ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf

etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

isΩ onu iki qat yüksΩldir.
Ψliúir NΩvai
Giriú

Ԥtraf mühitin mühafizԥsi qlobal bir anlayıúdır vԥ

zamanın tԥlԥbi ilԥ yaranmıúdır. Tԥbiԥtԥ, onun sԥrvԥtlԥrinԥ
nizamsız vԥ sarsıdıcı hԥmlԥlԥr bԥúԥriyyԥti dilemma
qarúısında qoydu. ønsan hԥm tԥbiԥtdԥn istifadԥ etmԥli,
hԥm dԥ onu qorumalıdır. Ԥtraf mühitin qorunması, tԥbii
sԥrvԥtlԥrdԥn düzgün vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi,
mümkün olanların bԥrpa edilmԥsi beynԥlxalq alԥmdԥ
dövlԥt sԥviyyԥsindԥ duran tԥdbirlԥr sırasına daxildir.
Ԥhali artımı, resursların kifayԥt etmԥmԥsi, hԥtta
tükԥnmԥsi amillԥri hԥyԥcan do÷urma÷a baúlayanda ԥvvԥl
buna ciddi ԥhԥmiyyԥt verilmԥmiúdir. Lakin filosofların,
alimlԥrin ԥsaslandırılmıú arqumentlԥri hamını
düúündürmԥyԥ baúladı.
Düzdür, tarixi baxımdan ekoloji problemlԥrԥ
ekskursiya etsԥk görԥrik ki, hԥlԥ antik dövrdԥ, hԥtta
ondan da qabaq insan cԥmiyyԥtlԥri tԥbiԥtԥ bu vԥ ya digԥr
cԥhԥtdԥn qay÷ı göstԥrmiúlԥr. Lakin bu sistemli
olmamıúdır. Min illԥr boyu tԥbiԥtin müvazinԥtinin
pozulmasına qarúı görülԥn tԥdbirlԥr, ԥnԥnԥlԥr 1910-cu
ildԥ Cenevrԥdԥ Tԥbiԥti Mühafizԥ Cԥmiyyԥti kimi vacib bir
tԥúkilatın yaranması ilԥ nԥticԥlԥndi. 1913-cü ildԥ Bern
úԥhԥrindԥ tԥbiԥtin mühafizԥsi üzrԥ Birinci Beynԥlxalq
müúavirԥ ça÷ırıldı. Belԥliklԥ, tԥbiԥtin mühafizԥsi hԥrԥkatı
bütün dünyada sistemlԥúdirildi vԥ dövlԥtlԥrin nԥzarԥtinԥ
alındı. Ancaq dünyada tԥbiԥtin qorunması hԥm dԥ ictimai
cԥmiyyԥtlԥr, tԥsisatlar, qeyri-hökumԥt tԥúkilatları
tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir. Hamı baúa düúür ki, vԥziyyԥt
çox hԥyԥcanlıdır vԥ tԥbiԥtin qorunması hamının borcudur.
Tԥbiԥt vԥ onun mühafizԥsi çox geniú anlayıúdır.
Amma bԥúԥr övladlarının bu elmin ԥn azı ümumi
anlayıúlarından xԥbԥri olmalıdır. Ekologiya elmi
günümüzün reallı÷ıdır. Bizԥ gündԥlik ruzimiz qԥdԥr vacib
vԥ xeyirlidir. Burada heç bir mübali÷ԥ yoxdur. Tԥbiidir ki,
bu zԥrurԥt onun daha sürԥtli inkiúafını vԥ
úaxԥlԥndirilmԥsini úԥrtlԥndirir. Flora vԥ fauna ekologi-
yasının tԥdqiqat obyekti kimi dԥrinlԥúmԥsi, tԥkmillԥúdi-
rilmԥsi vԥ cԥsarԥtlԥnmԥsi bütövlükdԥ insan ekologiya-
sının xilasına yönԥlmiúdir.
Bԥúԥriyyԥtin müasir yaúayıúını ekologiyasız tԥsԥvvür
etmԥk mümkün deyildir. Yazma÷ı, oxuma÷ı, sayma÷ı

2
bilmԥdԥn yaúamaq nԥ qԥdԥr çԥtindirsԥ, ekologiyanın
ԥsaslarını öyrԥnmԥdԥn dԥ yaúamaq bir o qԥdԥr çԥtindir.
Hԥrtԥrԥfli inkiúaf etmԥk istԥyԥn insanlar ekoloji biliklԥrԥ
dair müvafiq mԥnbԥlԥri ardıcıl izlԥmԥli vԥ onlara tԥnqidi
yaradıcı münasibԥt bԥslԥmԥlidir. ønsanlar arasında ekoloji
tԥfԥkkürü formalaúdırmaq sahԥsindԥ geniú iú
aparılmalıdır. Son illԥrdԥ ekologiya elmi sahԥsindԥ geniú
biliklԥrin ԥldԥ olunması ԥn tԥhlükԥli qlobal fԥlakԥtlԥrin baú
vermԥsinin qarúısının alınmasına, ԥtraf mühitin
mühafizԥsi istiqamԥtindԥ mühüm iúlԥrin görülmԥsinԥ
imkan yaradacaqdır.

3
 1. Ekologiyanın ԥsas anlayıúları vԥ sistemliliyi.
1.1. Ekologiyanın ԥsas úԥrh formaları
Ekologiya - ԥtraf mühitin tarazlı÷ını vԥ bu tarazlı÷ın
pozulmasına tԥsir edԥn tԥbii amillԥr vԥ antropogen (insan
fԥaliyyԥti) vԥ fiziki proseslԥri öyrԥnԥn elmdir.
Orqanizmlιrin hιyat tιrzini vι orqanizmdιn yüksιk canlı
sistemlιri öz aralarında vι ιtraf mühitin cansız
komponentlιri ilι qarúılıqlı ιlaqιdι öyrιnιn elm
ekologiya adlanır. Ekologiya canlı orqanizmlԥrin mövcud-
luq úԥraitini, onların onları ԥhatԥ edԥn mühitlԥ qarúılıqlı
ԥlaqԥ vԥ münasibԥtlԥrini öyrԥnԥn vԥ tԥdqiq edԥn bir
elmdir.
“Ekologiya” termini iki yunan sözündԥn ԥmԥlԥ
gԥlmiúdir: “oikos” - ev, otaq, yaúayıú yeri, vԥ “logos” -
elm, yԥni “ev, yaúayıú yeri haqqında elm” demԥkdir.
“Ekologiya” terminini elmԥ alman bioloqu Ernst Hekkel
1866-cı ildԥ orqanizmlԥrin ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsini
öyrԥnԥn, biologiyanın çox vacib vԥ sԥrbԥst sahԥsi kimi
daxil etmiúdir. E. Hekkel “Orqanizmlԥrin ümumi
morfologiyası” kitabının 2-ci cildindԥ Ekologiyanın elm
oldu÷unu aúa÷ıdakı kimi xarakterizԥ etmiúdir: «Ekologiya
dedikdԥ orqanizmlԥrin ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsini
öyrԥnԥn ümumi elm baúa düúürük, buraya hԥm dԥ geniú

4
mԥnada bütün “mövcudluq úԥraiti”ni dԥ aid edirik. Onların
bir hissԥsi üzvi, digԥr hissԥsi dԥ qeyri-üzvi tԥbiԥtli olur,
amma onların hamısı orqanizmlԥrin formalaúmasında çox
böyük ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir”.
ɏɏ ԥsrin sonlarından etibarԥn leksikonda ekologiya
ifadԥsi populyarlaúma÷a baúladı. Ekologiya orqanizm
sԥviyyԥsindԥn yuɯarıdakı sistemlԥrin quruluúunu,
fԥaliyyԥtini, daha çoɯ da orqanizmlԥr arasında vԥ
orqanizm ilԥ ԥtraf mühit, ɯüsusԥn dԥ insanla biosfer
arasındakı qarúılıqlı münasibԥtlԥri öyrԥnԥn elmdir.
Ekologiya ümumi vԥ ɯüsusi bölmԥlԥrԥ ayrılır. Ümumi
ekologiya orqanizm sԥviyyԥsindԥn yuɯarıdakı müɯtԥlif
sistemlԥri, ɯüsusi ekologiya isԥ müɯtԥlif orqanizmlԥrin
ԥtraf mühitlԥ münasibԥtlԥrini tԥdqiq edir. Ekologiyanın ԥn
mühüm sahԥsi insan ekologiyasıdır. Ԥtraf mühitin
radioaktiv çirklԥnmԥsi tԥhlükԥsinin artması biosferdԥ
radioaktiv izotopların keçmԥ yollarının vԥ radioaktivliyin
ekosistemԥ tԥsirinin öyrԥnilmԥsi dԥ çoɯ vacib sahԥ
sayılır. Belԥ sahԥlԥr onlarcadır. Ekologiya tԥbii
ehtiyyatlardan istifadԥ, onları mühafizԥ etmԥk vԥ
insanların rahat yaúaması üçün münasib, ԥlveriúli
vԥziyyԥtdԥ saɯlamaq tԥdbirlԥri ilԥ ardıcıl mԥú÷ul
olmalıdır. Müasir dövrdԥ ekologiya çox geniú sualları

5
ԥhatԥ edir, sosial, texniki vԥ humanitar elmlԥrlԥ ԥlaqԥdԥ
olur. Ekologiyaya planetdԥ yaúayan bütün insanlar üçün
böyük praktiki ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn vԥ sürԥtlԥ inkiúaf
edԥn universal, fundamental, kompleks elm kimi baxılır.
Bu terminin bir neçԥ müxtԥlif úԥrh formaları mövcuddur:
- ekologiya - biologiya elmlԥrindԥn biri olub, canlı
sistemlԥri vԥ onların yaúayıú mühiti ilԥ qarúılıqlı tԥsirini
öyrԥnir;
- ekologiya – tԥbiԥt vԥ onun cԥmiyyԥt ilԥ qarúılıqlı
ԥlaqԥsinԥ hԥsr olunan, tԥbii vԥ ictimai elmlԥrin
dԥlillԥrindԥn sintez olunan kompleks bir elmdir;
- ekologiya – orqanizmlԥr, biosistem vԥ mühit
arasındakı qarúılıqlı ԥlaqԥ problemlԥrinin tԥdqiqinԥ xüsusi
ümumi elmi yanaúmadır (ekoloji yanaúma);
- ekologiya – tԥbiԥtlԥ insan arasında qarúılıqlı
ԥlaqԥnin elmi vԥ praktiki problemlԥrinin cԥmidir (ekoloji
problemlԥr).

1.2. Ümumi ekologiyanın quruluúu

Ümumi ekologiyada adԥtԥn bir-birlԥri ilԥ qarúılıqlı
ԥlaqԥdԥ olan bir neçԥ bölmԥlԥri ayırmaq olar ki, onlara da
bԥzԥn ayrıca fԥnn kimi baxırlar (cԥdvԥl 1.1).

6
 Cԥdvԥl 1.1
“Ümumi ekologiyanın” quruluúu
Ekologiyanı Mԥzmunu
n bölmԥlԥri
Faktorial Mühit faktorları vԥ onların orqanizmlԥrԥ
ekologiya tԥsir qanunauy÷unluqlarını öyrԥnԥn
elmdir.
Orqanizmlԥrin Ayrı-ayrı orqanizmlԥr vԥ mühit amillԥri
ekologiyası vԥ vԥ ya yaúayıú mühiti arasındakı
ya qarúılıqlı ԥlaqԥ.
autekologiya
Populyasiyanın Eyni növ orqanizmlԥr (populyasiya
ekologiyası vԥ hԥddindԥ) vԥ yaúayıú mühiti arasında
ya qarúılıqlı ԥlaqԥ. Populyasiyanın
demekologiya mövcudlu÷unun ekoloji qanunauy÷un-
luqları.
Ekosistem Müxtԥlif növ orqanizmlԥr (biosenozlar
haqqında elm hԥddindԥ) vԥ onların yaúayıú mühiti
vԥ ya arasındakı qarúılıqlı ԥlaqԥni bütövlükdԥ
sinekologiya öyrԥnԥn elm. Biosenozların növlԥrarası
münasibԥtlԥrinin ekologiyası.
Biosfer Yer qabı÷ının yaradılması (atmosfer,
haqqında elm hidrosfer, litosfer) vԥ onun fԥaliyyԥtindԥ
(qlobal canlı orqanizmlԥrin (canlı maddԥ) vԥ
ekologiya) onların hԥyat fԥaliyyԥti mԥhsullarının
rolu.

Bu bölmԥlԥr:mühit faktorları vԥ onların orqanizmlԥrԥ

tԥsir qanunauy÷unluqlarını öyrԥnԥn elm (faktorial
ekologiya); qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olan ayrı-ayrı orqanizmlԥr
vԥ mühit sԥviyyԥsindԥ olan ekologiya (orqanizmlԥr

7
ekologiyası vԥ ya autekologiya); qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olan
vԥ eyni növԥ mԥnsub orqanizmlԥrin nisbԥtԥn
xüsusilԥúmiú qruplarının ekologiyası (populyasiyalar vԥ
ya demoqrafiya (ԥhalinin tԥrkibini, sayını vԥ onun
tԥrkibindԥki dԥyiúikliklԥri öyrԥnԥn úöbԥ) ekologiyası),
müxtԥlif növlԥri öz aralarında qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olan
populyasiyaların ekologiyası (biosenozlar haqqında elm).
Ԥgԥr biosenozlara yaúayıú mühiti ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ
baxılarsa (vahid bir sistem kimi), onda bu bölmԥ
biosenozlar vԥ ya ekosistemlԥr haqqında elm kimi ayrılır.
Ekologiyanın ԥsas vԥ ali dԥrԥcԥsi daha böyük ekosistem
olan (qlobal ekologiya) biosfer haqqında elm hesab
olunur.

1.3. Ekologiyanın ԥsas tԥdqiqat obyekti

Ekologiyanın ԥsas tԥdqiqat obyekti orqanizm
sԥviyyԥsindԥn yüksԥk olan canlı ekoloji sistemlԥrdir:
Populyasiya, biosenoz, biosfer. Bu elm orqanizmlԥrin
ԥmԥlԥ gԥtirdiyi birliklԥrin öz aralarındakı vԥ ԥtraf mühitin
cansız komponentlԥri ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsini öyrԥnir.
Ekologiyanın obyekti – insan vԥ tԥbiԥtin ԥsaslı
fundamental xarakterli qarúılıqlı münasibԥtlԥridir.

8
 Ekologiyanın obyekti orqanizmlԥr ilԥ mühit arasında
ԥlaqԥnin birliyi vԥ ya strukturundan ibarԥtdir. Bundan
baúqa ekologiya ayrı-ayrı orqanizm növlԥrinin, onların
populyasiyalarının vԥ ümumilikdԥ biosferin öyrԥnilmԥsi ilԥ
dԥ mԥú÷ul olur. Ekologiya sözünü ilk dԥfԥ 1858-ci ildԥ
Q.D. Toro iúlԥtmiú, 1866-cı ildԥn sonra alman bioloqu E.
Hekkel bu anlayıúı geniú yaymıú vԥ inkiúaf etdirmiúdir.
E.Hekkel orqanizmi tԥbii sı÷ınacaq yerindԥ, yԥni öz
“evindԥ” öyrԥnmԥyi ekologiya hesab etmiúdir. Daha
sonralar uzun müddԥt ekologiya biologiya sözünün dar
mԥnasında iúlԥnmiúdir. Yalnız gԥrgin mübahisԥli inkiúaf
yolu keçdikdԥn sonra müasir ekologiya formalaúmıúdır.

1.4. Ekologiyanın ԥsas bölmԥlԥri

Biologiya elminԥ daxil olan ekologiyanın ԥsas bölmԥsi
ümumi ekologiyadır. Ümumi ekologiya – ekosistemin
biotik vԥ abiotik komponentlԥrinin qarúılıqlı tԥsirlԥrinin
qanunauy÷unluqlarını vԥ prinsiplԥrini öyrԥnԥn elmdir.
Burada ԥsasԥn strukturların formalaúma qanunları,
ekosistemin funksiyaları vԥ inkiúafı öyrԥnilir. Bu qlobal vԥ
tԥtbiqi ekologiyanın nԥzԥri ԥsasları biotik birliklԥr, qida
zԥnciri, maddԥlԥrin dövranı vԥ ekosistemdԥ enerji,
populyasiya ekologiyası konsepsiyasını tԥúkil edir.

9
 Xüsusi ekologiya – ayrı-ayrı növlԥrԥ, taksonlara,
biogeosenozlara ümumi ekologiya qanunlarının tԥtbiqini
öyrԥnԥn elmdir. Ümumi ekologiya orqanizmlԥrdԥn
yüksԥkdԥki sistemlԥrin tԥúkil olunma sԥviyyԥsinԥ görԥ
tԥsnif olunurlar:
- Populyasiyalı ekologiya (bԥzԥn demekologiya vԥ ya
ԥhalinin ekologiyası da adlandırırlar) populyasiyaları
öyrԥnir. Populyasiya – uzun müddԥt bir sahԥdԥ
mԥskunlaúan bu sahԥyԥ bԥnzԥr sahԥdԥn izolԥ edilmiú
formada yerlԥúԥn növün bir hissԥsidir.
- Toplum ekologiyası (vԥ ya biosenologiya) tԥbii
toplumun (vԥ ya senozların) quruluúunu vԥ dinamikasını
tԥdqiq edir. Senozlar – birgԥ yaúayan müxtԥlif növ
populyasiyaların toplumudur. Biosenoz biosferdԥ tarixԥn
toplanmıú canlı ԥlaqԥli qrupdur ki, onlar ümumi bir yerdԥ
toplanıb vԥ konkret tԥbii úԥrait yaradırlar, yԥni biosenoz
dedikdԥ yalnız canlı mԥskunlar nԥzԥrdԥ tutulur.
Biosenozda adԥtԥn komponentlԥrin müԥyyԥn úԥrait vԥ
mԥkandakı fԥaliyyԥtlԥri ilԥ yanaúı onların yerlԥúdiyi
sahԥnin mԥhdudlu÷u göstԥrilir ki, buna da biotop deyilir.
Biosenoz vԥ biotop birlikdԥ biogeosenoz adlanır.
- Biogeosenologiya (biogeosenozlar) — Ümumi
ekologiyanın ekosistemlԥri (biogeosenozları) öyrԥnԥn bir

10
bölmԥsidir. Müxtԥlif populyasiyalara aid olan növlԥr
arasında, onların özlԥri arasında vԥ ԥtraf mühit arasında
baú verԥn qarúılıqlı ԥlaqԥlԥri öyrԥnԥn elmdir. Onun
vԥzifԥsinԥ ekosistemlԥr arasındakı sԥrhԥdlԥrin qurulması,
orada mövcud olan ԥrzaq zԥncirinin analizi, növ tԥrkibinin
vԥ onun sıxlı÷ının tԥyin olunması vԥ sair daxildir.
- Qlobal ekologiya – bioloji növ olan insanın, onu
ԥhatԥ edԥn mühitlԥ qarúılıqlı münasibԥtlԥrinin
tԥnzimlԥnmԥsinԥ, eyni zamanda dövlԥtlԥrarası
ԥmԥkdaúlı÷ın yaradılmasına yönԥldilmiúdir. Bu
ԥmԥkdaúlıq tԥkcԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsini yox, eyni
zamanda sosial- iqtisadi sahԥlԥri dԥ ԥhatԥ edir.
- Tԥtbiqi ekologiya – dövlԥt sԥviyyԥsindԥ tԥsԥrrüfat
fԥaliyyԥtinin ԥsas elementi sayılır vԥ tԥsԥrrüfat
sahԥlԥrinin ekoloji tԥhlükԥsizliyinin tԥminatını tԥlԥb edir.
ønsanların ԥtraf mühitlԥ qarúılı÷lı tԥsiri aúa÷ıdakı
hallarda baú verir:
• ønsanların istehsal fԥaliyyԥtlԥri proseslԥrindԥ;
• Mԥiúԥt fԥaliyyԥti proseslԥrindԥ;
• Hԥrbi tԥsir proseslԥrindԥ.
ønsan fԥaliyyԥtinin göstԥrilԥn hԥr bir tԥsirinin “insan -
ԥtraf mühit” ekosisteminin fԥaliyyԥti nöqteyi nԥzԥrincԥ öz
xüsusiyyԥtlԥri vardır. “ønsan – istehsal obyektlԥri - ԥtraf

11
mühit” lokal ekosistemlԥri fԥaliyyԥtinin öyrԥnilmԥsi vacib
mԥsԥlԥlԥrdԥn hesab olunur.
Antropogen ekologiya kompleks “ekolojilԥúdirilmiú”
fundamental elmi vԥ tԥtbiqi fԥnnlԥrԥ ԥsaslanaraq,
cԥmiyyԥt vԥ tԥbiԥtin bir - birinԥ sԥmԥrԥli tԥsir
problemlԥrini hԥll edir. Antropogen ekologiyaya daxil
olan tԥtbiqi fԥnnlԥr arasında mühԥndis ekologiyası
xüsusi yer tutur.
Mühԥndis ekologiyası – tԥtbiqi fԥnn olub, sԥnaye
istehsallarının inkiúaf etdiyi bir úԥraitdԥ ԥtraf mühit
keyfiyyԥtinin saxlanılmasına yönԥldilԥn, elmi
ԥsaslandırılmıú mühԥndis-texniki tԥdbirlԥr sistemidir.
Mühԥndis ekologiyası texniki, tԥbii vԥ sosial elmlԥrin
qovuúması nԥticԥsindԥ meydana gԥlmiúdir.
Digԥr tԥrԥfdԥn, ԥtraf mühitin mühafizԥsi sԥrbԥst elmi
fԥnn olan “Mühԥndis ekologiyası” çԥrçivԥsindԥ
formalaúan (elmi ԥsaslandırılmıú vԥ tԥcrübi
eksperimentlԥrlԥ tԥsdiqlԥnmiú) mԥqsԥdyönlü tԥsirlԥr
vasitԥsilԥ praktiki olaraq hԥyata keçirilԥn bir sistemdir.
Tԥbiԥtin mühafizԥsi – canlı orqanizmlԥrin mԥskun
oldu÷u mühitin vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrin texnogen, aqrogen vԥ
digԥr antropogen tԥsirdԥn mühafizԥsi üçün fԥaliyyԥt
nԥzԥrdԥ tutulur.

12
 Ԥtraf tԥbii mühit – insan fԥaliyyԥtindԥn asılı
olmayaraq onu ԥhatԥ edԥn canlı vԥ cansız tԥbiԥtin
mԥcmusudur. Litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer vԥ
yerԥtrafı kosmik fԥza da daxil olmaqla insanların vԥ digԥr
canlı orqanizmlԥrin mԥskԥni vԥ fԥaliyyԥt sahԥsidir.
Ԥtraf tԥbii mühitin mühafizԥsi - ԥtraf mühitdԥ tԥbii
mövcud olan maddi varlıqların ilkin kԥmiyyԥt vԥ
keyfiyyԥtcԥ dԥyiúmԥlԥrinԥ yol verilmԥmԥsi, qorunub
saxlanılması; tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥyԥ, tԥbii
mühitin vԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılmasına yönԥldilԥn, dövlԥt
vԥ cԥmiyyԥt tԥrԥfindԥn tԥúkil olunmuú bir sistemdir.
Ԥmԥyin mühafizԥsi — hüquqi, iqtisadi–sosial,
texniki–tԥúkilati, sanitar-gigiyenik, müalicԥvi-profilaktik,
bԥrpa vԥ digԥr tԥdbirlԥrin dԥ daxil oldu÷u ԥmԥk fԥaliyyԥti
proseslԥrindԥ iúçilԥrin hԥyat tԥhlükԥsizliyi vԥ sa÷lamlı÷ını
tԥmin edԥn bir sistemdir. Bu mԥnada “insan – onu ԥhatԥ
edԥn istehsal mühiti” lokal (yerli) ekosistemi elm vԥ
texnikanın “Ԥmԥyin tԥhlükԥsizliyi” sahԥsinin tԥdqiqat
predmeti hesab olunur.
Mühԥndis ekologiyası – “insan-ԥtraf mühit”
ekosistemlԥrinin, mühԥndis - texniki üsullar vԥ mühafizԥ
vasitԥlԥri ilԥ insan vԥ onu ԥhatԥ edԥn ԥtraf mühitin xüsusi

13
tԥhlükԥli, tԥhlükԥli vԥ zԥrԥrli antropogen amillԥrdԥn
mühafizԥsinin mühԥndis tԥdqiqat üsullarının iúlԥnib
hazırlanmasını tԥlԥb edԥn elmi ԥsaslandırılmıú
mühԥndis- texniki tԥdbirlԥr sistemidir.
Belԥliklԥ, aúa÷ıdakı sistem qurula bilԥr:

EKOLOGøYA
Tԥdqiqat obyekti – “növ – ԥtraf mühit”
ekosistemi

Antropogen ekologiya
Tԥdqiqat obyekti – “insan – ԥtraf mühit”
ekosistemi

Mühԥndis ekologiyası
Tԥdqiqat obyekti – “insan – ԥtraf istehsal
mühiti” ekosistemi

Ԥtraf mühitin Ԥmԥyin

mühafizԥsi mühafizԥsi

østehsal prosesindԥ iútirak edԥn, material, energetik

vԥ insan ehtiyatlarına malik olan hԥr hansı bir sԥnaye

14
müԥssisԥsinԥ “insan – istehsal obyekti – ԥtraf mühit”
ekoloji sistemi kimi baxıla bilԥr. østehsal müԥssisԥlԥri
çԥrçivԥsindԥ ekoloji tԥhlükԥsizlik problemi istehsaldaxili
tԥhlükԥsizlik vԥ zԥrԥrsizliyin vԥ hԥmçinin dԥ ԥtraf mühitin
mühafizԥsinin tԥmin olunmasının kompleks mԥsԥlԥsi kimi
geniú aspektdԥ analiz olunmalıdır. østehsal müԥssisԥlԥ-
rinin ekoloji tԥhlükԥsizliyi problemlԥrinin hԥlli ԥmԥk
tԥhlükԥsizliyi, ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ sԥnaye
tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ ԥldԥ olunan nԥaliyyԥtlԥr vԥ
ümumi metodologiya ԥsasında birlԥúԥn biliklԥr sisteminin
cԥlb olunmasını tԥlԥb edir.
Tԥhlükԥsizlik texnikası - avtomatik nԥzarԥt vԥ
tԥnzimlԥyici cihazlar, qoruyucu qur÷ular, müúahidԥ,
xԥbԥrvermԥ, rabitԥ vasitԥlԥri vԥ tԥhlükԥsizliyi tԥmin edԥn
digԥr texniki tԥdbirlԥr kompleksi; Tԥhlükԥli vԥ zԥrԥrli
istehsal amillԥrinin iúçilԥrԥ tԥsirinin qarúısının alınmasına
yönԥldilԥn texniki vԥ tԥúkilati tԥdbirlԥr vԥ vasitԥlԥr
sistemidir.
Texniki Tԥhlükԥsizlik Haqqında Azԥrbaycan
Respublikasının Qanunu tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrin
tԥhlükԥsiz istismarının hüquqi, iqtisadi vԥ sosial
ԥsaslarını müԥyyԥnlԥúdirir, hԥmin obyektlԥri istismar
edԥn hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥrin bu obyektlԥrdԥ baú verԥ

15
bilԥcԥk qԥzaların qarúısını alma÷a vԥ baú vermiú
qԥzaların nԥticԥlԥrini aradan qaldırma÷a yönԥlԥn
fԥaliyyԥtini tԥnzimlԥyir. Bu qanunun müddԥaları tԥúkilati-
hüquqi vԥ mülkiyyԥt formalarından asılı olmayaraq,
Azԥrbaycan Respublikası ԥrazisindԥ tԥhlükԥ potensiallı
obyektlԥrin istismarı ilԥ mԥú÷ul olan bütün hüquqi vԥ fiziki
úԥxslԥrԥ úamil edilir.
Obyektlԥrin texniki tԥhlükԥsizliyi (bundan sonra –
texniki tԥhlükԥsizlik) vԥtԥndaúların vԥ cԥmiyyԥtin vacib
hԥyati maraqlarının tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ baú
verԥ bilԥcԥk qԥzalardan müdafiԥsinin tԥmini;
Texniki nԥzarԥt – istehsal obyektlԥrindԥ iúlԥrin
aparılması qaydasını müԥyyԥnlԥúdirԥn texniki-normativ
sԥnԥdlԥrin vԥ tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ fԥaliyyԥt
üçün verilmiú xüsusi razılı÷ın tԥlԥblԥrinԥ ԥmԥl
olunmasına nԥzarԥt;
Qԥza – tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ istifadԥ olunan
tikililԥrin vԥ ya texniki qur÷uların uçulması, nԥzarԥt edilԥ
bilmԥyԥn partlayıú vԥ ya tԥhlükԥli maddԥlԥrin ԥtraf mühitԥ
yayılması;
Hadisԥ – tԥhlükԥ potensiallı obyektlԥrdԥ tԥtbiq olunan
texniki qur÷uların dayanması, yaxud nasazlı÷ı, texnoloji
rejim prosesindԥn kԥnara çıxma, elԥcԥ dԥ istehsal

16
obyektindԥ iúlԥrin aparılması qaydalarını müԥyyԥnlԥú-
dirԥn normativ texniki sԥnԥdlԥrin tԥlԥblԥrinin pozulması;
Uy÷unluq sertifikatı – avadanlı÷ın, maúın vԥ
mexanizmlԥrin, dövlԥt standartına vԥ yaxud digԥr texniki
normativ sԥnԥdlԥrin tԥhlükԥsizlik tԥlԥblԥrinԥ uy÷un
gԥlmԥsini müԥyyԥn edԥn rԥsmi úԥhadԥtnamԥ.
Ekoloji sistem – qarúılıqlı tԥsirdԥ olan ԥtraf mühitin
tԥrkib hissԥsini tԥúkil edԥn: bitki örtüyü, flora, heyvanlar
alԥmi, fauna, torpaq, su hövzԥlԥri vԥ çaylar, mineral
sԥrvԥtlԥr, hava vԥ enerji mԥnbԥlԥrinin vԥhdԥti, bir-biri ilԥ
vԥ ԥtraf mühitlԥ daima qarúılıqlı tԥsirdԥ olan müxtԥlif bitki,
heyvanat alԥmi vԥ mikrobların birliyidir. Bu qida ԥlaqԥsi
vԥ enerjinin alınma üsulları ԥsasında ümumi olan canlı
orqanizmlԥr vԥ yaúayıú mühitinin ԥmԥlԥ gԥtirdiyi birlikdir.
Belԥliklԥ, ekosistem dedikdԥ biotik vԥ abiotik
komponentlԥr birgԥ düúünülür, hԥm dԥ ekosistemin
dԥyiúmԥsinԥ tԥkcԥ insan fԥaliyyԥti yox, hԥmçinin
orqanizmlԥrin daxilindԥ gedԥn proseslԥr dԥ böyük tԥsir
göstԥrir. Biogeosenoz isԥ möhkԥm, özü-özünü tԥnzim-
lԥyԥn, mԥkanca mԥhdud olan tԥbii bir sistemdir. Burada
canlı orqanizmlԥr vԥ onları ԥhatԥ edԥn abiotik mühit
funksional olaraq qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olur. Xüsusi ekologiya
bitkilԥrin vԥ heyvanların ekologiyasını öyrԥnir. Son dövr-

17
lԥrdԥ bakteriyaların vԥ göbԥlԥklԥrin dԥ ekologiyası
yaradılmıúdır. Ekologiyanın ümumi vԥ xüsusi ekologiyaya
ayrılması haqqında alimlԥrin vahid nöqteyi nԥzԥri yoxdur.
Bir sıra tԥdqiqatçıların fikrincԥ ekologiyanın mԥrkԥzi
obyekti – ekosistemdir, xüsusi ekologiyanın predmeti isԥ
ekosistemin bölmԥsini ԥks etdirir (mԥsԥlԥn, torpaq vԥ su
sahԥlԥri; Su sahԥlԥri dԥniz vԥ pres suyu ekosistemlԥrinԥ;
pres suyu ekosistemlԥri dԥ öz növbԥsindԥ çayların,
göllԥrin, su anbarlarının vԥ s. ekosistemlԥrinԥ ayrılır).
Suda yaúayan orqanizmlԥr vԥ onlar tԥrԥfindԥn yaradılan
sistemlԥrin ekologiyasını hidrobiologiya öyrԥnir.
Ekologiya kursu quruluúca 5 bölmԥdԥn ibarԥtdir:
1. Ümumibioloji vԥ sistemli tԥsԥvvür edilmԥ;
2. Orqanizmlԥrin vԥ populyasiyanın ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı
tԥsiri - autekologiya;
3. Populyasiyanın dinamikasını müԥyyԥn edԥn
qanunauy÷unluqlar - demekologiya;
4. Biotik qrupların fԥaliyyԥtlԥrinin ԥsas aspektlԥri
haqqında mԥlumatlar – sinekologiya (biosenozlar);
5. Ekologiyanın tԥkamül problemlԥri, o cümlԥdԥn dԥ bios-
ferin inkiúaf problemlԥri vԥ bu inkiúafda insanların rolu;

18
- Autekologiya vԥ ya fԥrdlԥrin ekologiyası ayrı-ayrı
fԥrdlԥrin mühitlԥ qarúılıqlı tԥsirini öyrԥnir (ԥsasԥn abiotik
faktorlarla).
- Sinekologiya biogeosenozları vԥ cԥmiyyԥti öyrԥnir.
- Demekologiya vԥ ya populyasiyalı ekologiya ԥvvԥlki hԥr
iki bölmԥni birlԥúdirir, sԥrbԥst fԥaliyyԥt göstԥrԥn
orqanizmi ayrılıqda izolԥ olunmuú úԥkildԥ deyil eyni növԥ
aid olan hԥmin orqanizmin populyasiyası tԥrkibindԥ baxır.
Populyasiyanın hԥyat fԥaliyyԥtinin qanunauy÷unluqlarını
bilmԥdԥn tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunmanın
elmi ԥsaslarını iúlԥmԥk olmaz. Populyasiya növün
mövcudlu÷unun ԥsas forması hesab olunur. Populya-
siyanın hԥyat vԥ fԥaliyyԥt qanunauy÷unluqlarını bilmԥdԥn
tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunması üçün elmi
ԥsaslandırılmıú tԥdbirlԥr planını iúlԥyib hazırlamaq
mümkün olmaz. Xarici mühitin müxtԥlif biotik vԥ abiotik
faktorlarının tԥsiri nԥticԥsindԥ canlı orqanizmin hԥr hansı
bir növünün öz miqdarını tԥnzimlԥmԥsi xüsusiyyԥti tԥbii
hadisԥlԥrԥ populyasiyalı yanaúma nԥticԥsindԥ ԥldԥ
olunur.

19
 2. Ekologiyanın inkiúaf tarixi, qrupları, qanunları vԥ
antropogen fԥaliyyԥtin tԥzahür formaları
2.1. Ekologiyanın inkiúaf tarixi
Ekologiyanın inkiúaf tarixini öyrԥnԥn insanlar dԥrk edir
ki, bu elm bԥúԥriyyԥtin tԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥsi
üçün gԥlԥcԥkdԥ indikindԥn daha çox vacib olacaqdır.
Canlı orqanizmlԥrin ԥtraf mühitlԥ münasibԥti vԥ onların
qarúılıqlı fԥaliyyԥtinin öyrԥnilmԥsi tarixi uzaq keçmiúԥ
gedib çıxır. Ümumiyyԥtlԥ ekologiya elminin inkiúaf tarixini
üç mԥrhԥlԥyԥ bölmԥk olar. Birinci mԥrhԥlԥ ekologiyanın
bir elm kimi yaranması vԥ tԥúԥkkül tapması (XIX ԥsrin 60-
cı illԥrinԥ qԥdԥr) adlandırılır. Bu dövrԥ qԥdԥr canlı
orqanizmlԥrin mԥskun mühiti ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥlԥri üzrԥ
mövcud olan göstԥricilԥr toplanmıú vԥ elmi cԥhԥtdԥn
ümumilԥúdirilmiúdir. økinci mԥrhԥlԥ ekologiyanın sԥrbԥst
elm kimi formalaúması adlandırılır (XIX ԥsrin 60-cı
illԥrindԥn sonrakı dövr). Ekologiyanın sԥrbԥst bir elm
kimi öz tԥúԥkkülünü XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ tapmıúdır. Bu
dövrdԥ ilk dԥfԥ olaraq ekologiya üzrԥ mԥlumatlar nԥúr
edilmiúdir (amerikalı alim Ç.Adams 1913-cü il). Mԥúhur

20
rus alimi V.ø.Vernadski biosfer anlayıúını, onun
mövcudlu÷unun qanunauy÷unluqlarını elmi surԥtdԥ
göstԥrmiúdir. øngilis alimi A.Tensli (1935) elmԥ
“ekosistem” terminini gԥtirmiúdir. XX ԥsrin ikinci yarısında
ԥtraf mühitin kԥskin çirklԥndirilmԥsi vԥ insanların tԥbiԥtԥ
neqativ tԥsirinin yüksԥlmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar ekologiya elminԥ
xüsusi bir tԥlԥbat yaranmıúdır. Üçüncü mԥrhԥlԥ
ekologiyanın kompleks bir elmԥ çevrilmԥsi dövrü
adlandırılır. Tԥbiԥt dedikdԥ insanların tԥsirinԥ mԥruz
qalmayan vԥ ya cüzi miqdarda mԥruz qalan tԥbii bir
kompleks baúa düúülür. Ekoloji sistemlԥrdԥn kԥnarda
tԥbii sԥrvԥt yoxdur. Onlardan sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk
dövlԥtin iqtisadi gücü olub, iqtisadi-sosial inkiúafın
perspektivi vԥ xalqın rifahının yaxúılaúması üçün çox
vacibdir. ønsanlar ekologiyanı yaxúı dԥrk edԥ bilmԥk üçün
onun tԥdqiqat metodlarını öyrԥnmԥlidir. Bu elm
eksperimentdԥn, çöl tԥcrübԥsindԥn, ekoloji modellԥrdԥn,
monitorinqlԥrdԥn geniú istifadԥ edir. Hԥr kԥs öz ixtisasına
uy÷un olaraq ekologiyanın müԥyyԥn bölmԥsini daha
dԥrindԥn öyrԥnir. Mԥsԥlԥn, bioloqlar üçün canlıların
ekologiyası vacibdir. Co÷rafiya ixtisası alanlar ekoloji
geologiyanı, úԥhԥrlԥrin, sԥnaye mԥrkԥzlԥrinin vԥ baúqa
landúaftların ekologiyasını, kimyaçılar ԥtraf mühitin, yԥni

21
havanın, suyun, torpa÷ın kimyԥvi tԥrkibinԥ mԥnfi vԥ
müsbԥt tԥsir edԥn faktorları ԥtraflı öyrԥnirlԥr,
riyaziyyatçılar ekoloji sistemlԥrin modellԥrini hazırlamaq-
da iútirak edirlԥr vԥ s. Humanitar sahԥlԥrin dԥ ekologiyası
var. Belԥ ki, filosoflar tԥbiԥtlԥ cԥmiyyԥtin ԥlaqԥsinin fԥlsԥfi
problemlԥrini öyrԥnirlԥr, hüquqúünaslar tԥbiԥtdԥn
sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi qanunlarını getdikcԥ
tԥkmillԥúdirir vԥ bu qanunların hԥyata keçirilmԥsinԥ
nԥzarԥt edirlԥr.
Ekologiyanın bir sıra sahԥlԥri öz praktiki
istiqamԥtliliyi ilԥ fԥrqlԥnirlԥr. Predmeti insanlar tԥrԥfindԥn
yaradılan kԥnd tԥsԥrrüfatı ekosistemlԥri olan kԥnd
tԥsԥrrüfatı ekologiyası belԥ sahԥlԥrdԥndir. Tԥbii úԥraitin
insan cԥmiyyԥtinԥ tԥsirini, urbanizasiya olunmuú
biogeosenozların xüsusiyyԥtlԥrini 20-ci ԥsrin ortalarında
meydana gԥlԥn insan ekologiyası öyrԥnir. Ԥtraf mühitin
radioaktiv çirklԥnmԥlԥri tԥhlükԥsinin artması radioeko-
logiyanın ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Biosfer elmi
xüsusԥn biogeokimya ilԥ sıx ԥlaqԥdԥ tԥdqiq edilir. Keçmiú
geoloji dövrlԥrdԥ orqanizmlԥrin biotik vԥ abiotik mühitlԥrlԥ
ԥlaqԥsi, qazıntı qalıqlarına ԥsasԥn qԥdim senozların
rekonstruksiya problemlԥri paleoekologiyanın predmeti
hesab olunur.

22
 2.2. Ekologiyanın qrupları
Ekologiyanı mühitԥ görԥ qruplaúdırsaq: suyun
ekologiyası, torpa÷ın ekologiyası, havanın ekologiyası.
Sistematikaya görԥ qruplaúma isԥ: mikroorqanizmin
ekologiyası, göbԥlԥyin ekologiyası, bitkinin ekologiyası,
heyvanın ekologiyası. Canlının yaúama yerinԥ görԥ:
çayın, gölün, yeraltı suyun, dԥnizin, sahilin, tundranın,
arktikanın, meúԥnin, sԥhranın, da÷ın, adanın, kԥndin vԥ
nԥhayԥt úԥhԥrin ekologiyası. Qlobal ekologiya: hidrosfer,
litosfer, atmosfer, biosfer, kosmos, sosioloji ekologiya. Bu
qruplaúmanı elmlԥrlԥ ԥlaqԥsinԥ görԥ, texnikaya,
mԥdԥniyyԥtԥ vԥ s. görԥ dԥ qruplaúdırmaq olar. Hazırkı
dövrdԥ geniú eksperimental vԥ nԥzԥri materiallar
ԥsasında ekologiya elminԥ tԥbii mühit vԥ onun insanla -
insan cԥmiyyԥti ilԥ qarúılıqlı tԥsiri haqqında tԥbiԥt vԥ
sosial elmlԥrin mԥlumatlarını birlԥúdirԥn kompleks elm
kimi baxılmalıdır. Müasir dövrdԥ ekoloji problemlԥr son
dԥrԥcԥ artmıúdır. Bu problemlԥrin artmasının ilk ԥsas
sԥbԥbi müxtԥlif sahԥlԥrin olduqca inkiúaf etmԥsidir. Digԥr
sԥbԥb isԥ antropogen fԥaliyyԥtin vԥ tԥsirin
mövcudlu÷udur.

23
 2.3. Ekologiyanın qanunları
Yer kurԥsindԥ hԥr úey tԥbiԥt qanunlarına tabe olur.
Hԥr hansı bir elm kimi ekologiya da öyrԥnilԥn proseslԥrin
baú vermԥ qanunauy÷unluqlarını meydana çıxarır vԥ
onları qısa mԥntiqi vԥ tԥcrübi dԥlillԥrlԥ - qanunlarla
dürüst ifadԥ edir. Ekologiya elminin nԥzԥri “bünövrԥsi”
qanunlar, qaydalar vԥ prinsiplԥr ԥsasında yaradılmıúdır.
Ekologiyanın ԥsas qanunları aúa÷ıdakılardan ibarԥtdir:
• 1.“Canlı maddԥlԥrin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti
qanunu” (V.ø.Vernadski): Ümumi biosfer qanunu —
canlı maddԥlԥrdԥ fiziki-kimyԥvi proseslԥr vԥhdԥtdԥdirlԥr.
Canlı orqanizmlԥrin müxtԥlif keyfiyyԥtliliyinԥ baxmayaraq
onlar fiziki-kimyԥvi cԥhԥtdԥn bir o qԥdԥr oxúardırlar. Belԥ
ki, bir sıra canlı orqanizmlԥrԥ zԥrԥrli tԥsir göstԥrԥn
çirklԥndiricilԥr digԥrlԥri üçün ԥhԥmiyyԥtsiz olur. Yer
kürԥsinin bütün canlı maddԥlԥri vahid fiziki-kimyԥvi
tԥbiԥtԥ malikdir. Bundan belԥ aydın olur ki, canlı
maddԥnin bir hissԥsi üçün tԥhlükԥli olan ԥlbԥttԥ onun
digԥr hissԥlԥri üçün dԥ müxtԥlif dԥrԥcԥdԥ tԥhlükԥ törԥdԥ
bilir. Fԥrq yalnız növlԥrin bu vԥ ya digԥr agentlԥrin
tԥsirinԥ qarúı davamlılı÷ından ibarԥt olur. Bundan baúqa,
növlԥrin fiziki-kimyԥvi tԥsirinԥ bu vԥ ya digԥr dԥrԥcԥdԥ
davamlı olan hԥr hansı bir populyasiyanın mövcudlu÷u

24
zamanı populyasiyanın zԥrԥrli agentlԥrԥ qarúı
dözümlülüyԥ görԥ seçmԥ sürԥti orqanizmlԥrin bölünmԥsi
vԥ nԥsillԥr növbԥsi ilԥ düz mütԥnasibdir. Pestisidlԥrdԥn
uzun müddԥtli istifadԥ ekoloji cԥhԥtdԥn yolverilmԥz hesab
olunur, belԥ ki, daha sürԥtlԥ artan ziyanvericilԥr
pestisidlԥrԥ daha tez uy÷unlaúır vԥ yaúayırlar, kimyԥvi
çirklԥndiricilԥrin hԥcminin isԥ artması baú verir.
• 2. “Mԥhsul vԥ mԥhsuldarlı÷ın artması
qanunu”, — kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥ aqrotexniki vԥ
digԥr mütԥrԥqqi vasitԥlԥrdԥn istifadԥ edԥrԥk tarla vԥ ԥkin
sahԥlԥrindԥ mԥhsuldarlı÷ı artırmaq mümkündür, lakin bu
halda torpaq sahԥlԥrinin xassԥsi olaraq mԥhsuldarlıq
artmır, mԥhsulun artırılması isԥ yüksԥk enerji tԥtbiqi ilԥ
ԥldԥ olunur. Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin enerji effektivliyinin
azalması qanununa görԥ müԥyyԥn vaxt ԥrzindԥ tԥbii
sistemdԥn mԥqsԥdli mԥhsulun vahid miqdarının istehsalı
zamanı daha çox enerji sԥrf olunur. Mԥsԥlԥn, XX ԥsr
müddԥtindԥ vahid kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsulunun
istehsalına sԥrf olunan enerji miqdarı 8-10 dԥfԥ, sԥnaye
mԥhsullarının istehsalına sԥrf olunan enerji miqdarı 10-12
dԥfԥ artmıúdır. Bununla yanaúı daha ekoloji tԥmiz ԥzԥlԥ
enerjisinin payı isԥ azalmıúdır. Bu qanundan aúa÷ıdakı
nԥticԥlԥr çıxır:

25
 a) Hԥr bir istehsal vahidinԥ düúԥn enerji miqdarı
tԥkamül müddԥtindԥ artmalıdır;
b) ønsan hԥyatının rifah halının artımı hԥr bir insanın
enerji büdcԥsinin artması ilԥ müúayiԥt olunmalıdır.
• 3. “Tԥbii mԥhsuldarlı÷ın azalması qanunu” –
Torpaqdan davamlı sürԥtdԥ istifadԥ olunması, tԥbii
torpaqԥmԥlԥgԥlmԥ prosesinin pozulması vԥ hԥmçinin dԥ
davamlı sürԥtdԥ müԥyyԥn dövr ԥrzindԥ hԥr hansı bir
yerdԥ müԥyyԥn bitki növünün yetiúdirilmԥsi zamanı
bitkilԥr tԥrԥfindԥn ayrılan toksiki maddԥlԥrin, pestisid
qalıqlarının vԥ mineral gübrԥlԥrinin toplanması
nԥticԥsindԥ torpa÷ın tԥbii mԥhsuldarlı÷ının tԥdricԥn
azalması baú verir. Kԥnd tԥsԥrrüfatı istismarı prosesindԥ
mԥhsulla birlikdԥ üzvi maddԥlԥrin torpaqdan çıxarılması,
torpaqԥmԥlԥgԥlԥ prosesinin pozulması vԥ torpa÷ın
eroziyaya u÷raması nԥticԥsindԥ torpa÷ın mԥhsuldarlı÷ı
azalır.
• 4. “Tɨlerantlıq qanunu” (V.ùelford): bu qanun
1910 –cu ildԥ V.ùelford tԥrԥfindԥn irԥli sürülmüúdür.
Orqanizmin (növ) inkiúafında limitlԥúdirici amil – ekoloji
minimum ilԥ ekoloji maksimum arasındakı diapazon
dԥyiúiklik hԥddi olur ki, bu da orqanizmin göstԥrilԥn
faktora qarúı dözümlülüyünu (tolerantlı÷ını) tԥyin edir. Bu

26
qanuna müvafiq olaraq ekosistemdԥ hԥr hansı bir maddԥ
vԥ ya enerji artıqlı÷ı onun çirklԥndiricisi, yԥni düúmԥni
olur.
• 5. “Mԥhdudlaúdırıcı faktorlar qanunu” (U.Libixin
minimum qanunu) - Bu qanun 1840 – cı ildԥ U.Libix
tԥrԥfindԥn irԥli sürülmüúdür: Orqanizmin möhkԥmliyi
onun ekoloji tԥlabat zԥncirinin ԥn zԥif hԥlqԥsindԥ tԥyin
olunur. Ԥgԥr ekoloji faktorların miqdarı vԥ keyfiyyԥti
orqanizmԥ lazım olan minimuma yaxındırsa o yaúayır,
ԥgԥr o minimumdan azdırsa orqanizm ölür vԥ ekosistem
da÷ılır. Odur ki, ekoloji úԥraitin proqnozlaúdırılması vԥ ya
ekspertizası aparıldıqda orqanizmlԥrin hԥyatında ԥn zԥif
hԥlqԥni tԥyin etmԥk çox vacibdir. Orqanizm üçün optimal
olan qiymԥtdԥn daha çox fԥrqlԥnԥn faktor daha
ԥhԥmiyyԥtlidir. Hazırkı mԥqamda fԥrdlԥrin yaúaması
hԥmԥn o faktordan asılıdır. Minimumda olan maddԥ boy
atmanı idarԥ edir. Bu qanuna ԥsasԥn bitkilԥrin inkiúafı
onların torpaqda çoxluq tԥúkil edԥn maddԥlԥr ilԥ yox,
orada olan elementlԥrin cüzi miqdarı ilԥ mԥhdudlaúdırılır.
Minimum haqqında qanun özünün do÷rulu÷unu xüsusilԥ
insanlarda vԥ heyvanlarda sübut edir. Mԥsԥlԥn,
insanların sa÷lamlı÷ı onların bԥdԥnindԥ cüzi miqdarda
olan maddԥlԥrdԥn – vitaminlԥrdԥn asılıdır. Mԥhdudiyyԥt

27
faktorunun qiymԥti ondan ibarԥtdir ki, o, ԥn mürԥkkԥb
ekoloji halların tԥdqiq edilmԥsinԥ imkan verir.
• 6. “Biosferin müstԥqilliyi haqqında qanun”: -
Biosfer baú vermiú hԥr hansı bir hԥyԥcan vԥ ya
çaxnaúmanın qarúısını müԥyyԥn mexanizm vasitԥsilԥ
alan, mühitdԥ baú verԥn istԥnilԥn hԥyԥcanlanmalar
zamanı onun dayanıqlı÷ını tԥmin edԥn, yaranmıú
dԥyiúikliyi öz ԥvvԥlki vԥziyyԥtinԥ qaytaran, özü-özünü
tԥnzim edԥn, canlı orqanizmlԥrin yaúadı÷ı yeganԥ bir
sistemdir. Ԥtraf mühitin stabilliyini tԥbii cԥmiyyԥtdԥ
oldu÷u qԥdԥr tԥmin edԥ bilԥcԥk süni birliklԥrin
yaradılmasına ԥmin olma÷a heç bir ԥsas yoxdur. Odur
ki, tԥbii biotopun hԥcminin azalması ԥtraf mühitin
möhkԥmliyini pozur ki, bu da tԥmizlԥyici sistemlԥrin vԥ
tullantısız texnologiyaların yaradılmasına keçilmԥsi ilԥ dԥ
bԥrpa edilԥ bilmԥz. Biosferin ԥsas xüsusiyyԥtlԥrindԥn biri
dԥ onda olan ayrı-ayrı maddԥlԥrin dövretmԥsini yaradan
mexanizmin olmasıdır. Bu xassԥ biosferdԥ ayrı-ayrı
kimyԥvi elementlԥrin vԥ onların birlԥúmԥlԥrinin
tükԥnmԥzliyini tԥmin edir. Yer sԥthinin böyük hissԥsini
ԥhatԥ edԥn biosfer sahԥsinin qorunması hԥr bir kԥsin
borcudur.

28
 • 7. “Tԥbii faktorlar tԥsirinin birliyi qanunu”
(Mitçerlix-Tineman-Bayle qanunu): Mԥhsulun hԥcmi hԥtta
limitlԥúdirici faktor olsa belԥ ayrıca faktorlar tԥsirindԥn
asılı olmayıb eyni zamanda bütün ekoloji faktorların birgԥ
tԥsirindԥn asılı olur. Hazırda hԥr bir faktor zԥrrԥciyinin
birgԥ tԥsirini hesablamaq olar. Müԥyyԥn úԥraitlԥrdԥ, ԥgԥr
tԥsir monotondursa vԥ baxılan hԥmin birlikdԥ digԥr
faktorların dԥyiúmԥmԥsi úԥrtindԥ hԥr bir faktor maksimal
aúkar edilԥ bilirsԥ onda bu qanun qüvvԥdԥ ola bilir.
• 8. “Suksessiyalı lԥngimԥ qanunu” – dayanıqlı
vԥziyyԥtdԥ olan yetkin (klimakslı) ekosistemlԥrdԥ gedԥn
proseslԥr lԥngimԥyԥ meyl göstԥrirlԥr. Ot qarıúı÷ının
ԥkilmԥsi vԥ yaxud da gübrԥlԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ
suksessiyanı sürԥtlԥndirmԥk olar. Hԥr bir ekosistem xarici
mühitin dԥyiúmԥsinԥ uy÷unlaúmaq üçün daima dinamiki
vԥziyyԥtdԥ olur. Tԥbii ekosistemlԥr insanların tԥsiri
olmadan dinamik inkiúaf edirlԥr. Bu dinamiki vԥziyyԥt
ekosistemin ayrı-ayrı bölmԥlԥrinԥ vԥ yaxud bütünlükdԥ
sistemin özünԥ aid edilԥ bilԥr. Bu zaman dinamika
ekosistemԥ tԥsir edԥrԥk onun dԥyiúmԥsinԥ vԥ ya
yenisinin yaranmasına tԥsir edԥn amillԥrԥ uy÷unlaúma ilԥ
ԥlaqԥdar ola bilԥr. Ekosistemin inkiúafına tԥsir edԥn
dinamika istiqamԥtlԥnmiú dinamika vԥ ya ekosistemin

29
inkiúaf dinamikası adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin
vԥ ya biosenozun dԥyiúmԥsilԥ nԥticԥlԥnir ki, bu prosesԥ
dԥ “suksessiya” deyilir. Eyni bir ԥrazidԥ tԥbii amillԥrin vԥ
ya insanların tԥsiri ilԥ bԥzi biosenozların baúqaları ilԥ
tԥdricԥn, dönmԥyԥn, istiqamԥtli ԥvԥz olunması prosesinԥ
ekoloji suksessiya deyilir.
• 9. “Optimallıq qanunu”: – hԥr hansı bir ekoloji
faktor canlı orqanizmlԥrԥ müsbԥt tԥsir göstԥrԥn müԥyyԥn
hԥddԥ malikdir. Baúqa sistemlԥr kimi ekoloji sistem dԥ
müԥyyԥn zaman vԥ mԥkan hԥddindԥ effektiv fԥaliyyԥt
göstԥrir. Baúqa sözlԥ desԥk heç bir sistem sonsuzlu÷a
qԥdԥr nԥ kiçilԥ, nԥ dԥ böyüyԥ bilԥr. Ölçü fԥaliyyԥtԥ uy÷un
olmalıdır. Belԥ bir aforizm mövcuddur: - “Hԥr hansı bir
giqantizm mԥhvin ԥvvԥlidir”. Tԥbiԥtdԥn istifadԥ zamanı
optimallıq qanunu mԥhsuldarlıq nöqteyi nԥzԥrincԥ ԥkin
yeri, bitki vԥ heyvanların yetiúdirildiyi sahԥlԥrinin optimal
ölçülԥrinin tapılmasına kömԥk edir. Bu qanuna etinasızlıq
– çox böyük monokultur sahԥlԥrinin yaradılması, landúaftı
kütlԥvi tikintilԥrlԥ düzlԥúdirmԥ vԥ s. – böyük sahԥlԥrdԥ
qeyri tԥbii yekrԥngliyԥ, ekosistemin fԥaliyyԥtinin
pozulmasına vԥ ekoloji krizisin yaranmasına sԥbԥb olur.
• 10. “Enerji axınlarının biristiqamԥtliliyi
qanunu”:– produsentlԥr tԥrԥfindԥn mԥnimsԥnilԥn vԥ

30
onlarla birlikdԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn enerji sԥpԥlԥnir vԥ ya onların
biokütlԥsi ilԥ birlikdԥ konsumentlԥrԥ, sonra isԥ hԥr bir
trofiki sԥviyyԥdԥ axının da÷ılması ilԥ redusentlԥrԥ verilir;
belԥ ki, ԥks axın (redusentlԥrdԥn produsentlԥrԥ) ilkin daxil
edilmiú enerjinin (maksimum 0,35%) çox cüzi miqdari
qԥdԥr oldu÷undan “enerji dövretmԥsi”ndԥn danıúmaq
olmaz, ancaq enerji axınının kömԥyi ilԥ maddԥlԥrin
dövretmԥsi mövcuddur.
• 11. “L.Dollonun Tԥkamülün dönmԥzliyi
qanunu”: – orqanizm (populyasiya, növ) hԥtta artıq
onların bir sıra ԥcdadları tԥrԥfindԥn yaradılmıú yaúayıú
mühitinԥ qaytarıldıqda belԥ öz ԥvvԥlki halına dönԥ
bilmԥz.
• 12. “Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin enerji effektivliyinin
azalması qanunu”: – hԥr hansı ekoloji müvazinԥt
halında olan bir sistem müԥyyԥn güc tԥsirlԥri vasitԥsilԥ
öz tarazlıq halından çıxarıldıqda onun yenidԥn bԥrpasına
hԥmin sistemin tarazlıq halından çıxarılmasına sԥrf
olunan enerjidԥn artıq enerji tԥlԥb olunur. Mԥsԥlԥn,
meúԥlԥrin qırılması, suya kimyԥvi tԥsir vԥ s. ilk növbԥdԥ
müԥyyԥn effekt versԥdԥ belԥ onların ԥvvԥlki vԥziyyԥtԥ
gԥtirilmԥsi, bԥrpası böyük qüvvԥ vԥ vԥsait tԥlԥb edir.

31
 • 13. “Tԥbii sistemin onu ԥhatԥ edԥn mühitin
hesabına inkiúaf qanunu”— hԥr hansı tԥbii sistem onu
ԥhatԥ edԥn mühitin material, enerji vԥ mԥlumat
imkanlarından istifadԥ etmԥklԥ inkiúaf edԥ bilԥr. Bu
qanun termodinamika qanunlarından irԥli gԥlir. Bu qanun
ԥsasında aúa÷ıdakı nԥticԥlԥr ԥldԥ olunur: 1) “Ԥbԥdi mü-
hԥrrik” yaratmaq mümkün olmadı÷ı kimi mütlԥq tullantısız
istehsal texnologiyasının yaradılması da mümkün deyil-
dir; 2) daha mütԥúԥkkil biotik sistemlԥr (mԥsԥlԥn, canlı
növ), yaúayıú mühitindԥn istifadԥ etmԥklԥ vԥ hԥyat úԥrai-
tini dԥyiúmԥklԥ daha az mütԥúԥkkillikli sistemlԥr üçün
potensial tԥhlükԥ yaradırlar. Odur ki, mԥsԥlԥn yer biosfe-
rindԥ hԥyatın yenidԥn do÷ulması mümkün deyildir, çünki
o mövcud olan orqanizmlԥr tԥrԥfindԥn mԥhv edilԥcԥkdir;
3)Yer biosferi bir sistem kimi tԥkcԥ planetlԥr ehtiyatı
hesabına deyil hԥm dԥ kosmik sistemlԥrin (hԥr úeydԥn
ԥvvԥl Günԥúin) idarԥçiliyi ilԥ inkiúaf edir. enerji axını
zԥminindԥ mühitlԥ orada yaúayan orqanizmlԥr arasında
baú verԥn maddԥlԥr vԥ enerji mübadilԥsi nԥticԥsindԥ
hԥyat inkiúaf edir.
• 14. “Enerjinin maksimallaúdırılması qanunu” –
bu qanun Q. vԥ Y.Odumlar vԥ M.Reymers tԥrԥfindԥn
úԥrh edilmiúdir: Digԥr sistemlԥrlԥ rԥqabԥtdԥ enerji vԥ

32
mԥlumatların daxil olmasına kömԥk edԥn vԥ onların
maksimal miqdarından daha effektiv istifadԥ bacarı÷ına
malik olan sistemlԥr yaúayıb qala bilir. Bunun üçün belԥ
sistemin daha çox hissԥsi yüksԥk keyfiyyԥtli enerji
toplayıcıları (anbarları) ԥmԥlԥ gԥtirir ki, onun da bir
hissԥsini yeni enerjilԥrin daxil olmasının tԥmin
olunmasına sԥrf edir, maddԥlԥrin normal dövretmԥsini
tԥmin edir vԥ sistemin tԥnzimetmԥ, saxlama, möhkԥmlik,
digԥr sistemlԥrlԥ mübadilԥ vԥ dԥyiúmԥlԥrԥ qarúı
uy÷unlaúma mexanizmini yaradır. Maksimallaúma — bu
yaúama úansının artması demԥkdir.
• 15.“Sabitlik qanunu”– bu qanun V.ø.Vernadski tԥ-
rԥfindԥn úԥrh edilmiúdir: Biosferin canlı maddԥsinin miq-
darı (müԥyyԥn geoloji vaxt ԥrzindԥ) sabit kԥmiyyԥtdir. Bu
qanun daxili dinamiki tarazlıq qanunu ilԥ sıx ԥlaqԥdardır.
Sabitlik qanununa görԥ biosferin hԥr hansı bir sahԥsindԥ-
ki canlı maddԥ miqdarının hԥr hansı bir dԥyiúikliyi mütlԥq
biosferin digԥr bir sahԥsindԥ ԥks iúarԥ ilԥ hԥcmcԥ hԥmin
qԥdԥr canlı maddԥ miqdarının dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb olur.
• 16. “Daxili dinamiki tarazlıq qanunu”
(N.ø.Reymers) – Zԥncir reaksiyası daxili dinamiki
müvazinԥtin pozulmasına sԥbԥb olur. Bu onunla izah
olunur ki, hԥr hansı bir maddԥ, enerji, informasiya, ayrı-

33
ayrı tԥbii sistemlԥrin dinamiki keyfiyyԥtlԥri bir-biri ilԥ o
qԥdԥr sıx ԥlaqԥdԥ olurlar ki, onların hԥr hansı birindԥ baú
vermiú dԥyiúiklik digԥrindԥ müԥyyԥn dԥyiúikliyin
yaranmasına sԥbԥb olur, lakin bu halda sistemin
dinamiki, mԥlumat vermԥ vԥ energetik keyfiyyԥtlԥri
saxlanılır. Bu qanun ekosistem vԥ biosfer dԥ daxil
olmaqla ayrı-ayrı tԥbii sistemlԥrin maddԥ, enerji, mԥlumat
vermԥ vԥ dinamiki keyfiyyԥtlԥrinin bütövlükdԥ qarúılıqlı
ԥlaqԥdԥ oldu÷unu müԥyyԥn edir vԥ bu göstԥricilԥrdԥn hԥr
hansı birinin hԥr hansı dԥyiúmԥsi sistemim ümumi
keyfiyyԥtinin saxlanılması ilԥ bütün digԥr göstԥricilԥrinin
funksional struktur kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt dԥyiúmԥsinԥ
sԥbԥb olur. Tԥbii mühitin istԥnilԥn bir elementinin
dԥyiúmԥsindԥn sonra mütlԥq zԥncirvari reaksiyalar artır
ki, bunun da nԥticԥsindԥ hԥmin dԥyiúikliyin neytrallaú-
masına cԥhd olunur. Qeyd etmԥk lazımdır ki, göstԥri-
cilԥrdԥn birinin cüzi dԥyiúmԥsi bütün ekosistem üzrԥ digԥr
göstԥricilԥrin güçlü dԥyiúmԥsinԥ dԥ sԥbԥb ola bilԥr.
• 17. “Atomların biogen miqrasiyası qanunu”
(V.ø.Vernadski): – Yer sԥthindԥ vԥ bütövlükdԥ biosferdԥ
kimyԥvi elementlԥrin miqrasiyası bilavasitԥ canlı maddԥ
vԥ orqanizmlԥrin iútirakı ilԥ baú verir. Geoloji keçmiúdԥ,
milyon illԥr bundan ԥvvԥl dԥ, müasir dövr úԥraitindԥ dԥ

34
atomların biogen miqrasiyası belԥ baú verir. Canlı
maddԥ ya biokimyԥvi proseslԥrdԥ bilavasitԥ iútirak edir ya
da oksigen, karbon qazı, hidrogen, azot, fosfor vԥ digԥr
maddԥlԥrlԥ zԥnginlԥúdirilmiú mühit ԥmԥlԥ gԥtirir. Bu
qanunun mühüm nԥzԥri vԥ tԥcrübi ԥhԥmiyyԥti vardır.
Biogen faktorların tԥsirini nԥzԥrԥ almadan geosferdԥ baú
verԥn kimyԥvi proseslԥri öyrԥnmԥk mümkün deyildir.
Müasir dövrdԥ insanlar biosferԥ tԥsir edԥrԥk, onun fiziki
vԥ kimyԥvi tԥrkibini, ԥsrlԥrlԥ atomların biogen
miqrasiyasının balanslaúdırılmıú úԥraitini dԥyiúdirirlԥr. Bu
da gԥlԥcԥkdԥ çox zԥrԥrli, qlobal, idarԥ olunmayan
dԥyiúikliklԥr (sԥhralaúma, torpa÷ın deqradasiyası,
minlԥrlԥ növ orqanizmlԥrin mԥhv olması vԥ s.) ԥmԥlԥ
gԥtirԥ bilԥr. Bu qanunun kömԥyilԥ úüurlu vԥ aktiv
surԥtdԥ belԥ zԥrԥrli dԥyiúikliklԥrin aradan qaldırılması vԥ
“mülayim” ekoloji üsullardan istifadԥ etmԥklԥ
biogeokimyԥvi proseslԥrԥ rԥhbԥrlik etmԥk mümkündür.
Bundan baúqa ekologiyanın qanunlarına eyni
zamanda B.Kommonerin “qanun – aforizmlԥr”i dԥ daxil
edilir ki, onlarda da ekologiyanın bir çox
qanunauy÷unluqları öz ԥksini tapmıúdır:
• 1) Hԥr úey bir-biri ilԥ ԥlaqԥdԥdir. Tԥbiԥtdԥ baú
verԥn proses vԥ hadisԥlԥrin ümumi ԥlaqԥsi

35
V.ø.Vernadskinin “biosferin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti
qanunu”nda öz ԥksini tapmıúdır.
• 2) Hԥr úey harasa yox olmalıdır. V.ø.Vernadskinin
“Sabitlik qanunu” vԥ ”Tԥbii sistemin onu ԥhatԥ edԥn
mühitin hesabına inkiúaf qanunu”na müvafiq gԥlir.
• 3) Tԥbiԥt daha yaxúı “bilir”. Tԥbiԥtin mexanizmlԥri
vԥ funksiyaları haqqında insanlar heç bir do÷ru mԥlu-
mata malik olmamıúlar, olmurlar vԥ olacaqlarını demԥk
dԥ çox çԥtindir. Amma nԥ qԥdԥr çԥtin olsa da insanlar bu
mԥlumatları ԥldԥ etmԥyԥ can atmalıdırlar. Yalnız biosferin
parametrlԥrinin riyazi hesablanması çox vaxt aparar.
• 4) Heç nԥ havayı ԥldԥ olunmur. Biosfer – elԥ
yeganԥ bir sistemdir ki, orada “heç bir úey nԥ itirilԥ nԥ
dԥ qazanıla bilir”. ønsan biosferdԥn aldı÷ı hԥr úeyi
mütlԥq geri qaytarmalıdır. ønsanın aldı÷ı borcu geri
qaytarması vaxtı sadԥcԥ uzadıla bilԥr, amma aldı÷ı
borcu geri qaytarması labüddür.

2.4. Antropogen fԥaliyyԥtin tԥzahür formaları

Son zamanlar antropogen fԥaliyyԥtin nԥticԥlԥri
aúa÷ıdakı kimi tԥzahür edir:
• Meúԥlԥrin mԥhv edilmԥsi, yaúıllıqların qırılması;

36
 • Atmosferdԥ parnik effekti yaradan toz vԥ qazların
toplanması nԥticԥsindԥ istilik balansının dԥyiúmԥsi vԥ
qlobal istilԥúmԥnin yaranması;
• Ozon tԥbԥqԥsinin ildԥn-ilԥ naziklԥúmԥsi vԥ ozon
deúiklԥrinin yaranması;
• Torpa÷ın deqradasiyası (úorlaúma, eroziya,
münbitliyin aúa÷ı düúmԥsi vԥ s.);
• Torpaqda, suda, havada zԥrԥrli maddԥlԥrin
toplanması;
• Okean sԥviyyԥsinin qalxması;
• Bitki vԥ heyvanların (flora vԥ fauna) mԥhv edilmԥsi;
• Zԥrԥrli fiziki sahԥlԥrin intensivliyinin yüksԥlmԥsi
(elektromaqnit sahԥ, sԥs-küy çirklԥnmԥsi vԥ s.);
• Müԥyyԥn qisim sadalananlara istinad edԥrԥk tԥbii
fԥlakԥtlԥrin sayının artması;
• Hԥyatın keyfiyyԥtinin aúa÷ı düúmԥsi (immun sistemi,
genetik sistem vԥ s.);
Havanın kimyԥvi tԥrkibinin çirklԥndirilmԥsi vԥ
zԥhԥrlԥndirilmԥsi ilԥ mübarizԥ tԥdbirlԥri sisteminԥ
havanın qorunması deyilir. Bunun üçün nüvԥ silahları
sınaqlarının dayandırılması, atmosfer havasının
qorunması haqqında bütün ölkԥlԥrin qԥbul etdiklԥri
qanunlara ԥmԥl edilmԥsi, havanı çirklԥndirԥn vԥ
37
zԥhԥrlԥyԥn istehsal proseslԥri texnologiyasının
tԥkmillԥúdirillmԥsi, sanitar-epidemioloji xidmԥtdԥn geniú
istifadԥ edilmԥsi, qalıqsız vԥ ya az qalıqlı iúlԥyԥn
proseslԥrin yaradılması vԥ s. vacibdir. Torpa÷ın ԥsas
xassԥsi onun mԥhsuldar olmasıdır. Lakin, radioaktiv
maddԥlԥr, eroziya, úoranlaúma, bataqlaúma vԥ s. onun
mԥhsuldarlı÷ını azaldır. Bu isԥ onun çirklԥnmԥsi
demԥkdir. Torpa÷ın qorunması sahԥsindԥ mühüm
tԥdbirlԥr: torpaqdan düzgün istifadԥ edilmԥsi haqqında
ԥsasnamԥlԥrin tԥtbiqi, torpaq kadastrının tԥrtibi, torpa÷ın
mԥhsuldarlı÷ını aúa÷ı salan proseslԥrin qarúısının
alınmasının hԥyata keçirilmԥsi, torpa÷a gübrԥ verԥrkԥn
elmi dԥlillԥrԥ ԥsaslanmaq, torpa÷a aqrotexniki qullu÷un
tԥkmillԥúdirilmԥsi vԥ sair. Su hԥyatın mԥnasıdır.
Orqanizmdԥ gedԥn bütün proseslԥr su ilԥ ԥlaqԥdardır.
Suyun qorunması dedikdԥ, su haqqında dövlԥt
ԥsasnamԥsinԥ ԥmԥl edilmԥlidir. Suyun öz-özünԥ
tԥmizlԥnmԥ mexanizmini qoruyub saxlamaq, çirkli suların
müasir texnika ilԥ tԥmizlԥnmԥsi, qalıqsız istehsal
texnologiyasının inkiúafı vԥ s. Bitkilԥrin qorunması çox
vacibdir. Fotosintezsiz hԥyat mümkün deyil. Demԥli
bitkilԥrsiz yaúamaq olmaz. Fotosintez edԥn heç bir bitkiyԥ
zԥrԥrli demԥk olmaz. Meúԥlԥri qorumaq mԥqsԥdi ilԥ,

38
meúԥ haqqında dövlԥt qanununa ԥmԥl edilmԥli, qırılmıú
meúԥlԥrin bԥrpası, meúԥ yan÷ınlarına qarúı mübarizԥni
güclԥndirmԥk, Qırmızı Kitaba daxil edilmiú bitkilԥri
qorumalı vԥ s. Heyvanlar alԥminin praktik ԥhԥmiyyԥti
çox müxtԥlifdir. Heyvanların müsbԥt ԥhԥmiyyԥtindԥn
danıúsaq, heyvan qida zԥncirindԥ iútirak edir, onların
ԥtindԥn, dԥrisindԥn vԥ s. müxtԥlif sahԥlԥrdԥ geniú istifadԥ
edilir. Bԥzi heyvanlar tԥbiԥtin sanitarlarıdır. Mԥhz, buna
görԥ dԥ heyvanların qorunması haqqında qanuna ԥmԥl
edilmԥli, ovçuluq cԥmiyyԥtinin ԥsasnamԥsinԥ riayԥt
olunmalı, Qırmızı Kitaba daxil edilmiú heyvanların
qorunmasına ciddi nԥzarԥt olunmalı vԥ s.
Ekoloji terror - Konkret bir ölkԥ vԥ ya úԥxs
tԥrԥfindԥn digԥr ölkԥnin flora vԥ faunasına zԥrԥr
yetirmԥklԥ, tԥbii sԥrvԥtlԥrini mԥhv etmԥklԥ, bilԥrԥkdԥn
vurulan ziyan.
Azԥrbaycana qarúı ekoloji terror - Ermԥnistanın
Zod qızıl mԥdԥnindԥn çıxarılan qızılın yuyulması zamanı
ԥmԥlԥ gԥlԥn zԥhԥrli maddԥlԥr Araz çayına axıdılır. Gorus
vԥ Sisyanın sԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantıları Hԥkԥri
çayı vasitԥsilԥ, Qacaran vԥ Qafanın mis-molibden emalı
kombinatlarının zԥhԥrli tullantıları Oxçu çayı vasitԥsilԥ
Araz çayına, Allahverdi-ùamlıq mԥdԥnlԥrinin tullantıları

39
isԥ Debet çayı vasitԥsilԥ Kür çayına axıdılır, Azԥrbaycan
tԥbiԥtinԥ, canlı alԥminԥ, ekologiyasına öldürücü zԥrbԥlԥr
vurur.
3. Ekoloji sistemlԥr vԥ ekoloji amillԥr
3.1.Ekosistemin konsepsiyası
Ekosistem ekologiyanın ԥsas funksional vahididir.
Y.Oduma görԥ “Canlı orqanizm vԥ onları ԥhatԥ edԥn
cansız alԥm bir-birindԥn ayrılmaz olaraq hԥmin sahԥdԥ
daima qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ vԥ fԥaliyyԥtdԥdirlԥr.” Bunlar
arasında olan enerji axını onların biotik strukturunu,
maddԥlԥrin dövrü sistemini dԥqiq müԥyyԥnlԥúdirir. Bax
bu münasibԥt ekoloji sistem demԥkdir. Demԥli ekoloji
sistemi canlı alԥmlԥ onların mԥskunlaúdı÷ı mühit
arasında olan birgԥ fԥaliyyԥt tԥúkil edir. Bunlarda
maddԥlԥr vԥ enerji mübadilԥsi qarúılıqlı olaraq baú verir.
Ekosistem anlayıúı birinci dԥfԥ olaraq ingilis alimi A.Tensli
tԥrԥfindԥn tԥklif olunmuúdur. Lakin orqanizmlԥ mühitin
birgԥliyi konsepsiyası çox qԥdimdԥn mԥlum olmuúdur.
Sistem nԥdir? Sistem müԥyyԥn tԥrzdԥ bir-biri ilԥ
ԥlaqԥdԥ vԥ qarúılıqlı tԥsirdԥ olan elementlԥrin birliyidir.
Sistemin hissԥlԥri - onun elementlԥri fiziki, kimyԥvi, bioloji
vԥ ya qarıúıq úԥkildԥ ola bilԥr. Sistemin strukturunu
elementlԥrin qarúılıqlı tԥsir münasibԥtlԥri tԥyin edir.

40
Qarúılıqlı tԥsirin özü yeni sistemin yaranmasına sԥbԥb
ola bilԥr. Ekologiyada elementar vahid fԥrdin
populyasiyasıdır.
Populyasiya – uzun müddԥt bir sahԥdԥ mԥskunlaúan,
bu sahԥyԥ bԥnzԥr sahԥdԥn izolԥ edilmiú formada
yerlԥúԥn növün bir hissԥsidir.
Populyasiyanın xassԥlԥri:
• Öz-özünԥ istehsal;
• Dԥyiúkԥnlik;
• Digԥr növ populyasiyalarla qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olma;
• øúlԥmԥ, fԥaliyyԥt.
Populyasiyanın xassԥlԥrini aúa÷ıdakı göstԥricilԥrlԥ
qiymԥtlԥndirmԥk olar:
• Do÷um sayı;
• Ölüm sayı;
• Yaúlılıq quruluúu;
• Cinslԥrin nisbԥti;
• Genlԥrin bir-birinԥ yaxınlı÷ı (tezliyi);
• Genetik müxtԥliflik;
• Boy atma ԥyrisinin forma vԥ sürԥti vԥ s.
Populyasiyanın sıxlı÷ı onun daxili xassԥlԥri ilԥ
müԥyyԥn olunur vԥ hԥmçinin populyasiyaya xaricdԥn

41
tԥsir göstԥrԥn faktorlardan asılı olur. Populyasiyanı cins,
yaú, ԥrazi vԥ digԥr növ strukturlara ayırırlar. Yaúa görԥ
populyasiya növün ԥsas göstԥricilԥrindԥn biridir. Uzun
ömürlü populyasiyalar normal, do÷ub törԥmԥ prosesinԥ
tԥsir edԥn mԥnfi faktorlar olduqda, tez qocalma baú
verԥn populyasiyalar reqresiv vԥ ya ölԥn populyasiya
adlanır. Cavan populyasiya “tԥtbiqolunan” populyasiya
adlanır. Bunlar tԥhlükԥ yaratmır, onların artım ehtimalı
yüksԥk olur. Populyasiyanın ԥsas xüsusiyyԥtlԥrindԥn biri
onun fԥrdlԥrinin sayının dinamikası vԥ tԥnzimlԥnmԥ
mexanizmidir. Adԥtԥn populyasiya mühitԥ alıúma
mexanizminԥ malik olur. Bu xüsusiyyԥtlԥri onun optimal
saydan artıq vԥ ya az olmasını yaradır. Hԥr populyasiya
vԥ növ “biotik potensial” xüsusiyyԥtinԥ malikdir. Yԥni hԥr
fԥrdi cütdԥn bioloji olaraq yeni nԥsl yaranmalıdır.
Orqnizmin yaranma (tԥúkil) sԥviyyԥsi aúa÷ı olduqca biotik
potensial yüksԥk olur. Iri orqanizmlԥr az biotik potensiala
malik olduqları üçün onların artımı uzun illԥr çԥkir.
Populyasiya vԥ populyasiyaya oxúarlar assosasiya vԥ ya
birlik sistemaltlarını yaradırlar. Elԥ buna görԥ dԥ ekoloji
elementlԥri ekoloji populyasiya, birlik ekologiyası vԥ
biosenozların ekologiyasına ayırırlar. Belԥliklԥ ekosiste-
min tam xüsusiyyԥtlԥrini baúa düúmԥk üçün göstԥrilԥn

42
elementlԥr arasında ԥlaqԥ vԥ onların birgԥ fԥaliyyԥtini
müԥyyԥn etmԥk lazımdır. Hԥr bir ekosistem açıq
ekosistem adlandırılır. Yԥni o, enerji almaq vԥ vermԥk
qabiliyyԥtinԥ malik olmalıdır.
Ekosistemԥ yaxın vԥ ya onun analoqu olan
anlayıú biosenoz anlayıúıdır. Ekosistem dedikdԥ biotik vԥ
abiotik komponentlԥr birgԥ düúünülür. Biosenoz dedikdԥ
isԥ yalnız canlı mԥskunlar nԥzԥrdԥ tutulur. Biosenozda
adԥtԥn komponentlԥrin müԥyyԥn úԥrait vԥ mԥkandakı
fԥaliyyԥti ilԥ yanaúı onların yerlԥúdiyi sahԥnin
mԥhdudlu÷u da göstԥrilir ki, buna da biotop deyilir.
Biosenoz vԥ biotop birlikdԥ biogeosenoz adlanır.
V.N.Sukaçevԥ görԥ biogeosenoz yer üzԥrindԥ olan
eynicinsli tԥbii hadisԥlԥri (atmosfer, da÷ suxurları, bitki
alԥmi, canlılar, mikroorqanizmlԥr, torpaq vԥ hidroqrafik
úԥrait) tԥúkil edԥn, daima hԥrԥkԥtdԥ olan ayrı-ayrı
komponentlԥrin qarúılıqlı tԥsiri, onların arasında olan
enerji mübadilԥsi proseslԥri demԥkdir. Bu tԥyinat
ekosistem mԥfhumu ilԥ demԥk olar ki eynidir. Canlı
orqanizmlԥr do÷ulur, böyüyür vԥ inkiúaf edir. Bu zaman
onların bioloji kütlԥsi artır. Avtotroflar vasitԥsilԥ yaradılan
kütlԥ ilkin mԥhsul adlandırılır. Vahid zamanda yaranan
bioloji kütlԥ ekoloji sistemin bioloji mԥhsuldarlı÷ı

43
adlandırılır. Bitkilԥrdԥn fԥrqli olaraq bakteriyalar,
göbԥlԥklԥr vԥ heyvanlar öz gövdԥlԥrini sadԥ kimyԥvi
maddԥlԥrdԥn qura bilmirlԥr. Onlara daha yüksԥk enerjiyԥ
malik maddԥlԥr lazımdır. Bunlar qida baxımından
heterotrof adlandırılır. Bu baxımdan da onları 2-ci
“produsent” adlandırırlar. Bunların ԥsas qida mԥnbԥyi
avtotroflardır. Avtotrof vԥ heterotroflar 2-ci trofiki sԥviyyԥ
olan “konsumentlԥr” adlandırılır. Konsumentlԥr müxtԥlif
bioaktiv maddԥlԥr ifraz edirlԥr. Bu maddԥlԥr digԥr
orqanizmlԥrin mԥhvinԥ vԥ ya stimullaúmasına sԥbԥb olur.
Konsumentlԥr qrupunu 3 yerԥ bölürlԥr. 1-ci bölmԥ
“Fitofaq”lar adlandırılır. Fitofaqlara atmosfer tԥrԥfindԥn
yaradılan ilkin mԥhsulla qidalanan heyvanlar aid edilir. 2-
ci bölmԥ “zoofaqlar” adlandırılır. Bunlar ԥsasԥn fitofaqlar
bölmԥsinԥ daxil olan heyvanlarla qidalanan yırtıcılardır. 3-
cü bölmԥyԥ 2-ci bölmԥ konsumentlԥri ilԥ qidalanan
heyvanlar aid edilir.
Ekosistemdԥ biosenozun fԥaliyyԥtini tԥmin edԥn
orqanizmlԥr, mineral maddԥlԥr halına qԥdԥr çatmıú
çürüntü vԥ mԥhv olmuú tullantılar redusentlԥr
adlandırılır. Lakin burada mineralın tԥrkibindԥ tԥkcԥ
redusentlԥr yox konsumentlԥrin dԥ mövcudlu÷unu qeyd
etmԥk lazımdır. Ölmüú orqanizmlԥrin çürümԥ prosesindԥ

44
iútirak edԥn 1-ci qrup konsumentlԥr Saprofaqlar
adlandırılır. Bunlara ԥsasԥn onur÷asızlar aid edilir.
Yerüstü ekoloji sistemlԥrdԥ orqanizmlԥrin çürümԥ prosesi
maddԥlԥrin dövr etmԥsinԥ vԥ onların enerjisinԥ böyük
tԥsir edir.
Produsentlԥr, konsumentlԥr vԥ redusentlԥr
qruplarının görünüú tԥrkibi müxtԥlif ola bilԥr. Bu
müxtԥliflik yalnız ekosistemin növündԥn (tipindԥn), co÷rafi
vԥziyyԥtindԥn yox hԥmçinin onların qarúılıqlı münasibԥt-
lԥrindԥn dԥ asılıdır. Görünüú tԥrkibinԥ ilin fԥsillԥri dԥ tԥsir
edԥ bilir. Hԥr bir qrupun ekosistemin fԥaliyyԥtindԥ xüsusi
rolu olur. Mԥsԥlԥn, maddԥlԥrin su hövzԥsindԥ dövr
etmԥsinԥ produsentlԥrin vԥ redusentlԥrin tԥsiri konsu-
mentlԥrԥ nisbԥtԥn kifayԥt qԥdԥr azdır. Müxtԥlif qrup
orqanizmlԥr mԥskun etdiklԥri mühitin antropogen
çirklԥndirilmԥsinԥ müxtԥlif münasibԥt göstԥrirlԥr.
Mԥsԥlԥn, redusentlԥr avtotrof vԥ konsumentlԥrin hԥyatı
üçün lazım olan antropogen maddԥlԥrin nԥinki fiziki, hԥtta
kimyԥvi dԥyiúmԥsinԥ dԥ tԥsir edirlԥr. Lakin bu proses
hԥmiúԥ baú verԥ bilmir. Ԥgԥr antropogen çöküntü
tԥrkibindԥ müxtԥlif toksiki kimyԥvi maddԥlԥr mövcuddursa
resudentlԥr onların tԥmizlԥnmԥsinԥ hԥmiúԥ tam tԥsir edԥ
bilmirlԥr. Bu zaman öz-özünü tԥmizlԥmԥ prosesi pozulur

45
ki, bu da ekosistemin dayanıqlı÷ına tԥsir edir vԥ onun
dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Belԥliklԥ ekosistemin
dԥyiúmԥsinԥ tԥk insan fԥaliyyԥti yox, hԥmçinin
orqanizmlԥrin daxilindԥ gedԥn proseslԥr dԥ böyük tԥsir
göstԥrirlԥr.

3.2. Ekoloji sistemlԥr

Ekosistemi “ekologiyanın ԥsas funksional vahidi”, “Yer
sԥthindԥ tԥbiԥtin ԥsas vahidi”, biogeosenozu isԥ
“biosferin elementar struktur vahidi” kimi tԥyin edirlԥr.
“ekosistem” vԥ “biogeosenoz” anlayıúları bir-birlԥrinԥ
yaxındırlar, lakin sinonimik ifadԥlԥr deyillԥr. A.Tenslinin
fikrincԥ ekosistemlԥr canlı vԥ cansız komponentlԥrin
ölçüsüz dayanıqlı elԥ sistemlԥridir ki, burada maddԥlԥrin
xarici vԥ daxili dövretmԥsi baú verir. Oxúar toplumları
göstԥrmԥk üçün V.N.Sukaçev “biogeosenoz” terminini
iúlԥtmiúdir. Biogeosenoz – biosferin konkret hissԥsindԥ
canlıların öz aralarında vԥ ԥtraf mühitin cansız amillԥri ilԥ
qarúılıqlı ԥlaqԥsi nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlmiú bir sistem. Bu
sistemdԥ atmosfer, da÷ süxurları, hidroloji rejim,
heyvanat alԥmi, mikroorqanizmlԥr vԥ ümumiyyԥtlԥ bütün
canlılar qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ fԥaliyyԥt göstԥrirlԥr.

46
 Ekosistem – (yun. Aykos-mԥnzil vԥ sistem) bir-birinԥ
tԥsir göstԥrԥn, ümumi funksiyanın yerinԥ yetirilmԥsindԥ
vahid birlԥúԥn biokos elementlԥrin cԥmi olub, canlı
orqanizmlԥrin müԥyyԥn qrupunun (biosenoz) yaúayıú
mühitindԥn (biotoplardan) ibarԥt olan kompleksdir.
“Ekosistem” anlayıúı “biogeosenoz” anlayıúına nԥzԥrԥn
daha geniú, daha ümumi anlayıúdır, daha do÷rusu hԥr
hansı biogeosenoz ekosistem ola bilԥr, amma hԥr hansı
bir ekosistem biogeosenoz ola bilmԥz, hԥm dԥ nԥzԥrԥ
almaq lazımdır ki, biosenozlar olduqca yerüstü
törԥmԥlԥrdir. Biogeosenoz iki ԥsas tԥrkib hissԥdԥn
ibarԥtdir: müԥyyԥn bir ԥrazidԥ abiotik amillԥrin cԥmi, yԥni
ekotop vԥ canlı orqanizmlԥrin cԥmi – biosenozlar. Öz
növbԥsindԥ ekotop da iqlim (klimatop),su (akvatop) vԥ
torpaq-qrunt (edafotop) amillԥrinin cԥmindԥn ibarԥt olur.
Biosenoz heyvan (zoosenoz), bitki (fitosenoz) vԥ
mikroorqanizmlԥr (mikrobiosenoz) toplumları cԥmindԥn
ibarԥt olur. Biogeosenozun mühüm xüsusiyyԥtlԥrindԥn
biri onun bütün komponentlԥrinin qarúılıqlı ԥlaqԥ vԥ
qarúılıqlı asılılıqda olmasıdır.

3.3. Ekosistemin inkiúafı vԥ dinamikası. Suksessiya.

47
 Suksessiya — (latınca succesio ardıcıllıq yolu ilԥ
keçmԥ, irsi alınma) mühitin müԥyyԥn sahԥsindԥ bir
biosenozun(fitosenoz, mikrob qrupu, biogeosenoz vԥ s.)
digԥri ilԥ ardıcıl dönmԥyԥn vԥ qanunauy÷un ԥvԥzolunma
prosesidir.
Suksessiya – Yer sԥthinin müԥyyԥn bir sahԥsindԥ
varislik yolu ilԥ meydana gԥlԥn ekosistemin ardıcıllıqla
dԥyiúmԥsidir. Adԥtԥn suksessiya birliklԥrin daxili inkiúaf
vԥ onların ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı tԥsir proseslԥri
nԥticԥsindԥ baú verir. Suksessiyanın davamiyyԥt müddԥti
10 ildԥn milyon ilԥ qԥdԥr davam edԥ bilԥr. Suksessiya
haqqında ilk nԥzԥriyyԥni F.Klements iúlԥyib hazırlamıú,
sonra da V.N.Sukaçev vԥ S.M.Razumovski inkiúaf
etdirmiúdir. Hԥr bir ԥvvԥlki mԥrhԥlԥsi özündԥn sonra
gԥlԥn mԥrhԥlԥnin inkiúafı üçün úԥrait yaradan
suksessiyalı sıra (seriya) ԥmԥlԥ gԥtirԥn (seriyalı toplum)
vԥ zaman daxilindԥ bir-birini ԥvԥz edԥn toplumları
xarekterizԥ etmԥk üçün bu termin ilk dԥfԥ F.Klements
tԥrԥfindԥn iúlԥdilmiúdir. Ԥgԥr bu halda yeni suksessiyanın
yaranmasına sԥbԥb olan hadisԥ baú vermԥzsԥ, onda sıra
mövcud faktorlar ԥsasında balanslaúdırılmıú maddԥlԥr
mübadilԥsinԥ malik olan yeni vԥ daha dayanıqlı toplumun
ԥmԥlԥ gԥlmԥsi ilԥ baúa çatır. F.Klements belԥ toplumu

48
klimaks adlandırmıúdı. Klements – Razumovskinin fikrinԥ
ԥsasԥn klimaksın yeganԥ ԥlamԥti onda dԥyiúilmԥ üçün
daxili sԥbԥbin olmamasıdır. Toplumun mövcudluq
müddԥti heç bir halda ԥlamԥtlԥrdԥn biri ola bilmԥz.
Suksessiyanın onun inkiúafı zamanı dԥyiúԥ bilԥn
göstԥricilԥrԥ vԥ ya ԥvԥz olunma sԥbԥbinԥ görԥ bir çox
tԥsnifatı mövcuddur:
1) Vaxt miqyasına görԥ (sürԥtli, orta, zԥif, çox zԥif);
2) Dönmԥ qabiliyyԥtinԥ görԥ (dönԥn vԥ dönmԥyԥn);
3) Prosesin sabitlik dԥrԥcԥsinԥ görԥ (sabit vԥ dԥyiúkԥn);
4) Mԥnúԥyinԥ görԥ (ilkin vԥ tԥkrar)
5) Mԥhsuldarlı÷ın dԥyiúmԥ tendensiyasına görԥ
(mütԥrԥqqi vԥ tԥnԥzzül edԥn);
6) Növ zԥnginliyinin dԥyiúmԥ tendensiyasına görԥ
(mütԥrԥqqi vԥ tԥnԥzzül edԥn);
7) Antropogenliyԥ görԥ (antropogen vԥ tԥbii);
8) Suksessiya zamanı baú verԥn dԥyiúikliyin xarakterinԥ
görԥ (avtotrof vԥ heterotrof).
Ԥgԥr suksessiya baú verԥn proseslԥrԥ görԥ tԥsnif
edilԥrsԥ, onda onu iki ԥsas qrupa ayırmaq olar:
toplumların fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ baú verԥn endogen
(daxili sԥbԥblԥrlԥ izah edilԥn) vԥ xarici tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ
baú verԥn ekzogen. Endogen suksessiyanın hԥrԥkԥtverici

49
qüvvԥsi toplumların balanslaúdırılmamıú mübadilԥsi
hesab olunur.
ølkin suksessiya — hԥyatın mövcud olmadı÷ı ԥrazilԥrdԥ
- qaya, uçurum, yar÷an, sıldırım, çay çöküntülԥri,
sönmüú lava, sԥpԥlԥnԥn qumlarda vԥ s. inkiúaf edԥn
suksessiya. Belԥ sahԥlԥrԥ canlı orqanizmlԥrin
mԥskunlaúdırılması zamanı onlar öz metobolizmlԥri
hesabına yaúayıú úԥraitini dԥyiúdԥrԥrԥk bir birlԥrini ԥvԥz
edirlԥr. Ԥsas rolu ölmüú bitki qalıqları vԥ parçalanma
mԥhsullarının toplanması oynayır. Bu bitki alԥminin
xarakterindԥn vԥ onun mikroorqanizmlԥr, göbԥlԥklԥr vԥ
heyvanlar tԥrԥfindԥn kompleks da÷ıdılmasından asılı
olur. Tԥdricԥn torpaq profili ԥmԥlԥ gԥlir, sahԥnin hidroloji
rejimi, mikroiqlimi dԥyiúir. Belԥ suksessiya yaúayıú
yerinin özünün dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb oldu÷una görԥ
ekogenetik suksessiya adlanır. Bitki örtüyünün ilkin
formalaúması da singenetik suksessiya adlanır. ølkin
suksessiya bir neçԥ mԥrhԥlԥdԥn keçmԥklԥ baú verir.
Mԥsԥlԥn, meúԥ sahԥsindԥ: quru cansız substrat - úibyԥ -
mamır - birillik müxtԥlif otlar – dԥnli bitkilԥr vԥ çoxillik otlar
– kolluqlar – birinci nԥsl a÷aclar – ikinci nԥsl a÷aclar; çöl
zonasında suksessiya ot mԥrhԥlԥsindԥ baúa çatır vԥ s.

50
Tԥkrar suksessiya – orqanizmlԥrinin müԥyyԥn
hissԥsinin vԥ torpa÷ın saxlandı÷ı yerdԥ da÷ılmıú
toplumların suksessiyasıdır. tԥkrar suksessiyaya adԥtԥn
yan÷ınlardan sonra mԥhv edilmiú küknar meúԥsini misal
göstԥrmԥk olar. Keçmiúdԥ onların tutdu÷u ԥrazilԥrdԥ
torpaq vԥ toxum qalır. Otlaq qrupları artıq sonrakı il
ԥmԥlԥ gԥlmԥyԥ baúlayır. Sonra aúa÷ıdakı variantlar
mümkündür: nԥm iqlimdԥ cı÷ (alaqotu) üstünlük tԥúkil
edir, sonra o moruq kolu ilԥ, moruq kolu da a÷caqovaq ilԥ
ԥvԥz olunur; quru iqlimdԥ süpürgԥ çiçԥkli bitkilԥr üstünlük
tԥúkil edir, onu itburnu, itburnunu da toza÷acı ԥvԥz edir.
A÷caqovaq vԥ ya toza÷acı meúԥlԥri üzԥrindԥ küknar
(fԥsilԥsi) bitkilԥri inkiúaf edir, sonra onları da tԥdricԥn
yarpaqlı a÷ac meúԥlԥri ԥvԥz edir. Tünd iynԥyarpaq
meúԥlԥrin bԥrpası tԥxminԥn 100 ilԥ baú verir. Ԥgԥr meúԥ
tԥkrar qırılarsa onda klimakslı palıd meúԥsinin bԥrpası
mümkün olmur.
Avtosuksessiya – klimaksın daxili inkiúafı, onun
“qocalması” vԥ “cavanlaúması” nԥticԥsindԥ meydana
gԥlԥn suksessiyadır.
Demutasiya - suksessiyanın formasıdır vԥ biosenozun
antropogen pozulmasından sonra bitki vԥ heyvanat

51
alԥmindԥ baú vermiú dԥyiúikliklԥrdir. Demutasiya toplu-
mun ԥvvԥlki tԥrkibdԥ bԥrpa olunması istiqamԥtindԥ gedir.
Tԥkamül suksessiyası – Yer biosferinin ümumi
tԥkamülü ilԥ ba÷lı olan suksessiyadır.
Ekoloji suksessiya. Pozulan tarazlı÷ın ekosistem
tԥrԥfindԥn bԥrpa prosesi mütԥúԥkkil surԥtdԥ müԥyyԥn
mԥrhԥlԥlԥrlԥ gedir. Ekosistemi tarazlıq halından bir çox
üsullarla çıxarmaq olur. Bu adԥtԥn yan÷ın, quraqlıq vԥ ya
daúqınlar zamanı baú verir. Belԥ pozulmalar zamanı
tarazlı÷ı yeni ekosistem öz-özünԥ bԥrpa edir vԥ bu
proses müntԥzԥm xarakter daúıyır vԥ ԥn müxtԥlif
vԥziyyԥtlԥrdԥ tԥkrar olunur. Bԥs pozulan ekosistemlԥrdԥ
nԥ baú verir? Pozulan yerlԥrdԥ müԥyyԥn növlԥr vԥ
ümumiyyԥtlԥ bütün ekosistem elԥ surԥtlԥ inkiúaf edir ki,
bu növlԥrin meydana çıxma qaydası oxúar pozulmalar vԥ
oxúar areallar üçün eyni olur. Eyni bir növün digԥr növlԥ
ԥvԥz olunmasının bu ardıcıllı÷ı ekoloji suksessiyanın
mahiyyԥtini göstԥrir. Mԥsԥlԥn, vaxtı ilԥ XVIII ԥsrdԥ Yer
üzünün bԥzi ԥrazilԥrindԥ meúԥlԥr qırılmıú, onların yerindԥ
fermalar tikilmiúdi, XIX ԥsrdԥ bu yerlԥrin iúlԥnmԥsi davam
etdirilmiú, XX ԥsrdԥ isԥ hԥmin fermalar da÷ıdılmıú vԥ
onların tutduqları ԥrazilԥr yenidԥn meúԥlԥrԥ çevrilmiúdir.
Vaxt keçdikcԥ ԥkin sahԥlԥrindԥ bitkilԥr müԥyyԥn, artıq

52
mԥlum vԥ ciddi tԥkrar olunan ardıcıllıqla meydana
çıxma÷a baúlayır. Birinci il birillik alaq otları vԥ tԥk-tԥk
toxmacar (toxumdan cücԥrԥn bitki) a÷aclar böyümԥyԥ
baúladı. Sonrakı bir neçԥ il ԥrzindԥ müԥyyԥn növlԥrin
(“pioner növlԥri” vԥ ya daha elmi dildԥ deyilԥrsԥ erkԥn
suksessiyalı növlԥr) mԥskan salması baú verir ki, onlar da
üstünlük tԥúkil etmԥyԥ baúlayırlar. Tipik “pioner növlԥri” -
Veysmutov úam a÷acı. O, çox tez böyüyür vԥ onun
toxumları böyük ԥrazilԥrdԥ yayılır. Bir neçԥ onilliklԥr
müddԥtindԥ “pioner növlԥri” qalın meúԥliklԥr ԥmԥlԥ
gԥtirirlԥr.
Sonrakı mԥrhԥlԥ — “pioner növlԥri”nin kölgԥsindԥ
yaxúı böyüyԥn, mԥsԥlԥn, a÷caqayın a÷aclarının meydana
gԥlmԥsi. Yarım ԥsrdԥn sonra “pioner növlԥri”nԥ aid olan
a÷aclar yetiúirlԥr vԥ sonra da tԥdricԥn mԥhv olma÷a
baúlayırlar. Onların toxumları artıq meúԥ örtüyü altında
böyüyԥ bilmirlԥr vԥ a÷acların populyasiya tԥrkibi yavaú
böyüyԥn, tԥzԥ - gecikmiú suksessiyalı növlԥrin ԥmԥlԥ
gԥlmԥsi istiqamԥtinԥ do÷ru dԥyiúirlԥr. Nԥhayԥt, bütün
meúԥ sahԥsi bu növ a÷aclarla tutulmuú olur. Belԥ misallar
bir çox ekosistemlԥrdԥ müúahidԥ olunur.
Ekosistemlԥrdԥ suksessiyanı tԥdqiq edԥrkԥn
ekoloqlar onun 3 tԥsir mexanizmini göstԥrmiúlԥr:

53
 1.Tԥsir etmԥ. Yeni ekosistemlԥrdԥ meydana gԥlԥn
“pioner növlԥri” digԥr sonrakı növlԥrin mԥskԥn salmasını
asanlaúdırır. Mԥsԥlԥn, buzlaqların geri çԥkilmԥsindԥn
sonra ilk öncԥ úibyԥlԥr vԥ bir sıra sԥth köklü bitkilԥr –
mԥhsul vermԥyԥn, tԥrkibindԥ qida elementlԥri çox az olan
torpaqlarda yaúaya bilԥn növlԥr meydana gԥlir. Bu
bitkilԥrin ölüb getmԥ dԥrԥcԥsindԥn asılı olaraq torpaq
layının artması prosesi dԥ baú verir ki, bu da gecikmiú
suksessiyalı növlԥrin kök ba÷layaraq möhkԥmlԥúmԥsinԥ
imkan yaradır. Analoji olaraq ibtidai a÷aclar kölgԥ
yaradaraq gecikmiú suksessiyalı bitki növlԥrinin yetiúmԥsi
üçün imkan yaradırlar.
2. Saxlanma – bԥzԥn “pioner növlԥri” gecikmiú
suksessiyalı bitkilԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsini çԥtinlԥúdirԥn vԥ ya
mümkün etmԥyԥn úԥraitin yaranmasına sԥbԥb olur. Nԥ
vaxt ki, okean yaxınlı÷ında yeni sԥthlԥr yaranır (mԥsԥlԥn,
beton pirs (körpü) vԥ ya dal÷aqıranların (portu dal÷a
tԥsirindԥn qorumaq üçün bԥnd tikilmԥsi nԥticԥsindԥ),
onlar tezliklԥ yosunların “pioner növlԥri”ni ԥmԥlԥ gԥtirirlԥr
vԥ bitkilԥrin digԥr növlԥri sıxıúdırılıb çıxarılır. Digԥr bitki
növlԥrinin sıxıúdırılıb çıxarılması çox asanca baú verir,
çünki “pioner növlԥri” çox tez yenidԥn ԥmԥlԥ gԥlir vԥ

54
sonrakı növlԥrԥ imkan vermԥdԥn tezliklԥ bütün etibarlı
sԥthlԥri tamamilԥ tutur.
3. Mövcud olma. Nԥhayԥt, “pioner növlԥri” sonrakı növ
bitkilԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ heç bir – nԥ xeyirli, nԥ dԥ
ziyanlı tԥsir göstԥrmir. Adԥtԥn, bu hal o zaman baú verir
ki, ԥgԥr müxtԥlif növlԥr müxtԥlif ehtiyatlardan istifadԥ
edԥrԥk bir-birlԥrindԥn asılı olmadan inkiúaf edirlԥr. Qum
tԥpԥlԥri vԥ ya meúԥlԥrin son halının ekoloji dԥyiúkԥn
oldu÷unu bilmԥk vacibdir. Yetiúmiú meúԥlԥr adԥtԥn üzvi
maddԥlԥrin cԥmi sıfır artım dԥrԥcԥsi ilԥ xarakterizԥ
olunur. Bu onu göstԥrir ki, vaxt keçdikcԥ eroziya kimi
bԥzi proseslԥrin tԥsirindԥn maddԥlԥrin itmԥsi nԥticԥsindԥ
meúԥlԥr tԥdricԥn mԥhv olma÷a baúlayırlar. Ԥksԥriyyԥt
meúԥlԥr suksessiya tsiklinin birinci yarısında maksimal
mԥhsuldarlı÷a malik olur.

3.4. Ekoloji amillԥrin tԥsnifatı

Ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinԥ vԥ canlı orqanizmlԥrԥ
müxtԥlif ekoloji amillԥr güclü tԥsir götԥrirlԥr. Canlı
orqanizmlԥrԥ bilavasitԥ tԥsir edԥn hԥr hansı bir mühit
ekoloji amil adlandırılır. Ekoloji amillԥr müxtԥlif tԥbiԥtԥ vԥ
tԥsir xüsusiyyԥtlԥrinԥ malikdirlԥr. Ekoloji amillԥri üç
kateqoriyaya bölürlԥr:

55
 1) Canlı tԥbiԥt amillԥri – biotik amillԥr;
2) Cansız tԥbiԥt amillԥri – abiotik amillԥr;
3) ønsan fԥaliyyԥti amillԥri – antropogen amillԥr.
Orqanizmlԥrin bu vԥ ya digԥr amil tԥsirinԥ
uy÷unlaúması hԥmin tԥsirin (amilin) dövrlülüyündԥn asılı
olur. Birinci dövrü amillԥrԥ yerin fırlanması, ilin fԥsillԥrinin
dԥyiúmԥsi, gündԥlik iúıq dԥyiúmԥsi vԥ s. aid edilir. Bu
amillԥr hԥlԥ hԥyatın yaranması vaxtından ԥvvԥl mövcud
olmuúdur. Yaranan orqanizmlԥr mԥcburiyyԥt qarúısında
qalaraq bu úԥraitԥ uy÷unlaúmıúlar. økinci dövrü amillԥr,
ԥtraf mühitin temperaturu, nԥmliyi, atmosfer cöküntülԥri
vԥ s. aid edilir. Dövrü olmayan amillԥrԥ tԥbii fԥlakԥtlԥr vԥ
texnogen xarakterli amillԥr aid edilir.
Hԥr bir orqanizm daima öz üzԥrindԥ birbaúa vԥ ya
dolayısı yolla baúqa canlıların tԥsirini hiss edir, aid oldu÷u
bioloji növün vԥ digԥr növlԥrin – bitkilԥrin, heyvanların,
mikroorqanizmlԥrin nümayԥndԥlԥri ilԥ ԥlaqԥdԥ olur,
onlardan asılı olur vԥ onlara da öz tԥsirini göstԥrir. Ԥtraf
üzvi alԥm – hԥr bir canlı orqanizm mühitinin tԥrkib
hissԥsidir. Canlı orqanizmlԥrin qarúılıqlı ԥlaqԥsi – biose-
nozların vԥ populyasiyanın mövcudlu÷unun ԥsasıdır; bu
mԥsԥlԥlԥrlԥ sinekologiya mԥú÷ul olur.

56
 1) Biotik amillԥr — bu canlı orqanizmlԥrin bir-
birlԥrinԥ tԥsir forması olub, bԥzi orqanizmlԥrin hԥyat
fԥaliyyԥtlԥrinin digԥr orqanizmlԥrin hԥyat fԥaliyyԥtlԥrinԥ
(növdaxili vԥ növlԥrarası qarúılıqlı ԥlaqԥ) vԥ hԥmçinin
cansız yaúayıú mühitinԥ tԥsirlԥrinin cԥmini ifadԥ edir.
Fԥrdlԥrarası növdaxili qarúılıqlı ԥlaqԥ populyasiyaların
sayı vԥ sıxlı÷ının artması úԥraitindԥ öz mԥskun yerlԥri vԥ
qida ehtiyatları u÷runda rԥqabԥt mübarizԥsi nԥticԥsindԥ
ԥmԥlԥ gԥlir.
Növlԥrarası ԥlaqԥ xeyli dԥrԥcԥdԥ müxtԥlifdir:
• neytralizm (hԥr iki növ bir-birlԥrinԥ heç bir tԥsir
göstԥrmirlԥr);
• rԥqabԥt (hԥr iki növ bir-birlԥrinԥ mԥnfi tԥsir
göstԥrirlԥr);
• mutyualizm (hԥr iki növ bir-birlԥrindԥn ayrı
mövcud ola bilmir);
• parazitizm (parazit növü öz sahibinin boy atma
dövrünü vԥ inkiúafını lԥngidir);
• yırtıcılıq (yırtıcı növ öz qurbanı ilԥ qidalanır );
• amensalizm (bir orqanizm digԥr orqanizmin
inkiúafinı bo÷ur);

57
 • ɤɨmmensalizm (kommensal digԥr növdԥn fayda
görür, hansı ki, onunla birlԥúmԥ digԥr növdԥ dԥ maraq
oyadır).
Biotik amillԥr arasında zoogen, fitogen, mikrobiogen
vԥ antropogen amillԥri xüsusi qeyd etmԥk lazımdır.
2) Abiotik amillԥr — canlı orqanizmlԥrԥ birbaúa vԥ
dolayı yolla tԥsir edԥn cansız, qeyri üzvi tԥbiԥtin
komponentlԥrinin tԥzahür formasıdır. Bunlara cansız
tԥbiԥtin fiziki vԥ kimyԥvi amillԥri aiddir. Mühitin ԥsas
abiotik amillԥri aúa÷ıdakılardır:
•Temperatur; •øúıq; • Su; • Duzluluq; • Oksigen;
• Yerin maqnit sahԥsi; • Torpaq; • Nԥmlilik.
Mühitin abiotik amillԥri içԥrisindԥ aúa÷ıdakı amillԥr
qrupunu ayırmaq qԥbul olunmuúdur:
• øqlim amillԥr qrupu (temperatur rejimi, nԥmlilik,
tԥzyiq); • edafogen amillԥr qrupu (mexaniki tԥrkibi, sıxlı÷ı,
torpa÷ın havakeçiciliyi); • oroqrafik amillԥr qrupu (relyef,
dԥniz sԥviyyԥsindԥki hündürlük); • kimyԥvi amillԥr qrupu
(havanın qaz tԥrkibi, suyun duz tԥrkibi, turúuluq).
Cansız tԥbiԥtin fiziki amillԥri:
Kosmik amillԥr — kosmik tozlar, meteorit maddԥsi,
asteroidlԥr, qalaktika fԥzasının maddԥlԥri vԥ dal÷aları,
günԥú aktivliyinin dövri dԥyiúikliklԥri;

58
 øqlim amillԥri — Günԥúin úüalanma enerjisi, Yer
kürԥsinin müxtԥlif rayonlarına günԥú enerjisinin gԥlmԥsi
vԥ paylanması, udulması, ԥks olunması, atmosferin
úԥffaflı÷ı, yer sԥthinin iúıqlanma dԥrԥcԥsi, iúıq gününün
davamiyyԥt müddԥti, havanın nԥmliyi, atmosfer
ya÷ıntıları, hava kütlԥlԥrinin hԥrԥkԥti (külԥk); torpaq;
Oroqrafik (geomorfoloji) amillԥr. Geomorfologiya —
yer sԥthinin quruluúu, relyefi haqqında elmdir. Yerin
relyefi mikroiqlim vԥ torpaq amillԥrinԥ (mԥsԥlԥn, da÷lar,
dԥrԥlԥr, sıldırımlı dԥrin dar dԥrԥlԥr, düzԥnliklԥr) xeyli tԥsir
göstԥrԥ bilԥr;
Su hövzԥlԥrinin abiotik amillԥrinԥ sıxlıq, özlülük,
istilik tutumu, duzluluq, úԥffaflıq, turúuluq, hԥll olmuú
qazlar, çeviklilik (hԥrԥkԥtlilik) temperatur qradienti,
temperatur rejimi aid edilir. Cansız tԥbiԥtin kimyԥvi
amillԥrinԥ su, hava komponentlԥri, turúuluq (pH) vԥ
sԥnaye mԥnúԥli digԥr qarıúıqlar aiddir.
3) Antropogen amillԥr — digԥr növlԥrin yaúayıú
mühitinԥ vԥ ya onların bilavasitԥ hԥyat úԥraitinԥ tԥsir
göstԥrԥn tԥbiԥtin dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb olan insan
cԥmiyyԥtinin fԥaliyyԥt formasıdır. ønsan cԥmiyyԥtinin
tarixindԥ ԥvvԥlcԥ ovçuluq, sonra da kԥnd tԥsԥrrufatı,
sԥnaye vԥ nԥqliyyatın inkiúaf etdirilmԥsi bizim

59
planetimizin tԥbiԥtini güclü dԥyiúdirmiúdir. Yer kürԥsinin
bütün canlı alԥminԥ antropogen tԥsirlԥr çox sürԥtlԥ
artmaqda davam edir. Hԥrçԥnd insan canlı tԥbiԥtԥ abiotik
faktorların dԥyiúmԥsi vԥ növlԥrin biotik ԥlaqԥsi ilԥ tԥsir
göstԥrir, lakin planetdԥ insan fԥaliyyԥtinin heç bir tԥsnifat
çԥrçivԥsinԥ sı÷ıúmayan xüsusi qüvvԥ kԥsb etdiyini qeyd
etmԥk lazımdır. Hal-hazırkı dövrdԥ Yer sԥthindԥ olan
canlı örtüyün praktiki olaraq bütün müqԥddaratı vԥ bütün
orqanizm növlԥri insan cԥmiyyԥtinin ԥlindԥdir, tԥbiԥtԥ
antropogen tԥsirlԥrdԥn asılıdır. Mühitin ekoloji amillԥri
canlı orqanizmlԥrԥ müxtԥlif tԥsir göstԥrԥ bilԥr. Bu tԥsirlԥrԥ
aúa÷ıdakılar aiddir:
- fizioloji vԥ biokimyԥvi funksiyaların uy÷unlaúma
dԥyiúikliyinԥ sԥbԥb olan qıcıqlandırıcı tԥsir;
- verilԥn úԥraitdԥ mövcudlu÷a imkan vermԥyԥn
mԥhdudlaúdırıcı tԥsir;
- orqanizmlԥrin anotomik vԥ morfoloji dԥyiúikliyinԥ
sԥbԥb olan modifikator tԥsiri;
- mühitin digԥr faktorlarının dԥyiúikliyini tԥsdiq edԥn
siqnallar tԥsiri.
Ekosistemin fԥaliyyԥt qanunlarını ümumilԥúdirsԥk, on-
ların ԥsas müddԥaları aúa÷ıdakılardan ibarԥt olacaqdır:

60
 1) Tԥbii ekosistemlԥr, miqdarı artıq vԥ nisbԥtԥn sabit
olan, mühiti çirklԥndirmԥyԥn, müftԥ günԥú enerjisi
hesabına mövcud olur;
2) Ekosistemdԥ enerji vԥ maddԥlԥrin canlı
orqanizmlԥr qrupu vasitԥsilԥ daúınması qida zԥnciri ilԥ
baú verir; ekosistemdԥ bütün canlı növlԥr bu zԥncirdԥ
onlar tԥrԥfindԥn yerinԥ yetirilԥn funksiyaya - birliklԥrin
biotik quruluúuna görԥ produsentlԥrԥ, konsumentlԥrԥ,
detritofaqlara vԥ redusentlԥrԥ ayrılırlar; Canlı
opqanizmlԥrlԥ trofiki sԥviyyԥ arasındakı kԥmiyyԥtcԥ
nisbԥt sayı birliklԥrin trofiki quruluúunu ԥks etdirir ki, bu
da birliklԥrin vasitԥsilԥ enerji vԥ maddԥlԥrin keçmԥ
sürԥtini, yԥni ekosistemin mԥhsuldarlı÷ını tԥyin edir;
3) tԥbii ekosistemlԥr ehtiyatlarının tükԥnmԥsindԥn vԥ
öz tullantıları ilԥ çirklԥnmԥdԥn ԥziyyԥt çԥkmԥdԥn, öz
biotik quruluúları sayԥsindԥ qeyri müԥyyԥn uzun müddԥtԥ
möhkԥm (sabit) vԥziyyԥtlԥrini saxlaya bilir; ehtiyatların
ԥldԥ edilmԥsi vԥ tullantılardan xilas olma bütün
elementlԥrin dövretmԥsi çԥrçivԥsindԥ baú verir.
Yer üzԥrindԥki abiotik amillԥr:
1. øúıq. Mԥlumdur ki, günԥúdԥn gԥlԥn úüanın 47%-ni
görünԥn spektr tԥúkil edir. Bu spektrdԥ dal÷aların
uzunlu÷u 380-750 nm-ԥ bԥrabԥrdir. 45% günԥú úüası

61
narıncı – qırmızı úüalardır ki, bunlar fotosintez üçün
böyük rol oynayırlar. Dal÷asının uzunlu÷u 750 nm-dԥn
çox olmayan infra qırmızı úüalar heyvanlar vԥ bitkilԥr
tԥrԥfindԥn hiss olunmamasına baxmayaraq ԥsas istilik
enerji mԥnbԥyi sayılır. Günԥú enerjisinin 7%-i
ultrabԥnövúԥyi úüaların hesabına düúür ki, bu spektrdԥ
dal÷anın uzunlu÷u 400 nm-dԥn çox olur.
2. Ԥtraf mühitin temperaturu. Yer üzԥrindԥ
temperatur ԥsasԥn atmosferin istilik rejimi vԥ günԥú
úüaları ilԥ yaranır. Temperatur mühitin mԥhdudlaúdırıcı
faktorlarından biridir. Müxtԥlif növlԥrin yer üzԥrindԥ
yerlԥúmԥsi (yayılması) vԥ populyasiyaların sayı
temperatur faktorundan köklü surԥtdԥ asılıdır. Yer
üzԥrindԥ bitki vԥ heyvanların yerlԥúdiyi mühitin optimal
temperaturu 15-300C hԥddindԥ olur. Bԥzi bakteriya, su
bitkilԥri qaynar mühitdԥ, yԥni 70-900C temperatur
mühitindԥ yaúayırlar. Sԥrt soyuq úԥrait bir çox cücülԥrin,
balıqların vԥ dԥniz otlarının hԥyatlarının dayanmasına
sԥbԥb olur (anabioz). Lakin yaz vaxtı donmuú buzlaqlar
açılanda onlar öz bԥdԥnlԥrinin temperaturunu sabit
saxlaya bilirlԥr. Bunun üçün onlarda xarici mühitԥ alıúma
qabiliyyԥti mövcuddur. Azԥrbaycan Respublikasında
hava temperaturunun rejimi vԥ ԥrazi üzrԥ paylanması

62
qanunauy÷undur vԥ bura daxil olan hava kütlԥlԥrinin
xüsusiyyԥtindԥn, ԥrazinin relyefindԥn vԥ Xԥzԥr dԥnizinin
ayrı-ayrı rayonlara yaxınlı÷ından asılı olaraq formalaúır.
Xԥzԥr dԥnizi sahilboyu ԥrazilԥrdԥ (dԥnizdԥn tԥqribԥn 20
km-dԥk) yayda havanın temperaturunu bir qԥdԥr azaldır,
qıúda isԥ artırır. Eyni zamanda, o Mԥrkԥzi Asiyadan daxil
olan isti vԥ quru hava kütlԥlԥrinin tԥsirini müԥyyԥn qԥdԥr
yumúaldır. Havanın orta illik temperaturu Kür-Araz
ovalı÷ında, Abúeron yarımadasından cԥnubda yerlԥúԥn
sahilboyu zonada, o cümlԥdԥn Lԥnkԥran ovalı÷ında 14-
15°C tԥúkil edir. Da÷lara do÷ru havanın temperaturu
azalaraq 2000 m yüksԥklikdԥ 4-5°C, 3000 m yüksԥklikdԥ
isԥ 1-2°C-dir. ølin ԥn soyuq ayında (yanvar) düzԥnlik vԥ
da÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ havanın orta aylıq temperaturu 0°C-
dԥn aúa÷ı düúmür. Abúeron yarımadası vԥ ondan
cԥnubda yerlԥúԥn sahilboyu ԥrazilԥr vԥ adalarda o, hԥtta
3-4°C tԥúkil edir. Xԥzԥr dԥnizinin özü (1300 km) vԥ
suyı÷ma hövzԥsi (3000 km) meridian boyunca xeyli
uzandı÷ından vԥ kontinentin dԥrinliyindԥ yerlԥúdiyindԥn
onun iqlimindԥ kԥskin kontinentallıq xüsusiyyԥtԥlԥri
vardır. Qıú dövründԥ Xԥzԥrin úimalında havanın orta
aylıq temperaturu -8…-10° oldu÷u halda cԥnub hissԥdԥ
temperatur müsbԥtdir: +8°…+10°C. Yay vaxtlarında

63
havanın temperaturu úimaldan cԥnuba do÷ru nisbԥtԥn
bԥrabԥrlԥúir (úimalda 24-25°, cԥnubda 26-27°C).
3. Atmosfer ya÷ıntısı. Atmosfer çöküntülԥri su
buxarının kondensasiyası nԥticԥsindԥ yaranır. Bu
çöküntülԥr yer üzԥrindԥ suyun dövretmԥsindԥ böyük rol
oynayırlar. Çöküntülԥrin miqdarından asılı olaraq yer
üzԥrini iki zonaya bölürlԥr – humid (nԥm) vԥ arid
(quraqlıq) zonaları. Atmosfer ya÷ıntıları Xԥzԥrin
akvatoriyasında bԥrabԥr paylanmır. øldԥ orta hesabla
dԥniz sԥthinԥ 100 mm ya÷ıntı düúür. Ya÷ıntının
paylanmasında sahil zonasının relyefi hԥlledici rol
oynayır. ùimalda ya÷ıntının illik miqdarı 300, qԥrbdԥ 300-
400-dԥn 600-ԥ qԥdԥr, cԥnub-qԥrbi Xԥzԥrdԥ 1600, úԥrq
hissԥsindԥ isԥ 90 mm-ԥ qԥdԥrdir. Abúeron yarımadası
rayonunda ya÷ıntının illik miqdarı 200 mm-ԥ yaxındır.
Azԥrbaycan Respublikasında atmosfer ya÷ıntıları
ԥsasԥn hava kütlԥlԥrinin ԥraziyԥ müdaxilԥsi ilԥ
ԥlaqԥdardır. Ya÷ıntıların miqdarını, mövsümü vԥ illik
paylanmasını hava kütlԥlԥrinin ԥrazinin relyefi vԥ Xԥzԥr
dԥnizi ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsi müԥyyԥn edir. Azԥrbaycan
ԥrazisindԥ ԥn az orta illik ya÷ıntı (150-200 mm-dԥn az)
cԥnub-úԥrqi Qobustana vԥ Abúeron yarımadasının cԥnub
sahilinԥ düúür. Kür-Araz ovalı÷ının mԥrkԥzi vԥ úԥrq,

64
Samur-Dԥvԥçi ovalı÷ının cԥnub-úԥrq, Naxçıvan MR-nın
Arazboyu, Qobustan vԥ Abúeron yarımadasının ԥsas
hissԥlԥrindԥ illik ya÷ıntılar miqdarı 300 mm-dԥn azdır.
Onların miqdarı Xԥzԥr dԥnizi sahillԥrindԥn qԥrbԥ,
düzԥnliklԥrdԥn da÷lara do÷ru tԥdricԥn artır.
Respublikanın digԥr da÷lıq ԥrazilԥrindԥn fԥrqli olaraq
Talıú da÷larında yüksԥklik artdıqca ya÷ıntının miqdarı
azalır vԥ yüksԥk da÷lıq hissԥsindԥ (2000 m-dԥn yüksԥk)
vԥ da÷arası dԥrԥlԥrdԥ onun miqdarı 250-300 mm-dԥn
azdır. Baxmayaraq ki, ya÷ıntıların böyük hissԥsi ilin isti
dövrünԥ (aprel-oktyabr) tԥsadüf edir, yay ayları quraq
keçir vԥ hԥtta ya÷ıntıların bollu÷u ilԥ seçilԥn Lԥnkԥran-
Astara zonasında bu zaman ya÷ıntıların miqdarı illik
normanın 5-15%-ni tԥúkil edir. Ya÷ıntılı günlԥrin orta illik
sayı Kür-Araz ovalı÷ında vԥ Naxçıvan MR-nın Arazboyu
düzԥnliklԥrindԥ 60-70 gündԥn az olur. Böyük Qafqazın
cԥnub yamacının orta da÷lıq hissԥsindԥ isԥ onun sayı
170 günԥ çatır. Ya÷ıntının ԥn böyük gündԥlik maksimumu
Böyük Qafqazın cԥnub yamacında (148 mm, Ԥlibԥy) vԥ
Talıú da÷larında (334 mm, Bԥlԥsԥr) qeydԥ alınmıúdır.
Düzԥnliklԥrdԥ qar örtüyü davamlı olmur vԥ ayrı-ayrı
illԥrdԥ o müúahidԥ edilmir. Respublikanın ԥn çox qarlı
ԥrazilԥri Böyük Qafqazın cԥnub yamaclarındadır. Burada

65
qar örtüklü günlԥrin sayı orta da÷lıqda 80-120, yüksԥk
da÷lıqda isԥ hԥtta 250 günԥ çatır. Böyük Qafqazın ԥn
uca zirvԥlԥrindԥ qar örtüyü daim qalır.
4. Atmosfer havasının nԥmliyi. Ekoloji baxımdan
ԥtraf mühitdԥ mövcud olan su mԥhdudlaúdırıcı fiziki
faktordur. Su heyvanat vԥ bitki alԥminin ԥsas kütlԥsini
tԥúkil edir. Canlı orqanizmlԥrin 50-80%-i sudan ibarԥtdir.
Bԥzi heyvanlarda bu rԥqԥm hԥtta 95%-ԥ çatır. Atmosfer
havasında nԥmlik dedikdԥ onun su buxarı ilԥ doyma
dԥrԥcԥsi baúa düúülür. Havadakı su buxarının miqdarı
40-60% olduqda insan hԥyatı üçün normal sayılır.
Sԥhralarda bitkilԥr nԥmliyin qԥnaԥtlԥ iúlԥdilmԥsinԥ adԥt
edirlԥr. Onların köklԥri uzun, yarpaqları isԥ xırda olur.
Sԥhra heyvanları da su hövzԥsinԥ çatmaq üçün uzun
mԥsafԥyԥ sürԥtlԥ qaçmalı olurlar. Onlarda olan piy qatı
daxili su mԥnbԥyi rolunu oynayır. Adԥtԥn 100 qr piy
oksidlԥúdikdԥ ondan 100 qr su ayrılır. Havanın mütlԥq
rütubԥtinin orta illik kԥmiyyԥtlԥri Kür-Araz ovalı÷ında 11-
12, Xԥzԥr sahili zonada 14-15 mb tԥúkil edir. Da÷larda
yüksԥklik artdıqca onun kԥmiyyԥtlԥri bir qayda olaraq
azalır vԥ 1000 m yüksԥklikdԥ orta illik kԥmiyyԥt tԥqribԥn 9
mb, 2000 m-dԥ 6-7 mb tԥúkil edir. Naxçıvan MR-da
mütlԥq rütubԥtliyin kԥmiyyԥtlԥri xeyli aúa÷ıdır vԥ müvafiq

66
yüksԥkliklԥrdԥ Azԥrbaycanın digԥr ԥrazilԥrinԥ nisbԥtԥn 1-
1,5 mb azdır. Mütlԥq rütubԥtliyin ԥn yüksԥk kԥmiyyԥtlԥri
yay aylarına düúür (iyul-avqust) vԥ dԥnizkԥnarı ԥrazilԥrdԥ
vԥ Qanıx-Ԥyriçay vadisindԥ 20-24 mb, 3000 m-lik
yüksԥkliklԥrdԥ isԥ 8-10 mb tԥúkil edir. Yanvarda düzԥnlik
ԥrazilԥrdԥ onun kԥmiyyԥtlԥri 6 mb, 1500 m-lik
yüksԥkliklԥrdԥ isԥ tԥqribԥn 3 mb-dir. Bu zaman ԥn aúa÷ı
kԥmiyyԥtlԥr Naxçıvan MR-da müúahidԥ edilir vԥ düzԥnlik
ԥrazilԥrdԥ 4 mb, da÷larda isԥ daha az tԥúkil edir.
Havanın orta illik nisbi rütubԥtliyinin ԥn yüksԥk
kԥmiyyԥtlԥri dԥnizsahili (75-80%), ԥn aúa÷ı kԥmiyyԥtlԥri
isԥ Naxçıvan MR-da vԥ Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk
da÷lıq ԥrazilԥrindԥ (55-65%) müúahidԥ edilir. Yayda ԥn
aúa÷ı nisbi rütubԥtlik Naxçıvan MR-da (35-50%), Talıúın
yüksԥk da÷lıq zirvԥlԥrindԥ (50-55%) vԥ Kür-Araz
ovalı÷ında (50-60%) qeydԥ alınır. Ԥn yüksԥk kԥmiyyԥtlԥr
dԥnizsahili vԥ Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk da÷lıq
ԥrazilԥrindԥ müúahidԥ edilir (60-85%). Qıú aylarında ԥn
yüksԥk kԥmiyyԥtlԥr dԥnizsahili, ԥn aúa÷ı kԥmiyyԥtlԥr isԥ
yüksԥk da÷lıq ԥrazilԥr üçün sԥciyyԥvidir.
Atmosfer havası. Canlı vԥ cansız alԥmin
mövcudlu÷unu tԥmin edԥn oksigen vԥ karbon qazının
havadakı miqdarı müvafiq olaraq 21 vԥ 0,3% tԥúkil edir.

67
Bu baxımdan yerüstü ekosistemdԥ havanın tԥrkibi
(atmosfer havası) nisbԥtԥn sabit qalır. Havaya oksigen
yaúıl bitkilԥrdԥn daxil olur. CO2 günԥú vԥ yer üzԥrindԥ
gedԥn úüalanma proseslԥrindԥn yaranır. Atmosferin ozon
qatı yer kürԥsini günԥú spektrinin ultrabԥnövúԥyi
úüalarından mühafizԥ edir.
Mümkün buxarlanma. Mümkün buxarlanmanın ԥn
böyük orta illik kԥmiyyԥtlԥri Naxçıvan MR, Arazyanı
düzԥnliklԥri (1200-1400 mm vԥ daha çox) vԥ Kür-Araz
ovalı÷ı (1000-1200mm) üçün sԥciyyԥvidir. Azԥrbaycanın
digԥr ovalıq vԥ düzԥnliklԥrindԥ o, 800-1000 mm arasında
dԥyiúir. Da÷lıq ԥrazilԥrdԥ yüksԥklik artdıqca bu göstԥrici
azalır. Orta da÷lıqda mümkün buxarlanmanın orta illik
kԥmiyyԥtlԥri 300-400 mm, yüksԥk da÷lıqda isԥ 200 mm
qԥdԥr azalır.
Buludluq. Buludlu÷un rejimi vԥ paylanması hava
dövranı proseslԥri vԥ ԥrazinin oroqrafiyası ilԥ ԥlaqԥdardır.
Maksimal buludluq yüksԥk da÷larda (2000 m-dԥn yüksԥk)
yazda vԥ yayın ԥvvԥlindԥ, orta da÷lıqda vԥ qismԥn
da÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ (2000-500 m).
Külԥklԥr. Xԥzԥr vԥ onun ԥtrafı üçün ԥn sԥciyyԥvi
hidrometeoroloji amil külԥklԥrdir. Ԥsasԥn úimal istiqamԥtli
külԥklԥr müúahidԥ olunur, onlar bԥzԥn qasır÷a dԥrԥcԥli

68
olur vԥ sürԥtlԥri 35-40 km/san-yԥ çatır. Tԥkrarlanma
tezliyinԥ görԥ müúahidԥ olunan ikinci külԥklԥr úԥrq
istiqamԥtlidirlԥr. Dԥnizin ԥn çox külԥk müúahidԥ olunan
rayonları Abúeron yarımadası vԥ Mahaçqala-Dԥrbԥnd
ԥrazilԥridir. Orta vԥ güclü külԥklԥr ԥsasԥn payız vԥ qıú
aylarında müúahidԥ olunur. Abúeronda Xԥzri adı ilԥ
yayılmıú úimal istiqamԥtli külԥklԥr sԥciyyԥvidir.
ølin soyuq dövründԥ da÷lıq ԥrazilԥrdԥ fyon (quru isti
külԥklԥr), isti dövründԥ isԥ da÷ԥtԥyi vԥ düzԥnliklԥrdԥ a÷
yellԥr müúahidԥ edilir. Ölkԥ ԥrazisindԥ külԥklԥrin orta illik
sürԥti ԥsasԥn 5 m/s-dԥk tԥúkil edir. Lakin Abúeron
yarımadasının dԥnizsahili ԥrazilԥrindԥ o, 6-8 m/s
arasında dԥyiúir. Burada külԥyin sürԥti 15 m/s vԥ daha
çox olan günlԥrin sayı 100-145 gün tԥúkil edir. Güclü
külԥklԥrlԥ Gԥncԥ-Qazax düzԥnliyi dԥ seçilir (25-70 gün).
Azԥrbaycanın digԥr ԥrazilԥrindԥ güclü külԥklԥr nisbԥtԥn
az müúahidԥ edilir.
3.5. øqlim ԥmԥlԥ gԥtirԥn amillԥr
Azԥrbaycan Respublikası subtropik qurúa÷ın úimal
qurtaraca÷ında, Qafqazın cԥnub-úԥrqindԥ vԥ øran
yaylasının úimal-qԥrbindԥ yerlԥúir. Ԥrazinin co÷rafi
mövqeyi, relyefin mürԥkkԥbliyi, Xԥzԥr dԥnizinin yaxınlı÷ı,
il ԥrzindԥ yer sԥthinԥ düúԥn günԥú radiasiyasının bollu÷u,

69
müxtԥlif mԥnúԥli hava kütlԥlԥrinin tԥsiri altında olması vԥ
s. burada iqlimin müxtԥlifliyinԥ sԥbԥb olmuúdur.
Sԥth quruluúu. Ԥsasԥn da÷lıq ölkԥ olan Azԥrbaycan
Respublikasının ԥrazisi Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz,
Talıú vԥ ùimali øran da÷ları ilԥ ԥhatԥ olunmuúdur. Böyük
vԥ Kiçik Qafqaz da÷ sistemlԥri arasında yerlԥúԥn Kür
çökԥkliyi (bunun úԥrq hissԥsi Kür-Araz ovalı÷ıdır)
geniúlԥnԥrԥk ölkԥ ԥrazisini úԥrqdԥn ԥhatԥ edԥn Xԥzԥr
dԥnizinԥ tԥrԥf uzanır. Respublikanın úimalında yerlԥúԥn
vԥ úimal-qԥrbdԥn cԥnub-úԥrqԥ uzanan Böyük Qafqaz
da÷ları ölkԥ ԥrazisinin böyük hissԥsini úimaldan gԥlԥn
soyuq hava kütlԥlԥrinin birbaúa tԥsirindԥn qoruyur. Bunun
da nԥticԥsindԥ respublikanın ԥksԥr düzԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi
ԥrazilԥrindԥ subtropik iqlim formalaúır. Ölkԥ ԥrazisini
ԥhatԥ edԥn digԥr da÷ sistemlԥri dԥ hava dövranı
proseslԥrinԥ böyük tԥsir göstԥrir. Sԥth quruluúunun
müxtԥlifliyi iqlim ünsürlԥrinin qeyri bԥrabԥr paylanmasına,
úaquli iqlim qurúaqlarının yaranmasına vԥ s. sԥbԥb olur.
øonlaúdırıcı úüalar. Bu úüalar yüksԥk enerjiyԥ
malikdirlԥr. Onlar bir elementin atomundan onun
elektronunu çıxarıb baúqa bir elementԥ birlԥúdirԥrԥk
mԥnfi vԥ müsbԥt ionlardan ibarԥt cüt yaradırlar.
øonlaúdırıcı úüaların mԥnbԥyi radioaktiv maddԥlԥr vԥ

70
kosmik úüalardır. Günԥú radiasiyasının atmosferin yuxarı
sԥrhԥddindԥki intensivliyi 1380 vt/m2 vԥ ya 1,980
kal/(dԥqiqԥ⋅⋅sm2) çatır. Yer üzԥrinԥ çatan günԥú
radiasiyası atmosferin yuxarı sԥrhԥddindԥ nisbԥtԥn az
olur. ùüanın udulma dozası “ber” ilԥ ölçülür. Ber –
rentgenin bioloji ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a
bԥrabԥrdir. ønsan il ԥrzindԥ orta hesabla 0,1 ber úüaya
mԥruz qalır.
Günԥú radiasiyası. Azԥrbaycan Respublikasının
düzԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi ԥrazilԥri günԥú iúı÷ının bollu÷u ilԥ
fԥrqlԥnir. Kür-Araz ovalı÷ı, Abúeron yarımadası vԥ digԥr
düzԥnlik vԥ da÷ԥtԥyi ԥrazilԥrdԥ günԥú parıltılı saatların
illik miqdarı 2200-2400 saat, Naxçıvan MR-nın Arazboyu
düzԥnliklԥrindԥ isԥ 2600-2800 saat tԥúkil edir. Orta da÷lıq
zonada buludlu÷un artması nԥticԥsindԥ günԥú parıltılı
saatların miqdarı 1900-2200 saat arasında dԥyiúir.
Yüksԥk da÷lıq zonada o yenԥ dԥ artır vԥ 3000 m-dԥn
yüksԥk olan ԥrazilԥrdԥ 2200... saatdır. Ümumi günԥú
radiasiyasının illik miqdarı Kür-Araz ovalı÷ında 128-132
kkal/kv⋅⋅sm-dir. Da÷lara do÷ru, o (120-124 kkal/kv⋅⋅sm-
dԥk) azalır (dԥniz sԥviyyԥsindԥn tԥqribԥn 500-600m-dԥk),
sonra onun miqdarı yenԥ çoxalır vԥ Böyük vԥ Kiçik
Qafqazın yüksԥk da÷lıq zonasında (3000 m-dԥn yüksԥk)

71
140-150 kkal/kv⋅⋅sm tԥúkil edir. Naxçıvan MR-nın
Arazboyu düzԥnliklԥrindԥ ümumi günԥú radiasiyasının
illik miqdarı 148-150 kkal/kv⋅⋅sm-dir, yüksԥk da÷lıq
zonada isԥ artaraq 152-160 kkal/kv⋅⋅sm tԥúkil edir.
Radiasiya balansının illik miqdarı ölkԥnin düzԥnlik vԥ
da÷ԥtԥyi ԥrazilԥrindԥ 40-50 kkal/kv⋅⋅sm-dir (Lԥnkԥran tԥbii
vilayԥtindԥ -50-60 kkal/kv⋅⋅sm), yüksԥk da÷lıq ԥrazilԥrdԥ
isԥ o 15-25 kkal/kv⋅⋅sm tԥúkil edir.
Atmosfer dövranı. Azԥrbaycan Respublikası
ԥrazisindԥ iqlimin formalaúmasına arktik (Kara vԥ
Skandinaviya antisiklonları), mülayim enliklԥrin soyuq
kontinental (Sibir antisiklonu) vԥ dԥniz (Azor
maksimumu), tropik enliklԥrinin isti hava kütlԥlԥri
(subtropik antisiklon vԥ cԥnub siklonları), Mԥrkԥzi Asiya
üzԥrindԥ yaranan antisiklonlar, hԥmçinin yerli atmosfer
proseslԥri tԥsir göstԥrir. Bu hava kütlԥlԥri sԥth
quruluúunun tԥsiri nԥticԥsindԥ ölkԥ ԥrazisinԥ müxtԥlif
istiqamԥtlԥrdԥn daxil olur. Belԥ ki, soyuq kontinental vԥ
dԥniz hava kütlԥlԥri Böyük Qafqaz, Talıú vԥ ùimali øran
da÷ları cԥnubdan gԥlԥn isti hava kütlԥlԥrinԥ ԥhԥmiyyԥtli
dԥrԥcԥdԥ mane olmasa da, onların xüsusiyyԥtlԥrinin
dԥyiúmԥsinԥ vԥ atmosfer proseslԥrinin dinamikasına
müԥyyԥn tԥsir göstԥrir.

72
 4. Azԥrbaycanın ԥsas tԥbii ehtiyatları.
4.1.Tԥbii sԥrvԥtlԥr vԥ onların tԥsnifatı
Mühitԥ görԥ hava, su, quru, dԥniz vԥ s. ekologiyası
alimlԥrin fԥaliyyԥt sahԥlԥridir. Tԥbiԥt bir bütöv halında
mübadilԥdԥdir. Su, enerji, hava, bioloji mübadilԥlԥr bu
gün insan fԥaliyyԥti ilԥ bilavasitԥ ba÷lıdır vԥ hԥtta onsuz
tԥsԥvvüredilmԥzdir. Ona görԥ dԥ biosferԥ mԥxsus
orqanizmlԥr, onların fԥaliyyԥti ԥhali, cԥmiyyԥt vԥ
ekosistem sԥviyyԥsindԥ öyrԥnilir.
Tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi bu
mübadilԥlԥrin nԥticԥsi kimi xüsusi diqqԥtlԥ öyrԥnilir vԥ
öyrԥnilmԥlidir. Çünki bu mübadilԥ bԥúԥriyyԥtin
mövcudlu÷unun impulslarıdır. Tԥbiidir ki, insanlar bu
impulslara vaxtında vԥ ciddi reaksiya vermԥlidir. Belԥ
olmasa ԥn azı biofԥlakԥtlԥr insan varlı÷ı üçün qorxunc

73
suallar do÷urar. Alimlԥrin hesablamalarına görԥ, biosfer
10-12 milyard ԥhalini qida ilԥ tԥmin edԥ bilԥr. Ԥhalinin
nizamsız artımı bio ehtiyatlardan düzgün istifadԥ
edilmԥsini tԥlԥb edir.
Canlı hԥyatın mövcudlu÷u tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn asılıdır.
Bütün sԥrvԥtlԥrin vԥhdԥti isԥ insanlar üçün zԥruri sayılan
hԥyat amillԥrinin ԥsasıdır. Ona görԥ dԥ insanların
tԥlԥbatını ödԥyԥn sԥrvԥtlԥr real sԥrvԥtlԥrdir. Elԥ tԥbii
sԥrvԥtlԥr dԥ vardır ki, onların bu günkü istifadԥsi bu
günkü texniki imkanlara uy÷un gԥlmir vԥ tamam yeni növ
texnoloji proseslԥr yaranmasını tԥlԥb edir. Elmi-texniki
tԥrԥqqinin gԥlԥcԥk nailiyyԥtlԥrinԥ ԥsaslanan tԥbii sԥrvԥtlԥr
potensial sԥrvԥtlԥr adlanır. Mԥsԥlԥn, kosmik úüalar
meteorit mԥnúԥli maddԥlԥr, yer maqnetizmi, atmosfer
elektrik cԥrԥyanı vԥ sairԥdԥn istifadԥ etmԥk üçün
tamamilԥ yeni növ texniki avadanlıq vԥ texnoloji proseslԥr
yaradılmalıdır. Tԥbii sԥrvԥtlԥr üçün bir neçԥ tԥsnifat
mövcuddur:
1) Tԥbii tԥsnifat. Bu tԥsnifata aid sԥrvԥtlԥr tԥbii qruplar
üzrԥ paylanır. Mԥsԥlԥn, suyun, havanın, torpa÷ın,
heyvanlar alԥminin, bitkilԥrin, faydalı çöküntülԥrin vԥ s.
sԥrvԥtlԥri.

74
 2) Tԥbii iqtisadi tԥsnifat. Bu tԥsnifata ԥsasԥn tԥbii
sԥrvԥtlԥr onlardan istifadԥ olunma prinsipi üzrԥ
paylanırlar (sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı).
3) Tԥbii sԥrvԥtlԥrin tükԥnib-tükԥnmԥmԥsi tԥsnifatı.
Tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥr anlayıúı nisbidir. Odur ki, bu
qrupa aid sԥrvԥtlԥr – mütlԥq vԥ úԥrti tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ
bölünür. Mütlԥq tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ misal günԥú enerjisi,
kosmik úüalar, külԥk enerjisi, Yerin cazibԥ qüvvԥsi vԥ s.
úԥrti tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrԥ tԥbii sular, torpaq, hava vԥ s.
daxildir. Tükԥnԥn sԥrvԥtlԥr dԥ 2 qrupa bölünür. Bԥrpa
olunmayan vԥ bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr. Bԥrpa olunmayan
sԥrvԥtlԥrԥ neft, daú kömür, torf vԥ s. aid edilԥ bilԥr.
Bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥrԥ bitki vԥ heyvanat alԥmini misal
göstԥrmԥk olar.
Tԥbii sԥrvԥtlԥr aúa÷ıdakı kimi tԥsnif olunur:
1) Kosmos sԥrvԥtlԥri (ԥsasԥn Günԥú úüaları)
2) øqlim sԥrvԥtlԥri (hava, külԥk, qar, ya÷ıú vԥ s.)
3) Su sԥrvԥtlԥri (Yeraltı vԥ yerüstü sular)
4) Bԥrpa olunmayan sԥrvԥtlԥr ( Faydalı qazıntılar)
5) Qismԥn bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr (torpaq, köhnԥ
meúԥlԥr)
6) Bԥrpa olunan sԥrvԥtlԥr (bitki, heyvan vԥ baúqa
canlılar)

75
 Nԥzԥrԥ almaq lazımdır ki, sԥrvԥtin tükԥnmԥz hesab
edilmԥsi yalnız qlobal miqyasda qԥbul edilԥ bilԥr.
Regional baxımdan bütün sԥrvԥtlԥr tükԥnԥndir. øri sԥnaye
mԥrkԥzlԥrindԥ hԥtta Günԥú úüası kifayԥt qԥdԥr deyildir.
Tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn istifadԥ olunması müvԥqqԥti vԥ ya
uzun müddԥt dayandırılmıú ԥrazi qoruqlardır. Qoruqlar
vԥzifԥsinԥ görԥ müxtԥlif olur: etalon qoruq, biosfer
qoru÷u, Dövlԥt qoru÷u, Milli park, Yasaqlar vԥ s.
Etalon qoruqda tԥbiԥt tamamilԥ sԥrbԥst buraxılır.
Biosfer qoru÷u beynԥlxalq ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Dövlԥt
qoru÷unda heç bir tԥsԥrrufat tԥdbirinԥ icazԥ verilmir.
Burada hava, su, torpaq, bitki, heyvan, mineral maddԥlԥr
vԥ yeraltı sԥrvԥtlԥr hamısı eyni dԥrԥcԥdԥ qorunur.
Yasaqlar adԥtԥn müvԥqqԥti olur vԥ konkret bir sԥrvԥtin
bԥrpası üçün tԥúkil edilir. Milli parklar tԥbiԥtin
qorunmasına xidmԥt etmԥklԥ yanaúı ԥhalinin istirahԥtini
düzgün tԥúkil etmԥk üçün tԥúkil edilir. Qoruqların hԥr biri
mühüm elmi mԥrkԥz vԥ tԥdris bazası hesab edilir.

4.2. Ekoloji sistemlԥrin mԥhsuldarlı÷ı

Ekosistemin mԥhsuldarlı÷ı iqlim tipindԥn, co÷rafi
úԥraitdԥn asılıdır. Tԥbiԥt bizim ölkԥmizi hԥrtԥrԥfli zԥngin
yaratmıúdır. Da÷lar, düzԥnlԥr, sԥhralar, göllԥr, çaylar,

76
dԥniz, mülayim iqlim qurúaqları... mԥhsuldar biokütlԥ
yaranması üçün çox ԥlveriúlidir. Bunlara qeyri-elmi
müdaxilԥ etmԥmԥli, israfçılı÷a yol verilmԥmԥlidir.
Ehtiyatların balansının pozulmasının do÷urdu÷u sualların
cavabları bir çox cԥhԥtdԥn biz insanlardan asılıdır. Yԥni
biz ԥtraf mühiti qorumaqla, tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli
istifadԥ etmԥklԥ özümüzü qoruyuruq, gԥlԥcԥyimizi
qoruyuruq. Hԥr bir ekoloji sistemin yerlԥúdiyi ԥrazinin
iqlim xüsusiyyԥtlԥrindԥn, onda olan üzvi vԥ qeyri-üzvi
maddԥlԥrin dövr etmԥ sürԥtindԥn, bioloji proseslԥrdԥ
iútirak edԥn flora vԥ faunanın sayı vԥ sairԥdԥn asılı
olaraq bioloji mԥhsuldarlıq da müxtԥlif olur. Hԥm dԥ
ekoloji sistemԥ aid olan enerji mԥnbԥyi vԥ bu enerjidԥn
istifadԥ edԥn canlı alԥmin yaranma vԥ parçalanma
proseslԥrindԥ iútirakı sistemin mԥhsuldarlı÷ına tԥsir
göstԥrir. Bütün avtotrof canlıların yaratdı÷ı mԥhsul –
birinci, yaxud ilkin mԥhsul adlanır. Konsumentlԥrin isԥ
birinci mԥhsula ԥsasԥn ԥmԥlԥ gԥtirdiklԥri mԥhsul ikinci
mԥhsul adlanır. ølkin üzvi maddԥlԥrin özlԥri dԥ iki yerԥ
bölünür: yԥni ümumi mԥhsul vԥ tԥmiz mԥhsul. ølkin
mԥhsulu yaradan canlılar, özlԥrinin ehtiyacını ödԥmԥk
üçün yaratdıqları mԥhsulun bir qismini sԥrf edirlԥr. Ona
görԥ dԥ tԥmiz mԥhsul ümumi mԥhsuldan az olur. Yer

77
biosferinin illik ümumi mԥhsulu 164 milyard tona
bԥrabԥrdir (quru üzvi maddԥ). Lakin ilkin üzvi maddԥlԥrin
illik miqdarı dԥyiúkԥndir. Dԥniz vԥ okeanda da ilkin
mԥhsulun yaranması üçün úԥrait müxtԥlifdir. Quruda
ekvatora yaxın, nԥmiúli vԥ mülayim iqlimli ԥrazilԥr daha
mԥhsuldardır. Dԥniz vԥ okeanlarda ԥn mԥhsuldar sahԥlԥr
çay vadilԥri, sahil suları vԥ adaların ԥhatԥlԥridir. Ekoloji
sistemin mԥhsuldarlı÷ını hesablayan zaman biokütlԥ vԥ
mԥhsuldarlıq kimi mԥlum kԥmiyyԥtlԥrdԥn istifadԥ edirlԥr.
Hidrosferdԥ biokütlԥ hԥmiúԥ mԥhsuldarlıqdan az olur.
Mԥsԥlԥn, okeanlarda cԥmlԥúԥn yosunların mԥhsuldarlıq
ölçü vahidi biokütlԥnin ölçüsündԥn 300 dԥfԥ yüksԥkdir.
økinci mԥhsul dedikdԥ ilk növbԥdԥ konsument vԥ
heterotroflar tԥrԥfindԥn yaradılan mԥhsul nԥzԥrdԥ tutulur.
økinci mԥhsul ԥsasında heterotrof orqanizmlԥr biokütlԥ
yaradır. ølkin mԥhsulun ikinci mԥhsula çevrilmԥsi
kԥmiyyԥt etibarı ilԥ ekoloji sistemlԥrin xüsusiyyԥtindԥn
asılı olaraq dԥyiúir. Quru ԥrazilԥrdԥ birinci vԥ ikinci
mԥhsulun bir-birinԥ nisbiliyi bir çox amillԥrdԥn asılıdır.
Buraya iqlim úԥraiti, torpa÷ın münbitliyi, su, biogen
elementlԥrlԥ tԥmin olunma, vԥ s. daxildir.
Mԥlum olmuúdur ki, Yer kürԥsinin quru sahԥsindԥ
yaranan ilkin mԥhsulun cԥmi 10 % - i birinci dԥrԥcԥli

78
konsumentlԥr tԥrԥfindԥn istifadԥ olunur. Qalan 90 % - i
isԥ çürüdücü mikroblar tԥrԥfindԥn parçalanır. Ekoloji
sistemlԥrdԥ biomların xüsusiyyԥtindԥn asılı olaraq bitki
biokütlԥsi ikinci mԥhsula aid olan heyvanların
biokütlԥsindԥn dԥfԥlԥrlԥ çoxdur. Yer kürԥsinin quru
sahԥsindԥ yaranan heyvanat alԥminin biokütlԥsi, hԥmin
sahԥdԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn bitki biokütlԥsinin 1-3%-nԥ
bԥrabԥrdir. Heyvanat alԥminin illik biokütlԥsinin 95-99,5%
-ni onur÷asız heyvanlar tԥúkil edir.
Ekosistemin mԥhsuldarlı÷ı oradakı populyasiyaların
mԥhsulunun cԥmidir. Ekosistemin mԥhsuldarlı÷ı 2 ԥsas
yerԥ ayrılır: ilk vԥ ikinci mԥhsuldarlıq.
ølk mԥhsuldarıq – produsentlԥrin Günԥú enerjisini
mԥnimsԥyib fotosintez nԥticԥsindԥ üzvi maddԥ sintez
etmԥsi, yԥni biokütlԥ yaratması sürԥtinԥ deyilir.
Ekosistemdԥ biokütlԥnin müԥyyԥn vaxt ԥrzindԥ olan
artımını mԥhsuldarlıq hesab etmԥk düzgün deyildir. Çünki
ԥmԥlԥ gԥlԥn mԥhsulun bir hissԥsini istehsalçılar özlԥri
yeyir. Ona görԥ dԥ ԥsil mԥhsuldarlıq biokütlԥdԥ qeydԥ
alınan artımdan xeyli çox olur. ølk mԥhsuldarlıq özü dԥ 2
hissԥdԥn ibarԥtdir: ümumi ilk mԥhsul vԥ tԥmiz ilk mԥhsul.
1) Ümumi ilk mԥhsul fotosintezin ümumi tezliyini
göstԥrir. Mԥhsuldarlıq yoxlanan vaxtda bitkinin öz

79
tԥnԥffüsünԥ sԥrf etdiyi maddԥlԥr dԥ onun ümumi ilk
mԥhsuldarlı÷ına daxildir. Buna bԥzԥn brutto – fotosintez
vԥ ya ümumi fotosintez deyilir.
2) Tԥmiz ilk mԥhsuldarlıq – bitki toxumlarında üzvi
maddԥlԥrin toplanması sürԥtini göstԥrir. Yԥni
mԥhsuldarlıq yoxlanan vaxt ԥrzindԥ ümumi ilk mԥhsuldan
bitkinin öz tԥnԥffüsünԥ sԥrf olunan mԥhsulun miqdarı
çıxılır, sonra qalan hissԥsi ilk mԥhsul adlanır. Buna
nettofotosintez dԥ deyilir. Ümumi ilk mԥhsuldarlı÷ın vahidi
q/m2⋅gün vԥ ya kq/m2⋅il, ton/hektar⋅il.
økinci mԥhsuldarlıq – üzvi maddԥlԥrin
konsumentlԥrdԥ toplanması sürԥtinԥ ikinci mԥhsuldarlıq
deyilir. Mԥhsuldarlı÷ın biokütlԥyԥ nisbԥti mühüm ekoloji
göstԥricidir. Tԥsԥrrüfat sahԥlԥrindԥ bu göstԥrici yüksԥk
olur. Buna sԥbԥb ekosistemin cavanlı÷ı, böyümԥkdԥ
olması vԥ kԥnardan enerji almasıdır. Tԥsԥrrüfat
sahԥlԥrindԥ torpa÷ın vaxtaúırı iúlԥnmԥsi, ona gübrԥ
verilmԥsi, xԥstԥliklԥrԥ, ziyanvericilԥrԥ vԥ alaq otlarına
qarúı mübarizԥ aparılması hesabına biokütlԥ çoxalır. Belԥ
ekosistemlԥr ona edilԥn qulluqdan asılı olaraq heç vaxt
stabillik mexanizmi qazana bilmir.
Cԥdvԥl 4.1
Dünyada ԥsas ekosistemlԥrin mԥhsuldarlı÷ı

80
Göstԥricilԥr Meúԥ- Çöldԥ Ԥkindԥ Sԥhrada Antarkti- Okean-
dԥ dada da
Sahԥsi
2 40,7 25,7 14,0 54,9 12,7 511,0
(mln⋅m )
Fotosintez
0,33 0,1 0,25 0,1 0,0 0,05
effekti (%)
Mԥhsuldarlıq
5,0 1,5 4,0 0,2 0,0 0,80
ton/ha⋅ilԥ
Üzvi mad-
dԥlԥr sintezi 20,4 3,8 5,6 1,1 0,0 60,9
(milyard ton)

4.3. Kurort – rekreasiya ehtiyatları

Xԥzԥr dԥnizi sahil zonasının tԥbii mühiti insan
istirahԥti vԥ müalicԥsi baxımından çox yararlıdır. Bolluca
günԥú radiasiyası, uzun vԥ geniú çimԥrliklԥrdԥki narın
qumlar vԥ s. burada kurort-rekreasiya imkanlarının
Qafqazın mԥúhur Qara dԥniz sahillԥrindԥn üstünlüyünԥ
sübutdur. Ona görԥ dԥ hԥlԥ 1983-cü ildԥ Azԥrbaycan vԥ
Da÷ıstanın dԥniz sahili rayonlarında kurortların inkiúaf
etdirilmԥsi üçün SSRø Nazirlԥr Kabineti "Xԥzԥr dԥnizi
sahillԥrindԥ ümumittifaq ԥhԥmiyyԥtli kurort bazasının
yaradılması" haqqında qԥrar verdi. Azԥrbaycan sahil
zonasının 680 km-i kurort-sanatoriya kompleksinin
yaradılması üçün yararlı sayılmıúdır. Xԥzԥrin Azԥrbaycan
sahil zonasının böyük turizm imkanları vardır. Birinci turist
bazası Bakıda hԥlԥ 1958, Yalamadakı "Xԥzԥr" turist
bazası isԥ 1963-cü ildԥ yaradılmıúdır. Hazırda Xԥzԥr

81
dԥnizi sahillԥri Azԥrbaycan Respublikası vԥtԥndaúlarının
ԥsas istirahԥt zonalarıdır. Bu sahillԥrdԥ, xüsusԥn Abúeron
yarımadasında, ba÷ vԥ ba÷çılıq tԥsԥrrüfatları geniú
yayılmıúdır. Eyni zamanda, tԥԥssüflԥ qeyd etmԥk
lazımdır ki, Xԥzԥrin qızıl qumlu çimԥrliklԥri, sahil
zonasındakı mineral sular, müalicԥvi palçıqlar vԥ s.
resurslar sistemsiz vԥ faydasız úԥkildԥ istfadԥ olunur.
4.4. Karbohidrogen ehtiyatları
Xԥzԥrin Abúeron úelfindԥ ilk neft quyusu 1820-ci ildԥ
qazılmıúdır. Ancaq 38 il sonra ABù-da, Pensilvaniya
útatında neft qazma iúlԥri baúlanmıúdır. Artıq XIX ԥsrin
ortalarından Xԥzԥr öz varlı÷ının neft erasına daxil
olmuúdur. 1913-cü ildԥ Azԥrbaycanda Çar Rusiyası
imperiyası neftinin 83%-i istehsal olunur, XX ԥsrin
ԥvvԥlԥrindԥ neft emalına görԥ Azԥrbaycan dünyada
birinci yeri tutur. SSRø dövründԥ Azԥrbaycanda ԥn çox
neft 1941-ci ildԥ hasil olunmuúdur - 23 mln ton. Xԥzԥrdԥ
ildԥ 10 mln. ton neft istehsal olunurdu. Dünyanın nüfuzlu
proqnoz institutlarının mԥlumatına görԥ Xԥzԥr
regionundakı neft vԥ qaz kondensatının ehtimal olunan
ehtiyatları 18-20 mlrd. tona yaxındır. Sübut olunmuú neft
ehtiyaları isԥ 10 mlrd. tondur vԥ bunun 3 mlrd. tonu
Xԥzԥrin Azԥrbaycan sektoruna düúür. Region digԥr

82
mineral ehtiyatlardan tikinti daúları ilԥ, o cümlԥdԥn bԥzԥk
daúlarının qiymԥtli növlԥri vԥ müxtԥlif duzlarla zԥngindir.

4.5. Azԥrbaycanın torpaq ehtiyatları

Torpaq xarici mühitin mühüm amillԥrindԥn biri olub,
tԥbiԥtin böyük ԥhԥmiyyԥtԥ malik, baúlıca nemԥtidir. O,
yer kürԥsinin hԥm daxilindԥ, hԥm dԥ sԥthindԥ gedԥn vԥ
uzun sürԥn proseslԥrin nԥticԥsindԥ yaranmıú, bioloji,
atmosfer vԥ baúqa amillԥrin tԥsiri altında daima dԥyiúmiú
vԥ dԥyiúmԥkdԥdir. Bԥúԥriyyԥtin gԥlԥcԥk taleyi üçün
mühüm problemlԥrdԥn biri dԥ insanların ԥrzaq vԥ qida
mԥhsulları ilԥ tԥmin olunma problemidir. Bu mԥsԥlԥ
insanın ԥmԥlԥ gԥldiyi gündԥn mövcud olmuúdur. Lakin
sonralar insanın hԥyat tԥrzinin inkiúafı sayԥsindԥ ԥrzaq
vԥ qida ilԥ tԥmin olunma prosesi bir istehsal formasından
digԥrinԥ keçԥrԥk zaman baxımından dԥyiúmiúdir.
Mԥsԥlԥn, ԥvvԥlcԥ hazır qida mԥhsulları toplamaqdan (ot,
meyvԥ, xırda heyvanlar, hԥúԥratlar vԥ s.) insanlar
ovçulu÷a, ovçuluqdan heyvandarlı÷a, sonra ԥkinçiliyԥ
keçmiúdir. Dünyanın bir sıra ölkԥlԥrindԥ ԥrzaq problemi
gündԥn – günԥ kԥskinlԥúir, milyonlarla insan aclıq çԥkir.
Buna sԥbԥb, ilk növbԥdԥ torpaqdan istifadԥ cԥmiyyԥtdԥki
ictimai – iqtisadi úԥraitdԥn do÷an nöqsanlar, insanın

83
istehsal fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ torpa÷ın mԥhsuldarlı÷ının
kԥskin aúa÷ı düúmԥsi vԥ digԥr antropogen mԥnúԥli
pozuntulardır. Münbit torpaq örtüyünԥ malik olan
ölkԥmizdԥ son onilliklԥrdԥ suvarma úԥbԥkԥlԥri xeyli
geniúlԥndirilmiú, Mil, Mu÷an, ùirvan vԥ Qaraba÷
düzlԥrindԥ uzun illԥrdԥn bԥri istifadԥsiz qalmıú ԥrazilԥrԥ
hԥyat gԥtirilmiú vԥ xeyli torpaq sahԥlԥri kԥnd tԥsԥrrüfatı
istehsalı dövriyyԥsinԥ daxil edilmiúdir. Respublikamızda
suvarma ԥkinçiliyi yayılmıú torpaqlar fiziki quruluúu vԥ
kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ fԥrqlԥnirlԥr. Hԥmin müxtԥliflik
torpaqların mexaniki tԥrkibi, úorlaúması, bataqlaúması,
qida elementlԥrinin miqdarı, eroziyaya u÷rama dԥrԥcԥsi,
qalınlı÷ı, skeletliyi, qaysaq ba÷laması vԥ s. ԥlamԥtlԥrdԥ
özünü göstԥrir. Bütün bunlar mütԥrrԥqqi suvarma üsul vԥ
texnikasının tԥtbiq edilmԥsini, elmi cԥhԥtdԥn
ԥsaslandırılmıú suvarma rejimini vԥ aqrotexniki tԥdbirlԥri
hԥyata keçirmԥklԥ yüksԥk mԥdԥni ԥkinçilik sistemini
yaratma÷ı tԥlԥb edir. Kԥnd tԥsԥrrüfat bitkilԥrinin suvarma
rejimi vԥ texnologiyasının rayonlaúdırılması, torpa÷ın
münbitliyinin vԥ mԥhsuldarlı÷ının artırılması qarúıda
duran mühüm vԥzifԥlԥrdԥn biridir. Kür – Araz düzԥnli-
yindԥ, Xԥzԥr sahili Quba – Xaçmaz zonasında, Naxçıvan
MR – da vԥ digԥr ԥrazilԥrdԥ kollektor - drenaj úԥbԥkԥ-

84
lԥrinin layihԥlԥndirilmԥsi vԥ duzlu torpaqların yuyulmasına
dair mԥsԥlԥlԥr, meliorasiya olunmuú torpaqların kԥnd
tԥsԥrrüfatı bitkilԥri altında mԥnimsԥnilmԥsi diqqԥt
mԥrkԥzindԥ olmalıdır. Torpaq örtüyünü eroziyadan
mühafizԥ etmԥk vԥ bununla da torpa÷ı yuyulub
da÷ılmaqdan qorumaq üçün hԥr bir zonaya uy÷un olan
mübarizԥ tԥdbirlԥri nԥzԥrdԥ tutulmalıdır. Eroziyaya qarúı
ԥsas mübarizԥ tԥdbirlԥri olan aqrotexniki vԥ hidrotexniki
tԥdbirlԥr sistemi da÷ – çԥmԥn, da÷ – meúԥ, ԥkinçilik
zonalarında kompleks úԥkildԥ hԥyata keçirilmԥlidir. Yay
vԥ qıú otlaqlarında eroziyanın qarúısını almaq üçün bitki
örtüyünü hԥrtԥrԥfli qorumaq vԥ eroziyaya u÷ramıú
sahԥlԥrdԥ lazımı tԥdbirlԥr aparmaq lazımdır. Ot örtüyünü
pozulub da÷ılmadan mühafizԥ etmԥk mԥqsԥdi ilԥ otarma
normasına ԥmԥl edilmԥlidir.
“Meliorasiya torpaqúünaslı÷ı” elmi, mԥqsԥdi vԥ
vԥzifԥlԥri. “Meliorasiya torpaqúünaslı÷ı” torpa÷ın
quruluúu, mԥnúԥyi, tԥrkibi, xassԥlԥri, inkiúafı, co÷rafi
yayılma qanunauy÷unlu÷u, münbitliyi vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ
üsulları haqqında elm olan torpaqúünaslı÷ın bir
bölmԥsidir. Burada torpa÷a bir meliorativ obyekt kimi
baxılaraq, nԥinki onun xüsusiyyԥtlԥrinin vԥ rejiminin
yaxúılaúdırılması, hԥm dԥ torpaqԥmԥlԥgԥtirԥn alt qatın vԥ

85
yeraltı suların tԥrkib ve rejiminin mԥqsԥdԥuy÷un úԥkildԥ
tԥnzimlԥnmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur. “Meliorasiya torpaqúünas-
lı÷ın”da landúaftın ԥsas meliorativ obyekti olaraq, süxur
vԥ qrunt suları qԥbul edilir. Torpaq profilindԥ morfoloji
cԥhԥtdԥn ԥmԥlԥ gԥlԥn dԥyiúikliklԥr, atmosfer çöküntülԥri
vԥ suvarma suyu ilԥ yuyulub gԥtirilԥn müxtԥlif aúınma
mԥhsullarının ԥrazidԥ çöküb, dԥrin qatlara basdırılması
ilԥ ԥlaqԥdardır. Bԥzi hallarda tԥbii bitki örtüyünün mԥhv
edilmԥsi, becԥrmԥ vԥ aqrotexniki tԥdbirlԥrin düzgün
aparılması eroziya prosesini o dԥrԥcԥdԥ sürԥtlԥndirir ki,
da÷ԥtԥyi düzԥnlik sahԥlԥrdԥ iki profilli torpaq törԥmԥlԥri
ԥmԥlԥ gԥtirir. “Meliorasiya torpaqúünaslı÷ı” elminin
qarúıya qoydu÷u mԥqsԥd tԥkcԥ torpaq qatının
yaxúılaúdırılması ilԥ ԥlaqԥdar onun xassԥ vԥ
xüsusiyyԥtlԥrini tԥsvir vԥ müԥyyԥn etmԥklԥ
mԥhdudlaúmır, eyni zamanda ԥrazinin meliorasiyasının
növü vԥ üsulunun seçilmԥsi torpaq qatının xassԥlԥri
(kimyԥvi, fiziki, mineraloju vԥ s.), buradakı dԥyiúikliklԥrin
baú vermԥ rejimi vԥ onun formalaúma úԥraitilԥ ba÷lı
úԥkildԥ müԥyyԥn edilir. “Meliorasiya torpaqúünaslı÷ı” elmi
nԥinki meliorasiya olunan ԥrazilԥrdԥ torpa÷ın tԥbii
xassԥlԥrindԥ baú verԥn dԥyiúikliklԥri müԥyyԥn etmԥli,
eyni zamanda aparılan tԥdbirlԥr nԥticԥsindԥ onda yarana

86
bilԥcԥk zԥrԥrli halları proqnozlaúdıraraq, vaxtında
qarúısını alma÷a kömԥk etmԥlidir. Azԥrbaycanda
torpaqúünaslıq vԥ meliorasiya elminin inkiúaf tarixi
haqqında. Azԥrbaycanda torpaqúünaslıq elminԥ aid
ԥdԥbiyyatlarda göstԥrilir ki, ölkԥnin torpaqları haqqında
qismԥn 1869-1870-ci illԥrdԥ ø.K.Kovalevskinin, 1890-cı
ildԥ P.S.Kossoviçin, 1898-ci ildԥ V.V.Dokuçayevin, 1911-
1914-cü illԥrdԥ S.A.Zaxarovun, V.A.Romanovun vԥ
Y.A.Kamenskinin müԥyyԥn fikirlԥri olmuúdur. Lakin bu
tԥdqiqatçılarla müqayisԥdԥ Azԥrbaycanda torpaqúünas-
lıq, aqrokimya vԥ torpaqların meliorasiyası sahԥsindԥ
Hԥsԥn bԥy Mԥlikov Zԥrdabinin elmi fikirlԥri daha erkԥn
olmuúdur.
Çԥmԥn boz torpaqlar udulmuú ԥsaslarla doymuúdur,
onların cԥmi üst qatda 25 mq.ekv olub, aúa÷ı qatlara
do÷ru bir qԥdԥr azalır, 100-140 sm dԥrinlikdԥ isԥ 18,2
mq.ekv-ԥ çatır. Ԥkin qatında udulmuú ԥsasların 84%-ni
kalsium, 13%-ni maqnezium vԥ 3%-ni natrium tԥúkil edir.
Dԥrin qatlara getdikcԥ kalsiumun miqdarı azalır (78%),
maqneziumun vԥ natriumun miqdarı artır. Çԥmԥn – boz,
torpaqlarının úum qatında xüsusi çԥkisi 2,58-,2,63 q/m3,
hԥcmi çԥkisi 1,16-1,50 q/m3, mԥsamԥliliyi isԥ 43,0-45,0%
arasında dԥyiúir. Yuxarıda tԥsvir olunan torpaqların ԥksԥr

87
hissԥsi, suvarma ԥkinçiliyi úԥraitindԥ dԥnli, texniki vԥ
digԥr bitkilԥr altında istifadԥ olunur. Azԥrbaycan
Respublikasının ԥrazisinin (8,7 mil. ha) 77,6%-i (6,7
mil.ha) kԥnd tԥsԥrrüfatı ilԥ ԥlaqԥdar olan müԥssisԥlԥrin
istifadԥsindԥdir. Ümumi ԥrazinin 32,3%-i bilavasitԥ kԥnd
tԥsԥrrüfatının istifadԥsindԥdir. Çoxillik a÷ac vԥ kol bitkilԥri
(meúԥlԥrsiz) ölkԥnin ԥrazisinin 6,1%-ni, dincԥ qoyulmuú
sahԥlԥr 6%-ni, biçԥnԥklԥr 2,7%-ini, qıú vԥ yay otlaqları
53%-ini tԥúkil edir. Respublikanın ԥrazisinin 12,1%-i
meúԥlԥr, 3,53%-i su altında qalan sahԥlԥrdir.
Sonuncunun 92,5 min hektarını göllԥr, su anbarları,
nohur vԥ sututarlar, 120 min hektarını suvarma vԥ
kollektor-drenaj úԥbԥkԥlԥri altında qalan sahԥlԥr tutur.
ùԥhԥr, qԥsԥbԥ vԥ digԥr yaúayıú mԥntԥqԥlԥri, sԥnaye
obyektlԥri, dԥmir-úosse yolları ölkԥnin ԥrazisinin 6,7%
tԥúkil edir. Azԥrbaycan kԥnd tԥsԥrrüfatı istifadԥsindԥ olan
torpaq fondunun 510,2 min ha eroziya baxımdan tԥhlükԥli
sahԥlԥri, 1361,1 min ha müxtԥlif dԥrԥcԥli úoran vԥ
úorakԥtli torpaqları, 733,2 min ha daúlı-çınqıllı sahԥlԥri vԥ
70,5 min hektarını bataqlıq sahԥlԥri tutur. Bataqlıq
sahԥlԥrin ԥsas hissԥsi (50 min hektardan artıq) Kür –
Araz düzԥnliyinin, bir qismi isԥ Lԥnkaran-Astara (9,2 min
ha), ùԥki-zaqatala (4,3 min ha) vԥ Quba-Xaçmaz (2,0

88
min ha) zonalarının payına düúür. Ölkԥnin kԥnd
tԥsԥrrüfatına yararlı torpaq fondunun sԥmԥrԥli istifadԥsi,
yaxúılaúdırılması vԥ mühafizԥ olunması hazırda qarúıda
duran mühüm problemlԥrdԥndir. Respublikada ԥhalinin
artımı, adambaúına düúԥn torpaq sahԥsinin dinamikliyi
getdikcԥ bu problemin gerçԥklԥúdirilmԥsini tԥlԥb edir.
Kԥnd tԥsԥrrüfatında istifadԥ edilԥn torpaq fondunun
keyfiyyԥtcԥ yaxúılaúdırılması vԥ qismԥn geniúlԥndi-
rilmԥsilԥ yanaúı ölkԥnin su ehtiyyatlarından sԥmԥrԥli
istifadԥ etmԥk, onların toplanması, bölüúdürülmԥsi
sahԥsindԥ mühüm texniki tԥdbirlԥr hԥyata keçirilmiúdir.
Bu illԥrdԥ Mingԥçevir (16km3), ùamxor (2,5 km3),
Naxçıvan (1,5 km3), Sԥrsԥng (0,56 km3), Arpaçay (0,15
km3) vԥ baúqa hԥcmi 1,5 mil. m3-dan böyük olan 40-dan
artıq su anbarı; Kür araz ovla÷ının su tԥminatında böyük
rol oynayan Yuxarı ùirvan vԥ Yuxarı Qaraba÷ kanalları;
Baú Mil kanalı; Kür, Alazan, Xramçay nasos stansiyaları
vԥ bir sıra iri hidromeliorativ qur÷ular tikilib istifadԥyԥ
verilmiúdir. Azԥrbaycanda ԥrzaq probleminin hԥlli, kԥnd
tԥsԥrrüfatında torpaqların meliorasiyasının yeni sԥviyyԥyԥ
yüksԥldilmԥsini vԥ onun imkanlarından daha yaxúı
istifadԥ olunmasını tԥlԥb edir. Respublikamızın torpaq –
su ehtiyyatlarından gԥlԥcԥkdԥ daha sԥmԥrԥli vԥ qԥnaԥtlԥ

89
istifadԥ edilmԥsi kԥnd tԥsԥrrüfatı vԥ texniki bitkilԥrin
suvarılmasında yüksԥk mԥhsuldarlı suvarma texnikasının
tԥtbiqi, avtomatika vԥ telemexanika sistemlԥrindԥn su-
varma úԥbԥkԥlԥrindԥ geniú istifadԥ olunmasını, sızma
ԥleyhinԥ örtüklü mԥcralı kanallı vԥ borulu suvarma
sistemlԥrinin tikilmԥsini, úoran vԥ úorakԥt torpaqların
duzdan tԥmizlԥnmԥsindԥ plastmas borulu xԥndԥksiz
mütԥrԥqqi üsulların tԥtbiqinin geniúlԥndirilmԥsini tԥlԥb
edir.

4.6. Azԥrbaycanın florası haqqında

Azԥrbaycan Respublikasının ԥrazisi 88.6 min km2-dir.
Bu ԥrazi zԥngin floraya malikdir (4200-dԥn çox ali sporlu
vԥ çiçԥkli bitki növlԥri yayılmıúdır). Növlԥrin ümumi sayına
görԥ buradakı flora qardaú Zaqafqaziya Respublikaların-
dakından çoxdur. Respublikamızda rast gԥlԥn bitki
növlԥri 125 fԥsilԥdԥ (Qafqazda 156) vԥ 930 cinsdԥ
(Qafqazda - 1286) birlԥúmiúdir. Azԥrbaycan florası
Qafqazda bitԥn bitki növlԥrinin ümumi miqdarının 66%-ni
tԥúkil edir. Azԥrbaycanda floranın zԥnginliyinԥ vԥ
rԥngarԥng bitki örtüyünün olmasına sԥbԥb, onun fiziki
co÷rafi vԥ tԥbii – tarixi úԥraitinin uzaq floristik vilayԥtlԥrin
tԥsirlԥri altında formalaúmıú mürԥkkԥb flora tarixi ilԥ

90
ԥlaqԥdardır. Respublikamızın florası üçüncü dövrԥ aid
olan relikt cinslԥri ilԥ dԥ zԥngindir ki, bunların da
nümunԥlԥrinԥ respublikanın bütün zonalarında, xüsusilԥ
Talıú rayonu ԥrazisindԥ daha çox rast gԥlinir. Üçüncü
dövr reliktlԥrinԥ dԥmira÷acı, Lԥnkԥran akasiyası, úabalıd
– yarpaq palıd, azat, úümúat, danaya vԥ baúqalarını
göstԥrmԥk olar. VIII cildlik “Azԥrbaycan florası” ԥsԥrindԥ
respublikamızda 370-dԥn artıq endemik bitki növlԥrinin
oldu÷u göstԥrilir. Cԥnubi Zaqafqaziya, xüsusilԥ Naxçıvan
MR vԥ Zuvand rayonları endem bitkilԥrin çoxillik ot
nümunԥlԥri ilԥ daha çox zԥngindir. Azԥrbaycan florasının
tԥrkibindԥ bütün real tiplԥrinin nümunԥlԥrinԥ, yԥni qԥdim
meúԥ, boreal, bozqır, kserofil, sԥhra, Qafqaz vԥ adventiv
tiplԥrinԥ rast gԥlinir. Qԥdim meúԥ tiplԥri nümunԥlԥri
Talıúda, boreal tipi Böyük vԥ Kiçik Qafqazın yüksԥk da÷
zonalarında, kserofil vԥ Qafqaz tiplԥri respublikanın bütün
rayonlarında, bozqır tipi Bozqır yaylası vԥ Kür – Araz
ovalı÷ında daha geniú yayılmıúdır. Sԥhra vԥ adventiv
areal tiplԥrinԥ isԥ respublikamızda az tԥsadüf edilir.
Respublikanın Kür – Araz ovalı÷ında, Xԥzԥr ԥtrafı vԥ
baúqa düzԥnliklԥrdԥ çoxlu miqdarda göl, gölmԥçԥlԥr,
axmazlar vԥ bataqlıq sahԥlԥri vardır ki, bunlarda da
zԥngin bitki örtüyü inkiúaf etmiúdir. Su – bataqlıq bitkiliyi

91
(çala) interezonal xarakter daúımaqla yarımsԥhra bitkiliyi
arasında lԥkԥlԥr úԥklindԥ, tuqay meúԥlԥri arasında, böyük
çayların, kanalların, limanların vԥ axmazların kԥnarların-
da rast gԥlinir. Bԥzi yerlԥrdԥ taxıl bitkisi nümunԥlԥri sıx,
hündür (3 m-ԥ qԥdԥr) vԥ çԥtin keçilԥn çԥngԥlliklԥr
yaradırlar. Belԥ çԥngԥlliklԥrdԥ çiyԥn, volfiya, baúqa növ
bitkilԥrԥ çox tԥsadüf edilir. Burada savanna tipli hündür
boylu marqus bitkisinԥ rast gԥlinir. Kür – Araz
ovalı÷ındakı çala tipli bitkilԥrdԥ çayarlıq,biyanlıq vԥ lıqvԥr
çԥngԥlliyi nisbԥtԥn geniú yayılmıúdır. Lıqvԥr çԥngԥlliyi
quruluúuna görԥ qar÷ı çԥngԥlliyini xatırladır. Qaraba÷
düzԥnliyindԥ dԥvԥaya÷ı, süsԥn, qırxbu÷um, poruq,
a÷larot kimi bitki növlԥrinԥ tez – tez rast gԥlinir. ùԥrqi
Liman vԥ axmazlarda ԥn çox çiyԥn növlԥri yayılmıúdır.
Kür çayının aúa÷ı hissԥsindԥki bԥzi göl vԥ kanallar üçün
Xԥzԥr úanagüllԥsi, bataqlıq çiçԥyi, qovuqca, salviniya vԥ
s. kimi su bitkilԥri çox xarakterik hesab edilir. Adԥtԥn,
çanagüllԥ bitkisi sıx çԥngԥllik ԥmԥlԥ gԥtirԥrԥk suyun
sԥthini öz enli yarpaqları ilԥ tam örtԥr vԥ çiçԥklԥmԥ
dövründԥ qeyri – adi gözԥllik yaradır. Relikt assosiasi-
yaya aid olan úanagüllԥ çԥngԥlliklԥri üçüncü dövrdԥn
hazırki günԥ gԥlib çatmıúdır. Talıú düzԥnliklԥrindԥ
bataqlıq sahԥlԥr geniú yayılmıúdır. Burada su çiçԥyi, su

92
fındı÷ı, buynuzyarpaq vԥ s. kimi bitkilԥr çoxluq tԥúkil
etmԥklԥ, bataqlıq formasiyalarından süsԥnlik çԥngԥlliyini
dԥ qeyd etmԥk olar. Burada sarı bataqlıq süsԥni,
qurba÷aotu, bataqlıq cilli vԥ bataqlıca xüsusi formasiyalar
yaradırlar. Bütün düzԥnlik boyu çoxlu miqdarda quruyan
bataqlıqlar üçün qaymaq çiçԥyi, buúiya, lippiya, nanԥ,
qırxbu÷um, yol baqԥvԥri vԥ s. kimi boyu qısa olan
alabԥzԥk otların yayılması çox sԥciyyԥvidir. Su – bataqlıq
bitkiliyinԥ aúa÷ı, orta vԥ yüksԥk da÷ qurúaqlarında da rast
gԥlinir. Su bataqlıq bitkiliyi respublikanın subalp vԥ alp
qurúaqlarında daha geniú yayılmıúdır. Bu quúaqlarda
100-dԥn artıq bataqlıq, göl vԥ gölmԥçԥ vardır. Bunlardan
ԥn xarakterik olanları Kiçik Qafqazda Alagöllԥr massivi,
Zalxılıgöl; Böyük Qafqazda Xalagöl; Naxçıvan MR-dԥ
Batabat, Qanlıgöl, Göygöl, Salvartı vԥ Qazan göllԥridir.
Kür – Araz ovalı÷ı, Xԥzԥr ԥtrafı vԥ baúqa geniú düzԥnlik-
lԥr yovúanlıq vԥ úorangԥlik yarımsԥhraları, ԥn aúa÷ı
dԥnizkԥnarı úorlaúmıú qumlu yerlԥr vԥ rütubԥtli
úoranlıqlar isԥ kolcuqlardan ibarԥt sԥhra tipli bitkiliklԥ
örtülmüçdür. ùorangԥlik bitkiliyinԥ, yovúanlı÷a nisbԥtԥn
çox ayrı – ayrı variantlarda rast gԥlinir, çünki bunun
ԥsasının müxtԥlif úorԥngԥ cinsinԥ aid olan edifikatorlar

93
tԥúkil edir. ùorangԥ bitkisi numunԥlԥri üst qatı az – çox
úorlaúmıú boz tipli torpaqlarda da yayılmıúdır.
Sarsazanlıq vԥ ya qaraúoranlıq. Bu úorangԥlik
sԥhrası ԥn çox úoran torpaqlarda inkiúaf edir.
Qaraúoranın alçaqboylu, yerԥ sԥrilmiú kolcuqları
tԥpԥciklԥr ԥmԥlԥ gԥtirmԥklԥ, sԥhrada iri tԥpԥcikli
úoranlıqlar yaratmıú olur. Belԥ böyük tԥpԥciklԥrԥ ԥn çox
Lökbatan düzԥnliklԥri, Mu÷an bozqırları vԥ baúqa
sԥhralarda rast gԥlinir. Sarıbaú sԥhrası da hԥmçinin çox
úoran torpaqlarda yayılmaqla, çox böyük olmayan kol
úԥklindԥ formalaúmıúdır. Xırda tԥpԥcikli sarıbaú sԥhra-
larına Kür – Araz ovalı÷ı vԥ Xԥzԥrԥtrafı sahԥlԥrdԥ lԥkԥlԥr
úԥklindԥ rast gԥlinir. ùahsevdilik sԥhrası ԥsasԥn düzԥn
yerlԥrdԥ yayılmıúdır. Yuxarıda göstԥrilԥn iki sԥhra
formasına nisbԥtԥn, úahsevdilik sԥhrasının tԥrkibindԥ 5-6
növ efemer vԥ efemerioidlԥrԥ tԥsadüf edilir vԥ bԥzԥn dԥ
yul÷unla birlikdԥ rast gԥlir. Bu formasiyanın xarakterik
massivi ùԥrqi Zaqafqaziya düzԥnliyi hesab edilir. Çԥrԥn
sԥhralı÷ı dendroides kolluqları hesabına formalaúmıúdır.
Çԥrԥnin geniú yayılmıú yuxarıda göstԥrilԥn iki növünԥ Kür
– Araz ovalı÷ı vԥ çox yüksԥk olmayan da÷ԥtԥyi
yamaclarda rast gԥlinir. Çԥrԥnin birillik növlԥrinԥ
dԥnizkԥnarı düzԥnliklԥrdԥ vԥ úorangԥli sԥhralarda lԥkԥlԥr

94
úԥklindԥ tԥsadüf edilir. ùahsevdi úoranlı÷ı ԥn geniú
yayılan úorangԥ sԥhralarından biridir. Tԥk – tԥk, bԥzԥndԥ
baúqa úorangԥ-lԥrlԥ birlikdԥ formasiyalar ԥmԥlԥ gԥtirir.
Respublikamızın istԥr qԥrb (Ceyrançöl, Acınohur) vԥ
istԥrsԥ dԥ úԥrq (ùirvan, Mil, Mu÷an) rayonlarında geniú
yayılmıúdır. Da÷ úorangԥliyini ԥn çox yeni ԥhԥmiyyԥti
olan kiçik Salsola naulosa kolcuqları ԥmԥlԥ gԥtirir. Ԥn
geniú yayılmıú da÷ úorangԥliyi sahԥlԥrinԥ da÷ԥtԥyi
rayonlarında Qobustan, Ceyrançöl vԥ Acınohurda rast
gԥlinir. Bԥzԥn yovúanla birlikdԥ yarımsԥhralar ԥmԥlԥ
gԥtirir. Bu növ úorangԥ formasiyalarında efemer vԥ
efemerioidlԥr bolluq tԥúkil edirlԥr. A÷acvari úorangԥlik
yarımsԥhrası Salsola dendroides kolları hesabına
formalaúmaqla daha geniú sahԥlԥrdԥ yayılmıúdır.
A÷acvari úorangԥ (qara÷an) az úorlaúmıú torpaqlara
uy÷unlaúmıúdır. Bu yarımsԥhraların tԥrkibi efemer bitkilԥri
ilԥ çox zԥngindir. A÷acvari úorangԥ bitkisi yovúan, digԥr
úorangԥlԥr vԥ çala bitkilԥri ilԥ vԥ baúqaları müxtԥlif
variantlarda keçid vԥ qarıúıq qruplaúmalar yaradır.
A÷acvari úorangԥ bԥzi yerlԥrdԥ hündürlüyü bir metrԥ
çatan sıx qol – budaqlı yarımkollar ԥmԥlԥ gԥtirir.
Ümumiyyԥtlԥ, respublikamızda úorangԥ cinsinin 22-yԥ
kimi növünԥ rast gԥlinir. Birillik úoran bitkisi

95
nümunԥlԥrindԥn ya÷lı úoran vԥ qıúotu respublikanın qıú
otlaqlarında çox geniú yayılmıúdır. Meyvԥlԥmԥ zamanı
çox ԥlvan görünԥn úorangԥ çԥngԥlliklԥrinԥ ùԥki
yaylasının az úoranlaúmıú yerlԥrindԥ tԥsadüf edilir.
Göstԥrilԥn birillik úoran bitkilԥri qruplaúmalarında
efemerlԥrin zԥif inkiúafı çox xarakterikdir. ùorangԥ bitkisi
çԥngԥlliklԥrinԥ Naxçıvan MR vԥ bozqır yaylasında rast
gԥlmԥk olar. Yovúanlıq yarımsԥhrası ԥn geniú yayılmıú
yarımsԥhra bitkiliyi tiplԥrindԥn biridir. Bu yarımsԥhra
bitkiliyi boz tipli zԥif úoranlaúmıú torpaqlarda inkiúaf edir.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, yarımsԥhraların fiziki co÷rafi
úԥraiti sԥhralara nisbԥtԥn yaxúı oldu÷u üçün, burada
bitkilԥrin inkiúafı üçün ԥlveriúli úԥrait vardır. Tam (tԥmiz)
yovúanlıq, yarımsԥhrası daha geniú yayılmıúdır. Lakin
yerlԥrdԥ yovúanlıq yarımsԥhrası ilԥ birlԥúԥrԥk, qarıúıq
formasiyalar ԥmԥlԥ gԥtirir. Xüsusilԥ Kür – Araz ovalı÷ında
yovúanlı qara÷anlıq, yovúanlı - úahsevdi úoranı, yovúanlı
gԥngizlik kimi müxtԥlif variantlarda qarıúıq yovúan vԥ
úorangԥ formasiyaları geniú sahԥlԥri ԥhatԥ edir.
Qobustan, Ceyrançöl vԥ Naxçıvan MR-nın bԥzi da÷ԥtԥyi
rayonlarında yovúanlı – úiyavlıq vԥ yovúanlı a÷otluq kimi
bozqır tipli formasiyalar müúahidԥ edilir. Yovúan
formasiyalarının bütün variantlarında so÷anaqlı qırtıc,

96
yapon tonqalotu, bԥrk quramit, úԥrq boza÷ı, durnaotu,
xırda qarayonca, göy qarayonca vԥ s. kimi efemer vԥ
efemeroid bitkilԥri üstünlük tԥúkil etmԥklԥ, yarımsԥh-
ralıqda tԥbii landúaft yaradırlar. Ümumiyyԥtlԥ, yovúan
yarımsԥhrasında efemer vԥ efemoid bitkilԥrin sayı 20 –
25, bԥzԥn isԥ 25 – 40-a çatır. Yovúan formasiyaları açıq
úabalıdı vԥ bozumtul torpaqlarda, dԥnizkԥnarı qumluq-
larda vԥ s. yerlԥrdԥ inkiúaf edir. Dԥnizkԥnarı vԥ dԥniz
altından çıxmıú sahԥlԥrdԥ qumluq yovúanı, gԥvԥn vԥ
endemik, øran sarmaúı÷ı vԥ baúqa bitkilԥrԥ rast gԥlinir.
Hazırda sԥhra vԥ yarımsԥhra tipli bitki örtüyü olan
sahԥlԥrin geniú bir hissԥsindԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥri
becԥrilir. Ceyrançöl yüksԥkliklԥri vԥ bozqır yaylada
yarımsԥhra bitki örtüyü, bozqır bitkiliklԥri ilԥ birlԥúԥrԥk,
yarım bozqır (quru bozqır) tipli bitki qruplaúmaları ԥmԥlԥ
gԥtirir. Yarımbozqırlarda yarımsԥhralara nisbԥtԥn
çimԥmԥlԥgԥlmԥ prosesi surԥtlԥ gedir. Ot örtüyü isԥ
nisbԥtԥn seyrԥk olur. Yarımbozqırların tԥrkibindԥ taxıl
edifikatorları ilԥ yanaúı, çoxillik müxtԥlif otlar, paxlalılar vԥ
birillik otlar da iútirak edir.
Bԥzԥn da÷ çayları boyu Tuqay meúԥliklԥrinԥ, xüsusilԥ
iri çay vadilԥrindԥ vԥ dԥfԥlԥrlԥ seyrԥk kollardan ibarԥt
meúԥciklԥrԥ rast gԥlinir ki, buradada ԥn çox çay dükanı,

97
iydԥ, sumax, skumpiya, yul÷un, söyüd, tut, pirakanta, nar,
itburnu, böyürtkan vԥ s. kimi bitkilԥr geniú yayılmıúlar.

4.7. Azԥrbaycan Respublikasının meúԥlԥri

Bioloji cԥhԥtdԥn öz inkiúafında bir-birinԥ qarúılıqlı tԥsir
göstԥrԥn torpa÷ın, suyun, a÷ac, kol, ot bitkilԥrinin,
heyvanat alԥminin, mikroorqanizmlԥrin vԥhdԥti hesab
edilԥn meúԥ sahԥlԥri Azԥrbaycanın ԥn qiymԥtli milli tԥbii
sԥrvԥti hesab olunur. Dünya üzrԥ meúԥ örtüyünün sahԥsi
4 milyard hektardır. Bunun 809 milyon hektarı Rusiya
Federasiyasının, 478 milyon hektarı Braziliyanın, 310
milyon hektarı Kanadanın vԥ 303 milyon hektarı ABù-ın
payına düúür.
Son 200 ildԥ dünya üzrԥ meúԥ ԥrazilԥrinin sahԥsi 2
dԥfԥdԥn çox azalmıúdır. XVIII-XIX ԥsrlԥrdԥ indiki
Azԥrbaycan ԥrazisinin 35%-i meúԥ ilԥ örtülü olmuúdur.
Hal-hazırda Azԥrbaycan meúԥlԥrinin ümumi sahԥsi 989,4
min hektardır. Bu da Azԥrbaycan ԥrazisinin 11,4%-ni
tԥúkil edir. Bu rԥqԥm Rusiya Federasiyasında 44%,
Latviyada 41%, Gürcüstanda 39% tԥúkil edir. Ölkԥmizin
meúԥ ehtiyatının 49%-i Böyük Qafqaz regionunun, 34%-i
Kiçik Qafqaz regionunun, 15%-i Talıú zonasının vԥ 2%-i
Aran zonasının (Naxçıvan MR ilԥ birlikdԥ) payına düúür.

98
Azԥrbaycanda adambaúına 0,12 ha meúԥ sahԥsi düúür
ki, bu da ümumdünya miqyasında götürülԥn müvafiq orta
rԥqԥmdԥn 4 dԥfԥ (0,48 ha) azdır.
Hazırda 261 min hektar meúԥ fondu sahԥsi
Ermԥnistan tԥrԥfindԥn iú÷al edilmiú ԥrazilԥrdԥdir. Münbit
torpaqlarımızın yuyulub getmԥsinin qarúısının alınma-
sında, sel daúqınlarının minimuma endirilmԥsindԥ,
tarlaların külԥkdԥn vԥ quraqlıqdan qorunmasında
meúԥlԥrin müstԥsna ԥhԥmiyyԥti vardır. Meúԥlԥr bir növ
rütubԥt toplayıcısı rolunu oynayır vԥ düzԥnliklԥrԥ suyun
paylanmasını tԥnzimlԥyir, onu nisbԥtԥn tarazlaúdırır.
Bununla yanaúı, meúԥlԥr da÷lıq rayonlarda torpaq
sürüúmԥsi vԥ da÷ uçqunlarının qarúısını alır. Eyni
zamanda, meúԥlԥr fitonsit xüsusiyyԥtinԥ malikdir, onlar
zԥrԥrli mikroorqanizmlԥri mԥhv edir. Meúԥlԥr bitkilԥri,
torpa÷ı, su hövzԥlԥrini, yolları, yaúayıú mԥntԥqԥlԥrini,
abidԥlԥri, tԥbii amillԥrin zԥrԥrli tԥsirindԥn qoruyur,
mikroiqlimi dԥyiúir, quru, isti, güclü külԥklԥrin tԥsirini
azaldır. Meúԥlԥr dԥrԥ, yar÷an vԥ hԥrԥkԥt edԥn qumları
bԥrkidir, qar örtüyünün bԥrabԥr yayılması vԥ tԥdricԥn
ԥrimԥsinԥ imkan yaradır, buxarlanmanı zԥiflԥdir, qrunt
sularının sԥviyyԥsini endirir.

99
 Bütün bunlarla yanaúı, meúԥlԥrin tԥbiԥtdԥ ԥn böyük
rolu - hԥr hektarın il ԥrzindԥ 10-20 ton karbon qazını
udaraq ԥvԥzindԥ oksigen ixrac etmԥsidir. 1 ha meúԥ
sahԥsi 1 saatda 8 kq karbon qazını udur, bu da 1 saatda
200 nԥfԥrin nԥfԥsi ilԥ havaya buraxılan karbon qazının
hԥcminԥ bԥrabԥrdir.
Meúԥlԥr torpaqları eroziyadan qoruyur, su ehtiyatla-
rının tükԥnmԥsinin qarúısını alır vԥ havanı sanitariya-
gigiyena baxımından saflaúdırır, tԥbiԥtdԥ maddԥlԥr
mübadilԥsindԥ vԥ enerjinin bioloji dövriyyԥsindԥ ԥvԥzsiz
rol oynayır. Bütün bunları sadalamaqda mԥqsԥdimiz
ondan ibarԥtdir ki, meúԥ sahԥlԥrinin qorunmasının
vacibliyini, meúԥbԥrpa iúlԥrinin taleyüklü bir mԥsԥlԥ
oldu÷unu hiss edԥk.
Azԥrbaycan meúԥlԥrinin geniú ԥrazisi Böyük Qafqaz
sıra da÷larının cԥnub vԥ úimal-úԥrq yamaclarındadır. Bu
meúԥlԥr Azԥrbaycan ԥrazisindԥn baúlamıú, Da÷ıstan
sԥrhԥddinԥ kimi uzanır. Meúԥlԥr Azԥrbaycanın úimal-
úԥrqindԥ, ԥsasԥn Qusar, Quba, Dԥvԥçi, Siyԥzԥn vԥ Xızı
inzibati rayonlarından cԥnub-qԥrb istiqamԥtindԥki ԥrazini
ԥhatԥ edir. Xızı rayonundan cԥnub-qԥrb istiqamԥtindԥ
meúԥ massivi tԥdricԥn azalır vԥ tam meúԥsiz sahԥ ilԥ
ԥvԥz olunur. Böyük Qafqazın cԥnub makroyamacında

100
ùamaxı rayonu ԥrazisindԥ meúԥ massivi yenidԥn bԥrpa
olunur vԥ da÷ yamacları ilԥ fasilԥ vermԥdԥn baúdan-baúa
örtük yaratmaqla Gürcüstan Respublikasının sԥrhԥddinԥ
kimi uzanır. Burada meúԥlԥr ԥsasԥn øsmayıllı, Qԥbԥlԥ,
O÷uz, ùԥki, Qax, Zaqatala vԥ Balakԥn inzibatı
rayonlarının da÷lıq hissԥsini ԥhatԥ edir. Meúԥ massivi ara
vermԥdԥn cԥnub yamacı ilԥ qԥrb istiqamԥtindԥ
Gürcüstan ԥrazisinԥ do÷ru uzanır.
Meúԥlԥrin geniú ԥrazisindԥn biri dԥ Kiçik Qafqaz sıra
da÷larının yamaclarıdır. Burada meúԥlԥr ayrı-ayrı
massivlԥr úԥklindԥ ԥsas da÷ qollarının úimal, úimal-úԥrq
vԥ úԥrq yamaclarını örtür. Yalnız Cԥnubi Qaraba÷
ԥrazisindԥ meúԥ massivi ara verir vԥ øran sԥrhԥddinԥ
çatmır. Bundan ԥlavԥ meúԥlԥrԥ adacıq úԥklindԥ Naxçıvan
Muxtar Resublikasında ùahbuz rayonu ԥrazisindԥ,
Küküda÷ yamaclarında tԥsadüf edilir.
Meúԥlԥrin geniú massivindԥn biri dԥ Talıú da÷
yamaclarını ԥhatԥ edir. Burada meúԥlԥr Astara,
Lԥnkԥran, Lerik, Masallı, Yardımlı, Cԥlilabad vԥ qismԥn
dԥ Bilԥsuvar inzibati rayonlarının ԥrazisindԥ yayılmıúdır.
Meúԥlԥrin az hissԥsi Kür vԥ Araz çayları sahili boyunca
uzanır vԥ Tuqay tipli massiv úԥklindԥ lentvari ԥrazini
tutur.

101
 Azԥrbaycan öz füsunkar gözԥlliyi, zԥngin tԥbii
sԥrvԥtlԥri, al-ԥlvan florası vԥ faunası ilԥ bütün dünyada
úöhrԥt qazanmıúdır. Burada 125 fԥsilԥyԥ vԥ 930 cinsԥ
daxil olan ali bitkilԥrin 4500 növü yayılmıúdır. Bunlardan
48 fԥsilԥyԥ, 135 cinsԥ mԥnsub olan 450 növ a÷ac vԥ
kollar Respublikamızın meúԥlԥrindԥ bitir. Bu isԥ
Resublika florasındakı bitki növlԥrinin 11-ni tԥúkil edir.
Azԥrbaycan dendroflorasının tԥrkibindԥ 70 regional
endem növԥ tԥsadüf edilir. Bu da ümumi a÷ac vԥ kol bitki
növlԥrinin 16%-i demԥkdir.
Azԥrbaycan dendroflorasının belԥ zԥngin tԥrkibԥ
malik olmasına baxmayaraq, ԥsas meúԥ ԥmԥlԥ gԥtirԥn
növlԥr azdır. Azԥrbaycan meúԥlԥri ԥsasԥn enliyarpaqlı
cinslԥrdԥn ibarԥtdir. øynԥyarpaqlı meúԥlԥrdԥ ԥsas
Qarmaqvari úama (Pinus Hamata) (bu növ bԥzԥn kox
(P.Kochioana), Sosnovski (P.Sosnovi) adlanır). Kiçik
Qafqazda, Goy-Göldԥ, Tovuz rayonu ԥrazisindԥ ùamlıq
vԥ Böyük Qıúlaq kԥndlԥri ԥtrafı meúԥlԥrdԥ, Böyük
Qafqazda Qusar rayonu meúԥlԥrindԥ tԥsadüf edilir.
øynԥyarpaqlı meúԥlԥrdԥn Eldar oyu÷u adlanan 400
ha-a yaxın sahԥdԥ kserofit úԥraitdԥ Eldar úamı (Pinus
Eldarica), ԥsasԥn tԥzԥ vԥ rütubԥtli fıstıq meúԥlԥrindԥ
Qaraçöhrԥdԥn (Taxus Bacaata) ibarԥt enliyarpaqlı

102
cinslԥrԥ qarıúıq halda vԥ ya kiçik meúԥciklԥr úԥklindԥ
a÷aclıqlarda tԥsadüf edilir. Belԥ meúԥciklԥrԥ Böyük
Qafqazda -Qԥbԥlԥ rayonunda Hԥmzԥli qԥbiristanlı÷ında,
Pirqulu vԥ O÷uz rayonu meúԥlԥrindԥ, Xızı, Dahardibi
adlanan meúԥlԥrdԥ, Kiçik Qafqazda - Göy-Göl, Gԥdԥbԥy
meúԥlԥrindԥ, Talıú da÷larında - Lerik rayonu Hamazat
kԥndi ԥtrafı meúԥlԥrdԥ tԥsadüf edilir.
øynԥyarpaqlı cinslԥrdԥn ԥn geniú ԥrazidԥ yayılmıúı
ardıc meúԥlԥridir. Azԥrbaycan meúԥlԥrindԥ - Qazax ardıcı
(Juniperus Salina), Uzunsov ardıc (C. Oblonga), Cırtdan
ardıc (C. Pugmaca), Alçaqboy ardıc (C. Depressa),
Qırmızı ardıc (C.Polycarpos) vԥ s. növlԥri bitir. Ardıc
meúԥlԥrinin ԥn geniú sahԥsi Bozda÷da, Naxçıvan
meúԥlԥrindԥdir. Ardıcın çox da geniú olmayan sahԥlԥrdԥ
seyrԥk meúԥlԥri dԥ vardır. øynԥyarpaqlı meúԥlԥr (ardıc vԥ
úam) Respublika meúԥlԥrinin meúԥ ilԥ örtülü sahԥsinin
tԥqribԥn 1,6%-ni tԥúkil edir. Azԥrbaycan Respublikasında
hԥmiúԥyaúıl enliyarpaqlı meúԥlԥr yoxdur. Belԥ cinslԥrԥ
yalnız Bakı, Gԥncԥ, ùԥki, Sumqayıt vԥ digԥr iri úԥhԥr vԥ
qԥsԥbԥlԥrdԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin yaúıllıqlarında
tԥsadüf edilir. Respublika meúԥlԥrinin ԥsasını qıúda
yarpa÷ını tökԥn enliyarpaqlı növlԥr tԥúkil edir.

103
 Meúԥ ilԥ örtülü sahԥ hakim cinslԥrԥ görԥ tԥqribԥn
aúa÷ıdakı kimi paylanmıúdır: úam-0,04%, ardıc-2,37%,
fıstıq-31,68%, palıd-23,4%, vԥlԥs-26,01%, göyrüú-0,01%,
a÷caqayın-0,22%, qovaq-3,58%, qızıla÷ac-1,87%, cökԥ-
1,71%, qara÷ac-1,16%, digԥr cinslԥr-7,95% oldu÷u
müԥyyԥn edilmiúdir. Meúԥlԥrin tԥrkibcԥ müxtԥlif olmasına
baxmayaraq, enliyarpaqlı meúԥlԥri ԥsasԥn fıstıq, palıd vԥ
vԥlԥs cinslԥri ԥmԥlԥ gԥtirir. Meúԥ ilԥ örtülü ԥrazinin
85,5%-i bu üç cinsin payına düúür. Meúԥlԥrin yaú
siniflԥrinԥ görԥ dԥ paylanması müxtԥlifdir. Belԥ ki, cavan
meúԥlԥr meúԥ ilԥ örtülü sahԥnin 11,2%-ini, orta yaúlı
a÷aclar-63,3%-ini, yetiúmԥkdԥ olan a÷aclar-13,4%-ini,
yetiúmiú vԥ yaúı ötmüú meúԥlԥr-12,1%-ini tԥúkil edir.
Yetiúmiú vԥ yaúı ötmüú meúԥlԥr 1966-cı il mԥlumatında
meúԥ ilԥ örtülü sahԥnin 35,4%-i oldu÷u halda, 1988-ci
ildԥ bu rԥqԥm 12,1% olmuúdur. Orta yaúlı a÷aclar isԥ
1966-cı ildԥ 21,6%, 1988-ci ildԥ 63,3%-ԥ çatmıúdır. Bu
isԥ meúԥlԥrin tԥdricԥn cavanlaúdı÷ını göstԥrir.
Azԥrbaycanın ԥksԥr meúԥlԥri (85%) dikliyi yüksԥk
olan da÷ yamaclarında yerlԥúmԥklԥ ԥvԥzolunmaz
torpaqqoruyucu, sutԥmizlԥyici vԥ iqlim saflaúdırıcı
ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir.

104
 Meúԥlԥrin sıxlı÷a görԥ paylanması da müxtԥlifdir.
Respublika meúԥlԥrinin 13,7%-i aúa÷ı (0,3-0,4), 2,62%-i
orta (0,5-0,6), 18,3% normal (0,7-0,8) vԥ 2,62%-i yüksԥk
(0,9-1,0) sıxlıqdadır. Meúԥlԥrin ümumi orta sıxlı÷ı-0,56
müԥyyԥn edilmiúdir. Bonitet sinfinԥ görԥ dԥ meúԥlԥrin
paylanması müxtԥlifdir. Yüksԥk I-II bonitetli meúԥlԥr meúԥ
ilԥ örtülü sahԥnin 14,9%-ini, III bonitet-42,3%-ini, IV
bonitet-27,4%-ini vԥ aúa÷ı bonitetli V-sinfԥ mԥnsub
meúԥlԥr 15,4%-ini tԥúkil edir. Meúԥlԥrin orta illik artımı
1,74 m3-dir. Bu artım bԥrk yarpaqlı (fıstıq, palıd, vԥlԥs vԥ
s.) cinslԥrdԥ-1,77 m3, yumúaq yarpaqlı (qovaq, yalanqoz,
qızıla÷ac) cinslԥrdԥ isԥ 2,12 m3 tԥúkil edir.
Buradan belԥ qԥnaԥtԥ gԥlmԥk olar ki, meúԥlԥrimizdԥ
yüksԥk mԥhsuldar (I vԥ II bonitet) a÷aclıqlar (14,9%)
azdır. Orta mԥhsuldar (III bonitet) a÷aclıqlar 42,3%, az
aúa÷ı mԥhsuldar (IV vԥ V bonitet) a÷aclıqlar isԥ 42,8%
tԥúkil edir. Bu göstԥricilԥr meúԥlԥrin qorunması, onun
mԥhsuldarlı÷ının artırılması sahԥsindԥ son illԥr görülmüú
meúԥçilik tԥdbirlԥrinin qeyri-qԥnaԥtbԥxú aparıldı÷ının
bazis göstԥricisidir. Meúԥlԥrimizdԥ 1536 cinsԥ aid olan
150 növ yabanı meyvԥ bitkilԥri mövcuddur. Bu bitkilԥrdԥ
min tonlarla (adi qoz, alma, armud, zo÷al, alıca, ԥzgil,
fındıq, xurma, yemiúan, úabalıd, böyürtkԥn vԥ s.) yabanı

105
meyvԥ mԥhsulu vardır. Bu meyvԥlԥrdԥn 30%-i istismar
ԥhԥmiyyԥtli mԥhsullardır. Meúԥlԥrimizdԥ arıçılı÷ın inkiúafı
üçün dԥ ԥlveriúli úԥrait vardır. Hazırda meúԥ
müԥssisԥlԥrindԥ 700-ԥ yaxın arı ailԥsi saxlanılır. Arılar
meúԥ bitkilԥrinin tozlanmasına kömԥklik edir, bol toxum
mԥhsullarının alınmasına úԥrait yaradır vԥ ԥlavԥ bal
mԥhsulu alınmasını tԥmin edir. Azԥrbaycan meúԥlԥrinin
yüksԥkliklԥrԥ görԥ paylanmasının da özünԥmԥxsus
qanunauy÷unluqları vardır. Belԥ ki, ԥksԥrԥn úimal
istiqamԥtli da÷ yamaclarında palıd-vԥlԥs meúԥlԥri
üstünlük tԥúkil edir. Aúa÷ı da÷ qurúa÷ında az mԥhsuldar
palıd, qara÷ac, dԥmira÷ac meúԥlԥri, orta da÷ qurúa÷ında
nisbԥtԥn mԥhsuldar palıd-vԥlԥs meúԥlԥri, yuxarı da÷
meúԥ qurúa÷ında isԥ daha yüksԥk mԥhsuldar palıd-vԥlԥs
meúԥlԥri mövcuddur. Meúԥ qurúa÷ının subalp qurúaqla
qovuúdu÷u ԥrazidԥ az mԥhsuldar toza÷acı vԥ alçaq boylu
ԥyri gövdԥli fıstıq meúԥlԥrinԥ tԥsadüf edilir. Belԥ
qanunauy÷unluqların Talıú, Böyük vԥ Kiçik Qafqaz
da÷larında özünԥmԥxsuslu÷u vardır.
Azԥrbaycan meúԥlԥri ԥhԥmiyyԥtinԥ görԥ I qrupa aid
edilir vԥ bu meúԥlԥr Respublikanın müxtԥlif bölgԥlԥrindԥ
müxtԥlif tԥrzdԥ yayılmıúdır. Bu bölgԥlԥrԥ xas olan
xüsusiyyԥtlԥrdԥn biri müxtԥlif tԥbii sԥrvԥtlԥrin - mineral

106
xammalın, suyun, enerjinin, torpaqların yerlԥúmԥsidir.
Onların arasında meúԥ sԥrvԥtlԥri heç bir digԥr tԥbii
sԥrvԥtlԥrԥ xas olmayan çoxsahԥli funksiyaları yerinԥ
yetirir. Meúԥlԥr yeganԥ tԥbiԥt kompleksi hesab olunur ki,
onlar su, hava vԥ torpaq kimi biosferin çox vacib olan
komponentlԥrinin sabitlԥúdirilmԥsinԥ úԥrait yaradır.
Respublika meúԥlԥrinin ԥksԥr sahԥlԥri (85%) Böyük
Qafqazda, Kiçik Qafqazda vԥ Talıú da÷ bölgԥsindԥ
yerlԥúir. Meúԥlԥrin çox hissԥsi qiymԥtli a÷ac cinslԥrindԥn
ibarԥtdir (palıd, fıstıq, vԥlԥs, cökԥ, a÷caqayın vԥ s.).
Respublikanın meúԥlԥrinin müxtԥlifliyi, onun yayılması
iqlim, torpaq, müxtԥlif hündürlük qurúaqlarından vԥ digԥr
úԥraitdԥn asılıdır. Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi
meúԥ siyasԥtini Meúԥlԥrin ønkiúafı Departamenti vasitԥsi
ilԥ hԥyata keçirir.
Departament dövlԥt meúԥ fondunun ԥrazisindԥ
meúԥlԥrin qorunub mühafizԥ olunmasını, meúԥbԥrpa vԥ
meúԥsalma iúlԥrinin, ԥkin-materialının yetiúdirilmԥsini,
meúԥ a÷ac vԥ kol cinslԥrinin toxumlarının tԥdarükünü,
meúԥ fondunun dövlԥt uçotunun vԥ meúԥ kadastrının
aparılmasını, meúԥlԥrԥ xidmԥt iúlԥrinin vԥ digԥr meúԥ
tԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinin hԥyata keçirilmԥsini, meúԥdԥn
ԥlavԥ istifadԥ vԥ yardımçı kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrinin

107
mԥqsԥdyönlü vԥ sԥmԥrԥli aparılmasını tԥmin edir. Meúԥ
tԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinin, meúԥlԥrin torpaq qoruyucu, su
saxlayıcı, mühit tԥmizlԥyici, sanitar gigiyenik vԥ digԥr
faydalı funksiyaların yüksԥldilmԥsi istiqamԥtindԥ
aparılmasını tԥmin edir, ԥtraf mühit üçün xüsusi
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn elmi mԥdԥni vԥ rekreasiya
ԥhԥmiyyԥtli tԥbiԥt komplekslԥrinin vԥ obyektlԥrinin, bioloji
müxtԥlifliyin, elԥcԥ dԥ meúԥ fondunda yayılmıú fauna
növlԥrinin qorunması, meúԥ toxumçulu÷u iúlԥrinin
aparılması zamanı genofondun saxlanması, artırılması
istiqamԥtindԥ tԥdbirlԥr hԥyata keçirir. Meúԥlԥrin ønkiúafı
Departamentinin tabeliyindԥ 34 Regional Meúԥ
Mühafizԥsi vԥ Bԥrpası Müԥssisԥsi, 3 Meúԥ Salma
Müԥssisԥsi, 3 Regional Meúԥ Tingliyi Müԥssisԥlԥri
(Zԥrԥrvericilԥr vԥ Xԥstԥliklԥrԥ qarúı Mübarizԥ Mԥrkԥzi vԥ
Elmi Tԥdqiqat Meúԥçilik ønstitutu) fԥaliyyԥt göstԥrir.
Nazirliyin yarandı÷ı vaxtdan, 2001-ci ilin mayından
baúlayaraq Respublikanın bütün ԥrazilԥrindԥ meúԥbԥrpa,
meúԥsalma, ԥkin materialı yetiúdirmԥ, toxum tԥdarükü vԥ
digԥr tԥdbirlԥrin hԥcmi xeyli geniúlԥndirilmiúdir.
"Meúԥlԥrin bԥrpa edilmԥsinԥ vԥ artırılmasına dair" Milli
proqrama ԥsasԥn ölkԥmizin bütün regionlarında (2003-
2008-ci illԥrdԥ) 69700 ha sahԥdԥ meúԥlԥr bԥrpa olunmalı

108
vԥ yeni meúԥliklԥr salınmalıdır. Ekologiya vԥ Tԥbii
Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi yarandı÷ı vaxtdan, 2001-ci ilin
mayından baúlayaraq ardıcıl, düzgün ekoloji siyasԥt
apararaq Respublikada meúԥlԥrin bԥrpa edilmԥsi vԥ yeni
meúԥ massivlԥrinin yaradılması, úԥhԥrԥtrafı qԥsԥbԥlԥrin,
úosse vԥ magistral yollarının ԥtrafının yaúıllaúdırılması vԥ
arid zonalarda qoruyucu meúԥ massivlԥrinin yaradılması
sahԥsindԥ irimiqyaslı iúlԥrԥ baúlamıúdır. Bununla
ԥlaqԥdar Respublikanın arid zonalarında meúԥ vԥ
yaúıllıqların salınması ԥn çԥtin oldu÷u úԥraitlԥrdԥ 3
meúԥsalma vԥ 4 regional meúԥ tingliyi müԥssisԥlԥri
yaradılmıúdır (Naxçıvan, Abúeron, Quba vԥ Kür). Yeni
yaradılmıú Meúԥ Salma Müԥssisԥlԥrinin vԥ
Respublikanın digԥr bölgԥlԥrindԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥn Meúԥ
Mühafizԥsi vԥ Bԥrpası Müԥssisԥlԥrinin gücü ilԥ 2002-ci
ildԥ 7753 ha, Milli Proqramın icrasına uy÷un olaraq 2003-
cü ildԥ isԥ 8721 ha sahԥdԥ meúԥbԥrpa iúlԥri aparılmıú vԥ
yeni meúԥliklԥr salınmıúdır. Bu göstԥricilԥr 2000-2001-ci
ildԥ yerinԥ yetirilԥn meúԥbԥrpa vԥ meúԥsalma iúlԥrinin
hԥcmindԥn, müvafiq olaraq 1,6-1,9 dԥfԥ çoxdur. Müxtԥlif
çeúiddԥ ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi sahԥsindԥ dԥ
mԥqsԥdyönlü iúlԥr görülmüúdür. Belԥ ki, 2002-ci ildԥ
qiymԥtli a÷ac vԥ kol cinslԥrindԥn 12 milyon ԥdԥd, 2003-

109
cü ildԥ 32 milyon ԥdԥd ԥkin materialı yetiúdirilmiúdir. Bu
2000-2001-ci ildԥ yetiúdirilԥn ԥkin materiallarının
hԥcmindԥn müvafiq olaraq 2-5 dԥfԥ çox olmuúdur.
Meúԥbԥrpa vԥ meúԥsalma iúlԥrinin hԥcmi 2004-cü ildԥ
artırılaraq 9000 hektara, ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi
isԥ 35 milyon ԥdԥdԥ çatdırılması proqnozlaúdırılmıúdır.
Vaxtında aparılan tԥúkilati tԥdbirlԥrin nԥticԥsindԥ 35
milyona qarúı 40 milyon ԥkin materialı yetiúdirilmiú, 3700
ha sahԥdԥ yeni meúԥ salınmıú, 5403 ha sahԥdԥ tԥbii
bԥrpaya kömԥk tԥdbirlԥri aparılmıúdır. 2005-ci ilin yekun
hesabatlarına görԥ ötԥn hesabat ilindԥ 9500 hektar
meúԥbԥrpa tԥdbirlԥrinԥ qarúı 9737 hektar sahԥdԥ
meúԥbԥrpa tԥdbirlԥri aparılmıúdır. Bundan 3860 hektarı
yeni meúԥlԥrin salınmasıdır. Qalan 5877 hektarı tԥbii
bԥrpaya kömԥk tԥdbirlԥridir. 35 mln. ԥdԥdԥ qarúı 38 mln.
ԥdԥd ԥkin materialı yetiúdirilmiúdir. Bu göstԥricilԥr 2000-
2001-ci ilin göstԥricilԥrindԥn meúԥbԥrpa tԥdbirlԥri üzrԥ 2-
2,5 dԥfԥ, ԥkin materiallarının yetiúdirilmԥsi üzrԥ isԥ 6-10
dԥfԥ çoxdur.
“Meúԥlԥrin bԥrpa edilmԥsinԥ vԥ artırılmasına dair Milli
Proqram”ın tԥlԥblԥrinԥ uy÷un olaraq 2006-cı ildԥ
meúԥbԥrpa tԥdbirlԥrinin plan-proqnozları artırılaraq 10
min hektara çatdırılmıúdır. Hal-hazırda bu istiqamԥtdԥ

110
iúlԥr davam etdirilir. Göstԥrilԥnlԥrlԥ yanaúı meúԥ
tԥsԥrrüfatı sistemindԥ bir sıra problemlԥr hԥlԥ dԥ
mövcuddur. Belԥ ki, alternativ yanacaq növlԥrinin
çatıúmazlı÷ı meúԥlԥrdԥ özbaúına qırıntının artmasına,
qanunsuz mal-qara otarılması isԥ tԥbii bԥrpa prosesinin
pozulmasına sԥbԥb olur. Maddi texniki tԥminatın vԥ
maliyyԥ vԥsaitinin çatıúmazlı÷ı, ԥmԥk haqqının aúa÷ı
olması aparılan bu cür meúԥ tԥsԥrrüfatı tԥdbirlԥrinԥ öz
mԥnfi tԥsirini göstԥrir.
4.8. Azԥrbaycanın faunası haqqında
Azԥrbaycan özünԥmԥxsus fauna kompleksi olan bir
neçԥ zooco÷rafi ԥyalԥtlԥrin qovúa÷ında yerlԥúir. Qonúu
ԥrazilԥrdԥn - ørandan, Orta Asiyadan, Aralıq dԥnizi
ölkԥlԥrindԥn olan bԥzi heyvan növlԥri buradakı úԥraitԥ
uy÷unlaúmıú, respublikanın faunasını zԥnginlԥúdirmiúdir.
Azԥrbaycan Respublikası ԥrazisindԥ tԥbii úԥraitin
müxtԥlifliyi ilԥ ԥlaqԥdar onun heyvanlar alԥmi dԥ çox
rԥngarԥngdir. Respublika ԥrazisindԥ 97 növ mԥmԥli, 357
növ quú, 67 növ amfibii vԥ reptili, 1 növ dԥyirmia÷ız, 97
növ balıq, 15 mindԥn çox onur÷asız heyvan növü
mԥlumdur. Düzԥnlik sahԥlԥrin faunası külli miqdarda
mԥmԥlilԥr, sürünԥnlԥr, suda-quruda yaúayanlar vԥ
çoxsaylı oturaq vԥ köçԥri quúlarla tԥmsil olunub.

111
 Burada mԥmԥlilԥrdԥn ceyrana, çöl donuzuna,
canavara, tülküyԥ, porsu÷a, qamıúlıq piúiyinԥ, dovúana
vԥ s., sürünԥnlԥrdԥn - bataqlıq, Xԥzԥr vԥ Aralıq dԥnizi
tısba÷alarına, zolaqlı kԥltԥnkԥlԥyԥ, adi vԥ su koramalına,
gürzԥyԥ vԥ s., suda-quruda yaúayanlardan - müxtԥlif növ
qurba÷alara, quúlardan - qırqovula, kԥkliyԥ, turaca,
qartala, müxtԥlif növ ördԥk vԥ qazlara, harayçı vԥ
fısıldayan qu quúlarına, qaúqalda÷a, sultan toyu÷una,
va÷lara, qarabatdaqlara, qıvrımlԥlԥk qutana vԥ s.
hԥúaratların bir çox növlԥrinԥ rast gԥlinir. Orta vԥ yüksԥk
da÷lıq hissԥdԥ düzԥnlikdԥ rast gԥlinԥn heyvanlardan
baúqa bu ԥrazilԥr üçün xarakterik sayılan ùԥrqi Qafqaz
tԥkԥsi, Qafqaz maralı, Qafqaz köpgԥri, Avropa cüyürü,
Qafqaz qonur ayısı, quúlardan to÷lugötürԥn, berkut,
Qafqaz úahini, Qafqaz tetrası, Qafqaz uları vԥ s. fauna
nümunԥlԥri mԥskunlaúmıúdır.
Azԥrbaycan Respublikasının "Qırmızı kitabı"na 108
heyvan növü, o cümlԥdԥn 14 növ mԥmԥli, 36 növ quú, 13
növ amfibi vԥ reptililԥr, 5 növ balıq vԥ 40 növ hԥúԥrat da-
xil edilib. Ümumiyyԥtlԥ respublika ԥrazisindԥ heyvanlar
alԥminin yayılması cürbԥcürdür. Azԥrbaycanın cԥnubun-
da Lԥnkԥran vԥ Astara ԥrazilԥrinin özünԥmԥxsus heyvan-
lar alԥmi vardır. Ԥrazi bitki örtüyünün çox zԥnginliyi,

112
heyvanlar alԥminin isԥ azlı÷ı ilԥ fԥrqlԥnir, lakin keçmiúdԥ
bu meúԥlԥrdԥ heyvanlar alԥmi zԥngin olmuúdur. Bu
yerlԥrdԥ vaxtilԥ çoxlu pԥlԥngԥ, bԥbirԥ, Qafqaz maralına,
cüyürԥ, tülküyԥ, yüzlԥrlԥ quú növlԥrinԥ rast gԥlinirdi. øndi
isԥ bir sıra sԥbԥblԥr – qanunsuz ovçuluq, meúԥ vԥ kԥnd
tԥsԥrrüfatı iúlԥrinin intensiv aparılması nԥticԥsindԥ onların
ekoloji amillԥri dԥyiúmiú, sakitliyi pozulmuú, sayı xeyli
azalmıú vԥ bԥzilԥrinin nԥsli tamamilԥ kԥsilmiúdir. Hirkan
tipli meúԥlԥrin sԥrhԥd tanımayan canlı sakinlԥrinin
qorunması müasir tԥlԥbԥ uy÷un deyildir. Odur ki, hԥmin
heyvanlar xeyli uzaqlara gedir vԥ qanunsuz ovçulu÷un
qurbanı olur. Demԥli, Lԥnkԥran zonasının heyvanlar
alԥmi, bütün zonada müvafiq tԥúkilatlar tԥrԥfindԥn
qorunmalıdır. Hazırda Qırmızı kitablara adı düúmüú
pԥlԥng vԥ bԥbir burada yaúamır, kaftar vԥ Ussuri xallı
maralı isԥ yaúayır. Azԥrbaycanın Qırmızı kitabına adı
düúԥn Talıú qırqovulu, hirkan arıquúu qorunur. Qırmızı
kitablarda adlarını oxudu÷umuz to÷lugötürԥn, qıvrımlԥlԥk
qutan, qara leylԥk, mԥrmԥr cürԥ, dԥniz qartalı, mԥzar
qartalı, berkut, laçın, turac kimi quúlara da tԥsadüf edilir.
Burada Qafqaz maralının nԥsli 77 il, pԥlԥngin nԥsli isԥ 57
il bundan ԥvvԥl kԥsilmiúdir. Hazırda 18 növ mԥmԥli
heyvanın vԥ 25 növdԥn çox oturaq quúun burada

113
yaúaması müvԥffԥqiyyԥtdir. 1991-ci ilin siyahıya
alınmasına görԥ burada 118 baú xallı maral, 140 çöl
donuzu vԥ 40 cüyür olmuúdur. Lԥnkԥran meúԥlԥri, elԥcԥ
dԥ Hirkan meúԥlԥri 57 il maralsız qalmıúdır. Burada yerli
Qafqaz marallarının nԥsli kԥsilԥndԥn sonra onları
Azԥrbaycan úԥraitindԥ iqlimԥ uy÷unlaúdırılmıú Ussuri xallı
maralları ԥvԥz etmiúdir. 1952-ci ildԥ Uzaq Ussuri
meúԥlԥrindԥn Azԥrbaycana 13 baú xallı maral gԥtirilԥrԥk
Altıa÷ac yaxınlı÷ındakı meúԥdԥ volyerdԥ saxlanılırdı.
1970-ci ilԥ qԥdԥr onların sayı 100 baúa çatdırılmıúdı.
Lakin Altıa÷ac meúԥlԥri xallı maralların iqlimlԥúdirilmԥsi
üçün ԥlveriúli olmadı. Ona görԥ dԥ 1974-cü ildԥ hԥmin
maralların 77 baúı Hirkan meúԥlԥrinԥ gԥtirildi. Az bir
hissԥsi isԥ Altıa÷ac meúԥlԥrinԥ buraxıldı. Hirkan
meúԥlԥrinԥ gԥtirilԥn marallar isԥ yaxúı mühafizԥ olunmuú,
yerli iqlim úԥraitinԥ uy÷unlaúmıú vԥ sayı 14 ildԥ 50 baú
artmıúdır. Diúi maralların artma sayı Altıa÷acdakı
volyerdԥ saxlanılan vaxtdakı artım sürԥtilԥ hesablanaraq
müԥyyԥn edilmiúdir ki, 1970-1985-ci illԥrdԥ onların sayı
300 baúdan çox artmalı idi. Lakin mühitԥ uy÷unlaúma,
meúԥdԥ sԥrbԥst saxlanması onların normal artımını
pozmuúdur. Marallar talalı meúԥlԥri daha çox sevirlԥr,
onlar orta qalınlıqlı (20-70 sm) qar örtüklü yerlԥrdԥ yaxúı

114
qıúlayır, özlԥrini yemlԥ tam tԥmin edirlԥr. Onlar gündüzlԥr
meúԥdԥ gizlԥnib dincԥlir, otlamaq üçün açıq talalara
sԥhԥr, axúam vԥ gecԥ çıxırlar. Bu heyvanlar 7-10 baúdan
ibarԥt dԥstԥ ilԥ yaúayırlar. Xallı marallar orta
böyüklükdԥdir, yaúlı erkԥklԥrin diri çԥkisi 90-150 kq-dır,
diúilԥr isԥ daha kiçik olur. Yalnız erkԥklԥrdԥ buynuz
vardır. Bu marallar 7,5 ay bo÷azlıq dövrü keçirir vԥ mayın
sonlarında do÷um dövrü baúlayır. Onlar, adԥtԥn bir, çox
nadir halda isԥ ekiz bala verir. Yay zamanı istԥr erkԥk,
istԥrsԥ dԥ diúilԥrin parlaq kürԥn rԥngi olur. Bu onlara a÷
rԥng görkԥmi verir. Qıú zamanı yaúlıları qonura çalan
boz, bԥ’zԥn sarımtıl rԥngdԥ olur, ildԥ 2 dԥfԥ - yazda vԥ
payızda tüklԥrini dԥyiúirlԥr. Bu maralların bԥdԥninin bel
hissԥsindԥ vԥ yanlarında açıq rԥngli lԥkԥlԥr – xallar vardır
ki, elԥ onlara “xallı maral” adının verilmԥsi dԥ bunlarla
ba÷lıdır. Qafqaz maralı artıq bir ԥsrԥ yaxındır ki, yox
edilmiúdir. Tԥkԥyԥ yalnız Kԥpԥzin zirvԥsi ԥtrafında tԥk-tԥk
rast gԥlinir. Cüyürlԥrin dԥ sayı xeyli azalmıúdır. Hazırda
ԥrazidԥ cücüyeyԥnlԥrin 6 (adi kirpi, Qafqaz köstԥbԥyi,
Radde qonurdiúi, Satunin qonurdiúi, su kutoro, a÷qarın
a÷diú), dovúanabԥnzԥrlԥrin 1 (dovúan), gԥmiricilԥrin 8
(müxtԥlif siçanlar vԥ siçovullar), vԥhúi heyvanların 8
(tülkü, porsuq, ayı, daú dԥlԥsi, meúԥ piúiyi, gԥlincik,

115
samur, vaúaq, dırnaqlıların 3 (tԥkԥ, cüyür, Qafqaz
maralı), quúların 40-a qԥdԥr (bildirçin, meúԥ göyԥrçini, adi
qurqur, meúԥ cüllütü tԥnbԥl cüllüt, a÷qarın cüllüt, göl
qa÷ayısı, to÷lugötürԥn, qara kԥrkԥs, leúyeyԥn, iri
yapalaq, meymun, bayquú, qu quúu, qara a÷acdԥlԥn, zı÷-
zı÷, ali dolaúası, sarıköynԥk, baltadimdik, meúԥ tora÷ayı,
çil qaratoyuq vԥ s.), sürünԥnlԥrin 6 (ilanlar, kԥrtԥnkԥlԥlԥr),
suda-quruda yaúayanların 3 (müxtԥlif qurba÷alar) növü
yaúayır. Burada heyvanlardan dovúan, porsuq, tülkü
(325-440 baú), quúlardan isԥ kԥklik (580) daha çoxdur,
Qiymԥtli heyvan sayılan cüyür (42 baú) vԥ tԥkԥ (30 baú)
azdır, Qafqaz maralının sayı xeyli artaraq 125 baúa
çatmıúdır. Göygöl qoru÷unda mԥskunlaúan heyvanlardan
ikisinin – ùԥrqi Qafqaz tԥkԥsi vԥ Zaqafqaziya qonur
ayısının, Göygöldԥ yaúayan vԥ qorunan forel balı÷ının da
adı Qırmızı kitablarda vardır. Burada Qırmızı kitablara adı
yazılmıú quúlara da tԥsadüf edilir. Buraya 1961-ci ildԥ 7
baú nԥsil Qafqaz maralı gԥtirilmiú, ԥvvԥllԥr volyerdԥ,
sonra isԥ açıq meúԥ sahԥsindԥ vԥ talalarda saxlama÷a
baúlamıúlar. Hԥmin marallar tezliklԥ tԥbii úԥraitԥ
uy÷unlaúmıú, sürԥtlԥ artma÷a baúlamıúdır. 20-25 % artım
qaydası ilԥ aparılan hesablamalara ԥsasԥn 29 il (1962-
1990) ԥrzindԥ burada onların sayı 200-250 baúa çatmalı

116
idi, lakin açıq sahԥdԥ saxlanıldı÷ı üçün maralların artımı
xeyli az olmuúdur. Bu ԥrazilԥr hԥmin maralların keçmiúdԥ
sevimli tԥbii yaúayıú yeri idi. Hԥtta ikinci böyük göl olan
Maralgölün adı da xalq tԥrԥfindԥn onun sahillԥrindԥ daha
çox mԥskunlaúmıú bu nԥcim heyvanın úԥrԥfinԥ
adlandırılmıúdır. Azԥrbaycanın bir çox rayonlarının da÷
çaylarında tԥbii olaraq çay forellԥri yaúayır. Bunlar ԥn
dadlı vԥ keyfiyyԥtli olan balıqlardandır. Bundan ԥlavԥ,
respublikada süni balıq yetiúdirmԥ mԥntԥqԥlԥrindԥ ԥlvan
forel, poladbaú forel vԥ Göygöl foreli artırılır. Ԥlvan vԥ
poladbaú forelin vԥtԥni ùimali Amerikanın sularıdır.
Mԥhsuldar oldu÷u üçün oradan Azԥrbaycana gԥtirilmiúdir.
Göygöl foreli isԥ yalnız Göygölün sularında yaúayan
balıqdır. Respublikanın digԥr çay forellԥrindԥn xeyli
fԥrqlԥnir. Öz mԥnúԥyi etibarilԥ Göygöl foreli çay
forelindԥn ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Onların ԥmԥlԥgԥlmԥ tarixi
Göygölün yaranma tarixi ilԥ ba÷lıdır. Zԥlzԥlԥ zamanı
gölün ԥrazisindԥ qalan çay forellԥri uzun illԥr ԥrzindԥ
tԥdricԥn göl forelinԥ çevrilmiú, artıb çoxalmıú vԥ
zԥmanԥmizԥ qԥdԥr gԥlib çatmıúdir. Bu müddԥt ԥrzindԥ
Göygöl forellԥri çay forellԥrinԥ xas olan bԥzi ԥlamԥtlԥri
saxlamıú, kürüvermԥ qabiliyyԥtlԥri, böyümԥ intensivliyi vԥ
artmasına görԥ isԥ onlardan fԥrqlԥnmirlԥr. Göygöl

117
forellԥrinin uzunlu÷u 50 sm-ԥ, kütlԥsi 1,5 kq-a qԥdԥr olur.
10-12 ilԥ qԥdԥr yaúayır. Hԥr bir diúi balıq ildԥ 500-2500
ԥdԥd kürü verԥ bilir. 1975-1976-cı illԥrdԥ Göygöl
forellԥrinin süni yolla artırılmasının üsulları iúlԥnib
hazırlanmıúdır. Göygöl forellԥri ilk yaúlarında zԥif, sonrakı
illԥrdԥ isԥ sürԥtlԥ böyüyür. Bu cԥhԥtdԥn o, gԥlԥcԥkdԥ
respublikanın forel tԥsԥrrüfatlarında yetiúdirmԥk üçün,
elԥcԥ dԥ da÷ göllԥrinԥ, su anbarlarına buraxmaq üçün ԥn
ԥlveriúli balıq növü ola bilԥr.
Böyük Qafqazın cԥnubunda Balakԥn vԥ Zaqatala
rayonlarının ԥrazisindԥ heyvanlar alԥminin cüt dırnaqlılar
(5 növ), yırtıcılar (11 növ), gԥmiricilԥr (10 növ),
hԥúԥratyeyԥnlԥr (5 növ) kimi dԥstԥlԥrinin nümayԥndԥlԥri
vardır. Heyvanlar dԥstԥ vԥ növcԥ az olsalar da sayca
çoxdurlar. Tԥkcԥ bunu qeyd etmԥk kifayԥtdir ki, ԥrazidԥ
cütdırnaqlı heyvanların sıxlı÷ı hԥr min hektarda 300
baúdan artıqdır. Burada heyvanlar alԥminin yayılmasında
da úaquli qurúaqlıq müúahidԥ olunur. Hazırda ԥsasԥn 5
növ ov heyvanı yaúayır: ùԥrqi-Qafqaz tԥkԥsi, Qafqaz
maralı, Qafqaz köpgԥri, Avropa cüyürü, çöl donuzu. Tԥkԥ
sürülԥri yaz-yay fԥsillԥrindԥ baúlıca olaraq, subalp vԥ alp
çԥmԥnlԥrinin ԥlçatmaz qayalı, uçurumlu yamaclarında
yaúayır. Qarlı, úaxtalı qıú aylarında onlar 700-800 m

118
yüksԥkliyԥ qԥdԥr enԥrԥk mülayim iqlimli meúԥ
qurúa÷ında dolanır. Bura gԥlԥn hԥr bir kԥs böyük tԥkԥ
sürülԥrinin (100 – 150 baú) yaúıl alp çԥmԥnliklԥrindԥ
otladıqlarını uzaqdan asanlıqla müúahidԥ edԥ bilԥr.
Qafqazın baúqa ԥrazilԥrinԥ nisbԥtԥn burada tԥkԥ sürülԥri
daha çoxdur, hԥtta bԥzԥn 200-300 baúdan çox erkԥk
tԥkԥ sürüsünԥ rast gԥlinir. Riçuq sahԥsindԥ vԥ Saltԥkçay
dԥrԥsindԥ ana vԥ bala tԥkԥlԥrdԥn ibarԥt bir sürüdԥ 120-
160 baú heyvan müԥyyԥn edilmiúdir. Onların ümumi sayı
1990-cı ildԥ 3800 baúdan çox olmuúdur. ùԥrqi Qafqaz
tԥkԥsinԥ bԥzi rayonlarda da÷ keçisi, da÷ kԥli, sadԥcԥ
olaraq tԥkԥ dԥ deyirlԥr. Tԥkԥ cütdırnaqlı gövúԥyԥn
heyvanlara aid olub, vԥhúi halda yaúayan keçilԥrin iri
formasıdır. Yaúlı erkԥk tԥkԥlԥrin diri çԥkisi 80-90, diúilԥrin
diri çԥkisi isԥ 50-60 kq olur. Yaúlı erkԥklԥr vԥ diúilԥr ayrı-
ayrı sürülԥr yaradır, cütlԥúmԥ vaxtı iri erkԥk sürülԥr
parçalanıb, diúi sürülԥrlԥ birlԥúir. Mayın ortalarından
iyunun ortalarına qԥdԥr do÷um dövrüdür. Yeni do÷ulmuú
balanın 5-6 kq çԥkisi olur. Onlar 20-22 ilԥdԥk yaúaya
bilԥr. Azԥrbaycanda tԥkԥ ԥsasԥn Böyük Qafqazın da÷-
çԥmԥn qurúa÷ında mԥskunlaúmıúdır. Onlar 1000-3500 m
hündürlükdԥ yaúayır. Meúԥ qurúa÷ının qayalı, uçurumlu
sahԥlԥrindԥ onların sürüsünԥ rast gԥlinir. Tԥkԥlԥr yay

119
zamanı milçԥklԥrdԥn uzaqlaúmaq üçün alp, subnival
qurúa÷a qԥdԥr qalxır, qıúda yemlԥ ԥlaqԥdar olaraq, meúԥ
qurúa÷ına düúür. Ümumiyyԥtlԥ, subalp da÷-çԥmԥn vԥ
meúԥ-çԥmԥn qurúaqları onlar üçün optimal yaúayıú yeri
hesab edilir. Respublika Ovçular vԥ Balıqovlayanlar
Cԥmiyyԥti øttifaqı müstԥsna hallarda iyunun 15-dԥn
oktyabrın 1-nԥ qԥdԥr yalnız yaúlı erkԥk tԥkԥlԥrin
ovlanmasına icazԥ verir. Qalan hallarda icazԥsiz vurulan
hԥr bir tԥkԥ üçün cԥrimԥ olunur. Ԥrazinin heyvanlar
alԥmindԥ miqdar etibarilԥ ikinci yeri nԥcim Qafqaz maralı
tutur. Yaz vԥ yay aylarında maralların sevimli yeri yuxarı
meúԥ qurúa÷ı vԥ subalp çԥmԥnliklԥridir. Bԥzԥn onlar alp
çԥmԥnliyinԥ dԥ qalxır. Payız-qıú aylarında marallar
mülayim iqlimli orta vԥ aúa÷ı da÷-meúԥ yarımqurúaq-
larına enir. Subalp çԥmԥnliklԥrindԥ otlayan sürüsündԥ 30
baúa qԥdԥr heyvan saymaq mümkündür. Müstԥsna
hallarda ana vԥ bala maral sürülԥrinԥ dԥ rast gԥlinir.
Maralların sayı 1990-cı ildԥ 600 baúa qԥdԥr olmuúdur.
Maralların sayı 15 il ԥrzindԥ (1971-1985-ci illԥr) 806-1047
baú arasında olmuúdur. Onların sayı 1977-ci ildԥ
maksimuma çatmıúdır. Burada 20% artım hesabı ilԥ
1985-ci ildԥ 1800-2000 baúdan çox maral olmalı idi. Tԥbii
artımın az olması görünür maralların kԥnarlara yayılması

120
elԥcԥ dԥ müvafiq biotexniki tԥdbirlԥrin lazımi sԥviyyԥdԥ
görülmԥmԥsi ilԥ ԥlaqԥdardır. Ov heyvanlarından sayına
görԥ üçüncü yeri Qafqaz köpkԥri tutur. Onlar meúԥ, alp
vԥ subalp qurúaqlarında yaúayır, yay mövsümündԥ
subalp qurúa÷ında vԥ meúԥ kԥnarlarında, qıú fԥslindԥ isԥ
ԥsasԥn meúԥ qurúa÷ında görünür. Azԥrbaycanda ԥvԥllԥr
köpkԥrlԥrin azalması müúahidԥ edilirdisԥ, son illԥrdԥ
düzgün mühafizԥ nԥticԥsindԥ onların sayı xeyli artaraq
350 baúa çatmıúdır. Köpkԥrlԥr, adԥtԥn, tԥk-tԥk vԥ bԥzԥn
dԥ kiçik sürü ilԥ otlayır; 5-20 baú, nadir hallarda isԥ 40-45
baúa qԥdԥr olan köpkԥr sürülԥrinԥ tԥsadüf edilir. Avropa
cüyürlԥri ԥsasԥn aúa÷ı vԥ orta da÷-meúԥ yarımqurúaq-
larında mԥskunlaúmıúdır. Ԥrazidԥ onların sayı nisbԥtԥn
az olub, tԥxminԥn 140 baúa çatır. Bütün meúԥ
sahԥlԥrindԥ vԥ subalp çԥmԥnliyindԥ çoxlu çöl donuzu da
vardır. Burada 280 baúdan çox çöl donuzu qeydԥ
alınmıúdır. Burada vԥhúi heyvanlar da çoxdur. Burada
Qafqaz qonur ayısına, canavara vԥ s. tez-tez tԥsadüf
edilir. Burada canavarlar tez-tez cütdırnaqlı heyvanlara,
xüsusilԥ marallara, qabanlara vԥ cüyürlԥrԥ hücum edir.
Buna görԥ dԥ qoru÷un iúçilԥri canavara qarúı bütün il
boyu mübarizԥ aparmalıdırlar. Qonur ayılar yabanı
meyvԥ a÷aclarına ciddi ziyan vurur. Adԥtԥn, vԥhúi

121
dırnaqlılar üzԥrinԥ hücum etmir, ancaq bԥzԥn
canavarların ԥlԥ keçirdiyi ov qԥnimԥtini onlardan qopara
bilir. Ԥrazidԥ onların sayı kifayԥt qԥdԥrdir (70 baú). Meúԥ
vԥ daú dԥlԥlԥri burada daha çox yayılmıúdır, arabir
vaúaqa da rast gԥlinir. Zaqatala vԥ sairԥ ԥrazisindԥ
quúlar da çoxdur. Burada sԥrçԥkimilԥr dԥstԥsinin 59,
yırtıcı quúların 15, a÷acdԥlԥnkimilԥrin 6, toyuqkimilԥrin vԥ
bayquúkimilԥrin hԥr birinin 4, göyԥrçinkimilԥrin 3, ququ
quúukimilԥrin, hop-hopların, keçisa÷ankimilԥrin vԥ
göycԥqar÷akimilԥrin hԥr birinin 1 növü mԥskunlaúmıúdır.
Buradakı quúlardan toyuqkimilԥr fԥsilԥsinԥ mԥnsub olan,
ԥrazi üçün endem sayılan iki quú – Qafqaz uları vԥ
Qafqaz tetrası daha çox diqqԥti cԥlb edir. Bu quúlar alp,
subalp vԥ çԥmԥn-meúԥ qurúaqlarında yaúayır. Daúlı,
qayalı vԥ uçurumlu yamaclarda kԥklik dԥstԥlԥrinԥ tez-tez
rast gԥlinir. Burada çԥmԥn anqutu, buynuzlu tora÷ay
bildirçin, göyԥrçin, alabaxta vԥ s. qiymԥtli vԥ gözԥl quúlar
vardır. Zaqatala rayonunun ԥrazisindԥ yaúayan heyvan
vԥ quúlardan tԥkԥ, qonur ayı, kԥpgԥr muflon, Qafqaz
tetrası vԥ Qafqaz ularının adı Qırmızı kitablara
yazılmıúdır. Böyük Qafqazın Cԥnubunda Qax rayonunun
ԥrazisindԥ 5 dԥstԥyԥ aid olan 35 növ mԥmԥlilԥr yaúayır.
Bunlar dırnaqlııar (nԥcim maral, cüyür, köpkԥr, tԥkԥ vԥ

122
çöl donuzu), yırtıcılar (qonur ayı, canavar, tülkü, daú vԥ
meúԥ dԥlԥlԥri, gԥlincik, porsuq, yenot, meúԥ piúiyi,
vaúaq), gԥmiricilԥr (dovúan, süleysinlԥr, siçanlar,
sincablar vԥ s.) ibarԥtdir. Quúların 11 dԥstԥyԥ aid olan
90-a qԥdԥr növü mԥskunlaúmıúdır; onların 60 növԥ
qԥdԥri isԥ sԥrçԥkimilԥrԥ aiddir. Ԥrazidԥ sürünԥnlԥrin 12
növü yaúayır. Onların 7-si kԥrtԥnkԥlԥlԥrԥ, 3-ü tԥlxԥlԥrԥ, 1-
i ilanlara, 1-i isԥ koramallara aiddir. Çaylarda çay forel
balı÷ı yaúayır. Digԥr balıqlardan isԥ úԥrq qıúovçusu, kür
úirbiyi vԥ kür xramulyası yalnız Kurmuxçayın aúa÷ı
sԥrhԥdindԥki hissԥsindԥ mԥskunlaúmıúdır. Burada suda-
quruda yaúayanların 5 (qurba÷alar) növü yayılmıúdır.
Böyük Qafqazının cԥnubunda øsmayıllı rayonun
ԥrazisindԥ baúlıca mԥqsԥdlԥrdԥn biri buradakı heyvanlar
alԥminin qorunması vԥ artırılmasını tԥmin etmԥkdir.
Ԥrazinin mövcud tԥbiԥt kompleksi vԥ hazırkı heyvanlar
alԥmi buna tam ԥsas verir. Burada cüyür, çöl donuzu,
köpgԥr, tԥkԥ, maral, ayı, canavar, vaúaq, çaqqal, meúԥ
piúiyi, tülkü, yenot, porsuq, dovúan, dԥlԥ vԥ s. heyvanlar,
qırqovul, turac, qaratoyuq, alabaxta, bildirçin, sarıköynԥk,
çobanaldadan, a÷acdԥlԥn vԥ s. quúlar vardır. Ov
ԥhԥmiyyԥtli heyvanlardan çöl donuzu, yenot, dԥlԥ, ayı,
quúlardan isԥ qırqovul daha çoxdur. Burada Qırmızı

123
kitablara adı düúԥn qonur ayı, turac, köpgԥr vԥ s. heyvan
vԥ quúlar qorunur. Buradakı heyvanlar vԥ quúlar bioloji
xüsusiyyԥtlԥrindԥn, ԥrazinin hündürlüyündԥn, iqlim
úԥraitindԥn vԥ meúԥnin ԥlamԥtlԥrindԥn asılı olaraq, qoruq
ԥrazisindԥ qeyri-bԥrabԥr yayılmıúdır. Onların yerlԥúmԥ-
sindԥ müԥyyԥn úaquli qanunauy÷unluq da müúahidԥ
olunur: tԥkԥ yalnız yuxarı da÷-meúԥ yarımqurúaqlarında,
köpgԥr ԥsasԥn yuxarı vԥ orta, qismԥn dԥ aúa÷ı da÷-meúԥ
yarımqurúaqlarında, maral, çöl donuzu, ayı bütün da÷-
meúԥ qurúa÷ında, cüyür yayda yuxarı, qıúda aúa÷ı da÷-
meúԥ yarımqurúaqlarında daha çox mԥskunlaúır. 1990-cı
ildԥ aparılan siyahıya almaya görԥ øsmayıllı rayonun
ԥrazisindԥ 150 baú cüyür, 210 baú çöl donuzu, 54 baú
tԥkԥ, 180 baú maral, 130 baú köpgԥr vԥ s. heyvanlar
vardır. Quúlardan kԥkliklԥrin dԥ sayı xeyli çoxdur (90-dan
artıq); lakin qırqovullar çox azdır (10-a qԥdԥr), ona görԥ
dԥ Ԥyricԥ qırqovul yetiúdirmԥ mԥntԥqԥsinin hesabına
burada qırqovulların sayını artırmaq lazımdır.
Zԥngin ot vԥ kol bitkilԥri yarusu olan sıx vԥ yüksԥk
mԥhsuldar meúԥlԥr, yüksԥk otlu subalp çԥmԥnliyi burada
heyvan vԥ quúların müxtԥlif növlԥrinin mԥskunlaúmasına
sԥbԥb olmuúdur. Hazırda burada cüyür, çöl donuzu, tԥkԥ,
qonur ayı, vaúaq, tülkü, porsuq, çaqqal, dovúan, dԥlԥ,

124
canavar vԥ s. heyvanlar, qırqovul, qaratoyuq, alabaxta,
bildirçin, sarıköynԥk, çobanaldadan, a÷acdԥlԥn, qar÷a vԥ
s. quúlar vardır. Onlara qoru÷un bütün ԥrazilԥrindԥ rast
gԥlinir, lakin cüyür, ayı orta vԥ yuxarı da÷-meúԥ
yarımqurúaqlarında nisbԥtԥn çoxdur. Buraya hԥr il tԥk-tԥk
maral, çoxlu qaranquú vԥ sı÷ırçın da “qonaq” gԥlirlԥr. Bu
quú vԥ heyvanların sayı vԥ sıxlı÷ı ԥrazidԥ çox deyildir.
1990-cı ilin payızında müԥyyԥn edilmiúdir ki, ԥrazidԥ 70-ԥ
qԥdԥr çöl donuzu, 42 cüyür, 4 köpgԥr, 16 qonur ayı
vardır. Cüyür vԥ qırqovulun sayı onların optimal
normasından xeyli azdır. Burada Qırmızı kitablara adı
düúԥn heyvanlardan qonur ayı, köpgԥr, quúlardan turac,
berkut, çöl qartalı vԥ s. qorunur. Azԥrbaycan tԥbiԥtinin
canlı incilԥrindԥn biri dԥ cüyürdür. O Avropanın xeyli
hissԥsindԥ, Asiyanın qԥrbindԥ, Qafqazda, Orta Asiyada,
cԥnubi Sibirin da÷larında, Monqolustanda, Uzaq ùԥrqdԥ
mԥskunlaúmıúdır. Vaxtilԥ Azԥrbaycan ԥrazisindԥ olan
bütün meúԥlԥrdԥ vԥ kolluqlarda bu heyvana rast gԥlinirdi.
Hԥtta Kür çayı sahilindԥki meúԥlԥrdԥ dԥ geniú yayılmıúdı.
øndi Kür-Araz ovalı÷ında cüyürün kökü çoxdan
kԥsilmiúdir. Hazırda yalnız B.Qafqaz, K.Qafqaz vԥ
Lԥnkԥran da÷larındakı meúԥlԥrdԥ cüyürԥ rast gԥlinir.
Kürԥtrafı tuqay meúԥlԥrindԥ müxtԥlif mԥmԥlilԥr,

125
sürünԥnlԥr, suda-quruda yaúayanlar, quúlar, Kür suyunda
isԥ balıqlar yaúayır. Heyvanlar alԥminin zԥnginliyi
cԥhԥtdԥn Qarayazı meúԥlԥri xüsusi ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir.
Burada maral, qunduz, dԥlԥ, gԥlincik, dovúan, çöl
donuzu, tülkü, çaqqal, porsuq, çöl piúiyi, süleysün vԥ s.
heyvanlar mԥskunlaúmıúdır. Nԥcim Qafqaz maralı
düzԥnlik ԥrazidԥ yalnız Qarayazı meúԥlԥrindԥ, da÷lıq
regionlarda isԥ B.Qafqazın cԥnub yamacında vԥ
K.Qafqazda qorunur. B.Qafqazın cԥnub yamacında
qorunmayan ԥrazilԥrdԥ dԥ marallar mԥskunlaúır. Son
mԥlumata görԥ bütün qorunan ԥrazilԥrdԥ 1300 baúdan
artıq maral vardır. Bura daimi yaúayan vԥ köçԥri quúlarla
da zԥngindir. Onlar sıx meúԥlԥrdԥ vԥ müxtԥlif kolluqlarda
daha çox mԥskԥn salmıúlar. Quúlardan qırqovul,
göyԥrçin, alabaxta, qaratoyuq, a÷acdԥlԥn, sı÷ırçın daha
çox olub, sayı 500-dԥn 2000-ԥ qԥdԥrdir. Ördԥk, su fԥrԥsi
vԥ s. suya maraq göstԥrԥn quúlar da az deyildir; burada,
hԥtta hԥmiúԥ sevilԥn bülbül dԥ vardır. Suda-quruda
yaúayanlardan göl vԥ quru qurba÷aları, bataqlıq
tısba÷ası, sürünԥnlԥrdԥn müxtԥlif ilanlar vԥ kԥrtԥnkԥlԥlԥr
vardır. Kür vԥ Araz ovalı÷ında xeyli miqdarda mԥmԥlilԥr,
sürünԥnlԥr vԥ suda-quruda yaúayanlar vardır. Buradakı
göldԥ vԥ Xԥzԥrin sahillԥrindԥ 65 növԥ qԥdԥr quú yaúayır.

126
Çala göldԥ vԥ kanallarda yaúayan 12 növ balıq vardır.
Burada ceyran, qunduz, çöl donuzu, dovúan, Xԥzԥr
suitisi, canavar, çaqqal, tülkü, porsuq vԥ s. heyvanlar
mԥskunlaúmıúdır. Ԥrazidԥ oturaq vԥ köçԥri quúlar daha
çoxdur. Quú növlԥrindԥn turac, bԥzgԥk, dovdaq, qu quúu,
boz qaz, qızıl qaz, Quba qazı, qızıl baú ördԥk, boz ördԥk,
anqut, qaúqaldaq, böyük a÷ va÷, boz va÷, sarı va÷,
bizquyruq ördԥk, enliburun ördԥk vԥ s. mԥskԥn salmıúdır.
Burada çöl donuzunun sayı 240, canavar 8, tülkü 25,
çaqqal 15, qamıúlıq piúiyi isԥ 30 baúa çatmıúdır. Burada
Azԥrbaycanın Qırmızı kitabına düúmüú çԥhrayı qutan,
qara leylԥk, bԥzgԥk, dovdaq, sultan toyu÷u, ԥrsindimdik,
qızılqaz, qırmızıdöú qaz, fısıldayan qu, kiçik qu kimi
köçԥri vԥ oturaq quúlar mühafizԥ olunur. Burada 1.31 min
baú müxtԥlif qaz, 12 min baú qaúqaldaq, 6,3 min baú
sultan toyu÷u, 1,8 min baú bԥzgԥk, 1,63 min baú qu quúu
vardır. Ceyran mԥmԥli heyvanların cütdırnaqlılar
dԥstԥsinin boúbuynuzlular fԥsilԥsindԥdir. Çԥkisi 35 kq-a
qԥdԥrdir. Bԥdԥninin uzunlu÷u 95-115, hündürlüyü isԥ 60-
75 sm-ԥ çatır. Çox çevik vԥ oynaq heyvandır, saatda 50-
60 km sür’ԥtlԥ qaça bilir. Dekabrın ortalarından
baúlayaraq hövrԥ gԥlir, 5 ay bo÷azlıq dövründԥn sonra
(mayda) 1-2 bala do÷ur. øldԥ iki dԥfԥ - yazda (mart) vԥ

127
payızda (oktyabr) tükünü tülԥyir. Ceyran dünyada az
yayılmıú heyvandır. Onun mԥskԥni Zaqafqaziya, Ön
Asiya, Orta Asiya, Qazaxıstan vԥ Mԥrkԥzi Asiyadır.
Azԥrbaycan ceyranın daha çox yaúadı÷ı ԥrazi olmuúdur,
lakin insan fԥaliyyԥti onların dincliyini pozmuú, nԥslini
azaltmıúdır. Böyük Qızıla÷ac vԥ Kiçik Qızıla÷ac
körfԥzlԥrinin ԥrazilԥrindԥ mԥmԥlilԥrin, sürünԥnlԥrin, suda-
quruda yaúayanların, hԥúԥratların, balıqların bir çox
növlԥri yaúayır. Burada yırtıcı heyvanlardan canavar,
tülkü, çaqqal, qamıúlıq piúiyi, porsuq, Qafqaz gԥlinciyi
mԥskԥn salmıúdır. Qamıúlıq piúiyi, çaqqal vԥ tülkü quúları
xeyli mԥhv edir. Sürünԥnlԥrdԥn Xԥzԥr vԥ bataqlıq
tısba÷aları, zolaqlı kԥrtԥnkԥlԥ, biçimli ilanbaú, adi vԥ su
koramalı, gürzԥ vԥ s. tԥsadüf edilir. Cücüyeyԥnlԥrdԥn
uzunquyruq a÷diú vԥ Zaqafqaziya kirpisi vardır.
Gԥmiricilԥrdԥn Zaqafqaziya dovúanına, siçanlara,
siçovullara tԥsadüf edilir. Suda-quruda yaúayanlardan isԥ
müxtԥlif növ qurba÷alar yaúayır. Su heyvanlarından
Böyük Qızıla÷ac körfԥzindԥ Xԥzԥr suitisi vardır. Bԥ’zԥn
10 baúdan ibarԥt olan suiti sürülԥrinԥ dԥ rast gԥlinir.
Burada 30 növdԥn artıq balıq qeydԥ alınmıúdır. Siyԥnԥk,
kütüm, çԥki, naxa, sıf, çapaq, kefal, xul vԥ s. balıqlar
mühüm sԥnaye ԥhԥmiyyԥtlidir. Ԥrazidԥ qunduz iqlimԥ

128
yaxúı uy÷unlaúır. øqlimԥ uy÷unlaúdırmaq üçün ilk dԥfԥ
1931-1932-ci illԥrdԥ buraya 80 baú qunduz buraxılmıúdır;
onlar tezliklԥ xeyli artmıúdır. Lakin 1935-ci ilin sԥrt qıúı az
qala onları tamamilԥ mԥhv etmiúdir. 1959-cu ildԥn
yenidԥn Kiçik Qızıla÷ac körfԥzinin úimal-úԥrq hissԥsinԥ
396 qunduz buraxılmıúdır. 1960-1961-ci ilin ov
mövsümündԥ burada 2 min qunduz ovlanmıúdır. Qunduz
hԥmin ԥrazi üçün perspektivli tԥsԥrrüfat heyvanıdır.
A÷cabԥdi vԥ Beylԥqan rayonlarında köçԥri vԥ yerli
quúların, heyvanların çox mԥskunlaúdı÷ı su sahԥlԥri
mövcuddur. Buradakı göldԥ vԥ onun ԥtrafında 13
dԥstԥdԥ, 140 növdԥn artıq quú mԥskunlaúmıúdır. 87 növ
quú yumurta qoyub bala verir, 500 minԥ qԥdԥr quú ancaq
qıúlayır. Burada boz, qızıl, qaúqa vԥ qırmızıdöú qazlar,
harayçı vԥ fısıldayan qu quúları, yaúılbaú, bizquyruq, ala,
qırmızı, kԥkilli qara vԥ boz ördԥklԥr, fitçi vԥ mԥrmԥr
cürԥlԥr, enliburun, marek, qırmızıdimdik, qızılbaú, a÷göz
dal÷ıclar, qaúqaldaq, sultan toyu÷u, böyük su fԥrԥsi,
ԥrsindimdik, qaravay, böyük a÷, kiçik a÷, boz, sarı vԥ
Misir va÷ları, qarıldaq, ԥyridimdik, böyük vԥ kiçik
qarabatdaqlar, qıvrımlԥlԥk qutan, bizdimdik, çökükburun,
bԥzgԥk, çobanaldadan vԥ s. quúlar yaúayır. Burada
beliba÷lılar (bataqlıq, tarla vԥ çԥmԥn), a÷quyruq, qartallar

129
(dԥniz vԥ çöl), yırtıcı quúlar (bildirçinqanan vԥ s.) da
vardır, burada 33.6 min çay , 10 min dal÷ıc ördԥklԥri, 5.8
min qaz, 52 min qaúqaldaq, 16 min sultan toyu÷u vԥ s.
quúlar yaúayırdı. Ԥrazidԥ adı Azԥrbaycanın Qırmızı
kitabına düúmüú sultan toyu÷u, bԥzgԥk, qara leylԥk,
çԥhrayı qutan, ԥrsindimdik, qızılqaz vԥ s. quúlar qorunur.
Burada mԥmԥli heyvanlardan çöl donuzu, qunduz,
dovúan, canavar, tülkü, porsuq, qamıúlıq piúiyi vԥ s. olur,
onlar 10 növԥ qԥdԥrdir. Burada 1800 baú qunduz, 180
baú qamıúlıq piúiyi, 70 baú çöl donuzu, 90 baú dovúan
qeydԥ alınmıúdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, A÷göldԥ
keçmiúdԥ balıq hԥm miqdarca, hԥm dԥ növcԥ çox zԥngin
idi, lakin sonradan gölün suyunun úorlaúması vԥ kütlԥvi
ovlanma nԥticԥsindԥ onun balıqları xeyli azalmıúdır.
Hazırda burada 12 növ balıq vardır. Onların xeyli hissԥsi
ov ԥhԥmiyyԥtli balıqlardır. Burada balıqçılıq vԥtԥgԥsi
yaradılmıúdır.

4.9. Bioloji ehtiyatlar

Xԥzԥr dԥnizinin bioloji resursları böyükdür vԥ praktiki
olaraq qiymԥtsizdir, 1809 növ vԥ qruplarda tԥmsil
olunmuúlar. Onlardan 1069-u sԥrbԥst yaúayır, 325
parazitik, 415 onur÷alılar növünԥ daxildir. Xԥzԥrdԥ qalıb,

130
artan nԥrԥ balıqları bu növün dünya ehtiyatı vԥ
genofondunun ԥsasını tԥúkil edir vԥ xüsusi ԥhԥmiyyԥtԥ
malikdir. Hazırda Xԥzԥr dünyada bu növün yaúadı÷ı ԥsas
daxili sututarıdır, bu növün dünya balıq hasilatının 90%-i
Xԥzԥrԥ mԥnsubdur. Eyni zamanda, çapaq, çԥki vԥ suf
kimi qiymԥtli úirin su balıqlarının ehtiyatına görԥ dԥ Xԥzԥr
daxili sututarları arasında aparıcı yerlԥrdԥn birini tutur.
Kütüm, kefal, leú, kilkԥ, karp, qızıl balıq, durna balı÷ı kimi
balıqlar da yaxúı qida vԥ ticarԥt mԥnbԥyidir, balıqçılar
üçün xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Ümumiyyԥtlԥ Xԥzԥr
dԥnizindԥ 101 balıq növü qeydԥ alınmıúdır. Xԥzԥrdԥ
üçüncü dövr sarmat vԥ pont dԥnizlԥri vaxtının faunası
saxlanmıúdır. Xԥzԥr suitisi yeganԥ mԥmԥli su heyvanıdır.
4.10. Qoruqlar vԥ yasaqlıqlar
Xԥzԥrin florası 728 növ vԥ qruplardan ibarԥtdir.
Çayların aúa÷ı axarı vԥ dԥnizin dayaz hissԥlԥri su
bataqlıq quúları üçün qiymԥtli yem vԥ yuva qurma
yerlԥridir. “Ramsar” Konvensiyasına ԥsasԥn onların
mühafizԥsi üçün Xԥzԥrin sahil zonasında üç qoruq
yaradılmıúdır: Azԥrbaycanda - Qızıla÷ac, Rusiyada-
Hԥútԥrxan, Türkmԥnistanda - Xԥzԥr (1994-cü ilԥ qԥdԥr
Krasnovodsk).

131
 Qızıl-A÷ac qoru÷u Azԥrbaycanın ucqar cԥnub-
úԥrqindԥ, Xԥzԥr dԥnizinin eyni adlı körfԥzindԥ
yerlԥúmiúdir, sahԥsi 180 ha yaxındır, 1926-cı ildԥ
yaradılmıúdır. Böyük vԥ Kiçik Qızıl-A÷ac hissԥlԥrinԥ
bölünür. Xԥzԥrdԥ mԥskunlaúmıú 101 balıq növündԥn 54-
nԥ burada rast gԥlinir. Dԥnizdԥ su sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi
körfԥz-qoru÷un hidroloji, hidrokimyԥvi vԥ bioloji rejiminԥ
kԥskin tԥsir göstԥrir. Qoru÷un xaraterik nümayԥndԥlԥri
aúa÷ıdakılardır-turac, qızıl qaz, ördԥklԥr, su sonası,
lısuxa, nırok, qa÷ayılar vԥ s. Abúeron qoru÷u 2005-ci ildԥ
yaradılmıúdır.

5. Azԥrbaycan respublikasının ԥsas ekoloji

problemlԥri vԥ onlara qarúı mübarizԥ.

Azԥrbaycan Respublikasında ekoloji problemlԥr -

müxtԥlif ekoloji amillԥr nԥticԥsindԥ tԥbiԥtin strukturunun
vԥ funksiyasının dԥyiúmԥsi nԥticԥsindԥ yaranan
problemlԥrdir. Son yüzillikdԥ iqtisadiyyatın bütün
sahԥlԥrinin sürԥtli inkiúafı insan fԥaliyyԥtinin ԥtraf mühitԥ
artan mԥnfi tԥsiri vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrin hԥddindԥn artıq
istismarı ilԥ nԥticԥlԥnmiúdir. Ԥksԥr ölkԥlԥrdԥ oldu÷u kimi,
Azԥrbaycan Respublikasında da ԥtraf mühitin mühafizԥsi

132
vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ olunması
problemlԥrinin hԥllinԥ böyük diqqԥt yetirilir. Bu baxımdan,
ekoloji siyasԥtin ԥsasını tԥúkil edԥn ԥtraf mühitin
sa÷lamlaúdırılması sahԥsindԥ nԥticԥ ԥldԥ etmԥk
mԥqsԥdilԥ respublikamızda Avropa qanunvericiliyinin
tԥlԥblԥrinԥ uy÷unlaúdırılmıú bir sıra mühüm qanunlar
qԥbul olunmuú, normativ-hüquqi sԥnԥdlԥr, dövlԥt
proqramları hazırlanmıú vԥ tԥsdiq edilmiúdir. Respublika
üçün aktual olan ekoloji problemlԥrin dayanıqlı inkiúaf
prinsiplԥri ԥsasında hԥll edilmԥsi mԥqsԥdilԥ müvafiq
dövlԥt proqramları çԥrçivԥsindԥ tԥdbirlԥr görülür. Lakin,
uzun illԥrdԥn bԥri yı÷ılıb qalmıú ekoloji problemlԥri iqtisadi
keçid dövründԥ olan Azԥrbaycan Respublikasının daxili
imkanları hesabına hԥll etmԥk mümkün deyildir.
Ekoloji problemlԥri mԥzmununa görԥ 4 qrupa
bölmԥk olar: 1) Ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsi, 2) Tԥbii
ehtiyatların tükԥnmԥsi, 3) Ekosistemin tarazlılı÷ının,
sabitliyinin pozulması, 4) Demoqrafik vԥ urbanistik
proseslԥrlԥ tԥbiԥtdԥki proseslԥrin qarúılıqlı tԥsiri.
Tԥúԥkkül mԥnbԥlԥrinԥ görԥ hԥmçinin ekoloji problem-
lԥri 2 qrupa bölmԥk olar: 1) Cԥmiyyԥt vԥ insan
arasındakı ziddiyyԥtlԥr, 2) ønsan vԥ tԥbiԥt arasındakı
ziddiyyԥtlԥr. Ekoloji problemlԥr miqyasına görԥ:

133
• Lokal; • Regional; • Qlobal problemlԥrԥ bölünür.
Müasir ekoloji konsepsiyaların tԥsnifatını müxtԥlif
ԥsaslarla vermԥk olar. Ԥn ԥsas rolu aúa÷ıdakı 4 xԥtt
qruplaúdırma oynaya bilԥr.
1) Ekoloji situasiyanın tԥhlili vԥ qiymԥti (diaqnozu);
2) Ekoloji böhranın meydana gԥlmԥsi úԥraitinin
sԥbԥblԥrinin vԥ mԥnbԥyinin izahı;
3) Ekoloji problemin hԥll edilmԥsinin vasitԥ, metod vԥ
yollarının göstԥrilmԥsi;
4) Ekoloji situasiyanın inkiúafı perspektivlԥrinin vԥ
meyllԥrinin müԥyyԥn edilmԥsi (ekoloji proqnoz).
Azԥrbaycan Respublikasının ԥsas ekoloji problemlԥri
aúa÷ıdakılardan ibarԥtdir:
• su ehtiyatlarının tullantı suları ilԥ çirklԥndirilmԥsi, o
cümlԥdԥn transsԥrhԥd çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalması;
• yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin keyfiyyԥtli su ilԥ tԥminatının
aúa÷ı sԥviyyԥdԥ olması, úirin suların tԥlԥbatçılara
çatdırılana qԥdԥr itkisinԥ yol verilmԥsi, kanalizasiya
xԥtlԥrinin azlı÷ı;
• sԥnaye müԥssisԥlԥri vԥ nԥqliyyat vasitԥlԥri tԥrԥfindԥn
atmosfer havasının çirklԥnmԥsi;
• münbit torpaqların deqradasiyaya u÷raması (eroziya,
úoranlaúma vԥ s.);

134
• bԥrk sԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının, o cümlԥdԥn
tԥhlükԥli tullantıların tԥlԥb olunan sԥviyyԥdԥ idarԥ
olunmaması;
• biomüxtԥlifliyin seyrԥklԥúmԥsi;
• meúԥ ehtiyatlarının, faunanın, o cümlԥdԥn balıq
ehtiyatlarının azalması.

5.1. Ekoloji tԥhlükԥsizlik anlayıúı

Ekoloji tԥhlükԥsizlik –insan cԥmiyyԥti vԥ biosfer
tԥhlükԥsizliyinin, dövlԥt sԥviyyԥsindԥ isԥ - dövlԥtin ԥtraf
mühitԥ antropogen vԥ tԥbii tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ meydana
gԥlԥn tԥhlükԥlԥrdԥn müdafiԥ olunmasının vԥziyyԥtidir.
Ekoloji tԥhlükԥsizlik anlayıúına fövqԥladԥ hallar haqqında
proqnoz verԥn, onların baú vermԥsinin qarúısını alan, baú
verdiyi hallarda belԥ onların lԥ÷v edilmԥsinԥ imkan
yaradan tԥnzim vԥ idarԥ etmԥ sistemlԥri daxildir. Ekoloji
tԥhlükԥsizlik qlobal, regional vԥ yerli sԥviyyԥdԥ hԥyata
keçirilir. Qlobal sԥviyyԥ biosferin bütövlükdԥ vԥ onu tԥúkil
edԥn mühit dairԥsindԥ proseslԥrin tԥqib edilmԥsi vԥ
proqnozu haqqında mԥlumatların verilmԥsini tԥlԥb edir.
XX ԥsrin ikinci yarısında bu proseslԥr iqlimin qlobal

135
dԥyiúmԥlԥri, “istixana effekti”nin meydana gԥlmԥsi, ozon
qatının da÷ılması, planetin sԥhralaúması vԥ Dünya
okeanının çirklԥnmԥsi ilԥ tԥzahür edir.
Qlobal nԥzarԥt vԥ idarԥetmԥnin mahiyyԥti – biosfer
(biosferin tԥrkibinԥ daxil olan canlı orqanizmlԥr cԥmindԥn
tԥúkil olunan) ilԥ ԥtraf mühitin yenidԥn ԥmԥlԥ gԥlmԥsi
mexanizminin tԥbii bԥrpası vԥ mühafizԥsi.
Qlobal ekoloji tԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması bir sıra
beynԥlxalq tԥúkilatlar sԥviyyԥsindԥ (BMT, YUNESKO,
YUNEP vԥ digԥr beynԥlxalq tԥúkilatlar) müstԥsna hüquqi
dövlԥtlԥrarası münasibԥtlԥrdԥn ibarԥtdir.
Qlobal sԥviyyԥdԥ hԥlԥlik yeraltı sahԥlԥrdԥn baúqa
bütün sahԥlԥrdԥ nüvԥ silahlarının sınaqlarına qada÷a
qoyulmuúdur. Kit (balina) ovçulu÷una Dünya miqyasında
qada÷a qoyan vԥ eyni zamanda balıq ovçulu÷u vԥ digԥr
dԥniz mԥhsullarının tԥdarükünü hüquqi cԥhԥtdԥn
tԥnzimlԥyԥn dövlԥtlԥrarası razılaúmalar ԥldԥ olunmuúdur.
Biomüxtԥlifliyin mühafizԥ olunması mԥqsԥdilԥ Beynԥlxalq
Qırmızı kitab tԥrtib olunmuúdur. ønsan fԥaliyyԥti nԥticԥ-
sindԥ dԥyiúmiú ԥrazilԥr ilԥ müqayisԥ üçün dünya birliyi
tԥrԥfindԥn ønsan müdaxilԥsinԥ mԥruz qalmamıú Arktika
vԥ Antarktika kimi tԥbii biosfer ԥrazilԥrinin tԥdqiqi
öyrԥnilir. Beynԥlxalq birliklԥr tԥrԥfindԥn ozon qatının

136
da÷ılmasına sԥbԥb olan soyuducu agent - freonların
istehsalına qada÷a qoyan Bԥyannamԥ qԥbul edilmiúdir.
Ekoloji tԥhlükԥsizlik regional sԥviyyԥdԥ böyük co÷rafi vԥ
ya iqtisadi ԥrazilԥri, bԥzԥn dԥ bir neçԥ ölkԥ ԥrazilԥrini
ԥhatԥ edir. Ekoloji tԥhlükԥsizliyin regional sԥviyyԥdԥ
nԥzarԥti vԥ idarԥ edilmԥsi ölkԥ hökumԥti vԥ ölkԥlԥrarası
ԥlaqԥlԥr (Avropa birliyi, MDB, Afrika ölkԥlԥri birliyi vԥ s.)
sԥviyyԥsindԥ hԥyata keçirilir. Bu sԥviyyԥdԥ ekoloji
tԥhlükԥsizliyin idarԥetmԥ sisteminԥ aúa÷ıdakılar aiddir:
• øqtisadiyyatın ekolojilԥúdirilmԥsi;
• Ekoloji tԥhlükԥsiz texnologiyalar;
• Ԥtraf mühit keyfiyyԥtinin bԥrpa olunmasına mane
olmayan vԥ tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ
olunmasına imkan yaradan iqtisadi inkiúafın tԥmin
olunması.
Ekoloji tԥhlükԥsizlik yerli sԥviyyԥdԥ úԥhԥrlԥr, rayonlar,
metallurgiya, kimya, neft emalı, neft-mԥdԥn sԥnaye
müԥssisԥlԥri vԥ müdafiԥ komplekslԥrini, hԥmçinin dԥ
tullantılar, çirkab suları vԥ sairԥyԥ nԥzarԥt sistemlԥrini
ԥhatԥ edir.
Ekoloji tԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması ayrı-ayrı úԥhԥr,
rayon, sanitar vԥziyyԥtinԥ vԥ tԥbiԥtin mühafizԥ
fԥaliyyԥtinԥ cavabdeh olan müvafiq xidmԥt

137
müԥssisԥlԥrinin müdiriyyԥtlԥri sԥviyyԥsindԥ hԥyata
keçirilir.
Ekoloji tԥhlükԥsizliyin idarԥ olunması sԥviyyԥsindԥn
asılı olmayaraq idarԥ obyektlԥri mütlԥq ԥtraf tԥbii mühit,
daha do÷rusu, tԥbii vԥ sosial-tԥbii ekosistem komplekslԥri
olur. Mԥhz buna görԥ dԥ hԥr hansı sԥviyyԥdԥ ekoloji
tԥhlükԥsizliyin idarԥ sxemlԥrindԥ mütlԥq iqtisadiyyat,
maliyyԥ, tԥbii ehtiyyatlar, hüquqi suallar, inzibati tԥdbirlԥr,
tԥhsil vԥ mԥdԥniyyԥt mԥsԥlԥlԥrinin tԥhlili olur.
5.2. Abúeron yarımadasının ԥsas ekoloji problemlԥri
Respublikada hԥlli vacib olan mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ
ekoloji problemlԥrdir. Ölkԥ ԥhalisinin 40%-i, sԥnaye
potensialının isԥ 70%-i Abúeron yarımadasında yerlԥúir.
Yarımadada ekoloji problemlԥrin yaranmasında ԥsas
sԥbԥblԥrdԥn biri neft-qaz hasilatıdır. Belԥ ki, neft vԥ lay
suları torpa÷ın üst qatını çirklԥndirir, gölmԥçԥlԥr vԥ süni
göllԥr yaranır. Abúeron yarımadasının ümumi sahԥsi 222
min hektardır, onun 33 min hektarı yararsız torpaqlardır.
Neftlԥ çirklԥnmiú torpaqların sahԥsi 10,6 min hektar tԥúkil
edir. Digԥr ekoloji problem yarımadada kanalizasiya
sistemlԥrinin lazımi vԥziyyԥtdԥ olmaması ilԥ ԥlaqԥdardır.
Ümumilikdԥ, Bakı úԥhԥri ԥrazisindԥ il ԥrzindԥ tԥqribԥn
560 mln m3 hԥcmindԥ tullantı suları formalaúır. Bu suların

138
164 mln m3 bioloji, 23 mln m3 mexaniki tԥmizlԥmԥdԥn
keçdiyi halda, 373 mln m3 tullantı suları isԥ
tԥmizlԥnmԥdԥn dԥnizԥ vԥ daxili su hövzԥlԥrinԥ axıdılır.
Tullantılarla yanaúı su hövzԥlԥrinԥ neft mԥhsulları, asılı
maddԥlԥr, sulfat birlԥúmԥlԥri, xlorid duzları, sԥthi aktiv
maddԥlԥr, fenol vԥ müxtԥlif a÷ır metallar atılır. Abúeron
yarımadasının ԥn ciddi ekoloji problemlԥrindԥn biri mԥiúԥt
tullantılarının idarԥ olunması ilԥ ba÷lıdır. Yarımadada
olan 5 mԥiúԥt tullantıları poliqonunun ümumi sahԥsi-
232,5 ha-dır. Qeyri-qanuni zibilliklԥrin sahԥsi isԥ 448,6
ha-dır ki, bunların da sayı 128-dir. Bakı úԥhԥrindԥ rԥsmi
fԥaliyyԥt göstԥrԥn poliqonlar ekoloji norma vԥ
standartlara cavab vermir. Civԥ üsulu ilԥ kaustik soda vԥ
xlor istehsalı zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn tԥhlükԥli tullantılar
Sumqayıt úԥhԥrindԥ vԥ ümumilikdԥ Abúeron
yarımadasında böyük ekoloji problemlԥr yaradan
amillԥrdԥn biridir. Atmosfer havasının çirklԥnmԥsi dԥ
Bakının ԥsas ekoloji problemlԥrindԥndir. Son illԥr ԥsasԥn
köhnԥ avtomobillԥrin hesabına nԥqliyyat vasitԥlԥrinin
sayının artması, poliqonlarda tullantıların yandırılması
sԥbԥbindԥn atmosfer havasına atılan zԥrԥrli maddԥlԥrin
miqdarının artması atmosfer havasının çirklԥndirmԥklԥ
ԥtraf mühit vԥ insanların sa÷lamlı÷ı üçün ciddi tԥhlükԥ

139
yaradır. Abúeron yarımadasında ümumi sahԥsi 3325 ha
qԥdԥr olan 200-dԥn artıq göl mövcuddur. Bu göllԥrin ԥtraf
mühitԥ tԥsiri torpaqların deqradasiyaya u÷raması vԥ
úoranlaúmasından, sԥviyyԥnin qalxması nԥticԥsindԥ
ԥlavԥ torpaq sahԥlԥrinin su altında qalmasından,
buxarlanma nԥticԥsindԥ karbohidrogenlԥr vԥ digԥr zԥrԥrli
maddԥlԥrin atmosferԥ atılmasından, yaúayıú
mԥntԥqԥlԥrinԥ, müԥssisԥlԥrinԥ, yollar vԥ digԥr
kommunikasiya xԥtlԥrinԥ xԥlԥl yetirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Daha çox çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıú göllԥr - Böyük ùor,
Bülbülԥ, Qırmızıgöl, Hacı Hԥsԥn vԥ Çuxurdԥrԥ göllԥridir.
Böyük ùor Abúeron yarımadasının ԥn böyük gölü
olmaqla Binԥqԥdi, Sabunçu vԥ Nԥrimanov rayonları
ԥrazisindԥ yerlԥúir. Ԥvvԥllԥr adıçԥkilԥn göl ԥsasԥn yeraltı
sularla qidalanırdı. Su sԥthi 1300 ha, uzunlu÷u 10 km, eni
- 1,5-2,0 km, dԥrinliyi 4-8 m olan bu gölԥ hal-hazırda
axıdılan çirkab suların gündԥlik hԥcmi- 15,2 min kub metr
tԥúkil edir. Suların tԥrkibindԥ neft mԥhsullarının,
fenolların, sԥthi-aktiv maddԥlԥrin, a÷ır metalların vԥ digԥr
zԥhԥrli maddԥlԥrin qatılı÷ı yol verilԥn normadan dԥfԥlԥrlԥ
çoxalıb, dib çöküntülԥrindԥ radionuklidlԥrin artması
müúahidԥ olunur. Yaúayıú massivlԥrindԥ kanalizasiya
sistemlԥri tikilmԥdiyindԥn tԥsԥrrüfat-mԥiúԥt tullantı

140
sularının gölԥ vԥ ԥtraf ԥrazilԥrԥ axıdılması göl ԥrazisindԥ
ekoloji vԥziyyԥti daha da kԥskinlԥúdirir. Abúeronun neft
vԥ neft mԥhsulları ilԥ ԥn çox çirklԥnmiú torpaq sahԥlԥri
Qarada÷, Binԥqԥdi, Sabunçu, Suraxanı, Ԥzizbԥyov vԥ
Sԥbail rayonlarının ԥrazilԥrindԥdir.
Gԥrgin ekoloji sahԥsi olan digԥr ԥrazi Bakı buxtasıdır.
Ümumi sahԥsi 50 kvadrat metr, sahil xԥttinini uzunlu÷u
20 km, ora axıdılan çirkab suların gündԥlik miqdarı-937,0
min kub metr tԥúkil edir ki, bunun da 750 min kub metr
mԥiúԥt çirkab sularının payına düúür. Sumqayıt Sԥthi
Aktiv Maddԥlԥr Zavodunda hazırda istismarda olan civԥ
üsulu ilԥ xlor istehsalı texnologiyası fiziki vԥ mԥnԥvi
cԥhԥtdԥn köhnԥldiyindԥn ԥrazinin civԥ vԥ xlor kimi çox
zԥrԥrli maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarıb. Suraxanı
rayonu ԥrazisindԥki yod-brom istehsalı zamanı ԥmԥlԥ
gԥlmiú tԥrkibindԥ radioaktiv maddԥlԥr olan tullantılar (45
min ton kömür), hԥlԥ dԥ bu ԥrazidԥ qalmaqdadır. Bakı
Yod Zavodunun ԥrazisindԥ yı÷ılaraq qalaqlanmıú
radioaktiv tullantıları daú hasar vasitԥsilԥ ԥtraf mühitdԥn
tԥcrid olunub. Bu tullantıların zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üçün
xüsusi müԥssisԥ fԥaliyyԥt göstԥrmir, buna görԥ dԥ
mövcud vԥziyyԥt radiasiyanın müԥyyԥn olunmuú
normativ hԥddԥn artıq olmasına gԥtirib çıxarıb.

141
 Abúeron yarımadasında vԥ ümumilikdԥ Respublikada
ekoloji vԥziyyԥtin yaxúılaúdırılması mԥqsԥdilԥ Azԥrbay-
can Respublikasının Prezidenti tԥrԥfindԥn 28 sentyabr
2006-cı il tarixli “Azԥrbaycan Respublikasında ekoloji
vԥziyyԥtin yaxúılaúdırılmasına dair 2006-2010-cu illԥr
üçün Kompleks Tԥdbirlԥr Planı” tԥsdiq olunub.
Abúeronun ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılması üçün bu
tԥdbirlԥr planının xüsusi ԥhԥmiyyԥti vardır.
Bakı Buxtasının, Bibiheybԥt zonasının, Heydԥr Ԥliyev
adına Beynԥlxalq Hava Limanının ԥtrafının, Abúeron
yarımadasının göllԥrinin, neftlԥ çirklԥnmiú torpaqların, lay
suları altında qalmıú sahԥlԥrin vԥ digԥr istehsal tullantıları
ilԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaú-
dırılması, mԥiúԥt tullantılarının idarԥ olunması sxeminԥ
uy÷un Abúeron yarımadasında formalaúan tullantıların
idarԥ olunmasının tԥkmillԥúdirilmԥsi vԥ s. mԥsԥlԥlԥr
tԥdbirlԥr planında ԥks olunub vԥ bütün bunlara müvafiq
olaraq lazımi tԥdbirlԥr hԥyata keçirilir.

5.3. Xԥzԥr dԥnizinin ekoloji problemlԥri

Hazırda Xԥzԥrin ekoloji vԥziyyԥti olduqca gԥrgindir.

Dԥnizin úelf zonasında problem daha kԥskindir, artıq bu

142
ԥrazilԥrdԥ ölü zonalar yaranmıúıdr. Bԥzi yerlԥrdԥ
çirklԥndiricilԥrin qiymԥti normanı 10-20 dԥfԥ artır. Xԥzԥrin
çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri olduqca müxtԥlifdir. Bununla birlikdԥ
onları aúa÷ıdakı kimi qruplaúdırmaq olar:
1)Xԥzԥrԥ axan çaylar vasitԥsi ilԥ gԥlԥn çirklԥndiricilԥr;
2)Sahil zonasında yerlԥúԥn úԥhԥrlԥrdԥn vԥ sԥnaye
obyektlԥrindԥn çirklԥnmԥ;
3)Dԥnizdԥ neft hasilatı vԥ nԥqli ilԥ ԥlaqԥdar çirklԥnmԥ;
4)Xԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin qalxması nԥticԥsindԥ sahil
zonasında su altında qalmıú mԥnbԥlԥrdԥn çirklԥnmԥ.
Xԥzԥr dԥnizini çirklԥndirԥn ԥsas mԥnbԥlԥr
aúa÷ıdakılardır: tԥmizlԥnmԥmiú sԥnaye mԥhsulları vԥ
kԥnd tԥsԥrrüfatı tullantıları, çay vԥ dԥniz gԥmiçiliyi, quru
vԥ su sahillԥrindԥ qaz vԥ neft buruqlarının istismarı, dԥniz
dibinin dԥrinlԥúdirilmԥsi iúlԥri zamanı ikinci çirklԥnmԥ,
atmosfer vԥ su vasitԥsilԥ uzaq zonalardan çirkli
maddԥlԥrin gԥlmԥsi. Yeri gԥlmiúkԥn, qeyd etmԥk lazımdır
ki, çaylar vasitԥsilԥ hԥr il Xԥzԥrԥ 40-45 km3 çirkab daxil
olur ki, onun da 60 faizi Volqa çayının payına düúür. Ԥgԥr
bu çirkli sular dԥnizin üst qatında bԥrabԥr paylansaydı,
onda il ԥrzindԥ hԥmin qatın qalınlı÷ı 10-11 sm-ԥ çatardı.
Xԥzԥr sularının çirklԥnmԥsindԥ Kür vԥ Ural çayları da az
rol oynamır. Tbilisi, Rustavi úԥhԥrlԥrinin vԥ sԥnaye

143
müԥssisԥlԥrinin çirkab suları, hԥmçinin kԥnd
tԥsԥrrüfatında iúlԥdilԥn müxtԥlif toksiki maddԥlԥr Kür çayı
vasitԥsilԥ Xԥzԥrԥ daxil olur. Xԥzԥr dԥnizi sahillԥrindԥ
yerlԥúԥn úԥhԥrlԥrdԥn Bakı, Sumqayıt, Mahaçqala,
Hԥútԥrxan, Türkmԥnbaúı, Rԥút, Ԥnzԥli úԥhԥrlԥrindԥn
dԥnizԥ axıdılan çirkab suları onun ԥsas
çirklԥndiricilԥrindԥn hesab edilir. Bununla yanaúı dԥniz
neft yataqlarının istismarı vԥ neft mԥhsullarının
daúınması, dԥniz nԥqliyyatı da Xԥzԥr sularını xeyli
çirklԥndirir. Dԥniz dibi qruntlarından götürülԥn
nümunԥlԥrin tԥrkibindԥ neft mԥhsulları, fenollar, bԥzi
rayonlarda isԥ civԥ olması müԥyyԥn edilmiúdir. Ԥn çox
çirklԥnmiú Bakı buxtası olmaqla burada dib qruntlarının
çirklԥnmԥsi orqanizmlԥrin vԥ bentosun azalmasına, bԥzi
yerlԥrdԥ isԥ dib faunasının yox olmasına gԥtirib çıxarır.
Dԥniz sularının çirklԥnmԥsi Xԥzԥrin ekoloji úԥraitindԥ
böyük gԥrginliyԥ sԥbԥb olmuú, onun bir sıra sahil
bölgԥlԥrindԥ isԥ ekoloji böhran yaratmıúdır. Dԥnizin
ekoloji úԥraitinԥ Volqa, Kür hövzԥlԥrindԥ bir sıra
sututarların yaradılması da mԥnfi tԥsir göstԥrmiúdir.
Bunlarla yanaúı dԥniz sularının xüsusilԥ neft
mԥhsulları ilԥ çox çirklԥnmԥsi aerasiya prosesini ciddi
pozur, dԥniz fauna vԥ florasının mԥhv olmasına gԥtirib

144
çıxarır. Dԥnizin ԥn çox çirklԥnmiú sahԥlԥri eyni zamanda
ekoloji böhran sahԥlԥridir. Belԥ sahԥlԥrԥ Bakı, Sumqa-
yıt, Mahaçqala, Türkmԥnbaúı úԥhԥrlԥrinin akvatoriyaları,
istismarda olan dԥniz neft yataqları rayonları aid edilir.
Xԥzԥr gölünün çirklԥnmԥsindԥn danıúarkԥn aúa÷ıdakı
xüsusiyyԥtlԥr nԥzԥrԥ alınmalıdır: birincisi, çirkabın qeyri-
bԥrabԥr paylanması dԥnizin ayrı-ayrı sahԥlԥrinin ciddi
úԥkildԥ çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarır. økincisi, sahilboyu
yaranan çirklԥnmԥni bir zonadan baúqasına aparır vԥ
oranı da çirklԥndirir. Nԥzԥrԥ alsaq ki, tullantılar ԥsasԥn
suyun üzündԥ - üst qatında toplaúaraq "su-atmosfer"
zonası yaradır, onda mԥhz burada yı÷ılmıú çirkablar
hesabına daha çox dԥnizin bioloji ԥhԥmiyyԥtli sahԥlԥrinin
çirklԥndiyini qeyd etmԥk lazım gԥlir. Xԥzԥr dԥnizi üçün ԥn
tԥhlükԥli çirklԥnmԥ tԥrkibindԥ zԥrԥrli kimyԥvi maddԥlԥr
olan tullantılarla çirklԥnmԥdir. Bunlardan neft karbohidro-
genlԥrini, karbohidrogenlԥri, karbonukleidlԥri, xlor üzvi
birlԥúmԥlԥrini vԥ a÷ır metalları göstԥrmԥk olar. Dԥnizin
çirklԥnmԥsindԥ neft karbohidrogenlԥri böyük rol oynayır.
Söhbԥt Abúeron yarımadası vԥ Manqıúla÷ın yarısını
ԥhatԥ edԥn dԥniz neft sԥnayesi vԥ sualtı neft
borularından gedir. Vaxtilԥ dԥnizdԥ neft buruqlarının
görünmԥsi elm vԥ texnikanın nailiyyԥti sayılsa da, bԥzi

145
alimlԥr bunun yaxın gԥlԥcԥkdԥ zԥrԥrli fԥsadlar törԥdԥcԥyi
barԥdԥ hԥyacan dolu mԥlumatlar veriblԥr. Üstündԥn
yarım ԥsrdԥn çox ötmԥsinԥ baxmayaraq, hԥmin fikirlԥr
özünü do÷ruldur vԥ biz artıq Xԥzԥrin dünya miqyaslı
problemԥ çevrildiyinin úahidlԥriyik. Onun ekoloji vԥziyyԥti
indi bütün dünyanı narahat edir. Bakı isԥ Xԥzԥrin ԥn çirkli
hissԥsidir. Tԥsadüfi deyil ki, o, bioloji cԥhԥtdԥn "ölü
buxta" statusunu qazanıb.
Xԥzԥryanı ölkԥlԥrdԥ baú verԥn ictimai-siyasi
proseslԥr, ziddiyyԥtli münaqiúԥlԥr dԥ dԥnizin ekomühitinԥ
öz tԥsirini göstԥrib. Xüsusilԥ hԥrbi münaqiúԥlԥr. Mԥsԥlԥn,
1991-ci ildԥn baúlanan Rus-Çeçen müharibԥsi dԥnizin
ekosistemindԥ müԥyyԥn problemlԥr yaradıb. Hövzԥdԥ il
ԥrzindԥ 20-30 hԥrbi tullantı qeydԥ alınır. Bundan ԥlavԥ,
texnogen qԥzaların sayı da xeyli artıb. Belԥ ki, Xԥzԥrin
Rusiya sahillԥrindԥ karbohidrogenlԥrin miqdarı Çeçen
müharibԥsi ilԥ ԥlaqԥdar xeyli artmıúdır. Mԥlumdur ki,
Azԥrbaycanın yataqlarının birgԥ istismarı ilԥ ԥlaqԥdar
"Ԥsrin müqavilԥsi" (1994) adlı saziú imzalanmıúdır.
Dünyanın mԥúhur neft korporasiyalarının qoúulduqları
saziú, Azԥrbaycanın xam neftini dünya bazarına
çıxarmaq mԥqsԥdi güdür. Regiondakı digԥr neft
istehsalçıları da eyni maraqdan çıxıú edirlԥr. Qazaxıstan

146
vԥ Türkmԥnistanda da Abúeronda oldu÷u kimi neft-qaz
istehsalı mԥrkԥzlԥri açılıb. Bu regionların ekoloji durumu
respublikamızla müqayisԥdԥ heç dԥ yaxúı deyil. Çünki
burada çıxarılan neftin tԥrkibindԥ merkaptanların miqdarı
çox, kükürdlü birlԥúmԥlԥr daha artıqdır. Belԥ nefti xüsusi
yolla tԥmizlԥmԥk lazım gԥlir ki, bu da ԥlavԥ problemlԥr
yaradır. Bu prosesdԥ ekoloji standartlar mütlԥq nԥzԥrԥ
alınmalıdır, ԥks halda Xԥzԥrin bütün akvatoriyası pis hala
düúԥ bilԥr. Bu çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri içԥrisindԥ birinci yeri
Xԥzԥrԥ axan çaylar vasitԥsi ilԥ gԥtirilԥn çirklԥndirmԥ tutur.
Xԥzԥrԥtrafı ölkԥlԥr arasında dԥnizin mühafizԥsi üçün
yekdil saziú olmadı÷ından brakonyerlik vüsԥt almıúdır.
Çirklԥnmԥnin vԥ brakonyerliyin artması, Xԥzԥr ԥtrafındakı
balıqartırma zavodlarının ԥvvԥlki güclԥ iúlԥmԥmԥsi
dԥnizdԥ bir çox növlԥrin, xüsusԥn nԥrԥ balı÷ının
ehtiyatının tükԥnmԥsi problemini yaratmıúdır.
Dԥnizdԥ vԥ sahilboyunda gözlԥnilԥn qԥzaların böyük
ԥksԥriyyԥti, ԥlbԥttԥ ki, burada yerlԥúdirilԥn neft sԥnayesilԥ
ba÷lıdır. Bunlardan baúqa, Xԥzԥrin dibi palçıq
vulkanlarına meyllidir. Kükürd tԥrkibli neft çıxarılan
sahԥlԥr daha tԥhlükԥlidir. Güclü zԥlzԥlԥ baú verԥrsԥ,
havaya 1000 atmosfer tԥzyiqlԥ milyon ton kükürd tԥrkibli
karbohidrogen daxil ola bilԥr ki, bu da qlobal fԥlakԥtdir. Iri

147
tankerlԥrlԥ neftin daúınması da Xԥzԥrin çirklԥnmԥsinԥ
sԥbԥbdir. Xırda dԥniz donanmalarının inkiúafı iqtisadi vԥ
hԥrbi baxımdan ԥhԥmiyyԥt daúısa da, çirklԥndirici amil
kimi onların da rolu az deyil. øri gԥmilԥrin ixrac etdiyi
axıntı suları çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrindԥndir. Yeni limanların
tikilmԥsi, gԥmi istehsalı, neft vԥ neft mԥhsullarının nԥqli
vԥ s. suyun çirklԥnmԥsinin ԥsas sԥbԥblԥrindԥndir.
Xԥzԥrsahili ölkԥlԥrin hԥrbi dԥniz donanmalarının
yaradılması da hԥmin faktorlardandır. Xԥzԥr gölünün
çirklԥnmԥ mԥnbԥyini yalnız fiziki-kimyԥvi sԥbԥblԥrlԥ
ԥlaqԥlԥndirmԥk olmaz. Problemin ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ
bioloji çirklԥnmԥnin dԥ payı var. Söhbԥt Volqa-Don kanalı
vasitԥsilԥ Azov-Qara dԥniz hövzԥsindԥn gԥlԥn yad
orqanizmlԥrdԥn gedir. Belԥ ki, bu yaxınlarda
Türkmԥnistana aid sektorda meduzalar (aurella aurita,
mneniopsis leudyi) aúkar edilmiúdir. Bu meduzalar
Xԥzԥrdԥ çoxalaraq vԥtԥgԥ ԥhԥmiyyԥtli iri balıqların
qidasını yeyib tükԥndirir. Mԥsԥlԥn, bu meduzalar kilkԥ ilԥ
qidalanırlar. Kilkԥnin azalması paralel olaraq onlarla
qidalanan müxtԥlif su heyvanlarının sayca azalmasıyla
nԥticԥlԥnir. Neft-qaz istismarına geniú yer verilmԥsi
balıqçılıq tԥsԥrrüfatına da öz mԥnfi tԥsirini göstԥrir. Su
mühitinin ifrat çirklԥnmԥsi balıq sԥnayesinԥ ciddi ziyan

148
vurur. Hesablamalara ԥsasԥn, bu sԥbԥbdԥn nԥrԥ balı÷ı
tԥsԥrrüfatına dԥyԥn zԥrԥr 6 milyard, kürü biznesinԥ dԥyԥn
ziyan isԥ 10 milyard dollar tԥúkil edir. Hԥmçinin digԥr
vԥtԥgԥ balıqlarının iqtisadi cԥhԥtdԥn itirilmԥsi dԥ realdır.
Xԥzԥr olduqca unikal ekosistemdir. Onun qorunması
tԥkcԥ regional dövlԥtlԥrin yox, planetin iúidir. Beynԥlxalq
sistemin son illԥr bu dԥnizin ekoloji problemlԥrinԥ maraq
göstԥrmԥsi tԥsadüfi deyil. Xԥzԥrԥ yalnız bir ölkԥnin yox, 5
sahilyanı ölkԥnin qay÷ı göstԥrmԥsi vacibdir. Hԥr bir
Xԥzԥrsahili ölkԥ dԥnizԥ öz úԥxsi prizmasından yanaúsa,
onun sonrakı taleyi daha tutqun ola bilԥr. Xԥzԥrin statusu
tam müԥyyԥnlԥúmԥdikcԥ dԥnizin nԥrԥ balı÷ı ehtiyatı,
canlıların rԥngarԥngliyi, ekosistemi tԥnԥzzülԥ u÷rayacaq.

5.4. Xԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi problemi

Xԥzԥrin ekoloji problemlԥri onun sԥviyyԥsinin vaxtaúırı
dԥyiúmԥsilԥ dԥ ԥlaqԥdardır. 1978-ci ildԥn dԥnizin
sԥviyyԥsi tԥdricԥn qalxaraq ciddi tԥhlükԥyԥ sԥbԥb
olmuúdur. Belԥ ki, suyun sԥviyyԥsinin 2,5 m qalxması
sahil zonasının il ԥrzindԥ 1-2 km sahԥsinin dԥnizin altında
qalması ilԥ nԥticԥlԥnmiúdir. Mԥsԥlԥn, 10-15 il ԥvvԥl
ölkԥmizin cԥnub bölgԥsindԥki (Lԥnkԥran-Astara) sahil
zola÷ında yerlԥúԥn bir çox yaúayıú mԥntԥqԥlԥri vԥ

149
tԥsԥrrüfat sahԥlԥri hԥmin fԥlakԥtlԥ üzlԥúdi, ԥhaliyԥ,
dövlԥtԥ xeyli ziyan dԥydi.
Dԥnizin sԥviyyԥsi aúa÷ı düúdüyü zaman úorlu÷u artır,
balıqların sahil zonalarında qidalanma bölgԥlԥrinin
mԥhsuldarlı÷ı vԥ sahԥsi azalır. Dԥnizin sԥviyyԥsi
qaxdıqca isԥ suların, xüsusilԥ böyük çayların delta
bölgԥlԥrinԥ yanaúan sahԥlԥrdԥ úorlu÷u azalır, yem
ehtiyatı artır. Xԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi sahil
zonasında hԥmiúԥ sosial-iqtisadi vԥ ekoloji problemlԥr
yaratmıúdır. Mԥsԥlԥn, sԥviyyԥnin endiyi hallarda bütün
hidrotexniki qur÷uların, o cümlԥdԥn limanların, yenidԥn
tikilmԥsinԥ ehtiyac yaranır. Xԥzԥr faunasının mԥskunlaú-
dı÷ı vԥ inkiúaf etdiyi úelf zonasının sahԥsi azalır,
balıqların kürü tökmԥk üçün çaylara keçmԥsinԥ ԥngԥl
yaranır. Bu zonanın hidrometeoroloji rejimindԥ dԥ mԥnfi
dԥyiúikliklԥr baú verir. Sԥviyyԥnin qalxdı÷ı hallarda da
sahil zonasının sosial-iqtisadi hԥyatına külli miqdarda
ziyan dԥyir, ekoloji úԥrait pislԥúir, bataqlıqlar yaranır,
evlԥr vԥ torpaqlar su altında qalır. Sԥviyyԥnin bu
qalxmasından Azԥrbaycana birbaúa dԥyԥn ziyanın
miqdarı 2 milyard ABù dollarıdır.

5.5. Azԥrbaycan torpaqlarının eroziyası

150
 Azԥrbaycan ԥrazisinin 60%-ni da÷ vԥ da÷ԥtԥyi
sahԥlԥr tԥúkil edir ki, onun da xeyli hissԥsi müxtԥlif
dԥrԥcԥli eroziyaya mԥruz qalmıúdır. Burada yerlԥúԥn ԥkin
sahԥlԥrindԥ, otlaq vԥ biçԥnliklԥrdԥ aqrotexniki vԥ
meliorativ tԥdbirlԥrin düzgün hԥyata keçirilmԥmԥsi
torpaqların eroziyasına sԥbԥb olur. Belԥ ԥrazilԥrdԥ
torpaqların eroziyasının geniú intiúarına sԥbԥb, kԥnd
tԥsԥrrüfat dövriyyԥsindԥ olan sahԥlԥrin milliliyidir.
Aparılan tԥdqiqatlara görԥ Azԥrbaycanın da÷lıq
ԥrazilԥrindԥ (okean sԥviyyԥsinin 200m yüksԥklikdԥ
yerlԥúԥn sahԥlԥrdԥ) suvarmaya yararlı torpaq sahԥlԥrinin
ancaq 36%-nin (580,4 min ha) mailliyi 0,02-0,03, qalan
64%-nin (1041,1 min ha) mailliyi 0,02-dԥn artıqdır.
Respublikada torpaq eroziyasına qarúı mübarizԥ
aparmaq, kompleks tԥdbirlԥr görmԥk üçün hԥmin prosesi
do÷uran sԥbԥblԥri vԥ onun gediúini öyrԥnmԥk lazımdır.
Bunu isԥ úaquli zonalıq üzrԥ sԥciyyԥlԥndirmԥk daha
mԥqsԥdԥuy÷undur. Ԥsasԥn 2000-3500 metr (qismԥn
1600-3500 metr) hündürlüklԥri ԥhatԥ edԥn da÷-çԥmԥn
qurúa÷ı alp, subalp vԥ bozqır çԥmԥnliklԥrdԥn, da÷-
çԥmԥn, qaratorpaq, çürüntülü-karbonatlı vԥ s. torpaq
tiplԥrindԥn, meúԥ torpaqlarının bozqırlaúmıú vԥ
çԥmԥnlԥúmiú yarımtiplԥrindԥn ibarԥt torpaq örtüyünԥ

151
malikdir. Burada sԥthi eroziya geniú inkiúaf etmiúdir. Bԥzi
yerlԥrdԥ isԥ qobu eroziyası geniú inkiúaf etmiúdir.
Azԥrbaycanın yay otlaqlarında eroziya prosesi güclü
inkiúaf etmiú olsa da, onlar ayrı – ayrı rayonlarda qeyri –
bԥrabԥr ԥraziyԥ vԥ inkiúaf dԥrԥcԥsinԥ malikdir. Mԥsԥlԥn,
eroziyaya u÷ramıú sahԥlԥr Qusar, Laçın, Kԥlbԥcԥr kimi
rayonlara nisbԥtԥn Ordubad, Qԥbԥlԥ, øsmayıllı
rayonlarında 24-31% artıq ԥrazilԥri ԥhatԥ edir. Ordubad,
øsmayıllı, Qԥbԥlԥ kimi rayonların ԥrazisindԥki da÷ –
çԥmԥn torpaqların 90-96%-i müxtԥlif dԥrԥcԥdԥ eroziyaya
u÷ramıú torpaqlardır. ùiddԥtli eroziyaya u÷ramıú torpaqlar
øsmayıllı rayonunda yuyulmuú torpaqların 20%-ԥ qԥdԥrini
tԥúkil edirsԥ, Qusar rayonunda bu rԥqԥm 56%-ԥ çatır.
Yaúayıú yerlԥrinin ԥtraf meúԥlԥri daha çox mԥhv
edildiyindԥn hԥmin ԥrazilԥrdԥ sԥthi, istԥrsԥ dԥ yar÷an
eroziyaları geniú yayılmıúdır. Mԥsԥlԥn, 1925-1926-cı
illԥrdԥ ùԥki rayonundakı Oxud vԥ Kiú, Qax rayonundakı
østisu, O÷uz rayonundakı Filfili kԥndlԥri ԥtrafında palıd vԥ
vԥlԥs meúԥlԥrinin qırılması nԥticԥsindԥ bu yerlԥrdԥ sԥthi
vԥ qobu eroziyası geniú inkiúaf etmԥyԥ baúlamıúdır.
Müԥyyԥn edilmiúdir ki, hԥr il qobular 2-2,6 metr uzununa
böyüyԥrԥk torpaqların yuyulmasına sԥbԥb olmuúdur.
Respublika ԥrazisindԥ qobuların ԥn çox inkiúaf etdiyi

152
ԥrazilԥr da÷ԥtԥyi vԥ alçaq da÷lıq yarımqurúa÷ında boz-
qԥhvԥyi torpaqların yayıldı÷ı sahԥlԥrdir. Qobuların
intensiv inkiúaf etdiyi sahԥlԥr ԥsasԥn Ceyrançöldԥ, Kiçik
Qafqazın cԥnub – úԥrq qurtaraca÷ında, Lԥnkԥran
zonasının úimal hissԥsindԥki Xԥzԥrin qԥdim terraslarında
vԥ digԥr torpaqlardadır. Eroziya nԥticԥsindԥ Azԥrbayca-
nın da÷lıq ԥrazilԥrindԥ denudasiya, düzԥnlik ԥrazilԥrdԥ
isԥ akkumulyasiya prosesi intensiv inkiúaf etmiúdir. Lakin
çayların gԥtirdiyi torpaq vԥ süxur materiallarının xeyli
hissԥsi akkumulyasiyada iútirak etmԥyib, Kür – Araz
çayları ilԥ Xԥzԥr dԥnizinԥ axıdılır. Azԥrbaycanda çayların
nԥql etdirdiyi asılı gԥtirmԥlԥr olduqca çoxdur. A÷stafaçay
suyunun hԥr m3-dԥ 282 qram, Tu÷yançay suyunun hԥr
m3-dԥ bundan 16 dԥfԥ çox, yԥni 4490 qram asılı
gԥtirmԥlԥr vardır. Azԥrbaycanda külԥk eroziyası istԥr
aúa÷ı da÷lıq vԥ da÷ԥtԥyi sahԥlԥrin bozqır qurúa÷ında,
istԥrsԥ dԥ yarımsԥhra zonasında, güclü külԥklԥrin tԥsiri
ilԥ qumlu, úumlanmıú, bitki örtüyü zԥiflԥmiú sahԥlԥrdԥ baú
verir. Bir çox yerlԥrdԥ torpa÷ın üst münbit qatı sovrulur,
alt az münbit qatı vԥ hԥtta süxur üzԥ çıxır vԥ sahԥnin
pislԥúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Külԥk eroziyası su eroziyasına
nisbԥtԥn az ԥrazini ԥhatԥ etsԥ dԥ xalq tԥsԥrrüfatına
vurdu÷u zԥrԥrԥ görԥ ondan geri qalmır. Göründüyü kimi,

153
eroziyalaúma tԥbiԥtԥ üçtԥrԥfli mԥnfi tԥsir göstԥrir:
1) münbit torpaq vԥ yumúaq qum qatını sovurub
aparmaqla torpa÷ı münbitsizlԥúdirir, çökԥkliklԥr yarat-
maqla sahԥlԥrin relyefini pozur; 2) daúınma materialları
münbit torpaqlı sahԥlԥri, otlaqları, yaúayıú yerlԥrini basır,
onları sıradan çıxarır, müxtԥlif ölçüdԥ tԥpԥciklԥr
yaradaraq relyefi korlayır; 3) külԥklԥr torpa÷ın üst münbit
qatını apararaq úorlaúmıú úorakԥtlԥúmiú qatı üzԥ çıxarır,
úorlu torpaq vԥ süxur qatını aparıb baúqa yerlԥrԥ yayaraq
kԥnd tԥsԥrrüfatı üçün yararlı sahԥlԥri dԥ korlayır.

5.6. Xԥzԥr dԥnizinin ekoloji mühitinin mühafizԥ

sistemlԥri
Azԥrbaycan Respublikası Prezidentinin 2006–cı il 28
sentyabr tarixli 1697 nömrԥli Sԥrԥncamı ilԥ tԥsdiq
olunmuú "Azԥrbaycan Respublikasında ekoloji vԥziyyԥtin
yaxúılaúdırılmasına dair 2006–2010–cu illԥr üçün
Kompleks Tԥdbirlԥr Planı”ndan irԥli gԥlԥn ԥtraf mühitin
mövcud vԥziyyԥtinin bԥrpasına yönԥldilmiú Bakı
Buxtasının, Bibi Heybԥt zonasının, H. Ԥliyev adına
Beynԥlxalq Hava Limanının ԥtrafının, Abúeron yarımada-
sındakı göllԥrin, neftlԥ çirklԥnmiú torpaqlarının, lay suları
altında qalmıú sahԥlԥrin vԥ digԥr istehsal tullantıları ilԥ

154
çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ekoloji vԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılması
sxeminԥ uy÷un Bakı vԥ Sumqayıt úԥhԥrlԥrindԥ
formalaúan tullantıların idarԥ olunmasının tԥkmillԥúdiril-
mԥsi vԥ s. tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi üçün Azԥrbaycan
Respublikası Prezidentinin göstԥriúinԥ ԥsasԥn maliyyԥ
vԥsaitlԥrinin ayrılması bu problemlԥrin vaxtında hԥll
edilmԥsini reallaúdırmıúdır.
Azԥrbaycan Respublikası Prezidenti tԥrԥfindԥn
imzalanmıú 2007–ci il 20 iyun tarixli 2244 ʋ–li "Xԥzԥr
dԥnizinin çirklԥnmԥdԥn qorunması üzrԥ bԥzi tԥdbirlԥr
haqqında" Sԥrԥncamdan irԥli gԥlԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥll
edilmԥsi mԥqsԥdilԥ Azԥrbaycan Respublikası Prezidenti-
nin Ehtiyat Fondundan 3,5 mln. manat vԥsait ayrılmıúdır.
Bu Sԥrԥncamdan irԥli gԥlԥn mԥsԥlԥlԥrin hԥlli istiqamԥ-
tindԥ beynԥlxalq standartlara cavab verԥn modul tipli
lokal tԥmizlԥyici qur÷ular alınaraq Abúeron yarımadası-
nın Bilgԥh, Buzovna, Mԥrdԥkan vԥ Pirúa÷ı qԥsԥbԥlԥrindԥ
quraúdırılmıúdır.

5.7. Eroziyaya qarúı mübarizԥ tԥdbirlԥri

Torpaq eroziyası ilԥ mübarizԥ aparmaq, hazırda
eroziya yayılan sahԥlԥrdԥ onun qarúısını almaq,
torpaqları eroziyadan qorumaq ümumdövlԥt ԥhԥmiyyԥtli

155
problem olub, tԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥnin
vԥzifԥlԥrindԥn biridir. Bu tԥdbirlԥr üç istiqamԥtdԥ
aparılmalıdır:
1) eroziyanı törԥdԥn sԥbԥblԥri aradan qaldırmaqla;
2) eroziya proseslԥrinԥ qarúı bilavasitԥ mübarizԥ
tԥdbirlԥri vԥ vasitԥlԥri tԥtbiq etmԥklԥ;
3) eroziyanın xalq tԥsԥrrüfatına tԥsirinin mԥnfi nԥticԥlԥrini
aradan qaldırmaqla.
Eroziyanı törԥdԥn sԥbԥblԥrin aradan qaldırılması elmi
cԥhԥtdԥn ԥsaslandırılmıú tԥdbirlԥri tԥtbiq etmԥklԥ
mümkündür. Bunun üçün aúa÷ıdakı tԥsԥrrüfat-tԥúkilatı
tԥdbirlԥr hԥyata keçirilmԥlidir:
– dԥmyԥ ԥkinçiliyi zonasında dik yamacların
úumlanmasına yol verilmԥmԥlidir. Azԥrbaycan
Respublikası Tԥbiԥti Mühafizԥ qanununa ԥsasԥn, dikliyi
150-dԥn artıq olan yamacların baúdan-baúa úumlanması
qada÷an edilmԥlidir. Birillik bitkilԥr ԥkilԥn sahԥlԥrdԥ
eroziyaya qarúı aqrotexniki tԥdbirlԥr kompleksi hԥyata
keçirilmԥlidir;
– suvarma ԥkinçiliyi rayonlarında irriqasiya vԥ meliorasiya
qaydalarına riayԥt edilmԥli, torpaqların suvarma
nԥticԥsindԥ yuyulmasına (irriqasiya eroziyasına) yol
verilmԥmԥlidir;

156
– yol, qaz, su kԥmԥrlԥri, yüksԥk gԥrginlikli elektrik xԥtlԥri
çԥkiliúi vԥ müxtԥlif qur÷uların inúası zamanı torpaq
sahԥlԥrinin korlanmasına qarúı ciddi mübarizԥ
aparılmalıdır;
– dik yamaclarda ba÷lar, plantasiyalar vԥ meúԥliklԥrin
salınması, sahԥlԥrin xԥndԥklԥrlԥ, zolaqlarla, yuvalarla,
meydançalarla hazırlanması vԥ terraslaúdırma ilԥ hԥyata
keçirilmԥlidir;
– yay otlaqlarının vԥziyyԥtindԥn, xüsusilԥ torpaqların
eroziyaya u÷rama dԥrԥcԥsindԥn, onun mԥhsuldarlı÷ından
asılı olaraq, sahԥ vahidindԥ mal-qara otarılması
normalarına ciddi ԥmԥl edilmԥlidir; sԥthi yuyulmamıú vԥ
otunun mԥhsuldarlı÷ı çox olan ԥrazilԥrin hԥr hektarında
5-8 baú, sԥthi orta yuyulmuú vԥ otunun mԥhsuldarlı÷ı az
olan sahԥlԥrin hԥr hektarında isԥ 4-5 baú heyvanın
otarılması planlaúdırılmalıdır;
– yaylaqlarda ԥrazinin co÷rafi mövqeyi, dԥniz
sԥviyyԥsindԥn hündürlüyü, yamacların istiqamԥti vԥ s.
nԥzԥrԥ alınmaqla, otarmanın baúlanması vԥ qurtarması
müddԥtinԥ ciddi ԥmԥl edilmԥlidir;
– otlaqların bitki kütlԥsindԥn sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk
(xüsusilԥ otarılan zaman bitkilԥrdԥn qԥnaԥtlԥ istifadԥ
etmԥk vԥ onların artımı üçün úԥrait yaratmaq) üçün hԥr

157
yerdԥ dövriyyԥlԥr vԥ mԥdԥni otarma sistemi tԥtbiq
edilmԥlidir;
– ya÷ıúlar zamanı islanmıú ԥrazilԥrdԥ heyvanların
dırnaqları ilԥ bitkilԥrin mԥhv edilmԥmԥsi vԥ torpa÷ın
aúınmaması üçün, ԥvvԥlcԥ quru sahԥlԥrdԥ otarma
aparılmalıdır;
– eroziya prosesinin intensiv getdiyi ԥrazilԥrdԥ otlaqların
bitki örtüyünü bԥrpa etmԥk üçün, 2-3 il otarma
aparılmamalıdır;
– úiddԥtli sel hadisԥsinin baú verdiyi çay hövzԥlԥrinin
yuxarı hissԥsindԥ otarmanı tamamilԥ qada÷an etmԥk, ya
da xeyli mԥhdudlaúdırmaq lazımdır;
– sürüúmԥ prosesi torpaq eroziyasını sürԥtlԥndirdiyindԥn
da÷-çԥmԥn vԥ da÷-meúԥ qurúaqlarında belԥ ԥrazilԥrdԥ
torpaqlardan bԥrkimԥsi üçün 3-4 il otarma qada÷an
edilmԥlidir;
– istifadԥsiz qalan suvarma suyunun, kommunal-mԥiúԥt
qur÷ularından buraxılan suların özbaúına axaraq
çökԥkliklԥri vԥ d. yerlԥri doldurmasına yol verilmԥmԥlidir.

158
 6. BøOSFER. BøOSFERDԤ TԤKAMÜL. BøOSFERԤ
TԤSøR.
6.1. Biosfer. Biosferin tԥrkibi vԥ xüsusiyyԥtlԥri
Canlı orqanizmlԥrin Yer kürԥsindԥ yayıldı÷ı sferaya-
biosfer deyilir. Bu mԥnada biosfer termini elmԥ ilk dԥfԥ
1875-ci ildԥ avstriya geoloqu vԥ paleontoloqu Eduard
Zyuss (1831-1914) tԥrԥfindԥn daxil edilmiúdir. Amma
ondan çox ԥvvԥl bu termin yaúayıú yeri, tԥbiԥtin úԥkli,
Yerin canlı tԥbԥqԥsi vԥ digԥr adlarla bir sıra tԥbiԥt
tԥdqiqatçıları tԥrԥfindԥn iúlԥnilmiúdir. ølk baúlan÷ıcda
bütün bu terminlԥrdԥ ancaq bizim planetimizdԥ yaúayan
canlı orqanizmlԥrin birliyi nԥzԥrdԥ tutulurdu, amma
hԥrdԥn onların co÷rafi, geoloji vԥ kosmiki proseslԥrlԥ
ԥlaqԥsi dԥ göstԥrilirdi, lakin bu zaman ilk növbԥdԥ canlı
tԥbiԥtin qeyri üzvi alԥmin maddԥsi vԥ qüvvԥsindԥn
asılılı÷ına diqqԥt yetirilirdi. Hԥtta biosfer termininin
müԥllifi E.Zyuss terminin tԥtbiq olunmasından 30 il sonra

159
özünün “Yer üzü” kitabında (1909) biosferin ԥks tԥsirini
görmür vԥ onu Yer sԥthindԥ yaúayan, zaman vԥ mԥkan
daxilindԥ mԥhdud olan orqanizmlԥr toplusu kimi tԥyin
edirdi.
Yer qabı÷ının ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ canlı orqanizmlԥrin
böyük rolunu göstԥrԥn ilk bioloq J.B.Lamark (1744-
1829) olmuúdur. O göstԥrirdi ki, Yer kürԥsi sԥthindԥ olan
vԥ onun qabı÷ını ԥmԥlԥ gԥtirԥn bütün maddԥlԥr canlı
orqanizmlԥrin hԥyat fԥaliyyԥtlԥrinin nԥticԥsindԥ yaranır.
Botanika, tԥbiԥtúünaslıq, bitkilԥrin co÷rafiyası vԥ digԥr
baúlıca bioloji elmlԥrin vԥ hԥmçinin dԥ geoloji fԥnlԥrin
inkiúafı ilԥ ԥlaqԥdar olaraq biosfer haqqında faktlar vԥ
fikirlԥr tԥdricԥn toplanma÷a baúlandı. Bütövlükdԥ
biosferin dԥrk edilmԥsi üçün vacib olan elmi biliklԥr
orqanizmlԥrin ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı ԥlaqԥ vԥ
münasibԥtlԥrini öyrԥnԥn ekologiya elminin meydana
gԥlmԥsi ilԥ ba÷lıdır. Biosfer müԥyyԥn tԥbii sistemdir, onun
mövcudlu÷u ilk növbԥdԥ canlı orqanizmlԥrin iútirakı ilԥ
enerji vԥ maddԥlԥrin dövretmԥsi ilԥ ifadԥ edilir.Biosfer
atmosferin aúa÷ı hissԥsini, hidrosferin praktiki olaraq
bütün hissԥsini vԥ litosferin üst hissԥsini ԥhatԥ edԥn,
bütöv, aktiv vԥ dinamiki sistem kimi Yer kürԥsindԥ canlı
hԥyatın yayıldı÷ı sahԥyԥ deyilir. Biosferin yuxarı sԥrhԥddi

160
troposferi ԥhatԥ edir vԥ ozon tԥbԥqԥsinԥ qԥdԥr olan
mԥsafԥni keçir, aúa÷ı sԥrhԥdi litosferin 2-3 km dԥrinliyini,
okeanların isԥ 1km dԥrinliyini ԥhatԥ edir. Biosferdԥ canlı
maddԥlԥrin fiziki-kimyԥvi vԥhdԥti vԥ orada baú verԥn
proseslԥr haqqında nԥzԥriyyԥ V.ø.Vernadski tԥrԥfindԥn
iúlԥnib hazırlanmıúdır. Canlı orqanizmlԥrin cԥmi canlı
maddԥ adlanır. Biosfer Yer sԥthindԥ hԥyatın baúlanması
ilԥ birlikdԥ meydana gԥlmiúdir. Biosferin yaúı 3,6 - 3,8
milyard il, kütlԥsi isԥ 1016 kq-dır.
Biosferdԥ sԥrbԥst oksigen yarandıqdan sonra bitki vԥ
heyvanların yaúaması mümkün olmuúdur. Ona görԥ dԥ
ümumi biologiya orqanizmlԥri bütün sahԥlԥrindԥn
baúlayaraq, biosfer sԥviyyԥsinԥdԥk öyrԥnir. Biosferdԥ
canlı orqanizmlԥrin öyrԥnilmԥsi bioloji qanunauy÷un-
luqlara ԥsaslanır. Süni úԥraitdԥ, su hövzԥlԥrindԥ
balıqların çoxaldılması da tԥbii mühitԥ uy÷un aparılır.
Orqanizmi ԥhatԥ edԥn mühit pislԥúԥrsԥ, onun çoxalması,
böyümԥ vԥ inkiúafı tԥdricԥn zԥiflԥyib, mԥhv olar. Mühit
insanlara da eyni tԥsir edir. Ona görԥ dԥ bԥúԥriyyԥt canlı
orqanizmlԥrin qorunması probleminԥ böyük ԥhԥmiyyԥt
verir, tԥbiԥtԥ qay÷ı göstԥrir. Respublikamızda tԥbiԥtin
mühafizԥsi ümumi dövlԥt ԥhԥmiyyԥti kԥsb edir. Çünki
ԥhalinin rifahı, mԥhz tԥbiԥtin mühafizԥsindԥn asılıdır.

161
Tԥbiԥtin mühafizԥsi dedikdԥ: havanın, suyun, torpa÷ın,
bitkinin, heyvan vԥ insanın mühafizԥsi nԥzԥrdԥ tutulur.
Respublikamızda bitki vԥ heyvanların qorunması üçün
12-dԥn çox qoruq mövcuddur. Bunlardan Zaqatala, Göy -
Göl, ùirvan, Qızıla÷ac vԥ s. qoruqları göstԥrmԥk olar.
Hazırda Azԥrbaycanın "Qırmızı kitab"ı yaradılmıúdır. Bu
kitabda respublikamızda qorunan balıq, quú vԥ mԥmԥli
heyvanlar, bir sıra bitkilԥr daxil edilmiúdir. Tԥbiԥtin
mühafizԥsi dünyada ԥn aktual problem oldu÷u üçün
Tԥbiԥtin Mühafizԥsinin Beynԥlxalq øttifaqı (TMBI)
yaradılmıúdır. Bu ittifaqa dünyanın yüzdԥn çox dövlԥti
daxildir. Tԥbiԥtin vԥ hԥmçinin dԥ biosferin mühafizԥsi
problemi mühüm dövlԥt vԥ bԥúԥri ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir.
Tԥbiԥti qorumaq hamının borcudur.
Biosferin ԥsas xassԥlԥri
Biosfer onu tԥúkil edԥn daha aúa÷ı dԥrԥcԥli
ekosistemlԥr kimi özünԥmԥxsus xassԥlԥrԥ malikdir ki, bu
da onun fԥaliyyԥtini, öz-özünü tԥnzimlԥmԥsini, möhkԥm-
liyini vԥ digԥr parametrlԥrini tԥmin edir. Biosferin ԥsas
xassԥlԥrini nԥzԥrdԥn keçirԥk.
1. Biosfer - mԥrkԥzlԥúdirilmiú sistemdir. Biosferin
mԥrkԥzi hissԥsindԥ canlı orqanizmlԥr (canlı maddԥ)
durur. Bu xassԥ V.ø.Vernadski tԥrԥfindԥn hԥrtԥrԥfli

162
açıqlan-mıúdır, lakin, tԥԥssüflԥr olsun ki, bu xassԥ indiyԥ
qԥdԥr dԥ insanlar tԥrԥfindԥn qiymԥtlԥndirilmԥmiúdir:
biosferin vԥ ya onun hissԥlԥrinin mԥrkԥzinԥ ancaq bir
canlı növü-insan (antroposentrizm) qoyulur.
2. Biosfer – açıq sistemdir. Kԥnardan enerji almadan
onun mövcudlu÷u mümkün deyildir. Biosfer kosmik
qüvvԥlԥrin, ilk növbԥdԥ isԥ Günԥú aktivliyinin tԥsirini öz
üzԥrindԥ hiss edir. Yer sԥthindԥ vԥ biosferdԥ baú verԥn
bir çox hadisԥlԥr Günԥú aktivliyindԥn asılı olur. Ayrı-ayrı
növlԥrin vԥ ya populyasiyaların sayının kԥskin artması
Günԥú aktivliyinin dԥyiúmԥsinin nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlir.
Günԥú aktivliyi bir çox geoloji proseslԥrԥ (kataklizm,
qԥzalar) vԥ hԥm dԥ insan cԥmiyyԥtinin aktivliyinԥ vԥ ya
onun ayrı-ayrı etnik qruplarına tԥsir göstԥrir.
3. Biosfer – V.ø.Vernadskinin qeyd etdiyi kimi
mütԥúԥkkilliyi ilԥ xarakterik olan, öz-özünü
tԥnzimlԥyԥn bir sistemdir. Hal-hazırda biosferin bu
xüsusiyyԥti homeostaz adlanır vԥ bunun da mԥnası
homeostazın ilkin vԥziyyԥtԥ qayıtmaq qabiliyyԥti vԥ bir
sıra mexanizmlԥrin iúԥ düúmԥsi sayԥsindԥ yaranmıú
hԥyԥcan hallarının söndürülmԥsi baúa düúülür.
Homeostatik mexanizmlԥr ԥsasԥn canlı maddԥ, onun
xüsusiyyԥtlԥri vԥ funksiyaları ilԥ baglıdır. Biosfer öz tarixi

163
boyu bir sıra geniú miqyaslı hԥyԥcan halları (vulkan
püskürmԥlԥri, asteroidlԥr tԥsiri, zԥlzԥlԥlԥr, da÷ԥmԥlԥgԥl-
mԥsi vԥ s.) yaúamıúdır ki, onlar da homeostatik
mexanizmlԥrin tԥsiri vԥ xüsusilԥ dԥ hal-hazırda Le-
ùatelye-Braun prinsipi adlanan prinsipin tԥsiri ilԥ aradan
qaldırılmıúdır. Le-ùatelye-Braun prinsipi: möhkԥm tarazlıq
halında olan sistemԥ onu tarazlıq halından çıxaran hԥr
hansı bir qüvvԥ tԥsir göstԥrԥrsԥ, tarazlıq bu tԥsiri
zԥiflԥdԥn istiqamԥtdԥ yerdԥyiúԥcԥkdir. Müasir ekoloji
situasiyaların tԥhlükԥsi ilk ԥvvԥl onunla ba÷lıdır ki, ԥgԥr
planetar olmasa da iri regional planda hemeostazın bir
çox mexanizmlԥri vԥ Le-ùatelye-Braun prinsipi pozulur.
Bunun da nԥticԥsindԥ regional krisis baú verir.
4. Biosfer – böyük müxtԥlifliyi ilԥ xarakterizԥ olunan
bir sistemdir.
Müxtԥliflik – bütün ekosistemlԥrin mühüm xüsusiyyԥtidir.
Biosfer qlobal ekosistem kimi digԥr ekosistemlԥrԥ
nԥzԥrԥn maksimal müxtԥlifliyԥ malikdir. Bu hal bir çox
sԥbԥblԥr vԥ amillԥrlԥ ba÷lıdır. Bu hԥm müxtԥlif hԥyat
úԥraiti (su,yerüstü-hava, torpaq, orqanizmli), hԥm iqlim,
hidroloji, torpaq, biotik vԥ digԥr xassԥlԥrlԥ fԥrqlԥnԥn
müxtԥlif tԥbii zonalar, hԥm kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ
(geokimyԥvi ԥyalԥt) fԥrqlԥnԥn regionların mövcud olması

164
vԥ hԥm dԥ ԥn ԥsası biosfer çԥrçivԥsi altında böyük
miqdarda elementar ekosistemlԥrin onlara xas olan növ
müxtԥlifliyi ilԥ birlԥúdirilmԥsidir. Hal-hazırda iki milyon
növ qeydԥ alınmıúdır (1,5 milyona qԥdԥr heyvan vԥ 0,5
milyona qԥdԥr dԥ bitki növü). Amma güman edirlԥr ki,Yer
üzԥrindԥ növlԥrin sayı qeydԥ alınanlardan 2-3 dԥfԥ
çoxdur. Xüsusilԥ tropik meúԥlԥrdԥ, okeanların dԥrin
hissԥlԥrindԥ vԥ digԥr az tԥdqiq olunan yaúayıú yerlԥrindԥ
bir çox hԥúԥratlar vԥ mikroorqanizmlԥr nԥzԥrԥ
alınmamıúdır. Bundan baúqa müasir növ tԥrkibi –
biosferin mövcudlu÷u dövründԥ onun proseslԥrindԥ
iútirak edԥn növ müxtԥlifliyinin ancaq bir hissԥsidir. øú
ondadır ki, hԥr bir növ müԥyyԥn yaúama müddԥtinԥ malik
olur (10—30 milyon il) vԥ ona görԥ dԥ növlԥrin daima
dԥyiúmԥsi vԥ tԥzԥlԥnmԥsi nԥticԥsindԥ biosferin ԥmԥlԥ
gԥlmԥsindԥ iútirak edԥn növlԥrin miqdarı yüz milyonlarla
hesablanır. Güman olunur ki, hal-hazırda növlԥrin 95% -ԥ
qԥdԥri biosfer sahԥsini tԥrk etmiúdir. Hԥr hansı bir tԥbii
sistem üçün müxtԥliflik onun mühüm xüsusiyyԥtlԥrindԥn
biridir. Bir manqanın digԥr manqa ilԥ ԥvԥz olunması
(mԥsԥlԥn, növ vԥ ya populyasiya sԥviyyԥsindԥ), qida vԥ
digԥr ԥlaqԥlԥrin möhkԥmlik vԥ mürԥkkԥblik dԥrԥcԥsi bu
xassԥlԥrlԥ ba÷lıdır.

165
 Odur ki, müxtԥlifliyԥ hԥr hansı bir ekosistem vԥ
bütövlükdԥ biosferin ԥsas möhkԥmlik úԥraiti kimi baxılır.
Bu xassԥ o dԥrԥcԥdԥ universaldır ki, hԥtta qanun
úԥklindԥ dԥ ifadԥ edilmiúdir (onun müԥllifi U.R.Eúbi).
Tԥԥssüflԥr olsun ki, insan fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ hԥr hansı
dԥrԥcԥli ekosistem sadԥlԥúir, buraya xüsusi növlԥrin
mԥhv edilmԥsi vԥ ya onların miqdarının kԥskin
azaldılması da aiddir.

6.2. Biosferdԥ tԥkamül proseslԥri

Sadԥ hüceyrԥlԥrin - prokaritlԥrin meydana gԥlmԥsi;
Xeyli böyük yüksԥkmütԥúԥkkilliyԥ malik hüceyrԥ -
eukaritlԥrin meydana gԥlmԥsi; hüceyrԥ - eukaritlԥrin
birlԥúmԥsindԥn çoxhüceyrԥli orqanizmlԥrin ԥmԥlԥ
gԥlmԥsi, orqanizmlԥrdԥ hüceyrԥlԥrin funksional tԥbԥqԥ-
lԥúmԥsi; ali heyvanların ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ yol açan bԥrk
skeletԥ malik orqanizmlԥrin meydana gԥlmԥsi; Ali
heyvanlarda inkiúaf etmiú sinir sisteminin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi
vԥ mԥlumatların yı÷ılması, iúlԥnmԥsi, saxlanması vԥ
idarԥ olunması mԥrkԥzi kimi beyinin formalaúması vԥ
onun ԥsasında orqanizmlԥrin hԥrԥkԥt vԥ fԥaliyyԥtinin
idarԥ olunması; Beyinin ali fԥaliyyԥt forması a÷ılın
formalaúması; A÷ıl daúıyıcıları olan insanların sosial

166
birliyinin yaranması. Biosferdԥ insanın meydana gԥlmԥsi
Yerdԥ idrakın tԥúԥkkül tapması erasının kԥúf edilmԥsi vԥ
onun istiqamԥtli inkiúafının zirvԥsi oldu. Yerin tarixindԥ
tԥmiz geoloji tԥkamül dövrü olmuúdur, onu geoloji-bioloji
tԥkamül dövrü ԥvԥz etmiú, insanın meydana gԥlmԥsi ilԥ
mԥnԥvi tԥkamülün psixogenez dövrü kԥúf olunmuúdur.
Biosferin tԥkamülündԥ orqanizmlԥrin rolu: 1. kriptozoy
arxey (3,6 – 2,6 milyard il bundan ԥvvԥl) birhüceyrԥlilԥrin
hökmranlı÷ı dövrü (göy-yaúıl yosunlar, prokariotlar)
proterozoy (2,6 milyard 600 milyon il bundan ԥvvԥl)
bitkilԥrin aúa÷ı forması, orqanizmlԥr qrupu, eukariotlar
fotosintezin meydana gԥlmԥsi ilԥ suda vԥ atmosferdԥ
oksigenin toplanması vԥ bunun nԥticԥsindԥ Yer kürԥsinin
canlı orqanizmlԥrinin mütԥrԥqqi tԥkamülünün ԥsası olan
aerob tԥnԥffüs prosesi meydana gԥlmiú vԥ inkiúaf etmԥyԥ
baúlamıúdır. – belԥliklԥ ilk canlılar ԥmԥlԥ gԥlmԥyԥ
baúlamıúdır.
Tԥkamül faktorları: irsiyyԥt, dԥyiúkԥnlik, tԥbii seçim vԥ
digԥr faktorlar (izolyasiya, miqrasiya, xarici mühit).

167
6.3. Tԥkamül proseslԥrinԥ mutasiyanın vԥ tԥbii seçmԥ
prosesinin tԥsiri
Mutasiyalar cüzi dԥ olsa orqanizmin ԥn müxtԥlif
morfoloji vԥ fizioloji xassԥlԥrinԥ, mԥsԥlԥn heyvanların
bԥdԥn ölçülԥri, rԥngi, nԥsilartırması, südlülüyünԥ vԥ s.
tԥsir edir. Bԥzԥn mutasiya daha kԥskin dԥyiúikliklԥr
úԥklindԥ tԥzahür edir. Mutasiyayalar ԥn müxtԥlif qüvvԥlԥr
tԥsirindԥn dԥ baú verԥ bilԥr. Mutasiya proseslԥri növün
daxilindԥ müxtԥliflik yaradır vԥ bununla da tԥkamül
dԥyiúikliyinԥ material verir. Çarpazlaúma prosesindԥ
genotiplԥrin mutasiya vԥ rekombinasiyası populyasiyanın
genetik müxtԥlifcinsliliyinԥ sԥbԥb olur. Mikrotԥkamül
tԥkamül çevrilmԥlԥrinin baúlan÷ıc mԥrhԥlԥsi hesab olunur
vԥ hansı ki, müxtԥlif istiqamԥtli mutasiyalar vԥ onların
kombinasiyası bazasındakı populyasiyalarda hԥyata
keçirilir vԥ populyasiya vԥ yarımnövlԥrin yeni növdaxili
qruplaúmasına sԥbԥb olur. Belԥliklԥ, ԥgԥr populyasiya
tԥkamülün ԥsas vahididirsԥ, onda elementar tԥkamül
materialı da mutasiyalar vԥ onların kombinasiyasından
tԥúkil olunur. Tԥbii seçmԥ nԥticԥsindԥ populyasiyalarda
bԥzi genotiplԥr bir sıra nԥsillԥr keçdikdԥn sonra üstünlük
tԥúkil edirlԥr, daha az uy÷unlaúan digԥrlԥrinin xüsusi
çԥkilԥri isԥ azalma÷a baúlayır. Populyasiyalar

168
genefondunun belԥ uzunmüddԥtli istiqamԥtli yenidԥn
qurulması elԥ elementar tԥkamül prosesidir. Tԥbii seçmԥ
hԥr hansı növ hԥddindԥ daima baú verԥn, verilԥn úԥraitdԥ
növ üçün faydalı dԥyiúikliklԥrin saxlanması, toplanması
vԥ zԥrԥrli dԥyiúikliklԥrin yox edilmԥsinԥ sԥbԥb olan daha
çox uy÷unlaúmıú fԥrdlԥrin seçilmԥsidir. Faydalı
ԥlamԥtlԥrԥ malik heyvanların daima seçici yaúaması vԥ
xoúagԥlmԥyԥn ԥlamԥtlԥrԥ malik olan heyvanların isԥ
mԥhv olması müúahidԥ olunur.
6.4. Biosferdԥ maddԥlԥrin dövr etmԥsi
Biosfer – bu, sԥrhԥddi orqanizmlԥr üçün yararlı olan
abiotik úԥraitin - temperatur, maye su, qaz tԥrkibi, mineral
qida elementlԥrinin - olması ilԥ müԥyyԥn olunan, hԥyatın
yayıldı÷ı sfera, Yerin xüsusi qabı÷ı, qlobal bir
ekosistemdir. Biosferdԥ olan bütün mühüm orqanizmlԥr
yaúayıú mühiti vԥ onların bioloji vԥ geokimyԥvi
proseslԥrdԥ öz-özünü idarԥ edԥn fԥaliyyԥtlԥri ilԥ
ԥlaqԥdardır. Biosferdԥ daima maddԥlԥrin dԥyiúmԥsinin iki
qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olan prosesi –geoloji vԥ bioloji
dövretmԥsi baú verir.
Maddԥlԥrin dövretmԥsi – planet biosferindԥ baú
verԥn hadisԥlԥrdԥ maddԥlԥrin çoxdԥfԥli iútirakının
qanunauy÷un prosesidir. Dövretmԥyԥ cԥlb olunan maddԥ

169
tԥkcԥ yer dԥyiúdirmir hԥm dԥ transformasiya olunaraq bir
haldan baúqa hala keçmԥklԥ özünün fiziki vԥ kimyԥvi
halını da tez-tez dԥyiúdirir. Dövretmԥ vԥ
transformasiyanın sürԥtlԥnmԥsindԥ canlı orqanizmlԥr
olduqca aktiv rol oynayır.
Tԥbii ekosistemlԥrdԥ maddԥlԥrin vԥ enerjinin
daúınması sxemi úԥk.6.1.-dԥ göstԥrilmiúdir.

Ԥtyeyԥnlԥr,
Bitkilԥr Otyeyԥn
vԥhúi heyvanlar
heyvanlar

Bakteriyalar,
göbԥlԥklԥr
vԥ s.

Mineral
maddԥlԥr

ùԥk. 6.1. – Tԥbii ekosistemlԥrdԥ maddԥlԥrin vԥ

enerjinin daúınması sxemi.

Maddԥlԥrin geoloji dövtetmԥsi (irihԥcmli) –vulkan

nԥticԥsindԥ püskürülmüú da÷ suxurlarının da÷ılması,
onların suda hԥll olması, Günԥú enerjisinin hesabına
suyun buxarlanması ilԥ fiziki-kimyԥvi çevrilmԥ vԥ

170
mineralların ԥmԥlԥ gԥlmԥsi nԥticԥsindԥ kimyԥvi
elementlԥrin okeanla quru arasında dԥyiúmԥsi.
Maddԥlԥrin bioloji (kiçik) dövretmԥsi – maddԥlԥrin
bitkilԥr, heyvanat alԥmi, mikroorqanizmlԥr vԥ torpaq
arasında sirkulyasiyası. Onun ԥsası – fotosintezdir, daha
do÷rusu yaúıl bitkilԥr vԥ xüsusi mikroorqanizmlԥrin
vasitԥsilԥ Günԥúin úüalanma enerjisinin üzvi maddԥlԥrin
kimyԥvi rabitԥ enerjisinԥ çevrilmԥsidir. Fotosintez yaúıl
orqanizmlԥrin kömԥyi ilԥ yer sԥthindԥ oksigenin, ozon
qatının vԥ bioloji tԥkamül üçün úԥraitin meydana
gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur. Bitkilԥr torpaqdan mineral
maddԥlԥri vԥ havadan karbon qazını udmaqla fotosintez
prosesinin kömԥyi ilԥ oksigen ayırır vԥ üzvi maddԥ ԥmԥlԥ
gԥtirir. Heyvanlar bitkilԥrlԥ qidalanır vԥ oksigeni udaraq
karbonat turúusunu ayırırlar. Mikroorqanizmlԥr ölü üzvi
maddԥlԥri qeyri-üzvi maddԥlԥrԥ çevirir ki, ondan da
bitkilԥr istifadԥ edirlԥr.
Tԥbii ekosistemlԥrdԥ maddԥlԥrin biogeokimyԥvi
dövretmԥsi – Tԥqribԥn 500-600 mln. il bundan ԥvvԥl
arxeozoyda üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥr arasında indiyԥ
qԥdԥr dԥ mühafizԥ olunan maddԥlԥr mübadilԥsi tԥúԥkkül
tapmıúdı. Bu maddԥlԥr mübadilԥsi zamanı ilkin üzvi
mԥhsulları mineral elementlԥrdԥn sintez olunan bitki

171
(avtotrof) orqanizmlԥri ԥmԥlԥ gԥtirir, üzvi maddԥlԥr isԥ
qida zԥncirinin ԥsasını tԥúkil edir. Onlarla qidalanan
heterotrof orqanizmlԥr hazır üzvi maddԥlԥr sԥrf edir vԥ
ona görԥ dԥ onların mԥhsulları ikinci dԥrԥcԥli olur.
Bakteriyalar ölmüú orqanizmlԥrin qalıqları ilԥ qidalanırlar
vԥ bununla da öz növbԥlԥrindԥ bir çox heyvanların qidası
olurlar. Onlar öz hԥyat fԥaliyyԥtlԥri nԥticԥsindԥ mineral
elementlԥrdԥn üzvi mԥhsulları bԥrpa etmԥklԥ maddԥlԥr
mübadilԥsindԥ böyük rol oynayırlar. Üzvi vԥ qeyri-üzvi
tԥbiԥt arasında maddԥlԥr mübadilԥsinin necԥ baú
verdiyini aydınlaúdıraq:
a) Tԥbiԥtdԥ baú verԥn maddԥlԥr mübadilԥsindԥ daima
iútirak edԥn ԥsas kimyԥvi elementlԥr.
b) Torpaqԥmԥlԥgԥlmԥsindԥ bakteriyaların rolu.
Biogeokimyԥvi dövretmԥnin 3 ԥsas növü vardır:
1) suyun dövretmԥsi;
2) elementlԥrin ԥsasԥn qaz fazada (oksigen, karbon, azot
vԥ s.) dövretmԥsi;
3) elementlԥrin ԥsasԥn qaz vԥ maye fazada (fosfor vԥ s.)
dövretmԥsi.
Quruda karbonun dövretmԥsi fotosintez prosesindԥ
karbon qazının bitkilԥrlԥ fiksajlanması ilԥ baúlayır. ɋɈ2 vԥ
sudan karbohidratlar ԥmԥlԥ gԥlir vԥ oksigen ayrılır.

172
Bitkilԥrdԥ fiksajlanmıú karbonun bir qԥdԥri heyvanlar
tԥrԥfindԥn sԥrf edilir. Ölmüú bitki vԥ heyvanlar
mikroorqanizmlԥr tԥrԥfindԥn parçalanır. Nԥticԥdԥ ölmüú
üzvi maddԥlԥrdԥ olan karbon karbon qazına qԥdԥr
oksidlԥúir vԥ yenidԥn atmosferԥ düúür. Bundan baúqa
karbon qismԥn bitki vԥ heyvanların tԥnԥffüsü zamanı
ayrılan karbon qazının da tԥrkibindԥ olur. Karbonun belԥ
dövretmԥsi okeanlarda da baú verir.
Azotun dövretmԥsi. Atmosferdԥ olduqca çox olan
azot ancaq hidrogen vԥ ya oksigen ilԥ birlԥúdikdԥn sonra
bitkilԥr tԥrԥfindԥn yaxúı mԥnimsԥnilir.
Bir qayda olaraq bu, atmosferdԥ (atmosfer fiksasiyası)
vԥ sԥnayedԥ (sԥnaye fiksasiyası) baú verԥn müxtԥlif fiziki
hadisԥlԥr, hԥmçinin dԥ azotfiksasiyaedici bakteriyalar vԥ
ya yosunların (biofiksasiya) fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ baú
verir. Azotun birlԥúmԥlԥri bitkilԥr tԥrԥfindԥn istifadԥ olunur
vԥ onlar vasitԥsilԥ qida zԥnciri ilԥ heyvanlara keçir. Bitki
vԥ heyvanat tullantıları, ölü orqanizmlԥr parçalanır vԥ
denitrifiksasiyaedici bakteriyaların kömԥyilԥ azotun
reduksiyası vԥ atmosferԥ qayıtması baú verir. Torpaqda
bakteriyalar üzvi maddԥlԥri qeyri-üzvi maddԥlԥrԥ çevirir
vԥ bununla da torpaqԥmԥlԥgԥlmԥsindԥ mühüm rol
oynayır.

173
6.5. Biosfer vԥ ekoloji fԥlakԥtlԥrin qarúısının alınması
Öz-özünü tԥúkilatçılıq baxımından açıq, tarazlıqda
olmayan sistemlԥrin inkiúafında rԥvan (tԥkamüllü)
mԥrhԥlԥ seçilir, hansı ki, hԥmin müddԥt ԥrzindԥ ciddi
keyfiyyԥt dԥyiúikliklԥri baú vermir. Amma dԥyiúikliklԥrin
baú vermԥsi prosesindԥ ziddiyyԥtlԥr ԥmԥlԥ gԥlir vԥ
tԥdricԥn bu ziddiyyԥtlԥrin toplanması sistemi son dԥrԥcԥ
dayanıqsız hala gԥtirir. Sistem belԥ dayanıqsız halda
uzun müddԥt qala bilmir. Belԥliklԥ, biosferdԥ insanın
ԥmԥlԥ gԥlmԥsi yeni eranın baúlan÷ıcı oldu. Mԥdԥniyyԥtin
inkiúafının erkԥn mԥrhԥlԥlԥrindԥ insanların biosferԥ tԥsiri
praktiki olaraq nԥzԥrԥ çarpmırdı. Bu dövr yeni era
úԥraitindԥ biosferin tԥkamüllü inkiúafının baúlan÷ıcı oldu.
Lakin insan cԥmiyyԥti öz fԥaliyyԥti ilԥ tԥdricԥn planetin
flora vԥ faunasının úԥkildԥyiúmԥsinԥ, onun sԥth
görünüúünün, baúqa sözlԥ biosferin yenidԥn qurulmasına
sԥbԥb oldu. ønsanların kԥnd tԥsԥrrüfatı vԥ sonra da
sԥnaye fԥaliyyԥtinin biosferԥ intensiv tԥsiri xüsusԥn son
iki min ildԥ sürԥtlԥ artma÷a baúladı vԥ elԥ bir sԥviyyԥyԥ
çatdı ki, biosfer artıq ԥvvԥlki vԥziyyԥtini qoruyub saxlaya
bilmԥz hala düúdü. XX ԥsrin 30-cu illԥrindԥ V.ø.Vernadski
vԥ digԥr alimlԥrin xԥbԥr verdiklԥri kimi sistemin krizisi

174
yetiúdi. Güman edilir ki, ozü-özünԥ tԥúkil olunan sistem
öz quruluú vԥ görünüúünü dԥyiúmԥklԥ yeni tԥúkil olunmuú
sԥviyyԥdԥ möhkԥm vԥziyyԥt yaratmaqla krizis halından
sıçrayıúla çıxır. Adԥtԥn sistemin keçidi üçün bir neçԥ
möhkԥm bifurkasiya (ikiyԥ ayrılma, haçalanma) nöqtԥsi
mövcuddur vԥ çox davamsızlıq úԥraitindԥ fluktuasiya
(dԥyiúmԥ, enib-qalxma) inkiúaf edir. Belԥ fluktuasiyaların
hԥr hansı biri sistemin konkret yeni bir vԥziyyԥtԥ
keçmԥsinԥ tԥkan verԥ bilԥr. Bu tԥsԥvvür edilԥn
ehtimallara ԥsaslanaraq qiymԥtlԥndirilԥn tԥsadüfi bir akt
olur. Elԥ ki, sistemin keçidi baú verir ondan sonra isԥ
daha geriyԥ dönmԥ mümkün olmur vԥ sistem baú verԥn
keçidin start úԥraiti ilԥ müԥyyԥn olunan yeni tԥkamül
mԥrhԥlԥsinԥ baúlayır. Belԥliklԥ, biosfer vԥ onun tԥrkib
hissԥsi olan bԥúԥriyyԥt öz inkiúafının krizis dövrünԥ daxil
olmuúdur. Krizis bir çox faktorlar hesabına dԥrinlԥúmԥyԥ
baúlayır.

175
 7. Atmosferin quruluúu, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ
mühafizԥsinin texniki vasitԥlԥri vԥ üsulları.
7.1. Yerin Atmosfer tԥbԥqԥsinin yaranması
Atmosfer Yer kürԥsinin formalaúması ilԥ birgԥ
yaranma÷a baúlamıúdır. Planetlԥrin tԥkamülü vԥ onların
parametrlԥrinin müasir ölçülԥrԥ yaxınlaúması prosesindԥ
planetlԥrin kimyԥvi tԥrkibi vԥ fiziki xassԥlԥrindԥ ԥsaslı
dԥyiúikliklԥr baú vermiúdir. Tԥkamül modelinԥ ԥsasԥn Yer
kürԥsi ilk mԥrhԥlԥdԥ ԥrimiú vԥziyyԥtdԥ olmuú vԥ tԥxminԥn
4.5 mlrd il bundan öncԥ bԥrk formaya keçmiúdir. Bu,
geoloji tarixin baúlan÷ıcından ԥvvԥlki mԥrhԥlԥ kimi qԥbul
olunur. Bu vaxtdan etibarԥn Atmosfer tԥdricԥn tԥkamülԥ
baúlamıú, bir çox geoloji proseslԥr (mԥs. vulkan
püskürmԥsi zamanı lavanın axması) Yerin tԥkindԥn
qazların çıxması ilԥ müúayԥt olunmuúdu. Onların

176
tԥrkibindԥ azot, ammonyak, metan, su buxarı, karbon – 2
oksid (CO), karbon 4 – oksid (CO2) vardı. Günԥúin
ultrabԥnövúԥyi úüalarının tԥsiri ilԥ su buxarı oksigenԥ vԥ
hidrogenԥ parçalanırdı, amma ayrılmıú oksigen karbon-2
oksidilԥ reaksiyaya girԥrԥk karbon qazı (CO2) yaradırdı.
Ammonyak hidrogenԥ vԥ azota parçalanırdı. Hidrogen
diffuziya prossesindԥ yuxarıya qalxıb atmosferi tԥrk
edirdi, daha a÷ır azot isԥ uça bilmir, tԥdricԥn toplanır,
ԥsas komponentԥ çevrilir. Hԥrçԥnd ki, onun bԥzi hissԥlԥri,
kimyԥvi reaksiyalar nԥticԥsindԥ molekullarla ԥlaqԥyԥ
girirdi. Yerin baúlan÷ıc dövründԥ atmosferdԥ
ultrabԥnövúԥyi úüaların vԥ elektrik boúalmalarının qarıúıq
qazlarla tԥsiri nԥticԥsindԥ kimyԥvi reaksiyalar baú verirdi
ki, bunun da nԥticԥsindԥ üzvi maddԥlԥr, o cümlԥdԥn dԥ
aminturúuların alınması baúlayırdı. øbtidai bitkilԥrin
yaranmasından sonra oksigenin ayrılması ilԥ müúayԥt
olunan fotosintez prossesi baúlandı. Bu qaz ԥsasԥn
diffuziyadan sonra atmosferin yuxarı qatlarında hԥyat
üçün tԥhlükԥli olan ultrabԥnövúԥyi vԥ rengen úüalarından
Atmosferin aúa÷ı qatlarını vԥ Yer kürԥsinin sԥthini
qoruma÷a baúladı. Nԥzԥri göstԥricilԥrԥ ԥsasԥn indikindԥn
25000 dԥfԥ az olan oksigen azon qatının yaranmasına
gԥtirib çıxara bilԥr. Halbuki bu artıq kifayԥt idi ki,

177
orqanizimlԥrin ultrabԥnövúԥyi úüalardan zԥruri olan
müdafiԥsini tԥmin etsin. Cԥdvԥl 7.1–dԥ Atmosferin
kimyԥvi tԥrkibi göstԥrilmiúdir.

Cԥdvԥl 7.1.
Atmosferin kimyԥvi tԥrkibi
Komponentlԥr Miqdarı, hԥcm.%-i ilԥ
Hidrogen qazı H2 ~2·10-5
Oksigen O2 21
Azon O3 ~10-5
Azot N2 78
Karbon qazı CO2 3·10-5
Su buxarı H2O ~0,1
Dԥm qazı CO 1,1·10-4
Metan CH4 1,6·10-4
Amonyak NH3 ~10-5
Sulfit anhidridi SO2 ~5·10-9
Helium He 5·10-4
Neon Ne 1,8·10-3
Arqon Ar 0,9
Kripton Kr 1,1·10-4
Ksenon Xe 8,2·10-6
Orta molekulyar kütlԥ 28,8

178
 7.2. Atmosfer tԥbii mühitin bir hissԥsi kimi
Atmosfer (yunan sözü atmos – buxar vԥ sfera – úar) –
Yerin, onunla birlikdԥ firlanan, qaz (hava kimi) örtüyüdür.
Nԥ qԥdԥr ki, atmosfer mövcuddur o vaxta qԥdԥr dԥ Yer
sԥthindԥ hԥyat mümkün olacaqdır. Bütün canlı
orqanizmlԥr tԥnԥffüs üçün atmosfer havasından istifadԥ
edirlԥr, atmosfer kosmik úüaların zԥrԥrli tԥsirlԥrindԥn vԥ
canlı orqanizmlԥr üçün mԥhvedici temperaturdan,
kosmosun soyuq ”nԥfԥs”indԥn qoruyur.
Atmosfer havası - Yer atmosferini tԥúkil edԥn, iysiz,
úԥffaf, kütlԥsi (5,15 ÷ 5,9)1015 ton, hԥcmi – 13,2-1020 m3,
sıxlı÷ı 1,2928 q/l olan, maye halda mavi rԥngԥ çalan qaz
qarıúı÷ıdır. Yer sԥthindԥ havasız, susuz vԥ qidasız
insanların yaúayıúı mümkün deyil, lakin qeyd etmԥk
lazımdır ki, insan qidasız beú hԥftԥyԥ qԥdԥr, susuz beú
gün yaúaya bildiyi halda havasız 4-5 dԥqiqԥdԥn sonra
tԥngnԥfԥs olaraq ölür. ønsanın tԥmiz havaya (“tԥmiz” hava
dedikdԥ insan orqanizminԥ zԥrԥrli tԥsir göstԥrmԥyԥn,
onun tԥnԥffüsü üçün yararlı olan hava nԥzԥrdԥ tutulur)
tԥlԥbatı 5 dԥn 10 litr/dԥq vԥ ya 12 – 15 kq/gün tԥúkil
edir. Bundan aydın olur ki, ekoloji problemlԥrin hԥllindԥ
atmosferin çox böyük ԥhԥmiyyԥti vardır.

179
 Atmosferin ԥsas tԥrkib hissԥsi azot (78%), oksigen
(21%), arqon (0,9%) vԥ karbon qazından (0,03%)
ibarԥtdir. Arqondan baúqa atmosferin tԥrkibindԥ kiçik
qatılıqlarda digԥr inert qazlar da vardır. Atmosfer
havasında hԥmiúԥ su buxarı (tԥxminԥn 3 — 4%) vԥ bԥrk
hissԥciklԥr – toz da olur. Atmosferin qaz tԥrkibi
hündürlükdԥn asılı olaraq dԥyiúir. Atmosfer bütün tԥbii
proseslԥrdԥ çox böyük rol oynayır, ilk növbԥdԥ dԥ istilik
rejimini vԥ ümumi iqlim úԥraitini tԥnzimlԥyir, hԥmçinin dԥ
bԥúԥriyyԥti zԥrԥrli kosmik úüalardan qoruyur.
Yer atmosferinin yer qatına yaxın olan aúa÷ı hissԥsini
(100 ɤm-ԥ qԥdԥr) — homosfer, müxtԥlif kimyԥvi tԥrkibli
yuxarı hissԥsini isԥ heterosfer adlandırmaqla atmosferi iki
yerԥ ayırırlar. Atmosferin mühüm xassԥlԥrindԥn biri onun
tԥrkibindԥ oksigenin olmasıdır. Yerin ilkin atmosferindԥ
oksigen yox idi. Oksigenin meydana çıxması vԥ toplan-
ması yaúıl bitkilԥrin yayılması vԥ fotosintez prosesi ilԥ
ԥlaqԥdardır. Maddԥlԥrin oksigenlԥ qarúılıqlı tԥsiri
nԥticԥsindԥ canlı orqanizmlԥr özlԥrinin hԥyat fԥaliyyԥti
üçün lazım olan enerjini ala bilirlԥr. Atmosfer vasitԥsilԥ
Yer ilԥ kosmos arasında maddԥlԥr mübadilԥsi hԥyata
keçirilir, bu zaman Yer kosmik tozları vԥ meteoritlԥri
qԥbul edir vԥ ԥn yüngül qazlar – hidrogen vԥ heliumu

180
itirir. Atmosfer güclü günԥú radiasiyasını keçirir ki, bu da
planet sԥthinin istilik rejimini müԥyyԥn edԥrԥk, atmosfer
qazları molekullarının dissosiasiyası vԥ atomların
ionlaúmasına sԥbԥb olur. Atmosferin geniú seyrԥklԥúmiú
üst tԥbԥqԥsi ԥsasԥn ionlardan ibarԥt olur. Atmosferin
fiziki halı vԥ xassԥlԥri vaxtdan asılı olaraq dԥyiúir: gün,
fԥsil, il ԥrzindԥ - vԥ dԥniz sԥviyyԥsi hündürlüyündԥn asılı
olaraq fԥzada, yerin en dairԥsindԥ, okeandan uzaqlıqda.
7.3. Ⱥtmɨsferin quruluúu
Atmosfer Yer sԥthindԥn 3 min km-ԥ qԥdԥr sahԥni
ԥhatԥ edir. Yer sԥthindԥn yuxarıya qalxdıqca atmosferin
kimyԥvi tԥrkibi vԥ fiziki xassԥlԥri dԥyiúir, ona görԥ dԥ onu
troposfer, stratosfer, mezosfer, ionosfer (termosfer) vԥ
ekzosfer hissԥlԥrinԥ ayırırlar. Atmosferdԥ havanın ԥsas
kütlԥsi (80 %-ԥ qԥdԥr) yer qabı÷ına yaxın olan troposfer
hissԥsindԥ olur. Troposferin qalınlı÷ı orta hesabla 11-12
ɤm, o cümlԥdԥn: qütblԥr üzԥrindԥ — 8-10 ɤm, ekvator
üzԥrindԥ 16-18 ɤm olur. Troposferdԥ Yer sԥthindԥn hԥr
bir km uzaqlaúdıqca temperatur 60ɋ azalır. Yerdԥn 18-20
ɤm hündürlükdԥ temperaturun müntԥzԥm azalması
dayanır vԥ demԥk olar ki, o dԥyiúmԥz qalır: — 60-700ɋ.
Atmosferin bu hissԥsini tropopauza adlandırırlar. Kosmik
vԥ antropogen tozlar, su buxarı, azot, oksigen vԥ inert

181
qazların böyük hissԥsi troposferdԥ olur. Eyni zamanda
orada olan su buxarı, ozon vԥ karbon qazı planetin istilik
(uzun dal÷alı) úüalarını udur vԥ nԥticԥdԥ troposferin bir
qԥdԥr qızması baú verir. Bu da hava axınının vertikal
qarıúmasına, su buxarının kondenslԥúmԥsinԥ, buludların
ԥmԥlԥgԥlmԥsinԥ vԥ ya÷ıntıların ya÷masına sԥbԥb olur.
Atmosferin ikinci qatı — stratosfer troposferdԥn
yuxarı, yer sԥthindԥn 20 – 55 ɤm hündürlüyü ԥhatԥ edir.
Burada havanın yerdԥ qalan hissԥsinin 20% – i toplanır.
Burada yerdԥn hԥr 1 km uzaqlaúdıqca temperatur 1-20ɋ
artır vԥ 50 - 55 km mԥsafԥdԥ olan stratopauzada 00ɋ-yԥ
çatır. Stratosferdԥ temperaturun artması orada ozonun
olması ilԥ ba÷lıdır.
Daha sonra 55-80 ɤm hündürlükdԥ mezosfer yerlԥúir.
Burada yerdԥn hԥr 1 km uzaqlaúdıqca temperatur 2-30ɋ
azalma÷a baúlayır vԥ 80km mԥsafԥdԥ yerlԥúԥn
mezopauzada temperatur – 75... – 900ɋ-yԥ çatır vԥ buzlu
kristallardan ibarԥt gümüúü buludlar müúahidԥ olunur.
Müvafiq olaraq 80 – 1000 vԥ 1000 – 2000 km mԥsafԥdԥ
yerlԥúԥn termosfer vԥ ekzosfer atmosferin daha çox
seyrԥklԥúmiú hissԥsidir. Burada sıxlı÷ı yer sԥthindԥki
hava sıxlı÷ından milyon dԥfԥ az olan ayrı-ayrı qaz
molekulları, atomları vԥ ionları görüúürlԥr. Qaz izlԥri 10-

182
20 min. km hündürlüyԥ qԥdԥr mԥsafԥdԥ aúkar edilir.
Atmosferin sıxlı÷ı dԥniz sԥviyyԥsindԥ 0,001 q/sm3 olur ki,
bu da suyun sıxlı÷ından 1000 dԥfԥ azdır. Atmosfer, Yer
sԥthi vԥ onun digԥr sahԥlԥri arasında daima istilik, nԥmlik
vԥ hava kütlԥlԥri ilԥ atmosferdԥ dövr edԥrԥk ԥsas
iqlimԥmԥlԥgԥtirԥn proseslԥrԥ tԥsir göstԥrԥn qazlar
arasında mübadilԥ baú verir. Atmosfer canlı orqanizmlԥri
güclü kosmik úüalardan qoruyur. Atmosferin üst qatlarına
fasilԥsiz olaraq kosmik úüa axınları düúür: qamma,
rentgen, ultrabԥnövúԥyi, görünԥn, infraqırmızı. Ԥgԥr
bunların hamısı yer sԥthinԥ çatsaydı onda bir neçԥ anda
bütün canlıları yox edԥ bilԥrdi. Ozon ekranı ԥn mühüm
qoruyucu ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Ozon ekranı Yer
sԥthindԥn 20 km-dԥn 50 km -ԥ qԥdԥr hündürlükdԥ olan
stratosferdԥ yerlԥúir. Atmosferdԥ ozonun (Ɉɡ) ümumi
miqdarı 3,3 mlrd.ton qiymԥtlԥndirilir. Bu qatın gücü
nisbԥtԥn kiçikdir: normal úԥraitdԥ ümumi miqdarı
ekvatorda 2 mm, qütblԥrdԥ 4 mm tԥúkil edir. Ozonun
maksimal miqdarı – milyon hissԥ havaya 8 hissԥ olmaqla
- Yer sԥthindԥn 20–25 ɤm hündürlükdԥ yerlԥúir. Ozon
ekranının ԥhԥmiyyԥti ondan ibarԥtdir ki, o canlı
orqanizmlԥri kԥskin ultrabԥnövúԥyi úüalardan qoruyur.
Onun enerjisinin bir hissԥsi SɈ2 ⎯→ SO3 reaksiyasına

183
sԥrf olunur. Ozon ekranı dal÷a uzunlu÷u 290 nm-ԥ yaxın
vԥ ondan az olan ultrabԥnövúԥyi úüaları udur, ona görԥ
dԥ yer sԥthinԥ ali heyvanlar vԥ insanlar üçün faydalı,
mikroorqanizmlԥr üçün mԥhvedici ultrabԥnövúԥyi úüalar
çatır. Ozon qatının da÷ıdılması, 1980-cı illԥrdԥ qeyd
edildiyi kimi, soyuducu qur÷ularda freonların tԥtbiqi vԥ
mԥiúԥtdԥ istifadԥ olunan aerozolların atmosferԥ atılması
ilԥ izah edilir. O zaman dünya üzrԥ freonların il ԥrzindԥ
tullantıları 1,4 mln.tona çatırdı vԥ atmosferin freonlarla
çirklԥnmԥsindԥ ayrı-ayrı ölkԥlԥrin payı aúa÷ıdakı kimi
qiymԥtlԥndirilirdi: ABù – 35%, Yaponiya vԥ Rusiya –
10%, Avropa birliyi ölkԥlԥri – 40%, digԥr ölkԥlԥr – 5%.
Razılaúdırılmıú tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi sayԥsindԥ
atmosferԥ atılan freonların miqdarı azaldılmıúdır. Kosmik
aparatlar vԥ sԥsdԥn sürԥtli tԥyyarԥlԥrin uçuúu da ozon
qatına da÷ıdıcı tԥsir göstԥrir. Atmosfer Yer sԥthini çoxlu
sayda meteoritlԥrdԥn qoruyur. Atmosferԥ hԥr saniyԥ
ԥrzindԥ gözlԥ görünԥn vԥ müúahidԥ aparıla bilԥn 200
mln. meteorit düúür, amma onlar atmosferdԥ yanırlar.
Atmosferdԥ xırda kosmik toz hissԥciklԥri öz hԥrԥkԥt
sürԥtlԥrini azaldırlar. Hԥr gün Yer sԥthinԥ xırda
meteoritlԥr düúür ki, bu da il ԥrzindԥ Yer kütlԥsinin 1 min
ton artmasına sԥbԥb olur. Atmosfer istilikizolyasiya filtri

184
rolunu oynayır. Atmosfer olmasaydı Yerdԥ temperatur
düúgüsü gün ԥrzindԥ 2000C-yԥ çatardı (gündüz 1000C –
dԥn axúam –1000C-yԥ qԥdԥr).

7.4. Atmosferdԥ qazların balansı

Troposferdԥ atmosfer havasının nisbԥtԥn dԥyiúmԥz
tԥrkibԥ malik olması bütün canlı orqanizmlԥr üçün çox
böyük ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Atmosferdԥ qazların balansı
daima baú verԥn proseslԥr, onlardan canlı orqanizmlԥrin
istifadԥsi, qazların atmosferԥ daxil olması hesabına
saxlanılır. Güclü geoloji proseslԥr (vulkan püskürmԥlԥri,
zԥlzԥlԥlԥr) vԥ üzvi maddԥlԥrin parçalanması sayԥsindԥ
azot ayrılır. Havadan azotun kԥnar edilmԥsi kök
bakteriyalarının fԥaliyyԥti hesabına baú verir. Lakin son
zamanlarda insanların tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ
atmosferdԥ qazların balansının dԥyiúmԥsi müúahidԥ
olunur. Azot gübrԥlԥrinin istehsalı prosesindԥ azotdan
istifadԥ olunması nԥzԥrԥ çarpacaq dԥrԥcԥdԥ artmıúdır.
Güman edilir ki, azotun sԥnayeyԥ cԥlb edilmԥsi son
dövrdԥ daha da artacaq vԥ atmosferԥ daxil olan azotun
miqdarından çox olacaqdır. Azot gübrԥlԥrinin istehsalı
hԥr 6 ildԥn bir iki dԥfԥ artır. Bu kԥnd tԥsԥrrüfatının azot
gübrԥlԥrinԥ artan tԥlԥbatını ödԥyir. Lakin atmosfer

185
havasından sԥrf olunan azotun kompensasiyası mԥsԥlԥsi
hԥll edilmԥmiú qalır. Eyni zamanda atmosferdԥ azotun
ümumi miqdarının çox böyük olması bu problemin
atmosferdԥ oksigen vԥ karbon qazı balansından o qԥdԥr
dԥ ciddi olmadıgını göstԥrir. 3,5 – 4 mlrd.il bundan ԥvvԥl
atmosferdԥ oksigenin miqdarı indikindԥn 1000 dԥfԥ az idi,
belԥ ki, o zaman oksigenin ԥsas produsenti - yaúıl bitkilԥr
yox idi.
Müasir dövrdԥ oksigen vԥ karbon qazının nisbԥti canlı
orqanizmlԥrin hԥyat fԥaliyyԥti hesabına saxlanılır.Yaúıl
bitkilԥr fotosintez prosesindԥ karbon qazı sԥrf edԥrԥk
oksigen qazı ayırırlar. Bütün canlı orqanizmlԥr tԥnԥffüs
zamanı oksigendԥn istifadԥ edirlԥr. ɋɈ2 vԥ Ɉ2 tԥlԥb edԥn
tԥbii proseslԥr vԥ onların atmosferԥ daxil olmaları yaxúı
tarazlaúdırılmıúdır. Sԥnaye vԥ nԥqliyyatın inkiúafı ilԥ
oksigen bütün yanma proseslԥrindԥ artan ölçülԥrdԥ
istifadԥ olunma÷a baúlanmıúdır. Mԥsԥlԥn, reaktiv tԥyyarԥ
bir transatlantik reys etdiyi zaman 35 ton oksigen
yandırır. Yüngül avtomobil 1,5 km mԥsafԥni qԥt edԥrkԥn
bir adamın bir gün ԥrzindԥ tԥnԥffüs etmԥsi üçün sԥrf
edԥcԥyi oksigen qԥdԥr oksigen yandırır. Mütԥxԥssislԥrin
hesblamalarına görԥ müxtԥlif növ yanacaqların
yandırılmasına yaúıl bitkilԥr tԥrԥfindԥn ԥmԥlԥ gԥlԥn

186
oksigenin 10% -dԥn 25%-ԥ qԥdԥri istifadԥ olunur. Meúԥ
zolaqları, savannalar, çöllԥrin azaldılması, düzԥngah
sahԥlԥri, nԥqliyyat yolları vԥ úԥhԥrlԥrin artması hesabına
atmosferԥ oksigenin daxil olması azalır. Çayların,
göllԥrin, dԥnizlԥrin vԥ okeanların çirklԥnmԥsi nԥticԥsindԥ
su bitkiԥrinin içԥrisindԥ oksigen produsentlԥrinin miqdarı
azalma÷a baúlayır. Güman edirlԥr ki, ԥn yaxın 150 – 180
ildԥ atmosferdԥ oksigenin miqdarı müasir tԥrkibinԥ
nԥzԥrԥn 3 dԥfԥ azalacaqdır. Atmosferԥ atılan karbon
qazının artması ilԥ ekvivalent olaraq oksigen
ehtiyatlarından istifadԥ dԥ artma÷a baúlayır. BMT
mԥlumatlarına görԥ son 100 ildԥ karbon qazının Yer
atmosferindԥki miqdarı 10–15% artmıúdır. Ԥgԥr
göstԥrilԥn tendensiya davam edԥrsԥ üçüncü minillikdԥ
atmosferdԥ karbon qazının miqdarı 25%-ԥ qԥdԥr, baúqa
sözlԥ quru atmosfer havasının kütlԥ payı 0,0324-dԥn
0,04%-ԥ qԥdԥr artar. Atmosferdԥ karbon qazının bir
qԥdԥr artması kԥnd tԥsԥrrüfatı bitkilԥrinin mԥhsuldarlı÷ına
müsbԥt tԥsir göstԥrir. Mԥsԥlԥn, istixana havasını karbon
qazı ilԥ doydurduqda tԥrԥvԥzlԥrin mԥhsuldarlı÷ı
fotosintez prosesinin intensivlԥúdirilmԥsi hesabına artır.
Lakin atmosferdԥ karbon qazının artması mürԥkkԥb
qlobal problemlԥrin yaranmasına sԥbԥb olur.

187
 Atmosfer ԥsas meteoroloji vԥ iqlimԥmԥlԥgԥtirici
faktorlardan biridir. øqlimԥmԥlԥgԥtirici sistemԥ atmosfer,
okean, quru sԥthi, kriosfer vԥ biosfer aiddir. Nԥmlik vԥ
istilik keçirmԥnin sirkulyasiya proseslԥri, tsiklon
fԥaliyyԥtlԥri atmosfer ilԥ ba÷lıdır.

7.5. Atmosferin çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri

Elmi-texniki tԥrԥqqinin Yer planetinԥ bԥxú etdiyi
“tövhԥ”lԥrdԥn biri dԥ atmosfer havasının çirklԥnmԥsi
problemidir. Ona görԥ dԥ istifadԥ olunan havanın
keyfiyyԥtinin insan sa÷lamlı÷ı üçün böyük ԥhԥmiyyԥti
vardır. Atmosfer havasının keyfiyyԥtinin hԥm dԥ digԥr
canlılar üçün, hԥtta cansız alԥm üçün mühüm rolu vardır.
Memarlıq abidԥlԥrinin eroziyası, metal mԥmulatlarının
korroziyası, meúԥlԥrin mԥhv olması, kԥnd tԥsԥrrufatı
mԥhsullarının tԥlԥf olması havanın çirklԥnmԥsi
nԥticԥsindԥ xeyli sürԥtlԥnir. Atmosfer havasına zԥrԥrli vԥ
zԥhԥrli maddԥlԥr 2 mԥnbԥdԥn düúür:
1. Atmosferin tԥbii çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri – vulkan
püskürmԥlԥri, bataqlıqlar, meúԥ yan÷ınları, toz fırtınaları,
suxurların külԥk ilԥ da÷ılması proseslԥri, üzvi maddԥlԥrin
parçalanması.

188
 Atmosferin tԥbii çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri adԥtԥn faciԥli
xarakter daúıyır. Vulkan püskürmԥlԥri zamanı atmosferԥ
çox böyük miqdarda qazlar, su buxarları, bԥrk hissԥciklԥr,
kül vԥ tozlar atılır. Vulkan püskürmԥlԥrinin sönmԥsi
nԥticԥsindԥ atmosferdԥ qazların ümumi balansı tԥdricԥn
bԥrpa olunur. 1912-ci ildԥ Alyaskada Katmay vulkan
püskürmԥsi zamanı havaya 20 mlrd. tona qԥdԥr toz
atılmıúdır ki, o da uzun müddԥt havada saxlanmıúdır.
1991-ci ildԥ Filippindԥ baú verԥn Pinatubo vulkan
püskürmԥsi atmosferԥ 20 mln.ton kükürd 4-oksidinin
atılması ilԥ müúayԥt olunmuúdur. Vulkan püskürmԥlԥri
zamanı atmosferin istilik çirklԥnmԥlԥri dԥ baú verir, belԥ
ki, havaya güclü qızdırılmıú maddԥlԥr atılır. Onların
temperaturları çox yüksԥk oldu÷undan ԥtrafda olan hԥr
úeyi yandırırlar. Böyük meúԥ yan÷ınları da atmosferi xeyli
çirklԥndirԥ bilir. Meúԥ yan÷ınları adԥtԥn quraqlıq illԥrindԥ
baú verir.
Tozlu fırtınalar – güclü külԥklԥrin tԥsiri ilԥ yer
sԥthindԥn qaldırılmıú ԥn xırda hissԥciklԥrin (zԥrrԥciklԥr)
aparılması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq meydana gԥlir. Güclü
külԥklԥr – qasır÷a vԥ tufanlar – da÷ suxurlarının iri
qırıntılarını da havaya qaldırırlar, lakin onlar havada uzun
müddԥt saxlana bilmirlԥr. Güclü fırtınalar zamanı

189
atmosfer havasına 50 mln tona qԥdԥr toz hissԥciklԥri dԥ
qalxır. Tozlu firtınaların ԥsas sԥbԥbi quraqlıqlar, quru vԥ
isti külԥklԥr (qara yel) olur; onlara intensiv úumlanma,
mal-qara otarılması, meúԥ vԥ kolluqların mԥhdudlaú-
dırılması da sԥbԥb ola bilir. Tozlu tufanlar ԥn çox
düzԥngah, yarımdüzԥngah vԥ sԥhralar olan rayonlarda
baú verir. Vulkan püskürmԥlԥri, meúԥ yan÷ınları vԥ toz
tufanları ilԥ ba÷lı olan fԥlakԥtli hadisԥlԥr Yer ԥtrafında
iúıqqoruyucu ekranın ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur ki, bu
da planetin istilik balansını qismԥn dԥyiúdirir. Bütövlükdԥ
bu hadisԥlԥr gözԥ çarpan, lakin atmosfer çirklԥnmԥlԥrinԥ
nԥzԥrԥn yerli effektԥ malik olurlar. Atmosfer havasının
aúınmalar (külԥk tԥsiri ilԥ da÷ılmalar) vԥ üzvi maddԥlԥrin
parçalanması ilԥ ba÷lı çirklԥnmԥlԥri dԥ tamamilԥ
ԥhԥmiyyԥtsiz yerli xarakter daúıyır.
2. Atmosferin süni (antropogen) çirklԥnmԥ
mԥnbԥlԥri – sԥnaye vԥ istilik-elektrik müԥssisԥlԥri,
nԥqliyyat, mԥnzillԥrin isidilmԥ sistemlԥri, kԥnd tԥsԥrrüfatı,
mԥiúԥt tullantıları. Bunlar öz növbԥsindԥ 2 qrupa bölünür:
stasionar (Sԥnaye müԥssisԥlԥri) vԥ qeyri-staionar
(nԥqliyyat vԥ hԥrԥkԥtdԥ olan mԥnbԥlԥr). Bütövlükdԥ bu
mԥnbԥlԥrdԥn havaya göstԥrilԥn zԥrԥrli tԥsirlԥri 4 qrupa
bölmԥk olar:

190
 1. Tozlar;
2. Üzvi vԥ qeyri-üzvi qazlar;
3. Radioaktiv maddԥlԥr ;
4. østilik enerjisi ilԥ ԥlaqԥdar tԥsirlԥr.
Atmosferin süni çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri atmosfer üçün
daha tԥhlükԥli hesab olunur. Aqreqat halına görԥ bütün
antropogen mԥnúԥli çirklԥndirici maddԥlԥr bԥrk, maye vԥ
qazúԥkilli olmaqla 3 yerԥ bölünür. Atmosferԥ atılan
çirklԥndirici maddԥlԥrin ümumi miqdarının 90 %-i
qazúԥkilli çirklԥndiricilԥrin payına düúür. Zԥrԥrli
maddԥlԥrin yaratdı÷ı problemlԥr planetin atmosferinԥ
göstԥrdiyi tԥsirin miqyasına görԥ iki qrupa bölünür:
1. qlobal problemlԥr;
2. lokal yaxud mԥhԥlli problemlԥr.
Qlobal problemlԥr atmosferdԥ qazların vԥ tozların
qatılı÷ının artması ilԥ planet miqyasında dԥyiúmԥlԥr
yaradır. Bu hadisԥlԥrdԥn birincisi “istilik” effektidir.
Antropogen tullantıların bԥzilԥri (karbon qazı – CO2,
metan – CH4, azot oksidi – NO2 vԥ s.) Yerdԥn atmosferԥ
çıxan istilik úüalanmasını udaraq onun fԥzaya
sԥpilmԥsinԥ mane olur. Bu isԥ yer sԥthindԥ temperaturun
qalxmasına gԥtirib çıxarır. Proqnozlar göstԥrir ki,
atmosferdԥ CO2 qazının qatılı÷ının 2 dԥfԥ artması Yer

191
sԥthindԥ temperaturun 1,5–3° dԥrԥcԥ artmasına gԥtirib
çıxara bilԥr. Qeyd edԥk ki, hazırda atmosferdԥ bir milyon
hava molekullarından 330–u CO2 - molekullarının payına
düúür. Hԥr il biosferԥ 30 milyard tondan artıq CO2 qazı
daxil olur. Bu temperatur artımı yerin qütblԥrindԥ buzların
ԥrimԥsinԥ, yerin quru hissԥsinin azalmasına sԥbԥb ola
bilԥr. Yer atmosferindԥn CO2 qazının tam yox olması
nԥticԥsindԥ isԥ Yer üzԥrindԥ temperatur –19°C tԥúkil
edԥrdi. Göründüyü kimi atmosfer havasının mikrokompo-
nentlԥri Yer üzԥrindԥ istilik balansının yaranmasında
mühüm rol oynayır. Beynԥlxalq saziúԥ görԥ sԥnaye
ölkԥlԥri atmosferԥ CO2 qazının tullantısını 2025 ilԥ qԥdԥr
20% azaltmalıdırlar.
Qlobal problem kimi baxılan ikinci hadisԥ “ozon"
problemidir. Atmosferdԥ “ozon" Yer üzԥrindԥki bütün
canlıları kosmosdan gԥlԥn öldürücü ultrabԥnövúԥyi
úüalardan qoruyur. Lakin son zamanlar atmosferin
stratosfer tԥbԥqԥsindԥ ozonun qatılı÷ı bir sıra zonalarda
son dԥrԥcԥ azalmıúdır. Buna bir neçԥ sԥbԥb göstԥrilir.
Ԥsas sԥbԥb kimi yerdԥn stratosferԥ qalxan bԥzi
tullantıların (azot oksidlԥrinin, xlorlu-flüorlu birlԥúmԥlԥri
olan freonların) zԥncirvari kimyԥvi proseslԥrdԥ ozonu yox
etmԥsi baxılır. Ozonun stratosferdԥ yox olması zԥrԥrli

192
haldırsa, onun qatılı÷ının atmosferin aúa÷ı hissԥlԥrindԥ
artması isԥ, ԥksinԥ yaúayıú üçün ziyanlıdır. øri sԥnaye
úԥhԥrlԥrinin atmosferindԥ ozon qatılı÷ının artması
müúahidԥ olunur.
Belԥliklԥ, antropogen vԥ texnogen tԥsirlԥr altında 20
ildԥn artıq bir müddԥtdԥ ozon qatının aramsız
naziklԥúmԥsi qlobal miqyasda tԥhlükԥ mԥnbԥyinԥ
çevrilmiúdir. Ozon tԥrkibindԥ üç ԥdԥd oksigen atomu olan
qazdır. O, ilk dԥfԥ 1839-cu ildԥ K.F.ùonbeyn tԥrԥfindԥn
elektrik boúalmalarının müúahidԥsi zamanı kԥúf
edilmiúdir. Lakin ozonun atmosferin bir hissԥsindԥ oldu÷u
faktı yalnız 1850-ci ildԥn sonra mԥlum olmuúdur. Ozon –
yunan sözü olub, mԥnası “kԥskin iy” demԥkdir. Ozon qatı
insan vԥ digԥr canlıları intensiv ultrabԥnövúԥyi
úüalanmadan qoruyur.
Ozon ԥsasԥn atmosferin troposfer vԥ stratosfer
qatlarında yerlԥúir. Troposferdԥ ozonun miqdarı çox
azdır. Onun ԥsas kütlԥsi stratosferdԥ, yerdԥn 15-25 km
mԥsafԥdԥ yerlԥúir. Ozon stabil qaz deyil vԥ o
hallogenlԥr, hidrogen, azot vԥ digԥr karbohidrogenlԥrԥ
qarúı çox hԥssasdır ki, bunlar da onun da÷ılmasına
sԥbԥb olur.

193
 Ozonun atmosferdԥ miqdarı, oksigenԥ nisbԥtԥn çox
azdır. Belԥ ki, hԥr 10 milyon hava molekuluna 2 milyon
oksigen vԥ cԥmi 3 ozon molekulu düúür. Ԥgԥr
atmosferdԥ olan ozonu Yer sԥthinԥ bԥrabԥr yaymaq
mümkün olsaydı, onda qalınlı÷ı 3 mm olan nazik tԥbԥqԥ
alınardı.
Atmosferdԥ ozon qatının da÷ılmasının ԥsas sԥbԥbkarı
xlor-flüorlu karbohidrogenlԥr hesab olunur. Tԥdqiqatlar
göstԥrir ki, hԥr payız vaxtı planetin cԥnub yarımkürԥsindԥ
Antarktida üzԥrindԥki ozon qatında seyrԥklԥúmԥlԥr, yԥni
“deúik”lԥr ԥmԥlԥ gԥlir. Antarktida üzԥrindԥki atmosfer
qıúda Yer kürԥsindԥn qütb burul÷anı adlanan külԥyin tԥbii
böhranı ilԥ tԥcrid olunur. Qıú vaxtı soyuq vԥ qaranlıq
hava úԥraitindԥ atmosferdԥ qütb stratosfer dumanları
ԥmԥlԥ gԥlir. Bu zaman tԥsirsiz xlor günԥú iúı÷ı altında
hԥmin buludların sԥthindԥ ozonla kimyԥvi reaksiyaya
girԥrԥk ozon qatını aúılamayan maddԥyԥ çevrilir. Bunun
nԥticԥsindԥ dԥ hԥr bahar günԥú güclԥnir. Antarktida
stratosferinin yetԥrincԥ qızdı÷ı vԥ belԥcԥ dԥ onu qalan
dünyadan tԥcrid edԥn qütb stratosfer buludlarını da÷ıtdı÷ı
vaxt “deúik” yenidԥn yox olur. Ԥn geniú “deúiklԥr” son illԥr
müúahidԥ olunur. Naziklԥúmԥ ԥn çox 15-30 km

194
hündürlüklԥrdԥ baú verir ki, burada ozonun
konsentrasiyası yüksԥk olur.
Ozon qatının miqdarı Dobson vahidi ilԥ ölçülür.
Oturaca÷ının sahԥsi 1 sm2 olan vertikal sütunda normal
tԥzyiq vԥ temperaturda olan ozonun miqdarı Dobson
vahidi adlanır. Yer kürԥsindԥ ozonun orta miqdarı
tԥxminԥn 300 Dobson vahididir. Müxtԥlif co÷rafi
sahԥlԥrdԥ onun qiymԥti 230-500 Dobson vahidi arasında
dԥyiúir.
Ozon qatının kԥskin naziklԥúmԥsi tԥhlükԥsi ilk dԥfԥ
Antarktida üzԥrindԥ müúahidԥ olunmuúdur. Müԥyyԥn
edilmiúdir ki, onun miqdarı burada yaz aylarında dԥhúԥtli
surԥtdԥ azalır. Bu vaxt ԥmԥlԥ gԥlԥn ozon dԥliyinin ölçüsü
hԥtta ABù-ın ԥrazisindԥn dԥ böyükdür.
Ultrabԥnövúԥyi úüalanmadan mühafizԥ qatının
naziklԥúmԥsi bütün canlı orqanizmlԥr üçün mԥhvedici ola
bilԥr. Vԥziyyԥtin ciddiliyi onunla dԥrinlԥúir ki, ozon qatının
bir faiz naziklԥúmԥsi, bizԥ tԥsir edԥn ultrabԥnövúԥyi
úüalanmanın iki faiz artmasına sԥbԥb olur.
Ozon qatının naziklԥúmԥsi sayԥsindԥ ultrabԥnövúԥyi
úüalanmanın artması bitkilԥrԥ, dԥnizin flora vԥ faunasına
ciddi tԥsir göstԥrir. Buzlaqların ԥrimԥsi sürԥtlԥnir. Son
100 ildԥ okeanın sԥviyyԥsi 10-15 sm artmıúdır.

195
Proqnozlar göstԥrir ki, ԥgԥr Yer kürԥsindԥ olan buzlaqlar
tam ԥrisԥ, o zaman okean sularının sԥviyyԥsi 60 metr
qalxar, bunun isԥ nԥ demԥk oldu÷unu tԥsԥvvür etmԥk o
qԥdԥr dԥ çԥtin deyil. Buzlaqlardan ayrılan aysberqlԥr
okeanda üzԥn gԥmilԥr üçün tԥhlükԥ mԥnbԥyinԥ çevrilirlԥr.
Dünyanın sivil su ehtiyatının 70%-nin Antarktida
materikindԥ olması vԥziyyԥti daha da mürԥkkԥblԥúdirir vԥ
tԥhlükԥli edir. Belԥ ki, materikin müԥyyԥn yerlԥrindԥ
intensiv buz ԥrimԥlԥri davam edir. Buz ԥrimԥlԥri
Antarktidada 8 min il ԥvvԥl baúlanmıúdır. Bu tԥbii prosesi
ozon qatının naziklԥúmԥsi daha da intensivlԥúdirmiúdir.
Arktika ԥrazisindԥ dԥ, demԥk olar ki, eyni vԥziyyԥt
yaranmıúdır. Bu hal xüsusilԥ son illԥr hԥr iki ԥrazinin
üzԥrindԥ ozon qatının naziklԥúmԥsi ilԥ daha tԥhlükԥli
xarakter almaqdadır.
Ozon qatının yeyilԥrԥk naziklԥúmԥsinin vԥ nԥhayԥt
da÷ılmasının ԥn ԥsas sԥbԥbkarı xlorlu-flüorlu
karbohidrogenlԥr (XFK) – freonlardır.
1974-cü ildԥ Pol Kratsen uzun zaman xlorflüorlu
karbohidrogenlԥrdԥn istifadԥ edildikdԥ ozonun potensial
tükԥnmԥsinin model analizlԥrinԥ aid tԥdqiqatlarını çap
etdirir. Analitik tԥhlil bu birlԥúmԥlԥrdԥn istifadԥ edilmԥsi
nԥticԥsindԥ 40 km hündürlükdԥ ozonun qatılı÷ının 1974-

196
cü ilin sԥviyyԥsindԥn 40% azalmasının mümkünlüyünü
göstԥrmiúdir.
Freonlar kimya sahԥsindԥ vԥ mԥiúԥtdԥ – soyudu-
cularda, kondisionerlԥrdԥ, aerozol qablaúdırmalarda
geniú tԥtbiq edilir. Onlar özlüyündԥ toksiki deyillԥr, lakin
çox davamlıdırlar vԥ tez-gec havanın turbulent hԥrԥkԥti
nԥticԥsindԥ stratosferԥ düúürlԥr. Orada, ozonun
miqdarının maksimum oldu÷u 20-25 km hündürlükdԥ
freonlar günԥúin ultrabԥnövúԥyi úüalanmasının tԥsirindԥn
parçalanaraq sԥrbԥst xlor ԥmԥlԥ gԥtirir. Sonuncu isԥ
ozonun tԥbii da÷ılması prosesini sürԥtlԥndirir. Belԥ
hallarda çox vaxt deyirlԥr: Bir xlor molekulu 10 min
ozon molekulunu mԥhv etmԥyԥ bԥs edir.
XX ԥsrin 70-ci illԥrindԥ freonların dünya üzrԥ
istehsalını vԥ onların atmosferԥ düúmԥ hԥcmini
hesablayan mütԥxԥssislԥr belԥ qԥrara gԥlmiúlԥr ki, ԥgԥr
onun istehsal sürԥti azalmasa, onda ozon qatının
düzԥlmԥsi mümkün olmayacaqdır. Bu tԥhlükԥnin
mahiyyԥtini dԥrk edԥn bir sıra ölkԥlԥr – Norveç, øsveç,
Finlandiya, ABù o zaman aerozol qablaúdırmalarda
freonların tԥtbiqini tamamilԥ dayandırırlar.
Ozon problemi – qlobal problemdir. O, kԥskin
istilԥúmԥ, quraqlıq, biosferԥ tԥsir, iqlimin dԥyiúilmԥsi kimi

197
tԥhlükԥli tԥzahürlԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi ilԥ müúayiԥt olunur.
Bunun nԥticԥsidir ki, son ԥsrdԥ Yer kürԥsindԥ orta illik
temperatur 0,3-0,60ɋ artmıúdır. Qlobal istilԥúmԥ yerin
atmosferindԥ karbon qazı, azot oksidi vԥ metanın
miqdarının artması nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlir. Son ԥsrdԥ
karbon qazının miqdarı xeyli artmıúdır. Bu qazlardan
ibarԥt tԥbԥqԥ isti havanın stratosferԥ çatmasına mane
olur vԥ nԥticԥdԥ stratosfer soyuyur; demԥli, ozon qatının
naziklԥúmԥsi davam edir. Belԥcԥ dԥ yerin atmosferindԥ
havanın temperaturu artma÷a baúlayır. Meúԥlԥr mԥhv
olur, sԥhralaúma sürԥtlԥnir, quraqlıq yaranır. Bütün
bunlar isԥ canlı alԥmԥ ciddi tԥsir göstԥrir. Ultrabԥnövúԥyi
radiasiyanın artması bioresursların azalmasına sԥbԥb
olur. Yer sԥthinԥ çatan úüa miqdarının istԥnilԥn
intensivlikdԥ artması, yerin hԥyat strukturlarına vԥ onların
ԥtraf mühitinԥ çox ciddi zԥrԥr vurmaqla potensial tԥhlükԥ
mԥnbԥyi yaradır.
Statistik mԥlumatlar göstԥrir ki, insan üçün ozon
qatının tükԥnmԥsinin ԥn a÷ır nԥticԥsi – dԥri xԥrçԥngi vԥ
bԥdxassԥli melanoma xԥstԥliklԥri, gözün kataraktası vԥ
göz büllurcuqlarının deformasiyasıdır. Son 20 ildԥ mԥhz
ozon qatının naziklԥúmԥsinin nԥticԥsi olaraq 30-dan çox
tԥhlükԥli xԥstԥliklԥr ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Ԥtraf Mühitin

198
Mühafizԥ Agentliyi hesab edir ki, ԥgԥr XFK-nın
istifadԥsinԥ nԥzarԥt olunmasa, ԥn yaxın vaxtlarda
katarakta daha 18 milyon nԥfԥrԥ yayıla bilԥr. Burada ԥn
tԥhlükԥli hal odur ki, ozon qatının naziklԥúmԥsini
sürԥtlԥndirԥn ԥsas maddԥlԥr mԥhz uzunömürlü kimyԥvi
maddԥlԥrdir. Belԥ ki, XFK-11, XFK-12 vԥ XFK-13
maddԥlԥrinin atmosferdԥ orta qalma müddԥti müvafiq
olaraq 50, 102 vԥ 85 ildir. Demԥli bu kimyԥvi
maddԥlԥrdԥn istifadԥni hԥtta dayandırdıqda belԥ, onların
ozon qatını aúılaması hԥlԥ uzun zaman davam edԥcԥkdir.
BMT-nin rԥsmi mԥlumatlarına görԥ, ozon qatının cԥmi
1% azalması dünyada 100 min yeni katarakta hadisԥsinin
vԥ 10 min dԥri xԥrçԥnginin yaranması ilԥ nԥticԥlԥnir.
Bundan baúqa, ozon qatının da÷ılması parnik effektinin
güclԥnmԥsinԥ, bioresursların, xüsusilԥ su ekosistem-
lԥrinin depressiyasına, torpa÷ın deformasiyasına, ԥtraf
mühitin ümumi çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur.
Qlobal problemlԥrdԥn üçüncüsü havada radioaktiv
izotopların yayılması problemidir. Hazırda dünyada
enerji istehsalının 10%-i atom elektrik stansiyalarında
alınır. Atom reaktorlarının böyük qismi hԥrbi mԥqsԥdlԥr
üçün inúa edildiyindԥn onların kiçik modifikasiya ilԥ enerji
istehsalında istifadԥ edilmԥsi hԥmiúԥ müԥyyԥn tԥhlükԥ

199
törԥdir. Çernobıl qԥzası nԥticԥsindԥ Yer sԥthinin demԥk
olar ki, hԥr yerindԥ bԥzi radioaktiv izotopların qatılı÷ının
(mԥsԥlԥn, C14 izotopunun) artması müúahidԥ olunur.
Lokal problemlԥr 3 böyük qrupu ԥhatԥ edir:
1. "tüstü – duman toplantısı yaxud "smoke" ;
2. "turú" ya÷ıntılar.
3. "sԥhra" (quraqlıq) hadisԥsi.
Birinci qrup problemlԥr atmosfer havasına atılan ilkin
qazlar arasında kimyԥvi reaksiyalar getmԥsi nԥticԥsindԥ
daha mürԥkkԥb maddԥlԥrin yaranmasını ԥhatԥ edir. Bu
reaksiyalar hԥm katalitik üsulla, hԥm dԥ Günԥú úüalarının
tԥsiri ilԥ (fotokimyԥvi) baú verir. Nԥticԥdԥ eroksidlԥr
adlanan çox zԥhԥrli birlԥúmԥlԥr yaranır. Mԥsԥlԥn, azot-4
– oksid qazı fotokimyԥvi üsulla parçalanır vԥ kimyԥvi
proseslԥrin baúlanmasına sԥbԥb olur. Karbohidrogen
birlԥúmԥlԥr olduqda gözyaúardıcı maddԥ olan
peroksiasetilnitrat ԥmԥlԥ gԥlir, ozonun qatılı÷ı artır.
Troposferdԥ ozon qatılı÷ının artması bitkilԥrdԥ baú verԥn
fotosintez prosesinԥ ԥks tԥsir göstԥrir, hԥtta polimer
materialların xarab olmasına sԥbԥb olur.
“Turú” ya÷ıntılar atmosferdԥn kükürd qazının (SO2),
azot oksidlԥrinin (NOx), xlorlu birlԥúmԥlԥrin, karbon
qazının (CO2) havadakı suda (rütubԥtdԥ) hԥll olaraq

200
turúulara çevrilmԥsi nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlir. Su mühitindԥ
yaúayıú üçün onun turúulu÷u (pH- göstԥricisi) 4,5-dԥn
kiçik olmamalıdır. Bԥzi “turú” ya÷ıúlarında bu göstԥrici 1,7
– 2,5 tԥrtibindԥ olur. “Turú” ya÷ıúlar memarlıq abidԥlԥrinin
sԥthi eroziyasının sürԥtlԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur.
Lokal problemlԥr sırasına daxil olan üçüncü hadisԥ
“sԥhra” (quraqlıq) hadisԥsidir. Bu hadisԥ silsilԥ da÷lar
arasında düzԥnlik zonalarda karbon qazının öz a÷ırlı÷ının
tԥsiri ilԥ, qatılı÷ının artması nԥticԥsindԥ Yer sԥthinin
temperaturunun artması ilԥ ԥlaqԥdardır. Göründüyü kimi
atmosferԥ atılan antropogen tullantılar bütövlükdԥ ekoloji
balansın pozulmasında mühüm rol oynayır. Son illԥrdԥ
karbon qazının vԥ stratosfer ozonunu mԥhv edԥn
freonların miqdarını azaltmaq üçün beynԥlxalq miqyasda
qԥrarlar qԥbul edilmiúdir.
Beynԥlxalq “Worldwatch Institute”nun mԥlumatına
görԥ 1990-cı ildԥn 2000-ci ilԥ kimi torpa÷ın mühafizԥsi
üçün kapital qoyuluúu 6 dԥfԥ, meúԥlԥrin bԥrpası üçün 3,5
dԥfԥ, enerji istifadԥsinin sԥmԥrԥliliyini artırmaq üçün 2
dԥfԥ, yeni enerji növlԥrinin istifadԥsi üçün 15 dԥfԥ
artmıúdır. ønkiúaf etmiú ölkԥlԥrdԥ ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsi
nԥticԥsindԥ dԥyԥn ziyan ümumi milli gԥlirin 1-3%-ni tԥúkil
edir. 70-ci illԥrdԥ ABù-da ԥtraf mühitin mühafizԥsi üçün

201
ayrılan kapital qoyuluúu aúa÷ıdakı kimi olmuúdur (su
mühitinin mühafizԥsi üçün 40%, havanın mühafizԥsi üçün
38%, bԥrk tullantıların utilizasiyası üçün 15%. Ancaq
sԥhiyyԥ mԥqsԥdlԥri üçün hԥr adama çԥkilԥn xԥrc 1-ton
toz üçün 400-700 (1-ton CO2 üçün 300-700), 1-ton CO
qazı üçün –180 – 300 dollar tԥúkil edir.
Azԥrbaycanın iri sԥnaye úԥhԥrlԥri olan Bakı, Gԥncԥ,
Sumqayıt, Mingԥçevir vԥ ùirvanın atmosfer havasında
azot oksidi, formaldehid, benzopiren, xlor vԥ fenolun
qatılı÷ı normativdԥn 1,5 - 3,3 dԥfԥ artıq olur. Bir sıra
sԥnaye müԥssisԥlԥri – Azԥrenerji, Neft úirkԥti, Neft vԥ
qazçıxarma, Azԥrkimya, Sintezkauçuk, Azԥrmetal,
Mԥdԥn, Elektrotexnika, Tikinti vԥ b. müԥssisԥlԥrindԥ 13
mindԥn çox stasionar mԥnbԥlԥr, 10 minԥ yaxın
mütԥúԥkkil mԥnbԥlԥr havanın çirklԥnmԥsindԥ mühüm rol
oynayır.

7.6. Atmosfer çirklԥnmԥlԥrinin nԥticԥlԥri

Havanın çirklԥnmԥsi insan, heyvan vԥ bitki

orqanizmlԥrinԥ zԥrԥrli tԥsir göstԥrԥrԥk xalq tԥsԥrrüfatına
böyük ziyan gԥtirir, biosferdԥ dԥrin dԥyiúikliklԥr törԥdir.
Çirklԥnmiú havanın insanlara tԥsiri hԥm birbaúa, hԥm dԥ
dolayı yolla baú verir. Çirklԥnmiú havanın insanlara

202
birbaúa tԥsiri zamanı çirklԥndiricilԥr qaz vԥ ya toz halında
tԥnԥffüs zamanı hava ilԥ birlikdԥ orqanizmԥ düúür vԥ ona
birbaúa tԥsir edԥrԥk müxtԥlif növlü xԥstԥliklԥr vԥ
zԥhԥrlԥnmԥlԥrԥ sԥbԥb olur. Müxtԥlif mԥnúԥli tozlarla (da÷
suxurları, torpaq, his, kül hissԥciklԥri) doydurulmuú
havanın insan orqanizminԥ tԥsiri dԥ birbaúa tԥsirlԥrԥ
aiddir. Hԥr il atmosferԥ atılan tozların ümumi miqdarı 2
mlrd tonla qiymԥtlԥndirilir ki, onun da 10-20 % - i
antropogen mԥnúԥli aerozolların payına düúür. Tozlu
hava ilԥ uzunmüddԥtli tԥnԥffüs insanlarda vԥ ev
heyvanlarında tozlu pnevmoniya adı almıú xԥstԥlik ԥmԥlԥ
gԥtirir. Havanın çirklԥnmԥsi dolayı zԥrԥrli tԥsir dԥ göstԥrԥ
bilԥr. Havanın çirklԥnmԥsi su, torpaq vԥ bitkilԥrdԥ möh-
kԥm anomaliyaların ԥmԥlԥ gԥlmԥsi ilԥ müúayԥt olunur.
Belԥ çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrinin parametrlԥri müxtԥlifdir.
Sԥnaye müԥssԥlԥrinin zԥrԥrli tԥsiri ԥsasԥn enerji
istehsalı ilԥ ba÷lıdır. Hazırda yer üzԥrindԥ ∼ 3x1020 coul
enerji istehsal olunur. Bu miqdar enerji istehsalı üçün
planetin hԥr adamı ildԥ 2 ton kömür vԥ ya 1,5 ton neft
yandırmıú olur. Kömürlԥrin vԥ neftin tԥrkibindԥ kükürd,
azot vԥ digԥr zԥrԥrli elementlԥr qarıúı÷ı oldu÷undan
yanma prosesindԥ SO2, NO2 qazları, radioaktiv
elementlԥr vԥ birlԥúmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥlir. Hԥr il atmosferԥ

203
180x106 ton kükürd qazı buraxılır, bunun da 150x106
tonunu sԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantıları tԥúkil edir.
Havanın çirklԥndirilmԥsi yeni bir problem deyil. Son iki
yüzillikdԥ bir çox avropa ölkԥlԥrinin iri sԥnaye
mԥrkԥzlԥrindԥ hava çirklԥnmԥlԥri ciddi tԥhlükԥ törԥtmԥyԥ
baúlamıúdır. Lakin uzun müddԥt bu çirklԥnmԥlԥr yerli
xarakter daúıyırdı. O zaman fabrik vԥ zavodlar az
oldu÷una görԥ tüstü vԥ his atmosferin nisbԥtԥn mԥhdud
hissԥsini çirklԥndirirdi vԥ asanlıqla tԥmiz hava hissԥsi ilԥ
qarıúdırılaraq zԥiflԥúdirilirdi. XX ԥsrdԥ sԥnaye vԥ
nԥqliyyatın sürԥtlԥ inkiúafı ilԥ ԥlaqԥdar olaraq atmosfer
havasına o qԥdԥr çirklԥndiricilԥr atılma÷a baúladı ki, artıq
bu miqdar çirklԥndiricinin havada da÷ıdılması mümkün
olmadı. Belԥliklԥ havada çirklԥndirici maddԥlԥrin qatılı÷ı
artma÷a baúlayır ki, bu da biosferin tԥhlükԥli vԥ labüd
çirklԥnmԥsi ilԥ nԥticԥlԥnir. Atmosfer havasının
çirklԥnmԥsi sԥnaye úԥhԥrlԥrindԥ vԥ onlara yaxın
sahԥlԥrdԥ daha yüksԥkdir. Atmosferi çirklԥndirԥn
mԥnbԥlԥr arasında kimya sԥnayesi xüsusi yer tutur.
Kimya sԥnayesi atmosferԥ kükürd 4 oksid (SO2),
hidrogensulfid (H2S), azot oksidlԥri (NO, NO2), karbohid-
rogenlԥr (ɋxɇy), hallogenlԥr (F2, ɋl2) vԥ s. göndԥrir.
Müԥssisԥlԥrin sıxlı÷ı kimya sԥnayesi üçün çox xarakterik

204
xüsusiyyԥtdir vԥ bu da ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsini artırır.
Atmosferԥ atılan maddԥlԥr bir-birlԥri ilԥ kimyԥvi
reaksiyaya girԥrԥk yüksԥktoksiki birlԥúmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥtirԥ
bilԥr. Duman vԥ bԥzi digԥr tԥbii hadisԥlԥrlԥ birlikdԥ
kimyԥvi maddԥlԥrin yüksԥk qatılı÷a malik oldu÷u yerlԥrdԥ
“fotokimyԥvi smoq” (tüstü, duman, nԥm vԥ kimyԥvi
birlԥúmԥlԥr qarıúı÷ı) meydana gԥlir. ølbԥil avtomobil
nԥqliyyatının ayırdı÷ı iúlԥnmiú qazlarla atmosfer
havasının çirklԥnmԥsi artmaqda davam edir. ABù–da
atmosfer çirklԥnmԥlԥrindԥ avtomobil nԥqliyyatının ümumi
payı 60 %-ԥ çatır. øúlԥnmiú qazlarla havaya dԥm qazı,
azot oksidlԥri, karbohidrogenlԥr, qur÷uúun vԥ onun
birlԥúmԥlԥri daxil olur. Daxili yanma mühԥrriklԥrindԥ
faydalı iú ԥmsalının artırılması vԥ detonasiyanın
azaldılması mԥqsԥdilԥ dizel yanacaqlarına vԥ benzinԥ
aúqar kimi ԥlavԥ olunan tetraetilqur÷uúunun sayԥsidԥ
qur÷uúun vԥ onun törԥmԥlԥri [ɌEQ — Ɋɖ(ɋ2ɇ5)4]
atmosferԥ daxil ola bilir. Nԥticԥdԥ 1 litr belԥ benzinin
yanması zamanı havaya 200 – 400 mq qur÷uúun düúür.
30–cu illԥrin ԥvvԥllԥrindԥ, nԥ zaman ki, avtonԥqliyyat
yanacaqlarına tetraetilqur÷uúun ԥlavԥ olunma÷a baúlandı
o zamandan da aviasiya, avtomobil, gԥmi vԥ teplovoz
mühԥrriklԥri atmosferԥ çox sürԥtlԥ qur÷uúun atma÷a

205
baúladılar. Atmosferԥ düúԥn qur÷uúun hissԥciklԥrinin 70
– 80% –i bir mkm-dԥn kiçik ölçülԥrdԥ olur. Mԥlumdur ki,
úԥhԥr havasında qur÷uúunun miqdarı kԥnd yerlԥrindԥkinԥ
nԥzԥrԥn 20 dԥfԥ, dԥnizdԥkinԥ nԥzԥrԥn 2000 dԥfԥ çoxdur.
ønsan qanında qur÷uúun ionları qatılı÷ının 0,80 hissԥ/mln
–a qԥdԥr artması a÷ır qur÷uúun zԥhԥrlԥnmԥsi törԥdir:
anemiya, baú vԥ ԥzԥlԥ a÷rısı, úüurun itmԥsilԥ bayılma
hallarına sԥbԥb olur. Amerikalıların qanında qur÷uúunun
orta sԥviyyԥsi – 0,25, benzindoldurma mԥntԥqԥlԥrindԥ
iúlԥyԥn iúçilԥrinkindԥ isԥ 0,34 – 0,40 - ԥ qԥdԥr olur.
Qur÷uúunun daha yüksԥk qatılı÷ı (0,40 — 0,60
hissԥ/mln.) úԥhԥr mԥhԥllԥlԥri körpülԥri yanında oynayan
uúaqların qanında müúahidԥ edilmiúdir, belԥ ki, iúlԥnmiú
qazlar havadan a÷ır oldu÷u üçün uúaqların tԥnԥffüs
etdiklԥri yerin aúa÷ı qatında toplanır. Nԥqliyyat yollarının
yaxınlı÷ında iúlԥnmiú qazlar qatılı÷ının yüksԥk olması
bitkilԥrԥ pis tԥsir göstԥrir, yarpaqların saralması vԥ erkԥn
xԥzanın baú vermԥsi vԥ nԥticԥdԥ dԥ onların mԥhv
olmasına sԥbԥb olur. Atmosfer havasının xlorftormetanlar
vԥ ya freonlarla çirklԥnmԥsi ciddi fԥsadlar törԥdir.
Atmosferin yüksԥk hündürlüklԥrindԥ, stratosferdԥ vԥ
mezosferdԥ freonların meydana çıxması soyuducu

206
qur÷ularda, aerozol balonlarının istehsalında freonlardan
geniú istifadԥ olunmasının nԥticԥsidir.
Ozon stratosferin yuxarı vԥ mezosferin aúa÷ı qatında
aúa÷ıdakı reaksiya nԥticԥsindԥ yaranır:
⎯→ O⋅ + O⋅
O2 + hν ⎯ ........ (7.1)
O2 + O⋅ ⎯
⎯→ O3 ........(7.2)
Ozon qatının da÷ılmasına sԥbԥb stratosferdԥ olan
xlorflüormetanların tԥsiridir. Bu nԥticԥyԥ ilk dԥfԥ 1974-cü
ildԥ amerika alimlԥri ù.Roulend vԥ M.Molina gԥlmiú vԥ
buna görԥ dԥ Nobel mükafatını almıúlar. Freonlar
atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq orada olan ozon
qatını da÷ıdırlar. Freonlar yüksԥk stabilliyԥ malik olan
birlԥúmԥlԥrdir. Onlar atmosferin aúa÷ı qatında günԥú
úüalarının uzun dal÷alarını udmaq vԥ onların tԥsirinԥ
mԥruz qalmaq qabiliyyԥtinԥ malik deyillԥr. Odur ki, onlar
atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq qısa dal÷alı úüalar
tԥsirindԥn öz tԥrkibindԥ olan xloru ayırır. Ayrılmıú xlor vԥ
ozon (O3) reaksiyaya girir:
O3 + CI ⎯
⎯→ CIO + O2 ............(7.3)
CIO + O ⎯
⎯→ CI + O2 ............(7.4)
Ayrılmıú bir atom xlor 100000 molekul ozonu (O3 )
da÷ıtmaq qabiliyyԥtinԥ malikdir. Ozonun azalması
atmosferin parnik effektinin artmasına, torpa÷ın

207
mԥhsuldarlı÷ının azalmasına, çoxlu sayda faciԥli
xԥstԥliklԥrin baú vermԥsinԥ, ԥtraf mühitin ümumi
çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. 1985-ci ildԥ Venada ozon
qatının mühafizԥsi haqqında Konvensiya qԥbul
olunmuúdur. 1987-ci ildԥ isԥ Monrealda ozonda÷ıdıcı
maddԥlԥrin atmosferԥ atılmasının azaldılması haqqında
protokol imzalanmıúdır. Mütԥxԥssislԥrin hesablamalarına
görԥ ozon ekranının 7–12% azalması 297 nm dal÷a
uzunlu÷una malik olan ultrabԥnövúԥyi úüaların
intensivliyinin 10 dԥfԥ artmasına sԥbԥb olur vԥ bununla
ԥlaqԥdar olaraq dԥri xԥrçԥngi ilԥ xԥstԥlԥnԥn insanların
sayı da bir neçԥ dԥfԥ artır. Ozon ekranı qatının
azalmasına turboreaktiv tԥyyarԥlԥrin atmosferԥ atdıqları
qazlar, raketlԥrin uçuúu, atmosferdԥ aparılan müxtԥlif
eksperimentlԥr sԥbԥb olur. Yer atmosferinԥ hԥr il orta
hesabla 400 mln tona qԥdԥr ԥsas çirklԥndiricilԥr tullanır:
kükürd 4 oksid, azot oksidlԥri, karbon 4 oksid vԥ bԥrk
hissԥciklԥr. Atmosferin çirklԥndirilmԥsindԥ inkiúaf etmiú
ölkԥlԥrin payı aúa÷ıdakı kimidir: kükürd oksidinԥ görԥ –
12% (Rusiya), 21% (ABù); azot oksidlԥrinԥ görԥ – 6%
(Rusiya), 20% (ABù); karbon oksidinԥ görԥ – 10%
(Rusiya), 70% (ABù).

208
 Havada kükürd 4-oksidinin miqdarının artması meúԥ
massivlԥrinԥ öldürücü tԥsir göstԥrir, zԥdԥlԥnmiú meúԥ
sahԥlԥri ilbԥil artmaqdadır. Qeyd etmԥk lazımdır ki, SO2-
nin atmosferdԥ paylanması qeyri müntԥzԥm olur. Bu hal
onun atmosferdԥ az müddԥt ԥrzindԥ asılı vԥziyyԥtdԥ
qalması ilԥ izah edilir. Mԥsԥlԥn, kontinental sahԥdԥ
havada olan SO2 10 saatdan sonra tamamilԥ baúqa
maddԥyԥ, adԥtԥn sulfat turúusuna çevrilir. Kükürd
qazlarının sulfatlara çevrilmԥsi prosesi amonyakın iútirakı
ilԥ daha sürԥtlԥ gedir. Havadakı nԥmliyin artması kükürd
turúusunun artmasına sԥbԥb olur. Atmosferԥ atılan
çirklԥndirici maddԥlԥrin hava ilԥ qarúılıqlı tԥsiri onların bir-
birlԥri ilԥ tԥsirlԥrindԥn daha çoxdur. øúıq tԥsirindԥn SO2
molekulları aktivlԥúԥrԥk oksidlԥúir. Müxtԥlif tԥdqiqatlar
nԥticԥsindԥ müԥyyԥn edilmiúdir ki, a÷ ciyԥr, xԥrçԥng, dԥri
vԥ digԥr pataloji xԥstԥliklԥr atmosfer havasının
çirklԥndirilmԥsi ilԥ sıx ԥlaqԥdardır. Mԥsԥlԥn, havada
kükürd qazlarının qatılı÷ı 0,13 mq/m3 olduqda xroniki
bronxit xԥstԥliyi 13%-ԥ, 0,78 mq/m3 qatılıqda isԥ 26,7%-ԥ
çatır. Havada kükürd qazlarının qatılı÷ının artması ilԥ
uúaq xԥstԥliklԥrinin dԥ artması müúahidԥ olunur.
Atmosferdԥ olan çirklԥndirici maddԥlԥr bitki alԥminԥ dԥ
böyük tԥsir göstԥrir. Adԥtԥn bitkilԥr SO2 –yԥ çox hԥssas

209
olur. O, yarpaqların xlorofilini da÷ıdaraq fotosintez
prosesinin getmԥsini lԥngidir. Kükürd qazlarının bitki
alԥminԥ tԥsiri tԥkcԥ onun qatılı÷ından yox, hԥmçinin
bitkinin özünün xüsusiyyԥtindԥn dԥ asılıdır. SO2–nin
taxıla tԥsiri nԥticԥsindԥ mԥhsuldarlıq 30-40% aúa÷ı
düúür.
østehsalata xidmԥt üçün sԥnaye vasitԥlԥrinin istifadԥ
olunmasından asılı olaraq il ԥrzindԥ havaya 1,2 mln-dan
2,1 mln tona qԥdԥr, hԥtta bir az da çox miqdarda zԥrԥrli
maddԥlԥr buraxılır. Belԥliklԥ, respublikanın Dövlԥt
Statistika ødarԥsinԥ ԥsasԥn 1991-ci ildԥ zԥrԥrli
maddԥlԥrin ümumi miqdarı 2,6 mln ton tԥúkil etmiúdir ki,
bura 112 min ton bԥrk toz hissԥciklԥri, 93 min ton kükürd
dioksid, 638 min ton karbon dioksid, 82 min ton azot
oksidi, 1,665 min ton hidrokarbonat, 37 min ton dԥyiúkԥn
üzvi maddԥlԥri daxil etmԥk olar. Faktiki göstԥricilԥr isԥ
ԥslindԥ daha yüksԥkdirlԥr. Atmosferi neft emalı zavodları,
neft - kimya sԥnayesi sahԥlԥri, elektrostansiyalar,
metallurgiya vԥ tikinti materialları sԥnayesi sahԥlԥri
tullantıları ilԥ çirklԥnmiú Bakı vԥ Sumqayıt úԥhԥrlԥri
atmosfer hԥcminin dԥyiúmԥsinԥ do÷ru aparır. Havanın
çirklԥnmԥsinԥ hԥmçinin öz ԥhԥmiyyԥtli tԥsirini yol
nԥqliyyatı da göstԥrir. Gԥncԥ, Mingԥçevir, ùirvan,

210
Sumqayıt vԥ Bakı úԥhԥrlԥrindԥ tԥk hava deyil hԥmçinin
ümumiyyԥtlԥ ԥtraf mühit çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu
úԥhԥrlԥr Bakı 66,1%, Sumqayıt 4,5%, Gԥncԥ 3%,
Mingԥçevir 2,5%, ùirvan 5% tԥúkil etmԥklԥ
respublikadakı bütün tullantıların 80%-ni ԥhatԥ edir. 1990
vԥ 1991 - ci illԥrdԥ vahid sahԥyԥ düúԥn tullantıların çԥkisi
Bakıda 400 t/km2, Sumqayıtda 1200 t/km2, Gԥncԥdԥ 550
t/km2, ùirvanda 1000 t/km2, Mingԥçevirdԥ 480 t/km2
oldu÷u halda Azԥrbaycan üçün orta göstԥrici 24 t/km2 idi
ki, bu da ümumi SSRø üzrԥ orta göstԥricidԥn 10 dԥfԥ çox
idi (2,3 t/km2). SSRø - nin da÷ılması vԥ iqtisadi ԥlaqԥlԥrin
kԥsilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar müԥssisԥlԥr öz tam imkanlarına
uy÷un iúlԥmԥdiyindԥn (35%) tullantıların miqdarı nisbԥtԥn
azalsa da, tԥhlükԥli komponentlԥr diapazonu öz
sԥviyyԥsindԥ qalmaqdadır (Bakı vԥ Sumqayıtda 60-70
komponent). Bu úԥhԥrlԥrdԥ havanın çirklԥnmԥsi hԥddԥn
çox iúlԥnmiú avadanlıq vԥ köhnԥlmiú proseslԥrlԥ, hansılar
ki, artıq 40-50 ildir ki tԥzԥlԥnmir, hԥmçinin Azԥrbaycanda
rahat ԥldԥ edilԥn tԥbii qaz ԥvԥzinԥ kükürdlü neft
yanaca÷ının yandırılması ilԥ ԥlaqԥdardır.
Atmosfer çirklԥnmԥlԥrinin ԥn tԥhlükԥli mԥnbԥlԥrindԥn
biri dԥ avtomobil nԥqliyyatıdır. 1900-cü ildԥ dünyada 11
min, 1950 –ci ildԥ 48 mln, 1970-ci ildԥ 181 mln, 1982-ci

211
ildԥ 330 mln, hal-hazırda 500 mln-dan artıq avtomobil
vardır. Onlar yüz milyon tonlarla bԥrpa olunmayan neft
mԥhsulları ehtiyatlarını yandırırlar. Xüsusilԥ, yalnız Qԥrbi
Avropada avtomobillԥr (daxili yanma mühԥrriklԥri ilԥ)
bütün sԥrf olunan neftin 45%-ini iúlԥdir. Hesablamalara
görԥ hԥr bir avtomobil il ԥrzindԥ atmosferԥ 600 — 800 kq
karbon oksidi, 200 kq-a qԥdԥr yanmayan
karbohidrogenlԥr vԥ 40 kq-a qԥdԥr azot oksidlԥri
tullayırlar. Avtomobillԥrin iúlԥnmiú qazlarının tԥrkibindԥ
280 zԥrԥrli komponentlԥr vardır ki, onlardan da bԥzilԥri
kanserogen xassԥlԥrԥ malikdirlԥr. Avtomobil nԥqliyyatı
ԥtraf mühiti çirklԥndirԥn ԥsas mԥnbԥlԥrdԥn biridir. Bir sıra
xarici ölkԥlԥrdԥ (Fransada, ABù, Almaniyada) bütün
çirklԥnmԥlԥrin 50–60%-ni avtomobil nԥqliyyatı tԥúkil edir.
Bԥzi regionlarda tullantıların yarıdan çoxu nԥqliyyatın
payına düúür: 1995-ci ildԥ Fransada avtomobil
nԥqliyyatının atmosferԥ atdı÷ı tullantıların miqdarı: 90% –
ɋɈ, 75% – azot oksidlԥri, 1/3 – uçucu üzvi birlԥúmԥlԥr vԥ
bԥrk hissԥciklԥr. Tullantıların ԥsas hissԥsini yük vԥ minik
avtomobillԥri yaradır.

7.7. Atmosferin radioaktiv çirklԥnmԥlԥri

212
 Radioaktiv maddԥlԥr bitki, heyvan vԥ insanlar üçün
xüsusilԥ tԥhlükԥli hesab olunur. Radioaktiv çirklԥnmԥlԥrin
mԥnbԥlԥri ԥsasԥn texnogen mԥnúԥli olur. Atom, hidrogen
vԥ neytron bombalarının eksperimental partlamalarında,
termonüvԥ silahlarının hazırlanması ilԥ ba÷lı olan müxtԥlif
istehsal sahԥlԥrindԥ, atom reaktorlarında, elektrik
stansiyalarında, radioaktiv maddԥlԥr istifadԥ olunan
müԥssisԥlԥrdԥ, radioaktiv tullantıların zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi
stansiyalarında, atom qur÷uları vԥ müԥssisԥlԥri
tullantılarının saxlanılan anbarlarında, nüvԥ yanacaq-
larının istehsalı vԥ istifadԥ olunması ilԥ mԥú÷ul olan
müԥssisԥlԥrdԥ qԥza vԥ sızmalar zamanı radioaktiv
çirklԥnmԥlԥr müúahidԥ oluna bilԥr. Radioaktiv
çirklԥnmԥlԥrin tԥbii mԥnbԥlԥri ԥsasԥn yüksԥk tԥbii
radioaktivliyԥ malik olan (qranitlԥr, peqmatitlԥr,
qranodioritlԥr) uran filizlԥri vԥ da÷ süxurlarının üst
tԥbԥqԥyԥ çıxması ilԥ ԥlaqԥdar meydana gԥlir. Nüvԥ
silahlarının sınaqdan keçirilmԥsi, nüvԥ silahlarının istifadԥ
olundu÷u müԥssisԥlԥrdԥki qԥzalar vԥ sızmalar insanlar,
heyvanlar vԥ bitkilԥr üçün çox böyük tԥhlükԥ törԥdir.
Atmosferin radioaktiv çirklԥnmԥsi olduqca tԥhlükԥlidir,
belԥ ki, radionuklidlԥr hava ilԥ birlikdԥ orqanizmԥ düúԥrԥk
insanın hԥyati ԥhԥmiyyԥtli orqanlarını zԥdԥlԥyir. Onun

213
tԥsiri tԥkcԥ hazırda yaúayan nԥsillԥrԥ deyil, hԥm dԥ
çoxsaylı mutasiyaların meydana gԥlmԥsi üzündԥn onların
gԥlԥcԥk nԥsillԥrinԥ dԥ özünü göstԥrir. Bitki, heyvan vԥ
insanlara tԥhlükԥsiz ola bilԥn elԥ bir kiçik ionlaúdırıcı
úüalanma dozası mövcud deyildir. Hԥtta mülayim
radioaktiv çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalan rayonlarda belԥ
leykozla xԥstԥlԥnԥn insanların sayı artır. Hal-hazırda
Rusiya Federasiyası ԥrazisi üzԥrindԥ atmosfer havasının
radioaktiv çirklԥnmԥsi qlobal yüksԥk radiasiya fonu ilԥ
müԥyyԥn edilir. Bu da ԥvvԥllԥr aparılan nüvԥ sınaqları,
1957-ci ildԥ “Mayak” hԥrbi istehsal birliyindԥ vԥ 1986-cı
ildԥ Çernobıl atom elektrik stansiyasında baú verԥn faciԥli
qԥza ilԥ ba÷lıdır. 1957-ci ildԥ “Mayak” hԥrbi istehsal
birliyindԥ baú verԥn qԥza zamanı tullantıların atılması vԥ
mühafizԥ olunması üçün “axarı olmayan“ gölԥ radioaktiv
tullantıların sızması baú vermiúdir. 1957-ci ildԥ gölün
radioaktivlik fonu 120 mln küri olmuúdur ki, bu da 1986-cı
ildԥ Çernobıl atom elektrik stansiyasında baú verԥn qԥza
zamanı xarab olmuú reaktor fonundan 24 dԥfԥ çox idi.
1957-ci ildԥ “Mayak” hԥrbi istehsal birliyindԥ baú verԥn
qԥza zamanı 23 min km sahԥ radioaktiv maddԥlԥrlԥ
çirklԥnmiúdir. Atmosferin çirklԥnmԥsi hԥmçinin külԥk
vasitԥsilԥ radioaktiv tozların quraqlıqdan sonra qurumuú

214
gölün sahillԥrindԥn dԥrinliyinԥ aparılması nԥticԥsindԥ dԥ
baú vermiúdir. Müԥssisԥlԥrdԥ müxtԥlif növlü sızmalar vԥ
nԥzarԥt olunmayan tullantılar radioloji mühiti qismԥn
dԥyiúdirir vԥ adԥtԥn lokal (yerli) xarakter daúıyır.
Atmosferin ԥn çox çirklԥnmԥsi nüvԥ qur÷ularının
partlaması zamanı ԥmԥlԥ gԥlir. Bu halda ԥmԥlԥ gԥlԥn
izotoplar uzun müddԥtli radioaktiv parçalanma mԥnbԥyi
olur. Ԥn tԥhlükԥli izotop stronsium – 90 (yarımparça-
lanma dövrü 25 ildir) vԥ sezium – 137 (yarımparçalanma
dövrü 33 ildir) hesab olunur. Radioaktiv maddԥlԥr ancaq
hava yolu ilԥ yayılmır. Radioaktiv elementlԥrin
miqrasiyasında qida zԥnciri böyük rol oynayır: bu
elementlԥr sudakı planktonlar tԥrԥfindԥn udulur,
planktonlarla balıqlar qidalanır, balıqlarla da yırtıcı
balıqlar, balıqyeyԥn quúlar vԥ vԥhúi heyvanlar yemlԥnir.
Radioaktiv úüalanmalar insanlar üçün çox tԥhlükԥli olub,
onlarda hüceyrԥnin genetik aparatını zԥdԥlԥmԥklԥ úüa
xԥstԥliklԥri törԥdir. Bu da insanlarda bԥd xassԥli úiúlԥrin,
irsi xԥstԥliklԥrin meydana gԥlmԥsinԥ vԥ nԥslin
eybԥcԥrlԥúmԥsinԥ gԥtirib çıxarır.
Ekologiya elminԥ ԥn böyük töhvԥlԥri ABù, Rusiya,
øngiltԥrԥ alimlԥri verir. Lakin ekologiyaya ԥn böyük
zԥrbԥni vuran da elԥ bu dövlԥtlԥrdir. Çünki on illԥrcԥ

215
aparılan tԥdqiqatlar, beynԥlɯalq sԥviyyԥdԥ qԥbul edilmiú
qanunlar, qada÷alar, ԥldԥ edilԥn müԥyyԥn müsbԥt
nԥticԥlԥr yerin altında, üstündԥ vԥ ya okean dibindԥ
keçirilԥn bir nüvԥ sına÷ı ilԥ alt-üst olur, hԥr úey boúa çıɯır.
Nԥticԥdԥ, tԥbiԥtԥ daha böyük zԥrbԥlԥr dԥyir. Bu
dövlԥtlԥrin dünyanın müɯtԥlif yerlԥrindԥ mütԥmadi olaraq
apardı÷ı kiçik müharibԥlԥr, bomba, raket partlayıúları,
kimyԥvi eksperimentlԥr, hԥrbi sınaqlar, tԥlimlԥr ekoloji
fԥlakԥtlԥrin formalaúmasına aparıb çıɯardır. Hԥm dԥ bu,
konkret bir ölkԥyԥ deyil, bütövlükdԥ dünyaya tԥsir edir.
Yer kürԥsi fırlandı÷ı üçün onun bir yerindԥ baú verԥn hԥr
hansı bir kimyԥvi bomba partlayıúının, havaya hԥddindԥn
artıq sԥnaye qazları buraɯılmasının, ɯԥstԥliklԥrin,
epidemiyaların, elԥcԥ dԥ astral (ulduzlara aid olan) alԥmԥ
yüksԥlԥn insan fԥryadlarının atmosferdԥ vԥ aurada qara
izlԥri qalır vԥ bu digԥr ölkԥlԥrԥ dԥ yayılır, tԥsir edir. Bu
sԥbԥbdԥn ekologiya bütün dünya dövlԥtlԥrinin prioritet
ԥmԥli sahԥsi olmalıdır. Amma tԥԥssüf ki, belԥ deyil.
Nԥticԥdԥ, ekologiya elmi ԥmԥli cԥhԥtdԥn yerindԥ sayır,
mövcud fԥsadlar gԥlԥcԥk üçün daha böyük bԥlalar
hazırlayır. Peyda olmuú bir sıra yeni ɯԥstԥliklԥr,
epidemiyalar yüz milyonlarca insanın mԥhvinԥ aparır.
Buna görԥ dԥ böyük dövlԥtlԥr bu bԥlaların aradan

216
qaldırılması üçün yenidԥn çoɯ çalıúırlar, çünki daha
böyük maddi vԥ maliyyԥ itkilԥri ilԥ üzlԥúirlԥr. Bu
ɯԥstԥliklԥr çoɯ çԥtinliklԥ vԥ qismԥn dԥf edilsԥ dԥ tamamilԥ
aradan qalɯmır vԥ yenilԥri yaranır. Mövcud olacaq daha
dԥhúԥtli bԥlaların profilaktikası ilԥ kimsԥ ciddi mԥú÷ul
olmalıdır. Çünki hԥr bir ekoloji pozuntu yeni-yeni ekoloji
fԥsadlar törԥdԥcԥkdir. ɏɏ ԥsrdԥ icad olunma÷a baúlayan
televizor, atom enerjisi, peyk rabitԥsi, video-teɯnika, ɏɏI
ԥsrdԥ kütlԥvi istehsala çıɯarılan mobil rabitԥ, kompüter,
internet úԥbԥkԥsi vԥ digԥr teɯniki vasitԥlԥr insan hԥyatına
nԥ qԥdԥr rahatlıq, ԥylԥncԥ, sürԥt verirsԥ, özünün
elektromaqnit úüalanması vԥ radiasiya fonunun yüksԥkliyi
ilԥ qat-qat çoɯ vԥ böyük fԥsadlar da bԥɯú edir. Gün
ԥrzindԥ evdԥ, iúdԥ, cԥmiyyԥtdԥ daim úüalanmaya mԥruz
qalan insan bԥdԥni bir çoɯ bԥúԥri keyfiyyԥtlԥrini itirir,
humanist duy÷ular korúalaúır, insanı canlı robota,
hissiyyatsız maúına, meɯaniki varlı÷a çevirir. Sanki onun
bԥtnindԥ ølahi nur deyil, qaranlıqlar hakimdir. Ekoloji
tarazlı÷ın qorunması dolayısı yolla hԥm dԥ ølahi Nurun
qorunması vԥ artırılması anlamında qԥbul edilmԥlidir.
Belԥliklԥ dԥ, insanın mԥnԥvi kamilliyi ekoloji tarazlı÷ın
qorunmasına rԥvac verir. Bu isԥ insanın tԥbiԥti qoruması,
dolayısı yolla hԥm dԥ özünü qoruması demԥkdir. Ekoloji

217
mԥdԥniyyԥt insanın dünyanı qoruması anlamındadır.
Dünya isԥ tԥkcԥ nԥ mԥnimdir, nԥ dԥ sԥnin – dünya
hamımızındır! Odur ki, onu hamımız qorumalıyıq.
7.8. Atmosfer havasının qorunma tԥdbirlԥri
Atmosfer çirklԥnmԥlԥrinin azaldılması vԥ tam lԥ÷v
edilmԥsinin ԥsas yolları aúa÷ıda göstԥrilԥnlԥrdir:
tԥmizlԥyici filtrlԥrin iúlԥnib hazırlanması vԥ tԥtbiqi, ekoloji
tԥhlükԥsiz enerji mԥnbԥlԥrinin tԥtbiqi, tullantısız istehsal
texnologiyalarının tԥtbiqi, avtomobillԥrin iúlԥnmiú
qazlarının tԥmizlԥnmԥmiú atmosferԥ atılmasına qarúı
mübarizԥ vԥ yaúıllaúdırma iúlԥrinin aparılması.
Tԥmizlԥyici filtrlԥr atmosferin sԥnaye çirklԥnmԥlԥrin-
dԥn mübarizԥdԥ ԥsas vasitԥdir. Atmosferԥ atılan
tullantıların tԥmizlԥnmԥsi onların müxtԥlif filtrlԥr
(mexaniki, elektrik, maqnitli, sԥsli vԥ s.), su vԥ kimyԥvi
aktiv mayelԥrdԥn buraxılması yolu ilԥ aparılır. Bunların
hamısı toz, buxar vԥ qazların udulması üçündür.
Tԥmizlԥyici qur÷uların iúlԥmԥ effektivliyi müxtԥlifdir vԥ
hԥm çirklԥndiricilԥrin fiziki - kimyԥvi xassԥlԥrindԥn, hԥm
dԥ tԥtbiq olunan aparat vԥ üsulların tԥkmillԥúdiril-
mԥsindԥn asılıdır. Tullantıların kobud tԥmizlԥnmԥsi
zamanı çirklԥndiricilԥrin 70–84%-i, orta tԥmizlԥnmԥ
zamanı 95–98%-i, zԥrif tԥmizlԥnmԥ zamanı – 99%-dԥn

218
çoxu kԥnar edilir. Sԥnaye tullantılarının tԥmizlԥnmԥsi
nԥinki atmosferi çirklԥnmԥlԥrdԥn qoruyur, hԥtta
müԥssisԥlԥrԥ ԥlavԥ xammal vԥ gԥlir dԥ gԥtirir. Qaz
tullantılarından kükürdün tutulması sanitar tԥmizliyi tԥmin
edir vԥ ԥlavԥ olaraq çox mintonlarla ucuz sulfat
turúusunun alınmasına imkan yaradır. Atmosferin
qorunması problemini ancaq tԥmizlԥmԥ qur÷ularının
kömԥyilԥ hԥll etmԥk mümkün deyildir. Kompleks
tԥdbirlԥrin görülmԥsi vԥ hԥr úeydԥn ԥvvԥl tullantısız
texnologiyaların tԥtbiq olunması vacibdir. Dövri tullantısız
istehsal biosferdԥki dövri proseslԥrlԥ müqayisԥ edilԥ bilԥr,
– bu gԥlԥcԥkdԥ sԥnayedԥ ԥtraf mühitin tԥmizliyinin
qorunub saxlanmasında ideal bir vasitԥdir.
Atmosferin çirklԥnmԥlԥrdԥn qorunması üsullarından
biri – yeni ekoloji tԥhlükԥsiz enerji mԥnbԥlԥrindԥn
istifadԥyԥ keçilmԥsidir. Mԥsԥlԥn, su elektrik stansiyala-
rının tikilmԥsi, helioqur÷uların (Günԥúqur÷usu) vԥ külԥk
mühԥrriklԥrindԥn istifadԥ olunması. 1980 –cı illԥrdԥ atom
elektrik stansiyaları perspektiv enerji mԥnbԥlԥrindԥn
hesab olunurdu. Çernobıl faciԥsindԥn sonra atom elektrik
stansiyalarından daha geniú istifadԥ edilmԥsinԥ tԥrԥfdar
olanların sayı xeyli azaldı. Bu qԥza göstԥrdi ki, atom
enerji mԥnbԥlԥri onların tԥhlükԥsizlik sistemlԥrinԥ yüksԥk

219
diqqԥt tԥlԥb edir. Alternativ enerji mԥnbԥyi kimi qazdan
istifadԥ oluna bilԥr. Havanın avtomobillԥrin tullantı
qazlarından mühafizԥ mԥsԥlԥsinin hԥlli yolları: filtrlԥr vԥ
yandırıcı konstruksiyaların (quruluúların) quraúdırılması;
avtomobil yanacaqlarına qatılan qur÷uúun tԥrkibli
aúqarların daha tԥhlükԥsizlԥri ilԥ ԥvԥz olunması;
mühԥrrikin iú rejiminin tez-tez dԥyiúdirilmԥsini istisna
edԥn nԥqliyyatın hԥrԥkԥtinin tԥúkil olunması (yol açmalar,
yol döúԥmԥsinin geniúlԥndirilmԥsi, keçidlԥrin tikilmԥsi vԥ
s.). Bu problem ԥsasԥn daxili yanma mühԥrriklԥrinin
elektrik mühԥrriklԥri ilԥ ԥvԥz olunması yolu ilԥ hԥll oluna
bilԥr.
Avtomobillԥrin iúlԥnmiú qazlarının tԥrkibindԥ olan
toksiki maddԥlԥrin azaldılması üçün benzinin digԥr
yanacaq növlԥrilԥ, mԥsԥlԥn müxtԥlif spirtlԥrin qarıúı÷ı ilԥ
ԥvԥz olunması tԥklif olunur. Qaz balonlu avtomobillԥr
perspektiv hesab olunur. ùԥhԥrlԥrin vԥ sԥnaye mԥrkԥzlԥ-
rinin yaúıllaúdırılması: yaúıl bitkilԥr fotosintezin kömԥyi ilԥ
atmosferdԥ olan karbon qazını udaraq onu oksigenlԥ
zԥnginlԥúdirir. A÷acların yarpaqlarına vԥ kolluqlara
72%-ԥ qԥdԥr asılı toz hissԥciklԥri vԥ 60%-ԥ qԥdԥr
kükürd-4 oksidi çökür. Odur ki, park, ba÷ça vԥ ba÷ların
havasında toz hissԥciklԥrinin miqdarı açıq küçԥlԥrdԥ vԥ

220
meydanlarda olan toz hissԥciklԥrindԥn on dԥfԥlԥrcԥ az
olur. Bir çox a÷aclar vԥ kolluqlar bakteriyaları öldürԥ
bilԥn fitonsidlԥr ayırırlar. Yaúıl bitkilԥr úԥhԥrlԥrin
mikroiqlimini ԥhԥmiyyԥtli dԥrԥcԥdԥ tԥnzimlԥyir, insanların
sa÷lamlı÷ına böyük zԥrԥr verԥn úԥhԥr sԥs-küyünü
“söndürür” (lԥ÷v edir). Havanın tԥmiz saxlanılması üçün
úԥhԥr planının böyük ԥhԥmiyyԥti vardır. Fabrik vԥ
zavodlar, nԥqliyyat magistralları yaúayıú mԥhԥllԥlԥrindԥn
yaúıl bitkilԥrdԥn ibarԥt olan bufer zonası ilԥ ayrılmalıdırlar.
Ԥsas külԥk istiqamԥtlԥrini, yerin vԥ su tutarlarının relyefini
nԥzԥrԥ almaqla yaúayıú mԥhԥllԥlԥrinin külԥk tutmayan
uca yerlԥrdԥ salınması vacibdir. Sԥnaye müԥssisԥlԥrinin
yaúayıú mԥhԥllԥlԥrindԥn uzaqda vԥ ya úԥhԥr kԥnar-
larında yerlԥúdirilmԥsi daha yaxúı hesab olunur.

7.8.1. Parnik effektinԥ qarúı tԥdbirlԥr

Karbon qazının atmosferdԥ yı÷ılması – istixana
effektinin ԥsas sԥbԥbidir. Bunun nԥticԥsindԥ Yer kürԥsi
Günԥúin úüaları ilԥ getdikcԥ istilԥnir. Bu qaz parnikin
úüúԥsi kimi günԥú istiliyini Kosmosa geri buraxmır.
Karbon qazı, havada tԥrkibi azalmadan artır, o müxtԥlif
zavodların vԥ sԥnaye müԥssisԥlԥrinin yanma blokların-
dan, istilik elektrik stansiyalarından, avtomobil yanacaq

221
sistemlԥrindԥn atmosferԥ daxil olur. Bu prosesԥ ԥks
istiqamԥtdԥ gedԥn proses dԥ mövcuddur – bu fotosintez
prosesidir. Bu prosesin nԥticԥsindԥ bitkilԥr havadan
karbon qazını udur vԥ belԥliklԥ öz biokütlԥlԥrini qurur.
Tԥԥssüf ki, insan öz düúünülmԥmiú fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ
bu xilasetmԥ prosesini meúԥlԥri qırmaqla mԥhdudlaúdırır
(son illԥrdԥ bu cür tԥsirlԥrԥ Cԥnubi Amerikanın tropik
meúԥlԥri mԥruz qalmıúdır). Alimlԥrin qiymԥtlԥndirmԥlԥrinԥ
görԥ bir ilԥ yer üzündԥ bitkilԥr atmosferdԥn 20-30 milyard
ton karbonu karbon qazı úԥklindԥ udur. Sürԥtlԥ inkiúaf
edԥn tropik meúԥnin kvadrat metri bir ilԥ havadan 1-2 kq
karbon qazı udur, arktik tundranın isԥ kvadrat metri üçün
bu rԥqԥm yüz dԥfԥ azdır. Amma unutmaq lazım deyil ki,
quruda yerlԥúԥn bitkilԥr Yer florasının cüzi hissԥsidir. Yer
sԥthinin ԥsas hissԥsini okeanlar tԥúkil edir ki, onların da
sularında mikroskopik yosunlar mövcuddur. Bir ilԥ bu
yosunlar atmosferdԥn 40 milyard ton karbon qazı udur.
Pozulmuú meúԥlԥri bԥrpa etmԥk bir qԥdԥr gec mümkün
oldu÷undan, okean planktonunun çoxaldılmasını
stimullaúdırmaq daha mԥqsԥdԥ uy÷un olardı. Bu fikri
amerikalı okeanoloq Con Martin irԥli sürmüúdür. Onun
müúahidԥlԥri göstԥrib ki, Antarktida sularında bitki
planktonu olduqca zԥifdir. Burada qida maddԥlԥri kifayԥt

222
qԥdԥrdir (øngiltԥrԥ ԥtrafındakı sularda olandan çoxdur),
suyun temperaturu da uy÷undur, lakin bitki planktonu
çoxalmır. Aparılan tԥdqiqatlar nԥticԥsindԥ müԥyyԥn
olunmuúdur ki, onların çoxalmasını mԥhdudlaúdıran,
suyun tԥrkibindԥ dԥmirin olduqca aúa÷ı faizdԥ olmasıdır.
Bu mikroskopik bitkilԥrin yaúadı÷ı üst su qatlarında bir
litrdԥ cԥmi 8x10-9 milliqram dԥmir vardır. Bu dԥniz
sularındakı dԥmirin konsentrasiyasından 50 dԥfԥ azdır.
Okeana bu dԥmir qurudan axıdılan su ilԥ daxil olur. Dԥmir
tԥrkibli mineral hissԥciklԥr dԥniz istiqamԥtindԥ ԥsԥn
külԥklԥrlԥ dԥ dԥnizԥ daxil ola bilԥrlԥr. Antarktidanın
ԥrazisi qalın buz qatı ilԥ örtüldüyündԥn altıncı qitԥnin
ԥtrafındakı okean fotosintez üçün lazımlı metalı demԥk
olar ki, ԥldԥ edԥ bilmir. Dԥmir elementi xlorofilin tԥrkibinԥ
daxil olmasa da onun olması fotosintezdԥ iútirak edԥn
bԥzi fermentlԥrin sintezi üçün tԥlԥb olunur. Bu mԥlumatlar
ilԥ tanıú olduqdan sonra Martin ideya irԥli sürmüúdür:
Antarktida sularını dԥmir tozu ilԥ qidalandırmaq. O hesab
edir ki, cԥnub yarımkürԥsinin 3,2 milyon km3 hԥcmindԥ
olan sularını qidalandırmaq üçün 1 milyon ton dԥmir tozu
kifayԥt edԥr. Dԥmir tozunun Antarktidaya tankerlԥrlԥ
gԥtirilmԥsi mümkündür. Bu ԥmԥliyyat üçün 50-150 milyon
ABù dolları hԥcmindԥ vԥsait tԥlԥb olunur. Do÷rudur, bu

223
kiçik rԥqԥm deyil, amma nԥzԥrԥ almaq lazımdır ki, parnik
effekti nԥticԥsindԥ suyun altında qalan úԥhԥrlԥr daha
qiymԥtlidir. Bu layihԥnin müԥllifinin hesablamalarına görԥ
okeanı dԥmir tozu ilԥ qidalandırdıqdan sonra okean ildԥ
6,4 milyard ton karbon qazı uda bilԥr. Bu isԥ tԥxminԥn bir
il ԥrzindԥ Yer üzündԥ aparılan istehsalat proseslԥri
nԥticԥsindԥ atılan karbon qazının miqdarına bԥrabԥrdir.
Belԥliklԥ, qlobal istilԥúmԥ tԥhlükԥsi geridԥ qalır. Buna
baxmayaraq, Martinin nԥzԥriyyԥsi ilԥ razılaúmayanlar da
mövcuddur. Almaniyalı okeanoloq Viktor Smetasik qeyd
edir ki, iú heç dԥ dԥmirdԥ deyil, sadԥcԥ Antarktida
sularındakı axınların tԥsiri ilԥ plankton yosunlar okeanın
dԥrinliklԥrinԥ sorularaq, orada iúıq çatıúmazlı÷ından
mԥhv olurlar. Smetasikin fikrincԥ dԥmirlԥ qidalanma
yosunların çoxalmasına gԥtirib çıxarsa da, eyni zamanda
bu yosunlarla qidalanan dԥniz canlılarının da
çoxalmasına sԥbԥb olacaq vԥ nԥticԥdԥ bu canlıların
tԥnԥffüsü ilԥ hԥmin karbon, karbon qazı úԥklindԥ yenidԥn
atmosferԥ qayıdacaqdır. Klimatoloqların bir qismi isԥ
düúünür ki, bu o qԥdԥr dԥ ԥlveriúli üsul deyildir, problemi
hԥll etmԥk üçün atmosferԥ karbon qazının atılmasını
mԥhdudlaúdırmaq lazımdır. Hazırda Amerika alimlԥri
Alyaska körfԥzindԥ vԥ ya Antarktida körfԥzlԥrinin birindԥ

224
dԥniz suyunun dԥmirlԥ qidalandırılması üçün hԥyata
keçirilԥcԥk iri miqyaslı eksperimentlԥr üzԥrindԥ iúlԥyirlԥr.

8. Atmosfer mühafizԥsinin texniki vasitԥlԥri vԥ

üsulları
Neft - qaz vԥ kimya sԥnaye sahԥlԥrinin sürԥtlԥ inkiúafı
ilԥ yanaúı olaraq atmosferԥ çoxlu miqdarda turú
komponentlԥr - karbon, kükürd vԥ azot oksidlԥri,
hidrogensulfid, hidrogenxlorid, karbohidrogenlԥr vԥ tozlar
düúür.
Atmosferin ԥsas çirklԥndiricilԥrinԥ aiddir:
ɚ) kükürd oksidlԥri (SO2 vԥ SO3);
b) azot oksidlԥri (NxOy);
v) karbon oksidlԥri (CO vԥ CO2);
q) karbohidrogenlԥr (CxHy);
d) tozlar.
Hԥr il Yer atmosferinԥ ~ 200 mln. tona qԥdԥr kükürd
oksidlԥri (IV) vԥ tozlar, ~ 60 mln tona qԥdԥr azot oksidlԥri,
~ 80 mln tona qԥdԥr karbon oksidlԥri vԥ ~ 80 mln tona
qԥdԥr müxtԥlif karbohidrogenlԥr atılır. Qazların

225
tԥmizlԥnmԥsindԥ adsorbsiya, absorbsiya vԥ katalitik
üsullar daha çox tԥtbiq olunur.
Absorbsiya – absorbent adlanan maye uducular
vasitԥsilԥ qaz vԥ ya buxar qarıúı÷ının tԥrkibindԥn qazların
vԥ ya buxarların udulma prosesidir.
Ⱥdsorbsiya – Adsorbent adlanan vԥ böyük xüsusi
sԥthԥ malik olan bԥrk materialların iútirakı ilԥ
komponentlԥrin seçici ayrılma prosesidir.
Katalitik tԥmizlԥnmԥ – qatıúıqları zԥrԥrsiz, daha az
zԥrԥrli vԥ ya asanlıqla kԥnar edilԥ bilԥn birlԥúmԥlԥrԥ
çevirԥn katalitik reaksiyalara ԥsaslanan tԥmizlԥmԥ
üsuludur.
Sԥnaye tullantılarının sanitar tԥmizlԥnmԥsi zamanı
onun tԥrkibindԥ olan karbon, azot, kükürd oksidlԥri vԥ
tozlar tԥmizlԥnir. Toz hissԥciklԥrinin tutulması üçün
aúa÷ıdakı üsullardan istifadԥ edilir:
1. Qravitasiyalı çökdürmԥ.
2. Sentrifuqa vasitԥsilԥ tԥrkib hissԥlԥrinԥ ayrılma.
3. Elektrostatik çökdürmԥ.
4. ønersiyalı zԥrbԥ.
5. Birbaúa tutma.
6. Diffuziya.

226
 Bütün bu proseslԥr xüsusi aparatların kömԥyi ilԥ
hԥyata keçirilir. Rekuperasiya - texnoloji proseslԥrdԥ sԥrf
edilmiú maddԥlԥrin yenidԥn bԥrpa edilmԥsi vԥ ilkin halda
istehsalata qaytarılması (tullantıların sԥnayedԥ istifadԥ
edilmԥsi) prosesidir. Hԥlledicilԥrin rekuperasiyası
adsorbentlԥrin kömԥyi ilԥ, xüsusi aparatlarda –
adsorberlԥrdԥ hԥyata keçirilir. Adԥtԥn, bu mԥqsԥdlԥ
aktivlԥúdirilmiú kömürdԥn istifadԥ edilir. Tԥrkibindԥ
hԥlledici buxarları olan hava, adsorbent layı içԥrisindԥn
keçirilir. Adsorbent doydurulduqdan sonra ondan
hԥlledicini ayırırlar.
Termokatalitik tԥmizlԥnmԥ – katalizatorların iútirakı
ilԥ qaz-hava qarıúı÷ında olan karbohidrogenlԥrin qeyri-
toksiki maddԥlԥrԥ (CO2 vԥ H2O) oksidlԥúmԥ prosesidir.
Katalizator kimi yüksԥk katalitik aktivliyԥ malik olan platin
qrupu metallarından istifadԥ olunur. Tԥmizlԥnԥcԥk
tulantıların hԥcmi 90 min m3 vԥ daha çox olan
müԥssisԥlԥrdԥ hԥlledicilԥrin rekuperasiyası, tullantılarının
hԥcmi daha aúa÷ı olan müԥssisԥlԥrdԥ isԥ termokatalitik
tԥmizlԥnmԥ üsulundan istifadԥ tövsiyyԥ olunur. Qazúԥkilli
tullantıların tozlardan (qur÷uúun, ka÷ız, dekstrin, boyaq,
rezin vԥ s.) tԥmizlԥnmԥsi mԥqsԥdilԥ müxtԥlif
toztutucularından: müxtԥlif filtrlԥyici materiallardan

227
hazırlanmıú filtrlԥrdԥn (parçadan qayrılmıú, qollu)
tsiklonlardan vԥ s. istifadԥ olunur.
Atmosfer çirklԥnmԥlԥrinin azaldılması vԥ tam lԥ÷v
edilmԥsinin ԥsas yolları aúa÷ıdakılardır: tԥmizlԥyici
filtrlԥrin istehsalı vԥ tԥtbiqi, ekoloji tԥhlükԥsiz enerji
mԥnbԥlԥrinin vԥ tullantısız istehsal texnologiyalarının
tԥtbiq edilmԥsi, avtomobillԥrin tullantı qazlarına qarúı
mübarizԥ, úԥhԥrlԥrin yaúıllaúdırılması. Tԥmizlԥyici filtrlԥr
atmosferin sԥnaye çirklԥnmԥlԥrinԥ qarúı mübarizԥdԥ
ԥsas vasitԥlԥrdԥn biridir. Atmosferԥ atılan tullantıların
tԥmizlԥnmԥsi onların müxtԥlif filtrlԥrdԥn (mexaniki,
elektrik, maqnit, sԥsli vԥ s.), sudan vԥ kimyԥvi aktiv
mayelԥrdԥn keçirilmԥsi yolu ilԥ hԥyata keçirilir. Bunların
hamısı toz, buxar vԥ qazların tutulması üçün istifadԥ
edilir. Tԥmizlԥmԥ qur÷ularının effektivliyi müxtԥlif olmaqla
hԥm çirklԥndiricilԥrin fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrindԥn, hԥm dԥ
tԥtbiq olunan aparat vԥ üsulların tԥkmillԥúdirilmԥ
dԥrԥcԥsindԥn asılı olur. Tullantıların kobud
tԥmizlԥnmԥsindԥ çirklԥndiricilԥrin 70 – 84%-i, orta
tԥmizlԥnmԥsindԥ 95 – 98%-ԥ qԥdԥri vԥ incԥ tԥmizlԥnmԥ-
sindԥ isԥ 99 vԥ daha yuxarı faizi kԥnar edilir. Atmosferin
mühafizԥsi problemlԥrini tԥkcԥ tԥmizlԥyici qur÷uların
kömԥyi ilԥ hԥll etmԥk mümkün deyildir. Bunun üçün

228
kompleks tԥdbirlԥrin vԥ hԥr úeydԥn ԥvvԥl tullantısız
texnologiyaların tԥtbiq edilmԥsi lazımdır. Tullantısız
texnologiyalar o halda effektiv olur ki, ԥgԥr o biosferdԥ
baú verԥn proseslԥrlԥ analoji olaraq inúa edilir:
ekosistemdԥ bir hԥlqԥnin tullantıları digԥr hԥlqԥlԥrdԥ
istifadԥ olunur. Biosferdԥ baú verԥn dövri proseslԥrlԥ
tutuúdurula bilԥn dövri tullantısız istehsal proseslԥrinin
yaradılması – gԥlԥcԥkdԥ ԥtraf mühit tԥmizliyinin mühafizԥ
edilmԥsi üçün ideal istiqamԥtlԥrdԥn biridir. Atmosferin
çirklԥnmԥlԥrdԥn mühafizԥ edilmԥsi yollarından biri dԥ
yeni ekoloji tԥhlükԥsiz enerji mԥnbԥlԥrinin istifadԥsinԥ,
mԥsԥlԥn, su elektrik stansiyaları, külԥk mühԥrriklԥri vԥ
helioqur÷uların tikilmԥsinԥ ԥsaslanır. Atmosfer havasının
nԥqliyyatın tullantı qazlarından mühafizԥ edilmԥsi filtrli
qur÷uların vԥ yandırıcı quruluúların tԥtbiqi, tԥrkibindԥ
qur÷uúun olmayan aúqarların istifadԥ olunması ilԥ
mümkündür. Bu problemi baúlıca olaraq daxili yanma
mühԥrriklԥrini elektrik mühԥrriklԥri ilԥ ԥvԥz etmԥklԥ
aradan qaldırmaq olar. Avtomobillԥrdԥn havaya atılan
iúlԥnmiú qazların vԥ toksiki maddԥlԥrin azaldılması üçün
benzinin digԥr yanacaq növlԥri ilԥ, mԥsԥlԥn, müxtԥlif
spirtlԥr qarıúı÷ı ilԥ ԥvԥz edilmԥsi mԥslԥhԥt görülür.
Qazbalonlu avtomobillԥr perspektiv hesab olunur.

229
ùԥhԥrlԥrin vԥ sԥnaye mԥrkԥzlԥrinin yaúıllaúdırılması:
yaúıl bitkilԥr fotosintez prosesindԥ havanı karbon
qazından tԥmizlԥyir vԥ onu oksigenlԥ zԥnginlԥúdirir.
A÷acların vԥ kolların yarpaqları üzԥrindԥ 72 % asılqan
toz hissԥciklԥri vԥ 60 % - ԥ qԥdԥr SO2 çökür. Odur ki,
park, ba÷ça vԥ ba÷ların havasında tozların miqdarı açıq
küçԥ vԥ meydanların havasına nԥzԥrԥn dԥfԥlԥrlԥ az olur.
Bir çox a÷aclar vԥ kollar bakteriyaları mԥhv edԥ bilԥn
fitonsidlԥr ifraz edirlԥr. Yaúıl bitkilԥr úԥhԥr mikroiqlimini
xeyli dԥrԥcԥdԥ tԥnzimlԥyir, insan sa÷lamlı÷ına böyük
zԥrԥr vuran úԥhԥr sԥs-küyünü lԥ÷v edir. Fabrik vԥ
zavodlar, nԥqliyyat magistralları yaúayıú massivlԥrindԥn
yaúıl bitkilԥrlԥ tԥchiz olunmuú bufer zonası ilԥ ayrılmalıdır.
Sԥnaye zonalarının yaúayıú mԥhԥllԥlԥrindan vԥ ya
úԥhԥrdԥn uzaqda yerlԥúdirilmԥsi daha yaxúı hesab
olunur.

8.1. Qaz tullantılarının tԥmizlԥnmԥ üsulları

Uzun zaman atmosferin lokal çirklԥnmԥlԥri nisbԥtԥn
tezliklԥ tԥmiz hava kütlԥlԥri ilԥ qarıúaraq durulaúırdı. Toz,
tüstü, qazlar hava axınları ilԥ sԥpԥlԥnԥrԥk ya÷ıú vԥ qar
halında yer sԥthinԥ düúür, tԥbii birlԥúmԥlԥrlԥ reaksiyaya
daxil olaraq neytrallaúdırılır. Hazırda isԥ tullantıların

230
hԥcmi vԥ sürԥti tԥbiԥtin onları durulaúdıraraq neytral-
laúdırması imkanlarını ötüb keçir. Odur ki, atmosferin
tԥhlükԥli çirklԥnmԥlԥrinin aradan qaldırılması üçün xüsusi
tԥdbirlԥrin görülmԥsi lazımdır. øndi ԥsas güc çirklԥndirici
maddԥlԥrin atmosferԥ atılmasının qarúısının alınmasına
yönԥldilmiúdir. Fԥaliyyԥt göstԥrԥn vԥ yeni müԥssisԥlԥrdԥ
toztutucu vԥ qaztԥmizlԥyici avadanlıqlar quraúdırılır. Hal-
hazırda qaz tullantılarının daha tԥkmillԥúdirilmiú
tԥmizlԥnmԥ üsullarının axtarılması davam etdirilir. Qaz
tullantılarının müxtԥlif qatıúıqlardan zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi
üçün istifadԥ edilԥn üsullar vԥ aparatların tԥsnifatı tԥxmini
olur vԥ o mövcud üsulların vԥ xüsusԥn qaztԥmizlԥyici
aparatların hamısını ԥhatԥ etmir. Mövcud tԥmizlԥmԥ
üsullarını nԥzԥrdԥn keçirԥk.

8.1.1. Qaz tullantılarının tozlardan tԥmizlԥnmԥ

üsulları
Aerozolların (toz vԥ dumanların) zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi
zamanı quru, yaú vԥ elektrik üsullarından istifadԥ olunur.
Bundan baúqa, aparatlar hԥm konstruksiyalarına görԥ,
hԥm dԥ asılqan hissԥciklԥrin çökdürülmԥsi prinsipinԥ
görԥ bir-birlԥrindԥn fԥrqlԥnirlԥr. Quru aparatların iú
prinsipi ԥsasԥn qravitasiya, inersiya vԥ mԥrkԥzdԥnqaçma

231
qüvvԥlԥri ilԥ çökdürmԥ vԥ ya filtrasiya mexanizminԥ
ԥsaslanır. Yaú toztutucularında tozlu qazların maye ilԥ
kontaktı hԥyata keçirilir. Bu halda çökdürmԥ tԥdricԥn qaz
qabarcıqları vԥ ya nazik maye tԥbԥqԥsi üzԥrindԥ ԥmԥlԥ
gԥlir. Elektrofiltrlԥrdԥ aerozolların yüklü hissԥciklԥrinin
ayrılması çökdürücü elektrodlarda baú verir. Aerozolların
tutulması üçün üsul vԥ aparatların seçilmԥsi ilk növbԥdԥ
onların dispers tԥrkiblԥrindԥn asılı olur. Cԥdvԥl 8.1- dԥ
aerozolların tutulması üçün istifadԥ olunan aparatların
hissԥciklԥrin ölçülԥrindԥn asılılı÷ı göstԥrilmiúdir. Quru
mexaniki toztutucularına müxtԥlif çökdürücü mexanizmlԥr
(qravitasiya, inersiya vԥ mԥrkԥzdԥn qaçma) ilԥ tԥchiz
olunmuú aparatlar aiddir.
Cԥdvԥl 8.1.
Aerozolların tutulması üçün istifadԥ olunan aparatların
hissԥciklԥrin ölçülԥrindԥn asılılı÷ı
Hissԥciklԥrin Aparatlar Hissԥciklԥrin Aparatlar
ölçülԥri, ölçülԥri, mɤm
mɤm
40-1000 Tozçökdürücü 20-100 Skrubberlԥr
kameralar
20-1000 Diametri 1–2 m 0,9-100 Toxuma filtrlԥr
olan tsiklonlar
5-1000 Diametri 1 m olan 0,05-100 Lifli kԥtan
tsiklonlar filtrlԥr
0,01-10 Elektrik filtrlԥri

232
 ønersiyalı toztutucular. Qaz axınlarının hԥrԥkԥt
istiqamԥtinin kԥskin dԥyiúmԥsilԥ toz hissԥciklԥri inersiya
qüvvԥsinin tԥsiri ilԥ ԥvvԥlki istiqamԥtinԥ do÷ru hԥrԥkԥt
etmԥyԥ cԥhd göstԥrir vԥ qaz axınlarının dönüúü
nԥticԥsindԥ bunkerԥ düúürlԥr. Bu aparatların effektivliyi
yüksԥk olmur (ùԥk. 8.1).
Tԥmizlԥnmiú Tozlu qazlar
qazlar Tԥmizlԥnmiú qazlar
Tozlu qazlar

Tԥmizlԥnmiú
Tozlu qazlar
qazlar

Tozlar Tozlar Tozlar

a) b) c)

ùԥk. 8.1. ønersiyalı toztutucuları:

ɚ – arakԥsmԥli; b – sԥrbԥst dönüúlü qaz axınlı; c –
geniúlԥndirici konuslu.

Jalyuzli aparatlar. Bu aparatlarda bir sıra lövhԥlԥrdԥn

vԥ ya hԥlqԥlԥrdԥn ibarԥt jalyuzili tor olur. Tԥmizlԥnԥcԥk
qaz, tor içԥrisindԥn keçԥrԥk kԥskin dönüúlԥr edir. Toz

233
hissԥciklԥri inersiya qüvvԥsinin tԥsirindԥn ilkin
istiqamԥtlԥrini saxlama÷a cԥhd göstԥrirlԥr ki, bu da qaz
axınlarından iri hissԥciklԥrin ayrılması ilԥ nԥticԥlԥnir, buna
eyni zamanda onların torun mail müstԥvisinԥ zԥrbԥlԥri dԥ
kömԥk edir, zԥrbԥlԥrin tԥsirindԥn dԥ hissԥciklԥr ԥks
olunaraq jalyüz pԥrlԥri arasındakı yarıqlardan geri
sıçrayır. Nԥticԥdԥ qazlar iki axına ayrılırlar. Toz ԥsasԥn
sovrulan vԥ tsiklona göndԥrilԥn axının tԥrkibindԥ olur.
Tsiklonda qaz axını tozdan tԥmizlԥnir vԥ yenidԥn tordan
keçirilԥn ԥsas qaz axını xԥttinԥ qaytarılır. Jalyuzli tordan
ԥvvԥl qazın sürԥti çox yüksԥk olmalıdır ki, tozun inersiya
qüvvԥsinin tԥsiri ilԥ ayrılması effekti ԥldԥ olunsun
(ùԥk. 8.2).

ùԥk. 8.2. Jalyuzli toztutucu (1 – gövdԥ; 2 – tor)

234
 Adԥtԥn jalyuzili toztutucular ölçülԥri >20 mɤm olan
hissԥciklԥrin tutulması üçün istifadԥ olunur. Toz
hissԥciklԥrinin tutulma effektivliyi torun vԥ tsiklonun
effektivliyindԥn, hԥmçinin dԥ onlarda sovrulan qazın
miqdarından asılıdır.
Tsiklonlar. Tsiklon aparatları sԥnayedԥ daha çox
yayılmıúdır. Qazların aparata daxil edilmԥsi üsuluna görԥ
onları spiralúԥkilli, tangensial vԥ vintúԥkilli, hԥmçinin dԥ
xԥtti daxil edilmԥli tsiklonlara ayırırlar. Qazların xԥtti
sürԥtlԥ verilmԥsi üsulu ilԥ iúlԥyԥn tsiklonlar hԥm qazların
aparatın yuxarı hissԥsinԥ qaytarılması ilԥ, hԥm dԥ
qaytarılmaması ilԥ iúlԥyirlԥr. Qaz tsiklonun daxilindԥ
hԥrlԥnir, yuxarıdan aúa÷ıya do÷ru irԥlilԥyir sonra da
yuxarıya do÷ru hԥrԥkԥt edir. Toz hissԥciklԥri
mԥrkԥzdԥnqaçma qüvvԥsinin tԥsiri altında divara do÷ru
tullanır. Adԥtԥn tsiklonlarda mԥrkԥzdԥnqaçma tԥcili
a÷ırlıq qüvvԥsi tԥcilindԥn bir-neçԥ yüz, bԥzԥn hԥtta bir-
neçԥ min dԥfԥ böyük olur deyԥ, çox kiçik toz hissԥciklԥri
qazın arxasınca gedԥ bilmԥyԥrԥk mԥrkԥzdԥnqaçma
qüvvԥsinin tԥsiri ilԥ divara do÷ru hԥrԥkԥt edirlԥr (ùԥk.8.3).
Sԥnayedԥ tsiklonlar yüksԥkeffektli vԥ çox mԥhsuldar
olmaqla iki yerԥ bölünür. Tԥmizlԥnԥcԥk qazların sԥrfi
böyük olduqda aparatların qruplu tԥrtib üsulundan istifadԥ

235
edilir. Bu tsiklonun diametrinin böyüdülmԥmԥsinԥ imkan
yaradır ki, bunun da tԥmizlԥnmԥ effektivliyinԥ müsbԥt
tԥsiri vardır. Tozlu qaz ümumi kollektor vasitԥsilԥ daxil
olur, sonra isԥ tsiklonlar arasında bölüúdürülür.

Tԥmizlԥnmiú qazlar

Tozlu qazlar

tozlar

ùԥk. 8.3. Tsiklon: 1 – giriú borusu; 2 – iúlԥnmiú qaz

borusu; 3 – silindrik kamera; 4 – konus úԥkilli
kamerɚ; 5 – tozçökdürücü kamera.

Quru toztutucu qur÷uların ԥn geniú yayılmıú

növlԥrindԥn biri tsiklonlardır (úԥkil.8.4). Tsiklonlarda quru
külun çökdürülmԥsi mԥrkԥzdԥnqaçma effektinin tԥsiri ilԥ

236
burulma nԥticԥsindԥ baú verir. Tangensial 1 borusundan
keçԥn hissԥciklԥr 3 gövdԥ divarına tԥrԥf sıxılır vԥ öz
sürԥtini itirԥrԥk 4 ümumi bunker-toplayıcısına tökülür,
sonra da 5 boru kԥmԥri ilԥ külün nԥql sisteminԥ
göndԥrilir. Tԥmizlԥnmiú qaz 2 borusu vasitԥsilԥ toplayıcı
kameraya verilir. Mԥrkԥzdԥnqaçma effekti iri
hissԥciklԥrdԥ daha güclü hiss olunur. Hissԥciklԥrin
ölçülԥri artdıqca vԥ tsiklonun diametri kiçildikcԥ
tԥmizlԥnmԥ effektivliyi yüksԥlir.

Tԥmizlԥnmiú qazlar
Tozlu qazlar

kül
ùԥkil. 8.4. Tsiklon tipli quru toztutucuları

237
1 – giriú borusu; 2 – tԥmizlԥnmiú qazların çıxıú borusu; 3 -
gövdԥ; 4 – ümumi bunker-toplayıcı; 5 – külün nԥql edilmԥsi
üçün boru.

Batareyalı tsiklonlar – kiçik tsiklonların böyük

miqdarının qrup halında birlԥúdirilmԥsinԥ deyilir. Tsiklon
elementinin diametrinin kiçildilmԥsi tԥmizlԥnmԥ
effektliyinin artırılması mԥqsԥdini güdür.
Burul÷anlı toztutucular. Tsiklonlardan fԥrqi olaraq
burul÷anlı toztutucularında kömԥkçi fırladıcı qaz axınları
mövcud olur. Ucluqlu tipli aparatlarda tozlu qaz axınları
kürԥkcikli burucularda burularaq yuxarı qalxır vԥ bu
zaman tangensial yerlԥúԥn körük borusundan axıb gԥlԥn
3 tԥkrar qaz cԥrԥyanı tԥsirinԥ mԥruz qalır.
Mԥrkԥzdԥnqaçma qüvvԥsinin tԥsiri ilԥ hissԥciklԥr
periferiyaya atılır vԥ oradan isԥ tԥkrar qazın spiralvari
axınının hԥyԥcanlanmıú cԥrԥyanı onları halqaúԥkilli
borulararası fԥzaya göndԥrir. Tԥkrar qaz tԥmizlԥnԥcԥk
qaz axınlarının spiralúԥkilli (sürüúmԥ) hԥrԥkԥti
nԥticԥsindԥ tԥdricԥn, tamamilԥ onunla qarıúır. Giriú
borusu ԥtrafındakı halqaúԥkilli fԥza tozların bunkerԥ tam
düúmԥsini tԥmin edԥn dirԥklik úayba (vint vԥ ya qaykanın
altına qoyulan halqa, metal lövhԥcik) ilԥ tԥchiz olunur.

238
Kürԥkcik tipli burul÷anlı toztutucular onunla fԥrqlԥnir ki,
tԥkrar qaz tԥmizlԥnmiú qaz periferiyasından alınaraq maili
kürԥkcikli, halqaúԥkilli hԥrԥkԥt istiqamԥtli aparata verilir
(ùԥk. 8.5).

Tԥmizlԥnmiú
qazlar
Tԥmizlԥnmiú qazlar

Tozlu qazlar

Tozlu qazlar
ɚ)
Tozlar b)
tozlar

ùԥk. 8.5. Burul÷anlı toztutucular: ɚ – ucluq tipli:

b – kürԥkcik tipli; 1 – kamera; 2 – çıxıú borusu;
3 – ucluq; 4 – “rozetka” tipli kürԥkcikli burucu;

239
 5 – giriú borusu; 6 – dirԥklik úayba; 7 – toz bunkeri;
8 – halqaúԥkilli kürԥcikli burucu.
Burul÷anlı toztutucularında tԥkrar qaz kimi tԥzԥ
atmosfer havası, tԥmizlԥnmiú qazın bir hissԥsi vԥ ya tozlu
qazlardan istifadԥ oluna bilԥr. Tԥkrar qaz kimi tozlu
qazlardan istifadԥ iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥn sԥmԥrԥli hesab
olunur. Tsiklonlarda oldu÷u kimi, burul÷anlı toztutucu
aparatlarında da effektivlik diametrin artması ilԥ azalır.
Diametri 40 mm olan ayrı-ayrı multielementlԥrdԥn tԥúkil
olunmuú batareyalı qur÷ulardan (bir-birinԥ birlԥúdirilmiú
bir neçԥ toztutucular sırası) da istifadԥ oluna bilԥr.

Mԥrkԥzdԥnqaçma qüvvԥsi tԥsiri ilԥ iúlԥyԥn quru

toztutucu aparatlara rotasiya tԥsirli toztutucu aparatlar da
aiddir. Sadԥ rotasiya tipli toztutucu aparatın sxemi úԥkil
8.6 – da göstԥrilmiúdir.

240
 øúlԥnmiú qazlar

Tozlar

ùԥkil 8.6. Rotasiya tipli quru toztutucu

1 – ventilyator tԥkԥri; 2 – spiralúԥkilli gövdԥ; 3 –

xüsusi toztutucu deúik; 4 - iúlԥnmiú qazların çıxıú borusu;

1 ventilyator tԥkԥrinin fırlanması ilԥ toz hissԥciklԥri

mԥrkԥzdԥnqaçma qüvvԥsinin tԥsirindԥn 2 spiralúԥkilli
gövdԥnin divarına atılır vԥ tozla zԥnginlԥúdirilmiú qaz 3
xüsusi toztutucu deúik vasitԥsilԥ toz bunkerinԥ atılır,
tԥmizlԥnmiú qaz isԥ 4 iúlԥnmiú qazların çıxıú borusuna
göndԥrilir. Belԥ apartlardan havanın nisbԥtԥn iri toz
hissԥciklԥrindԥn (20–40 mɤm –dԥn yüksԥk) lazımınca
yüksԥk tԥmizlԥnmԥsi zamanı istifadԥ olunur.

241
Dinamiki toztutucular. Qazların tozlardan tԥmizlԥn-
mԥsi a÷ırlıq dartı qur÷usunun iúçi çarxının fırlanması
nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn mԥrkԥzdԥnqaçma vԥ Koriolis
qüvvԥlԥri hesabına hԥyata keçirilir. Tüstüsovurucu-
toztutucular daha geniú yayılmıúdır. O, ölçülԥri >15 mɤm
olan hissԥciklԥrin tutulması üçün istifadԥ olunur. Iúçi
çarxın hesabına yaranan tԥzyiqlԥr fԥrqi sayԥsindԥ tozlu
axın “ilbizԥ” daxil olur vԥ ԥyrixԥtli hԥrԥkԥt ԥldԥ edir. Toz
hissԥciklԥri mԥrkԥzdԥnqaçma qüvvԥlԥrinin tԥsiri ilԥ
periferiyaya atılır vԥ 8–10% qazla birlikdԥ ilbizlԥ
birlԥúmiú tsiklona ötürülür. Tԥmizlԥnmiú qaz axını
tsiklondan ilbizin mԥrkԥzi hissԥsinԥ qaytarılır.
Tԥmizlԥnmiú qazlar istiqamԥtlԥndirici aparatı keçԥrԥk
tüstüsovurucu-toztutucunun iúçi çarxına daxil olur,
sonra isԥ tullantıların qapa÷ı vasitԥsilԥ tüstü borusuna
daxil olur. ùԥkil 8.7-dԥ dinamiki toztutucunun sxemi
göstԥrilmiúdir.

242
 ùԥkil 8.7. Dinamiki toztutucu:

1 – “ilbiz”; 2 - tsiklon; 3 – toztoplayıcı bunker.

8.1.2. Qazların tozlardan filtrlԥrlԥ tԥmizlԥnmԥsi.

Filtrlԥr. Bütün növ mԥsamԥli filtrlԥrin iú rejimi qazların

arakԥsmԥ içԥrisindԥn buraxılaraq filtrlԥnmԥsinԥ ԥsaslanır,
bu zaman bԥrk hissԥciklԥr tutulur, qazlar isԥ tamamilԥ
arakԥsmԥ içԥrisindԥn keçib gedir.

Filtrlԥyici arakԥsmԥlԥr öz quruluúlarına görԥ çox

müxtԥlifdirlԥr, lakin onlar ԥsasԥn lifli vԥ ya dԥnԥvԥr
elementlԥrdԥn ibarԥt olub úԥrti olaraq aúa÷ıdakı növlԥrԥ
ayrılırlar:

Çevik mԥsamԥli arakԥsmԥlԥr – tԥbii, sintetik vԥ ya

mineral liflԥrdԥn hazırlanan parça materiallar: parçadan
243
olmayan lifli materiallar (keçԥ, a÷caqayın vԥ iynԥdeúikli
materiallar, ka÷ız, ɤɚrton, lifli hԥsir); torúԥkilli vԥrԥqlԥr
(mԥsamԥli rezin, penopoliuretan, membranlı filtrlԥr);

Bԥrk mԥsamԥli arakԥsmԥlԥr — dayaq quruluúlarına

qoyulmuú vԥ ya onlar arasında sıxılmıú lif layları,
yonqar, toxunma torlardan ibarԥt olur.

Tԥyinatından, giriú vԥ çıxıú qatılı÷ından asılı olaraq

filtrlԥri úԥrti olaraq 3 sinifԥ bölürlԥr: incԥ tԥmizlԥmԥ filtrlԥri,
hava filtrlԥri vԥ sԥnaye filtrlԥri.
Qollu filtrlԥr metaldan hazırlanmıú, hԥr birindԥ
filtrlԥyici qollar qrupu yerlԥúdirilԥrԥk vertikal arakԥsmԥ-
lԥrlԥ seksiyalara ayrılmıú rԥfdԥn ibarԥt olur. Qolların
yuxarı ucu ba÷lı vԥ çԥrçivԥdԥn asılı vԥziyyԥtdԥ, silkԥlԥyici
mexanizmԥ birlԥúdirilmiú halda olur. Aúa÷ı hissԥsindԥ
tozları boúaltmaq üçün úneklԥ (sԥpԥlԥnԥn úeylԥri vԥ ya
tayları kiçik mԥsafԥyԥ nԥql etmԥk, üçün navalça úԥkilli
konveyer) tԥchiz olunmuú toz toplayıcı bunker vardır
(ùԥk. 8.8).

Tԥmizlԥnmiú
1 2 qazlar

tozlu
qazlar
244
 tozlar

ùԥk. 8.8. Qollu filtr: 1 – gövdԥ; 2 – silkԥlԥyici quruluú; 3 – qol;

4 – bölüúdürücü qԥfԥs.
Lifli filtrlԥr. Bu filtrlԥrin filtrlԥyici elementlԥrinin liflԥri
eyni paylaúdırılmıú bir vԥ ya bir neçԥ qatdan ibarԥt olur.
Bu filtrlԥr hԥcmli tԥsirԥ malik olurlar, belԥ ki, onlar qatın
bütün dԥrinliyi boyu toz hissԥciklԥrinin tutulması vԥ
toplanması üçün nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Bütöv toz layı
ancaq daha sıx materiallar üzԥrindԥ ԥmԥlԥ gԥlir. Belԥ
filtrlԥr bԥrk dispers fazanın qatılı÷ı 0,5–5 mq/m3 oldu÷u
halda istifadԥ olunur vԥ ancaq bir sıra kobudlifli filtrlԥrdԥn
5–50 mq/m3 qatılıqlarda istifadԥ olunur. Belԥ qatılıqlarda
hissԥciklԥrin ԥsas hissԥsinin ölçülԥri 5–10 mkm
hԥdlԥrindԥ olur. Sԥnaye lifli filtrlԥrinin aúa÷ıdakı növlԥri
vardır:
– quru – zԥriflifli, elektrostatik, dԥrin filtrlԥr ilkin tԥmizlԥmԥ
üçün nԥzԥrdԥ tutulur;

245
– yaú – torlu, öz-özünü tԥmizlԥyԥn, dövri vԥ fasilԥsiz
suvarmalı.
Lifli filtrlԥrdԥ filtrlԥmԥ prosesi iki mԥrhԥlԥdԥ baú verir.
Birinci mԥrhԥlԥdԥ tutulmuú hissԥciklԥr praktiki olaraq
filtrin quruluúunu vaxt ԥrzindԥ dԥyiúdirmir, prosesin ikinci
mԥrhԥlԥsindԥ tutulmuú toz hissԥciklԥrinin çoxlu miqdarda
toplanması nԥticԥsindԥ filtrdԥ fasilԥsiz quruluú dԥyiúikliyi
baú verir.
Dԥnԥvԥr filtrlԥr. Qazların tԥmizlԥnmԥsindԥ bu tip
filtrlԥr lifli filtrlԥrԥ nԥzԥrԥn daha az tԥtbiq olunur. Dԥnԥvԥr
filtrlԥrin iki növü vardır: doldurmalı vԥ bԥrk dԥnԥvԥr.
Elektrofiltrlԥr. Elektrofiltrlԥrdԥ qazların tozlardan
tԥmizlԥnmԥsi elektrik cԥrԥyanının tԥsiri ilԥ baú verir.
Elektrik cԥrԥyanının iútirakı ilԥ qaz molekullarının
ionlaúması prosesindԥ onun tԥrkibindԥ olan hissԥciklԥr
yüklԥnir. øonlar toz hissԥciklԥri üzԥrindԥ absorbsiya
olunur vԥ sonra da elektrik cԥrԥyanının tԥsirilԥ onlar
yerdԥyiúmԥyԥ mԥruz qalır vԥ çökdürücü elektrodlarda
çökürlԥr.
8.1.3. Qazların tozlardan skrubberlԥr vasitԥsilԥ
tԥmizlԥnmԥsi
øçiboú qazyuyucuları. øçiboú, forsunkalı skrubberlԥr
daha geniú yayılmıúdır. Onlar dairԥvi vԥ ya düzbucaqlı

246
kԥsiyi olan kalon tipli aparat olub qaz vԥ maye damcıları
arasında kontakt prosesini hԥyata keçirmԥk üçün istifadԥ
olunur. Qaz vԥ maye axınlarının hԥrԥkԥt istiqamԥtinԥ
görԥ içiboú skrubberlԥr 3 qrupa bölünür: 1) mayenin
düzaxınla daxil edilmԥsi; 2) mayenin ԥksaxınla daxil
edilmԥsi vԥ 3) mayenin köndԥlԥn axınla daxil edilmԥsi
(ùԥk. 8.9).
Doldurmalı qazyuyucuları içԥrisi doldulmalarla
müntԥzԥm doldurulmuú kalon tipli aparatlardır. Onlardan
aúa÷ı qatılıqlı, yaxúı isladılmıú tozların tutulması
mԥqsԥdilԥ istifadԥ edirlԥr.
Çevik doldurmalı qazyuyucuları tozların tutulmasında
çox geniú istifadԥ olunur. Doldurma kimi polimer
materiallarından hazırlanan kürԥciklԥrdԥn, úüúԥdԥn vԥ ya
mԥsamԥli rezinlԥrdԥn istifadԥ olunur. Doldurma
kürԥciklԥrinin sıxlı÷ı mayenin sıxlı÷ından yüksԥk
olmamalıdır (ùԥk. 8.10).

Tԥmizlԥnmiú qazlar

247
 su su
2
Tozlu qazlar

a)
tozlar

b)

Tԥmizlԥnmiú
Tozlu qazlar

qazlar
úlam
úlam

ùԥk. 8.9. Skrubberlԥr: ɚ – içiboú forsunkalı (buxar qazanlarının

odlu÷una, mühԥrriklԥrin silindrinԥ vԥ sairԥyԥ maye vԥ ya toz
halında yanacaq vermԥk üçün cihaz): b – köndԥlԥn suvarmalı
doldurmalı: 1 – gövdԥ; 2 – forsunkalar; 3 – suvarma üçün
quruluú; 4 – dayaq úԥbԥkԥsi; 5 – doldurma; 6 – úlam çԥni.

248
 5 Tԥmizlԥnmiú Tԥmizlԥnmiú
qazlar qazlar
Tԥmizlԥnmiú 4 5
qazlar 6
4
5
2 1
Maye 3
Tozlu 3
4 2 qazlar
2
3
1
7
2 Su
1 Tozlu
qazlar Su
Tozlu
qazlar

a) b) v)
ùlam ùlam
ùlam

ùԥk. 8.10. Çevik doldurmalı qazyuyucular: ɚ – silindrik

laylı: 1 – dayaq úԥbԥkԥsi; 2 – úarúԥkilli doldurma layı; 3 –
mԥhdudlaúdırıcı úԥbԥkԥ; 4 – suvarma üçün quruluú; 5 –
damcıtutucu; b vԥ v – forsunkalı vԥ ejektorlu (buxar
qüvvԥsilԥ iúlԥyԥn nasos) konusvari laylı: 1 – gövdԥ; 2 –
dayaq úԥbԥkԥsi; 3 – úarúԥkilli doldurma layı; 4 –
damcıtutucu; 5 – mԥhdudlaúdırıcı úԥbԥkԥ; 6 – forsunka;
7 – sabit maye sԥviyyԥsinԥ malik olan tutum.

Konus formalı, çevik kürԥúԥkilli doldurmalı

skrubberlԥr. Qazların geniú diapazonlu sürԥtlԥrindԥ

249
skrubberlԥrin stabil iúlԥmԥsinin tԥmin olunması, mayenin
paylanmasının yaxúılaúdırılması vԥ damcıların aparıl-
masının azaldılması üçün konus formalı çevik kürԥúԥkilli
doldurmalı aparatlar tԥklif olunmuúdur. øki tip aparatlar
iúlԥnib hazırlanmıúdır: farsunkalı vԥ ejektorlu.
Ejeksiyalı skrubberlԥrdԥ kürԥlԥrin suvarılması sabit
sԥviyyԥli qabdan tԥmizlԥnԥcԥk qazlarla sovrulan maye
vasitԥsilԥ hԥyata keçirilir.
Boúqablı qazyuyucular (barbotajlı, köpüklü).
øçԥrisindԥ tökülԥn boúqablı köpük aparatları daha çox
yayılmıúdır. Tökülԥn boúqablarda diametri 3–8 mm olan
dԥliklԥr vardır. Tozlar qaz vԥ mayenin tԥsiri ilԥ yaranan
köpük layında tutulur. Toztutucu prosesin effektivliyi
fazalar arası sԥthin hԥcmindԥn asılı olur.
Zԥrbԥ-inersiya tԥsirli qazyuyucular. Bu cür
aparatlarda qazların maye tԥbԥqԥsi ilԥ kontaktı qaz
axının maye sԥthinԥ zԥrbԥsi nԥticԥsindԥ baú verir vԥ
sonra da qaz – maye qatıúı÷ı müxtԥlif konfiqurasiyalı
dԥliklԥrdԥn buraxılır vԥ ya qaz-maye qarıúı÷ı birbaúa
maye faza seperatoruna ötürülür. Belԥ tԥsir nԥticԥsindԥ
diametri 300–400 mkm olan damcılar ԥmԥlԥ gԥlir.

250
 Mԥrkԥzdԥnqaçma tԥsirli qazyuyucular. Mԥrkԥzdԥn-
qaçma qüvvԥsi ilԥ iúlԥyԥn skrubberlԥr daha çox
yayılmıúdır. Onları konstruktiv quruluúlarına görԥ 2 yerԥ
bölürlԥr: 1) qaz axınlarının burulması mԥrkԥzi pԥrli
burucu quruluúun kömԥyilԥ hԥyata keçirilԥn aparatlar; 2)
qaz axınları köndԥlԥn tangensial istiqamԥtdԥ daxil edilԥn
aparatlar.
Sürԥtli qazyuyucular (Venturi skrubberlιri). Bu
aparatların ԥsas hissԥsi boru-püskürdücülԥrindԥn
ibarԥtdir ki, onların kömԥyilԥ suvarılan mayenin 40–
150 m/s sürԥtilԥ hԥrԥkԥt edԥn qaz axınları ilԥ intensiv
xırdalanması tԥmin olunur. Bu aparatlarda damcıtutucular
da vardır.

8.2. Qaz tullantılarının SO2 vԥ H2S –dԥn tԥmizlԥnmԥsi

Tullantı qazlarının qaz vԥ buxarúԥkilli toksiki

maddԥlԥrdԥn zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üçün aúa÷ıdakı üsullar-
dan istifadԥ olunur: absorbsiya (fiziki vԥ hemosorbsiyalı),
adsorbsiya, katalitik, termiki, kondensasiya vԥ s.
Tullantı qazlarının absorbsiya üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi
aúa÷ıdakı ԥlamԥtlԥrԥ görԥ tԥsnif olunur: 1) absɨrbsiya
olunan komponentԥ görԥ; 2) istifadԥ edilԥn absorbent

251
tipinԥ görԥ; 3) prosesin xarakterinԥ görԥ – qazın
sirkulyasiyalı vԥ sirkulyasiyasız verilmԥsi ilԥ; 4)
absorbentin istifadԥ olunmasına görԥ – regenerasiya
olunan vԥ yenidԥn dövr etdirilԥn (dövri) vԥ regenerasiya
olunmayan (qeyri dövri); 5) tutulan komponentlԥrin
istifadԥsinԥ görԥ – rekuperasiyalı vԥ rekuperasiyasız; 6)
rekuperasiya olunan mԥhsul tipinԥ görԥ; 7) prosesin tԥúkil
edilmԥsinԥ görԥ – dövri vԥ fasilԥsiz; 8) absorbsiya
aparatlarının konstruktiv tipinԥ görԥ.
Tullantı qazlarının tԥmizlԥnmԥ üsulunun seçilmԥsi bir
çox faktorlardan asılıdır: tullantı qazların tԥrkibindԥn
çıxarılan tullantı komponentlԥrin qatılı÷ından, qazın hԥcm
vԥ temperaturundan, qatıúıqların miqdarından,
hemosorbentin olmasından, rekuperasiya mԥhsullarından
istifadԥnin mümkünlüyü, tԥlԥb olunan tԥmizlԥnmԥ
dԥrԥcԥsindԥn. Tullantı qazlarıns tԥmizlԥnmԥ üsulu
texniki-iqtisadi hesablamaların nԥticԥlԥri ԥsasında seçilir.
Adsorbsiya üsulu ilԥ qazların tԥmizlԥnmԥsi onların
tԥrkibindԥ olan qaz vԥ buxarúԥkilli qatıúıqların ayrılması
mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunur. Bu üsul qarıúı÷ın mԥsamԥli
cisim – adsorbent tԥrԥfindԥn udulmasına ԥsaslanır.
Tԥmizlԥnmԥ prosesini dövri vԥ ya fasilԥsiz iúlԥyԥn
adsorberlԥrdԥ aparırlar. Bu üsulların üstün cԥhԥti yüksԥk

252
tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsinin ԥldԥ olunması çatıúmayan cԥhԥti
isԥ tozlu qazların tԥmizlԥnmԥsinin mümkün olmamasıdır.
Katalitik tԥmizlԥnmԥ üsulları bԥrk katalizator üzԥrindԥ
toksiki komponentlԥrin qeyri-toksiki komponentlԥrԥ
kimyԥvi çevrilmԥsi prosesinԥ ԥsaslanır. Tԥmizlԥnmԥ
prosesinԥ tԥrkibindԥ toz vԥ katalizator zԥhԥrlԥri olmayan
qazlar düçar edilir. Qazların azot oksidlԥri, kükürd, karbon
vԥ üzvi qatıúıqlardan ayrılması zamanı bu üsullardan
istifadԥ edilԥ bilԥr. Prosesi müxtԥlif konstruksiyalı
reaktorlarda aparırlar. Termiki üsullar qazların asan
oksidlԥúԥn toksiki qatıúıqlardan zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi
mԥqsԥdilԥ tԥtbiq olunur.

8.2.1.Tullantı qazların SO2 – dԥn tԥmizlԥnmԥsi.

SO2 – nin insan orqanizminԥ ziyanı olduqca çoxdur.
O, zԥhԥrlidir vԥ insan qanında olan hemoqlobinin
miqdarını azaldır, gözün selikli qiúasına tԥsir göstԥrir,
uzun müddԥt tԥrkibindԥ SO2 olan hava ilԥ tԥnԥffüs
zamanı insanların a÷ ciyԥrlԥrindԥ xroniki xԥstԥliklԥr
ԥmԥlԥ gԥtirir. SO2 atmosferԥ ԥsasԥn yandırılan
yanacaqların hesabına düúür. østehsal olunan sulfat
turúusunun 30 %-i SO2 – dԥn alınır. Bu üsulla alınan
sulfat turúusunun maya dԥyԥri piritdԥn alınan sulfat

253
turúusunun maya dԥyԥrindԥn 3 dԥfԥ aúa÷ı olur. SO2 – nin
tullantı qazlarından ayrılması üçün çox saylı
hemosorbsiya üsulları tԥklif edilmiú vԥ onlardan da ancaq
bԥzilԥri tԥtbiq sahԥsi tapmıúdır. Bu ona görԥdir ki, tullantı
qazlarının hԥcmi böyük, lakin tԥrkiblԥrindԥ SO2 – nin
qatılı÷ı az olur, qazlar yüksԥk temperatur vԥ tԥrkiblԥrindԥ
çoxlu miqdarda tozun olması ilԥ xarakterizԥ olunur.
Absorbsiya üçün su, qԥlԥvi vԥ qԥlԥvi torpaq metalları
duzlarının sulu mԥhlulları vԥ suspenziyalarından istifadԥ
olunur.
Qaz tullantılarının sulfit anhidridindԥn tԥmizlԥnmԥsinin
sԥnaye üsullarını úԥrti olaraq 4 qrupa bölmԥk olar:
1) Ammonyak üsulu – bu üsul qazların tԥmizlԥnmԥsi
vԥ eyni zamanda ammonium sulfat vԥ sulfitlԥrin
alınmasına ԥsaslanır.
2) Qԥlԥvilԥrlԥ neytrallaúdırma üsulu – bu üsul tullantı
qazlarının qԥlԥvilԥrlԥ neytrallaúdırılması ilԥ sulfat vԥ
sulfitlԥrin alınması prosesinԥ ԥsaslanır vԥ qazların yüksԥk
dԥrԥcԥdԥ tԥmizlԥnmԥsinԥ imkan verir.
3) Katalitik üsullar - kükürd anhidridinin katalizator
iútirakı ilԥ oksidlԥúdirilԥrԥk duru sulfat turúusunun
alınmasına ԥsaslanır.

254
 4) Maye üzvi uducularla absorbsiya üsulu – tԥrkibindԥ
2-8 hԥcm. % -i kükürd anhidridi olan tullantı qazlarının
maye üzvi uducularla absorbsiya olunması prosesinԥ
ԥsaslanır.
Kerosinin sulfolaúması prosesindԥ yaranan tullantı
qazlarının zԥrԥrli qatıúıqlardan tԥmizlԥnmԥsi prosesinin
texnoloji sxemi úԥkil 8.11-dԥ göstԥrilmiúdir. Tullantı qazlar
kerosin hissԥciklԥrindԥn ayrılmaq üçün Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ
doldurulmuú 1 tutucu kalonu vԥ sonra da Venturi
borusunu keçԥrԥk 3 absorberinԥ daxil olur. 3
absorberindԥ tԥrkibindԥ sԥrbԥst qԥlԥvi vԥ 20-25 %
sulfoduzlar olan neytrallaúdırılmıú qara turúunun sulu
mԥhlulunda kükürd oksidlԥrinin absorbsiya prosesi gedir.
3 absorberinԥ 5 sirkulyasiya mԥhlulu tutumundan sԥrf
tԥnzimlԥyicisini keçmԥklԥ 6 nasosu vasitԥsilԥ absorbent
verilir vԥ mԥhlulun pH göstԥricisinin 7-dԥn yüksԥk
olmasını tԥmin etmԥk üçün absorbentin qԥlԥvi mԥhlulu ilԥ
doydurulması da aparılır. Bundan sonra qazlar 3
absorberinin aúa÷ı hissԥsinԥ daxil olur ki, burada da
yuyucu mԥhlulun tԥrkibindԥ olan kerosin vԥ duzların
hesabına yaranan köpüklԥrin qismԥn söndürülmԥsi
prosesi gedir. Köpüklԥrin qismԥn söndürülmԥsi vԥ
aparılan damcıların tutulması Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ

255
doldurulmuú 3 kalonunun yuxarı hissԥsindԥ baú verir. 3
kalonunun aúa÷ı hissԥsindԥn mԥhlul mԥhlulu sirkulyasiya
edԥn 15 tutumuna verilir. pH-ı 7-dԥn az olmayan iúlԥnmiú
absorbent sistemdԥn çıxarılır vԥ ԥmtԥԥ mԥhsulunun
alınması üçün buxarlandırmaya göndԥrilir, tԥmizlԥnmiú
qazlar isԥ tüstü borusu vasitԥsilԥ atmosferԥ atılır. Belԥ
qur÷unun tullantı qazlarına görԥ mԥhsuldarlı÷ı 6-8
minm3/saat, tԥmizlԥnmԥ prosesinԥ daxil olan tullantı
qazlarının tԥrkibindԥ (SO3) sulfat anhidridinin (0,63-
2,93q/m3) vԥ (SO2) sulfit anhidridinin (21,15-40,02 q/m3)
miqdarının dԥyiúmԥ intervalından asılı olaraq orta
tԥmizlԥnmԥ effektivliyi müvafiq olaraq 97,2% vԥ 99,2%
olur. Xlorsulfon turúularının iútirakı ilԥ sulfolaúma
prosesindԥ yaranan tullantı qazları atmosferԥ atılmazdan
ԥvvԥl tԥmizlԥnmԥ prosesinԥ düçar edilir.
Sԥnaye-tԥcrübԥ qur÷usunda ali ya÷ spirtlԥrinin
sulfolaúdırılması prosesindԥ yaranan tullantı qazlar
ԥvvԥlcԥ doldurmalı kalonda qatı sulfat turúusu (93%-li)
ilԥ, sonra da 15%-li NaOH mԥhlulu ilԥ suvarılan Venturi
absorberindԥ ilkin tԥmizlԥnmԥ prosesinԥ düçar edilir vԥ
bundan sonra qazlar atmosferԥ atılır. Tԥdqiqatlar
nԥticԥsindԥ atmosferin yer sԥthinԥ yaxın olan sahԥsindԥ
qaz tullantıları tԥrkibindԥ sulfat turúusu dumanının

256
buraxıla bilԥn qatılıq hԥddindԥn yüksԥk oldu÷u müԥyyԥn
olunmuúdur. Bu üsulun çatıúmayan cԥhԥti ondan ibarԥtdir
ki, burada sulfat turúusu qatılı÷ının 93,3% hԥddindԥ
saxlanılması vacibdir. Sulfat turúusu qatılı÷ının azaldılma-
sı vԥ ya artırılması sulfat anhidridinin ayrılması effektiv-
liyini azaldır ki, bu da absorbentin xassԥlԥri ilԥ izah edilir.
Qatılı÷ı 93,3%-dԥn aúa÷ı olan sulfat turúusundan istifadԥ
olunduqda, buxar faza tԥrkibindԥ sulfat turúusuna
nԥzԥrԥn suyun miqdarı çox olur. Absorberdԥ sulfat
anhidridi su buxarı ilԥ sulfat turúusu dumanı ԥmԥlԥ gԥtirir
ki, bu da tԥmizlԥnmԥ effektivliyini azaldır. Sulfat
turúusunun qatılı÷ı 93,3%-dԥn yüksԥk olduqda buxarın
tԥrkibindԥ sulfat anhidridinin miqdarı sudan çox olur. Bu
zaman SO3 –ün atmosfer tԥzyiqi ilԥ tԥsirindԥn sulfat
turúusu dumanı ԥmԥlԥ gԥlir. Texnoloji sxemdԥ sulfat
turúusu ilԥ tԥmizlԥnmԥ kalonunu iki ardıcıl quraúdırılmıú
laylı filtrlԥrlԥ ԥvԥz etmԥklԥ sulfat turúusu dumanının
atmosferԥ atılan qazların tԥrkibindԥ sanitar normasına
qԥdԥr azaldılması mümkündür.

257
 VI

3 4
1

II
6 5
IV

II
V
ùԥkil 8.11. Kerosinin sulfolaúması zamanı yaranan
qazların tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi.
Aparatlar:1-tutucu kalon; 2 – Venturi borusu; 3-
absorber; 4- tüstü borusu; 5 – tutum; 6 – nasos. Axınlar:
I – tԥmizlԥnmԥyԥ gedԥn qazlar: II – texnoloji prosesԥ
qaytarılan kerosin: III – tԥzԥ qԥlԥvi; IV – tԥzԥ
neytrallaúdırılmıú qara turúu; V – emala göndԥrilԥn
neytrallaúdırılmıú qara turúu; VI – atmosferԥ atılan
qazlar.

258
 “Sulfureks” qur÷usunun tullantı qazların kükürd
oksidlԥrindԥn “Ballastra” firmasının sxemi üzrԥ
tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi úԥkil 8.12.-da
göstԥrilmiúdir. Tullantı qazlar, maye mԥhsullardan azad
olmaq üçün 1 tsiklonu vԥ paslanmayan poladdan
hazırlanan filtrlԥyici tor laylar toplusu ilԥ tԥchiz olunmuú 3
separatoruna daxil olur. Sonra qaz 30-45% Raúiq
hԥlqԥlԥri ilԥ doldurulmuú qruplaúdırılmıú tutumdan ibarԥt
olan 6 filtrini keçir vԥ 8 ventilyatoru ilԥ 9 Venturi
absorberinԥ daxil edilir. 9 Venturi absorberi 11-12 %-li
NaOH mԥhlulu ilԥ suvarılır. Qazlar Venturi borusunun 10
skrubberaltı tutum-vannasında maye layı içԥrisindԥn
keçirilir vԥ tüstü borusu vasitԥsilԥ atmosferԥ atılır. Qԥlԥvi
mԥhlulu isԥ sulfokütlԥnin neytrallaúmasına vԥ ya turú
axınların kanalizasiya xԥttinԥ axıdılır. Qazların hԥcmi orta
hesabla 1000-1200 m3 /t olub, tԥrkibindԥ sulfit vԥ sulfat
anhidridinin miqdarı müvafiq olaraq 2,6-18,6q/m3 vԥ 2,2-
6,1 q/m3, SO2-dԥn tԥmizlԥnmԥ effektivliyi 99%, SO3-dԥn
tԥmizlԥnmԥ effektivliyi isԥ 82 % olur vԥ bu halda kükürd
anhidridlԥrinin miqdarının yer tԥbԥqԥsindԥ buraxıla bilԥn
qatılıq hԥddindԥn yüksԥk olması müúahidԥ olunur.

259
 8 VI
3
3 6
1
14
I 9

7 V IV
4
2
5

III 11 10 12
II

15

VII

ùԥkil 8.12. “Sulfureks” qur÷usunun tullantı

qazlarının tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi.
Aparatlar:1- tsiklon; 2,4 – aralıq tutum; 3- separator;
5,7,12 – tutumlar; 6 – filtr; 8 – ventilyator; 9 - venturi
absorberi; 10 – skrubberaltı tutum-vanna;
11,13,15,16 –nasoslar; 14 - tüstü borusu. Axınlar: I –
tԥmizlԥnmԥyԥ gedԥn qazlar: II – reaktora qaytarılan
axın; prosesԥ qaytarılan kerosin: III – buxar; IV –
qԥlԥvi; V – su; VI – atmosferԥ atılan qazlar;VII –
neytrallaúmaya gedԥn qԥlԥvi mԥhlulu.

260
Sulfolaúma prosesindԥ yaranan qaz tullantılarının
tԥmizlԥnmԥsinin tipik texnoloji sxemi úԥkil 8.13-dԥ
göstԥrilmiúdir. Reaktorun separatorundan çıxan tullantı
qazlar iri damcı-maye hissԥciklԥrindԥn tԥmizlԥnmԥk üçün
2 tsklon-damcıayırıcısını keçmԥklԥ ilkin tԥmizlԥnmԥ filtri-
3-ԥ daxil olur. 3 filtrindԥ daha kiçik hissԥciklԥr vԥ sulfat
anhidridinin qismԥn tԥmizlԥnmԥsi gedir. Sulfat
anhidridinin sorbenti kimi prosesin ilkin xammalından
istifadԥ olunur. Sorbent reaktor mԥhsuldarlı÷ının 2-3%-i
qԥdԥr miqdarda 1 xammal tutumundan 10 nasos
dozatorunun kömԥyi ilԥ götürülԥrԥk 7 istidԥyiúdirici
aparatı keçmԥklԥ 3 filtrinԥ daxil edilir. 2 tsiklon vԥ 3
filtrindԥn axan mԥhsullar sulfolaúma mԥrhԥlԥsinԥ
qaytarılır. Yüngül uçucu mԥhsulların sulfolaúdırılması
zamanı 3 filtrindԥn sonra vԥ ya bilavasitԥ aparatın
özündԥ ԥlavԥ olaraq maye damcılarının tutulması üçün 4
tsiklonu quraúdırılır ki, oradan da tutulan maye hԥmçinin
sulfolaúdırma prosesinԥ qaytarılır. Sonra qazlar qԥlԥvi
mԥhlulu ilԥ yuma qovúa÷ına qaytarılır. Absorber kimi 5
boúqablı barbotaj tipli kalon vԥ ya Venturi absorberi
aparatlarından istifadԥ olunur. 5 absorberinԥ suvarma
üçün maye 12 nasosu ilԥ 9 tutumundan verilir. øúlԥnmiú
sorbent 8 tutumuna axıdılır vԥ oradan da 11 nasosu

261
vasitԥsilԥ sulfoturúunun neytrallaúdırılması qovúa÷ına
göndԥrilir. Neytrallaúmaya verilԥn mԥhlulda sԥrbԥst
qԥlԥvinin miqdarı texnoloji reqlamentdԥ göstԥrilԥn
sԥviyyԥdԥ saxlanılır. Ԥgԥr texnoloji úԥrait yuyucu
mԥhlullardan sulfokütlԥnin neytrallaúmasında istifadԥ
etmԥyԥ imkan vermirsԥ, o halda hԥmin mԥhlul
tԥmizlԥnmԥ qovúa÷ında, tԥrkibindԥ 0,2 % sԥrbԥst qԥlԥvi
qalana qԥdԥr sirkulyasiya olunur vԥ sonra da tԥrkibindԥki
Na2SO4-dԥn tԥmizlԥnmԥ mԥrhԥlԥsinԥ göndԥrilir. Qԥlԥvi
mԥhlulunun iútirakı ilԥ yuma zamanı yaranan sulfat
turúusu dumanını qazlardan ayırmaq üçün ikipillԥli filtr-
dumantutucusundan istifadԥ olunur. 6 filtrinin birinci
pillԥsindԥ iri hissԥciklԥr ayrılır vԥ bu pillԥdԥ qazın sürԥti
yüksԥk (3 m/san-yԥ qԥdԥr) olur. økinci pillԥdԥ isԥ qazın
sürԥti nisbԥtԥn aúa÷ı- 0.08 m/san-yԥ hԥddindԥ olur. 6
filtrindԥ tutulan sulfat turúusu texniki ehtiyaclar üçün
istifadԥ olunur, tԥmizlԥnmiú qazlar isԥ tüstü bacası
vasitԥsilԥ atmosferԥ atılır. Göstԥrilԥn texnologiya üzrԥ
sulfolaúma prosesindԥ yaranan tullantı qazlarının
tԥmizlԥnmԥsi prosesinin tԥtbiqi kükürd oksidlԥrinin 97-
99% tԥmizlԥnmԥsinԥ imkan verir, xammala görԥ sԥrf
ԥmsallarını azaldır, müԥssisԥnin yerlԥúdiyi sahԥdԥ

262
atmosfer havasının sanitar normalara uy÷un olmasına
imkan yaradır.

VII
3 4 5
6
I 2

9
VIII

VI
V
7 8 12
II
II
III
1 IX
IV 11
II
10
ùԥkil 8.13. Sulfolaúma proseslԥrindԥ yaranan qaz
tullantılarının tԥmizlԥnmԥsinin tipik texnoloji sxemi
1 – xammal tutumu; 2,4 – tsiklonlar; 3 – filtr; 5 – boúqablı
absorber; 6 – filtr-dumantutucu; 7 – istidԥyiúdirici; 8,9 –
skrubberaltı tutumlar;10,11,12 – nasoslar. Axınlar: I –
çirkli qazlar; II – su; III –xammal; IV – qaynar su; V –
10%-li NaOH mԥhlulu; VI – sulfolaúma mԥrhԥlԥsinԥ
qaytarılan xammal; VII – atmosferԥ atılan qazlar; VIII –
filtrdԥ tutulan sulfat turúusu; IX– sulfokütlԥ neytrallaú-
maya.

263
 Kükürd anhidridinin ayrılması ilԥ gedԥn sulfolaúma
prosesi úԥraitindԥ ԥlavԥ reaksiyaların baú vermԥsi ilԥ
ԥlaqԥdar olaraq qazların tԥmizlԥnmԥsinin bir sıra fԥrqli
cԥhԥtlԥri vardır. Belԥ ki, yaú tԥmizlԥmԥ mԥrhԥlԥsindԥ
NaOH-ın sulu mԥhlulu ԥvԥzinԥ ammonyakın sulu
mԥhlulundan istifadԥ etmԥk daha mԥqsԥdԥuy÷un hesab
olunur. Bu halda aúa÷ıdakı reaksiyalar baú verir:

SO2 + 2 NH 3 + H 2O ←
⎯→( NH 4 ) 2 SO3
( NH 4 ) 2 SO3 + SO2 + H 2O ←
⎯→ 2 NH 4 HSO3 ........(8.1)
NH 4HSO3 + NH 3 ←
⎯→( NH 4 ) 2 SO3
35-400C temperaturda vԥ ilkin qazın tԥrkibindԥ SO2-
nin miqdarı 0,3-0,1 hԥcm% oldu÷u halda kükürd
anhidridlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi mühitin PH
göstԥricisindԥn dԥ asılıdır. PH-ın optimal qiymԥti 6-6,2
olur. PH göstԥricisinin bu qiymԥtdԥn daha aúa÷ı oldu÷u
halda tԥmizlԥnmԥ effektivliyi xeyli azalır, lakin PH optimal
qiymԥtdԥn yüksԥk olduqda çıxan qazların tԥrkibindԥ
ammonyakın miqdarı çoxalır. Eksperimental dԥlillԥr
nԥticԥsindԥ müԥyyԥn olunmuúdur ki, effektiv tԥmizlԥnmԥ
üçün ammoniumun bisulfit vԥ sulfit duzları qatılı÷ı
0,8÷0,85 hԥddindԥ olmalıdır. Mԥhlulun sulfit anhidridi ilԥ
doydurulmasını C SO2 / C NH 3 nisbԥtinin 0,92-0,98 qiymԥtinin

264
alınmasına qԥdԥr aparırlar, bundan sonra ammonium
sulfit-bisulfit mԥhlulu SO2-nin ayrılması mԥqsԥdilԥ
regenerasiya prosesinԥ göndԥrilir. Desorbsiya prosesi
80-980C-dԥ boúqablı kalonlarda hԥyata keçirilir, bu halda
aúa÷ıdakı reaksiyalar baú verir:

2NH4 HSO3 ⎯
⎯→( NH4 ) 2 SO3 + SO2 + H 2 0 ......(8.2)

2NH4 HSO3 + (NH4 )2 SO3 + H2O ⎯

⎯→2(NH4 )2 SO4. + S + H2 0
.........(8.3)
Yüksԥk temperaturlarda ԥsasԥn (3) reaksiyası
getdiyinԥ görԥ prosesi vakuum altında aparırlar.
Sԥnaye qazları tԥrkibindԥ sulfit anhidridi ilԥ yanaúı
sulfat anhidridi dԥ oldu÷una görԥ güman edilir ki,
ammonium sulfit-bisulfit mԥhlulunda ammonium sulfatın
da ԥmԥlԥgԥlmԥsi baú verir ki, bu da absorbentin kimyԥvi
hԥcmini azaldır, odur ki, qazların qabaqcadan sulfat
anhidridindԥn tԥmizlԥnmԥsi mԥqsԥdԥuy÷un hesab
olunur. Qazların tԥrkibindԥ sԥthi aktiv maddԥlԥrin olması
onun özlülüyünün artmasına sԥbԥb olur vԥ bu
adsorbentin kimyԥvi tutumunu azaldır. Belԥiklԥ, yuma
mԥhlullarının tԥrkibinԥ sԥthi aktiv maddԥlԥrin düúmԥsinԥ
imkan verilmԥmԥlidir.

265
 Sulfit anhidridinin regenerasiyası ilԥ sulfolaúma
prosesindԥ yaranan qazların tԥmizlԥnmԥsinin texnoloji
sxemi úԥkil 8.14-dԥ göstԥrilmiúdir. Sulfuratordan çıxan vԥ
separasiya mԥrhԥlԥsini keçԥn qazlar maye damcılarından
azad olmaq üçün 1 damcıayırıcısına daxil olur. Sonra
qazlar tԥrkiblԥrindԥ olan maye hissԥciklԥrin azaldılması
vԥ SO3-ün qismԥn absorbsiyası üçün ilkin mԥhsulla
suvarılan 2 filtrinԥ göndԥrilir. 1 damcıayırıcısı vԥ 2
filtrindԥn ayrılan maye faza sulfolaúma prosesinԥ
qaytarılır, qazlar isԥ sulfit-bisulfit mԥhlulları ilԥ suvarılan
Venturi borusuna verilir. Mԥhlulun sirkulyasiyası 7
nasosunun kömԥyilԥ hԥyata keçirilir, vaxt keçdikdԥn
sonra isԥ mԥhlulun bir hissԥsi regenerasiya olunmaq
üçün 9 tutumuna göndԥrilir, absorbent isԥ tԥzԥ
ammonyak ilԥ doydurulur. 3 kalonunun kubunda qazlar
sulfat turúusu dumanı vԥ ammonium sulfatdan
tԥmizlԥnmԥk mԥqsԥdilԥ aparılan damcıların tutulması
üçün istifadԥ olunan doldurma layını keçmԥklԥ 5 laylı
filtrԥ daxil olur. Qazların tԥmizlԥnmԥsi prosesi úԥraitinin
yaxúılaúdırılması üçün filtrin, xüsusԥn doldurmaların ilkin
sulfit-bisulfit mԥhlulu ilԥ suvarılması mԥqsԥdԥuy÷un
hesab olunur. Yuyucu mԥhlulun regenerasiyası kub
hissԥsi buxarla qızdırılsn 10 buxarlandırıcı kalonda

266
hԥyata keçirilir. Sulfit anhidridinin qovulma prosesi kalona
bilavasitԥ isti su buxarının verilmԥsi ilԥ intensivlԥúdirilԥ
bilԥr. Qovma zamanı bisulfitin parçalanması ilԥ yanaúı
ammonyak vԥ suyun ayrılması ilԥ digԥr ammonium
duzlarının da qismԥn parçalanma prosesi dԥ baú verԥ
bilԥr. Duz mԥhlulu ilԥ soyudulan 11 soyuducusunda su
buxarının kondenslԥúdirilmԥsi ilԥ ammonyak tutulur.
Alınan kondensat absorbentin doydurulmasına sԥrf
olunur. Nԥm sulfit anhidridi ammonyak vԥ suyun
kondenslԥúdirilmԥsindԥn sonra 13 vakuum nasosuna
verilir. Sonra qazlar silikagel ilԥ doldurulmuú 14
kalonunda son qurudulma prosesinԥ düçar edilir.
Qurudulmuú sulfit anhidridi yenidԥn sulfat anhidridinin
alınması prosesinԥ qaytarılır. 10 kalonunun kub
hissԥsindԥn ayrılan sulfit mԥhlulu 12 soyuducusunu
keçmԥklԥ 3 kalonunun suvarılmasında istifadԥ olunur.
Ammonium sulfatın toplanması dԥrԥcԥsindԥn asılı olaraq
3 kalonunun kubundan mԥhlulun bir hissԥsi turú axınların
kanalizasiya xԥttinԥ axıdılır. Bir sıra çatıúmayan cԥhԥtlԥri
(qızdırılmaya istilik sԥrfi, apparatların turúuyadavamlı
materiallardan hazırlanması) olmasına baxmayaraq bu
üsulun tԥtbiqi sulfolaúma prosesinin praktiki olaraq
tullantısız aparılmasına imkan verir.

267
 I 1 II
VI
X
14 11
IV 2 5

III
3
4
13
12
V

IX
10
XI
V
VII 13 9
7 6
8
VIII
ùԥkil 8.14. Sulfit anhidridinin regenerasiyası ilԥ sulfolaúma
prosesinin tullantı qazlarının tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji
sxemi.
1 – damlaayırıcı; 2 – suvarılan filtr; 3 – Venturi skrubberi; 4 –
kürԥ úԥkilli doldurma; 5 – filtr-dumantutucu; 6 – mexaniki filtr;
7 – nasos; 8,9 – tutumlar; 10 – buxarlandırıcı kalon; 11 –
duzlu su soyuducusu; 12 – istidԥyiúdirici; 13 – vakuum nasos;
14 – quruducu kalon; I – sulfuratordan çıxan qazlar; II –
suvarma mԥhlulu; III – sulfolaúmaya qaytarılan mԥhsul; IV –
duzlu su; V – su; VI – prosesԥ qaytarılan SO2; VII – buxar;
VIII – kondensat; IX – NH3; X – atmosferԥ atılan qazlar; XI –
turú axınlar kanalizasiyaya.

268
 8.2.2. Avtoklav üsulu ilԥ qazların SO2–dԥn
tԥmizlԥnmԥsi
Tullantı qazların ammonyak-avtoklav üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥsi prosesi çirkli qazların ammonyakın sulu
mԥhlulu içԥrisindԥn buraxılması ilԥ SO2-nin udulmasına
ԥsaslanır. Sonra alınan ammoniumsulfit vԥ bisulfit
avtoklavda 150-1600C temperaturda vԥ 0,5-0,6 MPa
tԥzyiqdԥ parçalanır. Nԥticԥdԥ ammonium sulfat vԥ
sԥrbԥst kükürd alınır:
NH3+H2O + SO2 ⎯→ NH4HSO3 ....................(8.4)
2NH3+H2O+SO2 ⎯→ (NH4)2SO3 ………..…....8.5)
2NH4HSO3+(NH4)2SO3⎯→2(NH4)2SO4+S+H2O....(8.6)
Burada alınan (NH4)2SO4 vԥ S ԥmtԥԥ mԥhsulu kimi dԥ
iúlԥnԥ bilԥr. Qazların ammonyak-avtoklav üsulu ilԥ SO2-
dԥn tԥmizlԥnmԥsinin texnoloji sxemi úԥkil 8.115 –dԥ
göstԥrilmiúdir. 1 skrubberinԥ 8 vԥ 9 tutumlarından
müvafiq olaraq su vԥ amonyak verilir. Çirkli qazlar 1
skrubberindԥ amonyakın sulu mԥhlulundan buraxılır vԥ
SO2 udulur. 1 skrubberinin yuxarısından tԥmizlԥnmiú
qazlar çıxır. 1 skrubberinin aúa÷ısından ammonium sulfit
vԥ bisulfit mԥhlulları qarıúı÷ı 7 nasosu vasitԥsilԥ 2
filtrpresini keçԥrԥk 3 avtoklavına göndԥrilir. 3 avtoklavına
reaksiyanı güclԥndirmԥk üçün 10 tutumundan sulfat

269
turúusu da verilir. 3 avtoklavında ammonium sulfit vԥ
bisulfitin mԥhlullarının parçalanması prosesi gedir vԥ
sԥrbԥst kükürd (99,9% tԥmizlikdԥ) ayrılır. 3 avtoklavından
çıxan mԥhlul 7 nasosu vasitԥsilԥ 4 vakuum buxarlan-
dırıcı aparatına verilir, burada ammonium sulfat qovulur
vԥ 5 sentrafuqa aparatında kristallik ammonium sulfat
alınır, mԥhlul isԥ yenidԥn prosesԥ qaytarılır. 6
quruducusunda ammoniumsulfat kristalları qurudulur vԥ
sonrakı emal prosesinԥ göndԥrilir.
III 8 IV 9 V 10

II

4
I 1
7 5 6
7 2 7

VII
VIII
VI
ùԥkil 8.15. Qazların ammonyak-avtoklav üsulu ilԥ SO2 –dԥn
tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi.
1 – skrubber; 2 – filtrpres; 3 – avtoklav; 4 – vakuum buxarlandırıcı
aparat; 5 – sentrafuqa; 6 – quruducu; 7 – nasoslar; 8,9,10 –
tutumlar; I – çirkli qaz; II – tԥmizlԥnmiú qazlar; III – su; IV –
amonyak; V – sulfat turúusu; VI – çöküntü; VII – kükürd; VIII –
ammoniumsulfat.

270
8.2.3. øúlԥnmiú qazların SO2–dԥn manqan, maqnezit
vԥ ԥhԥng üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi
Manqan üsulu ilԥ qazların SO2–dԥn tԥmizlԥnmԥsi
MnO2 tozu tԥrkibindԥ SO2 olan qaz axını yoluna
vurulur:
SO2 + MnO2 ⎯→ MnSO4 ............(8.7)
Alınan bԥrk MnSO4 amonyakın sulu mԥhlulunu
keçmԥklԥ oksidlԥúdirilir.
MnSO4+2NH3+H2O+½O2 ⎯→ MnO2+(NH4)2SO4 ..(8.8)
(NH4)2SO4– ammonium sulfat filtrlԥnmԥklԥ mԥhluldan
ayrılır vԥ iúlԥnmԥyԥ göndԥrilir. Bundan bԥzԥn gips dԥ
alınır.
(NH4)2SO4+Ca(OH)2⎯⎯→CaSO4+2NH3+2H2O.....(8.9)
Maqnezit üsulu ilԥ qazların SO2-dԥn tԥmizlԥnmԥsi
Bu üsulda SO2 maqnezium oksid suspenziyası ilԥ
udulur:
SO2+MgO+6 H2O ⎯⎯→ MnSO3 ⋅ 6 H2O …......(8.10)
SO2+MgO+3H2O ⎯⎯→ MnSO3 ⋅ 3 H2O ….....(8.11)
øúlԥnmiú qazların SO2–dԥn ԥhԥng üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥsi
Bu üsulda SO2 ԥhԥngdaúı ilԥ iúlԥnilir:
SO2+CaCO3 ⎯⎯→ CaSO3 +CO2 ....................(8.12)
SO2+CaO ⎯⎯→ CaSO3 .............................(8.13)

271
 2CaSO3 +O2 ⎯⎯→ 2CaSO4 ……...................(8.14)
Alınan kalsium sulfat suda pis hԥll olan maddԥdir vԥ
CaSO4 ⋅2 H2O gips kimi istifadԥ olunur.
øúlԥnmiú qazların kükürd dioksidindԥn ԥhԥng üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥsi iki ardıcıl quraúdırılmıú absorberlԥrdԥ
(ԥhԥng südü ilԥ suvarılan skrubberlԥrdԥ) hԥyata keçirilir.
Bu üsulun üstün cԥhԥtlԥri: texnoloji sxeminin sadԥliyi,
aúa÷ı istismar xԥrclԥri, etibarlı vԥ ucuz sorbentlԥ iúlԥmԥsi,
qazların ԥvvԥlcԥdԥn soyudulma vԥ tozsuzlaúdırılmadan
tԥmizlԥnmԥsinin mümkünlüyü. Ԥhԥng üsulu qazların
SO2-dԥn praktiki olaraq tam tԥmizlԥnmԥsinԥ
(Ș(SO2)=80%) imkan yaradır. Ԥhԥng karbonatlı süxurların
º
1000…1300 C temperaturda yandırılması ilԥ alınır.
øúlԥnmiú qazların SO2–dԥn ԥhԥng üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi úԥkil 8.16-da
göstԥrilmiúdir. Bu üsulda iúlԥnmiú qazlar ԥvvԥlcԥ 1
tsiklonlar batareyasında mexaniki qarıúıqlardan (toz vԥ
his) tԥmizlԥnir vԥ sonra 2 qazüfürücü vasitԥsilԥ ԥhԥng
südü ilԥ suvarılan 3 skrubberinԥ daxil edilir.
Ԥhԥng südü ilԥ SO2 –nin qarúılıqlı tԥsirindԥn
aúa÷ıdakı reaksiyalar gedir:
SO2 + ɇ2O= ɇ2SO3......................(8.15)
ɋɚ (Ɉɇ)2 + SO2 = CaSO3 + 2H2O......(8.16)

272
 Mԥhlulun sirkulyasiyası dԥrԥcԥsindԥn asılı olaraq
onun tԥrkibindԥ ɋɚSɈ3 duzu toplanma÷a baúlayır.
Mԥhlulda kalsium sulfitin qatılı÷ı 18—20% olduqda
mԥhlul dövri olaraq tԥzԥsi ilԥ ԥvԥz olunur. Ԥmԥlԥ gԥlԥn
kalsium sulfit suda pis hԥll oldu÷undan (0,138 q/l)
skrubberlԥrin suvarma sistemlԥrindԥ kalsium sulfit
kristallarının ayrılması üçün ardıcıl olaraq 5
kristallaúdırıcısı yerlԥúdirilir. CaSO3-ün sonrakı ayrılması
6 vakuum filtrindԥ baú verir.
2ɋɚSO3+O2=2ɋɚSO4 ...........(8.17)
(8.17) reaksiysı üzrԥ alınan ɋɚSɈ4 vԥ CaSO3 –dԥn
ibarԥt olan úlam 7 transportyoru ilԥ sistemdԥn çıxarılır vԥ
tikinti materiallarının istehsalında istifadԥ olunur. Ԥhԥng
üsulu praktiki olaraq iúlԥnmiú qazların SO2 –dԥn tam
tԥmizlԥnmԥsini tԥmin edir, lakin bu halda xeyli miqdarda
ԥhԥng sԥrf olunur. Qazların tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi 80%-ԥ
çatır. Ԥhԥng üsulunda hԥm dԥ 60 %-ԥ qԥdԥr toz
hissԥciklԥri dԥ tutula bilir.

273
 II

ùԥkil 8.16. øúlԥnmiú qazların ԥhԥng üsulu ilԥ SO2 –

dԥn tԥmizlԥnmԥsi.
1 – tsiklonlar batareyası; 2 – qazüfürücü; 3 – skrubber;
4,9,12,– nasoslar; 5 – kristallaúdırıcı; 6 - vakuum filtri;
7,8 - transportyor; 8 -10 - ԥhԥng tutumu; 11 -ԥhԥng südü
tutumu; I – iúlԥnmiú qazlar; II – tԥmizlԥnmiú qazlar.

274
 8.2.4. Adsorbsiya üsulları ilԥ qazların SO2–dԥn
tԥmizlԥnmԥsi.
Absorbsiya üsullarının kömԥyi ilԥ qazların SO2–dԥn
tԥmizlԥnmԥsi prosesinin çatıúmayan cԥhԥtlԥri bԥrk
xemosorbentlԥrin tԥtbiq edilmԥsinԥ ԥsaslanan üsulların
iúlԥnib hazırlanmasına sԥbԥb olmuúdur. Xemosorbent
kimi ԥhԥngdaúı, dolomit vԥ ya ԥhԥngdԥn istifadԥ oluna
bilԥr. Xemosorbentlԥrin aktivliyini artırmaq üçün onların
tԥrkibinԥ SO2 uducuları ilԥ yanaúı bir sıra ucuz qeyri üzvi
duzlar, mis oksixloridlԥri, maqnezium oksidi vԥ digԥr
maddԥlԥr kimi xüsusi ԥlavԥlԥr dԥ daxil edirlԥr.
Xemosorbentlԥrlԥ yanaúı SO2–ni tutmaq üçün bir çox
metal oksidlԥrindԥn dԥ istifadԥ oluna bilir. Qazların
kükürd dioksidindԥn quru sanitar tԥmizlԥnmԥsi prosesi
qazların yüksԥk temperaturda tԥmizlԥnԥcԥk qaz axınının
nԥmlԥúdirilmԥdԥn emal olunmasını tԥmin edir ki, bu da
aparatların korroziyasını azaldır, qaztԥmizlԥmԥ texnolo-
giyasını sadԥlԥúdirir vԥ ona sԥrf olunan kapital xԥrclԥrinin
ixtisar olunmasına imkan yaradır. Bunlarla yanaúı belԥ
texnologiyalar adԥtԥn uduculardan dövri istifadԥ vԥ ya
qazların tԥmizlԥnmԥsi prosesi mԥhsullarının utilizasi-
yasını da nԥzԥrdԥ tutur. Quru tԥmizlԥmԥ üsullarına hԥm

275
dԥ kükürd dioksidinin katalitik oksidlԥúmԥsi vԥ
adsorbentlԥrlԥ udulması proseslԥri dԥ aid edilir.

8.2.5. Qazların termiki vԥ katalitik tԥmizlԥnmԥ

üsulları.
Tullantı qazlarının kükürd dioksidindԥn katalitik
tԥmizlԥnmԥsinin iúlԥnib hazırlanmıú texnologiyası sulfat
turúusunun nitroz vԥ ya kontakt üsulu ilԥ istehsalında
istifadԥ olunan SO2-nin SO3-ԥ oksidlԥúmԥsi prinsipinԥ
ԥsaslanır. SO2–nin katalitik oksidlԥúmԥ üsulları bir neçԥ
cür olur. Bu üsullar istifadԥ olunan katalizatorlara vԥ
reaksiya mexanizminԥ görԥ bir-birindԥn fԥrqlԥnirlԥr.
Pirolyuzit üsulu – SO2 – nin maye fazada katalizator
– pirolyuzit (katalizatorun ԥsas hissԥsi MnO2 dԥn
ibarԥtdir) iútirakı ilԥ oksidlԥúmԥsinԥ ԥsaslanır. Oksigen
artıqlı÷ında iki valentli Mn üç valentli Mn-a qԥdԥr
oksidlԥúdirilir. Bu halda eyni zamanda SO2 – nin dԥ
oksidlԥúmԥsi baú verir:
4 Mn2+ + 3 O2 ⎯⎯→ 2Mn2O3 .............(8.18)
2 SO2 + O2 ⎯⎯→ 2SO3 ................(8.19)
Sonra Mn3+ SO2 –ni oksidlԥúdirir vԥ Mn2+-yԥ çevrilir.
Pirolyuzit üsulu ilԥ tullantı qazlarının SO2–dԥn
tԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun texnoloji sxemi úԥkil 8.17-dԥ

276
göstԥrilmiúdir. Qazların pirolyuzit üsulu ilԥ SO2–dԥn
tԥmizlԥnmԥsi qur÷usunda tullantı qazlar Raúiq hԥlqԥlԥri
ilԥ doldurulmuú 1 qüllԥsini keçir. Bu qüllԥ duru sulfat
turúusu ilԥ suvarılır. øúçi boúqablarda - barbotyorlarda
katalizator – pirolyuzit yerlԥúdirilir. 1 qüllԥsindԥn çıxan
sulfat turúusu yüksԥk qatılıqda olur vԥ sulfat turúusunun
çoxdԥfԥli sirkulyasiyası ilԥ barbotyoru katalizatordan
tԥmizlԥyirlԥr vԥ onu qarıúdırıcıya göndԥrirlԥr. Pirolyuzit
üsulunun çatıúmayan cԥhԥti: turúunun qatılı÷ı artdıqca
oksidlԥúmԥ dayanır. Bu oksigenin vԥ SO2–nin sulfat
turúusu mԥhlulunda hԥll olmasının azalması ilԥ prosesin
zԥncir mexanizmi üzrԥ getmԥsinin dԥ dayanması ilԥ
ԥlaqԥdardır.

277
 III
III
5 V 6
4

IV
II 2 7
3

1
2 12
I
11 10 8
III
2 9
VI

VII

ùԥkil 8.17. Pirolyuzit üsulu ilԥ tullantı qazlarının SO2-dԥn

tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi.
1 – Paúiq hԥlqԥlԥri ilԥ doldurulmuú qüllԥ; 2 – nasoslar; 3 –
tutum; 4 – birinci mԥrhԥlԥ barbatyoru; 5 – ikinci mԥrhԥlԥ
barbatyoru; 6 – elektrofiltr; 7 – diyircԥkli dԥyirman; 8 –
pirolyuzit toplayıcısı; 9 – hazır mԥhsul tutumu; 10 –
sentrofuqa; 11 – basqı bakı; 12 – duru sulfat turúusu
tutumu; I – çirkli qazlar; II – sulfat turúusu; III – su; IV –
pirolyuzit; V – tԥmizlԥnmiú qazlar; VI – sulfat turúusu
qarıúdırma sexinԥ; VII – çöküntü.

278
 8.2.6. Qazların hidrogensulfiddԥn tԥmizlԥnmԥsi.
H2S – güclü sinir – iflic zԥhԥridir. Onun iúçi zonasında
yol verilԥ bilԥn qatılı÷ı – 10 mq/m3, ԥhali yaúayan
zonalarda isԥ havada orta gündԥlik qatılı÷ı – 0,008
mq/m3 olmalıdır. Hidrogen sulfidin iyini insan onun
qatılı÷ı 1-3⋅10−2 mq/m3 olanda hiss edir. H2S ilԥ 6 mq/m3
qatılıqda 4 saat müddԥtindԥ nԥfԥsalma zamanı baú vԥ
göz a÷rıları müúahidԥ olunur. Hidrogensulfid
yanacaqların tԥrkibindԥ qatıúıq kimi olur. Tԥrkibindԥ
hidrogensulfid olan odluq qazları korroziyaya qarúı çox
aktivdir. Qazların hidrogensulfiddԥn tԥmizlԥnmԥsi 2
istiqamԥtdԥ aparılır:
1) østehsal vԥ ventilyasiya qazlarının sanitar
tԥmizlԥnmԥsi.
2) Sonrakı mԥrhԥlԥdԥ emal olunmaq üçün istifadԥ
olunan texnoloji qazların tԥmizlԥnmԥsi.
Tԥbii qazları, müxtԥlif neft emalı vԥ neft-kimya proses-
lԥrindԥ ayrılan qazları hidrogensulfiddԥn tԥmizlԥyirlԥr
(hidrotԥmizlԥmԥ, krekinq, piroliz, riforminq vԥ s.). Qazlar
tԥrkiblԥrindԥ olan hidrogensulfidin miqdarına görԥ
müxtԥlif olurlar. Tԥbii qazlar ya kükürdsüz, ya da tԥrkib-
lԥrindԥ az miqdarda hidrogensulfid olur. Mԥsԥlԥn,
Orenburq yataqlarında tapılan tԥbii qazın tԥrkibindԥ

279
4-6%, Astraxan tԥbii qazının tԥrkibindԥ isԥ 25% hidrogen
sulfid olur. Kanadada elԥ qaz yataqları vardır ki, onların
tԥrkibindԥ 50% hidrogen sulfid olur. Neft emalı vԥ neft-
kimya qazlarının tԥrkibindԥ hidrogen sulfidin miqdarı 0,5
%-dԥn 15%-ԥ qԥdԥr olur. Atmosferԥ atılan qazların
tԥmizlԥnmԥsi zamanı onların tԥrkibindԥ hidrogen sulfidin
miqdarı yol verilԥ bilԥn qatılıq hԥddindԥ olmalıdır.
Texnoloji qazların tԥmizlԥnmԥsi zamanı hidrogen sulfidin
miqdarı sonrakı emal proseslԥrinin tԥlԥbatlarına uy÷un
olaraq reqlamentlԥúdirilir. Çox zaman kimyԥvi sintezlԥrdԥ
texnoloji qazların tԥrkibindԥ olan H2S-in miqdarı 1mq/m3-
dan 50 mq/m3 hԥddindԥ ola bilԥr. Tԥmizlԥnmԥ zamanı
ayrılan H2S-dԥn ya elementar kükürd ya da sulfat turúusu
alınır. Tullantı qazlarının hidrogensulfiddԥn ayrılması 2
üsulla hԥyata keçirilir:
1) Sorbsiya üsulu;
2) Katalitik oksidlԥúmԥ.
Qazların hidrogensulfiddԥn 99,9%-ԥ qԥdԥr
tԥmizlԥnmԥsinԥ imkan verԥn sorbsiya üsullarından ԥn
geniú yayılanı hemosorbsiyadır. Bu halda müxtԥlif
hemosorbsiya üsullarından istifadԥ edirlԥr ki, onlardan da
etanolaminlԥ tԥmizlԥnmԥ üsulu çox geniú tԥtbiq sahԥsi
tapmıúdır.

280
 Vakuum-ɤɚrbonat üsulu. Bu üsullarda qazların
tԥrkibindԥ olan hidrogensulfid natrium vԥ ya kalium
karbonatın sulu mԥhlullarının iútirakı ilԥ udulur. Sonra
mԥhlul vakuum altında regenerasiyaya u÷rayır, soyudulur
vԥ yenidԥn absorbsiya prosesinԥ qaytarılır. Ԥgԥr
mԥhlulun regenerasiyası hidrogensulfidin rekuperasiyası
olmadan aparılırsa, onda mԥhlulu regeneratorda
qızdıraraq tԥrkibindԥ olan hidrogensulfidi hava ilԥ üfürüb
çıxarırlar.
Fosfat üsulu ilԥ aparılan proseslԥr.Tullantı qazları-
nın tԥrkibindԥn hidrogensulfidin fosfat üsulu ilԥ
absorbsiyası üçün tԥrkibindԥ 40 – 50% kaliumortofosfat
olan sulu mԥhlullardan istifadԥ olunur. Mԥhluldan
hidrogensulfidi qaynatmaqla ayırırlar.
Arsenat-qԥlԥvi üsulu. østifadԥ olunan absorbentlԥr-
dԥn asılı olaraq bu üsullar arsenat-soda vԥ arsenat-
ammonyak üsullarına ayrılır. Arsenat-soda üsulu ilԥ
tullantı qazlarının hidrogensulfiddԥn tԥmizlԥnmԥsi 3 vԥ 5
valentli arsenin zԥif qԥlԥvi mԥhlulu ilԥ hԥyata keçirilir:
H2S+2Na3AsO3 ⎯⎯→Na3AsSO2+H2O..................(8.20)
Na3AsSO2+Na3AsO4 ⎯⎯→Na3AsO3S+Na3AsO3 ..(8.21)
Udulma atmosfer tԥzyiqindԥ vԥ 20-400C temperaturda
baú verir. Bu üsulla qazların hidrogensulfiddԥn yüksԥk

281
dԥrԥcԥdԥ tԥmizlԥnmԥsi (1 q/m3 - ԥ qԥdԥr) tԥmin olunur.
Çatıúmayan cԥhԥti isԥ toksiki reagentlԥrdԥn istifadԥ
olunmasıdır. Arsenat-soda üsulu ilԥ tullantı qazlarının
hidrogensulfiddԥn tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji
sxemi úԥkil 8.18-dԥ verilmiúdir. Tԥmizlԥnԥcԥk tullantı
qazları 1 absorberinԥ daxil olur vԥ orada hidrogen
sulfiddԥn tԥmizlԥnir. Sonra 1 absorberinin aúa÷ısından
hidrogensulfidlԥ doydurulmuú mԥhlul 2 nasosu vasitԥsilԥ
3 istidԥyiúdiricisinԥ daxil olur. 3 istidԥyiúdiricisindԥ
hidrogensulfidlԥ doydurulmuú mԥhlul 40°ɋ temperatu-
runa qԥdԥr qızdırılır vԥ sonra da regenerasiya olunmaq
üçün 4 regeneratoruna verilir. 4 regeneratorunda mԥhlul
içԥrisindԥn sıxılmıú hava barbotaj edilir. Havanın oksigeni
ilԥ oksidlԥúԥrԥk mԥhlulun tԥrkibindԥn ayrılan kükürd
sonra hava qabarcıqları ilԥ birlikdԥ 5 seperatoruna daxil
olur. Regenerasiya olunmuú mԥhlul yenidԥn 1
absorberinԥ qaytarılır. Kükürdü 6 vakuum-filtrindԥ
ayırırlar. Absorbsiya prosesinin intensivliyinԥ uducu
mԥhlulda arsenin qatılı÷ı vԥ mԥhlulun pH–ı tԥsir göstԥrir.
Arsenat – soda vԥ arsenat-ammonyak üsullarının
texnoloji sxemlԥri vԥ aparatları bir-birlԥrinԥ oxúardır.

282
 III IV VII
5
II
6
1

4 VI
I

III V

2 3

ùԥkil 8.18. Arsenat-soda üsulu ilԥ tullantı qazlarının

hidrogensulfiddԥn tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi:
1 – absorber; 2 – nasos; 3,5 – istidԥyiúdiricilԥr; 4 –
regenerator; 6 – vakuum-filtr; I – tԥmizlԥnԥcԥk qazlar; II –
tԥmizlԥnmiú qazlar; III – buxar; IV – kondensat; V – hava; VI
– kükürd; VII – regenerasiya qazları.

“Stɝɟtfɨɝd” prosesi. Bu prosesdԥ hidrogensulfidi

tԥrkibindԥ natrium karbonatdan baúqa ekvimolekulyar
miqdarda natrium-ammonium vanadat vԥ antraxinon –
2,6-2,7 – disulfonat olan qԥlԥvi mԥhlulunda (ɪɇ = 8,5–
9,5) absorbsiyaya düçar edirlԥr. Bundan baúqa mԥhlula
çaxır turúusunun natrium-kalium duzunu da ԥlavԥ edirlԥr
ki, vanadat çökmԥsin. Prosesin üstün cԥhԥti ondan

283
ibarԥtdir ki, çox toksiki maddԥ olan arsenidlԥrdԥn istifadԥ
olunmur.
Dԥmir-soda üsulu. Bu prosesdԥ uducu mԥhlul kimi
iki vԥ üçvalentli dԥmirin hidroksidlԥrindԥn istifadԥ olunur.
Suspenziyanı 10%-li Nɚ2ɋɈ3 mԥhlulu ilԥ 18%-li dԥmir
kuporosu mԥhlulunu qarıúdırmaqla hazırlayırlar. Bu üsul
80%-dԥn yüksԥk tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi ԥldԥ etmԥyԥ imkan
verir.
H2S + Na2CO3 ⎯⎯→ NaHS + NaHCO3 .............(8.22)
3NaHS+ 2Fe(OH)3 ⎯⎯→ Fe2S3+3NaOH+3H2O....(8.23)
3NaHS+2Fe(OH)3 ⎯⎯→ 2FeS+S+3NaOH+3H2O (8.24)
Uducu mԥhlulun regenerasiyası hava iútirakı ilԥ
aparılır. Hava uducu mԥhlul içԥrisindԥn buraxılır vԥ
H2S-in 70%-i elementar kükürdԥ, 30%-i isԥ natrium
tiosulfata çevrilir.
Qazların incԥ yolla H2S-dԥn tԥmizlԥnmԥsi zamanı
dԥmir oksidlԥrinin iútirakı ilԥ quru tԥmizlԥmԥ üsullarından
da istifadԥ olunur.
Fe2O3 + 3H2S ⎯⎯→ Fe2S3 + 3H2O ............(8.25)
Regenerasiyaya verilԥn havanın miqdarından asılı
olaraq hԥm elementar kükürd, hԥm dԥ kükürd oksidlԥri
almaq olar.

284
 Qԥlԥvi – hidroxinon üsulu. Bu üsul böyük hԥcmli
(1mln m3/saat) havanı nisbԥtԥn yüksԥk olmayan
3
baúlan÷ıc qatılıqlı (1–1,5 q/m ) hidrogen sulfiddԥn
tԥmizlԥmԥk üçün istifadԥ olunur. Üsulun mahiyyԥti ondan
ibarԥtdir ki, hidrogensulfid hidroxinonun sulu-qԥlԥvi
mԥhlulunda udulur:
H2S+2Na2CO3+H2O+O=C6H4=O → NaOH+NaHCO3+S+
+ HO–C6H4–OH.....(8.26)
Mԥhlulun regenerasiyası zamanı elementar kükürd vԥ
natriumtiosulfat ayrılır. Burada xinon oksigen daúıyıcısı
vԥ katalizator rolunu oynayır. O, aktiv oksidlԥúmiú (xinon)
formadan passiv reduksiya olunmuú (hidroxinon) formaya
keçir. Mԥhlulda xinonun qatılı÷ı nԥ qԥdԥr yüksԥk olsa,
mԥhlul bir o qԥdԥr aktiv olar. Qԥlԥvi - hidroxinon üsulu
aúa÷ıdakı mԥrhԥlԥlԥrdԥn ibarԥtdir: hidrogensulfidin
natriumkarbonatla (soda ilԥ) qarúılıqlı tԥsiri; natrium
hidrosulfidin xinonla (hidroxinonun oksidlԥúmiú forması)
oksidlԥúmԥsi; sodanın regenerasiyası; xinonun regene-
rasiyası. Bu üsul qazları hidrogensulfidin baúlan÷ıc
miqdarından tԥmizlԥmԥyԥ imkan verir vԥ hidrogen-
sulfiddԥn tԥmizlԥmԥ dԥrԥcԥsi 90%-ԥ qԥdԥr olur.
Etanolaminlԥ absorbsiya. Bu üsulda hidrogensulfid
vԥ karbondioksidini monoetanolamin vԥ ya trietanolamin

285
mԥhlulları ilԥ absorbsiya edirlԥr. Mono vԥ dietanolaminlԥr
qazların tԥrkibindԥ olan hԥm H2S-i hԥm dԥ CO2-ni,
trietanolamin isԥ ancaq hidrogen sulfidi tԥmizlԥyir.
25 − 40 0 C
+ −
H2S+N(C2H4OH)3 ←⎯ ⎯⎯→ [(HOC2H4)NH] [HS]
100 −110 C 0

........ (8.27)
Qazların H2S–dԥn tԥmizlԥnmԥsi sistemlԥrinin
istismarının bir sıra çԥtinliklԥri vardır. Bu çԥtinliklԥr köpük
ԥmԥlԥ gԥlmԥsi, reagentlԥrin termiki vԥ kimyԥvi
parçalanması vԥ korroziya proseslԥri ilԥ ba÷lıdır.
Etanolaminlԥ tԥmizlԥmԥ qazların tԥrkibindԥ olan H2S-i
0,5%-dԥn artıq tԥmizlԥmԥyԥ imkan vermir. Odur ki,
verilԥn tԥmizlik dԥrԥcԥsini ԥldԥ etmԥk üçün etanolaminlԥ
tԥmizlԥnmԥdԥn sonra adԥtԥn qaynar qԥlԥvi ilԥ tԥmizlԥmԥ
prosesini dԥ aparırlar. Bu prosesi 50-800C temperaturda
vԥ 2 MPa tԥzyiqdԥ aparırlar.
H2S + 2 NaOH ⎯⎯⎯→ Na2S + 2 H2O ..........(8.28)
Lakin qԥlԥvi ilԥ tԥmizlԥmԥ prosesi dönmԥyԥn
oldu÷una görԥ qԥlԥvi sԥrfinԥ, Na2S úԥklindԥ úlam ԥmԥlԥ
gԥlmԥsinԥ vԥ sonrakı emal üçün H2S itkisinԥ sԥbԥb olur.
Adsorbsiya üsulları ilԥ tԥmizlԥmԥ. Tullantı
qazlarının H2S–dԥn daha dԥrin tԥmizlԥnmԥsi dԥmir
hidroksidlԥri, aktivlԥúdirilmiú kömür, seolitlԥr vԥ digԥr

286
uducuların iútirakı ilԥ aparılan adsorbsiya üsulları
vasitԥsilԥ tԥmin edilir. Qazların H2S-dԥn dԥmir
hidroksidlԥrinin vasitԥsilԥ tԥmizlԥnmԥsi prosesi çoxdan
istifadԥ olunur. Tullantı qazları dԥmir hidroksid layından
keçԥrԥk udulur. Eyni zamanda bir qԥdԥr FeS dԥ ԥmԥlԥ
gԥlir. Tԥmizlԥnԥcԥk qazın tԥrkibindԥ olan oksigen dԥmir
sulfidi oksidlԥúdirԥrԥk dԥmir hidroksid ԥmԥlԥ gԥtirir.
Tԥmizlԥmԥ prosesini 28–30°ɋ temperaturda vԥ atmosfer
tԥzyiqinԥ yaxın tԥzyiqdԥ aparırlar. øúlԥnmiú uducudan
kükürdün rekuperasiyası adԥtԥn onun yandırılması üsulu
ilԥ hԥyata keçirilir vԥ bu prosesdԥ alınan qazlar isԥ sulfat
turúusu istehsalına göndԥrilir. Hidrogen sulfidin effektiv
uducusu aktivlԥúdirilmiú kömür hesab olunur. Tullantı
qazlarının tԥrkibindԥ hidrogen sulfidin böyük
qatılıqlarında yüksԥk ekzotermiki oksidlԥúmԥ proseslԥri,
uducu layının intensiv qızması vԥ bununla ԥlaqԥdar
olaraq aktivlԥúdirilmiú kömürün alıúıb yanma riskinin
artmasına sԥbԥb olur. Bununla ԥlaqԥdar olaraq qazların
hidrogen sulfiddԥn tԥmizlԥnmԥsi prosesindԥ
aktivlԥúdirilmiú kömürdԥn adԥtԥn mԥhdud istifadԥ olunur.

287
 8.3. Kation sԥthi aktiv maddԥlԥrin istehsalında
yaranan qaz tullantılarının tԥmizlԥnmԥsi üsulları
Kation sԥthi aktiv maddԥlԥr sԥnayenin müxtԥlif
sahԥlԥrindԥ korroziya ingibitoru, bakterisid vԥ s. kimi
tԥtbiq olunur. Sintetik ya÷ turúuları ԥsasında kation sԥthi
aktiv maddԥlԥrin alınması prosesi aúa÷ıdakı
mԥrhԥlԥlԥrdԥn ibarԥtdir:
1) Sintetik ya÷ turúularının katalizator iútirakı ilԥ
ammonyakla qarúılıqlı tԥsirindԥn nitrillԥrin alınması;
2) Nitrillԥrin katalitik hidrogenlԥúdirilmԥsi ilԥ aminlԥrin
(birli-, ikili- vԥ ya üçlü) alınması;
3) Aminlԥrin reduksiyaedici alkillԥúmԥsi;
4) Dördlü ammonium duzlarının alınması.
Kation sԥthi aktiv maddԥlԥr istehsalında qazúԥkilli
tullantılar bütün texnoloji mԥrhԥlԥlԥrdԥ, hԥmçinin dԥ
xammal, yarımmԥhsul vԥ mԥhsulların saxlandı÷ı tutum vԥ
ölçü çԥnlԥrinin nԥfԥsliklԥrindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥ bilԥr.
Nitrillԥúmԥ-hidrogenlԥúmԥ mԥrhԥlԥsinin qaz tullantıları –
tԥrkibindԥ 166,9-425,8q/m3 ammonyak, 0,45-71,4q/m3
hidrogen, 10-100q/m3 CO vԥ CO2-dԥn, sintetik ya÷ turúu-
ları, nitrillԥr vԥ aminlԥrin damcı hissԥciklԥrindԥn ibarԥt
olur. Üzvi maddԥlԥrin cԥmi miqdarı 23,2-31,3 q/m3
hԥddindԥ dԥyiúir. Reduksiyaedici alkillԥúmԥ mԥrhԥlԥsindԥ

288
yaranan qazların tԥrkibindԥ 213,7 – 246,05 q/m3 izopropil
spirti, 242,8 – 308,6 q/m3 formaldehid, 60,5 – 64,1 q/m3
hidrogen olur. Tullantı qazların miqdarı emal olunan
xammaldan asılı olub 35 – 160 m3/t hԥddindԥ dԥyiúir.
Dördlü ammonium duzlarının alınması mԥrhԥlԥsindԥ orta
hesabla 15 m3/t tullantı qazı ԥmԥlԥ gԥlir ki, onun da
tԥrkibindԥ ԥsasԥn azot vԥ izopropil spirti qatıúı÷ı (59q/m3-
ԥ qԥdԥr), formaldehid (47 q/m3-ԥ qԥdԥr), benzil vԥ ya
metilxlorid (11,3-15,8 q/m3-ԥ qԥdԥr) olur. Kation sԥthi
aktiv maddԥlԥrin istehsalında yaranan qaz vԥ maye
tullantılarının tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi
úԥkil 8.19-dԥ verilmiúdir. Ԥsas texnoloji mԥrhԥlԥlԥrdԥ
yaranan tullantı qazları 1 damcıtutucunu keçmԥklԥ
ejeksiya tipli 5 absorberinԥ daxil olur. Absorbent kimi
sintetik ya÷ turúularının müvafiq fraksiyalarından istifadԥ
olunur. Turúular 1 tutumundan 2 nasosu vasitԥsilԥ 3
istidԥyiúdiricisini keçmԥklԥ 5 absorberinin çilԥyicisinԥ
verilir. Ammonium sabununun miqdarı verilԥn qiymԥtԥ
çatanda (sintetik ya÷ turúusu fraksiyasından asılı olaraq
10-20 % tԥúkil edir) sabun mԥhlulu vԥ sintetik ya÷
turúuları texnoloji prosesԥ qaytarılır. 5 absorberindԥn
çıxan qazlar 7 damcıtutucusunu keçmԥklԥ 9 alov
söndürücü sistemԥ vԥ sonra da 10 sobasına

289
yandırılmaya göndԥrilir. Reduksiyaedici alkillԥúmԥ
mԥrhԥlԥsindԥ yaranan qazlar da qabaqcadan 9
soyuducusunu keçmԥklԥ uçucu qatıúıqlardan ayrılır vԥ
sonra bu axına qarıúır. Maye tullantılar
zԥrԥrsizlԥúdirilmԥyԥ hazırlanmaq üçün qızdırıcı vԥ
qarıúdırıcı quruluúu olan 12 tutumuna verilir. Hazırlanma
prosesi tullantıların mazut vԥ ya digԥr karbohidrogenlԥrlԥ
durulaúdırılmasından ibarԥt olur. Durulaúdırılma dԥrԥcԥsi
tullantıların özlülüyündԥn asılıdır. 80–1000C temperatura
qԥdԥr qızdırılan qarıúıq 1 nasosu vasitԥsilԥ 10 sobasının
odlu÷una verilir. Yanma prosesini ԥldԥ etmԥk üçün
sobaya 14 havaüfürücüsünün kömԥyi ilԥ duzların alınma
mԥrhԥlԥsindԥ yaranan qazlarla birlikdԥ hava verilir. Bu
axının qızdırılması soba ilԥ tԥchiz olunmuú 11
rekuperatorunda hԥyata keçirilir. Tullantı qazları isԥ tüstü
borusu vasitԥsilԥ atmosferԥ atılır. Tüstü qazlarının
temperaturu 600-7000C-yԥ qԥdԥr olur ki, onu da
istidԥyiúdirici qur÷ularda utilizԥ edirlԥr. Belԥ texnologiya
ammonyakın nitrillԥrin alınması mԥrhԥlԥsinԥ qaytarılması
ilԥ xammala sԥrf normalarının, hԥmçinin dԥ atmosferԥ
atılan CO, karbohidrogenlԥr, azot oksidlԥri miqdarının
azaldılmasına vԥ utilizasiya olunmayan tullantıların yox
edilmԥsinԥ imkan verir.

290
 V 8 X

4
I
III 7 11
3
VI
IV
5
9
10

II

IV III
1 13
III 12 VI
2
6 IX
IV

VII VIII

ùԥkil 8.19. Kation sԥthi aktiv maddԥlԥr istehsalında

yaranan qaz vԥ maye tullantıların zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi
prosesinin texnoloji sxemi.
1- sintetik ya÷ turúusu tutumu; 2, 6 – nasoslar; 3-
istidԥyiúdirici; 4, 7 – damlaayırıcılar; 5 – ejeksiya tipli
skrubber; 8 – soyuducu; 9 –alovmԥhdudlaúdırıcı; 10 – soba;
11 – rekuperator; 12 – maye tullantılar tutumu; 13 –
havaüfürücü-su; I – üfürülmԥ qazları; II – sintetik ya÷ turúuları;
III – buxar; IV – kondensat; V – reduksiyalı alkillԥúmԥ
prosesindԥ alınan qazlar; VI – hava; VII – mazut; VIII – qalıq
nitrillԥri; IX – aspirasiya qazları; X – tüstü qazları.

291
8.4. Qeyri ionogen sԥthi aktiv maddԥlԥrin istehsalında
yaranan qaz tullantılarının tԥmizlԥnmԥsi üsulları.
Birli vԥ ikili spirtlԥr, fenollar vԥ onların törԥmԥlԥri,
aminlԥr vԥ s. ԥsasında alınan oksietillԥúmiú birlԥúmԥlԥr
sԥnayenin müxtԥlif sahԥlԥrindԥ tԥtbiq olunur.
Oksietillԥúmԥ mԥhsullarının istehsalı bir neçԥ
mԥrhԥlԥdԥn ibarԥtdir: aerasiya, katalizatorun daxil
edilmԥsindԥn sonra qurudulma, etilen oksidinin
birlԥúdirilmԥsi, deqazlaúma vԥ mԥhsulun neytrallaúdı-
rılması.
Qeyriionogen sԥthi aktiv maddԥlԥr istehsalında qaz
tullantılar ԥmԥlԥ gԥlir:
1) Katalizatorun daxil edilmԥsi, aparatların xammal vԥ
katalizatorla yüklԥnmԥsindԥn sonra azotla üfürülmԥ vԥ
vakuumun ԥldԥ olunma proseslԥrindԥ;
2) Oksietillԥúmԥ mԥrhԥlԥsindԥ reaksiyanın sonunda
reaktorların azot ilԥ üfürülmԥsi prosesindԥ;
3) Oksietillԥúmԥ mԥrhԥlԥsindԥ reaktorda tԥzyiqin
buraxılabilԥn qiymԥtdԥn artıq oldu÷u halda qoruyucu
membranın da÷ılması hallarında;
4) Etilenin ölçü çԥnindԥn azotun atılması, tutumların
“nԥfԥslik”lԥrindԥn, onların doldurulması vԥ etilen oksidinin
anbarda saxlanılması zamanı.

292
 Bütün bu axınların tԥrkibindԥ azot vԥ etilen oksidi olur.
Qovulan qazlarla aparılan etilen oksidinin ümumi miqdarı
0,5-2 kq/t, azotun miqdarı isԥ 7-12 kq/t tԥúkil edir.
Qeyri ionogen sԥthi aktiv maddԥlԥr istehsalında
oksietillԥúdirilmiú mԥhsuların alınması vԥ qaz
tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi prosesinin texnoloji
sxemi úԥkil 8.20-dԥ göstԥrilmiúdir. 1 reaktoru qurudulmuú
xammal vԥ katalizatorla yüklԥnir. Reaktor üfürüldükdԥn
sonra oraya etilen oksidi verilir. Reaktorda baúlan÷ıc
tԥzyiq 0,3-0,4 MPa, temperatur isԥ 160-1800C olur.
Reaksiyanın sonunda 1 reaktorunda tԥzyiq 30-40 kPa-a
qԥdԥr azalır vԥ reaksiyaya girmԥyԥn etilen oksidi
qazların tԥmizlԥnmԥsi sisteminԥ atılır. Qazların
tԥmizlԥnmԥ sistemi qarıúdırıcısı olan 4 barbotaj tipli
aparatdan ibarԥtdir. Etilen oksidi etilenqlikol vԥ NaOH
mԥhlulu içԥrisindԥn keçԥrԥk 140-1600C-dԥ polietilenqliko-
la çevrilir. Polietilenqlikol su ilԥ durulaúdırılır vԥ
kanalizasiyaya atılır, qazlar isԥ yüksԥk dԥrԥcԥdԥ
tԥmizlԥnmԥk üçün raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ doldurulmuú 5
absorberinԥ göndԥrilir. 5 absorberinԥ suvarma kimi
sirkulyasiya nasosunun kömԥyi ilԥ 6 tutumundan 50 %-li
etilenqlikol mԥhlulu verilir. Tԥmizlԥnmiú qazlar isԥ
atmosferԥ atılır.

293
 I

3 VI

2 III

II

IV 4

1
6

VII
V

ùԥkil 8.20 Oksietillԥúdirilmiú mԥhsuların alınması

vԥ qaz tullantılarının tԥmizlԥnmԥsi prosesinin
texnoloji sxemi.
1 – reaktor; 2 – ölçü çԥni; 3 – tutucu; 4 –
qarıúdırıcı; 5 – doldurmalı absorber; 6 – tutum; I
– NaOH mԥhlulu; II – etilen oksidi; III – ammal;
IV – su buxarı; V – kondensat; VI – atmosferԥ
atılan qazlar;VII – kanalizasiyaya gedԥn axınlar.

294
 Qeyri ionogen sԥthi aktiv maddԥlԥr istehsalında
yaranan qaz tullantılarının etilen oksidindԥn tԥmizlԥnmԥsi
prosesi úԥkil 8.21-dԥ göstԥrilԥn sxem üzrԥ aparılır. 2
tutumuna katalizator vԥ su verilmԥklԥ uducu mԥhlul
hazırlanır. Sonra 3 nasosu vasitԥsilԥ absorbent 5
qızdırıcısı ilԥ tԥchiz olunmuú 4 ölçü tutumuna vurulur.
Verilԥn temperatura qԥdԥr qızdırılan mԥhlul 6 nasosu
vasitԥsilԥ 1 skrubberinin suvarılmasına sԥrf olunur. 1
absorberinin aúa÷ı hissԥsinԥ 7 geniúlԥndirici tutumundan
qaz tullantıları daxil edilir. 1 absorberinin yuxarısından
tԥmizlԥnmiú qaz tullantıları amosferԥ atılır. Absorbent
mԥhlulu etilen oksidi doydurulduqdan sonra 4 tutumuna
axıdılır, oradan da özlülüyü 25 MPa·s –dan çox olmayan
su-qlikol mԥhlulu dövri olaraq yandırılmaya göndԥrilir,
Absorbent isԥ 2 tutumundan daxil olan tԥzԥ uducu mԥhlul
ilԥ doydurularaq yenidԥn 1 absorberinԥ göndԥrilir.
Qazların uducu mԥhlul vasitԥsilԥ tԥmizlԥnmԥsi
prosesindԥ poliqlikolların qatılı÷ı artır vԥ özlülüklԥri dԥ
yüksԥlir. Prosesin mԥqsԥdԥuy÷un aparılması üçün
poliqlikolların molekula çԥkisinin 250-300-dԥn artıq
olmaması vacibdir.

295
 VIII

7 6
VI
IV

V
1
VII

I II
IX
4 5 X
2

III

ùԥkil 8.21. Qaz tullantılarının etilen oksidindԥn tԥmizlԥnmԥsi

prosesinin texnoloji sxemi.

1- absorber; 2 – tutum; 3,5– nasoslar; 4 – ölçülü tutum; 6 –

geniúlԥndirici tutum; 7 – istidԥyiúdirici; I – texniki su; II –
katalizator; III – qaynar su; IV – su; V – su buxarı; VI – çԥn
reaktorlarının üfürülmԥ qazları; VII – qoruyucu klapanlardan
atılan qazlar; VIII – atmosferԥ atılan qazlar; IX – yandırılma-
ya göndԥrilԥn su-qlikol mԥhlulu; X – prosesԥ qaytarılan
mԥhsullar.

296
 8.5. Qaz tullantılarının azot oksidlԥrindԥn tԥmiz-
lԥnmԥsi
Tԥrkibindԥ azot oksidlԥri olan tullantı qazlarının
mԥnbԥyi müxtԥlif olur. Bu qazlar tԥrkiblԥrindԥ olan azot
oksidlԥri vԥ digԥr qarıúıqların miqdarına, azot oksidlԥrinin
oksidlԥúmԥ dԥrԥcԥlԥrinԥ, temperatura, tԥzyiqԥ vԥ s. görԥ
fԥrqlԥnirlԥr. Tԥrkibindԥ azot oksidlԥri olan tullantı
qazlarını 3 qrupa bölmԥk olar:
1. Tԥrkibindԥ 2 – 30% vԥ daha yuxarı azot oksidlԥri
olan amonyak vԥ ya nitrat turúusunun üzvi törԥmԥlԥrinin
oksidlԥúmԥsi zamanı alınan qatılaúmıú qazlar; Bu qazlar
ԥsasԥn nitrat turúusu istehsalına göndԥrilir.
2. Tԥrkibindԥ 0,07 – 0,15% (hԥcm) azot oksidlԥri olan
kimya sԥnayesinin iúlԥnmiú qazları;
3. Tԥrkibindԥ yüksԥk dԥrԥcԥdԥ oksigen vԥ azot
oksidlԥri olan tüstü qazları; bu qazların hԥcmi kimya
sԥnayesinin iúlԥnmiú qazlarından çoxdur.
Tullantı qazlarının azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsinin
3 üsulu vardır: oksidlԥúdirici, reduksiyaedici vԥ sorbsion.
Azot oksidlԥrinin fiziki-kimyԥvi xüsusiyyԥtlԥri cԥdvԥl
8.2-dԥ verilmiúdir.

297
 Cԥdvԥl 8.2.
Azot oksidlԥrinin fiziki-kimyԥvi xüsusiyyԥtlԥri
Azot oksidi Azot diok- Diazot oksidi
Parametrlԥr (NO) sidi (NO2 ) (N2O)
1 2 3 4
Nisbi molekul kütlԥsi 30,006 46,008 44,012
0 3
20 ɋ – dԥ sıxlı÷ı, q/m 1,340 1,491 1,9778
Normal úԥraitdԥ molyar 22,388 22,37 22,25
hԥcmi, litr ilԥ
1 2 3 4
Rԥngi Rԥngsiz Qırmızı Rԥngsiz
0
Kritik temperaturu, ɋ -92,9 158,2 36,45
Kritik tԥzyiqi, ɆPɚ 6,335 9,807 7,254
0,1013 MPa tԥzyiqdԥ
0
temperaturu, ɋ:
qaynama -152,8 21,15 -89
ԥrimԥ -163,8 -11,2 -91
ɋɪ, Coul/(mol*Ʉ) 29,86 37,18 38,63
Δ ɇ0ԥm., Coul/(mol*Ʉ) 91,69 34,2 81,6
0
S 298 Coul/(mol*Ʉ) 210,64 240,06 219,90

Cԥdvԥl 8.2-dԥn göründüyü kimi hԥr üç azot oksidlԥri

hԥtta 0,1013 MPa parsial tԥzyiqdԥ vԥ 220ɋ–dԥn yüksԥk
temperaturda qaz halında olur. Diazot vԥ azot oksidlԥri
rԥngsiz, azotdioksidi isԥ qԥhvԥyi-qırmızı rԥngdԥdir.
Tullantı qazlarının tԥrkibindԥ mԥhz azotdioksidinin olması
ona qԥhvԥyi-qırmızı rԥng verir. Azotun oksidi vԥ dioksidi
paramaqnit xassԥsinԥ malikdirlԥr. Azot oksidi vԥ diazot
oksidi su ilԥ kimyԥvi tԥsirdԥ olmadan onda hԥll olur, azot
oksidi daha az hԥll olma qabiliyyԥtinԥ malikdir. Azot
dioksidi suda yaxúı hԥll olaraq nitrit vԥ nitrat turúuları

298
ԥmԥlԥ gԥtirir. Cԥdvԥl 8.3-dԥ müxtԥlif temperaturlarda vԥ
0,1013 MPa parsial tԥzyiqdԥ azot oksidlԥrinin suda
hԥllolma qabiliyyԥti göstԥrilmiúdir. Tüstü qazlarında bu
tԥzyiq 1000 dԥfԥ çox olur. Demԥli Henri qanununa görԥ
2000ɋ temperaturda, 1m3 suda qazın hԥll olma qabiliyyԥti
0,047 litrdԥn (63 mq) artıq olmayacaqdır.
Cԥdvԥl 8.3.
Müxtԥlif temperaturlarda azot oksidlԥrinin suda hԥllolma
qabiliyyԥti
3 3 3
Ⱥ*10 0,1013MPa tԥzyiqdԥ, m /m
Maddԥlԥr 0
Ɍɟɦɩɟɪɚɬɭɪ, ɋ
0 10 20 40 60 80
N2O 130 - 630 - - -
0
NO 73,8 57,09 7,06 35,07 29,54 27,0
1

Azotun bütün oksidlԥri yüksԥk oksidlԥúdiricilik

qabiliyyԥti göstԥrԥrԥk azota, bԥzi hallarda isԥ amonyaka
vԥ hidroksilaminԥ qԥdԥr reduksiya oluna bilirlԥr. Azot
dioksidi H2SO4 mԥhlulunda azota qԥdԥr, Sn (II) – katio-
nunun iútirakı ilԥ hidroksilaminԥ qԥdԥr, Ti (III) – katio-
nunun iútirakı ilԥ ammonyaka qԥdԥr reduksiya olunur.
Azot oksidi turú mԥhlullarda ɋr (II) ionları ilԥ
hidroksilaminԥ qԥdԥr, neytral mԥhlullarda isԥ amonyaka
qԥdԥr reduksiya olunur. Tipik reduksiyaedici reagentlԥr

299
(H2, CO, NH3, CH4) vԥ digԥr üzvi birlԥúmԥlԥrlԥ azot
oksidlԥrinin qaz fazalı reduksiya prosesi dönmԥyԥn olub,
300-1500 Ʉ temperaturda baú verir. Katalizatorlardan
istifadԥ reaksiya temperaturunun 250-5000ɋ-yԥ qԥdԥr
azalmasına imkan verir. Oksigenin iútirakı ilԥ aparılan
azot oksidlԥrinin reduksiya prosesi selektiv reduksiya
adalanır.
Azot oksidlԥrinin orqanizmlԥrԥ toksiki tԥsiri.
Yanacaqların yanması zamanı atmosferԥ ԥsasԥn NO vԥ
NO2 atılır ki, onun da ümumi miqdarı adԥtԥn NOx kimi
göstԥrilir. Belԥ ki, NO artıq otaq temperaturunda
oksigenlԥ nisbԥtԥn tez oksidlԥúԥrԥk NO2–yԥ çevrilir.
Bundan baúqa azotun bütün oksidlԥri fizioloji aktivdirlԥr
vԥ ona görԥ dԥ insan orqanizminԥ qarúı tԥhlükԥ
yaradırlar. Diazot oksidi N2O (“nԥúԥlԥndirici” qaz) böyük
qatılıqlarda tԥngnԥfԥslik törԥdir. Azot monooksidi NO –
sinir zԥhԥri adlanır; ɋɈ kimi o da qanın tԥrkibindԥ olan
hemoqlobinԥ birlԥúԥrԥk methemoqlobinԥ transformasiya
etmԥ qabiliyyԥtinԥ malik olan, möhkԥm olmayan nitroz
birlԥúmԥlԥri ԥmԥlԥ gԥtirԥ bilir. Qanda methemoqlobinin
qatılı÷ı 60-70% olduqda ölümlԥ nԥticԥlԥnmԥlԥr müúahidԥ
olunur. Azot dioksidi a÷ ciyԥr vԥ selikli qiúaya
qıcıqlandırıcı tԥsir göstԥrir. Böyük qatılıqlarda a÷ ciyԥrin

300
úiúmԥsinԥ vԥ qan tԥzyiqinin aúa÷ı düúmԥsinԥ sԥbԥb olur.
Karbohidrogenlԥrlԥ yanaúı azot oksidlԥri ultrabԥnövúԥyi
úüaların tԥsiri altında bir sıra radikal reaksiyalara daxil
olur vԥ fotokimyԥvi dumanın ԥmԥlԥ gԥlmԥsindԥ iútirak
edir. Bundan baúqa azot oksidlԥri atmosferdԥ bir sıra
fiziki vԥ kimyԥvi çevrilmԥlԥrԥ düçar olaraq “turúu ya÷ıú-
ları”nın ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ imkan yaradır [5]. Azot
oksidlԥrinin buraxıla bilԥn qatılıq hԥddi cԥdvԥl 8.4-dԥ
göstԥrilmiúdir.
Cԥdvԥl 8.4.
Azot oksidlԥrinin buraxıla bilԥn qatılıq hԥddi
Maddԥlԥr Buraxıla bilԥ qatılıq hԥddi Tԥsir müddԥti
mkq/m3
Azot oksidi Orta günlük 60 24 saat
a. b.400 20 dԥqiqԥ
Azot dioksidi Orta günlük 40 24 saat
a. b.85 30 dԥqiqԥ

Belԥliklԥ, azot oksidlԥrinin yüksԥk toksikiliyi vԥ

insan orqanizmlԥrinԥ kԥskin mԥnfi tԥsirinini nԥzԥrԥ alaraq
demԥk olar ki, sԥnaye vԥ iúlԥnmiú tullantı qazlarının azot
oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi vԥ zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi çox
mühüm mԥsԥlԥlԥrdԥndir.
Qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi
üsullarını 3 qrupa ayırmaq olar:
1) Azot oksidlԥrinin maye sorbentlԥrlԥ udulması;
301
2) Azot oksidlԥrinin bԥrk sorbentlԥrlԥ udulması;
3) Azot oksidlԥrinin katalizator üzԥrindԥ elementar azota
qԥdԥr reduksiyasi.
Qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsinin ԥn geniú
yayılmıú üsulu onların Na2CO3 vԥ ɋɚ(Ɉɇ)2, nisbԥtԥn az
hallarda — NaOH vԥ ɄɈɇ mԥhlullarında udulmasına
ԥsaslanır. Qԥlԥvi mԥhlulu ilԥ tԥmizlԥnmԥ üsulu böyük
kapital qoyuluúu vԥ istismar xԥrclԥri tԥlԥb edir, lakin onun
ԥsas çatıúmayan cԥhԥti ondan ibarԥtdir ki, bu halda azot
oksidlԥrinin absorbsiya dԥrԥcԥsi 60—75%-dԥn artıq
olmur, belԥliklԥ dԥ bu üsul qazların sanitar normalara
uy÷un tԥmizlԥnmԥsini tԥmin etmir.
Proses zamanı alınan qԥlԥvi tullantıları sonra
çoxdԥfԥli emal olunmaqla bԥrk duzlara çevrilir. Azot
oksidlԥrinin bԥrk sorbentlԥrlԥ - silikogel, alyumogel,
aktivlԥúdirilmiú kömür vԥ digԥr bԥrk uducularla –
udulması üsulu az etibarlı, bahalı vԥ mürԥkkԥb oldu÷una
görԥ sԥnaye miqyasında tԥtbiq sahԥsi tapmamıúdır.
Azot oksidlԥrinin katalitik reduksiyası üsulu son
illԥrdԥ sԥnaye miqyasında tԥtbiq olunma÷a baúlanmıúdır
vԥ hԥlԥlik daha tԥkmillԥúdirilmiú üsul hesab olunur.

302
 8.5.1. Azot oksidlԥrinin katalitik reduksiyası.
Qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi azot
oksidlԥrinin katalitik reduksiyası üsulu ilԥ hԥyata keçirilir.
Reduksiyaedici kimi hidrogendԥn istifadԥ olunduqda azot
oksidlԥrinin reduksiya prosesi 149°ɋ temperaturda,
reduksiyaedici kimi metandan istifadԥ olunduqda isԥ
reduksiya prosesi 400°-dԥ baúlayır. Azot oksidlԥrinin
reduksiyası tԥrkibindԥ azot oksidlԥri olan qaz qarıúı÷ının
reduksiyaedici qazla birlikdԥ katalizator içԥrisindԥn
keçirilmԥsi ilԥ baú verir. Katalitik reduksiya prosesindԥ
ayrılan istilik ya su buxarının alınmasında, ya da qaz
turbinlԥrindԥ istifadԥ olunur. Reduksiyaedici agent kimi
hidrogen, metan, tԥbii, neftlԥ çıxan vԥ koks qazlarından
istifadԥ olunur. Prosesi hԥyata keçirmԥk üçün müxtԥlif
növ katalizatorlardan istifadԥ olunur. Azot oksidlԥrinin
reduksiyası katalizatorsuz yüksԥktemperaturlu reduk-
siyaedici alovun iútirakı ilԥ dԥ hԥyata keçirilԥ bilԥr. Bu
halda qazlar 950-1200°ɋ temperatura qԥdԥr
qızdırılmalıdır. Belԥliklԥ, tullantı qazlarının azot
oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi zamanı selektiv katalitik
reduksiya üsulu ԥn mԥqsԥdԥuy÷un hesab olunur. Bu
üsul heterogen katalizator üzԥrindԥ azot oksidinin

303
oksigen iútirakı ilԥ ammonyakla reduksiyasına ԥsaslanır.
Selektiv katalitik reduksiya prosesi 180°ɋ-dԥn 360°ɋ-yԥ
qԥdԥr temperaturda böyük miqdarda istiliyin ayrılması ilԥ
aparılır. Ayrılan istilik istidԥyiúdiricilԥrdԥ utilizԥ olunur. Bu
üsulla tԥlԥb olunan tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi ȘNO2 = 99,2%
olur.

8.5.2. Azot oksidlԥrinin (NOx) hidrogenlԥ reduksiyası.

Azot oksidlԥrinin ɇ2 ilԥ reduksiyası 150-200°ɋ
temperaturda baú verir. Katalizator kimi adԥtԥn daha çox
Cu, Ni, ɋr vԥ onların qarıúı÷ından vԥ ya Pt, Pd, Ru –dan
istifadԥ olunur. Lakin hidrogen bahalı oldu÷u üçün azot
oksidlԥrinin reduksiyaedicisi kimi geniú tԥtbiq sahԥsi
tapmamıúdır. Azot oksidlԥrinin NOx (mԥsԥlԥn, NO)
reduksiyasıyası:
molekulyar azota qԥdԥr (8.26):
2NO + 2H2 ⎯
⎯→ N2 + 2H2O ................(8.29),
ya da ammonyaka qԥdԥr (ɇ2 artıqlı÷ında) gedir(8.30):
NO + 5/2ɇ2 ⎯
⎯→ Nɇ3 + ɇ2Ɉ ...............(8.30)
Ümumi formulu Au/MOx/SiO2 vԥ Au/MOx/Al2O3
(burada Ɇ=ɋo, La, Ce) olan Au – tԥrkibli katalizatorların
aktivliyinԥ daúıyıcılar tԥsir göstԥrir. Ge vԥ La oksidlԥri NO
-nun N2 –yԥ çevrilmԥsi selektivliyini artırır. (8.29) tԥnliyi

304
üzrԥ NO-nun maksimal konversiyası katalizator vԥ
temperaturdan asılıdır. Belԥ ki, Pt/Al2O3 katalizatoru
iútirakı ilԥ Ɍ=140°ɋ-dԥ konversiya 50%, Pt/SiO2
katalizatoru üçün Ɍ=90°ɋ-dԥ konversiya 75% olur.
Suyun iútirakı NO-nun N2–yԥ çevrilmԥsi konver-
siyasını azaldır. Pt/Al2O3 katalizatoruna Na+ ionunun
daxil edilmԥsi NO-nun N2 –yԥ çevrilmԥ konversiyasını
30%-dԥn 75%-ԥ qԥdԥr artırır. Katalizatorun Na+ ilԥ
promotorlaúdırılması (8.29) tԥnliyi üzrԥ gedԥn reaksiyanın
sürԥtini 30 dԥfԥ artırır. Promotorun ԥlavԥ olunması yԥqin
ki, NO – nun hemosorbsiyasının artmasına vԥ sonra da
Pt katalizatoru üzԥrindԥ dissosasiyasına sԥbԥb olur.
Azot oksidlԥrinin (NOx) karbon 2-oksidlԥ reduk-
siyası. Azot oksidlԥrinin karbon monooksidi vasitԥsilԥ
reduksiyası (8.31) tԥnliyi üzrԥ baú verir:
2NO + 2CO ⎯
⎯→ N2 + 2CO2 ............(8.31)
Bu reaksiya 150-350°ɋ temperaturda Fe, Cu, Ni, Cr,
Co oksidlԥri vԥ ya nԥcib metalların ԥsasında hazırlanan
katalizatorların iútirakı ilԥ aparılır. Bu istiqamԥt ekoloji
katalizdԥ olduqca perspektivdir, çünki tullantı qazlarının
eyni zamanda hԥm ɋɈ vԥ hԥm dԥ azot oksidlԥrindԥn
(NOɯ) tԥmizlԥnmԥsinԥ imkan yaradır. Mԥqsԥdli reaksiya

305
ilԥ yanaúı yan reaksiya – NO –nun N2O ya reduksiya
prosesi dԥ gedir. (8.32):
2NO + ɋɈ ⎯
⎯→ N2Ɉ + ɋɈ2 .................(8.32)
Ɉ2 vԥ ya havanın iútirakı ilԥ (8.33) reaksiyasının
getmԥsi dԥ mümkündür:
ɋO + Ɉ2 ⎯
⎯→ ɋɈ2 .................................(78.33)
Katalizatorun hazırlanma üsulunun da onun aktivliyinԥ
tԥsiri çoxdur.
8.5.3. Azot oksidlԥrinin (NOx) ammonyak ilԥ
reduksiyası.
Azot oksidlԥrinin ammonyak vasitԥsilԥ reduksiyası
270-390°ɋ temperaturda (8.34–8.36) tԥnliklԥri üzrԥ baú
verir:
3N2O + 2NH3 ⎯
⎯→ 4N2 + 3H2O ..................(8.34)
6NO + 4NH3 ⎯
⎯→ 5N2 + 6H2O ..................(8.35)
6NO2 + 8NH3 ⎯
⎯→ 7N2 + 12H2O .................(8.36)
Reduksiyaedici kimi ammonyak vԥ ya onun
törԥmԥlԥrindԥn istifadԥ sԥnaye qazlarının vԥ elektrik
stansiyalarda ԥmԥlԥ gԥlԥn qazların azot oksidlԥrindԥn
tԥmizlԥnmԥsi zamanı tԥcrübԥdԥn keçirilir. Prosesin
effektivliyini artırmaq üçün amonyakın miqdarı
stexiometrik qiymԥtdԥn müԥyyԥn qԥdԥr artıq götürülür.

306
Bu halda amonyakın bir hissԥsi ԥlavԥ oksidlԥúmԥ
reaksiyalarına sԥrf olunur:
2Nɇ3 + 5/2Ɉ2 ⎯
⎯→ NɈ2 + 3ɇ2Ɉ ...................(8.37)
2Nɇ3 + 3/2Ɉ2 ⎯
⎯→ N2 + 3ɇ2Ɉ .....................(8.38)
Ammonyakın buraxıla bilԥn qatılıq hԥddi: BBQH
(Nɇ3)=20 mq/m3, azot oksidlԥrinin buraxıla bilԥn qatılıq
hԥddi BBQH (NOx)=5 mq/m3. Odur ki, azot oksidlԥrinin
ammonyakla reduksiyası zamanı reduksiyaedicinin
düzgün dozalara bölünmԥsi vacibdir. Bundan baúqa
amonyak artıqlı÷ında ammonium-sulfat ԥmԥlԥ gԥlir ki, o
da tԥmizlԥyici qur÷uların mԥhsuldarlı÷ına mԥnfi tԥsir
göstԥrir. Bu prosesi aparmaq üçün Fe, Cr, Cu, V oksidlԥri
vԥ Pt ԥsasında hazırlanan katalizatorlardan istifadԥ
olunur. V2O5/TiO2 katalizatoru daha çox öyrԥnilmiú vԥ
effektiv hesab olunur. NO-nun ammonyakla reduksiyası
zamanı N2O–nun ԥmԥlԥ gԥlmԥsi müúahidԥ olunur.
Yüksԥk temperaturlarda suyun ԥlavԥ olunması aktivliyi vԥ
selektivliyi artırır, belԥ ki, ammonyakın oksigenlԥ
oksidlԥúmԥsini lԥngidir.
8.5.4. Azot oksidlԥrinin karbohidrogenlԥrlԥ
reduksiyası.
Adԥtԥn çox zaman reduksiyaedici kimi metandan
istifadԥ olunur (8.39 – 8.31):

307
4N2O + CH4 ⎯
⎯→ 4N2 + CO2 + 2H2O ..................(8.39)
4NO + CH4 ⎯
⎯→ 2N2 + CO2 + 2H2O ...................(8.40)
2NO2 + CH4 ⎯
⎯→ N2 + CO2 + 2H2O ....................(8.41)
Reduksiyaedici kimi propandan (C3H8) istifadԥ
olunduqda baú verԥn reksiyalar (8.42 – 8.44):
10 N2O + C3H8 ⎯
⎯→ 10 N2 + 3 CO2 + 4 H2O .....(8.42)
10 NO + C3H8 ⎯
⎯→ 5 N2 + 3 CO2 + 4H2O ..........(8.43)
10 NO2 + 2C3H8 ⎯
⎯→ 5 N2 +6 CO2 + 8 H2O ..........(8.44)
vԥ propendԥn (C3H6 ) istifadԥ olunduqda baú verԥn
reaksiyalar (8.45 – 8.47):
9 N2O + C3H6 ⎯
⎯→ 9 N2 + 3 CO2 + 3 H2O .........(8.45)
18 NO + 2 C3H6 ⎯
⎯→ 9 N2 + 6 CO2 + 6 H2O .........(8.46)
18 NO2 + 4 C3H6 ⎯
⎯→ 9 N2 + 12CO2 + 12 H2O.....(8.47)
Azot oksidlԥrinin reduksiya reaksiyasında karbo-
hidrogenlԥrin aktivliyi onların molekula kütlԥsi vԥ quruluúu
ilԥ müԥyyԥn edilir. Karbohidrogenlԥrin molekula çԥkisi
artdıqca onların reaksiya qabiliyyԥtlԥri dԥ artır.
Karbohidrogenlԥrin aktivliyi aúa÷ıdakı sıra üzrԥ artır:
Alkinlԥr>alkenlԥr>aromatik karbohidrogenlԥr>alkanlar
(8.39 –8.47) reaksiyalarını sürԥtlԥndirԥn vԥ aúa÷ıdakı
(8.48) tԥnlik üzrԥ gedԥn reaksiyanı lԥngidԥn katalizatorlar
tԥcrübi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.

308
ɋnHm + (n + m/4) O2 ⎯
⎯→ nCO2 + m/2 H2O ......... (8.48)
Bu reaksiyalarda ԥnԥnԥvi katalitik sistemlԥr olaraq nԥcib
metallar, keçid metalların oksidlԥri vԥ seolitlԥr istifadԥ
olunur. Bundan baúqa silindrikúԥkilli gillԥrdԥn sintez
olunan, yüksԥk aktivliyԥ vԥ hidrotermiki möhkԥmliyԥ malik
olan nanokristallik katalizatorların yeni növlԥri perspektiv
hesab olunur. (8.39 – 8.47) reaksiyaları ԥsasԥn 200-
600°ɋ temperatur intervalında baú verir.
8.5.5. Azot oksidlԥrinin oksigenli birlԥúmԥlԥrlԥ
reduksiyası.
Azot oksidlԥrinin reduksiya prosesi karbohidro-
genlԥrin oksigenli törԥmԥlԥrindԥn metil vԥ etil spirtlԥri,
hԥmçinin dԥ dietilefirinin iútirakı ilԥ daha effektiv baú verir.
NO-nun oksigenli birlԥúmԥlԥrlԥ reduksiya prosesi
aúa÷ıdakı reaksiya tԥnliklԥri üzrԥ gedir:
6 NO + 2 CH3OH ⎯
⎯→ 3 N2 + 2 CO2 + 4 H2O ……(8.49)
6NO + C2H5OH ⎯
⎯→ 3 N2 + 2 CO2 + 3 H2O …….(8.50)
6NO + CH3OCH3 ⎯
⎯→ 3 N2 + 2CO2 + 3H2O ……. (8.51)
Bu reaksiyada Ag/Al2O3 katalizatoruna nԥzԥrԥn
CuSO4/TiO2 daha selektiv hesab olunur.
CuSO4/TiO2+Ag/Al2O3+Pt/TiO2 qarıúı÷ı hԥtta suyun
iútirakı ilԥ öz aktivliyini qoruyub saxlayır. Dimetil efiri
aúa÷ı faizli Pd katalizatorunun iútirakı ilԥ NO–nu

309
reduksiya edir. Katalizatorları aktivliyinԥ görԥ aúa÷ıdakı
sıra üzrԥ düzmԥk olar:
3Ag,Pd0.01/MOR > 3Ag,Pd0.1/MOR > 3Ag, Pd1/MOR .
250-500°ɋ temperaturda oksigenin iútirakı ilԥ azot
oksidlԥrinin reduksiyası prosesindԥ istifadԥ olunan
katalizatorlar aúa÷ıdakı aktivlik sırası ԥmԥlԥ gԥtirirlԥr:
MoO3/Al2O3 >V2O5/Al2O3 > γ-Al2O3 .
Azot oksidlԥrinin NOx gümüú katalizatorları üzԥrindԥ
reduksiya prosesi öyrԥnilmiúdir. Reduksiyaedicilԥrin
aktivlik sırasının aúa÷ıdakı ardıcıllı÷ı tԥklif olunmuúdur:
metanol < etanol <2-propanol, aseton.
8.5.6. Oksidlԥúdirici üsulla qazların azot
oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi.
Bu üsul azot oksidlԥrinin qabaqcadan oksidlԥúdirilԥrԥk
sonra da NO2 vԥ N2O3–ün müxtԥlif uducularda
udulmasına ԥsaslanır.
NO – nun qaz fazada oksigen ilԥ oksidlԥúmԥsi
üsulu az effektiv hesab olunur, çünki oksidlԥúmԥ sürԥti
çox aúa÷ı olur. Oksigenlԥ zԥnginlԥúdirilmiú havadan vԥ
ozondan (O3) istifadԥ olunması mԥqsԥdԥuy÷un deyil, ona
görԥ ki, bu halda da onların çox az hissԥsi reaksiyaya
daxil olurlar. NO-nun maye fazada qaz úԥkilli oksigen ilԥ
oksidlԥúmԥsi üsulu isԥ daha effektiv hesab olunur. Bu

310
halda NO-nun oksidlԥúmԥsi ԥsasԥn tor úԥkilli doldurmalı
kolonda maye fazada aparılır, sonra diametri kiçik olan
kalonda mԥhlul ԥlavԥ olunaraq sirkulyasiya olunan oksi-
gen ilԥ doydurulur. Çıxan qazlarda azot oksidlԥrinin miq-
darı 0,02–0,03% (hԥcm) olur. Oksidlԥúmԥnin effektivliyi
ozonlaúdırılmıú oksigenin sirkulyasiyası vԥ daha aktiv
oksidlԥçdiricilԥrin, mԥsԥlԥn, ozonun istifadԥ olunması ilԥ
artırıla bilԥr. Azot oksidlԥrinin oksigen ilԥ maye fazada
oksidlԥúmԥsi qur÷usunun texnoloji sxemi úԥkil 8.22-dԥ
göstԥrilmiúdir.

311
 5
6 II
III IV

2
3
4

I
V

7
1

ùԥkil 8.22. Oksigenin iútirakı ilԥ maye fazada azot

oksidlԥrinin oksidlԥúmԥsi prosesinin texnoloji sxemi:
1 -ԥsas oksidlԥúdirici kalon; 2 – tor; 3 – filtr; 4 - ԥlavԥ
kalon; 5 – axın boruları; 6 – ilanvari boruları olan
soyuducular; 7 – oksigeni sirkulyasiya edԥn
kompressor; I – çirkli qazlar; II – tԥmizlԥnmiú qazlar;
III – su; IV – oksigen; V – 60-65% - li nitrat turúusu.

Azot oksidlԥrinin absorbsiyası üçün su, qԥlԥvi

mԥhlulları, selektiv sorbentlԥr, turúular vԥ oksidlԥúdirici-
lԥrdԥn istifadԥ olunur. Prosesi intensivlԥúdirmԥk mԥqsԥ-
dilԥ katalizatordan istifadԥ olunur. Bu halda qazların azot
oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi 97%-ԥ çatır.
8.5.7. Tullantı qazlarının azot oksidlԥrindԥn
sorbentlԥr vasitԥsilԥ tԥmizlԥnmԥsi.

312
 Qazların tԥmizlԥnmԥsi üçün müxtԥlif qԥlԥvi vԥ duz
mԥhlullarından istifadԥ olunur.
Selektiv sorbentlԥr. Tullantı qazlarının tԥrkibindԥ
oksigen olmadı÷ı halda onların NO–dԥn tԥmizlԥnmԥsi
üçün FeSɈ4, FeCl2, Nɚ2S2O3, NɚɇɋɈ3 mԥhlullarından
istifadԥ olunur. FeSɈ4 mԥhlulu daha ucuz vԥ effektiv
uducu hesab olunur. Absorbent kimi tԥrkibindԥ FeS04
saxlayan aúındırıcı mԥhlullardan da istifadԥ oluna bilԥr.
Mԥhlulun uduculuq qabiliyyԥti mԥhluldakı FeS04–ın
qatılı÷ından, temperaturdan vԥ qazın tԥrkibindԥ olan NO
– nun qatılı÷ından asılıdır.
Azot oksidlԥrinin adsorbsiyası. Zԥif oksidlԥúdirilmiú
nitroz qazlarının hԥm absorbsiya, hԥm dԥ adsorbsiya
üsulu ilԥ udulması az effektli hesab olunur. Sԥnayedԥ
tullantı qazlarının azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsindԥ
adsorbentlԥrdԥn istifadԥ olunması son dԥrԥcԥ
mԥhduddur. NO2–nin effektiv uducusu aktivlԥúdirilmiú
kömür hesab olunur. Lakin aktivlԥúdirilmiú kömürün
çatıúmayan cԥhԥti vardır. Belԥ ki, qazlarla kontaktda
olarkԥn aktivlԥúdirilmiú kömürün qızması, alıúma vԥ
partlaması baú verԥ bilir. Silikogel, alyumogel,
alyumosilikatlar, seolitlԥr, aktiv kömür vԥ digԥr
adsorbentlԥrdԥn istifadԥ olunması da mümkündür.

313
Adsorbentlԥrin adsorbsiya hԥcminin aúa÷ı vԥ özlԥrinin isԥ
defisit olması, enerji vԥ istilik mԥsrԥflԥrinin çox olması bu
üsulun geniú tԥtbiq sahԥsi tapmasına imkan vermԥmiúdir.
Odur ki, bu mԥqsԥdlԥ tԥbii sorbentlԥrdԥn (torf, liqnin,
fosfatlı xammallar,boz kömür) istifadԥ olunur ki, bunların
da regenerasiyaya ehtiyacları olmur. Absorbsiya
üsullarının adsorbsiya üsullarından üstünlüyü
qur÷ularının sadԥliyi, maye çirkab sularının yaranmaması
ilԥ izah olunur. Adsorbsiya üsullarının çatıúmayan cԥhԥti:
prosesinin dövriliyi (adsorbsiya-desorbsiya), yüksԥk
temperaturda regenerasiya prosesinin aparılması vԥ azot
oksidlԥrinin utilizasiyasının vacibliyi mԥsԥlԥsi vԥ s. Bu
halda adsorbent üzԥrindԥ tԥk azot oksidlԥri deyil, hԥm dԥ
digԥr qarıúıqlar vԥ nԥmlik dԥ adsorbsiya olunurlar.

8.5.8. Qazların katalitik vԥ termiki tԥmizlԥnmԥ

üsullarları.
Qazların azot oksidlԥrindԥn zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üçün
katalizator üzԥrindԥ nitroz qazlarla qaz-reduksiyaedicilԥri
arasında kontakt nԥticԥsindԥ baú verԥn proses -
yüksԥktemperaturlu katalitik reduksiyadan istifadԥ olunur;
selektiv katalitik reduksiya prosesi – istifadԥ olunan

314
reduksiyaedicilԥrin tullantı qazlarının tԥrkibindԥ olan
oksigen ilԥ qarúılıqlı tԥsirdԥ olmadan NOɯ qazları ilԥ
reaksiyaya girmԥsinԥ ԥsaslanır; heterogen reduksiyaedi-
cilԥrlԥ parçalanma prosesi hԥm katalizatorların iútirakı ilԥ,
hԥm dԥ katalizatorlardan istifadԥ olunmadan yüksԥk
temperatur tԥsirindԥn baú verԥ bilԥr. Azot oksidlԥrinin
elementlԥrԥ qԥdԥr parçalanması çox yüksԥk
temperaturda baú verdiyindԥn reduksiyaedicilԥrdԥn
istifadԥ olunması vacibdir.
Azot oksidlԥrinin katalitik üsulla reduksiya
olunması. Bu proses platin qrupunun (Pd, Ru, Pt,Rh)
metalları ԥrintilԥrinin vԥ ya tԥrkibindԥ Ni, Cr, Cu, Zn, V,
Ce (serium) vԥ digԥr metallar olan katalizatorların iútirakı
ilԥ aparılır. Bu halda reduksiyaedici kimi H2, CO, CH4 vԥ
digԥr karbohidrogenlԥrdԥn istifadԥ oluna bilԥr.
NO(NO2) +CH4 ⎯⎯→ N2 + CO2 + H2O .........(8.52)
NO(NO2) +H2 ⎯⎯→ N2 + H2O ...................(8.53)
NO(NO2)+CO ⎯⎯→ N2 + CO2 ....................(8.54)
Tԥmizlԥnԥcԥk qazlar reduksiyaedici qazlarla birlikdԥ
tԥlԥb olunan temperaturaya qԥdԥr (istifadԥ olunan
katalizator vԥ reduksiyaedicilԥrdԥn asılı olaraq 150-
4800C) qızdırılaraq katalizator layı üzԥrindԥn buraxılır.
Çıxan qazların tԥrkibindԥ xeyli miqdarda oksigen dԥ olur

315
ki, o da reduksiyaedicini oksidlԥúdirir vԥ bu zaman xeyli
miqdarda istilik alınır, qazın temperaturu kԥskin olaraq
artır vԥ bu da katalizatorun istiyԥdavamlılı÷ı vԥ mexaniki
möhkԥmliyinԥ olan yüksԥk tԥlԥb qoyulmasına sԥbԥb olur.
Azot oksidlԥrinin katalitik reduksiyası qur÷usu ilk dԥfԥ
1965-ci ildԥ iúԥ buraxılmıúdır. Burada katalizator olaraq
palladium aktiv alüminium oksidi üzԥrinԥ hopdurulmaqla
hazırlanmıú sistemdԥn istifadԥ olunurdu. Bu halda
reduksiya prosesindԥ alınan istilikdԥn qaz turbinlԥrindԥ
ԥlavԥ enerji aınmasında istifadԥ olunur ki, bu da
tԥmizlԥmԥ prosesinin iqtisadi göstԥricilԥrini yaxúılaúdırır.

8.5.9. Nitrat turúusu istehsalında yaranan tulantı

qazlarının tԥmizlԥnmԥsi.

Sԥnayedԥ nitrat turúusunu ԥsasԥn amonyak üsulu ilԥ

aúa÷ıdakı reaksiyalar üzrԥ alırlar:

316
4 NH 3 + 5O2 ⎯
⎯→ 4 NO + 6 H 2O + Q.................(8.55)
2 NO + O2 ⎯⎯→
⎯ 2 NO 2 + Q .............................(8.56)
asta

3NO 2 + H 2O ⎯
⎯→ 2 HNO 3 + NO + Q................(8.57 )
Nitrat turúusu istehsalı zamanı çıxan tullantı qazların
tԥrkibindԥ NO-nun miqdarı çox oldu÷undan, bu qazlar
atmosferԥ atılmazdan ԥvvԥl tԥmizlԥnmԥ qur÷ularına
göndԥrilir. Adԥtԥn tullantı qazlarından NO-nu qԥlԥvi vԥ
katalitik üsulla tԥmizlԥyirlԥr. Bu üsullarla tԥmizlԥnmiú
tüstü qazlarının tԥrkibindԥ azot oksidlԥri sanitar
normadan artıq qalmır. Odur ki, azot oksidlԥrini katalitik
reduksiya edԥrԥk N2-yԥ vԥ digԥr neytral birlԥúmԥlԥrԥ
çevirmԥk daha geniú tԥtbiq olunur. Reduksiyaedici kimi
tԥbii qaz, CO, H2, NH3, azot-hidrogen qarıúı÷ı vԥ s.
istifadԥ olunur. Reduksiyaedicilԥrin tԥrkibindԥ kükürdlü
birlԥúmԥlԥr olmamalıdır, çünki onlar katalizatoru
zԥhԥrlԥyԥ bilԥr. Katalizator daúıyıcısı kimi alüminium
oksid, keramika, silikogel, metallik lövhԥ vԥ s. istifadԥ
olunur. Katalizator kimi isԥ Pt, Pd, Ra vԥ ya ucuz vԥ
etibarlı Ni, Cr, Cu, Zn, V vԥ onların qarıúıqlarından
istifadԥ olunur.
Katalitik prosesin effektivliyi katalizatorun aktivliyindԥn
asılıdır. Ԥn aktiv reduksiyaedicilԥr Pt, Pd, Ra metallarıdır.
Bu katalizatorlardan daúıyıcı üzԥrinԥ 0,1-2%-ԥ qԥdԥr

317
hopdururlar vԥ onların vasitԥsilԥ tullantı qazlarının
tԥrkibindԥ olan azot oksidlԥri yüksԥk sanitar normaya
qԥdԥr tԥmizlԥnir. Tullantı qazlarının tԥrkibindԥ olan azot
oksidlԥrinin miqdarı 5–10% olur. Azot oksidlԥrinin katalitik
reduksiyası sԥnayedԥ geniú yayılmıúdır vԥ 25–30 ildir ki,
istifadԥ olunur. Reduksiyaedici kimi hidrogendԥn istifadԥ
olunduqda temperatur 1500C, metandan istifadԥ
olunduqda isԥ 3400C olur. Reduksiyaedici qaz oksigen
ilԥ yandırılaraq reaksiya zonasına verilir. Bu halda
temperaturun 800 - 9000C-dԥn artıq olmasına imkan
vermԥk olmaz, çünki onda katalizator yanaraq öz
aktivliyini itirԥr. Odur ki, oksigenin miqdarı tԥnzimlԥnmԥli
vԥ artıq istiliyi soyutmaqla sistemdԥn kԥnar etmԥk
lazımdır. Hidrogen üçün 4,4%(hԥcm.), metan üçün 32%
(hԥcm), oksigen olduqda temperatur uy÷un olaraq 4170C
vԥ 6670C-yԥ qԥdԥr qalxır. Alınan istiliyi utilizasiya
qazanlarında rekuperasiya etmԥklԥ vԥ hԥmçinin dԥ Pt,
Pd, Re katalizatorlarını az aktiv vԥ ucuz katalizatorlarla
ԥvԥz etmԥklԥ prosesi daha da qԥnaԥtli etmԥk olar.
Reduksiyaedici qazın da böyük rolu vardır. Ԥn yaxúı
reduksiyaedici qaz hidrogendir. Metandan istifadԥ
edildikdԥ hԥm ilk yanma temperaturu yuxarı olur (350 –
4500C) vԥ hԥm dԥ çıxan qazların tԥrkibindԥ CO qazı

318
ԥmԥlԥ gԥlir. Reduksiyaedici qaz kimi CO istifadԥ
edildikdԥ isԥ temperatur nisbԥtԥn aúa÷ı olur (2500C),
amma çıxan qazların tԥrkibindԥ CO-nun miqdarı metana
nԥzԥrԥn çox olur. Reduksiyaedici kimi amonyakdan
istifadԥ olunduqda azot oksidlԥri selektiv katalitik
reduksiya olunurlar vԥ oksigenin heç bir rolu olmur. Ԥgԥr
tullantı qazlarının tԥrkibindԥ oksigenin miqdarı çox olarsa
onda ammonyakdan istifadԥ olunması mԥqsԥdԥuy÷un
hesab olunur.
Nitrat turúusu istehsalı sistemlԥrindԥ azot oksidlԥri
nisbԥtԥn tam úԥkildԥ nitrat turúusuna çevrilir vԥ sistemi
tԥrk edԥn qazların tԥrkibindԥ azot oksidlԥrinin miqdarı
0,15÷0,26%-dԥn çox olmur. Bu qazları azot oksidlԥrindԥn
tԥmizlԥmԥk üçün katalitik reduksiya üsuludan istifadԥ
edԥrԥk onları elementar azota çevirirlԥr. Tԥmizlԥnmԥ
prosesinԥ verilԥn qazların tԥrkibindԥ azot oksidlԥrindԥn
baúqa 2,5÷3,0%-ԥ qԥdԥr oksigen dԥ olur. Prosesdԥ
reduksiyaedici qaz kimi tԥrkibindԥ 57÷65% metan,
16÷19% CO vԥ 3÷5% hidrogen olan qaz qarıúı÷ından
istifadԥ olunur. Reduksiyaedici qazın qalan hissԥsini isԥ
azot tԥúkil edir. Qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi
prosesindԥ katalizator kimi üzԥrinԥ palladium
çökdürülmüú APK-2 katalizatorundan istifadԥ olunur.

319
Proses 330÷4200C-dԥ aparılır. Tԥmizlԥnmԥyԥ verilԥn
qazın tԥrkibindԥ olan oksigenin miqdarından asılı olaraq
proses zamanı temperatur 730÷8000C-yԥ qԥdԥr yüksԥlԥ
bilԥr. Reaktordakı tԥzyiq (4,5÷5,2)⋅105 Pa tԥúkil edir. Belԥ
úԥraitdԥ qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi
95÷97% tԥúkil edir. Tԥmizlԥnmԥ prosesindԥ çıxan
qazların tԥrkibindԥ azot oksidlԥrinin qalıq miqdarı 0,01% -
dԥn çox olmur. Prosesin texnoloji sxemindԥ reaksiya
qazlarının istiliyindԥn istifadԥ edilmԥsi üçün utilizasiya
qazanlarının quraúdırılması nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Bu
aparatlarda tԥzyiqi 34⋅105 Pa olan isti su buxarı alınır vԥ
texnoloji mԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ edilir. Utilizasiya
qazanlarından sonra isti qazlar hava kompressorunun
turbininԥ verilir vԥ belԥliklԥ dԥ qazların istiliyinin qalan
hissԥsi utilizԥ edilmiú olur. Nitrat turúusu istehsalı
prosesindԥ yaranan qazların katalitik üsulla
tԥmizlԥnmԥsinin texnoloji sxeminin tԥsviri úԥkil 8.23-dԥ
göstԥrilmiúdir. Tԥmizlԥnmԥ prosesinԥ daxil olan qazın
tԥrkibi aúa÷ıdakı kimidir: azot oksidlԥri - 0,2÷0,25%,
oksigen - 2,5÷3,0%, su buxarı - 2,0%, azot - 94÷96%.
Temperaturu 300C olan tullantı qazları ilk növbԥdԥ 9
qızdırıcısına verilir vԥ burada reaksiya qazlarının istiliyi
hesabına 360 – 4200C temperaturuna qԥdԥr qızdırılır.

320
Daha sonra tullantı qazları “zԥngin qaz” adlanan
reduksiyaedici qazla qarıúdırılır vԥ 12 reaktoruna verilir.
Reaktorun daxilindԥ içԥrisi katalizatorla doldurulmuú
xüsusi sԥbԥt quraúdırılmıúdır ki, burada da azot
oksidlԥrinin elementar azota qԥdԥr reduksiya prosesi baú
verir. Bunun nԥticԥsindԥ reaksiya qazlarının temperaturu
8000C – yԥ qԥdԥr artır. Reaktordan çıxan qazların tԥrkibi
aúa÷ıdakı kimi olur (hԥcm % - i ilԥ): azot oksidlԥri
0,005%; dԥm qazı CO – 0,5%; oksigen-cüzi miqdarda;
azot – 99,495%. 12 reaktorundan çıxan vԥ tԥrkibindԥ CO
olan yüksԥk temperaturlu qazlar 14 utilizasiya qazanını
keçmԥklԥ 18 tsiklonuna daxil edilir. 14 utilizasiya
qazanında reaksiya qazlarının temperaturu 450÷5200C –
yԥ qԥdԥr soyudulur. 18 tsiklonunda katalizator tozların-
dan tԥmizlԥnԥn qazlar 9 istidԥyiúdiricisinԥ verilir. Daha
sonra isԥ qazlar 17 hava kompressorunun turbininԥ verilir
vԥ onların istiliyinin qalan hissԥsi dԥ burada rekuperasiya
olunur. Qeyd etdiyimiz kimi 12 reaktorundan çıxan
qazların tԥrkibindԥ müԥyyԥn miqdar dԥm qazı oldu÷una
görԥ bu qazların mütlԥq CO–dan tԥmizlԥnmԥsi lazımdır.
Ona görԥ dԥ reaksiya qazlarını 16 reaktoruna göndԥrirlԥr.
Burada CO-nun CO2–yԥ oksidlԥúmԥsi prosesi hԥyata

321
keçirilir. 16 reaktorundan çıxan qazlar xüsusi tüstü
borusu vasitԥsilԥ atmosferԥ buraxılır.

322
 7
10 12

11
6
III
I
8

II
13

14
9 18

IV V
17
VIII
VI

5 4 16
1

3 15
I 4 VII
2

VII VII

ùԥkil 8.23. Nitrat turúusu istehsalında alınan nitroz qazla-

rının katalitik üsulla tԥmizlԥnmԥsinin texnoloji sxemi.
1,6 – nasoslar; 2 – tutum; 3 – mexaniki filtr; 4 – kation filtrlԥri;
5,7 – istidԥyiúdiricilԥr; 8 – kondensat tutumu; 9 – qızdırıcılar;
10 – alıúdırıcı; 11– soba; 12,16 – reaktorlar; 13 – katalizator
layı; 14 – soyuducu; 15 – tüstü borusu; 17- turbin; 18 –
tsiklon; I – kondensat; II – dԥm qazı; III – zԥnginlԥúdirilmiú
qaz; IV – nitroz qazları; V – su buxarı; VI – katalizator; VII –
duzlar; VIII – tԥmizlԥnmiú qazlar.
323
 8.5.10. Ammonyak iútirakı ilԥ azot oksidlԥrinin
selektiv reduksiyası.
Bu üsul qazların katalitik üsulla tԥmizlԥnmԥsi zamanı
xüsusi yer tutur.
6NO + 4NH3 ⎯⎯→ 5 N2 + 6H2O ...............(8.58)
6NO2 +8NH3 ⎯⎯→ 7N2 + 12HO2 ..............(8.59)
Reaksiyanın tam getmԥsi üúün ammonyakın miqdarı
stexiometrik miqdardan artıq (20 – 30%) götürülmԥlidir.
Ammonyakın artıq götürülԥn miqdarı oksigen ilԥ
oksidlԥúir. Ammonyakın iútirakı ilԥ azot oksidlԥrinin
selektiv reduksiya prosesinin texnoloji sxemi úԥkil 8.24-dԥ
göstԥrilmiúdir. Tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilԥn qazlar 4
qızdırıcısında 240–2800C-yԥ qԥdԥr qızdırılaraq 2
qarıúdırıcısına daxil edilir. Maye ammonyak 5
buxarlandırıcısında 4 qızdırıcısından verilԥn qızmıú
kondensatın istiliyi hrsabına buxarlandırılır, 0,35 – 0,37
MPa tԥzyiqlԥ 6 filtrini vԥ 4 qızdırıcısını keçԥrԥk 2
qarıúdırıcısına verilir. Buradan nitroz qaz qarıúı÷ı vԥ
ammonyak 1 reaktoruna göndԥrilir. 1 reaktorunda azot
oksidlԥri ammonyak ilԥ ABK – 10 katalizatorunun iútrirakı
ilԥ reduksiya olunur. Bu üsulla qazların tԥmizlԥnmԥ
dԥrԥcԥsi 96%-dԥn az olmur. Azot oksidlԥrindԥn
0
tԥmizlԥnmiú nitroz qazları 300 C temperatur ilԥ 3 qaz

324
turbininԥ verilir. Burada çıxan qazların enerjisinin bir
qismi rekuperasiya olunur. Tԥmizlԥnmiú qazlar 150-
1700C temperatur ilԥ 3 qaz turbinindԥn çıxaraq atmosferԥ
atılır. Bu üsulun üstün cԥhԥti: qaz - reduksiyaedicinin sԥrfi
xeyli azdır.
Qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi zamanı
onların reduksiya olunması üçün müxtԥlif katalizator-
lardan istifadԥ edilir. Ԥn geniú yayılmıú katalizator
müxtԥlif daúıyıcılar üzԥrinԥ hopdurulmuú V2O5 ԥsasında
müxtԥlif promotorlarla promotorlaúdırılmıú vԥ hԥm dԥ
müxtԥlif metal (K, Mn, Cr, Fe, Co) oksidlԥrindԥn ibarԥt
çoxkomponentli katalizator sistemlԥrindԥn ibarԥtdir.
Qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi üçün azot
oksidlԥrinin ammonyak vasitԥsilԥ homogen reduksiyası
üsulu Fransada iúlԥnib hazırlanmıúdır. Bu üsul azot
oksidlԥrinin ammonyak vasitԥsilԥ selektiv reduksiyasına
ԥsaslanır. Proses qaz fazada katalizatorsuz 920 – 9700C
temperaturda hԥyata keçirilir.

325
 2 3
II

VI III
1
4
IV
III
4 I
IV

5
6

III
V 4
IV
IV

VI

ùԥkil 8.24. Ammonyakın iútirakı ilԥ azot oksidlԥrinin

selektiv reduksiyası prosesinin texnoloji sxemi:
1 – reaktor; 2 – qarıúdırıcı; 3 – qazların rekuperasiyası
üçün turbin; 4 – qızdırıcılar; 5 – buxarlandırıcı; 6 – filtr;
I – nitroz qazları ilԥ çirklԥnmiú tullantı qazlar; II –
tԥmizlԥnmiú qazlar; III – qızmıú buxar; IV – su buxarı
kondensatı; V – NH3; VI – tozlar.

326
 8.6. Qaz tullantılarının karbon oksidindԥn
tԥmizlԥnmԥsi
Karbon oksidlԥrinin yaranma mԥnbԥyi ԥsasԥn tüstü
qazları vԥ hԥm dԥ sԥnaye yanacaqlarının yanma
proseslԥridir. Bütün yüksԥk temperaturlu proseslԥr
(termiki vԥ katalitik krekinq, piroliz vԥ s) borulu sobalarda
qaz úԥkilli vԥ ya maye yanacaqların yandırılması ilԥ gedir.
Yanaca÷ın yandırılması zamanı çoxlu miqdarda karbon
qazı vԥ su buxarı ԥmԥlԥ gԥlir. Oksigenin çatıúmaması
nԥticԥsindԥ natamam yanma prosesi dԥ gedԥ bilir vԥ
aúa÷ıdakı reaksiya üzrԥ dԥm qazı alınır.
C + ½ O2 ⎯
⎯→ CO+111 Kcoul/mol ..............(8.60)
Yanma prosesindԥ yaranan karbon qazının bir hissԥsi
karbon ilԥ reaksiyaya girib dԥm qazı ԥmԥlԥ gԥtirԥ bilԥr.
Bu proses aúa÷ıdakı reaksiya üzrԥ gedir.
C+CO2 ⎯
⎯→ 2CO+ 172 Kcoul/mol ..............(8.61)
Sԥnaye dövrünün baúlanması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq
atmosferdԥ karbon qazının miqdarı 11-15% artmıúdır.
Alimlԥrin fikrincԥ atmosferdԥ CO2 –nin miqdarının artması
atmosferin alt qatlarında temperaturun artmasına,
ya÷ıntıların miqdarının çoxalmasına sԥbԥb olur vԥ bu da
infraqırmızı úüalar tԥrԥfindԥn CO2 molekulunun udulması
nԥticԥsindԥ yaranır.

327
 Belԥliklԥ, yanacaq – hava qarıúı÷ı karbon oksidinin
ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur. Neft vԥ kömürün natamam
yanma mԥhsulları uçucu üzvi birlԥúmԥlԥr kimi tüstünün
ԥsas tԥrkib hissԥsi olaraq atmosferi çirklԥndirir. Dԥm qazı
ԥsasԥn qara vԥ ԥlvan metalların ԥridilmԥsi vԥ emalı
proseslԥrindԥ, daxili yanma mühԥrriklԥrinin ayırdı÷ı
qazlarda, bir sıra tԥbii qazların partlayıúı zamanı,
partlayıcı qur÷uların iúlԥmԥsi zamanı vԥ s. hallarda
meydana gԥlir. Vaqranka (zavodlarda çuqun ԥritmԥk
üçün peç) qazlarının tԥrkibindԥ 13 – 15% dԥm qazı olur.
Ԥridilmiú vԥ soyudulmuú çuqun özündԥn qaz ayırır ki,
bunların da tԥrkibindԥ 3,4% CO olur. Alüminiumu ԥritmԥk
üçün istifadԥ olunan soba qazlarının tԥrkibindԥ 32,2%,
domna qazlarının tԥrkibindԥ isԥ 30%-ԥ qԥdԥr CO olur.
Avtomobillԥrin buraxdı÷ı tüstü qazlarının tԥrkibindԥ CO-
nun miqdarı mühԥrrikin vԥ yanaca÷ın növündԥn vԥ
motorun iúlԥmԥ úԥraitindԥn asılı olaraq 1%-dԥn 13,7%-ԥ
qԥdԥr olur. Kömür tozunun tԥrkibindԥ 0,1 - 3,9 %, tütün
tüstüsündԥ 0,5 – 1%, barıt qazlarının tԥrkibindԥ isԥ 30%-
ԥ qԥdԥr CO olur. Trinitrotoluolun partlayıúı zamanı ԥmԥlԥ
gԥlԥn qazların tԥrkibindԥ 57% CO olur. Dinamit
partladıqda 34%, pikrin turúusu partladıqda isԥ 61% CO
alınır. Qarıúıq generator qazlarının tԥrkibindԥ 27%, su

328
qazının tԥrkibindԥ isԥ 83-86% CO olur. Bir sıra vulkan
qazlarının tԥrkibindԥ 5,6% CO oldu÷u aúkar edilmiúdir.
CO ԥsasԥn metal oksidlԥrinin reduksiyasında, metal
karbonillԥrin, fozgenin, karbon sulfidin, aromatik aldehid-
lԥrin, formamidin, metil spirtinin, qarıúqa turúusunun,
alüminium-xloridin alınmasında vԥ hԥmçinin dԥ
karbonillԥúmԥ reaksiyalarında istifadԥ olunur.
CO rԥngsiz, iysiz, dadsız qazdır. Ԥrimԥ temperaturu
(–205)0C, qaynama temperaturu (–191,5)0C, sıxlı÷ı 0,97
q/sm3 – dır. Göy alovla yanır, CO2 ԥmԥlԥ gԥtirir. Hava ilԥ
qarıúı÷ı 12,5 – 74,2% olduqda alıúır. 2 hԥcm CO vԥ bir
hԥcm oksigen yandırıldıqda partlayıú baú verir. Aúa÷ı
temperaturlarda CO nisbԥtԥn inertdir. Yüksԥk temperatur-
larda katalizator iútirakında asanlıqla müxtԥlif reaksiya-
lara girir vԥ üzvi sintez proseslԥrindԥ ԥsasԥn birlԥúmԥ
reaksiyalarına mԥruz qalır.
CO – dԥm qazı materialların sԥthinԥ heç bir tԥsir
göstԥrmir. Onun yüksԥk qatılı÷ı fizioloji vԥ patoloji
dԥyiúikliklԥrԥ vԥ hԥm dԥ ölümԥ sԥbԥb olur. Bu çox toksiki
qazdır, baú a÷rısı, baú gicԥllԥnmԥ, ürԥk bulanma, qusma,
qıc olma vԥ ölüm kimi nԥticԥlԥr törԥdԥ bilir. Odur ki, onun
havada yol verilԥ bilԥn qatılı÷ı iúçi yerlԥrindԥ 20 mq/m3,
ԥhali yaúayan yerlԥrdԥ isԥ maksimum birdԥfԥli 3 mq/m3,

329
orta günlük 1 mq/m3–dԥn artıq olmamalıdır. CO,
hemoqlobinlԥ birlԥúԥrԥk karboksihemoqlobin ԥmԥlԥ
gԥtirir. Qanda karboksihemoqlobinin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi
prosesi dönԥn bir prosesdir. CO ilԥ nԥfԥs alma
dayandıqdan sonra hԥr 3-4 saatdan bir insan orqanizmi
onun yarısından tԥmizlԥnir.
Qazların çoxlu miqdarda karbon oksidindԥn
tԥmizlԥnmԥsi üçün qazların maye azotla yuma vԥ ya
absorbsiya proseslԥrindԥn istifadԥ olunur. Qazların
absorbsiya prosesini hԥm dԥ bir valentli misin asetat,
formiat vԥ ya karbonat duzlarının su-ammonyaklı
mԥhlulunun iútirakı ilԥ hԥyata keçirirlԥr. Mis-ammonyak
mԥhlullarının uduculuq xassԥlԥrini artırmaq üçün prosesi
aúa÷ı temperaturda (0 -250C) vԥ yüksԥk tԥzyiqdԥ (10 –
30 MPa) aparırlar. Proses kompleks mis-ammonyak
birlԥúmԥlԥrinin ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ ԥsaslanır.
Cu(NH3)nOOCH+CO ←
⎯→ [Cu(NH3)n CO]OOCH (8.62)
Absorbsiya proseslԥrini doldurmalı skrubberlԥrdԥ
aparırlar. Desorbsiya 800C temperaturda, atmosfer vԥ ya
aúa÷ı tԥzyiqlԥrdԥ aparılır. Desorbsiya zamanı ayrılan CO
konversiya prosesinԥ qaytarılır. Bu halda qazların
tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi yüksԥk olur, lakin proses çox yer
tutur vԥ xeyli ammonyak itkisi ilԥ xarakterizԥ olunur. Buna

330
görԥ dԥ hal-hazırda ԥsasԥn katalitik hidrogenlԥúdirmԥ
(metanlaúdırma) üsulundan istifadԥ olunur. Bundan
baúqa atmosferԥ atılan CO-nun qarúısını almaq üçün
karbon oksidinin yandırıcı qur÷ularından istifadԥ olunur.
8.6.1. Mis-alüminium-xlorid mԥhlulu ilԥ karbon
oksidinin (CO) absorbsiyası.
Bu üsul qazın tԥrkibindԥ oksigen vԥ çoxlu miqdarda
karbon dioksidi olanda tԥtbiq olunur. Proses mis vԥ
alüminiumun tetraxlorid qarıúıq duzunun müxtԥlif
aromatik karbohidrogenlԥrdԥ mԥhlulu ilԥ karbon oksidinin
kompleks ԥmԥlԥ gԥtirmԥsilԥ kimyԥvi absorbsiyaya
ԥsaslanır. Mis-alüminium-xlorid mιhlulunun iútirakı ilι
tullantı qazlarının karbon oksidindιn(CO) tιmizlιnmι
prosesinin texnoloji sxemi úԥkil 8.25-dԥ göstԥrilmiúdir.
Qabaqcadan qurudulmuú qazlar regenerasiya olunmuú
mԥhlulla suvarılan 1 absorberinԥ verilir. 1 Absorberindԥn
çıxan karbon oksidi ilԥ doydurulmuú mԥhlul 2
qızdırıcısında 100ɨɋ temperaturuna qԥdԥr qızdırılaraq 3
aralıq desorberinԥ göndԥrilir. 3 desorberindԥ tԥzyiq 0,25
MPɚ hԥddindԥ saxlanılır. 3 desorberi desorbsiya
prosesindԥ ayrılan regenerasiya olunmuú CO–nun
uducu mԥhlulu ilԥ suvarılır. Qismԥn regenerasiya olunan
mԥhlul 4 istidԥyiúdiricisini keúԥrԥk 5 regeneratoruna daxil

331
olur. 5 regeneratorunda mԥhlulun 135–180°ɋ
temperaturda regenerasiyası baú verir. Sonra
regenerasiya olunan mԥhlul 5 regeneratorundan
götürülԥrԥk yenidԥn 1 absorberinԥ vԥ 3 desorberinԥ
verilԥrԥk dövr etdirilir. 5 regeneratorunun yuxarısından
çıxan regenerasiya qazları 6 soyuducusunda soyudulur
vԥ sonra da tԥrkibindԥ olan uducu mԥhluldan ayrılmaq
üçün 7 çökdürücüsünԥ verilir. Qaz axınından ayrılan
hԥlledici (toluol) 7 çökdürücüsündԥn ayrılaraq uducu
mԥhlulun hazırlanması sisteminԥ göndԥrilir.

332
 IV VI V
V
II 6
7
3
1

5 VII
III IV
4
I
VIII
2
IV III

ùԥkil 8.25. Misalüminiumxlorid(CuAICI4) mԥhlulunun

iútirakı ilԥ tullantı qazlarının karbon oksidindԥn
(CO) tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi.

1 – absorber; 2 – qızdırıcı; 3 – aralıq desorberi; 4– isti-

dԥyiúdirici; 5 – regenerator; 6 – soyuducu; 7 –
çökdürücü; I – tԥmizlԥnԥcԥk qaz; II – tԥmizlԥnmiú qaz;
III – buxar; IV – kondensat; V – CO; VI – su; VII –
uducu mԥhlul; VIII – regenerasiya olunan uducu mԥhlul.

8.7. Uçucu hԥlledici buxarlarının adsorbsiyası.

Üzvi hԥlledicilԥrin rekuperasiyası hԥm iqtisadi, hԥm dԥ
ekoloji baxımdan ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Hԥlledici
buxarlarının tullantıları onların saxlanması vԥ texnoloji
proseslԥrdԥ istifadԥ olunması zamanı ԥmԥlԥ gԥlir.
Onların rekuperasiyası üçün adsorbsiya üsullarından
daha geniú istifadԥ olunur. Hԥlledici buxarlarını hԥr hansı

333
xırda mԥsamԥli adsorbentlԥrlԥ (aktivlԥúdirilmiú kömür,
silikogel, seolitlԥr, mԥsamԥli úüúԥ vԥ s.) tutmaq olar.
Lakin hidrofob adsorbentlԥrdԥn olan aktiv kömür bu
mԥsԥlԥnin hԥllindԥ daha üstün hesab olunur:
tԥmizlԥnԥcԥk buxar-hava vԥ ya buxar-qaz qarıúı÷ının
nisbi nԥmliyinin 50%-ԥ qԥdԥr oldu÷u halda belԥ nԥmlik
praktiki olaraq üzvi hԥlledici buxarlarının uduculuq
qabiliyyԥtinԥ tԥsir göstԥrmir. Aktivlԥúdirilmiú kömürdԥn
istifadԥ edԥn adsorbsiya qur÷ularının sԥmԥrԥliliyi
tԥmizlԥnԥcԥk qazın tԥrkibindԥ olan uçucu üzvi hԥlledici
buxarlarının qatılı÷ından asılıdır. Uçucu üzvi hԥlledici
buxarlarının udulma prosesini stasionar (sabit, dԥyiúmԥz,
hԥrԥkԥtsiz, hԥmiúԥ bir yerdԥ olan) qaynar vԥ sıx hԥrԥkԥt
edԥn uducu lay üzԥrindԥ aparmaq olar, lakin istehsalat
tԥcrübԥsindԥ vertikal, horizontal vԥ ya halqaúԥkilli
adsorberlԥrdԥ yerlԥúdirilmiú stasionar adsorbent laylı
rekuperasiya qur÷ularından daha geniú istifadԥ olunur.
Vertikal tipli adsorberlԥr adԥtԥn mԥhdud buxar-hava
(buxar-qaz) qarıúıqlarının tԥmizlԥnmԥsindԥ, horizontal vԥ
halqaúԥkilli adsorberlԥrdԥn isԥ bir qayda olaraq yüksԥk
sürԥtli (on vԥ yüz min kubmetr saat sürԥti ilԥ) qaz
axınlarının emal olunmasında istifadԥ olunur. Uçucu
hԥlledici buxarlarından emal olunan axınların daha dԥrin

334
tԥmizlԥnmԥsini ԥldԥ etmԥk mԥqsԥdilԥ müxtԥlif proseslԥri
özündԥ birlԥúdirԥn kombinԥ olunmuú üsullarından istifadԥ
olunur.
8.8. Qazların katalitik vԥ termiki üsullarla
tԥmizlԥnmԥsi.
CO-nun oksidlιúdirilmιsi üçün katalizator kimi
manqan, mis-xrom vι platin qrupu metallarından istifadι
olunur. Tullantı qazlarının tԥrkibindԥn asılı olaraq
sԥnayedԥ müxtԥlif texnoloji sxemlԥrdԥn istifadԥ olunur.
Üzvi maddԥlԥrin toksiki buxarlarını destruktiv katalitik
tԥmizlԥnmԥyԥ düçar edirlԥr. Belԥ proseslԥrin
katalizatorlarını mis, xrom, kobalt, manqan, nikel, platin
vԥ digԥr metalların ԥsasında hazırlayırlar. ȼԥzi hallarda
tԥbii materiallardan da istifadԥ edilir. Bu katalizatorları
úԥrti olaraq tamamilԥ metaldan hazırlanmıú, qarıúıq,
keramik, tökmԥ olmaqla fԥrqlԥndirirlԥr.
østehsalatda istifadԥ olunan katalitik tԥmizlԥmԥ
qur÷uları kontakt aparatlarının konstruksiyalarına, daxil
olan tullantı qazlarının temperaturunun lazımi sԥviyyԥdԥ
saxlanması üsuluna, istifadԥ olunan katalizatorlara,
istiliyin rekuperasiya olunma üsuluna, zԥrԥrsizlԥúdirilmiú
qazlar retsiklinin olmasına görԥ fԥrqlԥnirlԥr.

335
 Belԥliklԥ, tozlu qaz tullantılarının zԥrԥrli çirklԥndi-
ricilԥrdԥn tԥmizlԥnmԥsi üçün müxtԥlif üsullar vԥ aparatlar
mԥlumdur, lakin onların tԥtbiq edilmԥsi tԥmizlԥmԥ
texnologiyalarının nöqsan cԥhԥtlԥrindԥn asılıdır.

8.9. Qaz tullantılarının hidrogenxloriddԥn

tԥmizlԥnmԥsi
Neft-kimya sԥnayesi inkiúaf etdikcԥ, sԥnaye tullantı
qazlarının utilizԥ olunması, tԥmizlԥnmԥsi vԥ yenidԥn
istifadԥyԥ verilmԥsi qlobal problemlԥrdԥn biri olmuúdur.
Digԥr tԥrԥfdԥn tullantı qazlarının hidrogenxloriddԥn
tԥmizlԥnmԥsi hԥm ekoloji baxımdan, hԥm dԥ iqtisadi
cԥhԥtdԥn ԥsas problemlԥrdԥndir. Sԥnaye tullantılarından
olan hidrogenxloridin bir sıra utilizԥ yolları vԥ üsulları
vardır:
- Hidrogenxloridin iúlԥnib qatı xlorid turúusuna
çevrilmԥsi;
- Hidrogenxloriddԥn istifadԥ edԥrԥk bԥzi metal
xloridlԥrinin (CaCI2, FeCI3, ZnCI2, BaCI2 vԥ s.) alınması;
- Hidrogenxloridin oksidlԥúdirilmԥsi vԥ ya katalitik
elektroliz prosesinԥ u÷radılması vԥ digԥr üsullarla xlorid
turúusuna vԥ xlora çevrilmԥsi.

336
 Texniki duz turúusu (HCI) tԥmizlԥnmԥdԥn, yenidԥn
tԥkrar emal olunmadan da istifadԥ oluna bilir. Mԥsԥlԥn,
metal xloridlԥrinin alınmasında, hipoxlorit tortasının
parçalanmasında vԥ s. proseslԥrdԥ hidrogen-xloriddԥn
istifadԥ olunur. Bu proseslԥrin düzgün aparılması zamanı
hipoxlorit tortasının tԥrkibindԥ olan aktiv xlorun 70%-i
istehsalatda 50%-li xlor-qaz úԥklindԥ dövriyyԥyԥ qaytarı-
la bilir. Artıq qalan tortanın isԥ ԥmtԥԥ kalsium-xloridԥ
çevrilmԥsi mԥqsԥdԥuy÷un hesab olunur ki, bu da tikinti
sԥnayesindԥ, soyutma texnikasında, bԥzi tez buxarlanan
xloridlԥrin buxarlandırılaraq bԥrk hala keçirilmԥsi üçün
geniú istifadԥ olunur. Hidrogen xloridin utilizasiyasının ԥn
perspekt üsullarından biri onun oksixlorlaúma
proseslԥrindԥ istifadԥ olunmasıdır.
Qazların tԥmizlԥnmԥsi, daha do÷rusu sԥnaye
tullantılarından hidrogenxloridin ayrılması vԥ utilizasiyası
üçün bir sıra konkret variantların texniki-iqtisadi cԥhԥtdԥn
müqayisԥ edilmԥsi vԥ ԥn perspektiv olanının seçilmԥsi
vacibdir. Bir sıra istehsal proseslԥri üçün xarakterik olan
sԥnaye tullantıları kimi çıxan qazların vԥ ventilyasiya
tullantılarının hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi üçün
mövcud olan texnoloji proseslԥrdԥn ԥksԥriyyԥti
absorbsiya vԥ adsorbsiya üsullarına ԥsaslanır. Sԥnayedԥ

337
qaz halında olan mԥhsulları ayırmaq üçün ԥsasԥn
aúa÷ıdakı ayırma üsullarından istifadԥ olunur:
absorbsiya, adsorbsiya, hemosorbsiya, aúa÷ı tempera-
turlu rektifikasiya, kombinԥ olunmuú üsul.
Absorbsiya üsulu – çox kobud tԥmizlԥnmԥ üsulu
olub çox vaxt ancaq metan vԥ hidrogeni baúqa qaz
qarıúıqlarından ayırmaq üçün istifadԥ olunur. Bu üsulun
ԥsasını diffuziya prosesi, yԥni maddԥnin qaz fazadan
maye fazaya keçmԥsi tԥúkil edir. Adԥtԥn absorbsiya
prosesini boúqablı vԥ ya Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ doldurulmuú
kalonlarda aparırlar. Absorbenti (mayeni) kalonun
yuxarısından, ayrılacaq qazı isԥ kalonun aúa÷ısından
verirlԥr. Absorbent tԥrԥfindԥn udulmamıú qazlar (CH4,H2)
kalonun yuxarısından çıxır. Absorbentdԥ udulmuú qazlar
isԥ desorbsiya kalonuna verilir. Absorbsiyanın hԥrԥkԥt
sürԥti komponentlԥr ilԥ götürülԥn maddԥnin parsial
tԥzyiqlԥri fԥrqindԥn asılıdır.

( P21 − PM1 ) − ( P2II − PMII )

Δ Por = ....(8.63)
P2I − PMI
2 ,3 lg ⋅ II
P2 − PMII

Burada P21 , P2II – aparatın giriúindԥ vԥ çıxıúında

qaz fazasının udulan komponentlԥrinin parsial tԥzyiqlԥri;

338
PM1 , PMII – mayedԥ udulan komponentlԥrin parsial
tԥzyiqlԥridir.
Qazların tԥmizlԥnmԥsi üçün çox vaxt adsorbsiya
üsulundan da istifadԥ olunur. Adsorbsiya üsulu ilԥ
qazların ayrılması qaz úԥkilli karbohidrogenlԥrin
selektivliyi yüksԥk olan sülb adsorbent tԥrԥfindԥn
udulması prosesinԥ ԥsaslanır. Adsorbent kimi aktivlԥúmiú
kömür, silikogel, “molekulyar ԥlԥk” vԥ s. istifadԥ olunur.
Adsorbsiya prosesi ya qaz vԥ adsorbent bir-birinԥ qarúı
ԥks istiqamԥtlԥrdԥ hԥrԥkԥt edԥn fasilԥsiz iúlԥyԥn
aparatlarda (hipersorberlԥrdԥ) vԥ ya da periodik iúlԥyԥn
adsorberlԥrdԥ aparılır. Adsorbsiya prosesi istiliyin
ayrılması ilԥ gedir. Odur ki, reaksiyanın ԥvvԥlindԥ
temperatur 45-600C olur. østiliyin ayrılması nԥticԥsindԥ
(≈8000 kal) prosesin sonunda temperatur 60-700C-yԥ
qԥdԥr qalxır. Bԥzԥn temperaturu sabit saxlamaq üçün
adsorberlԥr soyuducularla tԥchiz olunur.
Son vaxtlar adsorbent layı hԥrԥkԥt edԥn adsorbsiya
proseslԥri (hipersorberlԥr) geniú istifadԥ olunma÷a
baúlanmıúdır. Hipersorberlԥr hԥrԥkԥt etmԥyԥn adsorbent
layında aparılan proseslԥrԥ nisbԥtԥn böyük
mԥhsuldarlı÷a malikdirlԥr. Sintetik seolitlԥrin bircinsli vԥ
müxtԥlif ölçülü mԥsamԥlԥrinin olmasına görԥ onlarda qaz
339
molekullarının ölçüsündԥn asılı olaraq yüksԥk seçicilikdԥ
ayrılma gedir. Xemosorbsiya üsulu ilԥ qazların ayrılması
zamanı elԥ bir uducu maye seçirlԥr ki, bu maye ayrılmaya
mԥruz qalan qazlarla kimyԥvi birlԥúmԥ ԥmԥlԥ gԥtirsin vԥ
yüksԥk temperaturda ilk maddԥyԥ vԥ xemosorbentԥ
parçalansın. Hemosorbsiya prosesindԥ hԥrԥkԥt sürԥti
qazın vԥ mayenin entropiya fԥrqi kimi götürülür.
Unisbi = ϕ ⋅(S1 – S2) ............(8.64)
Burada, Unisbi – hemosorbsiyanın nisbi sürԥti, S1 vԥ S2
– mԥhlulun vԥ qaz qarıúı÷ının entropiyası, ϕ - kütlԥ
mübadilԥsi ԥmsalıdır.
Qazların katalitik tԥmizlԥnmԥ üsulunun mahiyyԥti
ondan ibarԥtdir ki, tԥrkibindԥ zԥhԥrli maddԥlԥr olan qaz
tullantıları katalizatorun iútirakı ilԥ zԥrԥrsiz maddԥlԥrԥ
çevrilir. Demԥli, qaz axını katalizator tԥbԥqԥsindԥn
keçirilir. Katalizator spesifik tԥsir etdiyindԥn müԥyyԥn növ
komponentlԥr üçün nԥzԥrdԥ tutulur.
Qazların katalitik tԥmizlԥnmԥ qur÷ularının
mԥhsuldarlı÷ı 900–14000 m3/saat olur vԥ onların texnoloji
sxemlԥri eyni tipli olur. Tԥmizlԥnԥn qazlar asılqan
hissԥciklԥrindԥn azad olduqdan sonra reaksiya
temperaturuna kimi qızdırılır vԥ reaktora göndԥrilir.
Qazların katalitik tԥmizlԥnmԥsi zamanı ԥsas aparat

340
reaktordur. Reaktorun iúini qazın sԥrfi (Ls, m3/san)
prosesin temperaturu (Tk), daxil olan (C0) vԥ çıxan
qazlarda (C) zԥhԥrli qarıúıqların qatılı÷ı (mol/ m3 ) kimi
texnoloji göstԥricilԥr xarakterizԥ edir. Katalizator
úԥbԥkԥsinin qalınlı÷ı aúa÷ıdakı ifadԥdԥn tapırlar:
LS ⋅ (C 0 − C )
δ = ............(8.65)
SF ⋅ ρ ⋅ S ⋅ω
Burada SF – katalizator layının sahԥsi, m2, ρ -
katalizatorun sıxlı÷ı (dԥnԥvԥrúԥkilli katalizatorlar üçün),
kq/m3, S – katalizatorun xüsusi sԥthi, m2/kq, ω -
heterogen katalitik reaksiyanın sürԥtidir, mol/( m2⋅s) ilԥ.
Katalitik reaksiyanın sürԥti tԥmizlԥnԥn qazlarda
komponentlԥrin vԥ katalizatorun tԥbiԥtindԥn, prosesin
temperaturundan, zԥhԥrli qatıúı÷ın qatılı÷ından asılıdır.
Bildiyimiz kimi xlor – kimya sԥnayesindԥ qiymԥtli bir
xammaldır. Ondan müxtԥlif növ kimya mԥhsullarının
alınmasında istifadԥ olunur. Digԥr tԥrԥfdԥn xlor vԥ onun
birlԥúmԥlԥri güclü toksiki xassԥyԥ malikdirlԥr. Odur ki,
onların ԥtraf mühitԥ atılması ciddi reqlamentlԥúdirilir.
Sintetik xlorid turúusu quru hidrogenxloridin su
absorbsiyası yolu ilԥ alınır. Digԥr tԥrԥfdԥn xlorlaúma
proseslԥrindԥ küllü miqdarda hidrogenxlorid ayrılır.
Hidrogenxloridin xlorid turúusuna emal dԥrԥcԥsi 92–96%
341
tԥúkil edir. Karbohidrogenlԥrin birbaúa xlorlaúma
proseslԥrindԥn alınan hidrogenxlorid abqazları hal-
hazırdakı dövrԥ qԥdԥr çox geniú tԥtbiq sahԥsi
tapmadı÷ından ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb
olmaqdadır. Hidrogenxloridin ԥn perspektiv emal
üsullarından biri dԥ ondan oksidlԥúdirici xlorlaúma
proseslԥrindԥ istifadԥ edilmԥsidir. Oksidlԥúdirici xlorlaúma
üsulunun ԥsasını hidrogenxloridin molekulyar xlora qԥdԥr
oksidlԥúmԥsi prosesi tutur ki, bu da Dikon reaksiyası kimi
mԥlumdur. Dikon reaksiyası aúa÷ıdakı tԥnlik üzrԥ gedir:
4 HCI + O2 ←
⎯→ 2 CI2 + 2 H2O ........(8. 66)

Hidrogenxloridin xlora qԥdԥr oksidlԥúmԥsi adԥtԥn

380-4000C temperaturda baú verir. Parafinlԥrin,
olefinlԥrin vԥ aromatik karbohidrogenlԥrin oksidlԥúdirici
xlorlaúması proseslԥrinin nԥzԥri vԥ texnoloji aspektlԥri
geniú surԥtdԥ öyrԥnilmiúdir. Oksidlԥúdirici xlorlaúma
proseslԥrinin üstün cԥhԥtlԥrindԥn biri dԥ ondan ibarԥtdir
ki, onun ԥsasında xlora görԥ balanslaúdırılmıú proseslԥr
iúlԥnib hazırlana bilԥr. Bu halda xammala (xlora) qԥnaԥt
olunmaqla yanaúı hԥm dԥ mԥqsԥdli mԥhsulların maya
dԥyԥri azalır. Digԥr tԥrԥfdԥn ԥtraf mühitin mühafizԥsi
mԥsԥlԥlԥri dԥ hԥll edilmiú olur. Dikon reaksiyası ԥsasında
hidrogenxloridin oksidlԥúmԥ proseslԥrinin katalizatorları

342
misxloridlԥri vԥ qԥlԥvi metalxloridlԥri ԥsasında
hazırlanmıú duz sistemlԥri hesab olunur. CuCI2⋅KCI
halında istifadԥ olunan duz ԥrintilԥri karbohidrogenlԥrin
oksidlԥúdirici xlorlaúma proseslԥrinin dԥ katalizatorları ola
bilԥr. Tԥdqiqatlar göstԥrmiúdir ki, etilenin oksidlԥúdirici
xlorlaúma prosesindԥ xlorlaúdırıcı agent CuCI2 ola
bilԥr, yԥni reaksiya aúa÷ıdakı ardıcıllıqla gedir.
2CuCI2 + C2H4 ⎯→ Cu2CI2 + C2H4CI2 ......(8.67)
1
Cu2CI2 + 2HCI + O2 ⎯→ 2CuCI2 + H2 O ......(8.68)
2
Belԥliklԥ, hidrogenxloriddԥn istifadԥ edԥrԥk oksid-
lԥúdirici xlorlaúma proseslԥrinin aparılması hԥm dԥ
iqtisadi cԥhԥtdԥn ԥlveriúli hesab olunur.
Hidrogenxloridin adsorbenti ɌNɄ-ȺɏV-02 (MARɄȺ 0,
MARKA P) - Neft emalı, neft-kimya vԥ digԥr proseslԥrdԥ,
hԥmçinin metalların korroziyadan qorunması vԥ ԥtraf
mühitin mühafizԥsi zamanı tԥrkibindԥ hidrogen, karbo-
hidrogenlԥr vԥ hava olan qazların hidrogenxloriddԥn vԥ
hԥmçinin dԥ digԥr hidrogenhallogenidlԥrindԥn tԥmizlԥn-
mԥsi mԥqsԥdi ilԥ istifadԥ olunan adsorbentdir. Bu cür
adsorbentlԥrin kimyԥvi tԥrkibi vԥ xassԥlԥri cԥdvԥl 8.5-dԥ
gösrԥrilmiúdir.

343
 Cԥdvԥl 8.5
Adsorbentin kimyԥvi tԥrkibi vԥ xassԥlԥri
Kimyԥvi tԥrkibi, kütlԥ % ilԥ
Parametrlԥr Göstԥricilԥr
Zn 42-50
Na2O, çox olmamaqla 0,15
Fiziki xarakteristikası vԥ xassԥlԥri
Parametrlԥr Göstԥricilԥr
Ekstrudatın diametri, mm * 2,7 – 3,5
Ölçüsü <1mm-dԥn kiçik 0,3
olan fraksiya
Doldurma sıxlı÷ı, q/sm3 0,8 – 1,2
Möhkԥmlik ԥmsalı kq/mm, 0,9
az olmamaqla: - Marka Ɉ
Möhkԥmlik ԥmsalı kq/mm, 1,1
az olmamaqla: - Marka P
PPP (5500ɋ),%, çox 3,0
olmamaqla
ɏlortutumu, kütlԥ%-i ilԥ, 20
çox olmamaqla
Xüsusi sԥthi, m2/q, az 80
olmamaqla

(∗Qeyd: tԥlabatçının razılı÷ı ilԥ ekstrudatın diametri

2.7 mm-dԥn az olmamalıdır.)
Xlor vԥ onun törԥmԥlԥri zԥhԥrlԥyici tԥsirԥ malik
oldu÷una görԥ onların ԥtraf mühitԥ yayılmasının qarúısı
ciddi alınmalıdır. Bununla ԥlaqԥdar olaraq atmosferԥ xlor
vԥ onun birlԥúmԥlԥrini ԥtrafa yaya bilԥn bütün texnoloji
proseslԥr tԥmizlԥmԥ qur÷uları ilԥ tԥchiz olunmalıdırlar.
Belԥ qur÷ulardan bir neçԥsi ilԥ tanıú olaq:

344
 8.9.1. Hidrogenxlorid istehsalında alınan tullantı
qazlarının tԥmizlԥnmԥsi
Sintetik duz turúusu, quru hidrogen-xloridin
absorbsiyası yolu ilԥ alınır. Bunun çevrilmԥ dԥrԥcԥsi 92-
96% tԥúkil edir. Absorbsiya sistemindԥ udulmayan
hidrogen xlorid, inert qazlar vԥ su buxarı sanitar
tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilir. Hidrogen-xlorid istehsalında
alınan tullantı qazlarının tԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun
texnoloji sxemi úԥkil 8.26-dԥ göstԥrilmiúdir. Hidrogen-
xlorid istehsalında alınan tullantı qazlarının tԥmizlԥnmԥsi
zamanı su ilԥ suvarılan iki ardıcıl 1 vԥ 2 absorberlԥri ilԥ
tԥchiz olunan qurgudan istifadԥ olunur. Absorberlԥr
içԥrisindԥ 25x25 mm ölçülü çini hԥlqԥlԥrlԥ doldurulmuú,
faolitdԥn hazırlanmıú kalondan ibarԥtdir. 1 vԥ 2
absorberlԥr sistemini keçԥrԥk hidrogenxloriddԥn
tԥmizlԥnmiú qaz atmosferԥ buraxılır, sistemdԥ alınan turú
su istehsalın úԥraitindԥn asılı olaraq 3 tutumundan
götürülԥrԥk ya neytrallaúmaya, ya da texniki xlorid-
turúusunun alınmasında istifadԥ olunmaq üçün göndԥrilԥ
bilԥr. Neytrallaúma üçün su 1 absorberinin yuxarı
hissԥsindԥn verilir. 1 vԥ 2 absorberlԥrinin aúa÷ısından
çıxan hidrogenxloridlԥ doydurulmuú su 3 tutumuna
toplanır. 3 tutumundan 4 nasosu vasitԥsilԥ su 5 suvarma

345
soyuducusunu keçԥrԥk 2 absorberinԥ sirkulyasiya olunur.
Hidrogenxlorid istehsalında ayrılan tullantı qazlarının
tԥrkibindԥ hidrogenxloridin qalıq miqdarı 30 mq/m3 – dԥn
artıq olmamalıdır.

II

III
1
2

5
4 3

IV

ùԥkil 8.26. Xlorid turúusu istehsalında alınan tullantı

qazlarının hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun
texnoloji sxemi.
1,2 – absorberlԥr ; 3 – xlorid turúusu tutumu; 4 – mԥrkԥz-
dԥnqaçma nasosu; 5 – suvarmalı soyuducu; I – tԥmizlԥnmԥ-
yԥ gedԥn tullantı qazlar; II – hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmiú
qazlar atmosferԥ; III – su; IV – turú su neytrallaúmaya.

346
 Hidrogenxloridin daha tam udulması üçün duru xlorid
turúusu suvarmalı soyuducuda soyudulur. Bir sıra
hallarda çıxan tullantı qazlarının hidrogenxloriddԥn
tԥmizlԥnmԥsi üçün NaOH-dan istifadԥ olunması
mԥqsԥdԥuy÷un hesab olunur. Bu zaman alınan NaCI
mԥhlulunu elektroliz qur÷usuna göndԥrirlԥr. Bundan
baúqa hidrogenxloridin su ilԥ udulması Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ
doldurulmuú skrubberlԥrdԥ, sԥpԥlԥyici skrubberlԥrdԥ,
köpüklԥnmԥ tipli skrubberlԥrdԥ vԥ s. hԥyata keçirilԥ bilԥr.

8.9.2. Kalsium-xlorid istehsalında ayrılan qaz

qarıúı÷ının hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi
Kalsium xloridin alınması üçün xlorid turúusundan vԥ
ԥhԥng daúından istifadԥ olunur. Bu zaman aúa÷ıdakı
reaksiya baú verir:
CaCO3 +2HCI ⎯→ CaCI2 +CO2 +H2O .......(8.69)
Reaksiya tam getmԥdiyindԥn çıxan qazların tԥrkibin-
dԥ CaCI2 tozları vԥ CO2 dԥn baúqa hidrogenxlorid buxar-
ları da olur. Ona görԥ dԥ CaCI2 istehsalında istifadԥ
olunan sistem tԥmizlԥyici qur÷ularla tԥchiz olunmalıdır.
CaCI2 istehsalında ayrılan qaz qarıúı÷ının tԥmizlԥnmԥ
qur÷usunun iú göstԥricilԥri cԥdvԥl 8.6- dԥ göstԥrilmiúdir.

347
 Cԥdvԥl 8.6
Kalsium-xlorid istehsalı prosesindԥ ayrılan tullantı
qazlarının tԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun iú göstԥricilԥri

Qatılıq, %
Tԥmizlԥmԥ Tutulan Tԥmizlԥnmԥ
qur÷usu komponentlԥr Daxil Xaric dԥrԥcԥsi, %
olur olur
Sanitar HCI 0,1 0,006 99,4
qüllԥ
Köpük CaCI2 (toz) 10,44 1,93 82,7
absorberi
Skrubber CaCI2 (toz) 1,78 0,32 82,0

Tԥrkibindԥ xlor, hidrogen xlorid vԥ xlor üzvi birlԥúmԥ-

lԥr olan sԥnaye qazları bir çox istehsal proseslԥrindԥ
alına bilԥr. Bu proseslԥrԥ NaCI mԥhlulunun elektrolizi ilԥ
xlor vԥ NaOH–ın alınması, xloridlԥrin elektrolizi yolu ilԥ
maqneziumun alınması, xlorlaúdırıcı yanma ilԥ ԥlvan me-
talların emalı, xlorid turúusunun vԥ xlor üzvi vԥ xlor qeyri
üzvi birlԥúmԥlԥrin alınması aid edilԥ bilԥr. Bunlardan baú-
qa son dövrlԥrdԥ hidrogenxloridin ayrılması xlor üzvi tul-
lantıların yandırılması qur÷ularında da müúahidԥ olunur.
Bu halda da xlorun vԥ xlor üzvi birlԥúmԥlԥrin udulması
üçün su, qԥlԥvi mԥhlulları, su suspenziyaları vԥ üzvi
hԥlledicilԥrdԥn istifadԥ olunur. Bu cür proseslԥri hԥr cür
konstruksiyalı reaktorlarda aparmaq olar. Bu halda
qazların tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi 70-90% olur.
348
 Etilenin xlorlaúması üsulu ilԥ 1,2-dixloretanın
alınması prosesindԥ tullantı qazlarının tԥrkibindԥ 1,9 -
2,5%-ԥ qԥdԥr hidrogenxlorid olur. Bunun da atmosferԥ
atılması ԥtraf mühitin turú zԥrԥrli komponentlԥrlԥ
çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb ola bilԥr. Odur ki, dixloretan
istehsalında yaranan tullantı qazları xüsusi tԥmizlԥyici
qur÷ularda tԥmizlԥndikdԥn sonra atmosferԥ atıla bilԥr. Bu
halda tullantı qazlarının tԥrkibindԥ olan hidrogenxloridin
absorbsiya üsulu ilԥ ayrılması ԥn sԥmԥrԥli vԥ effektiv üsul
hesab olunur. 1,2-dixloretan istehsalı prosesindԥ
yaranan qazların hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi
qur÷usunun texnoloji sxemi úԥkil 8.27–dԥ göstԥrilmiúdir.
Etilen qazı 2 MPa tԥzyiq altında xlorlaúma úöbԥsinԥ daxil
olur. 1 xloratoruna daxil olmamıúdan ԥvvԥl 0,12-0,2
MPa tԥzyiqԥ qԥdԥr drossellԥúdirilir. 1 xloratoruna hԥm dԥ
0,16 MPa tԥzyiq altında xlor verilir. Xloratora ԥvvԥlcԥ
dԥmir metal qırıntıları yerlԥúdirilir, sonra isԥ oraya 1,2 –
dixloretan mԥhlulu tökülԥrԥk maye sԥviyyԥsi ԥldԥ olunur.
Xlorlaúma prosesinin gediúindԥ ayrılan hidrogenxlorid
dԥmir ilԥ reaksiyaya girԥrԥk FeCI3-ԥ çevrilir ki, bu da
xlorlaúma prosesini katalizԥ edir. Xlor vԥ etilen xloratorun
aúa÷ısından daxil olur. Buraya etilen 5-10% artıqlı÷ı ilԥ
verilir. Xloratorda sԥviyyԥ 3 vԥ 4 kondensatorlarından

349
daxil olan dixloretan-kondensat vasitԥsilԥ tԥnzimlԥnir. 1
xloratorunun yuxarısından çıxan qazlarla birlikdԥ dixlor-
etan buxarları 2 soyuducusundan keçԥrԥk dövr edԥn su
ilԥ iúlԥyԥn 3 kondensatoruna vԥ duz mԥhlulu ilԥ
mԥnfi 200C-yԥ qԥdԥr soyudulan 4 kondensatoruna
daxil olur. 3 vԥ 4 kondensatorlarından sonra 1,2-
dixloretan kondensatı 5, 6 seperatorlarına daxil olur.
Burada 1,2-dixloretan abqazlardan ayrılır. 1,2 -
dixloretanın bir hissԥsi xloratora qaytarılır, qalan
hissԥsi isԥ 8 tutumuna yı÷ılır. 8 tutumundan xam
dixloretan nasos vasitԥsilԥ sonrakı emal mԥrhԥlԥsinԥ
göndԥrilir. 6 separatorundan sonra çıxan qazlar 9
doldurmalı kalona daxil olur. 9 kalonu (- 150C)-yԥ
qԥdԥr soyudulmuú 11 nasosu vasitԥsilԥ 9 kalonu vԥ
10 soyuducu sistemindԥ dövr edԥn dixloretan ilԥ
suvarılır. 10 soyuducusunda 1,2 -dixloretan duz mԥhlulu
ilԥ soyudulur. 9 kalonundan sonra turú abqazlar 12
neytrallaúdırıcı kalona daxil olur. Burada 10-12%-li
kaustik soda mԥhlulu ilԥ neytrallaúdırma prosesi aparılır.
Kaustik soda 13 tutumundan 16 nasosu ilԥ götürülԥrԥk
14 istidԥyiúdiricisindԥn keçԥrԥk qızdırılır vԥ 12
aparatının yuxarı hissԥsinԥ daxil olur. Kaustik soda
mԥhlulu istidԥyiúdiricidԥ su buxarı ilԥ qızdırılır. 13

350
tutumundan iúlԥnmiú kaustik soda mԥhlulu
tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilir vԥ tutuma yeni mԥhlul ԥlavԥ
edilir. Abqazlar neytrallaúmadan sonra 15 absorberinԥ
daxil olur. Absorber su ilԥ suvarılır. Absorber iki laydan
ibarԥt, ölçüsü 100x100x100 mm olan Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ
doldurulmuú olur. 17 su çԥnindԥn su 18 nasosu
vasitԥsilԥ elԥ verilmԥlidir ki, absorberin suvarılma sıxlı÷ı
5,5m3/m⋅saat olsun. Bu sıxlıqda qazların tԥmizlԥnmԥsinin
effektivliyi 90% tԥúkil edir. Çıxan qazların hidrogen-
xloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi üçün Raúiq hԥlqԥlԥri ilԥ yüklԥn-
miú doldurmalı absorberlԥrdԥn istifadԥ etdikdԥ damcıúԥ-
killi xlorid turúusu dumanının intensiv tutulması ԥldԥ
olunmur, lakin qazúԥkilli hidrogenxloridin tutulması daha
intensiv baú verir. Hidrogen xloridin tam tutulmaması
(90%) da bununla izah olunur. Bu zaman alınan axıntı
suları çox az qatılıqda 0,15 – 0,4% hidrogen xlorid
saxlayır.

351
 VI 9 12

4
15
3
2 18

14 17
5 6 VIII
11
III
10
13
IV
VII 16

I 1 IX XI
7 8
II

8.27. Dixloretan istehsalı prosesindԥ ayrılan qazların

hidrogen xloriddԥn absorbsiya üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi
prosesinin texnoloji sxemi:
1 – xlorator; 2 – soyuducu sistem; 3, 4 – kondensatorlar; 5,
6 – separatorlar; 7 – soyuducu; 8,13 – tutumlar; 9 –
doldurmalı kalon; 10 – dövr edԥn dixloretan soyuducusu;
11, 16, 18 – nasoslar; 12 – neytrallaúdırıcı; 14 –
istidԥyiúdirici; 15 – absorber; 17 – su çԥni; I – xlor; II –
etilen; III – abqazlar; IV– dixloretan; V – xam dixloretan;
VI – turú abqazlar; VII – duz mԥhlulu; VIII – kaustik soda
mԥhlulu; IX – iúlԥnmiú kaustik soda mԥhlulu tԥmizlԥnmԥyԥ;
X – tԥmizlԥnmiú qazlar; XI – tԥmiz su.

352
 9. Litosferin quruluúu, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ
qorunması.
9.1. Litosfer vԥ onun quruluúu
Digԥr planetlԥr kimi Yer dԥ Günԥú sisteminin bir
hissԥsidir. Yer Günԥúdԥn 149,6 milyon kilometr
mԥsafԥdԥ yerlԥúir. øúıq bu mԥsafԥni 498 saniyԥyԥ qԥt
edir. Yer Günԥú ԥtrafını 365,25 orta günlük vaxta qԥt edir.
Yerlԥ müqayisԥdԥ bizi ԥhatԥ edԥn ԥúyalar, cisimlԥr vԥ
bütün úeylԥr onun üzԥrindԥ çox kiçik görünür. Lakin Yer
planeti digԥr sԥma cisimlԥri, mԥsԥlԥn ulduzlarla
müqayisԥdԥ çox kiçik “toz” olub sԥrhԥdsiz kԥhkԥúanlar
fԥzasında itir vԥ görünmԥz olur. Yer yüngül qazlardan
tutmuú a÷ır metallara qԥdԥr müxtԥlif maddԥlԥrdԥn
ibarԥtdir. Bu maddԥlԥr hԥm Yer sԥthindԥ, hԥm dԥ Yerin
tԥkindԥ son dԥrԥcԥ qeyri-bԥrabԥr paylanmıúdır. Yerin
kimyԥvi tԥrkibi demԥk olar ki, tԥdqiq olunub öyrԥnilmԥyib.
Ancaq Yer sԥthi sahԥsinin tԥqribԥn 5%-i, yԥni üst
tԥbԥqԥsi tԥdqiq olunmuúdur. Müasir tԥsԥvvürlԥrԥ görԥ
Yer sԥthinin yarısı oksigendԥn, dörddԥn bir hissԥsi
silisiumdan ibarԥtdir. Yer dԥrinliyinin 99,79%-i oksigen,
silisium, alüminium, dԥmir, kalsium, natrium, manqan,
kalium vԥ hidrogendԥn ibarԥt olub vԥ ancaq 0,21%-i digԥr
yerdԥ qalan 105 mԥlum elementlԥrin payına düúür. Yer

353
sԥthini tԥúkil edԥn hava, su, da÷ suxurları vԥ canlı
orqanizmlԥr co÷rafi örtük hԥddindԥ qarúılıqlı tԥsirdԥ
olurlar. Bu qarúılıqlı tԥsir hԥr bir konkret halda çoxlu
sayda faktorlarla úԥrtlԥndirilir. Hԥr zaman vԥ hԥr yerdԥ bu
tԥsirlԥrin nԥticԥsi birmԥnalı olmur, bütövlükdԥ o fasilԥsiz
co÷rafi tԥbԥqԥ hԥddinԥ Günԥú, kosmos vԥ yerin
dԥrinliyindԥn daxil olan enerjinin hesabına saxlanılır.
Planetimizin dԥrinliklԥrindԥ, ölçülԥri Aydan böyük vԥ
temperaturu eynilԥ Günԥúin sԥthindԥki kimi olan
dԥmirdԥn vԥ nikeldԥn ibarԥt ԥrinti halında olan metallik
kütlԥ yerlԥúir. Planetimizin nüvԥsinin üst qatı maye
halında olan metaldan tԥúkil olunub, alt qatı isԥ mövcud
olan yüksԥk tԥzyiqԥ görԥ bԥrk haldadır. 4,6 mlrd il
bundan öncԥ Yer kürԥsinin yaranması zamanı planetimiz
qızarmıú kül úԥkilindԥ idi vԥ ԥrinmiú metallar tԥdricԥn
Yerin mԥrkԥzinԥ do÷ru hԥrԥkԥt edirdilԥr, hԥmin vaxtda
isԥ daha yüngül suxurlar üst qata qalxdılar.
Nüvԥ mantiya adlanan közԥrmiú qalın süxur qatı ilԥ
ԥhatԥ olnunub. Bu mövcud temperaturu planetdԥ
qoruyub saxlayan isti adyal rolu oynayır.Yerin üst qatı yer
qabı÷ı adlanır. Yer qabı÷ı bizim üzԥrindԥ yaúadı÷ımız
bԥrk örtüyü tԥúkil edir. Bԥzi yerlԥrdԥ yer qabı÷ının
qalınlı÷ı 60 km-ԥ çatır.

354
 Yer kürԥsi bir neçԥ qatdan tԥúkil olunub. Mԥrkԥzdԥ
bԥrk vԥ ԥrinmiú metaldan tԥúkil olunmuú nüvԥ yerlԥúir.
Nüvԥdԥn sonra nԥhԥng ԥrinmiú kristallik mԥnúԥli süxur
qatı isԥ nisbԥtԥn nazık bԥrk qabıqdan tԥúkil olunub. Yerin
Litosfer tԥbԥqԥsi (Yer Qabı÷ı vԥ mantiya) nԥhԥg, yavaú-
yavaú hԥrԥkԥt edԥn lava adlanan hisԥllԥrԥ ayrılır. Litosfer
lavalarının bir-biri ilԥ toqquúdu÷u yerlԥrdԥ da÷ silsilԥlԥri
yaranır. Onlar aralandıqda isԥ çatlardan ԥrinmiú lava
qalxır vԥ soyuyaraq yeni Yer qabı÷ı yaradır.
ønsanlar ԥsasԥn tԥrkib hissԥsi Yer sԥthi olan müԥyyԥn
bir sahԥdԥ, litosfer sԥthindԥ mövcud olur. Yer sԥthini
örtԥn, mantiyanın üst tԥbԥqԥsi vԥ yer qabı÷ından ibarԥt
olan Yerin bԥrk örtük hissԥsinԥ litosfer deyilir. Yer
sԥthinin aúa÷ı sԥrhԥddi ilԥ üst tԥbԥqԥsi arasındakı
mԥsafԥ 5-70 km hԥddindԥ dԥyiúir, Yer mantiyasının
dԥrinliyi isԥ 2900 km -ԥ úatır. Ondan sonra yer sԥthindԥn
6371 km mԥsafԥdԥ nüvԥ yerlԥúir. Yer kürԥsinin 29,2%- ni
quru sahԥsi tutur. Yer kürԥsinin fiziki vԥ optimal
xüsusiyyԥtlԥri, atmosferin tԥrkibi cԥdvԥl 8.1-dԥ
göstԥrilmiúdir. Litosferin üst tԥbԥqԥsi torpaq adlanır.
Torpaq örtüyü mühüm tԥbii ԥmԥlԥgԥlmԥ hadisԥsi vԥ Yer
biosferi komponentidir. Yԥni torpaq örtüyü biosferdԥ baú
verԥn bir çox proseslԥri müԥyyԥn edir. Torpaq örtüyü

355
planet ԥhalisinin ԥrzaq ehtiyatlarının 95-97%-ni tԥmin
edԥn ԥsas ԥrzaq mԥnbԥyi hesab olunur. Dünyada torpaq
ehtiyatlarının sahԥsi 129 milyon kvadrat kilometr tԥúkil
edir vԥ ya quru sahԥsinin 86,5%-ni tutur. Qurunun 10%-ni
kԥnd tԥsԥrrufatı yerlԥrinin tԥrkibindԥ ԥkin sahԥlԥri vԥ
çoxillik bitkilԥr, 25%–ni isԥ otlaqlar vԥ çԥmԥnliklԥr tԥúkil
edir. Yer sԥthindԥ ekoloji sistemlԥrin inkiúafı vԥ hԥyatın
mümkünlüyü torpa÷ın mԥhsuldarlı÷ı vԥ iqlim úԥraiti ilԥ
müԥyyԥn olunur.
Çox tԥԥssüflԥr olsun ki, düzgün istismar olunmadı÷ına
görԥ hԥr il mԥhsuldar torpaqların bir hissԥsi itib gedir.
Mԥsԥlԥn, son 100 illikdԥ torpaq sahԥlԥrinin erroziyasının
sürԥtlԥnmԥsi nԥticԥsindԥ 2 milyard hektar mԥhsuldar
torpaqlar itirilmiúdir ki, bu da kԥnd tԥsԥrrufatı mԥqsԥdlԥri
üçün istifadԥ edilԥn torpaq sahԥlԥrinin 27%-ni tԥúkil edir.
Cԥdvԥl 9.1-dԥ Yer kürԥsinin fiziki vԥ orbital xüsusiyyԥtlԥri,
atmosferin tԥrkibi göstԥrilmiúir.

356
 Cԥdvԥl 9.1
Yer kürԥsinin fiziki vԥ orbital xüsusiyyԥtlԥri, atmosferin
tԥrkibi
Fiziki xüsusiyyԥtlԥri
Ekvatorial radius , km 6378,14
Polyar radius , km 6356,78
Orta radius , km 6371,3
Ekvatorun uzunlu÷u, km 40 075
3 12
Hԥcmi, km 1,0832x10
24
Kütlԥsi, kq 5,9737x10
3
Sıxlı÷ı, q/sm 5,515
2
Sԥthinin sahԥsi, km 510 065 700
2
Ekvatorda sԥrbԥstdüúmԥ tԥcili, m/s 9,766
økinci kosmik sürԥt, m/s 11 180
Öz oxu ԥtrafında firlanma dövru, saat 23,934
o
Orbitԥ nisbԥtԥn ekvatorial maillik, 23,45
min. orta. max.
Sԥthindԥ temperatur, K
185 287 331
Sԥthindԥ atmosfer tԥzyiqi, kPa 101,325
Orbital xüsusiyyԥtlԥri
Günԥúdԥn orta mԥsafԥ, km 149 597 890
Perihey, km 147 100 000
Afeley, km 152 100 000
Günԥú ԥtrafında fırlanma dövrü, gün 365,24
Orta orbital sürԥt, m/s 29 785,9
Orbitinin eksentrisiteti 0,01671022
o
Orbitinin ekliptika müstԥvisinԥ mailliyi, 0,00005
Orbitinin uzunlu÷u, ɤɦ 924 375 700
Peyklԥri 1 (Ay)
Peykidir Günԥú
Atmosferin tԥrkibi, %
Azot 77
Oksigen 21
Arqon 1
Digԥr qazlar 1

357
 Beynԥlxalq “Worldwatch Institute”nun mԥlumatına
görԥ 1990-cı ildԥn 2000-ci ilԥ kimi torpa÷ın mühafizԥsi
üçün kapital qoyuluúu 6 dԥfԥ, meúԥlԥrin bԥrpası üçün 3,5
dԥfԥ, enerji istifadԥsinin sԥmԥrԥliliyini artırmaq üçün 2
dԥfԥ, yeni enerji növlԥrinin istifadԥsi üçün 15 dԥfԥ
artmıúdır. ønkiúaf etmiú ölkԥlԥrdԥ ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsi
nԥticԥsindԥ dԥyԥn ziyan ümumi milli gԥlirin 1-3%-ini tԥúkil
edir. 70-ci illԥrdԥ ABù-da ԥtraf mühitin mühafizԥsi üçün
ayrılan kapital qoyuluúu aúa÷ıdakı kimi olmuúdur: su
mühitinin mühafizԥsi üçün 40%, havanın mühafizԥsi üçün
38%, bԥrk tullantıların utilizasiyası üçün 15%. Ancaq
sԥhiyyԥ mԥqsԥdlԥri üçün hԥr adama çԥkilԥn xԥrc 1-ton
toz üçün 400-700; 1-ton CO2 üçün 300-700; 1-ton CO
qazı üçün –180 – 300 dollar tԥúkil edir.

9.2. Litosferin çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri

Litosfer bԥrk vԥ maye çirklԥndirici maddԥlԥr vԥ
tullantılarla çirklԥnir. Müԥyyԥn olunmuúdur ki, Yer
sԥthindԥ yaúayan hԥr adambaúına il ԥrzindԥ bir ton
tullantı ԥmԥlԥ gԥlir vԥ bu tullantıların tԥrkibindԥ 50 kq-
dan çox çԥtin parçalanan polimer maddԥlԥr olur. Yerin
(torpaqların) çirklԥnmԥsinԥ vԥ deqradasiyasına sԥbԥb
olan ԥsas faktorlar erroziya, úoranlaúma, mineral

358
gübrԥlԥrin vԥ pestisidlԥrin istifadԥsi, hԥmçinin digԥr
texnoloji tԥsirlԥrin tԥtbiqidir. ùoranlaúma tԥbii úԥraitdԥ vԥ
iqtisadi fԥaliyyԥt nԥticԥsindԥ baú verir. ùoranlaúmıú
torpaqların ümumi sahԥsi 501,9 min ha-dır. Düzgün
aparılmayan irriqasiya nԥticԥsindԥ tԥkrar úoranlaúma
halları geniú yayılmıúdır. Suvarılan torpaqların 80 %-dԥn
çoxunun bԥrpa olunma zԥrurԥti var. Eroziyaya u÷ramıú
torpaqların ümumi sahԥsi 3685 min ha-dır ki, bu da
ölkԥnin ümumi ԥrazisinin 42,5%-ni tԥúkil edir. ùumlanmıú
torpaqların 33,7%-i, becԥrilmiú torpaqların 68,1%-i,
bu÷da ԥkilmiú torpaqların 15,2%-i, ba÷ların 15,9%-i,
üzümlüklԥrin 23,9%-i vԥ meúԥlԥrin 26%-i erroziyaya
mԥruz qalıb. Su erroziyası (hamar vԥ düz xԥtli yuyulma),
il boyu yuyulma hԥr hektarda 105 – 516 m3 olan
yamaclarda inkiúaf edib. Sellԥr vԥ sürüúmԥlԥrin
ԥmԥlԥgԥlmԥ prosesi güclԥnmiúdir. Sel ԥmԥlԥgԥlmԥ
mԥrkԥzlԥrinin ümumi sԥhԥsi 310 km2-dir. Torpaqların
kimyԥvi çirklԥnmԥsi mineral gübrԥlԥrin vԥ zԥhԥrli kimyԥvi
maddԥlԥrin geniú úԥkildԥ istifadԥ olunması ilԥ ԥlaqԥdar-
dır. Dövlԥt Statistika ødarԥsinin mԥlumatına ԥsasԥn
ümumi götürdükdԥ respublika üzrԥ 840 min ha ԥrazi kԥnd
tԥsԥrrüfatında istifadԥ olunan kimyԥvi maddԥlԥrin, bunun
372 min hektarı isԥ ԥsasԥn herbisidlԥrin tԥsirinԥ mԥruz

359
qalıb. Kür – Araz ovalı÷ının cԥnub-úԥrq hissԥsi (pambıq
becԥrilԥn ԥrazilԥr) zԥhԥrli kimyԥvi maddԥlԥrlԥ xüsusilԥ
çirklԥndirilmiúdir. Burada torpaqdakı zԥhԥrli kimyԥvi
maddԥlԥrin sԥviyyԥsi orta hesabla hԥr kvadrat metrdԥ
0,94 kq-dır ki, bu da DDT sԥviyyԥsi ilԥ ölçüldükdԥ
normadan 9 dԥfԥ artıqdır. 24 min hektardan çox ԥrazi bir
sıra iqtisadi fԥaliyyԥtlԥrin hԥyata keçirilmԥsi ilԥ zԥdԥlԥnib
ki, bunun da 10 min hektardan çoxu neftlԥ çirklԥndirilib.
Ümumiyyԥtlԥ, Azԥrbaycan ԥrazisinin 12%-i mineral
gübrԥlԥr vԥ kimyԥvi maddԥlԥrlԥ çirklԥnib. Torpa÷ın
çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri aúa÷ıdakı kimi tԥsnif oluna bilԥr:
øri binalar vԥ mԥnzil – istismar müԥssisԥlԥri. ȼu
kateqoriyadan olan çirklԥndirici maddԥlԥrԥ ԥsasԥn mԥiúԥt
zibillԥri, yeyinti tullantıları, tikinti zir-zibillԥri, qızdırıcı
sistemlԥrinin tullantıları, ev tԥsԥrrufatının yararsız hala
düúԥn ԥúyaları vԥ s. aid edilir. Bütün bu göstԥrilԥn
çirklԥndiricilԥr yı÷ılır vԥ zibilliklԥrԥ daúınır. øri úԥhԥrlԥrdԥ
mԥiúԥt tullantılarının yı÷ılması vԥ zibilliklԥrdԥ mԥhv
edilmԥsi mԥsԥlԥsi çԥtin hԥll olunan problemԥ çevrilmiúdir.
ùԥhԥr zibilliklԥrindԥ tullantıların sadԥ yolla yandırılması
zԥhԥrli maddԥlԥrin ayrılması ilԥ müúayiԥt olunur.
Mԥsԥlԥn, tԥrkibindԥ xlortԥrkibli polimerlԥr olan ԥúyaların
yandırılması zamanı güclü toksiki maddԥlԥr-dioksidlԥr

360
ԥmԥlԥ gԥlir. Buna baxmayaraq son illԥrdԥ mԥiúԥt
tullantılarının mԥhv edilmԥsi üçün yandırma üsulu iúlԥnib
hazırlanır. Belԥ zibillԥrin qaynar metal ԥrintilԥri üzԥrindԥ
yandırılması perspektiv üsul hesab olunur.
Sԥnaye müԥssisԥlԥri. Bԥrk vԥ maye sԥnaye
tullantıları tԥrkibindԥ daima canlı orqanizmlԥrԥ vԥ bitkilԥr
alԥminԥ toksiki tԥsir göstԥrԥn maddԥlԥr olur. Mԥsԥlԥn,
metallurgiya sԥnaye sahԥlԥri tullantılarının tԥrkibindԥ
adԥtԥn ԥlvan metalların duzları iútirak edir. Maúınqayırma
sԥnayesi ԥtraf tԥbii mühitinԥ sianidlԥr, arsen vԥ barium
birlԥúmԥlԥrini tullayır; plastik kütlԥlԥrin vԥ süni ipԥyin
istehsalı zamanı tԥrkibindԥ fenol, benzol, stirol saxlayan
tullantılar ԥmԥlԥ gԥlir; sintetik kauçuklar istehsalı zamanı
torpa÷a kondisiyaya uy÷un olmayan (müԥyyԥn edilmiú
úԥrt vԥ normalara uy÷un olmayan) polimer pıxtı vԥ
katalizator tullantıları düúür; rezin mԥmulatlarının
istehsalında ԥtraf mühitԥ tozúԥkilli inqredientlԥr, his,
qrum, duda daxil olur ki, onlar da torpaq vԥ bitkilԥrin
üzԥrinԥ çökür; rezintoxuculuq vԥ rezin detallarının
istehsalında yaranan vԥ eyni zamanda úinlԥrin istismarı
zamanı köhnԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú tԥkԥrlԥr,
avtokameralar vԥ çԥnbԥr lentlԥrinin ԥmԥlԥ gԥtirdiyi
tullantılar. Köhnԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú tԥkԥrlԥrin

361
saxlanması vԥ utilizasiyası hal-hazırki dövrԥ qԥdԥr hԥll
edilmԥmiú problemlԥrdԥn hesab olunur, belԥ ki, bu
zaman tez-tez söndürülmԥsi çox çԥtin olan güclü yan÷ın
halları baú verir. Köhnԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú tԥkԥrlԥrin
utilizasiya dԥrԥcԥsi onların ümumi hԥcminin 30 %-indԥn
artıq olmur.
Sԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının artması vԥ üst-üstԥ
yı÷ılmasına sԥbԥb olan prinsipial faktorlara aiddir: istifadԥ
olunan köhnԥ proseslԥr, istehsalatda müxtԥlif xidmԥt
vasitԥlԥrinin tullantılarının digԥrlԥri tԥrԥfindԥn xammal
kimi istifadԥsinԥ úԥrait yaradan lazımi ԥmԥkdaúlı÷ın
olmaması vԥ tullantıların resirkulyasiyasının aparıl-
maması. Tullantıların ümumi hԥcminin ԥn böyük hissԥsi
da÷-mԥdԥn vԥ dԥmir filizi sԥnayesinin payına düúür ki,
tulllantıları hԥr il bir neçԥ mln tonlarla artmaqla üst-üstԥ
yı÷ılır. Belԥ ki, onlar praktiki olaraq tԥkrar istifadԥ
olunmur. Ona görԥ dԥ, hal-hazırda 2001 ha sahԥni ԥhatԥ
etmԥklԥ 115 -120 mln ton belԥ tullantılar yı÷ılmıúdır. Bԥrk
sԥnaye tullantıları ԥsas etibarilԥ kimya vԥ neft-kimya, neft
emalı zavodlarında, sԥnayenin metallurgiya vԥ mԥdԥn
sahԥlԥrindԥ, tikinti materialları fabriklԥrindԥ vԥ mԥiúԥt
sektorunda ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Belԥliklԥ, Azԥrbaycanın
Sumqayıt Boru Prokat zavodunun zibilliklԥrindԥ, saxlama

362
ԥrazilԥrindԥ, bölüúdürmԥ sahԥlԥrindԥ yı÷ılan, açıq
mԥnbԥli úlakının miqdarı 1,3 mln ton, uy÷un olaraq
Gԥncԥ Alüminium zavodunun alunit vԥ gil torpaq maye
qarıúı÷ının miqdarı 7-1,4 mln ton tԥúkil edir. “Üzvi sintez”
istehsalat birliyi hԥr il lazımsız ԥhԥng istehsal edir.
Bakının neft tԥmizlԥmԥ zavodları il ԥrzindԥ 14 min ton
qԥtran turúusu istehsal edir. Karxanalar - ԥn çox
materiallardan istifadԥ edԥn istehsalat sahԥlԥridir vԥ
onların tullantı ԥrazilԥrindԥ 100 mln tondan çox ԥhԥng
daúı (hԥmçinin qum, gil) vardır. 1994-cü ildԥ aparılmıú
inventarlama göstԥrib ki, hԥmin il bütöv respublika üzrԥ
35,5 min ton toksik tullantılar istehsal edilmiúdir. Hal -
hazırda bölüúdürmԥ sahԥlԥrindԥ ümumi miqdarı tԥqribԥn
3 mln ton olan toksiki tullantılar yı÷ılmıúdır ki, mԥhz onlar
bu gün ԥsas çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥridirlԥr.
Müԥyyԥn olunmuúdur ki, istehsal olunmuú tullantıların
miqdarı hԥr il azalır, ancaq bu o demԥk deyil ki, bu nԥticԥ
az tullantılı texnologiyaların tԥtbiqi nԥticԥsindԥ ԥldԥ edilib.
Bu ilk növbԥdԥ iqtisadi ԥlaqԥlԥrin kԥsilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar
sԥnaye istehsalının aúa÷ı düúmԥsi, müԥssisԥlԥrin onların
tam imkanlarının 35-40%-i sԥviyyԥsindԥ iúlԥmԥsinin
nԥticԥsidir. Bu müԥssisԥlԥrԥ onların öz tullantılarını bԥrpa
etmԥyԥ imkan vermiúdir. Ancaq 1991-ci ildԥ tullantıların

363
42%-i, 1992-ci ildԥ 61%-i, 1993-cü ildԥ 76%-i vԥ 1994 -cü
ildԥ 93%-i yenidԥn emal olunmamıúdır. Xüsusilԥ ümumi
illik yı÷ılma hԥcmi 300 min tondan çox olan 64 ԥsas
tullantı növü istehsal olunan Sumqayıtda vԥziyyԥt
yolverilmԥzdir. Bunlardan da yalnız tullantıların 24 növü
(100 min tonlarla) onların resirkulyasiyasına yönԥlmiú
konkret tԥdbirlԥr üçün nԥzԥrdԥ tutulub. Kimya istehsalat
birliyindԥ 100 min tondan çox birinci toksik sinfԥ aid toksik
maye civԥ qarıúı÷ı toplanmıúdır ki, bunların hamısı açıq
úԥkildԥ yı÷ılmıú vԥ yenidԥn emal olunmamıúdır.
Bir çox onilliklԥr ԥrzindԥ neft istehsalında köhnԥlmiú
texnologiyalardan istifadԥ edilmԥsi, torpa÷ın neft vԥ
minerallaúmıú su ilԥ çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarmıúdır.
Tԥkcԥ Abúeron yarımadasında vԥ onun ԥtrafındakı
çirklԥndirilmiú ԥrazilԥr tԥxminԥn 10 min hektardan artıqdır
ki, bunun da 7,4 min hektarı kԥnd tԥsԥrrüfatı (ԥkin
sahԥlԥri) torpaqlarıdır. Bԥzi ԥrazilԥrdԥ neft torpa÷ın 3
metrlik dԥrinliyinԥ hopmuú vԥ yeraltı suların çirklԥnmԥ
mԥnbԥyinԥ çevrilmiúdir. Bir sıra hallarda, eyni torpaq
sahԥsi hԥmçinin radionuklidlԥrlԥ dԥ çirklԥnmiúdir. Bu
ԥrazilԥrin bԥzisindԥ qamma úüalanma maksimum yol
verilԥn hԥddԥn 20-50 dԥfԥ yüksԥkdir. Neftayırma vԥ neft-
kimya zavodlarının ԥtrafındakı torpaqlar neft vԥ maye

364
karbohidrogenlԥrlԥ çirklԥndirilmiú, bu da öz növbԥsindԥ
atmosferin çirklԥndirilmԥsi mԥnbԥyinԥ çevrilmiúdir.
Civԥ texnologiyasına ԥsaslanan kaustik soda vԥ xlor
istehsalı Sumqayıt úԥhԥrindԥ vԥ ümumilikdԥ Abúeron
yarımadasında böyük ekoloji problemlԥr yaratmıúdır.
Zavodda hazırda istismarda olan civԥ üsulu ilԥ xlor
istehsalı fiziki vԥ mԥnԥvi cԥhԥtdԥn köhnԥldiyindԥn ԥtraf
ԥrazilԥrin civԥ vԥ xlor kimi çox zԥrԥrli maddԥlԥrlԥ
çirklԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarmıúdır. Ölkԥdԥ bԥrk mԥiúԥt vԥ
digԥr tullantıların lazımi sԥviyyԥdԥ idarԥ edilmԥmԥsi,
böyük úԥhԥrlԥrin ԥtraf ԥrazilԥrindԥ qeyri-qanuni
zibilliklԥrin yaranmasına gԥtirib çıxarır ki, bu da öz
növbԥsindԥ torpaqların çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Tԥkcԥ
Abúeron yarımadasında ümumi sahԥsi 448,6 ha olan 128
ԥdԥd zibillik mövcuddur. Tullantıların çeúidlԥnmԥsi
aparılmadı÷ından tԥhlükԥli vԥ bir sıra sԥnaye tullantıları
mԥiúԥt tullantıları ilԥ birlikdԥ zibilliklԥrdԥ yerlԥúdirilir ki, bu
da torpaqların kimyԥvi çirklԥnmԥsinԥ vԥ onun fiziki
xüsusiyyԥtlԥrinin korlanmasına sԥbԥb olur.
Nԥqliyyat. Daxili yanma mühԥrriklԥrinin iúlԥmԥsi
zamanı intensiv olaraq yer sԥthinԥ çökԥn vԥ ya bitkilԥr
tԥrԥfindԥn udulan azot, qur÷uúun oksidlԥri, karbohidro-
genlԥr, dԥm qazı, his, duda vԥ digԥr maddԥlԥr ayrılır. Son

365
halda bu maddԥlԥr hԥm dԥ torpa÷a düúür vԥ qida zԥnciri
ilԥ ba÷lı olan maddԥlԥrin dövretmԥ sisteminԥ cԥlb olunur.
Kԥnd tԥsԥrrufatı. Kԥnd tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ
torpaqların çirklԥnmԥsi onun tԥrkibinԥ çox böyük
miqdarda mineral gübrԥlԥr vԥ zԥhԥrli kimyԥvi
preparatların (zԥrԥrverici hԥúԥratları qırmaq üçün) daxil
edilmԥsi sayԥsindԥ baú verir. Mԥlumdur ki, bir çox zԥhԥrli
kimyԥvi preparatların tԥrkibindԥ civԥ olur. Torpaqların
a÷ır metallar vԥ zԥhԥrli kimyԥvi preparatlarla
çirklԥnmԥsini daha müfԥssԥl úԥkildԥ nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Torpaqların a÷ır metallarla çirklԥndirilmԥsi. Sıxlı÷ı
dԥmirin sıxlı÷ından çox olan metallara a÷ır metallar
deyilir. Bunlara qur÷uúun, mis, sink, nikel, kadmium,
kobalt, xrom vԥ civԥ aid edilir. A÷ır metalların ԥsas
xüsusiyyԥtlԥri ondan ibarԥtdir ki, onlar kiçik miqdarda
belԥ bitki vԥ heyvan orqanizmlԥri üçün hԥyati ԥhԥmiyyԥt
kԥsb edir. ønsan orqanizmindԥ a÷ır metallar hԥyati vacib
olan biokimyԥvi proseslԥrdԥ iútirak edir. Lakin onların
buraxıla bilԥn miqdardan çox olması a÷ır xԥstԥliklԥrin
baú vermԥsinԥ sԥbԥb olur. A÷ır metallar torpaqda toplanır
vԥ onun kimyԥvi tԥrkibinin tԥdricԥn dԥyiúmԥsinԥ, bitki vԥ
heyvan orqanizmlԥrinin hԥyat fԥaliyyԥtlԥrinin pozulma-
sına imkan yaradır. Torpa÷ın tԥrkibindԥ olan a÷ır

366
metallar insan vԥ heyvan orqanizmlԥrinԥ düúԥ bilir vԥ
arzu edilmԥyԥn nԥticԥlԥrԥ sԥbԥb olur. Müԥyyԥn olunmuú-
dur ki, civԥ torpa÷a bir sıra pestisidlԥr, mԥiúԥt tullantıları,
köhnԥlmiú vԥ sıradan çıxmıú ölçü cihazlarının vasitԥsilԥ
daxil olur. Mԥsԥlԥn, bir lüminesensiya lampasının
tԥrkibindԥ 80 mq civԥ olur. Nԥzarԥtsiz civԥ tullantılarının
cԥmi miqdarı 4-5 min ton/il tԥúkil edir. Civԥnin torpaqda
buraxıla bilԥn qatılıq hԥddi 2,1 mq/kq-dır. Civԥnin
orqanizmԥ daima az miqdarlarda daxil olması ilԥ, yüngül
hԥyԥcanlanma vԥ yaddaúın zԥiflԥmԥsinԥ sԥbԥb olan,
sinir sisteminin pozulması baú verir. Qur÷uúun da canlı
orqanizmlԥr üçün olduqca toksiki maddԥ hesab olunur.
Hԥr bir ton qur÷uúunun istehsalı zamanı onun 25 kq-ı
ԥtraf mühitԥ daxil olur. Mԥlumdur ki, bir litr benzinin
tԥrkibindԥ 0,5 qram tetraetilqur÷uúun olur, odur ki,
qur÷uúunun böyük bir miqdarı etillԥúdirilmiú benzinlԥ
iúlԥyԥn avtomobillԥrin iúlԥnmiú qazları ilԥ atmosferԥ
düúür. Torpaqların vԥ bitkilԥr alԥminin qur÷uúunla
çirklԥnmԥsi avtomobil yolları boyunca 200 metr mԥsafԥdԥ
yayılmıúdır. Torpaqda qur÷uúunun buraxıla bilԥn qatılıq
hԥddi 32 mq/kq - dır. Bu göstԥricinin artması qur÷uúunun
kԥnd tԥsԥrrufatı mԥhsulları ilԥ insan orqanizminԥ düúmԥsi
ehtimalını artırır ki, bu da mԥrkԥzi sinir sisteminin, qara

367
ciyԥrin, böyrԥklԥrin, beynin zԥdԥlԥnmԥsinԥ sԥbԥb ola
bilԥr. Sԥnaye rayonlarının torpaqlarında olan qur÷uúunun
miqdarı kԥnd tԥsԥrrufatı rayonlarınınkına nԥzԥrԥn 25-27
dԥfԥ çoxdur. Hԥr il torpaq sahԥlԥrinin mis vԥ sinklԥ
çirklԥnmԥsi müvafiq olaraq 35 vԥ 27 kq/km2 tԥúkil edir.
Bu metalların torpaqdakı qatılı÷ının artması bitkilԥrin boy
atma prosesini lԥngidir vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı bitkilԥrinin
mԥhsudarlıgının azalmasına sԥbԥb olur. Torpaqda
kadmium elementinin toplanması insanlar üçün böyük
tԥhlükԥ yaradır. Tԥbiԥtdԥ kadmium suda vԥ torpaqda,
hԥmçinin dԥ bitki toxumalarında olur. Ümumdünya
Sԥhiyyԥ Tԥúkilatı insan orqanizminԥ qida ilԥ daxil olan
kadmium elementinin miqdarına mԥhdudiyyԥt qoyulma-
sını vԥ onun gündԥlik dozasının 70 mkq-a qԥdԥr
olmasını tövsiyyԥ edir. Tԥrkibindԥ yüksԥk dozalı kadmium
elementi olan qidadan istifadԥ olunduqda skeletin
deformasiyası, boy atmanın azalması vԥ güclü bel
a÷rılarının baú vermԥsi halları müúahidԥ olunur.
Torpaqların pestisidlԥrlԥ çirklԥnmԥsi. Kԥnd
tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ pestisidlԥrdԥn istifadԥ olunduqda
da torpaqlar çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalır. Mԥlumdur ki,
bitkilԥrin normal boy atması torpaqda baú verԥn müxtԥlif
fiziki, kimyԥvi vԥ bioloji proseslԥrlԥ müԥyyԥn edilir.

368
Pestisidlԥr torpa÷a düúԥrkԥn bu proseslԥrdԥ iútirak
edԥrԥk bitkilԥrdԥ toplanma÷a baúlayırlar. Bundan baúqa
pestisidlԥr uzun müddԥt torpaqda öz möhkԥmliklԥrini
qoruyub saxlayır ki, bu da onların qida zԥncirindԥ
toplanmasına sԥbԥb olur. Pestisidlԥr vԥ ya zԥhԥrli
kimyԥvi preparatlar (zԥrԥrverici hԥúԥratı qırmaq üçün)
tԥyinatlarına görԥ aúagıdakı qruplara bölünür:
- insektisidlԥr, kԥnd tԥsԥrrufatı ziyanvericilԥrinԥ qarúı
mübarizԥdԥ istifadԥ olunan zԥhԥrli kimyԥvi preparatlar
(tiofos, metafos, karbofos, xlorofos, karbamatlar);
- herbisidlԥr, alaq otlarına qarúı mübarizԥdԥ istifadԥ
olunan kimyԥvi preparatlar (ɚminlԥr, ɤarbamatlar,
triazinlԥr);
- fungisidlԥr, vԥ ya bitkilԥrdԥ olan göbԥlԥk
xԥstԥliklԥrinԥ qarúı mübarizԥdԥ istifadԥ olunan kimyԥvi
preparatlar (benzimidazollar, morfolinlԥr, ditiokarbamat-
lar, tetrametiltiuramdisulfid);
- bitkilԥrdԥ boy atmanı tԥnzimlԥyicilԥr;
- defoliantlar, bitki yarpaqlarının vaxtından ԥvvԥl
qocalmasına sԥbԥb olur. Onlar pambı÷ın mexaniki üsulla
yı÷ılması zamanı pambıq kolları yarpaqlarının vaxtından
ԥvvԥl tökülmԥsi üçün istifadԥ olunur. Defiolantlardan
Vyetnam müharibԥsindԥ cԥngԥllik meúԥlԥrinin çılpaqlaú-

369
dırılması mԥqsԥdi üçün istifadԥ olunmuúdu. Bu amerika
aviasiyasına Vyetnam partizan hԥrbi bazalarının aúkar
edilmԥsinԥ imkan yaradırdı.
ølk pestisidlԥrdԥn biri acınacaqlı mԥlum olan DDT–
difenildixlortrixloretandır. Onu ilk dԥfԥ alman alimi
P.Müller sintez etmiúdir. Bu preparat yüksԥkeffektli
insektisid xassԥlԥrinԥ malikdir vԥ ona görԥ dԥ uzun
müddԥt malyariyalı a÷caqanadlara, gԥnԥlԥrԥ, bit vԥ
birԥlԥrԥ qarúı mübarizԥdԥ müvԥffԥqiyyԥtlԥ istifadԥ
olunurdu. 1944-1946 -cı illԥrdԥ DDT vasitԥsilԥ Neapolda
sԥpmԥ yatalaq vԥ øtaliyanın bir sıra ԥyalԥtlԥrindԥ isԥ
malyariya mԥnbԥlԥri yatırılmıúdır. Keçmiú Sovetlԥr
birliyindԥ DDT vasitԥsilԥ a÷ır ensefalit (beyinin iltihabı)
daúıyıcısı olan gԥnԥlԥr mԥhv edilmiúdir. Bütün bu
xidmԥtlԥr sayԥsindԥ vaxtı ilԥ P.Müller Nobel mükafatına
da layiq görülmüúdü. Lakin çox sonralar müԥyyԥn olundu
ki, DDT tԥbii mühitdԥ çox yüksԥk möhkԥmliyԥ malik olub
qida zԥncirindԥ toplana bilir vԥ heyvanat alԥminԥ çox
ciddi zԥrԥr verir. ønsan orqanizminԥ düúԥrԥk, DDT
beyindԥ toplanır vԥ sinir zԥhԥri kimi tԥsir göstԥrir. Bu
zaman beynin normal fԥaliyyԥti pozula bilԥr. Hal-hazırda
DDT-nin tԥtbiqi qada÷an edilmiúdir, amma güman edilir

370
ki, hazırki dövrdԥ bioloji dövretmԥdԥ DDT-nin miqdarı bir
milyon tona qԥdԥrdir.
Kԥnd tԥsԥrrufatında pestisidlԥrin tԥtbiqi ona görԥ
lazımdır ki, onlardan istifadԥ olunmadıqda mԥhsuldarlıq
kԥskin surԥtdԥ aúa÷ı düúԥrԥk vԥ pestisidlԥrin tԥtbiq
olundu÷u halla müqayisԥdԥ cԥmisi 20-40% tԥúkil edir.
Kartof plantasiyalarında kartof böcԥyini pestisidlԥr tԥtbiq
etmԥdԥn mԥhv etmԥk mümkün deyildir.
Ölkԥnin 24851 ha, o cümlԥdԥn 8505 ha pambıq, 9420
ha taxıl, 2302 ha üzüm, 1769 ha yonca, 1097 ha
qar÷ıdalı, 1758 ha meyvԥ-tԥrԥvԥz becԥrilԥn 23 inzibati
rayonun torpaq sahԥlԥrinin kimyԥvi preparatlarla, o
cümlԥdԥn pestisid vԥ herbisidlԥrlԥ çirklԥnmԥsinin
monitorinqi hԥyata keçirilir. 90-cı illԥrdԥ pambıq
sahԥlԥrinin hԥr hektarında tԥxminԥn 30-40 kq, üzüm
sahԥlԥrindԥ isԥ 150-180 kq pestisid istifadԥ edilmiúdir.
Respublikanın kԥnd tԥsԥrrüfatı torpaqlarında pestisid-
lԥrin konsentrasiyası keçmiú Sovet øttifaqının digԥr
ölkԥlԥrinԥ nisbԥtԥn daha yüksԥkdir.
Hal-hazırda köhnԥlmiú pestisidlԥrin saxlanması üçün
heç bir xüsusi qur÷u yoxdur. Bakının 53 km-liyindԥ
yerlԥúԥn Qobustan rayonunda beton konteynerlԥrdԥ
tԥxminԥn 8000 ton pestisid saxlanılır ki, onlardan

371
bԥzilԥrindԥ çatlar yaranıb vԥ ya açıqdır. Bu isԥ atmosferԥ
uçucu birlԥúmԥlԥrin atılması ilԥ nԥticԥlԥnir. Bundan ԥlavԥ,
ya÷ıúlar düúdükcԥ kimyԥvi maddԥlԥri yuyub, yeraltı
sulara qatır. Bԥzi hallarda, pestisidlԥr beton
konteynerlԥrdԥn kԥnarda heç bir ehtiyat tԥdbirlԥri
görülmԥdԥn saxlanılır. Bu saxlanma yerlԥrindԥ
pestisidlԥrin tԥrkibi dԥqiq mԥlum deyildir. Bunların
tԥrkibini keçmiúdԥ ölkԥdԥ istifadԥ edilmiú müxtԥlif
pestisidlԥrin qarıúı÷ı, ԥsasԥn dԥ DDT tԥúkil edir.
Abúeronun qԥrb hissԥsindԥ, xüsusԥn Qarada÷ rayonu
ԥrazisindԥ ümumiyyԥtlԥ Xԥzԥrsahili zolaqda tikinti
materiallarının çıxarılması ilԥ külli miqdarda münbit vԥ
mԥhsuldar torpaq-bitki örtüyünԥ malik sahԥlԥr çalalı vԥ
boú süxurlardan ibarԥt töküntülü karxanalar, texnogen
(antropogen) sԥhra landúaftının yaranmasına sԥbԥb
olmuúdur.
Xԥzԥr dԥnizinin su sԥviyyԥsinin qalxması da sahil
zonalarında duzlu qrunt sularının sԥthԥ yaxınlaúmasına
vԥ bunun nԥticԥsindԥ suvarılan torpaqların meliorativ
vԥziyyԥtinin ciddi surԥtdԥ pislԥúmԥsinԥ úԥrait yaratmıúdır.
Radioaktiv tullantıların basdırılması zamanı
litosferin çirklԥnmԥsi. Atom elektrik stansiyalarında
nüvԥ reaksiyaları prosesindԥ nüvԥ yanaca÷ının ancaq

372
0,5-1,5%-i istilik enerjisinԥ çevrilir, qalan hissԥsi (98,5-
99,5%) isԥ tullantı kimi atom reaktorlarından boúaldılır.
Bu tullantılar uranın kimyԥvi reaksiya vasitԥsilԥ radioaktiv
parçalanması mԥhsullarından – plutonium, sezium,
stronsium vԥ s. ibarԥt olur. Ԥgԥr nԥzԥrԥ alsaq ki, reaktora
180 ton nüvԥ yanaca÷ı yüklԥnmiúdir, onda iúlԥnmiú nüvԥ
yanaca÷ı tullantlarının utilizasiya olunması vԥ
basdırılması çԥtin hԥll olunan problem kimi qarúıda
duracaqdır. Hԥr il dünyada mövcud olan bütün atom
elektrik stansiyalarında elektrik enerjisinin istehsalı
prosesindԥ 200000 kub metr kiçik vԥ aralıq aktivlikli vԥ
10000 kub metr yüksԥk aktivlikli radioaktiv tullantılar vԥ
iúlԥnmiú nüvԥ yanaca÷ı ԥmԥlԥ gԥlir. Radioaktiv tullantılar
maye vԥ bԥrk halda olur. Radioaktiv tullantıların aqreqat
hallarından asılı olaraq onların basdırılma prosesinin
úԥraiti dԥ dԥyiúir.
Partlayıú qabiliyyԥtli yüksԥk aktivlikli mayeúԥkilli
radioaktiv tullantılar azot turúusunun sulu mԥhlulu halında
hԥcmi bir neçԥ kub metr olan iki qat divarlı, paslanmayan
poladdan hazırlanan vԥ qarıúdırıcı ilԥ tԥchiz olunan
aparatlarda saxlanılır. Partlayıú qabiliyyԥti olmayan maye
úԥkilli radioaktiv tullantılar mühafizԥ binalarından vԥ
úaxtalardan ibarԥt olan mԥzarlıqlarda saxlanılır. Hal-

373
hazırda bԥrk nüvԥ tullantılarının radioaktiv úüalanma
tԥhlükԥsini aradan qaldırmaq üçün istifadԥ olunan
tԥhlükԥsiz üsullardan biri onların basdırılmasıdır. Bԥrk
radioaktiv tullantıları yeraltı la÷ımlarda, tunellԥrdԥ
yerlԥúdirilԥn xüsusi konteynerlԥrdԥ basdırırlar. Radioaktiv
tullantıların basdırılması ԥn ԥvvԥl onların müvԥqqԥti
kԥnar edilmԥsidir, amma onlarla 50,100 il sonra nԥ baú
verԥcԥyi mԥlum deyil. Belԥliklԥ, bu radioaktiv tullantılar
gԥlԥcԥk nԥsillԥrԥ a÷ır bir miras olaraq qalacaqdır.

9.3. Torpaqların çirklԥnmԥsinԥ nԥzarԥt

Torpaqda zԥrԥrli maddԥlԥrin buraxıla bilԥn qatılıq
hԥddinin müԥyyԥn edilmԥsi hazırkı dövrdԥ ԥn baúlan÷ıc
iúlԥnmԥ mԥrhԥlԥsindԥdir. Buraxıla bilԥn qatılıq hԥddi
ԥsasԥn bitkilԥrin xԥstԥliklԥrdԥn vԥ zԥrԥrvericilԥrdԥn
qorunması üçün istifadԥ olunan zԥhԥrli kimyԥvi
maddԥlԥrdԥn, tԥqribԥn 50-si üçün müԥyyԥn edilmiúdir.
Lakin torpaq insan sa÷lamlı÷ına bilavasitԥ tԥsir göstԥrԥn
mühitlԥrdԥn deyil, halbuki hava vԥ su çirklԥndiricilԥrlԥ
birlikdԥ canlı orqanizmlԥr tԥrԥfindԥn sԥrf olunur. Torpaq
çirklԥndiricilԥrinin zԥrԥrli tԥsiri trofiki zԥncir vasitԥsilԥ
aúkar olunur. Odur ki, tԥcrübԥdԥ torpa÷ın çirklԥnmԥ

374
dԥrԥcԥsini qiymԥtlԥndirmԥk üçün iki göstԥricidԥn istifadԥ
edirlԥr:
- torpaqda buraxıla bilԥn qatılıq hԥddi (BBQH), mq/kq;
- buraxıla bilԥn qalıq miqdar (BBQM), mq/kq bitki
kütlԥsi. Mԥsԥlԥn, xlorofos üçün BBQH = 1,0 mq/kq,
BBQM = 2,0 - mq/kq, qur÷uúun üçün BBQH = 32 mq/kq,
ԥt mԥhsullarında BBQM = 0,5 mq/kq -dır.

9.4. Qida zԥnciri üçün tԥhlükԥsiz pestisidlԥrin

istehsalı
Torpaqların çirklԥndirilmԥsindԥ pestisidlԥrin ԥsas
tԥhlükԥsi onların ԥtraf mühitdԥ yüksԥk stabilliyԥ malik
olması ilԥ izah olunur ki, bu da onların qida zԥncirindԥ
toplanmasına imkan yaradır. Bu çatıúmamazlı÷ı aradan
qaldırmaq üçün son illԥrdԥ yeni ekoloji tԥhlükԥsiz
pestisidlԥr iúlԥnib hazırlanır. Mԥsԥlԥn, qlifosat herbisidi
torpaqda tamamilԥ parçalanaraq ortofosfat turúusuna,
karbon qazına vԥ suya çevrilir. Bir sıra pestisidlԥr
individual optiki izomerlԥr úԥklindԥ buraxılır ki, bu da
onların effektivliyini iki dԥfԥ yüksԥltmԥyԥ imkan yaradır.
Yüksԥkeffektivlikli vԥ ekoloji tԥhlükԥsiz bir pestisidin
istehsalı 150 milyon dollara baúa gԥlir. Mԥsԥlԥn, bunun
üçün yüz minlԥrlԥ preparatlar sintez edilir vԥ onların

375
arasından münasib, qԥbul oluna bilԥn ancaq biri seçilir.
Eyni zamanda yeni pestididlԥrin hazırlanmasına sԥrf
olunan bu cür xԥrclԥr kԥnd tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ yüksԥk
mԥhsuldarlı÷ın ԥldԥ olunması, torpaq çirklԥnmԥsinin
azaldılması, ölkԥ ԥhalisinin sa÷lamlı÷ının qorunması vԥ
insanların orta yaúama dövrünün yüksԥldilmԥsi ilԥ
tamamilԥ ödԥnir.
Ekoloji tԥhlükԥsiz pestisidlԥrin ԥsas istehlakçıları
Yaponiya, ABù, Fransa, Almaniyadır. Pestisidlԥrdԥn
geniú miqyasda istifadԥ olunmasına baxmayaraq
Yaponiyada insanların yer üzԥrindԥ yaúama dövrü ԥn
yüksԥk olub, kiúilԥr üçün -75 il vԥ qadınlar üçün isԥ 80 il
tԥúkil edir. Bu onunla izah olunur ki, Yaponiyada tԥtbiq
olunan pestisidlԥr torpaqda toplanmır vԥ funksional
tԥyinatına görԥ effektiv istifadԥ olunduqdan sonra isԥ
tԥhlükԥ törԥtmԥyԥn maddԥlԥrԥ parçalanır.
ABù-nın ԥkin sahԥlԥrinin sahԥsi MDB ölkԥlԥrinin-
kindԥn 1,5 dԥfԥ azdır, lakin dünyada istehlak olunan
pestisidlԥrin 23%-ni tԥtbiq edir. Bununla yanaúı yeyinti
mԥhsullarının 80%-dԥn çoxunda pestisidlԥr olmur,
halbuki düyü ԥkilԥn sahԥlԥrin 98%-i, qar÷ıdalı ԥkilԥn
sahԥlԥrin 97%-i vԥ bu÷da ԥkilԥn sahԥlԥrin 93%-i
herbisidlԥrlԥ becԥrilir.

376
 Dünyanın çox inkiúaf etmiú ölkԥlԥrindԥn fԥrqli olaraq
Rusiya Federasiyasında dünyada istehlak olunan
pestisidlԥrin yalnız 4,0%-ԥ qԥdԥri tԥtbiq olunur.
Pestisidlԥrin zԥif tԥtbiq olunmasına baxmayaraq, burada
insanların orta yaúama dövrü tԥdricԥn azalmıú vԥ son
dԥlillԥrԥ görԥ bu göstԥrici kiúilԥr üçün 58 il tԥúkil etmiúdir.

9.5. Mayeúԥkilli radioaktiv tullantıların

zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üsulları
Mayeúԥkilli yüksԥkaktivlikli radioaktiv tullantılar hԥcmi
bir neçԥ kubmetr olan iki divarlı, paslanmayan poladdan
hazırlanan vԥ qarıúdırıcı ilԥ tԥchiz olunan aparatlarda
saxlanılır. Belԥ aparatlar beton kameralarda quraúdırılır.
Saxlanılma zamanı hidrogenin ayrılması nԥticԥsindԥ
partlayıúın baú vermԥmԥsi üçün aparata fasilԥsiz olaraq
hava vurulur, sonra havanı da öz növbԥsindԥ xüsusi
filtrlԥrdԥ radioaktiv aerozollardan tԥmizlԥyirlԥr. Aparatda
saxlanılan radioaktiv tullantıları partlayıú tԥhlükԥli
qarıúıqların alınmaması üçün daima qarıúdırırlar.
Bundan baúqa, radioaktiv duzların çökmԥsi aparatda
temperaturun kԥskin yüksԥlmԥsinԥ vԥ bunun nԥticԥsindԥ
dԥ radioaktiv tullantıların bayıra atılması ilԥ istilik
partlamasına sԥbԥb ola bilԥr. Belԥ halların baú

377
vermԥmԥsi üçün aparat hԥm dԥ soyuducu ilԥ tԥchiz
olunur. Belԥ aparatların istismar müddԥti 20-30 il tԥúkil
edir. Sonra isԥ maye tullantıları yeni aparata yüklԥyirlԥr.
Belԥ proseslԥr bir neçԥ yüz il davam edԥ bilԥr.

9.6. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi,

utilizasiyası, lԥ÷v edilmԥ üsulları vԥ anbarlaúdırılması
Torpaqların kütlԥvi çirklԥndiricilԥrindԥn biri dԥ bԥrk
mԥiúԥt tullantılarıdır. Hԥr bir úԥhԥr ԥhalisinԥ il ԥrzindԥ 500
kq bԥrk mԥiúԥt tullantısı alınır ki, onun da 52 kq-nı
polimer maddԥlԥri tԥúkil edir.
Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi, utiliza-
siyası vԥ lԥ÷v edilmԥsi problemi hal-hazırki dövrԥ qԥdԥr
aktual hesab olunur. Onlarla vԥ yüzlԥrlԥ hektar torpaq
sahԥsini tutan çoxsaylı úԥhԥr zibilliklԥri mԥiúԥt zibillԥrinin
yandırılması zamanı ayrılan acı tüstü vԥ zԥrԥrli
maddԥlԥrin sızıb keçmԥsi nԥticԥsindԥ qrunt sularının
çirklԥndirilmԥsi mԥnbԥyi hesab olunur. Odur ki, son
illԥrdԥ bԥrk mԥiúԥt tullantılarının utilizasiyası vԥ ya mԥhv
edilmԥsi üsullarının iúlԥnib hazırlanmasına çox böyük fikir
verilir. ùԥhԥr mԥiúԥt tullantıları tԥxminԥn aúa÷ıdakı
komponentlԥrdԥn ibarԥt olur (küt.%-i ilԥ): yeyinti
tullantıları – 33-43; ka÷ız vԥ karton – 20-30; úüúԥ – 5-7;

378
parçalar – 3-5; plastik kütlԥlԥr – 2-5; dԥri vԥ rezin – 2-4;
qara metallar – 2-3,5; a÷ac – 1,5-3; daú– 1-3; sümük –
0,5-2; ԥlvan metallar – 0,5-0,8; sair – 1-2.
Hal-hazırda bԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥú-
dirilmԥsi, utilizasiyası vԥ lԥ÷v edilmԥsinin aúa÷ıdakı
üsulları mԥlumdur:
- poliqonda anbara yı÷ılma;
- aerob (yalnız sԥrbԥst oksigen olan mühitdԥ yaúaya
bilԥn bakteriyalar) biotermiki komposterlԥnmԥ;
- xüsusi zibil yandırma zavodlarında yandırılma.
Hԥr bir üsulun seçilmԥsi ekoloji, iqtisadi, landúaft,
torpaq vԥ digԥr faktorları nԥzԥrԥ almaqla müԥyyԥn
olunur.
Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının anbara yı÷ılması - Bԥrk
mԥiúԥt tullantılarının ԥsas zԥrԥrsizlԥúdirilmԥ üsulları
poliqonlarda anbarlaúdırılmasından ibarԥtdir. Poliqonun
yaradılması üçün 20 – 40 hektar gilli vԥ a÷ır gillԥ qarıúıq
torpaq sahԥsi ayrılır. Belԥ torpaq sahԥlԥrinin seçilmԥsi
aúa÷ıdakılarla úԥrtlԥndirilir: Ya÷ıú vԥ qar suları bԥrk
mԥiúԥt tullantılarının bir neçԥ metr qalınlı÷ındakı layından
keçԥrԥk ondan hԥll olan zԥrԥrli komponentlԥri çıxarır
poliqonun çirkab suyunu ԥmԥlԥ gԥtirir. Gilli vԥ a÷ır gillԥ

379
qarıúıq torpaq sahԥlԥri belԥ çirkab sularının yeraltı qrunt
sularına qarıúmasına mane olur.
Poliqonun istismar müddԥti 15-20 il tԥúkil edir. Poliqon
yaúayıú binalarına 500 metrdԥn yaxın olmamalıdır vԥ
bԥrk örtüklu yollardan da 500 metr uzaq olmamalıdır.

9.7. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki

komposterlԥnmԥsi
Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki
komposterlԥnmԥsi texnologiyası ԥsasında iúlԥyԥn
zavodlarda utilizasiya olunması ԥn perspektiv hesab
olunur. Bu halda bԥrk mԥiúԥt tullantıları zԥrԥrsizlԥúdirilir
vԥ komposta (müxtԥlif qatıúıqlardan hazırlanan üzvi
gübrԥ) çevrilir ki, o da tԥrkibindԥ azot, fosfor, kalium vԥ
mikroelementlԥr olan üzvi gübrԥ kimi istifadԥ oluna bilԥr.
Komposta çevrilmԥsi nԥticԥsindԥ bԥrk mԥiúԥt
tullantılarının tԥrkib elementlԥri biosferdԥ maddԥlԥrin tԥbii
dövretmԥ sisteminԥ daxil edilir. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının
aerob biotermiki komposterlԥnmԥsi prosesinin prinsipial
sxemi úԥkil 9.1-dԥ verilmiúdir.

380
 1
2 3

4 5 6

7 8

ùԥkil 9.1. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki

komposterlԥnmԥsi prosesinin prinsipial sxemi:
1 - tullantıların qԥbulu üçün bunker; 2 – transportyor
(konveyer); 3- biotermiki parçalanma üçün baraban; 4 - iri
qԥlbir (úadara); 5 - daúdo÷rayan maúın; 6 - separator; 7-
ԥlԥk; 8 - yetiúmԥ sahԥsi.

Tullantılar 1 bunkerindԥn 2 transportyorunun kömԥyi

ilԥ 3 biotermiki parçalanma barabanına daxil edilir.
Burada bԥrk mԥiúԥt tullantıları zԥrԥrsizlԥúdirilir vԥ
komposta (müxtԥlif qatıúıqlardan hazırlanan üzvi
gübrԥyԥ) çevrilir. Sonra biotermiki parçalanma

381
nԥticԥsindԥ kompasta çevrilԥn tullantılar 4 qԥlbiri ilԥ 5
daúdo÷rayan maúına göndԥrilir. Burada kompasta
do÷ranır. 6 separatorunda kompasta seperasiyaya
u÷radılır, 7 ԥlԥyindԥ ԥlԥnir vԥ 8 yetiúmԥ sahԥsinԥ
göndԥrilir.
Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki emal
prosesindԥ kompostun çıxımı qԥbul bunkerindԥn
götürülԥn bԥrk mԥiúԥt tullantısının ilkin kütlԥsinԥ nԥzԥrԥn
60-68% tԥúkil edir. Hazır kompost torpaq iyi verԥn
yumúaq kütlԥdԥn ibarԥt olur. Onun tԥrkibindԥ 1% azot,
0,6% fosfor, 0,3% ɤɚlium, 2,5% ɤɚlsium vԥ 60% üzvi
maddԥlԥr olur. Belԥ kompast effektivliyinԥ görԥ maldarlıq
fermasının peyini ilԥ eynidir.

9.8. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının zibil emalı

zavodlarında yandırılması
Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi
üsullarından biri dԥ xüsusi sobalarda yandırılaraq lԥ÷v
edilmԥsinԥ ԥsaslanan üsuldur. Eyni zamanda bԥrk mԥiúԥt
tullantılarının adi yandırılma proseslԥri güclü toksiki
qazúԥkilli maddԥlԥrin, o cümlԥdԥn dԥ dioksinlԥrin
alınması ilԥ müúayiԥt edilir.

382
 Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının metal ԥrintilԥri vԥ ya
ԥridilmiú úlakların üzԥrindԥ yandırılması çox perspektiv
üsullardan hesab olunur. Bu üsulun üstün cԥhԥti ondan
ibarԥtdir ki, ԥrintilԥrin üzԥrindԥ temperatur yüksԥk
oldu÷una görԥ bԥrk mԥiúԥt tullantılarının parçalanması
çox sürԥtlԥ vԥ tam gedir, mԥiúԥt tullantılarının tԥrkibindԥ
olan mineral maddԥlԥr isԥ ԥriyir vԥ úlakın tԥrkibinԥ keçir.

9.9. Litosferin çirklԥnmԥlԥrdԥn mühafizԥsi mԥqsԥdilԥ

görülԥn tԥdbirlԥr
Azԥrbaycan Hökumԥti Dünya Bankına müraciԥt etmiú
vԥ Bakı úԥhԥrinin ԥtrafında, Abúeron yarımadasında
inkiúafla ba÷lı yaranan çԥtinliklԥri aradan qaldırmaq
üçün nԥzԥrdԥ tutulmuú iddialı Ekoloji Dövlԥt Proqramını
(EDP) hԥyata keçirmԥyԥ yardım etmԥyԥ dԥvԥt etmiúdir.
EDP-nın ԥsas mԥqsԥdi, úԥhԥrsalma üçün ԥn önԥmli
ԥrazilԥrin sürԥtli iqtisadi vԥ demoqrafik inkiúafı üçün
zԥruri olan torpaqları tԥmizlԥmԥklԥ ԥtraf mühitlԥ ba÷lı
yaranmıú risklԥri aradan qaldırmaqdır. ønkiúafla ba÷lı
ԥsas mԥsԥlԥlԥr aúa÷ıdakılardır:
• θtraf mühitin vιziyyιtinin davamlı úιkildι
pislιúmιsi: Abúeron yarımadası 150 illik neft hasilatı
nԥticԥsindԥ a÷ır úԥkildԥ çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu

383
mԥdԥn fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ neftlԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin
sahԥsi tԥqribԥn 30000 hektardır vԥ bundan 15000 ha
ԥrazi daha çox çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır vԥ ԥtraf
mühitlԥ ba÷lı ԥsas narahatlıq mԥnbԥyidir. Bu ԥrazidԥ,
hidrokarbogenlԥr torpa÷a vԥ süxurun içinԥ bir neçԥ metr
dԥrinliyinԥ hopmuúdur. Bu cür vԥziyyԥt, davamlı
çirklԥnmԥnin mԥnbԥyi olan bur÷u avadanlı÷ı vԥ neft
nasosları kimi hԥlԥ dԥ fԥaliyyԥtdԥ olan yüzlԥrlԥ istehsalat
obyektinin mövcud olması ilԥ a÷ırlaúır. Yarımadadakı neft
hasilatı hԥmçinin Xԥzԥr Dԥnizinԥ dԥ tԥsir etmiúdir, belԥ
ki, iri hԥcmdԥ çirkli sular dԥnizԥ axıdılmıú vԥ radioaktiv
tullantılar (tԥbii radionuklidlԥrin tԥsiri) ԥmԥlԥ gԥlmiúdir.
Nԥhayԥt, sürԥtli úԥhԥrlԥúmԥ vԥ zԥif idarԥçilik potensialı
sanitar vԥziyyԥti vԥ bԥrk tullantıların idarԥ edilmԥsini ciddi
úԥkildԥ korlamıúdır.
• Sürιtli úιhιrlιúmι nιticιsindι torpa÷a yaranan
tιlιbat: Son bir neçԥ ildԥ bir çox insanlar özlԥrinԥ vԥ ailԥ
üzvlԥrinԥ iú vԥ yeni imkan axtarmaq üçün Abúeron
yarımadasına vԥ onun ԥsas iki úԥhԥrinԥ, Bakı vԥ
Sumqayıta köçmüúlԥr. Sürԥtlԥ artan ԥhali vԥ iqtisadi
canlanma torpa÷a tԥlԥbatı xeyli artırmıúdır. Bakı keçmiú
neft yataqlarının vԥ digԥr çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ԥhatԥsindԥ
yerlԥúir; bu isԥ úԥhԥrin böyümԥsinԥ öz tԥsirini

384
göstԥrmiúdir – belԥ ki, úԥhԥr bu çirklԥnmiú ԥrazilԥr
üzündԥn da÷ınıq úԥkildԥ artmıú vԥ sözün hԥrfi
mԥnasında bütün yarımadaya yayılmıúdır vԥ bir çox
yerlԥrdԥ ԥhalinin ԥn tԥmԥl infrastrukturdan belԥ istifadԥ
imkanı çox azdır. A÷ır çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıú
ԥrazilԥrdԥ qeyri-rԥsmi yaúayıú massivlԥri geniúlԥnmԥklԥ
ԥhalinin sa÷lamlı÷ına ciddi tԥhlükԥ yaradır. Eyni
zamanda, sürԥtlԥ artmaqda olan yaúayıú massivlԥrinԥ
yaxın yerlԥúԥn bu çirklԥnmiú torpaqlar tԥmizlԥnԥrsԥ,
yenidԥn inkiúaf üçün yüksԥk potensiala malik olar.
• Torpa÷ın sιmιrιli idarιçiliyinι ehtiyac: Böyük
Bakı üçün regionun planlaúdırılması, inkiúafı vԥ kapital
investisiyaları üzrԥ kompleks strategiya yoxdur. Ԥn son
hazırlanmıú Ümumi Plan 1970-ci illԥrin ortalarına tԥsadüf
edir. Bu plan hazırda úԥhԥrlԥúmiú ԥrazilԥrin yalnız kiçik
bir hissԥsini ԥhatԥ edir vԥ son 15 ildԥ yaranmıú yeni
yaúayıú massivlԥrini ԥhatԥ etmir. Abúeron Yarımadasında
torpaq üzԥrindԥ mülkiyyԥt hüququ vԥ yaxud istifadԥsi
haqqında çox az mԥlumat mövcuddur vԥ bu mԥlumatın
ԥksԥriyyԥti çox köhnԥdir. Torpaqların tԥmizlԥnmԥsi vԥ
landúaftın bԥrpa edilmԥsi üçün tԥmizlԥnԥcԥk torpaqları
prioritetlԥúdirԥn sistemli yanaúmanın olması vacibdir. Hԥr

385
hansı sahԥnin bԥrpası üçün çԥkilԥcԥk xԥrc birbaúa onun
gԥlԥcԥk istifadԥ tԥyinatından asılıdır.
28 sentyabr 2006-cı ildԥ 1697 saylı Prezident
Sԥrԥncamı ilԥ tԥsdiq olunmuú Ekoloji Dövlԥt Proqramı
(EDP) Hökumԥtin bu çԥtinliyi aradan qaldırmaq üçün
atdı÷ı praktiki addıma zԥmin yaratmıúdır. Tԥdbirlԥr Planı
65 fԥaliyyԥt sadalayır vԥ aidiyyԥti tԥrԥf kimi 30 dövlԥt
orqanının vԥ digԥr tԥúkilatların adını çԥkir. Bu proqram
kompleks plan olub infrastrukturun yenilԥnmԥsi vԥ
qaydaların vԥ tԥnzimlԥyici bazanın tԥkmillԥúdirilmԥsi yolu
ilԥ hԥm torpaqların tԥmizlԥnmԥsi-rekultivasiyasını,
tԥhlükԥli vԥ qeyri-tԥhlükԥli tullantıların vԥ ԥtraf mühitin
qabaqcıl úԥkildԥ idarԥ olunmasını hԥyata keçirmԥyi
nԥzԥrdԥ tutur. Sԥrԥncama ԥsasԥn EDP-nın icrası
üzԥrindԥ ümumi nԥzarԥti vԥ ԥlaqԥlԥndirmԥni Nazirlԥr
Kabineti hԥyata keçirԥcԥkdir. EDP-na yüksԥk önԥm
verdiyini nümayiú etdirmiú vԥ ԥsas nazirliklԥr vԥ digԥr
orqanların fԥaliyyԥtinԥ tԥkan vermiúdir.
Mԥdԥn ԥrazilԥrindԥ rekultivasiya iúlԥri aparmaq vԥ
landúaftı bԥrpa etmԥk üçün müxtԥlif proseslԥr hԥyata
keçirilir:
1. Neft vԥ neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú torpaqların
mexaniki üsulla tԥmizlԥnmԥsi: Torpaqları mexaniki üsulla

386
tԥmizlԥmԥk üçün neftin hopma dԥrinliyindԥn asılı olaraq
neftlԥ çirklԥnmiú torpaqlar nԥzԥrdԥ tutulmuú dԥrinlikdԥ
ekskavatorlar vastԥsi ilԥ qazılaraq özüboúaldan
avtomaúınlara yüklԥnir vԥ torpaqların tԥmizlԥnmԥsi
sexinԥ daúınır. Sexdԥ torpaqları yumaq üçün
vibroԥlԥkdԥn, hidrosiklonlardan, buxar qur÷usundan,
nasoslardan, transportyorlardan isifadԥ olunur. Qur÷uya
daxil olan çirklԥnmiú torpaqlar bԥrk tullantılardan vԥ neft
mԥhsullarından tԥmizlԥnir. Bu proses müxtԥlif mԥrhԥlԥli
olur. Son mԥrhԥlԥdԥ tԥmizlԥnmiú torpa÷ın tԥrkibindԥ neft
mԥhsullarının miqdarı müvafiq normalara uy÷un
minimuma endirilir. Tԥmizlԥnmiú torpaqlar rekultivasiya
olunan sahԥyԥ geri qaytarılaraq ԥrazinin landúaftı bԥrpa
olunur.
2. Rekultivasiya olunan sahԥ mԥiúԥt, istehsalat
tullantılarından tԥmizlԥnir. Sahԥdԥ olan neftlԥ çirklԥnmiú
gölmԥçԥlԥr lԥ÷v olunur, lay suları axıdılan torpaq kanallar
müvafiq qaydada uy÷un qapalı beton kanallarla ԥvԥz
olunur.
3. Landúaftı bԥrpa etdikdԥn sonra sahԥlԥrdԥ bioloji
rekultivasiya iúlԥri aparılır. Torpaq mineral gübrԥlԥrlԥ
zԥnginlԥúdirilir, torpa÷a peyin vԥ saman sԥpildikdԥn
sonra münbit torpaqda yaúıllıqlar salınır.

387
 9.10. Torpaqların monitorinqi
Torpaqların çirklԥnmԥdԥn mühafizԥsi istiqamԥtindԥ
fԥaliyyԥt “Ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında”, “Dövlԥt
torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi vԥ yer quruluúu
haqqında” Azԥrbaycan Respublikasının Qanunları vԥ bu
qanunların icrası ilԥ ԥlaqԥdar hazırlanmıú “Ԥtraf mühit vԥ
tԥbii ehtiyatların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında” Ԥsasnamԥ (Nazirlԥr Kabinetinin 1 iyul 2004-cü
il tarixli, 90 saylı qԥrarı ilԥ tԥsdiq edilmiúdir) ilԥ hԥyata
keçirilir.
Torpaqların çirklԥnmԥsinin monitorinqinin ԥsas
vԥzifԥlԥri torpaqların tԥbii vԥ antropogen tԥsirlԥr
nԥticԥsindԥ çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması mԥqsԥdi
ilԥ torpaqlara atılan (axıdılan) tullantılara nԥzarԥtin elmi
vԥ qanuni ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsindԥn, torpaqların
çirklԥnmԥ sԥviyyԥsi haqqında mԥlumatların ԥldԥ
edilmԥsindԥn, ondan sԥmԥrԥli istifadԥ üzrԥ layihԥlԥrin
hazırlanması vԥ proqnozların verilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Torpaqların monitorinqi — torpaqların münbitlik
xassԥlԥrini sԥciyyԥlԥndirԥn ayrı-ayrı göstԥricilԥrdԥ baú
verԥn dԥyiúikliklԥrin vaxtında aúkara çıxarılması,
qiymԥtlԥndirilmԥsi, mԥnfi proseslԥrin qarúısının alınması

388
vԥ nԥticԥlԥrinin aradan qaldırılması üçün torpaq fondunun
vԥziyyԥtinԥ müntԥzԥm müúahidԥ sistemidir.
Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
Azԥrbaycan Respublikası Nazirlԥr Kabinetinin 1999-cu il
7 iyun tarixli, 94 nömrԥli qԥrarı ilԥ tԥsdiq edilmiú
“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında Ԥsasnamԥ” ilԥ müԥyyԥn edilir.
“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında Ԥsasnamԥ” torpaqların çirklԥnmԥsinin
monitorinqinin aparılması qaydalarını tam ԥhatԥ
etmԥdiyindԥn, bu qaydalar aúa÷ıdakı kimi müԥyyԥn
olunur:
Torpaqların çirklԥnmԥsinin monitorinqi — onların
tԥbii vԥ antropogen tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ çirklԥnmԥsinin
qarúısının alınması mԥqsԥdi ilԥ torpaqlara atılan -
axıdılan tullantılara kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt cԥhԥtdԥn
nԥzarԥtin elmi ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Torpaqların çirklԥnmԥsinin monitorinqi aúa÷ıdakı
qaydada hԥyata keçirilir:
ƒ kԥnd tԥsԥrrüfatı ԥrazilԥrinin torpaqlarının mineral
gübrԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrlԥ çirklԥnmԥsi üzrԥ;

389
ƒ iri sԥnaye úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin ԥrazi vԥ ԥtraf
torpaqlarının texnogen tullantılarla (a÷ır metallar, neft,
civԥ vԥ s.) çirklԥnmԥsi üzrԥ;
ƒ respublikanın müxtԥlif co÷rafi zonalarının torpaqlarının
fon tԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr tԥúkil edilir vԥ aparılır.
Kԥnd tԥsԥrrüfatı torpaqlarının çirklԥnmԥsinin
monitorinq mԥntԥqԥlԥrindԥ müúahidԥlԥr il ԥrzindԥ iki dԥfԥ
aparılır:
ƒ yazda: mineral gübrԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrin
istifadԥsindԥn qabaq;
ƒ payızda: kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsullarının yı÷ımından
sonra.
Monitorinq mԥntԥqԥlԥri kԥnd tԥsԥrrüfatının ԥkin
sahԥlԥrindԥ - pambıqçılıq, üzümçülük, taxılçılıq, meyvԥçi-
lik, tԥrԥvԥzçilik, yem bitkilԥri altındakı torpaq sahԥlԥrindԥ
yerlԥúdirilir. øri sԥnaye úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin ԥrazi
vԥ ԥtraf torpaqlarının texnogen tullantılarla çirklԥnmԥsi
üzrԥ müúahidԥlԥr úԥhԥr (müԥssisԥ) ԥtrafında dörd
istiqamԥtdԥ (úimal, cԥnub, qԥrb, úԥrq), müxtԥlif
mԥsafԥlԥrdԥ ilin yaz vԥ payız fԥsillԥrindԥ aparılır.
Respublikanın müxtԥlif co÷rafi zonalarının torpaqlarının
fon tԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr ilin hԥr fԥslindԥ bir dԥfԥ vԥ
güclü atmosfer ya÷ıntılarından (leysan) sonra aparılır.

390
 10. Daxili su tutumlarının çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ
çirkab suların tԥmizlԥnmԥ üsulları.
10.1. Daxili su tutumlarının çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri
Su – çox qiymԥtli tԥbii ehtiyatdır. Bütün canlı
orqanizmlԥr üçün su yaúayıú mühitidir. Onun insan,
heyvan vԥ bütün bitkilԥrin mԥiúԥt ehtiyaclarında zԥruri
oldu÷u hamıya mԥlumdur. Su, hԥyatın ԥsasını tԥúkil edԥn
maddԥlԥr mübadilԥsi prosesindԥ müstԥsna rol oynayır.
Su sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı istehsalatında böyük
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Zavod vԥ fabriklԥrdԥ, kԥnd tԥsԥrrü-
fatının suvarma sistemindԥ çoxlu miqdarda su iúlԥdilir.
ùԥhԥrlԥrin böyümԥsi, sԥnayenin sürԥtli inkiúafı, kԥnd
tԥsԥrrufatının intensivlԥúdirilmԥsi, suvarılan torpaq
sahԥlԥrinin xeyli geniúlԥndirilmԥsi, mԥdԥni-mԥiúԥt úԥraiti-
nin yaxúılaúdırılması vԥ bir sıra digԥr faktorlar su tԥchizatı
probleminin daha çox çԥtinlԥúmԥsinԥ sԥbԥb olur. Suya
olan tԥlԥbat böyükdür vԥ hԥr il artır. Yer kürԥsindԥ bütün
su tԥchizatı növlԥrindԥ suyun illik sԥrfi 3300-3500 ɤm3
tԥúkil edir. Bu halda cԥmi su istehlakının 70%-i kԥnd
tԥsԥrrufatında istifadԥ olunur. Kimya vԥ sellüloza-ka÷ız
sԥnayesi, qara vԥ ԥlvan metallurgiya sahԥsindԥ çoxlu su
istifadԥ olunur. Habelԥ, energetikanın inkiúafı da suya
tԥlԥbatın kԥskin artmasına sԥbԥb olur. Suyun xeyli

391
hissԥsi maldarlıq sahԥsindԥ, hԥmçinin dԥ ԥhalinin mԥiúԥt
ehtiyaclarına sԥrf olunur. Mԥiúԥt-tԥsԥrrufat sahԥlԥrindԥ
istifadԥ olunan suyun böyük bir hissԥsi iúlԥndikdԥn sonra
çaylara vԥ su hövzԥlԥrinԥ çirkab sular kimi qaytarılır. ùirin
suyun defisit olması artıq indi dünya problemi olmuúdur.
Ölkԥlԥrin sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrufatı sahԥlԥrindԥ suya
tԥlԥbatının getdikcԥ artması dünya alimlԥrindԥn bu
problemin hԥlli üçün müxtԥlif vasitԥlԥrin axtarılmasını
tԥlԥb edir. Müasir dövrdԥ su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli
istifadԥ istiqamԥti dԥ müԥyyԥn edilir: úirin su
ehtiyatlarından daha tam istifadԥ vԥ geniú tԥkrar istehsal;
su tutumlarının çirklԥnmԥsinin qarúısını alma÷a vԥ tԥmiz
su sԥrfinin minimuma çatdırılmasına imkan yaradan yeni
texnoloji proseslԥrin iúlԥnib hazırlanması. Su tutumlarına
bԥrk, maye vԥ qazúԥkilli maddԥlԥrin atılması nԥticԥsindԥ
suyun fiziki, kimyԥvi vԥ bioloji xassԥlԥrinin hԥr hansı
dԥyiúikliyi nԥticԥsindԥ su ehtiyatlarının çirklԥnmԥsi baú
verir. Belԥ çirklԥnmiú sular xalq tԥsԥrrüfatına, ԥhalinin
tԥhlükԥsizliyinԥ vԥ sa÷lamlı÷ına zԥrԥr verir.
Sԥth vԥ yeraltrı suların çirklԥnmԥsinin aúa÷ıdakı
növlԥri mövcuddur:

392
 Mexaniki çirklԥnmԥ – ԥsasԥn sԥthi çirklԥnmԥ
növlԥrinԥ xas olub, suyun tԥrkibindԥ mexaniki qatıúıqların
artması ilԥ yaranır;
Kimyԥvi çirklԥnmԥ - suyun tԥrkibindԥ toksiki vԥ
qeyri-toksiki tԥsirԥ malik üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥrin
mövcud oldu÷u zaman yaranır;
Bakterioloji vԥ bioloji çirklԥnmԥ - suyun tԥrkibindԥ
müxtԥlif patogen mikroorqanizmlԥrin, göbԥlԥklԥrin vԥ
xırda yosunların mövcud olması ilԥ yaranır;
Radioaktiv çirklԥnmԥ - yeraltı vԥ sԥth sularında
radioaktiv maddԥlԥrin olması ilԥ yaranır;
østilik çirklԥnmԥsi – istilik vԥ atom elektrik
stansiyalarından qızdırılmıú suların su tutumlarına
axıdılması ilԥ yaranır.
Su tutumlarının zibillԥnmԥ vԥ çirklԥnmԥlԥrinin ԥsas
mԥnbԥyi sԥnaye vԥ kommunal tԥsԥrrüfat müԥssisԥlԥrinin,
böyük heyvandarlıq komplekslԥrinin kifayԥt dԥrԥcԥdԥ
tԥmizlԥnmԥyԥn çirkab suları, yer altından çıxarılan filiz
yataqlarının iúlԥnmԥsi zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn tullantılar;
mԥdԥn, úaxta vԥ meúԥ materiallarının ԥridilmԥsi vԥ emal
olunması zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn sular; su vԥ dԥmir yol
nԥqliyyatı tullantıları; kԥtan, pestisidlԥr vԥ sairԥnԥn ilkin
emalı zamanı yaranan tullantılardır. Çirklԥndirici

393
maddԥlԥr tԥbii su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk suyun keyfiyyԥt
dԥyiúmԥlԥrinԥ sԥbԥb olur – bu adԥtԥn, xoúagԥlmԥyԥn
qoxuların, dadların vԥ s., meydana çıxması ilԥ tԥzahür
edir; suyun kimyԥvi tԥrkibinin dԥyiúmԥsi, adԥtԥn, su
sԥthindԥ zԥrԥrli vԥ üzԥn maddԥlԥrin olması vԥ onların su
hövzԥlԥrinin dibindԥ toplanması ilԥ meydana gԥlir.
Sԥnaye çirkab suları ԥsasԥn istehsal tullantıları ilԥ
çirklԥnir.
Çirkab suları sԥnaye sahԥlԥri vԥ onların texnoloji
proseslԥrindԥn asılı olaraq kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt
tԥrkiblԥrinԥ görԥ müxtԥlif olur. Çirkab sularını iki ԥsas
qrupa bölürlԥr:
1) Tԥrkibindԥ qeyri üzvi qatıúıqlar vԥ o cümlԥdԥn dԥ
toksiki maddԥlԥr saxlayan çirkab suları;
2) Tԥrkibindԥ zԥhԥrli maddԥlԥr olan çirkab suları.
Birinci qrup çirkab sularına tԥrkiblԥrindԥ turúu,
qԥlԥvi, a÷ır metalların ionlarını vԥ s. saxlayan, soda,
sulfat turúusu, azot-tuk (mineral gübrԥ) zavodlarının,
qur÷uúun, sink, nikel vԥ digԥr filizlԥrin zԥnginlԥúdirilmԥsi
fabriklԥrinin çirkab suları aiddir. Bu qrupun çirkab suları
ԥsasԥn suyun fiziki xassԥlԥrini dԥyiúdirir.
økinci qrup çirkab suları neft emalı, neft-kimya
zavodları, üzvi sintez, koks-kimya vԥ s. müԥssisԥlԥri

394
tԥrԥfindԥn atılır. Bu qrupun çirkab sularının tԥrkibindԥ
müxtԥlif neft mԥhsulları, ammonyak, aldehidlԥr, qԥtranlar,
fenollar vԥ digԥr zԥrԥrli maddԥlԥr olur. Bu qrup çirkab
sularının zԥrԥrli tԥsiri ԥsasԥn suda oksigenin miqdarının
azalmasına sԥbԥb olan oksidlԥúmԥ proseslԥri ilԥ ba÷lıdır.
Bunun nԥticԥsindԥ dԥ oksigenԥ biokimyԥvi tԥlԥbat artır,
suyun orqanoleptik göstԥricilԥri pislԥúir.
Müasir etapda daxili su tutumlarının, dünya okeanının,
göl, çay vԥ dԥnizlԥrin ԥsas çirklԥndiricilԥri neft vԥ neft
mԥhsulları hesab olunur. Su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk onlar
müxtԥlif növ çirklԥnmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥtirirlԥr: suda hԥll olan
vԥ ya emulsiya yaradan, su üzԥrindԥ üzԥn nazik neft
tԥbԥqԥsi (plyonkası), neft mԥhsulları, dib hissԥsinԥ
çökmüú a÷ır neft fraksiyaları vԥ s. Bu halda suyun
qoxusu, dadı, rԥngi, sԥthi gԥrilmԥ qabiliyyԥti, özlülüyü
dԥyiúir, oksigenin miqdarı azalır, zԥrԥrli üzvi maddԥlԥr
meydana çıxır, su toksiki xassԥ ԥldԥ edir vԥ tԥkcԥ
insanlara deyil, hԥm dԥ bütün dünyaya tԥhlükԥ yaradır.
12 qr neft bir ton suyu istifadԥyԥ yararsız hala salır.
Sԥnaye sularının olduqca çox zԥrԥrli çirklԥndiricilԥrindԥn
biri fenoldur. O, bir çox neft-kimya müԥssisԥlԥrinin çirkab
sularının tԥrkibindԥ olur. Bu halda su tutumlarının özü-
özünü tԥmizlԥmԥ vԥ bioloji proseslԥri kԥskin surԥtdԥ

395
azalır, su spesifik karbol turúusunun qoxusunu ԥldԥ edir.
Kimyԥvi birlԥúmԥlԥr vԥ digԥr hԥll olmayan maddԥlԥr suyu
çirklԥndirir vԥ onun fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrini pislԥúdirirlԥr.
Qԥtranlar vԥ digԥr ekstraktiv mԥhsullar parçalanır vԥ
çoxlu miqdarda oksigen udurlar, kürülԥrin, xüsusԥn dԥ
gԥnc balıqların mԥhv olmasına sԥbԥb olurlar.
Atom elektrik stansiyaları radioaktiv tullantıları ilԥ
çayları çirklԥndirirlԥr. Radioaktiv maddԥlԥr xırda plankton
mikroorqanizmlԥri vԥ balıqları ilԥ qatılaúdırılır, sonra qida
zԥnciri ilԥ digԥr heyvanlara ötürülür. Sübut olunmuúdur ki,
plankton sakinlԥrinin radioaktivliyi onların yaúadıqları
suyun radioaktivliyinԥ nԥzԥrԥn min dԥfԥ yüksԥkdir.
Yüksԥk radioaktivliyԥ malik olan (bir vԥ daha çox litrԥ 100
ɤüri hesabı ilԥ) çirkab suları, axarı olmayan yeraltı
hovuzlarda vԥ xüsusi rezervuarlarda basdırılmalıdır.
Ԥhalinin artması, köhnԥ úԥhԥrlԥrin geniúlԥndirilmԥsi
vԥ yeni úԥhԥrlԥrin meydana gԥlmԥsi daxili su tutumlarına
xeyli miqdarda mԥiúԥt tullantı sularının daxil olmasını
artırır. Bu axıntı suları çayların vԥ göllԥrin xԥstԥliktörԥdԥn
bakteriyalar vԥ helmintozlar (parazit qurdların insan vԥ
heyvanlarda ԥmԥlԥ gԥtirdiyi xԥstԥlik halları) ilԥ
çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Su hövzԥlԥrini daha artıq
mԥiúԥtdԥ geniú istifadԥ olunan sintetik yuyucu vasitԥlԥr

396
çirklԥndirir. Sintetik yuyucu vasitԥlԥr hԥm dԥ sԥnaye vԥ
kԥnd tԥsԥrrüfatında da geniú tԥtbiq olunur. Onların
tԥrkibindԥ olan kimyԥvi maddԥlԥr çirkab suları ilԥ çay vԥ
göllԥrԥ axıdılır, su hövzԥlԥrinin bioloji vԥ fiziki rejiminԥ
böyük tԥsir göstԥrir. Nԥticԥdԥ suyun oksigeni udma
qabiliyyԥti azalır, üzvi maddԥlԥri minerallaúdıran
bakteriyaların hԥyat fԥaliyyԥti zԥiflԥyir.
Su hövzԥlԥrinin pestisidlԥr vԥ mineral gübrԥlԥrlԥ
çirklԥndirilmԥsi ciddi narahatçılı÷a sԥbԥb olur. Tԥdqiqatlar
nԥticԥsindԥ, sübut edilmiúdir ki, suda suspenziya halında
olan insektisidlԥr neft mԥhsullarında hԥll olaraq çay vԥ
göl sularının çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olurlar. Bu qarúılıqlı
tԥsir su bitkilԥrinin oksidlԥúdiricilik funksiyasının xeyli
zԥiflԥmԥsi ilԥ nԥticԥlԥnir. Su hövzԥlԥrinԥ düúԥrԥk,
pestisidlԥr plankton, bentos vԥ balıqlarda toplanır, qida
zԥnciri ilԥ insan orqanizminԥ düúԥrԥk onun bütün
orqanlarına pis tԥsir göstԥrir. Maldarlı÷ın intensivlԥúdiril-
mԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥ dԥ
çirkab suları ԥmԥlԥ gԥlir. Tԥrkibindԥ bitki liflԥri, heyvan vԥ
bitki ya÷ları, nԥcis kütlԥsi, meyvԥ vԥ tԥrԥvԥz qalıqları,
gön-dԥri vԥ sellüloza – ka÷ız sԥnayesi, úԥkԥr vԥ pivԥ
zavodları, süd-ya÷, konserv vԥ yeyinti sԥnayesi su
hövzԥlԥrinin üzvi maddԥlԥrlԥ çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur.

397
Çirkab suları tԥrkibindԥ adԥtԥn 60%-ԥ qԥdԥr üzvi mԥnúԥli
maddԥlԥr olur ki, bu kateqoriyalı üzvi maddԥlԥrԥ
kommunal-mԥiúԥt, tibbi-sanitar suları, gön-dԥri vԥ
yunyuyan müԥssisԥlԥrin tullantılarında olan bioloji
(bakteriyalar,viruslar, göbԥlԥklԥr, yosunlar) çirklԥnmԥlԥri
aid edirlԥr.
østilik elektrik stansiyalarının vԥ digԥr istehsal
sahԥlԥrinin isidilmiú çirkab suları “istilik çirklԥnmԥlԥrinԥ”
sԥbԥb olur ki, bu da çox ciddi tԥhlükԥlԥrlԥ nԥticԥlԥnԥ
bilԥr: isidilmiú sularda oksigenin miqdarı az olur, suyun
termiki rejimi kԥskin dԥyiúikliyԥ u÷rayır ki, bu da su
tutumlarının flora vԥ faunasına pis tԥsir göstԥrir, bu halda
su anbarlarında “rԥngli su” adlanan göy-yaúıl yosunların
kütlԥvi inkiúafına sԥmԥrԥli úԥrait yaranır.

10.2. Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi üçün üsullar vԥ

avadanlıqlar
Çaylarda vԥ digԥr su hövzԥlԥrindԥ suyun tԥbii yolla öz
– özünü tԥmizlԥmԥ prosesi baú verir. Lakin bu proses
yavaú-yavaú gedir. Nԥ qԥdԥr ki, sԥnaye-mԥiúԥt tullantıları
o qԥdԥr dԥ çox deyildi, çaylar öz-özünԥ tԥmizlԥnmԥ
prosesinin öhdԥsindԥn gԥlԥ bilirdi. Bizim sԥnayelԥúmԥ
ԥsrindԥ tullantıların artması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq su

398
hövzԥlԥri bu qԥdԥr böyük miqdarda tullantıların
öhdԥsindԥn gԥlԥ bilmir. Odur ki, çirkab sularının
tԥmizlԥnmԥsi, zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi vԥ ayrılan tullantıların
istifadԥ edilmԥsi vacib bir mԥsԥlԥ kimi meydana
çıxmıúdır.
Sԥnaye texnologiyası ilԥ tullantı sularının tԥmizlԥnmԥ-
si zamanı filtrlԥmԥ, çökdürmԥ, flotasiya, koaqulyasiya,
neytrallaúma vԥ s. üsullardan istifadԥ olunur. Bu üsullar
içԥrisindԥ membran texnologiyası, elektrokoaqulyasiya,
ozonlaúdırma, bioloji tԥmizlԥmԥ proseslԥrindԥn istifadԥ
edԥn üsullar daha perspektiv hesab olunur.
Qatıúıqların tԥrkibinԥ görԥ çirkab sularını aúa÷ıdakı
qruplara ayrırlar:
1) tԥrkibindԥ, hissԥciklԥrinin ölçülԥri 10−5–10−4 mm–dԥn
böyük olan, hԥll olmayan qatıúıqlar saxlayan sular;
2) kolloid mԥhlullardan ibarԥt olan sular;
3) tԥrkibindԥ hԥll olmuú üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥr olan
sular;
4) tԥrkibindԥ dissosiasiya olunmuú ionlar olan sular.
Sԥnaye çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarını faza,
dispers vԥ kimyԥvi tԥrkibinԥ görԥ tԥsnif edirlԥr. Bu
üsulların ԥsas növlԥrini nԥzԥrdԥn keçirԥk. Sԥnaye çirkab

399
sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarının tԥsnifatı úԥkil 10.1-dԥ
göstԥrilmiúdir.

Sԥnaye çirkab suları

Suspenziya vԥ emulsi- Hԥll olmuú qatıúıqlardan Aradan qaldırılma

yalardan tԥmizlԥnmԥ tԥmizlԥnmԥ vԥ ya mԥhv edilmԥ

Qatıúıqlardan Xırda dispers vԥ Mineral Üzvi qatıúıq- Kԥnar

mexaniki kolloid hissԥcik- qatıúıqlardan lardan tԥmiz- edilmԥ
tԥmizlԥnmԥ lԥrdԥn tԥmizlԥn- tԥmizlԥnmԥ lԥnmԥ
mԥ Basdırılma
Menbran
üsulları
Çökdürmԥ Koaqul- Termiki
yasiya Ion yandırılma
dԥyiúmԥ

Filtrlԥmԥ Flokul-
yasiya Elektrik
üsulları

Regenerativ Destruktiv
Flotasiya elektrik Reagent üsullar üsullar
üsulları üsulları

Asılqan Bioloji üsullar

çöküntü
layında Adsorbsiya
durultma
Ozonlaúdırma
øon flotasiyası
Mԥrkԥz-
dԥnqaçma Xlorlaúdırma
üsulları

Elektrik
oksidlԥúmԥsi

ùԥkil 10.1. Sԥnaye çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarının

tԥsnifatı.

400
10.2.1. Çirkab sularının mexaniki üsulla tԥmizlԥnmԥsi
Çirklԥnmiú suların bütün müasir tԥlԥblԥrԥ cavab verԥ
bilԥn universal tԥmizlԥmԥ üsulu hԥlԥki yoxdur. Çirkab
suların bütün mԥlum tԥmizlԥnmԥ üsullarını aúa÷ıdakı
qruplara ayırırlar: mexaniki, kimyԥvi, fiziki-kimyԥvi,
termiki, bioloji (biokimyԥvi). Mexaniki üsullar ԥsasԥn ilkin
tԥmizlԥmԥ zamanı istifadԥ olunur. Belԥ üsullar sudan
müxtԥlif ölçülü hԥll olmayan qatıúıqların ayrılması
mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunur. Bu halda aúa÷ıdakı
avadanlıqlardan istifadԥ olunur: torlar, barabanlı torlar,
filtrlԥr, qumtutanlar, çökdürücülԥr, nefttutucuları, qԥtran-
piy-ya÷tutucuları (úԥkil 10.2-10.3).

ɚ) b)

ùԥkil 10.2 – Çökdürücü: a) çoxyaruslu; b) boúqablı.

401
 Çökdürücülԥr çirkab sularında çökԥn vԥ üzԥn kobud
dispers qatıúıqların tԥmizlԥnmԥsi üçün istifadԥ olunan
mexaniki tԥmizlԥnmԥ üsullarının ԥsas avadanlı÷ı hesab
olunur. Göstԥrilԥn qatıúıqların tԥmizlԥnmԥsi üçün
çökdürücü nohurlardan da istifadԥ olunur.

ùԥkil 10.3 – úԥffaflaúdırıcı çökdürücü: flokulyasiya kamerası,

çökdürücü zona, úԥffaflaúdırılmıú suyu toplamaq üçün qanov,
mԥrkԥzi boru, üzԥn maddԥlԥri ayırmaq üçün qanov,
çöküntülԥrin çıxardılması üçün boru.
Ԥgԥr çirkli suyun tԥrkibindԥ olan qatıúıq sudan yüngül
olarsa, onda onu suyun üzԥrindԥn ayırırlar, bu halda
çökdürücüyԥ tutucu da deyirlԥr. Hal-hazırda çirkli suların
tԥmizlԥnmԥsindԥ daha az sahԥ tutan hidrotsiklonlardan
istifadԥ olunur.

402
 Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi – çirkab sularının
tԥrkibindԥ olan zԥrԥrli maddԥlԥrin da÷ıdılması vԥ ya
kԥnar edilmԥsi mԥqsԥdilԥ onların emal olunması
prosesidir.
Çirkab sularının çirklԥndiricilԥrdԥn azad edilmԥsi
mürԥkkԥb bir istehsaldır. Hԥr hansı digԥr istehsal
sahԥlԥrindԥ oldu÷u kimi bu istehsal sahԥsindԥ dԥ
xammal (çirkab suları) vԥ hazır mԥhsul (tԥmizlԥnmiú
sular) olur. Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsullarının
seçilmԥsi çirklԥndirici maddԥlԥrin qatılı÷ından asılıdır. Bu
vԥ ya digԥr üsulun tԥtbiq olunması hԥr bir konkret halda
çirklԥnmԥnin xarakteri vԥ qatıúıqların zԥrԥrlilik dԥrԥcԥsi
ilԥ müԥyyԥn olunur. Bu üsullar birlikdԥ tԥtbiq olundu÷u
halda çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi vԥ zԥrԥrsizlԥúdiril-
mԥsi kombinԥ olunmuú üsul adlanır.
Mexaniki tԥmizlԥmԥ üsulunun mahiyyԥti ondan
ibarԥtdir ki, çirkli sular çökdürülmԥ vԥ filtrlԥmԥ yolu ilԥ
mexaniki qarıúıqlardan azad olur. Kobud dispers
hissԥciklԥr, ölçülԥrindԥn asılı olaraq müxtԥlif konstruksi-
yalı hörmԥ tor, ԥlԥk, qumtutucu, septiklԥr, peyin tutucula-
rı, sԥth çirklԥndiricilԥri isԥ - çökdürücülԥr, nefttutucuları,
benzin-ya÷ tutucuları vԥ s. vasitԥsilԥ tutulur. Mexaniki
üsul mԥiúԥt çirkab suları tԥrkibindԥn 60-75%, sԥnaye

403
çirkab suları tԥrkibindԥn isԥ 95%-ԥ qԥdԥr hԥll olmayan
qatıúıqların ayrılmasına imkan verir ki, hԥmin qatıúıqlar
da qiymԥtli qatıúıq kimi istehsalatda istifadԥ olunur.
Sԥnaye vԥ mԥiúԥt çirkab suları tԥrkibindԥ hԥll olan vԥ hԥll
olmayan asılqan hissԥciklԥr olur. Asılqan qatıúıqlar (bԥrk vԥ
maye) su ilԥ dispers sistem ԥmԥlԥ gԥtirir. Asılqan hissԥciklԥrin
ölçülԥrindԥn asılı olaraq ԥmԥlԥ gԥlԥn dispers sistemlԥri 3 qrupa
bölürlԥr: 1) hissԥciklԥrinin ölçülԥri 0,1 mkm-dԥn böyük olan
kobuddispers sistemlԥr (suspenziya vԥ emulsiya); 2) hissԥ-
ciklԥrinin ölçülԥri 0,1 mɤm - 1 nm hԥddindԥ olan kalloid
sistemlԥr; 3) hissԥciklԥri ayrı-ayrı molekul vԥ ya ionların
ölçülԥrinԥ uy÷un olan hԥqiqi mԥhlullar .
Çirkab sularından asılqan hissԥciklԥrin kԥnar edilmԥsi
üçün hidromexaniki süzmԥ (dövrü vԥ fasilԥsiz), çökdürmԥ
(cazibԥ vԥ mԥrkԥzdԥnqaçma qüvvԥsi tԥsiri ilԥ), filtrlԥmԥ
proseslԥrindԥn istifadԥ olunur. Üsulun seçilmԥsi asılqan
hissԥciklԥrin ölçüsündԥn, fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrindԥn,
qatılı÷ından, çirkab suyunun sԥrfindԥn vԥ lazımi
tԥmizlԥmԥ dԥrԥcԥsindԥn asılı olur.
Süzgԥcdԥn keçirmԥ vԥ durultma.
Çirkab sularının tԥrkibindԥ olan mineral vԥ üzvi
çirklԥndiricilԥri (0,20-0,25mm) ayırmaq üçün qumtutucula-

404
rından vԥ kobuddispers qatıúıqları tԥmizlԥmԥk mԥqsԥdilԥ
çökdürmԥklԥ durultma üsulundan istifadԥ olunur.
Çökdürücülԥr horizontal, vertikal, radial, naziklaylı
(boru vԥ lövhԥúԥkilli) növlԥrdԥ hazırlanır. Horizontal
çökdürücülԥr iki vԥ ya daha çox eyni zamanda iúlԥyԥn
bölmԥlԥri olan düzbucaqlı rezervuarlardan ibarԥtdir
(úԥk.10.4,ɚ). Su çökdürücünün bir tԥrԥfindԥn digԥr
tԥrԥfinԥ do÷ru hԥrԥkԥt edir.
Çökdürücülԥrin dԥrinliyi (ɇ) = 1,5-4,0 m, uzunlu÷u – 8-12
m, koridorun eni – 3-6 m olur. Çirkab suyunun miqdarı
15000 m³/gün olduqda horizontal çökdürücülԥrdԥn
istifadԥ olunması mԥslԥhԥt görülür. Bu halda çökdürülmԥ
effektivliyi 60%-ԥ çatır. Vertikal çökdürücülԥr konus dibli
silindrik rezervuarlar (úԥk.10.4, b) olub, çökdürmԥ zonası-
nın hündürlüyü – 4-5 m olur. Vertikal çökdürücülԥrdԥ
çökdürülmԥ effektivliyi horizontal çökdürücülԥrinkinԥ
nԥzԥrԥn 10-20% aúa÷ı olur.
Radial çökdürücülԥrdԥ çirkli su mԥrkԥzdԥn kԥnarlara
do÷ru hԥrԥkԥt edir (úԥk.10.4, v). Belԥ çökdürücülԥr su
sԥrfi 20000 m³/gün olduqda istifadԥ olunur vԥ çökdürmԥ
effektivliyi 60%-ԥ çatır. Naziklaylı çökdürücülԥr xırda
dispers qatıúıqların effektiv ayrılması mԥqsԥdilԥ istifadԥ
olunur.

405
 Çirkli su
Tԥmiz su
Çirkli su
1 2

Tԥmiz su
ùlam a)
Tԥmiz
su

çöküntü úlam
Çirkli su v) b)
Yuyucu Çirkli su
suyu Tԥmiz
Çirkli su
sular
Duru su

Çöküntü q) d)

ùԥk. 10.4. ɚ - horizontal: 1 – giriú novu; 2 – çökdürücü

kamera; 3 – çıxıú novu, 4 -çuxur; b- vertikal: 1–silindrik hissԥ;
2 – mԥrkԥzi boru; 3 - novcuq; 4 –konus hissԥsi: v - radial: 1 –
gövdԥ; 2 - nov; 3 - bölüúdürücü quruluú; 4 – sakitlԥúdirici
kamera; 5 – kürԥkcik mexanizmi; q - boruúԥkilli, d - maili lövhԥcikli:
1 – gövdԥ; 2 – lövhԥlԥr; 3 – úlamqԥbuledici.

406
 Bu çökdürücülԥrin ölçülԥri kiçik olur vԥ tԥrkibindԥ
xırda disperslԥúmiú hԥll olmayan qatıúıqlar olan zԥif
qatılıqlı istehsalat çirkab sularınin tԥmizlԥnmԥsindԥ tԥtbiq
edilir. Borulu çökdürücülԥrin iúçi elementi diametri 25-50
mm vԥ uzunlu÷u 0,6-1,0 metr olan borulardan ibarԥtdir
(úԥk.10.4,q). Borular kiçik (5°-yԥ qԥdԥr) vԥ böyük (45-
60°) mailliklԥ quraúdırılır. Kiçik maillikli borulu
çökdürücülԥr dövrü iúlԥyirlԥr. Belԥ çökdürücülԥr
tԥrkibindԥ az asılqan hissԥciklԥr saxlayan vԥ su sԥrfi 100-
10000 m3/gün olan çirkab sularının durulaúdırılması
zamanı istifadԥ olunur. Tԥmizlԥnmԥ effektivliyi 80-85%-ԥ
çatır. Böyük maillikli borulu çökdürücülԥrdԥ su aúa÷ıdan
yuxarıya do÷ru, çöküntü isԥ fasilԥsiz olaraq borunun dibi
ilԥ úlam sahԥsinԥ sürüúür. Çöküntünün fasilԥsiz olaraq
kԥnar edilmԥsi boruların yuyulması zԥruriyyԥtini aradan
qaldırır. Torúԥkilli çökdürücülԥr gövdԥlԥrindԥ bir sıra
paralel quraúdırılmıú lövhԥlԥr olan aparatlardır (úԥk.10.4,
d). Su lövhԥlԥr arası ilԥ, çöküntülԥr isԥ aúa÷ı sürüúԥrԥk
úlamtutucusuna yı÷ılır.
Durulaúdırıcılar tԥbii suların tԥmizlԥnmԥsi vԥ bԥzi
istehsalat sularının qabaqcadan úԥffaflaúdırılması üçün
tԥtbiq edilir. Adԥtԥn içԥrisindԥn qabaqcadan koaqulyant-
larla iúlԥnmiú su buraxılan asılqan çöküntü laylı

407
durulaúdırıcılardan istifadԥ olunur. Durulaúdırıcının
prinsipial sxemi úԥk.10.5-dԥ göstԥrilmiúdir. Suyu
koaqulyantlarla birlikdԥ durulaúdırıcının aúa÷ı hissԥsin-
dԥn verirlԥr. Koaqulyant topası vԥ onunla aparılan
asılqan hissԥciklԥr onların düúmԥ sürԥti çıxan su axınının
sürԥtinԥ bԥrabԥr olana qԥdԥr çıxmaqda olan su axını ilԥ
qalxırlar (1-1 kԥsiyi). Bu kԥsik hissԥsindԥn yuxarıda
asılqan çöküntü layı ԥmԥlԥ gԥlir ki, onun da içԥrisindԥn
duruldulmuú su süzülür. Bu halda kaoqulyant topasına
asılqan hissԥciklԥrin yapıúması prosesi müúahidԥ olunur.
Çöküntü çöküntüsıxlaúdırıcısında kԥnar edilir,
durulaúdırılmıú su isԥ novçaya daxil olur vԥ oradan da
sonrakı tԥmizlԥnmԥ prosesinԥ göndԥrilir.
Tԥmizlԥnmiú sular

Çöküntü

Çirkli sular
ùԥk. 10.5. Durulaúdırma bloku: 1 - durulducu;
2 - novça; 3 – çöküntü sıxlaúdırıcısı.

408
 Çirkab suları mԥrkԥzi boru ilԥ flokulyasiya kamerasına
daxil olur, burada aerasiya olunan hava ilԥ üzvi
maddԥlԥrin qismԥn oksidlԥúmԥsi, çirklԥndiricilԥrin
topalaúması vԥ sorbsiyası baú verir. Sonra çirkab suları
çökdürmԥ zonasına daxil olyr. Asılqan çöküntü layından
keçԥrkԥn çirkab suyunun tԥrkibindԥ olan xırda dispers
asılqan hissԥciklԥr ayrılır. Flokulyasiya kamerasının
hԥcmi onda suyun 20 dԥqiqԥlik qalmasını tԥmin edir. Bu
halda suyun asılqan hissԥciklԥrdԥn tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi
70%-ԥ çatır.
Çirkab sularının filtrlԥmԥ üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi.
Tԥrkibindԥ xırda dispers hissԥciklԥr olan çirkab sularını
çökdürmԥ yolu ilԥ ayırmaq mümkün olmadıqda filtrlԥmԥ
üsulundan istifadԥ edirlԥr. Ayrılma mayeni buraxa,
dispers fazanı isԥ tutub saxlaya bilԥn mԥsamԥli
arakԥsmԥ vasitԥsilԥ aparılır. Proses maye sütununun
hidrostatik tԥzyiq qüvvԥsi, arakԥsmԥ üzԥrindԥki yüksԥk
tԥzyiq vԥ ya arakԥsmԥdԥn sonra vakuum tԥsiri
nԥticԥsindԥn baú verir. Filtrlԥmԥ üçün müxtԥlif
konstruksiyalı filtrlԥrdԥn istifadԥ edirlԥr. Onlara olan ԥsas
tԥlԥbat: qatıúıqların ayrılmasının yüksԥk effektivliyi vԥ
filtrlԥmԥnin maksimal sürԥti.

409
 Filtrlԥmԥ prosesi 3 mԥrhԥlԥdԥn ibarԥtdir: 1) hissԥcik -
lԥrin layı ԥmԥlԥ gԥtirԥn maddԥ sԥthinԥ keçirilmԥsi; 2) sԥt-
hԥ yapıúdırılması vԥ 3) sԥthdԥn qoparılması.
Asılqan hissԥciklԥrinin tutulma mexanizminԥ görԥ
filtrlԥmԥnin 2 növü vardır: 1) çirklԥndirici (çöküntü)
plyonka vasitԥsilԥ filtrlԥmԥ; 2) çirklԥndirici (çöküntü)
plyonka ԥmԥlԥ gԥlmԥdԥn filtrlԥmԥ. Birinci halda ölçülԥri
material mԥsamԥlԥrinin ölçülԥrindԥn böyük olan
hissԥciklԥr tutulur, sonra da çirklԥnmԥ layı ԥmԥlԥ gԥlir ki,
o da filtrlԥyici material rolunu oynayır. økinci halda filtrlԥmԥ
doldurma layı daxilindԥ baú verir ki, orada da çirkli
hissԥciklԥr filtrlԥyici material nüvԥsinin adgeziya qüvvԥlԥri
tԥrԥfindԥn tutulur.
Asta filtrlԥrdԥn koaqulyasiya olunmayan çirkab
sularının filtrlԥnmԥsindԥ istifadԥ olunur. Bu filtrlԥrin üstün
cԥhԥti onlarda çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsinin
yüksԥk olmasıdır. Çatıúmayan cԥhԥti: ölçülԥrinin böyük
olması, bahalı olması vԥ çöküntüdԥn tԥmizlԥnmԥ
prosesinin mürԥkkԥbliyi.
Sürԥtli filtrlԥrin 2 növü vardır: birlaylı vԥ çoxlaylı
(úԥk. 10.6,ɚ). Birlaylı filtrlԥrdԥ filtrlԥyici lay eyni bir
materialdan, çoxlaylı filtrlԥrdԥ isԥ müxtԥlif materiallardan
ibarԥt olur. Çirkab suları filtrin daxilinԥ verilir ki, orada da

410
filtrlԥyici material vԥ drenajın içԥrisindԥn keçԥrԥk filtrdԥn
xarıc olur. Ümumi doldurma hündürlüyü 1,5-2 m, filtrlԥmԥ
sürԥti isԥ 12-20 m/saat qԥbul olunur. Hԥrԥkԥtli doldurmalı
filtrlԥrdԥ filtrlԥyici doldurma vertikal vԥziyyԥtdԥ yerlԥúdirilir
vԥ filtrlԥnԥn su isԥ horizontal vԥziyyԥtdԥ hԥrԥkԥt edir
(úԥk. 10.6,b). Filtrlԥyici material kimi kvars qumu
(1,5–3 mm) vԥ ya qranit çınqılından (3–10 mm) istifadԥ
olunur. Filtrin sxemi úԥk. 10.6, b – göstԥrilmiúdir. Çirkab
suyu kollektora daxil olur, oradan kanal vԥ deúik vasitԥsilԥ
filtrlԥyici lay içԥrisindԥn keçirilir. Tԥmizlԥnmiú su filtrdԥn
drenaj kamerası vasitԥsilԥ çıxarılır. Çirklԥnmiú material
borudan hidroelevator ilԥ yuyucu qur÷uya verilir.
Filtrlԥmԥnin hesabi sürԥti 15 m/saat, yuyucu suyun
sԥrfi filtrin mԥhsuldarlıgına görԥ 1–2%, filtrdԥn ԥvvԥl
lazımi tԥzyiq basqısı 2-2,5 metr olur. Filtrin tԥmizlԥmԥ
effektivliyi 50-55%-ԥ çatır. Bu filtrlԥrin üstün cԥhԥti:
böyük filtrlԥmԥ sürԥti, doldurmanın çirklԥrdԥn
yuyulmasının yüksԥk keyfiyyԥti, filtrin kiçik istehsal
sahԥsinԥ malik olması. Filtrin çatıúmayan cԥhԥti: böyük
metaltutumu, boru kԥmԥrlԥri divarlarının sürtülüb
yeyilmԥsi, qumun xırdalanması vԥ aparılması, istismarın
mürԥkkԥbliyi.

411
 Yuyucu su
Yuyucu su
Yuyucu su Çirkli su
Koaqulyant
Çirkli su

Tԥmiz su

Yuyucu su
Tԥmiz su
a)
b)
Yuyucu
su
Tԥmiz su
Çirkli su
Çirkli su

v) q) Tԥmiz su

ùԥk.10.6. Filtrlԥr:

412
ɚ – sürԥtli: 1 – gövdԥ; 2 – yuyucu suyun tԥm izlԥnmԥ sistemi; 3 –
çirkab suyunun verilmԥ sistemi; 4 – yuyucu suyun verilmԥ sistemi;
5 – mԥsamԥli drenaj; 6 –filtrlԥyici material; b – hԥrԥkԥtli
doldurmalı: 1 – gövdԥ; 2 – drenaj kamerası; 3 – orta kamera; 4 –
kanallar; 5 – novlu borular: 6 – çirkab suyunun daxil edilmԥ
sistemi; 7 – klassifikator(çeúidlԥrԥ ayıran aparat); 8 – yuyucu
quruluú; 9 – yuyucu suyun verilmԥsi üçün boru; 10 – yuyucu
suyun çıxarılması üçün boru; 11 – kollektor; 12,13 - borular; 14 –
halqaúԥkilli kollektor; 15 – hidroelevator (su qaldırıcı maúın); v –
mikrofiltr; 1 – fırlanan baraban, 2 – yuma üçün quruluú, 3 – yuyucu
suyun toplanması üçün nov; 4 – yuyucu suyun çıxarılması üçün
boru; 5 – úԥffaflaúdırılmıú suyun çıxarılması üçün kamera; q –
köpükpoliuretan doldurmalı filtr: 1 – köpükoliuretan layı; 2 –
kamera; 3 – elevator (qaldırıcı maúın); 4 – istiqamԥtlԥndirici
diyircԥk; 5 – lent; 6 – suvarma kanalı; 7 – sıxıcı diyircԥk: 5 –
regenerat üçün tutum; 9 – hörmԥ arakԥsmԥ.

Mikrofiltrlԥr (úԥk.10.6,v) Mikrofiltrasiya prosesi çirkab

sularının masԥmԥlԥrinin ölçülԥri 40–70 mkm olan tor
içԥrisindԥn keçirilmԥklԥ süzülmԥsindԥn ibarԥtdir.
Mikrofiltrlԥr çirkab sularının bԥrk vԥ lifli materiallardan
tԥmizlԥnmԥsi üçün istifadԥ edilir. ùԥk.10.6,v–dԥ
mikrofiltrin sxemi göstԥrilmiúdir. Çirkab suları barabanın
daxilinԥ verilir vԥ oradan da deúik vasitԥsilԥ kameranı
keçir. Asılqan hissԥciklԥr barabanın daxili sԥthindԥ tutulur
vԥ yuma zamanı yuyucu su ilԥ yuyucu su novuna daxil
olur, baraban 6-20 dԥqiqԥ-1 tezliklԥ fırlanır. Filtrlԥmԥ sürԥti
25-45 m3/m2saat –a çatır. Asılqan hissԥciklԥrin
mԥhluldakı xüsusi kütlԥsi 15-20mq/dm3 olduqda
tԥmizlԥnmԥ effektivliyi çirkab suyunun tԥrkibi vԥ

413
xassԥlԥrindԥn, mikrofiltrlԥrin iú rejimindԥn (hidravlik qüvvԥ,
tԥzyiq itkisi, yuma intensivliyindԥn vԥ s.) vԥ deúiklԥrinin
ölçülԥrindԥn asılı olaraq 50-60 % - ԥ çatır.
Maqnit filtrlԥri. Bu filtrlιr çox geniú yayılmıúdır,
tιmizlιnmι dιrιcιsi 80%-ι çatır. Belι filtrlιrin kömιyi ilι
mayelιrin tιrkibindιn xırda ferromaqnit hissιciklιr (0,5-5
mkm) kԥnar edilir. Maqnit hissԥciklԥri ilԥ yanaúı bu filtrlԥr
hԥm dԥ abraziv material (cilalayıcı, itilԥyici vԥ
pardaxlayıcı materiallar), qum vԥ digԥr çirklԥndirici
hissԥciklԥrini dԥ tutur. Buna qeyri-maqnit hissԥciklԥrinin
elektriklԥnmԥ effekti sԥbԥb olur. Maqnit filtrlԥri sabit
maqnit vԥ ya elektrik maqniti ilԥ tԥchiz oluna bilԥr, onların
mԥhsuldarlı÷ı 60 m/saat–a çatır. Çirkab suları laminar
axınla hissԥciklԥrinin ölçülԥri 0,5-1 mkm olan ferromaqnit
hissԥciklԥrinin maqnit sahԥsini keçԥrkԥn maqnitlԥú-
dirilmԥyԥ mԥruz qalır vԥ hissԥciklԥrinin ölçülԥri 50 mkm
olan aqlomeratlar ԥmԥlԥ gԥtirir ki, onu da filtrlԥmԥklԥ
kԥnar edirlԥr, ya da qravitasiya sahԥsinin tԥsiri ilԥ
çökdürürlԥr. Maye axınlarının istiqamԥti ilԥ maqnit
sahԥsinin istiqamԥti bir-birinԥ uy÷un gԥlmԥlidir, çünki bu
halda çökdürmԥ prosesi üçün ԥlveriúli úԥrait yaranır.
Filtrlԥmԥ ilԥ tԥmizlԥnmԥ maqnit sahԥsinin gԥrginliyindԥn,
mayenin axma sürԥtindԥn, onun özlülüyündԥn, maye

414
axını istiqamԥtinԥ nԥzԥrԥn qüvvԥ sahԥsinin vԥziyyԥtindԥn
asılıdır.

10.2.2. Çirkli suların mexaniki tԥmizlԥnmԥsi

prosesinin texnoloji sxemi
Zavoddan gԥlԥn çirkli sular su toplayıcı hovuza daxil
olur. Burada bütün istehsal sahԥlԥrindԥn gԥlԥn çirkli
sular havaüfürücünün kömԥyilԥ aerasiya ilԥ qarıúdırılır vԥ
sonra da nasos vasitԥsilԥ çirkli suların tԥmizlԥnmԥsi
qovúa÷ına göndԥrilir. Çirkli sularin mexaniki tԥmizlԥnmԥ
qovúa÷ının prinsipial sxemi úԥkil 10.7 – dԥ göstԥrilmiúdir.
Çirkli sular 1 toru üzԥrindԥn keçirilԥrԥk süzülür.
Tԥmizlԥnmiú sular nasos vasitԥsilԥ sonrakı mԥrhԥlԥyԥ,
tor üzԥrinԥ çökmüú úlam isԥ çԥng ilԥ tԥmizlԥnԥrԥk
úlamtoplayıcılarına yı÷ılır. øri qatıúıqlardan tԥmizlԥnԥn su
çökdürülmԥ seksiyasına daxil edilir, burada ԥvvԥlcԥ 2
qumtutucusunda, sonra da 3 horizontal çökdürücüdԥ
çirkli suların tԥrkibindԥ olan mineral vԥ üzvi
çirklԥndiricilԥrin a÷ırlıq qüvvԥsi tԥsiri hesabına ayrılması
prosesi aparılır. Çirkli suların bu aparatlarda qalma
müddԥti 1,5 saatdan az olmamalıdır. Tԥmizlԥnmiú su 4
úԥffaflaúdırıcı aparata göndԥrilir. 4 úԥffaflaúdırıcı aparata
hԥm dԥ koaqulyant kimi hidrokrekinq katalizatoru

415
istehsalı prosesindԥ yaranan çirkli sular da verilir.
Prosesdԥ yaranan çöküntülԥr úlamtoplayıcılarına
göndԥrilir. Sonra su 5 pres-filtri keçԥrԥk xırda dispers
fazadan ayrılır. Tԥmizlԥnmiú su öz axını ilԥ sonrakı
tԥmizlԥmԥ mԥrhԥlԥlԥrinԥ (mԥsԥlԥn, kimyԥvi vԥ ya bioloji)
göndԥrilir.
IX

1 2 3 4 5

I III V VII X XII

II IV VI VIII XI

ùԥkil 10.7. Çirkli suların mexaniki tԥmizlԥnmԥ

qovúa÷ının prinsipial sxemi:
Aparatlar: 1 – tor, 2 – qumtutan, 3 – horizontal
çökdürücü, 4 – úԥffaflaúdırıcı, 5 – pres-filtr. Axınlar: I –
istehsalatdan gԥlԥn çirkli sular; II – tor üzԥrinԥ çökԥn
úlam; III – sonrakı tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilԥn su; IV –
qumtutucudan ayrılan çöküntü; V– son tԥmizlԥnmԥ üçün
horizontal çökdürücüyԥ göndԥrilԥn su; VI – horizontal
çökdürücüdԥn ayrılan úlam; VII – úԥffaflaúdırıcıya
göndԥrilԥn su; VIII – úԥffaflaúdırıcıdan ayrılan úlam; IX –
koaqulyant kimi verilԥn hidrokrekinq katalizatoru
istehsalı prosesindԥ alınan çirkli sular; X – pres-filtrԥ
verilԥn su; XI – pres-filtrin çöküntüsü; XII – son
tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilԥn su.

416
 10.2.3. Çirkab sularının kimyԥvi vԥ fiziki-kimyԥvi
üsullarla tԥmizlԥnmԥsi
Çirkli sular mexaniki tԥmizlԥnmԥdԥn sonra tԥrkibindԥn
vԥ irԥli sürülԥn tԥlabatdan asılı olaraq kimyԥvi, fiziki-
kimyԥvi vԥ ya bioloji tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilir. Kimyԥvi
tԥmizlԥmԥ üsulu çirklԥndiricilԥrin ayrılması ancaq qatıúıq
vԥ reagent arasında, çirkab sularından asanlıqla ayrıla
bilԥn yeni maddԥlԥrin alınması ilԥ gedԥn kimyԥvi
reaksiyalar nԥticԥsindԥ mümkün oldu÷u halda tԥtbiq
olunur. Sԥnaye çirkab sularının bu cür tԥmizlԥnmԥ
üsulları neytrallaúma, oksidlԥúmԥ, reduksiya, zԥrԥrli
qatıúıqların zԥrԥrsiz hala çevrilmԥsi, xlorlaúma üsulu ilԥ
zԥrԥrsizlԥúdirmԥ vԥ qatıúıqların çökdürülmԥsi proses-
lԥrinԥ ԥsaslanır.
Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsinin elektrokimyԥvi
üsullarına elektrokimyԥvi oksidlԥúmԥ vԥ reduksiya,
elektrokoaqulyasiya, elektroflotasiya, elektron mübadilԥsi,
elektroliz vԥ elektrodializ proseslԥri aid edilir. Çirklԥnmiú
sular hԥmçinin ultrasԥs, ozon, iondԥyiúmԥ qԥtranları vԥ
yüksԥk tԥzyiqin kömԥyi ilԥ tԥmizlԥnԥ bilԥr. Xlorlaúma yolu
ilԥ suların tԥmizlԥnmԥsi yaxúı mԥlumdur. øonmübadilԥ -
bԥrk maddԥ (ionit) vԥ elektrolit mԥhlulu arasında baú

417
verԥn dönԥr kimyԥvi reaksiyadır. øonitlԥr (iondԥyiúdiricilԥr)
öz ionlarını xarici mühit ionları ilԥ dԥyiúdirmԥ qabiliyyԥtinԥ
malik, hԥll olmayan bԥrk maddԥlԥrdir. Sintetik iondԥyiúmԥ
qԥtranları, seolitlԥr (alyümosilikatlar), hidroksidlԥr vԥ
dԥyiúkԥn valentli metalların duzları daha geniú tԥtbiq
sahԥsi tapmıúlar. øondԥyiúmԥ üsulu suların duzsuzlaú-
dırılma, úirinlԥúdirilmԥ vԥ yumúaldılmasının ԥsas üsulla-
rından hesab olunur; Bu üsulla istԥnilԥn tԥmizlԥnmԥ
dԥrԥcԥsinԥ vԥ ayrılan çirklԥndirici komponentlԥrin utilizԥ
olunmasına nail olmaq olar. Tԥmizlԥnmԥ zamanı çirkli
sular iondԥyiúmԥ qԥtranı, seolitlԥr vԥ s. ilԥ doldurulmuú
ionit filtrlԥrindԥn keçirilir.
Kimyԥvi tԥmizlԥmԥ sԥnaye çirkab sularını dövri su
tԥchizatı sisteminԥ vermԥzdԥn ԥvvԥl hԥm müstԥqil bir
üsul kimi, hԥm dԥ çirkab sularını su hövzԥlԥrinԥ vԥ ya
úԥhԥr kanalizasiya úԥbԥkԥsinԥ buraxmazdan ԥvvԥl tԥtbiq
olunur. Kimyԥvi tԥmizlԥnmԥ üsulunun tԥtbiqi bir sıra
hallarda (ilkin, qabaqcadan olan), bioloji vԥ ya fiziki-
kimyԥvi tԥmizlԥnmԥdԥn ԥvvԥl mԥqsԥdԥuy÷un hesab
olunur. Kimyԥvi emal hԥmçinin istehsalat çirkab sularının
dezinfeksiyası, rԥngsizlԥúdirilmԥsi vԥ ya onun tԥrkibindԥn
müxtԥlif komponentlԥrin çıxarılması mԥqsԥdilԥ tam
tԥmizlԥnmԥ üsulu kimi dԥ tԥtbiq olunur. østehsalat çirkab

418
sularının yerli (lokal) tԥmizlԥnmԥsi zamanı çox hallarda
kimyԥvi tԥmizlԥmԥ üsuluna üstünlük verilir.
Kimyԥvi tԥmizlԥmԥ üsulunun mahiyyԥti ondan
ibarԥtdir ki, çirkab sularına müxtԥlif kimyԥvi reagentlԥr
ԥlavԥ edilir vԥ bu reagentlԥr dԥ çirklԥndiricilԥrlԥ
reaksiyaya girib onları hԥll olmayan çöküntü halında
çökdürürlԥr. Kimyԥvi tԥmizlԥmԥ hԥll olmayan qatıúıqların
95%, hԥll olan qatıúıqların isԥ 25% azalmasına imkan
verir.
Elektroliz üsulu da geniú tԥtbiq sahԥsi tapmıúdır. Bu
halda çirkab sularında olan üzvi maddԥlԥr da÷ıdılır vԥ
onun tԥrkibindԥ olan metallar, turúular vԥ digԥr qeyri-üzvi
maddԥlԥr ayrılır. Elektroliz yolu ilԥ tԥmizlԥnmԥ xüsusi
qur÷ularda – elektrolizyorlarda hԥyata keçirilir. Çirkab
sularının elektroliz yolu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi üsulu qur÷uúun
vԥ mis emal edԥn müԥssisԥlԥrdԥ, lak-boyaq vԥ digԥr
sԥnaye sahԥlԥrindԥ daha effektiv hesab olunur.
Kimyԥvi tԥmizlԥmԥ üsulu böyük miqdarda reagent
tԥlԥb edir. Bundan baúqa reaksiya zamanı alınan
maddԥlԥri çirkli sudan ayırmaq vԥ emal etmԥk lazımdır.
Çirkli suların tԥrkibindԥn turúu, qԥlԥvi, hԥmçinin dԥ
duzların ayrılması üçün çirkli suların neytrallaúma üsulu
geniú tԥtbiq sahԥsi tapmıúdır. Tԥrkibindԥ mineral turúular

419
vԥ ya qԥlԥvilԥr olan çirkli sular neytrallaúma prosesinԥ
düçar edilir. Tԥmizlԥyici qur÷uların materiallarının korro-
ziyadan qorunması, çirkli sulardan duzların ayrılması vԥ
onlarda biokimyԥvi proseslԥrin qarúısını almaq mԥqsԥdilԥ
çirkab sularını neytrallaúdırırlar. Neytrallaúma aúa÷ıda
göstԥrilԥn qaydada aparılır: turú vԥ qԥlԥvi mühitli çirkab
sularının qarıúdırılması ilԥ, reagentlԥrin ԥlavԥ olunması
ilԥ, turú suların neytrallaúdırıcı materiallar içԥrisindԥn
keçirilԥrԥk filtrlԥnmԥsilԥ, turú xassԥli qazların qԥlԥvi
mühitli sularda vԥ ya ammonyakın turú sularda
absorbsiya olunması ilԥ. Turú vԥ qԥlԥvi mühitli çirkab
sularının tԥmizlԥnmԥsi üçün kalsium oksid, natrium,
kalium vԥ ya kalsium hidroksidlԥr, hԥmçinin dԥ kalsium,
natrium vԥ maqnezium karbonatlar kimi reagentlԥrin
iútirakı ilԥ aparılan neytrallaúma proseslԥrindԥn istifadԥ
olunur. Çirkab sularının neytrallaúması üçün lazım olan
reagentlԥrin kütlԥ sԥrfi aúa÷ıdakı tԥnlik üzrԥ hesablanır:
G = K 3 ⋅ Q P ⋅ C ⋅ a ⋅ 100 / B ...................(10.1)
Burada: ɤ3 – ehtiyat ԥmsalı; Qp – reagent sԥrfi,
m3/saat; ɋ – qԥlԥvi vԥ ya turúunun qatılı÷ı, kq/m3; ɚ –
reagentin xüsusi sԥrfi, ɤq/ɤq; ȼ-ԥmtԥԥ mԥhsulunda aktiv
hissԥciklԥrin miqdarı, % ilԥ.

420
 Reagentlԥrin nԥzԥri sԥrfi 0,4–2,5 ɤq/ɤq tԥúkil edir.
Çirkab suyu ilԥ reagentin qarúılıqlı tԥsir müddԥti 5
dԥqiqԥdԥn çox olur, metal ionları olan turú xassԥli çirkab
suları üçün – 30 dԥqiqԥ tԥúkil edir.
Çirkab sularının oksidlԥúdiricilԥrlԥ tԥmizlԥnmԥsi. Xlor
vԥ xlortԥrkibli maddԥlԥr, havanın oksigeni kimi ԥnԥnԥvi
oksidlԥúdiricilԥrlԥ yanaúı son dövrlԥrdԥ ozondan da
istifadԥ olunur. Çirkli suların dԥrin tԥmizlԥnmԥsi
mԥqsԥdilԥ ozonlaúdırma üsulundan müvԥffԥqiyyԥtlԥ
istifadԥ olunur. Çirkli suların sintetik sԥthi aktiv maddԥlԥr,
neft mԥhsulları vԥ s. tԥmizlԥnmԥsi prosesindԥ ozondan
istifadԥ edilmԥsi ԥn perspektiv üsul hesab olunur.
Ozonoliz prosesi ozonun karbonun ikiqat vԥ ya üçqat
rabitԥli karbon atomuna fiksasiyası vԥ sonra da onun
parçalanması ilԥ ozonidlԥrin alınmasına ԥsaslanır. Ԥmԥlԥ
gԥlԥn ozonidlԥr möhkԥm olmur vԥ tez parçalanırlar.
Ozonlaúdırmanın katalitik tԥsiri ozonlaúdırılmıú havada
oksigenin oksidlԥúdiricilik xassԥsinin artmasına ԥsaslanır.
Ozonoliz vԥ radikallarla oksidlԥúmԥ prosesinin birgԥ
tԥsiri ilԥ çirkab sulardan kalloid maddԥlԥr, toksiki
mikroçirklԥndiricilԥr, hԥll olmuú üzvi maddԥlԥr kԥnar edilir.
Hal-hazırda injektorlu vԥ rotorlu aparatlardan, tԥzyiqli

421
boru kԥmԥrlԥri vԥ spiral borulardan da effektiv istifadԥ
olunur.
ønjektorlu vԥ rotorlu aparatlar fazaların bԥrabԥr
paylanmasına, yüksԥk reaksiya sürԥtinin vԥ tԥmizlԥmԥ
dԥrԥcԥsinin ԥldԥ olunmasına vԥ hԥmçinin dԥ ozondan
daha tam istifadԥyԥ imkan yaradır.
Ozonun tԥzyiqli boru kԥmԥrinԥ daxil edilmԥsi kontakt
kamerası olmadı÷ı halda yüksԥk tԥmizlԥmԥ effektinin
ԥldԥ olunmasına imkan yaradır vԥ ozon itgisinin az,
qarıúdırıcının yı÷cam vԥ sadԥ olmasını tԥmin edir.
Ozonlaúdırma zamanı spiralvari borulardan da istifadԥ
olunur. Bu halda çirkli suları nasos vasitԥsilԥ spiral
borulara verilir. Buraya hԥm dԥ injektor vasitԥsilԥ ozon-
hava qarıúı÷ı da daxil edirlԥr. Spiral borudan çıxan su
böyük sürԥtlԥ havaayırıcı borunu keçir vԥ onun yuxarı
kԥnarı ilԥ axaraq hava qabarcıqlarından azad olur.
Spiralvari boruda ozondan istifadԥ tԥmizlԥnmԥ
effektivliyini 80–90%-ԥ qԥdԥr, oksidlԥúmԥ sürԥtini isԥ
barbotaj aparatlarına nԥzԥrԥn iki dԥfԥyԥ qԥdԥr artırır.
Ԥn çox oksidlԥúmԥ mԥrkԥzdԥnqaçma sԥpԥlԥyici maúında
ԥldԥ olunur. Bu halda qarıúma sahԥsindԥ mexaniki
titrԥmԥ intensivliyi 57 Bt/sm2 olur. Mԥrkԥzdԥnqaçma
sԥpԥlԥyici maúının sxemi úԥkil 10.8–dԥ verilmiúdir. Çirkli

422
sular 2 borusu vasitԥsilԥ verilԥrԥk 8 içiboú valın vasitԥsilԥ
sorulur, disk-sԥpԥlԥyicisinin kömԥyi ilԥ disperslԥúdirilir,
sԥpԥlԥyici disklԥr arası deúikdԥn keçԥrԥk nazik tԥbԥqԥ
ԥmԥlԥ gԥtirir. Emal olunaraq tԥmizlԥnmiú su 5 borusu ilԥ
çıxarılır. Ԥmԥlԥ gԥlԥn nazik tԥbԥqԥ 3 stasionar istiqamԥt-
lԥndiricinin arası ilԥ keçԥrԥk damcı vԥ qabarçıqlar halında
xırdalanaraq yan boru kԥmԥri ilԥ verilԥn ozonlaúdırılmıú
hava ilԥ qarıúdırılır. 6 ozonlaúdırılmıú su 7 boru kԥmԥrinin
kömԥyi ilԥ tsiklԥ qaytarılır.

10.8. Mԥrkԥzdԥnqaçma sԥpԥlԥyici maúın.

1 – sԥpԥlԥyici; 2 – suyun daxil edilmԥsi üçün boru; 3 –

stasionar istiqamԥtlԥndirici; 4 – qarıúdırma kamerası; 5 –
suyun xaric edilmԥsi üçün boru; 6 – ozonlaúdırılmıú su;

423
 7 – ozonlaúdırılmıú suyun tsiklԥ qaytarılması üçün boru
kԥmԥri; 8 – içiboú val.

Ozonlaúdırma ԥsasԥn flotasiya, dezinfeksiya,

flokulyasiya, aktivlԥúdirilmiú kömür vԥ qum filtrlԥri ilԥ
filtrlԥmԥ proseslԥrindԥn sonra çirkab sularının son
tԥmizlԥnmԥsi üçün istifadԥ olunur.
Çirkli suların fiziki-kimyԥvi tԥmizlԥnmԥ üsulları
reagentli vԥ reagentsiz olmaqla 2 qrupa bölünür.
Reagentli tԥmizlԥmԥ üsulunda çirkli sulardan
birlԥúmԥlԥrin ayrılması vԥ çökdürülmԥsi üçün xüsusi
maddԥlԥrdԥn – koaqulyantlardan (dԥmir vԥ alüminium
duzları, ammonyaklı su vԥ s.) vԥ flokulyantlardan
(poliakrilamid, sintetik polimerlԥr, tԥbii polimerlԥr, qeyri-
üzvi maddԥlԥr, mԥsԥlԥn, aktiv silikat turúusu) istifadԥ
olunur. Çirkli suların reagentlԥr vasitԥsilԥ tԥmizlԥnmԥ
üsulu bir neçԥ mԥrhԥlԥdԥn ibarԥtdir: reagentlԥrin
hazırlanması vԥ dozalara bölünmԥsi, onların su ilԥ
qarıúdırılması, lopaԥmԥlԥgԥlmԥ, lopa-lopa qatıúıqların
sudan ayrılması.
Reagentsiz tԥmizlԥmԥ üsuluna aiddir: sorbsiyalı,
elektrokimyԥvi, radiasiyalı vԥ s. üsullar. Belԥ tԥmizlԥmԥ
üsullarında çirkli suların tԥrkibindԥ olan zԥrԥrli

424
komponentlԥrin ayrılması vԥ parçalanması reaksiya
sisteminԥ ԥlavԥ kimyԥvi birlԥúmԥlԥr daxil edilmԥdԥn baú
verir. Bununla belԥ, prosesin hԥyata keçirilmԥsi kԥnardan
ԥlavԥ enerjinin daxil edilmԥsi vԥ sorbent kimi neytral
maddԥlԥrdԥn istifadԥ olunmasını tԥlԥb edir ki,
sorbentlԥrin dԥ regenerasiyası úlam úԥklindԥ tԥkrar
çirklԥnmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥtirir.
Son illԥrdԥ çirkli suların membranlı tԥmizlԥnmԥ
proseslԥri (ultrafiltrasiya, ԥks osmos, mikrofiltrlԥmԥ,
membranlar vasitԥsilԥ çıxarılma, dializ, elektrodializ)
geniú tԥtbiq sahԥsi tapmıúdır. Membranlar asetat
sellülozalar, poliamid, flüorplast, polikarbonat,
polivinilxlorid vԥ digԥr polimerlԥr, úüúԥ, qrafitr, metal
oksidlԥrindԥn hazırlanır.
Ultrafiltrasiya ayrılacaq mayelԥrin yüksԥk hԥrԥkԥt
sürԥtlԥri ilԥ xarakterizԥ olunur. Tԥzyiqin artırılması vԥ
ayrılacaq mayelԥrin hԥrԥkԥt sürԥtinin azaldılması ilԥ ԥks
osmos yaranır. Ԥks osmos prosesindԥ membranlar
praktiki olaraq bütün hԥll olan maddԥlԥrlԥ birlikdԥ hԥm dԥ
mineral vԥ üzvi xarakterli (o cümlԥdԥn dԥ mikrob,
bakteriya, virus, göbԥlԥk sporları vԥ s.) birlԥúmԥlԥri dԥ
tutub saxlaya bilir.

425
 Maye, qarıúıq vԥ çirkli suların ayrılması vԥ
qatılaúdırılması, suyun deminerallaúdırılmasının mem-
branlı proseslԥri, ekoloji cԥhԥtdԥn daha effektiv hesab
olunur, belԥ ki, bu halda çirkli sulardan qiymԥtli
maddԥlԥrin ayrılması, sulardan tԥkrar istifadԥ vԥ iúlԥnmiú
mԥhlulların regenerasiya olunmasına imkan yaranır.
Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ üsulları içԥrisindԥ
çayların vԥ digԥr su hövzԥlԥrinin biokimyԥvi vԥ fizioloji
cԥhԥtdԥn öz-özünü tԥmizlԥmԥ qanunauy÷unluqlarına
ԥsaslanan bioloji tԥmizlԥmԥ üsulunun böyük rolu vardır.
Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi üçün bir neçԥ bioloji qur÷u
tiplԥri mövcuddur: biofiltrlԥr, bioloji göllԥr vԥ aerotenklԥr
(çirkli suları aerasiya etmԥk üçün hovuz).
Biokimyԥvi (bioloji) tԥmizlԥnmԥ üsulu çirkli suların
bir çox hԥll olmuú üzvi maddԥlԥrdԥn, a÷ır metal
ionlarından (mԥsԥlԥn, bakteriyaların kömԥyi ilԥ xrom
ionlarından) vԥ bir sıra qeyri-üzvi maddԥlԥrdԥn
(hidrogensulfid, ammonyak, nitritlԥr vԥ s.) tԥmizlԥnmԥsin-
dԥ istifadԥ olunur. Proses mikroorqanizmlԥrin bu
maddԥlԥrdԥn qida maddԥsi kimi istifadԥ etmԥ
qabiliyyԥtinԥ ԥsaslanır. Üzvi maddԥlԥrlԥ kontakta girԥrԥk
mikroorqanizmlԥr onları suya, karbon dioksidԥ vԥ digԥr
maddԥlԥrԥ çevirԥrԥk qismԥn da÷ıdır. Üzvi maddԥlԥrin

426
digԥr hissԥsi biokütlԥnin ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur.
Çirkab sularının biokimyԥvi tԥmizlԥnmԥsinin aerob vԥ
anaerob üsulları mԥlumdur. Aerob biokimyԥvi tԥmizlԥnmԥ
üsulu hԥyat fԥaliyyԥtlԥri üçün sabit oksigen axını vԥ 20–
40°ɋ temperatur rejimi lazım olan aerob
mikroorqanizmlԥrdԥn istifadԥyԥ ԥsaslanır. Bioloji
tԥmizlԥmԥ üsullarının effektiv istifadԥ úԥraiti
mikroorqanizmlԥr vasitԥsilԥ üzvi maddԥlԥrin biokimyԥvi
destruksiyası vԥ minerallaúdırılmasına ԥsaslanır. Mühit
turúulu÷unun biokimyԥvi proseslԥrin baú vermԥsindԥ rolu
çox böyükdür. Bu halda mühitin turúulu÷u pH 6,5–8,5
hԥdlԥrindԥ olmalıdır.
Termiki yandırma. Tԥrkibindԥ mineral vԥ üzvi
elementlԥr saxlayan yüksԥkqatılıqlı çirkli suların lԥ÷v
edilmԥsindԥ termiki yandırma üsulu tԥtbiq olunur. Bu
üsulda çirkli sular yandırma sobasına daxil edilir vԥ 900 –
1000°ɋ temperaturda buxarlandırılır. Üzvi qatıúıqlar
yanaraq tam yanma mԥhsulları – ɋ02, ɇ20, N02 ԥmԥlԥ
gԥtirirlԥr. Xüsusi yanma istiliyi Qyan < 8,4 ɆCoul/kq olan,
sԥnaye çirkli suları maye yanacaq kimi yanırlar. Ԥgԥr
Qyan< 8,4 ɆCoul/kq olarsa yanma istiliyi aúa÷ıdakı
tԥnliyin kömԥyi ilԥ hesablanır:

427
 n
Qyan = 1 / ρ ¦ Ci ⋅ Qyan
i
.............(10.2)
i =1

Burada Ci – çirkli suyun tԥrkibindԥ olan i-ci

i
komponentin qatılı÷ı, mol/dm3 ; Q yan - i-ci komponentin

xüsusi yanma istiliyi, kCoul/mol; ρ - çirkli suyun sıxlı÷ı,

kq/m3 ilԥ.
østehsalat çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsindԥ fiziki-kimyԥvi
üsulların böyük ԥhԥmiyyԥti vardır. Bu üsullar hԥm sԥrbԥst,
hԥm dԥ mexaniki, kimyԥvi vԥ biokimyԥvi üsullarla birlikdԥ
tԥtbiq edilir. Son illԥrdԥ fiziki-kimyԥvi tԥmizlԥmԥ üsulu
geniú tԥtbiq olunma÷a baúlanmıúdır. Çirkab sularının
fiziki-kimyԥvi tԥmizlԥnmԥ üsulunda koaqulyasiya,
flotasiya, adsorbsiya, iondԥyiúmԥ, ekstraksiya,
rektifikasiya, buxarlandırma, distillԥ, ԥks osmos vԥ
ultrafiltrasiya, kristallaúma, desorbsiya vԥ digԥr proseslԥr
tԥtbiq olunur. Fiziki-kimyԥvi emal üsulunda çirkab
sularından incԥ dispers asılqan hissԥciklԥr vԥ hԥll olan
qeyri-üzvi qatıúıqlar kԥnar edilir vԥ üzvi vԥ pis oksidlԥúԥn
maddԥlԥr da÷ıdılır.

10.2.4. Çirkab sularının ion mübadilԥ üsulu ilԥ

tԥmizlԥnmԥsi

428
 øon mübadilԥsi üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥ çirkab sularından
metalların (sink, mis, ɯrom, nikel, qur÷uúun, kadmium vԥ
s.) vԥ hԥmçinin dԥ arsen, fosfor, sianid birlԥúmԥlԥrinin çı-
xarılması mԥqsԥdilԥ tԥtbiq olunur. Bu tԥmizlԥmԥ üsulu
çirkab sularının yüksԥk dԥrԥcԥdԥ tԥmizlԥnmԥsilԥ qiymԥtli
maddԥlԥrin rekuperasiya (texnoloji proseslԥrdԥ sԥrf edil-
miú maddԥlԥrin yenidԥn bԥrpa edilmԥsi vԥ ya tullantıların
sԥnayedԥ istifadԥ edilmԥsi) olunmasına imkan yaradır.
øon mübadilԥsi öz tԥrkibindԥ olan ionları vԥ mԥhlulda
olan digԥr ionları dԥyiúmԥk xassԥsinԥ malik olan bԥrk
faza ilԥ mԥhlul (çirkab suları) arasındakı qarúılıqlı tԥsir
prosesidir. Bԥrk fazanı tԥúkil edԥn maddԥyԥ ionitlԥr
deyilir. Onlar praktiki olaraq suda hԥll olmurlar. øon
mübadilԥsi ekvivalent nisbԥtdԥ baú verir vԥ ԥksԥr
hallarda dönԥn proses olur. øon mübadilԥ reaksiyası
mübadilԥ olunan ionların (A vԥ B) kimyԥvi potensiallarının
müxtԥlifliyi nԥticԥsindԥ baú verir. Bu reaksiyaları ümumi
halda aúa÷ıdakı kimi göstԥrmԥk olar:
RmB + mA = mRA + B..........(10.3)
Reaksiya ion mübadilԥ tarazlı÷ının yaranmasına
qԥdԥr gedir. Tarazlı÷ın yaranma sürԥti daxili vԥ xarici
faktorlardan asılıdır: mԥhlulun hidrodinamiki rejimindԥn,
mübadilԥ olunan ionların qatılı÷ından, ionit dԥnԥlԥrinin

429
quruluúundan, onun ionlar üçün keçiriciliyindԥn. øonitlԥr
üzvi vԥ qeyri-üzvi mԥnúԥli olur. Onlar tԥbii vԥ ya sintetik
maddԥlԥr ola bilԥr. øonitlԥr toz, dԥnԥvԥr, lifli material,
vԥrԥqԥlԥr vԥ lövhԥ halında buraxılırlar. øri dԥnԥvԥr ionitlԥr
böyük laylı filtrlԥrdԥ, tozúԥkilli ionitlԥr isԥ layının
hündürlüyü 3-10 mm olan filtrlԥrdԥ istifadԥ olunur.
øon mübadilԥ üsulu ilԥ çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi
adԥtԥn onların ardıcıl olaraq kationitlԥr vԥ anionitlԥr
(bԥzԥn duz formasında olan ionitlԥrdԥn istifadԥ olunur)
vasitԥsilԥ süzülmԥsi yolu ilԥ hԥyata keçirilir. Çirkab
sularının ion mübadilԥsi ilԥ tԥmizlԥnmԥsinin 3 variantı
mümkündür:
- xüsusi texnoloji proseslԥrdԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn çirkab
sularının tԥmizlԥnmԥsi – yerli (lokal) tԥmizlԥnmԥ;
- çirkab sularının ümumi tԥmizlԥnmԥ üsulu;
- tԥrkibindԥ olan mineral duzların kԥnar edilmԥsi
mԥqsԥdilԥ qabaqcadan kimyԥvi reagentlԥrlԥ zԥrԥrsiz-
lԥúdirilmiú çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi.
ùԥkil 10.7-dԥ turú-qԥlԥvi xassԥli çirkab sularının ion
mübadilԥ üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsinin prinsipial sxemi
göstԥrilmiúdir. øon mübadilԥ üsulu ԥsasԥn ümumi
duzlulu÷u 3 q/l-ԥ qԥdԥr olan çirkab sularının
tԥmizlԥnmԥsindԥ istifadԥ olunur. Suyun tԥrkibindԥ duzun

430
miqdarının artması ionitlԥrin regenerasiyalararası
davamiyyԥt dövrünün azalması vԥ onların regenerasiya-
sına sԥrf olunan kimyԥvi reagentlԥrin artması ilԥ ԥlaqԥdar
olaraq üsulun iqtisadi faydalılı÷ını azaldır. Turúulu-qԥlԥvili
çirkab sularında a÷ır metalların cԥmi qatılı÷ı 0,5-dԥn
1,5 q/l hԥddindԥ dԥyiúir. Bu cür çirkab sularının
tԥmizlԥnmԥsindԥ ionitlԥrin tԥtbiqi çirkab sularının 90-
95%-ԥ qԥdԥr tԥmizlԥnԥrԥk istehsalata qaytarılması vԥ
hԥmçinin dԥ tԥkrar istifadԥ üçün a÷ır metalların
ayrılmasına imkan verir.

431
I 1 3 4 II III
5
6

VII VI
V
IV

ùԥkil 10.7. Yuyucu vԥ çirkab sularının ion mübadilԥsi üsulu

ilԥ tԥmizlԥnmԥsi prosesinin prinsipial sxemi:
1- çirkab sularının toplayıcı-tutumu, 2-nasos, 3-mexaniki
filtr, 4-uducu filtr, 5- kationit filtrlԥri, 6- anionit filtrlԥri; I –
çirkli sular; II – kationitlԥrin regenerasiyası üçün turúu; III –
anionitlԥrin regenerasiyası üçün qԥlԥvi; IV – tԥmizlԥnmiú
su; V – qԥlԥvili tullantı regenerasiyaya; VI – turú tullantılar
regenerasiyaya; VII – úlam.

10.2.5. Çirkli suların bioloji tԥmizlԥnmԥ üsulları

Bioloji tԥmizlԥnmԥ üsulu tԥsԥrrufat–mԥiúԥt vԥ

432
sԥnaye çirkab sularının müxtԥlif hԥll olmuú üzvi vԥ bir sıra
qeyri-üzvi birlԥúmԥlԥrdԥn (hidrogen-sulfid, ammonyak vԥ
s.) tԥmizlԥnmԥsi mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunur. Tԥmizlԥnmԥ
prosesi mikroorqanizmlԥrin hԥyat fԥaliyyԥti prosessindԥ
çirklԥndirici maddԥlԥrlԥ qidalanmasına ԥsaslanır. Çirkab
sularının bioloji tԥmizlԥnmԥsinin aerob vԥ anaerob
üsulları mԥlumdur.
Aerob üsul, hԥyat fԥaliyyԥtlԥri üçün daima oksigen
axını vԥ 20...40°ɋ temperatur hԥddi lazım olan, aerob
mikroorqanizmlԥrin istifadԥ olunmasına ԥsaslanır. Aerob
tԥmizlԥnmԥ üsulunda mikroorqanizmlԥr aktiv lillԥ vԥ ya
bioplyonka ilԥ becԥrilir. Aktiv lil canlı orqanizmlԥrdԥn bԥrk
substratdan (qidaverici vԥ ya qidalandırıcı mühit) ibarԥt
olur. Canlı orqanizmlԥri bakteriyalar, sadԥ qurdlar vԥ
yosunlar tԥmsil edir. Bioplyonka biofiltrin doldurması
üzԥrindԥ inkiúaf edir vԥ 1...3 mm vԥ yuxarı qalınlıqda
selikli örtük úԥklindԥ olur. Bioplyonka bakteriya, sadԥ
göbԥlԥk, acıtma vԥ digԥr orqanizmlԥrdԥn ibarԥt olur.
Aerob tԥmizlԥnmԥ hԥm tԥbii úԥraitdԥ, hԥm dԥ süni
qur÷ularda baú verԥ bilԥr. Tԥbii úԥraitdԥ tԥmizlԥnmԥ
prosesi suvarma, filtrlԥmԥ sahԥlԥrindԥ baú verir. Bioloji
nohurlarda suvarma sahԥsi – bu çirkab sularının
tԥmizlԥnmԥsi vԥ aqrokultura (ԥkinçilik vԥ tarla iúlԥrini

433
yaxúılaúdırmaq üçün görülԥn tԥdbirlԥr) mԥqsԥdlԥri üçün
xüsusi hazırlanmıú sahԥdir. Tԥmizlԥnmԥ prosesi torpaq
mikroflorası, günԥú, hava vԥ bitkilԥrin tԥsiri ilԥ baú verir.
Torpaq suvarma sahԥlԥrindԥ bakteriya, maya, yosun vԥ
sadԥ heyvanlar olur. Çirkab suları ԥsasԥn bakteriyalardan
ibarԥt olur. Qarıúıq biosenozlarda torpa÷ın aktiv layı ilԥ
mikroorqanizmlԥr arasında mürԥkkԥb qarúılıqlı tԥsir
meydana gԥlir ki, bunun da nԥticԥsindԥ çirkab suları
tԥrkiblԥrindԥ olan bakteriyalardan azad olur.
Bioloji nohurlar – bu 3...5 pillԥdԥn ibarԥt nohurlar
kaskadı olub, içԥrisindԥn yavaú sürԥtlԥ bioloji tԥmizlԥnmiú
çirkab suları axır. Belԥ nohurlar çirkab sularının bioloji vԥ
ya digԥr tԥmizlԥmԥ qur÷uları kompleksindԥ qabaqcadan
tԥmizlԥnmԥsi üçün tԥyin edilir. Süni qur÷ularda çirkab
sularının tԥmizlԥnmԥ prosesi aerotenk vԥ biofiltrlԥrdԥ
hԥyata keçirilir. Aerotenklԥr daha geniú tԥtbiq sahԥsi
tapmıúdır.
Biofiltrlԥrdԥ çirkab suları üzԥri nazik bakterial pԥrdԥ
ilԥ örtülmüú iridԥnԥli material tԥbԥqԥ içԥrisindԥn buraxılır.
Bu bakterial pԥrdԥ hesabına bioloji oksidlԥúmԥ prosesi
intensivlԥúir. Bioloji gölmԥçԥlԥrdԥ çirkab sularının
tԥmizlԥnmԥsi prosesindԥ su hövzԥsindԥ yaúayan bütün
orqanizmlԥr iútirak edirlԥr.

434
 Aerotenklԥr – mԥcburi aerasiya üçün quruluúlarla
tԥchiz edilmiú, açıq hovuz úԥklindԥ dԥmir-betondan
hazırlanmıú çox böyük rezervuarlardır. Aerotenklԥrin
dԥrinliyi 2...5 m olur. Burada bakteriya vԥ mikroskopik
heyvanlardan ԥmԥlԥ gԥlԥn aktiv lil tԥmizlԥmԥ baúlan÷ıcı
olur. Bütün bu canlı orqanizmlԥr aerotenklԥrdԥ qız÷ın
surԥtdԥ inkiúaf edir ki, buna da çirkab suyunun tԥrkibindԥ
olan üzvi maddԥlԥr vԥ qur÷uya verilԥn hava axını
vasitԥsilԥ daxil olan oksigen artıqlı÷ı imkan yaradır.
Bakteriyalar topa-topa bitiúԥrԥk üzvi çirklԥndiricilԥri
minerallaúdıran fermentlԥr ifraz edirlԥr. Lopa-lopa lil tez
çökԥrԥk tԥmizlԥnmiú sudan ayrılır. ønfuzoriya (ancaq
mikroskopla görünԥ bilԥn birhüceyrԥli orqanizm),
qamçılılar (telúԥkilli ayaqları olan ibtidai heyvanlar),
amöblԥr (mikroskopla görünԥn birhüceyrԥli orqanizm),
rotatorilԥr (yemi a÷zının yanındakı kirpiklԥr vasitԥsilԥ
tutan mikroskopik orqanizmlԥr) vԥ digԥr xırda heyvanlar,
bakteriyaları yeyԥrԥk lilin bakterial kütlԥsini cavanlaúdırır.
Çirkab sularının anaerob üsulla tԥmizlԥnmԥ prosesi
hava daxil olmadan baú verir. Bu üsul ԥsasԥn çirkab
sularının mexaniki, fiziki-kimyԥvi vԥ bioloji üsulla
tԥmizlԥnmԥsi zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn bԥrk çöküntülԥrin
zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunur. Bu bԥrk

435
çöküntülԥr anaerob bakteriyalar vasitԥsilԥ metantenk
adlanan xüsusi hermetik rezervuarlarda qıcqırdılır. Son
mԥhsuldan asılı olaraq spirtԥ, süd turúusuna, metana vԥ
s. qıcqırma növlԥri olur. Çirkab suların tԥmizlԥnmԥsi
zamanı ayrılan çöküntülԥrin qıcqırdılması üçün metana
qıcqırma prosesindԥn istifadԥ olunur.
Çirkab sular bioloji tԥmizlԥnmԥdԥn ԥvvԥl mexaniki
tԥmizlԥnmԥyԥ, sonra isԥ xԥstԥlik törԥdԥn bakteriyalardan
azad olmaq üçün maye xlor vԥ ya xlorlu ԥhԥng ilԥ kimyԥvi
tԥmizlԥnmԥyԥ düçar edilir.
Dezinfeksiya (xüsusi dԥrmanlar vasitԥsilԥ yoluxucu
mikrobların mԥhv edilmԥsi vԥ ya zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi)
mԥqsԥdilԥ hԥmçinin dԥ digԥr fiziki-kimyԥvi üsullardan
(ultrasԥs, elektroliz, ozonlaúdırma vԥ sairԥ) istifadԥ edilır.
Komunal-mԥiúԥt çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsindԥ bioloji
üsulun böyük ԥhԥmiyyԥti vardır. Bu üsul hԥm dԥ neft
emalı müԥssisԥlԥrinin, sellüloza-ka÷ız sԥnayesinin, süni
lif istehsalı prosesi tullantılarının tԥmizlԥnmԥsindԥ istifadԥ
edilir.
Çirkli suların üzvi maddԥlԥrdԥn bioloji tԥmizlԥnmԥ
üsulunun ԥsasını 3 qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olan proseslԥr tԥúkil
edir: mikroorqanizmlԥr hüceyrԥsinin protoplazmasının
sintezi, üzvi çirklԥndiricilԥrin oksidlԥúmԥsi vԥ hüceyrԥ

436
metobolizmi mԥhsullarının oksidlԥúdirilmԥsi. Belԥ
proseslԥrin aparılması üçün fermentlԥrin iútirakı tԥlԥb
olunur. Bu halda üzvi maddԥlԥrin tԥrkibindԥ olan
karbonun ɋ02 –yԥ, hidrogenin isԥ ɇ20 – yԥ qԥdԥr aerob
oksidlԥúmԥsi prosesinin baú vermԥsi oksigenin sԥrf
olunması, daha do÷rusu oksigenԥ bioloji tԥlԥbatla
xarakterizԥ olunur. Çirkli su axınındakı qatıúıqların
parçalanma dԥrinliyinin xarakteristikası biokimyԥvi
göstԥrici olur ki, bu da oksigenԥ bioloji tԥlabatın (OBT)
oksigenԥ kimyԥvi tԥlabata (OKT) nisbԥti ilԥ müԥyyԥn
edilir. OBT – dan fԥrqli olaraq OKT dedikdԥ nԥzԥri olaraq
üzvi maddԥlԥrin tamamilԥ ɋ02, ɇ20 -ya, hԥmçinin dԥ ԥgԥr
çirkli suların tԥrkibindԥ azot vԥ kükürd varsa, ammonium
vԥ sulfat turúusuna çevrilmԥsi üçün nԥzԥri lazım olan
oksigenin miqdarı baúa düúülür. Maddԥ molekulu
tԥrkibindԥ olan molekulyar oksigen bu maddԥlԥrin
oksidlԥúmԥsinԥ sԥrf olunur. Eyni tԥmizlԥnmԥ
effektivliyindԥ üzvi maddԥlԥrin biokimyԥvi oksidlԥúmԥsi
kimyԥvi oksidlԥúmԥyԥ nԥzԥrԥn daha az oksigen tԥlԥb
edir. Bioloji filtrlԥrdԥ çirkli sular bioloji aktiv kütlԥ ԥmԥlԥ
gԥtirԥn aktiv lil vԥ ya bioplyonka mikroorqanizmlԥri ilԥ
tԥmizlԥnir. Qur÷unun çirkli suyun vahid hԥcminԥ görԥ
mԥhsuldarlı÷ı vԥ artıq lilin miqdarı lilin oksidlԥúdiricilik

437
gücünԥ (r) vԥ artımına görԥ qiymԥtlԥndirilir. Lilin
oksidlԥúdiricilik (r) gücü aúa÷ıdakı tԥnlik üzrԥ hesablanır:
r = (OBTilk − OBTt )V / Va = ΔOBT / τ .......(10.4)
Burada ΔOBT = OBTilk − OBTt – ilkin vԥ tԥmizlԥnmiú

suyun oksigenԥ bioloji tԥlabatları arasındakı fԥrq, qr

02/m3; V – çirkli su sԥrfi, m3/saat; Va – aerotenkin iúçi
hԥcmi, m3; τ = Va/V – aerasiya vaxtı, saat.
Bakteriyaların qarúılıqlı ԥlaqԥsinin mürԥkkԥb
xarakterinԥ görԥ lilin artımı (Ar) tԥxmini yaxınlaúma
asılılı÷ı ilԥ müԥyyԥn edilir:

Ar = CH + K3 ⋅ Δm vԥ ya ......(10.5)
Burada ɋɧ – aerotenkԥ daxil olan çirkab suları
tԥrkibindԥ olan asılqan hissԥciklԥrin qatılı÷ı, q/m3; Ʉɷ –

iqtisadi ԥmsal; Δm vι ΔS - aerotenklԥrdԥn kԥnar

edilmiú üzvi qatıúıqların müvafiq olaraq kütlԥ vԥ OBT
vahidi ilԥ miqdarı, q/m3 vԥ qr OBT/m3; ɍ – lilin xüsusi
artımı, q/q OBT.
OBT 20 mq 02 /dm3-dԥn az oldu÷u halda çirkli suların
tԥmizlԥnmԥsi tam, OBT 20 mq 02 /dm3-dԥn çox oldu÷u
halda isԥ tԥmizlԥnmԥ natamam hesab olunur.
Anaerob tԥmizlԥnmԥ sxemlԥri qatılı÷ı 6–20 q/dm3
olan çirkab suların tԥmizlԥnmԥsindԥ, 30 q/dm3 qatılıqlı
438
mineral duzların qatılaúdırılmasında vԥ artıq lil vԥ
çöküntülԥrin qıcqırdılmasında istifadԥ olunur. ùԥkil 10.8–
dԥ çirkab sularının anaerob sxem üzrԥ tԥmizlԥnmԥ
prosesinin kombinԥ olunmuú texnoloji sxemi
göstԥrilmiúdir. Bu sxem üzrԥ çirkab sular 1 aralıq aparatı
keçԥrԥk 2 anaerob reduksiyaediciyԥ daxil olur. Burada
çirkli sular anaerob lillԥ qarúılıqlı tԥsirdԥ olur. Sonra
qarıúıq 4 nasosu vasitԥsilԥ 5 flotatoruna verilir, buradan
da lilli su mԥiúԥt tullantı suları ilԥ birlikdԥ 6 aerotenkinԥ,
köpüklü mԥhsullar isԥ stabillԥúdirilmԥk üçün 3
metantenkinԥ daxil edilir. 6 aerotenkindԥn çıxan qarıúıq 7
nasosu vasitԥsilԥ 8 flotatoruna verilir. 8 flotatorundan
çıxan aerob aktiv lil yenidԥn prosesԥ qaytarılır. Lilin bir
hissԥsi 6 aerotenkinԥ, artıq qalan hissԥsi isԥ 3
metantenkinԥ qaytarılır. Bioloji tԥmizlԥnmiú su 9 vԥ 10
filtrlԥrindԥ tamamilԥ tԥmizlԥnir, bundan sonra 12 su
hovuzuna axıdılır vԥ ya nasos vasitԥsilԥ tԥkrar istifadԥyԥ
verilir. Bioloji üsullarla tԥmizlԥnmiú çirkli sular aúa÷ıdakı
tԥlԥblԥrԥ cavab vermԥlidir:
1. Çirkli suların tԥrkibindԥ olan üzvi maddԥlԥr biokimyԥvi
oksidlԥúmԥ xassԥsinԥ malik olmalıdırlar;
2. OBT ilԥ göstԥrilԥn çirkli suların qatılı÷ı biofiltrlԥrlԥ
tԥmizlԥmԥ zamanı 500 mq/dm3 – dԥn vԥ aerotenk-

439
qarıúdırıcılarda tԥmizlԥmԥ zamanı isԥ 1000 mq/dm3 –
dan artıq olmamalıdır.
3. Zԥhԥrli üzvi vԥ qeyri-üzvi maddԥlԥrin qatılıq hԥdlԥri
bakteriyaların hԥyat fԥaliyyԥtlԥrini dayandıra bilԥn qatılıq
hԥddindԥn yuksԥk olmamalıdır.
4. Mexaniki qatıúıqların miqdarı 150 mq/dm3 hԥddindԥn
artıq olmamalıdır.
5. Mühitin hidrogen potensialı ɪɇ 6,5–8,5 hԥddindԥ
olmalıdır.
6. Çirkli suların tԥrkibindԥ biogen elementlԥr olmalıdır.
7. Hԥll olmuú duzların ümumi miqdarı 10 q/dm3 – dԥn
artıq olmamalıdır.
8. Çirkli suların tԥrkibindԥ üzԥn qԥtran vԥ ya÷
olmamalıdır.
9. Çirkli suların temperaturu 6–350–dԥn 50–60°ɋ
hԥddindԥ olmalıdır.
Göstԥrilԥn tenologiyadan istifadԥ etmԥklԥ
mütԥxԥssislԥr tԥrԥfindԥn mԥhsuldarlı÷ı 10 min. m3/gün
olan çirkli suların bioloji tԥmizlԥnmԥsinin nümunԥvi
stansiyası iúlԥnib hazırlanmıúdır. Belԥ qur÷u 11000 ɦ2
sahԥni ԥhatԥ edir. Bu halda çirkli sular kolon tipli
aerotenklԥrdԥ tԥmizlԥnir vԥ sonra da qum filtrlԥrindԥ su-
hava axını altında yuyulmaqla son tԥmizlԥnmԥ

440
mԥrhԥlԥsini keçir. Artıq lil ilԥ bԥrkimiú xam çöküntü
qarıúı÷ının reagentli kondisiyalaúdırılması vԥ susuzlaú-
dırılması prosesi FPAKM-25H markalı filtr-preslԥrdԥ
aparılır. Belԥ filtr-preslԥrin quru mԥhsula görԥ
mԥhsuldarlı÷ı 15 kq/m2⋅saat vԥ susuzlaúdırılmıú çöküntü-
nün nԥmliyi 60% olur. Çöküntülԥrin susuzlaúdırılmasının
ehtiyat avadanlı÷ı vintli sentrifuqa (qarıúıq maddԥlԥri
(mayelԥri) mԥrkԥzdԥnqaçan qüvvԥ vasitԥsilԥ tԥrkib
hissԥlԥrinԥ ayıran cihaz) ola bilԥr.

441
 V
VI

I 1 6
2 3
5

II
III IV

9 10 11
7
8
12

VII

Sԥkil 10.8. Sԥnaye çirkab sularının kombinԥ olunmuú

üsulla tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi.
Aparatlar: 1 – aralıq aparat; 2 - anaerob reduksiyaedici
aparat; 3 – metantenk; 4,7,11– nasoslar; 5,8 –
flotatorlar; 6 – aerotenk; 9,10 – filtrlԥr; Axınlar: I – çirkli
sular; II – susuzlaúdırılmaya göndԥrilԥn çöküntülԥr; III –
artıq lil; IV – qayıdan lil; V –tԥsԥrrufat - mԥiúԥt çirkab
suları; VI – köpük mԥhsulları; VII – tԥkrar istifadԥyԥ
gedԥn su.

442
 Kimya vԥ neft-kimyaistehsal sahԥlԥrinin iúlԥnmiú çirkli
suları birbaúa bioloji tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilԥ bilmir, çünki
onların tԥrkibindԥ bioloji tԥmizlԥnmԥ qur÷ularında
iúlԥnilԥn ³aktiv lil´in tԥrkibindԥ olan mikroorqanizmlԥrԥ
toksiki tԥsir göstԥrԥn vԥ ya bu mikroorqanizmlԥrin
fermentlԥrinin tԥsirinԥ davamlı olan komponentlԥr olur.
Bu cür tullantı suları qabaqcadan biokimyԥvi davamlı vԥ
toksiki maddԥlԥrdԥn azad olmaq üçün emal olunur vԥ
sonra ümumi bioloji tԥmizlԥnmԥ sisteminԥ göndԥrilir.
Ԥgԥr bu cür sԥnaye sularının fiziki-kimyԥvi üsullarla
tԥmizlԥnmԥsi onların istifadԥsi üçün lazım olan tԥmizlik
dԥrԥcԥsini tԥmin edirsԥ, o halda onların bioloji
tԥmizlԥnmԥsinԥ ehtiyac qalmır. Tԥcrübԥ göstԥrmiúdir ki,
ԥgԥr sԥnaye tullantı sularının tԥrkibindԥ qiymԥtli
komponentlԥr olarsa, onların yenidԥn istehsala
qaytarılması vԥ tԥkrar ԥmtԥԥ mԥhsulu kimi utilizԥ
olunması üçün sԥnaye çirkab sularının yerli tԥmizlԥnmԥ
üsullarından istifadԥ olunması mԥqsԥdԥüy÷undur. Yerli
tԥmizlԥmԥ qur÷ularının ԥsasını azeotrop qovma, buxar
sirkulyasiyası, ekstraksiya, adsorbsiya vԥ ya ion
mübadilԥ, flotasiya vԥ hԥmçinin hԥll olmuú maddԥlԥrin
müxtԥlif kimyԥvi parçalanma proseslԥri tԥúkil edir. Lakin

440
adsorbsiya qur÷uları bir qayda olaraq suların üzvi
çirklԥndiricilԥrdԥn daha dԥrin tԥmizlԥnmԥsini tԥmin edir.

10.2.6. Sԥnaye tullantı sularının adsorbsiya üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi
Sԥnaye tullantı sularının duzsuzlaúdırılması vԥ
adsorbsiya-iondԥyiúmԥ yolu ilԥ tԥmizlԥnmԥ texnologiyası
iúlԥnmiú reagentlԥrin tam utilizasiyasını nԥzԥrdԥ tutur vԥ
praktiki olaraq tullantısız baúa gԥlir. Belԥ texnoloji sxem
üzrԥ çirkli suların emal proseslԥri aúa÷ıdakı mԥrhԥlԥlԥrlԥ
aparılır (ùԥkil 10.9.)

Aktiv kömürün
 regenerasiyası


 Tullantı
Mexaniki Bioloji Adsorbsiyalı tam
suları
 tԥmizlԥmԥ tԥmizlԥmԥ tԥmizlԥmԥ



 Tԥmizlԥnmiú su Suyun duz tԥrki-
 binin ion mübadilԥ Filtrli tԥmizlԥmԥ
üsulu ilԥ tԥmiz-
 lԥnmԥsi 



 øonitin
regenerasiyası Kübrԥlԥr


ùԥkil 10.9. Suyun emal proseslԥri.

441
 
Bioloji tԥmizlԥnmiú tullantı sularının adsorbsiyalı tam
tԥmizlԥnmԥ prosesi suyun oksigenԥ olan kimyԥvi
3
tԥlԥbatının 8-16 q/m ԥ qԥdԥr azaldılmasını tԥmin edԥn
psevdoqaynar aktiv kömür laylı aparatlarda hԥyata
keçirilir. Tԥmizlԥnmiú sudan aktiv kömür tozlarının vԥ
digԥr asılı maddԥlԥrin ayrılması üçün çökdürmԥ vԥ
filtrlԥmԥ üsullarından istifadԥ olunur. Tԥmizlԥnmiú sudan
codluq yaradan kationların ayrılması, qԥlԥvi metal vԥ
ammonium ionlarının azaldılması üçün H+ kationlaúdırma,
deqazsızlaúdırma kalonlarında H+kationlaúdırılmıú suyun
tԥrkibindԥn CO2-nin üfürülüb tԥmizlԥnmԥsi, sulfat, fosfat
anionlarının ayrılması, xloridlԥrin miqdarının azaldılması
vԥ H+ kationlaúdırılmıú suyun neytrallaúdırılması üçün
suyun OH –N[V\[YNúdırılması prosesi dԥ aparılır. 
Bioloji tԥmizlԥnmiú tullantı sularından bԥslԥyici suyun
hazırlanması prosesinin tullantısız yerinԥ yetirilmԥsi aktiv
kömürün çox dԥfԥli termiki regenerasiyası vԥ ionmübadilԥ
ionitlԥrinin regenerasiyası üçün adԥtԥn istifadԥ olunan
duru sulfat turúusu vԥ qԥlԥvi mԥhlulları ԥvԥzinԥ qatı nitrat
turúusu vԥ ammonyakdan istifadԥ etmԥklԥ hԥyata
keçirilir. Belԥ texnologiya iúlԥnmiú regenerasiya
mԥhlullarından maye gübrԥ kimi istifadԥ olunmasına

442
imkan yaradır ki, onlardan da tԥrkibindԥ kalsium,
maqnezium nitratları, ammonium-sulfat, natrium-nitrat vԥ
ammonium-xlorid olan dԥnԥvԥr qarıúıq azot gübrԥlԥrinin
istehsalı mümkündür.
Tullantı sularının adsorbsiya üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi
prosesinin texnoloji sxemi úԥkil 10.10-dԥ verilmiúdir.
Bioloji tԥmizlԥnmiú vԥ zԥif minerallıqlı sԥnaye tullantı
suları qarıúı÷ından ibarԥt olan çirkli tullantı suları 1
qԥbuledici çԥnԥ daxil olur. Çԥndԥn 2 nasosu vasitԥsilԥ
çirklԥnmiú tullantı suları 3 adsorbsiya aparatının
aúa÷ısına verilir vԥ tor blokunun kömԥyilԥ kalonun kԥsiyi
boyunca bԥrabԥr miqdarda paylaúdırılaraq aktiv kömür
layının içԥrisindԥn keçir vԥ onu psevdoqaynar halda
saxlayır. Qur÷uda adsorbent kimi hissԥciklԥrinin ölçüsü
0,2-1,0 mm vԥ xüsusi effektiv sԥthi 800m2/q-a qԥdԥr olan
antrasitdԥn istifadԥ olunur.
Adsorbent hissԥciklԥrinin çԥkilmԥsi üçün lazım olan
çıxan maye axınlarının hԥrԥkԥt sürԥti 13-15 m3 /saat
hԥddindԥ olur ki,ObQNQVNZRa_V  metrԥ bԥrabԥr olan
adsorbsiya aparatında 120-135 m3/saat suyun
tԥmizlԥnmԥsinԥ imkan verir. Tԥmizlԥnmiú su aparatın
yuxarı hissԥsindԥn su toplayıcı qur÷unun kömԥyi ilԥ xaric
edilir. Aktiv antrasit regenerasiya qur÷usundan 16

443
vakuum–nԥql sisteminin kömԥyi ilԥ hԥr bir adsorbsiya
kalonunda qurulmuú 14 bunkerinԥ verilir vԥ oradan da
bԥslԥyici vasitԥsilԥ aparata yuxarıdan dozalarla verilir.
Adsorberԥ yuxarı bunkerdԥn daxil olan tԥzԥ antrasitin
miqdarına ekvivalent olaraq aparatın dib hissԥsindԥn
suspenziya kütlԥsinin 30-40%-i qԥdԥr iúlԥnmiú aktiv
antrasit fasilԥsiz olaraq 5 erlifti vasitԥsilԥ xaric edilir.
Bununla da kalondan keçԥn adsorbentin fasilԥsiz ԥks
axınlı hԥrԥkԥti tԥmin olunur. Aparatdan çıxan su özü ilԥ
aktiv kömür tozlarını da aparır (kalona verilԥn adsorbent
dozasının 2-3%-i qԥdԥr). Odur ki, adsorbsiya aparatından
çıxan su 6 çökdürücüsünԥ verilir. Burada ölçüsü 50 mkm-
dԥn böyük olan hissԥciklԥr çökdürülür, sonra
durulaúdırılmıú su 8 qԥbuledici çԥndԥ toplanır vԥ oradan
da nasos vasitԥsilԥ götürülԥrԥk antrasit (1-3 mm) vԥ
kvars qumu (0,8-1,2 mm) ilԥ yüklԥnmiú 9 çoxlaylı basqı
filtrinԥ verilir. Burada alınan vԥ tԥrkibindԥ 5-8 q/m3-dԥn az
asılı hissԥciklԥr olan filtrat ionmübadilԥ duzsuzlaúdırıcı
qur÷uya göndԥrilir. øúlԥnmiú aktiv antrasit isԥ 4
adsorberindԥn 5 erlifti ilԥ götürülԥrԥk 17 lentúԥklli vakuum
transportyoruna verilir. Burada antrasit sudan ayrılır 20-
25% nԥmliyԥ qԥdԥr), sonra isԥ 10 reversiv (hԥrlԥnmԥ vԥ
ya hԥrԥkԥt istiqamԥti dԥyiúdirilԥ bilԥn) transportyorunun

444
vԥ 19 bԥslԥyici úneklԥrin kömԥyi ilԥ termiki regenerasiya
sobasına göndԥrilir. øúlԥnmiú kömürün regenerasiyası
%C aRZ]R_Nab_QN QVNZRa_V ! Z \YN[ biri iúçi, digԥri
dԥ rezervdԥ olan]`RcQ\^Nf[N_laylı sobalarda aparılır.
12 11
VI

13 14
III
15
10 8 6 5
VII

VII
4V
1 3 2 1
7 I
II
9

ùԥkil 10.10. Çirkli suların adsorbsiya üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥ

prosesinin texnoloji sxemi.
1 – qԥbuledici rezervuar; 2,7,9 –nasoslar; 3 – adsorber; 4 – erlift;
5 – çökdürücü; 6 – úԥffaflaúdırılmıú su rezervuarı; 8 – çoxlaylı
basqı filtr; 10 – yuyulmuú su rezervuarı; 11 – aktiv kömürü
yüklԥyԥn bunker; 12 -13 – filtr; 14 – reversiv transportyor; 15 –
qidalandırıcı únek; I – çirkli su; II – çöküntü yandırılmaya; III –
yuyulmuú su; IV – tԥmizlԥnmiú su; V – aktiv kömürün vakuum
nԥql xԥtti; VI – vakuum nasosa gedԥn hava borusu;VII –
regenerasiyaya gedԥn kömür.


445
 10.2.7. Xlor üzvi maddԥlԥr istehsal edԥn
müԥssisԥlԥrdԥ yaranan çirkab suların adsorbsiya
üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥ qur÷usunun texnoloji sxemi

Ԥn çox karbohidrogenlԥrin xlor törԥmԥlԥri vԥ xlor üzvi

turúularla çirklԥnԥn sԥnaye çirkab sularının adsorbsiya
yolu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi tipik fiziki-
kimyԥvi tԥmizlԥmԥ sxemlԥrindԥn hesab olunur vԥ bu
halda müԥssisԥnin axıntı çirkab sularını úԥhԥr bioloji
tԥmizlԥmԥ sistemlԥrinԥ göndԥrmԥk lazım gԥlmir.
Xlor üzvi istehsal proseslԥrindԥ yaranan ümumzavod
çirkab suları qarıúı÷ının tԥrkibindԥ çoxlu miqdarda
xammal, aralıq, yan vԥ hazır mԥhsullar da olur. Bu
birlԥúmԥlԥrin ancaq bir hissԥsini çirkab sularının
tԥrkibindԥ müԥyyԥn etmԥk olur. Çirkab sularının üzvi
çirklԥnmԥsinin ümumi qatılı÷ı oksigenԥ olan kimyԥvi
tԥlԥbat (ɈɄɌ) ilԥ qiymԥtlԥndirilir. Kompleks xlor üzvi
maddԥlԥr istehsal edԥn müԥssisԥlԥrdԥ çirkab suları
tԥrkibindԥ neytral, zԥif-turú vԥ güclü turúu çirklԥnmԥlԥrinin
nisbԥti tԥqribԥn 23,3 : 51,7 : 25,0 kimi olur. Belԥliklԥ, xlor
üzvi sintez müԥssisԥlԥrindԥ yaranan çirkab sularının
tԥrkibindԥ 77%-ԥ qԥdԥr hԥll olmuú üzvi maddԥlԥr turú
xassԥ daúıyır vԥ bu maddԥlԥrin dԥ üçdԥ iki hissԥsi çox

446
zԥif turúulardan ibarԥt olur. Ona görԥ dԥ bu maddԥlԥrin
turú mühitdԥn adsorbsiya olunaraq ayrılması ԥn effektiv
üsullardan hesab olunur vԥ bu úԥraitdԥ sԥrf olunan aktiv
kömürün miqdarı neytral çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi
zamanı sԥrf olunan aktiv kömürün miqdarından az olur.
Kompleks istehsal müԥssisԥlԥrindԥ çirkab sularının
tԥrkibi vԥ ümumi çirklԥnmԥ qatılı÷ı xeyli dԥrԥcԥdԥ
dԥyiúdiyindԥn çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ sxemi dԥ
çirkab sularının tԥrkibindԥ olan üzvi maddԥlԥrin qatılı÷ının
dԥyiúmԥsinԥ uy÷un olaraq aktiv kömürün dԥ xüsusi
sԥrfinin asanlıqla dԥyiúmԥsinԥ imkan yaratmalıdır. Bu
halda aktiv kömürün xüsusi sԥrfi suyun tԥrkibindԥ olan
çiklԥndiricilԥrin udulması üçün lazım olan adsorbentin
ɈɄɌ vahidindԥ (q Ɉ2/m3) miqdarı ilԥ qiymԥtlԥndirildikdԥ
mԥqsԥdԥuy÷un hesab olunur. Mԥsԥlԥn, 1 qr ɈɄɌ-ɚ
uy÷un aktiv kömürün qramlarla miqdarı.
Xlor üzvi sintez müԥssisԥlԥrindԥ çirkab sularının
tԥrkibindԥ olan çirklԥndiricilԥrin qatılı÷ı 3 dԥfԥyԥ qԥdԥr
dԥyiúdikdԥ aktiv kömürün xüsusi sԥrfi 5,5 ÷ 7,5 ɤq /ɤq
ɈɄɌ hԥddindԥ dԥyiúir. ɈɄɌ – suyun tԥrkibindԥ olan bütün
reduksiyaedicilԥrin oksidlԥúdirilmԥsi üçün sԥrf olunan
oksidlԥúdiricinin ekvivalent miqdarına uy÷un olan

447
oksigenin miqdarıdır. Yԥni 1 mq maddԥyԥ sԥrf olunan
oksigenin milliqramlarla miqdarıdır.
Xlor üzvi maddԥlԥr istehsal edԥn müԥssisԥlԥrdԥ
yaranan çirkab suların adsorbsiya üsulu ilԥ tԥmiz-
lԥnmԥsinin texnoloji sxemi úԥkil 10.11-dԥ verilmiúdir.
Çirkab suyu ԥvvԥlcԥ içԥrisindԥ olan qiymԥtli
mԥhsullardan tԥmizlԥndikdԥn sonra kollektorda toplanır.
Belԥ qarıúıq hԥmiúԥ turú reaksiya verir, lakin güclü
turúuların qatılı÷ı çox geniú intervalda dԥyiúԥ bilԥr.
Kollektordan çirkab su qarıúı÷ı 1 çökdürücüsünԥ
göndԥrilir. Burada çirkab suyunun tԥrkibindԥ olan kobud
hissԥciklԥr ayrılır. Sonra çirkab suları 2 aralıq tutumuna
daxil olur, oradan 3 nasosu vasitԥsilԥ 4 filtrinԥ göndԥrilir.
Buradan çıxan filtrat 5 tutumunda toplanır ki, oradan da 6
nasosu vasitԥsilԥ aktiv kömürlԥ doldurulmuú bir neçԥ
kalon blokundan ibarԥt olan 7 aktiv kömürlԥ adsorbsiya
aparatına göndԥrilir. Adsorbsiya üsulu ilԥ tԥmizlԥnmiú
çirkli su 8 qarıúdırıcı-neytrallaúdırıcıya verilir ki, buraya da
ԥhԥng südü çԥnindԥn müԥyyԥn dozalarla mԥhlul verilir.
8 qarıúdırıcı neytralizatorunda tԥmizlԥnmiú vԥ
neytrallaúdırılmıú çirkab suyu 10 çökdürücüsündԥ
çıkdürülür. Suyun bir hissԥsi tԥmizlԥnmiú su kollektoruna
verilir, yerdԥ qalan su 11 qum filtrindԥ filtrlԥndikdԥn sonra

448
12 tutumuna daxil olur, oradan da 13 vԥ 16 nasosu
vasitԥsilԥ kömürü yumúaltmaq üçün 7 adsorberinԥ vԥ
qum filtrini yumaq üçün 11 qum filtrinԥ göndԥrilir.
Belԥ sxem üzrԥ iúlԥyԥn qur÷ularda turúuya davamlı
nasoslar vԥ boru kԥmԥrlԥri istifadԥ olunur. Adsorbsiya
aparatı poladdan hazırlanır. øçԥrisi isԥ turúuya dvamlı
kԥrpiclԥ hörülür ki, bu da turúu koroziyasının qarúısını
alır. Çirkab sularının neytrallaúdırıcı qur÷uya qԥdԥr olan
bütün tutumları da turúuyadavamlı material ilԥ örtülür. Bu
sxemdԥ adsorbsiya qovúa÷ı ԥsas hesab olunr. Bԥzԥn bu
adsorbsiya sistemi bir neçԥ ardıcıl birlԥúdirilmiú nisbԥtԥn
qısa kalonlar blokundan ibarԥt olur. Bu kalonlar sıx
dԥnԥvԥr xırdalanmıú aktiv kümür ilԥ doldurulur. Bu halda
dԥnԥciklԥri ≥ 0,5 mm olan aktiv antrasit fraksiyası, ȺQ-3
vԥ ɄȺD tipli aktiv kömür dԥ istifadԥ edilԥ bilԥr. Adsorber-
lԥr blokundan istifadԥ etmԥklԥ prosesin fasilԥsizliyi ԥldԥ
olunur. Bu üsulun üstün cԥhԥti ondan ibarԥtdir ki, prosesi
yüksԥk filtrlԥmԥ sürԥti ilԥ aparmaq mümkün olur. Ԥgԥr
çirkab suyunun tԥrkibindԥ xlor üzvi birlԥúmԥlԥrin miqdarı
çox olarsa, onda adsorbsiya olunmuú çirklԥndiricilԥrin
aktiv kömür üzԥrindԥn regenerasiyası üçün xüsusi termiki
rejim seçilir. Bu halda regenerasiyanı 8000ɋ-dԥn yüksԥk
temperaturda aparmaq lazımdır ki, xlor üzvi birlԥúmԥlԥr

449
tamamilԥ oksidlԥúsin vԥ destruksiya ԥldԥ olunsun. Digԥr
tԥrԥfdԥn xlor üzvi birlԥúmԥlԥrin parçalanması hesabına
sobadan çıxan qazların tԥrkibindԥ hidrogenxloridin
miqdarı da artıq olur. Bu halda çıxan qazların da xüsusi
olaraq hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi dԥ lazım gԥlir.
Kimya müԥssisԥlԥrindԥ tԥrkibindԥ sulfolaúmıú
birlԥúmԥlԥr olan çirkab suların tԥmizlԥnmԥsindԥn sonra
kömürün termiki regenerasiyası zamanı çıxan qazların
tԥrkibindԥ nԥzԥrԥ çarpacaq dԥrԥcԥdԥ SO2 dԥ olur. Bu
halda qur÷udan tüstü qazlarını yüksԥk temperaturla
çıxarmaq lazımdır ki, turúu koroziyasına sԥbԥb olan
suyun kondenslԥúmԥsi prosesi baú vermԥsin.
HCI vԥ SO2 –nin atmosferԥ atılmasının qarúısını
almaq üçün regenerasiya qur÷ularından çıxan qazları
suvarmalı skrubberlԥrdԥ turúudan yumaq lazım gԥlir.
Tԥbiidir ki, bu da qur÷unun hԥm mürԥkkԥblԥúmԥsinԥ,
hԥm dԥ bahalaúmasına sԥbԥb olur. Buna görԥ dԥ çirkab
sularından xlor üzvi birlԥúmԥlԥrin ayrılması üçün lokal
qur÷ulardan istifadԥ olunmasına ciddi stimul yaranır.

450
 III
14
V VI

9
7
15 4

1
IV
5
11
2
6
8 10
I 3 12
13 II

II

ùԥkil 10.11. Xlor üzvi mԥhsulların istehsalı prosesindԥ

yaranan çirkli suların adsorbsiya üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi-
nin texnoloji sxemi.
1,10 – çökdürücülԥr; 2,5,12 – aralıq tutumları; 3,6,13,16
– nasoslar; 4,11 – qum filtrlԥri; 7 – adsorber; 8 –
qarıúdırıcı neytralizator; 9 - ԥhԥng südü dozatoru; 14 –
vibrosito; 15 – kömürdԥn ayrılan su tutumu; I – çirkli su;
II – úlam; III – aktiv kömür; IV – tԥmiz su; V-
regenerasiyaya gedԥn kömür; VI - ԥhԥng südü.

451
 10.2.8. Neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú suların
tԥmizlԥnmԥ texnologiyası
Hal-hazırda dünyada su nԥqliyyatı ilԥ 3 milyard ton
neft vԥ neft mԥhsulları daúınır. Bu halda 40-60% neft
mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú ballast suları ԥmԥlԥ gԥlir.
Tankerlԥrin ballast suları dԥnizԥ atılmazdan ԥvvԥl tԥmiz-
lԥnmԥsinԥ baxmayaraq yenԥ dԥ neft çirklԥndiricilԥrinin
xeyli hissԥsi dԥniz vԥ okeanlara düúür, amma su hövzԥ-
lԥinin öz-özünü tԥmizlԥmԥ xassԥlԥri onların neytrallaú-
dırılması üçün kifayԥt etmir.
Müasir dövrdԥ úirin çirkab sularına malik olan
müԥssisԥlԥrdԥn fԥrqli olaraq dԥniz çirkab suları tԥkrar
istifadԥ oluna bilmir. Neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú ballast
sularının tԥmizlԥnmԥsi mövcud olan tԥsnifata uy÷un
olaraq mexaniki, fiziki-kimyԥvi, kimyԥvi vԥ bioloji üsullarla
aparılır.
Açıq su hövzԥlԥrinԥ atılan suların tԥrkibindԥ karbohid-
rogenlԥrin miqdarı sanitar normalara görԥ 5⋅10-5q/litr-
dԥn artıq olmamalıdır. Neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú
ballast sularının tԥmizlԥnmԥsi qur÷usunun texnoloji sxemi
úԥkil 10.12.-dԥ verilmiúdir.
Neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú ballast suları gԥmi nasosları
vasitԥsilԥ paylaúdırma vԥ neft tԥrkibinin kontrol edilmԥsi

452
qovúa÷ına verilir. Suda neft mԥhsullarının qatılı÷ı 100-
300 mq/l hԥddindԥ olduqda su ԥvvԥlcԥ 9 bufer vԥ çökdü-
rücü çԥnԥ, sonra isԥ 8 flotatoruna vԥ 7 çökdürücüsünԥ
göndԥrilir. Tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilԥn ballast sularının
tԥrkibindԥ neft mԥhsullarının qatılı÷ı kԥskin artdıqda neftli
su qarıúı÷ı 3 bufer toplayıcı çԥninԥ göndԥrilir, qatılaú-
dırılmıú neftli su mԥhlulu qarıúı÷ı 4 istidԥyiúdirici
qur÷usunu keçԥrԥk ԥvvԥlcԥ 5 ayırıcı, sonra isԥ neft top-
layıcı çԥnlԥrinԥ verilir. 7-9 çökdürücü çԥnlԥrindԥ vԥ 8 flo-
tatorunda toplanmıú neft 3 toplayıcı bufer çԥninԥ yı÷ılır.
10 nasos ejektor qur÷usu ilԥ 8 flotatoruna hava ilԥ
doydurulmuú tԥzԥ dԥniz suyu verilir. Bu halda tԥzyiq
çԥnindԥn istifadԥ olunması vacib deyildir, belԥ ki,
durulaúdırma üçün suyun hava ilԥ lazım olan kontakt
müddԥtini (1 – 3 dԥqiqԥ) böyük hԥcmԥ malik olan tԥzyiqli
boru kԥmԥrindԥ tԥmin etmԥk mümkündür. Ballast
sularının tԥmizlԥnmԥsi üçün tԥklif olunan bu texnoloji
sxem dԥnizԥ atılacaq çirkab sularının keyfiyyԥtini
yüksԥltmԥyԥ imkan verԥcԥk vԥ bütövlükdԥ qur÷unun
etibarlı iúini tԥmin edԥcԥkdir.
Tԥmizlԥnmԥ sxeminin texniki effektivliyi çirkab suyunda
neftin vԥ neft mԥhsullarının qatılı÷ının azalma miqdarı ilԥ
ölçülür. Tԥlԥb olunan texniki effektivliyi tԥyin etmԥk üçün

453
tԥmizlԥmԥ kompleksinԥ daxil olan çirkab suyunda neftin
qatılı÷ı ilԥ tullanılacaq suyun buraxıla bilԥn qatılı÷ı
arasındakı fԥrq tapılmalıdır.
ΔɄɇ = ɄÇSH – BQHN …. (10.6)
burada ΔɄɇ – tԥmizlԥmԥ qur÷usuna verilԥn çirkli suyun
tԥrkibindԥ olan neftin qatılı÷ının azalması;
ɄÇSH – tԥmizlԥmԥ qur÷usu sisteminԥ verilԥn çirkli suda
olan neft vԥ neft mԥhsullarının qatılı÷ı;
BQHN – çirkli suda olan neftin buraxıla bilԥn qatılı÷ı.
Çirkli suların müxtԥlif qur÷ularda neft mԥhsullarından
tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi cԥdvԥl 10.1.-dԥ verilmiúdir.
Cԥdvԥl 10.1.
Çirkab suların tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi
Suda neft mԥhsullarının miqdarı,
Qur÷u mq/l
Tԥmizlԥnmԥdԥn Tԥmizlԥnmԥdԥn
qabaq sonra
Neft tutucuları 400 – 15000 50 – 100
Koaqulyasiyalı
50 – 100 15 – 20
flotasiya qur÷su
Nohur –çökdürücü 50 – 100 15-30
Bioloji tԥmizlԥmԥ
20 – 50 5 – 10
stansiyası
økipillԥli
ozonlaúdırma 10 – 15 1–3
qur÷usu

454
 4 5

6
3
1 2

I
9

III

8
11 10
7
II
IV

ùԥkil 10.12. Neft-mԥdԥn çirkab sularının tԥmizlԥnmԥ

prosesinin texnoloji sxemi.
1 – tanker; 2 – tԥrkibindԥ neft olan ballast sularının
paylaúdırma qovúa÷ı; 3 – toplayıcı bufer çԥni; 4 –
istidԥyiúdirici; 5 – ayırıcı çԥn; 6 – neftin toplanması üçün
çԥn; 7,9 – çökdürücü çԥnlԥr; 8 – flotator; 10 – nasos
ejektor qur÷usu; 11 – dԥniz suyu üçün çԥn; I – neftlԥ
çirklԥnmiú su; II – dԥniz suyu; III – neft; IV – tԥmiz su.

455
Neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú suların tԥmizlԥnmԥ
prosesinin intensivlԥúdirilmԥsinin ԥsas istiqamԥtlԥri:
1. Neftli su qarıúı÷ının, mԥsamԥlԥrinin ölçüsü 2 – 5 mkm
olan menbranlardan keçirmԥklԥ ultrafiltrasiyası.
2. Ultrasԥs, sԥs tezliyi vԥ maye mühitin aúa÷ı tezlikli
vibrasiyası sahԥsindԥ neft damcılarının böyüdülmԥsi. Bu
üsul birinci pillԥnin kiçik qabaritli çökdürücülԥri üçün çox
perspektiv hesab olunur.
3. Mԥrkԥzdԥnqaçma sahԥsindԥn istifadԥ olunması.
4. Kiçik neft damcılarının sԥrbԥst ozonla oksidlԥúmԥsi.
Bu üsul ilԥ tԥrkibindԥ 10-15 mq/l qatılı÷ında neft olan
çirkab sularını tamamilԥ neft mԥhsullarından tԥmizlԥmԥk
mümkündür.
5. Çirkab suyunun tԥrkibindԥ olan neftin yandırılmasına
ԥsaslanan termiki üsullar.

456
11. Radiasiya úüalarının ԥtraf mühitԥ ekoloji tԥhlükԥsi
vԥ onlara qarúı mübarizԥ.
11.1. Radiasiya úüalarının tԥbiԥti vԥ tԥsiri haqqında
ԥsas anlayıúlar
øúıq – yüksԥk tezlikli vԥ kiçik dal÷a uzunluqlu
elektromaqnit dal÷alarıdır. Elektromaqnit dal÷alarının
spektri üç qrupa bölünür: infraqırmızı úüalar (40000-760
mkm vԥ ya 400 – 0,76 nm), görünԥn spektr (760-400
mkm vԥ ya 0,76 – 0,4 nm), ultrabԥnövúԥyi úüalar (400 –
180 mkm vԥ ya 0,4-0,18 nm). øúıq ikili xüsusiyyԥtԥ
malikdir: o nԥinki dal÷adır, eyni zamanda hissԥciklԥr
axınıdır (foton). Dal÷a uzunlu÷u bu vԥ ya digԥr úüaların
bioloji toxumalara daxilolma dԥrinliyini müԥyyԥn edir.
ùüaların bioloji membranlarla qarúılıqlı tԥsirinin xarakter
vԥ intensivliyi úüalanma porsiyasının enerjisindԥn -
kvantdan asılıdır. Bu da öz növbԥsindԥ elektromaqnit
dal÷alarının tezliyi ilԥ düz, dal÷anın tezliyi ilԥ tԥrs
mütԥnasibdir. Belԥliklԥ, kvantın ölçüsü tezliyin artması vԥ
dal÷a uzunlu÷unun azalması ilԥ artır. Mԥs: optik
úüalardan ultrabԥnövúԥyi úüalar ԥn yüksԥk bioloji
aktivliyԥ malikdirlԥr. Infraqırmızı úüalar (øQ) – istilik
úüaları adlanır vԥ müalicԥ mԥqsԥdilԥ qısa dal÷alı øQ-
úüalarından (780-1400 nm) istifadԥ olunur. Onlar

457
orqanizmin toxumalarına 3-4 mm-dԥn 3-4 sm qԥdԥr
dԥrinliyԥ daxil ola bilԥr. Toxumalar tԥrԥfindԥn udularaq
kvant enerjisi istilik enerjisinԥ çevrilir. Bu zaman
qısamüddԥtli spazm fazası baú verir, sonra isԥ aktiv
hiperemiya fazası (damarların geniúlԥnmԥsi) ilԥ ԥvԥz
olunur. østilik katalozator rolunu oynayaraq toxumalardakı
biokimyԥvi vԥ oksidlԥúmԥ proseslԥrini sürԥtlԥndirir,
maddԥlԥr mübadilԥsi vԥ trofikanı yaxúılaúdırır, yerli
leykositoz vԥ faqositozun artması vԥ damar keçiriciliyinin
güclԥnmԥsi hesabına immun reaksiyaları aktivlԥúdirir.
Ultrabԥnövúԥyi úüa nԥdir? - Ultrabԥnövúԥyi úüa insan
gözlԥri ilԥ görünԥ bilԥn, elektromaqnit dalgalarının ancaq
bir hissԥsini tԥúkil edԥn iúıq úüasıdır. Ultraqırmızı iúıq
úüasından kiçik enerjiyԥ malik olan dal÷alar infraqırmızı
(istilikli) úüalanma adlanır. Ultrabԥnövúԥyi úüadan çox
enerjiyԥ malik olan dal÷alara ultrabԥnövúԥyi úüalanma
deyilir. Bu növ úüalanma kimyԥvi rabitԥlԥrԥ vԥ o
cümlԥdԥn canlı hüceyrԥlԥrin kimyԥvi rabitԥlԥrinԥ tԥsir
edԥ bilԥcԥk qԥdԥr enerjiyԥ malikdir. Ԥhalinin radiasiya
tԥhlükԥsizliyi haqqında Azԥrbaycan Respublikasinin
qanunu Azarbaycan Respublikasının Prezidenti
H.Ԥliyevin 30 dekabr 1997-ci il ʋ 423-øQ saylı ԥmri ilԥ
tԥsdiq edilmiúdir. Bu Qanun radioaktiv úüa mԥnbԥlԥri

458
sahԥsindԥ qԥzasız fԥaliyyԥtin, ԥhalinin radiasiya
tԥhlükԥsindԥn qorunması vԥ sa÷lamlı÷ının mühafizԥ
edilmԥsinin hüquqi ԥsaslarını müԥyyԥn edir.
Radioaktiv maddԥ - kԥnar (xarici) tԥsir olmadan atom
nüvԥsinin çevrilmԥsi nԥticԥsindԥ ionlaúdırıcı úüa buraxan
izotoplar (atomlar);
øonlaúdırıcı úüalanma - radioaktiv çevrilmԥlԥr vԥ
nüvԥ parçalanması zamanı ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı tԥsir
nԥticԥsindԥ maddԥdԥ müxtԥlif iúarԥli ionlar yarada bilԥn
úüalar;
Radioaktiv maddԥlԥrin aktivliyi - radioaktiv
maddԥnin nüvԥ parçalanma sürԥtini xarakterizԥ edԥn,
vahid zamanda baú verԥn parçalanmaların sayı; vahidi -
Bekkereldir (Bk), küridir (Ku);
Zivert (zv) - ekvivalent dozanın güc vahidi olub, 1 kq
maddԥnin 1 saniyԥdԥ uddu÷u enerji;
Rentgen - rentgen vԥ qamma úüalarının úüalanma
doza vahidi olub, normal úԥraitdԥ 1 sm havada yaratdı÷ı
elektrik yükünün miqdarı;
Radioaktivliyԥ nԥzarԥt - radiasiya tԥhlükԥsizliyi,
radioaktiv maddԥlԥr vԥ digԥr ionlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥrinԥ
aid ԥsas sanitariya qaydaları vԥ normalarına riayԥt
olunması;

459
 Ԥhalinin radiasiya tԥhlükԥsizliyi (bundan sonra
radiasiya tԥhlükԥsizliyi) - indiki vԥ gԥlԥcԥk nԥsillԥrin
sa÷lamlı÷ının ionlaúdırıcı úüalanmaların zԥrԥrli tԥsirindԥn
qorunması;
Tԥbii radiasiya fonu - kosmik úüalanmaların vԥ tԥbii
radionuklidlԥrin torpaqda, suda, havada, biosferin digԥr
elementlԥrindԥ, qida maddԥlԥrindԥ, habelԥ insan
orqanizmindԥ tԥbii yaratdı÷ı úüalanma dozası;
Texnogen dԥyiúdirilmiú radiasiya fonu - insan
fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ tԥbii radiasiya fonunun
dԥyiúdirilmԥsi;
Yol verilԥn doza - insan orqanizminin vԥ onun ayrı-
ayrı orqanlarının radio-hԥssaslı÷ını nԥzԥrԥ almaqla
úüalanmanın gԥlԥcԥkdԥ orqanizmdԥ mԥnfi nԥticԥlԥr
törԥtmԥsi ehtimalının inkar olunmasını tԥsdiqlԥyԥn tԥqvim
ili ԥrzindԥ ionlaúdırıcı úüalanmanın dozası;
Sanitar-mühafizԥ zonası - ionlaúdırıcı úüalanma
mԥnbԥyi ԥtrafında mԥnbԥnin normal istismarı úԥraitindԥ
ԥhalinin effektiv (normal) úüalanma normasından yüksԥk
dozalı ԥrazi;
Müúahidԥ zonası sanitar-mühafizԥ zonasının
hüdudları xaricindԥ radiasiya nԥzarԥti aparılan ԥrazi;

460
 Radiasiya qԥzası - texniki qur÷uların nasazlı÷ı,
iúçilԥrin (personalın) sԥhvi, tԥbii fԥlakԥtlԥr vԥ digԥr
sԥbԥblԥrdԥn ionlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥri üzԥrindԥ
idarԥetmԥnin itirilmԥsi nԥticԥsindԥ insanların müԥyyԥn
olunmuú normadan artıq úüalanmasına vԥ ya ԥtraf
mühitin radioaktiv çirklԥnmԥsinԥ gԥtirԥn qԥzalar.
Radiasiyanın ԥsas parametrlԥri cԥdvԥl 11.1-dԥ
göstԥrilmiúdir.
Cԥdvԥl11. 1.
Radiasiyanın ԥsas parametrlԥri
Beynԥlxalq
Vahidlԥr arasında
Parametrlԥr sistemdԥ Vahidi
nisbԥtlԥr
vahidi(BS)
9
Aktivlik Bekkerel (Bɤ) Küri (Kü) 1Kü=37*10 Bɤ
Dԥqiqԥ -
Yarımparçalanma
Saniyԥ Gün -
dövrü
øl -
Udulmuú doza Qrey (Qr) Rad 1Qr=100 rad
Ekvivalent doza Zivert (zv) Ber 1zv=100 ber

11.2. Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin ԥsas prinsiplԥri

Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin olunmasının ԥsas
prinsiplԥri aúa÷ıdakılardır:
Normalaúdırma prinsipi - ԥhalinin bütün ionlaúdırıcı
úüalanma mԥnbԥlԥrindԥn aldı÷ı fԥrdi dozanın miqdarının
yol verilԥn dozadan yüksԥk olmaması;

461
 Ԥsaslandırma prinsipi - ionlaúdırıcı úüa
mԥnbԥlԥrindԥn istifadԥ zamanı insan vԥ cԥmiyyԥtԥ
verilԥcԥk fayda tԥbii radiasiya fonuna ԥlavԥ olunan
úüalanma dozası nԥticԥsindԥ yarana bilԥn zԥrԥrin
riskindԥn artıq olmadıqda, belԥ istifadԥ ilԥ ba÷lı bütün
fԥaliyyԥt növlԥrinin qada÷an olunması;
Optimallaúdırma prinsipi - ionlaúdırıcı úüa
mԥnbԥlԥrinin istifadԥsi zamanı iqtisadi vԥ sosial amillԥr
nԥzԥrԥ alınmaqla fԥrdi úüalanma dozasının vԥ
úüalanmaya mԥruz qalan úԥxslԥrin sayının mümkün
qԥdԥr aúa÷ı sԥviyyԥdԥ saxlanılması.
Radiasiya qԥzası zamanı radiasiya tԥhlükԥsizliyinin
tԥmin olunmasında aúa÷ıdakılar ԥsas götürülmԥlidir:
- radiasiya qԥzasının nԥticԥlԥrini lԥ÷v etmԥk üçün
nԥzԥrdԥ tutulan tԥdbirlԥr zԥrԥrdԥn çox fayda vermԥlidir;
- radiasiya qԥzasının nԥticԥlԥrinin lԥ÷vi üzrԥ
fԥaliyyԥtin növlԥri vԥ miqyası ionlaúdırıcı úüalanma
dozasının maksimum azalmasını tԥmin etmԥlidir.
Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi üçün
aúa÷ıdakı tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur:
- tԥúkilati-hüquqi, mühԥndis-texniki, sanitariya-
gigiyena, tibbi-profilaktik, tԥlimat vԥ tԥhsil xarakterli
tԥdbirlԥr kompleksinin;

462
 - dövlԥt vԥ yerli özünüidarԥ orqanları, ictimai birliklԥr,
hüquqi vԥ fiziki úԥxslԥr tԥrԥfindԥn radiasiya tԥhlükԥsizliyi
sahԥsindԥ qayda, norma vԥ normativlԥrԥ ԥmԥl olunma
tԥdbirlԥrinin;
- radiasiya úԥraiti vԥ radiasiya tԥhlükԥsizliyi tԥdbirlԥri
haqqında ԥhaliyԥ mԥlumat verilmԥsi.
Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin olunması sahԥsindԥ
dövlԥt orqanlarının sԥlahiyyԥtlԥri aúa÷ıdakılardır:
- dövlԥt siyasԥtinin müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi vԥ onun
hԥyata keçirilmԥsi;
- müvafiq qanunvericilik aktlarının, digԥr normativ
hüquqi aktların iúlԥnib hazırlanması, qԥbul edilmԥsi vԥ
onlara ԥmԥl olunmasına nԥzarԥt;
- dövlԥt proqramının hazırlanması vԥ hԥyata
keçirilmԥsi;
- radiasiya tԥsiri nԥticԥsindԥ ԥhalinin sa÷lamlı÷ına vԥ
ԥmlakına dԥyԥ bilԥn zԥrԥrin yüksԥk riski ilԥ ԥlaqԥdar
kompensasiyanın növlԥri vԥ miqdarının tԥyin olunma
qaydalarının müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi;
- radiasiya qԥzası baú vermԥsi tԥhlükԥsi yaranarsa,
çevik tԥdbirlԥrin tԥúkili vԥ hԥyata keçirilmԥsi;

463
 - radiasiya qԥzası nԥticԥsindԥ ԥhalinin sa÷lamlı÷ına
vԥ ԥmlakına dԥyԥn zԥrԥrin ödԥnilmԥsi qaydasının
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi;
- ԥhalinin radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi, o
cümlԥdԥn úüalanma dozasının uçotu vԥ ona nԥzarԥt
sahԥsindԥ vahid dövlԥt idarԥetmԥ sisteminin yaradılması
vԥ onun fԥaliyyԥtinin tԥmin olunması;
- radiasiya qԥzası nԥticԥsindԥ radioaktiv çirklԥnmԥlԥrԥ
mԥruz qalmıú ԥrazilԥrdԥ iú vԥ yaúayıúın xüsusi rejiminin
müԥyyԥn edilmԥsi;
- müvafiq ԥrazilԥrin radiasiya úԥraiti haqqında
sakinlԥrԥ informasiya verilmԥsi;
- radiasiya qԥzası nԥticԥsindԥ úüalanmaya mԥruz
qalmıú ԥhaliyԥ kömԥk göstԥrilmԥsinin tԥúkili vԥ ona
nԥzarԥt;
- radiasiya qԥzası nԥticԥsindԥ radioaktiv çirklԥnmԥyԥ
mԥruz qalmıú ԥrazilԥrdԥ tԥbii qoruqların - nadir bitki vԥ
heyvan növlԥrinin mühafizԥsi üçün tԥdbirlԥr görülmԥsi;
- strateji nüvԥ materiallarının, radioaktiv maddԥlԥrin vԥ
digԥr ionlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥrinin idxal vԥ ixracının, on-
ların tranzit ötürülmԥsinin, ölkԥ ԥrazisindԥ daúınmasının
tԥnzimlԥnmԥsi vԥ fԥaliyyԥt növlԥrinԥ nԥzarԥtin hԥyata
keçirilmԥsi;

464
 - radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi sahԥsindԥ
Azԥrbaycan Respublikasının beynԥlxalq ԥmԥkdaúlı÷ının
hԥyata keçirilmԥsi vԥ beynԥlxalq müqavilԥlԥr üzrԥ
öhdԥliklԥrin yerinԥ yetirilmԥsi.

11.3. Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi

sahԥsindԥ dövlԥt normalaúdırılması
Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi sahԥsindԥ
dövlԥt normalaúdırılması sanitariya-gigiyena norma,
qayda vԥ normativlԥrinin, radiasiya tԥhlükԥsizliyi
qaydalarının, dövlԥt standartlarının, ԥmԥyin mühafizԥsi,
tikinti-norma vԥ qaydalarının radiasiya tԥhlükԥsizliyi
haqqında sԥrԥncamverici, tԥlimat vԥ baúqa sԥnԥdlԥrin
qԥbul edilmԥsi ilԥ hԥyata keçirilir. Radiasiya
tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi sahԥsindԥ sanitariya
norma vԥ qaydaları, gigiyena normativlԥri Azԥrbaycan
Respublikasının qanunvericiliyi ilԥ müԥyyԥn olunmuú
qaydada müvafiq icra hakimiyyԥti orqanı tԥrԥfindԥn tԥsdiq
edilir. øonlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥrindԥn istifadԥ edildikdԥ
Azԥrbaycan Respublikası hüdudlarında úüalanmanın
aúa÷ıdakı ԥsas gigiyena normativlԥri müԥyyԥnlԥúdirilir:
- ԥhali üçün orta illik yol verilԥn doza 0,001 zivertԥ
bԥrabԥrdir vԥ ya insanın bütün hԥyatı dovründԥ (70 il) yol

465
verilԥn doza 0,07 zivert (zv) qԥbul olunur. Ardıcıl beú il
ԥrzindԥ orta illik yol verilԥn doza 0,001 zivertdԥn artıq
olmamalıdır;
- radiasiya qur÷ularında iúlԥyԥnlԥr üçün yol verilԥn orta
illik doza 0,02 zivertԥ vԥ ya hԥyatının müԥyyԥn fԥaliyyԥti
dövründԥ (50 il) yol verilԥn doza 1 zivertԥ bԥrabԥr
götürülür. Ԥgԥr ardıcıl beú il ԥrzindԥ orta illik yol verilԥn
doza 0,02 zivertdԥn böyük olmazsa, onda bu beú ilin ayrı-
ayrı illԥrindԥ orta illik yol verilԥn doza 0,05 zivertԥ çata
bilԥr.
ùüalanma dozalaranın qԥbul olunmuú hԥdlԥri insan
orqanizminin vԥ onun ayrı-ayrı orqanlarının úüalanmaya
mԥruz qalması zamanı yol verilԥ bilԥn dozaların
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi üçün ilkin hԥdlԥr kimi qԥbul edilԥ
bilԥr. Radiasiya qԥzası úԥraitindԥ mԥhdud zaman
intervalında sanitariya-gigiyena norma vԥ qaydaları ilԥ
müԥyyԥnlԥúdirilmiú dozadan artıq dozalara da yol verilԥ
bilԥr.
øonlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥrindԥn istifadԥ ilԥ ԥlaqԥdar
elmi tԥdqiqat, tԥcrübi-konstruktor iúlԥri, qur÷uların tikilmԥ-
si, onlar üçün texnoloji avadanlı÷ın layihԥlԥúdirilmԥsi vԥ
hazırlanması radiasiya tԥhlükԥsizliyi vasitԥlԥrinin, hԥm-
çinin radioaktiv maddԥlԥrin hasilatı, emalı (istehsalı),

466
daúınması, nԥqli, saxlanılması, istifadԥsi, mԥhv edilmԥsi
vԥ basdırılması sahԥsindԥki iúlԥr dövlԥt inhisarında
olmaqla müvafiq icra hakimiyyԥti orqanlarının müԥyyԥn
etdiyi qaydada hԥyata keçirilir. Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin
tԥmin edilmԥsi sahԥsindԥ pozuntular aúkar edildikdԥ,
istehsalat nԥzarԥtini hԥyata keçirԥn sԥlahiyyԥtli úԥxslԥrin
pozuntular aradan qaldırılanadԥk ionlaúdırıcı úüa
mԥnbԥlԥri ilԥ aparılan iúlԥri dayandırmaq hüququ vardır.

11.4. Radiasiya tԥhlükԥsizliyi úԥraitinin

qiymԥtlԥndirilmԥsi
Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin qiymԥtlԥndirilmԥsi aúa÷ıda-
kılara ԥsasԥn hԥyata keçirilir:
- ԥtraf mühitin radioaktiv çirklԥnmԥsinin xüsusiyyԥti vԥ
dԥrԥcԥsi;
- radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsindԥ norma,
qayda vԥ gigiyena tԥdbirlԥrinԥ ԥmԥl olunmasının tԥhlili;
- radiasiya qԥzasının ehtimalı vԥ onun miqyası;
- radiasiya qԥzalarının qarúısının alınması vԥ onun
nԥticԥlԥrinin lԥ÷v edilmԥsinԥ hazırlıq;
- ionlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥrindԥn ԥhalinin ayrı-ayrı
qruplarının mԥruz qaldıqları úüalanma dozalarının tԥhlili;

467
- müԥyyԥn olunmuú normadan artıq úüalanma dozasına
mԥruz qalmıú úԥxslԥrin sayı.
Ԥrazi, müԥssisԥ vԥ tԥúkilatların radioaktiv tԥhlükԥsiz-
liyԥ hazırlı÷ının vԥziyyԥti hԥr il ԥrazi, müԥssisԥ vԥ
tԥúkilatların radioloji-gigiyenik pasportlarında ԥks olunur.
øonlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥrindԥn istifadԥ ilԥ ԥlaqԥdar
fԥaliyyԥt göstԥrԥn müԥssisԥ vԥ tԥúkilatlar aúa÷ıdakı
tԥlԥblԥri yerinԥ yetirmԥlidirlԥr:
- radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsinԥ aid
Qanunda vԥ digԥr normativ hüquqi aktlarda müԥyyԥn
edilmiú tԥlԥblԥrԥ, normalara, qaydalara, normativlԥrԥ vԥ
tԥlimatlara ԥmԥl edilmԥsi;
- radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi sahԥsindԥ
tԥdbirlԥrin planlaúdırılıb hԥyata keçirilmԥsi;
- ionlaúdırıcı úüa mԥnbԥlԥri hesab edilԥn yeni
(modernlԥúdirilmiú) istehsalat, texnoloji proses, mԥhsul,
material vԥ maddԥlԥrԥ dair insan sa÷lamlı÷ı üçün
radiasiya tԥhlükԥsizliyi baxımından ԥsaslandırma iúlԥrinin
aparılması;
- radioloji úԥrait üzrԥ müԥssisԥ vԥ tԥúkilatın ԥrazisindԥ,
otaqlarda vԥ iú yerlԥrindԥ, hԥmçinin radioaktiv maddԥlԥrin
tullantıları üzԥrindԥ radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin

468
edilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar müntԥzԥm olaraq istehsalat
nԥzarԥtinin hԥyata keçirilmԥsi;
- iúçilԥrin (personalın) fԥrdi úüalanma dozalarına nԥzarԥt
vԥ onların uçotu;
- istehsalat nԥzarԥti xidmԥti mütԥxԥssislԥrinin, iú
icraçılarının, daimi vԥ ya müvԥqqԥti olaraq ionlaúdırıcı
úüa mԥnbԥlԥri ilԥ iúlԥyԥn digԥr úԥxslԥrin attestasiyasının
keçirilmԥsi;
- iúçilԥrin ilkin (iúԥ qԥbul olunarkԥn) vԥ dövri (müntԥzԥm)
tibbi müayinԥlԥrdԥn keçirilmԥsi;
- iúçilԥrin (personalın) iú yerindԥ mԥruz qaldı÷ı
ionlaúdırıcı úüalanmanın sԥviyyԥsi vԥ onların aldıqları
fԥrdi úüalanma dozaları haqqında onlara müntԥzԥm
mԥlumat verilmԥsi;
- radiasiya tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ müvafiq icra
hakimiyyԥti orqanlarına radiasiya tԥhlükԥsizliyi üçün
qorxu yaradan qԥza úԥraiti vԥ texnoloji reqlament
pozuntuları haqqında vaxtında mԥlumat verilmԥsi;
- radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi sahԥsindԥ
müvafiq icra hakimiyyԥti orqanlarının qԥrar vԥ
sԥrԥncamlarının, onların sԥlahiyyԥtli nümayԥndԥlԥrinin
müvafiq göstԥriúlԥrinin yerinԥ yetirilmԥsi;

469
- radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi sahԥsindԥ
ԥhalinin hüquqlarının hԥyata keçirilmԥsinin tԥmin
edilmԥsi;
- radioaktiv úüa mԥnbԥlԥri ilԥ iúlԥyԥn iúçilԥrin vaxtaúırı
radiasiya tԥhlükԥsizlik texnikası qaydaları ilԥ tanıú
edilmԥsi.
Ԥhali vԥ iúçilԥrin tԥbii radionuklidlԥrin tԥsirindԥn
mühafizԥsi mԥqsԥdi ilԥ aúa÷ıdakı tԥdbirlԥr hԥyata
keçirilmԥlidir:
- qamma-úüalanmanın vԥ torpaqdan ayrılan radonun
sԥviyyԥsini nԥzԥrԥ almaqla binaların vԥ qur÷uların
tikilmԥsi üçün zԥrԥrsiz (tԥhlükԥsiz) torpaq sahԥlԥrinin
ayrılması;
- radonun binaya daxil olmasının qarúısının alınması
tԥdbirlԥri nԥzԥrԥ alınmaqla bina vԥ qur÷uların
layihԥlԥúdirilmԥsi vԥ tikilmԥsi;
- yaúayıú binalarının vԥ sԥnaye (istehsal) qur÷ularının
istismara qԥbul edilmԥsi zamanı binaların daxilindԥki
havada radonun, tԥbii radionuklidlԥrdԥn vԥ digԥr
radioaktiv maddԥlԥrdԥn qamma-úüalanmanın dozasının
intensivliyinin nԥzԥrԥ alınması, tikinti materiallarında
radiasiya tԥhlükԥsizliyi üzrԥ istehsalat nԥzarԥtinin
keçirilmԥsi;

470
- bina vԥ qur÷uların istismarı zamanı otaqlarda radonun
vԥ tԥbii radionuklidlԥrdԥ qamma vԥ digԥr radioaktiv
úüalanmanın sԥviyyԥsinin nԥzԥrԥ alınması.
Bina vԥ qur÷ularda tԥbii radionuklidlԥr, qamma-
úüalanmanın vԥ radonun miqdarının normativlԥrԥ uy÷un
olmadı÷ı halda bu bina vԥ qur÷unun istifadԥ mԥqsԥdi
dԥyiúdirilir. Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi
tԥlԥblԥrinԥ cavab vermԥyԥn tikinti materialları vԥ
mԥmulatlarından istifadԥ etmԥk qada÷an edilmԥlidir.
Ԥrzaq, qida mԥhsulları, onlar üçün xammallar, içmԥli
su, onların emalı, istehsalı, saxlanması, daúınması, satıúı
(paylanması) vԥ istifadԥsi zamanı onlarla tԥmasda olan
material vԥ mԥmulatlar radiasiya tԥhlükԥsizliyi tԥlԥblԥrinԥ
cavab vermԥli vԥ bu qanuna uy÷un olaraq istehsalat
nԥzarԥtindԥ olmalıdır. Radiasiya tԥhlükԥsizliyi
normalarına cavab vermԥyԥn sԥnaye vԥ ԥrzaq
mԥhsullarının ölkԥyԥ gԥtirilmԥsinԥ yol verilmԥmԥlidir.
Ԥhali (xԥstԥlԥr) tibbi rentgen-radioloji müayinԥdԥn
keçirilԥn zaman qoruyucu vasitԥlԥrdԥn istifadԥ
olunmalıdır. Ԥhalinin tibbi rentgen-radioloji müayinԥ
zamanı úüalanma dozaları radiasiya tԥhlükԥsizliyi
sahԥsindԥki qayda, norma vԥ normativlԥrԥ uy÷un
olmalıdır. Tibbi rentgen-radioloji müayinԥ vԥ müalicԥ

471
zamanı xԥstԥnin tԥlԥbi ilԥ ona gözlԥnilԥn vԥ ya aldı÷ı
úüalanma dozası vԥ úüalanmanın mümkün nԥticԥsi
barԥdԥ tam mԥlumat verilmԥlidir. Epidemioloji nöqteyi-
nԥzԥrdԥn tԥhlükԥli xԥstԥliklԥrin aúkar edilmԥsi mԥqsԥdi
ilԥ aparılan profilaktiki müayinԥlԥr, habelԥ rentgen
müayinԥsi yeganԥ diaqnostik vasitԥ oldu÷u hallar istisna
olmaqla xԥstԥ tibbi rentgen-radioloji müayinԥdԥn imtina
edԥ bilԥr.
Radiasiya qԥzası baú vermԥ ehtimalı olan müԥssisԥ
vԥ tԥúkilatlar aúa÷ıdakılara malik olmalıdırlar:
- potensial radiasiya qԥzalarının siyahısına;
- radiasiya qԥzası baú verdikdԥ qԥbul edilmԥsi zԥruri olan
qԥrarların meyarlarına;
- iúçilԥrin (personalın) vԥ ԥhalinin radiasiya qԥzasından
vԥ qԥzanın nԥticԥlԥrindԥn mühafizԥsinin tԥmin edilmԥsi
tԥdbirlԥrinin radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi
sahԥsindԥ dövlԥt nԥzarԥtini hԥyata keçirԥn müvafiq icra
hakimiyyԥti orqanları ilԥ razılaúdırılmıú tԥdbirlԥr planına;
- radiasiya qԥzası haqqında mԥlumat vermԥk vԥ onun
nԥticԥlԥrini lԥ÷v etmԥk üçün vasitԥlԥrԥ;
- radiasiya qԥzasına mԥruz qalan úԥxslԥrin profilaktikası
vԥ radiasiya qԥzasından zԥrԥr çԥkԥnlԥrԥ pulsuz

472
ixtisaslaúdırılmıú tibbi yardım göstԥrilmԥsi üçün
vasitԥlԥrԥ;
- iúçilԥrdԥn (personaldan) tԥúkil olunmuú qԥza-xilasetmԥ
dԥstԥlԥrinԥ.

11.5. Ultrabԥnövúԥyi úüaların növlԥri vԥ müalicԥvi

tԥsiri haqqında
Gündԥlik hԥyatda vԥ istehsalatda bakterioloji
çirklԥndiricilԥrԥ qarúı mübarizԥ daima müxtԥlif mühitlԥrin
mikroorqanizmlԥrlԥ çirklԥnmԥsinԥ qarúı mübarizԥ
aparma÷a ehtiyac ԥmԥlԥ gԥtirir. Bu yaranın, suyun,
qidaların, qablaúdırmanın, mԥnzillԥrin, lԥvԥzimatların,
havanın vԥ s. yoluxdurulması ilԥ baú verir. ønsanlar
xԥstԥlik törԥdicilԥri vԥ digԥr mikroorqanizmlԥrlԥ, onları
qızdırmaqla, mexaniki üsullarla tԥmizlԥmԥklԥ,
dondurmaqla, úüalandırmaqla, kimyԥvi maddԥlԥrlԥ tԥsir
etmԥklԥ mübarizԥ aparma÷ın yollarını öyrԥnmiúdir. Son
zamanlar ultrabԥnövúԥyi úüalardan istifadԥyԥ ԥsaslanan
texnika vԥ texnologiyaların çox intensiv inkiúafı baú verir.
Ultrabԥnövúԥyi úüaların tԥsiri - uzunlu÷u ≥ 0,3
mkm olan ultrabԥnövúԥyi úüalar ozon qatından keçԥ
bilmirlԥr, görünԥn spektrlԥr müntԥzԥm zԥiflԥyirlԥr,
infraqırmızı úüalar dal÷a uzunlu÷undan asılı olaraq

473
zԥiflԥyir. Günԥú iúı÷ı hava vԥ sudan keçir, odur ki,
fotosintez prosesi su altında da gedԥ bilir, lakin dԥniz
bitkilԥri ancaq evfonik zonada (fotosintez intensivliyinin
bitkilԥrin tԥnԥffüs intensivliyindԥn az oldu÷u zona)
mövcud olur. Odur ki, 100 metrdԥn aúa÷ıda olan sahԥdԥ
bitkilԥr inkiúaf etmir, ancaq heyvanlar dԥrinlikdԥ dԥ
yaúaya bilirlԥr. Quruda Günԥú iúı÷ı bitki yarpaqlarında
udulur vԥ ya ԥks olunur, o olmadıqda isԥ rԥqabԥt ortaya
çıxır. Göy vԥ qırmızı úüalar xlorofil tԥrԥfindԥn uduldu÷una
görԥ fotosintez baú verir. Bu da meúԥdԥ bitki
yarpaqlarının altında sԥrinlik yaradır. Günԥú radiasiyası
úüalanma spektrindԥn asılı olaraq canlılara tԥsir göstԥrir.
Odur ki, ultrabԥnövúԥyi úüalar güclü bakterisid tԥsirinԥ
malik olurlar. Ultrabԥnövúԥyi úüalanmanın
dezinfeksiyaedici effekti ԥsasԥn fotokimyԥvi reaksiyalar
nԥticԥsindԥ DNK-da baú verԥn dönmԥyԥn zԥdԥlԥnmԥ
hallarıdır. DNK ilԥ yanaúı ultrabԥnövúԥyi úüalar
hüceyrԥnin digԥr quruluúlarına, xüsusԥn dԥ RNK vԥ
hüceyrԥli menbrana da tԥsir edir. Kimyԥvi dezinfektantlar
mühitin kimyԥvi tԥrkibinԥ tԥsir etmԥklԥ çirklԥndiricilԥri
da÷ıdır. Amma ultrabԥnövúԥyi úüalanma yüksԥkdԥqiqlikli
silah olaraq mühitin kimyԥvi tԥrkibinԥ tԥsir etmԥdԥn mԥhz
canlı hüceyrԥni da÷ıdır. Bu xassԥ ultrabԥnövúԥyi

474
úüalanmanın dezinfeksiyanın digԥr kimyԥvi üsullarından
müstԥsna faydalı fԥrqini göstԥrir. Ultrabԥnövúԥyi úüalar
mikroorqanizmlԥri, mԥsԥlԥn, mԥlum çirklԥndiricilԥrin
hamısını effektiv zԥrԥrsizlԥúdirir.
Ultrabԥnövúԥyi úüalar (UB) – 400 – 200 nm dal÷a
uzunluqlu úüaların orqanizmԥ tԥsirinԥ ԥsaslanır. Onların
aúa÷ıdakı qrupları ayırd edilir:
• UB – A úüalar– 400-315 nm
• UB – B úüalar– 315-280 nm
• UB – C úüalar – 280- 200 nm
UBA úüalar ԥn az enerjiyԥ, lakin toxumalara ԥn
yüksԥk daxilolma qabiliyyԥtinԥ malikdirlԥr, bu úüalar
dermanın orta qatına qԥdԥr gedib çatır vԥ
fotoyaúlanmada ԥsas rol oynayır. UBB úüalar epidermisԥ
daxil olur, lakin dermaya keçmir. Bu úüalar güclü
zԥdԥlԥyici tԥsirԥ malikdirlԥr, günԥúlԥ ԥlaqԥdar bir sıra
kԥskin vԥ xroniki hallara, xüsusԥn eritemaya sԥbԥb
olurlar. UB - C úüalar yüksԥk enerjiyԥ malik olduqları
üçün ԥn tԥhlükԥli spektrdir, bakterisid effekt verir.
UB – úüaların müalicԥvi tԥtbiqi
UBA - uzundal÷alı ultrabԥnövúԥyi úüaların müalicԥvi
tԥtbiqi - Tirozinin dekarboksillԥúmԥsini vԥ melanositlԥrdԥ
melanin yaranmasını stimullaúdırır. 340-360 nm

475
uzunluqda úüalar maksimal effektԥ malikdirlԥr. ùüaların
tԥsiri ilԥ yaranan zülalların parçalanma mԥhsulları ilԥ
epidermal makrofaqlar (Langerhans hüceyrԥlԥri)
reaksiyaya girԥrԥk dermaya keçir, limfa damarları ilԥ limfa
düyünlԥrinԥ gԥlir vԥ nԥticԥdԥ T vԥ B limfositlԥrin vԥ
immunoqlobulinlԥrin sintezi aktivlԥúir. Lakin, uzun müddԥt
UB úüalanmaya mԥruz qaldıqda epidermisdԥn
Langerhans hüceyrԥlԥrinin tamamilԥ yoxa çıxması
müúahidԥ olunur.
UBB – orta uzunluqlu ultrabԥnövúԥyi úüaların
müalicԥvi tԥtbiqi - Bu spektrin tԥsiri ilԥ zülalların
parçalanma mԥhsulları vԥ hüceyrԥlԥrin bioloji
membranlarını, onların mühüm fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrini
dԥyiúdirԥn fotoradikallar yaranır. Bundan ԥlavԥ,
fotodestruksiya mԥhsulları bir sıra immun reaksiyalar
verir, nԥticԥdԥ bioloji aktiv maddԥlԥrin vԥ vazoaktiv
mediatorların ifrazı baú verir. Bu maddԥlԥrin tԥsiri ilԥ
damarların tonusu vԥ keçiriciliyi, saya ԥzԥlԥlԥrin yı÷ılması
artır, yerli qan dövranının sürԥtinin artması hesabına
eritema formalaúır. Eritema úüalanmadan 3-12 saat
sonra yaranır vԥ 3 günԥ qԥdԥr qalır vԥ sonra bԥzԥn
buynuz tԥbԥqԥnin sԥthi hüceyrԥlԥri soyulduqdan sonra
melanin ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ yox, melanositlԥrin sԥthԥ yaxın

476
yerlԥúmԥsi hesabına yaranan zԥif piqmentasiya
müúahidԥ olunur. Belԥliklԥ, qaralma vԥ eritema uzun vԥ
orta uzunluqlu UB úüalara qarúı spesifik cavab
reaksiyalarıdır. Eritemanın yaranma dԥrԥcԥsi
antibiotiklԥrin, sulfanilamidlԥrin, psixotrop vԥ diuretik
vasitԥlԥrin qԥbulundan sonra artır. UBB úüaların tԥsiri ilԥ
dԥrinin sԥthi tԥbԥqԥlԥrinin lipidlԥri xolekalsiferola – D3
vitamininԥ (orqanizmdԥki kalsium-fosfor mübadilԥsinin
ԥsas komponenti), erqokalsiferola – D2 vitamininԥ
(antiraxit tԥsir, toxuma tԥnԥffüsünün stimulyasiyası)
çevrilmԥsi, A vitamininin sintezinin normallaúması baú
verir.
UBC – orta qısalıqlı ultrabԥnövúԥyi úüaların müalicԥvi
tԥtbiqi - Göbԥlԥklԥrin vԥ mikroorqanizmlԥrin genomuna
mԥhvedici tԥsir göstԥrir. Ԥvvԥlcԥ kapillyarların
qısamüddԥtli spazmı, sonra isԥ geniúlԥnmԥsi hesabına
bir neçԥ saatdan sonra eritema yaranır. ùüalar qan
elementlԥrinin hüceyrԥ tԥnԥffüsünü güclԥndirir, toksinlԥri
neytrallaúdıran radikalların sintezinԥ sԥbԥb olur. Belԥliklԥ,
UBC úüalar bakterisid, mikrosid, immunstimullaúdırıcı,
metabolik effektlԥr verir. ønfeksion vԥ iltihabi proseslԥrdԥ,
psoriazda, qızılyel vԥ digԥr somatik xԥstԥliklԥrdԥ tԥtbiq
edilir.

477
 11.6. Ultrabԥnövúԥyi vԥ infraqırmızı úüalanma vԥ
onların tԥhlükԥsi
øúıq úüalanması – spektrin optik sahԥsindԥ
elektromaqnit dԥyiúmԥsidir; iúıq úüalanması görünԥn vԥ
görünmԥyԥn ultrabԥnövúԥyi (dal÷a uzunlu÷u 0,1 – 0,38
mkm olan) vԥ infraqırmızı (dal÷a uzunlu÷u 0,78 – 3,4
mkm olan) úüalardan ibarԥt olur. Ultrabԥnövúԥyi úüalar
ԥsasԥn kimyԥvi enerji daúıyıcısı, infraqırmızı úüalar isԥ
istilik daúıyıcı rolunu oynayır. Ultrabԥnövúԥyi úüalar
insan orqanizminԥ müsbԥt bioloji tԥsir göstԥrir vԥ eyni
zamanda da dԥrinin tündlԥúmԥsinԥ sԥbԥb olan eritel
effekti yaradır. Lakin ultrabԥnövúԥyi úüaların yüksԥk
intensivliyi dԥrinin vԥ gözlԥrin tor qiúasının yanmasına
sԥbԥb olur ki, bu da görmԥ qabiliyyԥtinin itmԥsi ilԥ
nԥticԥlԥnir. Ultrabԥnövúԥyi úüalanma kvars lampaları,
elektrik qövsü, lazer qur÷uları ilԥ iúlԥdikdԥ, elektrik vԥ qaz
qaynaqları iúlԥrindԥ meydana gԥlir. Ultrabԥnövúԥyi
úüalanmalardan qorunmaq üçün paltar, parça, adi úüúԥ
eynԥklԥrdԥn istifadԥ olunur. Sԥnayedԥ istilik
úüalanmasının ԥsas mԥnbԥyi – alovla yanan sobalar,
buxar kԥmԥrlԥri vԥ istilik aqreqatlarıdır.
østilik úüalanmasından müdafiԥ üsulları:
- istilikayırma mԥnbԥlԥrinin aradan qaldırılması;

478
 - ekranlama (kԥrpic, tԥnԥkԥ, asbest (odadavamlı lifli
mineral) vԥ alüminiumdan hazırlanmıú ԥksetdirici ekran);
- uducu ekranlar (su vԥ asma pԥrdԥlԥr);
- fԥrdi qorunmalar (iú paltarı, keçԥ úlyapalar,
istiyԥdavamlı ayaqqabılar vԥ ԥlcԥklԥr, göy rԥngli
úüúԥdԥn hazırlanmıú qoruyucu eynԥklԥr).

11.7. Ԥtraf mühitin radioaktiv çirklԥnmԥlԥrdԥn

mühafizԥsi vԥ radiasiya sԥviyyԥsinԥ nԥzarԥt
Ԥtraf mühitin radioaktiv çirklԥnmԥdԥn mühafizԥsi
sahԥsindԥ fԥaliyyԥt “Ekoloji tԥhlükԥsizlik haqqında”,
“Ԥhalinin radiasiya tԥhlükԥsizliyi haqqında”, “Ԥtraf
mühitin mühafizԥsi haqqında” Azԥrbaycan
Respublikasının Qanunları vԥ bu qanunların icrası ilԥ
ԥlaqԥdar hazırlanmıú “Ԥtraf mühit vԥ tԥbii ehtiyatların
monitorinqinin aparılması qaydaları haqqında”
Ԥsasnamԥ (Nazirlԥr Kabinetinin 1 iyul 2004-cü il
tarixli, 90 saylı qԥrarı ilԥ tԥsdiq edilmiúdir) ilԥ hԥyata
keçirilir.
Tԥbii mühitin radiasiya úԥraitinԥ 2 göstԥrici üzrԥ
nԥzarԥt edilir:
• tԥbii radiasiya fonu;
• atmosfer aerozollarının ümumi ȕ-radioaktivliyi

479
 Ԥtraf mühitin radiasiya fonu üzrԥ gündԥlik
müúahidԥlԥr ölkԥnin bütün bölgԥlԥrini ԥhatԥ edԥn 41
müúahidԥ mԥntԥqԥsindԥ olmaqla 36 nöqtԥdԥ gün ԥrzindԥ
3 dԥfԥ olmaqla saat 09:00, 15:00, 18:00 radԥlԥrindԥ,
digԥr 5 nöqtԥdԥ (O÷uz, ùamaxı, Maúta÷a, Xanlar,
Kürdԥmir) radiasiya fonu haqqında mԥlumatların
fövqԥladԥ hallarda verilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulmuúdur.
Azԥrbaycanla hԥmsԥrhԥd dövlԥtlԥrin nüvԥ enerjisi
müԥssisԥlԥri oldu÷unu nԥzԥrԥ alaraq, ölkԥ ԥrazisindԥ
radiasiya sԥviyyԥsinԥ operativ nԥzarԥtin tԥúkili mԥqsԥdi
ilԥ ölkԥnin sԥrhԥdboyu ԥrazilԥrindԥ, o cümlԥdԥn Qazax,
Beylԥqan, Astara, Xaçmaz, Zaqatala, Sԥdԥrԥk (Naxçıvan
MR), Bakıda avtomatlaúdırılmıú qamma-fon monitorinq
úԥbԥkԥsi vԥ informasiya mübadilԥsi sisteminin
yaradılmasına baúlanılmıúdır. Bu mԥqsԥdlԥ Ekologiya vԥ
Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinin operativ rejimdԥ fԥaliyyԥt
göstԥrԥn qeyd olunan struktur bölmԥlԥrindԥ radiasiya
sԥviyyԥsini mexaniki üsulla ölçmԥyԥ imkan verԥn, Atom
Enerjisi üzrԥ Beynԥlxalq Agentliklԥ texniki ԥmԥkdaúlıq
proqramı çԥrçivԥsindԥ alınmıú dozimetrik cihazlar
quraúdırılmıúdır.
Gündԥlik aparılan monitorinqin nԥticԥlԥri ԥsasında
“Respublika ԥrazisindԥ tԥbii mühitin faktiki radiasiya

480
úԥraiti” adlı gündԥlik bülleten hazırlanaraq, ölkԥnin qԥrar
qԥbul edԥn úԥxslԥrinԥ, dövlԥt orqanlarına tԥqdim olunur
vԥ internetdԥ yerlԥúdirilir.
Günԥú úüalarının fԥallı÷ından asılı olaraq gündԥlik
radiasiya fonu respublika ԥrazisindԥ mövsümlԥr üzrԥ
dԥyiúkԥndir. Belԥ ki, daxil olan mԥlumatların tԥhlili
göstԥrir ki, Bakı-Abúeron zonasında gündԥlik radiasiya
fonu qıú mövsümündԥ 8-13 mkR/saat, yaz mövsümündԥ
7-14 mkR/saat, yay mövsümündԥ 6-13 mkR/saat, payız
mövsümündԥ isԥ 7-15 mkr/saat arasında dԥyiúir vԥ tԥbii
fondan cüzi kԥnaraçıxma müúahidԥ olunur. Ümumilikdԥ
isԥ bu zonada gündԥlik radiasiya fonu 6-15 mkR/saat
arasında müúahidԥ edilir vԥ tԥbii fon daxilindԥ dԥyiúir.
Naxçıvan MR-nın ԥrazisindԥ gündԥlik radiasiya fonu qıú
mövsümündԥ 10-14 mkR/saat, yaz mövsümündԥ 10-15
mkR/saat, yay mövsümündԥ 10-16 mkR/saat, payız
mövsümündԥ isԥ 10-15 mkR/saat arasında dԥyiúir.
Naxçıvan MR-nın ԥrazisindԥ gündԥlik radiasiya fonu 10-
16 mkR/saat arasında (tԥbii fon daxilindԥ) müúahidԥ
ɟdilir. Daúkԥsԥn-Gԥdԥbԥy zonasından daxil olan
müúahidԥ mԥlumatlarına ԥsasԥn, bu zonada gündԥlik
radiasiya fonu qıú mövsümündԥ 6-9 mkR/saat, yaz
mövsümündԥ 6-10 mkR/saat, yay mövsümündԥ 6-14

481
mkR/saat, payız mövsümündԥ isԥ 6-13 mkR/saat
arasında dԥyiúir. Gündԥlik radiasiya fonu isԥ 6-14
mkR/saat arasında (tԥbii fon daxilindԥ) müúahidԥ edilir.
Gԥncԥ-Qazax zonasında gündԥlik radiasiya fonunun
göstԥricilԥri aúa÷ıdakı kimi dԥyiúir: qıúda 7-12 mkR/saat,
yazda 7-13 mkR/saat, yayda 6-16 mkR/saat, payızda isԥ
6-14 mkR/saat. Göründüyü kimi mövsümlԥr üzrԥ bu
zonada gündԥlik radiasiya fonunun göstԥricilԥrindԥ elԥ dԥ
böyük dԥyiúikliklԥr baú vermir. Ümumilikdԥ isԥ Gԥncԥ-
Qazax zonasında gündԥlik radiasiya fonu 6-16 mkR/saat
arasında dԥyiúir vԥ tԥbii fondan kiçik kԥnaraçıxmalarla
müúahidԥ olunsa da, bunlar mövsümi xarakter daúıyır.
Zaqatala-ùԥki, ùamaxı-Quba zonasında da÷ süxurlarının
fiziki-kimyԥvi xüsusiyyԥtlԥrindԥn asılı olaraq tԥbii fon
digԥr zonalara nisbԥtԥn yüksԥkdir. Belԥ ki, bu zonanın
gündԥlik radiasiya fon göstԥricilԥri qıú mövsümündԥ 7-23
mkR/saat, yaz mövsümündԥ 7-23 mkR/saat, yay
mövsümündԥ 9-23 mkR/saat, payız mövsümündԥ isԥ 7-
23 mkR/saat olmuúdur. Bu zonada gündԥlik radiasiya
fonu göstԥricilԥrinin yüksԥk olmasına baxmayaraq, tԥbii
fon daxilindԥ (7-23 mkR/saat) dԥyiúir. Mԥrkԥzi Aran
zonasındakı mԥntԥqԥlԥrdԥn daxil olan müúahidԥ
mԥlumatlarına ԥsasԥn bu zonada gündԥlik radiasiya fonu

482
mövsümlԥr üzrԥ aúa÷ıdakı kimi dԥyiúir: qıúda 6-15
mkR/saat, yazda 6-15 mkR/saat, yayda 6-17 mkR/saat,
payızda isԥ 6-16 mkR/saat olmuúdur. Bütün
mövsumlԥrdԥ bu zonada kiçik amplitudalarda
kԥnaraçıxmalar müúahidԥ olunur, lakin bunlar mövsümi
xarakter daúıyır. Ümumilikdԥ isԥ bu zonada gündԥlik
radiasiya fonu (6-17 mkR/saat) tԥbii fon daxilindԥ dԥyiúir.
Lԥnkԥran-Astara zonasında gündԥlik radiasiya fonu qıú
mövsümündԥ 5-16 mkR/saat, yaz mövsümündԥ 5-15
mkR/saat, yay mövsümündԥ 8-17 mkR/saat, payız
mövsümündԥ 5-18 mkR/saat arasında dԥyiúir. Bu zonada
gündԥlik radiasiya fonu (5-18 mkR/saat) tԥbii fon
daxilindԥ dԥyiúir. Tԥbii fondan cüzi kԥnaraçıxmalar
müúahidԥ olunsa da, bu mövsümi xarakter daúıyır.
Ⱥtmosfer aerozollarının ümumi ȕ-radioaktivliyi üzrԥ
müúahidԥlԥr ölkԥnin 11 mԥntԥqԥsindԥ (Bakı, Sumqayıt,
Gԥncԥ, Lԥnkԥran, Zaqatala, ùԥki, Quba, Naxçıvan,
A÷stafa, A÷cabԥdi vԥ Neft daúlarında) aparılır.
Ümumilikdԥ respublika ԥrazisindԥ radiasiya sԥviyyԥsi
tԥbii fon daxilindԥ dԥyiúir.

483
 12. Ekoloji fԥsadların tԥbiԥtdԥki enerji tarazlı÷ına
tԥsiri
Hԥlԥ ɏIɏ ԥsrdԥ alimlԥr tԥbii müvazinԥtin mԥhz
insanlar tԥrԥfindԥn pozulmasını kԥúf etdilԥr. Onlar bunun
a÷ır fԥsadlar yetirԥcԥyini sübut etmԥyԥ vԥ bunun
qarúısının alınması proqramlarını iúlԥyib hazırlama÷a
baúladılar. Lakin bütün bunlar kapital vԥ biznes
maraqlarına uy÷un gԥlmԥdiyi üçün elԥ proqram olaraq da
qaldı, hԥyata keçirilmԥdi. Amma elԥ bir vaɯt gԥldi ki,
kapital vԥ biznes ekologiyaya istԥnilԥn diqqԥti yönԥltmԥyԥ
hazır oldu. Vaɯtında alimlԥr sosial ekologiya barԥdԥ dԥ
danıúma÷a baúladılar. Bu elmi sahԥ úԥhԥrlԥrin mԥkanca
mütԥúԥkkilliyinin vԥ müɯtԥlif sosial qrupların úԥhԥrlԥrdԥ
mԥskunlaúmasının iqtisadi rԥqabԥtdԥn asılılı÷ını
göstԥrirdi. Sosial ekologiya tԥkcԥ ԥtraf mühiti sistemli
öyrԥnmԥdi, hԥm dԥ insan cԥmiyyԥti ilԥ ԥtraf mühitin
qarúılıqlı ԥlaqԥsinin sosial meɯanizmlԥrini araúdırdı.
Mԥqsԥd ekologiyanın qarúısında mane ola bilԥcԥk bütün
sԥbԥblԥri aradan qaldırmaq idi. Onlar insan vԥ tԥbiԥt
arasındakı qarúılıqlı münasibԥtlԥrin idarԥ edilmԥsi vԥ
rasionallaúdırılması barԥdԥ mԥsԥlԥlԥr hazırlayırdılar.
Ekoloqların böyük bir qismi ekoloji böhranın ilkin sԥbԥbini
elmi-teɯniki tԥrԥqqidԥ görmԥyԥ baúlamıúdı. Digԥr bir

484
qisim isԥ elmi-teɯnologiyanın lԥ÷v olunmasını yoɯ, onu
yenidԥn qurma÷ı, ԥtraf mühiti çirklԥndirmԥyԥ gԥtirib
çıɯaran teɯnoloji sԥhvlԥri etmԥmԥyi, yeni nԥqliyyat,
energetika vԥ sair sistemlԥr yaratma÷ı tԥklif edirdi. Onlar
Yerin atmosferindԥ istilik yaradan amillԥrin tarazlı÷ının
pozuldu÷unu da bildirir vԥ hԥlli yollarını göstԥrirlԥr.
Ԥslindԥ yer istiɯana sistemi ilԥ qızdırılır. Yԥni, Günԥúdԥn
gԥlԥn úüalar birbaúa, maneԥsiz gԥlib yerԥ çatdıqda
burada mԥnfi 20 dԥrԥcԥdԥn artıq hԥrarԥt yarada bilmir.
Amma yerdԥn 25 kilometr yüksԥklikdԥ su buxarı, karbon,
metan, ozon vԥ s. qazlardan ibarԥt ɯüsusi ozon tԥbԥqԥsi
öz tԥrkibinԥ görԥ bu mԥsԥlԥdԥ mühüm rol oynayır vԥ
hԥrarԥti artırır. Yerdԥn ԥks olunan úüalar geriyԥ
qayıtdıqda ozon tԥbԥqԥsi onu bir dԥ Yerԥ qaytarır vԥ bu
zaman Yerdԥ hԥrarԥt +39 dԥrԥcԥ selsiyԥ yüksԥlir. Ԥgԥr
ozon tԥbԥqԥsi olmazsa Yerdԥ dԥ Marsda oldu÷u kimi
daim buz vԥ úaɯta yaranar, su maye halına düúmԥz.
Qlobal istilԥúmԥyԥ ԥsas sԥbԥb istiɯana effekti yaradan bu
atmosfer qatında karbon qazının vԥ metanın miqdarının
artmasıdır. Çünki bu zaman ozon qatı nazilmiú vԥziyyԥtԥ
düúür. Bunun qarúısını almaqdan ötrü insanlıq daha az
karbon yarada bilԥcԥk istehsala vԥ istehlaka üstünlük
vermԥlidir. Amma bu ictimai vԥ bԥúԥri ԥhԥmiyyԥt daúıyan

485
mԥsԥlԥ oldu÷u üçün kimsԥni öz úԥɯsi mԥsԥlԥsi qԥdԥr
narahat etmir. Bu barԥdԥ hԥtta 1400 il ԥvvԥl, hԥlԥ fԥlakԥt
olmadan vԥ insanlar onun nԥ demԥk oldu÷unu
bilmԥdiklԥri zamanda, Quranın "ԥl-Ԥnbiya" surԥsinin 30-
cu ayԥsindԥ belԥ qeyd olunmuúdu: "Mԥgԥr kafir olanlar
göylԥ Yer bitiúik ikԥn Bizim onları ayırdı÷ımızı, hԥr bir
canlını sudan yaratdı÷ımızı bilmirlԥrmi?! Yenԥ dԥ iman
gԥtirmԥzlԥr? (Göylԥr ilk yaradılıúda bir - birinԥ bitiúik bir
tԥbԥqԥ oldu÷u halda, onların arası hava ilԥ açılıb, yeddi
tԥbԥqԥyԥ ayrılmıú, Yerdԥ bir tԥbԥqԥ ikԥn sonra yeddi
tԥbԥqԥyԥ bölünmüúdür. Bu, Allahın qüdrԥt vԥ ԥzԥmԥtini
sübut edԥn ԥn tutarlı dԥlillԥrdԥndir)" Bir baúqa – "ԥl-Rum"
surԥsinin 41-ci ayԥsindԥ isԥ insanların bu ølahi düzülüúԥ
ɯԥlԥl gԥtirԥcԥyi barԥdԥ ɯԥbԥrdarlıq olunur: "ønsanların öz
ԥllԥri ilԥ etdiklԥri üzündԥn, quruda vԥ suda fԥsad, pozuntu
ԥmԥlԥ gԥlԥr (bԥzi yerlԥrdԥ quraqlıq, qıtlıq olar, bԥzilԥrindԥ
zԥrԥrli ya÷ıúlar ya÷ar, zԥlzԥlԥ baú verԥr, dԥnizlԥrdԥ
gԥmilԥr batar) ki, Allah bununla onlara etdiklԥrini bԥzi
günahların cԥzasını daddırsın vԥ bԥlkԥ onlar tövbԥ edib
pis yoldan qayıtsınlar". Amma ekologiyanı fԥlakԥt
hԥddinԥ sürüklԥyԥn insanlıq hԥr cür tԥbii fԥlakԥtlԥrlԥ
üzlԥúsԥ dԥ, bu ona dԥrs olmur.

486
 12.1. Çirklԥnmiú sular
Hԥr il sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatında (irriqasiyada)
istifadԥ üçün 1992-1993-cü illԥrdԥ sԥthdԥn (15-15,6 mlrd
m3) vԥ yeraltı su mԥnbԥlԥrindԥn (1,21,25mlrd m3)
tԥqribԥn 16-16,6 mlrd m3 su götürülürdü. Su sԥrfi 11,45 -
13,7 mlrd m3 arasında idi ki, bunun 344 - 400 mln m3-i
mԥiúԥt sektorunda, 3325 - 3434 mln m3-i sԥnayedԥ vԥ
7641 - 9700 mln m3 irriqasiyaya (susuz torpaqların
kanallar vasitԥsilԥ suvarılması) sԥrf olunurdu. Tԥmiz
suyun miqdarında itkilԥr 3,04 - 4mlrd m3 tԥúkil edir, buna
da ԥsasԥn suvarma nԥqliyyatında vԥ su paylama
sistemlԥrindԥ rast gԥlinir ki, birinci kifayԥt qԥdԥr düz
istiqamԥtԥ malik deyil, sonuncu isԥ pis texniki úԥraitdԥdir.
Sudan istifadԥnin hԥcmi ildԥ 4,3-5,17 mlrd m3- dir, bunun
3,8 - 4,56 mlrd m3 - i standart tԥmiz sudur, 0,28 - 0,325
mlrd m3 - i spesifikasiyaya mԥruz qalan sudur, 0,25 - 0,35
mlrd m3 - i çirklԥnmiú su axınıdır. Çirklԥnmiú suyun ԥsas
sԥbԥbkarları mԥiúԥt sektoru, bԥlԥdiyyԥ xidmԥtlԥri (0,2
mlrd m3) vԥ hԥmçinin sԥnayedir (0,5-0,6 mlrd m3). Kür vԥ
Araz çayları vԥ ardınca Xԥzԥr dԥnizi çirklԥnmԥnin tԥsirinԥ
daha çox mԥruz qalmıúlar. Kür vԥ Araz çaylarının suları
Azԥrbaycanın ԥsas urbanizasiyalaúmıú ԥrazilԥrinin -
Bakı, Sumqayıt, ùirvan vԥ Mingԥçevirin içmԥli su ilԥ

487
tԥchizat mԥnbԥyidir. Mԥsԥlԥ burasındadır ki, adı çԥkilԥn
çaylar tranzitdirlԥr vԥ Azԥrbaycana qonúu ölkԥlԥrdԥn –
Türkiyԥ, Gürcüstan vԥ Ermԥnistandan axıb gԥlir.
Gürcüstan vԥ Ermԥnistanda Kür, Araz vԥ onların
qolları hԥddԥn çox çirklԥnib. Orta hesabla Gürcüstan
ԥrazisindԥ Kür hövzԥsinԥ ildԥ 3 mlrd m3 tullantı suyu
axıdılıb. 1992-1994-cü illԥrdԥ fenolun orta illik
konsentrasiyası Azԥrbaycanın Gürcüstan sԥrhԥddindԥ
yerlԥúԥn ùıxlı kԥndi yaxınlı÷ında 13-17 maksimal qatılı÷a
(MQ), neft mԥhsullarınınkı isԥ 1,5 - 2 maksimal
konsentrasiyaya bԥrԥbԥr idi. østifadԥyԥ yararsız tullantı
sularının çaya axıdılması oksigenin normadan 2-3 dԥfԥ
artıq biokimyԥvi istifadԥsinin kԥskin artmasına sԥbԥb olur.
Gürcüstandan gԥlԥn Alazan vԥ øori çayları Mingԥçevir su
anbarına axır. Bu çayların orta su sԥrfi 10,6-6,7 min
m3/san-dir. Gürcüstan Hidrometeorologiya Komitԥsinԥ
ԥsasԥn Alazan vԥ øori çayında ammonium azotunun
miqdarı maksmal konsentrasiyadan 1-4 vԥ 2-7 dԥfԥ çox,
uy÷un olaraq neft mԥhsullarının miqdarı maksimal
konsentrasiyadan 2-6 vԥ 2-10 dԥfԥ çox vԥ fenollar 15-20
vԥ 5-18 dԥfԥ çoxdur.
Kürün sa÷ qolu olan Akstafaçay Ermԥnistandan
baúlayaraq çirklԥnmiúdir. Onun orta su sԥrfi 8,5 m3/san -

488
dir. Bu çayın çirklԥnmԥsinin ԥsas mԥnbԥyi Ermԥnistanda
øcevan vԥ Dilican úԥhԥrlԥrindԥki sԥnaye müԥssisԥlԥri,
hԥmçinin ԥhali mԥskunlaúan ԥrazilԥrdԥ mԥiúԥt tullantı
sularıdır. Burada nitratların miqdarı 1 - 3 maksimal
qatılı÷a (MQ), azot ammonyakının miqdarı 2 - 5 MQ, neft
mԥhsullarının miqdarı 1 - 1,3 MQ, misin miqdarı - 80
MQ-dır. Bundan ԥlavԥ Akstafaçay Azԥrbaycan
Respublikasının Qazax vԥ Akstafa úԥhԥrlԥrinin sԥnaye vԥ
mԥiúԥt tullantı suları ilԥ çirklԥndirilib. Kür çayı ԥsasԥn
Azԥrbaycanın daxilindԥ ùԥmkir, Gԥncԥ, Mingԥçevir,
Yevlax, Zԥrdab, ùirvan vԥ digԥr úԥhԥrlԥrin mԥiúԥt tullantı
suları ilԥ çirklԥndirilib. Kür çayına hԥr il axıdılan istifadԥyԥ
yararsız tullantı sularının miqdarı 25 - 30 mlrd m3
arasındadır. Araz çayı vԥ qolları hԥm Ermԥnistan, hԥm
dԥ Azԥrbaycan ԥrazilԥrindԥ çirklԥndirilib. Çirklԥnmԥnin
ԥsas hissԥsi Araz çayına Razdan, Bԥrguúadçay,
Oxçuçay, Naxçıvançay, Bԥsitçay qollarından axıdılır.
Razdan çayı Ermԥnistanın Razdan termoelektrik zavodu,
Polivinilasetat istehsalat birliyi, Nairid istehsalat vԥ
tԥdqiqat birliyi, úin zavodu, elektrik enerjisi zavodu,
mԥiúԥt - kimya zavodu, Kapakar alüminium zavodu vԥ
digԥr sԥnaye müԥssisԥlԥrindԥn axıdılan tullantı sularla
çirklԥndirilib. Oxçuçay isԥ Kvajaran mis molibden zavodu

489
vԥ Kafan mis filizi fabrikinin sԥnaye tullantı suları ilԥ
çirklԥnmiú ölü çaydır. Ermԥnistan vԥ Azԥrbaycan milli
komitԥlԥrinin mԥlumatlarına ԥsasԥn Oxçuçayda mis,
dԥmir vԥ molibdenin miqdarı normadan on vԥ hԥtta yüz
dԥfԥ çoxdur. Sovet øttifaqının da÷ılması vԥ Enmԥrnistanın
elan olunmamıú müharibԥsi nԥticԥsindԥ çay
mԥqsԥdyönlü úԥkildԥ çirklԥndirilir. Ermԥnistana qarúı
yürüdülԥn hüquqi iddialar heç bir müsbԥt nԥticԥlԥr
vermԥyib. Beynԥlxalq hüquq tԥúkilatlarının vԥ ekoloji
tԥúkilatların müdaxilԥsi zԥruri hesab olunur.

12.3. Ekoloji qloballaúmanın tԥzahür formaları

Qloballaúma prosesinin ԥn müxtԥlif istiqamԥt,
strategiya vԥ tԥzahürlԥri ciddi tԥdqiq olunur.
Qloballaúmanın iqtisadi, siyasi, mԥdԥni, informasiya,
geosiyasi, demoqrafik vԥ s. sahԥlԥrdԥ do÷urdu÷u
proseslԥrԥ diqqԥt ayrılır, çoxlu tԥdqiqatlar hԥsr edilir,
beynԥlxalq simpozium vԥ konfranslar keçirilir. Ԥsrin
sonlarında qlobal geosiyasi mԥkanda baú verԥn dԥyiúik-
liklԥrin ekoloji nԥticԥlԥri vԥ perspektivdԥ tԥzahürlԥri dünya
elmi ictimaiyyԥtini ciddi düúündürmԥlidir. Bir-birinԥ qarúı
duran iki dünya sisteminin da÷ılması, lokal
sivilizasiyaların qarúıdurmasını güclԥndirdi. Onların qlobal

490
hԥrbi münaqiúԥyԥ çevrilmԥsi istiqamԥtindԥ Qԥrb öz
imkanlarından istifadԥ edir. Lakin lokal görünԥn
münaqiúԥlԥrin qlobal ekoloji tԥhlükԥ do÷urması
aspektinin tԥhlili kölgԥdԥ qalmıúdır. Hԥr necԥ qԥbul edilsԥ
dԥ, bu gün planetimizdԥ bütün sahԥlԥrdԥ bir-biri ilԥ sıx
çu÷laúan, bir-birinԥ qarúı duran iki dünya sisteminin
da÷ılması, lokal sivilizasiyaların qarúıdurmasını
güclԥndirdi.
Dünyanın inkiúafında tԥbii-ekoloji faktorların rolu, tarixi
mԥrhԥlԥlԥr bir-birini ԥvԥz etdikcԥ yüksԥlԥn xԥtlԥ inkiúaf
etmiúdir. Hԥm dԥ faktorların ümumbԥúԥri xarakteri dԥ
get-gedԥ geniúlԥnmiúdir. Qlobal ekoloji böhranlar
planetdԥ baú verԥn müharibԥ vԥ münaqiúԥlԥrlԥ bilavasitԥ
ba÷lı olmuúdur. Üçüncü minilliyin astanasında dünyanın
üzlԥúdiyi ekoloji böhran öz dԥrinliyi vԥ ԥhatԥsi ilԥ xüsusilԥ
kԥskin xarakter daúıyır. Bu da ekoloji mԥkanın
qloballaúma sԥviyyԥsinin daha yüksԥk xԥttԥ çatması ilԥ
ԥlaqԥdardır. Ekoloji mԥkanın qloballaúması aúa÷ıdakı
ԥsas formalarda tԥzahür edir:
1. øntensiv beynԥlxalq mübadilԥnin formalaúması
nԥticԥsindԥ, elԥcԥ dԥ xarici investisiyaların fԥal tԥtbiqi ilԥ
ԥsas tԥbii ehtiyatların bütün növlԥrinin dünya miqyasında
birgԥ istifadԥsi vԥ mԥnimsԥnilmԥsi (mԥsԥlԥn, neft, neft

491
mԥhsulları, tԥbii qaz, ԥlvan vԥ qara metallurgiya, bԥzi
ԥrzaq mԥhsullarının növlԥri vԥ s.);
2. Qlobal miqyasda planetԥ ziyan gԥtirԥn, ozon
tԥbԥqԥsinԥ tԥhlükԥ yaradan sԥbԥblԥrin, bԥúԥriyyԥtin
dayanıqlı inkiúafa keçmԥsinin müԥyyԥn edilmiú vԥ
dünyanın ԥksԥr ölkԥlԥrindԥ hԥyata keçirilԥn qlobal ekoloji
siyasԥtin reallaúdırılması sahԥsindԥ görülԥn iúlԥr;
3. Qlobal vԥ lokal nԥqliyyat úԥbԥkԥlԥri vԥ nԥqliyyat
dԥhlizlԥri (hava, dԥniz vԥ s.);
4. Beynԥlxalq ekoloji standart vԥ normaların qԥbul
edilmԥsi, icrasına nԥzarԥt vԥ onların pozulmasına tԥtbiq
edilԥn sanksiyalar sisteminin movcudlu÷u;
5. Tԥbii, ekoloji vԥ texnogen fԥlakԥtlԥrin nԥticԥlԥrinin
(mԥs: Çernobıl AES, zԥlzԥlԥlԥr vԥ s.) birgԥ beynԥlxalq
sԥylԥrlԥ aradan qaldırılması praktikası;
6. Dünya dövlԥtlԥrinin rolu vԥ mԥsuliyyԥtlԥrinin
artırılması, qlobal miqyaslı tԥdbirlԥrԥ dԥstԥk verilmԥsi
mԥqsԥdilԥ beynԥlxalq ekoloji struktur vԥ fondların (mԥs:
Beynԥlxalq ekoloji fond) yaradılması.
Da÷lıq Qaraba÷ münaqiúԥsinin Azԥrbaycanın vԥ
dolayısı yolla bölgԥdԥ vԥ qlobal miqyasda tԥbiԥtԥ
vurdu÷u ziyan statistik göstԥricilԥrdԥ ԥksini tapmıúdır. Bu
baxımdan mövcud olan (az da olsa) tԥdqiqatlara

492
dayaqlanaraq münaqiúԥnin ekoloji aspektlԥrinin
beynԥlxalq ekoloji problem kimi haqlı qabardılması günün
ԥn mühüm mԥsԥlԥlԥrindԥndir. Münaqiúԥnin günahkarları
planetin tԥbiԥtinԥ qԥsd etmԥk baxımından ekoloji
terrorizmdԥ ittiham olunmalıdırlar. Qloballaúma
prosesindԥ ilk dԥfԥ olaraq dünyanın ümumi taleyinin
formalaúmasından danıúılırsa, Da÷lıq Qaraba÷ tԥbiԥtinԥ
qarúı törԥdilmiú cinayԥtlԥr dԥ mԥhz bu kontekstdԥn
beynԥlxalq ekoloji fondun siyasԥtindԥ ԥksini tapmalıdır.

493
13. Ekoloji siyasԥtin ԥsas istiqamԥtlԥri, sabit inkiúafa
keçid vԥ ekoloji problemlԥrin hԥlli.
13.1. Azԥrbaycan Respublikasında ekoloji siyasԥtin
ԥsas istiqamԥtlԥri
Azԥrbaycan Respublikası zԥngin tԥbii sԥrvԥtlԥrԥ vԥ
inkiúaf etmiú sԥnaye sahԥlԥrinԥ malik olan bir dövlԥtdir.
Lakin uzun illԥrdԥn bԥri yı÷ılıb qalmıú ekoloji problemlԥr
vaxtında öz hԥllini tapmadı÷ı üçün Respublikamızın ԥtraf
mühiti hԥddindԥn artıq çirklԥndirilmiúdir. Hazırda
respublikamızda hԥllini tԥcili tԥlԥb edԥn bir sıra ekoloji
problemlԥr vardır: su hövzԥlԥrinin, o cümlԥdԥn Xԥzԥr
dԥnizinin mԥiúԥt vԥ sԥnaye sularının tullantıları ilԥ
çirklԥndirilmԥsi, Xԥzԥr dԥnizinin sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi
ilԥ ԥlaqԥdar vurulan ziyanlar, atmosfer havasına zԥrԥrli
qazların yol verilԥn normadan artıq atılması,
biomüxtԥlifliyin azalması, torpaqların eroziyaya u÷raması
vԥ úoranlaúması, sԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının
utilizasiyası vԥ s.
1992-ci ildԥ Birlԥúmiú Millԥtlԥr Tԥúkilatının tԥúԥbbüsü
ilԥ Rio-de-Janeyro úԥhԥrindԥ keçirilmiú beynԥlxalq
konfransda qeyd edildiyi kimi, dünyanın gԥlԥcԥk inkiúafı
ilk növbԥdԥ ekoloji problemlԥrin necԥ hԥll olunmasından
asılı olacaqdır. Bu konfransda dünyada mövcud olan

494
ԥtraf mühit problemlԥrinin hԥlli yolları çox ciddi úԥkildԥ
nԥzԥrdԥn keçirilmiú vԥ mühüm qԥrarlar, o cümlԥdԥn artıq
bütün Beynԥlxalq ekoloji tԥúkilatların proqram sԥnԥdinԥ
çevrilmiú “Dayanıqlı inkiúaf” konsepsiyası qԥbul
edilmiúdir. Bu konsepsiyada iqtisadi inkiúafın ekoloji
tarazlıqla vԥhdԥt tԥúkil etmԥsi, üstünlüyün ԥtraf mühitin
qorunmasına verilmԥsi, ekoloji problemlԥrin ilk növbԥdԥ
hԥll olunması, gԥlԥcԥk nԥsillԥrin imkanları
mԥhdudlaúdırılmadan ça÷daú nԥsillԥrin rifahının
yaxúılaúdırılması ön xԥttԥ çԥkilmiúdir. Buna nail olmaq
üçün ilk növbԥdԥ iqtisadiyyatın sԥmԥrԥliliyinin
yüksԥldilmԥsi vԥ ԥtraf mühitin qorunması tԥmin
olunmalıdır.
Rio konfransının davamı kimi 2002-ci ildԥ øohansburq
úԥhԥrindԥ keçirilmiú Dünya Sammitindԥ dayanıqlı inkiúaf
prinsiplԥri bir daha tԥsdiqlԥnԥrԥk onların reallaúdırılması
üçün zԥruri tԥdbirlԥrin görülmԥsi xüsusi vur÷ulanmıúdır.
øndiki dövrdԥ ԥtraf mühitlԥ ba÷lı mövcud vԥziyyԥt hԥr
bir ölkԥni ekoloji problemlԥri ümumbԥúԥri kontekstԥ
çıxarma÷a mԥcbur etmiúdir. Bu gün artıq ԥtraf mühitin
mühafizԥsi mԥsԥlԥlԥri aparıcı beynԥlxalq tԥúkilatların
proqram sԥnԥdlԥrindԥ öz ԥksini tapmıúdır.

495
 Azԥrbaycan Respublikası son illԥr sosial vԥ iqtisadi
inkiúaf sahԥlԥrindԥ kifayԥt qԥdԥr nailiyyԥtlԥr ԥldԥ etmiúdir
ki, bu da milli vԥ beynԥlxalq sԥnԥdlԥrdԥ öz ԥksini
tapmıúdır. Sosial vԥ iqtisadi sahԥlԥrdԥki nailiyyԥtlԥrin
artmasının dayanıqlı olması ölkԥ tԥrԥfindԥn ԥsas prioritet
qismindԥ qԥbul edilmiúdir. Ölkԥnin ekoloji strategiyası,
ԥtraf mühitin qorunması sahԥsindԥ fԥaliyyԥtin
koordinasiyasının güclԥndirilmԥsi yolu ilԥ milli, beynԥlxalq
vԥ regional sԥviyyԥlԥrdԥ tԥbii ehtiyatların mühafizԥsi,
elmԥ ԥsaslanan inkiúaf prinsiplԥrinin tԥtbiqi, indiki vԥ
gԥlԥcԥk nԥsillԥrin maraqlarını tԥmin edԥn ölkԥnin iqtisadi
vԥ insan resurslarının istifadԥsindԥ davamlılı÷ın
tԥminatına yönԥlmiúdir.
Azԥrbaycan Respublikası müstԥqillik ԥldԥ etdikdԥn vԥ
bazar iqtisadiyyatı yolunu seçdikdԥn sonra, ölkԥmizdԥ
ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ ekoloji siyasԥt yeni
vüsԥt almıú vԥ formalaúma÷a baúlamıúdır. Bu hԥm dԥ
ekoloji mԥsԥlԥlԥrin ümumbԥúԥri bir problem kimi qԥbul
edilmԥsi ilԥ dԥ izah edilir.
Respublikamızda bu dövrdԥ ekoloji siyasԥtԥ dair ilk
sԥnԥd kimi “Dayanıqlı inkiúaf” prinsiplԥrinԥ ԥsaslanan
“Azԥrbaycan Respublikasının ekoloji Konsepsiyası”nı
qeyd etmԥk olar. Bu konsepsiyada respublikamız üçün

496
ԥtraf mühitin mühafizԥsi baxımından üstün ԥhԥmiyyԥtli
problemlԥrin hԥlli üzrԥ ԥsas prinsiplԥr öz ԥksini tapmıúdı.
Azԥrbaycan Respublikasında yürüdülԥn ekoloji
siyasԥtin ԥsas mԥqsԥdi indiki vԥ gԥlԥcԥk nԥsillԥrin
ehtiyaclarının tԥmin edilmԥsi naminԥ mövcud ekoloji
sistemlԥrin, iqtisadi potensialın qorunması vԥ tԥbii
ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi ilԥ davamlı
inkiúafın tԥmin edilmԥsindԥn ibarԥtdir. Bunu
gerçԥklԥúdirmԥk mԥqsԥdi ilԥ tԥbii ehtiyatlardan istifadԥ
yolları iúlԥnib hazırlanmalı vԥ iqtisadiyyatın inkiúafı
davamlılıq prinsiplԥri ԥsasında hԥyata keçirilmԥlidir.
ønkiúafın ekoloji baxımdan davamlı olmasını tԥmin
etmԥk üçün iqtisadi fԥaliyyԥt zamanı meydana çıxan ciddi
ekoloji problemlԥri aradan qaldırmaq, onların ԥtraf mühitԥ
mԥnfi tԥsirinin minimuma endirilmԥsi tԥlԥb olunur.
Müasir dövrdԥ yaranmıú ekoloji durumu vԥ sosial-
iqtisadi vԥziyyԥti nԥzԥrԥ alaraq respublikamızın ekoloji
siyasԥtinin aúa÷ıdakı üç ԥsas istiqamԥtlԥrini
müԥyyԥnlԥúdirmԥk olar:
• ekoloji tιhlükιsizliyin tιmin olunmasını ιsas
götürιrιk, ιtraf mühitin çirklιnmιsinin minimuma
endirilmιsi vι mühafizιsinin tιnzimlιnmιsi mιqsιdilι

497
davamlı inkiúaf prinsiplιri üzrι mütιrιqqi üsulların tιtbiq
edilmιsi;
• indiki vι gιlιcιk nιsillιrin tιlιbatını ödιmιk
mιqsιdilι tιbii sιrvιtlιrdιn sιmιrιli istifadι etmιk,
alternativ, qeyri-ιnιnιvi metodlar vasitιsilι tükιnmιyιn
enerji mιnbιlιrindιn yararlanmaq vι enerji effektivliyinι
nail olunması;
• qlobal ekoloji problemlιr üzrι milli sιviyyιdι
tιlιbatların qiymιtlιndirilmιsi, hιlli yollarının
müιyyιnlιúdirilmιsi, Beynιlxalq tιúkilatlarla ιlaqιlιrin
geniúlιndirilmιsi, elιcι dι milli potensial imkanlardan
istifadι etmιklι hιyata keçirilmιsinin tιmin edilmιsi.
Ekoloji siyasԥtin ԥsas istiqamԥtlԥri üzrԥ qarúıya
qoyulmuú mԥqsԥdԥ çatmaq üçün aúa÷ıdakı vԥzifԥ vԥ
prinsiplԥr ԥsas götürülmԥlidir.
• ιtraf mühitin keyfiyyιtinin yaxúılaúdırılması üçün
iqtisadi vι insan potensialının idarι edilmιsinin müasir
üsullarından istifadι edilmιsi;
• indiki vι gιlιcιk nιsillιrin rifahının
yaxúılaúdırılmasını tιmin edιn, stimullaúdıran iqtisadi
modellιrin, texnologiyaların yaradılması vι istifadιsi;

498
 • eyni vι müxtιlif nιsillιrin nümayιndιlιri arasında
tιminatın ιdalιtlilik prinsiplιri ιsasında hιyata
keçirilmιsi;
• insanın hιyat fιaliyyιtini tιmin edι bilιcιk
ekosistemlιrin vι biomüxtιlifliyin tιbii mühitinin oldu÷u
kimi qorunub saxlanılması.
Prinsiplιr:
• qısa müddιtli vι uzunmüddιtli iqtisadi, ekoloji vι
sosial nιticιlιr vι ehtimal edilιn fιsadlar nιzιrι
alınmaqla qιrarların qιbul edilmι prosesinin hιyata
keçirilmιsi vι bu prosesdι alternativ variantların nιzιrι
alınması;
• ιtraf mühitin mühafizιsi sahιsindι qιrarlar
hazırlanarkιn ictimai vι qeyri-hökumιt tιúkilatlarının
nümayιndιlιrinin cιlb edilmιsinin geniúlιndirilmιsi;
• ιtraf mühitin hιr hansı komponentinin bιrpa
olunmayan dιrιcιdι pozulmasına sιbιb ola bilιcιk
fιaliyyιtin qarúısının alınması;
• ιtraf mühitin mühafizιsinin tιmin edilmιsi üçün
aztullantılı, güclü vι çoxúaxιli iqtisadi inkiúafın tιmin
edilmιsi;

499
 • beynιlxalq tιúkilatlar vι inkiúaf etmiú ölkιlιrlι
ιtraf mühitin mühafizιsi sahιsindι ιlaqιlιrin
geniúlιndirilmιsi;
• ιhali arasında ekoloji tιbli÷atın vι
maariflιndirmιnin güclιndirilmιsi.
Ekoloji siyasԥtin hԥyata keçirilmԥsinin tԥzahürü kimi
respublikamızda Avropa standartlarına uy÷un müvafiq
qanunvericilik bazasının yaradılmasını, ԥtraf mühit üzrԥ
Dövlԥt idarԥetmԥ sisteminin tԥkmillԥúdirilmԥsini,
beynԥlxalq tԥúkilatlarla ԥlaqԥlԥrin geniúlԥndirilmԥsi yolu
ilԥ prioritet layihԥlԥrin tԥdricԥn realizԥ olunmasını qeyd
etmԥk olar.
Keçid dövründԥ respublikamızda sosial-iqtisadi
proseslԥr sürԥtlԥ inkiúaf etdiyinԥ görԥ ekoloji siyasԥtdԥ dԥ
yeni metod vԥ prinsiplԥr üzԥ çıxarılır. Bu baxımdan ETSN
tԥrԥfindԥn hazırlanmıú vԥ 2003-cü ildԥ Ölkԥ prezidenti
tԥrԥfindԥn tԥsdiq olunmuú “Ekoloji cԥhԥtdԥn dayanıqlı
sosial-iqtisadi inkiúafa dair” Milli Proqram ekoloji siyasԥti
daha da tԥkimllԥúdirilmiú sԥviyyԥdԥ özündԥ ԥks etdirԥrԥk,
onun tԥtbiq edilmԥsi üçün imkanlar yaratdı.
Bundan ԥlavԥ, ԥhali arasında ekoloji tԥbli÷atın
güclԥndirilmԥsi, orta ümumtԥhsil mԥktԥblԥrindԥ
ekologiya vԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi ilԥ ba÷lı tԥdris

500
saatlarının artırılması mühüm mԥsԥlԥlԥrdԥndir. Son illԥr
Azԥrbaycan Respublikasının Milli Mԥclisi tԥrԥfindԥn qԥbul
olunmuú ԥtraf mühitlԥ ba÷lı bir sıra qanunlar bu sahԥdԥ
mövcud olan boúluqların doldurulması üçün böyük
imkanlar açır.
Mövcud problemlԥrin hԥll edilmԥsi üçün Ekologiya vԥ
Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi tԥrԥfindԥn Beynԥlxalq tԥúkilat-
larla, donor ölkԥlԥrlԥ ԥlaqԥlԥrin geniúlԥndirilmԥsinԥ xüsusi
ԥhԥmiyyԥt verilir. Belԥ ki, BMT-nin ønkiúaf , Ԥtraf Mühit,
Sԥnayenin ønkiúafı proqramları, NATO, ATԤT, Qlobal
Ekoloji Fond, Avropa øqtisadi Ԥmԥkdaúlıq vԥ ønkiúaf
tԥúkilatı, øqtisadi Ԥmԥkdaúlıq tԥúkilatı, Dünya Bankı,
Asiya bankı, Ümumdünya Vԥhúi Tԥbiԥt fondu vԥ s.
tԥúkilatlarla ԥmԥkdaúlıq davam etdirilir. Bununla bԥrabԥr
müvafiq saziúlԥr ԥsasında inkiúaf etmiú ölkԥlԥrlԥ iki tԥrԥfli
ԥmԥkdaúlıqlar qurulur.
Ԥtraf mühit sahԥsindԥ beynԥlxalq müqavilԥlԥrԥ
qoúulma÷a da böyük diqqԥt yetirilir. Belԥ ki, Azԥrbaycan
Respublikası bu günԥ kimi 20 konvensiyaya qoúulmuú,
müvafiq protokollar imzalamıúdır.
Ԥtraf mühitlԥ ba÷lı qeyd olunan problemlԥrin hԥlli
yollarını müԥyyԥnlԥúdirmԥk vԥ ekoloji tarazlı÷ı tԥmin
etmԥk mԥqsԥdilԥ Dövlԥt proqramları vԥ layihԥlԥrin

501
reallaúdırılması, tԥdricԥn ԥtraf mühitin daha da sa÷-
lamlaúdırılmasını yaxın gԥlԥcԥkdԥ mümkün edԥcԥkdir.

13.2. Sabit inkiúafa keçidin perspektivlԥri

XX-XXI ԥsrlԥrin qovuúu÷unda sivilizasiyanın ekoloji
tԥhlükԥ cԥhԥtdԥn tԥhlükԥsiz inkiúafı mԥsԥlԥlԥri elmi axta-
rıúın, ümumiyyԥtlԥ ictimai úüurun ön planına çıxmıúdır.
Hԥmin problemlԥrin dԥrk olunma sԥviyyԥsinin mühüm
göstԥricisi ԥtraf mühit vԥ inkiúaf üzrԥ 1992-ci ildԥ Rio-de-
Janeyroda keçirilmiú BMT konfransıdır. Konfransda
müasir cԥmiyyԥtin sabit inkiúafa keçid strategiyası
(konsepsiyası) qԥbul olunmuúdur. øngilis dilinin "sustain" -
"möhkԥmlԥtmԥk, kömԥk etmԥk" vԥ "to be able" -
"qabiliyyԥtli olmaq" sözlԥrindԥn ԥmԥlԥ gԥlԥn "sabit
inkiúaf" termini inkiúafın özünü tԥmin etmԥsi, digԥr sözlԥ,
özü-özündԥn tԥkan, gԥlԥcԥk irԥlilԥmԥ, stimul verԥn
inkiúaf kimi baúa düúülür. Belԥ halda söhbԥt müasir
cԥmiyyԥtin dԥyԥr vԥ mԥqsԥdlԥrinin radikal dԥyiúmԥsinԥ,
insan fԥaliyyԥtinin müxtԥlif sahԥlԥrinin istiqamԥti vԥ mԥz-
mununa ԥsaslanan sivil inkiúafın yeni dövrünԥ keçiddԥn
gedir. Tԥrԥqqi, ԥdalԥt vԥ sa÷lam ԥtraf mühit insanın daha
yaxúı gԥlԥcԥklԥ ba÷lı arzusunu ԥks etdirir. "Sabit inkiúaf"
termini ilk dԥfԥ ԥtraf mühit vԥ inkiúaf üzrԥ Ümumdünya

502
Komissiyası tԥrԥfindԥn tԥklif olunmuúdur (Q.X.Brund-
qlond komissiyası). Komissiya "sabit cԥmiyyԥti", "gԥlԥcԥk
nԥsillԥri onların öz úԥxsi ehtiyaclarını tԥmin etmԥk
fürsԥtindԥn mԥhrum etmԥdԥn bugünkü nԥslin
ehtiyaclarını tԥmin edԥn" cԥmiyyԥt kimi tԥyin edir. 1990-cı
ildԥ ԥsası qoyulmuú Sabit ønkiúaf Beynԥlxalq ønstitutu
aúa÷ıdakı tԥrifi verir. "Sabit inkiúaf vahid ԥtraf mühiti,
iqtisadi sԥmԥrԥliliyi vԥ xalqların rifahının cԥmlԥúmԥsi
demԥkdir". Rio-de-Janeyroda keçirilmiú BMT
konfransından dԥrhal sonra onun mԥsԥlԥlԥrinin hԥyata
keçirilmԥsi mԥqsԥdilԥ yaradılan Dünya ùurası (Dünya
ùurasının sԥdri Rio-de-Janeyro Konfransının Baú katibi
Maris Stronqdur) hesab edir ki, "Sabit inkiúaf sadԥ kon-
sepsiyadır: bizim ekoloji imkanlarımız çԥrçivԥsindԥ
ԥdalԥtlԥ yaúamaq demԥkdir". Terminin mԥzmununda iki
imperativ ayrılır: ekoloji sabitlik imperativi vԥ sosial-
iqtisadi sabitlik imperativi. Ekoloji sabitlik imperativi -
ekoloji imkanlarımız çԥrçivԥsindԥ yaúamaqdır: bir halda
ki, bԥúԥriyyԥtin tԥlԥblԥri tԥbiԥtin imkanları xaricindԥdir,
insanlar öz tԥlԥblԥrini vԥ tullantılar istehsalını azaltmaqla
tԥbii ehtiyatların vԥhúicԥsinԥ sԥrfinԥ son qoymalıdırlar.
Sosial-iqtisadi sabitliyin imperativi - ԥdalԥtlԥ yaúamaq
nԥsillԥrdaxili vԥ nԥsillԥr arasında nԥhԥng sosial vԥ

503
iqtisadi bԥrabԥrsizliyin törԥtdiyi da÷ıdıcı münaqiúԥlԥri
zԥiflԥtmԥk, iqtisadi vasitԥlԥrlԥ yaúamaq demԥkdir. Rus
alimi akademik V.A.Koptyuqa görԥ, sabit inkiúaf
konsepsiyası "bԥúԥriyyԥtin sosial-iqtisadi inkiúafının
tarazlaúmasını vԥ ԥtraf mühitin qorunmasını, hԥmçinin
inkiúaf etmiú vԥ inkiúaf etmԥkdԥ olan ölkԥlԥr arasındakı
iqtisadi disparitetin hԥm texnoloji proses, hԥm dԥ
istehsalın rassionallaúması yolu ilԥ aradan götürülmԥsini
nԥzԥrdԥ tutur".
Akademik N.N.Moiseyevin fikrincԥ, "sabit inkiúaf"
terminini biosferin vԥ cԥmiyyԥtin tarazlıq vԥziyyԥtinԥ
keçidinin mümkünlüyünü tԥmin edԥcԥk strategiyanın
iúlԥnib hazırlanması vԥ reallaúdırılması kimi izah etmԥk
olar... “Bԥúԥriyyԥtin gԥlԥcԥyi maddԥlԥrin (stabil
biokimyԥvi dövrԥlԥrin) az-çox sabit dövrü úԥraitindԥ
mümkündür". Akademik A.D.Ursulun nԥzԥrincԥ, "sabit
inkiúaf tԥbiԥtԥ ziyan vurmayan, daimi ictimai tԥrԥqqini
tԥmin edԥn, inkiúafın strategiyası kimi tԥyin edilԥ bilԥr".
Belԥliklԥ, sabit inkiúafın strategiyasının ümumi mahiyyԥti
bԥúԥriyyԥtin qeyri-müԥyyԥn müddԥtli mövcudlu÷unun
úԥrtlԥrini tԥyin etmԥkdir. Bunun üçün insanların tԥlԥbatını
elԥ ödԥmԥk nԥzԥrdԥ tutulur ki, bu, biosferin
deqradasiyasına gԥtirib çıxarmasın vԥ gԥlԥcԥk nԥsillԥrin

504
maraqlarına toxunmasın. XX ԥsrin ortalarınadԥk
bԥúԥriyyԥtin inkiúafına, nԥsillԥrin birinin digԥrilԥ tarixi
ԥvԥzlԥnmԥsinԥ heç bir tԥhlükԥ yox idi. Sabit inkiúafın
ԥsaslandırılması zԥruriyyԥtini yaradan baúlıca amillԥrԥ
bԥzi qlobal xarakterli dԥyiúikliklԥr aid oldu ki, bunlara da
aúa÷ıdakılar daxil idi: planetdԥ demoqrafik partlayıú,
ԥnԥnԥvi yüngül ԥldԥ edilԥn yanacaq vԥ mineral
ehtiyatların tükԥnmԥsi, biomüxtԥlifliyin azalması, bu
dԥyiúikliklԥrdԥn do÷an atmosferin azon qatının tükԥnmԥsi
vԥ kosmik úüaların canlı orqanizmlԥrԥ tԥsirinin artması;
Yer sԥthinin hԥrarԥtinin qalxması ehtimalı vԥ baúqa
hadisԥlԥrlԥ ba÷lı dԥyiúikliklԥr. Bütün bunlar insanların
hԥyat keyfiyyԥtinin, onların sa÷lamlı÷ının pislԥúmԥsinin,
bir sıra sosial-iqtisadi problemlԥrin yaranmasına gԥtirib
çıxarmıúdır.
XX ԥsrin II yarısında baú verԥn texniki tԥrԥqqi
nԥticԥsindԥ hԥmin hadisԥ öz kulminasiya nöqtԥsinԥ çatdı.
Son 25-30 il ԥrzindԥ dünyada tԥxminԥn bԥúԥriyyԥtin
bütün ԥvvԥlki tarixi boyu qԥdԥr xammal istifadԥ olunub.
Hԥr il planetimizin dԥrinliklԥrindԥn 96-98% tullantıya
gedԥn 100 milyarddan artıq müxtԥlif mineral ehtiyatlar
üzԥ çıxarılır. Hesab edilir ki, XXI ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ insan
300 mlrd. ton xammal emal etdikdԥ 290-297 mlrd. ton

505
tullantı xaric edԥcԥk. Yer sԥthinin hԥrarԥtinin, biosferin
radiasiya fonunun artması vԥ milyon illԥr uzunu tԥkamül
nԥticԥsindԥ formalaúmıú insanın mövcudlu÷unun digԥr
fiziki-kimyԥvi vԥ bioloji parametrlԥrinin pozulması
fԥlakԥtlԥ sonuclana bilԥr. Bu mԥnfi amillԥrԥ texnoloji
inkiúafdan imtina etmԥklԥ yox, tԥbiԥtdԥn optimal istifadԥ
yolu ilԥ son qoymaq olar. Hal-hazırda qarúılıqlı sosial-
iqtisadi vԥ ekoloji inkiúafa zԥruriyyԥt duyulur. Ԥtraf mühit
vԥ inkiúaf üzrԥ beynԥlxalq komissiyada (ԤMøBK) "Bizim
ümumi gԥlԥcԥyimiz" adlı mԥruzԥnin rԥhbԥri
Q.H.Brundtrandın qeyd etdiyi kimi, ekoloji problematikaya
baxılarkԥn tԥkcԥ ԥtraf mühit problemlԥriylԥ
mԥhdudlaúmaq olmaz. "Bu çox böyük sιhv olardı. θtraf
mühit insan fιaliyyιti, insanların ehtiyac vι istιklιri
çιrçivιsindιn kιnarda mövcud deyil. θtraf mühitin insan
tιlιbatlarını nιzιrι almadan müdafiιsinι göstιrilιn
cιhdlιr bιzi siyasi dairιlιr tιrιfindιn sadιlövh hιyatdan
uzaq cιhdlιr kimi qiymιtlιndirildi. θtraf mühit - bizim
yaúadı÷ımız Yerdir, inkiúaf isι - rifahımızın
yaxúılaúdırılması üçün sιylιrimizdir. Bu iki anlayıú
ayrılmazdır". Mԥhz bu yanaúma sabit inkiúaf
konsepsiyasında öz ԥksini tapdı. Bütün inkiúaf etmiú vԥ
inkiúafda olan dövlԥtlԥrin ԥsas mԥqsԥdi hԥr vԥchlԥ

506
insanların ԥtraf mühitin sa÷lamlıq úԥraitindԥ mümkün
olacaq rifahını yaxúılaúdırmaqdır. Bu mԥnada "tԥbiԥti
yalnız güclü iqtisadiyyat müdafiԥ edԥ bilԥr" ifadԥsi dԥrin
mԥna daúıyır.
Bir çox ölkԥlԥr sabit inkiúafa keçidin öz milli
konsepsiyalarını artıq qԥbul etmiúlԥr. Sabit cԥmiyyԥt -
nԥsillԥr boyu mövcud olmaq qabiliyyԥtinԥ malik,
uzaqgörԥn, çevik, müdrik bir cԥmiyyԥtdir. Öz-özlüyündԥ
yeni texnologiyalar onlardan istifadԥnin müsbԥt, yaxud
mԥnfi nԥticԥlԥrini müԥyyԥn etmir. Hԥr úey kimin, necԥ vԥ
nԥ üçün onlardan istifadԥ etmԥsindԥn asılıdır. Buna görԥ
insanın fԥrdi vԥ ictimai úüurunun, onun dԥyԥrinin,
davranıú normaları, qaydaları vԥ ԥnԥnԥlԥrinin, onun
tԥbiԥtԥ vԥ baúqa insana münasibԥtinin dԥyiúmԥsi mühüm
bir mԥsԥlԥdir. Sabit inkiúaf bԥúԥriyyԥtin qarúılıqlı
asılılıqda bulunan paralel úԥkildԥ 3 mԥsԥlԥnin hԥllindԥ
müvԥffԥqiyyԥt qazanmasına can atır:
1) iqtisadi inkiúafın artımı;
2) ԥtraf mühitin vԥ ekosistemlԥrin mühafizԥ vԥ
bԥrpası;
3) sosial ԥdalԥtin bԥrqԥrar olması.
ønsanın tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥtinin tԥbiԥt sistemlԥrinԥ
tԥsiri, inkiúafın, tԥbiԥtdԥn istifadԥ iúindԥ münasib,

507
idarԥetmԥnin yeni formalarının axtarıúını tԥlԥb edir. Sabit
inkiúaf - savaú mԥdԥniyyԥtindԥn sülh vԥ qeyri-zorakılıq
mԥdԥniyyԥtinԥ keçidin mütlԥq tԥrkib hissԥsidir. Sabit
inkiúafa nail olmanın ԥsas prinsiplԥri bunlar hesab oluna
bilԥr:
- øqtisadi inkiúafın yeni ekoloji texnologiyalar ԥsasında
qurulması;
- ԥtraf mühitin mühafizԥsinԥ dair qanunverici aktların
iúlԥnib tԥdricԥn hԥyata keçirilmԥsi;
- iqtisadi effektliyin, tԥbii ekosistemlԥrin bԥrpa edilmԥsi
vԥ istehlak modellԥrinin dԥyiúdirilmԥsi üçün innovasiya
proqramlarının realizԥ edilmԥsi;
- vԥtԥndaúlara iqtisadi çiçԥklԥnmԥ, ԥtraf mühitin
vԥziyyԥti vԥ sosial ԥdalԥt arasındakı qarúılıqlı ԥlaqԥnin
dԥrk olunmasını tԥmin edԥcԥk tԥhsil almaq imkanı
vermԥk vԥ bu mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ iútirak etmԥk.
Bԥúԥriyyԥtin biosferԥ böhranlı antropogen tԥsirindԥn
çıxıú yolunu gԥlԥcԥkdԥ Yer kürԥsinin ekosisteminԥ
antropogen tԥsirinin azaldacaq noosfer istiqamԥtinin sabit
inkiúafında görmԥk olar. Tԥkamül xarakterli nisbԥtԥn lԥng
hԥrԥkԥt hԥm real, hԥm dԥ arzuolunan variantdır.

508
 Davamlı inkiúafın ԥsas prinsiplԥri:
1992-ci ildԥ Rio-de-Janeyroda qԥbul edilmiú ԥtraf
mühit vԥ davamlı inkiúaf üzrԥ Deklarasiya
• Bütün insanlar tԥbiԥtlԥ harmoniya tԥúkil edԥn
sa÷lam vԥ mԥhsuldar hԥyat hüququna malikdir;
• Davamlı inkiúafa nail olmaq üçün ԥtraf mühitin
mühafizԥsi inkiúaf prosesinin ayrılmaz hissԥsi olmalı vԥ
ondan ayrı nԥzԥrdԥ tutulmamalıdır;
• Bugünkü vԥ gԥlԥcԥk nԥsillԥr eyni hüquqa malikdir;
• Hԥr bir dövlԥt, öz ehtiyatlarından suveren úԥkildԥ
istifadԥ etmԥk hüququna malikdir vԥ bu fԥaliyyԥtin baúqa
dövlԥtin ԥtraf mühitinԥ ziyan vurmamasını tԥmin etmԥyԥ
görԥ mԥsuliyyԥt daúıyır;
• Çirklԥndirici çirklԥnmԥ ilԥ ba÷lı bütün xԥrclԥri
ödԥmԥlidir;
• Tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥti ԥtraf mühitin mühafizԥsi
sahԥsindԥ müdafiԥ xarakterli tԥdbirlԥrlԥ müúayiԥt
olunmalıdır;
• Dövlԥtlԥr ԥtraf mühitin qorunması ilԥ ba÷lı bir-biri ilԥ
ԥmԥkdaúlıq etmԥlidir;
• Hԥyat sԥviyyԥsi arasındakı fԥrqi azaltmaq vԥ dünya
ԥhalisinin bir çoxunun tԥlԥbatının effektiv ödԥnilmԥsi

509
mԥqsԥdilԥ yoxsullu÷un aradan qaldırılması davamlı
inkiúafın zԥruri úԥrtidir;
• Dövlԥt istehsal vԥ istehlakda köhnԥ modellԥrdԥn
istifadԥni mԥhdudlaúdırmalı vԥ lԥ÷v etmԥli, müvafiq
demoqrafik siyasԥti dԥstԥklԥmԥlidir;
• Ekoloji mԥsԥlԥlԥr bütün maraqlı tԥrԥflԥrin iútirakı ilԥ
hԥll edilmԥlidir. Milli sԥviyyԥdԥ hԥr bir insan ԥtraf mühitlԥ
ba÷lı olan müvafiq mԥlumatı ԥldԥ etmԥk vԥ qԥrarların
qԥbulunda iútirak etmԥk hüququna malik olmalıdır. Ԥtraf
mühitin qorunması bütün sosial qrupların iútirakı ilԥ
hԥyata keçirilmԥlidir;
• Dövlԥt ԥtraf mühitin qorunması sahԥsindԥ qanun-
vericiliyi effektiv úԥkildԥ hazırlamalı vԥ tԥtbiq etmԥlidir;
• Sülh, inkiúaf vԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi bir-biri ilԥ
qarúılıqlı münasibԥtdԥ olan vԥ ayrılmaz proseslԥrdir

13.3. Ekoloji problemlԥrin hԥlli

Beynԥlxalq sԥnԥdlԥrdԥ göstԥrildiyi kimi, ԥtraf mühi-
tin mühafizԥsi davamlı inkiúaf üçün vacib amillԥrdԥn biri-
dir. Bu baxımdan davamlı inkiúaf respublikada ԥtraf
mühitin qorunması vԥ tԥbii resurslardan davamlı
istifadԥni tԥlԥb edir. Belԥ ki, XXI ԥsrin gündԥliyindԥ irԥli
sürülԥn müddԥaların müԥyyԥn hissԥsi ԥtraf mühitin

510
mühafizԥsi vԥ tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ ilԥ
ba÷lıdır. Son illԥrdԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ
ekoloji problemlԥrin hԥlli istiqamԥtindԥ respublikamızda
müԥyyԥn iú görülmüúdür. Bu baxımdan Azԥrbaycanda
davamlı inkiúafı tԥmin etmԥk mԥqsԥdilԥ ԥtraf mühitin
mühafizԥsi vԥ tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ
edilmԥsinin hüquqi bazası yaradılmıúdır. Rio
Konfransından keçԥn müddԥt ԥrzindԥ ԥhalinin sa÷lamlı÷ı,
ԥtraf mühitin mühafizԥsi, ekoloji tԥhlükԥsizlik vԥ tԥbii
resurslardan sԥmԥrԥli istifadԥyԥ dair 20-dԥn çox milli qa-
nun qԥbul edilmiúdir. Buna misal olaraq “Bitki mühafizԥsi
haqqında” (03.12.96), “Ԥhalinin sa÷lamlı÷ının qorunması
haqqında” (25.07.97), “Balıqçılıq haqqında” (27.03.98),
“Yerin tԥki haqqında” (13.02.98), “Ԥtraf mühitin
mühafizԥsi haqqında” (08.06.99), “Heyvanlar alԥmi
haqqında” (08.06.99), “Ekoloji tԥhlükԥsizlik haqqında”
(08.06.99), “Atmosfer havasının qorunması haqqında”
(03.03.2001) vԥ s. qanunları göstԥrmԥk olar.
Azԥrbaycanda ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ tԥbii
ehtiyatlardan istifadԥ sahԥsindԥ milli sԥviyyԥdԥ müԥyyԥn
tԥúkilatı tԥdbirlԥr hԥyata keçirilmiúdir:
- Yeni müstԥqil dövlԥtlԥr arasında Dünya Bankının
dԥstԥyi ilԥ ilk dԥfԥ olaraq Azԥrbaycanda ԥtraf mühitԥ

511
tԥsirin qiymԥtlԥndirilmԥsi hazırlanaraq hԥyata keçirilmiú-
dir;
- Ԥtraf mühitԥ ciddi tԥsir göstԥrԥ bilԥn karbohidrogen
ehtiyatların vԥ digԥr faydalı qazıntıların istismar layihԥlԥri
vԥ yeni tikinti layihԥlԥri 1996-cı ildԥn baúlayaraq ekoloji
ekspertizadan keçirilmԥyԥ baúlanmıúdır;
- 1998-ci ildԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi üzrԥ milli
fԥaliyyԥt planı hazırlanmıúdır;
- Davamlı inkiúafa keçid prinsiplԥrinԥ uy÷un olaraq
ԥtraf mühit vԥ tԥbii ehtiyatların sistemli idarԥ olunması
istiqamԥtindԥ müԥyyԥn institusional tԥdbirlԥr
görülmüúdür. Bu tԥdbirlԥrdԥn ԥn mühümü 2001-ci ilin
may ayında yeni strukturları ԥhatԥ edԥn Ekologiya vԥ
Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinin yaradılmasıdır.
Regional sԥviyyԥdԥ ԥmԥkdaúlıq. Qeyd edԥk ki,
Azԥrbaycan ekoloji problemlԥrin hԥllindԥ regional
sԥviyyԥdԥ dԥ geniú fԥaliyyԥt göstԥrir. Regional
ԥmԥkdaúlıq aspektlԥrindԥn biri Xԥzԥr Ekoloji Proqramıdır.
Xԥzԥr Ekoloji Proqramı (XEP) Dünya Bankı vԥ digԥr
beynԥlxalq maliyyԥ qurumlarının dԥstԥyi ilԥ beú
Xԥzԥryanı ölkԥnin (Azԥrbaycan, Rusiya, øran,
Türkmԥnistan vԥ Qazaxıstan) razılı÷ı ilԥ 1995-ci ildԥ
tԥúkil edilmiúdir. Bu proqramın ԥsas mԥqsԥdi Xԥzԥrin

512
ekologiyasının uzun müddԥt üçün idarԥ edilmԥsi vԥ bu
sahԥdԥ davamlı inkiúafın tԥmin edilmԥsidir. Xԥzԥr Ekoloji
Proqramı çԥrçivԥsindԥ 1995-ci ildԥn indiyԥ kimi
Azԥrbaycanda bir çox ekoloji layihԥlԥr hԥyata
keçirilmiúdir.
Azԥrbaycanın dövlԥt strukturlarının vԥ QHT-lԥrin fԥal
iútirak etdiyi digԥr regional ekoloji tԥúkilatlardan biri
Azԥrbaycan, Gürcüstan, Rusiya vԥ Ermԥnistanın daxil
oldu÷u Cԥnubi Qafqaz Regional Ekoloji Mԥrkԥzidir.
Mԥrkԥzin yaradılmasında ԥsas mԥqsԥd Cԥnubi Qafqazda
ekoloji mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ vԥ davamlı inkiúafın tԥmin
edilmԥsindԥ hökumԥtlԥrarası (QHT-lԥrarası) ԥmԥkdaú-
lı÷ın geniúlԥndirilmԥsi vԥ möhkԥmlԥndirilmԥsindԥn
ibarԥtdir. Fԥal iútirak etmԥk mԥqsԥdilԥ Azԥrbaycan
Riodan sonra bir çox ekoloji konvensiyalara
qoúulmuúdur. Azԥrbaycan Respublikası Milli Mԥclisinin
ratifikasiya (dövlԥtlԥr arasında ba÷lanan müqavilԥnin,
paktın vԥ s. ali hökumԥt orqanı tԥrԥfindԥn tԥsdiq
edilmԥsi) etdiyi ekoloji konvensiyalar aúa÷ıdakılardır:
- Ümumdünya mԥdԥni vԥ tԥbii irsinin qorunması
haqqında Konvensiya, (06.12.93).
- BMT-nin øqlim Dԥyiúmԥlԥri üzrԥ Çԥrçivԥ
Konvensiyası Rio-de Janeyro, 1992, (10.01.95).

513
 - Ozon qatının qorunması üzrԥ Konvensiya, Vyana,
1985 vԥ Ozon qatını da÷ıdan Monreal Protokolu, 1987,
(31.05.96)
- Sԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ Konvensiyası, Paris,
(24.04.98)
- Kökü kԥsilmԥk tԥhlükԥsi qarúısında olan vԥhúi
fauna vԥ yabanı flora növlԥri ilԥ beynԥlxalq ticarԥt
haqqında Konvensiya (CøTES), Vaúinqton, 1973,
(03.06.1998)
- Gԥmilԥrdԥn suyun çirklԥndirilmԥsinin qarúısının
alınması üzrԥ Konvensiya, 1973, 1978, London,
(22.04.1998)
- Sԥrhԥdlԥrarası konteksdԥ ԥtraf mühitԥ tԥsirin
qiymԥtlԥndirilmԥsinԥ dair Konvensiya (Espo, Finlandiya),
(01.02.1999)
- Ԥtraf mühitԥ dair mԥsԥlԥlԥr üzrԥ qԥrarların qԥbul
edilmԥsindԥ ictimaiyyԥtin iútirakı vԥ informasiyaların
alınması barԥdԥ Orxus Konvensiyası, Danimarka, 1998
(09.11.1999)
- Avropanın vԥhúi tԥbiԥti, yabanı florası vԥ tԥbii
yaúayıú mühitinin qorunması Konvensiyası, Bern,
1979, (28.10.1999)

514
 - Bioloji müxtԥliflik üzrԥ Konvensiya, Rio-de-Janeyro,
1992, (14.03.2000)
- Bitkilԥrin qorunması üzrԥ Roma Konvensiyası,
(14.03.2000)
- Sԥrhԥddԥn keçԥn su axınlarının vԥ beynԥlxalq
göllԥrin mühafizԥsi vԥ istifadԥsi (Su Konvensiyası),
Helsinki, 1992 (18.03.2000)
- Tԥhlükԥli tullantıların sԥrhԥdlԥrarası daúınmasına
vԥ zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsinԥ nԥzarԥt haqqında Bazel
Konvensiyası, 1989, (06.02.2001)
- Su quúlarının yaúama yerlԥri kimi beynԥlxalq
ԥhԥmiyyԥtli sulu – bataqlıq yerlԥr haqqında Ramsar
Konvensiyası, (18.07.2001)
- Böyük mԥsafԥlԥrdԥ havanın transsԥrhԥd
çirklԥndirilmԥsi haqqında Konvensiya (09.04.2002)
Qeyd: mötԥrizԥdԥ göstԥrilԥn tarix Azԥrbaycanın
hԥmin konvensiyalara qoúulması tarixini göstԥrir.
Respublikamızın beynԥlxalq konvensiyalara
qoúulması ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ qlobal
ekoloji problemlԥrin hԥllindԥ Azԥrbaycanın iútirakına
nümunԥdir. Bu konvensiyaların ratifikasiya edilmԥsi
respublikamızın ekologiya sahԥsindԥ beynԥlxalq
sԥviyyԥdԥ ԥmԥkdaúlı÷ını göstԥrir. Müstԥqillik

515
qazandıqdan sonra ԥtraf mühitin mühafizԥsi ilԥ
ԥlaqԥdar qԥbul olunmuú qanunların hԥr birinin tԥtbiq
edilmԥsi barԥdԥ Respublika prezidentinin müvafiq
fԥrmanları verilmiú, idarԥetmԥ orqanlarının sԥlahiyyԥtlԥri
vԥ icra mexanizmi müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir. Mövcud
qanunlara müvafiq olaraq bir sıra normativ sԥnԥdlԥr,
qaydalar vԥ ԥsasnamԥlԥr iúlԥnilib tԥsdiq edilmiúdir.
Hazırda bu istiqamԥtdԥ iúlԥr davam etdirilir.
øqlim dԥyiúmԥlԥri. Azԥrbaycan Respublikası 1992-ci
ildԥ BMT-nin øqlim Dԥyiúmԥlԥri üzrԥ Çԥrçivԥ
Konvensiyasını imzalamıú, 1995-ci ildԥ Milli Mԥclis
tԥrԥfindԥn ratifikasiya etmiú, 2000-ci ildԥ bu konvensiyaya
ԥlavԥ olan Kioto protokolunu imzalamıúdır.
Konvensiyadan irԥli gԥlԥn öhdԥliklԥrin yerinԥ yetirilmԥsi
üçün Respublika prezidentinin sԥrԥncamı ilԥ 1997-ci ildԥ
iqlim dԥyiúmԥlԥri üzrԥ dövlԥt komissiyası yaradılmıúdır.
Konvensiyanın tԥrԥfi kimi Azԥrbaycan iqlim
dԥyiúmԥlԥrinin gözlԥnilԥn tԥsirinin azaldılmasına
yönԥlmiú milli vԥ regional proqramların hazırlanması,
hԥyata keçirilmԥsi vԥ nԥúr etdirilԥrԥk ictimaiyyԥtԥ
çatdırılması kimi öhdԥliklԥr götürmüúdür. Konvensiyanın
tԥlԥblԥrinԥ uy÷un olaraq 1998-1999-cu illԥrdԥ "øqlim
dԥyiúmԥlԥri üzrԥ birinci milli mԥlumatlar" layihԥsinin I

516
mԥrhԥlԥsi, 2000-ci ildԥ isԥ II mԥrhԥlԥsi yerinԥ
yetirilmiúdir. Layihԥnin I mԥrhԥlԥsi çԥrçivԥsindԥ
respublika ԥrazisindԥ müasir iqlim dԥyiúmԥlԥrinin
tendensiyası müԥyyԥn edilmiú, gözlԥnilԥn iqlim
dԥyiúmԥlԥrinin ssenarilԥri (5 ssenari) hazırlanmıú, iqlim
dԥyiúikliklԥrinin neqativ tԥsirlԥri nԥticԥsindԥ baú verԥ
bilԥcԥk itkilԥrin azaldılması üçün milli adaptasiya planı,
qlobal istilԥúmԥyԥ sԥbԥb olan parnik qazlarının milli
kadastrı, parnik qazlarının tullantılarının azaldılmasına
dair milli fԥaliyyԥt planı hazırlanmıúdır. Layihԥnin II
mԥrhԥlԥsindԥ Azԥrbaycan Respublikasında parnik
qazlarının azaldılması üçün texnologiyalara milli tԥlԥbat
müԥyyԥnlԥúdirilmiú, iqlim üzԥrindԥ sistematik müúa-
hidԥlԥrin hazırkı vԥziyyԥti vԥ potensialı qiymԥtlԥndiril-
miúdir.
Hazırda Azԥrbaycan iqlim dԥyiúmԥlԥri üzrԥ ùԥrqi
Avropa vԥ keçmiú SSRø dövlԥtlԥri (12 ölkԥ) ilԥ birlikdԥ
parnik qazlarının inventarlaúdırılmasının keyfiyyԥtinin
tԥkmillԥúdirilmԥsi üçün milli potensialın yaradılması üzrԥ
regional layihԥnin ilkin mԥrhԥlԥsindԥ iútirak edir. øqlim
dԥyiúmԥlԥri üzrԥ milli sԥviyyԥdԥ aúa÷ıdakı strateji
vԥzifԥlԥrin yerinԥ yetirilmԥsi vacibdir:

517
 - østilik effekti yaradan qazların tullantılarının statistik
hesabatı, qiymԥtlԥndirilmԥsi, mԥnbԥlԥri vԥ toplayıcıları
haqqında mԥlumatların analitik-informasiya sistemlԥrinin
yaradılması;
- Davamlı sosial-iqtisadi inkiúafın tԥmin edilmԥsi üçün
iqtisadiyyata vԥ tԥbii ekosistemlԥrԥ iqlimin tԥhlükԥli
tԥsirinin qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ müvafiq adaptasiya
tԥdbirlԥrinin iúlԥnib hazırlanması;
- øqlim dԥyiúmԥlԥrinin ԥhalinin sa÷lamlı÷ına tԥsirinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ müvafiq adaptasiya tԥdbirlԥrinin
iúlԥnib hazırlanması;
- Günԥú, külԥk vԥ bioqazdan istilik vԥ elektrik enerjisi
alınması imkanı verԥn, ekoloji cԥhԥtdԥn tԥmiz
texnologiyaların Azԥrbaycana gԥtirilmԥsinin
stimullaúdırılması;
- Ozonda÷ıdıcı maddԥlԥrdԥn istifadԥ olunmasının
tԥdricԥn aradan qaldırılmasının baúa çatdırılması.

13.3.1. Tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ

Azԥrbaycan Respublikası zԥngin tԥbii sԥrvԥtlԥrԥ vԥ
inkiúaf etmiú sԥnaye sahԥlԥrinԥ malik olan bir dövlԥt kimi
geniú imkanlara malikdir. Lakin uzun illԥrdԥn bԥri yı÷ılıb
qalmıú ekoloji problemlԥr vaxtında öz hԥllini tapmadı÷ı

518
üçün respublikamızın ԥtraf mühiti hԥddindԥn artıq
çirklԥndirilmiúdir. Hazırda respublika qarúısında hԥllini
tԥcili tԥlԥb edԥn bir sıra ekoloji problemlԥr durur. Bu
problemlԥr aúa÷ıdakılardır:
- Bakı vԥ digԥr iri úԥhԥrlԥrdԥ içmԥli suyun
çatıúmaması;
- Su hövzԥlԥrinin, o cümlԥdԥn Xԥzԥr dԥnizinin mԥiúԥt
vԥ sԥnaye sularının tullantıları ilԥ çirklԥndirilmԥsi;
- Xԥzԥr dԥnizinin sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar
vurulan ziyanlar;
- Sԥnaye mԥrkԥzlԥrindԥ atmosfer havasına zԥrԥrli
qazların yol verilԥn normadan artıq atılması;
- Kԥnd tԥsԥrrüfatı üçün yararlı torpaqların eroziyaya
u÷raması vԥ úoranlaúması;
- øri sԥnaye vԥ yaúayıú mԥntԥqԥlԥrindԥ mԥiúԥt
tullantılarının mütԥmadi úԥkildԥ yı÷ıúdırılmaması vԥ tԥlԥb
olunan müvafiq qaydada yerlԥúdirilmԥmԥsi.
Qeyd olunan ekoloji problemlԥrin hԥlli yollarını
davamlı inkiúaf prinsiplԥri ԥsasında müԥyyԥnlԥúdirmԥk
üçün onları tԥhlil etmԥk zԥruridir.

519
 13.3.2. Su ehtiyatları
Mԥlumdur ki, Azԥrbaycanda kԥnd tԥsԥrrüfatının ehti-
yaclarını vԥ ԥhalinin içmԥli suya olan tԥlԥbatını ödԥmԥk
üçün potensial baxımdan kifayԥt qԥdԥr su ehtiyatları
yoxdur. Bir sıra rayonlarda, xüsusilԥ Abúeronda suyun
çatıúmaması su ehtiyatlarından kifayԥt qԥdԥr sԥmԥrԥli
istifadԥ edilmԥmԥsi ilԥ izah edilir. Su úԥbԥkԥ sisteminin
çatıúmaması, bir çox kԥmԥrlԥrin uzun illԥr istismarı
nԥticԥsindԥ sıradan çıxması, mövcud texniki tԥlԥblԥrԥ
cavab vermԥmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar tԥqribԥn 45-50%-ԥ qԥdԥr
içmԥli su itkisinԥ yol verilir.
Qonúu dövlԥtlԥr - Gürcüstan vԥ Ermԥnistanın, o
cümlԥdԥn respublikamızın yaúayıú mԥntԥqԥlԥrindԥn vԥ
sԥnaye obyektlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥdԥn axıdılan mԥiúԥt vԥ
sԥnaye tullantıları vasitԥsilԥ Azԥrbaycanın ԥn böyük
çayları olan Kür vԥ Araz çaylarının hԥddindԥn artıq
çirklԥnmԥsi dԥ öz hԥllini tԥlԥb edԥn mühüm prob-
lemlԥrdԥndir. Çayın Xԥzԥr dԥnizinԥ tökülԥn yerindԥ
suyun keyfiyyԥti yalnız sԥnayedԥ istifadԥ üçün yararlıdır.
Su tԥmizlԥyici qur÷uların vԥziyyԥti dԥ qԥnaԥtbԥxú
deyildir. Respublikanın 75 úԥhԥrindԥn yalnız 35-dԥ
sutԥmizlԥyici qur÷ular vardır. Onlar da yanız mexaniki
tԥmizlԥmԥ vasitԥlԥri ilԥ tԥchiz olunmuúlar. Bakı úԥhԥrindԥ

520
mԥiúԥtdԥn atılan çirkli suların ümumi hԥcmi sutkada 1.2
mln.m3 tԥúkil edir ki, ondan da yalnız 50%-i tԥmizlԥnir.
Xԥzԥr dԥnizindԥ su sԥviyyԥsinin qalxma-enmԥ prosesi
uzunԥsrlik tarixԥ malik olmaqla, sahil dövlԥtlԥri üçün bir
sıra iqtisadi-sosial vԥ ekoloji problemlԥr do÷urur. 1930-
1977-ci illԥr ԥrzindԥ Xԥzԥrin sԥviyyԥsi – 28 metr ԥtrafında
tԥrԥddüd etmiúdir. Son 15-16 il ԥrzindԥ isԥ onun
sԥviyyԥsi orta hesabla ildԥ 12-14 sm qalxmaqla – 26
metrԥ çatmıúdır.
Xԥzԥr dԥnizindԥ suyun sԥviyyԥsinin qalxması
Azԥrbaycan Respublikasının 825 km-lik sahil zola÷ını
tamamilԥ tԥsir altına almıúdır. Fԥlakԥt zonasında
Azԥrbaycanın 800 km2 - lik ԥrazisi, 7 úԥhԥri, ԥhalisi 1
milyondan çox olan 35 yaúayıú mԥntԥqԥsi, 120-dԥn çox
heyvandarlıq obyekti, bir sıra xalq tԥsԥrrüfatı obyektlԥri,
15.3 min ha otlaq, 1.2 min ha üzümlük vԥ 120 min ha
ԥkinԥ yararlı torpaq sahԥsinԥ zԥrԥr vurulmuúdur. Dԥniz
sԥviyyԥsinin qalxması nԥticԥsindԥ Azԥrbaycan
Respublikasına dԥyԥn ziyanın ümumi mԥblԥ÷i 12 milyard
ABù dolları mԥblԥ÷indԥ qiymԥtlԥndirilir.
Su ehtiyatlarının qorunmasının vԥ sԥmԥrԥli
istifadԥsinin davamlı inkiúaf prinsiplԥri ԥsasında hԥyata
keçirilmԥsi vԥ bu mԥqsԥdlԥ su ehtiyatlarının inkiúafı vԥ

521
idarԥ edilmԥsi üzrԥ milli vԥ regional proqramların hԥyata
keçirilmԥsi üçün aúa÷ıdakı tԥdbirlԥrin yerinԥ yetirilmԥsi
zԥruridir:
- Su ehtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi
istiqamԥtindԥ dövlԥt proqramının hazırlanması vԥ hԥyata
keçirilmԥsi;
- Ümumi nԥzarԥt ԥsasında bu ehtiyatlardan sԥmԥrԥli
istifadԥnin stimullaúdırılması;
- øçmԥli suyun keyfiyyԥtinin yaxúılaúdırılması vԥ
müvafiq standartlara uy÷unlaúdırılması;
- Su ekosistemlԥrinin fԥaliyyԥtini tԥnzimlԥyԥn müvafiq
qanunların tԥkmillԥúdirilmԥsi;
- Transsԥrhԥd çayların çirklԥnmԥdԥn mühafizԥsi vԥ
onların hövzԥsindԥ yerlԥúԥn dövlԥtlԥr tԥrԥfindԥn su
ehtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi mԥqsԥdilԥ
regional vԥ beynԥlxalq ԥmԥkdaúlı÷ın geniúlԥndirilmԥsi;
- Su çatıúmazlı÷ının aradan qaldırılması mԥqsԥdilԥ
sԥnaye vԥ digԥr obyektlԥrdԥ suyun tԥkrar istifadԥsinin
geniúlԥndirilmԥsi üçün qeyri-ԥnԥnԥvi sulardan (tullantı,
kollektor-drenaj, çirkab vԥ s.) mԥqsԥdyönlü istifadԥ
edilmԥsi istiqamԥtindԥ tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi.

522
 13.3.3. Atmosfer havasının mühafizԥsi
Müstԥqillik ԥldԥ etdikdԥn sonra yaranmıú keçid dövrü
ilԥ ԥlaqԥdar mövcud iqtisadi ԥlaqԥlԥr pozuldu÷undan
respublikamızda bir çox sԥnaye müԥssisԥlԥrinin fԥaliyyԥti
dayandırılmıú, bԥzilԥri isԥ istehsal gücünün 10-20 faizi
hԥcmindԥ fԥaliyyԥt göstԥrirlԥr. Bu baxımdan stasionar
mԥnbԥlԥrdԥn atmosfer havasına atılan zԥrԥrli maddԥlԥrin
miqdarı 1990-cı il illԥ müqayisԥdԥ xeyli azalmıúdır.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, sԥnaye müԥssisԥlԥrindԥ
mövcud olan qaz-toz tutucu qur÷uların ԥksԥriyyԥti nasaz
vԥziyyԥtdԥdir. Yaxın gԥlԥcԥkdԥ güclü sԥnaye
potensialına malik olan respublikamızda bu müԥssisԥlԥr
ekoloji cԥhԥtdԥn müasir tԥlԥbata cavab vermԥyԥn
texnologiya ilԥ öz fԥaliyyԥtlԥrini tam bԥrpa etmiú olsalar,
onda iri sԥnaye úԥhԥrlԥrimizin atmosfer havası növbԥti
dԥfԥ ekoloji fԥlakԥt dԥrԥcԥsinԥ çatdırıla bilԥr. Qeyd
olunan problemlԥrin hԥll edilmԥsi vԥ respublikada
davamlı inkiúafın tԥmin edilmԥsi üçün aúa÷ıdakı strateji
tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi zԥruridir:
- Sԥnaye müԥssisԥlԥrindԥki qaz-toz tutucu qur÷uların
ԥsaslı tԥmir edilmԥsi vԥ ya yenilԥri ilԥ ԥvԥz edilmԥsi;
- Nԥqliyyatda qur÷uúunsuz (etilsizlԥúdirilmiú)
benzindԥn istifadԥ olunmasına keçilmԥsi;

523
 - Ekoloji tԥlԥblԥrԥ cavab vermԥyԥn köhnԥ nԥqliyyat
vasitԥlԥrinin istismarının qada÷an edilmԥsi;
- Yaúayıú mԥskԥnlԥrindԥ, yol kԥnarında vԥ
mԥhԥllԥlԥrdԥ yaúıllıqların artırılması yolu ilԥ atmosfer
havasının keyfiyyԥtinin yaxúılaúdırılması vԥ s.

13.3.4. Torpaq ehtiyatlarının qorunması

Ԥsas ekoloji problemlԥrdԥn biri dԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı
üçün yararlı olan 4,1 mln ha (respublika ԥrazisinin 47,7
faizi) torpaqların tԥdricԥn sıradan çıxmasıdır. Belԥ ki, bu
torpaqlardan hazırda 3,6 mln ha eroziyaya mԥruz
qalmıúdır. Bunlardan 1,3 mln ha zԥif, 1,15 mln ha orta vԥ
1,14 milyon ha yüksԥk dԥrԥcԥdԥ eroziyaya u÷ramıúdır.
Torpaqların úoranlaúması prosesi dԥ çox böyük
narahatlıq do÷urur. Mütԥxԥssislԥrin fikrincԥ, 1,5 mln
hektardan çox torpaq sahԥsi úoranlaúmıúdır.
Hazırda beynԥlxalq maliyyԥ tԥúkilatlarının (Dünya
Bankı, Avropa øttifaqıının TASIS proqramı) vԥ xarici
dövlԥtlԥrin kömԥkliyi ilԥ neftlԥ çirklԥnmiú torpaqların
tԥmizlԥnmԥsi, tԥlԥb olunan avadanlıqların müԥyyԥnlԥú-
dirilmԥsi sahԥsindԥ layihԥlԥr iúlԥnmԥkdԥdir. Ekoloji
baxımdan davamlı inkiúaf prinsiplԥrinԥ müvafiq olaraq

524
torpaq ehtiyatlarından sԥmԥrԥli istifadԥ olunması üçün
aúa÷ıdakı strateji tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi zԥruridir:
- Kԥnd tԥsԥrrüfatına yararlı torpaq ehtiyatlarının
mühafizԥ edilmԥsi vԥ münbitliyinin artırılması mԥqsԥdilԥ
milli fԥaliyyԥt planının hazırlanması;
- Eroziya proseslԥrinin qarúısının alınması vԥ
úoranlaúmıú torpaqların yuyulması üçün müvafiq
tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi;
- Neftlԥ çirklԥnmiú torpaqlarda rekultivasiya iúlԥrinin
davam etdirilmԥsi;
- Mövcud kollektor-drenaj vԥ suvarma úԥbԥkԥlԥrinin
inventarlaúdırılması vԥ onların yararlı vԥziyyԥtԥ
gԥtirilmԥsi;
- Meliorasiya iúlԥrinin düzgün aparılmaması
nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlmiú süni gölmԥçԥ vԥ bataqlıqların
qurudulması yolu ilԥ torpaq sahԥlԥrinin münbitlԥúdirilmԥsi
vԥ s.
13.3.5. Meúԥ ehtiyatlarının mühafizԥsi
Mԥlumdur ki, Azԥrbaycan Respublikası az meúԥli
ԥrazilԥrԥ aiddir. Belԥ ki, ölkԥ ԥrazisinin yalnız 11%-i
meúԥlԥrlԥ örtülüdür. Keçid dövrünün iqtisadi problemlԥri,
hԥrbi münaqiúԥ, qaçqın vԥ köçkünlԥrin tԥbiԥtԥ, o
cümlԥdԥn meúԥlԥrԥ artmıú tԥzyiqi nԥticԥsindԥ meúԥlԥrin

525
hԥm sahԥsi azalır, hԥm dԥ keyfiyyԥti aúa÷ı düúür.
Meúԥlԥrin su vԥ torpaqqoruyucu funksiyalarını, iqlimin
formalaúmasına tԥsirini nԥzԥrԥ almaqla, bu potensialın
qorunması vԥ sԥmԥrԥli istifadԥsi olduqca vacibdir. Eyni
zamanda ölkԥnin torpaq–iqlim úԥraiti yeni meúԥ
zolaqlarının salınması üçün olduqca ԥlveriúlidir. Belԥ
meúԥ zolaqlarının salınması qida vԥ a÷ac emalı
sԥnayelԥrini xammal ilԥ tԥmin etmԥk üçün ԥhԥmiyyԥtlidir
vԥ yeni iú yerlԥrinin açılmasına tԥkan verԥ bilԥr. Keçid
dövrünün do÷urdu÷u problemlԥrdԥn biri dԥ yerlԥrdԥ enerji
qıtlı÷ının ԥmԥlԥ gԥlmԥsidir. Rayon vԥ kԥndlԥrdԥ yanacaq
vԥ elektrik qıtlı÷ı da meúԥ sahԥlԥrinin ilbԥil azalmasına
gԥtirib çıxarır. Meúԥ ehtiyatlarının bԥrpa edilmԥsi vԥ
geniúlԥndirilmԥsi, yeni meúԥ zolaqlarının salınması, o
cümlԥdԥn, tԥsԥrrüfat ԥhԥmiyyԥtli bitkilԥrin istifadԥsi yolu
ilԥ mövcud ekoloji problemlԥri qismԥn hԥll etmԥk olar.
Meúԥ ehtiyatları ԥhalinin alternativ yanacaq mԥnbԥlԥri ilԥ
tԥmin edilmԥsindԥ baúlıca rol oynayır. Buna görԥ dԥ
meúԥlԥrin qorunması üçün aúa÷ıdakı strateji tԥdbirlԥrin
hԥyata keçirilmԥsi mԥqsԥdԥuy÷un hesab olunur:
- Meúԥlԥrdԥ qanunsuz a÷ac tԥdarükü vԥ digԥr meúԥ
qırmalarının qarúısının alınması ilԥ ԥlaqԥdar tԥdbirlԥrin
görülmԥsi;

526
 - Meúԥlԥrin müasir vԥziyyԥtinin öyrԥnilmԥsi, inventari-
zasiya olunması vԥ yeni meúԥsalma layihԥlԥrinin hazır-
lanması;
- Meúԥlԥrin bԥrpası üçün tԥdbirlԥrin hazırlanması vԥ
hԥyata keçirilmԥsi ;
- Bԥrpa olunan meúԥ ehtiyatlarından (meyvԥ, dԥrman
vԥ digԥr bitkilԥrdԥn) sԥmԥrԥli istifadԥnin tԥúkili;
- Rekreasiya ԥhԥmiyyԥtli meúԥ sahԥlԥrinin müԥyyԥn
edilmԥsi, onlara yol verilԥn tԥzyiq hԥcminin müԥyyԥn-
lԥúdirilmԥsi, bunun ԥsasında turizm yönümlü rekreasiya
potensialının tԥyin vԥ istifadԥsinin tԥúkil edilmԥsi;
- Yeni ԥkinçilik metodikasının tԥlԥblԥrınԥ cavab verԥn
tԥsԥrrüfat ԥhԥmiyyԥtli meúԥ-ba÷ların layihԥlԥúdirilmԥsi vԥ
salınması;
- Meúԥ ԥrazilԥrindԥ yerlԥúԥn yaúayıú mԥntԥqԥlԥrindԥ
yaúayan ԥhalinin mԥú÷ulluq probleminin hԥlli vԥ tԥbii
meúԥ ehtiyatları ilԥ ԥlaqԥdar olmayan mԥú÷ulluq
sahԥlԥrinin yaradılması;
- ønúaat vԥ mebel sԥnayesi üçün yararlı oduncaq
istehsal etmԥk üçün müvafiq keyfiyyԥtԥ malik olan vԥ tez
böyüyԥn a÷acların becԥrilmԥsi vԥ istismarı;

527
 - Meúԥlԥrin müxtԥlif xԥstԥliklԥrdԥn vԥ
zԥrԥrvericilԥrdԥn qorunması üçün müvafiq tԥdbirlԥrin
mütԥmadi olaraq vaxtında hԥyata keçirilmԥsi.
Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinin
qarúısında qoyulan ԥsas vԥzifԥlԥr: Meúԥlԥrin bԥrpa
edilmԥsi vԥ artırılmasına dair Milli Proqramın icrasının
baúa çatdırılması, meúԥ qanunvericiliyinin pozulması
hallarının minimuma endirilmԥsi, meúԥ fondundan
sԥmԥrԥli vԥ davamlı istifadԥ edilmԥsi, meúԥ
tԥsԥrrüfatında yeni texnologiyanın tԥtbiq edilmԥsi
vԥ dԥrman bitkilԥrinin emalı müԥssisԥlԥrinin yaradılması
istiqamԥtindԥ müvafiq tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi,
meúԥ tԥsԥrrüfatının inkiúafı mԥqsԥdilԥ investisiyaların
cԥlb edilmԥsi vԥ pilot layihԥlԥrin hԥyata keçirilmԥsi.

13.3.6. Sԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının idarԥ

edilmԥsi
øri úԥhԥrlԥrdԥ (Bakı, Sumqayıt, Gԥncԥ vԥ s.) sԥnaye
vԥ mԥiúԥt tullantılarının uzun illԥr yı÷ılıb istifadԥsiz
qalması öz növbԥsindԥ gԥrgin ekoloji vԥziyyԥtin
yaranmasına sԥbԥb olmuúdur. øri yaúayıú
mԥntԥqԥlԥrindԥ, xüsusԥn sԥnaye mԥrkԥzlԥrindԥ mԥiúԥt
tullantılarının daúınması vԥ yerlԥúdirilmԥsi dԥ xüsusi

528
narahatlıq do÷urur. Bakı, Sumqayıt, Gԥncԥ kimi
úԥhԥrlԥrin kԥnarlarında saysız miqdarda qanunsuz
tullantı poliqonları yaranmıúdır ki, bu da ԥtraf mühiti
çirklԥndirmԥklԥ bԥrabԥr, hԥm dԥ insanların sa÷lamlı÷ı
üçün tԥhlükԥ yarada bilԥn xԥstԥlik mԥnbԥlԥrinԥ
çevrilmiúdir. Ekoloji baxımdan davamlı inkiúaf
prinsiplԥrinԥ müvafiq olaraq tullantıların idarԥ olunması
üçün aúa÷ıdakı strateji tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi
zԥruridir:
- Tԥhlükԥli sԥnaye tullantılarının yerlԥúdirilmԥsi üçün
yeni poliqonların yaradılması;
- Mԥiúԥt tullantılarının çeúidlԥnmԥsi, utilizԥ edilmԥsi vԥ
tԥkrar emalının tԥúkili mԥqsԥdilԥ mütԥrԥqqi tԥcrübԥdԥn
istifadԥ olunması;
- Tullantılardan bioqazın alınması üçün müvafiq
üsulların tԥtbiq edilmԥsi;
- Enerji alınması, elԥcԥ dԥ kompost alınması
mԥqsԥdilԥ tullantılardan sԥmԥrԥli istifadԥ vԥ s.

13.3.7. Bioloji müxtԥlifliyin qorunub saxlanılması

1992-ci ildԥ Rio-de Janeyro úԥhԥrindԥ tԥqdim
olunmuú “Biomüxtԥlifliyin qorunması” Konvesiyasını
Azԥrbaycan Respublikası imzaladıqdan sonra bu

529
konvensiyanın tԥlԥblԥrini hԥyata keçirmԥk üçün bir sıra
tԥdbirlԥr hԥyata keçirilmiúdir. Belԥ ki, 1995-ci ildԥn
Azԥrbaycan “Pan-Avropa bioloji landúaft müxtԥlifliyinin
qorunması” strategiyasının daimi iútirakçısı olmuúdur.
Respublikada bu strategiyanın ayrı-ayrı bölmԥlԥrinԥ dair,
o cümlԥdԥn xüsusi mühafizԥ olunan ԥrazilԥrin inkiúafı,
nadir vԥ nԥsli kԥsilmԥk üzrԥ olan flora vԥ fauna növlԥrinin
qorunması, su-bataqlıq ԥrazilԥrinin bԥrpası, da÷
ekosistemlԥrinin inkiúafı istiqamԥtindԥ fԥaliyyԥt
proqramları hazırlanmıúdır. Azԥrbaycan Respublikası
BMT-nin “Biomüxtԥlifliyin qorunması” Konvensiyasını
2000-ci ildԥ ratifikasiya etmiúdir. Konvensiyadan irԥli
gԥlԥn öhdԥliklԥrin yerinԥ yetirilmԥsi üçün respublika
prezidentinin sԥrԥncamı ilԥ 2001-ci ildԥ bioloji
müxtԥlifliyin genetik ehtiyatları üzrԥ dövlԥt komissiyası
yaradılmıúdır. Hazırlanmıú milli proqram vԥ layihԥlԥr
2001-ci ildԥ Qlobal Ekoloji Fond vԥ BMT ønkiúaf
Proqramının dԥstԥyi ilԥ “Biomüxtԥlifliyin qorunması” üzrԥ
milli mԥruzԥ vԥ fԥaliyyԥt planında göstԥrilԥrԥk
Azԥrbaycan hökumԥti tԥrԥfindԥn qԥbul olunub tԥsdiq
edilmiúdir.
Respublikamız 2001-ci ildԥ Avropa ùurasına qԥbul
olunmaq ԥrԥfԥsindԥ tԥbii mühitin qorunması

530
istiqamԥtindԥ fԥaliyyԥtini güclԥndirmԥk iúini fԥallaúdıraraq
bir neçԥ beynԥlxalq konvensiyalara da qoúulmuúdur.
Bunlar sԥrhԥdlԥrarası çayların, su hövzԥlԥrinin vԥ
beynԥlxalq göllԥrin qorunması, Avropanın canlı tԥbiԥtinin
vԥ tԥbii mühitinin qorunması haqqında, ԥsasԥn su
quúlarının yaúama yerlԥri kimi beynԥlxalq ԥhԥmiyyԥti olan
sulu-bataqlıq yerlԥri haqqında, mԥdԥni vԥ tԥbii irsi
abidԥlԥrin mühafizԥsi üzrԥ konvensiyalardan ibarԥtdir. øki
su-bataqlıq ԥrazisi – A÷göl vԥ Qızıla÷ac göllԥri Ramsar
Konvensiyası çԥrçivԥsindԥ siyahıya salınmıúdır.
Azԥrbaycan Respublikası Qafqaz ölkԥlԥri vԥ
bütövlükdԥ Avropa üzrԥ ԥn zԥngin biomüxtԥlifliyԥ malik
olan ölkԥlԥrdԥn biridir. Azԥrbaycanda bir çox bitki vԥ
heyvan növlԥri endemikdir vԥ bu, ölkԥdԥn baúqa
dünyanın heç bir yerindԥ mövcud deyil. Bu zԥngin bioloji
müxtԥliflik bir çox tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ tԥhlükԥ altındadır.
Tԥrtib olunmuú Qırmızı Kitaba görԥ, Azԥrbaycan
Respublikasında yüzlԥrlԥ bitki vԥ heyvan növlԥri tԥhlükԥ
altındadır vԥ müxtԥlif qorunma statusuna malikdir.
Azԥrbaycanda biomüxtԥlifliyin qorunması hԥm milli vԥ
regional, hԥm dԥ qlobal ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir.
Respublikamızda davamlı inkiúafın tԥmin olunması
baxımından bioloji müxtԥlifliyin qorunması üçün

531
aúa÷ıdakı strateji tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi
mԥqsԥdԥ müvafiqdir:
- Biomüxtԥlifliyin qorunmasına yönԥldilmiú bütün
ekoloji proseslԥrԥ, beynԥlxalq konvensiyalara, digԥr
ölkԥlԥrarası vԥ regional müqavilԥlԥrԥ qoúulmaq;
- Bioloji müxtԥlifliyin ԥhԥmiyyԥtli komponentlԥrinin
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi vԥ onların qorunması üçün ԥlavԥ
tԥdbirlԥrin hazırlanması vԥ hԥyata keçirilmԥsi;
- Biomüxtԥlifliyin vԥziyyԥtinin monitorinqi üçün
ölkԥlԥrin flora vԥ faunasının Qırmızı vԥ Yaúıl Kitiablarının
tԥrtibi vԥ yenilԥúdirilmԥsi;
- Xüsusi mühafizԥ olunan ԥrazilԥrdԥ müxtԥlif qorunma
statusuna malik olan bitki vԥ heyvanlar alԥminin bԥrpası
üçün müvafiq úԥraitin yaradılması;
- Nadir vԥ kökü kԥsilmԥkdԥ olan bitki vԥ heyvan
növlԥrinin genefonunun qorunmasının tԥmin edilmԥsi vԥ
onların xüsusi qorunan tԥbii ԥrazilԥrdԥ, botanika
ba÷larında, zooloji parklarda saxlanılması üçün úԥraitin
yaradılması;
- Biomüxtԥliflik üçün tԥhlükԥnin vԥ bu tԥhlükԥ
nԥticԥsindԥ ilk növbԥdԥ tԥsir altına düúԥ bilԥn tԥbii bitki
vԥ heyvan növlԥrinin proqnozlaúdırılması;

532
 - Biomüxtԥlifliyin qorunması mԥqsԥdilԥ yeni milli
parkların yaradılması.

13.3.8. Sԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ

Azԥrbaycan Respublikası BMT-nin Sԥhralaúmaya
qarúı mübarizԥ Konvensiyasını 1998-ci ildԥ ratifikasiya
etmiúdir. Sԥhralaúma ilԥ mübarizԥyԥ dair milli fԥaliyyԥt
planının hazırlanması layihԥsi üzԥrindԥ iúlԥr
baúlanmıúdır. Layihԥnin yekunu kimi sԥhralaúmaya qarúı
milli fԥaliyyԥt planı hazırlanacaqdır ki, bu da özündԥ
konkret tԥdbirlԥr sistemini birlԥúdirԥcԥkdir.
Bu konvensiyanın tԥlԥblԥrinin hԥyata keçirilmԥsinin
respublikamız üçün böyük ԥhԥmiyyԥti vardır. Belԥ ki,
qlobal iqlim dԥyiúmԥlԥri nԥticԥsindԥ baú vermiú istilԥúmԥ,
meúԥlԥrin qanunsuz qırılması, torpaqların deqradasiyası,
su mԥnbԥlԥrinin azalması quraqlı÷a gԥtirib çıxarır ki, bu
da sԥhralaúma prosesinin sürԥtlԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur.
Bütün bu sԥbԥblԥrԥ görԥ sԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ
üzrԥ milli sԥviyyԥdԥ aúa÷ıdakı strateji vԥzifԥlԥrin yerinԥ
yetirilmԥsi mԥqsԥdԥ müvafiqdir:
- Sԥhralaúma prosesinin tԥsirinԥ mԥruz qalmıú
torpaqların inventarlaúdırılması;

533
 - Sԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ üzrԥ milli fԥaliyyԥt
planının hazırlanması vԥ hԥyata keçirilmԥsi;
- Sԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ iúlԥrinin effektivliyinin
yüksԥldilmԥsi mԥqsԥdilԥ proqnozlaúdırma vԥ ԥhalinin
mԥlumatlandırılması sisteminin yaradılması;
- Qlobal ekoloji problemlԥrin qarúılıqlı mԥnfi tԥsirinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ müvafiq ԥks tԥdbirlԥrin hԥyata
keçirilmԥsi;
- Meúԥsiz ԥrazilԥrdԥ meúԥ zolaqları vԥ yaúıllıqların
yaradılması.
Yuxarıda göstԥrilԥn strateji tԥdbirlԥrin hԥyata
keçirilmԥsi mövcud ekoloji problemlԥrin hԥll edilmԥsi vԥ
respublikamızın davamlı inkiúaf yoluna keçmԥsindԥ
mühüm mԥrhԥlԥ olacaqdır.

13.3.9. Ekoloji úüurun formalaúmasi problemi

Ekoloji úüurun formalaúdırılması problemi müasir tԥrbiyԥ
nԥzԥriyyԥsinin baúlıca mԥsԥlԥlԥrindԥn biridir. Bu yaúadı÷ımız
dövrdԥ ekoloji problemlԥrin çoxlu÷u ilԥ ba÷lıdır. Çԥtinliklԥr lokal
vԥ qlobal ekoloji ziddiyyԥtlԥrin artması, urbanizasiya, ifrat
istehsal vԥ istehlakın insanın maddi vԥ mԥnԥvi tԥlԥbatından
artıq olması vԥ s. ilԥ ba÷lıdır.
Ekoloji úüurun inkiúafı insanların tԥbii mühitin qanunlarını

534
tam dԥrk etmԥsi fonunda formalaúır. Lakin insan ali tԥhsilli vԥ
yüksԥk mԥdԥniyyԥtli olsa belԥ, tԥbiԥt haqqında ümumi
mԥlumatlar onda ekoloji úüuru spontan formalaúdırma÷a qadir
deyildir. Bunun üçün hԥr bir adamın fԥrdi xüsusiyyԥtlԥrinԥ
uy÷un ekoloji tԥhsili olmalıdır. Tԥbiԥt vԥ cԥmiyyԥt arasındakı
ziddiyyԥtlԥr ekoloji tԥrbiyԥdԥ didaktik vԥ metodiki üsulların birgԥ
tԥtbiq edilmԥsini tԥlԥb edir.
Ekoloji úüur o vaxt asan formalaúdırıla bilԥr ki, tԥlim vԥ tԥhsil
insanın rasional vԥ emosional úüuruna tԥsir edԥrԥk gündԥlik
hԥyatında vԥ hԥrԥkԥtlԥrindԥ tԥtbiq edilsin. Ekoloji úüur - tԥbiԥti
qoruma÷ın zԥruriliyini, tԥbiԥtԥ qay÷ısız münasibԥtin fԥlakԥtli
nԥticԥlԥrinin dԥrk edilmԥsidir. Bundan ԥlavԥ, ekoloji úüur – hԥr
bir insanın yer kürԥsindԥ, bütövlükdԥ canlı hԥyatın
qorumasında cavabdehliyini qԥbul etmԥsidir. Ekoloji úüur elmi
úüurun daha yüksԥk forması olub, digԥr úüur formalarından
ԥlahiddԥ deyildir, ԥslindԥ hamısı ilԥ üzvi vԥhdԥtdԥ bԥhrԥlԥnir.
Ekoloji úüurun formalaúmasında hԥyat vԥ tԥbiԥt gerçԥkliklԥrinin
sistemli dԥrk olunması böyük ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir.
1970-ci illԥrin sonunda dünyada ekoloji situasiya
gԥrginlԥúmԥyԥ baúlayarkԥn, elmi ictimaiyyԥt inanırdı ki, ekoloji
ziddiyyԥtlԥrin yaranmasında ilkin sԥbԥb yer üzündԥ insanların
sayının sürԥtli artımı, sԥnayelԥúmԥ vԥ tԥlԥbatın xarakterik
yüksԥk inkiúaf sürԥti, ümumilikdԥ iqtisadiyyatın kԥskin

535
yüksԥliúidir. Hԥmin dövrdԥ sübut olundu ki, insanların yaratdı÷ı
müasir texnologiyalar tԥdricԥn yaradıcısına qarúı yönԥlir
(texnoloji üstünlüklԥr nԥzԥriyyԥsi). Ekoloji problemlԥrin
yaranması vԥ artmasının qarúısını almaq üçün inkiúaf etmԥkdԥ
olan ölkԥlԥr iqtisadiyyat vԥ texnikanın yüksԥk inkiúaf sürԥtindԥn
imtina etmԥli, sԥnaye cԥhԥtdԥn yüksԥk inkiúaf etmiú ölkԥlԥrԥ
isԥ ԥldԥ edilmiú iqtisadi sԥviyyԥdԥ ”qalmaq” tövsiyԥ edilirdi.
Özlԥrini ”yeni ekoloji tԥfԥkkürlü insanlar” adlandıranlar isԥ sübut
edirdilԥr ki, planetimizdԥki ekoloji böhran elmi úüur böhranının
nԥticԥsidir. 80-ci illԥrin sonunda ekoloji destabilliyin baúlıca
sԥbԥbini iqtisadi yüksԥliúdԥ görԥnlԥr, bu böhranın sԥbԥbini
insanla tԥbiԥt arasında ilkin tarazlı÷ın pozulmasında görԥnlԥrlԥ
ԥvԥz olundu. Orta ԥsrlԥrdԥ insan úüurunda mԥnԥvi, ԥxlaqi, dini
anlayıúlar aparıcı rol oynayırdısa, XIX vԥ XX ԥsrlԥrdԥ istehlak
vԥ rahat hԥyat ideala çevrildi. Rahat hԥyat ԥldԥ etmԥk u÷runda
insan xoúbԥxtliyi nԥinki ԥldԥ etmԥdi, hԥtta tԥbiԥt ilԥ özünün
problemsiz yaúamaq imkanından mԥhrum oldu. Bԥúԥriyyԥt
ancaq XXI ԥsrin ԥvvԥlindԥn etibarԥn dԥrk etdi ki, insan tԥbiԥtin
hakimi deyil, onun övladıdır. Yeni ekoloji úüur tԥrԥfdarları
bԥúԥriyyԥtin tԥcrübԥsini özünԥmԥxsus surԥtdԥ izah etmԥyԥ
baúladılar. Onlar texniki elmlԥrin ԥhatԥ dairԥsini
mԥhdudlaúdıraraq, istԥnilԥn mԥhsuldar vԥ texnoloji fԥaliyyԥti
tԥkcԥ texniki anlamda deyil, ekoloji baxımdan effektivliyini

536
hesablama÷ı vacib sayırdılar. Mԥsԥlԥn, ”Dԥrin ekoloqları” belԥ
hesab edirlԥr ki, hԥr bir insanın tԥlԥbatının azca artması qlobal
böhranı daha da kԥskinlԥúdirԥcԥk, insanın bioloji növ kimi
mԥhvinԥ sԥbԥb ola bilԥcԥkdir.
Ekoloji úüurun getdikcԥ inkiúaf etmԥsi qlobal ekoloji böhranı
aradan qaldırma÷a qadirdir. Ekoloji úüur biososial ekoloji
böhranın qarúısını almaqda qlobal strategiya qurma÷a
yönԥlmiúdir. Lokal deyil, qlobal strategiya ona görԥ daha
mԥqsԥdԥuy÷un hesab edilir ki, problemlԥr tԥkcԥ lokal, regional
xarakter daúımır, müxtԥlif ԥrazilԥrdԥ, landúaftlarda, xalqlarda vԥ
ölkԥlԥrdԥ tԥkrar olunur.
Ekoloji úüurun formalaúdırılması ”insan – tԥbiԥt” qarúılıqlı
münasibԥtlԥri sistemindԥ dԥyԥrlԥrin yenidԥn müԥyyԥnlԥúdiril-
mԥsini vԥ dünyaya baxıúın kԥskin yenidԥn qurulmasını
nԥzԥrdԥ tutur. Yenidԥnqurmada mԥqsԥd hԥr bir adamın ekoloji
davranıú normasını formalaúdırmaqdır.
Ekoloji böhrandan çıxma÷ın real imkanları cԥmiyyԥtin
yüksԥk mԥnԥvi potensialı ilԥ ԥlaqԥlidir. Ekoloji úüurun
formalaúması isԥ cԥmiyyԥtin ekoloji etikası, mԥnԥviyyatı, ԥxlaqi
úüurunun da formalaúmasına tԥkan verir. Bu mԥnada bir sıra
konsepsiyalar özünün nԥzԥri vԥ tԥtbiqi xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ
nԥzԥr diqqԥti xüsusԥn cԥlb edir. Onlardan biri ekoloji
münasibԥtlԥrԥ dԥ úamil edilԥn, hüquq fԥlsԥfԥsinԥ aid

537
konsepsiyadır. Ekoloji úüurda hüquq fԥlsԥfԥsi F.Bekon
tԥrԥfindԥn elan edilԥn ”insanın tԥbiԥt üzԥrindԥ hökmranlı÷ı”
prinsipindԥ öz ԥksini tapır. Cԥmiyyԥtin inkiúafı prosesindԥ
insanın tԥbiԥtԥ tԥsiri imkanları geniúlԥnmiú, nԥticԥdԥ ”insan –
tԥbiԥt” münasibԥtlԥrindԥ hԥm da÷ıdıcı, hԥm dԥ yaradıcı
tendensiyalar üstünlük tԥúkil etmԥyԥ baúlamıúdır. A÷ıllı insan
yaranana qԥdԥr tԥbiԥtin üzvi vԥ qeyri – üzvi obyektlԥri arasında
bԥrqԥrar olmuú münasibԥtlԥr insan tԥrԥfindԥn heyvanların
ԥhlilԥúdirilmԥsi vԥ bitkilԥrin mԥdԥnilԥúdirilmԥsi dövründԥ kԥskin
dԥyiúikliklԥrԥ mԥruz qalmıúdır. Tԥbiԥtdԥki münasibԥtlԥrin yeni
forması – insanın tԥlԥbatını ödԥmԥk naminԥ tԥbiԥtin mԥqsԥdli
dԥyiúdirilmԥsi ideyası yaranmıúdır, yԥni insanın tԥbiԥt üzԥrindԥ
hökmranlı÷ı bԥrqԥrar olmuúdur. ønsanda tԥbiԥtԥ qarúı
münasibԥtdԥ hüquqi konsepsiyaları formalaúdırmaq vԥ tԥtbiq
etmԥk imkanı yaranmıúdır. Baúqa canlılardan fԥrqli olaraq,
insan tԥbiԥtinin özündԥ dԥyiúikliklԥrԥ, tԥlԥbatların ödԥnilmԥsinԥ
daimi meyllidir. ønkiúafı dayandırmaq qeyri–mümkün oldu÷un-
dan (bu hԥm dԥ insanın mahiyyԥtinԥ ziddir), hüquqi konsepsiya
yalnız tԥbiԥtԥ müdaxilԥnin mümkün, yaxud mövcud
formalarından birinin seçilmԥsi ilԥ ba÷lıdır. ønsanın bu tԥbiԥtԥ
müdaxilԥ hüququndan imtina etmԥsi, ԥslindԥ öz insani
mahiyyԥtindԥn imtina etmԥsidir. Müasir dövrdԥ ”insanın tԥbiԥt
üzԥrindԥ hökmranlı÷ı” ifadԥsindԥ gen mühԥndisliyinin

538
inkiúafından irԥli gԥlԥn yeni mövzu gԥtirilmiúdir: nԥinki tԥbiԥtԥ,
insana da elԥ müdaxilԥ imkanı yaranmıúdır ki, nԥticԥdԥ qlobal
ekoloji vԥziyyԥt tam dԥyiúdirilԥ bilԥr. ønsanın bu yeni fԥaliyyԥt
növü ilԥ ba÷lı nԥhԥng dԥyiúikliklԥr spektrini ԥvvԥlcԥdԥn sezmԥk
praktiki olaraq qeyri–mümkün oldu÷undan, tԥkamül vԥ
kotԥkamül (tԥkamül nԥticԥsi yeni tԥkamül dԥyiúikliklԥri) “insan –
tԥbiԥt” xԥtti boyunca tԥsԥvvürolunmaz tԥhlükԥlԥr yaranması
mümkün olacaqdır. Bu tԥhlükԥni dԥrk etmԥk ekoloji úüurun
baúlıca elementidir. Digԥr tԥrԥfdԥn, onu da nԥzԥrԥ almaq
lazımdır ki, biotexnologiyanın intensiv inkiúafını lԥngitmԥk tԥkcԥ
mԥnԥvi – etik úüura ԥsaslanıb bԥúԥriyyԥti bu yoldan çԥkindir-
mԥk qeyri – mümkündür. Mԥhz bu sԥbԥbdԥn, ekoloji úüur heç
olmasa biotexnologiyanın neqativ nԥticԥlԥrini minimuma
endirmԥk qabiliyyԥtinԥ malik biliklԥri dԥ ԥhatԥ etmԥlidir.
Digԥr konsepsiya yuxarıdakı konsepsiyaya tam ԥks
mövqedԥdir. Bu konsepsiyaya görԥ yaranmıú ekoloji
münasibԥtlԥri ciddi pozacaq müdaxilԥlԥrdԥn tam imtina
edilmԥlidir. Bu konsepsiya son dövrlԥrin iri ekoloji fԥlakԥtlԥrinԥ
(Çernobıl reaktorunda qԥza, nԥhԥng neft daúıyan tankerlԥrin
qԥzalara u÷raması) müdaxilԥ etmԥk ԥleyhdarlarının sayını
kԥskin artırmıúdır (mԥsԥlԥn, müxtԥlif ölkԥlԥrin Yaúıllar hԥrԥkatı).
Belԥliklԥ, iki ԥks ideya: tԥbiԥt üzԥrindԥ hökmranlıq vԥ tԥbiԥti
müdafiԥ ideyaları arasında mübarizԥ davam edir. Yaranmıú

539
vԥziyyԥtin çԥtinliyi hԥr bir ideyanın o birinin heç bir arqumentini
qԥbul etmԥmԥsidir. ødeal halda onlar bir – birini tamamlamalıdır.
Ԥn optimal, tԥbiԥt üçün harmonik situasiya insanı vԥziyyԥtin
a÷ası kimi tԥbiԥti qorumaq hüququnu üzԥrinԥ götürmԥsidir.
Tԥbiԥtԥ tԥsir üsulunun seçilmԥsi prosesindԥ hüquqi
tԥnzimlԥmԥ vԥ mԥhdudlaúdırma ona görԥ aparılmalıdır ki,
neqativ nԥticԥlԥr minimuma endirilsin, insanın yaúayaca÷ı
biogeosenozun baúlıca aparıcı prinsiplԥri qorunsun.
Müasir ekoloji úüurun ԥsasında daha iki bir – birinin diamet-
ral ԥksi olan fԥlsԥfi – metodoloji konsepsiya vardır. Birincisindԥ
buna ԥsaslanırlar ki, tԥbiԥt qeyri – mükԥmmԥldir, onun qeyri –
mükԥmmԥlliyini artıran bir tԥrԥfdԥn antropoloji tԥsirdirsԥ, digԥr
tԥrԥfdԥn ԥzԥldԥn mövcud olan nöqsanlardır. Yaranmıú ekoloji
böhranlardan çıxmaq üçün bu konsepsiya tԥrԥfdarları insanın
tԥbiԥtdԥ yaúamasını yüngüllԥúdirԥn ekoloji istehsalatı artırma÷ı
(bu ԥslindԥ natural tԥsԥrrüfata qayıdıúdır) tԥklif edirlԥr.
Konsepsiya praktiki hԥyatda reallaúsa, tԥbii vԥ ictimai mühit
ümumilԥúԥrdi, daha do÷rusu ictimai mühit tԥbii yaúayıú mühitini
“udardı”. Belԥ bir aqibԥt tԥbiԥtlԥ cԥmiyyԥt arasında yaranmıú
titrԥk, davamsız tarazlı÷ı mԥhv edԥ bilԥr.
Digԥr metodoloji konsepsiya tԥrԥfdarları tԥklif edir ki,
mövcud tԥbii yaúayıú mühitini yalnız qorumaq vԥ müdafiԥ
etmԥk lazımdır. Bundan ԥlavԥ elmi – texniki tԥrԥqqinin labüdlü-

540
yü qԥbul edilsԥ dԥ, onu elԥ hԥyata keçirmԥk lazımdır ki,
sԥrvԥtlԥrԥ maksimal qԥnaԥt edԥn vԥ tԥbiԥti zԥdԥlԥmԥyԥn
texnologiyalar bԥrqԥrar olsun. økinci konsepsiya daha
arzuolunan olsa da, onun da bir sıra namԥlumları vardır. Namԥ-
lumların sırasına tԥbii vԥ süni yaúayıú mühitini – texnosferanı
hansı hԥcmdԥ vԥ nԥ dԥrԥcԥdԥ dԥyiúdirmԥ zԥrurԥti mԥsԥlԥlԥri
daxildir.
Yeni ekoloji úüur tԥrԥfdarları – ekolojistlԥrin fikrincԥ,
insanların istehsal fԥaliyyԥti öz ԥsasını tԥdricԥn dԥyiúmԥlidir.
Ekoloji istehsal adlandırılacaq istehsal vasitԥlԥrinin yenidԥn
modernlԥúmԥsi labüddür. Ekoloji istehsal tԥbii biokimyԥvi
ritmlԥrԥ yönԥlmiú, biosferin dayanıqlı tarazlı÷ını pozmayan
istehsal üsulları üstün tutulur. Baúlıca mԥsԥlԥ mԥhsulun
qısamüddԥtli artımı deyil, cԥmiyyԥtin uzunmüddԥtli sabitliyini
tԥmin edԥn inkiúafa nail olmaqdır. øqtisadi artım yalnız vasitԥ
olub, mԥqsԥd deyildir: iqtisadi müvԥffԥqiyyԥtlԥr ekoloji qeyri –
sabitliyin adekvat ԥvԥzi kimi qiymԥtlԥndirilmԥmԥlidir.
Bԥúԥriyyԥtin tarixi boyunca iqtisadi artım yalnız tԥbiԥtin
hesabına biosferin vԥ ekoloji vԥziyyԥtin zԥrԥrinԥ baú vermiúdir.
Müasir ictimai istehsal üsuluna dair yanlıú hesab edilԥn
fikirlԥrdԥn biri cԥmiyyԥtin iqtisadi artım sürԥtinin onun rifah
dԥrԥcԥsilԥ eynilԥúdirilmԥsidir. Ԥslindԥ, bu o zaman do÷rudur ki,
istehsal sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli surԥtdԥ istifadԥ edԥn

541
texnologiyalar ԥsasında qurulsun (yԥni yüksԥk dԥrԥcԥdԥ ekoloji
istehsal olsun). Cԥmiyyԥt daha bir sԥhvdԥn yaxa qurtarmalıdır:
bu iri müԥssisԥnin hԥmiúԥ kiçik müԥssisԥdԥn daha intensiv
iúlԥmԥsi fikridir. øqtisadi inkiúafın özünԥmԥxsus amillԥrindԥn irԥli
gԥlԥn bu tԥsԥvvür, baúlan÷ıcını kapitalın ilkin yı÷ımı dövründԥn
götürür. øri istehsal sahԥlԥrinin yaradılması, kiçik müԥssisԥlԥrin
birlԥúmԥsi vԥ bir müԥssisԥnin digԥri tԥrԥfindԥn ”udulması”
anlayıúları da hԥmin dövrdԥ yaranmıúdır. Hԥmin tarixi dövrdԥ
bu, hԥqiqԥtԥn çox sԥrfԥli idi. Lakin yeni yüksԥk texnoloji
istehsalın hökm sürdüyü indiki dövrdԥ tԥsԥrrüfatın ԥn intensiv
forması mԥhz kiçik müԥssisԥ tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir, iri
müԥssisԥlԥr daha çox ekstensivliyini büruzԥ verir. Kiçik
müԥssisԥlԥr nԥinki tԥbiԥtԥ zԥrԥrli tԥsiri azaltma÷a, hԥm dԥ
istehsal prosesini maksimal surԥtdԥ intensivlԥúdirmԥyԥ qadirdir.
Standart, kütlԥvi istehsal dövrü özü ilԥ bԥrabԥr hԥyatın
standartlaúması kimi kԥskin neqativ hadisԥyԥ sԥbԥb olmuúdur.
”Dԥrin ekologiya” tԥrԥfdarları müasir texnologiyaları sonrakı
iqtisadi inkiúafla bilavasitԥ ba÷layırlar. Onlar tԥklif edir ki,
ԥvvԥlcԥ insana vԥ tԥbiԥtԥ qay÷ı ilԥ yanaúmanı tԥmin edԥn
yüksԥk texnoloji tullantısız istehsala keçilmԥlidir. Bu zaman
insanın hԥyat tԥrzi vԥ onun keyfiyyԥti köklü surԥtdԥ dԥyiúԥcԥk,
nԥticԥdԥ insanın öz ԥtraf mühiti haqqında tԥsԥvvürlԥri vԥ
bԥúԥriyyԥtin mövcudluq úԥrtlԥri ԥsaslı dԥyiúikliyԥ mԥruz

542
qalacaqdır.
Ekoloji úüurun formalaúdırılması yollarına aúa÷ıdakıları aid
edirlԥr:
• texnika vԥ texnologiyanın ekologiyalaúması;
• tԥbiԥti qoruma sahԥsindԥ hüquqi norma vԥ hüquqi tԥsir
mexanizmlԥrinin tԥkmillԥúdirilmԥsi;
• tԥbiԥt vԥ cԥmiyyԥt üzԥrindԥ tԥbiԥtúünaslıqda istifadԥ olunan
elmi–tԥcrübi, eksperimental üsullardan, ekoloji gԥlԥcԥyi
proqnozlaúdırmaq mԥqsԥdilԥ ekosistemlԥrin qlobal
modelԥúdirilmԥsinԥ keçid (elmi dildԥ in vivo-dan in vitro-ya
keçid);
• tԥhsilin humanistlԥúdirilmԥsi, tԥlim–tԥrbiyԥ, tԥhsilin bütün
pillԥlԥrinԥ ekoloji problematikanın daxil edilmԥsi.
Belԥliklԥ, yalnız cԥmiyyԥtdԥ insan hԥyatının bütün sahԥ-
lԥrinin ekologiyalaúdırılması ictimai úüurda yenidԥnqurmaya vԥ
yeni hԥyat keyfiyyԥtlԥrini yaratma÷a sԥbԥb olacaq, ønsan,
Cԥmiyyԥt vԥ Möhtԥúԥm Tԥbiԥt harmonik dayanıqlı inkiúafa
qԥdԥm qoyacaqdır.

543
 14. Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥri vԥ
ekoloji dövlԥt proqramının mԥqsԥdi.
14.1. Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥri
Ԥtraf mühitin mühafizԥsi aúa÷ıdakı prinsiplԥrԥ
ԥsaslanır:
• sosial-iqtisadi, mԥnԥvi-estetik problemlԥrin qarúılıqlı
hԥlli;
• ԥrazilԥrdԥ ekoloji tarazlı÷ın tԥmin edilmԥsi vԥ
pozulmuú tԥbii ekoloji sistemlԥrin bԥrpası;
• tԥbii ehtiyatların sԥmԥrԥli istifadԥ olunması vԥ
bԥrpası, tԥbiԥtdԥn istifadԥnin vԥ ԥtraf mühitin
mühafizԥsinin iqtisadi stimullaúdırılmasının tԥtbiq
edilmԥsi;
• ԥtraf mühitin bioloji müxtԥlifliyinin qorunmasının
tԥmin edilmԥsi;
• dövlԥt nԥzarԥti, ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında
qanunvericiliyin pozulmasına görԥ mԥsuliyyԥt;
• ԥtraf mühitԥ zԥrԥr vurulmasının qarúısının alınması
vԥ vurulan zԥrԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsi;
• ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ ԥhalinin vԥ
ictimai birliklԥrin iútirakı;
• ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ beynԥlxalq
ԥmԥkdaúlıq.
544
 14.2. Ekoloji dövlԥt proqraminin ԥsas mԥqsԥdi
Azԥrbaycan Hökumԥti Dünya Bankına müraciԥt etmiú
vԥ Bakı úԥhԥrinin ԥtrafında, Abúeron yarımadasında
inkiúafla ba÷lı yaranan çԥtinliklԥri aradan qaldırmaq üçün
nԥzԥrdԥ tutulmuú iddialı Ekoloji Dövlԥt Proqramını (EDP)
hԥyata keçirmԥyԥ yardım etmԥyԥ dԥvԥt etmiúdir. Ekoloji
Dövlԥt Proqramının ԥsas mԥqsԥdi, úԥhԥrsalma üçün ԥn
önԥmli ԥrazilԥrin sürԥtli iqtisadi vԥ demoqrafik inkiúafı
üçün zԥruri olan torpaqları tԥmizlԥmԥklԥ ԥtraf mühitlԥ
ba÷lı yaranmıú risklԥri aradan qaldırmaqdır. ønkiúafla
ba÷lı ԥsas mԥsԥlԥlԥr aúa÷ıdakılardır:

14.2.1. Ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinin davamlı úԥkildԥ

pislԥúmԥsi
Abúeron yarımadası 150 illik neft hasilatı nԥticԥsindԥ
a÷ır úԥkildԥ çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır. Bu mԥdԥn
fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ neftlԥ çirklԥnmiú ԥrazilԥrin sahԥsi
tԥqribԥn 30000 hektardır vԥ bundan 15000 ha ԥrazi daha
çox çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıúdır vԥ ԥtraf mühitlԥ ba÷lı
ԥsas narahatlıq mԥnbԥyidir. Bu ԥrazidԥ, karbohidrogenlԥr
torpa÷a vԥ süxurun bir neçԥ metr dԥrinliyinԥ hopmuúdur.
Bu cür vԥziyyԥt, davamlı çirklԥnmԥnin mԥnbԥyi olan
bur÷u avadanlı÷ı vԥ neft nasosları kimi hԥlԥ dԥ

545
fԥaliyyԥtdԥ olan yüzlԥrlԥ istehsalat obyektinin mövcud
olması ilԥ a÷ırlaúır. Yarımadadakı neft hasilatı hԥmçinin
Xԥzԥr Dԥnizinԥ dԥ tԥsir etmiúdir, belԥ ki, iri hԥcmdԥ çirkli
sular dԥnizԥ axıdılmıú vԥ radioaktiv tullantılar (tԥbii
radionuklidlԥrin tԥsiri) ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Nԥhayԥt, sürԥtli
úԥhԥrlԥúmԥ vԥ zԥif idarԥçilik potensialı sanitar vԥziyyԥti
vԥ bԥrk tullantıların idarԥ edilmԥsini ciddi úԥkildԥ
korlamıúdır.

14.2.2. Sürԥtli úԥhԥrlԥúmԥ nԥticԥsindԥ torpa÷a

yaranan tԥlԥbat
Son bir neçԥ ildԥ bir çox insanlar özlԥrinԥ vԥ ailԥ
üzvlԥrinԥ iú vԥ yeni imkan axtarmaq üçün Abúeron
yarımadasına vԥ onun ԥsas iki úԥhԥrinԥ, Bakı vԥ
Sumqayıta köçmüúlԥr. Sürԥtlԥ artan ԥhali vԥ iqtisadi
canlanma torpa÷a tԥlԥbatı xeyli artırmıúdır. Bakı keçmiú
neft yataqlarının vԥ digԥr çirklԥnmiú ԥrazilԥrin ԥhatԥsindԥ
yerlԥúir; bu isԥ úԥhԥrin böyümԥsinԥ öz tԥsirini
göstԥrmiúdir – belԥ ki, úԥhԥr bu çirklԥnmiú ԥrazilԥr
üzündԥn da÷ınıq úԥkildԥ artmıú vԥ sözün hԥrfi
mԥnasında bütün yarımadaya yayılmıúdır vԥ bir çox
yerlԥrdԥ ԥhalinin ԥn tԥmԥl infrastrukturdan belԥ istifadԥ
imkanı çox azdır. A÷ır çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalmıú

546
ԥrazilԥrdԥ qeyri-rԥsmi yaúayıú massivlԥri geniúlԥnmԥklԥ
ԥhalinin sa÷lamlı÷ına ciddi tԥhlükԥ yaradır. Eyni
zamanda, sürԥtlԥ artmaqda olan yaúayıú massivlԥrinԥ
yaxın yerlԥúԥn bu çirklԥnmiú torpaqlar tԥmizlԥnԥrsԥ,
yenidԥn inkiúaf üçün yüksԥk potensiala malik olar.

14.2.3. Torpa÷ın sԥmԥrԥli idarԥçiliyinԥ ehtiyac

Böyük Bakı üçün regionun planlaúdırılması, inkiúafı
vԥ kapital investisiyaları üzrԥ kompleks strategiya yoxdur.
Ԥn son hazırlanmıú Ümumi Plan 1970-ci illԥrin ortalarına
tԥsadüf edir. Bu plan hazırda úԥhԥrlԥúmiú ԥrazilԥrin
yalnız kiçik bir hissԥsini ԥhatԥ edir vԥ son 15 ildԥ
yaranmıú yeni yaúayıú massivlԥrini ԥhatԥ etmir. Abúeron
Yarımadasında torpaq üzԥrindԥ mülkiyyԥt hüququ vԥ
yaxud istifadԥsi haqqında çox az mԥlumat mövcuddur vԥ
bu mԥlumatın ԥksԥriyyԥti çox köhnԥdir. Torpaqların
tԥmizlԥnmԥsi vԥ landúaftın bԥrpa edilmԥsi üçün
tԥmizlԥnԥcԥk torpaqları prioritetlԥúdirԥn sistemli
yanaúmanın olması vacibdir. Hԥr hansı sahԥnin bԥrpası
üçün çԥkilԥcԥk xԥrc birbaúa onun gԥlԥcԥk istifadԥ
tԥyinatından asılıdır.
28 sentyabr 2006-cı ildԥ 1697 saylı Prezident
Sԥrԥncamı ilԥ tԥsdiq olunmuú Ekoloji Dövlԥt Proqramı

547
(EDP) Hökumԥtin bu çԥtinliyi aradan qaldırmaq üçün
atdı÷ı praktiki addıma zԥmin yaratmıúdır. Bu proqram
kompleks plan olub infrastrukturun yenilԥnmԥsi,
qaydaların vԥ tԥnzimlԥyici bazanın tԥkmillԥúdirilmԥsi yolu
ilԥ hԥm torpaqların tԥmizlԥnmԥsi/rekultivasiyasını,
tԥhlükԥli vԥ qeyri-tԥhlükԥli tullantıların vԥ ԥtraf mühitin
qabaqcıl úԥkildԥ idarԥ olunmasını hԥyata keçirmԥyi
nԥzԥrdԥ tutur. Sԥrԥncama ԥsasԥn EDP-nın icrası
üzԥrindԥ ümumi nԥzarԥti vԥ ԥlaqԥlԥndirmԥni Nazirlԥr
Kabineti hԥyata keçirԥcԥkdir.

14.3. Azԥrbaycanın ԥtraf mühit qanunvericiliyi vԥ

proseduraları.
14.3.1. Azԥrbaycan Respublikasının Konstitusiyası
(1995) bԥyan edir ki, tԥbiԥt vԥ bütün tԥbii ehtiyatlar xalqa
mԥnsubdur. Azԥrbaycan Respublikasının vԥtԥndaúları
tԥbiԥti vԥ onun resurslarını mühafizԥ etmԥyԥ borcludurlar.
Dövlԥt öz növbԥsindԥ torpa÷ın, su resurslarının, flora vԥ
faunanın sԥmԥrԥli vԥ elmi ԥsaslandırılmıú istifadԥsini,
onların müdafiԥsini, havanın keyfiyyԥtinin tԥmin
edilmԥsini, tԥbii ehtiyatların inkiúaf etdirilmԥsini, onların
bԥrpa edilmԥsini vԥ ԥtraf mühitinin keyfiyyԥtinin
yaxúılaúdırılmasını öz üzԥrinԥ götürür.

548
14.3.2. “Ԥtraf Mühitinin Mühafizԥsi Haqqında” Qanun
“Ԥtraf Mühitinin Mühafizԥsi Haqqında” qanun tԥbii
ehtiyatların mühafizԥsini vԥ onların sԥmԥrԥli istifadԥsini
tԥnzimlԥyԥn ԥsas qanunlardan biridir (1999). Qanun
tԥbiԥtin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥrini, dövlԥtin, bu
sahԥdԥ olan ictimai tԥúkilatların vԥ vԥtԥndaúların hüquq
vԥ vԥzifԥlԥrini müԥyyԥn edir, tԥbiԥti mühafizԥ
qanunvericiliyin tԥlԥblԥrinin pozulmasına görԥ
mԥsuliyyԥtinin ԥsaslarını tԥmin edir, Ԥtraf mühitin
qiymԥtԥndirilmԥsinin keyfiyyԥti üçün ԥsas normativlԥri,
iqtisadi fԥaliyyԥt sahԥsi üçün ekoloji tԥlԥblԥri qԥbul edir,
ekoloji monitorinq vԥ nԥzarԥtdԥ ictimaiyyԥtin rolunu ԥhatԥ
edir.
Ԥtraf mühitin Mühafizԥsi Haqqında Qanun (Maddԥ
42) Dövlԥt Ekoloji Ekspertizasının ԥsas mԥqsԥd vԥ
vԥzifԥlԥrini müԥyyԥn edir.
Bundan baúqa, ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ
tԥbiԥtdԥn istifadԥnin tԥnzimlԥnmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar
mԥsԥlԥlԥr Azԥrbaycan Respublikasının aúa÷ıdakı
müvafiq qanunları ilԥ tԥnzimlԥnir: Su Mԥcԥllԥsi (1997),
Torpaq Mԥcԥllԥsi (1999), Meúԥ Mԥcԥllԥsi (1997), Daxili
orqanlar haqqında (1998), Floranın Mühafizιsi Haqqında
(1996), Fauna Haqqında (1999), øcbari Sı÷orta Haqqında

549
(2002), Radioaktiv Tullantılar Haqqında (1994), østehsalat
vι mιiúιt tullantıları Haqqında (1998), θhalinin
Radioaktiv Tιhlükιsizliyi Haqqında (1997), Sanitariya vι
Epidemioloji Tιhlükιsizlik Haqqında (1992), Meliorasiya
vι Suvarma Haqqında (1996), Su Tιminatı vι Çirkab
Suları Haqqında (1999), Hidrotexniki Qur÷uların
Tιhlükιsizliyi Haqqında (2002), Dövlιt Torpaq Kadastrı,
torpaqların monitorinqi vι yerin strukturu haqqında
(1998), Pestisidlιr vι Aqrokimyιvi maddιlιr Haqqında
(1997), Torpaq Mιhsuldarlı÷ının Mühafizιsi Haqqında
(1999), Xüsusi Mühafizι olunan tιbii sahιlιr vι obyektlιr
haqqında (2000).

15. Ԥtraf mühitin monitorinqi.

15.1. Ekoloji monitorinq haqqında ümumi mԥlumat
vԥ onun vԥzifԥlԥri
Monitorinq ԥtraf mühitin hԥrtԥrԥfli analizi, onun ekoloji
vԥziyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi, ona tԥbii vԥ antropogen
tԥsirlԥrin öyrԥnilmԥsi mԥqsԥdini daúıyır. Manitorinq
latınca monitor (nԥzԥr salmaq) sözündԥn götürülmüúdür.
Monitorinq antropogen tԥsirlԥrdԥn biosferdԥ vԥ yaxud da
onun ayrı-ayrı elementlԥrindԥ baú vermiú dԥyiúikliklԥrԥ

550
nԥzarԥt (ölçülmԥsi), onların qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
proqnozlaúdırılmasından ibarԥtdir.
Ԥtraf mühitin monitorinqi — tԥbii vԥ antropogen
tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ ԥtraf mühitԥ yayılan zԥrԥrli qaz, maye
vԥ bԥrk haldakı tullantılara kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt
cԥhԥtdԥn nԥzarԥtin elmi ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsi
olub, hava, su, torpaq mühitlԥrinin vԥziyyԥtlԥrinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılması mԥqsԥdi ilԥ
onların kimyԥvi tԥrkibini, çirklԥnmԥ dԥrԥcԥsini, radioaktiv,
hidrobioloji xüsusiyyԥtlԥrini, fiziki xassԥlԥrini müԥyyԥn
edԥn müntԥzԥm müúahidԥ vԥ tԥdqiqatlar sistemindԥn
ibarԥtdir.
Ԥtraf mühitԥ antropogen vԥ tԥbii tԥsirlԥrin
mԥhdudiyyԥt sԥviyyԥsinin göstԥricisi buraxıla bilԥn ekoloji
yükdür (BBEY). Ekosistem vԥ biosferin normal fԥaliyyԥti
yalnız BBEY sԥviyyԥsindԥ mümkündür.
Ԥtraf mühitin vԥ tԥbii ehtiyatların dövlԥt monitorinq
sistemini Azԥrbaycan Respublikasının Ekologiya vԥ Tԥbii
Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi yaradır vԥ bu fԥaliyyԥti Azԥrbaycan
Respublikasının digԥr müvafiq icra hakimiyyԥti orqanları
ilԥ birgԥ hԥyata keçirir. Tԥbiԥtdԥn istifadԥçilԥr ԥtraf
mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ dövlԥt nԥzarԥtini hԥyata
keçirԥn orqanların tԥlԥbi ilԥ ԥtraf mühitin vԥ tԥbii

551
ehtiyatların monitorinqi üzrԥ Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr
Nazirliyi tԥrԥfindԥn müԥyyԥn edilmiú formalar ԥsasında
lazımi mԥlumatlar tԥqdim edirlԥr. Ԥtraf mühitin vԥ tԥbii
ehtiyatların dövlԥt monitorinqi Azԥrbaycan Respub-
likasının qanunları, Azԥrbaycan Respublikası
Prezidentinin fԥrman vԥ sԥrԥncamları, Azԥrbaycan
Respublikası Nazirlԥr Kabinetinin qԥrar vԥ sԥrԥncamları,
ԥtraf mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ Azԥrbaycan
Respublikasının tԥrԥfdar çıxdı÷ı beynԥlxalq müqavilԥlԥr
(konvensiyalar, saziúlԥr vԥ s.) vԥ bu Ԥsasnamԥ ԥsasında
hԥyata keçirilir. Ԥtraf mühitin vԥ tԥbii ehtiyatların dövlԥt
monitorinqi sisteminԥ aúa÷ıdakılar daxildir:
• atmosfer havasının monitorinqi;
• su obyektlԥrinin monitorinqi;
• torpaqların monitorinqi;
• mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi;
• bioloji ehtiyatların monitorinqi;
• atmosfer ya÷ıntılarının (ya÷ıú, qar) monitorinqi;
• radioaktivliyin monitorinqi;
• ԥtraf mühitԥ zԥrԥrli fiziki tԥsirlԥrin monitorinqi;
• tullantıların monitorinqi;
• sanitariya-epidemioloji monitorinq;

552
 • ekzogen geoloji vԥ seysmogeodinamik proseslԥrin
ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinԥ tԥsirinin monitorinqi;
• xüsusi mühafizԥ olunan tԥbiԥt ԥrazilԥrinin
monitorinqi.

15.2. Atmosfer havasının monitorinqi

Atmosfer havasının monitorinqi — atmosfer
havasının vԥziyyԥtinin, çirklԥnmԥsinin, onda baú verԥn
tԥbii hadisԥlԥrin öyrԥnilmԥsi, qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
proqnozu mԥqsԥdi ilԥ müúahidԥ vԥ nԥzarԥt sistemidir.
Atmosfer havası tԥbii ehtiyat hesab edilmԥdiyindԥn,
karbon iki oksid istisna olmaqla, atmosfer havasının
komponentlԥri monitorinq zamanı nԥzԥrԥ alınmır.
Atmosfer havasının çirklԥnmԥsinin monitorinqi —
tԥbii proseslԥr vԥ antropogen fԥaliyyԥt nԥticԥsindԥ
atmosferԥ atılan zԥrԥrli qaz, maye vԥ bԥrk tullantılara
kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt cԥhԥtdԥn nԥzarԥtin elmi ԥsaslarla
hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir. Atmosfer havasında
kükürd, karbon vԥ azot oksidlԥri, toz, qurum, fenol, freon
vԥ digԥr zԥrԥrli maddԥlԥrin qatılı÷ını müԥyyԥnlԥúdirmԥk
üçün üç kateqoriyadan ibarԥt müúahidԥ vԥ nԥzarԥt
mԥntԥqԥlԥri tԥúkil edilir: 1) stasionar müúahidԥ mԥntԥ-
qԥlԥri sistematik vԥ uzunmüddԥtli müúahidԥlԥr aparılması

553
üçün nԥzԥrdԥ tutulur. Bu mԥntԥqԥlԥr hava nümunԥlԥrinin
götürülmԥsi, atmosferԥ atılan tullantıların fasilԥsiz
qeydiyyatının aparılması vԥ meteoroloji parametrlԥrin
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi üçün zԥruri olan cihaz vԥ
avadanlıqlarla tԥchiz olunur; 2) sԥyyar mԥntԥqԥlԥr tԥlԥb
olunan yerlԥrdԥ vԥ istԥnilԥn vaxtlarda ölçü cihazları
vasitԥsilԥ müntԥzԥm olaraq müúahidԥlԥr aparmaq, hava
nümunԥlԥri götürmԥk vԥ meteoroloji müúahidԥlԥr
aparılması üçün nԥzԥrdԥ tutulur; 3) mԥúԥlaltı postlar tüstü
vԥ qaz mԥúԥllԥri altında birdԥfԥlik müúahidԥlԥr aparmaq
üçün nԥzԥrdԥ tutulur.
Atmosfer havasının çirklԥnmԥsi üzԥrindԥ müúahidԥlԥr
stasionar vԥ sԥyyar mԥntԥqԥlԥrdԥ aparılır.

15.3. Su obyektlԥrinin monitorinqi

Su obyektlԥrinin monitorinqi — onların vԥziyyԥtindԥ
baú verԥn proseslԥrin vaxtında aúkara çıxarılması,
qiymԥtlԥndirilmԥsi, hԥmin proseslԥrin inkiúafının
proqnozlaúdırılması vԥ zԥrԥrli tԥsirinin qarúısının
alınması, su tԥchizatı vԥ su mühafizԥsi sistemlԥrinin
tԥkmillԥúdirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ su obyektlԥrinin hidroloji,
hidrogeoloji, hidrobioloji vԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥrinԥ
müntԥzԥm müúahidԥ vԥ nԥzarԥt sistemindԥn ibarԥtdir.

554
 Su obyektlԥrinin dövlԥt monitorinqi dövlԥt su kadastrı
hüdudlarında aparılır. Su kadastrı özündԥ vahid dövlԥt su
fondunun tԥrkib hissԥlԥri olan: 1) yerüstü su obyektlԥri
(çaylar, göllԥr, su anbarları, kanallar, gölmԥçԥlԥr vԥ
buzlaqlar); 2)yeraltı su obyektlԥri (quyular, kԥhrizlԥr,
mԥcraaltı su götürücülԥri vԥ s.); 3) sԥrhԥd su obyektlԥri;
Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respublikasına
mԥnsub olan bölmԥsi, onların su ehtiyatları, su
obyektlԥrindԥn istifadԥ vԥ su obyektlԥrinin istifadԥçilԥri
barԥdԥ mԥlumatların mԥcmusudur.
Dövlԥt Su Kadastrının (DSK) nԥúr olunan hissԥsi
aúa÷ıdakı struktura malikdir: 1) yerüstü sular bölmԥsi; 2)
yeraltı sular bölmԥsi; 3) sulardan istifadԥ bölmԥsi.
Su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsinin monitorinqi
Su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsi — suların keyfiyyԥtini
pislԥúdirԥn, su obyektlԥrinin sԥthinԥ, dibinԥ vԥ ԥtrafına
mԥnfi tԥsir edԥn zԥrԥrli maddԥlԥrin tökülmԥsi vԥ
axıdılmasıdır.
Yerüstü su obyektlԥrinin fon tԥrkibi vԥ
çirklԥnmԥsinin monitorinqi tԥbii proseslԥrin fonunda
antropogen tԥsirlԥri müԥyyԥn etmԥk üçün su
ehtiyatlarının hidroloji, hidrokimyԥvi vԥ hidrobioloji

555
göstԥricilԥrindԥ olan dԥyiúikliklԥrin tԥhlili, qiymԥtlԥndiril-
mԥsi vԥ proqnozlaúdırılmasından ibarԥtdir.
Yerüstü su obyektlԥrinin (su axınları vԥ sututarlar) fon
tԥrkibi vԥ çirklԥnmԥsinin monitorinqinin ԥsas mԥqsԥdi su
ehtiyatlarının mühafizԥsi, onlardan sԥmԥrԥli istifadԥ
olunması vԥ yerüstü su obyektlԥrinin optimal idarԥ
edilmԥsi üçün suyun keyfiyyԥt göstԥricilԥrinԥ nԥzarԥtin
elmi ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsidir.
Bu mԥqsԥdlԥ aúa÷ıdakı tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsi
tԥlԥb olunur: 1) ölkԥ çayları, göllԥri vԥ sututarlarının
sularının fon tԥrkibi vԥ çirklԥnmԥsi üzrԥ müntԥzԥm
(sistematik) müúahidԥlԥrin tԥúkil edilmԥsi; 2) su
obyektlԥrindԥ kimyԥvi birlԥúmԥlԥrin vԥ çirklԥndirici
maddԥlԥrin balansının hesablanması, o cümlԥdԥn
kimyԥvi vԥ çirklԥndirici maddԥlԥrin transsԥrhԥd çaylarının
su axını ilԥ qonúu ölkԥlԥrdԥn respublikamızın ԥrazisinԥ
gԥtirilmԥsinԥ nԥzarԥtin tԥúkili; 3) ölkԥ çayları, göllԥri vԥ
sututarlarının çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinin qiymԥtlԥndirilmԥsi
vԥ proqnozlaúdırılması.
Yerüstü su obyektlԥrinin çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılması mԥqsԥdi ilԥ
daimi müúahidԥ mԥntԥqԥlԥri su obyektlԥrinin aúa÷ıdakı
hissԥlԥrindԥ tԥúkil olunur:

556
ƒ antropogen tԥsirԥ mԥruz qalmayan hissԥlԥrindԥ (fon
tԥrkibi üzrԥ);
ƒ úԥhԥrlԥr vԥ iri yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin kommunal-
mԥiúԥt tullantı sularının su obyektinԥ axıdılan
hissԥsindԥ;
ƒ iri sԥnaye müԥssisԥlԥrinin tullantı sularının su
obyektinԥ axıdılan hissԥsindԥ;
ƒ suvarılan kԥnd tԥsԥrrüfatı sahԥlԥrindԥn kollektor —
drenaj sularının su obyektinԥ axıdılan hissԥlԥrindԥ;
ƒ su obyektlԥrinin balıqçılıq üçün ԥhԥmiyyԥtli olan
hissԥlԥrindԥ;
ƒ transsԥrhԥd çaylarının respublika ԥrazisinԥ qonúu
ölkԥlԥrdԥn daxil olan hissԥlԥrindԥ;
ƒ su obyektlԥrinin kurort-sa÷lamlıq, istirahԥt vԥ idman
üçün istifadԥ olunan hissԥlԥrindԥ;
ƒ iri çayların mԥnsԥblԥrindԥ.
Yerüstü su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsinin vԥziyyԥti
haqqında lazımi vԥ real informasiyanın toplanması ilԥ
ba÷lı monitorinq mԥntԥqԥlԥri dörd kateqoriyaya bölünür
vԥ aúa÷ıdakı qaydada tԥúkil olunur:
ƒ I kateqoriyalı mԥntԥqԥlԥr: orta vԥ iri su obyektlԥrinin
(sututar vԥ su axınlarının) iqtisadiyyat üçün böyük
ԥhԥmiyyԥtli hissԥlԥrindԥ; 1 mln.-dan çox ԥhalisi olan iri

557
sԥnaye úԥhԥrlԥrinin yaxınlı÷ında; xüsusi qiymԥtli su
orqanizmlԥrinin kürülԥmԥ vԥ qıúlama yerlԥrindԥ;
fövqԥladԥ çirklԥnmԥ hallarının tԥkrar olundu÷u
hissԥlԥrdԥ; tullantı sularının hԥddԥn çox axıdılması
nԥticԥsindԥ yüksԥk çirklԥnmԥ vԥziyyԥti olan yerlԥrdԥ
tԥúkil olunur. Xüsusi hallarda kiçik sututarı vԥ su
axınlarında I kateqoriyalı mԥntԥqԥlԥr tԥúkil edilԥ bilԥr. Bu
kateqoriyalı mԥntԥqԥlԥrdԥ: su mühitinin hidroloji vԥ
hidrokimyԥvi göstԥricilԥri üzrԥ müúahidԥlԥr hԥr gün; 2-3
xarakterik çirklԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr ayın hԥr
dekadasında; bütün mümkün çirklԥndiricilԥr üzrԥ
müúahidԥlԥr ayda bir dԥfԥ; suyun fon tԥrkibi vԥ
çirklԥndiricilԥr üzrԥ tam hԥcmli müúahidԥlԥr hidroloji
rejimin bütün fazalarında (adԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ) aparılır.
Hidrobioloji göstԥricilԥr — fitoplankton, zooplankton,
zoobentos vԥ perifitonun göstԥricilԥri üzrԥ ayda bir dԥfԥ,
bu göstԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr, fitobentosun
fotosintez intensivliyi vԥ mikrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ hԥr
rübdԥ bir dԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;
ƒ II kateqoriyalı mԥntԥqԥlԥr: su obyektlԥrinin ԥhalisinin
sayı 0,5-1,0 mln. olan úԥhԥrlԥr yerlԥúԥn hissԥlԥrindԥ;
çayların Azԥrbaycan Respublikasının dövlԥt sԥrhԥdi ilԥ
kԥsiúdiyi yerlԥrindԥ; su canlılarının kürülԥmԥ vԥ qıúlama

558
yerlԥrindԥ; çayların balıq tԥsԥrrüfatı üçün ԥhԥmiyyԥtli
olan su bԥndlԥrinin yaxınlı÷ında; kollektor-drenaj vԥ
sԥnaye tullantı sularının mütԥúԥkkil axıdıldı÷ı/atıldı÷ı
yerlԥrdԥ, suyun orta çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinin oldu÷u
rayonlarda vԥ çayların mԥnsԥblԥrindԥ tԥúkil olunurlar.
Mԥntԥqԥlԥrdԥ: vizual müúahidԥlԥr — hԥr gün, su
mühitinin hidroloji vԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥri üzrԥ
müúahidԥlԥr — ayın hԥr dekadasında, bütün mümkün
çirklԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr — ayda bir dԥfԥ, suyun
fon tԥrkibi vԥ çirklԥndiricilԥr üzrԥ tam hԥcmli müúahidԥlԥr
hidroloji rejimin bütün fazalarında (adԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ)
aparılır. Hidrobioloji göstԥricilԥr — fitoplankton,
zooplankton, zoobentos vԥ perifitonun göstԥricilԥri üzrԥ
ayda bir dԥfԥ, bu göstԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr,
fitobentosun fotosintez intensivliyi vԥ mikrobioloji
göstԥricilԥr üzrԥ hԥr rübdԥ bir dԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;
ƒ III kateqoriyalı mԥntԥqԥlԥr: su obyektlԥrinin ԥhalisinin
sayı 0,5 mln.-dan az olan orta vԥ kiçik yaúayıú
mԥntԥqԥlԥrinin yerlԥúdiyi vԥ ԥhalinin kütlԥvi istirahԥt
etdiyi zonalarında, su obyektinԥ müxtԥlif tullantı sularının
mütԥúԥkkil axıdılması/atılması nԥticԥsindԥ zԥif çirklԥnmԥ
sԥviyyԥsi müúahidԥ edilԥn zonalarda, böyük vԥ orta
çayların suqovuúanlarında, böyük çayların vԥ sututarların

559
çirklԥnmiú qollarının mԥnsԥblԥrindԥ tԥúkil olunur. Bu
mԥntԥqԥlԥrdԥ suyun hidroloji vԥ hidrokimyԥvi göstԥricilԥri
vԥ bütün mümkün çirklԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr ayda
bir dԥfԥ, suyun fon tԥrkibi vԥ çirklԥndiricilԥr üzrԥ tam
hԥcmli müúahidԥlԥr isԥ hidroloji rejimin bütün fazalarında
(adԥtԥn ildԥ 7 dԥfԥ) aparılır. Hidrobioloji göstԥricilԥr
fitoplankton, zooplankton, zoobentos vԥ perifitonun
göstԥricilԥri üzrԥ vegetasiya dövründԥ ayda bir dԥfԥ, bu
göstԥricilԥrlԥ yanaúı, makrofitlԥr, fitobentosun fotosintez
intensivliyi vԥ mikrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ hԥr rübdԥ bir
dԥfԥ müúahidԥlԥr aparılır;
ƒ IV kateqoriyalı mԥntԥqԥlԥr stasionar hidroloji
úԥbԥkԥdԥ su obyektlԥrinin tԥbii fon tԥrkibinin öyrԥnilmԥsi
mԥqsԥdi ilԥ sututar vԥ su axınlarının çirklԥnmԥyԥ mԥruz
qalmayan hissԥlԥrindԥ, hԥmçinin tԥbii milli parkların vԥ
qoruqların ԥrazilԥrindԥki su obyektlԥrindԥ tԥúkil olunurlar.
Bu mԥntԥqԥlԥrdԥ müúahidԥlԥr çayların (göllԥrin) hidroloji
rejiminin ԥsas fazalarında (adԥtԥn il ԥrzindԥ 7 dԥfԥ)
kimyԥvi tԥrkibi üzrԥ tam hԥcmdԥ aparılır.
Kateqoriyalarından asılı olmayaraq müúahidԥ
mԥntԥqԥlԥrinin hamısında hԥr gün su obyektinin ümumi
vԥziyyԥti üzrԥ vԥ kimyԥvi analiz üçün su nümunԥlԥri

560
götürülԥn zaman suyun sԥrfi (sԥviyyԥsi), temperaturu vԥ
su axınının sürԥti üzrԥ müúahidԥlԥr aparılır.
Yeraltı su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsinin mo-
nitorinqi — tԥbii vԥ texnogen amillԥrin tԥsiri nԥticԥsindԥ,
onların kimyԥvi element vԥ birlԥúmԥlԥrlԥ, üzvi
maddԥlԥrlԥ, bakteriyalarla (mikroorqanizmlԥrlԥ) çirklԥnmԥ
dԥrԥcԥsinin öyrԥnilmԥsi, proqnozlaúdırılması vԥ
çirklԥnmԥyԥ qarúı tԥdbirlԥrin hazırlanmasının tԥmin
edilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ aparılır.
Yeraltı su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsinin monitorinqi
regional vԥ xüsusi úԥbԥkԥ üzrԥ aparılır.
Yeraltı su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsinin monitorinqinin
regional úԥbԥkԥsi yeraltı su obyektlԥrinin vԥziyyԥtinin
monitorinqini tԥúkil edԥn Dövlԥt dayaq rejim úԥbԥkԥsinin
müúahidԥ mԥntԥqԥlԥri — quyular, bulaqlar, kԥhrizlԥr,
horizontal drenlԥr vԥ s. ilԥ eynidir vԥ bu mԥqsԥdlԥ ayrıca
úԥbԥkԥ yaradılmır.
ùԥhԥr, qԥsԥbԥ vԥ digԥr yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin vԥ
aqrar sektor obyektlԥrinin su tԥchizatı üçün istifadԥ edilԥn
yeraltı su götürücülԥrin sahԥsindԥ, yeraltı suları
çirklԥndirԥn obyektlԥrin tԥsir sahԥlԥrindԥ, yeraltı suların
qidalanma mԥnbԥyi olan çirklԥnmiú yerüstü vԥ hԥmçinin
yerüstü suları qidalandıran çirklԥnmiú yeraltı suların tԥsir

561
zonasında yeraltı suların çirklԥnmԥsinin monitorinqinin
aparılması mԥqsԥdi ilԥ ԥrazinin hidrogeoloji, geoloji,
geomorfoloji úԥraiti, yerüstü vԥ yeraltı suların axınının
istiqamԥti, obyektin planda vԥ kԥsiliúdԥ sԥrhԥdlԥri,
çirklԥndiricilԥrin növü, miqrasiya xüsusiyyԥtlԥri vԥ s.
nԥzԥrԥ alınmaqla xüsusi úԥbԥkԥ yaradılır.
Regional vԥ xüsusi úԥbԥkԥnin mԥntԥqԥlԥrindԥn su
nümunԥlԥrinin götürülԥrԥk laboratoriyalarda xüsusi
kimyԥvi, bioloji vԥ radioaktiv analiz edilmԥsi yeraltı suların
çirklԥnmԥsinin monitorinqinin tԥrkib hissԥsidir.
Monitorinqin aparılma tezliyi regional úԥbԥkԥ üzrԥ ildԥ bir
dԥfԥdԥn az olmamaqla hԥyata keçirilir. Xüsusi úԥbԥkԥ
üzrԥ isԥ hԥr bir hal üçün ayrılıqda müԥyyԥn edilir.
Yeraltı su obyektlԥrinin hidrokimyԥvi göstԥricilԥri
müúahidԥ mԥntԥqԥlԥrindԥn götürülmüú su nümunԥlԥrinin
laboratoriya úԥraitindԥ analiz edilmԥsi ilԥ öyrԥnilir.
Analizlԥrin götürülmԥ tezliyi qarúıda duran mԥqsԥddԥn vԥ
sulu horizontların hidrokimyԥvi dinamikliyindԥn asılı
olaraq ildԥ bir dԥfԥdԥn az olmamalıdır.
Sԥrhԥd su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsinin
monitorinqi — dövlԥtlԥrarası sԥrhԥdi müԥyyԥn edԥn,
sԥrhԥdi kԥsib keçԥn, yaxud üzԥrindԥn Azԥrbaycan
Respublikasının dövlԥt sԥrhԥdini keçԥn yerüstü vԥ yeraltı

562
su obyektlԥrindԥ yerlԥúԥn suların keyfiyyԥtini pislԥúdirԥn,
su obyektlԥrinin sԥthinԥ, dibinԥ vԥ ԥtrafına mԥnfi tԥsir
edԥn zԥrԥrli maddԥlԥrin tökülmԥsi vԥ ya axıdılması üzԥ-
rindԥ müúahidԥ vԥ nԥzarԥt sistemidir.
Çayların transsԥrhԥd çirklԥnmԥsinin monitorinqi II ka-
teqoriyalı müúahidԥ mԥntԥqԥlԥrindԥ aparılır. Su ob-
yektlԥrindԥ transsԥrhԥd çirklԥnmԥnin monitorinqinin tԥú-
kili aúa÷ıdakılardan ibarԥtdir:
ƒ transsԥrhԥd çayların respublika ԥrazisinԥ qonúu
ölkԥlԥrdԥn daxil olan hissԥlԥrindԥ daimi müúahidԥ mԥn-
tԥqԥlԥrinin qurulması;
ƒ su obyektlԥrinin çirklԥnmԥsi üzrԥ nԥticԥlԥrin qonúu
dövlԥtlԥrin müvafiq nԥticԥlԥri ilԥ müqayisԥli tԥhlili vԥ qiy-
mԥtlԥndirilmԥsi;
ƒ qonúu ölkԥlԥrdԥn tranzit gԥtirilԥn çirklԥndirici kim-
yԥvi maddԥlԥrin balansının hesablanması;
ƒ aylıq, illik, çoxillik müúahidԥ nԥticԥlԥrinin hidrome-
teoroloji parametrlԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirilmԥsi vԥ onların ԥsa-
sında çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinin qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ proq-
nozlaúdırılması.

563
 Cԥdvԥl 3
Yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin atmosfer havasında zԥrԥrli
maddԥlԥrin buraxıla bilԥn qatılıq hԥdlԥri, mq/ ɦ3
Maksimal
Maddԥlԥr Ortagünlük
birdԥfԥlik
1 2 3
Azot oksidi 0,6 0,06
Azotdioksidi 0,085 0,085
Ammonyak 0,2 0,04
Aseton 0,35 0,35
Benzol 1,5 0,8
Benz(a)piren - 0,000001
Qeyritoksiki toz 0,5 0,15
Metallik civԥ - 0,0003
Hidrogensulfid 0,008 0,008
Karbonsulfid 0,03 0,005
Karbon oksidi 5,0 5,0
Fenol 0,01 0,003
Formaldehid 0,035 0,003
ɏlor 0,1 0,03

15.4. Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan

Respublikasına mԥnsub olan bölmԥsinin
çirklԥnmԥsinin monitorinqi
Dԥnizin çirklԥnmԥdԥn mühafizԥ edilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ
onun çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrinin, dԥnizԥ atılan/axıdılan

564
çirklԥndirici maddԥlԥrin kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt göstԥri-
cilԥrinin müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi, dԥnizin çirklԥnmԥ vԥziyyԥ-
tinin qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılmasından iba-
rԥtdir.
Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) çirklԥnmԥsinin monito-
rinqinԥ aúa÷ıdakılar daxildir:
ƒ dԥnizi çirklԥndirԥn mԥnbԥlԥrin müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi;
ƒ dԥnizin Azԥrbaycan Respublikasına mԥnsub olan
bölmԥsindԥ daha intensiv çirklԥnmԥyԥ mԥruz qalan
sahԥlԥrindԥ, kurort-sa÷lamlıq vԥ balıqçılıq zonalarında
suyun vԥ dib çöküntülԥrinin çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinin fiziki,
kimyԥvi vԥ hidrobioloji göstԥricilԥrinԥ daimi nԥzarԥt
edilmԥsi;
ƒ çirklԥndirici maddԥlԥrin qatılıqlarının zaman vԥ
mԥkan dinamikasının tԥdqiq edilmԥsi vԥ bu dinamikanın
tԥbii sirkulyasiyası proseslԥri, dԥnizin hidrometeoroloji
rejimi vԥ tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥtinin xüsusiyyԥtlԥrindԥn
asılılı÷ının öyrԥnilmԥsi;
ƒ açıq dԥnizdԥ, sahil zonalarında vԥ dԥniz sԥrhԥdi
boyunca suyun vԥ dib çöküntülԥrinin çirklԥnmԥ sԥviyyԥsi-
nin qiymԥtlԥndirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ müntԥzԥm vԥ mütԥ-
madi müúahidԥlԥrin aparılması;

565
 ƒ Dԥniz suyunun vԥ dib çöküntülԥrinin fon tԥrkibi üzrԥ
müúahidԥlԥr açıq dԥnizdԥ vԥ az çirklԥnmԥyԥ mԥruz
qalmıú ayrı-ayrı sahil rayonlarındakı uzunmüddԥtli
okeanoloji (dԥniz hidrometeoroloji) stansiyalarda aparılır.
Suyun çirklԥnmԥsi üzrԥ müúahidԥlԥr dԥnizin
okeanoloji standart dԥrinliklԥrindԥ (0, 5, 10, 20, 50, 100,
500, 1000 m) vԥ dib qatında aparılır.
Müúahidԥ stansiyaları (mԥntԥqԥlԥri) dԥnizin çirklԥnmԥ
sԥviyyԥsindԥn asılı olaraq, üç kateqoriyaya bölünür.
Kateqoriyalar çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrinin gücü vԥ
yerlԥúmԥsi, çirklԥndiricilԥrin tԥrkibi, forması vԥ qatılı÷ı,
fiziki-co÷rafi vԥ regional xüsusiyyԥtlԥr nԥzԥrԥ alınmaqla
aúa÷ıdakı úԥkildԥ müԥyyԥn edilir:
ƒ I kateqoriyalı stansiyalar (mԥntԥqԥlԥr) dԥnizin
mühüm iqtisadi ԥhԥmiyyԥtli, yüksԥk dԥrԥcԥdԥ antropogen
tԥsirԥ mԥruz qalan sahilyanı hissԥlԥrindԥ, balıqların vԥ
digԥr dԥniz canlılarının kürülԥmԥ, artma vԥ qıúlama
yerlԥrindԥ, liman vԥ limanԥtrafı sahԥlԥrdԥ, iri yaúayıú
mԥntԥqԥlԥrinin, sԥnaye vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı tullantı
sularının axıdıldı÷ı, faydalı qazıntıların kԥúfiyyatı, hasilatı,
istismarı vԥ nԥqli yerlԥrindԥ; böyük çayların
mԥnsԥblԥrindԥ tԥúkil olunur. Bu stansiyalarda vizual vԥ
iki-üç çirklԥndiricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr ayın birinci vԥ

566
üçüncü dekadasında, hidrokimyԥvi göstԥricilԥr üzrԥ tam
hԥcmli müúahidԥlԥr isԥ hԥr ayın ikinci dekadasında
aparılır vԥ dԥniz mühitinin vԥziyyԥti haqqında operativ
mԥlumatlar alınır. Hidrobioloji göstԥricilԥrdԥn fitoplankton,
zooplankton vԥ mikrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ tam hԥcmli
müúahidԥlԥr ildԥ bir dԥfԥ aparılır.
ƒ II kateqoriyalı müúahidԥ stansiyaları (mԥntԥqԥlԥri)
dԥniz suyunun çirklԥnmԥsinin mövsümi vԥ illik
dԥyiúmԥlԥrini tԥdqiq etmԥk üçün açıq dԥnizdԥ vԥ
sahilyanı zonalarda çirklԥndirici maddԥlԥrin miqrasiya
proseslԥri nԥticԥsindԥ daxil oldu÷u yerlԥrdԥ tԥúkil olunur.
Bu stansiyalarda çirklԥndirici maddԥlԥr vԥ fon tԥrkibi üzrԥ
tam hԥcmli müúahidԥlԥr hidrometeoroloji úԥraitdԥn asılı
olaraq ildԥ 5-6 dԥfԥ aparılır. Hidrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ
tam hԥcmli müúahidԥlԥr ildԥ bir dԥfԥ aparılır.
ƒ III kateqoriyalı stansiyalar çirklԥnmԥnin fon sԥviyyԥ-
sinin tԥdqiqi, bu fonun mövsümi vԥ illik dinamikasının
öyrԥnilmԥsi vԥ kimyԥvi maddԥlԥrin balansının hesab-
lanması mԥqsԥdi ilԥ açıq dԥnizdԥ ԥn az çirklԥnmԥyԥ
mԥruz qalan hissԥlԥrdԥ tԥúkil olunur. Bu stansiyalarda
çirklԥndirici maddԥlԥr vԥ fon tԥrkibi üzrԥ tam hԥcmli mü-
úahidԥlԥr hidrometeoroloji úԥraitdԥn asılı olaraq, ildԥ 2-4

567
dԥfԥ aparılır. Hidrobioloji göstԥricilԥr üzrԥ müúahidԥlԥr 3
ildԥ bir dԥfԥ aparılır.
Dԥnizin dib çöküntülԥrinin çirklԥnmԥsi üzrԥ
müúahidԥlԥr I vԥ II kateqoriyalı monitorinq stansiyalarında
aparılır.
Kateqoriyasından asılı olmayaraq, monitorinq
stansiyalarının hamısında dԥniz mühitinin çirklԥnmԥsi
üzrԥ aparılan tam hԥcmli müúahidԥlԥr zamanı
hidrometeoroloji parametrlԥr öyrԥnilir/ölçülür (suyun
temperaturu, su axınının istiqamԥti vԥ sürԥti, atmosfer
tԥzyiqi, külԥyin istiqamԥti vԥ sürԥti, atmosfer ya÷ıntıları,
nisbi rütubԥt).

15.5. Torpaqların monitorinqi

Torpaqların monitorinqi — torpaqların münbitlik
xassԥlԥrini sԥciyyԥlԥndirԥn ayrı-ayrı göstԥricilԥrdԥ baú
verԥn dԥyiúikliklԥrin vaxtında aúkara çıxarılması,
qiymԥtlԥndirilmԥsi, mԥnfi proseslԥrin qarúısının alınması
vԥ nԥticԥlԥrinin aradan qaldırılması üçün torpaq fondunun
vԥziyyԥtinԥ müntԥzԥm müúahidԥ sistemidir.
Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
Azԥrbaycan Respublikası Nazirlԥr Kabinetinin 1999-cu il
7 iyun tarixli, 94 nömrԥli qԥrarı ilԥ tԥsdiq edilmiú

568
“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında Ԥsasnamԥ” ilԥ müԥyyԥn edilir.
“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları
haqqında Ԥsasnamԥ” torpaqların çirklԥnmԥsinin
monitorinqinin aparılması qaydalarını tam ԥhatԥ
etmԥdiyindԥn, bu qaydalar aúa÷ıdakı kimi müԥyyԥn
olunur:
ƒ torpaqların çirklԥnmԥsinin monitorinqi — onların
tԥbii vԥ antropogen tԥsirlԥr nԥticԥsindԥ çirklԥnmԥsinin
qarúısının alınması mԥqsԥdi ilԥ torpaqlara atılan/axıdılan
tullantılara kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt cԥhԥtdԥn nԥzarԥtin elmi
ԥsaslarla hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Torpaqların çirklԥnmԥsinin monitorinqi aúa÷ıdakı
qaydada hԥyata keçirilir:
ƒ kԥnd tԥsԥrrüfatı ԥrazilԥrinin torpaqlarının mineral
gübrԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrlԥ çirklԥnmԥsi üzrԥ;
ƒ iri sԥnaye úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin ԥrazi vԥ ԥtraf
torpaqların texnogen tullantılarla (a÷ır metallar, neft, civԥ
vԥ s.) çirklԥnmԥsi üzrԥ;
ƒ respublikanın müxtԥlif co÷rafi zonalarının torpaqla-
rının fon tԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr tԥúkil edilir vԥ aparılır.

569
 Kԥnd tԥsԥrrüfatı torpaqlarının çirklԥnmԥsinin
monitorinq mԥntԥqԥlԥrindԥ müúahidԥlԥri il ԥrzindԥ iki dԥfԥ
aparılır:
ƒ yazda: mineral gübrԥlԥr, pestisid vԥ herbisidlԥrin
istifadԥsindԥn qabaq;
ƒ payızda: kԥnd tԥsԥrrüfatı mԥhsullarının yı÷ımından
sonra.
Monitorinq mԥntԥqԥlԥri kԥnd tԥsԥrrüfatının ԥkin
sahԥlԥrindԥ — pambıqçılıq, üzümçülük, taxılçılıq,
meyvԥçilik, tԥrԥvԥzçilik, yem bitkilԥri altındakı torpaq
sahԥlԥrindԥ yerlԥúdirilir. øri sԥnaye úԥhԥrlԥri vԥ
müԥssisԥlԥrinin ԥrazi vԥ ԥtraf torpaqlarının texnogen
tullantılarla çirklԥnmԥsi üzrԥ müúahidԥlԥr úԥhԥr
(müԥssisԥ) ԥtrafında dörd istiqamԥtdԥ (úimal, cԥnub,
qԥrb, úԥrq), müxtԥlif mԥsafԥlԥrdԥ ilin yaz vԥ payız
fԥsillԥrindԥ aparılır.
Respublikanın müxtԥlif co÷rafi zonalarının
torpaqlarının fon tԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr ilin hԥr fԥslindԥ
bir dԥfԥ vԥ güclü atmosfer ya÷ıntılarından (leysan) sonra
aparılır.
15.6. Mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi
Azԥrbaycan Respublikasının mineral-xammal bazası-
nın monitorinqinԥ yer tԥkinin geoloji öyrԥnilmԥsi, faydalı

570
qazıntı ehtiyatlarının vԥziyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
hԥrԥkԥtinin uçotu daxildir.
Dövlԥt geoloji öyrԥnilmԥsinin ԥsas mԥqsԥdi ölkԥ
ԥrazisindԥ, o cümlԥdԥn Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün)
Azԥrbaycan Respublikasına mԥnsub bölmԥsindԥ geoloji
tԥdqiqatların aparılması, faydalı qazıntı yataqlarının
axtarıúı, qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ kԥúfiyyatı, yer tԥkindԥ baú
verԥn proseslԥrin öyrԥnilmԥsi, mineral-xammal bazası
haqqında informasiyanın toplanması, sistemlԥúdirilmԥsi
vԥ saxlanılmasından ibarԥtdir.
Mineral-xammal ehtiyatlarının dövlԥt balansı sԥnaye
ԥhԥmiyyԥtli yataqlar üzrԥ hԥr növ faydalı qazıntı
ehtiyatlarının kԥmiyyԥti, keyfiyyԥti, öyrԥnilmԥ dԥrԥcԥsi,
faydalı qazıntıların çıxarılması, itkisi vԥ kԥúf edilmiú
faydalı qazıntı ehtiyatları ilԥ sԥnayenin tԥmin edilmԥsi
haqqında mԥlumatları özündԥ ԥks etdirir vԥ mineral-
xammal bazasının vԥziyyԥtinin uçotu mԥqsԥdi ilԥ aparılır.
Faydalı qazıntıların dövlԥt kadastrı faydalı qazıntı
yataqlarının kompleks istifadԥsi, onların iúlԥnilmԥsi vԥ
ԥlaqԥdar infrastrukturların sԥmԥrԥli inkiúafı vԥ
yerlԥúdirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ aparılır.

571
 15.7. Bioloji ehtiyatların monitorinqi
Bitki örtüyü, o cümlԥdԥn meúԥlԥrin monitorinqi —
meúԥ fondundan istifadԥ, onun mühafizԥsi, qorunması vԥ
meúԥlԥrin bԥrpası, onların funksiyalarının artırılması
sahԥsindԥ dövlԥt idarԥetmԥsi mԥqsԥdilԥ meúԥ fondunun
vԥziyyԥtinin vԥ dinamikasının qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
proqnozlaúdırılması sistemindԥn ibarԥtdir.
Meúԥlԥrin monitorinqi meúԥ fondundan istifadԥnin,
onun mühafizԥsinin, qorunmasının vԥ meúԥlԥrin
bԥrpasının, ekoloji funksiyalarının artırılması, meúԥlԥrin
deqradasiyasının ԥsas sԥbԥblԥrinin müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi,
meúԥlԥrin davamlı vԥ dayanıqlı inkiúafı üçün proqnozların
vԥ tԥdbirlԥrin iúlԥnmԥsi, onların uzunmüddԥtli vԥ
müntԥzԥm monitorinq sisteminin yaradılması mԥqsԥdi ilԥ
aparılır.
Meúԥlԥrin monitorinqinԥ aúa÷ıdakılar daxildir:
ƒ meúԥlԥrin ekoloji funksiyalarını tam öyrԥnmԥk
mԥqsԥdilԥ müúahidԥ yerlԥrinin, tԥbiԥt vԥ tԥbii amillԥr
nԥticԥsindԥ geosistemdԥ gedԥn dԥyiúikliklԥrin
istiqamԥtinin vԥ dinamikasının müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi;
ƒ meúԥlԥrin ԥhԥmiyyԥtini, bioloji xüsusiyyԥtlԥrini, tԥbii
vԥ iqtisadi úԥraitini nԥzԥrԥ almaqla sԥmԥrԥli istifadԥsinԥ,

572
meúԥ tԥsԥrrüfatının sԥmԥrԥli aparılmasına nԥzarԥtin
hԥyata keçirilmԥsi;
ƒ müúahidԥlԥrin aparılmasında, mԥlumatların
toplanmasında, tԥhlilindԥ ümumilԥúdirilmԥsindԥ yeni
texnologiyalardan, yerli vԥ aerokosmik üsullardan, o
cümlԥdԥn mԥsafԥdԥn zondlama vԥ müxtԥlif xԥritԥ
materiallarından istifadԥ edilmԥsi;
ƒ meúԥ fondundan istifadԥ, onun mühafizԥsi,
qorunması vԥ meúԥlԥrin bԥrpası, onların ekoloji
funksiyalarının artırılması sahԥsindԥ dövlԥt idarԥetmԥsi
mԥqsԥdilԥ meúԥ fondunun vԥziyyԥtinin vԥ dinamikasının
qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılmasının hԥyata
keçirilmԥsi;
ƒ meúԥlԥrin yan÷ından qorunması üçün profilaktik
tԥdbirlԥrin görülmԥsi, yan÷ın ԥmԥlԥ gԥlmԥmԥsi üçün ԥhali
arasında müxtԥlif vasitԥlԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ tԥbli÷at
iúlԥrinin aparılması, meúԥ yan÷ınlarının vaxtında aúkar
edilԥrԥk onların qarúısının alınması üçün tԥdbirlԥr
görülmԥsi;
ƒ meúԥlԥrdԥ zԥrԥrvericilԥrin vԥ xԥstԥlik mԥnbԥlԥrinin
aúkara çıxarılması, onların yayılmasının qarúısını almaq
üçün müvafiq fitosanitar tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsinԥ
nԥzarԥt edilmԥsi;

573
 ƒ meúԥ fondunun vԥziyyԥtinԥ dair cari, ekspedisiya,
aviavizual vԥ s. meúԥpatoloji müúahidԥlԥrin aparılması;
ƒ sanitar normalara ԥmԥl edilmԥsi, sanitar qırmaların
vaxtında vԥ düzgün aparılmasına nԥzarԥt olunması.
Meúԥ fondunun uçotu, mütԥmadi olaraq aparılan
meúԥ quruluúu iúlԥri zamanı hԥyata keçirilir.
Monitorinq müúahidԥlԥrinin nԥticԥlԥri tԥhlil olunaraq,
meúԥlԥrin vԥziyyԥti bitki örtüyünün deqradasiyasına
sԥbԥb olan ԥsas amillԥr öyrԥnilir, meúԥ fondunun
kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt göstԥricilԥri qiymԥtlԥndirilir,
proqnozlaúdırılır vԥ mԥhsuldarlı÷ının yüksԥldilmԥsinԥ
düzgün istiqamԥt verilԥcԥk xԥritԥ, sxemlԥr, texnologiya vԥ
tövsiyԥlԥr iúlԥnib hazırlanır.
Meúԥ ehtiyatlarının monitorinqi Ekologiya vԥ Tԥbii
Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir.
Heyvanat alԥmi, o cümlԥdԥn balıq ehtiyatlarının
monitorinqinԥ — respublika ԥrazisindԥ daimi, müvԥqqԥti
vԥ köçԥri yaúayan vԥhúi heyvanlar, quúlar vԥ balıqların
yayılmasının, sayının, fiziki vԥziyyԥtinin, onların yaúayıú
mühitinin strukturunun, keyfiyyԥtinin müntԥzԥm
müúahidԥsi, qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ proqnozlaúdırılması,
elԥcԥ dԥ onların mühafizԥsi vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ olunması
sahԥsindԥ tövsiyԥlԥrin iúlԥnib hazırlanması daxildir.

574
 Heyvanat alԥmi obyektlԥrinin monitorinqinԥ
aúa÷ıdakılar daxildir:
ƒ heyvanat alԥminin yaúayıú mühitinin, miqrasiya
yollarının, qıúlama yerlԥrinin, nԥsilartırma vԥ çoxalma
yerlԥrindԥ müúahidԥlԥrin aparılması (mövsüm üzrԥ);
ƒ nadir vԥ nԥsli kԥsilmԥk tԥhlükԥsi qarúısında olan
vԥhúi heyvan növlԥrinin yayıldı÷ı ayrı-ayrı ԥrazilԥrin,
çoxalma yerlԥrinin ekoloji vԥziyyԥtinin öyrԥnilmԥsi
(mövsüm üzrԥ);
ƒ heyvanat alԥminin say hesabatının aparılması
(mԥmԥlilԥrin yaz vԥ payız, quúların isԥ payız vԥ qıú say
hesabatlarının aparılması);
ƒ tԥsԥrrüfat obyektlԥrinin tikintisindԥn, istismarından,
habelԥ heyvanat alԥminin yaúayıú mühitinԥ zԥrԥrli tԥsir
göstԥrԥ bilԥn fԥaliyyԥt növlԥrinin heyvanat alԥminԥ
tԥsirinin öyrԥnilmԥsi (il ԥrzindԥ);
ƒ su obyektlԥrindԥ balıqların yayılma areallarının
vԥziyyԥti;
ƒ su obyektlԥrindԥ balıqçılıq rayonları vԥ onların
yerlԥrinin dԥyiúmԥsi;
ƒ balıq, vԥhúi heyvan vԥ quúların ovlanmasının
intensivliyi;

575
 ƒ nԥsli kԥsilmԥkdԥ olan balıq, vԥhúi heyvan vԥ
quúların sayının kvotalar üzrԥ tԥnzimlԥnmԥsi.
15.8. Atmosfer ya÷ıntılarının monitorinqi
Atmosfer ya÷ıntıları (ya÷ıú, qar) vasitԥsi ilԥ respublika
ԥrazisinԥ gԥtirilԥn çirklԥndirici maddԥlԥrin tԥrkibinin
öyrԥnilmԥsi, onların ԥtraf mühitԥ mԥnfi tԥsirinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ ya÷ıntıların keyfiyyԥt göstԥricilԥrinԥ
nԥzarԥtin hԥyata keçirilmԥsi atmosfer ya÷ıntılarının
monitorinqinԥ daxildir.
Bu mԥqsԥdlԥ aúa÷ıdakı tԥdbirlԥr hԥyata keçirilir:
ƒ ölkԥ ԥrazisindԥ ya÷ıú sularının fon tԥrkibi üzԥrindԥ
sistematik müúahidԥlԥr tԥúkil olunur vԥ aparılır;
ƒ respublikanın davamlı qar örtüyü olan yüksԥk
da÷lıq ԥrazilԥrindԥ qarın kimyԥvi tԥrkibi üzԥrindԥ
müúahidԥlԥr aparılır;
ƒ ya÷ıú sularının fon tԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr iri
sԥnaye úԥhԥrlԥrindԥn 100 km aralı yerlԥúԥn meteoroloji
mԥntԥqԥlԥrdԥ tԥúkil olunur. Aparılan müúahidԥlԥr zamanı
kimyԥvi analiz üçün ya÷ıú suyu nümunԥlԥri ay ԥrzindԥ
yı÷ılır.
øri sԥnaye úԥhԥrlԥri vԥ müԥssisԥlԥrinin tullantılarının
ya÷ıntıların tԥrkibinԥ tԥsirinin öyrԥnilmԥsi mԥqsԥdilԥ
müúahidԥlԥr onların yaxınlı÷ındakı meteoroloji

576
mԥntԥqԥlԥrdԥ yerlԥúdirilir. Bu mԥntԥqԥlԥrdԥ kimyԥvi
analiz üçün ya÷ıú suyu nümunԥlԥri leysan ya÷ıntıları
zamanı 1-3 saat ԥrzindԥ, digԥr vaxtlarda isԥ hԥftԥ vԥ
dekada (10 gün) ԥrzindԥ yı÷ılır.
Ya÷ıntı nümunԥlԥrinin yı÷ılması zamanı meteoroloji
parametrlԥr üzrԥ dԥ müúahidԥlԥr aparılır.
Qar örtüyünün fon tԥrkibi üzrԥ müúahidԥlԥr davamlı
qar örtüyü olan yüksԥk da÷lıq ԥrazilԥrdԥ hidrometeoroloji
úԥbԥkԥnin qarölçmԥ marúrutlarında tԥúkil olunur.
Müúahidԥ mԥntԥqԥlԥri iri sԥnaye úԥhԥrlԥrindԥn 100 km
vԥ ondan çox aralı ԥrazilԥrdԥ yerlԥúdirilir.
Kimyԥvi analiz üçün qar nümunԥlԥri ildԥ bir dԥfԥ
dayanıqlı qar örtüyü zamanı (fevral vԥ mart aylarında)
götürülür. Aparılan müúahidԥlԥrin nԥticԥlԥrinin ԥsasında
ölkԥ ԥrazisinԥ atmosfer ya÷ıntıları ilԥ düúԥn kimyԥvi
maddԥlԥrin miqdarı hesablanır, onların ԥtraf mühitԥ tԥsiri
qiymԥtlԥndirilir vԥ bu tԥsirin qarúısını almaq üçün müvafiq
tövsiyԥlԥr hazırlanır.
15.9. Radioaktivliyin monitorinqi
Radioaktivliyin monitorinqi — kosmik úüalanma-
ların vԥ tԥbii radionuklidlԥrin torpaqda, suda, havada,
biosferin digԥr elementlԥrindԥ, qida maddԥlԥrindԥ, habelԥ

577
insan orqanizmindԥ yaratdı÷ı tԥbii úüalanma dozasının
monitorinqidir.
Radioaktiv çirklԥnmԥnin monitorinqi — ԥtraf
mühitdԥ, fԥaliyyԥtlԥri ԥtraf mühitin radioaktiv çirklԥnmԥ-
sinԥ, mԥhsullarında vԥ tullantılarında radionuklidlԥrin
toplanmasına sԥbԥb ola bilԥn müԥssisԥlԥrdԥ, tԥbii mühit
komponentlԥri vԥ insanın yaúayıú mühitindԥ radioaktiv
çirklԥnmԥnin müԥyyԥnlԥúdirilib qarúısını almaq mԥqsԥdi
ilԥ sistematik vԥ xüsusi mԥqsԥdli rejimlԥrdԥ radioaktiv
çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥrinin qeydiyyatı yolu ilԥ aparılır.
Müԥssisԥlԥrdԥ radioaktiv çirklԥnmԥnin monitorinqi
istehsalat monitorinqi çԥrçivԥsindԥ müԥssisԥnin özü
tԥrԥfindԥn aparılır, nԥticԥlԥri aylar üzrԥ göstԥrilmԥklԥ ildԥ
bir dԥfԥ Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyinԥ verilir.
Radiasiya mԥnbԥlԥrinin qeydiyyatı respublika
ԥrazisindԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥn müԥssisԥ vԥ tԥúkilatlarda
mövcud olan radiasiya mԥnbԥlԥrinin, radiasiya mԥnbԥli
cihaz vԥ avadanlıqların inventarlaúdırma aktının ildԥ bir
dԥfԥ yanvar ayının 25-dԥk Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr
Nazirliyinԥ tԥqdim olunması yolu ilԥ aparılır.
Ԥtraf mühitin (su, torpaq, hava) radioaktiv
çirklԥnmԥsinin sistematik müúahidԥlԥri aúa÷ıdakı kimi
aparılır:

578
 − úüalanmanın ekspozisiya dozasının gücünün
ölçülmԥsi − fon müúahidԥlԥri − gündԥ 3 dԥfԥ (saat 900,
1500, 1800-da) ԥhalinin radiasiya tԥhlükԥsindԥn
mühafizԥsi vԥ ԥvvԥlcԥdԥn xԥbԥrdar edilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ
respublikanın yaúayıú mԥntԥqԥlԥrindԥ aparılır. Gündԥlik
müúahidԥlԥrin nԥticԥlԥri ԥsasında aylıq vԥ illik
göstԥricilԥrin tendensiyaları müԥyyԥnlԥúdirilir.
Ԥtraf mühitdԥ, ԥsasԥn su hövzԥlԥrindԥ, atmosfer
havasında vԥ ya÷ıntılarında, torpaqlarda ümumi −
radioaktivliyin tԥyin edilmԥsi.
Havanın − radioaktivliyinin tԥyin edilmԥsi gündԥlik
saat 730 − 1330 vԥ 1930 − 130 intervallarında ilin bütün
fԥsillԥrindԥ temperaturdan asılı olmayaraq aparılır.
Suların radioaktivliyinin monitorinqi hidroloji
rejimlԥrindԥn asılı olaraq müxtԥlif su obyektlԥrindԥ
müxtԥlif qaydada aparılır:
− çaylarda su nümunԥlԥri yayda − suyun minimal
sԥrfindԥ − 1 dԥfԥ, payızda − 1 dԥfԥ, qıúda − 1 dԥfԥ,
yazda − maksimal su sԥrfindԥ − 3 dԥfԥ aparılır;
− su anbarlarında vԥ göllԥrdԥ -radioaktivliyin tԥyin
edilmԥsinin müddԥtlԥri vԥ sayı suyun sԥviyyԥ
rejimlԥrindԥn asılı olaraq müԥyyԥnlԥúdirilir: yayda −

579
suyun minimal sԥviyyԥsindԥ − 1 dԥfԥ (ya÷ıntı olmayan
gündԥ), payızda − 1 dԥfԥ, qıúın axır günlԥrindԥ − qar
ԥrimԥmiú − 1 dԥfԥ, yazda − gursululuq dövründԥ − 1
dԥfԥ aparılır;
− torpaqların radioaktiv çirklԥnmԥsinin monitorinqi,
onlarda ayrı-ayrı radioizotopların aktivliyinin yol verilԥn
hԥddԥn yüksԥk olmamasına nԥzarԥt mԥqsԥdi ilԥ
sistematik − ildԥ 1 dԥfԥ, xüsusi mԥqsԥdlԥr üçün isԥ −
zԥruri hallarda aparılır;
− yer sԥthinԥ yaxın olan atmosfer qatında
aerozolların ümumi - radioaktivliyinin qatılı÷ının tԥyin
edilmԥsi, sutka ԥrzindԥ tԥnzif planúetlԥrin üzԥrinԥ yı÷ılmıú
aerozolların radioaktivliyinin ölçülmԥsi yolu ilԥ aparılır;
− ya÷ıntıların (qar, ya÷ıú) radioaktivliyi aylıq ya÷ıntı
nümunԥlԥrindԥ tritium izotopunun miqdarının tԥyin
edilmԥsi yolu ilԥ aparılır.

15.10. Ԥtraf mühitԥ zԥrԥrli fiziki tԥsirlԥrin monitorinqi

Elektromaqnit úüalanmanın monitorinqi —
respublikanın ԥrazisindԥ ԥsas úüalanma mԥnbԥyi olan
Qԥbԥlԥ Radiolokasiya Stansiyasının, müxtԥlif radio-
televiziya stansiyalarının, radarların, yüksԥk gԥrginlik
xԥtlԥrinin, peyk vԥ mobil telefon rabitԥlԥri stansiyalarının

580
yaratdı÷ı elektromaqnit úüalanmasının ԥtraf mühitԥ,
canlılara vԥ ԥsasԥn dԥ insanların sa÷lamlı÷ına vura
bilԥcԥyi zԥrԥrin öyrԥnilmԥsi mԥqsԥdilԥ aparılır. Bu
mԥqsԥdlԥ:
− elektromaqnit úüalanması yaradan mԥnbԥlԥrin
yerlԥúdiyi ԥrazilԥr müԥyyԥnlԥúdirilir;
− úüalanma mԥnbԥlԥrinin yaxın ԥtrafının
radiomonitorinqi üçün elektromaqnit úüalanmasının ԥsas
parametrlԥri olan “Elektrik sahԥsinin intensivliyi − E”
(V/m-lԥrlԥ), “Maqnit sahԥsinin intensivliyi − H” (A/m −
lԥrlԥ) vԥ “ùüalanma selinin sıxlı÷ı − P” (Vt/m2 − lԥrlԥ)
müԥyyԥn edilir;
− intensiv úüalanma mԥnbԥyi olan RLS-nin tԥsir
zonasında monitorinq daimi müúahidԥ mԥntԥqԥlԥri
yaradılmaqla aparılır, daimi müúahidԥ mԥntԥqԥlԥrindԥ
fasilԥsiz stasionar monitorinq aparılması tԥúkil edilir;
− radio-televiziya, peyk vԥ mobil telefon
stansiyalarının ԥtrafında ildԥ 2 dԥfԥdԥn gec olmayaraq
monitorinq aparılır;
− ildԥ bir dԥfԥdԥn az olmamaq úԥrti ilԥ yüksԥk
gԥrginlik xԥtlԥrinin keçdiyi ԥrazilԥrin seyyar radiomonito-
rinqi tԥúkil edilir;

581
 − radarlara yaxın yaúayıú mԥntԥqԥlԥrinin ԥrazilԥrinin
radiomonitorinqi tԥlԥb olunan vaxtlarda aparılır;
− monitorinqin nԥticԥlԥri ԥsasında úüalanma
mԥnbԥlԥrinin sanitar-mühafizԥ zonaları müԥyyԥnlԥúdirilir;
− sanitar-mühafizԥ zonaları üzrԥ müvafiq tԥdbirlԥr
planı iúlԥnib hazırlanır.
Sԥs-küy vԥ vibrasiya tԥsirlԥrinin monitorinqi —
obyektlԥrin bu parametrlԥrԥ görԥ xarakterizԥ edilmԥsi,
hԥlledici amillԥrin müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi vԥ ziyanlı tԥsirlԥrin
aradan qaldırılması üzrԥ tԥdbirlԥr görülmԥsi mԥqsԥdi ilԥ
aparılır (vibro vԥ akustik tԥcridedilmԥ, onların yol verilԥn
hԥdlԥri daxilindԥ olmasına nԥzarԥt).
Vibrasiya vԥ sԥs-küyün monitorinqi aparılarkԥn tԥyin
edilԥn parametrlԥr aúa÷ıdakılardır:
ƒ vibroyerdԥyiúmԥ;
ƒ vibrosürԥt vԥ vibrotԥcil;
ƒ kԥskinlik;
ƒ kԥnarlaúmaların amplitudaları;
ƒ vibrasiyanın dispersiyası;
ƒ akustik gücün sԥviyyԥsi;
ƒ sԥs tԥzyiqinin orta kvadratik qiymԥti.

582
 Böyük úԥhԥrlԥrdԥ vibrasiya vԥ sԥs-küyün insana tԥsir
edԥn qeyri-ԥlveriúli çirklԥndiricilԥr qrupuna daxil olmasını
nԥzԥrԥ alaraq onların monitorinqi sistematik aparılır.
Müúahidԥ mԥntԥqԥlԥrinin yeri, sayı vԥ hԥr nöqtԥdԥ
nԥzarԥt edilԥn parametrlԥrin sayı sԥs-küy vԥ vibrasiya
mԥnbԥlԥrinin xarakterinԥ uy÷un fԥrdi qaydada müԥy-
yԥnlԥúdirilir.

15.11. Tullantıların monitorinqi

Tullantıların monitorinqi — ԥmԥlԥ gԥlԥn, emal
olunan, utilizasiya edilԥn vԥ saxlanılan tullantıların növü,
miqdarı, emal vԥ basdırılma üsulları göstԥrilmԥklԥ, uçota
alınması vԥ tullantıların düzgün yerlԥúdirilmԥsi
qaydalarına riayԥt olunmasının tԥmin edilmԥsindԥn
ibarԥtdir.
Tullantıların monitorinqi aúa÷ıdakı qaydada aparılır:
ƒ tullantı mԥnbԥlԥri müԥyyԥnlԥúdirilir vԥ
inventarlaúdırılır;
ƒ tullantı istehsalçıları, daúıyıcıları, emal edԥnlԥr,
tullantı poliqonlarının operatorları tullantıların növü,
miqdarı, emal vԥ basdırılma üsulları göstԥrilmԥklԥ, ildԥ bir
dԥfԥdԥn az olmayaraq, Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr
Nazirliyinԥ hesabat tԥqdim edirlԥr;

583
 ƒ Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi tԥrԥfindԥn
“Tԥhlükԥli tullantıların sԥrhԥdlԥrarası daúınması vԥ
kԥnarlaúdırılmasına nԥzarԥt haqqında” Bazel
Konvensiyasının prinsip vԥ úԥrtlԥrinԥ ԥmԥl olunması
tԥmin edilir.
15.12. Sanitariya-epidemioloji monitorinq
Ԥtraf mühitin sanitariya-epidemioloji monitorinqi
— ԥtraf mühit amillԥrinin öyrԥnilmԥsi vԥ onların insanların
sa÷lamlı÷ına tԥsirinin qiymԥtlԥndirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ
orqanoleptik, sanitariya-kimyԥvi, fiziki-kimyԥvi, bakteriolo-
ji, radioloji, toksikoloji, helmintoloji göstԥricilԥr üzԥrindԥ
aparılan nԥzarԥtdԥn ibarԥt olub, aúa÷ıdakıları ԥhatԥ edir:
ƒ seliteb vԥ iú zonasının atmosfer havasının
monitorinqi;
ƒ ԥhalinin tԥsԥrrüfat-içmԥli su tԥchizatında vԥ
rekreasiya mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunan açıq su
mԥnbԥlԥrinin monitorinqi;
ƒ bitkilԥrin yetiúdirildiyi, mineral gübrԥ vԥ
pestisidlԥrdԥn istifadԥ, zԥhԥrli kimyԥvi maddԥlԥrin
saxlanma yerlԥrinin, uúaq müԥssisԥlԥrinin, idman-
sa÷lamlıq meydançalarının vԥ sԥnaye müԥssisԥlԥrinin
ԥrazilԥrinin torpa÷ının monitorinqi;
ƒ tԥsԥrrüfat-içmԥli suyun monitorinqi;

584
 ƒ Xԥzԥr dԥnizinin Azԥrbaycan Respublikasına
mԥnsub olan bölmԥsindԥ ԥhalinin rekreasiya mԥqsԥdilԥ
istifadԥ etdiyi sahil zolaqlarının monitorinqi;
ƒ ԥhalinin radiasiya tԥhlükԥsizliyinin monitorinqi.
Atmosfer havasının sanitariya-epidemioloji
monitorinqi. Seliteb zonanın atmosfer havasının
sanitariya-epidemioloji monitorinqi ԥsasԥn sԥnayenin
inkiúafı, avtomobil nԥqliyyatının intensivliyi vԥ s. nԥzԥrԥ
alınmaqla dövlԥt sanitariya orqanları tԥrԥfindԥn
müԥyyԥnlԥúdirilmiú yerlԥrdԥ vԥ tezlikdԥ tԥúkil olunur.
øú zonasının havasının monitorinqi — iúçinin ԥmԥk
fԥaliyyԥti prosesindԥ daimi vԥ müvԥqqԥti oldu÷u
meydança vԥ ya döúԥmԥdԥn 2 m-dԥk hündürlükdԥ olan
sahԥnin havası üzԥrindԥ dövlԥt sanitariya-epidemioloji
xidmԥti tԥrԥfindԥn aparılan nԥzarԥti ԥhatԥ edir.
Monitorinq 17.12.2002-ci il tarixli, GN-4336/01-01
nömrԥli “Yaúayıú yerlԥrindԥ atmosfer havasını
çirklԥndirԥn maddԥlԥrin yol verilԥn konsentrasiya hԥddi”
gigiyena normaları ilԥ reqlamentlԥúdirilԥn göstԥricilԥr
üzԥrindԥ aparılır.
Ԥhalinin tԥsԥrrüfat-içmԥli su tԥchizatında vԥ
rekreasiya mԥqsԥdilԥ istifadԥ olunan açıq su
mԥnbԥlԥrinin monitorinqi — ԥhalinin açıq su

585
mԥnbԥlԥrindԥn tԥsԥrrüfat-içmԥli vԥ rekreasiya mԥqsԥdilԥ
istifadԥ etdiyi açıq su mԥnbԥlԥrinin üzԥrindԥ nԥzarԥtin
hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Monitorinq Sԥhiyyԥ Nazirliyi tԥrԥfindԥn qanunverici-
liklԥ müԥyyԥn olunmuú qaydada tԥsdiq edilmiú sanitariya
norma vԥ qaydaları ilԥ müԥyyԥnlԥúdirilmiú orqanoleptik,
sanitariya-kimyԥvi, bakterioloji, radioloji, toksikoloji
göstԥricilԥr üzԥrindԥ ayda bir dԥfԥdԥn az olmamaq úԥrti
ilԥ aparılır.
Torpa÷ın sanitariya-epidemioloji monitorinqi
aúa÷ıdakı yerlԥrdԥ tԥúkil olunur:
ƒ bitkilԥrin yetiúdirildiyi yerlԥrdԥ;
ƒ sԥnaye müԥssisԥlԥrinin ԥrazisindԥ;
ƒ mineral gübrԥ vԥ pestisidlԥrin istifadԥ yerlԥrindԥ;
ƒ zԥhԥrli maddԥlԥrin saxlanma yerlԥrindԥ;
ƒ uúaq müԥssisԥlԥri vԥ idman-sa÷lamlıq meydançala-
rının ԥrazisindԥ;
ƒ yeni yaúayıú vԥ ictimai binaların, habelԥ ԥhalinin
müntԥzԥm istifadԥ etdiyi obyektlԥrin tikintisi planlaúdırılan
ԥrazilԥrdԥ.
Monitorinq kimyԥvi göstԥricilԥrin, o cümlԥdԥn üzvi bir-
lԥúmԥlԥr, a÷ır metallar, pestisidlԥr, bakterioloji gös-

586
tԥricilԥr, helmintlԥr vԥ radioaktiv maddԥlԥrin miqdarı
üzԥrindԥ rübdԥ bir dԥfԥdԥn az olmamaqla hԥyata keçirilir.
Tԥsԥrrüfat-içmԥli suyun sanitariya-epidemioloji
monitorinqi — ԥhali tԥrԥfindԥn tԥsԥrrüfat-içmԥli su kimi
istifadԥ olunan su mԥnbԥlԥrinin çirklԥnmԥsinin qarúısının
alınması mԥqsԥdilԥ hԥyata keçirilir.
Monitorinq müvafiq standartlar, sanitariya normaları
vԥ qaydaları ilԥ reqlamentlԥúdirilԥn göstԥricilԥr ԥsasında
su mԥnbԥlԥrindԥ, su tԥmizlԥyici qur÷ularda, su
hovuzlarında, paylayıcı úԥbԥkԥlԥrdԥ aparılır.
Monitorinqin keçirilmԥ tezliyi ayda bir dԥfԥdԥn az
olmamaqla sanitariya-epidemioloji xidmԥt orqanları
tԥrԥfindԥn müԥyyԥnlԥúdirilir.
Xԥzԥr dԥnizinin sanitariya-epidemioloji monito-
rinqi — ԥhalinin rekreasiya mԥqsԥdilԥ istifadԥ etdiyi sahil
zola÷ında aparılır. Monitorinq çimԥrlik mövsümü (may-
sentyabr) ԥrzindԥ hԥftԥdԥ bir dԥfԥdԥn az olmamaqla,
qalan vaxtlarda isԥ ayda bir dԥfԥ aparılır. Monitorinq
dԥniz suyunda insan sa÷lamlı÷ına mԥnfi tԥsir göstԥrԥn
neft mԥhsullarının, fenolun, mikrobioloji göstԥricilԥrin,
asılı maddԥlԥrin tԥyini mԥqsԥdilԥ hԥyata keçirilir.
Ԥhalinin radiasiya tԥhlükԥsizliyinin monitorinqi —
ԥhalinin vԥ ԥtraf mühitin ionlaúdırıcı úüalanmanın

587
tԥsirindԥn mühafizԥsinin tԥmin edilmԥsi mԥqsԥdilԥ
aparılan tԥdbirlԥr sistemi olub qanunvericiliklԥ müԥyyԥn
edilmiú normativ sԥnԥdlԥrԥ uy÷un olaraq hԥyata keçirilir.

15.13. Ekzogen geoloji vԥ seysmogeodinamik

proseslԥrin ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinԥ tԥsirinin
monitorinqi
Ekzogen geoloji proseslԥrin ԥtraf mühitin
vԥziyyԥtinԥ tԥsirinin monitorinqinԥ — torpaqların,
úԥhԥr, qԥsԥbԥ vԥ kԥndlԥrin, sԥnaye vԥ mülki obyektlԥrin
sürüúmԥlԥrdԥn, sellԥrdԥn, subasmalardan, bataqlaúma-
dan, úoranlaúmadan, yar÷anԥmԥlԥgԥlmԥdԥn, külԥk vԥ su
eroziyasından, abraziyadan vԥ s. qorunması, baú verԥ
bilԥcԥk proseslԥrin dinamikasının nԥzarԥtdԥ saxlanıl-
ması, proqnozlaúdırılması, onlardan dԥyԥ bilԥcԥk ziyanın
minimuma endirilmԥsi mԥqsԥdi ilԥ kompleks hidrogeoloji,
mühԥndis-geoloji, geofiziki, topogeodezik tԥdqiqatların
aparılması vԥ bu mԥqsԥdlԥ müúahidԥ úԥbԥkԥsinin
yaradılması daxildir.
Ekzogen-geoloji proseslԥrin monitorinq úԥbԥkԥsinԥ,
növlԥrindԥn asılı olaraq, aúa÷ıdakılar daxildir:
ƒ sürüúmԥlԥr üzrԥ — reperlԥr, quyular, mayaklar,
xüsusi cihazlar, vizual müúahidԥ nöqtԥlԥri;

588
 ƒ sellԥr, uçqun vԥ töküntülԥr üzrԥ — xüsusi
meydançalar, tamasalar, vizual müúahidԥ nöqtԥlԥri;
ƒ subasmalar, bataqlaúmalar vԥ úoranlaúmalar üzrԥ
— quyular, tamasalar, vizual müúahidԥ nöqtԥlԥri;
ƒ külԥk vԥ su eroziyaları, abraziyalar vԥ palçıq
vulkanları üzrԥ — vizual müúahidԥ nöqtԥlԥri vԥ
tamasalar.
Ekzogen-geoloji proseslԥrin monitorinqi, prosesin
dԥrԥcԥsindԥn vԥ növündԥn asılı olaraq, aúa÷ıdakı tezliklԥ
aparılır:
ƒ I dԥrԥcԥli proseslԥr (inkiúaf edԥn, lakin hԥlԥlik
irimiqyaslı tԥhlükԥ yaratmayanlar) üzrԥ — ildԥ 1 dԥfԥ;
ƒ II dԥrԥcԥli proseslԥr (tԥhlükԥ yaradanlar, lakin
ümumi profilaktik tԥdbirlԥrin görülmԥsi ilԥ qarúısının
alınması mümkün olanlar) — sürüúmԥlԥr, sellԥr,
subasmalar, bataqlaúmalar üzrԥ ilin mart-iyun aylarında
hԥr ayda 1 dԥfԥdԥn az olmayaraq, qalan vaxtlar 3 ayda 1
dԥfԥdԥn az olmayaraq;
ƒ digԥr proseslԥr — hԥr 3 ayda 1 dԥfԥdԥn az
olmayaraq;
ƒ III dԥrԥcԥli proseslԥr (ԥhaliyԥ vԥ iqtisadiyyat
sahԥlԥrinԥ real tԥhlükԥ yaradan vԥ onlara qarúı
tԥxirԥsalınmaz tԥdbirlԥrin görülmԥsi tԥlԥb olunan) —

589
sürüúmԥlԥr üzrԥ mart-iyun vԥ oktyabr-noyabr aylarında
— hԥr ayda 3 dԥfԥdԥn az olmayaraq, qalan aylar 1
dԥfԥdԥn az olmayaraq;
ƒ digԥr proseslԥr — ayda 1 dԥfԥdԥn az olmayaraq.
Atmosfer çöküntülԥrinin aylıq normadan artıq oldu÷u
vԥ anomal hallarda proseslԥr üzԥrindԥ ԥlavԥ olaraq
yoxlama müúahidԥlԥri aparılır.
Seysmogeodinamik proseslԥrin monitorinqi —
respublika ԥrazisindԥ seysmogeoloji, seysmogeodinamik,
hidroseysmoloji vԥ geofiziki tԥdqiqatlar ԥsasında tԥúkil
edilmiú, regional vԥ lokal rejim úԥbԥkԥlԥrindԥ
hidrodinamik, hidrokimyԥvi vԥ geofiziki sahԥlԥrin variasi-
yalarına müúahidԥlԥrin aparılmasından, seysmo-
geodinamik úԥraitin dԥyiúmԥlԥrinin izlԥnilmԥsindԥn, ona
nԥzarԥtdԥn vԥ güclü seysmik proseslԥrin proqnostik ԥla-
mԥtlԥrinin öyrԥnilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Seysmogeodinamik proseslԥr üzԥrindԥ kompleks mü-
úahidԥlԥr hidrodinamik, hidrokimyԥvi, geofiziki müúahidԥ
úԥbԥkԥlԥrindԥ (poliqonlarda) aparılır. Müúahidԥlԥr hidro-
dinamik mԥntԥqԥlԥrdԥ fasilԥsiz olaraq (hԥr saatdan bir),
geofiziki mԥntԥqԥlԥrdԥ gündԥlik, hidrokimyԥvi mԥntԥqԥ-
lԥrdԥ isԥ 5 gündԥn bir aparılır.

590
 15.14. Xüsusi mühafizԥ olunan tԥbiԥt ԥrazilԥrinin
monitorinqi
Azԥrbaycan Respublikasının xüsusi mühafizԥ olunan
tԥbiԥt ԥrazilԥrinin monitorinqi — tԥbiԥt komplekslԥrinin vԥ
onların komponentlԥrinin kԥmiyyԥt vԥ keyfiyyԥt
göstԥricilԥrinin öyrԥnilmԥsi, vԥziyyԥtin qiymԥtlԥndirilmԥsi
vԥ proqnozlaúdırılmasından ibarԥtdir. Xüsusi mühafizԥ
olunan tԥbiԥt ԥrazilԥrinin monitorinqi xüsusi mühafizԥ
olunan tԥbiԥt ԥrazilԥri vԥ obyektlԥrinin dövlԥt kadastr
hüdudlarında aparılır.
Xüsusi mühafizԥ olunan tԥbiԥt ԥrazilԥrinin
monitorinqinԥ aúa÷ıdakılar daxildir:
ƒ stasionar vԥ marúrut müúahidԥ mԥntԥqԥlԥrinin
tԥúkil edilmԥsi vԥ müúahidԥlԥrin aparılması;
ƒ heyvanlar alԥminin say hesabatının aparılması
(ԥsasԥn mԥmԥlilԥrin yaz vԥ payız, quúların isԥ payız vԥ
qıú say hesabatları);
ƒ xüsusi mühafizԥ olunan tԥbiԥt ԥrazilԥrindԥ olan
meúԥlԥrdԥ tԥbii bԥrpanın vԥziyyԥti, vegetasiya dövrü
ԥrzindԥ onların üzԥrindԥ müúahidԥlԥrin aparılması
(ԥsasԥn erkԥn yaz dövründԥn baúlayaraq tumurcuqlama,
çiçԥklԥmԥ, meyvԥ vԥ yarpaqların düúdüyü dövrԥ qԥdԥr);

591
 ƒ tԥbiԥt komplekslԥrinin qorunma vԥziyyԥti, bԥrpası,
antropogen tԥsirlԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsi;
ƒ tԥbiԥt komplekslԥrinin vԥ komponentlԥrinin tԥhlükԥ
faktorlarının öyrԥnilmԥsi.
Qoruqların (yasaqlıqların) monitorinqi aúa÷ıdakı
qaydada aparılır:
ƒ qoruqların (yasaqlıqların) yerlԥúdiyi co÷rafi
mövqedԥn, orada olan bitki vԥ heyvanlar alԥmindԥn asılı
olaraq, bütün tԥbii zonaları ԥhatԥ edԥn daimi vԥ
müvԥqqԥti tԥcrübԥ vԥ hesabat müúahidԥ mԥntԥqԥlԥrinin
vԥ marúrutların seçilmԥsi;
ƒ qoruqların (yasaqlıqların) ԥrazilԥrinin torpaq
kateqoriyalarına görԥ bölünmԥsi vԥ orada olan
dԥyiúkԥnliyin öyrԥnilmԥsi (il ԥrzindԥ);
ƒ qoru÷un (yasaqlı÷ın) relyefindԥ olan dԥyiúikliklԥrin
öyrԥnilmԥsi (il ԥrzindԥ);
ƒ vegetasiya dövründԥ torpa÷ın rütubԥtliliyi, tempe-
raturun vԥ ya÷ıntıların dinamikasının qiymԥtlԥndirilmԥsi;
ƒ suların (çaylar, göllԥr, bulaqlar, úԥlalԥlԥr vԥ s.)
uçotu (il ԥrzindԥ);
ƒ flora (yeni növlԥr vԥ ԥvvԥllԥr mԥlum olan növlԥrin
yeni yayıldı÷ı ԥrazilԥr, nadir, nԥsli kԥsilmԥkdԥ olan, relikt
vԥ endemik növlԥr) vԥ onun dԥyiúmԥsi (il ԥrzindԥ);

592
 ƒ fauna (mԥmԥlilԥr, quúlar, amfibi, reptili, balıq vԥ s.)
vԥ onun dԥyiúmԥsi (il ԥrzindԥ);
ƒ tԥbiԥtin tԥqvimi (müúahidԥlԥr il boyu mövsümlԥr
üzrԥ aparılır);
ƒ fenoloji mԥrhԥlԥ;
ƒ landúaftın görünüúü;
ƒ ԥsas mövsümi proseslԥr, onların indiqatorları,
temperaturun gediúi; baúlanma;
ƒ kԥnaraçıxma;
ƒ qoruq rejiminin vԥziyyԥtinin vԥ qoru÷un mühafizԥ
zonasına antropogen tԥsirin öyrԥnilmԥsi.

16. Dövlԥt ekoloji ekspertizanın mԥqsԥdi vԥ vԥzifԥlԥri

16.1. Dövlԥt ekoloji ekspertizasının mԥqsԥdi:
1. Dövlԥt ekoloji ekspertizası tԥsԥrrüfat vԥ baúqa
fԥaliyyԥtlԥr nԥticԥsindԥ ԥtraf mühitԥ tԥsirin qiymԥtlԥndiril-
mԥsinin dol÷unlu÷unu vԥ düzgünlüyünü, qԥbul olunan
qԥrarların ekoloji tԥhlükԥsizlik dԥrԥcԥsini, tԥbii resurslar-
dan sԥmԥrԥli istifadԥ vԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi barԥdԥ
tԥklif olunan tԥdbirlԥrin sԥmԥrԥsini müԥyyԥnlԥúdirmԥk
mԥqsԥdilԥ müvafiq icra hakimiyyԥti orqanları tԥrԥfindԥn
tԥúkil olunur vԥ hԥyata keçirilir.

593
 2. Dövlԥt ekoloji ekspertizası ԥtraf mühitin mühafizԥsi
üçün zԥruri tԥdbirdir vԥ ԥtraf mühitԥ mԥnfi tԥsir göstԥrԥ
bilԥcԥk tԥsadüfi qԥrarlar qԥbul olunmasının qarúısını alır.
16.2. Dövlԥt ekoloji ekspertizasının vԥzifԥlԥri
1. Nԥzԥrdԥ tutulan vԥ hԥyata keçirilԥn, ԥtraf mühitin
vԥziyyԥtinԥ vԥ ԥhalinin sa÷lamlı÷ına hazırda vԥ ya
gԥlԥcԥkdԥ bilavasitԥ vԥ ya dolayısı ilԥ tԥsir göstԥrԥ
bilԥcԥk, tԥsԥrrüfat vԥ baúqa fԥaliyyԥtlԥrin ekoloji tԥhlükԥsi
sԥviyyԥsini müԥyyԥn etmԥk;
2. Layihԥlԥúdirilԥn tԥsԥrrüfat vԥ baúqa fԥaliyyԥtlԥrin
ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında qanunvericiliyin
tԥlԥblԥrinԥ, gigiyena-sanitariya normalarına vԥ
qaydalarına uy÷unlu÷unu qiymԥtlԥndirmԥk;
3. Nԥzԥrdԥ tutulan ԥtraf mühitin mühafizԥsi
tԥdbirlԥrinin keyfiyyԥtinin nԥ dԥrԥcԥdԥ ԥsaslı oldu÷unu
müԥyyԥn etmԥk.
Dövlԥt ekoloji ekspertizası aúa÷ıdakıları rԥhbԥr tutur:
1. Beynԥlxalq hüquq öhdԥliklԥri;
2. Qanunçuluq, elmi ԥsaslılıq, aúkarlıq prinsiplԥri,
ekoloji, sosial, mühԥndis-texnoloji, texniki, arxitektura-
planlaúdırma, iqtisadi vԥ baúqa qiymԥtlԥrin inteqrasiyası
prinsiplԥri;

594
 3. Tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥtinin ԥtraf mühitԥ tԥsirinin
kompleks sosial-ekoloji-iqtisadi qiymԥtlԥndirilmԥsinin nԥ-
ticԥlԥri;
4. Bütün insanların sa÷lamlı÷ı vԥ rifahı üçün ԥlveriúli
ԥtraf mühitԥ malik olmaq hüququnu;
5. øndiki vԥ gԥlԥcԥk nԥsillԥrin mԥnafeyi naminԥ ekoloji
tarazlı÷ın, genofondun vԥ canlı tԥbiԥtin rԥngarԥngliyinin
qorunub saxlanılmasını tԥmin etmԥk zԥrurԥtini;
6. Tԥbiԥtdԥn tԥnzimlԥnmԥyԥn istifadԥnin potensial
tԥhlükԥsi fԥrziyyԥsi;
7. Qԥzaların baú vermԥsinin mümkünlüyünü;
8. Ԥtraf mühitin qorunub saxlanılmasının cԥmiyyԥtin
inkiúafının ayrılmaz tԥrkib hissԥsi kimi qiymԥtlԥndirilmԥ-
sini.

16.3. Dövlԥt ekoloji ekspertizasının obyektlԥri

Dövlԥt ekoloji ekspertizasının obyektlԥri aúa÷ıdakı-
lardır:
1. Ölkԥ vԥ iqtisadiyyat sahԥlԥri üzrԥ mԥhsuldar
qüvvԥlԥrinin inkiúafına vԥ yerlԥúdirilmԥsinԥ dair dövlԥt vԥ
yerli proqramların layihԥlԥri;
2. øqtisadiyyat obyektlԥrinin vԥ komplekslԥrinin
tikintisinin (yenidԥn qurulmasının, geniúlԥndirilmԥsinin,

595
yeni texnika ilԥ tԥchiz edilmԥsinin) vԥ lԥ÷v olunmasının
texniki-iqtisadi ԥsaslandırmaları (hesablamaları),
layihԥlԥri, ԥtraf mühitԥ tԥsirinin qiymԥtlԥndirilmԥsi
(ԤMTQ) sԥnԥdlԥri;
3. Yeni texnikanın, texnologiyanın, materialların vԥ
maddԥlԥrin yaradılmasına, o cümlԥdԥn baúqa ölkԥlԥrdԥn
idxal edilmԥsinԥ dair sԥnԥdlԥr;
4. Ԥtraf mühitin mühafizԥsi haqqında tԥlimat-metodik
vԥ normativ-texniki sԥnԥdlԥrin layihԥlԥri;
5. Tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥti vԥ ya fövqԥladԥ vԥziyyԥt
nԥticԥsindԥ yaranmıú ekoloji úԥrait;
6. Regionda, ayrı-ayrı tԥbiԥt obyektlԥrindԥ vԥ
komplekslԥrindԥ (ekosistemdԥ) ekoloji úԥrait;
7. Müvafiq icra hakimiyyԥti orqanının qԥrarına ԥsasԥn
tԥbii resurslardan istifadԥni nԥzԥrdԥ tutan müqavilԥ
(kontrakt) layihԥlԥrinin ekoloji bölmԥlԥri.

17. Azԥrbaycanın ekoloji tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ

beynԥlxalq ԥmԥkdaúlıq.
17.1. Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ
beynԥlxalq ԥmԥkdaúlıq prinsiplԥri
Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyi istiqamԥtindԥ milli
sԥviyyԥdԥ hԥyata keçirilԥn tԥdbirlԥr planetar miqyasda

596
ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn davamlı
istifadԥ mԥsԥlԥlԥrini tam hԥll edԥ bilmir. Ԥvvԥla, milli
hüquq tԥminatlarından kԥnarda olan sԥrvԥtlԥr dünya
dövlԥtlԥri tԥrԥfindԥn intensiv istismara mԥruz qalırlar.
Digԥr tԥrԥfdԥn, dövlԥtlԥr öz ԥrazilԥrindԥ tԥsԥrrüfat vԥ
digԥr fԥaliyyԥtlԥr göstԥrԥrԥk qonúu dövlԥtlԥrin ԥtraf tԥbii
mühitinԥ ciddi ziyan vurur, ya da qonúu dövlԥtlԥrin ekoloji
maraqlarını bu vԥ ya digԥr formada pozurlar. Buna real
misal olaraq Araz vԥ Kür çaylarının Ermԥnistan vԥ
Gürcüstan tԥrԥfindԥn hԥddԥn artıq yüksԥk
çirklԥndirilmԥsini göstԥrmԥk olar. Üçüncüsü, dövlԥtlԥr
tԥrԥfindԥn razılaúdırılmıú beynԥlxalq tԥdbirlԥrin hԥyata
keçirilmԥsi milli miqyasda ölkԥnin ekologiyasının
mühafizԥsi mԥsԥlԥlԥrinin hԥllini daha effektiv edir. Mԥhz
bu ԥsas faktorlar ekologiya üzrԥ beynԥlxalq ԥmԥkdaúlı÷ın
bir beynԥlxalq hüquqi nizamlayıcı kimi rolunu artırır.
Hal-hazırda dünya ictimaiyyԥtini qlobal ekoloji
problemlԥr daha çox narahat edir. Bunlar, ԥsasԥn, iqlim
dԥyiúmԥlԥri, ozon qatının seyrԥlmԥsi, turúulu ya÷ıúlar,
sԥhralaúma, bioloji müxtԥlifliyin getdikcԥ azalması ԥhali
artımının yüksԥk tempi vԥ tԥbii ehtiyatların getdikcԥ
tükԥnmԥsi problemlԥridir. Ԥtraf mühitin beynԥlxalq hüquq
normaları ԥsasԥn, indiki vԥ gԥlԥcԥk nԥsillԥr naminԥ yerin

597
tԥbii sԥrvԥtlԥrinin davamlı istifadԥ olunmasının vԥ qlobal
ekologiyanın zԥrԥrli tԥsirlԥrdԥn mühafizԥsinin effektiv
idarԥ olunmasına yönԥlmiúdir.
Milli dövlԥtlԥr (xüsusilԥ iqtisadiyyatın keçid dövrünü
yaúayanlar) ԥtraf tԥbii mühitin mühafizԥsi sahԥsindԥ
iqtisadi imkanlar vԥ problemlԥrin miqyası baxımından
beynԥlxalq yardım olmadan bir çox ekoloji problemlԥri
müstԥqil hԥll etmԥk imkanına malik deyildirlԥr. Bununla
ԥlaqԥdar olaraq, son dövrlԥrdԥ bu sahԥdԥ bir sıra
strukturlar vԥ mexanizmlԥr yaradılmıúdır. Bu strukturların
ԥsas mԥqsԥdi ölkԥlԥrin inkiúafında, milli vԥ bԥúԥri
miqyasda ekoloji vԥ sosial problemlԥrin hԥllindԥ onlara
yardım etmԥkdԥn ibarԥtdir. Belԥ struktur vԥ
mexanizmlԥrin fԥaliyyԥtinin ԥsas faydası hԥr úeydԥn
ԥvvԥl bu ölkԥlԥrin qlobal vԥ regional problemlԥrin hԥllinԥ
cԥlb olunmasından ibarԥtdir.
Özünün statusu, missiyası, fԥaliyyԥt dairԥsindԥn asılı
olaraq beynԥlxalq tԥúkilatlar müxtԥlif yardımlar etmԥk
imkanlarına malikdirlԥr. Bunlar adԥtԥn maliyyԥ, texniki,
informasiya, mԥslԥhԥt vԥ s. yardımlardan ibarԥtdir.
Müasir dövrün iqtisadi inteqrasiya úԥraitindԥ bütün
tԥhlükԥsizlik növlԥri (hԥrbi, ekoloji, iqtisadi, sosial vԥ s.)
içԥrisindԥ ekoloji tԥhlükԥsizliyin tԥmin olunması problemi

598
bu gün üçün aktual hesab edilir. Ԥlbԥttԥ, ekoloji
problemlԥr ardıcıllı÷ını hԥr hansı bir götürülmüú dövlԥt vԥ
region çԥrçivԥsindԥ hԥll etmԥk olar vԥ lazımdır. Lakin yer
kürԥsinin ԥhalisinin ekoloji tԥhlükԥsizliyi yalnız bütün
cԥmiyyԥtin birgԥ sԥyi nԥticԥsindԥ tԥmin oluna bilԥr.
Bundan ötrü planetin ekoloji böhran probleminin hԥll
edilmԥsi üçün bütün dövlԥtlԥrin vԥ xalqların birgԥ
koordinasiya edilmiú fԥaliyyԥti gԥrԥkdir. Ԥtraf tԥbii mühitin
beynԥlxalq hüquq mühafizԥsinin ԥsas obyekti tԥbii
obyektlԥr hesab edilir ki, onlar da beynԥlxalq hüquq
subyektlԥrinԥ dair ekoloji münasibԥtlԥr ԥmԥlԥ gԥtirir,
inkiúlaf edir vԥ geniúlԥnir. Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyinin
tԥminatı obyektlԥri iki kateqoriyaya ayrılır:
1. Ayrı-ayrı dövlԥtlԥrin yurisdiksiyasına daxil olan.
2. Ayrı-ayrı dövlԥtlԥrin yurisdiksiyasına daxil olmayan.
Birinciyԥ daxil olan atmosfer hövzԥsi, yaxın kosmos,
dünya okeanı, Antarktida, köçԥri heyvan növlԥri. Qeyd
edilԥn obyektlԥr beynԥlxalq ekoloji hüquq normalarına
müvafiq olaraq qorunur vԥ istifadԥ olunur. O obyektlԥr ki,
beynԥlxalq mühafizԥ olunan obyektlԥrԥ daxil deyildirlԥr,
zԥrurԥt yarandıqda beynԥlxalq ԥmԥkdaúlıq obyektlԥri kimi
ԥtraf tԥbii mühitin mühafizԥsi, tԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥ,
ekoloji tԥhlükԥsizlik sahԥlԥrindԥ çixiú edԥ bilԥrlԥr.

599
 Konkret ölkԥnin yurisdiksiyasına daxil olan ԥtraf
mühitin beynԥlxalq hüquqi obyektlԥri – dünya tԥbiԥti mi-
raslarına daxil edilmiú vԥ nԥsli kԥsilmԥk tԥhlükԥsi
qarúısında qalan nadir heyvan vԥ bitki növlԥri, beynԥlxalq
çaylar, dԥnizlԥr, göllԥr vԥ baúqa obyektlԥrdir. Ölkԥnin
ekoloji tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ beynԥlxalq ԥmԥkdaúlıq
prinsiplԥri BMT-nin 1972-ci ildԥ keçirilmiú Stokholm
konfransında ekoloji tԥhlükԥsizliyԥ hԥsr olunmuú
bԥyamnamԥdԥ qisa vԥ dürüst ifadԥ edilmiúdir:
1-ci prinsip: (baúlıca):
Hԥr bir dövlԥtin özünün milli siyasԥti ilԥ ԥtraf mühitin
problemlԥrinԥ yanaúma÷a müvafiq olaraq öz ԥrazisindԥki
ehtiyatlardan istifadԥ etmԥk hüququna malikdir. Ancaq
onlar üzԥrlԥrindԥ böyük mԥsuliyyԥt daúıyırlar ona görԥ ki,
onların fԥaliyyԥti ölkԥnin milli ԥrazisindԥn kԥnarda yerlԥ-
úԥn dövlԥtlԥrin ekoloji tԥhlükԥsizliyinԥ zԥrԥr vurmasın.
2-ci prinsip:
Yerin tԥbii ehtiyatları, o cümlԥdԥn hava, su, torpaq,
flora, fauna vԥ xüsusilԥ dԥ tԥbii ekosistemin xarakterik
növlԥri insanların sԥmԥrԥli planlaúdırma fԥaliyyԥti
vasitԥsilԥ indiki vԥ gԥlԥcԥk nԥsillԥrin istifadԥsi üçün
qorunmalıdır.

600
 3-cü prinsip:
Bԥrpa olunmayan ehtiyatlardan elԥ istifadԥ
olunmalıdır ki, gԥlԥcԥkdԥ bu ehtiyatların tükԥnmԥsinin
qarúısı alınsın vԥ beynԥlxalq mԥkanda bütün insanlar
onların istifadԥsindԥn yararlana bilsinlԥr. Ölkԥnin ekoloji
tԥhlükԥsizliyinin tԥúkili sahԥsindԥ beynԥlxalq qarúılıqlı
tԥsir prinsiplԥri ümumdünya tԥbiԥt xartiyası ilԥ
tamamlanmıú ki, BMT baú assambleyası tԥrԥfindԥn tԥqdir
edilmiú vԥ 28 oktyabr 1988-ci ildԥ çıxarılmıú qԥtnamԥdԥ
tԥntԥnԥli elan edilmiúdir:
1. Bioloji ehtiyatlar yalnız onların tԥbii
özünübԥrpaetmԥ qabiliyyԥti hԥddindԥ istifadԥ olunmalıdır;
2. Torpaqların mԥhsuldarlı÷ı, uzunmüddԥtli
münbitliyinin saxlanması vԥ üzvi maddԥlԥrin tԥrkib
hissԥlԥrinԥ ayrılması, eroziya vԥ hԥr hansı bir baúqa
özünümԥhvetmԥnin qarúısının alınması tԥdbirlԥri
sayԥsindԥ saxlanılır vԥ yaxúılaúdırılır;
3. Tԥkrar istifadԥsi mümkün olan ehtiyatlar, su
ehtiyatları da daxil olmaqla tԥkrarԥn istifadԥ olunur;
4. Birdԥfԥlik istifadԥ olunan bԥrpa olunmayan
ehtiyatlar, ehtiyatların uçotu aparılmaqla istehlak üçün
sԥmԥrԥli emalın mümkünlüyü vԥ onların istismarının tԥbii

601
sistemin fԥaliyyԥtinԥ uy÷unlu÷u ilԥ lazımi dԥrԥcԥdԥ
istismara verilir;
5. Ölkԥdԥ ekoloji tԥhlükԥsizliyi pozan radioaktiv vԥ
toksiki tullantıların atılmasına qarúı dövlԥt sԥviyyԥsindԥ
xüsusi tԥdbirlԥr görülmԥlidir;
6. Ölkԥnin ekologiyasına ciddi, bԥrpası mümkün
olmayan zԥrԥr vura bilԥcԥk fԥaliyyԥtdԥn imtina edilmԥlidir.
7. ønsanların fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ tԥnԥzzülԥ u÷ramıú
rayonlar, onların tԥbii potensialına uy÷un olaraq bu
rayonda yaúayan ԥhalinin rifah halı qorunmaqla yenidԥn
qurulmalı vԥ ԥvvԥlki vԥziyyԥtԥ gԥtirilmԥlidir.
øndiki zamanda dövlԥtin qarúısında iki növ ekoloji
hüquqi mԥsuliyyԥt durur: siyasi vԥ maddi.
Mԥsuliyyԥtin ԥn geniú yayılmıú forması sanksiyalardır
(qanunpozucu dövlԥtԥ qarúı inzibati, mԥcburedici
tԥdbirlԥr sistemi). Maddi mԥsuliyyԥt bu vԥ ya digԥr dövlԥt
tԥrԥfindԥn beynԥlxalq öhdԥliklԥrin pozulması zamanı
meydana çıxır ki, onun fԥaliyyԥti nԥticԥsindԥ dünya
cԥmiyyԥtinԥ vԥ ya onun ayrı-ayrı üzvlԥrinԥ maddi zԥrԥr
vurmuúdur. Maddi mԥsuliyyԥtin aúa÷ıdakı formaları
mövcuddur:
Tԥzminat (ekoloji zԥrԥrin pulla ifadԥsi), Restitusiya
(pozulmuú hüququ bԥrpa etmԥ vԥ zԥrԥrin ödԥnilmԥsi) vԥ

602
Substitusiya (mԥhv edilmiú vԥ yararsız hala düúmüú
obyektlԥrin ԥvԥzlԥnmԥsi).
Bu ekoloji qanun poz÷unluqlarına görԥ qanun pozan
dövlԥtԥ qarúı mԥsuliyyԥt növlԥri daxilı olmaqla
“Restovrasiya” da tԥtbiq olunur ki, bu da hԥr hansı bir
obyektin axırıncının bԥrpası ilԥ ԥvvԥlki vԥziyyԥtԥ
gԥtirilmԥsidir.
Öz ekoloji siyasԥtindԥ Azԥrbaycan indiki vԥ gԥlԥcԥk
nԥslin mԥnafeyini nԥzԥrԥ alaraq ümumi tԥhlükԥsizliyin
tԥmin olunması vԥ tԥbiԥtin qorunması sahԥsindԥ
beynԥlxalq ԥmԥkdaúlı÷ın inkiúafı zԥrurԥtindԥn çıxıú edir.
Beynԥlxalq cԥmiyyԥt uzun müddԥt ekologiya sahԥsindԥ
beynԥlxalq ԥmԥkdaúliq prinsiplԥrini tövsiyԥ, tԥklif,
mԥslԥhԥt formasında tԥkmillԥúdirmiú vԥ formalaúdırmıú-
dır. Bunları qanun halında birlԥúdirԥrԥk dövlԥtlԥr bu
mԥsԥlԥnin hԥllindԥ öz üzԥrlԥrinԥ öhdԥliklԥr götürmüúlԥr
(onların reallaúdırılması üzrԥ, gԥrԥkli tԥdbirlԥr görülmԥsi
üzrԥ). Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ beynԥlxalq
ԥmԥkdaúlıq prinsiplԥri haqqında Azԥrbaycan Respub-
likasının qanununda aúa÷ıdakılar qeyd olunur:
- hԥr bir insan ԥlveriúli ekoloji úԥraitdԥ yaúamaq
hüququna malikdir;

603
 - hԥr bir dövlԥt öz ԥhalisinin tԥlabatını ödԥmԥk vԥ
inkiúaf etdirmԥk mԥqsԥdilԥ ԥtraf tԥbii mühitindԥn vԥ tԥbii
ehtiyatlarԥndan istifadԥ hüququna malikdir (Bu halda
dövlԥtin müstԥqilliyi yaranır ki, bu da onun ekoloji
siyasԥtini müԥyyԥn etmԥsinԥ, öz iqtisadiyyatı ilԥ
ekologiya arasında qarúılıqlı ԥlaqԥ yaratma÷a, onların
elmi ԥsaslı ԥlaqԥlԥndirmԥ prinsiplԥrini reallaúdırma÷a
imkan verir);
- bir dövlԥtin ekoloji firavanlı÷ı baúqa dövlԥtin vԥ ya
onların maraqları nԥzԥrԥ alınmadan tԥmin oluna bilmԥz;
- ölkԥnin ԥrazisindԥ hԥyata keçirilԥn tԥsԥrrüfat
fԥaliyyԥti istԥr ölkԥ hüdudlarında, istԥrsԥ dԥ tabeliyindԥ
olmayan ԥrazilԥrdԥ ԥtraf mühitԥ zԥrԥr vurmamalıdır;
- transsԥrhԥd çirklԥnmԥ ilԥ mübarizԥ özfԥaliyyԥtinin
zԥrԥrli nԥticԥlԥri haqqında hԥmsԥrhԥd ölkԥlԥrin xԥbԥrdar
edilmԥsi müasir dünyanın hԥll etmԥli oldu÷u ԥn ԥsas
mԥsԥlԥlԥrdԥn biridir;
- gözlԥnilmԥz ekoloji sonluqla nԥticԥlԥnԥ bilԥcԥk
istԥnilԥn bu vԥ ya digԥr tԥsԥrrüfat fԥaliyyԥti yol
verilmԥzdir;
- beynԥlxalq sԥviyyԥdԥ tԥsdiqlԥnmiú meyarlar
ԥsasında tԥbii ehtiyatların müasir vԥziyyԥti vԥ

604
dԥyiúdirilmԥsi üzԥrindԥ qlobal, regional vԥ milli
sԥviyyԥlԥrdԥ nԥzarԥt sistemi yaradılmalıdır;
- fövqԥladԥ ekoloji hallarda dövlԥtlԥr biri-birinԥ
kömԥklik göstԥrmԥlidirlԥr;
-ekoloji tԥhlükԥsizlik problemlԥri ilԥ ba÷lı bütün
mübahisԥlԥr ancaq sülh yolu ilԥ hԥll edilmԥlidir.
Ölkԥnin tabeçilliyindԥn kԥnarda yerlԥúԥn ekologiyanın
mühafizԥ olunan obyektlԥri aúa÷ıdakı bölmԥlԥrԥ ayrılır:
1. Bütün dövlԥtlԥrin ümumi istifadԥsindԥ olan
obyektlԥr (atmosfer, ozon tԥbԥqԥsi)
2. Bir neçԥ vԥ ya bütün dövlԥtlԥrin istifadԥsindԥ olan
obyektlԥr (Antarktida, Qara dԥniz vԥ Barens dԥnizi).
3. øki qonúu dövlԥtin ümumi istifadԥsindԥ olan
obyektlԥr (Dunay çayı, Amur, Kür vԥ.s çaylar, göllԥr)
Flora vԥ faunanın qorunması xüsusi tԥlԥb olunan nԥsli
kԥsilmԥkdԥ olan bitki vԥ heyvan növlԥrinin qorunması
mԥqsԥdilԥ Beynԥlxalq Qirmızı kitab tԥrtib olunmuúdur.
Ekologiyaya zԥrԥr vuran hԥrbi vԥ baúqa fԥaliyyԥt
növlԥrinin qada÷an edilmԥsi haqqında, köçԥri heyvan
növlԥrinin qorunması haqqında, atmosferin geniú
sԥrhԥddԥ çirklԥnmԥsi haqqında, Aralıq dԥnizinin
çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması haqqında,
Antarktidada canlı ehtiyatların qorunması haqqında,

605
Atlantik okeanın úimal-úԥrq hissԥsindԥ balıq ovu
haqqında, flora vԥ fauna növlԥrinin beynԥlxalq ticarԥti
haqqında, Qütb ayısının qorunması haqqında, Baltik
dԥnizindԥ balıq ovu vԥ canlı ehtiyatların mühafizԥsi
haqqında razılaúma vԥ konvensiyalar hԥyata
keçirilmԥkdԥdir.
Müasir dövrdԥ bütün dünyada yüksԥk sԥviyyԥdԥ
qlobal xarakter daúıma÷a baúlayan ekoloji problemlԥrin
hԥllinin kԥskinliyi vԥ vacibliyi anlayıúı praktiki olaraq dԥrk
olunmuúdur. Onların universallı÷ı vԥ bir-birindԥn asılılı÷ı
co÷rafi yerlԥúmԥsindԥn vԥ iqtisadi inkiúaf sԥviyyԥsindԥn
asılı olmayaraq birgԥ tԥklif vԥ tԥdbirlԥrin iúlԥnib
hazırlanmasına imkan verir. Bununla yanaúı dünyanın
müxtԥlif ölkԥlԥri ԥtraf mühitin yaxúılaúdırılması
proqramlarını eyni dԥrԥcԥdԥ hԥyata keçirmԥk imkanına
malik deyillԥr. Buna görԥ dԥ dünya ölkԥlԥri çԥrçivԥsindԥ
beynԥlxalq ԥmԥkdaúlıq çox vacibdir.

17.2. Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyinin beynԥlxalq

aspektlԥri
Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyinin beynԥlxalq aspektlԥri:
- milli tԥbiԥtdԥn istifadԥ proqramlarının reallaúdırılması
tԥcrübԥsinin mübadilԥsi;

606
 - dövlԥtlԥrarası proqram vԥ razılaúmaların yaradılması
vԥ fԥaliyyԥt göstԥrmԥsi;
- ԥtraf tԥbii mühitin vԥziyyԥtinԥ vԥ qԥbul olunmuú
razılaúmaların yerinԥ yetirilmԥsinԥ nԥzarԥt edԥn
beynԥlxalq idarԥ vԥ tԥúkilatların yaradılması.
Müasir dövrlԥrdԥ praktiki olaraq dünyanın bütün
inkiúaf etmiú ölkԥlԥrindԥ ekoloji tԥhlükԥsizlik sahԥsindԥ
milli proqramlar hazırlanıb, qԥbul olunub, hԥyata
keçirilmԥkdԥdir. ølk vaxtlar bu proqramın reallaúdırılması
yı÷ılıb qalmıú tullantıların mԥhv edilmԥsinԥ yönԥldilmiúdi.
Bu sahԥdԥ görülԥn tԥdbirlԥrin ԥksԥriyyԥti istehsalat
fԥaliyyԥtinin neqativ nԥticԥlԥrini aradan qaldırma÷a
yönԥldilmiúdir vԥ demԥk olar ki, ԥtraf mühitin pislԥúmԥsi
nԥzԥrԥ alınmırdı. Belԥ yanaúmanın mԥhdudlu÷u aydındır,
lakin ilk vaxtlar ona bԥraԥt qazandırılırdı. Belԥ ki,
hadisԥlԥr silsilԥsi zamanı keçmiú fԥaliyyԥtdԥ pozulmuú
ekosistemi xilas etmԥk lazım gԥlirdisԥ, indiki vԥziyyԥtdԥ
digԥr problemlԥr daha çox nԥzԥrԥ çarpır. Bir çox
ölkԥlԥrdԥ bütün tԥbii ԥrzaq zԥnciri üzrԥ vԥ müvafiq
qanunvericilikdԥ bԥrkidilmiú bütün sahԥlԥr üzrԥ tԥbiԥtdԥn
istifadԥnin kompleks proqramları qԥbul olunmuúdur,
onların içԥrisindԥ dövlԥtin tԥbiԥti mühafizԥ fԥaliyyԥtinin
tԥnzimlԥnmԥsindԥki rolu müԥyyԥnlԥúmiú, tԥbiԥtdԥn

607
istifadԥçilԥrin hüquq vԥ öhdԥliklԥri müԥyyԥn olunmuúdur.
ønkiúaf etmiú ölkԥlԥrdԥ tԥbiԥtdԥn istifadԥ sisteminԥ dövlԥt
müdaxilԥsi nԥzԥrԥ çarpacaq dԥrԥcԥdԥdir. øerarxik
idarԥetmԥ sistemi yaradılır ki, burada tԥbiԥtdԥn istifadԥ
siyasԥtinin mԥqsԥdlԥri, onun obyektlԥri vԥ elԥcԥ dԥ onun
hԥyata keçirilmԥ dԥrԥcԥlԥri (ümumdövlԥt, yerli) ayrılır.
Son illԥr bu sahԥdԥ dövlԥt idarԥetmԥ orqanlarının,
elԥcԥ dԥ öz ԥhatԥ dairԥsindԥ ekoloji tԥhlükԥsizlik
vԥziyyԥtinԥ görԥ cavabdeh olan müԥyyԥn sahԥlԥri ԥhatԥ
edԥn nazirliklԥrin sayının artım tendensiyası vԥ onların
funksiyalarının geniúlԥnmԥsi müúahidԥ olunur. Mԥsԥlԥyԥ
digԥr tԥrԥfdԥn yanaúıldıqda görünür ki, praktiki olaraq
bütün inkiúaf etmiú ölkԥlԥrdԥ milli çԥrçivԥdԥ tԥbiԥti
mühafizԥ siyasԥtinԥ rԥhbԥrliyi hԥyata keçirԥn mԥrkԥzi
orqan yaradılmıúdır. Yaponiyada ԥtraf mühitin mühafizԥsi
idarԥsi, Fransada bu sahԥyԥ müvafiq nazirlik, ABù – da
öz bölmԥlԥri olan ekoloji tԥhlükԥsizlik üzrԥ Federal
agentlik fԥaliyyԥt göstԥrir. Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyinin
dövlԥt tԥnzimlԥnmԥsi metodlarının müxtԥlifliyinԥ
baxmayaraq dövlԥrtlԥr birgԥ tԥbiԥti mühafizԥ siyasԥtinin
mԥqsԥdlԥrini müԥyyԥnlԥúdirir, prioritetini tԥyin edir vԥ
tԥbiԥtdԥn istifadԥçilԥrlԥ qarúılıqlı münasibԥt normalarını
iúlԥyib hazırlayırlar. Tԥsԥrrüfat mexanizminin özü dԥ

608
bazar ԥsasında iqtisadi vԥ inzibati xarakterli mԥcburedici
tԥdbirlԥr üzrԥ fԥaliyyԥt göstԥrir.
ønkiúaf etmiú ölkԥlԥrin böyük ԥksԥriyyԥtindԥ ekoloji
siyasԥtin aparılması vԥ onun maliyԥlԥúdirilmԥsi “ekoloji
vԥziyyԥtin normativ keyfiyyԥt” prinsipinԥ ԥsaslanır ki, bu
da, müxtԥlif növ çirklԥnmԥlԥrԥ görԥ standartların müԥy-
yԥn edilmԥsi yolu ilԥ hԥyata keçirilir. Belԥ standartlara
keçid, hԥm cԥzalandırıcı, hԥm dԥ stimullaúdırıcı xarakterli
müvafiq vergi siyasԥti, dotasiyalar, güzԥútli kreditlԥr
vasitԥsilԥ çirkab maddԥlԥrinin ticarԥtinin praktikada tԥtbiqi
yolu ilԥ vԥ ya onların normativ vԥ normadan kԥnar
sԥviyyԥlԥrinԥ görԥ ödԥmԥlԥr - vergilԥr yolu ilԥ tԥmin
olunur. Ԥksԥr ønkiúaf etmԥkdԥ olan ölkԥlԥrdԥ (øEOÖ)
ekoloji tԥhlükԥsizliyԥ dair qanunvericilik aktları
hazırlanmıú, dövlԥt orqanları tԥsis edilmiú, ekosistemin
qorunması proqramları yaradılma÷a baúlanmıú,
çirklԥnmԥnin normaları vԥ standartların normaları iúlԥnib
hazırlanmıúdır. ”Üçüncü dünya” ölkԥlԥri üçün xüsusilԥ
ehtiyatqoruyucu, tullantısız texnologiyanın tԥtbiqi, aqrar
sahԥdԥ mԥhsuldarlı÷ın yüksԥldilmԥsi vԥ yanacaq
energetika resurslarından istifadԥnin sԥmԥrԥliliyinin
yüksԥldilmԥsi sahԥlԥrindԥ øEÖ-in (ønkiúaf etmiú ölkԥlԥr)
tԥcrübԥsindԥn istifadԥ edilmԥsi çox vacibdir. Bu

609
tԥcrübԥlԥr onlara industrial cԥmiyyԥtin sԥhvlԥrindԥn yaxa
qurtarma÷a, onların ümumi sosial-iqtisadi inkiúafı ilԥ
ԥlaqԥdar yaranan bir çox ekoloji problemlԥrin hԥllinԥ
imkan yaradır.
Keçid iqtisadiyyatında olan ölkԥlԥrdԥ (Mԥrkԥzi vԥ
ùԥrqi Avropa, MDB ölkԥlԥri) hԥlԥ, planlı, mԥrkԥzlԥú-
dirilmiú tԥsԥrrüfat dövründԥ tԥbiԥti mühafizԥ sahԥsindԥ
bir sıra tԥcrübԥ toplanmıúdır. 70-80-cı illԥrdԥ bir sıra
tԥbiԥti mühafizԥ qanunları iúlԥnib hazırlanmıú vԥ qԥbul
olunmiuú, tԥbiԥtdԥn istifadԥ üzrԥ dövlԥt idarԥ etmԥ
sistemi yaradılmıú, ekoloji manitorinq hԥyata keçirilmiú
(su hövzԥlԥri vԥ atmosferin vԥziyyԥti üzrԥ qeydiyyat
aparan nԥzarԥt mԥntԥqԥ úԥbԥkԥsi) tԥbiԥtdԥn
istifadԥçilԥrԥ iqtisadi tԥsir alԥtlԥri, ekoloji fondlar
yaradılmıúdır.

17.3. Ekoloji tԥhlükԥsizliyin tԥminatında iqtisadi

mexanizmlԥr
øqtisadi mexanizmlԥri iki tipԥ bölmԥk olar:
- bütün tԥsԥrrüfat sahԥlԥrini ԥhatԥ edԥn mexanizmlԥr-
makro sԥviyyԥ;
- xüsusi mexanizmlԥr - bilavasitԥ ԥtraf mühitin
mühafizԥsi ilԥ ba÷lı olan iqtisadi mexanizmlԥr.

610
 Bԥzԥn tԥbiԥtdԥn istifadԥnin iqtisadi mexanizmlԥrini 3
qrupa ayırırlar:
1. Konsepsasiya mexanizmlԥri - bu mexanizmlԥr
iqtisadi inkiúaf üçün ԥn ümumi mԥhdudiyyԥt hԥddi qoyur.
Bu üsullar demԥk olar ki, iqtisadi inkiúafa mane olmur.
øqtisadi mexanizmlԥrin bu qrupu ԥsasԥn neqativ ekoloji
nԥticԥlԥrin aradan qaldırılmasına yönԥlir vԥ onu yaradan
sԥbԥblԥr isԥ heç araúdırılmır da. Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin bu
qrupu iqtisadiyyatın inkiúafının texnogen tipinԥ aiddir.
2. Ekoloji balanslaúdırılmıú - tԥbiԥti mühafizԥ vԥ
istehsal fԥaliyyԥtlԥrinin inkiúafını stimullaúdıran
mexanizmlԥr. Bu mexanizmlԥrin ԥsasını bazar
münasibԥtlԥri tԥúkil edir. Onlar tԥbii ehtiyatların
mühafizԥsinԥ yeni texnologiyaların tԥtbiqi vasitԥsilԥ
úԥrait yaradır. Nԥzԥri cԥhԥtdԥn bu qrup, zԥif davamlı
inkiúaf üçün sԥciyyԥvidir.
3. Sԥrt mexanizmlԥr. Bu mexanizmlԥr hԥm inzibati,
hԥm dԥ bazar mexanizmlԥrini ԥhatԥ edir. Bunlara aiddir:
sԥrt vergi-kredit mexanizmlԥri, tԥbii ehtiyatların
istifadԥsini geniúlԥndirԥn üsullar, daraldan cԥrimԥ siyasԥti.
Reallıqda bu cür mexanizmlԥr ayrıca demԥk olar ki, olmur.
Çox vaxt bunları birlԥúdirmԥk lazımdır. Bu isԥ konkret
ԥrazi vԥ texnologiyadan asılıdir.

611
 Gԥlԥcԥkdԥ iqtisadi inkiúafın ekolojilԥúdirilmԥsi nöqteyi
nԥzԥrindԥn stimullaúdırılması vԥ sԥrt mexanizmlԥrin
sintezi mԥqsԥdԥuy÷undur. Kԥnd tԥsԥrrüfatı üçün kԥnd
tԥsԥrrüfatının bioloji inkiúafını stimullaúdıran üsullar
iqtisadi sԥrt mexanizmlԥrlԥ birlԥúmԥlidir. Bu üsulların
birliyi texnogen kԥnd tԥsԥrrüfatı tipini tԥsԥrrüfatdan
çıxarmalıdır (Pesdisidlԥrdԥn, a÷ır texnikadan istifadԥnin
minimumlaúdırılması vԥ s.). Mԥsԥlԥn: müԥyyԥn sahԥlԥrin
inkiúafı üçün hansı üsulun seçilmԥsinin mԥqsԥdԥuy÷un
oldu÷unu nԥzԥrdԥn keçirԥk. Yanacaq-energetika
kompleksi üçün mümkün 2 konsepsiyanı tԥhlil edԥk:
1. Elektrik enerjisinin istehsalının artırılması;
2. Enerjiyԥ qԥnaԥt.
Seçilmiú üsuldan asılı olaraq tԥbiԥtdԥn istifadԥnin
iqtisadi mexanizmlԥri tԥtbiq olunacaq. Enerjiyԥ qԥnaԥt vԥ
ümumi iqtisadiyyatın struktur dԥyiúikliyi özünԥmԥxsus
mexanizmlԥri tԥlԥb edir. Bunlara vergi, kredit
mԥhdudiyyԥtlԥri (yeni yataqların kԥúfi vԥ istismarından
vergi mԥhdudiyyԥtlԥri) aiddir. Enerjiyԥ qԥnaԥt edԥn
istehsal sahԥlԥrinin inkiúafı üçün mülayim úԥraitin
yaradılması, ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsinԥ görԥ vԥ
yataqların istismarında standartlara vԥ normativlԥrԥ riayԥt
olunmadı÷ına görԥ böyük cԥrimԥlԥrin tԥtbiq olunması vԥ

612
s. aiddir. Yanacaq-energetika kompleksinin ekstensiv
inkiúaf istiqamԥti götürülԥrsԥ, iqtisadi mexanizmlԥr
aúa÷ıdakı tԥlԥblԥri ödԥmԥklԥ formalaúmalıdır:
- torpa÷ın qiymԥtinin aúa÷ı olması;
- tԥbii ehtiyatlardan istifadԥyԥ görԥ ödԥniúin aúa÷ı
olması;
- yeni elektrik stansiyaların tikilmԥsi üçün güzԥútli
rejimin nԥzԥrdԥ tutulması vԥ s.
ASK-nin inkiúaf konsepsiyası, kԥnd tԥsԥrrüfatı
mԥhsullarının qıtlı÷ı ilԥ ba÷lıdırsa, tԥbiԥtdԥn istifadԥnin
iqtisadi mexanizmlԥri kifayԥt qԥdԥr yumúaq olmalıdır ki,
yeni torpaq vԥ su ehtiyatlarının dövriyyԥyԥ qatılmasına
mane olmasın, kimyԥvi vasitԥlԥrin kԥnd tԥsԥrrüfatında
istifadԥsinԥ yardımcı olsun. Bazar iqtisadiyyatına keçid
úԥraitindԥ tԥbiԥtdԥn istifadԥnin iqtisadi mexanizmlԥrinԥ
aúa÷ıdakı elementlԥr daxildir:
- tԥbiԥtdԥn istifadԥnin ödԥniúliliyi;
- tԥbiԥti mühafizԥ fԥaliyyԥtinin iqtisadi maraqlandırma
mexanizmi;
- ԥtraf mühitin çirklԥndirilmԥsinԥ görԥ ödԥniú;
- tԥbii ehtiyatlar bazarının yaradılması;

613
 - ekoloji amil nԥzԥrԥ alınmaqla qiymԥtin ԥmԥlԥ
gԥlmԥsinin mükԥmmԥllԥúdirilmԥsi (xüsusi ilԥ tԥbiԥti
istismar edԥn sahԥlԥr üçün);
- ekoloji fondlar;
- ekoloji proqramlar;
- çirklԥnmԥ hüquqlarının satılması;
- girov pul sistemi (girov saxlama vԥ qaytarma
sistemi) ;
-ekoloji sı÷orta.
Tԥbii ehtiyatların iqtisadi qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ qiymԥt
ԥsasında tԥbiԥtdԥn istifadԥnin ödԥniúliliyi tԥtbiq
olunmalıdır. Tԥbiԥtdԥn istifadԥnin ödԥniúliliyinin tԥtbiqi
ekoloji amillԥrin iqtisadiyyatda daha çox nԥzԥrԥ
alınmasına gԥtirib çıxarmalıdır. Müԥyyԥn mԥnada tԥbii
ehtiyatlardan istifadԥyԥ görԥ ödԥniúlԥrin içԥrisindԥ
aúa÷ıdakı ödԥniúlԥr vardır:
- tԥbii ehtiyatlardan istifadԥ hüququna görԥ;
- tԥbii ehtiyatların mühafizԥsi vԥ tԥkrar istehsalına
görԥ.
Tԥbii ehtiyatlardan istifadԥ hüququna görԥ ödԥniú
ԥsasԥn tԥbii ehtiyatların sahibi (mülkiyyԥtçi) üçün
nԥzԥrdԥ tutulur. Bu, dövlԥt dԥ ola bilԥr, úԥxsi mülkiyyԥtçi
dԥ. Bu, mütlԥq rentanın alınması ilԥ ԥlaqԥdardır.

614
 Ödԥniúli tԥbiԥtdԥn istifadԥ sistemindԥ tԥbiԥtdԥn
düzgün istifadԥ olunmadı÷ına görԥ, ԥtraf mühiti
çirklԥndirdiyinԥ görԥ müxtԥlif sanksiya vԥ cԥrimԥlԥrԥ
xüsusi yer verilir. Torpaqların müxtԥlif sԥbԥblԥrdԥn (bԥrk
tullantıların yerlԥúdirilmԥsi, a÷ır metallarla çirklԥnmԥ,
qrunt sularının sԥviyyԥsinin qalxması, tԥkrar úorlaúma vԥ
s.) istifadԥdԥn kԥnarda qalması (ԥsasԥn, kԥnd tԥsԥrrüfatı
dövriyyԥsindԥn çıxması) suyun vԥ havanın normadan
artıq çirklԥnmԥsi vԥ sair hallarda sԥrt sanksiyalar tԥtbiq
olunmalıdır. Bu sanksiyalara hüquqi vԥ iqtisadi
mԥsuliyyԥt dԥ daxildir. Hԥm dԥ cԥrimԥlԥrin hԥcmi kifayԥt
qԥdԥr yüksԥk olmalıdır ki, istehsalçıların fԥaliyyԥtinԥ tԥsir
göstԥrsin.
Ödԥniúli tԥbiԥtdԥn istifadԥ, tԥbiԥti mühafizԥ
fԥaliyyԥtinin iqtisadi maraqlandırma sistemini tԥyin edir.
Bu sistem istehsal vԥ istehlakçının ekoloji
balanslaúdırılmıú hԥrԥkԥtinin formalaúmasına yardımçı
olacaqdır. øqtisadi maraqlandırma istiqamԥtlԥrinin çoxu
müxtԥlif ölkԥlԥrdԥ öz ekoloji sԥmԥrԥsini göstԥrir.
Ԥn geniú istifadԥ olunan vԥ sԥmԥrԥ verԥn üsullardan
biri dԥ vergilԥrdir. Ekoloji vergilԥr ԥn azı 2 mԥsԥlԥni
yerinԥ yetirir:

615
 1) Mԥhsulun qiymԥtinin ona sԥrf olunan mԥsrԥflԥrԥ, o
cümlԥdԥn dԥ tԥbii ehtiyatlara, ԥtraf mühitԥ dԥyԥn zԥrԥrԥ
adekvat olması;
2) Ekoloji zԥrԥrin çirklԥndirԥnlԥr tԥrԥfindԥn konpensa-
siyasına úԥrait yaratmaq. Ekoloji vergilԥr, ekoloji
balanslaúdırılmıú fԥaliyyԥti stimullaúdıra da bilԥr,
resurstutumlu istehsalı isԥ sıxıúdıra bilԥr.
Tԥbiԥtdԥn sԥmԥrԥli istifadԥnin vԥ mühafizԥnin iqtisadi
mexanizmlԥri sistemindԥ tԥbii mühitin çirklԥnmԥsinԥ görԥ
ödԥniúlԥr ԥsas yer tutur. Onlar müԥssisԥ vԥ firmalar
tԥrԥfindԥn ԥtraf mühitԥ dԥyԥn ekoloji iqtisadi zԥrԥri
kompensasiya etmԥk üçündür.
øldԥn-ilԥ müxtԥlif qԥza, terror nԥticԥsindԥ ԥtraf mühitin
çirklԥnmԥsinin qarúısının alınması çԥtinlԥúir.

616
 øSTøFADԤ OLUNMUù ԤDԤBøYYAT

1. N.Ԥ.Sԥlimova, B.ù.ùahpԥlԥngova. “Azԥrbaycanın

ekoloji vԥziyyԥtinin saglamlaúdırılması”. Metodik
vԥsait, Bakı, ADNA 2008, 91 s.
2. A.S.Sadıqov, ø.B.Xԥlilov “Ekologiya vԥ ԥtraf mühitin
mühafizԥsi”. Dԥrs vԥsaiti, Bakı 2004, 180 s.
3. ɇɨɜɢɤɨɜ ɘ.ȼ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ, ɨɤɪɭɠɚɸɳɚɹ ɫɪɟɞɚ ɢ
ɱɟɥɨɜɟɤ: ɍɱɟɛ. ɩɨɫɨɛɢɟ. – Ɇ: ɎȺɂɊ-ɉɊȿɋɋ, 1999,
736 c.
4. Ɋɨɡɚɧɨɜ ɋ. ɂ.Ɉɛɳɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ: ɍɱɟɛɧɢɤ. 7-ɟ ɢɡɞ.,
ɞɥɹ ɫɬɭɞɟɧɬɨɜ ɜɵɫɲɢɯ ɭɱɟɛɧɵɯ ɡɚɜɟɞɟɧɢɣ ɩɨ
ɞɢɫɰɢɩɥɢɧɟ "ɗɤɨɥɨɝɢɹ" ɞɥɹ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ
ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɣ ɢ ɫɩɟɰɢɚɥɶɧɨɫɬɟɣ. 2007. – 288 c.
5. Ɉɞɭɦ, ɘ. “ɗɤɨɥɨɝɢɹ”: ȼ 2-ɯ ɬ. ɉɟɪ. ɫ ɚɧɝɥ. / ɘ.
Ɉɞɭɦ.- Ɇ.: Ɇɢɪ, 1986.- 328 ɫ. ɢ 376 ɫ.
6. ɇɢɤɚɧɨɪɨɜ, Ⱥ.Ɇ., ɏɨɪɭɠɚɹ, Ɍ.Ⱥ. “ɗɤɨɥɨɝɢɹ”: ɞɥɹ
ɫɬɭɞɟɧɬɨɜ ɜɭɡɨɜ ɢ ɫɩɟɰɢɚɥɢɫɬɨɜ ɷɤɨɥɨɝɨɜ. / Ⱥ.Ɇ.
ɇɢɤɚɧɨɪɨɜ, Ɍ.Ⱥ. ɏɨɪɭɠɚɹ.- Ɇ.: ɉɊɂɈɊ, 2000.-304 ɫ.
7. Ɋɟɣɦɟɪɫ, ɇ.Ɏ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ. Ɍɟɨɪɢɹ, ɡɚɤɨɧɵ, ɩɪɚɜɢɥɚ,
ɩɪɢɧɰɢɩɵ ɢ ɝɢɩɨɬɟɡɵ / ɇ.Ɏ. Ɋɟɣɦɟɪɫ. - Ɇ.: Ɋɨɫɫɢɹ
ɦɨɥɨɞɚɹ, 1994.- 367 ɫ.

617
8. ɒɢɥɨɜ, ɂ.Ⱥ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ: ɭɱɟɛɧɢɤ ɞɥɹ ɜɭɡɨɜ. / ɂ.Ⱥ.
ɒɢɥɨɜ.- Ɇ.: ȼɵɫɲɚɹ ɲɤɨɥɚ, 2000.- 512 ɫ.
9. ɋɬɟɩɚɧɨɜɫɤɢɯ, Ⱥ.ɋ. Ɉɛɳɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ: ɭɱɟɛɧɢɤ ɞɥɹ
ɜɭɡɨɜ /Ⱥ.ɋ.ɋɬɟɩɚɧɨɜɫɤɢɯ. - Ɇ.: ɘɇɂɌɂ-ȾȺɇȺ,
2001, 510 ɫ.
10. Ƚɚɪɢɧ ȼ.Ɇ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ ɞɥɹ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɜɭɡɨɜ: ɍɱɟɛ.
ɩɨɫɨɛɢɟ. – Ɋɨɫɬɨɜ ɧ/Ⱦ: Ɏɟɧɢɤɫ, 2001, 384 c.
11. Ȼɪɨɞɫɤɢɣ, Ⱥ.ȼ. Ɉɛɳɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ: ɭɱɟɛɧɢɤ ɞɥɹ ɜɭɡɨɜ
/ Ⱥ.ȼ. Ȼɪɨɞɫɤɢɣ.- Ɇ.: ɆȾɄ, 2008, 310 ɫ.
12. Ƚɨɪɟɥɨɜ, Ɇ.ɋ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ: ɭɱɟɛɧɨɟ ɩɨɫɨɛɢɟ ɞɥɹ
ɜɭɡɨɜ / Ⱥ.Ⱥ. Ƚɨɪɟɥɨɜ.- Ɇ.: ɘɪɚɣɬ-Ɇ, 2002, 312 ɫ.
13. Ȼɚɧɧɢɤɨɜ Ⱥ.Ƚ. ɢ ɞɪ. Ɉɫɧɨɜɵ ɷɤɨɥɨɝɢɢ ɢ ɨɯɪɚɧɚ
ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ/Ⱥ.Ƚ.Ȼɚɧɧɢɤɨɜ, Ⱥ.Ⱥ.ȼɚɤɭɥɢɧ,
Ⱥ.Ʉ.Ɋɭɫɬɚɦɨɜ. - 4-ɟ ɢɡɞ., ɩɟɪɟɪɚɛ. ɢ ɞɨɩ. - Ɇ.:
Ʉɨɥɨɫ, 1999, 304 c.
14. ɒɚɦɢɥɟɜɚ ɂ.Ⱥ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ: ɍɱɟɛ. ɩɨɫɨɛɢɟ ɞɥɹ ɫɬɭɞ.
ɩɟɞ.ɜɭɡɨɜ.- Ɇ.: Ƚɭɦɚɧɢɬ. ɢɡɞ. ɰɟɧɬɪ ȼɅȺȾɈɋ, 2004,
144 c.
15. ɋɟɥɶɫɤɨɯɨɡɹɣɫɬɜɟɧɧɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ: ɍɱɟɛ. ɉɨɫɨɛɢɟ
/ɉɨɞ ɨɛɳ. ɪɟɞ. Ⱥ.ȼ. Ƚɨɥɭɛɟɜɚ, ɇ.Ⱥ. Ɇɨɫɢɟɧɤɨ.
ɋɚɪɚɬɨɜ: ɋɚɪɚɬ. ɝɨɫ. ɫ.-ɯ. ɚɤɚɞ., 1997, 206 c.

618
16. ɉɪɨɬɚɫɨɜ ȼ.Ɏ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ, ɡɞɨɪɨɜɶɟ ɢ ɨɯɪɚɧɚ
ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ ɜ Ɋɨɫɫɢɢ. ɍɱɟɛɧɨɟ ɩɨɫɨɛɢɟ. –
Ɇ.: Ɏɢɧɚɧɫɵ ɢ ɫɬɚɬɢɫɬɢɤɚ, 1999, 672 c.
17. Ⱥɝɪɨɷɤɨɥɨɝɢɹ / ȼ.Ⱥ. ɑɟɪɧɢɤɨɜ, Ɋ.Ɇ. Ⱥɥɟɤɫɚɯɢɧ, Ⱥ.ȼ.
Ƚɨɥɭɛɟɜ ɢ ɞɪ.; ɉɨɞ ɪɟɞ. ȼ.Ⱥ. ɑɟɪɧɢɤɨɜɚ, Ⱥ.ɂ.
ɑɟɤɟɪɟɫɚ. – Ɇ.: Ʉɨɥɨɫ, 2000, 536 c.
18. Ⱦɨɛɪɨɜɨɥɶɫɤɢɣ ȼ.ȼ. Ƚɟɨɝɪɚɮɢɹ ɩɨɱɜ ɫ ɨɫɧɨɜɚɦɢ
ɩɨɱɜɨɜɟɞɟɧɢɹ: ɍɱɟɛ. ɞɥɹ ɫɬɭɞ. ɜɵɫɲ. ɭɱɟɛ.
ɡɚɜɟɞɟɧɢɣ. — Ɇ.: Ƚɭɦɚɧɢɬ. ɢɡɞ. ɰɟɧɬɪ ȼɅȺȾɈɋ,
2001, 320 c.
19. ɗɤɨɥɨɝɢɹ. ɘɪɢɞɢɱɟɫɤɢɣ ɷɧɰɢɤɥɨɩɟɞɢɱɟɫɤɢɣ
ɫɥɨɜɚɪɶ / ɉɨɞ ɪɟɞ. ɩɪɨɮ. ɋ. Ⱥ. Ȼɨɝɨɥɸɛɨɜɚ. — Ɇ.:
ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ ɇɈɊɆȺ, 2000. Ʉɨɪɨɛɤɢɧ ȼ.ɂ.,
ɉɪɟɞɟɥɶɫɤɢɣ Ʌ.ȼ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ.- Ɋɨɫɬɨɜ ɧ/Ⱦ: ɢɡɞ-ɜɨ
«Ɏɟɧɢɤɫ», 2001, 448 c.
20. Ɇɨɧɢɧ Ⱥ.ɋ. ɒɢɲɤɨɜ ɘ.Ⱥ. Ƚɥɨɛɚɥɶɧɵɟ
ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ ɩɪɨɛɥɟɦɵ. – Ɇ.: Ɂɧɚɧɢɟ, 1991, 48 c.
21. ɀɭɤɨɜ Ⱥ.ɂ., Ɇɨɧɝɚɣɬ ɂ.Ʌ., Ɋɨɞɡɢɥɥɟɪ ɂ.Ⱦ. Ɇɟɬɨɞɵ
ɨɱɢɫɬɤɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɟɧɧɵɯ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ Ɇ.:
ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ. 1991, 375 ɫ
22. ɀɭɤɨɜ Ⱥ.ɂ. Ɇɟɬɨɞɵ ɨɱɢɫɬɤɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɟɧɧɵɯ
ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ. ɋɩɪɚɜɨɱɧɨɟ ɩɨɫɨɛɢɟ. – Ɇ.,
ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ, 1977, 286 c.

619
23. ɋɧɚɤɢɧ ȼ.ȼ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ ɢ ɨɯɪɚɧɚ ɩɪɢɪɨɞɵ:
ɋɥɨɜɚɪɶ-ɫɩɪɚɜɨɱɧɢɤ. – Ɇ.: AKADEMIA, 2008, 816 c.
24. Ȼɚɥɚɧɞɢɧ Ɋ.Ʉ., Ȼɨɧɞɚɪɟɜ Ʌ.Ƚ. ɉɪɢɪɨɞɚ ɢ
ɰɢɜɢɥɢɡɚɰɢɹ. – Ɇ.: Ɇɵɫɥɶ, 1988, 392 c.
25. Ɂɚɳɢɬɚ ɚɬɦɨɫɮɟɪɵ ɨɬ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɯ
ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɣ. /ɉɨɞ ɪɟɞ. ɋ. Ʉɚɥɜɟɪɬɚ ɢ Ƚ. ɂɧɝɥɭɧɞɚ.
– Ɇ.: «Ɇɟɬɚɥɥɭɪɝɢɹ», 1991, 214 c.
26. Ƚɪɭɲɤɨ ə.Ɇ. ȼɪɟɞɧɵɟ ɨɪɝɚɧɢɱɟɫɤɢɟ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɹ ɜ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɯ ɜɵɛɪɨɫɚɯ ɜ ɚɬɦɨɫɮɟɪɭ. –
Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ: «ɏɢɦɢɹ», 1991, 207 c.
27. ɂɧɫɬɪɭɤɰɢɹ ɩɨ ɧɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɸ ɜɵɛɪɨɫɨɜ (ɫɛɪɨɫɨɜ)
ɡɚɝɪɹɡɧɹɸɳɢɯ ɜɟɳɟɫɬɜ ɜ ɚɬɦɨɫɮɟɪɭ ɢ ɜ ɜɨɞɧɵɟ
ɨɛɴɟɤɬɵ. Ɇ., 1989, 18 c.
28. Ɇɟɬɨɞɢɤɚ ɪɚɫɱɟɬɚ ɩɪɟɞɟɥɶɧɨ ɞɨɩɭɫɬɢɦɵɯ ɫɛɪɨɫɨɜ
(ɉȾɋ) ɜɟɳɟɫɬɜ ɜ ɜɨɞɧɵɟ ɨɛɴɟɤɬɵ ɫɨ ɫɬɨɱɧɵɦɢ
ɜɨɞɚɦɢ. ɏɚɪɶɤɨɜ, 1990, 113 c.
29. ɉɪɚɜɢɥɚ ɩɪɢɟɦɚ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɟɧɧɵɯ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ ɜ
ɫɢɫɬɟɦɵ ɤɚɧɚɥɢɡɚɰɢɢ ɧɚɫɟɥɟɧɧɵɯ ɩɭɧɤɬɨɜ. - 4-ɟ
ɢɡɞ. Ɇ., 1988, 48 c.
30. ɉɪɚɜɢɥɚ ɨɯɪɚɧɵ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɵɯ ɜɨɞ (ɬɢɩɨɜɵɟ
ɩɨɥɨɠɟɧɢɹ). Ɇ., 1991, 34 c.
31. ɉɭɬɢɦɨɜ Ⱥ.ȼ., Ʉɨɩɪɟɟɜ Ⱥ.Ⱥ., ɉɟɬɪɭɯɢɧ ɇ.ȼ. Ɉɯɪɚɧɚ
ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ. Ɇ.: ɏɢɦɢɹ, 1991, 223 c.

620
32. ɑɟɪɤɢɧɫɤɢɣ ɋ.ɇ. ɋɚɧɢɬɚɪɧɵɟ ɭɫɥɨɜɢɹ ɫɩɭɫɤɚ ɫɬɨɱ-
ɧɵɯ ɜɨɞ ɜ ɜɨɞɨɟɦɵ.– Ɇ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ,1977, 222 c.
33. «Ȼɟɡɨɩɚɫɧɨɫɬɶ ɠɢɡɧɟɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ» ɭɱɟɛɧɢɤ ɩɨɞ
ɪɟɞ. ɗ.Ⱥ. Ⱥɪɭɫɬɚɦɨɜ ɂɡɞ-ɜɨ «Ⱦɚɲɤɨɜ ɢ Ʉ» 2001,
476 ɫ
34. ȼ.ɋ Ƚɪɢɰɟɧɤɨ «Ȼɟɡɨɩɚɫɧɨɫɬɶ ɠɢɡɧɟɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ»
ɭɱɟɛɧɨɟ ɩɨɫɨɛɢɟ Ɇɗɋɇ, 2004, 244 ɫ.
35. Ʉɨɝɚɧ Ȼ.ɂ. ɂɧɠɟɧɟɪɧɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ; ɗɧɢɰɢɤɥ. ɫɥɨɜ –
ɫɢɪɨɜ – ɧɨɜɨɫɢɛɢɪɫɤ, 1995, 102 ɫ.
36. ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɪɚɡɜɢɬɢɹ ɛɟɡɨɬɯɨɞɧɵɯ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜ
Ȼ.ɇ. Ʌɚɫɤɨɪɢɧ, Ȼ.ȼ. Ƚɪɨɦɨɜ, Ⱥ.ɉ. ɐɵɝɚɧɤɨɜ, ȼ.ɇ.
ɋɟɧɢɧ Ɇ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ 2004, 566 ɫ.
37. Ɍɭɪɨɜɫɤɢɣ ɂ.ɋ. Ɉɛɪɚɛɨɬɤɚ ɨɫɚɞɤɨɜ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ.
Ɇ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ 1988, 256 ɫ.
38. ȿɜɢɥɨɜɢɱ Ⱥ.Ɂ. ɍɬɢɥɢɡɚɰɢɹ ɨɫɚɞɤɨɜ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ.
Ɇ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ 1989, 248 ɫ.
39. Ⱥɪɟɧɫ ȼ.ɀ., ɋɚɭɲɢɧ Ⱥ.Ɂ., Ƚɪɢɞɢɧ Ɉ.Ɇ. Ɉɱɢɫɬɤɚ
ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ ɨɬ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɧɵɯ ɡɚɝɪɹɡ-
ɧɟɧɢɣ. - Ɇ.: ɂɧɬɟɪɛɭɤ, 1999, 371 ɫ.
40. Ⱦɟɦɢɧɚ Ʌ.Ⱥ. Ʉɚɤ ɨɬɦɵɬɶ "ɑɟɪɧɨɟ ɡɨɥɨɬɨ": Ɉ
ɥɢɤɜɢɞɚɰɢɢ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɣ. / / ɗɧɟɪɝɢɹ. -
2000. - N10. - ɫ. 51-54.

621
41. Ʉɭɲɟɥɟɜ ȼ.ɉ. Ɉɯɪɚɧɚ ɩɪɢɪɨɞɵ ɨɬ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɣ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɦɢ ɜɵɛɪɨɫɚɦɢ. – Ɇ.: ɏɢɦɢɹ, 1979,
240 ɫ.
42. Ɉɪɥɨɜ Ⱦ.ɋ., Ɇɚɥɢɧɢɧɚ Ɇ.ɋ. ɢ ɞɪ. ɏɢɦɢɱɟɫɤɨɟ
ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɟ ɢ ɨɯɪɚɧɚ ɩɨɱɜ. ɋɥɨɜɚɪɶ-ɫɩɪɚɜɨɱɧɢɤ.
Ɇ.: Ⱥɝɪɨɩɪɨɦɢɡɞɚɬ, 1991, 270 ɫ.
43. Ɏɟɞɨɪɨɜ ȼ.Ⱦ., Ƚɢɥɶɦɚɧɨɜ Ɍ.Ƚ. ɗɤɨɥɨɝɢɹ. Ɇ.:
ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ ɆȽɍ, 2004, 464 ɫ.
44. Ⱥɲɢɪɨɜ Ⱥ. ɂɨɧɨɨɛɦɟɧɧɚɹ ɨɱɢɫɬɤɚ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ,
ɪɚɫɬɜɨɪɨɜ ɢ ɝɚɡɨɜ. Ʌ.: ɏɢɦɢɹ. 1983, 295 ɫ.
45. Ʉɨɝɚɧɨɜɫɤɢɣ Ⱥ.Ɇ. Ⱥɞɫɨɪɛɰɢɹ ɢ ɢɨɧɧɵɣ ɨɛɦɟɧ ɜ
ɩɪɨɰɟɫɫɚɯ ɜɨɞɨɩɨɞɝɨɬɨɜɤɢ ɢ ɨɱɢɫɬɤɢ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ.
Ʉɢɟɜ: ɇɚɭɤ. ɞɭɦɤɚ. 1983, 240 ɫ.
46. ɋɦɢɪɧɨɜ Ⱥ.Ⱦ. ɋɨɪɛɰɢɨɧɧɚɹ ɨɱɢɫɬɤɚ ɜɨɞɵ. Ʌ.:
ɏɢɦɢɹ. 1982. 168 ɫ.
47. Ʉɥɹɱɤɨɜ ȼ.Ⱥ., Ⱥɩɟɥɶɰɢɧ ɂ.ɗ. Ɉɱɢɫɬɤɚ ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ
ɜɨɞ. Ɇ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ. 1971. 579 ɫ.
48. ɋɦɢɪɧɨɜ Ⱦ.ɇ., Ƚɟɧɤɢɧ ȼ.ȿ. Ɉɱɢɫɬɤɚ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ ɜ
ɩɪɨɰɟɫɫɚɯ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɦɟɬɚɥɥɨɜ. Ɇ.: Ɇɟɬɚɥɥɭɪ-
ɝɢɹ.1980. 195 ɫ.
49. Ʉɨɦɚɪɨɜɚ Ʌ.Ɏ. Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɨɱɢɫɬɤɢ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɯ
ɢ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ: ɮɢɡɢɤɨ-ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ, ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ ɢ
ɛɢɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ ɦɟɬɨɞɵ ɨɱɢɫɬɤɢ: ɍɱɟɛɧɨɟ

622
 ɩɨɫɨɛɢɟ/Ⱥɥɬɚɣɫɤɢɣ ɩɨɥɢɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɣ ɢɧɫɬɢɬɭɬ. –
Ȼɚɪɧɚɭɥ, 1983, 89 ɫ.
50. Ɉɱɢɫɬɤɚ ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ: Ɇɟɬɨɞ. ɭɤɚɡɚɧɢɹ ɤ ɤɭɪɫɨɜɨɦɭ
ɢ ɞɢɩɥɨɦɧɨɦɭ ɩɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɸ / ȼɥɚɞɢɦ. Ƚɨɫ. ɍɧ-
ɬ; ɋɨɫɬ.: ɇ.ȼ. ɋɟɥɢɜɚɧɨɜɚ, ɇ.Ⱥ. Ⱥɧɞɪɢɚɧɨɜ.
ȼɥɚɞɢɦɢɪ, 2002.
51. ɉɚɚɥɶ Ʌ.Ʌ. ɋɩɪɚɜɨɱɧɢɤ ɩɨ ɨɱɢɫɬɤɟ ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ
ɫɬɨɱɧɵɯ ɜɨɞ. – Ɇ.: ȼɵɫɲ. ɲɤ., 1994, 336 ɫ.
52. Ɋɨɞɢɨɧɨɜ ɢ ɞɪ. Ɍɟɯɧɢɤɚ ɡɚɳɢɬɵ ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ
ɫɪɟɞɵ. – Ɇ., 1989, 512 ɫ.
53. http://www.ab.ru/~malavit/
54. ɂɜɚɧɨɜ Ɉ.ɉ., Ʉɨɝɚɧ Ȼ.ɂ., Ȼɵɤɨɜ Ⱥ.ɉ. ɂɧɠɟɧɟɪɧɚɹ
ɷɤɨɥɨɝɢɹ: ɭɱɟɛɧɨɟ ɩɨɫɨɛɢɟ / ɉɨɞ ɪɟɞɚɤɰɢɟɣ Ȼ.ɂ.Ʉɨɝɚɧɚ.
– ɇɨɜɨɫɢɛɢɪɫɤ: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ ɇȽɌɍ, 1995. – Ʉɧɢɝɚ 2.
143 ɫ.
55. Ȼɭɬɨɪɢɧɚ Ɇ.ȼ., Ⱦɪɨɡɞɨɜɚ Ʌ.Ɏ. ɂɧɠɟɧɟɪɧɚɹ ɷɤɨɥɨɝɢɹ ɢ
ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɦɟɧɟɞɠɦɟɧɬ: ɭɱɟɛɧɢɤ / ɩɨɞ ɪɟɞ.
ɇ.ɂ.ɂɜɚɧɨɜɚ. – Ɇ.: Ʌɨɝɨɫ, ɍɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɫɤɚɹ ɤɧɢɝɚ. –
520 ɫ.: ɢɥ.
56. ȼɧɭɤɨɜ Ⱥ.Ʉ. Ɂɚɳɢɬɚ ɚɬɦɨɫɮɟɪɵ ɨɬ ɜɵɛɪɨɫɨɜ
ɷɧɟɪɝɨɨɛɴɟɤɬɨɜ. ɋɩɪɚɜɨɱɧɢɤ. – Ɇ.: ɗɧɟɪɝɨɚɬɨɦɢɡɞɚɬ,
1992, - 176 ɫ.
57. http://www.air-cleaning.ru/d_method_rev.php
58. http://www.rucem.ru/oborud/15.html
59. http://rancom.ru/prod/ef.html

623
 MÜNDԤRøCAT

Sԥh.
GøRøù……………………………………………….........1
1. Ekologiyanın ԥsas anlayıúları vԥ sistemliliyi..... 4
1.1. Ekologiyanın ԥsas úԥrh formaları........................ 4
1.2. Ümumi ekologiyanın quruluúu ……......……....... 6
1.3. Ekologiyanın ԥsas tԥdqiqat obyekti..................... 8
1.4. Ekologiyanın ԥsas bölmԥlԥri............................... 9
2. Ekologiyanın inkiúaf tarixi, qrupları vԥ
antropogen fԥaliyyԥtin tԥzahür formaları........ 20
2.1. Ekologiyanın inkiúaf tarixi……………….…….... 20
2.2. Ekologiyanın qrupları………………………….... 22
2.3 Ekologiyanın qanunları .................................... 23
2.4. Antropogen fԥaliyyԥtin tԥzahür formaları...........36
3. Ekoloji sistemlԥr vԥ ekoloji amillԥr...................40
3.1.Ekosistemin konsepsiyası...................................40
3.2. Ekoloji sistemlԥr.................................................46
3.3.Ekosistemin inkiúafı vԥ dinamikası.
Suksessiya………………………………………....47
3.4. Ekoloji amillԥrin tԥsnifatı.............................. .....55
3.5. øqlim ԥmԥlԥ gԥtirԥn amillԥr................................69
.

624
4. Azԥrbaycanın ԥsas tԥbii ehtiyatları...................73
4.1. Tԥbii sԥrvԥtlԥr vԥ onların tԥsnifatı .................... 73
4.2. Ekoloji sistemlԥrin mԥhsuldarlı÷ı....................... 76
4.3. Kurort – rekreasiya ehtiyatları............................81
4.4. Karbohidrogen ehtiyatları...................................82
4.5. Azԥrbaycanın torpaq ehtiyatları.........................82
4.6. Azԥrbaycanın florası haqqında..........................90
4.7. Azԥrbaycan Respublikasının meúԥlԥri...............97
4.8. Azԥrbaycanın faunası haqqında......................111
4.9. Bioloji ehtiyatlar................................................130
4.10. Qoruqlar vԥ yasaqlıqlar..................................131
5. Azԥrbaycan respublikasinin ԥsas ekoloji
problemlԥri vԥ onlara qarúı mübarizԥ.............132
5.1. Ekoloji tԥhlükԥsizlik anlayıúı.............................135
5.2.Abúeron yarımadasının ԥsas ekoloji
problemlԥri.........................................................138
5.3. Xԥzԥr dԥnizinin ekoloji problemlԥri.................142
5.4. Xԥzԥr dԥnizi sԥviyyԥsinin dԥyiúmԥsi
problemi ...........................................................149
5.5. Azԥrbaycan torpaqlarının eroziyası.................150
5.6. Xԥzԥr dԥnizinin ekoloji mühitinin mühafizԥ
sistemlԥri ...........................................................154
5.7. Eroziyaya qarúı mübarizԥ tԥdbirlԥri..................155

625
6. Biosfer. Biosferdԥ tԥkamül. Biosferԥ tԥsir.....159
6.1. Biosfer. Biosferin tԥrkibi vԥ xüsusiyyԥtlԥri........159
6.2. Biosferdԥ tԥkamül proseslԥri............................166
6.3. Tԥkamül proseslԥrinԥ mutasiyanın vԥ tԥbii seçmԥ
proseslԥrinin tԥsiri...........................................167
6.4. Biosferdԥ maddԥlԥrin dövr etmԥsi...................169
6.5. Biosfer vԥ ekoloji fԥlakԥtlԥrin qarúısının
alınması...........................................................173
7. Atmosferin quruluúu, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ
mühafizԥsinin texniki vasitԥlԥri vԥ üsulları....176
7.1. Yerin Atmosfer tԥbԥqԥsinin yaranması............176
7.2. Atmosfer tԥbii mühitin bir hissԥsi kimi..............178
7.3. Ⱥtmɨsferin quruluúu.........................................181
7.4. Atmosferdԥ qazların balansı..........................184
7.5. Atmosferin çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri......................188
7.6. Atmosfer çirklԥnmԥlԥrinin nԥticԥlԥri.................202
7.7. Atmosferin radioaktiv çirklԥnmԥlԥri..................212
7.8. Atmosfer havasının qorunma tԥdbirlԥri............217
7.8.1. Parnik effektinԥ qarúı tԥdbirlԥr.....................221
8. Atmosfer mühafizԥsinin texniki vasitԥlԥri vԥ
üsulları...............................................................225
8.1. Qaz tullantılarının tԥmizlԥnmԥ üsulları............230

626
8.1.1 Qaz tullantılarının tozlardan tԥmizlԥnmԥ
üsulları...........................................................231
8.1.2. Qazların tozlardan filtrlԥrlԥ tԥmizlԥnmԥsi... 242
8.1.3. Qazların tozlardan skrubberlԥr vasitԥsilԥ
tԥmizlԥnmԥsi.................................................246
8.2. Qaz tullantılarının SO2 vԥ H2S –dԥn
tԥmizlԥnmԥsi...................................................250
8.2.1. Tullantı qazların SO2 – dԥn tԥmizlԥnmԥsi.....252
8.2.2. Avtoklav üsulu ilԥ qazların SO2–dԥn
tԥmizlԥnmԥsi.................................................268
8.2.3. øúlԥnmiú qazların SO2–dԥn manqan, maqnezit
vԥ ԥhԥng üsulu ilԥ tԥmizlԥnmԥsi...................270
8.2.4. Adsorbsiya üsulları ilԥ qazların SO2–dԥn
tԥmizlԥnmԥsi..................................................274
8.2.5. Qazların termiki vԥ katalitik tԥmizlԥnmԥ
üsulları...........................................................275
8.2.6. Qazların hidrogensulfiddԥn tԥmizlԥnmԥsi.....278
8.3. Kation sԥthi aktiv maddԥlԥrin istehsalında
yaranan qaz tullantılarının tԥmizlԥnmԥsi
üsulları..............................................................287
8.4. Qeyri ionogen sԥthi aktiv maddԥlԥrin istehsalında
yaranan qaz tullantılarının tԥmizlԥnmԥsi
üsulları.............................................................291

627
8.5. Qaz tullantılarının azot oksidlԥrindԥn
tԥmizlԥnmԥsi...................................................296
8.5.1. Azot oksidlԥrinin katalitik oksidlԥúmԥsi.........302
8.5.2. Azot oksidlԥrinin(NOx) hidrogenlԥ
reduksiyası.....................................................303
8.5.3. Azot oksidlԥrinin (NOx) ammonyak ilԥ
reduksiyası.....................................................305
8.5.4. Azot oksidlԥrinin karbohidrogenlԥrlԥ
reduksiyası.....................................................306
8.5.5 Azot oksidlԥrinin oksigenli birlԥúmԥlԥrlԥ
reduksiyası.....................................................308
8.5.6. Oksidlԥúdirici üsulla qazların azot oksidlԥrindԥn
tԥmizlԥnmԥsi...............................................309
8.5.7. Tullantı qazlarının azot oksidlԥrindԥn sorbentlԥr
vasitԥsilԥ tԥmizlԥnmԥsi. ...............................311
8.5.8. Qazların katalitik vԥ termiki tԥmizlԥnmԥ
üsullarları......................................................313
8.5.9. Nitrat turúusu istehsalında yaranan tulantı
qazlarının tԥmizlԥnmԥsi................................315
8.5.10. Amonyak iútirakı ilԥ azot oksidlԥrinin selektiv
reduksiyası..................................................322
8.6. Qaz tullantılarının karbon oksidindԥn
tԥmizlԥnmԥsi...................................................325

628
8.6.1. Mis-alüminium-xlorid mԥhlulu ilԥ karbon oksidi
nin (CO) absorbsiyası....................................329
8.7. Uçucu hԥlledici buxarlarının adsorbsiyası........331
8.8. Qazların katalitik vԥ termiki üsullarla
tԥmizlԥnmԥsi....................................................333
8.9. Qaz tullantılarının hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥn-
mԥsi.................................................................334
8.9.1. Hidrogenxlorid istehsalında alınan tullantı qaz-
larının tԥmizlԥnmԥsi....................................343
8.9.2. Kalsium xlorid istehsalında ayrılan qaz qarıúı÷ı-
nın hidrogenxloriddԥn tԥmizlԥnmԥsi............345
9. Litosferin quruluúu, çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ
qorunması.........................................................351
9.1. Litosfer vԥ onun quruluúu.................................351
9.2. Litosferin çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri..........................356
9.3. Torpaqların çirklԥnmԥsinԥ nԥzarԥt..................372
9.4. Qida zԥnciri üçün tԥhlükԥsiz pestisidlԥrin
istehsalı...........................................................373
9.5. Mayeúԥkilli radioaktiv tullantıların zԥrԥrsizlԥúdiril-
mԥsi üsulları.....................................................375
9.6. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi,
utilizasiyası, lԥ÷v edilmԥ üsulları vԥ
anbarlaúdırılması.............................................376

629
9.7. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının aerob biotermiki kom
posterlԥnmԥsi..................................................378
9.8. Bԥrk mԥiúԥt tullantılarının zibil emalı zavodlarında
yandırılması.....................................................380
9.9. Litosferin çirklԥnmԥlԥrdԥn mühafizԥsi mԥqsԥdilԥ
görülԥn tԥdbirlԥr...............................................381
9.10. Torpaqların monitorinqi..................................386
10. Daxili su tutumlarının çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri vԥ
çirkab suların tԥmizlԥnmԥ üsulları...............389
10.1. Daxili su tutumlarının çirklԥnmԥ mԥnbԥlԥri....389
10.2.Çirkab sularının tԥmizlԥnmԥsi üçün üsullar vԥ
avadanlıqlar.....................................................396
10.2.1.Çirkab sularının mexaniki üsulla tԥmizlԥn-
mԥsi...............................................................399
10.2.2. Çirkli suların mexaniki tԥmizlԥnmԥsi prosesinin
texnoloji sxemi...............................................412
10.2.3.Çirkab sularının kimyԥvi vԥ fiziki-kimyԥvi
üsullarla tԥmizlԥnmԥsi....................................414
10.2.4.Çirkab sularının ion mübadilԥ üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥsi..................................................426
10.2.5. Çirkli suların bioloji tԥmizlԥnmԥ üsulları......430
10.2.6.Sԥnaye tullantı sularının adsorbsiya üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥsi prosesinin texnoloji sxemi.......441

630
10.2.7. Xlor üzvi maddԥlԥr istehsal edԥn müԥssisԥlԥr-
dԥ yaranan çirkab suların adsorbsiya üsulu ilԥ
tԥmizlԥnmԥ qur÷usunun texnoloji sxemi......446
10.2.8. Neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú suların tԥmizlԥn-
mԥ texnologiyası..........................................452
11. Radiasiya úüalarının ԥtraf mühitԥ ekoloji
tԥhlükԥsi vԥ onlara qarúı mübarizԥ…………457
11.1. Radiasiya úüalarının tԥbiԥti vԥ tԥsiri haqqında
ԥsas anlayıúlar...............................................457
11.2. Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin ԥsas prinsiplԥri....461
11.3.Radiasiya tԥhlükԥsizliyinin tԥmin edilmԥsi
sahԥsindԥ dövlԥt normalaúdırılması..............465
11.4. Radiasiya tԥhlükԥsizliyi úԥraitinin qiymԥtlԥndiril-
mԥsi..............................................................467
11.5.Ultrabԥnövúԥyi úüaların növlԥri vԥ müalicԥvi
tԥsiri haqqında.................................................473
11.6.Ultrabԥnövúԥyi vԥ infraqırmızı úüalanma vԥ
onların tԥhlükԥsi...............................................478
11.7. Ԥtraf mühitin radioaktiv çirklԥnmԥlԥrdԥn mühafi-
zԥsi vԥ radiasiya sԥviyyԥsinԥ nԥzarԥt..............479
12. Ekoloji fԥsadların tԥbiԥtdԥki enerji tarazlı÷ına
tԥsiri................................................................484
12.1. Çirklԥnmiú sular.............................................487

631
12.3. Ekoloji qloballaúmanın tԥzahür formaları.......490
13. Ekoloji siyasԥtin ԥsas istiqamԥtlԥri, sabit
inkiúafa keçid vԥ ekoloji problemlԥrin hԥlli..494
13.1. Azԥrbaycan Respublikasında ekoloji siyasԥtin
ԥsas istiqamԥtlԥri...........................................494
13.2. Sabit inkiúafa keçidin perspektivlԥri.............502
13.3. Ekoloji problemlԥrin hԥlli.................................510
13.3.1. Tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ……….518
13.3.2. Su ehtiyatları…………………………………520
13.3.3. Atmosfer havasının mühafizԥsi…………..523
13.3.4. Torpaq ehtiyatlarının qorunması……….…..524
13.3.5. Meúԥ ehtiyatlarının mühafizԥsi……………525
13.3.6.Sԥnaye vԥ mԥiúԥt tullantılarının idarԥ
edilmԥsi......................................................528
13.3.7. Bioloji müxtԥlifliyin qorunub saxlanıl-
ması............................................................529
13.3.8. Sԥhralaúmaya qarúı mübarizԥ……………..533
13.3.9. Ekoloji úüurun formalaúmasi problemi.................534
14. Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsiplԥri
vԥ ekoloji dövlԥt proqramının mԥqsԥdi.....544
14.1.Ԥtraf mühitin mühafizԥsinin ԥsas prinsip-
lԥri....................................................................544
14.2. Ekoloji dövlԥt proqraminin ԥsas mԥqsԥdi....545

632
14.2.1. Ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinin davamlı úԥkildԥ
pislԥúmԥsi....................................................545
14.2.2. Sürԥtli úԥhԥrlԥúmԥ nԥticԥsindԥ torpa÷a yara-
nan tԥlԥbat...................................................546
14.2.3. Torpa÷ın sԥmԥrԥli idarԥçiliyinԥ ehtiyac.......547
14.3. Azԥrbaycanın ԥtraf mühit qanunvericiliyi vԥ
proseduraları..................................................548
14.3.1.Azԥrbaycan Respublikasının Konstitusi-
yası..............................................................548
14.3.2. “Ԥtraf Mühitinin Mühafizԥsi Haqqında” Qa-
nun.................................... .........................549
15. Ԥtraf mühitin monitorinqi...............................550
15.1. Ekoloji monitorinq haqqında ümumi mԥlumat vԥ
onun vԥzifԥlԥri................................................550
15.2. Atmosfer havasının monitorinqi………………553
15.3. Su obyektlԥrinin monitorinqi…………………..554
15.4. Xԥzԥr dԥnizinin (gölünün) Azԥrbaycan Respub-
likasına mԥnsub olan bölmԥsinin çirklԥnmԥsinin
monitorinqi.....................................................564
15.5. Torpaqların monitorinqi..................................568
15.6. Mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi…..570
15.7. Bioloji ehtiyatların monitorinqi……………...…572
15.8. Atmosfer ya÷ıntılarının monitorinqi…….…….576

633
15.9. Radioaktivliyin monitorinqi……………………577
15.10. Ԥtraf mühitԥ zԥrԥrli fiziki tԥsirlԥrin moni-
torinqi…….…………………………………….580
15.11. Tullantıların monitorinqi................................583
15.12. Sanitariya-epidemioloji monitorinq...............584
15.13. Ekzogen geoloji vԥ seysmogeodinamik proses-
lԥrin ԥtraf mühitin vԥziyyԥtinԥ tԥsirinin monito-
rinqi..............................................................588
15.14. Xüsusi mühafizԥ olunan tԥbiԥt ԥrazilԥrinin
monitorinqi...................................................591
16. Dövlԥt ekoloji ekspertizanın mԥqsԥdi vԥ
vԥzifԥlԥri.........................................................593
16.1. Dövlԥt ekoloji ekspertizasının mԥqsԥdi..........593
16.2. Dövlԥt ekoloji ekspertizasının vԥzifԥlԥri.........594
16.3. Dövlԥt ekoloji ekspertizasının obyektlԥri…….595
17. Azԥrbaycanın ekoloji tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ
beynԥlxalq ԥmԥkdaúlıq..................................596
17.1. Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ beynԥl-
xalq ԥmԥkdaúlıq prinsiplԥri.............................596
17.2. Ölkԥnin ekoloji tԥhlükԥsizliyinin beynԥlxalq as-
pektlԥri...........................................................606
17.3.Ekoloji tԥhlükԥsizliyin tԥminatında iqtisadi
mexanizmlԥr...................................................610

634