Profesor dr.sc.

Nijaz Ibrulj

LOGIKA SA METODOLOGIJOM SOCIOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA – I

(SIMBOLIČKA LOGIKA) FIL FIL 106

ONLINE PREDAVANJA : Ljetnji semester 2022

© Nijaz Ibrulj, mart 2022

ONLINE PLATFORMA: BISER

http://biser.ff.unsa.ba/

SARAJEVO, 2022
SAŽETAK ONLINE PREDAVANJA 11.03.2022.

©Nijaz Ibrulj, 2022.

Ovo je autorski rad

Dopušten je samo za internu upotrebu studentima
Izrađen je u svrhu sumiranja on-line predavanja
Nije priređen za citiranje niti za objavljivanje
Kontakt autora: nijaz.ibrulj©ff.unsa.ba

TEMA #1

1.
KONCEPT FORMALNE LOGIKE

1.1. FORMALNA LOGIKA I LOGIČKA ZNANOST

1.1.1. Formalna logika je dio logičke znanosti koji se bavi logički valjanom
dedukcijom zaključka u procesu zaključivanja i logički valjanom
konstrukcijom dokaza u postupku dokazivanja.

1.1.2. Formalno zaključivanje kao i formalno dokazivanje odvija se u sistemu

određenog jezika o određenim predmetima, njihovim svojstvima i
relacijama.

1.1.3. Da se formalna logika bavi svojim predmetom ''u sistemu određenog

jezika'' znači da to radi u formalnom (simboličkom, znakovnom) jeziku koji
ima semantička svojstva (značenja i interpretaciju značenja simbola kojim
označava svoje predmete) i sintaktička pravila (pravila zaključivanja i
pravila dokazivanja).

1.1.4. Formalna logika je ''gramatika'' tog jezika, i formalna logika je zapravo

jedan simbolički jezik, kojeg prema R.CARNAP [1958,p. ] '' konstruiramo
 tako da u njega mogu biti prevedene tvrdnje / iskazi bilo koje date teorije o
bilo kojim predmetima obezbjeđujući samo to da neki znakovi tog jezika
dobiju određene interpretacije tako da ti znakovi služe da označe (to
designate) osnovne pojmove teorije o kojoj se radi.''

1.1.5. Da se formalna logika bavi ''određenim predmetim'' znači da se bavi

apstraktno predstavljenim objektima i svojstvima objekata (1) koji su
elementi ili članovi bilo koje domene ili univerzuma diskursa, (2) koji su
određeni nekim svojstvom ili imaju svoje individualne oznake
(individualne konstante), ili objektima (3) koji nisu određeni i
predstavljeni su varijablama (individualne varijable), (4) koji su uključeni
u skupove ili klase objekata (skupovi, klase, predikati, funkcije, relacije).

1.1.6. Semantička svojstva jezičkog sistema kojeg primjenjuje logika pružaju

konekciju istinosnih vrijednosti iskaza (premisa, argumenata) i njihovih
istinosnih ili semantičkih konsekvenci (konkluzije).

1.1.7. Formalna logika se bavi tipski konstruiranim formama (iskazima,

iskaznim formulama i predikatskim shemama) koje su prezentirane
primjenom simboličke notacije i posjeduju sva svojstva istinosnih funkcija.

1.1.8. Sintaktička svojstva formalnog logičkog sistema izraženog u simboličkom

jeziku osnova su za formalnu valjanost (validnost) zaključivanja i
dokazivanja (deduktivne ili sintaktičke konsekvence tipskih formula koje
u zaključku imaju ulogu premisa a u dokazu ulogu argumenata).

1.1.9. Valjanim zaključivanjem ili dokazivanjem iz istinitih tipskih formula ili

tipski formiranih iskaza koji imaju ulogu premisa u kompletnom
zaključku ili ulogu argumenata u kompletnom dokazu logički nužno slijedi
istinita tipska konkluzija (ili teza).

1.1.10. Tipski (sintaktički) ispravno ili validno formulisana iskazna formula u

postupku valjanog zaključivanja ili dokazivanja određuje sve svoje tipske
konsekvence koje ne moraju biti istinite ako nisu istinite premise ili
argumenti od kojih polazi.
1.1.11. U formalnoj logici postoje tipske formule ili logički izrazi koji su po svojoj
formi apsolutno istiniti i apsolutno lažni: tautologije su apsolutno
istinitite logičke forme (tvrdnje), a kontradikcije su apsolutno nesitinite
logičke forme (tvrdnje).Između tautologija i kontradikcija su kontingentni
iskazi koji mogu biti istiniti ili lažni, ali se to ne vidi iz njihove forme.

1.1.12. Logičko zaključivanje i logičko dokazivanje sastoji se u tome da se

kontingentne (moguće, slučajne) logičke forme, koje mogu biti
kompleksne, prevedu tj. transformiraju ili u tautologije, kako bi se
validirale (izračunale) kao istinite (tačne), ili u kontradikcije kako bi se
validirale (izračunale) kao neistinite (netačne).

1.1.13. Tautologija je unutarnja granica logički mogućeg; kontradikcija je vanjska

granica logički mogućeg. Kontingentni iskazi su opisi, činjenice, stanja
stvari, slučaj, mogućnost. Prema L.WITTGENSTEIN [ Tractatus, ]''Svijet
je sve što je slučaj''(1)-ili sve što je moguće stanje stvari ( 2.0121 ).
Međutim, '' U logici ništa nije slučajno'' (2.012) ! U (dvovrijednosnj) logici
je samo ono što je nužno, istinito ili lažno, drugim riječima: tautologija ili
kontradikcija, apsolutno istinito ili apsolutno lažno.

1.1.14. Sve što je moguće smisleno ili logički moguće izraziti o činjenicama ili
stanjima stvari dato je u tabelama elementarnih stavova ili istinosnih
funkcija između tautologije i kontradikcije (5.051). Tautologija i
kontradikcija su opće stavne forme koje o svijetu, o činjenicama, o
stanjima stvari ne kažu ništa. One svojom formom pokazuju kako su
formirani apsolutno istiniti ili aposlutno neistiniti iskazi.

1.1.15. To pokazuje da zaključak i dokaz mogu biti logički validni ili logički
konsekventni a da ne moraju dovesti do istinite konkluzije! Dakle, drugi
uvjet da bi konkluzija bila istinita je istinitost premisa zaključka ili
argumenata dokaza.
1.1.16. Ako je zaključak ili dokaz valjan i ako je uz to aktuelno istinit, onda se
kaže da je valjan i pouzdan. Valjanost (validity) i pouzdanost (soundness)
su dva temeljna uvjeta u deduktivnom zaključivanju i dokazivanju.

1.1.17. Redukcijom na tipske formule (normalne sintaktičke oblike formula) pri

interpretaciji validnosti (test validnosti) kompleksnih formula koje imaju
u svojoj strukturi veći broj različitih konektiva, operatora, indeksikatora i
znakova separacije ili grupiranja simbola (parenteza) dokazuje se
valjanost dedukcije konsekvence (konkluzije) iz datih premisa čime se ne
dokazuje i istinitost konkluzije!

1.1.18. Tipske logičke formule (sintaktički normalne formule) su formule koje

su logički (sintaktički) dobro uređene (wffs = well formed formulas) i za
koje postoji zadata interpretacija istinosnih vrijednosti.

1.1.19. Zato su logički tipske formule (prema Hilbertu: ''univerzalno valjane

logičke formule'') one koje su istinosne funkcije ili one kojima je pravilom
određena funkcija istinosne vrijednosti. Na primjer [HILBERT,1950,p.23],
dedukcija konsekvence 𝐵 iz aksioma 𝐴 i 𝐴 ⊃ 𝐵 korspondira univerzalnoj
validnosti formule (𝐴 & (𝐴 ⊃ 𝐵)) ⊃ 𝐵.

1.1.20. Logički tipske formule u silogističkoj logici su silogističke figure (I-IV) dok
su u matematskoj logici to istinosne funkcije (1) negacija, konjunkcija,
disjunkcija, implikacija, ekvivalencija.

1.1.21. Prve i najjednostavnije logičke tipske fome bile su Aristotelove sheme

kategorija: shema tes kategorias, [ M. 1054b30] ili sheme predikata koje su
onda kvantificirane i primjenom tri slova alfabeta ( ) formalizirane.

1.1.22. Prema HILBERT [1950, p.27] logički najpouzdanije tipske formule su

aksiomi (primitivne logičke frmule) i pravila zaključivanja (primitivna
pravila za zaključivanje istinitih formula) čijom primjenom se iz aksioma
deriviraju druge istinite tvrdnje, odnosno teoremi.

Hilbertovi primarni aksiomi

 (a) 𝑋 ∨ 𝑋 ⊃ 𝑋
(b) 𝑋 ⊃ 𝑋 ∨ 𝑋
(c) 𝑋 ∨ 𝑌 ⊃ 𝑌 ∨ 𝑋
(d) 𝑋 ⊃ 𝑌 ⊃ [𝑍 ∨𝑋 ⊃𝑍 ∨𝑌]

Hilbertov skup pravila zaključivanja

(a) Pravilo supstitucije: iskaznu varijablu (označenu velikim slovom italic)

možemo suspstituirati svakom datom iskaznom kombinacijom
osiguravajući samo da se supstitucija izvrši gdje god se ta varijabla
pojavljuje.

(b) Pravilo implikacije: Iz dvije formule, 𝔄 i 𝔄 ⊃ 𝔅 dobija se nova formula 𝔅.

1.1.23. Logika se bavi samo onim što je u iskazima nekog jezika (prirodnog ili
artificijelnog) formulisano kao tvrdnja (ili skup tvrdnji) koja je istinita ili
lažna i koja služi kao premisa cijelog zaključka (premise + konkluzija) ili
kao argument (razlog) u konstrukciji cijelog dokaza (konkluzija +
argumenti).

1.1.24. Nisu sve vrste izraza misli ili misaonih procesa iskazi kojima se bavi
logika i koji se mogu predstaviti u tipskim formulacijama koje imaju
istinosne vrijednosti i logičku strukturu istinosnih funkcija.

1.1.25. Klasična formalna logika se ne bavi izrazima koji izražavaju molbe

(''Molim vas, dodajte mi knjigu!''), naredbe (''Pokažite vozačku dozvolu!''),
stanja ushićenja (Oh, divno!''), iznenađenja (''Joj!!''), pitanja (''Imate li
dokumente?'').

1.1.26. Prema J.L.AUSTIN [1961, p.85] nisu ni svi smisleni jezički izrazi takvi da
im se može pripisivati istinitost ili lažnost. Treba praviti razliku između
(1) vjerovanja, (2) opisa, (3) objašnjenja / prikaza, (4) stavova / postavki,
(5) tvrdnji, (6) iskaza / izjava, (7) rečenica, (8) izgovaranja / izričaja iskaza.

1.1.27. Logika se bavi isključivo tvrdnjama u kojim se nešto afirmira (potvrđuje)

ili negira (odriče), koje su formulisane u iskazima prirodnog ili
artificijelnog jezika i koje imaju jednu od dvije istinosne vrijednosti:
''istinito'' ( I ) ili ''lažno'' ( L ).
1.1.28. Formalna (simbolička) logika se bavi tipski formulisanim iskazima ili
istinosnim funkcijama, bilo da iz jednostavnih (primitivnih) logičkih
funkcija konstruira složene ili da složene logičke funkcije (formule)
dekonstruira na jednostavne.

1.1.29. Simbolička logika se tako može odrediti i kao konstruktivna,

dekonstruktivna i rekonstruktivna sposobnost ili umjeće manipulacije
logičkim formama koje su date (ili mogu biti date) u simboličkim
strukturama.

1.1.30. U svakom slučaju, katrakteristika formalne logike je da apstrahuje od

sadržaja tvrdnji i bavi se samo logičkom formom tih tvrdnji i njihovom
istinosnom vrijednošću.

1.1.31. Intuitivno zaključivanje i dokazivanje u svakodnevnom diskursu i

upotreba prirodnog jezika nije neposredno ni područje ni predmet
bavljenja formalne logike.

1.1.32. Onda kada se bavi tvrdnjama formulisanim u rečenicama prirodnog

jezika, formalna logika ih prevodi u simbolički zapis ili formule
(arbitrarnu simboličku notaciju) i na njih primjenjuje logičku sintaksu,
logičke operacije i logičku interpretaciju njihovih istinosnih vrijednosti.

1.1.33. Formalna logika se bavi logičkom formom ili logičkom strukturom cijelog
zaključka (premise + konkluzija) i cijelog dokaza (konkluzija + argumenti)
formuliranih u nekom sistemu formalne dedukcije za koji je konstruisan
sistem formalnog (simboličkog) jezika u kojem su date sintaksa i
semantika.

1.1.34. Unutar jedinstvenog područja logičke znanosti postoje različiti tipovi

formalne logike, kako klasične dvovrijednosne (binarne) tako i neklasične
viševrijednosne i modalne formalne logike.

1.1.35. Sve tipove formalne logike određuju koncepti (1) formalnog sistema, (2)
formalnog (simboličkog, znakovnog) jezika, (3) formalne dedukcije, (4)
formalne istinitosti, (5) formalne valjanosti (6) formalnog zaključivanja,
(7) formalnog dokazivanja.
1.1.36. Logička znanost ima status autonomne znanosti sa brojnim područjima
koja su klasificirana u nekoliko širokih područja koja su sama dalje
klasificirana u uža specijalistička područja.

(1) Klasična formalna logika je dvovrijednosna (binarna) ili dihotomijska

logika koja obuhvata formalnu silogistiku (logiku pojmova i logiku
termina) i simboličku ili matematsku logiku (logiku iskaza, logiku
predikata, logiku klasa i logiku relacija)

(2) Neklasična formalna logika obuhvata modalnu logiku (različite

sisteme modalne logike), epistemsku logiku, relevantnu logiku,
temporalnu logiku, situacijsku logiku, viševrijednosnu logiku,
probabilističku i posibilističku logiku, fuzzy logiku, parakonzistentnu
(dialethističku) logiku.

(3) Filozofska logika je područje logičke znanosti koje je epistemološki ili

ontološki orijentirano i pripadno različitim filozofskim (nekada
metafizičkim) sistemima. Obuhvata transcendentalnu logiku,
hermeneutičku logiku, dijalektičku logiku, fenomenologijsku logiku. Ovo
područje se ne ubraja u područje formalnih tipova logike.

(4) Filozofija logike je zasebno područje logičke znanosti koje se bavi

konceptima svakog logičkog sistema: pitanjem istine, značenja,
referencije, ontološkog i epistemološkog statusa logičkih konstrukcija,
logičkom strukturom iskaza, logičkom strukturom propozicionalnih
stavova, itd.

1.1.37. U tradiciji logičke znanosti i posebno filozofije logike može se reći da je

idealni logički sistem ka kojem se orijentirala formalna logika
[STRAWSON, 1952, p.56 ] bio još od srednjeg vijeka zamišljen kao
kombinatorički calculus simbola, kao Ars generalis Ultima ili Ars Magna
[R.LULLUS, 1305], kao Ars Magna Sive Combinatoria [ A.KIRCHER,
1654], zatim u novovjekovnoj filozofiji kao ideja o lingua characteristica i
calculus ratiocinator (Ars Combinatoria) [G.W.LEIBNITZ, 1666], te u
devetnaestom stoljeću kao univerzalna algebra ili algebra logike
[G.BOOLE, 1854], i kao pojmovno pismo ili jezik čistog mišljenja ili
Formelsprache (jezik formula)[G.FREGE, 1879].
1.1.38. Ta se ideja formalnog logičkog sistema razvijala dalje u ideji metoda
aksiomatskog mišljenja ili konstrukcije pojmovnog zdanja (Fachwerk) ili
aksiomatskog sistema [D.HILBERT, 1918], kao logička slika svijeta
[L.WITTGENSTEIN, 1922], logička konstrukcija svijeta znanja
[R.CARNAP, 1928], i kao logička sintaksa jezika znanosti [R.CARNAP,
1934].

1.1.39. Danas je ta ideja idealnog logičkog sistema snažno prisutna u arificijelnim

sistemima logičkog programiranja [D.M.GABBAY, 1998, p.7] gdje skupa
sa intervalnom aritmetikom, računarskom znanošću ili računarskim
calculusom [U.KULISCH, 2013, p.xvii], logikom predikata drugog reda,
Booleovim funkcijama {0, 1} predstavlja osnovu automatskih deduktivnih
sistema u računarskoj znanosti i informacijskoj znanosti (sistemi
automatske dedukcije podataka).

1.1.40. Prema M.J.O'DONNELL [1998, p.7:In:GABBAY,1998 ] ''logika uobičajeno

razvija svoje 'principe i kriterije valjanosti zaključivanja' proučavanjem
relacija između notacija za izraze tvrđenja, značenja ovih izraza tvrđenja,
i derivacija notacija koje izražavaju istinita tvrđenja. Matematska logika
fomalizira ove koncepte koristeći logičke formule kao notacije, konstruira
modele za anliziranje značenja i karakteriziranje istine, i demonstracija ili
dokaza kao derivacija istinitih formula ili zaključaka ''.

Formalna logika je znanost o dedukciji. Njezin cilj je da osigura

sistematska sredstva za utvrđivanje slijede li ili ne dati zaključci iz
određenih pretpostavki, tj. jesu li zaključci valjani ili nevaljani. [ ]
R.C.JEFFREY and J.P.BURGESS [2006, p. 1].

1.2. FORMALNO-LOGIČKI SISTEM

1.2.1. Prema M.TAKAHASHI [1998, p.3] '' pod formalnim sistemom mislimo
sistem za generiranje teorema i njihovih dokaza primjenjujući specifične
skupove formula kao aksiome i specifične skupove pravila zaključivanja
tako da se treba biti u stanju provjeriti putem konačne procedure da li je
 data formula jedan od aksioma ili nije i isto tako za data pravila
zaključivanja.''

1.2.2. Formalna logika se primjenjuje na logički konstruiran univerzum

diskursa, koji sadrži kao svoje elemente simbolički predstavljene objekte,
njihova svojstva, i njihove relacije, njihove klase ili skupove, svojstva i
relacije klasa ili skupova (svojstva svojstava, relacije relacija, funkcije) i
primjenjuje na njih logičke (matematske) operacije. To su elementi
formalnog deduktivnog sistema.

1.2.3. Formalno-logički sistem je model dedukcije koji je formaliziran na

određeni način, što znači da je konstruiran i izabran prema ciljevima koji
se njime žele postići u dedukciji konkluzije iz premisa cijelog zaključka ili
konkluzije dokaza iz argumenata.

1.2.4. U knjigama iz logike često se u prvi plan stavljaju metode zaključivanja,

deduktivna i induktivna metoda. Međutim treba reći da nije metoda ono
što čini zaključivanje ili dokazivanje generalnim ili partikularnim nego je
to izbor principa zaključivanja.

1.2.5. Principi iz kojih zaključivanje polazi i na koje se poziva jesu principi koji
konstruiraju model zaključivanja kao metodu.

1.2.6. Modeli zaključivanja i dokazivanja razlikuju se u sistemima

konstruiranim u prirodnom jeziku i formalno-logičkim sistemima
konstruiranim u simboličkom jeziku i to ne samo zbog različite vrste
jezika.

1.2.7. U dijalektici koja je za Platona bila ujedno umjeće raspravljanja

(dijalektike techne) i umjeće raščlanjivanja pojmova (diairesis), kao i u
silogistici koju je Aristotel prakticirao kao analitičko umjeće (analytike
techne), temeljna je bila ontološka struktura (prva supstancija, vrste i
rodovi prve supstancije, svojstva prve supstancije, svojstva vrsta i rodova)
koja je određivala sve druge strukture: logičku strukturu mišljenja
(pojmova i njihovih stupnjeva logičke općenitosti) i jezičku strukturu
(riječi i rečenica i njihovih topika u konstrukciji predikacije).

1.2.8. U tom modelu dedukcije aksiomi posjeduju dvosmjerni pravac porijekla i

primjene: s jedne strane proizlilaze iz empirijskih ili fizičkih stanja stvari
 i relacija koje su u prirodi (physis) svakog bića, a s druge strane postaju
generalni logički principi (logos) svakog mišljenja o biću uopšte i odredbi
pojedinačnog bića.

1.2.9. U dijalektičkom (Platon) i silogističkom (Aristotel) modelu predikacije

aksiomi ne formaliziraju diskurs nego garantiraju, ontološki fundiraju,
utemeljuju ispravnost (orthos) mišljenja i izricanja o biću općenito:
''ortonimiju'', ''ortologiju'', i ''ortografiju''.[N.IBRULJ, 1999, str.57] Aksiomi
izražavaju primarno ontološki fundamentalne istine (stanja stvari) i
predstavljaju korektiv mišljenju i izricanju (zakoni mišljenja).

1.2.10. Kao najsigurniji od svih principa, koje je nazvao aksiomima ili principima
zaključivanja (syllogistike arhe) koji nisu hipoteze nego unaprijed poznate
samoistine, ARISTOTEL [Metafizika, knjiga IV.Gamma: 1005 b 9 -1005 b
33] je izdvojio princip neproturječnosti koji ima tu dvostruku prirodu:

(1) isto svojstvo ne može istovremeno pripadati i ne pripadati istom

subjektu u istom pogledu;
(2) nemoguće je da istom subjektu istovremeno pripadaju protivnosti ( ta
enantia )
(3) nemoguće je da neko vjeruje da ista stvar može postojati i nepostojati.

1.2.11. Aristotel je izvršio i karakterizaciju ovog principa na sljedeći način:

(a) o tom se je principu () nemoguće prevariti

(b) taj je princip najpoznatiji ()
(c) taj princip nije puka pretpostavka ()
(d) njega mora znati svako ko hoće da nešto drugo zna
(e) to je najsigurniji princip od svih drugih principa
(f) taj princip () je samoistina ()

1.2.12. U vezi s ovim aksiomom ARISTOTEL [ ????] je definirao i teoriju istine

kao korespondencije: ''Tvrditi da nešto nečemu pripada, onda kada mu
pripada, istinito je; i obratno, tvrditi da nešto nečemu ne pripada, onda
kada mu pripada, neistinito je.''

1.2.13. Zapravo, u Aristotelovom silogističkom modelu dedukcije nikakve

generalne istine mišljenja ne važe kao principi ako nisu u korespondenciji
 sa fundamentalnim svojstvima bića (supstancije). I nikakve generalne
tvrdnje ne mogu biti dio predikativnog modela iskazivanja o biću ako nisu
u korespondenciji sa stanjem stvari na koje referiraju.

1.2.14. U predikativnom modelu dedukcije, kako u dijalektičkom tako i u

silogističkom, univerzum diskursa je binaran, dijelom fizički dijelom
meta-fizički univerzum. Istina (aletheia) ili ''neskrivenost'' ili ''prisutnost''
bića je jedna stvar; istinitost je nešto što pripada mišljenju i izricanju,
dakle iskazima, tvrdnjama, sudovima pa i onda kada ne postoji sama
stvar o kojoj se oni iskazuju.

1.2.15. Prema ARISTOTEL [Kategorije, 13b28 – 35 ]: '' u potvrdivanju i nijekanju

uvijek će, bilo da podmet postoji bilo da ne postoji, jedan izričaj biti lažan
a drugi istinit. Naime, kaže li se 'Sokrat je bolestan' i 'Sokrat nije
bolestan', bjelodano je, ako Sokrat postoji, da je ili jedan ili drugi izričaj
istinit ili lažan. Isto ako i ne postoji. Jer ako ne postoji, onda je
'Bolestan je' lažno, a 'Nije bolestan' istinito. Tako bi samo u
slučajevima suprotstavljanja poput potvrđivanja i nijekanja bilo
svojstveno da je jedan dio suprotnosti ili istinit ili lažan''.

1.2.16. Osnova istinite spoznaje o objektima i relacijama ovog diskursa je

ispravna konstrukcija u jeziku () i mišljenju () onoga što je već
postojeće u ontološkoj strukturi (): pojedinačnim stvarima (,
), vrstama bića (), rodovima bića (), vrsnim razlikama
(), svojstvima pojedinačnih bića () moraju odgovarati
(korespondirati) u mišljenju () pojmovi () različitog stupnja
logičke općenitosti (individualni pojmovi, vrsni pojmovi, rodni pojmovi) i
različite vrste izraza u strukturi jezika () koje imaju različite
stupnjeve lingvističkih općenitosti (vlastita imena, glagoli, kopula,
kategorije i rečenice).

1.2.17. Ove tri strukture (ontološku, logičku i jezičku) u predikativnom modelu

dedukcije povezuje Aristotel nečim što je odredilo ovu logiku kao
metafizički utemeljen model mišljenja: intra-kategorijalnim
egzistencijalnim uvjetom (egzistencijalom) ili glagolom biti (einai, estin)
koji nije uvršten u popis od 10 kategorija a bez kojeg zapravo nije moguće
upotrijebiti nijednu kategoriju! Nije moguće misliti ni reći da je nešto
istinito, ako se ne kaže da jeste, da postoji aktualno (en-telos-einai).
Izgovoriti bilo koji pojam, bilo kojeg stupnja logičke općenitosti bez glagola
 ''biti'', ''postojati'', ne znači ništa! Jezička kopula ( je), za razliku od ovog
egzistencijala, funkcionira samo inter-kategorijalno.

1.2.18. Dakle, već je kod Aristotela postojanje bića semantički (lingvistički) i

ontološki (egzistencijalni) uvjet istinitosti, ali ne i nužno logički uvjet
istinitosti tvrdnji.

1.2.19. U predikativnom modelu dedukcija polazi od roda (od pojma koji ima
najviši stupanj logičke općenitosti u diskursu) spuštanjem kroz pojmove
nižeg stupnja logičke općenitosti (vrste) do individualnog pojma (biće).

1.2.20. Dijalektička ili analitička (logička) ili deduktivna konstrukcije zaključka i

dokaza ne ide izvan ovih struktura koje su ontološki utemeljene prirodom
(physis) bića o kojem se raspravlja ili koje se definira ili dokazuje nešto u
vezi s njim.

1.2.21. U formalnoj logici i matematici ne polazi se od ''najvišeg'' ili od

''najnižeg'' stupnja logičke općenitosti (koji uvijek pretpostavljaju neku
ontologiju ! ) niti od logičkih odnosa tri pojma različitog stupnja logičke
općenitosti, nego od fundamentalno (logički) istinititih tvrdnji koje se zovu
aksiomi (samodokazane, samoevidentne istinite tvrdnje) koji su
semantički i sintaktički fundamentalni zakoni mentalnih operacija u
zaključivanju koji služe kao osnova generalnim zakonima mišljenja.

1.2.22. Aksiomi u formalnoj logici i matematici nisu utemeljeni stupnjem

logičke općenitosti niti su ontološki fundirani. Oni su fundamentalni
principi ljudskog uma do kojih se ne dolazi dedukcijom, nego se sve
generalne istine u znanostima dobijaju iz njih dedukcijom.[G.BOOLE,
1854, p.3]. ''Ontološko'' je ovdje samo formalno-semantičko, svojstva koje
imaju simboli koji reprezentiraju objekte, njihova svojstva i relacije u
univerzumu diskursa.

1.2.23. Fundamentalna principijelnost aksioma izvodi se iz logički očigledne

istinitosti njihovog važenja. Iz njihovog logički očiglednog važenja izvode
se generalne istine svake znanosti i važenje zakona mentalnih operacija u
svakom univerzumu diskursa u kojem važe logički principi ili logički
zakoni mišljenja.
1.2.24. Prema G.BOOLE [1854, p.7] ovi logički zakoni mišljenja ili zakoni
mentalnih operacija i svojstva tih operacija imaju matematsku formu.

1.2.25. Ovu povezanost aksioma i zakona mišljenja (''zakona mentalnih

operacija'') kojim se formalizira svaki deduktivni sistem u logici i
matematici, odnosno u deduktivnim znanostima, ustanovio je George
BOOLE [1854, p. ] formulišući zakone mišljenja kao zakone logičkih
operacija, odnosno kao jedan sistem logičkih jednačina (logical equations)
koje su identične matematskim jednačima ali je fundamentalni uvjet
njihove istinitosti vezan za značenja jezičkih simbola: znaci koji sudejeluju
u formulisanju logičkih jednačina moraju imati apsolutno ista značenja!

1.2.26. Drugi uvjet je da logički simboli 𝑥 i 𝑦 na koje se primjenjuju matematske

operacije imaju imaju samo dvije vrijednosti: 0 i 1. Broj 1 predstavlja ''sve''
(cijeli univerzum diskursa), broj 0 predstavlja ''ništa'' (prazan univerzum
diskursa). Njihovim calculusom moguće je izraziti sve operacije uma
(ekskluzija, inkluzija) sa klasama i njihovim svojstvima.

(1) Prvi zakon mišljenja: 𝑥𝑦 = 𝑦𝑥 (zakon komutativnosti)

(2) Drugi zakon mišljenja: 𝑥2 = 𝑥 za { 1,0 } odnosno 𝑥 ( 1 – 𝑥 ) = 0 (zakon
dualnosti)
(3) Treći zakon mišljenja: 𝑥 + 𝑦 = 𝑦 + 𝑥 (zakon distributivnosti)

1.2.27. Hilbertov aksiomatski sistem [ HILBERT, p. ] je onda samo

1.2.28. U formalnoj logici i matematici najsigurniji oblik formalizacije dedukcije

je aksiomatizacija sistema, odnosno izbor aksioma ili formula koje su
logički istinite tvrdnje.

1.2.29. Aksiomi mogu biti izabrani na brojne različite načine i jedan sistem se
može formalizirati manjim ili većim brojem aksioma.

1.2.30. Dva logička sistema mogu koristiti jedan broj istih aksioma i iz njih
izvedenih teorema, ali nikada jedan logički aksiomatizirani sistem ne
može obuhvatiti u sebi sve logičke istine (Gödelov dokaz o nekompletnosti
formalno-logičkih sistema).

1.2.31. Osim akiomatizacijom jedan logički sistema može biti formaliziran i

definiran pravilima za dedukciju direktnih konsekvenci (pravilo modus
 ponens, pravilo supstitucije, pravilo distribucije, pravilo introdukcije,
pravilo eliminacije).

Ovaj ideal sistema prisutan je u formalnoj logici od početka. Najraniji

logičari su vidjeli da bi uz pomoć samo nekoliko logičkih principa mogli,
uzimajući mali broj obrazaca valjanih zaključaka kao temeljne, dokazati
valjanost većeg broja drugih obrazaca; to jest, da bi mogli unutar logike
primijeniti logiku, koristiti je za njenu vlastitu sistematizaciju. [ ] P.F.
STRAWSON [1952, p.37]

1.3. FORMALNO-LOGIČKI JEZIK

Dr. Peter Kümmel (1979): Formalization of Natural Languages. Springer-

Verlag Berlin Heidelberg

1.3.1. Formalni jezik je arbitrarno odabrana simbolička notacija ili skup

designatora koja funkcionira kao objekt-jezik ili kao meta-jezik za
označavanje tvrdnji, njihovih dijelova, relacija između tvrdnji, logičkih
operacija sa tvrdnjama ili njihovim dijelovima.

1.3.2. Objekat-jezik je formalni logički jezik koji koristi simboličku notaciju za

izražavanje jednostavnih ili složenih sintaktičkih struktura kojima se
opisuju logičke relacije, logička svojstva, logičkih objekata i logičke
operacije na tim objektima, svojstvima i relacijama.

1.3.3. Najvažniji formalni jezici su

(1) jezik logike iskaza (JLI),

(2) jezik logike predikata prvog reda (JLP-1), (prošireni JLI)
(3) jezik logike predikata drugog reda (JLP-2), (prošireni JLP-1)
(4) jezik logike klasa (JLK), (prošireni JLP-2)
(5) jezik logike relacija (JLR), (prošireni JLK)

1.3.4. Sintaksa jezika u formalno-logičkim sistemima je određena univerzumom

diskursa. To znači da je određena vrstom objekata, vrstom svojstava
 objekata, vrstom relacija, vrstom iskaznih formulacija o njima i vsrtom
opercija koje se na njih primjenjuju.

1.3.5. Logika iskaza (LI) formulira svoj simbolički jezik, aksiome koje koristi u
dedukciji i pravila koja koristi za dedukciju. Designatori koje koristi jezik
logike iskaza su sljedeći:

ELEMENTI JEZIKA – LI SIMBOL

Designatori za atomarne iskaze A, B,C, . . . P, Q, R, . .

sa podznakom ako je potrebno A1, B1, C1, . . . P2, Q25, R375, . . .
Designatori za iskazne funkcije Φ,Ψ
Designatori za logičke konektive ¬ , ∧ ,∨ , ⊃, ≡
Indikatori opsega logičke operacije ( , ), [ , ], { , }

1.3.6. Jezik logike predikata prvog reda (LP1.R) koristi formalni jezik logike
iskaza i proširuje ga sa designatorima za predikate i designatorima za
kvantifikaciju predikata. Kvantifikacija se vrši nad predikatima
(jednomjesnim ili un-arnim i višemjesnim ili n-arnim)

ELEMENTI JEZIKA – LP1.R SIMBOL

Predikati A, B, C, . . . , Z
sa naznakom mjesnosti ako je potrebno A1, B1, Z1, A2, A3, . . . Z3, . . .
Individualne konstante (imena) a, b, c, . . . , w
a podznakom ako je potrebno a1, w4, h7, m32, . . .
Individualne varijable x, y, z, . . .
a podznakom ako je potrebno x1, y1, z1, x2, . . .
Designatori za logičke konektive ¬ , ∧ ,∨ , ⊃, ≡
Indikatori opsega logičke operacije ( , ), [ , ], { , }
Designator za univerzalni kvantifikator ∀
Designator za egzistencijalni kvantifikator ∃
Designator za UD (univerzum diskursa) U, V, . . .

1.3.7. Jezik logike predikata drugog reda upotrebljava jezik logike prvog reda
proširen sa designatorima za funkcije i relacije. Kvantifikacija se ovdje
vrši nad varijablama, što nije omogućavala logika prvog reda. Jezik sadrži
više vrsta varijabli.
 ELEMENTI JEZIKA – LP2.R SIMBOL

Designatori za predikate A, B, C, . . . , Z
sa naznakom mjesnosti ako je potrebno A1, B1, Z1, A2, A3, . . . Z3, . . .
Designatori za konstante a, b, c, . . . , w
sa podznakom ako je potrebno a1, w4, h7, m32, . . .
Designatori zaatomske formule logike Φ,Ψ
drugog reda
Designatori za individualne varijable x, y, z, . . .
sa podznakom ako je potrebno x1, y1, z1, x2, . . .
Designatori varijabli za svojstva X, Y, Z, . . .
sa podznakom ako je potrebno X1, Y1, Z2, . .
Designatori varijabli za relacije R, S, T, . . .
sa podznakom ako je potrebno R1, R2, . . .S1, T2, . .
Designatori varijabli za funkcije F, G, H, . . .U, . .
sa podznakom ako je potrebno F1, G2, H3, . . . U3
Designatori za terme t
(konstante i individualne varijable ) t1, . . . . .tn
Designatori za logičke konektive ¬ , ∧ ,∨ , ⊃, ≡
Indikatori opsega logičke operacije ( , ), [ , ], { , }
Designator za univerzalni kvantifikator ∀
Designator za egzistencijalni kvantifikator ∃
Designator za UD (univerzum diskursa) U, V, . . .
Designator za logičku strukturu ili logički M
model

1.3.8. Jezik logike klasa je jezik logike predikata proširen sa designatorima za

klase ili za skupove i sa designatorom za članstvo elementa u klasi.

ELEMENTI JEZIKA – LK SIMBOL

Designatori za KLASE A, B, C, . . . , K
sa naznakom reda ako je potrebno A1, B1, C1, A2, B3, K3, . . .
Designator članstva elementa u klasi ∈
Designator za nepripad. elementa u klasu ∉
Operator za formiranje klase {…1…}
Designator za klasu koja obuhvata sve svoje A = { 1, 2, 3 } , B = { a, b, c, d },
članova
Designator za klasu koja sadrži samo jedan {A}, {B}, {C}, {D}, . . .
element
Designator za praznu klasu 0, { 0 }, ∅

Designator za univerzalnu klasu 1, { 1 }

Designator za inkluziju klasa A⊂B

 Designator za komplementarnu klasu A = A'

Designator za uniju klasa A∪B

Designator za intersekciju klasa A ∩ B = { c, d }

Designatori za logičke konektive ¬ , ∧ ,∨ , ⊃, ≡

Indikatori opsega logičke operacije ( , ), [ , ], { , }
Designator za univerzalni kvantifikator ∀
Designator za egzistencijalni kvantifikator ∃
Designator za UD (univerzum diskursa) U, V, . . .

1.3.9. Logika relacija

ELEMENTI JEZIKA – LR SIMBOL

Designatori za RELACIJE R
sa podznakom ako je potrebno
Designator za domenu relacije

Designator za formu relacije urešenog para xRy

relata (x, y)
Designator negacije relacije uređenog para ¬ (x R y)
relata (x,y)
Designator za relaciju ekvivalencije ~
x~y
Designator za slabu relaciju reda između aRb
relata na skupu A
Designator za striktnu relaciju reda između aSb
relata na skupu A
Varijable x, y, z
a podznakom ako je potrebno x1, y1, z1, x2, . . .
Designatori za logičke konektive ¬ , ∧ ,∨ , ⊃, ≡
Indikatori opsega logičke operacije ( , ), [ , ], { , }
Designator za univerzalni kvantifikator ∀
Designator za egzistencijalni kvantifikator ∃
Designator za UD (univerzum diskursa) U, V, . . .

1.3.10. Tvrdnje koje su formalno-logički dobro formulisani iskazi u znakovnom

jeziku (iskazne formule, istinosne funkcije) mogu biti
 (1) kontigentne (formom logički moguće tj. mogu imati jednu od dvije
istinosne vrijednosti ali se iz njihove forme ne vidi koju ''𝑃 i 𝑄'' : 𝑃 ∧
𝑄), ili

(2) formom eksplicitno kontradiktorne (logički apsolutno nemoguće: ''𝑃 i

ne 𝑃'': 𝑃 ∧ ¬ 𝑃, ili

(3) formom eksplicitno tautologije (logički apsolutno istinite ''𝑃 ili ne 𝑃'' :
𝑃 ∨ ¬ 𝑃).

1.3.11. Semantika jezika u formalno-logičkim sistemima je određena

semantičkim pojmovima: valjanost, konzistencija, istinitost.

1.3.12. Logička sintaksa je ''gramatika'' formalnih logičkih jezika sastavljena od

izabranih simbola i pravila njihove upotrebe za konstrukciju logičkih
formula.

1.3.13. Logička kompletnost je svojstvo formalnog logičkog sistema koje se

ispituje interpretacijom formalnog jezika tog sistema o postojanju ili
nepostojanju sintaktičkih i semantičkih veza unutar logičkog sistema.

1.3.14. Logički kompletan formalni sistem treba da poveže sintaktičko svojstvo

dokazivosti i semantičko svojstvo valjanosti.

1.3.15. Svaka metoda (aksiomatizacija ili bilo koja druga) koja formalizuje jedan
logički sistema mora imati usklađene (homologizirane) sintaktičke
konsekvence i semantičke konsekvence u formalnom jeziku tog sistema.

1.3.16. Meta-jezik je jezik kojim se opisuju strukture formulisane u objekt jeziku.

Najčešće se koristi prirodni jezik sa dadatkom simbola jezika na koji se
odnosi.

1.3.17. Jezik silogističke logike formuliran je kod Aristotela u Prvoj analitici i

predstavlja mješavinu prirodnog jezika i formalnog simboličkog jezika.

1.3.18. Kvantifikatori u tom jeziku nisu simbolički predstavljeni nego izraženi u

prirodnom jeziku (riječima: ''svi'' ili ''neki'').
 U skladu s ovom terminologijom, riječ "mačka" u rečenici "mačka je
životinja" pripada objekt-jeziku jer označava nejezički objekat, ali u
rečenici '' 'mačka' je imenica'' riječ ''mačka'' pripada u metajezik, jer
označava riječ ''mačka'', a ne samu mačku. [ ] J.BOCHENSKI and
M.I.Thomas [2018, p.21]

1.4. FORMALNO-LOGIČKA DEDUKCIJA

1.4.1. Formalno-logički sistem osigurava formalno-logičku dedukciju tako što

konstruira određeni tip formalizacije, odnosno pruža sredstva kojima
je sistem zaključivanja i dokazivanja formaliziran.

1.4.2. Formalno-logički zaključak iz premisa izvodi se ili se deducira iz

semantičkih svojstava logičkih formula u kojima su iskazane tvrdnje kao
pretpostavke, što znači iz sistema istinosnih vrijednosti premisa koje se ili
znaju ili se pretpostavljaju (postuliraju).

1.4.3. Prema P.F. STRAWSON [1952, p.12] cilj dedukcije zaključka je da uvjeri
ili ubijedi nekoga u istinitost konkluzije.

1.4.4. Formalno-logički konkluzija dokaza izvodi se ili deducira primjenom

pravila na sintaktičke dijelove cijelog dokaza, odnosno iz sintaktičkih
svojstava logičke formule kojom je iskazana konkluzija kao teza, što znači
iz logički dobro uređene formule argumenata ka logički dobro uređenoj
formuli konkluzije.

1.4.5. Cilj dedukcije konkluzije dokaza je da navede argumente za istinitost

konkluzije i da pruži opravdanje validnosti formalnog postupka kojim je
dobijena takva konkluzija.
1.4.6. Iz formule koja nije logički (sintaktički) dobro uređena formula
argumenata dokaza (well-formed-formula ili wff) ne može se deducirati
logički (sintaktički) dobro uređena konkluzija.

1.4.7. Dedukcija konkluzije iz argumenata kod dokaza treba da proizvede

konkluzijau kao sintaktičku konsekvencu deduktivnu ekvivlenciju
(deduktivnu konsekvencu), odnosno normalnu formu konjunkcije ili
disjunkcije u odnosu na forme njihovih argumenata.

1.4.8. Sintaktički najbolje uređeni dijelovi (formule) formalnog logičkog sistema

jesu aksiomi budući da predstavljaju apsolutno istinite tvrdnje
(tautologije) iz kojih se validnom dedukcijom (valjanom primjenom
deduktivnih pravila) mogu dobiti samo sljedeće istinite tvrdnje.

1.4.9. Logički formalni dokaz je dokaz sintaktičke ekvivalencije iskaznih

formula: 𝑃 ≡ ¬¬ 𝑃 ili ''iskaz 𝑃 je akvivalentan negaciji negacije iskaza 𝑃''.

1.4.10. Logičke ekvivalencije su ili tautologije ili su aksiomi.

Pod formalnim dokazom smatra se konačna sekvenca simbola

(uobičajeno ispisana kao jedna vertikalna kolumna ili lista) takva da
svaki simbol u sekvenci zadovoljava bar jedan od dva sljedeća uvjeta: (1)
da je aksiom tog sistema, (2) da je direktna konsekvenca prethodnih
simbola te sekvence. [ ] F.B.FITCH [ 1952, p.13]

1.4.11. Formula (konkluzija) koja nije sintaktički ekvivalentna formulama

(argumentima) iz kojih je primjenom pravila deducirana nije logički
validna sintaktička konsekvenca. Ako iz ¬ 𝑃 primjenom pravila negacije ¬
ne slijedi 𝑃 ili ¬¬ 𝑃 onda konkluzija dokaza nije ni istinita niti je dokaz
validan.

1.4.12. Stoga je formalizacija logičkog sistema aksiomatizacijom najstrožija

formalizacija.
1.4.13. Metode valjanog zaključivanja i dokazivanja su nematematske ili
matematske.

1.4.14. Nematematske metode su metode formuliranja i ekspliciranja valjanih

logičkih konstrukcija.

1.4.15. Deduktivni metod zaključivanja u silogističkoj logici predstavavlja

logičko izvođenje konsekvenci koje polazi od viših nivoa logičke
općenitosti premisa (univerzalno afirmativnih ili univerzalno negativnih)
ka nižim nivoima logičke općenitostu u konkluziji (partikularno
afirmativnim ili partikularno negativnim).

1.4.16. Induktivni metod zaključivanja u logici predstavlja navođenje konačnog

broja pojedinačnih slučajeva ili sekvenci (primjera, podataka, zaključaka)
niskog stupnja logičke oćenitosti ka generalno važećem zaključku višeg
stupnja logičke općenitosti.

1.4.17. Matematske metode su metode formalizacije sistema logičkih

konstrukcija koji su uvjet za validnu logičku dedukciju zaključaka i
provedbu dokaza.

1.4.18. Dedukcija u matematskoj logici je postupak izvođenja logičkih

konsekvenci iz skupa premisa na osnovu primjene postavljenih aksioma
za dati skup premisa i nekog od pravila inferencije (modus ponens, pravilo
supstitucije, ...).

1.4.19. Dokaz ili izvođenje ili dedukcija u formalnom sistemu je postupak

konstrukcije konačnog niza formula (npr. 𝐴1, 𝐴2, 𝐴3,...𝐴m) takvih da je
svako 𝐴i ili aksiom (valjana formula) ili je formula dobijena primjenom
nekog pravila (modus ponens, supstitucija) na prethodne formule u
dokazu.

1.4.20. Nematematski (ili: nematematizirani) logički dokaz je tvrdnja o

pravilnosti / ispravnosti jedne logičke konstrukcije sačinjene iz različitih
nivoa logičke općenistosti (rod, vrsta, vrsna razlika, individualni objekat,
svojstvo individualnog objekta) u postupku formuliranja sinonimne
predikatske definicije i korespondenciji te logičke konstrukcije sa
faktičkim stanjem stvari.
1.4.21. Matematski formalni dokaz je forma primjene matematske indukcije
sa primjenom rekurzivne definicije onoliko puta koliko je potrebno da se
utvrdi i pokaže da li istinosna vrijednost ( istinito / lažno) zaključka slijedi
logički, dakle nužno, iz istinosne vrijednosti dijelova ili sekvenci
zaključaka koji prethode.

1.4.22. Deduktivna pravila (modus ponens, pravilo supstitucije,

kondicionalizacija) su deduktivni instrumenti koji nam trebaju osigurati
da njihovom primjenom nikada iz istinitih premisa ne deduciramo
neistinitu konkluziju.

1.4.23. Sintaktička konsekvenca (simbolički:├) je formalna, strukturalna

logička konsekvenca izvođenja (dedukcije) jedne logičke formule iz druge i
ona pokazuje dokazivost ili deducibilnost logičkih konsekvenci.

1.4.24. Jedna formula 𝐴, koja sadrži iskazno slovo P, sintaktička je konsekvenca

(├ 𝐴) ako je je deducirana iz skupa formula 𝑇, gdje je skup 𝑇 = {B1, B2,
B3, . . . }, dakle {𝐵1, 𝐵2, 𝐵3, . . . }├ 𝐴. Oslobođeno parenteze (zagrada) ovaj se
sintaktički kod piše: 𝑇 ∪ {𝐵} ├ 𝐴. Ovaj se postupak imenuje: ''dokaz za 𝐴 iz
skupa 𝑇''.

1.4.25. Tvrdnja ili logička formula koja je semantička i sintaktička posljedica

jednog zaključka ili dokaza ( ├ 𝐴 ako i samo ako ╞ 𝐴 ) jeste logička istina
ili tautologija koja za sve interpretacije I ima istinosnu vrijednost istinito.

1.4.26. Skup iskaznih formula 𝑇 = {𝐵1, 𝐵2, 𝐵3, . . . }, je konzistentan za iskazni

calculus (npr. JLI ) ako postoji iskaz ili iskazna formula 𝐴 tako da nije 𝑇 ├
𝐴. Ako za svako formulu A važi da je sintaktička posljedica skupa 𝑇 ├ 𝐴
onda je skup 𝑇 nekonzistentan.

1.4.27. Iskaz 𝐴 nije u skupu iskaznih formula 𝑇 nego je ili semantička ili
sintaktička konsekvenca skupa iskaza 𝑇. Ali pošto iskazna formula 𝐴
može sadržati sintaktičku strukturu 𝑃 ∧ ¬ 𝑃 (kontradikciju) onda je skup
formula 𝑇 konzistentan ako nema mogućnosti za 𝑇 ├ 𝐴 odnosno da skup 𝑇
sadrži neku konsekvencu koja nije iz skupa { 𝐵 }, odnosno { 𝐵1, 𝐵2, 𝐵3,...}.

1.4.28. Skup iskaznih formula 𝑇 je maksimalno konzistentan kada sadrži sve

svoje premise i sve svoje konsekvence. Tada se naziva deduktivno
zatvoreni skup.
Jednom kada se shvati ovaj formalizam, čitatelj se može lako zabaviti
prateći razvoj jedne ideje koja je stoljećima privlačila studente logike: da
deduktivno zaključivanje može biti mehanizirano - doslovno, da ga izvodi
stroj - jednako kao što to mogu biti i bili su i mnogi rutinski zadaci
numeričkih računanja. [ ] [J.A.ROBINSON, 1979, p.7]