Professional Documents
Culture Documents
Natural Gas Regional Economical Hub in Georgia
Natural Gas Regional Economical Hub in Georgia
შოთა გუჯაბიძე
2022 წ
1
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი
- - - - - -, - - - - - - 2022
წელი
თანახელმძღვანელები:
პროფესორი
პროფესორი
რეცენზენტი: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––
რეცენზენტი: –––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი
2022 წ
სხდომა ჩატარდა:
---------------------------
_____________________________________________________________________
ავტორის ხელმოწერა
რეზიუმე
3
ნაშრომი ეძღვნება კასპიის გაზის მდიდარი რეგიონიდან
საქართველ-ოსა და შავი ზღვის გავლით ბუნებრივი გაზის ევროპაში
ტრანსპორტირების ეკონომიკურად დასაბუთებული ტექნოლოგიების
კვლევა და შერჩევა. შესწავლილია ცენტრალური და სამხრეთ-აღმოსავლეთ
ევროპის ქვეყნების ენერგეტიკული დამოუკიდებლობისა და
უსაფრთხოების საკითხები. გაკეთებულია ევროპის გაზით მომარაგების
პრობლემების ანალიზი, გამოვლენილია მათი გამომწვევი მიზეზები და
შემოთავაზებულია ეკონომიკურად დასაბუთებული ახალი
გადაწყვეტილებები.
ნაშრომში შესწავლილია საქართველოს შესაძლებლობები და როლი ამ
მიმართულებით არსებული გამოწვევების მოგვარების გზაზე. დადგენილია
შავი ზღვის რეგიონში გაზის წარმოებისა და მოხმარების თავისებურებანი.
გამოვლენილია რეგიონში არსებული გაზის რეზერვები ე.წ. “ზაფხულის
გაზი“-ს სახით, კერძოდ საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული
სამსახურის „საქსტატის“ მონაცემებით აზერბაიჯანიდან საქართველოში
მომავალი გაზ-სადენი, წლის განმავლობაში გაზის სეზონურად
არათანაბარი მოხმარების გამო, არათანაბრადაა დატვირთული. მისი
სრულად დატვირთვის შემთხვე-ვაში, გაზაფხული - ზაფხული -
შემოდგომის თვეებში შესაძლებელია 2,5 მლრდ. მ 3 - მდე დამატებითი გაზის
მიღება. აზერბაიჯანში „ზაფხულის გაზი“-ს გამოუყენებელი რეზერვები 6
მლრდ. მ3 / წ შეადგენს. ირანში, თურქმენეთში, ყაზახეთსა და უზბეკეთში
ე.წ. ზაფხულის გაზის“-ს მოცულობები რამოდენიმე ათეულ მლრდ. მ 3 - ს
შეადგენს. გაზის ეს მოცულობები TANAP - ის მაგისტრალური
მილსადენების მაქსიმალური დატვირთვის პირობებშიც კი აუთვისებელი
დარჩება. კასპიის გაზის მწარმოებელი ქვეყნებიდან საქართველოს შავი
ზღვის სანაპიროზე მოწყობილ მიწისქვეშა გაზსაცავში ე.წ. „ზაფხულის
გაზის“ აუთვისებელი რესურსის აკუმულირება, შემდეგ კი ზამთრის
პერიოდში შავი ზღვის გავლით ევროპის ქვეყნებში მიწოდება
მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს მათ ენერგეტიკულ უსაფრთხოებას.
ნაშრომში მოცემულია საქრთველოს შავი ზღვის სანაპიროსთან
არსებულ გეოლოგიურ სტრუქტურებში დიდი მოცულობის, საერთაშორისო
დანიშნულების მიწისქვეშა გაზსაცავთა (UGS) სისტემის მშენებლობის
ეკონომიკური ასპექტები. შესწავლილია კასპიის რეგიონის ქვეყნებიდან
საქართველოში გაზის არსებული და მშენებარე ინფრასტრუქტურა და დად-
გენილია საქართველოს შავი ზღვის სანაპირომდე მისი ტრანსპორტირების
შესაძლებლობები.
თეორიული კვლევების საფუძველზე შემუშავებულია LNG-სა და UGS-
ის მასშტაბირებადი საწარმოების ეკონომიკური მოდელი. ნაჩვენებია, რომ
მოდულური წარმოების მასშტაბირების ეფექტის გამოყენების შედეგად LNG
ტერმინალის მშენებლობის საინვესტიციო ღირებულება 50%-მდე
მცირდება.
LNG-სა და UGS-ის მასშტაბირებადი საწარმოების ეკონომიკური მოდელის
გამოყენებით შემუშავებულია გაზის საზღვაო ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიების შედარებითი ეკონომიკური მეთოდოლოგია შავი ზღვის
4
რეგიონისათვის. ამ მეთოდოლოგიის გამოყენებით დადგენილია
საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროდან ევროპის პორტებში გაზის
ტრანსპო-რტირების თანამედროვე ტექნოლოგიების (LNG-ს, CNG-სა და
„მილსადენის“) რეალიზაციისათვის საჭირო კაპიტალური და
საექსპლოატაციო დანახარჯე-ბი. გაანგარიშებულია გაზის
ტრანსპორტირების ტარიფები ევროპის სამიზნე პორტებამდე.
გაკეთებულია მათი შედარებითი ანალიზი, გამოვლენილია LNG-ს
ტექნოლოგიების უდავო ეკონომიკური უპირატესობები სხვა მეთოდებთან
შედარებით და დასაბუთებულია საქართველოს შავი ზღვის პორტში მცირე
და საშუალოტონაჟიანი გათხევადებული ბუნებრივი გაზის (LNG)
საექსპორტო ტერმინალის მშენებლობის ეკონომიკური ეფექტურობა.
ნაჩვენებია მისი უპირატესობანი არსებულ "White stream“ და „AGRI“
პროექტებთან შედარებით.
კვლევის შედეგების საფუძველზე, შემუშავებული და ეკონომიკურად
დასაბუთებულია პროექტი „Black sea LNG”, რომელიც ითვალისწინებს
ევროპაში გაზის დამატებითი მოცულობების მიწოდების მიზნით,
საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროსთან, ყულევის პორტში, მოდულური
წარმოების მასშტაბირებადი LNG-ს ტერმინალისა და მის სიახლოვეს
მიწისქვეშა გაზსაცავის მშენებლობას. ნაჩვენებია აღნიშნული პროექტის
ფარგლებში კასპიის რეგიონიდან საქართველოსა და შავი ზღვის
გავლით ევროპაში დამატებითი მოცულობის გაზის
დივერსიფიცირებული, როგორც რუსეთისაგან ასევე თურქეთისაგან
დამოუკიდებელი, გზით მოკლე დროში მიწოდების ეკონომიკური
უპირატესობა.
აღნიშნული საკითხების მოგვარება საშუალებას მისცემს საქართველოს
იზრუნოს კიდევ ერთ ახალ ინიციატივაზე-შავი ზღვის სანაპიროზე გაზის
რეგიონალური ჰაბის ფორმირებაზე. ამის საშუალებას იძლევა კასპიის
რეგიონის ხუთივე ქვეყანასთან (აზერბაიჯანთან, თურქმენეთთან,
ყაზახეთთან, ირანთან და რუსეთთან) არსებული და მშენებარე
ინფრასტრუქტურული კავშირები და ალტერნატიულ გაზზე მოთხოვნები
სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის სამიზნე რეგიონში.
5
been identified in the form of "summer gas" - namely, according to the data of the
National Statistics Service of Georgia - "SakStat”, the gas pipeline coming from
Azerbaijan to Georgia is unevenly loaded due to the uneven seasonal consumption of
gas during the year. In the event of its full load, it is possible to receive up to 2.5
billion cubic meters of additional gas during the spring-summer-autumn months.
Unused reserves of "Summer Gas" in Azerbaijan amount to 6 billion cubic m/year. In
Iran, Turkmenistan, Kazakhstan and Uzbekistan, the volumes of the so-called
"summer gas" amount to several tens of billion cubic meters. These volumes of gas
will remain unconsumed even under the conditions of maximum load of TANAP main
pipelines. Accumulating the unconsumed resource of the so-called "summer gas" from
the Caspian gas-producing countries in the underground gas storage on the Black Sea
coast of Georgia, and then supplying it to European countries via the Black Sea during
the winter period will significantly improve the energy security of these countries.
This paper presents the economic aspects of the construction of a large-volume
international underground gas storage (UGS) system in the geological structures near
the Black Sea coast of Georgia. We have explored the existing and under-construction
infrastructure of gas from the countries of the Caspian region to Georgia and found the
possibilities of its transportation to the Black Sea coast of Georgia.
Based on theoretical research, an economic model of scalable LNG and UGS
enterprises has been developed. It is proven that the investment cost of LNG terminal
construction is reduced by up to 50% as a result of using the scaling effect of modular
production.
Using the economic model of scalable LNG and UGS enterprises, a comparative
economic methodology of marine gas transportation technologies has been developed
for the Black Sea region. Using this methodology, we have determined capital and
operating costs necessary for the implementation of modern gas transportation
technologies (LNG, CNG and "pipeline") from the Black Sea coast of Georgia to
European ports. Gas transportation rates to European target ports have been
calculated. We have made their comparative analysis and revealed uncontested
economic advantages of LNG technologies compared to other methods. We have
substantiated economic efficiency of the construction of a small and medium-tonnage
liquefied natural gas (LNG) export terminal in the Black Sea port of Georgia, and its
advantages compared to the existing "White stream" and "AGRI" projects.
Based on the results of the research, the "Bleck sea LRG" project has been
developed and economically substantiated. The project envisages construction of a
scalable LNG terminal of modular production and an underground gas storage facility
in the vicinity of the port of Kulevi, near the Black Sea coast of Georgia, with the
purpose of supplying additional volumes of gas to Europe. Within the framework of
this project, we have proven economic advantage of delivering additional volumes of
gas from the Caspian region to Europe via Georgia and the Black Sea in a diversified
way, independently from Russia and Turkey, in a short period of time.
Solving the mentioned issues will allow Georgia to take care of another new
initiative - the formation of a regional gas hub on the Black Sea coast. This is possible
thanks to existing and being under-construction infrastructure connections with all
five countries of the Caspian region (Azerbaijan, Turkmenistan, Kazakhstan, Iran and
Russia) and alternative gas demands in the target region of South-Eastern Europe.
შინაარსი
6
შესავალი...........................................................................................................................................
1. ბუნებრივი აირის მოხმარების თავისებურებები და ევროპის
ენერგეტიკული უსაფრთხოება....................................................................................................
1.1. ბუნებრივი აირის მოხმარება და გამოწვევები.................................................................
1.2. უსაფრთხოება და რეგულაციები..........................................................................................
1.3. ევროკავშირის სტრატეგია....................................................................................................
1.4. სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები.......................................................................
1.4.1. გაზის ინფრასტრუქტურა რეგიონში............................................................................28
1.4.2. გათხევადებული ბუნებრივი გაზი.................................................................................31
1.4.3. მილსადენებით გაზის მოწოდების დივერსიფიკაცია..............................................34
1.4.5. მიწისქვეშა გაზსაცავები..................................................................................................40
1.5. ინიციატივა რეგიონში „ზაფხულის გაზი“-ს არსებული რესურსების
ათვისების შესახებ..........................................................................................................................
1.6. ძირითადი დასკვნები..............................................................................................................
2. შავ ზღვაზე გაზის ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების შედარებითი
ეკონომიკური მოდელირება........................................................................................................
2.1. გაზის ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების ეკონომიკური შეფასების
მეთოდების ანალიზი (ლიტერატურის მიმოხილვა)...............................................................
2.2. მასშტაბირებადი მოდულური წარმოების ეკონომიკური მოდელირება
..............................................................................................................................................................
2.3. მიწისქვეშა გაზსაცავის მშენებლობის ეკონომიკური ასპექტები................................
2.3.1. გეოლოგიური საძიებო და კვლევითი სამუშაოები..................................................66
2.3.2. პროექტირება....................................................................................................................67
2.3.3. საამშენებლო სამუშაოებზე გასაწევი ხარჯების წინასწარი შეფასება.................69
2.3.4. გაზსაცავის ექსპლოატაციის ეკონომიკური ასპექტები...........................................71
2.3.5. გაზის შენახვის თვითღირებულება..............................................................................73
2.4. გაზის ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების შედარებითი
ეკონომიკური მეთოდოლოგია....................................................................................................
3. საქრთველოდან შავი ზღვის გავლით გაზის ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიების შედარებითი ეკონომიკური შეფასება......................................................
3.1.1. საწყისი მონაცემები საზღვაო ტრანსპორტირების მოდელირებისათვის..........79
3.2. კაპიტალური დანახარჯების ანგარიში...............................................................................
3.3. ტრანსპორტირების ტარიფები და მიღებული შედეგების ანალიზი............................
3.4. ძირითადი დასკვნები............................................................................................................
4. კვლევის შედეგების პრაქტიკული მნიშვნელობა.............................................................
4.1. პროექტი „Black sea LNG”..........................................................................................................
4.1.1. ტერმინალის ძირითადი ეკონომიკური მაჩვენებლები......................................105
4.1.2. მიწისქვეშა საცავი და მცირეტონაჟიანი LNG............................................................107
4.1.3. სახმელეთო ტერმინალის მშენებლობის და ექსპლოატაციის ეკონომიური
ეფექტურობა..............................................................................................................................108
4.1.4. ტერმინალის განლაგების ადგილი...........................................................................117
4.1.5. ტერმინალის ტექნიკური და ტექნოლოგიური მაჩვენებლები.............................123
4.1.6. შესაძლო კონკურენტები...................................................................................................
4.1.6. პროექტ „Black sea LNG”-ის ძირითადი მაჩვენებლები.............................................130
4.1.7. ძირითადი დასკვნები....................................................................................................133
7
4.2. ინიციატივა საქართველოში რეგიონალური გაზის ჰაბის ფორმირების
შესახებ.............................................................................................................................................
4.2.1. გაზის კრიზისი და ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოების გაზრდის გზები.135
4.2.2. გაზის ჰაბები-ფორმირებისა და განვითარების თავისებურებანი......................138
4.2.3. შავ ზღვაზე გაზის ჰაბის ფორმირების წინაპირობები და შესაძლო
კონკურენტები...........................................................................................................................143
4.2.4. საქართველოში რეგიონალური გაზის ჰაბის შექმნის მექანიზმები....................146
4.2.5. ძირითადი დასკვნები....................................................................................................149
დასკვნა............................................................................................................................................
გამოყენებული ლიტერატურა:...................................................................................................
ცხრილების ნუსხა
ცხრილი 1.1 28
ცხრილი 1.2 30
ცხრილი 1.3 34
ცხრილი 1.4 42
ცხრილი 1.5 44
ცხრილი 1.6 45
ცხრილი 1.7 52
ცხრილი 2.1 64
ცხრილი 2.2 68
ცხრილი 2.3 71
ცხრილი 2.4 72
ცხრილი 2.5 73
ცხრილი 2.6 74
ცხრილი 3.1 79
ცხრილი 3.2 80
ცხრილი 3.3 81
ცხრილი 3.4 81
ცხრილი 3.5 82
ცხრილი 3.6 83
ცხრილი 3.7 84
ცხრილი 3.8 84
ცხრილი 3.9 86
ცხრილი 3.10 87
ცხრილი 3.11 87
ცხრილი 3.12 88
ცხრილი 3.13 88
ცხრილი 3.14 89
ცხრილი 3.15 90
ცხრილი 3.16 90
ცხრილი 3.17 92
ცხრილი 3.18 92
ცხრილი 3.19 94
ცხრილი 3.20 94
ცხრილი 3.21 94
ცხრილი 3.22 95
ცხრილი 4.1 89
ცხრილი 4.2 89
8
ცხრილი 4.3 89
Type chapter title (level 1) 1
Type chapter title (level 1) 4
ნახაზების ნუსხა
9
ნახ. 4
ნახ. 4
ნახ. 4
ნახ. 4
10
CFE - Connecting Europe Facility - დაფინანსების პროგრამა ევროპაში ახალი
ტრანსსასაზღვრო ენერგეტიკული ინფრასტრუქტურის მშენებლობისა ან
არსებულის რეაბილიტაციისა და განახლებისთვის.
Nabucco-საერთაშორისო გაზსადენი ნაბუქო
ITGI-საერთაშორისო გაზსადენი თურქეთი-საბერძნეთი-იტალია
TCP-თრანსკასპიური მილსადენი
SEEP-სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის გაზსადენი
GIIGN-გათხევადებული გაზის საერთაშორისო კვლევის ჯგუფი
SOCAR-აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ნავთობის სახელმწიფო კომპანია „სოკარი“
ROMGAZ-გაზის მწარმოებელი რუმინული სახელმწიფო კომპანია
MVM Zrt-უნგრეთის ენერგეტიკული კომპანია
UGS-მიწისქვეშა გაზსაცავი
GIE-ევროპის გაზის ინფრასტრუქტურის ოპერირების კომპანია
PIGNiG-პოლონეთის ნავთობისა და გაზის სახელმწიფო კომპანია
IMF-საერთაშორეისო სავალუტო ფონდი
BP-კომპანია „ბრიტიშ პეტროლიუმ“-ი
IMO-საერთაშორისო საზღვაო ორგანიზაცია
CNG-შეკუმშული ბუნებრივი გაზი
შესავალი
11
ამ მილსადენების მშენებლობით საფუძველი ჩაეყარა „აღმოსავლეთ-
დასავლეთის ენერგეტიკული დერეფნის“ ფორმირების პროცესს, რასაც
დასაბამი მიეცა 1992 წელს საქართველოს მთავრობის მიერ შემუშავებული
„დიდი აბრეშუმის გზის“ აღდგენის კონცეფციით.
„აღმოსავლეთ-დასავლეთის ენერგეტიკული დერეფნის“ პროექტების
განხორციელებით საქართველომ შეიძინა სატრანზიტო ქვეყნის
სტრატეგიული ფუქცია. ამ პროცესებმა ხელი შეუწყვეს საქართველოსადმი
ევროპის განვითარებული ქვეყნების მზარდ მხარდაჭერას, მის უსაფრთხო,
მშვიდობიან და დემოკრატიულ განვითარებას და უცხოური საინვესტიციო
სახსრების დაბანდებისათვის მიმზიდველი გარემოს ჩამოყალიბებას.
გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით ენერეგეტიკული დერეფნის
მთავარი მიზანი კასპიის ნავთობითა და გაზით მდიდარი რეგიონიდან
ევროპაში, მათი რუსეთის გვერდის ავლით ტრანსპორტირებაა, რაც
ამცირებს ამ უკანასკნელის გავლენას რეგიონში და ზრდის ევროპის
ქვეყნების ენერგოუსაფრთხოებას.
გაზის მიღების გზების დივერისიფიკაცია და ბუნებრივი გაზის
დამატებითი მოცულობების მიღება დღეს ევროპის ქვეყნებისათვის ძალზე
აქტუალური საკითხია.
საჭიროა ახალი იდეები და ინიციატივები, რათა საქართველომ უფრო
სრულად და ეფექტურად გამოიყენოს თავისი შესაძლებლობები ამ
მიმართულებით.
ნაშრომის მიზანია გაზის საზღვაო ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიების შედარებითი ეკონომიკური ანალიზის მეთოდის
შემუშავება და ეკონომიკურად დასაბუთებული ვარიანტის შერჩევა შავი
ზღვის რეგიონისათვის, რაც ხელს შეუწყობს კასპიის რეგიონიდან ევროპაში
გაზის მიწოდების ინტენსიფიკაციას და შექმნის გაზის რეგიონალური ჰაბის
ფორმირების აუცილებლობას.
ჩატარებული კვლევები. ნაშრომში გაკეთებულია ევროპის გაზით
მომარაგების პრობლემების ანალიზი, გამოვლენილია მათი გამომწვევი
მიზეზები და შემოთავაზებულია ეკონომიკურად დასაბუთებული ახალი
გადაწყვეტილებები.
ევროპის ბუნებრივი გაზით მომარაგების თავისებურებებისა და მის
წინაშე მდგარი ენერგეტიკული უსაფრთხოების პრობლემების ანალიზი
გვიჩვენებს, რომ საქართველოს შეუძლია მნიშვნელოვნად გააძლიეროს
თავსი ჩართულობა მათი მოგვარების საქმეში. ამას ხელს უწყობს ევროპაში,
ენერგეტიკის სფეროში, დღეს მოქმედი რეგულაციები და საქართველოს
შესაძლებლობები.
ენერგეტიკული უსაფრთხოების უმთავრესი საკითხები რუსეთიდან
გაზის მიწოდების შეწყვეტის სხვადასხვა სცენარის შემთხვევაში მათი
მოქმედების სტრატეგიას ეხება. გაზის პოლიტიკური მიზნებით
გამოყენებაში რუსეთი არაერთხელაა შემჩნეული. ამის კარგი მაგალითია,
თუნდაც 2021 წლის შემოდგომაზე რუსეთის მიერ ევროპის გაზსაცავების
ხელოვნურად დაცარიელება, რამაც გაზის არნახული კრიზისი გამიწვია.
2022წლის თებერვალში, კი რუსეთის უკრაინაში შეჭრის შემდეგ
12
მნიშვნელოვნად შემცირდა ევროპის გაზით მომარაგება. ევროპას
ენერგეტიკული კრიზისის საფრთხე დაემუქრა. ამიტომაა, რომ მიწისქვეშა
გაზსაცავებში საჭირო რაოდენობის მარაგების შექმნა და გაზის მიწოდების
წყაროების დივერსიფიკაცია ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოების
ქვაკუთხედადაა აღიარებული.
მიწისქვეშა გაზსაცავების მშენებლობა განსაკუთრებული
გეოლოგიური აგებულების მქონე სტრუქტურებთანაა დაკავშირებული.
ასეთი სტრუტურები ევროპის კონტინენტზე არათანაბრადაა
განაწილებული-მეტია დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში და ნაკლებია (ან
საერთოდ არ არის) ცენტრალურ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის
ქვეყნებში. ანალოგიური მდგომარეობაა გაზის მიწოდების წყაროების
დივერსიფიკაციასთან დაკავშირებითაც. გაზის მიწოდების რუსეთისაგან
დამოუკიდებელი წყაროები ადვილად გამოძებნეს ევროპის სანაპიროებზე
განლაგებულმა ქვეყნებმა. ისინი გაზს ახალ-ახალი მომწოდებლებიდან (აშშ-
დან, ნორვეგიიდან, კატარიდან, ეგვიპტიდან და სხვა) გათხევადებული
სახით იღებენ სპეციალური გაზმზიდი გემების საშუალებით. ცენტრალური
და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები კი მოკლებულნი არიან ასეთ
შესაძლებლობას-ნაწილს საერთოდ არა აქვს ზღვაზე გასასვლელი, ნაწილი
კი განლაგებულია შავი ზღვის რეგიონში, რომელიც დარდანელისა და
ბოსფორის სრუტეებზე თურქეთის მიერ დაწესებული აკრძალვების გამო
შეუღწეველია გაზმზიდი გემებისათვის.
მეცნიერული სიახლე და ძირითადი შედეგები. ჩატარებული
კვლევების საფუძველზე:
შესწავლილია ევროპაში გაზის სექტორის არსებული მდგომარეობა,
გამოწვევები და ტენდენციები. ნაჩვენებია ბუნებრივი გაზის მიწოდების
წყაროების დივერსიფიკაციის მნიშვნელობა რუსეთზე დამოკიდებულების
შესამცირებლად. დადგენილია, რომ სამხრეთ-აღმოსაფლეთ ევროპის
ქვეყნების გაზსაცავები ვერ უზრუნველყოფენ მათ ენერგეტიკულ
უსაფრთხოებას ვერც დღეღამური ამოღების მაჩვენებლით და ვერც მუშა
(აქტიური) მოცულობით. დეფიციტი შეადგენს 12,5 მლრდ.კუბ.მ/წ-ში.
დასაბუთებულია კასპიის რეგიონიდან საქართვერლოსა და შავი ზღვის
გავლით გაზის დამატებითი მოცულობების ევროპაში მიწოდების
ეკონომიკური და გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა;
დადგენილია უკვე არსებული AGRI და White Stream პროექტების
რეალიზაციის შემაფერხებელი ეკონომიკური და ტექნიკური გარემოებები,
კერძოდ: არ გაკეთებულა საქართველოს გავლით ევროპაში გაზის
ტრანსპორტირების ყველა არსებული მეთოდის შედარებითი ეკონომიკური
შეფასება; არ გაკეთებულა წარმოებისა და ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიური პროცესების სიღრმისეული ეკონომიკური კვლევა და
ოპტიმალური ვარიანტების შეჩევა; არ მომხდარა აზერბაიჯანის გაზის
რესურსების ობიექტურად შფასება და საქართველოზე გასატარებელი გაზის
საპროგნოზო სატრანზიტო მოცულობების დადგენა.
გამოვლენილია რეგიონში არსებული ბუნებრივი გაზის რეზერვი ე.წ.
„ზაფხულის გაზის“-ს სახით (საქართველოსა და აზერბაიჯანში მისი
13
მოცულობა 8 მლრდ.მ3/წ-ზე მეტია. კასპიის რეგიონის სხვა ქვეყნებში
აღნიშნული გაზის რეზერვი ჯამურად 40 მლრდ.მ 3/წ-აჭარბებს), რომლის
ტრანსპორტირებაც ვერ მოხერხდება TANAP-ის ან სხვა მაგისტრალური
მილსადენის საშუალებით;
შემუშავებულია მოდულური წარმოების მასშტაბირების ეკონომიკური
მოდელი LNG და UGS საწარმოებისათვის. ნაჩვენებია, რომ მოდულური
წარმოების მასშტაბირების ეფექტის გამოყენების შედეგად საინვესტიციო
ღირებულება 50%-მდე მცირდება;
შემუშავებულია გაზის საზღვაო ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების
შედარებითი ეკონომიკური მეთოდი შავი ზღვის რეგიონისათვის;
გაკეთებულია საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროდან ევროპის
პორტებში გაზის ტრანსპორტირების თანამედროვე ტექნოლოგიების ( LNG-ს,
CNG-სა და „მილსადენის“) ეკონომიკური შედარება და დასაბუთებულია
გაზის თხევადი სახით მიწოდების ეკონომიური ეფექტურობა;
დასაბუთებულია, რომ შავი ზღვის ფარგლებში 13 მლრდ.მ3/წ-მდე
გაზის მისაწოდებლად ყველაზე ეფექტური ვარიანტია მისი LNG-სახით
მიწოდება და სამაცივრო საცავის ნაცვლად მგს-ის გამიყენება, ამ
შემთხვევაში ტარიფი 19-8 ევროა/ათას.მ3 (100კმ-ზე). 13 - 22,75 მლრდ.მ3/წ
დიაპაზონში საზღვაო მილსადენების უპირატესობა უმნიშვნელოა, ტარიფი
8-5 ევრო/ ათას.მ3-ია (100კმ-ზე). 0,72-4,0 მლრდ.მ3/წ დიაპაზონში საზღვაო
მილსადენით ტრანსპორტირება ყველაზე ცუდი ვარიანტია და ტარიფი 50-
20 ევრო/ათას.მ3-ს (100კმ-ზე) შეადგენს. 0,72-8,0 მლრდ.მ3/წ დიაპაზონში
LNG*-სა და CNG-ს ტარიფები დაახლოებით თანაბარია, საზღვაო
მილსადენების ტარიფებზე დაბალია და 15-10 ევრო/ათას.მ 3 (100კმ-ზე)
დიაპაზონში იცვლება.
დასაბუთებულია, რომ რეგიონში არსებული “ზაფხულის გაზი“-ს
აკუმულირება ზაფხულის პერიოდში შესაძლებელია საქართველოში
მიწისქვეშა გაზსაცავში, შემდეგ კი მინიმალური კაპიტალური და
საექსპლოატაციო დანახარჯებით, უმოკლეს დროში, შავი ზღვის გავლით
ევროპაში ტრანსპორტირება მცირე და საშუალოტონაჟიანი LNG-ს
მოდულური მასშტაბირების მეთოდის გამოყენებით;
აღნიშნული მეთოდის გამოყენებით გაკეთებულია საქართველოს შავი
ზღვის სანაპიროდან ევროპის პორტებში გაზის ტრანსპორტირების
თანამედროვე ტექნოლოგიების (LNG-ს, CNG-სა და „მილსადენის“)
რეალიზა-ციისათვის საჭირო კაპიტალური და საექსპლოატაციო
დანახარჯების კალკულაცია. გაანგარიშებულია გაზის ტრანსპორტირების
ტარიფები ევროპის სამიზნე პორტებამდე. დასაბუთებულია გაზის თხევადი
სახით მიწოდების ეკონომიური ეფექტურობა.
გაკეთებულია საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროდან ევროპის
პორტებში გაზის ტრანსპორტირების თანამედროვე ტექნოლოგიების (LNG-
ს, CNG-სა და „მილსადენის“) ეკონომიკური შედარება და დასაბუთებულია
გაზის თხევადი სახით მიწოდების ეკონომიური ეფექტურობა.
გამოკვლეულია საქართველოს შავი ზღვის პორტ ყულევში გაზის
გათხევადების თანამედროვე ინფრასტრუქტურის შექმნისა და ევროპის
14
ქვეყნებში თხევადი გაზის ტრანსპორტირების ახალი ეკონომიკურად
მომგებიანი შესაძლებლობები, რაც საშუალებას მისცემს შავი ზღვისა და მდ.
დუნაის რეგიონების ქვეყნებს ეფექტურად გადაჭრან გაზის დივერსიფი-
კაციის პრობლემა და თხევადი სახით მიიღონ ის საქართველოს პორტიდან.
დასაბუთებულია, რომ აღნიშნული საკითხების მოგვარება საშუალებას
მისცემს საქართველოს იზრუნოს კიდევ ერთ ახალ ინიციატივაზე - შავი
ზღვის სანაპიროზე გაზის რეგიონალური ჰაბის ფორმირებაზე. ამის
საშუალებას იძლევა კასპიის რეგიონის ხუთივე ქვეყანასთან (ირანთან,
აზერბაიჯანთან, თურქმენეთთან, ყაზახეთთან, და რუსეთთან) არსებული
და მშენებარე ინფრასტრუქტურული კავშირები და ალტერნატიულ გაზზე
მოთხოვნები სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის სამიზნე რეგიონში.
შემოთავაზებული მიდგომები მძლავრი საფუძველი იქნება
იმისათვის, რომ დასავლეთ საქართველოს შავი ზღისპირეთში
განვავითაროთ გათხევადებულ გაზზე დაფუძნებული გაზოქიმიური
წარმოება, რომლის პროდუქციაზეც ესოდენ დიდი მოთხოვნაა რეგიონში.
15
და რეგიონში LNG-ზე მოთხოვნის ზრდასთან ერთად მოხდება
სიმძლავრეების შესაბამისი მასშტაბირება
შემოთავაზებულია საქართველოს შავი ზღვის პორტ ყულევში გაზის
გათხევადების თანამედროვე ინფრასტრუქტურის შექმნისა და ევროპის
ქვეყნებში თხევადი გაზის ტრანსპორტირების ახალი, ეკონომიკურად
მომგებიანი შესაძლებლობები, რაც საშუალებას მისცემს შავი ზღვისა და
მდ.დუნაის რეგიონების ქვეყნებს ეფექტურად გადაჭრან გაზის დივერსი-
ფიკაციის პრობლემა და LNG სახით მიიღონ ის საქართველოს პორტიდან.
გამოვლენილი და დასაბუთებულია გაზის საექსპორტო მოცულობები
„Black sea LNG”-ის პროექტისათვის რეეგიონში არსებული ე.წ. „ზაფხულის
გაზი“-ს სახით, რომლის ექსპორტიც ევროპაში არსებული საერთაშორისო
გაზსადენებით ვერ ხდება;
წარმოჩენილია გეოპოლიტიკური და ეკონომიკური არგუმენტები
საქართველოს სატრანზიტო ფუნქციის გაძლიერებისათვის. შემოთავაზე-
ბულია საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროზე რეგიონალური გაზის ჰაბის
ფორმირების ინიციატივა და მექანიზმები.
აღნიშნული ინიციატივები ერთის მხრივ საშუალებას მისცემს საქართ-
ველოს სატრანზიტო ქვეყნიდან გადაიქცეს თხევადი გაზის წარმოებისა და
ვაჭრობის რეგიონულ ცენტრად, მეორეს მხრივ კი მნიშვნელოვნად გაზრდის
აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ენერგეტიკულ უსაფრთხოებას.
16
17
1. ბუნებრივი აირის მოხმარების თავისებურებები და ევროპის
ენერგეტიკული უსაფრთხოება
1.1. ბუნებრივი აირის მოხმარება და გამოწვევები
18
ენერგეტიკული სააგენტოს მონაცემებით [1] პოსტკოვიდური პერიოდის
მომავალ ათწლეულში, გაზის სქტორში მოსალოდნელია მოთხოვნის
ზრდის პიკი, რის შემდეგაც 2030 წლამდე მოსალოდნელია მოთხოვნის
უმნიშვნელო კლება (ნახ.1.1.ბ.).
19
ნახ.1.2. ევროპის ქვეყნების მიერ მოხმარებული გაზი და რუსეთის როლი მათი
გაზით მომარაგებაში.
20
(ნაჩვენები ექსპორტი მთლიანადაა განპირობებული მათი ტერიტორიების
გავლით არსებული გაზის ტრანზიტით მეზობელ ქვეყნებში).
აღსანიშნავია, რომ გაზის ექსპორტი ამ ქვეყნებში ძირითადად
რუსეთიდან ხორციელდება. თუ ევროპის ქვეყნებში რუსული გაზის წილი
ათ წლიან პერიოდში (2010-2017წწ.) ძირითადად 27-37%-ს შეადგენდა
(საშუალოდ 32%), ცენტრალურ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ბევრ
ქვეყანაში ის 50%-ს აჭარბებს (ნახ. 1.5).
მლრდ.კუბ.მ
21
მზარდი ეკონომიკები (2-3% წ. IMF) სიმძლავრეების გაზრდას
განაპირობებენ.
სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ენერგეტიკის განვითარების
სტრატეგიული გეგმებით გაზზე მოთხოვნების ზრდა განპირობებული
იქნება სათბობენერგეტიკული და ელექტროენერგეტიკუკი სექტორების
მოთხოვნებითაც. ამ ფაქტორების გავლენით 2017-2030 წლებში
მოსალოდნელია [3]: ჩეხეთში - 7%, უნგრეთსი - 10%, ბულგარეთში - 9%,
სერბეთში - 25%, სლოვაკეთში - 15%, თურქეთში - 14% -ით მოხმარების
გაზრდა. ნახ.1.6-ზე ნაჩვენებია ბუნებრივი აირის მოხმარების პროგნოზი
წლების მიხედვით.
22
დღეს სამიზნე რეგიონს სხვადასხვა სახით გაზი მიეწოდება
რუსეთიდან (მილსადენებით), ალჟირიდან (LNG), კატარიდან (LNG),
ნიგერიიდან (LNG) და აზერბაიჯანიდან (მილსადენით). 2020 წელს ამ
ქვეყნებიდან მიწოდებული გაზის მოცულობამ 105 მლრდ.მ3-ს მიაღწია,
აქედან აზერბაიჯანიდან საქართ-ველოს გავლით მიწოდებული იყო 16
მლრდ.მ3 რაც საერთო მიწოდების 15,2 %-ია. თუ დავუშვებთ, რომ სამიზნე
რეგიონის უკვე ჩამოყალიბებულ ბაზრებზე (შავ ზღვასა და მდ. დუნაიზე
ბუნკერირებაზე ამჟამად ფორმირე-ბადი მოთხოვნის გათვალისწინების
გარეშე) მომავალ 10 წელიწადში მოთხოვნა 104 მლნ.ტ/წ-ით გაიზრდება
და საქართველოს გავლით მიწოდებული გაზის მოცულობა იმავე 15,2%-ის
ფარგლებში დარჩება, მაშინ შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ
საქართველოდან ევროპაში საექსპორტო LNG-ის წლიური მოცულობა 15,8
მლნ.ტ-ს შეადგენს.
ნახ. 1.7.
23
საკანონმდებლო აქტებმა [6];[7] აუცილებელი გახადეს გაზის სექტორის
რეორგანიზაცია, მათ შორის გაზით ვაჭრობისაგან მისი ტრანსპორტირებისა
და განაწილების გამიჯვნა. ევროკავშირში გაზის სექტორის
მარეგულირებელი დირექტივები აისახა „ენერგრტიკულ კანონში“
(10.04.1997 წ) და მომდევნო საკანონმდებლო აქტებში. თუმცა, ევროპაში
გაზის ბაზარის ცვლილების პროცესზე ყველაზე წონადი გავლენა 2009 წელს
ევროპარლამენტის მიერ მიღებულმა მესამე ენერგეტიკულმა პაკეტმა
მოახდინა. ის შემდეგი დოკუმენტებისაგან შედგებოდა:
1. Directive 2009/72/EC of the European Parliament and of the Council of
13
July 2009 concerning common rules for the internal market in electricity and
repealing Directive 2003/54/EC (Электроэнергетическая директива);
2. Directive 2009/73/EC of the European Parliament and of the Council of 13
July 2009 concerning common rules for the internal market in natural gas and
repealing Directive 2003/55/EC (Газовая директива);
3. Regulation (EC) No 714/2009 of the European Parliament and of the
Council of 13 July 2009 on conditions for access to the network for cross-border
exchanges in electricity and repealing Regulation (EC) No 1228/2003 (Документ
по регулированию электроэнергетики);
4. Regulation (EC) No 715/2009 of the European Parliament and of the
Council of 13 July 2009 on conditions for access to the natural gas transmission
networks and repealing Regulation (EC) No 1775/2005 (Документ по
регулированию газового рынка);
5. Regulation (EC) No 713/2009 of the European Parliament and of the
Council of 13 July 2009 establishing an Agency for the Cooperation of Energy
Regulators (Агентство по регулированию).
აღნიშნული პაკეტის საფუძველზე ევროპარლამენტი ევროკავშირის
მონაწილე ქვეყნებისაგან, გაზისა და ელექტროენერგეტიკული
ინფრასტრუქტურების ოპერატორების იურიდიული, ორგანიზაციული და
მმართველობითი საქმიანობის დამოუკიდებლობის პრინციპის შემოღებას
ითხოვს. ასეთი მიდგომა ე.წ. „Unbundling” ბაზრზე ყველა მომხმარებლის
გარანტირებულ თანაბარ წვდომას უზრუნველყოფს. ევროკავშირში
ენერგეტიკული ბაზრების ლიბერალიზაციის მესამე ეტაპის ძირითადი
ამოცანებია:
გაზის მოპოვებისა და ბრუნვის გამიჯვნა მისი ტრანსპორტირებისაგან;
მარეგულირებელი უფლებამოსილებების გაზრდა;
მომხმარებელთა უფლებების დაცვა;
დაუცველი მომხმარებლების დაცვა.
დირექტივა 98/30/ ЕС უზრუნველყოფს გაზსაცავებთან, როგორც
ბუნებრივი აირის ქსელის ნაწილთან შეუფერხებელ წვდომას.
ძალზე მნიშვნელოვანია ევროკავშირის დირექტივა (1968 წ., 1972 წლის
შესწორებებით) კრიზისული სიტუაციების მართვის შესახებ. მასში
მოცემულია ნავთობპროდუქტების იმპორტზე ევროპის თანამეგობრობის
24
დიდი დამოკიდებულების გამო, შესაძლო შედეგების შერბილებისა და
ბაზრის ტრანსპარანტული ფუნქციონირების ინსტრუმენტები.
უზრუნველყოფილია ევროკავშირის წევრი ქვეყნებში აუცილებელი
მარაგების შექმნის იურიდიული ბაზა. კერძოდ, წევრი ქვეყნები
ვალდებულნი არიან მუდმივად იქონიონ მარაგები, როგორც მინიმუმ
გასული კალენდარული წლის 90 დღიანი საშუალო ყოველდღიური
მოხმარებისა. ქვეყანაში შიდა წარმოების არსებობის შემთხვევაში
შესაძლებელია მარაგების შემცირება, მაგრამ არანაკლებ 15%-სა.
კონკრეტულად ბუნებრივ აირთან დაკავშირებით ევროკავშირში
3.12.2014 - დან მოქმედებს წესი N-1. ამ წესის თანახმად, მხოლოდ ერთ
გაზსადენზე ან მხოლოდ ერთ მიწისქვეშა გაზსაცავზე დამოკიდებული
კავშირის წევრი (ასოცირებული წევრი) ქვეყანა სრულად უნდა
იკმაყოფილებდეს გაზზე მოთხოვნას ექსტრემელურად ცივ დღეებში,
მოწოდების სრული შეწყვეტის პირობებშიც კი [8]. კრიზისული
სიტუაციების მართვის მეორე უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია ევროკავშირის
დირექტივა ერთი ქვეყნის მიერ მეორე ქვეყანაში მარაგების შექმნის
შესაძლებლობების შესახებ. ასე, მაგ.: 2003 წელს მიღებული ბაზრის
ლიბერალიზაციის ღონისძიებები უზრუნველყოფენ მესამე მხარის
არადისკრიმინაციულ წვდომას (Third Party Access (TPA)) გაზსაცავებზე.
მესამე ენერგეტიკული დირექტივა გაზის შესახებ, უზრუნველყოფს
გაზსაცავის მოწყობას ყველგან, წევრი და ასოცირებული წევრი ქვეყნების
ტერიტორიებზე, სადაც საბაზრო ურთიერთობები ამის საშუალებას იძლევა.
მასში ნათქვმია, რომ ასეთი რეჟიმი საუკეთესოა ინვესტიციების მოზიდვისა
და ბაზრის განვითარებისათვის.
მნიშვნელოვანია აგრეთვე ევროკავშირის სპეციალური კვლევებისა და
ტექნოლოგიების შემუშავების ფინანსური მხარდაჭერის უზრუნველყოფის
ღონისძიებები. ამ მხრივ ძალზე საინტერესო იყო ევროკავშირის პროგრამა
THERMIE.
ნახშირწყალბადების ტექნოლოგიის პროგრამის მიზნები იყო
ტექნოლოგიების განვითარების გაღრმავება ევროკავშირისთვის ნავთობისა
და გაზის მიწოდების უსაფრთხოების გასაძლი-ერებლად. აღნიშნული
პროგრამის საფუძველზე ევროკავშირის მხარდაჭერა ფარავს პროექტის
საერთო დანახარჯების 40%-ს. განსახილველად მიღებული პროექტები
უნდა შევიდეს კონსორციუმებისაგან, რომელთა შემადგენლობის არანაკლებ
ორი მონაწილე უნდა იყოს იურიდიული პირები ევროკავშირის სხვადასხვა
ქვეყნებიდან, ან ერთი უნდა იყოს ევროკავშირის წევრი მეორე კი
ასოცირებული წევრი. პროექტები შეიძლება ხორციელდებოდეს, როგორც
ევროკავშირის შიგნით ასევე მის ფარგლებს გარეთაც.
დღეს წარმატებით ფუნქციონირებენ მსხვლბიუჯეტიანი ევროპული
ფონდები და პროგრამები, რომელთა საქმიანობის ერთ-ერთი უმნიშვნელო-
ვანესი კომპონენტი რისკების შემცირება და მდგრადი განვითარების
მხარდაჭერაა.
ასეთი ფონდებია მაგ.: სოციალური დისბალანსის გამოსწორებისა და
ეკონომიკური გაძლიერებისა მიზნით მომქმედი, რეგიონალური
25
განვითარე-ბის ფონდი (ERDF), მისი ხუთწლიანი გეგმით
გათვალისწინებული ბიუჯეტი 371 მლრდ. ევროა; ევროპის აღმოსავლეთ
პარტნიორობისა და ტერიტორი-ული თანამშრომლობის ფონდი (EaPTC)
(15,4 მლრდ. ევრო), რომლის მიზანიცაა ევროკავშირის მეზობელ ქვეყნებთან
საერთო ინტერესების დამკვიდრება და საერთო პრობლემების გადაწყვეტა;
ინფრასტრუქტურის განვითარებისა და ნახშირწყალბადების შენახვის
ხელშემწყობი ევროპის ენერგეტიკული რეაბილიტაციის პროგრამა (EEPR)
(5,85 მლრდ. ევრო); მაგისტრალური ქსელების, თხევადი გაზის
ტერმინალებისა და გაზსაცავების პროექტების ხელშემწყობი ევროპის
ჩართულობის ფონდი (CEF) (33 მლრდ. ევრო); ენერგეტიკული პროექტების
(მათ შორის ენერგიის დაგროვებისა და ქსელების) კვლევების
დამფინანსებელი პროგრამა „ჰორიზონტი“ (5,9 მლრდ.ევრო);
ნახშირწყწლბადების შენახვისა და მართვის ხელშემწყობი პროგრამა (CCS )
(2,86 მლრდ.ევრო); ევროპის ქვეყნების შეკავშირებისა და ეკონომიკური
უთანაბრობის შემცირებისაკენ მიმართული ფონდი (CF) (63,4 მლრდ.ევრო);
ევროპის სატრანსპორტო იფრასტრუქტურების ერთმანეთთან დაკავშირების
ხელშემწყობი ფონდი (CEF) (30,6 მლრდ.ევრო) და სხვა. ამ ორგანიზაციათა
საქმიანობა ასტიმულირებს და ხელს უწყობს კერძო ინვესტიციების
მოზიდვას ევროპის ენერგოუსაფრთხოების პროექტებში.
2014 წლის 27 ივნისს ხელი მოეწერა ასოცირების ხელშეკრულებას
ევროკავშირსა და საქართველოს შორის (AA), ორმხრივი თანამშრომლობის
ახალი ჩარჩოს შესაქმნელად. ეს ჩარჩო მნიშვნელოვან მექანიზმს წარმო-
ადგენს საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანებისა და ევროკავშირთან
ეკონომიკური ინტეგრაციისთვის. უფრო კონკრეტულად იგი ითვალის-
წინებს საქართველოს კანონმდებლობის ჰარმონიზაციას ევროკავშირის 300
სამართლებრივ აქტთან.
ასოცირების შესახებ შეთანხმების მნიშვნელოვანი კომპონენტია
თანამშრომლობა ენერგეტიკის სფეროში (ნაწილი VI). ის მოიცავს: საერთო
ინტერესებზე დაფუძნებული ენერგეტიკული ინფრასტრუქტურის
განვითარებას, რათა მოხდეს ენერგორესურსების, მიმწოდებლების და
ტრანსპორტირების მარშრუტების დივერსიფიცირება ეკონომიკურად და
ეკოლოგიურად მისაღები ფორმით; ენერგეტიკული უსაფრთხოების
გაძლიერებას; ევროკავშირის ენერგორესურსებთან შესაბამისობას;
თანამშრომლობის განვითარებას ისეთ სფეროებში, როგორებიცაა
ელექტროენერგია, ბუნებრივი გაზი და ნავთობის ძებნა, წარმოება და
ტრანსპორტირება; განახლებადი ენერგია და ენერგოეფექტურობა.
ხელშეკრულება ასევე იძლევა შესაძლებლობას, რომ საქართველო
გაწევრიანდეს ევროპულ ენერგეტიკულ საზოგადოებაში.
ასოცირების შესახებ შეთანხმების ენერგეტიკულ და კონკრეტულად
ბუნებრივი გაზის ნაწილში თანამშრომლობის დებულებები მოიცავს
შემდეგ მნიშვნელოვან საკითხებს:
ევროპული პარლამენტისა და საბჭოს 2009 წლის 13 ივლისის 2009/73/EC
დირექტივა ბუნებრივი გაზის შიდა ბაზრის საერთო წესების შესახებ;
26
ევროპული პარლამენტისა და საბჭოს 2009 წლის 13 ივლისის რეგულაცია
(EC) 7715/2009 რეგულირება ბუნებრივი გაზის გადაცემის ქსელებზე
წვდომის პირობების შესახებ;
ევროპული საპარლამენტისა და საბჭოს 2008 წლის 22 ოქტომბრის
2008/92/EC დირექტივა, რომელიც ეხება საზოგადოების პროცედურას
ინდუსტრიული საბოლოო მომხმარებლებისთვის ელექტროენერგიის და
გაზის ფასების გამჭვირვალობის გაუმჯობესების მიზნით;
ევროპული პარლამენტისა და საბჭოს 2010 წლის 20 ოქტომბრის რეგულ-
აცია 994/2010 გაზმომარაგების უსაფრთხოების უზრუნველ-საყოფად.
27
დაამტკიცა ენერგეტიკული კავშირის შექმნის სტრატეგია, რასაც
უკრაინიდან გაზის მიწოდებაში წარმოშობილმა კრიზისმა შეუწყო ხელი.
ევროკომისიის გეგმებით აუცილებელია თურქეთთან, აზერბაიჯანთან,
თურქმენეთთან და ახლო აღმოსავლეთის გაზის რესურსებით მდიდარ
ქვეყნებთან სტრატეგიული თანამშრომლო-ბის დამკვიდრება. ამისათვის კი
ძალზე მნიშვნელოვანია სამხრეთ-აღმოსავლეთ ქვეყნებთან, მათ შორის
საქართველოსთან თანამშრომლობა. პირველ რიგში, განსაკუთრებული
მნიშვნელობა აქვს მათ გეოგრაფიულ მდებარეობას.
ერთიანი ენერგეტიკული ბაზრის შექმნა ყოფილი იუგოსლავიის
ქვეყნებისა და ალბანეთის მონაწილეობის გარეშე კი შეუძლებელია. ეს
რეგიონი გარემოცულია ქვეყნებით, რომლებიც უკვე გახდნენ ევროკავშირის
წევრები (საბერძნეთი, ბულგარეთი, ხორვატია, უნგრეთი, რუმინეთი და
ა.შ.).
რეგიონში არსებული ენერგეტიკული პრობლემებისა (რუსულ გაზზე
დიდი დამოკიდებულება, სუსტი ინფრასტრუქტურა და სხვა) და ევრო-
კავშირის ენერგეტიკული უსაფრთხოების ინტერესების გათვალისწინებით
მათი თანამშრომლობა ურთიერთ-ხელსაყრელი და მომგებიანია.
28
- გაზის იმპორტის დივერსფიკაცია (ახალი გაზსადენი-
ინტერქონექტორების მშენებლობისა და არსებული
10,1 მლრდ. მილსადენების გამტარუნარიანობის გაზრდის ხარჯზე
უნგრეთი მ3 + 11 % მეზობელ ქვეყნებთან, გათხევადებული გაზის
(31,3 %) ტერმინალებთან წვდომისათვის პოლონეთში,
ხორვატიაში, სლოვენიასა და იტალიაში);
- “სამხრეთის დერეფნის“ პროექტში მონაწილეობა;
4,1 მლრდ. მ3 - გაზის მოხმარების გაზრდა წარმოებასა და
საბერძნეთი + 46 %
(15,4 %) საცხოვრებელ სექტორში;
- გაზის მოხმარება ელექტროენერგიის სფეროში პიკური
დატვირთვების დასაფარად და სიმძლავრეების
რეზერვის შესაქმნელად ქარის ელ.სადგურებისთვის;
შენარჩუნებ - გაზის იმპორტის დივერსფიკაცია;
19 მლრდ. მ3 ულია 2017 - საკუთარი რესურსების მოპოვების განვითარება და
პოლონეთი გაზის წარმოება ნახშირის გაზიფიკაციის მეთოდით;
(14,7 %) წლის
დონეზე - გაზის სატრანსპორტო სისტემის მოდერნიზაცია;
- გათხევადებული გაზის მიმღები ტერმინალის
მოცულობის გაზრდა;
- გაზსაცავების განვითარება;
11,3 მლრდ.
რუმინეთი მ3 - - გაზის მოხმარების გაზრდა წარმოების სექტორში;
(28,4 %)
- ელექტროენერგიის გაზით გათბობის მიზნით
ჩანაცვლება;
- რეგიონების გაზიფიკაცია;
- გაზსადენი-ინტერქონექტორების მშენებლობა მეზობელ
2,4 მლრდ. მ3 ქვეყნებთან (ბულგარეთთან, რუმინეთთან, ხორვატიასა
სერბეთი + 24 %
(12,4 %) და მაკედონიასთან);
- მიწისქვეშა გაზსაცავის - „ბანატსკი დვორის“
მოცულობის გაზრდა და ქვეყნის მასშტაბით
გაზსაცავების ერთიანი სისტემის შექმნის
შესაძლებლობა;
- ქვანახშირის ჩანაცვლება გაზით, პიველ რიგში
თბოენერგეტიკის დარგში;
4,7 მლრდ. მ3 - შეკუმშული გაზის გამოყენების გაფართოვება გაზის
სლოვაკეთი + 15 %
(23,6 %) ტრანსპორტირების სექტორში;
- გაზსადენი-ინტერქონექტორების მშენებლობა მეზობელ
ქვეყნებთან (მაგ. პოლონეთთან);
- გაზის პრიორიტეტული მოხმარება ენერგეტიკასა
0,9 მლრდ. მ3 (განახლებადი ენერგორესურსებიდან
სლოვენია -
(10,4 %) ელექტროენერგიის არათანაბაარი მოპოვების
დასაბალანსებლად) და საცხოვრებელ სექტორში;
- გაზის წილის შემცირება ელექტროენერგიის
გენერაციაში ქვანახშირის ხარჯზე ;
46,6 მლრდ.
- გაზის იმპოტის დივერსიფიკაცია (მაგ. გათხევადებული
თურქეთი მ3 + 14 % გაზის მიწოდების ხარჯზე);
(28 %) - საკუთარი მოპოვების განვითარება;
- გაზსაცავების მოცულობების გაზრდა;
- მიწისქვეშა გაზსაცავისა და გათხევადებული გაზის
2,6 მლრდ. მ3 ტერმინალის მშენებლობა;
ხორვატია + 99 %
(25,6 %) - ქვეყნის გაზის სატრანსპორტო სისტემის შემდგომი
განვითარება;
- გაზის მოხმარების გაფართოვება ენერგეტიკასა და
ტრანსპორტში;
8,5 მლრდ. მ3 - გაზის იმპოტის დივერსიფიკაცია (მათ შორის
ჩეხეთი +7%
(16,9 %) გათხევადებული გაზის მიწოდებით);
- ჩეხეთისთვის გაზის ტრანზიტორის როლის
შენარჩუნება;
წყარო: МЭА, Оксфордский Институт Энергетических исследований (потребление газа в 2016-2017 годах).
Аналитический центр на основе стратегических документов стран Восточной Европы в сфере энэргетики
(потребление газа в 2030 году)
29
უზრუნველყოფას და მეზობელ (როგორც გაზის მომპოვებელ ასევე
მომხმარებელ) ქვეყნებთან მათი კავშირების გაუმჯობესებას.
ევროპული გაზსადენების ერთიან და ურთიერთდაკავშირებულ
სისტემაში/ქსელში ინტეგრირება ენერგოუსაფრთხოების
უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა. განუხრელად იზრდება ორმხრივ რეჟიმში
მომუშავე ტრანს-სასაზღვრო მილსადენების წილი. ბევრი ევროპული
ქვეყანა კარგად არიან ინტეგრირებულნი ტრანსევროპულ გაზგამტარ
სისტემაში (ცხრ.1.2.).
ცხრილი 1.2
გაზსადენი-ინტერქონექტორები ევროპაში
გაზსადენი-
ინტერქონექტორების
ქვეყანა შესასვლელ- კავშირი ევროპის ქვეყნებთან
გამოსასვლელების
რაოდენობა
უნგრეთი, გერმანია, იტალია, სლოვაკია,
ავსტრია ჰაბი
სლოვენია;
ნიდერლანდები, დიდი ბრიტანეთი,
ბელგია 18 გერმანია,
საფრანგეთი, ლუქსემბურგი;
ტრანზიტული მილსადენი
საბერძნეთში, მაკედონიასა რუსეთი-უკრაინა-მოლდოვა-რუმინეთის
ბულგარეთი და თურქეთში. 20 მლრდ მ3 დერეფანი;
წელიწადში სიმძლავრით;
გერმანია, საფრანგეთი, სლოვაკეთი,
ჩეხეთი 5
პოლონეთი;
დანია 2 შვედეთი, გერმანია;
ესტონეთი 3 რუსეთი, ლატვია;
ბელგია, გერმანია, შვეიცარია,
საფრანგეთი 11
ესპანეთი;
ფინეთი 1 რუსეთი;
საბერძნეთი 2 ბულგარეთი, თურქეთი;
უკრაინა, ავსტრია, ხორვატია, სერბეთი.
უნგრეთი 6
რუმინეთი;
ავსტრია, შვეიცარია, გერმანია,
იტალია 10
საბერძნეთი, სლოვენია;
ლატვია 3 რუსეთი, ესტონეთი, ლიტვა;
ლიტვა 3 რუსეთი, ბელარუსია, ლატვია;
ნიდერლანდ
17 ბელგია, გერმანია, დიდი ბრიტანეთი;
ები
ნორვეგია, რუსეთი, ჩეხეთი, ავსტრია,
გერმანია მრავალი
ნიდერლანდები;
პოლონეთი 5 გერმანია, ჩეხეთი, ბელარუსია, უკრაინა;
პორტუგალი
2 ესპანეთი;
ა
რუმინეთი 9 უნგრეთი, ბულგარეთი, უკრაინა;
სლოვაკეთი 4 უკრაინა, ჩეხეთი, ავსტრია, უნგრეთი;
სლოვენია 3 იტალია, ავსტრია, ხორვატია;
ესპანეთი 2 პორტუგალია, საფრანგეთი;
30
შვედეთი 1 დანია;
დიდი 4+ ნორვეგია, ბელგია, ნიდერლანდები,
ბრიტანეთი (რამდენიმე ნორვეგიასთან) ირლანდია;
წყარო: ჟურნალი - "Нефтегазовая Вертикаль", DNV KEMA - ს მასალებზე დაყრდნობით;
31
უნგრეთის დამა-კავშირებელი მილსადენი „Сегед-Арад“ ექსპლოატაციაში
შევიდა 2010 წ-ს.
უნგრეთის FGSZ და Eustream მუშაობენ უნგრეთსა და სლოვაკეთს
შორის მილსადენის „ჯამფერის“ გაფართოებაზე. მისი მთავარი ამოცანაა
ბულგარეთი - რუმინეთი - უნგრეთი - სლოვაკეთი - ავსტრიის მარშრუტზე
სამხრეთის გაზის რესურსების მოწოდების უზრუნველყოფა. აღნიშნული
პროექტები ემსახურებიან ცენტრალურ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპაში
გაზის ვერტიკალური კორიდორის რეალიზაციას (Vertical Gas Corridor,
VGC).
გაზის ვერტიკალური დერეფანი (ნახ.1.8). არსებული კონცეფციით,
სამხრეთის დერეფანის (SGC) გაგრძელებაა და საშუალებას იძლევა ევროპის
გაზის სისტემის ხაზები დაუკავშირდნენ იზოლირებულ ქვეყნებს. ამ
პროექტით დაინტერესებულნი არიან საბერძნეთი, ხორვატია, ბულგარეთი,
რუმინეთი, თურქეთი და სერბეთი.
32
მომავალში არის შესაძლებლობა ამ მარშრუტით გაზი მიეწოდოს სერბეთს,
მოლდავეთსა და უკრაინასაც კი. ამის გარდა საბერძნეთისათვის
განიხილება მცურავი გაზსაცავების 2 პროექტი FSRU. მათი განთავსება
გათვალისწინებულია TAP-ის, მარშრუტის მახლობლად.
საბერძნეთის გავლით ევროპაში ტრანსპორტირებული გაზის
მოცულობამ შეიძლება 34 მლრდ.მ3-ს მიაღწიოს. გაზის ვერტიკალურ
კორიდორთან დაკავშირებით საფუძველი დაედო ახალი სტრატეგიის
წარმოშობას. 2014 წელს საბეძნეთის, ბულგარეთისა და რუმინეთის
მთავრობებმა განაცხადეს ვერტიკალური კორიდორის ჩრდილოეთით
გაფართოებისა უნგრეთისა და ბალტიის ქვეყნების მონაწილეობით.
მომავალში არის შესაძლებლობა ამ მარშრუტით გაზი მიეწოდოს სერბეთს,
მოლდავეთსა და უკრაინასაც კი. ამის გარდა საბერძნეთისა-თვის
განიხილება მცურავი გაზსაცავების 2 პროექტი FSRU. მათი განთავსება
გათვალისწინებულია TAP-ის, მარშრუტის მახლობლად.
33
მწვავდება კონკურენცია. გათხევადებული გაზის ექსპორტს 18 ქვეყანა
ახდენს. 2017 წელს მიწოდების მოცულობებმა 323 მლრდ.მ3 შეადგინა.
34
ცენტრალურ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპაში გათხევადებული
გაზის ინფრასტრუქტურა (კომპრესიის/რეკომპრესიის ტერმინალები).
საექსპორტო დანიშნულების ტერმინალები ძირითადად იგეგმაბა შავი
ზღვის სანაპიროზე. შიგა მოხმარების ტერმინალები კი მდ. დუნაის აუზთან,
გაზის შიგა მოხმარების მიზნით ტრანსპორტირებისათვის (ნახ.1.10).
ხსენებული ინფრასტრუქტურა სუსტადაა განვითარებული. მიუხედავ-
ად ამისა ევროკავშირის მთავრობების დიდი ფინანსური და
საკანონმდებლო მხარდაჭერის წყალობით აქაურმა კომპანია-ოპერატორებმა
მნიშვნელოვნად გაუსწრეს რუსეთს. ყოველწლიურად რეალიზაცია
უკეთდება სულ ახალ და ახალ პროექტებს. ევროკავშირმა შეიმუშავა
ქვეყნებს შორის საქონელბრუნვის კონკურენციის ხელშემწყობი
ეკონომიკური სატრანსპორტო სტრატეგია TEN-T, რაც ხელს უწყობს
თხევადი გაზის ინდუსტრიის ზრდისადმი ინტერესს.
სტრატეგიის ფარგლებში შეიქმნა ორგანიზაცია Pro Danube
Management, რომელიც აერთიანებს რეგიონალურ სამთავრობო
ორგანიზაციებს და დამოუკიდებელ კომპანია-ოპერატორებს.
35
2016 წელს ექსპლოატაციაში შევიდა ტერმინალი რუსეში (ბულგარეთი.
სიმძლავრით - 0,72 მლრდ.კუბ.მ/წ). რუსეს ტერმინალი შიგაევროპული
სამდინარო კორიდორის რეინ-მაინ-დუნაის ექსპლოატაციისათვის.
გალიცის ტერმინალი განკუთვნილია ზღვისა და შიგაევროპული
ხაზების გემების თხევადი გაზით ბუნკერირებისათვის.
ტერმინალი კომარნოში (სლოვაკეთი) ემსახურება გაზის მიწოდების
დივერსიფიკაციის პროგრამის რეალიზაციას და გამიზნულია კატარიდან
და აშშ -დან იმპორტისათვის.
კონსტანცის ტერმინალი თავიდან ორიენტირებული იყო კატარიდან
თხევადი გაზის მისაღებად. 2010 წელს ინიცირებული იყო პროექტი AGRI
აზერბაიჯანის, საქართველოსა და რუმინეთის მიერ, რომლის მიხედვითაც
აზერბაიჯანი მილსადენებით მოახდენდა გაზის მიწოდებას საქართველოში
შავი ზღვის სანაპირომდე, მოხდებოდა მისი გათხევადება და სპეციალური
ტანკერების საშუალებით კონსტანცის ტერმინალამდე ტრანსპორტირება.
აქედან გაზი მილსადენების მეშვეობით მიეწოდებოდა მეზობელ ქვეყნებს.
პროექტის ტექნიკურ-ეკონომიკურმა დასაბუთებამ მოწონება დაიმსახურა.
პროექტის დაფინანსებასა და რეალიზაციისათვის მონაწილე ქვეყნები
ცდილობენ მიიზიდონ ევროკავშირი და მსხვილი ევროპული კომპანიები.
მიუხედავად ამისა პროექტის რეალიზაციის ვადები დღემდე
გაურკვეველია. კონსტანცის ტერმინალის დანიშნულება გაზის მოწოდების
დივერსიფიკაცია და გარე მომწოდებლებისაგან თხევადი გაზის მიღება
წარმოადგენს.
ევროპის ზღვისპირა ქვეყნებისათვის პრიორიტეტულია LNG-ის
იმპორტის წილის მნიშვნელოვანი გაზრდა. ამისთვის კი აუცილებელი
ხდება რეგაზიფიკაციის ტერმინალების მშენებლობა (ხორვატიის,
საბერძნეთისა და ალბანეთის პროექტები). LNG ინფრასტრუქტურის
განვითარებით წარმატებულია თურქეთი. მან 2016-2018 წლებში
ექსპლოატაციაში შეიყვანა თხვადი გაზის ორი ტერმინალი ჯამური
სიმძლავრით 12 მლრდ.მ3 [2].
საბერძნეთი განიხილავს აგრეთვე მცურავი გაზსაცავის FSRU-ს 2
პროექტს. ეს გაზსაცავები უნდა განლაგდნენ ბულგარეთისა და თურქეთის
ბაზრების სიახლოვეს, გაზსადენების TAP, IGB და IGT-ის მიმდებარედ.
FSRU-ს პროექტს ბერძნული GASTRADE ამუშავებს. მისი მოცულობა
170 000მ3-ია. ის დადგება ალექსანდრეპოლისის პორტთან, გამტარუნა-
რიანობით 6,1 მლრდ.მ3/წ-ში. მისი რესურსი იქნება გაზის იმპორტი
თხევადი გაზის სხვადასხვა წყაროებიდან.
DEPA ცდილობს FSRU პროექტის რეალიზაციას 150,170 ათასი.მ3 მოცუ-
ლობით (ასევე ალექსანდრეპოლისთან) გამტარუნარიანობით 5 მლრდ.მ3 წ.
SRU-ს ორთავე პროექტი აღნიშნულია როგორც ევროკავშირის საერთო
ინტერესების პროექტი. პროექტები ფინანსდებიან CEF-ის მიერ.
36
ევროპა, როგორც ენერგიის მთავარი მომხმარებელი, მრავალი გამოწვე-
ვის წინაშე დგას, მომავალი ენერგიის საჭიროებების გათვალისწინებით. ამ
გამოწვევებს შორის არის სწრაფად მზარდი გლობალური მოთხოვნილება
და ენერგორესურსების კონკურენცია განვითარებადი ეკონომიკის ისეთი
ქვეყნებიდან, როგორებიცაა ჩინეთი და ინდოეთი. ენერგიის წარმოების
ისეთი რეგიონების მუდმივი არასტაბილურობა, როგორიცაა შუა
აღმოსავლეთი, ფრაგმენტული შიდა ევროპული ენერგეტიკული ბაზარი და
საწვავის შეცვლის მზარდი მოთხოვნილება კლიმატის ცვლილების
პოლიტიკასთან მიმართებაში.
მიუხედავად იმისა, რომ ევროპის ქვეყნებს ბუნებრივი აირი
რამოდენიმე წყაროდან მიეწოდებათ (ნახ.1.11), ენერგომომარაგების
უსაფრთხოება გახდა უმთავრესი საზრუნავი ევროპული სახელმწიფოებისა
და ევროკავშირისათვის. ევროკავშირის ენერგომომარაგების სტრატეგიის
მთავარი ელემენტი იყო ბუნებრივი გაზის უფრო მეტ მოხმარებაზე
გადასვლა. მთლიანობაში ევროპა ბუნებრივი გაზის მთავარი იმპორტიორია.
მიუხედავად იმისა, რომ მეორე ადგილი უკავია ნორვეგიას, როგორც
ევროპის მიმწოდებელს, რუსეთი რჩება ევროპის ერთ-ერთი ყველაზე
მნიშვნელოვან მიმწოდებლად. სავარაუდოდ, ევროპის ბუნებრივი გაზის
მოხმარება გაიზრდება, ხოლო საკუთარი ბუნებრივი გაზის წარმოება კვლავ
შემცირდება. თუ ტენდენციები გაგრძელდება, როგორც
პროგნოზირებულია,
სავარაუდოდ, ევროპის დამოკიდებულება რუსეთზე გაიზრდება.
37
მიუხედავად იმისა, რომ ევროპაში შეიძლება საინტერესო იყოს მისი
ბუნებრივი აირის მქონე ალტერნატიული წყაროების კვლევა,
გაურკვეველია, შეუძლია თუ არა ევროპას მთლიანობაში შეცვალოს
იმპორტის მნიშვნელოვანი დონე რუსეთიდან.
რუსეთი მიზანდასახულია, როდესაც საქმე ევროპული ბუნებრივი
გაზის ბაზარზე თავისი წილის დაცვას ეხება. მოსკოვი, მათ შორის
სახელმწიფოს კონტროლირებადი კომპანია „გაზპრომი“, შეეცადნენ
შეეთავაზებინათ ევროპის მიერ მხარდაჭერილი მილსადენების პროექტები,
რომლებსაც თვითონ აკონტროლებენ. მილსადენების კონკურენტი
პროექტების შეთავაზებით და ევროპული კომპანიებთან თანაარსებობის
მცდელობებით, ამ და სხვა პროე-ქტებში აქციების შეთავაზებით რუსეთი
შეეცადა დაერწმუნებინა პოტენციური მომწოდებლები (განსაკუთრებით
შუა აზიიდან) ევროკავშირის მიერ მხარდაჭერილ გეგმებში მონაწილეობაში.
ბულგარეთი ცდილობს თავისი წვლილი შეიტანოს ბუნებრივი აირის
დივერსიფიკაციის საქმეში და გახდეს გაზის ჰაბი სამხრეთ-აღმოსავლეთ
ევროპაში. ბუნებრივი აირის წლიური მოხმარება ბულგარეთში 3,47
მლრდ.მ3-ს შეადგენს, აქედან 3,17 მლრდ.მ3 იმპორტირებულია. მისი
ძირითადი პარტნიორი შპს „გაზპრომ ექსპორტია“. 2012 წელს დადებული
გრძელვადიანი ხელშეკრულების საფუძველზე ის 2022 წლამდე ბულგარეთს
ყოველწლიურად 2.9 მლრდ.მ3 გაზს მიაწვდის. 2006 წელს ბულგარგაზთან
გაფორმებული მემორანდუმით გათვალისწინებულია 2030 წლამდე 17.8
მლრდ.მ3 რუსული გაზის ტრანზიტი ბულგარეთის ტერიტოტიის გავლით,
რაც სამხრეთ-აღმოსავლეთ ქვეყნებში გაზის მისაწოდებლად განკუთვნილი
გაზსადენის - „თურქული ნაკადი“-ს მეორე ხაზის ექსპლოატაციაში
შეყვანის შემდეგ გახდება შესაძლებელი [11].
ბულგარეთი ცდილობს მოახდინოს დივერსიფიცირება, კერძოდ
ორჯერ შეამციროს რუსეთზე დამოკიდებულება თხევადი ბუნაბრივი
აირისა (აშშ-დან) და აზერბაიჯანული (შაჰდენიზი-2-დან) გაზის ხარჯზე.
ასეთი მიდგომა საშუალებას მისცემს ბულგარეთს დააკმაყოფილოს აშშ-ს
მოთხოვნები (როგორც ცნობილია აშშ წინააღმდეგია გაზსადენის
„თურქული ნაკადი“-ს მეორე ხაზის გაგრძელების მშენებლობისა და
რუსული გაზის ბულგარეთის ტერიტოტიის გავლით სამხრეთ-
აღმოსავლეთ ქვეყნებში მიწოდებისა. აშშ ამ გაზსადენს განიხილავს,
როგორც რუსულ გეოსტრატე-გიულ პროექტს ევროპის ინტერესების
გაყოფისა და უკრაინაში დესტაბილი-ზაციისათვის) და ამავე დროს გახდეს
უფრო უსაფრთხო პარტნიორი, მოახდინოს ლავირება გაზის ორ
მომწოდებელს შორის ფასების შემცირების მიზნით, რათა საბოლოოოდ
დაიკმაყო-ფილოს თავისი ამბიციები და გახდეს ბაზარზე მნიშვნელოვანი
მოთამაშე. ბულგარეთმა შექმნა რეგიონალური გაზის ბირჟა „ბულგარული
ჰაბი“, რათა გაყიდოს გაზი მეზობელ ქვეყნებში. „ბულგარგაზის“ ჰაბმა 2020
წელს ბაზარზე გასაყიდად გამოიტანა 200 მლნ.მ3 გაზს, ხოლო 2024 წელს კი
მოცულობას 1 მლრდ.მ3-მდე გაზრდის.
38
აშშ-ს წარმატებულმა ადმინისტრაციებმა და კონგრესებმა განიხილეს
ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოება, როგორც აშშს ეროვნული
ინტერესი.
ევროპის ბუნებრივი გაზით მომარაგების დივერსიფიკაციის
ხელშეწყობა, განსაკუთრებით ბოლო წლების განმავლობაში კასპიის
რეგიონიდან გაზის სამხრეთი დერეფნის მაქსიმალურად ათვისების გზით,
როგორც რუსული ბუნებრივი გაზის ალტერნატივა, გახდა აშშ-ს
ენერგეტიკული პოლიტიკის საკვანძო წერტილი ევროპასა და ევრაზიაში.
ჯორჯ ბუშის ადმინისტრაციამ ამ საკითხს გეოპოლიტიკური
თვალსაზ-რისით შეხედა და მკვეთრად გააკრიტიკა რუსეთი, რადგან
ენერგიის მარაგი გამოიყენა როგორც საშუალება სხვა ქვეყნებზე გავლენის
მოხდენისთვის.
ობამას ადმინისტრაციამ ასევე მოითხოვა დივერსიფიკაცია, მაგრამ
თავი შეიკავა რუსეთის მხრიდან რეგიონალური ენერგეტიკული
პოლიტიკის გამო შეშფოთების გამოხატვისგან, შესაძლოა, მოსკოვთან
ურთიერთობების გაუარესების საფრთხის თავიდან ასაცილებლად.
მიუხედავად იმისა, რომ ევროპაში ბუნებრივი გაზის მიწოდება
კასპიის რეგიონსა და ცენტრალური აზიადან განხორციელდა, აშშ-ს
მრავალჯერადი ადმინისტრაციისა და ევროკავშირის მიზანი შორს არის
შესრულებისაგან. არ არის მიღწეული რეგიონიდან იმ მოცულობის გაზის
ექსპორტი, რაც მნიშვნელოვანი იქნება რუსული ექსპორტის წინააღმდეგ
გამოსაყენებლად.
ამრიგად, სამხრეთის გაზის დერეფანი, ბოლო წლებში, წარმოადგენს
გაზის მიწოდების დივერსიფიკაციისა და ევროკავშირის ენერგეტიკული
უსაფრთხოების გაძლიერების ერთ-ერთ ყველაზე ამბიციურ კონცეფციას.
იგი აღიარებულია ევროკავშირის საგარეო ენერგოპოლიტიკისა და
მოწოდების უსაფრთხოების უზრუნვე-ლყოფის პრიორიტეტულ პროექტად.
კონცეფცია მოიცავს რამდენიმე უკვე არსებულ, მშენებარე ან დაგეგმილ
საერთაშორისო ინფრასტუქტურულ პროექტებს, როგორებიცაა: SCP,
Nabucco, ITGI, WS, TCP, TANAP, TAP, SEEP და AGRI.
გაზის ახალ წყაროდ პირველ ეტაპზე განიხილება აზერბაიჯანი,
შემდგომში - შუა აზიის ქვეყნები: თურქმენეთი, ყაზახეთი, უზბეკეთი და
ირანი. 2018 წელს მწყობრში ჩადგა გაზსადენი TANAP (16 მლირდ.მ3),
რომელმაც, საქართველოს გავლით, შეაერთა თურქეთის დასავლეთი
სანაპირო და აზერბაიჯანი. 2020 წელს მშენებლობის პროცესი დასრულდა
და ექსპლოოატაციაში შევიდა TANAP-ის ევროპამდე გაგრძელების პროექტი
TAP (10 მლრდ.მ3) (ნახ.1.12). ის საბერძნეთისა და ალბანეთის გავლით
თურქეთს იტალიასთან დააკავშირებს.
როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, აზერბაიჯან-საქართველო-რუმინეთის
პროექტი (AGRI) (ნახ.1.12), აზერბაიჯანული ბუნებრივი აირის
კომბინირებუ-ლი მეთოდით ევროპამდე ტრანსპორტირებას გულისხმობს.
კერძოდ, აზერბაიჯანული გაზის ტრანსპორტირებას მილსადენით,
საქართველოს ტერიტორიის გავლით შავი ზღვის სანაპირომდე, სადაც
მოხდებოდა გათხევადებული გაზის წარმოება და შემდგომში საზღვაო
39
ტანკერების დახმარებით რუმინეთის ქალაქ კონსტანცამდე
ტრანსპორტირება. კონსტან-ციდან რეგაზიფიცირებული ბუნებრივი გაზი
არსებული მილსადენების სიტემით, მათი რეგაზიფიკაციის შემდეგ,
მიეწოდება რუმინეთს, უნგრეთს, ბულგარეთსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ
ევროპის სხვა ქვეყნებს. პროექტის სტრატეგიული მნიშვნელობა გაიზრდება,
როცა მასში გაერთიანდება უნგრეთიც. ხოლო უკრაინამ, ბულგარეთმა და
ლიტვამ მიიღეს გადაწყვეტი-ლება, უზრუნველყონ გათხევადებული გაზის
მიღება კასპიის აუზიდან, საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროზე
მოწყობილი LNG ტერმინალიდან.
40
კორპორაციის ერთობლივი გადაწყვეტილებით ჩამოყალიბდა ერთობლივი
საწარმო SC AGRI LNG Project Company SRL. კომპანიამ უნდა უზრუნველყოს
ტექნიკურ-ეკონომიკური დასაბუთებისა და საბოლოო გადაწყვეტილების
მომზადება პროექტის რეალიზაციის შემდგომი ეტაპების შესახებ.
პროექტის რაელიზაცია გაჭიანურდა აზერბაიჯანის „შახდენიზი-2“ საბადოს
ექსპლოატაციაში შესვლის გაჭიანურების გამო.
დღეს აღნიშნული პრობლემა მოხსნილია. მეტიც, კასპიის ქვეყნები
შთანხმდნენ რეგიონის გაზის საბადოების ერთმანეთში განაწილების
შესახებ (რაც აქაური რესურსების ევროპის ბაზარზე გატანის ერთ-ერთი
ძირითადი შემაფერხებელი საკითხი იყო) და გაჩნდა AGRI პროექტში მათი
ჩართვის შესაძლებლობა, რაც პროექტს მეორე სიცოცხლეს შესძენს.
კონცეფციის დონეზე განიხილება, აგრეთვე, კასპიის გაზის ევროპულ
ბაზარზე მიწოდების ალტერნატიული, „თეთრი ნაკადის“ (WS) მარშრუტი
რუმინეთის ტერიტორიის გავლით (ნახ.1.13.). კონცეფციის ავტორები
ითვალისწინებენ დაგეგმილი მილსადენის მიერთებას სამხრეთკავკასიური
გაზსადენის სისტემასთან და განშტოების მშენებლობას საქართველოს
ტერიტორიაზე შავი ზღვის სანაპირომდე. შემდეგ გათვალისწინებულია
რუმინეთამდე პირდაპირი 1100 კმ სიგრძის ოფშორული წყალქვეშა
მილსადენის მშენებლობა.
მაგისტრალის პირველი ეტაპის დასრულების შემდეგ სისტემას ექნება
დაახლოებით 8 მლრდ.მ3 გაზის გატარების შესაძლებლობა, მეორე ეტაპზე
16, ხოლო მესამეზე 32 მლრდ.მ3 - მდე ზრდის პერსპექტივა [12].
ამრიგად, კასპიის რეგიონიდან სამხრეთ კავკასიური დერეფნის
რეალი-ზებული და პერსპექტიული პროექტები პირველ რიგში
უზრუნველყოფენ რუსეთზე ძალზე დამოკიდებული (50 – 100 % - ით)
სამხრეთ - აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ენერგეტიკულ უსაფრთხოებას
გაზის მიწოდების გზების დივერსიფიკაციით, შემდეგ კი გაზი მიეწოდებათ
ცენტრალური ევროპის ქვეყნებსაც.
41
ნახ.1.13. პროექტები AGRI და WS (წყარო - ანალიზური ცენტრი GIIGN)
42
მოცულობების დეფიციტი 70 მლრდ.მ3-ს შეადგენს, ხოლო თუ ავიღებთ
მხოლოდ ზამთრის სამ თვეს - 40 მლრდ.მ3-ს.
საქმეს ართულებს ის გარემოებაც, რომ UGS-ის სიმძლავრეები
განაწილებულია არათანაბრად (მათი მოწყობისათვის საჭირო სპეციალური
გეოლოგიური სტრუქტურები ევროპის ტერიტორიაზე არათანაბრადაა
განლაგებული).
ამ მხრივ დიდი უპირატესობა აქვს ჩრდილო-დასავლეთ ევროპის
ქვეყნებს. ცხრილ 1.4 - ში ნაჩვენებია გაზსაცავების მოცულობები ევროპის
ქვეყნებისათვის.
ცხრილი 1.4.
43
ევროპის ქვეყნებში კი მხოლოდ 13,58 მლრდ.მ3 (მაქსიმალური მოცულობა
18,7 მლრდ.მ3).
გაზის შენახვის ინდუსრტია ყველაზე მეტად განვითარებულია
გერმანიაში, იტალიასა და საფრანგეთში. მათზე მოდის გაზსაცავების
ჯამური მოცულობის 52%. გაზსაცავები არა აქვთ საბერძნეთს, მაკედონიას,
ალბანეთს, მოლდავეთს, სლოვენიას, ბოსნიასა და ჰერცოგოვინას, ლიტვას,
ესტონეთს და ფინეთს. ევროკავშირის არაწევრი ქვეყნებიდან გაზსაცავები
აქვთ მხოლოდ თურქეთს (არასაკმარისი მოცულობის) და სერბეთს.
ნახ.1.14-ზე ნაჩვენებია ევროპის ქვეყნების UGS-ებით
უზრუნველყოფის დონე პროცენტებში გაზის საერთო მოხმარებიდან.
სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებიდან აქ მოხვდნენ მხოლოდ
უნგრეთი(50%-ზე მეტი), რუმინეთი(10-15%) და ბულგარეთი(10-15%).
რეგიონის დანა-რჩენი ქვეყნები არაა ნაჩვენები, რადგან ისინი
უზრუნველყოფილი არიან მხოლოდ 0-5% ით.
44
ცხრილ 1.6-ში ნაჩვენებია მიწოდების ექვსთვიანი შესაძლო შეწყვეტის
შემთხვევაში გაზის დეფიციტი ევროკავშირის ყველაზე რთულ
მდგომარეობ-აში მყოფი ქვეყნებისათვის. თუ შევხედავთ UGS-დან
დღეღამური მოთხოვნის ამოღების კოეფიციენტს (დაკ) და საშუალო დღე-
ღამურ მოხმარებას ევროპის ქვეყნებში, ვნახავთ, რომ 10 ქვეყანაში გაზის
საშუალო დღეღამური მოხმარება მეტია ვიდრე მოქმედი UGS-ების
შესაძლებლობები. მათ შორის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ქვეყნების დეფიციტი
მოქმედ UGS-ებში გაზის ამოღების მაჩვენებლით 122 მლნ.მ 3/დღეში-ია. რაც
ექვს თვეში შადგენს 2,2 მლრდ.მ3-ს. სამხრეთ-აღმოსავლეთ ქვეყნებიდან ამ
კატეგორიის ქვეყნებია: ბულგარეთი, რუმინეთი, პოლონეთი, ხორვატია და
თურქეთი.
ცხრილი 1.5.
45
გასათვალისწინებელია, რომ ესტონეთის 2,2 მლნ.მ 3-იანი გაზსაცავი
(ფინეთში), რომლიც განკ-უთვნილია ამ ქვეყნების დეფიციტის დასაფარად,
სრულად რუსულ გაზზეა დამოკიდებული.
განვიხილოთ რთულ მდგომარეობაში მყოფი, სამხრეთ - აღმოსავლეთ
ევროპის ქვეყნებში არსებული მდგომარეობა. როგორც ავღნიშნეთ
გაზსაცავები არა აქვთ საბერძნეთს, ალბანეთს, ბოსნია და ჰერცოგოვინას.
დანარჩენ ქვეყნებში გაზსაცავების მხრივ ასეთი სურათი გვაქვს:
სერბეთი. გაზსაცავის „ბანატსკი დვორ“ მოცულობა 450 მლნ. კუბ.მ-ია.
რუსეთი დაინტერესებულია მისი გაფართოებით 750 მლნ.კუბ.მ-მდე,
რადგან მის შესავსებად გამოყენებული იქნება რუსული გაზი[11]. ამრიგად,
გაზ-საცავით და გაზის მიწოდებით ის მთლიანადაა დამოკიდებული
რუსეთზე.
ცხრილი 1.6
სტრეს-ტესტის შედეგები.
რუსული გაზის მიწოდების 6 თვით შეწყვეტის მიმართ მეტად მოწყვლადი
ქვეყნებისათვის
გაზის დეფიციტი
მაქსიმალური დანაკლისი 6 თვის
რუსული გაზის
ქვეყანა მანძილზე, ყოველთვიური მოხმარების
მიწოდების 6 თვიანი
%-ული მაჩაჩვენებელი
შეწყვეტით. მლნ მ3
ევროკავშირის წევრი ქვეყნები:
ესტონეთი 204 100
ლატვია 39 15
ლიტვა 693 59
ფინეთი 2 255 100
ბულგარეთი 670 100
საბერძნეთი 109 100
რუმინეთი 1 361 31
უნგრეთი 2 170 35
ხორვატია 41 12
ასოცირებული ქვეყნები:
ბოსნია ჰერცოგოვინა 139 100
მაკედონია 126 100
სერბეთი 631 100
უკრაინა 5 000
წყარო - ევრო კომისია
46
მდგომარეობის დროს ქვეყნის საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად
(დაკ=0,6) [11].
ჩეხეთი. არსებული გაზსაცავის „დამბორჟიცე“-ს მუშა აქტიური
მოცულობა 193 მლნ.მ3-ია. მისი გაფართოების შემდეგ მოცულობა 456 მლნ.მ3
გახდება, რაც უზრუნველყოფს მის ენერგოუსაფრთხოებას გაზის მიწოდების
შეწყვწტის შემთხვევაში. საჭირო მოცულობის გაზი მიეწოდება რუსეთიდან.
ხორვატია. არსებული მიწისქვეშა გაზსაცავებია: „OKOLI“ აქტიური
მოცულობით 550 მლნ.მ3. ამოღების შესაძლებლობა 6,72 მლნ.მ 3 დღეში;
„GRUBIŠNO POLJE” აქტიური მოცულობით 25 მლნ.მ3 დღეში, ამოღების შესა-
ძლებლობა 2,4 მლნ.მ3 დღეში; „ANCI“-ის აქტიური მოცულობა უმნიშვნელოა
- 2 მლნ.მ3. ხორვატია ვერ უზრუნველყოფს საკუთარ ენერგოუსაფრთხოებას
ამოღების შესაძლებლობებით (დაკ=0,6) და ვერც UGS-ების მოცულობით.
მოლდავეთი. არა აქვს სკუთარი გაზსაცავი და სურს უკრაინის
გაზსაცავის გამოყენება. ის გაზის მოხმარების (2,9 მლრდ.მ3/წ) 99%-ს იღებს
რუსეთიდან. ამრიგად, ის მთლიანად რუსეთზეა დამოკიდებული.
რუმინეთი. მოიხმარს 12 მლრდ.მ3-ს. აქედან 30% იმპორტულია. UGS-ის
მოცულობა 3,2 მლრდ.მ3-ია. ამოღება 30,3 მლნ.მ3 დღეში. მოხმარება
34 მლნ.მ3 დღეში. მიუხედავად იმისა, რომ მას გააჩნია საჭირო მოცულობის
გაზსაცავები, რუმინეთი სრულად ვერ უზრუნველყოფს საკუთარ
ენერგოუსაფრთხოებას გაზის დარგში, რადგან ექსტრემა-ლურ
სიტუაციებში მოხმარება აჭარბებს UGS-დან ამოღების შესაძლებლობებს
(დაკ=0,9).
პოლონეთი. პოლონეთის ნავთობისა და გაზის სახელმწიფო
კომპანიაში (PGNiG) შემავალი მიწისქვეშა გაზსაცავების (ПХГ Хусув, ПХГ
Вежховице, ПХГ Страхочина, ПХГ Сважув, УГС Бжезница, КУГС Могильно и
КУГС Косаково) ჯამური აქტიური მოცულობა 2,544 მლრდ.მ 3-ია. 2019 წელს
მან მოიხმარა 19 მლრდ.მ3 გაზი. 4 მლრდ.მ3 პოლონეთშია მოპოვებული 15
მლრდ.მ3 კი იმპორტირებულია. აქედან 9 მლრდ.მ3 რუსული გაზია.
იმპორტირებული გაზის მოწოდების სამოცდღიანი შეფერხების
შემთხვევაში UGS-ში არსებული გაზის მარაგი უნდა შეადგენდეს 3,75
მლრდ.მ3, რაც 1.206 მლრდ.მ3-ით მეტია გაზსაცავების მოცულობაზე. გარდა
ამისა დღეღამური მოხმარებისა და UGS-იდან გაზის ამოღების
მოცულობათა შორის სხვაობა გვაძლევს 564 მლრნ.მ 3 დეფიციტს (დაკ=0,8).
ამრიგად, პოლონეთი სრულად ვერ აკმაყოფილებს ენერგოუსაფრთხოების
მოთხოვნებს, ვერც გაზსაცავთა მოცულობით და ვერც ამოღების
შესაძლებლობებით.
სლოვაკეთი. UGS-ები განლაგებულია ქვეყნის დასავლეთში, ვენის
ნავთობგაზის აუზში. მგს-ების მშენებლობა დაიწყო კომპანია NAFTA-მ 1973
წელს და შემდეგ მუდმივად აფართოებს მის მოცულობას. 2014 წელს UGS
„Gajary-Baden“-ის მშენებლობის დასრულების შემდეგ მგს-ების აქტიური
მოცულობა 3,3 მლრდ.მ3-მდე გაიზარდა. გაზის წლიური მოხმარება 5
მლრდ. მ3-მდეა. ის გაზის ექსპორტს თითქმის მთლიანად რუსეთიდან
ახდენს.
47
სლოვენია. სლოვენია მოიხმარს 850 მლნ.მ3 გაზს წელიწადში. 600
მლნ.მ3-ის ექსპორტი ხდება რუსეთიდან. მას საკუთარი გაზსაცავი არ
გააჩნია. მის ენერგეტიკულ უსაფრთხოებას უზრუნველყოფს ავსტრიაში
განლაგებუ-ლი UGS «Хайдах», რომლის მფლობელებიცაა ООО «Газпром
экспорт», ВИНГАЗ და ავსტრიული კომპანია РАГ. UGS-ის აქტიური
მოცულობა 2,89 მლრდ.მ3-ია. გაზსაცავი საერთაშორისო დანიშნულებისაა
და უზრუნველყოფს რუსეთი-დან ექსპორტირებული გაზის
ტრანსპორტირების საიმედობას სლოვენიაში, ხორვატიაში, უნგრეთში,
ავსტრიაში, გერმანიაში, სლოვაკიასა და იტალიაში. როგორც გაზის
ექსპორტით, ასევე მისი მოწოდების უსაფრთხოებით, სლოვენია ძლიერაა
დამოკიდებული რუსეთზე.
თურქეთი. ბოლო მონაცემებით, ახალი UGS-ის „Tuz Gölü“-ს
ექსპლოატაციაში გაშვების შემდეგ, თურქეთის გაზსაცავების ჯამურმა
მოცულობამ 5,4 მლრდ.მ3 შეადგინა, ხოლო მოხმარებამ 50 მლრდ.მ3
(სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები). ამრიგად, თურქეთი საჭიროებს
მიწისქვეშა საცავების დამატებით მოცულობებს. გარდა ამისა, გაზსაცავების
ტექნიკური მაჩვენებლების გამო წარმოიშვება დამატებითი დეფიციტი,
რადგან ექსტრემალურ სიტუაციებში მოხმარება მნიშვნელოვნად აჭარბებს
UGS-დან ამოღების შესაძლებლობებს (დაკ=0,2).
აღნიშნული ქვეყნების არასაკმარისი აქტიური მოცულობების გამო
მათი ჯამური დეფიციტი შეადგენს 5,3 მლრდ.მ3-ს (ცხრ.1.6). UGS-ების
მოცულობაში თურქეთს დეფიციტი აქვს 5 მლრდ.მ3.
აღსანიშნავია, რომ თავისი გავლენების გასძლიერებლად რუსეთი
გაზის იფრასტრუქტურულ პროექტებს ინტენსიურად ანხორციელებდა
ევროპაში: „Для обеспечения бесперебойных поставок «голубого топлива»
зарубежным потребителям в периоды повышенного спроса и проведения
ремонтных работ на газотранспортных системах, а также для реализации
дополнительных продаж газа Группа Газпром реализует стратегию развития
системы подземных хранилищ газа (ПХГ). Потенциальные хранилища
должны находиться вблизи газопроводов, по которым транспортируется
природный газ. Строительство ПХГ, как правило, осуществляется в
сотрудничестве с местным партнером“[14]. გაზპრომი მონაწილეობს
გაზსაცავების პროექტებში ქვეყნებში, რომელთა ტერიტორიებზეც გადის
რუსული გაზის ძირითადი მოცულობები ასეთებია: «Реден» მოცულობით
4,7 მლრდ.კუბ.მ, «Катарина» მოცულობით 310, «Этцель» მოცულობით 350
млн куб. М და «Йемгум» მოცულობით 800, გერმანიაში; «Хайдах»
მოცულობით 2,89 მლნ.კუბ.მ - ავსტრიაში; «Банатский двор» - 450 მლნ.კუბ.მ.
- სერბეთში; «Бергермеер» - 1,9 მლრდ.კუბ.მ; «Дамборжице» - 193,0
მლნ.კუბ.მ - ჩეხეთში.
თურქეთის რუსეთზე დამოკიდებულების გაზრდის მიზნით
„გაზპრომი“ განიხილავს საკუთარ ტერიტორიაზე განლაგებული UGS-ების
გამოყენების საკითხს, „თურქული ნაკადი“-ს გაზსდენის შეუფერხებელი
ფუნქციონირებისათვის.
48
ცენტრალური და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებიდან
საკუთარი UGS არა აქვთ: საბერძნეთს, მაკედონიას, ალბანეთს, მოლდავეთს,
სლოვენიას, ბოსნიასა და ჰერცოგოვინას, ლიტვას და ესტონეთს.
არსებული გაზსაცავები თავისი ტექნ. მაჩვენებლებით (მოცულობა;
დაკ) ექსტრემალურ სიტუაციებში ვერ აკმაყოფილებენ უსაფრთხოების
მოთხოვნ-ებს: ბულგარეთი, საბერძნეთი, რუმინეთი, პოლონეთი, ხორვატია,
თურქეთი.
საინტერესოა, რომ სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებთან დაკავ-
შირებით მსგავსი დასკვნებია გაკეთებული რუსეთის მიერ. მან ამ ქვეყნებს
ენერგეტიკული უსაფრთხოების გაზრდისა და რუსეთიდან გაზის გარანტი-
რებული და შეუფერხებელი მიწოდებისათვის საკუთარი გაზსაცავები
(«Кущевская», «СевероСтавропольская» და «Краснодарская ») შესთავაზა [15] და ეს
ხდება მაშინ, როდესაც ევროპის ქვეყნები თავიანთი ენერგეტიკული უსაფრ-
თხოებისათვის ძირითად რისკებს სწორედ რუსეთში ხედავენ. აღნიშნული
გაზსაცავები კი მათ კიდევ უფრო მეტად დამოკიდებულს გახდიან
რუსეთზე.
აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ კასპიის რეგიონიდან ევროპაში
გაზის მიწოდების უსაფრთხოება დღეს არ არის უზრუნველყოფილი.[16]
სპეციალი-სტების აზრით ისეთი მსხვილი პროექტის რელიზააციის დროს,
როგორიცაა სამხრეთის დერეფანი, აუცილებელია მის მარშრუტზე ახალი
მგს-ს აშენება.
ბოლო წლებში ჩატარებული კვლევები გვიჩვენებენ, რომ
საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროსთან არის გეოლოგიური
სტრუქტურები, სადაც შესაძ-ლებელია დიდი მოცულობის (20 მილრდ.მ 3)
საერთაშორისო დანიშნულების მიწისქვეშა გაზსაცავთა სისტემის მოწყობა
[17 ჩვენი წიგ]. ამ შესაძლებლობის ეფექტურად გამოყენება საშუალებას
მოგვცემს უფრო ეფექტურად ჩავერთოთ ევროპის ენერგეტიკული
უსაფრთხოების მოგვარების საქმეში.
1.5. ინიციატივა რეგიონში „ზაფხულის გაზი“-ს არსებული რესურსების
ათვისების შესახებ
49
რის გამოც აზერბაიჯანის არსებული შესაძლებლობების მხოლოდ 60%-ის
ათვისება ხდება. საქმე იმაშია, რომ აქ გაზის მოხმარების სეზონურობის
გამო აუთვისებელია ე.წ. „ზაფულის გაზის“ მნიშვნელოვანი მოცულობები.
ამის კარგი მაგალითია საქართველო. მოხმარებული გაზის 99,7%
აზერბაიჯანულია [18]. იმის გათვალისწინებით, რომ ზამთარში
თბოსადგ-ურები სრული დატვირთვით მუშაობს და მოსახლეობა
გათბობას ხმარობს მოხმარებული გაზის თითქმის 40% ზამთარზე
მოდის, ზაფხულში კი 14%-ზე ნაკლები იხარჯება. გაზის მოხმარება
საქართველოში თვეების მიხედვით ძალიან არათანაბარია. ნახ.1.15-ზე
მოცემულია გაზის მოხმარება 2019-2020-2021 წლებში, ხოლო ნახ.1.16-ზე
მოცემულია გამოუყებებელი „ზაფხულის გაზის“ მოცულობები იმავე
პერიოდში. „ზაფხულის გაზის“ მოცულობები დათვლილია, როგორც
სხვაობა მომწოდებელ გაზსადენში მოცემული წლის ზამთრის თვეში
გატარებული მაქსიმალური მოცულობისა და თვეების მიხედვით
რეალურად მიწოდებული გაზის მოცულობებს შორის და საშუალოდ 2233
მლნ.მ3/წ-ს შეადგენს.
450
400
350
300
მლნ.კუბ.მ.
250
200
150
100
50
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
350
300
მლნ.კუბ.მ.
250
200
150
100
50
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
50
გაზის მოხმარების სეზონურობა აზერბაიჯანთან ურთიერთობაში
ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პრობლემაა. მისი „გათვალისწინება“
აზერბაიჯა-ნისათვის ძალიან რთულია, თუმცა ყველაფერს აკეთებს
იმისათვის, რომ პრობლემა არ შეგვექმნას, მაგრამ, ადრე თუ გვიან ეს
პრობლემა დადგება. იმიტომ რომ, სეზონური მიწოდება ძალიან
რთულია[19]. საქმე იმაშია, რომ საქართველოს არა აქვს გაზსაცავი რათა
შეძლოს წლის განმავლობაში, ყოველთვიურად, გაზის თანაბარი
რაოდენობით მიღება.
აზერბაიჯანი იძულებულია შეამციროს გაზის მოწოდება ზაფხულში
და გაზარდოს ზამთარში. ამის გამო ყოველწლიურად საშუალოდ გამოუყე-
ნებელი რჩება 2,233 მლრდ.მ3-მდე ე.წ. „ზაფხულის გაზი“, რაც შეიძლება
მნიშვნელოვანი რეზერვი იყოს ევროპაში ექსპორტის გაზრდისათვის.
ამრიგად, ბოლო წლების განმავლობაში „ზაფხულის გაზის“
რეზერვები საქართველოში იზრდება. 2019 წელს ის შეადგენდა 1903,6
მლნ.მ3 -ს, 2020 წ -2290,5 მლნ.მ3-ს, ხოლო 2021 წელს - 2505,9 მლნ.მ3-ს.
საშ≈2333,3 მლნ.მ3.წ.
ანალოგიური მდგომარეობაა აზერბაიჯანშიც. ის ყოველწლიურად
მოიხმარს 13 მლრდ.მ3-მდე გაზს. მიუხედავად იმისა, რომ მას გააჩნია ორი მგს
ჯამური მოცულობით 3,5 მლრდ.მ3, ელ. ენერგიის მოხმარების სეზონურობის
გამო (ნახ.1.17) „ზაფხულის გაზის“ გამოუყენებელი მოცულობები 2017 წ -
436,4 მლნ.მ3; 2018 წ - 397 მლნ.მ3, ხოლო 2019წ - 323 მლნ.მ3 იყო (ნახ.1.18).
(საჯარო ინფორმაციის არ არსებობის გამო მონაცემები აღებულია
აზერბაიჯანის რეგიონების მონაცემების მიხედვით [20]).
ამრიგად, აღნიშნული სამი წლის განმავლობაში ელ.ენერგიის
გამომუშავების სეზონურობით გამოწვეული „ზაფხულის გაზის“
3
რეზერვები აზერბაიჯანში, საშუალოდ 385 მლნ.მ /წ-ია.
ამ მონაცემების საფუძველზე მოსახლეობის მიერ გაზის მოხმარების
სეზონურობით (ნახ. 1.19) მიღებული „ზაფხული“-ს გაზის რეზერვი
(ნახ.1.20) საშუალოდ 5450 მლნ.მ3/წ-ია.
ამრიგად, აღნიშნული მონაცემების საფუძველზე სულ აზერბაიჯანში
ელ.ენერგიის გამომუშავებასა და მოსახლეობის მიერ მოხმარებული გაზის
სეზონურობის გამო ზაფხულის გაზის ჯამური საშ/წ. რეზერვი 5850 მლნ.მ3-
ა.
51
250
200
მლნ.კუბ.მ.
150
100
50
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
90
80
70
60
მლნ.კუბ.მ.
50
40
30
20
10
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
900
800
700
600
მლნ.კუბ.მ
500
400
300
200
100
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
52
ევროპის მიერ გაზის მოხმარების სეზონურობის გამო წლის
განმავლობაში არათანაბრადაა დატვირთული აზერბაიჯანიდან თურქეთსა
და ევროპაში მიმავალი საერთაშორისო გაზსადენი TRANAP-ც (ნახ 1.21) [21].
800
700
600
მლნ.კუბ.მ
500
400
300
200
100
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
2,000
1,800
1,600
1,400
მლნ.კუბ.მ.
1,200
1,000
800
600
400
200
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
700
600
500
მლნ.კუბ.მ.
400
300
200
100
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
თვეები
ცხრილი 1.7.
55
გათვალისწინებულია 10 წლიანი გეგმით და 8 მლრდ.მ3/წ-ში
გამტარებლობის შემთხვევაში მისი მშენებლობის ღირებულება 93 მლნ.აშშ
დოლარის ფარგლებშია [25].
3) რეგიონში დღეს არსებული „ზაფხული“-ს გაზის მარაგების
აკუმულირება შესაძლებელია საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროსთან
არსებულ გეოლოგიურ სტრუქტურებში მოწყობილ საერთაშორისო
გაზსაცავში (დღეს საქართველოში ასეთი გაზსაცავის მოწყობის ყველა
პირობა არსებობს), შემდეგ კი საზღვაო ტრანსპორტირების ერთ-ერთი
(საზღვაო მილსადენების, LNG და CNG ტექნოლოგიების) გამოყენებით
შესაძლებელი იქნება გაზის ევროპაში მიწოდება.
56
სარეკონსტრუქციო და სარემონტო სამუშაოების ჩატარების
აუცილებლობა.
რუსეთიდან საქართველოში გაზის ტრანსპორტირებისათვის არსებობს
ორი მილსადენი: „ვლადიკავკაზი - თბილისი“ და „ჩრდილოეთკავკასია -
ამიერკავკასია“. მიუხედავად იმისა, რომ ამ მილსადენების რეზერვი
მაღალია (11,7-13,7 მლრდ.მ3/წ, ისინი საჭიროებენ გარკვეული სახის
სარემონტო სამუშაოების ჩატარებას;
ყაზახეთიდან სამხრეთ-კავკასიურ მაგისტრალში და შესაბამისად საქართ-
ველოში გაზის მიღება დაკავშირებულია ტრანსკასპიური მაგისრტალის
მშენებლობასთან, თუმცა შესასწავილია ორი საინტერესო მარშრუტი
არსებული მილსადენების გამოყენებით ყაზახური გაზის საქართველოში
ტრანსპორტირებისათვის, ესენია: „მაკატ - ასტრახან - ჩერვლენაია -
მოზდოკ“ - ისა და „ნეფტეზუმსკ - მოზდოკი“ - ს გაზსადენის ტექნიკური
მდგომარეობა და სატრანზიტო შესაძლებლობები. თეორიულად, ამ
მილსადენებით გაზის მოწოდება შესაძლებელი იქნება „ჩრდილოკავკასია
- ამიერკავკასიის“ მილსადენის საშუალებით საგურამომდე;
დღეს რეგიონში გვაქვს 12 მლრდ.მ 3/წ-მდე „ზაფხულის გაზი“-ს
გამოუყენებელი რესურსები. თურქმენეთის, ირანის და ყაზახეთის გაზის
ევროპაში ტრანსპორტირების პროცესში ჩარტის შემდეგ, რეგიონში
„ზაფხულის გაზი“-ს მოცულობები რამოდენიმე ათეულ მლრდ.მ 3/წ-ში
იქნება. აღნიშნული რეზერვის საქართველოს ტერიტორიამდე ტრანსპორ-
ტირება შესაძლებელია არსებული მგაზსადენების: „გაჯიქაბული-კაზახი-
საგურამო“-სა და „სამხრეთკავკასიური გზსადენი“-ს რეზერვების
გამოყენებით;
რეგიონში დღეს არსებული „ზაფხული“-ს გაზის რეზერვების
აკუმულირება შესაძლებელია საქართველოს შავი ზღვის
სანაპიროსთან არსებულ გეოლოგიურ სტრუქტურებში მოწყობილ
საერთაშორისო დანიშნულების გაზსაცავში (დღეს საქართველოში
ასეთი გაზსაცავის მოწყობის ყველა პირობა არსებობს), შემდეგ კი
საზღვაო ტრანსპორტირების ერთ-ერთი (საზღვაო მილსადენების, LNG
და CNG ტექნოლოგიების) გამოყენებით შესაძლებელი იქნება გაზის
ევროპაში მიწოდება.
57
2. შავ ზღვაზე გაზის ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების შედარებითი
ეკონომიკური მოდელირება
58
1500კმ-ზე მეტი დისტანციების შემთხვევაში საჭირო ხდება შუალედური
საკომპრესოპო სადგურების მშენებლობას, რაც მნიშვნელოვან
კაპიტალურ დანახარჯებთანაა დაკავშირებული. გარდა ამისა, დღეს
მრავალ მოქმედ საბადოზე ხდება გაზის მოპოვების თანდათანობით
შემცირება და ახალი საბადოების გახსნა. ეს უკანასკნელნი ხშირად
განლაგებულნი არიან რთულად მისადგომ რეგიონებში და არსებული
მილსადენების სისტემი-საგან დიდი დაშორებით, რაც ზღუდავს
გასაღების მსხვილ ბაზრებზე წვდომას [28], აქედან გამონდინარე
აქტიალური ხდება LNG-ისა და CNG-ის ტექნოლოგიების გამოყენება.
მილსადენის გაზთან შედარებით მათი გამოყე-ნება უზრუნველყოფს
მიწოდების მობილურობას, თუმცა აუცილებელი ხდება გაზის გამცემი და
მიმღები ტერმინალების მშენებლობა.
CNG-საგან განსხვავებით, LNG-ს სახით გაზის ტრანსპორტირება
ფართოდაა გავრცელებული. მისი გამოყენება ევროპაში კიდევ უფრო
გაიზარდა 2019 წლიდან რუსეთ - უკრაინის ომის დაწყების შემდეგ. CNG
ტექნოლოგიებზე დაფუძნებული პროექტები რეალიზაციისათვის
საჭიროე-ბენ ნაკლებ დროს და საკმაოდ ეკონომიურნი არიან მცირე და
საშუალო დისტანციებზე ტრანსპორტირებისათვის. ისინი ძალზე
ეფექტურნი არიან აგრეთვე ნავთობის მოპოვების რეგიონებში, სადაც
იწვება დიდი რაოდენობის თანმდევი ბუნებრივი აირი. გარდა ამისა, CNG-
სათვის არ არის საჭირო გაზის წინასწარი ღრმა გაწმენდა, როგორც ეს
LNG-ს შემთხვევაშია აუცილებელი. მისი გამოყენების დროს მცირდება
დანახარჯების, გაზის გათხევადებაზე, შენახვაზე და რეგაზიფიკაციაზე. არ
მოითხოვს მაღალ-ტექნოლოგიურ დანადგარებსა და ძვირადღირებულ
სანაპირო ნაგებობებს. გაზის ჩატვირთვა შესაძლებელია პირდაპირ
მილსადენთა სისტემიდან ან შელფის ჭაბურღილიდან, განტვირთვა კი
მიშესაძლებელია პირდაპირ მიწისქვეშა გაზსაცავში ან მაგისტრალურ
მილსადენში.
LNG და CNG ტექნოლოგიების შედარების დროს აუცილებელია იმის
გათვალისწინება, რომ LNG-ს სახით გაზის ტრანსპორტირების დროს მისი
მოცულობა დაახლოებით 600-ჯერ მციდება, CNG-ის შემთხვევაში კი
მხოლოდ 200-250-ჯერ. ეს საშუალებას გვაძლევს გადავზიდოთ ბევრად
დიდი მოცულობის გაზი და მივიღოთ მნიშვნელოვანი ეკონომიკური
ეფექტი დიდ დისტანციებზე CNG-სთან შედარებით.
ასევე არსებობს კომპრომისული ვარიანტი[29]: გაზის LNG-სა და CNG-ს
სახით ტრანსპორტირებისათვის შესაძლებელია გამოვიყენოთ
თანამედროვე LNGRV-ის ტიპის ტანკერები და უნავმისადგომო
ტერმინალები. ამ შემთხვე-ვაში LNG გადის რეგაზიფიკაციას და შემდეგ
მიეწოდება მილსადენთა სიტემას, CNG კი მას მიეწოდება წინასწარი
გადამუშავების გარეშე. ამგვარი გადაწყვეტა საშუალებას იძლევა
მოქნილად გამოვიყენოთ ბაზრებზე ფასების ცვლილება და ფორსირება
გავუკეთოთ მიწოდების დივერსიფიკაციას.
ნაშრომში [30] განსაზღვრულია გაზის LNG-სა და CNG-ს სახით საზღვაო
ტრანსპორტირების ეკონომიური ეფექტურობის ზონები გადასაზიდი გაზის
მოცულობებისა და ტრანსპორტირების დისტანციების მიხედვით. ამ
ტექნოლოგიებით გაზის საზღვაო ტრანსპორტირების შეფასების ძირითად
კრიტერიუმად მიღებულია ტრანსპორტირების ტარიფი, რაც ჩვენი აზრით
59
სწორი შეფასების საშუალებას იძლევა. თუმცა, ვარიანტების შეფასებისას
გათვალი-სწინებულია მხოლოდ საექსპლოატაციო დანახარჯები და
უგულვებელ-ყოფილია კაპიტალური დანახარჯები, რაც მეთოდის
ნაკლოვან მხარედ უნდა ჩაითვალოს.
ზემოთმოყვანილი შრომების ანალიზის საფუძველზე შესაძლებელია
გაკეთდეს შემდეგი დასკვნები: საზღვაო მილსადენებით გაზის
ტრანსპორ-ტირება ეკონომიურად მომგებიანია 1800 კმ-მდე
დისტანციებზე, 16 მლნ.ტ.წ-მდე; CNG-ს სახით საზღვაო ტრანსპორტირება
ეკონომიურად მომგებიანია 3-16 მლნ.ტ/წ მოცულობის გაზის
ტრანსპორტირება 1000 – 3000 კმ დისტანცი-ებზე; სხვა შემთხვევებში და
უფრო დიდი დისტანციებზე ტრანსპორტირების შემთხვევაში
უპირატესობა უნდა მიენიჭოს LNG-ს სახით ტრანსპორტირებას.
აღნიშნულ ნაშრომებში არ არის გათვალისწინებული მცირე და
საშუა-ლო ტონაჟიანი LNG-ის მოდულური სისტემის გამოყენების
შესაძლებლობები და მათი გავლენა პროექტების საინვესტიციო
ღირებულებაზე. ასევე არ არის დადგენილი გაზის მიმღებთა
ოპტიმალური რაოდენობა, რაც მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს
წარმოების მდგრადობასა და სტაბილურობაზე. ნაშრომში
გამოკვლეულია რუსეთიდან ევროპაში გაზის ტრანსპორტირების 6
ვარიანტი (Усть-Луга- Грайфсвальд, დისტანცია 1224კმ, მოცულობა 16
მლნ.ტ/წ; Выборг-Грайфсвальд, დისტანცია 1234კმ, მოცულობა 15 მლნ.ტ/წ;
Усть-Луга Синиш, დისტანცია 3 700კმ, მოცულობა 10 მლნ.ტ/წ; Пригородное-
Тобата, დისტანცია 2642კმ, მოცულობა 6 მლნ.ტ/წ; Анапа-Люлебургаз,
დისტანცია 930კმ, მოცუ-ლობა 8 მლნ.ტ/წ; Архипо-Осиповка-Самсун,
დისტანცია 396 კმ, მოცულობა6 მლნ.ტ/წ) ცალ-ცალკე და არ არის
მეთოდოლოგია ერთი პურქტიდან გაზის რამოდენიმე მომხმარებელთან
მიწოდების ეკონომიურობის შესაფასებლად.
განსაკუთრებულად უნდა აღინიშნოს საერთაშორისო საქმიანი კონგ-
რესის ინიციატივით რეალიზებული პროექტის ფარგლებში ჩატარებული
კვლევა[31], სადაც მოცემულია გაზის ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიების შედარებითი ეკონომიკური ანალიზის მეთოდოლოგია.
ის საშუალებას იძლევა ტრანსპორტირების სხვადასხვა ვარიანტის
შედარების დროს გავითვალისწინოთ თითოეული ვარიანტისათვის
საჭირო კაპიტალური და საექსპლოატაციო დანახარჯები.
ტრანსპორტირების ტარიფები განისაზ-ღვრება ამ მაჩვენებლების
საფუძველზე, თუმცა ნაჩვენებია, რომ ტრანსპორ-ტირების ტარიფები
ცალკეული ვარიანტისათვის არ წარმოარდგენენ მუდმივ სიდიდეებს და
დამოკიებულნი არიან პროექტის რეალიზაციის თავისებურ-ებებზე ე.ი.
აუცილებელია პროექტის რეალიზაციის კონკრეტული პირობების
გათვალისწინება. შემოთავაზებულ მეთოდში კაპიტალური და
საექსპლოატაციო დანახარჯები დაყვანილია გაზის ერთეული
მოცულობის (1000 მ3) ერთეულ მანძილზე (100 კმ) ტრანსპორტირებაზე,
რაც საშუალებას იძლევა ობიექტურად შევადაროთ ტარნსპორტირების
ვარიანტები ერთმან-ეთს და შევარჩიოთ მათ შორის საუკეთესო
განსახილველი პირობებისათვის. სხვა მეთოდებისაგან განსხვავებით
ნაშრომში, ვარიანტების შედარების პროცესში გათვალისწინებულია
თითოეული ვარიანტის ეკოლოგიური ასპექტები. ნაშრომში საერთოდ არ
60
არის განხილული მცირე და საშუალოტონაჟიანი LNG-ს ტექნიკური და
ეკონომიკური საკითხები.
ნაშრომში [32] შესწავლილია გაზის LNG-სა და CNG-ის სახით ტრანსპო-
რტირების ეკონომიკური მოდელი კონკრეტული პირობებისათვის,
კერძოდ სახალინის კუნძულისათვის, სადაც გადაზიდვის მანძილისა და
ადგილო-ბრივი რელიეფის გამო მილსადენების მშენებლობა ძალზე
გართულებულია. ნაშრომში ნაჩვენებია, რომ მცირე დისტანციებზე (500კმ),
1-2 მლრდ.მ3/წ მოცულობით გაზის ტრანსპორტირების შემთხვევაში გაზის
CNG-ის სახით ტრანსპორტირება LNG-ზე ეკონომიკურად უფრო
მოგებიანია. ნაშრომში ასევე გამოკვლეულია გაზის ფასების გავლენა
LNG-სა და CNG-ის პროექტების ღირებულებებზე და დადგფენილია
მომგებიანობის წერტილები გაზზე მოცემული მოთხოვნის პირობებში.
ნაშრომში [33] მოცემულია ზღვაზე გაზის LNG-სა და CNG სახით ტრანს-
პორტირების ტექნიკური და ეკონომიკური შედარება. ნაჩვენებია, რომ თუ
გადაზიდვის მანძილები 2500-3000კმ-მდეა აღნიშნული ტრანსპორტირების
მეთოდები შესაძლებელია კონკურენტუნარიანნი აღმოჩნდნენ. უფრო
დიდ მანძილებზე LNG-ს უპირატესობა უდავოა. დასაბუთებულია საშუალო
პროექტებში LNG-ის უპირატესობები 1240 კმ-მდე ზიდვის მანძილებზე, რაც
გამოიხატება ჩატვირთვისა და განტვირთვის ობიექტების მოწყობის
სიმარ-ტივეში, კაპიტალური დანახარჯების სიმცირესა (70%) და გარემოზე
ნაკლებ ზემოქმედებაში. ამავე დროს ნაჩვენებია, რომ პოლიტიკურად
სარისკო რეგიონებში, მისი გამოყენება მნიშვნელოვნად ამცირებს
გეოპოლიტიკურ რისკებს. ნაშრომში ნაჩვენებია დიდ მანძილებზე
ტრანსპორტირების დროს LNG-ის ეკონომიკური უპირატესობები. მათგან
განსაკუთრებულია LNG-ის მასშტაბირების შესაძლებლობები, თუმცა
ეკონომიკური შედარების დროს არ არის გათვალისწინებული
მასშტაბირების შედეგად მიღებული ეკონომიკუ-რი ეფექტი. კვლევები
ჩატარებულია რუსეთის აღმოსავლეთს რეგიონებიდან ხმელთაშუა
ზღვისა და შორეული აღმოსავლეთის (იაპონიაში) რეგიონებში.
ნაშრომში [34] შემუშავებულია გაზის ტრასპორტირების ალგორითმი
აღმოსავლეთ ციმბირიდან.
შრომების დიდი ნაწილი ეძღვნება საზღვაო ტრანსპოპრტირების
თითოეული ტექნოლოგიის შიგნით არსებული ტექნიკურ და ეკონომიკურ
პრობლემებს. ასე მაგალითად, ნაშრომში [35] მოცემულია შეკუმშული
ბუნებრივი აირის გადმოტვირთვის რეჟიმების ოპტიმიზაცია, რომელიც
ტრანსპორტირდება საკონტეინერო გემებით. კვლევის მიზანია მოძრავი
მილსადენის გემის გადმოტვირთვის პარამეტრების გამოთვლა, როგორც
ტვირთის გეგმის ნაწილი.
შემუშავებულია CNG ხომალდის, კონტეინერების სისტემის მილსა-
დენის მიმაგრების ეკონომიური ტექნოლოგიური სქემა და CNG გემზე
სხვადასხვა სქემების დამაგრების პირობებში, გაზის ნაკადის
პარამეტრების გამოსათვლელი მეთოდი.
ნაშრომის მეცნიერული სიახლეა კონტეინერის ბლოკების
ტექნოლოგი-ური დამაგრების დასაბუთება და გადმოტვირთვის
პროცესის ეკონომიკური დასაბუთება 12 საათამდე. შემოთავაზებული
მილსადენის კომუნიკაციის სქემა უზრუნველყოფს გემის ერთგვაროვან
გადმოტვირთვას.
61
ნაშრომში [36] მოცემულია გაზის ჰიდრატებისა და მიწისქვეშა
გაზსაცავის ერთობლივი ფუნქციონირების ეკონომიკური ეფექტურობა.
ნაშრომში - CNG Compressed Natural Gas CNG Marine Transport.
მოცემულია CNG-ის ტრანსპორტირების რეალიზებული პროექტები და
ეკონომიკური შედეგები.[37]
ნაშრომში Compressed Natural Gas (CNG): An Alternative to Liquefied Natural
Gas (LNG)’, SPE Production & Operations - განხილულია CNG -ს
ტრანსპორტირებისა და შენახვის კომერციული ტექნოლოგიები "Coselle"
და "Votrans" და 2500კმ-ზე გაზის ტრანსპორტირების ტარიფები. [38]
ნაშრომში МОРСКОЙ ПЕРЕГРУЗОЧНЫЙ КОМПЛЕКС СЖИЖЕННОГО ПРИРОДНОГО
ГАЗА В КАМЧАТСКОМ КРАЕ [39] - მოცემულია LNG-ის საზღვაო გადასატვირთი
კომლექსის გარემოზე ზეგავლენის ეკონომიკური შეფასება.
არსებული ლიტერატურის ანალიზის საფუძველზე შეიძლება
გავაკეთოთ შემდეგი დასკვნები:
1) ბუნებრივი გაზის საზღვაო ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების
ეკონომიკური შედარების არსებული მეთოდები შემუშავებულია
კონკრეტული რეგიონებისათვის და ითვალისწინებს მათ პოლიტიკურ,
ეკონომიკურ და გეოგრაფიულ თავისებურებებს. შავი ზღვის
რეგიონისათვის ასეთი კვლევები არ ჩატარებულა;
2) ბუნებრივი გაზის შავ ზღვაზე ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების
ეკონომიკური შედარების მეთოდი უნდა დაეფუძნოს ამ მიმართულებით
არსებულ მოწინავე გამოცდილებას. კერძოდ, ეკონომიკური მოდელის
ფორმირების პროცესში აუცილებელია ცალკეული ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიების შეფასების დროს და საექსპლოატაციო დანახარჯებთან
ერთად კაპიტალური დანახარჯების გათვალისწინება;
3) ბუნებრივი გაზის შავ ზღვაზე ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების
ეკონომიკური შედარების მეთოდი უნდა ითვალისწინებდეს არსებულ
საგადასახადო კანონმდებლობას და ტექნოლოგიური პროცესების
თავისებურებებს (მცირე და საშუალოტონაჟიანი LNG-ს მოდულური
მშენებლობისა და ექსპლოატაციის შესაძლებლობები);
4) ევროპის ქვეყნების გაზით მომარაგების საუკეთესო გამოცდილება
გვიჩვენებს მიწიქვეშა გაზსაცავებისა და გაზის მიწოდების
ტექნოლოგიების შერწყმის ეფექტურობას. მიწოდების ტექნოლოგიების
ეკონომიკურ ანგარიში გათვალისწინებული უნდა იქნას ასეთი
ობიექტების მშენებლობასა და ექსპლოატაციაზე გაწეული ხარჯები.
62
არსებული ლიტერატურის ანალიზი გვიჩვენებს, სრულყოფილი
მეთოდოლოგიის შექმნის გზაზე, ჩვენს პირობებში აუცილებელია
მასშტაბირებადი მოდულური წარმოების ეკონომიკური მოდელირება,
რადგან არსებულ მეთოდებში არ ჩანს მცირე და საშუალოტონაჟიანი LNG-
ის ეკონომიკური უპირატესობები, როცა მწარმოებლობის ზრდა მათი
მასშტაბირების საფუძველზე მიიღწევა.
ვთქვათ, ერთი Vმსხ. მწარმოებლობის მქონე მსხვილტონაჟიანი LNG
ქარხნის ნაცვლად გარკვეული რიგითობით ვაშენებთ n რაოდენობის
მცირეტონასჟიანი ქარხანის მოდულებს, თითოეულის მოცულობა
ავღნიშნოთ - Vმოდ., მაშინ მცირეტონაჟიანი ქარხნის მწარმოებლობა-Vმც.
მოდულების ჯამური მწარმოებლობის ტოლი იქნება:
63
ე.ი.:
მაშინ:
10%-იანი მოგების შემთხვევაში (k=0,1) (2.12)-დან მივიღებთ: n=8,3
ეტაპს;
15%-იანი მოგების შემთხვევაში (k=0,15) - n=6 ეტაპს;
20%-იანი მოგების შემთხვევაში (k=0,20) - n=4,8 ეტაპს;
An = n A1 (2.7)
Aრ
n
. ინვ .
= A1(1+k) n-1- n A1 = A1[(1+k) n-1-n]; (2.8)
64
n= log 1 +k Cსრ +1 (2.10)
ან:
ln C სრ
n= +1 (2.11)
ln (1+k )
65
თვე AGRI LNG AGRI
LNG ინვ. რ.ინვ.
A n A n An
1 6 0,2 - 0,325 0 0,325
I - 0,225
2 6 0,2 1,0 0,325 0,065 0,39
3 6 0,2 1,0 0,325 0,143 0,468
II - 0,675
4 6 0,2 1,0 0,325 0,236 0,561
5 6 0,2 1,0 0,325 0,349 0,674
III - 2,500
6 6 0,2 1,0 0,325 0,483 0,808
7 6 0,2 1,0+1,0 0,325 0,645 0,971
IV 8,0 1,350
8 6 0 1,0 - 0,299 0,299
სულ დანახარჯები 2,275 2,225 4,500 4,500
0.832
0.379 0.944
0.065
ინვესტიციები რეინვესტიციები
ნახ. 2.1.
როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, სამაცივრო საცავის ნაცვლად დიდი
მოცულობის მიწისქვეშა გაზსაცავის გამოყენება კიდევ უფრო ამცირებს
(70-80%-ით დანახარჯებს მშენებლობასა და 30%-თ ექსპლოატაციაზე)
[40] და მცირე და საშუალოტონაჟიანი მრავალ მოდულიანი
66
მასშტაბირებადი პროექტი კიდევ უფრო მიმზიდველი ხდება უცხოელი
ინვესტორებისათვის.
საქართველოს მთავრობას აღებული აქვს მიწისქვეშა გაზსაცავის
მშენებ-ლობის ვალდებულება და მის რეალიზაციას სამგორის სამხრეთ
თაღში აპირებს, თუმცა უმჯობესი იქნებოდა ეს ყულევი-საღვამიჩეოს
ზოლის ერთ-ერთ სტრუქტურაში მომხდარიყო, რადგან შავი ზღვის
სანაპიროსთან სიახლოვის გარდა ის დიდი გაფართოებისა და
საერთაშორისო მიზნებისა-თვის გამოყენების შესაძლებლობასაც
მოგვცემდა.
2.5
1.35
0.675
0.225
I წელი II წელი III წელი IV წელი
ინვესტიციები
ნახ. 2,2.
2.225
4.5
2.275
ინვესტიციები რეინვესტიციები
ნახ. 2.3.
68
კვლევის ზონაში განივი სეგმენტის ლითოლოგიური სტრატიგრაფიული
მახასიათებელი;
საძიებო ადგილის ტექტონიკური სტრუქტურა;
ნავთობის ველის ექსპლუატაციის ტექნოლოგიური მახასიათებლები;
ნავთობისა და გაზის დარჩენილი მოცულობები;
არსებული ჭაბურღილების ტექნიკური მდგომარეობა;
სტრუქტურული რუქა რეკომენდებული გაზის შენახვისა და კონტროლის
ჰორიზონტის ზემოთ და ბოლოში;
სტრუქტურის სტრატიგრაფია;
გეოლოგიური პროფილები სტრუქტურების გავრცელების ჯვარედინ
გადაკვეთაზე;
რეზერვუარის ფორიანობა, ნაპრალოვნება, გამტარიანობა და
ჰიდროდინამიკური
მახასიათებლები.
წყალსაცავის ეფექტური სისქის რუკა;
2.3.2. პროექტირება
69
ექსპლოატაციის ვადების შეფასება და რეკომენდაციების შემუშავება მათი
შემდგომი გამოყენების შესახებ; პლასტ-კოლექტორის ჰერმეტულობის
კონტროლი და წყალმომარაგება;
4. UGS-ის ციფრული გეოლოგიური მოდელი გეოლოგიური მოდელის
აღწერა; გეოლოგიურ მოდელში გამოყენებული საწყისი მონაცემები;
გეოლოგიური მოდელის საწყის მონაცემებთან ადაპტაციის შედეგები.
5. ტექნოლოგიური ნაწილი: ფენის მაქსიმალური წნევის დასაბუთება;
ჩაჭირხვნისა და ამოღების დღეღამური ტემპების დასაბუთება; აქტიური და
ბუფერული გაზის მოცულობების დასაბუთება; UGS-ის გავრცელების მაქსი-
მალური კონტურის განსაზღვრა; ციკლური მუშაობის საექსპლოატაციო
პარამეტრების გაანგარიშება; სეზონური ამოღება; საექსპლოატაციო ჭაბურ-
ღილებისა და UGS-ის მწარმოებლობა; საექსპლოატაციო ჭაბურღილების
ხასიათი და რაოდენობა; სამეთვალყურეო, საკონტროლო, გეოფიზიკური და
საჭირხნი ჭაბურღილების რაოდენობა და განლაგების სქემა; საკმპრესორო
სადგურის შეჩევა; ჭაბურღილების კონსტრუქცია. მიწისზედა და მიწისქვეშა
მოწყობილობები.
6. ეკონომიკური ნაწილი: კაპიტალური დანახარჯების შეფასება;
ეკონომიკური ეფექტურობის შეფასება; ეკონომიკური რისკების შეფასება.
7. წიაღის დაცვის ღონიძიებები.
8. გარემოს დაცვა.
გეოლოგიურ-საძიებო სამუშაოებზე საჭირო დანახარჯები მოცემულია
ცხრილ. 2.2.-ში.
ცხრილი 2.2.
70
ეკონომკური შეფასება. მათი
მოცულობების შეფასება. UGS-ის
პროექტირებისატვის პარამეტრების
შერჩევა
შენობა-
ნაგებობებისა- ორტესებრი ძელები, არმატურა,
11.520.00
თვის ბეტონის ფილები, ხიმინჯები, კიბის
0
ძიორითადი უჯრედები.
კკონსტრუქციები
მოსაპირკეტებელ აგური, ბლოკი, ბეტონი, ცემენტი, შუშა
სამშენებლო 5.335.000
ი მასალები და სხვა
2 მასალების 11.608.000
საკომუნიკაციო საკანალიზაციო და წყალმომარაგების
შეძენა
სისტემების მილები, კავშირგაბმულობისა და 3.876.000
მასალები კომუნიკაციის სისტემები.
სატუმბე
UGS-ის
აგრეგატებისათვის,კომპრესორებისათვი
მოწყობილობათა 1.245.000
ს, შლეიფის მილსადენებისათვის,
ნაგებობები
საექსპლოატაციო ჭაბურღილებისათვის
გაზის ფენში ჩასაწნეხად და წინასწარ 17.345.00
კომპრესორები
შესაკუმშად 0
გაზის პლასტში ჩასატუმბად 11.726.00
ტუმბოები
წინასწარი კუმშვის გარეშე. 0
ჩამკეტი და UGS-ის მილსადენების,
UGS-ის გამშვები ჭაბურღილებისა და შლეიფებისათვის.
8.465.000
მოწყობილო სარქველები და გაზის გაჟონვის თავიდან 300.657.6
3 ბა სხვა ასაცილებლად. 00
საექსპლოატაციო UGS-ში გაზის ჩატუმბვისა და 252.181.20
ჭაბურღილები ამოღებისათვის. 0
საკონტპოლო UGS - ში გაზის წნევის, მოცულობის 23.450.00
ჭაბურღილები და შემადგენლობის მონიტორინგის 0
მრიცხველები და UGS-ის ყველა დანადგარის 19.128.50
სენსორები მონიტორინგი 0
UGS-ის
აღებულია
მოწყობილო
მოწყობილობის -- 11.699.87 11.699.87
4 ბების
ღირებულების 0 0
შემოტანა და
6%.
მონტაჟი
დადგენილება
მშენებლობის -- 700.000
შესახებ
დოკუმენტაც უბნის
5 იის გამოკვლევის -- 400.000 1.700.000
გაფორმება აქტი
ობიექტის
მშენებლობის -- 600.000
პასპორტი
6 ხელფასი 10 ბრიგადა 10 ბრიგადა х 15 კაცი = 150კაცი. 18.144.000
ბრიგადაში 20 150კაცი х 3.000 დოლ./კაცი = 450.000 16.200.00
კაცი აშშ.$/კაცი. 0
საშუალო 450.000 აშს.დოლ./კაცი х 36 თვე =
ხელფასი 3.000 16.2000.000 აშშ.$./წელი
აშშ.დოლ./კაცი
მშენებლობის
71
დრო - 3 წელი (36
თვე)
დამატებითი
ძირითადი ხელფასის 12% 1.944.000
ხელფასი
ხელფ.+დამ.
7 დაზღვევა
ხელფ.-ის 30%
-- 5.443.200 5.443.200
1კ ვტსთ-ის
ღირებულება -3,9 მშენებლობის დროს გაზის ამოღება არ
აშშ.დოლ. ხდება. მიმდინარეობს მხოლოდ
საკომპრესორო ჩაჭირხვნა.
დანადგარების T=25% წლის. ე.ი. T=92 დღეს ანუ 2 208
დანახარჯები რაოდენობა - 5ც საათს.
8 ელ.ენერგიაზ სიმძლავრე 2,5 W=5х 2=10მვტ.=10.000კვტ. 86.112.000 86.112.000
ე მვტ მაშინ:
ციკლი -1 წელი
მუშაობის დრო:
ჩატვირთვ 10.000კვტ х 3,9 დოლ. х 2 208 სთ =
ციკლის 25% = 86 112 000 აშშ.დოლ.
ამოღება - 25%
ჯამური დანახარჯები UGS-ის მშენებლობაზე 437.273.920
72
ნახ. 2.4. მიწისქვეშა გაზსაცავების მშენებლობაზე გაწეული დანახარჯების
სტრუქტურა სხვადასხვა ქვეყანაში
ცხრილი 2.3.
73
სტრატეგიული დანიშნულების გაზსაცავის ძირითადი ფუნქციებია:
გაზის მარაგების შენახვა ანომალურად ცივი ზამთრებისათვის;
მარაგების შექმნა გაზის ექსპორტის დარღვევის რეგულირებისათვის;
მარაგების შექმნა გაზის მოპოვებისა და ტრანსპორტირების პროცესში
შექმნილი ფორს-მაჟორული სიტუაციებისათვის;
მარაგების შექმნა გაზზე სეზონური მოთხოვნის ცვლილებების
კომპენსირებისათვის.
ევროპული მომსახურების სტანდარტები. განვიხილოთ ევროპის UGS-
ების სატარიფო პოლიტიკა. ყველა ტარიფები განისაზღვრება საბაზო
ერთეულის (units) საფუძველზე, რომელიც წარმოადგენს გაზის
მოცულობისა და ჩატუმბვის და/ან ამოღების კომბინაციას. შეკვეთის მიცემა
შეიძლება ერთ-ერთი მდგენელის-მოცულობის ან სიჩქარის მიხედვით.
შეკვეთილი მდგენელის სიდიდის მიხედვით დგინდება ბაზური
ერთეულების რაოდენობა, რომლის მიხედვითაც იანგარიშება სხვა
მდგენელებიც და ყოველთვიური გადასახადიც. UGS-ების მოსახურების
ევროპული სტანდარტები იყოფა პაკეტურ და არაპაკეტურ
მომსახურეობებად. ცხრილ 2.4-ში მოცემულია მათი ძირითადი
მახასიათებლები.
უკრაინის „Укртрансгаз“-ის გაზსაცავებში 2019 წლის 01 აგვისტოდან,
ევროპელი მომხმარებლისათვის "таможенный склад" რეჟიმში, 1000მ3.
გაზზე მოქმედებს შემდეგი ტარიფები: ჩატუმბვაზე - 4,392 აშშ. დოლ,
ამოღებაზე კი 4,584 აშშ. დოლ. [41].
ცხრილი 2.4.
74
შეიძლება ჩაითვირტოს და ამოღებულ - მინიმალური რაოდენობა - 10 MBт სთ/სთ ან მისი ჯერადი.
იქნას კლიენტისათვის. გაზის მოცულობა:
მინიმალური ვადა - 1წელია, ჩატუმბვისა - მინიმალური ვადა - 1 დღე-ღამე;
და ამოღების სპეციალურად - მინიმალური რაოდენობა - 10 MBт სთ/სთ ან ინკრემენტები.
განსაზღვრულ პერიოდებში.
ჩატუმბვისა და ამოღების ფიქსირებული სიჩქარეები:
-კლასიკური მოქნილი:
- მინიმალური ვადა - 1 დღე-ღამე;
8,96 MBт სთ/სთ - ჩატუმბვის სიჩქარით,
- მინიმალური რაოდენობა - 10 MBт სთ/სთ ან მისი ჯერადი;
11,20 MBт სთ/სთ - ამოღების სიჩქარით,
- ჩატუმბვისა და ამოღების სპეციალურად განსაზღვრულ დროს.
22,40 ГВт სტ/სთ - მოცულობაა, რომელიც
შეიძლება ჩაითვირტოს და ამოღებულ ჩატუმბვისა და ამოღების სიჩქარეების მოქნილი პირობები:
იქნას კლიენტისათვის. - მინიმალური ვადა - 1 დღე-ღამე;
მინიმალური ვადა - 1 წელია. ჩატუმბვა და - მინიმალური რაოდენობა - 10 MBт სთ/სთ ან მისი ჯერადი;
ამოღება შესაძლებელია ნებისმიერ დროს. - ჩატუმბვა და ამოღება ნებისმიერ დროს.
75
74,9 მლრდ.მ3 გაზი, რაც 8,8 მლრდ.მ3-ით მეტი იყო წინა წელთან
შედარებით. ამან გამოიწვია შიგა მოპოვების შემცირება (-9,9 მლრდ.მ 3, ანუ -
3,7%) და იმპორტის გაზრდა (+14 მლრდ.მ3, ანუ +4,5%) შემცირებული
სეზონური ფასების პირობებში. ამავე წლის ნოემბერ-დეკემბერში, თბილი
ამინდების ფონზე მიწისქვეშა გაზსაცავებიდან საჭირო გახდა მხოლოდ 18,4
მლრდ.მ3 გაზის ამოღება (8,2 მლრდ.მ3-ით ნაკლები წინა წელთან
შედარებით), რამაც გამოიწვია იმპორტირებულ რუსულ გაზზე მოთხოვნის
შემცირება ზამთრის (პიკური ფასების) პერიოდში.
ცხრილი 2.5
76
ხარჯები აქტიური გაზის
მოცულობაზე
№ მაჩვენებელი ერთეული სულ
3,5 მლრდ.მ3 5,0 მლრდ.მ3
1. გაზის ჩატუმბვა მლრდ.მ3 3.5 5,0
3
2. გაზის ამოღება მლრდ.მ 3,5 5,0
შემოსავალი
3. მლნ.აშშ.დოლ. 11,85 5,55 6,30
შენახვიდან
4. მიმდინარე ხარჯები: ----- 10,31 4,89 5,42
5. - ჩატუმბვაზე ----- 4,36 2,05 2,31
6. - ამოღებაზე ----- 5,24 2,52 2,72
7. - სხვა დანახარჯები ----- 0,26 0,11 0,15
8. - გადასახადები ----- 0,45 0,21 0,24
9. - მოგება ----- 1,54 0,66 0,88
10. - მოგების გადასახადი მლნ.დოლ 0,271 0,116 0,155
11. - სუფთა მოგება მლნ.დოლ 1,269 0,544 0,725
ჩატუმბვის ტარიფი აშშ.დოლ./1000
12. 0,86 1,02
(1000 კუბ.მ/თვეეში) კუბ.მ
ამოღების ტარიფი აშშ.დოლ./1000
13. 1,00 1,14
(1000 კუბ.მ/თვეში) კუბ.მ
აშშ.დოლ./1000
14. სულ 1,86 2,26
კუბ.მ
77
დადგენილი და გათვალისწინებულია სამიზნე პორტებამდე საზღვაო
მანძილები. შერჩეულია გადზიდვის ტექნოლოგიები.
ტრანსპორტირების ტექნოლოგიები შედარებისათვის ყველა
მოცულო-ბითი მაჩვენებელი დაყვანილია გაზის ექვივალენტურ
მოცულობაზე (კუბ.მ). კრიტერიუმად, ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების
ეკონომიკური ეფექტუ-რობის შედარების დროს, მათი ფორმების
ცვლილების შესაძლებლობების გათვალისწინებით, როგორც წესი
გამოიყენება დისკონტირებული დანახარჯების მინიმუმი.
გაზის ტრანსპორტირების განსახილველი ვარიანტების შედარებისა-
თვის აუცილებელია თითოეულისათვის დამახასიათებელი კაპიტალური
და საექსპლოატაციო დანახარჯების გათვალისწინება. თუმცა ზოგადად
ტრანსპორტირების ტარიფი თითოეული ვარიანტისათვის არ არის
მუდმივი სიდიდე და დამოკიდებულია ტრანსპორტირების პროექტის
რეალიზაციის პირობებზე. ტრანსპორტირების ღირებულების ძირითადი
პარამეტრებს განეკუთვნებიან ტვირთბრუნვა (გადაზიდვის მოცულობა ) და
მანძილი. აღნიშნული პარამეტრების სხვადასხვა მნიშვნელობის დროს
ტრანსპორტი-რების მეთოდები შეიძლება აღმოჩნდნენ ეფექტურნი
დაბალი ტარიფის გამო. შესაძლებელია, რომ ერთ-ერთი
ტრანსპორტირების მეთოდის ტარიფი განსახილველი ტვირთბრუნვისა
და მანძილების მთელი განსახილველი დიაპაზონისათვის აღმოჩნდეს
ყველაზე დაბალი. ან გარკვეულ პირობებში შესაძლებელია მხდეს
ლიდერის ცვლილება და ეკონომიურად უფრო ეფექტური აღმოჩნდეს
ტრანსპორტირების სხვა მეთოდი. სწორედ ამ საკითხების გარკვევას
ემსახურება ჩვენს მიერ ჩატარებული კვლევები.
ტრანსპორტირების ტექნოლოგიის შეფასების ძირითადი
კრიტერიუმია - ტრანსპორტირების ტარიფი (ევრო/ათასი.კუბ.მ
თითოეული მეთოდით 100 კმ-ზე ტრანსპორტირებისას).
დამხმარე კრიტერიუმია - ხვედრითი კაპიტელური დანახარჯები
(ევრო/ათასი.კუბ.მ თითოეული მეთოდით 100 კმ-ზე ტრანსპორტირებისას).
სატრანსპორტო ტარიფის გაანგარიშების კრიტერიუმია -
შემოსავლიანობის შიგა ნორმა (IRR). კომერციული ეფექტიანობა - ტოლია
12%-ის, ხოლო დისკონტირების განაკვეთი - 10%-ს.
გაზის ტრანსპორტირების თითოეული ვარიანტი განხილულია,
როგორც დამოუკიდებელი საინვესტიციო პროექტი. ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიების შედარებისათვის ჩატარდა შემდეგი კვლევები:
ანგარიშისათვის საჭირო საწყისი მონაცამების დამუშავება;
ტრანსპორტირების თითოეული ვარიანტისათვის საჭირო ფინანსური
ნაკადების ანალიზი;
ტარიფების გაანგარიშება ტრანსპორტირების სხვადასხვა მანძილისა
და მოცულობისათვის;
ეკონომიური ეფექტიანობის ზონების დადგენა გაზის
ტრანსპორტირების თითოეული ტექნოლოგიისათვის ყულევის
პორტიდან გაზის ტრანსპორტირების შემთხვევაში;
გაზის ტრანსპორტირების ეკონომიურად ეფექტური ტექნოლოგიური
ბლოკის პარამეტრების დადგენა (საჭირო საზღვაო ფლოტის
შემადგენ-ლობა, მცურავი საშუალებების მოცულობები და
78
რაოდენობა, პილოტ-პროექტის შემადგენლობა და მისი
მასშტაბირების გეგმა დროსა და სივრ-ცეში, კაპიტალური და
საექსპლოატაციო დანახარჯების მოდელირება).
კაპიტალური და საექსპლოატაციო დანახარჯების შეფასება მოხდა
პროექტ-ანალოგების მონაცემების საფუძველზე. გაანგარიშებებში გათვა -
ლისწინებულია ტრანსპორტირების განსახილველი ვარიანტებისათვის
დამახასიათებელი განსაკუთრებული საგადასახადო რეჟიმი, კერძოდ ,
თხევადი გაზის საექსპორტო გადასახადი 0%-ის ტოლია. ყველა
განსახილველი ვარიანტისათვის საერთო მახასიათებლები შემდეგია:
მოგების გადასახადი-20%; საანგარიშო პერიოდი -25 წელი;
დისკონტიტების განაკვეთი -10%; ამორტიზაციის სახე-წრფივი, 25 წელი.
ინვესტიციების პერიოდი-4 წელი, ხოლო ინვესტიციების გრაფიკი წლების
მიხედვით: 5%, 15%, 50% და 30% შესაბამისად. თითოეული წლის ფულადი
ნაკადები მოიცავენ შემოსავლებსა და გასავლებს თითოეული
ვარიანტისათვის.
დისკონტირების მეთოდით ფულადი ნაკადების ანალიზი
საშუალებას გვაძლევს მივიღოთ ეკონომიკური ეფექტურობის შემდეგი
მახასიათებლები: სუფთა დისკონტირებული შემოსავალი (NPV);
შემოსავლიანობის შიგა ნორმა (IRR) და ინვესტიციების შემოსავლიანობის
ინდექსი (LPI).
სუფთა დისკონტირების ინდექსი გამოთვლილია ფორმულით:
T
NPV =∑ α t F t ,
t =0
სადაც:
F t- ფულადი ნაკადია t წელს; α t -დისკონტირების კოეფიციენტია t წელს და
გამოითვლება ფორმულით:
1
∝t = t
(1+ E)
79
NPV
T
DPI= +1,
∑ ∝t I t
t =1
80
სამიზნე ქვეყნებად შეიძება მიჩნეული იქნან შავი ზღვის, მდ. დუნაისა და
დარდანელისა და სუეცის არხების გავლით ცენტრალური ევროპის
ქვეყნები. ამ უკანასკნელში დღეს დიდი მოთხოვნაა გათხევადებულ გაზზე.
საწყის ეტაპზე ამ ქვეყნებში ეგეოსის, ხმელთაშუა და ადრიატიკის
ზღვების გავლით გაზის მიწოდებისა და გასაღების რისკების შემცირების
თვალსაზრისით (შავ ზღვასა და მდ. დუნაიზე LNG-ის ბაზარები
ფორმირების სტადიაშია) საუკეთესო სტრატეგია იქნება მცირე და
საშუალოტონაჟიანი LNG-ის წარმოების შექმნა და მისი შემდგომი
მასშტაბირება რაც, როგორ ზემოთ ავღნიშნეთ ხშირად გამოიყენება
თანამედროვე პრაქტიკაში. ასეთი ქარხნებიდან LNG-ის ტრანსპორტირება
შესაძლებელი იქნება მცირე და საშუალოტონაჟიანი ტანკერებითა და
კრიოგენული ტანკ-კონტეინერებით, რომლებიც დააკმაყოფილებენ
თურქეთის სრუტეებში გავლის უსაფრთხო-ების მოთხოვნებს.
პროექტში თურქული ტერმინალის „Marmara Ereglis”-ის
(განლაგებულია მარმარილოს ზღვის ჩრდილოეთში, სტამბოლიდან 120 კმ-
ში) ჩართვა გაამარტივებს აღნიშნული საკითხის დადებითად გადაწყვეტას.
საქმე იმაშია, რომ 2007 წელს ტერმინალზე შეიქმნა მცირეტონჟანი LNG-ის
სიმძლავრეები. აქ ფუნქციონირებს 20-50 კუბ.მ/სთ-ში სიმძლავრის ექვსი
პლატფორმა გაზის სატვირთოებში გადასატვირთად (150 სატვირთო
დღეღამეში). თურქეთის სრუტეების გავლის შემდეგ, შესაძლებელი იქნება
LNG მივაწოდოთ ქ.ალექსა-ნდროპოლისიდან 10 კმ-ით განლაგებულ
საბერძნეთისა და ბულგარეთის ერთობლივ საკუთრებაში მყოფ მიმღებ
ტერმინალს „Alexandroupolis LNG“ (FSRU) და კუნძულ კრკ-ზე განლაგებულ
ხორვატიის მიმღებ ტერმინალებსაც.
საქართველოდან ტრანსპორტირებული LNG-ის შავ ზღვაზე მიმღები
სამიზნე პორტებია: კონსტანცა (რუმინეთი), რენი (უკრაინა) და ვარნა
(ბულგარეთი); მდ. დუნაიზე შავი ზღვის სანაპიროდან რეინ-მეინ-დუნაის
დამაკავშირებელ არხამდე განლაგებული პორტები ისეთ მსხვილ
ქალაქებში, როგორებიცაა: ვენა (ავსტრია), ბუდაპეშტი (უნგრეთი),
ბრატისლავა (სლოვაკეთი), ბელგრადი (სერბეთი), გალაცი (რუმინეთი),
ბრიზლა (რუმინეთი), ლინცი (ავსტრია), რუსე (ბულგარეთი), რეგენბურგი
(გერმანია), იზმაილი (უკრაინა), პასსაუ (გერმანია), ვიდინი (ბულგარეთი)
და ვუკოვარი (ხორვატია); ეგეოსის ზღაში განლაგებული პორტი
ალექსანდრეპოლისი; ადრიატიკის ზღვაში, კუნძულ კრკ-ზე (ხორვატია)
განლაგებული LNG-ის მიმღები ტერმინალი. საზღვაო მანძილები პორტ
ყულევიდან აღნიშნულ სამიზნეებამდე მოცემულია ცხრილ 3.1-ში.
ამ მონაცემების მიხედვით გაზის ტრანსპორტირების მანძილი
იცვლება 1000-დან 4000 კმ-მდე. ამ მანძილებზე გაზის ტრანსპორტირების
სხვადასხვა საშუალებას თავისი უპირატესობები და უარყოფითი მხარეები
გააჩნიათ.
ცხრილი 3.1.
81
საზღვაო
№ მარშრუტი მიმღები
მანძილი, კმ
ყულევი - კონსტანცა
1. 1 079 ტერმ.-ის მშენებლობა დაგეგმილია 2022-2026 წწ.
(რუმინეთი)
2. ყულევი - რენი (უკრაინა) 1 137 ტერმ.-ის მშენებლობა დაგეგმილია 2022-2026 წწ.
რუსეს მოქმედი LNG ტერმინალი (ბულგარეთი).
ყულევი -
3. 3 997 ბრატისლავა, კონსტანცა, გალაცი, კომაროვო
რეინ-მეინ-დუნაის არხი
(ტერმ.-ების მშენებლობა დაგეგმილია 2021-2026 წწ.)
ყულევი-
მოქმედი ტერმინალი:
4. ალექსანდროპოლისი 1 355
Alexandroupolis LNG
(საბერძნეთი)
5. ყულევი - კრკ (ხორვატია) 3 092 მოქმედი ტერმინალი: LNG Croatia
ყულევი - MarmaraEreglis
6. 1 215 მოქმედი ტერმინალი: Marmara Ereglis
(თურქეთი)
82
ალო ტონაჟიანისათვის, ხოლო 3,0-15,8) მლნ.ტ/წ - მსხვილ
ტონაჟიანისათვის.
ცხრილი 3.2.
ცხრილი 3.3.
83
საშუალო და
მცირე
მსხვილი
1 მილჩამწყობი გემები + - - -
მაგისტრალური + - - -
2
მილსადენები
3 მილსადენები - + + +
4 საკომპრესორო სადგური - - - +
დამტვირთავი - + + +
5
ტერმინალი
6 მიმღები ტერმინალი + + +
7 LNG ქარხანა - + + -
8 საზღვაო პორტი - + - +
9 LNG გემები - - + +
LNG ტანკ-ცისტერნები,
კონტეინერები- - + - -
10
ცისტერნები,
ავტოცისტერნები
11 CNG გემები - - - +
ცხრილი 3.4.
1 1 079 + + + + + + +
2 2 000 + + + + + + +
3 3 092 + + + + + + +
4 3 997 + + + + + + +
84
მწარმოებლობა,
მლრდ.კუბ.მ/წ 0,721 1,460 4,365 7,260 10,868 14,462 22,890
სრული 0,720 1,440 4,310 7,180 10,780 14,370 22,750
სასაქონლო
მილსადენის
საჭიროებისათვის, 0,01 0,020 0,055 0,080 0,088 0,092 0,135
მლრდ.კუბ.მ/წ
წრფივი ნაწილი
მუშა წნევა,მპა 26 24,0 22,0 20,0 17,0 16,0 15,0
მილების დიამეტრი, 12,0 14,0 22,0 28,0 35,0 40,0 48,0
დიუმი
მილის კედლის სისქე,მმ 16,0 18,0 17,0 19,0 20,0 22,0 24,0
ბეტონის სისქე,მმ 50 50 50 50 50 50 50
სანაპიროს საკომპრესორო სადგური
საკომპრესორო 1 1 1
1 1 1
სადგურების რაოდენობა
აგრეგატების რაოდენობა
1+1 2+2 4+2 6+2 4+2 4+2 6+2
(მუშა+რეზერვი),ცალი
საკომპრესორო სადგურის 12,5 25,2 60 80 96 96 128
სრული დადგმილი
სიმძლავრე, მვტ
აგ-6,3 12,5 25,2 - - - - -
აგ-10 - - 60 80 - - -
აგ16 - - - - 96 96 128
ცხრილი 3.6.
85
მწარმოებლობა, მლრდ.მ3/წ
სრული 0,732 1,481 4,421 7,342 10,957 14,557 23,040
სასაქონლო 0,720 1,440 4,310 7,180 10,780 14,370 22,750
გაზი მილსადენის
0,120 0,041 0,111 0,162 0,177 0,187 0,274
საჭიროებისათვის, მლრდ.მ3/წ
წრფივი ნაწილი
მუშა წნევა,მპა 26 24,0 22,0 20,0 17,0 16,0 15,0
მილების დიამეტრი, 12,0 14,0 22,0 28,0 35,0 40,0 48,0
დიუმი
მილის კედლის სისქე,მმ 16,0 18,0 17,0 19,0 20,0 22,0 24,0
ბეტონის სისქე,მმ 50 50 50 50 50 50 50
სანაპიროს საკომპრესორო სადგური
საკომპრესორო სადგურების
1 1 1 1 1
რაოდენობა
აგრეგატების რაოდენობა
(მუშა+რეზერვი),ცალი 1+1 2+2 4+2 6+2 4+2 4+2 6+2
86
წნევისა, 8 კმ-იანი საზღვაოუბნისა და 5 კმ-იანი სახმელეთო უბნის
პირობებში.
ცხრილი 3.8.
87
სტენდერების სამართავი ერთი ელექტრონული ბლოკისაგან.
სტენდერების დიამეტრი უნდა უზრუნველყოფდეს LNG-ის გაზმზიდზე
ჩატვირტვისათვის საჭირო ხარჯს და დამოკიდებულია გაზმზიდის
ტვირთტევადობაზე, მისი ბორტის სიმაღლეზე, ნავმისადგომის სიმაღლეზე
და ზღვის მდგომარეობაზე. ამ მახასიათებლების გაანგარიშება ხდება
მწარმოებლის მიერ საწყისი მონაცემების შესწავლის საფუძველზე.
სტენდერის დიამეტრი და ზომები განისაზღვრება გადმოსატვირთი
LNG-ის მოცულობის მიხედვით, რომელიც თავის მხრივ დამოკიდებულია
გაზმზიდი გემის ტევადობაზე.
ნავმისადგომების საჭირო რაოდენობა განისაზღვრება შემდეგნაირად:
მცირეტონაჟიანი წარმოებისათვის საკმარისია 1 ნავმისადგომი;
საშუალოტონაჟიანისათვის- 1 ან 2 ნავმისადგომი;
მსხვილტონაჟიანისათვის- 2 ნავმისადგომი.
ანგარიშისათვის გამოყენებული იყო გაზმზიდი გემები და მცურავი
საშუალებები ტვირთტევადობით: 19100, 31000, 65000, 149700 და 170000 მ3.
LNG-ის გაზმზიდების საჭირო რაოდენობა - N გამოითვლება
ფორმულით:
Qქ
N= , (3.1)
qVწ
365
Vწ = Vგაზმზიდი T , (3.2)
რეისი
L L
Tრეისი=Tდატ.+Tგასვ.1+ +Tშემ.1+Tგანტ.+Tგასვ.2+ +Tშემ.2, (3.3)
v v
88
Tგანტ. - გაზმზიდის განტვირთვის დროა;
Tგასვ.2 - განტვირთვის შემდეგ ნავმისადგომიდან გაზმზიდის გასვილსა და
მასთან დაკავშირებული ოპერაციებისათვის საჭირო დროა;
Tშემ.2 - მიმღებ პუნქტში გაზმზიდის შესვლისა და მასთან დაკავშირებული
ოპერაციების ხანგრძლივობა, სთ
გაზმზიდის დატვირთვა (განტვირთვის) დრო იანგარიშება ფორმულით:
V გაზმზიდი
Tდატ.= , (3.4)
Q ტუმბ.
ცხრილი 3.9
89
ცხრილი 3.10
ცხრილი 3.11
90
Qქ
N= +1, (3.5)
Vწ
ცხრილი 3.12
ცხრილი 3.13
91
აგ-10 - 30 30 40 - - -
აგ-16 - - - - 64 64 -
აგ-25 - - - - - - 100
V გაზმზიდი
Tდატ.= . (3.6)
Qქ .
92
ფარგლებში გაზის ტრანსპორტირების ასეთი დისტანციები არა გვაქვს
(იხ.ცხრ.3.16).
კაპიტალურ დანახარჯებში არ არის შესული ტრანსპორტირების
ხარჯები. ეს უკანასკნელი გათვალისწინებულია გადაზიდვის ტარიფის
გაანგარიშების პროცესში.ჩვენთვის საინტერესო დისტანციებზე (1079კმ და
2000კმ) „საზღვაო მილსადენებით“ ტრანსპორტირების შემთხვევაში
მანძილისა და გამტარუნარიანობის ზრდასთან ერთად მნიშვნელოვნად
იზრდება კაპიტალური დანახარჯები (ნახ.3.1 და 3.2) და რაც მთავარია
იზრდება შუალედურ საკომპრესორო სადგურების მოწობაზე გაწეული
კაპიტალური დაბანდებების წილი (ნახ.3.3)
ცხრილი 3.15
ცხრილი 3.16
93
კაპიტალური დანახარჯები საზღვაო მილსადენზე (1079კმ )
6,000
5,000
მლნ.ევრო
4,000
3,000
2,000
1,000
0
0 ,72 1,44 4,32 7,18 10,78 14,37 22,75
მლრდ.კუბ.მ.
ნახ. 3.1
კაპიტალური დანახარჯები საზღვაო მილსადენზე (2 000კმ )
8,000
7,000
6,000
მლნ.ევრო
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
0 ,72 1,44 4,32 7,18 10,78 14,37 22,75
მლრდ.კუბ.მ.
ნახ. 3.2
4%
14%
86%
96%
94
სიგრძე: 2000 კმ ; სიგრძე: 2000 კმ;
გამტარობა: 0,72 მლრდ.მ3/წ გამტარობა: 22,75 მლრდ .მ 3/წ
5%
19%
81%
95%
ცხრილი 3.18
95
CNG-ს გემები
ტრასის სიგრძრე - 1079კმ 290 586 1 758 2 051 2637 2930 4103
ტრასის სიგრძრე - 2000კმ 440 879 2 051 2 637 3516 4396 6154
ტრასის სიგრძრე - 3092კმ 445 879 2 344 3 223 4396 5568 8307
ტრასის სიგრძრე - 3997კმ 615 1 172 2 930 4 103 5568 7033 10461
მიმღები ტერმინალი 30 59 176 294 441 882 1322
გამომავალი მილსადენი 60 116 116 152 154 157 188
წრფივი ნაწილი 6 8 8 9 11 13 16
საკომპრესორო სადგური 80 108 108 144 144 144 172
ა).
ტრასის სიგრძე : 1079 კმ, მწარმოებლობა : 1 მლნ.ტ/წ
1%
მილსადენები;
17%
LNG გემები;
72%
რეგაზიფიკაციის ტერმინალი;
ბ).
ტრასის სიგრძე : 3997 კმ, მწარმოებლობა : 1 მლნ.ტ/წ
9% 1%
მილსადენები;
17%
LNG- ს წარმოების,შენახვისა და გადატვირთვის
კომპლექსი
LNG გემები;
73%
რეგაზიფიკაციის ტერმინალი;
გ).
96
ტრასის სიგრძე :1 079კმ, მწარმოებლობა : 10 მლნ.ტ/წ
0%
მილსადენები;
30%
LNG- ს წარმოების,შენახვისა და გადატვირთვის
კომპლექსი
რეგაზიფიკაციის ტერმინალი;
დ).
ტრასის სიგრძე: 3 997კმ, მწარმოებლობა : 10 მლნ.ტ/წ
0%
მილსადენები;
28%
რეგაზიფიკაციის ტერმინალი;
ცხრილი 3.20
ხვედრითი კაპიტალური დანახარჯები LNG-ს ტექნოლოგიაზე
97
ტრანსპორტირებული გაზის მოცულობა, მლნ.ტ/წ
დისტანცია, 0.5 1,0 3,0 5,0 7,5 10 15,8
№ კმ ტრანსპორტირებული გაზის მოცულობა, მლრდ.კუბ.მ/წ
0,72 1,44 4,32 7,18 10,78 14,37 22,75
1 1 079 0.923 0.845 0.710 0.579 0.519 0.477 0.442
2 2 000 0.521 0.483 0.38 0.324 0.292 0.261 0.248
3 3 092 0.339 0.310 0.264 0.213 0.189 0.177 0.164
4 3 997 0.271 0.244 0.203 0.171 0.152 0.141 0.137
ცხრილი 3.21
98
ნახ. 3.5-დან ჩანს, რომ შავი ზღვის ფარგლებში 13 მლრდ.მ3/წ გაზის
მისაწოდებლად ყველაზე ეფექტური ვარიანტია მისი LNG-სახით მიწოდება
სამაცივრო საცავის გამოყენების გარეშე. 13 - 22,75 მლრდ.მ3/წ დიაპაზონში
საზღვაო მილსადენების უპირატესობა უმნიშვნელოა. 0,72-4,0 მლრდ.მ3/წ
დიაპაზონში საზღვაო მილსადენით ტრანსპორტირება ყველაზე ცუდი
ვარიანტია. 0,72-8,0 მლრდ.მ3/წ დიაპაზონში LNG*-სა და CNG-ს ტარიფები
დაახლოებით თანაბარია და საზღვაო მილსადენების ტარიფებზე დაბალია.
99
ნახ. 3.7. ტარიფები 3092კმ-იანი დისტანციისათვის.
100
მცირე და საშუალოტონაჟიან LNG-ის უნდა მივანიჭოთ. მისი უპირატესობა
დასტურდება, როგორც ტექნიკური და ეკონომიკური, ასევე პოლიტიკური
(იხსნება თურქეთის სრუტეების გავლის პრობლემა) არგუმენტებით.
101
4. კვლევის შედეგების პრაქტიკული მნიშვნელობა
102
კი ჯამურად 40 მლრდ. მ3/წ აჭარბებს), რომლის გადაზიდვაც ვერ
მოხერხდება TANAP-ის არსებული მაგისტრალური მილსადენით და
რომლის აკუმულირ-ებაც ზაფხულის პერიოდში შესაძლებელია
საქართველოს მგს-ში, შემდეგ კი მინიმალური კაპიტალური და
საექსპლოატაციო დანახარჯებით, უმოკლეს დროში, შავი ზღვის გავლით
ევროპაში ტრანსპორტირება მცირე და საშუალო ტონაჟიანი LNG-ს
მოდულური მასშტაბირების მეთოდის გამოყენებით.
მიღებული შედეგების საფუძველზე ჩვენს მიერ შემუშავებულია
პროექტი „Black sea LNG”, რომლიც საუკეთესო პირობებს შექმნის ახალი
ინიციატივის რეალიზაციისათვის - საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროზე
გაზის რეგიონალური ჰაბის ფორმირებისათვის
103
ჩატარებული კვლევები საშუალებას მოგვცემს შევარჩიოთ
საქართველ-ოს შავი ზღვის პორტებიდან LNG-ს გადასატვირთად
გამოსადეგი საუკეთესო ვარიანტი და ქარხნის განლაგების ადგილი. ამის
შემდეგ მოხდება ტერიტო-რიის დაგეგმარება და ქარხნის
იფრასტრუქტურის ცალკეული ელემენტების განთავსებისათვის
ოპტიმალური უბნების გამოყოფა. ბოლოს შესაძლებელი გახდება LNG-ს
ქარხნის მშენებლობის კალენდარული გეგმის შედგენა და
ექსპლოატაციის სტადიების დაგეგმარება.
აღნიშნული გამოკვლევები დაგვეხმარება ინვესტიციების მოძიებასა
და პროექტის რეალიზაციის სწორი გეგმის შემუშავებაში.
104
- საბოლოო მოწყობილობებისათვის
მომხმარებელთან - შეზღუდვა
ახლოს განლაგება, მეტეოროლოგიური
შესაბამისი საპორტო პირობებით;
ინფრასტრუქტურის -ეკიპაჟის მართვა;
გადაწყვეტა
შემთხვევაში; -მაღალი საექსპლო- მაღალი გარემოს
სანაპიროზე
-დაბალი კაპიტალური ატაციო დანახარჯები; დაცვითი
ტერმინალის
დანახარჯები მცირე -პერიოდული შე- მოთხოვნებით.
მშენებლობამდე.
და საშუალოვადიანი მოწმებები(4 წელი);
პროექტებისათის; -იზოლაციის
- საწვწვის სწრაფი ეფექტურობა (0,15%);
შეცვლის -წარმოების დაბალი
შესაძლებლობა. სიმძლავრეები;
105
ნახ. 4.2. LNG-ის დანახარჯების სტრუქტურა.
106
სტანცია 1079 კმ)
107
ცხრილი 4.4. ეკონომიკური ეფექტიანობის მაჩვენებლები (დისტანცია 2000 კმ)
108
ცხრილი 4.5. ეკონომიკური ეფექტიანობის მაჩვენებლები (დისტანცია 3092 კმ)
109
ცრილი 4.6. ეკონომიკური ეფექტიანობის მაჩვენებლები (დისტანცია 3997 კმ)
110
ნახ. 4.3, 4.4, 4.5 და 4.6-ზე ნაჩვენებია კაპიტალური დანახარჯები,
სუფთა მოგება, ტრანსპორტირების ტარიფები და საექსპლოატაციო
დანახარჯები შესაბამისი დისტანციებისათვის.
კაპიტალური დანახარჯები
15000
13000
მლნ.ევრო
11000
9000
7000
5000
3000
1000
-1000 0 ,72 1,44 4,32 7,18 10,78 14,37 22,75
მლრდ .კუბ .მ .
ნახ.4.3
სუფთა მოგება
35,000
მლნ.ევრო
30,000
25,000
20,000
15,000
10,000
5,000
0
0 ,72 1,44 4,32 7,18 10,78 14,37 22,75
ნახ. 4.4.
ევრო/1 00 კუბ.მ.x100კმ
ტრანსპორტირების ტარიფი
30
25
20
15
10
0
0 ,72 1,44 4,32 7,18 10,78 14,37 22,75
მლრდ .კუბ.მ.
დისტანცია 3 997კმ.
111
ს აექს პლ ო ატ აციო დ ან ახ არჯები
22,794
20,878
19,575
15,438
მლნ.ევრო
14,465
13,492
17,960
12,244
11,286
10,969
12,520
8,840
8,077
7,866
10,102
6,032
6,014
5,204
7,105
2,507
2,363
2,357
5,156
1,305
1,303
1,274 2,102
1,050
მლრდ .კუბ.მ.
13%
35%
52%
1%
37%
62%
112
ნახ. 4,7. დანახარჯების სტრუქტურა გაზის 1079 კმ ტრანსპორტირების
შემთხვევაში.
ტრასის სიგრძე: 3997 კმ , მწარმოებლობა : 1 მლნ .ტ /წ
3%
37%
60%
0,5%
35%
64%
113
ტვირთებისა, ნავსადგური ემსახურება სომხეთის, აზერბაიჯანის და
ცენტრა-ლური აზიის ქვეყნების ტვირთებს.
114
ფოთის ნავსადგურის გაფართოების საკითხი განიხილებოდა რამდენიმე
ათეული წლის განმავლობაში და ამასთან დაკავშირებით ჩატარებული
იყო შესაბამისი კვლევები. 2011 წელს შემუშავდა ფოთის ახალი
ნავსადგურის კონცეპტუალური გეგმის განახლება-ოპტიმიზაციის
კვლევები. აღნიშნული კვლევები APM Terminals Poti-ის დაკვეთით, ჩაატარა
კომპანია „Royal Haskoning DHV“-მა. ამ უკანასკნელის მიერ მომზადებული
კონცეპტუალური გეგმის მიხედვით, ახალი ნავსადგურის მშენებლობის
და ექსპლუატაციის პროექტი უნდა განხორციელებულიყო ორ ფაზად,
კერძოდ: პირველ ფაზაში უნდა მოწყობილიყო წელიწადში 1.0 მილიონი
ოცი-ფუტის ექვივალენტი ერთეულის (TEU)1 /კონტეინერების
ოპერირებისათვის საჭირო საპორტო ინფრასტრუქტურა, ხოლო მეორე
ფაზაში უნდა მოწყობილიყო წელიწადში 2.0 მილიონი ოციფუტის
ექვივალენტი ერთეულის (TEU)/კონტეინერების ოპერირებისათვის
საჭირო საპორტო ინფრასტრუქტურა. 2015 წელს შემუშავებული პროექტის
შესაბამისად მომზადდა გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიში.
2016-2019 წლებში ჩატარებული კვლევების შემდგომმა ანალიზმა აჩვენა,
რომ 2015 წელს შემუშავებულ ანგარიშში გაუცილებელია რიგი
ცვლილებების განხორციელება. ცვლილებების განხორციელება
აუცილებელი გახდა შემდგომი ფაქტებიდან გამომდინარე: 1.
დღეისათვის ღრმაწყლოვანი ნავსადგურის და შესაბამისი
ინფრასტრუქტურის არ არსებობის გამო საქართველოს არც ერთ პორტს
არ გააჩნია პანამაქსის და პოსტპანამაქსის ტიპის გემების მიღების
შესაძლებლობა. 2. როგორც 2013 – 2018 წლების ანალიზმა აჩვენა,
უკანასკნელ 5 წელიწადში კონტეინერების რაოდენობა წელიწადში
60,000-მდე გაიზარდა, რაც წლიურ 15-20%-იან ზრდას გულისხმობს.
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, პორტის მფლობელმა მიიღო
გადაწყვეტილება, შეემუშავებინათ ახალი გეგმა, რომელიც უფრო
რეალურად უპასუხებდა ფოთის პორტის წინაშე დამდგარ გამოწვევებს.
შედეგად, 2016-2019 წლებში დეტალური პროექტის შემუშავების და ბაზრის
შემდგომი კვლევის შედეგად გარკვეული ცვლილებები შევიდა
დაგეგმილ საქმიანობაში, მათ შორის ტვირთების გაზრდაზე აღნიშნული
მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად, „კორპორაცია ფოთის საზღვაო
ნავსადგური“ (PSPC)-მ შეიმუშავა ფოთის პორტის გაფართოების
ორეტაპიანი პროექტი, რომელიც უზრუნველყოფს ტვირთების საჭირო
გამტარუნარიანობას, რომელიც საჭირო იქნება ქვეყნისთვის 2021
წლიდან.
ფოთის ახალ პორტში მოსალოდნელია გემების ორი სხვადასხვა
კატეგორიის ნავმისადგომის მოწყობა: ბალკერებისთვის (ნაყარი
ტვირთის სატრანსპორტო გემები) და საკონტეინერო გემებისთვის.
ბალკერები განხილული იქნება ცალკე ნაყარი ტვირთების
ტერმინალისთვის მომზადებულ სკოპინგის და გზშ ანგარიშებში, თუმცა
კუმულაციური ზემოქმედება განხილულია წინამდებარე სკოპინგის
ანგარიშში და შემდგომში განხილული იქნება შესაბამის გზშ ანგარიშში.
ამ მიზნით საჭიროა ახალი მოლოს (ტალღათსაჭრელი ქვის ზღუდე
ნავსადგურის დასაცავად ტალღებისაგან) სამშენებლო სამუშაოების
ჩატარება, სადაც მოეწყობა ახალი ნავმისადგომები და ასევე,
დაღრმავების სამუშაოები ნავიგაციის გასაადვილებლად. საჭიროა არხის
115
დარღმავება, რათა გემებმა შეძლონ პორტში შესვლა. მოცემული არხი
დაიყოფა სხვადასხვა სიღრმის ორ ნაწილად: გარე და შიდა არხებად.
პორტში შესვლის შემდეგ გემს სჭირდება ადგილი მანევრირებისთვის, ანუ
მოსაბრუნებელი აუზი, რომელიც უნდა დაღრმავდეს გარკვეულ სიღრმე-
სიგანემდე. დაღრმავებული უბნების განმეორებით მდინარის ნატანით
შევსების თავიდან ასაცილებლად, აუცილებელი იქნება მოლოს და
სილის დამჭერი მოწყობილობის დამონტაჟება. სატვირთო ოპერაციებზე
პროგნოზირებული მოთხოვნის დაკმაყოფილების მიზნით, პროექტის 1-
ლი ფაზა, რომელიც შედგება 4 ეტაპისაგან, ითვალისწინებს შემდეგს:
116
მოსაბრუნებელი აუზი (-16,00 მ ფოთის პორტის ნულიდან (PPZ)). და
ბოლოს, გარე არხის სიგანეა 210,00 მეტრი და სიგრძე 1.231,30 მ,
დაღრმავდება -17,00 მ სიღრმემდე ფოთის პორტის ნულიდან.
LNG-ს ყველა სახის (მცირე, საშუალო და მსხვილტონაჟიანი) ტანკერების
მისაღებად პორტში წყლის სიღრმე 12 მ-ს უნდა აღმატებოდეს.
118
შესასვლელი არხის სიგრძე შეადგენს 2,4 მილს, საპროექტო სიგანე – 210
მეტრს, საპროექტო სიღრმე – 18 მეტრს, ღერძის მიმართულება – 119,9 – 299,9
გრადუსს, შემობრუნებადი აუზის დიამეტრი – 500 მეტრს.
ფაქტობრივ სიღრმეს აწესებს ყულევის ნავსადგურის სახელმწიფო
კონტროლისა და ზედამხედველობის სამსახური, ყულევის ნავსადგურის
წერილობითი განაცხადისა და შესაბამისი აზომვითი სამუშაოების
ჩატარების დამადასტურებელი საბუთების საფუძველზე.
მარცხენა სანაპიროზე მდინარე ხობის შესართავთან განლაგებულია
სანავმისადგომო ნაგებობები (სანავმისადგომო ზოლი) 610 მ სიგრძის,
რომელიც გათვალისწინებულია ნავთობის ტანკერებში ჩასასხმელად და
საოპერაციო ზონა მისაბმელი ოპერაციების შესასრულებლად, რომლის
სიგანე 210 მეტრია. მისაბმელი ბოჯგი განლაგებულია ყოველ 31 მეტრში.
ნავმისადგომების მახასიათებლები მოცემულია ცხრილ 4.6-ში.
ცხრილი 4.6
119
ნახ.4.11. ყულევის პორტში LNG-ს ტერმინალის გეგმა.
120
ნახ. 4.12. მცირეტონაჟიანი LNG-ს ქარხნის მოდულების სქემა.
121
რუმინეთთან, უკრაინასთან და მოლდოვეთთან მოლაპარაკებების საგანი
ამავე დროე იქნება ამ ქვეყნებში მიმღები ტერმინალების მშენებლობის
ვადები და მათი მასშტაბირების გრაფიკები.
ცხრილი 4.7
მშენებლობის
ნებართვების აღება ნებართვა
საკონტრაქტო კონტრაქტების
პერიოდი გაფორმება
გაზმზიდების გაზმზიდების
მოწოდება მოწოდება
ნავმისადგომებისა
და მილსადენის კომპლექტაცია მშენებლობა მშენებლობა
მშენებლობა
პროექტის გრანტები ,
დაფინასება ინვესტიციები
122
და დაიწყებს ამ მოცულობის გაზის მიღებას. ქარხნების შემდგომი
მასშტაბირება მოხდება აღნიშნულ ქვეყნებსა და მდ.დუნაის აუზის
ქვეყნებში გაზზე მოთხოვნის ზრდის კვალდაკვალ.
აღნიშნული ქვეყნების ერთობლივი ძალისხმევით შესაძლებელი
იქნება საკითხის ეფექტურად გადაწყვეტა და ევროპაში გაზის ახალი,
დივერსიფიცირებული, მარშრუტით მიწოდება მინიმალური
კაპიტალური დანახარჯებით უმოკლეს დროში.
123
უკრაინა და რუმინეთი კი, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან შავი
ზღვის სანაპიროზე LNG-ის ტერმინალების მშენებლობით (შესაბამისად,
ოდესის მახლობლად პორტ „იუჟნი“-ში და ქ.კონსტანცაში) არ არიან
დაინტერესებულნი რუსული გაზის მიღებით. პირიქით, მათი სტრატეგია
ითვალისწინებს რუსულ გაზზე დამოკიდებულების შემცირებას.
ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე ხელშეკრულების მხარეები
ელოდებიან IMO-ში მიმდინარე განხილვების შედეგებს ზღვაოსნობაში
გამოყენებული საწვავში გოგირდის შემცველობის 0,1%-მდე შეზღუდვის
შესახებ. ასეთი გადაწყვეტილება ძლიერ სტიმულს მისცემდა რუსეთს LNG-
ს ტერმინალის მშენებლობისათვის, რადგან მკვეთრად გაიზრდებოდა
მოთხოვნა LNG-ზე, როგორც შეუცვლელ და უკონკურენტო საწვავზე შავ
ზღვაზე ნაოსნობისათვის.
პროექტის რეალიზაციაში შესაძლებელია გადამწყვეტი როლი
ითამაშოს იმ გარემოებამ, რომ უკრაინისა და რუმინეთის მსგავსად
სამიზნე რეგიონის ყველა ქვეყანის ენერგეტიკული უსაფრთხოების
პოლიტიკა მოითხოვს გაზის მიღების ახალი, დივერსიფიცირებული
წყაროების მოძიებას.
აშშ. ამერიკის შეერთებული შტატები, ევროპაში რუსულ გაზზე
დამოკიდებულების შემცირების მიზნით, ყოველწლიურად ზრდის
ამერიკული თხევადი გაზის ექსპორტს. ანალოგიური მიდგომა აქვს მას
შავი ზღვის რეგიონთან მიმართებაშიც. მათი მიზანია დაიყოლიონ ანკარა
ხელშეკრულებაზე, რომელიც ითვალისწინებს ბოსფორზე ტანკერების
მიმოსვლას. ამ შემთხვევაში ამერიკა შეძლებს კარდინალურად შცვალოს
სიტუაცია შავ ზღვაზე. ის ააშენებს LNG-ის ტერმინალებს უკრაინაში,
ბულგარეთში, რუმინეთში და მოლდოვეთში რათა შემოიტანოს თავისი
თხევადი გაზი (ლუიზიანადან) [26]. აღსანიშნავია, რომ ამერიკული
თხევადი გაზის დიდი ნაწილი (40%) ევროპაში შემოდის ზამთრის
პერიოდში, როცა მოთხოვნა გაზზე იზრდება და ფასებიც მაღლა იწევს.
აშშ-დან LNG-ის ევროპაში მიწოდების დროს მნიშვნელოვნად იზრდება
LNG-ის ღირებულება (ცხრილი. 4.8.). [27]
ცხრილი 4.8
9
აშშ -დან ევროპაში გაზის ექსპორტის ღირებულების სტრუქტურა .
0
ევროპა ( გრძელვადიანი ზღვრული ევროპა კაპ. დანახარჯ. გარეშე.
ღირებულება) ( მოკლევადიანი ზღვრული ღირებულება)
124
ფაქტიურად ორმაგდება. LNG-ის ევროპაში მიწოდების შემთხვევაში
საზღვაო მანძილი შავ ზღვამდე 12 000 კმ-ს აღემატება, მაშინ, როცა
მანძილი ყულევიდან კასპიის რეგიონამდე დაახლოებით 900 კმ-ია.
წინასწარი ეკონომიკური გათვლები გვიჩვენებენ, რომ ყოველივე ზემოთ
თქმულიდან გამომდინარე, ყულევის LNG-ის ტერმინალს, აშშ-დან
ტრანსპორტირებული თხევადი გაზი, რეგიონში კონკურენციას ვერ
გაუწევს. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ ზამთრის პერიოდში რეგიონში
გაზის დეფიციტის წარმოშობის შემთხვევაში, ყულევიდან შესაძლებელი
იქნება გაზის ოპერატიულად, უმოკლეს დროში მიწოდება, რაც აშშ-ის
LNG-ით ვერ მოხერხდება.
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ UGS-ისა და LNG-ს შემოთავაზებული
პროექტების გაერთიანება ერთ პროექტში პირობითი დასახელებით „Black
sea LNG” კიდევ უფრო გაზრდის თითოეული მათგანის ეფექტურობას,
რადგან მოხდება საექსპლოატაციო დანახარჯების მნიშვნელოვნად
შემცირება და ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოების ორი ძირითადი
მოთხოვნის ერთდროულად დაკმაყოფილება: ბუნებრივი გაზის მიღების
წყაროების დივერსიფიკაცია და მიწისქვეშა გაზსაცავებში საჭირო
რაოდენობის მარაგების შექმნა.
აღნიშნულ რეგიონში ძალზე რთული მდგომარეობაა გარემოზე
ზემოქმედების თვალსაზრისითაც. საერთაშორისო საზღვაო ორგანიზაციის
გამკაცრებული მოთხოვნების შესაბამისად ზღვებზე აკრძალულია ისეთი
საწვავის გამოყენება რომელშიც გოგირდის შემცველობა 0.1%-ს აჭარბებს.
გამონაკლისი შავი ზღვაა, სადაც დღემდე გოგირდის შემცვველობის 0,5%-
იანი შეზღუდვა მოქმედებს. მომავალი წლიდან გემთმფლობელები
იძულებულნი გახდებიან უარი თქვან მაზუტის გამოყენებაზე, ეკოლოგი-
ურად უფრო სუფთა საწვავის LNG-ს სასარგებლოდ (გოგირდის
შემცველობა- 0%), რაც კიდევ უფრო გაზრდის რეგიონში მოთხოვნას LNG-
ზე.
არსებული პროგნოზებით, რეგიონში გაზზე მოთხოვნა 2030
წლისათვის 300 მლნ.ტ/წ-ით გაიზრდება, შავ ზღვასა და მდ. დუნაიზე
გემების (ბუნკერი-რებისათვის) LNG საწვავზე მოთხოვნა კი 100-150
მლნ.ტ/წ-ში იქნება.
ზემოთთქმულიდან გამომდინარე, დღეს ევროპისათვის, როგორც
ენერგეტიკული უსაფრთხოების ამაღლების, ასევე გარემოზე ზემოქმედების
შემცირების თვალსაზრისით, ძალზე მნიშვნელოვანი იქნება შავ ზღვაზე
LNG-ს მიწოდების ალტერნატიული წყაროს გამოჩენა.
125
(აღარ იქნება საჭირო დარდანელისა და ბოსფორის სრუტეების გავლა). ეს
ქვეყნები მრავალი წელია ცდილობენ მიიღონ LNG რუსეთისაგან
დამოუკიდებელი წყაროებიდან, მაგრამ მხოლოდ თურქეთმა და
ბულგარეთმა მიაღწის გარკვეულ შედეგს.
პროექტი ითვალისწინებს დასავლეთ საქართველოში, შავი ზღვის
სანაპიროზე, პორტ ყულევთან, ევროპაში LNG-ის ექსპორტისათვის საჭირო
კომპლექსური ინფრასტრუქტურის შექმნას (იხ.ნახაზი). კომპლექსი შედგება
LNG ტერმინალისაგან და მიწისქვეშა გაზსაცავისაგან (UGS). ამ
უკანასკნელის მოსაწყობად იქვე, საღვამიჩაო-ყულევის ზოლის
ზედაცარცულ-დანიურ ნალექებში გვაქვს ოთხი გეოლოგიური სტრუქტურა
15-დან 20 მლრდ.მ3 გაზის ჯამური აქტიური მოცულობით. ეს საშუალებას
მისცემს რეგიონის ქვეყნებს შეიქმნან საჭირო მოცულობის გაზის მარაგები.
პროექტის მიხედვით კასპიის რეგიონიდან გაზის მიღება მოხდება
გაზსაცავში, ხოლო მისი გათხევადება კი მოხდება უშუალოდ გემში
ჩატვირთვის წინ. ამრიგად, საჭირო აღარ იქნება ძვირადღირებული LNG-ის
სამაცივრო საცავის მშენებლობა, რომელიც ტერმინალის მთლიანი
ღირებულების 70-80%-ს შეადგენს. მნიშვნელოვნად მცირდება
სექსპლოატაციო დანახარჯებიც. ასეთი მიდგომა საშუალებას მოგვცემს
შევიძინოთ გაზი ხელსაყრელ ფასებში ზაფხულში და შევინახოთ ის
მიწისქვეშა გაზსაცავში, რეალიზაცია კი მოვახდინოთ ზამთარში მაღალი
მოთხოვნისა და ფასების პირობებში. გაზსაცავი შესაძლებელია
გამოყენებული იქნას აგრეთვე ავარიების შემთხვევაში TANAP-ის
გაზსადენის დაზღვევისათვის (დღეს ის არსად მთელ სიგრძეზე არსად არ
არის უზრუნველყოფილი UGS -ით).
საქართველოს აქვს ინფრასტრუქტურული კავშირი კასპიის გაზით
მდიდარი რეგიონის თითქმის ყველა ქვეყანასთან: აზერბაიჯანთან,
თურქმენეთთან (არსებული, ირანზე გამავალი გაზსადენები და მშენებარე
„ტრანსკასპიური“ მილსადენი), ირანთან (არსებული გაზსადენი,
რომლითაც 1980 წლამდე ხდებოდა გაზის მოწოდება ამიერკავკასიაში),
რუსეთთან (გაზსადენი „ჩრდილოეთი-სამხრეთი“, რომელიც დღეს
პრაქტიკულად უმოქმედოა) და ყაზახეთთან (რომელიც „ტრანსკასპიური“
მილსადენის მშენებლობის შემდეგ, ან რუსეთის ტერიტორიაზე არსებული
გაზსადენების გამოყენებით შეძლებს საჭირო მოცულობის გაზის
მოწოდებას). გარდა ამისა, საერთაშორისო დანიშნულების მაგისტრალური
„სამხრეთ-კავკასიური“ მილსადენი (SCP) 70 კმ-ითაა დაშორებული
„აღმოსავლეთ-დასავლეთის“ გაზსადენისაგან (საჭიროების შემთხვევაში
მათ დასაკავშირებლად შეიძლება აშენდეს ვალე-ზესტაფონის 70კმ-იანი
გაზსადენი). საქართველოს ტერიტორიაზე არსებული მაგისტრალური
გაზსადენი „აღმოსავლეთი-დასავლეთი“ შესაძლებელია გამოყენებული
იქნას კასპიის რეგიონიდან მიღებული გაზის შავი ზღვის პორტ ყულევამდე
ტრანსპორტირებისათვის (მილსადენი აგებულია სწორედ ანალოგიური
მიზნებისათვის). აღნიშნულ გაზსადენებზე საჭირო იქნება გარკვეული
მოცულობის სარეაბილიტაციო და სამშენებლო სამუშაოების ჩატარება.
126
თხევადი გაზის წარმოების თანამედროვე ტენდენციების კვალდაკვალ,
პროექტით გათვალისწინებულია მცირე და საშუალოტონაჟიანი LNG-ს
უპირატესობების მაქსიმალურად გამოყენება, რაც სხვა ეფექტებთან ერთად
მოგვცემს შესაძლებლობას 50%-ით შევამციროთ პროექტის საინვესტიციო
ღირებულება. ყულევის ტერმინალის საწყისი პილოტ-პროექტის
სიმძლავრე სავარაუდოდ 0,5-1,5 მლნ.ტ/წ. ღირებულება 0,2 - 0,4 მლრდ.აშშ
დოლარია. საჭირო UGS-ის აქტიური მოცულობა პილოტ-პროგრამისათვის
0,2 - 0,6 მლრდ.მ3-ია. მისი მშენებლობის ღირებულება 0,15-0,45
მლრდ.დოლარია. მცირეტონაჟიანი LNG-ს მშენებლობის მოდულური
პრინციპის გამოყენება 6-8 თვემდე შეამცირებს მისი ექსპლოატაციაში
შესავლის ვადას (მაშინ, როცა 5-6 წელია საჭირო მსხვილტონაჟიანისათვის)
და რეგიონში LNG-ზე მოთხოვნის ზრდასთან ერთად მოხდება
სიმძლავრეების შესაბამისი მასშტაბირება. გარდა ამისა, მცირე და
საშუალოტონაჟიანი LNG საშუალებას მოგვცემს გაზი მივაწოდოთ არა
მარტო შავი ზღვისა და მდ.დუნაის აუზისა ქვეყნებს, არამედ ცენტრალური
ევროპის სხვა ქვეყნებსაც.
პროექტ „Black sea LNG”-ის უპირატესობები. მრავალი წელია
განიხილება კასპიის რეგიონიდან შავი ზღვის გავლით ევროპაში გაზის
ტრანსპორტირების პროექტები: "White stream“-ი და „AGRI“, მაგრამ მათი
რეალიზაცია დღემდე ვერ ხერხდება. მთავარი შემაფერხებელი მიზეზებია
ამ პროექტებისათვის საჭირო გაზის დიდი (8–32 მლრდ.კუბ.მ/წ)
მოცულობები (აზერბაიჯანის „შახდენიზი-2“ საბადოზე არ აღმოჩნდა
საჭირო რაოდენობის გაზი) და მათი დიდი საინვესტიციო ღირებულება.
გარდა ამისა, პროექტის მთავარ მონაწილეს ევროპიდან, რუმინეთს,
საკუთარი გაზის საბადოს აღმო-ჩენისთანავე პროექტების მიმართ
ინტერესი გაუნელდა და თავი აარიდა მათი რეალიზაციისათვის საჭირო
დიდ ხარჯებს. დღეს გადაწყვეტილია „ტრანსკასპიური“ გაზსადენის
მშენებლობა და გაზის მოწოდებაში თურქმენ-ეთის ჩართვა. პროექტ „Black
sea LNG”-ის რეალიზაციის შემთხვევაში, აღნიშნულ პროექტებთან
შედარებით საინვესტიციო ღირებულება ორჯერ შემცირდება; პროექტი
ითვალისწინებს გაზის ტრანსპორტირებას შავი ზღვის ყველა ქვეყანაში, რაც
საშუალებას მოგვცემს რამოდენიმე ქვეყანაზე გადავანაწილოთ მისი
რეალიზაციისათვის საჭირო ხარჯები; პროექტი მოქნილია, LNG-ის
წარმოება იწყება სწრაფად (პილოტ-პროექტის რეალიზაციისათვის
საკმარისია 6 - 8 თვე) და მოთხოვნის ზრდის კვალდაკვალ შესაძლებელია
წარმოების მასშტაბირება; პილოტ-პროექტის რეალიზაციისათვის საჭირო
გაზის მოცულობა მცირეა (0,7-1,5 მლრდ.მ 3) და მისი მიღება შესაძლებელია
მოკლე დროში, არსებული გაზსადენების რეაბილიტაციის გზით; პილოტ-
პროექტის ამოქმედებისათვის საკმარისი იქნება საექსპორტო ტერმინალის
მშენებლობა საქართველოს შავი ზღვის პორტში. მდ. დუნაისა და
შავიზღვისპირა ქვეყნებში მიმღები ტერმინალების მშენებლობამდე
შესაძლებელი იქნება მცირე და საშუალოტონაჟიანი გაზმზიდებით LNG -ის
ტრანსპორტირება თურქეთის MarmaraEreglis და საბერძნეთის
Alexandroupolis LNG მოქმედ ტერმინალებში, რადგან ასეთი
127
გაზმზიდებისათვის თურქეთის სრუტეების გავლის პრობლემა აღარ
იარსებებს; პროექტი ითვალისწინებს საქრთველოს შავი ზღვის სანაპიროს-
თან, LNG ქარხნის უშუალო სიახლოვეს, მიწისქვეშა გაზსაცავების
მშენებლობას, რაც საშუალებას მოგვცემს გაზი შევიძინოთ ზაფხულში
დაბალი ფასებისა და მოთხოვნის პირობებში; დიდი მოცულობისა და
ამოღების კოეფიციენტის მქონე მგს-თა სისტემა საშუალებას მისცემს
ევროპის დაინტერესებულ ქვეყნებს შეიქმნან აქ საჭირო მოცულობის გაზის
მარაგები; ამავე დროს მგს საშუალებას მოგვცემს დავაზღვიოთ TANAP-ის
გაზსადენი შესაძლო ავარიებისა და სხვა შემაფერხებელი გარემოებების
დადგომის შემთხვევაში (დღეს მაგისტრალური გასადენი TANAP-ი არსად
მთელ სიგრძეზე არ არის დაზღვეული მგს-ით);
კონკურენტები. შავ ზღვაზე LNG-ით ვაჭრობაში საქართველოს
კონკურენტი, რეალურად შესაძლებელია იყოს მხოლოდ რუსეთი, რადგან
თურქების სრუტეების გავლის გარეშე მხოლოდ მას შეუძლია შავი ზღვისა
და მდ.დუნაის აუზის ქვეყნებს მიაწოდოს თხევადი გაზი. მას ამისათვის
გააჩნია ყველა პირობა (აქვს გაზის საკმაო რესურსები, ტექნიკური და
ფინანსური შესაძლებლობები), მაგრამ ევროპისათვის ეს არ იქნება გაზის
მოწოდების დივერსიფიკაცია. აღნიშნულის გამო წარმოდგენილი პროექტი
დღეს უალტერნატივოა.
პერსპექტივები. პროექტის დროულად რეალიზაციისა და სათანადოდ
განვითარების შემთხვევაში ჩვენი პროგნოზით, შესაძლებელი იქნება
მწარმოებლობის 15,8 მლნ.ტ/წ-მდე გაზრდა. ამ შემთხვევაში, საქართველოს
შავი ზღვის სანაპიროზე შესაძლებელი იქნება გაზის რეგიონალური ჰაბის
ჩამოყალიბება, რადან გარკვეული პერიოდის შემდეგ აქ თავს მოიყრიან
გაზის გაყიდვის მსურველები კასპიის რეგიონის ხუთი ქვეყნიდან და მისი
შეძენის მსურველები შავი ზღვისა და მდ.დუნაის აუზის, როგორც მინიმუმი
- 12 ქვეყნიდან.
128
საქართველოსთან შედარებით აშკარად წამგებიანია. აშშ-ს კონკურენცია
შეუძლებელი იქნება ქართული პროექტის ძლიერი ეკონომიკური
უპირატესობის გამო. რუსეთის ვარიანტი კი პარტნიორებისათვის
პოლიტიკურად მიუღებელია.
4) ყაზახეთისათვის საინტერესო იქნება ყულევის LNG-ის ტერმინალის
მშენებლობაში მონაწილეობის მიღება. ასეთი გადაწყვეტილებით
ყაზახეთი ჩაერთვება კასპიის რეგიონის გაზის ევროპაში მიწოდების
პროექტში და ამავე დროს მას საშუალება ექნება რეალიზაცია გაუკეთოს
საკუთარ გაზსაც ახალი მარშრუტებით.
5) ყულევის LNG-ის ტერმინალისათვის სამიზნე გასაღების ბაზრებია:
შავი ზღვის ქვეყნები: თურქეთი, ბულგარეთი, რუმინეთი და უკრაინა;
მდ.დუნაის აუზის ქვეყნები; ცენტრალური ევროპის ქვეყნები; შავ ზღვაზე
ბუნკერირება; მდ.დუნაიზე ბუნკერირება;
6) გასაღების რისკის ნიველირების მიზნით, საუკეთესო გადაწყვეტაა
ყულევში მცირეტონაჟიანი LNG ქარხნის მშენებლობა და მოთხოვნის
ზრდის კვალდაკვალ მისი შემდგომი მასშტაბირება. ასეთი მიდგომა
დააჩქარებს პროექტის რეალიზაციის ვადებს, 50%-ით შეამცირებს საწყისი
ინვესტიციების მოცულობას და უფრო ეფექტურს გახდის ტერმინალის
მუშაობას.
7) UGS-ისა და LNG-ს პროექტების გაერთიანება ერთ პროექტში
პირობითი დასახელებით „Black sea LRG” მნიშვნელოვნად გაზრდის
თითოეული მათგანის ეფექტურობას და ევროპის ენერგეტიკულ
უსაფრთხოებას;
8) პროექტ „Black sea LNG”-ის რეალიზაციის შემთხვევაში, არსებულ
("White stream“-ი და „AGRI“) პროექტებთან შედარებით საინვესტიციო
ღირებულება ორჯერ შემცირდება. პროექტი ითვალისწინებს გაზის
ტრანსპორტირებას შავი ზღვის ყველა ქვეყანაში, რაც საშუალებას
მოგვცემს რამოდენიმე ქვეყანაზე გადავანაწილოთ მისი
რეალიზაციისათვის საჭირო ხარჯები (("White stream“-ი და „AGRI“ -ის
მთავარ მონაწილეს ევროპიდან, რუმინეთს, საკუთარი გაზის საბადოს
აღმოჩენისთანავე პროექტების მიმართ ინტერესი გაუნელდა და თაავი
აარიდა მათი რეალიზაციისათვის საჭირო დიდ ხარჯებს, რამაც
პროექტები გაურკვეველი ვადით შეაჩერა). პროექტი მოქნილია, LNG-ის
წარმოება იწყება სწრაფად (პილოტ-პროექტის რეალიზაციისათვის
საკმარისია 6-8 თვე). პილოტ-პროექტის რეალიზაციისათვის საჭირო
გაზის მოცულობა მცირეა (0,5-2,0 მლრდ.კუბ.მ) და მისი მიღება
შესაძლებელია მოკლე დროში, არსებული გაზსადენების რეაბილიტაციის
გზით. პილოტ-პროექტის ამოქმედებისათვის საკმარისი იქნება
საექსპორტო ტერმინალის მშენებლობა საქართველოს შავი ზღვის
პორტში. მდ.დუნაისა და შავიზღვისპირა ქვეყნებში მიმღები
ტერმინალების მშენებლობამდე შესაძლებელი იქნება მცირე და
საშუალოტონაჟიანი გაზმზიდებით LNG -ის ტრანსპორტირება თურქეთის
MarmaraEreglis და საბერძნეთის Alexandroupolis LNG მოქმედ
129
ტერმინალებში, რადგან ასეთი გაზმზიდებისათვის თურქეთის
სრუტეების გავლის პრობლემა აღარ იარსებებს;
9) შავი ზღვის სანაპიროსთან, LNG ქარხნის უშუალო სიახლოვეს,
მიწისქვეშა გაზსაცავები (UGS) საშუალებას მოგვცემენ გაზი შევიძინოთ
ზაფხულში დაბალი ფასებისა და მოთხოვნის პირობებში. დიდი
მოცულობისა და ამოღების კოეფიციენტის მქონე UGS -თა სისტემა
საშუალებას მისცემს ევროპის დაინტერესებულ ქვეყნებს შეიქმნან აქ
საჭირო მოცულობის გაზის მარაგები. ამავე დროს UGS საშუალებას
მოგვცემს დავაზღვიოთ TANAP-ის გაზსადენი შესაძლო ავარიებისა და
სხვა შემაფერხებელი გარემოებების დადგომის შემთხვევაში (დღეს
მაგისტრალური გასადენი TANAP-ი არსად მთელ სიგრძეზე არ არის
დაზღვეული UGS -ით).
130
განიხილავს. ბლოკში შემავალი ქვეყნები ენერგიის ფასების
ზრდისგან თავდაცვის სხვადასხვა გზებს განიხილავენ.
131
რეგიონიდან ევროპაში გაზის მიწოდების გაზრდის აუცილებლობაზე.
მათი აზრით ალჟირიდან და ნორვეგიიდან მილსადენის გაზის
დამატებით მოწოდება ან თხევადი გაზის იმპორტი ეგვიპტიდან, ვერ
დააკმაყოფილებს ევროპის მოთხოვნებს. კასპიის რესურსების მზარდი
მოწოდება სრულად შეესაბამება ევროკავშირის სტრატეგიას წყაროების
დივერსიფიკაციისა და ენერგოუსაფრთხოების უზრუნველყოფის შესახებ.
მათი აზრით დივერსიფიკაციის საკითხი განხილული უნდა იყოს
გლობალური მასშტაბით. საჭიროა მომწოდებელი ქვეყნების,
მომწოდებელი კომპანიების, საიმპორტო მარშრუტების და მოწოდების
ტექნოლოგიების (მილსადენებით და თხევადი სახით) დივერსიფიკაცია.
ევროპის ბუნებრივი გაზით მომარაგების თავისებურებებისა და მის
წინაშე მდგარი ენერგეტიკული უსაფრთხოების პრობლემების ანალიზი
გვიჩვენებს, რომ საქართველოს შეუძლია მნიშვნელოვნად გააძლიეროს
თავსი ჩართულობა ამ პრობლემების მოგვარების გზაზე. ამას ხელს
უწყობს ევროპაში, ენერგეტიკის სფეროში, დღეს მოქმედი რეგულაციები
(იხ. თავი 1.2.) და საქართველოს შესაძლებლობები (იხ.თავები 3, 4, 5, 6 და
7). ეს პირველ რიგში ეხება საქრთველოს გეოპოლიტიკურ მდებარეობას,
რაც საშუალებას აძლევს მას უფრო სრულად აიღოს თავის თავზე,
ენერგორესურსებით მდიდარი კასპიის რეგიონიდან ევროპაში გაზის
პირდაპირი მიმწოდებლის ფუნქცია. არანაკლებ მნიშვნელოვანია
შემდეგი გარემოებებიც:
შავი ზღვა ერთადერთია ევროპის კონტინენტზე, სადაც არ არსებობს
LNG-ის მიწოდებისა და ვაჭრობის პრაქტიკა. საქართველო შავი
ზღვისპირა ქვეყანაა. მას შეუძლია ამ თვალსაზრისით შავი ზღვის
გამოცოცხლება და კასპიის რეგიონიდან ევროპაში გაზის მიწოდების
ახალი, რუსეთისა და თურქეთისაგან დამოუკიდებელი უმოკლესი
მარშრუტების ფორმირება (იხ.თავი 2);
საქართველოს უხვად გააჩნია გაზსაცავების მოსაწყობად ვარგისი
გეოლოგიური სტრუქტურები, რაც შესაძლებელია გამოყენებული იქნას
მეზობელი ქვეყნების მიერ, საკუთარი ენერგოუსაფრთხოების ამაღლების
მიზნით (იხ. თავები 3 და 4);
საქართველოში საკმაოდაა განვითარებული გაზის
ინფრასტრუქტურა რათა კასპიის რეგიონის გაზის მწარლოებელი ყველა
ქვეყნიდან: აზერბაიჯანიდან, ირანიდან, რუსეთიდან, თურქმენეთიდან და
უზბეკეთიდან მიიღოს გაზი და მოახდინოს მისი ტრანსპორტირება შავი
ზღვის პორტებამდე.
ზემოთ ჩამოთვლილი გარემოებები ძლიერ საწყის პირობებს ქმნიან
იმისათვის, რომ საქართველოს სატრანზიტო-ენერგეტიკული ფუნქცია
ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოების უმნიშვნელოვანეს
კომპონენტად იქცეს. აღნიშნული ფაქტირების სწორი შერწყმის
საფუძველზე შესაძლებელია საქართველოში გაზით ვაჭრობის
რეგონალური ცენტრის ე.წ გაზის ჰაბის ჩამოყალიბება, რომელიც
ორგანიზებას გაუკეთებს არსებულ გაზსატრანსპორტო სისტემას ,
განავითარებს მას და მოადენს გაზის მიღებას კასპიის რეგიონის
სხვადასხვა მომწოდებლისაგან და გარანტირებულად მიაწვდის შავი
ზღვისა და მეზობელი რეგიონების მომხმარებელებს.
132
საკმარისია თუ არა არსებული არგუმენტები ასეთი მიზნის მისაღწევად და
როგორია მსოფლიოს გამოცდილება ამ მიმართულებით განვიხილოთ
შემდეგ თავში.
133
ცხრილი 4.9
134
ამრიგად, ჰაბი გეოგრაფიულად განსაზღვრული ადგილი (მაგ.: Henry Hub)
ან ვირტუალური სივრცეა (მაგ.: NBP და TTF) მოხერხებული ტრანზაქციები-
სათვის, სადაც ხდება საქონელზე ფლობის უფლების გაცვლა. ბირჟა
საბაზრო მოედანია, სადაც იყიდება ერთი ან რამოდენიმე ჰაბის საქონელი.
წარმატებულ გაზის ჰაბებზე ფასები დგინდება „გაზი-გაზზე“ კონკურენციის
საფუძველზე. ჰაბს, როგორც ერთიანი ფასების ზონას უნდა გააჩნდეს
კარგად დაკავშირებული საკმარისი ინფრასტრუქტურა, რომელშიც
შესაძლებელია გაზის თავისუფალი ტრანსპორტირება. შესაბამისად,
საბითუმო ბაზარი მთლიანად უნდა იყოს ლიბერალიზირებული, რათა
მრავალ გამყიდველსა და მყიდველს შეეძლოს გაზის ყიდვასა და გაყიდვაში
ერთმანეთთან გამჭვირვალე კონკურირება.
ბაზარზე საკუთარი ჰაბის ქონა, მფლობელს უდიდეს უპირატესობას
ანიჭებს. გაზის საექსპორტო ან საიმპორტო ფასების მისადაგება საკუთარი
ჰაბის ფასებთან ვალიუტისა და ფასების რისკების მნიშვნელოვნად
შემცირების საშუალებას იძლევა. ასე მაგალითად, აშშ-ში LNG-ის ისეთი
საექსპორტო პროექტები, როგორებიცაა Sabine Pass LNG და Corpus Christi
LNG გაზის გაყიდვის გრძელვადიანი კონტრაქტების ფასების ინდექსაციას
Henry Hub-ის ფასებთან ახდენენ. ამ პროექტებში LNG-ის ფასები, HH-ის
ფასებთანაა მიბმული და მოიცავენ სხვა კაპიტალურ და სოპერაციო ხარჯებს
დამატებული ფიქსირებული მარჟა. ფასების ასეთი მექანიზმი
„დანახარჯები +“ გარანტირებულად უზრუნველყოფენ ფიქსირებულ
წლიურ შემოსავალს, პროდუქციაზე მსოფლიო ფასებისაგან
დამოუკიდებლად. ეს უზრუნველ-ყოფს პროექტის ეკონომიკის
მდგრადობას შიგა და საერთაშორისო ბაზრებზე ფასების თამაშის
მიუხედავად. HH-ის ვაჭრობის დიდი მოცულობის შედეგები გავლენას
ახდენს გაზის ფასებზე მსოფლიოს სხვადასხვა ადგილებში. ანალოგიური
მდგომარეობაა სამხრეთ-დასავლეთ ევროპის გაზის ბაზარზეც, გაზის
გრძელვადიანი კონტრაქტები ასევე მთლიანად ან ნაწილობრივ მიბმულნი
არიან NBP-სა და TTF-ის რეგიონალურ ფასებზე. გაზის დიდი
მოცულობების ხელმისაწვდომობა, ლიკვიდური ბაზარი და რისკების
მართვის ინსტრუმენტები უზრუნველყოფენ მომხმარებემზე გაზის
მიწოდების საიმედობას. ასეთი უპირატესობები შესაძლებელია მხოლოდ
აქტიურად მოვაჭრე ნაციონალოური ან რეგიონალური ჰაბის
ფუნქციონირების პირობებში.
გაზის ჰაბების ფორმირებას წინ უძღოდა მრავალი მარეგულირებელი
ბარიერის მოხსნა, რამაც შესაძლებელი გახადა 1990 წლის აპრილში აშშ-ს
შტატ ლუიზიანაში, ბირჟა NYMEX-ზე, ახლადშექმნილმა გაზის ჰაბმა Henry
Hub-ს მოეხდინა პირველი ფიუჩერსული გაყიდვა. დღეს აშშ
გეოგრაფიულად დაყოფილია რამოდენიმე სავაჭრო ზონად, სადაც
მოქმედებს 31 გაზის ჰაბი.
135
ინგლისში აღნიშნული სექტორის განვითარების თარიღად ითვლება 1997
წელი. ამას საფუძველი ერთი წლით ადრე ჩაეყარა, როცა სახელმწიფო
რეგულატორების მიერ შემოღებული შეზღუდვების საფუძველზე, გაზის
უმსხვილესმა კომპანიამ BG-მ (British Gas) თავისი ბიზნესი გაყო ორ
ნაწილად:
1) Centrica: გაზის მოპოვება, გაყიდვები და მიწოდება;
2) BG plc: გაზის ტრანსპორტირება და შენახვა.
პროცესი დასრულდა გაზის კონკურენტუნარიანი ბაზრის ფორმირებით და
გაზის ვაჭრობის წესების დადგენით.
ევროკავშირში გაზის ჰაბების ფორმირება ცოტა მოგვიანებით მოხდა.
2011 წელს მესამე ენერგეტიკული პაკეტის (Third Energy Package, TEP) (2009)
და გაზის შესახებ წესების №715 მიღებამ დააჩქარა გაზის ჰაბების
ფორმირების პროცესი, ხოლო ნორმატიული ბაზის სრულყოფის შემდეგ ეს
პროცესი მთელ ევროპაში განვითარდა. ევროპის გაზი ჰაბები ნაჩვენებია
ნახ. 4.14-ზე, მათი განვითარების დონეები კი ცხრილ 4.10-ში.
136
შავი ზღვის რეგიონში გაზის ჰაბები არა გვაქვს, თუმცა ისინი
ფუნქციონირებენ მის მახლობლად. ბულგარეთის გაზის ჰაბი
იურიდიულად გაფორმდა 2019 წელს. საბერძნეთი ინტენსიურად აშენებს
ინფრასტრუქტუ-რას, რომლის სიმძლავრეც მის შიგა ნაციონალურ
ინტერესებს მრავალჯერ აღემატება და ამზადებს პირობებს გაზის ჰაბის
ფორმირებისათვის. ევროკავშირი აქტიურად უჭერს მხარს საბერძნეთისა და
ბულგარეთის ძალისხმევას. აფინანსებს ინტერკონექტორებისა და
ტერმინალების მშენებლობას სამხრეთ ევროპაში, აშშ კი მაქსიმალური
ფასდაკლებით მიაწოდებს თხევად გაზს.
ცხრილი 4.10
მაღალი ლიკვიდურობა;
მნიშვნელოვანი
1 კარგად ფორმირებული ჰაბები ფორვარდული ბაზრები; ნიდერლანდები
ფასები ინდექსი სხვა
ჰაბებისათვის.
ესპანეთი,
მაღალი ლიკვიდურობა;
საფრანგეთი,
დამოკიდებულება საცალო
ბელგია,
პროდუქტზე;
2 განვითარებული ჰაბები გერმანია,
დაბალი ლიკვვიდურობა
ჩეხეთი,
გრძელვადიან
ავსტრია,
პროდუქტებზე.
იტალია.
გაფართოებადი შვეცია,
ლიკვიდურობა; პოლონეთი,
3 განვითარებადი ჰაბები
გრძელვადიან პროექტებზე დანია,
დიდი დამოკიდებულება; უნგრეთი.
ირლანდია,
დაბალი დონის პორტუგალია,
ლიკვიდურობა; ფინეთი,
ძირითადი ყურადღება ლატვია,
გრძელვადიან ლიტვა,
პროდუქტებზე; ესტონეთი,
4 ადრეული სტადიის ჰაბები
ადრეული სტადიის სლოვაკეთი,
ორგანიზებული ბაზარი; რუმინეთი,
სისტემის „შესვლა- ბულგარეთი,
გამოსვლა“ დამუშავების საბერძნეთი,
ეტაპი. სლოვენია,
ხორვატია.
წყარო: ACER Market Monitoring Report 2019 – Gas Wholesale Market Volume.
137
ობიექტი, თურქეთის სრუტეების გავლის პრობლემის გამო, განლაგებულია
ბოსფორის სრუტის გარეთ.
ცხრილი 10.3.
138
წვდომა. ამ მხრივ თავ.4-ში ჩატარებული კვლევები გვიჩვენებენ, რომ გაზის
არსებული ინფრასტრუქტურა (გარკვეული სარეკონსტრუქციო, სარემონტო
და სამშენებლო სამუშაოების ჩარტარების შემდე) საშუალებას იძლევა გაზი
მივიღოთ კასპიის რეგიონის ხუთივე ქვეყნიდან. განსაკუთრებული
მნიშვნელობა აქვს დაგეგმილი ტრანსკასპიური გაზსადენის
მშენებლობას, რომელიც 2024 წლამდე უნდა განხორციელდეს და რომლის
მშენებლობის სურვილი გამოთქვა Edison Technologies GmbH, MMEC
Mannesmann GmbH, Global E&C Solutions და SINOPEC Engineering Group-
ისაგან შემდგარმა კონსორციუმმა.
კასპიის ქვეყნებიდან საქართველოში გაზის შავი ზღვის პორტებამდე
(ფოთი, ყულევი) ტრანსპორტირებისათვის უკვე აშენებულია
საერთაშორისო დანიშნულების გაზის მაგისტრალი „აღმოსავლეთი-
დასავლეთი“ (ჩასატარე-ბელიაა სარემონტო სამუშაოები) და
ფუნქციონირებს პროექტ TANAP-ის შემადგენელი „სამხრეთ-კავკასიური“
საერთაშორისო მაგისტრალი (იხ.თავი 5.1.), რომელიც 70 კმ-იანი
მონაკვეთის მშენებლობის შემდეგ შესაძლებელია ასევე დაუკავშირდეს შავი
ზღვის პორტებს.
საქართველოს ფოთისა და ყულევის პორტებთან უშუალო სიახლოვეს
გვაქვს დიდი მოცულობის (9,31-19,71 მლრდ.მ3) მიწისქვეშა გაზსაცავის
მოსაწყობად ვარგისი საღვამიჩაოს, აღმოსავლეთ ჭალადიდის, დასავლეთ
ჭალადიდისა და ყულევის ანტიკლინარული გეოლოგიური სტრუქტურები.
საქართველოში ჯერჯერობით არა გვაქვს LNG-ის საქსპორტო ტერმინალი და
ფუნქციონირებადი UGS-ია, მაგრამ ჩვენს მიერ შემოთავაზებული თხევადი
გაზისა (იხ.თავი 2) და მიწისქვეშა გაზსაცავის (იხ.თავი 3) პროექტების
რეალიზაციის შემდეგ ეს პირობაც დაკმაყოფილებული იქნება. რაც შეეხება
გაზის ჰაბის ფორმირებისათვის საჭირო მესამე პირობას-სახელმწიფოს
შეზღუდული გავლენა და მოთხოვნა-მიწოდებაზე დაფუძნებული
ფასწარმოქმნას, აქ საჭირო იქნება არსებული ევროპული პრაქტიკის
გაზიარება და შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის შექმნა.
„ჩრდილოეთი-2“ გაზსადენის ექსპლოატაციაში შესვლის შემდეგ
(2021წლის შემოდგომაზე), შავ ზღვაზე გაზის ჰაბის შექმნის იდეა გაჩნდა
უკრაინაში. ამ ფაქტის შემდეგ უკრაინის გაზის ინფრასტრუქტურა (დიდი
მოცულობის მიწისქვეშა გაზსაცავები,ევროპასთან დამაკავშირებელი
გაზსადენები, რუსეთიდან გაზის მიღების შესაძლებლობები და სხვა)
დაუსაქმებელი რჩება. იმისათვის რომ შევინარჩუნოთ ჩვენი გაზის
ინფრასტრუქტურა აუცილებელია უკრაინა გახდეს ევროპის გაზის ჰაბი:
„После ввода в эксплуатацию трубоповода «Северный поток — 2» Украина
должна «стать европейским газовым хабом», чтобы сохранить работу своей
газотранспортной системы“ აცხადებენ უკრაინელი პოლიტიკოსები. გაზის
მიღებას ისინი გეგმავენ თურქეთიდან, ირანიდან, აზერბაიჯანიდან ან
კატარიდან LNG-ის სახით, თუმცა ამ ინიციატივას სკეპტიკურად უყურებენ
დარგის ექსპერტები: „В целом его план достаточно абсурдный. С точки
зрения расположения Украины и её финансовых возможностей она не сможет
стать газовым хабом Европы, поскольку у неё нет необходимого количества
139
своего газа и Киев не обладает колоссальными финансовыми возможностями,
чтобы обеспечивать закупку и перепродажу газа из Ирана, Азербайджана или
сжиженного газа из Катара „-ასეთია უკრაინის ანალიზური ცერნტრის
დირექტორის ალექსანდრე კამელჩუკის მოსაზრება [84], რასაც ძნელია არ
დავეთანხმოთ.
უფრო საფუძვლიანია რუსეთის გეგმები ამ მიმართულებით.
უკანასკნელ წლებში „თურქული ნაკადის“ პროექტის რეალიზაციასთან
დაკავშირებით აქტიურად ვითარდება გაზის ინფრაქსტრუქტურა რუსეთის
სამხრეთში. ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობა და გზის საკუთარი
ბუნებრივი რესურსები რუსეთს უბიძგებს ამბიციური გეგმებისაკენ: ააშენოს
LNG-ის ევროპაში ექსპორტისათვის ქარხანა შავი ზღვის სანაპიროზე და
პარალელურად თავად განავითაროს გაზქიმიური წარმოება შავი ზღვის
სანაპიროზე, რაც საბოლოოდ გაზრდის გაზზე მოთხოვნას და შექმნის
პირობებს ჰაბის ფორმირებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთს
მართლაც გააჩნია ყველა ტექნიკური პირობა აღნიშნული მიზნის
განსახორციელებლად, გადაულახავი ხელისშემშლელი ფაქტორი-
პოლიტიკურია. დღეს შავი ზღვისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის
ქვეყნები ყველაზე მეტად არიან დამოკიდებული რუსულ გაზზე (იხ.თავი 1).
მათი მთავრი მიზანი ამ დამოკიდებულების შემცირებაა, რადგან რუსეთი
ენერგორესურსებს პოლიტიკური ზეწოლისათვის იყენებს. ამიტომ რუსეთს
ამ მიზნის რეალიზაციისათვის ევროპაში მოკავშირეები არ ეყოლება.
შავ ზღვაზე გაზის ჰაბის შექმნის სურვილი შესაძლებელია გაუჩნდეს
რუმინეთს „თეთრი ნაკადი“-სა და AGRI-ს პროექტების რეალიზაციის
შემთხვევაში. ამ პრექტების რეალიზაცია გაურკვეველი ვადითაა გადადე-
ბული. ისინი ძალზე დიდ ინვესტიციებს მოითხოვენ და კომერციული
თვალსაზრისითაც შორს არიან საკითხის ოპტიმალური გადაწყვეტისაგან
(იხ.თავი 2). მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო დაინტერესებულია
ორთავე ამ პროექტებით, მათი რეალიზაცია ჩვენთვის ნაკლებეფექტური
იქნება, რადგან ორთავე შემთხვევაში ჩვენ ძირითადად გაზის სატრანზიტო
ქვეყნად დავრჩებით.
საქართველოს მთავრობის სათანადო დაინტერესების შემთხვევაში,
შავი ზღვის სანაპიროსთან გაზის რეგიონალური ჰაბის ფორმირების
საკითხი სავსებით რეალურად გამოიყურება. ამას ხელს უყწობს, როგორც
ჩვენთან არსებული ტექნიკური, გეოგრაფიული და გეოლოგიური
პირობები, ასევე შექმნილი გეოპოლიტიკური სიტუაციაც. რეგიონალური
გაზის ჰაბის ფუნქციონირება მნიშვნელოვნად გაზრის ქვეყნის პოლიტიკურ
წონას და კიდევ უფრო გააძლიერებს დასავლეთის დაინტერესებას, ქვეყანა
კი მიიღებს უდიდეს ეკონომიკურ (ჩვენი გათვლებით მოხდება ქვეყნის
ბიუჯეტის გაორმაგება) და სოციალურ ეფექტს.
140
რუსეთთან, თურქმენეთთან, ყაზახეთთან და ირანთან საჭირო რაოდენობით
გაზის მოწოდების შეაძლებლობებისა და გრაფიკების დადგენის მიზნით.
მიღებული შედეგების მიხედვით დაიდება ხელშეკრულებები უკრაინასთან,
რუმინეთთან, მოლდოვასთან, ბულგარეთთან და თურქეთთან გაზის
მიწოდების მოცულობებისა და გრაფიკების შესახებ.
ხმელთაშუა ზღვაში IMO-ს ახალი შეზღუდვების დაწესება
ავტომატურად იმოქმედებს მთელ შავ ზღვაზე გემების ტრანსპორტირებაზე.
დაიწყება გემების საწვავად LNG-ს გამოყენებაზე ინტენსიური გადასვლა
(იხ.თავი 2.4.2). აუცილებელი გახდება გემების ბუნკერირებით დაკავებული
კომპანიებთან შეთანხმება და ამ მიმართულებით LNG-ზე მზარდი
მოთხოვნების გათვალისწინება და LNG-ს მისაწოდებლად კრიოგენული ISO
ცისტერნ-კონტეინერების პარკის შექმნა.
ამის შემდეგ დაიგეგმება და ეტაპობრივად შესრულდება გაზის
ინფრასტრუქტურის სარეაბილიტაციო და სამშენებლო სამუშაოები.
კერძოდ, მოხდება „აღმოსავლეთი-დასავლეთი“ და „საგურამო-ქუთაისი-
სოხუმი“ გაზსადენების რეაბილიტაცია. გაზის მომწოდებელ ქვეყნებთან
დადებული ხელშეკრულებეისა და მოწოდების გრაფიკების შესაბამისად
მოხდება მათთან დამაკავშირებელი გაზსადენების სარეაბილიტაციო და
სარეკონსტ-რუქციო სამუშაოები. პარალელურად უნდა მოხდეს თხევადი
გაზის პროექტის რეალიზაცია. როგორც ჩატარებული კვლევები
გვიჩვენებენ, მსგავსი პროექტების რეალიზაციის დროს ეკონომიური
ეფექტიანობის გასაზრდელად ძალზე ეფექტურია LNG-ის საწარმოსა და
გაზსაცავის (UGS) ერთობლივი ფუნქციონირება.
საქართველოს არა აქვს მიწისქვეშა გაზსაცავი, რაც აუცილებელია
ქვეყნის ენერგოუსაფრთხოებისათვის და სავალდებულო მოთხოვნაა
ევროკავშირის ქვეყნებისათვის, საითაც ჩვენ მივისწრაფით. ასოცირების
შესახებ შეთანხმების მნიშვნელოვანი კომპონენტია თანამშრომლობა
ენერგეტიკის სფეროში (ნაწილი VI). ის მოითხოვს საერთო ინტერესებზე
დაფუძნებული ენერგეტიკული ინფრასტრუქტურის განვითარებას.
ენერგოუსაფრთხოების სტანდარტების გაუმჯობესების დირექტივა
(N2004/67/EC), რომელიც საქართველომ ენერგეტიკულ გაერთიანებაში
გაწევრიანების შედეგად მიიღო აღნიშნული საკითხის მოგვარებას
მოითხოვს. დღეს გაზსაცავის მშენებლობისათვის მობილიზებულია
შესაბამისი თანხები (ევროპის საინვესტიციო ბანკი EIB-დან 200 მლნ.დოლ,
გერმანიის განვითარების ბანკ KfW-დან 120 მლნ.დოლ) და საქართველო
აპირებს 300 მლნ.კუბ.მ მოცულობის გაზსაცავის მშენებლობას აღმოსავლეთ
საქართველოში. ამისათვის შერჩეულია შესაბამისი გეოლოგიური
სტრუქტურა სამგორის სამხრეთი ნაწილის თაღში. კარგი იქნება, თუ უარს
ვიტყვით შერჩეულ სტრუქტურაზე და იგივე მოცულობის გაზსაცავს
მოვაწყობთ ჩვენს მიერ გამოკვლეული ყულევი-საღვამიცაოს ზოლის ერთ-
ერთ სტრუქტურაში . ასეთი გადაწყვეტილება ძალზე მნიშვნელოვანი
მიქნება LNG-ის ქარხნის ეფექტური ფუნქციონირებისათვის (დაიზოგება
თანხები ძვირადღირებული სამაცივრო საცავის მშენებლობასა და
ექსპლოატაციაზე და შემცირდება პროდუქციის თვითღირებულება),
141
შემდგომში კი ძალზე დაგვეხმარება რეგიონალური გაზის ჰაბის
ფორმირების საქმეში. ამ შემთხვევასი მიწისქვეშა გაზსაცავის მოსაწყობად
გაწეული ინვესტიციები დიდი სტიმული იქნება LNG-ის მშენებლობაში
ინვესტორების დაინტერესებისათვის. ამის შემდეგ გაზსაცავის საწირო
მოცულობამდე გაფართოვება (ქვეყნის ენერგეტიკული ადვილად მისაღწევი
იქნება უსაფრთხოებისათვის საჭირო მოცულობის გათვალისწინებით)
ადვილად მისაღწევი იქნება სპეციალური ევროპული ფონდების
დახმარებით. ასეთი პრაქტიკა ხშირია ევროპაში საერთო ინტერესების მქონე
პროექტებისათვის (ამის კარგი მაგალითია პოლონეთის 256 416 ევროს
ღირებულების მქონე, გაზსაცავის გაფართოების პროექტი „Wierzchowice
UGS”, რომელიც რეგიონა-ლური განვითარების ევროპულმა ფონდმა ERDF-
მა დააფინანსა და სხვა).
გაზსაცავის ფუნქცია გარდა პროექტის ეკონომიკური ეფექტიანობის
გაზრდისა, იქნება გაზის არათანაბარი მოხმარების (ზამთარში მოხმარების
ზდრა და ზაფხულში კლება) დარეგულირება და ენერგოუსაფრთხოების
ამაღლება, რაც უმნიშვნელოფანესი ფაქტორია გაზის ჰაბის
ფუნქციონირების მაღალი ლიკვიდურობისა საიმედოობისათვის. გარდა
ამისა ჩვენ შეგვეძლება შევთავაზოთ გაზის მარაგების შექმნა შავი ზღვის
ქვეყნებს, რომელთაც ან საერთოდ არა აქვთ გაზსაცავები (მოლდოვეთი) ან
ენერგეტიკული უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად საჭიროებენ
დამატებით მოცულობებს (თურქეთი და ბულგარეთი). გაზსაცავი შეიძლება
ჩაერთოს ევროპის გაერთიანებულ გაზსაცავთა სისტემაში, რომლის
შექმნაზეც ამჟამად მიმდინარეობს კონსულტაციები ევროპაში.
ფუნქციონირებადი მიწისქვეშა გაზსაცავისა და გაზის შავ ზღვაზე
ტრანსპორტირების საშუალებების პირობებში შესაძლებელი იქნება
საერთაშორისო გაზსადენის - TANAP-ის დაზღვევის მიზნით გაფორმედეს
ხელსეკრულება მის მფლობელ კომპანიებთან (მისადენი არსად მთელ
ტრასაზე არ არის დაზღვეული მიწისქვეშა გაზსაცავით.), საჭირო
მოცულობის გაზის მარაგების შექმნისა და ექსტრემალური სიტუაციების
წარმოქმნისთანავე მისი ევროპაში მიწოდების თაობაზე. ასევე შესაძებელი
იქნება რეგიონში გაზის მომპოვებელ ხუთივე ქვეყანასთან თანამშრომლობა
საქრთველოს შავი ზღვის სანაპიროსთან ფუნქციონირებად მიწისქვეშა
გაზსაცავში მოახდინონ გარკვეულოი მარაგების შექმნა გაზის დაბალი
მოთხოვნისა და ფასების პირობებში (ზაფხულში) და მოახდინონ მისი
რეალიზაცია მაღალი მოთხოვნისა და ფასების პერიოდში (ზამთარში).
ასეთი მიდგომა საშუალებას მისცემს გაზის მწარმოებელ ქვეყნებს
გაზარდონ მოპოვება და საწარმოები ამუშაონ სტაბილურად მაღალი
მწარმოებლობით.
გარდა აღნიშნულისა, პროექტის ფარგლებში, ხელსაყრელი გეოგრაფიული
მდებარეობა და გაზზე ადვილი ხემლისაწვდომობა, შესაძლებლობას
მოგვცემს განვავითაროთ გაზქიმიური წარმოების საქართველოს შავი
ზღვის სანაპიროს რეგიონში.
თურქეთის სრუტეების გავლის პროცედურების ფორმალიზაცია ახალ
შესაძლებლობებს მისცემს ქართულ LNG-ის, რადგან მცირე და
142
საშუალოტონაჟიანი წარმოება და ტრანსპორტირება უზრუნველყოფს
სრუტეების გავლის წესებს და გემების უსაფრთხო გავლას. საკითხის
წარმატებით გადაჭრისათვის სერიოზული ფაქტორები იქნება თურქული
კომპანია Botas-ისა და LNG-ის თურქული მომხმარებლის ინტერესების
გათვალისწინება. შესაქმნელი იქნება საკანონმდებლო-ნორმატიული ბაზა
UGS-ისა და LNG-ს საწარმოებისა და გაზის ჰაბის ფუნქციონირების
დასარეგულირებლად, რომელიც უზრუნველყოფს:
143
2) შავი ზღვის რეგიონში გაზის ჰაბები არა გვაქვს. LNG-სა და UGS
პროექტების რეალიზაცია საფუძველი იქნება მომავალში საქართველოს შავი
ზღვის სანაპიროსთან გაზის რეგიონალური ჰაბის ფორმირებისათვის.
3) საქართველოში საკმაოდაა განვითარებული გაზის ინფრასტრუქტურა.
გაზის არსებული და მშენებარე ინფრასტრუქტურა კიარგ პირობებს ქმნიან
რათა კასპიის რეგიონის გაზის მწარმოებელი ყველა ქვეყნიდან:
აზერბაიჯანიდან, ირანიდან, რუსეთიდან, თურქმენეთიდან და
ყაზახეთიდან მიიღოს გაზი და მოახდინოს მისი ტრანსპორტირება ევროპის
შავი ზღვის პორტებამდე.
4) საქართველოს მთავრობის აქტიური მხარდაჭერა და სამხრეთ-
აღმოსავლეთ ევროპის, კასპიის რეგიონისა და განსაკუთრებით შავი ზღვის
ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის ქვეყნებთან (BSEC)
აქტიური თანამშრომლობა, შემოთავაზებული ინიციატივების
რეალიზაციის მყარი გარანტია იქნება.
დასკვნა
144
კერძოდ: არ გაკეთებულა საქართველოს გავლით ევროპაში გაზის
ტრანსპორტირების ყველა არსებული მეთოდის შედარებითი ეკონომიკური
შეფასება; არ გაკეთებულა წარმოებისა და ტრანსპორტირების
ტექნოლოგიური პროცესების სიღრმისეული ეკონომიკური კვლევა და
ოპტიმალური ვარიანტების შეჩევა; არ მომხდარა აზერბაიჯანის გაზის
რესურსების ობიექტურად შეფასება და საქართველოზე გასატარებელი
გაზის საპროგნოზო სატრანზიტო მოცულობების დადგენა.
4. გამოვლენილია რეგიონში არსებული ბუნებრივი გაზის რეზერვი ე.წ.
„ზაფხულის გაზის“-ს სახით (საქართველოსა და აზერბაიჯანში მისი
მოცულობა 8 მლრდ.კუმ/წ-ზე მეტია. კასპიის რეგიონის სხვა ქვეყნებში
აღნიშნული გაზის რეზერვი ჯამურად 40 მლრდ.კუბ.მ/წ-აჭარბებს), რომლის
ტრანსპორტირებაც ვერ მოხერხდება TANAP-ის ან სხვა მაგისტრალური
მილსადენის საშუალებით;
5. დასაბუთებულია, რომ LNG და UGS საწარმოს ერთობლივი
ფუნქციონირება 70%-მდე ამცირებს საექსპლოატაციო დანახარჯებს გაზის
შენახვაზე;
6. მოცემულია საქართველოში დიდი მოცულობის (20 მლრდ.კუბ.მ-მდე)
საერთაშორისო დანიშნულების მიწისქვეშა გაზსაცავის მშენებლობისა და
ექსპლოატაციის ეკონომიკური დასაბუთება. დადგენილია, რომ აქტიური
მოცულობის 0,88 მლრდ.კუბ.მ-დან 19,71 მლრდ.კუბ.მ-მდე ეტაბობრივად
ზრდის შემთხვევაში საჭირო ინვესტიციების მოცულოობა შესაბამისად 0,78
და 9,97 მლრდ.აშშ დოლარს შადგენს. გაზსაცავში გაზის შენახვის (1000
კუბ.მ/თვეში) ტარიფი 1,86-2,26 აშშ.დოლარის ფარგლებშია;
7. შემუშავებულია მოდულური წარმოების მასშტაბირების ეკონომიკური
მოდელი LNG და UGS საწარმოებისათვის. ნაჩვენებია, რომ მოდულური
წარმოების მასშტაბირების ეფექტის გამოყენების შედეგად საინვესტიციო
ღირებულება 50%-მდე მცირდება;
8. შემუშავებულია გაზის საზღვაო ტრანსპორტირების ტექნოლოგიების
შედარებითი ეკონომიკური მეთოდი შავი ზღვის რეგიონისათვის;
9. გაკეთებულია საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროდან ევროპის
პორტებში გაზის ტრანსპორტირების თანამედროვე ტექნოლოგიების (LNG-
ს, CNG-სა და „მილსადენის“) ეკონომიკური შედარება და დასაბუთებულია
გაზის თხევადი სახით მიწოდების ეკონომიური ეფექტურობა.
10. დასაბუთებულია, რომ შავი ზღვის ფარგლებში 13 მლრდ.კუბ.მ/წ-მდე
გაზის მისაწოდებლად ყველაზე ეფექტური ვარიანტია მისი LNG-სახით
მიწოდება სამაცივრო საცავის ნაცვლად UGS-ის გამოყენება, ამ შემთხვევაში
ტარიფი 19-8 ევროა/ათას.კუბ.მ (100კმ-ზე). 13 - 22,75 მლრდ.კუბ.მ/წ
დიაპაზონში საზღვაო მილსადენების უპირატესობა უმნიშვნელოა, ტარიფი
8-5ევრო/ათას.კუბ.მ-ია (100კმ-ზე). 0,72-4,0 მლრდ.კუბ.მ/წ დიაპაზონში
საზღვაო მილსადენით ტრანსპორტირება ყველაზე ცუდი ვარიანტია და
ტარიფი 50-20 ევრო/ათას.კუბ.მ-ს (100კმ-ზე) შეადგენს. 0,72-8,0
მლრდ.კუბ.მ/წ დიაპაზონში LNG*-სა და CNG-ს ტარიფები დაახლოებით
თანაბარია, საზღვაო მილსადენების ტარიფებზე დაბალია და 15-10
ევრო/ათას.კუბ.მ (100კმ-ზე) დიაპაზონში იცვლება.
145
11. დასაბუთებულია, რომ რეგიონში არსებული “ზაფხულის გაზი“-ს
აკუმულირება ზაფხულის პერიოდში შესაძლებელია საქართველოში
მიწისქვეშა გაზსაცავში, შემდეგ კი მინიმალური კაპიტალური და
საექსპლოატაციო დანახარჯებით, უმოკლეს დროში, შავი ზღვის გავლით
ევროპაში ტრანსპორტირება მცირე და საშუალოტონაჟიანი LNG-ს
მოდულური მასშტაბირების მეთოდის გამოყენებით;
12. შემუშავებული და ეკონომიკურად დასაბუთებულია პროექტი „Black
sea LRG”, რომელიც ითვალისწინებს ევროპაში გაზის დამატებითი
მოცულობების მიწოდების მიზნით, საქართველოს შავი ზღვის
სანაპიროსთან, ყულევის პორტში LNG-ს ტერმინალისა და მის სიახლოვეს
მიწისქვეშა გაზსაცავის მშენებლობას. ტერმინალის საწყისი პილოტ-
პროექტის სიმძლავრე სავარაუდოდ 0,5-1,5 მლნ.ტ/წ. ღირებულება 0,2-0,4
მლრდ.აშშ დოლარია. საჭირო UGS-ის აქტიური მოცულობა პილოტ-
პროგრამისათვის 0,2-0,6 მლრდ.კუბ.მ-ია. მისი მშენებლობის ღირებულება
0,15-0,45 მლრდ.დოლარია. მცირეტონაჟიანი LNG-ს მშენებლობის
მოდულური პრინციპის გამოყენება 6-8 თვემდე შეამცირებს მისი
ექსპლოატაციაში შესავლის ვადას (მაშინ, როცა 5-6 წელია საჭირო
მსხვილტონაჟიანისათვის) და რეგიონში LNG-ზე მოთხოვნის ზრდასთან
ერთად მოხდება სიმძლავრეების შესაბამისი მასშტაბირება
13. გამოკვლეულია საქართველოს შავი ზღვის პორტ ყულევში გაზის
გათხევადების თანამედროვე ინფრასტრუქტურის შექმნისა და ევროპის
ქვეყნებში თხევადი გაზის ტრანსპორტირების ახალი ეკონომიკურად
მომგებიანი შესაძლებლობები, რაც საშუალებას მისცევს შავი ზღვისა და
მდ.დუნაის რეგიონების ქვეყნებს ეფექტურად გადაჭრან გაზის
დივერსიფიკაციის პრობლემა და თხევადი სახით მიიღონ ის საქართველოს
პორტიდან.
14. ჩატარებული გეოპოლიტიკური და ეკონომიკური კვლევების
შედეგების საფუძველზე, შემოთავაზებულია საქართველოს შავი ზღვის
სანაპიროზე რეგიონალური გაზის ჰაბის ფორმირების ინიციატივა და
მექანიზმები.
146
გამოყენებული ლიტერატურა:
147
14. Газпром Экспорт. 2017. https://gazpromexport.ru/.
15. А.В. Чугунов, к.т.н., ООО «Газпром ВНИИГАЗ».А.А. Михайловский,
д.т.н., ООО «Газпром ВНИИГАЗ».ПЕРСПЕКТИВЫ ПОДЗЕМНОГО
ХРАНЕНИЯ ГАЗА В ЗОНЕ ВЛИЯНИЯ ПОСТАВОК РОССИЙСКОГО
ГАЗА ПО ГАЗОПРОВОДУ «ТУРЕЦКИЙ ПОТОК».ГАЗОВАЯ
ПРОМЫШЛЕННОСТЬ. Спецвыпуск № 4 (762). 2017.
16. С. МЕЛЬНИКОВА. ЕВРОПЕЙСКИЙ ПХГ-БУМ. "ТЭК. Стратегии
развития" №6 ноябрь-декабрь 2010.
17. ირაკლის გაზსაცავის ლიტერატურა.
18. გ. ელიზბარაშვილი. საქართველოს ენერგომოხმარებაში ბუნებრივი
გაზის წილი ყველაზე მაღალია და 36.4%-ს შეადგენს. 26.12.2020წ.
https://commersant.ge/ge/post/saqartvelos-energomoxmarebashi-bunebrivi-
gazis-wili-yvelaze-magalia-da-364-s-sheadgens.
19. ნ.ხაჩიძე. შეძლებს თუ არა აზერბაიჯანი ბუნებრივ აირზე
საქართველოს გაზრდილი მოთხოვნის დაკმაყოფილებას და ღირს თუ
არა დამატებითი გაზის „გაზპრომიდან“ მიღება. 26.10.2015წ.
http://old.tbiliselebi.ge/index.php?newsid=268446129.
20. EFFICIENT USE OF ENERGY AND MINIMISING ENERGY LOSS in
Residential Buildings in the Cities of GANJA AND BARDA. UNDP in
Azerbaijan. 2022.
21. Azerbaijan Gas Exports jan 2019-Mar 2021.
http://crudeoilpeak.info/azerbaijan-peak.
22. РФ и Азербайджан договорились о сезонных поставках газа.
ЭКОНОМИКА , 27 июля 2021. https://www.interfax.ru/business/781083.
23. The Ministry of energy of the republic of Azerbaijan. Gas transportation.
11.05.2019. https://minenergy.gov.az/en/qaz/cenubi-qafqaz-boru-kemeri-
cqbk.
24. South Caucasus Pipeline (SCP). https://www.sgc.az/en/project/scp.
25. საქართველოს ბუნებრივი გაზის სატრანსპორტო ქსელის
განვითარების ათწლიანი გეგმა 2019-2028. თბილისი, 2018 წ.
26. BP Statistical Review of World Energy 2019– 68th edition // URL:
https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/
pdfs/energy-economics/statistical-review/bp-stats-review-2019-full-report.pdf
27. Global Voice of Gas - Issue 1, Volume 1, IGU release, June 29, 2020.
https://issuu.com/igu.publications/docs/global_voice_of_gas_-_issue_1
28. https://www.shell.com/energy-and-innovation/natural-gas/liquefied-natural-
gas-lng/lng-outlook-2019.html
29. Мизенко Д.А. ОЦЕНКА ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОЕКТОВ
МОРСКОЙ ТРАНСПОРТИРОВКИ ПРИРОДНОГО ГАЗА. ОБРАЗОВАНИЕ И
ПРАВО № 4 • 2021. https://cyberleninka.ru/article/n/otsenka-
148
ekonomicheskoy-effektivnosti-proektov-morskoy-transportirovki-prirodnogo-
gaza/viewer
30. Department of Energy and Climate Change“Potential Greenhouse Gas
Emissions Associated with Shale Gas Extraction and Use”, Professor David J C
MacKay FRS, Dr Timothy J Stone CBE, London 2013.
31. Эколого-экономическая оценка морской транспортировки сжатого газа. –
М., 2017. – 248 с.
32. The Economics of Compressed Natural Gas Sea Transport. Matteo Marongiu-
Porcu; Xiuli Wang; Michael J. Economides. SPE Russian Oil and Gas
Technical Conference and Exhibition, Moscow, Russia, October 2008. Paper
Number: SPE-115310-MS. Published: October 28 2008,
https://doi.org/10.2118/115310-MS
33. The Technical and Economical comparison between marine CNG and LNG
Transportation. Muhammad Akram. Oil & Gas journal “YoungPetro” 7th
edition. 1 july 2015 year.
https://www.researchgate.net/publication/295813077_The_Technical_and_E
conomical_comparison_between_marine_CNG_and_LNG_Transportation
34. Мамахатов Т. М. Экономическая оценка вариантов транспортировки
природного газа Восточной Сибири независимыми компаниями.
Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических
наук. 2015г. http://www.stu.ru/science/theses_get_file.php?
id=613&name=613.pdf
35. Optimization of unloading modes of compressed natural gas that is transported
by container ships Ye.I. Kryzhanivskyy * , O.M. Susak, Val.V. Zaytsev Ivano-
Frankivsk National Technical University of Oil and Gas; 15, Karpatska Str., Ivano-
Frankivsk, 76019, Ukraine 2018
http://elar.nung.edu.ua/bitstream/123456789/97/4/3515p.pdf
36. Takahashi M. Development of natural gas hydrate (NGH) pellet production
system by bench scale unit for transportation and storage of NGH pellets / M.
Takahashi, H. Moriya, Y. Katoh et al. // Proc. of the 6th International
Conference on Gas Hydrates, Vancouver, British Columbia, Canada, July 6-10,
2008. - https://open.library.ubc.ca/cIRcle/collections/59278/items/1.0041049
37. Compressed Natural Gas CNG Marine Transport. EnerSea. Available from:
www.enersea.com. 16 May 2013.
38. Compressed Natural Gas (CNG): An Alternative to Liquefied Natural Gas (LNG).
Michael J. Economides; Kai Sun; Gloria Subero. Journal: SPE Production &
Operations, Volume 21, Issue 02: page 318–324. Paper Number: SPE-92047-PA.
https://doi.org/10.2118/92047-PA
39. Морской перегрузочный комплекс сжиженного природного газа в
камчатском крае. информационная записка по проектной документации,
в т.ч. По материалам предварительной оценки воздействия на
149
окружающую среду.
2021г.https://www.rosmorport.ru/upload/medialibrary/dee/Inf_zapiska.pdf
40. Наши на Ямале: как челябинцы помогают осуществлять масштабный газовый
проект в условиях Арктики. 27.07.2016. https://uralpress.ru/news/krupnym-
planom/nashi-na-yamale-kak-chelyabincy-pomogayut-osushchestvlyat-
masshtabnyy-gazovyy
41. Немецкая компания начала хранить газ в украинских ПХГ. Энергетика. 05
августа 2019. https://delo.ua/business/nemeckaja-kompanija-nachala-hranit-gaz-v-
ukrains-356436/.
42. https://lenta.ru/news/2006/11/13/cost/ ნანახია: 10.12.2022
43. Известия. фас в сми: фас предлагает лишить "газпром" монополии на хранение
газа. 11.04.2014, https://russian.rt.com/article/27326 ნანახია: 10.12.2022.
44. Эколого-экономическая оценка морской транспортировки сжатого газа.
неправительственный экологический фонд имени в.и. вернадского, 2017 г
– 248 с. https://www.gazprom.ru/f/posts/18/688037/environmental-
economic-assessment.pdf ნანახია: 10.12.2022.
45. Коктейль «Скульте». 24.01.2021. http://www.freecity.lv/biznes/70135/ ნანახია:
10.12.2022.
46. Цветков П.С., Притуляк Д.М. Равнительная оценка транспортировки
малотонажного сжиженного природного газа и трубопроводного газа.
Север и ринок.,6(62), 2018г, с. 30-34. ნანახია: 10.12.2022.
http://www.iep.kolasc.net.ru/journal/eng/files/53_sev_rinok_6_18.pdf
47. Б.С. Рачевский.Технико-экономическая оценка проектов производства-
потребления сжиженного природного газа. Научно-технический сборник -
Вести газовой науки. № 2 (34) / 2018. ნანახია: 10.12.2022. http://vesti-
gas.ru/sites/default/files/attachments/vgn-2-34-2018-225-233.pdf
48. Наши на Ямале: как челябинцы помогают осуществлять масштабный газовый
проект в условиях Арктики. 27.07.2016. https://uralpress.ru/news/krupnym-
planom/nashi-na-yamale-kak-chelyabincy-pomogayut-osushchestvlyat-
masshtabnyy-gazovyy ნანახია: 10.12.2022.
49.
150
1. Окно возможностей для России. Развитие производства СПГ обеспечит
ростгазового экспорта и ряд положительных эффектов для экономики
страны. АЛЕКСАНДР НОВАК Министр энергетики Российской
Федерации. НЕФТЕГАЗОВАЯ ВЕРТИКАЛЬ, №1/2018.
http://www.ngv.ru/upload/iblock/7ac/7ac4f48dfacfeb6ae
17d0dd137b83e7e.pdf.
2. Федорова, Е. Б. Современное состояние и развитие мировой индустрии
сжиженного природного газа: технологии и оборудование / Е.Б.
Федорова. - М.: РГУ нефти и газа имени И.М. Губкина, 2011. - 159 с.
3. Федорова Е.Б. Комлексное научно-техническое обоснование
производства сжиженного природного газа. Диссертация на
соискание ученой степени доктора технических наук. Москва – 2019.
4. Outlook on LNG infrastructure and bunkering facilities in China Inland
Waterways and Ports». DNV GL Report. January 2016.].
5. Нефть и газ в августе 2021. Ежемесячный обзор нефтяного рынка и
нефтегазовой отрасли. 22.07.2022. https://polpred.com/news/?
cnt=143§or=8.
6. Трейдеры призвали инвестировать в нефт и газ. «НЕФТЕГАЗОВАЯ
ВЕРТИКАЛЬ» 28.09.2021.
http://www.ngv.ru/news/treydery_prizvali_investirovat_v_neft_i_gaz/ю
7. Пропустит ли Турция через Босфор катарский газ для Украины?
26.11.2020 https://usm.media/propustit-li-turcziya-cherez-bosfor-katarskij-
gaz-dlya-ukrainy/ю
8. Украина хочет построить первый терминал сжиженного газа.
Энергетика. 24.10.2019. https://delo.ua/business/ukraina-hochet- postroit-pervyj-
terminal-szhizhen-359604/.
9. [Neftegaz.ru. Е.Алифирова. Болгария вошла в проект строительства СПГ-терминала
в Греции и ожидает скидок на СПГ от США.10.01.2020г.
https://neftegaz.ru/news/transport-and-storage/517052-bolgariya-voshla-v-
proekt-stroitelstva-terminala-spg-v-gretsii/.
10. The oxford institute for energy studios. A recognized independent of the University
of Oxford. Turkey's gas demand decline: reasons and consequences. April
2017. https://www.oxfordenergy. org/publications/turkeys- gas-demand-
decline-reasons-consequences/.
11. Украина и Молдова договорились о реверсе газа из Румынии
20.08.2019, 09:59. https://biz.liga.net/ekonomika/tek/novosti/ukraina-i-
moldova-dogovorilis-o-reverse-gaza-iz-rumynii.
151
12. BP Energy Outlook, 2017. 2017 Energy Outlook.
https://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/
pdfs/energy-economics/energy-outlook/bp-energy-outlook-2017.pdf.
13. А.КОНОПЛЯНИК, А. ХАУГ. Голубое топливо для Черного моря и
Дуная. Перспективы формирования рынка бункеровки СПГ в
Черноморско-Дунайском регионе. «НЕФТЕГАЗОВАЯ ВЕРТИКАЛЬ»
№7/2020], [Росийский мало- и среднотонажрый СПГ. региональная
серия: Кузбасс, Якутия, Дальний Восток, Сахалин, Черное море. Том3.
Центр энергетики Московской школы управления СКОЛКОВО. 2019г.
14. „«Эколого-экономическая оценка морской транспортировки сжатого
газа»Неправительственный экологический фонд имени В.И. Вернадского,
2017 М., 2017. – 248 с.
15. Греция и Болгария подписали соглашения по СПГ-терминалу
Александруполис. 25.08.2020. https://neftegaz.ru/news/transport-and-
storage/627480-vertikalnyy-gazovyy-koridor-napolnyaetsya-gretsiya-i-
bolgariya-podpisali-soglasheniya-po-spg-termina/
16. Коктейль «Скульте». 24.01.2021. http://www.freecity.lv/biznes/70135/.
17. Цветков П.С.,Притуляк Д.М. Равнительная оценка транспортировки
малотонажного сжиженного природного газа и трубопроводного газа.
Север и ринок.,6(62), 2018г., с. 30-34..
18. Б.С. Рачевский.Технико-экономическая оценка проектов производства-
потребления сжиженного природного газа. Научно-технический
сборник · ВЕСТИ ГАЗОВОЙ НАУКИ. № 2 (34) / 2018.
19. Наши на Ямале: как челябинцы помогают осуществлять масштабный
газовый проект в условиях Арктики. 27.07.2016.
https://uralpress.ru/news/krupnym-planom/nashi-na-yamale-kak-
chelyabincy-pomogayut-osushchestvlyat-masshtabnyy-gazovyy.62.
20. LNG storage business and related costs.10.10.2019.
https://www.coursehero.com/file/65060863/32-The-LNG-Storage-
Business-and-Associated-Costs-Angel-Rojo-ENAGASpdf/ .
152
страны. АЛЕКСАНДР НОВАК Министр энергетики Российской
Федерации НЕФТЕГАЗОВАЯ ВЕРТИКАЛЬ, №1/2018.
24. А.КОНОПЛЯНИК, А. ХАУГ. Голубое топливо для Черного моря и
Дуная. Перспективы формирования рынка бункеровки СПГ в
Черноморско-Дунайском регионе. «НЕФТЕГАЗОВАЯ ВЕРТИКАЛЬ»
№7/2020], Росийский мало- и среднотонажрый СПГ. региональная
серия: Кузбасс, Якутия, Дальний Восток, Сахалин, Черное море. Том3.
Центр энергетики Московской школы управления СКОЛКОВО. 2019г.
25. Завод СПГ мощностью 0,5-1 млн тонн могут построить «Газпром» и
OMV в черном море. 10.10.2017. https://oilcapital.ru/news/upstream/10-
11-2017/zavod-spg-moschnostyu-0-5-1-mln-tonn-mogut-postroit-
gazprom-i-omv-v-chernom-more.
26. «Газпром» построит два новых СПГ-завода. 22.04.2021.
https://www.vedomosti.ru/business/articles/ 2021/03/22/862660-gazprom-
spg-zavoda.
27. Максим Рубченко.Атака с Юга: США решили Вытеснить «Газпром» из
Турций. МОСКВА, 29.06.2020 — РИА Новости.
https://ria.ru/20200629/1573528280.html.
28. Среднетоннажный СПГ в России – между небом и землей. ©2018
Центр энергетики Московской школы управления СКОЛКОВО.
153