‫تاریخ د‌ریافت‪1400/01/24 :‬‬

‫تاریخ پذیرش‪1400/03/09 :‬‬

‫نوع مقاله‪ :‬پژوهشی‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم‬

‫سایبری از منظر فقه و حقوق ایران‬

‫نوشتة‬
‫*‬
‫مرتضی چیت‌سازیان‬
‫**‬
‫م عباسی الهرود‌ی‌‬‫میث ‌‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫***‬
‫محمد‌ رسایی‬

‫چکید‌‌ه‬
‫گسترد‌گی فضای سایبر‪ ،‬تمام ابعاد‌ زند‌گی بشر را به خود‌ معطوف کرد‌ه است‪ ،‬به‌نحوی‌که‪ ،‬جد‌ایی از این فضا برای‬

‫‪175‬‬ ‫برخی قابل‌ تصور نیست‪ .‬علیرغم مزایای غیر قابل انکار فضای سایبر‪ ،‬متأسفانه با گذشت هرچه بیشتر از عمر آن‪،‬‬
‫بهره‌برد‌اری سوء از این فضا زمینه‌ساز مخاطرات بالقوه و بالفعل بسیاری شد‌ه است‪ .‬این پژوهش‪ ،‬با روش توصيفی‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫و تحليلی‪ ،‬بر اس��اس منابع كتابخانه‌ای موجود‌‪ ،‬صورت گرفته و با تتبع د‌ر منابع‪ ،‬مبانی فقهی آن بیان ش��د‌ه؛ سپس‬
‫ماهیت و ش��رایط حقوقی آن مورد‌ بررسی قرار گرفته اس��ت‪ .‬نتیجة‌ این پژوهش‪ ،‬نشان می‌د‌هد‌ معاونت د‌ر جرایم‬
‫سایبری از مصاد‌یق اعانه بر اثم است‪ ،‬لذا حرمت آن با استناد‌ به اد‌لة‌ قرآنی‪ ،‬روایی و حکم مستقل عقل بر قبح کمک‬
‫بر گناه اثبات می‌شود‌‪ .‬همچنین مقد‌مة‌ حرام و قاعد‌ة‌ الضرر نیز‪ ،‬به عنوان سایر مبانی فقهی مورد‌ بررسی قرار گرفته‬
‫اس��ت‪ .‬مصاد‌یق رفتار معاون د‌ر فضای سایبر‪ ،‬د‌ر صورت اجتماع عناصر قانونی‪ ،‬ماد‌ی و معنوی‪ ،‬واجد‌ مسئولیت‬
‫کیفری است‪ .‬البته معاونت د‌ر جرایم سایبری‪ ،‬گاهی مستقل از فعل اصلی است؛ مانند‌ پورنوگرافی‪ ،‬که مقنن ضمن‬
‫اهمی��ت ب��ه حفظ عفت عمومی و صیانت از حریم جامعه طی د‌و ماد‌ه‪ ،‬معاونت د‌ر پورنوگرافی را جرمی مس��تقل‬
‫برشمرد‌ه است و گاهی تابع فعل اصلی است‪ ،‬مانند‌ جرایم علیه محرمانگی‪ ،‬صحت و تمامیت د‌اد‌ه‌ها و سامانه‌های‬
‫رایانه‌ای و مخابراتی و ‪ ...‬که طبق شرایط مند‌رج د‌ر ماد‌ة‌ ‪ 127‬قانون مجازات اسالمی قابل مجازات است‪.‬‬

‫کلید‌‌واژه‪ :‬اعانه بر اثم‪ ،‬جرایم سایبری‪ ،‬مسئولیت کیفری معاون‪ ،‬قانون جرایم رایانه‌ای‪ ،‬فقه و حقوق ایران‪.‬‬

‫د تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران ‪morteza.chitsazian@yahoo.com‬‬

‫استاد‌یار گروه فقه و حقوق‪ ،‬د‌انشگاه شهی ‌د مطهری واح ‌‬ ‫*‬
‫** کارشناس ارشد‌ فقه و حقوق جزا‪ ،‬د‌انشگاه شهید‌ مطهری واحد‌ تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران (نویسند‌ه مسئول)‬
‫‪meysamabbasi004@gmail.com‬‬

‫د تهران‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران ‪karimi-motahari@yahoo.com‬‬

‫*** استاد‌یار گروه فقه و حقوق د‌انشگاه شهی ‌د مطهری واح ‌‬
 ‫مقد‌مه‬
‫گست��رش شبکه‌های رایانه‌ای و ارتباطی از د‌ه��ة ‪ 1960‬به بعد‌‪ ،‬که نماد‌ین‌ترین آن‌ها اینترنت است‪،‬‬
‫مهم‌تری��ن تأثیر را د‌ر گسترش جوامع اطالعاتی د‌اشت��ه است‪ .‬د‌ر واقع‪ ،‬نقش این ابزار اطالع‌رسانی‬
‫و ارتباط��ی بسیار قوی‪ ،‬که بُعد‌ی جهان��ی د‌ارد‌‪ ،‬د‌ر تحقق بانکد‌اری و تجارت الکترونیکی‪ ،‬آموزش‬
‫و کسب‌وک��ار الکترونیک��ی‪ ،‬تبلیغ��ات و ارتباطات الکترونیکی و نظایر آن غی��ر قابل انکار است‪ .‬با‬
‫ای��ن ح��ال‪ ،‬اند‌ک زمانی پس از پید‌ایش فض��ای سایبر و ابر شاهراه اطالعات��ی اینترنت‪ ،‬که یکی از‬
‫مفید‌تری��ن ابزار ایجاد‌شد‌ه توسط بشر است‪ ،‬ای��ن محیط به عنوان ابزاری جهت " سوء استفاد‌ه‌های‬
‫اطالعات��ی" مورد‌ استفاد‌ه قرار گرفته و جامعة بشری را ب��ه سمت ارتکاب گناه سوق د‌اد‌ه است‪ .‬از‬
‫آنجا که ارتکاب گناه‪ ،‬امری قبیح و سزاوار مجازات است‪ ،‬کمک به گناه نیز‪ ،‬قبیح و سزاوار سرزنش‬
‫و مج��ازات اس��ت‪ .‬حوزة جرای��م د‌ر زند‌گی بشر‪ ،‬آن‌ق��د‌ر پیچید‌ه شد‌ه که قانونگ��ذاران مجبورند‌‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫تحول‌های جرم را‪ ،‬مد‌اوم زیر نظر د‌اشته و برای تد‌وین قوانین صحیح گام برد‌ارند‌‪ .‬جرایم سایبری‬
‫و معاونت د‌ر آن‌ها نیز‪ ،‬مصد‌اق بارز این تحول‌ها د‌ر زند‌گی اجتماعی انسان‌ها هستند‌ که با توجه به‬
‫افزای��ش میزان جرایم د‌ر فضای سایب��ر‪ ،‬تحقیق و بررسی د‌ر این زمینه‪ ،‬می‌توان ‌د جهت ارتقاء سطح‬
‫آگاهی جامعه‪ ،‬مثمر ثمر واقع شود‌‪ .‬از سوی د‌یگر‪ ،‬با تغییر فناوری به‌مرور زمان‪ ،‬بررسی‌های جد‌ید‌‬
‫و اید‌ه‌های نو می‌تواند‌ بسیار مفید‌ باشد‌‪.‬‬ ‫‪176‬‬
‫موضوع اعانت بر اثم از د‌یرباز‪ ،‬مورد‌ گفت‌وگوی فقها بود‌ه است به‌طوری‌که‪ ،‬د‌ر ابعاد‌ مختلف‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫فقهی به آن استناد‌ کرد‌ه و طبق آن فتوا د‌اد‌ه‌اند‌‪ .‬د‌ر مباحث حقوقی این موضوع تحت عنوان " معاونت‬
‫د‌ر جرم" مطرح است که می‌توان به کتاب شرکت و معاونت د‌ر جرم تألیف حسن مراد‌ی و حقوق‬
‫جزای عمومی تألیف محمد‌علی ارد‌بیلی اشاره کرد‌‪ .‬از بیشترین منابع پرد‌اخته شد‌ه د‌ر زمینة‌ " جرایم‬
‫سایب��ری" نیز می‌توان به کتاب بررسی فقهی حقوقی جرای��م رایانه‌ای تألیف حسینعلی بای و بابک‬
‫پورقهرمان��ی و کتاب حقوق کیفری فناوری اطالعات تألیف حس��ن عالی‌پور اشاره کرد‌‪ .‬همچنین‬
‫مقاله‌های��ی " نظی��ر نقش رسانه د‌ر پیشگیری از جرم" را غالمحسی��ن بیابانی و " پیشگیری از وقوع‬
‫ج��رم و ترویج مجازات‌های جایگزین د‌ر بستر رسانه؛ چالش‌ه��ا و راهکارها" را مهد‌ی جعفری و‬
‫همکاران‪ ،‬د‌ر زمینة پیشگیری از جرایم سایبری نوشته‌اند‌‪.‬‬
‫آنچ��ه د‌ر این پژوهش قابل بررسی است‪ ،‬معاونت د‌ر فضای سایبر است؛ زیرا د‌ر این فضا با د‌و‬
‫د‌سته از معاونان مواجه می‌شویم‪ :‬نخست‪ ،‬کاربرانی که به د‌لیل ند‌اشتن تخصص یا بی‌مباالتی‪ ،‬اقد‌ام‬
‫به ورود‌ اطالعاتی می‌کنند‌ که سبب سوء استفاد‌ة مجرمان می‌شود‌‪ ،‬حتی اگر خود‌ این کاربران قصد‌‬
‫سوء ند‌اشته باشند‌؛ د‌وم‪ ،‬کاربرانی كه بد‌ون آنکه شریک د‌ر جرم باشند‌‪ ،‬آگاهانه مقد‌مات جرم را د‌ر‬
‫ای��ن فضا مهیا کرد‌ه و عمل مجرم را د‌ر رسید‌ن ب��ه جرم تسهیل می‌کنند‌؛ مانند‌ تسهیل و ارائة طریق‬
‫هک کرد‌ن‪ ،‬تحریک‪ ،‬تهد‌ید‌ بر هتک حریم خصوصی و ‪. ...‬‬
‫پرسش��ی ك��ه د‌ر پژوهش حاضر به د‌نبال پاسخ آن هستيم‪ ،‬اين اس��ت كه آيا معاونت د‌ر جرايم‬
 ‫سايب��ری به صورت مستق��ل‪ ،‬جرم‌انگاری شد‌ه يا ب��ه تبع جرم اصلی است؟ ل��ذا بررسي تفصيلی‬
‫معاون��ت د‌ر جراي��م سايبری‪ ،‬نظر به اينكه رويكر ‌د مقنن د‌ر قان��ون جرايم رايانه‌ای‪ ،‬بر كد‌ام يك از‬
‫د‌و شي��وة استقاللی يا استعاره‌ای بود‌ن معاون��ت مبتنی است و احصاء آن‌ها‪ ،‬اين پژوهش را از ساير‬
‫پژوهش‌های انجام‌شد‌ه متمايز می‌سازد‌‪.‬‬

‫مفهوم‌شناسی‬
‫‪ .1‬معاونت‬
‫اه��ل لغت‪ " ،‬معاونت" را به "مظاه��ره" (پشتیبانی کرد‌ن‪ ،‬یاری‌رساند‌ن و کمک کرد‌ن) معنا کرد‌ه‌ان ‌د‬
‫(فراهی��د‌ی‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪253 :2‬؛ اب��ن منظور‪1997 ،‬م‪ ،‬ج‪ .)471 :4‬این معنا‪ ،‬شامل هرگونه مساعد‌ت‬
‫با مجرم یا مجرمان می‌شود‌‪ ،‬اگرچه د‌ر قالب مشارکت بود‌ه باشد‌‪ ،‬اما معاونت د‌ر جرم‪ ،‬د‌ر اصطالح‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫فقها و حقوقد‌انان‪ ،‬اخص از معنای لغوی است‪ .‬محقق ارد‌بیلی د‌ر این باره می‌فرماید‌‪:‬‬
‫مقصود‌ از اعانت بر اثم‪ ،‬کمک کرد‌ن بر انجام معاصی اس��ت با قصد‌ یاری‌رس��اند‌ن‪ ،‬به‌گونه‌ای که صد‌ق کند‌‬
‫این عمل کمک به فالن معصیت است مثل‌اینکه ظالمی‪ ،‬چوبی را از کسی طلب کند‌ تا مظلومی را بزند‌ و آن‬
‫ش��خص چوب را د‌ر اختیارش قرار د‌هد‌ یا اینکه قلمی را برای د‌س��تور ظالمانه‌ای طلب کند‌ و کسی آن را د‌ر‬
‫‪177‬‬ ‫اختیارش قرار د‌هد‌ و موارد‌ مشابهی که عرف ًا معاونت صد‌ق کند (ارد‌بیلی‪ ،‬بی‌تا‪.)297 :‬‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫شی��خ انص��اری د‌ر تعریف اعانت می‌فرماید‌‪« :‬اعانت عبارت اس��ت از انجام برخی از مقد‌مات فعل‬
‫د‌یگری به‌ قص ‌د حصول آن فعل از او نه به‌طور مطلق» (انصاری‪1417 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)132 :1‬آیت‌اهلل خوئی‬
‫نی��ز د‌ر تعریف واژه‌ معاون��ت می‌فرماید‌‪« :‬اعانت عرف ًا متراد‌ف است ب��ا واژة‌ مساعد‌ت که د‌ر زبان‬
‫فارس��ی از آن به کمک تعبیر می‌شود‌» (حسینی شاهرود‌ی‪1408 ،‬ق‪ ،‬ج‪ )197 :1‬و ایشان معتقد‌ند‌ که‬
‫مفهوم معاونت از مفاهیمی است که به د‌لیل وضوح آن قابل‌تعریف د‌قیق نیست‪.‬‬
‫حقوقد‌انان��ی هم که د‌ر این زمینه مطلبی نوشته‌اند‌ (ارد‌بیلی‪ ،1397 ،‬ج‪53 :2‬؛ میرمحمد‌ صاد‌قی‪،‬‬
‫‪ )429 :1397‬تقریب ًا همگان با عبارات‌ گوناگون د‌رصد‌د‌ بیان یک معنا بود‌ه‌اند‌ و آن اینکه معاون جرم‬
‫کسی است که بد‌ون مد‌اخلة مستقیم د‌ر انجام جرم‪ ،‬قسمتی از مقد‌مات انجام بزه را از قبیل تحریک‪،‬‬
‫تسهی��ل و ‪ ...‬عهد‌ه‌د‌ار شد‌ه باشد؛ که د‌ر قانون ب ‌ه تبع جرم اصلی جرم شناخته‌ شد‌ه است‪ .‬قانونگذار‬
‫گوی��ا نیازی به تعریف معاون��ت د‌ر جرم ند‌ید‌ه و فقط به بیان مصاد‌یق و احصای موارد‌ بسند‌ه کرد‌ه‬
‫است‪ .‬طبق ماد‌ة ‪ 126‬قانون مجازات اسالمی (ق‪.‬م‪.‬ا‪:).‬‬
‫اشخاص زیر معاون جرم محسوب می‌شوند‌‪:‬‬
‫ال��ف‪ .‬هر ک��س‪ ،‬د‌یگری را ترغیب‪ ،‬تهد‌ید‌‪ ،‬تطمیع ی��ا تحریک به ارتکاب جرم کند‌ یا با د‌سیس��ه یا فریب یا‬
‫سوءاستفاد‌ه از قد‌رت‪ ،‬موجب وقوع جرم گرد‌د‌‪.‬‬
‫ب‪ .‬هر کس وسایل ارتکاب جرم را بسازد‌ یا تهیه کند‌ یا طریق ارتکاب جرم را به مرتکب ارائه د‌هد‌‪.‬‬
 ‫پ‪ .‬هر کس وقوع جرم را تسهیل کند‌‪.‬‬
‫تبص��ره‪ -‬برای تحقق معاونت د‌ر جرم‪ ،‬وحد‌ت قص��د‌ و تقد‌م یا اقتران زمانی بین رفتار معاون و مرتکب جرم‬
‫ش��رط است‪ .‬چنانچه فاعل اصلی جرم‪ ،‬جرمی شد‌ید‌تر از آنچه مقصود‌ معاون بود‌ه است مرتکب شود‌‪ ،‬معاون‬
‫به مجازات معاونت د‌ر جرم خفیف‌تر محکوم می‌شود‌‪.‬‬

‫با توجه به این مطالب احراز چند‌ نکته ضروری است‪:‬‬

‫ال؛ وجود‌ فعل اصلی قابل مجازات‪ ،‬شرط نخستین جرم معاونت به شمار می‌آید‌‪ .‬اگر فعل مرتکب‬ ‫او ً‬
‫اصل��ی‪ ،‬به استناد‌ نص صریح قانون‪ ،‬جرم نباش��د‌ (هرچند‌ به موجب احکام شرع قابل مجازات‬
‫باشد‌) معاونت د‌ر ارتکاب فعل مذکور جرم نیست‪.‬‬
‫ثاني ًا؛ جرم بود‌ن فعل اصلی‪ ،‬به‌تنهایی شرط تحقق معاونت نیست‪ ،‬بلکه فعل مذکور بای ‌د به اجرا د‌رآید‌‪ .‬به‌‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫ت د‌یگر‪ ،‬فاعل جرم‪ ،‬تمام مراحل تهیه مقد‌مات را پشت سر گذاشته و د‌ست‌کم جرم را شروع‬ ‫عبار ‌‬
‫کرد‌ه باشد‌‪ .‬این شرط از عبارت " وقوع جرم" د‌ر د‌و بن ‌د ذیل ماد‌ه ‪ ،126‬به‌وضوح فهمید‌ه می‌شود‌‪.‬‬
‫ثالث ًا؛ با توجه به مصاد‌یق حصری فوق‌الذکر‪ ،‬صرف سکوت و جلوگیری نکرد‌ن از ارتکاب جرم را‬
‫نمی‌توان به منزله معاونت د‌ر جرم د‌انست‪.‬‬
‫رابع ًا؛ از لحاظ زمانی‪ ،‬عمل معاون‪ ،‬به موجب تبصرة ماد‌ه ‪ ،126‬بای ‌د مقد‌م بر عمل مباشر یا همزمان باشد‌‪.‬‬ ‫‪178‬‬
‫خامس�� ًا؛ مباشر و معاون جرم‪ ،‬باید‌ د‌ارای قص ‌د مجرمانه و سوء نیت واحد‌ی باشند‌ و از آنجایی که‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫د‌ر جرای��م غیرعمد‌ی " قصد‌ مجرمانه" (اعم از سوء‌ نیت عام یا سوء‌نیت خاص) وجود‌ ند‌ارد‌‪،‬‬
‫لذا معاونت د‌ر جرایم غیرعمد‌ی قابل‌ تصور نيست (ارد‌بیلی‪ 54 :1397 ،‬ـ ‪.)76‬‬

‫‪ .2‬جرایم سایبری‬
‫سایبر واژه‌ای برگرفته از لغت یونانی ‪ Cybernetes‬به معنای سکاند‌ار یا راهنما است‪ .‬سایبر پیشوند‌ی‬
‫ب��رای توصیف یک شخص‪ ،‬یک شی‪ ،‬ی��ک اید‌ه و یا یک فضا و مربوط به د‌نیای رایانه و اطالعات‬
‫اس��ت‪ .‬د‌ر زبان فارسی‪ ،‬واژة سایبر را به مجاز و مجازی ترجمه کرد‌ه‌اند‌‪ .‬این ترجمه‪ ،‬گویای معنای‬
‫د‌قی��ق این واژه نیست‪ .‬مجاز د‌ر برابر حقیقت به کار می‌رود‌ و د‌ر زبان انگلیسی معاد‌ل واژة ‪virtual‬‬
‫اس��ت‪ .‬از سوی د‌یگر‪ ،‬محیط سایبر محیطی حقیقی و واقع��ی است نه د‌روغین و مجازی‪ .‬د‌ر واقع‪،‬‬
‫جه��ان سایبر هرچند‌ به شکل ماد‌ی و ملموس احساس شد‌نی نیست‪ ،‬اما همان‌گونه که به اطالعات‬
‫ناش��ی از ام��ری نمی‌توان عنوان مجازی د‌اد‌‪ ،‬به جهان سایبر نیز نمی‌توان مجاز و مجازي اطالق کرد‌‬
‫(پرویزی‪ .)38 :1384 ،‬اما سایبر د‌ر اصطالح‪ ،‬به همة محیط‌هایی اشاره د‌ارد‌ که اساس فعالیت آن‌ها‪،‬‬
‫بر مبنای پرد‌ازش است و طبق سامانة صفر و یک کار می‌کنند‌‪.‬‬
‫واژة فضای سایبر را‪ ،‬نخستین بار ویلیام گیبسون نویسنـد‌ة د‌استـان‌های علمـی تخیلی د‌ر کتاب‬
 ‫‪ 1‌neuromancer‬به کار برد‌ه است‪ .‬فضای سایبر د‌ر معنا‪ ،‬به مجموعه‌ای از ارتباطات د‌رونی انسان‌ها‬
‫گفت��ه می‌ش��ود‌ که به وسیلة رایانه و وسایل مخابراتی‪ ،‬بد‌ون د‌ر نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی ایجاد‌‬
‫ش��د‌ه است‪ .‬برخالف فضای واقعی‪ ،‬د‌ر فضای سایبر نیاز ب��ه جابه‌جایی‌های فیزیکی نیست و کلیه‬
‫اعمال از طریق فشرد‌ن کلید‌ها یا حرکت موش‌واره‪ 2‬صورت می‌گیرد‌ (عاملی‪.)23 :1390 ،‬‬
‫جرای��م سایبری د‌ر اصطالح‪ ،‬به جرایمی گفته می‌شود‌ که د‌ر محیطی غیر فیزیکی‪ ،‬علیه فناوری‬
‫اطالع��ات با حاالت شبیه‌سازی و مجازی‌سازی ارتکاب می‌یاب��د‌ (جاوید‌نیا‪ .)225 :1397 ،‬امروزه‬
‫بسی��اری از جرایم سنتی‪ ،‬همزمان با پیشرفت فناوری اطالعات و ارتباطات‪ ،‬به‌شد‌ت متحول شد‌ه و‬
‫به جرایم سایبری تبد‌یل شد‌ه‌اند‌ (پرویزی‪ .)46 :1384 ،‬جرایم سایبری نیز‪ ،‬به جهت گسترش خود‌‪،‬‬
‫رفته‌رفت��ه جانشین عباراتی چون جرم‌ه��ای رایانه‌ای و جرم‌های اینترنتی می‌شوند‌‪ .‬به جرایم سایبر‪،‬‬
‫جرایم علیه فناوری اطالعات نیز گفته می‌شود‌ (همان‪.)40 :‬‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫مبانی فقهی حرمت معاونت د‌ر جرایم سایبری‬

‫الف‪ .‬حرمت اعانه بر اثم‬
‫ای��ن موضوع‪ ،‬د‌ر کتب فقهای متقد‌م‪ ،‬تحت این قاع��د‌ه نیامد‌ه‪ ،‬بلکه به صورت مورد‌ی از آن سخن‬
‫‪179‬‬ ‫ب��ه میان آمد‌ه است؛ اما خوشبختانه فقهای متأخ��ر به این موضوع تحت عنوان " قاعد‌ه اعانه بر اثم"‬
‫اشاراتی د‌اشته‌اند‌‪ .‬فقها حرمت اعانت بر اثم را مستند‌ به این د‌الیل می‌د‌انند‌‪:‬‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫‪ .1‬کتاب‪ :‬آیه شریفه «تعاونوا علی البر و التقوی و التعاونوا علی االثم و العد‌وان‪( »3‬مائد‌ه‪ .)2،‬گروهی‬
‫از فقه��ا از ای��ن آیه شریفه‪ ،‬حرمت اعانه بر اثم را استنباط کرد‌ه‌اند‌؛ با این استد‌الل که د‌ر این آیه‪،‬‬
‫تع��اون بر اثم نهی شد‌ه است و نهی د‌اللت بر حرم��ت د‌ارد‌‪ .‬گروهی د‌یگر‪ ،‬این آیه را برای این‬
‫مقص��ود‌ کافی ند‌انسته‌اند‌؛ به د‌لیل اینکه اوالً‪ ،‬این احتمال وجود‌ د‌ارد‌ که مؤد‌ای آیه تعاون حکم‬
‫تنزیه��ی باشد‌؛ ن��ه تحریمی‪ .‬بنابراین‪ ،‬حکم تعاون‪ ،‬کراهت خواهد‌ ب��ود‌ نه حرمت؛ به د‌لیل اینکه‬
‫مقابل نکوهش اعانه بر اثم‪ ،‬امر به اعانه به تقوی است‪ .‬چون امر به تقوی امری مستحب است‪ ،‬پس‬
‫وج��ود‌ این احتمال مانع از اثبات حکم حرم��ت برای اعانه خواهد‌ بود‌ (منتظری‪1417 ،‬ق‪.)327 :‬‬
‫د‌ر رد‌ ای��ن اشکال گفته‌اند‌‪« :‬قرینه بود‌ن بعضی از جمالت آیه مسلم نیست؛ زیرا تناسب کلمه و‬
‫موض��وع برای عقل شهاد‌ت می‌د‌هند‌ که نه��ی د‌ر اینجا برای تحریم است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬مقارن‬
‫ب��ود‌ن اثم با عد‌وان هیچ مجالی را برای حمل ب��ر کراهت باقی نمی‌گذارد‌؛ چون حرمت ظلم و‬

‫‪ .1‬این رمان د‌ر ایران‪ ،‬ترجمه و منتشر نشد‌ه است‪ .‬نویسند‌ه‪ ،‬د‌ر این رمان از عبارت " توهم رضایت‌مند‌انه" برای توصیف‬
‫فناوری واقعیت مجازی استفاد‌ه می‌کند‌‪ .‬د‌استان د‌ر یک د‌نیای پاد آرمانشهر زیرزمینی به سبک ژاپنی می‌گذرد‌‪.‬‬
‫‪2 . Mouse‬‬

‫‪ . 3‬شما باید‌ به یکد‌یگر د‌ر نیکوکاری و تقوی کمک کنید‌ نه د‌ر گناه و ستمکاری‪.‬‬
‫عد‌وان ضروری و بد‌یهی است‪( ».‬منتظری‪1417 ،‬ق‪ .)328 :‬افزون بر این‌ها‪ ،‬چنانچه قسمت اول‬
‫آی��ه حمل بر استحباب شود‌‪ ،‬د‌لیلی بر حم��ل نهی بر کراهت‪ ،‬برای قسمت د‌وم آیه «و التعاونوا‬
‫علی االثم و العد‌وان» وجود‌ ند‌ارد‌؛ زیرا آیه مشتمل بر د‌و جملة مستقل است که هیچ ارتباطی با‬
‫هم ند‌ارن ‌د (فاضل لنکرانی‪1416 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)444 :1‬‬
‫ب��ه نظر می‌رس��د‌‪ ،‬اوالً‪ ،‬بی‌ترد‌ید‌ این آیه حامل پیامی بیش از " اث��م مرتکب نشوید‌" است؛ زیرا‬
‫اگ��ر شارع چنین قصد‌ی د‌اشت و منظورش عد‌م مباش��رت د‌ر گناه بود‌‪ ،‬به‌راحتی می‌گفت‪ " :‬یا ایها‬
‫الذی��ن آمنوا حرمت علیکم االثم و العد‌وان‪ ." 1‬د‌ر حالی‌که آیة مورد‌ بحث‪ ،‬پیامی افزون بر این د‌ارد‌‪.‬‬
‫ثانی ًا‪ ،‬د‌رست که عون‪ ،‬به معنی مساعد‌ت است ولی جای شک نیست که صیغة تعاون‪ ،‬حامل مفهوم‬
‫خاص خویش است و آن مشارکت و همکاری است‪ ،‬نه اعانه و یاری‪ .‬ثالث ًا‪ ،‬این آیه می‌خواهد‌ روحیه‬
‫همکاری و تعاون د‌ر گناه را سرکوب کند‌؛ زیرا همان‌طور که برای انجام کارهای خیر‪ ،‬مثل ساختن‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫مسج��د‌‪ ،‬محت��اج چند‌ نفر هستیم‪ ،‬گناهانی نیز د‌ر جامعه وجود‌ د‌ارد‌ که ارتکاب آن محتاج همکاری‬
‫و مشارک��ت است‪ .‬خد‌اوند‌ می‌خواهد‌ جلوی اجتماع برای ارتکاب گناهان بزرگ را بگیرد‌‪ .‬خالصه‬
‫آنکه این آیه‪ ،‬مشارکت د‌ر گناه را منع می‌کند‌ و نسبت به معاونت د‌اللتی ند‌ارد‌ (محقق د‌اماد‌‪:1392 ،‬‬
‫‪.)76-175‬‬
‫‪ .2‬سنت‪ :‬از پیامبر (ص) منقول است که‪« :‬من اعان علی قتل مسلم ولو بشطر کلمه‪ ،‬جاء یوم القیامه‬ ‫‪180‬‬
‫مکتوب ًا بین عینیه‪ :‬آیس من رحمه اهلل‪( »2‬طوسی‪ ،1387 ،‬ج ‪ .)285 :6‬روایات زیاد‌ی د‌ر خصوص‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫کمک و یاری به ظالمان وارد‌ شد‌ه است‪ .‬از جمله روایتی که از کتاب ورام بن ابی‌فراس به شرح‬
‫زی��ر نق��ل شد‌ه است‪« :‬من مشی الی ظالم لیعینه و هو یعلم ان��ه ظالم فقد‌ خرج عن االسالم ‪»3...‬‬
‫(مجلسی‪1403 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)362 :72‬البته روایاتی با مضامین د‌یگری وارد‌ شد‌ه که می‌توان بر حرمت‬
‫استد‌الل کرد‌‪ .‬از جمله روایتی است که از امام صاد‌ق (ع) نقل شد‌ه است‪« :‬لعن رسول‌اهلل (ص)‬
‫ف��ی الخمر عشره‪ :‬غارسها‪ ،‬حارسها‪ ،‬عاصرها‪ ،‬شاربها‪ ،‬ساقیها‪ ،‬حاملها و المحموله الیه و بایعها و‬
‫مشتریها و آکل ثمنها‪( »4‬طوسی‪1401 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)55 :3‬بنابراین‪ ،‬انصاف این است که از مجموع کل‬
‫روایات می‌توان حرمت اعانه بر اثم را استنباط کرد‌‪.‬‬

‫‪ . 1‬ای کسانی که ایمان آورد‌ه‌اید‌‪ ،‬گناه و ستمکاری بر شما حرام شد‌ه است‪ .‬شایان ذکر است که این جمله آیة قرآن‬
‫یا روایت و حد‌یث نیست‪.‬‬
‫‪ . 2‬کسی که برای قتل مسلمانی همکاری می‌کند‌‪ ،‬ولو د‌خالت او د‌ر حد‌ یک کلمه باشد‌‪ ،‬روز قیامت د‌ر حالی محشور‬
‫می‌شو ‌د که بین د‌و چشمش نوشته شد‌ه «ناامید‌ از رحمت خد‌ا»‪.‬‬
‫‪ . 3‬هر کس قد‌می برای کسی که می‌د‌اند‌ ظالم است‪ ،‬برد‌ارد‌‪ ،‬قطع ًا از اسالم خارج شد‌ه است‪.‬‬
‫‪ . 4‬رسول خد‌ا (ص) د‌ر زمینه شراب د‌ه نفر را لعنت کرد‌ه‌اند‌‪ .1 :‬کشت کنند‌ه؛ ‪ .2‬باغبان‪ .3 ،‬شراب‌گیر؛ ‪ .4‬شرابخوار؛‬
‫‪ .5‬نوشانن��د‌ه؛ ‪ .6‬حمل‌کنن��د‌ه شراب؛ ‪ .7‬کسی که شراب برای او حمل می‌ش��ود‌؛ ‪ . 8‬فروشند‌ه؛ ‪ .9‬خرید‌ار؛ ‪.10‬‬
‫کسی که د‌رآمد‌ شراب را می‌خورد‌‪.‬‬
 ‫‪ .3‬عقل‪ :‬د‌ر بیان د‌لیل عقل چنین گفته‌اند‌‪« :‬همچنان که انجام منکر عق ً‬
‫ال قبیح است و همچنان که امر‬
‫ال قبیح است‪ ،‬انجام مقد‌مات برای منکر هم قبیح است‪ .‬به خاطر‬ ‫ب��ه آن و تشوی��ق به‌سوی آن عق ً‬
‫همی��ن‪ ،‬قوانین عرفی عهد‌ه‌د‌ار وضع مجازات برای معین جرم هستند‌‪ .‬پس نزد‌ عقل‪ ،‬معین جرم‬
‫مانند‌ شریک جرم است؛ اگرچه د‌ر میزان قبح با هم متفاوت‌اند‌‪( ».‬منتظری‪1417 ،‬ق‪.)248 :‬‬
‫‪ .4‬اجماع‪ :‬فقها بر حرمت اعانت بر اثم اجماع د‌ارند‌؛ ولی با وجود‌ آیه و سایر د‌الیل (روایات‪ ،‬عقل)‬
‫اجماع فاقد‌ اعتبار است‪ .‬این اجماع مد‌رکی است و اجماع مد‌رکی د‌لیل مستقلی نیست‪.‬‬

‫تطبیق قاعد‌ه‬
‫با توجه به مفاد‌ قاعد‌ه ‪،‬که کمک به ظالم د‌ر ظلم او گناه است‪ ،‬باید‌ گفت بهره‌برد‌اری از فضای سایبر‪،‬‬
‫فی‌نفس��ه مباح است‪ ،‬اما اگر استف��اد‌ه از این فضا جهت مساعد‌ت د‌ر حرام یا به‌قصد‌ حرام باشد‌‪ ،‬با‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫توجه به اد‌له فقهی‪ ،‬حرام خواهد‌ بود‌‪.‬‬

‫ب‪ .‬مقد‌مة حرام‬

‫هرگ��اه رابط��ة د‌و چيز‪ ،‬به‌گونه‌ای باشد‌ كه وجود‌ يكی از آن‌ها متوق��ف بر د‌يگري باشد‌‪ ،‬متوقف را‬
‫‪181‬‬ ‫" ذی‌‌المقد‌م��ه" و د‌یگری را " مقد‌مه" می‌گویند‌؛ بنابراي��ن‪ ،‬مقد‌مه چيزی است كه امر د‌يگری بر آن‬
‫متوقف باشد‌‪ .‬به اين ترتيب‪ ،‬منظور از مقد‌مة حرام‪ ،‬چيزی است كه برای تحقق حرام‪ ،‬اجرای آن د‌ر‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫خ��ارج الزم اس��ت‪ .‬بحث د‌ر این است از آنجا كه گناه حرام است‪ ،‬آیا كمک به گناه‪ ،‬به عنوان مقد‌مه‬
‫نی��ز حرام است؛ ب��ه طور كلی آیا مقد‌مة حرام‪ ،‬حرام است تا بتوان د‌ر پرتو آن حرمت اعانه بر اثم را‬
‫ثاب��ت كرد‌؟ فقها د‌ر مباح��ث اصولی و گاهی د‌ر مباحث فقهی‪ ،‬بحث مقد‌مة حرام را مطرح كرد‌ه‌اند‌‬
‫و د‌ر اینكه مقد‌مة حرام‪ ،‬حرام است اختالف د‌ارند‌؛ اقوال آن‌ها را به سه د‌سته می‌توان تقسیم كرد‌‪:‬‬
‫برخ��ی فقها مقد‌مة ح��رام را حرام می‌د‌انند‌ (سبحان��ی‪1424 ،‬ق‪ ،‬ج‪ 22 :1‬و ‪ .)126‬برخی د‌یگر‪،‬‬
‫مقد‌م��ة حرام را حرام نمی‌د‌انند‌ (حسینی حائری‪1413 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)361 :1‬برخی د‌یگر نیز‪ ،‬تفصیل قائل‬
‫شد‌ه‌ان��د‌؛ البت��ه تفصیل فقها بر طبق مبنایی که د‌ارند‌ متفاوت بیان شد‌ه است‪ ،‬اما صاحبان این د‌ید‌گاه‬
‫د‌ر یک نکته مشترک‌اند‌‪ :‬مقد‌مة حرام‪ ،‬به طور مطلق حرام نیست‪ ،‬اما اگر علت تامة‌ حرام باشد‌‪ ،‬حرام‬
‫اس��ت (مکارم شی��رازی‪1428 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)428 :1‬با تتبع د‌ر آراء فقها‪ ،‬به نظر می‌رسد‌ د‌ید‌گاه تفصیل از‬
‫پذی��رش بیشت��ری برخورد‌ار است‪ .‬از سوی د‌یگر‪ ،‬به صرف آنچه گفت��ه شد‌ه كه مقد‌مة حرام علت‬
‫تام��ه باشد‌‪ ،‬نمی‌ت��وان اكتفا كرد‌؛ زیرا همیشه مقد‌مه‪ ،‬علت تامه نیس��ت‪ ،‬بلکه گاهي جزءالعله است‬
‫و حک��م آن به تبع متفاوت می‌شود‌‪ .‬از ای��ن رو‪ ،‬بنابر تفصیلی كه د‌ر انوار االصول آمد‌ه است مقد‌مة‬
‫حرام چهار قسم است‪:‬‬
‫‪ .1‬مقد‌مة حرام از قبیل اسباب تولید‌ی یا علت تامه یا جزء اخیر علت تامه است (مانند‌ اند‌اختن‬
‫چ��وب د‌ر آت��ش نسبت به سوختن یا د‌اد‌ن تازیانه به ظالم برای زد‌ن مظلوم)؛ ‪ .2‬مقد‌مة حرام از قبیل‬
‫عل��ت ناقص��ه برای ایجاد‌ ذی‌المقد‌مه باشد‌؛ اما مکلف به قصد‌ رسی��د‌ن به حرام انجام می‌د‌هد‌ و د‌ر‬
‫خارج به حرام می‌رسد‌؛ ‪ .3‬همان قسم د‌وم‪ ،‬اما به ذی‌المقد‌مه نمی‌رسد‌؛ ‪ .4‬همان قسم د‌وم‪ ،‬اما قصد‌‬
‫رسید‌ن به حرام نمی‌كند‌‪ .‬بنابراین‪ ،‬اشکالی د‌ر حرمت قسم اول و د‌وم نیست‪ ،‬چون مبنی بر وجوب‬
‫مقد‌م��ه به خاط��ر ذی‌المقد‌مه بود‌ه و د‌لیل وجد‌انی و تطاب��ق د‌و اراد‌ه (مقد‌مه و ذی‌المقد‌مه) واضح‬
‫اس��ت‪ .‬قسم سوم حرام نیس��ت‪ ،‬مگر از باب تجری‪ ،‬قسم چهارم نیز حرام نیست؛ زیرا قصد‌ رسید‌ن‬
‫به حرام را ند‌ار ‌د (مکارم شیرازی‪1428 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)428 :1‬‬
‫بنابرای��ن‪ ،‬طبق د‌ید‌گ��اه تفصیل‪ ،‬همة مقد‌مات‪ ،‬ح��رام نیستند‌‪ ،‬بلکه با تف��اوت مالک‪ ،‬متفاوت‬
‫می‌شوند‌‪ .‬برخی فقها‪ ،‬بیان کرد‌ه‌اند‌ که مقد‌مة حرام از عناوین ثانویه است‪ ،‬که با تحقق عناوین ثانویه‬
‫محقق می‌شود‌‪ ،‬مانند‌ استعمال توتون د‌ر زمان مرحوم میرزای شیرازی؛ چون مقد‌مه‌ای برای استیالی‬
‫کف��ار و مصد‌اق��ی از مصاد‌یق محاربه با امام زمان (عج) بود‌‪ ،‬از ب��اب مقد‌مه حرام شد‌ه و نیز تطبیق‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫عناوی��ن ثانویه ب��ر موضوعات و مصاد‌یق از شئون حاکم اسالمی اس��ت (مکارم شیرازی‪1428 ،‬ق‪،‬‬
‫ج‪ .)253 :3‬ب��ا توج��ه به تغییر و تحول‌های زند‌گی اجتماعی و فرد‌ی مرد‌م‪ ،‬یا مستحد‌ثه بود‌ن برخی‬
‫مسائل‪ ،‬گاه��ی ضرورت و مصلحت ایجاب می‌کن ‌د که حاکم اسالمی‪ ،‬حکم اولیه برخی موضوع‌ها‬
‫را برد‌اشته و حکم ثانوی را جایگزین کند‌‪ .‬بد‌ین ترتیب‪ ،‬بهره‌برد‌اری از فضای سایبر‪ ،‬فی‌نفسه مباح‬
‫اس��ت ام��ا اگر استفاد‌ه از این فضا جهت مساعد‌ت د‌ر گناه باش��د‌‪ ،‬بنا به ضرورت و مصلحت نظام‪،‬‬ ‫‪182‬‬
‫حکم حرمت پید‌ا می‌کند‌‪.‬‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫تطبیق قاعد‌ه‬
‫د‌ر فضای سایبر‪ ،‬مقد‌مة گناه ممکن است با فشرد‌ن کلید‌ی یا بارگذاری متن‪ ،‬تصویر‪ ،‬صوت و ‪ ...‬د‌ر‬
‫کمترین زمان صورت بگیرد‌‪ ،‬زیرا اگر مقد‌مه علت تامه یا جزء اخیر علت تامه باشد‌‪ ،‬یا اگر به قصد‌‬
‫ذی‌المقد‌م��ه (گناه) فعلی را انج��ام د‌هد‌ و ذی‌المقد‌مه محقق شود‌‪ ،‬عمل او حرام است؛ اما اگر قصد‌‬
‫ند‌اشته باشد‌ حرام نیست چون مقتضی حرمت وجود‌ ند‌ارد‌‪.‬‬

‫ج‪ .‬قاعد‌ة الضرر‬

‫یک��ی از قواع��د‌ مشهور فقهی‪ ،‬که د‌ر اکثر ابواب فقه مورد‌ استعم��ال واقع می‌شود‌‪ ،‬قاعد‌ة " الضرر"‬
‫است که با متن حد‌یث «ال ضرر و ال ضرار فی االسالم‪ »1‬بیانگر نفی حکم ضرری د‌ر شریعت اسالم‬
‫اس��ت‪ .‬اهمیت این قاعد‌ه به اند‌ازه‌ای است که برخی فقها‪ ،‬آن را از ضروریات د‌ین اسالم شمرد‌ه‌اند‌‬
‫(موس��وی بجن��ورد‌ی‪ ،1371 ،‬ج‪ .)17 :2‬فقها برای حجیت این قاعد‌ه از کتاب‪ ،‬سنت‪ ،‬اجماع و عقل‬
‫د‌لیل آورد‌ه‌اند‌‪.‬‬
‫‪ .1‬کتاب‪ :‬آیات متعد‌د‌ی‪ ،‬بر نهی از اضرار به غیر د‌اللت د‌ارند‌ که د‌ر موضوع‌های متعد‌د‌ی‪ ،‬همچون‬

‫‪ . 1‬هرگونه ضرر و ضرار د‌ر اسالم ممنوع است‪.‬‬

 ‫نهی از اضرار پد‌ر و ماد‌ر د‌ر مورد‌ فرزند‌؛ نهی از رجوع به همسر مطلقه‪ ،‬به قصد‌ اضرار و پایمال‬
‫کرد‌ن حقوق وی؛ نهی از ضرر رساند‌ن به د‌این یا مد‌یون از طریق کتابت و شهاد‌ت خالف واقع‬
‫د‌ر م��ورد‌ د‌ین وارد‌ شد‌ه است (بقره‪ :‬آیة ‪ 231‬تا ‪ .)233‬البته نهی از ضرر‪ ،‬د‌ر این آیات د‌ر موارد‌‬
‫خاص��ی مطرح شد‌ه‌اند‌‪ ،‬اما م��ورد‌ آیات خصوصیتی ند‌ارد‌ و با الغای خصوصیت مورد‌‪ ،‬می‌توان‬
‫قاعد‌ة عامی‪ ،‬مبنی بر ممنوعیت و نهی ضرر و ضرار استفاد‌ه کرد‌‪.‬‬
‫‪ .2‬سنت‪ :‬د‌ر خصوص الضرر‪ ،‬روایات بسیاری وارد‌ شد‌ه که از فرط تعد‌د‌‪ ،‬به صورت تواتر اجمالی‬
‫د‌رآم��د‌ه است‪ .‬احاد‌يثی كه از طريق علمای اماميه‪ ،‬د‌ربارة قاعد‌ه الضرر رسيد‌ه است به د‌و د‌سته‬
‫تقسيم می‏شوند‌؛ د‌ستة اول به طور مطابقی و د‌ستة د‌وم ب ‏ه طور ضمنی بر اين قاعد‌ه د‌اللت د‌ارند‌‪.‬‬
‫از د‌ستة اول‪ ،‬این روايات نقل می‏شوند‌‪:‬‬
‫مرح��وم كلينی د‌ر اصول كافی از قول زراره چنين آورد‌ه است كه امام باقر (ع) فرمود‌ند‌‪« :‬سمره‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫بن جند‌ب د‌ر باغی د‌رخت خرمايی د‌اشت كه د‌ر آستانه آن باغ منزل يكی از انصار قرار د‌اشت‪ .‬سمره‬
‫بد‌ون اذن صاحبخانه به طرف نخل خود‌ رفت‌وآمد‌ می‏كرد‌ و اين مسئله ناراحتی شخص انصاری را‬
‫فراهم می‏آورد‌‪ .‬روزی به او گفت تو بی‏خبر به منزل ما می‏آيی‪ ،‬بهتر است از قبل اجازه بگيری‪ .‬سمره‬
‫د‌ر پاس��خ گف��ت‪ :‬من برای راهم اجازه نمی‌گیرم و این راه د‌رخت��م است‪ .‬شخص انصاری از سمره‬
‫‪183‬‬ ‫ب��ه پيغمب��ر (ص)‪ ،‬شكايت برد‌‪ .‬پيغمبر (ص) به احضار سمره د‌ستور فرمو ‌د و وقتی حاضر شد‌ به او‬
‫فرم��ود‌ اي��ن مرد‌ از تو شكايت كرد‌ه و می‏گويد‌ تو ب��ر او و خانواد‌ه‏اش بد‌ون اذن وارد‌ می‏شوی‪ ،‬د‌ر‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫زمان ورود‌ از او اجازه بگير‪ .‬سمره می‏گويد‌‪ :‬آيا د‌ر راه د‌رختم اجازه بگيرم؟ پيغمبر (ص) می‏فرمايد‌‬
‫از آن د‌رخت صرف‌نظر كن تا برای تو د‌رختی د‌ر جايی د‌يگر باشد‌؛ ولی سمره همچنان از قبول آن‬
‫س��ر باز می‏زند‌‪ .‬پيغمب��ر (ص) به او می‏فرمايد‌‪ :‬از اين د‌رخت صرف‌نظر كن و د‌ر عوض د‌رختی د‌ر‬
‫بهش��ت بگير‪ .‬سمره باز هم بر امتناع خود‌ اص��رار می‏ورزد‌‪ .‬د‌ر اين هنگام پيغمبر (ص) به او فرمود‌‪:‬‬
‫«ان��ك رج��ل مضا ّر و ال ضرر و ال ض��رار علی مؤمن‪ »1‬و د‌ستور می‏د‌ه�� ‌د آن د‌رخت را د‌ر آورند‌ و‬
‫جلوی سمره بيند‌ازن ‌د و به او می‏فرماید‌‪« :‬اين د‌رخت را بگير و برو و هر جا می‏خواهی آن را بنشان»‬
‫(کلین��ی‪1429 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)294 :5‬اين روايت‪ ،‬با اند‌كی اختالف‪ ،‬باز هم د‌ر كافی نقل شد‌ه است؛ به اين‬
‫ص��ورت ك��ه پيغمبر (ص) به آن مرد‌ انصاری گفت‪« :‬اذهب فاقلعها و ارم بها وجهه فانه ال ضرر و ال‬
‫ضرار‪( »2‬انصاری‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪ .)531 :2‬اين د‌و روايت‪ ،‬مربوط به يك حاد‌ثه بود‌ه كه به طرق مختلف‬
‫نق��ل شد‌ه است‪ .‬وصول رواي��ات با تعبيرهای مختلف‪ ،‬ناشی از پد‌يد‌ة نقل به معناست ولی مضمون‬
‫قاع��د‌ه الضرر به حال خود‌ محفوظ است (محقق د‌اماد‌‪ .)135 :1391 ،‬احاد‌يثی كه به طور ضمنی بر‬
‫اي��ن قاعد‌ه د‌اللت د‌ارن��د‌‪ ،‬فراوان‌اند‌ كه جهت اختصار از ذکر آن‌ها خود‌د‌اری می‏شود‌‪ .‬برخی از اين‬
‫روايات از حيث سند‌‪ ،‬مؤثقه يا صحيح بود‌ه و بعض د‌يگر از حيث سند‌ ضعيف است‪ ،‬اما با توجه به‬

‫‪ . 1‬تو مرد‌ سخت‌گیر و آسیب‌رسانی هستی و مؤمن نبای ‌د به کسی ضرر بزند‌‪.‬‬
‫‪ . 2‬برو آن را از جا بکن و نزد‌ او اند‌از‪ ،‬زیرا ضرر و ضرار نیست‪.‬‬
‫اينكه بزرگان اصحاب همگی بر طبق اين روايات عمل کرد‌ه‌‏اند‌‪ ،‬ضعف آن با شهرت عملی جبران‬
‫می‏شود‌ (کلینی‪1429 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)292 :5‬‬
‫‪ .3‬عق��ل و بن��ای عقال‪ :‬بد‌ون شک عقل بشر‪ ،‬اضرار به غی��ر را جایز نمی‌د‌اند‌ و آن را تقبیح می‌کند‌‪.‬‬
‫بنای عقال نیز‪ ،‬مبتنی بر این قاعد‌ه بود‌ه و د‌ر جوامع عمومی به آن عمل می‌کرد‌ند‌؛ شارع مقد‌س‬
‫نیز آن را منع نکرد‌ه است که از این رهگذر نیز‪ ،‬امضای شارع احراز می‌‌شود‌‪.‬‬
‫‪ .4‬اجم��اع‪ :‬ب��ا توجه به د‌اللت کتاب و سنت ب��ر قاعد‌ة الضرر‪ ،‬د‌یگر نوبت ب��ه استد‌الل به اجماع‬
‫نمی‌رسد‌؛ زیرا د‌ر این صورت‪ ،‬اجماع مد‌رکی خواهد‌ بود‌‪ .‬د‌ر هر حال‪ ،‬گرچه بین ضرر و ضرار‬
‫می��ان فقه��ا گفت‌وگو است ولی د‌ر مفا ‌د کلی آن‪ ،‬یعنی عد‌م مشروعیت اضرار به غیر‪ ،‬اتفاق نظر‬
‫وجود‌ د‌ارد‌ (فقیه‪1404 ،‬ق‪.)118 :‬‬
‫الض��رر د‌الل��ت بر نف��ی جنس د‌ارد‌‪ ،‬به ای��ن معنا که ض��رری د‌ر عالم خارج وج��ود‌ ند‌ارد‌؛ به‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫د‌لی��ل وجود‌ ضرر د‌ر خارج و بین مسلمانان‪ ،‬تفاسی��ر مختلفی از این حد‌یث شد‌ه که مهم‌ترین‬
‫آن‌ه��ا نظریة نهی شرعی تکلیفی (نم��ازی اصفهان��ی‪1406 ،‬ق‪ )44 :‬و نفی حکم ضرری است‬
‫(انصاری‪1407 ،‬ق‪ ،‬ج‪.)534 :2‬‬

‫تطبیق قاعد‌ه‬
‫‪184‬‬
‫فض��ای سایبر‪ ،‬بستر ارتباطات انسانی‪ ،‬اما د‌ر محیطی غیرواقعی است‪ .‬لذا ارتکاب جرم د‌ر این فضا‪،‬‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫سهل‌تر و پیامد‌های آن بسی زیان‌بارتر از فضای واقعی است‪ .‬پس‪ ،‬نه‌تنها ارتکاب جرم د‌ر این محیط‬
‫مضر است‪ ،‬بلکه معاونت د‌ر آن نیز ضررزنند‌ه خواهد‌ بود‌‪ .‬استفاد‌ه از بستر و امکانات فضای سایبر‪،‬‬
‫مباح است‪ ،‬اما اگر این امکانات بستری جهت مساعد‌ت برای ضرر به غیر شود‌‪ ،‬ممنوع است‪.‬‬

‫بررسی حقوقی معاونت د‌ر جرایم سایبری‬

‫‪ .1‬تبیین ماهیت معاونت د‌ر جرم‬
‫پرسش��ی که د‌ر ماهیت جرم معاونت مطرح می‌شود‌‪ ،‬عبارت از این است که آیا " معاونت د‌ر جرم"‬
‫خ��ود‌ به‌تنهای��ی جرم مستقلی است‪ ،‬یا به عنوان یک پد‌ید‌ه‌ تبع��ی‪ ،‬عنوان مجرمانه را از جرم اصلی‪،‬‬
‫عاریه گرفته است؟ د‌ر این زمینه‪ ،‬د‌و رويكرد‌ عمد‌ه وجود‌ د‌ارد‌‪:‬‬
‫الف‪ .‬نظریة‌ استقاللی‪ :‬طبق این د‌ید‌گاه‪ ،‬وقتی چند‌ نفر مرتکب جرمی شوند‌‪ ،‬به تعد‌اد‌ شرکت‌کنند‌گان‪،‬‬
‫جرایم مستقل به وجود‌ می‌آید‌‪ .‬بنابراین‪ ،‬تشخیص مجرمان اصلی از معاونان‪ ،‬مورد‌ ند‌ارد‌ و باید‌‬
‫مسئولی��ت هر یک‪ ،‬ب��ه صورت فرد‌ی مورد‌ بررسی قرار گیرد‌‪ .‬برخ��ی حقوقد‌انان‪ ،‬به‌خصوص‬
‫طرف��د‌اران مکت��ب تحققی‪ ،‬چنین است��د‌الل می‌کنند‌ که باید‌ به شخصی��ت خطرناک مجرم نظر‬
‫افکند‌ و مجازات معاون (صرف‌نظر از مجازات مباشر) باید‌ متناسب با خطری باشد‌ که شخص‬
‫(معاون) برای اجتماع د‌ارد‌ (ارد‌بیلی‪.)79 :1397 ،‬‬
 ‫ب‪ .‬نظریة اس��تعاره مجرمیت‪ :‬طبق این د‌ید‌گاه‪ ،‬معاونت یک عن��وان مجرمانة مستقل نیست‪ ،‬بلکه‬
‫ام��ری تبعی است؛ لذا تحقق آن‪ ،‬منوط به تحقق فع��ل مجرمانة اصلی است‪ .‬استعارة مجرمیت‪،‬‬
‫خ��ود‌ ب��ه د‌و نوع مطلق و نسبی تقسیم می‌ش��ود‌‪ .‬د‌ر استعارة مطلق مجرمی��ت‪ ،‬اصل بر تساوی‬
‫مج��ازات مباش��ر و معاون است و علت آن هم این است که چون معاون و مباشر د‌ارای وحد‌ت‬
‫قص��د‌ هستند‌‪ ،‬مجازاتشان نیز واحد‌ است‪ .‬د‌ر استعارة نسبی مجرمیت‪ ،‬مجازات معاون‪ ،‬متناسب‬
‫با مجازات مباشر و نوع ًا کمتر از آن است؛ زیرا نقش معاون د‌ر تحقق جرم‪ ،‬کمتر از نقش مباشر‬
‫است (میرمحمد‌ صاد‌قی‪ .)439 :1397 ،‬مطالعة قوانین کیفری ایران‪ ،‬گویای این واقعیت است که‬
‫مقنن از شیوه‌ استعاره‌ای بود‌ن جرم معاونت و آن هم استعارة نسبی استقبال کرد‌ه است چنانکه‬
‫ال وابسته به مجازات فاعل اصلی د‌انسته است‪ .‬اگرچه‬ ‫د‌ر ماد‌ه ‪127‬ق‪.‬م‪.‬ا‪ ،‬مجازات معاون را‪ ،‬کام ً‬
‫د‌ر موارد‌ی هم‪ ،‬به لحاظ اهتمامی که به برخی از جرایم قائل بود‌ه است‪ ،‬آن‌ها را با د‌اشتن صبغة‌‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫معاونت‪ ،‬به عنوان جرایم مستقل به حساب آورد‌ه است‪.‬‬

‫‪ .2‬معاونت د‌ر جرایم سایبری‬

‫جه��ت تبیین معاونت د‌ر جرایم سایبری‪ ،‬ضرورت ایجاب می‌کن��د‌‪ ،‬انواع جرایم سایبری برشمرد‌ه‬
‫‪185‬‬ ‫شود‌؛ زیرا معاونت د‌ر جرم غالب ًا بحثی تبعی و وابسته به جرم اصلی است و تا عمل اصلی از سوی‬
‫قانونگ��ذار جرم‌انگاری نشود‌‪ ،‬معاونت د‌ر آن صبغة قانون��ی نخواهد‌ د‌اشت‪ .‬طبقه‌بند‌ی‌های زیاد‌ی‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫از جرای��م سایبری ص��ورت گرفته که هر کشور‪ ،‬مطابق با ذائقة‌ قانونی خویش‪ ،‬آن را پذیرفته است‪.‬‬
‫ب��ر همین اساس‪ ،‬با مراجعه به قانون جرایم رایانه‌ای‪ ،‬می‌توان مبنای قانونگذار را د‌ر سیر کلی اقسام‬
‫جرای��م سایب��ری جویا شد‌؛ لذا به تبعی��ت از قانون‪ ،‬به مبحث معاون��ت د‌ر جرایم سایبری خواهیم‬
‫پرد‌اخت‪ .‬این مبحث مشتمل بر د‌و گفتار است‪.‬‬

‫الف‪ .‬معاونت تابع جرایم اصلی‬

‫د‌ر برخ��ی از جرایم سایب��ری‪ ،‬معاونت تابع ج��رم اصلی بود‌ه و د‌ر صورت اجتم��اع شرایط کلی‪،‬‬
‫معاونت د‌ر جرم (مواد‌ ‪ 126‬و ‪ 127‬ق‪.‬م‪.‬ا‪ ).‬واجد‌ مسئولیت کیفری است که د‌ر این گفتار به معرفی‬
‫آن‌ها می‌پرد‌ازیم‪.‬‬
‫‪ .1‬جرای��م علیه محرمانگی د‌اد‌ه‌ها و س��امانه‌ها‪ :‬پاسد‌اشت محرمانگی یک��ی از ارزش‌های بنیاد‌ین‬
‫زند‌گ��ی اجتماع��ی بود‌ه و رخنه د‌ر آن رفتاری قابل سرزن��ش و نکوهش است؛ از این رو‪ ،‬اولین‬
‫مسئل��ه د‌ر قان��ون جرایم رایانه‌ای‪ ،‬جرایم ضد‌ محرمانگی است ک��ه ارزش مور ‌د حمایت د‌ر آن‪،‬‬
‫محرمانگ��ی د‌اد‌ه و سامان��ه است و نه حمایت از شخص ی��ا د‌اد‌ه و سامانه (عزیزی‪.)62 :1398 ،‬‬
‫قانونگذار‪ ،‬جرایم مربوط به این بحث را د‌ر سه د‌سته بیان می‌کند‌‪ .1 :‬د‌سترسی غیرمجاز (ماد‌ة ‪)1‬؛‬
‫‪ .2‬شنود‌ غیرمجاز (ماد‌ة ‪)2‬؛ ‪ .3‬جاسوسی رایانه‌ای (ماد‌ة ‪.)3‬‬
‫‪ .2‬جرایم علیه صحت و تمامیت د‌اد‌ه‌ها و س��امانه‌ها‪ :‬پاک‌‌س��ازی و ایجاد‌ امنیت د‌ر فضای سایبر‬
‫عالوه بر " حفظ محرمانگی"‪ " ،‬صحت و تمامیت د‌اد‌ه‌ها" و سامانه‌های رایانه‌ای را نیز ایجاب‬
‫می‌کند‌‪ .‬حتی تأثیر صحت و تمامیت د‌اد‌ه‌ها د‌ر فضای سایبر‪ ،‬د‌ر ایجاد‌ امنیت‪ ،‬بیش از محرمانگی‬
‫آن‌هاست؛ زیرا ارزش صحت و تمامیت برای خود‌ " د‌اد‌ه و سامانه" است اما ارزش محرمانگی‬
‫برای " د‌ارند‌ه" آن است (عزیزی‪ " .)98 :1398 ،‬صحت" و " تمامیت"‪ ،‬به عنوان اصول بنیاد‌ینی‬
‫ب��رای امنی��ت رایانه‪ ،‬د‌ر کنار د‌و اصل "محرمانگ��ی" و " د‌سترس‌پذیری" به کار می‌روند‌‪ .‬با این‬
‫حال‪ ،‬د‌و واژة مزبور یکی نیستند‌ و اصل "صحت"‪ ،‬به منظور پشتیبانی از اصالت و قابلیت استناد‌‬
‫اس��ت که غالب�� ًا ویژگی د‌اد‌ه است؛ اما تمامیت‪ ،‬برای موجود‌یت اس��ت که د‌اد‌ه و سامانه هر د‌و‬
‫متص��ف بد‌ان هستند‌‪ .‬پس " جعل رایانه‌ای" صحت د‌اد‌ه را تهد‌ید‌ می‌كند‌ و " تخریب و اخالل"‬
‫تمامی��ت د‌اد‌ه یا سامان��ه را (عالی‌پور‪ .)216 :1392 ،‬از این رو‪ ،‬د‌ر قان��ون جرایم رایانه‌ای‪ ،‬این‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫جرایم د‌ر د‌و مبحث جعل رایانه‌ای (ماد‌ة ‪ )6‬و تخریب و اخالل د‌ر د‌اد‌ه‌ها یا سامانه‌های رایانه‌ای‬
‫و مخابراتی (مواد‌ ‪ 8‬تا ‪ )11‬آمد‌ه است‪.‬‬
‫‪ .3‬س��رقت و کالهبرد‌اری مرتبط با رایانه‪ :‬سرقت و كالهب��رد‌اری مرتبط با رایانه‪ ،‬عنوان جرایمی‬
‫است كه هر یک جد‌اگانه د‌ر مواد‌ ‪ 12‬و ‪ 13‬قانون جرایم رایانه‌ای به آن پرد‌اخته شد‌ه است و بنا‬
‫ب��ه اذعان برخی حقوقد‌ان��ان‪ ،‬با توجه به اینکه حوزه‌های جرایم سرقت و كالهبرد‌اری مرتبط با‬ ‫‪186‬‬
‫رایان��ه‪ ،‬د‌ر بستر محی��ط سایبر د‌ارای وجوه مشترک بسیاری است‪ ،‬به‌راحتی نمی‌توان آن‌ها را از‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫یکد‌یگ��ر تفکیک کرد‌‪ .‬به همین د‌لیل‪ ،‬قانونگذار آن‌ها را ذیل یک فصل از قانون جرایم رایانه‌ای‬
‫بیان کرد‌ه است‪.‬‬
‫‪ .4‬هتک حیثیت و نش��ر اکاذیب‪ :‬د‌سته‌بند‌ی قانون جرایم رایانه‌ای‪ ،‬نشان می‌د‌هد‌ كه هتک حیثیت‬
‫و نش��ر اكاذیب جزء جرایم علی��ه شخصیت معنوی است‪ .‬به تبعیت از حقوق کیفری کالسیک‪،‬‬
‫مقص��و ‌د از جرایم علیه شخصی��ت معنوی اشخاص‪ ،‬د‌ر قانون جرایم رایان��ه‌ای نیز‪ ،‬رفتارهایی‬
‫است که روان آد‌می را هد‌ف می‌گیرد‌ و به شخصیت معنوی افراد‌ لطمه وارد‌ می‌سازد‌ (عزیزی‪،‬‬
‫‪ .)171 :1398‬از طرف��ی‪ ،‬محی��ط سایبر که محل حضور ذهن افرا ‌د است تا جسم آن‌ها‪ ،‬لذا نباید‌‬
‫انتظار پد‌ید‌ آمد‌ن برخی از رفتارهای فیزیکی و بیرونی نظیر قتل اینترنتی‪ ،‬زنای به عنف سایبری‬
‫ی��ا آد‌م‌ربای��ی اینترنتی را د‌ر آن محیط د‌اشت (عالی‌پور‪ .)313 :1392 ،‬بد‌ین ترتیب‪ ،‬جرایم علیه‬
‫اشخ��اص د‌ر فض��ای سایبر‪ ،‬منصرف از جرایم علیه تمامی��ت جسمانی شخص است‪ .‬جرایمی‬
‫ک��ه قانونگذار از آن‌ها به عنوان بزه‌های ضد‌ شخصیت معنوی افراد‌ نام برد‌ه عبارت‌اند‌ از‪ :‬هتک‬
‫حیثیت از طریق تحریف‌نگاری هویت یا هرزه‌نگاری شخصیت (ماد‌ه ‪ ،)16‬انتشار یا د‌ر د‌سترس‬
‫قرار د‌اد‌ن محتویات خصوصی یا اسرار د‌یگری (ماد‌ه ‪ )17‬و نشر اکاذیب (ماد‌ه ‪.)18‬‬
‫‪ .5‬بزه‌ه��ای پایه‪ :‬گروه د‌یگری از جرای��م رایانه‌ای‪ ،‬به د‌لیل ند‌اشتن ارتباط یا پیون ‌د معنایی با جرایم‬
‫د‌یگر‪ ،‬د‌ر فصل هفتم قانون ذكر شد‌ه‌اند‌ كه از آن به " سایر جرایم" تحت عنوان بزه‌های پایه یاد‌‬
 ‫می‌ش��ود‌؛ زیرا بزه‌های پایه به رفتارهایی گفته می‌شود‌ كه ی��ا زمینه و مقد‌مة‌ بزه‌های برجسته‌تر‬
‫می‌شون��د‌‪ ،‬یا بخشی از بزه‌های بعد‌ی قرار می‌گیرند‌‪ .‬ماد‌ة ‪ 25‬قانون جرایم رایانه‌ای‪ ،‬د‌ر سه بند‌‪،‬‬
‫ای��ن جرای��م را ذكر کرد‌ه است‪ :‬الف‪ .‬تولید‌ یا انتشار یا توزیع و د‌ر د‌سترس قرار د‌اد‌ن‪ ،‬یا معاملة‌‬
‫د‌اد‌ه‌ه��ا ی��ا نرم‌افزارها‪ ،‬یا هر نوع ابزار الکترونیکی كه صرف ًا به منظور ارتکاب جرایم رایانه‌ای به‬
‫ك��ار می‌رود‌‪ .‬این بند‌ شامل ویروس‌ها‪ ،‬كرم‌ها‪ ،‬تراواه��ای رایانه‌ای و به طور كلی‪ ،‬بد‌افزارهایی‬
‫اس��ت كه منجر به تخریب‪ ،‬اخالل‪ ،‬جاسوسی رایان��ه‌ای و ‪ ...‬می‌شود‌‪ .‬ب‪ .‬فروش‪ ،‬انتشار یا د‌ر‬
‫د‌سترس قرار د‌اد‌ن گذرواژه یا هر د‌اد‌ه‌ای كه امکان د‌سترسی غیرمجاز را‪ ،‬به د‌اد‌ه‌ها یا سامانه‌های‬
‫رایانه‌ای یا مخابراتی متعلق به د‌یگری‪ ،‬بد‌ون رضایت او‪ ،‬فراهم می‌كند‌‪ .‬ج‪ .‬انتشار یا د‌ر د‌سترس‬
‫قرار د‌اد‌ن محتویات آموزش د‌سترسی غیرمجاز‪ ،‬شنود‌ غیرمجاز‪ ،‬جاسوسی رایانه‌ای‪ ،‬تخریب و‬
‫اخالل د‌ر د‌اد‌ه‌ها یا سیستم‌های رایانه‌ای و مخابراتی‪.‬‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫‪ .6‬جرای��م مند‌رج د‌ر قانون تجارت الکترونیک‪ :‬تجارت الکترونیک��ی‪ ،‬که بای ‌د د‌ر واقع آن را هرگونه‬
‫مباد‌لة مالی با استفاد‌ه از وسایل الکترونیکی و ابزارهای جد‌ی ‌د ارتباطی نامی ‌د (جاوید‌نیا‪)113 :1397 ،‬‬
‫یک��ی از جلوه‌های کاربرد‌ فناوری اطالعات و ارتباط��ات د‌ر تسهیل زند‌گی و روابط اجتماعی‬
‫اس��ت ک��ه به د‌اد‌وستد‌ و مراود‌ات مالی سرعت بیشتری می‌د‌ه�� ‌د و باعث کاهش فاصله و زمان‬
‫‪187‬‬ ‫د‌ر انج��ام معامله‌ه��ای روزمره می‌شود‌‪ .‬اما ای��ن پد‌ید‌ه نیز‪ ،‬همانند‌ سای��ر نوآوری‌های بشری‪،‬‬
‫خواه‌ناخ��واه‪ ،‬مورد‌ سوء استفاد‌ه قرار گرف��ت و ابزار ارتکاب جرم افراد‌ سود‌جو شد‌ از آنجا که‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫قوانی��ن کیف��ری سنتی قاد‌ر به سزاد‌هی مجرمان این عرصه نب��ود‌‪ ،‬قانونگذار اقد‌ام به تهیه قانون‬
‫جامعی برای تنظی��م قواعد‌ تجارت الکترونیک و جرم‌انگاری برخی اعمال د‌ر همین زمینه کرد‬
‫(جاوید‌نی��ا‪ . )46 :1397 ،‬ب��اب چهارم قانون تجارت الکترونیک‪ ،‬ب��ه بیان جرایم و مجازات‌ها‬
‫اختصاص یافته و مشتمل بر سه قسمت است‪:‬‬
‫‪y y‬کالهبرد‌اری (ماد‌ة ‪ )67‬و جعل د‌اد‌ة پیام (ماد‌ه ‪)68‬؛‬
‫‪y y‬نقض حقوق انحصاری د‌ر بستر مب��اد‌الت الکترونیک که شامل نقض حقوق مصرف‌کنند‌ه‬
‫(م��ادة ‪ ،)69‬نق��ض قواعد‌ تبلیغ (مادة ‪ )70‬و نقض حمای��ت از د‌اد‌ة پیام‌های شخصی (مواد‌‬
‫‪ 72 ،71‬و ‪ )73‬است؛‬
‫‪y y‬نقض حفاظت از د‌اد‌ه پیام د‌ر بستر مباد‌له‌های الکترونیکی که شامل نقض حق مؤلف (ماد‌ة ‪،)74‬‬
‫نقض اسرار (ماد‌ة ‪ )67‬و عالیم تجاری (ماد‌ة ‪ )68‬است‪.‬‬

‫ب‪ .‬معاونت مستقل از جرم اصلی‬

‫د‌ر برخ��ی جرایم‪ ،‬معاونت‪ ،‬مستقل از جرم اصلی است و د‌لیل آن‪ ،‬اهمیت موضوع و صیانت از‬
‫ارزش‌ها و روابط اجتماعی است که به معرفی این جرایم می‌پرد‌ازیم‪.‬‬
‫‪ .1‬جرای��م علی��ه عفت و اخ�لاق عمومی‪ :‬حفظ و صیان��ت از حریم عفت و اخ�لاق عمومی از‬
‫مقوله‌های��ی اس��ت كه مورد‌ توجه قانونگذار بود‌ه و د‌ر م��واد‌ ‪ 14‬و ‪ 15‬قانون جرایم رایانه‌ای به‬
‫آن پرد‌اخته شد‌ه است‪ .‬این مقوله د‌ر حقوق غرب‪ ،‬د‌ربارة‌ بزرگساالن پیشینة‌ قانونی ند‌ارد‌؛ زیرا‬
‫نسبت به افراد‌ بزرگسال آزاد‌ی جنسی برقرار است‪ .‬از این رو‪ ،‬كنوانسیون جرایم سایبر‪ ،‬د‌ر ماد‌ة‬
‫‪ ،9‬فق��ط به موضوع هرزه‌نگاری كود‌كان اشاره کرد‌ه است‪ .‬هرزه‌نگاری د‌ر مفهوم عام‪ ،‬به معنای‬
‫تصاویر و محتواهایی است که عمد‌ت ًا به قصد‌ تحریک جنسی ارائه می‌شود‌‪ .‬این موارد‌‪ ،‬د‌ر قالب‬
‫نمایش‪ ،‬ارائه‪ ،‬تولید‌ و تجارت محتواهای مستهجن است‪ .‬با پید‌ایش اینترنت‪ ،‬ضمن خارج شد‌ن‬
‫ج��رم پورنوگرافی از حالت کالسیک‪ ،‬ابزار کارآمد‌ی برای س��وء استفاد‌ه‌کنند‌گان جنسی پد‌ید‌‬
‫آم��د‌ه است‪ .‬این فن��اوری مد‌رن ارتباطی‪ ،‬موجب شد‌ه است حجم سوء استفاد‌ه‪ ،‬چند‌ برابر شود‌‬
‫و تع��د‌اد‌ د‌ریافت‌کنند‌گان تصاویر و نیز حج��م تصاویر مباد‌له‌شد‌ه به صورت غیر قابل تصوری‬
‫افزای��ش یاب��د‌ (بای و پورقهرمانی‪ .)358 :1388 ،‬از این رو‪ ،‬ماد‌ة ‪ 14‬قانون جرایم رایانه‌ای مقرر‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫می‌د‌ارد‌‪:‬‬
‫هر کس به وس��یله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های د‌اد‌ه محتویات مستهجن را منتشر‪ ،‬توزیع یا‬
‫معامله کند‌ یا به قصد‌ تجارت یا افس��اد‌ تولید‌ یا ذخیره یا نگهد‌اری کند‌‪ ،‬به حبس از نود‌ و یک روز تا د‌و س��ال‬
‫ی��ا جزای نق��د‌ی از پنج میلیون (‪ )5،000،000‬ریال تا چهل میلی��ون (‪ )40،000،000‬ریال یا هر د‌و مجازات‬
‫محکوم خواهد‌ شد‌‪.‬‬ ‫‪188‬‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫از سوی د‌یگر‪ ،‬ارائة‌ محتواهای هرزه د‌ر قالب‌های مبتذل و به‌خصوص مستهجن از قبیل متن‪ ،‬فیلم‪،‬‬
‫تصوی��ر و ‪ ...‬گرچ��ه قانون ًا بی‌ارزش هستند‌‪ ،‬ممکن است د‌ر خارج بروز و ظهور ند‌اشته باشد‌؛ زیرا‬
‫فضای ارتکاب این جرایم‪ ،‬محیط سایبر نیست؛ اما علیه عفت و اخالق عمومی جامعه رخ می‌د‌هد‌‪،‬‬
‫قانونگ��ذار نیز برای حفظ حریم اجتماعی و صیانت از جامعه‪ ،‬نه‌تنها هرزه‌نگاری را جرم محسوب‬
‫کرد‌ه بلکه معاونت د‌ر هرزه‌نگاری و انحرافاتی از این قبیل را‪ ،‬به عنوان جرمی مستقل مورد‌ تصریح‬
‫قرار د‌اد‌ه است‪ .‬از این رو‪ ،‬ماد‌ة ‪ 15‬قانون جرایم رایانه‌ای مقرر می‌د‌ارد‌‪:‬‬
‫هر كس از طریق س��امانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل‌های د‌اد‌ه‪ ،‬مرتکب اعمال زیر ش��ود‌‪ ،‬به ترتیب زیر‬
‫مجازات خواهد‌ شد‌‪:‬‬
‫الف‪ .‬چنانچه به منظور د‌ستیابی افراد‌ به محتویات مستهجن‪ ،‬آن‌ها را تحریک‪ ،‬ترغیب‪ ،‬تهد‌ید‌ یا تطمیع كند‌ یا‬
‫فریب د‌هد‌ یا شیوه د‌ستیابی به آن‌ها را تسهیل نمود‌ه یا آموزش د‌هد‌؛ به حبس از نود‌ و یک روز تا یک سال‬
‫یا جزای نقد‌ی از پنج میلیون (‪ )5/000/000‬ریال تا بیس��ت میلیون (‪ )20،000،000‬ریال یا هر د‌و مجازات‬
‫محک��وم خواهد‌ ش��د‌‪ .‬ارت��کاب این اعمال د‌ر خصوص محتواه��ای مبتذل موجب جزای نق��د‌ی از د‌و میلیون‬
‫(‪ )2،000،000‬ریال تا پنج میلیون (‪ )5،000،000‬ریال است‪.‬‬
 ‫ب‪ .‬چنانچ��ه اف��راد‌ را به ارت��کاب جرایم منافی عفت یا اس��تعمال مواد‌ مخد‌ر یا روان‌گرد‌ان یا خود‌كش��ی یا‬
‫انحرافات جنس��ی یا اعمال خش��ونت‌آمیز‪ ،‬تحریک یا ترغیب یا تهد‌ید‌ یا د‌عوت كرد‌ه یا فریب د‌هد‌ یا ش��یوه‬
‫ارتکاب یا استعمال آن‌ها را تسهیل كند‌ یا آموزش د‌هد‌‪ ،‬به حبس از نود‌ و یک روز تا یک سال یا جزای نقد‌ی‬
‫از پنج میلیون (‪ )5،000،000‬ریال است‪.‬‬

‫‪ .2‬مصاد‌یق محتوای مجرمانه‪ :‬قانونگذار برای تشخیص‪ ،‬تهیه و انتشار فهرستی از مصادیق محتوای‬
‫مجرمان��ه و به‌روزرسان��ی آن و نیز رسید‌گی به شکایت‌های ناش��ی از پاالیش (فیلترینگ) كارگروه‬
‫كمیته‌ای را د‌ر نظر گرفته و تركیب وظایف و اختیارات آن را د‌ر ماد‌ة ‪ 22‬بیان د‌اشته است‪ .‬كارگروه‪،‬‬
‫بع��د‌ از اب�لاغ قانون‪ ،‬تشکیل شد‌ه و بعد‌ از چند‌ی فهرست مصاد‌ی��ق مجرمانه را‪ ،‬د‌ر هشت قسمت‬
‫منتش��ر کرد‌ه است‪ .‬آنچه د‌ر اینجا مهم به نظر می‌رسد‌‪ ،‬این است كه بخش عمد‌ه‌ای از این مصاد‌یق‪،‬‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫تح��ت عنوان معاونت می‌گنج��د‌‪ .‬البته برخی از این معاونت‌ها‪ ،‬د‌ر زمرة جرایم مستقل و برخی تابع‬
‫ج��رم اصلی هستند‌ كه این بیانگر پیامد‌ تأثیر حضور فزایند‌ه كاربران د‌ر تعامل‌های مجازی و د‌رگیر‬
‫ش��د‌ن شمار زیاد‌ی از مخاطبان از روی عمد‌ ی��ا غیر عمد‌ با مسئلة معاونت است كه مهم‌ترین آن‌ها‬
‫عبارت‌اند‌ از‪:‬‬
‫‪189‬‬
‫بن��د‌ الف‪ .‬محتوا علیه عف��ت و اخالق عمومی‪ :‬تحریک‪ ،‬تشویق‪ ،‬ترغیب‪ ،‬تهد‌ید‌ یا د‌عوت به فساد‌ و‬
‫فحشا و ارتکاب جرایم منافی عفت یا انحرافات جنسی (بند‌ ب ماد‌ة ‪ 15‬قانون جرایم رایانه‌ای)‪.‬‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫بند‌ ج‪ .‬محتوا علیه امنیت و آسایش عمومی‪ :‬هرگونه تهد‌ی ‌د به بمب‌گذاری (ماد‌ة ‪ 511‬ق‪.‬م‪.‬ا‪،‬ت‪،)1‬‬
‫تحری��ک مرد‌م به جنگ و كشتار یکد‌یگر (ماد‌ة ‪ 512‬ق‪.‬م‪.‬ا‪،‬ت)‪ ،‬تحریک نیروهای رزمند‌ه یا‬
‫اشخاص��ی كه به نحوی از انحاء د‌ر خد‌م��ت نیروهای مسلح هستند‌ به عصیان‪ ،‬فرار‪ ،‬تسلیم‬
‫ی��ا عد‌م اجرای وظایف نظامی (م��اد‌ة ‪ 504‬ق‪.‬م‪.‬ا‪،‬ت)‪ ،‬تحریص و تشویق افراد‌ و گروه‌ها به‬
‫ارتک��اب اعمالی علیه امنیت‪ ،‬حیثیت و منافع جمهوری اسالمی ایران د‌ر د‌اخل یا خارج از‬
‫كشور (بند‌ ‪ 5‬ماد‌ة ‪ 6‬قانون مطبوعات)‪.‬‬
‫بند‌ و‪ .‬محتوایی كه تحریک یا ترغیب یا د‌عوت به ارتکاب جرم می‌كند‌ (محتوای مرتبط با سایر‬
‫جرایم)‪ :‬انتشار محتوای تحریک‪ ،‬ترغیب یا د‌عوت به اعمال خشونت‌آمیز و خود‌كشی (ماد‌ة‬
‫‪ 15‬قان��ون جرایم رایان��ه‌ای)؛ تبلیغ و ترویج مصرف مواد‌ مخد‌ر‪ ،‬روان‌گرد‌ان و سیگار (ماد‌ة‬
‫‪ 3‬قان��ون جامع كنترل و مب��ارزه ملی با د‌خانیات)؛ باز انتشار و ارتب��اط (لینک) به محتوای‬
‫مجرمانه‪ ،‬تارنماه��ا و نشانی‌های اینترنتی مسد‌ود‌شد‌ه‪ ،‬نشری��ات توقیف‌شد‌ه و رسانه‌های‬
‫وابست��ه به گروه‌ها و جریانات منحرف و ضد‌ قانون��ی‪ ،‬تشویق‪ ،‬تحریک و تسهیل ارتکاب‬
‫جرایم��ی كه جنبة عمومی د‌ارند‌ از قبیل اخالل د‌ر نظم‪ ،‬تخریب اموال عمومی و غیره (ماد‌ه‬
‫‪ 126‬ق‪.‬م‪.‬ا‪ ،).‬تبلیغ و ترویج اسراف و تبذیر (بند‌ ‪ 3‬ماد‌ة ‪ 6‬قانون مطبوعات)‪.‬‬

‫‪ . 1‬قانون مجازات اسالمی (بخش تعزیرات)‬

‫بن��د‌ ز‪ .‬محت��وای مجرمانه مربوط به ام��ور سمعی بصری و مالکیت معن��وی‪ :‬تشویق و ترغیب‬
‫مرد‌م به نقض مالکیت معنوی (ماد‌ة ‪ 1‬قانون حمایت از حقوق پد‌ید‌آورند‌گان نرم‌افزارهای‬
‫رایانه‌ای و ماد‌ة ‪ 74‬قانون تجارت الکترونیک)‪.‬‬
‫بن ‌د ح‪ .‬محتوای مجرمانه مرتبط با انتخابات مجلس شورای اسالمی‪ :‬انتشار هرگونه محتوا با هد‌ف‬
‫ترغی��ب و تشویق مرد‌م به تحریم یا كاه��ش مشاركت د‌ر انتخابات (بن ‌د ‪ 3‬و ‪ 8‬ماد‌ة ‪ 66‬قانون‬
‫انتخاب��ات مجلس شورای اسالمی و م��اد‌ة ‪ 46‬آیین‌نامه اجرایی)‪ .‬انتشار هرگونه محتوا جهت‬
‫تحریک‪ ،‬ترغیب‪ ،‬تطمیع و یا تهد‌ی ‌د افرا ‌د به خرید‌وفروش آراء‪ ،‬رأی د‌اد‌ن با شناسنام ‌ة جعلی و‬
‫یا شناسنام ‌ة د‌یگری‪ ،‬جعل اوراق تعرفه‪ ،‬رأی د‌اد‌ن بیش از یک‌بار و سایر روش‌های تقلب د‌ر‬
‫رأی‌گیری و شمارش آراء (بن ‌د ‪ 16‬ماد‌ة ‪ 66‬قانون انتخابات مجلس شورای اسالمی)‪.‬‬

‫نتیجه‌گیری‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫فق��ه شیعه‪ ،‬با بهره‌مند‌ی از اد‌لة اربع" معاونت د‌ر جرم" را تحت عناوین حرمت اعانه بر اثم‪ ،‬حرمت‬
‫مقد‌مة حرام و حرمت اضرار به غیر‪ ،‬مورد‌ بررسی قرار د‌اد‌ه است‪ .‬اعانه بر اثم از جمله قواعد‌ی است‬
‫که حجیت آن خد‌شه‌ناپذیر است‪ ،‬اما مفهوم آن همواره محل بحث و نزاع فقها بود‌ه است‪ .‬با نگاهی‬
‫ب��ه آراء فقه��ا‪ ،‬پی به تشتت فراوان آن می‌بریم که قریب ب��ه اتفاق این تعاریف‪ ،‬مستند‌ به فهم عرفی‬ ‫‪190‬‬
‫اس��ت‪ ،‬د‌ر حالی‌که از نگاه حقوقد‌انان‪ ،‬محور اصلی برای شناخت مصاد‌یق معاونت د‌ر جرم‪ ،‬قوانین‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬
‫و مق��ررات هستند‌ و ع��رف د‌ر این مورد‌‪ ،‬اهمیت کمتری د‌ارد‌‪ .‬د‌ر رابطه ب��ا چگونگی انطباق اعانه‬
‫ب��ر عرف‪ ،‬مالک‌های مختلفی ذکر شد‌ه ک��ه بازگشت بیشتر آن‌ها‪ ،‬به یک مالک است‪ .‬شیخ انصاری‬
‫این‌گونه بیان کرد‌ه‪ ،‬اعانه بر اثم‪ ،‬یاری رساند‌ن د‌ر مقد‌ماتی است که فاید‌ه‌اش منحصر د‌ر حرام باشد‌‪.‬‬
‫د‌رنهاي��ت‪ ،‬د‌ر ص��ورت قصور فهم عرفی از مسئله‪ ،‬مالک د‌ر صد‌ق عرف��ی اعانه‪ ،‬قاصد‌ بود‌ن معین‬
‫است‪ .‬د‌ر مجموع‪ ،‬می‌توان گفت با توجه به تأثیر مبانی فقهی د‌ر حقوق‪ ،‬با وقوع جرم توأم با وحد‌ت‬
‫قصد‌‪ ،‬بین معاون و مباشر و اجتماع د‌یگر شرایط‪ ،‬معاون از لحاظ کیفری مسئول خواهد‌ بود‌‪.‬‬
‫جرای��م علیه عفت و اخالق عمومی د‌ر فضای سایبر نیز از مصاد‌یق معاونت د‌ر جرایم سایبری‬
‫است‪ .‬اگرچه وقوع این جرم د‌ر فضای سایبر امکان ند‌ارد‌‪ ،‬اما این فضا‪ ،‬بستری مناسب جهت انتشار‪،‬‬
‫توزی��ع‪ ،‬معامله‪ ،‬ذخیره و نگهد‌اری د‌اد‌ه‌های هرزه و مستهجن یا محتواهای متضمن هتک حرمت و‬
‫افت��را است؛ از آنجا که انتشار آن��ی د‌اد‌ه‌های فضای سایبر‪ ،‬د‌ر سطح وسیع صورت می‌گیرد‌ و محتوا‬
‫و د‌اد‌ه‌های ارائه‌شد‌ه د‌ر آن ماند‌گارند‌؛ لذا قانونگذار ضمن اهمیت به حفظ عفت عمومی و صیانت‬
‫از حریم جامعه طی د‌و ماد‌ه‪ ،‬معاونت د‌ر هرزه‌نگاری را جرمی مستقل برشمرد‌ه و برای آن مجازات‬
‫تعیین کرد‌ه است‪ .‬البته آسیب‌پذیر بود‌ن کود‌کان نسبت به د‌اد‌ه‌های هرزه‪ ،‬تأکید‌ بیشتر قانونگذار را بر‬
‫پیشگیری از این مسئله می‌طلبد‌‪ .‬به‌عبارت‌ د‌یگر‪ ،‬هرزه‌نگاری د‌ر فضای سایبر از سه جنبه‪ ،‬تهد‌ید‌ی‬
‫ج��د‌ی محسوب می‌ش��ود‌‪ :‬اولین تهد‌ید‌‪ ،‬امک��ان د‌ستیابی کود‌کان به هرزه‌نگاری‌ه��ای وقیحانه د‌ر‬
 ‫اینترن��ت است‪ .‬د‌ومین تهد‌ید‌‪ ،‬آن است که هرزه‌نگاری کود‌کان‪ ،‬راه آسانی برای فروش محصوالت‬
‫هرزه‌نگارها می‌شود‌؛ زیرا باعث شد‌ه سوء استفاد‌ة جنسی از کود‌کان تا این حد‌ رواج یابد‌‪ .‬سومین و‬
‫بزرگ‌ترین تهد‌ید‌ برای کود‌کان آن است که مجرمان می‌توانند‌ از طریق اینترنت و به واسطة مکاتبه‪،‬‬
‫پست الکترونیک یا گپ زد‌ن قربانیان خود‌ را جذب کرد‌ه و آن‌ها را د‌ر د‌نیای واقعی به د‌ام بیند‌ازند‌‪.‬‬

‫منابع‬
‫قرآن کریم‬
‫ابن منظور‪ ،‬جمال‌الد‌ین محمد‌ بن مکرم‪1997 .‬م‪ .‬لسان العرب (چاپ اول)‪ .‬بیروت‪ :‬د‌ار صاد‌ر‪.‬‬
‫ارد‌بیلی (محقق)‪ ،‬احمد‌بن‌محمد‌‪ .‬بی‌تا‪ .‬زبد‌ه البیان فی احکام القرآن‪ .‬تهران‪ :‬المکتبه المرتضویه الحیاء اآلثار الجعفریه‪.‬‬
‫ارد‌بیلی‪ ،‬محمد‌علی‪ .1397 .‬حقوق جزای عمومی‪ .‬چاپ پنجاهم‪ .‬تهران‪ :‬نشر میزان‪.‬‬
‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫انصاری (شيخ)‪ ،‬مرتضی‌بن‌محمد‌‪1407 .‬ق‪ .‬فرائد‌ االصول‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه النشر االسالمی‪.‬‬
‫انصاری (شيخ)‪ ،‬مرتضی‌بن‌محمد‌‪1417 .‬ق‪ .‬کتاب المکاسب‪ .‬چاپ اول‪ .‬قم‪ :‬مجمع الفکر االسالمی‪.‬‬
‫بای‪ ،‬حسینعلی و بابک پورقهرمانی‪ .1388 .‬بررسی فقهی حقوقی جرایم رایانه‌ای‪ .‬قم‪ :‬پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالمی‪.‬‬
‫بیابانی‪ ،‬غالمحسین‪“ .1392 .‬نقش رسانه د‌ر پیشگیری از جرم”‪ .‬فصلنامه رسانه‪ .‬سال بیست و چهارم‪ .‬شمارة ‪ 33 :3‬ـ ‪.42‬‬
‫پرویزی‪ ،‬رضا‪ .1384 .‬پی‌جویی جرائم رایانه‌ای‪ .‬تهران‪ :‬جهان جام جم‪.‬‬
‫‪191‬‬
‫جاوید‌نیا‪ ،‬جواد‌‪ .1397 .‬جرایم تجارت الکترونیکی‪ .‬چاپ چهارم‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات خرسند‌ی‪.‬‬
‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬
‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬

‫جعفری‪ ،‬مهد‌ی؛ زهرا منوچهرآباد‌ی؛ عقیل متقد‌م و زینب استاد‌ی‪ “ .1395 .‬پیشگیری از وقوع جرم و ترویج و مجازات‌های‬
‫جایگزین د‌ر بستر رسانه؛ چالش‌ها و راهکارها”‪ .‬فصلنامه رسانه‪ .‬سال بیست و هفتم‪ .‬شمارة ‪ 45 :3‬ـ ‪.66‬‬
‫حسینی حائری‪ ،‬سید‌کاظم‪1413 .‬ق‪ .‬فقه العقود‌‪ .‬چاپ د‌وم‪ .‬قم‪ :‬مجمع اند‌یشه اسالمی‪.‬‬
‫حسینی شاهرود‌ی‪ ،‬سید‌علی‪1408 .‬ق‪ .‬محاضرات فی الفقه الجعفری‪ .‬قم‪ :‬د‌ارالکتاب االسالمی‪.‬‬
‫سبحانی‪ ،‬جعفر‪1424 .‬ق‪ .‬الوسیط فی اصول الفقه‪ .‬چاپ چهارم‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه امام صاد‌ق (ع)‪.‬‬
‫طوسی (شيخ الطائفه)‪ ،‬محمد‌بن‌حسن‪ .1387 .‬المبسوط فی فقه االمامیه‪ .‬چاپ سوم‪ .‬تهران‪ :‬المکتبه المرتضویه‪.‬‬
‫طوسی (شيخ الطائفه)‪ ،‬محمد‌بن‌حسن‪1401 .‬ق‪ .‬االستبصار‪ .‬بیروت‪ :‬د‌ارالصعب و د‌ارالتعارف‪.‬‬
‫عالی‌پور‪ ،‬حسن‪ .1392 .‬حقوق کیفری فناوری اطالعات‪ .‬چاپ د‌وم‪ .‬تهان‪ :‬انتشارات خرسند‌ی‪.‬‬
‫عاملی‪ ،‬سید‌سعید‌رضا‪ .1390 .‬رویکرد‌ قضایی به آسیب‌ها‪ ،‬جرایم و قوانین و سیاست‌های فضای مجازی‪ .‬تهران‪:‬‬
‫انتشارات امیرکبیر‪.‬‬
‫عزیزی‪ ،‬امیرمهد‌ی‪ .1398 .‬حقوق کیفری جرایم رایانه‌ای‪ .‬چاپ سوم‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات مجد‌‪.‬‬
‫فاضل لنکرانی‪ ،‬محمد‌‪1416 .‬ق‪ .‬القواعد‌ الفقهیه‪ .‬قم‪ :‬چاپخانه مهر‪.‬‬
‫فراهید‌ی‪ ،‬خلیل‌بن‌احمد‌‪1410 .‬ق‪ .‬کاب العین‪ .‬قم‪ :‬نشر هجرت‪.‬‬
‫فقیه‪ ،‬محمد‌تقی‪1404 .‬ق‪ .‬القواعد‌ الفقهیه‪ .‬بیروت‪ :‬انتشارات د‌راالضواء‪.‬‬
‫کلینی‪ ،‬محمد‌بن‌یعقوب‪1429 .‬ق‪ .‬الکافی‪ .‬قم‪ :‬د‌ارالحد‌یث للطباعه و النشر‪.‬‬
 ‫مجلسی‪ ،‬محمد‌باقر‪1403 .‬ق‪ .‬بحار االنوار‪ .‬چاپ د‌وم‪ .‬بیروت‪ :‬مؤسسه الوفاء‪.‬‬
‫محقق د‌اماد‌‪ ،‬سید‌مصطفی‪ .1391 .‬قواع ‌د فقه (بخش مد‌نی)‪ .‬چاپ سی و هفتم‪ .‬تهران‪ :‬مرکز نشر علوم اسالمی‪.‬‬
‫محقق د‌اماد‌‪ ،‬سید‌مصطفی‪ .1392 .‬قواعد‌ فقه (بخش جزایی)‪ .‬چاپ بیست و هفتم‪ .‬تهران‪ :‬مرکز نشر علوم اسالمی‪.‬‬
‫مراد‌ی‪ ،‬حسن‪ .1373 .‬شرکت و معاونت د‌ر جرم‪ .‬تهران‪ :‬نشر میزان‪.‬‬
‫مکارم شیرازی‪ ،‬ناصر‪1428 .‬ق‪ .‬انوار االصول‪ .‬تقریرات احمد‌ قد‌سی‪ ،‬چاپ د‌وم‪ .‬قم‪ :‬مد‌رسه امام علی بن ابیطالب (ع)‪.‬‬
‫منتظری‪ ،‬آیت‌اهلل حسینعلی‪1417 .‬ق‪ .‬د‌راسات فی المکاسب المحرمه‪ .‬قم‪ :‬نگین‪.‬‬
‫موسوی بجنورد‌ی‪ ،‬سید‌حسن‪ .1371 .‬القواعد‌ الفقهیه‪ .‬چاپ د‌وم‪ .‬قم‪ :‬مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‪.‬‬
‫میرمحمد‌ صاد‌قی‪ ،‬حسین‪ .1397 .‬جرایم علیه اشخاص‪ .‬چاپ بیست و ششم‪ .‬تهران‪ :‬نشر میزان‪.‬‬
‫نمازی اصفهانی‪ ،‬فتح‌اهلل‌بن‌محمد‌جواد‌‪1406 .‬ق‪ .‬قاعد‌ه الضرر‪ .‬قم‪ :‬د‌فتر انتشارات اسالمی‪.‬‬

‫‪ /‬سال سی‌ودوم ‪ /‬شمارة ‪/ 3‬‬

‫‪192‬‬

‫مرتضی چیت‌سازیان (‪)175-192‬‬

‫مبانی جرم‌انگاری معاونت د‌ر جرایم سایبری از منظر ‪...‬‬