ჯემალ კახნიაშვილი

განვითარების ეკონომიკა: თეორია და პოლიტიკა

- თბილისი-
2018

1
 სარჩევი
თავი 1. ეკონომიკა და განვითარება: გლობალური პერსპექტივა
1.1საზოგადოება როგორც სოციალური სისტემა....................................................................... .. 7
1.2.ეკონომიკური სოციოლოგია…………………………………………......................................14
1.3.სოციალური ინტეგრაცია............................................................................................................17
1.4.ეკონომიკური ზრდა და განვითარება .....................................................................................18
1.5.განვითარების ეკონომიკა............................................................................................................24
1.6.განვითარების ეკონომიკის თეორიული საფუძვლები...........................................................30
1.7.განვითარების ეკონომიკის შესწავლის მნიშვნელობა……........................................…........37
1.8. ფასეულობის როლი საზოგადოების განვითარებაში............................................................38
1.9.საზოგადოებრივი განვითარების მიზნები და საშუალებები............................................... 41
1.10. ადამიანისეული განვითარება................................................................................................ .44
1.11ბედნიერება და სუბიექტური კეთილდღეობა....................................................................... .58
1.12.საზოგადოების დემოკრატიზაცია…………………………………........................................65

თავი 2. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ზოგადი

მახასიათებლები და სტრუქტურული განსხვავებები
2.1. მსოფლიო მეურნეობის ბუნებრივ-რესურსულიპოტენციალი და განვითარება............. 74
2.2 მსოფლიოს ეკონომიკური და სოციალური ტიპოლოგია ..……………….............................75
2.3.ufro განვითარებული ქვეყნები.................................................................................................79
2.4.ნაკლებადგანვითარებულიქვეყნებისკლასიფიკაცია.................................................................85
2.5.qveynebis diferenciრebis მarqsistul-ლენინური თეორია.............................................88
2.6. ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis ზოგადი მახასიათებლები და struqturuli
gansxvaveba-------------------------------------------------------------------------------------------- 103
2.7. ნაკლებდ განვითარებული რეგიონების ბუნებრივი რესურსები.........................................108
2.8 შრომითი რესურესი................................................................................................................... 111
2.9.საქართველოს ბუნებრივი რესურსი........................................................................................ 114

თავი 3.ეკონომიკური ზრდის რეტროსპექტივა და

თანამედროვე განვითარება
3.1. ეკონომიკური ზრდის გნოსეოლოგიური ფესვები. ......................................................... 158
3.2 ekonomikuri zrdis keinzianuri Teoriა.........................................................................1 61
3.3. ekonomikuri zrdis wyaroebi და daCqarebis faqtorebi................................... .......167
3.4. განვითარების თეორიები: შედარებითი ანალიზი........................................................ .........174
3.4.1.დუალური ეკონომიკის კონცეფციები.................................................................................... 177
3.5 .ლევისის „ეკონომიკური განვითარების თეორია...................................................... ............. 178
3.6. ჯ. ფეის და გ. რანისის დუალური ეკონომიკის მოდელი………………………... . 183
3.7.ზრდის შეზღუდული თეორია ................................................................................... ....... 192
3.8.. ენდოგენური ზრდის თეორია...................................................................... ……….. ..... 193
3.9. ზრდის დამოკიდებულების თეორია....................................................................... ...... 195

2
 3..10 რენტის ძიების თეორია……………………………………………………...................... 199
3. 11 ganviTarebaze daxmareba: Teoria da praqtika.................................................. … 201
3.12. განვითარებაზე სახელნწიფო დახმარება.................................................................... ...... .206
3.13. gaeros ganviTarebis progama...............................................................................,,....... .211

Tavi 4. siRaribe da ganviTareba

4.1.სიღარიბე მსოფლიოში დასაბამიდან დღემდე............................................................................ 227
4.2.siRaribis ganszRvris koncefciebი........................................................................................240
4.3.siRaribis warmoSobisa da kvlavwarmoebis მიზეზები....................................................238
4.4. siRaribesTan brZolis socialuri politika.................................................................. 241
4.5.სიღარიბის მაჩვენებლები...................................................................................................................245
4.6.SimSili, rogorc siRaribis gamovlinebis ukiduresi forma.................................... .247
4.6.1.შიმშილი მსოფლიო საფრთხეა........................................................................................................247
4.7.შიმშილის ზოგადი განმსაზღვრელი (შზგ) მაჩვენებლები............................................................262
4.8.ekonomikuri zrda, siRaribe da Semosavlis ganawileba.................................................269
4.9.1Semosavlis განაწილება სიდიდის mixedviT ...........................................................................275
4.9.2. Semosavlis ფაქტორული განაწილება........................................................................................280
4.10.სამედიცინო სიღარიბე........................................................................................................................284
4.11.1 სიღარიბე საქართველოში................................................................................................................289
4.11.2შრომის ბაზარი და სიღარიბე...........................................................................................................291
4.11.3 უმუშევრობა........................................................................................................................................294
4.11.4ერთაშორისი ორგანიზაციების როლი საქართველოში სიღარიბის დაძლევაში.................... 297
4.11.5სოციალურად დაუცველიოჯახების მონაცემთა ერთიანი ბაზა-რეალობასთან მიახლოება304
4.11.6 ბავშვთა სიღარიბე..............................................................................................................................314
4.12 როგორი იქნება ცხოვრების დონე საქართველოში 2050 წლისათვის..........................................316
4.13სიღარიბის დონის დინამიკა უფრო განვითარებულ ქვეყნებში....................................................318

თავი 5. მოსახლეობის ზრდა და განვითარება

ნაწილი 1
5.1 მოსახლეობის ზრდა ისტორიულ ასპექტში..................................................................................... 322
5.2. მსოფლიო მოსახლეობის რიცხოვნება და ზრდის ტემპი.........................................................326
5.3. ურბანიზაცია. ქალაქისა და სოფლის მოსახლეობა..................................................................... 341
5.4. მსოფლიო მოსახლეობის რეგიონული და ასაკობრივი სტრუქტურა ………………………......354
5.4.1.მოზარდები და ახალგაზრდები ........................................................................................................361
5.4.2.მსოფლიო შრომისუნარიანი ასაკის მოსახლეობა...........................................................................365
5.4.3. მსოფლიო ასაკოვანი მოსახლეობა....................................................................................................366
5.5. ერთაშორისი მიგრაცია და განვითარება............................................................................................375
5.6. დემოგრაფიული დეტერმინიზმი.........................................................................................................383
5.7.ჭარბმოსახლეობის მალთუსიანური თეორია............................................................................... ...385
5.8.1.ჭარბმოსახლეობის ლიკვიდაციის მალთუსიანური „დემოგრაფიული გზები“..... .................,399
5.8.2 ციკლიზმის ადრინდელი კონცეფციები............................................................................................ 412
5.8.3 სოციალური დარვინიზმი.....................................................................................................................419
5.8.4. ევგენიკა....................................................................................................................................................426
5.8.5. ევგენიკის ნაცისტური პროგრამები....................................................................................................433
5.9. დემოგრაფიული აფეთქება და დემოგრაფიული გადასვლა................................................... ........443
3
5.10. mosaxleobis აღწარმოება (რეპროდუქცია)............................................................................... 446
5.11. ნაყოფიერების mikroekonomikuri Teoria............................................................,................ 452
5.12. msoflio mosaxleoba da religia..........................................................................................460

ნაწილი 2
5.12.1.თბილისის გუბერნია.......................................................................................................................476
5.12.2.მოსახლეობის ეთნიკური და რელიგიური შემადგენლობა.............................................. ....487
5.12.3 საბჭოური დემოგრაფიული პოლიტიკა.........................................................................................496
5.13.. საბჭოთა საქართველოს მოსახლეობის ეთნიკური და რელიგიური შემადგენლობა...........502
5.13.1 საქართველოს დემოგრაფიული პოლიტიკის კონცეფცია...........................................................513

თავი 6. დასაქმება და განვითარება

6.1.შრომის ერთაშორისი განაწილება..................................................................,......................................524
6.2.დასაქმების მსოფლიო ტენდენციები……………………………………………...............................527
6.3.სოციალური დაცვა და განვითარება………………………………………………………...............532
6.4. გლობალური გადახდისუნარიანობა და განვითარება.....................................................................534

თავი 7.გენდერული თანასწორობა და განვითარება

7.1. ქალები და ეკონომიკა..............................................................................................................................536
7.2. შრომის ბაზრის გენდერული დახასიათება.........................................................................................538

თავი 8. აგრარული სექტორის ტრანსფორმაცია

და განვითარება
8.1.აგრარული სექტორის სტაგნაცია და ზრდა ომის შემდგომ პერიოდში.......................................... 547
8.2 ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების აგრარული სისტემების სტრუქტურა................................ 550
8.2.1. სოფლის მეურნეობის ორი ტიპი ........................................................................................................550
8.2.2 ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების გლეხური მეურნეობა......................................................... 551
8.3. აგრარული სექტორის განვითარების ეკონომიკა .................................................................................556
8.4. აგრარული სექტორის კომპლექსური განვითარების სტრატეგია......................................................560
8.4.1. წვრილი ფერმერული მეურნეობის სრულყოფა.................................................................................561
8.5. აგრარული პოლიტიკა და მოსახლეობის სიღატაკე აფრიკაში.......................................................... 566
8.5.1აგრარული ცვლილება, სოფლის მეურნეობის დიფერენციაცია...................................................... 566
8.6.სამმხრივი თანამშრომლობა მყარი აგრარული სექტორის გასანვითარებლად და სასურსათო
უსაფრთხოება......................................................................................................................................................570
8.6.1მყარი აგრარული განვითარების პრობლემები ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში.................567
8.6.2 სამხრეთის თანამშრომლობა და მდგრადი აგრარული განვითარება..............................................571
8.6.3 აგრარული სექტორში სამხრეთის ვაჭრობისა და ინვესტირების პერსპექტივები.........................581
8.6.4 ფინანსები და ვაჭრობისადმი ხელშეწყობა............................................................................................582

4
 Tavi 9. განვითარების ეკოლოგიური ასპექტები
9.1. კლიმატის ცვლილება და ადამიანისეული განვითარება ...................................................................586
9.2. გარემო და განვითარება: ძირითადი პრობლემები.............................................................................591
9.3.. წყლის გაჭუჭყიანება და დეფიციტი………………………………………………...............................597
9.4..მყარი მავნე ნარჩენები................................................................................................................................,606
9.5. გარემოს ეკონომიკის ტრადიციული მოდელები..................................................................................610
9.5.1.saზოგადოებრივი საკუთრების ნეოკლასიკური მიდგომის კრიტიკა.............................................613
9.6. საზოგადოების დანაკარგი და სარგებლობა...........................................................................................616
9.7. ნაკლებად განვითარებული და უფრო განვითარებული ქვეყნების პოლიტიკა.............................620
9.8.1.ნაკლებად ganviTarebუli ქვეყნები...................................................................................................620
9.8.2.უფრო განვითარებული ქვეყნები..........................................................................................................621

Tavi 10. განათლება და განვითარება

10.1. განათლება და ადამიანური რესურსები.............................................................................. ................625
10.2 განათლება ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში........,…………….......................................... .631
10.2.1. სახელმწიფო დანახარჯი განათლებაზე...........................................................................................631
10.3. განათლების ეკონომიკა და დასაქმება...................................................................................................641
10.4. განათლება და განვითარება....................................................................................................................643

თავი 11. საერთაშორისო ინვესტიციები და განვითარება

11.1.ერთაშორისი ინვესტიციების სტრუქტურა..........................................................................................673

11.2. თანამედროვე კორპორატიული ეკონომიკა................................................................................. ......681
11.3. ინვესტიციური პოლიტიკა.......................................................................................................................685

თავი 12. მსოფლიო ვაჭრობა: ვაჭრობის პოლიტიკა, როგორც

განვითარების ინსტრუმენტი
12.1.მსოფლიო ვაჭრობისა და ფინანსების მნიშვნელობა.........................................................................689
12.2.ვაჭრობის ფაქტორი განვითარებაში: სტატისტიკური მიმოხილვა................................................690
12.2.ექსპორტი და განვითარება.....................................................................................................................695
12.3. ვაჭრობის თეორიები და განვითარების ტრადიციული არგუმენტები........................................703
12.4. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები ვაჭრობის ნეოკლასიკურ თეორიაში................................706
12.5.სავაჭრო პოლიტიკა განვითარების მოდელში.......…………………….............................................710
12.5.1.საგარეო ბაზრებზე პროდუქციის ორიენტაციის პოლიტიკა............................713
12.5.2. შიდა ბაზარზე პროდუქციის ორიენტაციის პოლიტიკა..............................................................715
12.5.3. საგარეო ვაჭრობის ბალანსი განვითარების მოდელში.................................................................725
12.6. ვაჭრობა ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს შორის. ეკონომიკური ინტეგრაცია.... ..............730
12.7.Tavisufali ekonomikuri ზონები..................................................................................................735
12.8.თავისუფალი ვაჭრობის ზონა.................................................................................................................744
12.9.მსოფლიო ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი...........................................................................747

5
 თავი 13.ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ფინანსური
სისტემა და საგადასახადო პოლიტიკა
13.1სახელმწიფოს ფინანსური სისტემა, ცნება და მისი სტრუქტურა...............................................761

თავი 14. მსოფლიო გლობალური პრობლემები

და განვითარება
14.1.განვითარება და გლობალიზაცია: ახალი მიდგომა................................................................782
14.2. გლობალიზაცია, უთანასწორობა და სიღარიბე..................................................................... 786
14.3..ადამიანისეული კეთილდღეობის გლობალიზაცია...............................................................799

6
 Tavi I. ekonomika da ganviTareba: globaluri
perspeqtivა

1.1. sazogadoeba, rogorc socialuri sistema

მეცნიერულ ლიტერატურაში „სისტემის“ 50 - ზე მეტი განსაზღვრა მოიპოვება.

მათ შორის საერთო ის არის, რომ ყოველი სისტემა მასში შემავალი ელემენტების
ერთობლიობაა, რომლებიც ერთმანეთან ურთიერთ კავშირში იმყოფებიან და ერთ
მთლიანობას ქმნიან. სხვანაირად, რომ ვთქვათ, თითოეული სისტემა, ერთიი მხრივ,
მისთვის დამახასიათებელი დამოუკიდებელი და განსხვავებული სპეციფიკური
ელემენტებისგან შედგება,ხოლო მეორე მხრივ, ეს ელემენტები თვით სისტემისგან
ღებულობენ მათვის დამახასიათებელ თვისებებს.
socialuri sistema. “sazogadoeba” (ფრ. societe) როგორც სოციალური
სისტემა, istoriuli ganviTarebis procesSი Camoyalibebuli adamianTa
erTobliobaა. მას, sxva sistemიs მსგავსად, axasiaTebs elementebis
specifikuri Semadgenloba da urTierTkavSiris სიmyarე, romlis
wyalobiT sazogadoeba, rogorc erTiანი sistema, sruliad axal Tvisebas
warmoSobs. amasTan, saზოგადოება ar unda warmovidginoT rogorc am
sistemaSi Semavali elementebis meqanikuri jami. es imiT aixsneba, rom
bunebriv obieqtebTan SedarebiT, sazogadoeba ufro rTuli sistemaa.
rac ufro ganviTarebulia sazogadoeba, miT ufro mravalferovania
misTvis damaxasiaTebeli socialuri urTierToba.
sazogadoebis sirTule და დინამიკა mis struqturaSi [socialuri -
jgufi, strati...), teritoriuli - qalaqi, sofeli...), profesiul–
kvalificiuri...] აისახება, magram საზოგადოების evolucias mxolod es
struqtura ar gansazRvravs, aq, agreTve, uzarmazar Zalas flobs
mocemulი sazogadoebis ekonomika, kultura, ideologia da ganviTareba.
maTi moqmedeba socialuri jgufebis aqtiurobiT xorcieldeba, romelic
Tavis mxriv, damokidebulia sazogadoebis socialur struqturaSi
TiToeuli ჯგუფის adgilსა და როლზე.

7
 socialuri sistemis damaxasiaTebeli niSania mისი adamianiseuli arsi
da buneba. იგი erTdroulad adamianTa saqmianobis produqtიც da
sferoცაა. eski imაzე E Mმიუთითებს, რომBAადამიანი (pirovneba)
sazogadoebrivi cxovrebis yvela qvesistemasa da sferoSi universalur
elementიa. ადამიანები ქმნიან sazogadoebaს da amave dros საზოგადოება
აყალიბებს ადამიანებს. adamianebis urTierTmoqmedeba, saboloo jamSi,
socialur struqturas warmoSobs. es imas niSnavs, rom socialuri
struqtura sxva araferia Tu ara adamianTa urTierToba, adamianebs
Soris pirovnuli urTierTkavSiri, xolo socialuri funqcia adamianis
saqmianobis Sedegia.
farTo gagebiT, socialur stuqturaSi igulisxmeba sazogadoebis erT
mTlianobაში წარმოსახვა, ანუ sazogadoebis calkeul sferoebs (ekonomika,
politika, kultura...) Soris myari kavSirebis erToblioba. viwro
gagebiT, socialuri struqtura gaigივეbულია sazogadoebis socialur
jgufebad (klasebad, stratebad...) დაყოფაზე.
socialuri erToba SeiZleba daiyos struqturuli organizaciis or
ZiriTad doned: mikrostruqturad da makrostruqturad. Ppirveli
dakavSirebulia mcire socialur jgufebSi (studenturi jgufi,
sawarmos koleqtivi...) arsebul myar kavSirTan. Aaq struqturuli
analizis elementიa calkeuli adamiani, romეlsac gansazRvruli
pozicia (statusi) ukaviaT da gansazRvrul socialur funqciebs (rols)
asruleben. mikrostruqturis Seswavla Zalze mniSvnelovania, radgan igi
arsebiTad zemoqmedebs sazogadoebrivi cxovrebis mraval procesze
(socializacia, sazogadoebrivi azris Camoyalibeba...).
termini “socialuri statusi” pirvelma ingliselma istorikosma da
iuristma henri d. mein-im (იხ. Ancient law.N.Y. 1885) gamoiyena. Zvel romSi
სტატუსი aRniSnavda iuridiuli piris samarTlebriv mdgomareobas.XIX
sაუკუნის 30-ian wlebSi socialuri statusis TeoriiT მრავალი მეცნიერი (r.
lintomi, f. merildi, t.SabuTani, r. terneri...) დაინტერესდა.farTo
gagebiT socialuri statusi aris sazogadoebaSi individis
mdgomareoba(asaki, sqesi, warmoSobა, ojaxი...).

8
 sociologebi ganasxvaveben Tandayolil statuss, romelsac adamianebi
dabadebidanve Rebuloben (sqesi, rasa, erovneba, socialuri warmoSoba...)
da mopovebul statuss, romelsac adamianebi TavianTi ZalisxmeviT
aRweven (ganaTleba, Tanamdeboba, kvalifikacia...). yoveli adamiani,
rogorc wesi, ramdenime statuss flobs. socialuri statusebis
erTobliobas statusuri nakrebi ewodeba, xolo roca laparakia
socialur nakrebze, am cnebaSi igulisxmeba rogorc statusuri nakrebi,
aseve socialuri statusi. statusuri SeuTavsebloba or SemTxvevaSi
warmoiSoba: 1. roca individs erT socialur jgufSi maRali rangis
statusi ukavia, xolo meoreSi – dabali. magaliTad, mecnieri garemoebis
Secvlis gamo iZulebuli gaxda, vTqvaT, gamyidvelad daewyo muSaoba;
2.roca erTi adamianis ufleba-movaleobis statusi ewinaaRmdegeba an
xels uSlis sxva adamianis ufleba-movaleobis Sesrulebas.socialuri
statusi TviTneburad ar warmoiSოba. igi damokidebulia mocemul
sazogadoebaSi gabatonebul faseulobaსა da kulturaze. XX saukunis
meore naxevarSi “socialuri statusis” nacvlad xSirad gamoiyeneboda
termini “pozicia”.
aucilebelia ganvasxvavoT individis socialuri statusi da piradi
statusi. Ppirveli dakavSirebulia gansazRvruli jgufisadmi individis
mikuTvneba, xolo pirovnuli statusi warmoiSoba pirveladi jgufis
SigniT, sadac individis pirovnuli Tvisebebi gansazRvraven misdami
garemomcveli individebis pativiscemas Tu upativcemulobas.amJamad,
pirovnebisadmi interesi kvlav gaizarda, რამდენადაც mcire socialur
jgufebSi არსებული urTierTოbა did zemoqmedebas axdenს
makrostruqturebSi mimdinare procesebze.
struqturuli organizaciis meore ZiriTadi donea makrostruqtura,
igi gviCvenebs gansazRvruli sazogadoebisTvis damaxasiaTebel
Semadgenlobas klasebis, stratebis, eTnikuri jgufebisa da socialuri
kategoriebis mixedviT. Aაmis garda, makrostruqtura gviCvenebs
dasaxelebul socialur jgufebs Soris myari urTierTobis
erTobliobas da maTi Sida struqturuli organizaciis
Taviseburebebs.Aam aspeqtSi gamoiyofa socialuri stratifikaciis
Teoria. მასშიigulisxmeba sazogadoebis dayofa socialur fenebad

9
(stratebad). Ees xorcieldeba sxvadasxva socialuri poziciis,
romlebsac daaxloebiT erTnairi socialuri statusi aqvT,
gaerTianebiT.sazogadoebisstratebad dayofიs, upirvelesი safuZvlიa
socialuri uTanasworoba.Aaqedan gamomdinareobs stratebis damwkriveba
gansazRvruli indikatorebis mkacri TanაmimdevrobiT (keTildReoba,
Zalaufleba, dasveneba, moxmareba...).Aamrigad, socialur stratifikaciaSi
adamianebs Soris gansazRvruli socialuri distancia (socialuri
pozicia) dgindeba.

სოციალური დისტანციის მრავალი კონკრეტული ფორმა არსებობს, თუ

საზოგადოების წევრები ეკონომიკური სტატუსის მიხედვით დაიყოფა, მაშინ იგი
შეიძლება ორ სტრატად - მდიდრებად და არამდიდრებად დაიყოს. თითოეული
სტრატა, თავის მხრივ შეიძლება ახალ ორ სტრატად დაიყოს და ა. შ. პოლიტიკური
სტატუსის თვალსაზრისით საზოგადოება შეიძლება ზოგადად დაიყოს
მმართველებად და მართულებად, ხოლო მაშინ, როდესაც საზოგადოება დაყოფილია
საქმიანობის მიხედვით, სახეზეა პროფესიული სტრატიფიკაცია.სხვადასხვა
საზოგადოება იყენებს ინდივიდების იერარაქიული განლაგების განსხვავებულ
პრინციპს. ტრადიციული საზოგადოება ხშირად წოდებრივ სტრატებად იყოფოდა,
ხოლო თანამედროვე საზოგადოებებში მისი წევრების სტრატებად დყოფის
საფუძველია სიმდიდრე ან მიმდინარე შემოსავალი.
yvelaze martivi stratifikaciuri modelia „diჰotომიური *მოდელი
[ბერძნ. dishotomia, diჰotომia – mTelis or nawilad Tanamimdevruli
dayofa, Semdgom TiToeuli nawilis kvlav orad dayofa da a.S.).
Tanamedrove stratifikaciuri modelებi sakmaod rTulia
(mravalferovani, mravalganzomilebiani da variaciuli).
socialuri stratifikaciis TeoriaSi didi wvlili Seitanes iseTma
mecnierebma, rogoricaa maqs veberi (გერმ. MaxWeber; დ. 21.04.1864 -

გ. 14.06.1920). მან დიდი გავლენა მოახდინა სოციოლოგიურ თეორიაზე,

სოციოლოგიურ კვლევასა და საკუთრივ სოციოლოგიის დისციპლინაზე [ასევე
აღსანიშნავია ემილ დიურკემი, ტალკოტ parsonsi (დ.1902 - გ.1979), benjamin
barberi, rendal kolonzi., პირველი ქართველი სოციოლოგი მიხაკო
წერეთელი...].am Teoriis მიხედვით, klasis cneba gamosadegia mxolod

10
warsuli sazogadoebis socialuri struqturis დასახასიათებლად, xolo
Tanamedrove sazogadoebaSi ეს cneba gamouyenebadia, radgan
daqiravebuli menejerebis rolis amaRlebam gamoiwvia sakuTrebis
adrindeli მნიშვნელობის dakargva. amis gamo, sazogadoeba unda
ganvixiloT ara mxolod formaluri ekonomikuri niSnebiT (kerZo
sakuTreba, Semosavali, profesia...), aramed iseTi niSnebiTac, rogoricaa
prestiJi, cxovrebis wesi da stili, Zalauflebisa da avtoritetis
moculoba. am trastifikaciuრ modelebSi gamoiyofa sami done: umaRlesi
fena (umaRlesi klasi), saSualo fena (saSualo klasi) da dabali fena
(dabali klasi). umaRles fenaSi (stratSi) Sedis elitaruli umciresoba,
რომლის სიმდიდრის კონტროლს დაბეგვრის სისტემა ახორციელებს. saSualo
fenaს შუალედური ადგილი უკავია სოციალური იერარქიის ორ პოლიუსს შორის.
იგიZiriTad fenad (sazogadoebis stabilizaciis safuZveli) iTvleba.
dabal fenas ki avsebs socialur “fskerze” daSvebuli adamianebi.
b. barberma (Benjamin R. Barber, დ. 2.08.1939, ნიუ-იორკი) socialuri
stratifikaciis realobis gaTvaliswinebiT ori ZiriTadi figura gamoyo:
piramida da rombi. pirამიდის ფიგურაში mosaxleobis elitarul
umciresobas მისი simaRle ukavia, piramidis fuZeze კი ganlagebulia
mosaxleobis umravlesoba, xolo am or poluss Soris Sualeduri
adgili ukavia saSualo fenas. თითოეულ ფენას aaxloebs Semosavlis
done, moxmarebis xasiaTi, cxovrebis stili და fundamenturi faseuloba.
rigi niSnebiთ (ganaTleba, dasaqmebis saxe, Semosavali...) მათგან,
განვითარების თანამედროვე ეტაპზე saSualo fena ყველაზე მნიშვნელოვანია და
igi Seadgens sazogadoebis ZalkunTovan fenas. raodenobrivad rac ufro
didia მისი წილი, miT ufro SeuZlia mas umaRlesi da dabali fenebis
ukiduresobis neitralizacia. saxelmwifos mxriv saSualo fenaze
gaazrebuli zrunva sazogadoebis stabilurobis garantiaa, xolo
saSualo fenis gaCanageba da warecxva destabilizaciis mZlavri
winapirobaa.
ukanaskneli 150 wlis ganmavlobaSi dasavleTis sazogadoebam
xangrZlivi evolucia gaiara struqturis piramiduli tipidan (mis
sxvadasxva stratificiul cvlilebebSi) struqturis rombisebul

11
tipamde. amJamad, უფრო განვითარებული ქვეყნებისათვის ტიპიურია
rombismagvari figura, რადგანამ figuraSi saSualo fena raodenobrivad
yvelaze mravalricxovania, მან გამოიწვია “saSualo masis” cnebis
warmoSoba da gavrceleba.
qarTuli sazogadoebisaTvis (ისევე როგორც სხვა მრავალ ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნისათვის) damaxasiaTebelia სოციალური struqturis
ukiduresi piramiduli figura. faqtobrivad es figura miwaze
garTxmuli, odnav amozneqili piramidaa, sadac mosaxლeobis
umravlesoba (90%) qveviTkenaa mikruli, maSin roca mdidarTa daaxloebiT
5% mis antenas, შეადგენს, xolo maT Soris saSualo fena TiTqmis ar
arsebobs.
“vardebis revoluciis” (2003 w) Semdgom periodSi, radikaluri
reformebis raodenobiT, saqarTvelo msoflioSi pirvel adgilze gavida
(gavixsenoT jandacvis reforma, ganaTlebis reforma, ekonomikuri
reforma, sagadasaxado reforma...), magram sayovelTao aRiarebiT, am
reformebs dadebiTi efeqti ar gamouwvevia. piriqiT – warmoSva Tavisi
sididiT mniSvnelovani mosaxleobis gaubedurebuli fena. ამ „რეფორმების“
შედეგია, saqarTvelos mosaxleobis 25%-meti sazRvargareT gadaxvewa,
ხოლო სულ ცოტა 1,6 mln meti ადამიანის siRaribis zRurbls dabla
დაშვeba. მართალია ნაციონალების ბატონობის ცხრაწლიან მონაკვეთში,
ოფიციალური მონაცემებით, საქართველოს ეკონომიკა სწრაფი ტემპით იზრდებოდა
და წლიური საშუალო სულობრივი შემოსავალი მნიშვნელოვნად მოიმატა, მაგრამ
ერთდროულად სიღარიბის დონეც მატულობდა (?). ეს იმით აიხსნება, რომ
აგრეგირებული ეკონომიკური ზრდის ტრადიციული მაჩვენებელი (მშპ) ხშირად
ქვეყნის განვითარების დონის არასწორ შეფასებას იძლევა, რადგან არ
ითვალისწინებს წარმოების ფაქტორების მიხედვით შემოსავლის განაწილებას და
უთანასწორობის ხარისხს. ეკონომიკური ზრდის ერთნაირი ტემპის პრობებშიც კი
განსხვავებულია მშპ-ის განაწილების სტრუქტურა, სიღარიბის დონე და
უთანასწორობის ხარისხი. მაგალითად, ჩამორჩენილ ქვეყნების მშპ-ში შრომის,
როგორც ფაქტორის წილი დაბალია (საქართველოში - 17%), ხოლო უფრო
განვითარებულ ქვყნებში - მაღალი (60-70%).

12
 ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებისა ეკონომიკური განვითარების შეფასების
რამდენიმე მიდგომა არსებობს. ჩვენი აზრით, მათგან უმთავრესია ოთხი:
აბსლუტური სიღარიბე, აბსოლუტური შემოსავალი, შეფარდებითი სიღარიბე და
შეფარდებითი უთანასწორობა. აქედან უფრო მნიშვნელოვანია აბსოლუტური
სიღარიბისა და შეფარდებითი უთანასწორობის მაჩვენებლები.
qveynebis mixedviT socialuri stratifikaciis struqtura, როგორც წესი,
ასევე gansxvavebuliა. magaliTad aSS-Si socialuri sazogadoeba Svidi,
xolo safrangeTSi - რვა სტრატისგან შედგება.
aSS-Si miRebuli socialuri stratifikacia აse გამოიყურება:
 umaRlesი umaRlesi klasi: zogadnacionaluri korporaciis
xelmZRvaneli, msxvili firmis TanamesakuTre, umaRlesi samxedro
maRalCinosani, federaluri mosamarTle, msxvili arqiteqtori, cnobili
eqimi, arqiepiskoposi;
 umaRlesi klasi: saSualo firmis xelmZRvaneli, kerZo praqtikis eqimi,
advokati, universitetis leqtori;
*umaRlesi saSualo klasi: municipaluri kolejis maswavlebeli,
saSualo rgolis menejeri, saSualo skolis maswavlebeli;
 *saSualo saSualo klasi: bankis mosamsaxure, dantisti, dawyebiTi
skolis maswavlebeli, sawarmoSi cvlis ufrosi, sadazRvevo kompaniis
mosamsaxure, supermarketis menejeri, kvalifikaciuri durgali;
 dabali saSualo klasi: avtomeqnikosi, parikmaxeri, barmeni,
kvalificiuri muSa, sastumros mosamsaxure, fostis muSaki, policieli,
satvirTos mZRoli;
 saSualo dabali klasi: saSualokvalificiuri muSa, taqsis mZRoli;
 dabali dabali klasi: WurWlis mrecxavi, ojaxis mosamsaxure, mebaRe,
mekare, meezove, nagvis gamtani, aramomuSave, (mTlianad damokidebuli
saxelwifo daxmarebis programaze) da a.S.
socialuri uTanasworoba socialuri diferenciaciis formaa, romlis
drosac calkeuli individebi, socialuri jgufebi, fenebi, klasebi,
imyofebian vertikaluri socialuri ierarqiis sxvadasxva safexurze
da TavianTi moTxovnილეbis dakmayofilebis uTanabro Sansebi da
SesaZleblobebi aqvT.
13
 socialuri uTanasworobis ZiriTadi meqanizmia sakuTrebisadmi da
Zalauflebisadmi damokidebuleba (batonoba da morCileba), Sromis
socialuri danawileba, agreTve ukontrolo, stiqiuri socialuri
diferenciaრება. es meqanizmi upiratesad dakavSirebulia sabazro
ekonomikis TaviseburebebTan, gardauval konkurenciasa da
umuSevrobasTan. mravali adamiani socialur uTanasworobas aRiTqvams
rogorc usamarTlobis gamovlinebas. socialuri uTanasworoba,
sazogadoebis qonebrivi ganfeniloba, rogorc wesi, iwvevs socialuri
daZabulobis zrdas, gansakuTrebiT ეკონომიკის gardamaval periodSi. es
saqarTvelosac exeba, romlis xelisuflebam saswrafod unda daamuSaos
socialuri politika.

1.2.ეკონომიკური სოციოლოგია
სოციოლოგიური კვლევის ერთერთი ძირითადი მიმართულებაა ეკონომიკური
სოციოლოგია. იგი სოციალური თეორიის პოზიციებიდან იკლევს ადამიანთა
ეკონომიკურ საქმიანობას, იმის მიუხედავად, ეს ცალკეულ ადამიანს ეხება თუ
ოჯახურ მეურნეობას, ბაზარს თუ სახელმწიფოს.
ეკონომიკური სოციოლოგიისა თვალსაზრისით, ეკონომიკური ადამიანი მეტად
ეგოისტია და საზოგადოების სხვა წევრებისგან მეტ-ნაკლებად იზოლირებულია. მას
მხოლოდ საკუთარი ინტერესი ამოძრავებს (იხ. სმითისეული უჩინარი ხელის
თეორია - ჯ.კ.). ეკონომიკურ სოციოლოგიაში ადამიანი უფრო მოძრავია. იგი თავისი
მოძრაობით და მოქნილობით ზემოქმედებს სხვა ადანიანებზე. ამასთან,
ცალკეული ინდივიდი ჩართულია მრავალ ფომალურ თუ არაფორმალურ
ურთიერთობებში. იგი მოქმედებს სოციალური ჯგუფის შემადგენლობაში და ა.შ.
ეკონომიკურ სოციოლოგიაში რამდენიმე მიმართულება გამოიყოფა: ძველი
ეკონომიკური სოციოლოგია (კ. მარქსი, მ. ვებერი, ზომბართი, ი. შუმპეტერი...),
ახალი ეკონომიკური სოციოლოგია, იგივე ნეოინსტიტუციური ეკონომიკა [რონალდ
კოუზი, მარკ გრანნოვეტერი, ჯ. სტიგლერი (George Stigler), კ. აროვი (Kenneth
Arrow), ნილ ფლიგსტაინი, ჯ. კოულმანი, დ. ჰორტი, ა. ალჩიანი (Armen Alchian),
ჰ.დემსეცი (Harold Demsetz), ო. ვილიამსონი (Oliver Williamson)…].
თანამედროვე სოციოლოგიაში გამოიყოფა:

14
 რაციონალური შერჩევის სოციოლოგია(ჯ. კოულმანი, ჯ. ჰომანსი). მისი
საფუძველია სოციალური გაცვლის და რაციონალური შერჩევის ეკონომიკური
თეორიები. ამ შემთხვევაში ინდივიდების რაციონალური მოქმედების კოცეფცია
გადაიტანება თვით იმავე ინდივიდებისგან შემდგარ მთლიანი სისტემის ქცევაზე.
რაციონალური შერჩევის სოციოლოგიამ ააღორძინა სოციოლოგიაში
უტილიტარიზმის (<ლათ. utalitas სარგებლობა, ხელსაყრელობა.!.
ინდივიდუალისტური მიმართულება ეთიკაში, რომელიც ზნეობის კრიტერიუმად
სარგებლობის მიღებას მიიჩნევს. ბენტამის და მილის წყალობით გავრცელებული
იყო ინგლისში; 2. ვიწრო პრაქტიციზმი, რომელიც ყველაფრისგან რაიმე
სარგებლობის მიღებას ცდილობს) იდეები, რომლებიც ადამიანს სარგებლიანობის
უტილიზატორად განიხილავს;
ქსელლური მიდგომა .მოცემულ თეორიაში თანამედრივე ეკონომიკა
წარმოგვიდგება, როგორც სოციალური ბადის (ქსელის) ერთობლიობა -
ინდივიდებსა და ფირმებს შორის მყარი კავშირი, რომელიც შეუძლებელია შეტენო
„ბაზარი - იერარქია“ დიჰომატიის ტრადიციულ ჩარჩოში. ეს ფორმალური თუ
არაფორმალური ურთიერთობების ქსელები შესაძლებობას იძლევა, ინდივიდმა
იპოვოს სამუშაო, მოიპოვოს ინფორმაცია, გადაიჭრას კონფლიქტური სიტუაციები,
აღდგეს ურთიერთ ნდობა და ა. შ. შესაბამისად, ეკონომიკური ურთიერთობა
მჭიდროდ დაკავშირებულია სოციალურ ურთიერთობასთან;
ახალი ინსტიტუციალიზმი სოციოლოგიაში (პ. დიმანჯიო, უ. პაუელი, ნ.
ბიგარტი, უ. ბეიკერი, ნ. ფლიგსტინი, ლ. ბოლტანსკი, ლ. ტევენო...) 20-ე საუკუნის
80-იანი წლების დასასრულს და 90-იანი წლების დასაწყისში გამოჩნდა.
ინდივიდებსა და ფირმებს შორის ქსელური კავშირი მრავალრიცხოვანი და მრავალი
სახისაა. იგი წარმოების აგენტების მხრივ განიცდის სხვადასხვა ინტერპრეტაციას
და შეფასებას. ამ ინსტიტუტებში აბსტრაქტული ნორმები და ფასეულობა კი არ
იგულისხმება, არამედ ფორმალური და არაფორმალური წესები , რომლებსაც
არეგულირებენ და იცავენ ყოველდღიური საქმიანობის პრაქტიკოსები;
კულტურულ-ისტორიული მიდგომა. დაკვირებამ აჩვენა, რომ სხდასხვა ენაზე
მოლაპარეკე ხალხს სულიერ და მატერიალურ კულტურებში ბევრი რამ აქვთ
საერთო, ხოლო მონათესავე ხალხი, პირიქით, ზოგჯერ ერთმანეთისგან ძლიერ

15
განსხავდებიან. ამასთან დაკავშირებით, გამოიყო ისტორიულ-კულტურულ
ტერიტორიები.
სამეწარმეო - კულტურულ ტიპში (სკტ) იგულისხმება ისტორიულ ჭრილში
სხვადასხვა ხალხის ეკონომიკისა და კულტურის თავისებურება, რომლებიც
იმყოფებიან სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დაახლოებით ერთნაირ დოეზე
და ბინადრობენ მსგავს ბუნებრივ-გეოგრაფიულ პირობებში.
ყველა სამეწარმეო - კულტურულ ტიპი, პირველ რიგში, დამოკიდებულია მის
განკარგულებაში არსებულ წარმოების ფაქტორთა კომბინაციაზე, საბოლოო ჯამში,
იგი განსაზღვრავს თითოეული ხალხის განვითარების თავისებურებას. სამეწარმეო
- კულტურულ ტიპზე დამოკიდებულია საზოგადოების სოციალური სტრუქტურაც.
ისტორიულ ჭრილში ყველა სამეწარმეო - კულტურულ ტიპი შეიძლება რამდენიმე
მსხვილ ჯგუფად და ქვეეჯგუფად დაიყოს: 1.“მითვისებითი ეკონომიკა“ (ნადირობა,
თევზაობა და შეგროვება): 2.პრიმიტიული იარაღებით მიწის დამუშავება (სათოხნი
მიწათმოქმედება) და ცხოველების მოშინაურება. შესაძლებელი ხდება ნამატი
პროდუქტის წარმოება და ადრეკლასობრივი ურთიერთობის წარმოშობა: 3
.გუთნური მიწათმოქმედება.[Н. Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксарова. Народы, расы,
культуры. М.: Наука 1971 стр. 169221]
ისტორიულ-კულტურული ტერიტორიები. სამეწარმეო - კულტურულ ტიპებისგან
განსხვავებით, ისტორიულ-კულტურული სფერო დამოკიდებულია სწორედ
ტერიტორიულ სიახლოვეზე. ერთ ზოლში განლაგებული მოსახლეობა მასგავსი
სულიერი და მატერიალური კულტურის მატარებელია, რაც განპირობებულია მათი
მჭიდრო ურთიერთ გავლენის გავლენით წსრმოშობილი ისტორიული ბედით და
ეკონომიკური განვითარების ერთობით.

ეთნოგრაფიული მიდგომა. (ბერძნ. ἔθνος — ხალხი და γράφω - ვწერ) მისი

როგორც მეცნიერების ძირითადი საგანია მსოფლიო ხალხების სულიერი და
მატერიალური კულტურის, და მათი ისტორიული განვითარების შესწავლა. იგი,
აგრეთვე დიდ ყურადღებას უთმობს ეთნოსს და სხვა ეთნიკურ წარმოქმნებს, მათ
წარმოშობას, შემადგენლობას, დასახლებას, კულტურულ-ყოფით
თავისებურებას(ეთნოგენეზი),სოციოეკონომიკა.

16
 1.4. სოციალური ინტეგრაცია
განვითარება პიროვნების ინდივიდუალური პოტენციალის გაფართოებას
გულისხმობს. ცალკკეული ინდივიდები კი, ცნობილი გარემოების გამო,
ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებულია. მათ შორის ურთიერთობა სხვადასხვა
ფორმაში (დაძაბული, მტრული, სოლიდარული...) ვლინდება. უთანასწორობა და
განკერძოებულობა სოციალური უსამართლობის ფორმებია, რომლებიც ძალზე
ასუსტებენ ადამიანისეულ თავისუფლებას.
ინტეგრირებული საზოგადოება ეყრდნობა ეფექტიან სოციალურ ინსტიტუტებს
(ფორმალური არასამთავრობო ორგანიზაციები, არაფორმალური ასოციაციები,
პროფკავშირები, კოოპერატივები...), რომლებიც ადამიანებს კოლექტიური ქმედების
შესაძლებლობას აძლევენ. ისინი სოციალურ ჯგუფებს შორის ურთიერთ ნდობასა და
სოლიდარობას აფართოებენ. ასეთი ინსტიტუტები ზემოქმედებენ ინდივიდუალურ
ადამიანისულ განვითარების შედეგებზე, ხელსა უწყობენ სოციალურ
დარაზმულობას და სოციალურ სტაბილურობას. ამ ინსტიტუტების
ფუნქციონირების შესაძლებლობა და უნარიანობა და მათი ზემოქმედება
ადამიანებზე ცნობილია „სოციალური კომპეტენციის“ სახელწოდებით (იხ.
ცხრილი 1.1).

ცხრილი 1.1. უთანასწორობა და არჩევანის თავისუფლებისა

და თემით კმაყოფილება (2007-2012 წწ.)

ადამიანისეული უთანასწორობით არჩევის ადგილობრივი თემით

განვითარების განპირობებული თავისუფლებით კმაყოფილებაb
იდექსი (აგი) აგის ზოგადი კმაყოფილება 2007-11 წწ,% a
შემცირება 2007-2011 წწ, %a

ადამიანისეული განვითარების ქვეყნების ჯგუფები

ძალზე მაღალი აგი 10,8 81,5 85,9
მაღალი აგი 20,6 66,3 76,4
საშუალო აგი 24,2 77,8 79,9
დაბალი აგი 33,5 61,8 72,2
რეგიონები
არაბულისახელმწიფოები 25,4 54,6 67,6

17
 სუბსაჰარის აფრიკა 35,0 69,1 65,2
აღმ. აზია და წყნ. 21,3 78,7 80,1
ოკეანის რ-ნი
ევროპა და ცენტრ. 12,9 58,5 76,5
აზია
ლათ. ამერიკა კარიბის 25,7 77,9 79,0
აუზი
სამხრეთ აზია 29,1 72,9 83,2
მსოფლიო 23,3 73,9 78,9
a.ციფრები მიეკუთვნება დასახელებული პერიოდის უკანასკნელ წელს, რომელზეც
მონაცემები არსებობს.
b. ქალაქში მაცხოვრებლის ზოგადი კმაყოფილება გელაპის ანკეტისგამოკითხვის
საფუძველზე.
წყარო:Доклад о человеческом развитии. 2013. Изд .” Весь Мир”,2013, с. 38

1.5. ekonomikuri ganviTareba და ganviTarebis ekonomika

“ekonomikuri zrdis” cneba Cveulebriv gamoiyeneba industriulad
უფრო ganviTarebuliქვეყნების ekonomikis mdgomareobis aRsawerad. es is
qveynebia, sadac maRalia როგორც mosaxleobis erT sulze gaangariSebiT
mTliani Sida produqtis sidide (yidviTunariani paritetis
gaTvaliswinebiT*), ასევე ადამიანისეული განვითარების ინდექსი. Sesabamisad,
am qveynebSi Zalze maRalia cxovrebis done.სul sxva mdgomareobaa
ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi, sadac mosaxleobis erT sulze
gacilebiT naklebi შემოსავალი iwarmoeba.magaliTad, თუ 2014 წელს უფრო
ganviTarebul qveynebSi saSualod ერთ სულზე მიიღებოდა 41 584 $ (2011 წლის

PPP $ - ყიდვითუნარიანი პარიტეტის მიხედვით) მთლიანი ნაციონალური

შემოსავალი, misgan gansxvavebiT, აღმოსავლეთ ევროპის და ცენტრალური აზიის

ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი 12 657 $ ( 2005 წელს - 12 243 $), ლათინურ ამერიკასა და

კარიბის (Caribbean) აუზის ქვეყნებში - 14 242 $ (10 300 $), არაბულ ქვეყნებში 15 722 $
(2005 წელს - 8 317$), აღმოსავლეთ აზიის და წყნარი ოკეანის რეგიონის ქვეყნებში - 11
449 $ (6 874 $), სამხრეთ აზიის ქვეყნებში - 5 605 $ (3 343 $, საჰარისეულ აფრიკაში - 3
363 $ (2 010 $) , ufro ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi –2 387 $ (1 385$)
შეადგენდა. Sesadareblad, msoflioSi mosaxleobis erT sulze saSualod

18
მოდის 14 301 $ (10 184 $) მთლიანი ეროვნული შემოსავალი (GNI). ამ მხრივ
საუკეთესო მაჩვენებელი ჰქონდათ: კატარს (123 124 $) ლიხთეშტეინს (79 851 $),
სინგაპურს (76 628 $, ნორვეგიას (64 992 $) და არაბთა გაერთიანებულ ემირატს (60
868 $), ხოლო ყველაზე დაბალი მაჩვენებელით გამოირჩეოდა : მარშალის
კუნძულები (511 $), კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა (680 $), მალავი (747 $),
ბურუნდი (758 $) და ლიბერია (805 $). ეს მაჩვენებელი საქართველოში 7 164
დოლარს უდრიდა და რეგიონში მას ერთერთი უკანასკნელი ადგილი ეკავა იგი
მხოლოდ ოდნავ უსწრებდა სომხეთს (8 124 $), მაგრამ მნიშვნელოვნად
ჩამორჩებოდა სხვა მეზობელ სახელმწიფოებს (აზერბაიჯანი - 16 428 $; თურქეთი -
18 677 $; რუსეთის ფედერაცია - 22 352 $). [human Development Report 2015 Team,,
UNDP. გვ.1-4].
ეკონომიკური ზრდისგან განსხვავებით, ganviTareba განიხილება rogorc
mravalmxriani procesi, romelic iwvevs radikalur cvlilebebs
socialur struqturaSi, adamianTa qcevebSi, sazogadoebriv
institutebSi [sazogadoebrivi institutebi (Institutions Social) –
oficialurad gaformebuli organizaciebi, romlebic marTaven
sazogadoebriv cxovrebas. aseTi institutebis magaliTia ganaTlebis
sistema, klasobrivi sistema, kerZo sakuTreba (romelic upirispirdeba
sazogadoebriv sakuTrebas), samarTlebrivi sistema da sxv. ]. agreTve,
ekonomikuri zrdis daCqarebas, uTanasworobis Semcirebas da dasaqmebis
amaRlebas. მაშასადამე ekonomikuri ganviTarebis arsia qveynis ekonomikuri
cxovrebis yvela aspeqtis modernizacia, romelSic igulisxmeba:
* mrewvelobis Seqmna anu qveynis industrializacia;
* urbanizacia soflis mosaxleobis Semcirebis xarjze;
* mosaxleobis kulturuli da saganmanaTleblo donis amaRleba;
*ekonomikuri da socialuri infrastruqturis** Seqmna da ganviTareba;
* qveynis ekonomikuri meqanizmis ganviTareba.
dasaxelebuli amocanebis warmatebiT gadaWra drois mcire
monakveTSi, ra Tqma unda, SeuZlebelia, miT ufro sakuTari resursebis
xarjze. am mxriv, metad mniSvnelovania saerTaSoriso (garedan)
mxardaWera, magram am mxardaWeras maSin SeuZlia sargeblobis motana,
Tu mocemuli qveyana aqtiurad qmnis Tavisi ganviTarebis pirobebs. am
19
amocanebis gadaWriT იქმნება meti warmoebis SesaZlebloba და maRlდebა
cxovrebis zogadი done.
ekonomikuri ganviTarebis gansxvavebul strategiebs Soris SeiZleba
gamoiyos: 1.importSemcvლeli strategia; 2.avtonomiuri ganviTareba (roca
qveyana awarmoebs misTvis aucilebel yvela produqts. aseTi strategia
SeiZleba mxolod indoeTis და ჩინეთის ტipis qveynebs hqondes);
3.eqsportze orientirebuli ganviTარება. es strategia damaxasiaTebelia
axali industriuli qveynebisaTvis, romelic politikis or saxezea
dafuZnebuli: SedarebiTi upiratesobiT sargebloba (iafi samuSao Zala)
da yvelaze dinamikuri bazrebisaTvis produqciiს warmoebis
specializacia11. [11 Grellet G. Structures et srtatégies du dévelopment économique. Paris,
PUF, 1986, p.114.]
mocemul qveynebSi ekonomikuri mdgomareobis aRsawerad ufro
xSirad gamoiyeneba “ekonomikuri ganviTarebis” cneba. es imiT aixsneba,
rom ნაკლებად ganviTarebუli qveynebi ekonomikuri zrdis procesSi sul
sxva problemebis gadaWras cdiloben, vidre უფრო ganviTarebuli
qveynebi. saqme is aris, rom ganviTareba unda gavigoT rogorc Seteva
Cveni planetis Tanamedrove ubedurebaze (SimSili, avadmyofoba,
uwignuroba, ubinaoba, umuSevroba, uTanasworoba...). amrigad,
ganviTarebaSi igulisxmeba mosaxleobis cxovrebis donis amaRleba,
romlis miRweva SesaZlebelia mxolod ekonomikuri zrdis safuZvelze.
amasTan, zrda avtomaturad ar gulisxmobs ganviTarebas. savsebiT
SesaZlebelia, rom misi nayofiT mxolod sazogadoebis SeZlebulma
nawilma isargeblos. am SemTxvevaSi ara Tu gaumjobesdeba უფრო ღარიბი
mosaxleobis cxovrebis done, aramed piriqiT – uTanasworoba
Semosavlis ganawilebaSi gaRrmavdeba, Tumca gaizrdeba mosaxleobis erT
sulze gaangariSebiT mSp-s მოცულობა. marTlac, meore msoflio omis
(1939-1945 ww) Semdgom periodSi ნაკლებად განვითარებული რეგიონების
mravalma qveyanam SeZlo zrdis maRali tempis miRweva, magaliTad 1975-84
wlebSi wliuri zrdis tempiT ნაკლებად ganviTarebუli qveynebi TiTqmis
orjer uswrebdnen industriulad ganviTarebul qveynebs. მაგრამ 1990-ian
wlebSi მათ შორის სხვაობა kidev ufro gaizarda (ix. cxrili 1).

20
adrindeli ganმარტებით (ekonomikuri zrdis mixedviT) es qveynebi
“viTardebodnen”, magram axali kriteriebis mixedviT (siRaribis done,
uTanasworoba, dasaqmeba...) amis mtkiceba ar SeiZleba. ამრიგად ზრდის
ტემპების მიუხედავად, mTlianobaSi ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis
ekonomikuri da socialuri mdgomareoba msoflioSi arაTu gaumjobesda,
aramed gauaresda. nawilobriv es აიხსნება ნაკლებად განვითარებულ
რეგიონებში mosaxleobis zrdis maRali tempis SenarCunebiT. magaliTad,
1970-75ww msoflio mosaxleoba 1,96 %-iT gaizarda, maT Soris afrikis –
2,66%-iT, laTinuri amerikis – 2,48%-iT, aziis – 2,27%-iT. momdevno
xuTwleulSi (1975-80ww) es suraTi mniSvnelovnad ar Secvlila. am
periodSi msoflio mosaxleoba 1,73%-iT gaizarda, magram ufro maRali
iyo afrikis mosaxleobis zrdis tempi (2,88%). aseve, msoflio
mosaxleobis zrdis temps aRemateboda laTinuri amerikis (2,29%) da
aziis (1,86%) mosaxleobis zrdis tempi2 [2 L Etat du monde. Edition La Découverte,
Paris, 1993, p. 590]. მართალია am regionebSi ekonomikuri zrdis tempi

industriulad ganviთarebuli qveynebis zrdis tempebs aRemateboda

(TiTqmis orjer), magram es zrda ZiriTadad sagareo valebis zrdis
xarjze mimdinareobda. 20-ე საუკუნის 90-ian wlebSi ეkonomikuri situacia
gauaresda, gansakuTrebiT laTinur amerikasa da CEI-ისqveynebSi, maT
Soris saqarTveloSic. მაგალითად, 1970 wels ნაკლებად ganviTarebუli
qveynebis grZelvadiani sagareo vali (sabWoTa kavSiris CaTvliT) 62
mlrd $-s Seadgenda, romelmac 1980 wels 572,8 mlrd $-s miaRwia. 1995
wels - 2 trilion $, ხოლო 2003 წელს 2.6 trilion $ gadaaWarba. yvelaze
davalianebuli regioni aRmoCnda laTinuri amerika, romlis vali amave
periodSi 27,7 mlrd $-dan 242,6 mlrd $-mde gaizarda, aziis vali 19,3
mlrd $-dan gaizarda 126,8 mlrd $ -mde, xolo afrikis (Crd. afrikis
gamiklebiT) – 5,7 mlrd $ -dan gaizarda 56,3 mlrd $-mde3. [3L’Etat du Monde.
P.: 1994, 1997, 2005). ვალის მხოლოდ მომსახურებაზე (%-is gadaxda)
yovelwliurad ათეულობით mlrd $ gaiReba. am pirobebSi ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebi iZulebuli arian SekumSon ekonomikuri da
sociაluri ganviTarebis isedac SezRuduli programebi.

21
 ამ რეგიონების ganviTarebaSi, dasaxelebuli miზეzebis garda, Tavisi
ნეგატიური roli Seasrula nedleulze fasebis dacemam da energetikul
resursebze fasebis uCveulo zrdaმ, rasac ნაკლებად განვითარებული
mravali qveynis, erTi mxriv, saeqsporto Semosavliს შემცირება, xolo
meore mxriv, importuli danaxarjiს gazrda მოყვა. am movlenebma
ganapiroba zrdis gare faqtorebis rolis ამაღლება, rac sagareo
damokidebulebis TeoriaSi აისახა.

cxrili 1. msoflio warmoeba qveynebis jgufebis mixedviT

(wliuri zrdis tempi, %-Si)
1975-84 1978-87 1990 1992-2002 2001

msoflio 3.3 3.3 2.0 3.5 2.4

ganviTarebuli 2.5 2.7 2.1 2.7 1.2

qveynebi
ganuviTarebeli 4.5 4.5 3.7 4.6 4.1
qveynebi

m.S. afrika 2.2 2.1 1.9 3.1 3.8

azia 6.3 6.8 5.7 7.0 5.6

Sua aRmo- 3.7 2.4 3.9 3.8 4.3

savleTi**

laTinuri 3.2 3.1 0.4 2.6 0.4

amerika
Gგardamavaliqvey 3.9 3.0 -3.6 3.0 0.3
nebi***
CEI- --0.96.4 5.1 7.6

** avRaneTi, irani da Pპakistani

22
 *** centr. da aRm. evropis qveynebi;
wyaro: FMI; L’Etat du Monde. P.: 1994, 1997, 2005.

აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ მხოლოდ ზრდაზე დაყრდნობა არ შეიძლება,

რადგან ზრდასა და განვითარებას შორის კავშირი ავტომატურად არ ვლინდება.
მაგრამ არც ზრდის უგულებელყოფა შეიძლება. განვითარება ზრდის გარეშე
წარმოუდგენელია, ანუ ზრდა განვითარების წყაროა. არსებობს ზრდის რამდენიმე
არასასურველი ტიპი, მათ შორის აღსანიშნავია:
1 .„სამუშაოს გარეშე ზრდა“, როცა ახალი სამუშაო ადგილები არ იქმნება;
2 „სამწუხარო (გულქვა) ზრდა“ - მატულობს უთანასწორობის ხარისხი;
3 „უფესვო ზრდა“ - გამოიყენება სხვა ქვეყნებიდან გადმოტანილი
მიუსადაგესი მოდელები;
4. „უმამავლო ზრდა“, რომელიც გარემოს რესუსების აულაგმავ
ექსპლოატაციაზეა დაფუძნებული:
5„ უხმო ზრდა“, ზრდის პროცესში უგულებელყოფილია საზოგადოების
ყველაზე მოწყვლადი ჯგგუფების მონაწილეობა:
6 „მილიტარიზაციაზე ორიენტირებული ზრდა“
[ეკონომიკური ზრდის თეორიებსა და განვითარების თეორიებს შორის
განსხვავების შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. Bonne A. Stud ies in Economic
Development. L., 1957; lorgenson D. The Development of a Dual Economy// Economic
Journal. 1961. Vol. 71, June. P. 310. ანალოგიურ თვალაზრისზე დგანან
ინსტიტუციონალისტებიც: «განვითარებაში - წერდა გ. მიურდალი, ყველა
ჩვენთაგანი ფაქტობრივად ვგულისხმობთ მთელი სოციალური სისტემის წინსვლით
მოძრაობას” (Myrdal G. Asian Drama: an Inquiry into the Poverty of Nations. N.Y., 1968. P.
1868). საბჭოთა ლიტერატურაში ამ განსხვავებაზე ერთერთმა პირველმა მიუთითა
მ.ა. ალექსანდროვმა (Александров М.А. Термины «рост» и «развитие» в зарубежной
экономической литературе//Теории экономического роста развивающихся стран. М.,
1973. С. 31-44, ხოლო ქართულ ეკონომიკურ აზრში - ჩვენს მიერ 1996 წელს
გამოქვეყნებულ შრომა (იხ. ჯემალ კახნიაშვილი. მაკროეკონომიკა. I ნაწილი. თბ.:

23
გამომც. ”სიახლე”, 1996 წ,თავი 5.; რამაზ აბესაძე.ეკონომიკური განვითარება და
ეკონომიკური რეგრესი. თბ.: 1994;) .

1.6.ganviTarebis ekonomika

ყველა ქვეყანა განვითარებისკენ მიისწრაფვის, მაგრამ თვით ტერმინი

„განვითარება“ კრიტიკულად გაიაზრება, რადგან მასში, მეტწილად, იგულისხმება
ევროპულ ფასეულობაზე გადასვლა, რომელიც, თავის მხრივ, გაიგივებულია უფრო
განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის მაღალი მოხმარების დონესთან. ამ
ასპექტში კი ორი მომენტია გასათვალისწინებელი: პირველი - პლანეტის
მილიარდობით ადამიანს როდი სურთ დასავლეთის ცხოვრების წესის მიღება;
მეორე - თუ მსოფლიოს ყველა ქვეყანა განვითარების საფუძვლად დასვლეთის
ცხოვრების დონეს ჩათვლიდა, მაშინ მსოფლიო მოსახლეობის მატერიალური და
კულტურული მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად რამდენიმე პლანეტის (?)
ბუნებრივი რესურსის გამოყენება იქნეოდა საჭირო.
dReisaTvis ar arsebobs ganviTarebis sferoSi politikis erTiani,
yvelasTvis misaRebi Sexeduleba. miuxedavad amisa, tendenciebi mainc
warmoiSobian. amis dadasturebaa 2008 wels dawyebuli da dRemde
mimdinare msoflio finansuri krizisi, romelic bevrma eqspertma
ganmarta SeuzRudveli liberalizaciis safrTxis Seსაxsenebad, romlis
simbolo gaxda amerikuli finansuri gigantis - “leman brazersis”
kraxi. შესაბამისად, dRis wesrigSi მოექცა msoflio masStabiT socialurad
orientirebuli ekonomikis Seqmna, radgan am ukanasknelTan
dakavSirebulia Tavisuflebis ganmtkiceba. „თავისუფლების რეჟიმი
გულისხმობს შესაფერის ეკონომიურ რეჟიმს. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ ორი
ფორმით - ინდივიდუალურის და საზოგადოებრივის. ე.ი. თავისუფალი უნდა იყოს
ეკონომიური შემოქმედება ან პიროვნების ან საზოგადოების. პირველი მოგვცა
ბურჟუაზიამ, მეორე კი უნდა მოგვცეს პროლეტარიატმა...მესამე ფორმა
თავისუფლებისა არ არსებობს, ისტორიას არ მოუცია, მაშასადამე, დღის წესრიგში
დგას არა საკითხი თავისუფლების, არამედ საკითხი სოციალური რეჟიმის, რომლის
გამარჯვებასთან დაკავშირებულია თავისუფლების გამაგრება“24 [24 ნოე ჟორდანია.
ეტატიზმი. გაზეთი „ბრძოლის ხმა“. 1933 წ. ივლისი, პარიზი, 1935]

24
 socialuri sistemis CarCoSi adamianebi TavianTi saqmianobis
organizacias axorcieleben materialuri (pirveladi moTxovnileba) da
sulieri (ganaTleba, codna...)moTxovnilebis dasakmayofileblad.
sabunebismetyvelo mecnierebisagan gansxvavebiT, ekonomiqsi mecnierul
kanonebsa da sayovelTao WeSmaritebebs ki ar eyrdnoba, aramed –
tendenciebs, es ukanaskneli კი, Camoyalibebuli socialuri institutebis
wyalobiT, cvalebadia. imis gamo, rom ნაკლებად განვითარებულ სამყაროში
ekonomikuri modeli moklebulia realobas, შესაბამისად, ekonomikuri
gamokvlevebi mowyvetilia am qveynebis instituciur, socialur da
politikur konteqsts, gansakuTrebiT maSin, roca analizdeba
kacobriobis iseTi wylulebi, rogoricaa უმუშევრობა, siRatake, SimSili
da avadmyofoba.
2000 wlis gaeros 189 wevri qveynis saxelmwifo da mTavrobis
meTaurebma miiRes aTaswleulis deklaracia, romelic moicavda
mSvidobis dacvaს, erTaSoris TanamSromlobas, usafrTxoebasa da
ganiaraRebas; ganviTarebas da siRaribis aRmofxvras; garemis dacvas;
adamianis uflebebisa da demokratiis ganviTarebas, romეlic
dafuZnebuli iqneboda rig fundamentur faseulobaze (Tavisufleba,
Tanasworoba, solidaroba, tolerantoba, garemosadmi pativiscema,
erToblivi pasuxismgebloba...).
deklaraciaSi, romelmac mogvianebiT miiRo “ganviTarebis sferoSi
aTaswleulis deklaraciaSi formulirebuli miznebi”, აისახა maსTan
dakavSirebulი amocanebი da maCveneblebი, kerZod, Semosavlis miRebasTan
dakavSirebulი ukiduresი siRaribe da SimSilი; genderulი
uTanasworoba; bavSvTa sikvdilianoba; dedebis janmrTelobis dacva,
spidisgan, malariebisa da sxva avadmyofobebisagan Tavdacva, ekologiurი
mdgradoba; ganviTarebis miznebis miznebis ganxorcielebaSi globalur
partnioroba.
ganviTareba, rogorc Seuqcevadi procesi, iTvaliswinebs materialuri
da socialuri obieqtis cvlilebebs maTi srulyofis mizniT. wminda
ekonomikuri gagebiT igi ekonomikis raodenobrivi zrda da misi
Tvisebrivi gaumjobesebaa. Seuqcevadi ganviTareba aisaxeba mis

25
stabilurobaSi (absoluturi mudmivoba, regularuli movlenebis
stabiluroba, individualuri gansxvavebis SenarCuneba...).
ganviTarebis ekonomikuri gansxvavebuloba, sxva saxis ganviTarebasTan
SedarebiT, misi obieqtis specifikurobaSi vlindeba. ekonomikuri
ganviTareba TviTmizani ki araa, aramed adamianiseuli potencialis
Tvisebrivi gaumjobeseba. ekonomikaSi nobelis premiis laurეatis (1998 w.)
profesor amartia senis azriT, “ganviTarebis ZiriTadi idea mdgomareobs
adamianiseuli cxovrebis simdidris dawinaurebaSi da ara ekonomikis
simdidreSi, romelSic adamianiseuli arseba cxovrobs, mxolod rogorc
misi nawili”1[ http: /hdr. undp. org/ en / humandev / origins]
adamianis ganviTareba pirobiTad oTx Semadgenel nawilad iyofa:
a. fizikuri ganviTareba;
b. socialuri ganviTareba (socialuri statusis Scvla);
გ. fsiqikuri procesebis ganviTareba (azrovneba, yuradReba, maxsovroba),
nebisyofis ganviTareba, emociis ganviTareba;
დ kumulatiuri ganviTareba (wina ganviTarebis Sedegiს CarTვa
momdevno ganviTarebaSi).
გასული საუკუნის 80-ian wlebSi dominirebadi gaxda neoklasikuri
Teoria, romelic warmoadgenda sagareo damokidebulebis Teoriidan
radikalur daSorebas. ამ Teoriის მიმდევრები amtkiceben, rom mTavroba
ar unda Caerios ekonomikaSi, sxva sityvebiT rom vTqvaT, Seuferxebeli
Tavisufali bazari ჩაიTვალა swrafi da warmatebuli ganviTarebis
stimulirebis saukeTeso saSualebad. ნეოკლასიკოსთა აზრით, aseT
mdgomareobaSi resursebis ganawileba yvelaze efeqtianad mimdinareobs,
rac Tavis mxriv, ekonomikur zrdasa da ekonomikis stabilizacias
განაპირობებს.
saWiroa aRiniSnos, rom თვით neoklasikuri Teoriაში რამდენიმე
mimarTuleba გამოიყოფა, romelTa Soris aRsaniSnavia sabazro midgomis
neoklasikuri Teoria, sazogadoebrivi arCevanis Teoria da bazrisadmi
xelSemwyobi midgomის კონცეფცია. pirveli ori Teoria kategoriulad

26
moiTxovs ekonomikaSi saxelmwifo intervenciis aRkveTas. am oridan
sazogadoebrivi arCevanis Teoria ufro radikaluria. igi mWidrod
dakavSirebuliა libertarianobasTan.
bazrisadmi xelSmwyobi midgomis koncefcia, wina Teoriebisagan
gansxvavebiT, aRiarebs ნაკლებად ganviTarebუli qveynis bazrebis mraval
nakls. ამის გამო, zogierTi saxis saxelmwifoebrivi Careva iqneboda aseTi
naklis აღმოფხვრის efeqturi saSualeba. es imas niSnavs, rom
neoliberaluri paradigma-modeli, romelic xazs usvamს Tavisufali
vaWrobis mniSvnelobas da saxelmwifos minimalur rols da igi miaCnიa
ekonomikuri ganviTarebis erTადerT SesaZleblobad, kraxi ganicada. amis
dadastureba iyo krizisebi argentinaSi, samxreT-aRmosavleT aziaSi,
meqsikaSi, afrikis ekonomikuri sistemis kolafsi. amJamad sul ufro
metad aziisa da laTinuri amerikis qveynebi uaryofen neolibelarizmis
koncefcias. dRis wesrigSi kvlav gamovida “ganviTarebis ekonomikis”
modeli. ufro meti, ukanasknel wlეbSi ნაკლებად ganviTarebუli qveynebi,
romlebiც “nacionaluri ganviTarebis” doqtrinas mihyvebian zrdis ufro
maRal maCveneblebs aRweven.
mxedvelobaSi unda miviRoT, rom ეკონომიკურად და სოციალურად
ჩამორჩენილი ცალკეული qveynebis ganviTareba Zalze განsxvavებულad
yalibdeba, magaliTad, 1955 wlisaTvis samxreT koreაs ekonomika ise iyo
dangreuli, rom amerikelma mrCevlebma qveyana datoves, im “ubralo”
mizeziთ, rom uimedod miiCnies omiT dangreuli ekonomikis aRdgena.
magram moxda ”saswauli”. 1961 wlidan am qveynis ekonomika uprecedento
zrdiT gamoikveTa. 1965-75 wlebSi mSp 10.6%-iT gaizarda, 1975-85 wlebSi კი
- 7.7%-iT. es tendencia neolibelarizmis epoqaSic gagrZelda (1980-91
wლეში -10%). igive iTqmis taivanze (1980-91 ww-8.2%) da CineTze (1980-91 ww -
9.5%).4 [4L’Etat du monde.Edition La Découverte, Paris, 1993, p. 79, 157, 164-165, 359, 366-
367]. unda aRiniSnოs, rom am perიodSi arcerT dasaxelebul qveyანაში
Tavisufali bazrebi ar arsebobdა. meore mxriv, iseT qveynebSi rogoricaa
zაiri da filipinebi, ekonomikaSi saxelmwifos Carevam kraxi gaნიცადა.
magaliTad, 1980-91 wlebSi filipinebSi მშპ-ის wliurma zrdam mxolod

27
1.2% Seadgina, xolo zairSi -1 .6%. იყო iseTi qveynebiც (indoeTi,
brazilia, Cili, meqsika), sadac saxelmwifo “samrewvelo politikas”
atarebda da saxelmwifo Careva zomierad warmatebuli aRmoCnda
(indoeTi: 1967-75 ww-3.9%; 1975-85 ww - 4.5%; meqsika: 6.7% da 4.1%; brazilia:
8.2% da 4.4%)5. [5 L’Etat du monde.Edition La Découverte,Paris, 1993,p.271,359].
.
ინდუსტრიული politika saxelmwifo intervenciis gansazRvrulი tipია
და iTvaliswinebs mTavrobis მიერ ekოnomikis konkretuli seqtoris
gasajansaRebას. ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi am politikas Tavisi
specifika aqvs. ეს იმით აიხსნება, რომ ადგილობრივ mewarmeebs ar gaaCniaT
sakmarisi gamocdileba da rac mTavaria ar aqvT teqnologiaze da
finansebze daSveba. meore mxriv, mewarmeebi dainteresebuli arian
mogebis miRebaSi da savsebiT SesaZlebelia mTavrobisgan miღebuli
subsidiebi warmoebaSi ki arა aramed ekonomikis ufro sxva momgebian
seqtorebSi daabandon. industriuli politikis warmatebis saidumloeba
mdgomareobs, upiratesad ekonomikuri berketebiT, aiZulon mewarmeebi
imoქmedon mTeli ekonomikisa da ara mxolod sakuTari interesebis
sakeTildReod. magaliTad, indoeTis mTavrobam, gare kოnkurenciisagan
nacionaluri ekonomikis dasacavad, იმპორტულ პროდუქტზე maRali
tarifebi SemoiRo, romlis Sedegad adgilobrivi mეწარმეebi faqtobrivad
monopolistebi gaxdnen. maT SeeZloT mieRoT iafi krediti axali
importuli mowyobilobis SesaZenad, ufro iafi da xarisxiani
პროდუქციის sawarmoeblad, magram maT ar hqondaT საკმარისი stimuli.
amis magaliTia avtomobili “ambasadoris” warmoeba, romlis
konstruqcias 1945 wlidan seriozuli ცვლილება ar ganucdia. es imis
gamo, rom am avtomobilis realizacia garantirebuli iyo maRali
proteqcionistuli politikis wyalobiT. indoeTsa da braziliaSi
droTa ganmavlobaSi aRmoCnda, rom mrewvelobis ganviTarebis
SenarCunebas sul ufro da ufro axali subsidiebi sWirdeboda. amasTan,
mrewvelobis transformacia ar xdeboda. amis gamo indoeTi კვ;ავ rCeboda
msxvili manqanebisa da mowyobilobebis msxvil importiorad, magram
konkurentuunarobis gamo, eqsporti ar izrdeboda. indoeTi waawyda
28
momakvdavi mrewvelobis gadasarCenad saxelmwifo biujetis didi
nawilis xarjvis aucileblobas, rac zians ayenebda ekonomikis sxva
dargebis ganviTarebas. roca mTavroba Seecada Sidakonkurenciis Seqmnas
saSinao bazarze, TviT mewarmeebma gailaSqres amis winaaRmdeg.
aRsaniSnavia, igive SeimCneoda sxva qveynebSi, miuxedavad imisa
xelisufleba demokratiuli iyo Tu diqtatoruli.
zogierT ნაკლებად ganviTarebუl qveyanaSi (samxreT korea, taivani...),
braziliis, indoeTisa Tu TurqeTisagan gansxvavebiT, industriuli
politika eqsportis ganviTarebaze iyo ორიენტირებული da subsidiebis
mimRebi mewაrme valdebuli iyo es saxsrebi daebanda eqsportze
orientirebul produqciis mwarmoebel dargebSi, sadac igi awydeboda
mZafr konkurencias. am politikis wyalobiT koreeli avtomwarmoeblebi
amerikul da evropul bazrebze gavidnen da fordis Tu jeneral
motorsis avtomobilebs გაუწიეს warmatebulი konkurencia ისიც უნდა
აღინიშნოს, რომ. industriuli politikis gatareba aucileblad ar
niSnavs ekonomikaSi mTavrobis metismet monawileobas. amis magaliTi
kvlav indoeTia, sadac 1950-1990 wlebSi Taviseburi saxis gegmiani
ekonomika arsebobda. mTavroba ZiriTadad saxelmwifo sawarmoebs
axalisebda da kerZo seqtoris ganviTarebaze nakleb yuradRebas
avlenda.
saWiroa aRiniSnos, rom diqtaturული რეჟიმი, mTavrobas mewarmeebze
gavlenis mosaxdenad damatebiT berketebs ar aZlevs, radgan Tu
mTavrobis moqmedeba mimarTulia adgilobrivi mewarmeebis winaaRmdeg,
maSin isini TavianT aqtivs gadaitanen sxva qveynebis ekonomikaSi. 1950-1970
wlebSi samxreT-amerikis rig qveynebSi arsebobda diqtatura, romlebic
cdilobdnen nacionaluri dagegmvis ideis realizacias, magram arcerT
SemTxvevaSi mas warmateba ar mohyolia. samagierod, zogierT
demokratiul qveyanaSi (iaponia, safrangeTi...) nacionaluri ekonomikis
dagegmva warmatebuli aRmoCnda.
saxelmwifosa da biznesს Soris partniorobიs ama Tu im formisaken
moZraoba Zalze mimzidvelad gamoiyureba, magram ar SeiZleba
ინდუსტრიული politikis ideაlizacia. ar unda daviviwyoT, rom
mTavroba bizness finansurad sazogadoebis xarjze ეხმარება. swored amis

29
gamo mTavrobam Tavis Tavze unda aiRos ara mxolod biznesis
subsidirebis valdebuleba, aramed am subsidiebis gamoyenebis
kontroliც.

1.7. ganviTarebis ekonomiკის თეორიული საფუძვლები

politikuri ekonomia gamovida tradiciuli ekonomikuri Teoriis
CarCodan. igi agreTve Seiswavlis socialur da instituciur procesebs,
romlis meSveobiT ekonomikuri da politikuri elita zemoqmedebs
იშვიათი და ამოწურვადი resursebis ganawilebaze, rogorc mocemul
momentSi, aseve momavalSi TavianTi angarebiani anda mosaxleobis ufro
farTo fenis moTxovnilebis dasakmayofileblad. amrigad, politikuri
ekonomia dakavebulia politikisa da ekonomikis urTierTkavSiris
problemebiT da amasTan, ekოnomikuri gadawyvetilebebis miRebaSi
gansაკუთრebul yuradRebas politikur rolze amaxvilebs7. [7Тодаро
М.П.Экономическое развитие: Учебник. изд. ЮНИТИ . 1997, с. 22.] პოლიტიკურ
ეკონომიას სულ სხვა დატვირთვა აქვს მარქსისტულ-ლენინურ თეორიაში. აქ, წინა
პლანზე წამოწეულია წარმოებითი ურთიერთობის შესწავლა, ანუ ის ურთიერთობა,
რომელიც ადამიანებს შორის წარმოიშობა წარმოების, განაწილების, გაცვლისა და
მოხმარების პროცესში. ამ ურთიერთობის განმსაზღვრელია:
1. საკუთრების ფორმები წარმოების საშუალებებზე;
2.კლასების და სოციალური ჯგუფების ადგილი წარმოებაში და მათი
ურთიერთდამოკიდებულება;
3. წარმოებული პროდუქტის განაწილება.

ვ. ს ჯევონსის (ინგლ. William Stanley Jevons; დ. 1.09.1835 - გ.13.1882, ინგლისელი

ეკონომისტი, სტატისტიკოსი, ფილოსოფ -ლოგიკოსი) მტკიცებით, ეკონომიკური
მეცნიერების (აქ იგი უკვე სარგებლობს არა «political economy»-ის, არამედ
„economics“-ის ტერმინით-ჯ,კ.) ძირითადი პრობლემაა დაკმაყოფილების
მაქსიმიზაცია, იმის გათვალისწინებით, რომ დოვლათის ერთეულის საერთო
სარგებლიანობა დამოკიდებულია მის რაოდენობაზე. ჯევონსმა და ავსტრიულმა
სკოლამ ეკონომიკური თეორია სხვა ტიპის მეცნიერებად გადააქცია. შემთხვევითი
არ იყო, რომ ჯევონსმა თავის დაუმთავრებელ შრომას “ეკონომიქსის პრინციპები“

30
(Principles of Economics) და არა „პოლიტიკური ეკონომიის პრინციპები“ დაარქვა. ეს
იმით აიხსნებოდა, რომ კლასიკოსებისგან (რიკარდო, მილი...) განსხვავებით,
რომლებიც წარმოების, განაწილების, ღირებულების, საგადასახდო დაბეგვრისა და
მოსახლეობის პრობლემებს იკვლევდნენ, ჯევონსის კვლევის სფერო უფრო
შეზღუდული იყო და უმთავრესად, ღირებულებასა და გაცვლას ეხებოდა.
შემდგომ, მარქსისტ-კომუნიsტმა მორის დობმა (ინგლ.Dobb Maurice Herberg (დ.
24.07.1900 ლონდონი - გ.1983) damarwmuneblad aRniSna, rom “ekonomiqsis
sagani mTlianad ar emTxveva politikuri ekonomiis sagans” (Introduction to
Economics, London, 1932, გვ.109). უკანასკნელი კლასებსა და სოციალურ ჯგუფებს
შორის ურთიერთობას განიხილავს, რასაც ა. სმითის, დ. რიკარდოს და კ. მარქსის
შრომები ადასტურებენ, მაშინ როცა ეკონომიქსის კვლევის ცენტრშია წონასწორობა,
რომელიც ატომისტურ საზოგადოებაში მიიღწევა კონკურენციის მსვლელობაში. აქ
მთავარი ყურადღება ეთმობა არა ადამიaნებს შორის ურთიერთობას, არამედ
ურთიერთობას ადამიანსა და საქონელს შორის [Б Селигмен.Основные течения
современной экономической мыссли. Изд. „Прогресс, “ М.: 1968, გვ. 154-155]
ეკონომიკური თეორიის ისტორიის გაცნობა ადასტურებს, რომ საზოგადოებისა და
წარმოების განვითარების კვალობაზე იცვლებოდა როგორც ამ მეცნიერების
განსაზღვრა, ასევე მისი საგნის ფორმულირება. როგორც ცნობილია ანტუან
მონკრეტიენმა (.Antoine de Montchrestien (o Montchrétien) დ.ფალასი, საფრანგეთი, 1575 -
გ.7.10. 1621 (1575 - 7 o 8 de octubre de 1621) თავის ცნობილ შრომაში პოლიტიკური

ეკონომიის ტრაქტატი (1615 წ) პირველმა იხმარა ტერმინი -პოლიტიკური ეკონომია

(L’ Economie politique), romelic Semdeg literaturaSi damkvidrda. am
terminma germaniaSi miiRo Politishen Oekonomie, რუსეთში - Ролитическая
экономия, ხოლო საქართველოში - ჯერ საპოლიტიკო ეკონომია, მოგვიანებით
კიპოლიტიკური ეკონომიის სახელწოდება. რატომ გამოიყენა ეს სახელწოდება
მონკრეტიენმა? ა.ვ. ანიკინის აზრით, „მონკრეტიენის გაზრახვა იყო ქვეყნის
მეურნეობის როგორც სახელმწიფო ეროვნული ერთიანობის აყვავება. აქ, ანიკინის
აზრით ის არის საკვირველი, რომ სიტყვა ეკონომიის (სახლისა და ქონების მართვის
ხელოვნება) წინ მან ჩასვა სიტყვა „პოლიტიკური“ (ანიკინი ა. ვ. მეცნიერების
სიჭაბუკე ,გვ.28). ჩვენი აზრით, ანიკინი აქ აშკარად ცდება. მონკრეტიენმა სიტყვა
„პოლიტიკური“ (ფრანგული გრამატიკიდან გამომდინარე)„ ეკონომიის“ წინ კი არა,
31
არამედ მის შემდეგ ჩასვა(L’ Economie politique- ჯ.კ.). საქმე ის არის, რომ
მონკრეტიენმა პოლიტიკური ეკონომიის საგნად ჩათვალა მხოლოდ სამეურნეო
საქმიანობის პრაქტიკული წესების ფორმირება. სწორედ ამის გამო, მონკრეტიენის
შემდეგ მთელი 150 წლის განმავლობაში პოლიტიკური ეკონომია უპირატესად
განიხილებოდა, როგორც მეცნიერება სახალხო მეურნეობის შესახებ, ეროვნული
სახელმწიფოების ეკონომიკის შესახებ, რომლებსაც, როგორც წესი, მონარქი
მართავდა.
უფრო ganviTarebul qveynebisagan gansxvavebiT, ganviTarebis
ekonomiqsis Seswavlis მნიშვნელობა ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi
Zalze deformirebulia. აქ mwarmoeblebi da momxmareblebi sustad
floben maTTvis aucilebel informacias, maRalia usamarTlobis
xarisxi, ganuviTarebelia infrastruqtura, didia qveynebis sagareo
davalianebis done, araskmarisia kvalificiuri adamianiseuli resursi,
dabalia adamianiseuli potencialis ganviTarebis indექსი, ჭარბობს
uwonaსworobis situaciebi (roca fasebi, miwodeba da moTxovna
daubalansebelia). xSirad ekonomikuri gadawyvetilebebi miiReba
politikuri da socialuri prioritetebis gauTvaliswinebiT.
ekonomikuri dualizmis pirobebSi dualuri xasiaTi miiRo mosaxleobisa
da samuSao Zalis kvlavwarmoebam: warmoiSva disproporciuloba
sazogadoebirivi ganviTarebis ekonomikur da demografiul mxareebs
Soris, igi umTavresad aisaxeba tradiciუli seqtoris zrdad
SeუsabamisobaSi Tanamedrove ekonomikis moTxovnebTan (SromiTi
resursebis raodenobrivi da Tvisebrivi struqturis WrilSi).
ekonomikur-demografiuli dualizmis xasiaTi da misi gavlena
SromiTi resursebis kvlavwarmoebaze ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis
mixedviT gansxvavebulia, romelsac safuZvlad udevs calkeuli qveynebis
ganviTarebis konkretuli istoriuli Taviseburebani (ekonomikuri da
kulturuli ganviTarebis done, buneბrivi pirobebi) demografiuli
parametrebi, migraciul procesTa maStabebi da mimarTulebani,
urbanizaciis xarisxi, ganviTarebis politikuri da ekonomikuri
orientacia8. [8j. kaxniaSvili. makroekonomika: Teoria da politika. თბ.:
1997,gv.400]
32
 ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis ekonomikis am zogadi daxasiaTebidan
gamomdinareobs ekonomiqsis CarCodan gamosvlis aucilebloba da
ნაკლებად ganviTarebუli ekonomikis Seswavla damoukidebeli mecnierebis
bazaze, romlis ამჟამინდელი saxelwodebaa ganviTarebis ekonomiqsi (ingl.
Development Economics) igi ekonomiqsში Caisaxa, magram axla damoukidebel
mimarTulebad Camoyalibda da faqtobrivad dasavleTis yvela umaRles
saswavlebelSi savaldebulo kursad gadaiqca. ganviTarebis ekonomiqsi
შეისწავლება gardamavali ekonomikis qveynebis universitetebSic, maT
Soris ruseTis federaciaSi (ix. Нуреев Р.М. Гуриев С.М.Экономика развитие).
am mxriv, arc saqarTveloa gamonaklisi. 2000 wლიdan iv. javaxiSvilis
saxelobis თbilisis saxelmwifo universitetSi da Tbilisis საბაზრო
ekonomikisa da samarTlis institutSi (როგორც ბაკალავრიატის, ასევე
მაგისტრატურის დონეზე) gadaicema kursi – “ganviTarebis ekonomiქსი:
Teoria dapolitika”, romlis ქართული programis პირველი Semqmneli და

ლექციების წამკითხველიც ამ წიგნის ავტორია.

ganviTarebis ekonomiqsis formulireba sakmaodm ravalricxovania.
Svedi h.k. blumqvisTis azriT, ganviTarebis ekonomiqsi damoukidebel
disciplinad mxolod meore msoflio omis (1939-1945ww) Semდeg
Camoyalibda. misi azriT, ganviTarebis ekonomika ufro farTo gagebaa,
vidre ekonomikis problemebis ubralo analizi, ramdenadac ganviTarebis
procesi დამოკიდებულია ara mxolod ekonomikur faqtorebze9 [9Blomqvist
H.C. Development economics and economic development: An essay on methodology.
Helsingiors.1987 გვ.7], aramed agreTve, politikur da instituciur
pirobebze, kulturul tradiciebze, romlebic gavlenas axdenen
adamianTa qcevebze. sxva ganmartebiT, ganviTarebis ekonomiqsi ganixileba
ekonomiqsis erT-erT mimarTulebad, romelic ganviTarebis ekonomikur
aspeqtebs ganixilavs dabali Semosavlis qveynebSi. igi dafuZnebulia
როგორც ekonomikuri zrdisa da struqturuli cvlilebebis waxalisebis
meTodebze, aსევე mosaxleobis masis potencialis amaRlebaze. magaliTad:
jandacvis, ganaTlebisa da Sromis pirobebis (miuxedavad sakuTrebis
formisa) dacvis xarjze (klaiv belლi).

33
 ორივე განმარტებიდან გამომდინარეობს, რომ ganviTarebis ekonomiqsi
problemebis ufro farTo wres moicavs. mas deficituri (an Warbi)
waრmoebiTi resursebis sargeblobიsa da myari zrdis uzrunvelyofasTan
erTad, saqme aqvs ekonomikur da socialur, politikur da instituciur
meqanizmebTan (saxelmwifo da kerZo), romelic aucilebelia
istoriulad misaReb vadebSi afirkis, aziisa da laTinuri amerikis
gaRatakebulTa, naxevrad mSieri da gaunaTlebeli masis cxovrebis
pirobebis gaumjobesebisaTvis10. [10Тодаро М.П. Экономическое развитие. Учебник
. ЮНИТИ. 1997, გვ. 22].

1.8. ganviTarebis ekonomiqsis Seswavlis მნიშვნელობა

Tanamedrove ganviTarebis ekonomiqsi rTuli da mravalmxrivi
disciplinaa, romlis kvlevis orbitaSi imyofeba ara mxolod
mravalferovani problemebi da midgomebi, aramed, agreTve argumentebis
aracalsaxeoba ama Tu im ganviTarebis strateგიიs sasargeblod.
magaliTad, ganuviTarebeli qveynebis ekonomikur analizSi Secdomad
unda miviCnioT ekonomikuri CamorCenilobis mizezad mxolod erTaderTi
faqtori gamovyoT da mis bazaze ganviTarebis strategia davamuSaoT.
aseT faqtorad xSirad dasaxelebuli იყო, vTqvaT, mosaxleobis siWarbe
an kapitalis ukmarisoba, iseve rogorc investiciis dabali norma.
xSirad xdeba ganaTlebis an ekonomikuri zrdis rolis gazviadeba.
msgavs movlenebs saqarTveloSic vxvdebiT. dasawyisSi, saqarTvelos
ekonomikuri ganviTareba mibmuli iyo ekonomikuri liberalizmis
damkvidrebasTan, romelmac gamoiwvia import-eqspportis Zlieri
disbalansireba :2015 წელს საქართველოში საქონლით საგარეო სავაჭრო ბრუნვამ
(არაორგანიზებული ვაჭრობის გარეშე) 9 928 მლნ $ შეადგინა, რაც წინა წლის
შესაბამის მაჩვენებელზე 13 %-ით ნაკლებია; აქედან ექსპორტი 2 204 მლნ $ შეადგენა
(23 %-ით ნაკლები), ხოლო იმპორტი 7 724 მლნ $ (10 %-ით ნაკლები). უარყოფითმა
სავაჭრო ბალანსმა 2015 წელს 5 521 მლნ $ და საგარეო სავაჭრო ბრუნვის 56 %
შეადგინა.

34
 აmJamad, მასთან ერთად, wina planzea wamoweuli turizmis ganviTაreba,
romelsac TiTqos SeuZlia aseul aTasobiT samuSao adgilis Seqmna da
ekonomikur zrdaSi multiplikatoris rolis Sesruleba da a.S.
ukanaskneli wlebis gamocdilebis Suqze sul ufro aSkara xdeba
ekonomikuri da sazogadoebrivi institutebis mniSvneloba da saWiroeba.
am institutebma unda gansazRvron ekonomikuri agentebis faseulobisa
da stimulirebis sistema, romelTa ZalisxmeviT eris simdidre moimatebs
.[*ekonomikur ganviTarebaSi instituciuri mimarTulebis TvalsaCino
warmomadgenlebia ეკონომიკაში nobelis premiis laurეatebi gიunnოr
miurdali da duglas norti – j.k. ]
ganviTarebis ekonomiqsis, rogorc saswavlo disciplinis aTviseba, Tu
am kursSi CarTul Temebs gaviTvaliswinebT, dainteresebul pirebs
saSualebas micems gaecnon im problemebis xasiaTs, romlebsac TiTqmis
yoveli qveyana da mecnierebis mocemul sferoSi CarTuli specialistebi
waawydebian:
1.ra igulisxmeba ganviTarebis ekonomikaSi, ra specifikuri
TaviseburebebiT xasiaTdeba ganviTarebis ekonomika da ra pirobebma
ganapiroba ekonomiqsidanganviTarebis ekonomiqsis gamoyofa? (Tavi 1);
2.rogor ganimarteba ganviTareba? ekonomikuri zrda da ganviTareba
identuri cnebebia? ra rols asruleben calkeuli ekonomikuri Teoriebi
ganviTarebis procesis ukeT gagebaSi? (Tavi 1 da2);
3.romlebia yvelaze gavrcelebuli ganviTarebis Teoriebi da ramdenad
arian isini SeTavsebadi? susti ganviTareba Sinagani Tu garegani
mizezebiTaa gamowveuli? (Tavi 3);
4.ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკაში როგორ
ურთიერთზემოქმედებენ ტრადიციული (ნატურალური) და კაპიტალისტური
(საბაზრო) სექტორები და მათი პარალელური არსებობა როგორ აისახება
ეკონომიკურ ზრდაზე? (თავი 1 და 2);
5. Tanamedrove ganviTarebuli qveynebis sastarto pirobebi ramdenad
Tavsebadi an gansxvavebulia industriulad ganviTarebuli qveynebis
sastarto pirobebisagan? (თავი 3 და 4 );

35
6. mesame samyaros mosaxleobis swrafi zrda Seaferxebs ekonomikur
ganviTarebas? ramdenad racionaluria mravalricxovani ojaxi
siRatakisa da susti finansuri mdgomareobis pirobebSi? (თავი 5 );
7.genderuli uTanasworobis gadalaxva raime zemoqmedebas moaxdens
ekonomikis ganviTarebis perspeqtivaze? ( თავი );
8. ra SeiZleba iyos agraruli seqtoris waxalisebis efeqtiani
saSualeba, romelSic cxovrobs ნაკლებად განვითარებული რეგიონების
mosaxleobis umravlesoba? sakmarisi iqneba sasursaTo warmoebis
gasadideblad masze fasebis donis zrda an aucilebeli instituciuri
reformebis (miwis gadanawileba, gzebis gayvana, jandacvis da ganaTlebis
reforma...) ganxorcieleba? (თავი 8);
9. rogor wydeba soflidan qalaqSi mosaxleobis migraciis procesi im
pirobebSi, roca saqalaqo seqtorSi maRalia umuSevrobis done? (თავი 9
);
10. ra igulisxmeba mdgrad ekonomikur zrdaSi? SeiZleba Tu ara
ekonomikuri zrdis gareSe ganviTarebis miRweva? ra SeiZleba iyos
ekonomikuri zrdis wyaroebi;
11. ra SeiZleba iyos maRali umuSevrobis donis mizezi? anramdenad
mniSvnelovania zrdis istoriuli gamocdileba? (თავი 3);
12. ra igulisxmeba ekonomikuri zrdis winaaRmdegobriv xasiaTSi? rogori
unda iyos zrdisa da ganawilebis urTierTkavSiri? arsebobs Tu ara
zrdis ekonomikuri politikis SesaZlebeli variantebi? (თავი );

13.განვითარების ეკონომიკის ერთერთი საკვანძო თემაა უთანასწორობის, სიღარიბისა

და ადამიანისეული განვითარების პრობლემები. წმინდა ადამიანისეული
ინტერესების გარდა, მასთან დაკავშირებულია მრავალი მნიშვნელოვანი
ეკონომიკური ამოცანა: როგორია ადამიანისეული პოტენციალის როლი სიღარიბის
გადალახვისა და მდგრადი ეკონომიკური ზრდის მიღწევაში? (თავი );
14. რომელ ეკონომიკურ და სოციალურ ინსტიტუტებზეა დამოკიდებული
უთანასწორობის დონე და როგორ აისახება იგი ეკონომიკურ ზრდაზე? (თავი 1);
15. ნაკლებად განვითარებული რეგიონებში ganaTlebis sistema xels uwyobs
ekonomikur ganviTarebas, Tu aZlierebs socialuri uTanasworobis

36
xarisxs da emsaxureba gabatonebuli socialuri stratebis
Zalauflebis, simdidrisa da gavlenis SenarCunebas? rogori SeiZleba
iyos ganaTlebis sferoSi politikis SesaZlebeli variantebi? (თავი );
16. ramdenad pasuxobs msoflio vaWrobis axlandeli sistema ნაკლებად
განვითარებული qveynebis molodins? romeli politika (liberaluri Tu
proteqcionistuli) ufro xelsayrelia am qveynebis ekonomikuri
ganviTarebisaTvis? rodis da ra pirobebSia mizanSewonili ucxouri
valutebis gacvlis operaciebze kontroli? rogoria saerTaSoriso
finansuri organizaciebis roli ganviTarebis sferoSi? (თავი );
17. ram ganapiroba davalianebiს krizisi ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
da rogori iqneba misi Sedegi ganviTarebuli Tu ganuviTarebeli
qveynebis ekonomikebisaTvis? saqarTvelos Seexeba es krizisi Tu qveynis
Sinagani resursebi sakmarisi iqneba am problemis gadasaWrelad? (თავი );
18. ra gavlenas moaxdens finansuri resursebis saerTaSoriso nakadebi
ganviTarebis procesze? rogoria ucxouri daxmarebis roli
ganviTarebaSi da ra SeiZleba iyos ucxouri daxmarebis politikuri da
ekonomikuri motivebi? (თავი 1 );
19. saWiroa Tu ara mZlavri transnacionaluri korporaciebis
investiciebis waxaliseba ნაკლებად განვითარებული რეგიონებისekonomikaSi
da Tu ki - ra pirobebSi? (თავი );
20. globalizaciis daCqarebuli procesi gaaumjobesebs Tu gaauaresebs
ganuviTarebeli qveynebis ekonomikur mdgomareobas? ramdenad usafrTxoa
Tanamedrove msoflios axlandeli tendenciebi kacobriobis
mosalodneli mwvave problemebis gadasaWrelad? (თავი ) da a.S.

1.9. faseulobis roli ganviTarebis ekonomikaში

ადამიანთა საქმიანობის ორგანიზაციის საფუძველია მატერიალური (საზრდო,
საცხოვრებელი ნაგებობა, ტანსაცმელი) და სულიერი (განათლება, მეცნიერება,
კულტურა, ხელოვნება...) მოთხოვნილების მაქსიმალურად დაკმავოფილების
უზრუნველყოფა. ამ საქმიაობას ადამიანები ახორციელეენ განსაზღრულ სოციალურ
გარემოში. ეკონომიქსი კი როგორც საზოგადოებრივი მეცნიერება მათ ეხმარება
დასახული მიზნის მიღწევაში. მაგრამ, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებისაგან
37
განსხვავებით, ეკომომიქსი, ისევე როგორც სხვა საზოგადოებრივი მეცნიერება
(ფილოსოფია, ისტორია...) არც მეცნიერულ კანონებს და არც საყოველთაო
ჭეშმარიტეტებს ეყრდნობა. მას საქმე აქვს მხოლოდ ტენდენციებთან, რომლებიც
ძალზე ცვალებადია დედამიწისეულ დროსა და სივრცეში. ამასთან, ნაკლებად
განვითარებულ სამყაროსთვის შეთავაზებული ეკონომიკური მოდელები რეალობას
მოკლებულია და სასურველ შედეგს არ იძლევა. ყოველ შემთხვევაში მათი
ობიექტურობა და საყოველთაობა ვარაუდებზეა დაფუძნებული. ეს მხოლოდ იმით
აიხსნება, რომ თავმოხვეული ეკონომიკური გამოკვლევები, რომლებიც კაცობრიობის
ისეთ წყლულებს ეხება, როგორიც შიმშილი, სიღატაკე და ავადმყოფობა,
ფაქტობრივად მოწყვეტილია მათ ინსტიტუციურ, სოციალურ და პოლიტიკურ
კონტექსტს. ამის გამო, რეალობას რომ არ მოვწყდეთ, საჭიროა სიკეთესა და
ბოროტებაზე საოველთაოდ აღიარებული ეთიკური წარმოდგენა მოექცეს
ეკონომიკური თეორიის ყველა მიმართულების, განსაკუთრებით განვითარების
ეკონომიქსის ყურადღების ცენტრში. იგი უნდა აისახოს ისეთი მიზნის მიღწევაში,
რომელსაც ადამიანისეულიპოტენციალის რეალიზაცია ეწოდება და ადამიანისეული
განვითარების ინდიკატორში (ინდექსი) აისახება.
განვითარების ისეთი აქტუალური პრობლემები როგორიცაა ეკონომიკური და
სოციალური უთანასწორობა, უმუშევრობა და სიღარიბე, მოსახლეობის ზრდა და
გარემოს დეგრადაცია, მოსახლეობის ეკონომიკური და პოლიტიკური აქტიურობა,
უსაფრთხოება და საყოველთაო დემოკრატიზაცია, რა არის სასარგებლო და კარგი,
ან ცუდი და არასასურველი კაცობრიობის ფასეულობა. თითოეული ფასეულის
გადალახვა თუ მხარდაჭერა, მოითხოვს პოლიტიკოსების, მეცნიერების და
თითოეული რიგით მოქალაქეს შორის ფართო შეთანხმების არსებობას. ეს
შეთანხმება არა მხოლოდ ანალიზის და გამოცდილების ობიექტური შედეგია,
არამედ საზოგადოების სუბიექტური და ტრადიციული მიდრეკილების
გამოვლინება. აქედან გამომდინარეობს, რომ ფასეულობრივი წარმოდგენა
ეკონომიკური ანალიზის და ეკონომიკური პოლიტიკის განუყოფელი
კომპონენტებია. შესაბამისად, ეკონომიქსი არ შეიძლება ისეთივე ობიექტური იყოს,
როგორც მათემატიკა ან ფიზიკა. ამიტომ, ეკონოიკური ანალიზის დასაბუთებულობა
და რეკომენდაციები სისწორე უნდა განისაზღვრებოდეს...

38
განვითარების ფასეულობა და მიზანი ტრიადიულია:
1. არსებობის ელემენტარული პირობების (საზრდო, საცხოვრებელი,
ტანსაცმელი, ჯანმრთელობა, უსაფრთხოება...) უზრუნველყოფა. დასახელებული
კომპონენტებიდან რომელიმე პირობის უქონლობა ან მწვავე დეფიციტი აისახება
აბსოლუტურად სუსტად განვითარებაში. ამის გამო, ეკონომიკური საქმიანობის, ანუ
განვითარების მთავარი მიზანი უნდა იყოს მიწოდების გაუმჯობესება და მის
საფუძველზე ადამიანისეული პოტენციალის რეალიზაცია;
2. განვითარების მეორე ფასეულობაა პიროვნებად (თვითპატივისცემა)
ჩამოყალიბება. ეს საკმაოდ რთული და წინააღმეგობრივი პროცესია. მისი შექმნის
წინაპირობაა განვითარების შესაბამისი მიზანი - ცხოვრების დონის (შემოსავლის
ზრდა, დასაქმების სისტემატური მატება, ხარისხიანი განათლების მიღება,
კულტურული და ჰუმანური ფასეულობისადმი მეტი ყურადღება...) ამაღლება.
ამასთან უნდა ითქვას, რომ განვითარებულ სამყაროში და განუვითარებელ
სამყაროში განსხვავებული ფასულობაა გაბატონებული. ამიტომ დასავლეთის
„მოდერნისტული ფასეულობის“ ფართო გავრცელება სერიოზულ შეშფოთებას
იწვევს განუვითარებელ ქვეყნებში;
3. განვითარების მესამე ფასეულობაა თავისუფლება ანუ არჩევანის უფლება. იგი
თავისთავში ისეთ მომენტებს მოიცავს, როგორიცაა კანონის უზენაესობა, პირადი
უსაფრთხოება, სიტყვის თავისუფლება, პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობა,
შესაძლებლობის თანასწორობა, რწმენის თავისუფლება და სხვა მათი მსგავსი.
ბევრმა ქვეყანამ (ირანი, თურქეთი, მალაიზია, საუდის არაბეთი, სინგაპური, ჩილე,
ჩინეთი...) დიდ წარმატებას მიაღწია ეკონომიკურ სფეროში, მაგრამ ადამიანისეული
თავისუფლების ინდექსი ამ ქვეყნებში საკმაოდ მოკრძალებულია. განვითარების
მიზანია ეკონომიკურ და სოციალურ სფეროშიპიროვნებისა და საზოგადოებისათვის
არჩევანის მეტი შესაძლელობის მიცემა.
ამრიგად, განვითარება (development) mosaxleobis yvela fenisცხოვრების

ხარისხის გაუმჯობესების მრავალმხრივი დინამიკური პროცესია,რომელიც

რადიკალურ ცვლილებებს იწვევს სოციალურ სტრუქტურაში, ადამიანთა ქცევებში
და საზოგადოებრივ ინსტიტუტებში. განვითარების აუცილებელი პირობაა
ეკონომიკური ზრდის დაჩქარება, ხოლო მისი გარდაუვალი შედეგი უნდა

39
იყოსუთანასწორობის შემცირება და სრული დასაქმება. რაც შეეხება განვითარების
ეკონომიქსს (Principles of Economics), იგი წარმოგვიდგება როგორც ეკონომიქსიდან
გამოცალკავებული ეკონომიკური თეორია, რომელიც ერთდროულად Teoriuli
და praqtikuli disciplinaa და dabali Semosavlis qveynebSi cxovrebis
donis zrdis politikur da ekonomikur strategias ikvlevs. am qveynebSi
binadrobs msoflio mosaxleobis 80%-ze meti da იგი cnobilia mesame
samyaros, ან თანამედროვე ტერმინოლოგიით, რომ ვისარგებლოთ - ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების saxelwodebiT.
ganviTarebis Sesaxeb mecnieruli azri droTa ganmavlobaSi
mniSvnelovnad Seicvala: dasawyisSi miaCndaT, rom kapitalis investireba
uTanabrdeboda zrdasa da ganviTarebas. amasTan dakavSirebiT ZiriTadi
yuradReba miqceuli iyo kapitalis investirebis moculobis gadidebaze,
gansakuTrebiT ucxouri kapitalis mozidvasa da sagareo sესხebis
aRebaze. aseTi gageba mraval qveyanaSi kvlav SenarCunebulia. es
gansakuTrebiT saqarTveloze iTqmis. Semdgom es idea TandaTanobiT
(gansakuTrebiT 1990 wlidan) gadaizarda adაmiაnisეული kapitalis
rolis, bazrebisa da politikur RonisZiebaTa rolis da institutebis
rolis mniSvnelobis amaRlebaSi.bolo periodSi mas daemata individTa
da jgufebis uflebebisa da uflebamosilebisგაფაrToebis, agreTve
sakuTrebis uflebis roliს გააზრება ganviTarebis procesSi.
unda aRiniSnos, rom ekonomikuri Teoriis gafarToebis mcdelobas, masSi
politikuri, instituciuri da kulturuli pirobebis analizis
elementebis CarTvas, jerjerobiT gansakuTrebuli warmatebebi ar
mohyolia da ver gaxda prognozirebis realuri safuZveli. vfiqrobT,
rom ekonomikur mecnierebas ki ar unda daematos kvlevis elementebi
sxva sferodan, aramed TviT ekonomikuri Teoria unda misaRebi gaxdes im
problemebis gasaanalizeblad, romlebic araekonomikurad iTvlebiaნ.
mesame samyaros geterogenuli bunebaა yvela qveynisTvis misaRebi
ganviTarebis universaluri Teoriis gamoyeneba. მაგრამ is rac misaRebia
saqarTvelosTvis, SeiZleba miuRebeli aRmoCdes eTiopiisTvis (magaliTad
demografiul sferoSi-j.k.). es Teoria, garkveuli zomiT, eqleqtikuri
unda iyos, romelic tradiciuli ekonomikuri analizis Teorias

40
gaaerTianebda axal modelebTan da midgomebTan (mesame samyaros
qveynebis warsuli da Tanamedrove gamocdilebis safuZvelze - j.k.).
Tumca rogori formulirebac ar unda mivceT ganviTarebis ekonomiqss,
misi saboloo amocana mainc ucvlelia-msoflio mosaxleobis 4/5-is
cxovrebis donis amaRleba, adamianiseuli potencialis ganviTarebis
daCqareba, aTaswleulis miznebis, romelic gaeros ganviTarebis
programis konferenciaze (2000w) gaJRerda, warmatebiT gadaWra. ra Tqma
unda, am procesSi saqarTveloc moiazreba, romelic sagrZnoblad
CamorCa aTaswleulSi mis mier aRebuli valdebulebis Sesrulebაs.
ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi dagegmvis procesSi strategiuli
midgomebis gamoyeneba sul cota oTx faqtors მაინც unda daefuZnos:
1.qveynis ekonomikis mimdinare mdgomareobis saimedo statistikur
Sefaseba da analizი da masTan erTad momavali tendenciebis gansazRvra;
2.qveynis ZiriTadi moTxovnilebebisa da problemebis mkafio da
zustი Sefaseba;
3.TavianTi funqciebis SesrulebaSi sxvadasxva saministroebis
realuri miRwevebis sworი Sefaseba;
4.faqtorebis (romlebic aferxeben samuSao Zalიs, finansebisa da
nedleulis გამოყენებას) zemoqmedebis xasiaTი ს da Zalის გამოვლინება
ganviTarebis strategiuli dagegmvis damuSavebis dros აუცილებელია
zogierTi Semakavebeli momentის (strategiuli gegmis damuSaveba
mosaxleobis Semosavlisa da investirebis zrdis saimedo prognozebze;
qveynis bunebrivi resursebisa da Sromis unariani mosaxleobis
rocxovnebა...) gaTvaliswineba.

1.10. საზოგადოებრივი განვითარების მიზნები და საშუალებები

რას აღნიშნავს „განვითარება“ ან „საზოგადოებრივი პროგრესი“? , რომელი

ქვეყანა უფრო განვითარებული ან უფრო ნაკლებად განვითარებულია“? შედარებით
მარტივად განისაზღვრება, რომელი ქვეყანაა მდიდარი ან ღარიბი. მაგრამ
ცნობილია, რომ სიმდიდრის მაჩვენებელი ანუ საზოგადოების განკარგულებაში
არსებული ბუნებრივი რესურსი ჯერ კიდევ არ იძლევა ინფორმაციას ამ რესურსების
გამოყენების საშუალებების შესახებ.დასაზუსტებელია,კერძოდ, მოსახლეობის
41
სხვადასხვა ჯგუფს შორის ეს სიმდიდრე რამდენად თანაბრად განაწილებულია,
მისი რა ნაწილი გამოიყენება საზოგადოების ყველა წევრის უფასო მომსახურების
მიწოდებაზე (ჯანდაცვა, განათლება...) და გარემოზე რა გავლენას ახდენს წარმოება
და მოხმარება. ამის გამო, გასაგებია ისეთ ქვეყნებს შორის „ცხოვრების ხარისხის“
მაჩვენებლებში (სამუშაო ადგილის არჩევის შესაძლებლობა, განათლებასა და
ჯანდაცვაზე დაშვება, ჰაერისა და სამელი წყლის სიწმინდე, დანაშაულის დონე...)
არსებითი განსხვავების არსებობა, რომლებსაც თითქმის საშუალო შემოსავლის
ერთნაირი მაჩვენებელი აქვთ. ამ შემთხვევაში როგორ განვსაზღვროთ, მათ შორის
რომელია უფრო განვითარებული? ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა, უმთავრესად,
განვითარების მიზანზე (სიმდიდრის დაგროვება თუ მოსახლეობის უმრავლესობის
ცხოვრების დონის ამაღლება, სიმდიდრის მილიტარიზაცია თუ სიღარიბის
ლიკვიდაცია, ან სოციალური სამართლიანობის დაცულობა...) და ამ მიზნის
მიღწევის საშუალებებზეა დამოკიდებული.
გაეროს თანამედროვე დოკუმენტებში განვითარების მიზნის აქცენტი
გადატანილია ადამიანის განვითარებაზე, რომელიც ადამიანისეული პოტენციალის
განვითარების ინდექსში (ინდიკატორი) აისახება. გაეროს განვითარების პროგრამის
მიხედვით, ადამიანისეული განვითარება მიზანია, ხოლო ეკონომიკური ზრდა -
მხოლოდ ამ მიზნის მიღწევის საშუალება (იხ. გაეროს მოხსენება ადამიანისეული
განვითარების შესახებ, 1996]. ამასთან დაკავშირებით ბევრი კითხვა წარმოიშობა,
კერძოდ, რით აიხსნება უფრო მაღალ დონეზე ზრდის გენერირება და მისი
გადაზრდა ადამიანისეულ განვითარებაში? რომელია ამ გარდაქმნის წამქეზებელი
ფაქტორები? როგორია ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში ადამიანისეული
განვითარების მრავალნაირი გამოცდილების პოლიტიკური გაკვეთილები? ამ
კითხვებზე პასუხის გაცემა დაკავშირებულია ახალ გამოწვევებთან და ახალ
მიდგომებთან , რადგან ფაქტობრივად აქ საქმე გვაქვს ახალ ლოზუნგთან - უკან
კეინზისაკენ ! საქმე ის არის, რომ გაეროს განვითარების პროგრამაშიწინა პლანზე
წამოწეულია სამი ფაქტორი: პროაქტიური განვითარების სახელმწიფო,
გლობალური ბაზრების შესაძლებლობის გამოყენება და სოციალური პოლიტიკის
სფეროში შეუპოვარი ინოვაციები ჩვენი აზრით, ფაქტობრივად საქმე გვაქვს
განვითარების სოციალ-დემოკრატიულ და კეინზიანურ სინთეზთან. ეს იმით

42
აიხსნება, რომ ჩამოთვლილი ფაქტორები, ერთი მხრივ, უარყოფენ რიგ კოლექტიურ
და ცენტრალიზებულ რეცეპტებს, ხოლო, მეორე მხრივ, იმ ზღვარდაუდებელ
ლიბერალიზაციას უპირისპირდებიან, რომელიც „ვაშინგტონის კონსესუსში“
გაბატონებულია. ახალ მიდგომაში სახელმწიფო აუცილებელ კატალიზატორის
როლში გვევლინება, რომელმაც თავისი პოლიტიკა და ქმედება პრაგმატულად უნდა
შეუგუოს ახალ რეალიებს და გლობალური ბაზრების გამოწვევებს. აღიარებულია,
რომ განვითარება თავისთავად, ავტომატურად არ მიიღწევა. ამის გამო,
სახელმწიფომ, პოლიტიკური ღონიძიებებისა და ინსტიტუტების მეშვეობით,
რომლებსაც შეუძლიათ წინ წასწიოს ეკონომიკური და სოციალური განვითარება,
აქტიურად უნდა მოახდინოს საზოგადოების მობილიზაცია. მაგრამ ეს არაა
უნივერსალური რეცეპტი. თუ ეს სამი აღნიშნული ფაქტორი როგორ გარდაიქმნება
პოლიტიკაში, დამოკიდებულია ქვეყნის მახასიათებლებზე, მთავრობის
პოტენციალსა და გარესამყაროსთან ურთიერთობაზე. [იხ. Доклад о человеческом
развитии. 2013. Изд .” Весь Мир”, 2013, с. 66].
აქტიური განვითარების სახელმწიფო. ძლიერი, პროაქტიური და პასუხიმგებელი
სახელმწიფო კერძო და სახელმწიფო სექტორისათვის პოლიტიკურ ღონისძიებებს
ამუშავებს, რომლებიც დაფუძნებულია გრძელვადიან კონცეფციებზე,
პრიორიტეტებზე, ზოგად ნორმებსა და ფასეულობებზე. გარდაქმნების მყარი
შედეგების მისაღწევად საჭიროა განვითარების შეთანხმებული და
ბალანსირებული ფორმულირება. აქ დაუშვებელია განვითარების რაიმე მარტივი
რეცეპტის გამოყენება. წინააღმდეგობის წარმოშობის შემთხვევაში აუცილებელია
დიფერენციული პოლიტიკური ზომების გამოყენება, რომლებიც ეხებიან, ვთქვათ
ბაზრის რეგულირებას ექსპორტის წახალისებით, იმპორტშემცვლელი პროდუქტს
წარმოებით თუ დაბეგვრის წესის შეცვლით. ამასთან პრიორიტეტი
ორიენტირებული უნდა იყოს ადამიანზე, მისთვის სასურველი შესაძლებობის
შექმნაზე, ამავე დროს ადამიანები დაცული უნდა იქნას უარყოფითი
ზემოქმედების რისკისგან. სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს ძირითადი
სოციალური მომსახურების (განათლება, ჯადაცვა...) შექმნას და სრულყოფას. ეს
ზრდის პროცესის დანართი კი არაა, არამედ მისი განუყოფელი ნაწილია. ზრდის

43
აუცილებელი ატრიბუტია ხარისიანი სამუშაო ადგილების გამალებული შექმნა,
რაც, თავის მხრივ, ადამიანისეულ განვითარებას აჩქარებს.

1.11. ადამიანისეული განვითარება

1990 წელს გაეროს განვითარების პროგრამამ გამოაქვეყნა მოხსენება, რომელშიც
ფორმულირებულია ადამიანისეული განვითარების ცნება: „ადამიანის განვითარება
არჩევანის სპექტრის გაფართოების პროცესია. არჩევანის ყველაზე მნიშვნელოვანი
ელემენტებია - ხანგრძლივადიანი და ჯანსაღი ცხოვრება, განათლების მიღება და
ღირსეული ცხოვრების დონის ქონა. არჩევანის დამატებითი ელემენტები მოიცავს
პოლიტიკურ თავისუფლებას, ადამიანის გარანტირებულ უფლებებს და
თვითპატივისცემას“. შემდგომ გამოირკვა, რომ ადამიანისეული განვითარების
აღნიშნული ფორმულირება, როგორც ადამიანისეული არჩევანის შესაძლებლობის
გაფართოება, მართალია ფუძემდებელი, მაგრამ არასაკმარისი იყო, რამდენადაც
ადამიანისეული განვითარება ვარაუდობს პოზიტიური შედეგების ხანგრძლივ
შენარჩუნებას და იმ პროცესების მიმართ დაპირისპირებას, რომლებიც იწვევენ
ადამიანთა ჩაგვრას და აძლიერებენ სტრუქტურულ უსამართლობას. აქედან
გამომდინარე, 2010 წელს გაეროს განვითარების პროგრამამ დააზუსტა აღნიშნული
ფორმულირება: „ადამიანის განვითარება ადამიანთა თავისუფლების გაფართოების
პროცესია იცხოვრონ ხანგრძლივი, ჯანსაღი და შემოქმედებითი ცხოვრებით, იმ
მიზნების განსახორციელებლად, რომლებსაც, მათი აზრით, ფასეულობა აქვთ,
აქტიურად მონაწილეობდეს პლანეტაზე სამართლიანობის უზრუნველყოფასა და
მდგრად განვითარებაში“.
ადამიანისეული განვითარების ინდექსი (Human Development Index – HDI, აგი)
პაკისტანელმა ეკონომისტმა მაჰბუბ ულ-ჰაკმამ(Mahbub ul-Haq) 1990 წელს დაამუშავა,
რომელიც გაეროს მიერ საზოგადოებრივი პროგრესის (წმინდა ეკონომიკური
შეფასება) ალტერნატიულ მაჩვენებლად გამოიყენება. ადამიანისეული პოტენციალის
განვითარების ინდექსი (აპგი) არის ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების
კრებსითი მაჩვენებელი, რომელიც ახასიათებს მოცემული ქვეყნის მიღწევების
საშუალო დონეს ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების სამ მნიშვნელოვან
ასპექტში: 1.ხანგრძლივი დაჯანსაღი ცხოვრება, რომელიც იზომება დაბადებიდან

44
სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობით; 2.ცოდნა, რომელიც მოზრდილი
მოსახლეობის განათლების დონით (2/3 შეწონილი კოეფიციენტი) და დაწყებითი,
საშუალო და უმაღლესი სასწავლებლების მოსწავლეთა მთლიანი კონტიგენტით
(1/3 შეწონილი კოეფიციენტი) განისაზღვრება; 3. ღირსეული ცხოვრების დონე,
რომელიც მოსახლეობის ერთ სულზე მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) სიდიდით
(ამერიკული დოლარის ყიდვითუნარიანი პარიტეტის - GDP Index-ს მიხედვით)
იზომება.. ამ სამი გამზომის სტანდარტიზაციის ციფრობრივი გამოსახულებაა 0 -
დან 1 - მდე, რომლის საფუძველზე ხდება სახელწიფოების რანჟირება ოთხ
კატეგორიად:
1.ძალზე მაღალი აგი-ს დონის ქვეყნები;
2. მაღალი აგი-ს დონის ქვეყნები;
3.საშუალო აგი-ს დონის ქვეყნები;
4.დაბალი აგი-ს დონის ქვეყნები.
აპგის მნიშვნელობა აისახება ქვეყანაში მოსახლეობის კეთილდღეობის
ჩვენებაში. რაც უფრო მაღალია მოცემული ქვეყნის აპგი, მით უფრო მაღალია ამ
ქვეყნის მოსახლეობის კეთილდღეობის დონე. შემდგომ, გაეროს განვითარების
პროგრამის ექსპერტებმა აპგი-ს გაანგარიშებაში ჩართეს სქესი და ადამიანისეული
სიღარიბის ინდექსი, შეიცვალა მოსახლეობის განათლებულობის განსაზღვრის
პრინციპი და მოსახლეობის სულობრივი შემოსავლის გამოთვლის მექანიზმი. 2010
წელს ადამიანისეული განვითარების ოჯახს დაემატა სამი ახალი საზომი:
 აპგიუ - უთანასწორობით კორექტირებული აპგი. იგი ასახავს იმ დანაკარგს,
რომელიც გამოწვეულია განდაცვის, განათლებისა და შემოსავლის სფეროში
უთანასწორობის მიზეზით.ეს დანაკარგი ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულილია
და ყველაზე მაღალია აპგის დაბალი რეიტინგის ქვენებში;
 გენდერული უთანასწორობის ინდექსი (გუი). ეს მაჩვენებელი ასახავს
გენდერულ დისპარიტეტებს რეპროდუქტიულ ჯანდაცვაში, უფლებებისა და
შესაძლებობის სფეროში. ამ სფეროებში მიღებული დანაკარგი 17-85 %- შეადგენს და
ქვეყნების მიხედვით ძალზე განსხვავებულია. იგი განსაკუთრებით მაღალია არაბულ
და სამხრეთ აზიის ქვეყნებში;

45
  სიღარიბის მრავალგანზომილიანი ინდექსი (ინგლ. –MPI, ქართ = სმგი). ეს
მაჩვენებელი იმ დეპრავიტებზე მიუთითებს, რომლებსაც ოჯახები განიცდიან
ჯანდაცვის, განათლებისა და ცხოვრების დონის სფეროში. ეს პოზიციები ზოგჯერ
ერთიმეორეზე დაწყობილია. არსებული მონაცემებით, 104 ნაკლებად განითარებულ
ქვეყანაში მოსახლეობის 1/3 ანუ დაახლოებით 1.75 მლრდ ადამიანი
მრავალგანზომილიან სიღაერიბეში იმყოფება. მათგან ნახევარზე მეტი სამხრეთ
აზიაში ცხოვრობს, თუმცა სიღარიბის პროცენტი ყველაზე მაღალი სუბსაჰარის
აფრიკის (ე.წ. „შავი აფრიკა“) ქვეყნებშია ფიქსირებული.
აპგი-ს მიხედვით, 2015 წლის მოხსენებაში ჩართულია 188 სახელმწიფო და
გაეროს მიერ აღიარებული ტერიტორიები, რომლებიც ასეა რანჟირებული: 1. აგი-ს
ძალზე მაღალი დონის ქვეყნები. მასში გაერთიანებულია 49 სახელმწიფო. ამ
ჯგუფში პირველ ადგილზე ნორვეგია იმყოფება (0,944), ხოლო ბოლო ადგილზე -
მონტენეგრო (0,808-2); 2. აგი-ს მაღალი დონის ქვეყნები (52 ქვეყანა).სიის
სათავეშიბელარუსიიმყოფება (50-ე ადგილი-0,798), ბოლო ადგილზე კი - სამოა(102-ე
ადგილი-0,702). ამავე ჯგუფშია საქართველო (76 -ე ადგილი - 0,754); 3. აგი-ს
საშუალო დონის ქვეყნები.ამ ჯგუფში პირველია ბოტსვანა (106-ე ადგილი-0,698),
ხოლო ბოლო ადგილზე - საო თომე და პრინსიპი(143-ე ადგილი-0,555); 4. აგი-ს
დაბალი დონის ქვეყნები.ამ ბოლო ჯგუფშიმოქცეულია 43 ქვეყანა, მათ შორის
პირველია კენია (145-ე ადგილი-0,548), ხოლო უკანასკნელი - ნიგერი (188-ე ადგილი
- 0,348).
განვითარების სფეროში ეროვნული მიღწევების დინამიკა. ყოველწლიურად
ადამიანისეული განვითარების ინდექსი ასახავს პროგრესს განვითარების სფეროში.
მისი მეშვეობით ფასდება მთლიანად მსოფლიოში, ცალკეულ რეგიონებსა და
ქვეყნებში ადმიანისეული განვითარების აქტუალური ტენდენციები. ასე
მაგალითად, 2014 წლის ადამიანისეული განვითარების ინდექსმა აჩვენა, რომ
მსოფლიოში გრძელდება ადამიანისეული განვითარების დონის ზრდა, მაგრამ მისი
ზრდის ტემპი შემცირდა. კერძოდ, ცალკეული რეგიონების (ჩრდ. აფრიკა, ახლო
აღმოსავლეთი, ლათინური ამერიკა და კარიბის აუზი, აზია-წყნარი ოკეანის )
ქვეყნებში ადამიანისეული განვითარების საშუალო ზრდის ტემპები თითქმის
ორჯერ შემცირდა. ეს განსაკუთრებით გამოიკვეთა ცენტრალური აფრიკის

46
რესპუბლიკაში, ლიბიასა და სირიაში, სადაც სამხედრო კონფლიქტები გრძელდება.
მთლიანობაში ადამიანისეული განვითარების ზრდის ტემპი შესამჩნევად უფრო
მაღალია აგი-ს მესამე და მეოთხე კატეგორიების ქვეყნებში.
ადამიანისეული განვითარების ახალი ინდექსის[Human Development
Index 2015] მიხედვით ნორვეგია კვლავ აღიარებულია მსოფლიოში ყველაზე
განვითარებულ ქვეყნად (0,944). მას პირველი ადგილი ეკავა 2001 - 2006 წლებში.
შემდეგ ეს ადგილი ისლანდიამ მოიპოვა, თუმცა 2008 წელს ნორვეგიამ პირველობა
დაიბრუნა. ამ სახელმწიფოში სიცოცხლის ხანგრძლივობა საკმაოდ მაღალია, ხოლო
მოსახლეობის საშუალო სულობრივი შემოსავალი (მიმდინარე ფასებში) მსოფლიოში
ყველაზე მაღალია (98 860 $). ნორვეგიაში სიღარიბე, როგორც სოციალური მოვლენა,
ლიკვიდირებულია, ხოლო კლასობრივი განსხვავება სუსტი შესამჩნევია.
მოსახლეობის კეთილდღეობა ძირითადად დამოკიდებულია ნავთობ და აირ-
გადამამუშავებელმრეწველობაზე. ქვეყანაში ტრადიცულად დაბალია ინფლაცია და
უმუშევრობის დონე.
პირველ ხუთეულში აგრეთვე შევიდა ავსტრალია (0,935), შვეიცარია (0,930),
დანია (0,923) და ნიდერლანდები (0,91922). რეიტინგში საქართველო76-ე ადგილზე
(0,754) იმყოფება. მეზობელი ქვეყნებიდან იგი უსწრებს სომხეთს (85-ე ადგილი,
0,733), აზერბაიჯანს (78-ე, 0,751), მაგრამ ჩამორჩება თურქეთს (72-ე ადგილი, 0,761)
და რუსეთს (50-ე ადგილი, 0,798).
მთლიანობაში საქართველო, ისევე როგორც ევროპისადა შუა აზიის რეგიონი (31
ქვეყანა),ისეთ კომპლეხქსური გამოწვევას (გლობალიზაცია, დემოგრაფიული
ცვლილებები, გაზრდილი მიგრაცია, სწრაფი ინოვაცია, ეკოლოგიური დეგრადირება,
სოციალური უთანასწორობის გაღრმავება...) შეეჯახა, რომელიც ნეგატიურად აისახა
ადამიანისული პოტენციალის განვითარების ტემპზე. მიუხედავად ამისა,
საქართველო უსწრებს მის ბლოკში მყოფ მრავალ ქვეყანას (იხ. ცხრილი 3.)

ცხრილი 3. ადამიანისეული განვითარების ინდექსი-აგი, 2014 წ

აგი-ს ძალზე მაღალი დონის ქვეყნები

47
ადგილი ქვეყანა აგი ადგილი ქვეყანა
ქ აგი
ქვ

1 ნორვეგია 0,944 26 ესპანეთი 0,876

2 ავსტრალია 0,935 27 იტალია 0,873
3 შვეიცარია 0,930 28 ჩეხეთი 0,870
4 დანია 0,923 29 საბერძნეთი 0,865
5 ნიდერლანდები 0,922 30 ესტონეთი 0,861
6 გერმანია 0,916 31 ბრუნეი 0,856
დარიუსალამი

6 ირლანდია 0,916 32 კვიპროსი 0,850

8 აშშ 0,915 32 ქატარი 0,8450
9 კანადა 0,913 34 ანდორა 0,845
9 ახ. ზელანდია 0,913 35 სლოვაკია 0,844
11 სინგაპური 0,912 36 პოლონეთი 0,843
12 ჰონკონგი 0,910 37 ლიტვა 0,839
13 ლიჰთენშთეინი 0.908 37 მალტა 0,839
14 შვედეთი 0,907 39 საუდის არაბეთი 0,837
14 გაერ. სამეფო 0,907 40 არგენტინა 0,836
16 ისლანდია 0,899 41 გაერთ.არაბთა 0,835
ემირატი
17 კორეა (რესპ.) 0,899 42 ჩილი 0,832
18 ისრაელი 0,894 43 პორტუგალია 0,830
19 ლუქსემბურგი 0,892 44 უნგრეთი 0,828
20 იაპონია 0,891 45 ბაჰრეინი 0,824
21 ბელგია 0,890 46 ლატვია 0,819
22 საფრანგეთი 0,888 47 ჰორვატია 0.818
23 ავსტრია 0,885 48 კუვეიტი 0,816
24 ფინეთი 0,883 49 მონტენეგრო 0,802

25 სლოვენია 0,880

48
 აგი-ს მაღალი დონის ქვეყნები

ქვეყანა აგი ადგი ქვეყანა აგი

ილი ლი
50 ბელარუსი 0.798 77 სენტ-კიტს და
0,752
ნევისი
50 რუსეთის 0,798 78 აზერბაიჯანი 0,751
ფედ.
52 ომანი 0,793 79 გრენადა 0.750
52 რუმინეთი 0,793 80 იორდანია 0,748
52 ურუგვაი 0,793 81 უკრაინა 0,747
55 ბაჰამა 0,790 81 მაკედონია 0,747
56 ყაზახეთი 0,788 83 ალჟირი 0,736
57 ბარბადოსი 0,785 84 პერუ 0,734
58 ანტიგუა და და 0,783 85 ალბანეთი 0,733
ბარბუდა
59 ბულგარეთი 0,782 85 სომხეთი 0,733
60 პალაუ 0,780 85 ბოსნია და 0,733
ჰერცოგინია
60 პანამა 0,780 88 ეკვადორი 0,732
62 მალაიზია 0,779 89 სენტ ლიუსია 0,729
63 მორიტიუსი 0,777 90 ჩინეთი 0,727
64 სეიშელის კ-ბი 0,772 90 ფიჯი 0,727
64 ტრინადი და ტობაგო 0.772 90 მონღოლეთი 0,727
66 სერბია 0,771 93 ტაილანდი 0,726
67 კუბა 0,769 94 დომინიკა 0,724
67 ლებანონი 0,769 94 ლიბია 0,724
69 კოსტა რიკა 0,766 96 ტუნისი 0,721
69 ირანი (ისლ. რ-კა) 0,766 97 სენტ ვინსან 0,720
71 ვენესეულა 0,762 98 კოლუმბია 0,720
72 თურქეთი 0,761 99 იამაიკა 0,719
73 შრი ლანკა 0,757 100 ტონგა 0,717
74 მექსიკა 0,756 101 ბელიზი 0,715
75 ბრაზილია 0,755 101 დომინიკანა 0,715

49
76 საქართველო 0,754 103 სურინამი 0.714

104 მალდივი 0.706

105 სამოა 0. 702

აგი-ს საშუალო დონის ქვეყნები

ქვეყანა აგი ა ქვეყანა

ადგ დგილ
ი

106 ბოტსვანა 0,698 124 მიკრონეზია 0,630

107 მოლდოვა 0,693 125 გვატემალა 0,628
108 ეგვიპტე 0,690 126 ყირგიზეთი 0,628
109 თურქმენეთი 0,688 127 ნამიბია 0,624
110 გაბონი 0,684 128 თიმორ-ლეშტი 0,620
110 ინდონეზია 0,684 129 ჰონდურასი 0,617
112 პარაგვაი 0,683 129 მაროკო 0,617
110 ეგვიპტე 0,690 131 ვანუატუ 0,616
112 პარაგვაი 0,679 132 ნიკარუგუა 0.614
113 პალესტინა 0,677 133 კირიბატი 0,607
114 უზბეკეთი 0,675 133 ტაჯიქეთი 0,607
114 უზბეკეთი 0,675 135 ინდოეთი 0,586
115 ფილიპინები 0,668 136 ბუტანი 0,584
116 ელ სალვადორი 0,666 136 კამბოჯა 0,584
116 სამხრეთ აფრიკა 0,666 138 განა 0,573
116 ვიეტ ნამი 0,666 139 ლაოსი 0,569
119 ბოლივია 0,662 140 კონგო 0,564
120 ყირგიზეთი 0,655 141 ზამბია 0,561
121 ერაყი 0,654 142 ბანგლადეში 0,558
122 კაბო ვერდე 0,646 142 სან-ტომე და 0,558
პრინსიპი

50
123 მიკრონეზია 0,640 144 ეკვატორული 0,556
გვინეა

აგი-ს დაბალი დონის ქვეყნები

ადგი ქვეყანა აგ ადგი ქვეყან ა

ლ ლი

ი ი ა გი
145 ნეპალი 0,548 163 რუანდა 0,473
145 კენია 0,548 166 ბენინი 0,473
147 პაკისტანი 0,535 167 სუდანი O,471
148 მიანმარი 0,530 168 ჯიბუტი 0,468
149 ანგოლა 0,526 169 სამხრეთ 0,467
სუდანი
150 სვაზილენდი 0,524 170 სენეგალი 0,452

151 ტანზანია 0,506 171 ავღანეთი 0,441

152 ნიგერია 0,504 172 კოტ დ’ ივუარ 0,435
152 ნიგერია 0,544 173 მალავი 0,414
153 კამერუნი 0,500 174 ეთიოპია 0,412
154 მაგადასკარი 0,498 175 გამბია 0,407
155 ზიმბაბვე 0,492 176 კონგო(დემ.რესპუბ
0,396
ლიკა)
156 მავრიტანია 0,491 177 ლიბერია 0,393
156 სოლომონის კუნძული 0,491 178 გვინეა-ბისაუ 0,392
158 პაპუა ახალი გვინეა 0,488 179 მალი 0,389
159 კორომოსი 0,488 180 მოზამბიკა 0,388
160 იემენი 0,487 181 სიერა ლეონე 0,381
161 ლოსოტო 0,486 182 გვინეა 0,374
162 ტოგო 0,485 183 ბურკინა ფასო 0,402
163 ჰაიტი 0,484 184 ბურუნდი 0,400
163 უგანდა 0,476 185 ჩადი 0,392
186 ერიტრეა 0,391
187 ცენტრ. აფრიკის რ-
0.350

51
 კა
188 ნიგერი 0.348

წყარო:Human Development Raport 2015. Published for The United Nations Development
Programme
(UNDP), გვ.208-211

შრომა ძირითადი დინამიკური ფაქტორია ადამიანისეული განვითარების დონის

ამაღლებაში. 156 ქვეყნის, რომელშიც ცხოვრობს მსოფლიო მოსახლეობის 98%, მონაცემების
ბაზაზე, ნაჩვენებია, რომ ბოლო 25 წლის განმავლობაში ქვეყნების და მოსახლეობის დიდმა
რაოდენობამ (62 ქვეყანა, რომელშიც ცხოვრობდა 3 მლრდ ადამიანზე მეტი 1990 წ) დატოვა
ადამიანისეული განვითარების დაბალი დონის ჯგუფი. ეს ჯგუფი შემცირდა 43 ქვეყნამდე,,
რომელშიც 1 მილიარდზე ოდნავ მეტი ადამიანი ცხოვრობდა (2014 წ). ამავე პერიოდში
გაიზარდა ადამიანისეული განვითარების დონის უმაღლეს და მაღალ ჯგუფებში, ქვეყნებისა (
84 ქვეყანა) და ადამიანთა რაოდენობა (3,6 მლრდ სული).
უფრო განვითარებულ და ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს შორის
თანმშრომლობის მრავალი ფორმა ჩამოყალიბდა. მათ შორის სამია უმთავრესი:
1.განვითარებისადმი ხელშეწყობა.საერთაშორისო დახმარებაადამიანისეული
განვითარებაში ინვესტირებისუმნიშვნელოვანესი სახეა. მისგან მიღებული მოგება
შეიძლება ადამიანისეული პოტენციალის ზრდით გაიზომოს. ამ შემთხვევაში
ადამიანები უფრო ჯანმრთელი და განათლებულნი ხდებიან, შემცირდება
გენდერული უთანასწორობა დაიქმება მდგრადი ეკონომიკური ზრდის პირობები.
მაგრამ განვითარების მიზნით გამოყოფილი დახმარებას ორი პრობლემა აფერხებს -
ფინანსური რესურსის უკმარისობა და და მისი უკუგების დაბალი ეფექტი;
2. საერთაშორისო ვაჭრობა. სასურველ პირობებში საგარეო ვაჭრობა შეიძლება
გახდეს ადამიანისეული განვითარების მძლავრი კატალიზატორი. ეს შესაძლებლობა
მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის (WTO) „განვითარების რაუნდში“ აისახა. ამ
დოკუმენტის მიღების შემდეგ 10 წელზე მეტმა ჩაიარა, მაგრამ საგარეო ვაჭრობის
პირობები არსებითად არ შეცვლილა.უფრო განვითარებული ქვეყნების სავაჭრო
პოლიტიკა ღარიბ ქვეყნებსა და ღარიბ მოსახლეობას ართმევს მათ სამართლიან
წილს მსოფლიო ეკონომიკურ განვითარებაში და შეაფერხა ათაწლეული
დეკლარაციის მინნების შესრულება;

52
 3.უსაფრთხოება. ძალადობაზე დაყრდნობილი კონფლიქტები წამლავენ ასეული
მილიონი ადამიანის ცხოვრებას და რა თქმა უნდა ადამიანისეულ განვითარებას
აფერხებს.
ადამიანისეული განვითარების სამივე ფორმის განახლება და მათვის ახალი
შინაარსის მიცემა ერთდროულად უნდა განხორციელდეს. რომელიმე სფეროში
წარუმატებლობა მომავალი პროგრესის საფუძვლებს არღვევს.
pirovnebis Tavisuflebis koncefcia TavisTavSi moicavs iseT
komponents rogoricaa piradi usafrTxoeba. igi mravali maCvenebliT
ganisazRvreba. saboloo angariSSi, adamianis usafrTxoeba SeiZleba
SevadaroT bavSvs, romelic ar gardacvlila; avadmyofobas, romelic ar
gavrcelebula; samuSao adgils, romelic ar dakargula; eTnikur
daZabulobas, romelsac ar gamouwvevia Zaladobis afeTqeba; sxvagvarad
moazrovnes, romelsac gaCumeba ver aiZules; politikuri Tu socialuri
xasiaTis demonstracias, romelic ar darbeula; prezidentis
Zalauflebis gadametebas, romelic impiCmentSi ar gadazrdila da a.S. am
gagebiT, usafrTxoeba adamianiseuli cxovrebisa da Rirsebis da ara
iaraRis sakiTxia.
saerTaSoriso doneze adamianis usafrTxoebis cneba pirvelad
formulirebuli iqna gaeros ganviTarebis programis 1994 wlis
konferenciaze. სადაც es cneba ganmartebuli iqna rogorc “Tavisufleba
SiSisgan da Tavisufleba gaWirvebisgan”, iseTi qronikuli safrTxisagan
Tavis arideba rogoricaa SimSili, avadmyofoba da represia, agreTve,
yoveldRiuri cxovrebiseuli (binaSi, samuSaoze, Sekrebaze...) modelis
moulodneli da mavne darRvevebisagan daculoba.
ყოველ საზოგადოებაში ადამიანისეული უსაფრთხოებას სხვადასსხვა
საფრთხე ( შიმშილი, ავადმყოფობა, დანაშაული, უმუშევრობა, ეკოლოგიური
პრობლემები ადამიანის უფლებების დარღვევა) ემუქრება.ამ საფრთხეების
ინტენსიურობა ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია. დასახელებულ საფრთხეებს
შორის ეკონომიკური უსაფრთხოება გამოირჩევა. მაგალითად, უფრო განვითარებულ
ქვეყნებში მილიონობით ახალგაზრდა სამუშაოს ვერ პოულობს, ხოლო ნაკლებად
განვითარებულ რეიონებში კვლავ სერიოზული პრობლემაა სასურსათო

53
უსაფრთხოება და მასთან დაკავშირებული მასობრივი შიმშილობა და
სიკვდილიანობის მაღალი დონე.
adamianis usafrTxoebis idea axlosaa adamianiseuli ganviTarebis
ideasTan. magram isini gansxvavebuli gagebaa. AadamianiseulganviTarebaSi
igulisxmeba pirovnebis Tavisuflebis gafarToeba, xolo adamianis
usafrTxoebis cnebaSi – sasicocxlod mniSvnelovaniTavisuflebis dacva
qronikuli usafrTxoebisagan (SimSili, epidemia, wyaldidoba...). adamianis
usafrTxoeba moiTxovs adamianis ganviTarebis yvela Semaferxebeli
რისკისგან daculobas da ara mxolod maT dacvas konfliqtur an
konfliqtis Semdgom situaciebSi.
usafrTxoebis tradiciuli paradigma usafrTxoebas ganixilavda
rogorc saxelmwifo teritoriebis სამხედრო dacvas. misTvis sakvanZo
cvalebadi iyo teritoriuli agresia. usafrTxoebis Tanamedrove
paradigmas ki safrTxis analizi teritoriidan gadaaqvs am teritoriaze
dasaxlebul mosaxleobaze da yuradRebas apyrobs im mravalricxovan
safrTxes, romlebsac SeuZliaT ziani miayenon adamianTa usafrTxoebas,
Rirsebas da arsebobis wyaroebs. masM adamianis ganviTarebis yvela
safrTxe (magaliTad, Zaladoba) ainteresebs da Seiswavlis Tu siRaribe
rogor warmoSobs Zaladobas da Tაvis mxriv, Zaladoba, an Zaladobis
safrTxe rogor uwyobs xels siRaribis SenarCunebas Tu gafarToebas.
igi agreTve iTvaliswinebs kompromisebs samxedro xarjsa, investiciasa
da adamianiseuli arsebobis (sikvdilisagan gadarCenis) investiciebs
Soris. amrigad, adamianis usafrTxoeba adamianis ganviTrebis
alternativa ki araa, aramed am ganviTarebis umniSvnelovanesi
komponenti. ufro ukeTesia movaxerxoT am ori koncefciis – adamianis
usafrTxoebisa da adamianis ganviTarebis gaerTianeba (sinTezi).
ჩვენს მიერ აღნიშნული ადამიანისეული განვითარების სამივე ფორმის
განახლება და მათვის ახალი შინაარსის მიცემა ერთდროულად უნდა
განხორციელდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, რომელიმე სფეროში წარუმატებლობა
მომავალი პროგრესის საფუძვლებს დაარღვევს.
განვითარების ერთერთი ფუნდამენტური მახასიათებელია პიროვნების
თავისუფლების კონცეფცია. ზოგადად პიროვნების თავისუფლება არის ადამიანის
უნარი იმოქმედოს თავისი ინტერესების გათვალისწინებით და ჰქონდეს არჩევანის
54
განხორციელების საშუალება. მაგალითად, რელიგიასთან დაკავშირებით, ხშირად
გამოითქმება მის მიერ „adamianisნების თავისუფლების შელახვა“. აქ სიტყვა

„შელახვა“ მიუთითებს რომელიმე კონფესიის დომინირებაზე. ამ შემთხვევაში

პიროვნებას არ აქვს რეალური თავისუფლება, მისი არჩევანი გარედან
თავმოხვეულია (აშკარა თუ ფარულ ფორმაში). პიროვნების თავისუფლება იმაში
ვლინდება, რომ სახელმწიფო და რელიგიურმა ორგანიზაციებმა პატივი სცენ
პიროვნების არჩევანს, თუნდაც ამ არჩევამ პიროვნება ბოროტმოქმედებამდე
მიიყვანოს. საქმე ის არის, რომ დემოკრატიულ სახელმწიფოში მსჯავრდება
„დანაშაული“ როგორც ბოროტება, მაგრამ არ მსჯავრდება პიროვნების არჩევანის
თავისუფლება.
პრაქტიკაში პიროვნების არჩევანი მრავალი ფაქტორის (ტრადიცია,
განათლება, კულტურა, სარწმუნეობა, ოჯახი...) გათვალისწინებაზეა
დამოკიდებული, რომლის მიღება - არმიღებას პიროვნების თავისუფალი ნება
წყვეტს.
თანამედროვე სახელმწიფოში, სადაც ბატონობს დემოკრატიულ პრინციპებზე
დაფუძნებული კანონების უზენაესობა, სამართლებრივი წყობილების წანამძღვარია
„უფლება აქვს“, ნაცვლად სიტყვისა „უნდა“ ან „ვალდებული“ ანუ „ყველაფერი
ნებადართულია, რაც აუკრძალავია“.
umravlesobas aqvs ama Tu im politikis arCevanis SesaZlebloba,
Tumca es SesaZlebloba, gansazRvruli zomiT, SezRudulia, maTgan
zogierTi upiratesobas siRaribis Semcirebas aZlevs. maSin roca sxvebi
მეწარმეებს axaliseben, ვთქვათ, dividendebze sagadasaxado ganakveTis
SemcirebiT an bunebrivi resursebis ukontrolo xarjviT.
miukerZoeblobis principi naTlad unda aisaxos, magaliTad, socialuri
samarTlianobisa da amtanobis balansirebaSi, progresuli gadasaxadebis
dawesebaSi, gadasaxadebs Soris optimalur TanafardobaSi da a.S. ise
rom sazogadoebrivi msjeloba da gadawyvetilebebi kargad უნდა iyos
informirebuli.
adamianis warmatebuli ganviTareba misi SemoqmedebiTi saqmianobis
sasurveli miznis miRweვის winapirobaa.adamianis ganviTarebis
Tavisufleba mxolod qaRaldze ar unda arsebobdes, mis realobas
Sesabamisi meqanizmi Wirdeba. magaliTad, Sromaze konstituciuri ufleba
55
moiTxovs saxelmwifosa da biznesis mxriv axali samuSao adgilebis
Seqmnas, umuSevarTa perekvalificirebas, eqsportis waxalisebas da a.S.
aseve, jandacvis momsaxurebis sargeblobis SesaZlebloba moiTxovs
sakmarisi samedicino klinikebis arsebobas, maT uzrunvelyofas
personaliT da personalis Sromis Rirseul anazRaurebas,
medikamentebis Sesabamis marags da pacientTa gadaxdisunarianobas. aseT
SemTxvevaSi SesaZleblobebs ewodeba “realuri” Tavisuflebebi. amave
dros, marTalia resursi, Semosavali da institutebi iTvlebian qmedebis
mniSvnelovan saSualebebad, magram saboloo Sedegi imiT fasdeba, Tu
adamianebi siamovnebis misaRebad romel cxovrebas airCeven.
uflebebisa da SesaZleblobebis gafarToeba dakavSirebulia
adamianebTan, miuxedavad imisa, isini warmodgenilia individebis,
jgufebis Tu sazogadoebis an politikuri moZraobis saxiT, romlebic
cvlilebebis moTxovniT gamodian. uflebebis mqone adamianebs SeuZliaT
cvlilebebis Setana rogorc sakuTar cxovrebaSi, aseve mis gareTac.
zrunva adamianTa unarze Camoayalibon TavianTi sakuTari bedi, anu
rasac nobelis premiis laurეatma a.senma agentnostoba uwoda, Seadgens
SesaZleblobis safuZvelze midgomis arss da mis kavSirs
TavisuflebasTan. adamianTa uflebebisa da SesaZleblobebis gafarToeba
moiTxovs rogorc agentnostobas, aseve mxardamWer instituciur
struqturebs.
politikuri Tavisuflebebi, iseTebi rogoricaa demokratiuli da
samoqalaqo Tavisuflebebi floben damoukidebel faseulobas da
mniSvnelovania, yovel SemTxvevaSi, or damatebiT mimarTulebaSi:
1. demokratiuli mTavroba xels uwyobs adamianis ganviTarebis
miznebs, iseTebis; rogoricaa bavSvTa sikvdilianobis Semcireba da
ganaTlebis donis amaRleba, nawilobriv imis gamo, rom isini ufro
angariSvaldebulni arian. amasTan dakavSirebiT unda aRiniSnos, rom
angariSvaldebuleba aucilebelia demokratiis gasafarToeblad.
arCevnebi ki TavisTavad, ver uzrunvelyofen sakmaris
angariSvaldebulebas mosaxleobis Raribi fenis uflebebisa da
SesaZleblobebis gasafarToeblad;
2. politikuri Tavisufleba adamianebs SesaZleblobas aZlevs
aqtiuri monawileoba miiRon politikis miznebisa da prioritetebis

56
ganxilvaSi. amave dros, Tumca demokratiuli angariSvaldebuleba
adamianis ganviTarebaze gavlenas axdens, magram ar aris garantirebuli.
amave dros realoba gviCvenebs, rom materialuri keTildReoba,
jandacvis da ganaTlebis xarisxis amaRleba SesaZlebelia
arademokratiuli praqtikis pirobebSic. amis magaliTia sabWoTa kavSiris
gamocdileba.
adamianis ganviTarebis koncefciaSi socialuri samarTlianobis
Sesaxeb zrunva pirdapir gardaiqmneba uTanasworobis koncefciaSi. Cven
ukve avRniSneT adamianis ganviTarebis sxvadasxva aspeqtSi aRmocenebuli
uTanasworoba. maTgan gamovyaviT sami: Semosavlis ganawilebiT
warmoSobili uTanasworoba, uTanasworoba janmrTelobasa da
ganviTarebaSi.
დამნაშავეობა. შიშისგან გათავისუფლება უნდა აისახოს დანაშაულობის,
განსაკუთრებით მკლელობის დაბალ დონეში. ძალადობასთან დაკავშირებული
დანაშაულებრიობა ასუსტებს რწმენას განვითარების პერსპექტივებში, ამცირებს
საწარმოების კონკურენტუნარიანობას, რამდენადაც იზრდება უსაფრთხოებასთან
დაკავშირებული დანახარჯი და უარესდება ინვესტიციური კლიმატი. იგი
ახალისებს ქვეყნიდან „ტვინის გადინებას“. ამავე დროს უსაფრთოების
გაძლიერებაზე გამოყოფილი სახსრები ამცირებს ინვეასტიციების მოცულობას
ჯანმრთელობის დაცვასა და განათლებაში, რაც, თავის მხრივ, ასუსტებს სოციალურ
ინტეგრაციას და აფერხებს განვითარებას.
უკანასკნელ წლებში (2004-2011) მკვლელობის გლობალურმა (189 ქვეყანა)
რაოდენობამ ყოველ 100 ათას კაცზე შეადგინა 6, 9. ამასთან, ეს მაჩვენებელი
მონაკოში ნოლის ტოლია, ხოლო ჰონდურასში - 91,6 ერთეული. რეგიონების
მოხედვით მკვლელობის რიცხვი ყველაზე მაღალია ლათინური ამერიკის და
კარიბის აუზის ქვეყნებში (22,2 ასი ათას კაცზე). მას მიყვება აფრიკის სუბსაჰარის
ქვეყნები (20,4), ევროპა და ცენტრალური აზია (4,5), არაბული სახელმწიფოები (4,4)
და სამხრეთ აზია (3,7). იგი ყველაზე დაბალია აღმოსავლეთ აზიასა და წყნარი
ოკეანის რეგიონში (2,8). ცალკეული ქვეყნების მიმართ: საქართველოში - 4,6,
სომხეთში - 1,4 აზერბაიჯანში - 2,2 , თურქეთში - 3,3, რუსეთში -10,2,.
იხ. ცხრილი

57
 გanviთarebasTan dakavSirebul diskusiebSi warmoiSva axali cnebebi,
maCveneblebi da politikuri RonisZiebebi. maT miekuTvneba inovaciuri
winadadeba genderul Tanasworobasa da qalebis uflebebisa da
SesaZleblobis gafarToebaze. moxda Raribebis dayofa Semosavlisa da
mravalganzomilebiani niSnis mixedviT, რომელიც gaeros ganviTarebis
programis yovelwliur konferenciaze (2010 w)gaJRerda.

1.12. bedniereba da subieqturi keTildReoba

adamianis usafrTxoeba dakavSirebulia bednierebisa da
keTildReobis cnebebTan. sul ufro vrceldeba is mosazreba, rom
bedniereba mxolod SemosavliT ar ganisazRvreba. praqtika aCvenebs, rom
bedniereba “kargi-cudi” skaliT SeigrZnoba. skalis subieqturi
indikatorebi yvelasTvis mimzidvelia da advilad Sesakrebia. isini
SeiZleba martivi kiTxvebiT gaizomos. subieqtur mdgomareoba imanentur
da instrumentul faseulobaს შეიცავს da mniSnelovani daskvnebis
SesaZlebloba aqvs imis Sesaxeb, Tu adamianebi cxovrebis sxva aspeqtebs
ra mniSvnelobas aZleven. magram bedniereba araa keTildReobis
erTaderTi maCvenebeli* [*aq albaT ar gamodgeba qarTuli andaza: “bedi
momec da Tugind nexvze damsvio” – j.k.]. igi ufro metad damatebaa,
keTildReobis sxva komponentebis Sevsebaa. principulad mniSvnelovania
iseTi proceduruli principebi, rogoricaa socialuri samarTlianoba,
adamianis uflebebis simyare da misdami pativiscema. adamianis
ganviTareba და misi keTildReoba აისახება dadebiTi Sedegebis
TandaTanobiT dagrovebaSi da im procesebisadmi dapirispirebis unarSi,
romelic aferxebs adamianis ganviTarebasa da keTildReobis zrdas.
ra SemTxvevaSia adamiani bednieri da keTildReobaSi myofi? 2010
wlis gaeros ganviTarebis programis konferenciaze adamianis
ganviTarebisa da Tavisuflebis gafarToebis arsi mokled ase gamoixata:
adamianebma icxovron xangrZlivi, jansaRi da SemoqmedebiTi cxovrebiT
im miznebis gansaxorcieleblad, romlebic maTi azriT faseulobas

58
floben; aqtiurad monawileobdnen Cvens planetaze samarTlianobisa da
mdgradi ganviTarebis uzrunvelyofaSi.
adamianis ganviTarebis mocemuli gansazRvridan gamoiyofa sami
komponenti:
 keTildReoba: adamianis realuri Tavisuflebis gafarToeba;
 uflebebisa da SesaZleblobebis gafarToeba da agentnosti:
adamianisa da jgufis SesaZlebloba imoqmedos da mniSvnelovani Sedegi
miiRos;
 სამართლიანობა: socialuri samarTlianobis amaRleba, დროში მყარი
შედეგის მიღწევა, adamianis uflebebisa da sazogadoebis sxva miznebisadmi
pativiscema.
მოსახლეობის ბედნიერების დონის რეიტინგი. msoflioSi mosaxleobis
bednierebis donis kvlevas gaeros egidiT, globaluri iniciativis
CarCoSi - “mdgradi ganviTarebis გადაჭრის ბადე“(UN Sustainable Development
Solutions Network) kolumbiis universitetTan arsebulikleviTi centri –
dedamiwis instituti (The Earth Institute) atarebs. kvlevis mizania aCvenos
msoflios da calkeuli regionebis qveynebis miRwevebibednierebis
sferoSi. P am institutis mier pirveli reitingi 2012 wlis aprilSi
momzadda. igi დაუკავშირესბედნიერების შესახებ გაეროს კონფერენციას,
romelic gaerosgeneraluriasambleis gadawyvetilebiT Catarda.
ბედნიერების reitingis Sedgenisas keTildReobis მრავალი maCvenebეli
gaiTvaliswineba: mosaxleobis sulobrivi mSp-is moculoba,
mosalodneli sicocxlis xangrZlivoba, samoqalaqo
Tavisuflebisარსებობა,usafrTxoebisisa da xvalindeli dRis rwmenis
grZnoba, ojaxis stabiluroba, dasaqmebis garantia da korufciis done.
agreTve - iseTi kategoriebi, rogoricaa ndoba sazogadoebaSi,
didsulovneba da guluxvoba. dasaxelebuliA maCveneblebis
garda,gamokvlevis ZiriTadi nawilia sazogadoebrivi azris gamokiTxvis
Sedegebi, romelsac 2013 – 2015 wlebSi gelapis saerTaSoriso kvleviTi
centri (Gallup International ) atarebs.Mმan 2015 wels158 qveyana moicva.
2015 wels msoflioSi yvelaze bednier qveynad Sveicaria dasaxelda,
romlis mosaxleobis “bednierebis indeqsma”7.587 bali Seadgina.იგი
msoflioSi erTerT yvelaze მშვიდობიან da ganviTarebul saxelmwifod
59
 iTvleba. am azrs misi mravali social-ekonomikuri maCvenebeli
adasturebs. am saxelmwifoSi cxovrobs yvelaze kmayofili adamianebi,
maTi sicocxlis saSualo xangrZlivoba 82,6 welia, socialuri
mxardaWeris done Zalze maRalia, აქ Raribi mosaxleoba praqtikulad ar
arsebobs, klasobrivi gansxvaveba Zalze susტაd aisaxeba.Bbednierebis
indeqsSi Sveicariis kvaldakval pirvel aTeulSi ganlagda islandia,
dania,Nnorvegia, kanada,fineTi, niderlandebi, SvedeTi, axali zelandia
da avstralia.
აღსანიშნავია, რომ პირველი ათეული ბედნიერი ქვეყნების მიღმა მრავალი
მსხვილი ეკონომიკური სახელმწიფო (აშშ-15-ე ადგილი, ბრაზილია -16-ე,
გაერთიანებული სამეფო - 21-ე, გერმანია - 26-ე, საფრანგეთი -29-ე, იაპონია -46-ე,
იტალია - 50-ე, რუსეთი - 64-ე, ჩინეთი -84-ე, ინდოეთი - 117-ე ადგილი) აღმოჩნდა.
რაც შეეხება საქართველოს, მას 158 გამოკვლეულ ქვეყანას შორის 130 - ე ადგილი
უკავია მიანმას და მალავს შორის და მოცემული რეგიონის ყველა მეზობელ ,ქვეყანას
(რუსეთი-64-ე, თურქეთი - 76-ე, აზერბაიჯანი - 80-ე, სომხეთი - 123-ე) ჩამორჩება.
ასევე, საქართველოს ბედნიერი ქვეყნების რეიტინგში ex-სოციალისტური ბლოკის
ყველა ქვეყანა (ბულგარეთის გარდა) უსწრებს.რეიტინგის ბოლოშია სირია (156-ე),
სადაც 2011 წლიდან სამოქალაქო ომი მძვინარებს და ორი უფრო ნაკლებად
განვითარებული აფრიკული სახელმწიფო (ბურუნდი, ტოგო). იხ. ცხრილი 4.
წინა პეროდთან შედარებით ბედნიერების დონე გააუმჯობესა ნიკარაგუამ,
ზიმბაბვემ, ეკვადორმა, მოლდავამ და სერა-ლეონმა, ხოლო გააუარესა საბერძნეთმა,
ეგვიპტემ, იტალიამ, საუდის არაბეთმა, რუანდიმ, იორდანიამ და ესპანეთმა.

ცხრილი 4. მსოფლიოქვეყნებისრეიტინგიმოსახლეობის
ბედნიერებისდონისმიხედვით, 2015 წ.

ადგი- ქვეყანა ბედნ. ადგი- ქვეყანა ბედნ. ადგი- ქვეყანა ბედნ.

ლი ინდექსი
ლი ინდექსი ლი ინდექსი

1 შვეიცარია 7.587 54 ყაზახეთი 5.855107 ტუნისი 4.739

2 ისლანდია 7.561 55 სლოვენია 5.848108 პალესტინა 4.715

3 დანია 7.527 56 ლიტვა 5.833109 ბანგლადეში 4.694

4 ნორვეგია 7.522 57 ნიკარაგუა 5.828110 ირანი 4.686

60
5 კანადა 7.427 58 პერუ 5.824111 უკრაინა 4.681
6 ფინეთი 7.406 59 ბელარუსი 5.813112 ერაყი 4.677
7 ნიდერლანდები 73
60 პოლონეთი 5.791 113 სამხრეთ 4.642
78 აფრიკა
8 შვედეთი 7.364 61 მალაიზია 5.770 114 განა 4.633
9 ახ.ზელანდია 7.286 62 ჰორვატია 5.759 115 ზიმბაბვე 4.610

10 ავსტრალია 7.284 63 ლიბია 5.754 116 ლიბერია 4.610

11 ისრაელი 7,278 64 რუსეთი 5.716 117 ინდოეთი 4.565

12 კოსტარიკა 7.226 65 იამაიკა 5.709 118 სუდანი 4.550

13 ავსტრია 7.200 66 ჩრდ. 5.695 119 გაითი 4.518

კვიპროსი
14 მექსიკა 7.187 67 კვიპროსი 5.689 120 კონგოს დემ. 4.517
რ-კა

15 აშშ 7.119 68 ალჟირი 5.605 121 ნეპალი 4.514

16 ბრაზილია 6.983 69 კოსოვო 5.589 122 ეთიოპია 4.512

17 ლუქსმბურგი 6.946 70 თურქმენეთი 5.548 123 სერა- ლეონე 4.507

18 ირლანდია 6.940 71 მავრიკია 5.477 124 მავრიტანია 4.436
19 ბელგია 6.937 72 ჰონკონგი 5.474 125 კენია 4.419

20 გაერთ. არაბთა 6.901 73 ესტონეთი 5.429 126 ჯიბუტი 4.369

ემირატი

21 გაერთ. 6.867 74 ინდონეზია 5,399 127 სომხეთი 4.35

სამეფო
22 ომანი 6.853 75 ვიეტნამი 5.360 128 ბოტსვანა 4.332
23 ვენესუელა 6.810 76 თურქეთი 5.332 129 მიანმა 4.307
24 სინგაპური 6.798 77 ყირგიზეთი 5.286 130 საქართველო 4.297
25 პანამა 6.786 78 ნიგერია 5.268 131 მალავი 4.22
26 გერმანია 6.750 79 ბუტანი 5.253 132 შრილინკა 4.271
27 ჩილი 6.670 80 აზერბაიჯანი 5.212 133 კამერუნი 3.956

28 კატარი 6.611 81 პაკისტანი 5.194 134 ბულგარეთი 4.218

29 საფრანგეთი 6.575 82 იორდნია 5.192 135 ეგვიპტე 4.194

30 არგენტინა 6.574 83 მონტეგრი 5.1922 136 იემენი 4.077

31 ჩეხეთი 6.505 84 ჩინეთი 5.140 137 ანგოლა 4.033
32 ურუგვაი 6.485 85 ზამბია 5.129 138 მალი 3.995

33 კოლუმბია 6.477 86 რუმინეთი 5.12 139 კონგო 3.989

61
34 ტაილანდი 6.495 87 სერბია 5.123 140 კომორის 3.956

კუნძულები
35 საუდის 6.411 88 პორტუგალია 5.102 141 უგანდა 3.931
არაბეთი
36 ესპანეთი 6.329 89 ლატვია 5.098 142 სენეგალი 3.904
37 მალტა 6.302 90 ფილიპინები 5.073 143 გაბონი 3.896
38 ტაივანი 6.298 91 სომალილედი 5.057 144 ნიგერი 3.8
45
39 კუვეიტი 6.295 92 მაროკო 5.013145 კამბოჯა 3.8
19
40 სურინამი 6.269 93 მაკედონია 5.007 146 ტანზანია 3.7
81
41 ტრინიდატობაგო 6.158 94 მოზაბიკი 4.971147 მაგადასკარი 3.6
81
42 სალვადორი 6.130 95 ალბანეთი 4.959148 ცენტრ.აფრიკის 3.6
რ-კა 78
43 გვატემალა 6.123 96 ბოსნია და 4.949149 ჩადი 3.6
ჰერცეგოვინა 67
44 უზბეკეთი 6.003 97 ლესოტო 4.898150 გვინეა 3.6
56
45 სლოვაკია 5.995 98 დომინიკანა 4.898151 კოტ 3.6
დ’ ივუარი 55
46 იაპონია 5.987 99 ლაოსი 4.876152 ბურკინა 3.8
ფასო 7
47 სამხრეთ 5.984 100მონღოლეთი 4.874153 ავღანეთი 3.5
კორეა 75
48ეკვატორი 5.975 101სვაზილენდი 4.867 154 რუანდა 3.4
65
49ბაჰრეინი 5.960 102საბერძნეთი 4.857 155 ბენინი 3.3
40
50იტალია 5.948 103 ლივანი 4.839 156 სირია 3.0
06
51ბოლივია 5.890 104 უნგრეთი 4.800 157 ბურუნდი 2.9

62
 06
52მოლდოვა 5.989 105 ჰონდურასი 4.788 158 ტოგო 2.8
39
53 პარაგვაი 5.878 106 ტაჯიკეთი 4.786

წყარო: World Happiness Report 2015

amJamad, dedamiwaze 7 mlrd adamianზე მეტი binadrobs. zogierTi maTgani

ukidures siRatakeSi cxovrobs, xolo sxvebi – gansacvifrebel
fufunebaSi. (msoflioSi gamoiyofa adamianebi, romelTa qoneba ramdenime
mlrd amerikuli dolaria). Cveni planetis SezRuduloba momavalSi
ufro met kvals daamCnevs adamianis ganviTarebas. მაგალითად, klimatis
realuri cvlileba moiTxovs mTel msoflioSi mravali adamianis da
institutis qcevis da miswrafebis fundamentur cvlilebebs.
sxvadasxva qveynebi, sazogadoebebi da individebi gansakuTrebul
yuradRebas miaqceven gansxvavebul ganzomilebas da principebs. adamianis
ganviTareba Tavis TavSi Seicavs maTi kulturis, faseulobisa da
mimdinare prioritetebis melodias, romelic asaxavs inkluziur
demokratiul arCevans. mravali adamiani (aqtivistebi, liderebi,
inteleqtualebi...) gvexmarebian ganvaxorcieloT adamianis ganviTarebis
formulireba mravalferovanaspeqtebSi, xeli Seuwyon sazogadoebaSi
samarTlianobis danergvas axla da momavalSi.
ადამიანის უფლებათა არსებობა, მართებულობა და შინაარსი დღემდე
დებატების საგანია ფილოსოფიასადა პოლიტიკურ მეცნიერებაში. იურიდიულად
ადამიანის უფლებები განისაზღვრება საერთაშორისო კანონებით და კონვენციებით,
შემდეგ კი თითოეული სახელმწიფოს ადგილობრივი კანონებით. მიუხედავად ამისა,
მრავალი ადამიანისთვის ჰუმანურ უფლებათა დოქტრინა კანონის ფარგლებს
სცილდება და ქმნის ფუნდამენტურ მორალურ ბაზისს თანამედროვე
გეოპოლიტიკური წესრიგის რეგულირებისთვის.
ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია (ფრანგ. Déclaration des Droits
de l'Homme et du Citoyen). ეს პოლიტიკური მანიფესტი მიღებულიi იქნა ეროვნული
წარმომადგენლობითი ასამბლეის შეკრებაზე 1789 წლის 26 აგვისტოს ვერსალში,
63
საფრანგეთის რევოლუციის დროს. მის მიერ განსაზღვრული ადამიანის
ინდივიდუალური და კოლექტიური უფლებები დღემდე რჩება საფრანგეთის
კონსტიტუციური სამართლის საფუძვლად.მანიფესტის იდეური წყარო ფრანგი
განმანათლებლების ფილოსოფია იყო. .დეკლარაციის მიხედვით ადამიანები
იბადებიან და რჩებიან თავისუფალნი და თანასწორუფლებიანნი; ადამიანისა და
მოქალაქის ბუნებრივ, შეუვალ უფლებად თავისუფლების, საკუთრების,
დესპოტიზმისადმი წინააღმდეგობისა და უსაფრთხოების პრობლემები გამოცხადდა.
ასევე, წმინდად და ხელშეუხებლად ჩაითვალა კერძო საკუთრება. დეკლარაცია
ადგენდა კანონს, როგორცს აყოველთაო ნების გამოხატულებას და ყველა მოქალაქეს
უფლება ეძლეოდა პირადად ან წარმომადგენლის მეშვეობით მონაწილეობა მიეღო
კანონის დამუშავებაში. მიუხედავად ამისა, დამფუძნებელმა კრებამ მიიღო
კონსტიტუცია, რომელმაც მოქალაქეები ქონებრივი ცენზის მიხედვით, საარჩევნო
უფლების მქონე და არმქონე პირებად დაყო. დეკლარაცია ახალი კლასის
(ბურჟუაზიის) ინტერესების გამომხატველი იყო და XVIII-XIX სს ევროპის ქვეყნებში
ფეოდალიზმთან ბრძოლის საპროგრამო დოკუმენტად იქცა. დეკლარაციის
ძირითადი დებულებები,შესავლის სახით, საფრანგეთის 1791 წლის
კონსტიტუციაში შევიდა.
ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია როგორც საერთაშორისო აქტი,
მიღებულ იქნა1948წლის 10 დეკემბერს გაეროსგენერალური ასამბლეის მიერ.
დეკლარაციაში გამოცხადებულია პიროვნების ძირითადი უფლებები - სიცოცხლის,
თავისუფლების, პირადი ხელშეუხებლობის, მოქალაქეობის, საცხოვრებელი
ადგილის არჩევისა და თავშესაფრის,დემოკრატიულიარჩევნების მეშვეობით
სახელმწიფოს მართვა გამგეობაში მონაწილეობის, შრომის, თანაბარი შრომისათვის
თანაბარი ანაზღაურების მიღების, დასვენების, განათლების,კულტურული
ცხოვრებისა თუ მეცნიერულ პროგრესში მონაწილეობის და ა.შ.უფლებები.
დეკლარაციით გამოცხადებულია ასევე: რელიგიისადა მრწამსის, კრებებისა და
ასოციაციების თავისუფლება; აიკრძალა: მონობა და მონებით ვაჭრობა;
ჩამოყალიბდა სისხლის სამართლის, , სისხლის საპროცესო სამართლისა და
საოჯახო სამართლის უმთავრესი ძირთადი დემოკრატიული
პრინციპები.დეკლარაციის მოთხოვნაა ეს უფლებები და თავისუფლებები

64
ვრცელდებოდეს ყველა ადამიანზე განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, სქესისა,
ენისა, რელიგიისა, პოლიტიკური თუ სხვა მრწამსისა, ეროვნული და სოციალური
წარმომავლობისა, წოდებრივი და ქონებრივიცენზისა.დეკლარაციის მიღების დღე -
10 დეკემბერიგამოცხადებულია ადამიანის უფლებათა დღედ და საერთაშორისო
მასშტაბით აღინიშნება.

1.13.საზოგადოების დემოკრატიზაცია
თანამედროვე მსოფლიოში დემოკრატიის მრავალი დეფინაცია არსებობს, თუმცა
არ არსებობს თუნდაც ორი აბსოლუტურად იდენტური დემოკრატია. მისი
გნოსეოლოგიური ფესვები, რომლებზეც ევროპული დემოკრატია აღმოცენდა, ალბად

ძველ საბერძნეთში უნდა ვეძებოთ. ამ გაგებით, დემოკრატია (ბერძნ. δήμος „დემოს“ -

ხალხი; κράτος „კრატოს“ -კანონი, ძალა) - სახელმწიფო მართვის ფორმა, როდესაც

მთელი ძალაუფლება უშუალოდ ხალხს ან მათ წარმომადგენლებს ეკუთვნით.
დემოკრატიის უმთავრესი მოთხოვნებია – არჩევითობა და მოკლევადიანობა. გარდა
ამისა ცნება დემოკრატია მოიცავს მთელ რიგ უფლებებსა და თავისუფლებას,
რომელთაც ბუნება ანიჭებს ყოველ ადამიანს განურჩევლად მისი რასული,
ეთნიკური, კონფესიური, რელიგიური, სოციალური, იდეოლოგიური თუ სხვა
კუთვნილებისა) ისტორიული პროდუქტია და იგი, საზოგადოების განვითარების
კვალობაზე, ახალ შინაარს იღებდა. შესაბამისად, იცვლებოდა და იხვეწებოდა
დემოკრატიის ფორმები და თეორიები. დემოკრატიის კლასიკური თეორიის
მიხედვით, დემოკრატია ხალხის მმართველობაა. ხოლო „კამათი მმართველობის
შესახებ ისტორიულად ეხებოდა პასუხს კითხვაზე: „ვინ უნდა მართავდეს
სახელმწიფოს?“ ამ კითხვაზე სხვადასხვა ისტრორიულ კონტექსტში გაიცემოდა არა
ერთგვაროვანი პასუხი: - „საუკეთესონი“ (პლატონი), „არმია აკანონებს მმართველს“
(რომის იმპერია), „ღმერთი ლეგიტიმურ პირთა, მონარქთა მეშვეობით“ (შუა
საუკუნეების ევროპა), „მართავს გაბატონებული კლასი“ (მარქსი) და ა.შ.“. [1გია
ჟორჟოლიანი, თამარ ბერეკაშვილი, მარინა მუსხელიშვილი. დემოკრატიზაცია.
„მეცნიერება“, თბ.: 2001, გვ.10]
noe Jordanias აზრით, სოციალიზმისაკენ საზოგადოების სვლა
sdemokratiis gziT unda momxdariyo da ara ZaldatanebiT. მას arც

65
burJuaziuli demokratiis krizisi gamoepara. „Tanamedrove demokratiis
krizisi udao movlenaa. გერმანიის უკანასკნელი ამბები აშკარა მაჩვენებელია ამ

კრიზისის გაღრმავების, გაფართოების და მსოფლიო მოვლენათ გადაქცევის“

[n.Jordania. demokratia. parizi. 1933w, გვ.5] .ნოემ iwinaswarmetyvela
germaniaSi faSizmis xelisuflebaSi mosvla demokratiis da
azrovnebis krizisis wyalobiT.noes azriT, „am didi kulturuli eris
mier Tavisive Zaldautanebeli neba-surviliT demokratiuli wyobilebis
dagmoba da 31 ivlisis da 6 noembris arCevnebiT antidemokratiuli
ideologiis xalxis umravlesobis ideologiaT aRiareba - Rrma ideიuri
gadatexis garegani gamoxatulეbaa...am senisagan ar aris dazRveuli arc
erTi eri, ra gind is dRes saRaT gamoiyurebodes”[n.Jordania.
demokratia. გვ. 5]. noe Jordania guldawyvetili aRniSnavდა, rom
burJuaziuli ”demokratia ver amarTlebs masze damyarebul
gadaWarbebul imedebs. is ver ereva verc ekonomiur krizიss, verc
saerTaSoriso awewil urTierTobas”[n.Jordania. demokratia. გვ. 6], Tumca
mas demokratiis erTi dadebiTi momenti mainc gamouvlenia,radgan „dRes
aravis swams Zalauflebis movlineba zevidan, zecidan Tu mironcxebuli
pirovnebebisagაn.ეს მონარქიული ტრადიცია გაქრა. ახლა ამ საჭირო ავტორიტეტს
ეძებენ დაბლა, თვით ხალხში. ეძებენ სხვადასხვა გზით და ფორმით...musolini,
hitleri, fon-papeni- yvela xalxs mimarTaven ZalauflebisaTvis.
yvelauzurpatori dRes xalxis saxeliT brZaneblobs” [n.Jordania.
demokratia..გვ. 7]. ხალხის ასე უდაო ავტორიტეტად გამოცხადება,ra Tqma unda,
demokratiis ZiriTadi principis didi gamarjvebaა, magram am principma,
rogorc noe aRniSnavda, ver ipova “Sesaferi politikuri CarCo” da
“miimarTeba Tavis Tavis winaaRmdeg” da es xdeba, upirveles yovlisa,
burJuaziis wyalobiT. es garemoeba imiT aixsneba, aRniSnavda noe
Jordania, rom „burJuaziisaTvis demokratia mudam iyo da aris Tavze
moxveuli wyobileba, istoriuli aucilebloba, რასაც ის ძალაუნებურად
ურიგდება“ [n.Jordania. demokratia. გვ.8].
noe Jordaniam mogvca demokratiis ZiriTadi principebis (adamiani da
misi suverenoba) daxasiaTeba.yvela antidemokratiuli mimdinareoba, noes
mtkicebiT, gaerTianebulia am ZiriTadi principebis uaryofaSi.

66
burJuazia aRiarebs proletarTa suverenobas maT kerZo saqmeebSi, მაგრამ
uaryofs maT suverenobas politikur saqmeebSi; faSisti, bolSeviki da
maTi mimyoli dajgufebani aRiareben mxolod Tavis Tavis batonobas
erze და erSi.……“antidemokratiuli socializmis aRiareba (igulisxmeba
sabWoTa demokratia-j.k.) niSnavs demokratiis uZleveli poziciis
Sengrevas, azrovnebis arevas da mopirdapireTa ideologiisaken
daqanebas” [n.Jordania. demokratia. gv.12]. demokratiis am ori ZiriTadi
principis Sesaxeb dava, aRniSnavda noe Jordania, kacobriobis mudmivi
Tanamgzavria.ეს ორი ბანაკია, რომელთა შორის ხიდი ჩატეხილია.თვითეულ

ბანაკშიარია აზრთა სხვადასხვაობა დადავა უდაოთ მიჩნეულ ძირითადი პრინციპის

პოლიტიკურად ამუშავების და ჩამოყალიბების გარშემო...აქ იწყება ამათ შორის
აძრთა განსხვავება“ [n.Jordania. demokratia.გვ.13].
noe Jordania demokratiis ZiriTad politikur principad Tvlida
moqalaqeobriv da politikur Tavisuflebas. amave dros igi aRniSnavda,
rom “Tavisufleba SeiZleba iyos demokratiis gareSec” [n.Jordania.
demokratia.გვ.16]. magaliTad, demokratiis umTavresi principi- xalxis
suvereniteti arasodes ar yofila burJuaziis moZRvreba, samagierod,
demokratiis meore atributi-Tavisufleba mudam ewera burJuaziis
droSaze. es aisaxeba mis liberalur moZRvrebaSi: sruli Tavisufleba
ekonomikis sferoSi (Laisse Fair) და konstituciuri Tavisufleba politikur
sferoSi. მსგავსი თავისუფლება, თავის მხრივ, ადამიანთა ქონებრივი
უთანასწორობის , ღარიბთა უფრო გაღარიბებისა და მდიდართა უფრო
გამდიდრების ტენდენციას წარმოშობს. aseT pirobebSi ki, rogorc noe
Jordania aRniSnavda, ”xalxi aRar aris dainteresebuli demokratiis
Senaxvasa da dacvaSi da misi suverenoba ecema. Tavisufleba spobs
demokratias....თუ თავისუფლების ტენდენციაა თანასწორობის დანგრევა, მიგან

განსხვავებით„თანასწორობის ტენდეციაა, თავისუფლების მოსპობა და მისი

მინიმუმამდე დაყვანა და მთელის, საზოგადოების და მისი მართველობის,
მოქალაქეზე გაბატონება“ [n.Jordania. demokratia. გვ.13-14]. შესაბამისად
ილახება დემოკრატიის ძირითადი პრინციპი. es mxolod imas niSnavs, rom
demokratiisaTvis ucxoa zRvardaudebeli iseTi Tavisufleba Tu igi
daუkavSirebulია mis meore principTan – TanasworobasTan. saWiroa

67
demokratiis am ori principis iseTi Sexameba, rom maT erTmaneTi ar
mospon, faqtobrivad aq saqme gvaqvs demokratiis politikur principTan
(Tavisufleba) da socialur principTan (Tanasworoba), maT Soris
brZola uwyveti procesia, demokratiaSi SeZlebul pirTa gavlenis
gaZliereba iwvevsmეt Tavisuflebაsda nakleb Tanasworobas da piriqiT.
„pirveli mdgomareoba qmnis gardamaval safexurs
oligarqisaken,…მონარქიისკენ და სხვ;meოre ki tiraniisaken: yvela tirani
xalxisაgan gamovida, demagogiiT gabatonda. ორივე ამ მდგომარეობას გზას
უჭრის თავისუფლების და თანასწორობის შეხამებულათ შეთვისება და
პოლიტიკური წესებით დამაგრება“ [n.Jordania. demokratia. gv. 15-16].
noe Jordaniaს mtkicebiT, proletarul demokratiis ZiriTadi
principi savsebiT ewinaaRmdegeba burJuaziul demokratiisპრინციპს. es
ori sxvadasxva politikuri msoflmxedvelobaa,romlebsac aqvT brZolis
gansxvavebuli politikuri meTodebi. gansakuTrebiT yuradReba dauTmo
noe Jordaniam socialisturi demokratiis daxasiaTebas,
რომელიცcdilobs „mTeli proletariati შედიოდეს misი gavlenis
sferoSi da am gziT moaxdinos partiisa da klasis gaerTianeba.
socialur demokratias muSaTa klasis „moTxovnilebaნი da interesebi
gadaaqvs saxelmwifo masStabiT politikur asparezze. magram vinaidan am
asparezze masTan mezobloben sxva klasebis organizaciebic, aq xdeba
gamijvna Tu daaxloveba sxva partiebTan. iqmneba sxvadasxva
saparlamento kombinaciebi, დამოყვრება და არშიყობა“ [n.Jordania.
demokratia. გვ. 45].
dRevandel saqarTveloSi axlac aqtualurad JRers noes Semdegi
sityvebi: „dRes socialisti vin ar aris, yvela am moZRvrebas epotineba
da misi saxeliT Tavis miswrafebas faravs. kargaთ naTqvamia: saqmeni Seni
gacxoneben Sen. saqmiT gamoicnoba politikuri dajgufeba. Cinebuli
DdroSa arafrad ar varga, Tu misi ganmaxorcielebeli saSualebebi
uvargisia....partia, partiaTa Semadgenloba da kavSirebi icvleba, mudmiv
gadasxvaferebaSia, droTa da garemoebaTa amyolia. ar icvleba mxolod
socializmi. is dgas sfinqsiviT uryevi kacobriobis Saragzaze da
aiZulebs gamvlel-gamomvlelT misken moixedon, mas angariSi
gauwion”[n.Jordania. demokratia. gv.46].
68
 noe Jordanias demokratiuli msoflmxedveloba mTlianad jdeboda
miseul socialistur gagebaSi. mas swamda socializmis momavali da
msoflios yvela regionSi misi damyarebis gardauvaloba, rogorc
demokrati, igi fiqrobda, rom socializmis gamarjveba SesaZlebeli
iqneboda Zaldatanebis gareSe, demokratiis gziT. noes es mosazreba
aisaxa mis SromaSi “social-demokratia da saqarTvelos saxelmwifos
organizacia”. am SromaSi noe Jordania aRniSnavda, rom TiToeuli klasi
cdilobs saxelmwifo gamoiyenos Tavisi miznis gansaxorcieleblad.
magram es imas ar niSnavs, rom saqarTveloSi xelisuflebaSi mosul
muSaTa klass მაშინვე SeuZlia socializmis დამყარეba. sruliadac ara,
radgan noe socializms uyurebda rogorc istoriul perspeqtivas da
ara rogorc ubralo praqtikul amocanas. ra Tqma unda, noe miiswrafoda
socializmisaken, mas surda sazogadoebis socialistur principebze
gardaqmna, magram misi azriT, jer saWiro iyo aucilebeli ekonomikuri
da politikuri etapebis gavla, “Cveni sazogadoebrivi urTierToba,
aRniSnavda noe, ewyoba sami demokratiul klasis - glexTa, wvrili
burJuaziis da muSaTa socialur blokis niadagze. aseT pirobebSi
saxelmwifo demokratiuli iqneba an igi srulebiT ar iqneba“ misi azriT,
saqarTvelos sazogadoebrivi pirobebi mzad iyo demokratiuli
respublikis Sesaqmnelad, romelic dafuZnebuli iqneboda xalxis
politikur TviTmarTvelibaze. amis naTeli dadastureba iyo
saqarTvelos konstituciis miReba (1921 w.). marTlac, saqarTvelom daiwyo
demokratiuli aRmSenebloba, romlis ganxorcielebaSi noes lomis
wvlili Sehqonda, swored amis gamo uwodes mas “noe aRmSenebeli”(S.
amirejibi - erovnul-demokratiuli partia), magram bolSevikuri ruseTis
mier saqarTvelos aneqsiam 70 wliT SeaCera qveynis ganviTarebis
bunebrivi msvleloba.
ძალადობა. ამ ცნების მრავალი განმარტება არსებობს. მათგან ერთ-ერთია
ფარულად ან აშკარად ძალის გამოყენება იმ მიზნით, რომ მიიღო ადამიანისაგან ან
ჯგუფისაგან ის, რისი მოცემასაც ისინი თავის ნებით არ თანხმდებიან. არსებობს
ძალადობის სხვადასხვა ფორმა. შეგვიძლია განვასხვავოთ პირდაპირი და ირიბი
(ანუსტრუქტურული) ძალადობა: ფორმით პირდაპირი ძალადობა = ფიზიკურ
ძალადობას. ირიბ, ანუ მეტწილად სოციალურ, ძალადობაში კი იგულისხმება

69
სიღარიბე, ექსპლოატაცია, სოციალური უსამართლობა, დემოკრატიის
უქონლობადაა.შ.ძალადობის სინონიმებია: აგრესია, სასტიკი მოპყრობა,
შეურაცყოფა, იძულება, ხელყოფა, წამება, მუქარა. ძალადობა არის ყოველგვარი
ქმედება ან სიტყვა, რომელსაც შეუძლია ადამიანი შეურაცყოს, ზიანი მოუტანოს მას,
ან შეულახოს მინიჭებული უფლებები26[26იხ. ბრანდერი პატრიცია.კომპასი:
სახელმძღვანელო ადამიანის უფლებათა განათლების სფეროში ახალგაზრდების
მონაწილეობით (ავტ.: პ. ბრანდერი, რ. გომესი, ე.კინი და სხვ. ; ქართ. გამოც. რედ.:
გიორგიკენჭოშვილი).თბ.: 2004].
ძალადობა შეიძლება განხორციელდეს არამარტო ადამიანის მიმართ.
ძალადობას შეიძლება მიმართავდეს ერთია დამიანი, ადამიანთა ჯგუფიან მთელი
საზოგადოება. მათი ძალადობრივი ქცევა შეიძლება ეხებოდეს მეორე ადამიანს ან
სხვა ჯგუფს. ადამიანის უფლებების თვალსაზრისით, ყოველგვარი ძალადობა
დაუშვებელია. ძალადობა მრავლის მომცველი ცნებაა და რამდენიმე ასპექტს
აერთიანებს - ფსიქოლოგიურს, იურიდიულსა და სოციალურს.
ფსიქოლოგიური ოჯახური ძალადობა. ოჯახი სახელმწიფოს საფუძველია, იგი
არის სახელმწიფოში,ანუ გარკვეული მიკროსისტემა. მაკრო და მიკროსისტემებს
შორის გასაოცარი შინაგანი კანონზომიერება არსებობს, ერთის მდგომარეობა და
კეთილდღეობა განსაზღვრავს მეორის მდგომარეობასა და კეთილდღეობას, და
პირუკუ. ამდენად, ძალადობის განმარტება ოჯახზეც ვრცელდება, ოღონდ
მოქმედების შემცირებული მასშტაბით27 [28იხ. ბერიკაშვილი ნანა. რა არის
ძალადობა? (გენდერული პრობლემატიკა საქართველოში). ქალთა განათლებისა და
ინფორმაციის საერთაშორისო ცენტრი.თბ.: 2002].
ოჯახურ ძალადობაში იგულისხმება: ფიზიკური ძალადობა (ცემა),
სექსუალური ძალადობა, მუქარა, ემოციური ძალადობა (სისტემატურყვირილი,
გინება), საზოგადოებისგან იზოლაცია, რაიმე ქმედების მუქარით აკრძალვა,
დაშინება და ა.შ. ოჯახში ძალადობის მსხვერპლი შეიძლება იყოს ქალი, ბავშვი,
ინვალიდი, მოხუცი, იშვიათად - მამაკაცი. ყველაზე გავრცელებული ფორმაა ქმრის
ძალადობა ცოლზე და მშობლებისა - შვილებზე29 [29 იხ.გაფრინდაშვილი
ქეთი,ფხაკაძე რუსუდანი.ძალადობა ოჯახში (გენდერული პრობლემატიკა

70
საქართველოში).ქალთა განათლებისა და ინფორმაციის საერთაშორისო
ცენტრი.:თბ.2002].
ბავშვთა ძალადობაში იგულისხმება ნებისმიერი ფიზიკური მოქმედება,
რომელიც ტკივილს აყენებს ბავშვს და იწვევს სხეულის სხვადასხვა სიმძიმის
დაზიანებას (ცემა, ხელისკვრა, პანღურის ამორტყმა, დაწვა, კბენა, მოგუდვა,
ნჯღრევა, ჩქმეტა, ნემსით ჩხვლეტა, განსაკუთრებული დასჯის გამოყენება (წამება,
ბნელ ადგილას ჩაკეტვა,ისეთი სამუშაოების შესრულების მოთხოვნა, რომელსაც
ბავშვი ვერ გაუმკლავდება, იარაღი დამუქრება...), სიტყვიერი ან ქცევითი
ზემოქმედებით ბავშვში შიშის, დამცირების, მარტოობისა და ფსიქიკური
ჯანმრთელობისათვის საზიანო სხვა მდგომარეობების პროვოცირება (მუქარა,
დაშინება, დაბრალება, დაცინვა, ურთიერთობების შეზღუდვა, ინტერესების
გაუთვალისწინებლობა...), ბავშვის გამოყენება სექსუალური მოთხოვნილებების
დასაკმაყოფილებლად ან გამორჩენის მიზნით (სექსუალური რეპლიკების
დევნა,ეროტიული ალერსი, თვალთვალი, პორნოგრაფიული სურათების
გადაღება,სექსუალური შინაარსის ფილმების ყურების ან ჟურნალების
დათვალიერების ნებართვა ან ხელშეწყობა, გაუპატიურება ან გაუპატიურების
მცდელობა,სასქესო ორგანოების ინცესტი, ღია საუბრები სექსზე, სხეულით
ვაჭრობის იძულება...),აგრეთვე, ბავშვის სიცოცხლის, ჯანმრთელობისა და
განვითარებისთვის აუცილებელი საჭიროებების (საკვები, საცხოვრებელი,
ტანსაცმელი, მოვლა, მეთვალყურეობა, ყურადღება, განათლება, სამედიცინო
დახმარება...) რეგულარული დაუკმაყოფილებლობა მშობლის თუ მეურვის მხრიდან
(ობიექტური მიზეზების გამო, ან ამგვარი მიზეზების გარეშე).სპეციალისტთა
მტკიცებით, ბავშვთა მიმართ ამგვარი ძალადობა უკვალოდ არ ქრება და მათი ხშირი
შედეგია: სიკვდილი სკოლამდელ ასაკში, მომავლის შიში, კონფლიქტები,
აგრესიულობა, დაბალი თვითშეფასების განვითარება,სასკოლო უნარების
(მეხსიერება, ყურადღება, ადაპტაცია) დაქვეითება. ფსიქიკური და ფიზიკური
ჯანმრთელობის დარღვევების სიხშირე, სახლიდან გაქცევა, ალკოჰოლის ან
ნარკოტიკული ნივთიერებისადმი მიძალება, კრიმინალური დანაშაული,
პროსტიტუცია და თავადაც მოძალადედ ჩამოყალიბება26 .[26http:// 24saati.ge/
index.php/category/news/justice/2009-11-19/1486.html]

71
 ტერმინები და ცნებები
Aაgentnostoba
ადამიანის უსაფრთხოება
ადამიანის უფლებათა საყოველთაო
დეკლარაცია
ადამიანისეული განვითარების ინდექსი
არაეკონომიკური ცვალებადი განვითარება
bednierebა da keTildReobა
ბედნიერების ინდექსი
gaero-s ganviTarebis programა
განვითარების ეკონომიკა
განვითარების ეკონომიქსი
ganviTarebis mTavari faseuloba
უფრო განვითარებული ქვეყნები
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები
dihomatia
vaSingtonis konsesusi
ეკონომიკა
ekonomikuri dualizmi
ეკონომიკურიგანვითარება
თავისუფლება
თვითპატივისცემა
თანდაყოლილი სტატუსი
მოპოვებული სტატუსი
მესამე სამყარო
მთლიანი შიდა პროდუქტი
ოჯახური ძალადობა
politikuri Tavisuflebა
სოციალური იერარქია
სოციალური ინტეგრაცია
სოციალური ნაკრები
სოციალური სისტემა
სოციალური სტატუსი
socialuri uTanasworoba
სოციალური სტრატიფიკაცია
ფასეული მიზანდასახულობა
ფასეულობა
საზოგადოებრივი ინსტიტუტებ

msjelobis sakiTxebi
1.ekonomiqss ratom ekuTvnis wamyvani roli ნაკლებად ganviTarebუli
ქვეყნების ganviTarebis გაგებაში?
2. ცნება ”მესამე სამყარო” რამდენად ასახავს რეალობას? დაასაბუთეთ თქვენი
თვალსაზრისი.
3. მოკლედ განსაზღვრეთ განვითარების არსი. ეთანხმებით ტექსტში მოყვანილ
განსაზღვრას? თუ არსებობს განვითარების განსხვავებული დახასიათება? თუ კი -
დაასახელეთ ისინი.

72
 4. თქვენი აზრით, რა იგულისხმება ეკონომიკურ განვითარებაში? შეგიძლიათ
მოიყვანოთ ჰიპოტეზური ან რეალური სიტუაცია, როცა ქვეყანა ეკონომიკურად
განვითარებულია, მაგრამ მაინც ნაკლებად განვითარებულ ქვეყანად ითვლება?
5.განვითარების არსის გაგება რატომ მიიჩნევა პირველხარისხოვან ფაქტორად
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების პოლიტიკური კურსის დამუშავებაში?
6.როგორ ფიქრობთ ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს შეუძლიათ აუცილებელი
სტრატეგიის ფორმულირება თუ იხელმძღვანელებენ ცნება ”განვითარების”
არასრულყოფილი განსაზღვრით? (იხ.Тодаро М.П.Экономическое развитие. Учебник.
ЮНИТИ. 1997, გვ. 37 – 38)

73
 Tavi II. ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis zogadi
maxasiaTeblebi da struqturuli
gansxvavevebi

2.1. მსოფლიო მეურნეობის ბუნებრივ-რესურსული

პოტენციალი და განვითარება
ეკონომიკური რესურსი (bunebrivi, Sromiთi და კაპიტალური) ეროვნული ეკონომიკების
და მთლიანი მსოფლიო ეკინომიკის ფუქციონირების საფუძველია. მატი ერთობლიობა ქმნის
რაგინდარა ეკონომიკის პოტენციალს. მსოფლიო ეკონომიკის ბუნებრივ-რესურსული
პოტენციალი მრავალფეროვანია. იგი შეიცავს მიწის, ენეგერტიკულ, მინერალურ, წყლის, ტყის,
ბიოლოგიურ, მინერალურ, კლიმიურ და რეკრეაციულ რესურსებს. ისინი ცალკეული ქვეყნების
მიხედვით განსხვავებულია.
ყველა ბუნებრივი რესურსი ურთიერთდაკავშირებულია. ასე მაგალითად, მიწის რესურსი
(აგრარული სავარგულები), როგორც წესი, მაშინ იძლევა მეტი პროდუქციის მოცულობას, როცა
მის დასამუშავებლდ უახლესი ტექნიკა, ხელოვნური სასუქი და გაუმჯობესებული თესლი
გამოიყენება. თავის მხრივ, ტექნიკა მოძრაობაში მოყავს მინერალურ რესურსებს და ა.შ.
სბოლოო ჯამში, ეკონომიკურ რესურსებზეა დამოკიდებული ეკონომიკური ტრიადის გადაჭრის
ეფექტიანობა, კაპიტალისა და შრომის მწარმოებლურობის ზრდა და ცხოვრების დონის ამაღლება,
ანუ ეკონომიკური განვითარება, თუმცა უფრო განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკაზე,
ტექნიკური პროგრესის წყალობით, ბუნებრივ-რესურსული ფაქტორის გალენა საგრძნობლად
სუსტდება.

მსოფლიო მიწის რესურსებში ხმელეთის წილი, მიწის მთლიანი ზედაპირის

ფართობის (510 მლნ კვ. კმ) მხოლოდ 149 მლნ კვ. კმ-ია. დანარჩენი ფართობი უკავია
წლებსა და ოკეანეებს.. თუ მიწის ფართობს გამოვაკლებთარქტიკის და ანტარქტიკის
ყინულოვავ საფარს, მაშინ მსოფლიო მიწის ფონდი 134 მლნ კვ. კმ -მდე შეიზღუდება.
დღეისდღეობით მსოფლიო მიწის ფონდის სტრუქტურა ასე გამოიყურება:
დამუშავებული მიწა (სახნავი, ბაღი, ვენახი) – 11%; მდელო და საძოვარი - 23%; ტყე -
30%; ანტროპოგენური ლანდშაპტი (დასახლებული პუნქტები, სამრეწველო ზონები
სატრანსპორტო გზები) – 3%; მცირე პროდუქტიული მიწები (უდაბნოები, ჭაობები,
ექსტრემალური ტერიტორიები) – 33 %
74
 2.2. მსოფლიოს ეკონომიკური და სოციალური
ტიპოლოგია
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების, იგივე „მესამე სამყაროს“ცნება
თავდაპირველად იმ აგრარულ და კოლონიურ ქვეყნებს აერთიანებდა, რომლებიც
ეკონომიკურად და პოლიტიკურად დამორჩილებული ყავდა im periodSi
arsebul or mZlavr saxelmwifosპირველი ძალა (აშშ) აერთიანებდა

ინდუსტრიულად განვითარებულ სახელმწიფოებს (გაერთიანებული სამეფო,

გერმანია, იტალია, საფრანგეთი...) და ე.წ. „პირველ სამყაროს“ ქმნიდა, მეორე
ძალა (სსრკ) მაშინდელ „სოციალისტურ“ ქვეყნებს აერთიანებდა და „მეორე
სამყაროს“ წარმოადგენდა.
”მესამე სამყაროს” ტერმინი პირველმა ალფრედ სოვიმ (Alfred Sauvi) გამოიყენა:
”ჩვენ დაუბრკოლებლად ვლაპარაკობთ ორ სამყაროზე, მათ SesaZlebel
Setakebaze, maT Tanaarsebobaze da a.S. magram xSirad gvaviwydeba ufro
mniSvnelovani - mesame samyaros arseboba. mTlianobaSi es is qveynebia,
romlebsac gaeros stilშi ganuviTarebel qveynebs uwodeben”.1 [1იხ. Alfred
Sauvi. L’ Obsezvateur, 14 aout, Paris 1952.].
a. sovis sematikuri შეფასება dadasturდa momdevno wlebSi, magaliTad,
bandugis konferenciam (indonezia) warmoSva miumxrobeli qveynebis
aliansi, xolo havanis konferenciam (1966 w) safuZveli Cauyara aziis,
afrikis da samxreT amerikis qveynebis solidarobas. am procesis Semgomi
ganviTareba aisaxa ganuviTarebeli qveynebis klasifikaciaSic. მაგრამ
დროთა განმავლობაში სულ უფრო მოუხერხებელი და რთული აღმოჩნდა ამ
ცნებაში მსოფლიოს ყველა ქვეყნის მოქცევა. ამასთან დაკავშირებით საჭირო გახდა
ახალი ტიპოლოგიის გამოყენება.
სახელმწიფოების ტიპოლოგიაში იგულისხმება განსაზღვრული ტიპების
მიხედვით, მათ ზოგად ნიშნებზე აგებული, ქვეყნების მეცნიერული კლასიფიკაცია.
მასში ასახულია მოცემული სახელმწიფოების წარმოშობის, განვითარებისა და
ფუნქციონირების ზოგადი კანონზომიერებები.

75
 მსოფლიოს ეკონომიკური და სოციალური ტიპოლოგია დაფუძნებულია
ცვალებად კრიტერიებსა და კონკურებად ჩამონათვალზე:
1. ცვალებადი კრიტერიები:
 ადამიანის განვითარება, რომელიც ადამიანისეული განვითარების
ინდიკატორებით იზომება;
 მთლიანი შიდა პროდუქტი (მშპ) და მთლიანი ეროვნული შემოსავალი (მეშ);
 ეკონომიკაში სახელმწიფოს ინტერვენციის ხარისხი.
2. კონკურებადი განსაზღვრებები. ყველაზე გავრცელებულ ტიპოლოგიაში
გამიჯნულია განვითარებული და განუვითარებელი ქვეყნები:
 განვითარებულიქვეყნები ძირითადად წარმოდგენილია იმ
სახელმწიფოებით, სადაც ადამიანისეული განვითარების ინდექსი (IDH) 0.806-ს
აღემატება. იგი ქვეყნების სხვადასხვა ტიპს აერთიანებს: XX-ე საუკუნის მეორე
ნახევრის ”საბაზრო ეკონომიკის განვითარებული ქვეყნები” (ავსტრალია, აშშ, ახალი
ზელანდია, დასავლეთი ევროპის სახელმწიფოები, იაპონია, კანადა) და აზიის
ყოფილი ”ახალი ინდუსტრიული სახელმწიფოები” (სამხრეთ კორეა, სინგაპური,
ტაივანი, ჰონკონგი);
 გარდამავალი ეკონომიკის სახელმწიფოები” (რუსეთი, უკრაინა,
ჰორვატია...), რომლებიც ხშირად იწოდებიან გარდამავალ ან განუვითარებელ
ქვეყნებად და როგორც ასეთი, შეყვანილნი არია ნაკლებად განვითარებული
ქვეყნების ჯგუფში.
 ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებად (იგივ ემესამე სამყარო,
ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ან განუვითარებელი ქვეყნები) ის სახელმწიფოები
მოიაზრება, რომლებშიც IDH (აგი) 0.837- ზე ნაკლებია. ამ ჯგუფში გაერთიანებულია
განსხვავებული ტიპის მრავალი ქვეყანა: 50 უფრო ნაკლებად განვითარებული
სახელმწიფო (ე. წ. მეოთხე სამყარო) და ახალი ინდუსტრიული სახელმწიფოები”
(ბრაზილია, ვიეტნამი, ინდოეთი, თურქეთი, ინდონეზია, კოლუმბია, მალაიზია,
მექსიკა, სამხრეთ აფრიკა, ტაილანდი, ფილიპინები, ჩილე, ჩინეთი), რომლებსაც
განვითარებულ და განუვითარებელ ქვეყნებს შორის შუალედური ადგილი უკავიათ;
საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ შემოთავაზებული ქვეყნების
ტიპოლოგია, მსგავსებასთან ერთად, ქვეყნების განსხვავებულ

76
კლასიფიკაციასგვთავაზობს. ასე მაგალითად, გაეროს განვითარების პროგრამა ორი
ტიპის კლასიფიკაციას იყენებს. პირველია ქვეყნების დაჯგუფება ადამიანისეული
პოტენციალის განვითარების ინდექსის(აპგი) მიხედვით. იგი დაფუძნებულია
კვარტილებზე და აფიქსირებს (2014წ)ძალზე მაღალ ( 49 ქვეყანა,0.808 –0.944), მაღალ (
43 ქვეყანა,0.677-0.784 ), საშუალო ( 42 ქვეყანა,0.488-0.669) და დაბალ (42 ქვეყანა,0.140-
0.470) ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების ინდექსებს. მეორეა,
ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების დაყოფა. ის ქვეყნები, რომლებიც ზედა
კვარტილშია (ძალზე მაღალი აგი) მოქცეული, ინდექსის კლასიფიკაციის
საფუძველზე, მსოფლიო ქვეყნების ორ ძირითად ჯგუფად - უფრო განვითარებულ
და ნაკლებად განვითარებულ (განვითარებად) ქვეყნებად. უფრო განვითარებული
ქვეყნები, თავის მხრივ, ორ ქვეჯგუფად იყოფა. პირველ ქვეჯგუფში
გაერთიანებულია ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების
ორგანიზაციის (ეთგო) 28 წევრი-ქვეყანა(ავსტრალია, ავსტრია, აშშ, ახალი ზელანდია,
ბელგია, გაერთიანებული სამეფო, გერმანია, დანია, ესპანეთი, იაპონია, ირლანდია,
ისლანდია, იტალია, კანადა, ლუქსემბურგი, ნიდერლანდები, ნორვეგია, პოლონეთი,
პორტუგალია, საბერძნეთი, სამხრეთ კორეა, საფრანგეთი, სლოვაკია, ფინეთი,
შვედეთი, შვეიცარია, ჩეხია, უნგრეთი, ხოლო მეორე ქვეჯგუფში თავმოყრილია ამ
ორგანიზაციის მიღმაარსებული 15 ქვეყანა (ანდორა, ბარბადოკი, ბაჰრეინი, ბრუნეი,
გაერთიანებული არაბთა ემირატი, ესტონეთი, ისრაელი, კატარი, კვიპროსი,
ლიჰშტეინი, მალტა, სინგაპური, სლოვენია, ქუვეითი, ჰონკონგი ), რომლებსაც
კიდევ 3 ქვეყანა ემატება (მონაკო, ომანი და სან მარინო). ნაკლებად განვითარებული
ქვეყნების ჯგუფი ამჟამად ექვს ქვეჯგუფად არის წარმოდგენილი :
1. არაბული სამყარო (16 სახელმწიფო );
2. აღმოსავლეთ აზია და წყნარი ოკეანის რეგიონი ( 24სახელმწიფო );
3. ევროპა და ცენტრალური აზია ( 23 სახელმწიფო );
4. ლათინური ამერიკა და კარიბის აუზი (32 სახელმწიფო );
5. სამხრეთ აზია ( 8 სახელმწიფო );
6. სუბსაჰარისეული აფრიკა (45 სახელმწიფო).
გაეროს განვითარების პროგრამა ამ ქვეჯგუფებიდან ცალკე გამოყოფს გაეროს
მიერ განსაზღვრულ ”უფრო ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ჯგუფს”,

77
რომელშიც 23 სახელმწიფოა მოქცეული (ავღანეთი, ბურკინა ფასო, ბურუნდი,
ბუტანი, ბანუატუ, გაითი, გვინეა, გვინეა-ბისაუ, ეთიოპია, ერიტრე, კონგოს
დემოკრატიული რესპუბლიკა, ლიბერია, მალავი, მალი, მოზამბიკი, ნიგერი,
ქირიბათი, სამოა, სომალი, სიერა ლეონე, ტუვალუ, ცენტროაფრიკა და ჩადი).
ამჟამად, გაეროს ექსპერტების მიერ, მსოფლიოს ამა თუ იმ რეგიონის
სტატისტიკური გამოკვლევის მიზნით ,გამოიყენება "უფრო განვითარებული
რეგიონების" და „ნაკლებად განვითარებულ რეგიონების" ცნებები. რომლებიც
ყოველთვის ვერ ასახავს განვითარების პროცესში ამა თუი მქვეყნის ან რეგიონის
მიღწეული დონის შეფასებას. "უფრო განვითარებულ რეგიონებში" ჩართულია:
ავსტრალია, და ახალი ზელანდია, ევროპა (რუსეთის ფედერაციის ჩათვლით),
ჩრდილოეთ ამერიკა და იაპონია. ყველა დანარჩენი რეგიონი, გაეროს კონვენციის
შესაბამისად, ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებს (ადრინდელი
„განუვითარებელი“ ტერმინოლოგიის ნაცვლად) მიეკუთვნება. თავის მხრივ,
ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებს შორის„ უფრო ნაკლებად განვითარებული“
ქვეყნების ჯგუფი გამოიყოფა,რომელშიც (2016 წლის დასაწყისში) 49 ქვეყანა
მოიაზრება, მათგან 33 განლაგებულია აფრიკაში (ანგოლა, ბენინი, ბურკინაფასო,
ბურუნდი, გამბია,გვინეა, გვინეა-ბისაუ, ეთიოპია, ეკვატორის გვინეა,ერიტრეა,
ზამბია, კომორის კუნძული, კონგოსდემოკრატიულირესპუბლიკა, ლესოტო,
ლიბერია,მაგადაკარი, მავრიტანია, მალავი, მალი, მოზამბიკი, ნიგერი,რუანდა, სან-
თომე და პრინსიპი, სენეგალი, სომალი, სიერალეონე, სუდანი, თანზანია, ტოგო,
უგანდა, ცენტროაფრიკის რესპუბლიკა, ჯიბუტი დაჩადი), 10 - აზიაში (ავღანეთი,
ბანგლადეში, ბუტანი, იემენი, კამბოჯა, ლაოსი, მალდივის კუნძული, მიანმა,
ნეპალი, თიმორ-ლესტი), 5 - ოკეანეთში (ვანუატუ, ქირიბათი, სამოა, სოლომონის
კუნძულები, თუვალუ) და 1 - ლათინურ ამერიკაში (გაითი).
მსოფლიო ბანკი, გაეროს განვითარების პროგრამის მსგავსად, ქვეყნებს ორ დიდ
ჯგუფად ყოფს: 1. ინდუსტრიულ ქვეყნებად და 2. წარმოქმნილ და განუვითარებელ
ქვეყნებად. პირველ ჯგუფში მოქცეულია აშშ, იაპონია, კანადა, ”ოთხი დრაკონი”
(ტაივანი, სინგაპური, ჰონკონგი, სამხრეთკორეა), და ევროკავშირი. მეორე ჯგუფი,
თავის მხრივ, 5 მსხვილ ქვეჯგუფად იყოფა:

78
 *ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპა (ბულგარეთი, ჩეხეთი, უნგრეთი,
პოლონეთი, რუმინეთი, სლოვაკია, სლოვენია, ბალტისპირეთის ქვეყნები დაCEI);
* აფრიკა (ლიბიის და ეგვიპტის გამოკლებით);
* ლათინური ამერიკა ;
* აზია;
* შუა აღმოსავლეთი (ლიბიის, ეგვიპტის, მალტის და თურქეთის ჩათვლით);
მსოფლიო ბანკის ტიპოლოგიაში ზოგჯერ ცალკე გამოიყოფა ცენტრალური და
აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები, 2004 წელს ევროკავშირთან მიერთებული ათი
ახალი სახელმწიფო და CEI . ბანკს მსოფლიოს უღარიბესი ქვეყნების ჯგუფში შეყავს
აფრიკის, ლათინური ამერიკისა და ოკეანეთის 50 ქვეყანა, რომლებიც გამოირჩევიან
უკიდურესად ჩამორჩენილი პატრიარქალური ეკონომიკით და მოსახლეობის
დაბალი სულობრივი შემოსავალით (350 $-ზე ნაკლები). ამ ქვეყნების მშპ-ში მცირეა
გადამამუშავებელი მრეწველობის წილი (10%-ზე ნაკლები), ხასიათდებიან
ხანდაზმული მოსახლეობის სიჭარბით და მაღალი უწიგნურობით (20%-ზე
ნაკლები). ზოგჯერ უღარიბესი ქვეყნების ეს ჯგუფი „მეოთხე სამყაროდ“
მოიხსენება. ტერმინი „მეოთხე სამყარო“ სხვა მნიშვნელობითაც გამოიყენება.
კერძოდ, საერთაშორისო ორგანიზაცია „უმცირესობის უფლებების დაცვის ჯგუფი“
(შტაბ-ბინა - ლონდონი) ამ ტერმინს იყენებს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში
გაფანტულ დაჩაგრულ, კუტურულად ჩამორჩენილ, რელიგიურ უმცირესობის და
ეთნიკური ჯგუფების აღსანიშნავად. ასეთია, აღმოსავლეთ აფრიკის აზიელები,
ბრაზილიის ზანგი მოსახლეობა, აფრიკელები - საფრანგეთში, თურქები - გერმანიაში
და ა.შ. თუმცა უკეთესია ეს ტერმინი არსებობდეს როგორც ევფემიზმი (ბერძნ.
euphemismos<eu კარგი + ვლაპარაკობ - უხეში სიტყვის უფრო რბილი სიტყვით
შეცვლა, მაგალითად, ბებერის ნაცვლად სიტვა მოხუცებულის გამოყენება), რომელიც
აღნიშნავს ქრონიკულ კრიზისში მყოფ უკიდურესად ღარიბ ქვეყნებს. მეოთხე
სამყაროში აშკარად გამოკვეთილია ეკონომიკის დუალური მოდელი.

2.3 უფრო განვითარებული ქვეყნები

ინდუსტრიულად განვითარებულიქვეყნები* [ეკონომიკურ ლიტერატურაში
ზოგჯერ ესქვეყნები მოიხსენება განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის,

79
ჩრდილოეთის ან პირველი სამყაროს ქვეყნებად - ჯ. კ. ] გამოირჩევიან სოციალური
და ეკონომიკური განვითარების მაღალი დონით (იხ. ცხრილი I) და ძირითადად
წარმოდგენილია იმ ქვეყნებით, სადაც მოსახლეობას ფაქტობრივად შეუძლია ყველა
მისი ძირითადი მოთხოვნილების დაკმაყოფილება და აქვს განსაზღვრული
კომფორტი და განათლება. მაგრამ, მხოლოდ მოსახლეობის უმრავლესობის კომფორტი
და განათლების მაღალი დონე არასაკმარისია განვითარებულობის დასახასიათებლად.
ამჟამად, ამა თუ იმ ქვეყნის განვითარებაზე, სულ უფრო ხშირად, ადამიანისეული
განვითარების თვალსაზრისით მსჯელობენ. შესაბამისად, განვითარების საზომად
გამოიყენება როგორც მოსახლეობის საშუალო წლიური შემოსავალი, ასევე
ადამიანისეული განვითარების ხარისხი.
მხოლოდ ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობა არასაკმარისია
ადამიანთა კეთილდღეობის დასახასიათებლად. აუცილებელია თითოეული ქვეყნის
მოსახლეობის სულობრივი შემოსავლის გაანგარიშება და რაც მთავარია, როგორ ხდება
მშპის პირველადი განაწილება და გადანაწილება. მაგალითად აშშ უმდიდრესი ქეყანაა
მსოფლიოში, მაგრამ მას სულობრივი შემოსავლის და შესაბამისად ცხოვრების დონით
უსწრებს ლუქსემბურგი (106 729 $), შვეიცარია (82968). ნორვეგია (74903 $) და კატარი
(73725 $). ამ მაჩვენებლის მიხედვით ვერცერთი ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა
პირველი 30 ქვევნის კლასიფიკაციაში ვერ მოხვდა.
ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების თვალსაზრისით, განვითარებული
ქვეყნების ჯგუფს 49 სახელმწიფო (HDI-0.808 და მეტი) მიეკუთვნება, აქედან 0ორი
სახელმწიფო განლაგებულია ოკეანეთში (ავსტრალია - 0.970, ახალი ზელანდია -.950,), სამი -
ამერიკაში (კანადა - 0.966, აშშ - 0.956, ბარბადოსი - 0.903 ), ცხრა - აზიაში ( იაპონია - 960,
ტაივანი - 0.943, ,ჰონკოგი - 0.940, სამხრეთ კორეა - 0.937, ისრაელი - 935, სინგაპური - 0.922,
ბრუნეი - 0.920, კუვეიტი - 0.916, კატარი - 0.910), ოცდაექვსი - ევროპაში ( ნორვეგია - 0.971...
მალტა -0.902 ).
მთლიანობაში უფრო განვითარებული ქვეყნებისათვის დამახასიათებელია:
* დემოკრატია, რომლის ხარისხს ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების ინდექსი
განსაზღვრავს;
* ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით, გაცილებით უფრო მაღალი
ცხოვრების საშუალო დონე;

80
 * გამართული საბაზრო ეკონომიკა.
უფრო განვითარებულ რეგიონებში სამი დომინანტი ძალა გამოიყოფა: აშშ, ევროკავშირი
და იაპონია. მათ შორის ხორციელდება მსოფლიო ვაჭრობის დაახლოებით 80% და
ფინანსური ოპერაციების 90%. ამ ქვეყნების წილად მოდის ახალი მეცნიერული ცოდნის
80%. აქედან 35.1 ტრილიონი $ წარმოებული იქნა ცხრილში წარმოდგენილ 10 უფრო
განვითარებულ ქვეყანაში (მსოფლიო მშპ-ის 56.65%), ამ ქვეყნებთან შედარებით, საკმაოდ
მოკრძალებულად გამოიყურება ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების პირველი ათეული:
15 ტრილიონი $ მშპ, ანუ მსოფლიო წარმოების ? (2010 წელს- 24.2%). სულ ცხრილში მყოფ
ორ ათეულ ქვეყანაში იწარმოება მსოფლიო მშპ-ის 80%.

cxrili I. pirvel aTeulSi myofi უფრო ganviTarebuli დ ნაკლებად

ganviTarebuliqveynebi mSp -is warmoebis
mixedviT (ტრილიონი$, მიმდ. ფსში.2016w)

უფრო ganviTarebuli qveynebi ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები

ტeriტო- mosax-leoba, მშპ terიtoria mosaxleobა mSp

სულ mln sუl
ria, kv.km mln ქვეყანა kv.კმ
qveyაnა

1.aSS 9629048 308.0 18 698 2.CineTi 9 596 960 1 330, 14 12 254

3.iaponia 377 835 127.65 4 171 9.ბrazilia 8 511 965 201,103 1 673

4germania 357 021 82.48 3 473 7.ინდოეთი 3 287 590 1 173, 11 2 385

5.გაერთ. 244 820 60.14 2 865 15.რუსეთი 17 125 187 146,270 1 179
სამეფო
6.საფრანგეთი 547 030 59.25 2 488 14.მექსიკა 1 972 550 112,469 1 187

8.იტალია 301 230 57.42 1 868 16.იndonezi 1 919 440 242 ,968 876
a
10.კანადა 9 984 670 31.51 1 592 18.თურქეთი 780 580 77, 804 721

11.სამხრეთკორე 98 480 41.6 1 450 20.საუდის 2 149 690 25,732 643

ა არაბეთი
13.აvstrაlია 7 692 024 23.61 1 253 21არგენტინა 923 768 242, 968 0. 579

81
12.ესპანეთი 504 782 47,70 1 265 22.ტაივანი 35 980 0.519

წყარო: Liste de la Banque Mondiale (2015 ou 2016) exhaustiveRang ; Pays ou territoires PIB
(millions de dollars américains)http://www.journaldunet.com/economie/magazine/1171985-classement-
pib/

მსოფლიოში ყველაზე მდიდარი ქვეყანების რეიტინგში ამერიკის შეერთებული შტატები

კვლავ პირველ ადგილზე იმყოფება. 2016 წელს აშშ-ის მშპ-ის მოცულობამ (მიმდინარე
ფასებში) 17 968 მლრდ დოლარი შეადგინა,რაც 4%-ით აღემატება 2015 წლის ანალოგიურ
მაჩვენებელს. მან შეინარჩუნა თავისი უპირატესობა ჩინეთის მიმართ (მსოფლიოში მეორე
ადგილი - 11 385 მლრდ $ მშპ, მაგრამ ყიდვითუნარიანი პარიტეტის (PPA) მიხედვით,

ჩინეთი მსოფლიოს პირველ ეკონომიკურ ძალად (20 986 მლრდ $) მოევლინა.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცენებით გამოიყო მსოფლოოს 25 ქვეყანა, სადც

მოსახლეობის ერთ სულზე ყველაზე ნაკლები მშპ იწარმოება. აქედან 20 ქვეყანა
განლაგებულია აფრიკის კონტინენტზე. ამ ქვეყნების მოსახლეობა 1916 წელს შეადგენდა
498,4 მლნ კაცს წარმოებული იქნა 378 მლრდ $ მშპ. ეს ქვეყნებია:

1.სამხრეთ სუდანი (245,9 დოლარი ერთ სულზე ), იგი ყველაზე ღარიბი ქვეყანაა
მსოფლიოში;2.მალავი (287,0 $); 3.ბურუნდი (287,0 $); 4. ცენტრ. აფრიკის რ-კა (372,0 $); 5.
მაგადასკარი (382,2); 6. ნიგერი (412,8 $); 7.მოზამბიკი (434,9 $); 8. გამბია (435,5 $); 9.ლიბერია
(478,7 $); 10.დემოკრატიული რესპუბლიკა კონგო (489,8 $); 11.გვინეა (519,2 $); 12.ავღანეთი
(527,7 $); 13 ტოგო (586,3 $); 14.უგანდა (608,4 $0; 15.გვინეა -ბისაუ (624,7 $); 16. სიერა -ლეონე
(635,8 $); 17.ბურკინა ფასო (644,5 $); 18.ტაჯიკეთი (726,6 $); 19. რუანდა (725,6 $); 20.კომორის
კუნძულები (739,1 $); 21.ეთიოპია (739,4 $); 22.გაითი (752,2 $); 23.ნეპალი (760,6 $); 24.ერითრეა (771,4
$); 25.. (814,4 $).

პირველ aTeulშi ამავე წელს მსოფლიოს პირველი ეკონომიკურ ძალად დარჩა აშშ (18
698 $. ევროკავშირის ქვეყნებმა (27) 16 106 896 $ მშპ აწარმოეს. მსოფლიო
სახელმწიფოებს შორის აშშ-ის ნაციონალური ეკონომიკა უმსხვილესია მსოფლიო
ეკონომიკაში. მისი წილი მსოფლიო მშპ-ში 24.8%-ია. იგი შერეული ეკონომიკის
ქვეყანაა, რომლის სახელმწიფო სექტორში მშპ-ის 12.4% იქმნება. 2000 – 2008 წლებში
აშშ-ის მშპ 32%-ით გაიზარდა. მოსახლეობის ერთ სულზე მშპ-ის წარმოებით მას

82
მსოფლიოში მერვე, ხოლო ყიდვითუნარიანი პარიტეტის მიხედვით - მეოთხე ადგილი
უკავია, ქვეყანაში უმუშევრობის დონე დაბალია (3 – 5% ), მაგრამ 2008 წლის
ეკონომიკურმა კრიზისმა, შრომის მსოფლიო ორგანიზაციის (შმო) მონაცემებით, ეს
დონე 6.5%- მდე ამაღლდა, ხოლო 2010 წელს უმუშევრობამ 9.9 %-ს მიაღწია .აშშ-ში 1938
წლიდან დადგენილია ხელფასის მინიმუმი, რომელიც საყოველთაო კეთილდღეობის
სახელმწიფოს მოდელზეა დაფუძნებული. 2009 წლის ივლისში ფედერალური ხელფასის
მინიმუმმა საათში 7.25 დოლარი შეადგინა. ზოგიერთ შტატში ხელფასის მინიმუმი უფრო
მაღალია, მაგალითად, ნიუ მექსიკაში - 9.92 $, კალიფორნიაში - 9.79 $ და ა.შ. 1997 – 2004 წლებში
იმ ადამიანთა რიცხვი, რომლებიც მინიმალურ ანაზღაურებას იღებენ, მნიშვნელოვნად
შემცირდა. ამჟამად მას იღებს აშშ-ის შრომისუნარიანი მოსახლეობის მხოლოდ 1.4%. ამასთან,
აშშ-ში ჯერ კიდევ მაღალია ნაციონალური სიღარიბის დონე (დაახლოებით 14%). 2009 წელს
სამსულიან ოჯახზე სიღარიბის ზღურბლმა 18 310 $ შეადგენა.

მათთან შედარებით, მეორე ათეულში შეიქმნა 14 996 მლრდ $ მშპ. . ამ ჯგუფში გამოკვეთილი
ლიდერებია ჩინეთი (12 254 მლრდ $ და ინდოეთი (2385 მლრდ $).
უფრო განვითარებულ რეგიონებში ევროკავშირი მსოფლიოს მეორე ეკონომიკური ძალაა. მისი
წილი მსოფლიო წარმოებაშიმაღალია (28.9%), თუმცა იგი 2007 წლის შემდეგ შემცირების
ტენდენციით ხასიათდება (იხ. ცხრილი 2.)

ცხრილი 2.მსხვილი სახელმწიფოების წილი

მსოფლიო ეკონომიკაში ( % )
n ქვეყნები 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2014 2015

1 ევროკავშირი 30.35 29.88 30.65 30.19 28.9 25.99

2 აშშ 29.06 28.16 27.19 23.71 24.28 24.80

3 იაპონია 9.15 8.01 8.03 8.10 8.72 8.7

4 ჩინეთი 5.02 5.46 5.87 7.10 8.57 9.3

5 ბრაზილია 1.94 2.21 2.40 2.66 2.70

6 ინდოეთი 1.73 1.78 1.99 1.98 2.25

7 რუსეთი 1.72 2.04 2.36 2.65 2.12

წყარო: PIB mondial et PIB de l’ Union europeen, FMP

83
 ევროკავშირში გამოიყოფა ევროზონა, რომელშიც ევროკავშირის 17 წევრია გაერთიანებული.
ამ ქვეყნებმა ევრო მიიღეს ეროვნულ ვალუტად. ევროს ოფიციალურად იყენებს ვატიკანი,
მონაკო და სან მარინო, ხოლო დეფაქტოდ - ანდორა, კოსოვო და მონტენეგრო. ევროზონა 1999
წელს 11 სახელმწიფომ (ავსტრია, ბელგია, გერმანია, ესპანეთი, ირლანდია, იტალია,
ლუქსემბურგი, ნიდერლანდები, პორტუგალია, საფრანგეთი, ფინეთი) შექმნა. მომდევნო
პერიოდში ზონას შეუერთდა საბერძნეთი (2001), სლოვენია (2007), კვიპროსი,მალტა (2008),
სლოვაკია (2009) , ესტონეთი (2011).
ევროზონასთან მიერთების რამდენიმე კრიტერიუმი არსებობს:
 ქვეყნისმშპ-ის 3% -ზე ნაკლები სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტი ;
 მშპ-ის შედარებით დაბალი სახელმწიფო ვალი (მშპ-ის 60%-ზე ნაკლები);
 კონტროლს დაქვემდებარებული ინფლაცია;
 ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა;
 ეროვნული ვალუტის სტაბილურობა (არა ნაკლებ ორი წლის განმავლობაში).
2007 – 2008 ფინანსური კრიზისის შემდეგ, 2008 წლის მესამე კვარტალში ევროზონა
რეცესიაში* შევიდა. ამასთან დაკავშირებით, ევროკავშირის ლიდერებმა მოამზადეს
ფინანსური კრიზისის გადალახვის გეგმა, რომელიც 200 მლრდ ევროთი შეფასდა (მშპ-ის 1.5%).
იგი, პირველ რიგში, ბანკების გადარჩენას ითვალისწინებდა.
2009 წლის თებერვალში ევროზონის სიმყიფის გამოვლინება იყო საბერძნეთის, ესპანეთის
და პორტუგალიის დავალიანების მძიმე პრობლემები. ექსპერტთა აზრით, კრიზისის
გადალახვის ერთობლივი გეგმა საკმარისია დეპრესიის გასალახავად, მაგრამ არ
ითვალისწინებს კრიზისის შემდგომ ზრდას. ამ შეფასების დადასტურება იყო ევროზონის
შესვლა ეკონომიკურ დაქვეითებაში, როცა მისი მშპ, მსოფლიო სავალუტო ფონდის
მონაცემებით, 3.9%-ით შემცირდა და აღემატებოდა მსოფლიო (-0.8%) და აშშ-ის (- 2.5%)
შესაბამის მონაცემებს.
ექსპორტის სტრუქტურაში ჭარბობს ინდუსტრიული პროდუქცია (მანქანები, აერონავტიკა,
პლასტიკური ნაწარმი, ფარმაცეტული და ქიმიური პროდუქტები, ბენზინი, რკინა და
ფოლადი, ქაღალდი, საფეიქრო...). მისი მთავარი კლიენტებია აშშ (18.7%), შვეიცარია (8.1%)
და ჩინეთი (7.5%). ევროკავშირის იმპორტი (1 200 მლრდ &) მის ექსპორტს აღემატება. აქ
მთავარი იმპორტიორი ქვეყნებია ჩინეთი(17.9%), აშშ (7.5%)და რუსეთი (9.6%).
.

84
 აშშ-ის ეკონომიკის ყველაზე დინამიკური სექტორებია ქიმიური, კომპიუტერული,
აეროკოსმოსური, ბიოტექნოლოგიური და თავდაცვის მრეწველობა. მშპ-ის შექმნაში კი
ყველაზე მაღალია მომსახურების (საცალო ვაჭრობა, ფინანსური მომსახურება და საბანკო
საქმე, ფილმების წარმოება, ტურიზმი ... ) სექტორის წილი ( 75 % ).*
ეკონომიკური განვითარების მიხედვით იაპონიას მესამე ადგილი უკავია მსოფლიოში (აშშ-ის
და ჩინეთის შემდეგ). ამ ქვეყანაში 5,391 ტრილიონი $ მშპ იწარმოება (მსოფლიო მშპ-ის 8,7%).
ეკონომიკის ცალკეული სექტორების მიხედვით მშპ-ის სტრუქტურა ასე
გამოიყურება:აგროკულტურა - 1,4%;ინდუსტრია- 26,5%;მომსახურება - 72,%.
იაპონიის ეკონომიკის ძირითადი დარგებია საბანკო საქმე, დაზღვევა, უძრავი ქონება,
საცალო ვაჭრობა, სატრანსპორტო გადაზიდვა და ტელეკომუნიკაცია. ქვეყანაში
განვითარებულია მაღალი ტექნოლოგია ( ელექტრონიკა და რობოტექნიკა ), აგრე -
სატრანსპორტო მანქანათმშენებლობა, საავტომობილო და გემთმშენებლობის ჩათვლით.
იაპონიის თევზჭერის ფლოტი მსოფლიო სავაჭრო ფლოტის 15%-ს შეადგენს.
იაპონიის ექსპორტის სტრუქტურაში გამოირჩევა სატრანსპორტი მანქანები,
ავტომობილები, მოტოციკლები, ელექტრონიკა, ელექტროტექნიკა და ქიმიკატები. 2006წლის
მონაცემებით, მისი ძირითადი საექსპორტო პარტნიორებია აშშ (22,8%), ევროკავშირი
(14,5%), ჩინეთი (14,3%), სამხრეთ კორეა (7,8%), ტაივანი (6,8%) და ჰონკონგი (5.0%).

2.4. ნაკლებად განვითარებული რეგიონების კლასიფიკაცია

zogierTi mkvlevari eyrdnoba ისეთ klasifikaciis sistemas, romelSic
gamoyofilia ganuviTarebeli qveynebis sami jgufi: 44 უფრო ნაკლებად
ganuviTarebeli qveyana (avRaneTi, bangladeSi, benini, butini, burkina faso,
berundi, kabo-verde, centraluri afrikuli respublika, Cadi, komoris
kunZulebi, eTiopi, gambia, gvinea, gvinea-bisau, haiti, laosi, losoto, malivi,
maldivi, mali, nepali, ruanda, sudani, tanzania, uganda, iemeni), 13 navTobis
mompovebeli da eqsportiori qveyana (alJiri, ekvadori, gaboni, indonezia, irani,
erayi, kuveiti, libia, nigeria, katari, saudiis arabeTi, gaerTianebuli arabTa
emirati, venesuela) da 88 navTobis araeqsportiori ganuviTarebeli qveyana.
aseT pirobebSi didi mniSvneloba ენიჭებოდა ekonomikuri da politikuri
niSnebis mixedviT ganuviTarebeli qveynebis diferenciacias, Tundac imis gamo,
rom diferenciaciis procesi bevrad gansazRvravდა ახლაც gansazRvravს

85
 ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების socialur-ekonomikuri ganviTarebis
perspeqtivas,saSinao politikas da sagareo urTierTobas.მასზეა დამოკიდებული,

ვთქვათ, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში (WTO) ამქვეყნების ვაჭრობის პირობების

გაუმჯობესება (მათთვის გამონაკლისების გამოყენება - ჯ.კ.), ასევე, მსოფლიო ფინანსური
ორგანიზაციების მიერ კრედიტების მიწოდებაში შეღავათების გავრცელება, ისევე როგორც
ფინანსური დახმარების მიცემა.
მსოფლიო ბანკისგან განსხვავებით, GATT ან მისი მემკვიდრე WTO მსოფლიოს არცერთ
ქვეყანას არ უწესებდა და არ უწესებს განუვითარებელი ქვეყნის სტატუსს, მაგრამ ამ
ორგანიზაციაში დამკვიდრებული პრაქტიკა თითოეულ ქვეყანას, განვითარების დონის
მიუხედავად, უფლებას აძლევს მოითხოვოს ამ სტატუსის მიკუთვნება.
WTO მხედველობაში არ იღებს გაეროს განვითარების პროგრამის, გაეროს ვაჭრობისა და
განვითარების კონფერენციის და მსოფლიო ბანკის მიერ განსაზღვრულ განუვითარებელი
ქვეყნების კლასიფიკაციას.თუმცა, VTO მის ჩარჩოში რიგ გავლენიან ჯგუფებს გამოყოფს. ამ
ასპექტში, ჯერ კიდევ 1999 წელს საფრანგეთის ეკონომიკურმა და სოციალურმა საბჭომ WTO
- ს განუვითარებელი ქვეყნების შემდეგი კლასიფიკაცია შეთავაზა:
*48 (2010 წელს - 50) უფრო განუვითარებელი ქვეყანა, რომლებიც სამი კრიტერის (მშპ-ის
საშუალო წლიური მოცულობა, გადამამუშავებელი პროდუქციის წილი მშპ-ში, განათლების
დონე) საფუძველზე გაეროს განსაზღვრულ კატეგორიებს შეესაბამებიან;
 განვითარებადი ბაზრები, სადაც ეკონომიკური ზრდა სრული, მაგრამ ჯერ კიდევ მყიფეა;
 ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები, CEI, კუბა, ჩინეთი და ზოგიერთი
აფრიკული ქვეყანა, აზიური გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნები, რომლებიც სახელმწიფოს
მიერ კონტროლირებული და ცენტრალიზებული გეგმიანი ეკონომიკიდან გადადიან
თავისუფალ საბაზრო ეკონომიკაზე;
 მცირე ეკონომიკის ქვეყნები, რომლებსაც ზღვაზე გასასვლელი აქვთ და კუნძულოვანი
ქვეყნები;
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ჯგუფში ყველაზე დაწინაურებული აღმოჩნდა
ყოფილი ახალი ინდუსტრიული სახელმწიფოები (NPI), რომლებიც „აზიური დრაკონების”
სახელს ატარებენ. მათ მიეკუთვნება სამხრეთ კორეა, სინგაპური, ტაივანი, და ჰონკონგი
(ჩინეთი). ამ ქვეყნებმა ზრდის მაღალ ტემპს მიაღწიეს ნაციონალური კონკურენტული
უპირატესობის (ჭარბი იაფი სამუშაო ძალა, გეომდებარეობა, ეკონომიკის მიზანმიმართული

86
გარდაქმნა მეცნიერტევადი ტექნოლოგიისა და მომსახურების სასარგებლოდ ) ეფექტური
გამოყენების ხარჯზე.
აზიის ახალი იდუსტრიული ქვეყნების (NPIA) სტრატეგია შემდეგ ხუთ ძირითად
პრინციპზე იყო დაფუძნებული:
1.აგრარული რეფორმა. ინდუსტრიული აღმავლობა მიწის რეფორმით იწყება. იგი
საშუალო ფენის შექმნის შესაძლებლობას იძლევა, რომელიც აუცილებელია შიდა
მოთხოვნის გასადიდებლად ;
2.საექსპორტო წარმოების ინდუსტრიალიზაცია;
. NPIA-ქვეყნების ინდუსტრიალიზაციის განვითარების სტრატეგია, პირველ რიგში
,დაკავშირებულია საექსპორტო პროდუქტის წარმოებასთან. იგი დაფუძნებულია იაფი
შრომის შედარებით უპირატესობაზე ;
3. ჯაჭვური გაუმჯობესება (La remonte de filiere). ექსპორტის წახალისებაჯაჭვურ რეაქციას
იწვევს. მაგალითად, ინვესტიციის შედეგად დამატებული ღირებულების ძლიერი ზრდა
(განსაკუთრებით ელექტრონიკის სფეროში) აჩქარებს ინდუსტრიულად განვითარებული
ქვეყნებიდან უახლესი ტექნოლოგიის იმპორტს ეკონომიკის სხვა დარგებში (საფეიქრო,
მეტალურგია, ქიმია, ინფორმატიკა ... ). განვითარების ამ მოდელს ”მფრინავი წეროების” (Vol
d’aies sauvages”) მოდელი ეწოდებოდა და გასული საუკუნის 80 - წლებში ძალზე
პოპულარული იყო. მან თავისი მიმზიდველობა 90- იან წლების მეორე ნახევარში დაკარგა
”აზიური კრიზისის” დაწყების გამო;
4. სახელმწიფოს აქტიური ინტერვენცია. განვითარების აზიური მოდელი ფაქტობრივად
ლიბერალიზმისა და სახელმწიფოს პირდაპირი და აქტიური ჩარევის ნარევია. სახელმწიფო
ქმნიდა და ქმნის აუცილებელ ინფრასტრუქტურას, იღებდა და იღებს პროტექციონისტულ
ღონისძიებებს, გამოყოფდა და გამოყოფს პრიორიტეტულ მიმართულებებს და ა. შ. ;
5. სკოლარიზაციის განზოგადება. აქ იგულისხმება სასწავლო აქტიური პოლიტიკა,
რომელიც განათლების დონის ამაღლების ხარჯზე კვალიფიციური სამუშაო ძალის
შექმნას უზრუნველყოფდა;
დასახელებულმა სტრატეგიამ თავისი შედეგი გამოიღო. ახალი ინდუსტრიული
ქვეყნების ეკონომიკა გარდიქმნა ძალზე ღია ეკონომიკად, რომლის ექსპორტი მშპ - ის 30%-ს
აღემატება, ხოლო ინვესტირების დიდ ნაწილს ტრანსნაციონალური კომპანიები
ახორციელებენ. უკანასკნელი 25 წლის განმავლობაში ამ ქვეყნების მოსახლეობის საშუალო

87
წლიური შემოსავალი თითქმის ოთხჯერ გაიზარდა, პარალელურად მნიშვნელოვნად
შემცირდა სიღარიბის დონე. ასე, რომ აზიური ოთხი დრაკონი ქვეყანა 1990 - იან წლებში
ინდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნების ჯგუფში გადარბაგდა;
XXI-ე საუკუნის პირველ ათწლეულში ჩამოყალიბდა სხვა ახალი ინდუსტრიული
სახელმწიფოები: ”ვეფხვის ხუთი ბოკვერი” (ვიეტნამი, ინდონეზია, მალაიზია, ტაილანდი
და ფილიპინები ), „იაგურები” (მექსიკა, ჩილი და კოლუმბია) და BRIC (რუსეთის
გამოკლებით): ჩინეთი, ინდოეთი და ბრაზილია. ამ ჯგუფს მიეკუთვნება თურქეთიც.

2.5.ganუviTarebელi qveynebis diferenciaciis

Mმarqsistulი თეორია
marqsistul TeoriaSi qveynebis diferenciaciis procesi ganixileboda
rogorc rTuli da mravalwaxnagovani movlena, romelic moicavda sawarmoo
Zalebs, warmoebiT urTierTobas da zednaSens. Sesabamisad, ekonomikuri,
politikuri da ideologiuri faqtorebi qmnidnen diferenciaciis kompleqsuri
procesis urTierTganpirobebul faqtorebs (amasTan, maTi korelacia ar
gaigeboda absoluturi gagebiT – j.k.)
marqsistul Teorias “mesame samyaros” qveynebis gansxvavebuli niSnebi
gamoyavda ara mxolod am qveynebis specifikuri mdgomareobiT msoflio
kapitalistur sistemaSi, aramed “mZlavri” msoflio socialisturi sistemis
zemoqmedebiს გათვალისწინებით. am Teoriis Tanaxmad, socializmis Zlieri
gavlena ganuviTarebel qveynebSi da maTSi wvrilsaqonluri seqtoris
mniSvnelovani pozicia SesaZleblobas iZleoda es seqtori gardaqmniliyo
socialistur formaSi da amiT შeqmniliyo ganviTrebis socialisturi gzis
arCevis SesaZlebloba.
70-80-iani marqsistuli azri uaryofda kapitalizmis ekonomikuri da
politikuri ganviTarebis uTanabrobis kanonis moqmedebis gavrcelebas mesame
samyaroze. marqsistuli gagebiT, “mesame samyaroSi” Warbobs egreTwodebuli
damokidebuli ganviTareba. amis gamo, romelime ganuviTarebeli qveynis
ekonomikuri zrdis daCqareba avtomaturad ar gulisxmobda am qveynis
poziciis gaZlierebas msoflio kapitalistur sistemaSi. piriqiT, SeiZleba
warmoSobiliyo sawinaaRmdego situacia, anu ekonomikur zrdas mohyoloda
misi poziciis dasusteba saerTaSoriso asparezze. am paradoqss marqsistul
Teoria imiT xsnida, rom ganuvიTarebel qveynebSi mSp-is zrda upiratesad

88
mimdinareobda sazRvargareTuli kompaniebis filialebis produqciis
gadidebis xarjze, agreTve ucxouri kapitalis mier qveynis eqsploataciis
xarisxis amaRlebis gziT. marTalia ucxouri kapitalis daxmarebiT
warmoebuli produqcia erovnul statistikaSi aRiricxeboda rogorc qveynis
teritoriaze Seqmnili saqonlisa da momsaxurebis masa, magram mis mier
Seqmnili produqcis mniSvnelovani nawili ar ekuTvnis ganuviTarebel qveyanas
da realizebuli mogeba xSirad sazRvargareT gaitaneboda (70-ian wlebSi
ganuviTarebeli qveynebidan wliurad gaitaneboda daaxloebiT 9 mlrd $); sxva
mizezi SeiZleba warmoeSva ekonomikis struqturaSi disproporciebisa da
deformaciis warmoqmnas, misi monokulturuli xasiaTis gaZlierebas da
ganuviTarebeli qveynebis ufro farTo CarTvas uTanasworo Sromis
saerTaSoriso kapitalisturs danawilebaSi. am pirobebSi mSp-is matebas
SeiZleba gamoewvia gacvlis proporciebis gauareseba da erovnuli Semosavlis
mniSvnelovani nawilis dakargva. zogierTi ekonomisti msgavs zrdas uwodebda
“TviTgaRaribebis zrdas”. ekonomikur TeoriaSi es termini indoelma
ekonomistma d. bsagvatim Semoitana.
marqsistuli Teoria qveynebis diferenciaciis procesSi gamoyofda
pოlitikur da ekonomikur mxareebs, sadac upiratesobas diferenciaciis
politikur aspeqts აძლევდა, Tumca ar iviwyebda sawarmoo Zalebis uTanabro
ganviTarebis gaRrmavebasac. marqsistul literatuრaSi aRiniSneboda
sawarmoo Zalebis sferoSi diferenciaciis ganvlis ori etapi. pirveli
moicavda 1960-1975 wlebis periods, romlisTvis damaxasiaTebeli iyo Zlieri
centri (mosaxleobis erT sulze mSp-is mateba daaxlოebiT 3%-is farგlebSi)
ori ukiduresad gankerZoebuli frTiT (erTi frTa nulovani an minusovani
zrdiT, meore - 5 da meti procentiani zrdiT). 70-iani wlebis meore naxevridan
daiwyo meore etapi, sadac orive frTa SenarCunდა, magram moxda centris
Zlieri diferenცiacia. kerZod am jgufis naxevari gadavida Senelebuli zrdis
jgufSi. sxva sityvebiთ rom ვთქვათ, meore etapze mimdinareobda centris
polarizacia, romlis pirobebSi zogierTi ganuviთarebeli qveyana
ganviTarebis TvalsazrisiT, TandaTanobiT daSorda “mesame samyaroSi”
Semavali qveynebis umravlesobas. aq upirveles yovlisa, igulisxmeboda
eqsportiori qveynebi da samxreT- aRmosavleT aziis zogierTi saxelmwifo.
magaliTad, 1970-80 wlebSi saudis arabeTis mSp-is saSualo wliuri zrda iyo
89
10.1%; singapuris – 8.3%; samxreT koრeis – 9,6%; omanis-6.2%; malaiziis – 7.9%;
meqsikis - 6.3%; tailandis – 7.1%; braziliის – 8.1%; nigeriaს– 4.6%; honkongiს –
9.2%. am periodSi Cqari zrdis tempebi SeimCneoda laTinur amerikaSic: meqsika
– 6.3%; panama – 4.4.%; kolumbia – 5.4%; kosta rika – 5.7%; brazilia – 8.1%;
ekvadori – 9.5%; dominikis respublika – 6.5%; paragvai – 8.5%; gvatemala – 5.8%.
samagierod susti ekonomikuri zrda dafiqsirda შემდეგ ქვეყნებში: eTiopia - 1.9%,
Cadi – 0.1%; siera leone – 1.6%; magadaskari – 0.5%; nigeri – 0.6%; uganda –
minus 2.4%; gana – minus 0.1%; gviana – 1.0%; moritani – 1.3%; zambia – 1.4%;
iamaika – minus 1.4%; zimbabve – 1.6%. aRsaniSnavia, rom susti ekonomikuri zrda
იმ qveynებSi , სადაც mosaxleobis zrdis tempi aRemateboda mSp-is zrdis temps,
ramac gamoiwvia siRaribis xarisxis გადიდება.
marqsistuli Teoria qveynebis diferenciaciis dros xazs usvamda
diferenciaciis gaZlierebas calkeuli klasebisa da socialuri fenebis
SigniTac. igi adre erTimeorisagan mijnavda erovnul burJuazias da
kompradorul burJuazias, xolo momdevno periodSi wina planze wamoiwia
erovnuli burJuaziis is nawili, romelsac mieca revolucioner-demokratiis
saxelwodeba. misi ganmasxvavebeli niSani iyo mWidro TanamSromloba
progresul inteligenciasa da zrdad, magram jer kidev mcirericxovan
proletariatTan. aRiniSneboda “mwvane revoluciis” wyalobiT wvrili
burJuaziis polarizaciis daCqareba, romlis Sedegi იყო, erTis mxriv, siflis
meurneobaSi “kulakuri” elementebis ganmtkiceba, xolo meores mxriv, soflis
Raribi fenis pauperizaciis procesis daCqareba da mis xarjze qalaqis
mosaxleobis swrafi zrda, misgan gamomdinare yvela uaryofiTi Sedegis
gamwvavebiT.
tipologia. marqsistul TeoriSi ganuviTarebeli qveynebis klasifikaciis
kriteriumebis SerCeva da მათი mikuTvneba ama Tu im qveynebis jgufebisadmi
principulad gansxvavdeboda dasavleTis ekonomikuri Teoriisagan. es
ukanaskneli upiratesobas aZlevs sawarmoo Zalebis ganviTarebaze dayrdnobil
kriteriumebs da nakleb yuradRebas aqcevda warmoebiT urTierTobasTan
dakavSirebul kriteriumebs, anu zogadaდ rom vTqvaT, dasvleTis Teoriebis
meTodologia dafuZnebulia teqniko-ekonomikur da funqcionalur analizze.
misgan gansxvavebiT, marqsistul literaturaSi wina planze iyo wamoweuli
Teoriul-Sinaarsobrivi analizi, romelic mimarTuli iyo diferenciaciis

90
 procesis kompleqsuri da mravalwaxnagovani xasiaTis asaxvaze da misgan
ganpirobebul tipologiaze. amitom marqsistul TeoriaSi formalizaciis
zogierTi meTodi (formaluri logikisa da maTematikuri meTodebis
gaZliereba mecnierul kvlevaSi – j.k) damxmare rols აtarebda. marqsistuli
Teoria miznadisaxavda urTierTdakavSirebuli kriteriumebis sistemis Seqmnas,
romlis safuZvelze SeiZleba damuSavebuliyo ara mxolod “sibrtyisebri”,
aramed sivrcobrivi anu mravalparametriani da mravalzomiani klasificiuri
kompleqsi.მას უნდა aesaxa calkeuli qveynebisa da qveyanaTa jgufebis adgili
Tanamedrove msoflios rTul da dinamikur politikur, ekonomikur da
socialur garemoSi. aseT kriteriumebad miCneuli iyo:
1. socialuri da politikuri orientacia;
2. sawarmoo Zalebis ganviTarebis done da tipi;
3. socialur-ekonomikuri ganviTarebis tipi;
4. adgili msoflio kapitalistur meurneobaSi;
5. ganviTarebis ekonomikuri potenciali.
kriteriul jgufebs Tavis mxriv, gaaCnda kriteriebisa da subkriteriebis
mniSvnelovani raodenoba, romlis bazaze iqmneboda kerZo sqemebis safexuriani
sistema.2 [2Швеиник В.Л. Диференциациа развивающихся страна: очерчания и масштаби. Азиа
и Африка сегодня, 1980, №1 и №2.]
diferenciacis marqsistuli klasifikacia safuZvlad დაედო socialistur da
ganuviTarebel qveynebs Soris ekonomikuri urTierTobis damyarebas, romelic
marqsistuli gagebiT, Tavisi ZiriTadi principebiT arsebiTad gansxvavdebოდა
kapitalistur meurneobaSi Camoyalibebuli tradiciuli urTierTobisagan.
miCneuli iyo, რომ upiratesobis miRebis nacvlad, urTierToba socialistur
da ganuviTarebel qveynebs Soris yalibdeba orive mxaris
urTierTxelsayrelobis safuZvelze da gulisxmobs urTerTobaSi monawile
qveynebis saSinao saqmeebSi Caurevlobas.
saerTaSoriso ekonomikuri urTerTobis analizis dros marqsistuli Teoria
moiTxovda aucileblad yofiliyo gaTvaliswinebuli ganuviTarebeli qveynebis
sawarmoo Zalebis miRweuli done. miCneuli iyo, rom es done
urTierTekonomikuri kavSiris materialuri Sinaarsis ganmsazRvreli
faqtoria, რომლის xasiaTi თითქოს am qveynebSi arsebuli warmoebiTi
urTierTobis gavleniT yalibdeba. aq gadamwyvet momentadiTvleboda

91
socialisturi qveynebშiფორმირებული warmoebiTi urTierToba, Tumca igi
iTvaliswinebda ganuviTarebel qveynebSi Camoyalibebul sawarmoo Zalebisa da
warmoebiTi urTierTobis zemoqmedebasac. marqsistul analitikosTa azriT,
aseTi midgoma daaCqarebda ganuviTarebelი qveynebისათვის mecnieruli,
teqnikuri da warmoebiTi codnis gadacemas და შეამცირებდა ამ qveynebis
ekonomikurი CamorCenilobიs gadalaxვის ვადებს. marqsistuli Teoriis
mtkicebiT, ganuviTarebel qveynebSi gansxvavebulia ara mxolod sawarmoo
Zalebisa da warmoebiTi urTierTobis mdgomareoba, aramed araerTgvarovania
zednaSenuri elementebic. calkeuli qveynebis Taviseburebebs ki SeuZliaT
mniSvnelovani zemoqmedeba moaxdinon ekonomikur urTierTobaze, misi
efeqtianobis masStabze, tempebsa da orientaciaze. aqedan gamomdinare,
მარქსისტული თეორია “mesame samyaros” qveynebs ajgufebda politikuri da
ekonomikuri kriteriebis mixedviT da problemas xedavda am kriteriebis
gaerTianebaSi, romlis safuZvelze miRebul daskvnebs SeeZloT pasuxi gaecaT
im kiTxvebze, romelic uaxloes momavalSi daismeboda urTierTekonomikuri
TanamSromlobis realizaciis pirobebisa da formebis Camoyalibebis
msvlelobaSi.
politikuri kriteriebi. marqsistuli Teoriis Tanaxmad politikur
faqtorebs ხშირად გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვთ konomikuri kavSirebis
warmoqmnasa da ganviTarebaSi da am kavSiris Sinaarsis gansazRvraSic ki. es
Teoria politikuri niSnebis mixedviT “mesame samyaros” qveynebs or jgufad
yofda: 1. socialisturi orientaciis qveynebi; 2. kapitalisturi
orientaciisqveynebi. magram es dayofa mxolod amiT ar Semoifargleboda.
Tavis mxriv, TiToeuli es jgufi iyofoda qvejgufebad magaliTad.
socialisturi orientaciis qveynebis jgufSi calke gamoiyofoda is qveynebi
(angola, avRaneTi, eTiopia, mozambika, iemenis saxalxdo respublika...),
romlebsac xelmZRvanelobdnen marqsistul-leninur ideologiaze
dafuZnebuli politikuრi partiebi da is qveynebi, romlebSic wina qvejgufSi
gadasasvlის pirobebi yalibdeboda. marqsistuli Teoria socialisturi
qveynebisa da socialisturi orientaciis qveynebs Soris ekonomikur
TanamSromlobas wina planze ayenebda, radgan am qveynebis ekoნomikuri
politika Seqmnida sasurvel klimats urTierTTanamSromlobaSi. erTdroulad
es TanamSromloba gamodidoda pirvelxarisxovan faqtorad, romelsac SeeZlo

92
moexdina aqtiuri gavlena Semdgom ekonomikur ganviTarebaze da agreTve, xeli
Seewyo mocemuli qveynebis jgufSi socialisturad orientirebuli Zalebis
mxardamWerasa da gaZlierebas. socialisturi orientaciis qveynebTan
TanamSromloba moicavda rogorc urTierTxelsayrelobis safuZvelze
TanamSromlobas, aseve internacionalur daxmarebasac. pirveli Tu meoris
“wonadoba” ekonomikur TanamSromlobaSi mxedvelobaSi miiReboda is
garemoebac, Tu socialisturi orientaciis ganviTarebis romel safexurze
imyofeboda esa Tu is qveyana.
kapitalisturi orientaciis qveynebi aseve iyofoda or qvejgufad:1.qveynebi,
romelTa xelmZRvaneliობა cdilobdა Seemcirebina TavianTi politikuri da
ekonomikuri damokidebuleba industriulad ganviTarebul saxelmwifoebTan
da sasurvelad ekidebodnen sოcialistur saxelmwifoebTan TanamSromlobis
ganviTarebas;2qveynebi, romlebic mtkiced miuyvebodnen imperialisturi
saxelmwifoebis politikas da romelTa xelmZRvaneli Zalebi uaryofiTad
ekidebodnen socialistur saxelmwifoebTan TanamSromlobas.
kapitalisturi orientaciis qveynebTan TanamSromlobis yvelaze misaRebi
piroba iyo urTierTxelsayrelobis principi. Tumca socialisturi qveynebis
sagareo ekonomikuri politika ufro Serbilebuli iyo pirveli
qvejgufisaTvis. aq mxedvelobaSi miiReboda am qveynebis brZola
iimperializmis diqtatis winaaRmdeg, aranaklebi mniSvnelobis faqtori iyo
samxedro aspeqtic. meore qvejgufis qveynebTan ki ekonomikuri kavSirebi,
uwinares yovlisa, aigeboda ori gansxvavebuli msoflio sistemis მშვიდობიანი
Tanaarsebobis principebis gaTvaliswinebiT.
ekonomikuri kriteriebi. marqsistuli Teoria calkeuli ganუviTarebეli
qveynis romelime qvejgufisadmi mikuTvnebisas gamoyofda or kriterias:
1.samrewvelo potenciali; 2. sanedleulo potenciali. aRniSnulikriteriebis
mixedviT gamoiyofoda oTxi msxvili jgufi:
a.პirvel jgufs miekuTvneboda axali industriuli saxelmwifoebi, romlebic
xasiaTdebოდნენ samrewvelo warmoebis didi moculobiT, rogorc
teqnologiis, aseve moxmarebis sagnebis warmoebiT. aRiniSneboda, rom
ekonomikuri zrda am qveynebSi gamoiwvevda, erTis mxriv, saeqsporto
nedleulis Semcirebas da meores mxriv, samrewvelo produqciis eqsportis
gadidebas. Sesabamisi cvlileba moxdeboda am qveynebis importis

93
struqturaSiც: Semcirdebოდa moxmarebis sagnebis wili mTlian importSi,
samagierod gaizrdeboda teqnologiis wili.
b meore jgufში is qveynebi მოიაზრებოდა, romelTa samrewvelo baza, uwinares
yovlisa, gaTvaliswinebuli iyo moxmarebis sagnebis sawarmoeblad, rogorc
Sida, aseve sagareo bazrebisTvis. navaraudevi iyo, rom qveynebis es jgufi
yvelaze mravalricxovani gaxdeboda, rac socialisturi qveynebisagan
moiTxovda Sesabamisi sagareo ekonomikuri strategiis damuSavebas.
გ.mesame jgufSi Seyvanili iyo navTobis eqportiori qveynebi, sadac
mrewveloba viTardeba an SeiZleba ganviTardes arsebuli bunebrivi simdidris
bazaze da navTobis eqsportis Sedegad miRebuli saxsrebis daxmarebiT. es
jgufi არაerTgvarovნად მიიჩნეოდა, ramdenadac gansxvavebuli იყო maTi
bunebrivi resursebi, samrewvelo potenciali da finansuri aqtivebi. amave
dros am qveynebma mniSvnelovnad gaiumjobeses TavianTi mdgomareoba msoflio
eკოnomikaSi,axorcielebდen investirebas sazRvargareTis qveynebSi, ufro
pretenziulები იყვნენიmportuli produqciis xarisxis mimarT da ekonomikuri
kavSirebis sferoSi partnioris SerCevaSi.
d. meoTxe jgufი ganuviTarebeli samrewvelo seqtoris qveynebს აერთიანებდა.
am qveynebis mrewvelobis ganviTareba damokidebuli იყო rogorc
sazRvargareTis teqnikasa da teqonologiaze, aseve garedan finansuri
saxsrebis mozidvaze. es qveynebi momavalSic darCebოდნენ upiratesad
nedleulis/kvebis produqtebis eqsportiorebad da samrewvelo produqciis
importiorebad. perspeqtivaSi am qveynebTan TanamSromlobaSi gavlenas
moaxdenდა maTi monawileoba Sromis saerTaSoriso danawilebaSi, teqnikis,
teqnologiis da finansuri resurebis ukmarისoba da SedarebiT Zlieri
damokidebuleba kapitalisturad ganviTarebul qveynebze.
marqsistuli Teoriis mixedviT, ganuviTarebel qveynebTan ekonomikuri
kavSirebis damyarebis dros, unda moxdes politikuri da ekonomikuri
kriteriebis SeerTeba, sadac politikur faqtorebs, rogorc wesi,
prioritetuli mniSvneloba ექნებოდა3 [3უფრო დაწვრილებით იხ, Раэвивающиеся
страны: Экономика и политика. №10. Информационный бюлетенъ. Гл ред. А. И. Чехутов.
М.: 1983].

94
 socialisturi orientacia: miTi da sinamdvile. ganuviTarebeli
qveynebisarakapitalisturi ganviTarebis marqsistul-leninurikoncefciis
aRmoceneba და ევოლუცია farTod ganixilebodasabWoTa da aramarqsistul
gamokvlevebSi.გასული საუკუნის 80-iani wlebშiგანახლდა diskusia ganuviTarebeli
qveynebis socialisturi orientaciis (ganviTarebis arakapitalisturi gza)
problemebis irgvliv.4[ 4Азия и Африика сегодня, №3-4, 1987; №8, 1987; №10, 1987; №4-5,
1988; Рабочий класс и современный мир, №4, 1987; №4, 1988; Мировая экономика и
меджународные отношения, №5, 1987; №11, 1988; №2, 1989; №2, 1990]. igi ითვალისწინებდა
socializmze mravalricxovan SexedulebaTa gamocdilebis sxvadasxvagvarobis
gaTvaliswinebas,, romlebic socialistურად იwodebოdნენ.
kapitalizmis `gaუვლელად~ socializmsa da komunizmSi gadasvlis
koncefciebs xangrZlivi inteleqtualuri tradicia aqvT. es ukanaskneli
warmoiSva marqsistuli azrovnebis ZiriTadi filosofiuri Ziebis ჩარჩოში.
kerZod, k. marqsis da f. engelsis Semoqmedebis ukanasknel ocwleulSi
(1875_1895 ww). jer kidev `komunisturi partiis manifestSi~ (1848 w) komunizmis,
rogorc msoflio istoriuli `Sedegis,~ wanamZRvrad miCneuli iyo samyaros
gardaqmna erTian, kapitalisturად warmoebულ sazogadoebad, romelic
ganadgurebis SiSiT aiZulebda yvela ers warmoebis burJuaziuli wesis
SeTvisebas.5[5 k. marqsi, f. engelsi. komunisturi partiis manifesti. Tb.,
`saxelgami,~ 1952. გვ. 44].
`komunisturi partiis manifestSi~ msoflio moZraoba erTiani
kapitalisturi warmoebis mimarTulebiT iTvleboda amosaval dogmad da
kiTxvis qveS ar dgeboda. magram igi sakamaTo gaxda k. marqsis da f. engelsis
Teoriuli Sexedulebebis ganviTarebis msvlelobaSi maT mier
wamoyenebulი`ganviTarebis SekumSuli procesis~ ideaს გამო, romlis Tanaxmad,
ekonomikurad CamorCenili qveynebს, warmoebis saSualebebisagan mwarmoebelTa
gamocalkevebis sruli ciklis `gaუvlელად~, შეეძლებათ socialistur
wyobილებaze გადასვლა. mocemul ideaSi igrZnoboda ნიკოლოზ CerniSevskis( დ.გ,
)didi gavlena, romelmac ruseTis pirobebSi, Temuri kooperaciis bazaze,
SesaZlebelad CaTvala kapitalizmis gauvlelad pirdapir socializmze
gadasvla. magram მისგან gansxvavebiT, marqsizmis klasikosebma Tavis axal
ideas uaRresad albaTobrivi xasiaTi misces. kerZod, marqsma da engelsma

95
kapitalizmis gauvlelad socializmSi gadasvlis SesaZleblobas safuZvlad
daudes sami aucilebeli piroba:
1. socializmis gamarjveba yvelaze ganviTarebul ქვეყნebSi. maTi azriT,
rogorc ki kapitalizms bolo moeReba im qveynebSi, sadac ეკონომიკამ miaRwia
Tavis ayvavebas, CamorCenili qveynebi am magaliTSi dainaxaven `Tu es rogor
xdeba,~ rogor SeiZleba Tanamedrove mrewvelobis mwarmoebluri Zalebi
Cayenebul iqnas mTeli sazogadoebis samsaxurSi _ mxolod maSin SeZleben es
CamorCenili qveyenebi daadgnen ganviTarebis SekumSuli procesis aseT gzas. 2.
klasikosebi miuTiTebdnen urTierTqmedebis aucileblobas, erTi mxriv,
uzrunvelyofili იქნება მოწინავე ქვეყნებში პროლეტარული რევოლუციების
წარმატება6. 6
marqsi k., engelsi f. winasityvaoba 1882 wlis rusuli
gamocemisaTvis. k. marqsi da f. engelsi. komunisturi partiis manifesti. gv.
13]da meore mxriv, CamorCenil qveynebSi glexur, saxalxo, demokratiul
revoluciebs Soris. `axla ibadebakiTxva: SeZlebs rusuli Temi ... uSualod
gadavides miwaTmfloblobis umaRles, komunistur formaze? Tu, piriqiT, man
jer unda gaiaros igive rRvevis procesi, romelic axasiaTebs dasavleTis
istoriul ganviTarebas?erTaderTi, dRes SesaZlebeli pasuxi am kiTხvaze
Semdegia: Tu ruseTis revolucia gaxdeba signali proletaruli revoluciisa
dasavleTSi, ise rom orive erTmaneTs Seavsebs, maSin dRevandeli ruseTis
miwis saTemo sakuTreba SeiZleba gadaiqces komunisturi ganviTarebis
gamosaval wertilad~7 [7marqsi k. winasityvaoba pirveli gamocemisaTvis. k.
marqsi kapitali. t. 1. Tb., 1954, gv. ].3. isini Tvlidnen, rom CamorCenili qveynebi
im SemTxvevaSi SeZleben gverdi auaron kapitalisturi ganviTarebis fazas, Tu
maT yovelmxriv daxmarebas gauwevs is saxelmwifoebi sadac ukve gaimarjva
proletarulma revoluciam. k. marqsi aRniSnavda, rom vercerTi eri `maSinac
ki, roca sazogadoebam Tavisi ganviTarebis bunebrivi kanonis kvals miagno ...
verc ganviTarebis bunebriv fazebs gadaaxteba da verc gaauqmebs maT
dekretebiT. magram mas SeuZlia Seamoklos da Seamsubuqos mSobiarobis
tkivilebi~ (1867 w). igive azri gaimeora f. engelsma statiaSi _ `ruseTis
sazogadoebrivi urTierTobis Sesaxeb~ (1875 w), sadac man aRniSna, `... rom
arsebobs SesaZlebloba misi (ig. Temi _ j.k.) umaRles formaSi gadayvanisa,
ukeTu igi SenarCunebul iqna manamde, vidre garemoeba momwifdeba amisaTvis da
ukeTu igi ganviTarebis unarmqone aRmoCnda im azriT, rom glexebma miwis

96
damuSaveba awarmoon ara cal-calke, aramed erTad. amasTanave ruseTis
glexobis gadasvla am umaRles formaze unda moxdes burJuaziuli parceluri
sakuTrebis Sualeduri safexuris gauvlelad. magram es SeiZleba mxolod im
SemTxvevaSi moxdes, Tu dasavleT evropaSi, ruseTis Temis saboloo daSlamde,
moxdeba Zlevamosili proletaruli revolucia, romelic rus glexs Seuqmnis
aucilebel winapirobebs aseTi gadasvlisaTvis, miscems mas kerZod
materialur saSualebebsac, romlebic mas dasWirdeba, raTa amasTan
aucileblad.amrigad, klasikosebis mtkicebiT, `ganviTarebis SekumSuli
procesi~ im SemTxvevaSia SesaZlebeli, Tu igi manam daiwyeba, sanam
kapitalisturi garemo sabolooddaarRvevs Temur warmoebiT kavSirebs da Tu
es gza aiTvisebs kapitalisturi dakavSirebuli gadatrialeba gaataros mTel
Tavis samiwaTmoqmedo sistemaSi 1 [8engelsi f. ruseTis sazogadoebrivi
urTierTobis Sesaxeb. k. marqsi., f. engelsi. rCeuli nawerebi. t. II. Tb.,
`sabWoTa saqarTvelo,~ 1964, gv. 60].
sazogadoebis ganviTarebiT dagrovil gigantur sawarmoo Zalebs. am or
`Tu~-s Soris იდვა socializmSi kapitalizmis `gauvlelad~ gadasvlis
SesaZleblobis mTeli dialeqtika. swored amis gamo, klasikosebma ver
gansazRvres `ganviTarebis SekumSuli procesis~ stadiebi, vadebi da tempebi.
es garemoeba imiT aixsneboda, rom ar arsebobda am saxis daskvnebis realuri
safuZvlebi. თვით f. engelsi aRniSnavda, rom `ucnobia ganviTarebis ra
stadiebs gaivlian CamorCenili qveynebi, sanam isini socializms
miaRweven.~2[9Энгельс Ф. Карлу Кауцкому. 12 Сентября 1882 г. – Маркс К., Энгельс Ф. Т.
35, с. 298]. 1973, с. 486].
ukve aRniSnuli imaze miuTiTebs, rom lenins ar Seuqmnia CamorCenili
qveynebis arakapitalisturi ganviTarebis Teoria, rogorc miuTiTebda bevri
sabWoTa cnobili politekonomisti დარომელიც gabatonebuli iyo ekonomikuri
Teoriis marqsistur-leninur saxelmZRvaneloebში.მათი აზრით, leninma
daasabuTa, საბჭოთა kavSirSi socializmis mSeneblobis pirveli wlebis
Sedegebis ganzogadebis safuZvelze, kapitalizmis gauvlelad socializmze

97
zogierTi xalxis gadasvlis obieqturi kanonzomiereba.3[ 10 Политическая экономия.
Учебник для вузов (Гл. ред. академик А.М. Румянцев). М., «Политиздат», 1973, с.
486].aRniSnuli mkvlevarebi eyrdnobodnen leninis SemdeggamonaTqvams:
`mowinave qveynebis proletariatis daxmarebiTCamorCenil qveynebs SeuZliaT
gadavidnen sabWoTa wyobilebaze da ganviTarebis gansazRvruli
safexuriskomunizmze ise, rom ar gaiaron ganviTarebis kapitalisturi
stadia.~4 [10
v.i. lenini. Txz., t. 31, gv. 291].
k ivas mtkicebiT, leninis umniSvnelovanesi meTodologiuri miTiTebaa, is
rom, aucilebelia CamorCenili xalxebis, sadac gabatonebulia
kapitalizmamdeli urTierToba, ufro neli, ufro frTxili da
Tanamimdevruli gadasvla socializmSi. [11Кива А. В.Страны социалистической
ориентации: Основные тенденции развития. М., 1978, с.10].
qveynebis arakapitalisturi ganviTarebis leninuri koncefcia aRmoCnda
umniSvnelovanes Teoriul aRmoCenad im uzarmazari masisaTvis, romelic
binadrobda koloniur da damokidebul qveynebSi. v.i. leninma daakavSira
kolonializmidan erovnuli ganTavisufleba socializmisaTvis brZolasTan.~
[12Солодников В. Г.Проблемы современной Африки. М., 1973, с..]. m. axmedova Tvlida,
rom `ganviTarebis arakapitalisturi gzis Sesaxeb v. i. leninis Teoriuli da
programuli daskvnebi iyo da axlac aris saxelmZRvanelo debuleba msoflio
komunisturi da muSaTa moZraobisaTvis maT praqtikul saqmianobaSi; igi aris
erovnul-ganmanTavisuflebeli brZolisa da msoflio revoluciuri moZraobis
urTulesi Tanamedrove problemebis Seswavlis Teoriuli, meTodologiuri
safuZveli.~[13Ахмедова М. А.Некапиталистический путь: Некоторые проблемы теории и

практики. Ташкент, 1976, с. 7].

socializmSi CamorCenili qveynebis gadasvlis Teoriis ganviTarebaSi Tavisi
wvlili Seitana kominternis gadawyvetilebebma. swored mis dokumentebSi
pirvelad gamoCnda `arakapitalisturi ganviTarebis~ termini. kominternis VI
kongresis (1928 w) masalebSi aRiniSna `ganviTarebis arakapitalisturi gzis
obieqturi SesaZleblobis arseboba,~[ 14
ix. Коммунистический интернационал. VI

98
Конгресс. Стенографический отчет. Вып. 4. М.-Л., 1929] magram igi Teoriulad sustad
iyo argumentirebuli და gaTvaliswinebuli iyo momavali msoflio
socialisturi modelisaTvis. kominternis VI kongresze aRniSnuli daskvna
safuZvlad daedo koloniuri da damokidebuli qveynebis ganviTarebis
marqsistul perspeqtivebs. sxva sityvebiT, rom vTqvaT, afro-aziuri qveynebis
gaviTarebis prognozireba dafuZnebuli iyo am qveynebis socialistur
liandagze gadayvanis miswrafebaSi. am miswrafebis gavrcelebas xels uwyobda
mraval ganuviTarebel qveyanaSi erovnul-ganmanTavisuflebeli moZraobis
aSkara memarcxene, eqstremistuli xasiaTi.
arakapitalisturi ganviTarebis modelis evolucia. marqsizm-leninizmis
klasikosebis mier wamoyenebulma `arakapitalistუri ganviTarebis Teoriam~
Tavisi Semdgomi ganviTareba hpova skkp, komunisturi internacionalis,
komunisturi da muSaTa partiebis saerTaSoriso TaTbirebis
dokumentebSi.komunisturi da muSaTa partiebis TaTbirma (1960w) wamoayena idea
erovnulidemokratiis saxelmwifos Sesaxeb, romelic miCneuli iyo
yvelapatriotuli Zalebis farTo erovnuli frontis iaraRad da romelic
mowodebuli iyoganexorcielebina Rrma cvlilebebiSeqmniliyo kapitalizmidan
mowyvetiT, სოციალური progresis gziT ganviTarebis pirobebi.
arakapitalisturi ganviTarebis koncefciis axali formulireba mocemul iqna
komunisturi da muSaTa partiebis 1969 wლისsaerTaSoriso TaTbiris mier,
saidanac gamomdinareobs, rom arakapitalisturi gza Taviseburი gardamavalი,
winasocialisturი etapია იმ პირობებში, roca iqmneba socializmis mSeneblobis
materialuri, socialuri da kulturuli wanamZRvrebi.
70-iani wlebis marqsistul literaturaSi `arakapitalisturi ganviTarebis~
terminTan erTad farTod gavrcelda `socialisturi orientaciis~ koncefcia.
am terminma oficialuri aRiareba miiRo skkp da sxva komunisturi da muSaTa
partiebis dokumentebSi. amasTan, bevri mkvlevaris azriT, socialisturi
orientacia warmoadgenda revoluciuri procesis ufro maRal fazas
`arakapitalistur gzasTan~ SedarebiT. paeqrobas ganviTarebis
arakapitalisturi gzisa da socialisturi orientaciis Tanafardobis Sesaxeb
wertili dausva skkp programis axalma redaqciam, sadac yofili koloniuri
qveynebisaTvis socialuri progresis strategia ganisazRvra orgvarad:
ganviTarebis arakapitalisturi gza, socialisturi orientaciis gza. `amiT

99
naTeli gaxda, rom arakapitalisturi gza da socialisturi orientacia
sinonimebia da Sesabamisad, Tavisi mniSvneloba SeinarCuna arakapitalisturi
gzis principulma momentebma.~[ 15Ульяновский Р.А. Актуальные проблемы национально-
освободительного движения и социалистической ориентации. – Народы Азии и Африки. М.,
1986, №6, с. 11].
Camoyalibda ori Tvalsazrisi. pirvelis Tanaxmad, ganviTarebis
arakapitalisturi gza erovnul-ganmanTavisuflebeli moZraobis etapია,
romlis msvlelobaSi iqmneba socialisturi revoluciis gamarjvebisa da
socializmis mSeneblobis aucilebeli obieqturi da subieqturi wanamZRvrebi
(k.n. brutenci, v.f. li, o.v. maltuSini, g.b. staruSenko, e.n. cigankova, k.m.
cagolovi...)meore TvalsazrisiT, `ganviTarebis arakapitalisturi gza~
moicavs ara mxolod demokratiul etaps, aramed socializmis safuZvlis
Semnis etapsac[16Ахмедова М.А.Некапиталистический путь: Некоторые проблемы теории и
практики, с. 74]. ganuviTarebeli qveynebis `ganviTarebis SekumSuli procesis~
Sesaxeb sxvadasxva Tvalsazrisis arseboba, upirveles yovlisa, aixsneba
arakapitalisturi ganviTarebis tipebis mravalferovnebiთ. [17Волянский В.Ф.

Некапиталистиеский путь развития. М., 1983, с. 33].

arakapitalisturi ganviTarebis pirveli istoriuli mcdeloba
ganxorcielda sabWoTa kavSiris zogierT mokavSire respublikaSi (yazaxeTi,
Sua aziis saxelmwifoebi...). am qveynebSi erovnul-ganmanTavisuflebeli
revolucia Tavisi SinaarsiT daemTxva (an daamTxvies _ j.k.) ruseTis
socialistur revolucias da uSualod ganaxorcielდა, kapitalizmis
stadiis gauvlelad, `socializmSi~ gadasvliT. zogierT ganuviTarebel
saxelmwifoSi (vietnami, laosi, ksdr, monRoleTi ...) arakapitalisturi
ganviTareba mimdinareobda marqsistul-leninuri partiebis revoluciuri
diqtaturis xelmZRvanelobiT. `arakapitalisturi ganviTarebis~ mocemuli
tipi, zogierTi mkvlevaris mtkicebiT, moicavda or etaps:
1. ზოგადი demokratiuli etapi;
2. socializmis uSualo mSeneblobis etapi (v. volinski).
am aspeqtSi, socialisturi orientacia, romlis Sinaarsad miCneulia
erovnul-demokratiuli da saxalxo-demokratiuli revoluciebi, warmoadgenდა
`arakapitalisturi ganviTarebis~ axal, mesame etaps
[18РеволюционныйпроцессвстранахАфрикииАзии. Тбилиси, 1984, с. 157].
100
 marqsistul literaturaSi ganixileboda socializmSi arakapitalisturi
gadasvlis ramdenime tipi. kerZod, v. lim wamoayena aseTi gadasvlis oTxi tipi:
pirveli, monRoleTis gamocdileba; meore, sabWoTa Sua azia; mesame, vietnamis
da laosis praqtika; meoTxe, ganTavisuflebuli qveyenebis, romelsac
xelmZRvaneloben aramarqsistuli socializmis sxvadasxva mimdinareobis
partiebi, arakapitalisturi ganviTareba.[19Ли В. Ф. О социальной типологии
некапиталистического пути развития. – Азия и Африка сегодня. М., 1979, №10, с. 32-35].
politikuri sistema ganuviTarebel qveynebSi. CamorCenili qveynebis
arakapitalisturi ganviTarebis Teoriis da praqtikis ganviTarebam da
gamdidrebam ganapiroba (70-80-ian wlebSi) gamovlenili axali politikuri
xelisuflebis roli erovnul-demokratiuli revoluciis msvlelobaSi.
marqsistul literaturaSi gansakuTrebuli yuraReba daeTmo politikuri
wyobiლებიs (xelisuflebis organizaciis formebi, sazogadoebis
xelmZRvanelobis meTodebis erToblioba, politikur-ideologiuri zednaSenis
elementebis urTierTqmedebebis wesebi...) kvlevas. sabWoTa literaturaSi
ganuviTarebel qveynebSi xelisuflebis Zveli aparatis msgavseba ganixileboda
ara rogorc administraciul-mmarTvelobiTi urTierTobis formaluri
dekolonizacia, aramed rogorc principulad axali partiul-politikuri
struqturis Camoyalibeba, romelიc mSromelTa interesebis dacvaს
შეძლებდა5.[20Ким Г. Ф.От национального освобождени к социальному. М., 1983, с. 149-177;
Примаков Е.М. Восток после краха колониальной системы. М., 1982, с. 95-107;
Социалисическая ориентация освободившихся стран: Некоторые вопросы теории и практики.
М., 1982, с. 104-129; Восток: рубеж 80-х годов. М., 1983, с. 175-204].
sabWoTa mkvlevarebi Seecadnen daemuSavebinaT revoluciuri Zalebis
koaliciis aRmocenebisa da konsolidaciis socialur-ekonomikuri pirobebisa
da revoluciuri Zalebis xelisuflebaSi mosvlis ZiriTadi gzebi, romelic
Semdgom gadaadgildeboda socialisturi perspeqtivis gzaze [21Шин А.С.
Национально-демократические революции: Некоторые вопросы теории и практики. М., 1981, с.
67].
e. Sarapovas azriT, gardamavali tipis msgavs sazogadoebebSi politikuri
Zalaufleba ganxilul unda iqnas rogorc proletariatisa da glexobis

101
revoluciur-demokratiuli diqtatura, `romelmac gansazRvrul pirobebSi
unda uzrunvelyos gadasvla socialistur revoluciaze da proletariatis
diqtaturaze.~ [22Шарапова Е.Г. Методологические проблемы исследования национально-

освободительного движения. М., 1981, с. 155].

revoluciur-demokratiuli diqtaturis saxelmwifos upirveles funqciad
miCneulia socialuri revoluciis dacva Sida da sagareo kontrevoluciisagan,
romelic, Tavis mxriv, gansazRvravs axali xelisuflebis gavlenas erovnuli
ganviTarebis ekonomikur, socialur da kulturul sferoebze. `socialisturi
orientaciis revoluciuri progresuli xasiaTi, upirveles yovlisa, vlindeba
zednaSenSi, magram igi ukve iwyebs Zveli arqauli bazisis dangrevas.~[23Гафуров
Б.Г. Актуальные проблемы современного освободительного движения. М., 1976, с. 84].
Tanamedrove marqsistul TeoriaSi revolucioner demokratebad iTvlebიან
Sualeduri socialuri Zალebis warmomadgenlebi, romlebic warmoSobiT
miekuTvnebian wvril burJuazias, magram romlebsac, revoluciis msvlelobaSi,
SeuZliaT TavianTi wvrilburJuaziuli msoflmxedvelobis gadalaxva da
marqsistul poziciebze gadasvla. rogorc g. mirski da v. ribakovi aRniSnavda,
maTi araproletaruli socialisturi Teoriebi obieqturad pasuxobs xalxTa
masis interesebs, ramdenadac aqvT antiimperialisturi da antikapitalisturi
mimarTuleba da SeuZliaT mecnierul socializmSi evolucia.[24Идеи Октября и
идеология национально-освободительного движения. М., 1968, с. 62.
revoluciuri demokratiis ideologiis axsnas mravali statia da
monografiamiეZRvnა, maT Soris aRsaniSnavia k. bruteckis, n. kosuxinis, a.
gromikos da sxv. Sromebi.[25ix. Социалистическая ориентация освободившихся стран:
Некоторые вопросы теории и практики. М., 1982; Брутенц К.Н. Современные национально-
освободительные революции. М., 1974; Косухин Н.Д. Формирование идейно-политической
стратегии в африканских странах социалистической ориентации. М., 1980; Громико А.А.Африка
в мировой политике. М., 1986].
revoluciuri demokratiis ideologiis CarCoSi didi adgili ukavia
avangarduli tipis partiis mSeneblobas, romelmac, rogorc ZiriTadma
subieqturma faqtorma, unda uzrunvelyos socialisturi orientaciis kursis
warmateba klasobrivi brZolis gamwvavebis pirobebSi. amasTan, avangarduli
tipis partia miCneulia, rogorc gardamavali tipis partia, romelic
TandaTanobiT gadaizrdeba mecnieruli socializmis poziciaze myof partiad.

102
magram es iqneba sakmaod xangrZlivi procesi. am procesis ganviTarebis tempebi
ki _ gansxvavebuli sxvadasxva qveynisaTvis. rogorc i. gavrilovi aRniSnavდა,
`mecnierul-socialistუri ideologiis daCqareba ganuviTarebel socialur-
ekonomikur niadagze _ ufro xangrZlivi da rTuli procesia.~ 6 აranakleb
rTulia `kulturul-istoriuli niadagis~ problemac. mxedvelobaSi gvaqvs
yofierebis da cnobierebis iseTi aspeqtebi, rogoricaa: religiis roli,
tradiciuli msoflmxedveloba, dualuri ekonomika da a. S.
`socialisturi~ orientaciis qveynebSi mosaxleobis mniSvnelovani nawilis
mier socialisturi principebis ataceba gaxda am qveynebSi totaluri reJimebis
damyarebisa da piradi Zalauflebis ganmtkicebis noyieri safuZveli. brunvaSi
iqna gaSvebuli `socializmis~ sxvadasva modeli (`islamuri socializmi,~
`arabuli socializmi,~ `induri socializmi~ ...). zogierTma ganuviTarebelma
qveyanam Tavis saxelmwifos socialisturic ki uwoda (birma).
`WeSmariti~ marqsistuli partiebis xelmZRvanelebi didi xnis ganmavlobaSi
`mecnierul socialistur modelad~ Tvlidnen totaluri socializmis
leninur-stalinur models da am modelisken ubiZgebdnen ganTavisuflebul
qveynebs (angola, eTiopia, zimbabve, mozambiki, nikaragua...). magram
`socializmis~ banakSi Semavali qveynebis ekonomikurma da politikurma
krizisma mocemul models saxeli gautexa. იგი gakotrda.ეს იმით აიხსნება, რომ
sazogadoebrivi progresi miRweuli unda iqnas politikuri, socialuri da
ekonomikuri demokratiis ganviTarebisa da ara iZulebiTi gamTanabreblobisa
da araekonomikuri gansazogadoebis gziT.
რა დარჩა 80-იან წლებში არსებულ ”ჩრდილოეთ - სამხრეთ” და ”აღმოსავლეთ -
დასავლეთ” მსოფლიო ქვეყნების ტიპოლოგიაში? უპირველეს ყოვლისა, აღსანიშნავია
აღმოსავლეთ-დასავლეთს შორის ”ცივი ომის” დასრულება, გარდამავალი (ყოფილი
სოციალისტური) ქვეყნების მოულოდნელი შეჭრა საერთაშორისო ეკონომიკურ
ურთიერთობაში, უღარიბესი ქვეყნების მდგომარეობის გაუარესება, რომლებმაც, ყველა
ერთად აღებულმა, მსოფლიო სურათი შეცვალა.

2.6. ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis ზოგადი მახასიათებლები

103
 და struqturuli gansxvaveba
ეკონომიკურად ჩამორჩენილ ქვეყნებს მსოფლიო ტერიტორიის უდიდესი ნაწილი უკავიათ. ჩვენი
პლანეტის სამი კონტინენტი მხოლოდ ამ ქვეყნებითაა წარმოდგენილი. უპირველეს ყოვლისა,
გამოიყოფა აზია ( იაპონიის და ”დრაკონების” გამოკლებით), აფრიკა და ლათინური ამერიკა.
ნაკლებად განვითარებელი ქვეყნები გამოირჩევიან სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების
დაბალი დონით. ამ ქვეყნებში ცხოვრობს მსოფლიო მოსახლეობის 81%-ზე მეტი.
ნაკლებად განვითარებულიქვეყნების ძირითადი ზოგადი მახასიათებლებია:
 ეკონომიკის დუალურობა;
 ეკონომიკის აგრარულ-სანედლეულო მიმართულება;
 საზოგადოების სოციალური სტრუქტურის არაერთგვაროვნობა;
 სამუშაო ძალის დაბალი ხარისხი;
 ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების დაბალი მაჩვენებელი;
 სოციალური დაძაბულობის სიმწვავე;
 განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკაზე (განსაკუთრებით უცხოურ კაპიტალზე) ძლიერი
დამოკიდებულება.
zogadi niSnebis erTgvarobიs paralelurad, industriulad ganuviTarebeli qveynebi
erTimeorisgan mniSvnelovnad gansxvavdebian. zogi maTgani koloniuri
ganTavisuflebis Semdeg daadga revoluciur- radikalur gzas, zogSi damkvidrda
tipiuri sabazro ekonomika, zogierTi maTgani namdvilad damoukidebel politikas
adgas, sxvebi dResac imyofebian diqtatoruli reJimis tyveobaSi da a.S. erTi sityviT,
am mxriv sakmaod Wreli suraTia.
afrikuli da aziuri qveynebis umravlesoba XIX saukunesa da XX saukunis dasawyisSi
moeqca evropuli koloniuri saxelmwifoebis inglisi, safrangeTi, belgia, germania,
niderlandebi, portugalia, espaneTi) mflobelobaSi. koloniebis ekonomikuri
struqturebi, maTi ganaTlebis sistemebi da socialuri institutebi iqmneboda
metropoliebis msgavsad. amitom, magaliTad, afrikis damoukidebeli saxelmwifoebi
ufro dainteresebuli iyvnen sakuTari politikuri da ekonomikuri struqturebis
SeqmniT da ganmtkicebiT, vidre ekonomikuri ganviTarebis problemebiT. laTinur
amerikaSi damoukidebeli ganviTarebis ufro xangrZlivma periodma da espaneTisa da
portugaliis erTtipiurma koloniurma reJimebma ganapirobes sakmaod msgavsi
ekonomikuri da socialuri struqturebis, kulturuli tradiciebis Camoyalibeba.
aqedan gamomdinareobs laTinur-amerikuli qveynebis problemebis msgavsoba. aziaSi ki
gansxvavebulma koloniurma (inglisuri, franguli, espanuri, holandiuri)
memkvidreobam da adgilobrivi kulturuli tradiciebis mravalferovnebam warmoSva
gansxvavebuli instituciuri da socialuri struqturebi.

104
 koloniebis da damoukidebeli qveynebis ekonomikur, politikur da instituciur
struqturebze yvelaze Zlieri da xangrZlivi gavlena moaxdina metropoliebis mier
danergilma samma institutma ( kerZo sakuTreba; fizikuri pirebis dabegvra da fulad
formaSi anazRaureba). am institutebis erToblivi moqmedebis Sedegi iyo ekonomikuri
dualizmis aRmoceneba1.[1ufro vrclad ix. j.kaxniaSvili. makroekonomika: Teoria da
პოლიტიკა. თბ.: 1997, გვ. 392-433.].
istoriuli ganviTarebis TaviseburebebiT gamoirCeva saqarTvelo. 1801 wels man
dakarga politikuri damoukidebloba da ruseTis imperiis or guberniad iqca. XIX
saukunis meore naxevarSi am guberniebSi (Tbilisi, quTaisi) daiwyo kapitalizmis
ganviTarebis daCqarebuli procesi. 1918-21 wlebSi saqarTvelo kvlav gaxda
damoukidebeli saxelmwifo, magram ruseTis aneqsiam SeaCera qveynis bunebrivi
ganviTarebis მსვლელობა. sabazro ekonomika Seicvala gegmiani ekonomikiT. 1990 wels
saqarTvelom kvlav aRidgina damoukidebloba da amJamad imyofeba gardamaval
ekonomikaSi.
qveynis sidide da Semosavlis done. TiToeuli qveynis ekonomikuri potencialis
mniSvnelovani maCveneblebia qveynis teritoriuli sidide, misi mosaxleoba da
sulobrivi Semosavali. vrceli teritoriis upiratesoba aisaxeba bunebrivi resursebis
moculobasa da mravalferovnebaSi da TviTuzrunvelyofis met SesaZleblobaSi, Tumca
man SeiZleba siZneleebi warmoSvas marTvasa da erovnul erTobaSi. praqtikaSi es
koncefcia yovelTvis ar dasturdeba. magaliTad, saqarTvelos mcire teritoria aqvs
(69.7 aT.kv.km), magram uWirs, rogorc qveynis marTva, aseve erovnuli erTobis dacva. misi
mravalferovani bunebrivi resursebi ki naklebefeqtianad gamoiyeneba, sakmarisia
aRiniSnos, rom saqarTvelo mdidaria energoresursebiT (hidro, naxSiri, torfi, airi,
navTobi...), sasargeblo resursebiT (manganumi, spilenZi...…), magram იგი ვერ აისახა
mosaxleobis cxovrebis donეზედა ამ მაჩვენებლით იგი SeiZleba mivakuTvnoT უფრო
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis jgufs.
saxelmwifo da kerZo seqtorebis Tanafardoba. TiTqmis yvela ganuviTarebeli
qveynisaTvis damaxasiaTebelia Sereuli ekonomikuri sistemebi. saxelmwifo da kerZo
seqtorebis roli qveynis cxovrebaSi, uწinares yovlisa, ganisazRvreba TiToeuli
qveynis istoriiT da politikuri wyobilebiT. ganuviTarebeli qveynebis gansxvavebis
dros aucilebelia gaviTvaliswinoT kerZo ucxouri kapitalis sidide erovnul
ekonomikaSi. am kapitalis moculoba qmnis rogorc damatebiT ekonomikur
SesaZleblobas,aseve arasasurvel problemebsac. amis dadasturebaa saqarTvelos
dRevandeli ekonomikuri mdgomaroba.
ekonomikის struqtura. ganuviTarebeli qveynebis umravlesoba agrarulia.
mosaxleobis didi nawili dasaqmebulia pirvel seqtorSi, Tumca es seqtori mSp-Si

105
naklebi wiliT SeiZleba iyos warmodgenili. magaliTad, CineTis soflis meurneobaSi
dasaqmebulia aqtiuri mosaxleobis (736.2 mln kaci) 47.5% (1975 w.-76.3%, 1985 w.-73.3%),
magram am seqtoris wili mSp-Si mxolod 18%-ia (1975 w-32%, 1985 w- 29.8%); igive SeiZleba
iTqvas indoeTze. am qveynis soflis meurneobaSi dasaqmebulia aqtiuri mosaxleobis
(460.5 mln kaci) 66.7.% (1975 w.-40.7%; 1985 w.-66.8%), romelic awarmoebs mSp-is 29.5%-s (1975
w. -40.5; 1985 w. -33.0%); Sesadareblad SeiZleba aRiniSnos, rom 1980 wელს indoeTSi
dafiqsirda 299.5 mln aqtiuri mosaxleoba m.S. %-i 69.8%, industriaSi-13.2%,
momsaxurebaSi-17%; 1990 w-360.6m mln kaci, aqedan soflis meurneobaSi -69.1%;
industriaSi-13.6%, momsaxurebaSi-17.3%; 2001 w.-460.5 mln kaci; aqedan soflis meurneobaSi
- 66.7%; indutriaSi -12.9%, momsaxurebaSi-20.3%.
sul gansxvavebuli warmoebiTi struqtura Camouyalibda „mesame samyaros” axal
industriul saxelmwifoebSi. magaliTad, braziliis ekonomikaSi dasaqmebulia 60 mln
kaci, aqedan, soflis meurneobaSi dakavebulia aqtiuri mosaxleobis 21.9%, romelic
awarmoebs mTliani Sida produqtis (536.3 mlrd$ ) 10.8%-s. gansakuTrebiT TvalsaCino
იყო samxreT koreaSi Camoyalibebuli warmoebiTi struqtura, romelic evropuli
qveynebis analogiuri struqturis ეmsgavsებოდa. გასული საუკუნის 90-იან წლებში am qveynis
aqtiuri mosaxleobis yvelaze didi nawili (53.1%) momsaxurebis sferoSi იყო
dasaqmebuli, romlis wili qveynis mSp-Si (431.6 mln $) 50.%-ს აღწევდა soflis
meurneobaSi ki dasaqmebuli იყო aqtiuri mosaxleobis mxolod 13.4% (1975 w. -42.8%; 1985
w.-27.6%), da warmoebuli iqna mSp-is 7.1%. (1975 w.-24.1%; 1985w.-12.5%). sakmarisia aRiniSnos,
rom 1975-1995 wlebSi samxreT koreas mSp TiTqmis20-jer gaizarda.2[4L’Etat du Monde. Annuair
economique geopolitique mondial 2004. La Decouverte, Paris 2005, p.174-258].
saqarTvelos 90-iani wlebis ekonomikuri struqtura, Tu oficialur statistikas
daveyrdnobiT, ganuviTarebeli qveynebis warmoebiTi struqturis analogiuria.
magaliTad, 1999 wels soflis meurneobaSi dasaqmebuli iyo Sromisunariani
mosaxleobis 60%-ze meti (2 366 aTasi kaci) da warmoebuli iqna mSp-is (5594 mln. lari)
mxolod 26.2%. aseve mcire iyo mrewvelobaSidasaqmebuli Sromisunariani mosaxleobis
wili (6.2%) qveynis mSp-is SeqmnaSi - 13.2%. dasaqmebulTa raodenobis mixedviT meore
adgilze imyofeboda vaWroba da sazkveba (234 aTasi kaci), romlis wili mSp-Si 12,5%-s
Seadgenda; mesame maCvenebeli hqonda xelovnebas, kulturas da ganaTlebas (195,4 aTasi
kaci), misiwili mSp-Si Seadgenda 8,8%-s. transportsa da kavSirgabmulobaSi muSaobda
137 aTasi kaci (6%), romlis wili mSp-is SeqmnaSi 9%-iT ganisazRvreboda.
sakmaodmaRali iyo finansur dawesebulebaTa roli mSp-is warmoebaSi (8,3%).
saerTo aRiarebiT, mSp - Si mniSvnelovani iyo faruli ekonomikis wili (40% -ze
meti), xolo samewarmeo saqmianobaSi ki igi TiTqmis 50%-s aRwevda. faruli ekonomika
saSualoze ufro maRali iyo erovnuli ekonomikis calkeul dargebSi : vaWroba (68%),

106
transporti da kavSirgabmuloba (50%), mrewveloba (40%).3 [საქათველოშისიღარიბის
დაძლევისა და ეკონომიკური ზრდის ეროვნული პროგრამის შუალედური დოკუმენტი. თბ.: 2001 წ
გვ.25]. saqarTvelos, msoflio bankTan SeTanxmebiT, ekonomikis struqturuli
gardaqmnis mizniT gamoeyo struqturuli gardaqmnis sami krediti. programa
iTvaliswinebda arsebuli kanonmdeblobis srulyofis gziT samewarmeo garemos Seqmnas.
Catarda privatizaciis pirveli da meore etapi. sakmarisia aRiniSnos rom, 1993-1998
wlebSi ganxorcielda 12800 meti savaWro da momsaxurebis sferos wvrili obieqtis
realizacia.
mniSvnelovani sagareo wyaroebis gamoyenebis miuxedavad, saqarTvelos ekonomikis
Tanamedrove struqtura, kvlav araefeqturi rCeba. es gasakviri araa. erovnuli
ekonomika kvlav krizisul mdgomareobaSia. industriis wili mSp-Si gacilebiT mcirea,
vidre indoeTSi (28,7%), CineTSi (48,5%), ruseTSi (37,7%), braziliaSi (37,3%), indoneziaSi
( 40,7%), nigeriaSi ( 32,1%) pakistanSi (25,1%), meqsikaSi (29,3%), samxreT koreaSi (43,4%),
samxreT afrikaSi (35,4%), vietnamSi (29,6%), iranSi (30,0%), an TurqeTSi (32,7%), angolaSi
(53,3%), kubaSi (34,5%), tajikeTSi (35,2%).4 [4L’Etat du Monde. Annuair economique geopolitique
mondial 2004. La Decouverte, Paris 2005, p.165-339]. samTavrobo sagareo liberaluri politika
mxolod momsaxurebis sferos zrdas uwyobs xels. Tavis mxriv, momsaxurebis sferos
wilis zrda mSp-Si ar miuTiTebs am dargis efeqtianobaze, radgan ekonomikis mocemuli
seqtori dayrdnobilia Zalze dabalefeqtian mrewvelobasa da soflis meurneobaze.
politikuri struqtura, Zalauflebis ganawileba da jgufuri interesebi.
ganviTarebis Zireuli problemebis gadaWra, ra Tqma unda, damokidebulia qveynis
ekonomikuri potencialis raodenobasa da xarisxze da sworad SerCeuli samTavrobo
ekonomikuri politikiT. es zogadi wesia, magram - arasakmarisi. saqme is aris, Tu
ramdenad gaTvaliswinebulia arCeul struqturaSi qveynad Camoyalibebuli politikuri
struqtura, mosaxleobis calkeul jgufebs Soris Zalauflebis ganawileba da
mmarTveli elitis (mrewvelTa, bankirebis, ucxoeli investorebis, samxedroebis,
profkavSiruliliderebis, “Savi” samyaros ... warmomadgenlebis) jgufuri interesebi da
kavSirebi. msgavs situaciaSi efeqtiani socialuri da ekonomikuricvlilebebi
SesaZlebelia an elituri jgufebis mxardaWeriT da SeTanxmebis saxiT, an maTze
dawolis gziT, an maTi SeviwroebiT ufro mZlavri Zalebis mxriv. yvela SemTxvevaSi
ekonomikuri da socialuri ganviTareba xSirad SeuZlebelia institucionaluri
reformebis (miwaTmoqmedebis sistema, ganaTlebis struqtura, kontroli materialuri
da finansuri resursebis ganawilebaze, sagadasaxado kanonmdebloba, sakredito
sistema, Sromis bazrisadmi damokidebuleba, savaWro politika...) gareSe.
yvela dasaxelebuli problema saqarTvelosTvis ucxo ar aris, Tumca igi ზოგჯერ
gardamavali ekonomikis qveynebis jgufs miekuTvneba. es gvafiqrebs, am qveynebis, 133

107
miuxedavad maTi istoriuli ganviTarebis Taviseburebebisa, problemebis
erTtipiurobaze.
რა დარჩა 80-იან წლებში არსებულ ”ჩრდილოეთ - სამხრეთ” და ”აღმოსავლეთ - დასავლეთ”
მსოფლიო ქვეყნების ტიპოლოგიაში? უპირველეს ყოვლისა, აღსანიშნავია აღმოსავლეთ-დასავლეთს
შორის ”ცივი ომის” დასრულება, გარდამავალი (ყოფილი სოციალისტური) ქვეყნების მოულოდნელი
შეჭრა საერთაშორისო ეკონომიკურ ურთიერთობაში, უღარიბესი ქვეყნების მდგომარეობის
გაუარესება, რომლებმაც, ყველა ერთად აღებულმა, მსოფლიო სურათი შეცვალა.
უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში (2000-2010 წწ) გლობალიზაციაში სამხრეთის ქვეყნების
ინტეგრირება მიმდინარეობდა ფინანსური კრიზისების, საგარეო დავალიანების დამძიმებისა და
უფრო განუვითარებელ ქვეყნებში მოსახლეობის გაღატაკების ფონზე. ამავე დროს, საერთაშორისო
სისტემა უთანასწორობის ძლიერი გაუარესებით ხასიათდება: საკვანძო პრობლემაა გლობალიზაციის
პოტენციური მოგების განაწილება არა მხოლოდ მდიდარ და ღარიბ ქვეყნებს შორის, არამედ
თითოეული ქვეყნის შიგნით - ადამიანთა ცალკეულ ჯგუფებს შორის. ამ წინააღმდეგობის გადაჭრაში
დიდია საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტებისმნიშვნელობა.
2008 წლის ფინანსურმა კრიზისმა ძლიერ შეარყია მსოფლიო ეკონომიკა, რომელმაც, თავის მხრივ,
დახმარების კრიზისი გამოიწვია. ეკონომიკურმა სიძნელეებმა განაპირობა დახმარების ოფიციალური
პროგრამის შემცირება და გეზიაღებული იქნა სიღარიბესთან ბრძოლაში პრიორიტეტული
პოლიტიკის დამუშავებაზე.

2.7. ნაკლებად განვითარებული რეგიონების ბუნებრივი

რესურსები
AაdamianTa warmoSoba, მათი განსახლება da ganviTareba, dakavSirebulia bunebriv
garemosTan, romlis ZiriTadi elementebia klimati, wyali da niadagi. Eეs
elementebi, romlebic adamianis arsebobasa da mis saqmianobaze moqmedeben
qmnian bunebriv pirobebs. ხოლო ქვეყნის მიწა-წყალი, მცენარეთა და ცხოველთა სამყარო,

წიაღისეული სიმდიდრეები ანუ ყველაფერი ის, რისი გამოყენებაც ეკონომიკურ საქმიანობაში

შეიძლება, მოცემული ქვეყნის ბუნებრივი რესურსებია..ამ რესურსების ლექსიკონური
მრავალი განმარტება არსებობს, რომელთა ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანდა (ათზე მეტი
განმარტებაა - ჯ.კ.). იურიდიული გაგებით, ბუნებრივი რესურსებში იგულისხმება ბუნების
ობიექტების (ცოცხალი და არაცოცხალი) ერთობლიობა, რომელიც გამოიყენება ან
პოტენციალურად ვარგისია ადამიანთა სარგებლობისათვის. მას მიეკუთვნება მიწა,
წიაღისეული, ტყე, წყალი, საჰაერო სივრცე, მცენარეული და ცხოველური სამყარო. სხვა
გაგებით, ბუნებრივი რესურსების შემადგენლობაში შეტანილია ბუნების ობიექტები,

108
 პროცესები და პირობები, რომლებსაც საზოგადოება იყენებს თავისი წევრების
მატერიალური და სულიერი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად.
მსოფლიოში მიღებულია ბუნებრივი რესურსების შემდეგი კლასიფიკაცია:
1. წარმოშობის მიხედვით
 ბუნებრივი კომპონენტების რესურსი (მინერალური, კლიმატური, წყლის. მცენარეული,
მიწისეული, ნიადაგობრივი, ცხოველთა სამყარო);
 ბუნებრივ-ტერიტორიული კომლექსების რესურსი (აგროსამრეწველო,სატყეო...).
2. სამეწარმეო საქმიანობის სახეების მიხედვით
 ინდუსტრიულიწარმოებისრესურსი
ა. ენერგეტიკული რესურსი (საწვავი წიაღისეული, ჰიდროენერგეტიკული რესურსი,
ბიოსაწვავი, ბირთვული ნედლეული);
ბ. არაენერგეტიკული რესურსი (მინერალური,წყლის, მიწის, ტყის, თევზეულის).
 სასოფლო წარმოების რესურსი (აგროკლიმატური, მიწა-ნიადაგობრივი, მცენარეული მ.შ.
საძოვარი ბაზა, მოსარწყავი, სარწყულებელი).
3. გამოლევის მიხედვით
 ამოწურვადი:ა. გაუნახლებადი (მინერალური, მიწის რესურსი);
ბ. განახლებადი (მცენარეული და ცხოველური სამყაროს რესურსი);
დ. ნაწილობრივ განახლებადი (როცა ხარჯვა მის აღდგენას აღემატება).
 ამოუწურავი რესურსი (წყლის energia, mzis energia haeri…).

4. ჩანაცვლადობის მიხედვით
 ჩაუნაცვლებადი;
 ჩანაცვლებადი.
5. გამოყენების კრიტერიის მიხედვით
 წარმოებითი (ინდუსტრიული, აგრარული);
 პოტენციალურ-პერსპექტიული;
 რეკრეაციული.
თითოეული qveynis ekonomikuri zrdis uzrunvelyofa damokidebulia
sazogadoebis gankargulebaSi arsebuli warmoebis faqtorebis raodenobasa da
xarisxze. შედარებით saukeTeso situacia iqmneba im ganuviTarebel qveynebSi,
romlebic floben mniSvnelovan ბუნებრივ resursebs. magaliTad, ნაკლებად

განვითარებულ აზიის რეგიონში ამ მხრივ ჩინეთი გამოირჩევა, რომელიც სასარგებლო

109
წიაღისეული მოცულობით, ყველაზე მდიდარი ქვეყნების ჯგუფს მიეკუთვნება. ჩინეთის
ბუნებრივი resursebიდან აღსანიშნავია ნახშირი (მსოფლიო წარმოებაში 1 ადგილი -
32,3%);ნავთობი(YI ადგილი), [მსოფლიოში yvelaze meti navTobi amoiReba ruseTsa
(11.6%) da saudiis arabeTSi (12.5%) - ჯ.კ.]სურმა (1 ადგილი), ვერცხლი (II1 ადგილი -

11%), კადმიუმი (II ადგილი), კობალტი (1Y ადგილი), ეთანი (I ადგილი), მანგანუმი (1
ადგილი), მანგანესი (1 ადგილი), მერკიური (II1 ადგილი), მოლიბდენი (II ადგილი), ოქრო (
1Y ადგილი), პლომბი (II ადგილი), ტიუნგსტენი (1 ადგილი), კალა (1 ადგილი). მასვე
უკავია პირველი ადგილი ფოლადის გამოდნობაში ( მსოფლიო წარმოების 12.5%);

ჩინეთის მთავრობამ, ადგილობრივი წარმოების მოთხოვნის დაკმაყოფილების საბაბით,

დაგეგმა მის ტერიტორიაზე მოპოვებული იშვიათი ლითონების ექსპორტირების შეწყვეტა.
ეს გადაწყვეტილება ძლიერ შეაფერხებს უფრო განვითარებული ქვეყნების ელექტრონული
წარმოების განვითარებას და გააძლიერებს ჩინეთზე ეკონომიკურ დამოკიდებულებას.
ამჟამად (2010 წ) იშვიათ ლითონებზე ყოველწლიური მსოფლიო მოთხოვნა 100 ათასი ტონაა,
მაგრამ ჩინეთს მსოფლიო ბაზარზე არაუმეტეს 30 ათასი ტონა ფერადი ლითონები გააქვს.
მსოფლოში უმსხვილესია ჩინეთის ენერგეტიკული რესურსი. მეტად მაღალია
ელექტროენერგიის წარმოებისა და მოხმარების ზრდის ტემპი. მაგალითად, 1995 წელს
ჩინეთმა გამოიმუშავა 2.28 მლრდ კილოვატსაათი (TWH) ელექტროენერგია (მსოფლიო
წარმოების 11.5% - მსოფლიოში მეორე ადგილი) [L’Etat du Monde. Annuair economique
geopolitique mondial 2004. La Decouverte, Paris 2005, p.85],2006 წელს კი ჩინეთმა 6.16 მლრდ
კვსთ ენერგია გამოიმუშავა.gansakuTrebiT didia CineTis wili ჰიდროენერგიის
წარმოებაში. ამ სფეროში, ჩინეთის გარდა, ლიდერობენ კანადა და ბრაზილია. ჩინეთში
ყველაზე აქტიურად ჰიდრომშენებლობა XXI saukunisდასაწყისში დაიწყო. ამის
დადასტურებაა მცირე და მსხვილი ჰიდროელექტრო სადგურების აგების ბუმი, საკმარისია
ითქვას, რომ ჩინეთში განლაგებულია მსოფლიოში არსებული მცირე ჰიდროელექტრო
სადგურების დაახლოებით 50%. ამავე დროს ჩინეთი ლიდერობს მსხვილი ჰიდროელექტრო
სადგურების სფეროშიც. მაგალითად, მდინარე იანცზეაიგო ჰიდროელექტრო სადგური(„სამი
ხეობა“), რომლის სიმძლავრემ 2008 წელს18 300 MBT (ყველაზე მძლავრი სადგური
მსოფლიოში - ჯ.კ.) შეადგინა. პროექტის მიხედვით, „სამი ხეობის“) სიმძლავრე 22 400MBT-
მდე აიწევს. 2015 წელს მდინარე ძინჰეიზე გათვალისწინებულია14 000MBT სიმძლავრის
ელექტროსადგურის („სილოუდე“ )ამუშავება. მსოფლიოს ყველაზე უმსხვილეს ოცეულში

110
იმყოფება ჩინეთის კიდევ ოთხი ჰიდროელექტრო სადგური: ლუნტანის წყალსაცავი(2009
წელს მისი სიმძლავრე 6 300MBTშეადგინა; სიაოვანიმდინარემეკონზე(2010 წელს - 4 200
MBT); “Erten Dam”(1999 wels – 3 300MBT) და „Gezhouba Dam“ (1988 წელს - 3 115 MBT).
[usa.Energy Information Adminisratioa - ჰიდრორესურსები- ჯ,კ.]
თანამედროვე დასავლური ცივილიზაცია დამოკიდებულია არა მხოლოდ ენერგეტიკულ
რესურსებზე, არამედ მრავალ იშვიათ ელემენტზე [ინერტიული აირი, ლიტია, ბარილლია,
გალლია, ინდია, გერმანია, ვანადია, ტიტანი, ტურბია, მოლიბდენი,ვოლფრამი,...), რომელთა
გარეშე თანამედროვე მანქანათმშენებლობა შეუძლებელია. ეს ელემენტები მიწის ქერქში
დიდი რაოდენობით დევს, მაგრამ იშვიათად ქმნიან საბადოებს. ყოველ შემთხვევაში მათი
მოპოვება ევროპისა და აშშ-ის ტერიტორიებზე გაძნელებულია. ასეთ გაფანტულელ ემენტებს
შორის განსაკუთრებით ფასეულია ტურბია, ლანტანი და ნეადიმი. ამ ელემენტების
ცნობილი მდებარეობა მხოლოდ ჩინეთის ტერიტორიაზეა.
meqsika (14%) da peru (15.1%) moipoveben vercxlis msoflio mopovebis 29%s;
(Ciles msoflioSi pirveli adgili ukavia spilenZis warmoebaSi – 35.9%, xolo
indonezias - meსამე adgili (7.3%); samwuxarod bevri ganuviTarebeli qveyanა
(bangladeSi, burkina-faso, iemeni...) Raribia ara mxolod mineraluri
resursebiT, aramed vargisi sasoflo-sameurneo savargulebiTac.

2.8. შრომითი რესურსი

ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში დასაქმების ზრდის შესანარჩუნებლად და მომდევნო

ათწლეულში 1 მლრდ სამუშაო ადგილის შექმნის უზრუნველსაყოფად, ხელისუფლებამ
უნდა გადალახოს ფუნდამენტური სტრუქტურული პრობლემების სამი კომპლექსი:
1. ოფიციალურ ეკონომიკაში სამუშაო ძალაზე მოთხოვანა დაბალიადა ხშირად მცირდება.
ეს განსაკუთრებით ინდოეთზე და ჩინეთზე ითქმის. ამ ქვეყნებში წარმოების ზრდას თან
ახლავს დასაქმების უმნიშვნელო გადიდება. საქმე ის არის, რომ სტრუქტურული რეფორმები
და კონკურენტუნარიანობის ამაღლების პოლიტიკის გატარება იწვევს ტრადიციულ
დარგებში. დასაქმების შემცირებას ასეთი მდგომარეობა განაპირობებს სამუშაო ადგილების
გაზრდის აუცილებლობას ზრდადი ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის დასაქმების
უზრუნველსაყოფად. ეს კი, თავის მხრივ, მოითხოვს წარმოების ძალზე სწრაფი ტემპით
ზრდას, მაგრამ უახლოეს პსპექტივაში ნაკლებად მოსალოდნელია მისი მიღწევა. ამასთან
დაკავშირებით, მაკროეკონომიკურ ჭრილში აუცილებელია შრომატევად დარგებში

111
ინვესტიციების წახალისება.ნსამუშაო ადგილების შექმნის წახალისებას უნდა
ემსახურებოდეს სახელმწიფო სექტორის ინფრასტრუქტურის განვითარება.
2. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების შრომის ბაზარზე დიდ გავლენას ახდენს
დროდადრო წარმოშობილი გარეგანი ეკონომიკური და ფინანსური მერყეობები., რომელსა
შეუძლია უმუშევრობისა და სიღარიბის ზრდა გამოიწვიოს. ეს კი ღარიბი ქვეყნების
ხელისუფლებისგან მოითხოვს ანტიციკლური მაკროეკონომიკური პოლიტიკის გატარებას,
რომელმაც უნდა შეამსუბუქოს დასაქმებაზე ეკონომიკური ზრდის შენელებისა თუ დაცემის
უარყოფითი შედეგები. თავის მხრივ, საერთაშორისო ფინანსურმა ორგანიზაციებმა იმ
ქვეყნებს უნდა დაეხმაროს, რომლებსაც დამოუკიდებლად არ შეუძლიათ ასეთი პოლიტიკის
ფინანსირება. დასაქმების და სოციალური დაცვის სფეროში აქტიური პოლიტიკა არის
გლობალურ მსოფლიოში ეკონომიკური სტაბილურობის შენარჩუნების ძირითადი
ელემენტი. გრძელვადიან პერსპექტივაში განვითარების სტრატეგია უნდა წარიმართოს
მსოფლიოში ეკონომიკური სტატუსის ასამაღლებლად და მსოფლიო ვაჭრობიდან მეტი
სარგებლობის მისაღებად. ამ ამოცანების წრმტებით გადაჭრა, თავის მხრივ, მოითხოვს
ისეთი ფაქტორების გამოვენებას როგორიცაა: ა. წარმოების დვერსიფიკაცია; ბ. საბაჟო
ბარიერების შემცირება; გ. სანედლეულო პროდუქციაზე მოთხოვნის შემცირების უარყოითი
დამოკიდებულების შეზღუდვა; დ. უფრო განვითარებული ქვეყნების მიერ თავიანთი
აგრარული სექტორის პროტექციონიმზე უარის თქმა; ე. ინფრასტრუქტურის (ტრანსპორტი,
ენერგეტიკა, კომუნიკაცია...) განვითარება; ვ. სამუშაოძალის კვალიფიკაციის ამაღლება
განათლებასა და პროფესიულ სწავლებაში ინვესტიციების გადიდების ხარჯზე.
3. სიღარიბე თავისთავად დასაქმების ზრდას აფერხებს, თუნდაც იმის გამო, რომ ღარიბებს
ღირსეული დასასაქმებლად არ ყოფნის შესაბამისი განათლება და კვალიფიკაცია.
სიღარიბის შემცირება ვარაუდობს მცირე და საშუალო საწარმოების განვითარებისათვის
ხელსაყრელი პირობების შექმნას და მათ ინტეგრაციას ფორმალურ ეკონომიკაში.იგი,
აგრეთვე ხელს უწყობს ინვესტირების ზრდას განათლებისა და ჯანდაცვის სფეროში,
რომელიც აუცილებელია ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის შრომის
მწარმოებლურობის ასამაღლებლად. დასაქმების სფეროში პრობლემის გადასალახავად
აუცილებელია ინტეგრირებული სოციალური სტრატეგია, რომელშიც ცენტრალურ ადგილს
დაიკავებს ადამიანთა ღირსეული დასაქმების უზრუნველყოფის ამოცანა.

112
 დასაქმების სფეროში გლობალური პერსპექტივების გაუმჯობესებისათვის არასაკმარისია
მხოლოდ ეკონომიკური ზრდის მღალი ტემპები. აუცილებელია, რომ ეკონომიკური
აღმავლობა ემსახურებოდეს დასაქმების ზრდას და ღარიბი მოსახლეობის მდგომარეობის
გაუმჯობესებას.

ცხრილი 3. დასაქმებისა და შრომის მწარმოებლურობის

ზრდა (წლიური %)
რეგიონები დასაქმების საშ. წლიური ზრდა (%) შრომის მწარმოებლურობის საშ.
წლიური ზრდა (%)
2002-20072008-2011 2012-2013 2014-20162002-2007 2008-2011 2012-2013 2014-2016

მსოფლიო 1,8 1,1 1,4 1,3 2,5 1,6 2,6 3,2

განვითარებული 1,0 -0,3 0,4 0,6 1,4 0,5 1,5 2,0
ეკონომიკა დაUE
ცენტრ. და სამხრ.- 1,1 0,8 0,5 0,3 6,1 1,1 3,5 4,0
აღმ.ევროპა (UE-ს
გარდა) დაCEI
აღმ. აზია 1,2 0,6 0,6 0,3 8,6 7.8 7,5 8,1
სამხრეთ-აღმ. აზია 1,8 1,9 1,6 1,4 4,1 2,6 3,5 4,0
და ოკეანეთი
სამხრ. აზია 2,2 1,0 2,0 1,9 5,4 6,1 4,8 5,4
ლათ. ამერიკა და
2,5 1,9 1,8 1,7 1,4 1,0 1,7 1,
კარიბი
ახლო-აღმოსავლეთი 4,5 3,2 2,8 2,5 0,9 0.9 1,2 2,0

ჩრდ. აფრიკა 3,4 2,0 2,2 2,3 1,4 1,8 0,8 2,8

3,1 2,8 3,0 3,0 2,5 1,5 2,3 1,9

სუბსაჰ. აფრიკა

113
წყარო:TENDANCES MONDIALES DE L’EMPLOI 2011. Le défi d’une reprisedl’emploi
Bureau international du TravailGenève

შრომითი რესურსების გადაადგილება. ადამიანთა გადადგილება, როგორც ქვეყნის შიგნით,

ასვე ქვეყნის გარეთ, ძირითადად, უფრო უკეთესი შესაძლებლობის ძიების გამო
ხორციელდება. მიგრაციულ პროცესებში ათობით მლნ სხვადასხვა კვალიფიკაციის მქონე,
ორივე სქესის ადამიანია ჩართული. ამასთან, ადამიანთა მიგრაციული ნაკადები უფრო
მეტად, ინდუსტრიულად განვითარებულ და ნაკლებად განვითარებელ ქვეყნებს შორის კი
არ მიმდინარეობს, არამედ საკუთარი ქვეყნის ფარგლებში. შიდა მიგრაცია, როგორც
შერჩევითმა გამოკვლევებმა 24 ქვეყნის მაგალითზე, სადაც მსოფლიო მოსახლეობის 57%
ცხოვრობს) ცხადყო, ექვსჯერ აღემატება ემიგრანტთა რაოდენობას. ასევე, სამშობლოში
მიგრანტების ადამიანისეული პოტენციალის განვითარების ინდექსის და მიმღები ქვეყნის
ანალოგიური ინდექსის შედარებამ ცხადყო, რომ მათ შორის განსხვავება, როგორც
აბსოლუტურ, ასევე შედარებით ასპექტში, წარმოშობის ქვეყნის ინდექსის უკუ
პროპორციულია, რადგან ყველაზე მეტი მოგება დაბალი ინდექსის მქონე ქვეყნის
მიგრანტებმა მიიღეს: შემოსავლის საშუალოდ 15-ჯერადი გადიდება (წლის განმავლობაში
15 ათას $-მდე), განათლების მოცვის გაორმაგება (45%-დან 95%-მდე) და ბავშვთა
სიკვდილიანობის 16-ჯერადი შემცირება (ყოველ ცოცხალ 1000 დაბადებულ ბავშვის
გარდაცვალების 112 შემთხვევის 7-მდე დაყვანა). [ გვ.21 ]აქედან შეიძლება ასეთ
დასკვნის გაკეთება: ყველაზე ღარიბებს შეუძლიათ გადაადგილებით სხვებზე მეტი
სარგებლობის მიღება და თუ ეს თეზი სწორია, მაშინ რით აიხსნება, სხვებთან
შედარებით, ღარიბი მოსახლეობის უფრო სუსტი მობილურობა? აქ შეიძლება ჩვენი
პასუხი ასეთი იყოს : სიღარიბე ზღუდავს მიგრაციას.

2.9. საქართველოს ბუნებრივი რესურსები

საქართველოს ბუნებრივი რესურსები მოიცავს რესურსების შემდეგ ტიპებს:

1. მინერალური რესურსი; 2. ეგზოგენური ენერგორესურსები;3.სასოფლო-სამეურნეო მიწების
რესურსები;4.ტყისა და მერქნის რესურსები;5.ეგზოგენური წყლის რესურსები.* [ *იხ. ა.
თვალჭრელიძე, ა.სილაგაძე, გ. ქეშელაშვილი, დ. გეგია. საქართველოს სოციალურ-
ეკონომიკური განვითარების პროგრამა. გამომც. „ნეკერი“,თბ.: 2011, გვ.31-62].
114
საქართველოს რელიეფის მრავალფეროვანება განაპირობებს ბუნებრივი რესურსების
სხვადასხვაგვარ ეკონომიკურ გამოყენებას. დაბლობი და ვაკეადგილები ხელსაყრელია
სოფლის მეურნეობის განვითარებისთვის. მაღალ-მთიან მხარეებში კი დიდია ტყეებითა და
საძოვრებით დაკავებული ფართობი, რაც, თავის მხრივ,.მესაქონელობის განვითარების
წინაპირობაა. შავი ზღვა საქართველოს ანიჭებს ზღვისპირა ქვეყნის უპირატესობას,
რამდენადაც იგი მსოფლიოს ქვეყნებთან ეკონომიკური თუ კულტურული ურთიერთობის
გაფართოების მეტად მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ამასთან, ზღვისპირა კურორტები
დასვენების და ჯანმრთელობის აღდგენის ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალება ა.არსებული
სითბო და ტენი სოფლის მეურნეობის სხვადასხვა დარგის განვითარებას ემსახურება.
მაგალითად, დასავლეთ საქართველოს დაბლობ რაიონებში ნალექების სიუხვე, ზომიერი
ცივი ზამთარი და ხანგრძლივი ზაფხული ხელსაყრელ პირობებს ქმნის სითბოსა და ტენის
მოყვარული მცენარეების (ჩაი, მანდარინი,ლიმონი,ფორთოხალი, ფეიხოა...)
გავრცელებისთვის, ხოლო საქართველოს წყალუხვი მთის მდინარეები ქვეყნის ენერგეტიკის
ერთ-ერთი მთავარი წყაროა.
მიწის რესურსი. საქართველოს მიწის ფართობი 6949,4 ათასი ჰექტარია. მას ემატება
2002 წელს წყლის შესახებ საქართველოს კანონის შესაბამისად გაანგარიშებული
ტერიტორიული წყლის (შავი ზღვის) ფართობი (679,0 ათ. ჰა), შესაბამისად, ქვეყნის
ტერიტორიის ფართობი 7628,4 ათ. ჰა განისაზღვრა, მათ შორის 3025,8 ათ. ჰა
(მთლიანი ფართობის 39,7%) სასოფლო-სამეურნეო სავარგულია.ინტენსიური
გამოყენების სავარგული (სახნავი და მრავალწლიანი ნარგავები) 1065,3 ათ. ჰა
(სასოფლო-სამეურნეო სავარგულის 35,2%); აქედან: სახნავი - 802,1 ათ. ჰა (26,5%),
მრავალწლიანი ნარგავები - 263,5 ათ. ჰა (8,7%); სათიბი- 143,5 ათ.ჰა (4,7%), საძოვარი -
1796,6 ათ.ჰა (59,4%).
სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებში (საკარმიდამო მიწაზე)განლაგებული
საცხოვრებელი, სამეურნეო შენობებით და ეზოებით დაკავებულია 20,1 ათ. ჰა (0,7%).
საქართველოს ადმინისტრაციულ საზღვრებში მოქცეული ტერიტორიიდან: 2838,3
ათ. ჰა (33,3%) დაკავებულია ტყით; 11,5 ათ. ჰა (0,2%) - მინდორსაცავი ტყის ზოლებით;
154,7 ათ. ჰა (2,1%) დაფარულია მერქნიანი ბუჩქნარით; 17,1 ათ. ჰა- ჭაობით (0,2%);
876,5 ათ. ჰა - წყლით (11,5%); საიდანაც: მდინარეებით და ნაკადულებით
დაკავებულია 91,3 ათ. ჰა (1,2%); წყალსაცავებით - 17,9 ათ. ჰა (0,2%); მყინვარებით-

115
21,3 ათ. ჰა (0,3%); ტბებით- 17,5 ათ. ჰა (0,2%); ტბორებით- 1,0 ათ. ჰა (0,01%);
მაგისტრალური არხებით და შიდაქსელებით-49,0 ათ. ჰა (0,6%); შავი ზღვის
ტერიტორიული წყლებით -678,5 ათ. ჰა (8,9%); გზებით- 291,2 ათ. ჰა (3,8%);
შენობებით- 108,1 ათ. ჰა (1,4%); დაზიანებული მიწებით- 6,3 ათ. ჰა (0,1%);
არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების გამოუყენებელი მიწებია 298,9 ათ. ჰა (3,9%);
აქედან: კლდეებით დაკავებულია- 18,4 ათ. ჰა (0,2%); ქვიშრობებით - 2,4 ათ. ჰა (0,03%);
ხრამებით და ხევებით - 171,3 ათ. ჰა (2,2%); სასაფლაოებით - 4,1 ათ. ჰა (0,05%);
ეროზირებული და დამეწყრილია- 102,7 ათ. ჰა (1,3%).
niadagi. bunebrivi pirobebis mravalferovnebis gamo saqarTveloSi
TiTqmis yvela tipis niadags vxvdebiT. gamoiyofa 3 niadaguri olqi:
dasavleTis, aRmosavleTisa dasamxreTis. TiToeul maTganSi
niadagwarmomqmneli pirobebisa da procesebis mixedviTgamoiyofa zonebi
da qvezonebi.
mcenareuli safari. saqarTvelos mcenareuli safari mdidari და
mravalferovania, racaixsneba saqarTvelos teritoriis fizikur-
geografiuli, maTSoris klimaturi pirobebis mravalgvarobiT da
sxvadasxva genezisisfitolandSaftebis Sesayarze misi mdebareobiT.
saqarTveloSi izrdeba 5000-mde saxeobis veluri da gavelurebuli farul
daSiSvelTesliani, 8300-mde sporovani mcenare (daaxloebiT 75
saxeobisgvimranairi, 600saxeobis xavsi, 600 saxeobis mRieri, 5000 saxeobis
soko, 2000-mde saxeobis wyalmcenare).
saqarTvelos floraSi Semonaxulia saxeobebi, romlebic asiaTasobiT
damilionobiT wlis win amowydnen dasavleT evraziis danarCen
teritoriaze.
cxovelTa samyaro. saqarTvelos cxovelTa samyaro mravalferovania. აქ
აღრიცხულია ZuZumwovrebis 100-mde saxeoba, Ffrinvelebis 330-zemeti saxeoba,
qvewarmavlebis 48, amfibiebis 11 da Tevzebis 160-mde saxeoba.
გvxvdebauxerxemlo cxovelebis aTasobiT saxeoba, romelTa sruli
Semadgenloba jer kidev araris dadgenili. cxovelebi gavrcelebuli
arian zonalurad, Tumca didi ekologiurivalentobis mqone saxeobebi
xSirad ramdenime zonaSic binadroben.
landSaftebi. saqarTvelos teritoriaze Camoyalibebulia
nairgvaribunebriv-teritoriulikompleqsebi (landSaftebi), dawyebuli
116
naxevar-udabnos (aRmosavleTsaqarTvelo) da kolxuri notio
subtropikulidan (dasavleT saqarTvelo),damTavrebuli
maradTovlianimyinvarebiani landSaftebiT. თავისებური რელიეფი, ნიადაგი,

ჰავა, წყალი, მდიდარი ფლორა და ფაუნა დიდად უწყობდა ხელს საქართველოში

წარმოების ინტენსიურ სახეობათა ადრე ჩასახვასა და განვითარებას. კავკასიისა და,
კერძოდ, საქართველოს მოსახლეობა, ხსენებულ ხელშემწყობ პირობათა მეოხებით,
მსოფლიოში ერთერთი პირველი ეზიარა მესაქონლეობასა და მიწათმოქმედებას. მისი
მიწა – წყალი ზოგიერთი კულტურის ერთ-ერთ პირველ სამშობლოდ ითვლება
(ხორბლეული, ვაზი, შინაური პირუტყვის ზოგიერთი ჯიში... ), რაც დასტურდება
დღემდე მრავლად შემორჩენილი შესაბამისი ველური მცენარეების არსებობით.
ტყის რესურსი. ტერიტორიის სიმცირის (მთლიანი ფართობი- 6.95 მლნ ჰა)
მიუხედავად საქართველო ბუნებრივი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. ქვეყნი
სტერიტორიის დაახლოებით 40% ტყითაა დაფარული. რელიეფური
პირობებისმიხედვით, საქართველოს ტყეები მთისა და ბარის ტყეებადი ყოფა. მთის
ტყეებს უკავია ტყით დაფარული ფართობის98%, ბარის ტყეებს - 2%, რომლებიცძ
ირითადად კოლხეთის დაბლობზე და აგრეთვე,მტკვარის, ალაზნის, იორის, ხრამის და
სხვა მომცრო მდინარეების დინების ქვემო წელის მიდამოებში აგავრცელებული.
ტყეები გეოგრაფიულად განლაგებულია უთანაბროდ. ტყის დიდი რაოდენობით
გამოირჩევა აფხაზეთი, აჭარა, სვანეთი, რაჭა, იმერეთიბორჯომის ხეობა, ახმეტას
რაიონი და სხვ. არსებობენ ტყემცირე და თითქმის უტყეო რაიონებიც
(დედოფლისწყარო, ნინოწმინდა, ახალქალაქი, გარდაბანი, წალკა, სტეფანწმიდა...).
საქართველოში მერქნის მთლიანი მარაგი 451.7 მლნ კუბური მეტრია (მსოფლიო
მერქნის მარაგის 0.13%). ტყის ერთ ჰექტარზე მერქნის საშუალო მარაგი 163 მ3-ია.
საქართველოს ტყის 97% (2915.8 ათასი ჰა) დიდი დაქანების ფერდობებზეა განფენილი,
დანარჩენი 3% (90.6ათ. ჰა) დაბლობი ტყეებია.
resursebs Soris gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs mineralur
resursebs, romelic mikroekonomikuri gagebiT, uZravi materialuri
qonebis formაა და amave dros, saerTaSoriso ekonomikuri urTierTobis
obieqtia.
საქართველოს ტერიტორიის კლიმატური, გეოტექტონიკური და გეოლოგიური
თავისებურებები განაპირობებს ქვეყანაში გამოვლენილი სასარგებლო წიაღისეულის

117
 მრავალფეროვნებასა და მდიდარ მინერალურ-რესურსულ ბაზას.saqarTveloს
resursuli fondi moicavs 950 sabadosa da naxevradZvirfasi da sanakeTo
qvebis gamovlinebas. resursuli fondis 62.8% msxvilი (erovnuli da
saerTaSoriso mniSvnelobis) sabadoა, 30.9%-adgilobrivi
mniSvnelobissabado, ხოლო 6.2% - gamovlineba”.
msoflio mniSvneloba aqvs:
 ჭიათურის manganumis sabados. მას sididisa da madnis Tvisebebis mixedviT
msoflioSi meore reitingi aqvs;
 tyibuli-Saoris qvanaxSiris sabados. igi narCeni 378 mln tona maragis
garda, SeicavserT mlrd tonaze met prognozul resursebs;
 dariSxanაs sabadoს. mTlianobaSi, sxvadasxva tipis dariSxanis maragi 1830
aTas tonas aRwevs, romelic minarevebis saxiT Seicavs oqros, anTimoniums
da kalas. samwuxarod, dariSxanis eqvsi gamovlenili sabadodan (luxumi,
uravi, xidaSelebi, wynari, cana,YWoroxi) arcerTi ar funqcionirebs.
dariSxanაs madani (luxumis, canes da Woroxis sabadoebi), romelTa maragi
70 aTas tonas aRemateba. dariSxanis (As) bunebrivi naerTebi cnobili iyo
uZvelesi droidan. maT iyenebdnen wamlad da saRebavad.dariSxanაs
mineralebidan (daaxloebiT 180) samrewvelo daniSnuleba aqvs
arsenopirits (FeAsS). mrewvelobaSi dariSxana miiReba arsenopiritis
gaxurebiT. dariSxana mcire raodenobiT (0.2-1.0%) SeaqvT tyviis
SemadgenlobaSi. dariSxana farTod gamoiyeneba Tanamedrove medicinaSi.
საქართველოში საყოველთაოდ ცნობილი სასარგებლო წიაღისეულიდანთითქმის
ყველა სახეობა გვხვდება. ისინი სამრეწველო-ეკონომიკური გამოყენების მიხედვით
შეიძლება ასე დაჯგუფდეს:
1.შავი მეტალურგიის (მანგანუმი, რკინის მადანი, ნახშირი), ფერადი მეტალურგიისა დ
ოქროს მომპოვებელიმრეწველობის (მანგანუმი, სპილენძი, ოქრო, ვერცხლი, ტყვია,
თუთია, დარიშხანა, სტიბიუმი, ბისმუთი, კადმიუმი, სელენი, ტელური, გერმანიუმი,
ვერცხლისწყალი, ინდიუმი, გოგირდი. ცეცხლგამძლეთიხა, დოლომიტი,
საფლუსეკირქვები, საყალიბე ქვიშები, ქალცედონი, სპონგოლიტი, ტორფი,გაჯი)
ნედლეული;
2. ქიმიური და კვებისმრეწველობის, აგროქიმიური და სხვადარგების

118
 (მჟავაგამძლეანდეზიტი, ბარიტისმადნები, ბენტონიტურითიხები, დიატომიტი,
კალციტი, მინერალურისაღებავები, ტალკი, ცეოლითი) ნედლეული;
3.სამშენებლო ინდუსტრიის (ცემენტის ნედლეული, გაჯი, თიხები, მოსაპირკეთებელი
მასალები, ჩამოსასხმელი ბაზალტი და ...) ნედლეული;
4.კერამიკის წარმოების (კაოლინი, კერამიკული თიხები, რიოლითები, ტრაქიტები,
პეგმატიტები) ნედლეული;
5.საიუველირო და სანაკეთო წარმოების (აქატი, მარმარილოს ონიქსი, გიშერი, ფერადი
ობსიდიანი, იასპისი, დეკორატიული დოლერიტი, სხივოსებური ლამპროფირი)
ნედლეული;
6.მინის და მინის ტარის მისაღები (მინდვრის შპატიანი ქვიშები)ნედლეული;
7.სასმელი დანიშნულების მტკნარი მიწისქვეშა წყლები - გავრცელებულია როგორც
ულტრამტკნარი ასევე, მტკნარი მიწისქვეშა წყლების ტიპები.
8. სასმელი და სამკურნალო დანიშნულების მინერალური წყლები - აღნიშნული წყლების
გამოყენების სფერო ვრცელია როგორც საგემოვნო ისე, სამკურნალოდ.
9.თერმული წყლები - გამოიყენება როგორც სამკურნალო-საყოფაცხოვრებო ისე,
ენერგეტიკული მოხმარებისათვის. მათი ჯამური საბალანსო ენერგეტიკული
პოტენციალი 300 მეგავატს აჭარბებს.
საქართველოს ტერიტორიის კლიმატური, გეოტექტონიკური და გეოლოგიური
თავისებურებები განაპირობებს ქვეყანაში გამოვლენილი სასარგებლო წიაღისეულის
მრავალფეროვნებასა და მდიდარ მინერალურ-რესურსულ ბაზას.saqarTveloს
resursuli fondi moicavs 950 sabadosadanaxevradZvirfasi da sanakeTo
qvebis gamovlinebas. resursuli fondis 62.8% msxvilი (erovnuli da
saerTaSoriso mniSvnelobis) sabadoა, 30.9%-adgilobrivi
mniSvnelobissabado, ხოლო 6.2% - gamovlineba”.msoflio mniSvnelobaaqvs:
 ჭიათურის manganumis sabados. მას sididisa da madnis Tvisebebis mixedviT
msoflioSi meore reitingi aqvs;
 tyibuli-Saoris qvanaxSiris sabados. igi narCeni 378 mln tona maragis
garda, SeicavserT mlrd tonaze met prognozul resursebs;
 dariSxanაs sabadoს. mTlianobaSi, sxvadasxva tipis dariSxanis maragi 1830
aTas tonas aRwevs, romelic minarevebis saxiT Seicavs oqros, anTimoniums
da kalas. samwuxarod, dariSxanis eqvsi gamovlenili sabadodan (luxumi,
119
uravi, xidaSelebi, wynari, cana,YWoroxi) arcerTi ar
funqcionirebs.dariSxanაs madani (luxumis, canes da Woroxis sabadoebi),
romelTa maragi 70 aTas tonas aRemateba. dariSxanis (As) bunebrivi naerTebi
cnobili iyo uZvelesi droidan. maT iyenebdnen wamlad da
saRebavad.dariSxanაs mineralebidan (daaxloebiT 180) samrewvelo
daniSnuleba aqvs arsenopirits (FeAsS). mrewvelobaSi dariSxana miiReba
arsenopiritis gaxurebiT. dariSxana mcire raodenobiT (0.2-1.0%) SeaqvT
tyviis SemadgenlobaSi. dariSxana farTod gamoiyeneba Tanamedrove
medicinaSi.
საქართველოში საყოველთაოდ ცნობილი სასარგებლო წიაღისეულიდანთითქმის
ყველა სახეობა გვხვდება. ისინი სამრეწველო-ეკონომიკური გამოყენების მიხედვით
შეიძლება ასე დაჯგუფდეს:
1.შავი მეტალურგიის (მანგანუმი, რკინის მადანი, ნახშირი), ფერადი მეტალურგიისა დ
ოქროს მომპოვებელიმრეწველობის (მანგანუმი, სპილენძი, ოქრო, ვერცხლი, ტყვია,
თუთია, დარიშხანა, სტიბიუმი, ბისმუთი, კადმიუმი, სელენი, ტელური, გერმანიუმი,
ვერცხლისწყალი, ინდიუმი, გოგირდი. ცეცხლგამძლეთიხა, დოლომიტი, საფლუს
ეკირქვები, საყალიბე ქვიშები, ქალცედონი, სპონგოლიტი, ტორფი,გაჯი) ნედლეული;
2. ქიმიური და კვებისმრეწველობის, აგროქიმიური და სხვადარგების
(მჟავაგამძლეანდეზიტი, ბარიტისმადნები, ბენტონიტურითიხები, დიატომიტი,
კალციტი, მინერალურისაღებავები, ტალკი, ცეოლითი) ნედლეული;
3.სამშენებლო ინდუსტრიის (ცემენტის ნედლეული, გაჯი, თიხები, მოსაპირკეთებელი
მასალები, ჩამოსასხმელი ბაზალტი და ...) ნედლეული;
4.კერამიკის წარმოების (კაოლინი, კერამიკული თიხები, რიოლითები, ტრაქიტები,
პეგმატიტები) ნედლეული;
5.საიუველირო და სანაკეთო წარმოების (აქატი, მარმარილოს ონიქსი, გიშერი, ფერადი
ობსიდიანი, იასპისი, დეკორატიული დოლერიტი, სხივოსებური ლამპროფირი) ნედლეული;
6.მინის და მინის ტარის მისაღები (მინდვრის შპატიანიქვიშები )ნედეული;
7. სასმელი დანიშნულების მტკნარი მიწისქვეშა წყლები - გავრცელებულია როგორც
ულტრამტკნარი ასევე, მტკნარი მიწისქვეშა წყლების ტიპები. საქრთველოს პერსპექტიული
მოთხოვნილებაა მრესურსზე შეადგენს მთელი გამოვლენილი მოცულობის მხოლოდ 40%;
8. სასმელი და სამკურნალო დანიშნულების მინერალურიწყლები - აღნიშნული წყლების
გამოყენების სფერო ძალიან ფართეა, როგორც საგემოვნო ისე, სამკურნალოდ მათი გამოყენების

120
პერსპექტივის განსაკუთრებული მრავალფეროვნების გამო;
9.თერმული წყლები - გამოიყენება როგორც სამკურნალო-საყოფაცხოვრებო ისე,
ენერგეტიკული დანიშნულებით მოხმარებისათვის. თერმული წყლების ჯამური საბალანსო
ენერგეტიკული პოტენციალი 300 მეგავატს აჭარბებს.
საქართველოს ბუნებრივი რესურსები მოიცავს რესურსების შემდეგ ტიპებს:
1. მინერალური რესურსი; 2.ეგზოგენური ენერგორესურსები; 3.სასოფლო-სამეურნეო მიწების
რესურსები; 4.ტყისა და მერქნის რესურსები; 5.ეგზოგენური წყლის რესურსები.* [ *იხ.ა.
თვალჭრელიძე, ა.სილაგაძე, გ. ქეშელაშვილი, დ. გეგია. საქართველოს სოციალურ-
ეკონომიკური განვითარების პროგრამა. გამომც. „ნეკერი“,თბ.: 2011, გვ.31-62].
resursebs SorisgansakuTrebuli mniSvneloba aqvs mineralur resursebs,
romelic mikroekonomikuri gagebiT, uZravi materialuri qonebis formაა და
amave dros, saerTaSoriso ekonomikuri urTierTobis obieqtia.
sabWoTa kavSirSi mineraluri nedleuli aRiwereboda sasargeblo
wiaRiseulis saxiT, strategiuli Tu adgilobrivi nedleuli mrewvelobis
normaluri funqcionirebis gansaxorcieleblad. dasavleTis qveynebSi ki
mineraluri resursi ufro farTo SinaarsiT ganixileba, kerZod, rogorc
uZravi qonebis gansakuTrebuli forma. orive SemTxvevaSi
nedleulisgeologiuri gamovlinebis forma (sabado) erTnairi iyo, magram
arsebiTadgansxvavebuli iyo sabados Sefasebis principebi. sabados
Sefasebis sabWouri principi dafuZnebuli iyo samrewvelo principze,
romelic iTvaliswinebda mocemuli sabados samrewvelo gadamuSavebis
SesaZleblobas (sabadodan romelime sasurveli elementis amoReba, misi
dawva, metalurgiul principebsa da ekonomikis sxva dargebSi
utilizacia...). sabazro ekonomikis qveynebSi ki gabatonebulia sabados
Sefasebis ekonomikuri principi (sabados eqsploataciis Sedegad miRebuli
Semosavali). gansxvavebuli იყო sabados maragis daTvlis principiც:
sabWoTa kavSirSi sabadoTa samrewvelo Sefaseba da maragebis daTvla
geologiur kondiciebs efuZneboda, dasavleTis qveynebSi ki – fasებis
indeqss.“klasikuri gagebiT geologiuri kondiciebi warmoadgens sabadoSi
madnis (an aramadnianinedleulis) im minimalur maragsa da madnebSi
sasargeblo komponentis im minimalur Semcvelobas, romelTa qveda
zRvarze sabados samrewvelo aTviseba ekonomikurad an teqnologiurad

121
SeuZlebelia”.27 [27Марголин А.М. Оценка месторождений полезных ископаемых.
Математические методы. М. Недра. 1974 г. с. 261.]
droTa ganmavlobaSi geologiuri kondiciebis Semcireba iwvevda, erTis
mxriv arsebuli sabadoebis maragebis avtomatur zrdas (rac ადრე არ იყო
madani gadaiqca madnad), meores mxriv samrewvelo procesSi axali,
dabalSemcvelobiani sabadoebis CarTvas.
sabados maragebis daTvlis meTodika ki iTvaliswinebs nebismieri
mineraluri resursis ekonomikuri mniSvnelobis Sefasebas fasis indeqsiT:
Ip = PsQo
sadac Ip– fasis indeqsi,
Ps – 1 ტmadnis kuTri fasi,
Qo – madnis maragi, t.
sabWoTa imperiis daSlis Semdeg Zirfesvianad unda Secvlილიყო saxelmwifo
midgoma sanedleulo bazisa da saerTod, mineraluri nedleulis mimarT. es
umTavresad imiT aixsnebოდა, rom sabWoTa kavSirSi nebismieri mineraluri
resursebis sabados ekonomikuri mniSvneloba, upirveles yovlisa, ganixileboda
centris, sakavSiro saxelmwifos interesebis da ara calkeuli ekonomikuri
raionebis Tu “mokavSire” respublikebis interesebis gaTvaliswinebiT.
saqarTvelos sanedleulo bazis axleburi makroekonomikuri SefasebaSi didia
prof. al. TvalWreliZis roli. man, saqarTvelos geologiis departamentTan
SeTanxmebiT, Seqmna mineraluri resursebiskompiuteruli saregistracio baza და
ganaxorciela balansze ayvanili sabadoebis geoekonomikuri Sefaseba (90 mlrd $
prognozirebadi Semosavali). geoekonomikur SefasebaSi (darCenili resursebis
fasis indeqsi) yvelaze didi wiliT gamoirCevian sawvavi da energo resursebi
(33.6%; 30.25 mlrd $), mineraluri da Termuli miwisqveSa wylebi (22 %; 19.79 mlrd
$), feradi da Zvirfasi liTonebi (12.4 %; 11.16 mlrd $), Savi liTonebi (10.1 %; 9.09
mlrd $) da mosapirkeTebeli masalebi (8.6 %; 7.74 mlrd $)28. [28aleqsandre
TvalWreliZe. saqarTvelos myari mineraluri resursebi. biuleteni #9 1998 w.
saqarTvelos strategiuli kvlevebisa da ganviTarebis centri. gv.5.]
საქართველოში myari mineraluri resursebiს klasifikaciis ramdenime sqema
arsebobs. ZiriTadad gavrcelebulia, Tu mxedvelოbaSi ar miviRebT myar
energoresursebs (qvanaxSiri, mura naxSiri, torfi...), misi dayofa madnian da
aramadnian resursebad. amasთan, TiToeulSi gamoiyofa samrewvelo – ekonomikuri

122
tipebi. (qimiuri, keramikuli, inertuli, mosapirkeTebeli, საშენი...),magram aseT
klasifikacias yvela mecnieri (mag. al. TvalWreliZe) ar იზიარებს.
xalasi, feradi da msubuqi liTonebi. უკანასკნელი დროის არქეოლოგიურმა კვლევა–
ძიებამ გამოავლინა საქართველოს ტერიტორიაზე ძვ. წ. V- IV ათასწლეულების, ე. ი. ამ 5 000–7
000 წლის წინანდელი ენეოლითური ნამოსახლარები (არუხლო, შულავერი, წოფი). ამ ხანაში
ადამიანი, ქვასთან ერთად, ლითონების, კერძოდ, თვითნაბადი სპილენძის გამოყენებას იწყებს
(თუმცა, ჯერ მხოლოდ ცივი ჭედვის გზით). აქაური მოსახლეობა საკმაოდ განვითარებულ
სამიწათმოქმედო ცხოვრებას ეწევა. მისიდადასტურებაა აღმოჩენილი შრომითი საქმიანობის
მრავალი საგანი (ობსიდიანის და ქვის დანები, საფხეკები, ცულები, ძვლისა და ირმის რქის
იარაღები,თოხები, ნემსები, კარგი ხარისხის მოხატული თიხის ჭურჭელი, ძვლის
ისრისპირები...). ძვ. წ. IV-III ათასწლეულთა მიჯნაზე, საქართველოს მოსახლეობა ბრინჯაოს
ხანაში. ადამიანმა შეისწავლა, სპილენძის ბუნებრივი შენარევიანი მადნის ან ხელოვნური
შენარევების გზით მიღებული მასალის გადადნობით, ახალი ლითონის – ბრინჯაოს მიღება. ძვ.
წ. II ათასწლეულის შუა ხანებიდან საქართველოში იწყება ბრინჯაოს ხანის უკანასკნელი
პერიოდი - გვიანი ბრინჯაოს ხანა, რომლის დროს ბრინჯაოს მეტალურგიამ თავისი
განვითარების უმაღლეს საფეხურს მიაღწია. ამ გვიანი ბრინჯაოს ხანაში (ძვ. წ. II ათასწლეულის
დასასრულიდან) საქართველოში განვითარებას იწყებს რკინის მეტალურგია, იგი
ადგილობრივ ნიადაგზე ვითარდება. რკინის ფართო საწარმოო გამოყენება, როგორც სამუშაო
და საომარი იარაღის ძირითადი მასალისა, უფრო გვიან, ძვ. წ. IX- VII საუკუნეებში იწყება.
ბუნებრივი სიმდიდრის სიუხვე, ბრინჯაოსა და შემდეგ რკინის მეტალურგიის განვითარება,
სამხრეთის დაწინაურებულ ეკონომიურდა კულტურულ ცენტრებთანსიახლოვე,
გახდაადგილობრივი მოსახლეობის სახელმწიფოებრივი ფორმით ჩამოყალიბების საფუძველი.
ამგვარი ადრეული სახელიწიფოები იყო დიაოხი (ისტორიული ტაო)და კოლხა (კოლხეთი),
რომელთა შესახებ იუწყება ძველაღმოსავლური (ასურული და ურარტული) და ძველი
ბერძნული წყაროები.
სპილენძის წარმოებისათვის საჭირო კომპონენტის – კალის სიმცირის გამო, ძველი
მელითონეები მის დანაკლისს ანტიმონით (სტიბიუმით) ავსებდნენ. ამ ლითონის, ისევე
როგორც, მოლიბდენის, დარიშხანის,ვოლფრამისა და სხვ. მნიშვნელოვანი საბადოები რიონ –
ცხენისწყლის სათავეებში მოიპოვება.
საქართველოში ცნობილია ფერადი ლითონების ბევრი საბადო. მაგალითად, ტყვია–
თუთიისა კვაისაში (ჯავის რ-ნი), ძიშრაში (აფხაზეთში), მადნეულში (ბოლნისის რ-ნი),
სპილენძისა – მადნეულში, ართანაში (თელავის რ-ნი), დევდორაკში (ყაზბეგის რ-ნი), მესტიაში,
აჭარა-გურიის მთებში.დასახელებულ ადგილებში, საბადოების გარდა, თვით მადნის

123
უძველესი გამონამუშევრებიც აღმოჩნდა, რომლებიც ამ ლითონით სპილენძ–ბრინჯაოს
ადრინდელ, პრიმიტიულ მეტალურგიას ამარაგებდა. სპილენძი პლანეტის პირველ ლითონია,
რომელსაც ადამიანი სამკაულად (მძივები, მანჭვალები...) და იარაღად იყენებდა.
სპილენძისაგან დამზადებული პირველი იარაღები ჩვენს ერამდე 6-7 ათასწლეულით
თარიღდება.სპილენძის თვითნაბადი შეიძლება იწონიდეს ასეულ და ათასულ კილოგრამს.
შემდეგ ადამიანმა თანდათან ისწავლა ნაერთებიდან ხალასი სპილენძის მოპოვება. ასე
დაიწყო კაცობრიობის ისტორიაში ენეოლითის, ანუ სპილენძ-ქვის ხანა (ლათინურად ენეუს
სპილენძია, ხოლო ბერძნულად ლითოსი ქვას აღნიშნავს).
საქართველოს ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ენეოლითური ნასახლარები მიეკუთვნება ძვ.წ
V-IV ათასწლეულებს(არუხლო, შულავერი, წოფი...). ეს არის ხანა, როცა ადამიანი
თვითნაბად სპილენძს ცივი ჭედვით იყენებდა. ენეოლითურ ნასახლარებში (ნაცარგორა,
ოზნი, ურბისი...) ნაპოვნია სპილენძის დანისებრი იარაღები, სადგისები, ანკესები და ა.შ. ”ძვ.
წ. IV-III ათასწლეულების მიჯნაზე საქართველოს მოსახლეობა გადავიდა ბრინჯაოს ხანაზე.
ამ დროს ადამიანმა ისწავლა სპილენძის ბუნებრივი შენარევებიანი მადნიდან ან ხელოვნური
შერევების გზით მიღებული მასალის გადადნობით ახალი ლითონის-ბრინჯაოს მიღება და
მისგან იარაღის გაკეთება. სპილენძის შენარევად ხშირად გამოიყენებოდა დარიშხანი. ძველ

ბერძენთა ცნობით, ანტიკურ ხანაში ქართველთა ერთი ტომი (მოსინიკები)

სახელგანთქმული ყოფილა სპილენძისა და ბრინჯაოს წარმოებით: ,,სპილენძში ისინი
ურევდნენ არა კალას, არამედ ერთგვარ თეთრ მიწას, რომელიც შენადნობებს მეტად
მაღალხარისხოვანს ხდიდა.საბჭოთა არქეოლოგის ვ.გაიდუკევიჩის გამოკვლევით,
”განსაკუთრებით სუფთად იყო მიჩნეული იმქვეყნის სპილენძი, სადაც ცხოვრობდა
მოსინიკთა ტომი.” რაც შეეხება თვით ბრინჯაოს სახელწოდებას, ცნობილი მეცნიერის
ნ.მარის მოსაზრებით, ”ევროპული ბრინჯაოს სახელი ”ბრონზე’’ წარმომდგარია
სპარსული” ბრინჯ”-ისაგან, ხოლო სპარსულში ეს სიტყვა შეთვისებულია ქართული
ენა-კილოკავების საზოგადო სახელისაგან: სპილენძი, სპილენძ (სვანური), ლინჯ
(მეგრული) რაც უდრის ”სპილენძს”, სპირენძს და სპერის ანუ ისპირის მადანსა
ნიშნავს. ”კალაშერეული სპილენძის მადანი ანდა მისი შენადნობი, შედარებით დაბალ
ტემპერატურაზე დნება და გამდნარ მდგომარეობაში მეტად ხელსაყრელი დენადობა
აქვს და სავსებით ვარგისია როგორც იარაღ–საჭურვლის, ისე სამკაულისა და რთული
ქანდაკების ჩამოსხმისათვის2[2Ф. Тавадзе и Т. Сакварелидзе. Бронзы древней Грузии. Тб.:
1959, გვ. 50 ]. ასეთი თვისებები დარიშხნიან შენადნობსაც არ აკლია, თუმცა
მომწამვლელმა აირებმა მას სახელი გაუტეხა, მიუხედავად იმისა, რომ კალიან
124
ბრინჯაოსთან შედარებით ერთი უპირატესობა მაინც აქვს: უფრო მოქნილი და
ადვილსაჭედი ლითონია, მაშინ, როცა ჭარბი კალა მეტისმეტად ამყიფებს შენადნობს
და შეუძლებელსა ხდის მის დამუშავებას კვერვა–ჭედვით.
ბევრი მკვლევარი ფიქრობდა, რომ კავკასია მდიდარია კალის საბადოებით. ე.
ტეილორს, მაგალითად, მიაჩნდა, რომ საქართველო ეკუთვნოდა იმ ქვეყნების რიცხვს,
სადაც პირველად იქნა გამოგონებული სპილენძთან კალის მიდნობის ხელოვნება3. [3Э.
Тейлор. Первобытная культура, М.: 1939, გვ. 156 ]. ასეთივე მოსაზრებისა იყვნენ: ფურნე,
ფ. რუჟმონი და ფ. ლენორმანი4 [.4იხ. А. А, Иессен. К вопросу о древнейшей металлургии
меди на кавказе, ИГАИМК, вып. 120, М.–Л., 1935].
ა. იესენის აზრით, შავი ზღვის აუზის ბერძნული კოლონიზაციის ადრინდელ
ეპოქაში კავკასია სარგებლობდა კალის თავისი შიდა რესურსებით...”5.[ 5 А. А. Иессен.
Общий отчет (работы комисси металлов), ИГАИМК, вып. 110, Археологич. работына
новостроиках, М.–Л., 1935, გვ. 161]. მაგრამ, ზოგიერთი სპეციალისტის გამოკვლევით,
კავკასიის მთების გეოლოგიური აღნაგობის მასალები არ იძლევა იმის საბუთს, რომ აქ
კალის სამრეწველო მარაგის ოდინდელი არსებობა ვივარაუდოთ6 [6Д. С. Белянкин. В. П.
Петров. Петрография Грузии, М,-Л., 1945, გვ. 228]. ეს იმით აიხსნება, რომ ჯერჯერობით
კავკასიაში გამოვლენილი არ არის არც ქვიშრობის და არც ძარღვისეული კალის
სამრეწველო საბადოები, ამიტომ საეჭვოა, რომ პოლიმეტალურ საბადოებში
დამოწმებული კალის მადნის მცირე მინარევი, რომელიც იშვიათად ჭარბობს 0,1%-ს7
[7Природные ресурсы Грузинской ССР, т. I. М.: 1958, გვ. 161–165]. საკმარისი ყოფილიყო
ადგილობრივი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად, მით უმეტეს საექსპორტოდ.
არსებული მასალების საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ კალიანი ლითონი
გაცილებით უფრო ხელმისაწვდომი გამხდარა ბრინჯაოს ხანის ბოლო საფეხურზე,როცა
აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობაში ძალიან გავრცელდა ე. წ. ბოლოკვეთილი
მახვილები8. [............]. არანაკლებ მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო გვიანდელი ბრინჯაოს
ხანიდან (ძვ.წ. XV–XIV სს) დაწყებული სამეთუნეო მორგვის ფართოდ გავრცელება.
გამოითქვა მოსაზრება, რომ ამ პერიოდიდან საქართველოში კერამიკული წარმოება
უმეტესად “სამანქანო” საფუძველზე გადავიდა და დიდად აამაღლა შრომის
მწარმოებლურობა. მან სხვა საქმანობისათვის მრავალი ადამიანი გაათავისუფლა.
ამდენად, შეცდომად არ ჩაითვლება თუ ვიტყვით, რომ სამეთუნეო მორგვი
პრაქტიკულად გვიანდელი ხანის დიდი მონაპოვარია9
125
 ვახუშტი ბაგრატიონი მიუთითებდა საქართველოს სხვადასხვა ნაწილში სპილენძის
არსებობაზე: „აქ ითხრების ლითონი რკინისა და სპილენძისა”.
საქართველოს მინერალური რესურსების ზოგად დახასიათებას აადვილებს მისი დაყოფა
მადნიან და არამადნიან სახეებად, რომელშიც შემდეგი სამრეწველო-ეკონომიკური ტიპები
გამოიყოფა:

1. სათბობ-ენერგეტიკული რესურსები (ნახშირი,ნავთობი, თერმული წყლები, ტორფი,

საწვავი ფიქლები) უდიდეს rols asrulebs msoflio politikaSi.
energetikuli resursebis siuxvesa Tu deficitze bevrad
damokidebuliაეროვნული ekonomikis aRmavloba Tu daqveiTeba. 70 – 80
wliani energetikuli krizisi da misgan gamomdinare Sedegebi, am azris
naTeli dadasturebaa. TiToeuli qveyana valdebulia Tavisi energetikuli
politikisdamuSavebisas gaiTvaliswinos sakuTari da იმპორტuli
energoresursebiს, agreTve garemos dacvis faqtoric. am mxriv,
gansakuTrebuli siZneleebis winaSe dgas saqarTveloc, romelsac aqvs
sakmarisi mravali saxeobis energoresursebi, magram aTeuli wlebis
ganmavlobaSi ar gaaCnda energetikisganviTarebis damoukidebeli politika
da arc misi damuშavebis gamocdileba. ამის გამო, ქვეყანა aRmoCnda seriozuli
energetikuli krizisis winaSe. gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces
saqarTveloSi naxSiris mrewvelobisaRdgenisa da misi kompleqsurad
gamoyenebis saxelmwifo programis დამუშავებას.
specialistebis gamoTvliT, saqarTveloSi naxSiris prognozuli maragi
700 mln toნას aRemateba, maT Soris უდიდესია tyibuli–Saoris sabado (250
mln t), axalcixis mura naxSiris sabado (20 mln t). XIX ს 60-iani wlebis
dasawyisSi saqarTvelos SaxtebSi yovelwliurad moipoveboda 3 mln t
naxSiri. Semdeg, roca prioriteti mieca ufro iaf sawvav resursebs
(navTobi, airi), misi mopoveba 80-ian wlebSi ganaxevrda, xolo saqarTvelos
damoukideblobis aRdgenis Semdeg (1991 w) naxSiris mopoveba mkveTrad
daeca (1996 w – 28 aTasi t) da faqtobrivad nulovani gaxda. es maSin roca
savsebiT SesaZlebelia naxSiris bazaze Tboeleqtrosadgurebis
mSenebloba, sadgurSi wvis Sedegad miRebuli narCenebis gamoyeneba, vTqvaT
asfalto-betonis warmoebaSi da a. S.
saqarTvelo Raribia navTobis resursebiT. navTobis prognozuli maragebi
ჯერჯერობით ar aRemateba 460 mln tonas. მისი samrewvelo maragi mxolod
126
12 mln tonaა, xolo winaswar Sefasebuli maragebi, romelTa gadayvana
samrewvelo maragebSi moiTxovs burRviTi samuSaoebis Catarebas,
შefasebulia 20 mln tonis moculobiT. amrigad, Tu orive marags miviRebT
mxedvelobaSi igi saqarTvelos 10 wels Tu eyofa. 70-iani wlebis
dasawyisSi saqarTveloSi wliurad amoiReboda 30 aTasi tona navTobi
(importirebuli navTobproduqtebi Seadgenda 3 mln tonas). 1980 wels
navTobis amoRebam 3 mln tonas gadaaWarba, magram momdevno periodSi,
gamovlenili maragis amowurvis gamo, mkveTrad Semcirda da 80-iani wlebis
meore naxevarSi wliurad 180 aTasi t Seadgina. 90-ian wlebSi es monacemebi
kidev ufro Semcirda (1993 wels – 90 aTasi t, 1994 wels – 56 810.5 t, 1995
wels – 42 291.9 t, 1996 wels – 127 860.5 ტ). amasTan saqarTveloSi
mopovebuli navTobi, gadamuSavebis gareSe, mTlianad gadis sazRvargareT.
es ki saqarTvelosTvis sagrZnobi danaklisia. gavixsenoT amerikelTa
gamonaTqvami: “bambis momyvani erTs igebs, vinc mas rTavs – ors, xolo vinc
qsovs sams igebso”.
saqarTvelo bunebrivi airiს მცირე მარაგით გამოირჩევა. misi darCenili
samrewvelo maragi 2.5 mlrd მ3 ganisazRvreba, xolo prognozuli maragi –
90 mlrd m3–iT. es maSin, roca saqarTvelom მხოლოდ 1989 wels moixmara 6
mlrd m3 importirebuli bunebrivi airi, xolo misi mopoveba qveynis
SigniT0.3 mlrd m3 -s ar aRematebოდa. es imaze miuTiTebs, rom saqarTveloSi
airis realuri aTviseba misi potenciuri SesaZleblobis mxolod 2.9%-ია,
xolo navTobismopovebaSi – 6.6%.
ექსოგენური ენერგორესურსები. მას მიეკუთვნება ისეთი განახლებადი რესურესები,
როგორიცაა ჰიდრო, მზისა და ქარის ენერგორესურსები. 2011 წლის 9 მაისს გაეროს
გამოქვეყნებულ მოხსენებაში ნავარაუდევია 2050 წლისათვის ენერგიის მსოფლიო
მიწოდებაში მზის და ქარის ენერგიამ, ბიომასამ და ჰიდროენერგიამ შეიძლება 80%
შეადგინოს.
saqarTvelo საკმაოდ მდიდარია ექსოგენური ენერგო რესურსით. საკმარისია
აღინიშნოს, რომ ქვეყნის hidroenergetikuli resursebiს sruli potenciali
wliurad 159.4 mlrd kvt/sT-ia. didi da saSualo mdinareebis teqnikuri
potenciali 81 mlrd kvt/sT-ია wliurad, xolo mcire mdinareebis – 7.5
mlrd kvt/sT. yvelaze maRali teqnikuri potencialiT gamoirCeva xuTi
127
mdinare (rioni – 19.0 mlrd kvt/sT; enguri – 13.4 mlrd kvt/sT; mtkvari – 11.6
mlrd kvt/sT; kodori – 9.5 mlrd kvt/sT; bzifi – 4.7 mlrd kvt/sT).
hidroenergetikuli resursebis teqnikuri potencialis 37.9%
ekonomikurad efeqturi potencialiა (33.5 mlrd kvt/sT). jer-jerobiT
aTvisebulia xuTi dasaxelebuli mdinaris ekonomikurad efeqturi
potencialis 33.5%, saSualო mdinareebis – 5.5%, mcire mdinareebis – 20%,
rac sakmaod dabali maCvenebelia. 1990 wlis dasawyisisaTvis saqarTvelos
hidroeleqtrosadgurebze iwarmoeboda daaxloebiT 8 mlrd kvt/sT
eleqtroenergia, xolo 1996 wels ki – 7.2 mlrd kvt/sT eleqtroenergia.
eleqtroenergiiს warmoebis Semcireba metwilad ganpirobebuli იყო
mowyobiloba – danadgarebis daZvelebiT. specialistebis gaangariSebiT,
arsebuli hidroeleqtrosadgurebis adrindel donemde reabilitacia
saqarTvelos damatebiT miscems 2 mlrd kvt/sT eleqtroenergias. es ki
moiTxovs sistemaSi daaxloebiT 300 mln $ investirebas.
bunebrivia, rom hesebis privatizacia problemas ver moxsnis. saWiroa
saswrafod damuSavdes hidroenergoresursebis gamoyenebis erTiani
saxelmwifo koncefcia da resursebis aTvisebis saxelmwifo programa,
romlis realizacia saqarTvelos saSualebas miscems moaxdinos
warmoebuli eleqtroenergiis mniSvnelovani nawilis eqsportireba, rac
sagrZnoblad gaaumjobesebs saqarTvelos sagadaმxdელo balansis
mdgomareobas.
mzis energia. მზის ენერგიის დანადგარების მწარმოებელთა გერმანული

ასოციაცია დარწმუნებულია, რომ სადღეისოდ შესაძლებელია მზის ენერგიის

გამოყენებით თანამედროვე სახლების გათბობის მოთხოვნილების
სრული დაკმაყოფილება. უკვე არსებულ შენობებში გათბობის სისტემის მზის
ენeრგიაზე ორიენტირებული რეაბილიტაცია და გაუმჯობესებული იზოლაცია მზის
ენერგით უზრუნველყოფს თბომომარაგების 70%-ს. ასოციაციის შეფასებით, 2030
წლისათვის, სახლების მზის ენერგიით სრული გათბობა სტანდარტულ სახეს მიიღებს.
saqarTvelos teritoriaze mzis naTebis xangrZlivoba (daaxloebiT 2
aTasi saaTi wliurad) ekonomikurad amarTlebs mzis gamosxivebis energiis
miRebas. specialistebis azriT, saqarTvelos bunebriv – klimaturi
pirobebis gaTvaliswinebiT, mzis energiis gamoyenebiT, SeiZleba daizogos

128
860 aTasi t.p. saTbobi. Tu mxedvelobaში miviRebTerTit saTbobis fasს (50-70
$), maSin aRmoCndeba, rom saqarTvelosyovelwliurad SeuZlia 40-56 mln $
ekonomiis მიღება.
qaris energia. saqarTvelos qaris xarjze energiis miRebis didi
perspeqtiva aqvs. mravalwliani dakvirvebis (1936 wlidan) bazaze
gamovlenilia is regionebi (lixiს qedi – mTasabueTi, cxra wyaros
Semogareni, md. Woroxis xeoba, foTis portis akvatoria, rionis xeoba,
samgori, mamisonis uReltexili...), sadac eკონომიკურად gamarTlebulia
qaris energetikis ganviTareba..
saqarTveloSi qaris sruli energetikuli potenciali maRalia (1 300
mlrd kvt/sT), aqedan misi teqnikuri potenciali 0.3%-ა (3.9 mlrd kvt/sT).
jer-jerobiT daudgenelia qaris energiis ekonomikurad efeqturi
potenciali. ქართველი სპეციალისტები დარწმუნებულნი არიან, რომ qaris
eleqtrosadgurebis mSenebloba mniSvnelovnad gaaumjobesebs qveynis
eleqtrobalanss, miT umetes, rom axali teqnologiis danergvis bazaze
sistematiurad შეmcirdeba qaris eleqtrosadgurebze miღebuli energiis
Rirebuleba. sakmarisia aRiniSnos, rom msoflioSi XX საუკუნის 80-90 wlebSi
daaxloebiT 10-jer Semcirda qaris eleqtrosadgurebze miRebuli 1 kvt/sT
energiis Rirebuleba (50 centidan 5 centamde). ukve 1995 wlisaTvis evropis
qveynebSi qaris eleqtrodanadgarebis dadgmuli simZlavreebi Seadgenda
daaxloebiT 2000 mgvt-s. ევროპაში am mxriv, gansakuTrebiT gamoirCevian
germania (640 mgvt), dania (540), holandia (153) da გაერთიანებული სამეფო (147).
sxva qveynebidan aRsaniSnavia aSS (1700 mgtv) da indoeTi (200 mgვt).
biomasis energia. biomasis resursebi moicavs: merqansa da misi
gadamuSavebis narCenebs, soflis meurneobis mosavlis narCenebs,
agrowarmoebis narCenebs, mecxoveleobisa da mefrinveleobis warmoebis
narCenebs, komunalur narCenebs.
saqarTveloSi faqtobrivad gamoukvleveli და გamouyenebelia biomasis
resursebi (merqnis garda). calke Seswavlis sagania merqnidan xis naxSiris
warmoeba. saqarTvelos teritoriaze arsebuli merqnis mTliani maragi
Sefasebuli iyo 418.6 mlnkub.m raodenobiT (1990 w).saTbob-energetikul
balansSi sagrZnobi wvlilis Setana SeuZlia komunaluri nაrCenebis

129
gamoyenebas. sakmarisia aRiniSnos, rom mxolod Tbilisis nagavsayrelebze
yovelwliurad iyreba daaxloebiT 0.5 mlnt sayofacxovrebo narCenebi.
specialistebis gaangariSebiT am narCenebis gadamuSavebis Sedegad SeiZleba
miviRoT daaxloebiT 120 mlnkub.m (100 aT.ც tpirobiTi saTbobi). aseve, 1 kg
nakelis gadamuSavebidan SesaZlebelia 0.3 kub.m biogazis miReba. am mxriv,
msoflio praqtikaSi didi gamocdileba ukve dagrovda. indoeTSi moqmedebs
daaxloebiT 2 mln mciremwarmoebluri biodanadgari. safarangeTSi ki aseTi
danadgarebidan miRebuli biogazi CarTulia bunebrivi airis gamanawilebel
qselSi.
calke ganxilvis sakiTxia biomasidan ekologiurad sufTa sasuqisa da
eTilis da meTilis spirtis warmoeba. am mxriv aRsaniSnavia braziliis
gamocdileba. specialistebis azriT, saqarTveloSi SesaZlebelia mosavlis
biomasidan yovelwliurad 200 aTasi m3 spirtis warmoeba.
geoTermuli energia. თერმული წყალი დედამიწის ზედაპირზე სიღრმული

სითბოს ამომტანი გეოთერმული სითბოა, რომელიც განახლებადი ენერგიის ერთ-ერთი

ფაქტობრივად უშრეტი წყაროა. იგი, გამოყენების თვალსაზრისით, ყველაზე იაფი და
ეკოლოგიურად სუფთა სითბური ენერგიაა.saqarTveloSi geoTermuli wylebis
auzebis mTliani farTi 22 450 kv. km-ია, romlis damtkicebuli samrewvelo
maragi dRe-RameSi 100 m3-s aRemateba. (prognozuli maragi – 250 mln m3/w).
amJamad aTvisebulia gamovlenili geoTermuli resursebis mxolod 5%, es
maSin roca Termuli wylebisgan miRebuli siTbos Rirebuleba xuTjer
ufro naklebia, vidre tradiciuli saTbobis bazaze miRebuli siTbos
Rirebuleba.
საქართველოს ტერიტორიაზე თერმული წყლები უთანაბროდგანაწილებულია. ამჟამად,
მის ტერიტორიაზე აღრიცხულია 30-1080 c ტემპერატურის მქონე წყლის 250-მდე
ბუნებრივი (წყაროები) და ხელოვნური (ჭაბურღილები) ცალკეული და ჯგუფური
წყლები. მათი ჯამური დებიტი მაღალია (160 ათ.მ3/დღ.ღ.-ში). .დღეისათვის
გამოვლენილია (თბილისის, ზუგდიდის, ოჩამჩირის, სენაკის, ხობის, გალის,
სამტრედიის, სოხუმის რაიონებში)თერმული წყლები..პროგნოზული რესურსების
შესაძლო თერმოენერგეტიკული პოტენციალი 500 ათასი ტ პირობითი სათბობის
ექვივალენტურია (ტპს) წელიწადში, რომელიც წლიურად 500 მლნ მ3 საწვავი აირის
ტოლფასოვანია.
130
 2. ლითონები და იშვიათ ელემენტთა რესურსები (რკინა, ტიტანი, მანგანუმი,
ალუმინიუმი, ოქრო, ვერცხლი, სპილენძი, ტყვია, თუთია, მოლიბდენი,
ვოლფრამი,კალა, ვერცხლისწყალი, დარიშხანი, ანთიმონიუმი);
რკინის მადანი. გვიანდელი ბრინჯაოსა და ადრინდელი რკინის ხანის პირველი
მონაკვეთი საქართველო–კავკასიის მოსახლეობაში კალიანი ბრინჯაოს სხმულების
საყოველთაო გავრცელებით აღინიშნა. რამდენადაც კლასიკური ბრინჯაო კალანარევი
სპილენძის შენადნობია, შეიძლება ითქვას, რომ ნამდვილი ბრინჯაოს ხანა სწორედ ძვ. წ.
II ათსწლეულის შუა ხანების შემდეგ დადგა1. [1Б. А. Куфтин, Матералы к археологии
Колхиды, I, გვ. 211. ].ამ შენადნობს ადამიანის ცხოვრებისათვის დიდი მნიშვნელობა
ჰქონდა. კულტურის უფრო ადრინდელ საფეხურზე კავკასიის მოსახლეობა უმთავრესად
დარიშხნიან შენადნობებს იყენებდა. რომლებიც ზოგიერთი თვისებით უტოლდება ანდა
კიდევაც ჯობნის კალიანი სპილენძის სხმულს.მაგრამ ამ ახალი შენადნობის დიდი
უპირატესობა სწორედ ის არის,რომ დნობის პროცესში არ გამოიყოფა სიცოცხლისათვის
სახიფათო, მომწამვლელი აირები, რომლებიც ასე დამახასიათებელია დარიშხიანი
ბრინჯაოს მეტალურგიული პროცესისათვის. თიხის ჭურჭლის დასამზადებელმა
მორგვმაკერამიკულ წარმოებისგან გამოთავისუფლებული უამრავი ადამიანი სხვა
საქმიანობაში გადართო. კალიანი შენადნობის წარმოებაზე გადასვლამ უზრუნველყო
”მეტალურგთა” უსაფრთხოება და ნამზადის ხარისხი გაუმჯობესება. პირველად ამ
ლითონმა, შემდეგ კი რკინამ მისცა ქართველ–კავკასიელ ტომებს მაღალხარისხოვანი
იარაღი და საჭურველი, რასაც მიწათმოქმედების დაწინაურება და საარსებო
საშუალებათა მატება მოყვა. ქართველ–კავკასიელი ტომებისათვის გვიანდელი
ბრინჯაოსა და ადრინდელი რკინის ხანა კალიანი შენადნობის, რკინის, სამეთუნეო
მორგვისა და ცხენის მასობრივად მოხმარების პერიოდი იყო; სოციალური ცხოვრების
მხრივ, ეს პირველყოფილ-თემურ წყობილებაზე მძლავრი შეტევის და
სახელმწიფოებრივ გაერთიანებათა წარმოქმნის გასაღებს წარმოადგენდა.ხუთი
საუკუნის განმავლობაში ბრინჯაო და რკინა თანაარსებობდა, რკინის პირველი იარაღი
უფრო რბილი ჩანს, ვიდრე კარგი ბრინჯაოს სხმულები, ამიტომ მისი გზის გაკაფვა
დამოკიდებული იყო დამუშავების ტექნოლოგიის მკვეთრ გაუმჯობესებაზე, თუ
როდის დადგა ჩვენს ქვეყანაში რკინის ხანა, ჯერ კიდევ სადისკუსიოა. გამორიცხული
არაა, რომ ქვემო ქართლში არსებობდა მსოფლიოში ერთ–ერთი უძველესი რკინის

131
წარმოების კერა, რასაც ადასტურებს აქ აღმოჩენილი უამრავი ძველი სამთო
გამონამუშევარი და საწური ქურების ნანგრევები. ერთ ქურასთან ნაპოვნი შავპრიალა
კერამიკის ნატეხების მიხედვით ი. გძელიშვილი ვარაუდობს, რომ ეს საწარმო ძვ. წ. XIV
საუკუნეში მოქმედებდა. ნაწრთობი რკინის შემუშავების უფრო გვიანდელ თარიღს (ძვ.
წ. XV–XIV სს) – გვთავაზობს რ. აბრამიშვილი10.[10 რ. აბრამიშვილი, რკინის ათვისების
საკითხისათვის აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე, სმმ, XXII-B, თბ., 1961, გვ.
307], ხოლო ძვ. წ. VII საუკუნიდან დადგა წმინდა რკინის ხანა. საქართველოში
უძველესი დროიდან სარკინეთის სახელით ცნობილია ჩათახის რკინის საბადო (ძამის
ხეობაში), რომელიც გასული საუკუნის შუა ხანებამდე იძლეოდა რკინას, თუჯსა და
ფოლადს. ასეთი სარკინეთები ცნობილია მცხეთა-შიოღვიმის მიდამოებში,
თეთრიწყაროს მიდამოებში და რაჭაში. ეს გარემოება, უეჭველია, რკინის დამუშავებისა
და საერთოდ, სამთო საქმის უძველესი ტრადიციების დადასტურებაა საქართველოში.
saqarTveloSi გამოვლინებულია samrewvelo mniSvnelobis rkinis oTxi
sabado: 1.foladauris sabado, რომელიც ganlagebulia bolnisis madnis
raionSi. sabado muSavdeboda 1862-1927 wlebSi. მასში madnis rkinis
Semcveloba, sxva sabadoebTan SedarebiT, yvelaze maRalia (35.8 – 36.2%).
მაგრამ sabados madnis maragi SedarebiT მცირეა (6.173 mlnt); 2.tyibul-Saoris
rkinis sabado. იგიმდებარეობს naxSiris auzSi. madnis rkinis Semcveloba -
34.4%=ია, xolo madnis maragi – 210 mln tona. mocemuli sabado bolomde
Seუswavlეliა; 3.Zamis magnetitis samado, რომელიც ganlagebulia md.
saTerzisis zeda welSi, aq madnis maragi mcirea – 16.7 mln ტ, xolo misi
rkinis Semcveloba – 32.14%; 4. sufsა-natanebi smაdnis maragi. იგი yvelaze
mაsStaburia da Seadgens – 770 mln tonas, Tumca Zalze მცირეა misi rkinis
Semcveloba (2%). es sabado ganfenilia ბათუმიდან gagramde da შავი zRvis
qviSaSi qmnis sxvadasxva intensivobis minarevs, romelic yvelaze ufro
mdidaria sofელ magnetitSi.
მანგანუმი WiaTuris sabadoze XIX saukunis dasasruls aRmoaCines da
maSinve miipyro საერთაშორისო yuradReba. 1969-72 wlebSi sabadomaragi
Seadgenda 231.2 mln tonas, maT Soris maRalxarisxovani Jangeuli madnebisa
(oqsiduli) – 96.97 mln tona (42%), peroqsiduli – 44.3 mln tona (19.4%),
karbonatuli – 90.9 mln tona (39.3%). 1995 wlisaTvis WiaTuris manganumis
132
madnis maragi Semcirda 199.7 mln tonamde, gansakuTrebiT ki - peroqsiduli
madnis maragi (44.3 mln tonidan 24.4 mln tonamde).wlebis manZilze
“WiaTurmanganumi” uSvebda pirveli da meore xarisxis manganumis
koncentratebs, agreTve manganumis pirveli, meore da meoTxe xarisxis
“garecxil” widebs. manganumis koncentratebis ZiriTadi momxmarebeli iyo
sabWoTa kavSiris samxreTiT ganlagebuli metalurgiuli raionebi.
aqtualurი teqnologiurი problemaა karbonatuli madnebis gamoyeneba.
amJamad (1998 w) pirveli xarisxis koncentratebis gamoSveba Sewyvetilia,
meore xarisxisa ki mkveTrad Semcirebuli, xolo dabali xarisxis widebis
moxmareba metad SezRudulia.manganumis sxva sabadoebidan aRsaniSnavia
Cxari – ajameTis sabado (10 mln t), yvirilაs sabado (37 mlnt) დაSqmeris
sabado (6.4 mln t).
msoflio bazarze qarTuli manganumis konkurentunarianoba mkveTrad
SeizRuda gabonSi aRmoCenili da aTvisebuli umdidresi, zedapirze
ganlagebuli manganumis sabados wyalobiT, romelic ar saWiroebs
teqnologiur gamdidrebas da saerTaSoriso bazrebze gadis dabal fasSi.
es garemoeba da manganumis mTliani maragis zogadi mimoxilva miuTiTebs,
rom “saqarTvelos manganumis mrewvelobas xangrZlivi perspeqtiva ar
gaaCnia”29. [29l. TvalWreliZe. saqarTvelos myari mineraluri resursebi.
saqarTvelos strategiuli kvlevebisa da ganviTarebis centris biuleteni
#9, 1998 w. gv. 12]. ამის გამო, saqarTvelos მყარ რესურსებში, tradiciul
manganumTan erTad, gansakuTrebuli yuradRebaს იპყრობს Savი liTonebი,
რომელთა geoekოnomikuri Sefaseba (3.5 mlrd $) aRemateba oqsiduli da
peroqsiduli manganumis analogiur Sefasebas (2.0 mlrd $). მით უმეტეს, რომ
rusTavis metalurgiuli qarxana praqtikulad moklebulia rkinis
koncentratebis Semotanis SesaZleblobas, თუმცა arsebobs rkinis maragis
zrdis SesaZlebloba (tyibuli-Saoris sabado...).
საქართველოში ამჟამად სპილენძის რამდენიმე საბადო და ორასამდე ნარჩენია
ცნობილი (კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე, აჭარა-თრიალეთში, სამხრეთ
საქართველოში, ხრამისა დალოქის მასივებზე....). არსებული საბადოებიდან ყველაზე
მნიშვნელოვანი და უკეთ შესწავლილია არტაანის ბუდობი ალაზნის მარცხენა შენაკად
დიდ ხეობაში. აჭარა-თრიალეთის მთიანეთში სპილენძი გვხვდება აჭარისა და გურიის

133
მადნეულ ზონებში, სპილენძის მარაგით განსაკუთრებით გამოირჩევა მერისის საბადო
უბანი ობოლო-კანლი-კაია. აქ საბადო ძარღვული ტიპისაა, ძარღვების სიგრძე ასობით
მეტრიდან 1300-მეტრამდეა ღწევს, საშუალო სიღრმე კი 0,5-0,8 მეტრია. მადნის
ტექნოლოგიური გადამუშავება- გამდიდრებით- სპილენძის რაოდენობა 24,3%
აღწევს, ხოლო საბოლოო კონცენტრატში - 92,4%-ს. XIX საუკუნის 90-იანწლებში
ობოლო-კანლი-კაია სპილენძის მადნის გადამუშავება ხდებოდა ბათუმთან ახლოს,
ერგეს მეტალურგიულ ქარხანაში. ხრამისა და ლოქის მასივებზე მთავარია დამბლუტის
პოლიმეტალური საბადო და კაზრეთის ბუდობი. დამბლუტის სპილენძის საბადოს
ამუშავებდნენ XVIII-საუკუნის დასასრულს და XIX-საუკუნის დასაწყისში და
განახლდა XX საუკუნის 70-იან წლებში. მამისონის უღელტეხილთან, მდინარეების
ჩვეშურის, ზოფხიტურის, ხვრელიეთის სათავეებთან ბუდობს
პირიტი,ქალკოპირიტინი, პიროტინი დ აა.შ. სვანეთის ჯგუფში შედის ენგურის და
ცხენისწყლის სათავეების სპილენძ-პიროტინის მადნები.
bolnisis raionSi გვხდება madneulis sabados tipis SedarebiT mcire
sabadoebic (saydrisi, wiTeli sofeli, daviT gareji, qvemo bolnisi,
dambludi, Tamarisi), romlebic elementebis saxiT Seicaven spilenZs,
vercxls, tyvias, TuTias, oqros da a.S.ყველაზე მთავარი საბადო კაზრეთის

საბადოა. მეორე მსოფლიო ომმა შეაჩერა 30-იან წლებში დაწყებული საძიებო

სამუშაოები. იგი მხოლოდ 1946 წლიდან განახლდა. 1950-წლის დასასრულს
გამოჩნდა სპილენძით მდიდარი ფენა, რომელიც ზედაპირიდან 25-28მეტრის
სიღრმეზე თითქმის ჰორიზონტალურად განლაგებულია. საშუალო მინერალოგიური
შედგენილობაა: ქალკოპირიტი-6%, პირიტი-12%, სფალერიტი-2%. შემდგომ,
კაზრეთის ნაცვლად, ამ ადგილს მადნეულის პოლიმეტალური საბადო ეწოდა. სოფელ
კაზრეთში აშენდა მადნეულის ფერადი მეტალურგიის კომბინატი, რომელიც
amuSavebs oqros, selenisa da teluris Semcvel spilenZis koncentrats.
saqarTveloSi ganმოვლენილ keTilSobil liTonTa madneuls ar gaaCnia
samrewvelo daniSnuleba. oqros (Au) maragi ar aRemateba 105 tonas, xolo
vercxlis (Ag) - 448 tonas. oqros SedarebiT strategiuli mniSvnelobis
maragia madneulis sabadoSi (5.8 t), wiTelsofelis (8 t), daviT garejis (5
t), saydrisis (19.8t), luxumis (11.2 t) da zofxitos (8.8 t) sabadoebSi.

134
ისტორიული კოლხეთი ოქროს ქვიშრობებით ძველთაგანვე იყო ცნობილი. სვანეთისა
და საქართველოს ზოგიერთი მდინარის სილა-ქვიშებში ოქროს მოპოვება ამჟამადაც
მიმდინარეობს.
tyvia-TuTiis madnebi gamovlinebulia saqarTvelos yvela geoteqnikur
zonaSi. jer-jerobiT samrewvelo mniSvneloba aqvs mxolod ქvaisis tyvia-
TuTiis sabados, romlis maragi 2 851 aTasი tonaა. 90-iani wlebis pirvel
naxevarSi ქvaisis maRaro gaCerდა. amoRebuli madani da miRebuli
koncentrati mTlianad gadaiზიდებოდა vladikavkazis “eleqtrolinkis”
kombinatSi. madneulis sabadodan ver muSavdeba tyviis, TuTiis da baritis
madnebi. mcire tyvia-TuTiis sabadoebidan aRsaniSnavia merisis madniani
veli, skatikomis, razdaranjomis, amTxelis, rcxmelauris, brZiSxas
sabadoebi. აბესაძე. რ. ბახტაძე, თ. დვალი, ო. ჯაფარიძე, სპილენძ–ბრინჯაოს
[8

მეტალურგიის ისტორიისათვის საქართველოში, თბ., 1958, გვ. 53, 56, 69. 9

საქართველოს ისტორიის ნარკვევები...}

saqarTvelos SeuZlia, spilenZisa (zesxosa da arTanis sabadoebi) da
aluminiumis ukve arsebul maragebze dayrdnobiT, feradi da msubuqi
metalurgiis ganviTareba. amis sawindaria gelaTis monastris midamoebSi
specifiuri ceoliTis - analcimis Semcveli qviSaqvebis aRmoCena. 1961-1969
wlebSi damtkicda mis bazaze aluminiumis amoRebis SesaZlebloba. savsebiT
SesaZlebelia dasavluri gamamdidrebeli meTodebis gamoyenebiT am madnis
rentabeluri gadamuSaveba.
volframis madnis (woworas sabado – 50 t მარაგი) ZiriTadi samrewvelo
mineralebia volframiti da Seeliti. volframis gadamuSavebiT miiReba
Zneldnobadi mZime liToni - volframi. kompaqtur liTons Rebuloben
volframis fxvnilisagan. mas iyeneben eleqtronaTurebis Zafebis
dasamzadeblad, agreTve eleqtrovakuumur xelsawyoebSi, radioteqnikasa da
rentgenoteqnikaSi. volframi farTod gamoiyeneba SenadnobebSi
(legilirebuli foladi, sali Senadnobebi...).
antimoniumisa (stibiumis) da antimonium-kalis sabadoebidan cnobilia
zofxitos (27.4 aT. ტ maragi) da qveლuris (4.7 aTასი t maragi) sabadoebi. am
madnis mTavari mineralia antimoniti, romelsac aqvs liTonis elvareba.
stibiumis naerTebi liTonebTan warmoSobs antimonidebs, romlebsac

135
axasiaTebT dnobis maRali temperatura. zogierTi antimonidi tipobrivi
intერლითონური ნაერთია.
ვერხლისწყლის sabadoebidan gamoiyofa aხeis, avadxaras, axaxCas,
talaxianisa da gomis sabadoebi, romelTa saerTo maragi 6.7 aTas tonas
aRemateba. cnobilia vercxliswylis (Hg) 35 minerali, maTgan umTavresia
singuri (HgS). liTonuri vercxliswyali gamoiyeneba qimiur warmoebaSi
(Txevad kaTodad da katalizatorad), atomur energetikaSi,
eleqtroteqnikaSi, xelsawyoTmSeneblobaSi, medicinaSi (kbilis amalgebis
dasamzadeblad da samTo saqmeSi oqrosa da vercxlis amalgamaciisaTvis.
vercxliswylis naerTebiT sargebloben medicinaSi, saRebavebis, feTqebadi
naerTebis da sxvaTa warmoebaSi.
saqarTvelos iSviaTi liTonebisa da elementebis geoekonomikuri
Sefaseba liTოnebis sxva tipebTan SedarebiT mcirea. aRniSnuli
resursebidan praqtikuli mniSvneloba aqvs dariSxans da antimoniums,
romlis marags saqarTvelos mrewveloba SeuZlia uzrunvelyos sul cota
150 weli.
saqarTveloში iSviaTi liTonebi da elementebiა გრეთვე warmodgenilia
molibdenis madneuliთ (karobis sabado), romlis maragi 50 tonaa
(Semcveloba 0.98%). liTonur molibdens jer fxvnilis, ხოლო შემდეგ
fxvnilisgan kompaqtur liTonიs სახით ღებულობენ. mopovebuli molibdenis
70-80% ixarjeba leგilirebuli foladebis warmoebaze, danarCens iyeneben
sufTa liTonisa da mis safuZvelze damzadebuli feradi da iSviaTi
liTonebis Senadnobebis an qimiuri naerTebis saxiT. liTonuri molibdeni
gamoiyeneba eleqtronaTurebisa da eleqtrovakuumuri danadgarebis
warmoebaSi, maRaltemperaturul RumelebSi. mas agreTve iyeneben mxurval
da mJavamedeg SenadnobTa damzadebisas. molibdenis Jangeulebi qimiur da
navTobqimiur mrewvelobaSi katalizatorebad gamoiyeneba.
დღეისთვის xalasi, feradi da msubuqi liTonebis resursebidan mxolod
spilenZsa da aluminiums aqvT strategiuli erovnuli mniSvneloba,
romelic ჯერჯერობითვერ aisaxა samTavrobo ekonomikur politikaSi.
(spilenZis mTliani maragi 2 389 mln tonaა).
3. ქიმიური, აგროქიმიური და სხვა რესურსები (ბარიტი, კალციტი, ბენტონიტები,
ტალკი, გოგირდი, ცეოლითები, დიატომიტი, პერლიტები, მჟავაგამძლე ანდეზიტები,
136
მირაბილიტი, ლითოგრაფიული ქვა, მინერალური საღებავები (პიგმენტები),
ფოსფორიტები, Hქალცედონი, სპონგოლიტი...);saqarTvelo მდიდარია
mravalfეrovani qimiuri da agroqimiuri resursebiT. maT Soris umTavresia:
andeziti, რომლის საბადოები saqarTveloს bevr regionSiა ganlagebuli.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia bakurianis da Yyazbegis sabadoebi. 1945
wlidanbakurianTan aSenda samTamadno kombinati, romelic uSvebs
mJavagamZle produqcias (anezditis fqvilsa da nakeTobebs).მასiyeneben saSen
da mJavagamZle masalad. bakurianis andezitis samrewvelo maragi 5 mlნ მ3-ს
aRemateba. saqarTvelos mJavagamZle andezitis maragi (aWara-TrialeTis
qedi, javaxeTis zegani...) faqtobrivad amouwuravia;
bentonituri Tixebi. pirveli msoflio omis (1914-1918 წწ) periodSi
saqarTveloSi bentonituri anu “maTeTrebeli” miwis aRmoCenas
strategiuli mniSvneloba hqonda, radgan omis pirobebSi gaZnelebuli iyo
benzinis gasawmendi amerikuli floridinis Semotana. sofel gumbridan
aRebulma qarTulma maTeTrebelma miwam gamoavlina ufromaRali gamwmendi
Tvisebebi. gumbris sabados maragi 4.1 mln tonaa. aq mopovebul Tixas
agreTve iyeneben, rogorc sayalibes, liTonCamomsxmeli qarxnebi. askanis
sabadodan (7. 518 mln t maragi) miRebuli produqcia gamoiyeneba navTobisa
da airis mompovebel, manqanaTsaSenebel, cximebis, Rvinis, qimiur
mrewvelobebSi da sxva. ase rom, mxolod am ori sabados maragi sakmarisia
saqarTvelos navTobgadamamuSavebeli da qimiuri mrewvelobis moTxovniს
დასაკმაყოფილებლად.
diatomiti. axalcixis raionSimdebareobs maRalxarisxovani qisaTibis
sabado. diatomuri wyalmcenareebi (ruხi an TeTrferovani) Seicaven
kvarcis, glaukonitis, Tixis minarevebს. mas iyeneben adsorbentad da
filtrad navTobqimiur, safeiqro, kvebis mrewvelobis, agreTve
antibiotikebis, qaRaldis, plastmasebisa da saRebavebis warmoebaSi,
liTonisa da marmarilos saprialebeli pastebis dasamzadeblad da sxva.
1972-1994 wlebSi diatomitis maragi 11.04 mln tonidan Semcirda 7.81 mln
tonamde. specialistebis azriT, qisaTibis diatomati Tavisi xarisxiTa da
teqnologiuri TvisebebiT, SeiZleba ganvixiloT msoflioSi am tipis
saukeTeso nedleuls Soris.

137
 mineraluri saRebavi. saqarTveloSi gamovlenili mineraluri saRebavebi
TavianTi teqnologiuri TvisebebiT da maragebiT (3.24 mln t) mTlianad
akmayofileben adgilobriv liTografiul mrewvelobas. mineraluri
saRebavebi ganlagebulia brZiSxis, Citawyaros, maTxoji-uZlouris, SroSa-
ubisis da agaris sabadoebSi.
perliti. იგი kaJmiwis Warbad Semcvel vulkanurი miwaa, romelic zogjer
margalitiseburad elvarebs. aqedan warmodgeba misi franguli (Perlite -
ელვარე) saxelwodeba. perliti gamoiyeneba maRali Zabvis izolatorebad da
msubuqi betonebis dasamzadeblad.საქართველოში მხოლოდ ფარავანის პერლიტის

საბადოა ცნობილი, მაგრამ მისი მარაგი ძალიან მნიშვნელოვანია (60 291 ათ. მ3). საბადო
განლაგებულია თბილისიდან სამხრეთ-დასავლეთით 85 კმ-ში, წალკისა და
ნინოწმინდის რაიონების საზღვარზე.
talki. ეს მინერლური resursebi Tavmoyrilia CorCanis jgufis sabadoebSi
(TeTri mindori, qvaSava, WeSora, uwlevi, wnelisi, ulumba...), romelTa
mTliani maragi 2.5 mlntonaa, sabadoSi 60-80 %-ია, xolo danarCeni masa
serpentinia, romelic gamoiyeneba mozaikis filebisa da rubeirodis
warmoebaSi. serpentini agreTve SeiZleba gamoviyenoT cecxlgamZle da
magneziur-fosfaturi sasuqebis dasamzadeblad. wnelisis sabadoSi
mopovebuli talkis udidesi nawili xmardeboda sakavSiro qimiur
mrewvelobas. igi agreTve gamoiyeneboda keramikul, qaRaldisa da
farmakologiur mrewvelobaSi. amJamad sabados gadamuSaveba SeCerebulia.
F ფosforitebis maragi saqarTveloSi mcirea ( 697 aTasit). იgi
gavrcelebulia quTaisis da leCxumis ტერიტორიაზე. fosforis Jangis
(apatitis) mcire Semcvelobis miuxedavad, mainc gamosadegia fosfaturi
sasuqebis dasamzadeblad.
msoflio mniSvneloba aqvs ceoliTis Semcvel Tixebს, რომელიც
ganlagebulia mdinare TeZamis xeobaSi. cnobilia Zegvisa da TeZamis
sabadoebi (maragi 32 mln t). მათში ცეოლითი წარმოდგენილია ყველაზე უფრო

კარგი ტექნოლოგიური ვთვისებების მქონე მინერალით -კლინოპტილოლიტით,

რომლის შემცველობა სამთო მასაში 66-70% -ია, რის გამოც ნედლეული გამდიდრებას
არ საჭიროებს. es saukeTeso maxasiaTebelia msoflioSi. ceoliTebi
gamoiyeneba mraval preciზiul, maT Soris navTobgadamamuSavebel,

138
farmakologiur, izotopur da sxva dargebSi, rogorc radioaqtiuli
gamosxivebis STanmTqmelebi, molekuluri sacrebi. qarTuli ceoliTi
agreTve gamoiyenება rogorc siTxeebisa da airebis gasawmendi sorbenti,
rogorc pirutyvis kombinirebul sakvebSi mineraluri danamati da bolos,
rogorc Tboizolatori.
ასევე msoflio mniSvnelobis matarebelia ajameTis qalcedonis (4,17 mln
t) da spongolitis (15,55 mln kub.m) sabadoebi. isini saukeTeso
nedleulia…boWkovani gadamcemi xazebisa da kabelebis sawarmoeblad.
ქalcedoni aseve gamoiyeneba silikomanganumis dasamzadeblad.ქalcedoni
feroSenadnobis warmoebis aucilebeli nedleulia.qalcedonisagan
amzadeben sanaxelavo qvas, laboratoriul WurWelsa da zusti
xelsawyoebis nawilebs.
qimiuri da agroqimiuri resursebis geoekonomikuri mniSvneloba
Seesabameba 4.23 mlrd $-s, rac Seadgens saqarTvelos mineraluri
resursebis 4.7%-ს, geოekonomikuri SefasebiT yvelaze mniSvnelovani
resursebia ceoliTebi (1 mlrd $), bentonitebi (0.7 mlrd $) da bariti (0.5
mlrd $). momavalSi SeiZleba meti ekonomikuri datvirTva miiRos იseTma
resursebma, rogoricaa diatomiti, perliti, liTografiuli qva da
qalcedoni. ase rom, saqarTvelos qimiuri da agroqimiuri resursebi
qimiუri da navTobgadamamuSavebeli mrewvelobis ganviTarebis saimedo
safuZvelია.
საქართველოში baritis sabadoebi ganlagebulia gagra-javis zonaSi
(Cordi, kudaro, quTaisis jgufi, pitikvara, xaiSi) da arTvin-bolnisis
madneul raionSi (madneuli, daviTgareji, qvemo bolnisi). gagra-javis
zonis sabadoebi didi xania muSavdeba da Tavis produqcias awvdida
sabWoTa kavSiris qimiur mrewvelobas. yvelaze didi maragiT gamoirCeva
afSras bariti (2.648 mlnt), xolo baritis yvelaze didi SemcvelobiT
გამოირჩევა pitikvaras (95.0%) da kudaros (87.0%) sabadoebi.barიts iyeneben
TeTri saRebavebis, bariumis preparatebisa da rentgenis sxivebis gaumtari
specialuri baTqaSis dasamzadeblad, aseve qaRaldisada rezinis
mrewvelobaSi, rogorc Semvsebს. saqarTveloSi baritis maragi
dasaxelebuli sabadoebis mixedviT 10.347 mln tonaa.

139
 ანდეზიტები მრავალ რაიონში (ქვაისი, ხაიში, ჩორდი, ონი, ხონი, მადნეული,
ბორჯომი, სტეფანწმიდა...) მუშავდება. მჟავაგამძლე ანდეზიტი (მჟავაგამძლე
ნედლეული) გავრცელებულია მცხეთა-მთიანეთში, სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო
ქართლში. ოთხი სამრეწველო მნიშვნელობის საბადოს მთლიანი მარაგი 22 მლნ ტონას
აღემატება;ა ხალციხეში არსებობს დიდი მარაგის (7 623.6 მ3) და უნიკალური
თვისებების მქონე ქისათიბის დიატომიტის საბადო. დღეისათვის დიატომიტის
საბადოში სამუშაოებს ამერიკული კომპანია Agate-Diatomite LLC-I
აწარმოებს.დიატომიტი ასევე მოიპოვება ჭობარეთში, კორხში (სამხრეთ საქართველო)
და სხვა რეგიონში.
4. სანაკეთო ქვები და კერამიკულ ირესურსები (ტრაქიტები და პეგმატიტები,
ფაიფურის ქვა, კაოლინური თიხა, მთის ბროლი, აქატი, ოპალი და ონიქსი, გიშერი,
ობსიდიანი...):
saqarTveloSi jer-jerobiT აღმოუჩენელია Zvirfasi qvebis sabadoebi.
samagierod, cnobilia naxevradZvirfasi qvebis (aqati, opali) sabadoebi. maT
Soris umTavresia axalcixisa da madneulis sabadoebi. es sabadoebi
cnobili iyo Cvens welTaRricxvamde. Zvel qarTul oqroWedurSi qarTuli
aqatic gamoiyeneboda. qarTuli aqati xasiaTdeba Seferilobis farTo
gamiT (nacrisferi, vardisferi, muqi wiTeli, iasamnisferi...) rac mis
saiuveliro xarisxs aumjobesebs. აxalcixis jgufis sabadoSi aqatis maragi
2 aTasi tonaa, xolo dmanisis sabadoSi – 1 aTasi tona.
unikalur bunebriv movlenaTa ricxvs miekuTvneba goderZis sabados
opali. misi feri icvleba TeTridan Savamde da moicavs yavisferis srul
gamas. igi kargad gamoiyeneba saiuveliro saqmeSi. goderZis sabados
mTliani maragi jer-jerobiT daudgenelia.naxevrad Zvirfasiqvebis jgufSi
Seiყვანeba giSeric. იგი naxSiris sabadoebis produqtiul fenebSi
minarevebis saxiT gvxvdeba. ქვანახშირის დამუშავებული გიშერი ნაპოვნია ქვის და
ბრინჯაოს ხანის სამარხებში, თრიალეთის ოქროს თასს, სხვა ქვებთან ერთად გიშერიც
ამშვენებს. გიშრის წარმოების გაფართოება XIX ს-ის პირველ ნახევარში დაიწყო.
საუკუნის ბოლოსათვის ეს დარგი დაქვეითდა, რომლის აღორძინება XX ს-ის 70-იან
წლებში დაიწყო. გიშრის სამკაულების გამოყენებას მრავალსაუკუნოვანი ტრადიცია
aqvs. მას ხშირად მაგიურ თვისებებსაც აწერდნენ. გიშერი გამოიყენებოდა რამდენიმე

140
დაავადების სამკურნალოდ, მისი დახმარებით მოწმდებოდა გასაყიდი მონების
ჯანმრთელობა. ძველ რომში ამ ქვით თურმე ქალწულობის დადგენასაც კი
ახერხებდნენ. დღეისთვის გიშერს ავი თვალისგან დაცვის საშუალებად თვლიან.
ფიქრობენ, რომ იგი უარყოფით ენერგიას თავად იღებს და სკდება. საქართველოში
აღრიცხულია გიშრის 23 პერსპექტიული საბადო. მთავარი საბადები განლაგებულია
იმერეთში (ტყიბული...). გიშერი გვხვდება აფხაზეთშიც (აზანთა, ღეჯი, ეშერა).
ქართლში გიშრის საბადოებიდან აღსანიშნავია მეტეხის საბადო. naxevradZvirfasi
qvebis fasobrivi Sefaseba sakmaodmokrZalebulia (ა.თვალჭრელიძეს
შეფასებით - 810 mln $), Sesabamisad, mcirea misi wili(0.9%) mineraluri
resursebis ZiriTadi tipebis geoekonomikur შეფასებაში.

საქართველოში ლითოგრაფული ქვის მარაგი საკმარისია. ამ მხრივ აღსანიშნავია

ალგეთის საბადო (1.62 mln მ3). სპეციალისტების აზრით, algeTis
wvrilmarcvlovani sufTa kalcituri kirqvebi unikaluri nedleulia
xelovnuri teqnikuri almasebis dasamzadeblad.
saqarTvelo ar miekuTvneba keramikuli resursebiT mdidari qveynebis
ჯგუფს. mxედველobaSi gvaqvs keramikuli resursebis iseTi elementebi,
rogoricaa saqaSanure pegmatitebi da faifuris kaolinebi. aRniSnuli
resursi gamovlinebulia SroSiს sabadoSi (saqaSanure pegmatitebi) da
jvarisis sabadoSi (faifuris kaolinebi). pirvelis maragi 2.232 mln tonaa,
meorisa ki – 1.3 mln tona. ukanasknel periodSi g. maRalaSvilisa da J.
megreliSvilis aRmoCenis wyalobiT, gamovlinda klasikuri faifuris
(Cinური qvebi) Semcvleli bolnisis madniani raionis oqro - polimetaluri
gamadnebis Semcveli e.w. meoradi kvarcititebi. TavianTi teqnologiuri
TvisebebiT isini sრულად pasuxoben safaifure nedleulisadmi arsebul
moTxovnilebebs. aseve, safaifure nedleulad SeiZleba gamoyenebul iqnas
wiTeli soflis sabados meoradi kvarcititebi. ase rom, saqarTvelos
sakuTari nedleulis xarjze aqvs safaifure mrewvelobis ganviTarebis
kargi perspeqtiva.
5. მოსაპირკეთებელი და საშენი მასალების რესურსები (გაბროები, გრანიტები,
სიენიტები, სხვადასხვა დიორიტები, გაბრო-დიაბაზები, ტეშენიტები, ანდეზიტი,
დაციტი, ბაზალტები, ტუფები, მარმარილოები, მარმარილოსებრი კირქვები, საშენი
კირქვა....): საქართველოში სხვადასხვა ტიპის მოსაპირკეთებელი და საშენი ქვების 231
141
საბადოა, რომელიც გამოირჩევა დეკორატიული თვისებების მრავალფეროვნებით.
sanakeTo qvebis ricxvs SeiZleba mivakuTvnoT kaiondagis sabados
obsidiani. misi maragi ფაქტობრივად SeუzRudვეliა. igi Savi an mowiTalo
Savi ferisaa dagamoiyeneba, rogorc msubuqi betonis Semavsebel, aseve
sanakeTo qvad. Sesamosi (mosapirkeTebeli) masalebi. saqarTvelo mdidaria
Sesamosi masalebis resursebiT. misi geoekოnomikuri Sefaseba 7.74 mlrd $-
ia anu qveynis saxelmwifo balansze ayvanili nedleulis geoekonomikuri
Sefasebis 8.6% (mexuTe adgili). misi samrewvelo aTvisebis xarisxi
SedarebiT dabalia (10%).
saqarTvelos Sesamosi masalebis geoekonomikur SafasebaSi aSkarad
gamoirCeva gamarmariloebuli kirqvebi(daaxloebiT2.8mlrd $). igi
ganlagebulia gumisTis (maragi- 6.9 mln მ3), Sromis (10 mlrd მ3), salieTis
(23.9 mln m3), moliTis (4.5 mln მ3), WobareTis (26.7 mln მ3), lopotas (1.4 mln
მ3), sadaxlos (1.8 mln მ3), kldianas (9.3 mln მ3), marelisis, yanCaveTis,
jaxuris, SroSis da iltos sabadoebSi.
Sesamosi masalebis geoekonomikur SefasebaSi meore adgilი ukavia
bazaltis msgavs diabazebsa da gabro-diabazebs (1 mlrd $). gabro-diabazebi
ganlagebulia aigbis (maragi-32.5 mln მ3 ), Workvalis (1.5 მლნ მ3), qvaisauris
(1.15 mln მ3) sabadoebSi, xolo diabazi – uSvelis sabadoSi (740
aTასიმ3).Sesamosi masalis sxva tipebidan aRsaniSnavia kirqvebi (daaxloebiT
0.8 mlrd $). ganasxvaveben eklaris vardisfer kirqvas (maragi – 3.9 mln მ3 ),
eklaris rux kirqvas (580 aT.ასიმ3). sxva sabadoebidan mniSvnelovania
dakveTis (6.12 mln მ3), qvaxWiris (1.06 mln მ3) da mowameTis (18.96 mln მ3)
kirqvis sabadoebi. saqarTvelo aseve mdidaria bazaltebis, andezitebisa da
andezitodacatebis sabadoebiT (daaxl. 0.7 mlrd $). sayovelTaod cnobilia
walkis, beSTaSenis, kazreTis, ratevanis, marneulis, yaradabis bazaltis
sabadoebi, andezitis Semoqmedis da andezitdacitis kobisis sabadoebi.
marmariloebi (daaxl. 0.6 mlrd $) ganlagebulia dibis (maragi – 568 aTასი
m3), Wuberis (5.4 mln m3) da Woluris (1.74 mln m3) sabadoebSi.
Sesamosi masalebis sxva tipebia gabro-rikoTiti (rikoTis sabado),
granitebida kvarciani dioritebi (rqviis granitis sabado, wifis kvarciani
dioriti), dekoratiuli tufebi (bolnisis, WivWavis I-II sabadoebi) da
142
teSenitebi (kursebisa da ofirCxeTis sabadoebi).saqarTvelos
mosapirkeTebeli masalebi msoflio bazarze arakonkurentunariania. es
erTi mxriv, aixsneba Tanamedrove teqnologiis uqonlobiT, meore mxriv ki
– marketinguli samsaxuris სისუსტiT.
6. მეტალურგიული, ინერტული და საამშენებლო მასალების რესურსები (საფლუსე
კირქვები, ქვიშა-ხრეში, კაჭარი, ვულკანური წიდა, საყალიბე სილა, სამინე ქვიშა,
მეტალურგიისათვის დოლომიტები, საცემენტე კირქვები და საშენი ქვები, ანჰიდრიდი,
თაბაშირი, გაჯი, საკირე კირქვები, ცარცი, ცეცხლგამძლე თიხები, სააგურე და
საკრამიტე თიხები, სახურავი ფიქლები...). saqarTvelo praqtikulad mTlianad
uzrunvelyofilia samoqalaqo, samrewvelo, sagzao da a.S. mSeneblobisa da
samine, metalurgiuli da sxva saxis mrewvelobisaTvis saWiro sxvadasxva
tipis saSeni, inertuli da metalurgiuli resursebiT. am resursebis fasi
sakmaod dabali, xolo maTi transportireba SedarebiT maRaliა, romelic
aisaxeba kidec maTi eqsport – importis moZraobaSi.saSeni, inertuli da
metalurgiuli resursebi ganlagebulia qveynis yvela regionSi.
safluse kirqvebis ZiriTadi maragi moicavs sam sabados: sadaxlos maragi
– 19.65 mlnt, dedofliswyaros – 50.86 mlnt, WiSuras – 12.7 mlntona. wlebis
manZilze sadaxlosa da dedofliswyaros safluse kirqvebi თavianTi
teqnologiuri TvisebebiT akmayofilebdnen metalurgiuli mrewvelobis
moTxovnilebas safluse nedleulze. zestafonis feroSenadnobebis qarxana
ki iyenebda WiSuris safluse kirqvebs.
kaWaris, silis da xreSis ekonomikurad yvelaze ufro xelsayreli da
ekologiurad dasaSvebi nedleuli ZiriTadad ganlagebulia CxeniSis
(maragi – 11.50 mln მ3), sufsis (937 aTასი m3), bebnisis (10.69 mln m3),
Colomuris (812 aTასი m3), enguri I-II (47.8 mln m3), cageris (14 mln m3),
oCxamuris (2.7 mln m3), xramis (42.6 mlnm3), sarTiWalas (10.9 mlnm3), debedinis
(7.9 mln km3), kavTisxevis (6.6 mlnm3), cxinvalis (6.04 mlnm3), Sulaveris (5.8
mln m3), TianeTis (5.1 mln m3), Zegvis (5.07 mln m3), xeledixaCeSi (3.3 mln m3),
cxramuxas (4.3 mln m3), ajameTis (1.3 mlnm3) da qvemo roqis (1.04 mlnm3)
sabadoebSi. aq mopovebuli resursebi gacris Semdeg gamoiyeneba rogorc
betonis Semavsebeli, samSeneblo duRabisa da xsnarebis dasamzadeblad,
agreTve – sagzao RorRisa da sxva masalebis saxiT.

143
 სamine da sayalibe qviSa sabadoebi kvarc-mindvris Spatiani
Semadgenlobisaa da fanjris minis dasamzadeblad moiTxovs gamdidrebas
(mindvris Spatis narevisgan gaTavisuflebas). gaumdidrebeli qviSa ki
metalurgiaSi da manqanaTmSeneblobaSi, gamoiyeneba rogorc sayalibe
masala, agreTve muqi feris dabali xarisxis minis WurWlis da silikaturi
aguris dasamzadeblad. sayalibe qviSebis ZiriTadi sabadoebia suramis
(maragi – 2.8 mlnt), krolis (3.4 mlnt), kldis wyaros (7.1 mln t) da
iTavazis (52.5 mlnt). samine qviSebis maragisa da xarisxis mxriv
aRsaniSnavia bajiTis (9.1 mln t) da safarisRelis (531.5 aTასი t) sabadoebi.
carcis sabadoebi SedarebiT mcirericxovania, magram isini TavianTi
teqnologiuri TvisebebiT pasuxoben msoflio standartebs, xolo maTi
maragi sakmarisia saqarTvelos samSeneblo da eleqtroenergetikuli
mrewvelobis moTxovnilebis dasakmayofileblad. teqnologiuri carci
gamoiyeneba mSeneblobaSi, sakabelo da teqnikuri rezinis da maRali
xarisxis eleqtrodebis dasamzadeblad. carcis sabadoebidan aRsaniSnavia
okumis (maragi – 3.9 mln t), galis (2.9 mln t) da taiSis (640 aTასი t)
sabadoebi.
saqarTveloSi sakire kirqvebis warmoeba uxsovari droidan iyo
cnobili da masobrivi xasiaTi hqonda. amJamad, aqtualuria kiris warmoebis
ganaxleba, romlisTvis kirqvebis maragi faqtobrivad SeuzRudavia. am
mizniT teqnologiurad Seswavlilia 250 sabado, maT Soris gamoiyofa
ramdenime sabado, romelic vargisia umaRlesi xarisxis haerkirisa da
hidravlikuri kiris nedleulis misaRebad: oTxaris sabado (maragi – 8.5
mln t), TeTriwyaros (34.5 mln t), dedofliswyaros (10.7 mln t), ioris (3.1
mln t), skuris (6.7 mln t), ambrolauris (3.2 mln t), caiSის (1.4 mln t),
maTxojis (1.25 mln t), pirveli maisis (1.2 mln t) da sxvasabadoebi.
sacemente kirqvebi ganlagebulia sisxoris (80.3 mln t), WiSuris (12.1
mln t), kaspisa (30.5 mln t) da dedofliswyaros (16.2 mln t) sabadoebSi.
isini gamoiyenebian orkomponentiani (karbonatuli masala da Tixa)
Senacxobis misaRebad (klinkeri).
dolomitebi metalurgiaSi gamoiyeneba maTi maRali cecxlgamZleobis
gamo. am tipis nedleulze saqarTvelos metalurgiuli mrewvelobis
moTxovnilebis sruli dakmayofileba SeuZliaT tyvarCelis (41.4 mln t),
jgalis (5.8 mln t) da abanos (5.03 mln t) sabadoebs. saqarTvelo aseve
144
uzrunvelyopilia sacemente Tixebis resursebiT. am mxriv aRsaniSnavia
gardabnis sabados Tixebi (4.7 mln t). igive iTqmis cecxlgamZle Tixebis
sabadoebze. Seswavlil sabadoebs Soris yvelaze didi mniSvneloba aqvs
tyvarCelis (3.3 mln t), cecxleuris (1.6 mln t), Wartalis (daaxl. 2 mln t),
tyibulis (daaxl. 5 mln t) da SroSis jgufis (2.6 mln t) sabadoebs.
saqarTveloSi saagure da sakramite Tixebis 600-ze meti sabadoa
registrirebuli. faqtobrivad igi gavrcelebulia mis mTel teritoriaze.
damoukideblobis aRdgenamde (1991 w) saqarTveloSi muSaobda 11
respublikuri da 52 adgilobrivi sawarmo. saagure da sakramite Tixebis
yvelaze didi maragiT gamoirCeva: mirianis (15.5 mln t), dedofliswyaros
(6.4 mln t), naesakaos (4.2 mln t), aCigvaras (4.1 mln t), sagarejos (2.1 mln
t), volodaris (1.98 mln t) da lusuliavis (1.1 mln t) sabadoebi.
samSeneblo mrewveloba mTlianad uzrunvelyofilia Semkvreli
masalebis – TabaSiris, anhidridis da gajis maragebiT. gaji cnobilia,
rogorc TabaSiris an anhidridis (gauwyloebuli TabaSiri) Semcveli qani.
saqarTvelos TabaSirisa da gajis ZiriTadi sabadoebia: xudonis (TabaSiri
– 13.6 mln. t, gaji – 10.3 mln. t, anhidridi), wyalTbilas (TabaSiri – 1.3
mlnt, gaji – 2.1 mln t), muxliwesis (TabaSiri - 2.5 mln t, gaji - 1.25 mln
t) da marneulis (gaji - 1.9 mln t) sabadoebi.
saxuravi fiqlebi gamoiyeneba dekoratiuli gadaxurvebisa da mxatvruli
mozaikuri panoebis dasamzadeblad. aseT fiqlebs mTis mosaxleoba
tradiciulad iyenebda TavianTi saxlebisa da koSkebis gadasaxuravad.
cnobilia saxuravi fiqlebis kaxeTis jgufis sabado (4.2 mln t), romlis
nedleuli misi teqnologiuri Tvisebebis gamo, SeiZleba sxvadasxva
sididis filebad daiWras.
amrigad, saqarTvelo uzrunvelyofilia saSeni, inertuli
dametalurgiuli resursebiT, romelic 363 sabadoSia ganlagebuli.18 [.....]
Tumca maTi geoekonomikuri Sefaseba შედარებით dabalia (3.6 mlrd $).misi
wili mineraluri resursebis ZiriTadi tipebis geoekonomikur SefasebaSi
molod 4%-ia. dasaxelebuli resursebidan yvelaze maRali geoekonomikuri
SefasebiT gamoirCevian saagure da sakramite Tixebi (daaxl. 950 mln $),
kaWari, sila da xreSi (0.6 mlrd $), TabaSiri, anhidridi da gaji (0.6 mlrd
$).

145
msoflio mniSvnelobisaa anTimoniumis maragebi, romlebic ganlagebulia
raWis da svaneTis maRalmTianeTSi. maT Soris upirvelesia zofxitos
oqrosSemcveli sabado (230,9 aTasi ტ). saqarTvelo unikaluri qveyanaa
saSeni damosapirqeTebeli qvebis sabadoebis moculobiT (1 514 mln მ3) da
xarisxiT.
საქართველოში მოიპოვება: კალციტი (იმერეთში მოძიებულია ოთხი საბადო);
ბენტონიტი (Bentonite), რომლის მარაგი 130 მლნ ტონას აღემატება. ამ ნედლეულს
მრავალმხრივი (ნავთობის პროდუქტების გაწმენდა, ცილებით მდიდარი თეთრი
ღვინის გასუთავება...)გამოყენებააქვს; მირაბილიტი იგივე გლაუბერის მარილი,
რომლის მთლიანი მარაგი 1 მლნ ტონას აღემატება. იგი gamoiyeneba medicinasa
daveterinariaSi.გლაუბერის მარილის სამი საბადოა ცნობილი,აქედან გლდანის
საბადოს მარაგი ფაქტობრივად ამოწურულია, ხოლო საგარეჯოს რაიონში გrZeli da
saxaresმლაშე tbebis საბადო ნედლეული, Na2SO4 შემცველობით, მსოფლიო
ხარისხის მატარებელია; ფოსფორიტი (ფოსფატური სასუქი სოფლის მეურნეობაში).
რომლისორი საბადოა გამოვლენებული (იმერეთსა და ლეჩხუმში). მათი მთლიანი
მარაგი 0.5 მლნ ტონას აღემატება; მინერალური პიგმენტი, რომლის მარაგი საკმარისია
საღებავის დასამზადებლად; კერამიკული რესურსები (მისი მარაგი საკმარისია
ფაიფურისა და ქაშანურის მრეწველობის განვითარებისთვის).
ქვეყნის წიაღისეული ბევრი ისეთი მინერალითაც გამოირჩევა, რომლებიც
ძველთაგანვე გამოიყენებოდა სამკაულებისა და ხელსაწყო-იარაღების წარმოებაში,
მცირე და დეკორაციული ხელოვნების ძეგლების დამზადებაში. ამის მაგალითია
გიშერი (ტყიბულის რ-ნი), მთის ბროლი (ყაზბეგის რ-ნი), მაღალხარისხოვანი აქატი და
ამეთვისტო (ახალციხის რ-ნი), ქალცედონი (თერჯოლის რ-ნი), სარდიონი, მალაქიტი,
ობსიდიანი და სხვ.
მინის ჭურჭლისა და თიხის ჭურჭლის მომჭიქურებელი მასალის დასამზადებლად
მუშავდებოდა კვარცის ქვიშები, რომელთა საბადოები მოიპოვება ავჭალაში, ნიჩბისში,
ატენში, ხარაგოულში. როგორც ჩანს, ბევრი მათგანი ჩვენი წინაპრების მიერ ძველადაც
მუშავდებოდა დანიშნულებისამებრ, რის დამადასტურებელია აღნიშნული ხასიათის
ჭურჭლეულის წარმოებით განთქმული ცენტრები ქართლში (მცხეთა, ნიჩბისი, გორი,
მეჯვრისხევი), კახეთსა და სამხრეთ საქართველოში.

146
 საქართველოში მოიპოვება აურაცხელი სამშენებლო მასალა: საშენი ქვა, მარმარილო,
ტუფი, კირქვა, მერგელი, თაბაშირი, ცეცხლგამძლე და კერამიკული თიხა, სახურავი
ფიქალი და სხვ. განსაკუთრებით ბევრია საალიზეთიხა, რომელიც ქვასთან ერთად
წარმატებით გამოიყენებოდა სამშენებლო საქმიანობაში, რომელსაც მცხეთის, ხოვლეს,
უფლისციხის, გორის, ურბნისის და სხვ. საცხოვრებელი, საკულტო, საფორტიფიკაციო
ნაგებობათა გათხრები ადასტურებს.
saqarTvelos myari mineraluri resursebis makroekonomikuri analizi
saSualebas iZleva axleburad ganvixiloT qveynis sanedleulo bazis
ekonomikuri mniSvneloba. am resursebis racionaluri gamoyeneba moiTxovs
Sesabamisi ekonomikuri politikis damuSavebas, romelSic unda aisaxos
resursebisgamoyenebis axali prioritetebi. mxedvelobaSi gvaqvs
saqarTvelos Sav liTonebSi, tradiciul manganumTan erTad ,rkinis madnis
gamoyenebisadmi meti yuradrebis miqceva. miT umetes, rom rkinis madnis
geoekonomikuri Sefaseba (3.5 mlrd $) 50%-iT aRemateba oqsiduli da
peroqsiduli manganumis madnebis fasis indeqss (2.0 mlrd $). aseve,
spilebZisa da alumionimis ukve arsebuli maragebis bazaze savsebiT
SesaZlebelia feradi da msubuqi metalurgiis ganviTareba.
samTavrobo ekonomikur politikaSi gamorCeuli adgili unda daikavos
qimiuri, agroqimiuri, Sesamosi, saSeni, inertuli da metalurgiuli
resursebis efeqtianma aTvisebam. es ki qveyanas ara Tu Tavidan aacilebs am
nedleuls an misi gadamuSavebis produqtebis importis aucileblobas,
aramed Seqmnis misi eqsportirebis xelsayrel pirobebs.
saqarTveloSi yvela piroba arsebobs aratradiciuli mrewvelobis
dargebis gasanviTareblad: es exeba rogorc naxevrad Zvirfasi qvebis
(aqati, opali...) gadamuSavebis warmoebis Seqmnas, ასევე maRali xarisxis
samanqano filtrebis, mafiltrebeli fxvnilebis, adsorbaciuli masalebis
da a.S. maRalSemosavliani warmoebis Seqmnas.
sanedleulo bazis zusti makroekonomikuri Sefaseba saSualebas iZleva
davadginoT resursebis zRvruli ekonomikuri maCveneblebi (investirebisa
da amonagebis done...). amiT ki, როგორც პროფესორი al.
TvalWreliZeსამართლიანად აღნიშნავდა, safuZveli ჩაეყრება sanedleulo
bazis racionalur gamoyenebasa da marTvas.

147
 7. წყლის რესურსი. საქართველოს კლიმატური პირობები მკვეთრად განასხვავებს
წყლის რესურსების ფორმირების პირობებს და მდინარეთა წყლის რეჟიმს. კლიმატი
ფორმირდება კავკასიონისა და სურამის ქედების ოროგრაფიული სისტემების
მეშვეობით. კავკასიონი იცავს ტერიტორიას ჩრდილოეთიდან ჰაერის მასების
შემოჭრისაგან, სურამის ქედი კიზღუდავს ზღვის ტენიანი ჰაერის ნაკადის შემოჭრას
აღმოსავლეთ კავკასიაში.
დასავლეთ საქართველო ხასიათდება ტენიანი, სუბტროპიკული კლიმატით, სადაც
საშუალო წლიური ნალექების რაოდენობა აღემატება 1000 მმ-ს წელიწადში. უხვი
ნალექი განაპირობებს ნიადაგის გადაჭარბებულ ტენიანობას და ტერიტორიის
დაჭაობებას. აქ მდინარეები წყალუხვია, ხასიათდება გაზაფხულის წყალდიდობებითა
და ზაფხული-შემოდგომის წყალმოვარდნებით. მეურნეობის ყველა დარგი, როგორც
წლიურ, ისე სეზონურ ჭრილში, წყლით უზრუნველყოფილია და დეფიციტს არ
განიცდის, მაგრამ ნალექების არათანაბარი განაწილების გამო ზოგიერთი ფართობის
მორწყვა საჭიროა. დასავლეთ საქართველოს წყლის ძირითადი არტერიებია: ენგური,
რიონი, ბზიფი და ჭოროხი.
აღმოსავლეთ საქართველო გამოირჩევა მშრალი კონტინენტალური კლიმატით,
მცირე ნალექით (350-1400 მმ წელიწადში), რომლის 60% მოდის წლის თბილ
პერიოდზე. მაღალმთიან ნაწილში მდინარეთა კვება ხორციელდება კოკისპირული
წვიმებით, მთისწინეთსა და დაბლობში – წვიმებით. წყლის ჩამონადენი სეზონზეა
დამოკიდებული, რაც იწვევს წყალმოთხოვნილებასა და ჩამონადენს შორის მკვეთრ
ასიმეტრიულობას. წყლის ძირითადი არტერიაა მდ. მტკვარი და მისი შენაკადები.
აქ უნდა აღვნიშნოთ, რომ „წყლის მარაგი“ და „წყლის რესურსი“ სხვადასხვა
ცნებებია: „წყლის მარაგში“ იგულისხმება ყველა სახის წყლის მოცულობა, მათ შორის –
მყინვარებსა და ჭაობებში არსებული საუკუნოვანი მარაგი; „წყლის რესურსებს“ კი
მიეკუთვნება წყლის მარაგის ის ნაწილი, რომელიც გამოიყენება ადამიანის მიერ. წყლის
„მარაგი“ ფასდება მხოლოდ წყლის მოცულობით, „წყლის რესურსების“ სიდიდე
დამოკიდებულია მოცულობაზე, რომლის გაზრდაც შესაძლებელია წყალსაცავების
მეშვეობით მდინარეების ჩამონადენის რეგულირებით. 10
საქართველოს წყლის მარაგის კომპონენტებია მდინარეები, ტბები, წყალსაცავები,
მყინვარები, ჭაობები და მიწისქვეშა წყლები.

148
 მდინარეები. საქართველოს ტერიტორიაზე მიედინება 26 060 მდინარე, რომეთა
საერთო სიგრძე 60 ათასი კმ-ია. ამ მდინარეების დაახლოებით 99.4% მცირე სიგრძისაა
(25 კმ-ზე ნაკლები) მდინარეთა სისტემა წყლით უზრუნველყოფის ძირითად წყაროა.
განსაკუთრებული წყალუხვობით გამოირჩევა მთავარი კავკასიონის მაღალმთიანი
ზონა, ხოლო მშრალ რაიონად ითვლება მტკვარი-ალაზნის შუამდინარეთი. სადაც
სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის წარმოება მორწყვის გარეშე პრაქტიკულად
შეუძლებელია.
მთავარი წყალგამყოფი ლიხის ანუ სურამის ქედი საქართველოს მდინარეებს ორ
ძირითად აუზად ყოფს: შავი ზღვის აუზს მიეკუთვნება 18109 მდინარე, ეს
საქართველოს მდინარეთა მთლიანი რაოდენობის 70 %-ია და ერთვიან შავზღვას.
ხოლო კასპიის ზღვის აუზში გაერთიანებულია 7951 მდინარე (30%).
ჰიდროლოგიურად შესწავლილია555 მდინარე შავი ზღვის აუზში და 528 მდინარე
კასპიის ზღვის აუზში.
აღმოსავლეთ საქართველოს თითქმის ყველა მდინარე (თერგის გარდა) ქმნის მტკვრის
ერთიან სისტემას და ჩაედინებაკასპიისზღვაში. კასპიის ზღვაში დამოუკიდებლად
ჩაედინება თერგი. .საქართველოს მდინარეებს შორის ყველაზე წყალუხვია რიონი
(13.2 კმ3), რომელიც მთლიანად საქართველოს ტერიტორიაზეამოქცეული და ჭოროხი
(8.58 კმ3). საქართველოს უგრძესი მდინარეა ა ლაზანი (406 კმ), მტკვარი (1 384 კმ, მ.შ.
საქართველოს ტერიტორიაზე - 351 კმ), იორი (343 კმ) და რიონი (327 კმ). ეს
უკანასკნელი დიდი კავკასიონის მთებში იღებს სათავეს დაქ უთაისის, სამტრედიის და
ფოთის გავლით შავ ზღვაში ჩაედინება.saqarTvelos mdinareebisazrdooben
myinvarebis, Tovlis, wvimisa da miwisqვეშა wylebiT. ქვეყნის teritoriidan
wlis ganmavlobaSi 56.9 kმ3 wyali Camoedineba.tranzituli Camonadeni (8.5
კმ3) TurqeTidan Semodis WoroxiT da mtkvriT, xolo somxeTidan– debediT.
mTeli jamuri Camonadeni Seadgens 66.3 კმ3-ს.7.[ dasavleT saqarTvelos
mdinareTa Camonadeni (tranzitulTan erTad) 49.8 kმ3-ია, aRmosavleT
saqarTvelosi– 16.5 kმ3. . danarCeni mdinareebidan aRsaniSnavia enguri,
kodori, bzifi, cxeniswyali,yvirila, liaxvi, aragvi, qcia-xrami, alazani da
sxva.
ტბები. საქართველოში 856 დიდი და პატარა ტბა ითვლება, რომლის წყლის მთლიან
მოცულობას უკავია 167.28კმ2 ფართობი (qveynisteritoriis 0.24%). ამასთან 24 ტბაში
149
წყლის მარაგი 1 მლნ მ3-ს აღემატება. ამ ტბებში წყლის მთლიანი მოცულობა 586.1 მლნ
მ3-ია, ხოლო მთლიანი ფართობი - 131.65 კმ2(ტბების მთლიანი ფართობის 78.7%).
წარმოშობის მიხედვით ტბები შეიძლება იყო teqtonuri, myinvaruli (yvelaze
მრავალრიცხოვანი), mdinareuli, sanapiro, karstuli, sufoziuri, Segubebuli,
mewyeruli da anTropogenuri. saqarTveloSi ფართობით yvelazedidia
faravanis tba (37.5 კმ2), წყლის moculobiT – tabawyurisტბა (221 მლნ მ3),
საშუალო siRrmiT – დიდი riwis ტბა (63.1 მ, igi uRrmesia ამიერკავკასიის ტბებს
შორის). ტბების უმეტესობა ეკოლოგიურად სუფთა გარემოში მდებარეობს. მათი
მინერალიზაციის ხარისი 500-1000მგ|ლ შორის მერყეობს და სასმელი წყლის
სტრატეგიული მარაგია. სამაგიეროდ მაღალი მინერალიზაციის ხარისხი (2500 მგ|ლ)
აქვს ალაზან-მტკვრის მთა თუშეთის ტბებს (კახეთის ქედი).
წყალსაცავები. ჰიდროელექტროსადგურებსა და ირიგაციულ სისტემებს 44
წყალსაცავი ემსახურება, მათგან 35 აღმოსავლეთ საქართველოში მდებარეობს.
წყალსაცავების წყლის სარკის მთლიანი ფართობი 163 კმ2-ია (საქართველოს
ტერიტორიის 0.23%). წყალსაცავების მთლიანი მოცულობა 3.3 მლნ მ3 -ია, ხოლო წყლის
მარაგი - 2.2 მლნ მ3. ისინი დიდ როლს ასრულებენ ქვეყნის ეკონომიკაში. საკმარისია
აღინიშნოს, რომ საქართველოში ელექტროენერგიის 75%-ზე მეტი
ჰიდროელექტროსადგურებში გამოიმუშავდება. ქვეყნის აღმოსავლეთ, უფრო მშრალ
ნაწილში კი ირიგაციას სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს. დასავლეთ საქართველოს
კაშხლიანი საცავები მხოლოდ ენერგეტიკაში გამოიყენება. მათ შორის უდიდესია
ჯვრის წყალსაცავი. მისი წყლის სარკის ფართობი 13.5 კმ2-ია, ხოლო მუშა მოცულობა -
662.0 ათასი მ3. მას ენგური კვებავს. სიდიდით მეორეა შაორის წყალსაცავი (ფართობი
- 13.2 კმ2 , მოცულობა - 68.0 ათასი მ3), ხოლო მესამე - ტყიბულის წყალსაცავი
(ფართობი - 11.5 კმ2, მოცულობა - 62.0 მ3). სულ დასავლეთ საქართველოს
წყალსაცავების სარკის ფართობი 55.6 კვ.კმ-ია, ხოლო მუშა მოცულობა - 847.2 ათასი
მ3).
აღმოსავლეთ საქართველოს წყალსაცავები კი, დასავლეთისგან განსხვავებით,
ირიგაციაში გამოიყენება, გამონაკლისი მხოლოდ ზაჰესის და წალკის (წყლის სარკის
ფართობი-34.0 კმ2, მუშა მოცულობა-292.0 მ3) წყალსაცავებია. ეს უკანასკნელი ხრამჰეს 1

150
და ხრამჰეს 2 ჰიდრო ელექტროსადგურებს ემსახურება. მას ორი მდინარე (ხრამი და
ქვია) კვებავს.
აღმოსავლეთ საქართველოს ოთხი წყალსაცავი (ჟინვალი, თაზვაწყარო, თბილისის
ზღვა, სიონი) კომპლექსურად გამოიყენება და ერთდროულად რამდენიმე ფუნქციას
ასრულებს. მაგალითსათვის ჟინვალის წყალსაცავი (სარკის ფართობი-11.5 კმ2, მუშა
მოცულობა-370.0 ათასი მ3) გამოდგება, რომლის ძირითადი დანიშნულებაა, როგორც
ელექტროენერგიის გამომუშავება, ასევე მორწყვა და თბილისის სასმელი წყლით
მომარაგება. თბილისის ზღვა (სარკის ფართობი-11.8 მ2, მუშა მოცულობა-155.0 ათასი
მ3) დანიშნულებით რეკრეაციულია, მაგრამ ერთდროულად გამოიყენება თბილისის
ზოგიერთი უბნის წყალმომარაგებაში და მელიორაციაში. მისი მკვებავი მდინარეებია
იორი და ზმაითი. აღმოსავლეთ საქართველოს წყალსაცავების წყლის სარკის ფართობი
(110.5 კმ2 ) ორჯერ აღემატება დასავლეთ საქართველოს წყალსაცავების ანალოგიურ
მაჩვენებელს, ასევე აღემატება მას წყლის მუშა მოცულობაში (1 297,5 ათასი მ3).
წყალსაცავები აგრეთვე გამოიყენება თევზის მეურნეობის მოსაწყობად, წყალდიდობის
შედეგის შესასუსტებლად და რეკრეაციის მიზნისათვის. ამავე დროს, წყალსაცავების
მოწყობა უარყოფითად მოქმედებს ბუნებრივ გარემოზე (ჰაერისა და ნიადაგის
ტენიანობის მატება, მეწყრული პროცესების ახალი კერების გაჩენა, მდინარისა და
მონადენის რეჟიმის დარღვევა...), რაც მოითხოვს წყალსაცავების პრექტირების
მეცნიერულ შესწავლას.
დღეისათვის წყლის რესურსების მართვა ხორციელდება ადმინისტრაციული
პრინციპის საფუძველზე, რომელიც ნაკლებად უზრუნველყოფს წყლის რესურსების
მოხმარების ეფექტიან დაგეგმვას მდინარის აუზის ფარგლებში არსებული
წყალმოსარგებლეების ინტერესებისა და იმავდროულად გარემოს დაცვითი
მიზნების გათვალისწინებას.
საქართველოს ტერიტორიაზე 734 მყინვარია აღრიცხული, რომელთა მთლიანი
ფართობი 511.1 კმ2-ია (ქვეყნის ფართობის 0.73%). მთლიანობაში მყინვარების წყლის
რესურსი 62.43 კმ3 განისაზღვრება. მათი უმრავლესობა თავმოყრილია კოდორის,
ენგურის, რიონისა და თერგის აუზებში. მყინვართა უმეტესობის ფართობი ერთ კმ2 -ზე
ნაკლებია. მხოლოდ ცხრა მყინვარის ფართობი აღმატება 10 კმ2-ს. მათგან უდიდესია
ლეხზირი (35.9 კმ2), ნანერი (28.7 კმ2) და ტვიბერი (24.7 კმ2). რეგიონების მიხედვით

151
დასავლეთ საქართველოზე მოდის მყინვარების ფართობის 82.6% (ანუ 422 კმ2),
აღმოსავლეთ საქართველოს სამხრეთ ფერდზე დაფიქსირებულია 8.23 კმ2 მყინვარის
ფართობი (მთლიანი ფართობის 1.6%). ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს ჩრდილოეთ
ფერდზე - 80.87 კმ2 მყინვარის ფართობი (მთლიანი ფართობის 15.8%). სამაგიეროდ,
აღმოსავლეთ საქართველოს ჩრდილოეთ ფერდი მყინვარის წყლის მეტი რესურსით
გამოირჩევა (35.0 კმ3 ანუ მთლიანი მყინვარული წყლის რესურსის 56.1%). სამხრეთ
ფერდზე მყინვარის წყლის რესურსი უმნიშვნელოა (1.0 მ3 ანუ მთლიანი რესურსის
1.6%).
მყინვარებს დიდი მნიშვნელობა აქვს სხვა ექსოგენური წყლის რესურსის
ჩამოყალიბებაში,
ჭაობები საქართველოს ლანდშაპტის ტიპიური კომპონენტია. მას XX ს-ის დასაწყისში
კოლხეთის დაბლობის დიდი ნაწილი ეკავა, მაგრამ 30-იან წლებში ჭაობების მასიური
დაშრობის (65 ათას ჰა მეტი ჭაობი) გამო, მისი ფართობი საგრძნობლად შემცირდა და
ახლა 225 ათასი ჰაუკავია. დღეისთვის არსებული ჭაობების მთლიანი ფართობი 625.3
კმ2-ია. მათში წყლის მარაგი 1 901.08 მლნ მ3-ია. არსებულ ჭაობებს შორის გამოიყოფა
ფიჩორა-პალიასტომის ჭაობი (ფართობი - 191 კმ2 , წყლის საშუალო სიღრმე-8 მეტრი,
წყლის მარაგი 1 365 მლნ მ3), ფოთი-ჭალადიდის ჭაობი (ფართობი-144 კმ2, საშუალო
სიღრმე-1,5 მ, წყლის მარაგი-194 მლნ მ3) და ერისწყალი II (ფართობი-117 კმ2, საშუალო
სიღრმე- 1 მ, წყლის მარაგი-93.6 მლნ მ3). მცირე ჭაობებს ვხვდებით ჯავახეთის
ვულკანურ მთიანეთში (ავჭალა, ვაჩიანი, მადათაფი, სულდი, ხანჩალი...).
კოლხეთის დაბლობზე ტორფიან ფენას უკავია 20 ათასი ჰა. მისი მარაგი 60 მლნ
ტონას აღემატება. ტორფი გამოიყენება ქიმიურ მრეწველობაში, აგრარულ სექტორში
(სასუქი) და საწვავად.
წარსულში ჭაობი მალარიის კერად იყო მიჩნეული და მოსახლეობა მის ამოშრობას
აქტიურად ცდილობდა. ამჟამად, ჭაობი მიჩნეულია ბუნების დაცვის საიმედო
საშუალებად. იგი ბუნების ისეთივე განუყოფელი ნაწილია, როგორც ტყე, მდელო,
მდინარე, ტბა და ა.შ. საქმე ის არის, რომ ჭაობები დიდი რაოდენობით იწოვენ და
ხანგრძლივი დროით აკავებენ წყალს და ამით წყლის რეჟიმის ნორმალურ რეგულაციას
იცავენ, იგი საგრძნობლად ასუსტებს წყალმოვარდნის ძალას და ჩარეცხვისგან იცავენ
ხმელეთის ზედაპირს. თანაც, მას შეუძლია ბუნებრივი ფილტრის შესრულება. ჭაობი

152
შეწოვილ წყალს წმენდს მავნე ქიმიური და ბიოლოგიური ნივთიერებისაგან და წმიდა
წყლით ასაზრდოებს, როგოც მიწისქვეშა წყლებს, ასევე მდინარეებსა და ტბებს. გარდა
ამისა, კოლხეთის ჭაობი და დჭაობებული ტყეები მცენარეთა და ცხოველთა იშვიათი
სახეობის საიმედო თავშესაფარია. აქ ბუდობს, იზამთრებს ან გადაფრენის დროს
დროებით ჩერდება ათეული სახეობისფრინველი. ასევე, იშვიათობით და
ორიგინალობით გამოირჩევა კოლხეთის ჭაობისა და დაჭაობებული ტყეების ფლორა.
აქედან გამომდინარეობს ამ რეგიონის დიდი მეცნიერული და შემეცნებითი
მნიშვნელობა. იგი შეიცავს მდიდარ ბიოგეოგრაფიულ და პალეოგეოგრაფიულ მასალას,
რომლის შესწავლა და განზოგადოებააუცილებელია არამხოლოდ ადგილობრივი,
არამედ მსოფლიო მასშტაბით. ამით აიხსნება მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაციის
(ბუნების დაცვის მსოფლიო ფონდი, გარემოს გლობალური ფონდი, მსფლიო ბანკი...)
დაინტერესება კოლხეთში ბუნებრივი სახით შემორჩენილი ჭარბტენიანი ეკოსისტემის
გადარჩენით.ამ ორგანიზაციების დახმარებით კოლხეთის ეროვნული პარკი შეიქმნა
(1999 წ), რომლის ხმელეთის ფართობი 28 571 ჰა და ზღვის აკვატორია 15 742 ჰა
განისაზღვრა.
miwisqveSa wylebi. saqarTvelos mineralur simdidreTa Soris
mniSvnelovaniadgili ukavia miwisqveSa wylebs (მტკნარი, მინერალური და

თერმული), რომლებიც ხასიათდებიან მაღალი ხარისხობრივი მაჩვენებლებით.

ქიმიური და აირული შედგენილობის მიხედვით, საქართველოს მიწისქვეშა წყლები
მრავალფეროვნებით ხასიათდება. მათ ფართოდ იყენებენ როგორც სასმელი და
სამკურნალო დანიშნულებით, ასევე სითბური ენერგიის წყაროდ. მიწისქვეშა წყლები
მინერალიზაციისა და ტ ემპერატურის მიხედვით შემდეგ ჯგუფებად იყოფა:
1.მტკნარი სასმელი წყლები (მინერალიზაცია არაუმეტეს 1,0 გ/ლ);

2.მინერალური წყლები (1,0 გ/ლ-ზე მაღალი მინერალიზაცია);

3. თერმული წყლები - სამკურნალო (20-350 C), თბოენერგეტიკული (40-1080 C);
ა.მტკნარი მიწისქვეშა წყლები ყველაზე ძვირფასი წიაღისეულია. იგი სასმელად
ვარგისი, უმაღლესი ხარისხის წყლებისყველაზე საიმედოდ დაცულიწყაროა და ჰაერის
შემდეგ, ადამიანის უპირველესი სასიცოცხლო მოთხოვნილებაა. ქვეყნის მტკნარი
მიწისქვეშა წყლების ბუნებრივი მარაგი დაახლოებით 18000 მლნმ3-ია. საპროგნოზო-
საექსპლუატაციო მარაგები კი დაახლოებით 10600 მლნ. მ3-ია. მისი რაოდენობით
საქართველო ერთერთი უმდიდრესი ქვეყანაა და მოსახლეობის ერთ სულ
153
გაანგარიშებით, 2,5-ჯერ აღემატება მსოფლიოს საშუალო მაჩვენებელს. მიწისქვეშა
მტკნარი სასმელი წყლები მინერალიზაციის მიხედვით იყოფა ულტრამტკნარ - 0,2-0,3
გ/ლ (ძირითადად გავრცელებულია სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიაზე) და 0,3-1,0
გ/ლ მინერალიზაციის მქონე წყლებად, რომლებიც პრაქტიკულად საქართველოს მთელ
ტერიტორიაზეა გავრცელებული. საქართველოს ტერიტორიაზე სულ მოძიებულია
მტკნარი მიწისქვეშა წყლების 100-ზემეტი საბადო, რომელთა
ბუნებრივი რესურსები შეადგენს 18 მლრდმ3/წელიწადში (573 მ3/წმ), რომელთაგან
95%სასმელი წყლებია. ისინი ქვეყნის ჰიდროგეოლოგიური ოლქების მიხედვით ძალზე
უთანაბროდაა განაწილებული.am resursebze mniSvnelovnad damokidebuliა
qveynis erovnuli ეკონომიკის ganviTareba. wylebiT, romlebic garda
sasoflo-sameurneo da komunaluri daniSnulebisa,perspeqtiulia
energetikuli TvalsazrisiTac. მიწისქვეშა წყლების მნიშვნელოვანი

ნაწილიხასიათდება მარილების ძალზე დაბალი შემცველობით (200-300 მილიგრამამდე

ლიტრზე). ასეთი წყლები, გარდა სასმელად და ჩამოსასხმელად ვარგისიანობისა, მათი
სიხისტიდან გამომდინარე, ფართოდ გამოიყენება სხვადასხვა უალკოჰოლო, თუ
ალკოჰოლიანი სასმელების ჩამოსასხმელად.მიწისქვეშა მტკნარი სასმელი წყლების
მთლიანი რესურსების დაახლოებით 1/3 დეტალურად შესწავლილია და მათი მარაგი
დამტკიცებულია სახელმწიფო კომისიაში(145,5 მ3/წმ), რომლის 48% (63,9 მ3/წმ) მოდის
დასავლეთ საქართველოზე, 45% (60,3 მ3/წმ) -აღმოსავლეთ საქართველოზე, ხოლო 6,7%
(6,7 მ3/წმ) - სამხრეთ საქართველოზე. ყველა კატეგორიის დამტკიცებული მარაგის
გათვალისწინებით, ერთ სულ მოსახლე ზემოდის 2,2 მ3/დღ.ღ. სასმელი წყალი, ხოლო
მაღალი (სამრეწველო) კატეგორიის მიხედვით - 0,88 მ3/დღე-ღამეში.ბუნებრივი
რესურსების გამოყენების შესაძლებლობა 2,5-ჯერ აღემატება მასზე ქვეყნის შორეულ
პერსპექტიულ მოთხოვნილებას. მიწისქვეშა მტკნარი წყლების ბუნებრივი რესურსების
უდიდეს ნაწილს - 95% -ს (571,7 მ3/წმ - 49,4 მლნ. მ3/დღ.ღ.) შეადგენს სასმელი წყალი.
mtknari miwisqveSa wylebis resursebiს, romelTajamuribunebrivi debiti
Seadgens 560 kbm/wm (qveynis teritoriaze mosuli naleqebis 20%).
ganawileba Zalze უTanabrოa. წყლის რესურსები ძირითადად დასავლეთ
საქართველოშია თავმოყრილი.
საქართველოს ტერიტორიაზე გამოვლენილი სხვადასხვა სამკურნალო თვისებების
მქონე მინერალური სასმელი და სამკურნალო დანიშნულების მინერალური წყლების
154
(წყაროები, ჭაბურღილები) საერთო რაოდენობა 2 000-ს აჭარბებს, მათი ჯამური
დებიტი 160 ათასი მ3-ია დღეღამეში. ქიმიური შედგენილობისა და საერთო
მინერალიზაციის მაჩვენებლების მიხედვით, წყლები დაყოფილია 1,0-5 გ/ლ-მდე, 5,0-
10,0 გ/ლ-მდე და 10,0 გ/ლ-ზე მეტი მინერალიზაციის მქონე წყლებად.ქვეყნის
მინერალური წყლების პროგნოზული რესურსები დღე-ღამეში დაახლოებით 50 მლნ მ3-
ია.დღეისათვის საქართველოს ტერიტორიაზე გეოლოგიურად შესწავლილია
მინერალური წყლის 45 საბადო.სახელმწიფო კომისიაში დამტკიცებული მარაგის
რაოდენობა 76,2 ათასმ3/დღ.ღ შეადგენს. არსებული მონაცემებით, საქართველოს
ტერიტორიაზე მინერალური წყლების გამოსავლების საერთო რაოდენობა (160 ათ.
კუბომეტრზე მეტი ჯამური სადღეღამისო დებიტით) 2 ათას აჭარბებს.
დამტკიცებული მარაგების (25 ათ.მ3/დღ.ღ.) უდიდესი ნაწილი მოდის 17 საბადოს
სამკურნალო წყლებზე, რომელიც გამოიყენება სამკურნალო აბაზანების (წყალტუბო,
სამტრედია, მენჯი...) სახით. მინერალური წყლების მეორე ჯგუფი, რომელთა
დამტკიცებული სამრეწველო მარაგი 7 ათ.მ3/დღ.ღ. შეადგენს, ორმაგი მოხმარებისაა:
გამოიყენება ადგილზე სასმელ-სამკურნალოდ და სამრეწველო ჩამოსასხმელად
(ბორჯომი, ნაბეღლავი...), ასევე სამკურნალო აბაზანებში.მინერალური წყლების მესამე
ჯგუფი (რომლის დამტკიცებული მარაგი 6 ათას კუბომეტრს აჭარბებს დღეღამეში)
მხოლოდ სამრეწველო ჩამოსხმის მიზნით (საირმე, მიტარბი...)გამოიყენება. ეს,
ძირითადად, ნახშირმჟავა (ნახშირორჟანგიანი),სხვადასხვა ქიმიური შედგენილობისა
და სამკურნალო თვისებების მქონე წყლებია, რომელთა საერთო მინერალიზაცია 1,5-
11,0 გ/ლ-ის ფარგლებშია. სამრეწველო ჩამოსხმის მიზნებისათვის გამოსაყენებელი
მინერალური წყლებიდან გამოიყოფა დაბალმინერალიზებული (1,02,5 გ/ლ) ე.წ.
სუფრის წყლების ჯგუფი. ამ ტიპის წყლებზე მსოფლიო ბაზარზე მოთხოვნა ძალზე
დიდია. მინერალური წყლების გამოსავლების (წყაროები, ჭაბურღილები) საერთორაო
დენობა 2 000-საჭარბებს, მათი ჯამური დებიტი 160 ათასიმ3-ია დღე-ღამეში.
ამრიგად, თუმცა saqarTvelo wylis resursiT mdidaria, მაგრამ
gaumjobesebuli wyliswyaroebzე mosaxleobis myari daSvebis koeficienti,
sxva qveynebTan SedarebiT, Zalzedabalia da msoflioSi ამ მაჩვენებლით 118-ე
adgilze imyofeba (82%, 2004 w). იგი msoflio saSualo maCvenebels (78%)
ოთხი პუნქტით, xolo ganuviTarebelqveynebიsას (71%)11 punqtiT aRemaტeba.

155
saqarTveloze ukeTesi koefcienti აქვს arabul saxelmwifoebs (86%) da
“uwylo” israelsac (100%)ki.*[ * Борьба с изменениями климата: იხ. Доклад о

развитии человека 2007/ 2008. Изд .” Весь Мир”. 2007, с. 251 – 254]
დასკვნა: უფრო განვითარებულ და ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებს
(განსაკუთრებით უფრო ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების) შორის ეკონომიკური
და სოციალურ - პოლიტიკური ძლიერების მკვეთრი დისბალანსი მნიშველოვნად
ზემოქმედებს გლობალურო პრობლემების (სიღარიბე, შიმშილობა, გარემოს დაცვა,
დასაქმება...) გადაჭრაზე.
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ფენომენი ორ ასპექტში უნდა გამოვიკვლიოთ:
ცალკეული ქვეყნის შიგნით და მსოფლიო მასშტაბით.

ტერმინები და ცნებები

156
 აგრარული რეფორმა
არაბული სამყარო
ახალი ინდუსტრიული სახელმწიფოები
აღმ. აზია წყნარი ოკეანის რეგიონი
ბუნებრივი რესურსი
გაეროს განვითარების პროგრამა
განუვითარებელი (განვითარებადი) ქვეყნები
განუვითარებელი ქვეყნების კლასიფიკაცია
გარდამავალი ეკონომიკის სახელმწიფოები
ევროკავშირი
ევროზონა
ევროპა და ცენტრალური აზია
დუალური მოდელი
„ვეფხზვის ხუთი ბოკვერი
„იაგურები“
ლათინური ამერიკა და კარიბის აუზი
მესამე სამყარო
მომსახურება
„მფრინავი წეროები“
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები
სახელმწიფოს აქტიური ინტერვენცია
ტიპოლოგია
შრომითი რესურსები
უფრო განვითარებული ქვეყნები;
უფრო ნაკლებად განვითარებულიქვეყნები;
ცვალებადი კრიტერიები
სამხრეთ აზია
სტრუქტურული განსხვავება
სუბსაჰარისეული აფრიკა
საბაზრო ეკონომიკა
საექსპორტო წარმოების ინდუსტრიალიზაცია
ჯაჭვური გაუმჯობესება
ღია ეკონომიკა
ყიდვითუნარიანი პარიტეტი

მსჯელობის საკითხები

1. ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს, მნიშვნელოვანი გასხვავებულობის

მიუხედავად, მრავალი საერთო პრობლემა აკავშირებს. თქვენი აზრით მათგან
რომელია ყველაზე მნიშვნელოვანი?
2. ახსენით განსხვავება ცხოვრების დაბალ დონესა და მოსახლეობის ერთ
სულზე დაბალ შემოსავალს შორის. შეიძლება ერთდროულად არსებობდეს დაბალი
ცხოვრების დონე და მაღალი სულობრივი შემოსავალი, თუ ისინი ერთიმეორეს
გამორიცხავენ? მოიყვანეთ შესაბამისი მაგალითები.

157
 3. გადმოეცით ”სიღარიბის საერთაშორსო ზღურბლის” ძლიერი და სუსტი
მხარეები. თვლით თუ არა, რომ საქართველოში არსებული სულობრივი
შემოსავალი ეგვიპტეში ჩამოყალიბებული იგივე შემოსავლის ტოლფასოვანია?
ახსენით.
4. არსებობს თუ არა ძლიერი ურთიერთკავშირი დასაქმებულის ფიზიკურ
მდგომარეობასა, შრომის მწარმოებლურობასა და შემოსავლის დონეს შორის?
5. ახსენით ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკური,
სოციალური და პოლიტიკური სტრუქტურების მრავალფეროვნება და
განსხვავებულობა.
6. თქვენი აზრით, ტიპოლოგიურად საქართველო ქვეყნების რომელ
გგუფს მიეკუთვნება?

158
 თავი. 3. ეკონომიკური ზრდის რეტროსპექტივა და
თანამედროვე განვითარება
„ დროთა განმავლობაში განვითარების შესახებ მეცნიერულმა აზრმა
მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა: დაწყებული იმ იდეიდან, რომ კაპიტალი
ათანასწორებს ზრდას. შემდეგ იგითანამიმდევრობით გადავიდა ადამიანისეული
კაპიტალის როლის, ბაზრებისა და პოლიტიკური ღონისძიებების როლის,
ინსტიტუტების როლის და უკანასკნელ დროში, ინდივიდებისა და ჯგუფების
უფლებებისა და უფლებამოსილების გაფართოების როლის გააზრებაზე, აგრეთვე
ორიენტაციაზექვეყნების საკუთარი პოლიტიკის გატარების უფლებას „.გაეროს
განვითარების პროგრამის მოხსენება ადამიანისეული განვითარების შესახებ ( 2010
წ)

3.1. ეკონომიკური ზრდის გნოსეოლოგიური ფესვები

ადამიანთა usazRvro da zrdadi moTxovnilebis da SezRuduli da

kლებადი resursebis, agreTve, mosaxleobis sakmaod swrafi zrdis
Sexameba, kacobriobas aiZulebs mudmivad gazardos dovlaTisa da
momsaxurebis warmoeba. am procesma miiRo ekonomikuri zrdis
saxelwodeba, romelSic igulisxmeba wlidan wlamde, Taobidan
Taobamde, xangrZlivi drois ganmavlobaSi qveynis warmoebiTi
SesaZleblobis mdgradi gadideba.
ეკონომიკური ზრდის yvelaze adrindeli Tanamedrove dasavleTური
Teoria iyo merkantilizmi,* romelic XVII-ე s-Si nacionaluri
saxelmwifoebis zrdis paralelurad აღმოცენდა. უფრო adrindeli
Teoriebi ეკონომიკურ ზრდას ნაკლებ yuradRebas uTmobdnen.M erT-erTi
pirvelTagani, romelmac detalurad gamoikvlia zrdis winaistoriuli
safexurebi, iyo amerikeli istorikosi da eTnografi l.ჰ. morgani (ინგლ.
Lewis Henry Morgan; დ.21.11 1818 – გ. 17,12.1881) misi mTavari nawarmoebia
„Zveli sazogadoeba” (1877 w). morganma mogvca sazogadoebis

159
ganviTarebis axali periodizacia (1. veluroba; 2. barbarosoba; 3.
civilizacia), romelic marqsizmis erT-erTma fuZemdebelma f. engelsma
(გერმ. Friedrich Engels; დ. 28.11.1820 -გ. 5.08, 1895) gaiziara.
მerkantilიzmის მიხედვით, qveynis ganviTareba damokidebulia misi
kapitalis maragze (oqro, vercxli...), romelic saxelmwifos kuTvnilebaa.
igi xazs usvamda საგარეო vaWrobis balansis dadebiTi saldos did
mniSvnelobas, romelic miiRweoda eqsportis maqsimიzaciisa da importis
minimიzaciis wyaლობით. merkantilizmis ideebi aisaxა ekonomikuri
nacionalizmis TeoriaSi da აგრეთვე, neomerkantilizmის მოძღვრებაშi.
ekonomikuri nacionalizmis gavrceleba XIX saukunis aSS-Si (aleqsandr
hamiltoni) da germaniaSi (fridrix listi) dakavSirebuli iyo am qveynebis
ganviTarebasa da დაგვიანებულ industrializaciasTan.
ekonomikuri nacionalizmi da neomerkantilizmi დამკვიდრდა XIX-XX
saukuneebis iaponiis ganviTarebis პოლიტიკაში, xolo bolo periodSi oTxi
aziuri qveynis (honkongi, samxreT korea, taivani da singapuri)
ganviTarebaSi da rac mTavaria CineTis arnaxuli ekonomikuri zrdis
maRali tempebis miRwevaSi.
ეკონომიკური ზრდის კლასიკური სკოლის თეორიული საფუძველია შემდეგი
ფფაქტორების ერთობლიობა :
*მოსახლეობის ზრდაზე მალთუსის შეხედულება;
*ხელფასზე რიკარდოს დოქტრინა;
*რენტაზე კლებადი მწარმებლურობა;
*წარმოების ხარჯებით ღირებულების განსაზღვრა;
*თავშეკავება როგორც დანაზოგის საფუძველი.
კლასიკური თეორიის მიხედვით, ეკონომიკური ზრდა, უმთავრესად,
დამოკიდებულია კაპიტალის დაგროვებაზე. ამ მიზნით ეკონომიკამ ისეთი მოგების
დონე უნდა უზრუნველყოს, რომელიც მეწარმეებს რისკზე წასვლისაკენ უბიძგებს.
კაპიტალის დაგროვების კვალობაზე წარმოიშობა ხელფასის ზრდის ტენდენცია
(სპეციალური ხელფასის ფონდის ხარჯზე), რომელიც, მალთუსის მტკიცებით,
მოსახლეობის ზრდას წაახალისებს. შესაბამისად, წარმოიშობა მოთხოვნა დამატებით
წარმოების ფაქტორებზე, ეს კი, თავის მხრივ, ნაკლებ მწარმოებლური ნიადაგის

160
დამუშავების აუცილებლობას მოითხოვს, რომელიც, თავის მხრივ, კლებად
მწარმოებლურობაში და შესაბამისად, ფასების ზრდაში აისახება. იგი გამოიწვევს
ხელფასის და მოგების ზრდასაც. წარმოების ფაქტორებზე (მიწა და შრომა) ფასების
მატება ამცირებს წარმოების მესამე ფაქტორიდან (კაპიტალი) მიღებულ შემოსავალს
(მოგება). მაშასადამე, კაპიტალის დაგროვების გარდაუვალი შედეგია მოგების
ნორმის დაქვეითება და დაზოგვისა და ინვესტირების წამახალისებელი
სტიმულების გაქრობა. ეკონომიკა მხოლოდ სტაციონარული მდგომარეობის ციკლს
გაიმეორებს ანუ შეწყდება მოსახლეობის ზრდა, არ წარმოიშობა მოთხოვნა
დამატებით ბუნებრივ რესურსზე და საზრდოზე, ხოლო დანაზოგი მოხმარდება
მხოლოდ გაცვეთილი ძირითადი კაპიტალის შეცვლას. ამრიგად, ეკონომიკური
სისტემების კვლავწარმოების ტემპები მუდმივი და უცვლელი დარჩებიან, ხოლო
ყველა არასასურველი მოვლენები უშეცდომოდ წინასწარ შეცნობილია, ეკონომიკური
სისტემები გარანტირებულია მერყეობისაგან და ”შეუფერხებლად მუშაობს” (ი.
შუმპეტერი).
ekonomikuri zrdis TeoriaSi mniSvnelovani wvlili Seitana
amerikelma mecnierma u.u. ristoum (Rostow), romelic mis SromaSi: zrdis
stadiebi – arakomunisturi manifesti (1950 w). aisaxa.misi Teoria
(xazovan – etapobrivi) daupispirda ganviTarebis marqsistul –
etapobriv miZRvrebas da aqcenti kapitalis daCqarebul dagrovebaze
აქვს გადატანილი.(rogorc Sida ise gare faqtorebis xarjze).
როსტოუსთან ekonomikuri zrdis da amrigad, ganviTareბis
uzrunvelyofis ZiriTad saSualebad miCneulia investiciis waxaliseba.
rostous ganviTarebis modelSi gamoyofilia zrdis xuTi
Tanაmimdevruli etapi (1. tradiciuli sazogadoeba; 2.gardamavali
periodi; 3. aRmavloba; 4. momwifebisaken mimavali bazari; 5.
samomxmareblo sazogadoeba). misi mtkicebiT, zrdisM procesSi es
ეtapebi yvela qveyanam unda gaiaros.
todaros varaudiT, ganuviTarebel qveynebis ზრდის პირობები
თითქმის არ განსხვავდება “marSalis gegmა“-ში ჩართულქვეყნების საწყის
მდგომარეობისგან. amis garda, მისეულ TeoriaSi mxolod kapitalis
dagroveba iTvleboda ganviTarebis sakmaris pirobad da

161
 ugulebelyofili iyo ganviTarebis gzaze arsebuli politikuri,
socialuri da instituciuri Semarferxeblebi. am aspeqtSi, როსტოუს
თეორიასთანშედარებით, win gadadgmuli nabiji iyo struqturuli
cvlilebebis Teoria, romelic iTvaliswinebda ganuviTarebeli
qveynebis ekonomikuri struqturis შecvlas ufro Tanamedrove, ufro
urbanizebul, industriulad ufro mravalferovan warmoebisა da
momsaxurebis ekonomikis struqturis Seqmnas.
სინამდვილეში, როგორც კეინზმა დაასაბუთა, კაპიტალიზმის ბუნებისათვის
სტაბილურობა მიუღებელია, რამდენადაც შერყევები და მკვეთრი
მოულოდნელი დაქვეითებებიც კი, კაპიტალიზმის განვითარების განუყოფელი
თვისებაა.

3.2 ekonomikuri zrdis keinzianuri Teoria

კ კეინზიანურ თეორიაში ძირითადია ეფექტურის მოთხოვნის ცნება. კეინზს
ფულის რაოდენობრივი ხარჯვა აინტერესებდა, რამდენადაც ეს უკანასკნელი
მოხმარებისა და ინვესტიციის დონეს განსაზღვრავდა და ქვეყნის მასშტაბით
მთლიან მოთხოვნას ქმნიდა. მისი შემცირება კიწარმოების ხარჯის დაფარვას ვერ
უზრუნველყოფდა, რომელიც, თავის მხრივ, წარმოების შემცირებასა და
უმუშევრობის ზრდას გამოიწვევდა. სამაგიეროდ, მთლიანი მოთხოვნის გადიდება
წარმოების აღმავლობის სტიმულებს წარმოშობდა. კეინზს ეფექტურად მიაჩნდა
მთლიანი მოთხოვნის ისეთი დონე, რომელიც ეკონომიკურ წონასწორობას
დაიცავდა. მასთან მთლიან მოთხოვნას ორი ასპექტი აქვს: მასში ერთდროულად
აისახება მომხმარებელთა ერთობლივი დანახარჯი და წარმოების ფაქტორული
შემოსავალი. ამ გაგებით, კეინზიანური ეროვნული შემოსავალი (წარმოების
ფაქტორული შემოსავალი) დასაქმების დონის განმსაზღვრელი ფაქტორია.
ეროვნული შემოსავლის გამოყენება. კეინზის აზრით ,დახურულ ეკონომიკაში
წარმოებული პროდუქტი ნაწილდება პირად მოხმარებაზე ( c ), ინვესტიციასა ( I )
და სამთავრობო შესყიდვებზე ( g ). ეკონომიკაში წარმოებული პროდუქტის დიდი
ნაწილი მოხმარებაზე იხარჯება, რომლის წილი მშპ-ში ქვეყნების მიხედვით
განსხვავებულია.

162
 ადამიანები განკარგვად შემოსავალს (წმინდა შემოსავალი), როგორც წესი, ორ
ნაწილად ყოფენ: შემოსავლის ერთი ნაწილი მოიხმარება, ხოლო მეორე ნაწილი
დანაზოგის ფორმას ღებულობს. სხვა თანაბარ პირობებში, მოხმარების სიდიდე
პირდაპირ დამოკიდებულია წმინდა შემოსავლის სიდიდეზე. ეს დამოკიდებულება
რაოდენობრივად ასე წარმოგვიდგება:
C = C(P-T), სადაც
C - მოხმარება; P - მთლიანი შიდა პროდუქტი; T - გადასახადი.
მოხმარებისა და წმინდა შემოსავლის ასეთი დამკიდებულება ცნობილია
მოხმარების ფუნქციის სახელწოდებით .
მოხმარებისადმი ზღვრული მიდრეკილება. კეინზმა ასეთი ვარაუდი დაუშვა: ”...
მთლიანი რეალური შემოსავლის ზრდის კვალობაზე იზრდება მთლიანი
მოხმარებაც, მაგრამ არა იმ ზომით, რა ზომითაც შემოსავალი იზრდება”1. (1М.
Кейнс.Общая теория занятости процента и денег. М:, ИЛ, 1948, გვ. ). მათ შორის
წარმოშობილ სხვაობას კეინზმა მოხმარებისადმი ზღვრული მიდრეკილება (MPC)
უწოდა. ჩვეულებრივ, იგი 0-დან 1-მდე ინტერვალში მერყეობს. ეს იმას ნიშნავს, რომ
ერთი ლარით შემოსავლის გადიდება მოხმარების მოცულობას ამ ერთი ლარის
ფარგლებში ადიდებს. მაგალითად, თუ MPC 0,7 - ს უტოლდება, მაშინ ყოველი
ერთი ლარის დამატებითი შემოსავლიდან 70 თეთრი მოხმარებაზე იხარჯება, ხოლო
30 თეთრი დანაზოგს მიემატება . მათი შეფარდება ( dC/dR) ერთზე ნაკლები, მაგრამ
დადებითი სიდიდე იქნება. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ მოხმარების სიდიდე
მხოლოდ ფულადი შემოსავლით არ შემოიფარგლება, ხანგრძლივადიან პერიოდში
მასზე სხვა ობიექტური და სუბიექტური ფაქტორებიც (ხელფასის დონე,
საგადასახადო სისტემა, სოციალური ანარიცხების სისტემა, მომხმარებელთა
გემოვნება, რეკლამა...) ზემოქმედებენ. კეინზმა ამ ფაქტორების აბსტრაგირება
მოახდინა და მხოლოდ მოკლევადიანი სიტუაცია განიხილა. მან მხოლოდ ის
ფაქტორები (ადამიანის ბუნების ფსიქიკა, საზოგადოებრივი ინსტიტუტების
მოქმედება...) გაანალიზა, რომლებიც დროის მოკლე მონაკვეთში არსებითად არ
იცვლებიან2. (2М. Кейнс.Общая теория занятости процентаиденег. М:, ИЛ, 1948, გვ.).
კლასიკური თეორია ხელფასს შრომის ფასად განიხილავდა, რომელიც სხვა
საქონლის ფასების მსგავსად (ბაზრის ზემოქმედების წყალობით) ცვალებად

163
სიდიდედ მოიაზრებოდა. მასთან შრომის ფასის უცვლელობის მიზეზი იყო მუშათა
ორგანიზებულობის დაბალი დონე და პროფესიული კავშირების უმექმედობა.
კლასიკურ სკოლას ბაზრის ცვლილებისადმი სწრაფი შეგუება მიაჩნდა უმუშევრობის
ლიკვიდირების საშუალებად. მაგრამ კლასიკოსები მხედველობიდან უშვებდნენ,
ასეთ სიტუაციაში, ხელფასის და შემოსავლის დაქვეითებას, კეინზმა მთლიანად
უარყო ასეთი მიდგომა. მისი მტკიცებით, სრული დასაქმება განისაზღვრება
მომავალი წარმოებიდან მოსალოდნელი შემოსავლის მიღებით. კეინზმა ამ
შემოსავალს მთლიანი მოთხოვნა, ხოლო მთლიანი პროდუქტის წარმოებაზე გაწეულ
დანახარჯს მთლიანი მიწოდება უწოდა. მაშასადამე, წარმოების პროცესის
გასაგრძელებლად მომავალმა შემოსავალმა ხარჯი მთლიანად უნდა დაფაროს.
რამდენადაც დასაქმება დამოკიდებულია პროდუქციის გამოშვებაზე, ამის გამო,
მიწოდების ყოველ ფასს შეესაბამება დასაქმების განსაზღვრული დონე. ეს იმას
ნიშნავს, რომ წონასწორობის შენარჩუნება შესაძლებელია მასობრივი უმუშევრობის
პირობებშიც. ამას მაშინ აქვს ადგილი, როცა მოსალოდნელი შემოსავალი
არასაკმარისია პროდუქციის გამოშვების მაღალი დონის წასახალისებლად.
დასახელებულ ურთიერთდამოკიდებულებაში უმნიშვნელოვანესია მოთხოვნის
როლი. რაც შეეხება მიწოდებას, კეინზი მას ძირითად ტექნიკურ ფაქტორად
თვლიდა, რომლის სიდიდე არსებული წარმოების ფაქტორების რაოდენობასა და
ხარისხზეა დამოკიდებული. მისი აზრით, მიწოდება მნიშვნელობა მხოლოდ
საგანგებო სიტუაციებში (ეკონომიკური ბლოკადა, ბუნებრივი კატასტროფები,
ომები...) იჩენს თავს.
კეინზმა აღნიშნული მეთოდიკის ანალიზში გარდაქმნილი ფორმით შეიტანა
კანისეული (რიჩარდ ფერდინანდ კანი, ინგლისელი ებრაელი ეკონომისტი -
დ.10.8.1905,ლონდონი გ.6.06.1889, კემბრიჯი) მულტიპლიკატორის ცნება. კანი
იკვლევდა დასაქმებაზე ინვესტიციის ზრდის გავლენას. ეს იდეა აისახა კეინზის
შემოსავლის მულტიპლიკატორში, რომელიც აჩვენებს შემოსავლის ცვლილების
დამოკიდებულებას ინვესტიციის თუნდაც მცირე ცვლილებაზე. კეინზის მტკიცებით,
”პირველად დანახარჯთან დაკავშირებით შემოსავლის ზოგადი ზრდა ვარაუდთან
შედარებით მეტი იქნება”3. (3М. Кейнс. Общая теория занятости процента и денег. М:,
ИЛ, 1948, გვ.108). ამრიგად, ხელისუფლების და პირების გაღებული მსხვილი

164
დანახარჯი სასურველად ზემოქმედებს ეროვნული შემოსავლის გადიდებაზე. ისიც
უნდა აღინიშნოს, რომ ეროვნული შემოსავლის ზრდას ობიექტური ზღვარი აქვს,
რომელიც დაკავშირებულია სისტემაში არსებული რიგი გადინებით (კრედიტის
დაფარვა, გადასახადებისა და გადასახდელების გადახდა, მარაგის შექმნა და შევსება,
იმპორტი...). ასევე, არსებობს კავშირი მულტიპლიკატორსა და მოხმარებას შორის,
რომელიც კეინზმა უნივერსალური ფსიქოლოგიური კანონისრანგში აიყვანა. მისი
მტკიცებით, წარმოების გადიდების კვალობაზე იზრდება მოხმარება, მაგრამ არა იმ
მოცულობით, რა მოცულობით წარმოება იზრდება. კეინზის მულტიპლიკატორის
ცნებამ ყურადღება გაამახვილა ინვესტიციებზე როგორც ეკონომიკაში ძირითად
დინამიკურ ელემენტზე. იგი დასაქმების უზრუნველყოფის საშუალებაა. ინვესტიცია
მხოლოდ ახლად შექმნილი ფიზიკური დოვლათის აღმნიშვნელია და მოგების
მიზნით ხორციელდება. ეს მოგება არ უნდა ჩამორჩებოდეს სარგებელს
სასესხოკაპიტალზე. ამ შინაარსით მიღებულ მოგებას კეინზმა კაპიტალის ზღვრული
ეფექტიანობა უწოდა. ამრიგად, მოსალოდნელი მოგება ინვესტიციაზე ზემოქმედების
უმთავრესი ფაქტორია. ამასთან დაკავშირებით, კაპიტალის ზღვრულმა ეფექტიანობამ
წინა პლანზე წამოწია ფსიქოლოგიის ეკონომიკური თეორია4. (4М. Кейнс. Общая
теория занятости процента и денег. М:, ИЛ, 1948, გვ.127, 154-155.). გადამწყვეტი
ფაქტორი ხდება მომავლისადმი მეწარმეთა რწმენის საიმედობა, რომელიც წარსულში
ნაკლებად სტაბილური იყო. კეინზმა გაიზიარა კლასიკური პოლიტიკური
ეკონომიის (ა. სმითი, დ. რიკარდო, კ. მარქსი...) შეხედულება მოგების ნორმის
დაცემის ტენდენციაზე. კეინზის მტკიცებით, ინვესტირების მეშვეობით კაპიტალური
დოვლათის წარმოების გაფართოება ადიდებს მიწოდების მოცულობას. ეს კი, იგივე
მოთხოვნის პირობებში, მათ გაიაფებას და მოსალოდნელი მოგების შემცირებას
იწვევს. ეს მოვლენა კეინზმა კაპიტალის ზღვრული ეფექტიანობის დაქვეითების
ტენდენციად ჩათვალა. იგი მანამდე გაგრძელდება, სანამ სარგებლის ნორმა
კაპიტალის ზღვრული ეფექტიანობის დაბლა არ აღმოჩდება. ამრიგად,
კაპიტალისტური განვითარების დინამიკის შესახებ კეინზის საწყის კონცეფციაში
სარგებლის ნორმას მნიშვნელოვანი როლი აქვს მიკუთვნილი. ამაზე მიუთითებს
კაპიტალის ზღვრულ ეფექტიანობასა და სარგებელს შორის დამოკიდებულება. თუ
სარგებელი ”ფასია”, მაშინ იგი, როგორც ყველა სხვა ფასი, მოთხოვნით და

165
მიწოდებით განისაზღვრება. ტრადიციული თეორია აღნიშნავდა მწარმოებლურ
კაპიტალსა და მის მიწოდებას შორის წონასწორობას. მისგან განსხვავებით, კეინზი
მოთხოვნის ფქტორს აკავშირებს ნაღდი ფულის მიღების სურვილთან
(ლიკვიდურობისათვის უპირატესობის მიკუთვნება), ხოლო მიწოდებას - ფულის
რაოდენობასთან (მასას-თან). შესაბამისად, თეორია დასრულებული ჩანს,
რამდენადაც სახეზეა ყველა აუცილებელი განტოლება:
ინვესტიცია არის კაპიტალის ზღვრული ეფექტიანობისა და სარგებლის ნორმის
ფუნქცია; დასაქმება დამოკიდებულია შემოსავალსა და ინვესტიციაზე; კაპიტალის
ზღვრული ეფექტიანობა დაკავშირებულია მოლოდინთან და კაპიტალის
ღირებულებასთან; სარგებლის ნორმა განისაზღვრება ლიკვიდურობისათვის
უპირატესობის მიკუთვნებისა და ფულის მასით. შესაბამისად, ლიკვიდურობისათვის
უპირატესობის მიკუთვნების შემცირების შემთხვევაში სარგებლის ნორმა ეცემა,
ხოლო ინვესტირების განხორციელებაზე მეწარმეთა დაინტერესება იზრდება,
შემოსავალი კი მულტიპლიკატორის მოქმედების წყალობით მატულობს. ეს
უკანასკნელი, თავის მხრივ, მოხმარების ფუნქციიდან გამოიყვანება5. ( 5 М. Кейнс.
Общая теория занятости процента и денег. М:, ИЛ, 1948, გვ.127, 154-155.) ასე შეიქმნა
კეინზის ეკონომიკური სკოლა თავისი მრავალი განშტოებით. ამ სკოლის გავლენა,
განსაკუთრებით, 1929-1933 წლების მსოფლიო ეკონომიკურ კრიზისში გამოვლინდა.
კეინზის ეკონომიკური შეხედულება დაედო საფუძვლად აშშ-ის პრეზიდენტის ფ.
რუზველტის (ინგლ. Franklin Delano Roosevelt; დ.30.01.882 - გ.12.04.1945)„ახალ
ეკონომიკურ და სოციალურ კურსს”. კეინზის სოციალური ფილოსოფია
დაფუძნებულია ეკონომიკური განვითარების უწყვეტლობის შესაძლებლობის
რწმენაზე. მაგრამ იგი არ უგულებეყოფდა სოციალურ და ეკონომიკურ რეფორმებს,
რადგან დაუშვებლად მიაჩდა სოციალური მანკიერების არსებობა. მასთან
ცვლილებების ყველაზე საიმედო გზა იყო: დასაწყისში პრობლემების დაწვრილებით
შესწავლა, ხოლო შემდეგ - გარდაქმნების თანდათანობით განხორციელება. კეინზის
აზრით, ყველა ინგლისელი უნდა იბრძოდეს ღარიბთა მდგომარეობის
გასაუმჯოსებლად, იმიტომ რომ იგი ინგლისელია. ეროვნული შემოსავლის
განაწილების დროს გათვალიწინებული უნდა იყოს გაჭირვებულთა ინტერესები,
მაგრამ კეინზი აბსოლუტურ თანასწორობას არასასურველ მოვლენად თვლიდა.

166
კეინზის ”ზოგადი თეორია” ყველა თანამედროვე გამოკვლევაში აისახა. კეინზის
ყველაზე შეურიგებელი ოპონენტებიც (ე. ჰანსენი, ა.პიგუ...) კი მის მხარეზე
გადავიდნენ.
warmoebiTi SesaZleblobis mrudi SesaZleblobas iZleva simbolurad
avsaxoT ekonomikaSi warmoebuli samomxmareblo saqonlisa da
investiciuri saqonlis moZraoba. warmoebiTi SesaZleblobis mrudi
warmogvidgeba samomxmareblo da investiciuri produqciis
mravalricxovani kombinaciiT, romelic SeiZleba ekonomikam awarmoos
warmoebis faqtorebs srulad gamoyenebis pirobebSi da arsebuli
teqnikuri ganviTarebis donis SemTxvevaSi. roca teqnikuri ganviTarebis
done izrdeba an diddeba ekonomikis resursebi, maSin iwarmoeba meti
raodenobis sxvadasxva dovlaTi da momsaxureba.
eკonomikuri zrdis gazomvა. ekonomikuri zrdის erTi gamzomiა mTliani
warmoebis zrdis tempi. mTliani warmoebis fuladi gamosaxuleba
damokidebulia fasebis moZraobaze. mTliani warmoeba, anu mTliani Sida
produqti (mSp) ki SeiZleba daiTvalos rogorc mudmiv (sabaziso), aseve
mimdinare fasebSi. realuri ekonomikuri zrda izomeba realur mTlian
Sida produqtSi, romelic warmoebulia resursebis sruli gamoyenebis
pirobebSi. am SemTxvevaSi mTliani produqtis moculoba gawmendilia
inflaciis gavlenisagan. amasTan, ekonomikuri zrda ukeT Sefasdeba, Tu
mxedvelobaSi miviRebT, mTliani produqtis ara mxolod raodenobriv
zrdas, aramed misi xvedriTi sididis cvlilebas qveynis mosaxleobis erT
sulze. Tu mosaxleobis erT sulze mTliani Sida produqtis sidide
mcirdeba, es imas niSnavs, rom mocemul qveyanaSi an adgili ar aqvs
warmoebis matebas, an mSp-is zrdis tempi CamorCeba mosaxleobis zrdis
temps. am ასპექტში SeiZleba ganvixiloT, afrikis, rogorc regionis,
ekonomikისზრდა mosaxleobis zrdis pirobebSi. afrikis mosaxleoba (1970-
2000 ww) gaorkecda (413 mln kacidan 728 mln kacamde), eqspertTa
SefasebiT, 2025 wlisaTvis es regioni erT-erTi yvelaze dasaxlebuli (1.5
mlrd kaci) iqneba. samagierod, es ar iTqmis warmoebis zrdis tempze,
romelic kvlav CamorCeba mosaxleobis zrdis temps, rac iwvevs afrikis
mosaxleobis erT sulze mTliani Sida produqtis sididis Semcirebas. es
tendencia gansakuTrebiT gamovlinda saharis samxreTiT ganlagebul

167
afrikul saxelmwifoebSi. maSasadame, am regionSi ekonomikur zrda
faqtobrivad ar SeimCneva. isic unda aRiniSnos, rom 90-iani wlebis
ekonomikur zrdas praqtikulad araviTari gavlena ar mouxdenia am
regionis ufro ნაკლებადganviTarebუliqveynebis mdgomareobaze. es qveynebi
axlac gamoirCevian უკიდურესი siRatakiT, cudi socialur-ekonomikuri
pirobebiT, umuSevrobis maRali doniT, gaunaTleblobiT, naklebi
sicocxlis xangrZlivobiT (2010 წელს - saSualod 52.7 weli) და
sikvdilianobis maRali koeficienti (2008 წელს- 5 წლამდე ბავშვები - 82 %0,
5 წელზე მეტიასაკის ბავშვები - 126 %0 ; ასაკოვანი მოსახლეობა: ქალები-31,8 % ,
მამაკაცები - 36,0 %0 )5.
aseTi ganviTarebis SesaZlebloba ganWvrita ekonomikuri zrdis erT-
erTma pirvelma Teoretikosma, cnobilma ingliselma mecnierma Tomas
malTusma (იხ. თავი 5). misi Teoriis Tanaxmad, mosaxleobis erT sulze
gaangariSebiT, saSualo produqtis sidide aucileblad ufro nela
gaizrdeba, vidre mTliani produqtis moculoba. amis mizezia warmoebis
faqtorebis, gansakuTrebiT miwis, klebadi zRvruli mwarmoebluroba.
ufro meti, malTusi amtkicebda, rom perspeqtivaSi saSualo produqtis
sidide Semcirebas daiwyebs da ver uzrunvelyofs saarsebo minimumis
dakmayofilebas, rac, Tavis mxriv, gamoiwvevs masobriv SimSils da
avadmyofobas. misi Sedegi iqneba mosaxleobis ricxobrivi Semcireba da
mosaxleobis erT sulze saSualo produqtis sididis kvlav mateba.
Tanamedrove msoflioSi malTusis am Teorias yavs, rogorc momxreebi
(neomalTusianeloba), aseve mowinaaRmdegeebi.

3.3. ekonomikuri zrdis wyaroebi და daCqarebis

faqtorebi
yovel sazogadoebaSi zrdაs sami ZiriTadi wyaro განაპირობებს:
1. kapitalis dagroveba (wminda investicia fizikur kapitalSi, miwasa da
adamianiseul resursebSi);
2. mosaxleobis zrda (bunebrivi da meqanikuri);
3. teqnikuri progresi.
maTematikurad am sami wyaros damokidebuleba ekonomikur zrdaze ase
SeiZleba gamoisaxos: Y=F(L,K,T), sadac Y – mTliani Sida produqti, L –

168
Sroma, K – kapitali, T – teqnikuri progresi. es formula ekonomikur
TeoriaSi cnobilia “neoklasikuri warmoebiTi funqciis“ saxelwodebiT.
kapitalis dagroveba. kapitalis dagrovebaSi igulisxmeba sawarmos
mTliani Semosavlis nawilis gamoyeneba warmoebis gasafarToeblad. es
niSnavs mimdinare Semosavlis nawilis warmoebaSi investirebas momavali
Semosavlis gasadideblad. investicia adidebs fizikuri kapitalis
(mowyobiloba, masalebi, warmoebiTi nageboba...) marags. warmoebaSi
pirdapiri investiciis garda arsebobs investicia socialur da
ekonomikur infrastruqturaSi (gzebi, energetika, komunaluri meurneoba,
transporti, jandacva, ganaTleba...). aseTi investicia sameurneo saqmianobis
zogadi pirobebis Seqmnas uzrunvelyofs.arsebobs qveynis warmoebiTi
SesaZleblobis gadidebis sxva saSualebac. magaliTad, irigaciuli
sistemis SeqmniT da gaumjobesebiT SeiZleba amaRldes miwis xarisxi da
mosavlianoba. igive efeqts iZleva soflis meurneobaSi sasuqebis
gamoyeneba. msgavsi investiciebi aumjobeseben niadagis nayofierebas da
Tavisi SedegebiT uTanabrdeba miwis resursis raodenobriv gadidebas.
განათლებაში investicia amaRlebs samuSao Zalis xarisxs (kvalifikacias)
da xSirad ufro met efeqts iZleva, vidre dasaqmebul pirTa ricxvis
gadideba. “ganaTlebuli muSaki > saukeTeso muSaki”- es WeSmariteba
gansakuTrebiT cxadi gaxda XX1-ე saukuneSi, roca mwarmoeblurobis
amaRlebis mTavari Zrava gaxda teqnikuri progresis miRwevebis praqtikuli
aTviseba.axali, ufro mwarmoebluri mowyobilobis gamoyeneba. agreTve,
axali saxeobis produqciis aTviseba muSakisagan moiTxovs ara mxolod
ubralo profesiuli kvalifikaciis, aramed muSakTa saganmanaTleblo
donis amaRlebasac. swored amis gamo, ekonomikur mecnierebaSi
gaCndaadamianiseuli kapitaliscneba. masSi igulisxmeba adamianTa codna
da unari, romelic dagrovebulia gasuli swavlebisa da
gamocdilebiswyalobiT. aRmoCnda, rom adamianis ganaTlebaze
investirebuli kapitali ufro aCqarebs ekonomikur zrdas, vidre fizikur
kapitalze gaRebuli investicia. cnobili amerikeli ekonomistis e.
denisonis azriT („Tanamedrove ekonomikuri zrdis tendencia: 1929-1982 ww”)
Sromis mwarmoeblurobis gadidebam uzrunvelyo aSS-is ekonomikuri zrdis
68%. ufro STambeWdavia misi daskvna imis Sesaxeb, rom ekonomikuri zrdis

169
75% ganapiroba inteleqtualurma faqtorebma anu adamianiseulma
kapitalma. ganaTlebis efeqtianoba maSin maRldeba, roca investicia
xorcieldeba mis Sesabamis materialur bazaSi (Senoba-nageboba,
mowyobiloba, masalebi-wignebi, personaluri kompiuterebi, saswavlo da
samecniero xelsawyoebi, laboratoriebi...). industriulad ganviTarebul
qveynebSi ganaTlebasa da mecnierul kvlevaze uzarmazari saxsrebi
gaiReba. magaliTad, aSS-Si saxelmwifos mier ganaTlebaze gaiReba mSp-is
5.3% (384 mlrd $), xolo kvlevasa da ganviTarebaze – mSp-is 2.7% (196 mlrd
$); iaponiaSi ganaTlebaze saxelmwifo xarjavs mSp-is 5% (240 mlrd $),
kvlevasa da ganviTarebaze ki mSp-is 2.9%-s (140 mlrd $); ruseTi
ganaTlebaze xarjavs mSp-is 4.4% (17 mlrd $). am mxriv saqarTvelo Zalze
mokrZalebulad gamoiyureba. 1995 wels saxelmwifom ganaTlebaze gamoyo
mSp-is 0.93% (34.2 mln lari); 1996 wels – 0.36% (19.1 mln lari); 1997 wels –
0.72% (46.3 mln lari); 1998 wels – 0.44% (30.4 mln lari). aRsaniSnavia, rom
saqarTvelos saxelmwifo biujetidan 1997 da 1998 wlebSi mecnierebaze
arcerTi TeTri ar gamoyofila.
Tavisufali konkurenciis batonobis pirobebSi saqonlis miwodeba
avtomaturad warmoSobda masze moTxovnas. am koncefciis momxreebi
ekonomikuri zrdis wyarod miiCneven danazogis gadidebas. am mosazrebis
sawinaaRmdegod gamovida j. keinzi. mankapitalisturi warmoebის mTavar
problemad CaTvala “efeqtiani moTxovnis” problema. keinzis azriT,
ekonomikuri zrdis Semaferxebelia moTxovnis qronikuli ukmarisoba. am
dabrkolebis aRmofxvris mizniT man aucileblad CaTvala ekonomikaSi
saxelmwifos “intervencia” da misi daxmarebiT arasakmarisi moTxovnis
Sevseba, anu “efeqtiani moTxovnis” Seqmna.
mosaxleobisa da SromiTi resursebis zrda. mosaxleobis zrda, xolo
gansazRvruli lagiT SromiTi resursic, tradiciulad ganixileba
ekonomikuri ganviTarebis wamaxalisebel faqtorad. rac ufro metia
samuSao Zalis raodenoba, miT ufro didia qveynis warmoebiTi
SesaZlebloba da miT ufro vrcelia misi saSinao bazari. magram ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebisaTvis mosaxleobis swrafi zrda, romelsac Tan
axlavs samuSao Zalis siWarbe, yovelTvis ar aris dadebiTi movlena.
mosaxleobis zrdis efeqti damokidebulia ekonomikuri sistemis unarze

170
Seqmnas axali muSakebisaTvis samuSao adgilebi. es unari xSirad
dakavSirebulia kapitalis dagrovebis tempTan da warmoebis iseTi
faqtorebis ganviTarebasTan, rogoricaa mewarmuli iniciativa da
menejerTa kvalifikacia.
Tu gamoviyenebT ekonomikuri zrdis or fundamentur komponents –
Sromas da kapitals, SeiZleba avagoT mocemuli sazogadoebis warmoebiTi
SesaZleblobis mrudi. mocemuli teqnologiis da materialuri da SromiTi
resursebis pirobebSi es mrudi asaxavs ori faqtoris warmoebis
maqsimalur moculobas yvela arsebuli resursis sruli gamoyenebis
SemTxvevaSi. Tu davuSvebT qveynis fizikuri da adamianuri resursebis
gaormagebas maTi raodenobrivi da xarisxobrivi zrdis Sedegad
(teqnologiis ucvlelobis pirobebSi), maSin SesaZlebeli gaxdeba am ori
saqonlis (pirobiTad, qvemexis da karaqis) ufro meti raodenobiT
warmoeba, anu adgili eqneba ekonomikuri zrdis process. am SemTxvevaSi
warmoebiTi SesaZlebloba mrudi gadaadgildeba marjvniv [ix. სილაგაძე,

კახნიაშვილი...]
sruli dasaqmebis ekonomikaSi erTi saqonlis warmoeba yovelTvis ewireba
sxva saqonlis warmoebas. es ra Tqma unda, iTvaliswinebs, rom ukidures
SemTxvevaSi, zogierTi resursi SeiZleba gadairTos sxva saqonlis
sawarmoeblad. magaliTad, foladi SeiZleba gamoviyenoT, rogorc qvemexis,
aseve karaqis sawarmoeblad (აგრარული teqnikis srulyofis meSveobiT).
gamoუყეnebეli resursebis nawilobrivi CarTva warmoebaSi gaadidebs
erovnuli produqtis raodenobas, Tumca maSinac adgili eqneba resursebis
arasrul gamoyenebas. amasTan, resursebis matebas yovelTvis ar moyveba
მსგავსი შედეგი.amis dadasturebaa mraval ნაკლებად ganviTarebუl qveyanaSi
zrdis dabali tempebi. ufro metic, moklevadian monakveTSi zrdis mizezi
SeiZleba iyos ara arsebuli resursebis gadideba, aramed maTi ufro
efeqtiani gamoyeneba, xangrZlivvadian monakveTSi ki zrdis mTavari wyaro
SeiZleba iyos investiciebi.
teqnikuri progresi. mravali ekonomisti teqnikur progress Tvlis
ekonomikuri zrdis yvelaze mniSvnelovan wyarod. arsebobs teqnikuri
progresis sami saxesxvaoba: neitraluri, Sromadamzogveli da
kapitaldamzogveli.neitralur teqnikur progress maSin aqvs adgili, roca

171
warmoebis zrda miiRweva faqtorebis imave moculobisa da struqturis
daxarjvis safuZvelze. amis magaliTia iseTi umartivesi inovacia
warmoebaSi, rogoricaa Sromis danawileba, romelsac TiTqmis yoveli
damatebiTi danaxarjis gauReblad SeuZlia mwarmoeblurobisa da
moxmarebis gadidebis SesaZlebloba. warmoebiTi SesaZleblobis mrudis
TvalsazrisiT, neitraluri progresi eqvivalentia SemTxveva, roca
Tanabari zomiT izrdeba rogorc qvemexebis, aseve karaqis
warmoeba.neitraluri teqnikuri progresisagan gansxvavebiT,
kapitaldamzogveli da Sromadamzogveli teqnikuri progresi
SesaZleblobas iZleva gaizardos warmoeba romelime faqtoris (kapitalis
an miwis) ucvleli danaxarjis pirobebSi. Tanamedrove manqanebi SeiZleba
CaiTvalos teqnikuri progresis Sromis damzogvel formebad. XX-ე
saukuneSi teqnikuri progresi, uwinares yovlisa, mimarTuli iyo Sromis
ეკონომიაზე.
kapitaldamzogveli teqnikuri progresi naklebad gavrcelebuli movlenaa.
es imiT aixsneba, rom TiTqmis yvela mecnieruli gamokvleva mimdinareobs
უფროganviTarebul qveynebSi, sadac pirvel adgilzeა Sromis ekonomiis
amocana. ნაკლებად ganviTarebუl რეგიონებში ki mwvaved SeigrZnoba
kapitalis deficiti da aq meti moTxovnilebaა kapitaldamzogvel
teqnologiaზე. ამრეგიონებში iafi da efeqtiani Sromatevadi teqnologia aris
warmatebuli grZelvadiani ganviTarebisა da dasaqmebis problemis
gadawyvetis mTavari piroba. axla უკვე SeiZleba gavakeToT aseTi daskvna:
ekonomikuri zrdis wyaroa sxvadasxva faqtoris kompleqsi. maT Soris
gansakuTrebul rols asrulebs investicia fizikur da adamianiseul
kapitalSi. isini ara mxolod adideben qveynis warmoebiTi resursebis
moculobas, aramed amaRleben maT efeqtianobas ufro mwarmoeblur
faqtorebis danergviT.
amrigad, ganviTarebamravalmxriani procesiა, romelic iwvevs radikalur
cvlilebebs socialur struqturaSi, adamianTa qcevebSi,

sazogadoebriv institutebSi [sazogadoebrivi institutebi (Institutions

Social) – oficialurad gaformebuli organizaciebi, romlebic
marTaven sazogadoebriv cxovrebas. aseTi institutebis magaliTia
172
 ganaTlebis sistema, klasobrivi sistema, kerZo sakuTreba (romelic
upirispirdeba sazogadoebriv sakuTrebas), samarTlebrivi sistema da sxv.
]. agreTve, ekonomikuri zrdis daCqarebas, uTanasworobis Semcirebas da
dasaqmebis amaRlebas. მაშასადამე ekonomikuri ganviTarebis arsia qveynis
ekonomikuri cxovrebis yvela aspeqtis modernizacia, romelSic
igulisxmeba:
1. mrewvelobis Seqmna anu qveynis industrializacia;
2. urbanizacia soflis mosaxleobis Semcirebis xarjze;
3. mosaxleobis kulturuli da saganmanaTleblo donis amaRleba;
4. ekonomikuri da socialuri infrastruqturis** Seqmna da ganviTareba;
5. qveynis ekonomikuri meqanizmis ganviTareba.
dasaxelebuli amocanebis warmatebiT gadaWra drois mcire monakveTSi,
ra Tqma unda, SeuZlebelia, miT ufro sakuTari resursebis xarjze. am
mxriv, metad mniSvnelovania saerTaSoriso (garedan) mxardaWera, magram
am mxardaWeras maSin SeuZlia sargeblobis motana, Tu mocemuli qveyana
aqtiurad qmnis Tavisi ganviTarebis pirobebs. am amocanebis gadaWriT
qveynis ekonomika qmnis meti warmoebis SesaZleblobas, amaRlebs
cxovrebis zogad dones.
ra unda gaakeTos erma Tavisi ekonomikuri mdgomareobis
gasaumjobeseblad? ras unda daefuZnos ekonomikuri zrda – warmoebis
organizaciis sabazro models Tu gegmian models? arsebobs Tu ara
gansxvaveba უფრო ganviTarebul da ნაკლებად ganviTarebუl qveynebis
ekonomikuri zrdis problemebSi? yvela am kiTxvaze pasuxi unda gasces
განვითარების Teoriam.
ekonomikuri zrda ganisazRvreba miwodebis, moTxovnis da ganawilebis
faqtorebiT. aqedan oTxi faqtori (bunebrivi resursis მოცულoba da
xarisxi; SromiTi resursis raodenoba da xarisxi; ZiriTadi kapitalis
moculoba; teqnologia), romlebic dakavSirebulia ekonomikuri zrdis
fizikur SesaZleblobasTan, iTvlebian miwodebisfaqtorebad. isini
warmoebis zrdas fizikurad SesaZleblad aqceven. magram erTimeorisagan
unda ganvasxvavoT ekonomikuri zrdis SesaZlebloba da realuri
ekonomikuri zrda. pirveli yovelTvis ar gulisxmobs meores,
SesaZlebloba jer kidev ar niSnavs sinamdviles. rogorc cnobilia,

173
ekonomikuri triadis pirveli problema (“ra vawarmooT”?)dakavSirebulia
resursis iSviaTobasa da SezRudulobasTan. magram mxolod resursi ar
wyvets am problemas, aranakleb mniSvnelovania SezRuduli resursis
bazaze warmoebul produqciaze moTxovnis arseboba. es garemoeba ki imaze
miuTiTebs, rom ekonomikuri zrda mravalmxriv damokidebulia moTxovnis
faqtorebze (cvlileba samomxmareblo danaxarjSi, cvlileba investiciur
danaxarjSi, cvlileba saxelmwifo danaxarjSi).ekonomikuri zrdaze aseve
gavlenas axdens ganawilebis faqtorebi. saqmeis aris, rom warmoebiTi
potencialis racionaluri gamoyeneba uzrunvelyofili unda iyos
ekonomikaSi resursebis ara mxolod sruli gamoyenebiT, aramed am
resursebis iseTi ganawilebiT, sadac TiToeuli resursi maqsimalur
wvlils Seitans warmoebis gadidebaSi.
aRniSnulidan gamomdinare gamoiyofa ekonomikuri zrdis sxvadasxva
tipi. maT Soris umTavresia:
1. eqstensiuri zrda. am SemTxvevaSi ekonomika umTavresad izrdeba
damatebiTi warmoebiTi faqtorebis (kapitali, Sroma, miwa...) xarjze. zrdis
es tipi damaxasiaTebelia iyo sazogadoebis ganviTarebis adreuli
safexurebisaTvis;
2. intensiuri zrda. ekonomikuri zrda agreTve miiRweva warmoebis
faqtorebis srulyofis bazaze. intensiuri ekonomika ufro
damaxasiaTebelia industriulad ganviTarebuli qveynebisaTvis, romlebSic
ekonomikuri zrda upiratesad miiRweva Sromis mwarmoeblurobis
amaRlebis xarjze, romelic ufro xSirad izomeba rogorc produqciis
warmoeba erTi saaTis ganmavlobaSi, roca samuSao drois TiToeuli saaTi
SeerTebulia fizikur kapitalTan (mowyobiloba) da teqnologiis
arsebul donesTan. es imas niSnavs, rom Sromis mwarmoeblurobis
maCvenebeli asaxavs Sromis xarisxs (ganaTleba, teqnikuri ostatoba,
muSakTa motivireba), fizikuri kapitalis raodenobas da xarisxs da
gamoyenebuli teqnologiis sirTules.
sruli dasaqmebis ekonomikaSi (sr) mTliani warmoeba oTx elements
moicavs: 1. mosaxleobis ricxovneba (m); 2. Sromisunariani mosaxleoba, anu
samuSao Zala (sZ); 3. TiToeuli muSakis mier namuSevari saaTebis
raodenoba (sT); 4. Sromis mwarmoebluroba anu warmoebis moculoba
saaTSi (Sm).

174
samuSao Zala SeiZleba ganisazRvros rogorc
sZ = m X sZ/m
yvela muSakis mier namuSevari saaTebis raodenoba Seadgens:
sZ X sT = m X sZ/m X sT
Sromis mwarmoebluroba Semdegnairad ganisazRvreba:
Sm = sr / sZ X sT
amrigad: sr = sZ X sT X sr / sZ X sT . ramdenadac sZ X sT = m X sZ/m X
sT, amitom sr = m X sZ/m X sT X sr / sZ X sT .
am tolobidan gamomdinareobs, rom sruli dasaqmebis ekonomikaSi
mTliani miwodeba moicavs oTx aRniSnul komponents: mosaxleobis
raodenobas (m), gamravlebuls mosaxleobis im nawilze, romelic Seadgens
samuSao Zalas (sZ : m), gamravlebuls namuSevari saaTebis saSualo
ricxvze (sT) da gamravlebuls saaTSi warmoebul produqciaze [sr : (sZ X
sT)].
rogoria am TiToeuli faqtoris realuri roli ekonomikur zrdaSi? ra
Tqma unda sxvadasxva. magaliTad, rac ufro metia Sromisunariani
mosaxleobis wili mTlian mosaxleobaSi (sZ : m), miT ufro maRalia
ekonomikis mwarmoebluri unari da piriqiT. igive iTqmis sxva
faqtorebzec.

3.4. განვითარების თეორიები: შედარებითი ანალიზი

„ისტორიული განვითარების ჯერ კიდევ ადრეულ საფეხურებზე გამოიკვეთა

განვითარებადი ქვეყნების მნიშვნელოვანი ნაწილის ეკონომიკაური dualizmiს
ძრითადი კონტურები romeliმაც kolonializmis epoqaSi, მიიღო შემდეგი
ფორმები, 1. tradiciuli,2. Tanamedroვe anu „organizebulი” [ჯემალ

კახნიაშვილი. განვითარებადი ქვეყნების ადგილი და როლი მსფლიო ეკონომიკაში. იხ.

ეკონომიკური თეორია. სახელმძღვანელო. გ. ადეიშვილის და რ. ასათიანის
რედაქციით. თბ.: გამ. „სიახლე“ 1998. თავი XXIX 511-541].
ეკონომიკური დუალიზმის პირობებში დუალურობა გამოიკვეთა მოსახლეობისა
და სამუშაო ძალის აღწარმოებაში ანუ წარმოიშვა შესამჩნევი დისპროპორციულობა
ეკონომიკასა მოსახლეობის აღწარმოებას შორის. ეკონომიკურ-დემოგრაფიული

175
დუალიზმის გავლენა შრომითი რესურსების კვლავწარმოებაზე ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია, „რასაც საფუძვლად უდევს
ცალკეული ქვევნების განვითარების კონკრეტულ-ისტორიული თავისებურებანი
)ეკონომიკური და კულტურული განვითარების დონე, ბუნებრივი პირობები,
დემოგრაფიული პარამეტრები, მიგრაციული პროცესების მასშტაბები და
მიმართულებები, ურბანიზაციის ხარისხი, განვითარების პოლიტიკური და
ეკონომიკური ორიენტაცია...“). [ჯემალ კახნიაშვილი. განვითარებადი ქვეყნების
ადგილი და როლი მსფლიო ეკონომიკაში. იხ. ეკონომიკური თეორია.
სახელმძღვანელო. გ. ადეიშვილის და რ. ასათიანის რედაქციით. თბ.: გამ. „სიახლე“
1998. თავი XXIX 511].
მეორე მსოფლიო ომისშემდგომი პერიოდის კონტექსტში აღსანიშნავია აზიის და
აფრიკის ქვეყნების დეკოლონიზაცია, ბრეტონ ვუდსის (Bretton Woods) შეთანხმების
საფუძველზე აღმოცენებული საერთაშორისო ინსტიტუტების განვითარება და ”ცივი
ომის” პერიოდში სიღარიბის წინააღმდეგ გატარებული ბრძოლა, როგორც საშუალება
ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოები არ გადასულიყვნენ ე.წ. „განვითარების
სოციალისტურ გზაზე”. ეს იმით აიხსნებოდა, რომ მოსალოდნელი იყო, საბჭოთა
პროპაგანდა სიღარიბის შემთხვევას გამოიყენებდა, მსოფლიო მასშტაბით,
კომუნისტური იდეოლოგიის გასავრცელებლად და განსამტკიცებლად. მოვლენების
შემდგომმა განვითარებამ ეს ვარაუდი მთლიანად დაადასტურა. ამ ასპექტში
საკმარისია აღინიშნოს მსოფლიო სოციალისტური სისტემის შექმნა (”მეორე სამყარო”).
თავის მხრივ, განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნები (”პირველი სამყარო”)
დაინტერესებული იყვნენ ყოფილი კოლონიური და ნახევრად კოლონიური ქვეყნები
კაპიტალისტურ ორბიტაში დატოვებით და მათი შრომითი და ბუნებრივი რესურსების
სარგებლობით. ეს კი მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოხდებოდა თუ ეკონომიკურად
სუსტად განვითარებულ ქვეყნებში (”მესამე სამყარო”) მოხერხდებოდა ეკონომიკური
ზრდის დაჩქარება. ომისშემდგომი ევროპის დანგრეული ეკონომიკის აღდგენის
”მარშალის გეგმის” გამოცდილება კი ამ მხრივ კარგ პერსპექტივას სახავდა.
50-იან წლებში გამოქვეყნებული ძირითადი შრომები ხაზს უსვამდნენ ყოფილი
კოლონიური ქვეყნების სტრუქტურულ სპეციფიკურობას: დუალიზმს (ა.ლევისი),
დაუბალანსებულ ზრდას (ჰირსმანი), ბალანსირებულ ზრდას (როზენშტეინ-როდანი,

176
ნიურკსე), სიღატაკის მანკიერ წრეს (ნიურკსე, ჯ.კ.გელბრეითი), ეკონომიკური ზრდის
ეტაპები( როსტოუ) და ა.შ.
ამ პერიოდში (1945-50 წლები) გაბატონებული იყო დაბალი განვითარების
გადალახვის დიდი იმედი. ეს ოპტიმიზმი განვითარებისა და ეკონომიკური ზრდის
გაიგივებით აიხსნებოდა. მართლაც, ომისშემდგომ პერიოდში კოლონიური
უღლიდან გათავისუბლებული ქვეყნების ეკონომიკური ზრდის ტემპები შთამბეჭდვი
იყო. ამ ასპექტში განვითარების მთავარ შემაფერხებელ ფაქტორად კაპიტალის
უკმარისობა ჩაითვალა. ამის გამო, განვითარების პოლიტიკოსები ორიენტირებული
იყვნენ ინდუსტრიულად განვითარებული ქვყნების, განსაკუთრებით აშშ-ის
ოფიციალურ დახმარებაზე, რომლის საბაბს აშშ-ის ახალი ხელისუფლების პოზიცია
იძლეოდა. ჰარი ტრუმენმა (ინგლ. Harry S. Truman; დ. 8.05 1884 ~გ. 26.12. 1972) -აშშ-
ის 33-ე პრეზიდენტი (1945–1953), თავის ინაუგურაციულ გამოსვლაში (1949 წ)
წამოაყენა სუსტად განვითარებული ქვეყნების დახმარების პროგრამა, რომლის
კონტექსტში აშშ-ს და მსოფლიო სხვა განვითარებული რეგიონებს სუსტად
განვითარებული ქვეყნებისათვის ტექნიკური ცოდნა უნდა გადაეცათ. შესაბამისად,
განვითარების წამყვან სექტორად ინდუსტრია გამოცხადდა, მაგრამ კაპიტალის
უკმარისობა ინვესტიციების ოპტიმალურ განაწილებას ამწვავებდა. იგი ფოკუსის
ობიექტი გახდა ეკონომიკის ზოგიერთ სექტორში ინვესტირების ლიმიტირების
მომხრეებსა (ბალანსირებული ზრდა - ნიურქსე) და უფრო ვრცელი ინვესტირების
მოხრეებს (დაუბალანსირებული ინვესტირების - ჰირშმანი) შორის. ჰაროდ-დომარის
მოდელი კაპიტალის უკმარისობას ითვალისწინებდა. ამ მოდელში ზრდის დონე
დანაზოგის ნორმაზე იყო დამოკიდებული, რომლის უკმარისობას უცხოური
დახმარება თუ შეავსებდა. ამრიგად, უცხოური დახმარება განვითარების ძლიერი
ბიძგი უნდა გამხდარიყო.
XX-ე საუკუნის 60-70-იან წლებში განვითარების ეკონომიკა რადიკალიზაციის
ფაზაში შევიდა. განუვითარებლობა, პირველ რიგში, კვლავ საგარეო მიზეზებით
გამოწვეულ მოვლენად განიხილებოდა. ამ ასპექტში მრავალი თეორია
(დამოკიდებულების თეორია, უექვივალენტო გაცვლის თეორია, ცენტრი-პერიფერიის
ანალიზი...) გამოიკვეთა.

177
 3.4.1.დუალური ეკონომიკის კონცეფციები
ნეოკლასიკური თეორიის წარმომადგენლები შეეცადნენ, ეკონომიკური ზრდის
ნეოკეინზიანური სისტემისათვის დაეპირესპირებინათ თავიანთი მოდერნიზაციის
კონცეფცია. მათი მტკიცებით. ზრდის კეინზიანურ თეორიებში ყურადღება
გამახვილებულია მხოლოდ ტექნიკო-ეკონომიკური პარამეტრების ცვლილებებზე და
არა ინსტიტუციური პირობების მთელ კომპლექსზე, ანუ კეინზიანურ თეორიებში
ზრდა, უპირველეს ყოვლისა, განიხილება როგორც რაოდენობრივი და არა
თვისებრივი მოვლენა. მაშინ როცა, ნეოკლასიკოსების მტკიცებით, ეკონომიკური
განვითარება უნდა ადგილობრივ რესურსებს და არა უცხოურ დახმარებას
ეყრდნობოდეს. ამ იდეის გამოყენებაში დაინტერესება გამოავლინაროგორც
ადგილობრივმა ბურჟუაზიამ, ასვე ნაციონალურმა სახელმწიფომ.პირველისათვის
ხელსაყრელი იყო ადგილობრივი იაფი სამუშაო ძალის გამოყენება და შესაბამისად,
მათი წარმოებული პროდუქტის კონკურენტუნარიანობის ამაღლება კაპიტალის
მინიმალური დანახარჯის პირობებში. ხოლო სახელმწიფო თავიდან აიცილებდა
დემოგრაფიულ აფეთქების საფრთხეს.ამრიგად, ზრდის კეინზიანურმა თეორიამ,
რომლის ცენტრალური პრობლემა იყო დანაზოგისა და ინვესტიციის თანაფარდობა,
ადგილი დაუთმო განვითარების კლასიკურ თეორიებს, რომლებიც გაანალიზებდნენ
წონასწორობას კაპიტალის დაგროვებასა და მოსახლეობის ზრდას შორის. ეს კი
მიუთითებდა სუსტად განვითარებული ეკონომიკის რეალური დუალიზმი
სგათვალისწინების აუცილებლობაზე. ამ მიმართულების წარმომადგენლებია
(უ..ლევისი, ჯ.ფრეი, გ.რანისი, დეილ იორჯერსონი(ინგლ.. Dale W.
Jorgenson; 7.05 1933,ს.ოკავა ...).
დუალიზმის უმნიშვნელოვანეს კომპონენტებად ითვლებოდა ტრადიციული
აგრარული სექტორი და ინდუსტრიული სექტორი. კლასიკურ ვარიანტში
ტრადიციული სექტორისათვის დამახასიათებელია სუსტად განვითარებული
ეკონომიკა. მისთვის ტიპიურია პრიმიტული ტექნოლოგიისა და ადგილობრივი
გამოცდილების გამოყენებაზე დაფუძნებული კვაზისტაბილური წონასწორობა, ხოლო
თანამედროვე სექტორი წარმოგვიდგება როგორც თავისებური ზედნაშენი,
მოდერნიზებული ანკლავი ტრადიციული სექტორის შიგნით.

178
 დუალური ეკონომიკის კონცეფციებში აგრარული სექტორი გაიგივებულია
წარმოების კაპიტალიზმანდელ ფორმებთან, ხოლო თანამედროვე სექტორი -
წარმოების კაპიტალისტურ ფორმასთან. თუმცა თითოეულ სექტორი
არაერთგვაროვანია და მეტნაკლები პროპორციით არსებობენ წარმოების სხვადასხვა
ფორმები.

3.5. ლევისის ეკონომიკური განვითარების თეორია

1979 წელს არტურ ლევისი ( (ინგლ.. Sir William Arthur Lewis; 23.01.1915 – 15.06.1991),
თეოდორშულცთან (ინგლ. Theodore William Schultz - 30.04. 1902 - 26.02. 1998) ერთად,
ეკონომიკურ განვითარებაში ნოვატორული კვლევის აღსანიშნავად, დაჯილდოვდა
ეკონომიკაში ნობელის პრემიით. ლევისის კლასიკური სტატია "ეკონომიკური ზრდის
თეორია” (Theory of Economic Growth, Allen & Unwin, 1955), რომელსაც უფრო უპრიანი
იქნებოდა რქმეოდა ”ეკონომიკური განვითარების თეორია” (იგი რომ არ აღრეულიყო
სტაბილური ზრდის შესწავლის სხვა სფეროში - ჯ.კ), მესამე სამყაროს ქვეყნების
განვითარების პრობლემებს ეხებოდა. ლევისის მომდევნო შრომა - ჭარბი სამუშაო
ძალისრეზერვის ეკონომიკის განვითარება (Economic Development With Unlimited
Supplies of Labour, 1954 ) მიჩნეულია იმ დროს ჩანასახოვან მდგომარეობაში მყოფ
განვითარების ეკონომიქსის ფუძედებელ სტატიად. ლევისის აზრით,
განუვითარებელი ქვეყნები დუალური ეკონომიკით ხასიათდებიან. პირველია
ტრადიციული სექტორი (აგროკულტურა და არაფორმალური აქტიურობა),
რომლისთვის ნიშანდობლივია აგრარული ჭარბმოსახლეობა, ხოლო მეორე - მოგებაზე
ორიენტირებული თანამედროვე სექტორი (კაპიტალისტური ინდუსტრია). ამ
სექტორში შექმნილი მოგება იძლევა ინვესტირების ფინანსირების შესაძლებლობას,
რადგან,ლევისის მტკიცებით, ტრადიციული სექტორიდან სამუშაო ძალის
თანამედროვე სექტორში გადადინება, ეკონომიკას და შემოსავალს ითრევს ზრდასა
და კაპიტალის დაგროვებაში. ამ გაგებით, ტრადიციული სექტორი, რომელიც ჭარბ
იაფ სამუშაო ძალას ფლობდა, ინდუსტრიის განვითარების საიმედო რეზერვუარად
მიიჩნეოდა.
ლევისის ამ სტატიის ცენტრალური იდეა იმაში მდგომარეობს, რომ საქალაქო
ინდუსტრიულ სექტორს სამუშაო ძალა უცვლელ ფასში მიეწოდება.იგი იმ საარსებო

179
მინიმუმით განისაზღვრება, რომელსაც ტრადიციული საოჯახო მეურნეობა
უზრუნველყოფდა. დუალური ეკონომიკის განვითარების უფრო გვიანდელ
სტადიებზე, როცა ჭარბი სამუშაო ძალის მიწოდება ამოიწურა, სოფლის
მეურნეობიდან დამატებითი სამუშაო ძალის მოზიდვა შესაძლებელი ხდება მხოლოდ
ხელფასის გადიდებით. ლევისის მოდელი მესამე სამყაროს ქვეყნების მიერ სწრაფად
აღქმული იქნა, როგორც ინდუსტრიული ზრდის იმპორტჩანაცვლებადი სტრატეგიის
გამართლება (იხ.. Чинери, Х. Б.). შესაბამისად, მომდევნო პერიოდში ნაკლები
ყურადღება ეთმობოდა აგრარული სექტორის განვითარებას, რაც ახლა 70-იან წლებში
განვითარების ერთადერთ დიდ წარუმატებლობად ითვლება. ეს ახლანდელი
საქართველოს მაგალითზეც ჩანს.
მუდმივი ინსტიტუციური ხელფასი (საშუალო პროდუქტი). ეკონომიკის
მოდერნიზაციისათვის აუცილებელია აგრარული სექტორიდან რესურსების
გადანაწილება ინდუსტრიულ სექტორში. ამასთან უნდა გადაიჭრას ორი ძირითადი
პრობლემა: 1.დაგროვება ანუ დანაზოგის მობილიზაცია და მისი გარდაქმნა
ინვესტიციაში და 2. დასაქმებაანუ შრომა-საყოფაცხორებო სფეროდან სამუშაო ძალის
გადაადგილება შრომაუკმარის სფეროში. ამიტომ ლევისთან მოდერნიზაცია, უწინარეს
ყოვლისა, წარმოგვიდგება როგორც მატერიალური და შრომითი რესურსების
გადანაწილების საშუალება. ლევისის მოდელში მთავარ რეგულატორად გამოდის
სექტორათშორისი ბაზარი: სამუშაო ძალის სიჭარბის დროს ინდუსტრიაში
უმთავრესად გამოიყენება რესურსების შრომატევადი სახეები. ეს იწვევს სასოფლო
მეურნეობებიდან სამუშაო ძალის ინდუსტრიაში გადადინების გაძლიერებას და ჭარბი
შრომითი რესურსის შემცირებას. მისი შედეგი იქნება ხელფასის გადიდება და საწყისი
მაღალი მოგების ნორმის დაქვეითება
ტრადიციული სექტორის ლევისისეულ კონცეფციაში გამოიყოფა:
 ხელფასისმინიმუმი
 სამუშაო ძალის სიჭარბე
 მოგების მაქსიმუმი (ინოვაციიდან)
 შრომაინტენსიური ტექნოლოგიის გამოყენება
 აგრარული სექტორიდან სამუშაო ძალის გადინება
 მოგების დაქვეითება

180
  ჭარბი სამუშო ძალის შემცირება/ლიკვიდაცია
 აგრარულ სექტორში ხელფასის ზრდა
ლევისის განვითარების მოდელში ტრადიციული სექტორი
ორიენტირებულიაფარული ჭარბი მოსახლეობის არსებობის შენარჩუნებაზე. მისთვის
დამახასიათებელია ნულოვანი შრომის ზღვრული მწარმოებლურობა. შესაბამისად,
ყოველმუშაკს ხვდება წარმოებული პროდუქციის თანაბარი წილი. თანამედროვე
სექტორში კი პროდუქციის გამოშვება, გარდა შრომისა, დამოკიდებულია კაპიტალსა
და ტექნოლოგიაზე და აქ საშუალო შემოსავალი უფრო მაღალია, ვიდრე აგრარულ
სექტორში. ასეთ სიტუაციაში თანამედროვე სექტორში სამუშაო ძალის მიწოდება
განუსაზღვრელია, ანუ იგი აბსოლუტურად ელასტიურია. თანაც, ამ სექტორიდან
სამუშაო ძალის გადინება არ იწვევს აგრარული წარმოების მოცულობის შემცირებას.
ამის გამო, ლევისის მოდელში დიდი ყურადღება ეთმობა სოფლიდან ქალაქში სამუშაო
ძალის მიგრაციას და მის საფუძველზე თანამედროვე სექტორში წარმოებისა და
დასაქმების ზრდას.

სქემა 1. ლევისეული სექტორული ეკონომიკა

სექტორი განმსაზღრელი ფაქტორი განაწილების კანონები
სამრეწველო ბაზარი ზღვრული
მწარმოებლურობა (ზღვრული პროდუქტი)
აგრარული ადგილობრივი ინსტიტუტები მუდმივი ინსტოტიციური
ხელფასი (საშ. პროდუქტი)

ლევისის მოდელის ლოგიკა

სამუშაო ძალის სიჭარბე --- > მინიმუმი ხელფასი ------ მაქსიმუმი მოგება
(ინოვაციიდან)

შრომა ინტენსიური
ტექნოლოგიის გამოყენება

სოფლის მეურნეობიდან
სამუშაო ძალის გადინება

181
 სამუშაო ძალის სიჭარბის ლიკვიდაცია
ხელფასის ზრდა, მოგების>სოფლის მეურნეობაში>დაცემა

განვითარების საწყის ეტაპზე თანამედროვე სექტორში, აღნიშნული მიზეზების

გამო, სამუშაო ძალის მიწოდება მასზე მოთხოვნას აღემატება, ეს კი ხანგრძლივი
პერიოდის განმავლობაში ხელფასის დაბალ დონეზე შენარჩუნებას განაპირობებს.
სამაგიეროდ, კაპიტალისტურ სექტორში მოხდება მოგების გადიდება და
შესაბამისად - დანაზოგისა და კაპიტალის დაგროვების მატება, რომელზეც
დამოკიდებულია ეკონომიკური ზრდა. ეს საწყისი ეტაპი მთავრდება კაპიტალის
მიერ ჭარბი შრომის შეწოვისა და ხელფასის ზრდის დაწყებით. ამ სექტორში
მუშების დაქირავება იქამდის გაგრძელდება, სანამ მათი შრომის ზღვრული
პროდუქტი რეალურ ხელფასს არ გაუთანაბრდება ( = შრომაზე მოთხოვნისა და
მიწოდების გადაკვეთის წერტილი). მიღებული მოგების ხარჯზე რეინვესტირება
განხორციელდება და ლევისის აზრით ასე დაიწყება თვითდამჭერი ზრდის პროცესი.
თავის მხრივ,სოფლის მოსახლეობის შემცირება გამოიწვევს მიწის ერთეულზე
შრომის ზღვრული პროდუქტის ნულს ზევით ამაღლებას და ამ სექტორშიც
დაიწყება ეკონომიკური ზრდა. ამით მთავრდება განუვითარებელი ქვეყნების
ეკონომიკის სტრუქტურული გარდაქმნა.
ლევისის თეორია იმ სახელმწიფოებისათვის გამოიყენება, რომლებშიც
“მოსახლეობის სიმჭიდროვე მაღალია, კაპიტალი დეფიციტურია, ხოლო ბუნებრივი
რესურსი შეზღუდულია”.1[1 Lewis W.A. The Theory of Economic Growth. N.Y.. 1959. გვ..
40].ასეთ ქვეყნებად ლევისი თვლიდა, მაგალითად, ინდოეთს, პაკისტანს და ა.შ.
კეინზიანელებისაგან განსხვავებით, რომლებიც თავიანთ მიდერნიზაციის თეორიებში
სახელმწიფოს ეყრდნობოდნენ, ლევისმა კონცეფციის ცენტრში მეწარმის ფიგურა
დააყენა, რადგან, შუმპეტერის მსგავსად, ისიც მეწარმეს მიიჩნევდა წარმოების
ნოვატორად, პროგრესის ძრავად2 [2Шумпетер Й.А. Теория экономического развития:
(Исследование предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла
конъюнктуры). М., 1982. Гл. 2]. ლევისთან მეწარმე კაპიტალისტური
რაციონალიზაციის იდეის მთავარი მატარებელია, რომელიც ფლობს ინიციატივას
182
და მიისწრაფვის მოგების მაქსიმიზაციისაკენ. მაგრამ შუმპეტერის ”ნოვატორისგან”
განსხვავებით, ლევისეული მეწარმე სპეციფიკურ მდგომარეობაში მოქმედებს.
კერძოდ, ლეევისმა დაუშვა შრომითი რესურსის განუსაზღველი მიწოდების
ჰიპოტეზა, რომლის წყალობით არაკვალიფიციური მუშის ანაზღაურება დაყვანილია
საარსებო მინიმუმამდე. ამასთან ივარაუდა, რომ ასეთ ფასში შრომის მიწოდება
აღემატება მოთხოვნას, ხოლო ჭარბი სოფლის მოსახლეობის ზღვრული
მწარმოებლურობა ნულის ტოლია. ლევისის კოცეფცია, რომელშიც საბაზრო
მექანიზმი გაიდეალებულია, სრულად ვერ ასახავს ეკონომიკურად ჩამორჩენილ
ქვეყნებში მიმდინარე რეალურ პროცესებს. საქმე ის არის, რომ აქცენტი წარმოების
შრომატევად მეთოდებზე გამოიწვეს ტექნიკური პროგრესის შეფერხებას და მათი
დამოკიდებულების შენარჩუნებას იდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნებზე. ასეთი
პოლიტიკა მისაღებია მხოლოდ მოკლევადიან მონაკვეთში. გრძელვადიან
პერსპექტივაში იგი გამოიწვევს დასაქმების მკვეთრ ზრდას, მთლიანი ხელფასის
ფონდის და მთლიანი სამოხმარებლო მოთხოვნის გადიდებას და შესაბამისად - ძლიერ
ინფლაციას და სოციალური დაძაბულობის გამწვავებას.
ასევე მიუღებელია ლევისის მეორე წანამძღვარიც, რომელიც ეხება რეალური
ხელფასის მუდმივ დონეზე შენარჩუნებას ფარული უმუშევრობის სრულ გაქრობამდე.
ფაქტობრივად ეს არის მუშათა ფონდის თეორიის აღიარება, რომლიდან
აბსტრაგირებულია ნაკლებასდ განვითარებული ქვეყნებისათვის დამახასიათებელი
ინფლაცია. ლევისის ვარაუდით, აგრარულ სექტორში ხელფასის მინიმუმს ბაზარი
არეგულირებს და ყურადღების მიღმა ტოვებს ამ სექტორის ტიპიურ ტრადიციულ
ინსტიტუტებს. ამასთან, არაკვალიფიციური შრომის როლის გადიდების ფონზე,
შეუფასებელი დარჩა კვალიფიცური კადრების მნიშვნელობა საბაზრო
მოდერნიზაციის განხორციელებაში. ასევე საკამათოა სწრაფი ეკონომიკური
განვითარების წანამძღვრად შემოსავლების უთანასწორობის მიჩნევა იმ გაგებით, რომ
მეწარმეები მთელ თავიანთ მოგებას წარმოების ტექნიკურ რაციონალიზაციაში ანუ
წარმოებით დაგროვებაში დახარჯავენ. იგივე შეიძლება ითქვას ეკონომიკურად
ჩამორჩენილ ქვეყნებში მიმდინარე ურბანიზაციის პროცესის მიმართ. სტატისტიკური
გამოკვლევები ნათლად ცხადყოფს, რომ ამ ქვეყნებში ქალაქის მოსახლეობის ზრდის

183
ტემპი აშკარად ჭარბობს წარმოებლური საქმიანობის ზრდის ტემპს და ამწვავებს
დასაქმების პრობლემას.

3.6. ჯ. ფეის და გ. რენისის დუალური ეკონომიკის მოდელი

ლევისის დუალურმა თეორიამ საფუძველი შეუქმნა ნაკლებად განვითარებული
ქვეყნების ეკონომიკის მოდერნიზაციის სხვადასხვა ეკონომიკურ-მათემატიკური
მოდელების შექმნას. ამ მხრივ აღსანიშნავია ჯ. ფეის და გ. რენისის მოდელი,
რომელშიცაგრარული სექტორის კვლევის წანამძღვარია მიწის ბუნებრივი
შეზღუდულობა, უცვლელი ტექნოლოგია, მოსახლეობის სტაბილურად მაღალი
ზრდის ტემპი, მიწისა და შრომის თანაფარდობის გაუარესება, შრომითი რესურსის
სიჭარბე.
ფეი-რანისის მოდელი სამი სტადიისგან შედგება: ნატურალური, შუალედური და
საბაზრო. პირველ სტადიაზე ჭარბი სამუშაო ძალისზღვრული წარმოება ნულის
ტოლია, მისი მიწოდება კი შეუზღუდველია. რამდენადაც აგრარულ სექტორში შრომის
ზღვრული პროდუქტი ასევე ნულის ტოლია, ამის გამო, დასაწყისში აგრარული
მოსახლეობის შემცირება არ გამოიწვევს აგრარული წარმოების კლებას. ჭარბი
მოსახლეობის ნაწილის გადასვლა საქალაქო სექტორში სასოფლო წარმოების ნამეტს
წარმოშობს, რომელიც კაპიტალის თავდაპირველი დაგროვების ანუ მოდერნიზაციის
პირველსაწყისი წყარო გახდება. ჭარბი მოსახლეობის შეწოვის შემდეგ იწყება
მომდევნო - შუალედური სტადია. ახლა ზღვრული პროდუქტი ნულს აღემატება,
მაგრამ კვლავ ინსტიტუციური ხელფასის დონეზე დაბლა იმყოფება. ამ პირობებში
ინდუსტრიულ სექტორში მოსახლეობის გადადინება ხელს უწყობს აგრარული
წარმოების დონის დაქვეითებას და საზრდოს უკმარისობას, რაც ფასების მატებას
განაპირობებს.ეს კი, თავის მხრივ, ინდუსტრიაში ახალი სამუშაო ძალის
მოსაზიდავად, შრომის ანაზღაურების განაკვეთის მომატებას მოითხოვს. რაც, თავის
მხრივ, გამოიწვევს ზღვრული პროდუქტის გადამეტებას ინსტიტუციური ხელფასის
დონეზე მაღლა.ასე იწყებასაბაზრო სტადიაზე გადასვლა. რომელიც მაშინ მიიღებს
სრულყოფილ სახეს, როცა ორივე სექტორში ხელფასის განმსაზღვრელად ზღვრული
მწარმოებლურობის კანონი მოგვევლინება. ეს იქნება დუალიზმის ლიკვიდაცია:
ეკონომიკის ორივე სექტორში შრომის მწარმოებლურობის ზრდა და შრომის

184
ანაზღაურება ერთი და იგივე კანონებით განისაზღვრება.
დაიწყებათვითდამჭერიზრდის პერიოდი, რომელიც მათემატიკურად ასე გამოისახება:
ті,, < т)к (BL I)/EU,როცა TW = °.
სადაც, Т - შესაბამისი ზრდის ტემპი: р -მოსახლეობა; k-ინდუსტრიული
კაპიტალი;L -ინდუსტრიული სამუშაო ძალა; w -ხელფასის განაკვეთი; I - ტექნიკური
პროგრესი (ინოვაცია); BL - ტექნიკური პროგრესის შრომაინტენსიური მიმართულების
საფეხურის ამსახველი (В >I - კაპიტალდამზოგველის შემთხვევაში, BL < I-
შრომადამზოგველის შემთხვევაში, BL = О - ნეიტრალური ტექნიკური პროგრესის
შემთხვევში);.ამ მოდელის ღირსებაა (ნეოკეინზიანურისაგან განსხვავებით)
მოდერნიზაციის შიდა რესურსების წყაროების ძიება, რომელიც მხოლოდ სასოფლო
წარმოების ნამეტზე დაიყვანება. ამ მოდელის სუსტ ადგილია მათ (ლევისი, ფეი,
რანისი..) მიერ საბაზრო მექანიზმის აბსოლუტიზაცია, მისი
მოქმედებისთანაბარზომიერი გავრცელება არა მხოლოდ თანამედროვე, არამედ
ტრადიციულ სექტორზეც. თანაც ამ ნამეტის რეალიზაცია მსოფლიო ბაზარზე საკმაოდ
რთულია, რადგან მონოკულტურული საქონლის ექსპორტს აკონტროლებს
ტრანნაციონალური კომპანიები. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ აგრარული
წარმოების ზრდა იწვევს მასზე მსოფლიო ფასების დაცემას და შესაბამისად, ამ
ნამეტის არა თუ ზრდას, არამედ მისი ღირებულების შედარებით დაქვეითებას3.[*იხ.
John C.H. Fei and Gustav Ranis. Development of the Labor Surplus Economy: Theory and
Polisy.Homewood,111: Irwin, 1964].
მრავალი ნაკლებად განვითარებული ქვეყნის მთავარი საზრუნავია ნედლეული
საქონლის საექსპორტო ქვოტის რეგულირება და არა მათი დაუკოებელი
გაფართოება.ასევე, ფეია-რანისის მოდელში შეიმჩნევა ნიადაგის როგორც
ექსტენსიური (გამოუყენებელი მიწის ნაკვეთები) ასევე ინტენსიური ფაქტორები.აქ,
აგრარულ სფეროში მესამე სტადიამდე აბსტრაგირებულია ტექნიკური პროგრესი.
დროთა განმავლობაში მოდერნიზაციის დუალურმა თეორიამ მნიშვნელოვანი
სრულყოფა განიცადა. ერთი მხრივ, მოდელი (ტექნიკური მახასიათებლების
განვითარება) გართულდა, მეორე მხრივ, გათვალისწინებული იქნა ეკონომიკის სხვა
სექტორები (საექსპორტო სექტორი, მომსახურების სფერო...) და მოდერნიზაციის
მრავალსექტორული მოდელის შექმნა.ზოგიერთ მოდელში მეცნიერები შეეცადნენ

185
ტექნიკური პროგრესის ასახვას (უწინარეს ყოვლისა, შრომა - კაპიტალინტენსიური
ტექნოლოგიის თანაფარდობა). აგრეთვე ტექნიკურ პროგრესსა და დაგროვებას შორის
კავშირის ძიებას4.[.........]. დუალური ეკონომიკის კონცეფციის სრულყოფის ახალი
თვისებრივი ეტაპი დაკავშირებული იყო მოდელში საგარეო სავაჭრო ასპექტების
ჩართვა. ეს არსებთად ნიშნავდა დახურული მოდელის გარდაქმნას ღია მოდელად.
ასეთი მიდგომის დროს მოდერნიზაციის მნიშვნელოვანი პირობა იყო არა აგრარული
ნამეტის წარმოშობა, არამედ დაბალი ანაზღაურების წყალობით, ამ ნამეტის
კონკურენტუნარიანობის ამაღლება მსოფლიო ბაზარზე. ეს ანალიზი
კონკრეტიზებული იყო ახალი ინდუსტრიული ქვეყნების (სამხრეთ კორეა ტაივანი...)
მაგალითზე5 [.....]. ორსექტორული მოდელი აგრერირების მაღალი ხარისხით
გამოირჩევა. იგი ზედაპირულ ხასიათს ატარებს და შეიძლება გამოყენებული იქნას
მხოლოდ პროგნოზის შედგენის სტადიაზე6 [........]. მისი რეალობაში გადაყვანა
მოითხოვს მის კონკრეტიზაციას როგორც მიკრო, ასევე მაკროდონეზე. ეს
არისოთხსექტორული მოდელის (აგრარული, ინდუსტრიული, მომსახურების და
ექსპორტზე ორიენტირებული) შექმნის მცდელობა. ასეთი მოდელი უკვე მრავალი
ქვეყნისათვის (არგენტინა, პერუ, ფილიპინები...) შეიქმნა,მაგრამ მოდერნიზაციის
მოდელის სრულყოფამ სასურველი შედეგი ვერ მოიტანა. ეს პროცესი ნაკლებად იყო
ორიენტირებულიპრაქტიკული ამოცანების გადასაჭრელად. გამოვლინდა, რომ
მხოლოდ ეკონომიკური ღონისძიებების მიღება არასაკმარისია პრაქტიკული
ამოცანების გადასაჭრელად და საჭიროა არაეკონომიკური საშუალებების
გამოყენებაც. ამასთან დაკავშირებით გაიზარდა ინტერესი მოდერნიზაციის
ინსტიტუციური თეორიების მიმართ.
განვითარების საწყის ეტაპზე თანამედროვე სექტორში, სამუშაო ძალის მიწოდება
მასზე მოთხოვნას აღემატება, ეს კი ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ხელფასის
დაბალ დონეზე შენარჩუნებას განაპირობებს. სამაგიეროდ, კაპიტალისტურ სექტორში
მოხდება მოგების გადიდება და შესაბამისად - დანაზოგისა და კაპიტალის
დაგროვების მატება, რომელზეც დამოკიდებულია ეკონომიკური ზრდა. ეს საწყისი
ეტაპი მთავრდება კაპიტალის მიერ ჭარბი შრომის შეწოვისა და ხელფასის ზრდის
დაწყებით. ამ სექტორში მუშების დაქირავება იქამდის გაგრძელდება, სანამ მათი
შრომის ზღვრული პროდუქტი რეალურ ხელფასს არ გაუთანაბრდება ( = შრომაზე

186
მოთხოვნისა და მიწოდების გადაკვეთის წერტილი). მიღებული მოგების ხარჯზე
რეინვესტირება განხორციელდება და ლევისის აზრით, ასე დაიწყება თვითდამჭერი
ზრდის პროცესი. თავის მხრივ,სოფლის მოსახლეობის შემცირება გამოიწვევს მიწის
ერთეულზე შრომის ზღვრული პროდუქტის ნულს ზევით ამაღლებას და ამ
სექტორშიც დაიწყება ეკონომიკური ზრდა. ამით მთავრდება განუვითარებელი
ქვეყნების ეკონომიკის სტრუქტურული გარდაქმნა.
ლევისის განვითარების მოდელმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა
განვითარების ადრეულ ეტაპებზე ეკონომიკის სტუქტურული ძვრებისა და
ეკონომიკის სექტორების ურთიერთ დამოკიდებულების შესწავლაში. ნობელის
კომისიის აზრით, ”ლევისი განვითარების ეკონომიკის კვლევის პიონერია ... იგი
განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს განუვითარებელი ქვეყნების პრობლემებს”.
ლევისის ზრდის თეორიას დღესაც არ დაუკარგავს აქტუალურობა. ამ აზრის
დადატურებაა გ.ფილდსის გახმაურებული შრომა - „siRaribe, uTanasworoba da
ganviTareba”. Tაvis wignSi g. fildsi აCvenebs, rom lorencis mrudi
SeiZleba გამოვიყენოთ luisis modelSi aRwerili dualuri ganviTarebis sami
SesaZlebeli SemTxvevis გასაანალიზებად.. igi gamoyofs dualuri ganviTarebis
sam tips:
1. zrdis modeli Tanamedrove seqtoris gafarToebis xarjze (ორივე
სექტორში xelfasis donis ucvlelad SenarCunebis პირობებში). es modeli
daaxloebiT უფრო Seesabameba დასავლეთის ganviTarebuli qveynebis zrdis
istoriul models, ვიდრე აზiის განვითარებულ ქვეყნებს (იaponiა,
samxreTkorea,taivanი...);
2. SemTxveva roca Tanamedrove seqtorSi warmoebas zrdაs Tan ar aხlაvs am
seqtorSi dasaqmebis zrda. aqedan zrdis Sedegebi nawildeba Zalze
SezRuduli jgufis wevrTa Soris. tradiciul seqtorSi dasaqmeba da
xelfasi ucvleli rCeba. es modeli damaxasiaTebelia laTinuri amerikisa da
afrikis mravali qveynisaTvis;
3.ganviTarebis modeli tradiciuli seqtoris xarjze. aq ekონომიკური
zrdis yvela sargebloba modis tradiciul seqtorSi dasaqmebulTa wilze.
axal dargebSi Seiმჩნევა umniSvnelo zrda an sulac ar SeimCneva, ganviTarebis

187
es modeli damaxasiaTebeli iyo maoisturi CineTisaTvis, kambojisaTvis da a.S.
msgavsi qveynisaTvis .

ლორენცის მრუდი განაწილების ფუნქციის გრაფიკული გამოსახვაა, რომელიც 1905

წელს ამერიკელმა ეკონომისტმა და სტატიკოსმა მაქს ოტო ლორენცმა (დ.1876- გ. 1959),
მოსახლეობის შემოსავლებში უთანასწორობის მაჩვენებელად, შემოგვთავაზა.
ლორენცის მრუდს ვხვდებით ეკონომიკური მეცნიერების მიღმაც.

ლორენცის მრუდიდან გამოიყვანება უთანასწორობის რაოდენობრივი მაჩვენებელი,

მაგალითად, ჯინის კოეფიციენტი და რობინ ჰუდის ინდექსი(Robin Hood index), რობინ
ჰუდის ინდექსი ფართოდ გამოიყენება დასახლებული რაიონების ზოგადი პრაქტიკის
ექიმებით უზრუნველყოფით პროგნოზირების დროს. ასეთ შეფასებაში ლორეცის
მრუდი შეივსება არა შემოსავლით, არამედ მათი წილით მოცემული
რაიონის,რეგიონის თუ ქვეყნის მოსახლეობის მიმართ. ეს საშუალებას მოგვცემს
რაიონების მიხედვით ექიმების განაწილებაში გონივრული პროპორცია დავიცვათ.
რობინ ჰუდის ინდექსის მსგავსად, ლორენცის მრუდთან დაკავშირებულია ჰუვერის
ინდექსი(Hoover index). იგი შემოსავლის მიხედვით უთანასწორობის კიდევ ერთი
მაჩვენებელია.ჰუვერის ინდექსი საზოგადოების შემოსავლის იმ წილს უტოლდება,
რომლის გადანაწილება თანასწორობის მისაღწევად აუცილებელია. გრაფიკულად იგი
წარმოდგენილია როგორც ყველაზე გრძელი ვერტიკალური მონაკვეთი, რომელიც
ფაქტობრივ ლორენცის მრუდს აერთიანებს თანასწორობის ხაზთან.
შემოსავლის აბსოლუტური ყოფადობის დროს ჰუვერის ინდექსი ნახევრად ღია
ინტერვალს [0;1) მიეკუთვნება.ხოლო თუ შემოსავალი გაუყოფადია უსასრულობამდე,
მაშინ შემოსავლისის ის წილი აღინიშნება, რომლის გადანაწილება საზოგადოებას
თანასწორობისაკენ მაქსიმალურად დაახლოებს. გაეროს განვითარების პროგრამა
(UNDP) სისტემატურად აქვეყნებს მსოფლიოს ქვეყნების ჯინის კოეფიციენტს, რომლის
მიხედვით ხდება სოციალური თანასწორობის შეფასება ამქ ვეყნებში. მას ჯინის
სახელი [იტ.Коррадо Джини (დ.1884 - გ.1965-იტალიელი ეკონომისტი, სტატისტიკოსი,
სოციოლოგი და დემოგრაფი} კორადო ჯინის პატივსაცემად ეწოდა.კოეფიციენტი
შეიძლება შეიცვალოს 0-იდან (შეესაბამება აბსოლუტურ თანასწორობას) 100-მდე
(შეესაბამება აბსოლუტურ უთანასწორობას). კოეფიციენტი გამოითვლება სხვადასხვა
სოციალური ჯგუფების შემოსავლების შედარებით. ქვეყნის ჯინის კოეფიციენტის

188
შედარება რამდენიმე მნიშვნელოვანი დასკვნის მიღების საშუალებას იძლევა. kerZod,
მისი გამოყენებით ქვეყნები შეიძლება დავყოთ ოთხ დიდ ჯგუფად:
1. სოციალური თანასწორობის მაღალი დონე, ჯინის კოეფიციენტი ნაკლებია 33-
ზე; ქვეყნები სამ ჯგუფში განლაგებულია თითქმის მხოლოდ ევროპის ქვეყნები.
გამონაკლისია იაპონია (24.9), ეთიოპია (29.8), სამხრეთ კორეა (31.6) და კანადა (32.6).
სოციალური თანასწორობის ლიდერები დღევანდელ მსოფლიოში არიან იაპონია და
ჩრდილოეთ ევროპის ქვეყნები: დანია (24.7), შვედეთი (25), ნორვეგია (25.8) და ფინეთი
(26.9). ამ ჯგუფშია ევროპის ქვეყნების უმრავლესობა. პოსტსაბჭოთა ქვეყნებიდან ამ
ჯგუფშია ბელარუსი(27.9) და უკრაინა (28.2).
2.სოციალური თანასწორობის საშუალოდონე, ჯინის კოეფიციენტი 33-იდან 41-
მდე; ამ ჯგუფში მოხვდა ევროპის დანარჩენიქვეყნები (თურქეთის გარდა). მათ შორის -
გაერთიანებული სამეფო (36), ირლანდია (34.3), პოლონეთი (34.9), სამხრეთ ევროპისა
და ბალტიისპირეთის ქვეყნები. ამავე ჯგუფშია ყველა დანარჩენი პოსტსაბჭოთა
სახელმწიფო, აგრეთვე თითქმის ყველა დანარჩენი განვითარებული სახელმწიფო.
3. სოციალური უთანასწორობის მაღალი დონე, - ჯინის კოეფიციენტი 41-ს ზემოთ;
უფრო განვითარებული ქვეყნებიდან და ტერიტორიებიდან ამ ჯგუფშია მხოლოდ
ჰონკონგი (43.4) და სინგაპური (42.5). სამაგიეროდ, ამ ჯგუფში მოხვდა ლათინური
ამერიკის ქვეყნები. მათ შორის - არგენტინა (50), ბრაზილია (55), კოლუმბია (58.5).
ევროპის ქვეყნებიდან აქ მხოლოდ თურქეთი (43.5) მოხვდა. სოციალურ
უთანასწორობაში გამოიტჩევა ნამიბია (74)და ბოტსვანა (61).
4.პირველრიგში უნდა შევნიშნოთ, რომ ამ კოეფიციენტის დათვლისას
შესაძლებელია ბევრი უზუსტობა. ეს იმ ქვეყნებს ეხება, სადაც სტატისტიკა საკმაოდ
უზუსტოა და მოსახლეობის მდიდარ ნაწილს საშუალება აქვს არასრულად აჩვენოს
თავისი შემოსავალი. ამის მიუხედავად კოეფიციენტი საშუალებას გვაძლევს
გავიაზროთ სოციალური თანასწორობის პრობლემა მსოფლიოში.
პირველი დასკვნა ,სოციალური უთანასწორობა, პირველ რიგში,
დამახასიათებელია ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებისთვის. ეს ბუნებრივია, რადგან
სოციალური თანასწორობა გარკვეულ წილად ნიშნავს მთლიანი შიდაპროდუქტის
სამართლიან გადანაწილებას. მაგრამ ძნელია ბევრ ადამიანზე თანაბრად გაყო პატარა
ნამცხვარი. ასევე ძნელია გაყო მშპ, როდესაც გასაყოფიც თითქმის არაფერია. თუმცა არ

189
არსებობს წესი გამონაკლისის გარეშე. ასეთი გამონაკლისია სოციალური
თანასწორობის მაღალი დონე ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა ეთიოპია, ბელარუსი და
უკრაინა.
მეორე დასკვნა თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკებისთვის დამახასიათებელია
სოციალური უთანასწორობის მაღალი დონე, ხოლო სოციალური ეკონომიკის ქვეყნებში
(ჩრდილოეთევროპა), სადაც პარადი სოციალ-დემოკრატიას მიყავს სოციალური
თანასწორობის დონე მაღალია. ამ წესიდან გამონაკლისები გაცილებით მეტია. მთელ
სამხრეთ ევროპაში ძალიან ძლიერია სოციალისტური მიმდინარეობის პარტიების
გავლენა, რომლებიც ხშირად არიან ხელისუფლების სათავეში. მიუხედავად ამისა, ამ
რეგიონისთვის დამახასიათებელია სოციალური უთანასწორობის ბევრად მაღალი
დონე, ვიდრე დანარჩენი ევროპისათვის.
მესამე დასკვნა,ალბათ, ასეთი უნდა იყოს: შესაძლოა, სოციალური უთანასწორობის
დონისათვის მთავარი მნიშვნელობა აქვს ამა თუ იმ ერის მენტალობას და არა
სოციალურ-პოლიტიკურ ფაქტორებს. არსებობენე რები (ამერიკელები,
ონგ;ლისელები...), რომლებისთვის უფრო მთავარი თავისუფლების, მათ შორის
ეკონომიკური თავისუფლების ხარისხია, ვიდრე სოციალური თანასწორობა.
კიდევ ერთი დასკვნა უნდა გავაკეთოთ საქართველოსთან მიმართებაში.
ოფიციალურად, საქართველოს ჯინის კოეფიციენტი (40.8) ყველაზე მაღალია
პოსტსაბჭოთაქვეყნებში (ასეთივე აქვს თურქმენეთს), ხოლო ევროპაში ჩამორჩება
მხოლოდ თურქეთს. ჩვენ არ მიგვაჩნია, რომ არსებობს უნივერსალური სოციალ-
ეკონომიკური მოდელი, რომელი ცყველა ქვეყანას გამოდგება. ყველამ ის მოდელი
უნდა აირჩიოს, რომელიც უფრო მორგებულია ამა თუ იმ ერის მენტალობასთან,
პოლიტიკურ, ისტორიულ და კულტურულ ტრადიციებთან. ამ მოდელის ფარგლებში
მან უნდა გადაწყვიტოს მათ შორის სოციალური თანასწორობისა და ეკონომიკური
თავისუფლების თანაფარდობის პრობლემაც. აქ, ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ
თავისუფალი ეკონომიკის დამკვიდრების დროსაც არ შეიძლება სოციალური
საკითხების იგნორირება. რადგან იგი შეიძლება დესტაბილიზაციის ძლიერი
ფაქტორი გახდეს.
საზოგადოებაში შემოსავლის განაწილებაში უთანასწორობის ხარისხის შეფასება
შესაძლებელია ფონდების კოეფიციენტის დახმარებით. ფონდების კოეფიციენტი

190
ზომავს თანაფარდობას მოსახლეობის ორ ჯგუფის საშუალო შემოსავალს შორის:
ყველაზე მაღალშემოსავლიანი მოსახლეობის 10 % და ყველაზე დაბალშემოსავლიანი
მოსახლეობის 10% % შედარებით.
შემოსავლის მიხედვით მოსახლეობის დიფერენცირების შესაფასებლად
გამოიყენება სიღარიბის კოეფიციენტი. იგი შედარებითი მაჩვენებელია. და გამოხატავს
იმ მოსახლეობის რიცხოვნებას, რომლის რომელთა შემოსავალი საარსებო მინიმუმზე
დაბალია და ასახავს რიცხოვნების პროცენტული შეფარდებას ქვეყნის მთლიანი
მოსახლეობის მიმართ* [იხ.Райзберг Б. А., Лозовский Л. Ш., Стародубцева

Е. Б. Современный экономическийсловарь.-5-е изд., перераб. и доп.-М., 2006].

ganviTarebis samive tipis mimarT lorencis mrudis gamoyeneba m. filds
SesaZlebloba miscada esabuTebina Semdegi mtkiceba:
pirvel SemTxvevaSi aRwerilia zrdis modeli Tanamedრove seqtorSi
dasaqmebis gafarToebis xarjze (lევisis modeli). am modelSi adgili aqvs
Semosavlis absolutur zrdis da absoluturi siRatakis masStabis
Semcirebas, magram lorencis mrudi isea gavlili, rom SeuZlebelia zustad
ganisazRvros raime cvlileba Tumoxd aSedarebiTi uTanasworobis doneSi.
fildsi gviCvenebs, rom ganviTarebis adreul stadiebze SesaZloa SedarebiTi
uTanasworobis donis gadideba, xolo Semdeg misiSemcireba. მრუდის შეფასების
დროს ფილდი შემდეგ მტკიცებას დაეყრდნო yvelaze Raribebi, romlebic
umTavresad rCebian tradiciul seqtorSi, iReben Semosavlis ucvlel
sidiდეs, magram am jgufis Semosavlis wili mcirdeba gazrdil mTlian
SemosavalSi. amis gamo axali lorencis mrudi (L2) pirvelsawyisi mrudi (L1)
monakveTisqveviT, romelic mosaxleobis yvelaze Raribi nawiliს Semosavals
asaxavs, imyofeba;
*Tanmedrove seqtorSi dasaqmebuli TiToeuli muSa absolutur
gamosaxulebaSi zustad igive Semosavals Rebulobs, rasac adre, magram
mcirdeba mosaxleobis yvelaze mdidari jgufis wili. ris gamoც, axali
lorencis mrudi imyofeba pirvelsawyisze maRla im monakveTSi, romelic
asaxavs mosaxleobis mdidari fenisSemosavals;
*cxadia, rom sadRac is ori mrudi (L1daL2) gadaikveTeba. sabolood, Zalze
rTulia vamtkicoT raRac gansazRvruli uTanasworobis xarisxis mimarT.
191
yvelaferi damokidebulia ama Tu imqveyanaSi Camoyalibebul konkretul
situaciზე.
2.ganviTarebis meore SemTxvevaSi erovnuliSemosavali izrdeba, magram misi
ganawileba nakleb Tanabrad ხorcieldeba. ar SeimCneva siRaribis maStabSi
raime cვლილება.
ორსექტორული განვითარების მოდელი სიმარტივით გამოირჩევა. თუმცა ეს
მოდელი, არსებული რეალობის გათვალისწინებით, მნიშვნელოვან მოდიფიკაციას
მოითხოვს. ერთდროულად გამოიკვეთა ლევისის განვითარების მოდელისადმი
კრიტიკული დამოკიდებულება. მაგალითად, მ.ტოდაროს მტკიცებით, ლევისის
მოდელის სამი დებულება არ შეესაბამება მესამე სამყაროს უმეტესი ქვეყნების
რეალობას. უწინარესყოვლისა, მოდელი იმ ვარაუდიდან გამომდინარებს, რომ
სოფლიდან შრომითი რესურსის მიგრაცია და ქალაქში სამუშაო ადგილების შექმნა
მიმდინარეობს თანამედროვე სექტორში კაპიტალის დაგროვების პარალელურად. რომ
რაც უფრო ჩქარია დაგროვების ტემპი, მით უფრო სწრაფად იზრდება დასაქმება.
მაგრამ, კითხულობს ტოდარო, რა მოხდება თუ მოგებაინვესტირებული იქნება
შრომადამზოგველ მოწყობილობაში ან ”კაპიტალის გადინების”სახით დასავლეთის
ბანკების დეპოზიტებზე მოხვდება? თანაც მხედველობაში, უნდა მივიღოთ, რომ
ტექნიკური პროგრესი გულისხმობს პროდუქციის ერთეულზე შრომითი დანახარჯის
შემცირებას. ამ შემთხვევაში ხელფასის და დასაქმების მთლიანი ჯამი არ გაიზრდება
ანუ პროდუქციის მატება მთლიანად აღმოჩდება მცირერიცხოვან კაპიტალის
მესაკუთრეთა განკარგულებაში. ეს იქნებოდა ”ზრდა განვითარების გარეშე”. მეორე
საკამათო დებულებაა ტრადიციულ სექტორში ჭარბი სამუშაო ძალის და თანამედროვე
სექტორში სრული დასაქმების ერთდროული თანაარსებობა. მესამე მცდარ დაშვებად
მიჩნეულია თანამედროვე სექტორში შრომისკონკურენტულ ბაზარზე რეალური
ხელფასის მუდმივად შენარჩუნების გარანტია იმმომენტამდე, სანამ სოფელში სამუშაო
ძალის ნამეტი არ ამოიწურება. ლევისის ეს მოსაზრება პრაქტიკამ არ
დაადასტურა.8[8Тодаро М.П. Экономическое развитие : УчебникМ.: ЮНИТИ, 199, с .
85 - 87].
ლევისის განვითარების მოდელის ტოდარისეული შეფასება მთლიანობაში
მისაღებია, თუმცა მისი კრიტიკული გამონათქვამი ლევისის მოდელის პირველი
დებულების შესახებ,სულ ცოტა, საკამათოა. თვით ლევისი ზრდას რთულ პროცესად
192
მიიჩნევდა და მასგარკვეული ხარჯის გაღებასთან აკავშირებდა, რომელიც,თავის
მხრივ, ახალ წანამძღვრებს ქმნის ახალი ზრდისათვის.ლევისის აზრით, ზრდის
უწყვეტლობას სამი მიზეზი განაპირობებს:
1. რაც შეიძლება მეტი რაოდენობის საქონლის გამოშვებისადმი მისწრაფება;
2. ცოდნის დაგროვება და მისი გამოყენება ტექნიკური პროგრესის მისაღწევად;
3. მოსახლეობის ერთ სულზე კაპიტალის მოცულობის გადიდება.
ganviTarebisadmi aseTma midgomam misdami kritika daimsaxura. იგი,
pirvel rigSi, exeboda აგრარული raionebis ganviTarebis xarjze qalaqebis
ganviTarebaze aqcentebis gadatanas, romelic gamoiwvevda qveynis
Sigaregionebs Soris uTanasworobis mniSvnelovan zrdas. ამასთან,
empiriulma gamokvlevebma cxadyo, რომ აგრარულ seqtorSi samuSao Zalis
siWarbe sezonuria da misma gadadinebam saqalaqo seqtorSi SeiZleba
gamoiwvios აგრარული warmoebის kraxi Tu ara, misi mniSvnelovani
Sesusteba.XX-ე saukunis 70-ian wleბSi aRmoCnda, rom STambeWdavi
ekonomikuri zrdis tempebis miuxedavad, mTlianobaSi ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebis ekonomikuri da სოციალური მდგომარეობა არსებითად

არ შეცვლილა.

3.7.ზრდის შეზღუდული თეორია (Growth limits theory )

XX-ე საუკუნის 70-იანი წლების დასაწყისში ზოგიერთი მეცნიერი გარდაუვალი
გლობალური კატასტროფის კონცეფციით გამოვიდა. ამ მოსაზრებას საფუძვლად
დაედო მსოფლიო საზოგადოების განვითარების არსებული ტენდენციები. მაგალითად,
რომის კლუბის მოხსენებაში (Growth limits) დ. მედეუსმა* [ინგლ.Danelia
Meadows;დ.1941- გ.2001; ამერიკელი მკვლევარი-ეკოლოგისტი, პროფესორი და
მწერალი. სახელი გაითქვა წიგნით - ზრდის შეზღუდულობა (1972 წ.)]. აღნიშნა მწვავე
წინააღმდეგობა, ერთი მხრივ, პლანეტის სწრაფად ზრდად მოსახლეობის და
ინვესტიციური საქონლის დაუცხრომელი წარმოების ზრდის სურვილსა და, მეორე
მხრივ, პლანეტის გაუნახლებადი ბუნებრივი რესურსების სწრაფად გამოლევას შორის.
აქედან გამომდინარე, ზრდის ყოველი დღე მსოფლიო ეკონომიკას სულ უფრო მეტად
აახლოებს ზრდის ზღრამდე. მისი აზრით, კაცობრიობის ახლანდელი ცოდნის
საფუძველზე შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ზრდის ფაზა უახლოესი 100 წლის
193
განმავლობაში დამთავრდება, რომელსაც შემდეგ აუცილებლად მოყვება მოსახლეობის
რიცხოვნების სტიქიური შემცირება. მისი გამომწვევი მიზეზი იქნება წარმოების
მოცულობის მკვეთრი შემცირება, გარემოს დეგრადაცია, რესურსების გამოფიტვა და ა.
შ. ამრიგად, ზრდის შეზღუდული თეორიაასახავს გლობალური კატასტროფიის
მოახლოებას, თუ შენარჩუნდება:

* მსოფლიო მოსახლეობის ზრდის არსებული ტენდენცია;

* ინდუსტრიული და სასოფლო წარმოების ზრდის ტემპი;
* გარემოს გაჭუჭყიანება;
* ბუნებრივი რესურსების გამოფიტვა.

შეიძლება თუ არა გლობალური კატასტროფის თავიდან აცილება? რომის

კონფერენციამ ამ კითხვაზე დადებითი პასუხი დაუშვა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ
კაცობრიობა ”ნულოვან ზრდას” აირჩევდა ანუ მოხდებოდა: 1. მოსახლეობის მარტივი
აღწარმოება; 2. ინდუსტრიული წარმოების გადაყვანა ”დახურულ ციკლში; 3. ახალი
საწარმოების შექმნაზე უარის თქმა;4.მეორადი ნედლეულის მაქსიმალური გამოყენება
და ა.შ.

3.8. ენდოგენური ზრდის თეორია (la theorie de la croissance endogene)

მაკროეკონომიკური გადაწყვეტილების ჭრილში კონომიკური ზრდის ახსნას
ენდოგენური ზრდის თეორია ცდილობს. იგი ექსოგენური ზრდის (Croissance
exogene), განსაკუთრებით სოლოუს (Solov) მოდელის, საპასუხოდ
წარმოიშვა.სოლოუმ თავისი ეკონომიკური ზრდის მოდელი ტექნოლოგიურ
პროგრესზე ააგო, მაგრამ ამ პროგრესის წარმოშობის მიზეზების გარკვევას თავი
აარიდა. ენდოგენური ზრდისპირველი მოდელი პ. რომერმა (Paol Romer) გამოაქვეყნა
თავის სტატიაში -ზრდადი უკუგება და გრძელვადიანი ზრდის მოლოდინი(Increasing
Retums and long Run Growth.Journal Political Economy, octobre 1986 ). შემდგომ, ეს
თეორია რ. ლუკასმა (Robert E.Lukas) და რ. ბარომ (Robert Barro) განავითარა.
რომერის მოდელის შექმნამდე ზრდის ორი ძირითადი თეორიული მოდელი
არსებობდა. პირველი იყო კეინზიანური ჰაროდ-დომარის მოდელი, რომელიც ხაზს
უსვამდა ზრდის არასტაბილურ სიტუაციას მოკლევადიან პერსპექტივაში. მეორე -
ნეოკლასიკურ ჰიპოტეზაზე დაფუძნებული სოლოუს მოდელი. მაგრამ ვერცერთი

194
დასახელებული მოდელი ვერ ხსნიდა ეკონომიკის ზოგიერთ ფენომენს, რადგან არ
არსებობდა ყველა ქვეყნის ემპირული მსგავსება. მაგალითად, აფრიკამ ვერ შეძლო
ეკონომიკური ჩამორჩენილობის დაძლევა, თუმცა ტექნიკურ პროგრესს, როგორც
ცვალებად ექსოგენს, „ციდან ჩამოვარდნილი მანნასავით” იყენებდა. თვით სოლოუც არ
იყო თავისი მოდელით კმაყოფილი, რადგან ზრდის ის ნაწილი, რომელიც ”ეკონომიკის
მიღმა” მდებარეობდა, აუხსნელი რჩებოდა.
ამრიგად, ენდოგენური თეორეტიკოსების მთავარი ამოცანა მყარი ზრდის წყაროების
პოვნა იყო. 1962 წელს ნ. კალდორმა (Nikolas Kaldor) და კ. ეროუმ (Kenneth Arroww) ეს
მოდელი დაგროვილი ცოდნის რაოდენობაზე (რომელსაც მოგვიანებით
ადამიანისეული კაპიტალი ეწოდა - ჯ.კ.) დამოკიდებული გახადა. მაგრამ მოდელი
მაღალმწარმოებლური წარმოების მასშტაბიდან ზრდად უკუგებას მხოლოდ
ეკონომიკური მუდმივი ზრდის პირობებში იძლეოდა. საბოლოოდ, 1986 წელს პ.
რომერმა დასახელებული შეზღუდვა მოხსნა .
ენდოგენური ზრდის თეორია ზრდის ოთხ ძირითად ფაქტორს გამოყოფს:
 მასშტაბის მწარმოებლურობა. თუ მასშტაბიდან უკუგება ძირითადად
მუდმივია,ზოგიერთ ინვესტიციას მწარმოებლურობის ამაღლება შეუძლია.
მაგალითად, სახელმწიფო ინფრასტრუქტურის განვითარება, ფაქტობრივად, კერძო
მწარმოებლების შიდა დანაზოგის მწარმოებლურობის გადიდების გარეგანი დადებითი
ეფექტია;
 ინოვაცია. ტექნიკური პროგრესი ინტეგრირებულია ზრდაში და რამდენადაც იგი
დამოკიდებულია ეკონომიკური აგენტების ინიციატივებისა და ჩვევების
განვითარებაზე, ინოვაციურ ენდოგენს ქმნის. ამრიგად, ინოვაცია ზრდის უკუგების
მაჩვენებელია. იგი ცოდნის მარაგს ადიდებს და ამ ცოდნის თანამდევ ეფექტებს ყველა
საწარმოს მიმართ ავრცელებს. ეს, საბოლოო ჯამში, ეკონომიკურ ზრდას იწვევს;
 ადამიანისეული კაპიტალი. იგი მიჩნეულია ყოველი ერის რეალურსიმდიდრედ;
* სახელმწიფო ინტერვენცია. სახელმწიფოს ეკონომიკის მწარმოებლურობის
გადიდება შეუძლია შესაბამისი ეკონომიკური და სოციალური ინფრასტრუქტურის
შექმნით.
დასახელებული ფაქტორები ერთიმეორესთან ურთიერთდამოკიდებულებაში
იმყოფება. მისგან გამომდინარეობს განვითარებულ და განუვითარებელ სამყაროებში

195
დათვით ამ სამყაროების შიგნით, ზრდის ტემპებს შორის განსხვავება. შესაბამისად,
შეიძლება დავასკვნათ, რომ რომელიმე ქვეყანაში ზრდის დროებითი თუ ხანგრძლივი
დამუხრუჭება გამოიწვევს ამ ქვეყნის ქრონიკულ, ძლიერ ჩამორჩენას ინდუსტრიულად
უფრო განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით. მაგრამ ეს თუ ასეა, მაშინ რით აიხსნება
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების უფრო მაღალი ზრდის ტემპები XX საუკუნის
ბოლო ოცწლეულში და XXI საუკუნის პირველ ათწლეულში? ( იხ.ცხრილი 3.1).

ცხრილი 3.1. მსოფლიო წარმოება ქვეყნების ჯგუფების

მიხედვით (წლიური ზრდის ტემპი)

1970-80 1980-90 1990-2000 2000-10

მსოფლიო 4,3 3,4 3,3

ინდუსტრიული 3,6 3,2 2,7

ქვეყნები
განუვითარებელი 5,5 4,1 5,6
ქვეყნები
გარდამავალი 5,0 2,7 -3,0
ქვეყნები
წყარო: L’ etat du monde. La Decouverte. Paris, 2005.

და ბოლოს, ზრდის ენდოგენური მოდელი გარეგნულად ნეოკლასიკურს ჩამოგავს,

მაგრამ მისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება. პირველ რიგში, ეს თეორია
უარყოფსკაპიტალის კლებადი ზღვრული მწარმოებლურობის შესახებ ზრდის
ნეოკლასიკურ წანამძღვარს და მთლიანი ეკონომიკის ჩარჩოში წარმოების ეფექტის
გავრცელებას უშვებს.

3.9.ზრდის დამოკიდებულების თეორია

(Amin,Prebish,Singer,Frank)
დასახელებული თეორიის საფუძველია გლობალური ეკონომიკა, რომელიც ვიწრო
გაგებით ორი პოლუსისგან შედგება. პირველი პოლუსი ცენტრია. მასში
თავმოყრილია უფრო განვითარებული ქვეყნები. მეორე პოლუსს პერიფერია ქმნის და
ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს მოიცავს. ცენტრის განკარგულებაშია მაღალი
თვისებრიობის კაპიტალი (საუკეთესო ადამიანისეული პოტენციალი, უახლესი

196
ტექნოლოგიით აღჭურვილი საწარმოები, კაპიტალიზებული მიწის ვრცელი
ფართობი, შრომისა და წარმოების დახვეწილი ორგანიზაცია), რომელიც მაღალი
ეფექტიანობით გამოირჩევა. სრულიად საწინააღმდეგო სურათია ჩამოყალიბებული
ნაკლებად განვითარუბელ ქვეყნებში. ასეთ სიტუაციაში ცენტრს საშუალებას აქვს,
საგარეო ვაჭრობის დახმარებით, უექვალენტოდ მიითვისოს ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყნებში შექმნილი დამატებული ღირებულების მნიშვნელოვანი
ნაწილი. ამავე მიზნით გამჭვალულია ნაკლებად განვითარებულ
სამყაროშიტრანსნაციონაიური კომპანიების საქმიანობა. მას ემატება მრავალი
ნაკლებად განვითარუბელი ქვეყნის კორუფციული კავშირი უფრო განვითარებული
ქვეყნების კომპანიების ეკონომიკურ ინტერესებთან. ამ ასპექტში ჩამორჩენილი
ქვეყნების ეკონომიკური ზრდა პირდაპირ დამოკიდებულია უფრო განვითარებული
ქვეყნების ეკონომიკურ პოლიტიკასთან.
რაულ პრებიშის (ესპ.. Raúl Prebisch; დ.17.04.1901- გ.29.04.1986 -არგენტინელი
ეკონომისტი) სახელი მჭიდროდ დაკავშირებულია ლათინური ამერიკის
ეკონომიკური აზრის განვითარებასთან. პრებიშის და მისი თანამიმდევრების
შეხედულებებმა ფართო გავრცელება ჰპოვადა გავლენა მოახდინა მესამე სამყაროში
თანამედროვე ეკონომიკური ურთიერთობის კონცეფციის ჩამოყალიბებასა და მის
გარდაქმნაზე.
თავის შემოქმედებით ძიებაში რ. პრებიშმა რთული გზა განვლო. დასაწყისში იგი
კეინზიანელად მოგვევლინა და იწამა ლათინური ამერიკის ეკონომიკური
განვითარების შესაძლებლობა სანედლეულო სპეციალიზაციისა და უცხოური
კაპიტალის მოზიდვის ხარჯზე. შემდგომ, მან მწვავედ გააკრიტიკა ეგრეთ წოდებული
პერიფერიული კაპიტალიზმი და შრომის უთანასწორო განაწილება I და III
სამყაროებს შორის9 [9იხ.«Латинская Америка», 1976, № 3]. პრებიშის აზრით,
უმნიშვნელოვანესი პრობლემა, რომელიც ლათინური ამერიკის ქვეყნებს აწუხებს
იმაში მდგომარეობს, რომ მოსახლეობის უზარმაზარი მასა, მიუხედავად ეკონომიკურ
განვითარებაში განსაზღვრული წარმატებისა, კვლავინდებურად მოკლებულია მის
ნაყოფს. შენარჩუნებულიადა თანაც იზრდება ეგრეთ წოდებული ”კრიტიკული
სიღარიბე”. ამ პრობლემით დიდიხანია დაკავებულია გაეროს ლათინური ამერიკის
ეკონომიკურიკომისია (ლაეკ), რომელსაცმიაჩნდა, რომ ეკონომიკური განვითარების

197
დინამიკათავისთავად, სტიქიურად გადაჭრიდა ამ პრობლემას.მაგრამ ეს ასეარ
მომხდარა და როგორც პრებიში ფიქრობს, არც შეიძლება მომხდარიყო. საქმე ის არის,
რომ სიღარიბის უმძიმესი მანკი განპირობებულია არსებულისისტემის ღრმა
ფაქტორებით, რომელიც ტრადიციული ხერხებით არ იცვლება.ამ ფაქტორების
გადალახვა მხოლოდ ახალი ფორმულირების მეშვეობით შეუძლებელია. მაგალითად,
ასეთია საზოგადოების დაბეჩავებულ ფენებში მოხმარებისა და კეთილდღეობის
მინიმუმის მიღწევა. ამ მიზნის მიღწევის აუცილებლობა და მისი გადაჭარბებაც კი
უკამათოა. მაგრამ ამას როგორ უნდა მივაღწიოთ? არ შეიძლება ამ ფუნდამენტურ
კითხვაზე თავის არიდება და ილუზიებში გახვევა.როგორც კი სიღატაკისა და
უმუშევრობის საკითხი წამოიჭრება, მაშინვე ამოტივტდებაცენტრიდან მოწოდებული
ტექნოლოგიისმნიშვნელობა. ვარაუდობდნენ, რომ ეს იქნებოდა პერიფერიული
პირობებისადმი გათვლილი ადექვატური ტექნოლოგია, რომელიც, უპირველეს
ყოვლისა, ორიენტირებული იქნებოდა კაპიტალის მწამოებლურობის ამაღლებაზე და
არა სამუშაო ძალის გამოძევებაზე. მაგრამ სად უნდა ეშოვნათ ასეთი ტექნოლოგია?
სინამდვილეში, როგორც პრებიში ფიქრობდა, ჭეშმარიტი boroteba teqnikაში კი

არ იმალება, არამედ ისეთ სოციალურ სტრუქტურაში, რომელშიც იგიშეიტანება. ამ

ტექნიკის გამოყენების ხარჯზე მიღწეული მწარმოებლურობის ამაღლების შედეგების
უკიდურესად უთანაბრო მითვისებას განაპირობებს. ტექნიკური პროგრესი ყოველ
თავის ახალ საფეხურზე კაპიტალის დაგროვების მეტ შესაძლებლობას იძლევა.
მოცემული პოტენციალის თუ შესაძლებლობის მაქსიმალური გამოყენება, ანუ
ინვესტირება ეკონომიკურ და სოციალურ სფეროში დიდ წვლილს შეიტანდა
”კრიტიკული სიღარიბისა” და სხვა მანკიერების გზაზე და გახდებოდა არსებული
სისტემის ღრმა სოციალური გარდაქმნების საწყისი მომენტი.
უეჭველია, აუცილებელია კაპიტალის კოლოსალური დაგროვება, რომელიც თავისი
სტრუქტურით გაცილებით რაციონალური და ეფექტიური იქნება და შეძლებს,
წარმოების ეფექტიანობის ამაღლების პირობებში, მცირე შემოსავლიანი
მოსახლეობის მეტი რაოდენობის დასაქმებას. ეს კი გადაუდებელ ძალისხმევას
მოითხოვს, რადგან არსებობს სერიოზული შეფერხეხები, კერძოდ, საზოგადოებრივი
მოხმარება, რომელშიც ცენტრისათვის დამახასიათებელი მოხმარების
სტანდარტების ყალბი იმიტაცია იგულისხმება. მოხმარება ნიშნავს ინდივიდების

198
მიერ საქონლისა და მომსახურების გამოყენების ხასიათსა და წესს, რომელზეც ძლიერ
ზემოქმედებს მაკროსოციოლოგიური (ჯგუფების სოციოლოგია, მასმედიის
ზეგავლენა ინდივიდებზე, სოციალური ფენისადმი მიკუთვნებულობის ზეგავლენა,
ოჯახისზე გავლენა მოხმარებაზე...) და მიკროსოციოლოგიური პერსპექტივები.
ინდივიდი თავის სამომხმარებლო ქცევით, ანუ მოხმარების საკუთარი სტილით
მისდევს ფასეულობით განსაზღვრულ მეტ-ნაკლებად საყოველთაოდ აუცილებელ
ქცევის ძირითად ნიმუშებს.. სამომხმარებლო ქცევა ხშირად სოციალურ-კულტურულ
და მოდაში მიმდინარე ცვლილებებსა დაქვემდებარებული. მოხმარების სოციალური
ასპექტი გულისხმობს სამომხმარებლო ქცევაზე კულტურული, საზოგადოებრივი და
სპეციფიკური ჯგუფების ზეგავლენის სისტემატიზაციას. ცენტრების (საზოგადოების
მაღალშემოსავლიანი და საშუალოშემოსავლიანი ფენები) მოხმარების სტანდარტების
დიფუზია (მაღალშემოსავლიანი ფენა> საშუალო ფენა> დაბალშემოსავლიანი ფენა)
უარყოფითად აისახება კაპიტალის დაგროვების პროცესზე.
ამრიგად, განვითარების გადაუდებელი ამოცანაა ეკონომიკურ და სოციალურ
სფეროებში ინვესტირების ზრდის ტემპის დაჩქარება და ექსპორტის გადიდება.
შრომისუნარიანი მოსახლეობის დასაქმების პრობლემა მეტისმეტად მწვავეა
პოლიტიკური და სოციალური თვალსაზრისით და ყოველი ადამიანის მორალური
ვალია ეს მკვეთრად გამოხატოს. ეკონომიკურ ცხოვრებაში უნდა ჩაირთოს არა
მხოლოდ ქვედა ფენები, არამედ საშუალო კლასის წარმომადგენლები (რომლებსაც
განათლების მიღებისა და პროფესიული მომზადების მეტი შესაძლებლობა აქვთ),
არამედ მდიდარი კლასის წარმომადგენლებიც (სოციალური დაძაბულობის
რადიკალიზაციის თავიდან ასაცილებლად). ბრძოლა ეროვნული შემოსავლის
გადასაწინებლად მიმდინარეობს ეთიკური ნორმების უგულებელყოფის ფონზე, რის
გამოც ღრმავდება ეკონომიკურ ზრდასა და დემოკრატიზაციის პროცესს შორის
დაცილება. ამ დაშორების ლიკვიდაცია შეუძლებელია დემოკრატიის შეზრუდვისა ან
ჩახშობის გზით. ეს მხოლოდ მაშინ მიიღწევა, როცა ეკონომიკური პროცესი ისე
გარდაიქმნება როცა პირადი ინიციატივა და საბაზრო ფაქტორები იმ სოციალურ
ეფექტურობას შეიძენენ, რომლებიც ახლა მათ აკლიათ). აქედან გამომდინარეობს
დასავლეთის ცივილიზაციის დემოკრატიისათვის იმანენტურად დამახასიათებელ
ფასეულობაში რწმენის დაკარგვის პრობლემა. ეს ეხება როგორც უმცირესობას,

199
რომელიც თავისი პრივილიგიების დაკარგვაზე შიშობს, ასევე უმრავლესობას,
რომელიც დათრგუნულია სასიცოცხლო პირობების დეგრადაციით და
ყოველდღიური ზრუნვით. პრებიშს ამხნევებდა განვითარებული ქვეყნების
გულწრფელი ღრმა შეშფოთება ადამიანთა უფლებების დაცვაზე. ისინი გამოხატავენ
ადამიანური სოლიდარობის კეთილშობილურ გრძნობას, მაგრამ მან არ უნდა მიიღოს
დიქტატის ფორმა. ეს უკანასკნელი, მაგალითად, გამოვლინდა მცდელობაში
საერთაშორისო კრედიტული დაწესებულებისათვის დისკრიმინაციული სანქციების
გამოყენების მიუღებელი ფუნქციები, იმ პირობებში, როცა ტრანსნაციონალური
კომპანიების სასარგებლოდ ხორციელდება გარედან ზემოქმედება ისეთ
საქმიანობაზე, რომელიც მხოლოდ ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების
ხელისუფლების გადასაწყვეტია.
ასევე, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში, შიდა ეკონომიკური ძალების სტიქიურ
თამაშისადმი რწმენამ, გამოიწვია უმნიშვნელოვანესი ჰუმანური პრინციპების
დაკარგვა, მაშინ როცა, როგორც პრებიში ფიქრობს, მორალი ერთიანი და
განუყოფელია. უსამართლობის კრიზისის დასაძლევად დიდი ძალისხმევაა საჭირო.
მის დასაძლევად, როგორც ცენტრში, ასევე პერიფერიაში, უდიდესი მორალური
იმპულსი და მყარი გონიერებაა საჭირო, რათა შეიქმნას არა მხოლოდ ახალი
საერთაშორისო წესრიგი, არამედ ახალი წესრიგიც ნაციონალურ და რეგიონულ
დონეებზე («Латинская Америка», 1977, №6. Опубликовано на istmat.ru ).
დამოკიდებულების Teoria, adrindeli Teoriebisagan gansxvavebiT, wina
planze ganviTarebis gare faqtorebs აყენებს. igi ნაკლებად ganviTarebუl
qveynebs ganixilavs როგორც mZlavr უფრო ganviTarebul qveynebze
ekonomikurad da politikurad damokidebul saxelmwifoebad. arsebobs
sagareo damokidebuli Teoriis sami gansxvavebuli
formulirebა:damokidebulebis neokoloniuri Teoria, modelebis yalbi
paradigmebi da dualuri damokidebulebis modelebi.

3.10.რენტის ძიების თეორია (Theorie de la recherche de rente )

ეს თეორია კრუნგერმა (Krunger ) დაამუშავა და დაკავშირებულია მრავალ
განუვითარებელ ქვეყანაში ადმინისტრაციული სისტემების ისეთ დამახასიათებელ
ნიშანთან როგორიცააპატრონაჟი (ე.წ. ”კრიშა”), ნათლიმამობა და კორუფციის
200
სხვადასხვა ფორმები. ამ პროცესში სამთავრობო ჩარევა გულისხმობს ცალკეული
პირებისა და ჯგუფებისათვის გარკვეული პრივილიგიების მიწოდებას (მაღალ
თანამდებობებზე დანიშვნა, ლიცენზიების გაცემა, ტენდერში გამარჯვება,
მონოპოლიური მდგომარეობის შექმნა...). ნაცვლად იმისა, რომ ამ პირებმა თუ
ჯგუფებმა მოახდინონ თავიანთი კაპიტალის ინვესტირება წარმოების
გასაფართოებლად, მათ პოლიტიკოსები რენტას თავაზობენ ფულადი კომპენსაციის|
ან პოლიტიკური მხარდაჭერის სანაცვლოდ. ასეთი რენტა იწვევს ისედაც
შეზღუდული რესურსების არამიზნობრივ ხარჯვას და ეკონომიკური ზრდის
შეფერხებას.
„ekonomikuri zrda da naklebad ganviTarebuli qveynebis dRevandeli
mdgomareoba bevrad gansxvavdeba axlandeli ganviTarebuli qveynebiს იმ
mdgomareobidan, roca isini Sediodnen ekonomikuri ganviTarebis
stadiaSi” (s. kuzneci, nobelis premiis laureati ekonomikaSi). ამ ნათქვამის

დადასტურებაა ქვემოდ მოყვანლი ცხრილი 1.

ცხრილი1.განუვითარებელიქვეყნებისგასვლა XX ს-70 იანი წლების

განვითარებული ქვეყნების მიღწეულ ს ოციალურ და ეკონომიკურ
მაჩვენებლებზე ნაჩვენებ თარიღში(1970-იანი წლების გასაშუალებული შეფასება)

შრომის მწარმოებლურობა წლები

მთლიანად ეკონომიკაში 1840-1850 წწ.

სოფლის მეურნეობაში 1780-1800 წწ.

მშპ-ისსტრუქტურა 1910-1920 წწ.
დასაქმების სტრუქტურა

სოფლის მეურნეობის წილი 1820-1830 წწ.

ინდუსტრიული წარმოების დარგები 1840-1850 წწ.

მომსახურების სფეროს წილი 1870-1880 წწ.
ქალაქისმოსახლეობისწილი 1920-1930 წწ.
წერა-კითხვისუცოდინართაწილი 1840-1850 წწ.
სწავლებით მოცვა

201
 დაწყებითი სკოლა 1860-1870 წწ.
საშუალო სკოლა 1930-1940 წწ
უმაღლესი სკოლა (დას. ევროპა) 1950-1960წწ.
მოსალოდნელისიცოცხლისხანგრძლოვობა 1940-1950წწ

ბავშვთასიკვდილიანობა 1910-1920 წწ.

წყარო:http://rustem-nureev.ru/wp-content/uploads/2011/01/1004.

3.11.. ganviTarebaze daxmareba: Teoria da politika

dasavleTis ekonomikur literaturaSi daxmarebis politikis
Teoriuli safuZvlebis gadmocemis dros gamoiyeneba calkeul
mkvlevarTa Tu mkvlevarTa jgufis mier damuSavebuli modelebi.
rogorc wesi, am modelebSi aRniSnulia mesame samyaros qveynebis
ganviTarebisaTvis aucilebeli saxsrebis ukmarisobis ori mizezi:
kapitalis dagrovebis simcire da naRdi valutis nakleboba. am
pirobebSi ganviTarebaze daxmarebam unda uzrunvelyos realuri
kapitalis dagroveba da ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis stabiluri
ekonomikuri zrda.
zogierTi mkvlevaris mtkicebiT, ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi
empiriulma gamokvlevebma ver daamtkica pirdapiri damokidebulebis
arseboba ganviTarebis daxmarebasa da kapitalis dagrovebas Soris.
aseve,, eTgo-s qveynebSi Catarebulma uaxloesma samuSaoebma eWvqveS
daayenesganviTarebis modelSi Cadebuli ekonomikur zrdიs

შემაფერხებელი მიზეზების კონცეფცია.

ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis gansxvavebuli ekonomikur zrdis
mizezad ufro metad miiCneven investirebul kapitalze mogebis
sidides. amasTan dakavSirebiT, zogierTi ekonomistis azriT, Tu
ganviTarebaze daxmarebas ar SeuZlia kapitalis dagrovebaSi
xarvezebis Sevseba, samagierod mas SeuZlia xeli Seuwyos moxmarebis
problemebis gadawyvetas (kerZod, gadaxdisunariani moTxovnilebis
gadidebis gziT) da SimSilis gadalaxvas am qveynebSi.

202
 ganviTarebis politika, farTo gagebiT, moicavs უფრო ganviTarebul
qveynebsa da ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs Soris urTierTobis yvela
sferos(vaWroba, pirdapiri investiciebi, nedleulis miwodeba,
teqnologiis gadacema, savaluto politika...…). magaliTad, aseTi iyo
mravaლmxrivi SeTanxmeba “saerTo bazarsa” da ნაკლებად ganviTarebუl
qveynebs Soris - „La convention de Lomé”).
ganviTarebis politika, viwro gagebiT, SezRudulia ნაკლებად
ganviTarebუl qveynebisaTvis resursebis gadacemiT msoflio
bazrisagan gansxvavebuli (შეღავათიანი) pirobebiT. ganviTarebis
xelSemwyobi komiteti ganviTarebaze daxmarebis kvalifikacias aZlevs
mxolod im gadasaxdelebs, romlebic Seicaven aunazRaureblad
gacemuli saxsrebis aranakleb 25%-s (“saCuqris elementi”).
ganasxvaveben ganviTarebaze daxmarebis miwodebis tipebs, romlebic
damokidebulia sargeblis sidideze, dakreditebis vadaze,
sargeblisagan ganTavisuflebis periodze da “saCuqris elementis”
moculobaze. magaliTad, ganviTarebaze daxmarebis germanul
miwodebaSi gamoiyofoda oTxi tipi:
.* aunazRaurebeli sesxebi;
* ganviTarebis saerTaSoriso asociaciis zogad pirobebSi
miwodebuli krediti (sargeblis ganakveTi – 0,75%, vada – 50 weli,
sargeblis gadaxdis dawyeba 10 wlis Semdeg, “saCuqris elementi –
83,4%;
* “standartul pirobebSi” miwodebuli krediti (sargeblis norma –
2%, vada – 30 weli, dafarvisgan Tavisufali dro – 10 weli, “saCuqris
elementi” – 66,14%);
* axali industriuli saxelmwifoebisaTvis miwodebuli krediti
(sargeblis norma – 4,5%; vada – 20 weli, dafarvisagan Tavisufali
dro – 5 weli, “saCuqris elementi” – 36,52%). მაგალითად, gfr-is
aunazRaurebeli saxelmwifo daxmarebis saSualo sididem misi
daxmarebis mTlian jamSi Seadgina 84,6% (1984 w).
msoflio ekonomikaSi izrdeba ganviTarebaze saxelmwifo daxmarebis
moculoba. 1970-1981 wlebSi igi gaizarda 8,1 mlrd$-დან 37,3 mlrd$-mde
anu 4,6-jer. 1987-1990 wlebSi am resursebid moculoba gaizarda 152

203
mlrd$-mde (mimdinare fasSi). 1990 wელს ganviTarebis mizniT
saxelmwifo saxsrebis moculobam Seadgina 46,9 mlrd$, maT Soris:
subsidia – 19,5 mlrd$; sesxi da krediti – 27,4; ormxrivi – 10,4;
mravalmxrivi – 16,9 $12 [11Bacha M. L'aide américaine, séléctive et perverse. –

Révolution africaine. Alger 1985, 8/14 janv.N1093, p.37]

ganviTarebაზე daxmareba ar gamomdinareobs mxolod maRali
moraluri da qristianuli ganzraxvidan. masSi gaTvaliswinebulia
donori qveynebisinteresebic. marTlac, ნაკლებად ganviTarebულ
qveynebSi warmoebis zrda xels uwyobs daxmarebis gamcem qveynebSi
dasaqmebis amaRlebas. magaliTad, 1976 wელს gfr-m ამ qveynebs finansuri
da teqnikuri daxmarebis xaziT miawoda 2,3 mlrd marka, aqedan mas 1,6
mlrd marka ukan daubrunda SekveTis saxiT, romelmac uzrunvelyo 29
aTasi kacis dasaqmeba. Tu mxedvelobaSi miviRebT yvela saxis
daxmarebas, maSin germanul saqonelsa da momsaxurebaze moTxovna
iqneboda 6,2 mlrd. marka, romlis warmoebaSi pirdapir da
arapirdapir 110 aTasi kaci iqneboda dasaqmebuli. amerikuli
daxmarebis 70%-ze meti ასევე atarebs dakavSirebul xasiaTs anu aSS-Si
brundeba samxedroda sxva dakveTis formiT13. [13Хвойник П.Трудные
проблемы внешного финансирования развивающихся стран. – Мировая економика и
Международные отношения 3/1990 с.130.აmave dros mravali qveyana,
upirveles yovlisa, aSS sasursaTo daxmarebas iyenebs TavianTi
samxedro-politikuri miznis miRwevis saSualebad14 [14Rosa C. Les STN de
l´agro- business et les pays en développement – Nouvelles perspectives.Helsinki 1985,
vol.15, n 1, p.17.]
ganviTarebis xaziT grZelvadiani finansuri resursebis miwodeba
TavisTavSi gansazRvrul moTxovnebs Seicavs :
1.mimRebma qveyanam uari unda Tqvas inflaciur fulad da fiskalur
politikaze;
2.gaTvaliswinebuli unda iqnas soflis meurneobis, saSualo da
wvrili sawarmoebis ganviTarebis problemebi;
3. SesaZleblobis mixedviT sruli uari unda ganacxados warmoebis
faqtorebisa da bazarze administraciul Carevaze;

204
 4.gaaZlieros erovnuli da sazRvargareTul investiciebis
sakuTrebis dacva.
ganviTarebis daxmarebis programa iTvaliswinebs gansazRvruli
materialuri pirobebis Seqmnas ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi.
kerZod, warmoebis sferoSi yvela SesaZlebloba unda iqnas
gamoyenebuli daxarjuli saxsrebis efeqtianobis asamaRleblad.
ganawilebis sferos ki ganviTarebis daxmarebam xeli unda Seuwyos
siRaribesa da simdidres Soris Tanafardobis gamoTanabrebas, radgan
mxolod am gzas SeuZlia “socialuri zavis”miRweva. იგი agreTve
iTvaliswinebs ganუviTarebელi qveynebis adaptirebas msoflio
ekonomikaSi mimdinare cvlilebebTan. gansakuTrebiT mniSvnelovan
momentad aris miCneuli daxmarebis mimReb qveyanaSi sabazro
ekonomikis elementebisa da nacionalur ekonomikaSi pluralisturi
struqturis ganviTareba.
ekonomikuri TanamSromlobisa ganviTarebis organizaciasTan
arsebuli ganviTarebis xelSemwyobi komitetis moxsenebiT baraTSi
(1985 w.) ganviTarebis sferoSi efeqtiani saerTaSoriso
TanamSromlobis gafarToeba dakavSirebulia ganuviTarebel qveynebSi
ekonomikuri da socialuri gardaqmnis aucileblobasTan. am
gardaqmnis procesSi gamoyenebuli unda iqnas rogorc Sinagani, aseve
sagareo resursebi. garda amisa, navaraudevia, rom saerTaSoriso
ekonomikuri erTierTobis yvela forma (vaWroba, sazRvargareTuli
investiciebi, kerZo daxmareba...), romelic mowodebulia xeli Seuwyos
ganuviTarebeli qveynebis ekonomikur da socialur ganviTarebas, unda
Seesabamebodes donori qveynebis grZelvadian politikur da
ekonomikur interesebs. ganviTarebisadmi xelisSewyoba uaxloes
perspeqtivaSi amocanad isaxავს gadalaxos afrikuli qveynebis mZime
ekonomikuri mdgomareoba, Searbilos davalianebis problemis simwvave
laTinur amerikaSi, waaxalisos wvril fermerTa da kerZo mewarmeobis
saqmianoba, xeli Seuwyos ganaTlebisa da janmrTelobis dacvis
ganviTarebas da a.S.
საქართველოსთვის გაწეული ფინანსური დახმარება. ინფორმაციის
თავისუფლების განვითარების ინსტიტუტის (IDFI) მონაცემებით, რომელიც თავის

205
მხრივ, ფინანსთა სამინისტროს მიერ მოწოდებულ დოკუმენტაციას ეყრდნობა,
1995-2015 წლებში საქართველომ სხვადასხვა ქვეყნებისა და ორგანიზაციებიდან
გრანტების სახით მიღებული აქვს 2 071 470 ათასი $ აღნიშნული თანხიდან,
ყველაზე დიდი უსასყიდლო ფულადი დახმარება საქართველოს 2008 წელს (392
260 ათასი $) და 2010 წელს (272 870 ათასი $) გადაეცა. 2014 წელს
საქართველოსთვის უსასყიდლოდ გაწეულმა ფინანსურმა დახმარებამ 182 140
ათასი $, ხოლო 2015 წელს 31 ოქტომბრის მდგომარეობით ამ დახმარებამ 129 500
ათასი $ შეადგინა. 1995-2015 წლებში უცხო ქვეყნების მიერ საქართველოსთვის
უსასყიდლოდ გაწეული ფინანსური დახმარებების თვალსაზრისით გამორჩეულია
აშშ - 912 140 ათასი $ (USA Government – 258 940 000, USA-MCC – 414 410 000,
USA USAID – 238 790 000) და გერმანია (118 090 ათასი $).მათ მისდევს
ნიდერლანდები (65 850 ათასი), იაპონია(40 920 ათასი $), ჩინეთი 38 010 ათასი
$)და უკრაინა(12 600 ათასი $). 1995 წლიდან რუსეთს საქართველოსთვის
უსასყიდლოდ არანაირი სახის ფინანსური დახმარება არ გაუწევია.
1995-2015 წლებში საერთაშორისო გაერთიანებებისა და ორგანიზაციების მიერ
გაწეულ ფინანსურ დახმარებებს შორის აღსანიშნავია ევროკავშირი (EC)- 550 370
ათასი $, გლობალური ფონდი (GlobalFund) – 56 090 ათასი$, ბაქო-თბილისი-
ჯეიჰანის ნავთობსადენის კომპანია (BTC Co) – 45 320 ათასი $, მსოფლიო ბანკი
(WorldBank) – 22 310 ათასი $. უსასყიდლო ფინანსური დახმარების გარდა
საქართველომ თავისი სტრატეგიულ პარტნიორებისგან სხვა მნიშვნელოვანი
დახმარებაც (შეღავათიანი კრედიტები, მატერიალურ-ტექნიკური დახმარება,
თავდაცვის, უსაფრთხოების ფინანსირება, განათლების თუ კულტურის
მხარდაჭერის პროგრამები...) მიიღო.
[http://www.bpn.ge/index. php?option=com-content&view=article&id=18415%3Aidfi-1995-

tslidan-ruseths-saqarthvelosthvis-usasyidlod-aranairi-sakhis-finansuri-dakhmareba- ar-
gautsevia&catid=163%3Afinansebi&Itemid=68]

206
 3.12 ganviTarebaze saxelmwifo daxmareba
(Aide Publique au development, APD)
АРD - ს მისია განსაზღვრულია რგსბ-ს განვითარების ხელშემწყობი კომიტეტის
მიერ. იგი ეკონომიკურად ჩამორჩენილ ქვეყნებს ფინანსურ დახმარებას
(შეწირულობა და ბიუჯეტში ჩასარიცხი შეღავათიანი სესხები) თავაზობს. APD
დეკოლონიზაციის პერიოდში წარმოიშვა და ”ცივი ომის” გეოპოლიტიკურ
კონტექსტში მიზნად ისახავდა ყოფილ კოლონიებში ინდუსტრიულად
განვითარებული ქვეყნების გავლენის შენარჩუნებას. თეორიულად ფინანსური
დახმარება ითვალისწინებდა კონკრეტული პროექტების რეალიზაციას მყარი
ინფრასტრუქტურის შესაქმნელად, რომელსაც, თავის მხრივ, უნდა უზრუნველყო
სიღარიბის აღმოფხრა, ჯანდაცვისა და განათლების დონის მნიშვნელოვანი
ამაღლება. amasTan dakavSirebiT ganviTarebis daxmarebis programa
ganixilebოდa ara rogorc koniunqturuli politikis moklevadiani
instrumenti, aramed rogorc industriulad ganviTarebuli
saxelmwiფოebis strategiuli interesebis uzrunvelyofis saSualeba.
„ganviTarebisadmi daxmareba – es momavlis investiciaa”. es არ იყო
უშინაარსო ლოზუნგი. nedleulis resursebiT SezRudul evropisa da
iaponiis ekonomikas ar SeეZlო ყოფილი კოლონიური ქვეყნების resursebis
gareSe normaluri ფუნქციონირება. გარდა ამისა, სიღარიბის შემცირების
ხარჯზე იქმნება ახალი ბაზრები და maRlდება msoflio bazarze
ინდუსტრიულად ჩამორჩენილი qveynebis „integrirebis xarisxi”.
20-ე საუკუნის 80-ian wlebSi ekonomikuri da socialuri
infrastruqturis Sesaqmnelad ixarjeboda saxelmwifo daxmarebis
TiTqmis 50%. unda aRiniSnos, rom ganviTarebis xelSemwyobi qveynebi
TviT sazRvravეn miwodebuli daxmarebis mimarTulebas. magaliTad,
safrangeTis daxmareba ZiriTadad gaTvaliswinebuli იყო socialuri
infrastruqturisa da socialuri momsaxurebis gasafarToeblad;
avstriis, gfr-იs, gaerTianebuli samefos, iaponiisa da niderlandebis
– ekonomikuri infrastruqturis Sesaqmnelad; axali zelandiis,
kanadisa da skandinaviis qveynebis – soflis meurneobis
gasanviTareblad da a.S.
207
 80-iani wlebis meore naxevarSi gamoikveTa saxelmwifo da kerZo
daxmarebis TanafardobaSi kardinaluri cvlileba. 60-ian wlebSi
saxelmwifo daxmareba mniSvnelovnad aRemateboda kerZo daxmarebis
(sabanko krediti, obligaciuri sesxi, pirdapiri investicia)
moculobas. 70-ian wlebSi ki Camoyalibda sawinaaRmdego tendencia.
kerZo kapitalis moculobam gadaaWarba saxelmwifo daxmarebas.
nawilobriv es aixsneboda ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi
ekonomikuri infrastruqturis Seqmnis damTavrebiT da am qveynebSi
kerZo kapitalis funqcionirebisaTvis saWiro pirobebis arsebobiT.
paralelurad gaizarda დასახელებული qveynebis sagareo davalianeba,
romelic 80-ian wlebSi gadaiqca msoflios erT-erT globalur
problemad. ნაკლებად განვითარებულ qveynebSi msoflio ekonomikuri
koniunqturis gauaresebas emateboda Sinagani politikuri konfliqtebi
da seriozuli Secdomebi saxelmwifo ekonomikuri politikis
damuSavebaSi. Tavisi uaryofiTi roli Seasrula saxelmwifo
daxmarebis wიlis Semcirebam, ris gamoc, არათუ ver Sesrulda gaero-s
gadawyvetileba ganviTarebuli saxelmwifoebis mTliani Sida
produqtis (mSp) 0,7%-is saxelmwifo daxmarebis gamoyofis Sesaxeb,
არამედ zogierTma saxelmwifom Seamcira aRniSnuli wili (ix. cxrili
1), erTad aRebulma yvela am faqtorma, metad uaryofiTi roli
Seasrula ნაკლებად ganviTarebუl qveynebis social-ekonomikur
ganviTarebaSi, daafrTxo am qveynebSi kerZo kapitalis modineba.
amasTan Semcirda kerZo kapitalis rogorc absoluturi sidide, aseve
misi wili mTliani daxmarebis masaSi. magaliTad, თუ 1983 wელს kerZo
daxmareba (36,6 mlrd $) aRemateboda saxelmwifo daxmarebas (31,6 mlrd
$), სამაგიეროდ 1985 wელს kerZo saxsrebis moculoba 32,5%-iT (24,8 mlrd
$) Semcirda. იგი ufro sagrZnobi iyo 1987 wელს (13,9 mlrd $). marTalia
Semdeg wlebSi kerZo saxsrebis moculoba gaizarda (1988 w – 24,6
mlrd $; 1989 w – 26,7; 1990 wელს – 24,1 mlrd $), magram misi wili mTlian
daxmarebaSi TiTqmis orjer Semcirda 53,7% - dan (1983 w) 33,9% - mde
(1990w). ამ periodSi msoflios mTavari donori qveyana აSS იყო, magram
misi wili daxmarebaSi, Tu mxedvelobaSi miviRebT am qveynis mTliani
Sida produqtis moculobas, Semcirebis tendenciiT xasiaTdeboda.
208
 aseve,SedarebiT უმნიშვნელო iyo iaponiis wili (0,32%). მთლიანად
dasavleTis daxmareba(saxelmwifo daxmarebis xaziT) ამ ქვეყნების
მთლიანი Sida produqtis 0,35%-s არ აღემატებოდა 15
. [15Хвойник П. Трудные
проблемы внешного финансирования развивающихся стран. Мировая экономика и
Международные отношения. 3/1990 , с.130.]

ცხრილი 2 .OECD wevr- qveynebis mier ganviTarebაზე

saxelmwifo daxmareba
mSp -Si 1982 w,% 1983 w.% მლნ $ 1992 წ .%
daxmarebიs
%,1970 წ

norvegia 0,32 0,99 1,06 584 -

ნიდერლანდები 0,61 1,08 0,91 1195 -

SvedeTi 0,38 1,02 0,88 779 -

dania 0,38 0,76 0,72 394 -

belgia 0,46 0,59 0,59 477 0,42

safrangeTi 0,66 0,75 0,76 3915 0,62

gfr 0,33 0,48 0,49 3181 0,41

avstralია 0,62 0,57 0,49 753 0,38

kanada 0,42 0,41 0,45 1429 0,45

gaerT.სამეფო 0,39 0,37 0,35 1601 0,32

iaponia 0,23 0,29 0,33 3761 0,32

fineTi 0,06 0,30 0,33 153 -

Sveicaria 0,15 0,25 0,31 318 -

აx. zelandia 0,23 0,28 0,29 61 -

aSS 0,32 0,27 0,24 7950 0,2

italia 0,16 0,24 0,24 826 0,3

avstria 0,07 0,35 0,23 157 -

espaneTi 0,01 0,11 - - 0,23
wyaro:“Révolution Africaine” du 27 Juillet ou 2 Aût 1984, 1066, p.34. L’Etatdumonde…
----------------------------------------------------------------------------------------------

209
2010 წელს, მსოფლიოში შექმნილი სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური
სიტუაციების გათვალისწინებით, გაერომ გარკვეული მოდიფიკაცია მისცა APD -ს
შინაარსს და მიზნებს:
*უკიდურესი სიღარიბის (სიღატაკის) და შიმშილის ორჯერ შემცირება;
* ყველასთვის საყოველთაო დაწყებითი განათლების უზრუნველყოფა;
* გენდერული თანასწორობისათვის ხელშეწყობა და ქალების უფლებებისა და
შესაძლებლობის გაფართოება;
* ბავშვთა სიკვდილიანობის შემცირება;
*ქალების ჯანმრთელობის გაუმჯობესება;
* ბრძოლა შიდსთან, მალარიასთან და სხვა ეპიდემიებთან;
* ეკოლოგიური მდგრადობის უზრუნველყოფა;
* პარტნიორობა განვითარების მიზნით.
შესაბამისად გაიზარდა APD -ს დახმარების მოცულობა: 2004 წელს
განვითარების მიზნით გამოყოფილმა ოფიციალურმა დახმარებამ 79, 5 მლრდ $
შეადგინა, 2005 წელს - 106,5 მლრდ $, 2009 წელს კი - 119, 6 მლრდ $ (90 მლრდ
ევრო). ოფიციალური დახმარების აბსოლუტურ გამოსახულებაში (2007 წ) პირველ
დონორ ქვეყნად კვლავ აშშ დარჩა ( 21,7 მლრდ $). ამ მაჩვენებლით იგი ბევრად
უსწრებდა გერმანიას (12,3 მლრდ $), გაერთიანებულ სამეფოს (9,9 მლრდ $),
საფრანგეთს (9,9 მლრდ $) და იაპონიას (7,7 მლრდ $)16. [16იხ. Aide publique au
developpement nette en 2007 (OЕСD)]. ამავე წელს ევროპა-27-ის მიერ
განვითარებაზე დახმარებამ 46,1 მლრდ ევრო (72 მლრდ $) შეადგინა17. [17 http
://Europa frique.net]
ნაკლებად ganviTarebულ qveynebisaTvis saxelmwifo daxmarebis micema
ormxriv da mravalmxriv safuZvelze xorcieldeba. ამ qveynebisaTvis
ufro xelsayrelia daxmarebis miReba ormxriv safuZvelze, radgan am
xaziT miRebuli kreditebi ufro SeRavaTiania. magram 80-ian wlebSi
gamoikveTa saxelmwifo daxmarebis gadasvla upiratesad mრavalmxriv
safuZvelze. am SemTxvevaSi daxmarebis mimReb qveyanas finansur
resurss saerTaSoriso finansuri dawesebulebebi awodeben. magaliTad,
1983 wels ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs ormxriv safuZvelze miეwodა
10,6 mlrd $, xolo mravalmxriv safu+Zvelze – 11,0 mlrd $. momdevno

210
wlebSi es gansxvaveba ufro TvalsaCino gaxda (1985 w – 6,4 da 12,2
mlrd $; 1987 w – 4,9 da 12,4 mlrd $; 1988 w – 6,8 da 11,5 mlrd $; 1989 w –
6,1 da 11,9 mlrd $).
saerTaSoriso finansuri organizaciebi (rekonstruqciisa da
ganviTarebis saerTaSoriso banki, ganviTarebis xelSemwyobi komiteti,
ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizacia...), erTi
mxriv, xels uwyoben finansuri resursebis mobilizacias da mis
ganawilebas mravalmxriv safuZvelze, meore mxriv ki, SeTanxmebuli
politikis SemuSavebas ნაკლებად ganviTarebუl qveynebisaTvis
miwodebuli daxmarebis pirobebze.
amrigad, saerTaSoriso specializirebuli finansuri organizaciebi
faqtobrivad „koleqtiuri zemoqmedebis” dawesebulebebia, maT Soris
gamoirCeva rekonstruqciisa da ganviTarebis saerTaSoriso banki
/rgsb/, romelic 1945 wელს Seiqmna da 151 saxelmwifos (1989w.)
aerTianebs. rgsb awodebs grZelvadian da moklevadian sesxebs mis wevr
- qveynebis mTavrobebs (umTavresad, ეკონომიკურად ჩამორჩენილ qveynebs)
an kerZo organizaciebs mTavrobis garantiiT da akontrolebs მათ
gamoyenebas. sargebeli sesxze dgindeba bankis mier kapitalis
saerTaSoriso bazarze kreditebis Rirebulebis gaTvaliswinebiT ( 1982
w – wliurი 11,6%). sesxis amRebi wevri qveynebi valdebulni arian
Seasrulon bankis rekomendaciebi, waradginon sistematiuri angariSi
sesxebis gamoyenebis Taobaze da a.S. 1946-1988 wლებში rgsb-m gasca 2 936
sesxi (155 049 mln $ mimdinare kursSi). 1987/88 finansur wels ki 42
qveyanaze gaica 118 sesxi (14 762 mln $). aqedan laTinuri amerikisa da
karibis auzis qveynebs miewodaT 5 152 mln $, aziis wynari okeanis
qveynebs – 5 752 mln $, evropis qveynebs – 1 729 mln $, afrikisa da axlo
aRmosavleTis qveynebs – 2 130 mln $, dasavleT da aRmosavleT afrikis
qveynebs – 961,7 mln $.yvelaze msxvili sesxi gaica indoeTze (2 255 mln
$), meqsikaze ( 2 030 mln $), indoneziaze (1 375 mln $), braziliaze (1 320
mln $), TurqeTze (1 064 mln $) da CineTze (1054 mln $).
rgsb-s miwodebuli sesxebi dargebis mixedviT ase ganawilda:
soflis meurneoba da sasoflo raionebis ganviTareba – 2 932 mln $,
211
transporti – 2 117 mln $, industria– 2 063 mln$, energetika – 908 mln
$, finansuri kompaniebi – 1490 mln $, qalaqebis ganviTareba –1 109 mln $,
uproeqto dafinanseba – 1 020 mln $, ganaTleba – 655 mln $, wvrili
sawarmoebi – 493 mln $, demoგrafia, jandacva da kveba – 109 mln $,
telekomunikacia – 36 mln $, teqnikuri daxmareba – 15 mln $.
msoflio bankSi Sedis saerTaSoriso finansuri korporacia,
romelic mTavrobaTSorisi specializirebuli dawesebulebaa (Seiqmna
1956 w). korporacia sakuTar da kerZo bankebidan mizidul saxsrebs
umTavresad axmars ნაკლებად ganviTarebუl qveynebis ekonomikis kerZo
da Sereuli seqtorebis finansირebas. korporacia ar moiTxovs mis
mier gacemul kreditebze im mTavrobaTa garantiebs, romelTa
teritoriebze Sendeba kreditebuli organizaciebi. sfk-s mier
miwodebuli sesxebis vada 7- 25 weliა. sesxis dafarva xorcieldeba im
valutiT romelSic igi gaica. 1988 w. korporacia aerTianebda 133
saxelmwifos. amave periodSi misi kapitali Seadgenda 3427 mln $-ს (aSS-
is wili - 201,9 mln $, gfr – 56,9 მლნ $, gaerTianebuli samefo – 56,2 mln
$). 1056 – 1988 wlebSi korporaciis investiciebis jamma Seadgina 10 499
mln $. igi 1120 proeqtis dafinansebas moxmarda.

3.13 gaeros ganviTarebis progama

gaero-s praqtikuli saqmianobis pirvel etapze ნაკლებად

ganviTarebუl qveynebs teqnikuri daxmareba miewodeboda gaero-s
regularuli programis viwro CarCoSi am organizaciis biujetis
xarjze. gaeros “teqnikuri daxmarebis” cnebaSi igulisxmeba mcire
saswrafo programebis ganxorcieleba da kompleqsuri proeqtebis
Sesruleba. gaeros terminologiiT proeqtad iwodeba saqmianobis
urTierTdakavSirebuli saxeebi, romlebic eqvemdebarebian erTian
marTvas da mimarTulia konkretuli amocanebis Sesasruleblad
mocemuli biujetisa da drois gansazRvruli periodis
farglebSi.programis proeqtebis Rirebuleba ramdenime aTasi $-დან
ramdenime milion ამერიკულ dolaramde meryeobs, xolo proeqtebis

212
Sesrulebis vada - ramdenime kviridan 8-10 wlamde. aRsaniSnavia, rom
ganviTarebis programa xorcieldeba ara TviT fondis, aramed gaero-s
specializirebuli dawesebulebebisa da regionaluri komisiebis mier.
1949 wels gaero-s ekonomikuri da socialuri sabWos (ekosos)
sesiaze miRebuli rezolucia Seicavda gaero-s axali teqnikuri
daxmarebis gafarToebuli programis (tdgp) ZiriTad debulebebs. tp-
gan gansxvavebiT, tdgp finansdeba ara gaero-s reglaruli biujetis
xarjze, aramed უფრო ganviTarebuli da ნაკლებად ganviTarebუli
qveynebis nebayoflobiTi Senatanebis bazaze. tdpg-is farglebSi
ნაკლებად ganviTarebულ qveynebSi teqnikuri gamocdilebis gadacemis
mizniT mivlinebiT igzavneboda eqspertebi, რომლებიც ამ qveynebis
mTavrobebs maTTvis saintereso problemebze mიeწოდეbodaT
rekomendaciebi, gamoiyofoda stipendiebi adgilobrivi specialistebis
mosamzadeblad, xdeboda umTavresad, demonstrirebis mizniT, mcire
raodenobis sxvadasxva mowyobilobis miwodeba da ა.შ.
gaero-s teqnikuri daxmarebis regularuli da gafarToebuli
programebi Tavisi moculobiT mcire iyo. amis gamo, 1951 wels
ნაკლებად ganviTarebუlma qveynebma moiTxoves gaero-s teqnikuri
daxmarebis specialuri fondis (sanfedi) Seqmna. Svidi wlis
ganxilvis Semdeg, rogorc iqna 1958 wels gaero-s XIII sesiaze
miRebuli iqna gadawyvetileba aRniSnuli fondis Sesaqmnelad. fondis
finansuri resursi Sedgeboda wevri-qveynebis nebayoflobiTi
Senatanebisa da arasamTavrebo dawesebulebebis Sewirulobisagan. 1965
wელს gaero-s XX sesiis gadawyvetilebiT gaerTianda gaero-s
teqnikuri daxmarebis gawevის specialuri fondi da gaero-s teqnikuri
daxmarebis gafarToebuli programa. man miiRo gaero-s ganviTarebis
programis (გგპ) saxelwodeba. amasTan SenarCunდა TiToeuli programis
specifikuroba.
1970 wels ganxorcielda gaeros ganviTarebis programis
reorganizacia, gardaiqmna misi organizaciuli struqturaც. 70-ian
wlebSi ნაკლებად ganviTarebუl qveynebis iniciativiT miRebuli iqna
xuTwliani periodზე “orientirebuli gegmuri davalebebis sistema”.

213
misi realizacia დაკავშირებული იყო daxmarebis mimRebi qveynebis
mosaxleobis raodenobასა da erT sul mosaxleze mTliani Sida
produqtis moculobასთan. 1972-1982 wlebSi mocemul organizaciaSi
nebayoflobiT Setanilma saxsrebma Seadginა 5,8 mlrd $. 1972-1981
wlebSi am saxsrebis xarjze 155 qveyanaSi dafinansda 14 888 proeqti,
romelTa saerTo Rirebulebam 4 733,9 mln $ Seadgina.
sabWoTa kavSiri, ukraina da belorusi indp-Si, rogorc wminda
donorebi, 1961 wlidan monawileobdnen. მათ მიერ Setanili Tanxis 75%
rublSi, xolo 25% konvertirebul valutaSi ifareboda. indp-Si
sabWoTa kavSiris monawileobis ZiriTadi forma ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebisaTvis erovnuli kadrebis momzadeba იყო.
გაეროს მიერ ნაკლებად განვითარებლ ქვეყნების განვითარების პროგრამის
რეალიზაციის პირველ ორ ათწლეულში (1960-1980 წწ) დახმარების წმინდა
მოცულობამ ყველა ქვეყნიდან და დაწესებულებებიდან 250 მლრდ $-ს გადააჭარბა.
ამასთან ამ დახმარების 75% მიზნობრივი ხასიათის იყო 23
[23 Sperber H. The
effiaency reducing effects official development aid. Inter-economics. Hamburg, 1983, y.
18, N2, p.84]. სამწუხაროდ, ამ დახმარებამ არსებითად ვერ დააჩქარა
ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების მშპ-ის ზრდა. ეს მეტწილად შემდეგი
მიზეზებით აიხსნებოდა:
1. გარედან დახმარებამ შეანელა ეკონომიკაში სახელმწიფო ინვესტირების
ზრდის ტემპი. თანაც ამ დახმარების დიდი ნაწილი სამხედრო ხარჯის
გასადიდებლად გამოიყენებოდა. დახმარების მეორე ნაწილი კი ხმარდებოდა
„გაბერილი“ ბიუროკრატიული აპარატის შენახვას და საგარეო ვალთან
დაკავშირებულ ვალდებულებათა დაფარვას;
2. მრავალი ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა, რომელებიც შეღავათიან
სახელმწიფო კრედიტს ღებულობდა, არ ჩქარობდა მის დროულ დაფარვას იმ
იმედით, რომ მომავალში, კერძო კრედიტისაგან განსხვავებით, მოახერხებდა
ამ ვალის ჩამოწერას (პატიებას) ან გადაავადებას. ამის გამო, ყოველთვის არ
ხერხდებოდა მიღებული სახსრების მიზნობრივი გამოყენება და შესაბამისად,
მისგან მაქსიმალური ეფექტის მიღება;

214
3. daxmarebam ნაკლებად ganviTarebუl qveynebis mTavrobebs
SesaZlebloba misca Seemcirebina gadasaxadebi firmebsa da
mewarmeebze. es ki ganapirobebda sagadasaxado Semosavlis
Semcirebas saxelmwifo biujetSi, romlis kompensireba daxmarebis
xarjze xdeboda.
lomeაs konvenciა (La conventionde Lomé)
mravalmxriv safuZvelze ნაკლებად ganviTarebუli qveynebisaTvis
ekonomikuri daxmarebis gawevis ერთერთი nimuSi იყო e.w. “lomeas
konvencia”
I-ლი lomeაs konvenciis xelmoწeras (1975 w) win uZRoda evropis
ekonomikuri asociaciis („saerTo bazari”) wevr-qveynebis rigi savaWro-
ekonomikuri SeTanxmebis dadeba safrangeTis, belgiis, italiis da
inglisis yofil koloniebTan .იაუნდეს კონვენცია (Yaounde Convencion)
იყოPpirveli SeTanxmeba ევროპის Aასოციაციასა (European Community–EC) და
ASMM-ს (აფრიკის სახელმწიფოები + მადაგასკარი და მორიტიუსი) შორის.
იაუნდეს პირველ კონვენციას (1964-1969) ხელი 1963 წელს მოეწერა (იაუნდე,
კამერუნი) და ძალაში 1964 წლის 1 ივნისს შევიდა, ხოლო მეორე კონვენციას (1971-
1975) ხელი 1969 წელს მოეწერა და ძალაში 1971 წლის 1 იანვრიდან შევიდა. სხვა
შეთანხმებიდან აღსანიშნავია aruSis SeTanxmeba (ingl. Arushe Agreement)
ევროპის Aასოციაციასა da aRმოsavleT afrikis სამ saxelmwifos (kenia,
Tanzania, uganda) Soris. SeTanxmebas xeli 1961 wels moewera (q.aruSa,
Tanzania) da ZalaSi 1971 wlis 1 ianvridan Sevida. რამდენადაც ASMM-ს

და აღმოსავლეთ აფრიკის სახელმწიფოებს (თანზანია, კენია, უგანდა) შორის

მჭიდრო კავშირი არსებობდა, ამის გამო, იაუნდეს და aruSis შეთანხმებები მათი

მოქმედების ვადის გასვლის შემდეგ საფუძვლად დაედო უფრო ვრცელ ლომეას

კონვენციას.18 [18 www http: /en. wikipedia. org/wiki/Arushe Agreement]. მან
‘’saerTo bazarTan” asocirebuli gaxada 22 afrikuli saxelmwifo.
“saerTo bazarში” გაერთიანებული სამეფოს, daniის da irlandiის შესვლამ,
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis jgufs SesaZlebloba misca daedo
“saerTo bazarTan” preferenciuli SeTanxmeba. analogiuri winadadeba
miecaT im afrikul qveynebsac, romlebsac adre mWidro urTierToba ar

215
hqondaT EC-ს wevr-qveynebTan. amis Semdeg, 1975 w. 28 Tebervals xeli
moეwera xuTwlian konvencias savaWro-ekonomikuri urTierTobis
Sesaxeb “saerTo bazris” wevr-qveynebsa da afrikis, karibis zRvis
auzis da okeaneTis (ACP) 46 უფრო ნაკლებად ganviTarebულ qveyanas
Soris. [*lomeis konvenciis Semoklebuli saxelwodebaa – ACP – CEE- ჯ.კ.]
konvenciis ganxorcielebis periodSi mas SeuerTda kidevAAAАСP-სAA14
saxelmwifo. lomeis konvencia ratificirebuli iqna 1976 w.
TebervalSi da ZalaSi imave wlis aprilidan Sevida. Tumca,
gamonaklisis saxiT, ACP-ის saxelmwifოეbis TxovniT, 1975 w. ivliss
moqmedeba daiwyo konvenciis im debulebam, romelic aregulirebda
urTierT vaWrobas. aRniSnuli konvencia Sedgeboda Svidi
ganyofilebisagan:
1.savaWrო TanamSromloba;
2. ZiriTadi saqonelTa eqsportidan Semosavali;
3. samrewvelo TanamSromloba,
4. finansuri da teqnikuri TanamSromloba;
5.. debuleba mosaxleobis uflebaze, momsaxurebasa, gadasaxadebsa da
kapitalis moZraobaze;
6. ინსტიტუტები;
7.zogadi da saboloo debulebani da Svidi oqmi.
lomeas konvenciis oficialuri mizani iyo SeTanxmebaSi monawile
qveynebs Soris vaWrobis ganviTarebიsათვის xelშეწყობა imis
gaTvaliswinebiT, rom ACP-s ქveynebiსათვის damatebiTi savaWro
upiratesobა მიეცათ. მას unda daeCqarebina am qveynebis vaWrobis zrdis
tempebi da CEE-sEbazarze АСP-s qveynebis produqciis pirobebis
gaumjobeseba, imgvarad rom miRweuli yofiliyo urTierTvaWrobis
dabalanseba.
samrewvelo TanamSromloba gulisxmobs АСP saxelmwifoebis
mrewvelobis ganviTarebisa da ekonomikis diversifikaciisaTvis
xelSewyobas, ekonomikis Sesabamis dargebs Soris samrewvelo da
savaWro kavSirebis mowesrigebas, gansakuTrebiT soflis

216
meurneobasTan, ako-s qveynebSi samrewvelo ganviTarebaSi wvrili da
saSualo kerZo mewarmeTa monawileobis waxalisebas.
finansuri da teqnikuri TanamSromlobis pirobebiT, “saerTo
bazris” qveynebma I lomeis konvenciis moqmedebis periodSi (1975-1980
ww) ako-s qveynebs miawodes 3 466 mln saangariSo erTeuli finansuri
daxmareba. es saxsrebi ganawilda ganviTarebis evropuli fondisa (EFD)
da evropis investiciuri bankis (ЕIB) meSveoბiT. gamoyofili saxsrebis
udides nawils EFD awodebდა. ase magaliTad, II lomeაs konvenciis
Tanaxmad, მაs unda gaenawilebina 4 722 mln saangariSo erTeuli, xolo
ЕIB-ს - 685 mln saangარიშო erTeuli(1980-1985 wlebSi). EFD afinansebდა
infrastruqturisa da mopovebiTi mrewvelobis produqtebs, mxars
uWerდა wvril da saSualo warmoebas, ЕIB ki mrewvelobis, samTo da
turizmis sferoSi rentabeluri proeqtebis dafinansebas
ახორციელებდა.
samrewvelo TanamSromlobis sferoSi funqcionirebadi mesame
instituti–ინდუსტრიული ganviTarebis centri informaciiT
uzrunvelyofda konvenciaSi Semavali qveynebis kerZo sawarmoebs da
amyarebda maT Soris kontaqts. EFD -is saxsrebis sul ufro meti
nawili moxmarda ako-s qveynebis industrializacias. Tu 1975 w. misi
wili Seadgenda 0,73%, 1979 w. 31 ivlisisaTvis igi amaRlda 15,2%-mde.
Tumca isic unda aRiniSnos, rom es saxsrebi TiTqmis mTlianad
infrastruqturis Seqmnas დაეთმო.
EFD, ЕIB da ინდუსტრიული ganviTarebis centri Taviანთ saqmianobas
sabazro principebis safuZvelze axorcielebდა. maTTvis rentabeloba
ganmsazRvreli kriteriumi იყო. amitom მცირე დადებით შედეგს იძლეოდა. 1
lomeis konvenciis farglebSi samrewvelo TanamSromlobas ar
gamouwvevia eeა-ს da ako-s qveynebs Soris Sromis saerTaSoriso
danawilebis raime TvalsaCino cvlileba. tropikuli afrika, iseve
rogorc adre, CarTulia Sromis “komplementalur” danawilebaSi,
regioni ki kvlav uRaribesia. am kontinentze imyofeba ufro ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebis umravlesoba, romelTa industrializaciis
realuri Sansi (Tundac finansuri resursis gadidebis SemTxvevaSi)

217
mniSvnelovnad naklebia laTinuri amerikisa da samxreT-aRmosavleT
aziis qveynebTan SedarebiT.
I lomeis konvenciam ver uzrunvelyo Seeqmna АСP-s qveynebisaTvis
CEE-Tan urTierTxelsayreli TanamSromlobis safuZveli. nawilobriv,
es imiTac aixsnebოდa, rom EFD -is kreditebi nela nawildebოდa,
amasTan, misi moculoba mcire იყო. am garemoebas isic daemata, rom 70-
iani wlebis meore naxevarSi CEE- s pirdapiri investiciebi ako-s
qveynebSi ar gazrdila. 1977 wლის dasawyisSi pirdapiri
sazRvargareTuli ინვესტირების mTlianma moculobam ნაკლებად
ganviTarebუl qveynebSi Seadgina 76,2 mlrd $, m.S. Savi afrikis 41
qveyanaze mxolod - 8,7 mlrd $, maSin roca laTinuri amerikis 32
qveyanaSi igi 37,74 mlrd $-s udrida. erTdroulad Semcirda afrikis
qveynebis wili OECD qveynebis kerZo pirdapir investiciaSi. 1970 wელს
igi 18,3%-ს Seadgenda, xolo 1977 wლის dasawyisSi – 12,7%-ს. rac Seexeba
CEE-s qveynebis kerZo pirdapiri investiciebis moculobas, იგი
სტაგნაციაში aRmoCnda (2,3 – 2,6 mlrd $ - s doneze). 1970 welTan
SedarebiT, 1977 wels pirdapiri investiciebis indeqsma Seadgina 87,9,
maSin roca igi aSS-Tvis iyo 205,1, xolo iaponiisTvis – 130,8. amis gamo
CEE -s qveynebis wili ნაკლებად ganviTarebულ qveynebSi OECD -is
qveynebis sazRvargareTul investiciebSi 50%-dan (60-ian wlebSi) 1/3–mde
daeca. gansakuTrebiT Semcirda safrangeTis wili ამ qveynebSi evropuli
investiciebis jamSi (1970-1977 ww TiTqmis 50%-iT). saerTaSoriso
savaluto fondis monacemebiT, ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis wili
safrangeTis sazRvargareTul investiciebSi Semcirda 80%-dan (1969-1970
ww) 23%-mde (1975-1976 ww). mTlianobaSi ნაკლებად ganviTarebუli
qveynebis wili eea-s sagareo investiciebSi 40-43%-dan (1971 w) 37%-mde
(1975-1976 ww) Semcirda. gansakuTrebiT rTuli mdgomareoba
Camoyalibda vaWrobis sferoSi. mdgomareobas ver amsubuqebda is
garemoeba, rom 70-ian wlebSi yvela ნაკლებად ganviTarebუli
qveynisaTvis CEE - s preferanciebis sistema განუწყვეტლივ farTovdeboda
tarifebsa da vaWrobaze generaluri SeTanxmebis (gatt) farglebSi
mravalmxrivma molaparakebam (tokios raundi) garkveuli roli
218
Seasrula უფრო ganviTarebul da ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs
Soris vaWrobis liberalizaciaSi.
I-ლი lomeis konvencia savaWro reJimis dawesebis dros faqtobrivad
ar iTvaliswinebda konvenciaSi monawile qveynebis ganviTarebis
sxvadasxva dones. ნაკლებად ganviTarebუli qveynebi saWiroebdnen
rogorc CEE -s bazarze Tavisufal daSvebas, aseve am daSvebis simyaris
garantias axali saeqsporto produqciisaTvis. am garantias ki I
lomeas konvencia ar iZleoda. mdgomareoba ver Seamsubuqa verc
saeqsporto Semosavlebis stabilizaciis sistemis (STABEX) Seqmnam.
stabeqs-i (ZalaSi Sevida 1976 wლის aprilSi), romelic Tavis
moqmedebas avrcelebda mxolod აგრარულ produqciaze (48 დასახელება)
da rkinis madanze. stabeqs-i iTvaliswinebda mwarmoebelTa
valdebulebas Tavi aerida saqonelTa „tradiciuli” formis
mniSvnelovan cvlilebaze. es ki xelsayreli iyo umsxvilesi
dasavleTevropuli kompaniebisaTvis, ramdenadac ganamtkicebda maT
monopoliur pozicias tropikuli აგრარულ produqciis damuSavebaSi.
garda amisa, stabeqs-is gegmiT gaTvaliswinebuli daxmareba ako-s
qveynebs SeiZleba Semcireboda an Sewyvetiliyo Tu saeqsporto
Semosavlis dacema gamowveuli iqneboda “asocirebuli” saxelmwifos
damoukidebeli savaWro politikiT.
I-ლი lomeis konvenciam gansazRvruli wvlili Seitana ako-s
qveynebis ekonomikur ganviTarebaSi, magram ver gaaumjobesa am qveynebis
zrdis perspeqtiva da maTi sagareo vaWrobis struqtura. SeiZleba
mxolod gvemtkicebina, rom lomeis konvenciis reJimi ufro ukeTesi
iyo, vidre araferi. mdgomareoba
II-ე lomeas konvenciam (1979 w - 57 qveyana). verc ამ konvenciam
შეძლო მდგომარეობის რამდენადმე Secvla, ramdenadac igi Seicavda
yvela im ZiriTad debulebაs, rasac pirveli კონვენცია. Tumca amjerad
ako-s qveynebma “saerTo bazris” qveynebიდან: რაღაც daTmoba მაინც
მიიღes. კერძოდ, orjer gaizarda finansuri daxmarebis moculoba (5 407
mln saang. erTeuli). stabeqs-is sistema 12 sanedleulo saqonlidan da
maTi gadamuSavebis 15 produqtidan გaizarda 44 saqonelsa da maTi

219
gadamuSavebis produqtze. aRmoifxvra zogierTi diskriminaciuli
pirobebi vaWrobaSi.
III-ე lomeas konvencia (1984 w - 66 qveyana) Seicavda zogierT
siaxles wina or konvenciasTan SedarebiT: Seicvala TviT konvenciis
struqtura. axla mis pirvel ganyofilebaSi pirvelad aRiniSna
ევროპის ekonomikur asociaciasa da ako-s qveynebs Soris
TanamSromlobis ZiriTadi miznebi, mimarTulebebi da principebi.
TanamSromlobis prioritetul miznad dasaxelebuli iyo ako-s
qveynebSi (sasursaTo usafrTxoebis uzrunvelyofis mizniT) agraruli
seqtoris ganviTareba. კerZod, konvenciis oqmi evropul fasebSi 1,3 mln
t lerwmis Saqris imports iTvaliswinebda. ganisazRvra
TanamSromlobis iseTi axali sferoebi, rogoricaa ako-s qveynebis
regionaluri TanamSromlobis waxaliseba, socialur-kulturuli
TanamSromloba da a.S. დაისახა sazRvargareTuli kerZo investiciebis
axali midgoma.ასევე, ACP – CEE -s TanamSromlobis zogierTma adrindelma
instrumentma ganicada gansazRvruli cvlileba. magaliTad, finansuri
da teqnikuri TanamSromlobis sferoSi SemoRebuli iqna
“programirebis” termini, anu calkeuli proeqtebis damuSaveba
Seicvala programebiT.
praqtikulad ucvleli darCa vaWrobis reJimi. Tumca molaparakebis
msvlelobaSi ako-s qveynebma wamoაყeნეs maTi eqsportis gzaze yvela
SezRudvis sruli gadaWris sakiTxi. es maTTvis mniSvnelovani iyo
Tundac imis gamo, rom 80-iani wlebis dasawyisSi am qveynebis
eqsportis zrdis tempi evropis “saerTo bazarSi” mniSvnelovnad
daqveiTda. eqsportis stagnacia, xolo zogjer misi Semcirebac
aixsneboda ara mxolod msoflio ekonomikis saerTo daqveiTebiT,
aramed ako-s qveynebis ekonomikas „struqturuli sisustiTac”,
romelic vlindeboda maTi metismeti damokidebulebiT bunebriv
pirobebze, eqsportis ramdenime saqonlis koncentraciiT da
mrewvelobis susti konkurentunarianobiT. [19 Flory T. La III e Convention de
Lomé et les echanges commerciaux ACP – CEE. – Revue du Marché commun. P.: 1986. n
296, p.212.]

220
IY-ე lomeas konvencias (1991 w -70 qveyana) unda uzrunvelyo sawarmoebis
da kerZo investiciebis waxaliseba.
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebisaTvis daxmarebis programebma,
romlebic dafuZnebuli iyvnen ganviTarebis tradiciul kriteriumebze
da yuradRebis miRma tovebdnen ganviTarebis Sedegebis iseT movlenebs,
romlebic ar eqvemdebarebოდა zust raodenobriv aRricxvas
(Camoyalibebuli socialuri da ekonomikuri struqturis msxvreva,
garemos degradacia, damokidebulebis გaZliereba, gaucxoeba
kulturis sferoSi, avtoritetuli reJimebis gavrceleba, farTo
korufcia...) kraxi ganicada. „fsevdo ganviTarebis” siZneleebi misi
warmatebis proporciulad matulobda. Sesabamisad, 60-ian wlebSi
Camoyalibebuli miTi ნაკლებად ganviTarebuli qveynebis ganviTarebis
Sesaxeb sabolood daimsxvra. ამ qveynebis socialur-ekonomikuri
ganviTarebis krizisi aisaxa mraval aspeqtSi: ekonomikuri zrdis
tempebis Seneleba, sulobrivi Semosavlis donis daqveiTeba, sagareo-
savaWro deficitis da sagareo davalianebis zrda.
80-iani wlebis dasawyisSi saerTaSoriso ekonomikurma
organizaciebma (saerTaSoriso savaluto fondi, msoflio banki da
sxva) ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs SeTavazes ekonomikis
stabilizaciis sxvadasxva programa, romlebic ZiriTadad daiyvaneboda
finansuri problemis gadawyvetaze, kerZod, davalianebis problemis
mosagvareblad. saerTaSoriso organizaciebis daxmarebis politika,
rogorc wesi, dafuZvnebuli iyo neoklasikuri liberalizmis Teoriis
debulebaze, romlebic ganviTarebis mTavar mamoZravebel Zalad
miiCnevda bazris Zalebs, amasTan ara abstraqciuli bazris, aramed
saqonlis, momsaxurebis da kapitalis msoflio bazris Zalebs,
romlebSic ganuviTarebeli qveynebi unda yofiliyvnen integrirebulni.
amrigad, msoflio bazarze orientacia ganviTarebis politikis wamyvan
kriteriumad gaxda: yoveli saqoneli, miuxedavad imisa pasuxobs Tu
ara igi erovnuli ekonomikis moTxovnilebas, msoflio bazarze
konkurentunarini unda yofiliyo. magram, bazari mxolod saqonlis
miwodebisa da gadaxdisunariani moTxovnis da ara mosaxleobis Raribi
da moSimSile fenebis moTxovnilebaTa Sexvedris adgiliა. sabazro

221
garigebebs ar“ SeuZliaT aRmofxvras ganviTarebis iseTi danaxarjebi,
rogoricaa socialur-ekonomikuri struqturis msxvreva,
damokidebulebis gaZliereba da a.S. miT umetes rom ekonomikuri
racionalurobis principebze dafuZnebuli ganviTareba, Rebulobs
gaucxoebul da damokidebul xasiaTs, iwvevs miznebis unifikacias da
stndartizacias, uaryofs qveynis raime pretenzias Taviseburebaze
(erovnuli da sxva) da damoukidebeli politikis gatarebis yovel
mcdelobas20 [20 Comelieu C. Une seule politique: L'ojustement structurel. Monde
diplomatique. P. 1989. A 36, 419, p. 28.]
rogorc Cans arsebul ekonomikur Teoriebმა ვერ SeZlეს ახალი
კონცეპტუალური და თეორიული აპარატის შემოთავაზება, რომელიც
დაფუძნებული იქნებოდა ganviTarebis realur moTxovnilebaze da ara
mxolod sabazro meqanizmis da konkurenciis moqmedebaze. praqtikul
politikaSi grZeldeboda neoklasikuri liberalizmis principebis
batonoba, romlebic icavda Zlieris interesebs sustis winaaRmdeg.
sazogadoebaTmcodneobaSi Camoyalibda Taviseburi saxis “mankieri
wre”: neოklasikuri liberalizmis absoluturi batonoba zRudavda
axali koncefciebis Ziebas, rac Tavis mxriv, gabatonebuli Teoriebis
primats aZlierebda.
ნაკლებად ganiTarebუli qveynebis ekonomikuri da socialuri
mdgomareobis gaumjobeseba SeuZlebelia am qveynebis socialur-
politikuri cvlilebebis gareSe. ganviTarebis efeqtur faqtorebad
unda miviCnioT ara მხოლოდ industriuli qveynebis ekonomikaze
orientacia da damokidebuli ekonomikis Camoyalibeba, aramed progresi
demokratiis sferoSi, socialuri uTanasworobis Semcireba da
korufciis likvidacia.
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis ekonomikur ganviTarebaze
saxsrebis gadaqaCvis SesaZleblobaze uaryofiT gavlenas axdens
uzarmazari samxedro xarjebi. 1987 wელს eTgo_s qveynebis mier
gaRebuli ganviTarebis ofifialuri daxmarebis moculoba Seadgenda
maTi samxedrო xarjebis 8,8%-ს. amasTan aRsaniSnavia, rom TviT
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis samxedro xarjebi mniSvnelovnad
aRemateboda ganviTarebis oficialuri daxmarebis CarCoSi miRebul
222
 saxsrebs21 [21Хвойник П. Трудные проблемы внешного финансирования
развивающихсястран. „Мировая экономика и Международные отношения“. 3/1990
с.131]. laTinur amerikaSi 1970-82 wlebSi samxedro xarjebi gaizarda 5-
dan 20 mlrd $-mde. amave periodSi, regionSi sulobrivi Semosavali
yovelwliurad gaizarda 12,4; xolo iaraRis importi – 13%-iT22 [22 Новые
книги за рубежом по общественным наукам, n 12. “Прогресс“. M.: 1989, c.14]
2000 wels lomeas konvencia შეცვალა kotonus SeTanxmebam (Accord de
Cotonou). misi xangrZlivoba ocwliani vadiT ganisazRvra, romelic
SeiZleba yovel xuT weliwadSi gadaisinjos. igi АСT-ს 79 სახელმწიფოს
და ევროკავშირის 27 სახელმწიფოს აერთიანებს. ამ ქვეყნების საერთო მოსახლეობა
700 მლნ კაცს აღემატება და ნათლად ადასტურებს ევროკავშირის გავლენას
მსოფლიო პროცესებზე. kotonus SeTanxmeba 2003 წლის 1 აპრილიდან შევიდა

ძალაში. მასში გაერთიანებული ქვეყნები სხვადასხვა სახის ეკონომიკურ

პარტნიორობაზე შეთანხმდნენ (Accord de partenariat economique – APE), კერძოდ,
ამ დოკუმენტში აისახა თანამშრომლობა მრავალ მნიშვნელოვან საკითხზე
(მაკროეკონომიკური ბალასირების აღდგენა; სოციალური მომსახურების
გაუმჯობესება; კერძო საკუთრების განვითარება; რეგიონული ინტეგრაციასთვის
ხელშეწყობა; ადამიანისეული პოტენციალის რეალიზაციის წახალისება, გარემოს
დაცვა; სავაჭრო ბარიერების გაუქმება ...).
A ganviTarebis saerTaSoriso asociacia (IDA).
მსოფლიოში დახმარების უმსხვილესი წყაროა msoflio bankis მიერ
Seqmnili (1960 w) fondi (IDA), romlis saxsrebi უფრო ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebis jandacvisa da ganaTlebis, infrastrqturisa
da soflis meurneobis, ekonomikisa da institutebis ganviTarebis
mxardasaWerad gamoiyeneba. 1960-2010 ww ganmavlobaSi IDA-smier
gacemulma kreditebma da grantebma 222 mlrd@$ -სmiaRwia, anu wliurad
saSualod 4,4 mlrd $Seadgina. am saxsrebis daaxloebiT 50% afrikaSi
warimarTa.
IDA-s daxmarebis miReba damokidebulia qveynebis SedarebiT
siRaribeze. kerZod, qveyanaSi mosaxleobis erT sulze saSualo
mTliani erovnuli Semosavali dadgenili zRurbliს donis dabla
223
unda imyofebodes (es done yovelwliurad gadaixedeba da 2011
finansur wels 1 165 $ Seadgina). IDA -s kreditebis misaRebad უფრო
ნაკლებად ganviTarebულi qveyana oficialurad unda pasuxobdes
aranakleb oTx kriteriums:
1.kreditis mimRebi qveyana unda iyos Zalze Raribi;
2. mas unda hqondes sakmarisi ekonomikuri, finansuri da politikuri
stabiluroba;
3. sagadamxdelo balansis mdgomareoba unda gamoirCeodes
gansakuTrebuli siZneleebiT;
4. qveynis politika unda gamoxatavdes ganviTarebis gulwrfel
nebas. garda aRniSnulisa, arseბობს IDA-ს damatebiTi savaldebulo
pirobebi:ა.
ნაკლებად ganviTarebუl qveyanas IDA -s krediti im SemTxvevaSi miecema
Tu misTvis miuwvdomeliა rgsb-is an sxva wyaroebis saxsrebi; ბ.unda
arsebobdes dasakrediteblad momzadebuli proeqtebi.; გ.adgili ar
unda hqondეს kreditor qveynebTan politikur uTanxmoebas
(eqsprorirebul ucxour sakuTrebaze kompensaciis gadauxdeloba an
sazRvargareTul davalianebaze gadasaxdelis Sewyveta).
IDA-s სახსრების nawili (daaxloebiT 20%) grantis formaSi
miewodeba, xolo danarCeni nawili _ uprocento xangrZlivvadiani
kreditebis formaSi. kreditebi miewodeba 20, 35 da 40 wlis vadiT.
ZiriTadi Tanxis dafarva iwyeba 10 wlis Semdeg, anu 10 wliani
SeRavaTiani periodis Semdeg. qveyana _ msesxeblebs IDA fuls awodebs
maTi Semosavlis donis, mosaxleobis ricxovnobisa da ekonomikaSi
miRweuli warmatebebis gaTvaliswinebiT. sargebeli umravles
kreditze ar amoiReba.
IDA -s msesxebeli qveynebi. amJamad 79 qveyana, maT Soris afrikis 39
qveyana Seesabameba IDA-s daxmarebis miRebis kriteriums. msesxebel
qveynebSi cxovrobs 2.5 mlrd kaci, aqedan 1.5 mlrd kaci dRiurad 2
dolarze naklebs moixmars. maT garda, IDA im kunZulovan qveynebsac
exmareba, sadac sulobrivi Semosavali marTalia dawesebul zRurbls
aRemateba, magram isini ar floben იმ kreditunarianobas, romelic

224
aucielebelia rekonstruqciisa da ganviTarebis saerTaSoriso bankis
sesxebis misaRebad. zogierTi qveyana (indoeTi, Ppakistani...) marTalia
saSualo Semosavlis mixedviT Seesabameba IDA-s daxmarebis
kriteriumebs, magram isini sakmarisad kreditunarianebia rgsb-is
gansazRvruli sesxebis misaRebad. aseT qveynebs ewodeba „Sereuli
statusis qveynebi”, ramdenadac isini saxsrebs Rebuloben rogorc IDA-
dan, aseve rgsb-dan.
amasTan aRsaniSnavia, rom 1971-81 wლებში IDA -s kreditebi da rgsb-is
sesxebis didi nawili (daaxloebiT 40%) modiოდა aziis qveynebis
wilze, maSin roca yvelaze mwvave ekonomikur siZneleebs afrikis
saxelmwifoebi ganicdiდa (LLes nouvelles contigentes de l'aide liee – „Révolution

Africaine” du 27 Juillet d'au 2 Aût 1984. 1066).

IDA-s programebi. 2010 finansur wels (damTavrda 2010 wlis
ivnisisaTvis). IDA-s mier aRebulma valdebulebam daxmarebis
miwodebaze rekordul dones miaRwia (daaxloebiT 15 mlrd $). igi
warimarTa jandacvis, ganaTlebisa da soflis meurneobis seqtorebSi,
agreTve transportis, energetikis, wyalmomaragebis da informaciul-
komunikaciuriteqnologiis infrastruqturis (ikt) ganviTarebis
programebis finansirebaze.
IDA atarebs analitikur gamokvlevebs, romlis safuZvelze
ganisazRvreba politikis ის saSualebebi, romlebic uSualod
mimarTulia siRaribis Semcirebaze. იგი saxelmwifo marTvis
organoebs konsultaciebs უწევს ekonomikuri ganviTarebis bazis
gafarToebis gzebTan dakavSirebiT da ekonomikur Sokebis
Sedegebisagan mcired uzrunvelyofilTa dacvis meTodebიs შერჩევაში.
IDA agreTve eweva donorTa daxmarebis koordinacias, im Raribi
qveynebis davalianebis Semsubuqebis sferoSi, romlebsac ar SeuZliaT
valis momsaxurebis tvirTis atana. am mizniT IDA-m, davalianebis
problemis warmoSobis riskTan dakavSirebiT, grantebis ganawilebis
sistema Seqmna და Rarib qveynebs miawoda 52.4 mlrd $, maT ricxvSi 16.2
mlrd $ - davalianebis maRali donis Rarib qveynebs iniciativis

225
CarCoSi da 36,2 mlrd $ - mravalmxriv safuZvelze davalianebis
tvirTis Semsubuqebis iniciativis CarCoSi.
IDA-s finansireba. rgsb-sgan gansxvavebiT, romelic saxsrebis did
nawils moizidavs saerTaSoriso finansur bazrebze, IDA-s მიერ
მიწოდებული finansireba ZiriTadad xorcieldeba wevr-qveynebis
Senatanis xarjze, maT Soris im qveynebიდan romlebic adre
Rebulobdnen IDA-s daxmarebas da agreTve Semosavlis saSualo donis
qveynebidan (iseTebi, rogoricaa egvipte da CineTi). damatebiTi
saxsrebi miiReba msoflio bankis organizaciis jgufebis transferebis
xarjze. IDA-s resursi yovel sam weliwadSi ivseba im saxsrebis
xarjze, romelsac awodeben rogorc უფრო ganviTarebuli qveynebi,
agreTve ნაკლებად ganviTarebუli donori qveynebi, დa msoflio bankis
jgufis organizaciebi _ rgsb da saerTaSoriso finansuri korporacia.
IDA-s biujetis me-16 Sevseba dasrulda 2010 wlis dekemberSi da
Seadgina rekorduli Tanxa _ 49.3 mlrd $, es Tanxa 51-ma donorma
ქვეყანამ gaiRo.
IDA-16-is xarjze dawesebuli resursebi miewodeba 2011 wlis
ivlisi-2014 wlis ivnisis periodSi. es cikli ukanaskneli sruli
cikli iqneba, romlis dros miRweuli unda iqnas gaeros aTaswleulis
miznebi. IDA-16 biujetis SevsebasTan dakavSirebul pirveli Sexvedris
msvlelobaSi (3-4 marti, 2010 wlis parizi) ganisazRvra misi
politikis konkretuli mimarTulebebi. (genderuli sakiTxebi,
arastabiluri saxelmwifoebisa da klimaturi cvlilebebis
problemebi). meore Sexvedra (16-18 ivnisi Bbamako) დაეთმო politikis
konkretul mimarTulebeბს, ganxiluli iqna krizisis da მისი შედეგის
gadaსაlaxაvად “sakredito fanjris” Seqmnის რეკომენდაცია, ხოლო mesame
Sexvedraze (11-12 oqtomberi, vaSingtoni) yuradRebis centrSi moeqca
politikis gansazRvris sakiTxebi da IDA-16 finansirebis sistemebi.
2008 წლის ფინანსურმა კრიზისმა ძლიერ შეარყია მსოფლიო ეკონომიკა,
რომელმაც, თავის მხრივ, დახმარების კრიზისი გამოიწვია. ეკონომიკურმა
სიძნელეებმა განაპირობა დახმარების ოფიციალური პროგრამის შემცირება.

226
 შესაბამისად, გაეროს ათასწლეულის პროგრამის, კერძოდ, მსოფლიო სიღარიბის
2015 წლისათვის ორჯერ შემცირების მიზანი მეტად აქტუალური ( მაგრამ ჩვენი
აზრით ნაკლებად შესრულებადი -ჯ.კ.) გახდა.

ლიტერატურა
1
М. Кейнс.Общая теория занятости, процента и денег. М:, ИЛ, 1948, გვ.
2
М. Кейнс. Общая теория занятости, процента и денег. М:, ИЛ, 1948, გვ.
3
М. Кейнс. Общая теория занятости, процента и денег. М:, ИЛ, 1948, გვ.108.
4
М. Кейнс. Общая теория занятости , процента и денег. М:, ИЛ, 1948, გვ.127, 154-
155.
2 Шумпетер Й.А.Теория экономического развития:(Исследование
предпринимательской прибыли, капитала, кредита, процента и цикла конъюнктуры).
М., 1982. Гл. 2].
ჯემალ კახნიაშვილი. განვითარებადი ქვეყნების ადგილი და როლი მსოფლიო
ეკონომიკაში. იხ. ეკონომიკური თეორია. სახელმძღვანელო. გ. ადეიშვილის და რ.
ასათიანის რედაქციით. თბ.: გამ. „სიახლე“ 1998. თავი XXIX , გვ. 511-541

227
 თავი 4. სიღარიბე და განვითარება
4.1.სიღარიბე მსოფლიოში დასაბამიდან დღემდე
სიღარიბე საზოგადოებისა, სადაც საბაზრო ეკონომიკის წესი ბატონობს,
უამრავი პროდუქტის არსებობის პირობებში, მოსახლეობის მნიშვნელოვან
ნაწილს, ხოლო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში (მესამე სამყარო) მისი
მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას, უკიდურესად აუცილებელ საარსებო
საშუალებათა მოკლებულად აქცევს.
siRaribe individis an socialuri jgufis ისეთი ekonomikuri
mdgomareobაა, romlis drosac maT ar SeuZliaT იm minimaluri
moTxovnilebis dakmayofileba, romelic aucilebelia sicocxlis,
Sromisunarianobis SenarCunebisa da modgmis gasagrZeleblad. siRaribe
SedarebiTi cnebaa da damokidebuli amocemul sazogadoebaSi
cxovrebis donis zogad standartze. xSirad, Rarib mosaxleobaSi
dabali klasii gulisxmeba, რომელშიც გაერთიანებულია მოსახლეობის
სხვადასხვა სოციალური ფენა:
*uRaribesi mosaxleoba – sazogadoebidan gariyuli wevrebi, lumpen-
proletariatis msgavsi, romლის შესახებ karl marqsi „კაპიტალში
აღნიშნავდა;
*interes Selaxuli klasi, რომელშიც ეკონომიკაში ნობელის პრემიის
ლაურეატ გ. მიურდალს (შვედ. Gunnar Myrdal--დ. 6.12.1898,გუსტაფსი--გ. 17. 05.
1987, სტოკჰოლმი,შვედი ეკონომისტი) Sეყავდა umuSevrebi, Sromauunaro da
arasruli samuSao dRiT dasaqmebuli pirebi, romlebic xangrZlivi Tu
naklebi xarisxiT uimedod gamoyofilia sazogadoebisgan, ar monawileoben
mis cxovrebaSi da ar iziareben mis miswrafebebsa da warmatebebs. 1963
wels გ.Mმiurdalma (msoflio praqtikaSi paralelurad gamoiyeneba
siRaribis sazRvris gansazRvris ufro martivi meTodi. es aris saarsebo
minimumsa da saSualo sulobriv Semosavals Soris Tanafardoba, romelic
aSS-Si 30%-ია, ruseTSi-50%, xolo saqarTveloSi ეს კოეფიციენტი უარყოფითი
სიდიდეა.
*arasrulwlovani samarTal damrRvelebi- skolidan garicxuli
bavSvebi, narkomanebi, martoxela dedebi romlebic სხვის daxmarebazე

228
cxovroben, damnaSaveebi, narkotikis gamyidvelebi, maTxovrebi da a.S. es
gageba pirvelad gaCnda Jurnal „Taims-Si” 1977 wels da ganaviTara cnobilma
Jurnalistma da socialogma kenona ualetim. მან dabal klass miakuTvna
antisocialuri elementebi.
ukanasknel wlebSi siRaribs problemis gamwvaveba postindustriuli
sazogadoebis Camoyalibebis bunebrivi Sedegiა da asaxavs sazogadoebis
ganfenas ”inteleqtualur elitad” da „dabal klasad“, romelic gariyuli
aRmoCnda Tanamedrove mecnierebatevadi warmoebis procesidan.
P siRaribis ekonomikურ-statistikuri gamokvleva ინგლისში daiwყo.
pirvelნi, vinc siRaribis donე gaიangariSa, iyvnenin gliseli mecnierebi
Carlz buti da siboმ raunტri, romlebmac1 890-ian წlebSi Semoitanes
‘siRaribis zRurbliს” ცნება. siRaribis zRurbli is minimaluri
Semosavalia, romelic aucilebelia mxolod saarsebo aucilebeli
produqtebis (sazrdo, tansacmeli da sadgomi) SesaZenad. სazogadoebis
ganviTarebis kvalobaze, arsebobisaTvis aucilebeli sagnebi da
momsaxureba farTovdeba, magram meTodis arsi igive rCeba—individis an
ojaxis mikuTvneba RaribTa jgufSi maTი mflobelobის გათვალისწინებით.
Aაm m Todis daxmarebiTS eiZleba absoluturi siRaribis gazomva.
1899 wels ingliselma mecniermaCarlz but-ma gamoaqveyna Sroma,
romლის მონაცემებით londonis mosaxleobis 1/3 siRaribeSi cxovrobda. Aam
ციფრებმა ინგლისის sazogadoeba SeaZrwuna, radgan იm momentSi inglisi
iTvleboda msoflios udides mdidar qveyanad. Mმagram XIX-e saukunis
inglisSi, miuxedavad siRaribis kanonis moqmedebisa, mainciTvleboda, rom
”Raribi erebi isinia, sadac xalxi kargad cxovrobs, xolo mdidari
erebiki iseTni, sadac xalxi Cveulebriv Raribia” [1Destuttde Tracy
Traitedevolonteet deseseffets. P.:1826. Gp. 231].
O oficialuri monacemebis mixedviT, inglisSi pauperთa [*pauperizmi-
მშრომელთა is nawili iyo, romelmac dakarga Tavisi saarsebo pirobebi,
Sromis dawyebis SesaZlebloba da suls ibrunebს sazogadoebrivi
mowyalebiT] ricxvi sistematiurad izrdeboda: 1855 wels man Seadgina
851 369kaci, 1865 wels- 971 433, ukeTes mdgomareobaSi arc inglisis
229
samrewvelo muSaTa klasis mcire xelfasiani fenebi iyvnen. 1863 wels
samefos saidumlosabWom (Privy Caunsil) gamoikvlia inglisis muSaTa
klasis im nawilis mdgomareoba, romelic yvelaze cudad ikvebeboda.
Gamkvlevis Sedegi metad savalalo aRmoCnda.

სოკრატე და პლატონი ფიქრობდa, რომ ..არცერთ მოქალაქეს არ უნდა ჰქონდეს

ისეთი ქონება, რომელიც ხუთზე მეტად გადააჭარბებდა ყველაზე ღარიბის
ქონებას...როცა განსაზღვრავენ ქონების ოდენობას უნდა დაედგინათ აგრეთვე
ბავშვების რაოდენობა, რადგან როდესაც შვილების რიცხვი სჭარბობს ქონებას,
მაშინ კანონი კარგავს ძალას. და ესეც რომ არ იყოს, მდგომარეობა მაინც მძიმე
ხდება, როდესაც ბევრი მდიდარი მოქალაქე გაღატაკდება”1 [1არისტოტელე,
გვ.44-45).

4.2.siRaribis gasazRvris koncefciebი

არსებობს ZiriTadi moTxovnilebis minimalurი CamonaTvalი (saarsebo
minimumi), რომელიც დაკავშრებულია adamianis biologiur gadarCenაsთან.
sityva exeba ადამიანის yvelaze elementaruli moTxovnilebis (sazrdo,
sacxovrebeli, tansacmeli) dakmayofilebas. ეს არის სიღარიბის ზღურბლი,

რომლის ქვემოდ ადამიანი აბსოლუტურ სიღარიბეში იმყოფება. ამრიგად,

absoluturi siRaribe dakavSirebulia uzrunvelyofis sasicocxlo
resursebis ukmarisobasTan. siRaribis am saxis kriteriumi naklebad
damokidebulia drosa da adamianis binadrobis adgilze.
produqtTakonkretuli nakrebi, romelic moixmareboda adamianiseuli
sazogadoebis ganviTarebis gariJraJze, arsebiTad gansxvavdeba
Tanamedrove adamianis moxmarebisagan, magram yovelTvis SeiZleba
erTmniSvnelovnad vimsjeloT adamiani SimSilobs Tu maZRaria.
siRaribis absoluturi koncefcia. siRaribis absoluturi koncefcia
qronologiurad warmoiSva me-19 sაუკუნის dasasrulsa da me-20
saukunis dasawyisSi inglisSi siRaribis empiruli gamokvlevis
safuZvelze. absoluturi siRaribis Seswavlis პროცესში aucilebelia
ori amocanis gadaWra:
* სიღარიბის sazRvris dasadgenad maCveneblis დაწესება;
230
 * siRaribis sazRvris Sesadareblad maCvenebelTa sistemis
damuSaveba.
msoflio banki absoluturi siRaribis zRurblad Tvlis
1,25amerikul dolarze nakleb dRiur Semosavals (kursi gaiangariSeba
yidviTunariani paritetis mixedviT - ჯ.კ.).
absoluturi siRaribis yvelaze maRali done, gaeros monacemebiT (2004
w),SeimCneoda madagaskarSi - 71,3%, siera-leoneSi - 70,2%, mozambikaSi -
69,4%. Tu siRaribis sazRvrad aviRebT dReSi ერთ ამერიკულ dolars
(gaero aseT maCvenebels iyenebs უფრო ნაკლებად ganviTarebუlq
veynebisaTvis), maSinyvelaze maRali siRaribe (2005 w) aRiniSnebოდa niger-
Si - 70,8%, centraluri afrikis respublikaSi- 66,6% dazambiaSi- 63,8%.
SimSili და siRaribe uxsovari droidan arsebobs da igi Cveulebriv
movlenad aRiqmeboda. aziur, antikur da feodalur sazogadoebebSi
dayofa mdidrebad da Raribebad naklebad iyo damokidebuli adamianis
pirad unarze, radgan im epoqaSi moTxovnilebis done da misi
დakmayofilebis SesaZlebloba damokidebuli iyo individumTa wodebriv-
iuridiul statusze. სxvadasxva socialur jgufs hqonda gansxvavebuli
cxovrebis wesi, amitom dabali wodebis Seuძlebloba ahyoloda maRali
wodebis prestiJuli cxovrebis wess, iTvleboda cxovrebis Cveulebriv
normad ანუ ღვთის ნებად.. Semdgom, kapitalistur sazogadoebaSi pirvelad
warmoiSva kontrasti yvela moqalaqis iuridiul Tanasworobasa da
faqtobrivad Zlier ekonomikur uTanasworobas Soris. aqedan gamomdinare
sazogadoebis erTi nawilisaTvis SeuZlebloba imisa, ecxovra ise,
rogorc sxvebi, aRiqmeboda socialur usamarTlobad.
SedarebiTi siRaribis koncefcia (deprivacia). deprivaciis
koncefciis erT-erTi pi rveli avtoria amerikeli mecnieri piter
თaunsendi. Tu pirveli koncefcia (saarsebo minimumis koncefcia—ჯ.k.)
dafuZnebuliა Semosavlis cnebaze, misgan gansxvavebiT, es koncefcia
წინა პლანზე ayenebs keTildReobis cnebas. იgi iTvaliswinebs ara
mxolod fizikur, aramed socialuri moTxovnilebis dakmayofilebasac.
marTlac, xSirad adamianebi uzrunvelyofilia aucilebeli sagnebiT da
231
momsaxurebiT, magram ar SeuZliaT icxovron maT sazogadoebaSi
miRebuli cxovrebis wesiT. Mმeore mxriv, im qveynebSi sadac saxelmwifo
atarebs RaribTa keTildReobis gaumjobesebis politikas, ara mxolod
fuladi suბsidiis da daxmarebis, aramed sxvadasxva naturaluri
SeRavaTebis (sazogadoebrivi transportiT ufaso mgzavroba, ufaso
ganaTleba, SeRavaTiani bina...) miwodebiT, mxolod Semosavali ar
SeiZleba iyos ganmsazRvreli maCvenebeli. aqcentis gadatana cxovrebis
xarisxsa da pirobebze SesaZleblobas iZleva ganisazRvros dacileba
individebis an ojaxebis cxovrebis donis socialur poziciebs Soris.
SedarebiTi (შეფარდებითი) siRaribe ganisazRvreba saerTod miRebuli
მაჩვენებლით, romelic” normalurad”iTvleba mocemuli sazogadoebis
cxovrebis doneსთან მიმართებაში. უფრო ganviTarebul qveynebSi
cxovrebis saSualo done aSkarad maRalia, vidre ნაკლებად
ganviTarebუl qveynebSi. amisgamo, is rac ganviTarebul qveynebSi
siღარიბედ iTvleba, CamorCenili qveynebisaTvis SeiZleba fufunebad
miiCnion, magaliTad, უფრო ganviTarebul qveynebSi SedarebiT Raribebis
kategoriaSi iseTi adamianebic xvdebian, romlebsac sazrdosTan
dakavSirebiT siZneleebი ar gaაჩniათ, magram maT arSeuZliaT ufro
maRali moTxovnilebis donis (ganaTleba, kultura, garToba...)
dakmayofileba. amrigad, SedarebiTi siRaribis kriteriumebi
bazirebuliasocialur niSnebze da Zlier varirebulia calkeul
qveynebsa da sxvadaსხva epoqaSi. siRaribis SedarebiTi koncefcia
დაფუძნებულია keTildReobis maCvenebelTa SefardebiT konkretul
qveyanaSi arsebuli materialuri uzrunvelyofis donesTan. პ. თausendi
siRaribes ganixilavda, rogorc mdgomareobas, romlis drosac
ekonomikuri resursis ukmarisobis gamo, mocemuli sazogadoebis wevrTa
umravlesobisaTvis Cveuli cxovrebis wesiთ cxovreba SeuZlebeli
xdeba. siRaribis Tavisi analizi man daafuZna mravalmwyobrian
deprivaciaze.* (*დეპრივაცია - ლათ. Deprivatio, დაკარგვა, ჩამორთმევა;
ფსიქიკური მდგომარეობა, რომლის დროსაც ადმიანები თავიანთ
მოთხოვნილებას არასაკმარისად აკმაყოფილებენ].
232
 sociolur fsiqologiaSi gamoiyeneba SefardebiTi deprivaciis cneba
da frusrtacia. am ukanasknelSi igulisxmeba adamianTa fsiqikuri
mdgomareoba, romelic warmoiSoba imedgacruebis situaciaSi. igi
vlindeba mZime daZabulobaSi, mRelvarebaSi, gamouvali mdgomareobis
SegrZnebasa da sasowarkveTilebaSi. h. თaunsendis miermravalmwyobriani
deprivaciis SemoRebis mizezebi is iyo, rom materialur deprivacias-Tan
(romelic moicavs iseT maCveneblebs, rogoricaa sazrdo, tansacmeli,
sabinao pirobebi, xangrZlivi sargeblobis sagnebi, binadrobis adgili da
mdებareoba, Sromis pirobebi da xasiaTi) erTad igi iyenebdasocialuri
deprivaciis maCveneblebs (dasaqmebis xasiaTi, Tavisufali drois
gamoyeneba, ganaTleba...).
akumulirebuli deprivaciis koncefcia.e s koncefcia pirvelma
Semoitana norvegielma sociologma e. hansenma. SedarebiTi koncefciis
meTodikis arsebiTi naklia SerCeuli kriteriebis nebismieroba:
romelime kriteris uqonloba SeiZleba iyos ara imdenad siRaribis
maCvenebeli, aramed individis Segnebuli arCeva (magaliTad,
vegetarianelisaTvis racionSi xorcis uqonloba ar ნიშნავს misi SeZenis
შეუძლებლობას). Aaxali midgomis maxasiaTebeli niSani gaxda ara
mxolod individis (an ojaxis) keTildReobis ubralo Seswavla, aramed
problemebis raodenobis gaangariSebac. romelsac Raribi განუწყვეტლვ
awydeba (materialuri Semosavali, dasaqmeba, socialuri urTierToba,
ganaTleba...).
siRaribis subieqtuრი koncefcia. siRaribis subieqturi koncefcia
bazirebulia TviTgamokiTxulTa Sefasebaze, romelic exeba maT
materialur mdgomareobas da cxovrebis dones. ადრინდელი
მეთოდიკით kvlevari irCevs siRaribis kriterias, maSin rocaSesaswavli
adamianebi pasiuri obieqtebia. ukanasknel aTwleulebSi, gansakuTrebiT
უფრო ganviTarebul qveynebSi metwilad gamoiyeneba respodentebis
TviTSefasebiს siRaribis gansaზRvris meTodi- Tvlian Tu arTvlian
რესპოდენტები TavianT Tvs Raribebad.

233
 siRaribis tipebis am sabaziso klasifikaciis garda, arsebobss xva
midgomebiც. magaliTad, gamoiyofa pirveladi siRaribe (ojaxebi,
romlebic racionalurad uZRvebian saojaxo meurneobas, magram ar
gaaCniaT sakmarisi finansuri resursi) da meoradi siRaribe (ojaxebi,
romlebic floben sakmaris finansur resurss, magram meurneobis
araracionaluri gaZRolis gamogaWirvebaSi imyofebian).
სიღარიბე შეიძლება ასევე daიyoს ”myar” siRaribed („memkvidreobiTi”
siRaribe) da „tivtiva” („mcuravi”) სიRarიbed (zogierTi Rarიbi individi
axerxebs gadavides ufro maRali cxovrebis doneze, magram erTdroulad,
cxovrebis saSualo doneze myofi pirebi, sxvadasxva mizezis gamo,
gadadian RaribTa ჯგუფში).
amJamad, siRaribis mocemul gansazRvraSi ori mimarTuleba Camoyalibda:
1.pirvelmi marTulebaSi gansakuTrebuli yuradRეba eqceva arsebobis
saSualebebs, aucilebel yidviTunarianobas ZiriTadi moTxovnilebis
dasakmayofileblad. mocemul SemTxvevaSi siRaribis SefardebiTi niSnebis
konstriurebis dros gamoiyeneba gankargviTi piradi Semosavlis medianuri
maCvenebeli. aSS-Si SedarebiTi siRaribis sazRvari medianuri Semosavlis
40%-ია, evropis upirveles qveynebSi- 50%, skandinaviaSi-60%.
2.meore mimarTulebis sferoSi, romelmac miiRo siRaribis samoqalaqo-
samarTlebrivi Teoriis saxelwodeba, siRaribe gaizomeba am sityvis farTo
gagebiT. am SemTxvevaSi ganixilaven, Tu ინდივიდის gankargulebaSi arsebuli
resursi ramdenad iZlevasazogadoebრiვ cxovrebaSi srulfasovani
monawileobis SesaZleblobas gansazRvruli sabazo maCveneblebis
safuZvelze.
SedarebiTi siRaribis masStabi ar emTxveva absoluturi siRaribis masStabs.
absoluturisiRaribe, SeiZleba likvidirebuliiqnas, როგორც ეს
faqtobrivad უფრო ganviTarebul qveynebSi განხორციელდა. magram sabazro
ekonomikis pirobebSi S efardebiTi siRaribe yovelTvis iarsebebs,
ramdenadac აქ uTanas woroba gvevlineba stratificirebuli sazogadoebis
თანდაყოლილ atributad. SეdarebiTi siRaribe SeinarCuneba dakidevac

234
gaizrdeba მაშინაც კი, roca yvela socialuri fenis cxovrebis standarti
maRldeba.

ამჟამად, ერთ პლანეტაზე მცხოვრები მოსახლეობა დაყოფილია ორ სამყაროდ:

მდიდართა და ღარიბთა სამყაროებად. მსოფლიო ბანკის მოხსენებაში (სიღარიბესთან
ბრძოლა, 2000 წ)აღნიშნულია: „მაშინ როცა მრავალი ქვეყანა ტკბება უპრეცედენტო
კეთილდღეობით, მსოფლიო მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარი (2.8 მლრდ პირი)
საარსებოდ ყოველდღიურად ორ დოლარზე ნაკლებს იღებს, 1 292 მლნ პირის
ყოველდღიური შემოსავალი კი ერთ დოლარზე ნაკლებია“.
მდიდართა სამყაროში ერთ სულზე ყოველწლიურად იწარმოება......$ (უფრო
განვითარებული ქვყნების ჯგუფში - ...$), ღარიბთა სამყაროში კი, სადაც მსოფლიო
მოსახლეობის 81% ბინადრობს, ერთ სულზე გაცილებით ნაკლები იწარმოება (.......$).
უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი გაცილებით დაბალია
(.....$). თავის მხრივ, ღარიბთა საყაროში გამოიყოფა ექვსი რეგოონული ჯგუფი, სადაც
წლიური მშპ-ის განაწილება საკმაოდ განსხვავებულია .

ოთხსულიანი ნორვეგიული ოჯახის საშუალო წლიური შემოსავალი 193 604

ამერიკული დოლარია (მიმდინარე გაცვლითი კურსის მიხედვით). [საქართველოში -
1 000 $ ნაკლები]; ამ ქვეყანაში ადამიანისეული განვითარების ინდიკატორი 0.956-ია
(მსოფლიოში პირველი ადგილი), [საქართველოში-0.739, მსოფლიოში 97-ე ადგილი];
სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა 76-81.9 წელი, [საქართველოში - 69-77 წ];
სკოლარიზაციის დონე - 98%, ქვეყნის წილი მსოფლიო წარმოებაში შედარებით
უმნიშვნელოა - 0.36%; მშპ-ის ზრდის ტემპი (1992-2002 წლებში) 3.3%; ინვესტიციის
წილი მშპ-ში - 17.6%; [საქართველოში, შესაბამისად: 69%, 0.02%....., 20%]; ნორვეგიაში
4,53 მლნ ადამიანი ცხოვრობს, მოსახლეობის საშუალო წლიური ზრდის ტემპი - 0.4%,
ფერტილურობა - 1.8, ბავშვთა სიკვდილიანობა 4.5%0; მთლიან მოსახლეობაში 15 და
ნაკლები ასაკის მოსახლეობის წილი - 19.5%, ხოლო 65 და მეტი ასაკის მოსახლეობის
წილი - 15.2%. საქართველოში.....
ტიპიური ნორვეგიელი ოჯახი კომფორტულ საქალაქო ბინაში ან საკუთარ სახლში
ცხოვრობს, აქვს გარეუბანში ნაგებობიანი ან უნაგებებო საბაღო ნაკვეთი, მისი ბინა
სავსეა სამამულო და უცხოური მრავალფეროვანი საყოფაცხოვრებო და

235
ელექტრონული მოწყობილობით, თანამედროვე ავეჯით და სამზარეულოთი; ოჯახი
დღეში სამჯერ კარგად იკვებება, ამასთან მრავალი პროდუქტი (ყავა, ჩაი,
ალკოჰოლური სასმელი, კონსერვირებული ხილის წვენი, მინერალური წყალი,
ტროპიკული ხილი...) იმპორტულია; ორივე ბავშვი ჯანმრთელია და თანამედროვე
სკოლაში სწავლობს, მათ შანსი აქვთ მიიღონ სრული საშუალო და საუნივერსიტეტო
განათლებაც კი, აირჩიონ სასურველი კონკურეტუნარიანი სპეციალობა.
სულ სხვა მდგომარეობაში იმყოფება ტიპიური, ოთხსულიანი ქართული ოჯახი.
მალთუსის თეორია სიღარიბის დამკვიდრებას და მისგამართლებას კი არ
ემსახურება, არამედ სიღარიბიდან გამოსავლის ძიებაა. ჩვენი ღრმა რწმენით,
ესთეორია ცდილობს გამონახოს სიღარიბიდან თავის დაღწევისეფექტური გზა.
მალთუსის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ, „ამთხზულებაში გადმოცემული მოძღვრება
არ ეწინააღმდეგება ბუნების კანონებს. მასმხედველობაში აქვს ჯანსაღი და ძლიერი
მოსახლეობის დამკვიდრება და მისი ისეთიგამრავლება, რომელსაც არ მოჰყვება
მანკიერება და სიღატაკე“. (37, 345).მალთუსი განმარტავს თავის პოზიციას ღარიბთა
მიმართ და აღნიშნავს, რომ მისი თეორია მოწოდებულია, დაეხმაროს საზოგადოების
ღარიბ კლასებს. სწორედ ამან ათქმევინა მალთუსსშემდეგი სიტყვები: „მტრები,
რომელთაც მე ვებრძვი, მანკიერება და სიღატაკეა“. (37, 346). სხვა საკითხია, რამდენად
მართალია მალთუსი, როდესაც სიღატაკისა და მანკიერებისწინააღმდეგ ბრძოლის
არსებულ საშუალებებს უარყოფს და მათ ნაცვლად გვთავაზობს მიზნის მიღწევის
ახალ საშუალებებს. ამ აზრით,მალთუსი არ განსხვავდება იმიათგან, ვინც ესწრაფვის
სიღატაკის დაძლევას. მალთუსიმართალია იმაშიც, რომ საზოგადოებრივი
პათოლოგიის განსაკუთრებულად უნდა მოინახოსსაზოგადოების განვითარების
განმსაზღვრელი ფაქტორები, რომელმაც მიიყვანეს საზოგადოებაპათოლოგიურ
ვითარებამდე და მიაჩნია, რომ ამ ფაქტორებში ცვლილებების შეტანით,
შესაძლებელია საზოგადოების განკურნება. მოკლედ რომ ვთქვათ, მალთუსის
კრიტიკულიანალიზის მახვილი უნდა წარმოვმართოთ არა საკითხის დაყენებაზე,
არამედ იმაზე, რამდენადსწორად მიაგნო მალთუსმა საკითხის გადაჭრის გზებს, რა
ფორმები შემოგვთავაზა ამ მიზნით. მალთუსის მიზანი საზოგადოების განვითარების
ძალების დადგენაა. როგორ ესმის მალთუსს ესძალები? რა მიაჩნია სოციალური
ცხოვრების და ადამიანური ყოფიერების განმსაზღვრელად? მალთუსი არიზიარებს

236
საზოგადოების განკურნების რელიგიურ გზას, არც გეოგრაფიულიდეტერმინიზმის
მომხრეა, თუმცა მას ანგარიშს უწევს. არც უტოპისტებს ეთანხმება და
არცრევოლუციას მიიჩნევს საზოგადოების განმსაზღვრელად. მოკლედ, არც
ზებუნებრივი, არცბუნებრივი და არც არაა, მისი აზრით, საზოგადოების
განვითარების განმსაზღვრელი. ასეთიგანმსაზღვრელი უნდა ვეძებოთ ბუნებრივ
ისტორიულში, პირველ რიგში მოსახლეობაში. საზოგადოების არსებობისათვის
აუცილებელია მოსახლეობის გარკვეული ოდენობა. საზოგადოება ვერ იარსებებს
გამრავლებისა და მოსახლეობის კვლავწარმოების გარეშე. საზოგადოების არსებობის
ყოველ საფეხურზე, მისი ნორმალური ფუნქციონირებისათვისსაჭიროა მოსახლეობის
გარკვეული ოპტიმალური ოდენობა, რომელიც დგინდებასაზოგადოებაში
მოსახლეობის საშუალებათა თანაფარდობის კანონით. სწორედ ეს
კანონიგანსაზღვრავს საზოგადოების განვითარებას. როგორიცაა ეს თანაფარდობა,
ისეთივეასაზოგადოება.
მალთუსის შრომას თავიდანვე ბევრი მოწინააღმდეგე გამოუჩდა. მათ შორის
აღსანიშნავიაშარლ ჰალის (Charles Hall. დ.1740 - გ.1825) შრომა- ”ცივილიზაციის
გავლენა ევროპული სახელმწიფოების ხალხებზე” ( The effects of civilization on the
people in European states (1849). ჰალმა კაცობრიობის ისტორიაში ორი ძირითადი
სტადია გამოყო: ველური და ცივილიზებული. ამ უკანასკნელისათვის
დამახასიათებელია ორ კლასად დაყოფა: მდიდრებად და ღარიბებად, რომლებიც
ერთიმეორისგან განსხვავდებიან შექმნილი დოვლათის მოცულობით. მან ღარიბთა
კლასს მიაკუთვნა წარმოების საშუალებებზე ჩამოცილებული ყველა ადამიანი
(დაქირავებული მუშები, ხელოსნები), რომლებიც არსებობის შესანარჩუნებლად
იძულებულია თავიანთი სამუშაო ძალა გაყიდონ. მდიდრებში კი, უწინარეს ყოვლისა,
სამუშაო ძალის მყიდველიადამიანები შეიყვანა. ჩვეულებრივ, სიმდიდრეში
იგულისხმება ფასიანი ნივთები (მიწა, საქონელი, ოქრო, ვერცხლი, ძვირფასი ქვები...).
მაინც საეჭვოა, რომ ასეთი ნივთები შეიძლება სიმდიდრის ბუნების შემადგენელ
არსად მივიჩნიოთ. ეს ნივთები შეიძლება მისი მფლობელებისათვის, გარკვეულ
პირობებში, ფასეულობა არც იყოს. მაგალითად, მიწა ამერიკის ზოგიერთ
დაუსახლებელ ნაწილში და ა.შ. შესაბამისად, ჰალსს ისეთ ნივთებზე საკუთრება
მიაჩნია სიმდიდრედ, რომელიც სხვა ადამიანის შრომაზე ბატონობას

237
უზრუნველყოფს. იგი საკუთრებას ნივთად კი არ განიხილავს, არამედ ადამიანებს
შორის ურთიერთობად, რომელიც ნივთებთან დამოკიდებულებაში ვლინდება. კერძო
საკუთრება იმ სახით, რა სახითც იგი არსებობს, თავისი ძალით, ყველა იმ ძალას
აჭარბებს, რასაც კაცობრიობა დღემდე არსებობს. არავითარ ძალას, თუნდაც ყველაზე
აბსოლუტურ მონარქიას არ შეუძლია ამ ძალას გადააჭარბოს. მისი შესაძლებლობა
უსაზღვროა, იგი ასობით ათას ადამიანს აიძულებს იმუშაონ ყველაზე აუტანელ
პირობებში. იქ სადაც ადრე საჭირო იყო არმიის ჩარევა და საგანგებო რეპრესიების
გამოყენება, ახლა ამ ძალით მიიღწევა წყნარად და ფარულად. მართალია მას
გარეგნულად არ გააჩნია ადამიანის სიცოცხლეზე და სიკვდილზე უფლება, როგორც
ეს იყო მონობის დროს, მაგრამ არსებითად ეს არის ასეთი ძალის გაგრძელება.
მართალია, რომ არცერთი კოკრეტული ადამიანი არაა ვალდებული რომელიმე
მდიდარი ადამიანის სასარგებლოდ იმუშაოს, მაგრამ მისთვის აულებელი ნივთების
უქონლობა აიძულებს ისეთი შრომით დასაქმდეს, რომელსაც მდიდარი შეთავაზებს.
ამრიგად, ჰალმა მოგვცა კაპიტალიზმისათვის დამახასიათებელი ეკონომიკური
იძულების დახასიათება, როცა, როგორც წესი, თვით წარმოების საშუალებების
მესაკუთრეები არაფერს ქმნიან. მხოლოდ ღარიბები აწარმოებენ. საზოგადოებრივი
პროდუქტი იქმნება მდიდრების კუთვნილი წარმოების საშუალებებით.ამის გამო,
წარმოებული პროდუქტის დიდ ნაწილს ისინი ითვისებენ. ჰალის გამოთვლით,
მუშები ხელფასის სახით იღებენ მათ მიერ შექმნილი პროდუქტის უმნიშვნელო წილს
(1/8 – 1/9). შემდეგ ჰალსს შემოაქვა კაპიტალის ცნება. კაპიტალში მას ესმის, პირველი,
მოგების ის ნაწილი (წარმოების საშუალებები), რომელიც წარმოების პროცესში
მონაწილეობს და მოგებას იძლევა, მეორე - თვით მოგება. სწორედ, კაპიტალის
მფლობელები ითვისებენ ღარიბთა შრომით შექმნილ პროდუქტის დიდ ნაწილს და
ამით მათ სიღატაკისათვის წირავენ. ამრიგად, აქ მოსახლეობის კანონი კი არ
მოქმედებს,არამედ არსებული საზოგადოებრივი წყობილება.
შ. ჰალი არ უარყოფს არც არსებობის საშუალებებსა და მოსახლეობის რიცხოვნებას
შორის შესაბამისობის აუცილებლობას და არც უსაზღვრო გამრავლებისადმი
მისწრაფების არსებობას. მაგრამ, სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, ჰალმა
აჩვენაღარიბ მოსახლეობაში სიკვდილიანობის მაღალი კოეფიციენტი, რის გამოც
მოსახლეობის ამ ნაწილში ბუნებრივი მატება უკიდურესად დაბალი იყო.

238
შესაბამისად, მალთუსის მტკიცება, თითქოს ხალხის სიღატაკე განპირობებულია
ღარიბი მოსახლეობის უგუნურიგამრავლებით, მცდარია. ჰალი ხალხის უვიცობას და
გონებაჩლუნგობას კი არ თვლის მისი სიღატაკის მიზეზად, არამედ პირიქით, ხალხის
გონებრივი და ზნეობითი განუვითარების მიზეზია მათი სიღატაკე.მდიდრებისათვის
არახელსაყრელია ღარიბთა ინტელექტუალური უნარის განვითარება, რადგან ამ
შემთხვევაში ისინი თავიანთ მდგომარეობას შეიცნობენ და აჯანყდებიან.მდიდართა
სასარგებლოდ ნივთთა ასეთი მდგომარეობა დაცვას მოითხოვს, რომელსაც
სახელმწიფო ასრულებს. ჰალი ამტკიცებს, რომ სახელმწიფო რაგინდარა ფორმაში
(მონარქია, ტირანია, რესპუბლიკა) ის ინსტრუმენტია, რომლის დახმარებით,
სიმდიდრე-კაპიტალი შრომას იმორჩილებს. ყოველი მთავრობა, წერდა ჰალი,
სიმდიდრის მორჩილია და ყოველთვის მიმართულია უქონელთა წინააღმდეგ.
ჰელისთვის იდეალურია ისეთი საზოგადოება, რომლის თითოეული წევრი
მეურნეობას ეწევა და და თავისი შრომის პროდუქტს განკარგავს.
მართალია ასეთი მოსაზრება შ. ჰელამდე გამოითქმებოდა (ა.სმითი, უ. გოდვინი...),
მაგრამ ჰელთან ეს აზრი უკიდურესად ნათლად გამოვლინდა.

4.3.siRaribis warmoSobisa და kvlavwarmoebis მიზეზები

siRaribis, rogorc socialuri movlenis,warmoSobisa და kvlavwarmoebis
რამდენიმე მიზეზი არსებობს:
kulturologiuri axsna. am midgomis CarCoSi erT-erTi sakvanZo cnebaა
siRaribis kultura. როგორც წესი, RaribebisaTvis damaxasiaTebelia TavianTi
gansakuTrebulik ultura, romlიs safuZvეlიa morCileba, momavlis
mowyobis uunaroba da fatalizmi. pirveladi socializaciis procesSi es
faseuloba Taobidan Taobas gadaecema da ganapirobebs „memkvidreobiT”
siRaribes. siRaribis sxva kulturologiuri axsna iyenebs damokidebუli
kulturis cnebas. siRaribis tradiciul kulturologiაში TviT Raribebi
ganixileba TavianTi ubedurebis wyarod, misgan gansxvavebiT, damokidebuli
kulturis koncefciebSia seTად მიჩნეულია saxelmwifo თავისი socialuri
uzrunvelyofis programebis saxiT. mravali liberaluri mecnieriს
varaudით, სოციალური programebiს რეალიზაცია Raribebს აზარმაცებენ, რადგან

239
ისინი კმაყოფილდებიან სახელმწიფო დახმარებით და parazitebad iqcevian
sazogadoebisxarjze. maTi mtkicebiT, siRaribis gadasalaxavad saWiroa
adamianebs ganuviTaroT iseTiTvisebebi, rogoricaa Seupovroba, momWirneoba
da pativmoyvareoba. am gagebiT siRaribis problemis gadaWris erTerTi
variantia saxelmwifo daxmarebis likvidacia an misi arsebiTi saxecvlileba
(magaliTad, aunazRaurebadi daxmarebisSecvla sazogadoebriv samuSaoebze

დასაქმებით).
სტრუქტურული axsna. ამ mimarTulebis Teoriebi siRaribis arsebobas
akavSireben sazogadoebis struqturul cvlilebebTan, romelic
dafuZnebulia socialurs tratifikaciaze, ekonomikურ uTanasworobaze da
a.S. am koncefciis momxreebi, siRaribes Tvlian gansakuTrebuli
situaciisნაყოფად. მათი მტკიცებით, საzogadoebaSi iseTi periodebi dgeba,
roca siRaribis warmoSobis albaToba Zalze იზრდება (magaliTad,
ekonomikuri daqveiTeba). Tanac calkeuli individebi aseTi situaciis
warmoSobaze თავად ar arian pasuxismgebelni. siRaribe აგრეთვე warmoiSoba
sazogadoebaSi adamianTa uTanasworobisa da individebs Soris materialuri
dovlaTis uTanabro ganawilebis წყალობით. რის გამოც, aseTi situaciis
Tavidan asacileblad, aucilebelia socialuridazRvevis sistemis Seqmna.
მთავრობის კლეპტოკრატიული პოლიტიკა. ფრანგი ჟურნალისტის გ. სორმანის
(იგი ”შიმშილის წინაღმდეგ საერთაშორისო მოძრაობის” საზოგადოებრივი
ორგანიზაციის ერთერთი დამფუძნებელია - ჯ. კ.) მტკიცებით, ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობა მეტწილად საკუთარი მთავრობების
არაკომპეტენტური პოლიტიკით უფრო იტანჯებa, ვიდრე ბუნებრივი ფაქტორებით
და საგარეო ზემოქმედებით. როგორც სორმანი აღნიშნავს, იგი „რეალური
მდგომარეობის ანალიზმა დაარწმუნა, რომ ერის სიღარიბე არ არის ფატალური, იგი
უფრო მცდარ იდეებზე დაფუძნებული ცუდი პოლიტიკის შედეგია”.1[1 Sorman G. La
nouvelle richesse de Nation. Paris, Fayard, 1987, p. 20]
სორმანი იზიარებს მექსიკელი საზოგადოებრივი მოღვაწის, პოეტ ო. პასის
მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ მესამე სამყაროსათვის რომელიმე სახელმწიფოს
მიკუთვნება არა იმდენად მოსახლეობის ერთ სულზე შემოსავლის სიმცირით,
ტექნიკური ჩამორჩენილობით, ბუნებრივი სიმდიდრის უთანაბრო განაწილებით ან
240
კოლონიზაციის ნეგატიური შედეგით კი არ უნდა განისაზღვროს, არამედ, უფრო
მეტად - პოლიტიკური სისტემით (გაბატონებული ავტორიტარული ან ტოტალური
ძალაუფლება, განსაზღვრული პოლიტიკური კასტის ბატონობა, კორუფცია,
სამოქალაქო სამართლებრივი ნორმების შეზღუდვა...). ინგლისელი ეკონომისტის პ.
ბაუერის მსგავსად, სორმანი ასეთ პოლიტიკურ სისტემას ”კლეპტოკრატიას”
უწოდებს. თავისი მოსაზრების დასადასტურებლად სორმანს ოთხი დრაკონის
განვითარების წარმატებული მოდელი მოყავს. ასე მაგალითად, სინგაპურის
ეკონომიკის განსაკუთრებულმა ორიენტირებამ საგარეო ბაზრებზე უზრუნველყო
მისი გადაქცევა ”მსოფლიო სახელოსნოდ”. სიღარიბის დაძლევა და ეკონომიკური
ზრდის მაღალი ტემპი ამ ქვეყნის მთავრობის პოლიტიკის შედეგია. სინგაპურის ერთ-
ერთი ხელმძღვანელის თქმით: ”კარგი სახელმწიფო იმართება კარგი მთავრობით და
თუ სინგაპური იფურჩქნება ეს იმიტომ, რომ იგი საუკეთესოების ხელში
იმყოფება”.2[2Sorman G. La nouvelle richesse de Nation. Paris, Fayard, 198, გვ. 259]
სამაგიეროდ, სიღარიბის შენარჩუნების მაგალითი გახდა თანზანია, რომლის
პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ განვითარების სოციალისტური ორიენტაცია
აირჩია. XX-ე საუკუნის 60-70-იან წლებში ეს ქვეყანა ”წარმოადგენდა აფრიკული
სოციალიზმის საჩვენებელ მოდელს”.3 [3Sorman G. La nouvelle richesse de Nation. Paris,
Fayard, 1987, გვ.105-108]. ამ მოდელში ასახული იყო ”აფრიკული პოლიტიკის
ზოგიერთი იდეა, პროგრესული კათოლიციზმი და ბრიტანული ლეიბორიზმი”.
მიუხედავად იმისა, რომ თანზანია ყველაზე მეტ გრანტს ღებულობდა, იგი,
ერთდროულად, ყველაზე მაღალი ტემპით ღარიბდებოდა. ეს აიხსნებოდა ქვეყნის
პოლიტიკური ინსტიტუტების დაბალი ორგანიზებულობით, რომლის მიზეზით
მიწოდებული დახმარებები არაგონივრული პოლიტიკის გამტარებელ რეჟიმს
ამყარებდა.
sxva koncefcia Si siRaribe ganixilebarogorc მსოფლიო ekonomikis
ganviTarebisa da samuSao Zalis bazriss truqturaSi cvlilebebis Sedegi.
erTaSorisი korporaciebi eZeben iafi samuSao Zalis qveynebsa da regionebs.
შესაბამისად, ucxouri investiciebis mozidviT dainteresebuli qveynebi
xelovnurad aferxeben xelfasis zrdas, rac iwvevs mosaxleobis
gaRatakebas.

241
 იმის მიუხედავად თუ რა არის სიღარიბის წარმოშობის პირველადი mizezi.
radgan igi warmoiSva, ეს iwvevs სიღარიბის TviT kvlavwarmoebas. qveynis
mosaxleobis rac ufro meti procenti imyofeba siRaribis zRurblTan an
misaxlos, miTu frometi Sansi aqvs am qveyanas aRmoCndes ”siRatakis mankier
wreSi”. marTlac, Tu mosaxleobis mniSvnelovani nawili Raribia, mas ar
SeeZleba saqonlisa da momsaxurebis SeZena, romelTa Sedegi iqneba
warmoebiTi investiciis ukmarisoba, rac gamoiwvevs ekonomikisg anviTarebis
SeuZleblobas da muSakTa xelfasisdacemas. wre Seikra da მომავალში kvlav
igive procesi ganmeordeba.

4.4.siRaribesTan brZolis socialuri politika

mecnierTa erTi jgufi siRaribes ganixilavda rogorc faqtors
arsebobisTvis brZolaSi, romelic mibmulia sazogadoebisa da masi
calkeuli individebis ganviTarebaze. ამ mimarTulebam miiRo სocialur-
darvinistTasaxelwodeba. Tanamedrove msoflioSi mocemul
poziciasicaven liberalebi. mecnierTa sxva jgufi siRaribeSi xedavs
socialur borotebas da mis aRmofxvras cdilobს adamianTa Soris yvela
dovlaTis ufro Tanabari ganawilebiთ. Aamm imarTulebas ეwodebა social-
gamaTanabrebelი. mas emxroba social-დემოკრატიული ideologiis
mimdevrebi.
YsiRaribes mravali negatiuriS edegi აქვს: კერძოდ, siRaribe socialuri
daZabulobis ხელშემწყობი faqtoriა. Semosavlis ganawilebis
usamarTlobasTan brZolaSiRaribebs midrekileba aqvs danaSaulis
Cadenaze da politikuri brZolis Zaladobrivi meTodebis gamoyenebaze.
istoria cxadyofs, rom revoluciebis da sxva politikuri Seryevebis
dros swored Raribebi iyvnen socialuri gadatrialebis ”sawvavi” da
isini cdilobdnen “gaeZarcvaT ZarcviT moxveWili”. Tundac Raribebmა სხვა

ადამიანების მიმართ, რომ არ იძალოდონ, საზოგადოება მაინც ბევრს კარგავს. რადგან

Raribs arSeuZlia srulfasovani monawileoba miiRos sazogadoebis
cxovrebaSi, მisi SemoqmedebiTi potenciali ver ixsneba da unayofod
ikargeba. gansakuTrebiT saSiSia ”memkvidreobiT” miRebuli siRaribe, roca

242
Raribebis Svilebs, sxva Tanabar pirobebSi, ar SeuZliaT sakuTari Sansis
real izacia.
liberalebi mraval aspeqtSi aRiareben sazogadoebisaTvis siRaribis
mavneobas, თუმცა amave dros aRniSnaven mის dadebiT Sedegsაც. maTi mtkicebiT,
siRaribe aiZulebs adamianebs aqtiurad ibrZolon (saარსებო dovlaTis
mosapoveblad. შესაბამისად siRaribe rom ar iyos adamianebs Seumcirdeboda
Sromis მწარმოებლურობის amaRlebis stimuli. liberalebi da socialistebi
erTmaneTs umTavresad eTanxmebian absoluturi siRaribisn egatiur
Sedegebze, magram maT SorisazrTasxvaobaa SedarebiT siRaribesTan
dkavSirebiT.
Aაrsebobs siRaribesTan brZolis problemisadmi ori dapirispirebuli
midgoma. Pპirveli midgoma ufro gavrcelebulia da aRiarebs RaribTa
uzrunvelyofas daxmarebiT da SemweobiT. მართალია fulad daxmarebis
gacema RaribTadaxmarebis gawevis yvelaze martivi saSualebaა, მაგრამ იგი
TavisTavad ver wyvets სიღარიბის problemebs. სხვა saSualeba, romelics
xvadasxva qveyanaSiა დანერგილი aris ganaTlebis amaRleba ank valifikaciis
gamocvla. magram xSirad arc es cvlis situacias, radgan axali profesiis
SeZen aavtomaturad ver uzrunvelyofs სასურველი samuSao adgilis povnas.
siRaribis problemis gadaWris pirvel midgomaSi saxelmwifo
gamomdinareobს Semosavlis gadanawilebis aucileblobidan, რომელიც
მიიღწევა progresuli gadasaxadebis შემოღებისა da სხვადასხვა socialuri
programebis meSveobiT. misgan gansxvavebiT, meore midgoma dafuZnebulia
ekonomikaSi saxelmwifos Caurevlobis ideaze. ამ თეორიის მომხრეების აზრით,
სამთავრობო პოლიტიკამ ღარიბები უნდა წაახალისოს უფრო აქტიური pozicia
daikavon cxovrebaSi dა არ aპაrazitoნ mosaxleobis ufro uzrunvelyofili
fenis ხარჯზე. garda amisa, Tu mdidrebi TavianT saxsrebs Cadeben ekonomikaSi,
ამ შემთხვევაში isini Seqmnian samuSao adgilebis საკმარის რაოდენობას., ramac
SeiZleba umuSevrobis problema gadaWras saxelmwifos monawileobis
gareSe. am midgomis realizacias Seecada margaret tetCeris mTavroba (1977-
80-ianი wlebi) gaerTianebul samefoSi.

243
 saqarTveloSi ფორმალურად aqcenti aRebulia meore midgomaze, aq ara Tu
gaauqmeბულია პrogresuli gadasaxadi, aramed mas miayoles socialuri
gadasaxadic, xolo TviT saxelmwifo (განსაკუთრებით ნაციონალების
ბატონობის ცხრაწლიან პერიოდში), Tavisi finansuri dawesebulebebisa da
Zalovani struqturebis meSveobiT, daufaravad ereva ekonomikaSi. aseTi
politika kidev ufro amravlebs qveyanaSi RaribTa raodenobაs da mის wils
mTlian mosaxleobaSi). აucilebelia aRiniSnos, rom Tumca yovel
saxelmwifoSi mTavroba adgens Raribebis gansazRvris specialuრ
kriteriebs, magram realobaSi yvela vinc pasuxobs amkriteriebs ver iRebs
daxmarebis uflebas. saxelmwifos es pozicia aixsneba saxsrebis
ukmarisobiT. ამის გამო, socialuri daxmarebis maStabis Sesamcireblad
gamoiyeneba ori gamkacrebuli kriteriუმი. pirveli ხელოვნურად zRudavs
RaribTa ricxvs RaribTa calkeuli kategoriis gamoyofis gziT. magaliTad,
daxmarebis mravali saxe SeiZleba miiRos umuSevarma da ara momuSavem,
romelTac dabali anazRaureba aqvT (saqarTveloSi saerTod ar gaicema
daxmareba umuSevrebze - - ჯ.k.). meore dafuZnebulia mxolod siRaribis
saSemosavlo maxasiaTebelze da ugulebelyofilia deprivaciis problema.
mosaxleobis სიღარიბე და progresuli gadasaxadebi. yoveli politika,
romelic mimarTulia uRaribesi mosaxleobis cxovrebis donis
asamaRleblad unda uzrunvelyofili iyos sakmarisi finansuri resursiT
dasaxuli miznis misaRwevad. aseTi saxis programebis finansirebis wyaroa
qonebasa da Semosavalze dabegvris progresuli sistema. aseTi pirdapiri
პrogresuli dabegvris obieqtia piradi da კorporaciuli Semosavali.
Semosavlis zrdis kvalobaze უნდა matulobდეს sagadasaxado ganakveTi
(magaliTad, saqarTveloSi “vardebis revoluciamde” Semosavalze
sagadasaxado ganakveTi iyo: 12, 15, 17 da 20 %). სagadasaxado dabegvra mogebaze
(dagrovili aqtivi da Semosavali) Cveulebriv moicavs sakuTrebaze pirad da
korporaciul gadasaxadebs (saqarTveloSi piradqonebaze araa dawesebuli
gadasaxadi, xolo korporaciul qonebaze dawesebulia 1%-iani sagadasaxado
ganakveTi, aseve dawesebulia miwaze gadasaxadi, am qonebis sididis
miuxedavad,) .
244
M მraval ნაკლებად ganviTarebუl, iseve rogorc უფრო განვითარებულ
ქვეყნებSi, sagadasaxados truqtura da realuri ganakveTebi arsebiTad
gansxvavdebian. progresuli gadasaxadi xSirad qaRaldze rCeba da
პraqtikaSi gadaiqceva regresul gadasaxadad. მაშინ როცა მრავალი

ეკონომისტის, მათ შორის ნობელის პრემიის ლაუარეტის ჯეიმს ტობინის მტკიცებით,

”საშემოსავლო ბეგარა შემოსავლის გადანაწილების ეფექტური საშუალებაა”,
რამდენადაც dabali da saSualo Semosavliani mosaxleoba, gadasaxadis
formiT, TavianTi Semosavlis ufro did nawils გადაixdian, vidre
maRalSemosavliani mosaxleoba. aseTi ”gardaqმნis” mizezebi martivia.
Mმosaxleobis Raribi fenidan gadasaxadi, amoiReba maTi Semosavlis
wyarosTan (saqarTveloSi ასეთია saSemosavlogadasaxadi), maSin roca
mdidrebi Semosavlis did nawils iReben qonebriv da finansur აqtivze
sargeblis (dividendis) saxiT, rac maT saSualebas აძლევს თავიანთი
შემოსავალი dafaros sagadasaxado dabegvrisagan. Uუfro did uTanasworobas
warmoSobs gadasaxadis amoReba danaxarjis wyarosTan. mxedvelobaSi gvaqvs
arapirdapiri gadasaxadebi (gadasaxadი dametebul Rirebulebaze, aqcizi...),
romelsac erTnairi ganakveTiT ixdis rogorc dabali da
saSualoSemosavliani, aseve maRalSemosavliani mosaxleoba. ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebiს უმრავლესობა, მათ შორის saqarTveloc, saxelmwifო
საბიუჯტო Semosavlis gadidebas, upiratesad moxmarebis gadasaxadis xarjze
ცდილობს. Eეs imiT aixsneba, rom misi akrefaS edarebiT advilia. რac ufro
ganviTarebuliaq veyana, miT ufro saxelmwifo SemosavalSi Warbobs
pirdapiri gadasaxadis wili. RaribqveynebSi ki, piriqiT, gamoikveTa
arapirdapiri gadasaxadis maRali wili, მთლიან შემოსავალში. ხolo
pirdapiri gadasaxadis wili saxelmwifo SemosavalSi 20%-ს ar aRemateba.
upirvelesad moxmarebis gadasaxadebze dafuZnebuli sagadasaxado sistema,
Tavisi SinaarsiT regresulia da uaryofiTad moqmedebs mcire Semosavliani
mosaxleobisc xovrebis doneze.
2000 wels saqarTvelos saxelmwifo biujetis sagadasaxado Semosavalma
Seadgina 437.8mln lari. maTgan yvelaze mcire iyo mogebis gadasaxadi (21.0 mln
l)), xolo yvelaze maRali – arapirdapiri gadasaxadi, anu gაdasaxadi
245
moxmarebaze: damatebul Rirebulebაze gadasaxadi (254.9mln l) da aqciზi (86.6
mln l), xolo sabaJo gadasaxadma Seadgina 44.0 mln lari. მდგომარეობა არც

ე.წ. ”ვარდების რევოლუციას” შეუცვლია. პირიქით: გაუქმდა დაუბეგრავი მინიმუმი

და პროგრესული გადასახადი, 12%-დან 20%-მდე გაიზარდა საშემოსავლო
გადასახადი, სამაგიეროდ, მდიდრების გასახარებლად, დივიდენდზე ისედაც მცირე
გადასახადი (10%) 5%-მდე შემცირდა.
თავის მხრივ, ძალაuflebis mqone ”mdidari mosaxleoba” Tavs aridebs
gadasaxadis mniSvnelovani nawilis gadaxdas, radgan maT ნაკლებად
emuqrebasamTavrobo sanqciebis saSiSroeba. e.w ”kriSis” institutis arseboba
აm aდამიანებს SesaZleblobas aZlevs qrTamis gaRebiT ”jojoxeTi gaanaTos”.
amitom,Semosavalsa dasimdidre zeprogresuli sagadasaxado dabegvris
sistemisSemoReba უნდა ჩაiTvალოს Semosavlis gadanawilebis politikis
mniSvnelovan nawilad.
M მosaxleobis naklebad uzrunvelyofili ფენის Semosavlis gadidebის
აუცილებლობა. siRaribis masStabis Semcirebis Tanamedrove saSemosavlo
politikis meore მniSvnelovani instrumentia saxelmwifos mier
mosaxleobis uqoneli nawilis uzrunvelyofa zogierTisaqonliT da
momsaxurebiT. magaliTadSeiZlebagamodges RaribTaTvis janmrTelobis
ეფექტიანი dacvis programa, skolebsa da skolamdel dawesebulebebSi ufaso
sauzmeebi, daSorebuli raionebis mosaxleobis uzrunvelyofa sufTa
wyliT, აირით da eleqtroenergiiT. pirdapiri fuladi transferebi, dotacia
kvebaze da sursaTze dabali fasebis donis mxardaWera warmogvidgeba
rogorc moxmarebis suბsidirebis saxelmwifoebrivi politika. Yყvela es
RonisZieba xels uwyobs Raribi mosaxleobis realuri Semosavlis
amaRlebas bazrismier gansazRvruli fuladi Semosavlis doneze zeviT.

4.5.siRaribis maCveneblebi
siRaribis ZiriTad imaCveneblebi ganisazRvreba jeims fosteris
(JamesFoster), joel greeris (GoelGreer) daerik torbekes(Erik Thorbecke)მიერ
შemoTavazebuli formuliT:
1qZh−Yha

246
 Pa=—∑ (—— )
Hh=1Zh
სadac, P—siRaribis zogadi maCvenebeliა;
a-siRaribis romelime maCvenebelიs parametri, ;
H-saojaxo meurneobebis მთლიანი raodenoba;
q- Raribi saojaxo meurneobebis raodenoba;
Zh-calkeuli saojaxo meurneobis (h) siRaribis niSani, romelic
damokidebulia mis შemadgenlobaze;
Yh-calkeuli saojaxo meurneobis (h)Semosavlis done
foster-griur torbekes formulis safuZvelze ganisazRvreba siRaribis
ZiriTadi maCveneblebi:
*siRaribiskoeficienti dasiRaribi sdone (a=0);
*siRaribis siRrms indeqsi (a=1);
*siRaribis simwvavis indeqsi (a=2).
siRaribiს koeficienti (Raribi saojaxo meurneobebis wilisaojaxo
meurneobebs mTlian raodenobaSi);

1qZh−Yha
Po=—∑(——)
Hh=1Zh
siRaribis done (Raribi saojaxo meurneobebis procenti
saojaxomeurneobebis mTlian raodenobaSi):
1qZh−Yho
Po=—∑( —— ) ×100%
Hh=1Zh
unda aRiniSnos, rom siRaribis koeficienti dasiRaribis done axasiaTebs
mxolod siRaribis gavrcelebis xarisxs da ar iZlevaSesaZleblobas
Sefasdes Tu Raribi ojaxebis Semosavali რამდენად imyofeba
siRaribiszRurbls dabla.

1qZh - Yh1
247
siRaribis siRrmis indeqsi: P1=—∑( —— )
Hh=1Zh
es formula SesaZleblobas iZleva aCvenos, Tu Raribi ojaxebis
Semosavali ramdenad dabla იmyofeba siRaribis zRurbls qvemod.

1qZh - Yh
siRaribis simwvavis indeqsi: P2=—∑( —— )
Hh=1Zh
siRaribis donis Semcirebis mimarTulebebi da meqanizmi. siRaribis
Semcireბის saxelmwifoebriv RonisZiebebSi gamoiyofa:
* warmoebis zrdisaTvis pirobebis Seqmna da Sesabamisad - mosaxleobis
fuladi შemosavlis gadideba;
*makroekonomikuri stabilurobis miRweva (mxardaWera);
*antiinflaciuri politikis gatareba;
*Sromis anazRaurebis minimaluri sididis daweseba;
*socialuriprogramebis da maTi realizaciis meqanizmis damuSaveba.

4.6.SimSili rogorc siRaribis gamovlinebis

ukiduresi forma

4.6.1. SimSili msoflio safrTxea

masobrivi SimSili როგორც socialuri ubedureba, gamowveuliა
sursaTis xangrZlivi ukmarisobiT. მასთან დაკავშირებულია mosaxleobis
masobrivი daRupva ტერიტორიულად msxvil regionebში. სიღარიბის მსგავსად,
ganasxvaveben masobriv, absolutur da fardobiT SimSils:
absolutur SimSils zogjer uwodeben deficiturs da xasiaTdeba
organizmis SenarCunebisTvis aucilebeli kvebis produqtebis minimaluri
raodenobis ukmarisobiT an misi უქონლობით.
fardobiTi (igive faruli) SimSilixa siaTdeba uxarisxo kvebis
produqtebis qronikuli moxmarebiT. es produqtebi xasiaTdeba kvebis
elementebisa da vitaminebis dabali SemadgenlobiT da arasakmarisia

248
organizmis aqtiuri cxovelqmedobis SesanarCuneblad. Ees ki iwvevs
mravalricxovan daavadebas da amcirebs sicocxlis saSualo
xangrZlivobas.

somaturi (ბერძნ. sōmaი - ცვლილებები ადამიანის სხეულის აგებულებაში}

zemoqmedebis garda SimSili arsebiTad zemoqmedebs adamianis fsiqikasa

da qcevaze, blagvdeba misi grZnobebi, qveiTdeba mexsiereba, neldeba da
irRveva azrovnebis procesi, ikargeba kontroli sakuTar saqcielze,
ixSoba nebeloba (nebisyofa), warmoiSoba sxvadasxva saxis mxedvelobiTi
da smeniTi galiucinaciebi, izrdeba apatia, romelsac morigeobiT
moklevadiani momatebuli gaRizianeba da agresia მოყვება. „შიმშილმა არც

მეგობარი იცის, არც ნათესავი, არც კანონი და არც სამართალი; ამიტომ არც სინდისის

ქენჯნას იწვევს იგი და არც თანაგრძნობას აღძრავს”7. [7დანიელ დეფო . რობინზონ

კრუზო. ბ.სულაკაურის გამომცემლობა, თბ.: 2010, გვ. 245]

SimSilis dros sikvdilis uSualo mizezi SeiZleba iyos organizmis
gamofitva, aseve raime interkurentuli avadmyofobis* [*interkurentuli
avadmyofoba viTardeba ukve arsebuli avadmyofobis fonze, Tumca
warmoSobiT araa masTan dakavSirebuli, magram amZimebs mis mimdinareobas
(mag, gripi, miokardia mwvave infarqtis fonze...] ganviTarebaAan
imunitetis dakargva.
მკაცრი გაგებით, კაცობრიობის ისტორია შიმშილისა და სიდუხჭირის ისტორიაა.
ამას ადასტურებსბიბლია, ჰეროდიტეს ”ისტორია”, სხვადასხვა სახის ხელოვნების
ნიმუშები, არქეოლოგიური აღმოჩენები, თქმულებები და გადმოცემები.
მაგალითად, ძველ აღთქმა-ში ნაწინასწარმეტყველი იყო, რომ ”...მოვა შიმშილობის
შვიდი წელიწადი მათ შემდეგ და დაავიწყდებათ სიმაძღრე მთელი ეგვიპტის
ქვეყანაში და მოსპობს შიმშილი ქვეყანას ( წიგნი შექმნისა. თავი 41.30). და არ
ეცოდინებათ სიუხვე ქვეყანაზე შიმშილის გამო, რომელიც იქნება მათ შემდეგ,
რადგან მეტად ძლიერი იქნება (თავი 41.31).
და დაიწყო შიმშილობის შვიდმა წელიწადმა მოსვლა, როგორც თქვა იოსებმა. და
იყო შიმშილი მთელ ქვეყანაზე, ხოლო ეგვიპტის მთელ ქვეყანაში იყო პური (თავი
41.54).

249
 და მივიდნენ ისრაელის ძეები საყიდლად...რადგან იყო შიმშილი ქანაანის
ქვეყანაში (თავი 42.5).
და შიმშილი გაძლიერდა ქვეყანაზე (თავი 43)”.
ან ლუკას სახარება: ”ჭეშმარიტად გეუბნებით თქვენ, მრავალი ქვრივი იყო
ისრაელში ელიას დროს, როდესაც დაიხშო ცა სამ წელიწადსა და ექვს თვეს ისე, რომ
დიდი შიმშილობა იყო მთელს ქვეყნიერებაზე” (თ.25).
ქრისტიანულ რელიგიაში, ღვინოსა და წმინდა წყალთან ერთად, უმთავრესი
საზრდოა პური, რომლის მოყვანას ეგვიპტეში ჩაეყარა საფუძველი. ისტორიულად,
შიმშილი პურის უკმარისობასთან იყო გაიგივებული. ვინც პურს ფლობდა, როგორც
წესი, ადამიანის ხორცზე და სულზე ბატონობდა.
სიღარიბესთან და საზოგადოების წევრთა უთანასწორებაზე მეტად საინტერესო
გამონათქვამი აქვს დაოსიზმის მოძღვრების (რელიგიის) ერთ-ერთ ფუძემდებელს,
ლეგენდარულ ჩინელ ფილოსოფოსს ლაო-ძის (დაიბადა 604 წელს ძვ.წ. გ.?). იგი
”ლაო დე ძის” ტრაქტატის ავტორად ითვლება. ლაო-ძი კარგად ამჩნევდა მის
ირგვლივ გამეფებულ უსამართლობას და უწესრიგობას. მისი თქმით, მდიდრებსა
და წარჩინებულებს ” სამზარეულო ავსებული აქვთ მსუქანი ხორცით, თავლაში
მსუქანი ცხენები უბიათ, ხალხი კი წელშია გაწყვეტილი და მინდვრებში შიმშილით
დახოცილთა გვამები ყრია”.1 [1Ян Хиншун. Древнокитайский философ Лао-Цзи и его
учение. Москва, 1950, с. 2] ლაო-ძის აზრით, როცა ქვეყანაში ბევრი აკრძალვითი
კანონია ხალხი უფრო ღარიბი ხდება. რომ ხალხის შიმშილი განპირობებულია
ხელისუფლების მიერ ძალზე მრავალი გადასახადის ამოღებით.2[ 2Ян Хин-шун. ”
Дао Де Цзин” в двухтомнике ”Древнокитайская философия. Москва, 1972, № 57,75]
ამრიგად, ისტორიულად შიმშილი და სიღარიბე მსოფლიო მოვლენაა და რა თქმა
უნდა იგი არც საქართველოსთვის იქნებოდა უცხო მოვლენა.
XIY საუკუნის დასაწყისში მონღოლებმა ახალი ლაშქრობები მოაწყვეს
საქართველოში. ”აქა ხუთ წელთა იყო აოხრება”, რომელსაც დიდი შიმშილობა მოყვა.
მემატიანე ასე აღწერს ამ მდგომარეობას: ”ესეოდენ გამძინდა შიმშილი, მძორსა
არაწმინდასა ურიდად ჭამდეს, სავსე იყვნეს უბანნი და ფოლოცნი, გზანი მინდორნი
და ქლაქნი და სოფელნი მკუდარებითა, ყრმანი მკუდართა დედათა ძუძუტა ლეშთა

250
სწოვდიანი”.6 [6 რაჟდენ არსენიძე. განხილვა მეფე ვახტანგ მეექვსის
კანონმდებლობისა. პარიზი, 1963, გვ. 9-161].
XIX-ე saukunemde masobrivi SimSili Cveulebrivi movlena iyo evropis
yvela qveyanaSi. igi gamowveuli iyo mousavlianobiT. Sua saukuneebSi
yovel 8-10 weliwadSi gamoiyofoda maRali sikvdilianobiს erTi mSieri
weli. safrangeTisaTvis gansakuTrebiT mZime iyo 1030-1032 wlebi;
bohemiisaTvis 1280-1282 wlebi. germaniaSi 1125 wels SimSilma imsxverpla
misi mosaxleobis naxevari. SimSilis Tanamgzavrebi iyo avadmyofoba,
Wiri, Zarcva-mkvleloba da TviTmkvleloba. saqme midioda mSoblebis mier
bavSvebis Wamaze (1505 wels ungreTSi). dakanonebuli RonisZieba iyo
Raribebis gandevna qalaqis sazRvrebidan, sadac isini ganwirulni iyvnen
SimSiliT sasikvdilod; safrangeTSi es zoma kidev XVII saukuneSic
gamoiyeneboda. 1772 wels saqsoniaSi, puris ukmarisobis gamo, daiRupa 150
aTasi adamiani. 1817 wels SimSili mZinvarebda germaniis mraval რეგიონში.
naklebi zomiT mas adgili hqonda 1847 welsac. 1846 წელს ირლანდიაში

შიმშილმა მილიონზე მეტი ღატაკი ადამიანი გაჟლიტა [კ. მარქსი. კაპიტალი. ტ. 1, გვ.
144].
evropaSi masobrivi SimSili istorias Cabarda XIX-ე saukunis meore
naxevridan. am process xeli Seuwyo mimosvlis gzebis ganviTarebam da
msoflio sasursaTo bazris Camoyalibebam (gavixsenoT amerikidan
marcvleulis Semotana da kartofilis masobrivi warmoeba_ ჯ.k.), agreTve
mosaxleobis Semosavlis gadidebam. naklebad ganviTarebul qveynebSi
(ruseTis imperiis CaTvliT) masobriv SimSils mogvianebiTac hqonda
adgili. SimSilი არც sabWoTa kavSirSi იყო უცხო მოვლენა. იგი ძალზე მწვავე
იყო 1920-1930-ian wlebSi. მათგან უკრაინა გამოირჩეოდა. marTalia evrosabWom
ukrainelebis SimSiliT daxocva genocidad ar aRiara, magram evrosabWos
parlamentma am faqtTan dakavSirebiT miRebul rezoluciaSi aRniSna, rom
"SimSili, romelic 1930 wels yofil sabWoTa kavSirSi daiwyo, evropis
istoriis XX saukuneSi erT-erTi yvelaze traRikuli furcelia.
milionobiT adamiani belorusSi, yazaxeTSi, moldovaSi, ruseTSi da
gansakuTrebiT, ukrainaSi, კომუნისტური sastiki da arahumanuri politikis
gamo, daiRupa”. es tragikuli SemTxveva cnobilia, rogorc “golodomori”

251
(politikurad motivirebuli SimSili). masobrivma SimSilobam ukrainaSi
piks 1933 wlis pirvel naxevarSi miaRwia da milionobiT adamiani
imsxverpla (sxvadasxva monacemebiT 4-10 mln kaci).
შიმშილი არის თუ არა მსოფლიოში საზრდოს უკმარისობის შედეგი? ამ
კითხვაზე პასუხი უარყოფითია, რადგან თანამედროვე მსოფლიოში თითოეული
ადამიანისათვის საზრდოს საკმარისი რესურსი არსებობს,
შიმშილში იგულისხმება კუჭში საზრდოს უკმარისობა და შიმშილის შეგრძნება.
მისი გამოვლინება მრავალფეროვანია და თითოეული მათგანი განსხვავებულად
იზომება:
* საზრდოს შემცვლელი გამოიყენება იმ ადამიანთა მდგომარეობის აღსაწერად,
რომელთა საზრდოს მოხმარება არ შეიცავს აქტიური ცხოვრებისათვის
მინიმალური ფიზიოლოგიური მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებელ
კალორიების (ენერგიის) საკმარის რაოდენობა. ამჟამად, მსფლიოში ასეთ
ადამიანთა რაოდენობა ერთ მილიარდს აღემატება.
 კვების ნაკლებობა (ნახევრად შიმშილი) ხასიათდება როგორც ცილების,
ენერგიის და მიკროელემენტების არასაკმარისი რაოდენობით, ასევე ხშირი
ინფექციებით (წითელა, ფაღარათი...) და ავადმყოფობით. მისი შედეგია
მოსახლეობის სიკვდილიანობის კოეფიციენტის ზრდა. კვების ნაკლებობა
იზომება არ მხოლოდ საზრდოს რაოდენობით და ხარისხით, არამედ
ფიზიკური მდგომარეობით ( წონა ან სიმაღლე - ასაკი).
 გამოფიტვა კვების მწვავე უკმარისობის მაჩვენებელია. იგი განპირობებულია
ახლო და მძიმე პროცესით, რომელმაც წონაში არსებითი დაკარგვა გამოიწვია.
როგორც წესი, გამოფიტვა დამშევის და / ან ავადმყოფობის შედეგია.
ვინაა მშიერი? მშიერია ყველა ასაკის ადამიანი: ჩვილი ბავშვები, რომლებიც
დედებისგან საკმარის რძეს ვერ ღებულობენ, ზრუნვას მოკლებული ასაკოვანი
ადამიანები, ქალაქების ჯურღმულებში მცხოვრები უმუშევრები, სხვის
მიწებზე მომუშავე უმიწო ფერმერები, ობოლი ბავშვები, შიდსით და სხვა
ავადმყოფობით დაავადებული ადამიანები. უპირველეს ყოვლისა, ბავშვები.
ქალები და სასოფლო თემები იმყოფებიან შიმშილთან ბრძოლის მეწინავე
ხაზზე. .

252
მოშიმშილეთა პროცენტი ყველაზე მაღალია სუბსაჰარისეულ აფრიკაში,
რაოდენობრივი მაჩვენებლით კი - აზიაში.
XX-ე საუკუნის 80-იან წლებში და 90 -იანი წლების პირველ ნახევარში
მიღწეული იქნა მნიშვნელოვანი პროგრესი ქრონიკული შიმშილის
შემცირებაში. მომდევნო პერიოდში შიმშილი ნელი ტემპით, მაგრამ
განუხრელად იზრდებოდა. FAO-ს მონაცემებით. mesame
samyaroშiმოშიმშილეთა რიცხოვნება, სამხრეთ ამერიკის გარდა, ყველგან
გაიზარდა. ამ ტენდენციამ დაჩქარებული ხასიათი მიიღო მსოფლიო ფინანსური
და ეკონომიკური კრიზისის პერიოდში, რომელიც 2008 წელს დაიწყო.
დღეისთვის ყოველი მეშვიდე ადამიანი საკმარის საზრდოს ვერ ღებულობს
აქტიურ ცხოვრებაში ჩასართავად. შიმშილი და ნახევრად შიმშილი
ჯანმრთელობას უფრო მეტ საფრთხეს უქმნის, ვიდრე ერთად აღებული შიდსი,
მალარია და ტუბერკულოზი.
საზრდოს უკმარისობა პრობლემების ფართო წრეს წარმოშობს. კერძოდ
ასეთია:
* გამოფიტვა (ლათ. inanis ცარიელი) – ორგანიზმის ფიზიკური და ქიმიური
მარაგის გადახარჯვა, რაც საბოლოოდ იწვევს ენერგიისა და სასიცოცხლო
პროცესების ძლიერ დაქვეითებას.
* სხეულის ზრდაში ჩამორჩენა. იგი კვების ქრონიკული უკმარისობის
მაჩვენებელია. და ასახავს მოსახლეობის კვების ხანგრძლივადიან სიტუაციას. ეს
ჩამორჩენა გაიანგარიშება შესაბამისი ასაკის ბავშვის შედარებით კარგად ნაკვებ
და ჯანმრთელ ბავშვთან. ანალოგიურად გამოითვლება ბავშვის წონაში
ჩამორჩენა. FAO-ს შეფასებით, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში 146 მლნ
ბავშვს საკმარისი წონა არ გააჩნია. ამავე დროს თვით აშშ-ი „ადამიანებს არ
მიუწვდებათ ხელი ჯანსაღ საკვებზე. შეერთებული შტატები მთელ მსოფლიოში
სიმსუქნის პრობლემით პირველ ადგილზე დგას. ხოლო ამის მიზეზი ჯანსაღი
პროდუქტის ნაკლებობაა,“ ჯანსაღი პროდუქტის ხელმისაწვდომობას ასევე
ხელს უშლის აგრარული პროდუქტების ბაზრების ნაკლებობა და
არახელსაყრელ ადგილებზე მდებარეობა. მრავალი პრობლემის მიუხედავად,
სიღარიბის და შიმშილის დასაძლევად მსოფლიოში მრავალი ინოვაციური

253
 პროექტი იგეგმება და ხორციელდება, რომელშიც განუვითარებელი და მზარდი
ეკონომიკის ქვეყნებიც არიან ჩართული.5 [5http://www.voanews.com/georgian/news/-
--12121-136310628].
მიკროელემენტების უკმარისობა, მსოფლიოში ვიტამინებისა და
მინერალების უკმარისობით დაახლოებით ორი მილიარდი ადამიანი
იტანჯება.მაგალითისთვის, დღეს სურსათში უკვე დეფიციტია ვიტამინი A,
რკინა და იოდინი. ამ ელემენტების დეფიციტმა შესაძლოა სხვადასხვა
დავადებები გამოიწვიოს. ვიტამინი A-ს ნაკლებობამ ბავშვებში შესაძლოა
მხედველობი სგაუარესება განაპირობოს.იგი ეხება 118 ქვეყნის სკოლამდელი
ასაკის 140 მლნ ბავშვს. ხოლო რკინის ნაკლებობა კი განსაკუთრებით
ორსულების ჯანმრთელობაზე აისახება უარყოფითად.
მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის მონაცემებით, რკინის, А ვიტამინის და
თუთიის დეფიციტი შედის ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში სიკვდილის
გამომწვევი მიზეზების პირველ ათეულში.
 მსოფლიოში 780 მლნ ადამიანს იოდის დეფიციტი აქვს. დაახლოებით 20 მლნ
ბავშვი ფსიქიკური მოშლილობით იბადება, იმის გამო რომ მათ დედები
ფეხმძიმობის დროს საკმარისი რაოდენობის იოდს ვერ იღებდნენ.
 (წყარო:витамин и минеральная недостаточность, глобальный доклад по оценке
ущерба; ЮНИСЕФ).
* თუთიის დეფიციტი აფერხებს ზრდას და ასუსტებს ნაადრევი ასაკის
ბავშვების იმუნიტეტს.ეს წლიურად 800 ათასიბავშვის გარდაცვალებას იწვევს.
ვიტამინების უკმარისობამ შეიძლება გაზარდოს ფაღარათით, წითელით და
მალარიით გამოწვეული სიკვდილის რისკი.
1990 wlidan (FAO-s) monacemebiT daiwyo moSimSileTa raodenobrivi
zrda, romelic dRemde ar SeCerebula da zrdis tendenciaSi gadaizarda,
ase magaliTad, 2009 wels ivnisSi msoflioSi SimSilobda 1.02mln
adamiani, romelic 11%-T aRemateboda 2008 wlis maCvenebels, maTi ricxvi
geografiulad ase iyo ganawilebuli: aziaSi _ 642 mln, afrikaSi _ 265
mln, laTinur amerikaSi _ 42 mln, industriulad ganviTarebul qveynebSi
_ 15 mln. 2010 wels, rogorc FAO-s generalurma direqtorma Jak diufi-m
ganacxada laTinuri amerikis qveynebis sasursaTo usafrTxoebis

254
komitetis sxdomaze (panama 2010), moSimSile adamianTa raodenoba 105 mln
adamianiT gaizarda.
2015 წლის ნოემბრის მონაცემებით, მსოფლიოში შიმშილით იტანჯება 785 407 188
ადამიანი. მისი მიზეზით ყოველდღიურად კვდება დაახლოებით 15 ათასი კაცი. ეს
მაშინ როცა გადამეტებული ჭამით (სისუქქნით ) 1,6 მლრდ მეტი კაცი იტანჯება
რომელთა წონის დასაკლებად მილიარდობით დოლარი იხარჯება..
gaeros msoflio sasursaTo programის მტკიცებით, “SimSili da masTan
dakavSirebuli avadmyofoba ufro met adamians klavs, vidre Sidsi,
malaria da Wleqi erTad aRebuli” programis direqtorma jeims morisma
donorebs urCia ar daiviwyos am problemis sastiki masStabebi. „marTalia
aTwleulis ganmavlobaSi am sferoSi progresi SeimCneoda, magram
qronikulad mSieri adamianebis raodenoba kvlav izrdeba, Cven kvlav ukan
vixevT”.msoflio sasursaTo programისგანცხადებით, yoveldRiurad
SimSilisa da siRatakisagan 25 aTasi adamiani kvdeba. gaeros eqspertTa
mtkicebiT, sakvebiT daukmayofilebloba mZime problemaa, romelic Zalze
mwvavea planetis mraval qveyanaSi, maT Soris CrdiloeT koreaSi, gaiTSi,
avRaneTSi, magram yvelaze mZime mgomareoba saharis samxreTiT
ganlagebul afrikis qveynebSia (malavi, zambia, zimbabve, mozambiki,
nigeri), sadac SimSilis problema gaRrmavebulia samxedro konpliqtebiT
da Sidsis gavrcelebiT.
სასურსათო პრობლემაში შეიძლება ოთხი ასპექტის გამოიყოფა. მათგან პირველი
განპირობებულია ბუნებრივი მოვლენებით (გვალვა, სეტყვა, ქარი, წყალდიდობა...) ან
თვით ადამიანების მოქმედებით, რომელმაც შეიძლება კატასტროფული ხასიათი
მიიღოს და გამოიწვიოს ათასობით ადამიანის დაღუპვა. aRmosavleT afrikaSi
(kenia, eTiopiა, Eeritrea, jibuti, somali) zedized eqvsma sezonma uwvimod
Caiara (2002-2008 wlebSi). 2009 wels ki naleqebis raodenobam mosavlis
uzrunvelyofisaTvis saWiro wvimis mxolod 5% Seadgina. gaerTianebuli
samefos humanuri daxmarebis saagento (Oxfam) am movlenas miiCnevs
adamianiseul katastrofad. aRniSnul qveynebSi 20 milionamde adamiani
SimSilobs, anu yoveli sami adamianidan erTs sazrdo ar gaaCnia.
yvelaze mZime situaciaSi somali imyofeba. es isedac Rataki qveyana
praqtikulad gamouval mdgomareobaSia. qveynis mosaxleobis mesamedi (3,6

255
mln adamiani) SimSiliT sikvdilis safrTxeSia. situacias arTulebs
qveynis politikuri da socialuri mdgomareobac. am fonze moulodneli
rodia somalelTa saxiT XXI saukuneSi zRvis mekobreebis gamoCena.
მეტწილად, ასეთ შემთხვევებს ლოკალური ხასიათი აქვს და დაზარალებულ
ქვეყანაში სურსათის მყისეულ მიწოდებას შეუძლია პრობლემის ოპერატიულად
გადაჭრა. ამასთან, აუცილებელი სურსათის მიწოდება შეფარდებით მცირეა და
სურსათის მსოფლიო ვაჭრობაზე არსებით ზემოქმედებას ვერ მოახდენს.
პრობლემის მეორე ასპექტი დაკავშირებულია საზრდოს ქრონიკულ
უკმარისობასთან. მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, გასული საუკუნის 80-იანი წლების
პირველ ნახევარში სისტემატურად შიმშილობდა განუვითარებელი ქვეყნების
მოსახლეობის 40 - 60%. ამასთან ინდოეთში მოსახლეობის- 69%, ხოლო
ინდონეზიაში - 94% ვერ ღებულობს კალორიების აუცილებელ რაოდენობას. მაგრამ
მოსახლეობის არაუზრუნველყოფილი ფენა საზრდოს უკმარისობით ერთნაირად
როდი იტანჯება. მათ შორის სამი ჯგუფი გამოიყოფა. მათგან ყველაზე უკეთეს
მდგომარეობაში წვრილი მიწათმფლობელები და სამუშაოს მქონე ქალაქის
მცხოვრებნი იმყოფებიან. მოსახლეობის ეს ჯგუფი თავისი შემოსავლით
უზრუნველყოფს მინიმალური მოცულობით სურსათის მოხმარებას, მაგრამ
მოუსავლიანი წლის ან სურსათზე ფასის ზრდის შემთხვევაში მოწყვლადი ხდებიან
და შეიძლება შიმშილის ზღვარზე აღმოჩდნენ. მეორე ჯგუფს ქმნის მოსახლეობის ის
ნაწილი, რომელსაც მუდმივი სამუშაო არ გააჩნია და მათი შემოსავალი არასაკმარისია
სურსათზე მინიმალური მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად. მესამე ჯგუფს
მიეკუთნება შრომის უუნარო მოსახლეობა.
სასურსათო პრობლემის მესამე ასპექტი განპირობებულია პერიოდულად
წარმოშობილი სურსათის უკმარისობით, რომლის ერთ-ერთ მიზეზად
მოუსავლიანობა ითვლება. სურსათის უკმარობისგან დაზღვევის ტრადიციული
მეთოდია სარეზერვო მარაგის შექმნა და სურსათის იმპორტი, მაგრამ ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების უმრავლესობა ყოველთვის იმყოფება არჩევანის წინაშე:
თავის შეზღუდული სავალუტო რესურსით სურსათი შეიძინონ თუ იმ საქონლის
იმპორტი განახორციელონი რომელიც ქვეყნის სტრატეგიული განვითარების მიზანს
მოემსახურება. სიტუაცია იმითაც რთულდება, რომ სურსათით თავისუფალი
ვაჭრობის სისტემა არ იძლევა იმის გარანტიას, რომ სურსათი იმ ქვეყნებს მიეწოდება,
256
სადაც სურსათის უკმარისობა ყველაზე მეტად შეიმჩნევა. მაგალითად, 1972 – 1974
წლების სურსათის კრიზისის დროს მარცვლეული შედიოდა ევრპის
ინდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც იგი საფურაჟედ გამოიყენებოდა,
მაშინ როცა განუვითარებელ ქვეყნებში მარცვლეულის იმპორტი, მისი მაღალი ფასის
გამო, შემცირდა.
სასურსათო პრობლემის მეოთხე ასპექტი მდგომარეობს მსოფლიო მოსახლეობის
სწრაფ ზრდაში, განსაკუთრებით ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში (იხ. თემა:
მოსახლეობის ზრდა და განვითარება -ჯ.კ.).
პერსპექტივაში ნავთობის მარაგის და წყლმომარაგების წყაროების შემცირება,
მიწის რესურსების შეზღუდულობა, მინერალურ სასუქებზე ფასების ზრდა,
კლიმატური პირობების შესაძლებელი გაუარესება და ა.შ. გამოიწვევს აგრარული
წარმოების ზრდის ტემპის შენელებას, ხოლო ჩამოთვლილი ფაქტორების
პარალელურად, მოსახლეობის განუხრელი ზრდა და მისი ცხოვრების დონის
ამაღლება, სასურსათო პრობლემას უფრო აქტუალურს გახდის.
afrika ufro Raribi xdeba.afrika planetaze erTaderTi regionia,
romelic ukanaskneli 25 wlis ganmavlobaSi (1980-2005 ww) ufro Raribi
gaxda. bolo 50 wlis ganmavlobaSi afrikis mravalma qveyanam gadaitana
politikuri arastabiluroba _ gadatrialebebi, samxedro diqtaturebi,
samoqalaqo omebi da religiuri konfliqtebi, (agreTve mousavlianobis
wlebi _ ჯ.k.). misi Sedegi Zalze uaryofiTi aRmoCnda. dReisaTvis
sakuTari qveynebis sazRvrebs gareT cxovrobs daaxloebiT 5 mln
აფრიკელი ltolvili. gaizarda am qveynebis sagareo davalianeba,
romelTa gadaxda ekonomikis stagnaciis pirobebSi gausaZlisia.
gaRrmavda korufcia, romlis wyalobiT (2002 wliს SefasebiT), afrikulma
qveynebma TiTqmis 150 mlrd $ dakarges.
erT-erT gauTvaliswinebel problemas, romelsac afrika waawyda epidemia
Sidსi gaxda, romlis niadagi sayovelTao siRაriბეა, marTalia saharis
samxreTiT, msoflio mosaxleobis mxolod 10% cxovrobs, magram aseT
garemoSi cxovrobs შიდსის მატარებელთა 2/3. amis Sedegia ის, რომ zogierT
qveyanaSi sicocxlis xangrZlivoba 40 wlis dabla daeca (zambia 32.7

257
weli, zimbabve 33.9 weli...). ამ avadmyofobis msxverplis umravlesობა
Sromisunariani mosaxleobaa.
აფრიკა დახმარებას საჭიროებს, მაგრამ daxmarebis Sesaxeb azrTa
dapirispirebuli gansxvavebaa. pirveli azriT, saWiroa daxmarebis
gaorkeceba, winaaRmdeg SemTxvevaSi es problema ufro ganuWvreteli da
mwvave gaxdeba. daxmarebis Sewyvetisa an Semcirebis SemTxvevaSi saxeze
iqneba samxedro konfliqtebisa da stiqiuri ubedurebebiT gamowveuli
milionobiT msxverpli, romelic CabRauWebulia mxolod eqსtreნul
finansirebaze. sudanSi magaliTad, 2 mln kacma miatova sacxovrebeli da
ltolvilobaSi imyofeba. maT wyliT, medikamentebiT, karvebiT, sursaTiT
ეxmarebიან dasavleTis qveynebi, gaero da arasamTavrobo organizaciebi.
didia maTi wvlili ganaTlebis sferoSi. afrikul skolebSi (tanzania,
malavi, zambia, kenia...) milionobiT bavSvi Rebulobs ganaTlebas
saerTaSoriso daxmarebისა da sagareo davalianebis Camoweris wyalobiT.
xolo ganaTleba, sayovelTao aRiarebiT, erT-erTi mZlavri iaraRia
siRaribesTan brZolaSi. saerTaSoriso daxmareba ,აგრეთვე,
infrastuqturis (gzebi, saavadmyofoebi, kavSirgabmuloba..) Sesaqmnelad
გამოიყენება.

ra Tqma unda daxmareba ar aris afrikuli problemebis gadaWris

erTaderTi gadawyvetileba. kontinentis fermerebi saWiroeben maTi
proდუქტეbis (bamba, Saqari, brinji, yava...) ufro samarTlian pirobebSi
გაყიდვას. daxmarebis xarjze yovel miRebul dolarze isini, savaWro
barierebis gamo, 2 $-s kargaven. magram sakiTxi an daxmareba an vaWroba ase
ar dgas. afrikelebma msoflio ekonomikaSi sasurveli roli rom
Seasruloნ, isini unda iyვნენ janmrTelebi da ganaTlebulebi. isini
gzebiT da portebiT fizikurad unda iyvnen bazrebze daSvebulni. aq ki
daxmarebis gareSe iolad ver gaxval. zogierTi fiqrobs, rom afrikuli
siRaribis mizezebi TviT daxmarebis faqtSi iმაleba. es marTlac ase iyo
“civi omis” pirobebSi, roca warsulSi dasavleTi da aRmosavleTi
kvebavda “megobrul” afrikul reJimebs. es daxmareba maSin iqneboda
efeqturi, Tu igi moxmardeboda mosaxleobis cxovrebis donis
gaumjobesebas. aqac daxmarebas შeuZlia Tavisi rolis Sesruleba
258
afrikuli samTavrobo institutebis _ gamWirvalobis gadidebis,
korufciasTan brZolis finansირebisa da afrikul samarTaldamcvelTa
xelis Sewyobis xarjze.
demokratia afrikul qveynebSi stabilurad vrceldeba. amis
dadasturebaა umravles qveynebSi arCevnebis სისტემატური Catareba.
კონტინენტზე Cndebian sul ufro meti damoukidebeli satelevizio da
radio sadgurebi da a.S. აmJamad კი, სულ მცირე, saWiroa daxmarebis
gaorkeceba. mxolod ase SeuZlia afrikas daupirispirdes siRatakes. misi
valebi unda Camoiweros, xolo saerTaSoriso vaWrobis wesebi
samarTliani gaxdes. mxolod maSin Tavisi brwyinvalebiT gamovlindeba
afrikis adamianiseuli da bunebrivi potenciali.
daxmareba ver gadawyvets afrikis problemebs. ამ განსხვავებული აზრის
მატარებელია riCard doudeni _ samefo afrikuli sazogadoebis direqtori,
romelic gaerTianebul samefoSi muSaobs. მისი მტკიცებით, humanitaruli
daxmareba am problemas ver gadaWris. mas SeuZlia mxolod dawyebuli
procesis daCqareba. problemebs rom fuladi daxmareba wyvetdes axla
afrika ukve ayvavebuli regioni iqneboda. (asea saqarTveloSic _ ჯ.k.),
maრთლაც, 1960-ian wlebSი, damoukideblobis პარადის Semdeg, kontinentma
TiTqmis trilioni $ daxmareba miiRo, magram afrikis qveynebi amJamad
ufro uares mdgomareobaSi imyofebian. ამ ფულის დიდი ნაწილი „gareდან
მოწვეულ mmarTvelebze“ დაიხარჯა, romlebic cudad erkveodnen afrikelTa
saWiroebebze da naklebad eTaTbirebodnen maT. amJamad kontinenti
migdebuli proeqtebis sasaflaoa: Webi iq - sadac wyali ar aris, qarxnebi
- maTTan miyvanili gzebis gareSe, gzebi, romelsac aravin uvlis და ა.შ.
roca moiTxoven daxmarebis gaorმაგebas, paralels adgenen marSalis
gegmaze, romelmac meore msoflio omis Semdeg evropa gamoiyvana
ngrevidan. magram r. douდეnis azriT, aseTi Sedareba mcdaria. 1945 wels
evropaSi mSvidoba sufevda da აქ არსებობდა disciplinური da
kvalificirebuli muSebis armia, romelic mzad iyo daewyo aRdgeniTi
samuSaoebi. saqmis dasawyebad. mxolod fuli iyo saWiro. sul sxva
situaciaa afrikaSi. aq bevria xelovnurad Seqnil sazRvrebSi moqceuli
saxelmwifoebi, tradiciuli sazogadoebebi, romlebmac ver SeZles
259
efeqturi mTavrobebis Seqmna. xolo maT gareSe SeuZlebelia ganaTlebisa
da jandacvis ჯანსაღი sistemebis Seqmna. is afrikuli qveynebi (samxreT
afrikis respublika, bostvana...), romlebic kargad imarTeba ar saWiroeben
daxmarebas. speqtris bolos iseTi qveynebi იმყოფება (სomali, kongos
demokratiuli respublika...), რომლებმაც rogorc erovnulma
saxelmwifoebma, kraxi ganicades da dRemde ar gaaCniaT რეალური
Sromisunariani mosaxleoba. aq uazroa marSalis gegmis tipis daxmareba.
is qveynebi კი, romlebic siis SuagulSia (mozambiki, თanzania, Ugana...)
dRes Tavისი biujetis naxevars ucxouri daxmarebis xarjze ფარავენ. es ki
maT ufro damokidebuls xdis dasavleTis qveynebze, vidre koloniur
periodSi.
humanitaruli daxmarebis industria sakuTari kanonebiT viTardeba. misi
didi nawili ixarjeba donor qveynebSi konsultaciuri momsaxurebis an
saqonlis gadaxdis saxiT. amrigad, რეციპიენტები vardebიან გარე
damokidebulebaSi, ecლebaთ sakuTar Zalebze dayrdnobis SesaZlebloba
da bolosdabolos aRSfoTdebian. es sruliadac araa ganviTarebisaken
mokle gza. afrikis Secvla mxolod afrikelebs SeuZliaT. roca
saxelmwifo institutebi muSaobas daiwyeben xalxisa da ekonomikis
dasaxmareblad, maSin SeiZleba aucilebeli gaxdes daxmareba moklevadian
safuZvelze, magram sanam adgilze ar warmoiSoba efeqtiani sistema da
muSaobis WeSmariti survili, daxmareba qviSaSi gaipareba.
daxmarebis saukeTeso alternativebi მრავალ ფორმაში ვლინდება:
*დასავლეთმა politikosebi unda daarwmunoნ patiosani vaWrobis sistemis
Seqmnis aucileblobaSi. axlandeli Teoria da praqtika, rogorc
afrikaში da aseve evropaSi, afrikelebs saSualebas ar aZlevs TviTon
uzrunvelyon დამაკმაყოფილებელი cxovreba;
* unda Sewyდეს sasoflo-sameurneo subsidiრebა, romlebic iwveven
afrikaSi iafi produqtebis Setanas da iqauri feრმeრული მეურნეობის
gaCanagebas;
* unda Semcirdეს tarifebi da savaWro barierebi, raTa afrikam ara
mxolod nedleuliT, aramed gadamuSavebuli produqtebiTac ivaWros;
* unda Sewyდეს afrikidan „tvinis gaდაdinebis“ waxaliseba;
260
 * unda Sewyდეს afrikaSi iaraRis Setana.
და ა. შ.
სურსათის ნარჩენების პრობლემა. წარმოებული სურსათის დიდი ნაწილი
უკვალოდ იკარგება. ნეირენბერგის განცხადებით, მსოფლიო მოსავლის
დაახლოებით 20-50 % ადამიანებამდე ვერ აღწევს და ეს უკვე მორალურ პრობლემაა.
მისი თქმით, სურსათის უაზროდ გაფლაგვის ხელის შეშლა მომხმარებლებსაც
შეუძლიათ, თუკი ისინი სწორად დაგეგმავენ თავიანთ მოთხოვნილებებს.
ყოველწლიურად მსოფლიოში წარმოებული საკვები პროდუქტის (ოთხ მლრდ
ტონამდე) ნახევარი უვარგისი ხდება და ნაგავში იყრება. გაერთიანებული სამეფოს
მექანიკური ინჟინერიის ინსტიტუტის განცხადებით, გლობალური სურსათის
სიმცირის პირობებში, საკვები პროდუქტების ნარჩენების შემცირება
მნიშვნელოვანისაკითხია. კოლინ ბრაუნის თქმით, თუ სურსათის დროულად
შენახვის და ტრანსპორტირების პრობლემა მოგვარდება, ეს საკითხიც თავისთავად
გადაიჭრება: ნორმალური ინფრასტრუქტურის, რკინიგზის მომსახურების და
გადაზიდვის პირობებში, სურსათს ვადის გასვლის და გაფუჭების საფრთხე
არემუქრება.“ [შიმშილი აფრიკაში. ამერიკის ხმა. 15.01.2013]. ახალი მონაცემებით,
ისეთ განვითარებულ ქვეყნებში, როგორიცაა ევროპა და შეერთებული შტატები,
პროდუქცია მომხმარებლამდე თითქმის ყოველთვის აღწევს. თუმცა მილიონობით
ტონა პროდუქტი, ვარგისიანობის ვადის გასვლის ან გარეგნული ფორმის
გამო, ნაგავში მაინც იყრება. „სუპერმარკეტებში მაღალი სტანდარტებია
და პროდუქტს ხშირად უფრო გარეგნული ნიშნით და არა ვარგისიანობით
აფასებენ. გაერთიანებული სამეფოს საცალო ვაჭრობის დეპარტამენტის
წარმომადგენელი რიჩარდ დოდი, რომლის სამსახური სუეპრმარკეტების მუშაობას
აკონტროლებს, აცხადებს, რომ „ევროპის ბაზარს საკუთარი წესებია ქვს და
მომხმარებელი ამას შეგუებულია. ახალი წესების მიხედვით, 2009 წლიდან ევროპის
სუპერმარკეტებში 26 სახის საკვები პროდუქტი გაყიდვიდანა მოიღეს.“
მსოფლიოს საქველმოქმედო ორგანიზაციები სურსათის ნარჩენების შემცირებასთან
დაკავშირებულ ახალ ანგარიშს დადებითად შეხვდნენ. სააგენტო „გადაარჩინე
ბავშვები“ აცხადებს, რომ მსოფლიოში ბავშვების დასაპურებლად საკმარისი საკვები
პროდუქტი არსებობს, თუმცა სამ მილიონამდე ბავშვი ჩვენს პლანეტაზე

261
გამუდმებით შიმშილობს. „მოსახლეობის მატება პროდუქტზე მოთხოვნილებასაც
ზრდის. არ არის საჭირო მთელს მსოფლიოში ტყეები გავკაფოთ და ყველგან
მარცვლეული დავთესოთ. უბრალოდ უნდა გავუფრთხილდეთ საკვებ პროდუქტებს
და მისი უკეთესად შენახვის გზები უნდა მოვიძიოთ. „2075 წელს
დედამიწის მოსახლეობის რაოდენობა 9 მილიარდს გადააჭარბებს. აქედან
გამომდინარე სურსათის ნარჩენების შემცირებაზე ზრუნვა მსოფლიომ ახლავე უნდა
დაიწყოს.
მიუხედავად იმისა, რომ 1990 – 2006 წლებში მსოფლიოში სიღარიბის დონე
შემცირდა, უკანასკნელ პერიოდში კვლავ შეიმჩნევა მოშიმშილე ადამიანთა
რიცხოვნების ზრდა. თუ 2002-04 წლებში საზრდოს უკმარისობით განუვითარებელი
ქვეყნების მოსახლეობის 17%, ანუ 866,69 მლნ კაცი იტანჯებოდა (1990-92 წწ - 21%, ანუ
864,45 მლნ კაცი), ხოლო უფრო განუვითარებელ ქვეყნებში - მოსახლეობის 35% -38%
),3. [3გაანგარიშებულია ჩვენს მიერ. იხ. Доклад о развитии человека 2007/ 2008. Изд .”
Весь Мир”. 2007, с. 25, 254; Létat du monde 2005. La Découverte. Paris 2005. p. 599]
ამჟამად, 2010 Global Hunger Index (GHI) მონაცემებით, მსოფლიოში 925 მლნ კაცი
შიმშილობს (2009 წელს - 1,02 მლრდ პირი ). ცხრა ქვეყანაში ( ჩრდ. კორეა და 8
სუბსაჰარისეული აფრიკის ქვეყანა ) შიმშილის დონე გაიზარდა. ამ მხრივ
განსაკუთრებით შემაშფოთელია კონგო, სადაც 2000-2010 წლებში სიღარიბის
ინდექსი 65%-ით ამაღლდა.
გაერო-ს სურსათისა და აგროკულტურის ორგანიზაცია ( FAO ) შიმშილის
ზღურბლად მიიჩნევს დღიურად 1 800 კილოკალორიაზე ნაკლებ მოხმარებას. ეს ის
მინიმუმია, რომელიც აუცილებელია ჯანსაღი და პროდუქტიული ცხოვრების წესის
შესანარჩუნებლად. ” 2010 წელს სურსათზე მსოფლიო ფასები 33%-ით გაიზარდა და
მიუახლოვდა 2008 წლის მაქსიმალურ დონეს, სურსათის მსოფლიო მარაგი საგანგაშო
დაბალ დონეზე დავიდააღნიშნულია მსოფლიო ბანკის ანგარიშში. ამ წელს ზოგიერთ
რეგიონულ ბაზარზე სიმინდის ფასი 100%-ით გაიზარდა, ხოლო სხვა ბაზარზე,
პირიქით, 19%-ით შემცირდა ( მთლიანობაში სიმინდის ფასი საშუალოდ 84%-ით
გაიზარდა), ფასებმა მოიმატა შაქარზე ( 62% ), ხორბალზე ( 55% ), სოიოს ზეთზე ( 47%
). პარალელურად ნედლ ნავთობზე ფასი 45%-ით ამაღლდა. სასურსათო ინფლაციის
ზრდის მთავარ მიზეზად დასახელებულია გვალვები და ანომალური სიცხე,

262
კონფლიქტები და უწესრიგობა, აგრეთვე ფასების ზრდა სათბობსა და ენერგიაზე.
დასახელებული ფაქტორების წყალობით მსოფლიომ 2010 წელს აგრარული
მოსავლის 25 – 40 % დაკარგა. მკვლევარების მტკიცებით ამ დანაკარგის სიმწვავე
დიდხანს იქნება შენარჩუნებული. გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის
ორგანიზაციის თანახმად, დეკემბერის თვეში მსოფლიო საკვების ფასი 2.4%-ით
დავარდა.4 [4 http://www.voanews.com/georgian/news/economy-business/FOOD-PRICE-
137191258.html

4.7. შიმშილის ზოგადი განმსაზღვრელი (შზგ)

შიმშილისა და საზრდოს უკმარისობის მსოფლიო დონე გამოითვლება სასურსთო
პოლიტიკის საერთასორისო კვლევითი ინსტიტუტის მიერ. პირველი ასეთი
გამოკვლევა 2006 წელს განხორციელდა. კვლევა ერთობლივად ორმა არასამთავრობო
ორგანიზაციამ ჩაატარა (გერმანული “Welthungerhilfe»” და ირლანდიური “Concern
Woldwide”). შიმშილის ზოგადი განმსაზღვრელი (შზგ) ასახავს შიმშილთან ბრძოლის
მსოფლიო ეფექტიანობას. შზგ 120 ნაკლებად განვითარებული და ახალი
ინდუსტრიული ქვეყნისათვის 2008 წელს იქნა ორგანიზებული.
შზგ იყენებს პოლიპარამეტრულ გამოკვლევას, რომელიც სამ თანაბარ
მნიშვნელოვან პარამეტრს ითვალისწინებს:
1. ნახევრად მოშიმშილეთა პროცენტული წილი მთლიან მოსახლეობაში
(აჩვენებს იმ მოსახლეობის წილს, რომელსაც არასაკმარისი საზრდო აქვთ);
2. წონაში უკმარისობის გავრცელების დონე 5 წლამდე ასაკის ბავშვებში (ასახავს
იმ ბავშვების წილს, რომლისთვის დამახასიათებელია წონის დანაკლისი და
ზრდის შესუსტება);
3. 5 წლამდე ასაკის ბავშვებს შორის სიკვდილიანობა (ნაწილობრივ ასახავს
საზრდოს და ჯანდაცვის უკმარისობის დამღუპველ ზემოქმედებას).

ამ პოლიპარამეტრულ გამოკვლევას სხვებთან შედარებით ზოგიერთი

უპირატესობა აქვს. კერძოდ, ერთ მაჩვენებელში ასახულია შიმშილისა და საზრდოს
უკმარისობის სხვადასხვა გამოვლინება. იგი მხედველობაში იღებს არა მხოლოდ

263
მთლიან მოსახლეობას, არამედ აგრეთვე ითვალისწინებს მოსახლეობის მოწყვლადი
ჯგუფის (ბავშვები) მდგომარეობას, რომლისთვის საზრდოს უკმარისობა ქმნის
ავადმყოფობისა და დაღუპვის გაცილებით მეტ საფრთხეს.
შზგ: (მმპ + ბუწ + ბსწ) / 3, სადაც
მმპ - მოშიმშილე მოსახლეობის პროცენტული წილი;
ბუწ - უკმარისი წონის 5 წლამდე ასაკის ბავშვების პროცენტული წილი;
ბსწ - 5 წლამდე გარდაცვლილი ბავშვების პროცენტული წილი.
სახელმწიფო ფასდება ასბალიანი სკალით. ამასთან, 0 არის ყველაზე დაბალიშ ზგ,
რაც იმას ნიშნავს, რომ მოცემულ სახელმწიფოში შიმშილი აღმოფხვრილია. 100 —
უმაღლესი შზგ , 4,9 აღნიშნავს შიმშილის დაბალ დონეს,, 5 დან 10 მდე— შიმშილის
ზომიერ დონეს, 10 დან 20 მდე— შიმშილის მაღალ დონეს, 20 დან 30 მდე -კრიტიკულ
მნიშვნელობას, 30 და მეტი კი კატასტროფულ შიმშილზე მიუთითებს.
2008 წლის შიმშილის ზოგადი განმსაზღვრელი გამოთვლილი იქნა 120
სახელმწიფოსათვის. აქედან 88 სახელმწიფომ შეფასება მიიღო, დანარჩენი ქვეყნების
შზგ 5%-ზე ნაკლები აღმოჩდა და მსოფლიო შგ-ს კლასიფიკაციაში არ იქნა
გათვალისწინებული. მოყვანილ ცხრილში დემონსტრირებულია 1990 წელთან
შედარებით შზგ-ს გარკვეული შემცირება (18,7-დან 15,2-მდე).მაჩვენებლის შემცირება
ძირითადად გამოწვეული იყო ბავშვთა კვების გაუმჯობესობით. იგივე ცხრილი
მიუთითებს, რომ მსოფლიო ბრძოლა შიმშილთან და საზრდოს უკმარისობასთან
ნელი ტემპით მიმდინარეობს და მსოფლიო შგ კვლავ მაღალი რჩება.
მსოფლიო შზგ ფარავს სხვადასხვა ქვეყნებისა და რეგიონების მწვავე განსხვავებას.
33 სახელმწიფოს აქვს კრიტიკული (20-29.9) ან კატასტროფული შზგ(≥ 30).
სუბსაჰარისეული აფრიკის ქვეყნებში, 1990 წელთან შედარებით, შზგ 11%-ზე
ნაკლებად დაქვეთდა. სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის, ახლო აღმოსავლეთის და
ჩრდილოეთ აფრიკის ქვეყნებში შზგ დაახლოებით 25 %-ით შემცირდა. იგი უფრო
მნიშვნელოვანი ლათინურ ამერიკაში (დაახლ. 40%) აღმოჩნდა, თუმცა ამ რეგიონის
შზგ ისედაც დაბალი იყო. სუბსაჰარისეული აფრიკა (23,3) და სამრეთ აზია (23)
ყველაზე მაღალი რეგიონული შზგ-ით გამოირჩევა. მაგრამ ამ ორ რეგიონში საზრდოს
დეფიციტის მიზეზები განსხვავებულია. სამხრეთ აზიაში შგ-ს მთავარი მიზეზია
ბავშვებში ფართოდ გავრცელებული წონის უკმარისობა, რომელიც განპირობებულია

264
საზრდოსა და ქალების გაუნათლებლობის დაბალი დონით. მისგან განსხვავებით,
სუბსაჰარისეული აფრიკაში მაღალი შზგ გამოწვეულია ბავშვთა
მაღალისიკვდილიანობით და იმ ადამიანთა მაღალი წილით, რომლებსაც საზრდოს
საკმარისი რაოდენობის მიღების შესაძლებლობა არა აქვთ. ეს მაჩვენებელი, თავის
მხრივ, გაზარდა სახელმწიფო ფუნქციონირების დაბალმა ეფექტიანობამ, ომებმა,
პოლიტიკურმა მერყეობებმა და შიდსის ფართო გავრცელებამ.

ცხრილი. ყველაზე მაღალი დინამიკის შიმშილის განმსაზღვრელი (შგ)

ქვეყნები, 1990-2008 წწ

შგ-ს უარყოფითი დინამიკის შგ-ს დადებითი დინამიკის

10 ქვეყანა 10 ქვეყანა
ლიდერები ჩამორჩენილები
1 კუვეიტი -72. 4 კონგო (კინშასი) + 57. 6
2 პერუ ჩრდ. კორეა - 7 + 42. 8
3 სირია სვაზილენდი + 32. 3
4 თურქეთი გვინეა-ბისაუ + 19. 3
5 მექსიკა ზიმბაბვე + 18. 0
6 ეგვიპტე ბურუნდი + 17.4
7 ვიეტნამი ლიბერია + 16. 6
8 ტაილანდი კომორის კ-ბი + 9. 9
9 ბრაზილია ბოტსვანა + 7. 3
10 ირანი ზამბია + 0. 3

265
წყარო:http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Lidierei--po-
dinamikie-goloda. jpg#file;
* შზგ-ს გასაანგარიშებლად გამოყენებულია 2001 - 2006 წწ პერიოდის
მონაცემები, რომლებიც დაფუძნებულია გაეროს სასურსათო და აგრარული
ორგანიზაციის(2002—2004 წწ) მასალებზე, ბავშვთა სიკვდილიანობაზე აღებულია
გაეროს ბავშვთა ფონდი - ЮНИСЕФ( 2006 ), ხოლო ბავშვთა საზრდოზე - ВОЗ-ის
(2006 ) მონაცემები.

1990 - 2008 წლების პერიოდში სახელმწიფოების მხოლოდ მცირე რიცხვმა მოახერხა შზგ
განახევრება, მაშინ როცა სახელნწიფოების დაახლოებით მესამედმა მხოლოდ ზომიერ
ფარგლებში შეამცირა შზმ (20-დან 50%-მდე). განა ერთადერთი სახელმწიფოა
სუბსაჰარისეულ აფრიკაში, რომელმაც თავისი შზგ 40%-ზე მეტად შეამცირა. ასევე,
კუვეიტმა აჩვენა შზგ შემცირების მაღალი დონე.
1990-2008 წლებშიანგოლამ, ეთიოპიამ, განამ, მალავიმ, მოზამბიკმა, პერუმ და ვიეტნამმა
10 პუნქტზე მეტად შეამცირეს თავიანთი შზგ, ხოლო 11 სახელმწიფოში (კსდრ,
სუბსაჰარის აფრიკის სახელმწიფოები) ეს მაჩვენებელი გაიზარდა. სასურსათო სიტუაციას
კონფლიქტებიც ართულებენ. ომი და ძალადობა სიღატაკისა და საზრდოს უკმარისობის
ძირითადი მიზეზებია იმ ქვეყნებისათვის, რომლებლებიც ლიდერობენ შზგ-ს სიაში (კდრ,
ერიტრეა, ბურუნდი, ნიგერი, სერა-ლეონე....). მისი გავრცელების მეორე მიზეზია
ძირითადი პოლიტიკური და სამოქალაქო თავისუფლების უქონლობა.
ყველა 15 სახელმწიფო, რომლებსაც ყველაზე მაღალი შზგ-ით ხასიათდება,
”თავისუფლების სახლის” ორგანიზაციის მიერ მიეკუთვნება არათავისუფალ და
ნაწილობრივ თავისუფალ სახელმწიფოების ჯგუფს. ამჟამად, ერიტრეას (75%) და კსდრ-ს
(74%) შზგ-ს ყველაზე მაღალი დონე აქვთ. ინდოეთს, იემენს და აღმოსავლეთ თიმორს
შემცირებული წონის 5 წლამდე ასაკის ყველაზე მაღალი პროცენტული მაჩვენებელი აქვთ
(40 % -ზე მეტი თითოეულ ქვეყანაში).5 წლამდე ასაკის ბავშვებში სიკვდილიანობის
ყველაზე მაღალი დონით გამოირჩევა სერა-ლეონე (27%) და ანგოლა (26%)
პერსპექტივა. ნავთობზე ფასების ზრდამ, კლიმატის ცვლილებამ, ბიოსათბობის
საწარმოებლად ტექნიკური მარცვლეული კულტურის მოსაყვანად ფართობის გადიდებამ
2007—2008 წლების სასურსათო კრიზისი წარმოშვა. 2003 წლიდან ფასები მარცვლეულსა
და ბოსტნეულზე ორჯერ, სიმინდზე - სამჯერ, ხოლო ბრინჯზე ოთხჯერ გაიზარდა.

266
ამასთან დაკავშირებით, მსოფლიოში სასურსათო უსაფრთხოებასთან ბრძოლა საკმაოდ
გართულდა ,თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ფასების ნახტომურ ზრდამდე,
მსოფლიოში არანაკლებ 800 მლნ კაცი სურსათის ნაკლებობას განიცდიდა.
მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისმა დასაწყისში ნედლეულზე ფასები დასცა ( მაგ.
ნავთობზე), რამაც გამოიწვია სურსათზე ფასების მოკლევადიანი შემცირება.მაგრამ FAO-ს
მიერ გამოქვეყნებულ მოხსენებაში მოყვანილი მონაცემები ცხადყოფს, რომ 2010 წლის
დეკემბერში მსოფლიოში კვების პროდუქტებზე ფასების ინდექსმა ყველაზე მაღალ
ნიშნულს მიაღწია ბოლო 20 წლის განმავლობაშიდა 215 პუნქტი შეადგინა. 2010 წლის
ივლის-დეკემბერში ეს მაჩვენებელი 32%-ით გაიზარდა. ამრიგად, 2011 წლის დასაწყისში
მსოფლიო სერიოზული სასურსათო კრიზისის წინაშე აღმოჩდა, რაც ნაწილობრივ
გაჭიანურებული მსოფლიო ფინანსური კრიზისით აიხსნება. მეორე მხრივ, 2009-2011
წლებში აშშ-ის და ევროკავშირის ეკონომიკაში უზარმაზარი ფულადი სახსრების გაშვებამ
მთელ მსოფლიოში, მათ შორის მესამე სამყაროს ეკონომიკაშიც, ინფლაციური პროცესების
განვითარება გამოიწვია. რომლის ერთერთი შედეგი სურსათზე ფასების მნიშვნელოვანი
ზრდა იყო.
მasobrivi SimSili axal droSi. მოსალოდნელი შემცირების მიუხედავად,პ
ირველად ბოლო 15 წლის განმავლობაში, 2009 წელს მსოფლიოში მოშიმშილე ადამიანთა
რიცხვი დაუშვებლად მაღალი აღმოჩნდა და ერთ მლრდ კაცს გადააჭარბა (1 023 მლნ).2010
წელს, 2009 წელთან შედარებით, მოშიმშილეთა რაოდენობის შემცირება უმთავრესად
განპირობებული იყო, ერთი მხრივ, ამ წლის სასურველი ეკონომიკური კონიუნქტურით,
განსაკუთრებით ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში, მეორე მხრივ, 2008 წლის შემდეგ
სურსათზე, როგორც მსოფლიო, ასევე შიდა ბაზრებზე ფასების შემცირებით. FAO-ს
შეფასებით, 2010 წლისათვის ქრონიკულად მოშიმშილე ადამიანების რაოდენობამ 925 მლნ
კაცი შეადგინა. ამ შემცირების დიდი ნაწილი აზიაზე მოდის, სადაც მოშიმშილეთა რიცხვი
80 მლნ კაცით შემცირდა, წარმატება სუბსაჰარისეულ აფრიკაშიც იქნა მიღწეული, სადაც
მოშიმშილეთა რიცხვი 12 მლნ კაცით შემცირდა. ეს კარგია, თუმცა აგრარული ეკონომიკა,
რომლებიც გაწელილი კრიზისების პირობებში არსებობის შენარჩუნების საკვანძო
სექტორია, ნაკლებად გაითვალისწინება საერთაშორისო დახმარების ნაკადების
განაწილების შემთხვევაში. მაშინ როცა იმ ქვეყნებში, სადაც შიმშილი მძვინარებს ამ
სექტორის წილად მოდის ერონული შემოსავლის მესამედი, მაგრამ ამ ქვეყნების

267
დასახმარებლად გამოიყოფა ჰუმანური დახმარების მხოლოდ 4% და განვითარების
საჭიროებისათვის - 3%. ასეთ სიტუაციაში გაეროს ათასწლეულის რვა მიზანი,
რომელთაგან თითოეული კონკრეტულ ამოცანებსა და მაჩვენებლებს შეიცავს
შეუსრულებელი დარჩება. ეს განსაკუთრებით მეოთხე მიზანს ეხება - ბავშვთა
სიკვდილიანობის, უკიდურესი სიღატაკისა და შიმშილის შემცირება. ხოლო პირველი
მიზანი უშუალოდ დაკავშირებულია შიმშილთან, რომელიც უმნისვნელოვანესი
გლობალური პრობლემაა და FAO-ს შეშფოთებას იწვევს (იხ..ежегодный доклад ФАО
„Состояние продовольственной безопасности“).
რაც შეეხება საქართველოს, თუ საქსტატს დავუჯერებთ, ამ მხრივ საგანგაშო არაფერია,
2009 წელს სურსათზე (ალკოჰოლური სასმელებისა და თამბქოს ჩათვლით) ფასები
მხოლოდ 3.6%-ით გაიზარდა, ხოლო 2010 წელს - %-ით. წმინდა მათემატიკური
თვალსაზრისით, საქართველოს მოსახლეობა 2010 წლის პერიოდში თითქოს 10-ჯერ
უკეთესად ცხოვრობდა, ვიდრე პლანეტის გასაშუალებული მცხოვრებლები. ეს მაშინ როცა
აღნიშნულ წელს, წინა პერიოდთან შედარებით, ორჯერ და მეტად გაიზარდა ფასები
კართოფილზე, ხახვსა და ნიორზე, 50%-ით და მეტად გაიზარდა ფასები ხორცსა და
ხორცის პროდუქტებზე, სიმინდისა და ხორბლის ფქვილზე..., აგრეთვე გაიზარდა
კომუნალურიმოსახურების ფასი, ნავთობის პროდუქტების ფასი და ა.შ. მართალია, 2011
წელს სურსათზე ფასობრივი ნახტომები შენელდა, ხოლო ზაფხულში ნულოვანი
ინფლაცია დაფიქსირდა, მაგრამ შემოდგომაზე საქართველოს მორიგი სასურსათო
”სიუპრიზები” დაემუქრა. ამ დროს ინფლაცია ტრადიციულად ძალას იკრებს, თანაც წელს
მას დაემატება კრიზისული შერყევები ამერიკასა და ევროპაში, ანუ ფასების მატებისათვის
დამატებითი პირობები იქმნება. თუ შენარჩუნებული იქნება მდგრადი ეკონომიკური
ზრდის რისკები, მაშინ სავარაუდოა დოლარის და ევროს მნიშვნელოვანი ემისია,
რომელიც, თავის მხრივ, ახალ ინფლაციურ ბუმს გამოიწვევს.
სავსებით მოსალოდნელია, რომ უახლოეს პერსპექტივაში მსოფლიო მოსახლეობის
აბსოლუტური მატება, ინდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნებში აგროკულტურის
წარმოების შეკვეცა, სურსათზე ფასების მკვეთრი ზრდა, კლიმატის ცვლილება და სხვა
უფრო გაამწვავებს მსოფლიო შიმშილის პრობლემას, რაც, თავის მხრივ, აისახება მსოფლიო
წარმოებლურობისა და ეკონომიკური ზრდის ტემპების დაქვეითებაში. სასურსათო
კრიზისს გლობალური პოლიტიკური ცვლილებების გამოწვევა შეუძლია. მაგალითად,

268
2011 წელს, ნაწილობრივ სასურსათო კრიზისის მიზეზით, რევოლუცია მოხდა ტუნისში
და ლიბიაში; იგივე შეიძლება ითქვას ეგვიპტის მსხვილ ქალაქებში გამართულ მასობრივ
გამოსვლებზე, რომელსაც პრეზიდენტ მუკრაბის გადადგომა მოყვა.
თუ ნ. მაკიაველის (იტ. Di Nicolo Machiavelle,დ.1469- გ.1527) აზრით, ”კარგად
ორგანიზებული სახელმწიფო მდიდარი, ხოლო მისი მოქალაქეები ღარიბები უნდა
იყვნენ”6. [6 იხ. Виллари П. Никколо Макиавелли и его время. СПВ, 1914]. მოგვიანებით,
მერკანტილისტებმა ეს მოსაზრება შემდეგი ფორმულირებით შეცვალეს: სახელმწიფო
თავისი მოქალაქეების გამდიდრების ხელშეწყობით თავის სიძლიერესაც აფართოებს .

4.8. ekonomikurizrda, siRaribe da

Semosavlis ganawileba
20-ე saukunis 60-iani wlebidan gansakuTrebuli yuradReba eqceoda mTliani
Sidap roduqtis (mSp) zrdis daCqarebis gzebis Ziebas. es problema
aRelvebda am periodiს yvela ekonomikuri sistemis (sabazro ekonomika,
gegmiani komanduri ekonomika, ganuviTarebeli qveynebis ekonomika)
mkvlevarebsa da politikosebs. “ზrdis fetiSizmi” gaxda cxovrebisa da
azrovnebis wesი. ganuviTarebeli qveynebis programebi xSirad fasdeboda
warmoebis moculobisa daSemosavlis zrdis TvalsazrisiT და masobriv
azrovnebaSi gaigivda mSp-is zrdasTan. magram, miuxedavad imisa, rom
gasuli saukunis 60-ian wlebSi ნაკლებად ganviTarebუl qveynebმა
ekonomikuri zrdis maRal tempს მიაღწიეს, mainc ver moxerxda am qveynebis
cxovrebis donis შესამჩნევი amaRleba. Sesabamisad, 70-ian wlebSi ამ cnebam
modifikacia ganicada. wina planze gamovida ზრდის შეკუმშული gageba,
romlis mixedviT, ganviTarebaSi igulisxmeba მოსახლეობის umravlesobis
cxovrebis donis gaumjobeseba, kerZod, ამ წლებში რა შეიცვალა siRaribიs,
umuSevrobიs, uTanasworobas თვალსაზრისით? ამ კითხვაზე პასუხი ასეთია: Tu
es sami maCvenebeli wina periodTan SedarebiT შეmcirda, maSin mocemuli
qveyana, ekonomikuri zrdiswyalobiT, ueWvelia ganviTarebis გზაზე imyofeba.
მაგრამ, Tu am samidan erTi an ori, gansakuTrebiT samive maCvenebeli uresdeba,
Tundac saSualo Semosavli 2-jer gaizardos, შეუძლებელია ganviTarebaze

269
visaubroT. marTlac, dasaxelebul da momdevno periodSi ,mravalma ნაკლებად
ganviTarebუlmaqveyanam, ekonomikuri zrdis maRali tempebis pirobebSi,
saSualo sulobriviSemosavlis gadidebas miaRwia, magram mosaxleobis
uRaribesi nawilis (zogierT qveyanaSi Raribi mosaxleoba mTliani
mosaxleobis50%-s aRmateba) mdgomareoba dasaqmebis, Semosavlis
ganawilebis an cxovrebis pirobebSi an umniSvnelod gaumjobesda, an
ucvleli darCa an ufro gauaresda. adrindeli gagebiT, ეს qveynebi, sadac
ekonomikur zrdas adgili hqonda, viTardeboda, magram Cvens mier aRniSnuli
axali kriteriebiT (siRaribis done, dasaqmebis norma, uTanasworobis
xarisxi) amis mtkiceba arS eiZlebოდa. 1980-90-ian wlebSi am sferoSi
situacia ufro gauaresda. es aixsneba zogierTqveyanaSi mosaxleobis zrdis
wingamswrebi tempi mSp-is zrdis tempTan SedarebiT, romelmac Seamcira
mosaxleobis sulobrivi Semosavali, an zrdis tempis uaryofiT sidideT
gadaqceva. mas daemata ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis sagareo
davalianebis maStaburi mateba. ამ გარემოებამ უფრო განვითარებული ქვეყნები
aiZulა SeekumSaT ერთი trilioni $-is ღირებულების ekonomikuri da
socialuri ganviTarebis isedac SezRuduli programebi. faqtobrivad 80-
iani wlebis krizisi, მეტ-ნაკლებად, yvela ნაკლებად ganviTarebუl qveyanas
Seexo. სიტუაცია arc 2010-იან wlebSi Secvlila. ami s dadasturebaa gaeros
aTaswleulis programa, romelSic siRaribis mkeTriSemcireba miCneuli იყო
ekonomikuri zrdis prioritetad da ნაკლებად განვითარებული samyaros
mravali problemis გადაჭრის საშუალებად, romelTa umravlesoba globaluri
Sinaarsis matarebelia. problemakidev ufrogaamwvava2008 wels
dawyebulmafinansurmakrizisma, romelmac mniSvnelovnad Seamcira
dasaქmebulTa masStabi da ufro SekumSa mosaxleobis didi nawilis
gadaxdisunarianoba. msoflio masStabiT ekonomikuri zrdის Seferxება
სმოყვა milionobiT axali adamianiს siRaribis zRurbls dabla დაშვება.
socialur-ekონომიკური ganviTarebა სxvadasxva aspeqtSi aisaxa:
1.ekonomikuri zrdis tempebisSeneleba: 1970-80 wlebSi - 5.5%; 1980-90
wlebSi - 4.1%; 1990-2000 wlebSi -5.6 %. es zrdac ZiriTadad CineTisa (1981-91w w-

270
9.7%, 1991-2001 ww-9.9%) da axali industriuli saxelmwifoebis (samxreTkorea,
brazilia, argentina, meqsika...) xarjze მოხდა; (იხ. ცხრილი 1)

ცხრილი 1.ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები

( წლიური ზრდის ტემპი)

რეგიონი 1970-80 1980-90 1990- 2000 2001

2000

აფრიკაa 3,6 2,4 2,3 2,8 3,6

აზია 5,1 6,9 7,6 6,8 5,7

შუა აღმოსავლეთიb 6,4 2,8 4,0 5,8 1,4

ლათინური ამერიკა 6,1 1,5 3,4 4,0 0,6

სულ 5,5 4,1 5,6 5,7 3,9
a.ეგვიპტის და ლიბიის გარეშე ; b., ეგვიპტის, ლიბიის, მალტის
და თურქეთის ჩათვლით
წყარო: FMI, World Economic Outlook (WEO) , L’ etat du monde 2004.

2. sulobrivi Semosavlis donის daqveiTeba (gansakuTrebiT saharisეულ

aფრიკის qveynebSi);
3. sagareo vaWroბის deficitis mateba: (1990-2000 wlebSi laTinuri
amerikis eqsportma Sეadgina 352 mlrd $, xolo importma-355 mlrd $,
deficiti=3 mlrd $; afrikis eqsportma-139 mlrd $, importi-133 mlrd $,
deficiti=6 mlrd $, aziis ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis eqsportma– 1794
mlrd $, importma-1 641 mlrd $);
4. sagareo davalianebis sagangaSo mateba: 1970 wlisaTvis ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების საგარეო ვალი შედარებით დაბალი იყო - 70.2 mlrd $,
მომდევნო 10 წლის გამავლობაში ეს ვალი სწრაფად გაიზარდა და 1980 წელს უკვე

271
579, 6 მლრდ $-ს მიაღწია. 2001 წელს კი საგარეო ვალმა ორ ტრილიონ $-ს
გადააჭარბა (2 332,1 ტრილიონი $ ).
5. inflaciis zrda: 1970-90 wწ ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi
saSუალოwliuri inflacia Seadgenda 19.5%-s. 1980-90wlebSi - 43.4%-s; 1990-2000
wlებში - 25%-ს. მაღალი ინფლაციით გამოირჩეოდა ლათინური ამერიკა (1980-90
წლებში - 151,7%, 1990-200- წლებში - 62,5%) და გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნები
(1990 2000 წწ - 129,0%) [L’ etat du monde 2004:. Annuaire ecohomique et jeonolitique
mondial. Edition La Decouverte Paris, გვ. 56-60]
yvela am garemoebam gamoiwvia sayovelTao imedis gacrueba. ეს იმით
აიხსნება, რომ 60-ianwlebSი damuSavebuli ნაკლეად განვითარებული qვეეყნების
ganviTarebis strategiა, romelic dafuZnebuli iyoganviTarebis tradiciul
kriteriebze, yuradRebis miRma tovebda ganviTarebis iseTSedegs, roმელიც
raodenobrivad zust gamoTvlas ar eqvemdebareba:
* Camoyalibebuli socialuri da ekonomikuri struqturis rRveva;
* garemos degradacia;
*damokidebulebis gaZliereba;
* gaucxoeba kulturis sferoSi;
*Aაvtoritარuli reJimebis gavrceleba.
”fsevdoganviTarebis” siZneleebi izrdebოda misi warmatebis
proporciulad. naTeli gaxda, rom 60-ian wlebSi formirebuli miTi
ნაკლებად განვითარებულიqვეეყნების ganviTarebisSesaxeb, daemxo, iseve
rogorc masზe dafuZnebuli ზganviTarebis strategia.
80-ianiwlebis dasawyisidan saerTSoriso ekonomikurma organizaciebma
(ssf, rgsb...) ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs SeTavazა eკonomikis
stabilizaciis sxvadasxva programa, romlebic sagareo davalianebis
dafarvas და finansuri problemebis gadaWrას იTვალისწინებდა. მაგრამ
saerTaSoriso organizaciebis umravlesoba politika da rekomendacieb
იეfuZnebა dasavleTში gabatonebul neoklasikur dეbulebebს, romlebic
ganviTarebis mTavar Zravad ბაზარს (saqonlis, momsaxurebis da kapitalis
msoflio bazrebი) Tvlian, romelSic ნაკლებად ganviTarebუlma qveynebma
aucileleblad unda moaxdinoნ integrireba. amrigad, msoflio bazarze
272
orientacia gaxda ganviTarebis politikis gadamwyvet kriteriebad:
msofliobazarze კი ragindara saqoneli, uwinares yovlisa, unda iyos
konkurentunariani magram bazarim xolod mowodebisa da moTxovnis,
myidvelisa da gamyidvelis, saqonlisa da fulis „Sexvedris adgilia” da ara
miwodebisa da RaribTa da mosaxleobis moSimSile fenebis Sexvedris
adgili”. sabazro garigebebs ar SeuZlia gadalaxos ganviTarebis iseTi
tvirTi rogoicaa socialur-ekonomikuri struqturiს rRveva,
damokidebulebis gaZliereba da a S. miT umetes, rom ekonomikur
racionalobaze dafuZnebuli ganviTareba Rebulobs gasxvisebul da
damokidebul xasiaTs, iwvevs mizanTa unifikacias da standartizacias.,
uaryofs qveynis yovel pretenzias Taviseburebaze (nacionaluri dasxv.) da
damoუkidebuli politikis gatarebis yovel mcdelobas..
arsebuli ekonomikuri Teoriebi uunaro aRmoCnda daemuSavebina axali
konceptualuri da Teoriuli aparati. romelic upasuxebda ganviTarebis
namdvil moTxovnilebas da mas ar daiyvanda mxolod sabazro meqanizmis
da konkurenciis moqmedebamde. Ppraqtikul politikaSi batonobas
ganagrZobs neoklasikuri liberalizmis principebi, romelic icavs
ZlierTa interesebs sustebis winaaRmdeg. sazogadoebaTmcodneobaSi
Camoyalibda Taviseburi saxis ”mankieriwre”: neoklasikuri liberalizmis
absoluturi batonoba zRudavs axali koncefciebis Ziebas, rac Tavis
mxriv, aZlierebs gabatonebuli Teoriebis primats. moCanis statiaSi
(parizis universitetis profesori) xazgasmulia ,rom gaifanta agreTve
miTi ganviTarebuli qveynebidan teqnologiis gadacemis wyalobiT
naklebad ganviTarebuli qveynebis ganviTarebis Sesaxeb. Gგamocdileba
gviCvenebs, rom am qveynebSi importirebulმა mecnierul- teqnikurma codnam
araTu SeZlo qveynebis ganviTarebis gzis Semcireba, aramed mogviyvana
imedis gamcruebeli, xolo, zogjer
damRupvel Sedegamde. ეს იმით აიხსნება, რომ mraval naklebad ganviTarebul
qveyanaSi maTi swori gamoyenebisaTvis ar arsebobda kulturuli,
ekonomikuri, socialuri da politikuri pirobebi. magaliTad, agrarul
seqtorSi sasaqonlo marcvleulis (xorbali, brinji, simindi) warmoebis

273
paralelurad naklebi Zalisxmeva iyo warmaTuli iseTi sasursaTo
saqonlis sawarmoeblad (sorgo, proso), romelTa wilad modis
ganuviTarebel qveynebSi moxmarebuli marcvleulis daaxloebiT naxevari.
afrikaSi ”mwvane revoluciis” Cavardnam tragikulი Sedegი გამოწვია: aq
sadაc maRalia mosaxleobis saSualo wliuri mateba, sursaTis warmoeba,
1962 welTan SedarebiT, 20% -ით Semcirda. ნაკლებად ganviTarebუli
qveynebis miRwevebმა jandacvis ganviTarebaSi (1950-80 wlebSi} Seაmcira
bavSvebიs sikvdilianobis done, რომლის წყალობით sicocxlis saSualo
xangrZlivoba ამაღლდა. Mმagram Semdeg es sasurveli ტeნდენcia SeCerda,.
mraval ნაკლებად ganviTarebუl qveyanaSi, განსაკუთრებით უღარიბეს ქვეყნებში
SeimCneva mediko-sanitaruli mdgomareobis gauareseba, rac dakavSirebulia
medpersonalis da სამედიცინო mowyobilobis ukmarisobasTan, ara
srulfasovan kvebasTan და sასმელი wylis ნაკლებობასთან.
ნაკლებად ganviTarebუl ქeyanებSi mediko-sanitariuli mdgomareobis
gauaresebis mezezia am qveynebSi ZviradRirebuli jandacvis organizaciis
dasavluri modelis gavrceleba, romelic აr Seesabameba ამ qveynebis
pirobebs. aseTi arCevani mxolod aZlierebs maT damokidebulebas da mibmas
transnacionaluri kompaniebis strategiasTan, romlebic akontroleben
wamlis, vaqcinebis, sisxlis, bavSvTa kvebis da a.S. სფეროებს.
ნაკლებად ganviTarebუliqveynebში Zlze mcireა asignireba მecnieruli-
kvleviT da sakonstruqtoro samuSaoze (maT wilad modis mecnierebaze
msoflio danaxarjis mxolod 6%). მაგალითად,1980-90 -იან wlebSi indოeTma
soflis meurneobis kvlevis sferoSi warmarTa მეცნიერული კვლევის -is
mxolod 10%, maSin roca birTvuli fizikis sferoSi gamokvlevebze- 40%. is
faqti, rom indoeTs yავs gamoCenili specialistebi Teoriuli fizikis
sferoSi, srulebiT ver uzrunvelyo ქვეყნის arsebiTi socialur-
ekonomikuri progresi: ამ ქვეყანაში saSualo sicocxlis xangrZlivoba
63.3welia (2001 w), სკოლარიზაციის done- 56%, bavSvTa sikvdilianoba- 64.5,
xolo saSualo sulobrivi Semosavali (mimdinare kursis mixedviT) - 172 $.
indoeTSi eqimebis raodenoba yovel aTas kacze 190.37-s, 1992wels - 0.48-s, 1993
wels ki daeca- 0,4%, misi sagareo vali- 20.7m lrd $-dan (1980 w) gaizarda9 7.3
274
mlrd $-mde (2001 w). indoeTis aqtiuri mosaxleobidan (460.5mln) yvelaze
metidasaqmebuli იყო soflis meurneobaSi-66.7% (1995 w), xolo yvelaze
naklebii ndustriaSi- 12.9%, kvlevasa da ganviTarebaze gamoიyo mSp-is 0.62%
(1996w), 1990 welskი -0.72%.
ნაკლებად ganviTarebუli ქveynebis daCqarebuli industrializaciis
voluntaristuli politika, rogorc wesi ar iTvaliswinebda kvalificiuri
kadrebis momzadebis aucileblobas da importuli codnisa da teqnologiis
adaptaciis siZneleebs adgilobriv tradiciebsa dakulturasTan. სwored
amis gamo, am qveynebSi mravalმა sawarmoმ (miwodebuli gasaRebis qveS–souscle),
Zalze swrafad Sewyvitam uSaoba. CamorCenilobis kidev erTi faqtoria
transnacionalurი kompaniebis (tnk) mier gatarebuli teqnologiuri
politika, romlებic teqnologias თვლიან strategiul saqonlad. ტnk
ნაკლენად ganviTarეbუl qveynebs ara mxolod maRal fasSi აძლევენ
teqnologias, aramed mაs Tavs aხveven rig pirobebs, maT Soris ucxouri
teqnologiiT warmoebuli produqciis eqsportis akrZalvaს da
valdebulebაs mxolod maTgan SeიZინონ yvela aucilebeli nawarmi და ა.შ..
Gგarda amisa, tnk rogorc wesi, ამ ქვეყნებს აწოდებენ moralurad moZvelebul
teqnologias anu Segnebulad gegmaვენ ნაკლებად განვითარებული qveynebis
teqnologiur ჩamorCenilobas.

4.9.1. Semosavlis ganawileba sididis mixedviT

M მkvlevarebi siRaribis SenarCunebis mTavar mizezad Tvlian qveyanaSi
warmoebuli mTliani Sidaproduqtis usamarTlo ganawilebas, romlis gamo,
ekonomikur zrdas ar miyveba RaribTa mdgomareobis gaumjobeseba. aqedan
gamomdinareobs ekonomikuri zrdis, Semosavlis ganawilebas da siRaribes
Soris kavSiris mTavari aspeqtebis ganxilvis aucilebloba. kerZod, 1.
რogoria SedarebiTi uTanasworobis xarisxi mocemul qveyanaSi Tu regionSi
da igi rogor TanafardobaSia absoluturi gaRatakebis maStabTan?; 2.ვin
miekuTvneba RaribTa kategorias da rogoriaa აm fenis ekonomikuri
maxasiaTeblebi? amkiTxvebze pasuxis gacema dakavSirebuliaSemosavlis
ganawilebis problemasTan. Cveulebriv gamoiyofa Semosavlis ganawilebis
275
ori ZiriTadi maCvenebeli: 1.Semosavlisganawilebaa bsoluturisididis
mixedviT; 2.Semosavlis funqciuri ganawilebawarmoebis faqtorebis
mixedviT.
kvlevis procesSi gamoyeneba dajgufebis meTodi. Semosavlis sididიs
mixedviT sayovelTaod aRiarebuli meTodia mosaxleobis dayofa kvintilad
(ricxovnebis1/5, ანუ 20% wili) da decilad (1/10, ანუ 10% wili) Semosavlis
sididis matebis kvalobaze. Semdeg ganisazRvreba erovnuli Semosavlis ის
wili, romelsac TiToeuli jgufi Rebulobs. uTanasworobis maCvenebeli
gaiangariSeba rogorc mosaxleobisyvelaze uRaribesi 40%-იs Tanafardoba
yvelaze mdidar mosaxleobიs 20%-Tan. es Tanafardoba xSirad gamoiyeneba
rogorc qveyanaSi uTanasworobis xarisxis maCvenebeli ukidures jgufebs
Soris: Zalze Raribebi da Zalze mdidrebi. (todაrოs hipoetetur sqemaSi: 14:51
anu ≈1,37an0,28).
Semosavlis ganawilebიs ufro detaluri analizisaTvis gamoიyენება
decili (mosaxleobis yoveli 10%). am SemTxvevaSi yvelaze Raribi
mosaxleobis 10% ufarddeba yvelaze Semosavliani mosaxleobis 10% - ს.
statistikaSi piradi Semosavlis analizis sxva aRiarebuli saSualebaa
lorencis mrudi. (ix . naxazi 1) იგი უთანასწორობის წარმოებული მაჩვენებელია.

მისგან შეიძლება გამოვიყვანოთ უთანასწორობის რაოდენობრივი მაჩვენებელი ჯინის

კოეფიციენტი და რობინ ჰუდის ინდექსი (Robin Hood index). ეს უკანაკნელი

აგრეთვე ცნობილია როგორც ჰუვერის ინდექსი (Hoover index),

276
Nნaxazze Semosavlis mimRebni (მოსახლეობა) ganlagebulia horizontalur
RerZze, magram ara absolutur, aramed procentul maCvenebelSi. magaliTad,
wertili 20 gviCvenebs mosaxleobis yvelaze Rarib 20%-ს, wertili 70 –
mosaxleobis 70%-s Semosavlis Skalis qveda nawilSi. ვertikalur RerZze
ganlagebulia mTliani Semosavlis ის wili, romelsac TiToeuli jgufi
Rebulobs. amasTan orive RerZs erTnairis igrZe aqvს. grafiki moTavsebul
kvadratrSi diagonalis yovel wertilze miRebuli Semosavlis procenti
zustad utoldeba misi mimRebis wils. magaliTad, wertili diagonalis
SuaSi gviCvenebs, rom Semosavlis 50% nawildeba mosaxleobis 50%-sSoris da
a.S. maSasadame, diagonaluri xazi asaxavs odenobis mixedviT Semosavlis
ganawilebaSi „idealur Tanasworobas”.
L ლorencis mrudi rac ufro daSorebulia Tanasworobis xazs, miT ufro
metia uTanasworobis xarisxi. Aაbsoluturi uTnasworobis ukiduresi
SemTxvevaa, roca lorencis mrudi ეmTxveva kvadratis qveda horizontalur
277
da marjvena vertikalur mxares (anu რoca erTi pirovneba iRebs mTel
ეrovnul Semosavals). რaდგან arcerT ქveyanaSi ar arsebobs „absoluturი
iTanasworoba” an „absoluturi uTanasworoba”, amitom lorencis mrud
iyovelTvis imyofeba diagonalis marjvniv. რაც ufro maRalia
uTanasworobis xarisxi, miT უფრო amoburculia lorencis mrudi, da miT
ufro axlosaa იგი horizontalur RerZTan.
Semosavlis SedarebiTi uTanasworobis xarisxis yvelaze mTavari da
მoxerxebuli maCvenebelia jinis koeficienti, romelic gamoiTvleba
diagonalur xazsa dalorencis mruds Soris farTobis gayofiT kvadratis
farTobis naxevris farTobze (romelSic devs mocemuli mrudi). №1 naxazze
es maCvenebeli warmodgenilia rogorc daStrixuli farTobis (A) da
samkuTxedis (BCD) Tanafardoba.
ჯinis koeficienti agregirebuli maCvenebelia da 0-dan (absoluturi
Tanasworoba) 1-mde (absoluturi uTanasworoba) moZraobs. Semosavlis
naklebad Tanabarzomieri ganawilebის ქვეყნებისათვის jinis koeficienti
meryeobs 0.50- 0.70-ის farglebSi, xolo SedarebiT Tanabarzomieri
ganawilebis qveynებSi - 0.20-0.35 farglebSi.
saqarTvelo miekuTvneba qveynebis pirvel jgufs, sadac 1997-2000
wlebSi jinis koeficienti anu Semosavlis mixedviT uTanasworobis
xarisxi, oficialuri statistikuri monacemebiTac ki sakmaod maRalia da
zrdis tendenciiT xasiaTdeba. 1997 wels jinis koeficienti saSualod
fuladi Semosavlebis mimarT Seadgenda 0.55-s, xolo mTliani Semosavlis
mixedviT-0.52-s; 1998 wels es maCvenebeli Sesabamisad Seadgenda 0.54 da
0.50-s; 1999 wels - 0.58 da 0.52-s, 2000 wels-0.55 dav0.47-s, 2003 wels-0.56 da
0.49-s.
უფრო ganviTarebuli qveynebisaTvis jinis koeficientma Seadgina 0.378-
0.381; ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებისათვის qveynebisaTvis (200 dolarze
naklebi saSualo sulobrivi Semosavali) - 0.437-0.438; saSualo ganviTarebis
qveynebisaTvis (200-dan 700 $) - 0.500-0.545; saSualo sulobrivi Semosavlis
700 $ qveynebSi-0,487-0.491. es monacemebi adastureben rogorc kuznecis
debulebas, aseve iranSi, kotdivuarSi, gabonSi da venesuelaSi Catarebuli
278
empirul gamokvlevebs: ნაკლებად ganviTarebel qveynebSi sadაc saSualo
sulobrivi Semosavali 500 $-ze naklebi iyo, jinis koeficenti gaizarda,
xolo ufro განვითარებულ ქვეყნებში - Semcirda. aseTi daskvnis gakeTeba
Teoriulad kanonzomieria, Tumca praqtikaSi am daskvnas bevri faqti
ewinaaRmdegeba. ramdenad axaხაvs მოსახლეობის saSualo Semosavali jinis
koeficients? saerTaSoriso statistika am kiTxvaze dadebiT pasuxs ver
iZleva. Ees imiT aixsneba, rom saSualo sidideSi SeiZleba imalebodes
Semosavlis ganawilebis gansxvavebuli wesebi. magaliTad, aSS miekuTvneba
adamianiseuli potencialis Zalze maRali donis qveynebis jgufs, magramam
qveyanaSi Semosavlis ganawileba sakmaod usamarTloa. Mmosaxleobis
yvelaze uRaribesi 10 % flobs mTliani Semosavlis mxolod 1,9 %-s, xolo
umdidresi 10% flobs Semosavlis 29.9% -ს, Sesabamisad maRalia jinis
koeficientic (40.8). igive iTqmis honkongze (43,4%), singapurze (42.5),
israelze (39,2%,) italiaze (36.0%) da aS. SedarebiT ukeTesi jinis
koeficienti aqvT im qveynebs, romlebic ganlagebulia adamianiseuli
potencialis ganviTarebis dabali donis qveynebis jgufSi, aseTebia:
eTiopia (29.8%), mali (39.0%) daburkinafaso (39.6%), Tumca amjgufSi iseT
qveynebsac vxvdebiT, sadac jinis koeficienti maRalia: lიberia (52.6%),
zimbambve (50.1%), zambia (50.7%) da sxva.
msoflioSi Semosavlis uTanabro ganawilebis xaziT yvelaze
cudi maCvenebeli aqvT namibias (74.3%), sadac mosaxleobis uRaribesi 10%-
is wili mTlian SemosavalSi 0.6%-ia, xolo umdidresi 10%-is wili- 65.2%
(maTi Tanafardoba ki-106.6%). მomdevno adgilebzea komoris kunZuli (64.3%)
da botsvana (61.0%). aRsaniSnavia rom samive qveyana adamianiseuli
potencialis ganviTarebis saSualo donis jgufSi imyofeba.
saqarTvelo damianiseuli potencialis ganviTarebis saSualo donis
qveynebis jgufs miekuTvneba (89-eadgili). 2007 wels qveyanaSi აწარმოეს .2
mlrd $-is mSp anu mosaxleobis erT sulze 2 313 $, am mxriv mas yvelaze
ukeTesi maCvenebeli hqonda 1985 wels - 7 604 $. qveyanaSi uRaribesi
mosaxleobis 10%-is wili mTlian SemosavalSi mxolod 1.9%-ia, umdidresi

279
mosaxleobis 10%-is ki- 30.6%, maთ შoris Tanafardobა შემოსავლის
განაწილების მაღალ უსამართლობაზე მიუთითებს.

4.9.2. Semosavlis fაქტორული ganawileba

Eეs aris meore sayovelTaoდ miRebuli maCvenebeli, romeliს მიხედვით
TiToeuli warmoebis faqtoriს მფლობელი წარმოებული ეროვნული შემოსავლის
გარკვეულ წილს ითვისებს. funqciuri ganawilebis Teoria individums ar
ganixilavs rogorc gancalkevebul erTeuls, aramed ikvlevs SromiT
miRebuli Semosavlis wils da miRebul monacemebs adarebs Semosavlis da
sxva wilebTan (renta, sargebelida mogeba-dajildoeba miwis, finansuri da
fizikuri kapitalis gamoyenebაზე). individebs SuZliaT erTdroulad miiRon
შemosavlis yvela saxe, magram es Teoria msgavs SemTxvevebs ar ganixilavs .
ფუნქციური განაწილების Teoriis amocanaa daadginos faqtoris
dajildoebis damokidebuleba warmoebis procesSi თითოეული პირის mier
Setanili wvlilis გათვალისწინებით. moTxovnisa da miwodebis mrudebi aq
gamoiyeneba faqtoris fasis gansazRvrisaTvis. წarmoebis faqtorebis fasebis
gamravlebა მათ raodenobaze (danaxarjis minimizaciis pirobebSi) iZleva
TiToeuli faqtoris saerTo dajildoebis jams. magaliTad, Sromaze
miwodeba da moTxovna gansazRvravs xelfasis sabazro sidides. Semdeg,
xelfasis sidide gamravlebuli dasaqmebulTa ricxvze, gvaZlevs Sromის
mTliani anazRurebiს ფონდს..
integrirebuli midgomis aucileblobა. zrdis, siRaribis da
uTanasworobis problemebis ganxilva gvarwmunebs, rom calkeul
RonisZiebebs, Tundac warmatebuls ar SeuZlia sasurveli Sedegebis
uzrunvelyofa. SeigZnoba integrirebuli politikaze moTxovnileba,
romlis sami mniSvnelovani elementia:
1.politikur RonisZiebaTa paketi, romelic faswarmoqmnis sistemis
meSveobiT (sabazro kriteriumis an instituciuri instrumentebis
safuZvelze SeZlebda sazogadoebis swori signalebis micemas, romlebic
waaxaliseben rogorc mwarmoebelTa, aseve resursebis mimwodebelTა
aqtiurobas.Fმasobrivi deformaciis gamocdileba) xels Seuwyobs warmoebis

280
da dasaqmebis efeqtianobis zrdas, siRaribis masStabis Semcirebas.
aranakleb mniSvnelovania efeqtiani Sromatevadi teqnologiis damuSaveba.
2.politikur RonisZiebaTa pაketi, romelic mimarTuli iqneba radikalur
struqturul cvlilebaze da miznad daisaxavs qonebisa daxelisuflebis
gadanawilebas, ganaTlebaze daSvebis gafarToebas damis safuZvelze
dasaqmebisa daSemosavlebis zrdas, es RonisZieba gamodis ekonomikis
CarCodan da exeba ნაკლებად ganviTarebუli samyaros socialur,
instituciur, kulturul da politikuri mowyobis yvela sferos. Mმagram am
radikalur struqturuli cvlilebasa da mogebis gadanawilebis gareSe,
rogorc eრTdrouli (magaliTad, saxelmwifo seqtoris eqspropriaciis
gziT) თanTandaTanobiT ganxorcielebiT (gadanawilebazrdis meSveobiT)
Raribi mosaxleobis cxovrebis pirobebis raime gaumjobeseba nakleb
savaraudoa anSeuZlebelia.
3.politikur ღonisZiebaTa paketi, romelic mimarTuli iqneba sididis
mixedviT Semosavlis ganawilebas Camoyalibebuli sistemis cvlilebaze,
mdidari mosaxleobis Semosavlis SezRudvis, maTi Semosavlisa da qonebis
progresuli sagadasaxado dabegvrisSemoRebiT. erTdroulad aucilebelia
pirdapiri finansuri gadasaxdelebis, yvelaze Raribi mosaxleobisTvis
samomxmareblo saqonlis da momsaxurebis ufaso daSeRavaTiani miwodebis
praqtikis gafarToeba.
Semosavlis politikis SesaZlebeli variantebi. რogori unda iyos
ნაკლებად ganviTarebუli qveynis, vTqvaT, saqarTvelos mTavrobis
ekonomikuri politika siRaribis maStabebisa da uTanasworobis
Sesamcireblad da erTdroulad ekonomikuri zrdis tempis dasaCqareblad?
რogori iqneba am sferoSi m Tavrobi s Carevis Sedegebi?
SeiZleba gamoiyos saxelmwifo Carevis oTxi potencialuri sfero,
romlebic gansazRvravს ნაკლებად გanviTarebუl qveynebSi Semosavlis
ganawilebis sistemas:
1.Semosavlis funqciuri ganawileba warmoebis faqtorebis mixedviT unda
ganisazRvros Sesabamis warmoebiT resursebze fasebiT da am resursebis
gamoyenebi sdoniT;

281
 2.Semosavlebis funqciuri ganawileba undagardaiqmnas mosaxleobis
jgufebis mixedviT Semosavlis ganawilebis Sefasebis safuZvelze,
sakuTrebis koncentraciiT da warmoebiT aqtivebze kontroliT, agreTve
Sromis kvalifikaciiT. amiT, saboloo angariSSi, ganisazRvreba piradi
Semosavlis sididec;
3. uTanasworobis Semsubuqeba mdidari fenis Semosavalsa da qonebaze
progresuli gadasaxadebis daxmarebiT, aseTi sagadasaxado dabegvra
Seamcirebs mdidarTa Semosavაls, magram adidebs Raribi fenis Semosavაls
sagadasaxado instrumentebis da saxelmwifo biujetSi Semosavlis zrdis
xarjze;
4.Semosavlis ganawilebis politikis Semsubuqeba sididis mixedviT
yvelaze naklebad uzrunvelyofili mosaxleobis nawilis wilis gadidebis
gziT (saxelmwifo danaxarjis meSveobiT), es SeiZleba miRweuli iqnas
pirdapir anu uშუalod (pirdapiri satransfero gadasaxadebis meSveobiT
dasaqmebis donis amaRleba, ufaso an saxelmwifo suბsidireba dawyebiT
ganaTlebaze). სaxelmwifos aseTi politika amaRlebs RaribTა realuri
Semosavlis dones imaze maRla, vidrea mas miviRebdiT sabazro kriteriebis
mixedviT.
Pპolitikis variantebis arCevani. mravali ekonomisti Tvlis, rom
instituciuri faqtorebis gamo, xelfasis ganakveTi ufro metia, vidre igi
ganisazRvreboda mxolod saბაzro ZalebiT. maSasadame, Sromis fasis
daqveiTebaze mimarTuli RonisZiebebi (mag. saxelmwifo seqtorSi ufro
dabali xelfasis xarjze an saxelmwifoebrivi subsidia mewarmeebze) TiTqos
daagulianebs mewarmeebs kapitali Secvalos Sromის faqtoriთ. aseTi
cvlileba amaRlebs dasaqmebis zogad dones da saboloo angariSSi, adidebs
RaribTa Semosavალs, romelTa erTaderTi kapitali samuSao Zalaა. magram
Zalze xSirad kapitaluri mowyobilobis fasi „instituciurad“
dgindebaxelovnurad dabaldoneze (anu ufroqveviT, vidre igi
ganisazRvreboda moTxovnisa da miwodebis TanafardobiT) sxvadasxva
saxelmwifo SeRavaTebisa da stimulebis (investiciis waxaliseba,
sagadasaxadoSeRavaTebi, SeRavaTiani kreditebi, amaRlebuli gacvliTi
282
kursebi, დაbali tarifi importirebul kapitalze (magaliTad, traqtorebi აn
avtomatizebuli mowyobiloba) meSveobiT. maTi gauqmeba xels Seuwyobda
kapitalze fasis amაRlebas, rac gaadidebდა dainteresebas Sromis Warbi
miwodebis gamoyenebaSi (Zvirad Rirebul kapitalTan SedarebiT, ufro metic,
kapitalis rogorc finansuri ise fizikuri) mflobelebi ver miiRebdnen
gaumarTlebel maRal Semosavals და Semcirdebოდa maTi piradi Semosavali.
fasebi warmoebis faqtorebze კი ZiriTadi stimulebia ragindara ekonomikaSi,
amitom maTi koreqtireba (anu Sromis fasis SedarebiT Semcireba da
kapitalis fasis SedarebiT amaRleba) ara mxolod gaadidebs
mwarmoeblurobas da efeqtianobas, aramed გაზრდის arakvalifikaciur da
mcire kvalifikaciur muSebis დასაქმებას, ერთდროულად შემცირდება
kapitalis mflobelTa metismetი მაღალი Semosavლი. amrigad, warmoebis
faqtorebze fasebis deformaciis aRmofxvra gamoisyideba rogorc zrdis
tempebisa da ekonomikis efeqtianobis zrdiT, aseve dasaqmebis amaRlebiT dau
Tanasworobis SemsubuqebiT.
siRaribis masStabisa da uTanasworobis Semcirebis politikis meore da
yvelaze mniSvnelovani aspeqtia mosaxleobis calkeuli jgufis mxriv
sakuTrebaze metisმeti kontrolis Semcireba, xelisuflebis ara
Tanabarzomieri ganawilebis Semcireba, uTanasworoba ganaTlebis da
maRalanazRaurebadi samuSaos miRebaSi.
ამ ასპექტში, miwis reforma gadanawilebis politikis gamoyenebis klasikuri
SemTxvevaა. ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში აგრარური mosaxleobა, მთლიანი
მოსახლეობის მიმართ, საკმაოდ მაღალია (70-80%). miwis reformis maTavari
mizania fermer-arendatorTa gardaqmna wvril mesakuTreebad, rac gamoiwvevs
warmoebis gafarToebis waxalisebas da maTi Semosavlis gadidebas, magram
rogorc ამ შრომის 10-e TavSi ჩანს, miwis reforma SeiZleba gaxdes Semosavlis
gadanawilebis uefeqto instrumentad, Tu arsebuli instituciuri
SezRudvebi da warmoebis faqtorebis fasobrivi-deformaciebi SezRudaven
fermerTa daSvebas sxva aucilebel resursebze (krediti, sasuqi, Tesli,
specialuri ganaTleba...). ქალაქებში msgavsi RonisZiebebi SeiZleba Seicavdes
wvril mewarmeebზე komerciuli kreditebis miwodeba sabazro da ara savaxSo
283
porobebSi. SesaZlebelia resursebis gadanawilebis politikis
TandaTanobiT Secvla. magaliTad, mTavrobas SeuZlia Tavisi
centralizebuli investiciis nawili gadasces mosaxleobis dabal
Semosavlian jgufebs და ამ გზით TandaTanobiT uzrunvelyon dagrovili
saSualebis politikurad ufro misaRebi gadanawileba. aseT politikas
xSirad uwodeben gadanawilebas zrdis meSveobiT. რamdenad ufro efeqturi
iqneba aseTi gadanawileba,ჯერ კიდევ sakamaToა. gansakuTrebiT
xelisuflebis uTanabro ganawilebis porobebSi. Mმagram resursebis
gadanawilebis ama Tu იm formis (dinamikuri da statikuri) aucilebeli
pirobaa, siRaribis arsebiTi Semcireba .
resursebis uTanabro ganawilebis sxva magaliTia adamianiseuli kapitali
(dagrovili codnა, gamocdileba da Cvevebi). amitom saxelmwifo politikam
unda uzrunvelyos adamianTa umravlesobisaTvis ganaTlebis miReba,
romelic momavalSi iqneba maRalSemosavliani samuSaos miRebis saSualeba.

4.10 სამედიცინო სიღარიბე

არაგადამდები დაავადებები (ჭარბი წონა, დიაბეტი, გულ-სისხლძარღვთა
დაავადებები, სიმსივნე...) მსოფლიო მოსახლეობა ყოველწლიურად იზრდება და
ჯანდაცვის მთავარი პრობლემა ხდება. წარსულში მდიდართა სნეულებად
წოდებული არაგადამდები დაავადებები ახლა ღარიბ და საშუალო ფენის
მოსახლეობას საფრთხეს ყველა ქვეყანაში უქმნის.
მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის (მჯო) ყოველწლიურშეხვედრაზე,
რომელიც 2011 წელს ჟენევაში გაიმართა, ამ ორგანიზაციის გენერალურმა
დირექტორმა, მარგარეტ ჩანმა, 34-წევრიან დირექტორთა საბჭოს მოუწოდა მეტად
იმუშაონ არაგადამდები დაავადებების გამომწვევ მიზეზებზე და მათ
პრევენციაზე. მისი თქმით, ამ სნეულებათა შემთხვევებს ტალღისებური შემოტევა
ახასიათებთ. ახალი ტალღა ამჟამად ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
შეინიშნება, სადაც მას მოსახლეობაში ქრონიკული, დამასუსტებელი და ხშირ
შემთხვევაში ფატალური შედეგი მოაქვს: „გვაქვს ბევრად უფრო მაღალი სისხლის
წნევის, ქოლესტერინის ზრდის და დიაბეტის გახშირებული შემთხვევები.
სიმსუქნე და ჭარბწონიანობა თითქმის ყველა რეგიონში აღინიშნება, რაც
284
მსოფლიო ჯანდაცვისთვის საგანგაშო სიგნალია.შემდეგი ტალღა, რომელიც
პირველს მალე მოჰყვება, ბევრად უფრო შემაძრწუნებელი იქნება.“მ. ჩანის თქმით,
346 მლნ დიაბეტით დაავადებული ადამიანიდან ნახევარმა არცკი იცის საკუთარი
ჯანმრთელობის პრობლემის შესახებ. მათი უმრავლესობა ექიმს მანამდე არ
მიმართავს, სანამ სნეულება გამწვავების ფაზაში არ გადავა და სიბრმავეს, ან
კიდურის ამპუტაციას არ გამოიწვევს. აქედან გამომდინარე, მ. ჩანი ორგანიზაციის
და ცალკეული ქვეყნების ჯანდაცვის სისტემების პრიორიტეტად დაავადებათა
პრევენცია ს ასახელებს.
მჯო-მ შიდსის, ტუბერკულოზის, მალარიის და სხვა გადამდებ დაავადებათა
მკურნალობაში და მათ პრევენციაში გარკვეულ წარმატებას მიაღწია. ამ
დაავადებათა პიკმა გადაიარა დ ა 1910 წელს მათმა რიცხვმა კლება დაიწყო. ჩვილ
ბავშვთას იკვდილიანობის მაჩვენებელიც ბოლო ექვსი წლის განმავლობაში
პირველად ჩამოვიდა 10 მილიონის ქვევით. პოლიომიელიტის პრობლემაც
დედამიწაზე თითქმის ამოწურულია. ამ საშიში სნეულების საბოლოო
დამარცხების ერთ-ერთმთავარ ნიშანია ის ფაქტი, რომ ინდოეთში, რომელიც
ოთხ მთავარ ენდემურ ქვეყანას შორის სახელდებოდა, გასული წლის
განმავლობაში პოლიომიელიტის არცერთი შემთხვევა არ დაფიქსირებულა.
მაგრამ მოდუნებისა და თვითკმაყოფილების უფლება არც მჯო-ს და არც
კონკრეტული ქვეყნების ჯანდაცვის სისტემებს არაქვთ. მათ კიდევ უფრო დიდი
დრო დაუთმონ როგორც გადამდები, ასევე არაგადამდები დაავადებების
პრევენციას: „როგორც კი ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებაზე ყურადღებას
მოვადუნებთ, პოლიომიელიტი კიდევ უფრო მეტი სიმძლავრით
დაგვიბრუნდება. და თუ ჩვენი მიღწევები წყალში ჩაიყარა, ეს ისტორიაში
საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ყველაზე დიდი ჩავარდნა იქნება“ - აღნიშნა
ქალბატონმა ჩანმა. შემაშფოთებელია, ეკონომიკური კრიზისის ფონზე,
შემოსავლის ზედა და ქვედაზღვარს შორის გაზრდილი უფსკრული,
განსაკუთრებით ახალგაზრდებს შორის არსებული უთანასწორობა. .
ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის
ყოველწლიური ანგარიშში აღინიშნა, ბოლო 25 წლის მანძილზე ღარიბი და
მდიდარი მოსახლეობის შემოსავლებს შორის განსხვავების რეკორდული

285
მაჩვენებელი., რომელიც, თავის მხრივ, მოსახლეობის ჯანდაცვის
უზრუნველყოფაზე აისახება. მჯო-ს გენერალური დირექტორის აზრით,
დასკვნის ფორმულირება საკმაოდ მარტივია: „კანონმდებლობა რაც უფრო მეტად
უწყობს ხელს თანასწორობას, მით უფრო ნაკლებია პრობლემები მოსახლეობის
ჯანდაცვის სფეროშიც“.1 [1http://www.voanews.com/ georgian/news/health/who-new-
study-129811108.html] მჯო-ს მონაცემებით, მსოფლიოში საშუალოდ 346 მლნ
ადამიანი დიაბეტიათ დაავადებულია. მათი უმრავლესობა ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყნებში ცხოვრობს. თუკი დიაბეტით დაავადებულთა
რაოდენობა ისეთივე სისწრაფით გაიზრდება, როგორც ესაქამდე ხდებოდა, 2030
წლისათვის ამ დავადებით დაღუპულთა რიცხვი თითქმის გაორმაგდება. მან
შეიძლება 21ე საუკუნეში გლობალური ეპიდემიის სახე მიიღოს და
სახელმწიფოთა ჯანდაცვას და ეკონომიკას სერიოზული საფრთხე შეუქმნას.
„დროა ვაღიაროთ, რომ საქმე გვაქვს დიაბეტის მსოფლიო ეპიდემიასთან“
განაცხადა სიუკირკმანი-მ (ამერიკის დიაბეტის ასოციაციის სამედიცინო
განყოფილების გამგე).მისი თქმით, მილიონობით ადამიანმა არც იცის, რომ მათ
ყველაზე უფროგავრცელებული 2-ე ტიპის დიაბეტი აქვს. აშშ-ი დაავადებულთა
შორის, სულ ცოტა - 25% - მა საკუთარი დიაგნოზის შესახებ არაფერიარ იცის. ე
სმონაცემი რიგქ ვეყნებში უფრო დაბალია, მაგრამ უმეტესობაში - კიდევ უფრო
მაღალი.მე-2 ტიპის დიაბეტი უარყოფითად მოქმედებს ორგანიზმის მიერ
ინსულინის გამოყოფის უნარზე. ინსულინიარის ჰორმონი, რომელიც სისხლში
შაქრის რაოდენობას არეგულირებს. ამ დაავადებამ, გართულების შემთხვევაში,
შესაძლოა თვალების, გულის, თირკმლის და ნერვების დაზიანება გამოიწვიოს.
აშშ-ის დაავადებათა კონტროლის და პრევენციის ცენტრის მონაცემებით,
დიაბეტი სახელმწიფოს წელიწადში 174 მლრდ $ უჯდება. ეს თანხა ძირითადა
დდაავადების გართულებათა მკურნალობას ხმარდება. როგორც დაავადებათა
კონტროლის და პრევენციის ცენტრის ექიმი ენოლ ბრაითი აღნიშნავს “ამერიკაში
დიაბეტი ყოველ 10 -ე ადამიანს აქვს. 2050 წლისათვის შეიძლება...ყოველი მესამე
ადამიანი დაავადებული აღმოჩნდეს“.
ინდოეთში დიაბეტით 50 მლნ ადამიანია დაავადებული, ხოლო ჩინეთში - 40 მლნ.
აშშ-ში კი მათ ირიცხვი 26 მილიონს აღწევს. აქედან 90%-ს 2-ე ტიპის დიაბეტი აქვს.

286
ძალიან ხშირად დაავადების მთავარი გამომწვევი მიზეზია ჭარბი წონა, ასაკი,
რასობრივი თუ ეთნიკური ფაქტორები. ოლბრაითის თქმით, სამხრეთ-აღმოსავლეთ
აზიაში დიაბეტი შედარებით მცირეწონიან ადამიანებშიც ძალზე ხშირია.
ჯანდაცვის ეროვნულ ინსტიტუტში დიაბეტისკვლევითი ცენტრის ექიმის მერლინ
სტეიტენის აზრით, “ერთ-ერთი ყველაზეშემაშფოთებელი ფაქტია ის, რომ
დაახლოებით 30 წლის წინ მეორე ტიპის დიაბეტი მცირეწლოვან ბავშვებში არ
აღინიშნებოდა, ან ძალიან იშვიათი შემთხვევა იყო. დღეს კი, ბავშვებს შორის
ჭარბწონიანთა მომრავლებასთან ერთად, დიაბეტის შემთხვევებმაც იმატა. მსგავსი
ტენდენცია განსაკუთრებით შესამჩნევია აშშ-ში მცხოვრებ უმცირესობებს შორის,
ძირითადად კი სამხრეთ-ამერიკელი და აფრიკულ იწარმოშობის ამერიკელთა
შორის“. დიაბეტისგან სრულ იგანკურნების დადასტურებული მეთოდი
მედიცინისთვის ჯერჯერობით უცნობია. თუმცა, ცხოვრების წესის შეცვლა, ჭარბი
წონის მოცილება ,ვარჯიში და სწორი კვების რეჟიმი მეორე ტიპის დიაბეტის
პრევენციისა და მკურნალობის საუკეთესო საშუალებაა.1
[1http://www.voanews.com/georgian/news/131223374.html].
ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის ხელმძღვანელობის აზრით,
ადამიანის ჯანმრთელობაში ინვესტიცია არის ყველაზე ეფექტური, შედეგიანი გზა
სიღარიბის დასაძლევად. ამაზე ბევრი მეცნიერული კვლევაა რსებობს.
რატომ რჩება საქართველოში ძვირადღირებული სამედიცინო მომსახურება? იმის
გამო, რომ დამოუკიდებელ საქართველოში, ჯანმრთელობის დაცვა არცერთი
მთავრობის დროს არ გამხდარა სახელმწიფოს ერთ-ერთი უპირველესი
პრიორიტეტი. ამას ოფიციალური სტატისტიკაც ადასტურებს:
რა თქმა უნდა, ეს არ შეესაბა ეს სიღარიბესთან ბრძოლის განცხადებას.
მთავრობამ ადამიანების ჯანმრთელობა უნდა გამოაცხადოს ერთ-ერთ
პრიორიტეტად. ჩვენ თუ გვინდა საქართველოში სიღატაკე აღმოვფხრათ და
სიღარიბე შევამციროთ, უპირველეს ყოვლისა, ყველაზე მეტი ინვესტიცია უნდა
გაკეთდეს ორ დარგში: ეს არის ადამიანის განათლება და ადამიანის ჯანმრთელობა.
თუ ეს პოლიტიკური გადაწყვეტილება იქნება მიღებული და თანაც - რეალური,
მაშინ საქართველოში საკმაოდ სწრაფი ტემპით მოიკლებს სიღარიბის სიმწვავეც
და სიღმეც.

287
 mosalodneli Semcirebis nacvlad - პირველად 1995-2010 წლების
განმავლობაში- მსოფლიოში მოშიმშილეთა რაოდენობა (2010 წ) დაუშვებლად
მაღალი რჩება და 1 მლრდ კაცს მიუახლოვდა.ეს შემცირება უმთავრესად 2010 წელს
ხელსაყრელი ეკონომიკური კონიუნქტურის (განსაკუთრებით განუვითარებელ
ქვეყნებში) წყალობით მოხდა, აქთავისი დადებითი როლი შეასრულა 2008 წლის
შემდეგ როგორც მსოფლიო ბაზარზე, ასევე ეროვნულ ბაზრებზე სურსათზე ფასების
შემცირებამ. FAO-ს შეფასებით, 2010 წელს ქრონიკულად მოშიმშილე ადამიანთა
რიცხვმა 925 მლნ შეადგინა, ნაცვლად 1 023 მლნ კაცისა 2010 წელს. ამ შემცირების
დიდი ნაწილი აზიაზე მოდის, სადაც მოშიმშილეთა რიცხვი 80 მლნ კაცით
შემცირდა, ასევე 12 მლნ კაცით შემცირდა მოშიმშილეთა რიცხვი საჰარისეულ (შავ
) აფრიკაში, თუმცა 2010 წელს მოშიმშილეთა რიცხვი აღემატებოდა 2008-2009
წლების სასურსათო და ეკონომიკური კრიზისების დროს წარმოშობილ
მოშიმშილეთა რაოდენობას. აგრარული სექტორი ითვლება გაჭინაურებული
კრიზისის პირობებში არსებობის ძირითად წყაროდ, მაგრამ ეს ფაქტორი
დახმარების ნაკადის განაწილებისას სათანადოდ არ გაითვალისწინება. მაშინ როცა
კრიზისით მოცულ იმ ქვეყნებში, სადაც აგრარული სექტორის წილად მოდის მშპ-ის
მესამედზე მეტი, ეს სექტორი ღებულობს ჰუმანური დახმარების მხოლოდ 4%-ს და
განვითარებისათვის დახმარების 3%-ს.
2011 წლის მოხსენებაში - ”მსოფლიოში სასურსათო უსაფრთხოების
უქონლობასთან დაკავშირებული მდგომარეობა”, აღინიშნა, რომ 2006-2008
წლების მსოფლიო სასურსათო კრიზისმა სხვადასხვა გავლენა მოახდინა მსოფლიო
ქვეყნებზე: ყველაზე უფრო ღარიბი ქვეყნები დაიჩაგრა, განსაკუთრებით
მარცვლეულის იმპორტზე დამოკიდებული სახელმწიფოები. ამ წელს მოხსენება
სურსათზე ფასების ვოლონტალურ დანახარჯს და ფასების ზრდით გამოწვეულ
საფრთხეებს შეეხო. კლიმატის ცვლილება და ამინდური კათაკლიზების გახშირება,
ბიოსათბობზე მოთხოვნის ზრდასთან დაკავშირებით ენერგეტიკულ და აგრარულ
ბაზრებს შორის კავშირის გაძლიერება და კვების პროდუქტების ფინანსიალიზაციის
გადიდება მიუთითებს ფასების ვოლონტილობის ხანგრძლივ ზრდაზე.

288
 4.11 სიღარიბე საქართველოში
4.11.1 regionaTaSorisi diferenciრება: ukiduresi siRaribe
მსოფლიოში ცნება ”რეგიონი” სხვადასხვა მნიშვნელობით გამოიყენება,
მაგალითად, მოსახლეობის რეგიონულ განაწილებაში იგულისხმება, როგორც
ცალკეული კონტინენტები, ასევე მის შიგნით სხვადასხვა ნიშნებით (ეკონომიკური,
სოციალური, პოლიტიკური...) გამიჯნული ტერიტორიები. ამის გამო, რეგიონთან
დაკავშირებული საკითხის კვლევისას, გასათვალისწინებელია ”რეგიონის”
ეტიმოლოგიური შინაარსი და მასთან დაკავშირებული სოციალ-ეკონომიკური თუ
პოლიტიკური კატეგორიები.
ქართულ რეალობაში ”რეგიონად” მიიჩნევა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული
ერთეული. კერძოდ, თვითმმართველობის დონეზე ”რეგიონში” იგულისხმება 69
თვითმმართველი ერთეული: 64 მუნიციპალიტეტი და 5 თვითმმართველი ქალაქი),
ხოლო მმართველობის დონეზე ”რეგიონად” წარმოიდგინება გუბერნატორის
კომპეტანციის ტერიტორიული არეალი). საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით,
სახელმწიფო რწმუნებული-გუბერნატორები უზრუნველყოფს საქართველოს
პრეზიდენტისა და საქართველოს მთავრობის წარმომადგენლობას საქართველოს
ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებში .
მომავალში ”საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა
განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის
საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად
აღდგენის შენდეგ” ( მუხლი 2. პ.3 ). ამჟამად, ქვეყნის შემადგენლობაში შედის
რეგიონული ნიშნით შექმნილი სამი სახელმწიფო-ტერიტორიული ერთეული
(აფხაზეთი, აჭარა, სამხრეთ ოსეთი) და ცხრა ისტორიულ-გეოგრაფიული რეგიონი).
მაგრამ რამდენადაც საქართველოში არ მიუღიათ ”რეგიონის” განმსაზღვრელი
სამართლებრივი აქტი, ეს ტერმინი კვლავ სხვადასხვა მნიშვნელობით
(ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული, ისტორიულ - გეოგრაფიული,კ ლიმატური,
პრობლემური/დეპრესიული...) გამოიყენება. :საქართველოში არ არის
შემუშავებული სტრატეგიული დოკუმენტი, რომელიც განსაზღვრავდა
საქართველოს რეგიონული განვითარების ძირითად მიზნებს, პრინციპებსა და

289
პრიორიტეტებს”21. ამავე დროს, რეგიონის სამართლებრივ განსაზღვრასთან
დაკავშირებულია მრავალი ეკონომიკური კატეგორია (რეგიონული ბიუჯეტი,
რეგიონული განვითარება , რეგიონული სიღარიბე...).

რეგიონული სიღარიბე
საქსტატის მონაცემებით, ქვემო ქართლი (52.5%), აჭარა (52.5%), მცხეთა-
მთიანეთი(52.2%) და კახეთი (50.2%) ყველაზე ღარიბი რეგიონებია. ამ რეგიონების
მოსახლეობის ნახევარზე მეტი ოფიციალურ საარსებო მინიმუმსაც ვერ მოიხმარს.
საქართველოს ღარიბი მოსახლეობის 40% აღნიშნულ რეგიონებში ცხოვრობს.
შედარებით დაბალი სიღარიბის დონის მქონე რეგიონებია თბილისი (30.2%),
იმერეთი(31.4%) და სამცხე–ჯავახეთი (32.6%). ამასთან, ღარიბი მოსახლეობის
ყველაზე დიდი რაოდენობა (20%) თბილისში ცხოვრობს. მთავარ ბაზრებთან და
სატრანსპორტო კვანძებთან სიახლოვე, სახელმწიფო დაწესებულებების თავმოყრა,
სავარაუდოდ განაპირობებს მოცემულ რეგიონებში შედარებით დაბალ სიღარიბის
მაჩვენებლებს.
სიღარიბის დონის ყველაზე დიდი შემცირება სამცხე–ჯავახეთში დაფიქსირდა
(14.5 %), შემდეგ მოდის ყველაზე ღარიბი რეგიონი – ქვემო ქართლი (13.5%).
სამეგრელო (41.1%), შიდა ქართლი (47.2%) და გურია (47.8%) არის რეგიონები
საშუალო სიღარიბის დონის მაჩვენებლით (41-47%). 5. სიღარიბის დონე უთანაბრად
განაწილებულია რეგიონების მიხედვით. სიღარიბის ყველა ზღვრის მიმართ
თბილისი, იმერეთი და სამცხე-ჯავახეთი ნაკლებად ღარიბი რეგიონებია; ქვემო
ქართლი, აჭარა, მცხეთა–მთიანეთი და კახეთი კი - შედარებით ღარიბი რეგიონები.
სოფლის მეურნეობის განვითარებისათვის საჭირო სამეურნეო რესურსების
დეფიციტი სიღარიბის მნიშვნელოვანი დეტერმინანტია. შინამეურნეობებში მიწის
შეზღუდული რესურსები უკავშირდება სოფლად სიღარიბეში მოხვედრის რისკს,
ხოლო სოციალურტრანსფერებზე მოდის საერთო შემოსავლების 55.2% და 35.4%
ყველაზე მცირე შემოსავლების მქონე პირველ და მეორე კვანტილებში.
saqarTveloSi მოსახლეობის უკიდურეს სიღატაკეზე მრავალი ფაქტი
მიუთითებს (როგორც ოფიციალური, ასევე არაოფიციალური). აი რას წერდა
გაზეთი ”ვერსია” (N5004,30-31 ოქტომბერი, 2006, გვ. 10) თბილისის პროზექტურის
ექიმის თემურ განგავას განცხადების საფუძველზე: ”... ავტომანქანა დაჯახებოდა
290
გზაზე გადასვლის დროს. როგორც ჩანდა, იმ მომენტში, როცა გზაზე გადადიოდა
თან პურსაც ჭამდა. აქ რომ მოიყვანეს, პურის ნაჭერი ისევ ხელში ეჭირა. ძლივს
გამოვაცალეთ, ხელი ისე ჰქონდა სიმწრისგან მომუჭული. შემდეგ გაირკვა ოთხი
შვილის დედა ყოფილა”.
Oოficialuri statistika Raribi mosaxleobis ricxovnebis gansazRvris
dros orientirebulia egreTwodebuli siRaribis absoluturk
oncefciaze, romlis Tanaxmad, siRaribisz Rurblis dabla imyofebian
saqarTvelosis moqalaqeebi, romelTaSemosavalio ficialurad
dawesebuli saarsebo minimumze naklebia.
4.11.2 შრომის ბაზარი და სიღარიბე
სიღარიბე დასაქმებისა და უმუშევრობის სტატუსის მიხედვით
მოსახლეობის დასაქმებისა და უმუშევრობის სტატუსი მჭიდროდ დაკავშირებულია
სიღარიბის მაჩვენებლებთან. უმუშევრებსა და მათში ვინც არ აქტიურობდა შრომის
ბაზარზე, სიღარიბის დონემ შეადგინა 49.6% და 41.1%, მაშინ როდესაც
დასაქმებულთა შორის სიღარიბის მასშტაბები გაცილებით ნაკლები იყო. ეს
ურთიერთკავშირი მიგვანიშნებს, რომ მოსახლეობის დაუსაქმებლობა სიღარიბის
ერთ-ერთი უმთავრესი მიზეზია.
სიღარიბის რისკი ყველაზე დაბალია დამქირავებლებსა (11.8%) და დაქირავებით
მომუშავეებს (29.2%) შორის. არასასოფლო და სასოფლო თვითდასაქმების ფორმით
დასაქმებულთა შორის სიღარიბის დონე მთლიანად მოსახლეობაში არსებულ
მაჩვენებელზე დაბალია, თუმცა სასოფლო თვითდასაქმების შემთხვევაში ეს
სხვაობა უმნიშვნელოა. დასაქმების სტატუსის მიხედვით სიღარიბეში მოხვედრის
რისკი ყველაზე მაღალია უმუშევრებში. მიუხედავად იმისა, რომ უმუშევრები
შეადგენენ შრომისუნარიანი ასაკის აქტიური მოსახლეობის 12.0%-ს, მათზე მოდის
ქვეყანაში არსებული ღარიბების 15.2%, ხოლო ღარიბთა მთლიანი რიცხოვნების
დაახლოებით 4/5 მათ წილად მოდის, ვინც შრომის ბაზარზე არ აქტიურობს.
დასაქმების ანალიზი
2004-2012 წლებში მკვეთრი ცვლილებები აღინიშნა დასაქმებულთა რაოდენობაში,
როგორც მთლიანად ქვეყნის ისე რეგიონების მიხედვით. ეს ძირითადად აიხსნება
აქტიური მოსახლეობის შემცირებისაა და ეკონომიკაში მიმდინარე სტრუქტურული
გარდაქმნების ერთობლიობით. ამასთან დასაქმების შემცირების 40%
291
განპირობებულია აქტიური მოსახლეობის შემცირებით.22[22დაკარგული სამუშაო
60% განპირობებულია ეკონომიკური მიზეზებით. რამაც 75 ათ. სამუშაო ადგილის
დაკარგვა გამოიწვია. სამუშაო ადგილების ყველაზე მკვეთრი შემცირება აღინიშნა
კახეთში (-8.5%), თბილისსა (-5.1%) და გურიაში (-5.0%). ხოლო დადებითი გავლენა
ჰქონდათ დასაქმების ზრდაზე აჭარასა (4.0%) და სამეგრელოში (0.6%). ასაკის
მოსახლეობის შემცირებით (112.7 ათასი), მაშინროდესაც %-ა ყველაზე მკვეთრად
შემცირდა მცხეთა-მთიანეთის (-17.3%), შიდა ქართლისა (-15.1%) და ქვემო
ქართლის (-11.3%) რეგიონებში.].

დასაქმებულთა განაწილება დასაქმების სახეობებისა

და ეკონომიკის სექტორების მიხედვით
მთლიანად ქვეყნის მასშტაბით დასაქმებულთა სტრუქტურა საქალაქო და
სასოფლო სექტორების მიხედვით განსხვავებულია. კერძოდ, ქალაქად დასაქმების
ძირითადი სახეობებია დაქირავებით დასაქმება (69.7%-ით) და თვითდასაქმება
არასასოფლო სექტორში (19.4%), ხოლო სოფლად დასაქმების ძირითადი ფორმებია
უსასყიდლო დასაქმება (43.1%) და სასოფლო თვითდასაქმება (36.0%). თბილისისა
და აჭარის გარდა, სადაც მაღალია დაქირავებით მომუშავეთა და დაბალია სასოფლო
თვითდასაქმების წილი, სამუშაო ადგილების განაწილება დასაქმების სახეობების
მიხედვით ყველა რეგიონშიერთგვაროვანია.
დასაქმების პროდუქტიული სახეობების მიხედვით სამუშაო ადგილების
შემცირება ართულებს სიღარიბის დაძლევის საკითხს. დაქირავებით მომუშავეთა
და დამქირავებელთა რაოდენობამ 2008 წელს შეადგინა 577.7 ათასი ადამიანი, რაც
6.4%-ით ნაკლებია 2005 წლის დონესთან შედარებით. დაქირავებით მომუშავეთა
რაოდენობის შემცირებით გამოირჩევა თბილისი და იმერეთი, რომლებზეც მოდის
დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობის შემცირების 85.2%. 2005-2008 წლებში,
ასევე აღინიშნა არასასოფლო თვითდასაქმების სახით დასაქმებულთა რაოდენობის
დაახლოებით ერთი მეხუთედით შემცირება. სასოფლო თვითდასაქმებისა და
უსასყიდლოდ მომუშავეების კატეგორია კვლავ რჩება რეგიონებში დასაქმების
ყველაზე მნიშვნელოვან ფორმად. გურიასა და მცხეთა-მთიანეთში მათი წვლილი
დასაქმების საერთო სტრუქტურაში 80%-ს უახლოვდება.

292
დასაქმების არსებული არაეფექტური სტრუქტურა მნიშვნელოვნად ართულებს
სიღარიბის დაძლევის საკითხს. ეკონომიკის უმსხვილეს დამსაქმებელ დარგად
გვევლინება დაბალი შემოსავლების უზრუნველმყოფი სოფლის მეურნეობისა24
დაგლობალურ საფინანსო ბაზრების რყევაზე დამოკიდებული მშენებლობის
სექტორები.აგრარულ სექტორში დასაქმებულთა და თვითდასაქმებულთა რაოდენობის
მნიშვნელოვანი შემცირების მიუხედავად (53.1 ათასით), სხვა დარგებში სამუშაო
ადგილების დაკარგვის წინმსწრები ტემპის გამო, აგრარულისექტორის წილი მთლიან

დასაქმებაში კიდევ უფრო გაიზარდა 54.1%-დან 55.1%-მდე.ერთდროულად, მაღალი

შემოსავლების მქონე დარგები მთლიანი დასაქმების უმნიშვნელო ნაწილს მოიცავენ.

დასაქმების ზრდა აღინიშნა ჯანმრთელობის დაცვის და სოციალური დახმარების
(1.2%) და კომუნალური, სოციალური და პერსონალური მომსახურების გაწევის
(17.9%) სექტორებში. ტრანსპორტისა და კავშირგაბმულობის (30.1%) და
სასტუმროებისა და რესტორნების (10.4%) დარგში ახალისამუშაო ადგილების შექმნა
შეიძლება აიხსნას საჯარო სექტორში მუნიციპალური ტრანსპორტის, ხოლო კერძო
სექტორში ტელეკომუნიკაციებისა და ტურიზმის ინდუსტრიის განვითარებით.
თბილისის, აჭარის და მცხეთა-მთიანეთის გარდა, ყველა დანარჩენი რეგიონი
ხასიათდება დასაქმების განაწილების დაახლოებით მსგავსი სექტორული
სტრუქტურით, რომლითაც სოფლის მეურნეობა უზრუნველყოფს საერთო
დასაქმების სულ მცირე 65%-ს, მეორე დამსაქმებლად გვევლინება მშენებლობისა
და სახელმწიფო მმართველობის სექტორები. დაახლოებით თანაბარ დასაქმებას
ქმნიან სამთომოპოვებითი მრეწველობა, ელექტროენერგიის, აირისა და წყლის
წარმოება და განაწილება, სასტუმროებისა და რესტორნების დარგი. აღსანიშნავია,
რომ 2005-2008 წლებში ქვეყნის ათი რეგიონისა და ეკონომიკის თხუთმეტი
სექტორის მიხედვით არსებულ 150 რეგიონულ დარგში დასაქმებულთა
რაოდენობის შემცირება აღინიშნა 89-ში, დასაქმების ზრდა 57-ში, ხოლო
ცვლილებას ადგილი არ ჰქონია 4 სექტორში.

293
 4.11.3 უმუშევრობა
უმუშევართა რაოდენობამ 2008 წელს შეადგინა 297.6 ათასი ადამიანი,. ქალაქებში
არსებული უმუშევრობა შეადგენს მთლიანად ქვეყნის უმუშევრობის 75.3%-ს.
უმუშევართა რაოდენობის ზრდის ტემპით განსაკუთრებით გამოირჩევა სამეგრელო,
კახეთი და სამცხე-ჯავახეთი. უმუშევართა რაოდენობის 40.8% მოდის თბილისზე;
რომელსაც მოსდევს აჭარა (14.2%) და იმერეთის რეგიონი (12.8%). 2005-2008 წლების
პერიოდში უმუშევართა რაოდენობის პროცენტულად შესამჩნევი შემცირება
აღინიშნა მხოლოდ ქვემო ქართლსა და გურიაში.
უმუშევრობის დონის ზრდა, უმუშევართა რაოდენობის ზრდასთან ერთად,
განაპირობა აქტიური მოსახლეობის ცვლილებამ. აქტიური მოსახლეობის
შემცირების გარეშე უმუშევრობის დონე ქვეყანაში 2008 წელს უცვლელი იქნებოდა.
უმუშევრობის განსაკუთრებული მაღალი დონით გამოირჩევიან თბილისი (28.3%)
და აჭარა (26.1%). ამასთან საქართველოს დედაქალაქი არის ერთადერთი რეგიონი
სადაც აღინიშნა უმუშევრობის შემცირება, თუმცა უმნიშვნელო დოზით,
უმუშევრობის ორივე მკაცრი და შერბილებული კრიტერიუმით.
გეოგრაფიული ფაქტორი უმუშევრობის მნიშვნელოვანი დეტერმინანტია. იგი
ხუთჯერ უფრო მაღალია ქალაქად, ვიდრე სასოფლო ტიპის დასახლებებში
(შესაბამისად- 27.8% და 6.7%). ამ უკანასკნელში ”ფარული უმუშევრობა ჭარბობს. ეს
უმთავრესად აიხსნება სოფლის მოსახლეობის ფორმალური ჩართვით სასოფლო
თვითდასაქმებისა და უსასყიდლოდ დასაქმების ფორმაში. უმუშევრობის ყველაზე
დაბალი დონე აღინიშნება სამცხე-ჯავახეთში, გურიასა და სამეგრელოში. დიდი
სხვაობა რეგიონების უმუშევრობის დონეებს შორისსამუშაო ძალის მცირე
მობილურობის მაჩვენებელი შეიძლება იყოს. [წყარო: სიღარიბის დაძლევისა და
დასაქმების სამუშაო ჯგუფის შეფასებები, 2005 და 2008 წლების შინამეურნეობების
გამოკვლევის მონაცემთა ბაზის ანალიზის საფუძველზე].
გეოგრაფიული ფაქტორი უმუშევრობის მნიშვნელოვანიდეტერმინანტია.
უმუშევრობა ხუთჯერ უფრო მაღალია ქალაქად ვიდრე სასოფლო
ტიპისთვითდასაქმებისა დაუსასყიდლოდ დასაქმების ფორმაში. უმუშევრობის
ყველაზე დაბალი დონე აღინიშნება სამცხე-ჯავახეთში,გურიასა და

294
სამეგრელოში.დიდი სხვაობა რეგიონების უმუშევრობის დონეებს შორის სამუშაო
ძალის მცირემობილურობის მაჩვენებელიშეიძლება იყოს.
3. ოჯახის რიცხოვნობა და ოჯახის უფროსის განათლების დონე სიღარიბის რისკის
განმსაზღვრელი მნიშვნელოვანი ფაქტორებია. სიღარიბეში მოხვედრის რისკი
იზრდება ოჯახის რიცხოვნობის ზრდასთან ერთად. უმაღლესი განათლების მქონე
ოჯახის უფროსის ყოლა მნიშვნელოვნად ამცირებს სიღარიბის რისკს.
4. ბავშვები, მთლიან მოსახლეობასთან შედარებით, სიღარიბის უფრო მაღალი
რისკის წინაშე არიან. ბავშვთა შორის სიღარიბე 4 პროცენტული პუნქტით უფრო
მაღალია მთლიანად მოსახლეობაში არსებულ სიღარიბის დონესთან შედარებით.
ამჟამად საქართველოში 77 ათასი ბავშვი შიმშილობს, შესაბამისად მაღალია
ბავშვთა სიკვდილიანობის კოეფიციენტი.ასეთ სიტუაციაში განახევრდა
მზრუნველმოკლებულ ბავშვთა სახლების რაოდენობა (2009-10 წწ - 24 ერთეული,
2011 წ - 23, ხოლო 2012 წ - 11 ერთეული);
6. სიღარიბის ყველა ზღვრისა და ინდექსის გათვალისწინებით სიღარიბის
პრობლემა გაცილებით მწვავეა სოფლად, სადაც ცხოვრობს ღარიბი მოსახლეობის
55%-ზე მეტი. სიღარიბის ყველა ინდექსის მნიშვნელობა უფრო მაღალია სოფლად
ვიდრე ქალაქად, გარდა ამისა, სოფლად სიღარიბეს მზარდი ტენდენცია აქვს
ქალაქისგან განსხვავებით.
8. სიღარიბეში მოხვედრის რისკი ყველაზე მაღალია უმუშევრებსა და
ეკონომიკურად არააქტიურ მოსახლეობას შორის, ხოლო ყველაზე დაბალია
დამქირავებლებსა და დაქირავებით მომუშავეებში. ეს ურთიერთკავშირი
გვიჩვენებს, რომ მოსახლეობის დაუსაქმებლობა სიღარიბის ერთ-ერთი უმთავრესი
მიზეზია.

ეკონომიკის არსებული სექტორული სტრუქტურა არ აძლევს საშუალებას

დასაქმებულთა უმრავლესობას სტაბილურად მიიღოს ოფიციალურ საარსებო
მინიმუმზე მაღალი შემოსავლები. ორი მთავარი დამსაქმებელი დარგი ხასიათდება
საშუალოდ ეკონომიკაში არსებულზე 2-ჯერ ნაკლები შემოსავლებით (სოფლის
მეურნეობა) და საგარეო რყევებისადმი ძლიერი დამოკიდებულებით (მშენებლობა).
ახალი სამუშაო ადგილების შექმნის ტენდენციის მქონე დარგები უზრუნველყოფენ
მთლიანი დასაქმების მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილს.
295
 მიზნობრივი სოციალური დახმარება ხელს უწყობს სიღარიბის შემცირებას,
ამასთან მისი ეფექტი, პროგრამის მცირე მოცულობის გამო, უმნიშვნელოა. ამ
მოსაზრების დადასტურებაა უმწეო მდგომარეობაშიმყოფი ოჯახების მონაცემთა
ერთიან ბაზაში ასეთი სახის ოჯახებისრაოდენობის მატება: 2008 წელს რეესტრში
დარეგისტრირებული 502.7 ათასი ოჯახი, აქედან საარსებო შემწეობას იღებდა
მხოლოდ 131.2 ათასი ოჯახი ანუ მათი რაოდენობის %, 2012 წელს უმწეო
მდომარებაში მყოფი ოჯახების რაოდენობა გაიზარდა (525.1 ათასი ერთეული),
ასვე მოიმატა საარსებო შემწეობის მიმღები ოჯახების რაოდენობა (163.2 ათასი
ერთეული).
programis 2010 wlis moxsenebaSi saqarTveloSi jandacvaze
saxewlmwifo danaxarji mSp-s 1.5 procentia, xolo dabadebidan
mosaxleobis mosalodneli sicocxlis xangrZlivoba 72.041 welia. am
aspeqtSi unda vifiqroT, rom xelisufleba prioritets aniWebda
sawolebis raodenobas da ara jandacvis xarisxis amaRlebas, Tumca es
programa ganusazRvrelivadiT gadaido da aq didi roli Seasrula
ruseT-saqarTvelos 2008 wlis omma da msoflio finansuri-ekonomikuri
krizisis dawyebam, romelic ra Tqma unda, saqarTvelosac Seexo.
saqarTveloSi 2008 wlis monacemebiT, moqmedebდა 46 mzrunveloba
moklebuli bavSvebis specialuri dawesebuleba, romelSic
moTavsebulia 5 200 bavSvi. saxelmwifos xarjzea agreTve sami
dawesebuleba, romelTagan ori gankuTvnilia moxucebulebisaTvis,
xolo erTi - SezRuduli SesaZleblobis mqone pirebisaTvis.
arainstituciur sferoSi, ZiriTadad “tasisis” programa CarCoSi
bavSvTa keTildReobis gasaumjobeseblad mravali proeqti
ganxorcielda (Svilad ayvana, aRmzrdelobiTi zrunva, mcire
jgufebisagan ojaxis Seqmna..). 2008 wlisaTvis saqarTveloSi 19 dRiani
mzrunvelobiTi centri moqmedebda, romlebic moemsaxura 1 189 bavSvs.
paralelurad 700 bavSvi iRebda sxvadassva saxis ojaxur mzrunvelobas
da bavSvTa daxmarebas (fuladi da aRmzrdelobiTi zrunvis CaTvliT).
saerTaSoriso garemoeba
2005 wlis dekemberSi ruseTma qarTuli sasoflo sameurneo
produqtebis garkveuli nawilze, droebiTi savaWro embargo daawesa.
2006 wlis martsa da maisSi embargo gavrcelda qarTul Rvinoebze,
296
spirtian sasmelebsa da Semdeg mineralur wylebze. es qarTuli
ekonomikisaTvis didi dartyma iyo. Tundac imis gamo, rom 2006
wlisaTvis qarTuli Rvinis eqsportis 88% ruseTis bazarze gadioda.
2006 wlis 3 oqtombris Semdeg, yvela sahaero, sarkinigzi, sazRvao da
safosto gadazidvebi ruseTsa da saqarTvelos Soris faqtobrivad
Sewyda. agvistos omma (2008w) ki ruseTsa da saqarTvelos Soris
diplomatiuri urTierTobac gawyvita.
saerTaSoriso organizaciebma (msoflio banki, saerTaSoriso
savaluto fondi, msoflio savaWro organizacia) saqarTvelos
SeTavazes garkveuli rCevebi ekonomikis principul, struqturul
sakiTxebze, rac TavisTavad gulisxmobs (saqarTvelos CarTvas
globalizaciis sferoSi-n..k). saqarTvelos CarTvas saerTaSoriso
finansur sistemaSi metwilad ganapirobebs centraluri aziidan
Semodinebuli investiciebi da produqciis tranziti aRmosavleTidan
dasavleTis mimarTulebiT.
saqarTveloSi gaeros ganviTarebis programis biujetis (mln $) 55 %
ixarjeba demokratiis ganviTarebasa da mTavrobaze, 25% garemosa da
energiaze, 10% - ekonomikur zrdaze, xolo 10%-krizisebis prevenciaze.

4.11.4.erTaSorisი organizaciebis roli საქართველოში

siRaribis შესუსტებასა და daZlevაში

მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაცია (მსოფლიო ბანკი, სსფ, FAO, ქეა-

კავკასია...)საქართველოს ეხმარება საბაზრო ეკონომიკის შექმნასა და
სრულყოფაში. ამ დახმარების მექანიზმი მრავალფეროვანია (გრანტები, საჩუქრები,
შეღავათიანი კრედიტები, კადრების მომზადება...).
ქვეყანაში სიღარიბის დაძლევისა და სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების
კუთხით მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვთ საერთაშორისო ორგანიზაციებს.
აღსანიშნავია როგორც ეკონომიკის ყველა სექტორში რეფორმებისა და
პროგრამების მხარდაჭერა, ისე ცალკეული რეგიონის განვითარებაზე მიმართული
ინტერვენციები. რეგიონულ ჭრილში აღსანიშნავია საერთაშორისო
ორგანიზაციების მხრიდან ადგილობრივი ხელისუფლების მხარდაჭერა რეგიონის
თუ ცალკეული მუნიციპალიტეტის განვითარების გეგმების მომზადებაში.
297
 ადგილობრივ ხელისუფლებასთან და სხვა პარტნიორებთან კოორდინაციაში
განხორციელებული პროექტები დახმარების თანაბარი განაწილებისა და
მაქსიმალურად დადებითი შედეგების მიღების ერთ-ერთი განმაპირობებელი
ფაქტორია. მიუხედავად ამისა, არსებობს შემთხვევები, როდესაც კოორდინაციის
ნაკლებობა და სხვა დაინტერესებულ მხარეებთან არათუ თანამშრომლობა, არამედ
ინფორმაციის არგაცვლა, დუბლირებისა და უარეს შემთხვევაში პროექტის
წარუმატებლობის საფუძველი გამხდარა.
არანაკლებ მნიშვნელოვანია არასამთავრობო სექტორის კონტრიბუცია რეგიონების
განვითარების საქმეში, თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ თავად მესამე სექტორი
ნაკლებად არის განვითარებული რეგიონებში. შეფერხებების მიუხედავად, ეს
პროცესი მიმდინარეობს და მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს სამოქალაქო
საზოგადოების ჩამოყალიბებას. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია
ადგილობრივი მოსახლეობის გააქტიურებაზე, მათი უნარ-ჩვევების განვითარებაზე
და გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩართვაზე მიმართული პროექტების
განხორციელება.
evrokavSiri kvlav rCeba saqarTveloSi erT-erT udides socialur
investorad, Tumca sasursaTo usafrTxoebis sferoSi investirebaze
Tavs ikavebs.
USAID-ma Seamcira da Tanac sagrZnoblad, programebis ganxorcieleba.
es tendencia gansakuTrebiT Seexo mSvidobianobis, usafrTxoebisa da
ekonomikuri zrdis sferoebs. DFID 2008 wlis bolodan radikalurad
apirebs finansirebis Semcirebas (2004-07 wlebSi igi umsxvilesi
investori iyo) imis gamo, rom misi prioritetebi icvleba da msoflios
sxva qveynebisadmi aris mimarTuli.
ამ პროცესში აგრეთვე ჩართულია არასამთავრობო ორგანიზაციები. maT Soris
aRsaniSnavia „qea - kavkasia” (Care-caucasus, CARE-ქ ქეა,). ქეა საერთაშორისო

12 არასამთავრობო ორგანიზაციისგან შემდგარი საერთაშორისო კონფედერაციაა.

მან ივალდებულა დაეხმაროს ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნების ადამიანებს
გააუმჯობესონ თავიანთი ცხოვრების პირობები და დაძლიონ სიღარიბე. CARE
შემოკლებით აღნიშნავდა „ევროპაში ამერიკული გზავნილების შეგროვების
კოოპერაციულ საზოგადოება”-ს. იგი 1945 წელს შეიქმნა და 22 ამერიკულ

298
ორგანიზაციას აერთიანებდ.ა CARE ომის შემდგომ გადარჩენილი
ადამიანებისთვის სასიცოცხლო ”ქეაამანათების” გაგზავნას ემსახურებოდა.,
ათასობით ამერიკელმა მიიღო ამ წამოწყებაში მონაწილეობა, ამანათების პირველი
პარტია საფრანგეთში გაიზავნა (1946 წლის 11 მაისი - 20 000 ამანათი). შემდგომი
20 წლის განმავლობაში, დაახლოებით 100 მლნ „ქეაამანათი” მიეწოდა ჯერ
ევროპის, შემდეგ კი აზიის და მსოფლიოს სხვა ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნების გაჭირვებულ მოსახლეობას.
saqarTveloSiAქეამ moqmedeba 1993 wels daiwyo. igi 1993-2003 wlebSi
rva regionSi moRvaweobda. dasawyisSi qeas saqmianoba sursaTis
distribucias exeboda, xolo Semdeg man gezi aiRo adamianTa
SesaZleblobis gazrdaze. იგი daexmara milionze met adamians da ამ
მიძნით gankarga 40 mln amerikuli dolari. am periodSi qeas
exmarebodnen USAID, DFID, CIDA, USDA, EU, FAO, WFP, PTC (baqo-Tbilisi-
jeixanis milsadenis kompania) da SCP (samxreT kavkasiis milsadeni
kompania, iaponiis mTavroba da უფრო განვითარებული ქვეყნების კერძო
დონორი ორგანიზაციები. ქეახ donorebma mxari dauWires “vardebis
revolucias” da axali mTavrobis dasaxmareblad soliduri Tanxa
gaiRes.
ქეამ 2005-2009 wlebis grZelvadiani strategiuli gegmis damuSavebis
procesSi gamoikvlia saqarTveloSi arsebuli siRaribis mizezebi da
maTi SenarCunebuli mdgradobis faqtorebi. qeas mtkicebiT, 2004-2007
wlebSi mimdinare saxelisuflebo reformebma didi gavlena moaxdines
qveynis ekonomikaze, socialur mdgomareobaze, infrastruqturasa da
momsaxurebis seqtorze, sakanonmdeblo sferoze. Tumca, საყოველთაო
აღიარებით, “reformebma” ver SeZles saTanado efeqti moexdina
sazogadoebaze da siRaribis done isev myarad SenarCunda.
socialuri daZabulobis gamwvavebis fonze, 2008 wlis ianvarSi qeam
moawyo saqmiani Sexvedra arsebuli grZelvadiani strategiuli gegmis
gadasaxedad (i.x. proeqti “daviT aRmaSenebeli”), ris Sedegadac
miRebul iqna odnav Secvlili grZelvadiani strtegiuli gegma oTxi
ZiriTadi strategiuli mimarTulebiT. maTgan siRaribesTan brZolas
uSualod meoTxe mimarTuleba exeba _ “social-ekonomikuri

299
mdgomareobis gaumjobesebaze orientirebuli programebis SemuSaveba
da ganxorcieleba”, romlis mTavari mizani naklebi SesaZleblobis
adaminebis daxmareba iqneboda.
daviT aRmaSeneblis scenari. am scenarში გათვალისწინებული იყო
ekonomikuri zrdის მაღალი ტემპი da demokratiis შედარებით dabali
done. garkveuli warmatebebis miuxedavad (maRali ekonomikuri zrda,
dabali inflacia. laris kursis gamyareba...), agraruli seqtori ვერ
გამოცოცხლდა, fermerTa mosalodneli gaerTianeba ver Sedga. qeas
moxsenebaSi „did maRal eSelonebSi meqrTameoba kvlav mZvinvarebდა”,
ქეას მტკიცებით, „saqarTveloSi, siRaribisa da saxelisuflebo sferoSi
mainc rCeba mniSvnelovani problemebi, Tumca sazogadoebis mcire
nawilSi cotaodeni cvlilebebi mainc igrZnoba. siRaribis warmoSobis
faqtorebi, romelic aRniSnulia 2004 wlis grZelvadian gegmaSi, isev
aqtualuria”.
rogori iyo qეa-ს 3 wlis muSaobis Sedegi 2004-2007 wlebSi? qeas
angariSis mixedviT, წაპმატებული რადგან „sami wlis Semdeg: socialurad
da ekonomikurad daucveli mosaxleoba sargeblobs servisis da
bazrisadmi ukeTesi xelmisawvdomobiT”.
es იყო Zalze optimისტური Sefaseba, თუნდაც იმის გამო, რომ gaeros
ganviTarebis programis statistikuri monacemebiT, aRniSnul periodSi
saqarTveloSi siRaribis done 52%-mde gaizarda.
ერთი მხრივ, ქეა Tvliდა, rom „fermerTa mosalodneli gaerTianeba
ver Sedga“, ხოლო მეორ მხრივ ამაყობდა, რომ „amJamindelma ekonomikurma
warmatebebma sasoflo-sameurneo sferoSi investiciebis zrda
gamoiwvies, risi meSveobiTac moxda arsebuli soflis meurneobis
Secvla msxvili sasoflo sameurneo warmoebiT, romelsac saqarTvelos
ramdenime wamyvani biznesi lobirebs (?- ჯ.k.). sxva sawarmoo
organizaciebma _ turizmis, sinaTlis industriisa da satransporto
kompaniebma qalaqSi axali samuSao adgilebi Seqmnes. qveyanaSi jer
kidev arsebobs “mosyidvebisa da qrTamebis cneba”, ris gareSec
dResdReisobiT biznesis warmoeba SeuZlebelia.” aseve qea Tvlis, rom

300
„importis adgilobrivi warmoebiT Canacvlebam, adgilobrivi valutis
qarTuli laris gamyarebas Seuwyo xeli”.(ჯ.k.)
qეa-ს moxsenebis 13-e gverdze miTiTebulia, rom „qveynis stabilurobam
xeli Seuwyo ekonomikur ganviTarebas, xolo qveynis uprecedento
ganviTarebam da ayvavebam gavleniani ruseTic ki daakmayofila da
axla or qveyanas Soris mWidro savaWro kavSirebia (? - sxvaTaSoris
zrdis tempi SevardnaZis mmarTvelobis drosac maRali iyo_ჯ.k.). an
თითქოს „prezidentis mTavari oponentebic ki aRiareben mis did
miRwevebsa da warmatebebs daZabul politikur arenaze (sainteresoa
romeli oponenti yavs mxedvelobaSi_ჯ.k.) an saSualo fena kvlav
farTovdeba da yalibdeba(?-ჯ.k). an samoqalaqo sazogadoebis
organizaciebis daxmarebis wyalobiT pensionerebis....cxovrebis odnav
mainc maRali done SenarCunebulia”.(?-ჯ.k.)*. ასე, რომ ქეა-ს რომ

გაემართლებინა ათეული მილიონი დოლარის ხარჯვა/გაფლანგვა, თავისი

საქმიანობა ზღაპრულ დონეზე აიყვანა ან „qveynis uprecedento ganviTarebam
da ayvavebam gavleniani ruseTic ki daakmayofila da axla or qveyanas
Soris mWidro savaWro kavSirebia“
qea-მ erTi ram sworad gamoicno: “sanam situacia stabiluria,
saSualo fenis gaZliereba....friad saSiSi Zalaa avtokratiis
winaaRmdeg. Tuki saxelmwifo ar SeimuSavebs garkveul meqanizmebs
riTac moxerxdeba mosaxleobis saWiroebisa da moTxovnebis mosmena da
sisruleSi moyvana/ganxorcieleba, ukmayofileba gaizrdeba, rac
sabolood politikur areulobas gamoiwvevs”. (asec moxda, amis
dasturia 2007 wlis Semodgomis da 2008 wlis pirveli naxevris
movlenebi-ჯ.k.). zogad mimoxilvaSi qეa marTebulad aRniSnavs:
„saxelmwifos mier mowodebuli monacemebi arasandoa, zog sakiTxebs ki
politikuri datvirTva gaaCniaT”. ეს ეჭვი უფრო გაძლიერდა. Tundac imis
gamo, rom „statistikis veb-gverdze moTavsebuli teqstis inglisuri
versia sakmaod gansxvavdeba teqstis qarTuli versiisagan erTi da
igive monacemebze.” „igive SeiZleba iTqvas adrindel dokumentaciaze,
sadac erTi da igive wlis monacemebSi sxvadasxva cifrebi aris
miTiTebuli”.

301
 aseve sainteresoa grZelvadiani strategiuli gegmis Sualeduri
mimoxilva, romelic doqtor jorj verTinim moamzada dimitri
guguSvilis daxmarebiT, რომელიც xuTi Tavisagan Sedgeba. CvenTvis
sainteresoa Tavi _ “ekonomikis” erT-erTi paragrafi _ “siRaribe”. ქეას
azriT, marTalia saqarTveloSi biznesis wamowyebisa da misi gaZRolis
procedura Zalian gamartivda, Semcirda gadasaxadebi da a.S. მaგრამ,
„aRiniSneba mcire an saerTod umniSvnelo gaumjobeseba, siRaribisa da
umuSevrobis sferoSi.“ amave moxsenebaSi aRniSnulia (gv. 29) :
„keTilganwyobili urTierTobebis miRweva ruseTTan ara Tu ver
moxerxda, aramed or qveyanas Soris praqtikulad ver damyarda
veranairi kontaqti da maT Soris arsebuli urTierTobebi kvlav
garTulebulia”. qeas moxsenebis romel gverds unda davujeroT ? - ჯ.k.]
mosaxleobis 34% siRaribeSi cxovrobs da 30-40% umuSevaria.
qarTvelebis umravlesoba fiqrobs, rom ekonomikuri mdgomareoba
vardebis revoluciis Semdgom didad ar gaumjobesebula” .ქეას
mtkicebiT, „zogadi situaciis gaumjobesebaSi Cavardna mosaxleobis
umravlesobisaTvis gamowveulia saxelmwifos mier agrobiznesis
ganviTarebaSi Cadebuli naklebi ZalisxmeviT”, agroproduqtis
warmoebam 7%-iT daiwia dabla da მშპ-ში misi წილი 19%-dan 11%-mde
Semcirda (ასეთი რა მოხდა? ქეას მოხსენებაში (-გვ.17), ხომ აღინიშნა ამ სფეროში
მიღწეული წარმატება?-ჯ.კ.). saSualo xelfasi 2004 wlis 116 laridan 225
laramde (2007 w) gaizarda” (umuSevrobis gadidebis, ZiriTadad
dasaqmebulTa ganTavisuflebis xarjze da inflaciis wyalobiT_ჯ.k.).
qea-s miaCnia, rom Semosavlis distribuciaze arsebuli monacemebi
mwiria. oficialuri statistikiT jinis koeficienti ucvlelia, Tumca
sxva wyaroebidan miRebuli monacemebi, uTanasworobis zrdas
adastureben. saSualo ojaxebis mdgomareoba ar gaumjobesebula. amis
dadasturebaa 2004-2008 wlebSi saerTaSoriso respublikuri institutis
mier Catarebuli gamokiTxvebi, mxolod erT SemTxvevaSi Tqva
gamokiTxulTa umetesobam, rom maTi finansuri situacia odnav
gaumjobesდa. 2007 wlis seqtemberSi ganxorcielebuli gamokiTxvis

302
Sedegad, mxolod 8%-ma Tqva, rom maTi mdgomareoba gaumjobesda, maSin
roca gamokiTxulTa 46%-ma situaciis gauareseba daafiqsira.
Cveni azriT, siRaribis realuri masStabis dasadgenad, socialurad
daucveli ojaxebis bazis naxvaa, sadac 2007 wels daregistrirebulia
iyo 496 aTasi ojaxi (1,4 mln kaci) anu mosaxleobis 34% (magram am
bazaSi registrirebulia mxolod ukiduresad Rataki mosaxleoba,
romelsac unda daematos saarsebo minimums dabla myofi mosaxleobis
is ricxovneba, romelic dasaxelebul bazaSi ver moxvda-ჯk.).
igive statistikuri monacemebis dayrdnobiT davinaxavT, rom yvelaze
Raribi adamiani soflis macxovrebelia da Tan xanSiSesuli.
saxelmwifosgan garkveul subsidiebs Rebulobda 70 wels gadacilebuli
mosaxleobis 17%, amasTan gazrdili saxelfaso ganakveTiT sargeblobdnen
mxolod daqiravebuli muSakebi, xolo umuSevrebi an kerZo meurneobaSi
CarTuli pirebi misgan sargeblobas ver iReben (anu maTi mdgomareoba
uaresdeba_ჯ.k).

საერთაშორისო ორგანიზაციები საქართველოში ჩამოყალიბებულ სოციალურ ფონს

განსხვავეულად და წინააღმდეგობრივად აფასებენ. მაგალითად, გაზეთ ” ბანკები და
ფინანსები”-ში (14.04.2010 წ) აღინიშნა, რომ 2009 წელს საქართველოში ღარიბების
რაოდენობა 125 165 კაცით გაიზარდა. ამავე დროს მსოფლიო ბანკის მტკიცებით,
საქართველოში ცხოვრების დონე გაუმჯობესდა. ამ განცხადებას საფუძვლად დაედო
მსოფლიო ბანკის მიერ გამართულ კონკურსში -”ევროპასა და ცენტრალურ აზიაში
ცხოვრების გაუმჯობესება” - ერთ-ერთ გამარჯვებულად საქართველოს დასახელება
(გამარჯვებულად დასახელდა, აგრეთვე, აზერბაიჯანი, ბულგარეთი, თურქეთი,
ლატვია, მაკედონია, მოლდოვა, რუსეთი, სომხეთი, ტაჯიკეთი და ყირგიზეთი).
მსოფლიო ბანკის ვიცე პრეზიდენტის ფილიპ დე უერუს-ის თქმით, კონკურსში
საქართველომ რეალური შედეგი აჩვენა, კერძოდ, გაიზარდა დასაქმება, შეიქმნა მცირე
საწარმოები, გაუმჯობესდა ფინანსური ხელმისაწვდომობა, აღდგა სასმელი და
სარწყავი წყლის სისტემები, გაუმჯობესდა ჯანდაცვის სფერო.
რამდენად არგუმენტირებულია მსოფლიო ბანკის კონკურსში საქართველოს
გამარჯვებულად გამოცხადება, მაშინ როცა 2009 წელს ყველა ის მაჩვენებელი,
რომლებსაც მსოფლიო ბანკი დაეყრდნო, გაუარესდა? ამ ეჭვს ის გარემოებაც
აძლიერებს, რომ გაეროს განვითარების პროგრამა სულ სხვა სურათს გვთავაზობს.
303
თვით მსოფლიო ბანკი თავის შეფასებებში არათანმიმდევრულია, კერძოდ, ბანკის
გაანგარიშებით, საქართველოში მოსახლეობის სიღარიბის დონე დაახლოებით 50%-ია,
მათ შორის 25% - ღატაკი1. [1 http:/tavisufleba.ucoz.ru.14.09.2009]. თვით საქართველოს
მომსახურების სააგენტოს მიერ გავრცელებული მონაცემებით, საქართველოს
მოსახლეობის 40% სიღარიბის ზღვარს ქვემოდ იმყოფება. ამრიგად, თუკი 2008 წლის
დეკემბრისათვის, სახელმწიფო შემწეობის მისაღებად 1 636 026 ადამიანი იყო
რეგისტრირებული, რომელსაც 2009 წელს 125 165 კაცი დაემატა და საერთო ჯამში
1 761 191 ადამიანი ანუ 539 256 ოჯახი შეადგინა. სიღარიბის ზრდის კვალობაზ
შეფერხდა ეკონომიკური ზრდაც. ამ ფონზე კი, მსოფლიო ბანკის ევროპისა და
ცენტრალური აზიის რეგიონის სიღარიბის დაძლევისა და ეკონომიკური ზრდის
დირექტორი ლუკა ბარბინე საქართველოს მთავრობას საპატიო სიგელით აჯილდოებს
სიღარიბესთან წარმატებული ბრძოლის აღსანიშნავად2. [2 http:/politforumi.com.]
გვგონია, რომ ეს ფაქტი კომენტარს არ საჭიროებს.
მსოფლიო ბანკმა 2009 წლის აპრილის მოხსენებაში - მსოფლიოში სიღარიბის
დაძლევის შესახებ, საქართველოს მიზნობრივი დახმარების პროგრამა მსოფლიოში
ერთერთ საუკეთესო და წარმატებულ პროგრამად დაასახელა. ბანკის მტკიცებით,
საქართველოში მოქმედი სიღარიბის დაძლევის პროგრამა ქვეყანაში სიღარიბის
შემცირების ეფექტური ინსტრუმენტია, რომლის გარეშე ღარიბი მოსახლეობის
რაოდენობა 50%-ით გაიზრდებოდა, ხოლო სიღარიბე უფრო ღრმა და მძიმე იქნებოდა.
მსოფლიო ბანკის მოხსენებაში აღნიშნულია, რომ მიზნობრივი სოციალური
დახმარებები, სახელმწიფო პენსიებთან ერთად, სოციალური სფეროსთვის
გამოყოფილი მშპ-ის ყოველი 1% სიღარიბეს 2,8%-ით ამცირებს.* [იხ. http: //
www.ssa.gov.ge].

4.11.5. სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიანი

ბაზა - რეალობასთან მიახლოება
სოციალურად დაუცველი ოჯახების ყოფის გასაუმჯოსებლად საქართველოს
მთავრობის მრავალი დადგენილება გამოქვეყნდა მათ შორის აღსანიშნავია
„სოციალური დახმარების შესახებ" საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 28 ივლისის
N145 დადგენილება. 2008 წლის დადგენილებით (№424) ცვლილებები და დამატება
შეეხო 2006 წლის პრეამბულას და პირველი პუნქტის ახალ რედაქციას.
304
 სიღარიბის პრობლემას ეხებოდა „ქვეყანაში სიღატაკის დონის შემცირებისა და
მოსახლეობის სოციალური დაცვის სრულყოფის ღონისძიებათა შესახებ"
საქართველოს მთავრობის 2010 წლის 24 აპრილის N126 დადგენილება, რომლის
ასაფუძველზე გამოიცა საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური
დაცვის მინისტრის 2006 წლის 22 აგვისტოს N225/ნ ბრძანება „სოციალურად
დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიანი ბაზის ფორმირების წესის" და „მიზნობრივი
სოციალური დახმარების დანიშვნისა და გაცემის წესის შესახებ“
სოციალური მომსახურების სააგენტო 2007 წელს ორი სახელმწიფო უწყების
სოციალური დაზღვევის ერთიანი სახელმწიფო ფონდისა და დასაქმებისა და
სოციალური დახმარების სახელმწიფო სააგენტოს შერწყმით შეიქმნა. იგი შრომის,
ჯანმრთელობისა და სოციალურიდაცვის სამინისტროს ძირითადი აღმასრულებელი
ინსტრუმენტია და პასუხისმგებელია ყველა ცენტრალიზებული სოციალური
პროგრამის (პენსია, სოციალურ დახმარება, ბავშვზე ზრუნვისა და შეზღუდული
შესაძლებლობების მქონე ადამიანებისათვის განკუთვნილი პროგრამების
განხორციელებაზე. ამასთანავე, სააგენტო პასუხისმგებელია სოციალურად
დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ბაზის ადმინისტრირებაზე.
სააგენტოს 11 რეგიონულ და 71 რაიონულ ოფისში 2000-ზე მეტი ადამიანი იყო
დასაქმებული. 2011 წელს სააგენტოს წლიური ბიუჯეტი დაახლოებით 1,5 მილიარდ
ლარს შეადგენდა, რაც იგი საქართველოში ყველაზე მაღალი ხარჯების მქონე
სახელმწიფო ორგანიზაციად აქცია.
ბენეფიციარები (არსებული სტატისტიკა) „ვარდების რევოლუციის" შემდეგ
მოსახლეობის პენსიით უზრუნველყოფა, სხვა სოციალური შემწეობები და, საერთოდ,
ნებისმიერი სფერო, რომელიც მოსახლეობის კეთილდღეობას უკავშირდება,
პოლიტიკურ ინსტრუმენტად გადაიქცა. 2004 წლიდან მოყოლებული, ყოველი
არჩევნების წინ, პენსიების მატებას 5 თუ 10 ლარით ყოველთვის ახლდა პროპაგანდა
და, რაღა თქმა უნდა, შევარდნაძის მმართველობის პერიოდთან შედარება, როდესაც
პენსია რიგითი მოქალაქისათვის ძალიან მცირე იყო (14 ლარი). ამასთან, პენსიების
ყოველი მომატების დროს. ხელისუფლება დუმდა ლარის ყიდვითლუნარიანობის
შემცირებაზე, თუნდაც რევოლუციამდელ პერიოდთან შედარებით და დუმილით
უვლიდა გვერდს ზრდად ინფლაციასაც. რაც მთავარია, ხელისუფლება ხალხს

305
არწმუნებდა, რომ პენსიების მიხედვით საქართველო ლიდერი იყო, ევროპაში თუ არა,
პოსტსაბჭოთა სივრცეში მაინც. მათ ავიწყდეოდათ, რომ საქართველოში საკმაოდ
მაღალია საპენსიო ზღვარი: 60 წელი - ქალებისთვის, 65 - მამაკაცებისთვის.
გავიხზსენოთ, თუნდაც საქართველოს მთავრობის ის გადაწყვეტილება, რომ 2012
წელს პენსია 125 ლარამდე 67 წელს გადაცილებულ ადამიანებს მოემატებოდა, ოღონდ
ეს მოხდებოდა არა 2012 წლის პირველი იანვრიდან, არამედ 1-ლი სექტემბრიდან,
საპარლამენტო არჩევნებამდე 1 თვით ადრე. ამ 125 ლარში შედიოდა სტაჟისა და
დამსახურების მიხედვით დამატებული თანხა. 67 წელს გადაცილებულ ადამიანების
ნაწილს 25 ლარით გაეზრდებოდა პენსია, ნაწილს - 15 ლარით. ყველა ასაკის
პენსიონერი კი 15-ლარიანი სადაზღვევო პოლისით ისარგლებდა.
ხელისუფლებას „ავიწყდებოდა“, რომ იმჟამინდელი პენსია პროცენტულად
საშუალო ხელფასის 1990 წლის მაჩვენებელს 2-ჯერ ჩამორჩებოდა (1990 წ. - 36.7%;
2010 წ. - 17.5%). საშუალო პენსიის თანხა მყიდველუნარიანობით ორი ათეული წლის
წინანდელი მინიმალური პენსიის დაახლოებით 45%-ით ეკვივალენტური იყო
.და,დანიშნული პენსია ადამიანს საარსებო მინიმუმის დონეზე არსებობისთვისაც კი
თვეში მხოლოდ არასრული ოცი დღის განმავლობაში გაწვდებოდა. შესაბამისად,
ყოველი თვის ერთი დეკადის განმავლობაში პენსიონერთა ფიზიკური არსებობამ
თლიანად მათსავე "მარიფათსა" და ახლობლების დახმარებაზე იყო ამ პერიოდში
საქართველოში, ყოფილ სსრკ-ის ქვეყნებთან შედარებით, ყველაზე დაბალი საშუალო
პენსია და ყველაზე მაღალი საპენსიო ასაკობრივი თამასა არსებობდა. 2010 წელს
საქართველოში მინიმალური პენსია 55-დან 80 ლარამდე გაიზარდა. 2010 წლის 1-ლი
მარტიდან კი, ქალაქის მერის გადაწყვეტილებით, რომელსაც წინ არჩევნები ელოდა,
თბილისში მცხოვრებ ყველა კატეგორიის პენსიონერს პენსია 10 ლარით გაუზარდა.
2011 წელს მიხეილ სააკაშვილის განცხადებით, 15 სექტემბრიდან ქვეყნის მთელ
ტერიტორიაზე პენსია 100 ლარი გახდებოდა. დაპირებებში უფრო შორს წავიდა
საქართველოს მაშინდელი პრემიერ-მინისტრინი გილაური ა: „ყველა სოციალური
შეღავათი იქნება შენარჩუნებული. ეს იმას ნიშნავს, რომ ათობით, ათასობით
პენსიონერს ექნებოდა 100 ლარზე მეტი, ხოლო პენსიის მინიმალური ზღვარი 100
ლარი იქნებოდა. რეფორმა 670 ათასზე მეტპენსიონერს და 24 ათას შეზღუდული
შესაძლებლობის მქონეპირს შეეხებოდა". თუმცა მალე გაირკვა, რომ საპენსიოსაჩუქარი

306
შეეხო მხოლოდ ასაკით პენსიონერებსა და პირველი ჯგუფის
ინვალიდებს.[http://www.ssa.gov.ge/],
ახლანდელი სიტუაცია (2012-2017 წწ)
სოციალური მომსახურების სააგენტოს ინფორმაციით, 2017 წლის ნოემბრის
მდგომარეობით, პენსიას იღებდა 731 796 პირი [(2010 წლის ნოემბერს - 841 460 პირი.
მათგან 665 910 იღებდა ასაკობრივ პენსიას, 32 314 - მარჩენალ დაკარგულთა პენსიას,
140 100 - ს შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირის პენსიას, ხოლო 2 580 - ომის
ვეტერანთა, რეპრესიების მსხვერპლად აღიარებულ პირთა პენსიას (346 ადამიანი
იღებდა პენსიას სტაჟისათვის დანამატით). აკადემიურ სტიპენდიას იღებდა 1 951
ადამიანი, ხოლო სახელმწიფო კომპენსაციას - 20 417. რაც შეეხება სოციალურ
დახმარებას, 139 997 შინამეურნეობაში მცხოვრები 381 727 ადამიანი იღებდა
მიზნობრივ სოციალურ დახმარებას, 20 586 - სარგებლობდა საოჯახო დახმარების
სხვადასხვა სახეობით, ხოლო 78 564 პირი საყოფაცხოვრებო სუბსიდიას იღებდა. (იხ
.http:/ /ssa.gov. ge/index. php?id=25&lang=1 }
მაინც რამდენი იყო მინიმალური საშუალო პენსია პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში
ლარზე გადაანგარიშებით? სურათი ასეთია(2010 წ): 1. ესტონეთი - 660 ლარი; 2.
ყაზახეთი - 585 ლარი; 3. ლატვია - 550 ლარი; 4. ლიტვა - 453 ლარი; 5. რუსეთი - 438
ლარი; 6. აზერბაიჯანი - 303 ლარი; 7. უკრაინა - 232 ლარი; 8. ბელორუსი - 185 ლარი;
9. სომხეთი - 129 ლარი; 10. საქართველო - 100 ლარი; 11. მოლდოვა - 93 ლარი; 12.
უზბეკეთი - 82 ლარი; 13. ყირგიზეთი - 72 ლარი; 14. ტაჯიკეთი - 27 ლარი;
აღსანიშნავია, რომ რუსეთში, რომელსაც მიხეილ სააკაშვილი და მისი გუნდის
წევრები საქართველოსთან შედარებით, ჩამორჩენასა და საბოლოო დაქცევას
უწინასწარმეტყველებდნენ, სახელმწიფო პენსია მიბმულია საარსებო მინიმუმზე და
არ სეიძლება საარსებო მინიმუმზე დაბალი იყოს, ამასთან, ინფლაციის შემთხვევში
ხდებოდა შემოსავლის ინდექსაცია. „წარმატებული და მზარდი ეკონომიკის"
საქართველოს მოქალაქეები კი ტელეეკრანიდან ხშირად ისმედნენ ომახიან
განცხადებებს იმის შესახებ, რომ „მაშინ როდესაც სხვა ქვეყნების ეკონომიკები
ჩამოიშალა, საქართველოსი აღმავლობის გზაზეა".
ახლა კი ვნახოთ, როგორია პენსიები "ჩამოშლილი ეკონომიკის" ქვეყნებში: დანიაში
საშუალო პენსია თვეში 2.800 დოლარია, პოლონეთში - 522, აშშ-ში - 1164, ფინეთში -

307
1.344 ევრო, უნგრეთში - 410 $, გერმანიაში - 810 ევრო, ისრაელში - 1.354 $,
შვეიცარიაში - 874, შვედეთში - 833, იაპონიაში - 717, ინგლისში - 700, საფრანგეთში -
700, კანადაში - 667, იტალიაში - 583, ესპანეთში - 850 ევრო. ამ მონაცემების შედარება
საქართველოს მოსახლეობის პენსიებთან ნათლად მეტყველებს, რომელი ქვეყნის
ეკონომიკას უფრო მიესადაგება ტერმინი "ჩამოშლილი." ექსპერტთა გაანგარიშებით,
იმისათვის, რომ საქართველოს მშპ-ის მოცულობა, ერთ სულ მოსახლეზე, ევროპის
ამჟამინდელ საშუალო მაჩვენებელს გაუტოლდეს, საჭიროა, ქვეყნის ეკონომიკა
დაახლოებით 25 წლის განმავლობაში 10%-ით მაინც იზრდებოდეს
.[წყარო: http://www.ambebi.ge/sazogadoeba/46339-pensiebi-saqarthveloshi-da-msoflios-
skhvadaskhva-qveyanashi.html#ixzz2FIuCSo10}

სოციალური დახმარებებისა და შეღავათების რამდენიმე სახეობა არსებობს, მათ

შორის ძირითადია პენსია (ასაკით პენსიონერები, მარჩენალ დაკარგულები; პირველი
ჯგუფის შეზღუდული შესაძლებლობები მქონე პირები და ომის ვეტერანები), საბჭოთა
რეპრესიების მსხვერპლად აღიარებული პირები. გარდა ამისა, არსებობს სახელმწიფო
კომპენსაციები და აკადემიური სტიპენდიები. (იხ. ცხრილი 1.)

ცხრილი 0.პენსიის მიმღებთა რაოდენობა და მათზე

გასაცემი თანხა (ნოემბერი -2017 წ)

რეგიონი რაოდენობა საჭირო თანხა გადარიცხული

თანხა
ქ. თბილისი 207,651 37,377,377 37,711,515

გურია 26,218 4,719,240 4,749,000

რაჭა-ლეჩხუმი და 10,130 1,823,400 1,830,960

ქვემო სვანეთი
კახეთი 67,169 12,090,420 12,197,767

იმერეთი 123,633 22,253,944 22,425,306

მცხეთა-მთიანეთი 18,831 3,389,580 3,406,392

სამეგრელო-ზემო 80,442 14,479,572 14,594,426

სვანეთი
სამცხე-ჯავახეთი 29,306 5,275,080 5,316,596

308
ქვემო ქართლი 68,125 12,262,534 12,392,948

შიდა ქართლი 48,247 8,684,460 8,735,238

აჭარის
ავტონომიური 52,044 9,367,960 9,443,078

რესპუბლიკა
ზემო აფხაზეთი - - -
სულ 731,796 131,723,567 132,803,226

საქართველოს კანონი სახელმწიფო პენსიის შესახებ არეგულირებს სახელმწიფო

პენსიაზე უფლების წარმოშობის საფუძვლებს, განსაზღვრავს პენსიის ოდენობას, მისი
ადმინისტრირების ორგანოს, ადგენს პენსიის დანიშვნის, გაცემის, მისი შეჩერების,
განახლებისა და შეწყვეტის წესსა და პირობებს, არეგულირებს პენსიის მიღებასთან
დაკავშირებულ სხვა ურთიერთობებს.
პენსიების გარდა არსებობს ორი ტიპის სოციალური დახმარება - კატეგორიის
მიხედვით და საჭიროებების შეფასების საფუძველზე.
1.კატეგორიებზე დაფუძნებული სოციალური დახმარება მოიცავს საოჯახო
დახმარებას, საყოფაცხოვრებო სუბსიდიასა და შეღავათებს იძულებით ადგილნაცვალ
პირთათვის. საოჯახო დახმარების პროგრამა ხელმისაწვდომი იყო შემდეგი
ჯგუფებისათვის:
ა) მარტოხელა პენსიონერებისთვის;
ბ) მხოლოდ პენსიონერებისგან შემდგარი ოჯახებისათვის;
გ) შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებისათვის;
დ) პირველი ჯგუფის შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებისთვის;
. ე) მრავალშვილიანი ოჯახებისთვის, რომელთაც ჰყავთ შვიდი ან მეტი შვილი.
2. საჭიროებების შეფასების (proxymeans test) საფუძველზე ფულადი დახმარება
ხელმისაწვდომია იმ ოჯახებისათვის, რომლებიც დახმარების მისაღებად მიმართავენ
სოციალური მომსახურების სააგენტოს, რეგისტრირებული არიან სოციალურად
დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში და შეფასებისას მიიღეს ზღვრულ
ქულაზე ნაკლები სარეიტინგო ქულა.
2015 წლის 1 მაისიდან სოციალურად დაუცველთა სტატუსის მინიჭებისა და
შეფასების ახალი მეთოდოლოგია ამოქმედდა. ცვლილება შეეხო დეკლარაციაში

309
მოცემულ ცვლადებს ანუ ოჯახის მიერ შევსებულ საინფორმაციო მონაცემებს.
შესაბამისად შეიცვალა ამ ცვლადების (კომუნალური ხარჯების სიდიდე, ოჯახში
შრომის უნარიანიანი წევრის და უმაღლესი განათლების მქონე პირების არსებობა...)
უარყოფითი გავლენა ქულების ჯამზე. ასევე შეიცვალა ადმინისტრირება, მოხდა
ქულების დიფერენციაცია, აიწია ზედა ზღვარი 57 000 ქულიდან 65 000-მდე.

თუ ადრე პირველადი საყოფაცხოვრებო ტექნიკა: (ტელევიზორი, სარეცხი მანქანა,

მაცივარი, გაზქურა ...) ფუფუნების საგნებად თვლებოდა. ახლა, იგი სარეიტინგო
ქულაში არ გაითვალისწინება და დეკლარაციაში არ შეიტანება.
გათვალისწინებულია და ქულაზე მოქმედებს პოტენციურად შემოსავლის მომტანი
ქონება (ავტომობილი, მიწის ნაკვეთი, აგარაკი...), ოჯახის ზოგადი შემადგენლობა.
wevrTa raodenobaSi ar gaiTvaliswineba sasamarTlos gadawyvetilebiT
Tavisuflebis aRkveTili pirebi; iZulebiT samkurnalod gagzavnili
pirebi; vadian samxedro samsaxuris pirebi; sazRvargareT sam Tveze meti
vadiT wasuli pirebi; instituciur dawesebulebebSi srul saxelmwifo
kmayofaze myofi pirebi (winaswar patimrobaSi myofi pirebis garda).
danarCen socialurad daucvel ojaxebs, romelTa sareitingo qula ar
aRemateba 70001-s eZleva samedicino dazRvevis vauCeri.
ახალი მეთოდოლოგია ფორმალურად თავისუფალია სუბიექტური ფაქტორებისაგან,
პროგრამიდან ამოღებულია და ქულის დათვლაში არ მონაწილეობს არც აგენტის
სუბიექტური შეფასება, არც ადგილობრივი თვითმმართველობის შუამდგომლობა.
სოცაგენტი დეკლარაციაში აღნუსხავს მხოლოდ იმ ინფორმაციას, რასაც თავად ოჯახის
წევრები აწვდიან. შევსებულ დეკლარაციას ხელს აწერს და ადასტურებს თავად
ოჯახის უფლებამოსილი პირი.

მოცემული მეთოლოგიია გაჭირვებულ ოჯახებს (უღატაკესი, ღატაკი, უღარიბესი,

ღარიბი...) ისე აჯგუფებს, რომ მათ შორის გამოყოს უარესთა შორის უარესი, ეს
საშუალებას იძლევა სახელმწიფომ თავისი შეზღუდული რესურსები ყველაზე უფრო
გაჭირვებულ ოჯახებს მიაწოდოს. აქ არაფერია სიახლე, თუ მხედველობაში არ
მივიღებთ გაეროს ბავშვთა ფონდის მოთხოვნას ახალი რეკომენდაცია
ორიენტირებულიყო ბავშვთა სიღარიბის დაძლევაზე. კერძოდ,
ყველა ამ ოჯახს თითო ბავშვზე აქვს დანამატი თანხა 10 ლარი, ანუ ბავშვები შე
მწეობასთან ერთად 10 ლარიან დანამატსაც მიიღებენ, გარდა ამისა, ბავშვზე 10
310
ლარიან დანამატს მიიღებენ ის ბავშვიანი ოჯახებიც, რომელთა ქულა 10 000-მდეა.
ცლილებები განიცადა საარსებო შემწეობის მიმღებთა ზღვრულმა ქულამ ადრინდელი
მეთოდოლოგიით, 57 000 ქულის ქვემოთ მყოფი ყველა ოჯახი უფროსი ერთნაირ
თანხას იღებდა - 60 ლარი, ყველა დანარჩენი წევრი კი - 48 ლარს. ახლა მოხდა
საარსებო შემწეობის მიმღებთა დიფერენცირება:
30 ათას ქულამდე ოჯახები მიიღებენ 60 ლარს ყოველ წევრზე. 30 000-57
000 ქულამდე ოჯახები 50 ლარს მიიღებენ, 57 000 – 60 000 ქულამდე – 40 ლარს, 60
000- 65 000 ქულამდე – 30 ლარს.

ახალი მეთოდოლოგის ერთერთი სერიოზული ნაკლი იყო ბაზიდან პენსიონერების

ჯგუფის ამოგდება, თუმცა ხელისუფბა მალე მიხვდა, რომ პენსიონერები მოწყვლადი
ჯგუფია და დახმარებას საჭიროებს. ამის გამო გაიზარდა პენსიონერთა საჭიროების
ინდექსი და იმ მარტოხელა პენსიონერებს, რომლებსაც ბოლო პერიოდში მაღალი
სარეიტინგო ქულის გამო შეუჩერდათ საარსებო შემწეობის გაცემა, ხელახლა
გადაეთვლებათ ქულა. წინასწარი გათვლებით, მარტოხელა და შშმ
პენსიონერთა დიდი ნაწილი კვლავ გახდება საარსებო შემწეობის მიმღები და მათ
გაცდენილი თვეებიც აუნაზღაურდებათ.
საარსებო შემწეობების მიმღები ოჯახების სარეიტინგო ქულა ახალი წესით და
ფორმულით გამოითვლება, თუმცა პარალელურად მოწმდებიან ის ოჯახებიც,
რომლებიც მანამდე არ იყვნენ საარსებო შემწეობის მიმღებები და პირველად
შემოიტანეს განაცხადი სოც.მომსახურების სააგენტოში, ასევე ყველა ის ოჯახი,
რომელთა დეკლარაციაშიც მოხდა ცვლადის ((დემოგრაფიული ცვლილება,
შემოსავლის წყაროს დაკარგვა ...) ცვლილება.

საარსებო შემწეობის მისაღებად პირი განცხადებით მიმართავს სოციალური

მომსახურების სააგენტოს. 1 თვის ვადაში სოციალური აგენტი მიდის ოჯახში და
სწავლობს მის შინა მეურნეობას. სოციალური აგენტი მონაცემებს ადარებს სხვადასხვა
უწყების ბაზებიდან მიღებულ ინფორმაციას. ასეთია მაგალითად, საჯარო რეესტრის
მონაცემები (პირების სახელზე გაფორმებულ უძრავ ქონებასთან დაკავშირებით),
შემოსავლების სამსახურის მონაცემებს (ლეგალური შემოსავლის შესახებ), შსს-ს
მომსახურების სააგენტოს მონაცემებს (პირების სახელზე დეკლარაციაში აღიწერება
ოჯახის ქონება, შემოსავლები და ხარჯები. დეკლარაციას ხელს აწერს და ამოწმებს

311
 თავად ბენეფიციარი. შემდეგ დეკლარაცია განთავსდება პროგრამაში და მონაცემებზე
დაყრდნობით ფორმულა ითვლის ქულას. ქულიდან გამომდინარე ხდება საარსებო
შემწეობის დანიშვნა/შეჩერება. ამის გამო, სოციალური დახმარების მიმღებთა რიცხვი,
ყოველთვიურად იცვლება, რადგან ზოგიერთი ოჯახი შეიძლება ამოვარდეს ამ
ბაზიდან, ზოგი კი პირიქით - დაემატოს.

სოციალურდ დაუცველთა ბაზაში რეგისტრირებული ოჯახების სრული გადამოწმება

2017 წლის ივლისის თვეში დასრულდა. სააგენტომ სულ 527 000 ოჯახი გადაამოწმა,
აღსანიშნავია რომ მათგან 87 748 ოჯახი პირველადი განაცხადის საფუძველზე
გადამოწმდა და 31 738 ოჯახი პირველად გახდა საარსებო შემწეობის მიმღები.
ივლისის მონაცემებით საარსებო შემწეობას 457 000 პირი იღებს. მათზე სახელმწიფო
ბიუჯეტიდან ყოველთვიურად გამოიყოფა 22-23 მლნ ლარი.

გაფორმებულ ავტომანქანებთან დაკავშირებით), საზღვრის დაცვის დეპარტამენტის

ცნობას საზღვრის გადაკვეთის შესახებ, ენერგოკომპანიების მიერ მოწოდებულ
ინფორმაციას (კომუნალური ხარჯების შესახებ) და ა.შ

ამჟამად, სოციალურ დახმარებას იღებს ქვეყნის მოსახლეობის თითქმის 13.0%, რაც

საერთაშორისო გამოცდილებით დაფარვის ძალიან მაღალი მაჩვენებელია ამავე დროს
იგი მიუთითებს საქართველოს მოსაზლეობის მოწყვლადობის მაღალ დონეზე, ისიც
უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფო შემწეობის მიღმა რჩება ქულამიუღებელი, ბაზაში
რეგისტრირებული თუ არარეგისტრირებული ასი ათასობით საქართველოს მოქალაქე.

ალბად ეს არის ერთერთი მიზეზი, თუ ამჟამინდელი ხელსუფლება რატომ

„ერიდება“ სოციალურ დახმარების მიმღებ ოჯახების რაოდენობის სრულად
გამოქვეყნებას.

ცხრილი 2. სოციალური პაკეთის მიმღებთა რაოდენობა

ჯგუფების მიხედვით

რეგიონი შეზღ. მარჩენალ პოლიტ. სახელმწიფო საყოფცხ. სხვა სულ

შესძლ. დაკარგული რეპრეს. კომპესაციის სუბსიდიის
პირი ოჯახის პირი მიმღები მიმღები
წევრი

312
ქ.თბილისი 26,591 7,196 288 4,958 5,848 58 44,937
გურია 4,404 809 83 116 235 - 5,647
რაჭა-
ლეჩხუმი 1,651 300 8 46 96 3 2,104
და ქვემო
სვანეთი
კახეთი 10,428 2,288 98 461 678 13 13,966
იმერეთი 24,639 4,473 145 1,277 1,127 62 21,733
მცხეთა- 2,725 771 22 163 298 2 3,981
მთიანეთი
სამეგრელ 13,195 3,531 38 534 712 7 18,017
ო-
ზემო
სვანეთი

სამცხე- 4,823 1,188 87 218 672 12 7,000

ჯავახეთი
ქვემო 9,143 3,043 209 526 1,128 25 14,054
ქართლი
შიდა 10,554 2,026 52 532 1,476 33 14,673
ქართლი
აჭარის 13,902 2,438 537 633 476 16 18,002
ავტონ.
რ-კა

- - -

სულ 122,055 28,063 1,567 9,464 12,724 230 174,104

313
 4.11.6.bavSvTa და ახალგაზრდობის siRaribe საქართველოში
საქართველოს მოსახლეობის თითქმის ნახევარი დღემდე სიღარიბეში ცხოვრობს!
ყოველი ორმოცდამეათე ბავშვი ვერ აღწევს 5 წლის ასაკს...; ყოველდღიურად იზრდება
უსახლკარო და მოხეტიალე ბავშვთა რიცხვი. არავინ იცის მათი ზუსტი რაოდენობა...;
ბავშვთა სიკვდილიანობა თითქმის 5-ჯერ აღემატება დასავლეთ ევროპისმაჩვენებელს.
ოქსფამის (გაერთიანებული სამეფო) და ოქსფამ ნოვიბის ფინანსური მხარდაჭერით 2005
წელს საქართველოში შეიქმნა სამოქალაქო ალიანსი "მომავალი სიღარიბის გარეშე",
რომელიც ოცდაათი არასამთავრობო ორგანიზაციისა და ასობით მხარდამჭერის
გაერთიანებაა. ალიანსი მოითხოვს სიღარიბის აღმოფხვრას და ათასწლეულის
განვითარების მიზნების შესრულებას.ასევე ხარისხიანი და ხელმისაწვდომი
სამედიცინო მომსახურების უზრუნველყოფას.დასახელებული ალიანსისიღარიბის
დაძლევის გლობალური მოძრაობის ნაწილია.
ცხრილი 2. მოსახლეობის განაწილება ასაკობრივ ჯგუფებში,
რომლის ოჯახის რეიტინგული ქულა
70 ათასს -არ აღემატება

ასაკობრივი ჯგუფები

რეგიონი 0-6 6-18 18-30 30-40 40-60 60-65 55-70 70-ზე სულ
მეტი
თბილისი 11 556 20 817 18953 15603 27751 5493 3964 18102 122 199
გურია 2309 5912 4591 3920 7314 1455 931 5136 30 668
რაჭა-ლეჩ.- 974 2422 2186 1857 5350 1404 1116 6270 21 429
ქვ.სვანეთი

კახეთი 6364 13021 12417 9965 19436 4461 3098 15799 84 561

იმერეთი 10 265 22468 22766 17029 37931 8005 5128 27760 151 364
მცხეთა - 1856 3940 3810 2896 8063 1291 1053 6308 27217
თიანეთი
სამეგრელო 6136 13722 13204 10221 21283 4291 2502 10729 82098
ზ. სვანეთი
სამცხე- 1376 3142 2476 1940 3602 643 446 3365 16990

314
 ჯავახეთი
ხეჯ
ქვ.ქართლი 4273 8940 7184 5636 9873 1850 1529 6764 45769
შ.ქართლი 6 708 14947 14988 11805 22581 4474 3020 14736 9305
აჭარის ავტ. 5923 12701 12827 9243 14875 2393 1746 5584 65298
რესპ-კა
ზ.აფხაზეთი 9 111 68 83 121 20 25 102 539
სულ 57700 121153 115746 90104 176080 35741 24318 12064 741211

ყველა ასაკობრივ ჯგუფში, როგორც აბსოლუტურ, ასევე შეფარდებით, მასობრივი

სიღარიბით გამოიკვეთა იმერეთის რეგიონი, სადაც უკიდურეს სიღატაკეში 151 364
სული ცხოვრობს (იმერეთის მოსახლეობის %),

ცხრილი 5.მოსახლეობის საშუალო თვიური შემოსავლის განაწილება იმერეთი,

რაჭა-ლეჩხუმი, ქვემო სვანეთის რეგიონში ( მლნ ლ)

2011 2012 2013 2014 2015 2016

1. შემოსავლები, სულ (2+3) 113.2 128.6 141.3 151.7 150.8 154.3
2. ფულადი შემოსავლები და ტრანსფერტები 86.1 103.1 116.5 126.1 128.9 131.3
დაქირავებული შრომიდან 26.8 33.9 36.7 38.6 46.3 44.6
თვითდასაქმებიდან 10.2 10.0 12.5 13.9 11.1 12.2
სოფლის მეურნეობის პროდუქციის
8.7 10.6 11.6 13.7 11.6 12.3
გაყიდვიდან
ქონებიდან (გაქირავებიდან, პროცენტი
0.2 0.3 0.3 1.1 1.9 1.3
ანაბრიდან)
პენსიები, სტიპენდიები, დახმარებები 18.6 20.4 28.8 33.3 34.4 35.5
უცხოეთიდან მიღებული გზავნილები 7.5 9.4 8.7 7.1 8.4 8.7
საჩუქრად მიღებული ფული 14.0 18.5 18.0 18.4 15.2 16.6
3. არაფულადი შემოსავლები 27.2 25.6 24.7 25.6 21.9 23.0
4. სხვა ფულადი სახსრები 18.7 24.6 25.3 24.0 25.7 21.6
ქონების გაყიდვა 4.1 2.8 1.1 1.2 1.6 1.6
ფულის სესხება ან დანაზოგის გამოყენება 14.6 21.8 24.2 22.8 24.2 20.0
5. ფულადი სახსრები, სულ (2+4) 104.7 127.6 141.8 150.0 154.6 152.9
6. ფულადი და არაფულადი სახსრები, სულ
131.9 153.2 166.6 175.6 176.5 175.9
(3+5)

მომდევნოა ქ. თბილისი (122 199 სული, ანუ თბილისის მოსახლეობის %), მესამე
პოზიცია კი კახეთის რეგიონს უკავია (84 561 სული ანუ კახეთის მოსახლეობის %)

315
 განსაკუთრებით საგანგაშოა ბავშვებისა და ახალგაზრდების სიღატაკე. ცხრილში იმ
ბავშვების რიცხოვნება, რომელთა ოჯახის რეიტინგული ქულა 70 ათასს -არ აღემატება,
სულ 57 700 ბავშვია რეგისტრირებული (დაბადებიდან - ექვს წლამდე).აქ პირველობს ქ.
თბილისი - 11 556 ბავშვი, ანუ ქალაქის მოსახლეობის %), მეორე ადგილზეა იმერეთი (10
265 ბავშვი, ანუ მისი მოსახლეობის %), მესამე ადგილზე კი შიდა ქართლი აღმოჩნდა ( 6
708 სული, %). უფრო უკეთესი მდგომარეობა, არც მეორე ასაკობრივ ჯგუფში (6-დან - 18
წლამდე) ჩანს, სადაც იმერეთის რეგიონი პირველობს (22 468 ბავშვი, %), მეორეა -
თბილისი (20 817 სული, %, ხოლო მესამე ადგილზე კვლავ შიდა ქართლია- (14 947
სული, %)

4.12. rogori iqneba cxovrebis done saqarTveloSi

2050 wlisaTvis?
cxovrebis done ama Tu im qveyanaSi yvelaze saintereso ekonomikuri
maCvenebelia. amJamad, saqarTveloSi mosaxleobis keTildReobis done
Seadgens ekonomikuri TanamSromlobis da ganviTarebis organizaciis (eTgo)
qveynebSi arsebuli cxovrebis donis daaxloebiT 15%-s Seadgens. [eTgos
monacemebi: 30 qveyana 2001 wlisaTvis, adamianiseuli ganviTarebis indikatori
_ 0.905; realuri mSp (PPA)_ 23 3638 erT sulze. am wels saqarTvelos
adamianiseuli ganviTarebis mixedviT iyo msoflioSi 88-e adgilze _ 0,746,
xolo realuri mSp erT sulze PPA-s mixedviT 2 560 dolari]. momdevno
periodSi, saerTaSoriso daxmarebisa da investiciebis mozidvis miuxedavad
2007 wels saqarTvelos ekonomikuri mdgomareoba faqtobrivad ucvleli
darCa. magaliTad, 1 punqtiT gauaresda adamianiseuli ganviTarebis
indikatori 89-e adgili_ 0. 778, marTalia PPA-s mixedviT mosaxleobis erT
sulze nominaluri mSp-s moculoba 4 662 dolaramde gaizarda, magram
“STambeWdavi” ekonomikuri zrdis fonze siRaribis done gaizarda da 54,5%
Seadgina. mosaxleobis Semcirebis miuxedavad, mosaxleobis erT sulze mSp-s
moculobam Seadgina 2 313 dolari (gacvliTi kursis mixedviT) xolo mudmiv
fasebSi yovelwliuri zrdis koeficientma 1990-2007 wlebSi _ 1,8% Seadgina.
aRsaniSnavia, rom 1980-2007 wlebSi saqarTvelos yvelaze saukeTeso
maCvenebeli 1985 wels hqonda (erT sulze 7 604 dolari mSp). 2007 wels
uRaribesi 10% - is wilma mxolod 1.9% Seadgina, umdidresi mosaxleobis 10%-

316
is წilma ki _ 30,6%, jinis koeficientma _ 40,8; adamianiseuli ganviTarebis
indikatori ki mkveTrad gauaresda (96-e adgili).*[*http:/hdr.undp.org/en/statistics/.
01/10/2008]garRvevam importsa da eqsports Soris Seadgina uzarmazari ricxvi:
3 982 mln $.
aRsaniSnavia, rom qarTuli eqsports ZiriTadad sanedleulo Sinaarsi aqvs,
anu gamokveTilia ekonomikis resursodamokidebuleba, xolo eqsportis
struqtura daubalansebelia da mkveTrad cvalebadi. ase magaliTad,
damaxinjebuli struqturis mqone eqsporti Zlier damokidebulia moTxovnis
cvlilebaze. amis dadasturebaa eqsportis pirvel SvideulSi amaTuim
saeqsporto produqtis rigiTobis sistematiuri cvlileba.
2050 wlisaTvis saqarTvelos ekonomikuri maCvenebeli eTgos mimarT
SeiZleba gaumjobesdes Tu Seicvleba xelisuflebis midgoma ekonomikuri
ganviTarebis mimarT, magram Tu erovnul ekonomikaSi ar ganxorcieldeba
struqturuli Zvrebi da eqsportis struqtura igive darCeba, maSin 2050
wlisaTvis cxovrebis done eTgos qveynebTan SedarebiT kidev ufro
gauaresdeba. amJamad saqarTvelos ekonomika Zlier damokidebulia garedan
daxmarebaze (grantebi, sesxebi, ucxouri kapitalis mozidva, privatizacia,
saerTaSoriso transferebi...) rac Seexeba eqsports, misi moculoba marTalia
izrdeba ( 2000 w_322,7 mln $; 2003 w. _461,4 mln$; 2004 w _ 649,9 mln. $; 2005 w
_866,2 mln %; 2006 w _936,2 mln $; 2007 w _ 1 239,9 mln $), magram igi mkveTrad
CamorCeba importis zrdas: 2000 wels_ 1 847,9 mln $; 2003 w _1 141,2 mln $; 2004
w _ 1 847,9 mln $; 2005 w _ 2 490.9 mln $i; 2006 w _3 677.7 mln $, 2007 w_ 5 214.9
mln$, saqarTvelos importis struqturaSi tradiciulad dominirebs navTobi
da navTobis produqtebi, xolo meore adgilzea msubuqi avtomobilebi.
saqarTvelos ekonomikis struqturis safuZvelze SeiZleba warmovidginoT
2050 wlamde ekonomikis ganviTarebis sami scenari: optimisturi _
”saqarTvelo industriuli ganviTarebis gzaze”; resursuli_is rac axla
saxezea da pesimisturi _ ”saqarTvelo rogorc msoflio periferia”.
optimisturi scenari iTvaliswinebs ekonomikis struqturul cvlilebasa
da diversifikacias. aRsaniSnavia, rom 2007 wels nominaluri mSp-is(17 mlrd
lari) daaxloebiT 60% xuT dargSi iqmneboda. yvelaze maRali wiliT
saxelmwifo mmarTveloba (15,4%) gamoirCeoda, mrewvelobis wilad modioda
14,6%, vaWrobis seqtorze_13,1%; agrarul seqtorze_8,6%; mSeneblobaze_6,7%.

317
amrigad, mSp-is struqturaSi realuri seqtori (mrewveloba, soflis
meurneoba, mSenebloba...) mokrZalebulad gamoiyureboda. ra Tqma unda, roca
mSp-is SeqmnaSi liderobs saxelmwifo mmarTvelobis wili, aseTi qveyana ver
moaxerxebs ekonomikis optimizacias, ver gamoiyenebs msoflio Sromis
danawilebaSi Tavisi resursebis efeqtian CarTvas da Sesabamisad, sakuTari
resursebis xarjze cxovrebis donis amaRlebas. mis ekonomikaSi ucxouri
kapitalis gabatonebis tendenciis SenarCuneba, Tundac ekonomikis zrdis
pirobebSi, ver SeZlebs siRaribis Semcirebas, ramdenadac ucxouri
kapitalis monawileobiT Seqmnili mSp-is mniSvnelovani nawili warmoebuli
produqtis| saxiT qveyanas akldeba, aseve faqtoruli Semosavlis sagrZnobi
nawili (სესხის მომსახურების, mogebisa da dividendebis saxiT) ucxouri
investorebis xelSi gadadis. miT umetes rom saqarTvelos mSp-Si Sromis
anazRaurebis wili (2002 wels_22.2%) SemcirebiT xasiaTdeba (2007 w_19,1%).* [*
saqarTvelos ekonomikuri tendenciebi, kvartaluri mimoxilva, maisi, 2008,
gv.19-20].
ჩვენი აზრით, optimisturმა scenarმა უნდა გაითვალისწინოს seleqciuri
proteqcionizmis SemoReba da soflad samewarmeo da samomxmareblo
kooperaciis ganviTarebisaTvis xelSewyoba. maნ unda uzrunvelyos “fasebis
makratelis” procesis SeCereba da fermeruli meurneobis eqspluataciis
likvidireba. agreTve, saqarTveloSi eqsportSemcvლeli produqciis
warmoebis waxaliseba.

4.13. siRaribis donis dinamika უფრო

განვითარებულ ქვეყნებში

aSS-Si sociolog maikl harringtonis gamokvlevam (1960 w) aCvena, rom

msoflios erT-erT umdidres qveyanaSi mosaxleobis 20% siRaribეში cxovrobda.
მდგომარეობის გამოსასწორებად 1964 wels aSS-is mTavrobam ofიcialurad dadgina
siRaribis zRvari da daiwyო siRaribis erovnuli donis regularuli
gamokvleva. amerikuli ojaxis siRaribis jgufSi mikuTvnebis safuZveli გახდა
misi danaxarji sazrdoze ojaxis yvela Semosavlis aranakleb 1/3).
j. f. kenedis da l. jonsonis administraciam miznad daisaxa 1976 wlisaTvis
siRaribis aRmofxvra. am miznis misaRwevad 1960-1975 wწ pirdapiri transferebis

318
da Semweobis (daxmarebis) Tanxa Raribebze orjer m etad (22,3 mlrd$-dan 50,9
mlrd $-mde) gaizarda, maTze ufaso kvebasa da samedicino momsaxurebaze 1975
wels gamoiyo 107,8 mlrd $ (1960 welTan SedarebiT 4jer meti). amasTan yvelaze
swrafi tempiT gaizarda danaxarji socialur dazRvevaze (65,2 mlrd $-dan 238,4
mlrd $-mde). aseve, გაიზარდა დანახარჯი profesiულ momzadebasa da swavlebis
sxva formaze ( 0,5 mlrd $-dan 12,1 mlrd $-mde). მისი Sedegი იყო 194 წლისათვის
მოსახლეობაში Raribi amerikelebis wiliს (10,5%.-მდსე) 2-jer metad Semcirება.
socialuri uzrunvelyofis sammarTveloSi damuSavebuli meTodiს მიხედვით,
Semosavlis done, romelic Seesabameba qalaqis macxovreblis siRaribis jgufs,
ganisazRvreba produqtTa minimaluri nakrebis (gaangariSebuli ekonomiuri
sazrdos safuZvelze) Rirebulebis samze gamravlebuls, iqedan gamomdinare, rom
im periodSi sazrdos Rirebuleba Seadgenda ojaxis samomxmareblo danaxarjis
daaxloebiT erT mesameds. 1960-იანი wlebis bolodan siRaribis jgufs Sesabamisi
Semosavlis done yovelwliurad koreqtirdeboda samomxmareblo fasebis
indeqsebis gaTvaliswinebiT, Sesabamisad, Tu1 969 wels martoxela
amerikelisaTvis aseTi Semosavali wliurad 1,8 aTas $-sSeadgenda, 1995 wels igi
inflaciis gaTvaliswinebiT 7,8 aTas $-mde gaizarda, magram am wlebSi ar
Secvlila dadRemde moqmedebs 1964wels damuSavebuli saarsebo minimumis da
angariSebis meTodika.
1970-ianiwlebis meore naxevarSi, roca postindustriulma tendenciebma
sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi gamovlineba daiwyo, yvelas
gasaocrad mocemul sferoSi progresi SeCerda. 1979 wels, oficialuri
monacemebiT, aSS-Si siRaribis zRurbls dabla imyofeboda, misi mosaxleobis
11,7%, 1983 wels - 15,2 %, Tumca am პერიოდის ”Poverty Gap”, anu fulad formaSi
gamosaxuli dotaciis jami, romelsac unda uzrunveleyo RaribTa saarsebo
minimumi, 33 mlrd $-დან 47 mlrd $-mde gaizarda.
evrokavSirSic adgili hqonda analogiur trendebs: 1997 wlisaTvis siRaribis
zRurbls dabla myofi mcxovrebTa wilma miaRwia mosaxleobis 17%-s,
gansakuTrebiT mZime mdgomareoba Camoyalibda gaerTianebul samefoSi (22%).
amasTan ar SeiZleba ar aRiniSnos, rom postindustriuli sazogadoebis
pirobebSi siRaribis problemam axali moxazuloba miiRo: man moicva sruli
319
samuSao dRiT dasaqmebuli muSakTa nawili. kerZod, 1992 wels mudmiv samuSaoze
dasaqmebuli amerikuli muSebis (47%) 18% (18-dan 24wlamde) Rebulobdა saarsebo
minimumze nakleb xelfass.
dReisaTvis saxelmwifo Tavisi moqalaqeebis sul ufro meti nawilis
mzrunveli xdeba. aSS-Si socialur mxardaWeraze yovelwliurad gamoiyofa
daaxloebiT 500 mlrd, anu federaluri biujetis danaxarjTa daaxloebiT 17%.
saxelmwifo subsidiebi Seadgens Semosavlis ZiriTad wyaros 22 mln–ze met
amerikelisaTvis. am daxmarebis maStabze Semdegi cifrebi metyveleben: 1995 wels
amerikelTa 20%-is Semosavalma, transferebisa da Semweobis gareSe, Seadgina
ganawilebuli erovnuli Semosavlis mxolod 0,9%, xolo maTi CaTvliT - 5,2%.
amerikuli moqalaqeebisaTvis marto xelfasi rom iyos erTaderTi Semosavali,
maSin 1992 wels momuSave amerikelTa 21 % aRmoCndeboda
siRaribis zRurblis dabla, xolo xandazmuli adamianebisaTvis es wili 50%-s (!)
miaRwevda. saxelmwifos Zalisxmevam es maCveneblebi Sesabamisad 16-dan 10%-mde
Seamcira. 2010 წელს ,მოსახლეობის აღწერის ბიუროს მიერ გამოქვეყნებული

ინფორმაციის თანახმად, ამერიკაში სიღარიბის ზღვარს მიღმა 46 მლნ კაცი ცხოვრობდა

(15,1%) , ხოლო 50 მლნ ადამიანს არა ჰქონდა ჯანმრთელობის დაზღვევა. მათი უმეტესობა
65 წელზე ნაკლები ასაკის იყო. აშშ-ში იმ ადამიანთა უმრავლესობა, ვისაც გააჩნია
ჯანმრთელობის დაზღვევა, მას სამსახურიდან იღებს.ოფიციალური მონაცემებით,
ჯანმრთელობის დაზღვევის არმქონე ადამიანების 1/3 სიღარიბეში იმყოფება. აშშ-ში 4
კაცისაგან შემდგარი ოჯახი ღარიბად ითვლება, თუ მისი წლიური შემოსავალი 22 000 $-
ზე ნაკლებია. აღსანიშნავია, რომ ჯანმრთელობის დაზღვევის არმქონე 50 მილიონი
ადამიანის 1/5-ს აშშ-ში წლიური შემოსავალი წელიწადში 75 ათას $ მეტი აქვს, რაც ბევრად
აღემატება სიღარიბის ზღვარს მიღმა მცხოვრებ ადამიანთა
შემოსავალს.1[1http://www.voanews.com/georgian/news/--1-129781943.htm]
siRaribis maსStabis mixedviT, msoflio qveynebიs ierarqia gviCvenebs, rom
ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi, sadac Raribi mosaxleoba xSirad mTliani
mosaxleobis naxevars a Remateba, es problema mravaljer ufro mwvavea, vidre
უფრო ganviTarebul ქveynebSi. rac Seexeba postsocialistur qveynebs, isini am
kriteriumis mixedviT იkaveben pozicias ”saukeTesoebi uaresebs Soris”, Tumca

320
gardamaval ekonomikaze myofi zogierTi რეგიონი (Sua azia, kavkasia...) am
maCvenebliT ver daikvexnian. (ix.cxrილი).

ლიტერატურა:

• საქართველოს კანონი "სოციალური დახმარების შესახებ";

• „სოციალური დახმარების შესახებ" საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 28ივლისის
N145 დადგენილება;

• „ქვეყანაში სიღატაკის დონის შემცირებისა და მოსახლეობის სოციალური დაცვის

სრულყოფის ღონისძიებათა შესახებ" საქართველოს მთავრობის 2010 წლის 24 აპრილის
№126 დადგენილება.
აბესაძე რამაზი. მოსახლეობის ცხოვრების დონე და უმუშევრობა საქართველოში.
შრომები.X1 ტომი. საქ. ეკონომიკ. მევნ. აკადემია. თბ.: გამომც. „სიახლე“. 2013
ასათიანი როზეტა. გლობალიზაცია. ეკონომიკური თეორია და საქართველო. თბ. 2010
კახნიშვილი ნათია. გლობალიზაცია და სიღარიბე, პ. გუგუშვილის სახელობის
ეკონომიკის ინსტიტუტის დაარსებიდან 65-ე და აკადემიკოს პ. გუგუშვილის
დაბადებიდან 105-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშორისო სამეცნიერო-
პრაქტიკული კონფერენციის მასალების კრებული: ”ეკონომიკის აქტუალური
პრობლემები თანამედროვე ეტაპზე”, თბ., 2010 გვ. 302;
კახნიაშვილი ჯემალი. მაკროეკონომიკა. ნაწ. 1. თბ.: გამომც. „სიახლე“. 1996
მალთუსი. თ. რ. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. რუსული
გამოცემიდან. ა.სახვაძის თარგმანი, რედ. ვ. ლორთქიფანიძე, თბილისის უნივერსიტეტის
გამომცემლობა, 2004
პაპავა ვლადიმერი. სიღარიბის შემცირება კერძო სექტორის განვითარების გზით.
ქართული სინამდვილე და პერსპექტივები.შრომები.V111 ტომი. საქ. ეკონომიკ. მევნ.
აკადემია. თბ.: გამომც. „სიახლე“. 2010
ჩიქავა ლეო. დემოლოგია და მისი კანონთა სისტემა.გამომც. „უნივერსალი“. თბ.: 2008
Мировая демографическая ситуация,2014.Краткий доклад.Организация Объединенных
Наций. Нью-Йорк, 2014 год
BIT. Modèles économétriques des tendances, octobre 2011
L’ Etat du monde: economique et geopolitique mondiale. P.: 2014
H uman Development Report 2015
A. Sauvy. Malthus et les deux Marx. Le problem de la faime et de la geurre dans le monde.
P. 1990

321
 თავი 5. მოსახლეობის ზრდა და განვითარება

მთავრობების და ხალხების მიერ

დემოგრაფიული სიტუაციის მართვა
განსაზღვრავს განვითარების სტრატეგიას
მომავალ საუკუნეში.
ა.ვ. კლაუზენი. მსოფლიო ბანკის
ყოფილი პრეზიდენტი

ნაწილი 1

5.1 მოსახლეობის ზრდა ისტორიულ ასპექტში

დედამიწის მოსახლეობა. მსოფლიოს რაგინდარა ადგილში (კონტინენტი, რეგიონი,

ქვეყანა...) ადამიანები (მოსახლეობა) მათი აღწარმოების პროცესში უწყვეტლად განახლებაში
მყოფ მცხოვრებთა ერთობლიობაა. იგი, ზრდის (შობადობა, იმიგრაცია) ან შემცირების
(სიკვდილიანობა, ემიგრაცია) კვალობაზე. რაოდენობრივად მუდმივად იცვლება,
მოსახლეობა, ისევე როგორც სხვა ბიოლოგიური პოპულაცია განიცდის საზრდოს, კლიმატის
და გარემოს სხვა ფაქტორების ძლიერ ზემოქმედებას. მეცნიერებას, რომელიც მოსახლეობის
შესახებ ინფორმაციას აგროვებს, სტატისტიკა, ხოლო რომელიც ამ ინფორმაციას შეისწავლის
დემოგრაფია ეწოდება.

მოსახლეობის აღწარმოების პროცესში დედამიწის მოსახლეობა განუწყვეტლივ

ნახლდება. ამჟამად მისი მოსახლეობა 7 მლრდ კაცს აღემატება. (იხ. ცხრილი 5.1 და
ცხრილი 5.2). გაეროს მონაცემებით, 1994-2014 წლებში გაორმაგდა 60 წელს
გადაცილებული ადამიანთა რაოდენობა, რომლის წყალობით, მსოფლიოში ასაკოვან
ადამიანები უკვე აღემატება ხუთ წლამდე ასაკის ბავშვების რიცხვს. 2050 წლისათვის
გაეროს პროგნოზის საშუალო ვარიანტის მიხედვით მოსახლეობის ნახევარზე მეტი აზიაში,
25% - აფრიკაში, 8,2% - ლათინურ ამერიკაში, 7,4% - ევროპაში და 4,7% ჩრდილოეთ
ამერიკაში იცხოვრებს.

2009 წელს, პირველად კაცობრიობის ისტორიაში, ქალაქის მოსახლეობა რიცხობრივად

სოფლის მოსახლეობას გაუთანაბრდა და 3,4 მლრდ კაცი შეადგინა. მომავალში უფრო
მოსალოდნელია , სოფლის მოსახლეობასთან შედარებით, ქალაქის მოსახლეობის უფრო
სწრაფი ზრდა.
322
 ამჟამად, მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ Homo sapiens სახეობა დაახლოებით 50
ათასი წლის წინ აღმოსავლეთა ფრიკაში წარმოიშვა, მაგრამ ათასეული წლების განმავლობაში
მისირი ცხოვნება უკიდურესად მცირე იყო და ფაქტობრივად არ იცვლებოდა. პალეოლითის
(ბერძნ. palaiosძველი +lithos ქვა =ქვის საუკუნის უძველესი პერიოდი) ხანაში მსოფლიო
მოსახლეობა 3 მლნ კაცს არაღემატებოდა. ეს მდგომარეობა დაახლოებით 12 ათას წელს
გრძელდებოდა. ამ პერიოდის ადამიანი 10-30 კაცისგან შემდგარ „ჯოგებად” ცხოვრობდა და
შემგროვეობას, მონადირობას და მეთევზეობას ეწეოდა. ადამიანები ცხოვრობდნენ
ღვიმეებში, ხეებზე და ღია სადგომებში. მომდევნო ნეოლითის [ნეოლითი - ბერძნ.neo- ახალი
+ lithos = ახალი ქვის ხანა; ეს ტერმინი ჯ. ლებოქმა შემოიღო და აღნიშნავდა
მიმთვისებლური მეურნეობიდან მწარმოებლურ მეურნეობაზე (თიხის ჭურჭლის
დამზადება ,ქვის იარაღების გაპრიალება და გახვრეტა...) გადასვლას. ამ ხანაში ადამიანები
საზრდოს ძირითადად მარცვლეულის კულტივაციით და ცხოველთა მოშინაურებით
მოიპოვებდნენ.ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვ. წელთაღრიცხვის მეორე ათასწლეულამდე
მოსახლეობა უმთავრესად სტეპურ და ნახევრადუდაბნო ბუნებრივ ზონებში იყო
თავმოყრილი, ხოლო ბოლო ათასწლეულში მოსახლეობის ყველაზე მეტი მატება (ინგლისში
და რეინის ვაკეში - ასჯერადი ზრდა) ტყე-ველსა და ფართოფოთლოვან ტყის ზონებში
შეიმჩნეოდა.

ნეოლითის დასასრულს მოსახლეობის რიცხოვნება 5 – 10 მლნ კაცს შორის მერყეობდა.

ხოლო ჩვენი წელთაღრიცხვის დასაწყისში მსოფლიო მოსახლეობა დაახლოებით 200-250
მლნკაცს ითვლიდა. იხ. ცხრილი 5.1.

ცხრილი 5.1. მოსახლეობის რიცხოვნება

(წარსულ ეპოქებიდან 1950 წლის ჩათვლით) კონტინენტების მიხედვით, ათ. კაცი
.

ცენტრ. და ოკეანეთი
წელი სულ აფრიკა აზია ევროპა ჩრდ. ამერიკა
სამხრ. ამერიკა

4000 ჩვ. 7 000

ერამდე

323
 1000 ჩვ. 50 000
ერამდე

500 ჩვ. 100 000

ერამდე

1 ახ. 300 000

წ.აღრ.

1000 400 000

1750 791 000 106 000 502 000 163 000 16 000 2 000 2 000

1800 1 000 000 107 000 657 000 203 000 24 000 7 000 2 000

1850 1 262 000 111 000 809 000 276 000 38 000 26 000 2 000

1900 1 650 000 133 000 947 000 408 000 74 000 82 000 6 000

12
1950 2 518 629 221 214 1 398 488 547 403 167 097 171 616
812

მოსახლეობის სფეროში გაეროს ფონდის შეფასებით, პლანეტის მოსახლეობის

რიცხოვნებამ გადაამეტა :
 1 მილიარდი - 1820 წ
 2 მილიარდი - 1927 წ

 3 მილიარდი - 1960 წ

 4 მილიარდი - 1974 წ

 5 მილიარდი - ივლისი 1987 წ

 6 მილიარდი - 12 ოქტომბერი 1999 წ

324
 7 მილიარდი - 2011 - 2012 წ, ვარაუდით 2011 წლის ოქტომბერი1 [1Population
seven billion: UN sets out challenges — BBC News]

1989 წლიდან, უმთავრესად აღმოსავლეთ ევროპის ხარჯზე, დაიწყო მსოფლიო

მოსახლეობის მატების აბსოლუტური შემცირებაც, რაც ლოგიკურად შეესაბამება ე.წ.
გლობალურ დემოგრაფიულ გადასვლას. ამრიგად, მსოფლიო ჰიპერბოლური დემოგრაფიული
ზრდას ჩაენაცვლა მასთან ტიპიურად დაპირისპირებული ლოგისტური ზრდა. [უფრო ვრცლად
იხ. Капица С. П. Общая теория роста человечества: Сколько людей жило, живёт и будет
жить на Земле. М.: Наука, 1999]; Коротаев А. В., Малков А. С., Халтурина Д.А. Законы
истории. Математическое моделирование развития Мир-Системы. Демография, экономика,
культура. 2-е изд. М.: УРСС, 2007; Капица С. П. Общая теория роста человечества: Сколько
людей жило, живёт и будет жить на Земле. М.: УРСС, 2009; Коротаев А. В., Малков А. С.,
Халтурина Д. А. Законы истории. Математическое моделирование развития Мир-Системы.
Демография, экономика, культура. — 2-е изд. — M: УРСС, 2007]..
დემოგრაფიულ ასპექტში აშკარად გამოიკვეთა კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ტენდენცია:
ადმიანისეული განვითარების დონის ზრდის კვალობაზე ხდება შობადობის კოეფიციენტის
დაქვეითება. მაგალითად, ადამიანისეული განვითარების მეტად მაღალი დონის ჯგუფის
ქვეყნებში მოსახლეობის საშუალო წლიური მატება 0.7%-დან (2000/2005 წწ) 0.6 %-მდე
(2010/2015 წწ) დაეცა, მაღალი დონის ჯგუფის ქვეყნებში იგივე (0.7% ) დარჩა, საშუალო დონის
ჯგუფის ქვეყნებში - 1.6%-დან 1.3-მდე შემცირდა, ხოლო დაბალი დონის ჯგუფის ქვეყნებში -
2.5%-დან 2.4%-მდე დაეცა. საქართველო ადმიანისეული განვითარების დონის მიხედვით
მაღალ ჯგუფში (76-ე ადგილი) იმყოფება. ამ ქვეყანაში 2000 -2005 წლებში მოსახლეობის
საშუალო წლიური მატება უარყოფითი იყო (- 1.2%), 2010-2015 წლებში ეს მაჩვენებელი

გაუმჯობესდა, თუმცა კვლავ უარყოფითი (-0.4%) დარჩა [Доклад о человеческом развитии

2015. Изд .” Весь Мир”, 2015,გვ. 235, 237].

5.2. მსოფლიო მოსახლეობის რიცხოვნება და ზრდის ტემპი

325
 მეცნიერული გამოკვლევით, 1960-70 -იან წლებამდე მსოფლიო მოსახლეობა

ჰიპერბოლური კანონის (<ბერძნ.ὑπερβολήhiperbole მეტისმეტად გადიდებული;

გარდამავალი, ზედმეტი, ჭარბი, გაზვიადება)) მიხედვით იზრდებოდა. მაგრამ ეს არ იყო,
ცალკეული რეგიონების მიხედვით, მოსახლეობის უწყვეტი მატება. სინამდვილეში
მსოფლიო მოსახლეობა არა მხოლოდ იზრდებოდა, არამედ, სხვადასხვა მიზეზის (ბუნებრივი
კატასტროფები, დამანგრეველი ომები, გადადმდები ავადმყოფობა...) გამო, მცირდებოდა.
მაგალითად, ამ მიზეზების გათვალისწინებით, მრავალი საუკუნის განმავლობაში ახლო
აღმოსავლეთის მოსახლეობის ზრდა, ძლიერ ჩამორჩებოდა მსოფლიო საშუალო
მაჩვენებელს.

1960 წლიდან შეინიშნება მოსახლეობის ზრდის ტემპის პროგრესული შენელება. 1970 -1980
წლებში მსოფლიო მოსახლეობის წლიური ზრდის ტემპმა 1.83% შეადგინა, რომელსაც შემდეგ
ზრდის ტემპის პროგრესირებადი შენელება მოყვა. მაგრამ მისი რიცხოვნება კვლავ სწრაფად
დიდდებოდა, თუმცა მისი მატება 1963 წელთან შედარებით, როცა მან პიკურ მნიშვნელობას
მიაღწია, ორჯერ შემცირდა. ამ მხრივ, გამონაკლისი მხოლოდ აფრიკა იყო. მსოფლიოს ამ
კონტინენტზე 1980 – 1990 წლებში მოსახლეობის საშუალო წლიური ზრდის ტემპი 1970-1980
წლებთან შედარებით (2.73%) გაიზარდა და 2.82% შეადგინა. მომდევნო პერიოდში კი ამ
რეგიონშიც მოსახლეობის ზრდამ შემცირების ტედენცია მიიღო ( 1990 -95 წწ - 2.56%; 1995-2000
წწ- 2.35%; 2000-2005 წწ - 2.20%; 2005-2010 წწ - დაახლ. 2.06%. ყველა სხვა კონტინენტზე 1970-
1980 წლების შემდეგ მოსახლეობის ზრდის ტემპი მკვეთრად დაეცა და 2005-2010 წლებში
შეადგინა:
 ევროპა - მინუს 0.14%;
 ჩრდილოეთ ამერიკა (მექსიკის გამოკლებით) – 0.94%;
 ლათინური ამერიკა - 1.26%;
 აზია - 1.15%;
 ოკეანეთი - 1.08%
დასახელებულ პერიოდში უფრო განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის ზრდის ტემპი
(0.20%) 6,7 ჯერ ჩამორჩებოდა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის ზრდის
ტემპს ( იხ. ცხრილი 5.2. ).

ცხრილი 5.2. მოსახლეობის ზრდის ტემპი მსოფლიოში და ცალკეული

კონტინენტების მიხედვით (წლიური ზრდის %)
326
 1970- 1980- 1990-95 1995- 2000-05 2005- 2010-15a
80 90 2000 10
მსოფლიო 1.83 1.71 1.50 1.35 1.22 1.13 1.1
აფრიკა 2.73 2.82 2.56 2.35 2.20 2.06 2.5
ლათინური 2.38 2.00 1.72 1.56 1.41 1.26 1.1
ამერიკა
ჩრდ. ამერიკაb 0.99 1.02 1.09 1.07 1.00 0.94
აზია 2.05 1.85 1.59 1.41 1.25 1.15
ევროპაc 0.54 0.41 0.16 0.02 -0.09 -0.14
ოკეანეთი 1.60 1.56 1.61 1.41 1.22 1.08
განვითარებული 0.72 0.59 0.43 0.34 0.25 0.20
ქვეყნები
განუვითარებელ 2.22 2.05 1.79 1.61 1.46 1.34
ი ქვეყნები

---
საქართველო - 1.2

a-პროგნოზი; b-მექსიკის გარეშე; c -ექს სსრკ სახელნწიფოების ერთი ნაწილი ევროპაში

განლაგდა, მეორე - აზიაში.
წყარო: L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique mondiale. P.: 2005, p.599:
1994 წელს გაეროს ინიციატივით ქაიროში ჩატარებულმა საერთაშორისო კონფერენციამ,
მოსახლეობისა და განვითარებასთან დაკავშირებით, მიიღო ახალი მოქმედების პროგრამა. მას
შემდეგ 20 წელზე მეტი გავიდა და შეიძლება ითქვას, რომ განვლილ ოცწლულში მსოფლიო
დემოგრაფიული სიტუაცია რამდენადმე გაუმჯობესდა, მაგრამ მოსახლეობისა და
განვითარების პრობლემა კვლავ კრიტიკულია და დამშვიდების საშუალებას არ იძლევა.
საკმარისია, თუნდაც იმ ფაქტის აღნიშვნა, რომ გაიზარდა იმ ქვეყნების რაოდენობა, რომელთა
მოსახლეობას უახლოეს პერსექტივაში გაქრობა ემუქრება.
ფუნდამენტური ფაქტორები, რომლებიც მომავალში კვლავ განსაზღვრავენ განვითარებას,
იქნება მსოფლიო მოსახლეობის რიცხოვნება, სტრუქტურა და ტერიტორიული განლაგება.
დემოგრაფიულმა გარდაქმნებმა შობადობის, სიკვდილიანობის და მიგრაციის სფეროში

327
გამოიწვია დემოგრაფიული მაჩვენებლების და ტენდენციების ცვლილება, წარმოშვა
ახლანდელი და მომავალი თაობების კეთილდღეობასთან დაკავშირებული პოლიტიკის
დამუშავების როგორც შესაძლებლობები, ასევე პრობლემები.
1994 წელს, როცა გაეროს ეგიდით ქაიროში მოსახლეობისა და განვითარებისადმი
მიძღვნილი ერთაშორისი კონფერენცია გაიმართა, მსოფლიოში დაახლოებით 5,7 მლრდ
ადამიანი ცხოვრობდა. იმ პერიოდში მსოფლიო მოსახლეობა ყოველწლიურად თითქმის 84
მლნ კაცით მატულობდა და ოცი წლის შემდეგ, მისმა რიცხოვნებამ 7,2 მლრდ ადამიანი
შეადგინა, ამჟამად, მოსახლეობის წლიური მატება თითქმის 82 მლნ კაცს გაუთანაბრდა,
აქედან ყველაზე ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების წილად მოდის ამ მატების
დაახლოებით 25%. (იხ. ცხრილი 5.3).

ცხრილი 5. 3.მოსახლეობის რიცხოვნება, საშუალო წლიური

ნამატი და ზრდის ტემპი (საშუალო ვარიანტი)
ძირითადი მოსახლეობა, მლნ საშ.წლიური მატება საშ.წლიური ზრდის
რეგიონები მლნ ტემპი,%
1994 წ 2014 წ 2050 1994 2014 2050 199 201 2050
წ 4 4
მსოფლიო
5661 7244 9551 84,2 81,7 48,5 1,52 1,15 0,51
უფრო
განვითარებული 1 169 1 256 1 303 5,0 3,7 0,1 0,43 0,30 0,01

რეგიონები
ნაკლებად
განვითარებული 4 492 5 988 8 248 79,2 78,0 48,4 1,81 1,33 0,60

რეგიონები

ყველაზე ნაკლებად
განვითარებული
569 919 1 811 15,1 20,3 26,7 2,77 2,28 1,55
ქვეყნები

სხვა ნაკლებად 3 923 5 068 6 437 64,0 57,7 21,7 1,68 1,16 0,34
განვითარებული
ქვეყნები

აფრიკა 699 1 138 2 393 17,3 27,0 39,9 2,57 2,46 1,74

328
აზია 3 432 4 342 5 164 53,9 43,9 5,7 1,61 1,03 0,11
ევროპა 729 743 709 1,3 0,6 -1,6 0,18 0,08 -0,22

ლათ. ამერიკა და
კარიბის აუზი 478 623 782 8,2 6,8 2,1 1,77 1,11 0,27
ჩრდილოეთ
ამერიკა 294 358 446 3,0 2,9 2,0 1.05 0,83 0,45
ოკეანეთი 29 39 57 0,4 0,5 0,5 1,49 1,42 0,82

წyaro:L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique mondiale. P.: 2005, p.599:Мировая

демографическая ситуация,2014. Краткий доклад.Организация Объединенных Наций. Нью-

Йорк, 2014 год,გვ.4;
მსოფლიო მოსახლეობის ზრდის ახლანდელი ტენდენციის შენარჩუნების შემთხვევაში, 2025
წელს მსოფლიო მოსახლეობა 8,1 მლრდ, ხოლო 2050 წელს 9,6 მლრდ კაცს მიაღწევს.
მოსალოდნელია, რომ 2050 წლისათვის მსოფლიო მოსახლეობის წლიური მატება 49 მლნ კაცი
იქნება. ამ მატების 50% ყველაზე ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების „დამსახურება“ იქნება.
ამჟამად მოსახლეობის გლობალური მატების 54% აზიაში და 33% აფრიკაში ფიქსირდება. 2050
წლისათვის კი ეს სიტუაცია შეიცვლება და მოსახლეობის მატების 80% აფრიკაში, ხოლო
აზიაში - 12% დაფიქსირდება. პროგნოზის მიხედვით, 2014–2050 წლებში მსოფლიო
მოსახლეობის მატება ძირითადად ცხრა ქვეყნის (კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა,
ინდოეთი, ინდონეზია, ნიგერია, ტანზანია, პაკისტანი, აშშ, უგანდა, ეთიოპია) ხარჯზე
მოხდება.
1994 – 2014 წლების პერიოდში მოსახლეობის ზრდის ტემპი მსოფლიო მსხვილი რეგიონების
უმრავლესობაში დაახლოებით ერთნაირი იყო, მაგრამ მაინც აფრიკა და ევროპა მათგან
მნიშვნელოვნად გამოირჩევა. იგი გაცილებით მაღალია აფრიკაში და ასევე გაცილებით დაბალი -
ევროპაში. მოსალოდნელია, რომ მომავალში ეს განსხვავება უფრო გამოიკვეთება. მაგალითად,
2050 წლისათვის აფრიკის მოსახლეობის ზრის ტემპი ექვსჯერ მეტად გადააჭარბებს ლათინური
ამერიკის მოსახლეობის ზრდის ტემპს და 15-ჯერ - აზიის მოსახლეობის ზრდის ტემპს.
ჩრდილოეთ ამერიკასა (აშშ და კანადა) და ოკეანეთში (ავსრალია და ახალი ზელანდია)
მოსახლეობის უფრო მაღალი ზრდის ტემპი,აზიის და ლათინურ ამერიკასთან შედარებით,
ნაწილობრივ აიხსნება ერთაშორისი მიგრაციის მიზეზით. რაც შეეხება ევროპას, აქ
პროგნოზით, მოსახლეობა 2020 წლიდან შემცირებას დაიწყებს. მთლიანობაში, 2050 წლისათვის

329
მოსალოდნელია მსოფლიო მოსახლეობის საშუალოწლიური ზრდის მაჩვენებლის 0.5%-მდე
დაქვეითება.

მსოფლიო მოსახლეობა

N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,

კმ²
1 მონაკო 2,02 37 800 18 712

2 სინგაპური 693 5 312 400 7437

3 ვატიკანი 0,44 842 1913

4 ბაჰრეინი 665 1 314 089 1752

5 მალტა 316 452 515 1432

6 მალდივი 298 395 650 1328

7 ბანგლადეში 143 998 166 280 712 1154

8 ბარბადოსი 431 285 653 663

9 ჩინეთის რესპუბლიკა 35 980 23 299 716 648

10 მავრიკია 2040 1 295 789 635

11 სან - მარინო 61 31 477 516

12 კორეას რესპუბლიკა 98 480 48 636 068 494

13 ნაურუ 21,3 9378 440

14 რუანდა 26 338 11 055 976 420

15 ნიდერლანდები 41 526 16 783 092 404

16 თუვალუ 26 10 472 403

17 ლივანი 10 400 4 125 247 397

18 ისრაელი 22 072 8 132 000 368

19 მალდივის კუნძული 181 65 859 364

20 ინდოეთი 3 287 590 1 173 108 018 357

330
N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,
კმ²
21 კომორი 2170 773 407 356

22 ბურუნდი 27 830 9 863 117 354

23 ჰაიტი 27 750 9 719 932 350

24 ბელგია 30 528 10 423 493 341

25 იაპონია 377 835 126 804 433 336

26 ფილიპინები 300 000 99 900 177 333

27 შრი-ლანკა 65 610 21 513 990 328

28 გრენადა 344 107 818 313

29 სალვადორი 21 040 6 052 064 288

30 ვიეტნამი 329 560 89 571 130 272

31 სენტ-ვინსენტი და გრენადინი 389 104 217 268

32 სენტ-ლიუსია 616 160 922 261

33 იამაიკა 10 991 2 847 232 259

34 გაერთიანებული სამეფო 244 820 62 348 447 255

35 ტრინიდად და ტობაგო 5128 1 228 691 240

36 გერმანია 357 021 82 282 988 230

37 პაკისტანი 803 940 184 404 791 229

38 ლიჰტენშტეინი 160 35 002 219

39 ნეპალი 140 800 28 951 852 206

40 დომინიკანისრესპუბლიკა 48 730 9 823 821 202

41 ანტიგუა და ბარბუდა 443 86 754 196

42 სეიშელის კუნძულები 455 88 340 194

43 იტალია 301 230 58 090 681 193

44 ლუქსემბურგი 2586 497 538 192

45 სენტ-კიტსი და ნევისი 261 49 898 191

46 კსდრ 120 540 22 757 275 189

47 შვეიცარია 41 290 7 623 438 185

331
N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,
კმ²
48 ანდორა 468 84 525 181

49 სან-თომე და პრინსიპი 1001 175 808 176

50 ნიგერია 923 768 152 217 341 165

51 ტონგა 748 122 580 164

52 გამბია 11 300 1 824 158 161

53 კუვეიტი 17 820 2 789 132 157

54 მიკრონეზია 702 107 154 153

55 უგანდა 236 040 33 398 682 141

56 ჩსრ 9 596 960 1 330 141 295 139

57 ტაილანდი 514 000 67 089 500 131

58 მალავი 118 480 15 447 500 130

59 ჩეხეთი 78 866 10 201 707 129

60 მოლდავი 33 843 4 317 483 128

61 დანია 43 094 5 515 575 128

62 ინდონეზია 1 919 440 242 968 342 127

63 კაბო-ვერდე 4033 508 659 126

64 გვატემალა 108 890 13 550 440 124

65 კირიბათი 811 99 482 123

66 პოლონეთი 312 685 38 463 689 123

67 სირია 185 180 22 198 110 120

68 კვიპროსი 9251 1 102 677 119

69 საფრანგეთი 547 030 64 768 389 118

70 პორტუგალია 92 391 10 735 765 116

71 ტოგო 56 785 6 587 239 116

72 სლოვაკია 48 845 5 470 306 112

73 უნგრეთი 93 030 9 992 339 107

74 ალბანეთი 28 748 2 986 952 104

332
N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,
კმ²
75 კუბა 110 860 11 477 459 104

76 განა 239 460 24 339 838 102

77 სომხეთი 29 800 2 966 802 100

78 თურქეთი 780 580 77 804 122 100

79 სლოვენია 20 273 2 003 136 99

80 ავსტრია 83 870 8 214 160 98

81 დსომინიკა 754 72 813 97

82 აზერბაიჯანი 86 600 8 303 512 96

83 სერბია 77 474 7 344 847 95

84 რუმინეთი 237 500 21 959 278 92

85 ესპანეთი 504 782 46 505 963 92

86 ბოსნია და ჰერცოგოვინა 51 129 4 621 598 90

87 კოსტა-რიკა 51 100 4 516 220 88

88 მალაიზია 329 750 28 274 729 86

89 მაკედონია 25 713 2 072 086 81

90 საბერძნეთი 131 940 10 749 943 81

91 ეგვიპტე 1 001 450 80 471 869 80

92 კამბოჯა 181 040 14 453 680 80

93 ბენინი 112 620 9 056 010 80

94 ეთიოპია 1 104 300 88 013 491 80

95 ჰორვატია 56 542 4 486 881 79

96 მიანმა 676 578 53 414 374 79

97 სვაზილენდი 17 363 1 354 051 78

98 აღმ. თიმორი 15 007 1 154 625 77

99 უკრაინა 603 550 45 415 596 75

100 კატარი 11 437 840 926 74

101 სიერა-ლეონე 71 740 5 245 695 73

333
N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,
კმ²
102 მაროკო 446 550 31 627 428 71

103 ჰონდარუსი 112 090 7 989 415 71

104 იორდანია 92 300 6 407 085 69

105 კენია 582 650 40 046 566 69

106 ბრუნეი 5770 395 027 68

107 ერაყი 437 072 29 671 605 68

108 საქართველო 69 700 4 600 825 66

109 ირლანდია 70 280 4 622 917 66

110 ტუნისი 163 610 10 589 025 65

111 სამოა 2944 192 001 65

112 კოტ’დივუარ 322 460 21 058 798 65

113 ბულგარეთი 110 910 7 148 785 64

114 ლესოტო 30 355 1 919 552 63

115 სენეგალი 196 190 12 323 252 63

116 უზბეკეთი 447 400 27 865 738 62

117 გაერთ. არაბთა ემირატი 83 600 4 975 593 60

118 ბურკინა ფასო 274 200 16 241 811 59

119 მექსიკა 1 972 550 112 468 855 57

120 ლიტვა 65 200 3 545 319 54

121 ტაჯიკეთი 143 100 7 487 489 52

122 ეკვადორი 283 560 14 790 608 52

123 მონტეგრე 13 812 666 730 48

124 ფიჯი 18 270 875 983 48

125 ერიტრეა 121 320 5 792 984 48

126 ირანი 1 648 195 76 923 300 47

127 ბელორუსი 207 600 9 612 632 46

128 ნიკარაგუა 129 494 5 995 928 46

334
N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,
კმ²
129 ავღანეთი 647 500 29 121 286 45

130 პალაუ 459 20 879 45

131 იემენი 527 970 23 495 361 45

132 ტანზანია 945 087 41 892 895 44

133 პანამა 78 200 3 410 676 44

134 გვინეა-ბისაუ 36 120 1 565 126 43

135 გვინეა 245 857 10 324 025 42

136 კამერუნი 475 440 19 294 149 41

137 სამხრეთ აფრიკის რ-კა 1 219 912 49 109 107 40

138 კოლუმბია 1 138 910 44 205 293 39

139 მაგადასკარი 587 040 21 281 844 36

140 ლიბერია 111 370 3 685 076 33

141 ლატვია 64 589 2 067 887 32

142 აშშ 9 826 675 310 232 863 32

143 ჯიბუტი 23 200 740 528 32

144 დემ. რ-კა კონგო 2 345 410 70 916 439 30

145 ზიმბაბვე 390 580 11 651 858 29,8

146 ვენესუელა 912 050 27 223 228 29,8

147 ესტონეთი 45 226 1 291 170 28,5

148 ყირგიზეთი 198 500 5 508 626 27,8

149 მოზამბიკი 801 590 22 061 451 27,5

150 ლაოსი 236 800 6 368 162 26,9

151 ბრაზილია 8 511 965 201 103 330 23,6

152 პერუ 1 285 220 29 907 003 23,3

153 ეკვატორული გვინეა 28 051 650 702 23,2

154 ბაჰამი 13 940 310 426 22,2

155 ჩილი 756 950 16 746 491 22,1

335
N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,
კმ²
156 შვედეთი 449 964 9 074 055 20,1

157 ურუგვაი 176 220 3 510 386 19,9

158 სოლომონის კუნძულები 28 450 559 198 19,7

159 ვანუატო 12 200 221 552 18,2

160 ბუტანი 38 394 699 847 18,2

161 ზამბია 752 614 13 460 305 17,9

162 ახალი ზელანდია 268 680 4 443 900 16,5

163 სუდანი 1 886 068 22 633 510 16,4

164 ფინეთი 338 430 5 429 894 16

165 სომალი 637 657 10 112 453 15,9

166 პარგვაი 406 750 6 375 830 15,7

167 არგენტინა 2 766 890 42 610 981 15,4

168 ალჟირი 2 381 740 34 586 184 14,5

169 ბელიზი 22 966 314 522 13,7

170 სამხრეთ სუდანი 619 745 8 260 490 13,3

171 ნორვეგია 385 186 5 047 400 13,1

172 პაპუა-ახალი გვინეა 462 840 6 064 515 13,1

173 ნიგერი 1 267 000 15 878 271 12,5

174 რესპუბლიკა კონგო 342 000 4 125 916 12,1

175 საუდის არაბეთი 2 149 690 25 731 776 12,0

176 მალი 1 240 192 13 796 354 11,1

177 ანგოლა 1 246 700 13 068 161 10,5

178 თურქმენეთი 488 100 4 940 916 10,1

179 ომანი 309 500 2 967 717 9,6

180 ბოლივია 1 098 580 9 947 418 9,1

181 რუსეთი 17 125 187 146 270 033 8,5

182 ჩადი 1 284 000 10 543 464 8,2

336
 N სახელმწიფო ფართობი,კმ² მოსახლეობა სიმჭიდროვე,
კმ²
183 ცენტრ. აფრიკის რ-კა 622 984 4 844 927 7,8

184 ყაზახეთი 2 724 902 17 519 000 6,4

185 გაბონი 267 667 1 545 255 5,8

186 გაიანა 214 970 748 486 3,5

187 კანადა 9 984 670 34 568 211 3,5

188 ბოტსტვანა 600 370 2 029 307 3,4

189 ლიბია 1 759 540 5 613 380 3,2

190 მავრიტანია 1 030 700 3 205 060 3,1

191 ისლანდია 103 125 321 857 3,1

192 სურინამი 163 270 486 618 3,0

193 ავსტრალია 7 692 024 22 262 501 2,8

194 ნამიბია 825 418 2 128 471 2,6

195 მონღოლეთი 1 564 116 3 086 918 2,0

დედამიწა (გრენლადიის
132 774 000 7 305 000 000 53,4
და ანტარქტიდის გარეშე)

 უკვე 2028 წლისათვის მოსალოდნელია მოსახლეობის რიცხოვნების მიხედვით ინდოეთის

პირველ ადგილზე გადანაცვლება. მოსახლეობის მატების მაღალი ტემპი შეიმჩნევა გაერო-ს
მიერ კლასიფიცირებულ 49 ყველაზე ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში. ამ ჯგუფის
ქვეყნების მოსახლეობა 2014-50 წლებში გაორკეცდება, რაც აუცილებელი რესურსების
მოძიებასა და გარემოზე უარყოფითად აისახება.

შობადობის მომავალ დინამიკაში მცირე ცვლილებასაც კი შეუძლია მსოფლიო მოსახლეობის

რიცხოვნებისა და სტრუქტურის სერიოზული ცვლილება მოყვეს. თუ იმ ვარიანტიდან
გამოვალთ, რომელიც მაღალ შობადობას ითვალისწინებს, მაშინ პროგნოზის თანახმად, ერთ
ქალზე გაანგარიშებით, საშუალოდ 0.5 -ით მეტი ბავშვის დაბადება გამოიწვევს 2050
წლისათვის 1.3 მლრდ მეტი ადამიანით მსოფლიო მოსახლეობის მატებას, საშუალო

337
შობადობის ვარიანტთან შედარებით. არსებობს დაბალი მესამე ვარიანტიც. ამ შემთხვევაში
2050 წელს მსოფლიო მოსახლეობის რიცხოვნება 1.2 მლრდ ადამიანით ნაკლები იქნება.
უფრო დამაჯერებელია 40-ზე მეტ ქვეყანასა და მსხვილ რეგიონებში მოსახლეობის
რიცხოვნების მოსალოდნელი შემცირება. აბსოლუტურ ციფრებში მოსახლეობის შემცირება
მოხდება ისეთ ქვეყნებში როგორიცაა ჩინეთი, გერმანია, რუსეთი, პოლონეთი, რუმინეთი,
სერბეთი, ტაილანდი, იაპონია, და იაპონია. ამავე პერიოდში მოსახლეობის რიცხოვნების
შემცირება მოსალოდნელია მრავალ სხვა ქვეყანაში, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ ევროპაში
(მ.შ. საქართველოში - ჯ.კ.), აგრეთვე აზიასა და ლათინურ ამერიკაში. ამის გამო, მოსახლეობის
შემცირება და მისი დაბერების დაჩქარება სულ უფრო მეტი ქვეყნის შეშფოთებას იწვევს.1994
წელს გაეროს ინიციატივით ქაიროში ჩატარებულმა საერთაშორისო კონფერენციამ,
მოსახლეობისა და განვითარებასთან დაკავშირებით, მიიღო მოქმედების პროგრამა. მას შემდეგ
20 წელი გავიდა და შეიძლება ითქვას, რომ განვლილ უკანასკნელ ოცწლულში მსოფლიო
დემოგრაფიული სიტუაცია რამდენადმე გაუმჯობესდა, მაგრამ მოსახლეობისა და
გამვითარების პრობლემა კვლავ კრიტიკულია და დამშვიდების საშუალებას არ იძლევა.
საკმარისია, თუნდაც იმ ფაქტის აღნიშვნა, რომ გაიზარდა იმ ქვეყნების რაოდენობა, რომელთა
მოსახლეობას უახლოეს პერსექტივაში გაქრობა ემუქრება და რაც უფრო სამწუხაროა, მათ
რიცხვში საქართველოც მოიაზრება.
ფუნდამენტური ფაქტორები, რომლებიც მომავალში კვლავ განსაზღვრავენ განვითარებას,
იქნება მსოფლიო მოსახლეობის რიცხოვნება, სტრუქტურა და
ტერიტორიულიგანლაგება.დემოგრაფიულმა გარდაქმნებამშობადობის,სიკვდილიანობისა და
მიგრაციის სფეროში გამოიწვია დემოგრაფიული მაჩვენებლების და ტენდენციების ცვლილება,
წარმოშვა ახლანდელი და მომავალი თაობების კეთილდღეობასთან დაკავშირებული
პოლიტიკის დამუშავების როგორც შესაძლებლობები, ასევე პრობლემები.

დემოგრაფიული პროგნოზები
მოსახლეობის რიცხოვნების შეიძლება ითქვას ყველაზე ზუსტი პროგნოზი ინგლისელმა
ბიოლოგმა ჯულიან ჰაქსლიმ (რუს.Джулиан Хаксли| მოგვცვა. მან 1964 წელს გამოთვალა, რომ

338
2000 წლისათვის დედამიწის მოსახლეობა 6 მლრდ კაცს მიაღწევდა.გაერო-ს პროგნოზით (2014
წ) 2050 წლამდე მოსახლეობის მოსახლეობის მნიშვნელოვანი შემცირება ნავარაუდევია ისეთ
ქვეყნებში როგორიცაა გერმანია, იაპონია, სერბია, პოლონეთი, რუსეთი, რუმინეთი,
ტაილანდი, უკრაინა, ჩინეთი, აგრეთვე, აზიის მრავალ ქვეყანაში. იგორ ბელობოროდოვის
მტკიცებით, უახლოეს მომავალში მსაოფლიოს ელოდება მოსახლეობის გლობალური
დეპოპულაცია, რომელიც კატასტროფულად აისახება როგორც ეკონომიკაში, ასევე მსოფლიო
გეოპოლიტიკურ სისტემაში [Белобородов Игорь Иванович. Симптомы демографической
деградации, Demographia.net (11 октября 2010].

ცხრილი ქვეყნები, რომელთა მოსახლეობა 80,7 მლნ კაცს აღემატება

(2014 წლის მდგომარეობით)
№ ქვეყანა მოსახლეობა მატება

ჩინეთის
1 სრ 1 339 450 000 ▲ 0,481 %

ინდოეთი
2 1 187 550 000 ▲ 1,312 %

აშშ3 318 613 000 ▲ 0,899 %

ინდონეზია
4 252 812 245 ▲ 1,04 %

ბრაზილია
5 203 260 228 ▲ 1,102 %

პაკისტანი
6 188 048 027 ▲ 1,551 %

ნიგერია
7 178 516 904 ▲ 2,553 %

ბანგლადეში
8 156 951 230 ▲ 1,579 %

რუსეთი
9 146 206 093 ▲ 0,013 %

იაპონია
10 127 040 000 ▼ −0,077 %

მექსიკა
11 119 713 203 ▲ 1,086 %

ფილიპინები
12 100 217 048 ▲ 1,873 %

ვიეტნამი
13 89 708 900 ▲ 1,054 %

ეთიოპია
14 87 952 991 ▲ 3,179 %

ეგვიპტე
15 87 264 700 ▲ 1,922 %

გერმანია
16 80 780 000 ▼ -0,2 %

339
 %,მსოფლიო
შეფასების
№ ქვეყანა მოსახლეობა თარიღი მოსახლეობაში
ტიპი

1 ჩსრ 1 372 742 000 12 10.2015 19.23% გაანგ.

2 ინდოეთი 1 278 800 000 12.10. 2015 17.7% გაანგ.

3 აშშ 321 266 000 12 .10.2015 4.45% გაანგ.

4 ინდონეზია 257 563 815 1 .07. 2015 3.56% შეფასება

5 ბრაზილია 203 261 806 12 .10. 2015 2.84% გაანგ.

6 პაკისტანი 190 810 527 12 .10. 2015 2.64% გაანგ.

7 ნიგერია 182 201 962 1 .07.2015 2.52% შეფასება

8 ბანგლადეში 158 988 940 4 .08 2015 2.2% გაანგ.

9 რუსეთი 146 267 288 1.01 2015 2.02% შეფასება

10 იაპონია 126 890 000 1 .08.2015 1.76% შეფასება

11 მექსიკა 121 005 815 1 .07.2015 1.67% შეფასება

12 ფილიპინები 101 108 300 8 .03 2015 1.4% გაანგ.

...
აზერბაიჯანი
3 729 500 0.052%
131 საქართველო 1 .01. 2015 შეფასება

137 სომხეთი 3 010 600 31 12. 2014 0.042% შეფასება

კუნძულიპოტკერნი (გაერთ.
246 56 თებერვ.2013 0.000002 % შეფასება
სამეფო)

1800 წელს ეს მაჩვენებელი 0.813 მლნ - 1 125 მლნ კაცამდე ამაღლდა. მომდევნო პერიოდში
მოსახლეობის ზრდის ტემპი უფრო დაჩქარდა (1850 წელს - 1 128 – 1 402 მლნ კაცი; 1900 წელს -
1 550 მლნ - 1 762 მლნ; 1920 წელს - 1 860 მლნ; 1930 წელს - 2 070 მლნ; 1940 წელს - 2 300 მლნ;
1950 წელს - 2 519 მლნ; 1960 წელს - 3 023 მლნ; 1970 წელს - 3 696 მლნ; 1980 წელს - 0 000 მლნ;
1990 წელს - 6 085 მლნ კაცი)1 [1 იხ. The World Factbook, CIA, 2006; L’ Etat du monde 2004, Paris,
2004];2011 წ - 7,0 მლრდ; 2014 წ - 7,243 მლრდ სული.გაეროს მონაცემებით, 2024 წლის
გაზაფხულში მოსახლეობის რიცხოვნება 8 მლრდ კაცს მიაღწევს.
საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ცხრილის პირველ ორ ქვეყანაში (ჩინეთი და ინდოეთი)
მსოფლიო მოსახლეობის 1/3 ცხოვრობს;ცხრილის პირველ ექვს ქვეყანაში (ჩსრ, ინდოეთი, აშშ,
ინდონეზია, ბრაზილია, პაკისტანი) ცხოვრობს მსოფლიო მოსახლეობის 50%;პირველ 15

340
ქვეყანაში (+ ნიგერია, ბანგლადეში, რუსეთი, იაპონია, მექსიკა, ფილიპინები, ვიეტნამი,
ეთიოპია, ეგვიპტე) ცხოვრობს მსოფლიო მოსახლეობის 2/3; [Список стран по числу городов-
миллионеровНаселение стран мира по прогнозу в 2030, 2050, 2100 годах;Список стран ЕС
по численности населения]

ამჟამად, მსოფლიო მოსახლეობა ყოველდღიურად ათეულ ათასეული კაცით იზრდება. ეს

მატება (დაახლ. 90%) უმთავრესად ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ხარჯზეა.
მოსახლეობის აბსოლუტური ზრდა იმდენად მაღალია, რომ მას უკვე დემოგრაფიულ
აფეთქებად თვლიან, რომელსაც პლანეტის შეძვრა შეუძლია. რატომ? თუნდაც იმის გამო, რომ
მოსახლეობის სწრაფ ზრდას უპირისპირდება შეზღუდული და კლებადი რესურსის
რაოდენობა. გაზრდილი მოსახლეობის მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად კი
აუცილებელია მეტი მინერალური რესურსის, მეტი საზრდოს და ა.შ. წარმოება. ეს, თავის
მხრივ, აძლიერებს დაწოლას პლანეტის ბიოსფეროზე. ამ ასპექტში უკვე შეიძლება მოიხაზოს
კაცობრიობის მომავალი აპოკალიპტური სცენარი, მაგრამ სადღეისოდ თანამედროვე
დემოგრაფიულ სიტუაციაში სხვა პრობლემა უფრო არსებითია. კერძოდ, კაცობრიობა უკვე
იმყოფება ახალ დემოგრაფიულ გადასვლაზე, ანუ ადგილი აქვს დემოგრაფიულ
ტრანსფორმაციას. მისთვის დასაწყისში დამახასიათებელია პოპულაციის ზრდის სიჩქარის
მკვეთრი ამაღლება, მომდევნო ეტაპზე - ზრდის სწრაფი დაქვეითემა და ხოლო შემდეგ კი -
მოსახლეობის რიცხოვნების სტაბილიზაცია.

5.3. ურბანიზაცია. ქალაქისა და სოფლის მოსახლეობა

ურბანიზაცია (ფრ. urbanisation < laT. urbanus - ქალაქის, ქალაქური) ზოგადი გაგებით,
ქალაქების როლის ამაღლების პროცესია საზოგადოების განვითარებაში. მისი წანამძღვრებია:
ქალაქებში მრეწველობის ზრდა; პოლიტიკური და კულტურული ფუნქციების განვითარება;
შრომის ტერიტორიული დანაწილების გაღრმავება; ქალაქის მოსახლეობის ზრდა.
ურბანიზაციის პროცესის დაჩქარების ძირითადი წყაროებია:
1. მოახლეობის სოფლიდან ქალაქში ემიგრაცია;
2..სასოფლო დასახლების პუნქტების საქალაქოში გადაზრდა;
3. ვრცელი საგარეუბნო ზონების ჩამოყალიბება.
სხვა გაგებით, ურბანიზაცია ამა თუ იმ ქვეყნის მოსახლეობაში ქალაქის მოსახლეობის წილის
სტატისტიკური მაჩვენებელია.
341
 ურბანიზაციის განვითარებაში სამი ფაზა გამოიყოფა. პირველი ფაზა მე IV -III საუკუნის
დასაწყისში (ძველი წელთაღრიცხვით) შეიმჩნეოდა და სახელმწიფოების წარმოშობასთან იყო
დაკავშირებული. პოლიტიკური ცხოვრება ქალაქურ ცენტრებში იყო თავმოყრილი. ეს
გარემოება ურბანიზაციასა და სახელმწიფოებრივ ევოლუციას შორის მჭიდრო ურთიერთ
კავშირზე მიუთითებს [იხ. А. В. Коротаев, Л. Е. Гринин. Урбанизация и политическое
развитие Мир-Системы: сравнительный количественный анализ. История и математика.2007].
პირველი განვითარებული სახელმწიფოს აღმოცენებამ (ეგვიპტე, მე- IIათასეული ჩვენს
ერამდე) დიდი გავლენა მოახდინა ურბანიზაციის დინამიკაზე: XIII საუკუნეში (ჩვენს ერამდე)

მსოფლიო ქალაქების რიცხოვნებამ პირველად გადააჭარბა 1 მლნ ადამიანს [http://www.

irows. ucr.edu/cd /reviews /modrev.htm].

ურბაბანიზაცია მხოლოდ ქალაქების ზრდა-განვითარება როდია. ეს პროცესი ამავე დროს
მოსახლეობის სოციალურ-კულტურული მახასიათებლების (ცხოვრების წესი, სოციალური და
სივრცითი მობილურობა, ფასეულობათა სისტემა...) რადიკალურ გარდაქმნასაც გულისხმობს.
თანაც ამ პროცესში საკუთრივ სოფლებიც ჩართულია, მხედველობაში გვაქვს სოფლად
ცხოვრების ქალაქური წესის სტანდარტების დაჩქარებული გავრცელება; მეორე ფაზა მოიცავს
XVIII-XIX საუკუნეებს და დაკავშირებულია ინდუსტრიალიზაციის პროცესთან, რომელმაც
გამოიწვია ქალაქებისა და მათში მოსახლეობის რაოდენობის სწრაფი ზრდა; მესამე ფაზა XX-ე
საუკუნეში დაიწყო და ადამიანებისა და სიმდიდრის, აგრეთვე საზოგადოების პოლიტიკური,
ეკონომიკური და კულტურული ინსტიტუტების ცენტრალიზაციით აღინიშნა.
ურბანიზაციული აფეთქება და მეგაურბანიზაცია. (ამ ცნებაში იგულისხმება ზემსხვილ
ქალაქების მოსახლეობის წილის ზრდა მსოფლიოს მთლიან მოსახლეობაში. იგი პოლიტიკური
განვითარების სფეროში, თანაფარდობაშია მოწიფულ სახელმწიფოებრივ საყოველთაო
გავრცელებასთან. [ Гринин, Л. Е.О стадиях эволюции государства. Проблемы теории. История и
современность . 2006. გვ. 12]

ქალაქების ტერიტორიისა და ქალაქის მოსახლეობის ზრდის პროცესები დაკავშირებულია

კაპიტალიზმის განვითარებასთან. XIX საუკუნიდან მოყოლებული, განუხრელად იზრდება
ქალაქები და ქალაქის მოსახლეობის რაოდენობა. XX საუკუნის მეორე ნახევარში
განსაკუთრებით სწრაფად დაიწყო ზრდა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ქალაქებმა. ეს
პროცესი განაპირობა ორმა ფაქტორმა. პირველი, მოსახლეობის მაღალმა ბუნებრივმა მატებამ

342
("დემოგრაფიული აფეთქება") და მეორე, ამ ქვეყნებში მრეწველობის განვითარებამ, რის
შედეგადაც მოსახლეობის დიდმა რაოდენობამ თავი ქალაქებში მოიყარა.
ქალაქების ზრდას ყოველთვის ახლავს თან უამრავი პრობლემა. ე.წ. "ქალაქური
პრობლემების" კვლევა და გადაჭრა თანამედროვე მსოფლიოს აქტუალური საკითხია.
„ქალაქური პრობლემებიდან", პირველ რიგში, აღსანიშნავია ნარჩენების გადამუშავების
პრობლემა, რომელიც ყველა ქალაქს აწუხებს. ნარჩენები აბინძურებს გარემოს, წარმოადგენს
ეპიდემიის კერას და ა.შ. დიდ ქალაქებში ძალიან დიდი რაოდენობით ნარჩენი გროვდება.
მაგალითად, ნიუ-იორკის მცხოვრებლები ყოველდღიურად 24 000 ტონა ნარჩენს ყრიან,
რომელსაც გადამუშავება ჭირდება. იგი კი საკმაოდ რთული პროცესია და დიდ თანხას
მოითხოვს. ბიოლოგიური ნარჩენების გარდა, გარემოში ხვდება საშიში ქიმიური ნარჩენებიც,
რაც განსაკუთრებით საფრთხეს უქმნის ცოცხალ ორგანიზმებს, მათ შორის ადამიანის
სიცოცხლეს. აგრეთვე დიდი საფრთხის შემცველია ქიმიური ნარჩენების მოხვედრა ქალაქებში
გამავალ მდინარეებში. აღნიშნული წყლით ირწყვება საგარეუბნო აგრარული კულტურებით
დაკავებული ტერიტორიები. ასეთი ტიპის მეურნეობა ქალაქებს ბოსტნეულით, ბაღჩეულით
.ამარაგებს. ამრიგად, დაბინძურებული წყალი ადამიანს უკან „უბრუნებს" არასწორად
გადაყრილ ნარჩენებს.
ქალაქების ზრდა მოითხოვს სატრანსპორტო და კავშირგაბმულობის კომუნიკაციების,
კანალიზაციის სისტემის, სხვადასხვა სოციალურ დაწესებულებათა მშენებლობას და
განვითარებას. ეს პრობლემები განსაკუთრებით ნაკლებად განვითარებულ რეგიონების
მოსახლეობას აწუხებს.
დიდ ქალაქებში ადმინისტრაციული, საქმიანი და ფინანსური დაწესებულებები
ძირითადად მის ცენტრალურ ნაწილშია განთავსებული. მიწის სიძვირის გამო,
მაღალსართულიან შენობები შენდება, რომელიც ქალაქის ცენტრში მცხოვრებ ადამიანებს
ბინადრობის რთულ პირობებს უქმნის. ქალაქებში დიდია ხმაური და დაძაბულობა, რაც
იწვევს სხვადასხვა დაავადების, მეტწილად გულსისხლძარღვთა დაავადებების გავრცელებას.
დიდი ქალაქებისთვის დამახასიათებელ პრობლემებიდან აღსანიშნავია ე.წ. „ახალი
რისკები", რომელთა შორის განსაკუთრებით მწვავეა სოციალური კონფლიქტები. სხვადასხვა
რასის, ეროვნებისა თუ რელიგიის აღმსარებელთა თავმოყრა ხშირად გადადის სერიოზულ
დაპირისპირებებსა და სისხლისღვრაშიც კი. მაგალითად, ასეთი დაპირისპირებები ხშირია
იერუსალიმში (ისრაელი), ბაღდადში (ერაყი), ბელფასტსა (ჩრდილოეთ ირლანდია) და

343
მსოფლიოს სხვა ქალაქებში. ამ ქალაქებში არაიშვიათია ტერორისტული აქტებიც. ასევე,
ქალაქების კლიმატური პირობები განსხვავდება მიმდებარე ტერიტორიებისა და სასოფლო
დასახლებათა კლიმატური პირობებისგან. მაგალითად, ქალაქებს (განსაკუთრებით დიდ
ქალაქებს) ახასიათებთ: ჰაერის მაღალი ტემპერატურა და მისი განსხვავებული შედგენილობა
(ჰაერში მაღალია ნახშირორჟანგისა და მტვრის შემცველობა), ქალაქებში მეტია ღრუბლიან
დღეთა რიცხვი, შემცირებულია ქარის სიჩქარე (სახლების კომპაქტური განლაგებისა და
მაღალსართულიანი შენობების გამო), ქალაქებში უფრო ხანგრძლივი და მკვრივია ნისლი და
სხვა. რაც უფრო დიდია ქალაქი, მით უფრო თვალსაჩინოა კლიმატური განსხვავებანი
მიმდებარე ტერიტორიებთან ან გარეუბნებთან შედარებით. მაგალითად, თბილისის
ცენტრალურ უბნებში ჰაერის საშუალოწლიური ტემპერატურა 2 გრადუსით განსხვავდება
გარეუბნების ანალოგიური მაჩვენებლისგან. დიდ ქალაქებში საგანგაშო ეკოლოგიური
ვითარებაა შექმნილი: აქ ჰაერში მტვრის შემცველობა 10-30-ჯერ არის გაზრდილი, ერთ
მცხოვრებზე გაანგარიშებით მოიხმარება და ბინძურდება 10-ჯერ უფრო მეტი წყალი, ვიდრე
სოფლად, ქალაქებში თითქმის მთლიანად დეგრადირებულია ნიადაგურ-მცენარეული
საფარი. ინტენსიური მშენებლობების გამო, მწვავედ დგას ნაგვის გადამუშავების პრობლემა
და სხვა. ამრიგად, რაც უფრო სწრაფად იზრდება ქალაქის ტერიტორია, მით უფრო სწრაფად
„შორდება" მისი მოსახლეობა გარემომცველ ბუნებას.
ყოველწლიურად გაერო-ს ეკონომიკური და სოციალური საკითხების დეპარტამენტი
(The United Nations Department of Economic and Social Affairs), ურბანიზაციის დონის
მიხედვით, მსოფლიო ქვეყნების რეიტინგს აქვეყნებს. იგი ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური
განვითარების ერთერთი საკვანძო მაჩვენებელია, რადგან ქალაქის მოსახლეობის ზრდასთან
დაკავშირებულია ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული დონის ამაღლება. სწორედ
ამის გამო, ურბანიზაციის მაღალი დონით ადამიანისეული განვითარების მეტად მაღალი
დონის ქვეყნები (49 სახელმწიფო) გამოირჩევიან (2000 წელს - 77%; 2012 წელს - 81,2%) . მათგან
ყველაზე ურბანული ქვეყნებია: ჰონკონგი (ჩინეთი) და სინგაპური (100%), კატარი (2000 წელს -
96,%%; 2012 წელს - 98,9%), ბელგია (2000 წელს - 97,1%; 2012 წელს - 97,5%), მალტა (2000 წელს -
92,4%; 2012 წელს - 95,0%), ისლანდია (2000 წელს - 92,4%; 2012 წელს - 93,8%) და არგენტინა
(2000 წელს - 90,1%; 2012 წელს - 92,7%).ადამიანისეული განვითარების მაღალი დონის
ქვეყნებშიც ( 47 სახელმწიფო) ურბანიზაციის დონე საკმაოდ მაღალია (2000 წელს -70,1%; 2012
წელს - 74,1%). სამაგიეროდ, ადამიანისეული განვითარების საშუალო დონის (2000 წელს - 38,8%;

344
2012 წელს - 43,7%) და ადამიანისეული განვითარების დაბალი დონის( 2000 წელს - 28,6%; 2012
წელს - 33,6%) ქვეყნებში ურბანიზაციის დონე გაცილებით ნაკლებია.
აქ ის ფაქტიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც
მოსახლეობის რიცხოვნება მაღალია, ურბანიზაციის დონეს ადამიანთა მეტი რიცხვი შეესაბამება.
ამით აიხსნება ამ ქვეყნებში მსოფლიოში ყველაზე მსხვილი ქალაქების (დელი (22,7 მლნ, მეჰიკო
20,4 მლნ, შანჰაი2 0,2 მლნ, სან პაულუ (19,9 მლნ...) არსებობა.

ცხრილი 5.3.Mmosaxleobis zrda da urbanizaciis done

regionebis mixedviT (2000-12 ww)
რეგიონები მოსახლეობა საშ. წლ. ზრდა ზრდა,% მედიანური
მლნ % ასაკი, წ , %

2012 2030 2000-05 2010-15 2000 2012 2014 2000 2010

არაბული 357,3 480,8 2,2 2,0 53,2 57,2 58,1 20,6 23,3
სახელმწიფოები

აღმ.აზია და წყნ. ოკეანის

1 991,4 2135,3 0,8 0,6 36,7 49,7 51,8 28,1 32,პ
ევროპა და ცენტრ. აზია
481,6 491,3 0.0 0,2 63,2 64,8 50,9 32,9 34,9
ლათ. ამერიკა და 597,7 696,8 1,3 1,1 75,3 79,3 79,8 24,4 27,5
კარიბის აუზი
სამხრეთ აზია 1 753,0 2 141,8 1,6 1,4 29,0 32,9 33,7 22,0 24,6
სუბსაჰარის 852,5 1 284,0 2,5 2,5 32,0 37,0 37,8 17,8 18,5
აფრიკა

უფრო ნაკლებად 870,4 1 256,8 28,2 2,2 24,3 28,9 29,8 18,3 19,7
განვითარებული
ქვეყნები
...საქართველო 4,3 4,7 -1,2 0,6 52,9 53,2 34,4 37,3
52,6

მსოფლიო 7052,1 8321,,3 1,2 1,2 46,7 52,6 5,5 26,7 29,2

შედგენილია ჩვენს მიერ - Доклад о человеческомразвитии. 2013. Изд .” ВесьМир”, 2013,

გვ.194 -197დაHuman Development Report 2015, გვ.234 – 237მონაცემების საფუძველზე -ჯ.კ.

ურბანიზაციის ხარისხი და ტემპი ძლიერ ვარირებს ძირითადი რეგიონების, ცალკეული

ქვეყნებისა დაქვერეგიონების მიხედვით. ლათინური ამერიკის და კარიბის აუზის რეგიონი
ურბანიზაციის დონით უკვე შეესაბამება ჩრდილოეთ ამერიკის და მრავალ ევროპული ქვეყნების
ანალოგიურ მაჩვენებელს. სამაგიეროდ, აფრიკისა და აზიის ქვეყნებში ურბანიზაციის დონე
გაცილებით დაბალია (50%-ე ნაკლები). ქალაქის მოსახლეობის მყარი ზრდა, რომელსაც თან
345
ერთვის სოფლის მოსახლეობის ასევე მყარი შემცირება, ურბანიზაციის დონის ამაღლებას იწვევს.
თუ 1950 წელს მსოფლიო მოსახლეობაში ქალაქის მოსახლეობის წილი 28%-ს შეადგენდა, 1975
წელს - 37,2%-ს, 2000 წელს 45,7%-ს, ხოლო 2012 წლის 1 ივლისის მდგომარეობით 52,6%
შეადგინა. (იხ. ცხრილი 3). უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში ურბანიზაციის დონე
შედარებით დაბალია და 1950 წელს მხოლოდ 17% შეადგინა. 2000 წელს - 24,3%, 2014 წელს კი -
29,8%. 2050 წლისათვის ნავარაუდევია მსოფლიო ურბანიზაციის დონის 68,7 პროცენტამდე
ამაღლება. 2050 წლისათვის უფრო განვითარებულ ქვეყნებში ქალაქის მოსახლეობის წილი 75%-
დან 86%-მდე გაიზრდება, ხოლო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში - 45%-დან 66%-მდე.
ამჟამად (2014 წ), მსოფლიო მოსახლეობის 53,5% ქალაქებში ცხოვრობს. შესაბამისად საქალაქო
მეურნეობის მართვის პრობლემებმა უფრო მასშტაბური და კომპლექსური ხასიათი მიიღო. ეს
ეხება, სამოქალაქო ინფრასტრუქტურის (განათლება, ჯანდაცვა, სამედიცინო მომსახურება,
ბინით უზრუნველყოფა, ტრანსპორტი, კავშირგაბმულობა, ენერგეტიკა...) სრულყოფას,
რომელმაც უნდა უზრუნველყოს ეკონომიკური მწარმოებლურობის ზრდა და განვითარება.
ამავე დროს ქალაქების სწრაფი ზრდა ართულებს ეკოლოგიურად უსაფრთხო გარემოს შექმნას,
1994-2014 წლებში მსოფლიო ქალაქების მოსახლეობა 2,3 მლრდ კაციდან 3,9 მლრდ კაცამდე
გაიზარდა. პროგნოზის გათვალისწინებით 2050 წლისათვის ეს ციფრი 6,3 მლრდ-ს მიაღწევს.
ამასთანავე, ამავე პერიოდში მსოფლიო სოფლის მოსახლეობა არსებითად უცვლელი დარჩა და
2050 წლისათვის მისი რიცხოვნება შეიძლება მხოლოდ 300 მლნ კაცით გაიზარდოს. ქალაქის
მოსახლეობა თავისი სოციალ-დემოგრაფიული მახასიათებლებით განსხვავდება სოფლის
მოსახლეობისგან. ეს განსხვავება უფრო გამოკვეთილია ნაკლებად განვითარებულ
რეგიონებთან შედარებით, რომ არაფერი ვთქვათ ყველაზე ნაკლებად განვითარებული
რეგიონების სოფლის მოსახლეობაზე. მართლაც, როგორც წესი, ქალაქის მოსახლეობაში უფრო
მაღალია შრომისუნარიანი ადამიანების წილი, უფრო მცირეა ოჯახების საშუალო სიდიდე,
უფრო მაღალია განქორწინებისა და განათლების დონე, ქალაქის მოსახლეობა უფრო მოძრავია
სივრცეში და ასევე, სოციალურად უფრო მობილურია.
დროთა განმავლობაში, ეკონომიკური განვითარების ტიპების შეცვლის კვალდაკვალ,
მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა ქალაქის მოსახლეობაში: უფრო განვითარებულ ქვეყნებში
ადრე, ხოლო ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში მცირდება დასაქმებულთა წილი
ინდუსტრიის და აგრარულ სექტორებში, სამაგიეროდ ეს წილი მომსახურების სექტორში
(საბანკო სფერო, ტრანსპორტი, ვაჭრობა, მართვა...) გაიზარდა. [იხ.

346
География. Современная иллюстрированная М.: Росмэн. Под редакцией проф. А. П. Горкина. 20
06].

„1X-X სუკუნეების საქართველოში საქალაქო ცხოვრების ახალი ეტაპი იწყება...რომელსაც

ჩვენს ისტორიოგრაფიაში „ახალქალაქების ხანა“ ეწოდება. ეს არის ძველი ქალაქების
აღორძინებისა და ახალი ქალაქების წარმოშობის ხანა“ [მარიამ ლორთქიფანიძე. სოციალურ-
ეკონომიკური ვითარება 1X-X სს-ში. საქართველოს ისტორია. ტომი 11, გამომც. პალიტრა 1,
2012, გვ. 273].

2. ა. აფაქიძე,. ქალაქები და საქალაქო ცხოვრება ძველ საქართველოში, თბ., 1963.

3. გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში, ტ. I, გ. გელაშვილის გამოცემა, თბ.,

1962.

4. გ. მანჯგალაძე, გერმანელი კოლონისტები საქართველოში, თბ., 1974.

5.ჟან შარდენის მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა ქვეყნებში (ცნობები
საქართველოს შესახებ), ფრანგულიდან თარგმნა და კომენტარები დაურთო მ.
მგალობლიშვილმა, თბ., 1975.
6. ე. ჯაოშვილი, საქართველოს მოსახლეობა XVIII-XX საუკუნეებში, თბ., 1984.
7. ლეონტი მროველის მიხედვით, ძველ ქართლში, ქართულთან ერთად, რამდენიმე სხვა
ენაც ისმოდა. მემატიანე კონკრეტულად წერს: "და იყვნეს ქართლს ესრეთ აღრეულ
ყოველნი ნათესავნი, და იზრახებოდა ქართლსა შინა ექუსი ენა: სომხური, ქართული,
ხაზარული, ასურული, ებრაული და ბერძნული. ესე ენანი იცოდეს ყოველთა მეფეთა
ქართლისათა, მამათა და დედათა” (ქც. 1955, გვ. 16).

8. საქარათველოს არაქართული მოსახლეობიდან ებრაელები ყველაზე ადრე არიან

მოსული. როგორც ამ საკითხისადმი მიძღვნილი სამეცნიერო გამოკვლევებიდან ჩანს,

საქართველოში ებრაელ მიგრანტთა რამდენიმე ტალღა მოსულა ისტორიის სხვადასხვა

მონაკვეთში (ქ. აბულაძე, 1993). ლეონტი მროველი ებრაელების პირველ დასახლებას

საქართველოში ბაბილონის მეფეს ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალიმის აღებას

უკავშირებს (ძვ. წ. VI ს-ში): "მაშინ ნაბუქოდონოსორ მეფემან წარმოსტყუენა
იერუსალიმი, და მუნით ოტებულნი ურიანი მოვიდეს ქართლს, და მოითხოვეს
მცხეთელთა მამასახლისისაგან ქუეყანა ხარკითა. მისცა და დასხნა არაგუსა ზედა,
წყაროსა, რომელსა ჰქჳან ზანავი" (ქც. 1955, გვ. 15-16). ებრაელთა შემდეგი მიგრაციული

347
ნაკადი ძვ.წ. 169 წელს მოსულა (სინ-I, 1970, გვ. 452-453). კიდევ ერთი ნაკადი
ებრაელებისა ახ.წ. I საუკუნეში მოსულა: "და მეფობდეს შემდგომად მისსა ძენი მისნი
(ადერკის შვილები: ბარტამი და ქართამი _ რ.თ.). ხოლო ამათსა მეფობასა უესპანიანოს
ჰრომთა კეისარმან წარმოტყუენა იერუსალემი, და მუნით ოტებულნი ურიანი მოვიდეს
მცხეთას და დასხდეს ძუელთავე ურიათა თანა..." (ქც, 1955, გვ. 44). მცხეთაში
აღმოჩენილი ებრაული ეპიტაფიები ებრაელთა დიდი კოლონიის არსებობას
ადასტურებს (ა. აფაქიძე, 1963, გვ. 240-244). ქართლის დედაქალაქში "უბანი პურიათა"
არსებობდა. აქ მათ "ბაგინი ჰურიათა" (სინაგოგა) ჰქონდათ.
შუა საუკუნეებში ებრაელები საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში ცხოვრობდნენ.
მათი განსახლების ადგილებს ჩამოგვითვლის ვახუშტი ბაგრატიონი. XIX
საუკუნეში ჩვენს ქვეყანაში ქალდეველი ებრაელებიც სახლდებიან. როგორც
აღნიშნავენ, წინამორბედების მსგავსად მათაც შეითვისეს ქართული ენა, ქართული
ყოფა-ცხოვრება (ქ. აბულაძე, 1993, გვ. 69). XIX საუკუნეში საქართველოში
ცხოვრობდნენ სპარსეთისა და ევროპელ ებრაელთა მცირერიცხოვანი თემები.
სპარსელი ებრაელებისაგან განსხვავებით, ევროპელი ებრაელები თანდათანობით
მრავლდებოდნენ. ისინი ძირითადად თბილისში ცხოვრობდნენ და ფლობდნენ
ქართულ ენას. 1886 წლის საოჯახო სიებით საქართველოში (თბილისისა და ქუთაისის
გუბერნიებში) 14.714 სული ებრაელი მკვიდრობდა. საქართველოში მცხოვრები სხვა
ეთნოსებისაგან განსხვავებით ებრაელთა დედაენა ქართული იყო.

სომხები დღევანდელ საქართველოში უცხო ეთნიკურ ერთეულებს შორის ყველაზე

მეტნი სომხები არიან. ისინი კომპაქტურად ძირითადად სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო
ქართლში-თრიალეთში ცხოვრობენ. საქართველოში სომეხთა მიგრაცია თითქმის მთელი
ისტორიის მანძილზე ხორციელდებოდა. სომხების საქართველოში ხშირი
გადმოსახლება განპირობებული იყო იმით, რომ ისინი საქართველოს მოსაზღვრენი
იყვნენ. მტერთაგან ლტოლვილნი სომხები უშუალოდ საქართველოს მოაშურებდნენ
ხოლმე. ორ მოსაზღვრე ქვეყანას საქართველოსა და სომხეთს შორის ხშირი იყო
საზღვრების შეცვლაც. სასაზღვრო ზოლში თითქმის ყოველთვის იყო ქარულ-სომხური
შერეული მოსახლეობა. ცნობილია, რომ V საუკუნის ქვემო ქართლში ღვთისმსახურება
ქართულთან ერთად სომხურ ენაზეც მიმდინარეობდა, რაც თავისთავად აქ სომხური
მოსახლეობის არსებობაზე მიუთითებს. X საუკუნის II ნახევარში ქვემო ქართლის

348
ტერიტორიაზე ლორე-ტაშირის სომეხ კვირიკიანთა სამეფო წარმოიქმნა, რამაც აქ
სომეხთა მომრავლება გამოიწვია (გ. მაისურაძე, 1982; ლ. ზურაბაშვილი, 1989). სომხების
საქართველოში მიგრაცია განხორციელდა რამდენიმეგზის. მაგალითად: XI საუკუნის
შუა ხანებში, როდესაც მათ სახელმწიფოებრიობა დაკარგეს, დავით აღმაშენებელს
მიგრანტი სომხების ჯგუფი ქალაქ გორში დაუსახლებია. ამავე პერიოდიდან სომხეთის
ჩრდილოეთი ნაწილი საქართველოს სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა. სომეხთა
მნიშვნელოვანი რაოდენობა შემოსახლებულა საქართველოში XV საუკუნეში. თომა
მეწოფეცის ცნობით XV საუკუნის 30-იან წლებში სივნიეთიდან 6000 ოჯახი
გადმოსახლებულა. 1774 წელს ერევანზე ლაშქრობისას ერეკლე II-ს რვა სომხური
სოფლის მოსახლეობა აუყრია და საქართველოში დაუსახლებია (გ. მაისურაძე, 1982).
საქართველოში დასახლებულ სომეხთა უმეტესობისათვის დედაენა ქართული იყო.
ისინი ისევე ებრძოდნენ შემოსულ მტერს, როგორც ქართველები. არაერთი სომეხი
დროთა განმავლობაში ეთნიკურად ქართველად იქცა. სომეხთა მნიშვნელოვანი
შემოსახლება მოხდა საქართველოში 1829-1830 წლებში, კერძოდ, ჯავახეთში. სომხები აქ
ცარიზმმა დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიიდან: არზრუმიდან, ყარსიდან,
ბაიაზეთიდან... გადმოასახლა. ისინი ძირითადად ქართველ მაჰმადიანთა და ქართველ
მართლმადიდებელთა ნასოფლარებში დასახლდნენ; პირველნი თურქეთში იყვნენ
გადასახლებულნი, მეორენი კი - აღმოსავლეთ საქართველოში. 1829-1830 წლებში
თურქეთიდან სამცხე-ჯავახეთში მიგრირებულა 14.044 კომლი (90.000 სული) სომეხი (შ.
ლომსაძე, 1975, გვ. 342-362). ასე შექმნა რუსეთის ხელისუფლებამ სამხრეთ
საქართველოში ქართველთა დაუკუთხავად დიდი სომხური კომპაქტური დასახლება.
საქართველოში წინა საუკუნეებში მოსული სომხებისაგან განსხვავებით, ჯავახეთში
მოსულ სომხებს არასდროს გამოუჩენიათ ქართული ენის შესწავლის სურვილი. ეს
გასაგებიცაა, ისინი ხომ რუსეთის იმპერიამ გადმოასახლა საქართველოს ტერიტორიაზე
იმ დროს, როდესაც საქართველო რუსეთის კოლონია იყო.
1886 წლის საოჯახო სიების მონაცემებით საქართველოში 172.000 სომეხი მოსახლეობდა,
რაც მთელი მოსახლეობის 10%-ს შეადგენდა. "ქართლის ცხოვრების" მიხედვით
ქართლში მცხოვრებ უცხო ეთნიკურ ერთეულთაგან შეიძლება დავასახელოთ ბერძნები.
ძველი დროიდან ბერძნები დასავლეთ საქართველოშიც მკვიდრობდნენ. საქართველოს

349
შავიზღვისპირეთში ბერძნულ კოლონიზაციას თან სდევდა ბერძნული მოსახლეობის
დამკვიდრება ძვ.წ. VII-VI საუკუნეებში (მ. ინაძე, 1982).

ბერძნები. არქეოლოგიური გათხრებით მცხეთაში ბერძენთა მცირე ჯგუფების

არსებობას ვარაუდობენ (ა. აფაქიძე, 1963, გვ. 241). ისინი ძირითადად ხელოსნურ
საქმიანობას ეწეოდნენ. შუა საუკუნეებში საქართველოში მსხვილი ბერძნული
დასახლებები არ გვქონია. კომპაქტური ბერძნული დასახლებები საქართველოში XVIII
საუკუნის II ნახევარში ჩნდება. ცნობილია, რომ მეფე ერეკლე II-მ ანატოლიელი
ბერძნები ახტალისა და ალავერდის სპილენძის მადნების დასამუშავებლად მოიწვია.
წალკის ველზე ლტოლვილი ბერძნების დიდი ჯგუფი დასახლდა 1830-იან წლებში
გუმიშხანედან. ამავე დროს ბერძენთა 50 ოჯახი ჯავახეთის ახალქალაქში
დასახლებულა, რომლებიც იქაურ სომეხთა ეთნიკურ-ენობრივ გარემოში გასომხებულან
(შ. ლომსაძე, 1975, გვ. 337). აღნიშნულ დროს ბერძენთა 100-მდე ოჯახი სამცხის
შავწყალის ხეობის ნასოფლარებში დასახლებულა, რომლებსაც შემდეგ თავი სოფელ
ციხისჯვარში მოუყრიათ (შ. ლომსაძე, 1975, გვ. 337). 1886 წ. საქართველოში (თბილისისა
და ქუთაისის გუბერნიებში) 28.774 ბერძენი მკვიდრობდა.

ქურთები. დღევანდელი საქართველოს მოსახლეობის მნიშვნელოვან ეთნიკურ

ერთეულს ქურთები შეადგენენ, რომლებიც ძირითადად თბილისში მკვიდრობენ. 1886
წელს თბილისში მხოლოდ ორი ქურთი ცხოვრობდა. თბილისში ქურთები პირველი
მსოფლიო ომის დროს არიან მოსული თურქეთიდან. თუმცა ქურთები საქართველოს
ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ (ლაპარაკია სამხრეთ საქართველოზე). 1886 წელს
ახალქალაქისა და ახალციხის მაზრებში ერთად 1388 სული ქურთი მკვიდრობდა
(Свод... 1893). გურჯისტანის ვილაიეთის დავთრის მიხედვით ქურთები XVI საუკუნის
სამცხე-ჯავახეთში მომთაბარეობდნენ. როგორც გარკვეულია, ისინი ყარს-ერევნის
ტერიტორიიდან იყვნენ შემოსული (შ. ლომსაძე, 1975, გვ. 335). XIX ს-ის 80-იან წლებში
სამცხე-ჯავახეთში ქურთები შვიდ სოფელში ცხოვრობდნენ.
თურქები. მნიშვნელოვან უცხო ეთნიკურ ერთეულს საქართველოში თურქები
(თათრები, აზერბაიჯანელები) წარმოადგენენ. საქართველოს ტერიტორიაზე თურქ-
სელჩუკები XI-XII საუკუნეებში იჭრებიან, მონგოლ-თურქები - XIII-XIV საუკუნეებში,
თურქმანები - XIV-XV საუკუნეებში, ყიზილბაშები - XV-XVI საუკუნეებში, რის
შემდეგაც ივრის, მტკვრის, ხრამის, დებედას ხეობებში ადგილობრივი ქართველი

350
მოსახლეობა თურქმანული ტომებით შეიცვალა. XVI-XVII საუკუნეებში ქვემო ქართლსა
და გარე კახეთში ყიზილბაშური ტომები დასახლდნენ. მნიშვნელოვანი რაოდენობით
ცხოვრობდნენ თარაქამები სამცხე-ჯავახეთში. 1886 წელს საოჯახო სიებით თბილისის
გუბერნიაში 68.364 სული თათარი (თურქი, აზერბაიჯანელი, მაჰმადიანი ქართველი...)
ცხოვრობდა.
ოსები. XIX-ე საუკუნის მანძილზე ოსების პროცენტული რაოდენობა საქართველოში
3% და 4%-ს შორის მერყეობდა. 1886 წელს ისინი 72.000-ს ითვლიდნენ. დღევანდელი
საქართველოს ტერიტორიაზე პირველი ოსური დასახლებანი XVII საუკუნის შუა
ხანებში განხორციელდა. რაც შეეხება საქართველოს უძველეს და ძირძველ
ტერიტორიას - დვალეთს, აქ ოსები XV საუკუნის ბოლოსა და XVI საუკუნეში
დასახლდნენ. XVIII და XIX საუკუნეებში კი ოსები საქართველოს მთისწინეთსა და
ბარში ფართოდ განსახლდნენ. ისინი ძირითადად ქართველთა ნასოფლარებში
სახლდებოდნენ (რ. თოფჩიშვილი, 1997).

დამოწმებული ლიტერატურა

1. აბულაძე, 1993 - ქ. აბულაძე, საქართველოში ებრაელთა ჩამოსახლების ისტორიიდან,

მაცნე, ისტორიის... სერია, №3-4, 1993.
2. აფაქიძე, 1963 - ა. აფაქიძე, ქალაქები და საქალაქო ცხოვრება ძველ საქართველოში,
თბ., 1963.
3. გიულდენშტედტი, 1962 - გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში, ტ. I, გ.
გელაშვილის გამოცემა, თბ., 1962.
4. ზურაბაშვილი, 1989 - ლ. ზურაბაშვილი, ეროვნებათშორისი ურთიერთობის
ტრადიციები საქართველოში, თბ., 1989.
5. თოფჩიშვილი, 1997 - რ. თოფჩიშვილი, საქართველოში ოსთა ჩამოსახლებისა და
შიდა ქართლის ეთნოისტორიის საკითხები, თბ., 1997.
6. ინაძე, 1982 - მ. ინაძე, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ბერძნული კოლონიზაცია,
თბ., 1982.
7. მაისურაძე, 1982 - გ. მაისურაძე, ქართველი და სომეხი ხალხების ურთიერთობა XIII-
XVIII საუკუნეებში, თბ., 1982.
8. მანჯგალაძე, 1974 - გ. მანჯგალაძე, გერმანელი კოლონისტები საქართველოში, თბ.,
1974.
9. სინ. - I, 1970 - საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. I, თბ., 1970.
10. სონღულაშვილი, 1995 - ა. სონღულაშვილი, გერმანელები საქართველოში, თბ., 1995.
11. ყიფშიძე, 1899 - ალ. ყიფშიძე, უცხოელების დაბინავება საქართველოში, “მოამბე”,
1899, №6, გან. II.
12. შარდენი, 1975 - ჟან შარდენის მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხვა
ქვეყნებში (ცნობები საქართველოს შესახებ), ფრანგულიდან თარგმნა და კომენტარები
დაურთო მ. მგალობლიშვილმა, თბ., 1975.

351
13. ჯაოშვილი, 1984 - ე. ჯაოშვილი, საქართველოს მოსახლეობა XVIII-XX საუკუნეებში,
თბ., 1984.
14. Свод... - Свод статистических данных о населении Закавказского края извлеченных из
посемейных списков 1886 г., Тф., 1893.

სტატიის ავტორი - როლანდ თოფჩიშვილი;

მასალა აღებულია წიგნიდან - ეთნოისტორიული ეტიუდები, წიგნი I, ენა და კულტურა, თბილისი,
2005წ.

სუბურბანიზაცია. ამ ცნებაში იგულისხმება მსხვილი ქალაქების საგარეუბნო ზონების

ზრდა და განვითარება. მისი შედეგია საქალაქო აგლომერაციის ჩამოყალიბება.
სუბურბანიზაციის შემთხვევაში საგარეუბნო მოსახლეობის ზრდის ტემპი აგლომერაციის
ქალაქ-ცენტრთან შედარებით, უფრო მაღალია. უფრო განვითარებულ რეგიონებში
მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლება ადამიანებს გარეუბნებში „სასოფლო ტიპის“
სახლების მშენებლობის საშუალება მისცა.ამ გზით ადამიანები ქალაქის უარყოფით გარემოს
თავს არიდებენ, მაგრამ „სოფლად გადასახლება“ სრულებითაც არ ნიშნავს მათ „გასოფლებას“.
ეს იმით აიხსნება, რომ სუბურბანიზაცია შეუძლებელია მასობრივი ავტომობილიზაციის
გარეშე, რადგან გარეუნებში გადასული ადამიანების უმრავლესიბა მუშაობას ქალაქში
აგრძელებს. ამას ემატება პრაქტიკულად საგარეუბნო ინფრასტრუქტურის (საზოგადოებრივი
ტრანსპორტი, სასწავლებელი, მაღაზია...) და რაც მთავარია გარეუბნებში სასურველი სამუშაო
ადგილების უქონლობა.
გაშენების გავლენით ბუნებრივი ლანდშაფტის ტრანსფორმაცია ხელოვნურში აღინიშნება
„ბუნების ურბანიზაციის“ ცნებით. [თამარ სულუხია.დასავლეთის ქვეყნების
ურბანსოციოლოგია. © ფონდი "ღიასაზოგადოება - საქართველო"2001].
დასავლეთ ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში სუბურბანიზაციის პროცესი 1950-იან წლებში
დაიწყო. ზოგიერთ ქვეყანაში (აშშ, გაერთიანებული სამეფო...) სუბურბანიზაციის თანამგზავრია
ეგრეთ წოდებული „თეთრების გაქცევა“ (ინგლ. White flight), როცა თეთრები ქალაქების
ცენტრალური რაიონებიდან გარეუბნებში გადადიან, ხოლო მათ ადგილს არათეთრკანიანები
იკავებენ.

352
 სუბურბანიზაციის პროცესი მრავალწახნაგოვანია. იგი, ერთი მხრივ, განვითარების
ხელშემწყობი ფაქტორია (ეკონომიკის კომპიუტერიზაციის პროცესის დაჩქარება,,,, ),ხოლო
მეორე მხრივ, მრავალ ნეგატიურ პრობლემას წარმოშობს (გარემოს გაჭუჭყიანება, უმუშევრობის
ზრდა...).
საქართველოში სუბურბანიზაციის პირველი გამოვლინება იყო ქალაქების გარეუბნებში
მსურველთათვის მიწის ნაკვეთების უფასოდ გამოყოფა და უპროცენტო სესხის მიწოდება.
სუბურბანიზაციის. ცნებასთან ახლოა რურბანიზაცია (ინგლ.Rural - სასოფლო, ლათ.
urbanus - საქალაქო). ამ ცნებაში იგულისხმება საქალაქო ფორმების და ცხოვრების პირობების
სასოფლო რაიონებში გავრცელება. რურბანიზაციას შეიძლება თან ახლდეს ქალაქის
მოსახლეობის ემიგრაცია სასოფლო რაიონებში.
მეგაპოლისები (მსხვილი ქალაქური აგლომერაციები, რომლის მოსახლეობა 10 მლნ
ადამიანს აღემატება) სულ უფრო მრავალრიცხოვანი და მსხვილები ხდებიან. 2014 წელს ამ
ქალაქებში მსოფლიო მოსახლეობის 10% ცხოვრობდა. ვარაუდობენ, რომ 2025 წლისათვის ეს
წილი 14%-ე გაიზრდება. ეს მაჩვენებელი არც თუ ისე მაღალია, თუ გავითვალისწინებთ იმას,
რომ 2014 წელს ქალაქურ დასახლებებში, რომელთა მოსახლეობა 500 ათას ადამიანს არ
აღემატებოდა, მსოფლიო მოსახლეობის 51% ცხოვრობდა. მსოფლიოში ყველაზე მსხვილი
ქალაქური კონგლომერაციად ტოკიო გვევლინება, რომელშიც 37,2 მლნ ადამიანი ბინადრობს;
მას მიყვება დელი (22,7 მლნ), მეჰიკო და ნიუ იორკი (თითოეულში - 20,4 მლნ), შანჰაი (20,2
მლნ) და სან პაულუ (19,9 მლნ).
აღსანიშნავია, რომ 2011 წლის მდგომარეობით, იმ ქალაქების მოსახლეობის 60%, რომელთა
თითოეულის რიცხოვნება 1 მლნ ადამიანს აღემატება (სულ 890 მლნ მცხოვრები),
მომატებული რისკის ზონებში ცხოვრობდა და ჩამოთვლილი სტიქიური უბედურებიდან
(გვალვა, მიწისძვრა, წყალდიდობა, ციკლონები) ერთ-ერთი მაინც ემუქრებოდა.[World
Urbanization Prospects: The 2011 Revision (United Nations, 2012).Краткий доклад 33]
დეზურბანიზაცია წარმოგვიდგება როგორც მოსახლეობის დეკონცენტრციისა და მისიქ
ალაქის მიღმა გაფანტვისპ როცესი. დემოგრაფიულ აფეთქებასთან დაკავშირებით მრავალ
ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში, პიველ რიგში ლათინურ ამერიკასა და სამხრეთ-
აღმოსავლეთ აზიაში გაჩნდა ყალბი ურბანიზაციის ცნება. ეს იმ სიტუაციას ეხება, როცა
ქალაქის მოსახლეობის სწრაფ ზრდას თან არ ახლავს შესაბამისი რაოდენობის სამუშაო
ადგილების შექმნა, არ მიმდინარეობს მსოფლიო ურბანიზაციის პროცესისათვის

353
დამახასიათებელი საქალაქო ფუნქციების განვითარება. ამასთან, ქალაქისა მოსახლეობის წილი
ბევრად აღემატება დასაქმებულ ეკონომიკურად აქტიურ ქალაქის მოსახლეობის წილს. ამის
გამო, ქალაქ ჩასული სოფლის მოსახლეობის დიდი ნაწილი იქ არსებულ უმუშევართა არმიას
ავსებს, ხოლო საცხოვრებელი ბინების უკმარისობა არაკეთილსასურველ გარეუბნებს და
ცხოვრების ანტისანიტარული პირობებს წარმოშობს..

.მსხვილი ქალაქებისა და აგლომერაციების რიცხოვნების ზრდის მიუხედავად, ქალაქების

მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარი ნაკლებად მსხვილ ქალაქებშიცხოვრობს. სადღეისოდ
საქალაქო მეურნეობის მართვა სულ უფრო მასშტაბური და კომპლექსური ხდება.

5.4. მსოფლიო მოსახლეობის რეგიონული

და ასაკობრივი სტრუქტურა
Tanamეdrove msoflios დემოგრაფიული შემადგენლობა არნახული მრავალფეროვნებით
ხასიათდება. ერთ მხარეზე მაღალი შობადობის ქვეყნები იმყოფება, რომელთა ასაკობრივ
სტრუქტურაში მოზარდებისა და ახალგაზრდების წილი ჭარბობს და ტრადიციულად
მოსახლეობის ზრდის მაღალი ტემპი აქვთ შენარჩუნებული, მეორე მხარეზეა დაბალი
შობადობის ქვეყნები, რომელთაგან ბევრი ქვეყანა თავისი მოსახლეობის მარტივ
აღწარმოებასაც კი ვერ უზრუნველყოფს.
ამ აზრის დადასტურებაა ქორწინების, შობადობის, მიგრაციის, ურბანიზაციის, დაბერების
და სიკვდილიანობის ახალი ტენდენციები. მომავალში მისი შედეგი არც თუ ისე ძნელი
განსაჭვრეტია: დღევანდელისგან განსხვავებული იქნება მსოფლიო მოსახლეობის რიცხოვნება,
მისი სტრუქტურა და ტერიტორიული განაწილება, დემოგრაფიული ცვლილებები მომავალში
იმოქმედებს ეკონომიკურ, ეკოლოგიურ, პოლიტიკურ და სოციალურ სფეროებში მიმდინარე
სხვა ასეთივე მნიშვნელოვან ცვლილებებზე, რომლებიც, თავის მხრივ, დემოგრაფიულ
სიტუაციაზე მოახდენენ გავლენას და ეს პროცესი კაცობრიობის არსებობამდე უწყვეტლივ
განახლდება
http://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/trend
[წყარო:http://www.riss.ru/demography/analytique/3631-mirovaya-demograficheskaya-situatsiya-2014-
kratkij-doklad-oon#.VK5r]

354
 5.4.1 მოსახლეობის რეგიონული განაწილება

დედამიწის მოსახლეობა ცალკეული კონტინენტებისა და რეგიონების მიხედვით

განაწილებულია მეტად უთანაბროდ. ამჟამად (2014 წ), მსოფლიოში 7,243.8 მლნ ადამიანი
ცხოვრობს, რომლის დიდი ნაწილი (81,2%) ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში ბინადრობს
(იხ.ცხრილი 5.5). უახლოეს მომავალში ყველაზე დასახლებულ კონტინენტად კვლავ აზია
დარჩება (4 909 მლნ, 2013 წ.),რომლის ფართობი 31 864 827 კვ.კმ-ია.მოსახლეობის სიმჭიდროვე
ერთ კვ. კმ-ზე 130,02 კაცია, კონტინენტზე 51 სახელმწიფოა განლაგებული. აზიაში
მოსალოდნელი სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა 69,5 წელია, ხოლო შობადობის და
სიკვდილიანობის კოეფიციენტები შესაბამისად 18,7 % და 7,4 % - ია. აზიის მოსახლეობის
განაწილება ცალკეული რეგიონების მიხედვით ძალზე განსხვავებულია. მოსახლეობის
რიცხოვნებით ორი რეგიონი გამოირჩევა: სამხრეთ აზია (1, 771.5 მლნ) და აღმოსავლეთ აზია
(2,051.5 მლნ).დასახელებულ რეგიონებთან შედარებით მცირერიცხოვანია სამხრეთ
აღმოსავლეთი აზია, დასავლეთი აზია და ცენტრალური აზია. აზიაში გავრცელებულია 2 165
სასაუბრო ენა.

ცხრილი 5.5.მსოფლიო მოსახლეობის კონტინენტური

განლაგება (მლნ)
1970 1980 1990 2003 2013 2025*

მსოფლიო 3 692 4 435 5 264 6 301 7 162,1 7 851,3

% ჯამის მიმართ

აფრიკა 9,7 10,6 11,8 13,5 16,5

ლათინური ამერიკა 7,7 8,4 8,1 8,6 8,7

ჩრდ. ამერიკა** 6,3 5,8 5,4 5,2 5,0

აზია 58,0 59,4 60,2 60,7 60,4

ევროპა*** 17,8 15,6 13,7 11,5 8,9

ოკეანეთი 0,5 0,50,5 0,5 0,5 0,5

უფრო განვითარებული 27,3 24,4 21,8 19,1 19 15,8
ქვეყნები

355
ნაკლებად განვითარებული 72,7 75,6 78,2 80,9 81,0 84,2
ქვეყნები

*პროგნოზი; ** მექსიკის გარეშე; *** ექს-სსრკ-ის ერთი ნაწილი ევროპაში, ხოლო მეორე ნაწილი
აზიაში განლაგდა.
ცხრილი შედგენილია ჩვენს მიერ L,Etat du monde 2005, Paris, 2005, p. 599; Доклад о человеческом
развитии. 2013. Изд .” Весь Мир”, 2013, მონაცემების საფუძველზე -ჯ.კ.

მოსახლეობის რიცხოვნებით მეორე კონტინენტია აფრიკა (1 463 493 ათ. კაცი). იგი თავისი
ფართობით (30 415 873 კვ.კმ) თითქმის აზიის ტოლია, მაგრამ მას, მოსახლეობის სიმჭიდროვით
(32,75 /კვ.კმ-ზე), ძლიერ (ოთხჯერ) ჩამორჩება.სამაგიეროდ, კონტინენტი 58 სახელმწიფოს
ითვლის და ამ მაჩვენებლით აზიას აღემატება. მათი უმრავლესობა (33 სახელმწიფო)უფრო
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ჯგუფს მიეკუთვნება. აფრიკა, სხვა კონტინენტებისაგან
განსხვავებით, შობადობის (35,60 %) და სიკვდილიანობის უფრო მაღალი კოეფიციენტებით
(13,00 %) გამოირჩევა. მოსალოდნელი სიცოცხლის ხანგრძლივობა მხოლოდ 53,2 წელია. 2015-
2050 წლების პერიოდში,მოსახლეობის ზრდის მაქსიმალური ტემპის შემმთხვევაში, აფრიკის 28
ქვეყანაში მოსალოდნელის მოსახლეობის გაორმაგება, ხოლო 2100 წლისათვის აფრიკის ათ
ქვეყანაში (ანგოლა, ბურუნდი, კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, მალავი, მალი, ნიგერი,
სომალი, უგანდა, ტანზანია და ზამბია) არა ნაკლებ 5-ჯერ გაიზრდება. მაგრამ აფრიკის
უღარიბეს ქვეწყნებში მოსახლეობის მეტიმეტი გამრავლებასთან დაკავშირებულია მრავალი
სოციალური და ეკონომიკური პრობლემის (შიმშილი, განათლებისა და ჯანდაცვის გაუარესება,
უმუშევრობა...) გამწვავებასთან. [აფრიკაში მოსახლეობა 1 302 ენაზე მეტყველებს.
ამერიკის კონტინენტს მესამე ადგილი უკავია მოსახლეობის რაოდენობით (971 505 ათასი
კაცი), თუმცა ფართობის მიხედვით იგი მსოფლიოში უდიდესი კონტინენტია (42 385 193 კვ.კმ),
მაგრამ მოსახლეობის სიმჭიდროვით (21,83 კაცი კვ.კმ/ზე) არ გამოირჩევა. ამერიკაში 53
სახელმწიფო და ტერიტორია ფუნქციონირებს, სადაც 1000 სასაუბრო ენაა გავრცელებული. აქ,
კონტინენტებს შორის, მოსალოდნელი სიცოცხლის ხანგრძლივობა ყველაზე მაღალია (75,55
წელი). ამერიკაში დაბალია როგორც შობადობის (17,25% ), ასევე სიკვდილიანობის (6,82% )
კოეფიციენტები. კონტინენტზე ყველაზე მეტად დასახლებულია ჩრდილოეთ ამერიკა
(455 479 069 კაცი), რომელიც ექვს ქვეყანას (აშშ, ბერმუნდის კუნძული, გრენლადია, კანადა,
მექსიკა, სენ პიერ მიქელონი)აერთიანებს. კონტინენტზე მოსახლეობის რიცხოვნებით მეორეა

356
ლათინური ამერიკა (387 671 802 კაცი), მესამე და მეოთხე ადგილებს თითქმის თანაბრად
იყოფენ კარიბის აუზი (41 687 424 კაცი) და ცენტრალური ამერიკა (40 623 706 კაცი).
ევროპა, რომელიც ერთ დროს მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე დასახლებული
კონტინენტი იყო, მოსახლეობის დიდი რიცხოვნებით (675 562 ათ. კაცი) არ გამოირჩევა და მისი
წილი მსოფლიო მოსახლეობაში სისტემატურად კლებულობს. ევროპის ფართობი 23 048 250 კვ.
კმ-ია, ხოლო მოსახლეობის სიმჭიდროვე ერთ კვ.კმ/ზე - 32,04 კაცი. ევროპაში მოსახლეობის
ზრდის დაბალი ტემპი უპირველეს ყოვლისა, აიხსნება, ერთი მხრივ, მსოფლიოს ამ ნაწილში
ყველაზე დაბალი შობადობის კოეფიციენტით (10,20 % ) და მეორე მხრივ, სხვა
კონტინენტებებთან (აზია, ამერიკა, ოკეანეთი) შედარებით - სიკვდილიანობის მაღალი
კოეფიციენტით (11,80%). ევროპაში მოსალოდნელი სიცოცხლის ხანგრძლივობა მაღალია (74,80
წელი), აქ განლაგებულია 49 ქვეყანა დატერიტორია. ახლანდელი ევროპის მოსახლეობა,
ბინადრობის მიხედვით, შეიძლება ორ დიდ ჯგუფად წარმოვიდგინოთ:
ევროკავშირი (EU-28): 2013 წლის 1 ივლისიდან მის შემადგენლობაში 28 ქვეყანა შედის:
ავსტრია, ბელგია, ბულგარეთი, გაერთიანებული სამეფო, ირლანდია, იტალია, გერმანია, დანია,
ესპანეთი, ესტონეთი, კვიპროსი, ლატვია, ლიტვა, ლუქსემბურგი, მალტა, ნიდერლანდები,
საბერძნეთი, საფრანგეთი, სლოვაკია, სლოვენია, პოლონეთი, პორტუგალია, რუმინეთი,
უნგრეთი, ფინეთი, შვედეთი, ჩეხეთი და ხორვატია. 2015 წლის მონაცემებით, ევროკავშირის
მოსახლეობის ნახევარზე მეტი (53,2% 4 სახელწიფოზე მოდის: გერმანია (81,2 მლნ - 16%),
გაერთიანებული სამეფო (64,8 მლნ - 12,7%), საფრანგეთი (64,2 მლნ - 12,6%) და იტალია (60,8
მლნ - 11,8%); ევროკავშირის მოსახლეობის ზრდის ტემპი უმნიშვნელოა (საშუალო წლიური -
0,2% 2015 წელს ევროკავშირი 505,7 მლნ კაცს ითვლიდა (მსოფლიო მოსახლეობის 7,1%). მისი
მოსახლეობის ზრდა 17, ხოლო კლება 11 ქვეყანაში აღინიშნა. 2015 წელს ბუნებრივმა მატებამ
0,4% შეადგინა, მიგრაციულმა კი - 1,8%. 2015 წელს ევროკავშირში 5,2 მლნ ჩვილი დაიბადა
(ჯამობრივიკოეფიციენტი - ერთ ქალზე 1,58 ბავშვი). მოსახლეობის რიცხოვნების მყარი ზრდის
ტენდენციის მიუხედავად [უკანასკნელ ათწლეულში,2003-2013 წლებში მისი მოსახლეობამ
ხოლოდ 14,7 მლნ კაცით, ანუ 3,0%-ით გაიზარდა], ევროკავშირის წილი მსოფლიო
მოსახლეობაში განუხრელად მცირდება (1960 წლის 13,4%-დან 2012-2013 წლების 7,1%-მდე].
ამჟამად, ევროკავშირის მთლიანი მოსახლეობა 2, 7-ჯერ ჩამორჩება ჩინეთის (1 357,4 მლნ.) და 2,5
-ჯერ ინდოეთის (1 276,5 მლნ) მოსახლეობას. სამაგიეროდ 1,6-ჯერაღემატება აშშ-ის (316,2 მლნ),
3,5-ჯერ რუსეთის (143,5მლნ) და 4-ჯერ იაპონიის (127,3 მლნ) მოსახლეობას.

357
 ევროკავშირის კომისიის პროგნოზით (2015 წ) მომავალ ნახევარ საუკუნეში (2060 წლისათვის)
ევროპაში მოსალოდნელია 523 მლნ კაცამდე მოსახლეობის რიცხოვნების მატება, შობადობის
დაქვეითება, სიცოცხლი სხანგრძლივობის მატება (მამაკაცებისათვის - 84 წლამდე,
ქალებისათვის 89,1 წლამდე) და პენსიონერთა რიცხოვნების მატება. ამასთან, ამ პერიოდში
უფრო დაჩქარდება ბალტისპირეთის ქვეყნების (ესტონეთი,ლატვია, ლიტვა) მვიდრი
მოსახლეობის შემცირება. კერძოდ, ლატვიასა და ლიტვაში, მომავალი 50 წლის განმავლობაში,
შესაბამისად 30 და 38%-ით შემცირდება მოსახლეობის რაოდენობა. შედარებით ნაკლებად
შემცირდება ესტონეთის მოსახლეობა (1,3 მლიონიდან 1,1 მლნ კაცამდე). დასახელებული
ქვეყნების უმნიშვნელოვანესი პრობლემა გახდება მოსახლეობის სოციალური
უზრუნველყოფის აუცილებლობა. უკვე, დღეისათვის ბალტისპირეთის სახელმწიფოების
ბიუჯეტებს უჭირთ მოსახლეობის ზრდად სოციალური ვალდებულებების შესრულება, ხოლო
მმართველ ელიტას არ სურს დამატებითი სახსრების გამოყოფა ჯანდაცვასა დაპენსიების
ინდექსაციაზე. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და ევროკომისია ამ ქვეყნებს თავაზობს
მეტად არაპოპულარულ რეკომენდაციებს, კერძოდ საგადასახადო დაბეგვრის ამაღლებასა და
შეღავათების გაუქმებას, მათ შორის განათლებაზე, ასევე აქციზების გადიდებას ალკოჰოლურ
სასმელებზე, თამბაქოს ნაწარმზე და ავტოსათბობზე. ეს რეკომენდაციები მხოლოდ ესტონეთმა
გათვალისწინა 2016 წლისათვის. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მომავალში ესპრობლემა უფრო
გამწვავდება და იგი დაკავშირებული იქნება მოსახლეობის სტრუქტურის ცვლილებასთან.
კერძოდ, მთლიან მოსახლეობაში შემცირდება შრომისუნარიან იმოსახლეობი სწილი
(დაახლოებით 55%-მდე). საშუალოდ, 2060 წლისათვის ბალტისპირელი მამაკაცები 10 წლით
მეტს, ხოლოქალები 6 წლით მეტს იცხოვრებენ, რომელსაც მოსახლეობის სტრუქტურაში 65
წელს ზევით დაბერებულთა წილის ზრდამოყვება: ლატვიაში დაბერების კოეფიციენტი 18,1%-
დან გაიზრდება 28%-მდე, ლიტვაში - 18,3%-დან 25,7%-მდე, ესტონეთში - 18,2%-დან 29,9%-მდე.
ასე, რომ ამ ქვეყნებში პენსიონერთა წილის ზრდა გაუსწრებს სოციალურიხარჯის მატებას. ასე
მაგალითად, ლიტვაში პენსიონერებისათვის გათვალისწინებული საბიუჯეტო სოციალური
ვალდებულება 2,1%-ით გაიზრდება, ესტონეთში იგი მხოლოდ 0,6%-ით მოიმატებს, ხოლო
ლიტვაში, რომელმაც განვითარების სოციალური დარვინიზმის გზა აირჩია, ეს ხარჯი 1,8%-ით
შემცირდება.
რა თქმა უნდა, ევროპული მოსახლეობის სტრუქტურაში ასეთი ცვლილებები გამოიწვევს
სოციალური დანახარჯის გადიდების აუცილებლობას რაც უფრო დაამძიმებს ევროპულ

358
ბიუჯეტს. საქმე ის არის, რომ ევროპული ბიუჯეტის სოციალური დანახარჯი 2060 წლისათვის
მხოლოდ 1,5-ით გაიზრდება, მაშინ როცა დემოგრაფიული დატვირთვა ორჯერ მოიმატებს.
აქედან გამოსავალს ევროკომისია იმიგრაციის ზრდაში ხედავს. დემოგრაფიული პრობლემის
გადაჭრის ამ ისტრუმენტის გამოყენება კი, ევროკავშირის ქვეყნების (გაერთიანებული სამეფო,
გერმანია, იტალია, საფრანგეთი) მოსახლეობას აღიზიანებს. იმიგრანტების მიმართ
განსაკუთრებით მკვეთრად გამოხატული უარყოფითი დამოკიდებულება შეინიშნება
ევროკავშირის განაპირა სახელმწიფოებში ესტონეთი, ლატვია, ლიტვა, უნგრეთი,
ჩეხეთი...)[წყარო::RuBaltic.Ru http://www.rubaltic.ru/article/ekonomika-i-biznes/18052015-
demografia/#t20c; (http://www.forum-ekonomiczne.pl/25th-economic-forum-krynica]
საქართველო შედარებით ძალზე პატარა ქვეყანაა და მოსალოდნელია რომ იგი, როგორც
ასეთი დაიკარგება დიდი ქვეყნების ეკონომიკებს შორის, ხოლო ქართველები დიდ ერებში
აითქვლიფება, (მით უფრო, რომ საკუთარ ნიადაგს მოცილებული ქართველები თითქოს
ჩქარობენ საკუთარი „მეს“ დაკარგვას - ჯ.კ.).უვიზო მოგზაურობა და პერსპექტივაში
ევროკავშირში შესვლა უფრო გაამწვავებს საქართველოს დემოგრაფიულ გამოწვევებს, რადგან
დისპროპორციები ცხოვრების დონეში, სოციალურ განვითარებასა და შრომის ანაზღაურებაში,
ობიექტურად გამოიწვევს ქართველი მოსახლეობიას გადაადგილებას ანუ ემიგრაციას მათთვის
სასურველ ევროპულ რეგიონებში. მათ თან გაყვება არაშრომისუნარიანი მოსახლეობის ნაწილი.
რაც მთავარია ემიგრირებული მოსახლეობის მცირე ნაწილი თუ დაბრუნდება საკუთარ
სამშობლოში.
2014 წლიდან ევროკავშირი გამოიყო ევროზონაში იმყოფება (18 ქვეყანა: ავსტრია, ბელგია,
გერმანია, ესპანეთი, ესტონეთი, ირლანდია, იტალია, კვიპროსი, ლატვია, ლუქსემბურგი,
მალტა, ნიდერლანდები, პორტუგალია, საბერძნეთი, საფრანგეთი, სლოვაკია, სლოვენია და
ფინეთი).
 დანარჩენი ევროპა (21 ქვეყანა ) - 240 201 796 კაცი. ამ ჯგუფში ყველაზე მეტი მოსახლეობა
ყავს რუსეთის ფედერაციას (146,3 მლნ), უკრაინას (42,6მლნ - ყირიმის და ქ. სევასპოტოლის
გარეშე) და ბელორუსს (9,5 მლნ).
ოკეანეთი ყველაზე სუსტად დასახლებული კონტინენტია (36 102 071 კაცი). შედარებით
მცირეა მისი ფართობიც (8 504 151 კვ.კმ), ასევე ძალზე მცირეა მოსახლეობის სიმჭიდროვეც
(4,25 კაცი კვ.კმ-ზე). კონტინენტი 25 ქვეყანას და ტერიტორიას მოიცავს, მათგან ყველაზე
უმსხვილესია ავსტრალია (24, 6 მლნ კაცი 2015 წ), პაპუა- ახალი გვინეა (7,6 მლნ ) და ახალი

359
ზელანდია (4,6 მლნ). ოკეანეთში შობადობის კოეფიციენტი (16,40 % ) ორჯერ და მეტად
აღემატება სიკვდილიანობის კოეფიციენტს (7,50 %-ს), რაც მოსალოდნელი სიცოცხლის
ხანგრძლივობაში (75,50 წელი) აისახა. კონტინენტზე გავრცელებულია 1 302 სასაუბრო ენა.
უახლოეს მომავალში ყველაზე დასახლებულ კონტინენტაd კვლავ აზია დარჩება (4 960 მლნ

კაცი). მეორე ადგილზე მტკიცედ დამკვიდრდა აფრიკა (1 496 მლნ), ევროპასა და ლათინურ
ამერიკაში იცხოვრებს დაახლოებით თანაბარი რიცხოვნების მოსახლეობა (718-710 მლნ კაცი),
ხოლო ჩრდილოეთ ამერიკის, ევროპისა და ex-სსრკ-ის წილი მთლიან მოსახლეობაში 30%-იდან
15%-მდე შემცირდება.
სახელმწიფოების მიხედვით მოსახლეობის განაწილების მხრივ კვლავ აზია გამოიყოფა.
აღნიშნულ კონტინენტზე მსოფლიოში ორი ყველაზე უფრო დასახლებული ქვეყანა
მდებარეობს: ჩინეთი (1, 393.8 მლნ, 2014 წ) და ინდოეთი (1 267.4 მლნ. ამავე რეგიონშია
განლაგებული ინდონეზია (252.8მლნ, პაკისტანი (185.1 მლნ), ბანგლადეში (158.5 მლნ),იაპონია (
127.0 მლნ) და ფილიპინები (100. 1 მლნ).
ამერიკის კონტინენტზე ყველაზე მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა აშშ-ს (321 266 ათასიკაცი -
2015 წ) და ბრაზილიას (203252 ათასი) ყავს.აფრიკაში გამოირჩევა ნიგერია (146 255 ათასი) და
ეგვიპტე (82 080 ათასი), ხოლო ევროპისკონტინენტზე- რუსეთის ფედერაცია(146 267ათასი) და
გერმანია (81 174 ათასი კაცი).
perspeqtivaSi gamoikveTa ცალკეული ქვეყნების მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ცვლილება
და მათი წილის შემცირება მსოფლიო მოსახლეობაში. მაგალითად, ინდოეთი XXI საუკუნეს
მილიარდიანი მოსახლეობით შეხვდა და თუ მომავალში მოსახლეობის ზრდის ასეთი ტემპი
შენარჩუნდება, მაშინ იგი კლავ გახდება მსოფლიოში ყველაზე დასახლებული სახელმწიფო.
უნდა აღინიშნოს, რომ მსოფლიო მოსახლეობის 50% მხოლოდ ექვს სახელმწიფოში
ბინადრობს (ჩინეთი - 19,23%, ინდოეთი - 17,7%, აშშ - 4,45%, ინდონეზია - 3,57%, ბრაზილია -
2,84% და პაკისტანი - 2,84%). აქედან მხოლოდ ერთი სახელმწიფო (აშშ) მიეკუთვნება უფრო
განვითარებული ქვეყნების ჯგუფს. დასახელებული ქვეყნების წილი მსოფლიო მთლიან შიდა
პროდუქტში ასევე მაღალია (აშშ - ...)

ცხრილი 5.3.Mmosaxleobis zrda

regionebis mixedviT (2000-12 ww)
რეგიონები მოსახლეობა საშ. წლიური urbanizaciis done, მედიანური
მლნ ზრდა, % % ასაკი, წ

360
 2012 2030 2000-05 2010-15 2000 2012 2014 2000 2010

არაბული 357,3 480,8 2,2 2,0 53,2 57,2 58,1 20,6 23,3
სახელმწიფოები
აღმ.აზია და წყნ. 1 991,4 2135, 0,8 0,6 36,7 49,7 51,8 28,1 32,პ
ოკეანის 3

ევროპა და 481,6 491,3 0.0 0,2 63,2 64,8 50,9 32,9 34,9
ცენტრ. აზია
ლათ. ამერიკა და 597,7 696,8 1,3 1,1 75,3 79,3 79,8 24,4 27,5
კარიბის აუზი
სამხრეთ აზია 1 753,0 2 1,6 1,4 29,0 32,9 33,7 22,0 24,6
141,8
სუბსაჰარის 852,5 1 2,5 2,5 32,0 37,0 37,8 17,8 18,5
აფრიკა 284,0
უფრო ნაკლებად 870,4 1 28,2 2,2 24,3 28,9 29,8 18,3 19,7
განვითარებული 256,8
ქვეყნები
...საქართველო 4,3 4,7 -1,2 0,6 52,9 53,2 34,4 37,3
52,6
მსოფლიო 7052,1 8321,, 1,2 1,2 46,7 52,6 5,5 26,7 29,2
3
შედგენილია ჩვენს მიერ - Доклад о человеческом развитии. 2013. Изд .” ВесьМир”, 2013,
გვ.1 194 -197და Human Development Report 2015, გვ.234 – 237მონაცემების საფუძველზე -ჯ.კ.

5.4.1. მოზარდები და ახალგაზრდები

ნაკლებად განვითარებულ რ ეგიონების მოსახლეობის სტრუქტურაში კვლავ მაღალია
მოზარდებისა ( 12 - 14 წლის ასაკობრივი ჯგუფი) და ახალგაზრდების (15 -დან 24 წლამდე
ასაკის) წილი. დღევანდელი მსოფლიო 1,2 მლრდ მოზარდს ითვლის (მსოფლიო მოსახლეობის
დაახლოებით 17%). მისი წილი აფრიკაში იზრდება, სხვა რეგიონებში კი ეს რიცხვი- მცირდება
ან ახლო მომავალში დაიკლებს. სამაგიეროდ, უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში 15 – 24
ასაკობრივი ჯგუფის წილი 2035 წლისათვის რეკორდულ დონეს მიაღწევს. ამასთან
მოსალოდნელია, რომ მხოლოდ აფრიკაში მცხოვრები მოზარდების წილი მსოფლიო მოზარდი
და ახალგაზრდების მოსახლეობაში 18%-დან (2014 წ) გაიზრდება 30%-მდე (2050 წ).

361
 აfrikis kontinentze yvelaze axalgazrda asakis mosaxleoba dafiqsirebulia
უგანდაში (50,1), ნიგერში (50,0), მალში (49,2) და მორიტანში (49,1), xolo xandazmulTa
yvelaze maRali wiliT gamoirCeva morisi (6,3%), ტუნისი (5,9%) და ლესოტო (4,7%).
აზიაში ახაგაზრდების მაღალი წილით gamoirCeva იემენი (48,6%), ავღანეთი (43,4%) და
კამბოჯა (41,9%). am regionSi xandazmulTa wili yvelaze dabalia გაერთიანებულ
არაბთა ემირატში (1,4%), xolo yvelaze maRali -იაპონიაSi (18,4%);
ლათინურ amerikიs da კარიბის აუზის ქვეყნებს შორის yvelaze მეტი axalgazrda
mosaxleoba yavs გვატემალას (42,8%), ნიკარაგუას (41,7%) და ჰონდურასს (40,4%), xolo
yvelaze meti xandazmuli mosaxleoba – urugvais (13,1%), porto rikos (11,8%) da
კუბას (10,3%). ამ რეგიონში ხანდაზმულთა მცირე წილით გამოიყოფა ნიკარაგუა (3,2%),
გვატემალა, პარაგვაი და ჰონდურასი (3,6%).
eqs-sabWoTa kavSirSi axalgazrda mosaxleobiს წილით gamoirCeoda musulmanuri
respublikebi (tajikeTi – 43%); uzbekeTi, TurqmeneTi – 40%, azerbaijani – 32%...),
xolo yvelaze meti asakovani mosaxleoba yavda evropul respublikebs (ukraina –
14%), latvia, estoneTi – 13%, litva, ruseTi – 12%, saqarTvelo – 11%).15 [

გაეროს მოხსენების - „ბავშვების მდგომარეობა მსოფლიოში“ (2011 წ) ავტორების აზრით, მოზარდის

ასაკი ადამიანის განვითარების მნიშვნელოვანი ეტაპია. სწორედ მოზარდების ასაკის მეორე
ათწლეულში გამოკვეთილად ვლინდება სიღარიბე და უთანასწორობა. საზოგადოების ღარიბი ფენის
ადამიანებს განათლების მიღების ნაკლები შანსი აქვთ.მათზე ხშირად ხორციელდება ძალადობა. ისინი
მძიმე შრომით არიან დაკავებულნი, მათ აიძულებენ ადრეულ ასაკში დაქორწინებას. მართლაც,
ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში გოგონების დაქორწინება 18 წლამდე ასაკში სამჯერ უფრო
მაღალია, ვიდრე უფრო განვითარებულ ქვეყნებში. ნაადრევ ქორწინებებს თან ახლავს როგორც დედათა
და ბავშვთა მაღალი სიკვდილიანობა, ასევე სიღატაკე და სიღარიბე.

1990-ian wlebშi მთელ მსოფლიოში გამოიკვეთა მოზარდებს შორის შობადობის შემცირება.

ეს იმით აიხსნება, რომ სულ უფრო მეტი მოზარდი სწავლობს სკოლებში და შედარებით
მოგვიანებით ქორწინდება. ახლანდელი მოზარდები უფრო უკეთესი ჯანმრთელობით
გამოირჩევიან და მათ უმრავლესობას შეუძლია განათლების მიღება, დასაქმების
გადაავადება, დაქორწინებისა და ბავშვების დაბადების გადაწევა. მაგრამ ცალკეული
რეგიონების მიხედვით დასახელებული ცვლილებები ერთნაირი ტემპით არ ხორციელდება.
შვილოსნობა არასრულწლოვან ასაკში ხშირია ადრეული ქორწინება.. ეს მოვლენა ფართოდ
გავრცელებულია აფრიკაში, სადაც ყოველი მეხუთე ქალი 15 – 19 წლის ასაკში ტრადიციულ

362
ქორწინებაში ან პარტნიორულ კავშირში იმყოფება. [National, regional and global estimates and
projections of the number of women aged 15 to 49 who are married or in a union, 1970-2030” (United
Nations, technical paper No. 2013/2]. 1990 წლიდან მთელ მსოფლიოში, ლათინური ამერიკის და
კარიბის აუზის გარდა, ამ სფეროში შეიმჩნევა მოზარდების წილის შემცირება.
ბავშვთა ქორწინების (18 წლამდე ასაკის) პრაქტიკის აღმოფხვრის სახელმწიფო პროგრამა და
გოგონების საგანმანათლებლო დონის ამაღლება გამოიწვევს მოზარდთა ასაკში ოჯახური
კავშირებისა და ბავშვთა დაბადების შემთხვევების შემცირებას რაც, თავის მხრივ,
გააუმჯობესებს ქალების ჯანმრთელობას და ქალების გენდერულ თანასწორობას.
მსოფლიოს ყველა ძირითად რეგიონში (აფრიკის გარდა) ანტიჩასახვის მაჩვენებელი 60%-ს
და მეტს შეადგენს. იმ ქვეყნებში სადაც ეს მაჩვენებელი 60%-დაბალია, როგორც წესი, საფრთხის
შემცველი აბორტების უფრო მაღალი მაჩვენებელი შეიმჩნევა. შეფასებით, 2008 წელს აფრიკაში
12-44 წლის ასაკის ყოველ ათას ქალზე 28 საფრთხისშემცველი აბორტი ხორციელდებოდა,
რაც მსოფლიო საშუალო მაჩვენებელს ორჯერ აღემატებოდა. [3Gilda Sedgh and others, “Induced
abortion: incidence and trends worldwide from 1995 to 2008,” in The Lancet, vol. 379, No. 9816 (18
February 2012), pp. 625-632].
მოზარდების ზრდის ტემპი ბევრად აღემატება მსოფლიო მოსახლეობის ზრდის ტემპს, ასე
მაგალითად, 1950- 2012 წლებში მოზარდი მოსახლეობა ორჯერ მეტად გაიზარდა. მათი დიდი
უმრავლესობა (88%) ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში ცხოვრობს და დიდ სიძნელეებს
აწყდებიან. [Доклад о положении детей в мире - 2011. Подростковый возраст- Unicef, ГЛАВА
2]. ცალკეული რეგიონების მიხედვით მოზარდების (10-19 წელი) რიცხოვნება 2009 წელს ასე
გამოიყურებოდა: ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპა/СНГ- 58 მლნ; აღმოსავლეთ და
სამხრეთ აფრიკა - 91 მლნ; დასავლეთი და ცენტრალური აფრიკა - 94 მლნ; ახლო
აღმოსავლეთი და ჩრდილოეთ აფრიკა - 84 მლნ; სამხრეთ აზია - 335 მლნ; აღმოსავლეთი აზია
და წყნარი ოკეანის რეგიონი - 329 მლნ; ლათინური ამერიკა და კარიბის აუზი - 108 მლნ;

ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნები - 118 მლნ მოზარდი [წყარო: ООН, Департамент

по экономическим и социальным вопросам, Отдел народонаселения]

ყველაზე მეტი მოზარდი მოსახლეობა ინდოეთს ყავს (243 მლნ). მას მიყვება ჩინეთი (207
მლნ), აშშ (44 მლნ), ინდონეზია და პაკისტანი (თითოეულში - 41 მლნ). უფრო განვითარებულ
ქვეყნებში მსოფლიო მოზარდი მოსახლეობის მხოლოდ 12% ცხოვრობს. ისიც საინტერესოა,
რომ უკლებლივ ყველა რეგიონში, მოზარდი ბიჭების რიცხოვნება მათ ტოლ გოგონების

363
რიცხოვნებას აღემატება. მოზარდი ბიჭებისა და გოგონების მაქსიმალური პარიტეტული
თანაფარდობა აფრიკაში შეიმჩნევა: აღმოსავლეთ და სამხრეთ აფრიკაში 10-19 წლის ასაკის
ყოველ 1000 ბიჭს ერგება 995 გოგონა, დასავლეთ და ცენტრალურ აფრიკაში კი ყოველ 1000
ბიჭს ერგება მხოლოდ 982 გოგონა. მოზარდების ამ ორ ჯგუფს შორის მაქსიმალურ დაცილება
აზიაში აღინიშნა. მსოფლიო დონეზე მოზარდების წილმა მთლიან მოსახლეობაში თავის პიკს
1980-იან წლებში მიაღწია (20%ე ოდნავ მეტი). აბსოლუტურ გამოსახულებაში 2030 წლამდე
ნავარაუდევია მოზარდთა რიცხოვნების ზრდა.პარალელურად მოზარდების წილმა
მსოფლიოს ყველა რეგიონში (დასავლეთ და ცენტრალურ აფრიკის გარდა) კლება დაიწყო,

რომელიც 2050 წლამდე შენარჩუნდება.[ООН, Департамент по экономическим и

социальным вопросам, Отдел народонаселения]. მომავალი ათწლეულების

განმავლობაში დაჩქარდება ქალაქში მცხოვრები მოზარდი მოსახლეობის რიცხოვნება. 2009

წელს ქალაქებში ცხოვრობდა მსოფლიო მოზარდების თითქმის ნახევარი. დემოგრაფების
გამოთვლით, 2050 წლისათვის ეს მაჩვენებელი თითქმის 70%-მდე გაიზრდება. ეს ტენდენცია

განსაკუთრებით ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში ვლინდება. (Доклад о положении

детей в мире - 2011. Подростковый возраст- Unicef, стр. 78]

ქალაქებში მოზარდი მოსახლეობის მუდმივად ზრდას თან ახლავს ამ ასაკის

მოსახლეობისათვის დამახასიათებელი რისკ-ფაქტორების (თამბაქო, ალკოჰოლი, ნაკოტიკები...)
ზრდა. ნაწილობრივ ამ ასაკში მოზარდები ცდილობენ საზოგადოებაში თვითდამკვიდრებას.
ისინი იოლად მიდიან რისკზე, რადგამ მათ, პიროვნული განვითარებისა პროცესში,
ფსიქოლოგიური მოთხოვნილება აქვთ გაარკვიონ ნებისა დართვის საზღვრები. რისკზე
წასვლის მზადყოფნა მრავალ მოზარდს მავნე ჩვევებისკენ უბიძგებს. აქ მხედველობაში გვაქვს
თამბაქოს მოხმარების დაწყება, ალკოჰოლური სასმელების მიღება და სხვა მსგავსი, რომლებიც
მოქმედებენ მოზარდების ჯანმრთელობაზე და მათ მომავალ განვითარებაზე. მოზარდები
თავიანთი დამღუპველი მოთხოვნილების დასაკმყოფილებელ საჭირო ფულად სახსრებს,
ხშირად, დანაშულებრივი საქმიანობით შოულობენ.
მოზარდებს შორის ყველაზე უფრო გავრცელებული მავნე ჩვევაა თამბაქოს წევა. თითქმის
ყველა მწეველი ამ მავნე ნივთიერების მოხმარებას ადრეულ ასაკში იწყებს. Unicef-ს 2007 წლის
ანგარიშგების მონაცემებით, რომელიც ბავშვთა სიღარიბეს ეხება, მწეველი მოზარდები სამჯერ
ხშირად რეგულარულად იღებენ ალკოჰოლურ სასმელებს და რვაჯერ ხშირად ეწევიან
მარუჰანს, ვიდრე მათი თანატოლები.

364
 ტროპიკული აფრიკისა და სამხრეთ აზიის ქვეყნებში მოზარდ გოგონებს(15-19 წ) შორის ძალზ
ეგავრცელებული აანემია (ერითროციტების და/ანჰემოგლობინის რაოდენობის შემცირება
სისხლის მოცულობის ერთეულში) და წონის დეფიციტი . ამ უკანასკნელის პირველადი
მიზეზი შეიძლებაიყოს: არარაციონალური და არარეგულარული კვება, რაციონში ცივი, უმი,
მსუბუქი და დაბალკალორიული საკვების სიჭარბე, სითხის არასაკმარისი მიღება, კვების
შეზღუდვა, შიმშილი; ჭარბი ფიზიკური და გონებრივი აქტიურობა, გადაღლა; ცხოვრების
არაჯანსაღი წესი, ხანმოკლე ძილი, ძლიერი ემოციური სტრესი; ნაწლავების დაავადება;
პარაზიტული დაავადება; მასტიმულირებელი პრეპარატების გამოყენება
[http://www.mkurnali.ge/daavadebebi-mkurnaloba/ endokrinologia/ 1461-2009-08-12-18-08-
54.html?start=1].

5.4.2. მსოფლიო შრომისუნარიანი ასაკის მოსახლეობა

მსოფლიო დასაქმების სფეროში პერსპექტივა ძალზე განუსაზღვრელია. შრომის მსოფლიო
ორგანიზაციის (შშო) პროგნოზით, მსოფლიო ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის
დაახლოებით 60% აზიაში ცხოვრობს, მათ შორის 25% - ჩინეთში. მომავალში მოსალოდნელია
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების წილის გადიდება და შესაბამისად უფრო
განვითარებული ქვეყნების წილის, განსაკუთრებით ევროპაში, შემცირება.
2050 წლისათვის მოსალოდნელია მსოფლიო შრომისუნარიანი მოსახლეობის 1,1 მლრდ
ადამიანით მატება. მაგრამ ეს მატება თითქმის მთლიანად ნაკლებად განვითარებული
ქვეყნების ხარჯზე მოხდება. ხოლო უფრო განვითარებულ ქვეყნებში, თუნდაც ახლანდელი
მიგრაციული ნაკადების გათვალისწინებით, მოსახლეობა შრომისუნარიან ასაკში ოდნავ
შემცირდება. პროგნოზით, 2025 წლისათვის იმ პირთა რიცხვი, რომელიც ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების შრომის ბაზრებზე გამოვა, გადააჭარბებს უფრო განვითარებულ
ქვეყნებში მცხოვრებ შრომისუნარიანი ასაკის პირთა მთლიან რაოდენობას .
მსოფლიო ბანკის და ერთაშორისი სავალუტო ფონდის ერთობლივ მოხსენებაში
(„განვითარების მიზნები დემოგრაფიული ცვალებადობის ეპოქაში“) აღნიშნულია, რომ
ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ყველა წევრი - ქვეყანა (განსაკუთრებით
იაპონია და ევროკავშირი) წააწყდება დემოგრაფიული დაბერების მოვლენას. ასე მაგალითად,
ევროკავშირში შრომისუნარიანი მოსახლეობის (15 – 63 წლის ასაკში) 2020 წლისათვის 2,2%-ით
შემცირდება, ანუ ამ პერიოდისათვის ევროკავშირის (28) ტერიტორიაზე ამ კატეგორიის

365
ადამიანები 11 მლნ-ით ნაკლები იქნება.ხოლო 2050 წლისათვის - 80 მლნ-ით ნაკლები.ასევე,
2020 წლისათვის იაპონიის შრომისუნარიანი მოსახლეობა 8 მილიონით შემცირდება.რაც
შეეხება აშშ-ს და ავსტრალიას, მათთვის ეს მაჩვენებელი უცვლელი დარჩება* [*დაწვრ. იხ.
http://www.kommersant.ru/doc/2827138].

5..4.3. მსოფლიო ასაკოვანი მოსახლეობა

მოსახლეობის ზრდის ტემპის შენელება, რომელიც დაკავშირებულია შობადობის
დაქვეითებასთან, იწვევს მოსახლეობის დაბერებას. ხანდაზმული ადამიანები ყველაზე
სწრაფად ზრდადი ასაკობრივი ჯგუფია მსოფლიო ყველა რეგიონში. 2014 წელს 60 წლის და
მეტი ასაკის მოსახლეობის ზრდის ტემპი სამჯერ აღემატებოდა მთლიანი მოსახლეობის
რიცხოვნების ზრდის ტემპს. შესაბამისად, 1994-2014 წლების პერიოდში 60 და მეტი ასაკის
ადამიანთა რიცხოვნება თითქმის ორჯერ გაიზარდა და ამჟამად აბსოლუტურ
გამოსახულებაში რიცხობრივად აღემატება ხუთ წელზე ნაკლები ასაკის ბავშვების
რაოდენობას. 2050 წლისათვის ნავარაუდევია, რომ თითოეულ კონტინენტზე (აფრიკის გარდა)
ასაკოვანი მოსახლეობა (60 წელი და მეტი) 2014 წელთან შედარებით, 2050 წლისათვის კიდევ 2-
ჯერ გაიზრდება, გადააჭარბებს ბავშვების (15 წლამდე ასაკის) რიცხოვნებას. ხოლო 2100
წლისათვის 3-ჯერ გადააჭარბებს 2014 წლის რიცხოვნებას. უახლოესი რამდენიმე ათეული
წლის განმავლობაში მსოფლიოს მრავალ რეგიონში და არა მხოლოდ ევროპაში მოსახლეობის
დაბერების დაჩქარება ყველასთვის ცხადია. ამასთან, რეგიონების მიხედვით, მთლიან
მოსახლეობაში ასაკობრივ დაბერებული ადამიანების წილი განსხვავებულია და ეს , ალბად,
მომავალშიც, ყოველლ შემთხვევაში მომდევნო საუკუნემდე შენარჩუნდება. მაგალითად,
ევროპაში მისი წილი 2050 წლისათვის დაახლოებით 34% იქნება, ლათინურ ამერიკასა და
ყარიბის აუზში - 254%, იგივე პროცენტს მიაღწევს აზია. რაც შეეხება აფრიკას, რომელიც
ასაკობრივი ჯგუფის მიხედვით მსოფლიში ყველაზე ახალგაზრდა რეგიონია, ცხოვრობს, 60 და
მეტი ასაკის ადამიანების წილი მთლიან მოსახლეობაში თითქმის ორჯერ გაიზრდება (5 %-დან
9%-მდე. სამი მიზეზით აიხსნება მთლიან მოსახლეობაში60 და მეტი ასაკის ადამიანების
წილის ზრდა. პირველია ადამიანისეული განვითარების ინდექსი. გამოირკვა, რომ

1. რაც უფრო დაბალია ეს ინდექსი, მით უფრო მაღალია მოცემულ ქვეყანაში შობადობის
კოეფიციენტი;

366
2. მაღალი შობადობის კოეფიციენტი ამცირებს ასაკოვანი მოსახლეობის წილს მთლიან
მოსახლეობაში; 3. 60 და მეტი ასაკის მოსახლეობის წილის ზრდა პირდაპირ დაკავშირებულია
დაბადებიდან სიცოცხლის საშუალო გახანგრძლივობასთან.

სიცოცხლის საშუალო გახანგრძლივება კაცობრიობის დიდი მიღწევაა, მაგრამ, ეკონომიკური

თვალსაზრისით, 60 და მეტი ასაკოვანი ჯგუფის წილის ზრდა მთლიან მოსახლეობაში ანუ
მოსახლეობის დაბერება მრავალ პრობლემას წარმოშობს და მომავალი განვითარების
ერთერთი შემაფერხებელი ფაქტორი გახდება. ზოგიერთ უფრო განვითარებულ ქვეყანაში
(გერმანია, იაპონია, იტალია...) უკვე გამოვლინდა ხნიერი მოსახლეობის მხარდაჭერის
კოეფიციენტის შემცირების ტენდენცია. მოსახლეობის დაბერების პროცესი ზემოქმედებს
დემოგრაფიული დატვირთვის კოეფიციენტზე (შრომისუნარიანი ასკის მოსახლეობის მიმართ
ასაკოვანი და ახალგაზრდების თანაფარდობა) ამჟამად, უფრო განვითარებულ ქვეყნებში
ყოველ 100 შრომისუნარიან ასაკის ადამიანებზე მოდის არა შრომისუნარიანი 49 ადამიანი,
რომლის დაახლოებით ნახევარი მოხუცებული და ბავშვებია. რაც შეეხება ნაკლებად
განვითარებულ რეგიონებს, აქ სოციალური უზრუნველყოფის სისტემების
განუვითარებლობის გამო, ხნიერი ადამიანები უფრო მეტად ექვემდებარებიან სიღატაკის
რისკს. თანაც ამ რეგიონების ქვეყნებში დატვირთვის კოეფიციენტი უფრო მაღალია (53),
ხოლო მათ კმაყოფაზე მყოფთა ¾ ბავშვია.

2050 წლისათვის, შობადობის შემცირების წყალობით, მთლიან მოსახლეობაში ბავშვების

წილი შემცირდება, რამდენადაც ისინი შრომისუნარიანი ასაკის მოსახლეობის ჯგუფში
გადაინაცვლებენ, მაგრამ მაგრამ დემოგრაფიული დატვირთვის კოეფიციენტი თითქმის იგივე
დარჩება (55).

უფრო განვითარებულ რეგიონებში კი პირიქით, საგრძნობლად გაიზრდება მოხუცი

ადამიანების წილი, ასე, რომ მოსალოდნელია ყოველ 100 შრომისუნარიან ასაკის ადამიანზე 49
ადამიანის ნაცვლად 78 არა შრომისუნარიანი აღმოჩნდეს, ანუ დასახელებული
პერიოდისათვის დემოგრაფიული დატვირთვის კოეფიციენტი, მიგრაციის
გაუთვალისწინებლად, მნიშვნელოვნად გაიზრდება.

დასახელებულ პერიოდში (1994-2014 წწ) ხნიერი მოსახლეობის რიცხოვნების მატება

ყველაზე მეტად აზიაში შეიმჩნეოდა (225 მლნ კაცი), მასზე მოდიოდა ამ ასაკის ჯგუფის
მსოფლიო მატების 64%. მასში თავისი წვლილი შეიტანა ლათინურმა ამერიკამ (33 მლნ) და
აფრიკამ (29 მლნ). დაბერების ზრდის ტემპის მიხედვით კი ევროპა გამოიყოფა, თუმცა
რაოდენობრივად, ხნიერი ასაკის ჯგუფის მატებაში ევროპის წვლილი შედარებით
მოკრძალებულია (38 მლნ ადამიანი ანუ მთლიანი მატების 11%). ეს იმით აიხსნება, რომ
მართალია უფრო განვითარებულ რეგიონებში ხნიერი მოსახლეობის წილი მთლიან
მოსახლეობაში, ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებთან შედარებით, გაცილებით მაღალია,

367
მაგრამ რადგან ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში მსოფლიო მოსახლეობის 81%-ე მეტი
ბინადრობს, ამის გამო, რიცხობრივ გამოსახულებაში, ხნიერი ასაკის ადამიანების უმეტესობა
ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში ცხოვრობს.
სხვა უკიდურესობა შეიმჩნევა ძირითადად ნავთობმომპოვებელ ქვეყნებში (ბაჰრეინი,
კატარი, გაერთიანებული არაბთა ემირატი...), სადაც ერთ ხნიერ ადამიანზე 35 - ზე მეტი
შრომისუნარიანი მოდის. ეს ძირითადად აიხნება ამ ქვეყნებში შრომისუნარიანი უცხოელ
მიგრანტების დიდი რაოდენობის არსებობით. დასახელებული კოეფიციენტით საშუალო
დიაპაზონში მოიაზრება ლათინური ამერიკის და კარიბის აუზის ქვეყნების უმრავლესობა,
ხოლო აზიის და აფრიკის სუბსაჰარის ქვეყნებში ხნიერი მოსახლეობის მხარდაჭერის
კოეფიციენტი შედარებით მაღალია.

თანამედროვე მსოფლიოში მოსახლეობა, წარსულთან შედარებით, სულ უფრო სწრაფად

ბერდება. მაგალითად, საფრანგეთს ერთ საუკუნეზე მეტი დრო დაჭირდა მთლიან
მოსახლეობაში ხანდაზმულთა წილის (1865 წელს - 7%; 1980 წელს - 14%) გაორმაგებისათვის.
იგივე ითქმის შვედეთზე (85 წელი), ავსტრალიაზე (83 წელი) და აშშ-ზე (69 წელი). ნაკლებად
განვითარებულ რეგიონებში კი დაბერების პროცესი კვლავინდებურად გაცილებით სწრაფია
და ეკონომიკურად უკვე საგრძნობია მისგან გამოწვეული უარყოფითი მომენტები. რა თქმა
უნდა, მთლიან მოსახლეობაში ხანდაზმული ადამიანების წილის ზრდა გარდაუვალია იმ
პირობებში, როცა შობადობის კოეფიციენტი მცირდება, ხოლო დაბადებიდან მოსალოდნელი
სიცოცხლის ხანგრძლივობა იზრდება. ამიტომ გასაკვირი არაა, რომ ამ პროცესმა მსოფლიო
მოსახლეობის ასაკობრივი სატრუქტურის ღრმა ცვლილება გამოიწვია. ეს განსაკუთრებით
ინდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნებში შეიმჩნევა. 2014 წელს ხანდაზმული ადამიანების
წილი (60 და მეტი წლის ასაკში) მსოფლიო მოსახლეობაში 9%-დან (1994 წ) 12%-მდე გაიზარდა,
2050 წლისათვის მოსალოდნელია ამ წილის 21%-მდე ამაღლება8 [8World Population Ageing 2013
(United Nations, 2013). მოსახლეობის დაბერების კოეფიციენტი მნიშვნელოვანი მაჩვენებელია,
რამდენადაც დემოგრაფიული გადასვლის შემდეგ, ჯერ კიდევ სიღარიბეში მყოფ ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყნებს ასაკოვანი მოსახლეობის მოთხოვნილების დაკმაყოფილება
გაუჭირდებათ.
დასახელებული დემოგრაფიული ცვლილებები სერიოზულ შეშფოთებას წარმოშობს. მით
უმეტეს, რომ შეიმჩნევა შიდაოჯახური მხარდაჭერის შემცირების ტენდენცია. ასე მაგალითად,
მთელ მსოფლიოში 60 და მეტი ასაკის მოსახლეობის 40% შვილებისგან განცალკავებით

368
ცხოვრობს (მარტო ან მუღლესთან ერთად). ასეთი დამოუკიდებელი ცხოვრება განსაკუთრებით

გავრცელებულია უფრო განვითარებულ რეგიონებში, სადაც ხნიერი ადამიანების ¾ ცალკე

ცხოვრობს, მაშინ როცა ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში ეს მაჩვენებელი ამ ტიპის

მოსახლეობის ¼ -ს ეხება, ხოლო უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში - გაცილებით

ნაკლებს - (1/8). [http://www.riss.ru/ demography /analytique/3631]

ამრიგად, შობადობის და სიკვდილიანობის მაჩვენებლების ცვლილებების
უმნიშვნელოვანესი შედეგია მოსახლეობის დაბერება, მიუხედავად იმისა, რომ ყველგან
შეიმჩნევა ახალგაზრდა ადამიანების სწრაფი მატება. მომდევნო ოცდახუთმეტი წლის
განმავლობაში ( 2015-2050 წწ) ახალგაზრდების წილი მთლიან მოსახლეობაში შედარებით
სტაბილური იქნება, ხოლო ხნიერი ადამიანების წილი გაიზრდება.
ბერდება თვით ხანდაზმული მოსახლეობა. დემოგრაფიული სტატისტიკა მიუთითებს, რომ
მსოფლიოში, განსაკუთრებით უფრო განვითარებულ რეგიონების მოსახლეობაში იზრდება 80
და მეტი წლის ასაკის მოსახლეობის (ე. წ. „გვიანი ხნიერი ასაკის ადამიანები“ -ჯ.კ.) წილი. მან
2014 წელს 14% შეადგინა და ზრდის ტენდენციით ხასიათდება, ასე, რომ მოსალოდნელია 2050
წლისათვის ამ კატეგორიას მიკუთვნებული ადამიანების 390 მლნ კაცამდე გაზრდა ანუ
ახლანდელ მაჩვენებელთან შედარებით მოხდება მისი გასამაგება. პრაქტიკულად ყველა
ქვეყანის ხანდაზმული ასაკის მოსახლეობაში ქალების წილი მამაკაცების წილს საგრძნობლად
აღემატება, რაც ქალების მეტი საშუალო სიცოცხლის ხანგრძლივობით აიხნება.
შობადობის შეჯამებული კოეფიციენტის დინამიკა მრავალი ქვეყნის, მეტწილად უფრო
განვითარებული ქვეყნების, შეშფოთებას იწვევს. 1970- 2010 წლებში მსოფლიოში ერთ ქალზე
შობადობა 4,7 ბავშვიდან 2,5 ბავშვამდე ანუ თითქმის ორჯერ შემცირდა. ამავე პერიოდში 13
ქვეყნიდან 78 ქვეყნამდე გაიზარდა იმ ქვეყნების რაოდენობობა, რომლებიც მოსახლეობის
მარტივ აღწარმოებასაც კი ვერ ახერხებენ. ამ ქვეყნებში ცხოვრობს მსოფლიო მოსახლების
დაახლოებით ნახევარი. შობადობის კოეფიციენტი , მიუხედავად მისი შემცირებისა, კვლავ
მაღალი რჩება აფრიკაში ( 1970-75 წლებში - 6,5%; 2005-10 წლებში - 4,6%), განსაკუთრებით,
სუბსაჰარისეულ აფრიკაში (2000 წელს - 5,6%; 2012 წელს - 5,6%; 2012 წელს - 4,8%). არსებული
პროგნოზებით მომავალში შობადობა კვლავ დაქვეითდება და შესაბამისად, მრავალი ქვეყნის
მოსახლეობა შემცირდება ( იხ. ცხრილი 3).

369
 ცვლილებები მოსახლეობის მიმდინარე რეიტინგში. უფრო მოსალოდნელია, რომ 1915-
2050 წლებში მსოფლიო მოსახლეობის ნახევარი თავს 9 ქვეყანაში (ინდოეთი, ნიგერია,
პაკისტანი, კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, ეთიოპია, ტანზანია, აშშ, ინდონეზია, და
უგანდა) მოიყრის. ჩინეთი და ინდოეთი , მოსახლეობის რიცხოვნების მიხედვით, კვლავ
დარჩება მსოფლიოს ორ უმსხვილეს ქვეყნად, რომელთაგან თოთოეული ერთ მილიარდ ზე
მე ტ ადამიანს ითვლის (შესაბამისად, მსოფლიო მოსახლეობის 19 და 18%), მაგრამ 2022
წლისათვის მოსალოდნელია რომ ინდოეთის მოსახლეობა გადააჭარბებს ჩინეთის მოსახლებას
და 5 საუკუნის გავლის შემდეგ კვლავ აღმოჩნდება მსოფლიო მოსახლეობის რეიტინგის
სათავეში.
ამჟამად, მსოფლიოს 10 უმსხვილეს ქვეყანას შორის ერთი იმყოფება აფრიკაში (ნიგერია),
ხუთი - აზიაში (ჩინეთი, ინდოეთი, ბანგლადეში, ინდონეზია და პაკისტანი), ორი - ლათინურ
ამერიკაში (ბრაზილია და მექსიკა), ერთი - ჩრდილოეთ ამერიკაში (აშშ) და ერთიც - ევროპაში
(რუსეთის ფედერაცია). დასახელებულ ქვეყნეებს შორის გამოირჩევა ნავთობით მდიდარი
ქვეყანა ნიგერია, რომელსაც მართალია მსოფლიო მოსახლეობის მიმდინარე რეიტინგში.
მეშვიდე ადგილი უკავია, მაგრამ იგი სხვა ქვეყნებთან შედარებით, მოსახლეობის ზრდის
უფრო მაღალი ტემპით გამოირჩევა და იგი დაახლოებით 2050 წლისათვის აშშ-ის
მოსახლეობას გადააჭარბებს და რეიტინგში მესამე ადგილზე გადაინაცვლებს . ისიც
მოსალოდნელია, რომ კიდევ ოთხ ქვეყანაში (ნიგერია, ინდონეზია, პაკისტანი და აშშ), 2050
წლისათვის 300 მილიონზე მეტი ადამიანი იცხოვრებს.

370
ცხრილი 6.10. მსოფლიო შობადობაზე ისტორიული და პროგნოზული მონაცემები

შეჯამებული შეჯამებული შეჯამებული

შობადობის შობადობის შობადობის
წლები წლები წლები
კოეფიციენტი კოეფიციენტი კოეფიციენტი

1950-55 4,95 2000-05 2,62 2050-55 2,15

1955-60 4,89 2005-10 2,52 2055-60 2,12

1960-65 4,91 2010-15 2,45 2060-65 2,11

1965-70 4,85 2015-20 2,39 2065-70 2,09

1970- 75 4,45 2020-25 2,33 2070-75 2,08

1975-80 3,84 2025-30 2,29 2075-80 2,06

1980-85 3,59 2030-35 2,25 2080-85 2,05

1985-90 3,39 2035-40 2,22 2085-90 2,04

1990-95 3,04 2040-45 2,19 2090-95 2,04

1995-2000 2,79 2045-50 2,17 2095-2100 2,03

წყარო

371
ევროკავშირის ქვეყნებში შობადობის ჯამობრივი კოეფიციენტი ერთ ქალზე 1,6 ბავშვია
ანუ ამ ქვეყნებში თაობების შესაცვლელად 32%-ით ნაკლები ბავშვი იბადება. მაგრამ
ევროპა ძალზე მრავალსახიანიადა საშუალო მაჩვენებლის მიღმა უფრო ნეგატიური
ციფრები იმალება.მაგალითად, ჩეხეთში შობადობის კოეიციენტი მხოლოდ 1,2 -ია, ხოლო
ირლანდიაში - 2,02. დაბალი შობადობის კოეფიციენტებით გამოირჩევა ლატვია (1,32)
ბელორუსი ( ), ლიტვა (...), ესტონეთი (.....)საქართველო (...) და უკრაინა (....).
ოჯახის ინსატიტუტის კრიზისი გახდა ისეთი ნეგატიური მოვლენების მიზეზი, როგორიცაა

გაქორწინების რიცხვის ზრდა, მოსახლეობის დაბერება, ქორწინებაგარეშე შობადობის

გავრცელება, საზოგადოებისა სქესობრივი და ასაკობრივი სტრუქტურის გაუარესება.
საბოლოო შედეგი აიასახება მრავალი ევროპული ქვეეყნის ძირეული მოსახლეობის
დეპოპულაციაში. მის პარალელურად ამ ქვეყნებში შეიმჩნევა მიგრანტებისა რიცხვის
ზრდა, რომლებიც სრულიად სხვა კულტურისა და ცხოვრების წესისა მატარებელია.
იქმნება სახელმწიფოების ეროვნული და კულტურული იდენტურობის დაკარგვის
საშიშროება, საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებული ეთნიკური ბალასის დარღვევა
გახდეს ერთაშორისი კონფლიქტების მიზეზი.დემოგრაფების ნაწილი ყველა ამ ნეგატიურ
მოვლენას ადამიანური ფასეულობის რღვევასთან აკავშირებს. განვითარების
ამერიკათშორისი ბანკის გამოკვლევით, ბრაზილიური სერიალის ტრასლიაცია
შობადობის დაქვეითებას და განქორწინების რიცხვის ზრდას იწვევს. მეცნიერთა
შეფასებით, უკანასკნელ ოცწლეულში სერიალების წყალობით ბრაზილიამ 3 მლნ ბავშვი
დაკარგა და 800 ათასი წყვილის ოჯახზი დაანგრია. იგივე ითქმის რეკლამაზე, სხვადასხვა
თოკ-შოუზე, ფილმებზე და მსგავს გადაცემებზე, რომლებიც ანტიოჯაახური ხასიათის
მატარებლებია.
მრავალი დემოგრაფის აზრით, რომელთა რიცხვს ჩვენც მივეკუთვნები, დაბალი
შობადობის პრობლემა ფასეულობის სფეროში უნდა ვეძიოთ, რადგან შობადობის
დაქვეითების ისტორია, უწინარეს ყოვლისა, ეს არის ადამიანების მიერ რელიგიური და
ზნეობრივი იდეალების უარყოფა.მართლაც შემთხვევითი არაა, რომ მაღალი შობადობით
მორწმუნე, ან ქრიატიანული იდეოლოგის ბაზაზე აღზრდილი ადამიანები გამოირჩევა. ასე,
რომ შესაძლებელია მომავალში უმთავრესად მორწმუნე ადამიანების გამრავლება.
დემოგრაფიულ პოლიტიკაში განსაკუთრებით მაღალი როლი უნდა მიენიჭოს ფასეულ
ფაქტორს. რელიგია, ზნეობა და ოჯახური ტრადიცია უფრო ეფექტურია, ვიდრე ბავშვთა

372
დახმარების მატება ან სხვა ფინანსური მექანიზმების გამოყენება ამ აზრის დადასტურების
მნიშვნელოვანი მაგალითია 2007 წელს საქარველოს პატრიარქის ილია II გადაწყვეტილება
თავად მოენათლა ქართულ ოჯახში დაბადებული ყოველი მესამე ბავშვი. მას შემდეგ
საქართველოში შობადობა თითქმის 30%-ით გაიზარდა.
დემოგრაფიული დივიდენდი. მსოფლიოს ზოგიერთ უღარიბეს რეგიონს
ჭარბმოსახლეობისგან „დემოგრაფიული დივიდენდის“ მიღება შეუძლიათ.
ჭარბმოსახლეობა თუ დეპოპულაცია (ჯ.კ.).დიდი ხნის განმავლობაში მსოფლიოს
ჭარბმოსახლეობით აშინებდნენ (იხ. მალთუსი და მალთუსიანელობა -ჯ.კ.), მაგრამ მის
ნაცვლად დეპოპულაცია მივიღეთ., რომელიც მოულოდნელი არ ყოფილა. უკვე
ნახევარისაუკუნეა, რაც მსოფლიოს ყველა რეგიონში მოსახლეობის აღწარმოების ტემპის
უწყვეტი დაქვეითება შეიმჩნევა (იხ.ცხრილი 1 - ჯ.კ.). მიუხედავად ამისა, ათეულობით
გავლენიანი და ასეულობით ექსპერტები კვლავ ასაფეთქად მოზადებულ
„დემოგრაფიული ბომბის“ ირგლივ კამათობენ. დღევანდელ სიტუაციაში ასეთი
„ბომბი“ ნამდვილად არსებობს, მაგრამ იგი მსოფლიოს ჭარბმოსახლეობით კი არა, არამედ
დეპოპულაციით ემუქრება. 1960-იან წლებში ინგლისელი ფიზიკოსის ჯონ ფრემლინის
(J. H. Fremlin.] სპეციალური გაანგარიშებით, დედამიწაზე შეიძლება მინიმუმ 60 კვადრი
მლნ ადამიანის დაბინავება (=10 000 000 000 000 000 ) . 2005 წელს რუმინელ ფიზიკოსის
Виорел Бадеску-ს გამოთვლით კი დედამიწაზე დასაშვებია 1,3 კვადრილიონი (1,3 000
000 000 000 000 ადამიანის ცხოვტრება, რაც 200 000-გერ აღემატება დღევანდელ მსოფლიო
მოსახლეობის რიცხოვნებას. ეს თუ ასეა, მაშინ დედამიწა სუსტად დსახლებული პლანეტა
ყოფილა.
ი. ბელობოროდოვის მტკიცებით, ურბანიზაციის პირობებში არალოგიკურია
ჭარბმოსახლეობაზე მსჯელობა. ჩინეთშიც კი ბევრია სუსტად დასახლებული
ტერიტორიები. მართალია იგი არ უარყოფს შიმშილის პრობლემას პლანეტის ცალკეულ
პერიოდსა და რეგიონებში, მაგრამ არ ეთანხმება მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაციის
განცხადებას იმის შესახებ, რომ თითქოს მაღალი შობადობის ბრალია რესურსების
უკმარისობა და მილიონობით მოშიმშილე ადამიანის არსებობა. იგი ამ ამ არგუმენტს
უარყოფს შემდეგი მიზეზების გამო: ჭარბმოსახლეობისა და რესურსების გამოფიტვის
ფონზე წინააღმდეგობრივია მილიარდი ჭარბწონიანი ადამიანის არსებობა, რომელიც
ზრდის ტენდენციით ხასიათდება. თავისი მოსაზრების განსამტკიცებლად ი.

373
ბელობოროდოვს მაგალითად რუსეთი მოყავს, სადაც ყოველი მეორე მცხოვრები
ჭარბწონიანია და ყოველი მეხუთე ადამიანს სიმსუქნე აწუხებს. მისი მტკიცებით აფრიკაშიც
კი, რომელიც ყველაზე დამშეულ კონტინენტად ითვლება, ქალების მესამედზე მეტი და
მამაკაცების მეოთხედი ჭარბი წონით გამოირჩევა. აქედან ბელობოროდოვა უცნაურ
დასკვნას აკეთებს: „გლობალური შიმშილის და რესურსების უკმარისობის პრობლემა
უფრო მეტად „საფრთხობელაა“, ვიდრე საქმის რეალური მდგომარეობა“
ი. ბელობოროდოვის ამ მოსაზრებას ვერ დავეთანხმებით, რადგან რეალურად
მსოფლიოში შიმშილისგან იტანჯება 785.407.188 პირი და მისგან ყოველდღიურად
დაახლოებით 15 მლ კაცი კვდება (1917 წ). თანაც, ჭარბი წონა და სიმსუქნე მხოლოდ მეტი
საზრდოს მიღებით არ არის გამოწვეული. ეს ასეც რომ იყოს, რა ვუყოთ აფრიკის ქალების
70 და მამაკაცების დანარჩენ 75%-ის უმრავლესობას, რომლებსაც ნაკლები წონა და
სიგამხდრე აწუხებს?
2014 წლის 25 ნოემბერს Eurostat-მა გამოაქვეყნა ანგარიშგების სახის ახალი რელიზი
ევროკავშირის 28 ქვეყანაში (EU28) სიკვდილიანობის მიზეზების შესახებ. ამ მონაცემებით
სიკვდილის ყოველი მეოთხე შემთხვევა (26,4%) გამოწვეულია კიბოს მიზეზით, იგი
გაცილებით მაღალი იყო 65 წლის ქვემოდ მოსახლეობის ასაკობრივ ჯგუფში (37,1%), ამ
ჯგფში ლიდერობენ ნიდერლანდები (48,0%), იტალია (45,2%), ესპანეთი (43,9%) და
სლოვენია(40,9%). ხოლო ყველაზე ნაკლები - დაფიქსირდა ლიტვაში (23,2%),
ლატვიაში (24,2%), ესტონეთში (26,3%), ბულგარეთსა (26,7%) და ფინეთში
(28,4%). კიბოს შემთვევები გაცილებით დაბალია 65 და და მეტ ასაკობრივ ჯგუფში
(23,8% ანუ 936 ათასი კაცი)). ამ მხრივ ყველაზე მაღალი წილით გამოირჩევა სლოვენია
(28,8%), ირლანდია (28,4%), ნიდერლანდები (28,3%), დანია (27,6%) და
გაერთიანებული სამეფო (27,2%), ხოლო ყველაზე დაბალი შეიმჩნევა ბულგარეთსა
(12,3%) და რუმინეთში (15,2%).
ამასთან, კიბოს ყველაზე ფატალურა ფორმა ფილტვების კიბოა.2011 წელს მისი
მიზეზით გარდაიცვალა 266 ათასი კაცი ანუ გარდაცვლილთა 20,8%. მეორე ადგილზე
იმყოფება კოლორექტული (152 000 ანუ11,9%), მესამეზე - სარძევე ჯირკვლების კიბო
(93 000 ანუ 7,2%), მეოთხეზე - კუჭისქვეშა ჯირკვლების კიბო (78000 ანუ 6,1%),
მეხუთეზე - წინამდებარე ჯირკვლების კიბო (73 000 ანუ 10,2%). 2011 წელს EU28-
ში კიბოს მიზეზით 1 281 000 კაცი გარდაიცვალა (2002 წელს - 1 206 000 კაცი. მაშინ

374
როცა უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში ამ ქვეყნებში სიკვდილიანობა უმნიშვნელოდ
შემცირდა (-0,5%),სამაგიეროდ კიბოს მიერ გამოწვეული სიკვდილი 6,3%-ით გაიზარდა.
მისი ზრდის ტემპი უფრო მაღალია ქალებში (+6,6%), ვიდრე მამაკაცებში (+6,6%). თუმცა,
2011 წელს კიბოთ გამოწვეულ გარდაცვლილ მამაკაცთა რიცხოვნება (718 000 შემთხვევა)
კვლავინდებურად აღემატებოდაგარდაცვლილ ქალების რიცხოვნებას (563 000).

2011 წელს მთლიან გარდაცვლილთა სტრუქტურაში, კიბოს ავადმყოფობით

გამოწვეული სიკვდილი (30%), ყველაზე მაღალი იყო ნიდერლანდებში (31,9%),
სლოვენიაში (31,3%)და ირლანდიაში (30,5%).ხოლო ყველაზე ნაკლები - ბულგარეთში
(15,6%), რუმინეთსა (19,1%) და ლიტვაში (19,9).

5.5.ერთაშორისი მიგრაცია და განვითარება

მიგრაციის სასარგებლოდ შეხედულება X1Xს-ის დასრულებამდე არსებობდა, ხოლო
შემდეგ მრავალმა ქვეყანამ მიგრანტთა მიღებაზე შეზღუდვები შემოიღო და
ფაქტობრივად, უკუაგდო ეკონომიკური ლიბერალიზმის ერთერთი ძირითადი დოგმა -
სამუშაო ძალის თავისუფალი გადაადგილება. შეზღუდვების მიუხედავად, მსოფლიო
მოსახლეობაში ერთაშორისი მიგრატების წილი თითქმის იგივე დარჩა, მაგრამ
რაოდენობრივად იგი 2.5- ჯერ მეტად გაიზარდა

ცხრილი 1.. ერთაშორისი მიგრატების რეგიონული განაწილება

(1960-2010 წწ)

1960 2010

მიგრანტ წილი მოსახლეო მიგრანტთა წილი მოსახლეობ

რ- ბა, მიგრანტთამს
ბის წილი,% რ-ბა,მლნ მიგრანტთა ის
მლნ
ოფლიო მსოფლიო წილი,
რაოდენობაში, % რაოდენობა %
ში,%
მსოფლიო 74,1 2,7 188,0 2,8

375
აფრიკა 9,2 12,4 3,2 19,3 10,2 1,9

ჩრდ.ამერიკა 13,6 18,4 6,7 50,0 26,6 14,2

ლათინურიი 6,2 8,3 2,8 7,5 4,0 1,3

ამერიკა და
კარიბის
აუზი

აზია 28,5 38,4 1,7 55,6 29,6 1,4

სყასთს -ის 0,2 0,3 4,6 15,1 8,0 38,6

ქვეყნები
ევროპა 14,5 19,6 3,5 49,6 26,4 9,7

ოკეანეთი 2,1 2,9 13,5 6,0 3,2 16,8

სყასთსი - სპარსეთის ყურის არაბული სახელმწიფოების თანამშრომლობის საბჭო

წყარო: Доклад о развитии человека 2009. Изд .” Весь Мир”, 2009, с.30

ბოლო ორი ათწლეულში გამოიკვეთა ერთაშორისი მიგრაციის მოცულობის, სირთულის

და დემოგრაფიული მნიშვნელობის გადიდება.6 [6 International Migration. Report 2013.
United Nations, 2013]. ერთაშორისი მიგრაციული ნაკადები უფრო მეტად
გამრავალფეროვანდა. ამჟამად მრავალი ქვეყანა ერთდროულად წარმოგვიდგება
წარმოშობის, დანიშნულების და ტრანზიტულ ქვეყნებად. უპირველეს ყოვლისა,
თვალსაცემია მიგრაციის მოცულობის მასშტაბურობა და მისი საშუალო წლიური ზრდის
მაღალი ტემპი (8,74%), 1990 – 2013 წლებში მიგრანტთა რაოდენობა 154 მლნ კაციდან 234
მილონამდე გაიზარდა ანუ დასახელებულ პერიოდში 78 მლნ მიგრანტით გაიზარდა,
მაგრამ ამ ზრდას არ გამოუწვევია მიმღები ქვეყნების მოსახლეობაში მიგრანტთა წილის
მნიშვნელოვანი ამაღლება. დასახელებულ პერიოდში იგი მხოლოდ 0,3%-ით გაიზარდა.
აქ, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ უფრო განვითარებულ ქვეყნებში წმინდა ერთაშორისი
მიგრაცია გახდა მოსახლეობის მატების ერთერთი ძირითადი ფაქტორი. ამ ქვეყნებმა
მიიზიდეს მიგრანტთა მთლიანი მოცულობის ნახევარზე მეტი ( 1990 წ - 53%; 2013 წ -
59%).
1990 – 2013 წლებში ერთაშორისი მიგრანტების რიცხოვნების მატება (53 მლნ) უფრო
376
განვითარებულ რეგიონებში ორჯერ მეტად აღემატებოდა ნაკლებად განვითარებული
რეგიონების ანალოგიურ მაჩვენებელს (48 მლნ). უცხოელი მიგრანტების ყველაზე მეტი
წლიური ნამატი ჩრდილოეთ ამერიკაში დაფიქსირდა ( 1,1 მლნ კაცი), მომდევნო
ადგილზე ევროპა იმყოფება (1 მლნ კაცი) და აზია (1 მლნ-ზე ოდნავ ნაკლები). თუმცა
აზიამ 2000-2013 წლებში უფრო მეტი მიგრანტი მიიღო, ვიდრე ერთად აღებულმა
დანარჩენმა განვითარებულმა რეგიონებმა. აზიაში დასახელებულ პერიოდში
მიგრანტების წმინდა მატებამ 21 მლნ კაცი, ანუ საშუალო წლიურმა მატებამ 1,6 მლნ
მიგრანტი შეადგინა.
2013 წელს უცხოელ მიგრანტთა მთლიანი რაოდენობის 48%-ს ქალები შეადგენდა, ეს
მაჩვენებელი რეგიონების მიხედვით ძლიერ განსხვავებულია (52% - უფრო განვითარებულ
რეგიონებში და 43% - ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში). უცხოელი მიგრანტების
უმრავლესობა (171 მლნ) შრომისუნარიან ასაკს (20-დან 64 წლამდე) მიეკუთვნება. მათი
უმრავლესობა ევროპის (55 მლნ), აზიის (51 მლნ) და ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნებში (42
მლნ) ცხოვრობს .
20 წლამდე ასაკის უცხოელ მიგრანტებს შორის აფრიკა გამოირჩევა (30%). მას მისდევს
ლათინური ამერიკა და კარიბი (24%). მესამე ადგილზეა აზია (20%). 65 და მეტი ასაკის
უცხოელი მოსახლეობის 65% ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში ბინადრობს (17 მლნ). ეს
ამ ქვეყნებში უფრო უკეთესი სოციალური პროგრამების არსებობით აიხსნება.
მიგრაციულმა ნაკადებმა ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს შორის 82,3 მლნ კაცი (2013 წ)
შეადგინა. დაახლოებით ასეთივე იყო ნაკლებად განვითარებული რეგიონებიდან უფრო
განვითარებულ რეგიონებში ემიგრანტთა რიცხვი (81,9 კაცი). 1990–2013 წლებში უფრო
განვითარებულ რეგიონებში მცხოვრებ ამ ადამიანთა რიცხვი გაორმაგდა (40 მილიონიდა 82
მლნ კაცამდე). ამავე პერიოდში, ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებს შორის
მიგრაციული ნაკადები 41%-ით გაიზარდა (59 მილიონიდან 82 მილიონ კაცამდე).

377
 ძირითადი საერთ. მიგრანტების ქალების
რეგიონები მიგრანტების განაწილება,
წილი,
რ-ბა, %
მლნ %

1990 2000 2013 1990 2000 2013 1990 2000 2013

მსოფლიო 154 175 232 100 100 100 49 49 48

უფრო 82 103 136 53 53 59 51 51 52

განვითარებუ
ლი
რეგიონები

ნაკლებად 72 71 96 47 41 41 46 46 43
განვითარებუ
ლი
რეგიონები

სხვა 11 10 11 7 6 5 47 48 45
ნაკლებად
განვითარებუ
ლი
რეგიონები

აფრიკა 16 16 19 10 9 8 47 47 46

აზია 50 50 71 32 29 31 51 51 52

ევროპა 49 56 72 32 32 31 51 52 52

378
 ლათ. ამერიკა 7 7 9 5 4 4 50 50 52
და კარიბი

ჩრდ.ამერიკა 28 40 53 18 23 23 51 51 51

ოკეანეთი 5 5 8 3 3 3 49 50

წყარო: Мировая демографическая ситуация, 2014 год. Организация Объединенных

Наций Нью-Йорк, 2014 год

ცხრილი 6.7. მიგრანტების გლობალური განაწილება (1990-2013 წწ)

ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში მიგრანტების მიღებით სამხრეთ და დასავლეთ აზიის

ქვეყნები გამოირჩევა. მაგალითად, 2013 წელს პაკისტანში ცხოვრობდა დაახლოებით 2,3 მლნ
ავღანელი, ამდენივე ცხოვრობდა ირანში. ამასთან, ავღანელი ემიგრანტების უმრავლეობა
ლტოლვილები იყო. დასავლეთ აზიის ნავთობმომპოვებელ ქვეყნებში მცხოვრები მიგრანტების
უმრავლესობა სამხრეთ აზიიდან, კერძოდ ინდოეთიდან გამოსულია. მაგალითად, არაბთა
გაერთიანებულ ემირატში ბინადრობს 2,9 მლნ, ხოლო საუდის არაბეთში 1,8 მლნ ინდოელი.
მსოფლიოში უმსხვილესი მიგრაციული დერეფანია აშშ - მექსიკის დერეფანი: აშშ-ში
მექსიკიდან გამოსული 13 მლნ მიგრანტი ცხოვრობს. 2013 წელს აშშ-ში ჩავიდა 2,2 მლნ
უცხოელი მიგრანტი ჩინეთიდან, 2,1 მლნ - ინდოეთიდან, და 2 მლნ - ფილიპინებიდან. 2000 -
2013 წლებში აშშ-ში მცხოვრები ჩინელებისა და ინდოელების რიცხვი გაორმაგდა, ხოლო
მექსიკელების დაახლოებით 31%-ით მოიმატა [Мировая демографическая ситуация,2014.
Краткий доклад. Организация Объединенных Наций. Нью-Йорк, 2014 год, გვ. 20- 24 ]
ერთაშორისი მიგრაცია და დემოგრაფიული ტენდენციები. თანამედროვე პროგნოზების
მიხედვით,ყოველ 40 წლის განმავლობაში მსოფლიო მოსახლეობა, ძირითადად ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების ხარჯზე, 1/3-ით იზრდება. ყოველ მეხუთე ქვეყანაში, მათ შორის
მოიაზრება გერმანია, იაპონია, რუსეთის ფედერაცია და სამხრეთ კორეა, მოსალოდნელია
მოსახლეობის რიცხოვნების შემცირება; ამავე დროს ყოველ მექვსე ქვეყანაში, ყველა მათგანი
ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს მიეკუთვნება და ყველა, სამის გამოკლებით აფრიკაში
იმყოფება [Доклад о развитии человека 2009. Изд .” Весь Мир”, 2009, с. 43]. ეს ტენდენცია
379
(ევროპაში მცხოვრებ ადამიანთა წილის შემცირება და აფრიკის მოსახლეობის წილის
გადიდება), რომელიც ბოლო 50 წლის განმავლობაში გამოვლინდა, სავარაუდოდ, მომავალშიც
შენარჩუნდება.
ამჟამად, ევროპის ქვეყნებში იმიგრაციის პრობლემა მეტად აქტუალური გახდა. ევროპული
საზოგადოებისათვის, რომელთა პრიორიტეტია საკუთარი იდენტურობის შენარჩუნება,
ეფექტური მიგრაციული პოლიტიკის დამუშავება სასიცოცხლო მოთხოვნილება ხდება. საქმე
ის არის, რომ გლობალიზაციის ეპოქაში, მიგრაციული პროცესები, ერთი მხრივ ხელს უწყობს
კულტურის ცივილიზაციათშორის გაცვლას, ხოლო მეორე მხრივ, ეროვნული საზღვრების და
კულტურული იდენტურობის გადალახვა არღვევს ცივილიზაციათშორის ბალანსს რეგიონებში
და შესაბამისად - მსოფლიოში. ეროვნული კულტურული და ისტორიული ფასეულობა,
სიმბოლოები,ადათ-წესები სულ უფრო მეტ გავლენას ახდენენ პოლიტიკური პროცესების
ხასიათზე. აზიისა და აფრიკის რეგიონებიდან ევროკავშირის ქვეყნებში იმიგრაციის
მასშტაბური ზრდა და იმიგრანტების სუსტი ადაპტაცია და ინტეგრაცია ევროპულ
კულტურულ და პოლიტიკურ გარემოში, შეშფოთებას იწვევს ძირეულ ევროპულ
მოსახლეობაში და ხელს უწყობს ექსტრემისტული ნაციონალისტური შეხედულებების ზრდას,
მათ შორის რელიგიურ ნიადაგზე. მულტიკულტურიზმის პინციპებზე დაყრდნობამ ვერ
გამოიწვია იმიგრანტებსა და ძირეულ ევროპულ მოსახლეობას შორის ურთიერთობის
ოპტიმიზაცია. ერთი მხრივ, ევროპულ ქვეყნებში მიმდინარეობს იმიგრანტული
საზოგადოებების იზოლიაცია და თვითიზოლიაცია და მათ შორის დაძაბულობის გამწვავება,
მეორე მხრივ, ეკონომიკური სიძნელეები ევროპაში აძლიერებს იმიგრანტების მიმართ
ნაციონალისტური და ქსენოფობიურ განწყობას.
აზიის და აფრიკის მცხოვრებთა მასობრივი გადასახლება ევროპაში გასული საუკუნის 60-
იანი წლებიდან დაიწყო. მანამდე ევროპული ქვეყნები მათთვის აუცილებელ სამუშაო ძალას
დროებით, თანაც ნათესავების გარეშე, ეპატიჟებოდნენ. ახლა მდგომარეობა შეიცვალა.
მიგრანტები ოჯახებით მტკიცედ მკვიდრდებიან ევროპაში და იქ მრავლდებიან. ეკონომიკური
თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაციის მონაცემებით, ევროკავშირში 1973 წელს
უკვე დამკვიდრებული იყო თითქმის 33 მლნ იმიგრანტი, მათ შორის გერმანიაში - 465 ათასი
იმიგრანტი, გაერთიანებულ სამეფოში - 291 ათასი, საფრანგეთში - 258,9 ათასი, იტალიაში -
258,4 ათასი იმიგრანტი. ევროკავშირში მცხოვრებ 33 მლნ იმიგრატებს შორის 12 მლნ
იმიგრანტი ევროკავშირის წევრ-ქვეყნებში მცხოვრები ადამიანებია (ბულგარელები,

380
უნგრელები, რუმინელები...). თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ ძირეული
ევროპული მოსახლეობის შობადობის კოეფიციენტი კრიტიკულ საზღვარს მიუახლოვდა,
ადვილად მისახვედრია, რომ ევროკავშირის მოსახლეობა მეტწილად იმიგრანტების წყალობით
იზრდება. უახლოეს წლებში ახალგაზრდა ადამიანების დიდი რაოდენობისა უპრეცედენტო
გადაადგილება უფრო განვითარებულ ქვეყნებში, მთელი რიგი მიზეზების გამო {მიგრანტთა
შობადობის მაღალი კოეფიციენტი, ეკონომიკური უთაბასწორობის გაძლიერება,
ძალადობრივი კონფლიქტები, რესურსების უკმარისობა, გარემოზე ზემოქმედება, სტიქიური
უბედურება, კლიმატის ცვლილება...) კიდევ უფრო შეცვლის დასავლეთის მოსახლეობის
დინამიკას. რაც, თავის მხრივ, უარყოფითად აისახება განვითარების დონეზე.
ამ სიტუაციიდან გამოსვლა ჯერჯერობით სუსტად განიხილება. თუმცა პოლიტიკოსები ამ
პრობლემაზე უკვე ალაპარაკდნენ. კერძოდ, გაერთიანებული სამეფოს პრემიერმა დევიდ
კემეროვმამ გამოაქვეყნა მიგრანტებისავის სოციალური დახმარების შემცირების სამთავრობო
გეგმა, ხოლო უნგრეთის მთავრობის მეთაურმა ვიქტორ ორბანმამ ევროკავშირში შექმნილი
მიგრაციული სიტუაცია მკაცრად გააკრიტიკა. ამასთან ამ პრობლემას შეუწვეტელი
არალეგალური იმიგრაცია ართულებს. მეტწილად მისი ზრდა გამოწვეულია არაბულ
სამყაროშო (ლიბია, სირია...) რეაქციული პოლიტიკური რეჟიმების დამხობით. ლიბიაში
სამხედრო ოპერაციამ დამატებითი ბიძგი მისცა ევროპაში ემიგრაციის მასშტაბს.
ანალიტიკოსების შეფასებით, ყოველწლიურად ევროპაში 0,5 მლნ არალეგალი აღწევს.
მხოლოდ, 2017 წელს 200 000-ჯერ არარელგალურად გადაიკვეთა ევროკავშირის საზღვრები.
ევროკავშირი ცდილობს მიგრაციის რეგულირების სფეროში განსაზღვრული სტრატეგიის
დამუშავებას, რომელიც მიგრაციისა და მობილურობის ბალანსირების კონცეფციაში აისახა.
იგი ოფიციალურ დონეებზე მიჩნეულია ევროკავშირის გარე მიგრაციული პოლიტიკის
საფუძვლად. მაგრამ ამ კონცეფციამ ევროკავშირის წევრებს შორის საყოველთაო აღიარება ვერ
ჰპოვა და ვერც იპოვიდა, რადგან რეალურ სინამდვილეში ევროკავშირის თითოეული წევრი
საკუთარი მიგრაციული პოლიტიკის გატარებას ცდილობს. ეს ნათლად ჩანს საფრანგეთის,
გერმანიისა და გაერთიანებული სამეფოს მაგალითებზე. საფრანგეთმა დაამუშავა მიგრაციის
ასიმილაციური მოდელი, რომელიც ვარაუდობს იმიგრანტის მიერ თავისი ადრინდელი
იდენტურობის უარყოფას და ახალ სამშობლოში მიღებული ფასეულობის სრულად ათვისებას
ანუ მიმღები ქვეყნის საზოგადოების სრულუფლებიან წევრად გახდომას. თეორიულ ჭრილში
ეს მოდელი ფაქტობრივად უნაკლოა, რადგან იგი მისაღებია როგორც მიმღები ქვეყნისათვის,

381
რომელიც ცდილობს თავისი კულტურული ერთგვარობის შე./ნარჩუნებას და დემოგრაფიული
პრობლემის გადაჭრას, ასევე მიგრანტისათვის, რამდენადაც მას შესაძლებლობა ეძლევა
სრულადჩაეწეროს ფრანგულ საზოგადოებაში. ეს იმით აიხსნება, რომ საფრანგეთის
მოქალაქედ, წარმოშობის მიუხედავად, შეიძლება გახდეს რაგინდარა პირი, რომელიც
პოლიტიკურად ლოიალურია და მიმღები ქვეყნის კულტურულ ფასეულობას იზიარებს.
მოქალაქეობის შესახებ ფრანგული კანონმდებლობა აგებულია „ნიადაგის უფლების“
პრინციპზე, რომლის მიხედვით საფრანგეთის ტერიტორიაზე დაბადებული პირი
ავტომატურად ხდება საფრანგეთის მოქალაქედ.
დასავლეთ ევროპის ქვეყნების უმრავლესობამ არ გაიზიარა და არაფექტიანად მიიჩნია
ასიმილაციის პოლიტიკა. იგი მიუღებელი აღმოჩნდა თვით საფრანგეთში მცხოვრებ
„მუსულმანური ფესვის“ მქონე პირებისათვის, რადგან მათთვის ასიმილაციის პოლიტიკა
ანტიისლამური შინაარსის მატარებელია. თავის მხრივ, ექსტრემისტები მუსულმანური
ემიგრანტების ამ ნაწილს იყენებენ „ძირეულ“ ფრანგებსა და მუსულმ იმიგრანტებს შორის
დაძაბულობის გასაღვივებლად. ამ აზრის დადასტურებაა „Je suis Sharli” მოძრაობის
მასშტაბურობა და 2015 წლის 13 ნოემბერს პარიზში ერთდროულად ექვსი ტერორისტული
აქტის განხორციელება, რომლებსაც 128 ადამიანის დაღუპვა და 250 კაცის დაჭრა მოყვა. იგივე
განმეორდა ბელგიაში (2015 წ).
საფრანგეთისგან განსხვავებით, მოქალაქეობის გერმანული კანონმდებლობა
დაფუძნებულია „სისხლის უფლების“ პრინციპზე. ეს მოდელი აგებულია ერის ეთნიკურ
საფუძველზე. გერმანული კანონმდებლობის მიხედვით, მის ტერიტორიაზე დაბადებული
პირი უპირობოდ არ ხდება გერმანიის მოქალაქედ. 1999 წელს მიღებული კანონის მიხედვით
გერმანიის ტერიტორიაზე დაბადებული პირი ავტომატურად მაშინ მიიღებს მოქალაქეობას თუ
მისი ერთერთი ემიგრანტი მშობელი გერმანიაში ლეგალურად არანაკლებ 8 წელი ცხოვრობდა.
ასეთმა პოლიტიკამ განაპირობა იმიგრანტული წარმოშობის მოსახლეობის განცალკავება
გერმანელი მოქალაქეებისაგან, ანუ სეგრეგაცია. გერმანიის ხელისუფლებამ, ფრანგებისგან
განსხვავებით, ემიგრანტები არ აიძულა მიეღო გერმანული ნორმები, ადათ-წესები,
ტრადიციები, რამდენადაც იმიგრანტები „სტუმრებად“ ანუ დროებით მუშებად განიხილებოდა.
ეს პოლიტიკა საკმაოდ არაეფექტური აღმოჩნდა, განსაკუთრებით იმიგრანტთა ახალი თაობების
გაჩენის შემდეგ, როცა გერმანიაში ჩამოყალიბდა განცალკავებული იმიგრანტული
საზოგადოებები.

382
 გაერთიანებული სამეფო მიგრანტების სერიოზულ ნაკადს 1948 წლის შემდეგ წააწყდა, როცა
მიღებული იქნა ბრიტანული ნაციონალური აქტი. მან გააფორმა მეტროპოლიის და მისი
კოლონიების ერთიანი მოქალაქეობა და მეტროპოლიაში სამუშაო ძალის თავისუფალი
გადაადგილება. თავდაპირველად ბრიტანული ხელისუფლება მიგრანტების ნაკადს აკავებდა და
მათ ასიმილირებას ცდილობდა. მაგრამ დროთა განმავლობაში მუსულმანურემა
ორგანიზაციებმა ძალა შეიძინეს და მთავრობაზე ზემოქედება გააძლიერეს, რომლის შედეგი იყო
1985 წელს სამეფო შიდა პოლიტიკაში „მრავალკულტურული წყობის“ ცნების შემოღება. ამ
პოლიტიკის მიზანი იყო სახელმწიფოს მიერ, ნაციონალური გაერთიანების ჩარჩოში,
მრავალრიცხოვანი საზოგადოებების (თემების) აღიარება, რომლებსაც ექნებოდათ თავის წრეში
ცხოვრების (კულტურული მემკვიდრეობის, ნაციონალური ნიშნების, ჩვევების, ოჯახური
კავშირების, აგრეთვე ნაციონალურ დონეზე თავიანთი უფლებების შენარჩუნება) უფლება.
იმის მიუხედავად, რომ საფრანგეთმა, გერმანიამ და გაერთიანებულმა სამეფომ
იმიგრაციული პოლიტიკის განსხავებული მოდელები აირჩიეს, საბოლოო შედეგი სამივე
ქვეყნისათვის დაახლოებით ერთნაირი აღმოჩნდა: ქვეყნების შიგნით წარმოიშვა პარალელური
მყარი ნაციონალური საზოგადოებები. ეს კი იმაზე მიუთითებს, რომ მიგრანტთა ინტეგრაციის
ევროპული მოდელი კრიზისულ ფაზაში იმყოფება, რომელსაც შიდა ევროპული მიგრაციის
პრობლემაც ემატება.

5.6.დემოგრაფიული დეტერმინიზმი
გეოგრაფიული დეტერმინიზმი. განვითარების ევოლუცია, ანუ ზოგიერთი სახელმწიფოს
აღზევება თუ დაცემა ყოველთვის იყო და ახლაც არის მეცნიერების კვლევის ობიექტი.
განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებდა და ახლაც იმსახურებს საზოგადოებისა და
გარემოს ურთიერთ დამოკიდებულების საკითხი, რომელიც გეოგრაფიული დეტერმინიზმის
[*geographical determinism (ლათ. Determinc - განვსაზღვრავ)] კონცეფციაში აისახა. იგი
გეოგრაფიული და სოციალური ცნებაა, რომლის ნიხედვით გეოგრაფიულ ფაქტორებს
(გეოგრაფიული მდებარეობა, რელიეფი, კლიმატი, წყლის, ნიადაგურ-მცენარეული და
მინერალური რესურსები] განმსაზღვრელი როლი ენიჭება ამა თუ იმ სახელმწიფოს
პოლიტიკური და ეკონომიკური ცხოვრების სპეციფიკურ განვითარებაში.
გეოგრაფიული დეტერმინიზმის ელემენტებს ვხდებით ანტიკური ხანის ავტორების
(სტრაბონი, ჰიპოკრატე, პლატონი, არიტოტელე...) შრომებში, მაგრამ გეოგრაფიული

383
დეტერმინიზმი როგორც ერთიანი სისტემა XYIII –XIX საუკუნეებში ჩამოყალიბდა, რომელიც
აისახა შარლ-ლუი დე მონტესკიეს(Charles-Louis de Secondat, baron de La Brède et de
Montesquieu), ჰენრიხ თომას ბოკლის, ფრიდრიხ რატცელის, ლ. მეჩნიკოვის და სხვების
შრომებში, სადაც გეოგრაფიული დეტერმინიზმის პოზიციიდან განიხილებოდა ეკონომიკური
განვითარების წარმატება თუ წარუმატებლობა, სამხედრო შეჯახების მიზეზები,
მმართველობის ფორმები და ა.შ. მაგალითად, მონტესკიე თვლიდა, რომ ჭეშმარიტი
დემოკრატია მხოლოდ მცირე ქვეყნებში მიიღწევა, საშუალო ქვენებში გამოსადეგია მონარქია,
ხოლო მსხვილი სახელმწიფოები (ტერიტორიული მთლიანობის შენარჩუნების გამო),
დესპოტურ რეჟიმს ირჩევენ. ამ საფუძველზე შეიქმნა ფედერალიზმის და ხელისუფლების
დაყოფის კონცეფციები. შემდგომ, სახელმწიფოების სოციალ-ეკონომიკურ განვითარებაში
განსაკუთრებული როლი კლიმატურ პირობებს მიეკუთვნა.
ბევრი მკვლევარი (ჰერფროდ ჯონ მაკონდერი, ალბერტ პენკი,...) დასავლეთ ევროპის და ჩრდ.
ამერიკის ქვეყნების წარმატებებს ეკონომიკურ და სამხედრო სფეროში აკავშირებდა ამ
ქვეყნების კლიმატზე ატლანტიკის და გოლფსტრიმის დინების დადებით გავლენასთან. ხოლო
აზიის, აფრიკისა და ლათინური ამერიკის ქვეყნების ეკონომიკური ჩამორჩენილობა
აიხსნებოდა ტროპიკული და ეკვატორული კლიმატის უარყოფითი ზემოქმედებით ამ
ქვეყნების კლიმატზე. ამჟამად, გეოგრაფიული დეტერმინიზმი, როგორც მუშა კონცეფცია,
ცალკეული ქვეყნებისა და რეგიონების დარეგულირების მიზნით გამოიყენება.
XVIII-ე საუკუმის მეორე ნახევარში საზოგადოების განვითარების პრობლემა მეტად
აქტუალური გახდა.am periodშi საბოლოოდ ჩამოყალიბდა კაცობრიობის ისტორიაში
სოციალ-ისტორიული ორგანიზმების სამი ტიპის (ველურობა, ბარბასორობა, ცივილიზაცია)
თანამიმდევრობით ცვლის იდეა, ასევე, შეიქმნა საზოგადოების განვითარების ოთხი სტადიის
(სამონადირეო-შემგროვებელი, სამწყემსო, მიწათმოქმედება, სავაჭრო-სამრეწველო)
კონცეფცია.კონკრეტული შინაარსით შეივსო ცივილიზებული საზოგადოების ევოლუციის
სტადიების სქემა. საყოველთაოდ აღიარდა, რომ ანტიკური იყო მონათმფლობელური,
შუასაუკუნეები - ფეოდალური, ხოლო ახალი დრო - სავაჭრო-ინდუსტრიული საზოგადოება.
ამ პერიოდში საბოლოოდ დამტკიცდა ადამიანისეული საზოგადოების წინსვლითი
განვითარება (პროგრესი). ამასთან დაკავშირებით წინა პლანზე წამოიწია საზოგადოების
განვითარების ერთი სტადიიდან მეორე სტადიაში გადასვლის მამოძრავებელი ძალების
საკითხი.

384
 გეოგრაფიული დეტერმინიზმი ამ კითხვაზე პასუხს ვერ იძლეოდა. საჭირო გახდა სხვა
ბუნებრივი ფაქტორების ძიება. amJamad, ასეთ ფაქტორად მიჩნეულიa მოსახლეობის დინამიკა.
წარმოიშვა დემოგრაფიული დეტერმინიზმი. masSi იგულისხმება დემოგრაფიული ფაქტორის
არა მხოლოდ უბრალო ზემოქმედება საზოგადოების განვითარებაზე, არამედ იგი განიხილება
იმ მთავარმძალად, რომელიც განსაზღვრავს საზოგადოებრივი წყობილების ხასიათს ან
საზოგადოების აღმავლობას განვითარების ერთი სტადიიდან სხვა სტადიაზე.
საზოგადოების განვითარებაზე დემოგრაფიული ფაქტორის ზემოქმედება დიდი ხანია
შემჩნეულია. ამ ასსპექტში საინტერესოა იტალიელი ფილოსოფოსის ჯამბატისტა ვიკოს (იტ.
Giambattista Vico; დ. 23.06.1668 - გ. 21.01.1744 ) გამონათქვამი. თავის შრომაში - ”ახალი
მეცნიერების დაფუძნება ერის ზოგადი ბუნების შესახებ” (1725), იმის შესახებ, რომ
მოსახლეობის ზრდამ განაპირობა ”ბუნების სასარგებლო შედეგის” უკმარისობა, რამაც

ადამიანებია იძულა საზრდოს მოსაპოვებლად მიწის დამუშავება დაეწყოთ11. [11 Вико

Дж.Основания новой науки об общей природе наций. М.-Киев, 1994. С. 216] ასევე, მორელმა
თავის შრომაში-„ბუნების კოდექსი” (1755) აღნიშნა, რომ მოსახლეობის ზრდამ, უპირველეს
ყოვლისა, გამოიწვია საზოგადოებრივ საკუთრებაზე და პატრიარქაულ მმართველობაზე
დაფუძნებული ბუნებრივი მდგომარეობიდან გადასვლა კერძო საკუთრებასა და მისგან
გამომდინარე მანკიერ შედეგებზე. შემდგომ, ეს იდეა ფრანგმა მატერიალისტმა კლოდ ადრიან
ჰელვეთიუსმა (Claude Adrien Helventtus; დ.26. 01.1715 -გ. 26,12.1771) თავის შრომაში -
„ადამიანის შესახებ” (გამოქვეყნდა მისი სიკვდილის შემდეგ - 1773 წ) დაამუშავა.
დემოგრაფიული დეტერმინიზმი გვხვდება ანტუან ბარნავის (ფრ. Antoine-Pierre-
Joseph„MarieBarnave; დ.22.10. 1761გ.29.11.1793) შრომაშიც - ”შესავალი ფრანგულ
რევოლუციაში”. იგი, მოსახლეობის ზრდით გამოწვეულ, კაცობრიობის ისტორიის
ოთხსაფეხურიან პერიოდიზაციას (მონადირეობა, მესაქონლეობა. მიწათმოქმედება და
მრეწველობა) ემხრობოდა. მაგრამ თავის მოსაზრებაში თანამიმდევრული არ იყო. მასთან ხან
დემოგრაფიული ფაქტორია გადამწყვეტი და ხან - გეოგრაფიული. ბარნავმა პირველმა დაყო
ქვეყნები კონტინენტურ და ზღვისპირა ქვეყნებად, რომელიც თანამედროვე გეოპოლიტიკის
კონცეფციას დაედო საფუძვლად.

5.7.ჭარბმოსახლეობის მალთუსიანური თეორია

385
 დემოგრაფიული დეტერმინიზმის იდეას თავიდანვე გაუჩდა მოწინაღმდეგეები. ისინი არ
უარყოფდნენ საზოგადოების განვითარებაზე მოსახლეობის დინამიკის ზემოქმედებას, მაგრამ
ამავე დროს მიუთითებდნენ საზოგადოების ხასიათის ძლიერ უკუ გავლენას მოსახლეობის
დინამიკაზე. ამ მხრივ გამოირჩეოდა ინგლისელი რობერტ უოლესი(დ. 1697- გ. 1771) და აშშ-ის
ერთერთი ფუძემდებელი, მეცნიერი და განმანათლებელი,დოქტორი ბენჯამენ ფრანკლინ
(Franklin Benjamin; დ. 17.011706, ბოსტონი; გ. 17.04. 1790, ფილადელფია) . უოლესის
მოსაზრება აისახა მის შრომაში - ”გამოკვლევა კაცობრიობის რიცხოვნების შესახებ” (1753 წ),
ხოლო ფრანკლინის - „გამოკვლევა, რომელიც კაცობრიობისა და ქვეყნების დასახლების
გადიდებას ეხება” (1751 წ). მალთუსის თქმით „ფრანკლინმა შენიშნა, რომ მცენარეთა და
ცხოველთა კვლავწარმოების უნარს საზღვარი არა აქვს. იგი მხოლოდ იმით იზღუდება, რომ
გამრავლებისას ისინი ერთმანეთს ართმევენ საკვებს. თუკი, დედამიწა ყველა მცენარეულობას
დაკარგავდა, მაშინ ერთი სახეობა, მაგალითად, კამა საკმარისი იქნებოდა. რომ იგი ამ
მწვანილით დაგვეფარა; და თუკი მას (დედამიწას) მცხოვრებლები არ ეყოლებოდა, მაშინ ერთი
ხალხი (მაგალითად, ინგლისელები) საკმარისი იქნებოდა, რომ რამდენიმე საუკუნეში
დაესახლებინათ იგი”. ფრანკლინის ამ მოსაზრებას მალთუსი მთლიანად ეთანხმება და თავის
მხრივ, უმატებს, რომ ”უკიდურესი აუცილებლობა აფერხებს ასეთ ნაყოფიერ გამრავლებას და,
სხვა ცოცხალი არსებების მსგავსად, ადამიანიც ამ კანონს ემორჩილება”13 [13თ. რ. მალთუსი.
გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. რუსული გამოცემიდან ა.სახვაძის
თარგმანი, რედ. ვ. ლორთქიფანიძე, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2004, გვ. 44].
ფრანგი მეცნიერი შატელიო(Francois Marquis de Shatellyu Wife; დ. 1734- გ. 1788) წიგნში -
„საზოგადოებრივი განვითარების შესახებ, ანუ მოსაზრება ისტორიის სხვადასხვა ეპოქაში
ადამიანთა მდგომარეობაზე” (1772) მიუთითებდა, რომ მოსახლეობის რიცხოვნება
დამოკიდებულია არსებობის საშუალებებით საზოგადოების უზრუნველყოფის ხარისხზე. მისი
აზრით, მოსახლეობის რიცხოვნებისა და მიწათმოქმედების ურთიერთობაში უკანასკნელია
მთავარი.
სიღარიბესა და მის გამომწვევ მიზეზებზე განსხვავებული შეხედულება ჰქონდა ინგლისელ
მწერალს, პუბლიცისტს და უტოპისტს უილიამ გოდვინს ( Villiam Godwin, დ.3.03.1756 -
გ.7.04.1836) . მისი ვარაუდით, ადამიანებს შეუძლიათ შეთანხმებული წარმოებითი საქმიანობა
საზოგადოების ყველა წევრის მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად, მაგრამ ამ მიზნის
განხორციელებას საკუთრების უფლება აფერხებს. ეს უკანასკნელი წარმოშობს უთანასწორობას

386
და საზოგადოების კლასებად დაყოფას: მდიდრებად (2%) და ღარიბებად (98%).ეს ღარიბები
მთელ შემოსავალს ქმნიან, მაგრამ თითქმის არაფერს ღებულობენ, ისინი ტვირთდადებული
ცხოველების მდგომარეობაში იმყოფებიან. რადგან კერძო საკუთრება სოციალური
უსამართლობისა და შესაბამისად, სიღარიბის მიზეზია გოდვინს აუცილებელად მიაჩნდა
საკუთრების მოსპობა და მდიდართა მფარველი სახელმწიფოს გაუქმება. იგი ცდილობდა
წარმოებით საქმიანობის ორგანიზაციაში ანარქისტული ინდივიდუალიზმი შეეხამა
მოხმარების ორგანიზაციაში კომუნიზმის პრინციპებთან. გოდვინის იდეალი იყო
დამოუკიდებელ მუშაკთა თავისუფალი საზოგადოება, რომლის შრომის პროდუქტები
მოთხოვნილების მიხედვით ყველაზე ნაწილდება. ასეთ საზოგადოებაში, სადაც გონი
ბატონობს, სახელმწიფო ზედმეტია, მხოლოდ გარდამავალ პერიოდშიდასაშვებია,
უთანხმოების გადასაჭრელად, სასამართლო ორგანოებისა და თავდაცვის სახალხო
ორგანიზაციის შენარჩუნება. ამ ახალი წყობილების მისაღწევად გოდვინი უშვებდა
ძალადობრივი მეთოდების გამოყენებას, თუმცა არ გამორიცხავდა, რომ მდიდართა
დარწმუნებით შესაძლებელი იქნებოდა თვით ისინი გამოსულიყვნენ ახალი წყობილების
შექმნის ინიციატორებად.
1562 წლიდან ინგლისში ღარიბებზე ზრუნვის სისტემა მოქმედებდა, რომლის ძირითადი
ფინანსური წყარო ღარიბთა ბეგარა იყო. XYII-ე საუკუნეში სამრევლოებს ღარიბთა
სპეციალური სახლების შექმნა დაევალა. 1795 წელს ღარიბთა შესახებ მიღებულმა კანონმა
ღარიბების არეალი გააფართოვა. იგი სამრევლოებს იმ ადამიანებისათვის დახმარებას
ავალდებულებდა, რომელთა ხელფასი მათ საარსებო მინიმუმს ვერ აკმაყოფილებდა.
საკითხისადმი ასეთი მიდგომა კლასიკოსების პრინციპებს ეწინააღმდეგებოდა, რომელსაც რ.
მალთუსიც იზიარებდა. მან პროტესტის ნიშნად 1798 წელს გამოაქვეყნა ხელმოუწერელი
ნაშრომი “გამოკლევა მოსახლეობის პრინციპის შესახებ” (T. R. Malthus. An Essay on the Principle
of Population) იგი პირველ გამოცემის წინასიტყვაობაში აღნიშნავდა, რომ ამ წიგნის დაწერა
”გოდვინის პატარა თხზულებით (იგულისხმება 1797 წელს გამოქვეყნებული გოდვინის
სტატიების კრებული - ჯ.კ.) იყო გამოწვეული”* [*დასახელებული წიგნის პირველი ქართული
თარგმანის სახელწოდება [მთარგმნელი - პროფესორი ანზორ სახვაძე; 2004 წელს - ტომი I,
2005 წელს - ტომ II], გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ, ჩვენი აზრით,
დაზუსტებას საჭიროებს, რადგან ინგლისურ საxელწოდებას არ Seesabameba - ჯ.კ.].

387
 მალთუსის მტკიცებით, „კანონები ღარიბთა შესახებ...ხელს უწყობს მოსახლეობის
გამრავლებას ისე, რომ არანაირად არ ზრდის არსებობის საშუალებებს...თავად კანონები,
რომლებიც გავლენას ახდენენ ღარიბთა შემწეობაზე, ხელს უწყობს მათ გამრავლებას…მეორეც,
მუშათა სახლებში (Workhouses)მოხმარებული და საზოგადოების წევრებს შორის
განაწილებული სურსათის რაოდენობა...იმდევნადვე ამცირებს იმათ წილს, ვინც ყველაზე
მეტად შრომისმოყვარენი არიან და ყველაზე მეტად იმსახურებენ ჯილდოს“ [[თ. რ. მალთუსი.
გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 11. გვ. 70-71].
მალთუსის აღნიშნულ შრომას საფუძვლად ოთხი უმთავრესი თეზისი დაედო:
 ადამიანი უმთავრესად ბიოლოგიური არსებაა, რომელიც, თავისი მოდგმის
გასაგრძელებლად, ფიზიკურ უნარს იყენებს სასურსათო რესურსის გასადიდებლად;
 მოსახლეობა მკაცრად შეზღუდულ რესურსებს ფლობს;
 მოსახლეობის ზრდა შეიძლება შეჩერდეს მხოლოდ შემხვედრი მიზეზებით: ზნეობრივი
თავშეკავება ან უბედური შემთხვევები (ომები, ეპიდემიები, შიმშილი...);
 მოსახლეობა გეომეტრიული პროგრესიით, ხოლო არსებობის საშუალებები არითმეტიკული
პროგრესიით იზრდება.
მალთუსის მტკიცებით, „ყველა ზემონათქვამიდან გამომდინარეობს, რომ თვით ხალხია
თავისი ტანჯვის უმთავრესი დამნაშავე».16 [16Мальтус Т. Опыт о законе народонаселения. //
Антология экономической классики. Т. 2. М. 1993. С. 60] როგორც დ. თაუნსენდი, ასევე თ.
მალთუსი ფიქრობს, რომ ღარიბების შესახებ კანონი მხოლოდ აუარესებს პაუპერთა
მდგომარეობას. მათი ხსნა არც რევოლუციას შეუძლია, რადგან სახალხო აჯანყებით
დაშინებული გაბატონებული კლასი შეეცდება მართვის დესპოტური რეჟიმის დამყარებას რაც
უფრო გააუარესებს ხალხის მდგომარეობას. ამ სიტუაციიდან გამოსვლა მხოლოდ ერთია:
ადამიანმა მანამ უნდა შეიკავოს თავი ქორწინებისგან, სანამ თავისი შემოსავლით შვილების
რჩენას ვერ შეძლებს. ასეთი მიდგომა გამოიწვევს მოსახლეობის მატების შემცირებას და
საბოლოო ანგარიშში - სიღარიბის გადალახვას. ამ კონტექსტში მალთუსის მოძღვრება თავის
თავში შეიცავს პირველ საკმაოდ დამუშავებულ მოსახლეობის თეორიას. მის შრომაში
საზოგადოებისადმი ბიოლოგიზატორული მიდგომა შეხამებული იყო დემოგრაფიულ
დეტერმინიზმთან. მალთუსმა მოსახლეობის პრინციპებზე დაყრდნობით ახსნა როგორც
საზოგადოებების განვითარება, ასევე მასში არსებული წესი (ხასიათი). ერთდროულად მან
ყურადღება წარმოებას მიაპყრო და დასვა კითხვა მისი განვითარების წყაროების შესახებ.

388
 მალთუსის თეორია სიღარიბის დამკვიდრებას და მის, გამართლებას კი არ ემსახურება,
არამედ სიღარიბიდან გამოსავლის ძიებაა. ჩვენი ღრმა რწმენით, ეს თეორია ცდილობს
გამონახოს სიღარიბიდან თავის დაღწევის ეფექტური გზა. მალთუსის სიტყვები რომ
მოვიშველიოთ, მის „თხზულებაში გადმოცემული მოძღვრება არ ეწინააღმდეგება შემოქმედის
მთავარ ცნებას , „რომელიც გვავალებს, რომ მოვშენდეთ, გავმრავლდეთ და დავასახლოთ
დედამიწა...შემოქმედის მიერ ადამიანისათვის მიცემული ყველა მცნება ექვემდებარება მის
მიერ შექმნილი ბუნების კანონებს. საღი აზრი და რელიგია უფლებას არ გვაძლევს
ვიმედოვნებდეთ, რომ ეს კანონები რომელიმე ცალკეული მცნების შესრულების
შემსუბუქებისათვის შეიცvალოს“ [თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის
კანონის შესახებ. ტ. 11. გვ. 374-375].მალთუსს ჯერავს, „რომ შემოქმედის მიზანია დედამიწა
დასახლდეს, მაგრამ მას სურს, რომ იგი დასახლდეს ჯანმრთელი, ზნეობრივი და ბედნიერი და
არა ავადმყოფი, მანკიერი და უბედური მოდგმით. თუკი განაყოფიერდით და გამრავლდით,
მცნებისადმი მორჩილების საბაბით, დედამიწას ამ უკანასკნელი მოდგმით დავასახლებთ და
ამიტომ გაჭირვებაში აღმოვჩნდით, რომელშიც ნებაყოფლობით ჩავიგდეთ თავი, მაშინ
არავითარი უფლება არ გვაქვს, რომ ღვთაებრივი მცნება უსამართლობაში დავადანაშაულოთ და
ჩვენი ტანჯვა უნდა ავხსნათ წმინდა კანონის უგუნური შესრულებით“ [თ. რ. მალთუსი.
გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1I. გვ. 377].მალთუსს მხედველობაში
აქვს ჯანსაღი და ძლიერი მოსახლეობის დამკვიდრება და მისი ისეთი გამრავლება, რომელსაც
არ მოჰყვება მანკიერება და სიღატაკე. მალთუსი განმარტავს თავის პოზიციას ღარიბთა მიმართ
და აღნიშნავს, რომ მისი თეორია მოწოდებულია, დაეხმაროს საზოგადოების ღარიბ კლასებს.
და რომ იგი არაა მოსახლეობის გამრავლების მტერი. სწორედ ამან ათქმევინა მალთუსს
შემდეგი სიტყვები: „მტრები, ვისაც მე ვებრძვი, არის მანკიერება და სიღარიბე“. (თ. რ.
მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1I. გვ. 375]. ამავე დროს
მალთუსი მიუთიებს მრავალრიცხოვანი და ძლიერი მოსახლეობის უდიდეს მნიშვნელობაზე.
იგი მზად არის მხურვალედ დაეთანხმოს „ყველა ძველ მწერალს, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ
სახელმწიფოს ძლიერება არა მარტო მისი ტერიტორიის სიდიდით უნდა იზომებოდეს, არამედ
მისი მოსახლეობის რაოდeნობითაც“ , ოღონდ ეს მოსახლეობა „თანაც ჯანმრთელი და ძლიერი
უნდა იყოს“ [თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1I. გვ.
377]

389
 სხვა საკითხია, რამდენად მართალია მალთუსი, როდესაც სიღატაკისა და მანკიერების
წინააღმდეგ ბრძოლის არსებულ საშუალებებს უარყოფს და მათ ნაცვლად გვთავაზობს მიზნის
მიღწევის ახალ საშუალებებს. ამ აზრით, მალთუსი არ განსხვავდება იმათგან, ვინც ესწრაფვის
სიღატაკის დაძლევას. მალთუსი მოითხოვს საზოგადოების განვითარების განმსაზღვრელი
ფაქტორების მონახვას, რომლებმაც, მალთუსის აზრით, საზოგადოება პათოლოგიურ
მდგომარეობამდე მიიყვანეს. მას მიაჩნია, რომ ამ ფაქტორებში ცვლილებების შეტანით,
შესაძლებელია საზოგადოების განკურნება. მოკლედ რომ ვთქვათ, მალთუსის კრიტიკული
ანალიზის მახვილი უნდა წარმოვმართოთ არა საკითხის დაყენებაზე, არამედ იმაზე, რამდენად
სწორად მიაგნო მალთუსმა საკითხის გადაჭრის გზებს, რა ფორმები შემოგვთავაზა მან ამ
მიზნით. მალთუსი არ იზიარებს საზოგადოების განკურნების რელიგიურ გზას, არც
გეოგრაფიული დეტერმინიზმის მომხრეა, თუმცა მას ანგარიშს უწევს. არც უტოპისტებს
ეთანხმება და არც რევოლუციას მიიჩნევს საზოგადოების განმსაზღვრელად. მოკლედ, არც
ზებუნებრივი, არც ბუნებრივი და არც არარაა .
თ. მალთუსის თეორიის ძირითადი კითხვებია: რა განსაზღვრავს საზოგადოების
განვითარებას? სად და რაში უნდა ვეძებოთ ადამიანის ყოფის და სოციალური ცხოვრების
განმსაზღვრელიფაქტორები? რა იწვევს საზოგადოების პათოლოგიას? სადაა სოციალური
ყოფიერების მამოძრავებელი ძალების მოშლის საიდუმლოება და როგორ უნდა დავაღწიოთ
თავი სოციალურ პათოლოგიას?
საზოგადოების განვითარების განმსაზღვრელი. მისი აზრით, უნდა ვეძებოთ ბუნებრივ
ისტორიულში, პირველ რიგში მოსახლეობაში. საზოგადოება ვერ იარსებებს გამრავლებისა და
მოსახლეობის აღწარმოების გარეშე. საზოგადოების არსებობის ყოველ საფეხურზე, მისი
ნორმალური ფუნქციონირებისათვის მალთუსის აზრით, საჭიროა მოსახლეობის გარკვეული
ოპტიმალური ოდენობა, რომელიც დგინდება საზოგადოებაში მოსახლეობის საშუალებათა
თანაფარდობის კანონით. სწორედ ეს კანონი განსაზღვრავს საზოგადოების განვითარებას.
როგორიცაა ეს თანაფარდობა, ისეთივეა საზოგადოება.
უნდა ითქვას, რომ საზოგადოების მამოძრავებელი ძალის პრობლემა არაა ახალი. ეს იიმ
დროიდან დაიწყო, როდესაც ადამიანმა გაიაზრა თავისი ისტორიული ცნობიერება და მის
წინაშე წამოიჭრა კითხვა: რა ძალები განსაზღვრავენ ამ სოციალურ ყოფას, როგორია ამ ძალების
ხასიათი, ზებუნებრივი თუ ბუნებრივი? თუ ბუნებრივია - რა იგულისხმება მასში: გარემო,
ადამიანი, თუ ორივე ერთად? ეს პრობლემა აწუხებდა ანტიკურ მოაზროვნეებს (პლატონი,

390
არისტოტელე...). არც შემდგომ ეპოქებში დარჩენილა ეს პრობლემები უყურადღებოდ.
მალთუსის თეორიის ძირითადი ამოსავალი პრობლემაა საღატაკე. მალთუსი ცდილობს
დაადგინოს მისი გამომწვევი მიზეზები და აღმოფხვრის გზები. malTusis აზრით, „ადამიანს,
რომელიც მოისურვებს გაიგოს, თუ როგორი იქნება საზოგადოების განვითარება მომავალში,
ორი საკითხის გამოკვლევა მოუწევს:
1.რა მიზეზები აფერხებდა აქამდე ადამიანის წარმატებას ან მისი კეთილდღეობის
განვითარებას?
2.რამდენად დიდია იმის ალბათობა, რომ მთლიანად ან ნაწილობრივ მოვხსნათ ჩვენი
განვითარების შემაფერხებელი მიზეზები?”14 [14თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება
ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ. 43].
მალთუსი ფიქრობდა, რომ ასეთი გამოკვლევა ერთი ადამიანის ძალისხმევას აღემატება, ამის
გამო, მან თავის გამოკვლევის საგნად იმ უნივერსალურლ კანონის მოქმედების შესწავლა
დასახა, რომელიც მჭიდროდ უკავშირდება ადამიანის ბუნებას. მალთუსის თეორია ზუსტად ამ
შემოფარგლული სახითაა ცნობილი. ამ კანონის არსი იმაში მდგომარეობს, „რომ ყველა ცოცხალი
არსებისათვის დამახასიათებელია მუდმივი მისწრაფება უფრო სწრაფი გამრავლებისადმი,
ვიდრე ეს მათ განკარგულებაში არსებული საკვების რაოდენობით არის დასაშვები”15 [15თ. რ.
მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ.]. ცხოველებისაგან
განსხვავებით, ადამიანები თვითონ ქმნიან არსებობის საშუალებებს და შეუძლიათ მათი დიდი
რაოდენობით წარმოება, მაგრამ ეს გაზრდილი რაოდენობა არასაკმარისია, უფრო
გამრავლებული მოსახლეობის მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად. „უდავოდ უნდა
მივიჩნიოთ, რომ თუკი მოსახლეობის გამრავლებას წინ არაფერი ეღობება, მაშინ იგი ყოველ
ოცდახუთ წელიწადში ორმაგდება და გეომეტრიული პროგრესიით იზრდება”, მაშინ როცა
„შრომისათვის ყველაზე ხელსაყრელ პირობებშიც კი, არსებობის saSualebebs araviTar
SemTxvevaSi არ შეუძლია არითმეტიკულ პროგრესიაზე უფრო სწრაფი ტემპით გაზრდა”16.[16 თ.

რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ. 47, 50].

მალთუსის მტკიცებით, ადამიანთა გამრავლების ძირითადი დაბრკოლება საზრდოს
უკმარისობაა, რომელიც დასახელებული ორი პროგრესიის განსხვავებულობიდან
გამომდინარეობს, მაგრამ „ეს მთავარი და საბოლოო წინააღმდეგობა, რომელზედაც სხვები
დაიყვანება, თავის პირდაპირ ზემოქმედებას მხოლოდ შიმშილის მიერ გამოწვეული

391
უბედურების შემთხვევაში ახდენს”20 [20თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის
კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ. 53].
მოსახლეობის გამრავლების მრავალი შემაფერხებელი მიზეზი არსებობს, რომლებსაც
მალთუსი მათ ორ ჯგუფად ყოფს: „გამაფრთხილებელი დაბრკოლებები, თუკი ისინი
ნებაყოფლობითია, ადამიანთა მოდგმის თვისებას წარმოადგენს...რომელიც ადამიანს
ცხოველებიგან განასხვავებს“ , მაგალითად, როცა ადამიანები შეგნებულად იკავებენ თავს
ქორწინებაზე, რადგან, მათი აზრით,არ შეუძლიათ დაბადებულ ბავშვთა სათანადო მოვლა. ასეთი
მოსაზრება მხოლოდ ადამიანთა მოდგმის თვისებაა და ყოველ ცივილიზებულ საზოგადოებას
ახასიათებს. იგი უამრავ ნაადრევ ქორწინებათა დიდ რიცხვს ამუხრუჭებს და მათ ბუნებრივ
სურვილებს ეწინააღმდეგება. „თუკი ამას არ მოსდევს მანკიერება, მაშინ ეს ყველაზე ნაკლები
ბოროტებაა“, რომელიც გამოწვეულია მოსახლეობის კანონით. მანკიერებათა გამომწვევი
თავშეკავება ყველასთვის თვალსაცემ უზნეობას იწვევს: „ზნე-ჩვეულებების იმ ზომამდე დაცემა,
როდესაც იგი ბავშვების გაჩენას აბრკოლებს, ამცირებს ადამიანის ბუნებას და შეურაცყოფს მის
ღირსებას, დამღუპველ გავლენას ახდენს კაცებზე და კიდევ უფრო ამცირებს ქალს - ამახინჯებს
მისი ბუნების ყველაზე მიმზიდველ თვისებებს...როცა უზნეობა საერთო ხდება და
საზოგადოების ყველა კლასზე ვრცელდება, მაშინ იგი აუცილებლად წამლავს თვით ოჯახური
ბედნიერების წყაროს, ასუსტებს მეუღლეებისა და მშობლების იმ ბავშვებთან შემაკავშირებელ
ხუნდებს, რომლებიც მათ უნდა უმადლოდნენ თავიანთ არსებობას, და ბოლოს, არღვევს
ბავშვების აღზრდის პროცესს. ასეთ მიზეზთა მოქმედება უდავოდ ამცირებს საზოგადოების
ბედნიერებას და მნიშვნელოვან ზიანს აყენებს ზნეობრიობას” 21[21თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება
ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ. 55]. მალთუსთან მანკიერებათა რიგს
მიეკუთვნება „გარყვნილი ცხოვრება, არაბუნებრივი ვნებები, ცოლ-ქმრული სარეცლის შებილწვა,
აგრეთვე ის ხრიკები, რომლებსაც მიმართავენ, რათა საიდუმლოდ შეინახონ დანაშაულებრივ და
კანონსაწინააღმდეგო ურთიერთობათა შედეგები”. amitom malTusi Tvlida, rom
cxovrebis qronikuli dabali donis anu absoluturi siRatakis asacileblad,
aucilebelia moraluri SezRudvebi, ojaxis sididis Semcireba. amrigad malTusi
SeiZleba CaiTvalos Sobadobis Semcirebis SezRudvebis Tanamedrove moZraobis
„mamad”.
მოსახლეობის გამრავლების დაბრკოლებების მეორე ჯგუფი - დამანგრეველი დაბრკოლებები
„მეტად მრავალფეროვანია. მათ მიეკუთვნება ყველა ის მიზეზი, რომლებიც ამა თუ იმ სახით
ხელს უწყობს მანკიერებისა და უბედურების გზით ადამიანის სიცოცხლის ბუნებრივი
392
ხანრძლივობის შემცირებას”22[ 22
თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის
შესახებ. ტ. 1. გვ. 55]. მათ შორის, მალთუსის აზრით, უმთავრესია ჯანმრთელობისათვის მავნე
ყველა საქმიანობა, ყოველგვარი უხეში და გადაჭარბებული შრომა. რომელიც ადამიანს აგდებს
’უკიდურეს სიღარიბეში, განაპირობებს ბავშვების ცუდ მოვლას, დიდ ქალაქებში - არაჯანსაღ
პირობებში ცხოვრებას, ყოველგვარი სახის ზედმეტობებს, ავადმყოფობებს, ეპიდემიებს, ომებს,
შავ ჭირს, შიმშილს”23 [23თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ.
ტ. 1. გვ. 55-56]. შესაბამისად, მალთუსმა ყველა აღნიშნული დაბრკოლება სამ სახეობაზე
დაიყვანა: „ზნეობრივი თავშეკავებულობა, მანკიერება და ტანჯვა.” ასეთი შემაფერხებელი
მიზეზები, მალთუსის აზრით, ყველა ქვეყანაში მოქმედებენ, თუმცა თითქმის ყველა ქვეყანაში
შეიმჩნევა გამრავლებისადმი დაუკოებელი მისწრაფება. რაღაც ასპექტში ეს სასარგებლოცაა.
ყველასგან აღიარებულია, რომ ადამიანის საქმიანობის მთავარი შთამაგონებელი მიზეზია
არსებობის საშუალებების მოპოვების სურვილი. მაგრამ მოსახლეობა და არსებობის
საშუალებები თანაბრად რომ მატულობდეს, მიუთითებდა მალთუსი, მაშინ ძნელია
წარმოვიდგინოთ როგორ შეძლებდნენ ადამიანები ბუნებრივ სიზარმაცეზე გამარჯვებას.
მოსახლეობის რიცხოვნებასა და არსებობის საშუალებების მოცულობას შორის სხვაობა
აძლიერებს საარსებო საშუალებებზე მოთხოვნილების სიმწვავეს და წარმოების განვითარებას
ახალისებს. შიმშილი და სიყვარული, აცხადებს მალთუსი, ადამიანთა მამოძრავებელი
ყველაზე მძლავრი ვნებებია.
კერძო საკუთრების უქონლობის შემთხვევაში, მოსახლეობის რიცხოვნების გადამეტება
არსებობის საშუალებებზე, აუცილებლად გააღვიძებს თვითშენარჩუნების ინსტიქტს, რომელიც
გამოიწვევს ძალადობისა და თვითნებობის მატებას. ამის გამო, მალთუსის მტკიცებით,
საზოგადოების არსებობისათვის აუცილებელია კერძო საკუთრება, რომელიც აუცილებლად
წარმოშობს სოციალურ უთანასწორობას. ეს გამომდინარეობს მოსახლეობის დიადი კანონიდან
, რომელიც იგივე ბუნების კანონია. თუ ეს ასეა, სიღარიბეც ბუნებრივი მოვლენაა. მაშასადამე,
მალთუსისათვის დაბალი კლასების სიღატაკის მთავარი და ძირითადი მიზეზი ნაკლებად ან
სავსებით არაა დამოკიდებული მმართველობის წესზე ან ქონების უთანაბრო განაწილებაზე.
იგი, უწინარეს ყოვლისა, დამოკიდებულია მოსახლეობის რიცხოვნებაზე.
malTusianuri demografiuli modeli. Tavis SromaSi malTusma ერთიმეორეს
დაუკავშირა mosaxleobis zrda da ekonomikurი ganviTareba. მასში მის მიერ
formulirebuliა Semosavlianobis klebadobis kanoni. am kanonis ZaliT, რადგან

393
დამუშავებული miwa da kvebis resursebi izrdeba mxolod ariTmetikulი
progresiით. რის gamoც, TiToeul adamianze sul ufro da ufro mcirdeba
damuSavebisaTvis gamosayenebeli miwis farTobi, ამის გამო, TiToeulis zRvruli
wvlili prodუqciis warmoebaSi aucileblad daqveiTdeba. შესაბამისად, რადგან
kvebis resursebis zrda CamorCeba mosaxleobis zrdas, იგი gardauvalad
gamoiwvevs mosaxleobis ricxovnebis stabilizacias.
Tanamedrove ekonomistebi malTusis am Teorias uwodeben dabal doneze
wonasworobis xafangs anu rac igivea malTusianur demografiul “xafangs”.
malTusis Teoriis erTi nawili asaxavs ori cvalebadi sididis – mosaxleobis
mTliani ricxovnebisa da erToblivi Semosavlis procentul cvlilebas (rogorc
dadebiTs, aseve uaryofiTs). aq moceმulia urTierTkavSiri mosaxleobis zrdis
tempsa da mosaxleobis erT sulze Semosavlis donis temps Soris, ise rom
gaiaros samive demografiuli stadia. pirvel stadiaze, romelsac axasiaTebs –
Semosavlis dabali done, misi cvlilebis tempi nulovania, xolo mosaxleobis
ricxovnebა mudmivia, radgan Sobadobis da sikvdilianobis koeficientebi tolia.
sulobrivi Semosavlis zrda ki iwvevs sikvdilianobis Semcirebas, romlis
xarjze izrdeba mosaxleoba (meore stadia), romelsac Semdeg cvlis mesame
stadia.

დემოგრაფიული თვალსაზრისით, კაცობრიობის ისტორიის თანამედროვე ეტაპი ძირეულად

განსხვავდება ყველა სხვა ისტორიული ეპოქისგან. გლობალურმა დემოგრაფიულმა გადასვლამ
ვერსაცნობად შეცვალა ისტორიული პროცესების მსვლელობა. თუ ამჟამად, უმრავლეს
ქვეყანაში მოსახლეობის რიცხოვნება შედარებით სტაბილურია ან სტაბილიზაციას
ექვემდებარება, მისგან განსხვავებით აგრარული იმპერიების განვითარება დროდადრო
სოციალურ-დემოგრაფიული კოლაფსებით ანუ დეპოპულაციის პერიოდებით წყდებოდა. ეს
მოვლენები მალთუსის შრომაში დამაჯერებლდ აღწერილი და გამოკვლეულია. ყოველივე ეს
იმაზე მიუთითებდა, რომ ინდუსტრიული საზოგადოების ჩამოყალიბებამდე, კაცობრიობა ე.წ.
„მალთუსიანურ ხაფანგში“ (Malthusian Trap)იმყოფებოდა. ამ ტერმინში იგულისხმება
ინდუსტრიამდელ საზოგადოებაში ჩამოყალიბებული ტიპიური სიტუაცია, როცა საარსებო
საშუალებების წარმოების ზრდა მვეთრად ჩამორჩებოდა დემოგრაფიულ ზრდას, რის გამოც
გრძელვადიან პერსპექტივაში მოსახლეობის ერთ სულზე წარმოება მცირდებოდა და იგი
მოსახლეობის დიდი ნაწილის შიმშილობას დამასობრივ ავადმყოფობას იწვევდა.ეს
დამახასიათებელი იყო, მალთუსის გამონათქვამი რომ ვიხმაროთ, არა მხოლოდ „დედამიწის
394
ყველაზე ნაკლებად ცივილიზებულ ქვეყნებისათვის“, არამედ -„ახალი ევროპის სხვადასხვა
სახელმწიფოსათვის“. ასეთ სიტუაციაში მალთუსი ომების, ეპიდემიების და შიმშილობის
წყაროდ ჭარბმოსახლეობას თვლიდა.
neomalTusianuri Teoriis mixedviT, Raribi qveynebi verasdros SeZleben
sulobrivi Semosavlis dabali donis gadalaxvas, Tu ar gamoiyeneben prevenცiul
SezRudvebs mosaxleobis ricxovnebis kontrolis mizniT. aseTi RonisZiebebis ar
arsebobis SemTxvevaSi mosaxleobis ricxovnebis SemzRudvelebad aucileblad
gamodian malTusianuri “dadebiTi SemzRudvelebi” ( positive checks):SimSili,
avadmyofoba, omebi.
მალთუსის შრომას თავიდანვე ბევრი მოწინააღმდეგე გამოუჩდა. მათ შორის აღსანიშნავია
შარლ ჰალის (Charles Hall; დ. 1740 - გ.1825) შრომა- ”ცივილიზაციის გავლენა ევროპული
სახელმწიფოების ხალხებზე” ( The effects of civilization on the people in European states (1849).
ჰალმა კაცობრიობის ისტორიაში ორი ძირითადი სტადია გამოყო: ველური და ცივილიზებული.
ამ უკანასკნელისათვის დამახასიათებელია ორ კლასად დაყოფა: მდიდრებად და ღარიბებად,
რომლებიც ერთიმეორისგან განსხვავდებიან შექმნილი დოვლათის მოცულობით. მან ღარიბთა
კლასს მიაკუთვნა წარმოების საშუალებებზე ჩამოცილებული ყველა ადამიანი (დაქირავებული
მუშები, ხელოსნები), რომლებიც არსებობის შესანარჩუნებლად იძულებულია თავიანთი
სამუშაო ძალა გაყიდონ. მდიდრებში კი, უწინარეს ყოვლისა, სამუშაო ძალის მყიდველი
ადამიანები შეიყვანა. ჩვეულებრივ, სიმდიდრეში იგულისხმება ფასიანი ნივთები (მიწა,
საქონელი, ოქრო, ვერცხლი, ძვირფასი ქვები...). მაინც საეჭვოა, რომ ასეთი ნივთები შეიძლება
სიმდიდრის ბუნების შემადგენელ არსად მივიჩნიოთ. ეს ნივთები შეიძლება მისი
მფლობელებისათვის, გარკვეულ პირობებში, ფასეულობა არც იყოს. მაგალითად, მიწა ამერიკის
ზოგიერთ დაუსახლებელ ნაწილში და ა.შ. შესაბამისად, ჰალსს ისეთ ნივთებზე საკუთრება
მიაჩნია სიმდიდრედ, რომელიც სხვა ადამიანის შრომაზე ბატონობას უზრუნველყოფს. იგი
საკუთრებას ნივთად კი არ განიხილავს, არამედ ადამიანებს შორის ურთიერთობად, რომელიც
ნივთებთან დამოკიდებულებაში ვლინდება. კერძო საკუთრება იმ სახით, რა სახითც იგი
არსებობს, თავისი ძალით, ყველა იმ ძალას აჭარბებს, რასაც კაცობრიობა დღემდე არსებობს.
არავითარ ძალას, თუნდაც ყველაზე აბსოლუტურ მონარქიას არ შეუძლია ამ ძალას
გადააჭარბოს. მისი შესაძლებლობა უსაზღვროა, იგი ასობით ათას ადამიანს აიძულებს იმუშაონ
ყველაზე აუტანელ პირობებში. იქ სადაც ადრე საჭირო იყო არმიის ჩარევა და საგანგებო
რეპრესიების გამოყენება, ახლა ამ ძალით მიიღწევა წყნარად და ფარულად. მართალია მას
395
გარეგნულად არ გააჩნია ადამიანის სიცოცხლეზე და სიკვდილზე უფლება, როგორც ეს იყო
მონობის დროს, მაგრამ არსებითად ეს არის ასეთი ძალის გაგრძელება. მართალია, რომ არცერთი
კოკრეტული ადამიანი არაა ვალდებული რომელიმე მდიდარი ადამიანის სასარგებლოდ
იმუშაოს, მაგრამ მისთვის აუცილებელი ნივთების უქონლობა აიძულებს ისეთი შრომით
დასაქმდეს, რომელსაც მდიდარი შეთავაზებს. ამრიგად, ჰალმა მოგვცა კაპიტალიზმისათვის
დამახასიათებელი ეკონომიკური იძულების დახასიათება, როცა, როგორც წესი, თვით
წარმოების საშუალებების მესაკუთრეები არაფერს ქმნიან. მხოლოდ ღარიბები აწარმოებენ.
საზოგადოებრივი პროდუქტი იქმნება მდიდრების კუთვნილი წარმოების საშუალებებით.ამის
გამო, წარმოებული პროდუქტის დიდ ნაწილს ისინი ითვისებენ. ჰალის გამოთვლით, მუშები
ხელფასის სახით იღებენ მათ მიერ შექმნილი პროდუქტის უმნიშვნელო წილს (1/8 – 1/9). შემდეგ
ჰალსს შემოაქვა კაპიტალის ცნება. კაპიტალში მას ესმის, პირველი, მოგების ის ნაწილი
(წარმოების საშუალებები), რომელიც წარმოების პროცესში მონაწილეობს და მოგებას იძლევა,
მეორე - თვით მოგება. სწორედ, კაპიტალის მფლობელები ითვისებენ ღარიბთა შრომით შექმნილ
პროდუქტის დიდ ნაწილს და ამით მათ სიღატაკისათვის წირავენ. ამრიგად, აქ მოსახლეობის
კანონი კი არ მოქმედებს,არამედ არსებული საზოგადოებრივი წყობილება.
შ. ჰალი არ უარყოფს არც არსებობის საშუალებებსა და მოსახლეობის რიცხოვნებას შორის
შესაბამისობის აუცილებლობას და არც უსაზღვრო გამრავლებისადმი მისწრაფების არსებობას.
მაგრამ, სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, ჰალმა აჩვენაღარიბ მოსახლეობაში
სიკვდილიანობის მაღალი კოეფიციენტი, რის გამოც მოსახლეობის ამ ნაწილში ბუნებრივი
მატება უკიდურესად დაბალი იყო. შესაბამისად, მალთუსის მტკიცება, თითქოს ხალხის
სიღატაკე განპირობებულია ღარიბი მოსახლეობის უგუნურიგამრავლებით, მცდარია. ჰალი
ხალხის უვიცობას და გონებაჩლუნგობას კი არ თვლის მისი სიღატაკის მიზეზად, არამედ
პირიქით, ხალხის გონებრივი და ზნეობითი განუვითარების მიზეზია მათი
სიღატაკე.მდიდრებისათვის არახელსაყრელია ღარიბთა ინტელექტუალური უნარის
განვითარება, რადგან ამ შემთხვევაში ისინი თავიანთ მდგომარეობას შეიცნობენ და
აჯანყდებიან.მდიდართა სასარგებლოდ ნივთთა ასეთი მდგომარეობა დაცვას მოითხოვს,
რომელსაც სახელმწიფო ასრულებს. ჰალი ამტკიცებს, რომ სახელმწიფო რაგინდარა ფორმაში
(მონარქია, ტირანია, რესპუბლიკა) ის ინსტრუმენტია, რომლის დახმარებით, სიმდიდრე-
კაპიტალი შრომას იმორჩილებს. ყოველი მთავრობა, წერდა ჰალი, სიმდიდრის მორჩილია და
ყოველთვის მიმართულია უქონელთა წინააღმდეგ. ჰელისთვის იდეალურია ისეთი

396
საზოგადოება, რომლის თითოეული წევრი მეურნეობას ეწევა და და თავისი შრომის პროდუქტს
განკარგავს.
მართალია ასეთი მოსაზრება შ. ჰალამდე გამოითქმებოდა (ა. სმითი, უ. გოდვინი...), მაგრამ
ჰალთან ეს აზრი უფრო ნათლად გამოვლინდა.
malTusianuri modelis kritika. უნდა აღინიშნოს, რომ მალთუსზე გაცილებით ადრე,
რიჩარდ კანტილიონმა ( დ. 1680- გ. 1734) , თავის ერთადერთ შრომაში ”ზოგადად ვაჭრობის
ბუნების შესახებ” (1759 წ). წამოაყენა თეორია, რომლის მიხედვით საარსებო საშუალებებით
მაქსიმალურად უზრუნველყოფილი ადამიანები ”ბეღელში თაგვების მსგავსად მრავლდებიან”,
მაგრამ სამყაროში ადამიანთა არსებობის საშუალებები შეზღუდულია მიწის რაოდენობით.
”რასაც კი ადამიანი მოიხმარს მიწის იმ რაოდენობის დამუშავების პროპორციuლია, რომელიც

მის გამოკვებას ჭირდება”12. [12]. ამის გამო, კანტილიონის მტკიცებით, მომავალში მოსახლეობის
ზრდა თანდათანობით შეიზღუდება. იგი „საარსებო ხელფასით” განისაზღვრება, რომელიც
ცვლადი სიდიდეა და დამოკიდებულია ცხოვრების სტანდარტებსა და სოციალურ პირობებზე.
მუშას სტაციონარულ პირობებში ხელფასის ის რაოდენობა ჭირდება, რომელიც აუცილებელია
მისი ოჯახის შესანარჩუნებლად.
ტოდაროს მტკიცებით, malTusianuri demografiuli “xafangi” martivi Teoriaa. igi
dafuZvnebulia gamartivebul daSvebebsa da hipoTezebze, romlebic praqtikiT ar
dasturdeba, am modelis kritika mimdinareobs ori mimarTulebiT:
pirveli da yvelaze mniSvnelovania am Teoriis mier teqnikuri progresis
udidesi mniSvnelobis ugulebelyofa. Tanamedrove ekonomikuri ganviTarebis
istoria ki uSualod dakavSirebulia teqnikuri progresis gaSlasTan warmoebaSi,
anfrastruqturasa da socialur sferoSi inovaciasa da gamogonebebis
danergvasTan. miwis resursebis SeRzudulobis sakiTxSi malTusi mTlianobasi
swori iyo, magram man ver ganWvrita teqnikuri progresis SesaZlebloba miwis
produqtiulobis amaRlebaSi.
meore kritikuli mimarTuleba uaryofs malTusianur daSvebas, romlis mixedviT
qveynebis mosaxleobis zrdis tempi pirdapir proporciulia mosaxleobis erT
sulze Semosavlis sididis cvlilebasTn. am daSvebis mixedviT sulobrivi
Semosavlis dabali donis pirobebSi, aseve dabali unda iyos mosaxleobis zrdis
tempi, magram aseTi damokidebuleba Tanamedrove praqtikaSi ar dasturdeba.
samedicino momsaxurebis ganviTarebis wyalobiT swrafad mcirdeba
sikvdilianobis koeficienti da igi naklebadaa damokidebuli sulobriv saSualo

397
Semosavalze. statistika adasturebs, rom im qveynebSi sadac sulobrivi
Semosavali erTnairia, gansxvavebuli mosaxleobis zrdis tempi aqvT,
gansakuTrebiT ikveTeba es im qveynebisaTvis, sadac mosaxleobis erT sulze
Semosavlis done 1000 $ naklebia. magaliTad, vietnams, jibuts, zambias, ugandas,
haits, gvinea-bisaus daaxloebiT Tanabari sulobrivi Semosavali aqvT (900-1000 $
yidviTunariani paritetis mixedviT, 1994w), magram gansxvavebulia am qveynebis
mosaxleobis zrdis tempebi ( vietnami: 1990-95w. – 2.38%; gvinea-bisau -2,14%; zambia –
2.97%; uganda – 3.42%; jibuti – 2.2%; haiti – 2.03%). yvelaze maqsimaluriა ugandaSi
(3.42%) da zambiaSi (2.97%), xolo yvelaze dabali - ნ haitSi (2.03%) da gvinea-
bisauSi (2.14)13.[13 L, Etat du monde: economique et geopolitique mondiale. P.: 2005, ]
maqsimaluri gansxvaveba 1.39 % Zalze TvalsaCinoa. aqedan SeiZleba daვაskvnaთ,
rom mosaxleobis zrdis tempis CamoyalibebaSi ufro
mniSvnelovaniaSemosavliსგაnawileba ojaxis mixedviT. ეროვნული ekonomikuri da
socialuri institutebi, maTi ganviTareba, albad mosaxleobis zrdis tempis
ganmsazRvreli ufro wonadi faqtorebia, vidre ekonomikuri cvalebadi sidideebis
erToblioba da mikroekonomikuri ganviTarebis gamartivebuli modelebi.
aRniSnuli mosazrebebi sakmarisi safuZvelia იმისათვის, რომ malTusianuri
koncefcia miuReblad miviCnioT, ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების მიმართ, Semdegi
mizezebis gamo:
* koncefcia ar iTvaliswinebs mecnierul-teqnikuri progresis rols;
*mas safuZvlad udevs hipoTeza mosaxleobis zrdasa da mosaxleobis erT
sulze Semosavlis donis zrdas Soris urTierTkavSiris Sesaxeb, romelic
empiriuli dakvirvebiTar mtkicdeba; magaliTad ,eTgo-s wevr qveynebSi mosaxleobis
saSualo wliurma matebam 1990-1995 wlebSi – 0.7%, xolo 2010-2015 wlebSi 0.4%
Seadgina [6Доклад оразвитии человека 2010, изд. ”Весь Мир”, 2010, გვ. 148, 167], maSin roca
1970-2008 wlebSi am qveynebis mSp-is saSualo wliuri zrdis tempi gacilebiT meti
iyo (2.4%) da ramdenjerme aRemateboda mosaxleobis zrdis temps. უფრო
ganviTarebul qveynebSi, mosaxleobis keTildReobis zrdis kvalobaze, Sobadobis
dacemis fenomens ori axsna aqvs: biologiuri da ekonomikuri. pirveli axsna
gulisxmobs keTildReobis zrdis kvalobaze sicocxlis xangrZlivobis gadidebas
(eTgo-s saxelmwifoebSi sicocxlis saSualo xangrZlivoba 80.3 welia) da bavSvTa
sikvdilianobis dacemas (2008 wels– mocemul qveynebSi 5 wlamde asakis bavSvTa

398
sikvdilianoba 5% –mde Semcirda). am pirobebSi mkveTrad sustdeba
gamravlebisadmi bunebrivi, adamianTa Seucnobeli miswrafeba.
keTildReobis zrdis kvalobaze Sobadobis dacemis ekonomikuri axsna amerikeli
mecnieriს heri bekerიs (nobelis premiis laureati ekonomikაში- 1992 წ) დამსახურებაა.
misi azriT, maRali keTildReobis sazogadoebaSi, qalisTvis da ojaxisaTvis
sakmaod mniSvnelovaniა xdeba dabadebis arCevanis fasi. es fasi ganisazRvreba im
SemosavliT da karieriT, romelzec qalma uari unda Tqvas bavSvis yolis
survilis SemTxvevaSi. amis gamo, qalebi an uars amboben bavSvis yolaze, an
ifarglebian erTi bavSviT, romelic, ra Tqma unda, arasakmarisia qveynis
mosaxleobis ricxovnebis SesanarCuneblad, araferi rom ar vTqvaT, mosaxleobis
matebaze. es ახსნა საქართველოზე არ ვრცელდება, sadac cxovrebis done sakmaod
dabalia, მაგრამ განვითარებული ქვეყნების მსგავსად, მისთვის aseve damaxasiaTebelia
Sobadobis klebis tendencia (1985 wels – 9.8%0; 1990-1995 wlebSi – minus 1,5%0; 2010-
2015 wlebSi – minus 0.7%0).
meore sidide, romelic arRvevs mosaxleobis malTusis Teoriis
მწარმოებლურობის ამაღლებაში, romelTa wyalobiT warmoebis zrdis tempi მატულობს,
mdgomareobs ekonomikuri zrdis faqtorebis მწარმოებლურობის ამაღლებაში.

5.8.1. ჭარბმოსახლეობის ლიკვიდაციის მალთუსიანური

„დემოგრაფიული გზები“
დემოგრაფიულ მეცნიერებაში ძირითადი საკითხია ბიოლოგიური და სოციალურის
თანაფარდობა. ეს საკითხი ერთგვარი ზღვარია, რომელიც მალთუსიანელებს და
ანტიმალთუსიანელებს განასხვავებს. ეს განსხვავება ასე წარმოგვიდგება: მალთუსიანელი
დემოგრაფიულ განვითარებაში პრიმატს ბიოლოგიურ ფაქტორს აძლევს, ხოლო
ანტიმალთუსიანელი - სოციალურ ფაქტორს. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ პირველ მიმდინარეობაში
უგულებელყოფილია სოციალური ფაქტორი ან მეორეში- ბიოლოგიური ფაქტორი. არა, აქ
მხოლოდ ამა თუ იმ ფაქტორის პრიმატზეა საუბარი.
მალთუსიანელობა თავისი არსით არის ორგანული თეორია, რომლის მიხედვით
„მოსახლეობაში ფუნქციის იერარქია იმეორებს ცხოველურ ორგანიზმში (მოსახლეობის „ტვინი“,
მისი „ხელები“ ... ) ფუნქციის იერარქიას“ ამ თეორიის მიხედვით, სოციალური უთანასწორობა
ბუნების მიერ წინასწარ განსაზღვრულია. ამ აზრის დადასტურებაა პარლის ე.წ. „ლოგისტიკური
მრუდის“ კონცეფცია, რომელიც მოსახლეობის განვითარებას განიხილავს ისეთ პროცესად,

399
რომელიც მუდმივად სამ წერტილს გაივლის: 1. მოსახლეობის თანდათანობით ზრდის
დაწყების წერტილი; 2. ზრდაში მაქსიმუმის მიღწევის წერტილი; 3. შობადობის დაქვეითებაზე
გადასვლის წერტილი. ამ სამი წერტილის შეერთებით მიიღებულ მრუდს ეწოდება
„ლოჯსტური მრუდი“. იგი მოსახლეობას მიიჩნევს ინდივიდთა ერთობლიობად, რომელიც
მისთვის დამახასიათებელი ბიოლოგიური კანონზომიერებით ვითარდება, ხოლო რამდენადაც
მალთუსიანელები მოსახლეობის მოძრაობის საფუძველს ბიოლოგიურ სფეროში ხედავენ, ამის
გამო მათ მიერ დემოგრაფიული პოლიტიკა დაიყვანება ისეთი ღონისძიებების დამუშავებაზე,
რომლებიც უშუალოდ იმოქმედებენ ადამიანის ბიოლოგიურ ბუნებაზე და რომლის შედეგი
შობადობის შემცირება იქნებოდა. ამ სახის რეკომენდაციამ მიიღო ჭარბმოსახლეობის
პრობლემის გადაჭრის მალთუსიანური „დემოგრაფიული გზის“ სახელწოდება.25. [25Я. И. Рубин.
Теории народонаселения (малътузианское и буржуазно- антималътузианское направления). М.,
„Мыслъ“, 1972, გვ. 24-31]
მალთუსის ფიქრით, „ბუნებამ მცენარეთა და ცხოველთა სამყაროში გულუხვად მიმოაბნია
სიცოცხლის ჩანასახები, მაგრამ ადგილისა და საკვების მხრივ იგი მომჭირნეა. ასეთი
სიფრთხილის გარეშე, რამდენიმე ათეული ათასი წლის განმავლობაში მილიონობით პლანეტა
მხოლოდ დედამიწელებით იქნებოდა დასახლებული; მაგრამ უკიდურესი აუცილებლობა
აფერხებს ასეთ ნაყოფიერ გამრავლებას და, სხვა ცოცხალი არსებების მსგავსად, ადამიანიც ამ
კანონს ემორჩილება. მცენარეები და ცხოველები ემორჩილებიან თავიანთ ინსტიქტებს და არ
ზრუნავენ იმაზე, თუ რა ბედი ეწევა მათ შთამამოვლობას. ადგილისა და საკვების უკმარისობა
ორივე სამყაროში ანადგურებს იმას, რაც ბუნების მიერ ცალკეული მოდგმისათვის მითითებულ
საზღვრებს სცილდება. იგივე წინააღმდეგობები ადამიანებისათვის გაცილებით უფრო რთული
აღმოჩნდება ხოლმე. იმავე ინსტიქტებით წაქეზებული, იგი ჩერდება გონების ხმით...საკვებისა
მოპოვების სირთულე ადამიანთა მოდგმის გამრავლებისათვის მუდამ დაბრკოლებას
წარმოადგენს. ესა დაბრკოლებები ყველგან უნდა გამოვლინდეს, სადაც კი ადამიანები იყრიან
თავს და მუდამ სიღარიბის სხვადასხვაგვარი ფორმითა და მათ მიერ გამოწვეული სამართლიანი
საშინელებით წარმოგვიდგება ხოლმე.“26 [26თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის
კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ. 44-45] . ამავე მოსაზრებას მალთუსი იმეორებს აღნიშნული შრომის
XIII-ე თავში: „რელიგია უდავოდ გვასწავლის, რომ ქვა არ ვარდება, მცენარე არ იზრდება
ღვთიური ყოვლისშემძლეობის უშუალო ჩარევის გარეშე; მაგრამ ყველაზე ჩვეულებრივი
გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ბუნების ყველა მოვლენა უცვლელ კანონებს ექვემდებარება და

400
ჩვენ არავითარი უფლება არა გვაქვს ვიფიქროთ, რომ მას შემდეგ, რაც სამყარო არსებობს,
მოსახლეობის მმართველმა კანონებმა რაიმე ცვლილებები განიცადა“27 [27 თ. რ. მალთუსი.
გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ. 461]. ამრიგად ასკვნის მალთუსი,
მისი შრომა იმ უდიდესი კანონის გამოკვლევაა, „რომელიც მჭიდროდ უკავშირდება ადამიანის
ბუნებას, კანონისა, რომელიც საზოგადოების წარმოშობისთანავე უცვლელად და
ძლევამოსილად მოქმედებდა, თუმცა ნაკლებად იქცევდა იმ ადამიანების ყურადღებაას,
რომლებიც მასთან მჭიდრო ურთიერთობაში მყოფ საკითხებს შეისწავლიდნენ...კანონი,
რომელზედაც ახლა ვსაუბრობთ, იმაში მდგომარეობს, რომ ყველა ცოცხალი არსებისათვის
დამახასიათებელია მუდმივი მისწრაფება უფრო სწრაფი გამრავლებისადმი, ვიდრე ეს მათ
განკარგულებაში არსებული საკვებით არის დასაშვები.28 [28 თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება
ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ. 1. გვ. 43- 44]
ნეომალთუსიანელობა, მისდამი კრიტიკული განწყობის მიუხედავად, კვლავ
ცოცხალუნარიანია. ამის დადასტურებაა მეორე მსოფლიო ომისშემდგომ პერიოდში ამ
პრობლემაზე გამოქვეყნებული შრომების საკმაოდ დიდი რაოდენობა. მათ შორის აღსანიშნავია
ფრანგი mecnieri da demografi alfred სოვი (A. Sauvy. Malthus et les deux Marx. Le problem

de la faime et de la geurre dans le monde. Paris, 1963), ბელგიელი დემოგრაფი ჯ. სტასარი (Joseph
Stassart. Malthus et la population. Liege, 1957), ამერიკელი ჯონ რობინსი (J. Robbins. Too Many
Asians. New York. 1959), ვილიამ ვოგთი (W. Wogt. People! Challenge to Survival. New York. 1960),
ფრანგი გასტონ ბუტული (G. Bouthoul. La surpopulation. L’inflation demographique. P. 1964) da
sxva. sovis samarTliani mtkicebiT, aramarTebulia bunebasa da sazogadoebaSi
gamravlebis pirobebis areva. Ppirvel SemTxvevaSi gamravlebisadmi usazRvro
tendencia avtomaturad izRudeba “sami Wiris” _ SimSilis, avadmyofobisa da
Zaladobrivi sikvdilis wyalobiT, mxolod adamiani amaRlda am pirobebze maRla,
misi azriT, mosaxleoba mxolod bunebrivi kanonebiT, rom izrdebodes, maSin
yoveli momdevno Taoba 4-5 jer metad moimatebda, magram es mxolod abstrqciuli
daSvebaa magaliTad, aseTi daSvebis SemTxvevaSi, cezaris droindeli romis 50
milioniani mosaxleoba ori aTaswleulis ganmavlobaSi 20 aTasjer gaizrdeboda
და 1 000 mlrds miaRwevda. [A. Sauvy. Malthus et les deux Marx. Le problem de la faime et de la
geurre dans le monde. P.20-24], araviTari safuZveli ar arsebobs imisa, rom meore
aTaswleulSi qalis fiziologiuri fertiloba gaizarda, maSasadame
fiziologiuri nayofiereba ucvleli sididea am SemTxvevaSi mosaxlobis
“bunebrivi matebis” tempebi dakavSirebulia socialur ზemoqmedebasTan. sovi
401
mogviwodebs erTmaneTSi ar avurioT fiziologiuri da potencialuri
nayofiereba, pirvels adamianis biologiuri buneba(fertiloba), xolo meores
sociluri garemo (socialuri nayofiereba) gansazRvravs.. am ori cnebis aRreviT
SeiZleba vivaraudoT, TiTqos Tanamedrove civilizebuli adamiani nakleb
nayofieria, rac arasworia.
msoflio resursebis gamofitva da garemos rRveva. mosaxleoba SeiZleba iyos
ekonomikuri problemis wyaro bunebrivi da materialuri resursebis raodenobriv
SezRudulobasTan dakavSirebiT. cnobilia, rom ინდუსტრიულად ganviTarebuli
qveynebi, romlebSic Tavmoyrilia msoflio mosaxleobis 20%-e naklebi, msoflio
warmoebis resursebis TiTqmis 80%-s floben. ganviTarebuli samyaros mcxovrebi
saSualod sursaTis, energiis da nedleulis 16-jer met resurss xarjavs, mesame
samyaroSi mcxovrebTan SedarebiT. Tu vimsjelebT SezRudul msoflio
resursebze, am aspeqtSi უფრო ganviTarebul qveyanaSi TiToeuli dabadebuli
iseTive “saSiSia” rogorc 16 axaldabadebuli ნაკლებად განვითარებულ samyaroSi.
magaliTad, 1984 wels უფრო ganviTarebulma qveynebma (792.0 mln. kaci) moixmares 4
603 777 aTasi tona (pirobiTi t) Txevadi saTbobi anu moxmarebulis 52.3% ( erT
sulze – 5 816 kg), ნაკლებად ganviTarebუlma qveynebma ki (3 592 mln kaci) -1 953 187.0
aTასი tona anu msoflio moxmarebis 22.2 % (erT sulze – 543.8 kg). ssrk da
aRmosavleT evropis wilad (388.0 mln kaci) modioda Txevadi saTbobis moxmarebis
25.5% (2241617 aT t) anu erT sulze – 5 777.4kg; foladi erT sulze moxmarebulia:
ინდდუსტრიულად ganviTarebul qveynebSi 396..2 kg, ხოლო ნაკლებად ganviTarebუl
qveynebSi – 55.9 kg, ssrk da aRmosavleT evropaSi – 499.7 kg იwarmoeboda;
marcvleuli: ინდუსტრიულად ganviTarebul qveynebSi 595 704.0 aTasi tona (erT
sulze – 752.2 kg), ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi – 929 000 aT. tona. (250.3 kg),
ssrk da aRmosavleT evropaSi – 276 980 aT. tona (713.9 kg); xis merqani:
ganviTarebul qveynebSi – 363 mln .m3 anu msoflio moxmarebis 57.3%, erT sulze –
458.3 kg. ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi – 91.4 mln. m3 anu msoflio moxmarebis
14.4%, mosaxleobis erT sulze – 14 kg., ssrk da aRmosavleT evropaSi _ 178.6 mln
m3, erT sulze _ 460.3 kg, aqedan gamomdinare mecnierTa es jgufi შემდეგ დასკვნას
აკეთებდა: ganviTarebulma qveynebma unda Seamciron TavianTi metismetad maRali
moxmarebis standartebi, ხოლო naklebad ganviTarebulma qveynebma Seamciron
mosaxleobis zrda.

402
 sxva problemebidan aRsaniSnavia mosaxleobis rac SeiZleba Tanabari ganawileba
dedamiwis teritoriaze. (urbanizaciis procesis SeCereba) da qalTa mdgomareobis
gaumjobeseba. ფიქრობენ, rom mosaxleobis zrda aris qalTa daCagruli
mdgomareobis,maTi arasakmarisi ekonomikuri mdgomareobis Sedegi.
sasurvelia Tu arasasurveli mravalricxovani mosaxleoba? am kiTxvaze
ekonomikur Teorias jerjerobiT ar miucia yvelasTvis misaRebi sasurveli
pasuxi. demografebis, sociologebisa da ekonomistebis erTi jgufi (magaliTad,
todaro) Tvlis, rom ekonomikuri da socialuri ganviTarebis დაკავშირება
mosaxleobis zrdaსთან mogonebuli problemaa. am jgufis TvalsazrisiT, maRal
ganviTarebaSi seriozul problemebs warmoSobs ara mosaxleobis swrafi zrdis
Sedegebi, aramed susti ganviTareba. ეს მოსაზრება ასახულია damokidebulebis
neokoloniur Teoriaში.
sovis azriT, gabatonebuli klasi yovelTvis dainteresebulia mosaxleobis
gadidebiT, Tu socialuri dawola didi ar iqneba. [A. Sauvy. Theorie generale de la
population, vol. I. Paris, 1952, p. 329]. Ees socialuri dawola mraval formaSi
(socialuri daxmareba, UumuSevrobaze Semweoba, daxmareba mravalSvilian
ojaxze...) aisaxeba. burJuaziam erovnul CarCoSi iseTive evolucia ganicada,
rogorc ojaxis CarCoSi, mas Semdeg raC man XIX saukuneSi Svilebis, rogorc
ZviradRirebuli saqonlis raodenoba SezRuda, paralelurad sxvebisgan moTxovda
bavSvebis ricxovnebis zrdas. Axla ki poulobs, rom es “sxvisi bavSvebi” metad
Zvirad Rirebulia da amitom mizanSewonilad miaCnia naklebi bavSvis yola [A.
Sauvy. Malthus et les deux Marx. Le problem de la faime et de la geurre dans le monde. P.176]. XX-e
saukuneSi mSromelTa ojaxebSibavSvebis ricxvis Semcireba, Rrma socialuri
motivebiT aixsneba, kerZod, mSoblebs AaSinebT maTi Svilebis momavali [A. Sauvy.

Malthus et les deux Marx. Le problem de la faime et de la geurre dans le monde. P.81].
sainteresoa sovis msjeloba Sobadobaze iseTi sazogadoebrivi faqtoris
zemoqmedebaze, rogoricaa religiis, kerZod qristianuli dogmebis zemoqmedeba.
Mmisi azriT, religiis sferoSi unda vipovoT pasuxi im kiTxvaze, Tu ram
ganapiroba, rom zogierT qveyanaSi “demografiuli revolucia” mkveTrad aisaxa
mosaxleobis SemcirebaSi. sovis magaliTad moyavs safrangeTi, sadac es procesi
TiTqmis asi wliT adre diwyo im qveynebTan SedarebiT, romlebic ganviTarebis
imave safexurze imyofebodnen. saqme is aris, rom XYIYYsaukuneSi kaTolikuri
eklesia Rrma krizisSi aRmoCnda. espaneTsa da italiaSi romis papma Tavisi
403
pozicia SeinarCuna, magram inglissa da skandinaviis qvenebSi religia „Seegua
xalxis fsiqologias”. safrangeTi ki aSkarad daupirispirda religiur kanonebs
da pirvelebma daiwyes TavianTi ojaxebis Semcireba. Tanac Aam gzas daadgnen,
ara Raribebi, rogorc amas malTusi varaudobda, aramed mdidrebi. mogvianebiT,
safrangeTis magaliTi evropis sxva qveynebisaTvis mimzidveli aRmoCnda.
malTusma mosaxleobis TeoriaSi naturalizmi gaabatona. naturalistebi
Sobadobas calmxrivad, mxolod Ffizologiuri TvalsazrisiT ganixilaven, maSin
roca igi agreTve socialuri procesia, romelic gansxvavebulia drois, xalxisa
da socialuri fenis mixedviT da rogorc aseTi marTvas eqvemdebareba. Aaqedan
gamomdinareobs, rom ar arsebobs yvela drois da regionebisaTvis erTiani
mosaxleobis Teoria, radgan mosaxleobis zrda damokidebulia demografiuli
ganviTarebis yvela faqtoris kombinaciasa da urTierT damokidebulebaze.
Mmosaxleobis procesebi Seswavlili unda iqnas vrclad, gansakuTrebiT
ekonimikur konteqstSi, radgan am ukanasknels gansakuTrebuli adgili ukavia
mosaxleobis ganviTarebaSi.
თანამედროვე თვალსაზრისით მალთუსის თეორიის ნაკლი:

 თავის თეორიაში მალთუსმა უგულებელყო ემიგრაციის როლი მსოფლიო მოსახლეობის

გეოგრაფიულ გადანაწილებაში;

 მალთუსმა ვერ გაითვალისწინა და ვერც გაითვალიწინებდა მსოფლიო მოსახლეობის

რიცხოვნების თვითრეგულაციის მექანიზმი, რომელიც დემოგრაფიულ გადასვლას
განაპირობებდა. რადგან მალთუსის დროს ეს მოვლენა მხოლოდ მსხვილ ქალაქებში
შეიმჩნეოდა, რომლებშიც მოსახლეობის უმცირესობა ცხოვრობდა;

 ნიადაგის ნაყოფიერების კლებადობის კანონი. მალთუსი თვლიდა, რომ არც კაპიტალის

დაგროვებას და არც ტექნიკურ პროგრესს არ შეუძლია შეზღუდული ბუნებრივი
რესურსის კომპენსირება;

 მალთუსი უარყოფითად უყურებდა ღარიბებისათვის რაიმე სახის დახმარების გაწევას.

მისთვის ეს ძალზე მარტივი იყო. პიროვნებას, რომელიც დასაქმებას ვერ ახერხებს და
არც მემკვიდრეობა არ გააჩნია განწირულია. ამაზე თვით ბუნება ზრუნავს.
mosaxleobis zrda, iseve rogorc cxovrebis yoveli procesi bunebrivi
Sinaarsis matarebelia. magram Tu mxedvelobaSi mxolod bunebas miviRebT,maSin ar
iarsebebda raime mecniereba mosaxleobis Sesaxeb anu iqneboda mxolod
mosaxleobis biologia. Ees imas niSnavs, rom demografia ar daiyvaneba mxolod

404
biologiur kanonamde, rom demografiul procesebSi mTavaria socialuri pirobebi
da ra Tqma unda ekonomikuri ganviTarebis done.
adamiani biologiuri arsebaa, magram sxvebisgan gansxvavebiT, igi sazogadoebrivi
cxovelia. pirvel rigSi adamiani Semoqmedia. igi bunebriv resursebs sakuTari da
momdevno Taobebis sasargeblod iyenebs. adamiani udides Zalas flobs,Mmas ara Tu
erTmaneTis, aramed planetis Gganadgurebac ki SeuZlia. adamiani da adamianebis
jgufebi Tavisi miznis misaRwevad gansazRvrul politikas SeimuSaveben da misi
gansaxorcielebisaTvis ibrZvian. am brZolaSi nebiT Tu ZaladobiT adamianTa sxva
jgufebic erTvebian. Aase warmoiSoba saerTo-ზოგადი interesebi da misi
realizaciis ideologiuri saSualebebi, maT Soris Teoriuli kvlevebi.
Kklasobriv sazogadoebaSi YyovelTvis gamoiyofa gabatonebuli klasi, romlis
interesebi sxva klasis interesebs yovelTvis ar emTxveva aseTi daumTxveloba ki
klasobriv brZolas amwvavebs da gabatonebuli klasis arsebobas emuqreba.
magaliTad, roca SefardebiTi Warmosaxleoba umuSevrobis maRal doneSi
gadaizarda da mosaxleobis masobrivi gaRatakeba gamoiwvia, kapitalisturi
sistemis arseboba safrTxis winaSe dadga., radgan Mmosaxleobis umravlesoba
Tavisi gausaZlisi cxovrebis mizezad burJuaziis angarebiT saqmianobas Tvlida.
aseT situaciaSi, malTusis mosaxleobis Teoria, romelic sazogadoebis
siRatikis mizezad, veluri kappitalizmis nacvlad, TviT Raribi mosaxleobis
gamravlebaSi xedavda, gabatonebuli saxelisuflo jgufisaTvis metad xelsayreli
aRmoCnda.
მალთუსის მტკიცებით, მოსახლეობის მართვის კანონები ბუნების უცვლელი კანონებია,
ხოლო რაც შეეხება საზოგადოებას, იგი მოსახლეობის დინამიკაზე ზემოქმედებს მხოლოდ
როგორც გარე ფაქტორების ერთობლიობა და როგორც ასეთს არ ძალუმს ზოგადი ტენდენციის
შეცვლა. ამავე დროს მალთუსი ირწმუნება, რომ იგი არ ეწინააღმდეგება მოსახლეობის ზრდას.
მაგრამ იგი მხოლოდ ისეთ ზრდას მიესალმება, რომელიც არ დაარღვევს თანაფარდობას
მოსახლეობასა და სურსათის მოცულობას შორის და არ გამოიწვევს მათ შორის ბრძოლას.
ამავე დროს მალთუსი ფიქრობს, რომ რადგან „მოსახლეობის მატება მიმდინარეობს
თანდათანობით, ხოლო ადამიანს საკვების გარეშე ძალიან ცოტა ხანიც კი არ შეუძლია გაძლება,
ამიტომ ხალხთმოსახლეობის კანონი ვერ გამოიწვევს უშუალოდ შიმშილს, მაგრამ იგი ამზადებს
და აიძულებს ხალხის ღარიბ ფენებს, მხოლოდ უკიდურესად აუცილებლით
დაკმაყოფილდნენ“28 [ თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. ტ.
1. გვ. 457]. შესაბამისად, მალთუსიანელთა აზრით, სიღარიბიდან თავდაღწევის მთავარი
405
საშუალებაა შობადობის შემცირება, რომ მხოლოდ ჭარბმოსახლეობაა სიღარიბის ბუნებრივი
წყარო. ჩვენი აზრით, ამ მოსაზრებას რეალური გამართლება არ გააჩნია და მას მხოლოდ
ჰიპოტეზური დატვირთვა აქვს. მოსახლეოის ზრდა არ არის ეკონომიკურად ჩამორჩენილი
ქვეყნების ეrTaderTi, Tundac cxovrebis dabali donis (1), TviTpativiscemis
uqonlobisa (2) da adamianTa Tavisuflebis (3) SezRudvis mizezi. meores mxriv,
mraval qveyanasa da regionSi mosaxleobis swrafi zrda is seriozuli faqtoriა,
romelic aZlierebs sustad ganviTarebulobis am sam urTierTdakavSirebul
komponents, gansakuTrebiT pirvelsa da meores.
Warbmosaxleoba gansazRvrul istoriul, mdgomareobaSi, konkretul socialur
pirobebSi warmoiSoba. rogorc sovi aRniSnavs “Warbwarmოeba araa absoluturi
Sinaarsis matarebeli. igi, rogorc es cxadia, ganpirobebulia ekonomikuri da
politikuri wyobilebiT” [[A. Sauvy. Theorie generale de la population, vol. II. p. 155].
maTzea damokidebuli resursebis efeqtiani gamoyeneba da Tanamedrove teqnikisa da
teqnologiis SesaZlebloba. სoviს azriT iq, sadac ar gamoiyeneba resursebi da
teqnika moCvenebiTi Warbmosaxleoba warmoiSoba. am SemTxvevaSi Warbmosaxleoba
SefardebiTi cnebaa.ასეული მილიონობით ადამიანისდა ბუნებრივი სიმდიდრის
შეუსაბამობის მაგალითია აფრიკის კონტინენტი. იგი ძალზე მდიდარია მინერალური
რესურსებით,, მაგრამ აფრიკის, განსაკუთრებით სუბსაჰარისმოსახლეობა სიღატაკეში
იმყოფება.ასევე არ შეიძლება ჭარბმოსახლეობა გავაიგივოთ მაღალ შობადობასა ან მაღალ
ბუნებრივ მატებასთან. მაგალითად იგივე აფრიკაში შობადობის ინდექსი მაღალია (2005-10 წწ -
4,91%), ასევე მაღალია მოსახლეობის ზრდის ტემპი (2,2%), მაგრამ მოსახლეობის სიმჭიდროვე
დაბალია (30,32 მლნ კვ. კმ). აქედან გამომდინარეობს, რომ ჭარბმოსახლეობა არსებობის
საშუალებებთან მიმართებაში უნდა განვიხილოთ. ამ ასპექტში კი მთავარია დასაქმებისა და
ანაზღაურების, აგრეთვე შექმნილი პროდუქტის განაწილების პრობლემა.
Tu gavyvebiT swor strategias, gaTvaliswinebuls cxovrebis donis zrdaze,
sakuTari Rirsebis grZnobis ganmtkicebasa da Tavisuflebaze, maSin es strategia
starts miscems TviTregulirebis process. am SemTxvevaSi mosaxleobis zrda ukve
ar iqneba problema. amis dadasturebaa yvela Tanamedrove ganviTarebuli qveyana.
aqedan gamomdinareobs namdvili problema – CamorCeniloba ganviTarebaSi da
ganviTareba – erTerTi mizani. am ukanasknels moyveba ekonomikuri progresi da
socialuri meqanizmebi, romlebic ama Tu im zomiT avtomaturad aregulireben
mosaxleobis matebasa da mis ganawilebas. sanam mesame samyaroSi mosaxleobis

406
umravlesoba imyofeba siRatakeSi, gaunaTleblobasa da fizikur
ganuviTareblobaSi, manam didi ojaxebi socialuri usafrTxoebis erTaderTi
garantiaa.
ufro gavrcelebulia argumenti, rom mosaxleobis zrda astimulebs ekonomikur
ganviTarebas, ramdenadac ufro mravalricxovani mosaxleoba, უფრო did
samoxmareblo moTxovnas warmoSobs, იქმნება ekonomia warmoebis masStabze da
mcirდebა warmoebiTი danaxarjი.
1980-iani wlebis neoklasikuri kontrevoluciuri skolis “revizionisti”
ekonomistebiს (julian saimoni da nikolas eberStadti) mtkicebით Tavisufal
bazrebs SeuZliaT Seeguon mosaxleobis zrdiT gamowveul yovel deficits. aseTi
deficitebi ganapirobeben fasebis moZraobas da iZleva signals gamoyenebul iqnas
ufro dabali danaxarjis mqone axali warmoebiTi teqnologia. bolos da bolos
Tavisufali bazrebi da adamianuri gamWriaxoba gadaWris mosaxleobis zrdis
yvela problemas.
msoflioSi bevria auTvisebeli teritoria (tropikuli afrika, laTinuri
amerika, avstralia ...) am regionebSi “Warbi” mosaxleobis dasaqmeba gazrdis
sasoflo-sameurneo produqcias. magaliTad, saharis samxreTiT arsebული 1.4
mlrdha saxnavi miwიდან damuSavebulia mxolod 170 mln ha.
mosaxleobis zrda – realuri problema. როგორც ტოდარო ფიქრობს, mosaxleobis
zrdis tempis Semcirebis (misi ekonomikuri, socialuri da ekologiuri
uaryofiTi efeqtebis gaTvaliswinebiT) momxreTa pozicia Cveulebriv
dafuZnebulia romelime qvemoT moyvanil argumentebze:
“qorebis” argumentacia. ukidures SexedulebaTa azriT, praqtikulad yvela
msoflio ekonomikuri da socialuri ubedureba – mosaxleobis zrdis Sedegia.
mosaxleobis Seuferxebeli zrda safuZvelia Tanamedroveobis iსeTi krizisuli
movlenebisa, rogoricaa siRatake, cxovrebis dabali done, SimSili, cudi
janmrTeloba, garemos rRveva. ”ქორები” iseT Zlier gamoTqmebს იყენებენ, rogoricaa
“demografiuli bombi” an “demografiuli afeTqeba”. eqstremaluri poziciis
momxreTa azriT “msoflio” (ig. mesame samyaro – j.k) mosaxleobis stabilizacia,
anda misi ricxovnebis Semcireba, moiTxovs mkacri RonisZiebebიs გატარებას.
cikli “mosaxleobis zrda – siRatake – mosaxleobis zrda” da ojaxis
dagegmvis programebis aucilebloba. es cikli miCneulia mosaxleobis metismetad
swrafi zrdisa da misgan gamowveuli negatiuri moqmedebis mizezad. amitom am
407
ciklis gawyvetas eZleva pirvelxarisxovani mniSvneloba. am Tvalsazrisis
momxreebi Tvlian, rom mosaxleobis zrda aZlierebs da amwvavebs ekonomikur,
socialur da fiziologiur problemebs, aferxebs ganviTarebas. uaresdeba
perspeqtiva ukeTes cxovrebaze imaTTvis vinc ukve daibada. saxelmwifos
SezRuduli Semosavali yofnis mxolod arqauli ekonomikuri, samedicino da
socialuri sistemebis mxardaWeraს.am daskvnebis damtkicebisas ekonomistebs
xSirad yuradReba gadaaqvT neoklasikuri modelis gamartivebul variantze.
gamoiyeneba standartuli warmoebiTi funqcia Y=F(K,L,R,T),sadac produqciis
gamoSveba (YY ) aris kapitalis ( K ), Sromis ( L ), resursebisa ( R ) da
teqnologiis ( t )funqcia. im varaudiT, rom resursebi fiqsirebulia, vRebulobT:
Y-I= a (K-1) + T1
sadac Y - mSp zrdis tempi, I - SromiTi resursebis (mosaxleobis) zrdis tempi, K -
warmoebiTi fordebis (kapitalis) zrdis tempi, a - kapitalis mixedviT gamoSvebis
elastiuroba (rogorc wesi, iTvleba mudmivad), T1 - teqnologiuri cvlilebebis
efeqti (“solous narCeni”).
miznebi da SeTanxmebis miRwevis gzebi. 1974 wels buqarestSi gaimarTa
mosaxleobispirvelikonferencia, sadac, erTis mxriv aRiniSna, rom mosaxleobis
zrda ar aris erTaderTi da arc ZiriTadi mizezi (ukve dasaxelebuli sami
urTierTdakavSirebuli komponentisa), meores mxriv, igi miCneuli iyo yvela
ubedurebis mizezad. Mმosaxleobis meore konferenciaze (meqsika 1984 w) es
konfliqti ase TvalsaCino ar iyo da am aspeqtSi garkveuli daaxloeba
SeimCneoda, rac kidevac gamoixata oTx debulebaSi:
1. ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში mosaxleobis zrda ar iTvleba
cxovrebis dabali donis, uTanasworobisa da arCevanis Tavisuflebis SezRudvis
mTavar mizezad. am problemebis fesvebi unda veZioT erovnuli da saerTaSoriso
ekonomikuri wesrigis dualizmSi, agreTve samuSao adgilebis Seqmnis da
uRaribesi ojaxebis Semosavlebis gadidebis programebis CaSlaSi, gansakuTrebiT
qalebis mimarT;
2. mosaxleobis problemebi ar Semoifargleba misi ricxovnebiT: igi moicavs
cxovrebis xarisxs da materialur keTildReobas. amitom mosaxleobis
ricxovnebis problema ufro ნაკლებად ganviTarebუl რეგიონებში unda
daukavSirdes rogorc qveynis, aseve msoflio resursebis ufro samarTlian
ganawilebasa da gamoyenebas;

408
 3. mosaxleobis swrafi zrda aZlierebs ekonomikuri CamorCenilobis
problemebs da aSorebs ganviTarebis perspeqtivebs. amitom mosaxleobis swrafi
zrda zogierT regionSi da qveyanaSi warmoadgens mdgomareobis gauaresebis
mniSvnelovan faqtors, Tumca es ar aris am qveynebis ganuviTareblobis ZiriTadi
mizezi;
4. mosaxleobis mravali realuri problema gamowveulia, ara imdenad misi
Warbi mosaxleobiT, ramdenadac urbanizaciiT. ufro racionaluri da efeqtiania
zogierT qveyanaSi mosaxleobis sivrcobrivi ganawilebა.
am oTxi debulebis gaTvaliswinebiT, SeiZleba davaskvnaT, rom ნაკლებად
ganviTarebუl qveynebSi misaxleobis zrdis problemisadmi realuri midgoma
dakavSirebulia sami politikuri miznisa da amocanis dayenebasa da gadaWrasTan:
1.qveynebsa da regionebSi, sadac mosaxleobis ganawileba da მaტeბa
warmogvidgeba, rogorc mimdinare an politikuri problema, strategia gadatanili
unda iqnas ara mxolod mosaxleobis ricxvze, aramed aseve ekonomikuri da
socialuri sustadganviTarebulobis mizezebis aRmosafxvrelad. ganviTarebis
strategiis upirvelesi amocana unda gaxdes absoluturi gaRatakeba, socialuri
uTanasworoba, umuSevrobis maRali done (gansakuTrebiT qalebSi), ganaTlebisadmi
qalTa miswrafebis SezRudva, arasakmarisi kveba, cudi janmrTeloba, am
problemebis gadaWra adamianebs SesaZleblobas miscems, airCion ojaxis
optimaluri sidide;
2.aucilebelia ojaxis dagegmvis programebi, romelic waaxalisebda
ganviTarebas da gamoiwvevda ojaxis sididis Semcirebas. aseTi programebis
organuli komponentebi unda gaxdes saganmanaTleblo donis amaRleba da
Sebadobis SezRudva teqnikuri saSualebebis gamoyenebis uzrunvelyofiT;
3.უფრო ganviTarebuli qveynebi unda daexmaron ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs
Sobadobis da sikvdilianobis donis SemcirebaSi, ara mxolod kontraceptivebis
miwodebiT da ojaxis dagegmvis dafinansebiT. ufro mniSvnelovania:
a. Semcirდეs sakuTari gaunaxlebadi bunebrivi resursebis metismeti
moxmareba. (maTi racionaluri moxmarebis programebis ganxorcielebis
gziT);
b. ibrZolon siRatakis, gaunaTleblobis, avadmyofobisa da SimSilis
winaaRmdeg ;

409
 g. diskusiebsa da saerTaSoriso ekonomikuri da socialuri urTierTobebis
sistemaSi, ganviTareba ar iqnas dayvanili mxolod demografiul
kontrolamde.
mraval ნაკლებად ganviTarეbუl qveyanaSi Camoyalibda fsiqologiuri da
kulturuli stereotipebi, romlebic gansazRvraven ojaxis sidides, roca
pirveli, ori an sami bavSvi ganixileba rogorc saqoneli, romelzec moTxovna
Zlier reagierebas ar axdens fasobriv cvlilebaze.
ufro ნაკლებად ganvიTarebუl qveynebSi nayofierebis ekonomikur Teoria
metწილad exeba or-samze meti bavSvis gaჩენიs survils da namati bavSvi (4-10 da
meti) ganixileba rogorc investiciuri saqoneli. aq erTimeores upirispirdeba
sargebloba da danaxarji. pirvelSi igulisxmeba bavSvebis Sromidan miRebuli
Semosavali. mas upirispirdeba danaxarji, romelic ori elementisagan Sedgeba:
1. dedis drois alternatiuli Rirebuleba (Semosavali, romelsac deda
miiRebda Tavisi bavSvis ar movlis SemTxvevaSi).
2 .bavSvTa swavlebis alternatiuli da faqtobrivi Rirebuleba – finansuri
kompromisi bavSvTa “ maRalxarisxobrivi da ZviradRirebuli” nakleb raodenobasa
da dabali Semosavlis mqone “dabalxarisxobrivi da naklebZviri” gaunaTlebel
bavSvTa did raodenobas Soris.
დედამიწაზე მოსახლეობის ბრუნვადობა ასე გამოიყურება: გამრავლებისადმი მოსახლეობის
ბიოლოგიური მისწრაფება > მოსახლეობის სიჭარბე >რესურსების გამოლევა> შიმშილისგან
სიკვდილი> დემოგრაფიული პოლიტიკა > მოსახლეობის შემცირება. ამ ასპექტში ბუნებრივია
ასეთი კითხვის წამოჭრა - მაქსიმუმ რამდენ ადამიანს გამოკვებავს ჩვენი პლანეტა?
თანამედროვე მეცნიერების გააგარიშებით ეს მაქსიმუმი ანუ პლანეტის ”გამშვებუნარიანობა” 9-
10 მლრდ კაცს არ აღემატება. სოციობიოლოგიის ფუძემდებlის, ამერიკელი პროფესორის,

ევოლუციის შესწავლის საზოგადოების პრეზიდენტის ე. ვილსონის (Wilson, Edward Osborne, დ.

1929 წ) აზრით, ეს გამოთვლა დაფუძნებულია მიწის რესურსების, უპირველეს ყოვლისა,
მტკნარი წყლის რესურსების შეზღუდულობაზე. თავის შრომაში - სოციობიოლოგია: ახალი
სინთეზი (Sociobiology: The New Synthesis, 1975), ვილსონმა ჩამოაყალიბა ცხოველთა და
ადამიანის სოციალური ქცევის ბიოლოგიური საფუძვლების თეორია. ამ წიგნის ბოლო თავში
იგი შეეცადა დაემტკიცებინა, რომ ადამიანის ქცევის ზოგიერთი ასპექტი {(მაგალითად, სქესის
მიხედვით შრომის ტრადიციული დანაწილება გენეტიკურად განსაზღვრულია
(დეტერმინებულია)} და მოცემულ ურთიერთობაში, ადამიანი ცხოველებისაგან არაფრით
410
განსხვავდება. ამ კონცეფციამ სერიოზული კრიტიკა გამოიწვია, რომელსაც ვილსონმა ახალი
წიგნით უპასუხა - ადამიანის ბუნების შესახებ (On Human Nature, 1978), რომელმაც აშშ-ში
პრესტიჟული პულითცერის პრემია (ინგლ. Pulitzer Prize) დაიმსახურა. 1980-იან წლებში
ვილსონი დაკავებული იყო მცენარეთა და ცხოველთა მრავალი სახეობის გაქრობის
პრობლემით. 1992 წელს მან გამოაქვეყნა ფუნდამენტური შრომა - ცხოვრების
მრავალფეროვნება (The Diversity of Life), რომელშიც მოცემულია ბიოლოგიური სამყაროს
შესწავლისა და სისტემატიზაციის შედეგები. მაგალითად, 1990 წელს მსოფლიო მოსახლეობის
22%-ს არ ჰქონდათ გაუმჯობესებული წყლის წყაროებზე სტაბილური დაშვება, მართალია 2004
წლისათვის ეს მაჩვენებელი ხუთი პუნქტით გაუმჯობესდა, მაგრამ მაინც პრობლემური (17%)
დარჩა. საგანგაშო მდგომარეობა შეიმჩნევა უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
(შესაბამისად: მოსახლეობის 49 და 31%), ხოლო იმ ქვეყნებში, რომლებშიც ადამიანისეული
პოტენციალის განვითარების მაღალი დონეა ფიქსირებული, მოსახლეობის 100% სარგებლობს
წყლის სიკეთით. საქართველოში ეს მაჩვენებელი საკმაოდ დაბალია (20 და 18%) და მსოფლიო
საშუალო მაჩვენებელზე უარესია. აღნიშნული მაჩვენებელი საგანგაშოა სუბსაჰარისეული
აფრიკის ქვეყნებში (52 და 45%, მ.შ. ეთიოპიაში - 77 და 78 %)27.[ 27 Доклад о развитии человека
2007/2008. Борьба с изменениями климата: человеческая солидарность в разделенном мире
/Пер. с англ.- Изд.”Весъ Мир”, 2007, с.252 – 254]. მომავალში, კლიმატური ცვლილება
რადიკალურად შეცვლის წყლის რესურსის განაწილებას. უკვე 1990 წელს გაეროს განვითარების
კონფერენციამ ყურადღება გაამახვილა გლობალური წყლის კრიზისზე და კლიმატური
ცვლილებებზე. აღინიშნა, რომ უსაფრთხო გარემო - ”სუფთა წყალი, საზრდო და ჰაერი” -
ადამიანთა თავისუფლების ელემენტებია. 2006 წლის მოხსენებაში მთავარი თემა იყო მსოფლიო
წყალგამოყენების მდგომარეობა და მისი შედეგი ადამიანისეულ განვითარებაზე.
მეორე მიზეზია მოსახლეობის ერთ სულზე საზრდოს წარმოების მვეთრი შემცირების
პერსპექტივა. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ყველა მოწეული მარცვლეული მხოლოდ ადამიანებს
მოხმარდება, მაინც წარმოიშობა მოსავლის განაწილებაში შეზღუდვა. ვილსონის მტკიცებით,
თუ ადამიანები ვეგეტერანები გახდებიან, მაშინ 1,4 მლრდ ჰა სახნავ მიწაზე მიღებული 10
მლრდ ტონა მარცვლეული საკმარისი იქნებოდა 10 მლრდ კაცის
გამოსაკვებად28.[28http://www.pravda.ru/science/planet/humanbeing/07-01-2012/1102964-
perenaselenie-0/], მაგრამ ყველა ადამიანის მცენარეულ საზრდოზე გადაყვანა პრაქტიკულად
შეუძლებელია და არც სასურველია. ამიტომ უკვე შეიძლება ითქვას, რომ დედამიწა ვერ

411
შეძლებს 10 მლრდ კაცზე მეტ გამოკვებას. ვილსონის ამ პირქუშ პერსპექტივას ყველა
მკვლევარი არ იზიარებს. მხედველობაში გვაქვს მსოფლიო სასურსათო პრობლემის შესახებ
„უორლდვოჩ ინსტიტუტის“ ახალი კვლევის გამოქვეყნება. ანგარიშში ნათქვამია, რომ 2011
წელს მილიარდზე მეტი ადამიანი შიმშილობდა და დაახლოებით ამდენივე განათლების
გარეშე იყო დარჩენილი და თურმე მსოფლიო შიმშილობის გამომწვევი მიზეზი ისაა, რომ
მსოფლიო მოსავლის დაახლოებით 20-დან 50%-მდე ადამიანებამდე ვერ აღწევს. აღნიშნული
ინსტიტუტის დირექტორის დენიელ ნეირენბერგის განცხადებით, მილიარდი ადამიანის
შიმშილობის მთავარი მიზეზი არაა სურსათის ნაკლებობა.: „ჩვენ ვაწარმოებთ საკმარისზე მეტ
საკვებს, რომელიც გამოსაკვებად არათუ 7 მლრდ, არამედ 9 და 11 მლრდ ადამიანსაც ეყოფა.
2050 წლისთვის ველოდებით მსოფლიო მოსახლეობის 9,5 მლრდ კაცამდე მიღწევას და
ჩვენუკვე ვაწარმოებთ მათთვის საკმარის საკვებს. მაგრამ პრობლემაა ამ პროდუქტის იმ
ადამიანებისათვის მიწოდება ვისაც ეს ესაჭიროება. სიღატაკე ადამიანებს კარგ კვებაში უშლის
ხელს. მათ უნდა შეეძლოთ არა მხოლოდ მარცვლეულის მიღება, არამედ იკვებონ ხილით და
ბოსტნეულით, რასაც რეალური კვება ჰქვია”29[29 Доклад о развитии человека 2007/2008. Борьба с
изменениями климата: человеческая солидарность в разделенном мире /Пер. с англ.- Изд.”Весъ
Мир”, 2007, с.27].

5.8.2. ციკლიზმის ადრინდელი კონცეფციები

ყოველი საზოგადოება განსაზღვრულ რთულ გარემოში არსებობს და მას უნდა შეეგუოს.
ამასთან დაკავშირებით, მისთვის დამახასიათებელია ცვალებადობა, მაგრამ ამ ცვლილების
მიმართულებები განსხვავებულად ფასდება.
ისტორიული ციკლიზმის იდეა შორეულ წარსულში აღმოცენდა. იგი ასახული აპოლიბიას
„საყოველთაო ისტორიაში“ [იხ.«Всеобщей истории» Полибия], მაგრამ მას მხედველობაშიჰ
ქონდა არა სოციოისტორიული ორგანიზმები, არამედ - მათი სახელმწიფოებრივი მოწყობის
ფორმები. შესაბამისად, მისი ციკლიზმის კონცეფცია საზოგადოების განვითარებას მხოლოდ
ირიბად ეხებოდა. ციკლიზმი განსაკუთრებით თვალსაჩინოდ ვლინდება, როგრც ძველ, ასევე
შუასაუკუნეების აღმოსავლეთის ქვეყნების განვითარებაში. ციკლური განვითარების
კონცეფციის ფორმულირებას საფუძვლად დაედო მსოფლიო ისტორიისფაქტები: სოციალ-
ისტორიული ორგანიზმების და მათი სისტემების, უწინარეს ყოვლისა, მსოფლიო
სახელმწიფოების (ეგვიპტე, ბაბილონი, ასირია, ხეთები, შუმერები, სპარსეთი, საბერძნეთი,

412
რომი...) წარმოშობა, აყვავება და დაღუპვა. ციკლიზმის წანამძღვრები ოთხი მონარქიის (ასირია,
მიდია, სპარსეთი და მაკედონია) კონცეფციაში მოიპოვება. თითოეული ე ს ოთხი მსოფლიო
სახელმწიფო წარმოიშვა, გაიფურჩქნა და ბოლოს ისტორიული არენა დატოვა. საჭირო იყო
მხოლოდამ მოვლენის კონცეპტუალური გააზრება. დასახელებული კონცეფციის სათავებთან
იმყოფებოდა ბერძენიისტორიკოსი ქთესია კნიდელი (ბერძნ. ΚτησίαςοΚνίδιος — დ. V -ს
მეორენახ.- გ. IV საუკუნის დასაწისში ჩვენს ერამდე). თავის შრომაში -სპარსეთის ისტორია,
რომელიც დასაწყისში 23 წიგნისგან შედგებოდა, მან ასირიის ისტორიას დაუთმო I—III წიგნი,
მიდიის ისტორიას - IV—VI , ხოლო სპარსეთისის ისტორიას - VII - XXIII წიგნები. ამრიგად,
ქთესიას დასახელებულ შრომაში სამი დიდი მსოფლიო სახელმწიფო ფიგურირებდა, შემდეგ
მას დაემატა ალ. მაკედონელის მიერ შექმნილი ახალი მსოფლიო იმპერია. ამ კონცეფციას
მხარდაჭერა არც ეგვიპტეში და არც საბერძნეთში მოუპოვებია, თუნდაც იმის გამო, რომ მასში
ამ ორი სახელმწიფო სისტორია უგულებეყოფილი იყო, სამაგიეროდ იგი აიტაცა სელევკიდების
სამეფოში შემავალმა ხალხებმა, როგორც ბერძენ-მაკედონელთა ბატონობის წინააღმდეგ
ბრძოლის იდეოლოგიური საფუძველი. მართლაც, III საუკუნის შუაპერიოდში სელევკიდების
სახელმწიფოს ჩამოცილდა და დამოუკიდებლობა მოიპოვა ბაქტრიამ და პარფიამ. II ს-ში ჩვენს
ერამდე, ოთხი მონარქის კონცეფციამ რომში შეაღწია. რომაელთა წარმოდგენებში მათი
სახელმწიფო ოთხი მსოფლიო სახელმწიფოს ჭეშმარიტი მემკვიდრეა. ამ შეხედულების
დადასტურებაა რომაელი ისტორიკოსის გნეი პომპეია ტროგას (ლათ. Gnaeus Pompeius Trogus;
დ. I ს-ში ჩვ. ერამდე - გ. I ს-ში ჩვ. წელთაღრ.) შრომები (იხ, „ფილიპის ისტორია“ – „Historiae
Philippicae“).
შემდგომ, ოთხი და მეხუთე მონარქის კონცეფცია აისახა ქრისტიანულ ისტორიოგრაფიაში.

ამ მხრივ, აღსანიშნავია ევსეი ჰერონის (ლათ.. Eusebius Hieronymus; დ.დაახლ. 347 - გ.

30.09.419/420) შრომები. იმდრინდელ მეცნიერთა უმრავლესობა თვლიდა, რომ რომის

იმპერია სახელმწიფოს უკანასკნელი რგოლია, რომლის დაღუპვას უნდა მოყოლოდა

მეორედ მოსვლა და ღვთის სასუფეველის დადგომა. ამიტომ გასაკვირი არაა, რომ

საზოგადოების ციკლური განვითარების პირველი ჭეშმარიტი კონცეფცია სწორედ

აღმოსავლეთში შეიქმნა. მისი პირველი ავტორი იყო XIY saukunis არაბი მეცნიერი იბნ

ჰალდუნი (არაბ.‫ن اب ن‬ ;დ. 27.05 1332 ტუნისი - გ.17.03.1406 კაირო). იგი იმ დასკვნამდე
მივიდა, რომ საზოგადოებები ცოცხალი ორგანიზმებია, რომლებიც უნივერსალური მიზეზების

413
გამო გაივლიან ციკლურ დაბადების, ზრდის, სიმწიფის, დაქვეითების და აუცილებელ
სიკვდილის ციკლს. 18-ე საუკუნემდე ევროპელები უპირატესად თვლიდნენ, რომ
მისდროიდელი საზოგადოება დაქვეითების მდგომარეობაში იმყოფებოდა. მათ ნიმუშად
ითვლებოდა ძველი საბერძნეთი და ძველი რომი.
სოციალ - კულტურული ევოლუციის ადრინდელი თეორიები (კანტი, სპენსერი, მორგანი...)
თითქმის დარვინის შრომის ერთდროულად, მაგრამ მისგან დამოუკიდებლად შეიქმნა. ამ
თეორიების მტკიცებით, საზოგადოება თავის არსებობას და გზას პირველყოფილ
მდგომარეობაში იწყებს და თანდათანობით უახლოვდება დასავლეთის ცივილიზაციის დონეს
ახლანდელი (XX - XXI სს) თეორიების უმრავლესობა, XIX საუკუნის თეორიებისგან
განსხვავებით, უმთავრესად ყურადღებას ამახვილებს კაცობრიობის გლობალურ ევოლუციაზე.
ჩვეულებრივ, ისინი უარყოფენ ერთხაზოვან (თეოლოგიურ, პროგრესულ) ცვლილებებს.
ამჟამად, არქეოლოგთა უმრავლესობა მულტხაზოვანი ევოლუციის თეორიის კონტექსტში
მუშაობს*. .[* ერთხაზოვან ევოლუციის მოდელში , კულტურული პროგრესი რამდენიმე სტადიას
გაივლის, მაშინ როცა მულტხაზოვან მოდელში რამდენიმე განსხვავებული კულტურა
გამოიყოფა]. რამდენიმე საუკუნით ადრე, ვიდრე დასავლეთის ცივილიზაცია სოციოლოგიურ
მეცნიერებას დაამუშავებდა.

ეკონომიკაზე იბნ ჰალდუნის შრომები ახლაც აქტუალურია. თავის ისტორულ შრომაში

„მუკადდიმა (ისტორიის შესავალი) ჰალდუნმა გაანალიზა ქვეყნებისა და ხალხების
აღმავლობისა და დაცემის მიზეზები. ჰალდუნი მოითხოვდა დაქირავებულ არმიაზე
სახელმწიფო დანახარჯის შემცირებას და ეწინააღდეგებოდა ვაჭრობისა და წარმოების
შემაფერხებელ დაბეგვრის და ტარიფების დაწესებას. ჰალდუნი თვლიდა, რომ ბიუროკრატიას
არ შეუძლია ვაჭრობის ეფექტიანი მართვა სუსტი მოტივაციისა და განსწავლულობის გამო. ასევე
იგი უარყოფითად უყურებდა სახელმწიფოს მონაწილეობას ვაჭრობას და წარმოებაში, რადგან
შეიძლება მას მოყოლოდა ეკონომიკურინამატის შემცირება და დაცემა. ეს და სხვა
ეკონომიკური პრინციპები, ჰალდუნის აზრით, ცივილიზებული საზოგადოების ჩამოყალიბების
აუცილებელი პირობაა. ჰალდუნმა აღმოაჩინა ეკონომიკის უამრავი ფუნდამენტური ცნებები.
მაგალითად, მან ა. სმიტამდე გაცილებით ადრე ახსნა შრომის დანაწილების მნიშვneლობა და
მისი გადამწყვეტი როლი წარმოების ეფექტიანობის ამაღლებაში. მან ასევე გაუსწრო დ.
რიკარდოს ღირებულების შრომითი თეორიის ფორმულირებაში. იბნ ჰალდუნი პირველი
ეკონომისტია, რომელმაც ეკონომიკის ფუნქციების დასისტიმება შეძლო. მან მიუთითა

414
ტექნიკური ბაზის, წარმოების სპეციალიზაციის და საგარეო ვაჭრობის დიდ მნიშვნელობაზე
ეკონომიკური ნამატის მისაღებად. მან გაანალიზა სახელმწიფოს და მისი სტაბილიზაციის
პოლიტიკის როლი როგორც მწარმოებლურობისა და მოსახლეობის დასაქმების საშუალება.
ჰალდუნს აინტერესებდა ოპტიმალური საგადასახადო დაბეგვრის პრობლემა. მეცნიერის
ყურადღების მიღმა არ დარჩენილა წარმოების ორგანიზაციული სტრუქტურა, ეკონომოკური
მოლოდინი, ნორმატიულ-სამართლებრივი ბაზა და სხვა.

ჰანდუნმა დაამუშავა ერის აღმავლობისა და დაქვეითების ბიოლოგიური თეორია, ხოლო, მისმა

ზოგადმა ეკონომიკურმა თეორიამ განსაზღვრა ისტორიისადმი მისეული მიდგომა. ჰანდუნი
იყო პირველი მეცნიერი, რომელმაც ზოგადი ეკონომიკის ისეთი თანამიმდევრული თეორია
შექმნა, რომელიც განმარტავდა და ჭვრეტდა ცივილიზაციების, ქვეყნების და იმპერიების
აღმავლობას და დაქვეითებას. მისი მოძღვრება შესაძლებლობას იძლევა იწინასწარმეტყველოს
რამდენად სიცოცხლის უნარიანია ესა თუ ის სახელმწიფო, აგრეთვე ემპირულად და
თეორიულად ახსნას სახელმწიფო პოლიტიკის შედეგები წარმოებისა და ვაჭრობის სფეროში.
[4]

ჰალდუნის აზრით, ისტორიულად ადამიანური ცხოვრების პირველი ფორმაა სოფლის

მეურნეობა, უწინარეს ყოვლისა - მომთაბარეობა. არსებობის მძიმე პირობები მათ ჯგუფებად
აერთიანებდა. მათ შორის ფიზიკური დაპირიპირება ჩვეულებრივი მოვლენა იყო, რომელსაც
მოყვა მეფის ხელისუფლების და ქალაქების გაჩენა და ადამიანური ცხოვრების მეორე ფორმის -
ქალაქური ცხოვრების წარმოშობა. ქალაქებში ვითარდება ხელოსნობა და ვაჭრობა, ჩნდება
შეძლება და ფუფუნება, რომლებთან დაკავშირებულია ზნე-ჩვეულების წახდენა. ადამიანები
ხდებიან განაზებულნი და თავდაცვას დაკარგულნი. ამ ეპოქაში იზრდება ხელისუფლების და
სახელმწიფო მოხელეების დანახარჯი, რომლის უშუალო შედეგი იყო საგადასახადო ტვირთვის
ზრდა. გამოსაღები არასაკმარისია და სახელმწიფო თავის ქვეშევრდომებზე მძლავრობს. ეს
უკანასკნელნი უკეთეს ცხოვრებაზე ყოველგვარ იმედს კარგავენ და ბევრი მათგანი ბევრი
შრომას გაურბის. ეს კი საგადასახადო შემოსავალს კუმშავს. მისი შედეგია სახელმწიფო ძალის
თანდათანობით დასუსტება და დაშლა- დანგრევა.
ჰალდუნი სახელმწიფოს განვითარებაში ხუთ ფაზას გამოყოფს. უკანასკნელ ფაზაში იწყება
მმართველი სამეფო დინასტიის სიბერე და მას ეუფლება გაჭიანურებული ავადმყოფობა,
რომლისგან თავის დაღწევა შეუძლებელია. რომლისგან თავის დაღწევა
შეუძლებელია.დაჩანაკება დინასტიას მაშინაც ძლევს, როცა მას გარეშე მტერი არ ემუქრება.

415
უფრო ხშირად სახელმწიფოს დაღუპვას შემოსეული მომთაბარე ხალხის გამარჯვება იწვევს.
დინასტიის მმართველობის საშუალო ხანგრძლივობა 120 წელია. Mმოდიან ახალი

დამყრობელები, მათ უკვე არ ჭირდება ქალაქის აგება და მისი განახლებით კმაყოფილდებიან.

აღნიშნული პროცესი 120 წლის განმავლობაში კვლავ იგივ ციკლს გაივლის დაა.შ.
დასავლეთ ევროპაში ისტორიული წრებრუნვის იდეა რენესანსის ეპოქაში აღორძინდა. ეს
შეიმჩნევა გამოჩენილი იტალიელი მოაზროვნის და ისტორიკოსის მაკიაველის(1469—1527)
შრომებში. თავის ცნობილ შრომაში i “Рассуждений о первой декаде Тита Ливия» (1513 —
1517) იგი მთლიანად მიემხრო პოლიბიეს მიერ შექმნილ სახელმწიფოებრივი მოწყობის
წრებრუნვის ფორმების კონცეფციას.ხოლო მომდევნოშრომაში - „ხელმწიფე“ (1513 წ) მაკიაველი
გვთავაზობს მისეულ სოციოისტორიული ორგანიზმების ტიპოლოგიას. „ყველა სახელმწიფო,
ყველა ხელმწიფე, რომლებიც ხალხზე ძალაუფლებას ფლობდნენ თავისი არსით იყო ან
რესპუბლიკაან სახელმწიფო, რომელიც ერთპიროვნულად იმართებოდა“ [Макиавелли Н.
Государь. М., 1990. გვ. 4].თავის უკანასკნელ შრომაში - „ფლორენციის ისტორია“ მაკიაველი
უკვე აღნიშნავს, რომ თვით სახელმწიფო სოციო ისტორიული ორგანიზმი ციკლურ
განვითარების შედეგია. მისი მტკიცებით, ყველა სახელმწიფო უწყვეტ გარდაქმნებში იმყოფება
და „ჩვეულებრივ მოწესრიგებული მდგომარეობიდან გადადის მოუწესრიგებელში, ხოლო
შემდეგ- უწესრიგობიდან ახალ წესრიგში. რანდენადაც უკვე თვით ბუნებითა მსამყაროს
ნივთებს გაჩერება არ შეუძლ;ია, ისინი რაღაც სრულყოფი სმიღწევის შემდეგ , შემდგომი
აღმავლობის უუნარონი ხდებიან და აუცილებლად დაცემაში გა დავლენ და პირიქით...
სახელმწიფოს დაქვეითება შეიძლება მისი დაღუპვით დასრულდეს. ასე გაჰქრა რომის იმპერია.
. იგი ვერ აღორძინდა, მაგრამ მი ნანგრევებზე ახალი სახელმწიფოებიწარმოიშვნენ“
[Макьявелли Н. История Флоренции. Л., 1973. გვ.. 175-176]. მსგავსი აზრი გამოთქმული
აქვს იტალიელ ისტორიკოსს ფრანჩესკო გვიჩარდინის [იტ. Francesco Guicciardini;დ. 6.03.1483 -
გ. 22.05.1540 ].
წრებრუნვის იდეა იტალიელმა ფილოსოფოსმა ფრანჩესკო პატრიციმ (იტ. Francesco Patrizi;
დ. 25.04. 1529 - გ.6.02.1597) თავის ცნობილ შრომაში „ისტორიის შესახებ ათი დიალოგი“-ში
(1560 წ) განავითარა.მისი აზრით, ყველა არსებული დასაწყისში ჩაისახება, ვითარდება და
იზრდება ხოლო შემდეგ დაქვეითების პერიოდში შედის და ბოლოს, კვდება. ამ ბუნების
კანონს ექვემდებარება ადამიანის ხელოვნური ქმნილებაც, კერძოდ, საზოგადოება და
სახელმწიფო. ეს უკანასკნელი ქალაქის ფორმაშია ღმოცენდება, რომელიც ჭეშმარიტ

416
სახელმწიფოში, ხოლო შემდეგიმპერიაში გადაიზრდება. იმპერიაც სიმწიფის მიღწევის შემდეგ
დაქვეითებისკენ გადაიხრება და ბოლოსდაიშლება.
საყოველთაო აღიარებით, დასავლეთე ვროპის ეკონომიკური აზრის ისტორიაში,
სრულყოფილი სახით, ისტორიული წრებრუნვის კონცეფცია იტალიელმა ფილოსოფოსმა
ჯამბატისტა ვიკომ (Giambattista Vico:;დ. 23.06.1668 - გ.21.01.1744) შექმნა. ვიკოს ახალი
თეორიის მიხედვით, კაცობრიობის წინსვლითი განვითარება ცალკეული ერების
ციკლური განვითარებით ხორციელდება. [იხ.Вико Джамбаттиста. Основания новой науки.
М.-Киев 1994, გვ. 44-45]. მ მოსაზრებას საფუძვლად დაედო ძცელი ეგვიპტელების მიერ
თავიანთი ქვეყნის ისტორიის სამ ეტაპამდე დაყვანა: ღმერთების საუკუნე, გმირების
საუკუნე და ადამიანთა საუკუნე, როცა ეგვიპტელები სამ სხვადასხვა ენაზე
ლაპარაკობდნენ.: იეროგლიფიურ (საღვთო) ენაზე, სიმბოლურ ენაზე(მსგავსების და
ანალოგიის მეშვეობით) და სახალხო ენაზე [Вико Джамбаттиста. Основания новой науки
об общей природе наций. М.-Киев 1994. გვ. 82]. ვიკომ ამ იდეაზე დაყრდნობით განაცხადა,
რომ ყოველი ერი სამი ეტაპის გავლით ვითარდება, შემდეგ იგიიღუპება ან იშლება და დგება
ახალი ბარბაროსობის პერიოდი. მაგალითად, რომის იმპერიაში გერმანელების შესევის
შემდეგ ახალი ბარბაროსობის პერიოდი დაიწყო.
ვიკომ შვიდი ძველი ხალხი დაასახელა: ქალდელები-ასირიელები, ებრაელები, სკიფელები,
ფინიკიელები, ეგვიპტელები, ბერძნები და რომაელები. ვიკო ისტორიას იწყებს ბიბლიური
მსოფლიო წარღვნიდან და ქალდელ იტომებისგან. მისი აზრით, ყველა ერიბიბლიური
პერსონაჟის ნოეს ვაჟებიდან წარმოიშვა. სიმ- - თან დაკავშირებულია აღმოსავლეთის
ხალხების, იაფეტ-თან ევროპის ხალხების, ჰამას-თან აფრიკის და სამხრეთ აზიის ხალხების,
წარმოშობა. ვიკოს მტკიცებით, თუ სამი ეტაპი არსებობს, მაშინ მათ სამიზნე-ჩვეულებისსამი
სახეობა შეესაბამება. ხალხი დასაწყისში რელიგიური იყო, შემდეგ - განრისხებული, ხოლო
შემდეგ - თავაზიანი და თავიანთი მოვალეობის შესასრულებლად მზადყოფნი. მან გამოყო
სამართლის სამი (ღვთაებრივი, ძალადობა, საკანონმდებლო) და მმართველობის სამი სახეობა
(თეოკრატიული, როცა მღვდელები მართავენ, არისტოკრატიული, როცა წარჩინებულები
მართავენ, ადამიანისეული, როცა ადამიანებს თანაბარი უფლება აქვთ). [იხ. Вико
Джамбаттиста. Основания новой науки об общей природе наций. М.-Киев 1994. გვ. 379-
380]
ვიკოს შრომაშიკ აცობრიობის ისტორია, ისე როგორც ბუნების სამყარო, ურყევ კანონებს
ექვემდებარება. მისი ღრმა რწმენით, ყველა ერი გარე პირობების მიუხედავად, განვითარების
417
ერთი დ აიგივე სტადიას გაივლის. მასთან კაცობრიობის მოძრაობის საწყისი ადამიანთა„
მხეცური მდგომარეობაა“ როცა ხალხი გონებაჩლუნგი იყო და ნადირთა ინსტიქტებით
მოქმედებდა. თითოეული საზრდოს მოსაპოვებლად მარტო დახეტიალობდა ბუნების
წიაღში. აგრამ აი, ზეცა ელვა-ქუხილით აკიაფდა. ამასთან დაკავშირებით, ხალხმა ცა
უზარმაზარ გასულიერებულ სხეულად ჩათვალა და მას იუპიტერი უწოდა. შიშმა დაბადა
ღმერთებისადმი რწმენა. ამ გარემოებამ მოთოკა ხალხის ცხოველური ინსტიქტები-
ავხორცობა. ასე დაიწყო ხალხის მხეცური მდგომარეობიდან გადასვლა ადამიანთა
საზოგადოებაში ანუ დაიწყოკ აცობრიობის ისტორია. წარმოიშვა მონოგამური ქორწინება და
მასთან ერთად ოჯახი. ხალხი დამკვიდრდა. დასაწყისში ისინი გამოქვაბულებში
ცხოვრობდნენ ხოლო შემდეგ სადგომის აგება დაიწყეს. დამკვიდრებამ საკუთრების
წარმოშობა გამოიწვია. როცა მოსახლეობა გაიზარდადა ბუნების ნაყოფი არასაკმარისია
ღმოჩნდა, ხალხმა დაიწყო ტყის მოჭრა, მიწის დამუშავება და მარცვლეულის დათესვა. ვიკომ
კაცობრიობის ისტორიის ამ პერიოდს ღმერთების ანღვთაების საუკუნე უწოდა. ამ დროს
ადამიანთა გაერთიანების ერთადერთი ფორმა ოჯახი იყო, რომელსაც შეუზღუდველი
უფლებით აღჭურვული მამა განაგებდა.
ყველა ხალხი ერთდროულად არ გამოსულა მხეცური მდგომარეობიდან. მისი ნაწილი
ადრინდელ ცხოვრებას აგრძელებდნენ, მაგრამ საზრდოს მოპოვების გართულებამ ისინი
აიძულა იმადამიანებ სშეფარებოდნენ, რომლებიც უკვე საზოგადოებაში ცხოვრობდნენ.
ისინი მიმღებ ოჯახებში დამოკიდებულნი გახდნენ. ასე წარმოიშვა მონობა. ოჯახის მეთურს
(პატრიარქს) მათი სიცოცხლის და სიკვდილის უფლებაჰქონდა. მონების გამრავლებამ
განაპირობა მათი ბრძოლაპ ატრიარქები სწინააღმდეგ, რამაც გამოიწვია პატრიარქების
გაერთანება თავიანთი ინტერესების დასაცავად. ასე წარმოიშვა სახელმწიფო, რონელმაც
არისტოკრატიული რესპუბლიკის ფორმა მიიღო. მასთან ერთად ქალაქი წარმოიშვა.
სახელმწიფოში მთელი ხელისუფლება არისტოკრატ პატრიციების (გმირების) ხელში
იმყოფებოდა, რომლებმაც მმართველი წოდება შექმნეს. დანარჩენი ხალხი პლებეად
იწოდებოდა და სამოქალაქო უფლებები არ გააჩნდა. ასე დაიწყო კაცობრიობის ისტორიის
მეორე პერიოდი - გმირების ანუ გმირული საუკუნე.
პლებები არ შეურიგდნენ თავიანთ მდგომარეობას და პატრიციების წინააღმდეგ აჯანყდნენ
და უფლებების გათანაბრება მოითხოვეს. მათი ძალის მიმართ შიშმა პატრიციები აიძულა
დაეთმოთ. შესაბამისად, არისტოკრატიული რესპუბლიკა შეცვალა სახალხო თავისუფალმა

418
 რესპუბლიკამ. დადგა მესამე ისტორიულიპ ერიოდი- ხალხის ანუ ადამიანისეული საუკუნე.
სამოქალაქო უფლებების უთანასწორობა გაქრა, მაგრამ გაძლიერდა ქონებრივი
უთანასწორობა. სამოქალაქო თანასწორობის პირობებში სიმდიდრე ადამიანის
ძლევამოსილებას უზრუნველყოფდა. მდიდარმა და ძლიერმა ადამიანებმა, რიგითი მასის
გადაბირებით, ხელისუფლები სმოსაპოვებლად ბრძოლა დაიწყეს. გამოჩნდა პარტიები,
დაიწყო სამოქალაქო ომები და ურთიერთ - ჟლეტა. ამ მდგომარეობიდან ერთადერთი
გამოსავალი მონარქიის წარმოშობა იყო. მონარქმა თავისთავზე აიღო საერთო ინტერესებზე
ზრუნვა. მაგრამ ვერც მონარქი ახერხებს ისტორიულიჩარხის ბრუნვის შეჩერებას. მის
ადგილს, როგორც ამა სრომის ისტორია ადასტურებს „ხელმეორ ებარბაროსობა“ ან უცხო
ქვეყნის ბატონობა იკავებს.
ცივილიზაციის სტადიური განვითარების თეორია. ჯერ კიდევ XVII საუკუნეში თომას
ჰობსი (Thomas Hobbes, დ.5.04. 1588 - გ.4.12.1679 ) აღნიშნავდა, რომ საზოგადოებაში
მრავალი პროცესი იმის ანალოგურია რაც ცხოველთა სამყაროში მიმდინარეობს. ჰობსის
ეთიკა გამომდინარეობს „ადამიანის ბუნების“ უცვლელი ვნებიდან. იგი ზნეობის საფუძვლად
თვლიდა „ბუნებრივ კანონს, რომელიც ადამიანს აიძულებდა ებრძოლა თვითშენარჩუნებისა
და მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად.

5.8.3 სოციალური დარვინიზმი

სოციალ-დარვინიზმი წარმოგვიდგება როგორც სოციოლოგიური თეორია, რომლის
მიხედვით ჩარლ დარვინის მიერ გამოვლენილი ბუნებრივი შერჩევისა და არსებობისათვის
ბრძოლის კანონზომიერებები ვრცელდებიან ადამიანთა საზოგადოებრივ ურთიერთობაზე.
სოციალ-დარვინიზმის ელემენტები გამოიყენება სხვადასხვა კონსერვატიულ მოძრაობაში.
თავის უკიდურეს გამოვლინებაში იგი ევგენიკის და რასიზმის საფუძველია. სოციალ--
დარვინისტები თავიანთ მოძღვრებაში ხშირად იყენებდნენ მალთუსიანელობას. სოციალ-
დარვინიზმის სათავეები შორეულ წარსულში უნდა ვეძიოთ:
ტერმინი „დარვინიზმი“ პირველად თომას ჰენრი გეკსლიმ გამოიყენა 1860 წელს დარვინის
წიგნის “სახეობები სწარმოშობის განხილვის“ დროს.დასაწყისში ეს ტერმინი ევოლუციური
ცვლილებების დიაპაზონის აღსაწერად გამოიყენებოდა, მაგრამ XIX-ე საუკუნის დასასრულს
იგი უფრო კონკრეტული გახდა და დარვინის მიერ შემოტანილ ტერმინს „ბუნებრივ შერჩევას“
დაუკავშირდა. დარვინთან ეს ტერმინი გამოიყენებოდა სახეობების წარმოშობის ასახსნელად.

419
ბუნებრივი შერჩევის პროცესი მოიცავს, შეზღუდულ რესურსების მითვისებასთან
დაკავშირებით, ადამიანებს შორის შეჯიბრებას. სოციალური დარვინიზმის თვალსაზრისით,
დარვინის ევოლუციის თეორია, ბუნებრივი შერჩევის მეშვეობით, შეიძლება ერის ან ქვეყნის
სოციალური გამძლეობის ხარისხის გასაგებად გამოვიყენოთ. სოციალური დარვინიზმი
ჩვეულებრივ იმ იდეებს მიეკუთვნება, რომლებიც დარვინის წიგნის -„სახეობების წარმოშობის“
პუბლიკაციამდე არსებობდა. სოციალ-დარვინიზმის წინამორბედებია თომას მალთუსი {ამის
დადასტურებაა ჩვენს მიერ განხილული ე. წ. „მალთუსიანური ხაფანგი“, რომლის თანახმად,
პერსპექტივაში პლანეტის ღარიბი მოსახლეობა შიმშილით ამოწყდება, ხოლო მდიდრები გადარჩებიან

ჯ.კ }და ფრანსის გალტონი. ხოლო ფრაზა „სოციალ-დარვინიზმი“პირველად 1877 წელს

გაჟღერდა ჯოზეფ ფიშერის (Joseph Fischer) სტატიაში

(ირლანდიაშიმიწათსარგებლობისისტორია).
მოცემული კონცეფცია დარვინის სახელს ატარებს, მაგრამ ეს თეორია უფრო
დაკავშირებულია სხვა ავტორებთან (Herbert Spencer, Thomas Robert Malthus, Francis
Galton...). სოციალ დარვინიზმის ძირითადი პრიციპები ყველაზე ნათლად ინგლისელ
ფილოსოფოს და სოციოლოგ ჰერბერთ სპენსერის (ინგლ. Herbert Spencer; დ. 27.04.1820 - გ.
8.12.1903) შრომებში გამოვლინდა .სპენსერი ცნობილია, როგორც ევოლუციონიზმის
ერთერთი ფუძემდებელი, სოციოლოგიაში ორგანული სკოლის [ორგანიზმი -
მეთოდოლოგიური პრინციპი, რომლის მიხედვით ესა თუ ის სოციალური ფენომენები
განიხილება ბუნების მოვლენების მსგავსად-ჯ.კ.] დამფეძნებელი, მან მოგვცა სოციალურიე
ვოლუციის გაგების სამი ფორმულა: „ბუნებრივი შერჩევა“, „არსებობისათვის ბრძოლა“ და
„ძლიერების გადარჩენა“ სპენსერს ეკუთვნის გამოთქმა - „ბუნების უნივერსალური კანონი“,
რომლი სმიხედვით სახელმწიფო არ უნდა ჩაერიოს საზოგადოებაში მიმდინარე ბუნებრივ
პროცესებში.მხოლოდ ამ შემთხვევაში „შეგუებული“ მარჯვე ადამიანები გადარჩებიან,
დანარჩენი კია მოწყდებიან; მხოლოდ ძლიერები შეძლებენ ადაპტირებას და ისტორიული
განვითარების უფრო მაღალ დონეზე აღწევას. სპენსერი, მალთუსის მსგავსად, უარყოფითად
უყურებდა ღარიბებისათვის სახელმწიფო დახმარების პროგრამებს. მისი აზრით, ყოველი
დახმარება კერძო საქმე უნდა იყოს, რომლის ამოცანა „ბუნების უსამართლობის შემსუბუქება“
იქნებოდა.
სპენსერის იდები ევოლუციური პროგრესის სფეროში მაშინ წარმოიშვა, როცა
ახალგაზრდობაში მალთუსის შრომებს გაეცნო. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ სპენსერის
ძირითადი შრომა - „პროგრესი: მისი კანონი და მიზეზი“ (1857 წ) სამი წლით უფრო ადრე
420
გამოქვეყნდა, ვიდრე დარვინის შრომა „სახეობების წარმოშობა“. შრომაში „სოციალური
ორგანიზმი“ (1860 წ) სპენსერი საზოგადოებას ცოცხალ ორგანიზმთან ათანაბრებს. ეს მას
შესაძლებლობას აძლევ სამტკიცოს, რომ ისე როგორც ბიოლოგიურ იორგანიზმები
ვითარდებიან ბუნებრივი შერჩევის წყალობით, იგივე პროცესები მეორდება ადამიანთა
საზოგადოებაში. მრავალ დამოკიდებულებაში სპენსერის კოსმოსური განვითარების თეორია
უფრო მეტად ემსგავსება ლამარკის შრომებს და ოგ. კონტის პოზიტივიზმის თეორიას, ვიდრე
დარვინის თეორიას. სპენსერის წიგნმა გაანახლა საზოგადოების ინტერესი მალთუსის შრომის
მიმართ, რომლის წყალობით მალთუსი განსაკუთრებით პოპოლარული გახადა სოციალურ
დარვინისტებს შორის.

საზოგადოებაზე გადატანილმა „არსებობისათვის ბრძოლის“ პრინციპმა საფუძველი შეუქმნა

სოციალური დარვინიზმის წარმოშობას. თუ მაიკლ რუზუს დაეჯერება დარვინი იცნობდა
მალთუსის შრომებს* [*https://ru.wikipedia.org/wiki}. ეტყობა მან მისგან რაღაც აიღო, მაგრამ
დარვინის იდეები სოციალ-დარვინიზმის იდეებს არ ემთხვევა. დარვინი ამტიცებდა, რომ
ბუნების კანონები ადამიანზე ისევე მოქმედებენ, როგორც დანარჩენ ცხოველთა სამყაროზე.
მაგრამ მისი აზრით, საზრდოს ბაზის შეზღუდულობის და ჭარბმოსახლეობის ზემოქმედება
ადამიანზე ხელს უწყობს ადამიანთა ახალი უნარ-ჩვევების წარმოქმნას, რომელსაც მომდევნო
თაობას მემკვიდრეობით გადაეცემა. დარვინის მტკიცებით, ისეთი სოციალური ინსტიქტები,
როგორიცაა სიყვარული ან ურთიერთდახმარება ადამიანში ევოლუციის პროცესში წარმოიშვა,
რამაც მისი ბუნებაზე ბატონობა უზრუნველყო. ამრიგად, სოციალ-დარვინიზმისგან
განსხვავებით, ბუნებრივი შერჩევის დარვინის იდეა არ გამოდის ბიოლოგიური პროცესების
ჩარჩოდან და ადამიანთა საზოგადოებაზე არ ვრცელდება,
სოციალ-დარვინიზმის მტკიცებით, სოციალური ცხოვრების ევოლუცია აიხსნება ბუნებრივი
შერჩევისა და არსებობისათვის ბრძოლის ბიოლოგიური პრინციპებით. ამით იგი ხაზს
უსვამს კონფლიქტების როლს სოციალურ განვითარებაში. ამ გაგებით სოციალ-დარვინიზმი
როგორც პატერნალიზმის, ასევე ტრადიციული საზოგადოების პრინციპებს ეწინააღმდეგება.
ფაქტობრივად, სოციალ-დარვინიზმი სოციალური კონფლიქტების დეტერმინისტული
მოძღვრებაა [დეტერმინიზმი - ლათ. determinare -განსაზღვრა, შეზღუდვა; მოძღვრება
მოვლენების ურთიერთკავშირისა და ურთიერთგანპირობულობის შესახებ ჯ.კ.], რომლის
თვალსაზრისი მუდმივი და გადაულახავია. მართალია, სპენსერის აზრით, საბოლოო ჯამში, მან

421
უნდა განაპირობოს იდეალური სახელმწიფოს წარმოქმნა, მაგრამ ამ თეორიის ზოგიერთი
წარმომადგენელი, პირიქით, მომავალში კაცობრიობის დეგრადაციას ხედავენ.
სოციალ-დარვინიზმის პრინციპები პასეფერიზმის და საბაზრო ეკონომიკის ძირითადი
პოსტულატების მსგავსია. ყველა ეს მოძღვრება ადამიანის წინაშე ასეთ არჩევანს აყენებს: „ან
გაცურე ან დაიხრჩვი“. სოციალ-დარვინიზმის უკიდურესი რეაქციული ვარიანტები ევგენიკს
და რასიზმს უახლოვდება.
სოციალ-დარვინიზმი ცდილობს „ბუნებრივი შერჩევის“ და „უძლიერესის გადარჩენის ცნება
გამოიყენოს სოციოლოგიის და პოლიტიკის მიმართ. სოციალ დარვინისტები ლიბერალური
კაპიტალიზმის პირობებში დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ადამიანებს შორის შეჯიბრებას ანუ
თავისუფალ კონკურენციას, მაშინ როცა რეფორმისტული დარვინიზმი იცავდა სოციალურ
განვითარებაში სახელმწიფოს ჩაურევლობის იდეას.

კრეაციონიზმის [< ლათ. creation (creationis), შექმნა - იდეალისტური მიმართულება

ბიოლოგიაში, რომლის მიხედვით, სამყაროს დედამიწის, სიცოცხლის და ადამიანის წარმოშობა
„ღვთაებრივი ქმნილების“ შედეგია, უარყოფს სახეობების ცვლილებას მათ ისტორიულ
განვითარებაში] წარმომადგენლები ხშირად ამტკიცებდნენ, რომ სუსტი ადამიანების
დაღუპვის სურვილის პოლიტიკა „დარვინიზმის“ (ბიოლოგიაში ბუნებრივი შერჩევის თეორია)
ლოგიკური შედეგია. ბიოლოგები და ისტორიკოსები კი აცხადებენ, რომ ეს ნატურალისტური
შეცდომაა, რადგან ბუნებრივი შერჩევის თეორია ბიოლოგიური მოვლენების აღწერას
ემსახურება და იგი არ შეიძლება ადამიანთა საზოგადოების მიმართ გამოვიყენოთ. ამასთან,
უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ტერმინმა „სოციალ-დარვინიზმა“ შეცდომაში არ შეგვიყვანოს,
რადგან სოციალ-დარვინიზმი უფრო მეტად სპენსერის, გენეტიკის და
პროტენსტატულ ნონკონფორმიზმის [გვვიანდელი ლათ. conformis, მსგავსი- ბუნებრივად
არსებულთა პასიური შეგუება) არსებულ იდეებს ეყრდნობა, ვიდრე დარვინის გამოკვლევებს.

დარვინის ბიოლოგიური შეხედულების სხვა სოციალური ინტერპრეტაცია იყო ევგენიკა,

რომელიც დარვინის მამიდაშვილმა ფრ. გალტონმა 1865 და 1869 წლებში გამოაქვეყნა.
გალტონის მტკიცებით, ისე როგორც ფიზიკური მახასიათებლები, ასევე გონებრივი უნარი,
ადამიანთა თაობიდან თაობაზე მემკვიდრეობით გადადის, რომ სოციალური ზნე-ჩვეულების
შეცვლამ არ უნდა დაუშვას საზოგადოების ნაკლებად შეგუებულ წევრთა მეტისმეტი
გამრავლება. გალტონის თვალსაზრისით, ისეთი სოციალური ინსტიტუტები, როგორიცაა
ქველმოქმედება და ფსიქიატრული საავადმყოფოები, დემოკრატიულ საზოგადოებაში უარეს

422
ადამიანებს გადარჩენის და გამრავლების მეტ შესაძლებობას აძლევს, ვიდრე ელიტის
წარმომადგენლებს და თუ ეს შეცდომა არ გამოსწორდებოდა, მაშინ საზოგადოება უარესი
ადამიანებით აივსებოდა.
დარვინი სერიოზულ ყურადღებას აქცევდა გალტონის შრომას, მაგრამ არაპრაქტიკულად
თვლიდა „ადამიანთა მოდგმის მემკვიდრეობით გაუმჯობესების“ მისეულ იდეას, რადგან
დარწმუნებული იყო, რომ ოჯახი ბუნებრივად არ დაუშვებდა მსგავს სელქციას და არ
დაეთანხმებოდა გალტონის რეკომენდაციებს, თუნდაც ხელოვნური შერჩევა ადამიანთა
მოდგმის გაუმჯობესების ერთადერთი საშუალება ყოფილიყო.
ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ არც გალტონი და არც დარვინი საზოგადოებას არ თავაზობდნენ
ისეთ ევგენიკური პოლიტიკის გატარებას, რომელიც პრაქტიკაში ნაცისტებმა 20 -ე საუკუნის
დასაწყისში განახორციელეს, რამდენადაც ისინი არ თანაუგრძნობდნენ რაიმე რაგინდარა
სამთავრობო იძულების გამოყენებას.
სოციალური დარვინიზმი თავდაპირველად, 1877 წელს სამეცნიერო კონფერენციაზე
გაკეთებულ მოხსენებაში (მიუნხენი), სტრაბურგის უნივერსიტეტის პროფესორმა ოსკარ
შმიდტმა აღწერა. შმიდტის თქმით სოციალისტები დარვინის თეორიას უპირისპირდებიან,
მაგრამ ეს სოციალისტები მაინც სარგებლობენ სოციალ-დარვინიზმის იდეებით. მისი სტატია
ინგლისურ ენაზე ჟურნალ ‘პოპულარული მეცნიერება“ - ში 1879 წელს გამოქვეყნდა. ასევე
აღსანიშნავია ანარქისტ ემილ გოეთეს ტრაქტატი „Le darwinisme social"ის სახელწოდებით,
რომელიც პარიზში 1880 წელს გამოქვეყნდა. მაგრამ ეს ტერმინი, განსაკუთრებით
ინგლისურენოვან ლიტერატურაში, იშვიათად გამოიყენებოდა. ეს მდგომარეობა მაშინ
შეიცვალა, როცა ამერიკელმა კომუნისტ ისტორიკოსმა რიჩარდ ჰოფსტედტერმა (Richard
Hofstadter; დ. 6.08.1916 - გ. 24.10.1970)1944 წელსგამოაქვეყნა საკმაოდ გახმაურებული შრომა -
„სოციალური დარვინიზმი ამერიკულ აზროვნებაში, 1860-1915“. ამ წიგნის შინაარსი ფაშიზმის
წინააღმდეგ იყო მიმართული.

ფრიდრიხ ნიცშე (გერმ..Friedrich Wilhelm Nietzsche; დ. 15.10.1844 -გ. 25.08.1900)კლასიკური

ფილოლოგი, პოეტი, კომპოზიტორი, ფილოსოფოსი) შეეხო ბუნებრივი შერჩევის საკითხს,

მაგრამ მისი პრინციპები არ ემთხვეოდა ბუნებრივი შერჩევის დარვინისეულ თეორიებს.
კერძოდ, ავადმყოფობასა და ჯანმრთელობაზე ნიცშეს თვალსაზრისი ეწინაღმდეგობოდა
ბიოლოგიური შეგუების გეკელის, სპენსერის და დარვინის იდეებს. მისი აზრით, ცალკეულ
შემთხვევაში ავადმყოფი ადამიანები საზოგადოებისათვის სასარგებლოც კია. როგორც ნიცშე

423
აღნიშნავდა, იქ სადაც პროგრესი გარანტირებულია, ცვალებადობას დიდი მნიშვნელობა
აქვს. ყოველ პროგრესს მთლიანობაში წინ უძღვის ნაწილობრივი რეგრესი „ყველაზე ძლიერი
პიროვნებები თავის ტიპს ინარჩუნებენ, უფრო სუსტები ეხმარებიან მის წინ წაწევაში. რაღაც
ასეთი მიმდინარეობს ადამიანის მიმართაც: დროდადრო წარმოიშობა გადაგვარების
შემთხვევები, ელიტის დაღუპვა, პროგრესის გარეშეყოველნაირი ფიზიკური და მორალური
სიკვდილისადმე სხვა ადგილზე . მეომრულ და მშფოთვარე. კლანში, მაგალითად, ავადმყოფ
ადამიანს შანსი აქვს განმარტოებული დარჩეს და ამის გამო უფრო ბრძენი გახდეს;
ცალთვალა ადამიანს ერთი თვალი უფრო ძლიერი ექნება, ბრმა შიგნიდანდაინახავს და რა თქმა
უნდა უკეთესად ესმის. რაღაც ხარისხით ბუნებრივი შერჩევის ცნობილი თეორია, მეჩვენება
არ არის ერთადერთი თვალსაზრისი, რომლის დახმარებით შეიძლება აიხსნას ადამიანის და
რასის განმტკიცების პროგრესი“.
1889 წელს ერნესტ გეკელმა გამოაქვეყნა „სამყაროს იდუმალება“, რომელმაც სოციალურ
დარვინიზმს დიდი პოპულარობა მოუტანა. თავის თეორიაში გეკელი შეეცადა გაერთიანებინა
გოეთეს, ლანარკის და დარვინის იდეები.
სოციალური და კულტურული ევოლუციის ჰიპოტეზები ევროპაში დარვინამდე იყო
ცნობილი ასეთი იყო მაგალითად, 17-ე საუკუნის ფილოსოფოსი თომას ჰობსი და გიორგი
ვი;ლჰელმფრიდრიხ ჰეგელი (გერმ. Georg Wilhelm Friedrich Hegel; დ.27. 08.1770 -
გ.14.11). სოციალური დარვინიზმი სხვა სოციალური ცვლილებების თეორიებისგან იმით
განსხვავდება, რომ იგი სოციალურ მეცნიერებებში დარვინის იდეებს ბიოლოგიური სფეროდან
იყენებს. დარვინი, ჰობსისგან განსხვავებით, ვარაუდობდა, რომს აკმაოდ ხანგრძლივ პერიდში
ბუნებრივი რესურსებისათვის ბრძოლა ადამიანებში განსაზღვრულ ფიზიკურ და გონებრივ
უნარს ანვითარებს, რომელიც თაობიდან თაობაში უფრო გაუმჯობესებული სახით გადადის,
რომლის წყალობით, თანამედროვე ადამიანები წარმოგვიდგება როგორც ადამიანთა ახალი
სახესხვაობა. ამავე დროს, დარვინს ესმოდა, რომ ისეთი სოციალური ინსტიქტები, როგორიცაა
„თანაგრძნობა“ და „მორალური გრძნობა“ ასევე ვითარდება „ბუნებრივი შერჩევით“ და რომ ამ
„სოციალურმა ინსტიქტებმა გამოიწვია საზოგადოების განმტკიცება. „შემდეგი მსჯელობა,
წერდა დარვინი, მეჩვენება მაღალ ხარისხში ჭეშმარიტი. სახელმდობრ, რაგინდარა ცხოველი,
რომელსაც აქვს ნათელი სოციალური ინსტიქტები, მშობლიური და მამობრივ-შვილური
სიყვარული, აუცილებლად შეიძენდა ზნეობრივ გრძნობა სან სინდისს თუკი მისი
ინტექტუალური უნარიანობა ადამიანის მსგავსად განვითარდებოდა, რამდენადაც სოციალური

424
ინსტიქტები ცხოველებსა იძულებენ კმაყოფილება მიიღონ თანამოძმეთა საზოგადოებაში,
შეიგრძნონ მათთან განსაზღვრული რაოდენობის თანხმობა, შეასრულონ მათთვის სხვადასხვა
მსახურება“ (Чарль зДарвин. "Происхождение человека и половой подбор“)

სოციალ-დარვინიზმის იდეები მრავალ ქვეყანაში გავრცელდა. მათ შორის აღსანიშნავია:

ამერიკის შეერთებული შტატები. 1880-იან წლებში სპენსერი პოპულარული ფიგურა გახდა.
ეს, უწინარეს ყოვლისა, იმით აიხსნებოდაა, რომ მისი პროპოგანდის განვითარება
ადამიანისეული საქმიანობის სფეროში საკმაოდ ოპტიმისტური იყო. აშშ-ში მწერლები და
მოაზროვნე ადამიანები (Эдвард Л. Юмэнс, უილიამ გრემ სამნერი, ჰერბერთ უელსი,ჯეკ
ლონდონი ჯონ ფისკი Фиск, Джон В. Бёрджесс...) დარვინის და სპენსერის გავლენით,
სოციალური ევოლუციის საკუთარ თეორიებს ანვითარებდნენ. ამ მხრივ, აღსანიშნავია 1883
წელს სამნერის გამოქვეყნებული ბროშურა - „სოციალურ კლასებს ერთმანეთის რა მართებს? -
არაფერი მართებს, ასეთი იყო სამნერის კატეგორიული პასუხი. სამნერის აზრით იმათ, ვისაც
სხვა ადამიანებისათვის დახმარების მოთხოვნილება უჩნდება უუნარო არიან იბრძოლონ
რესურსების მოსაპოვებლად. ისინი თავიანთ ქვეყანას იმ მდგომარეობამდე მიიყვანენ, სადაც
სუსტი და უარესი ადამიანები უფრო სწრფაფად გამრავლდებიან, ვიდრე უკეთესი ადამიანები.
ეს კი, საბოლოო ჯამში, ქვეყანას დაასუსატებს. სამნერის რწმენით, არსებობისათვის ბრძოლაში
გამარჯვების ყველაზე მეტი უნარი ამერიკელ ბიზნესმენებს აქვთ, მაგრამ, სახელმწიფო
გადასახადები და მითითებები ამ ბიზნესმენების არსებობას ემუქრება. სამნერის გასაკვირად
ამერიკელი ბიზნესმენების დიდმა ნაწილმა ფილანტროპიის წინააღმდეგ მისიმოსაზრება არ
გაიზიარა. მათ შორის იყო სამნერის დიდი თაყვანისმცემელი, მსოფლიოში გამორჩეული
ფილანტროპი ენდრიუ კარნეგი, რომელიც, სხვათა შორის, ყოველგვარი ომის წინააღმდეგ
ილაშქრებდა.
იაპონია. XIX საუკუნის დასასრულს და XX საუკუნის დასაწყისში სოციალ-დარვინიზმი
გავლენას ახდენდა იაპონიაში ჯანდაცვის და სოციალური პოლიტიკაზე. ევგენიკის
პრობლემები გაცხარებით განიხილებოდა ევგენიკურ ჟურნალ Mensch Jinsei-Der- ში.

ჩინეთი. ამ ქვეყანაში სოციალურ-დარვინიზმი იან ფუ-ს (Янь Фу) მიერ გეკსლის შრომის
(„ევოლუცია და ეთიკა“) ჩინურ ენაზე გადათარგმნის წყალობით გავრცელდა. ჩინელ
მეცნიერებს შორის ამ შრომისადმი დიდი დაინტერესება, აგრეთვე, განაპირობა ფუს მიერ
შესრულებულ თარგმანში ნაციონალური ელემენტების ჩამატებამ.

425
 გერმანია. სოციალ-დარვინიზმის იდეებბმა ძლიერი ზეგავლენა მოახდინა ნაცისტური
იდეოლოგიის ჩამოყალიბებაზე. იგი მრავალ ისტორიულ და სოციოლოგირ ლიტერატურაში
გამოვლინდა. მაგალითად, ებრაელმა ფილოსოფოსმა და ისტორიკოსმა ჰანა არენდტმა (Hannah
Arendt , დ. 14.10.1906, ჰანოვერი-გ, 4.12.1975, ნიუ-იორკი) თავის გახმაურებულ შრომაში -
„ტოტალიტარიზმის სათავეები“ (The Origins of Totalitarianism 1951), გაანალიზა მეცნიერული
დარვინიზმის ისტორიული განვითარება და სოციალ-დარვინისტული იდეების როლი
რასისტულ იდეოლოგიის ჩამოყალიბებაში.1985 წელს ჰანა არენდტის არგუმენტები აწიეს
ევოლუციის თეორიის კრიტიკოსებმა (ჯონატან სარფატი) კრეაციონიზმისის მომხრეების
ინტელექტუალური პროექტიამ იდეებზე იყო დაფუძნებული. მაგალითად, ეს იდეები
არსებობდა რიჩარდ ვეიკარტის შრომაში. ჰანის არგუმენტები აისახა 2008 წელს გამოშვებულ
ფილმში(«Разведка не разрешёна»). რომელმაც დიდი პოლემიკა გამოიწვია,. კერძოდ. Лига
антиклеветы მ გაილშქრა იმათ მცდელობაზე, ვინც ცდილობდა დარვინის იდეები
დაეკავშირებინა ნაცისტთა ბოროტქმედებასთან. ლიგის განცხადებით "დაუშვებელია
ჰოლოკოსტისგ ამოყენებით ჩრდილი მიაყენონ იმათ, ვინც ევოლუციის თეორიას ანვითარებს.
ეს აღმაშფოთებელია და გადაჭარბებულად ამარტივებს რთულ პრობლემებს, რომლებმაც
განაპირობეს ევროპელი ებრაელების მასობრივი განადგურება“.

სოციალური დარვინიზმის თანამედროვე მომხრეები. თანამედროვე სატანიზმის

მიმდევრები თავიანთ თავს სოციალური დარვინიზმის და ევგენიკის მომხრეებად
თვლიან. სატანურიბიბლია, რომლის შექმნელია Антоном Шандор Ла-Вей, ( მან XX
საუკუნეში დააფუძნა სატანიზმის ეკლესია -ჯ.კ.). სატანიზმს აღწერს, როგორც რელიგიას,
რომელიც „ადამიანთა უნივერსალურ ნიშნებზეა დაფუძნებული. ამ ბიბლიაში ადამიანები
აღწერილია როგორც სავსებით ხორციელი სურვილების მატარებელნი და როგორც
ცხოველები.ა ქედან გამომდინარე შვიდი სასიკვდილო თითოეული ცოდვა ( ). მიჩნეულია
ადამიანის ბუნებრივ ინსტიქტად და როგორც ასეთი, გამართლებულია. პიტერ
გილმორი წერდა::.თანამედროვე სატანიზმი ეტატიზმის და სოციალური დარვინიზმის
მხეცური რელიგიაა, რომელიც იდიოტებზე ძლიერი ადამიანის გაბატონების აღდგენას
ცდილობს. სატინისტები ბუნებრივი უფლებისა და ევგენიკის პრაქტიკის გაძლიერებას
ცდილობენ.

5.8.4.ევგენიკა

426
 სოციალურ დარვინიზმს მრავალი, ზოგჯერ ურთიერთგამომრიცხავი და შეუთავსებადი
განმარტება აქვს. ამის გამო, იგი სხვადასხვა ფორმით ვლინდება. ჩვენ შეგვიძლია სოციალ-
დარვინიზმი არათანამიმდევრულ ფილოსოფიად ჩავთვალოთ, რომელიც მკაფიო პოლიტიკურ
რეკომენდაციებს ვერც ადრე იძლეოდა. ამ ტერმინის გონივრული და თანამიმდევრული
გამოყენების სირთულე იმაში მდგომარეობს, რომ ბუნებრივ შერჩევას და უძლიერესის
გადარჩენას ბიოლოგიაში, თითქმის არავითარი საერთო არ აქვს სოციოლოგიასთან ან
პოლიტოლოგიასთან. სოციალური დარვინისტი შეიძლება ისეთივე წარმატებული მომხრე
აღმოჩნდეს როგორც Laissez-faire-ის თეორიაში, ასევე სახელმწიფო სოციალიზმის თეორიის

დამცველის როლში. იგი შეიძლება იმპერიალიზმს აკრიტიკებდეს და ამავე დროს, თავისი ქვეყნის
შიგნით, ევგენიკას ამართლებდეს. იგი ჰუმანიზმსაც ემსახურება და ფაშიზმსაც.

სოციალური დარვინიზმი, როგორც ფაშისტური იდეოლოგიის ნაწილი ამართლებდა

რასობრივი და ნაციონალური ბრძოლის იმ ტიპს, სადაც სახელმწიფო ევგენიკის მეშვეობით

წარმართავდა კაცობრიობის გამრავლებას. XIX-ე საუკუნის ზოგიერთი დოქტრინა

სახელმწიფოსგან ელოდა ევგენიკის და ნაციზმის რასობრივი თეორისადმი მხარდაჭერას.

ევგენიკა (ბერძნ. Ευγενες – ჯიშიანი ) არის მეცნიერება ადამიანის მიმართ გამოყენებული

სელექციის შესახებ. იგი, თანამედროვეე გაგებით, ინგლისში აღმოცენდა. ევგენიკის ძირითადი
პრინციპების ფორმულირება დაკავშირებულია ინგლისელი ფსიქოლოგის ფრენსის გალტონის
((ინგლ. Francis Galton; დ.16.02.1822 - გ. 17.01.1911) სახელთან. იგი იმ მოვლენის შესწავლას
შეეცადა, რომელიც მომავალი თაობის მემკვიდრეობით თვისებებს (ნიჭიერება, გონებრივი
უნარი, ჯანმრთელობა) გააუმჯობესებდა. გალტონის მიერ ამ თეორიის პირველი ექსკიზი
მოიხაზა 1865 წელს გამოქვეყნებულ სტატიაში - „მემკვიდრეობითი ტალანტი და ხასიათი“
(«Hereditary Talent and Character»). უფრო დაწვრილებით მოცემული საკითხი გაშუქდა
გალტონის შრომაში -„გენის მემკვიდრეობა“ ( „Hereditary Genius“, 1869). 1883 წელს გალტონმა
კვლევაში შეიყვანა „ევგენიკიკის“ ცნება (იხ. ადამიანისეული უნარიანობის გამოკვლევა და
მათი განვითარება - «Inquiries into Human Faculty and Its Development»). რომელიც აღნიშნავდა
მეცნიერულ და პრაქტიკულ საქმიანობას როგორც ერთი მხრივ, გაუმჯობესებული სახის
კულტურული მცენარეებისა და შინაური ცხოველების ჯიშის გამოყვანას, მეორე მხრივ -
ადამიანის მემკვიდრეობის დაცვასა და გაუმჯობესებას ეხებოდა. ამავე პერიოდში მოხდა
სოციალური დარვინიზმის ძირითადი იდეების ფორმულირება. 1907 წელს გალტონმა ევგენიკა
განსაზღვრა როგორც მეცნიერება, რომელიც შეისწავლის ყველა იმ ფაქტორს, რომელიც

427
აუმჯობესებს რასის თანდაყოლილ თვისებებს. მოგვიანებით ინგლისელი
მკვლევარი, გეოგრაფი, ანთროპოლოგი და ფსიქოლოგი დანტონი შეეცადა, ევგენიკაზე
დაყრდნობით, გაემართლებინა ანგლოსაქსონური რასის მსოფლიო ბატონობის პრეტენზია.

განასხვავებენ „პოზიტიურ“ და „ნეგატიურ“ ევგენიკას, თუმცა მათ შორის ზღვარი

პირობითია. პირველის მიზანია იმ ადამიანთა აღწარმოებისათვის ხელშეწყობა, რომელთა
ნიშნები (მემკვიდრეობითი ავადმყოფობის უქონლობა, კარგი ფიზიკური განვითარება და
მაღალი ინტელექტი) საზოგადოებისათვის ფასეულია. მეორის მიზანია იმ პირთა
აღწარმოების აღკვეთა, რომლებიც მემკვიდრეობითი დეფექტებით ხასიათდებიან, ან
მოცემულ საზოგადოებაში მათი არსებობა, რასობრივი, ფიზიკური თუ გონებრივი სისუსტის
გამო, მიუღებელია.

XX-ე საუკუნის დასაწყისში ევგენიკა ძალზე პოულარული გახდა მაგრამ მას შემდეგ, რაც
მოხდა ამ ტერმინის ასოცირება ნაცისტური გერმანიის იდეოლოგიასთან, მისი რეპუტაცია
შეილახა. მეორე მსოფლიო ომისშემდგომ პერიოდში იგი მოხვდა ნაცისტური დანაშაულის
ისეთ ჩამონათვალშ , როგორიცაა ე.წ. რასიული ჰიგიენა, ადამიანებზე ნაცისტური
ექსპერიმენტები, „არასასურველი“ სოციალური ჯგუფების (ებრაელები, ბოშები...) მოსპობა.

რასობრივი ჰიგიენა (გერმ. Rassenhygiene) როგორც ტერმინი ბრუნვაში შეიყვანა (1895 წ)

გერმანული წარმოშობის შვეიცარიელმა ფსიქიატრმა ალფრედ პლეტცმა (გერმ. Ploetz Alfred; დ.
1860 - გ.1940) თავის თეორიაში, რომელიც აღწერილია საკმაოდ გრძელ სათაურიან შრომაში -
„ჩვენი რასის ფასეულობა და სუსტების დაცვა. რასობრივი ჰიგიენის გამოცდილებადა მისი
მიმართება ჰუმანური იდეალების, განსაკუთრებით სოციალიზმის მიმართ“.
გალტონისგან განსხვავებით, პლეტცს ნაკლებად აინტერესებდა ცალკეული პირის მიმართ
დაშვებული უსამართლობა, მის გამოკვლევაში მთავარია მთლიანობაში რასის ინტერესები. აქ
იგი ეყრდნობოდა დარვინის შრომას სქესობრივ შერჩევაზე (ცხენების და ჯოგის გენეალოგის
შესახებ - ჯ.კ.). თავის თეორიაში პლეტცი ამწკრივებს სრულყოფილი ადამიანის წარმოების
პროცედურას, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს გადაგვარების შეჩერება და გერმანული ერის
ადრინდელი ძლიერების აღორძინება. ამისთვის, უწინარეს ყოვლისა, თაობის აღწამოების
უფლება მხოლოდ იმ წყვილს უნდა მიეცეს, რომელიც სრულ სქესობრივ ასაკს მიაღწევს. ამ
ასაკს, პლეტცის აზრით, კაცი 26 წლის, ხოლო ქალი 24 წლის ასაკში აღწევს. შეუღლების
შემდეგ ამ წყვილმა ჯანსაღი ცხოვრების წესი უნდა დაცვას. აქ იგულისხმება: სწორი კვება,
სპორტული ვარჯიში და რეჟიმის დაცვა. თუ ამ ჰიგიენური ღონისძიების მიუხედავად ბავშვი
428
სუსტი ან დაზიანებული დაიბადება. მაშინ სპეციალურმა სამედიცინო კომისიამ უნდა
გადაწყვიტოს დაბადებულის ბედი: მას მოქალაქეობა მიეცემა თუ მოკვდინდება, მაგალითად,
მორფის სუსტი დოზის გამოყენებით. მისი აზრით, რასის ინტერესების მიმართ მკაცრად
აღზრდილ მშობლებს დიდხანს არ გაყვებათ მწუხარება და ახალი ძალების მოკრებით
მომავალში შეეცდებიან, თუ ამაზე აღწარმოების კომიტეტი დათანხმდება, ბავშვის გაჩენას.
პლეტცის პროექტი ითვალისწინებდა ყველა იმ ბავშვის მოკვდინებას, რომელიც 45 წელზე
მეტი ასაკის ქალმა დაბადა.ე ს აკრძალვა 50 წელს გადაცილებულ მამაკაცზეც
ვრცელდებოდა. ქალს ეკრძალებოდა ექვსზე მეტი ბავშვის გაჩენა, ყველა მომდევნო ჩვილი
მოკვდინებას ექვემდებარებოდა. ამ სახის პროექტი მოითხოვდა ქვეყნის პედაგოგიური
სისტემის ისეთ გარდაქმნას, რომლის მთავარი ამოცანა იქნებოდა, რასის ინტერესებიდან
გამომდინარე, საზოგადოებისადმი ინდივიდის უყოყმანო დაქვემდებარება, ისე რომ
აღზრდას უზრუნველყო ფიზიკური და გონებრივი ნიჭიერების მაქსიმალური განვითარება. ეს
ასპექტი ძალზე მნიშვნელოვანი იყო, რამდენადაც სწავლების დასასრულს ყოველი
ახალგაზრდა თითოეული პარამეტრის მიხედვით ფასდებოდა., ხოლო საბოლოო შედეგი,
რომელიც წყვილის საშუალო არითმეტიკულ ბალს წარმოადგენდა, მიუთითებდა, თუ რა
რაოდენობის ბავშვის ყოლა შეეძლო მოცემულ წყვილს ( 0-დან 6 ბავშვის ჩათვლით). იმის
გამო, რომ ყველა ბავშვს ჰქონოდა თანაბარი ეკონომიკური პირობები და შეძლებული
მშობლების მხრივ ნეპოტიზმი აღმოფხვრულიყო, რომელსაც, საბოლოო ჯამში, შეეძლო
მდიდარ ადამიანთა კლასის გადაგვარება, პლეტცი მოითხოვდა მემკვიდრეობითი უფლების
გაუქმებას. ეს ღონისძიება თითოეულ ინდივიდს საშუალებას აძლევდა ეკონომიკურ
ბრძოლაში შესულიყო მხოლოდ თავისი თანდაყოლილი უნარით და წარმოების ფაქტორების
თანაბარი წილით. ეს უკანასკნელი დასაწყისში მათ მიეცემოდათ კრედიტის ფორმაში. ამ
სიტუაცია შიპლეტცის აზრით, უფრო უნარიანი ინდივიდები სწრაფად გამდიდრდებოდნენ,
ხოლო ყველაზე ნაკლებუნარიანები გაღატაკდებოდნენ. სახელმწიფოს მხრივ ღარიბებისათვის
დახმარება მინიმალური უნდა ყოფილიყოდა მხოლოდ იმ შემთხევაში უნდა მიeწოდებოდა,
როცაიგი გამრავლებაში უკვე არ მონაწილეობდა. ასევე, უპერსპექტივოდ მიაჩნდა სუსტებზე,
ბრმებზე,, ყრუებზე და ა.შ. დახმარება , რადგან ეს ბუნებრივ შერჩევას ეწინააღმდეგებოდა.
ასევე, პლეტცი უდიდეს ბოროტებად და „ხარისხიანი მატერიალის ფუჭ ფლანგვად“ თვლიდა
სისხლისმღვრელ სოციალურ რევოლუციებს. მას ერისათვის დამღუპველად მიაჩნდა
სუსტების თანასწორობის ლოზუნგი. სამაგიეროდ, პლეტცის აზრით, ომები ბუნებრივი

429
მოვლენებია, რადგანაც ასეთია ხალხების არსებობისათვის ბრძოლის გამოვლინების ფორმა.
ერთადერთი რაზედაც უნდა ზრუნავდნენ შესაბამისი ორგანოები ომში ერის შესვლის
შემთხვევაში ის არის, რომ არმიაში მოხვდეს ნაკლებად ვარგისი მატერიალი,„ რათა კარგი
მწარმოებლების დანაკარგი მეტისმეტი არ იყოს“ .[* იხ.Хен Ю.В. Евгенический проект: «Pro» и
«Сontra», М. «Институт философии РАН», 2003 г. გვ. 46-47]
პლეტცი ვარაუდობდა, რომ თაობების აღწარმოების მისეული წესი გერმანელთა რასიული
სიწმინდის გაუმჯობესებას გამოიწვევდა. რასიული ჰიგიენის კონცეფცია ნიშნავდა ადამიანთა
აუცილებელ დაყოფას უმაღლესი რასის და დაბალი ელემენტების წარმომადგენებლად, რაც
ბუნებრივი შერჩევის აუცილებლობიდან გამომდინარეობდა. პირველისთვის აუცილებელი
იყო ხელოვნური მხარდაჭერა, მაშინ როცა მეორის აღწარმოება მის აცილებას მოითხოვდა.
პლეტცის შრომებმა სერიოზული გავლენა მოახდინეს ნაცისტურ იდეოლოგიაზე. საკმარისია
აღინიშნოს, რომ მან 1938 წელს ნაცისტური ხელისუფლებისგან მეცნიერების სფეროში
დაწესებული უმაღლესი ჯილდო („გოეთეს მედალი“) დაიმსახურა. [ http://vikent.ru/enc/4570/]
სელექციის საფუძვლებს შორეულ წარსულში აქვს გნოსეოლოგიური ფესვები. ასე
მაგალითად, საღვთო წიგნ „ავესტ“-ში მოყვანილია დიალოგი ღმერთსა (აჰურა მაზდა), და
ირანელ ნოეს (იიმე) შორის, რომელშიც მაზდა იიმეს ურჩევს ააგოს ვრცელი ბარი (სიმაგრე)
და იქ მოათავსოს „ამ მიწაზე მყოფი დიდებული, საუკეთესო და ულამაზესი მამრის და
მდედრის თესლები…იქ შეიტანოს ყველა მცენარეული, რომელიც ამ მიწაზე უმაღლესი და
უბრწყინვალესია...რომ იქ არ იყოს არც კუზიანი წინ ან უკან, არც დასახიჩრებული, არც
ჭკუაზე შეშლილნი, არც გადმონაშთული ლაქებიანი, არც უზნეონი, არც ავადმყოფები, არც
კოჭლები, არც ჩირქკბილებიანი, არცკეთროვანები, რომელთა ხორცი მოკვდინებულია...“.
ადამიანის ევოლუციის სოციალური მართვა ახალიიდეა როდია. მრავალი ხალხის
პრაქტიკაში ბავშვთხოცვა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. „სავარაუდოა, წერდა მალთუსი, რომ
ძველსაბერძნეთშიც ბავშვთაკვლის ჩვეულება საყოველთაოდ იყო გავრცელებული. ამერიკის იმ
ნაწილში, სადაც ამ ჩვევას წააწყდნენ იგი, როგორც ჩანს, გამოწვეული იყო გამუდმებული
ომებითა და ყოველგვარი გაჭირვებით“. [თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის
კანონის შესახებ. გვ. 221]. ჩვენს დრომდე მოაღწია პლატონის (ჩვ. წელთაღრიცხვამდე დ. 428 წ-გ.
348 წ) და არისტოტელეს (ჩვ. წელთაღრიცხვამდე დ. 384 წ - გ. 322 წ) ფილოსოფიურ
ნაწარმოებებში გაჟღერებულმა მოსაზრებებმა მოსახლეობის ოპტიმალური სიდიდის მიღწევისა
და იმ მექანიზმის შექმნაზე, რომელიც მოსახლეობის სასურველ რიცხოვნებას

430
დაარეგულირებდა. პლატონი მეტად არასასურველად მიიჩნევდა მოსახლეობის უკონტროლო
ზრდას და მოსალოდნელი საფრთხის თავიდან ასაცილებლად ხელისუფლებას, ‘ჭარბი”
მოსახლეობის განტვირთვის მიზნით, საზღვარგარეთ ბერძნული ახალშენების შექმნას
ურჩევდა. მისი აზრით, პოლისში (ქალაქი სახელმწიფო) მოსახლეობის რიცხოვნება 5 040 კაცს
არ უნდა გადაეჭარბა, რადგან მოქალაქეებს შორის განაწილებული მიწები მეტი რაოდენობის
ადამიანის გამოკვებას ვერ უზრუნველყოფდა. მოსახლეობის მეტისმეტად გამრავლების
შესაჩერებლად პლატონი მოითხოვდა ბავშვების ჩასახვის ასაკობრივ შ ეზღუდვას.
პლატონისეულ იდეალურ რესპუბლიკაში მოქალაქეები ორ ჯგუფად იყოფფოდა: რჩეულ
მოქალაქეებად და დაბალი ღირსების მოქალაქეებად.Eპირველს უკეთესი ქალები მიეცემოდა,
მეორეს კი - ნაკლები ღირსების ქალები. დასაქორწინებელ წყვილის რაოდენობას, სათანადო
ასაკის დაცვით (ქალები - 20 წელი, ვაჟები - 30 წელი) ,კანონმდებელი წყვეტდა.
გადაწყყეტილების პროცესში ორი გარემოება გაითვალისწინებოდა: პირველი - თავიდან
აეცილებინათ სიღარიბისა და არსებობის საშუალებების უკმარისობის გამომწვევი ჭარბი
მოსახლეობა; მეორე - მოსახლეობის გამრავლებაში ხელშეწყობა, თუ ამას სახელმწიფო
ინტერესები მოითხოვდა (ომებში მეომართა დიდი დანაკარგი, მოარული სენები...]. რჩეული
წყვილისგან გაჩენილი ბავშვები ძიძებთან იზრდებოდნენ. დანარჩენები, ყველა ვინც კი
სამახინჯით და ცუდი გარეგნობით შეფასდებოდა მოკვდინებული იქნებოდა. იგივე ბედს
გაიზიარებდა ქორწინების ასაკის მიღწევამდე გაჩენილი ბავშვები. ეს მოთხოვნა უნდა
გავრცელებულიყო უკანონო ბავშვებზე და ქორწინების ასაკს გადაცილებულ წყვილების (ქალი
40 წლის, ხოლო ვაჟი 50 წლის ზევით) მიერ გაჩენილ ბავშვებზე. დადგენილი ასაკის მიღმა
პლატონი უშვებს სქესობრივ სრულ თავისუფლებას, მხოლოდ იმ პირობით, რომ ამ
თავისუფლების შედეგი ბავშვი არ იქნებოდა. ყოველივე ზემო აღნიშნული მიუთითებს, რომ
„პლატონისათვის ნამდვილად ცნობილი იყო ხალხთმოსახლეობის თვისება, - გამრავლდეს
უფრო მეტად, - ვიდრე არსებობის საშუალებები. მოსახლეობის შეღუდვისათვის მის მიერ
შემოთავაზებული ღონისძიებები უდავოდ დასაგმობია (ხაზგასმა ჩვენია - ჯ. კ.)…იგი
გვთავაზობს გავანადგუროთ თავიანთი ღირსებით ყველა მეორეხარისხოვანი მოქალაქის
ბავშვები, კანონგარეშე ასაკში და წეს-ჩვეულებებით დადგენილი წესების დარღვევით გაჩენილი
ყველა ბავშვი“. [თ. რ. მალთუსი. გამოცდილება ხალხთმოსახლეობის კანონის შესახებ. გვ.
221] ფაქტობრივად, პლატონის ამ მოსაზრებას იცავდა არისტოტელე. მისი მტკიცებით, 5 000
კაცს ”...დასჭირდება ან ბაბილონის სიდიდის ან საერთოდ, უსაზღვროდ დიდი მოცულობის

431
ტერიტორია, რომელიც გამოკვებავდა ხუთი ათას უსაქმურს, ამის გარდა, ქალებისა და

მოსამსახურეთა დიდ მასას”.18[18არისტოტელე. პოლიტიკა. ნაწილი 1, გამომც. ”სამშობლო”.

თბ.: 1995, გვ.41], მაგრამ არისტოტელე არ ეთანხმებოდა სახელმწიფოს მიერ

მოქალაქეებისათვის მიწების განაწილების პლატონისეულ იდეას. მისი მტკიცებით, ”უაზრობაა

ქონების გათანასწორება ისე, რომ არ გაითვალისწინო მოსახლეობის რაოდენობა, არამედ
დაუშვა შობადობის განუხრელი ზრდა, როგორც მოსახლეობის რაოდენობის უცვლელად
დატოვების საშუალება უშვილოების გათვალისწინებით...ამჟამად გაჭირვებული არავინ არ
არის, რადგან ქონება მოსახლეობის რაოდენობის შესაბამისად იყოფა, მაგრამ ახალ
სახელმწიფოში სადაც არ ხდება ქონების გაყოფა, მოსახლეობის ნამატს, იქნება ის ცოტა თუ
ბევრი, არ ექნება არავითარი ქონება..ამის გაუთვალისწინებლობა...აუცილებლად მოქალაქეთა

გაღატაკების მიზეზი გახდება. გაღატაკება კი იწვევს აჯანყებებს და ბოროტმოქმედებას”.19

[19არისტოტელე. პოლიტიკა. ნაწილი 1, გვ. 42] ამ ასპექტში იგი მოსახლეობის სტაბილური

რაოდენობის შენარჩუნების მომხრეა. ამავე დროს, განსაკუთრებულ შემთხვევაში, არისტოტელე
სასურველად თვლიდა მოსახლეობის რიცხოვნების ზრდის სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის
დამუშავებას. იგი იწონებდას პარტაში მიღებულ კანონს, რომელიც „აქეზებს მოქალაქეებს, რომ
მეტი შვილები იყოლიონ. მათ აქვთ ასეთი კანონიც, რომ სამი ვაჟის მამა თავისუფლდება
სამხედრო სამსახურიდან, ოთხისა თავისუფლდება ყოველგვარი
ვალდებულებისაგან”20.[20არისტოტელე. პოლიტიკა. ნაწილი 1, გვ. 52-53]
არისტოტელესთვის უცხოა გენდერული თანასწორობის პრინციპი. მისი აზრით
‘ქალთა განთავისუფლება ეწინაამდეგება სახელმწიფო პრინციპებს და მის კეთილდღეობას”. ეს
თითქოს iმით აიხსნება, რომ სახელმწიფო მოსახლეობის ნახევარი (ქალები) კანონმდელობას

არ ექვემდებარება, „ცხოვრობენ ფუფუნებაში და მათი „სრული აღვირაღსნილობის”

მიუხედავად, დაუსჯელნი რჩებიან. „ამიტომ მრავალი მეომარი ტომი...უპირატესობას აძლევენ
მამაკაცებთან თანაცხოვრებას”. არისტოტელეს არც ის კანონი მოსწონს, რომელიც ქალს
მემკიდრეობით მიწის მიღების უფლებას აძლევს. ასევე იგი ეწინააღმდეგება მზითვად მიწის
გატანას” 21. [ 21 არისტოტელე. პოლიტიკა. ნაწილი 1, გვ. 71]
ევგენიკური თეორიები სწრაფად გავრცელდა სხვადასხვა ქვეყნის მევნიერულ წრეებში.
ზოგიერთ ქვეყანაში კი იგი სახელმწიფო დონეზე დამკვიდრდა და ადამიანისეული ხარისხის
გაუჯობესებას ითვალისწინებდა. კერძოდ, რაც საზოგადოებისათვის საზიანოდ (მაწანწალები,
ლოთები, სქესობრივად გარყვნილები...)ითვლებოდა სავალდებულო სტერილიზაციას
432
ექვემდებარებოდა. მაგალითად, აშშ-ის ზოგიერთ შტატში დღემდე შენარჩუნებულია
სასჯელი, რომლის მიხედვით, სექსუალურ ნიადაგზე ჩადენილ დანაშაულზე მხილებულ პირს,

შეიძლება მუდმივი პატიმრობა შეეცვალოს ნებაყოფლობითი კასტრაციით (castratio -სასქესო

ჯირკვლების მოკვეთა, დაკოდვა, დასაჭურისება). ერთერთი ყველაზე მკაცრი ევგენიკური

კანონი ჩრდილოეთ კაროლინაში მოქმედებდა. ამ შტატში სტერილიზაციას ავტომატურად
ექვემდებარებოდა ყველა, რომლის IQ 70-ზე ნაკლები იყო. ასევე, ღარიბებს შორის 200 $-ით
წახალისდებოდა პირი, რომელიც სტერილიზაციას ნებაყოფლობით დათანხმდებოდა.
ევროპაში სასამართლოს გადაწყვეტილებით ასეთი კასტრაცია პირველად (1925 წ) დანიაში
განხორციელდა. 1934-1976 „არასრულფასოვანთა“ იძულებითი სტერილიზაციის პროგრამა
ვედეთში განხორციელდა. მსგავსი კანონები მოქმედებდნე ნნორვეგიაში, ფინეთში, ესტონეთსა
და შვეიცარიაში. 2012 წელს ესტონეთის პარლამენტმა მიიღო კანონი სექსუალური
ბოროტმოქმედების ქიმიური კასტრაციის შესახებ, რომლის მიზანი ბავშვების
პედოფილებისგან დაცვაა. პედოფილებ სხშირად აწუხებთ სამედიცინო ხასიათის
პრობლემები, რომლებიც მსგავსი დანაშაულებრივი ქმედებების ჩადენის საფუძველია.
სასჯელის მოხდის შემდეგ, პედოფილების უმრავლესობა, როგორც წესი, ახალ
ბოროტმოქმედებებს ჩადის. კანონის თანახმად, ნებაყოფლობითი კასტრაცია პატიმრის
თავისუფლების აღკვეთას ჩაანაცვლებს. გათავისუფლებულ ბოროტმოქმედს მკურნალობის
კურსს უნიშნავენ, რომელიც 18 თვიდან 3 წლამდე პერიოდს მოიცავს. მკურნალობის შეწყვეტა
პედოფილის ციხეში დაბრუნებას გამოიწვევს. [http://news.ge/ge/news/story/17225-estonetshi-
pedofilebis-kastratsia-daakanones].

5.8.5.ევგენიკის ნაცისტური პროგრამები

ევგენიკის ნაცისტურ პროგრამებში გამოირჩეოდა: 1. ევთანაზიის პროგრამა Т-4; 2.
ებრაელთა საკითხის საბოლოო გადაჭრა და 3. გეგმა „ოსტი“.
1. ევთანაზიის პროგრამა Т- 4. ტერმინი „ევთანაზია“ პირველად გამოიყენა ფრენსის
ბეკონმა (ინგლ. Francis Bacon, 1st Viscount St Albans, დ. 22.01.1561 - გ. 9.04.1626) მსუბუქი

სიკვდილის აღსანიშნავად. {ევთანაზია (ბერძნ. г εὖ -კარგი + θάνᾰτος - სიკვდილი)- იმ

ადამიანის სიცოცხლის შეწყვეტა, რომელიც მოურჩენელი ავადმყოფობით იტანჯება და
აუტანელ ტკივილს განიცდის. ეს ტერმინი სხვადასხვა მნიშვნელობით გამოიყენება,
მაგალითად, ცხოველთა მიძინება.. .].

433
 ევთანაზიის ორი სახე გამოიყოფა: პასიური ევთანაზია (მედიკოსების მიერ გულზრახული
თერაპიული შენარჩუნების შეწყვეტა) და აქტიური ევთანაზია (მომაკვდავისთვის
სამედიცინო პრეპარატების შეყვანა ან სხვა მოქმედება, რომელსაც ავადმყოფის
დაუყოვნებული მშვიდი გარდაცვალება მოყვება). ხშირად აქტიურ ევთანაზიას მიკუთვნება
თვითმკვლელობა ანუ ნებაყოფლობითი ევთანაზია, რომელიც ავადმყოფის თხოვნით ექიმის
დახმარებით ხორციელდება.
ნაცისტურ გერმანიაში ძალდატანებითი სტერილიზაციის სამართლებრივი საფუძველი იყო
„კანონი მემკვიდრეობითი ავადმყოფობით დაავადებული თაობის დაბადების თავიდან
აცილების შესახებ“, რომელიც ძალაში 1933 წლის ივლისში შევიდა. ამ კანონის პროექტის
მონზადებაში აქტიური მონაწილეობა მიიღო ევგენიკის კვლევის სფეროში ჩართულმა
მეცნიერებმა (ფრიც ლენცი, , ალფრედ ლეტცი, ჰეჰარდ ვაგნერი ერნსთ რიუდინი...)* [იხ.
Петрюк П. Т., Петрюк А.П. Психиатрия при нацизме: насильственная стерилизация
душевнобольных и других лиц. Сообщение 2 // Психічне здоров’я. — 2011. № 1. გვ. 54–62].
კანონის მიხედვით, გადაწყვეტილებას იძულებითი სტერილიზაციის შესახებ სპეციალური
სასამართლო იღებდა, რომელიც ერთი მოსამართლისა და ორი ფსიქიატრისგან შედგებოდა.
1939 წლის ოქტომრის თათბირზე გერმანელმა ნაცისტებმა პროგრამის ჩარჩოში 70 ათასი
ადამიანის მოსპობა დაგეგმეს, რომლის რაოდენობას საფუძვლდ დაედო იმ დროს
გავრცელებული პროპაგანდისტული ფორმულა: 1000 : 10 : 5 :1, რომლის მიხედვით ყოველი
1000 ადამიანიდან 10 არაშრომის უნარიანია, ამ ათიდან ხუთს დახმარება უნდა მიეცეს, ხოლო
ერთი - ფიზიკურად მოისპოს. ამ ფორმულის მიხედვით პროგრამის პოტენციალური
მსხვერპლი 70 ათას კაცს შეადგენდა .
1934 -1945 წლებში იძულებითი სტერილიზაცია გაიარა 300 000-400 000 კაცმა, მათგან
დაახლოებით 60%-ს ფსიქიატრული დიაგნოზი ჰქონდა. დაახლოებით სამი ათასი ადამიანი
(მეტწილად ქალები) ოპერაციის შედეგად დაიღუპა.*[*იხ.Мюллер-ХиллБ. Генетика человека и
массовые убийства // Человек..1997. № 4.]
ნაცისტური ევგენიკური პროგრამები, არასრულფასოვანი პირების ფიზიკური მოსპობის
მიზანშეწონილობის შესახებ, დასაწყისში სახელმწიფო პროგრამების ჩარჩოში
რეალიზდებოდა, ხოლო შემდეგ, ოკუპირებული ქვეყნების ტერიტორიებზე - „რასობრივი
პოლიტიკის“ პროგრამების ჩარჩოში.
რასობრივი ჰიგიენის მოთხოვნის ჩარჩოში გათვალისწინებული იყო არიული რასის
„გაწმენდა“ იმ ადამიანებისგან, რომელთა არსებობა, პროგრამის ავტორთა აზრით, საფრთხეს
434
შეუქმნიდა ჯანსაღი თაობის გაჩენას. „რასობრივი ჰიგიენის“ კონცეფციის განხორციელების
კვალობაზე, ნაცისტური პროგრამების ჩარჩოში იმ პირთა კატეგორია და ჯგუფი, რომელიც
„ბიოლოგიურად ემუქრებოდა ქვეყნის ჯანმრთელობას, არსებითად გაფართოვდა.
ლიკვიდაცია დაემუქრა არა მხოლოდ გერმანიაში მცხოვრებ ყველა ებრაელს, არამედ
ოკუპირებულ ტერიტორაზე მობინადრე ებრაელებსაც. ასევე, - ბოშებს როგორც სოციალურად
„საშიშ“ ელემენტებს.
მასობრივი მკვლელობის მეორე მიზანი წმინდა ეკონომიკური მოტივები იყო. ეს იმით
აიხსნებოდა, რომ ნაცისტები შრომისუუნარო მოსახლეობას ზედმეტ ადამიანებად
თვლიდნენ, რომელთა ლიკვიდაცია საბიუჯეტო სახსრებს დაზოგავდა და შესაბამისად,
საზოგადოებისათვის ეკონომიკურად ხელსაყრელი იყო . ნაპოვნი დოკუმენტის მიხედვით,
1941 წლის 1 სექტემბრის მდგომარეობით, პროგრამის ჩარჩოში მოკვდინებული იყო 70 273
ადამიანი ანუ, როგორც ეს ნაცისტებმა 10 წელზე გაიანგარიშეს, „დაიზოგა“ 885 439 800,00
გერმანული მარკა. სამაგიეროდ, მაღალი ანაზღაურებით გამოირჩეოდა სიკვდილის
ცენტრებში, ფაბრიკებსა თუ ბანაკებში დასაქმებულ მუშაკთა „შრომის“ შედეგი.
2. ებრაელთა საკითხის საბოლოო გადაჭრა (გერმ.Endlösung der Judenfrage). ებრაელთა
საკითხი როგორც ებრაელთა და არაებრაელთა თანაარსებობის თემა ოც საკუნეზე მეტია რაც
არსებობს. სხვადასხვა დროს წამოყენებული იყო ამ საკითხის გადაჭრის გზები.
რაულ ჰილბერგი (გერმ. Raul Hilberg; ისტორიკოსი, დ. 2.06.1926, ავსტრია - გ.4.08.2007,
აშშ) ნაცისტურ პოლიტიკას განიხილავდა როგორც ქრისტიანული ანტისემიტიზმის
გაგრძელებას, რამდენადაც ორივეს ფაქტობრივად ერთი და იგივე ლოზუნგი ჰქონდა
წამოყენებული: თქვენ არ გაქვთ ჩვენს შორის ცხოვრების უფლება. ჰილბერგის დოკუმენტური
გამოკვლევით, ჰოლოკოსტის ბიუროკრატიული პროექტი ოთხი ძირითადი ეტაპისგან
შედგებოდა: 1. ებრაელთა უფლების შეზღუდვა; 2.ეკონომიკური შევიწროება;
3.კონცენტრაცია; 4.მოსპობა.
1933 წლის ივნისის აღწერის მიხედვით, გერმანიაში დაახლოებით 500 000 ებრაელი
ცხოვრობდა, რაც გერმანიის მთლიანი მოსახლეობის (67 მლნ კაცი) 1%-ზე ნაკლებს შეადგენდა.
რასისტული კრიტერიების მიხედვით ებრაელ მოსახლეობაში ის ქრისტიანი ებრაელებიც
მოხვდნენ, რომელთა მეორე თაობის წინაპრები იუდაიზმის რელიგიას აღიარებდნენ.
გერმანელ ებრაელთა მხოლოდ 80%-ს ჰქონდა გერმანიის მოქალაქეობა, დანარჩენ 20%-ს
მეტწილად პოლონეთის მოქალაქეობა გააჩნდა. ებრაელთა დაახლოებით 70% ქალაქებში

435
 ცხოვრობდა. მათ შორის ბერლინი გამოირჩეოდა, რომელშიც დაახლოებით 160 000 ებრაელი
ცხოვრობდა.
ხელისუფლებაში მოსვლისთაnავე (1933 წ) ნაცისტურმა მთავრობამ რიგი ანტიებრაული
კანონი მიიღო, რომლებიც ებრაელთა ეკონომიკურ და პოლიტიკურ უფლებებს მკაცრად
ზღუდავდა. უკვე 1933 წლის აპრილს ებრაელების კუთვნილ საწარმოებს მთელი გერმანიის
მასშტაბით ბოიკოტი გამოუცხადდა.
1935 წლის 15 სექტემბერს მიღებული იქნა ეგრეთ წოდებული ნიურნბერგის რასობრივი
კანონები (გერმ. Nürnberger Rassengesetze) , ანუ ორი რასისტული საკანონმდებლო აქტი - „კანონი
რეიჰის მოქალაქეობის შესახებ“ (გერმ. Reichsbürgergesetz) და „კანონი გერმანული სისხლის და
გერმანული ღირსების დაცვის შესახებ“ (გერმ. Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der
deutschen Ehre). პირველი კანონი რეიჰის მოქალაქედ მხოლოდ იმ პიროვნებას თვლიდა, რომელიც
გერმანულ ან მის მონათესავე სისხლს ფლობდა და რომელიც თავისი ქმედებით ამტკიცებდა
გერმანელი ხალხის და რეიჰის მიმართ თავდადების სურვილს და უნარს. კანონის ასეთი
ფორმულირება, პირველ რიგში ფაქტობრივად მოქალაქეობას ართმევდა ებრაელებს და ბოშებს.
ამავე მიზანს ემსახურებოდა მეორე კანონიც, რომელიც, „რასის წაბილწვის“ მომიზეზებით,
ებრაელებსა და გერმანულ ან სისხლით მის მონათესავე მოქალაქეებს შორის ქორწინებას ან
ქორწინების გარეშე თანაცხოვრებას კრძალავდა. ასევე იკრძალებოდა ებრაელების მიერ
„გერმანული ან სისხლით მის მონათესავე 45 წელზე უმცროსი ქალების დაქირავება და ა. შ.
ნიურნბერგის კანონები, რასობრივი ნიშნის მიხედვით, თანამიმდევრულად ახორციელებდა
ებრაელების იზოლიაციას და „ებრაელთა საკითხის საბოლო გადაჭრის“, როგორც შემდგომმა
მოვლენებმა ცხადყო, პრელიუდია იყო.
რასისტული კანონმდებლობა ებრაელებს გერმანიის დატოვებას აიძულებდა. მართლაც,
1933-1937 წლებში თავისი სამშობლო 200 ათასზე მეტმა ებრაელმა დატოვა . მათ შორის:
1933 წ - 64 400; 1934 წ - 45 000; 1935 წ - 45 500; 1936 წ. - 34 000; 1937 წ - 25 500.
ავსტრიის ანშლიუსის შემდეგ ვენაში შეიქმნა ებრაელთა საიმიგრაციო ცენტრალური ბიურო
ადოლფ ჰეიმანის ხელმძღვანელობით. 1938 წლის ბოლომდე ავსტრია 45 000 ებრაელმა
დატოვა. იძულებითი ემიგრაციის აპოგეა გახდა. ე.წ. ებონშინური გაძევება (იგივე
„ბროლისეური ღამე“ - ჯ.კ.). იგი დაკავშირებული იყო რადიკალური ანტისემიტური
საქმიანობის ახალი ფაზასთან, კერძოდ,. 1938 წლის აგვისტოში ხელისუფლებამ განაცხადა
უცხოელების ბინადრობის უფლების ანულირება. იგი ახლით უნდა შეცვლილიყო. ეს

436
გადაწყვეტილება უმთავრესად უცხოელი წარმოშობის გერმანიაში მცხოვრებ ებრაელებს
ეხებოდა. მათ შორის პოლონეთის პასპორტის მქონე გერმანიაში მყოფ ებრაელებს. მაგრამ
პოლონეთმა, ხანდაზმულობის საბაბით, გააუქმა მის მიერ გაცემული პასპორტები და უარი
განაცხადა პოლონელი ებრაელების მიღებაზე. ნაცისტებმა, თავის მხრივ, 1938 წლის 28
ოქტომბერს თავიანთი სახლებიდან ძალდატანებით გამოიყვანეს12 000 -ზე მეტი პოლონელი
ებრაელი და მატარებლით პოლონეთის საზღვარზე გადაიყვანეს. როგორც მოსალოდნელი იყო
პოლონეთის ხელისუფლებამ დეპორტირებული ებრაელები არ მიიღოდა ისინი უკან
დააბრუნა, გერმანელემა ისინი კვლავ პოლონეთში მიაბრუნეს. ეს დაბრუნება - უკან დაბრუნება
რამდენიმე დღე მიმდინარებოდა და ალბათ კიდევ დიდხანს გაგრძელდებოდა, რომ ერთ-ერთ
დეპორტირებული ოჯახის წევრს 17 წლის გერშელ გრინშპანს, რომელიც პარიზში ცხოვრობდა,
შურისძიების მიზნით, გერმანელი დიპლომატი ერნსტ ვომ პატი {გერმ. Ernst Eduard vom
Rath; დ. 3.06.1909წ - გ.9.11.1938] სასიკვდილოდ რომ არ დაეჭრა (1938 წლის 7 ნოემბერი). ამ
დანაშაულის საპასუხოდგერმანიაში ფართომასშტაბიანი ებრაელთა დარბევები დაიწყო.,
რომელიც ისტორიაში „ბროლისეული ღამის“ (გერმ. Reichs Kristallnacht) სახელწოდებით
შევიდა. ამ დარბევებს სულ მცირე 91 ებრაელის სიცოცხლე შეეწირა. 30 ათასი ებრაელი
კონცბანაკებში ჩასვეს. დიდი იყო მატერიალური ზარალიც: გაიძარცვა ებრაელთა სახლები,,
საავადმყოფოები და სკოლები, დაიწვა ათასზე მეტი სინაგოგა (95 - ვენაში), 7 ათასზე მეტი
ებრაელების შენობა დაინგრა ან დაზიანდა. ჯამობრივად, ებრაელთა ზარალმა 25 მლნ
რეიჰმარკა შეადგინა, მათ შორის დალეწილი ვიტრინების ღირებულება დაახლოებით 5 მლნ
რეიჰმარკა იყო (აქედან წარმოიშვა სახელწოდება „ ბროლისეული ღამე“ – „დამსხვრეული
ვიტრინების ღამე“ - ჯ.კ.). ამ ზარალის დაფარვა ნაცისტურმა ხელისუფებამ ებრაელთა
საზოგადოებას (თემს) დააკისრა (?).
მომდევნო პერიოდში ნაცისტებმა აშკარად გაამჟღავნეს ებრაელთა საკითხის გადაჭრის
საბოლოო მიზანი, კერძოდ, 1939 წლის 30 იანვარს ჰიტლერმა რეიჰსტაგში გამოსვლის დროს
განაცხადა, რომ „თუ მსოფლიო ებრაელი ფინანსისტები ევროპაში და მის საზღვრებს მიღმა,
კიდევ ერთხელ მოახერხებენ ხალხების ჩათრევას მსოფლიო ომში, მაშინ ომის შედეგი იქნება
არა მსოფლიოს ბოლშევიზაცია და შესაბამისად - ებრაელთა ტრიუმფი, არამედ ევროპაში
ებრაელური რასის მოსპობა“ [Речь Адольфа Гитлера, произнесенная 30 января 1939 года перед
Рейхстагом http:// holocaustrevisionism.blogspot.com/2012/11/30-1939.html]. თავის მოხსენებაში
ჰიტლერმა ოფიციალურად პირველად იწინასწარმეტყველა მომავალ ომში ევროპელ

437
ებრაელთა მომავალი. ამ გაგებით, 1939 წლის 30 იანვრიდან ევროპელი ებრაელები (მსოფლიო
ებრაელთა რიცხოვნების თითქმის 2/3) ფაქტობრივად მძევლად გამოცხადდა. ისინი გახდნენ
ნაცისტური პოლიტიკის მსხვერპლი, რომლის ლოზუნგი დაახლოებით ასე ჟღერდა: „ევროპულ
ომს - კი, მსოფლიო ომს - არა!“ [Евгений Беркович.Заложники Второй мировой Кто и когда
приказал уничтожить европейских евреев? - http://berkovich-zametki.com/Nomer23/Zalojn.php]. საქმე
ის არის, რომ ნაცისტების პროგრამა ორ ომს ითვალისწინებდა, რომელიც დროში ასე იყო
დაყოფილი: დღეს -ევროპა, ხვალ - დანარჩენი მსოფლიო. პირველი ომის მიზანი იყო მეორე
ომის მომზადება.
1939 წელს გერმანიიდან რაგინდარა საშუალებებით და რაგინდარა ფასით, ებრაელების
ემიგრაციის დასაჩქარებლად, შეიქმნა „ებრაული ემიგრაციის ცენტრალური იმპერიული
სამსახური“. მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე გერმანია, ავსტრია და ჩეხოსლოვაკია დატოვა
350 – 400 ათასმა ებრაელმა. პალესტინაში ემიგრირებული 235 ათასი ებრაელი ემიგრანტებიდან
დაახლოებით 60 ათასი გერმანელი ებრაელი იყო. ეს რიცხვი უფრო მეტი იქნებოდა, რომ აშშ-ს,
ინგლისს, საფრანგეთს და საერთაშორისო კონფერენციის (ჩატარდა საფრანგეთის ქალაქ
ევიანში 1938 წლის 6 – 15 ივლისს) სხვა მონაწილეებს უარი რომ არ ეთქვათ გერმანიიდან
ებრაელი დევნილების მიღებაზე.

დასაწყისში ნაცისტური პოლიტიკა გერმანიიდან და მის კონტროლს ქვეშ მყოფ

ქვეყნებიდან ებრაელთა მასობრივ იძულებით ემიგრაციას ითვალისწინებდა. 1938 წლის 24
ნოემბერს გაზეთ СС „Das Schwarze Korps“ გამოქვეყნდა სტატია: ებრაელები - შემდეგ რა ?,
რომელშიც აღნიშნული იყო: გეგმა ნათელია: საბოლოო გამოყოფა, სრული მოკვეთა. ეს რას
ნიშნავს? ეს ნიშნავს ებრაელების განდევნას არა მხოლოდ გერმანელი ხალხის ეკონომიკის
სფეროდან. ეს გაცილებით მეტს ნიშნავს! არცერთი გერმანელი არ უნდა ცხოვრობდეს
ებრაელებთან ერთ ჭერქვეშ.[Михман Д. Катастрофа европейского еврейства. Тель-Авив.
Открытый университет Израиля, 2001. Т. 3. გვ. 17]

ცხრილი 6.13. ცენტრალური ევროპიდან ებრაელთა

იძულებითი ემიგრაცია (1933 -39 წწ)
ჩეხოსლოვაკია მთლიანი რაოდენობა
წელი გერმანია ავსტრია
(ბოჰემია,მორავია)

1933 37 000 - - 37 000

438
 1934 23 000 - - 23 000

1935 21 000 - - 21 000

1936 25 000 - - 25 000

1937 23 000 - - 23 000

1938 47 000 62 958 - 110 358

1939 68 000 54 451 43 000 165 451

სულ 244 400 117 409 43 000 404 809

წყარო:https://ru.wikipedia.org/wiki/

მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამ (1939 წლის 1 სექტემბერი) განაპირობა ებრაელი

ლტოლვილების აღმოსავლეთით გადაადგილება.1939 წლის 21 სექტემბრიდან დაიწყო
ოკუპირებული პოლონეთიდან ებრაელების განდევნა. 1940 წლის მარტის მდგომარეობით
ლიუბლინის რაიონში გადაასახლეს დაახლოებით 95 000 ებრაელი. 1939 სექტემბერ-დეკემბერში
პოლონეთიდან ვილნიუსში გაიქცა დაახლოებით 15 ათასი პოლონელი ებრაელი, მათგან 2 100
ებრაელმა, ბალტისპირეთში ჰოლანდიის ელჩის (ლ.პ.ჯ. დეკერი) და ლიტვაში იაპონიის
ვიცეკონსულის (ტიუნე სუტიჰარი) დახმარებით, მოახერხა ჩინეთსა და იაპონიაში
ემიგრირება. 1941 წლის დასაწყისში იაპონიის ხელისუფლებამ 3 489 ებრაელ ლტოლვილს
იაპონიის და ჩინეთის ოკუპირებული ტერიტორიაზე დარჩენის უფლება მისცა. რაც შეეხება
საბჭოთა კავშირს, დასაწყისში,1939 წლის ოქტომბრამდე, იგი არ ეწინააღმდეგებოდა
პოლონელი ებრაელების მიღებას, და წლის ბოლომდე კიდევ შეიძლებოდა საზღვრის
გადალახვა. შემდეგ, საბჭოთა კავშირი შეეცადა ებრაელთა მომდევნო ნაკადები გერმანიის მიერ
ოკუპირებულ პოლონეთში დაებრუნა, მაგრამ ამაოდ. აბჭოთა კავშიმა უარყო გერმანიის
წინადადება ბირობიჯანში და დასავლეთ უკრაინაში დაესახლებინა გერმანელი და
ავსტრიელი ებრაელები.1940 წლის პირველი იანვრისათვის საზღვარი საიმედოდ ჩაიკეტა.
საბოლოო ჯამში, გერმანიის მიერ ოკუპირებული პოლონეთიდან ლტოლვილი ებრაელების
რიცხვმა დაახლოებით 300 000 კაცი შეადგინა [Михман Д. Катастрофа европейского
еврейства. Тель-Авив. Открытый университет Израиля, 2001..Т. 3. გვ. 178].

439
 საბჭოთა კავშირზე გერმანიის თავდასხმის შემდეგ, ქვეყნის ზურგში ევაკუირებული იყო
დაახლოებით 1,2 – 1,4 მლნ საბჭოთა ებრაელი. ოკუპირებულ ტერიტორიაზე დარჩენილი
საბჭოთა ებრაელების რიცხვი (2,75 - 2,90 მლნ) უფრო მაღალი იყო და თითქმის ყველა მათgანი
დაიღუპა.ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ნაცისტები ებრაელთა ჰეტოს ქმნიდნენ. მათ შორის
უმსხვილესი იყო ლვოვის (409 ათ კაცი) და მინსკის (დაახლ. 100 ათასი) ჰეტოები.
პოლონეთის ოკუპაციის შემდეგ გერმანიის კოტროლს დაახლოებით 2 მლნ პოლონელი
ებრაელი დაექვემდებარა ამასთან დაკავშირებით დღის წესრიგში დადგა ებრაული საკითხის
გადაჭრის გადახედვა. 1939 წლის 21 სექტემბერს ბერლინში რეინჰარდ გეიდრიჰის
(გერმ. Reinhard Tristan Eugen Heydrich;; დ. 7.03.1904 - გ. 4.06.1942) ხელმძღვანელობით
ჩატარდაკონფერენცია თემაზე - „ებრაული საკითხი ოკუპირებულ ტერიტორიებზე“. ომის
დაწყების გამო, ემიგრაციის წახალისება არ შეწყვეტილა, თუმცა მათი სხვა ქვეყნებში
გადასვლის შესაძლებლობა პრაქტიკულად შეუძლებელი გახდა.

ნაცისტები ებრაელთა მსხვილი რეზერვაციის შექმნის რამდენიმე ვარიანტს განიხილავდნენ.

მათგან თავისი პრეტენზიულობით „მადაგასკარის“ პროექტი გამოირჩეოდა.
ებრაელთა მასობრივი მოსპობის პროგრამა. საბჭოთა კავშირზე თავდასხმის შემდეგ,
ოკუპირებულ ტერიტორიაზე დაიწყო საბჭოთა ებრაელების მასობრივი დახვრეტა - მოსპობა.
1941 wlis Semodgomaზe ჰენრიხ gimleris gankargulebiT პოლონეთის ტერიტორიაზე

დაიწყო ებრაელთა განადგურება. ამ მიზნით, უკვე 1941 წლის დეკემბერში გამოყენებულ იქნა ე.
წ. „გაზვაგენი“ - ავტომობილები. დაიწყო სამი კონცბანაკის (ბელჟეცი, სობიბორი, ტრებლინკა)
მშენებლობა. ებრაელთა მოსპობის საბოლოო დეტალური პროგრამა (ვანზეის გეგმა) მიღებული
იქნა ბერლინის გარეუბან ვანზეში ჩატარებულ (1942 წლის იანვარი (ნაცისტ ხელმძღვანელთა
კონფერენციაზე. 1942 წლის მაისში ჩეხეთში რეიჰარდ გეიდრიჰის დაღუპვის შემდეგ, ამ გეგმას
რეიჰარდის ოპერაცია დაერქვა. გეგმა ვარაუდობდა საბჭოთა კავშირში 5 მლნ ებრაელის
მოსპობას, მათ რიცხვში უკრაინაში - 2 994 684, ბელორუსიაში - 446 484, ბალტისპირეთში - 37
500 ლიკვიდაციას. სულ ევროპაში დასახული იყო 11 მლნ ებრაელის განადგურება. ეიჰმანის
აღიარებით, სხვადასხვა სიკვდილის ბანაკებში დაიხოცა დახლოებით 4 მლნ კაცი (იხ.
ცხრილი 2), რომელსაც სხვა მეთოდებით მოკლული 2 მლნ კაცი დაემატა. ამდენივე ციფრი
დაადასტურა ნიურბერგის პროცესმა [იხ. Безыменский Л.А. Гитлер и Сталин перед
схваткой. Глава двадцать девятая. М.: Вече, 2000 ]

ცხრილი 6.14. გერმანელი ნაცისტების მიერ ორგანიზებული

440
 სიკვდილის ბანაკები

ბანაკის ქვეყანა ექსპლოატაციის ტუსაღთა დაღუპულთა

სახელწოდება პეროდი რიცხვი რიცხვი

ოსვენციმი პოლონეთი 1940-45 400 000 1 100 000

ბელჟეცი პოლონეთი 03.1942 - - მინ. 434 508

06.1943

ვარშავა პოლონეთი 1942 -1944 400 000 მაქს.200 000

დაჰაუ გერმანია 03.1933- 04.1945 200 000 31 591

დრანსი საფრანგეთი 08.1941-.08.1944 65 000 63 000

კაუნასი ლიტვა 06.1941– 08.1944 400 000 მინ. 200 000

ლვოვი უკრაინა 07.1941- 06.1944 მინ.100 000

ლისიჩინი უკრაინა 09.1941- 10.1943 მინ. 140 000

(ლვოვი)

მაიდანეკი პოლონეთი 07.1941- 07.1944 78 000

მცირე ბელორუსია 08.1941-07.1944 65 000

ტროსტენეცი

ნაცვეილერ- საფრანგეთი 05.1941– 09.1944 40 000 25 000

შტრუტგოფ

ოლდერნი ნორვეგია 01.1942– 06.1944 6 000 700

(კუნძული)

ორდრუფი გერმანია 11.1944- 04.1945 11 700 11 700

საიმიშტე სერბია 12.1941– 09.1944 100 000

სობიბორი პოლონეთი 05.1942– 10.1943 დაახლ.-250 000

სირეცკის უკრაინა 06.1943– 11.1943 25 ათ. მეტი

ბანაკი

441
ტრებლინკა პოლონეთი 12.1942– 04.1943 მინ.152 000
(კულმჰოპი)
04.1944- 01.1945

იანოვსკა უკრაინა 09.1941– 06.1944 მინ. 170 000

ოსვენციმის სიკვდილის ბანაკში სულ 1 300 000 ადამიანი დაიღუპა რომელთა უმრავლესობა,
როგორც ცხრილიდან ჩანს (1 100 000) ეროვნებით ებრაელი იყო. მთლიანობაში, სიკვდილის
ბანაკებში 2, 7 მლნ ებრაელი განადგურდა.
მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებიდან 65 წლის შემდეგ ჯერჯერობით იდენტფიცირებულია,
როგორც ეს ჰოლოსტიკის მემორალური მუზეუმის (იერუსალიმი) დირექტორმა იად ვაშემმა
განაცხადა, 4 მლნ დაღუპული ებრაელი ანუ მთლიან დაღუპულთა 2/3.*
[http://jewish.kiev.ua/news/4020/ აი, ასეთი იყო „ებრაელთა საკითხის საბოლოო გადაწყვეტის“
ტრაგიკული შედეგი. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ნაცისტურმა გენოციდმა გამოიწვია
სხვადასხვა ქვეყნებში მცხოვრებ ებრაელთა ეროვნული თვითშეგნების აღმავლობა, მძლავრი
ბიძგი მისცა სიონისტურ მოძრაობას, რამაც დროის მცირე მონაკვეთში, განაპირობა ისტორიულ
სამშობლოში (პალესტინა) ებრაული სახელმწიფოს (იზრაელი) წარმოშობა.
3. აღმოსავლეთის გენერალური გეგმა (გერმ. Generalplan Ost) - რასობრივ თეორიებზე
დაფუძნებული ნაცისტური გერმანიის პროგრამა, რომელიც პოლონეთისა და სსრკ-ის
ოკუპირებულ ტერიტორიიდან მოსახლეობის 75-80% იძულებით გამოსახლებას
ითვალისწინებდა. თავიანთი ტერიტორიიდან აყრილი მოსახლეობა განლაგდებოდა დასავლეთ
ციმბირში, ჩრდილოეთ კავკასიასა და სამხრეთ ამერიკაში. პროგრამა 30 წელზე იყო გათვლილი,
მისი განხორციელება დაიწყებოდა საბჭოთა კავშირის დამარცხების შემდეგ რომელსაც უნდა
მოყოლოდა პირველ ეტაპზე 1.5 მლნ გერმანელის მიერ 1941 წელს ოკუპირებული
ტერიტორიის კოლონიზაცია. მეორე ეტაპზე კი მოხდებოდა 1941 წლის შემდეგ მიტაცებულ
ტერიტორიაზე კიდევ 3,3 მლნ გერმანელის დასახლება. ამ მიზნის განსახორციებლად
გამოიყოფოდა 45 მლრდ რეიჰმარკა. ერთდროულად ოკუპირებული ტერიტორიიდან
„გამოსახლებული“ (ნაცისტური ტერმინით ლიკვიდირებული) იქნებოდა მინიმუმ 31, შეიძლება
46-51 მლნ სლავიანელი. პარალელური გეგმა ითვალისწინებდა სიკვდილის ბანაკების შექმნას.
აქ მოთავსებული ტუსაღების ბაზაზე შეიქმნებოდა ეგრეთ წოდებული „სამშენებლო
ბრიგადები“ (თითოეულში - 4,8 ათასი კაცი), რომლებიც გერმანულ დასახლებას, აგრეთვე

442
კონცბანაკებს ააშენებდნენ თავიანთი თანამემამულეების მოსასპობად. მაგრამ, ცნობილი
მიზეზების გამო, 1943 წელს აღმოსავლეთის გეგმის დამუშავება საბოლოოდ
შეწყდა.[Безыменский Л.А. Гитлер и Сталин перед схваткой. Глава двадцать девятая. М.: Вече, 2000
]
ევგენიკა და თანამედროვეობა. გერშენზონის (უკრ. Гершензон Серг й Михайлович; დ.
11.02.1906 - გ. 7.04.1998) აზრით, გენეტიკის, უფრო ზუსტად, გენომიკის სწრაფი განვითარები
სგამო, ევგენიკამ როგორც დამოუკიდებელმა მეცნიერებამ თავისი აზრიდაკარგა. თანამედროვე
მეცნიერებაში ევგენიკის მრავალი პრობლემა, განსაკუთრებით ისეთის, როგორიცაა ბრძოლა
მემკვიდრეობითი ავადმყოფობის წინააღმდეგ, გენეტიკი ს ჩარჩოში წყდება. ევგენიკის
პრინციპები ნაწილობრივ აისახება სხვადასხვა სახის რეკომენდაციებში.
უფრო განვითარებულ ქვეყნებში შეიმჩნევა „გენეტიკური ტვირთის“ ზრდა [*ეს ტერმინი
ხშირად გამოიყენება პოპულაციის გენოფონდში არასასურველი ლეტალური და სუბლეტალური
მუტაციის ჯამის აღსანიშნავად). კონცეფცია დაამუშავა ინგლისელმა გენეტიკოსმა ჯონ
ჰოლდეინმა (ინგლ. John Haldane)]. გადაგვარება შეიძლება გამოიწვიოს ახლო ნათესაურ პირთა
შეუღლებამ. იგი შეიძლება იყოს გარემოს გაჭუჭყიანების ან ნაკლებად სიცოცხლისუნარიანი
ნაყოფის შენარჩუნების შედეგი. გენეტიკური ტვირთის ზრდის სხვა მიზეზია მედიცინის
განვითარება, რომელიც პირებს, რომლებსაც თანდაყოლილი გენეტიკური ანომალია ან
დაავადება აქვთ, საშუალებას აძლევს მიაღწიონ რეპროდუქციულ ასაკამდე. გენეტიკური
ტვირთის შემცირების ცნობილი საშუალებაა ანალიზებზე დაფუძნებული აბორტი და
სამედიცინო ცენტრებში რეკომინდირებული პრევენციული სახის კოსულტაციები.

ამრიგად, სოციალური დარვინიზმის იდეების განვითარება დაკავშირებული აღმოჩნდა

რასიზმის, ნაციონალიზმის, იმპერიალიზმის და ევგენიკის მიმდინარეობებთან .ნაცისტურ
გერმანიაში კონცეტრაციული ბანაკებისა და აირის კამერების დახმარებით ხელოვნური
შერჩევის პოლიტიკამ, საბოლოო ჯამში, ხალხი განაწყო სოციალ-დარვინიზმის თეორიის
წინააღმდეგ. მით უმეტეს, რომ ახალი იმპერიალიზმის ეპოქაში ევოლუციის კონცეფცია
ამართლებდა „მაღალი რასის მიერ დაბალი რასის უკანონო ექსპლოტაციას“.

5. 9. დემოგრაფიული აფეთქება და დემოგრაფიული გადასვლა

„დემოგრაფიული აფეთქება“ მსოფლიოში რეალურად არსებული მწვავე და სერიოზული
პრობლემაა. ის, ერთი მხრივ, ასახავს შეუსაბამისობას ზრდად მოსახლეობასა და მისი

443
არსებობისათვის აუცილებელი სურსათის მოცულობას შორის, მეორე მხრივ კი - დაცილებას
მოსახლეობის ზრდასა და მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდას შორის. ამ პრობლემის გადაჭრა
საკმაოდ რთულია და დიდ ძალისხმევას მოითხოვს, თუმცა ბუნებას შეუძლია ამ საკითხის
თავისებურად გადაჭრა, მაგრამ კაცობრიობისათვის ეს უფრო მტკივნეული პროცესი იქნებოდა.
დემოგრაფიულ მეცნიერებაში ძირითადი საკითხია ბიოლოგიური და სოციალურის
თანაფარდობა. ეს საკითხი ერთგვარი ზღვარია, რომელიც მალთუსიანელებს და
ანტიმალთუსიანელებს ერთიმეორისგან განასხვავებს. მალთუსიანელებთან წინა პლანზე
ბიოლოგიური ფაქტორია წამოწეული, ანტიმალთუსიანელებთან კი - სოციალური ფაქტორი ანუ
ამ ორ მიმართულებას შორის უმთავრესია პრიმატის საკითხი.
მსოფლიო დემოგრაფიული სიტუაციის გამწვავების მიუხედავად, დემოგრაფიული
აფეთქების პიკი განვლილია და 1975 წლიდან მისი შედარებით დაქვეითება დაიწყო.
ვარაუდობენ, რომ 21- ე საუკუნის 50-იანი წლებამდე მიღწეული იქნება მოსახლეობის
სტაბილიზაცია, ისე რომ პოპულაცია 10 მლრდ კაცს არ გადააჭარბებს. ამასთან, ცალკეული
რეგიონებისა და სახელმწიფოების მიხედვით მოსახლეობის ზრდის ტემპი განსხვავებული
დარჩება. მაგალითად, ახლანდელი ზრდის შენარჩუნების შემთხვევაში აფრიკის, ახლო და შუა
აღმოსავლეთის მოსახლეობის გაორმაგებას 25 წელი დაჭირდება, გაერთიანებული არაბთა
ემირატის და კატარის მოსახლეობის გაორმაგებას - 13 წელი, ხოლო ბრუნეის - 11 წელი. მაშინ
როცა ევროპის მოსახლეობის ორჯერ გადიდებისათვის სულ ცოტა 280 წელი იქნება საჭირო,
ირლანდიას კი ამ მიზნით 1000 წელიც არ ეყოფა. უფრო არასასურველ მდგომარეობაში
აღმოჩდებიან მსოფლიოს რამდენიმე სახელმწიფო (გერმანია, რუსეთი, საქართველო...), სადაც
მოსახლეობის ზრდას საერთოდ ადგილი არ ექნება. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ თუ 1900 წელს
მსოფლიოში ყველაზე მეტად დასახლებული 15 ქვეყნიდან 7 ევროპაში მდებარეობდა, 5 - აზიაში
და 3 - ამერიკაში, 2010 წელს კი ამ სიაში მხოლოდ 2 ევროპული სახელმწიფო აღმოჩდა (გერმანია
და რუსეთი ), 3 -ამერიკული (აშშ, ბრაზილია და მექსიკა), 8 - აზიური (ბანგლადეში, ვიეტნამი,
იაპონია,ინდოეთი, ინდონეზია, პაკისტანი, ფილიპინები და ჩინეთი), 2 -აფრიკული (ეგვიპტე და
ნიგერია). რატომ ხდება ასე? რა მოხდა?, რა მოხდება?ამ კითხვებს დემოგრაფიული
გადასვლის თეორიამ უნდაუპასუხოს.
დემოგრაფიულ მეცნიერებაში მოსახლეობის აღწარმოების პროცესში ძირეული ცვლილებების
აღსანიშნავად ”დემოგრაფიული რევოლუციის” და” დემოგრაფიული გადასვლის” ცნებები
გამოიყენება. პირველი ცნება მეცნიერულ მიმოქცევაში ფრანგმა დემოგრაფმა აdolf ლანდრიმ

444
(1909 – 1934 წწ) გაუშვა, მეორე კი - 1945 წელს, ზოგადი სახით, ამერიკელმა დემოგრაფმა ფრ.
ნოტესტეინმა (Fr. Notestein, 1902-1983 წწ) ჩამოაყალიბა. პოპულარულ მეცნიერულ
ლიტერატურაში ეს ორი ცნება გამოიყენება როგორც სინომიმები.
ნოტესტეინის მტკიცებით, შობადობისა და სიკვდილიანობის კოეფიციენტები
მთლიანობაში განპირებულია არა ბიოლოგიური, არამედ სოციალური პირობებით. მასთან
დემოგრაფიული გადასვლა აღნიშნავს მოსახლეობის შობადობის, სიკვდილიანობის და
ბუნებრივი მატების თანამიმდევრული ცვლილებების პროცესს ქვეყნის სოციალური და
ეკონომიკური განვითარების კვალობაზე.
შეიძლება ითქვას, რომ ჭარბმოსახლეობა, უპირველეს ყოვლისა, სიღატაკის ფუნქციაა.
დემოგრაფიულ აფეთქებასა და სიღატაკეს შორის პირდაპირი კავშირი ნათლად აისახება
გლობალურ, კონტინენტურ და რეგიონულ მასშტაბებში. მაგალითად, აფრიკა მსოფლიოს ის
კონტინენტია, სადაც აშკარად გამოიკვეთა ღრმა კრიზისული ეკოლოგიური და ეკონომიკური
მდგომარეობა. აქ, მსოფლიოში ყველაზე მაღალია მოსახლეობის ზრდის ტემპი, რომელიც სხვა
კონტინენტებისაგან განსხვავებით, დაქვეითებას არ ამჟღავნებს. აფრიკაში მოსახლეობის
საშუალო წლიური ზრდის ტემპი აღემატება სასურსათი წარმოების ზრდის ტემპს. ასე იკვრება
მანკიერი წრე: სიღატაკე - მოსახლეობის სწრაფი ზრდა - სიცოცხლის უზრუნველმყოფი
ბუნებრივი სისტემის დეგრედაცია.
ნოტესტეინმა ეკონომიკური ზრდისა და სოციალური პროგრესით განპირობებული
დემოგრაფიული მდგომარეობის თავისებურება დააკავშირა დემოგრაფიული გადასვლის ოთხ
სტადიასთან, რომლებსაც ყველა რეგიონი და ქვეყანა სხვადასხვა დროში გაივლის :
პირველი სტადია მოსახლეობის რიცხოვნების მდგრადობის მაღალი ხარისხით ხასიათდება
და მიმთვისებლური ეკონომიკის საზოგადოებაში მიმდინარეობს. მისთვის ერთდროულად
დამახასიათებელია შობადობისა და სიკვდილიანობის მაღალი კოეფიციენტები. შესაბამისად, ამ
ეტაპზე მოსახლეობის ზრდა ძალზე უმნიშვნელოა. კოეფიციენტების მერყეობა პერიოდულად
ამაღლებული სიკვდილიანობის პერიოდით (ექსტრემალურ წლებში სასურსათო მარაგის
უკმარისობა, ომები, ეპიდემიები...) ვლინდება, რომლის ბუნებრივი რეაქცია მაღალი შობადობა
იყო. XX საუკუნის მეორე ნახევარში მსგავსი დემოგრაფიული სიტუაცია დამახასიათებელია
მონადირეთა და მომპოვებელ ტომებისათვის, რომლებიც ამაზონის ტენიან ტროპიკულ
ტყეებში და მდინარე კონგოს აუზში ცხოვრობენ;

445
 მეორე სტადია მოსახლეობის ზრდის დაწყების ეტაპად ითვლება, რომლის დროს
შობადობის მაღალი კოეფიციენტი შენარჩუნებულია, მაგრამ სიკვდილიანობის კოეფიციენტი
დაქვეითებულია. შესაბამისად, გაზრდილია სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა და შეიმჩნევა
მოსახლეობის რიცხოვნების რაღაც მატება. ამ ეტაპზე სიკვდილიანობის შემცირება
დაკავშირებულია მწარმოებლურ ეკონომიკასთან გადასვლასთან, რომლის დროს
შესაძლებელია სასურსათო მარაგის შექმნა და მასობრვი შიმშილობის თავიდან აცილება ანუ
მოსახლეობის ზრდის პირობები შეიქმნა. ამჟამად, მეორე ეტაპზე ძირითადად იმყოფება
აფრიკისა და ლათინური ამერიკისის ქვეყნები, რომლებმაც ჯერჯერობით ეკონომიკური
განვითარების იმ დონეს ვერ მიაღწიეს, როცა შობადობის კოეფიციენტი დაქვეითებას იწყებს;
მესამე სტადია ზრდის თანამედროვე ეტაპია და დაბალ დონეზე სიკვდილიანობის
კოეფიციენტის სტაბილიზაციით ხასიათდება. მას თან ახლავს შობადობის კოეფიციენტის
რაღაც დაქვეითება. ეს უკანასკნელი დაკავშირებულია მრავალი ფაქტორის
(ინდუსტრიალიზაცია და ურბანიზაცია, ცხოვრების დონის ამაღლება, ბავშვების აღზრდაზე
დანახარჯის მატება, ქალების მნიშვნელოვანი ნაწილის ჩართვა წარმოებისა და მომსახურების
სექტორში, შობადობის რეგულირების სამედიცინო საშუალებების გავრცელება...) ერთობლივ
მოქმედებასთან .XX -ე საუკუნის 80-90 იან წლებში მესამე სტადიაზე, უმთავრესად , ლათინური
ქვეყნები გადავიდნენ.
მეოთხე სტადიისათვის დამახასიათებელია დემოგრაფიული მდგრადობის დაბალი ხარისხი.
იგი ვლინდება შობადობის, სიკვდილიანობის და მოსახლეობის რიცხოვნების დაქვეითებით და
სტაბილიზაციით. ევროპა მსოფლიოს პირველი რეგიონი იყო, რომელიც ამ სტადიაზე
გადავიდა. გასული საუკუნის 90-იან წლებში მას შეუერთდა ავსტრალია, ახალი ზელანდია და
აშშ. ფიქრობენ, რომ ამ სტადიაზე აგრეთვე იმყოფება არგენტინა და ურუგვაი. უახლოეს წლებში
ანალოგიური ტენდეციები იმ სამხრეთ აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებს ექნებათ, სადაც
დემოგრაფიული პოლიტიკა მეტ-ნაკლებად წარმატებით მიმდინარეობს.
დემოგრაფიულ გადასვლასთან დაკავშირებით მრავალი პრობლემა წამოიჭრა, მათ შორის
უმნიშვნელოვანესია: ნაკლებად განვითარებულ რეგიონებში როდის და რა პირობებში მოხდება
შობადობის დაცემა და მოსახლეობის ზრდის ტემპების დაქვეითება? მოსახლეობის ზრდა
რეალური თუ მოგონებული პრობლემაა? მოსახლეობის ზრდა რამდენად შეესაბამება
ეკონომიკურ და სოციალურ პროგრესს? მოსახლეობის ზრდის შედეგებზე რამდენად
შესაძლებელია კონსესუსის მიღწევა? რომელია ის ძირითადი ფაქტორები და მიზეზები,

446
რომლებიც ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში შობადობის მაღალ დონეს განაპირობებენ და
რამდენად შესაძლებელია სამთავრობო პოლიტიკის ზემოქმედებით მოსახლეობის ზრდის
შეჩერება? და ა.შ. ამ კითხვებზე პასუხების გაცემის მცდელობა, მეტნაკლებად, დაკავშირებულია
ადრინდელი კლასიკურ მაკროეკონომიკური მოდელისა (ჭარბმოსახლეობის მალთუსიანური
თეორია) და თანამედროვე ნეოკლასიკური მიკროეკონომიკური მოდელის (ოჯახის
ნაყოფიერების თეორია) ახლებურ გააზრებასთან.

5.10. mosaxleobis აღწარმოება (რეპროდუქცია)

მოსახლეობის აღწარმოებაში იგულისხმება თაობათა ცვლა (თვითშენარჩუნების პროცესი)

მოსახლეობის ბუნებრივი მოძრაობის წყალობით. მსოფლიო მასშტაბით იგი შობადობით და
სიკვდილიანობით განისაზღვრება. ამ პროცესის განმსაზღვრელ პარამეტრთა ერთობლიობას
ეწოდება მოსახლეობის რეპროდუქციის რეჟიმი, რომელიც დემოგრაფიის, როგორც
მეცნიერების, საგანია.
ამჟამად, მსოფლიოს მრავალი ქვეყანა მოსახლეობის აღწარმოების რეგულირებას ცდილობს
და აქტიურ სახელმწიფო დემოგრაფიულ პოლიტიკას ახორციელებს. ფაქტობრივად,
დემოგრაფიული პოლიტიკა მოსახლეობის აღწარმოების მართვაა. იგი სახელმწიფო
ორგანოებისა და სხვა სოციოლოგიური ინსტიტუტების მიზანშეწონილი საქმიანობაა
მოსახლეობისა აღწარმოების პროცესების რეგულირების სფეროში.

დემოგრაფიული პროცესების ინტესიურობა: ბუნებრივი მატება.

შობადობა დემოგრაფიული ტერმინია და როგორც წესი, წლის განმავლობაში ყოველ 1000
მაცხოვრებელზე დაბადებულ ბავშვთა რაოდენობით გაისაზღვრება . უფრო განვითარებული
ქვეყნებისათვის დამახასიათებელია შობადობის შემდეგი ზოგადი მაჩვენებლები:
 ბავშვთა სიმცირე (საშუალოდ ქალის მიერ ცხოვრების განმავლობაში შობილი ბავშვები:
1970-80 წწ - 2,02; 2000-05 წწ -1,56);
 ქორწინების გარეშე დაბადებულ ბავშვთა მაღალი წილი (გაერთიანებულ სამეფოში და
საფრანგეთში -30%, დანიაში -40%);
 დაბადების მაღალი საშუალო ასაკი (25,4 წელი - 2005 წელს);
სხვა ტენდენციებიდან აღსანიშნავია: შობადობის უფრო მაღალი დონე სოფლად, თავშეკავება
ბავშვის გაჩენაზე (კონტრაცეფცია, აბორტი...), შობადობის პიკი საშუალო ასაკის ქალებში და ა.შ.

447
აღნიშნული მიზეზების გამო,უფრო განვითარებული ქვენების ჯგუფში გაძლიერდა
ნეგატიური სოციალურ-დემოგრაფიული ტენდენციები. საქმე ის არის, რომ დეპოპულაციამ
(რომელიმე ქვეყნის ან ტერიტორიაზე მოსახლეობის აბსოლუტური რიცხოვნების შემცირება -
ჯ.კ.) და მთლიან მოსახლეობაში შრომისუნარიანი მოსახლეობის წილის დაქვეითებამ შეიძლება
გამოიწვიოს საპენსიო და სოციალური უძრუნველყოფის სისტემის მოშლა, რაც, თავის მხრივ,
მწვავე პოლიტიკურ და სოციალურ პრობლემებ ს წარმოშობს.
შობადობის განსხვავებული ტენდენციები ჩამოყალიბდა ნაკლებად განვითარებულ
რეგიონებში. კერძოდ, აქ კვლავ მაღალია ქალების ფერტილურობა (1970-80 წწ - 5,03; 2000-05 წწ -
2,92). ეს განსაკუთრებით აფრიკაზე ითქმის (1970-80 წწ - 6,65; 2000-05 წწ - 4,91).
უფრო გanviTarebul da ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs შორის Sobadobis
koeficientiს მაღალმა განსხვავებამ (განვითარებულ ქვეყნებში - 10,9%, განუვითარებელ

ქვეყნებში -23,8%) განაპირობა მსოფლიო მოსახლეობის ასაკობრივი სტრუქტურის საგრძნობი

ცვლილება. მაგალითად, 15 welze naklebi asakis mosaxleobis wili msoflio
mosaxleobaSi 29.2%-ია, xolo 65 da meti wlis adamianTa jgufis wili -7.1%,magram
es procenti Zalze gansxvavebulia ცალკეული რეგიოnebis mixedviT: უფრო

განვითარებულ რეგიონებში იგი შესაბამისად 17.7% და 14.8%-ია, ხოლო ნაკლებად

განვითარებულ რეგიონებში - 32.0 და 5.3% 14
(14 L’ Etat du monde: economique et geopolitique
mondiale. P.: 2005, გვ. 602].
შობადობის ასაკობრივი კოეფიციენტი (Age-specific fertility rate) მიიღება მოცემული
ასკობრივი ჯგუფის ქალების მიერ წლის განმავლობაში დაბადებულ ბავშვების რიცხვის
გაყოფით ამ წლის განმავლობაში მცხოვრებ მოცემული ასაკობრივ ჯგუფის ქალების რიცხვზე.
ამასთან, რესპროდუქტიული ასაკის ქვედა ზღვრად მიღებულია 15 წელი ზედა ზღვრად კი - 49
(44) წელი დასახელებული ასაკის მიღმა დაბადებული ბავშვები მოცემულ ასაკობრივ ჯგუფში
შეიყვანება.
შობადობა, ქორწინება, ქორწინებაგარეშე კავშირები და ოჯახური დაგეგმვა. 1994 წელს, როცა
ქაიროში მოსახლეობისა და განვითარებისადმი მიძღვნილი ერთაშორისი კონფერენცია
გაიმართა, შობადობის მსოფლიო საშუალო მაჩვენებელი ერთ ქალზე 4.5 ბავშვიდან (1970
წლის დასაწყისი) დაახლოებით 3 ბავშვამდე იყო შემცირებული. ეს დაქვეითება
განსაკუთრებით მკვეთრი იყო აზიასა და ლათინურ ამერიკაში. 1994 წლის შემდეგ მსოფლიოს
ყველა მსხვილ რეგიონში, ევროპის გარდა, შობადობა შემცირდა. მისი შედეგი იყო 2014

448
წლისათვის ერთ ქალზე შობადობის დაახლოებით 2.5 ბავშვამდე დაქვეითება. შობადობა

აფრიკაშიც შემცირდა, თუმცა ამ რეგიოში შობადობის დონე ყველაზე მაღალია.8 [8World

Population Ageing 2013 (United Nations, 2013).

დასავლეთ ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში (ავსტრია, გერმანია...) და აღმოსავლეთ ევროპის
თითქმის ყველა ქვეყანაში ერთ ქალზე შობადობის მაჩვენებელი 1.5 ბავშვზე ნაკლებია და am
regionSi მოსახლეობის მარტივ აღწარმოებასაც ვერ ხდებოდა ერთერთი მნიშვნელოვანი

ფაქტორი, რომელიც ქალის შობადობის დაწყებას განსაზღვრას, როგორც წესი, მისი პირველ
ქორწინებაში ან ქორწინების გარეშე კავშირში შესვლის ასაკია.
ქაიროს კონფერენციის შემდგომ პერიოდში ქორწინებაში შესვლის ასაკმა მოიმატა, რამაც,
თავის მხრივ განაპირობა იმ ქალების საშუალო ასაკმა, რომლებიც პირველ ბავშვს ბადებენ. ეს
ტენდენცია განსაკუთრებით მკვეთრად ევროპაში გამოვლინდა, სადაც ზოგიერთ ქვეყანაში
(ნორვეგია, გაერთიანებული სამეფო...) ქორწინებაში შესვლის ასაკი ყოველ ათ წელიწადში
საშუალოდ 2,5 წლით და მეტად მატულობს. სამაგიეროდ, ჩრდილოეთ ამერიკაში, ევროპასა
და ოკეანეთში ახაგაზრდა წყვილებს შორის მოიმატა ქორწინების გარეშე ურთიერთობამ,
რომელიც ჩრდილოეთ აფრიკასა და აღმოსავლეთ აზიაში არ შეიმჩნევა. ამავე დროს მსოფლიოს
ყველა მსხვილ რეგიონში იმ ქალებისა და მამაკაცების წილი გაიზარდა, რომლებიც
ქორწინებაში არასდროს არ იმყოფებოდნენ.
ქორწინებაში შესვლის ცვალებადი დინამიკა და ქორწინებაგარეშე კავშირების გავრცელებამ
ქორწინებასა და შვილოსნობას შორის კავშირი შეასუსტა. დაბალი და საშუალო შობადობის
მქონე მრავალ ქვეყანაში გაიზარდა ქორწინებაგარეშე ბავშვების წილი (50%-ზე მეტი) ბავშვთა
მთლიან რაოდენობაში. ეს ტენდენცია განსაკუთრებით გამოიკვეთა ევროპასა და ავსტრალიაში.
ახლა მათ შეუერთდა ლათინური ამერიკის და კარიბის აუზის ქვეყნები, სადაც ტრადიციულად
მაღალია ქორწინებაგარეშე შობადობის დონე. და პირიქით, აზიის და ჩრდილოეთ აფრიკის

მრავალ ქვეყანაშიქორწინებაგარეშებავშვების წილი უკიდურესად დაბალია1. [1World Fertility

Report 2012. United Nations New York, 2013, გვ. 23-24). საქართველოშიც ანალოგიური ტენდენცია
გამოვლინდა.
სიკვდილიანობა .ქაიროს კონფერენციის 20 წლისთავზე სიცოცხლის ხანგრძლივობა
მსოფლიოს ყველა რეგიონში გაიზარდა. დაბადებიდან სიცოცხლის მოსალოდნელი საშუალო
ხანგრძლივობა 64,8 წლიდან (1990-1995 წწ) გაიზარდა 70 წლამდე (2010-2015 წწ), ანუ 5,2
წლით. მსოფლიოს ძირითად რეგიონებში ეს მატება ვარიირებს 3,3 წელს (ჩრდილოეთ ამერიკა)

449
და 6,5 წელს (აფრიკა) შორის. ამ სფეროში განსაკუთრებულ წარმატებას მიაღწია ნაკლებად
განვითარებულმა ქვეყნებმა (8,9 წელი)4 [4 World Mortality Report 2013 (United Nations, 2013).ამ
წარმატების მიუხედავად, მსოფლიო ქვეყნების უმრავლესობამ 2015 წლისათვის ვერ შეძლო 70
წლამდე, როგორც ესმოქმედების პროგრამით იყო გათვალისწინებული, სიცოცხლის
გახანგრძლივობის მიღწევა[.6 International Migration Report 2013 (United Nations, 2013]. 2010-2015
წლების პერიოდში 201 ქვეყნიდან მხოლოდ 76 ქვეყანაში დაბადებიდან მოსალოდნელი
სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა 75 წელს აღემატებოდა ( 1990-1995 წლებში - მხოლოდ 33
ქვეყანა)
მოქმედების პროგრამაში კიდევ ერთი მაზანი იყო დასახული: შემცირებულიყო ქვეყნებსა
და რეგიონებს შორის არა მხოლოდ ჯადაცვის დონის და სიცოცხლის ხანგრძლივობის
განსხვავება, არამედ დაჩქარებულიყო სიკვდილიანობის შემცირების პროცესი ქვეყნის შიგნით
მოსახლეობის იმ ჯგუფებში, რომლებიც ამ მაჩვენებლით სხვა ჯგუფებს ძლიერ
ჩამორჩებოდნენ. მართალია დაბადებიდან მოსალოდნელი სიცოცხლის საშუალო
ხანგრძლივობა უფრო განვითარებულ რეგიონებსა და ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს
შორის კვლავ მნიშვნელოვანია (17,1 წელი), მაგრამ 1990 წლების დასაწყისში ეს განსხვავება
ხუთი წლით მეტი იყო. ასევე, კვლავ შენარჩუნებულია ქალებსა და მამაკაცებს შორის
სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა. მსოფლიოში ქალები, მამაკაცებთან შედარებით,
საშუალოდ 4,5 წლით მეტს ცხოვრობენ. ეს განსხვავება 1994 წლიდან ფაქტობრივად არ
შეცვლილა. ამასთან, ეს დაცილება (2010-2015 წწ) გაცილებით მეტია ევროპაში (7,8 წელი) და
ნაკლები - აფრიკაში (2,7 წელი).
ბოლო ოცწლეულში მსოფლიოში ბავშვთა სიკვდილიანობა (5 წლის ასაკამდე)
მნიშვნელოვნად (40%) შემცირდა: 1994 წელს - 86 %0; 2014 წელს - 52%0.ამ მხრივ
განსაკუთრებით აფრიკა გამოირჩევა, სადაც აღნიშნულ პერიოდში ეს მაჩვენებელი 168 %0-დან
101 %0 -მდე შემცირდა. თუმცა ეს მსოფლიო რეგიონებს შორის ყველაზე მაღალი
მაჩვენებელია.ამრიგად, შეუსრულებელი დარჩა ქაიროს კონფერენციაზე (1994 წ) მოქმედების
პროგრამით დადგენილი ბავშვთა სიკვდილიანობის მიზნობრივი მაჩვენებელი (45%0).
მომდევნო მსხვილი რეგიონი, რომელიც ხუთ წლამდე ასაკის ბავშვთა სიკვდილიანობით
გამოირჩევა აზიის რეგიონია, სადაც 2014 წელს ამ მაჩვენებელმა 39%0 შეადგინა. მაგრამ
ვარაუდობენ, რომ ამ რეგიონის ქვეყნების დაახლოებით 25% დადგენილ მიზნობრივ
მაჩვენებელს ვერ მიაღწევს. ჩრდილოეთ ამერიკასა და ევროპაში ბავშვთა სიკვდილიანობის

450
მაჩვენებელი მხოლოდ 7%0-ია. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ ორ რეგიონთან შედარებით, აფრიკაში
დაბადებულ ბავშვებს ხუთ წლამდე ასაკის მიღწევის 14 ჯერ ნაკლები შანსი აქვთ.
. ბავშვების სიკვდილიანობის კოეფიციენტის შემცირება უმთავრესად ერთიდან ხუთ
წლამდე ბავშვების სიკვდილისგან გადარჩენის დონის ამაღლებას ასახავს. უფრო რთული
ამოცანა აღმოჩნდა ჩვილების, განსაკუთრებით ახალდაბადებულთა სიკვდილიანობის
შემცირება. მაგალითად, ერთ თვემდე ასაკის გარდაცვლილი ჩვილების წილი ხუთ წლამდე

ასაკის ყველა გარდაცვლილ ბავშვების მიმართ 37%-დან (1990 წ) გაიზარდა 44%-მდე (2012 წ). 5

[5 Levels and Trends in Child Mortality: Report 2013 (United Nations Children’sFund, 2013).

ბავშვთა სიკვდილიანობის შესამცირებლად აუცილებელია გადაილახოს ჩვილების

სიკვდილიანობის გამომწვევი მიზეზები (ნაადრევი მშობიარობა, გართულება მშობიარობის
დროს, ჩვილთა დაავადება...). ეს კი ჯანდაცვის სისტემის ინფრასტრუქტურაში დამატებით
ინვესტიციებს მოითხოვს. ამ ასპექტში დიდი მნიშვნელობა აქვს ქალებისა და გოგონების
განათლების დონის ამაღლებას. .მართალია, რომ მოზარდის და ახალგაზრდის ასაკი ხშირად
ითვლება ცხოვრების ყველაზე ჯანმრთელ ეტაპად, მაგრამ იგი ერთდროულად ძნელ
პერიოდად მიიჩნევა, რადგან სწორედ ამ ასაკში ახალგაზრდა ადამიანები იმ პრობლემებს
ეჯახებიან, რომლებიც მათ ჯანმრთელობას და სიცოცხლეს საფრთხეს უქმნიან. ახაგაზრდობა,
როგორც წესი, განსაკუთრებულ მოწყვლად მდგომარეობაში იმყოფება {ვენერული
ავადმყოფობის შეპყრობის საფრთხე, ფსიქიკური აშლილობა, სხვადასხვა სახის ტრამვები,
ძალადობის აქტები...).გარდა ამისა, ამ ასაკში მოზარდები და ახალგაზრდები ისეთ
გადაწყვეტილებს იღებენ, რომლებმაც შეიძლება მათ ჯანმრთელობას და სიცოცხლეს საფრთხე
შეუქმნას. მათ მიერ ხშირად მრავალი მავნე ჩვევა შეიძინება, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიოს,
მაგალითად, ВИЧ/СПИД--ით დასნეულობა ან არაინფექციური დაავადება უფრო გვიანდელ
ასაკში. ამასთან, მათ შორის, ყველაზე მავნეა, დაუცველი სქესობრივი კონტაქტები. თამბაქოს
წევა, ცუდი კვება, ფიზიკური აქტივობის უქონლობა და ალკოჰოლის მეტისმეტი მოხმარება. ამ
ჩვევების ჩამოყალიბებაში დიდია გენდერული განსხვავებულობის და კულტურული
ფაქტორების როლი.
15-60 წლის ასაკში სიკვდილის ალბათობა მოზრდილი მოსახლეობის სიკვდილიანობის
შეჯამებული მაჩვენებელია. იგი შრომისუნარიან და რეპროდუქტიულ ასაკში სიკვდილიანობის
რისკს ასახავს. თუ 2010-2015 წლებში ამ ასაკობრივ ჯგუფში სიკვდილიანობის კოეფიციენტი არ
შეიცვლება, მაშინ მსოფლიოში, ყოველი ათასი 15 წლის მოზარდიდან 60 წლის ასაკის

451
მიღწევამდე, 157 გარდაიცვლება. ეს მაჩვენებელი ყველაზე დაბალია ჩრდილოეთ ამერიკაში ( 99
ყოველ ათას კაცზე), ხოლო ყველაზე მაღალი აფრიკაში (296 ყოველ ათას კაცზე). ბოლო ოცი
წლის განმავლობაში (1994—2014 წწ) დასახელებულ ასაკობრივ ჯგუფში სიკვდილიანობის
დაქვეითება, ბავშვთა სიკვდილიანობის შემცირებასთან შედარებით, გაცილებით დაბალი
ტემპით მიმდინარეობდა. ეს იმით აიხსნება , რომ 15 60 წლის ასაკობრივი ჯგუფი მოიცავდა
ВИЧ/СПИД, დედობრივ სიკვდილიანობას და არაინფექციური ავადმყოფობით გამოწვეული
ნაადრევი სიკვდილიანობა.
გლობალურ დონეზე შემცირდა სპიდით დასენიანებულ ВИЧ0 რაოდენობა. თუმცა 2012 წელს
ჯერ კიდევ დაახლოებით 2 მლნ კაცი ВИЧ0-ითი ნფიცირებული იყო ეს 1996 წელთან
შედარებით 37%-ით ნაკლებია. ხოლო 1,6 მლნ კაცი გარდაიცვალა სპიდთან დაკავშირებული
მიზეზით. (2006 წელს 30 %-ით ნაკლები) 2012 წელს შემოსავლის დაბალი და საშუალო დონის
ქვეყნებში დაახლოებით 28,3 მლნ ინფიცირებული კაციდან მკურნალობა მხოლოდ 9,7 მლნ
კაცმა გაიარა. მნიშვნელოვანი წარმატების მიღწევის მიუხედავად, მაინც ვერ მოხერხდა
ათასწლეული განვითარების მიზნის - 20015 წლისათვის დედის სიკვდილიანობის
კოეფიციენტის 75%--ით შემცირების - მიღწევა. 1990 წელთან შედარებით ( ყოველ 100 ათას
ახალდაბადებულზე დედის სიკვდილის 400 შემთხვევა) თითქმის ორჯერ შემცირდა 2010
წელთან შედარებით (ყოველ100 ათას ახალდაბადებულზე დედის სიკვდილის 210 შემთხვევა)
დედის სიკვდილიანობის მსოფლიო კოეფიციენტი, ანუ დედის სიკვდილიანობის
ყოველწლიური მაჩვენებელი 543 ათასიდან (1990 წ) 287 ათასამდე (2010 წ) შემცირდა. ახლა,
დედის სიკვდილის შემთხვევის ნახევარზე მეტი აფრიკის სუბსაჰარის რეგიონზე მოდის,
სადაც 2010 წელს დედის სიკვდილიანობის კოეფიციენტი ყოველ 100 ათას ახალდაბადებულზე
დედის 500 სიკვდილი დაფიქსირდა.
მსოფლიოს ყველა რეგიონში დაავადების და სიკვდილიანობის ძირითადი მიზეზებია
არაინფექციური ავადობა. მათ სორის აღსანიშნავია გულ-სისხლძარღვოვანი დაავადება, კიბო,
დიაბეტი და გადამდები(გრიპი, ანგინა, ჭლექი...) ავადმყოფობა. რისკის ისეთი ფაქტორები,
როგორიცაა თამბაქოს წევა, მაწყინარი დიეტა და ფიზიკური აქტიურობის უქონლობა,
რომლებიც წარბ წონას და გასუქებას იწვევენ, შეანელეს სიცოცხლის გახანგრძლივების
პროცესი უფრო განვითარებულ რეგიონებში და ლათინური ამერიკის ზოგიერთ
ქვეყანაში.გარდა ამისა, საკმაოდ მაღალია დანახარჯი არაინფექციური დაავადების
გამოვლინებასა და მკურნალობაზე. ეს სერიოზული პრობლემაა განსაკუთრებით ისეთ

452
ქვენებისათვის, რომლებსაც ერთდროულად ბრძოლა უწევთ ინფექციური დაავადების
წინააღმდეგ.

5.11. ნayofierebis mikroekonomikuri Teoria

ukanasknel wlebSi ekonomistebi did interess iCenen nayofierebis
mikroekonomikuri faqtorebis mimarT ისინი cdiloben Teoriuli da praqtikuli
axsna mouZebnon Sobadobis Semcirebas, romelic dakavSireბulia mesame
demografiuli gardamavაl periodis stadiasTan. TavianTi bazisuri analitikuri
modelis asagebad isini iyeneben ojaxis da momxmareblis qcevis tradiciuli
neoklasikuri Teoriis zogierT debulebas.
momxmarebelTa qcevis Teoriis Tanaxmad, individums romelsac aqvs
gansazRvruli gemovneba da zogierTi saqonlis mimarT upiratesobis miniWebა
(„sargeblianobis funqcia”) cdilobs miiRos dakmayofilebis maqsimizacia am
saqonlis moxmarebiT; აქ, SemzRudveli pirobebia piradi Semosavlis sidide da
fasebi saqonelze. Tu am Teorias gamoviyenebT nayofierebis analizis dros,
bavSvebi unda ganvixiloT rogorc samomxmareblo (ufro ნაკლებად ganviTarebუl
qveynebSi investiciuri) saqonlis specifikur saxed; nayofiereba aris
racionaluri ekonomikuri reaqciis asaxva bavSvebze, samomxmareblo (saojaxo)
moTxovnis sxva saqonelTan SedarebiT. roca sxva faqtorebi mudmivia (mocemulia
anu sxva Tanabar pirobebSi-j.k), bavSvebis sasurveli raodenoba pirdapir
damokidebulebaSia ojaxis SemosavalTn. marTalia rom aseTi urTierTkavSiri ar
SeinarCuneba Rarib qveynebSi; aq igi ganisazRvreba bavSvze moTxovnis sididiT
sxva samoxmareblo saqonelze moTxovnasTan SedarebiT da Semosavlis zrdis
wyarod, iseTis magaliTad, rogoricaa qaluri dasaqmeba, erTdroulad moqmedebs
ukudamokidebulebac. bavSvis dabadebasa da Senaxvaze xarji upirispirdeba sxva
dovlaTis miRebis SesaZlebel moculobas. maTematikurad es msjeloba ase
gamoiyureba:

Cd = F ( Y,Pc,Px • tx), x = 1,…,n.

sadac Cd– moTxovna gadarCenil bavSvebis ricxvze warmogvidgeba rogorc
funqcia
Y - ojaxis Semosavlis mocemuli sidide

453
 Pc – bavSvis “wminda” fasi anu sxvaoba mosalodnel xarjsa (bavSvis
movlaze dedis drois navaraudevi Rirebuleba) da mogebაs (bavSvis potenciuri
momavali Semosavali dა moxucebulobaSi mSoblebis uzrunvelyofa) Soris
Px – yvela sxva saqonlis fasi
tx –samoxmareblo upiratesoba bavSvebze moTxovnasTan შედარებით.
ნeoklasikuri doqtrinis Sesabamisad: rac ufro didia ojaxis Semosavali, miT
ufro metia bavSvebze moTxovna (Cd / Y 0);rac ufro maRalia bavSvebis “wminda”
fasi, miT ufro dabalia moTxovnis sidide Cd / Pc 0); rac ufro maRalia fasi
yvela sxva saqonelze bavSvebze fasTan SedarebiT, miT ufro metia moTxovna
bavSvebze (Cd / Px); rac ufro maRalia moTxovna saqonelze bavSvebze
moTxovnasTan შedarebiT, miT ufro naklebia moTxovnileba damatebiT bavSvebze.
ufro meti TvalsaCinoebisaTvis SesaZloa gamartivebuli grafikis Sedgena.
romelic warmogvidgeba nayofierebis mikroekonomikur Teoriad. am mizniT
horizontalur (abscisi) RerZze ganlagebulia sasurveli bavSvebis ricxvi, xolo
mSoblebis mier moxmarebuli yvela sxva saqonlis raodenoba (Gp) – vertikalur
(ordinati) RerZebi.
bavSvebze moTxovna ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi მრავალ ფაქტორზეა
დამოკიდებული. maRali sikvdilianobis regionebSi mSoblebi ufro met bavSvebs
„awarmoeben” vidre surT, radgan varaudoben, rom yvela bavSvi ar gadarCeba. Rarib
qveynebSi bavSvebi warmoebis aqtiuri elementia, romelic gansakuTrebiT soflis
meurneobaSi vlindeba. primitiul soflis meurneonaSi (tradiciuli seqtori – j.k)
bavSvi damatebiTi produqtis miRebis faqtorad iTvleba; igi simdidrea, romelic
gasayidadackigamodgeba.)16. [
] sofelSi bavSvebi nawilobrivad ganixilebian rogorc investiciuri saqoneli,
ramdenadac navaraudevia Semosavlis miReba bavSvTa Sromidan da mSoblebis
finansuri uzrunvelyofa moxucebulobaSi. ს. kuznecis ganmartebiT,
naklebad ganviTarebeuli qveynebi nayofierebi arian imis gamo, rom იq arsebul
ekonomikur da socialur pirobebSi mosaxleobis mniSvnelovani nawili Tavis
ekonomikur da socialur interess gamoxatavs meti raodenobis bavSvis yolaSi,
ramdenadac maT SeuZliaT Seasrulos samuSao saxlSi, ისინი ojaxis genetikuri
gamdidrebis saSualebaა da ასევე, misi keTildReobis saSualebac ekonomikurad da

454
socialurad daucvel sazogadoebaSi”17.[17 A. Sauvy. Malthus et les deux Marx. Le problem de la
faim et de la guerre dans le monde. P.: 1963 ,p. 200.]
ნაკლებად განვითარებული რეგიონის mimarT samoxmareblo upiratesobis tradiciuli
Teoriidan gamomdinare, Tu danaxarji bavSvebze izrdeba (qalTa SesaZleblobis
zrda ganaTlebasa da samuSaos misaRebad; bavSvTa ganaTlebaze xarjis zrda;
bavsvTa Sromis akrZalva, moxucebulTa socialuri uzrunvelyofis gaumjobeseba),
maSin mSoblebs naklebi damatebiTi bavSvi WirdebaT. adgili aqvs Tvisebrivis
raodenobiT Secvlas. aqedan erTerTi gzaa ojaxi dainteresdes naklebi bavSvebis
yoliT. praqtika adasturebs am mosazrebas. axal industriul saxelmwifoebSi
mtkicdeba nayofierebis Teoriis daskvnebi. magaliTad, gamomJRavnda rom,
Sobadobis klebadoba dakavSirebulia saxlis miRma qalis dasaqmebis zrdasTan,
gaizarda gogonebis wili dawyebiT ganaTlebasa da meore safexuris pirvel
klasebSi. ufro ganaTlebuli qalebi cdiloben TavianTi wvlili Seitanon
ojaxur biujetSi. (isini gvian Txovdebian – j.k) da naklebi bavSvebi yavT. garda
amisa es kvlevebi adastureben myar kavSirs bavSvTa sikvdilianobis Semcirebasa da
momdevno bavSvTa Sobadobis Semcirebas Soris. misi Sedegia igive raodenobის
sasurveli bavSvis SenarCuneba (es ukanaskneli, marTlaც amcirebs Sobadobis
maCvenebels, magram gadarCenil bavSvTa raodenoba igive Sedegs iZleva – j.k.).
da bolos, marTalia Semosavlis zrda Teoriulad ojaxs SesaZleblobas
aZlevs meti raodenobis bavSvi gazardos, magram rogorc praqtika gviCvenebs,
Semosavlis gadიdebis kvalobaze, mSoblebi cdiloben bavSvTa raodenoba
Secvalon maTi “xarisxiT”. ganaTlebaSi saxsrebis CadebiT maRldeba
mcirericxovani, magram kargad ganaTlebuli bavSvebis Sansi momavalSi maRal
anazRaurebadi samuSaos povnaze. Semosavlis sididis zrdam SeiZleba gamoiwvios
Sobadobis dakleba imis gamoc, rom misi Sedegia moTxovnilebis gadideba
materialur dovlaTze, romlis yidva adre ar SeeZloT.
ganviTareba da nayofierebis done. ekonomikuri da socialuri progresis
roli nayofierebis SemcirebaSi ufro mniSvnelovani iqneba, Tu mosaxleobis
umravlesoba, gansakuTrebiT naklebad uzrunvelyofili fenebi, SeigrZnoben mis
uSualo Sedegs. Rarib qveynეbSi Sobadobis tempis Semcirebis pirobebiა:
1. qalis ganaTlebis donis zrda, romelsac moyveba misi rolis da statusis
cvlileba sazogadoebaSi;

455
2. qalis SesaZleblobebis zrda fuladanazRaurebadi samuSaos povnaSi, rac
amaRlebs misi Sromis fass (danaxarjs) bavSvTa aRzrdaSi;
3. ojaxis Semosavlis zrda dasaqmebis zrdis kvalobaze;
4. Cvil bavSvTa sikvdilianobis Semcireba janmrTelobis da mSoblebis da bavSvTa
kvebis gaumjobesebis programis realizaciis Sedegad;
5. socialuri uzrunvelyofis gaumjobeseba.

5.13. დემოგრაფიული პოლიტიკა

დემოგრაფიულ პოლიტიკაში იგულისხმება მოსახლეობის აღწარმოების რეგულირების
სფეროშ ისახელმწიფო ორგანოებისა და სხვა სოციალური ინსტიტუტების მიზანმიმართული
საქმიანობა. მისი ობიექტი მრავალფეროვანია (ქვეყნის მოსახლეობა, მისი ცალკეული
რეგიონები, აგრეთვე მოსახლეობის ცალკეული ჯგუფები, განსაზღვრული ტიპის
ოჯახები...).დემოგრაფიული პოლიტიკა ზოგადი სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის
შემადგენელი ნაწილია. იგი მოიცავს მიზნების და მათი მიღწევის საშუალებების სისტემას.
სახელმწიფო დემოგრაფიული პოლიტიკის მიზანია დემოგრაფიული ოპტიმუმის მიღწევა,
რომელშიც მოსახლეობის აღწარმოების სტაბილიზაცია იგულისხმება როგორც მსოფლიო, ისე
თითოეული სახელმწიფოს და რეგიონულ დონეებზე. იგი ისეთი ღონისძიებების
გამოყენებით მიიღწევა, როგორიცაა 1.ზემოქმედება მოსახლეობის აღწარმოებაზე;
2.ზემოქმედება მოზარდი თაობის სოციალიზაციის პროცესზე; 3.ზემოქმედება შრომის ბაზრის
რეზერვებსა და სამუშაო ძალაზე;4.მიგრაციისა და ძირეული და შემოსული მოსახლეობის
ტერტორიული სტრუქტურის რეგულირება.
დემოგრაფიული პოლიტიკა პირდაპირ კი არ ზემოქმედებს დემოგრაფიული პროცესების
დინამიკაზე, არამედ შემოვლით (არა პირდაპირ). ამ ასპექტში ძალზე მნიშვნელოვანია
ადამიანისეული ქცევის მომენტები (ოჯახის გადაწვეტილება ბავშვის ყოლის რაოდენობაზე,
რელიგიური რწმენა, დასაქმება, შემოსავლის სიდიდე, საცხოვრებელი...).
შობადობის მაჩვენებლის შემცირებაში თავისი წვლილი შეიტანა ჩასახვის საწინააღმდეგო
უსაფრთხო და ეფექტური საშუალებების გამოყენების სტრატეგიამ, აგრეთვე ოჯახის დაგეგმვის
პროგრამებმა და რეპროდუქტიული ჯანმრთელობის დაცვის მომსახურებამ. 2013 წელს
მთავრობების 90%-ზე მეტი პირდაპირ თუ ირიბად მხარს უჭერდა ოჯახის დაგეგმვის
პროგრამებს, მაშინ როცა 1996 წელს ასეთი მხარდაჭერა მხოლოდ 86% იყო 2. [2 World Population
Policies 2013 (United Nations, 2013)].

456
 დემოგრაფიული პოლიტიკის თანამედროვე მდგომარეობა. ქვეყნების მიხედვით
დემოგრაფიული სიტუაცია განსხვავებულია. ასევე გამოირკვა, რომ მოსახლეობის მიღწეული
ცხოვრების დონესა და შობადობის დონეს შორის, როგორც ამას მალთუსი ვარაუდობდა,
პირდაპირი დამოკიდებულება არ არსებობს. როგორც წესი, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
ჭარბმოსახლეობა შეიმჩნევა, ხოლო უფრო განვითარებულ ქვეყნებში - ნაკლებობა. მალთუსი
კი პირიქით ფიქრობდა. შესაბამისად, დემოგრაფიული პოლიტიკის მიმართულება ამა თუ იმ
ქვეყანაში დემოგრაფიულ პრობლემებზეა დამოკიდებული. თანამედროვე დემოგრაფიულ
პოლიტიკაში ორი ტიპი გამოიყოფა, რომლებიც ერთიმეორის მიმართ დიამეტრიულად
განსხვავებულია. მაგალითად, იმ ქვეყნებში , სადაც შობადობის კოეფიციენტი მაღალია და
მოსახლეობის ბუნებრივი ნამატი (სხვაობა წლისა განმავლობაში დაბადებულ და გარდაცვლილ
რიცხვს შორის) დიდია, დემოგრაგრაფიული პოლიტიკა ამ ნამატის შემცირებას ითვალისწინებს.
ასეთი პოლიტიკა მრავალ ნაკლებადგანვითარებულ ქვეყანაში (ბანგლადეში, ინდონეზია
ინდოეთი, ჩინეთი...) გამოიყენება. მაშასადამე,ისეთ ქვეყნებში, სადაც დემოგრაფიული
აფეთქება შეიმჩნევა, დემოგრაფიული პოლიტიკამ ხელი უნდა შეუწყოს შობადობის
კოეფიციენტისა და მოსახლეობის ბუნებრივი მატების შემცირებას. მისი მიღწევის
ინსტრუმენტებია: კონტრაცეფცია, სანიტარული განათლება, კონსულტაცია ოჯახის დაგეგმვაზე,
ნებაყოფლობითი სტერილიზაცია, ეკონომიკური და ადმინისტრაციული ღონისძიებები.უფრო
განვითარებულ მრავალ ქვეყანაში (გერმანია, იაპონია, იტალია, საფრანგეთი...), სადაც
ფაქტობრივად მოსახლეობის დეპოპულაცია და დაბერება გამოიკვეთა, აქტიური
დემოგრაფიული პოლიტიკა გამოიყენება., რომელიც შობადობის დონისა და მოსახლეობის
ბუნებრივი მატების ამაღლებას გულისხმობს. იგი შემდეგი ღონისძიებებით მიიღწევა:
1. ეკონომიკური (ანაზღაურებადი შვებულები სიდიდე და ხანგრძლივობა, დაბადებულ
ბავშვზე სხვადასხვა სახის დახმარება; სესხი, კრედიტი, საგადასახადო და საბინაო
შეღავათები...); დემოგრაფების აზრით, შობადობის და ბუნებრივი მატების წახალისების
პოლიტიკით განსაკუთრებით საფრანგეთი და შვედეთი გამოირჩევა. ამჟამად, ევროპაში
ქორწინების საშუალო ასაკი კაცებისათვის 26,4 წელი, ხოლო ქალებისათვის 23,4 წელია.
ევროპის ზოგიერტ ქვეყანაში (გერმანია, იტალია. შვედეთი, შვეიცარია...) ქორწინების საშუალო
ჭერი უფრო მაღალია და მამაკაცებისათვის 27 წელს აღემატება. ასევე მაღალია ქორწინებაში
ქალების შესვლის საშუალო ასაკი

457
 2.ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი (ახალ დროში ყველაზე ადრე საფრანგეთში მკაფიოდ
ჩამოყალიბდა შობადობის სტიმულირების პოლიტიკა. შემდგომ, მალთუსიანელთა გავლენით
ევროპაში წინა პლანზე წამოიწია შობადობის შეზღუდვის პოლიტიკამ). მასში იგულისხმება
კანონმდებელი აქტები, რომლებიც შობადობას არეგულირებენ (ქორწინების ასაკი,
განქორწინება, აბორტისა და კონტრაცეფციისადმი დამოკიდებულება, ალიმენტი...);
3. აღმზრდელობითი და პროპაგანდისტული. აქ იგულისმება: საზოგადოებრივი აზრის,
დემოგრაფიული ქცევის ნორმებისა და სტანდარტების ფორმირება; რელიგიური ნორმები,
ტრადიციები, ადათ-ჩვეულები და ა.შ .დამოკიდებულების განსაზღვრა; ოჯახის დაგეგმვის
პოლიტიკა; ახალგაზრდობის სექსუალური აღზრდა და სხვა.
შუა საუკუნეების ევროპაში, მოსახლეობის დიდი დანაკლისის (ომები, შავი ჭირი...) გამო,
დეოგრაფიული პოლიტიკა შობადობის ამაღლებას ემსახურებოდა. იგი მრავალ საკანონმდებლო
და სამართლებრივ აქტებში აისახა. დიდი მნიშნელობა ჰქონდა რელიგიურ-ეთიკურ ასპექტებს.
ათეისტურ ojaxebSi Sobadoba ufro naklebia, vidre kaTolikur da
marTlmadidebel ojaxebSi. gansakuTrebiT maRalia qalebis saSualo
fertiluroba musulmanur samyaroSi (ix. cxrili religiebis mixedviT
mosaxleobis zrdaze). უფრო განვითარებულ ქვეყნებში ამ სფეროში განსაკუთრებით

კათოლიციზმი, ხოლო მუსულმანურ ქვეყნებში - ისლამიზმი გამოირჩევა,ამასთან, ეკლესია

ახალ გარემოსადმი შეგუებას ცდილობდა და ცდილობს. ამ მხრივ, ყველაზე უფრო აღსანიშნავია
პროსტენტატიზმი. მაგალითად, 1962 წლის ნოემბერში ჩატარებულ პროტენსტატულ
კონფერენციაზე, კათოლიკურისაგან განსხვავებით, ქორწინება არ იქნა მიჩნეული
დამოუკიდებელ ინსტიტუტად. იგი, უპირველეს ყოვლისა, „ორივე პარტნიორის”
ურთიერთობად ჩაითვალა და ‘ბავშვების წარმოებას” არ ემსახურება. აქედან გამომდინარე,
მიჩნეული იქნა, რომ საღვთო აღთქმის დარღვევად არ ჩაითვლება ჩასახვის საწინააღმდეგო
საშუალებების გამოყენება.
ასევე, თვალსაჩინოა ოჯახების სიდიდესთან დაკავშირებული უძველესი ადათებისა და
რელიგიური ნორმების დარღვევა ბუდიზმის ქვეყნებში.. ინდოეთი პირველი იყო ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების ჯგუფიდან, რომელმაც 1951 წელს ოჯახის დაგეგმვის
ნაციონალური პროგრამა აღიარა ოფიციალურ სახელმწიფო პოლიტიკად. ამ ქვეყანაში
ოჯახების დაგეგმვის ვრცელი პროგრამები 1952 წლიდან დაიწყო. ქვეყანაში მნიშვნელოვნად
გაიზარდა ქორწინებაში შესვლის ასაკი, ათეული მილიონობით ქალი ნებაყოფლობით
დათანხმდა სტერილიზაციას, ან ანტიჩასახვის აბები მიიღო. პროპაგანდირებდა ოთხსულიანი
458
ოჯახი შემდეგი დევიზით - „ჩვენ ორი ვართ - ორი გვჭირდება“. 1960 წელს ინდოეთში ოთხი
ათასზე მეტი საქალაქო და სასოფლო კლინიკა მოსახლეობას ანტიჩასახვის საშუალებებით და
აუცილებელი კონსულტაციებით უზრუნველყოფდა. ამ ღონისძიების შედეგი იყო შობადობისა
და ბუნებრივი მატების ერთგვარი შემცირება, ამის მიუხედავად ინდოეთის წილად მოდის
მსოფლიოში დაბდებულ ბავშვთა 20%.
ჩინეთში, XX-ე საუკუნის 70-იან წლებში, ოჯახის დაგეგმვის პოლიტიკა ბავშვების
რიცხოვნების შემცირებისა და გვიანდელი ქორწინების წახალისებას ითვალისწინებდა.
ჩინეთის კონსტიტუცია წყვილს ბავშვთა რაოდენობის დაგეგმვას ავალდებულებს. ამ მიზნით
შვილოსნობის დაგეგმვის კომიტეტი შეიქმნა, ბავშვის ყოლაზე საჭიროა ადგილობრივი
ხელისუფლების თანხმობა, დადგინდა ქორწინებაში შესვლის უფრო გვიანდელი ასაკი,
სწავლების პერიოდში, ქორწინება, როგორც წესი, აიკრძალა. დემოგრაფიული პოლიტიკის
ძირითადი ლოზუნგი გახდა „ ერთი ოჯახი - ერთი ბავშვი“. 1978 წლიდან დაიწყო ოჯახში
ბავშვთა რიცხოვნების შემცირების აქტიური პროპაგანდა. 1981 წელს მიღებული კანონის
მიხედვით, მამაკაცის ქორწინების ასაკი 22, ხოლო ქალის - 20 წელი განისაზღვრა.22. [22 Pressat R.
La population de la Shin, bilan des trente dernieres annees.-Population.P.:1982, n 2. გვ. 308]. ამ
ღონისძიებებმა მკვეთრად შეამცირა ჩინეთის მოსახლეობის საშუალო წლიური ზრდის ტემპი
(2000-2005წწ - 0,6%) (დადებითი მომენტი). ახლა იგი მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის ზრდის ტემპს( 1,5% ), მაგრამ საგრძნობლად
აღემატება უფრო განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის ზრდის ტემპს ( 0,3 %) 23
[ 23 L’ Etat
du monde 2004, Paris, 2005, p. 602-603]. სამაგიეროდ ქვეყნის მთლიან მოსახლეობაში
ხანდაზმულთა წილი გაიზარდა (უარყოფითი მომენტი). ასევე უარყოფითი მოვლენა აღმოჩნდა
გენდერული დისპროპორციის წარმოშობა., რომლის შედეგი იყო დაბადებულ ბავშვთა შორის
გოგონების წილის მკვეთრი შემცირება. ეს უკანასკნელი იმით აიხსნება, რომ ჩინური (და არა
მხოლოდ ამ ქვეყანაში - ჯ.კ.) მენტალობა უპირატესობას ბიჭის დაბადებას აძლევს. ამის გამო,
მრავალი ქალი ფეხმძიმობას ადრინდელ სტადიებზე მას არალეგალურად წყვეტდა, თუ
გამოოირკვეოდა მომავალი ბავშვის მდედრობითი სქესი. შესაბამისად, დაბადებულ ბიჭების
რიცხოვნებამ 20%-ით გადააჭარბა დაბადებულ გოგონების რიცხოვნებას. ამჟამად ჩინეთში 20
მლნ „ზედმეტი“ სასიძო ცხოვრობს. ამ გარემოებით შეშფოთებულმა მთავრობამ 2002 წლის
ოქტომბერში კორექტირება შეიტანა დემოგრაფიულ პოლიტიკაში და ოჯახების 13 კატეგორიას
მეორე ბავშვის დაბადების ნება დართო.

459
 2016 წლის 1 იანვრიდან ჩინეთშიყველა ოჯახს მეორე ბავშვის ყოლის უფლება მიეცა. მისი
გაუქმების ერთერთი მთავარი მიზეზი იყო მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლება დ
მოსახლეობაში ასაკოვანი მოსახლეობის წილის სწრაფი ზრდა, რამაც განაპირობა პენსიონერთა
რიცხვის გაორკეცება.ეს კი მოითხოვს მოსახლეობის გაახალგაზრდავებას. ამრიგად, ჩინეთის
მაგალითზე სახეზეა მოსახლეობის აღწარმოების დადებით და უარყოფით მომენტებს შორის
კონფლიქტის გამწვავებას. დასახელებული ეიფორიის მიუხედავად, ჩინეთში
ჭარბმოსახლეობა კვლავ აქტუალურ და მწვავე საკითხად რჩება.
ჩინეთის დემოგრაფიული განვითარების პროგნოზები ძირითადად დაფუძნებული იყო
მოსახლეობის აღწარმოების სხვადასხვა ვარიანტზე. პროგნოზების ერთი ნაწილი
ოპტიმალურად მიიჩნევდა ჩინეთის მოსახლეობის 650 – 750 მლნ კაცით შემოფარგვლას. სხვა
პროგნოზით, შობადობის შეზღუდვა მოსახლეობის სწრაფ დაბერებას გამოიწვევდა. ასე
მაგალითად, ნავარაუდევი იყო, რომ 2000 წლისათვის 65 წლის და მეტი ასაკის ადამიანების
წილი მთლიან მოსახლეობაში 7,4%-ს, 2020 წელს - 11%-ს, ხოლო 2040-2050 წლებში 20%-ს
მიაღწევდა. პროგნოზი ჩინეთის მოსახლეობის სტაბილიზაციას 1,2 მლრდ კაცის დონეზე
ვარაუდობდა.24.[24Pressat R. La population de la Shin, bilan des trente dernieres annees.-
Population.P.:1982,n 2. გვ.308]. ფაქტობრივად, ეს პროგნოზი რეალური აღმოჩდა: 2012 წელს
ჩინეთის მოსახლეობამ 1 353,6 მლნ კაცი შეადგინა, ხოლო 65 და მეტი ასაკის ადამიანების წილმა
მთლიან მოსახლეობაში - 7,2% (15 და ნაკლები ასაკის - 23,3%)25.[ 25 L’Etat du monde 2004, Paris,
2005, გვ. 60]
მსოფლიოში დემოგრაფიული პოლიტიკის ეფექტურობას განაპირობებს, ერთის მხრივ
დასახული მიზნის მიღწევის სისწრაფე, მეორის მხრივ - ამ პოლიტიკის რეალიზაციაზე
გამოყოფილი მინიმალური დანახარჯი. ამავე დროს უნდა აღინიშნოს, რომ დემოგრაფიული
პოლიტიკის დამუშავება და მისი პრაქტიკაში გატარება საკმაოდ რთული პროცესია, რადგან
მასთან დაკავშირებულია არა მხოლოდ ფინანსურ-ეკონომიკური პრობლემები, რომლის
მოგვარების გარეშე შეუძლებელია სასურველი შედეგის მიღება, არამედ მორალურ- ეთიკური
პრობლემებიც, რომლებიც ფულში ვერ აისახება და რომელთა ჩამოყალიბება გაცილებით მეტ
დროს მოითხოვს. 1990-იან წლებში განსაკუთრებით მწვავე დისკუსია მიმდინარეობდა
ქალების უფლებაზე ორსულობის მოშლის შესახებ. განსაკუთრებით გართულებულია
დემოგრაფიული პოლიტიკის გატარება ტროპიკული აფრიკის უფრო ნაკლებად

460
განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც მოსახლეობის რიცხოვნების ბუნებრივი რეგულატორია
ინფექციური ავადმყოფობით გამოწვეული ნაადრევი სიკვდილი.

5.12. msoflio mosaxleoba da religia

მსოფლიო მოსახლეობის დაახლოებით 80% მორწმუნეა და მსოფლიოში ცნობილი ორასზე

მეტი რელიგიიდან რომელიმეს აღიარებს. ისინი ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან სიძველით,
ტრადიციებით, შინაარსით, ფილოსოფიური სიღრმით. და სიდიდით. დახვეწილი რელიგიების
(ქრისტიანობა, იუდაიზმი, ისლამი, ბუდიზმი, ინდუიზმი) პარალელურად არსებობენ
ჩამორჩენილ ტომთა პრიმიტიული წარმოდგენები, კერპთა თაყვანისცემა და უმარტივესი
რიტუალები.
მეცნიერების ვარაუდით პირველყოფილი ადამიანები 2,5 მლნ წლის წინ წარმოიშვა.
პირველი მითოლოგიური და რელიგიური წარმოდგენები, კი სავარაუდოდ 50 ათასი წლის წინ
გაჩნდა.. ეს დამტკიცებულია არქეოლოგიური, ეთნოგრაფიული, ისტორიული
ენათმეცნიერების მონაცემებით. სოციოლოგთა აზრით, იყო დრო, როდესაც არავითარი
საზოგადოებრივი შეგნება, კულტურა, გაერთიანება არ არსებობდა. ამ გაგებით, რელიგის შექმნა
გიგანტური ნაბიჯი იყო კაცობრიობის ისტორიაში. არქეოლოგიური მასალებით მტკიცდება,
რომ ადამიანმა ბუნების ძალებთან ბრძოლაში, ცეცხლის გაჩენის, მოვლის, შენახვის და სხვა
მონაპოვრის შედეგად შექმნა თავისი სახე, საზოგადოებრივი ცხოვრების ნორმები, ზნეობრივი
კანონ-წესები, ამ პროცესში თანდათანობით ხდებოდა რელიგიის ჩამოყალიბება.
მაშასადამე, რელიგიის წარმოშობას წინ უსწრებდა ქვის ხანიდან რელიგიამდელი
განვითარების ხანგრძლივი პროცესი. რელიგიის უძველესი ფორმა იყო მაგია - ჯადოქრული
გზით ბუნებაზე ზემოქმედების რწმენა, რასაც პირველყოფილი ადამიანი, საკულტო
ცერემონიებით და შელოცვებით, მისთვის სასურველი მიზნების მიღწევას ცდილობდა.
რელიგიის პირველი ჩანასახი რეალურად არსებულ საგანთა (ქვა, ნიჟარა, თმა...) თითქოსდა
ზებუნებრივი ძალის განდიდებაში ვლინდებოდა. ეს იყო ფეტიშური რწმენა. შემდეგ მას მოყვა
ტომის მიერრომელიმე მისთვის მნიშვნელოვანი ცხოველის, ან საგნის თაყვანისცემა, შემდეგ
გაჩნდა წინაპართა სულების რწმენა. კლასობრივი საზოგადოების შექმნიდან კი
თანდათანობით დაიწყო ღმერთების არსებობის რწმენის ჩამოყალიბება., ამგვარად,
უმარტივესი წარმოდგენები უსულო საგნებზე თანდათანობით იქცა სრულყოფილ
კოსმოგონიურ (<ბერძნ.kosmogonia- ციური სხეულების და მათი სისტემების წარმოშობა და

461
განითარება) სისტემად. რელიგიის განვითარების ისტორიული ფორმებია: ტომობრივი,
ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი და მსოფლიო რელიგიები.
ძველი რელიგიური წარმოდგენების დამახასიათებელი ნიშნებია: ანთჰროპომორფიზმი
(ბერძნ. anthropo ადამიანი + მორფიზმი ბუნების მოვლენებზე, ცხოველებზე, საგნებზე
ადამიანთა თვისებების მიკუთვნება, აგრეთვე ადამიანისეული სახით ღმერთების
წარმოდგენის შექმნა ), ანიმიზმი (<ლათ. anima- სული, ადამიანის, , ცხოველის, მცენაროს,
საგნის საწყისი სულის არსებობის შესახებ ფანტასტიკური წარმოდგენების სისტემა. იგი
ყველა თანამედროვე რწმენის აუცილებელი ელემენტია) და მაგია (ლათ. magia< ბერძნ.
mageia- ჯადოქრობა, გრძნეულობა, კუდიანობა, წეს-ჩვეულების ერთობლიობა, რომლებიც
დაკავშირებულია იმ რწმენაზე, რომ ადამიანს შეუძლია ზეგავლენა მოახდინოს ბუნებაზე,
ხალხზე, ცხოველებზე და ღმერთებზე. არსებობს თეთრი მაგია - ჯადოქრობა „ღვთაებრივი
ძალების“ დახმარებით და შავი მაგია -ჯადოქრობა უწმინდური ძალების, ეშმაკის
დახმარებით.

ცხრილი ძრითადი რელიგიების მიმდევართა რაოდენობა, მლრდ

დასახელება 2005 წ 2010 წ 2015 წ
ქრისტიანობა 2,1 2 ,173 ,180
ისლამი 1,3 1 ,598, 510
ინდიუზმი 0,9 1, 033, 080
ჩინური
ტრადიციული 0,394
რელიგიები
ბუდიზმი 0,376 0,487, 540
ძირძველი
რელიგია მ.შ. 0,400
ტრადიციული
აფრიკული
სიქჰისმი (Sikkhisme) 0,23
იუდაიზმი 0,14 0,13, 850
ბაჰაიზმი (Baha'i ) 0,7

462
ჯაინიზმი (Jainism) 0,4, 2

2005 წელს ამ ჩამონათვალს ემატება 1.1 მლრდ ათეისტი და აგნოსტიკი (agnostics) და 600
მილიონი "სხვა" (ზოროასტრიზმი (Zoroastrianisme), ნეო-კერპთაყვანისმცემლობა (néo-
paganisme), (ახალი საუკუნის მოძრაობა (mouvements New-Age), რასტაფარიანიზმი
(Rastafarianism) + სექტები)
2010 წელს მსოფლიო მოსახლეობა (6,9 მლრდ კაცი), The Pew Forum-ის გამოკვლევით,
რელიგური რწმენის მიხედვით ასე დაჯგუფდა:
* 2 173 180 000 ქრისტიანი (მსოფლიო მოსახლეობის 31%), მ.შ. 50% კათოლიკი, 37%
პროტესტანტი, 12% ორთოდოქსი (მართლმადიდებელი) და 1% - სხვა ქრისტიანული რწმენის
მიმდინარეობა;
*1 598 510 000 მუსულმანი (23%), მათ შორის 87 -90% სუნიტი და 10 -13% შიიტი;
* 1 126 500 000 რელიგიის არმქონე პირი - (16%): ათეისტი, აგნოსტიკი, არცერთი
დეკლარირებული რელიგიის მიმდევარი. აშშ-ში მოსახლეობის 20% არცერთ რელიგიას არ
აღიარებს;
* 1 033 080 000 ჰინდუსი(15%), უმრავლესობა (94%) ინდოეთში ცხოვრობს;
* 487 540 000 ბუდისტი(7%), მათ შორის ნახევარი ჩინეთში ბინადრობს;
*405 120 000 Religieux Populaires (6%) : culte étroitement liés a un groupe ethnique ou tribu..
* 58 110 000 სხვა რელიგიური მიმდინარეობა (1%) : Bahaïsme, Taoïsme, Jaïnisme,
Shintoïsme, Sikhisme, Tenrikyō, Wicca, Zoroastrisme parmi d’autres;
* 13 850 000 ებრაელი (0,2%), მათგან 41% აშშ-ში და 41% ისრაელში ცხოვრობს.
msoflioSi mcხovrebი 7, mlrd (2015 წლის ნოემბერი) კაცი მრავალ ენაზე მეტყველებს

კაცობრიობის ამოწყდომის სცენარები:

kacobriobis daRupva (Homo sopiens). დროთა განმავლობაში კაცობრიობის ამოწყდომის

მრავალი სცენარი დამუშავდა. იგი არა მხოლოდ მეცნიერებიდან გამომდინარეობდა. აქ

თავიდანვე გადამწყვეტ როლს რელიგიური რწმენა ასრულებდა (იხ. აპოკალიფსისი და
ექსტოლოგია). am problemisadmi damokidebuleba bevrad damokidebulia
gardacvalebis Semdgom cxovrebis (sulis ukvdaveba, zecieri cxovreba,
reinkarnacia...) rwmenaze. mravali religia winaswarmetyvelebs samyaros daRupvasa
463
da drois dasasrulze. შესაბამისად, samyaros dasasruli mravali adamianis
rwmenis nawilia.მათი gagebiT, marTalia samyaros dasasruli gulisxmobs
adamianiseuli saxis absolutur dasasruls, magram ar exeba sulis ukvdavebas.
amasTan dakavSirebiT, yvela arsebuli religia samyaros dasasrulTan ar
akavSirebs kacobriobis daRupvas, radgan daSvebulia cikluri regeneracia.
გლობალური კატასტროფის არსებულ სცემარებს შორის გამოიყოფა:
* ბირთვული და ბიოლოგიური ომები (მესამე მსოფლიო ომის პერპექტივა).);
* გენეტიკური ავადმყოფობით, ვირუსებით, პრიონამებით, რესტენტურით (ლათ.resstitutio -
მისი ძირითადი ფორმებია ორგანიზმის რეგენარაცია და რეპარაცია )გამოწვეული საყოველთაო
პანდემიის (<ბერძნ.pandemia - ყველა ხალხი, რაიმე ინფექციური ავადმყოფობის გავრცელება,
რომელიც მოიცავს ქვეყნებსა და მატერიკებს. იგი უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე ეპიდემია)
გავრცელებით;
* მოსახლეობის ზრდით განპირობებული საყოველთაო შიმშილი;
* გარემოს კოლაპსები;
* გლობალურ გათბობასთან, ტყეების ინტენსიურ გაჩეხვასთან და ჰაერის
გაჭუჭყიანებასთან დაკავშირებული კატასტროფული კლიმატური ცვლილებები [იხ. Mass
human /extinction];
* სუნთქვისათვის საჭირო სფეროს დაკარგვა, დედამიწის მაგნიტური ველის გაქრობა,
ოზონის ფენის დარღვევა;
* სუპერ ვულკანის ამოფრქვევა;
* ძალზე ინტენსიური ყინულოვანი პერიოდი;
 კოსმოსური აფეთქებები ;
* შორეულ მომავალში კაცობრიობის გაქრობის მთავარი მიზეზი შეიძლება გახდეს
დედამიწის გადახურება ან გაყინვა; და ა.შ.
განკითხვის საათი (აპოკალიპსის საათი - ინგლ. Doomsdoy Clok). 1947 წელს გამოქვეყნდა
ჩიკაგოს უნივერსიტეტის ჟურნალ Bulletin of Atomic Scientists-ში. იგი, როგორც, მეცნიერ-
ატომისტების ბიულეტენი,1947 წლიდან გამოიცემა.„განკითხვის საათის“ ავტორია პირველი
ამერიკული ატომური ბომბის შექმნელები. პერიოდულად Jurnalis გარეკანზე იბეჭდება
ატომური აპოკალიპსის დადგომის სიმბოლური მომენტი. რაც უფრო ახლოს იმოფება ისარი
ღამის 12 საათთან, მით უფრო მეტია ატომური აპოკალიპსის დაწყების რისკი. ისრის
გადაადგილების შესახებ გადაწყვეტილებას დირექტორთა საბჭო იღებს. მასში მონაწილეობს
464
ექსპერტები, რომელთა შორის 18 პირი ნობელის პრემიის ლაურეატია. 1947 - 2007 წლების
განმავლობაში საათის ისარმა თავისი მდებარეობა 18 - ჯერ შეიცვალა. პირველი 1947 წელი იყო,
როცა ღამის 12 საათამდე 7 წუთი (11:53) იყო დარჩენილი. მომდევნო - 1949 წელი როცა
საბჭოთა კავშირმა თავისი პირველი წყალბადის ბომბი გამოცადა (11:57). ყველაზე დაძაბული
კი 1959 წელი (11:58) აღმოჩნდა, როცა აშშ და სსრკ 9 თვის განმავლობაში თერმოწყალბადის
ბომბებს ცდიდნენ.
2017 წლის 26 იანვარს (იხ.INTERFAX.RU) განკითხვის დღის საათის ისრები ბიულეტენში“
ნახევარი წუთით გადაიწია. გადაწევა გააპირობა აშშ-სა და რუსეთს შორის ურთიერთობის
გამწვავებამ და ჩრდილოეთ კორეას (კსდრ} მიერ ბირთვული იარაღის დამუშავებამ, აგრეთვე
დედამიწის კლიმატურმა გათბობამ. მას დაემატა ქაშმირის პროვინციის კუთვნილებასათან
დაკავშირებით ორ ბირთვულ სახელმწიფოს შორის (ინდოეთი და პაკისტანი) კონფლიქტის
მოუგვარერლიბა; ამჟამად საათი აჩვენებს 23. 57.30 დროს, ნაშინ როცა 24 საათი კატასტროფის
დაწყების მაუწყებელია.
განცხადებაში აღნიშნულია, რომ 2016 წელს აშშ-მა და რუსეთმა, რომლებიც, ექსპერტთა
შეფასებით, ფლობენ მსოფლიო ბირთვული იარაღის 90%-ს, ვერ მოახერხეს ისეთ საკვანძო
საკითხებზე შეთანხმება, როორიცაა სირიასთან და უკრაინასთან და, აგრეთვე ნატოს
გაფართოებასთან დაკავშირებული პრობლემები. კომპრომისების მიღების ნაცვლად ეს ქვეყნები
თავიანთი შეიარაღების მოდერნიზაციას განგრძობენ.
არსებობს მოსახლეობის ამოწყვეტის საპირისპირო ოპტიმისტური ვარიანტები, კერძოდ,
კაცობრიობის ისტორიაში მისი ამოწყვეტის ანუ სამყაროს დაღუპვის მრავალი
წინასწარმეტველება არ გამართლდა (უკანასკნელ თარიღად მაიას კალენდრის მიხედვით 2012
წელი იყო დასახელებული - ჯ.კ.).. ეს კი მომდევნო გაფრთხილებას ნაკლებ საშიშად აქცევს.
მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ თუ მაგალითად, დღემდე მსოფლიო ბირთვული ომი არ
მომხდარა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ კაცობრიობამ ბირთვული ომის საფრთხე თავიდან აიცილა.
მევნიერ-ფუტუროლოგების ჯგუფმა, Real Life Lore, სახელწოდებით გამოაქვეყნა ვიდეო-
პროგნოზი, რომელიც უახლოეს მილიარდ წელს ჩვენს პლანეტას ემუქრება სოციალურ,
კლიმატურ და გეოიოგიურ ჭრილში. მეცნიერთა აზრით, через 8 ათასი წლის კაცობრიობა
წააწყდება Y10k კომპიუტერულ პრობლემას. იგი გამოწვეული იქნება Y2k ანალოგიური
პრობლემით ანუ იმ საფრთხით, რომელიც ფართოდ იყო გავრცელებული 2000 წლის დადგომის
კარიბჭესთან იტყობინება Daily Mail.

465
 დაახლოებით ამავე დროს წაიშლება ადამიანებს შორის რასობრივი განსხვავება. კანის და
თმის ფერი არ იქნება მიბმული ბინადრობის რეგიონთან, არამედ პლანეტაზე თანაბრად
განაწილდება.
20 ათასი წლის შემდეგ მსოფლიო ენები მთლიანად შეიცვლება. ყოველ ახალი ენაში
დაახლოებით იგივე პროცენტი დარჩება, რამდენი ამჟამად არსებობს.
დედამიწა დაიწყებს ახალი ყინულოვან პერიოდის გადატანას, რომელიც გამოიწვევს
ნიაგარის ჩანჩქერის, აგრეთვე ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს მრავალი მდინარის და ტბის
გაქრობას. დროების ხანცრძლივობა საშუალოდ ერთი სეკუნდით გახანგრძლივდება.
ასი წლის შემდე, გვარსვლავების მოძრაობის გამო, გაქრება ჩვენთვის ჩვეული
თანავარსკვლავედი. კაცობრიობა წარმატებით განახორციელებს მარსის კოლონიზაციას.
250 aTasi wlis Semdeg ჰავაის არქიპელაგში გაჩნდება ახალი კუნძული, რამდენადაც

ოკეანის ზედაპირზე ამოიფრქვევა ვულკანი Ло-ихи.

500 000 წლის ფარგლებში დიდი ალბათობით დედამიწას შეეჯახება არანაკლებ 1
კილომეტრის მქონე ასტეროიდი. თუმცა ამ დროისათვის ტექნოლოგიის მიღწეული დონე
შეძლებს ამ საფრთხის განეიტრალებას. დაახლოებით მილიონი
წლის შემდეგ დედამიწაზე დაიწყება ვულკანების სუპერამოფრქვევა, რომელიც სავარაუდოდ
70 ათასი წლის უკან ამოფრქვეული ვულკანების ანალოგიური იქნება. როცა ატმოსფეროში
შეიჭრა 3 200 კუბ. კმ ლავა.
ორი მილიონი წლის შემდეგ დიდი კანიონი ეროზიის წყალობით მდელოდ გარდაიქმნება.
ადამიანები წარმატებით შეძლებენ სხვა ვარსკვლავთა სისტემის პლანეტების კოლონიზაციას.
გარდა ამისა, გაჩნდება ადამიანთა ახალი სახეობები, რომლებიც შეძლებენ განსხვავებულ
ბუნებრივ პირობებში ცხოვრებას.
10 მილიონი წლის შემდეგ აღმოსავლეთ აფრიკას მოწყდება ხმელეთის გიგანტური
მონაკვეთი.
50 მილოონი წლის შემდეგ მარსის ერთერთი თანამგზავრი ფობოსი დაეცემა წითელი
პლანეტის ზედაპირზე. დედამიწაზე, კოტინენტების მოძრაობას მოყვება აფრიკის
ჩრდილოეთი ნაწილის შეერთება ევროპასთან და ხმელთაშუა ზღვის გაქრობა. 80 მილიონი
წლის შემდეგ ჰავაის კუნძულები წყალში ჩაიძირება. დაახლოებით 250 მილიონი წლის შემდეგ
ყველა კონტინენტი გაერთიანდება ერთ სუპერკონტინენტში, თუმცა, 400-500 მოლიონი წლის
შედეგ ეს სუპერკონტინენტი კვლავ დაიშლება.

466
 500-600 მილიონი წლის შემდეგ მოხდება გამმა სხივების აფეთქება, რომლის დანახვა
შეუარაღებელი თვალით აც შესაძლებელია. იგი გამოიწვევს პლანეწტის ოზონური ფენის
მოსპობას.
800 მილიონი წლის შემდეგ, ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის აირის დონის დაცემა
გამოიწვევს პლანეტაზე ფოტოსინთეზის პროცესის შეჩერებას და ჟანგბადის მარაგის მკვეთრ
გამოლევას.
მილიარდი წლის შემდეგ მზის სიკაშკაშე დაალოებით 19%-ით მოიმატებს დედამიწაზე
საშუალო ტემმპერატურა ცელსიუსით 47 გრადუსი გახდება. ოკეანები გაშრებიან. გადარჩება
მხოლოდ რამდენიმე ზოლი, სადაც შენარჩუნდება გადარჩენილი სიცოცხლე..

ნაწილი 2
5.16.დემოგრაფიული ვითარება საქართველოში დასაბამიდან
დამოუკიდებლობის დაკარგვამდე (მოკლე მიმოხილვა)
საქართველოს ტერიტორიაზე პირველი ადამიანის არსებობა 1.8 მლნ წლით თარიღდება.
დმანისში აღმოჩენილი ადამიანების (მზია და ზეზვა) ჩონჩხები უძველესია ევროპაში და
მეორეა (აფრიკის შემდეგ) მსოფლიოში. saukuneebis manZilze saqarTvelos mosaxleobis
raodenobam da Semadgenlobam didi cvlileba ganicada, rogorc matebis, aseve
klebadobis TvalsazrisiT. iyo dro (XII – XIII ss), roca saqarTvelos mosaxleoba
ramdenime milion კაცს Seadgenda (zogierTi mkvlevaris azriT 7-10 milioni
მცხოვრები - ჯ.კ.), magram gareSe mtrebis mudmivma Semosevebma gamoiwvia rogorc
saqarTvelos politikuri da ekonomikuri daqveiTeba, aseve mosaxleobis
katastrofuli Semcireba. 1800 wels ქართლ-კახეთის სამეფოს Semcirebul
teritoriaze mxolod 784.7 aTasi kaci cxovrobda.
საქართველოში ორი ბუნებრივ-გეოგრაფიული და ეკონომიკური რეგიონი გამოიყოფა:
აღმოსავლეთი და დასავლეთი საქართველო. ქვეყნის დანარჩენი შედარებით მცირე განაპირა
ერთეულები - სამურზაყანო-აფხაზეთ-ჯიქეთი დასავლეთ საქართველოსთან ერთად, ერთ
ეკონომიკურ ტერიტორიად მოიაზრება; ხოლო ქვემო-ყარაიას ველი, ბამბაკი, ყაზახ -მამშადილი
და ზაქათალა ამ ორი მთავარი რეგიოინის უშუალო გაგრძელებაა და მათთან სულიერად და
ეკონომიკურად განუყოფელია. ამასთან დაკავშირებით, ივანე ჯავახიშვილი მიუთითებდა:
„საქართველოს მხოლოდ მჭიდროდ შემოფარგლული სამზღვრები, ისე როგორც თვით იგი
ისტორიული და პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი, აგრეთვე გეოგრაფიული და ეკონომიური

467
პირობების წყალობით ჩამოყალიბდა. თითქოს თვით ბუნებას შეუქმნია ქართველი ერისათვის
ბუმბერაზი დარაჯი კავკასიონის მთავარი უღელტეხილი ჩრდილოეთით და მაღალი მთების
ზღუდე სამხრეთით, დასავლეთით - კი მის ტერიტორიას შავი ზღვის, ხოლო აღმოსავლეთით
მდინარეების ზოლიაქვს შემოვლებული. სხვათა შორის, ამ პირობების სწყალობითაც შესძლო
ქართველმა ერმა თავის ხანგრძლივ ისტორიულ არსებობის დროს მრავალი, ხშირად თავისზე
გაცილებით უფრო ძლიერი მტრების მოგერიება და თავისი ეროვნების დაცვა...ეს გარემოება
საქართველოს მტრებსაც ესმოდათ...მაგრამ საქართველოს პოლიტიკურ მოღვაწეებსა და
მთავრობასაც თავისი სახელმწიფოს ამ ბუნებრივ სამზღვრების დაცვის უაღრესი მნიშვნელობა
ჩვენი ერის არსებობისათვის მშვენიერად ჰქონდათ გათვალისწინებული და ამის გამო
მტრების ყოველს ამგვარს განზრახვასა და წადილს მედგარს წინააღმდეგობას უწევდნენ“
[მიხეილ ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია. ტ. Y. გამომც. პალიტრა. თბ.: 2012, გვ. 243).
როცა ანტიოქოს დიდმა სარდლებმა არტაქსიმ და ზარიადრმა ცალ-ცალკე ორი სომეხთა
სამეფო დაარსეს, მათი, როგორც პოლიტიკური ერთეულების საზღვრებიც გაფართოვდა.
შემდგომ, სტრაბონის ცნობით, სომხეთის მეფეებმა მეზობლებს მიწები წაართვეს, მათ შორის
მიითვისეს ქართველთა ტომებით დასახლებული პარიადრის სანახები (ტაო და სპერი),
ხორზევანი და გუგარენი (ქვემო ქართლი) აგრეთვე დაიპრყვეს ხალიბების და მოსანიკის
მიწები (კარინი და დექსინი). ეს ამბავი ძვ. წელთაღრიცხვით 191 წლის შემდეგ მომდარა და
როგორც ივანე გავახიშვილი აღნიშნავდა, ეს „სომეხთა პირველი იერიშია ქართველთა მიწის
დასაპყრობად“6[6 ივანე ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია, ტ. Y. გამომც.პალიტრა L 2012,
გვ. 258).
ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების წინაპერიოდში, იბერიის (ქართლის)
ქალაქების პოლიტიკური მოწყობა ბერძნული პოლისების მსგავს იყო, რომლებსაც
ადგილობრივი მმართველი, „უფალი“, (ბერძნ. Βασιλεύς –ბასილევსი) ყავდათ. ქართლი
სცხოვრება ცნობებს გვაწვდის მცხეთაში ე.წ. „მამასახლისის“ ინსტიტუტის არსებობაზე,
რომლის ხელისუფლება მოგვიანებით მთელ ქართლზე
გავრცელდა1[1http://ka.wikipedia.org/wiki/]. ეგრისის მმართველი ქუჯი ასემიმართავდა
ფარნავაზს: „შე ნხარ შვილი თავთამათ ქართლისათა, და შენ გმართებს უფლობა ჩემი...“2[2
ქართული ისტორიული ტრადიცია ფარნავაზის მიაწერს სამეფოს დაყოფას შვიდ
საერისთავოდ: არგვეთი; კახეთი და კუხეთი; გარდაბანი; ტაშირი და აბოცი;
ჯავახეთი, კოლა და არტაანი; სამცხე და აჭარა; კლარჯეთი. ცალკე ადმინისტრაციულ

468
ერთეულს ქმნიდა შიდა ქართლი,რომელიც სპასპეტის საგამგებლოს წარმოადგენდა. ამ
ტრადიციის თანახმად, იბერიის სუვერენიტეტს აღიარებდა ეგრისიც.

ძველი საბერძნეთის ისტორიკოსი და გეოგრაფი სტრაბონი (ბერძნ. Στράβων; დ.

დაახლ. 64/63 ჩვ.წ-მდე -გ.დაახლ. 23/24 ჩვ. წ-მდე. .) წერდა: ”არგონავტების) მოგზაურობის
ნამდვილ მიზეზს წარმოადგენდა კოლხეთის სიმდიდრე ოქროთი, ვერცხლითა და რკინით”.
მასვე ეკუთვნის saqarTveloSi miwaTmoqmedebze, rogorc gansakuTrebuli socialur
klasze, pirveli cnoba. ელინისტური ხანის იბერია ადრინდელი კლასობრივი წინა
ფეოდალური სახელმწიფო იყო. მატერიალური დოვლათის მწარმოებელი ძირითადი მასა
თავისუფალი მიწისმოქმედნი და მეომარნი იყვნენ. დამორჩილებულ სამიწათმოქმედო თემებს
ძირითადად სამეფო საგვარეულო უწევდა ექსპლუატაციას. პრივილეგიურ ფენებს აგრეთვე
მიეკუთვნებოდა სამხედრო-სამოხელეო არისტოკრატია და ქურუმობა. სამეფო კარზე ჯერ
არიყო მტკიცედ ჩამოყალიბებული ტახტის მემკვიდრეობის წესი. სამეფო ტახტზე აჰყავდათ
გარდაცვლილი მეფის უახლოეს ნათესავთაგან ყველაზე ხნიერი. მთის მოსახლეობა სამეურნეო
საქმიანობით ჩაცმა-დახურვის წესითა და ზნე-ჩვეულებით მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა
ბარის მოსახლეობისაგან. იგი,იბერიის სახელმწიფო სისტემაში, ჯერ კიდევ პირველყოფილ-
თემური წყობილების პირობებში ცხოვრობდა.
იბერიაში მიმდინარეობდა საზოგადოების მკვეთრი ქონებრივი და სოციალური
დიფერენცირება. თავისუფალ მეთემეთა ერთმა ნაწილმა დაკარგა საკუთრება და
დაქვემდებარებული თემების წევრებს „გლეხებს") შეერწყა, ანდა „ტაძრეულთა" (სამეფო
მიწების პირობით მფლობელობაში მქონე მიწისმოქმედები) ფენა შექმნა. მეორე ნაწილმა,
სამხედრო-სამოხელეო არისტოკრატიასთან ერთად, „აზნაურთა" ფენა შექმნა.მსხვილი
მიწათმფლობელები იყვნენ წარმართული ტაძრებიც. პარალელურად სამეფო საგვარეულომ
სეფეწულთა უმაღლეს ფენა ჩამოყალიბდა. ამ დროს გაბატობდა სამეფო ტახტის მამიდან
შვილზე გადასვლის წესი.
„eri“ uZvelesi qarTuli terminia, romelic qarTuli encikloპediis
განმარტებiT, „erTdroulad aRniSnavda xalxsac da jarsac” da Seesabameboda
strabonis mesame genosis (miwaTmoqmedni da meomarni) cnebas. sulxan-saba
orbelianis ganmartebiT eri “msoflio kacs” aRniSnavდა, xolo saero –
“erisganTaTvis”. amave leqsikonSi “erisTavi” ganmartebulia, rogorc “jaris-
Tavi”. magram am leqsikonSi ar gxvdeba “erovnebis” da “erovnulis” cnebebi.
mogvianebiT erma dakarga adrindeli suverenobis (saxalxo kreba, sabWo...)
469
ZiriTadi niSnebi, xolo TviT eri danawevrda miwaTmoqmed sazogadoebad da
mudmiv samsaxurSi myof meomarTa fenebad. ძველი წელთაღრიცხვის მიწურულს

საქართველოში ხუთი წოდებრივი ფენა გამოიკვეთა: სამეფო, სასულიერო, თავისუფალი,

მდაბიონი და მონები. ძველი აღმოსავლური ტიპის ფიზიკურია ღზრდა უმთავრესად
სამხედრო მიზნებს ემსაურებოდა და პირველი სამი ფენისათვის (სამეფო ,სასულიერო
თავისუფალი) იყო ხელმისაწვდომი, მეოთხე ფენა (მდაბიონი)ფიზიკური შრომით იყო
დაკავებული და მხოლოდ სახალხო დღესასწაულებებზე შეეძლოთ მონაწილეობა გარკვეული
სახის ფიზიკურ თამაშობებში (რბენა, ხტომა, ჭიდაობა...). რაც შეეხება მონებს, ისინ
ისაზოგადოების წევრებად არ ითვლებოდნენ და ძირითადად, უკიდურესად მძიმე შრომით
იყვნენ დაკავებულნი.
adrindel saqarTveloSi miwaTmoqmedni aqtiurad ereodnen politikur
cxovrebaSi, magram aRmosavleT saqarTveloSi, sparseTis gavleniT, SedarebiT
male gaZlierda didebulTa politikuri batonoba da mdabio xalxi, anu rogorc
maSin uwodebdnen “wvrili eri”* (anu “msoflioni”, „eris kacni”, „mdabioni”)
TavgamodebiT cdilobda Tavisi damoukidebeli arsebobis SenarCunebas (ix.
gr.xanZTelis cxovreba; serapion zarzmelis cxovreba). xuTasi weli (V1-X ss)
mimdinareobda es brZola. mxolod X1-ე saukuneSi „wvrili eris” umravlesoba
ymur mdgomareobaSi Cavarda da axali saxelwodeba („glexi”) მიიღო. am აზრს

ადასტურებს 1083 წელს ქართულ და ბერძნულ ენებზე დაწერილი „პეტრიწონისა ქართველთა

მონასტერის ტიპიკონი“, რომელშიც ნახსენებია „ხელმწიფე“, „მთავარი“, „თავადი“, „აზნაური“
„გლეხი“ და სხვ. . ძეგლში „აზნაური“ თავისუფალ ადამიანს გულისხმობს, ხოლო „გლეხი“ -
ყმას. სხვა werilobiT ZeglebSi Tavisuflad darCenili glexebis aRsaniSnavad
gamoiyeneboda termini – „qveyაnisა moqmedni”).
დასავლეთ saqarTveloSi (lazika, kolxida...), saxalxo krebebi, rogorc
saxelmwifos umaRlesi organoebi, gvxvdeba “herovanTa” saxiT mTaSi, xolo
“erisaganTa” saxiT - barSi. es ukanaskneli ymebs gulisxmobda, da maT, saWiroebis
SemTxvevaSi, Zvel tradiciul movaleobas (brZolaSi gamosvlas) avalebda. amis
gamo “erisaganTa”, romelic socialurad “aznaurs” upirispirdeboda, Cveulebriv
molaSqris mniSvnelobiTac ixmareboda. ეს imas niSnavs, rom feodalur
saqarTveloSi Camoyalibebuli glexobis (glexoba rogorc termini pirveld X1
saukunis mwerlobiT ZeglebSi gvxdeba,
(X-ე saukuneSi Sedgenili gr. merCulis TxzulebaSi mis nacvlad sxva termini
470
gamoiyeneboda-j.k.).იმდროინდელი საზოგადოების მოუმწიფებლობა saSualebas ar
iZleoda ganxorcielebuliyo feodaluri sazogadoebis iseTi ZiriTadi principi,
romelic gatarebუlia SoTa რუსთაველის “vefxistyaosanSi”: “muSa miwyiv
muSakobdes, meomari gulovnobdes”, anu miwis muSa ar SeiZleba iyoს meomari an
piriqiT, meomari –miwis muSa.
qarTuli eklesiis erovnuli gamaerTianebeli misia asaxulia X-ე საუკუნის
გიორგი მერჩულის თხზულებაში (gr. xanZTelis cxovreba): „qarTlad friadi qveyაnaი
aRirაცხebis, romelsa Sina qarTuliTa eniTa Jami Seiwirvis da locvaიyoveli
aResrulebisა”. ამ შემთხვევაში, ფართო გაგებით, ქართლად იგულისხმებოდა ტერიტორია
„ყოვლისა ქართველთა ნათესავისაი“, რომლის აღსანიშნავად ქართლს წინ ემატებოდა
„ყოველი“ ან „ერთობილი“ . მაგალითად, უკვე „მოქცევაი ქართლისაი-ში აღნიშნულია, რომ
წმინდა ნინოს გარდაცვალების გაგებით „შეიძრნეს ორივე ესე ქალაქნი, მცხეთაი და უჟარმოი,
ყოველი ქართლი“. გიორგი მერჩულის თქმით, საეკლესიო კრებამ გადაწყვიტა „ამიერითგან
არსენი იყავნ კათალიკოს ქართლისა ყოვლისაა“. X1- ე საუკუნეში გავრცელდა ამ ცნების

შესაბამისი სიტყვა „საქართუელოი“ (ყოველი საქართველოი). მაგალითად, რუის-ურბნისის

საეკლესიო კრებაზე მოხსენებულია ანდრია მოციქულის მიერ შემოტანილი „ქადაგებაი
სახარებისაი ყოველსა ქუეყანასა საქართველოისასა“.giorgi mTawmindelis cxovrebaSi (X1
s.) aRniSnulia, rom am sasuliero moRvawem saxeli ganiTqva "yovelsa
saqarTvelosa Sina”.
ამრიგად, eklesiam pirvelma Seqmna da mwerlobis enaSi Semoitana cneba
“saqarTvelo” .ამ axalma terminma gaaerTiana erTmorwmune qarTveli eris yvela
teritoria da xalxi.
saeklesio TvalsazrisiT, samefo teritoriaze mosaxle adamianebi erTi
mTliani socialuri organizmia, sadac yvela kuTxe da tomi gaTqvefilia saerTo
saxelmwifoSi. ruis-urbnisis saeklesio krebam (1103w) daadastura terminis
“yovlisa saqarTveloisa” maradiuloba, romelic aRniSnavda erT erovnebad
warmodgenil xalxs. amave saukuneSi termini „saqarTvelo” mtkiced damkvidrda
saero cxovrebaSi, ხოლო „eri“ როგორც ცნება, damoukidebeli socialuri SinaarsiT
უკვე aRar ixmareboda. feodalur saqarTveloSi eri socialurad da
politikurad danawevrebuli iyo. amis dadasturebaa, TviT daviT aRmaSeneblis
samefo tituli: mefe “afxazTa, qarTvelTa, hranTa da kaxTa”. aseT situaciaSi
erovnuli gaerTიaნebis medroSeდ gamoვიdა qristianuli sarwmunoeba, romlis
471
moZRvreba kosmopolituria, swavla da sarwmuneobა - sakacobrio, xolo
praqtikulad is aris erovnuli organizacia, romelic moqmedebs erovnul
farglebSi. V saukuneSi safuZveli Caeyara qarTuli eklesiis TviTmyofobaს,
რომლის gavlena saqarTvelos yvela nawilze გაvrcelda. იგი qarTveli ტომების
erTaderTi gamaerTianebeli Zala აღმოჩნდა,რადგან saero xelisufleba dayofili,
daSlili da daqucmacebuli iyo, saeklesio xelisufleba ki - gaerTianebuli.
„eklesia, Tavisi organizaciiT iyo gamaerTianebeli forma yvela ქართული
ტომისა. romelTac man misca erTi sarwmunoeba, erTi salocavi ena da erTiani
sasuliero xelmZRvaneloba”.5 (5raJden arseniZe. ganxilva mefe vaxtang meeqvsis
kanonmdeblobisa, parizi, 1963, gვ. 160).

„ქრისტეს სჯული ქართველებისათვის, წერდა ილია ჭავჭავაძე, მარტო სარწმუნეობრივი

აღსარება კი არ იყო, იგი ამასთან პოლიტიკური ქვითკირიც იყო საქართველოს მრავალ
ნაწილების გასაერთებლად და შემოსაკრებად. ერთობა სარწმუნეობისა ერთობა ერისას
მოასწავებდა. დრო იყო ამისთანა და სხვა არა-რა ელემენტი მაშინ შემძლებელი არ იყო ეს
ჩვენის ისტორიის დასაბამი და მსასურველი ერთობა დაედგინა. სხვათაშორის, ქართველი ერი
ამისთვის უფრთხილდებოდა თავის სჯულს, რომელიც თავი შინაგან ღირსების გარდა,
დუღაბობას უწევდა ერთობასა!“ 6 [ 6გაზეთი „ივერია“, N90, 1889 წ].
თურქთა პირველი მასობრივი შემოსვლა-დამკვიდრება აღმოსავლეთ საქართველოში
„დიდთურქობას“ უკავშირდება. ამიერკავკასიაში თურქ-სელჩუკები XI საუკუნის 30-
იანწლებში გამოჩნდნენ. გიორგი II-ის მეფობის დროს (1072-1089). მხოლოდ დავით
აღმაშენებელმა (1089-1125) შეძლო თურქ-სელჩუკების სასტიკი დამარცხება და მათი
მოსახლეობის საქართველოდან განდევნა.
აზერბაიჯანელები. საქართველოში მცხოვრები აზერბაიჯანელი winapari momTabare
tomebi თითქმის მთლიანად ირანიდან და თურქეთიდან მოვიდნენ. ქვემო ქართლში მათი
ჩასახლება გარე აგრესიული ძალების სამხედრო-პოლიტიკური მოსაზრებით იყო ნაკარნახევი
და მიზნად საქართველოს სამხრეთ-აღმოსავლეთი პროვინციების კოლონიზაციას
ისახავდა.შესაბამისად. ირანელი და თურქი დამპყრობლები ხშირად მიმართავდნენ
თურქული ტომების ჩამოსახლებას იმ მიწებზე, რომლებიც მანამდე ქართველ მოსახლეობას
ეკავა. ახალი დასახლებანი თანდათან იკავებდნენ გაუკაცრიელებულ ქართულ სოფლებს,
რომელთა მკვიდრი მოსახლეობის დიდი ნაწილი მტერს შეეწირა ან ტყვედ იქნა წაყვანილი
უცხოეთში; გადარჩენილნი კი იძულებული იყვნენ თავი შეეფარებინათ სამშობლოს სხვა
472
კუთხეებში.უფრო სერიოზული შედეგი ჰქონდა შაჰ-აბასის მიერ ლორეს „საჩუქრის“ სახით
მითვისება - სახანოს შექმნა და მის ტერიტორიაზე მუსლიმი ტომების დასახლება. როდესაც
შაჰ აბასმა ალჯაყალად (თეთრი ციხე) წოდებული ციხე მეფე გიორგი X-ს (1600-1605 წწ),
წაართვა, მან „მოიყვანნა ელნი ბორჩალუ და დასხნა აქა, და ამით ეწოდა ბორჩალუ“ [ვახუშტი
ბატონიშვილი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა. ქართლის ცხოვრება. ტ. IV . თბ.: 1973, გვ.
307].
შაჰი ამით არ დაკმაყოფილდა. მან ქართლ-კახეთის მოსახლობის დიდი ნაწილი ან გაჟლიტა
ან სპარსეთში გადაასახლა. „შაჰ აბასმა...წარიყვანნა აყრილნლნი კახნი ტყუედ და დაასხნა
რომელმინე მაზანდარას, ხუარასანს და ფერიას“ [[ვახუშტი ბატონიშვილი. აღწერა სამეფოსა
საქართველოსა. ქართლის ცხოვრება. ტ. IV . თბ.: 1973, გვ. 589]. ასე შეიქმნა ირანში ქართული
სოფლები: ფერეიდუნშაჰრი (მარტყოფი), აფუსი (რუისპირი), ბუინვამიანდაშთ
(თორელი), დაშქასანი (ტაშისკარი), ჩოყიურთი (ჩუყურეთი), სიბაქი (ვაშლოვანი). მხოლოდ
ფერიაში (იგივე ფერეიდანი - ჯ.კ.) ჩაასახლებულმა ქართველებმა შეინარჩუნეს მშობლიური
ენა და ქართული ადათ-წესები. სხვა რაიონებში (ხორასანი, მაზანდარანი, ფარსი...)
გადასახლებული ქართველები თანდათან გასპარსელდნენ..
საარქივო მასალების მიხედვით, 1931 წელს ფერეიდანელი ქართველები 15 სოფელში (13
ათასამდე სული) ცხოვრობდა. 1945 წლის მონაცემებით კი ფერეიდანში, მხოლოდ 12
ქართული სოფელია დაფიქსირებული: 1. ზემო მარტყოფი-დაახლოებით 10 000 სული; 2.
ბოინი- 1 200; 3. ქვემო მარტყოფი- 1 500; 4. აფუსი- 2 000; 5. თორელი- 1 200; 6.
სიღნაღი (სიბაქი); 7. ჯაყჯაყი; 8. ჩუღურეთი; 9. დარბანდი; 10. ახჩაი; 11. დაშქესანი;
12. შაურთი.
მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა ირანის ისტორიაში პირველად 1956 წელს ჩატარდა.
აღწერის მონაცემებით, ფერეიდანის ქართულ სოფლებშია 16 012 სული ცხოვრობდა, ხოლო
1966 წლის აღწერით - 18 043 სული.
შაჰ-აბაზის პოლიტიკას ფეიქარხანი და სელიმხანიც აგრძელებდა. „ორივე ხანი
ქართველებს სპარსეთში ასახლებდა დ ამათ მშობლიურ სოფლებში თათრებსა და
ლეკებს აბინავებდა. ლეკებისგანაც ისეთივე აოხრება ეძლეოდა კახელთ, როგორც თვით
სპარსთაგან. ისინი ქართველებს ხშირად იტაცებდნენ და დაღესტანში მონებად
ყიდიდნენ. ამრიგად, კახეთის სამეფოსათვის „XVII საუკუნე არის ისეთი
ტყვეობის, გადასახლების და მოსპობის ხანა, როგორც
ძველად ისრაელთა, ქალდეველთა, ჰაოსიანთა და სხვათა ამგვარად დაჩაგრულების
473
აოხრება, დაპნევა, ემიგრაცია“. [ზაქარია ჭიჭინაძე. შავი დრო (ქართველთა გადასახლება
ფერეიდანში) წიგნიდან: „ქართველები სპარსეთში“
თურქმენთა მიგრაცია XVIII-ე საუკუნეშიც გრძელდებოდა. აღმოსავლეთ საქართველოში
ჩამოსახლდა ჰასანლუს ტომის ერთი ნაწილი. ისინი ძირითადად კახეთში (თელავთან 5
სოფელში) და ქვემო ქართლში (დღევანდელი მარნეულისა და გარდაბნის რაიონებში)
დანაწილდნენ, ეს პროცესი 19-ე საუკუნემდე გრძელდებოდა, მაგრა ახლა თვით სამეფო კარი
იყო დაინტერესებული ქართლ-კახეთის აოხრებულ ტერიტორიაზე უცხო ტომელთა
დასახლებით. მისი პლიტიკური შედეგი კი, სეპერატიზმის სახით, მხოლოდ მოგვიანებით
გამოჩნდა და დღეს ვიმკით.
სომხები. ისტორიოგრაფიული ცნობით, საქართველოში სომხების დასახლება
ძირითადად XVI საუკუნიდან იწყება. ეს ის პერიოდია, როცა დამოუკიდებლობას
დაკარგული და მტრისაგან შევიწროებული სომხობა სამშობლოს მასობრივად ტოვებდა და
უცხო ქვეყნებში აფარებდა თავს. ამასთან დაკავშირებით აკად. ივ. ჯავახიშვილი წერდა:
“საქართველო სომხებისათვის ყველაზე უფრო მახლობელი ქვეყანა…იყო, სადაც მათ
თავისუფლად შეეძლოთ ცხოვრება, – საქართველოში არასდროს არც ეროვნული, არც
სარწმუნეობრივი დევნა არ ყოფილა, – და თანაც საქართველოში შემოხიზნულ სომხებს სულ
უფრო მეტი იმედი ჰქონდათ, რომ თუ გარემოება მათთვის ხელსაყრელად შეიცვლებოდა,
იქითგან თავიანთ სამშობლოში ადვილად დაბრუნებულიყვნენ… სრულებით ბუნებრივია,
რომ ისინი სახლდებოდნენ განსაკუთრებით იმ კუთხეში, რომელიც სომხეთის მოსაზღვრე
იყო და სადაც თავისუფალი სამოსახლო ადგილი მოიპოვებოდა. ამიტომ არც
გასაკვირველია, რომ ისინი შემოიხიზნებოდნენ ხოლმე სწორედ ქვემო ქართლში.” იმავე ივ.
ჯავახიშვილის მონაცემებით, თურქთა და ლეკთა შემოსევების შედეგად, სომხური
მოსახლეობა ამ ადგილებიდან აყრილა, რის გამოც XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში
ამიერკავკასიაში სომეხთა საერთო რაოდენობა 17 000 ოჯახამდე შემცირებულა. მისივე
თქმით, ქვემო ქართლში, კერძოთ ლორეში, რუსეთის ხელისუფალთა დაჟინებული
მოთხოვნით, ერეკლე მეფეს უკაცრიელ ადგილებში მხოლოდ მელიქ აბო და მისი ყმები
დაუსახლებია.
ოსები. ქართული წყაროებში ხშირად მოხსენებული ჩრდილო კავკასიელი ალანები, იგივე
ოსები (ოვსები) ირანული მოდგმის ანტიკური ალანური ტომების შთამომავლებია.

474
ზოგიერთი მათგანი ქრისტიანული სარწმუნოებისაა, ხოლო ნაწილი (ჩრდილო ოსეთის
ცენტრალურ რაიონებში) მუსლიმანებია.
XVII საუკუნეში ოსებმა ლეგალურად დაიწყეს მიგრაცია ჩრდილო საქართველოს მთიან
ნაწილებში. მოგვიანებით, არაგვის, ქსნისა და რაჭის სამთავროებში, სამაჩაბლოსა და
საწერეთლოს ზოგიერთ ტერიტორიებზე დასახლდნენ. XVIII საუკუნის დასასრულს
საქართველოში ოსურმა მოსახლეობამ 5 000 ოჯახს მიაღწია. ასე შეიქმნა ქართულ მიწებზე
ოსთა ეთნიკური მასივი, რომელიც ქართულ წყაროებში ცნობილია `შიდა ოსების~ ან კიდევ
“არაგვის, ქსნის, ლიახვისა და სამაჩაბლოს ოსების” სახელით. XIX საუკუნის დასაწყისში
ტერმინი `სამხრეთ ოსეთი~ გამოიყენებოდა კულტურული და გეოგრაფიული
მნიშვნელობით, ოსი სეპერატისტები მტრულად შეხვდნენ როგორც ამირკავკასიის სეიმის
შექმნას, ასევე - საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებას (1918 წ). ისიც უნდა
აღინიშნოს, რომ „ორმა ისტორიულმა ფაქტმა შექმნეს ხელსაყრელი პირობები ოსი
ნაციონალისტებისათვის. უმთავრესი იყო საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადება.
მათი აზრით, საქართველოს პური არ აქვს, ამიტომ ჩვენი ხსნა ჩრდილოეთ კავკასიაშიაო.
მშიერი მთის ნაწილი ოსობა გაყვა ამ მოწოდებას და აჯაყდნენ ჩრდ. ოსეთთან შეერთების
მოთხოვნით. მეორე უმთავრესი მომენტი, რომელმაც ოსი ინტელიგენცია ქართველების
მიმართ მტრულად განაწყო იყო ნაციონალიზაციის (გაეროვნების) პროცესის დაწყება. საქმე
ის არის, რომ ოსი ინტელიგენციის უმრავლესობამ ქართული, არ იცოდა, ხოლო ამ ენის
ოფიციალურ ენად გამოცხადების შემდეგ მათ „თბილი ადგილი“ ეკარგებოდათ. ამ
უკანასკნელის შესანარჩუნებლად ოსმა ინტელიგენციამ სამხრეთ ოსეთის ცალკე ოლქად
გამოცხადება მოისურვა. „ამასთან დაკავშირებით მათ შექმნეს საშინელი პროვოკაცია:
ქართველები ნაციონალიტები არიან, მათ მიზნად დაისახეს ოსების გაქართველება, ოსების
მოსპობა, რომ საქართველოს გვარდია თავადაზნურულია და სხვ. და თუ საქართველოს
მთავრობა სოციალისტურია, მაშინ რატომ არ გამოყოფენ სამხრეთ ოსეთს ცალკე,
დამოუკიდებელ ოლქად. უკანასკნელის გარშემო თავი მოიყარა ყველა ნაციონალისტმა და
ბოლშევიკებმა.
ოსმა ნაციონალისტებმა შეადგინეს ოსების ნაციონალური საბჭო, თავ-რე ივანე ფილიევი,
რ-იც შედგებოდა ს-რევოლუციონერებისა და კომუნისტებისგან. საბჭო არ ემორჩილებოდა
საქართველოს კანონებს, ერეოდა ადმინისტრაციისა და სასამართლო საქმეში,
ეწინაამდეგებოდა მთავრობას ჯავის რ-ში ერობის შემოღებაზე, ხალხს მოუწოდებდა

475
ბოიკოტი გამოეცხადებინა დამფუძნებელი კრების არჩევნებისათვის, მართავდნენ
მოლაპარაკებებს სხვა სახელმწიფოებების წარმომადგენლებთან სამხრეთ ოსეთის ცალკე
ერთეულადგამოსაყოფად...“. [გაზეთი „ერთობა“,1920 წ. N222], მაგრამ ამაოდ. ჟორდანიას
მთავრობამ აღნიშნული საბჭო დაშალა ხოლო აჯანყებული ოსები სასტიკად დასაჯა.
1920 წლის მონაცემით სამხრეთ ოსეთის ახლანდელ ტერტორიაზე 87 747 სული
ცხოვრობდა, მათ შორის 23 460 ქართველი, 60 819 ოსი, 1 791 ებრაელი, 1 367 სომეხი და 154
რუსი.
დასკვნა: ქართველები მსოფლიოს ერთერთი უძველესი სოციალურა, ეკონომიკურად და
სახელმწიფოებრივად ორგანიზებული ერია, მან დროის გამოცდას, მეტ-ნაკლები წარმატებით,
გაუძლო იგი არ გაფანტულა და არც სხვა ერებში გათქვლეფილა და რაც მთავარია ერმა
სახელმწიფოებრივი ფორმა შეინარჩუნა. როგორც საქართველოს პირველი პრეზიდენტი ნოე
ჟორდანია აღნიშნავდა „ერების ცხოვრება უნდა წარმოვიდგინოთ როგორც ზღვა, ხან
აღელვებული, ხან დაწყნარებული, რომელშიდაც მარტო ეშვებიან ერები და იძულებულნი
არიან იცურაონ; ცუდი მოცურავე იღუპება, ანდა გაირიყება, კარგი მოცურავე გავა
სამშვიდობოზე. ისტორია გვასწავლის. რომ იყვნენ წვრილი ერები, ჰქონდათ თავიანთი
სახელმწიფოები, იყვნენ გავლენიანი, ძლევამოსილნიც, ხელთ ეპყრათ უდიდესი
ტერიტორიები, მაგრამ დღეს მათ ხსენებაც აღარაა. ისინი დაიღუპნენ ან გაითქვიფნენ სხვებში,
გარდა ჩვენი ქვეყნისა. რატომ? - ჩვენი სამშობლო ცხოვრობდა აზვირთებულ ტალღებში, იყო ის
ამ ტალღების ამყოლი თუ ჩამყოლი, მებრძოლი თუ წინამძღოლი, ბატონი თუ ყმა, სათამაშო
ნაფოტი თუ გემის კაპიტანი, მას ყოვეთვის ახლდა ჭკუა. რას ნიშნავს ეს? - ეს ნიშნავს იმას, რომ
ჩვენმა ხალხმა იცის, სად როგორ მოიხმაროს თავისი თავი, ცოდნა, ნიჭი, სად რა უნდა თქვას
და აკეთოს, და ვის როგორ უნდა მიუდგეს. დღეს ეს ჩვენი ქვეყანა დანგრეული, უფლება
აყრილი თავისი ჭკუით, გამოცდილებით, თავის ნავს სამშვიდობოზე გაიყვანს და კვლავ
აღსდგება.“ (J., „mebrZoli saqarTvelo” , # 36 , გვ. 33].
saukuneebis manZilze saqarTvelos mosaxleobis raodenobam da ეროვნულმა
Semadgenlobam didi cvlileba ganicada, rogorc matebis, aseve klebadobis
TvalsazrisiT. iyo dro (XII – XIII ss), roca saqarTvelos mosaxleoba ramdenime
milion კაცს Seadgenda (zogierTi mkvlevaris azriT 7-10 milioni მცხოვრები-ჯ. კ.),
magram gareSe mtrebis mudmivma Semosevebma gamoiwvia rogorc saqarTvelos
politikuri da ekonomikuri daqveiTeba, aseve mosaxleobis katastrofuli
Semcireba. 1800 wels saqarTvelos (ქართლ-კახეთის სამეფო) Semcirebul

476
teritoriaze mxolod 784.7 aTasi kaci cxovrobda. და ისიც, 19-ე საუკუნის
დსაწყისში ქვეყანაში შავი ჭირის გავრცელების გამო, თითქმის განახევრდა.

5.12.1. თბილისის გუბერნიის მოსახლეობა

თბილისის გუბერნია (რუს. Тифлисская губерния) როგორც ადმინისტრაციულ-
ტერიტორიული ერთეული რუსეთის იმპერიაში, 1846 წელს. შეიქმნა. თავდაპირველად
თბილისის გუბერნიაში რვა მაზრა (თბილისი, გორი, სიღნაღი, თელავი, ელიზავეტოპოლი,,
ერევანი, ნახიჩევანი და ალექსანდროპოლი) და 3 ოკრუგი (თუშ-ფშავ-ხევსურეთი, მთა და
ოსეთი) იყო გაერთიანებული. შემდეგ მას
გამოეყო ელიზავეტოპოლის, ერევნის, ნახიჩევნისა და ალექსანდროპოლის მაზრები. გაუქმდა
ძველი ოკრუგები, საბოლოო ჯამში, თბილისის გუბერნია 9 მაზრით
(ახალქალაქი, ახალციხე, ბორჩალო, გორი, დუშეთი, თბილისი, თელავი, თიანეთი
სიღნაღი) და ერთი ოკრუგით (ზაქათალა) შემოიფარგლა. ქალაქებში (ზაქათალის ოკრუგის
გარეშე) ცხოვრობდა 207 294 კაცი. (თბილისის გუბერნია 1917 წელს გაუქმდა).
მოსახლეობის ეროვნული და რელიგიური შემადგენლობა. mSvidobianobis damyarebam
da sxvadasxva mizezis (tifis, malariis, bavSvTa infeqciuri sneulebis Semcireba)
gamo sikvdilianobis koeficientis dacemam, daaCqara mosaxleobis mateba. amave
dros isic unda gaviTvaliswinoT, rom mosaxleobis matebis tempze gavlenas
axdenda ara mxolod Sobadobisa da sikvdilianobis cvlilebebi, aramed sxva
qveynebis mcxovrebTa imigraciac. XIX-ე saukuneSi თბილისის გუბრნიაში jgufebad
Camosaxldnen rusebi, somxebi, berZnebi, germanelebi da estonelebi. amave saukunis
meore naxevarSi aseve jgufebad saqarTvelodan TurqeTSi gadasaxldnen afxazebi
da musulmani qarTvelebis didi nawili. aRsaniSnavia, rom garedan mosuli
ucxoeli mosaxleoba upiratesad damkvidrdა თბილისიას გუბერნიაში, sadac ufro
ganviTarebuli iyo saqalaqo cxovreba da naklebad igrZnoboda sasoflo-
sameurneo miwebis simcire.
თურქეთიდან ჩამოსახლებული დაახლოებით 27 ათასი ბერძენი მშობლიურ ენად თურქულს
(აზერბაიჯანულს) თვლის. თურქების გარემოცვაში ხანგრძლივი დროის მანძილზე ცხოვრების
შედეგად ბერძნების ამ ნაწილმა, რომელსაც ურუმებს უწოდებდნენ ,თავისი ენა დაკარგა, მაგრამ
ქრისტიანული სარწმუნეობა შეინარჩუნა..

477
 იეზიდები. ქურთების საკუთარი სახელწოდებაა ქურდი, კურმანჯი. ქურთები წინა აზიის
ერთ-ერთი უძველესი ეთნოსია. ძირითადად ცხოვრობენ ირანში, თურქეთში, სირიაში,
ერაყში (ქურთისტანის ტერიტორიაზე), ლიბანში, ავღანეთში, სომხეთში და აზერბაიჯანში.
საქართველოში, კერძოდ მესხეთში, ცალკეული ქურთული მომთაბარე ტომები XVI
საუკუნეში გაჩნდა. XVIII საუკუნის 60-იანი წლებიდან ქართლ-კახეთის სამეფოს
გაერთიანებისა და გაძლიერების კვალდაკვალ თბილისში ჩამოდიოდნენ იეზიდ ქურთთა
დელეგაციები, რომლებიც იმედოვნებდნენ ოსმალეთში განმათავისუფლებელი მოძრაობის
დროს ერეკლე მეორის მხარდაჭერას.
ქურთები თბილისში XIX საუკუნის მეორე ნახევარში დასახლდნენ. პირველად ერთი
ქურთი, როგორც თბილისის მცხოვრები, დაფიქსირებულია 1876 წელს, 1886 წელს – 3, ხოლო
1899 წელს 464 ქურთია აღწერილი. ქურთების ძირითადი მასა კი საქართველოში 1918-1920
წლებში დასახლდა, მას შემდეგ, რაც თურქებმა დაიწყეს მათი რელიგიურ-პოლიტიკური
შევიწროება. ქურთები გადმოსახლდნენ ვანიდან და ყარსიდან.
1846 წელს ოსებმა ადმინისტრაციული სტატუსი მიიღო „ოსეთის ოკრუგის“
სახელწოდებით და თბილისის მაზრის შებადგენლობაში შევიდა, სულ მალე (1859 წ) ეს
ოკრუგი გაუქმდა და გორის მაზრას შეუერთდა. ისტორიულად ეს რეგიონი ყოველთვის
ქართული პროვინცია იყო და სხვადასხვა სახელწოდებით (შიდა ქართლი, სამაჩაბლო,
ცხინვალის რეგიონი) მოიხსენიებოდა. რაც შეეხება მოსახლეობას, 1800 წლისათვის
საქართველოში ცხოვრობდა 29 300 ოსი, 1832 წელს - 32 300, 1886 წელს - 71 000 , ხოლო 1897
წელს ოსების რიცხოვნებამ 81 500 კაცს მიაღწია. საქართველოში ოსთა რიცხოვნების ზრდის
პარალელურ თანდათანობით გამოიკვეთა ოსთა სეპერატისტული ნაციონალისტური
გრძნობების გაღვივება. რომელიც განსაკუთრებით 1905-07 წლების რუსეთის რევოლუციის
პერიოდში გამოჩნდა, როცა 1905 წელს ოსმა დელეგაციამ მეფისნაცვალ ვორონცოვ-
დაშკოვს რამდენიმე „პეტიცია“ გაუგზავნა, რომლებშიც ისინი აჯანყებული ქართველების
წინააღდეგ „ოსური პოლკის“ შექმნას ითხოვდნენ. სულ მალე იგივე ოსებმა „განიცადეს
საოცარი მეტამორფოზა დავარანცოვ-დაშკოვის მოხელეებიდან გადაიქცნენ სოციალისტ-
რევოლუციონერებად და კომუნისტებად“. [გაზეთი „ერთობა“,1920 წ.N222].

სულ თბილისის გუბერნიაში, რომლის ფართობი 39 122 ვერსს შეადგენდა,1 051032 სული
(575 447 მამაკაცი + 475 585 ქალი) ცხოვრობდა, მათ რიცხვში ქალაქების მოსახლეობა - 224 796

478
სული. თბილისის გუბერნიის მოსახლეობის ეროვნული შემადგენლობა (ზაქათალის ოკრუგის
გარეშე, მოსახლეობობის აღწერის რუსული დემოგრაფიული „მეთოდოლოგიით“, ასე
გამოიყურებოდა: ქართველები - 48,7% (თუშები - 0,7, ფშავლები -1,1, ხევსურები -0,8, იმერლები
- 1,1%); სომხები - 23,9; ოსები - 8,9; აზერბაიჯანელები - 8,5; რუსები - 4,4, ბერძნები - 2,7;
ებრაელები - 0,9; გერმანელები - 0,6%; სხვა (პოლონელები, ქურთები, ბოშები, აისორები,
ლეკები...) - 1,4%. რუსები უმთავრესად ქალაქებში, აგრეთვე თბილისისა და ახალქალაქის
მაზრებში ცხოვრობდნენ. მოსახლეობის დაახლოებით 61% აღიარებდა მართლმადიდებლობას,
22,2% - სომხურ-გრეგორიანულ რელიგიას, 2,5% -კათოლიკობასა და სომხურ-კათოლიკობას,
10,8% - მუსლიმანობას; დანარჩენი მოსახლეობა სექტანტებს, ლუთერანებს და ებრაელებს
მიეკუთვნებოდა. გუბერნიაში შედიოდა 2 231 დასახლებული პუნქტი (მათ რიცხვში 8 ქალაქი),
გუბერნიის 3 221 000 დესეტინა მიწის (ზაქათალას ოკრუგის გარეშე) 34% ეკუთვნოდა
პრივილეგირებულ წოდებებს, 48% - ხაზინას, 1,5% - დროებით ვალდებულ გლეხებს, 2,6% -
მესაკუთრე გლეხებს - 14% სხვა მფლობელებს, დანარჩენი 478 000 დესეტინა საუფლისწულო
მამული იყო.

ცხრილი1. თბილისის გუბერნიის მოსახლეობა, 1897 წ

თიფლისის გუბერნია ფართობი, სქესი

ვერსი2 კაცი ქალი ორივე სქესი

თიფლისის გუბერნია- სულ 39122,0 575447 475585 1 051 032

თიფლისი ს გუბერნია- -ქალაქები 132183 92613 224796

თიფლისის მაზრები ქალაქების 443264 382972 826236

გარეშე
თფილისის მაზრა - სულ 3688,4 137849 96783 234632

თფილისის მაზრა - ქ. თფილისი 95240 64350 159590

თფილისის მაზრა - ქალაქი სგარეშე 42609 32433 75042

ახალქალაქის მაზრა - სულ 2368,6 37903 34806 72709

ახალქალაქის მაზრა-ქ. ახალქალაქი 3232 2208 5440

ახალქალა ქისმაზრა ქალაქი ს გარეშე 34671 32598 67269

ახალციხის მაზრა - სულ 2259,6 36807 32030 68837

ახალციხის მაზრა - ქ. ახალციხე 8579 6778 15357

ახალციხის მაზრა- ქალაქის გარეშე 28228 25252 53480

ბორჩალოს მაზრა - სულ 5938,5 70501 58086 128587

479
ბორჩალოს მაზრა- და ბაშულავერი 2508 2045 4553

ბორჩალოს მაზრაქალაქის გარეშე 67993 56041 124034

გორის მაზრა - სულ 6033,9 102837 88254 191091

გორის მაზრა- ქ. გორი 6405 3864 10269

გორის მაზრა ქალაქისგარეშე 96432 84390 180822

თუშეთის მაზრა - სულ 3437,9 35848 31871 67719

თუშეთის მაზრა- ქ. დუშეთი 1745 821 2566

თუშეთის მაზრაქალაქის გარეშე 34103 31050 65153

სიღნაღის მაზრა - სულ 4620,0 55958 46355 102313

სიღნაღის მაზრა. ს.სიღნაღი 4492 4502 8994

სიღნაღის მაზრა- ქალაქის გარეშე 51466 41853 93319

თელავის მაზრა - სულ 2974,5 35895 30872 66767

თელავის მაზრა ქ. თელავი 7379 6550 13929

თელავის მაზრა-ქალაქის გარეშე 28516 24322 52838

თიანეთის მაზრა - სულ 4256,3 16431 17722 34153

თიანეთის მაზრა- სოფ. თიანეთი 582 507 1089

თიანეთის მაზრა- ქალაქისგარეშე 15849 17215 33064

ზაქათალის ოკრუგი - სულ 3544,3 45418 38806 84224

ზაქათალის ოკრუგი ქ. ზაქათალი 2021 988 3009

ზაქათალის ოკრუგი- ქალაქის გარეშე 43397 37818 81215

წყარო: Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года.(Губернские итоги).
89. СПб.: 1903-1905

ახალციხის მაზრა 1840 წლის აპრილში შეიქმნა და შევიდა საქართველო-იმერეთის

გუბერნიაში. 1846 წლია 14 დეკემბერს მოხდა მაზრის რეორგანიზაცია, მას მიემატა
აბასთუმანის და ხერთვისის უბნები და ქუთაისის გუბერნიის შემადგენლობაში შევიდა. 1867
წელს მაზრა თბილისის გუბერნიაში გადავიდა.
მაზრის მოსახლეობის ((68 837 სული=36 807 მამაკაცი+32030) ეთნიკური შემადგენლობა
საკმაოდ ჭრელი იყო: თურქები (ძირითადად მუსულმანი ქართველები - 24 137 სული
(35,06 %); სომხები - 15 144 სული (22,00 %); აზერბაიჯანელები (თათრები) - 12 370 სული
(17,97 %); ქრისტიანი ქართველები - 12 211 სული (17,74 %); რუსები - 1 743 სული (2,53 %);
ქურთები - 1396 სული (2,03 %). 1913 წელს მაზრის შემადგენლობაში შედიოდა 9
სასოფლოგამგებლობა და სამი უბანი (ქობლიანი, აწყური და ურაველი). 1916 წლის 1-ლი

480
იანვრის მდგომარეობით ქალაქში ცხოვროდა 2 783 ქრისტიანი ქართველი (1 631 კაცი+1152
ქალი )
ბორჩალოს მაზრა. როგორც რუსეთის ადმინისტრაციული-ტერიტორიული ერთეული,
თბილისის გუბერნიის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში 1880 წელს შეიქმნა (გამოეყო თბილისის
მაზრას). მაზრა თავდაპირველად ახლანდელი
წალკის, მანგლისის, თეთრიწყაროს, დმანისის, ბოლნისისა და მარნეულის
მუნიციპალიტების ტერიტორიას მოიცავდა, მასში აგრეთვე შედიოდა
აზერბაიჯანისა და სომხეთის მოსაზღვრე ტერიტორია. მაზრის ფართობი ცვალებადობით
გამოირჩეოდა: 1905 წელს – 6 870 კმ², 1917-1921 წლებში – 4 360 კმ²,მოსახლეობა 1886 წელს
მისი მოსახლეოა 58 885 მამაკაცისა და 47649 ქალისგან (106535 სული) შედგებოდა . ( 1 კვ.
ვერსზე - 19,6 სული. მოსახლეობის ეროვნული შემადგენლობა კი ასე გამოიყურებოდა: 34 123
სომეხი, 33 382 თათარი, 17 815 ბერძენი, 5 948 რუსი, 3 864 ქართველი, 1 471 გერმანელი და 33
ებრაელი. 1897 წელს მაზრის ფარგლებში (5 938,5 ვერსი) 128 587 სული აღირიცხა (70 501 კაცი +

58 086 ქალი). 1916 წლის 1-ლი იანვრის მდგომარეობით, ბორჩალოს მაზრაში უკვე 169 351 სული
ცხოვრობდა ((89 040 კაცი +86 311 ქალი).

5.17.2. ქუთაისის გუბერნიის მოსახლეობა

იმერეთის სამეფო, გარდა ნახევრად დამოუკიდებელი სამთავროებისა, ადმინისტრაციული

თვალსაზრისით იყოფოდა ვაკის, ოკრიბა-ლეჩხუმის, რაჭის და არგვეთის სადროშოებად.1 810
წელს რუსეთის იმპერიამ იმერეთის სამეფო დაიპყრო და მის ბაზაზე იმერეთის სამხედრო
ოლქი შექმნა,რომელიც ქუთაისის, შორაპნის, ვაკის, რაჭის, ჩხარის და საჩხერის ოკრუგებად
დაიყო. 1814 წელს ჩხარის და საჩხერის ოკრუგები გაუქმდა.1840 წლის 10 აპრილს შეიქმნა
საქართველო -იმერეთის გუბერნია,რომელშიც ამიერკავკასიის ქრისტიანი მოსახლეობა
გააერთიანდა. საქართველო-იმერეთის გუბერნიაში შევიდა იმერეთის სამხედრო ოლქიც
ქუთაისის მაზრის სახელწოდებით. მაზრა, თავის მხრივ, მოიცავდა ვაკის, ქუთაისის, საჩხერის,
რაჭის, საბუკის და შორაპნის საპოლიციო უბნებს.

ქუთაისის გუბერნია, როგორც ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული რუსეთის

იმპერიაში1846 წელს შეიქმნა. იგი იყოფოდა 7 მაზრად (ქუთაისის, შორaპანის, ზუგდიდის,
სენაკის, ლეჩხუმის, ოზურგეთისა და რაჭის) და 3 ოკრუგად (ბათუმის, არტაანის და სოხუმის).

481
ამ ოფიციალურ სახელწოდებებთან ერთ რიგში გამოიყენებოდა უძველესი დროიდან არსებული
ადგილობრივი სახელწოდებებიცა: აფხაზეთი, აჭარა, გურია, იმერეთი, ლაზისტანი,
სამეგრელო, სვანეთი, სამურზაყანო და წებელდა.1867 წელს ყოფილი სამეგრელოს
სამთავრო (ზუგდიდის, სენაკისა და ლეჩხუმის მაზრები) ქუთაისის გუბერნიაში შევიდა. 1883
წელს მის შემადგენლობაში ჩაირთო სოხუმის ოკრუგი და გაუქმებული ბათუმის ოლქის ორი
ოკრუგი (ართვინის ოკრუგი და ბათუმის ოკრუგი). 1903 წელს ეს ორი ოკრუგი კვლავ
გაერთიანდა (ბათუმის ოლქი).

ქუთაისის გუბერნიის მოსახლეობა (1 048 940 სული- 1892წ) ცხოვრობდა 6 ქალაქში, 4

ადგილსაუფროსო (რუს. местничество) და 1 613 სოფელში (1886 წ). მოსახლეობა კუთხურობის
მიხედვით (რუსული ანტიმეცნიერული მეთოდოლოგია) პროცენტულად ასე ნაწილდებოდა:
იმერლები - 44,83%; მეგრელები და ლაზები - 23,23; გურულები - 8,24; აფხაზები - 6,54;
აჭარლები - 6,43; თურქები - 3,0; სომხები- 1,77; სვანები - 1,52; ქართლელები - 1,48; ებრაელები
- 0,76; ბერძნები - 0,72; რუსები - 0,53; დანარჩენი (პოლონელები, სპარსელები, ქურთები,
ოსები...) - 0,95%. რუსები და სომხები უპირატესად ქალაქებში ცხოვრობდენ. ყველაზე უფრო
დიდი მნიშვნელობა მხარისთვის ჰქონდა გერგილიან, გაბედულ და მოძრავ იმერლებს (რუსების
განმარტებით - ჯ.კ ), რომლებიც თითქოს, ქართველებისგან გამოირჩეოდნენ განსაკუთრებული
ნიჭით ვაჭრობაში; ამიტომ სომხები ქუთაისის გუბერნიაში განსაკუთრებულ როლს ვერ
თამაშობდნენ [კალენდარი,1917]. ქუთაისის გუბერნიის მოსახლეობის დაახლოებით 86,6%
აღიარებდა მართლმადიდებლობას, 10,5% _ მაჰმადიანობას, დარჩენილი 3% მოდიოდა
ებრაელებზე, კათოლიკებზე, სომეხ-გრიგორიანებზე, სომეხ-კათოლიკებზე და სხვაზე.
წოდებრივად მოსახლეობა ასე გამოიყურებოდა: გლეხები - 84,1% (სახაზინომიწაზე - 23,5;
მფლობელთა და მონასტრების მიწებზე- 23,2; დროებით ვალდებულები - 1,8; მესაკუთრეები -
35,6%, ხიზნები- 1,6%; თავად-აზნაურობა - 6,9% (მათ შორი სთავადები - 1,4%), მეშჩანები (რუს.

Мещанин - გააზნაურებული მდაბიო) - 4,3%, სასულიერო პირები - 1,8%, საპატიო

მოქალაქეები და ვაჭრები - 1,3%. ყველაზე უფრო მჭიდროდ იყო დასახლებული სენაკის
მაზრა(69,4 ადამიანი 1 კვ. ვერსზე), ქუთაისის და შორაპნის მაზრების დაბლობი; ყველაზე
უფრო სუსტად კი - -მთაგორიანი და ტყიანი რაჭის მაზრა, ბათუმისა და ართვინის ოკრუგები,
განსაკუთრებით კი სოხუმის ოკრუგი (8,1 ადამიანი 1 კვ. ვერსზე).
1897 წლის აღწერით ქუთაისის გუბერნიის 7 მაზრასა და სამ ოკრუგში 914 ათასი სული
(მ.შ -62 ათასი სული ქალაქებში) ცხოვრობდა. ( იხ. ცხრილი 1 და ცხრილი 2).

482
 ცხრილი 2. ქუთაისის გუბერნიის ადმინისტრაციული
დაყოფა (1897 წ)
N მაზრა სამაზრო ქალაქი ფართობი, მოსახლეობა,
კვ. ვერსი სული
1 ზუგდიდი ქ.ზუგდიდი 2 614,9 114 869
(3407 სული)
2 ლეჩხუმი ს. ცაგერი 4 078,3 47 779
(687 სული)
3 ოზურგეთი ქ.ოზურგეთი 1 985,0 90 326
(4 710 სული)
4 რაჭა ს. ონი 2 494,9 60 421
(1 255 სული)
5 სენაკი დ. სენაკი 1 520,0 115 785
(1248სული)
6 ქუთაისი ქ. ქუთაისი 2 985,9 221 665
(32476 სული)
7 შოროპანი ს. ყვირილა 2 687,4 156 633
(2 010 სული)
8 ართვინის ოკრუგი დ. ართვინი 3 433,5 56 140
((7 091 სული)
9 ბათუმის ოკრუგი ქ. ბათუმი 2 675,7 88 444
(28508 სული)

10 სოხუმის ოკრუგი ქ. სოხუმი 7 575,4 106 179

7 998 სული)
1. წყარო: Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.
Распределение населения по родному языку.

ცხრილი 3.ქუთაისის გუბერნიის მოსახლეობის ეთნიკური

შემადგენლობა1897 წ,%

მაზრა/ ოკრუგი ქართველი იმერელი მეგრელი აფხაზი თურქი სომეხი რუსი სვანი ბერძენი

გუბერნია, % 32,5 25,6 22,6 5,6 4,4 2,3 1,8 1,5 1,4
ართვინის ოკრუგი 9,8 … … … 73,9 13,9 … … …
ბათუმის ოკრუგი 63,9 … … … 3,6 8,1 8,2 … 5,3
ზუგდიის მ. … … 98,4 … … … … … …

483
ქუთაისის მ. 27,2 66,8 … … … … 1,8 … …
ლეჩხუმი სმ. … 66,0 … … … … … 32,1 …
ოზურგეთის მ. 95,3 … … … … … … … 3,3
რაჭის მ. 18,6 73,9 … … … … … … …
სენაკის მ. 12,4 … 83,6 … … … 1,2 … …
შორაპნის მ. 68,2 28,5 1,4 … … … … … …
სოხუმის ოკრ. 1,7 … 22,4 55,3 1,3 6,2 4,8 … 5,1

სოხუმის ოკრუგის მოსახლეობა. 1865 წლის სტატისტიკური მონაცემებით, სოხუმის

სამხედრო ოლქის მოსახლეობის რიცხოვნებამ 79 150 კაცი შეადგინა (13 037 კომლი) მათ შორის:

 სოხუმის ოკრუგი – 2 826 კომლი, 16 475 სული

 ბზიფის ოკრუგი – 3 726 კომლი, 20 090 სული

 აბჟუის ოკრუგი– 5 049 კომლი, 32 182 სული

 წებელდის საბოქაულო – 1 436 კომლი, 10 443 სული. 7 [ Ив. Аверкиев, С северо-

восточного прибрежья Черного моря, V, «Кавказ», 1866, № 76].

აფხაზეთის სამთავროს ცალმხრივმა გაუქმებამ და რუსეთის მმართველობის შემოღებამ,

რომელსაც თან ერთვოდა აფხაზთა ცხოვრების წესში უხეში ჩარევა, მოსახლეობის
მასობრივი უკმაყოფილება გამოიწვია, რომელიც აჯანყებაში გადაიზარდა. იგი დაიწყო 1866
წლის 26 ივლისს ლიხნში. აჯანყებულმა აფხაზებმა 20 წლის გიორგი შერვაშიძე მთავრად
გამოაცხადეს, მაგრამ რუსებმა სწრაფად, რამდენიმე დღეში მოახერხეს აჯანყების სასტიკად
ჩახშობა. ეს აჯანყება გახდა აფხაზთა მასობრივი გადასახლების ("მუჰაჯირობის") საბაბი.
1866 წლის 11 აგვისტოს ალექსანდრე II-ს მიერ დამტკიცებული დებულების თანახმად,
სოხუმის სამხედრო განყოფილებაში გაუქმდა წებელდის საბოქაულო და ჩამოყალიბდა ოთხი
ახალი ოკრუგი, კერძოდ, ბიჭვინთის, დრანდის, წებელდის და ოქუმის (სამურზაყანო)
ოკრუგები). ცალკე ადმინისტრაციული ერთეულის სახით მასში ქ. სოხუმი შევიდა. სოხუმის
სამხედრო განყოფილების უფროსს სამხედრო გუბერნატორის უფლება მიენიჭა, თუმცა იგი
ნომინალურად ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს ექვემდებარებოდა. იმის გამო, რომ
რუსეთს გადაწყვეტილი ჰქონდა მდ. ბზიფიდან მდ. ენგურამდე კაზაკ - რუსებით შავი
ზღვის სანაპიროს კოლონიზაცია , სამურზაყანო აფხაზეთს შეუერთეს.

484
 თურქეთთან წინასწარი შეთანხმებით, 1867 წლის აპრილში, ჯარის ნაწილების
გამოყენებით, აფხაზთა გადასახლების პროცესი დაიწყო. 1867 წლის 6 აპრილს,
სოფ. ფსირცხადან მუჰაჯირთა პირველი ნაკადი (ჯიქები და ფსხუელები - 49 ოჯახი, 218
სული) სამი ხომალდით თურქეთში გადაიყვანეს აფხაზთა გადასახლება, ძირითადად,
ძალდატანებით ხასიათს ატარებდა. 1867 წლის 31 მარტს იმპერატორისათვის გაგზავნილ
ბარათში კავკასიის მეფისნაცვალი აღნიშნავდა, რომ, ბიჭვინთის ოკრუგის აფხაზებს არ
სურდათ თურქეთში წასვლა და დარჩენის მიზნით
ნებაყოფლობით ქრისტიანობასაც იღებდნენ, [Г.А. Дзидзария. Махаджирство и проблемы
истории Абхазии XIX столетия, Сухуми, "Алашара", 1982, გვ. 250-252]
სამურზაყანოში მცხოვრებ ქართველებს და ქრისტიან აფხაზებს მუჰაჯირობა,
მიუხედავად მათი დიდი შიშისა, არ შეხებია. [იხ. ბეჟან ხორავა, აფხაზთა 1867 წლის
მუჰაჯირობა, გამომც. არტანუჯი, თბ., 2004]
კავკასიის მთიელთა სამმართველოს ცნობით, 1867 წლის ნოემბრისათვის თითქმის
მთლიანად «გაიწმინდა» წებელდა და დალი, რაც გამოწვეული იყო ამ მხარის სტრატეგიული
მნიშვნელობით. ამ თემების თითქმის 15 ათასიანი მოსახლეობა თავიანთი სამკვიდროდან
აყარეს და უცხოეთში გადაასახლეს. 1868 წლის მონაცემებით, წებელდაში სულ 13 ოჯახი
ცხოვრობდა, ხოლო დალში – არც ერთი.1874 წელს კავკასიაში ჩამოსული ინგლისელი
მოგზაური გროვე აღნიშნავდა, რომ კოდორის. «ხეობის ზემო წელი სრულიად უკაცრიელი
15
იყო“ [Грове. Холодный Кавказ, изд. ред. Ж.. "Природа и Люди", СПб. 1879, გვ. 212].

1867 წელს აფხაზთა მუჰაჯირობის გამო დაცარიელებული მიწა-წყლის დასახლებისა და

სოხუმის სამხედრო განყოფილების მმართველობის შემდგომი ცენტრალიზაციის
აუცილებლობამ დღის წესრიგში დააყენა ახალი ადმინისტრაციული რეფორმის გატარება,
რომელიც 1868 წლის 27 მაისს განხორციელდა. გამსხვილდა ადმინისტრაციულ-
ტერიტორიული ერთეულები. შეიქმნა ორი ოკრუგი – ბიჭვინთის ოკრუგი, რომელიც
შედგებოდა გუდაუთისა (გაგრიდან ფსირცხამდე) და გუმისთის (ფსირცხიდან მდ.
კოდორამდე) უბნებისაგან, და ოჩამჩირის ოკრუგი, რომელიც
შედგებოდა კოდორისა (მდ. კოდორიდან მდ. ღალიძგამდე) და სამურზაყანოს (მდ.
ენგურამდე) უბნებისაგან. წებელდაში, რომელიც მთლიანად კოლონიზაციისათვის იყო
გათვალისწინებული, დასახლებათა მზრუნველობა (რუს. попечительство) შეიქმნა. ამ სახის
ადმინისტრაციულმა დაყოფამ 1883 წლამდე იარსება. გაუქმებული სოხუმის სამხედრო

485
განყოფილების ნაცვლად შეიქმნა ახალი ადმინისტრაციული ერთეული – სოხუმის
ოკრუგი (ქუთაისის გუბერნიის საზღვრებში. ფართობი - 8621 კმ². მოსახლეობა - 100 498
(1897 წ), რომელიც იყოფოდა გუმისთის (ცენტრი სოხუმი), გუდაუთის (გუდაუთა), კოდორის
(ოჩამჩირე), და სამურზაყანოს (ოქუმი) უბნებად. 1903 წელს იგი დამოუკიდებელ ერთეულად
გამოეყო ქუთაისის გუბერნიას. 1904 წელს სოხუმის ოკრუგის შემადგენელი ნაწილი გაგრის
სექტორი - შავიზღვისპირეთის გუბერნიას, სოჭის ოკრუგს გადაეცა.

სოხუმის ოკრუგის მოსახლეობაში გამოიყოფებოდა: აფხაზები და სამურზაყანოელები

(86%), მეგრელები (5,5%), ბერძნები (3,5%), სომხები (1,5%), რუსები (დაახლოებით 2%) და
ქართველები (დაახლოებით 1%). აქედან ჯიქეთი (=სოჭის ოლქი) თითქმის დაუსახლებელი
იყო. ჯიქეთი დაცარიელდა ადგილობრივი მკვიდრი ელემენტის აფხაზ-უბიხების
გადასახლებისა გამო XIX საუკუნის სამოციან წლებში. მართალია ეს ოლქი განზრახული
იყო რუსული კოლონიების მოსაწყობად, მაგრამ რადგან მასიური ჩამოსახლება რუსებისა ვერ
მოხერხდა ადგილობრივი კლიმატიური პირობების გამო, ხოლო აფხაზ-ქართველებს დიდ
დაბრკოლებას უჩენდნენ აქ მამულის შესაძენად, ამიტომ ეს მხარე თითქმის დაუსახლებელი
დარჩა. სოჭის ოლქში მკვიდრი მოსახლეობა (გარდა დროებით მცხოვრებთა) შეადგენდა:
სოფლებში — 15.000 სული, ქ. სოჭში — 2.000 სული, ანუ 4 000 კვ. კმ ფართობზე 17 000 სული
ითვლებოდა. ოლქის მოსახლეობაში ქართველები 10%-ს შეადგენდა (1 700 კაცი), რომელსაც
ემატებოდა ოლქში დროებით მცხოვრები 4 900 ქართველი (მ.შ. ქ. სოჭში - 1 300 სული),
აფხაზები - 8%-ს (1 400), სხვა ეთნიკური ჯგუფები (რუსები, ბერძნები, სომხები,
მოლდაველები, ესტონელები, გერმანელები...) ასევე მცირერიცხოვანი იყო.
სამურზაყანოში, რომელიც სოხუმის ოკრუგში შედიოდა, მოსახლეობის უმრავლესობას
მეგრელები (95 000 სული) შეადგენდა. შემდეგი ადგილი ეკავა ქართველების მონათესავე
ტომს აფხაზებს (42 000 სული). სულ სოხუმის ოკრუგში 1916 წლისათვის ითელებოდა ( ქ.
სოხუმის გარდა) 126 000 სული მკვიდრი მცხოვრები, აქედან ქართველი 70 000 სული, აფხაზი
- 42 000 სული. რაც შეეხება ქ. სოხუმს, იგი ეროვნული შემადგენლობით ქართულ ქალაქი იყო
(ქართველობა - 25 000 სული, აფხაზები - 400 სულამდე). შესაბამისად, აფხაზეთ-
სამურზაყანოში, ქ. სოხუმის გარეშე, ქართველობა იყო - 55,6%; აფხაზები - 33,3%; სხვა მცირე
ეროვნული ერთეულები - 11,1%; ხოლო ერთად ქართული ჯგუფი (ქართველები და
აფხაზები) - 88,9%. ქართულ ჯგუფში აფხაზების შეყვანა, პ. ინგოროყვას აზრით,
განპირობებული იყო ამ ორი ხალხის ახლო რასიული ნათესაობით (ისინი ეკუთვნიან

486
ქართულ-მთიულურ ენათა ოჯახს), ლინგვისტური ერთობით (აფხაზურ ენას უჭირავს
შუალედური ადგილი ქართულ ენასა და მთიულურ ენებს შორის), სარწმუნოებით (ამ
ოკრუგში აფხაზთა შორის ქრისტიანობას აღიარებდა 35 000 სული) და რაც მთავარია
აფხაზობა ქართველობასთან შეკავშირებულია მრავალ-საუკუნოვანი კულტურული
ერთობით. აფხაზები ძველთაგანვე შედიოდა საქართველოს სახელმწიფოებრივ ერთეულში,
და აფხაზთა ტომს, მიუხედავად მისი რიცხვობრივი სიმცირისა, დიდი ღვაწლი მიუძღვის
საქართველოს ისტორიაში; აფხაზეთში დაიწყო საქართველოს სახელმწიფოებრიობის
აღორძინება (ამის ანარეკლი შენახულია ქართველ მეფეთა ტიტულატურაშიაც, რომელიც ასე
იწყებოდა: ,,მეფე აფხაზთა და ქართველთა“) ქართული დინასტიაც კი ნახევრად აფხაზური
იყო. აფხაზებმა მისცეს ამ ქვეყანას არა ერთი და ორი გამოჩენილი პირი (ბიზანტიური
წყაროებში მითითებულია ქართველი ფილოსოფოსი იოანე, ტომით აფხაზი). მოკლედ —
საქართველოს 3 500 წლიანი ისტორია ერთდროულად აფხაზეთის ისტორიაც არის.
1919 წელს სოხუმის ოკრუგი გაუქმდა. 1921 წლის კონსტიტუციამ...

საქართველოს ორივე გუბერნიაში 1916 წლის სასოფლო-სამეურნეო აღწერის მიხედვით,

რომელიც შეიცავდა ცნობებს მარტოოდენ სოფლების მკვიდრი მოსახლეობის შესახებ,
ქართველობა შეადგენდა მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას. 1916 წლისათვის am
gubernieბSi ითვლებოდა (გარდა ჯარში გაწვეულებისა) 2 236 000 სული მკვიდრი

მცხოვრები, მათ შორის ქართველი — 1 765 ათასი (78,9%). დანარჩენები - სხვადასხვა

მცირერიცხოვანი ჯგუფები.1 . 1პავლე ინგოროყვას ცნობით, ახალციხე-ახალქალაქის, ბათომის
და არტაანის მხარეების ჩათვლით, ორივე გუბერნიაში (.ქალაქების მოსახლეობის
ჩაუთვლელად) 1.862 ათასი სული ცხოვრობდა, მათ შორის 1,6 მლნ ქართველი ანუ
მთლიანი მოსახლეობის 85,9 %. სულ, აღნიშნულ სამივე მხარეში, ქალაქების მოსახლეობის
ჩათვლით, 504 ათასი სული ცხოვრობდა (იხ. ცხრილი 4).
saukuneebis ganmavlobaSi saqarTvelo mosaxleobis bunebrivi matebiT ar
CamorCeboda kavkasiis xalxebs. ამასთან, mosaxleobis erovnuli Semadgenloba
gansxvavebuli იყო qalaqad da sოflad. araqarTveli mosaxleoba XIX – XX
saukuneebSi umTavresad qalaqebSi (Tbilisi, soxumi, baTumi, rusTavi...)
damkvidrda. gansakuTrebuli rTuli erovnuli SemadgenlobiT gamoirCeoda
Tbilisi, romelic kavkasiis centrad iTvleboda. am qalaqSi iyo ganlagebuli
rusis jaris didi nawili da masTan dakavSirebuli mravali samxedro da
samoqalaqo dawesebulebebis muSebi, moxeleebi da moijareebi. TbilisSi

487
imyofeboda kavkasiis marTvis centraluri rgolebi, romlebSic ZiriTadad
dakavebuli iyo araqarTveli mosaxleoba. 1872 wlis aRweriT TbilisSi
qarTvelebis wili mxolod - 24.2% iyo, daaxloebiT amdenive iyo rusebis wili
– 22%, pirveli adgili ki somxebs ekavaT – 41%. 1897 wels pirvel adgilze
gadainacvla rusebma – 29.8%, mas odnav CamorCeboda somxebi – 29.5%, xolo
qarTvelebma gadainacvles mesame adgilze – 26.4%.1[ e. i. jandieri. qalaq
tfilisis mosaxleoba. 1930 w. gv. 15-23].
1897 wlis aRweriT, amierkavkasiis mosaxleobaSi qarTvelebis wili 29.3% iyo,
somxebis – 21.9%, Turq-TaTrebis jgufis – 31.1%, rusebi – 4.4%..

თბილისის და ქუთაისის გუბერნიები 1917 წელს გაუქმდა.

5.12.2. mosaxleobis eTnikuri და რელიგიური Semadgenloba

(XIX s – XX s-is dasawy.)
რუსეთის იმპერიაში მოქცეულ saqarTveloSi mSvidobianobis damyarebam da
sxvadasxva mizezis (tifis, malariis, bavSvTa infeqciuri sneulebis Semcireba)
gamo sikvdilianobis koeficientis dacemam, daaCqara mosaxleobis ბუნებრივი
mateba, romelmac 1897 wlis aRweriT 1 919.4 aTasi kaci Seadgina. amave dros isic
unda gaviTvaliswinoT, rom mosaxleobis matebis tempze gavlenas axdenda ara
mxolod Sobadobisa da sikvdilianobis cvlilebebi, aramed sxva qveynebis
mcxovrebTa imigraciac. XIX saukuneSi saqarTveloSi jgufebad Camosaxldnen
rusebi, somxebi, berZnebi, germanelebi da estonelebi. amave saukunis meore
naxevarSi aseve saqarTvelodan TurqeTSi jgufebad gadasaxldnen afxazebi da
da TurqeTidan SemoerTebuli musulmani qarTvelebis didi nawili.
aRsaniSnavia, rom garedan mosuli ucxoeli mosaxleoba upiratesad
damkvidrdnen aRmosavleT saqarTveloSi, sadac ufro ganviTarebuli iyo
saqalaqo cxovreba da naklebad igrZnoboda sasoflo-sameurneo miwebis
simcire.
axlandeli saqarTvelos sazRvrebSi TviT qarTvelebis ricxvi 1897 wels 1
329.3 aTas suls (mTliani mosaxleobis 69.25%) შეადგენდა. 1917 წელს კი
საქართველოს ორივე გუბერნიაში (იმ ნაწილის გამოკლებით, რომელიც მოგვიანებით
გადავიდა აზერბაიჯანის,, თურქეთის, რუსეთის და სომხეთის მფლობელობაში) ცხოვრობდა
2 104 239 სოფლის მოსახლეობა, მათ შორის თბილისის გუბერნიაში - 948 192 სული, ხოლო
ქუთაისის გუბერნიაში - 1 156 047 სული [საქართველოს ს.ს.რ. ადმინისტრაციულ-

488
ტერიტორიული დაყოფა. თბ.: 1930. გვ. 202]. ამასთან, mosaxleobis erovnuli
Semadgenloba gansxvavebuli იყო qalaqad da sოflad. araqarTveli mosaxleoba
XIX – XX saukuneebSi umTavresad qalaqebSi (Tbilisi, soxumi, baTumi,rusTavi...)
damkvidrda. Sesabamisad, mosaxleobis erovnuli Semadgenloba qalaqad da
sოflad gansxvavebuli იყო.gansakuTrebuli rTuli erovnuli SemadgenlobiT
gamoirCeoda Tbilisi, romelic kavkasiis centrad iTvleboda. am qalaqSi iyo
ganlagebuli rusis jaris didi nawili da masTan dakavSirebuli mravali
samxedro da samoqalaqo dawesebulebebis muSebi, moxeleebi da moijareebi.
TbilisSi imyofeboda kavkasiis marTvis centraluri rgolebi, romlebSic
ZiriTadad araqarTveli mosaxleoba iyo daსaქმebuli. 1872 wlis aRweriT
Tbilisiს მთლიან მოსახლეობაში qarTvelebis wili 24.2%-ს არ აღემატებოდა,
daaxloebiT amdenive iyo rusebis wili – 22%, pirveli adgili ki somxebs
ekavaT – 41%. 1897 wels pirvel adgilze gadainacvla rusebma – 29.8%, mas odnav
CamorCeboda somxebi – 29.5%, xolo qarTvelebი mesame adgilze (26.4%) აღმოჩნდა.3
[ 3 ix. e.i.jandieri. qalaq tfilisis mosaxleoba. 1930 w. gv. 15-23]. 1897 wlis
aRweriT amierkavkasiis mosaxleobaSi qarTvelebis wili 29.3% iyo, somxebis –
21.9%, Turq-TaTrebis jgufis – 31.1%, rusebis – 4.4%, დანარჩენი ეროვნება – 13.3%.

საქართველოში რუსების ჩამოსახლება ანუ მისი ტერიტორიის კოლონიზაცია 1801

წლიდანვე, მთავარმართებელ ციციანოვის დროს დაიწყო. დასაწყისში შავი ზღვისპირელი

და დონელი კაზაკები მდინარე ენგურის გასწვრივ , ხოლო ჩეხი სექტანტები – იმერეთში

ჩამოასახლეს. სამხედრო ნაწილები თავდაპირველად თბილისში და რიგ სხვა ქალაქში

განლაგდნენ. შემდეგ, სამხედრო პირები ადმინისტრაციულ დაწესებულებებს განაგებდნენ.

მოგვიანებით კი, ძირითადად, რუსული პერსონალით დაკომპლექტებული სამოქალაქო

მმართველობა ჩამოყალიბდა.
რუსები მიეკუთვნებოდა სამოხელეო და სამხედრო სფეროს. არცთუ მცირე იყო მათ
შორის სექტანტებიც, რომლებიც დაკავებული იყვნენ რუსული მეურმეობით (მეეტლეობით,
ქირაზე ტარებით...) ქართველები უპირატესად ხელოსნობით და წვრილი ვაჭრობით
ირჩედნენ თავს. ბევრი მათგანი დასაქმებული იყო ბიუროკრატიულ და სამხედრო
სამსახურში.
1828 წელს რუსეთმა დაიპყრო ახალციხის საფაშოს ნაწილი. ანდრიანოპოლის ზავით რუსეთს
10 სანჯაყი (ქობლიანი, ოძრხე (იგივე აბასთუმანი), ახალციხე, აწყვერი, ასპინძა, ხერთვისი,

489
ახალქალაქი, ჯარაქი, ფოცხოვი, ახოცი (იგივე ჩალდირი) გადაეცა. რუსეთმა მისაკუთრებული
ტერიტორია ორ მაზრად (ახალქალაქი და ახალციხე) და ფოცხოვის უბნად (ერუშეთი) დაყო.

მთელ ამ კუთხეში, ძირითადად ქართველი მაჰმადიანები ცხოვრობდენ (Иваненко. История

гражданскаго управ, на Кавказе. 265, 260). რუსეთის აქ შესვლას 1828 წელს მკვიდრ მაჰმადიან
ქართველ მცხოვრებთა (განსაკუთრებით ჯავახეთიდან) აყრა მოჰყვა. გაჰმადიანებული მესხების
აყრის სამზადისი მთავარმართებელმა პასკევიჩმა დაიწყო ახალციხის აღებისთანავე, რუს
მოხელეთა მიზნები გასაგები გახდა, როცა .„კავკასიის მაშინდელს მთავარმართებელს

ქართველი თავადაზნაურები წარუდგენ და საქართველოს მეფეთა წყალობის წიგნები

მიუტანეს, რომლებითაც სამცხე-ჯავახეთში მათი მფლობელობითი უფლება მტკიცდებოდა., და
ამ საბუთების ძალით თავიანთ უფლების აღდგენას თხოულობდნენ“ [ივ. ჯავახიშვილი.
ქართველი ერის ისტორია. ტ. 5. გამომც. პალიტრა, გვ. 280]. პასკევიჩმა ეს თხოვნა არ შეიწყნარა,
პირიქით მან აკრძალა ჯავახეთში ქართველების დასახლება. სამაგიეროდ მფარველობა გაუწია
ოსმალეთიდან გამოქცეულ 90 000 მეტ სომეხს. თითოელს 25 რუბლი გამოუყო და 6 წლის
განმავლობაში სახელმწიფო გადასახადისგან გაათავისუფლა. დასახელებული რიცხვიდან 30
000-მდე სომეხი ახალციხის მაზრაში, განსაკუთრებით ჯავახეთში დასახლდა.
ერევნის სახანოდან 1804 წელს თბილისში სომეხ ჩამოსახლებულთა რიცხვი – 2 000 კაცს
უდრიდა. 1807-1808 წლებში, თბილისის გუბერნიასა და ავლაბარში – 338 სომხური ოჯახი (1
906 სული) ჩამოასახლეს, ხოლო მთავარმართებელ ტორმასოვის დროს 1809-1811 წლებში
ყარაბაღიდან – 428 ოჯახი (2 140 სული) ბოლნისში ჩამოასახლეს. ყარსის, ერზრუმის და
ბაიაზეთის ვიალიეთებიდან 1829 წელს – 14 000 ოჯახი.
ბორჩალოსა და ახალქალაქის მაზრებში სომეხთა კომპაქტური დასახლება მხოლოდ XIX
საუკუნის დამდეგიდან ჩნდება. კერძოდ 1829-1831 წლებში, როდესაც რუსეთის
ხელისუფალთა ინიციატივით, არზრუმის საფაშოდან ახალციხე-ახალქალაქის მაზრებში 34
ათასი სომეხი ჩამოასახლეს, ხოლო ბორჩალოს მაზრის იმ ნაწილში, რომელიც დღევანდელი
საქართველოს ადმინისტრაციულ საზღვრებში შედის5 ათასი სომეხი ჩასახლდა. რუსეთის
ხელისუფალთა შემწეობით, საქართველოში სომეხთა ჩამოსახლებების შედეგად, მათი
მატების დინამიკური პროცესი ასე გამოიყურება: 1865 წელს საქართველოში ცხოვრობდა –
122,6 ათასი სომეხი, 1886 წელს – 172,9 ათასი, 1897 წელს მისი რაოდენობა 197,0 ათასამდე
გაიზარდა. 1897-1902 წლებში საქართველოში 55 ათასი სომეხი ჩამოასახლეს. აღნიშნული

490
პროცესებიდან გამომდინარე, თბილისში სომხების რაოდენობა 46,7 ათასიდან 124,9
ათასამდე გაიზარდა, რომელთაგან 68 ათასი ახლად მოსული იყო.
საქართველოს ტერიტორიაზე სომეხთა ჯგუფური ჩამოსახლება შემთხვევითობით არ
იყო განპირობებული. იგი რუსეთის ხელისუფლების ანტიქართულ საქმიანობასთან იყო
დაკავშირებული. კერძოდ, სომხური მოსახლეობის საზღვრისპირა რაიონებში კომპაქტურად
დასახლება, საქართველოს ისტორიული ტერიტორიების მშვიდობიანი გზით ანექსიას
ითვალისწინებდა. ქართველთა მოდგმის დასამხობად XIX საუკუნიდან დაწყებული ეს
შეფარვითი პროცესი, XX საუკუნეშიაც მძლავრობდა. ამ ფაქტებთან მიმართებაში ქართველი
პოლიტიკოსები დუმდნენ, ხოლო რუსეთის ხელისუფლების მესვეურებთან ერთად,
სომხური ბურჟუაზია ქართველთა საწინააღმდეგო საქმეს აკეთებდა. ამის შესანიშნავი
მაგალითია თურქეთის მიერ 1915-1916 წლებში დარბეული სომხების დიდი ნაწილის (100
ათასი კაცი) საქართველოს ტერიტორიაზე დასახლება. ისიც საყურადღებოა, რომ
თურქეთისაგან 1918 წელს დევნილი სომხური მოსახლეობა საქართველოს სხვადასხვა
რეგიონებში აფარებდა თავს, რომელიც ახალგაზრდა რესპუბლიკას მძიმე ტვირთად
აწვებოდა.
რუსულმა ადმინისტრაციამ ძლიერ შეავიწროვა ქართული ენის გამოყენების არეალი და ამით
ხელი შეუშალა მესხების სხვა ქართველ ტომებთან დაწყებული დაახლოების პროცესის
განვითარებას. ქართული ენის დევნის თვალსაჩინო ილუსტრაცია იყო მეტწილად
ქართულენოვან მესხეთში სწავლების დაშვება მხოლოდ რუსულ და თურქულ ენებზე. მაგრამ
რადგან მიერთებული მოსახლეობის მიერ რუსული ენის შესწავლის მოტივაცია არ
არსებობდა, რეგიონში თურქული ენა გატონდა, ეს მაშინ როცა 1917 წლისათვისაც კი მესხეთის
მთლიან მოსახლეობაში მუსულმან ქართველთა რიცხოვნება 64%-ს ანუ 419 ათას ადამიანს
შეადგენდა (იხ. ცხრილი 2.)

ცხრილი 2. მესხეთის ადმინისტრაციული დაყოფა, 1917 წ

N ადმ. ერთეული ტeritოria მოსახლეობა მ.შ.
კვ.კმ სულ, ათ. ქართველი, ათ.
1 ახალქალაქის 2 793 101 22
მაზრა
2 ახალციხის 2 706 72 60
მაზრა

491
3 ბათუმის 3 779 82 74
ოლქი
4 ართვინის ოკრუგი 3 339 61 56
5 ფოცხოვის უბანი 588 15 15
6 არდაგანის ოლქი 5 137 56 15
7 ოლთისის ოლქი 3 051 32 20
წყარო: ვიქტორ ნოზაძე. საქართველოს აღდგენისათვის ბრძოლა მესხეთის გამო, თბ.:
თბ.:1989, გვ.11

ამ გარემოებათა წყალობით, ახალციხის და ახალქალაქის მაზრების მოსახლეობის სურათი

არსებითად შეიცვალა. თუ „წინათ აქ შედარებით მჭიდრო მოსახლეობა იყო, 1832 წ. აღწერამ კი
დაამტკიცა, რომ ამ მთელს ახლად შემოერთებულ ქვეყანაში 50 000 ორთავე სქესის მცხოვრებიც
კი აღარ იყო. უწინ. მაგ. 1828 წ. ამდენი ხალხი მარტო ქ. ახალციხეში ითვლებოდა“.
ახალქალაქის მაზრა. 1874 წელს ტერიტორიულად გამოეყო ახალციხის მაზრას იგი
მოიცავდა ახლანდელ ახალქალაქის, ნინოწმინდის და ნაწილობრივ ასპინძის
მუნიციპალიტეტების ტერიტორიებს. 1887 წლის მონაცემებით, მაზრაში ცხოვრობდა 59 496
სული (42 301 სომეხი, 6 082 აზერბაიჯანელი, 5 617 რუსი,.3 690 ქართველი, 689 ქურთი, 62
ბერძენი 52 ყაბარდოელი, 3 პოლონელი). წოდების მიხედვით მაზრის მცხოვრები ასე
ნაწილდებოდა: 5 აზნაური, 253 ხანი. ბეგი და აღალარი, 1053 საულიერო პირი 21 მეშჩანი
(გააზნაურებული მდაბიო), 58 147 გლეხი, 116 მესაკუთრე გლეხი, 17 გადამდგარი და

სათადარიგო სამხედრო პირი თავიანთი ოჯახებით. საკუთრივ მაზრის ცენტრი - ახალქალაქი

4 303 სულს ითვლიდა (4 080 სომეხი, 61 რუსი, 53 ებრაელი და 45 ქართველი}. 1897 წლის
აღწერით, ახალქალაქის მაზრაში (ფართობი - 2368,6 კვ. ვერსი) 72 709 სული (37 903კაცი + 34
806 ქალი ) ცხოვრობდა
1917 წელს მაზრის სოფლის მოსახლეობა 76 000 მცხოვრებს ითვლიდა (2 723 კმ2). 1921 წელს
იმავე ფართობზე ცხოვრობდა 68 215 კაცი. ხოლო მოსახლეობის 1926 წლის აღწერით, მაზრაში
14 143 კომლი (78 937 სული) ცხოვრობდა, მათ შორის: 57 792 სომეხი, 7 565 ქართველი, 6 735
თურქი, 2 679 უკრაინელი, 2 492 რუსი, 1 135 ქურთი, 539 - დანარჩენი. თვით მაზრის ცენტრში
კი 747 კომლი (3 475 სული) ცხოვრობდა, მათ შორის: 3 158 სომეხი, 197 ქართველი, 61
რუსი, 12 თურქი, 3 უკრაინელი, 2 ქურთი, 42 - დანარჩენი. [საქართველოს ს.ს.რ.
ადმინისტრატიულ- ტერიტორიალური დაყოფა. გვ.101, 202- 207].:აბორიგენი ქართველი

492
გამუსულმანებული მოსახლეობის აბსოლუტურმა უმრავლესობამ მაზრის ტერიტორია
რუსეთ-ოსმალეთის 1828-1829 ომის შემდეგ დატოვა და თურქეთში გადასახლდა. მათ
ადგილზე რუსეთის ხელისუფლებამ ძირითადად თურქეთიდან დევნილი ქრისტიანი
სომხები, და ბერძნები ჩაასახლა და ამ გზით მთლიანად შეცვალა რეგიონის დემოგრაფიული
სურათი.შექმნილი ვითარებაზე ვერმიშევი წერდა: „თურქეთის მხრიდან ჩამოსახლდნენ
სომხები და ახალქალაქის მაზრა თითქმის დაჰფარეს მჭიდრო მოსახლეობით, რომელთა
შორის აქა-იქ პატარა ოაზისებად დარჩნენ ქართული სოფლები“. „ქვეყანა ისეთ სახეს იღებს, -
წერდა ზაგურსკი, თითქოს იგი თავიდანვე სომხებით ყოფილიყოს დასახლებული“.
ახალმოშენენი სრულიად თავისნება-სურვილზე იყვნენ მიშვებულნი. ივანე გვარამაძის
სიტყვით, „მარად სამახსოვრო ნაშთებს, ციხე-კოშკთ, ეკლესიებს გვირღვევენ, მონასტრებს
გვაცლიან ხელითგან, ხატებს გვიძარცვავენ, ძვირფას ნივთებს აფორიაქებენ“.
ახალჩამოსახლებულებს ისიც კი მოუნდომებიათ, რომ ახალციხისათვის ნორ-ერზერუმი
დაერქმიათ, მაგრამ ზაგურსკის თქმით, მაშინდელ მახელისუფლებამ იმდენი გონიერება
მაინც გამოიჩინა, რომ მათ სურვილს არ აჰყვა. XIX-ე საუკუნის I ნახევარშივე შემოსახლდნენ
ახალქალაქის მხარეში თარაქამები ქვემო ქართლიდან, ბერძნები ერზერუმიდან, რუსი
დუხობორები ტავრიისა და ვორონეჟის გუბერნიებიდან, მომთაბარე ქურთები. დარჩენილი
ქართველი მაჰმადიანები ოფიციალურად აღირიცხნენ თურქებად. იმის შიშით, რომ ისინი არ
გაქრისტიანებულიყვნენ და დაბრუნებოდნენ „ქართველობას“ 1899 წლის ბრძანებით სამცხე-
ჯავახეთში აიკრძალა ქართული წირვა-ლოცვა, ნებადართული იყო მხოლოდ რუსული და

სომხური ღვთისმსახურება[http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/axalqalaqi-javaxetisai1. html]

ასე შემთხვევით და ამ გზით გაჩნდენ სომხები ჯავახეთში, ქართული კულტურის ამ ძველის
ძველს კერაში“ [ივ.ჯავახიშვილი. ქართველი ერის ისტორია. ტ. V. გამომც. პალიტრა, გვ. 280]. ეს
იყო პრობლემის ერთი მხარე, მაგრამ პრობლემის მეორე და უფრო რთულ მხარედგამოიკვეთა
სომხების მიერ ჯავახეთის რეგიონის დასაკუთრების დიდი სურვილი. საქმე ის არის, რომ ა.
ჩახატუნიანის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ„სომხებმა დაივიწყეს, რომ ისინი ჯავახეთში
ოსმალეთიდან მოვიდენ მხოლოდ ვითარცა ლტოლვილნი, რომ სრულებით შემთხვევით
უძველეს დროითგან საქართველოს უცილიბელ კუთხეში ისინი უმრავლესობად იქცენ და ამ
გარემოების მიუხედავად მაინც ახალქალაქის მაზრაც სომხეთის მიწაწყლად
გამოაცხადეს“(Шахатунянъ А. Административный переделъ Закавказскаго края. Тифлисъ,
Ашхатаворъ. 1918.გვ.70-72; 132-133].თავიანთი სურვილის დასაკმაყოფილებად 1913 წელს

493
სომხებმა, იმ მიზეზით, რომ თითქოს ჯავახეთი, კერძოდ ახალქალაქის მაზრა, ეკონომიკურად
თბილისის გუბერნიასთან კი არა, არამედ გუმბრთან (ალექსანდროპოლთან) იყო
დაკავშირებული. ამ საბაბით სომხებმაახალქალაქის მაზრის თბილისის გუბერნიიდან
გამოყოფა და მისი ალექსანდროპოლის მაზრასთან შეერთება მოითხოვეს, რომელსაც შემდეგ
უნდა მოყოლოდა ე.წ. ერთი მთლიანი სომხური საერობო თვითმართველი ოლქის შექმნა.ამ
პერიოდში კავკასიაში მეფისნაცვალი სომეხთა მწყალობელი გრაფი ილ. ვორონცოვ-დაშკოვი
იყო. იმავე წელს მეფისნაცვლის ბრძანებით, თბილისის გუბერნიის ახალქალაქის სამაზრო
კომისია შეიქმნა, რომელსაც უნდა გაერკვია ახალქალაქის მაზრის თბილისის გუბერნიიდან
გამოყოფისა და მისი ალექსანდროპოლის მაზრასთან მიერთების მიზანშეწონილობა.„ბჭობის
შემდგომ სამაზრო კომისიამ ერთმხრივ უარჰყო ჯავახეთის ანუ ახალქალქის მაზრის ტფილისის
გუბერნიისაგან ჩამოშორება და გუმბრთან (ალექსანდროპოლთან) და ერევანთან შეერთება.
ახალციხის მოსახლეობის შესახებ ფრანგი კონსულის ადრიენ დუპრეს მონაცემებით,
რომელიც გამოყენებული აქვს ფრანგ მოგზაურს, კომერსანტს, საფრანგეთის პირველ კონსულს
თბილისში, ჟაკ ფრანსუა გამბას თავის თხზულებაში „მოგზაურობა ამიერკავკასიაში“, 1820
წელს ქალაქის მოსახლეობა შეადგენდა დაახლოებით 40 000 სულს, მათ შორის იყო 500
კათოლიკური ოჯახი..„ქალაქის საალყო მდგომარეობის გამო განადგურებული და გაფანტული
მოსახლეობა დააკომპლექტეს იმ ახალმოსახლე სომხებისაგან, რომლებიც გამოიქცნენ ყარსიდან
და ერზრუმიდან. მათ შეადგინეს მოსახლეობის უმრავლესობა. ... 1833 წელს, ახალციხის
მთლიანი მოსახლეობა შედგებოდა 11 000 სულისაგან, გარნიზონის ჩაუთვლელად. მ. ევეცკის
კავკასიის თავის სტატისტიკაში (1835), მოსახლეობა აჰყავს 13 000 სულამდე, ხოლო...თვით
ახალციხეში გარნიზონთან ერთად... 16 000 სულამდე.“ [იხ. ლეილა მაღრაძე. ფრედერიკ
დიუბუა დე მონპერეს ცნობები სამცხე-ჯავახეთის შესახებ. ჯავახეთი. ისტორია და
თანამედროვეობა. ახალციხე. 2002წ. გვ. 82]
ადრიანოპოლის ხელშეკრულების XIII-ე მუხლით, გადასახლება-გადმოსახლების დრო 18
თვით იყო განსაზღვრული. გამაჰმადიანებული მესხები ჩქარობდნენ მამულების გაყიდვას.
სამცხე-ჯავახეთი რუს მოხელეებზე და ვაჭრებზე გროშებად იყიდებოდა. მუთი-ბეგ
ფალავანდიშვილმა ჯავახეთის 29 სოფელი 3. 600 მანეთად მიჰყიდა ხაზინას. მურჯახეთი
იყიდა ყარქისალოვმა, პრტენა - სახპასოვმა, ნაქალაქევი - კონანოვმა, გოგაშენი კი სომხურმა
ეკლესიამ შეისყიდა.

494
 ომის პროცესში ოსმალური პროპაგანდისა და რუსეთის „ქრისტიანული“ პოლიტიკის
შედეგად, „1828 წლითგან მოყოლებული ქართველი მაჰმადიანებით დასახლებული სამცხე,
ჯავახეთი, ერუშეთი და პალაკაციო რუსეთმა ოსმალეთს წაართვა და მცხოვრებნი ისეთ
სულიერ განწყობილებაში ჩააგდო, რომ ქართველმა მაჰმადიანებმა თავიანთი მამაპაპეული
სამოსახლოთაგან აყრა და ოსმალეთში გადასახლება ირჩიეს, გრაფ მაპასკევიჩმა ქართველეებს
ლიხთ იმერეთიდგან იქ გადასახლების ნება არ მისცა და მათ მაგიერ
ოსმალეთიდან გადმოსახლებულ სომეხთაგან 30. 000 მცხოვრები ჩაასახლა მესხეთმი, სადაც
1828 წლამდე ქართველთა მოსახლეობა 90%-ს აღემატებოდა, 1830 წელს უკვე რუს მოხელეთა
წყალობით, უმრავლესობად სომეხნი
იქცნენ“.[იხ.http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/axalqalaqi_javaxetisai1.html]. ამ პროცესის

დაჩქარებას ხელი შეუწყო ქართველების ხელოვნურად „გასომხების“ რუსულმა პოლიტიკამ.

მაგალითად, 1886 წელს საოჯახო სიების მიხედვით, სოფ. ვარგავში კათოლიკე ქართველების
მშობლიური ენა ქართული იყო, მაგრამ «народность»-ის გრაფაში მათ სომხური ჩაუწერეს.

ასევე, ხშირად ქართული სოფელი მექანიკურად სომხურად გადაიქმნებოდა. ამ აზრის

დადასტურებაა სოფელი ხიზაბავრა, სადაც სტატისტიკური მონაცემებით მისი მოსახლეობა (137
კომლი, 1 274 სული) სომხებად ჩათვალეს. ეს იმით აიხსნებოდა, რომ რუსული
„მეთოდოლოგიის“ მიხედვით „народность“ აღინიშნებოდა რელიგიური კუთვნილების
გათვალისწინებით. კათოლიკე და სომეხი კი გაიგივებული ცნება იყო. ამის გამო, რადგან
ხიზაბავრას მოსახლეობა ქართველი კათოლიკეები იყვნენ, ისინი სომხებად ჩათვალეს. ასე
გასომხდა მესხეთში სხვა მცხოვრები ქართველი კათოლიკე მოსახლეობა. ახალციხის მაზრა
XIX საუკუნეში მაჰმადიანური იყო. საოჯახო სიები საშუალებას იძლევა აღნიშნული მაზრის
მაჰმადიან მოსახლეობაში გამოვყოთ ქართული სოფლები.რომელი სოფლებია ქართული.
ქართველებს„ ეროვნების გრაფაში მიწერილი აქვთ ქართველი, სარწმუნოება – მაჰმადიანურ-
სუნიტური და „საოჯახო ენა“ – თურქული, ან ქართული. ახალციხის მაზრაში
გამაჰმადიანებული ქართველი მოსახლეობა, რომელთა „საოჯახო ენა“ თურქული იყო, 51
სოფელში ცხოვრობდა (1886 წ). .საოჯახო სიებში ჩანს ქართველი მაჰმადიანების თურქეთში

გადასახლების შემთხვევები და სომეხთა თურქეთიდან გადმოსახლება. არაერთგზისი

გამოანგარიშებით ,ქართველთა რაოდენობა ახალციხის მაზრაში 1886 წელთან შედარებით
მეტი ყოფილა _ 23 995 სული. ცხადია, წინა წლებში ეს რიცხვი უფრო დიდი იქნებოდა,
რადგან საოჯახო სიებში ვერ მოხვდა თურქეთში გახიზნულ-გადასახლებული ქართველობა.

495
პროცენტულად ქართველი მართლმადიდებლები მთელი ქართული მოსახლეობის 19,3 %-ს
შეადგენდნენ, ორენოვანი ქართველი მაჰმადიანები (რომლებიც ეთნიკური პროცესების
თვალსაზრისით შუაგზაზე იყვნენ გაჩერებული) – 19,4 %-ს, თურქულენოვანი ქართველი
მაჰმადიანები – 43,2%-ს, ქართველი კათოლიკეები – 18,1%-ს [იხ. როლანდ თოფჩიშვილის
სტატია კრებულში „ეთნოისტორიული ეტიუდები“, წი გნი I, თბ.: 2005 წ].
„ამგვარად ორი გარემოებაა სრულებით ცხადი: ერთი ის, რომ ამ კუთხის ახალშენი სომხები
იმ სომეხთა მემკვიდრეები არ არიან, რომელნიც საქართველოს ამ კუთხის სომეხთა მიერ
ზემოაღნიშნულ პოლიტიკურ მოტაცებისა და ბატონობის გამო აქ ქართველ მკვიდრ
მცხოვრებთა შორის გაჩნდენ, არც იმ სომეხთა მემკვიდრენი არიან, რომელნიც შემდეგ
სუკუნეებში საქართველოს მთავრობის ნებართვით დროგამოშვებით სახლდებოდენ. (ის
მოსახლეობა ხომ რამდენჯერმე ხან აიყარა სამუდამოდ, ხან მტრის მრავალ გზის შემოსევისაგან
მკვიდრ ქართველებთან ერთად ამოწყდა), - მეორეც ის, რომ სომეხ მცხოვრებთა ეხლანდელი
სიმრავლე საქართველოს სამხრეთის სამზღვარზე გარემოებათა ბუნებრივი შედეგი კი არ იყო,
არამედ მხოლოდ რუსთა მთავრობის პოლიტიკურ გეგმის (ხაზგასმა ჩვენია - ჯ.კ.) წყალობით
მათი უცხოეთითგან ხელოვნური გადმოსახლების შედეგი“. [მიხეილ ჯავახიშვილი. ქართველი
ერის ისტორია. ტ. V. გამომც. პალიტრა. თბ.: 2012, გვ. 272]
ქართული საზოგადოება მეტად მტკივნეულად განიცდიდა საქართველოს ტერიტორიის
რუსული კოლონიზაცის პოლიტიკის რეალიზაციას. მხოლოდ 1905 წლის ქართული პრესის
მიმოხილვაც კი საკმარისია ამ აზრის დასადასტურებლად.
[შავი ზღვისპირა ტერიტორიაზე, კერძოდ, აფხაზეთში მოიჯარე სომხების დარჩენას
ეხებოდა ა.ქალანთარიას მოხსენება კავკასიის სასოფლო-სამეურნეო საზოგადოების კრებაზე.
გაზეთი ცნობის ფურცელი. 4.03. 1905. N2760; სამეურნეო საზოგადოების წევრთა კრებაზე
დაისვა შავი ზღვის სანაპიროზე თამბაქოს გაშენებისა და ოსმალეთიდან გადმოსულთა
დასახლების საკითხი, გაზეთი ივერია. 4.03.1905. N16; გ.რ. [რცხილაძე გრიგოლ]- შავი
ზღვის სანაპირო მიწები [სომხების, ბერძნებისა და რუსების ჩასახლება. ქართველების განზე
დატოვება, მიუხედავად მათი უპირატესობისა, გაზ. ცნობის ფურცელი. 9.03.1905. N2765;
გოგიჩაიშვილი ფ. სატერიტორიო სტუმართ-მოყვარეობა შავი ზღვის პირას თამბაქოს
მომყვანი სომხების დასახლების შესახებ] გაზ. ივერია. 30.03. 1905. N40; სიღნაღის მაზრ.
სოფ. სვეჩინოსა და ნიკოლაევკაში ჩასახლებული რუსებისათვის სესხის მიცემა] გაზ.ივერია.
31.03.1905. N41; ი. ხ. [ხოსიტაშვილი იროდიონ]. გზა-და-გზა [წებელდას მოსახლეობა და

496
მათი საქმიანობა. აქ დასახლებული სომხები და ბერძნები. ადგილობრივ მცხოვრებთა დიდი
გასაჭირი] გაზ. ივერია. 2.04. 1905. N43; ახალქალაქის მაზრაში დუხობორების ჩამოსვლა
მთავარმართებელთან თხოვნით: საცხოვრებლად გამოუყონ სახნავ-სათესი ადგილები] გაზ.
ივერია. 7.04. 1905. N47; შავი ზღვისპირა რაიონებში მცხოვრებ ოსმალეთის ქვეშევრდომთ
ნებართვა მიეცეთ კიდევ ერთი წლით აიღონ იჯარით მიწები] გაზ. ივერია. 14.04.1905. N53;
სომხების პეტეცია [მეჩვიდმეტე მუხლი ეხებოდა უმიწო სომეხი გლეხების დასახლების
საკითხს] , გაზ. ცნობის ფურცელი. 24.04.1905. N2803 ; გოგიჩაიშვილი ფ. მადაც ასეთი უნდა!..
[სომხების “პეტეცია” ოსმალეთიდან სოხუმის ოლქში გადმოსახლებული 30.000 სომეხის
დატოვების შესახებ], გაზ. ივერია. 26.04.1905. N60; 27.04.1905. N61;

5.12.3 საბჭოური დემოგრაფიული პოლიტიკა

საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს ოკუპაციამ (1921 წ) საქართველოში სლავი

მოსახლეობის დასახლების პროცესი დააჩქარა. ნაწილობრივ ეს აიხსნებოდა ეკონომიკაში
დამატებით სამუშაო ძალაზე მოთხოვნის მატებით. მოსულთა უმეტესობა ქალაქებში
სახლდებოდა; 1970 წლის მონაცემებით, საქართველოში მცხოვრები რუსებისა და
უკრაინელების 82,8% ქალაქებში ცხოვრობდა.ყველაზე მეტი რაოდენობით რუსები და
უკრაინელები თბილისში ცხოვრობდნენ. 1979 წლის აღწერით, დედაქალაქში 129,1 ათასი
რუსი და 12,6 ათასი უკრაინელი ბინადრობდა. შესაბამისი მაჩვენებლები სხვა მნიშვნელოვან
ქალაქებში ასე გამოიყურებოდა (ათასობით): რუსთავში – 23,1 და 4,4; ქუთაისში – 12,9 და 1,5;
სოხუმში - 28,6 და 3,7; ბათუმში – 24,8 და 3,6; ფოთში – 11,5 რუსი და 1,7 უკრაინელი.

1944 წელს სსრკ თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის დადგენილებით, საქართველოს სსრ,

აჭარი სასსრ, სომხეთის სსრ და აზერბაიჯანის სსრ-ს ნახიჭევანის ასსრ-დან შუა აზიაში
(უზბეკეთი, ყაზახეთი და ყირგიზეთი) გადაასახლეს მაჰმადიანური აღმსარებლობის პირები
– ქართველები, თურქები, ქურთები, თარაქამები და ხემშილები. საბჭოთა კავშირის შინაგან
საქმეთა სახალხო კომისარიატის მონაცემებით სულ სამხრეთ კავკასიიდან გასახლდა 94 955
ადამიანი, მათგან საქართველოდან გასახლდა 68 447 ადამიანი, მათი ეთნიკური
თვითიდენტიფიცირების მიხედვით - 59 780 თურქი, 8 667 ქურთი და 1 408 თარაქმი
(თურქთა ოჯახებში ჩასიძებული პირები) და ხემშილი (მაჰმადიანი სომხები), სხვა 26 508
პირი გასახლებულ იქნა სომხეთი სსსრ-დან და აზერბაიჯანის სსრ-ს ნახიჭევანის ასსრ-დან. ამ
ციფრების კიდევ ერთხელ წარმოჩენა, აუცილებელია, რადგან დღეს მათ აერთიანებთ
497
ცნობილი საბჭოთა ყირგიზი მწერლის ჩინგიზ აიტმატოვის მიერ 1989 წლის ივნისში
საბჭოთა კავშირის სახალხო დეპუტატთა ყრილობაზე „წოდებული“ სახელი - ე.წ. „თურქი
მესხები“. ფაქტია, რომ მათი ნახევარი არანაირ კავშირში არაა საქართველოსთან, მათ
გასახლებულ მშობლებს ან სხვა წინაპრებს მესხეთში არცკი უცხოვრიათ, რაც შეეხება
ეთნიკურ ქურთებს ისინი თურქები არ არიან, მათ აქვთ ოთხი სახელმწიფოს - თურქეთის,
ირანის, ერაყის და სირიის მიერ გაყოფილი სამშობლო – ქურთისტანი და მათი თურქად
მოხსენიება უსამართლობა და უკანონო იქნებოდა. თარაქამები გარედან მოსული პირებია,
რომლებიც ზედსიძეებად შედიოდნენ ადგილობრივ მაჰმადიანთა ოჯახებში. ხემშილები კი
საკუთარ ეთნოსსა და რწმენას მოწყვეტილი მაჰმადიანი სომხებია და თურქებთან მხოლოდ
რელიგიური რწმენა აერთიანებთ. ამის მიუხედავად, სამხრეთ კავკასიიდან გასახლებული
პირები ერთ ყალბ ვითომ ეთნიკურ ჯგუფშია გაერთიანებული („თურქი მესხები).
გერმანულმა „ფოლკსვაგენის“ ფონდმა 2004 წელს დააფინანსა ამ გასახლებულ პირთა და მათ
შთამომავალთა აღრიცხვა. ეროვნული უმცირესობების ევროპული ცენტრის მონაცემებით
მათმა საერთო რაოდენობამ 268 ათასიდან 308 ათას კაცამდე შეადგინა.

სულ საქართველოს სსრ-დან, სსრკ თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის 1944 წლის 31

ივლისის N6279-ს დადგენილების საფუძველზე, სპეცგადასახლებაში მოყვა 19 818 ოჯახი;
მათ შორის: თურქები – 14 493 ოჯახი; ქურთები – 1 830 ოჯახი; აზერბაიჯანელები – 3 058
ოჯახი; იეზიდები – 7 ოჯახი; თათრები – 126 ოჯახი და ხემშილები – 304 ოჯახი. (იხ.
ცხრილი 1) .

ცხრილი 1.სპეცგადასახლებაში მოყოლილი მოსახლეობის

ეროვნული შემადგენლობა
რეგიონი თურქი აზერბაიჯანელი ქურთი/ეზიდი ხემშილი თათარი სულ

ახალციხე 2 609 2 473 389 126

ადიგენი 6 702 278 6 980

ახალქალაქი 614 155

ასპინძა 3 743 301 488 4 532

ბოგდანოვკა 157 6 6/7 176

498
ქ. ბათუმი 84 75 6 165

ხულო 346 472 231 1 049

ქობულეთი 70 198 34 302

ქედა 44 12 6 62

საქართველოს სსრ-ს აჭარის ა/რ-დან გადასახლებული იყო 1 764 ოჯახი, მათ შორის:– 61
ოჯახი; .ხულოს რაიონიდან :თურქები – 124 ოჯახი; ქურთები– 35 ოჯახი; ხემშილები – 28 ოჯახი;სულ– 187

meore msoflio omis Semdeg (am omSi daiRupa saqarTvelos mosaxleobis

mniSvnelovani raodenoba – daaxloebiT 300 aTasi kaci) saqarTvelos
mosaxleobis dinamikა mniSvnelovnad Seicvala. Sobadobis koeficienti Semcirda
17%-mde, xolo sikvdilianobis koeficienti gaizarda 8.6%-mde. ris gamoc
mosaxleobis bunebrivi mateba bolo 30 wlis ganmavlobaSi ganaxevrda da 1986-
1990 wlebSi saSualod 8.7%-s, ar aRemateboda, maSin roca igi 1960 wels 18.2%
iyo. azerbaijanSi ki am periodSi mosaxleobis bunebrivi mateba daaxloebiT
samjer aRemateboda saqarTvelos analogiur maCvenebels, aseve maRali iyo
mosaxleobis bunebrivi mateba somxeTSi. aseTma demografiulma cvlilebam
ganapiroba saqarTvelos mosaxleobis wilis Semcireba amierkavkasiis
mosaxleobaSi (1939 wlis 44%-dan 1989 wlis 34.0%-mde), თუმცა ადგილი ჰქონდა
მოსახლეობის აბსოლუტურ ზრდას (1989 წელს მოსახლეობის რიცხოვნებამ 5,5 მლნ კაცი
შეადგინა).
20 წლის განმავლობაში (1959-1979 წწ.) ერთად აღებული რუსებისა და უკრაინელების
რაოდენობა შემცირდა 43,5 ათასით ანუ 9,5%-ით; იმავე პერიოდში მათი წილი საქართველოს
მთლიან მოსახლეობაში შემცირდა 11,3-დან 8,3%-მდე. მაგრამ თუ ავიღებთ ხანგრძლივ
პერიოდს – საბჭოთა ხელისუფლების პირველ წლებიდან ჩვენი საუკუნის 80-იან წლებამდე
(1926-1979 წწ.), რუსებისა და უკრაინელების რაოდენობა საქართველოში გაიზარდა 110,4
ათასიდან 416,6 ათასამდე ანუ თითქმის ოთხჯერ. 2002 წლის აღწერით საქართველოში
ცხოვრობდა 67 671 რუსი და 7 039 უკრაინელი].

499
 mosaxleobis bunebrivi mateba gansxvavebulia saqarTveloSi mcxovrebi
calkeuli erovnebebis mixedviT. maRali bunebrivi matebiT gamoirCevian
azerbaijanelebi da qurTebi, saSualoze meti bunebrivi mateba aqvT somxebsa da
berZnebs. saSualo saxelmwifoebriv dones uaxlovdebian afxazebi da osebi.
saSualo maCvenebelze SesamCnevad naklebia qarTvelebisa da rusi mosaxleobis
bunebrivi mateba.
saqarTvelos mosaxleobis bunebrivi mateba ასევე gansxvavebuli იყო calkeuli
istoriul – geografiuli რეგიონebis mixedviT. 1960 wlidan mosaxleobis kleba
aRiniSnebოდa CrdiloeT mTian zonაში (svaneTi, raWa-leCxumi, mTiuleTi, fSav-
xevsureTi...). faqtobrivad mcxovrebTagan daicala xevsureTi da TuSeTi,
samagierod gaizarda baris mosaxleoba (ZiriTadad qalaqis mosaxleobis zrdis
xarjze). mosaxleobis bunebrivi matebis SedarebiT maRali koeficientiT
gamoirCeოდa aWaris, afxazeTisa da qvemo qarTlis mosaxleoba.
mxolod 1970 wlis mosaxleobis aRweraმ დაafiqsirა qarTvelebis naxevarze
met wilი Tbilisis mTlian mosaxleobaSi (57.5%). mas mkveTrad CamorCa somxebi
(15.9%) da rusebi (14.2%). es maCveneblebi kidev ufro gaumjobesda 1979 wlis
(62.1%) da 1989 wlis (66.0%) mosaxleobis aRweris მონაცემებით. qarTvelebis wili
aseve ganuxrelad izrdebodasoxumSi (1959 w. – 48.8%, 1989 w – 65.9%) ;rusTavSi
(1959 w – 44.4%, 1989 w. – 65.1%). gamonaklisi mxolod cxinvali iyo, sadac
qarTuli mosaxleobis wili 34.8%-dan (1926 w) Semcirda 16.3%-mde (1989 w)6. [6
saqarTvelos mosaxleobis erovnuli Semadgenloba. statistikuri krebuli. თბ.:
1991. გვ. 5-16]. AაRsaniSnavia, rom cxinvalSi 1926 wელს aRiricxa: 5 818 kaci, m. შ. –
1 920 qarTveli, 1 770 ebraeli, 1 152 osი, 827 სომეხი და 111 rusi7 [ 7 საქართველოს
ს.ს.რ. ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა. თბ.: 1930. გვ. 19]. 1897-1926 wlebSi
qarTvelebis wili amierkavkasiis mosaxleobaSi gaizarda 1.4%-ით (30.7%),
somxebis – 0.8%-iT (22.7%), rusebis – 1.3%-iT (5.7%), სამაგიეროდ 2.6%-ით Semcirda
Turq-TaTrebis jgufis წილი (28.5%), danarCeni erovnebis კი – 0.9%-iT (12.4%). 1926
wlis aRweris mixedviT, sabWoTa kavSirSi cxovrobda 1 820.9 aTasi qarTveli,
maT Soris saqarTveloSi – 98.2%; azerbaijanelTa raodenoba udrida 1 706.4
aTas kacs, maT Soris azerbaijanSi – 1 438 aTasi (84.3%); somxebis ricxvi
Seadgenda 1 567.5 aTas kacs, maT Soris somxeTis teritoriaze cxovrobda 743.6
aTasi kaci anu sabWoTa kavSirSi mcxovrebi somxebis 47.5%. es cifrebi imaze

500
miuTiTeben, rom qarTvelebi istoriulad ერიდებოდნენ დაeridebian TavianTi
teritoriidan emigrirebas.
1989 wlis moსaxleobis aRweriთ, eTnikuri qarTvelebi Seadgeდnen mTliani
mosaxleobis 70.1%-s, somxebi - 8.1, rusebi- 6.3, azerbaijanelebi – 5.7, osebi – 3.0,
afxazebi – 1.8%-s. aRsaniSnavia, rom 1959 – 1989 wlebSi მთლიან mosaxleobaSi
izrdeboda eTnikuri qarTvelebis wili (1959 w. – 64.3%, 1970 w. – 68.8%, 1989 w. –
70.1%). es, erTi mxriv, aiხsნeba araqarTveli mosaxleobis nawilis (somxebi,
rusebi, osebi, berZnebi...) qarTvelebთan bunebrivi asimilaciiთ; meore mxriv, 1988
– 1991 wlebSi daaxloebiT 60 aTasma qarTvelma, romelic adre sxva eTnikur
erovneბad iTvleboda, aRidgina Tavisi namdvili erovneba. qarTvelebis wilis
zrdaSi aranaklebi roli Seasrula zogierTi erovnebis (somxebi, rusebi, osebi,
ukrainelebi, ebrაelebi...) Sobadobis koeficientis dacemam da meqanikurma
klebam. qarTvelebis garda, saqarTvelos mosaxleobaSi gaizarda afxazebis (1959
w -1.6%, 1989 w – 1.8%), belorusebis (1959 w – 0.1%, 1989 w – 0.2%),
azerbaijanelebis(1959 w – 3.8%, 1989 w. – 5.7%), berZnebis (1959 w. – 1.8% 1989 w. – 1.9%)

da qurTebis (1959 w– 0.4%, 1989 w – 0.6%) wili.9 [9saqarTvelos moსaxleobis

erovnuli Semadgenloba. statistikuri krebuli. Tb. 1991w. gv 5].
sabWoTa xelisuflebis periodSi saqarTvelos mosaxleobis socialuri
Semadgenloba arsebiTad Seicvala; burJuazia, rogorc socialuri jgufi
(klasi) ganadgurda. koleqtivizaciis procesSi likvidirebuli iqna
soflismosaxleobis yvelaze ufro mwarmoebluri socialuri jgufi –
kulakoba. kolmeurneobebis Seqmnam darCenil glexebs faqtobrivad mouspo
Sromis stimuli. soflad gaCnda ori axali socialuri jgufi “kolmeurne” da
“glexi-muSa”. pirveli dasaqmebuli iyo kolmeurneobebSi, meore ki – sabWoTa
meurneobebSi. soflis mosaxleobis es ori jgufi erTimeorisagan
socialuradar gansxvavdeboda. maT Soris gansxvaveba mxolod formaluri iyo.
kolmeurneobebis gardaqmna sabWoTa meurneobebad avtomaturad iwvevda glexi-
kolmeurnis gardaqmnas glex-muSad. amave periodSi qalaqis mosaxleobis
socialuri cvlilebis umniSvnelovanesi movlena iyo misi “proletarizacia”.
kerZo mewarmeobasa da vaWrobaSi CarTuli qalaqis mosaxleobis udidesi nawili
iZulebuli iyo gamxdariyo axlad Seqmnili socialisturi warmoebis muSebi.
erTdroulad qalaqebs moawyda samuSao Zala saqarTvelos soflebidan da
sabWoTa kavSiris sxva regionebidan. sabolood, saqarTvelos mosaxleobaSi
501
Camoyalibda sami ZiriTadi socialuri jgufi: kolmeurneebi, muSebi da
mosamsaxureebi. 1989 wlis mosaxleobis aRweris monacemebiT muSebi da misi
ojaxis wevrebi Seadgenen saqarTvelos mTliani mosaxleobis - 55.5%-s,
kolmeurneebi – 13.2%-s, xolo mosamsaxureebi – 30.7%-s. kultis msaxurTa da
Tavisufali profesiis pirTa wili Zalze umniSvnelo iyo (0.6%).
sabWourma modelma da masze agebulma politikurma da ekonomikurma
sistemam ara Tu gamoiwvia pirovnebis Tavisuflebis zrda, aramed ganapiroba
muSebisa da glexebis axali damoneba. maTi “mიmagreba” warmoebis
saSualebebTan. aq, uwinares yovlisa, mxedvelobaSi gvaqvs warmoebaSi
feodalizmisaTvis damaxasiaTebeli “araekonomikuri” iZulebiTi formebis
danergva (sapasporto reJimi, Sromis wignakebi, SromadReebis savaldebulo
minimumi...). farTo gavrceleba hpova egreT wodebul “Sroma-gamasworebel”
banakebSi milionobiT udanaSaulo adamianis mier iZulebiTi Sromis begaris
moxda. es adamianebi moklebulni iyvnen politikur da socialur uflebebs.
maTi winaaRmdegoba CanasaxSive ispoboda. darRveuli aRmoCnda kacobriobis
evoluciis sayovelTao kanonzomierebani. “yazarmulma socializmma” SemoiRo
e.w. “socialisturi demokratia”, romlisTvisac ucxo iyo politikuri
pliuralizmi, sityvisa da presis Tavisufleba, Tavisufali arCevnebi,
mosaxleobis Tavisufali gadaadgileba da a.S., arnaxuli masStaburoba miiRo
politikuri Jandarmeriis saqmianobam, brZolam “disident-eretikosebis”
winaaRmdeg. qveynad gamefda sayovelTao TvalTvali, romelSic CarTuli iyo
yvela socialuri jgufis warmomadgenlebi (muSa, glexi,mecnieri, mwerali,
xelovani, funqcioneri, moswavle,...). paralelurad mimdinareobda centraluri
xelisuflebis fetiSizacia, “yovlisSemZle” marqsizm-leninizmisadmi monuri
qedmoxra, yovelmxriv inergeboda miTi xalxisa da mmarTveli elitis
monoliTuri ეrTianobis sesaxeb, praqtikaSi farTod gamoiyeneboda moqalaqeTa
masobrivi fsiqologiuri damuSaveba da sxva.faqtobrivad, socializmis
“yazarmuli modelis” pirobebSi ukugdebul iqna კაცობრიობის WeSmariti
idealebi (politikuri demokratia, ekonomikuri demokratia, socialuri
demokratia). miuRweveli darCa socializmis mTavari ideali: adamianis mier
adamianis eqsploataciis mospoba. piriqiT, zogjer adgili hqonda aucilebeli
produqtis iZulebiT amoRebasაც კი. [ufro vrclad ix. j.kaxniaSvili.
makroekonomika. Tb. 1996 w. II Tavi, $ 6 ]

502
 1990 wlidan, მეტწილად ekonomikuri mizezebis gamo, saqarTvelodan daiwyo
samuSao Zalis eqsporti, ასევე, 90-ian wlebSi saqarTveloSi momxdarma
sxvadasxva konfliqtma, gamoiwvia konfliqtis zonebidan eTnikuri
erovnebebis emigracia. eTnikurი jgufebis emigraciis Sesaxeb arsebuli
informacia arasakmarisia, magram unda vivaraudoT, rom igi ufro aqtiuri iyo
eTnikur umciresobebSi. es procesi bunebrivia aisaxa mosaxleobis erovnul
da eTnikur SemadgenlobaSi.erovnuli siWreliT yvelaze metad გამოირჩეოდა
და ახლაც gamoirCeva saqarTvelos Crdilo – dasavleTiსა da samxreT –
aRmosavleTiს istoriul – geografiuli provinciebi (afxazeTi da qvemo
qarTli). ucxoelTa Camosaxleba (somxebi, rusebi, germanelebi,
berZnebi...)განსაკუთრებით გახშირდა მას შემდეგ რაც საქართველო აღმოჩნდა რუსეთის
იმპერიაში. am procesma ganapiroba 1800 – 1940 wlebSi saqarთvelos mkvidri
mosaxleobis wilis TandaTanobiT Semcireba mTian mosaxleobaSi.

5.13. საბჭოთა საქართველოს მოსახლეობის ეთნიკური და

რელიგიური შემადგენლობა
საქართველო ეთნიკურთან ერთად, რელიგიური მრავალფეროვნებითაც გამოირჩევა. ეს
რეალობა ისტორიულად ჩამოყალიბდა. საბჭოთა კავშირში მოსახლეობის რელიგიური
შემადგენლობა არ აღირიცხებოდა, რის გამო ოფიციალური სტატისტიკა აღმსარებლობის
შესახებ არ არსებობდა. ქვეყნის მოსახლეობის კონფესიური სტრუქტურა პირველად 2002
წელს დადგინდა აღწერის თანახმად, მოსახლეობის 88,6% ქრისტიანული აღმსარებლობისაა,
9,9% მაჰმადიანია, 0,1% _ იუდეველი, სხვები 0,8% შეადგენენ, 0,6% არც ერთ აღმსარებლობას
არ მიაკუთვნებს თავს.
საქართველოს მოსახლეობის ძირითადი აღმსარებლობა მართლმადიდებლობაა.
ქართველი მართლმადიდებლები მოსახლეობის 65% შეადგენენ, მუსლიმები – 11%, რუსი
მართლმადიდებლები – 10%, სომეხი გრიგორიანელები – 8%, სხვები – 6%.
2002 წლის მონაცემებით, მორწმუნე ქართველების 94% მართლმადიდებელია, 3,8 % -
მუსლიმი, 0,3% - კათოლიკე. სხვა აღმსარებლობათა მიმდევრების რაოდენობის შესახებ
მონაცემები არ არის. 28 ათასი კაცი არ აღიარებს არც ერთ რელიგიას.[ საქართველოს
მოსახლეობის 2002 წლის პირველი საყოველთაო ეროვნული აღწერის ძირითადი შედეგები.
საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტი. თბ., 2004].
503
 საქართველოში მცხოვრები სხვა ეროვნებებიდან ქრისტიანობას აღიარებენ რუსები
(ძირითადად – მართლმადიდებლობას, ნაწილი სექტანტებია – მალაკნები, დუხობორები,
სტაროვერები), სომხები (ძირითადად მონოფიზიტი-გრიგორიანელები, მცირე ნაწილი –
კათოლიკები), ბერძნები (მართლმადიდებლები), ასირიელები (ნესტორიანელები და
კათოლიკები), პოლონელები (კათოლიკები), გერმანელები (პროტესტანტი-ლუთერანები).
ოსები მართლმადიდებელი ქრისტიანები არიან, აფხაზთა ნაწილი ასევე
მართლმადიდებელი ქრისტიანია, ნაწილი კი - მაჰმადიანი. აღსანიშნავია, რომ საქართველოში
მცხოვრები არც ერთი ეროვნება არ არის მონოკონფესიური. გარდა საკუთარი ტრადიციული
აღმსარებლობისა, ყველა ეთნიკურ ჯგუფში გვხვდებიან სხვა ძველი თუ ახალი
აღმსარებლობის მიმდევრები.
ისლამი წარმოდგენილია - შიიზმისა და სუნიზმის - სახით. ბოლო პერიოდში
გაიზარდა რელიგიისაკენ შემობრუნების საერთო ტენდენციამ ისლამის გააქტიურებაზეც
იმოქმედა. გაიზარდა მეჩეთებისა და უცხოეთში წარგზავნილ სასულიერო პირთა რიცხვი.
ასეთი ტენდენცია დაფიქსირდა ქვემო ქართლში, პანკისში, აჭარაში, გურიასა და აფხაზეთში.
კათოლიკეები საქართველოში პირველად 1230 წელს გამოჩნდნენ. პაპ იოანე XXII
ძალისხმევით 1329 წელს თბილისში დაარსებულმა კათოლიკეთა საეპისკოპოსომ
საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში სამისიონერო მოღვაწეობა გააჩაღა. XVII საუკუნეში
საქართველოში მოღვაწეობდნენ თეატინელი მისიონერები. XIX საუკუნის 50-იან წლებში
ქართველმა კათოლიკე ბერებმა სტამბოლში ქართული კონგრეგაცია დააარსეს. კათოლიკობა
ყველაზე ფართოდ გავრცელდა სამცხესა და შავშეთში, ახალციხეში, გორში, ქუთაისში. 1845
წლიდან 1993 წლამდე საქართველოს ლათინურ კათოლიკეთა ეპისკოპოსი რუსეთში
იმყოფებოდა.
2002 წლის აღწერით, საქართველოში მცხოვრები კათოლიკენი მოსახლეობის 0,8%
შეადგენენ. მათი დიდი ნაწილი მესხეთ-ჯავახეთში ცხოვრობს, მათი უმრავლესობა
ეთნიკურად სომეხია.
ლუთერანები საქართველოში XIX საუკუნეში გერმანელი კოლონისტების ჩამოსახლების
შემდეგ გაჩნდნენ.

სომხური სამოციქულო ეკლესია საქართველოში წარმოდგენილია შვიდი ეკლესიით:

თბილისში 2, ბათუმში 1, დანარჩენი – მესხეთ-ჯავახეთში. ისინი ერთი ეპისკოპოსის

504
სულიერი მფარველობის ქვეშ იმყოფებიან, მისი კათედრა თბილისშია, წმინდა გიორგის (სუბ
გევორქი) ეკლესიაში.
იუდაიზმის მიმდევარია 20 ათასამდე ქართველი ებრაელი,. დღეს თბილისში 2
სინაგოგაა. სინაგოგები არსებობს ქუთაისში, ბათუმში, სოხუმში, ქარელში, ონში.
იეზიდები ეთნიკურად და ენობრივად ქურთები არიან და მათგან მხოლოდ
რელიგიით განსხვავდებიან. მათი რელიგია ახლოს დგას ზოროასტრიზმთან, მაგრამ, ამავე
დროს, მასში ქრისტიანობის, იუდაიზმისა და ისლამის ელემენტებიცაა ასახული. იეზიდები
აღიარებენ ერთ ღმერთს და თაყვანს სცემენ ამომავალ მზეს, რომელიც, მათი რწმენით, ღვთის
ამქვეყნიური ხატია. თაყვანს სცემენ აგრეთვე ვარსკვლავებს, მთვარეს და ცეცხლს. მათი
მთავარი დღესასწაულია ,,მზის დაბადება’’, რომელიც 20 დეკემბერს აღესრულება.
ქრისტიანობის ფარგლებში არსებული სექტები: სექტანტების მომრავლება კავკასიაში
რუსეთის დამკვიდრებას უკავშირდება. მათ შორის გამოირჩევა: დუხობორები, მოლოკნები,
ხლისტები, სუბოტნიკები, სკოპცები და სხვ. რუსული ადმინისტრაცია ხელს უწყობდა
სექტანტების გადმოსახლების პროცესს.
დღეს სტაროვერები არიან გურიაში (ურეკ-მალთაყვის მონაკვეთი), სამეგრელოსა და
ზემო სვანეთში, ასევე შიდა ქართლში, ცენტრი აქვთ თბილისში. სტაროვერები
ჩამოყალიბდნენ ეთნიკურ-რელიგიურ ჯგუფად.
ბაპტიზმი საქართველოში 1867 წლიდან გავრცელდა. 1895 წლისათვის თბილისში უკვე
არსებობდა გავლენიანი ბაპტისტური რელიგიური გაერთიანება, რომელსაც ამიერკავკასიასა
და რუსეთში ცნობილი ბაპტისტი პრესვიტერები განაგებდნენ. დიდი ხნის მანძილზე
ბაპტისტთა თემებში ძირითადად რუსი ეროვნების მოქალაქეები იყვნენ გაერთიანებული.
1920 წლიდან ბაპტიზმი გავრცელებას იწყებს ქართველ მოსახლეობაშიც. ამჟამად
საქართველოს ყველა რეგიონში მოქმედებენ ბაპტისტთა სამლოცველო სახლები ქართული,
რუსული, ოსური და სომხური რელიგიური თემებით. ფართოვდება ქართველი ბაპტისტების
კავშირები ბაპტისტთა მსოფლიო გაერთიანებებთან. ისინი უფასოდ ავრცელებენ რელიგიურ
ლიტერატურას, ეხმარებიან ერთმორწმუნეებს [გეგეშიძე დ. რელიგიური კონფესიები და
დენომინაციები საქართველოში (ისტორია და თანამედროვეობა). – საქართველოს მეცნ.
აკადემიის პოლიტოლოგიის ინსტიტუტის წელიწდეული – 2002, თბ., 2002, გვ.226-227].
ორმოცდაათიანელთა სექტის მიმდევრები საქართველოში მოღვაწეობას მეორე მსოფლიო
ომისა და მომდევნო პერიოდში იწყებენ და თავიანთ მოძღვრებას ომის დროს ევაკუირებული

505
რუსი მოსახლეობის ერთ ნაწილში ავრცელებენ. 1946-1952 წლებში მათ შეძლეს სექტის თემთა
შემადგენლობის გაზრდა და ქართველი ეროვნების მოქალაქეთა მოქცევაც.
ბოლო წლებში საქართველოში აქტიურობენ იეღოვას მოწმეები. იეღოველთა რელიგიური
კორპორაცია მტკიცე სტრუქტურითა და დისციპლინით გამოირჩევა, რასაც უზრუნველყოფს
ბრუკლინის იეღოველთა რელიგიური ცენტრის აქტიური საქმიანობა.
ნაციონალიზმის აღმავლობა, როგორც წესი, იწვევს ტრადიციული რელიგიური
ინსტიტუტებისადმი საზოგადოების ინტერესის ზრდას. მართლმადიდებლობა
საქართველოში, ტრადიციულად, განიხილება როგორც ეროვნულობის, ქართველობის
ატრიბუტი. ქართული საზოგადოებისათვის მართლმადიდებელი ეკლესია და აღმსარებლობა
ფასეულია, ამოქმედდა არაერთი ძველი ეკლესია, აშენდა ახალი. გაიზარდა სასულიერო
სასწავლებელთა რიცხვი, გაიხსნა სასულიერო აკადემია. გაიზარდა საქართველოს
მართლმადიდებლური ავტოკეფალური ეკლესიის ეპარქიათა რიცხვი.
აზერბაიჯანელები. საბჭოთა პერიოდში აზერბაიჯანელი მოსახლეობა შედარებით ნელა
მატულობდა როგორც რევოლუციამდელ პერიოდში და ისე ომამდელი ხუთწლედების
მანძილზე. რაც შეეხება გასული საუკუნის მეორე ნახევარს, ამ პერიოდში აზერბაიჯანელების
რიცხვი სწრაფად გაიზარდა და ზრდის ტემპით საქართველოს მოსახლეობის ყველა
დანარჩენ ეთნიკურ ჯგუფს გაუსწრო. აღსანიშნავია, რომ აზერბაიჯანელთა რიცხოვნობა
მთლიანად ბუნებრივი მატების შედეგად იზრდება. 20 წლის მანძილზე (1959-1979 წწ.)
საქართველოს მთლიანი მოსახლეობის რიცხოვნობა გაიზარდა 24%-ით, აზერბაიჯანელების
კი - 66%-ით, ანუ მათი საშუალო წლიური ზრდა შეადგენდა 2,66%-ს. აზერბაიჯანელების
ასიმილაცია სხვა ხალხებთან უმნიშვნელოა.
რუსებისა და სომხებისაგან განსხვავებით, საქართველოში დამკვიდრებული
აზერბაიჯანელების მეტი ნაწილი სოფლად ცხოვრობს. 1970 წელს რესპუბლიკის ქალაქებში
ცხოვრობდა მათი რაოდენობის მხოლოდ 18,2%. 1979 წელს თბილისში ცხოვრობდა 12,9
ათასი აზერბაიჯანელი, რუსთავში – 7,4 ათასი. აზერბაიჯანელები შეადგენენ ქვემო ქართლის
სოფლის მოსახლეობის უმეტეს ნაწილს (მარნეულის, ბოლნისის, გარდაბნის, დმანისის
რაიონებში). მათი განსახლების მეორე არეალია კახეთი – საგარეჯოს, ლაგოდეხის, თელავის
რაიონების ტერიტორია. აზერბაიჯანული სოფლები არსებობს შიდა ქართლში – კასპის,
მცხეთის და ქარელის რაიონებში, აგრეთვე თრიალეთში და თეთრიწყაროს რაიონში.
რესპუბლიკის დანარჩენ რეგიონებში აზერბაიჯანელების რაოდენობა შედარებით

506
უმნიშვნელოა. უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში ბევრად მეტია იმ ადამიანების
რაოდენობა, ვინც დედაენად აზერბაიჯანულს აღიარებს, ვიდრე თვით ამ ეროვნების
მოსახლეობა. შედარებისათვის: 1865 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით საქართველოში
ცხოვრობდა 51,5 ათასი აზერბაიჯანელი; 1886 წელს – 62,6; 1897 წელს – 81,1 ათასი. 1926 წლის
აღწერის მონაცემებით - 143 951: 1939 წლის აღწერით - 187,621; 1959 წელს – 153,6 ათასი; 1970
წელს – 217,8 1979 – 255,7 ათასი; 1989 წელს – 307,5. 2002 წლის აღწერით - 284,761, 2014 წლის
აღწერით კი საქართველოში ცხოვრობდა....აზერბაიჯანელი, მათ შორის თბილისში - 10 942
სული.

დანარჩენი არაქართველი მოსახლეობისაგან gansxvavebiთ, აზერბაიჯანელებს შორის

მნიშვნელოვან მიგრაციას.ადგილი არ ჰქონდა.მხოლოდ უკანასკნელ ხანებში მიდის მათი
ახალგაზრდობა მეზობელ აზერბაიჯანის ქალაქებში (უპირატესად ბაქოში) უმაღლესი
განათლების მისაღებად. [კომახია მ. საქართველოს აზერბაიჯანული მოსახლეობა, ტომი 1,№2,
საქართველოს გაეროს ასოციაცია, გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესიკომისარიატი, 2003;
წყარო: http://ka.wikipedia.org/wiki ]

[წყარო: ვ. ჯაოშვილი, საქართველოს მოსახლეობა XVIII-XIX საუკუნეებში, თბ.: 1984, გვ.231-

232; ვ. ჯაოშვილი, საქართველოს მოსახლეობა, თბილისი 1996, გვ. 112-290; საქართველოს
მოსახლეობის აღწერის ძირითადი შედეგები, თბ.: 2002, ტ. I-II].

აფხაზები
სომხები. 1926 წლის საქართველოს მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით, აქ ცხოვრობდა

307 018 სომეხი; 1939 წლის აღწერით – 414,182; 1959 წელს – 442,9; 1970 წელს – 452,3; მას შემდეგ
შეიმჩნევა სომეხი მოსახლეობის შემცირების ტენდენცია: 1979 წელს – 448,0 ათასი; 1989 წელს –
437,2 ათასი, 2002 წლის აღწერით კი სომეხთა რაოდენობა აქ იყო 248,929 და მათ შორის 82,586
ცხოვრობდა თბილისში. [წყარო:გ. მაისურაძე. საქართველოს სომხური მოსახლეობის
ისტორიის საკითხები (IV-XVIII სს.), თბ.: 1999; შ. ვადაჭკორია. საქართველოს პოლიტიკური
ისტორიის საკითხები, თბ.: 2003, გვ. 289-290; შ. თეთვაძე, ო. თეთვაძე, სომხები საქართველოში,
თბ.: 1998 ; ვ. ჯაოშვილი, საქართველოს მოსახლეობა, თბილისი 1996, გვ. 112-290; საქართველოს
მოსახლეობის აღწერის ძირითადი შედეგები, თბ.: 2002, ტ. I-II; ა.თოთაძე];

გერმანელები. 1922 წლის მონაცემებით, საქართველოში ცხოვრობდა 2 457 გერმანელი;

1926 წლის საქართველოს მოსახლეობის აღწერის მიხედვით კი - 3 156 გერმანელი.
507
 სოფელ ეკატერინენფელდში უკვე 1921 წლის შემოდგომაზე ჩამოყალიბდა მევენახეობის და
მეღვინეობის კოოპერატივი, რომელსაც თავისი წესდება გააჩნდა. კოლონია ვალდჰეიმში,
შეიქმნა მერძევეობის არტელი. ანალოგიური ამხანაგობა მოქმედებდა წალკის რაიონის
ტერიტორიაზე, კოლონიაა ლექსანდერსჰილში. საქართველოში მერძევეობის განვითარებაზე
გარკვეული გავლენა მოახდინეს გერმანელმა კოლონისტებმა. 1922 წელს მათი ქარხნები
ბორჩალოს მაზრაში იჯარით ჰქონდათ აღებული კოოპერატივებს. ასე მაგალითად, სოფელმა
შუტლოში კურტ კუჩენბახის ქარხანა არენდით აღებული ჰქონდა მუშათა კოოპერატივს. სოფელ
მოგაზკასანეში ალექსანდრე კუჩენბახის ქარხანა - მთლიან სამხედრო კოოპერატივს და სხვ.
ამავე პერიოდში კოლონია ტრაუბენბერგში ჩამოყალიბდა სასოფლო-სამეურნეო საკრედიტო
ამხანაგობა, ხოლო კოლონია ელიზავეტტალში დაიწყო ელექტროსადგურისა და
წისქვილისმშენებლობა.
თბილისის მოსახლეობის ზოგიერთი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად სოფლის
მეურნეობის პროდუქტებზე გერმანელებსგანსაზღვრული მოვალეობა ჰქონდათ
დაკისრებული. ამიტომაც გერმანელები სთხოვდნენ ხელისუფლებას შეღავათი გაეწია
ზემოაღნიშნული დავალების შესასრულებლად.
1927 წელს საქართველოში არსებობდა 13 გერმანული კოლონია 9 253 მოსახლით:
1. ელიზავეტტალი, 2.ლუქსემბურგი, 3. როზენფელდი, 4. ლიბკნეხსდორფი, 5.როზენბერგი,
6. ვალდჰეიმი, 7.გეორგესტალი, 8.მარკსგეიმი, 9.ანენფელდი, 10.ვიზენდორფი,
11.შტეინფელდი, 12. გოფნუგსტალი, 13.გრიუნტალი. თვით თბილისში 4 200 გერმანელი
ცხოვრობდა.
სტატისტიკური მონაცემებით, გერმანელების 60% საშუალო გლეხი იყო, 30% წვრილი და,
მხოლოდ 10% შეიძლება ჩათვლილიყო, მაშინდელი შეფასებით, შეძლებულ (კულაკი) გლეხად.
სასოფლო-სამეურნეო კოოპერაციაში ჩაბმული იყო გერმანული გლეხური მოსახლეობის
88%, სამომხმარებლო კოოპერაციაში - 70%, ხოლო საკრედიტოამხანაგობაში - 40%. 1930 წელს
გერმანელებისათვის შეიქმნა კოლმეურნეობები ასურეთსა და სართიჭალაში. იმავ ეწელს
ლუქსემბურგელი გერმანელების ფრიც რაიზერის, მილ ლერფრანსის და სხვათაინიციატივით
ჩამოყალიბდა გერმანელთა კოლმეურნეობა ”ანფანგ” (”დასაწყისი”). 1933 წლის 1 იანვრისათვის
მასში გაერთიანებულიიყო 480 ინდივიდუალურიმეურნეობა. იმავე წელს მას დაემატა 27
ოჯახი. ასეთვითარებას ჰქონდა ადგილი გერმანელებით დასახლებულ სოფელ
ტრაუბენბერგშიც. როზენფელდის მერძევეობის ამხანაგობა ”ლაქტა” აერთიანებდა 260

508
გერმანელს. რძის რეალიზაციიდან მიღებული თანხის 19% მიმდინარე ხარჯებისათვის იყო
გათვალისწინებული. 81%--ს ჩაბარებული რძის რაოდენობის მიხედვით იღებდნენ არტელის
წევრები. ”ლაქტას” წევრებში ჭარბობდნენშ ეძლებული გლეხები, რომელთაც 8-12 სული
ძროხაყავდათ (ღარიბ გლეხებს - 1 ძროხა). 1926-1927 წლებში ღარიბი გლეხების
შემოსავალიშეადგენდა 28 მანეთსადა 29 კაპიკიდან 50 მანეთსადა 46 კაპიკამდე. მდიდარი
გლეხის შემოსავალი მერყეობდა 302 მანეთიდა 7 კაპიკიდან 1 949 მანეთსადა 31 კაპიკამდე.
საქართველოში მცხოვრებ გერმანელებს შექმნილი ჰქონდათ გერმანელთა ეროვნული
საბჭო, რომელიც მათ ინტერესებს იცავდა. საბჭოს შენობა მდებარეობდა დღევანდელი
დავით აღმაშენებლის გამზირზე №108 ბინაში. გერმანელთა ყოველ კოლონიას არჩეული
ჰყავდა კომისარი, რომელსაც მოსახლეობა ემორჩილებოდა. სხვა ეროვნული
უმცირესობისაგან განსხვავებით, გერმანელები ხელისუფლებასთან ურთიერთობას
ერიდებოდნენ. ალბად ამით აიხსნება გერმანელებსა და საბჭოთა რეჟიმს შორის დაძაბულ
ურთიერთობის ჩამოყალიბება.
საბჭოთა რეჟიმის პერიოდში, კერძოდ, 1927 წელს ოფიციალური ეკლესიის
საპირისპიროდ აქ აღმოცენდა 9 წევრისაგან შემდგარი სექტანტური ოპოზიცია. ეს მოვლენა
განსაკუთრებით მძაფრად გამოვლინდა გერმანელებით დასახლებულ სართიჭალის თემში.
ოფიციალური ეკლესიის წარმომადგენლებმა ორგანიზებულად დაარბიესს ექტანტები. ამ
ფაქტს ხელისუფლების მხრიდან არავითარი რეაგირება არ მოჰყოლია, მით უმეტეს, რომ
საბჭოთა კანონმდებლობით მოქალაქეებს გარანტირებული ჰქონდათ სინდისის
თავისუფლება.
გერმანულ მოსახლეობაში ეკლესიის გავლენა ძლიერიიყო. 15 წელს მიღწეული
მოზარდი ვალდებული იყო ეკლესიაში საჯაროდ, თემის წინაშე ჩაებარებინა გამოცდა
ბიბლიაში, რის შემდეგ ისინი იღებდნენ უფლებას გამხდარიყვნენ რელიგიური თემის
წევრები.
მეორე მსოფლიო ომის მოახლოებასთან ერთად, საბჭოთა ხელისუფლებამ გაამკაცრა
გერმანელებისადმი დამოკიდებულება. კერძოდ, ამიერკავკასიის სახკომსაბჭოს
დადგენილებით გერმანელ კოლონისტებს მკაცრად მოსთხოვეს ბინის ქირის, გათბობის და
სხვა სახის გადასახადი. ჯერკიდევპირველი მსოფლიოომის დაწყების შემდეგ, გერმანელი
კოლონისტების მიმართ მეფის რუსეთის მთავრობა განსაკუთრებულ ინტერესს იჩენდა,
თუმცა რუსეთის სახელმწიფო ადმინისტრაცია დასჯერდა, გერმანელთაკოლონიებისათვის

509
სახელწოდების გადარქმევას (მაგალითად, ალექსანდრესჰილფს ეწოდა ალექსანდროვსკოე,
პეტერსდორფს - პეტროვსკოე, მარიენფელდს - მარინო, ფრაიდენტალს - ვესიოლოე,
ელიზავეტტალს - ასურეთი, ხოლო ეკატერინნფელდს - ეკატერინოვკა).
საბჭოთა კავშირზე გერმანიის თავდასხმამ განაპირობა გერმანელი მოსახლეობის
მთლიანი გასახლება საბჭოთა კავშირის ცენტრალური და სამხრეთ რეგიონებიდან, მათ
შორის საქართველოდან, ქვეყნის აღმოსავლეთ რაიონებში. გასახლებული გერმანელების
(23 500 კაცი) საცხოვრებელი ადგილი მთიანი ადგილებიდან (იმერეთი, რაჭა...)
ჩამოსახლებულმა ქართველებმა დაიკავეს.
ომის პერიოდში შეიქმნა ე.წ. „შრომითი არმიები“, რომელშიც „საბჭოთა” გერმანელებიც
იყვნენ ჩართულნი. 1947 წლის ბოლოს შრომითი არმიები გაუქმდა, დემობილიზებულ
პირებს თავდაპირველ საცხოვრებელ ადგილზე, დაბრუნების უფლება მიეცა. თუმცა
ზოგიერთი ეროვნება (გერმანელები, კალმიკები, ინგუშები, ჩეჩნები, ყარაჩაელები,
ბალყარელები, ყირიმელი თათრები, ე.წ. “თურქი” მესხები...) მუდმივად გადასახლებულად
ჩაითვალა და მათი წამოსვლა საცხოვრებელი ადგილიდან, შინაგან საქმეთა სამინისტროს
განსაკუთრებული ნებართვის გარეშე, კატეგორიულად აიკრძალა და მძიმე სისხლის
დანაშაულს გაუთანაბრდა. იმ წლებში ”საბჭოთა” გერმანელებს არ შეეძლოთ შესულიყვნენ
პარტიაში, ესწავლათ უმაღლეს სასწავლებელში ან ემსახურათ არმიაში. მხოლოდ 1974 წელს
გერმანელებს მიეცათ მშობლიურ ადგილებში დაბრუნების უფლება. [წყარო: ა.
სონღულაშვილი. გერმანელები საქართველოში, თბ.: 1995; გ. მანჯგალაძე, გერმანელი
კოლონისტები საქართველოში, თბ.: 1974; ვ. ჯაოშვილი, საქართველოს მოსახლეობა,
თბ.:1996].
ქურთები. XX საუკუნის 20-იან წლებში საქართველოში ქურთების რაოდენობა 10 217
სულს უდრიდა. თბილისში, ქურთების გამოჩენასთან ერთად, გაჩნდა ახალი იეზიდების
კონფესია, რომელიც დასახელებულ წლებში 1,5 ათას კაცს ითვლიდა. 1926 წლის აღწერით,
თბილისში ცხოვრობდა 458 ქურთი, მათგან 258 მამაკაცი და 200 ქალი. ამავე აღწერით,
თბილისში ბინადრობდა 2 044 სული იეზიდი, აქედან 1 157 მამაკაცი და 887 ქალი. აღწერის
მონაცემებით, აფხაზეთში ცხოვრობდა 22 ქურთი, აჭარაში – 3 295 და ე.წ. სამხრეთ ოსეთში –
1 ქურთი.
1926 წელს თურქეთიდან ქურთების საკმაოდ დიდი რაოდენობა ცდილობდა
ამიერკავკასიაში შემოსვლას. ხელისუფლება საცხოვრებელი ტერიტორიის სიმცირის გამო

510
შეუძლებლად თვლიდა ქურთების ტომის – ბრუკის მიღებას უახლოესი წლების მანძილზე.
თუმცა იმავე წლის ნოემბერში თურქეთიდან ლტოლვილ ქურთებს უფლება მიეცათ
დასახლებულიყვნენ ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე, რისთვისაც სარეზერვო ფონდიდან
გამოიყო 100 ათასი მანეთი.
1930 წლის მონაცემებით, უკვე იხსენებიან ცალკე ქურთები და ცალკე იეზიდები.
იეზიდობა ეროვნული ვინაობის გამომხატველი გახდა.
1959 წლის საქართველოს მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით აქ ცხოვრობდა 16,2 ათასი
ქურთი; 1970 წელს – 20,7; 1979 წელს – 25,7; 1989 წელს – 33,3 ათსი. 2002 წლის მოსახლეობის
აღწერით საქართველოში ცხოვრობდა 18 329 ქურთი, მათ შორის თბილისში - 17 116 სული.
ქურთული ენა განეკუთვნება ირანული ენის დასავლუთურ შტოს. მასში გამოიყოფა ორი
ძირითადი დიალექტი: კურმანჯი (ჩრდილო-დასავლური) და სორანი (სამხრეთ-
აღმოსავლური). ქურთები ძირითადად სუნიტი მუსლიმანები არიან, მცირე ნაწილი
შიიტები, იეზიდები, ალი-ილაჰები და სხვა. [იხ. ა. სონღულაშვილი. ნარკვევები
საქართველოს უახლესი ისტორიიდან, თბილისი 2001, გვ. 101-103; ვ. ჯაოშვილი.
საქართველოს მოსახლეობა, თბილისი 1996, გვ. 290. საქართველოს მოსახლეობის აღწერის
ძირითადი შედეგები, თბილისი 2002, ტ. I-II.].
საქართველოში ოსი მოსახლეობის (1922 წ) ჩასახლების პროცესი განსაკუთრებით სამხრეთ
ოსეთის ოლქის შექმნის შემდეგ დაჩქარდა. 1926 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით
საქართველოში უკვე 113 298 ოსიცხოვრობდა. მომდევნო პერიოდშიც ოსთა ზრდის
ტენდენცია შეინიშნებოდა: 1939 წელს - 148 680; 1959 წელს – 141 200; 1970 წელს – 150 200;
1979 წელს – 160 500; 1989 წელს - 164 100 სული. 1989 წელს თითქოსდა ქართული
ნაციონალიზმის ზრდის „შიშით” (?), სეპერატისტულად განწყობილების ოსებმა მოითხოვეს
ჩრდილოეთ ოსეთთან გაერთიანება და სამხრეთ ოსეთის ოლქის დამოუკიდებლობა
გამოაცხადა, რომლის საპასუხოდ, მომდევნო წლის დეკემბერში, საქართველოს
პარლამენტმა სამხრეთ ოსეთის ავტონომია გააუქმა. მალე ეს კონფლიქტი შეიარაღებულ
შეტაკებაში გადაიზარდა. 100 000-ზე მეტი ოსმა საქართველო დატოვა. ამ კონფლიქტის
პირველი ეტაპი 1992 წლის ივლისში დამთავრდა, როდესაც მიღწეულ იქნა შეთანხმება
ცეცხლის შეწყვეტაზე. შესაბამისად, ამ რეგიონში ოსი, ქართველი და რუსი მშვიდობის
დამცველი ჯარები განლაგდნენ.

511
 საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის აღწერით საქართველოს ტერიტორიაზე 38 028
ოსი (მათ შორის 10 268 - თბილისში) ცხოვრობდა. 2008 წლის რუსეთ - საქართველოს ომის
შედეგად, რუსეთმა მოახდინა სამაჩაბლოს ოკუპაცია და ე.წ. სამხრეთ
ოსეთის“დამოუკიდებლობა“ ცნო [წყარო: საქართველოს მოსახლეობის აღწერის ძირითადი
მონაცემები, თბილისი 2002, ტ. I-II.]. ზ. ვანეევი. ისტორიული ცნობები ალან-ოსთა შესახებ,
სტალინირი.1941, გვ.45-69; ვ. ითონიშვილი. ქართულ-ოსური ურთიერთობის ისტორიიდან,
თბილისი 1995, გვ.13-14; ვ.ჯაოშვილი. საქართველოს მოსახლეობა, თბილისი 1996, გვ.282-
302].
ქისტები. საქართველოსა და მის მოსაზღვრე ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრებ ვეინახთა
სახელწოდებაა. ისინი ლაპარაკობენ ჩეჩნურ-ინგუშური ენების ქისტურ დიალექტზე.
ქისტების საქართველოში (პანკისის ხეობაში) გადმოსახლება XVII საუკუნიდან დაიწყო და
XIX საუკუნის 60 -იან წლებამდე გაგრძელდა. ქისტებს უკავიათ მდ. ალაზნის გასწვრივ
სამი დიდი სოფელი: დუი-სოფელი, ჯოყოლა და ომალო, 60-დან 120 კომლამდე
თითოეულში და სამი ახალშენი: ხოროჯა, ჩხატანა და ქართაბუდე, 6-დან 12 კომლამდე
თითოეულში. ამ ეროვნების დანარჩენი ნაწილი ცხოვრობდა ყოფილი თიანეთის მაზრის
უკიდურეს ჩრდილოეთ ნაწილში.
პანკისის საერისთავო ძველი კახეთის სამთავროს ერთ-ერთი ადმინისტრაციული
ერთეული იყო და მოიცავდა პანკისის ხეობას, ალვანის ველსა და თუშეთს. ცენტრი –
პანკისის ციხე. ვარაუდობენ, რომ პანკისის ციხის ნაშთია პანკისის ხეობაში სალაწნისა და
მაღრანის ხევების მთაზე (ახმეტის რაიონი) შემორჩენილი ნანგრევები. წყაროებში პანკისის
ერისთავი პირველად XI საუკუნის შუა წლებში მოიხსენება. ვახუშტი ბაგრატიონი კახეთის
სამ სამთავროს ასახელებს. სწორედ მესამე საერისთავოდ მეცნიერის მიერ დასახელებულია
საერისთავო ”პანკისისა ანუ მარილისისა და მისცა ჰერეთის საზღურის ზეითი კავკასიამდე
და კახეთის მთამდე დუშეთითურთ~.თანამედროვე ქისტები მშობლიურ ენასთან ერთად
ფლობენ ქართულ ენას. პანკისის ხეობის ქისტური მოსახლეობის ყოფაში ძლიერ იგრძნობა
ქართული კულტურის გავლენა. ისინი განათლებას ქართულ ენაზე იღებენ. ზოგ ოჯახში
ლაპარაკობენ ქისტურ - ქართულ ჟარგონზე. მისდევენ სოფლის მეურნეობის
ადგილობრივად გავრცელებულ სახეებს, ასევე ტრადიციულ ხელოსნობას, საფენი და
წამოსასხამი ნაბდების, ქუდების დამზადებას და ა.შ. დამოუკიდებელ საქართველოში

512
2002 წლის მოსახლეობის აღწერით ცხოვრობდა 7 110 ქისტი1. [1საქართველოს მოსახლეობის
აღწერის ძირითადი შედეგები, თბილისი 2002, ტ. I-II.];
რელიგიური ჯგუფებიდან საქართველოში ცხოვრობენ ქრისტიანული რელიგიის
მიმდევრები –მართლმადიდებლები (ქართველები, რუსები, აფხაზები, ბერძნები, ოსები..),
კათოლიკეები (ქართველები, ასირიელები,პოლონელები) გერმანელი ლუთერანები,
იეღოველები, 50-იანელები, მცირერიცხოვანი სტაროვერცები და მალაკნები (თეთრიწყაროს
რაიონში), დუხობორები, სომეხი გრიგონიანელები, მუსულმანები (ქართველები,
აზერბაიჯანელები,ქ ისტები, დაღესტანელები, ოსები, აფხაზები...), ქურთი იეზიდები,
ებრაელი იუდეველები.

5.13.1 საქართველოს დემოგრაფიული პოლიტიკის კონცეფცია

თანამედროვე საქართველოს დემოგრაფიული სიტუაცია

1989 wlis moსaxleobis aRweris mixedviT, eTnikuri qarTvelოbა Seadgeნდა
mTliani mosaxleobis 70.1 %-s, somxebi – 8.1 %-s, rusebi – 6.3 %-s,
azerbaijanelebi – 5.7 %-s, osebi – 3.0%-s, afxazebi – 1.8 %-s. aRsaniSnavia is
garemoeba, rom 1959 – 1989 wlebSi saqarTvelos mosaxleobaSi izrdeboda
eTnikuri qarTvelebis wili (1959 w. – 64.3%, 1970 w. – 68.8%, 1989 w. – 70.1%). es,
erTi mxriv, aiხsნebოდa araqarTveli mosaxleobis nawilis (somxebi, rusebi,
osebi, berZnebi...) qarTvelebთan bunebrivi asimilaciis procesiT; meore mxriv,
1988 – 1991 wlebSi daaxloebiT 60 aTas qarTvelის მიერ romelic adre sxva
eTnikur erovneბad iTvleboda, Tavisi namdvili erovnebის აღდგენა. qarTvelebis
wilis zrdaSi aranaklebi roli Seasrula zogierTi erovnebis (somxebi,
rusebi, osebi, ukrainelebi, ebrაelebi...) Sobadobis koeficientis dacemam da
meqanikurma klebam. qarTvelebis garda, saqarTvelos mosaxleobaSi gaizarda
afxazebis (1959 w -1.6%, 1989 w – 1.8%), belorusebis (1959 w – 0.1%, 1989 w – 0.2%),
azerbaijanelebis (1959 w – 3.8%, 1989 w. – 5.7%), berZnebis (1959 w. – 1.8% 1989 w. –
1.9%) da qurTebis (1959 w – 0.4%, 1989 w – 0.6%) wili.

513
 saqarTvelos demografiuli situacia განსაკუთრებით 1989 wlidan gamwvavda.
ეს, უპირველეს ყოვლისა, ekonomikur mizezebთან იყო დაკავშირებული, რამაც
განაპირობა, saqarTvelodan samuSao Zalis დაჩქარებული emigracia (ruseTi,
saberZneTi, germania, aSS...), romelic TandaTanobiT gaxda saeqsporto
Semosavlis erT-erTi ZiriTadi wyaro. ris gamoc, 1994-1998 wlebSi Semcirda
respublikis mosaxleobis zrda. igi gaxda uaryofiTi maCvenebeli. Sobadoba
1989 wlis 89 aTasidan 57 600-mde (1994) daeca.

saqarTvelos damoukideblobis aRdgenam (1991 w) da masTan dakavSirebulma

gardaqmnebma arsebiTi cvlilebebi Seitanes mosaxleobis socialur
Semadgenlobasa da dasaqmebis sferoSi. gaCnda da ganviTarebis procesSi
imyofeba kerZo sakuTreba. soflad warmoiSva individualuri meurneobebi
(TviTdasaqmeba), xolo qalaqad - mewarme-biznesmenTa socialuri jgufi,
რომლებმაც gadamwyveti roli unda Seasruloნ saqarTvelos ekonomikur
aRmavlobaSi.
1990-იან წლებში, საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდგომ პერიოდში,
დემოგრაფიული მაჩვენებლების მკვეთრი გაუარესება ერთი მხრივ, აიხსნებოდა ქვეყანაში
ჩამოყალიბებული სოციალ-ეკონომიკური და პოლიტიკური დესტაბილიზაციით, ხოლო
მეორე მხრივ, საქართველოს ძირძველი ტერიტორიების დროებით დაკარგვით, ამ
ტერიტორიებიდან ეთნიკური ქართველებისა გამოძევებით და საზღვარგარეთ ემიგრაციის
კატსტროფული გაფართოებით. ბუნებრივია, რომ აღნიშნულმა პროცესებმა არსებითად
შეცვალეს საქართველოს დემოგრაფიული სურათი. ქვეყანა დემოგრაფიულ კრიზისში
აღმოჩნდა, რომელიც მთლიანი მოსახლეობის სისტემატურ შემცირებაში აისახა. ამ გაგებით,
უახლოეს პერსექტივაში, საქართველოს, ბევრი სხვა ქვეყნის (გერმანია, იაპონია, რუსეთი,
უნგრეთი...) მსგავსად, გადაშენება ემუქრება. დემოგრაფიული კატასტროფის თავიდან
ასაცილებლად სასწრაფოა არა ლოზუნგებით და მოწოდებით გაჟღენთილი ეგრეთ
წოდებული „საქართველოს დემოგრაფიული პოლიტიკის კონცეფცია“, არამედ რეალური
დოკუმენტი, რომელშიც ამ პოლიტიკის მხოლოდ კეთილშობილი მიზნები კი არ
იქნებოდა წარმოდგენილი, არამედ ეტაპობრივად და დეტალურად იქნებოდა
დამუშავებული დასახული მიზნის მიღწევის მექანიზმი. ამ დოკუმენტში დემოგრაფიული
კრიზისიდან გამოსვლა უნდა ჩაითვალოს ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების
მნიშვნელოვან ნაწილად. კრიზისიდან გამოსვლის აუცილებელ პირობად ქვეყნის

514
 სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება უნდა მივიჩნიოთ, აუცილებელია დემოგრაფიული
პრობლემების მეცნიერული კვლევა და ნორმატიულ - სამართლებრივი სივრცის შექმნა.
ასევე მნიშვნელოვანია დემოგრაფიული პროცესების ინერციულობის გათვალისწინება.
დოკუმენტში უნდა გამოიყოს ის ძირითადი დემოგრაფიული მაჩვენებლები (ბავშვთა
სიკვდილიანობა; ქრონიკულ ავადმყოფებისა და ინვალიდების ცხოვრების ხარისხის
გაუმჯობესება, ისე რომ მათ შეძლონ აქტიური ცხოვრების შენარჩუნება; ჯანსაღი
ცხოვრების ხანგრძლივობის გადიდება, პირველ რიგში ტრავმატიზმისა და დაავადებების
შემცირების ხარჯზე; მოსახლეობის რეპროდუქტიული ჯანმრთელობის გაუმჯობესება;
შობადობის ამაღლება მცირებავშვიან ოჯახის ტიპიდან საშუალო ტიპზე გადასვლის
მეშვეობით; ოჯახის ინსტიტუტის განმტკიცება; მიგრაციული პროცესების შესწავლა...),
რომლებიც კორელაციას საჭიროებენ.
საერთაშორისო გამოცდილება ადასტურებს დემოგრაფიულ მოვლენებსადა პროცესებზე
საზოგადოების ზემოქმედების შესაძლებლობის შეზღუდულობას. ეს იმით აიხსნება, რომ
ერთი მხრივ, რთულია საჭირო რაოდენობის მატერიალური და ფინანსური რესურსების
მობილიზება, მეორე მხრივ კი - საზოგადოების განვითარების თანამედროვე ეტაპისათვის
მისაღები რეპროდუქციული განწყობის ჩამოყალიბება და მისი შესაბამისი დემოგრაფიული
ქცევის რეალიზაცია. ამ შემთხვევაში გასათვალისწინებელია არა მარტო ადამიანთა
შეხედულებების მრავალგვარობა, არამედ მათი განწყობის განმსაზღვრელი ეკონომიკური და
სოციალური ფაქტორების, ეროვნული, ოჯახური, რელიგიური ტრადიციების
მრავალფეროვნება და ცხოვრებისეულ ფასეულობათა ორიენტაცია. ეს იმას ნიშნავს, რომ
სახელმწიფოს მხრიდან შესაბამისი ნების გამოხატვისა და სათანადო ღონისძიებების
გატარების გარეშე, საქართველოს მოსახლეობისა და, უპირველეს ყოვლისა, ქართველი ერის
პერმანენტული დეპოპულაციისა და მოსახლეობის განუხრელი კლების შეჩერება
შეუძლებელია.

ცხრილი ძირითადი დემოგრაფიული მაჩვენებლები

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

მოსახლეობის რიცხოვნობა
1 იანვრისათვის 4 394.7 4 382.1 4 385.4 4 436.4 4 469.2 4 497.6 4 483.8 4 490.5 3 713.7 3 720.4
(ათასი კაცი)
მათ შორის:

515
საქალაქო დასახლება
2 308.9 2 303.8 2 309.1 2 350.5 2 371.3 2 391.7 2 410.8 2 411.7 2 122.9 2 128.5
(ათასი კაცი)
სასოფლო დასახლება
2 085.8 2 078.3 2 076.3 2 085.9 2 097.9 2 105.9 2 073.0 2 078.8 1 590.8 1 591.9
(ათასი კაცი)
ცოცხლად დაბადებულთა
49 287 56 565 63 377 62 585 58 014 57 031 57 878 60 635 59 249 56 569
რიცხოვნობა
გარდაცვლილთა
41 178 43 011 46 625 47 864 49 818 49 348 48 553 49 087 49 121 50 771
რიცხოვნობა
მათ შორის:
1 წლამდე გარდაცვალება 656 959 945 701 703 715 640 578 507 507

ბუნებრივი მატება 8 109 13 554 16 752 14 721 8 196 7 683 9 325 11 548 10 128 5 798

მკვდრადშობადობა 632 660 484 653 563 664 567 640 589 558

ქორწინებათა რიცხვი 24 891 31 414 31 752 34 675 30 863 30 412 34 693 31 526 29 157 25 101

განქორწინებათა რიცხვი 2 325 3 189 4 030 4 726 5 850 7 136 8 089 9 119 9 112 9 539

სიცოცხლის მოსალოდნელი
ხანგრძლივობა 75.1 74.2 73.6 74.4 74.5 74.7 75.2 72.9 72.9 72.7
დაბადებისას

ძირითადი დემოგრაფიული მაჩვენებლები (კოეფიციენტები)

შობადობა (ათას კაცზე) 11.2 12.9 14.4 14.1 12.9 12.7 12.9 16.3 15.9 15.2

მოკვდაობა (ათას კაცზე) 9.4 9.8 10.6 10.7 11.1 11.0 10.8 13.2 13.2 13.7

1 წლამდე მოკვდაობა (ათას

13.3 17.0 14.9 11.2 12.1 12.5 11.1 9.5 8.6 9.0
ცოცხლად დაბადებულზე)
ბუნებრივი მატება (ათას
1.8 3.1 3.8 3.3 1.8 1.7 2.1 3.1 2.7 1.6
კაცზე)
მკვდრადშობადობა 12.7 11.5 7.6 10.3 9.6 11.5 9.7 10.4 9.8 9.8

ქორწინება (ათას კაცზე) 5.7 7.2 7.2 7.8 6.9 6.8 7.7 8.5 7.8 6.7

განქორწინება (ათას კაცზე) 0.5 0.7 0.9 1.1 1.3 1.6 1.8 2.4 2.5 2.6

2017 წლის 1 იანვრისათვის საქართველოში ცხოვრობდა 3 718.2 კაცი, მათ შორის საქალაქო
დასახლებაში - - 2 128.6, ხოლო სასოფლო დასახლებაში - 1 589.6 კაცი
2013 წლის ამავე პერიოდში კი მოსახლეობის რაოდენობა 4,483 მლნ ადამიანით
განისაზღვრებოდა. რაც რეალურ მდგომარეობას არ შეესაბმებოდა. „საქსტატის" ცნობით,
მოსახლეობის 53,7% ქალაქად ცხოვრობდა, 46,3% - სოფლად. მოსახლეობის 47,7% მამაკაცი
იყოა, 52,3% კი - ქალი. იხ ცხრილი

ცხრილი 1.მოსახლეობის რიცხოვნება სქესის მიხედვით (ათასი)

516
წელი მოსახლეობა ცოცხლად გარდაცვალება
დაბადებულები
ქალი კაცი ქალი კაცი ქალი კაცი
2006 a 2 351 2 080 23 25 20 22
2016 b 1 8327 1782 28 29 25 26

იმიგრანტები ემიგრანტები
ქალი კაცი ქალი კაცი
2016b 36 54 43 55
a 2007 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით.; b 2017 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით.

საქსტატმა 2017 წლის პირველი ნახევრის დემოგრაფიული მაჩვენებლები გამოაქვეყნა,

რომლის მიხედვითაც წლის დასაწყისში საქართველოს მოსახლეობა შემცირდა. 6 თვეში
საქართველოში 25 543 ადამიანი დაიბადა, გარდაცვლილთა რაოდენობამ კი 25 954 შეადგინა,
რაც დაბადებულებზე 411-ით მეტია. რეგიონების მიხედვით სიკვდილიანობის მაჩვენებელი
დაბადებულებს ყველაზე მეტად რაჭა-ლეჩხუმში აღემატება.
საქართველოს მოსახლეობა 3 718 200 ადამიანს შეადგენს, რაც 2002 წელთან შედარებით
15%-ით ანუ 657 731 ადამიანით ნაკლებია. საყოველთაო აღწერის მონაცემებით, ყველაზე
მეტად - 37%-ით რაჭა-ლეჩხუმისა და ქვემო სვანეთის მოსახლეობა არის შემცირებული,
დღეისთვის ამ რეგიონში მხოლოდ 32 ათასი ადამიანი ცხოვრობს. მოსახლეობის შემცირება
შიდა და გარე მიგრაციამ და სიკვდილიანობის ზრდამ გამოიწვია.
რეგიონები, სადაც 2017 წლის 6 თვეში სიკვდილიანობა შობადობას აღემატება:

რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი - 345 გარდაცვლილი, დაბადებულებზე 202%-ით მეტი

გურია - 941 გარდაცვლილი, დაბადებულებზე 61%-ით მეტი

მცხეთა-მთიანეთი - 705 გარდაცვლილი, დაბადებულებზე 52%- ით მეტი

იმერეთი - 4 700 გარდაცვლილი, დაბადებულებზე 40%-ით მეტი

სამეგრელო-ზემო სვანეთი - 2 569 გარდაცვლილი, დაბადებულებზე 36%-ით მეტი

კახეთი - 2 402 გარცავლილი, დაბადებულებზე 28%-ით მეტი

517
 შიდა ქართლი - 1 781 გარდაცვლილი, დაბადებულებზე 12%-ით მეტი

სამცხე ჯავახეთი - 917 გარდაცვლილი, დაბადებულებზე 7%-ით მეტი.

რეგიონები, სადაც 2017 წლის პირველ ნახევარში ბუნებრივი მატებაა:

1.თბილისი - 9 435 დაბადებული, გარდაცვლილებზე 24%-ით მეტი. ბოლო

პერიოდში თბილისში მოსახლეოbის ზრდა დაკავშირებულია შიდა ემიგრაციისა და
ლტოლვილთა ხარჯზე. რაც შეეხება დედაქალაქს, აღწერის შედეგებით, თბილისის
მოსახლეობა 1 172 000-ს შეადგენს. ეს მონაცემი 3.4%-ით აღემატება თბილისელთა
რაოდენობას 2002 წელს, თუმცა ეს, „საქსტატის“ განცხადებით, მოსახლეობის ზრდა
ძირითადად, განპირობებულია თბილისის შემოგარენში მდებარე დასახლებების
დედაქალაქთან შემოერთებით.

2014 წლის ადილობრივ არჩევნებზე თბილისში 918 667 ამომრჩეველი იყო

რეგისტრირებული.

თბილისის მოსახლეობის რაოდენობა წლების მიხედვით : 2003 წ - 1 078 600; 2004 წ - 1

079 000: 2005 წ - 1 091500; 2007 წ - 1 123 600; 2008 წ - 1 136 600; 2010 წ - 1157500; 2012 წ- 1
172 000; 2014 წ - 1172000; პროგნოზი: 2015. წელს - 1 183 250 ; 2016 წ - 1 191 300; პოგნოზი:
2017 წ— 1 199 350; 2018 წ -1 207 400; 2019 -1 215 450; 2020 წ - 1 223 500;
2. აჭარა - 2 714 დაბადებული, გარდაცვლილებზე 21%-ით მეტი;
3.ქვემო ქართლი - 2 681 დაბადებული, გარდაცვლილებზე 12%-ით მეტი
Sobadobis dabali koeficienti mravali faqtoriT (socialuri da
ekonomikuri krizisi, umuSevrobა, Sidaerovnuli konfliqtebi,
gadaadgilebul pirTa didi ricxvi, urbanizaciა, ubinaobა, emigraciა...)
aixsneba.

გასული საუკუნის 90-ian wlebSi saqarTveloSi momxdarma sxvadasxva

konfliqtma, gamoiwvia konfliqtis zonebidan sxvadasxva eTnikuri erovnebebis
emigracia. eTnikuri jgufebis emigraciis Sesaxeb arsebuli informacia
arasakmarisia, magram unda vivaraudoT, rom igi ufro aqtiuri iyo eTnikur
umciresobebSi. es procesi bunebrivia aisaxa mosaxleobis erovnul da eTnikur
SemadgenlobaSi.

518
 მოსახლეობის რიცხოვნობა 1 იანვრის
მდგომარეობით, იმერეთი

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

სულ 697.6 694.2 693.5 700.4 704.5 707.5 703.9 703.3
საქალაქო დასახლება 326.7 325.6 326.3 332.4 335.6 338.3 337.4 336.4
სასოფლო დასახლება 370.9 368.6 367.2 368.0 368.9 369.2 366.5 366.9

საქართველოს მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა და რელიგიური კუთვნილება.

ბოლო აღწერის მონაცემების თანახმად, საქართველოში ძირითად მოსახლეობას ეთნიკური
ქართველები შეადგენენ — 3 224,6 ათასი კაცი, რაც, სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის
„საქსტატის“ მონაცემების თანახმად, ქვეყნის მთლიანი მოსახლეობის 86,6%-ია. არაქართველ
მოსახლეობას შორის პირველ ადგილზეა აზერბაიჯანელები — 233 ათასი ადამიანი (6,3%),
შემდეგ სომხები — 168,1 ათასი (4,5%) და რუსები — 26,5 ათასი (0,7%). რიცხობრივად რუსებს
უმნიშვნელოდ ჩამორჩება ოსები – 14 400 (0.4%). იეზიდები - 12 200 (0,3%. საქსტატის
მონაცემებში, სადაც ეთნიკური კუთვნილების შესახებ არის ინფორმაცია, 12 200 ადამიანი ანუ
მთლიანი მოსახლეობის 0.3% მოხსენიებულია როგორც იეზიდი; უკრაინელები – 6 000 (0.2%);
ქისტები – 5 700 (0.2%); ბერძნები – 5 500 (0.1%).

რაც შეეხება რელიგიურ კუთვნილებას, საქართველოში მოსახლეობის 83,4% (სამ მილიონზე

მეტი ) მართლმადიდებელი ქრისტიანია, მუსლიმური სარწმუნოების მატარებელია 398 700
ადამიანი – მოსახლეობის 10.7%; სომხური-სამოციქულო აღმსარებლობის მიმდევარია 109
000 ადამიანი (2.9%); კათოლიკეები – 19 200 (0.5%). კატეგორიაში „არცერთი“ – 19 100
ადამიანი შევიდა, ხოლო 43 900 პირმა ან უარი თქვა პასუხზე ან არ მიუთითა. 2014 წლის
ნოემბრის მდგომარეობით, როდესაც აღწერა ჩატარდა, 2 122 623 ადამიანი, ნუ მთლიანი
მოსახლეობის 57.2% (2002 წელს ეს მაჩვენებელი 52.3% იყო), საქალაქო დასახლებებში
ცხოვრობდა, ხოლო დანარჩენი 42.8% (1 591 181 ადამიანი) სასოფლო დასახლებებში (47.7% –
2002 წელს) ცხოვრობდა.

2014 წლის აღწერით, მოსახლეობის განაწილება რეგიონების მიხედვით ასეთია: 533 906
ადამიანი იმერეთის რეგიონში ცხოვრობს; შემდეგ მოდის ქვემო ქართლის რეგიონი 423 986
მაცხოვრებლით; აჭარა – 333 953; სამეგრელო–ზემო სვანეთი – 330 761; კახეთი – 318 583;

519
შიდა ქართლი – 263 382; სამცხე–ჯავახეთი – 160 504; გურია – 113 350; მცხეთა –მთიანეთი – 94
573; რაჭა–ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი – 32 089 სული.

პირველი რიგის გადაუდებელი ღონისძიებები

საქართველოს დემოგრაფიული პოლიტიკა უნდა პასუხობდეს სამ უმთავრეს მოთხოვნას:
1.დემოგრაფიული პოლიტიკის ძირითადი მიზანი უნდა შეესაბამებოდეს ქვეყნის
სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგიულ ამოცანებს;
2. დემოგრაფიული პოლიტიკის განსახორციელებლად აუცილებელია სახელმწიფო
სახსრების გამოყოფის გადდება;აქტიური დემოგრაფიული პოლიტიკის გაატრებისას
უპირატესობა უნდა მიეცეს სოციალურ-დემოგრაფიული თვალსაზრისით მძიმე
მდგომარეობაში მყოფ ჯგუფებს, ახალგაზრდა, დემოგრაფიულად მზარდ ოჯახებს.
მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით, განსაკუთრებით ტელევიზიით, უნდაშეიქმნას
დემოგრაფიული სიტუაციის სწორი, ერთიანი საზოგადოებრივი აზრირომელშიც უნდა
აისახოს:
*.ნაადრევი და დაგვიანებული ქორწინების მავნებლობა და დროული დაქორწინების
სიკეთე;
*.ხელმეორედ დაქორწინებისათვის დადებითი საზოგადოებრივი აზრის შექმნა;
*კონტრაცეპტივების გამოყენება, როგორც აბორტთან შედარებით არასასურველი
ორსულობის თავიდან აცილების ყველაზე ეფექტური მეთოდი;
*.მავნე ჩვევების (ალკოჰოლიანი სასმელების ზედმეტად მიღება, ნარკოტიკებისა და
თამბაქოს მოხმარება... აღმოფხვრა;
*მოსახლეობის სისტემატური ინფორმირება დემოგრაფიული პოლიტიკის ძირითადი
მიზნების, მიმართულებებისა და ღონისძიებების თაობაზე;

მოსახლეობის აღწარმოების ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტია შობადობა. დაბალი

შობადობის მქონე ქვეყნებში, აქტიური დემოგრაფიული პოლიტიკა სწორედ მისი
სტიმულირებისა და რეგულირებისაკენ არის მიმართული და ისეთ საკითხებს მოიცავს
როგორიცაა:უსაფრთხო დედობა;მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვა და სიცოცხლის
ხანგრძლივობა; მოსახლეობის დასაქმება; ჩვილთა მოკვდაობა; ეს ის საკითხებია, რომლებიც
დემოგრაფიის მომიჯნავე დარგების განვითარების კონცეფციებსა და პროგრამებში აისახება.

520
 დემოგრაფიული ვითარების გაჯანსაღებას ემსახურება: 1.განათლების სისტემის

პერეორიენტაცია ოჯახზე. სტაბილური ოჯახის გარეშე ცხოვრებაში რაიმე სერიოზული

წარმატების მიღწევა შეუძლებელია, მათ ვისაც ოჯახი არ გააჩნიათ ავადმყოფობის მიმართ
უფრო მოწყვლადია და მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობა შედარებით ნაკლებია;
2.პენსიების სიდიდის დაწესება ბავშვების რიცხოვნების გათვალისწინებით. მრავალ
ქვეყანაში (ავსტრია, ესპანეთი, იაპონია, ნიდერლანდები, ნორვეგია, საფრანგეთი...) საპენსიო
ასაკი ამაღლდა. პერსპექტივაში მოსალოდნელია საპენსიო ასაკის გადიდება სხვა ქვეყნებში,
ამავე დროს, ბავშვების რაოდენობის გათვალისწინებით საპენსიო უზრუნველყოფის
შემოღება მნიშვნელოვნად ამაღლებს რესპროდუქტიულ მოტივაციას.
3. მრავალშვილიანი ოჯახებისათვის მაქსიმალური სოციალური კომფორტის შექმნა;
4. ოჯახურ კონტექსტში საბინაო და ქალაქმშენებლობისპოლიტიკის ფორმირირება.
საქართველოსთვის მთავარ დემოგრაფიულ პრობლემად რჩება ქვეყანაში დაწყებული
მოსახლეობის დეპოპულაციის შეჩერება და მარტივი აღწარმოების უზრუნველყოფა.
შემდგომში,სოციალურ-ეკონომიკური პირობების გაუმჯობესების კვალობაზე,
აუცილებელიაქვეყნისათვის შესაბამისი ოპტიმალური აღწარმოების რეჟიმის
უზრუნველყოფა.აქტიური დემოგრაფიული პოლიტიკის გასატარებლად აუცილებელია
სპეციალური დემოგრაფიული ფონდის შექმნა. აღნიშნულ ფონდში ფინანსური
რესურსებიეიძლება აკუმულირდეს: სიგარეტის, ბენზინის, ალკოჰოლური სასმელების,
კოსმეტიკის ნაწარმის, ლატარიების, კაზინოების, ტოტალიზატორების, სპორტული და სხვა
გასართობი ღონისძიებების, აგრეთვე, სხვა აქციზურ საქონელზე სააქციზო გადასახადის
უმნიშვნელო გაზრდით, _ სპეციალური დემოგრაფიული მოსაკრებლებით. ამ ფონდში
გარკვეული ოდენობის სახსრები უნდა ირიცხებოდეს როგორც ცენტრალური ასევე
ადგილობრივი ბიუჯეტებიდან. დემოგრაფიული ფონდი უნდა შეივსოს აგრეთვე
უშვილობის გადასახადიდან, ქველმოქმედების სახით გაღებული შემოწირულობებიდან და
სხვა წყაროებიდან. წინასწარი გაანგარიშებით,აღნიშნული გზით, ამ ფონდში, საშუალოდ
წელიწადში აკუმულირდება, დაახლოებით ხუთასი მილიონი ლარი, ცენტრალური და
ადგილობრივი ბიუჯეტებიდან გადმორიცხული თანხის გარდა. აღნიშნული სახსრების
მიზანმიმართული გამოყენება ხელს შეუწყობს მოსახლეობის ბუნებრივი ზრდის
რეზერვების გამოყენებას. ჩატარებული გამოკვლევები ს მიხედვით, ოჯახში რეალურად
მოსალოდნელ შვილთა საშუალო რაოდენობა თითქმის ერთი ბავშვით ჩამორჩება შვილთა

521
სასურველ რაოდენობას. ამის მიზეზა დდედები, ძირითადად მძიმე სოციალურ-
ეკონომიკურ ვითარებას თვლიან. შობადობის გაზრდისათვის დასახული ღონისძიებები,
პირველ ეტაპზე, იმ რეგიონებსა და რაიონებში უნდა განხორციელდეს, სადაც
დემოგრაფიული მაჩვენებლები, პირველ რიგში კი შობადობა, კრიზისულ ზღვარს არის
მიღწეული და ჩამორჩება ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელებს, თუმცა საჭიროების
შემთხვევაში, მრავალშვილიანოჯახებზე სხვა რეგიონებშიც უნდა მოხდეს შესაბამისი
დახმარების გაწევა.დახმარებები ოჯახებს უნდა გაეწიოთ ბავშვთა რაოდენობის მიხედვით,
როგორც ერთჯერადად, ისე ყოველთვიურად. აღნიშნული დახმარებებით მატერიალური
სტიმულირება უნდა განხორციელდეს მეორე და, განსაკუთრებით კი, მესამე ბავშვის
დაბადების შემთხვევაში! რადგანაც სწორედ მესამე ბავშვი უზრუნველყოფს მოსახლეობის
გაფართოებულ კვლავწარმოებას, ხოლო მეოთხე და შემდგომი რიგითობის ბავშვების
დაბადება ეკონომიკური პირობების გაუმჯობესების შემთხვევაშიც კი, მათი სიმცირის გამო,
არსებით გავლენას ვერ ახდენს შობადობის დონის ამაღლებაზე .სასურველია, საწყის
ეტაპზე, სანამ სახელმწიფოს ფინანსური მდგომარეობა არ გაუმჯობესდება, ერთჯერადი
დახმარებები 1 000 ლარის ოდენობით გაიცეს ყოველდაბადებულ ბავშვზე, ხოლო მეორეზე
ბავშვზე _ 1 500 ლარი; მესამე ბავშვზე კი 2000 ლარის ოდენობით. ყოველთვიური დახმარება
უნდა გაიცეს იმ ოდენობით,რომ მან ბავშვის გაჩენის შემთხვევაში, უზრუნველყოს ოჯახში
ამ მიზნით გაწეული დამატებითი ხარჯების კომპენსირება.გარდა ამისა, გასატარებელია
დემოგრაფიული პოლიტიკის სხვა ღონისძიებებიც. კერძოდ:

(ა) უნდა სრულად დაფიანანსდეს იმ ქალების მკურნალობა, რომლებიც, სურვილის

მიუხედავად, ცუდი ჯანმრთელობის ანდა უნაყოფობასთან დაკავშირებული პრობლემების
გამო, ვერაჩენენ სასურველ შვილს;

(ბ) უნდა გაიზარდოს როგორც ანაზღაურებადი, ისე უხელფასო დეკრეტული შვებულებების

ხანგრძლივობა;

(გ) შობადობის სტიმულირების მიზნით, შესაძლებელია ქალის საპენსიო ასაკის

კორექტირება მის მიერ აღზრდილი შვილების რიცხვის მიხედვით.
ახალდაქორწინებულთათვის გრძელვადიანი შეღავათიანი სესხების გაცემა;

522
(დ) ქვეყნის უშიშროების მიზნებიდან გამომდინარე, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა
დაეთმოს მოსახლეობის სასაზღვრო ზოლში განსახლების პრობლემას და სხვა.სპეციალური
კვლევების შედეგად, შესაბამისი დაფინანსების არსებობის პირობებში, საქართველოს
დემოგრაფიული პოლიტიკის კონცეფციის, შემდგომ ეტაპზე _სტრატეგიისა და
პროგრამული ნაწილის შემუშავების მიზნით, აუცილებელიაკვლევების განხორციელება
შემდეგი პროგრამის შესაბამისად:

2015 წლის პირველი ივნისიდან იმ რეგიონებში [რაჭა – ლეჩხუმი, ქვემო სვანეთი,

სამეგრელო – ზემო სვანეთი, იმერეთი, კახეთი და მცხეთა – მთიანეთი], სადაც შობადობა
შემცირებულია, ყოველი მესამე შვილის მშობელმა სახელმწიფოსგან ყოველთვიური
დახმარება მიიღო.[ დახმარების ოდენობა მთიან რეგიონებში 200 ლარი, ხოლო ბარში 150
ლარი დაწესდა.].ეს ის რეგონებია, სადაც დემოგრაფიული ვითარება ძალზე გამწვავებულია
[დაბალი შობადობა, მაღალი სიკვდილიანობა...}. უფრო მეტი აქცენტი კეთდება ორსულთა
მოვლასა და პატრონაჟზე. ფულადი დახმარება მხოლოდ 2014 წლის 1 ივნისის შემდეგ
დაბადებულ ყოველ მესამე და მომდევნო ბავშვზე გაიცემა, ორი წლის ასაკამდე.„ ეს იქნება
ყოველთვიური დახმარება და საწყის ეტაპზე გავრცელდება ორი წლის ასაკამდე.
მაღალმთიან რაიონებში იქნება არა 150 ლარი, არამედ 200 ლარი. ეს პროექტი არ ვრცელდება
იმ მრავალშვილიან ოჯახებზე, რომლებიც მაღალმთიან რაიონში ცხოვრობენ, რადგან იგი
არ არის პირდაპირ მრავალშვილიანობის მხარდასაჭერი პროექტი, ეს არის დემოგრაფიული
პროექტი, რომელიც მრავალშვილიანობის სტიმულირებას ემსახურება. ბიუჯეტი პირველ
წელს 4 მილიონ ლარი იქნება, მეორე წელს კი- 8 მილიონი.

საქართველოს მოსახლეობის ბუნებრივი მოძრაობა. მოსახლეობის ბუნებრივ მოძრაობას

მიეკუთვნება ისეთი ბუნებრივი პროცესები, როგორიც არის: შობადობა და მოკვდაობა.
არსებულიმონაცემებისმიხედვითსაქართველოშიყველაზემეტიბავშვი 1961 წელსდაიბადა –
104 ათასი. 1960-1990 წლებში ყოველწლიურადსაშუალოდ 93 ათასიბავშვიიბადებოდა,
ხოლო 1991-2010 წლებშიკი – 55 ათასი. შობადობის მკვეთრი შემცირება 1992
წლიდანდაიწყო. მეორე მსოფლიო ომის პერიოდშიც კი საქართველოს მოსახლეობის
ბუნებრივი მატება 135 ათას კაცს შეადგენდა, ხოლო 2006-2010 წლებში ეს მაჩვენებელი 58
ათასამდე შემცირდა. შობადობის აბსოლუტური მაჩვენებელი უკანასკნელ წლებში
საგრძნობლად შემცირდა. კერძოდ, 2000-2009 წლებში საქართველოში 502 296 ბავშვი

523
დაიბადა, მაშინ, როდესაც 1960-1969 წლებში ეს მაჩვენებელი 850 908 ბავშვს უდრიდა.
ამპერიოდშიგარდაცვლილთარაოდენობა 276 034 კაციდან 448 712 კაცამდეგაიზარდა.
შესაბამისად, წინა წლებთან შედარებით, ბოლო წლებში საქართველოში ბუნებრივი მატება
10-ჯერშემცირდა. საქართველოს მოსახლეობის ბუნებრივი მატება მნიშვნელოვნად
განსხვავდება რეგიონების მიხედვით. ყველაზე მძიმე მდგომარეობაა რაჭა-ლეჩხუმში,
შემდეგ გურიაში, სამეგრელო-ზემო სვანეთში, მცხეთა-მთიანეთში, იმერეთსა და კახეთში.
სპეციალისტები სცნობით, თუ საგანგებო ზომები არ იქნა მიღებული, უახლოეს 15
წელიწადში რაჭა მთლიანად გაუკაცრიელდება. სხვა რეგიონებთა ნშედარებით, უმძიმესი
მდგომარეობაა ასევე გურიაშიც.

თავი 6. დასაქმება და განვითარება

6.1. შრომის ერთაშორისი განაწილება

Sromis საერთაSorisო ganawileba ასახავს ერთაშორისი ურთიერთობის არსს. მასში

მეტ-ნაკლებად მსოფლიოს ყველა ქვეყანა მონაწილეობს.. მისი შემდგომი გაღრმავება
დამოკიდებულია წარმოების სრულყოფასა და ადამიანისეული პოტენციალის განვითარებაზე.
ამ პროცესში ჩართვა თითოეული ქვეყნისათვის ხელსაყრელია, რადგან იგი დამატებითი
ეკონომიკური ეფექტის მომცემია.

შრომის ერთაშორისი განაწილების სქემა:

* ქვეყნებს შორის საქონლისა და მომსახურების გაცვლა;
*ქვეყნებს შორის კაპიტალის მოძრაობა.
შრომის ერთაშორისი განაწილება არის ქვეყნებს შორის შრომის
ტერიტორიულიდანაწილების მნიშვნელოვანი საფეხური.
მსოფლიო ეკონომიკის ელემენტები

მსოფლიო მეურნეობის ელემენტებია ეროვნული ეკონომიკები. მათ შორის ურთიერკავშირი

ხორციელდება მრავალფეროვანი საქონლისა და მომსახურების ბაზრების მეშვეობიით.
მსოფლიო ეკონომიკის სუბიექტად ითვლება ის ეკონომიკური ერთეულები, რომლებსაც
შეუძლიათ წარმოებითი საქმიანობის განხორცილება ერთაშორის სივრცეში. ამ გაგებით
გამოიყოფა მსოფლიო მეურნეობის სამი ძირითადი სუბიექტი:

524
 * სახელმწიფო
* ტრანნაციონალური კორპორაციები

* ერთაშორისი ეკონომიკური ორგანიზაციები

მათ შორის უმთავრესია სახელმწიფო, რამდენადაც სახემწიფოს განვითარება მჭიდროდ

დაკავშირებულია ეროვნულ ეკონომიკასთან. მსოფლიო ეკონომიკაში სახელმწიფოს როლი
მრავალ ასპექტში ვლინდება:
1. სახელმწიფო პირდაპირ თუ შემოვლით ზემოქმედებს ინვესტიციების მოცულობასა და
სტრუქტურაზე;
2. სახელმწიფო, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ინსრუმენტების მეშვეობით, ზემოქმედებს
კერძო სექტორის ინვესტიციურ პროცესზე და მოხმარებაზე;
3. რიგი დარგების (აგრარულ სექტორი, მეცნიერული კვლევა...) განვითარება ბევრად
დამოკიდებულია სახელმწიფო ინვესტიციების მოვულობაზე;
4. სახელმწიფო თავისი დანახარჯის კვალობაზე უზრუნველყოფს დასაქმებას.

მსოფლიო ეკონომიკაში განსაკუთრებულო ადგილი უკავია ტრანსნაციონალურ

კორპორაციებს (ტნკ). მათ წილად მოდის მსოფლიო წარმოების 25%.

უმნიშნელოვანეს ეკონომიკურ ორგანიზაციებია ერთაშორისი სავალუტო ფონდი და

რეკონსტრუქციის და განვითარების ერთაშორისი ბანკი ეს უკანასკნელი თავის შვილობილ
ორგანიზაციებთან (ერთაშორისი ფინანსური კორპორაცია, განვითარების ერთაშორისი
სოციაცია) ერთად ქმნის მსოფლიო ბანკს, რომელიც ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
მსხვილ პროექტებს აკრედიტებენ.
ღია ეკონომიკას მიეკუთვნება ისეთი ქვეყნის ეკონომიკები, რომელთა განვითარება
ბევრად დამოკიდებულია მსოფლიო ეკონომიკაში მიმდინარე ტენდენციებზე. ამ
შემთხვევაში საგარეო ეკონომიკურ ბრუნვის მოცულობას შეუძლია ეკონომიკური ზრდის
წახალისება ან დამუხრუჭება. გაანგარიშებულია რომ საგარეოეკონომიკურ ბრუნვას მაშინ
შეუძლია ეკონომიკურ ზრდაზე ზემოქმედება, როცა იგი მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ)
25%-ს მიაღწევს.
საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით (2015 წ) შეიმჩნევა მსოფლიო
ეკონომიკის შესუსტების ტენდენცია: 2013 წელს - 5%, 2014 წელს - 4,6% მოსალოდნელია
2015 წელს მისი ზრდა 3,1%-ით , ხოლო 2016 წელს - 3,6 %-ით. ეს კრიზისამდელ
პერიოდთან შედარებით გაცილებით დაბალია. ზრდის შენელება რამდენიმე ფაქტორით

525
აიხსნება (გრძელვადიანი ინვესტირების შესუსტება, მოსახლეობის დაბერება, ზრდადი
უთანასწორება და შრომის მწარმოებლურობის მატების უფრო დაბალი ტემპი).,.ჩინეთის
და ზოგიერთი ნაკლებად განვითარებული ქვეყნენის ეკონომიკური ზრდის ტემპის
შენელება რომელიც შეხამებულია ნედლეულის ფასების დაქვეითებასთან (2000 წლების
დონეზე), შეანელებს აღდგენის პროცესს. ის ფაქტი, რომ ჩინეთი ნაკლებად დაეყრდნობა
ინვესტიციებს და დამოკიდებული .არ იქნება ექსპორტით გამოწვეულ ეკონომიკური
კრიზისის ზრდაზე. მსოფლიო ბანკის გაანგარიშებით, შეიძლება ჩაითვალოს მსოფლიო
ეკონომიკის შენელების ძირითად მიზეზად. ის გარემოებაც უნდა გვითვალისწინოთ,
ჩინეთის მთავრობის განცხადებით, მისი მთავარი მიზანია, მომდევნო 5 წლის
განმავლობაში, ინდუსტრიული სექტორის ზრდი შენელება (საშუალოდ 6,5%-ის დონეზე),
რომელიც, თავის მხრივ, ქვეყნის იმპორტის მნიშვნელოვან შემცირებას გამოიწვევს.
საერთაშორისო სავალუტო ფონდის შეფასებით, ჩინეთის მშპ-ის ერთი პროცენტული
პუნქტით შემცირება გამოიწვევს აზიის დანარჩენი ნაწილის ზრდის 0,3 პროცენტული
პუნქტით დაქვეითებას. ასევე, ევროპა ძალზე დამოკიდებულია ჩინეთში საქონლის
ქსპორტით. ამ შემცირებამ დიდი გავლენა მოახდინა საქონლის ექსპორტიორ როგორც
განვითარებულ (მაგალითად, ავსტრია და კანადა, ასევე ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნებზე (ნავთობმომპოვებელი არაბული ქვეყნები, ბრაზილია, ბოლივია, ვენესუელა,
ინდონეზია, რუსეთი, ჩილი}. ფასების დაცემით მოიგო წმინდა იმპორტიორმა ქვეყნებმა
(ევროკავშირი, ინდოეთი, ტაილანდი, თურქეთი და აშშ
ეკონომიკური ზრდის ტემპის შენელებამ მთელ მსოფლიოში გამოიწვია უმუშევრობის
შემდგომი ზრდა. 2015 წელს უმუშევრობა დაახლოებით 197,1 მლნ ადამიანს შეეხო, რაც 1
მლნ ადამიანით აღემატებოდა გასული წლის და 27 მლნ ადამიანით -კრიზისამდელ
პერიოდს. ზოგიერთ ქვეყანაში , განსაკუთრებით ლათინურ ამერიკაში) და აზიის ზოგიერთ
ქვეყანაში (განსაკუთრებით ჩინეთში), აგრეთვე ნავთობის ექპორტიორ რიგ არაბულ
ქვეყნებში, უკანასკნელ პერიოდში სიტუაცია გაუარესდა. სამაგიეროდ, მრავალ უფრო
განვითარებულ ქვეყანაში, 2015 წელს დასაქმების ზრდამ პროგნოზს გადააჭარბა, ამ მხრივ,
განსაკუთრებით გამოირჩევა აშშ და ჩრდილოეთ
და ცენტრალური ევროპის ზოგიერთი ქვეყანა. სამხრეთ ევროპაში კი უმუშევრობა
ტრადიციულად მაღალი დარჩა.

526
 სამუშაო ადგილების ცუდი მდგომარეობა (ხარისხი) - დასაქმების მოწყვლადობის
მაღალი წილი (თვითდასაქმების და აუნაზღაურებადი ოჯახური შრომის წილი) კვლავ
იწვევს მსოფლიო საზოგადოების შეშფოთებას. მით უფრო, რომ მსოფლიოში
არასტაბილური დასაქმება 1,5 მლრდ ადამიანს ეხება ანუ მთლიან დასაქმებულთა 46 % -ს-ს.
სამხრეთ აზიაში და სუბსაჰარის ქვეყნებში მუშების 70%-ე მეტი იმყოფებიან მოწყვლად
სამუშაო ადგილებზე. ამას ემატება გაუმართავი სოციალური დაუცველობა
და უკიდურესად დაბალი ხელფასი.
2015 წელს გლობალური ეკონომიკის ზრდის შენელება უკვალოდ არ ჩაივლის. მისი
შედეგი იქნება მომდევნო პერიდში, დიდი ალბათობით, 2,5 მლნ ადამიანით უმუშევრობის
მატება. ეს ნიშნავს ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების შრომის ბაზარზე სიტუაციის
გაუარესებას.

6.2.დასაქმების მსოფლიო ტენდენციები

კაც0ბრიობა 21-ე საუკუნეში შევიდა და თან გაიყოლა მრავალი, მანამდე გადაუჭრელი
პრობლემა.ამ თემაში ფიგურირებს ერთი მათგანი - დასაქმებისა და უმუშევრობის პრობლემა.
შრომის მსოფლიო ორგანიზაციამ (შმო)2003 წელს გამოაქვეყნა გამოკვლევა, რომელიც
ეხებოდა 2001-2002 წლებში, ეკონომიკური ზრდის ტემპის შენელების მიზეზით, დასაქმების
სფეროში ჩამოყალიბებულ მდგომარეობას და 2010 წლამდე დასაქმების პერსპექტივას. შმო-ს
შეფასებით, 2001-2002 წლებში მსოფლიოში უმუშევართა რიცხოვნება 160 მილიონიდან 180
მილიონამდე გადიდდა. იგი შეეხო, როგორც ინდუსტრიულად უფრო განვითარებულ

რეგიონებს (უგქ), ასევე - ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს (ნგქ)1. [(1Tendences mondiales de

lemploi / OIT. - Geneve: BIT, 2003. გვ..1] უმუშევრობა განსაკუთრებით ქალებს შეეხო,
რამდენადაც ისინი დასაქმებულნი არიან უფრო მოწყვლად დარგებში (ინფორმაციული.
ტელეკომუნიკაციური, ტურიზმი...). ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ უფრო განვითარებულ
ქვეყნებში დასაქმების შემცირებამ გამოიწვია ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნების ექსპორტზე
ორიენტირებულ დარგებში (მაგალითად, ტანსაცმლის წარმოება) დასაქმების შემცირება, სადაც
ძირითადად ქალები მუშაობენ. უმუშევართა რაოდენობის ზრდაში თავისი წვლილი შეიტანა
შრომის ბაზარზე გამოსულმა ახალგაზრდებმაც. ასეთი მდგომარეობა ადამიანებს აიძულებს
სამუშაო ეძებონ ეკონომიკის არაფორმალურ სექტორში, სადაც დასაქმება არასტაბილურია,
ხოლო შრომოს ანაზღაურება - დაბალი. ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნების არაფორმალური

527
ეკონომიკა კი ვერ ახერხებს, ადრინდელი წლებისგან განსხვავებით, ყველა მსურველის
დასაქმებას. ამასთან, არაფორმალურ სექტორში დასაქმების ზრდა ადიდებს ღარიბი
მუშაკების რიცხოვნებას, რომელმაც 2002 წელს 550 მლნ კაცს მიაღწია ანუ 1988 წლის
მაჩვენებელს გადააჭარბა.
ინვესტორების ნდობის დაკარგვამ აჩვენა სხვადასხვა რეგიონის მრავალი ქვეყნის ფინანსური
სისტემის სიმყიფე. ფინანსურმა კრიზისებმა უმუშევრობის ზრდა განაპირობა. მაგალითად,
არგენტინაში, სადაც 2002 წელს უმუშევრობამ ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 20%-ს

გადააჭარბა 2 [2endences mondiales de lemploi / OIT. - Geneve: BIT, 2003. გვ..1]). ასევე,

შეიარაღებულმა კონფლიქტებმა, ხელი შეუწყო უმუშევრობისა და სიღარიბის ზრდას ზოგიერთ

ქვეყანაში (კოლუმბია, ნეპალი, საქართველო...).
დასაქმების სფეროში პერსპექტივები კვლავ განუჭვრეტელია. მშო-ს პროგნოზით,
ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 60 %-ზე მეტი აზიაში იცხოვრებს, მხოლოდ ჩინეთში
იცხოვრებს ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის 25 %. ასევე გაიზრდება სხვა რეგიონების
(აფრიკა, ლათინური ამერიკა..) წილი. სამაგიეროდ შემცირდება (20%-მდე) უფრო
განვითარებული რეგიონებისა და გარდამავალი ეკონომიკის ქვენების წილი. მშო-ს
მტკიცებით, დასაქმებაზე მოთხოვნის ზრდა მოითხოვს დაახლოებით 1 მლრდ ახალი სამუშაო
ადგილის შექმნას. ერთდროულად უნდა გატარდეს ეკონომიკური ხრდის დაჩქარების
პოლიტიკა. ამავე დროს კვლავ გაურკვეველია ეკონომიკური ზრდის პერსპექტივები.
მართალია აზიის ქვეყნების მრავალ ქვეყანაში ეკონომიკური ზრდა შეიმჩნევა, მაგრამ ამ
რეგიონში კვლავ შენარჩუნებულია ზრდის შემაფერხებელი ფაქტორები მხედველობაში გვაქვს
აზიური ქვეყნების დამოკიდებულება ნავთობზე და იაპონიის ეკონომიკური სიძნელეები.
ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში დასაქმების ზრდის შესანარჩუნებლად და მომდევნო
ათწლეულში 1 მლრდ სამუშაო ადგილის შექმნის უზრუნველსაყოფად, უნდა გადაილახოს
ფუნდამენტური სტრუქტურული პრობლემების სამი კომპლექსი:
1. ოფიციალურ ეკონომიკაში სამუშაო ძალაზე მოთხოვანა დაბალია და ხშირად მცირდება.
ეს განსაკუთრებით ინდოეთზე და ჩინეთზე ითქმის. ამ ქვეყნებში წარმოების ზრდას თან
ახლავს დასაქმების უმნიშვნელო გადიდება. ეს იმით აიხსნება, რომ სტრუქტურული
რეფორმები და კონკურენტუნარიანობის ამაღლების პოლიტიკის გატარება იწვევს ამ
დარგებში. დასაქმების შემცირებას. ასეთი მდგომარეობა განაპირობებს სამუშაო ადგილების
გაზრდის აუცილებლობას ზრდადი ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის დასაქმების

528
უზრუნველსაყოფად. ეს კი, თავის მხრივ, მოითხოვს წარმოების ძალზე სწრაფი ტემპით ზრდას,
მაგრამ უახლოეს პერსპექტივაში ნაკლებად მოსალოდნელია მისი მიღწევა. ამის გამო,
მაკროეკონომიკურ ჭრილში აუცილებელია შრომატევად დარგებში ინვესტიციების
წახალისება. სამუშაო ადგილების შექმნის წახალისებას კი უნდა ემსახურებოდეს სახელმწიფო
სექტორის ინფრასტრუქტურის განვითარება.
2. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების შრომის ბაზარზე დიდ გავლენას ახდენს
დროდადრო წარმოშობილი გარეგანი ეკონომიკური და ფინანსური მერყეობები., რომელსაც
შეუძლია უმუშევრობისა და სიღარიბის ზრდა გამოიწვიოს. ეს კი ღარიბი ქვეყნების
ხელისუფლებისგან მოითხოვს ანტიციკლური მაკროეკონომიკური პოლიტიკის გატარებას,
რომელმაც უნდა შეამსუბუქოს დასაქმებაზე ეკონომიკური ზრდის შენელებისა თუ დაცემის
უარყოფითი შედეგები. თავის მხრივ, საერთაშორისო ფინანსურმა ორგანიზაციებმა იმ ქვეყნებს
უნდა დაეხმაროს, რომლებსაც დამოუკიდებლად არ შეუძლიათ ასეთი პოლიტიკის
ფინანსირება. დასაქმების და სოციალური დაცვის სფეროში აქტიური პოლიტიკა არის
გლობალურ მსოფლიოში ეკონომიკური სტაბილურობის შენარჩუნების ძირითადი ელემენტი.
გრძელვადიან პერსპექტივაში განვითარების სტრატეგია უნდა წარიმართოს მსოფლიოში
ეკონომიკური სტატუსის ასამაღლებლად და მსოფლიო ვაჭრობიდან მეტი სარგებლობის
მისაღებად. ამ ამოცანების წრმტებით გადაჭრა, თავის მხრივ, მოითხოვს ისეთი ფაქტორების
გამოყენებას როგორიცაა:
ა. წარმოების დვერსიფიკაცია;
ბ. საბაჟო ბარიერების შემცირება;
გ. სანედლეულო პროდუქციაზე მოთხოვნის შემცირების უარყოითი დამოკიდებულების
შეზღუდვა;
დ. უფრო განვითარებული ქვეყნების მიერ თავიანთი აგრარული სექტორის პროტექციონიმზე
უარის თქმა;
ე. ინფრასტრუქტურის (ტრანსპორტი, ენერგეტიკა, კომუნიკაცია...) განვითარება;
ვ.სამუშაოძალის კვალიფიკაციის ამაღლებაგანათლებასა და პროფესიულ სწავლებაში
ინვეასტიციების გადიდების ხარჯზე.
3. სიღარიბე თავისთავად დასაქმების ზრდას აფერხებს, თუნდაც იმის გამო, რომ ღარიბებს
ღირსეული დასასაქმებლად არ ყოფნის შესაბამისი განათლება და კვალიფიკაცია. სიღარიბის
შემცირება ვარაუდობს მცირე და საშუალო საწარმოების განვითარებისათვის ხელსაყრელი

529
 პირობების შექმნას და მათ ინტეგრაციას ფორმალურ ეკონომიკაში.იგი, აგრეთვე ხელს უწყობს
ინვესტირების ზრდას განათლებისა და ჯანდაცვის სფეროში, რომელიც აუცილებელია
ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის შრომის მწარმოებლურობის
ასამაღლებლად.დასაქმების სფეროში პრობლემის გადასალახავად აუცილებელია
ინტეგრირებული სოციალური სტრატეგია, რომელშიც ცენტრალურ ადგილს დაიკავებს
ადამიანთა ღირსეული დასაქმების უზრუნველყოფის ამოცანა.
დასაქმების სფეროში გლობალური პერსპექტივების გაუმჯობესებისათვის არასაკმარისია
მხოლოდ ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპები. აუცილებელია, რომ ეკონომიკური
აღმავლობა ემსახურებოდეს დასაქმების ზრდას და ღარიბი მოსახლეობის მდგომარეობის
გაუმჯობესებას.

ცხრილი 3. დასაქმებისა და შრომის მწარმოებლურობის

ზრდა (წლიური %)

რეგიონები დასაქმების საშ. წლიური ზრდა, %შრომის მწარმოებლურობის საშ.

წლიური ზრდა
მსოფლიო 2002- 2008- 2012- 2014- 2002- 2008- 2012- 2014-
2007 2011 2013 2016 2007 2011 2013 2016
1,8 1,1 1,4 1,3 2,5 1,6 2,6 3,2
განვითარებული ეკონომიკის და UE 1,0 - 0,3 0,4 0,6 1,4 0,5 1,5 2,0
ცენტრ. და სამხრ.-აღმ.ევროპა (UE-ს გარდა) 1,1 0,8 0,5 0,3 6,1 1,1 3,5 4,0
და CEI
აღმოსავლეთი აზია. 1,2 0,6 0,6 0,3 8,6 7,8 7,5 8,1
სამხრეთ-აღმ. აზია და ოკეანეთი 1,8 1,9 1,6 1,4 4,1 2,6 3,5 4,0
სამხრეთი აზია 2,2 1,0 2,0 1,9 5,4 6,1 4,8 5,4
ლათ.ამერიკა და კარიბი 2,5 1,9 1,8 1,7 1,4 1,0 1,7 1,8
შუა-აღმოსავლეთი 4,5 3,2 2,8 2,5 0,9 0,9 1,2 2,0
ჩრდ. აფრიკა 3,4 2,0 2,2 2,3 1,4 1,8 0,8 2,8
სუბსაჰარის აფრიკა 3,1 2,8 3,0 3,0 2,5 1,5 23 1,9
წყარო: BIT, Modèles économétriques des tendances, octobre 2011 (voir l’annexe 4); Banque mondiale, Indicateurs
du développement dans le monde, 2011. 2. Situation mondiale de l’emploi 43 En revanche, la croissance de la productivité
du travail pour le monde pris

მსოფლიო ეკონომიკის სუსტ აღდგენას არ გამოუწვევია შრომის ბაზრების გლობალური

გაუმჯობესება: 2016 წელს მსოფლიოში უმუშევართა რიცხვმა 200 მლნ კაცს გადააჭარბა (იხ.
ცხრილი 2

530
მსოფლიო მოსახლეობის 70%-ზე მეტი მოკლებულია რეალურ სოციალურ დაცვას.

ცხრილი 2.უმუშევრობის დონე და მთლიანი უმუშევრობა:

ტენდენციები და შეფასება , 2014-2017 წწ

ქვეყნები და უმუშევრობის დონე 2014 - უმუშევართა რა0დენობა

2017 % 2015-2017 მლნ,
რეგიონები 2014 2015 2016 2017 2015 2016 2017
მსოფლიო 5,8 5,8 5,8 5,7 197,1 199,4 200,5
უფრო განვით. 7,1 6,7 6,5 6,4 46,7 46,1 45,3
ქვეყნები
გარდამავალი 5,5 5,6 5,6 5,6 135,3 137,7 139,1
ეკონომიკის ქ-ბი
ნაკლებად განვით. 5,5 5,5 5,5 5,5 15,1 15,6 16,1
ქვეყნები
G20 5,5 5,4 5,4 5,3 123, 9 124,3 123, 8

G20-ს უფრო 7,3 6,8 6,6 6,5 42,2 41,2 40,2

განვით. ქვ-ბი
Economies émergentes 4,9 4,9 4,9 4,9 81,7 83,1 83,6
du G20
EU-28 10,2 9,4 9,2 9,1 23,2 22,7 22,2

EU-19 11,6 10,9 10,7 10,4 17,5 17,1 16,7

არაბული ქვეყნები 10,1 10,1 10,2 10,2 5,3 5,5 5,6
საუდის არაბეთი 5,9 5,8 5,7 5,7 0,7 0,7 0,7
ცენტრ. აზია და 9,1 9,2 9,4 9,4 6,8 7,0 7,1
დას. აზია
თურქეთი 9,9 10,3 10,5 10,4 3,0 3,1 3,1
აღმ. აზია 4,5 4,5 4,5 4,6 42,1 42,4 42,7
ჩინეთი 4,6 4,6 4,7 4,7 37,3 377 38,1
სამხრ.კორეა 3,5 3,7 3,5 3,4 1,0 0,9 0,9
იაპონია 3.5 3,3 3,2 3,1 2,2 2,1 2,0
აღმ. ევროპა 6,8 6,9 7,0 6,9 10,2 10,3 10,1
რუსეთის 5,2 5,8 6,2 6,1 4,4 4,7 4,6
ფედერაცია
ლათ. ამერიკა და 6,4 6,5 6,7 6,7 19.9 21,0 21,2
კარაიბი
არგენტინა 7,3 6,7 6.9 6,7 1,3 1,4 1,4
ბრაზილია 6,8 7,2 7,7 6,7 7,7 8,4 8,4
მექსიკა 4,9 4,3 4,1 4,0 2,5 2,4 2,4

ჩრდ. აფრიკა 12,5 12,1 11,8 11,6 8,8 8,8 8,8

531
ჩრდ. ამერიკა 6,3 5,5 5,1 4,9 10,0 9,3 9,0
კანადა 6,9 6,9 6,8 6,8 1,4 1,4 1,4
აშშ 6,3 5,3 4,9 4,7 8,7 7,9 7,7
ჩრდ. სამხრეთი და 10,7 10,1 9,9 7,2 21,8 21,4 21,0
დას. ევროპა

გერმანია 5,0 4,6 4,6 4,7 2,0 2,0 2,0

საფრანგეთი 10,3 10,6 10,4 10,0 3,1 3,0 2,9
იტალია 12,7 12,1 12,0 11,5 3,0 3,0 2,9
გაერთიანებული 6,1 5,5 5,4 5,5 1,8 1,8 1,9
სამეფო
სამხრეთ-აღმ. აზია 4,3 4,4 4,3 4,2 15,1 15,2 15,1
და ოკეანეთი
ავსტრალია 6,1 6,3 6,3 5,8 0,8 0,8 0,7
ინდონეზია 5,9 5,8 5,7 5,6 7,3 7,3 7,3
სამხრეთ აზია 4,2 4,1 4,1 4,0 28,8 29,1 29,4
ინდოეთი 3,5 3,5 3,4 3,4 17,5 17,5 17,6
სუბსაჰარის 7,3 7,4 7,5 7,5 28,2 29,4 30.4
აფრიკა
სამხრეთ აფრიკა 24,9 25,1 25,5 25,7 5,1 5,3 5,4
წყარო: Tendances mondiales de l’emploi 207Prévenir une aggravation de la crise de l’emploi.
Bureau international du Travail • Genève

6.3. სოციალური დაცვა განვითარება

სწორად გატარებული სოციალური პოლიტიკა სიღარიბის მასშტაბისა და უთანასწორობის

შემცირების მძლავრი ინსტრუმენტია. იგი ერთდროულად ასტიმულებს ინკლიუზურ
(.ლათ. inclusivus «ჩართული“ ) ზრდას (ჯანმრთელობის გაუმჯობესობა, შრომის
მწარმოებლურობის ამაღლება, შიდა მოთხოვნის მატება...) და ამსუბუქებს ეროვნული
ეკონომიკის გარდაქმნას. ჯერ კიდევ 1948 წელს მოფლიო საზოგადობამ, აღიარა, რომ
სოციალური უზრუნველყოფა (ბავშვების და ასაკოვანი მოსახლეობის სამედიცინო
მომსახურება, უმუშევრობაზე დახმარება,..) როგორც განაცხადა, ადამიანის უნივერსალური
უფლებაა. ამის მიუხედავად, როგორც სანდრა პოპასკიმ (mot-ის გენერალური დირექტორის
თანაშემწე) განაცხადა, მაინც, ამჟამადაც კი (2014 წ), საყოველთაო სოციალური დაცვის
დაპირება მიუწვდომელია მსოფლიო მოსახლეობის უმრავლესობისათვის. ეს განსაკუთრებით
ცხდი გახდა ამასწინდელ გლობალურ ეკონომიკურ და ფინანსური კრიზისის მსვლელობაში.
კრიზისის პირველ ეტაპზე (2008-09 წწ) , არანაკლებ 48 ქვეყანამ რომელთა შემოსავალი მაღალი
532
ან საშუალო დონის იყო ,ეკონომიკის სტიმულირებისათვის 2,4 ტრილიონი $ გამოყო. ამ თანხის
დაახლოებით მეოთხედი სოციალურ დახმარებაზე დაიხარჯა. ეკონომიკაში ამ თანხის
გამოყოფამ აღადგინა წონასწორობა და დაიცვა მოსახლეობის მოწყვლადი ჯგუფები, მ.შ.
უმუშევრები. მხოლოდ ევროპით არ შემოიფარგლება ფინანსური კონსოლიდაცია.’ (ლათ. con —
ერთად, solido — ვამყარებ.) იზაბელ ორტისის (მსო-ის სოციალური დაცვის დეპარტმენტის
დირექტორი) განცხადებით, არანაკლებ 122 მთავრობამ შეამცირა თავისი სახელმწიო ხარჯი
2014 წელს, მათ რიცხვში - 82 ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა. ეს ღონოსძიებები ეხებოდა
რეფორმებს ჯანდაცვისა და სოციალური უზრუნველყოფის სფეროებში (სუბსიდიების
შემცირება, სოციალური და ჯანდაცვის მუშაკების რიცხოვნების შემცირება, სტრუქტურული
გარდაქმნა, ხელფასის ჭერის დაწევა...). როგორც უკანასკნელი ტედენციები აჩვენებს, მრავალი
მაღალშემოსავლიანი ქვეყანა არ ერიდება თავიანთი სოციალური უზრუნველყოფი სისტემის
შეზღუდვას. ევროკავშირში სოციალური დაცვის შემცირებამ უკვე გამოიწვია სიღარიბის
მასშტაბის გადიდება, რომელიც 123 მლნ ადამიანს (ბავშვები, ქალები, პენსიონერები...), ანუ
მოსახლეობის 24%-ს შეეხო. შსო-ს შეფასებით, კვლიფიციური სამედიცინო მომსახურების
უზრუნვესაყოფად დამატებით საჭიროა 10,3 მლნ მედიცინის მუშაკი. ამავე დროს,
პრობლემების მიუხედავად. ზოგიერთმა ქვეყანამ (ტაილანდი, სამხრეთ აფრიკა...) სულ
რამდენიმე წლის განმვლობაში შეძლო საყოველთაო ჯანდაცვის შემოღება.
მეორე მხრივ, შემოსავლის საშუალო დონის ქვეყნებმმა გააფართოვეს, თავიანთი
სოციალური დაცვის სისტემა. იგი უმთავრესად ეხება ოჯახური მეურნეობის შემოსავლის
გაფართოების მხადაჭერას. და ამრიგად უზრუნველყვეს
მოთხოვნის ზრდა და ინკლიუზური განვითარება. მაგალითად, ჩინეთი მიუახლოვდა
საყოველთაო საპენსიო უზრუნველყოფას და არსებითად გაადიდა მინიმალური ხელფასი.
იგივე ითქმის ბრაზილია-ზე.
ამ მხრივ, გამონაკლისი მხოლოდ საქართველოა, სადაც არც ხელფასის მინიმუმია
დაწესებული, არც საარსები მინიმუმი, არც დახმარება უმუშევრობაზე, არც დაუბეგრავი
მინიმუმი. ეს ის ქვეყანაა, სადც სოციალურ დამარებას მხოლოდ მოსახლეობის უღატაკესი
ნაწილი ღებულობს და იმასაც საკმაოდ მცირე რაოდენობით, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი
ნაწილი მათხოვრობს, ხოლო ქალების დიდი რაოდენობა ან საზღვარგარეთ გადახვეწილია ან
პროსტიტუციის რიგებს ავსებენ. ამ ფაქტების წყალობით, საქართველო არა მხოლოდ

533
სოციალურ - ეკონომიკურ კრიზისში იმყოფება, არამედ ღრმა დემოგრაფიულ კრიზისშიც
ამოყო თავი.
მთელ მსოფლიოში მთავრობა ოჯახურ დახმარებაზე გამოყოფს მშპ-ის მხოლოდ 4,4 %-ს.
ამასთან ეს დახმარება ვარირებულია ცალკეული რეგიონებისა და ქვეყნების მიხედვით: იგი
დასავლეთ ევროპაშო 2,2 პროცენტია, ხოლო აფრიკაში და აზია-წყნარი ოკეანის რეგიონში -
0,2 პროცენტამდე ეს დახმარება უნდა გაიზარდოს, თუ გავითვალისწინებთ რომ მსოფლიოში.
ყოველწლიურად შიმშილობს 785 487 183 კაცი და ყოველდღიურად შიმშილისგან კვდება 12
774 კაცი (2015 წ). მათ სიკვდილს თავიდან ავიცილებდით საკმარისი სოციალური დაცვის
წყალობით.
დანახარჯი სოციალურ დაცვაზე მუშაკთა შრომითი ცხოვრების ციკლში (მაგალითად
უმუშევრობის, მშობიარობის, ინვალიდობის, ან წარმოებაში უბედურ შემთხვევაში)
ვარირებულია რეგიონების მიხედვით: აფრიკაში -0.4%, დასავლეთ ევროპაში -5,9%.
უმუშევართა მხოლოდ 12% ღებულობს დახმარებას უმუშევრობაზე. რაც შეეხება პენსიას
მოხუცებულობაზე, მას ღებულობს საპენსიო ასაკის მხოლოდ 49%

6.4. გლობალური გადახდისუნარიანობა და განვითარება

შრომის ანაზღაურება. გლობალურ გადახდისუნარიანობას თავისი წვლილი შეაქვს

მდგრადი განვითარების უზრუნველყოფაში, მაგრამ ხელფასის სფეროში ჩამოყალიბებული
ბოლო ტენდენციები გვიჩვენებს, რომ რეალური ხელფასის გლბალური ზრდა მკვეთრად
დაეცა 2008 წლის ეკონომიკური კრიზისის შემდეგ. მთლიანობაში სახეზეა მსოფლიოში
ხელფასის ზრდის ტემპის შენელება, იმის მიუხედავად, რომ ზოგიერთ ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყანაში ხელფასი იზრდებოდა. შმოს მიერ გამოქვეყნებული ციფრები
ადასტურებენ უფრო განვითარებულ ქვეყნებში ხელფასის ზრდის დაქვეითებას. მაგალითად,
Global Wage Report 2016 წლის ანგარიშში აღნიშნულია, რომ 2010 წელს ევროპელთა 10%
ღებულობდა მთლიანი ხელფასის 25,5%-ს, ხოლო მუშაკთა დაბალი ნახევარი 30%ე ნაკლებს.
2008 წლის ფინანსურმა კრიზისმა მრავალ ქვეყანაში ხელფასის ზრდას, მნიშვნეხლოვანი
დარტყმა მიაყენა, მაგრამ ეს მოვლენა ერთგვაროვანი არ იყო. ეს იმით აიხნება, რომ კვლავ
ძალზე დიდია განსხვავება მსოფლიოს ქვეყნებსა და რეგიონებს შორის. ასე მაგალითად, თუ
კრიზისის პერიოდში უფრო განვითარებულ ქვეყნებში ხელფასის ზრდა ორჯერ დაეცა,
სამაგიეროდ იგი მკვეთრად გაიზარდა ლათინურ ამერიკაში, სადაც იგი გაორმაგდა
534
.განსაკუთრებით შესამჩნევი იყო ეს ზრდა აღმოსავლეთ ევროპასა და ცენტრალურ აზიაში. ამ
რეგიონებში ხელფასის ზრდა გასამაგდა. ასევე მნიშვნელოვანია ცალკეული ქვეყნების
ხელფასის დონეებს შორის განსხვავება. მაგალითად, ფილიპინებში წარმოებითი მუშაკის
საათობრივი ანაზღურება 1.40 ამერიკული დოლარია, ბრაზილიაში - არანაკლებ - 5,50 $,
საბერძნეთში 13 $ აშშ-ში -23,3 $, ხოლო დანიაში - 35 $. ხელფასის მინიმუმი. ეს ის თანხაა,
რომელიც აუცილებელია სამუშაო ადგილზე სუღატაკის აღმოსაფხვრელად. შმო-მ თავის 185
წევრ-სახელმწიფოს მოუწოდა მიიღონ მინიმალური ხელფასის პოლიტიკა, რომელიც სამუშაო
ადგილებზე შეამცირებდა სიღარიბეს და უზრუნველყოფდა მოწყვლადი თანამშომლების
სოციალურ დაცვას. მინიმალური ხელფასის დაწესებისას უნდა გავითვალისწინოთ როგორც
მუშაკთა მოთხოვნილება, ასევე ეკონომიკური ფაქტორებიც (მწარმოებლურობის დონე,
მოთხოვნილება ეკონომიკურ განვითარებაში, დასაქმების მაღალი დონის შენაჩუნების
აუცილებლობა...).

შრომის მწარმოებლურობა და ხელფასი. მწარმოებლურობა უფრო სწრაფი ტემპით

იზრდება, ვიდრე ხელფასი. ამ ტენდენციამ განაპირობა ცვლილება შემოსავლის
განაწილებაში. ეს იმას ნიშნავს, რომ წარმოების ზრდის კვალობაზე მუშაკმა უფრო ნაკლები
მიიღო, ვიდრე კაპიტალის მფლობელმა. რეიდერის თქმით „იქ სადაც ეს არსებობს, ეს
ტენდენცია არასასურელია და შეცვლას მოითხოვს“., რადგან, აგრძელებს რეიდერი,
„სოციალური და პოლიტიკური გაგებით, შეიძლება დავასაკვნათ, რომ თანამშრომლები და
მათი ოჯახები ვერ ღებულობენ თავიანთ სამართლიან წილს“. მაგალითად, გერმანიაში ბოლო
20 წლის განმავლობაში შრომის მწარმოებლურობა თითქმის 25%-ით გაიზარდა მაშინ როცა
ხელფასი სტაბილური დარჩა. ჩინეთშიც კი, სააც 10 წლის განმავლობაში ხელფასი თითქმის
გასამაგდა, შრომის წილი შემცირდა, რამდენადაც ხელფასის ძრდა ჩამორჩებოდა მშპ-ის
ზრდას.{იხ. Глобальная база данных о заработной плате МОТ]

535
 თავი 7. გენდერული თასწორობა და განვითარება
7.1. ქალები და ეკონომიკა

XX - ე საუკუნის დასავლეთის ქვეყნებში მომუშავე ქალების სოციალური და ეკონომიკური

mდგომარეობა მნიშვნელოვნად შეიცვალა. aქ თავისი როლი შეასრულა დემოგრაფიულმა
ფაქტორმა და ქალების შრომაზე, განსაკუთრებით მომსახურების სექტორში, მოთხოვნის
გადიდებამ. აგრეთვე, გეnდერულ თანასწორობის მისაღწევაd ქალების შეუპოვარმა ბრძოლამ.
აშშ - ში დაფუძნებული არამომგებიანი ორგანიზაციის „კატალისტის“ (ეს ორგანიზაცია
უმთავრესად ქალების საქმიანი კარიერის წახალისებას ემსახურება - ჯ.კ. ) გამოკლევებმა (1990
წ) ცხადყო, რომ მართვის სფეროში ქალების შრომის გამოყენება წარმოების ხარჯებს
ამაღლებს. ეს იმით აიხსნება, რომ, მამაკაცებთან შედარებით, ხელმმძღვანელი ქალების
როტაცია 2,5 - ჯერ უფრო მაღალია. მაგალითად, დედობასთან დაკავშირებით. ისიც უნდა
აღინიშნოს, რომ დეკრეტულ შვებულებაში მყოფი ქალების დაახლოებით ნახევარი
დაგვიანებით ან თითქმის არ უბრუნდება სამუშაოს. მომუშავე ქალების შრომითი სტაJის
შეწყვეტა კი მბიშვნელოვნად ზღუდავს მათ პროფესიულ ზრდას. შესაბამისად,
მმართველობის უმაღლეს რგოლებში ქალების წილი შედარებით უმნიშვნელოა.
უფრო განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც შობადობის კოეფიციენტი დაქვეითების
ტენდენციით გამოიკვეთა, შრომის ბაზრის უზრუნველყოფა ძირითადად დამოკიდებული
იქნება ქალებსა და იმიგრანტების შრომაზე მოთხოვნის ზრდაზე. ამ ასპექტში მეტად
მნიშვნელოვანია განვითარების პროცესში ქალების შემოქმედებითი პოტენციალის რაც
შეიძლება სრული გამოყენება .
მართვის სისტემაში ქალების წინსვლა-წარმატება მრავალი გარემოებით (ტალანტი,
ცხოვრების პრიორიტეტები, განწყობა, მოტივაცია...) განისაზღვრება. ამასთან მხედველობაში
უნდა მივიღოთ, რომ ამ სარბიელზე საქმიანი ქალების ორი ტიპი გამოიყოფა: 1. უპირატესად
კარიერაზე ორიენტირებული ქალები; 2. ქალები, რომლებიც თავიანთ კარიერას ოჯახური
ვალდებულების შესრულებას უხამებენ. პირველი ტიპის ქალები, როგორც წესი, მარტოხელად
რჩებიან ან გვიან თხოვდებიან და მათ ბავშვების გაჩენის ნაკლები შანსი აქვთ და ამით ქვეყნის
დემოგრაფიულ სიტუაციას ამწვავებენ. ამ ქვეყნების სხადასხვა გამოკვლევა ადასტურება, რომ
40 წლამდე ასაკის ადმინისტრატor მამაკაცთა 90%-ს ბავბvebი ყავთ, ხოლო ქალებს შორის ეს
წილი თითqმის სამჯერ დაბალია. qალების ეს ტიპი, კარიერაზე ორიენტირებული
ახალგაზრდა ქალებისათვის ეტალონის და მოძღვრის როლiს Semსრuლებelia . ამ
შემთხვევაშისამთავრობო პოლიტიკამ უნდა უზრუნველყოს დასახელებული ქალების
536
პოტეnციალის მაქსიმალური გამოყენება და მათ შეხედონ მმარTველი გუნდის მნივნელონ
რგოლად. აღიარონ, რომ საქმიანი გარემო ქალებისთვის უფრო ძნელი და სტრესულია, რომ
მათ მამაკაცებთან თანამSრომლობა უძნელდებათ. ისიც უნა აღინიშნოს, რომ ქალების
უმრავლესობა მეორე ტიპს მიკუთვნება. ისინი ნაკლებად ორიენტირებuლი არიან კარიერაზე,

მეტად იჩხირებიან სამსახურებრივი „კიბის“ შუა საფეხურებზე და უფრო მეტ დროს ბავშვების
აღზდას უთმობენ.

ცხრილი 5.12, გენდერული უთანასწორობა

რეგიონები გენდერული მოზარდების საშუალო ეკონომიკური

აქტიურობის
უთანასწორ. (15-19 წ) პარლ-ში განათლება, 25 წ.
კოეფიციენტი,
ინდექსი შობადობის ქალების და მაღლა 15 წ და მაღლა
კოეფიც. %, ქალი კაცი ქალი

2012 2012 2012 2006 - 2010 2011

არაბული 0,555 39,2 13 31,8 44,7 22,8

სახელნწიფოები
აღმ.აზია და 0,333 18,5 17,7 49,6 63,0 65,2
ოკეანეთი

ევროპა და ცენტრ. 0,280 23,1 16,7 81,4 85,8 49,6,6

აზია
ლათ. ამერიკა და 0,419 70,6 24,4 49,8 51,1 53,7
კარიბის აუზი
სამხრეთ აზია 0,568 66,9 18,5 288,3 49,7 31,3

სუბსაჰარის 0,577 105,2 20,9 23,7 35,1 64,7

აფრიკა
ნაკლებად 0,566 90.9 20,3 16,9 27,1 84,8
განვითარებული
ქვეყნები
საქართველო 0,438 39,5 6,6 89,7 92,7 55,8

აზერბაიჯანი 0,323 31,4 16,0 90,0 95,7 61,6

თურქეთი 0,366 30,5 14,2 26,7 42,4 28,1

537
რუსეთი 0,312 23,2 11,1 93,5 96,2 56,3

სომხეთი 0,340 33,2 10,7 94,1 94,8 49,4

უკრაინა 0,338 26,1 8,0 91,5 96,1 53,3

მსოფლიო 0,463 51,2 20,3 52,3 62,9 51,3 77,

ცხრილი შედგენილია ჩვენს მიერ გაეროს ადამიანისეული განვითარების 2013 წლის მოხსენების
მონაცემებზე დაყრდნობით- ჯ. კ.

7.2.შრომის ბაზრის გენდერული დახასიათება

ქალები არსებით როლს ასრულებენ ეკონომიკური კეთილდღეობის ზრდაში, ასევე მაღალია

მათი წვლილი ბავშების აღზრდასა და ოჯახის მეურნეობის გაძღოლაში. ამის მიუხედავად,
ქალების აუნაზღაურებადი შრომა არ გაითვალისწინება და არ ჩაირთვება ქვეყნის მთლიან
შიდა პროდუქტში. მოკლედ, რომ ვთქვათ, მსოფლიოს არცერთ ქვეყანაში არ ხდება ქალების
აუნაზღაურებადი შრომის სტატისტიკური აღრიცხვა. ესა ინაზე მიუთითებს, რომ შრომის
ბაზარზე ქალების მონაწილეობა შემოფარგლულია აუნაზღაურებადი შრომის სიდიდით.
ისინი, მამაკაცებთან შედარებით, ორჯერ მეტ დროს ანდომობენ ოჯახურ მეურნეობას და
ოთხჯერ მეტ დროს - ბავშვებზე ზრუნვას.
სამუშაო ძალის შემადგენლობაში მყოფი ქალების წილი (სძქწ) მამაკაცებთან შედარებით
გაცილებით დაბალია. მათ წილად მოდის აუნაზღაურებადი შრომის დიდი ნაწილი , ხოლო
ანაზღაურებადი სამუშაოს შემთხვევაში მათზე მოდის არაორგანიზებულ სექტორში
დასაქმებულ მუშაკთა არაპროპოციული დიდი წილი . ასვე აღინიშნება ქალებსა და მის
კოლეგა მამაკაცებს შორის ანაზღაურებაში მნიშვნელოვანი განსხვავება.

538
 მრავალ ქვეყანაში შრომის ბაზარზე გამრუდებები და დისკრიმინაცია ზღუდავს ასეთ
ბაზრზე ქალის ანაზღაურებადი შრომის შესაძლებლობას. დაბალია ქალების წილი მაღალ
თანამდედობებზე და მეწარმეებს შორის.
ეკონომიკური ზრდის სფეროში დასახული ამოცანები, სამუშაო ადგილების შექმნა და
ეკონომიკურ საქმიანობაში მოსახლეობის უფრო ფართო ფენების ჩართვა , ერთმანეთთან
მჭიდროდ გადახლართულია.
ზრდა და სტაბილურობა აუცილებელი პირობაა ქალებს მიეცეთ მათვის საჭირო
აუცილებელი შესაძლებლობა , მაგრამ ამასთან თვით ქალების ჩართვა შრომის მუშაკებში
ერთერთი ელემენტია ზრდისა და სტაბილურობის მართვაში. ეს განსაკუთრებით იმ ქვეყნებს
ეხება, სადაც მოსახლეობის დაბერება დაჩქარებულია და სამუშაო ძალის შემადგენლობაში,
კოპენსაციის სახით, გამოიკვეთა ქალების მომატებული წილი.
შრომის ბაზარზე გენდერული უთანასწორობის ანალიზი მოითხოვა ამ სფეროში
გლობალური და რეგიონული ტენდენციების ღრმა შესწავლას, უპირველეს ყოვლისა, იმ
ძირითადი ფაქტორების გამოვლინებას, რომლებზეც დამოკიდებულია სამუშაო ძალაში
ქალების მონაწილეობა. იგი მოითხოვს ქალების ფსიქიკის შესწავლას. აქ მხედველობაში
მისაღებია ქალების პირადი მჯობინება, სოციალ-ეკონომიკური შეზღუდვები და გენდერულ
პრობლემატიკასთან დაკავშირებული სოციალური ნორმები.
გენდერული დისპროპორციების გადალახვა, მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდის
თვალსაზრისით, გამოიწვევს ძლიერ ეკონომიკურ სარგებლობას. ერთდროულად
გაუმჯობესდება პირადი კეთილდღეობა მის მრავალ ასპექტში..

გენდერული უთანასწორობა შრომის სფეროში

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია ქალების დასაქმების სამ ვარიანტს გამოყოფს:
1. სრული დასაქმება საზოგადოებრივ წარმოებაში;
2. არასრული დასაქმება საზოგადოებრივ წარმოებაში;
3.დაუსაქმებლობა საზოგადოებრივ წარმოებაში.
ქალების დასაქმების თითოეული ვარიანტი აღნიშნავს განსხვავეულ თანაფარდობას
პროფესიულ და ოჯახურ მეურნეობას შორის. პირველი ვარიანტი ვარაუდობს „სამუშაოს“
პროფესიული 14.შრომის მსოფლიო ბაზრებზე შენარჩუნებულია უთანასწორეობა ქალებსა და
მამაკაცებს შორის, რომელიც თავს იჩენს ადამიანთა შესაძლებობებში, მათ ურთიერთობაში

539
და საბოლოო შედეგეწბში.. უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში ქალების განათლების დონის
ამაღლებას, არ გამოუწვევია, შრომის სფეროში, მათი მდგომარეობის შესაბამისი გაუმჯობესება.
მსოფლიოს მრავალ რეგიონში, ქალებს სამუშაოს დაკარგვის, ან სამუშაოს არ პოვნის მეტი
შანსი აქვთ., მათ სამუშაო ძალის ნაწილად გახდომის ნაკლები შესაძლებლობა აქვთ და
ხშირად თანხმდებიან არაკვალიფიციურ შრომას. ასეთი წინააღმდეგობის გაალახვა ნელა
მიმდინარეობს. შრომი სფეროშიგენდეწრული უთანასწორობის მნიშვნელოვან ფაქტორებად
კვლავ რჩება ქალებსა და მამაკაცებს შორის აუნაზღაურებადი შრომის უთანაბრო განაწილება.
15. შრომის სფეროში გენდერული უთანასწორობა აქვეითებს ეკონომიკის მწარმოებლურ
პოტენციალს. მაკროეკონომიკურ ასპექტში „ეკონომიკური ზრდა და სტაბილურობა
აუცილებელია დასაქმების სფეროში ქალების შესაძლებლობის გასაფართოებლად., მაგრამ
ამასთანავე მათი მონაწილეობა შრომის ბაზარზე - ზრდისა და სტაბილურობის მნიშვნელოვანი
ფაქტორია. სამუშაო ძალის შემადგენლობაში ქალების მონაწილეობის გაფართოებას შეუძლია
შეამსუბუქოს, მოსახლეობის სწრაფ ზრდასთან დაკავშირებული, ეკონომიკური ზრდის
პოტენციალის შემცირება.8
16. 2015 წელს, მსოფლიოი დასაქმების დონეებში გენდერულმა გარღვევამ 25,5 პროცენტულ
პუნქტს მიაღწია,იგი 1995 წლის მაჩვენებელს მხოლოდ 0,6- პროცენტული პუნქტით.
ჩამორჩებოდა. გარდა ამისა, ქალები ჭარბობდა დაბალანაზღაურებად შრომაში და
არფორმალურ ეკონომიკაში. ასეთ სიტუაციაში, რა თქმა უნდა, შრომის ანაზღაურებაში
გენდერული განსხვავება დიდად არ შეცვლილა. ასე რომ, თუ გენდერული გარღვევის ტემპი
იგივე დარჩა, მაშინ შრომის ანაზღაურებაში გენდერული თანასწორობა მხოლოდ 2066 წელს
მიიღწევა.
17. 2016 წელს, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ინიციატივით, მსოფლიო მასშტაბით,
გამოკითხვა, რომლის მიზანი იყო შრომის სფეროში ქალების როლის აღქმა. გაირკვა, რომ
ქალების 70% და მამაკაცების 66% ს სურდა დაქირავებულ შრომაში ქალების დასაქმება. ამ
თვალსაზრის მოცემულ მომენტში დაუსაქმებელი ქალებიც იზიარებდა. მათ ეთანხმება იმ
ქვეყნების, კერძოდ, არაბული ქვეყნების ქალები, , სადაც ტრადიციულად უმნიშვნელოა
სამუშაო ძალის შემადგენლობაში ქალების მონაწილეობა.
მთლიანობაში, დასავლეთის უფრო განვითარებულ ქვეყნებში, გამოიკვეთება ქალების
დასაქმების ზრდის ტენდენციები. ამ ქვეყნებში ქალების 60% (15-64 წწ ასაკში)
საზოგადოებრივ წარმოებაშია დასაქმებული. მამაკაცებს შორის კი ეს მაჩვენებელი 80 %-ია.

540
ქალების დასაქმების მაღალი დონე დაფიქსირებულია დანიაში, სადაც 1960-1993 წლებში
ქალების დასაქმება 44%-დან 79%-მდე მოიმატა, შვედეთში (შესაბამისად 50 და 77%) და
ნორვეგიაში(36 и 71% ). ასეთი მკვეთრი ზრდა, უმთავრესად განპირობებული იყო ქალების
განათლებისა და კვალიფიკაციის ზრდადი დონით, რომელსაც ემატებოდა მატერიალური და
მორალური მოთხოვნილების მატება და დასაქმების სფეროში ისეთი დარგების (სოციალურ,
ინფორმაციული...) წინა პლანზე წამოწევა, რომლებისთვის ქალი იდეალური მუშაკია.
ქალების დასაქმების პრობლემა ორ ჭრილში უნდა გავიხილოთ. პირველი თეორიულია და
ეხება ქალის როგორც სამუშაო ძალის სპეციფიკას, რომელიც დაკავშირებულია მის ფსიქო-
ფიზიოლოგიურ და სოციალურ-დემოგრფიულ მახასიათებლებთან. მეორე პრაქტიკულია.
მაგალითად, ქალების მდგომარეობა შრომის ბაზარზე, როცა ქალების შრომის მიწოდება მასზე
მოთხოვნას საკმაოდ აღემატება, რომელიც, თავის მხზრივ მთლიან უმუშევრობაში ქალების
წილს, მამაკაცებთან შედარებით, ამაღლებს. [3, c.2].
ტრადიციულად დასაქმებაში იგულისხმება საზოგადოებრივ წარმოებაში მონაწილეობა. ეს
ზოგადი განმარტებაა, რადგან ქალების მიმართ ხშირად გამოიყენება „ორმაგი დასაქმება“ . ეს
ტერმინი მიუთითებს ქალების დასაქმებას საზოგადოებრივ წარმოებაში და ოჯახურ
მეურნეობაში.

მოვალეობის პრიორიტეტობას. მესამე - „სახლის“ , ოჯახურ-საყოფაცხოვრებო

მოვალეობის პრიორიტეტობას, მეორე ვარიანტი დასაქ მების ამ ორი სფეროს
(:“სამუშაო“ და „სახლი“ ]ფექტური შეთავსების საუკეთესო ვარიანტია.
ХХ - ე საუკუნის განმავლობაში ქალების სასარგებლოდ მრავალი კანონმდებლობა
დამუშავდა. ფაქტობრივად ქალების უფლებები მამაკაცის უფლებებს გაუთანასწორდა (თუმცა
არა ყველა უფლება და არა ყველგან). ზოგჯერ ხდება გენდერული თანასწორობის მიღწევის
საფუძველი და შემდგომი ბრძოლა გენდერული თანასწორობის მისაღწევად მიჩნეულია
მარგინალური ფემინისტების ხვედრად. მაგრამ დისკრიმინაცია, პირველ რიგში ეკონომიკური
დისკრიმინაცია, რომელიც დაფუძნებულია მამაკაცებისა და ქალების შემოსავლების
უთანაბრობაზე არსად არ გამქრალა. რეალობაში ქალები ყველგან აწყდებიან
დისკრიმინაციის ორ, თითქოს ურთიერთგამომრიცხავ ფორმას):: პირველია ქალებისათვის
„სუსტი სქესის“ სტატუსის მიკუთვნება. მეორე - საზოგადოება, ამავე დროს, ამ სტატუსის
მატარებელ ქალებს „აჯილდოებს“ უცუდესი, ნაკლებად ანაზღაურებადი და ნაკლებად
პრესტიჟული შრომით.

541
 შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის გლობალურმა გამოკვლევამ აჩვენა, რომ ასეთი
სიტუაცია მსოფლიოსა ყველა ქვეყანაში შეიმჩნევა რომ „ოცი წლის განმავლობაში უკანასკნელი
გამოკვლევის მომენტიდან კარდინალური ცვლილება არ მომხდარა: შრომის გლობალურ
ბაზრებზე ქალებსა და მამაკაცებს შორის შენარჩუნებულია შესაძლებლობისა, მოპყრობისა და
შედეგების უთანასწორობა“.

დარგობრივი სეგრეგაცია

2015 წელს მსოფლიო ეკონომიკაში ყველაზე მეტი მუშაკი მომსახურების სექტორში იყო
დასაქმებული. მან მეორე ადგილზე გადაანაცვლა აგრარული სექტორი. მომსახურების
სექტორში თავი მოიყარა მსოფლიოში დასაქმებული მოსახლეობის 50,1%-მა. ამ სფეროsი
ქალების წილი 61,5 %-მდე გაიზარდა. რეგიონის ეკონომიკური განვითარების დონის
მიუხედავად, მრეწველობაში კვალიფიცირებულ აგრარულ სექტორში ქალებიშ შრომა
ნაკლებად გამოიყენება, სამაგიეროდ, ქალების წილი არაპროპორციულად მაღალია ნაკლებად
ანაზღაურებად დრგებში (მომსახურეების,მომსახურებიას სფერო, ვაჭრობა,
არაკვალიფიკაციური შრომა...)

გენდერული განსხვავება აუნაზღაურებადი ოჯახური

შრომის განაწილებაში
ოჯახის მოვლა ტრადიციულად აღიქმება „ქალის საქმედ“ და როგორც ასეთი შრომით
საქმიანობას არ მიეკუთვნება. ამრიგად, ქალები, ადრინდებულად უფრო ნაკლებად
დაკავებულია ანაზღაურებადი შრომით. ქალების აუნაზღაურებადი შრომა 2,5-ჯერ აღემატება
მამაკაცების ანალოგიურ შრომას. მთლიან ჯამში, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
ქალების სამუშაო დღე 1,23 საათით აღემატება მამაკცის სამუშაო დღეს. უფრო განვითარებულ
ქვეყნებში ესა მაჩვენებელი გაცილებით ნაკლებია (0,33 საათი).
. აუნაზღაურებადი ოჯახური შრომა. უფრო განვითარებულ ქვეყნებში ქალების გადაუხდელი
შრომის წილი 25-40% - ში მერყეობს. ეს წილი გაცილებით უფრო მაღალია ნაკლებად
განვითარებულ რეგონებში. aსeTi მდგომარეობა ჯერჯერობით ვერ აისახება ცალკეულ

ქვეყნებისა და შესაბამისად, მსოფლიო მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობაში ანუ

jerjerobiT არ ხდება ოჯახური შრომის ეკონომიკური შეფასება. ოჯახურ მეურნეობაში

542
პირველადი ნედლეულის (აგრარული პროდუქტები) ტრანსფორმაციის პროცესი
სამოხმარებლო საქონლის შექმნაში აისახება. ეს ნაწილი, ნატურალურ ფორმაში ქვეყანაში
წარმოებული სამოხმარებლო საქონლის მასას ემატება, მაგრამ რადგან იგი საქონლის ფორმას
არ იღებს ღირებულების მასაში არ შეიყვანება და არც ქვეყნის მთლიან შიდა პროდუქტის
მოცულობაში ხვდება. იგივე ითქმის ოჯახური შრომის სხვა ნაწილზეც (ბავშვების მოვლა და
აღზრდა,recxva, დასუფთავება, პირუტყვის მოვლა...).

თანამედროვე პირობებში ოჯახურ მეურნეობაში ქალი-დიასახლისის წვლილი მცირდება,

ხოლო გამუშავების სულ უფრო მეტი ნაწილი ბაზარში გადადის იმ საქონლის შესაძენად, რაც
ადრე ოჯახში იწარმოებოდა. ამ ორ სექტორს შორის ურთიერთ დამოკიდებულების კვლევა
შეფასების საერთო მეთოდების დამუშავებას მოითხოვს.. ეს იმით აიხსნება, რომ საბაზრო
სექტორში საქონლისა და მომსახურების ღირებულება ფულში იზომება, ხოლო ოჯახურ
სექტორში - დროის დანახარჯში. ამრიგად, ამ ორ სექტორის შედარების უმთავრესი
საშუალებაა დროის ერთეულის ფულში გადაყვანა, ანუ ოჯახური შრომის ფულადი შეფასება.
ზოგჯერ პროდუქტებს/ მომსახურებას, რომელსაც საბაზრო ფასი არ გააჩნიათ, მიეცემა მსგავსი
საქონლისა და მომსახურების ფასი(მაგალითად, აგრარული პროდუქტი, რომელიც თვით
ოჯახის წევრების, ან სტუმრების მიერ მოიხმარება.უკანასკნელი 15 წლის განმავლობაში (2000-
2015 წწ) გლობალიზაციაში სამხრეთის ქვეყნების ინტეგრირება მიმდინარეობდა ფინანსური
კრიზისების, საგარეო დავალიანების დამძიმებისა და უფრო ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნებში მოსახლეობის გაღატაკების ფონზე. ამავე დროს, საერთაშორისო სისტემა
უთანასწორობის ძლიერი გაუარესებით ხასიათდება: საკვანძო პრობლემაა გლობალიზაციის
პოტენციური მოგების განაწილება არა მხოლოდ მდიდარ და ღარიბ ქვეყნებს შორის, არამედ
თითოეული ქვეყნის შიგნით - ადამიანთა ცალკეულ ჯგუფებს შორის. ამ წინააღმდეგობის
გადაჭრაში დიდია საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების მნიშვნელობა.
ნაკლებად განვითარებული რეგიონების agraruli sistemebis mTavari Taviseburebaa
საოჯახო მეურნეობაში qalebis gadamwyveti roli, uwinares yovlisa afrikasa da
aziaSi. esTer bozerupis gamokvleviT, afrikeli qalebi Cveulebriv axorcieleben
mTliani sasoflo-sameurneo samuSaoebis 70%-ს. qalis samuSao dRis xangrZlivoba
aRemateba mamakacisas. dedobasTan erTad, qalebi monawileoben sasaqonlo
kulturebis moyvanaSi (ZiriTadad aq igulisxmeba gamargvla, damynoba da gadargva
ჯ.კ.), ojaxisaTvis sursaTis warmoebaSi, uvlian jogs, ზოგიერთ აგრარულ
პროდუქციას yidian bazarze, dakavebulni arian xelosnuri wvrilmani samuSaoebiT,
543
agroveben fiCxs, moaqvT wyali, asruleben saxlis yvela samuSaos (kerZis
mოmzadebis CaTvliT), amuSaveben bostans da a.S. arCeven da fqvaven marcvleuls,
uvlian bavSvebs. es samuSao drois did danaxarjs moiTxovs. yvelaferi es
miuTiTebs qalebis gadamwyvet wvlilze agraruli seqtoris ekonomikaSi. amitom
agraruli reformis warmatebiT gansaxorcieleblad aucilebelia uzrunvelyon
qalis Sromis mwarmoeblurobis zrda.
qalebis SromoTi monawiloeba ekonomikaSi da ojaxur meurneobaSi, rogorc
wesi, saTanadod ver fasdeba, romelic ekonomikuri tendenciebis araswor
Sefasebasa da gadawyvetilebis miRebaze aisaxeba. es ki TiToeul qveyanaSi
moiTxovs adamianiseuli resursTan Sexebul ekonomikuri da sxva statistikuri
maCveneblebis dawvrilebiT gaanalizebas da mis safuZvlze samuSao Zalis axali
parametrebis damuSavebas [Dixon-Mueller R;Anker R. Evaluation de la contribution de femme
au developpement econoique – Geneve: BIT 1989 გვ. 13].ეს იმით აიხსნება, რომ ამ რეგიონებში
განლაგებულ ქვეყნების მთლიან მოსახლეობაში შრომისუნარიანი ასაკის მოსახლეობის წილი
იზრდება. მაგრამ ამ დივიდენდის მიღება მკვეთრ პოლიტიკურ მოქმედებას მოითხოვს.
მაგალითად, გოგონების განათლება დემოგრაფიული დივიდენდის მიღების საიმედო
ინსტრუმენტია. ეს იმით აიხსნება, რომ განათლებულ ქალებს, როგორც წესი, ნაკლები ბავშვი
ყავთ. ამასთან ეს ბავშვები უფრო ჯანმრთელნი და განათლებულნი არიან; გარდა ამისა,
თითქმის ყველა ქვეყანაში განათლებული ქალები უფრო მეტ ხელფასს იღებენ, ვიდრე
გაუნათლებელი მუშაკები. ამრიგად, გენდერული თანასწორობა და ქალების მდგომარეობა
ადამიანისეული განვითარების უმნიშვნელოვანესი ნაწილი და სიღარიბის შემცირების
აუცილებელი წინაპირობაა. თანამედოვე სამყაროში ჯერ კიდევ შენარჩუნებულია ქალების
თავისუფლების შემზღუდველი ფაქტორები. ამჟამად, ქალების დისკრიმინაციის ხარისხი
გენდერული უთანასწობის ინდექსის (გუი) დახმარებით იზომება. (იხ. ცხრილი 5.12 )
საოჯახო შრომა ქალებს აიძულებს უფრო ხშირად გამოიყენონ არასრული დასაქმება. 100
ქვეყნის მაგალითზე შრომის საერთასორისო ორგანიზაციის ანალიზმა აჩვენა, რომ ყველა
მომუშავე ქალის 34,2% დაკავებულია კვირაში 35საათზე ნაკლები დროით. ამავე დროს
ქალების 25,7% ის კვირეული დასაქმება 48 საათს აღემატება. ეს განსაკუთრებით
დამახასიათებელია აღმოსავლეთ,დასავლეთ და ცენტრალური .ზიის ქვეყნებისათვის იგი
თანაბრად ეხება მამაკაცებსა და ქალებს.

544
 დასკვნა
1. მაკროეკონომიკური გაგებით, მრავალი გამოკვლევა ქალების შესაძლებლობის
წარმატებული რეალიზაციას ადასტურებს, (Loko and Diouf, 2009, Dollar and Gatt,
1999).არსებული შეფასებით, მოსახლეობის ერთ სულზე მშპ-ის დანაკარგი, ზოგიერთ
რეგიონში შრომის ბაზრის გენდერული დიფერენციის გამო, დაახლოებით 27 %-ია. (Cuberes
andTeignier, 2012). მაგალითად, ქალების, რომლებიც შედიან სამუშაო ძალების
შემადგენლობაშიб წილის (ქსძწ) გადიდება, მოცემულ ქვყანაში არსებული წილის
(მამაკაცებისა და ქალების) თანაფარდობის დონემდე, გამოიწვევდა მშპ-ის გადიდებას აშშ-ში
5%-ით, იაპონიაში - 9%-ით, გაერთიანებულ არაბთა ემირატში - 12%-ით, ეგვიპტეში 34%-ით.
2 შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის გათვლით. ამჟამად (2012 წ) მსოფლიოში
ითვლება 865 მლნ ქალი, რომელსაც შეუძლია უფრო მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანოს
თავის ეროვნულ ეკონომიკაში. 8„12 მლნ ქალი ცხოვრობს ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნებში, სადაც ადასტურებს, მოსახლეობის დაბერება მაღალია, ქსძწ-ის გადიდებას
შეუძლია ეკონომიკურ ზრდას უბიძგოს. ამავე მიმართულებით მოქმედებს მუშათა
კვალიფიკაციის ამაღლება, თუ გავითვალისწინებთ ქალების უფრო მაღალი განათლების
დონეს. (Steinberg and Nakane, 2012).
3. ქალების შესაძლებლობის გაუმჯობესება თავიანთი შემოსავლის მიღებასა და
კონტროლირებაში, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში ეკონომიკური განვითარების მეტი
შესაძლებლობას შექმნიდა. ასეთ იქნებოდა, მაგალითად, სკოლებში გოგონების წილის
გადიდება. ეს იმით აიხსნება, რომ ქალები უფრო ხშირად, ვიდრე მამაკაცები, ოჯახური
შემოსავლის უფრო მეტ ნაწილს დებენ ბავშვების, მათ შორის გოგონების განათლებაში.

4.წარმოების ფაქტორებზე თანაბარი დაშვება აამაღლებდა ქალების კუთვნილ კომპანიებში

მწარმოებლურობას. (Do, Levchenko, and Raddatz, 2011). ამ განსხვავების შემცირება,
მსოფლიო ბანკის გაანგარიშებით ((2011) აამაღლებდა წარმოების მოცულობას.
5. დასაქმებაში გენდერული თანასწორობის მიღწევა კომპანიებს არსებული კადრების
ფონდის უკეთ გამოყენების შესაძლებლობას მისცემდა, რაც, თავის მხრივ, ეკონომიკურ
ზრდაში აისახებოდა.(Barsh and Yee, 2012; CAHRS 2011). მრავალი დადასტურება არსებობს,
იმის შესახებ, რომ დირექტორთა საბჭოში და უმაღლესი ხელმძღვანელობის შემადგენლობაში
ქალების შეყვანა დადებითად ზემოქმედებს კომპანიის საქმიანობის შედეგებზე.

545
 თავისთავად, ეკონომიკური განვითარება არ იძლევა გენდერული თანასწორობისა და
მატერიალური დოვლათის სამართლიანი განაწილების გარანტიას მამაკაცებსა და ქალებს
შორის. დიკრიმინაციის სრული აღმოფხვრა უფრო განვითარებულმა ქვეყნებმაც კი ვერ
მოახერხეს. ‘ თუნდაც, იმის გამო, რომ უმუშევრობა და არასრულყოფილი სოციალური
გარანტიები აძლიერებენ დისკრიმინაციას. ამის გამო, ბრძოლა გენდერული უთანასწორობის
წინააღმდეგ არ შეიძლება მოწყვეტილად განვიხილოთ. ეს პრობლემა დაკავშირებულია უფრო
ფართო ბრძოლასთან. მხედველობაში გვაქვს ბრძოლა, როგორც მამაკაცების, ასევე ქალების,
სოციალური და ეკონომიკური თანასწორობის მისაღწევად.

546
 თ ა ვ ი 8. აგრარული სექტორის ტრანსფორმაცია
და განვითარება

agrarul seqtorSi gadawydeba mdgradi

ganviTarebisaTvis brZolis Sedegi
b. miurdali

8. 1.აგრარულის სექტორის stagnacia da zrda

omis Semdgom periodSი

სოფლის მოსახლეობა
ნაკლებად განვითარებულ სამყაროში მცხოვრები 5.5 მლრდ კაციდან 3 მლრდ - ზე მეტი
სოფლად ცხოვრობს. მათგან უმეტესობა წვრილი ფერმერებია. 1990-ian wlebSi ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების აგრარულ raionebSi მcxovrეb 3 miliardი kaciდ ან 2.2
mlrd kacze meti Zlivs irCenდა Tavs. ეს მაშინ, როცა მრავალ naklებად ganviTarebუl
qveyanaSi soflis mosaxleoba mTliani mosaxleobis naxevars aRemateba. აგრარულ
seqtorSi iqmneba mSp-is mniSvnelovani nawili, Tumca igi sakmaod CamorCeba am
seqtorSi dasaqmebulTa wils. არსებითად ეს მდგომარეობა არც XXI-ე საუკუნის 15
წლეულში შეცვლილა. 2008 წლის აგრარულმა კრიზისმა აჩვენა მოსახლეობის ამ ჯგუფის
მოწყვლადობა.
ისტორიულად ჩამოალიბდა, რომ ის ქვეყნები აღწევენ მყარ ეკონომიკურ ზრდას,
რომლებმაც აგრარულ სექტორში მიაღწიეს პროგრესს. ჩვენს დროშიც ისეთი ქვეყნების
გამოცდილება, როგორიც ვიეტნამი, ინდოეთი და ჩინეთია, ადასტურებს თუ აგრარული
სექტორის ზრდა როგორ ქმნის ეკონომიკის სხვა სექტორების ზრდის საფუძველს. ერთაშორისი
შედარება ასევე ცხადყოფს, რომ აგრარულ სექტორში ზრდა გაცილებით უფრო ეფექტურია
სიღარიბის დონის შემცირებაში, ვიდრე სხვა სექტორებში. ჩინეთის შემთხვევაში, აგრარულ
სექტორში ზრდის, როგორც სიღარიბის დაძლევის ეფექტურობა, 3-ჯერ აღემატებოდა სხვა
სექტორების ანალოგიურ ეფექტურობას. ეს თანაფარდობა უფრო მაღალია სამხრეთ აზიაში,
ხოლო შედარებით უფრო დაბალი - ლათინურ ამერიკაში.
2005 წლიდან მსოფლიო მოთხოვნის გადიდებამ კვების პროდუქტებზე, ბიოსათბობის
საწარმოებლად განსაზღვრული culturesivrières განაწილებამ და სანედლეულო ბაზრებზე
547
dematières და მეტისმეტმა სპეკულაციამ გამოიწვია კვების ცალკეულ პროდუქტებზე ფასების
მკვეთრი მატება, რომელიც 2008 წლის გლობალური სასურსათო კრიზისით დასრულდა.
ახლანდელი კრიზისი განსაკუთრებით აფრიკის დაბალ შემოსავლიან ქვენებში იგრძნობოდა,
რომელთა მოსახლეობა სურსათის იმპორტზეადამოკიდებული, ამ ქვეყნების იმპორტი 2007 –
2008 წლებში საშუალოდ თითქმის 60%-ით გაიზარდა. 2005 წლის იანვრიდან 2008 წლის
ივლისამდე პურზე ფასი, რომელიც აფრიკის და ლათინური ამერიკის ბევრი ქვეყნის ღარიბი
მოსახლეობისათვის მთავარი პროდუქტია, თითქმის სამჯერ გაიზარდა. ხორბლეულის ფასი
127 %-ით მოიმატა, ხოლო ბრინჯის ფასი 170%-ს აცდა. მართალია, 2008 წლის მეორე
ნახევარში პიკთან შედარებით ფასები დაეცა, მაგრამ იგი მაღალ დონეზე დარჩა და
კრიზისამდელ ფასების დონეს საგრძნობლად აღემატებოდა. რამდენადაც საზრდო
დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის ჯგუფებისათვის სამოხმარებლო დანახარჯის 50-80 %-ს
შეადგენს, ამის გამო, კვების პროდუქტებზე ფასიის მომატებამ უშუალო გავლენა მოახდინა
სიღარიბის სიტუაციაზე და ზოგიერთ ქვეყანაში პოლიტიკური გამოსვლების მიზეზი გახდა.
როცა 2008 წლის მეორე ნახევარში კვების პროდუქტებზე ფასები დაეცა, მაშინ სოციალური
და პოლიტიკური დაძაბულობა რამდენადმე შესუსტდა, მაგრამ მრავალ ქვეყანაში კვების
პროდუქტებხე ფასები კრიზისამდელ დონეზე მაღალი აღმოჩნდა. ეს მხოლოდ იმაზე
მიუთითებს, რომ სასურსათო უსაფთხოება კვლავ მწვავე გლობალურ პრობლემად რჩება. ამ
მოსაზრებას FAO-ც (გაეროს სასურსათო და აგროკულტურის ორგანიზაცია) ადასტურებს,
რომლის მონაცემებით 2008 წელს 33 ქვეყანა კვლავ კრიზისულ, ან ზოგიერთ შემთხვევაში,
უფრო მძიმე სიტუაციაში იმყოფებოდა. გაეროს შეფასებით, შესაძლოა 120 მლნ -ზე მეტი
ადამიანი აღმოჩნდა სიღარიბის ზღურბლის ქვემოთ (ერთ დოლარზე ნაკლები დღიური
შემოსავალი). ამ სიტუაციაში ყველაზე უფრო მოწყვლადი აღმოჩნდა სამხრეთ აღმოსავლეთ
აზიის და სუბსაჰარის ქვეყნები.
მართლაც, 90-იანი წლების დასაწყიდან სიღარიბის დაძლევაში პროგრესი (როცა მოშიმშილე
ადამიანთა წილი 1990-92 წლებში 20 %-ით შემცირდა, ხოლო 2004-06 წლებში - 10%-ით) 2008
წელს. უმთავრესად, სურსათზე ფასების მატების გამო, შეწყდა. მსოფლიოში დაახლოებით
ერთი მლრდ ადამიანი კვლავ შიმშილობს. მომავალში ეს ციფრი კიდევ უფრო გაიზრდება,
თუკვების პროდუქტის წარმოებაში ინვესტიციების შემცირება არ შეჩერდა.
2008 წლის გლობალური სასურსათო კრიზისი დაამძიმა ასევე გლობალურმა ფინანსურ-
ეკონომიკურმა კრიზისმა.ამრიგად, სასურსათო უსაფრთხოება მრავალი ღარიბი ქვეყნისათვის

548
კვლავ აქტუალურ პრობლემად რჩება.რომელიც განვითარების სფეროში მსოფლიო
პრიორიტეტებს შორის ყველაზე მეტ როლს ასრულებდა, როგორც ამას ხანგრძლივად
ЮНКТАД-ი ამტკიცებდა.
სასურსათო კრიზისი იმ ქვეყნების გაფრთხილებაა, რომლებიც სურსათის იმპორტის
გადიდების კვალობაზე, აგრარულ სექტორში სისტემატურად ამცირებდნენ ინვესტიციებს.
კრიზისმა ამ ქვეყნებს მიანიშნა ისეთი პოლიტიკის გატარების აუცილებლობა, რომელიც ამ
სექტორში წაახალისებდა ინვესტიციების გაფართოებას და ბალანსირებას სასურსათო
წარმოებასა და მის ექსსპორტს შორის.
ზოგიერთ ნაკლებად განვითარებულ ქვეყანაში აგრარულ სექტორმა მოკლევადიან და
გრძელვადიან პერსპექტივაში, კრიზისის დარტყმის აცილება შეძლო, რანდენადაც ეს
ქვეყნები გადასული იყვნენ აგრარული სექტორის გაძღოლის პროდუქტიულ მეთოდებზე.
მათი წყალობით მოხდა კრიზისამდე მსოფლიოში შიმშილის მდგრადი შემცირება. ეს კარგი
მაგალითი იყო იმ ქვეყნებისათის , რომლებსაც კრიზისმა დიდი დარტყმა მიაყენა. ეს
მაგალითი არის სამხრეთ - სამხრეთის თანამშრომლობის უზარმაზარი პოტენციალის
ილუსტრაცია, რომელსაც უფრო განვითარებული ქვეყნების მხარდაჭერა ჭირდება (სამხრივი
თანამშრომლობა). ასეთ თანამშრომლობას შეუძლია აგრარული პროდუქციის წარმოების
გადიდება (განსაკთრებით დაბალშემოსავლიან და სურსათის დეფიციტის მქონე ქვეყნებში)
და მსოფლიოში სიღარიბის მკვეთრი შემცირება.
.რა თქმა უნდა, ის ფაქტი, რომ ზოგიერთმა ნაკლებად განვითარებულმა ქვეყანამ შეძლო
თავიანთი აგრარული წარმოების გადიდება, აუცილებლად არ გულისხმობს მათი მაგალითის
ავტომატურად გამოყენებას სხვა განუვითარებელ ქვეყანაში. საქმე ის არის, რომ თითოეულ
ქვეყანაში სიტუაცია უნიკალურია და მრავალ ფაქტორზეა(ქვეყნის სიდიდე, მის განკარგვაში
არსებული რესურსები, საწყისი სიტუაცია,განვითარების დონე, ისტორია, კულტურა და
ტრადიციები, ადამიანისეული განვითარების ინდიკატორი, მისი გარე გარემო...)
დამოკიდებული. ამ პროცესის მიზანია არა სხვა წარმატებული ქვეყნის გამოცდილების
მექანიკური განმეორება, არამედ იმ ზოგადი პრინციპების გამოვლინება, რომელმაც ამ
პროცესში მონაწილესხვა ქვეყნებს წარმატება მოუტანა.
მსოფლიოში, არსებული შეფასებით, 12-20 მლნ სასოფლო დასახლებული პუქტია. მათში
გამოიყოფა სოფლის მოსახლეობის განსახლების ორი მთავარი ფორმა: ჯგუფური (სოფელი

549
და დაბა). ეს ფორმა მრავალ ქვეყანაშია გავრცელებული (ევროპა, ჩინეთი, რუსეთი, იაპონია,
საქართველო...) და გაფანტული (ფერმერული: ავსტრალია, აშშ, კანადა...).

8.2. ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis agraruli

sistemebis struqtura

8 . 2.1. soflis meurneobis ori tipi

msoflio soflis meurneoba ori Zalze gansxvavebuli nawilisagan Sedgeba:
1. უფრო ganviTarebuli qveynebis maRalefeqtiani აგრარული meurneoba, sadac
uzarmazari warmoebiTi potenciali da produqciis maRali done (erT muSakze
gaangariSebiT) mcire raodenobis fermerebs saSualebas aZlevs საუკეთესოდ
kvebos mTeli qveyana.
2. ნაკლებად ganviTarebუli, განსაკუთრებით უფრონაკლებად ganviTarebუli
qveynebis uefeqto, dabalმწარმოებლური soflis meurneoba, romelsac Zlivs
SeuZlia, minimalurad misaRebi normebiT, gamokvebos soflis mosaxleoba, rom
araferi vTqvaT swrafad zrdad qalaqis mosaxleobaze.
es mtkiceba imas ar niSnavs, rom ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi saerTod ar
arsebobs maRalmwarmoebluri fermeრული მეურნეობებია, xolo უფრო
ganviTarebul qveynebSi - dabalmwarmoebluri saojaxo meurneobebi. aq yuradReba
mipyrobilia qveynebis ori jgufis fermeruli meurneobis struqturul da
efeqtianobas Soris udides gansxvavebaze. es aixsneba, erTi mxriv, აგრრური
meurneobis or tips Soris Sromis mwarmoeblurobis gansxvavebiT. უფრო
ganviTarebuli qveynebis აგრარულ meurneobaSi dasaqmebulis Sromis
mwarmoebluroba daaxloebiT 40-jer aღemateba ნაკლებად ganviთarebუli qveynebis
აგრარული სექტორისა analogiur maCvenebels. meore gansxvaveba mოsavlianobaSi
aisaxeba. უფრო ganviTarebul qveynebSi აგრარული warmoebis moculoba XVIII
saukunis meore naxevridan mudmivad izrdeba teqnologiasa da biologiur
mecnierebaSi progresis zemoqmedebiT, romelmac uzrunvelyo Sromis
mwarmoeblurobisa da mosavlianobis zrda. zrdis tempi gansakuTrebiT daCqarda
XX saukuneSi.
sul sxva suraTia ნაკლებად ganviTarebul qveynebiს აგრარულ სექტორში: aq miwis
damuSavebis meTodebi Zalze nela icvleba. erTis mxriv, es SeiZleba aixsnas

550
glexuri meurneobis specifikiT, sadac Zalze maRalia riski da daujerebloba
საბოლოო SedegSi. ამ რეგიონში mosaxleobis swrafi zrda iwvevs did datvirTvas
arsebul resursze, romelic kidev ufro aRrmavebs isedac rTul problemas.
regionebSi (gansakuTrebiT samxreT აზიის, samxreT-aRmosavleT aziis, laTinuri
amerikis da afrikis mraval raionSi) damuSavebisaTvis gamosadegi miwis
deficitis pirobebSi, izrdeba mWamelTa raodenoba damuSavebuli farTobis
erTeulze gaangariSebiT. ucvleli teqnologiisa da tradiciuli warmoebis
saSualebebis (Sromis martivi iaraRebi, cocxali gamwevi Zala, dabalxarisxiani
saTesle fondi, susti agronomiuli codna...)…pirobebSi, rogorc es
gamomdinareobs Semosavlianobis klebadobis kanonidan, samuSao Zalis
raodenobis gadideba damuSavebuli miwis erTeulze iwvevs misi zRvruli
(agreTve saSualo) mwarmoeblurobis daqveiTebas. mocemuli procesis Sedegia
soflis mosaxleobis cxovrebis donis mudmivi dacema.
es rom ar moxdes da Tavidan aviciloT masobrivi SimSilis safrTxe,
aucilebelia,naklebadganviTarebul yvela regionSi, rogorc
warmoebismoculobis aseve Sromis mwarmoeblurobisa da mosavlianobis swrafi
gadideba

8.2.2 ნაკლებად gანვითარებული ქვეყნების გlexuri meurneoba

istoriuli ganviTarebis msvlelobaSi uzarmazari miwis masivebi mraval
тфлдуифв ganviTarebгl qveyanaSi koncentrirebuli aRmoCnda mcirericxovan
msxvil miwaTmflobelTa xეlSi. es tendencia gansakuTrebiT gamovlinda
laTinur amerikaSi, nawilobriv – aziaSi. afrikaSi ki Tu gaviTvaliswinebT mis
specifikur tradiciebs da SedarebiT didi gamouyenebelი miwis farTobis
arsebobas, suraTi ramdenadme sxvaa. magram soflis meurneobis efeqtianobis
kriteriumis mixedviT am sam regions Soris gansxvaveba ara arsebiTia. upirveles
yovlisa, unda aRiniSnos, rom dasaxelebuli regionebis agraruli sistemebi
metnaklebad xasiaTdeba msgavsi struqturuli da instituciuri
maxasiaTeblebiT; naturaluri da naxevrad naturaluri meurneobis ekonomikuri
შინაარსი ფაქტობრივად samive regionSi erTtipiuria.
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis umravlesobisaTvis sasoflo-sameurnეo
warmoebis safuZvelia წვრილი ojaxuri fermebi. swored isini Seadgenen
agraruli seqtoris მამოძრავებელ Zalas. soflis meurneoba ara marto
551
dasaqmebis da Semosavlis wyaroa, aramed – cxovrebis wesic. es gansakuTrebiT
Cans tradiciuლ sazogadoebაSi, sadac fermeri mtkiced mikrulia miwis
nakveTTan da xangrZliv damqancvel dros atarebs mis dasamuSaveblad.
fermeruli meurneobis gaZRolis meTodebSi yoveli cvlileba gardauvalad
iwvevda და იწვევს fermerული cxovrebis wesis Secvlas.
ნაკლებად განვითარებული რეგიონების agraruli struqtura ara mxolod
წარმოებითი sistemis nawilia, aramed ekonomikuri, socialuri da politikuri
cxovrebis ganmsazRvreli faqtoria soflad.
laTinuri amerika. koloniuri droidan laTinur amerikaSi gabatonebulma
agrarulma seqtorma bevrad gansazRvra sazogadoebis socialuri organizacia.
es struqtura warmogvidgeba rogorc latifundia-minifundiis dualuri
sistema. latifundia – uzarmazari miwis farTobis flobaa, romelSic
dasaqmebulia 12-ze meti muSaki. minifundiaSi – ki igulisxmeba umciresi miwis
nakveTi, romelsac arsebul sabazro pirobეbSi ar SeuZlia dasaqmebiT
uzrunvelyos erTi ojaxiც (2 muSaki) კი.FAO - ს monacemebiT, laTinur amerikaSi
miwaTmflobelTa 1.3%-s ekuTvnis mTliani saxnavi miwis 71.6%. სამი ქვეყნის
(bolivia, kuba,meqsika) garda, sadac Catarda radikaluri agraruli reformebi,
samxreT amerikaSi Camoyalibda erTtipiuri agraruli sistema. Aაm qveynebSi
mcirericxovani lendlordebi akontroleben miwis savargulTa udides nawils,
xolo glexobis uzarmazari masa namceca miwis nakveTze ibrZvis არსებობის

შესანაჩუნებლად.
laTinuri amerikis arcerT qveyanaSi minifundias ar ukavia sasoflo-sameurneo
savargulTa 17%-ze meti, Tumca maTi wili meurneobებis mTlian raodenobaშi
90%-მდე aRwevs (ekvadori - 89.9%; peru - 88.0%; gvatemala – 88.4%; kolumbia –
64.0%; argentina – 43.2% ...). miwis farTobis ganawilebaSi yvelaze aRmaSfoTebeli
usamarTloba ki mainc am regionis or qveyanaSi SeimCneva. Cile-Si minifundiebis
wili mTlian meurneobaTa ricxvSi sakmaod didia (36.9%), xolo mis mier
dakavebuli farTobi mTliani farTobis mxolod 0.2%-ia. samagierod
latifundiebi, romelTa wili mTliani meurneobებis რაოდენობის 6.9%-ia, floben
მთლიანი miwis farTobis 81.3%-s. brazilia-Si minifundiebis wili meurneobaTa
raodenobis mimarT 22.5%-ia, xolo maT mier dakavebuli farTobi მთლიანი
ფართობის mxolod 0.5%-ia. samagierod latifundiebs, romelTa wili meurneobaTa

552
ricxvSi4.7%-ia, ukavia miwis farTobis 59.5%. gansakuTrebiT gavrcelebulia
minifundiebi im qveynebSi, sadac maRalia adgilobrivi (Zireuli) mosaxleobis
simWidrove (gvაtemala, peru, ekvadori). latifundiebis sidide gansxvavebulia
calkeuli qveynebis mixedviT. magaliTad, argentinუli latifundiis saSualo
sidide 270-jer aRemateba saSualo latifundiis farTobs gvatemalaSi.
laTinuri ameriკis agraruli sistema, latifundiebisa da minifundiebis garda,
warmodgenilia ojaxuri da saSuali sididis fermebiT, romlis wilad modis
sasoflo-sameurneo produqciis arsebiTi nawili. ojaxuri ferma samuSaoTi
uzrunvelyofs oTxamde muSaks. xolo saSualo sididis fermebSi, romelic
agreTve cnobilia“mravalojaxuri fermebis” saxelwodebiT, dasaqmebulia 4-dan
12 kacamde. argentinaSi, braziliasa da kolumbiaSi ojaxuri da saSualo
sididis fermebi awarmoebs mTliani sasoflo-sameurneo produqciis 60%-ze mets.
daaxloebiT igivea maTi wili samuSao Zalis saSualo ricxovnebaSi.
mcirericxovan lendlordebis xelSi miwis metismeti koncentraciis ekonomikuri
da socialuri Sedegebi Rrmavdeba misi dabali efeqtianobiT. (e.i. aq ar Cans
ekonomia warmoebis masStabze – j.k.) magaliTad, minifundiebi argentinaSi,
braziliaSi da CileSi awarmoeben, latifundiebTan SedarebiT, orjer met
produqcias 1 ha damuSavebul miwis farTobze. latifundiebis mier damuSavebuli
miwis mosavlianoba argentinaSi, braziliaSi, gvatemalaSi, kolumbiasa da CileSi
bevrad CamorCeba ara mxolod minifundiebs, aramed saSualo sididis ojaxur
fermebs. [es SeiZleba aixsnas minifundiebSi produqciis meti SromatevadobiT da
Sromis meti intensiurobiT, magaliTad, braziliaSi minifundiebs ukaviaT miwis
farTobis 0.5%, magram awarmoeben sasoflo-sameurneo produqciis 3%-s, თუმცა
dasaqmebulia სასოფლო მუშაკების 11%, maSin roca latifundiebs ukaviaT sasoflo
farTobis 59.5%, romelSic dasaqmebulia sasoflo samuSao Zalis mxolod 21% da
romelic awarmoebs sasoflo produqciis 36%-ს. igive SeiZleba iTqvas laTinuri
amerikis sxva qveynebis mimarTac. აmrigad, latifundiebis მიერ warmoebuli
produqciis wili TiTqmis orjer CamorCeba maT mier dakavebuli farTobis wils,
samagierod, sasoflo-sameurneo produqciis wili sagrZnoblad aRemateboda
dasaqmebulTa wils.შესაბამისად, latifundiebi არამწარმოებლურად iyeneben miwis
farTobs, magram ufro mwarmoeblurიa am farTobze dasaqmebulი muSakTa Sroma,
rac aisახeba erT muSakze sasoflo-sameurneo produqciis sididiT.

553
 naturaluri meurneoba da eqstensiuri miwaTmoqmedeba afrikaSi. ნაკლებად
განვითარებულ რეგიონებში naturaluri meurneoba namceca miwis nakveTebze
mosaxleobis umravlesobis cxovrebis wesia. magram SeimCneva arsebiTi gansxvaveba
afrikuli fermeruli meurneobis gaZRolis meTodebsa da struqturaSi (zogierTi
raionis gamoklebiT, sadac koloniur droSi dasaxldnen metropoliis
macxovreblebi ). tropikuli zolis meurneobaTa umetesi raodenoba produqcias
awarmoebs TiTqmis sakuTari saWiroebisaTvis. warmoebis ZiriTadi cvalebadi
faqtorebia ojaxuri ferma da sasoflo samuSao Zala. ამ garemoebითაიხxnება
afrikuli agraruli sistemis samი umTavresი maxasiaTebelი:
*naturaluri meurneobis mniSvnelovani roli soflis cxovrebaSi;
*Tavisufali, Tumca swrafad klebadi sasoflo-sameurneo miwis arseboba,
რომელიც eqstensiuri miwaTmoqmedebis gaZRolis saSualebas iZleva, rac aqveiTebs
miwis flobis, rogorc ekonomikuri da politikuri Zalis instrumentis
mniSvnelobas;
*yoveli sasoflo ojaxis ufleba uSualod mis sacxovrebelTan mdebare miwasa
da wyalze daSvebaze da misi gamoyenebis akrZalva sxva soflebis Tundac iმაve
tomიs, macxovrebelTaTvis;
naturaluri meurneobis dabali efeqtianoba gamowveulia sami faqtoris
kombinirebuli zemoqmedebiT, romelic warmoebis zrdas zRudavs:
1. gamosadegi Tavisufali farTobis damuSavebis arsebobis miuxedavad,
fermerul ojaxs ar SeuZlia gaafarToვos saTesi farTobi da nargavi mis
gankargulebaSi arsebuli primitiuli Sromis iaraRebis (Toxis, najaxis da pangis
–grZeli dana) daxmarebiT. zogierT qveyanaSi ce-ce buzis gamo ver gamoiyeneba
cxoveluri gamwevi Zala, an saqonliს gamokvebაშეუძლებელი ხდება mSral sezonSi.
ამის გამო, fermeri iZulebulia daeyrdnos mxolod Tavis fizikur Zalas, rac
zRudavს meti raodenobis miwis nakveTiს დამუშავების SesaZleblobas;
2. tradiciuli teqnologia da primitiuli iaraRebi aiZulebs fermerul ojaxs
intensiurad daamuSaos mcire miwis nakveTi, rac iwvevs mis swraf
gamofitvas.samuSao Zalis SezRuduli miwodebis pirobebSi aWriTi –cecxliTი
miwaTmoqmedeba xdeba deficituri samuSao Zalis da Tavisufali miwis gamoyenebis
yvelaze racionaluri saSualeba. miwaTmoqmedebis aseTi meTodi iwvevs nayofier
fenaSi mineraluri nivTierebebis gamofitvas. es fermers aiZulebs გაწმინდოს
554
axali nakveTi da xelaxla daiwyos warmoebiTi cikli, im imediT rom aRdgeba
mitovebuli miwis nakveTis nayofiereba. aq SeiZleba Tavi avaridoT naturaluri
da mineraluri sasuqebis gamoyenebas, Tumca gansazRvruli raodenobis nakeli
Seitaneba sofelTan axlomdebare miwis nakveTebSi, misi gamoyenebis periodis
gagrZelebis surviliT;
3. daTesvis, dargvisa da mosavlis aRebis dros igrZnoba samuSao Zalis
deficiti, xolo sxva dros - misi siWarbe. samuSaos dawyebis dro ganisazRvreba
wvimis sezonis dadgomiT (afrikis mraval raionSi aseTi xangrZlivi sezoni
weliwadSi erTxelaa). amitom wvimis pirvel kviraSi moTxovnileba samuSao Zalaze
aRemateba sasoflo adgilebis yvela rezervs.
zemoaRniSnuli garemoebebis zemoqmedeba ganapirobeben sasoflo-sameurneo
warmoebis moculobis da შromis mwarmoeblurobis daaxloebiT erTi da igive
doneze SenarCunebas afrikis kontinentis did teritoriaze. sanam afrikuli
mosaxleoბის რicxovneba SedarebiT stabiluri iyo, dabalmwarmoebluri
eqstensiuri miwaTmoqmedeba SesaZleblobas iZleoda tomTa umravlesobas
daekmayofilebina Tavisi minimaluri moTxovnileba sursaTze. magram axla,
mოsaxleobis simWidrovis zrdis gamo, mkveTrad Semcirda miwis eqstensiuri
damuSavebis potenciაli. man gamoiwvia moTxovnileba warmoebis sxva materialur
saSualebebze da teqnologiaze, gansakuTrebiT keniis,nigeris, ganis da ugandis
mWidrod dasaxlebul sasoflo raionebSi. qalaqebis zrda, fulis mimoqcevis
gavrceleba, niadagis erozia, tyis gaCexva da gadasaxadi miwaze, naturalur
meurneobas arasicocxlisunarianადხდის. mas enacvleba Sereuli da Tanamedrove
sasaqonlo meurneoba. მanaმde ki, afrikiს ქვეყნებში (samxreT afrikis gamoklebiT)
meore msoflio omis Semdgom periodSi (1950 – 85 wlebSi) mosaxleobis erT sulze
gaangariSebiT sistematurad mcirdebოდა sasoflo-sameurneo warmoeba, maT Soris
sasursaToc. es tendencia axlac grZeldeba. es ki gaadidebs im afrikelTa ricxvs,
romelic cxovrobs siRatakis mijnis qveviT (mcxovrebTa 60%) 75%-mde.
აქედან ასეთი daskvnის გაკეთება შეიძლება:
marTalia afrikis tradiciuli agraruli sistemა arsebiTad gansxvavdeba im
agraruli struqturebisagan, romlebic Warboben (batonoben) aziasa da laTinur
amerikaSi, magram wvril fermerTa ekonomikuri mdgomareoba samive regionSi
msgavsia. mTavar amocanad rCeba brZola arsebobis SesanarCuneblad. აფრიკელ

555
fermers meti manevrirebis SesaZlebloba aqvs Tavisufali farTobis arsebobis
gamo, magram სუბsaharisეულ აფრიკაში soflis mosaxleobis swrafma zrdam
gamoiwvia, aziis da laTinuri amerikis msgavsad, wvrili fermeruli meurneobis
fragmentacia. Tu SekumSul vadaSi aziis, laTinuri amerikis და აფრიკის
dabalmwarmoebluri glexuri meurneoba ver gardaiqmneba (uwinares yovlisa,
racionaluri agraruli reformis gatarebiT და Sesabamisad ekonomikuri da
socialuri struqturebis cvlilebebiT) efeqtian fermerul meurneobebad, maSin
aseulobiT milionobiT gaRatakebul da umweo glexebs arc Tu Soreul momavalSi
ufro mZime cxovrebis pirobebielodebaT.

8.3.აგრარული სექტორის ganviTarebis ეკონომიკა:

glexuri naturaluri მeurneobiს transformacia
აგრარული warmoebis ganviTarebis sami stadia გამოიყოფა [ar unda vifiqroT
fermeruli meurneobis evoluciis sami stadia mkacrad misdeven erTimeores droSi:
procesi erTdroulad moicavs yvela meurneobas. yoveli qveynis soflis
meurneobaSi warmodgenilia fermis samive saxe. magram ganuviTarebel qveynebSi
dominirebs glexuri meurneoba, ganviTarebul qveynebSi ki – sasaqonlo fermebi].
pirveli yvelaze primitiuli stadiaa dabalmwarmoebluri glexuri naturaluri
meurneoba, romelic TiTqmis mTlianad orientirebulia glexis ojaxis
moTxovnilebaze. meore stadia warmodgenilia Sereuli glexuri meurneobiT, sadac
produqciis nawili gamoiyeneba sakuTari saWiroebisaTvis, xolo meore nawili –
bazarze sarealizaciod. mesame stadia ბაზრისთვის გათვალისწინებული Tanamedrove
maRalspecializebuli efeqturi fermeruli meurneobis warmoSoba. funqcionirebs.
sasoflo-sameurneo warmoebis ganviTarebis evolucia ar SemoizRudeba mxolod
fermeruli meurneobis struqturis cvlilebiT da masSi teqnologiis gamoyenebiT,
ramdenadac tradiciul sazogadoebaSi agraruli seqtori ara mxolod
ekonomikuri saqmianobis saxea, aramed cxovrebis wesic. mTavrobis yoveli
mcdeloba moaxdinos tradiciuli agraruli sistemis transformacia, ar
Semoifargleba mxolod warmoebis gadidebis RonisZiebebiT: aucilebelia
sasoflo sazogadoebis socialuri, ekonomikuri da politikuri wyobilebis
(mowyobis) radikaluri cvlileba. aseTi cvlilebebis gareSe SeuZlebeli gaxdeba
ganviTarebis gzaze gadasvla.sanam gadavidodeT agraruli seqtoris ekonomikuri

556
problemebis ganxilvaze, aucilebelia ufro dawvrilebiT ganvixiloT sasoflo-
sameurneo warmoebis ganviTarebis samive stadia.
naturaluri meurneoba.tipiuri naturaluri meurneoba dakavebulia mosavlis
moyvaniT upiratesad ojaxis moxmarebisaTvis. ZiriTadi sasursaTokulturebi
moicaven xorbals, qers, sorgos da siminds. warmoebis moculoba mcirea,
ramdenadac gamoiyeneba miwis damuSavebis primitiuli meTodebi. kapitaluri
investicia minimaluria; warmoebis mTavაri faqtorebia miwa da samuSao Zala.
moqmedebs mosavlianobis klebadobis kanoni. gvalva, Tavisi miwis nakveTis
dakargvis saSiSroeba, vali – glexuri meurneobis mudmivi Tanamgzavrebia,
romlebic wamlaven glexis cxovrebas da emuqreba mis arsebobas. samuSao Zala
mTlianad gamoiyeneba mxolod Tesvis da mosavlis aRebis periodebSi, muSavdeba
nakveTi, romelsac ereva ojaxi, zodjer daiqiraveba 1-2 umiwo muSaki, garemo
mkacri da statikuria. meurneobis aRwerili forma tipiuria mesame samyaros
mravali qveynisTvis.
warmoebis tradiciuli orseqtoruli neoklasikuri modeli romlis mixedviT
miwa (SesaZlebelia kapitalic) fiqsirebulia (mudmivia) da mxolod samuSao Zalaa
cvalebadi, garkveul warmodgenas ქმნის naturaluri meurneobis ekonomikaze da
იგი,zRvruli mwarmoeblurobis daqveiTebis kanonis ჩარჩოში, აseTი meurneobიs
dabalmwarmoeblurobis mizezebis axsnas iZleva.
samwuxarod, am models ar SeuZlia axsnas, glexebi ratom ewinaaRmdegebian
axali teqnologiis, Sromis iaraRebis, Teslis da ა.შ. გამოყენებას. sayovelTaod
aRiarebuli Teoriis Tanaxmad, Semosavalsa da mogebis maqsimიzaciaze
orientirebuli ferma Tu firma yovelTvis irCevs იმ warmoebis meTods, romelic
uzrunvelyofs produqciis moculobis zrdas mocemuli danaxarjis donis
pirobebSi (mocemul SemTxvevaSi – arsebuli samuSao dro) an danaxarjis
Semcirebas mocemuli warmoebis moculobis pirobebSi. varaudoben, rom fermebi
floben aucilebel informacias warmoebis faqtorebis urTierTzemoqmedebis
Sesaxeb “danaxarji – gamoSvebis” myar sistemaSi. swored es aris misi (modelis)
susti adgili, roca igi gamoiyeneba ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების
naturaluri meurneobis mimarT.
naturaluri sasoflo meurneoba yvelaze riskiani da aramyari warmoebaა,
miTumetes rom aq dgas adamianis sicocxlis sakiTxi. mocemul pirobebSi, roca
meurneoba dafuZnebulia namceca miwaze da mosavali damokidebulia naleqis
557
raodenobaze, mTavari amocanaa ara Semosavlis maqsimizacia, aramed SimSilisagan
Tavis daRweva. amitom, didi ganuWvretlobisa da riskis pirobebSi, wvrili
fermeri naklebad fiqrobs SeCveuli Sromis iaraRebi da kulturebi Secvalos
axali da ufro მწარმოებლური iaraRebiT da kulturebiT, romelთა გამოყენება
dakavSirebulia გახშირებულ mousavlianobis saSiSroebასთან. aseT situaciaSi
wvrili fermeri არსებულ minimalur moxmarebas upiratesobas aZlevs minimalur
sasurvel moxmarebasTan შedarebiT. (Tanac mas arc danazogi aqvs inovaciis da
cvlilebebis gansaxorcieleblad – j.k.) ამრიგად,Tu glexi zoგjer mtrulad an
pasiurad aris ganwyobili teqnikuri cvlilebebisadmi, es albaT aixsneba riskis
maRali doniT da mwarmoeblisaTvis dabali ukugebiT. mizezebi SeiZleba iyos
adgilobrivi Cvevebi, ojaxis pirobebi, kreditis uqonloba da bazris
ganuviTarebloba, aucilebeli resursis, m.S. codnis uqonloba. yvela am momentis
moxsna aucilebelia sasoflo-sameurneo warmoebis zrdis da soflis
kompleqsuri ganviTarebis programebis gansaxorcieleblad.
begara da warmoebiTi faqtorebis bazrebis urTierT gadaxlarTva. aziis da
laTinuri amerikis mraval raionSi farTod gavrcelebulia begara. es aris
riskiს acilebis erT-erTi saSualeba. marTalia, miwis mflobelebisa da masze
momuSave glexebis (ukanaskneli SeiZleba iyos arendatori an daqiravebuli)
urTierTobis sistema mravalferovania, magram praqtikulad yvelaferi daiyvaneba
begaramde. man SeiZleba miiRos monaxevrobis forma, roca arendatori miwis
mflobels brinjis an xorblis mosavlis naxevars aZlevs.
წარსულში Eეkოnomისtebi begaras ganixilavdnen meurneobis gaZRolis
araefeqtian meTodad. a. marSali werda, rom am procesSi anazRaurdeba fermeris
zRvruli produqtis mxolod naxevari, amitom azri ekargeba glexis Zalisxmevas
muSaobaSi. magram ukanaskneli gamokvlevebi miuTiTeben begaris efeqtiაnobaze im
gagebiT, rom igi yvelaze metad yofs risks meurneobriobis monawileebs Soris.
igi warmoadgens kompromiss ori saxis risks Soris: miwaTmflobelis risksa,
romelic SiSobs arendatoris sizarmaceze da arendatoris risks Soris (ar
darCes mousavlian wels yovelgvari Semosavlis gareSe).
unda gaviTvaliswinoT, rom begaris sistema funqcionirebs mkveTri
uTanasworobisa da Zalze arasrulyofili sabazro urTierTobis pirobebSi.
roca glexi lendlords Txovs miwas ijariT, mის winaSe ara mxolod miwis
mესაკუთრეa, aramed misi momavali damqiravebeli, kreditori da xშirad gasayofi
558
Semosavlis nawilis erTaderTi myidveli. aq warmoiSoba movlena, romelsac
ewodeba warmoebis faqtorebis urTierTg adaxlarTuli bazari. იგი
უzrunvelyofs msxvil miwaTmflobelTa monopolias da aferxebs tradiciuli
agraruli ekonomikuri da socialuri struqturebis reformirebas.
Sereul diversificirebul fermerobaze gadasvla. tradiciuli agraruli
sistemis (romelic mravali Taobis ganmavlobaSi meurneobriobis gabatonebuli
forma iyo) myiseuli gadasvla maRalspecializebul fermerobaze,
ganuxorcielebelia da arasasurvelic. windauxedavi mcdeloba naturaluri
meurneoba gardaeqmnaT sasaqonlo meurneobad, mTavrdeboda glexis miwis
gadasvliT mevaxSeebisa da msxvil miwaTmflobelTa xelSi. arsebobis zRvarze
cxovrebis wesi icvleba warmoebis sferoSi arsebobis brZoliT. wvrili
fermerisaTvis sasaqonlo kulturis moyvana ufro meti riskia, vidre
naturaluri meurneobis gaZRola, radgan gabatonebulia meurneobis kidev erTi
faqtori – fasis cvlileba.
diversificirebuli anu Sereuli meurneoba logikuri gadasvlaa
naturaluridan specializebul warmoebaze. msgavs meurneobaSi ZiriTadi
kultura ukve araa gabatonebuli. erTdroulad gasayidad moiyvaneba xili,
bostneuli, yava, Cai, იწარმოება რძის პროდუქტები და სხვა. aseTi საქმიანობა SeiZleba
ganxorcieldes sezonebs Soris, roca gansakuTrebiT didia dausaqmebloba.
Sereuli diversificirebuli warmoebis mTavari amocanaa, ერთი მხრივ, mosavlis
moyvana sakuTari moTxovnilebis dasakmayofileblad da მეორე მხრივ, Warbi
(nameti) produqciis gayidva.
tradiciuli აგრარული meurneobiს transformaciis Sedegebi araa damokidebuli
mxolod fermeris Zalisxmevasa da unarze gazardos Tavisi Sromis
mwarmoebluroba. ufro didi mniSvneloba eniWeba socialur,ეkonomikur da
instituciur garemos. gansakuTrebuliT mniSvnelovania fermeris uzrunvelyofa
kreditით, sasuqebiს შეძენის შესაძლებლობა, informacia mosavlis perspeqtivasa da
bazris mdgomareobis Sesaxeb. samarTliani fasebi da imis rwmena, rom gardaqmna
xorcieldeba misi interesebisaTvis, gamoricxavs fermeris pasiur reaqcias
ekonomikur stimulebze da misi cxovrebis pirobebis gaumjobesebaze. am
SemTxvevaSi isini axorcieleben radikalur cvlilebebs soflis meurneobis
gaZRolis struqturasa da meTodebSi (kolumbia, meqsika, nigeria, gana, kenia,
indoeTi, pakistani, tailandi, filipinebi).

559
 mravalferovnebidan specializaciamde Tanamedrove sasaqonlo meurneoba.Sereul
ekonomikaSi specializebuli ferma warmoadgens individualuri meurneobis
ganviTarebis umaRles, damaTavrebel stadias. industriul qveynebSi igi
sasoflo-sameurneo warmoebis gabatonebuli formaa. igi warmoiSva rogorc
ekonomikis sxva seqtorebis moTxovnilebis pasuxi da masTan erTad viTardeboda.
misi warmoqmnisა da zrdis stimulebi iyo cxovრebis donis zogadi amaRleba,
progresi teqnikasa da biologiaSi, Sida da sagareo bazrebis gafarToeba.
specializebuli sasoflo-sameurneo warmoeba .warmatebis kriteriumi gaxda
mxolod da mxolod komerciuli mogeba. mTeli produqcia gaTvaliswinebulia
bazrisaTvis. iseTi ekonomikuri cnebebi, rogoricaa mudmivi da cvalebadi
danaxarji, danazogi, investicia, Semosavlis done, warmoebis faqtorebis
optimaluri Sexameba, arsebuli SesaZleblobis maqsimaluri gamoyeneba, sabazro
fasebi da maTdami mxardaWera, iZens Tvisebriv da raodenobriv azrs. miwas, wyals
da samuSao Zalas ukve ar eTmoba mTavari yuradReba, rogorc es iyo naturalur
da Sereul sistemebSi. mTavari roli maRali mosavlianobis miRwevaSi da
warmoebis zrdaSi ekuTvnis kapitalis mobilizacias da teqnologiur progress.
specializebuli fermebi Zalze gansxvavebulia rogorc sididiT, aseve
funqciebis mixedviTac. mraval SemTxvevaSi rTuli Sromadamzogveli teqnika
(mZლavri traqtorebi, kombainebi, sasoflo aviacia...) erT ojaxs SesaZleblobas
aZlevs daamuSaos ramdenime aTasi ha miwis nakveTi.specializebuli fermebis
ზოგადი niSania koncentracia romelime erTi kulturis moyvanaze,
kapitaltevadi da Sromadamzogveli teqnologiis gamoyeneba, warmoebis
masStabis efeqtი, romlis mizania produqciis erTeulze danaxarjis Semcireba
da mogebis maqsimazacia. specializebuli fermeruli meurneoba funqcionirebis
meTodebis mixedviT TiTqmis ar gansxvavdeba msxvili samrewvelo sawarmosagan.

8.4.agraruli seqtoris kompleqsuri ganviTarebis

strategia
agraruli seqtoris ganviTarebis mTavari amocanaa soflis mcxovrebTa
cxovrebis donis Tanamimdevruli amaRleba, uwinares yovlisa, wvril fermerTa
Sromis efeqtianobisa da Semosavlis gadიdebis gziT. amitom saWiroa
ganisazRvros progresis wyaro agrarul seqtorSi da aucilebeli pirobebi
dasaxuli miznis misaRwevad. faqtorebis es ori jgufi urTierTdakavSirebulia,

560
magram ukeT asaxsnelad davyoT isini da Tavis mxriv, TiToeul jgufშi გამოvyoT
samი qvejgufი.

წvrili fermerulი meurneobebis agraruli seqtoris zogadი

progresis წყაროები progresis pirobebi

1. cvlilebebi teqnologiasa dა 1. fermeruli meurneobebis

ინოვაციაში
2. Sesabamisi saxelmwifoebrivi
ekonomikuri politika
3. damxmare socialuri
institutebi
modernizacia sursaTze zrdadi
moTxovnis dasakmayofileblad
2. gardaqmnis mxardamWeri
efeqtiani
sistemis formireba
3. აგრარული infrastruqturis
cvlileba mosaxleobis
cxovrebis donis gaumjoბესების
მიზნით

8.4.1.wvrili fermeruli meurneobebiს srulyofa

teqnologia da inovacia. teqnologiuri cvlilebebi da axalaRmoCenebis
gamoyeneba warmoebis moculobis da mosavlianobis myari aucilebeli
winamZRvaria umravles ganuviTarebel qveyanaSi. afrikis da laTinuri amerikis
mraval raionSi warmoebis moculobis zrda SesaZlebeli gaxda brunvaSi
nayofieri miwebis CarTvis wyalobiT.. magram es SesaZlebloba amJamad
praqtikulad amoiwura.ასე რომ, mwarmoebluroba SeiZleba amaRldes
teqnologiuri progresis ori mimarTulebis xarjze. samwuxarod, mesame
samyaros pirobebSi maTi gamoyeneba Zalze problematuria. pirveli mimarTulebaa
Sromadamzogveli teqnika, romelsac gansakuTrebiT eqstensiuri
miwaTmflobelobisa da samuშao Zalis deficitis pirobebSi, SeuZliaT warmoebis
moculobis მნიშვნელოვანი zrda.
ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi, sadac rogorc wesi, miwis nakveTi mcirea,
kapitali deficituria, xolo samuSao Zala – Warbi, ამასთან, კვალიფიციური
specialistebis uyolobis gamo, maRalmwarmoeblur teqnika efeqtianად ვერ
gamoიyeneba. magram racmniSvnelovania, misi gamoyeneba iwvevs umuSevrobis zrdas.
561
axali teqnikis efeqtiani gamoyeneba SesaZlebelia mxolod did farTobze, rac
msxvil miwaTmflobelebs da mevaxSeebs agulianebs (aqezebs) gayidon wvril
mesakuTreTa miwebi. ეს კი amwvavებს isedac rTul sasoflo siRaribisa da
umuSevrobis problemebს.
teqnologiuri progresis meore mimarTulebacnobilia “mwvane revoluciis”
saxelwodebiT. იგი dakavSirebulia biologiasTan (hibriduli Tesli), wylis
resursis ukeT gamoyenebasTan (irigacia) da qimiasTan (sasuqi, pesticidi,
inseqcidi...). magram aqac warmoiSoba problemebi. es mimarTuleba xels uwyobs
miwis nayofierebis amaRlebas, magram mxolod arapirdapir zemoqmedebs Sromis
mwarmoeblurobaze. Tanamedrove soflis meurneobaSi mecnieruli progresis
mTavari miRwevaa: xarisxiani Tesli, rwyvisa da Teslbrunvis axali meTodebi,
sasuqebis, pesticidebis da herbicidebis sul ufro metad gamoyeneba, warmatebebi
veterinariaSi, pirutyvis (saqonlis) gamokvebis meTodebis srulyofa. ეს მიღწევები
SeiZleba yvela ტიპის meurneobebma gamoiyenon, radgan იგი principSi
neitraluria masStabis mimarT, ar moiTxovs mniSvnelovan danaxarjs da rTuli
teqnikis gamoyenebas. amis gamo progresis meore mimarTuleba yvelaze
gamosadegia tropikuli da subtropikuli regionebis pirobebSi. მაგრამ, ისიც უნდა
აღინიშნოს, რომ socialuri institutebi da saxelmwifos ekonomikuri politika,
romelTa CarCoSi misi aTviseba mimdinareobs, xSirad ar rCebian neitralurni.
მრავალ შემთხვევაში isini emsaxurebian mdidar miwaTmflobelTa angarebian
interesebs. საქმე იმაშია, რომ hibriduli Teslis gamoyeneba dakavSirebulia
damatebiT danaxarjთან (morwyva, sasuqi da insekticidi, kreditis miRebis
SesaZlebloba...), რომლის დაფარვა, rogorc wesi, მხოლოდ msxvil miwaTmflobelebs
SeuZliaT. Sesabamisad, “mwvane revoluciis” Sedegi SeiZleba glexTa masis
მასობრივი gaRatakebი სმიზეზი gaxdes. msxvil miwaTmflobels SeuZlia
saxelmwifosgan aiRos krediti dabal sარგებელში, wvrili fermeri ki sesxis
asaRebad mevaxSes mimarTavs. msgavs situaciebSi axalaRmoCenebi SeiZleba
gadaiqces ganviTarebis muxruWad, Tu saxelmwifo politika da socialuri
institutebi wvril fermerebs ჩaმოაSoreben struqturul gardaqmnebSi aqtiur
monawileobas.

562
 8.4.2. instituciuri da fasobrivi politika:
ekonomikuri სtimulebis formireba
meore sacicocxlo sfero, romelic moiTxovs saxelmwifo politikis
radikalur Secvlas, aris faswarmoqmnaაგრარულ produqciaze (gansakuTrebiT
sakveb marcvleulze da sxva ZiriTad kulturაზე, romlebic adgilobriv bazarze
iyideba - ჯ.კ.). mravali qveynis mTavroba, romlebmac ZiriTadi yuradReba
gadaitanes swraf industrializaciaze da qalaqebis ganviთarebaze, qalaqis
misaxleobis iafi sursaTis uzrunvelsayofad, fasebs dabal doneze inarCuneben.
xSirad es fasi ara mxolod msoflio, aramed adgilobriv fasebze dabaliა. es
ukanaskneli ki fermerebs ar aZlevს warmoebis gafarToebis stimuls. amis
ერთერთი Sedegia, is rom moTxovna sursaTze qronikulad aRemateba miwodebas.
amitom mravali ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა, gansakuTrebiT saharis
samxreTiT, romlebic adre TavianT moTxovnilebas akmayofilebda Sida warmoebis
xarjze, iZulebulnia imports mimarTon. es damatebiTi tvirTiა am qveynebis
sagadaმxdელo balansze და man, როგორც ასეთმა Tavisi wvlili Seitana 80-iani
wlebis savaluto krizisis gamwvavebaSi.amitom ამ qveynებis mTavrobebis
mcdelobas აგრარული warmoeba gaadidon “mwvane revoluciis” msvlelobaSi,
arasakmarisia თუ არ ganxorcieldeბა instituciuri gardaqmnebi da mwarmoeblebs
არ gaეxsnებa kreditis miRebის გზები; aucilebelia agreTve wvril da saSualo
fermerebs Seuqmnan stimulebi fasobrivi politikis daxmarebiT, romelic iqneba
adgilobriv bazarze realuri pirobebis amsaxveli. xSirad es niSnavs
saxelmwifos nakleb Carevas faswarmoqmnaSi, gansakuTrebiT afrikaSi saxelmwifo
agraruli sabაჟoebis formiT, romlebsac monopolizebuli aqvT Sesyidvebi da
fermerTa produqciis ganawileba da adgenen fasebs mwarmoebelTa produqciaze.

agraruli seqtoris kompleqsuri ganviTarebis pirobebi

zemo aRniSnulis safuZvelze SeiZleba sami pirobis formulireba,
romelicaucilebelia adamianze orientirebuli აგრარული kompleqsuri
ganviTarebis strategiis sarealizaciod:
SeTavazeba 1. meurneobrivi struqturის da saarendo sistemის unda iyos
reorganizebამ უნდა uzrunvelyoს sasursaTo warmoebis zrda da progresis
miRwevebis gavrceleba soflis mosaxleobis masaze.msgavsi ganviTareba

563
Sesaძlebelia saxelmwifosa da yvela fermeris (da ara mxolod msxviლ
miwaTmflobelTa) Zalisxmevis gaerTianebis SemTxvevaSi. am mimarTulebiT
pirveli nabiji unda gaxdes arendirebul miwazefermeris uflebis garantia (es
gansakuTrebiT aqtualuria samxreT amerikasa da aziaSi). wvrili fermeri
Sezrdilia Tavis miwis nakveTze da misgan Camocileba mas ukargavs Tavis TavSi
rwmenas da aqrobs Tavisi ojaxis mdgomareobis gaumjobesebis stimuls.
am ასპექტში (humanuri mosazrebა,საოფლო წარმოების ზრდა, მისი ეფექტიანობის
ამაღლება...)miwis reformaუნდა მივიჩნიოთ mraval ნაკლებად ganviTarebუl
qveyanaSiagraruli ganviTarebis pirvel pirobad. am qveynebSi miwis ukiduresad
usamarTlo ganawileba arიs SemosavlebSi da sოflis mosaxleobis simdidreSi
uzarmazari gansxvavebis mTavari mizezi, igi gansazRvravs yvela procesis xasiaTs
agrarul seqtorSi. ანის გამო, laTinuri amerikis ekonomikuri komisiის
განცხადებით,აგრარული სექტორის kompleqsuri ganviTarebis umniSvnelovanesi
pirobaa miwis reforma.
ნობელის პრემიის ლაურეატის miurdali:ს მტკიცებით, miwis reforma aziaSi
აგრარული წარმოების ganviTarebis gadamwyveti pirobaa. იგი moicavs iseT
RonisZiebebs, rogoricaa msxviლი miwTmflobelTa miwis flobis an sargeblobis
uflebis gadanawileba umiwo an mciremiwiani glexebis sasargeblod.
gadanawilebis formebi ki gansxvavebulia. iaponiaSi, samxreT koreasa da taivanSi
miwa gadaecemaT mis damamuSavebel arendatorebs da isini qmnian ojaxur fermebs;
kubaSi reformis msvlelobaSi Seiqmna kooperativebi, peruSi –
saxelmwifomeurneobebi; meqsikaSi msxvili meurneobis miwebi gadaeca wvril
fermerebs; keniaSi msxvil miwaTmflobelTa bazaze Seiqmna axali dasaxlebebi.
yvela es procesi iTvleba miwis reformad, ramdenadac misi mTavari amocanaa
miwis gadacema imaT gankargulebaSi vinc mas amuSavebs.
FAO-ს მტკიცებით, მრავალ ეკონომიკურად ჩამორჩენილ qveyanaSi განვითარება
SeuZlebelia miwis reformis gatarebis gareSe, რამდენადაც
1.uTanasworobisa da umuSevrobis problemebi sasoflo adgilebSi gamwvavda; 2.
mosaxleobis swrafi zrda emuqreba uTanasworobis Semdgom matebas; 3. msxvili
miwaTmflobelebi sargebloben “mwvane revoluciis” SedegebiT. isini mdidrdebian
da upirispirdebian cvlilebebs. amis gamo, mravali reforma warumatebeli
aRmoCnda, gansakuTrebiT laTinur amerikaSi. Tumca samarTliani miwis reformac
ki arაა agraruli seqtoris kompleqsuri ganviTarebis garantia.
564
 SeTavazeba 2. wvrili fermerobis ganviTareba ver moitans sasurvel Sedegebs
Tu saxelmwifo ar Seqmnis misi mxardaWeris sistemas, romelic წაახალისებდა
warmoebis da efeqtianobis zrdas, გაafarToebდა mwarmoebეlTa ekonomikur
SesaZleblobas da maT daSvebas resursze.
miwis reforma SeiZleba aRmoCndes mcire efeqtiani da ganviTarebis
Semaferxebelic, Tu ar gatarda warmoebis maregulirebeli institutebis (bankebi,
mevaxSeebi, Teslis da sasuqis mimwodeblebi), saxelmwifo momsaxurebis da
soflis meurneobis daxmarebis sistemis (teqnikuri sistemis, fermerebis swavleba,
saxelmwifo sakredito dawesebulebebi,sasawyobo meurneoba, sabazro
infrastruqtura, sagzao qseli, maT Soris meurneobasTan misasvleli gzebi),
saxelmwifo faswarmoqmnis sistemis rogorc resursze (warmoebiT faqtorebze
fasebis deformaciis gadasvla), aseve fermerebidan Sesasyod produqciaze
(gadaxda sabazro fasis mixedviT) Sesabamisi gardaqmnebi. im qveynebSic, sadac
miwis reforma ar aris saarsebo aucilebloba, mxardaWeris politika warmoebis
efeqtianobisa da fermerTa Semosavlis amaRlebis, agrarul seqtorSi progresis
aucilebeli winamZRvaria.
SeTavazeba 3. soflis kompleqsuri ganviTareba gadamwyveti xarisxiT
damokidebulia wvrili fermeruli meurneobis progresze, magram misi Sinaarsi
მხოლოდ mocemuli procesiT არ amoiwureba. igi moicavs:
* ara mxolod fermerTa, aramed mTeli soflis mosaxleobis Semosavlis
gadidebaს, dasaqmebis zrdaს, აგრარული produqciis gadamamuSavebeli sawarmoTa
da xelosnuri warmoebis ganviTarebaს, ganaTlebis, samedicino momsaxurebis
qselis gafarToebaს, kvebis da sabinao pirobebis gaumjobesebaს და sxva
momsaxurebis miwodebaს;
* ekonomikuri SesaZleblobisa da Semosavlebis uTanasworobis likvidacia
soflis mcxovrebTa Soris, maT da qalaqis mosaxleobas Soris;
* agraruli seqtoris unarს myarad dauWiros mxari da daaCqaros progresuli
gardaqmnis tempebi.[1ТодароМ.П. Экономическое развитие : Учебник. М.: ЮНИТИ , 1997.

565
 8.5.agraruli politika da mosaxleobis siRatake afrikaSi
8.5.1. agraruli cvlileba, სოფლის mosaxleobis
Dდiferenciacia
tropikuli afrika: afrikis qveynebisaTvis sasoflo warmoebis ganviTarebis
mniSvneloba misi masStabiT ganisazRvreba. amJamadac, afrikis bevri qveynisaTvis
აგრარულ სექტორში dasaqmebulebi aqtiuri mosaxleobis safuZvelია, xolo
ramdenadac sasoflo warmoeba afrikis ekonomikurი safuZvelია, misi
ganviTareba seriozul zemoqmedebas axdens sxva socialur-ekonomikur
maCveneblebze. tropikuli afrikis qveynebi ekonomikuri zrdis tempebis mixedviT
(1960-70 - წლებში) sam jgufad iyoფოდა:
1. swrafi zrdis (mSp-is mosaxleobis erT sulze wliurad 2% - ze meti zrda)
– bოtsvana, kot dიvuari, kenia, malavi;
2. saSualo zrdis (2%-mde) – mozambiki,zambia;
3. stagnacia an Semcireba (nulovani zrda an maCveneblis Semcireba
mosaxleobis erT sulze) – gana, somali.
gamokvlevebi adastureben, rom am qveynebis umravlesobaSi arsebobs აშკარა
korelacia mosaxleobis erT sulze, mSp-is zrdasa da soflis meurneobიs,
kerZod sursaTis warmoebas Soris. magaliTad, ganasa da mozambikაSi
დასახელებულ periodSi sursaTis warmoeba 20%-ze metad Semcirda.
afrikuli qveynebis sasoflo warmoebis umnoSvnelovanesi niSania misi
saeqsporto orientacia, romelic saboloo anგariSSi iwvevs zrdad sasursaTo
defivits da misi importis gadidebas. afrikis kontinentis uunaroba “Tavi ver
gamokvebos” paradoqsuli movlenaa, ramdenadac am kontinentis erT-erTi mTavari
aqtivia misi maRali sasoflo-sameurneo potenciali. Tu gaiTvaliswinebთ
pirdapir urTierTkavSirs qveyanaSi sursaTis warmoebasa, mis fassa da siRatakis
masStabs Soris, maSin SieZleba iTqvas, rom msgavsi ganviTareba siRatakes
“axalisebs”.
kontinentze SedarebiT maRali uTanasworobაა qalaqisa da soflis
mosaxleobis saSualo Semosavals Soris, rac aixsneba industriul seqtorSi
Sromis anazRaurebas ufro maRali doniT. erTdroulad glexuri meurneobebis
didi nawili axlosaaგადარჩენიs ზღვარTan.

566
 rekonstruqciisa da ganviTarebis saerTaSoriso bankis (rgsb) SefasebiT, 1970-
ian wlebSi afrikaSi arasasoflo Semosavali saSualod 4-9-jer aRematebოდa
sasoflo Semosavals, botsvanaSi კი, 70-iani wlebis SuaნახევარSi ojaxebis 10%
iRebდა yvela Semosavlis 40%-ს, maSin roca soflad mcxovrebTa 40% iRebda mSp-
is mxolod 12%-ს.
afrikuli saxelmwifoebis ganviTarebis problemebze momuSave mkvlevarebi
aRniSnaven aq abსoluturi siRatakis mniSvnelovan masStabs. rgsb – is Sfasebiთ,
70-ian wlebSi kontinentis aranakleb naxevari “siRaribis pirobebSi” cxovrobda.
xolo ramdenadac soflis mosaxleobis saSualo Semosavali qalaqisas
CamorCeba, amis gamo, RaribTa wili soflad meti იყო.
qveyanaSi siRaribis arsebobaze mravali faqtori axdens gavlenas. maT Soris
gamoiyofa:
*ekonomikuri zrdis m.S. sasoflo warmoebis zrdis tempebi;
*sasoflo warmoebis ganviTarebaze gamoyofili mSp-is procenti;
* ekologiuri faqtori;
*სასოფლო სოციალური და ეკონომიკური ინფრასტუქტურის განვითარების დონე.
აფრიკის მოსახლეობის სიღატაკეზე მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს migraciis done da
mimarTuleba, კერძოდ. მოსახლეობის ერთი ნაწილის გადასვლა Tavisiვე qveynis ufro
nayofier regionebSi, an sxva qveyanaSi. kontinentis yvela qveynisaTvis
(damoukideblobis mopovebis Semdeg) damaxasiaTebelia mniSvnelovani migraciuli
nakadebi soflidan qalaqSi, Tanac migraciulia soflis yvelaze axalgazrda da
formaluri ganaTlebis mqone macxovreblebi. migraciuli moZraobis
gansxvavebuli tipebi ormag efeqts axdenen sasoflo siRatakis gavrcelebaze.
erTis mxriv, qalaqidan fuladi gzavnilebi soflis mcxovrebs saSualebas
aZlevს gazardos TavianTi mTliani Semosavali,igi, rogorc wesi, yvelaze
mniSvnelovania yvelaze Raribi ojaxisaTvis. meore mxriv, migracia erTdroulad
uaryofiTad zemoqmedebssasoflo siRatakis ganviTarebaze, radgan axalgazrda
da ganaTlebuli adamianebis gadineba xels uwyobs mis Semdgom gavrcelebas.
თანაც, აფრიკის ზოგიერთ ქვეყანაში (ბოტსტვანი, ზამბია, სომალი...) სამუშაო ძალის
უკმარისობა შეიმჩნევა. xSirad saojaxo meurneოbebs saTaveSi qali უდგას, რომელთა
საშუალო შემოსავალი ორჯერ Camouvardeba მამაკაცის შემოსავალს.

567
 yvela CamoTvlili faqtori aRrmavebs sasoflo-sameurneo kriziss, romelSic
amJamad imyofeba afrikuli qveynebis umravlesoba.1აგრარული წარმოებისდუნე zrda
an stagnacia aris zogadi ekonomikis cudi mdgomareobიsა და sasoflo siRatakis
arsebobisa da gaZlierebis მთავარი mizezi, ამის გამო aucilebelia afrikuli
saxelwifoebis samTavrobo politიkis pereorientირებაagrarul seqtorზე.
kontinentze sasoflo warmoebis ganviTareba, Sromis მსოფლიო organizaciis
eqspertთა azriT, unda moicavdes:ინვესტირebis gadidebas, romelic mimarTuli
iqneba აგრარული სექტორის produqtiulobis amaRlebasa da socialuri
infrastruqturis gaumjaobesebaze, agreTve aucilebeli sasoflo-sameurneo
teqnologiis damuSavebaze, romelic Seesabameba afrikis qveynebis socialur-
ekonomikur da bunebriv – klimatur pirobebs; miwis sargeblobisa da
miwaTmflobelobis politikis gadaxedvas. amJamad miwaTmflobelobis sistema
afrikuli qveynebis umravlesobaSi imyofeba tradiciuli komunიsturidan
Tanamedrove sistemis sxvadasxva saxeebSi gadasvlaze, romelic dafuZnebulia
individiualur an saxelmwifo mflobelobaze. mosaxleobis swrafi zrda
ganapirobebs umiwo glexebis aseve swraf zrdas. ამ პროცესის გაჩერება შეულია ამ
სფეროში პერეორიენტაციის პოლიტიკას.
saWiroa swrafi RonisZiebebis miReba saeqsporto sasursaTo kulturebsa da
adgilobriv moxmarebaს Soriswonosworobის დასამყარებლად. es agreTve xels
Seuwyobs siRaribis problemis gadaWras. am ukanasknelis ugulebelyofam
ganapiroba sursaTis importis mudmivi zrda, ris gamoc afrikis soflis
mosaxleobis didi nawili damokidebuli aRmoCda importul sursaTze. aseTi
eqspoრtზe ორიენტირებული განვითარება, saboloo jamSi, gamoiwvevs imas rom
“Raribi qveynebi ver SeZleben sursaTze zrdadi moTxovnilebis gadaxdas”.
bevri afrikuli qveynisaTvis soflis meurneoba mniSvnelovania. magaliTad,
keniaSi soflad cxovrobs mosaxleobis 85% (1976 w), xolo sasoflo produqcia
iZleva qveynis yvela saeqsporto Semosavlis 57%-s. სასოფლო წარმოების მაღალი
ზრდის (1966-77 წლებში - საშუალო წლიური - 4,8%), soflis mosaxleobaSi
siRatakeZalze gavrcelebuliა.2misgan gansakuTrebiT itanjebian qalebi,
romlebic,mamakacebis iZulebiTi imigraciis gamo, xSirad რCebian ojaxis
meTaurad; umiwo glexebi, romlebsac იჯარითaqvT aRebuli saxelmwifo an kerZo
miwebi; wvrili mesaqonleebi, romlebic ZiriTadad sakuTari moxmarebisaTvis
568
awarmoeben xorcsa da rZeს. keniaSi siRaribis gamovlinebis formebi iSviaTad
asocirebulia SimSilsa da avadmyofobasTan. Upirvეl yovlisa, igi
dakavSirebulia imasTan, rom ekonomikurma modernizaciam “araviTari sargebloba
ar moutana soflis muSakebs”.
mrewvelobisa da sasoflo warmoebis balansirebuli ganviTarebis warmatebuli
magaliTia malavi, romlis ekonomikuri zrdis tempi (1973-78 ww) wliurad 6% იყო.
xolo mosaxleobis erT sulze gaangariSebiT saSualod - 4%.ekonomikuri ზrdis
maRali tempis ZiriTadi wyaro iyo sasoflo warmoebis gafarToeba. malavSi
arsebobs sasoflo warmoebis ori tipi (msxvili - თანამედროვე da wvrili -
პატრიარქაული), მალავში daqiravebuli samuSao ZalaZiriTadad orientirebulia
saeqsportoპროდუქციის წარმოებაზე.. magram dRemde mosaxleobis didi nawili
dasaqmebulia da Semosavlis ZiriTadi wyaroa wvrilmasStaburi miwaTmoqmedeba,
sadac moyavT maisi (saSualo nakveTis sididea 1.5 ha). am qveyanaSi ekონომიკური
zrdis maRal tempebs Tan axlavs SemosavlebSi uTanasworobis zrda. Tumca
gaizarda mosaxleobis sulobrivi Semosavali, magram ZiriTadi saSualebebi
Tavmoyrilia miwis mflobelTa xelSi, soflis mcxovrebTa didi nawilis
Semosavali ki adrindeბუlad axlosaa “gadarCenis donesTan”. Tu mxedvelobaSi
miviRebT mamulSi momuSave,ასევე, qalaqSi arakvalificiur muSebისა da
wvrilmwarmoebelTa umravlesobis dabal anazRaurebas, SeiZleba davaskvnaT rom
“malavSi sakvlev periodSi siRaribis masStabi gaizarda. amis dadasturebaa
“cxovrebis xarisxis” iseTi maCveneblebi, rogoricaa bavSvTa sikvdilianoba
(142%0) sicocxlis saSualo xangrZlivoba (46 wელი) da mozrdili mosaxleobis
ganaTlebis დაბალი done (25%).4rac Seexeba nigerias, იგი შეიძლება sam periodad
დაიyos:1. koloniuri, roca ganviTarebiაs აstიmulirebდa sasoflo-sameurneo
produqciis eqsporti;2. damoukideblobis mopovebis Semdgomi periodi, romelic
dakavSirebulia importSemcvleli industrializaciis kursTan; 3. 70-80-iani wlebi.
eqsportTan dakavSirebulzrdasTandabruneba, romlis safuZveli ukve აგრარული
პროდუქცია ki ar იყო, aramed navTobi. marTalia es periodi xasiaTdeba mSp-is
mniSvnelovani zrdiT, m.S. sulobrivi Semosavlisa, magram mTeli am periodis
ganmavlobaSi soflis mosaxleoba itanjeboda cxovrebis donisrogorc
SefardebiTi, aseve absoluturi dacemiT. es imiT aixsneba, rom soflis
mosaxleoba iRebda მთლიანი mogebis araproporciul, umniSvnelo nawils,
569
magaliTad ganviTarebis mesame xuTwlian gegmaSi (1975-1980 ww) sasoflo
warmoebis ganviTarebis waxalisebaზe gamoiyo mშp-is mxolod mcire nawili (5%).
am garemoebiT aixsneba soflis meurneobis mudmiv stagnaciaSi yofna, im dros
roca ekonomikaSi mSp-is zrda mTlianobaSi Zalze swrafi iyo.
navTobis amoRebis gafarToebis Sedegi iyo sursaTze fasebis zrda, romეlსაც
მოყვა mosaxleobis im jgufis saSualo Semosavlis gadideba, romelTac moyavdaT
sasursaTo kultura. magram sუrsaTze fasis momatebiT moigo mxolod yvelaze
mdidarma miwaTmflobelebma, romelTac gasayidad hqondaT sursaTis ჭარბი
რაოდენობა, ramac gaaZliera arsebuli uTanasworoba. am gagebiT, “navTobis bumma
marTalia ეკონომიკური ზრდის ტემპი დააჩქარა, მაგრამ xeli Seuwyo sursaTis
mwarmoeblebs Soris uTanasworobis gaRrmavebas და saeqsporto kulturebis
mwarmoeblebis realuri Semosavliს mniSvnelovnad daცeმას”.5[5 с . 214. (ნოვიე
კნიგი, №.2. საზ.1981 წ]
nigerias gamocdileba, gviCvenebs, rom erovnul doneze Semosavlebis swrafi
zrda, avtomaturad ar iwvevs soflis Raribi mosaxleobis Semosavlebis
amaRlebas. mocemul SemTxvevaSi soflad mcxovrebTa mniSvnelovani nawilis
realuri Semosavali Semcirda.

8.6. სამხრივი თანამშრომლობა მყარი აგრარული სექტორის გასანვითარებლად

და სასურსათო უსაფრთხოება
სამხრეთ - სამხრეთის (Sud-Sud) ეკონომიკური კოოპერაციის ჩარჩოში, ნაკლებად
.განვითარებულ ქვეყნებს ბევრი შესაძლებლობა (სავაჭრო კავშირების დამყარება,
ინვესტიციების მოზიდვა, ცოდნის ურთიერთ გაზიარება, განუვითარებელი ქვეყნების
გამოცდილების გათვალისწინება...) უჩნდებათ, რაც მათ მომავალში წარმატების რელურ
გარანტიას მისცემთ.
ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში აგრარული სექტორის ეფექტიან განვითარებასთან
დაკავშირებულია:
*სახელმწიფო სექტორსა და კერძო სექტორს შორის როლების გონივრული განაწილება.
მრავალ შემთხვევაში მთავრობა წამყვან როლს ასრულებს სექტორის განვითარების
ორიენტირებაში, შეიქმნა ადგილობრივი ბაზარი, სადაც შედარებით ჩამოყალიბებული
სტაბილური ფასები იძლევა ინვესტიციებიდან მისაღებ უკუგებას. სამთავრობო
პოლიტიკამმხარიდუჭირაკონკურენტუნარიანიკულტურებისშენარჩუნებასდასურსათისგანაწი

570
ლებისნაციონალურსისტემას. მრავალ განუვითარებელ ქვეყანაში, სადაც წარმატება მიღწეული
იქნა, მთავრობის ჩარევით, მოხერხდა მწარმოებლების ფასების სტაბილიზაცია, შესყიდვების
ადგილობრივი გარანტიების უზრუნველყოფა, სუბსიდირება და იაფი კრედიტის მიწოდება;
*ინვესტიციების მაღალი შეფასებით წარმოებით პოტენციალის მოზიდვა წვრილ
მეურნეობებში,რომელმაც აგრეთვე უნდა ურუნველყოს ქალაქის ზრდადი მოახლეობის
სურსათით დაკმაყოფილება. ინვესტიციების მასობრივი უკმარისობა განსაკუთრებითიმ
აგრარულ ქვეყნებში გამოიკვეთა, სადაც წვრილი მეურნეობები ჭარბობს. გაერომ გადაწყვიტა
აგრარულ სექტორში ყოველწლიურად განახორციელოს 25 - $0 მლრდ $-ის ინვესტიცია. ამ
თანხის ფინანსირება მოხდება ადგილობრივი რესურსების და განვითარების ოფიციალური
დახმარების (APD) ჩარჩოში. რესურსების დაახლოებით ერთი მესამედი დაუყოვნებლივ
მოხმარდება გადაუდებლივ სასურსათო დახმარებას. და მოკლევადიან პერსპექტივაში
საბიუჯეტო და საგადამხდელო ბალანსის მხარდაჭერას, ხოლო დანარჩენი თანხა აგრარულ
ინფრასტრუქტურაში (განათლება, სასმელი წყალი, აგრარული კვლევა...) ინვესტიციების
განსახორცილებლად გამოიყენება. მოცულოით ყველაზე დიდი თანხის ინვესტირება
განხორციელდება სამხრეთ აზიაში და ლათინურ ამერიკაში, ხოლო ერთ სულზე
გაანგარიშებით - აფრიკაში. ყველა ამ ურთიერთობაში სამხრეთ - სამხრეთის თანამშრომლობას
შეუძლია ცენტრალური როლი შეასრულოს აგროწარმოების ეფექტიან მეთოდებზე
გადასვლაში].
* აგრარული განვითარების კომპლექსური პოლიტიკა მათ შორის მიწის რეფორმა და
ტექნიკური დახმარება, აგრეთვე აგრარულ ინფრასტრუქტურაში ინვესტირების
მხარდაჭერა, მათ შორის გზების გაყვანა, ენერგიაზე წვდომა, შენახვის სისტემა და
მცირეხარჯიანი მორწყვა, თავის მხრივ, აგრარული პროდუქციისგადიდებას გამოიწვევს.
* უფრო სამართლიანი სავაჭრო ურთიერთობა, სადაც ბაზრის ბარიერები და
ასიმეტრიულობა წვრილ მწარმოებლებს ეჯახება.

8.6.1. მყარი აგრარული განვითარების პრობლემები

ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
ა). შეზღუდვები მწარმოებლურობის ზრდაზე. ეს ხშირად ასოცირდება სიღარიბის მაღალ
დონესთან და აგრარულ სექტორში დასაქმების სიჭარბესთან. გარდა ამისა, ekonomikuri
განვითარების ფაქტია მოსახლეობის ერთ სულზე სურსათის წარმოების გადიდების
პარალელურად, აგრარული სექტორის წილის შემცირება მშპ-ში და მთლიან დასაქმებაში.

571
სირთულე ნაწილობრივ დაკავშირებულია აგრარული სექტორის სპეციფიკასთან. ამ სექტორში
მრავალი საწარმო ფუნქციონირებს, ჭარბობს წვრილი ფერმერული მეურნეობა, რომელთა
დიდი ნაწილი გასაღების ბაზრებთან არაა დაკავშირებული, მხოლოდ კაპიტალიზაციის
მაღალი დონის ფერმებია ექსპორტზე ორიენტირებული სექტორი, რომელიც ასევე
ნედლეულის პოტენციური წყაროა სხვა პოტენციურად უფრო დინამიკური
სექტორებისათვის. ისინი, როგორც წესი, განლაგებულია ქალაქების ეკონომიკური
განვითარების რაიონებში, მაშინ როცა სურსათის უსაფრთხოებაზე ორიენტირებული სექტორი
სასოფლო რაიონებშია განლაგებული. როგორ უნდა მოიხსნას ეს წინააღმდეგობა? ამ კითხვაზე
ერთგვაროვანი პასუხი არ არსებობს, ნაწილობრივ იმის გამო, რომ აგროკულტურა უნდა
განვიხილოთ ზრდის პროცესის დინამიკურ თუ პასიურ ელემენტად. თუმცა, როგორც
ზოგიერთი ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების გამოცდილებამ ცხადყო, ამ კითხვაზე
საუკეთესო პასუხია ყველა აგრარული წარმოებითი ერთეულის მწარმოებლურობის ამაღლება
(აგრარული ტექნიკისა და ტექნოლოგიის ფართო გამოყენება. ნიადაგისდა წყლის მართვის
გაუჯობესება, მყარ აგრარულ პრაქტიკაზე გადასვლა...) .
უფრო მაღალი მწარმოებლურობა ამცირებს დანახარჯს პროდუქტის

* ნოვატორული აგრარული წარმოების სისტემის პოტენციალი, რომელიც ღირებულებას

ქმნის მიწოდების ძეწკვში. მაგალითად, ბიოსათბობის და ბიოენერგრტიკის წარმოება სხვა
სასურსათო კულტურიდან;

*კლიმატის ცვლილების ზემოქმედება და ამ ცვლილებისადმი ადაპტაციის პრობლემები;

*დაინტერესებული მხარეების აქტიური მონაწილეობის უზრუნველყოფა
უფრო კომპლექსური მიდგომის გამოსაყენებლად, რომელიც აგრარულ წარმერთეულზე და
ზრდის ფერმერის მათ შორის წვრილი ფერმერის შემოსავალს, რაც დანაზოგს წარმოშობს,
რომლის ერთი ნაწილი შიდა ინვესტირებას მოხმარდება. ამავე დროს, უფრო პროდუქტიული
აგრარული სექტორი ახალი საექსპორტო შესაძლებლობის წყარო გახდება და გააუმჯობესებს
ქვეყნის სტრატეგიულ მდგომარეობას გლობალურ ბაზრებზე და ხელს შეუწყობს უცხოური
ვალუტის დაგროვებას. ამრიგად, წარმოიშობა მულტიპლიკატური ჯაჭვი, რომელიც
ეკონომიკის სხვა და დარგების ზრდაშიც აისახება და თავის მხრივ, ეროვნული განვითარების
საფუძველი გახდება.
30 წლის განმავლობაში უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში (les pays les moins avancés
- PMA) სრულიად სხვა გამოცდილება დაგროვდა. ამ ქვეყნები მარცვლეულის მოსავლიანობა,

572
სხვა განუვითარებელ ქვეყნებთან შედარებით, დაახლოებით 2-ჯერ ნაკლები იყო. იგივე
ითქმის ზეთოვან კულტურების მოსავლიანობაზე.2 [2CNUCED.Rapport 2006 sur les pays les
moins avancés. იხ. აგრეთვე le chapitre III du Rapport 2009sur les pays les moins avancés, sur la place
centrale de l’agriculture dans la problématique dudéveloppement des PMA]. მაშინაც კი, როცა
ზოგიერთი საექსპორტო კულტურის შემოსავლიანობაიზრდება, მიწის მოსავლიანობა დაბალ
დონეზე რჩება და მოსახლეობის მატება მუდმივად აჭარბებს აგრარული პროდუქციის ზრდას,
მაშინ როცა საზრდოს უკმარისობა მუდმივ საფრთხედ რჩება.
მწარმოებლურობის მუდმივი შემცირება ძირითადად აიხსნება სასოფლო რაიონების
განვითარებაში ინვესტიციების უქონლობით, აგრარული მოსავლიანობის ამაღლებაში
ტექნიკისა და ტექნოლოგიის გამოუყენებლობით. 2008 წელს აზიის და წყნარი ოკეანის
ეკონომიკური და სოციალური კომისიის გაანგარიშებით, აზია და წყნარი ოკეანის აგრარული
მწარმოებლურობა ტაილანდის დონეზე რომ ამაღლებულიყო, მაშინ 218 მლნ ადამიანი
სიღარიბეს გადაურჩებოდა. აგრარულ სექტორში მწარმოებლურობის ზრდის განმსაზღვრელი
ფაქტორებია: აგრარული კვლევა, აგრარული განვითარება, სოფლის მოსახლეობის
განათლება და სასოფლო ინფრასტრუქტურა, განსაკუთრებით электричество და გზები.
ინვესტიციის უქონლობა თუ უკმარისობა ძლიერ ზღუდავს უმრავლეს განუვითარებელ
ქვეყნებში აგრარული მწამოებლურობის ზრდას.
ამ ასპექტში „მწვანე რევოლუცია“ გადამრჩენ მოდელად გამოჩნდა. მაღალმოსავლიანი сортов
მცენარეულობის დანერგვამ გარკვეული შედეგი გამოიღო. ზოგიერთ ქვეყანაში,
განსაკუთრებით აზიაში, გასული საუკუნის 70-იან წლებში გაიზარდა წარმოება და
მწარმოებლურობა. ამის მიუხედავად, მწვანე რევოლუციას მრავალი სერიოზული ნაკლი
აღმოაჩნდა, მათ შორის აღსანიშნავია მისი უარყოფითი ზემოქმედება წვრილი ფერმერების
მდგომარეობაზე და გარემოზე.
ამჟამად მიმდინარეობს „მწვანე რევოლუციის“ გადაფასების პროცესი, განსაკუთრებული
ყურადღება ექცევა ისეთი მიმდინარე და წარმოშობილ პრობლემებს, როგორიცაა :

* მყარი აგრარული განვითარების სფეროში ბიოლოგიური აგროკულტურის აგრარული

როლი [მეურნრნეობის გაძღოლის ორგანული მეთოდების როლი];
რომელიც წარმოებასოებას დააკავშირებდა ფინანსების, ვაჭრობის და ენერგიის
სექტორებთან.

573
 ბ). შეცდომების პოლიტიკა. სახელმწიფოს ეკონომიკურ ინტერვენციის იდეა მიუღებელია
იმათვის, ვინც დიდი ხანია ამტკიცებენ, რომ ფერმერთა სიღარიბე თითქოს განპირობებულია
სახელმწიფოებრივი ღონისძიებებით, რომლებმაც ფერმერებს აგრარულ სექტორში
თავისუფალი ბაზარი დაუკარგა.. 80-იან წლების დასაწყისში საგარეო დავალიანების
კრიზისის შემდეგ, აგრარული განვითარების პოლიტიკა დაფუძნებული იყო იმ დოგმაზე,
რომ თითქოს ფასი იყო რესურსების ეფექტიანი გამოყენებისა და წარმოების გადიდების
3
უმთავრესი საშუალება.3. [ Mittal A (2008). Food price crisis: rethinking food security policies. G-24

discussion paper no. 56].

პოლიტიკოსების მიერ რეკომენდირებული სამოქმედო პროგრამა, რომელიც ამავე დროს
ახალი სესხების მიღების პირობა იყო, აგრეთვე მოიცავდა;
1. გაცვლითი კურსის კორექციას;
2. სახელმწიფო სექტორიდან აგრარული ბაზრების გამოყვანას;
3. სასურსათო სუბსიდიისშეკვეცას;
4. abolitiondes offices de commercialisation.
გარდა ამისა, აგრარულ სექტორში სახელმწიფო მხარდაჭერის ზრდა იმ ვარაუდზე იყო
დაფუძნებული, რომ ფერმერთა ინვესტიციური გადაწყვეტილება უფრო ეფექტიანად
დაფინანსირდებოდა, თუ ისინი კრედიტებს უშუალოდ კერძო ბაზარზე მიიღებდნენ. მაგრამ
ყველაფერი პირიქით მოხდა. განაყოფიერებაზე გამოყოფილი სუბსიდიები opulation rurale.
სინამდვილეში, 90-იანი წლების განმავლობაში დაბალ და საშუალო შემოსავლიან
განუვითარებელ ქვეყნებში აგრარული წარმოება ძალზე შემცირდა. ხშირად მისი ზრდის
ტემპი მოსახლეობის ზრდის ტემპს ჩამორჩებოდა. ეს ტენდენცია განსაკუთრებით სუბსაჰარის
ქვეყნებში დაფიქსირდა.
სახელმწიფო და APD -ას შემცირებამ a freiné კერძო ინვესტიციები აგრარულ სექტორში,
განსაკუთრებით სასოფლო ინფრასტრუქტურაში, რომელიც აუცილებელია აგრარული
სექტორის სწრაფი და მყარი განვითარებისათვის.saxelmwifoebrivi investiciebis
Semcireba, romelic aucilebelia agraruli seqtoris swrafi da mdgradi
ganviTarebisaTvis. aseTi cvlilebebis gamo, mravalma fermerma ara mxolod
წარმოების zrda Seanela, aramed sasursaთo kulturebze fasebი gaadida dა
sasuqebze subsidiebi გააუქმა .
თავის მოხსენებებში CNUCED ყოველთვის მიუთითებდა იმ მოსალოდნელ რისკებზე,
რომლებიც თან ახლავს დაჩქარებულ ლიბერალიზაციას და დერეგულირებას, თუ მას თან არ
574
ახლდა ინვესტიციები და ინსტიტუციური მხარდაჭერა, იგი აუცილებელია წარმოების
ეფექტიანობის გასაუმჯოსებლად და სოფლის მოსახლეობის დასასაქმებლად. სინამდვილეში,
90-იან წლებში სუსტ და საშუალო შემოსავლიან ქვეყნებშიაგრარული წარმოება მკვეთრად
შემცირდა და იგი, ხშირად, მოსახლეობის ზრდის ტემპს ჩამორჩებოდა.(encadré 2. აფრიკული
მიკროკოსმი).ახლანდელი კრიზისით, განუვითარებელი სოციალური ფიზიკური
ინფრასტრუქტურის გამო, ყველაზე მეტად სუბსაჰარის სქვეყნები დაიტაჯნენ, რომლებიც
ეწინააღმდეგებიან წარმოების ახალი მეთოდების დანერგვას, სიცოცხლისუნარიანი
აგრარული ეკონომიკის განვითარებას, რომელიც შესაბამისობაში იქნებოდა უფრო ფართო
განვითარების დინამიკასთან და მოთხოვნილებასთან.
2003 წელს აფრიკულ სახელმწიფოების სრული სურვილი იყო თავიანთი დანახარჯი
აგრარულ სექტორში 2008 წლისათვის 10 %-მდე გაედიდებინა, რათა თავიანთი მხარდაჭერა
გამოეხატა აფრიკის აგრარული სექტორის კომპლექსური პროგრამისთვის (objectif de la
Déclaration de Maputo). ამის ნაცვლად, ეს დანახარგი 90-იან წლებში მკვეთრად შემცირდა და
მიზანი მიუღწეველი დარჩა.

.კერძო სექტორის გამოყენებას მხოლოდ აგრარული კრედიტების მისაღებად და

აგრარული პროდუქციის გასასაღებლად, განსაკუთრებით ისეთ ქვეყნებში სადაც ეს სექტორი

ჯერ კიდევ სუსტია, მოაქვს უთანასწორო და გაუთვალისწინებელი შედეგები. ფინანსური
ლიბერალიზაციამ და მკაცრმა ფულადმა პოლიტიკამ გამოიწვია სასოფლო კრედიტის
ამოშრობადა დამხმარე მომსახურებაზე ფინანსირების ქრონიკული უკმარისობა.
მრავალ ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნის პოლიტიკაში ამ წარუმატებლობამ დაასუსტა
მათი აგრარული სექტორი და იგი უფრო მოწყვლადი გახადა. მრავალი მათგანი კარგად
გრძნობს მანკიერ წრეს, რომელიც მრავალი ფაქტორის (დაბალი ინვესტიცია, ნელი ზრდა,
შემოსავლის დაბალი დონე, მწარმოებლურობის შემცირება, შეზღუდული ბაზრები...)
მოქმედებით არის გამოწვეული.
გ). არასასურველი ერთაშორისი სისტემა. საყოველთაოდ მიღებულია, რომ უფრო
განვითარებულ ქვეყნებში არსებული აგროკულტურების პროტექციონისტური სისტემა
უარყოფითად აისახება მრავალი ნაკლებად განვითარებული ქვეყნის აგრარული სექტორის
განვითარებაზე. მაღალი ტარიფები, სუბსიდირება ადგილობრივი პროდუქციის წარმოებაზე
ვრცლად დამახინჯებულია აგრარულ სექტორში და მეთევზეობაში. გარდა ამისა, სავაჭრო
სისტემა მოწყვლადი გახდა უფრო არასტაბილური ფინანსური სისტემის მიმართ. ამას

575
ადასტურებს აგრარულ პროდუქციაზე ფასების უწესრიგო მოძრაობა. უკანასკნელ
ათწლეულში დონორების მხრივ მოხდა აგრარული სექტორის უგულებელყოფა. მართლაც
l’APDწილმა დონორების დახმარების მთლიან მოცულობაში 13%-დან (80-იანი წლების
დასაწყისი) 3%-ზე დაბლა ჩამოვიდა (2005 - 2006 წ). გარდა ამისა, დახმარება შეუმცირდა
ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის იმ რგოლებსაც, რომელთა წარმოებითი საქმიანობა
აგრარულ სექტორზე დადებითად აისახებოდა.

8.6.2. სამხრეთის თანამშრომლობა და მდგრადი

აგრარული განვითარება

სამხრეთ-სამხრეთის კოოპერაციის საფუძველი. ЮНКТАД -მა 2009 წლის თებერვლის

სხდომაზე, რომელშიც მონაწილეობა მიიღო სამხრეთ-სამხრეთის კოოპერაციის ეკონომიკური
თანამშრომლობის ექსპერტებმა (ფინანსების, ვაჭრობის, ინვესტიციისა და ტექნოლოგიის
სფეროში), აღნიშნეს, ჩრდილოეთ - სამხრეთის ტრადიციული თანაშრომლობის
ეფექტიანობის შემდგომი განმტკიცების აუცილებლობა.
სამხრეთ-სამხრეთის კოოპერაცია სასურველია, მაგრამ მისთვის დამახასიათებელია
სიძნელეები. იგი უმთავრესად ფინანსირებისა და ორგანიზაციული პოტენციალის
უქონლობას ეხება. ასევე აღსანიშნავია რეგიონულ სიტუაციებში და ეკონომიკურ და
პოლიტიკურ რყევებისადმი მოწყვლადობის განსხვავებულობა. სწორედ ამის გამო, სამხრივ
თანამშრომლობას შეუძლია მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს სამხრეთ-სამხრეთის
კოოპერაციის განმტკიცებაში (სახსრების, ცოდნის და გამოცდილების მიწოდება. ეს
განსაკუთრებით აგრარული სექტორის მიმართ ითქმის.ამ თანამშრობლობამ შეიძლება
გამოიწვიოს მწვანე რევოლუციის აღმავლობა, განსაკუთრებით აფრიკაში. სამხრეთ-სამხრეთის
კოოპერაციის მნიშვნელოვანი საფუძველია ნიადაგობრივ-კლიმატური და ეკოლოგიური
პირობების მსგავსება. ამავე დროს, სამხრეთ-სამხრეთის კოოპერაციას შეუძლია ხელი
შეუწყოს გასხვავებული გამოცდილება, რომელიც ამ ქვეყნების აგრარული წარმოების
ზრდის მნიშვნელოვანი კომპონენტია, განსაკუთრებით იმ სიტუაციაში, როცა ამ ქვეყნებში
წვრილი ფერმერული მეურნეობა ჭარბობს.
სამხრეთ - სამხრეთის კოოპერაციის ახალი ტენდენციები
ზოგიერთი ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა (ჩინეთი, ინდოეთი, ბრაზილია,
მალაიზია, თურქეთი, კუბა, ინდონეზია, ეგვიპტე, სამრეთ აფრიკა...) ტექნიკისა და

576
ეკონომიკის პროგრამების აქტიური მონაწილეებიი გახდნენ. ჩინეთი, მაგალითად, აფრიკაში
სწრაფად გახდა მსხვილ ინვესტორად და სამრეწველო პროდუქციის ძირითად
მიმწოდებლად, ასევე როგორც ნედლეულისა და აგრარული პროდუქციის უმსხვილესი
იმპორტიორი. 2000 წელს ჩინეთმა ეს თანამშრომლობა ჩინეთ - აფრიკის ფორუმის შექმნით
განამტკიცა, რომელიც ყოველ სამ წელიწადში ერთხელ იმართება. ფორუმის მესამე
სხდომაზე (პეკინი, 2006 წ) ჩინეთმა აფრიკისადმი დახმარება გააორკეცა. ჩინეთსა და აფრიკის
40 ქვეყანას შორის ეკონომიკური და ტექნიკური თანამშრომლობის პრიორიტეტული დარგია
აგრარული სექტორი, romlisTvis200-ზე მეტი პროექტი დამუშავდა. ჩინეთმა ამ მიზნით

აფრიკაში მიავლინა 10 000 აგრო-ტექნიკოსი. აქ აქცენტი ფოკუსირებულია მრავალ აგრარულ

პრობლემაზე (მიწათმოწყობა, მეურნეობის გაძღოლის მეთოდები, სასურსათო უსაფრთხოება,
აგრო-ტექნიკა, აგრარული პროდუქციის გადამუშავება...). ჩინეთი აგრეთვე მონაწილეობს
აფრიკაში სამხრივ თანამშრომლობის პროექტებში, კერძოდ, მან FAO -სგან მიიღო 30 მლნ $,
რომელიც დაიხარჯებოდა აგრარულ სექტორში მწარმოებლურობის ასამაღლებლად და
განვითარების ათასწლეულის მიზნის მისაღწევად. 2007 წელს ამოქმედდა ჩინეთ - აფრიკის
განვითარების ფონდი (5 მლრდ $) ინფრასტრუქტურის (მათ შორის აგრარული სექტორის)
დასაფინანსებლად. [4 Forum de coopération sino-africaine. Plan d’action de Beijing 2007-2009}.
ჩინეთი მონაწილეობს ჩინეთ-ბრაზილიის თანამგზავრული (satellite) მიწის რესურსების
გამოვლინების ერთობლივ პროგრამაში, რომელიც აფრიკის მთავრობებს და ორგანიზაციებს
გაუადვილებს უფრო ზუსტი ინფორმაცია მიიღონ მოსალოდნელ საფრთხეებზე (სტიქიური
უბედურება, გვალვა, გატყიურება, გაუდაბნოება...).
ინდო-აფრიკის ფორუმის პირველ სამიტზე (2008 წლის აპრილი) გამოიკვეთა აფრიკულ
ქვეყნებთან ინდოეთის თანამშრომლობის განმტკიცების სურვილი. იგი აისახა აფრიკაში
წვრილი ფერმერების მოხოვნილების დასაკმაყოფილებლად აგროტექნოლოგიის გადაცემაში.
სამიტმა გზა გაუხსნა აფრიკასა და ინდოეთს შორის უფრო მმჭიდრო თანამშრომლობას.
ინდოეთი აგრეთვე ითვლება აფრიკაში რეგიონათშორისი ინიციატივის მნიშვნელოვან
ფიგურად. ამ აზრის დადასტურებაა ინდოეთის, ბრაზილიის და სამხრეთ აფრიკის სამხრივი
კომისიის ((IBAS, დაარსდა 2003 წ) ერთობლივი ინიციატივა აფრიკაში სიღარიბის მასშტაბის
შემცირებისა და შიმშილის წინააღმდეგ ბრძოლაში. თვით სამხრეთ აფრიკა, რომელიც აფრიკის
ქვეყნებიდან გამოირჩევა აგრო-ტექნიკის მაღალი დონით, საკვანძო როლს ასრულებს
ტექნოლოგიის კონტინენტის სხვა ქვეყნებზე გადაცემაში.

577
 ინდო-აფრიკის ფორუმის სამიტზე გამოიყო აგრარული თანამშრომლობის შემდეგი
სფეროები:
a. აგრარული პოლიტიკის და დაგეგმვის ანალიზის დაჩქარება მისი დაინტერესებულ
ქვეყნებზე გადაცემის თვალსაზრისითთ;
ბ.კოოპერაცია წყლის რესურსისა და ირიგაციის პრაქტიკულ მართვაში, აგრარული
ინფრასტრუქტურის განვითარება, გამოყენებითი აგრარული ტექნოლოგიის დანერგვისა და
ჩვევების ტრანსფერი;
с. კოოპერაცია მცენარეული ავადმყოფობის წინააღმდეგ ბრძოლაში;
dაფრიკელი წვრილი ფერმერების პოტენციალის განმტკიცება, რომლებმაც უნდა შეძლონ
ხარისხიანი და უსაფრთხო პროდუქტის მოყვანა;
e.გამოცდილებისა და ინფორმაციის გაცვლა იმ ტექნოლოგიაზე, რომელიც შეესაბამება
პროდუქტის შენახვასა და გადამუშავებას;
g.აფრიკულ აგროპროდუქციაზენდამატებული ღირებულების გადიდების
შესაძლებლობა;
h.კოოპერაცია მეცხოველეობის, ხორცის გადამუშავების, რძის ტექნოლოგიისრძის,
მეთევზეობის და აქვაკულტურის (l’aquaculture), განსაკუთრებით გამოყენებითი
ტექნოლოგიის გადაცემის ინდუსტრიის მართვის სფეროში;
i.აგრარულ განვითარებასა და ინდუსტრიულ განვითარებას შორის კავშირების დაწესება
აგროინდუსტრიის მხარდაჭერისა და მისი განვითარების თვალსაზრისით;
j.აგროსასწავლო ცენტრებსადა კვლევით ინსტიტუტებს შორის კოოპერაციის
განმტკიცება. [ წყარო: Union africaine, 2008 ]
რაც შეეხება ლათინურ ამერიკას, ბრაზილია აქტიურად მონაწილეობს სამხრეთ-სამხრეთის
თანამშრომლობაში, როგორც მოცემულ რეგიონში, ასევე სხვა ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნებთან, განსაკუთრებით აფრიკაში. დასაწყისში ბრაზილია აფრიკანულ პროექტებს მხარს
უჭერდა პორტუგალენოვან სახელმწიფოებში (ანგოლა, გვინეა- ბისაუ, მოზამბიკა, მწვანე
კონცხი), მაგრამ EMBRAPA ანტენების დაყენებამ და ფილიალების განლაგებამ განა-მდე
თანამშრომლობის ახალი ეტაპი გამოიწვია. (Box 5). ბოლო დროს, ტექნიკურ
თანამშრომლობაზე შეთანხმება სხვა აფრიკანულ ქვეყნებზეც (ბენინი, განა, გვინეა, ეთიოპია.
კენია, კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა...) გაფორმდა .ბრაზილია ცდილობს

578
მსხვილმასშტაბიანი პარტნიორობის შექმნას, რომელშიც აფრიკის კავშირის ყველა წევრი
ჩაირთვება.
EMBRAPA როგორც აგრარული კვლევის ბრაზილიური ორგანიზაცია 1973 წელს
შეიქმნა. რომელიც მალე გახდა აგრარული განვითარების ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი
ეროვნულ, რეგიონულ და მსოფლიო დონეზე. EMBRAPA-ს 40 - ე მეტი კვლევითი ცენტრი
განლაგებულია სხვადასხვა აგროეკოლოგიური სისტემის ქვეყნებში. მისი ხუთი ფილიალი
საზღვარგარეთ ფუნქციონირებს, მათ შორის ორი ევროპაში, ერთი - აფრიკაში, ერთი -
ვენესუელაში და ერთი - აშშ-ში. თითოეული ბრაზილიური ცენტრი დაინტერესებულია
რომელიმე საბაზო პროდუქტის ან ტექნოლოგიური კვლევის სფეროთი, ისე რომ არ მოხდეს
ცენტრების საქმიანობის დუბლირება. EMBRAPA-ს მეცნიერული კვლევა მრავალფეროვანია
(აგრარული წარმოებითი ტექნოლოგია, სასოფლო რაიონების განვითარება, გარემოს და
ბიომრავალფეროვნების დაცვა, მომსახურების გაფართოება, აგრარული ტექნიკისა და
კადრების მომზადება, ბიოენერგეტიკა, ბიოტექნოლოგია, აგრობიზნესი, სოციალ-
ეკონომიკური ფაქტორები...).
90-იანი წლების დასასრულს (1998 წ) EMBRAPA - მ პირველი ოფისი (ე. წ. LABEX) შექმნა
აშშ-ში. მისი მეორე ოფისი, აგროპოლისის პროექტის ჩარჩოში, მონპელიეში (საფრანგეთი)
იმყოფება. მესამე ოფისი კი აკრა-ში (განა) გაიხსნა, რომელმაც გზა გაუხსნა ბრაზილიის
აგროკულტურის სექტორის თანამშრომლობას განუვითარებელ სამყაროსათან. მეოთხე
ბიურო 2008 წელს ვენესუელაში გაიხსნა. EMBRAPA აგრეთვე ითვლება განუვითარებელი
ქვეყნების ტროპიკული აგროკულტურის კვლევის ერთადერთ ცენტრად, რომელიც
ტერიტორიულად ევროპაში იმყოფება.
Epambra აფრიკის აგრარულ სექტორში ბრაზილიის მთავრობის მიერ სამხრეთ -
სამხრეთსა და სამხრივ თანაშრომლობის გახორციელებული უფრო ვრცელი სტრატეგიის
ნაწილია. პარტნიორობა ეფუძნება არა მხოლოდ ტროპიკული ტექნოლოგიის სფეროში
ბრაზილიის მიერ 50 წლის განმავლობაში დაგროვილი ცოდნის გადაცემას, არამედ სხვა
განუვითარებელ ქვეყნებში არსებული გამოცდილების გაცნობას და აგრარულ სექტორში
გლობალური პარტნიორობის განმტკიცებას. არაბული ქვეყნები ასევე მონაწილეობენ
სამხრეთ - სამხრეთის თანაშრომლობაში, განსაკუთრებით ირიგაციის და წყლის რედურსების
მართვის სფეროში, სადაც მათ დიდი გამოცდილება აქვთ. ამ მხრივ განსაკუთრებით ეგვიპტე
გამოირჩევა.

579
 სამხრივი კოოპერაციის მოდელები (Les modalités)
ტერმინი „სამხრივი თანამშრომლობა“ აღნიშნავს იმ მდგომარეობას, როცა სამხრეთ -
სამხრეთის თანამშრომლობა ხორციელდება ინდუსტრიულად განვითარებული
პარტნიორების („ჩრდილოეთის“) ფინანსური და ტექნიკური მხარდაჭერით. სამხრივი
თანამშრომლობის მაგალითებია სასურსათო უსაფრთხოების სპეციალური პროგრამა (PSSA -
Le Programme spécial pour la sécurité alimentaire), FAO და ერთაშორისი თანამშრომლობის
კვლევის იაპონური სააგენტოს პროგრამა (le Programme del’Agence japonaise de coopération
internationale sur la recherché).
სამხრივი თანამშრომლობა: ფინასირების მიღმა (au-delà). რესურსების უკმარისობის
გათვალისწინებით, სამხრივი თანამშრომლობა, მრავალი ტრადიციული დონორის აზრით
წარმოგვიდგება როგორც ფინანსირების ინოვაციური მექანიზმი. თუმცა mraval donors
ar surs თავისი მონაწილეობა მხოლოდ ფინანსური თემით შემოიფარგლოს. მათ აგრეთვე

სურთ ბენეფიციარ ქვეყნებს გაუზიარონ თავიანთი გამოცდილება და დაეხმარონ

პოტენციალის განვითარების სფეროში.
ფინანსირების მიღმა, სამხრივი თანამშრომლობა სამხრეთ - სამხრეთის
თანამშრომლობაში გეგმავს deux contributions importantes à faire à la coopérationSud-Sud.
ამასთან, სამხრივი თანამშრომლობა მრავალ პრობლემას უქმნის განვითარებისათვის
დახმარების კომიტეტს (CAD - Comité d’aide au développement), მათ შორის აღსანიშნავია
მონაწილე ქვეყნებისათვის წესების დაცვის მექანიზმის შექმნა, ერთობლივი დაგეგმვის
პროცედურების განსაზღვრა, მაშინ როცა ამ ქვეყნებში ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბელია
ადმინისტრაციული და ინსტიტუციური დაწესებულებები და ა.შ. მომავალში სამხრივი
თანამშრომლობა, რომელიც როგორც მონაწილე ქვეყნებს შორის კოოპერაციის ახალი
ფორმა, უფრო განვითარდება, ამაღლდება დახმარების ეფექტურობა იმ პრინციპების
საფუძველზე, რომლებიც ასახულია პარიზის დეკლარაციაში და აკრის მოქმედების
პროგრამაში.[წყარო: Sanín Betancourt M. C. et Schultz N. S. (2009)}
SPFS აადვილებს ტექნიკის ტრანსფერს, რომელიც შეიძლება წარმატებით იქნას
გამოყენებული. ამჟამად, ასზე მეტი ქვეყანა მონაწილეობს PSSA - ს სისტემაში და მათგან
ნახევარზე მეტმა მისი გამოყენება დაიწყო ნაციო ნალურ დაგეგმვაში.

580
 FAO ახორციელებს სპეციალურ შეთანხმებას სამხრეთ-სამხრეთის თანამშრომლობის
შესახებ, რომელიც დონორიs ქვეყნების ტექნიკოსებს და ექსპერტებს შესაძლებლობას
აძლევს უშუალოდ გვერდით-გვერდით იმუშაონ ბენეციარი ქვეყნების ფერმერებთან, რაც
აადვილებს მათთვის გამოცდილებისა და ცოდნის გადაცემას. დაახლოებით 1 500 ექსპერტი
და ტექნიკოსი ჩაირთო პროექტების სასურსათო უსაფრთხოების ნაციონალური პროგრამის
(PNSA) ჩარჩოში. სამხრეთ-სამხრეთის თანამშრომლობაში, PSSA ს ფარგლებში, FAO-ს
ჩართულობა მისი საქმიანობის უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია. მან 2006 წლის მაისში
სტრატეგიული შეთანხმება გააფორმა ჩინეთის მთავრობასთა რომელიც ითვალისწინებს
3 000 ტექნიკოსის და ექსპერტის გამოყენებას სასურსათო უსაფრთოების ჩარჩოში. 2007 წელს
ანალოგიური შეთანხმება დაიდო ინდოეთთან.
.იაპონიას პარტნიორული შეთანხმება აქვს ბრაზილიასთან, რომ მან აგრარული
ტექნოლოგია გადასცეს სხვა ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს, აფრიკის ქვეყნების
ჩათვლით. პროექტი „ახალი ბრინჯი აფრიკისათვის“ (NERICA) წარმოიშვა რამდენიმე
ქვეყნის და აფრიკული კვლევით ცენტრის თანამშრომლობის და ამ პროექტის მხარდამჭერი
დონორების (იაპონია, FAO და განვითარების აფრიკული ბანკი) ბაზაზე, რომელსაც მოყვა
ბრინჯის ახალი, უფრო უხვმოსავლიანი აფრიკული სორტის შექმნა. ეს შედეგი სამხრივი
თანამშრომლობის კარგი ილუსტრაციაა. აშშ და გაერო ასევე ითვლებიან აფრიკაში
აგრარულ განვითარების სამხრეთ-სამხრეთის თანამშრომლობის მნიშვნელოვან
პარტნიორებად. აგრარული განვითარების პროექტების ფინანსირების რეგიონითშორის
მექანიზმმა, მაგალითად როგორიცაა IBAS-ის ფონდი მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა
სამხრეთ-სამხრეთის თანამშრომლობის განმტკიცებაში.
აგრარულ სექტორში სამხრეთ-სამხრეთის თანამშრომლობა და სამხრივი თანამშროლობა
ყველა მხარისთვის ხელსაყრელ სიტუაცია უნდა შექმნას.

8.6.3. აგრარულ სექტორში სამხრეთ-სამხრეთის

ვაჭრობისა და ინვესტირების პერსპექტივები

დინამიკური საქონელი. რეგიონული და სუბრეგიონული ინტეგრაციაზე შეთანხმებამ

ხელი შეუწყო ასეთი გაცვლის გამრავლებას და განმტკიცებას, რომელიც უფრო
მნიშვნელოვანი იქნებოდა თუ იგი რეგიონული ბაზრების განვითარებას ხელს შეუწყობდა
სატარიფო და არასატაიდფო ბარიერების შემცირება/გაუქმების ხარჯზე.

581
 ამ კონტექსტში, სტანდარტების ჰარმონიზაცია ან მათი ურთიერთ აღიარება, წესებისა და
პროცედურების გამჭირვალობა აგრარული პროდუქციის წარმოებასა და ვაჭრობაში,
ბაზრებზე ინფორმაციის მოპოვების გაადვილება იძენს პირველხარისხოვან მნიშვნელობას.
ასევე მნიშვნელოვანია ლოჯისტიკის ინფრასტრუქტურის, მათ შორის გადაზიდვის ყველა
სახის ტრანსპორტის, აგრეთვე ინსატიტუციური მექანიზმის (ცდების ლაბორატორია,
კვლევითი ინსტიტუტები, საუნივერსიტეტო სწავლება, სერთიფიკაციის ორგანიზმი...)
განვითარება.
ძირითადი საკითხი, რომელიც განუვითარებელ ქვეყნებს, კერძოდ დაბალი შემოსავლის
ქვეყნებს, შესაძლებლობას მისცემს მიაღწიოს სტაბილურ და მდგრად პერსპექტიულ
ზრდას აგრარული პროდუქციის ვაჭრობაში, შემდეგში მდგომარეობს:
* ბაზარზე დაშვების პირობები (სატარიფო და არასატარიფო ბარიერები). რა განსხვება
არსებობს აგრარული პროდუქციის სხვადასხვა გატეგორიებს შორის: ეფირული
კულტურები (cultures essentielles); ხილი/ბოსტნეული და ხორცი/თევზი/რძის
პროდუქტები; ზეთები და ცხიმები-(matières grasses); კომერციული კულტურები (ჩაი,
კაფე, კაკაო)? რეგიონულ სიტუაციას როგორ შეუძლია მისი გაუმჯობესება?
* გასაყიდი გადამუშავებული აგრარული პროდუქციის მოცულობა უფრო
მნიშვნელოვანია სამხრეთ - სამხრეთის ვაჭრობაში, ვიდრე სამხრეთ - ჩრდილოეთის
ვაჭრობაში. რატომ? განუვითარებელმა ქვეყნებმა როგორ უნდა ისარგებლონ თავიანთი
წარმოებითი უპირატესობით გადამუშავების სექტორში და კვების პროდუქტების
კომერციალიზაციის დაჩქარებაში?
* ამ ასპექტში, კვების პროდუქტებით სამხრეთ - სამხრეთის ვაჭრობას შეუძლია
ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს დაეხმაროს თავიანთი პროდუქციის სტანდარტის
ხარისხის ამაღლებაში (სასურსათო უსაფრთხოება) და გამოცდილებისა და ჩვევების
ურთიერთ გაზიარებაში.

8.6.4.ფინანსები და ვაჭრობისადმი ხელშეწყობა

ა. არსებობს საექსპორტო აგრარული და კვების პროდუქტების წარმოების
ფინანსირების ადექვატური მექანიზმი?

582
 სამხრეთ - სამხრეთის ვაჭრობის პოლიტიკა და ფინანსირების ინსტრუმენტები კვლავ
ჩანასახ მდგომარეობაში იმყოფებიან. როგორ შეიძლება ამ სიტუაციის შეცვლა?
მომსახურების დონეზე აგრარული წარმოებისა და ვაჭრობის გასაუმჯობესად რა
ღონისძიებები უნდა მივიღოთ?
ბ. როგორი უნდა იყოს სავაჭრო ლოჯისტიკის სექტორები, რომლებიც
დახმარებისათვის უფრო საჭიროა და ამასთან მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან
აგრარული წარმოების ტიპის მიხედვით?
გ. ამ მოთხოვნილებას როგორ ვუპასუხოთ, განსაკუთრებით სამხრივი თანაშრომლობის
ჩარჩოში, სახელმწიფო და კერძო ინვესტირების თვალსაზრისით?

წარმოების რეგიონული ქსელის როლი

საზრდოს ძირითადი პროდუქტების წარმოების ჯაჭვის ყველა რგოლში უფრო
განვითარებული ქვეყნების სასურსათო მსხვილი ტრანსნაციონალური საზოგადოებების
(STN) ბატონობის მიუხედავად, ჩინეთის, ბრაზილიის, და ინდოეთის კომპანიებმა მაღალი
კონკურენტუნარიანობა გამოავლინა. იგი აისახა ამ ქვეყნების კვების პროდუქციის
სტრუქტურიზაციაში, განსაკუთრებით უფრო მეტი დამატებული ღირებულების
შექმნაში.ზუგიერთი ამ საწარმოს ნამდვილად საერთაშორისოაღიარება მოყვა. მათ, სხვა
ნაკლებად განვითარებელ ქვეყნებთან შედარებით, უფრო ფართო არჩევანი და მეტი
საბაზრო ძალაუფლება აქვთ ისეთ საკითხებში, როგორიცაა ფასწარმოქმნა, სტანდარტების
დამუშავება, ტექნოლოგიის გადაცემა და ა.შ.
ამის მიუხედავად, 2007-2008 წლებში კვების პროდუქტებზე ფასების ზრდის გამო,
დომონირებულ მსოფლიო კომპანიების მიმართ აშკარა კრიტიკამ აგრარულ პოლიტიკაში
გარკვეული ცვლილებები შეიტანა. მსხვილ ტრანსნაციონალური კომპანიების მიერ
აგრარული მასშტაბური პროექტების ინვესტიციამ აზიაში, აფრიკასა და ლათინურ
ამერიკაში, მათ შორის გარდამავალი (émergents) ქვეყნებში, რათა განახორციელოს
პროდუქციის ექსპორტირება შიდა ბაზარზე.ასეთი მიდგომა გარკვეულ რისკსაც შეიცავს
და შეშფოთებას იწვევს, განსაკუთრებით აფრიკაში, რადგან ინვესტიციის ეს სახე
გარკვეულ საფრთხეს შეიცავს.
.ამ მსხვილ მწარმოებლებს ძლიერი რეგიონული ქსლისგანვითარების კარგი
შესაძლებლობა აქვთ. რეგიონულ გამსაღებელ ჯაჭვს შეუძლია გასაღების ბაზრის

583
 გაფართოება კერძო ინვესტორების წახალისების მეშვეობით, რათა შექმნას გრძელვადიანი
ინვესტიციები აგრარული პროდუქციის გადამუშავების სფეროში.
წარმოების რეგიონული ქსლის შექმნა შეიძლება პროდუქციის ხარისხის ამაღლებისა
და პროდუქციის ასორტიმენტის გაფართოების კარგ საშუალებად გამოდგეს. ფერმერებსა
და საცალო ქსლის საიმედო ვერტიკალური შეთანხმება იძლევა საბითუმო ბაზარზე
ფიუჩერსული (фьючерсные)კონტრაქტების დადების შესაძლებლობას.რომლის წყალობით
ფასები ორივე მხარისათვის ( მწარმოებლებისა და მომხმარებლებისათვის) უფრო
სტაბილური გახდება.
.მიწოდების ძეწკვში ზოგიერთი კომპანიის დომინირებული მდგომარეობამ შეიძლება
ზოგიერთ ნწვრილ მწარემოებელს საფრთხე შეუქმნას. რადგან ამ ძეწკვს შეუძლია
გადამამუშავებლ დარგებში წვრილი საწარმოების შთანქმა.ამავე დროს მიწოდების ძეწკვში
კონკურენციას ასევე შეუძლია წვრილ ფერმერებს უფრო მაღალი შემოსავალი მოუტანოს და
პროდუქციის ხარისხი გაამჯობესოს.ამის მიუხედავად, წვრილი ფერმერები რომ ჩავრთოთ
ღირებულების შექმნის ძეწკვში, უეჭველად საჭირო იქნება მათი კოორდინაცია რეგიონულ
დონეზე, რაც ხელს შეუწყობს პროდუქციის ხარისხის და უსაფრთხოების ამაღლებას,
სტანდარტების ჰარმონიზაციას და ძეწკვში პოტენციალური მონაწილეებს უზრუნველყოფს
ადექვატური ინფორმაციით.
ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით აღსანიშნავია აფრიკის აგროკულტურის
განვითარების ინტეგრირებული პროგრამა (CAADP). 2003 წელს აფრიკის
განვითარებისათვის ახალი პარტნიორობის ჩარჩოში (NEPAD - Nouveau Partenariat pour le
développement de l’Afrique) დაფუძნებული ეს პროგრამა აფრიკული კავშირის მეშვეობით
ხორციელდება. იგი დაფუძნებულია რეგიონული ეკონომიკური საზოგადოებებზე
(communautés)და სტრატეგიულ ბაზაზე კვების პროდუქტების აფრიკული საერთო ბაზრის
შექმნას ითვალისწინებს.
საბოლოოჯამში, CAADP-ს შეუძლია ხელი შეუწყოს ტრანსნაციონალური აგროიდუსტრიის
შექმნას ღირებულების ძეწკვის ჰორიზონტალურ და ვერტიკალურ ჭრილში.

პერსპექტივები
2008 წლის მსოფლიო სასურსათო კრიზისის შემდეგ, აგრარული კულტურა
განვითარებასთან დაკავშირებული პირველ რიგში იმყოფება. თუმცა მკლევართა
უმრავლესობის აზრით, იგი დაბალშემოსავლიან მრავალ ქვეყანაში ვერ გახდა

584
განვითარებისა და სიღარიბის შემცირების მოტორი. მაშინ როცა განუვითარებელი
ქვეყნების გამოდილება გვიჩვენებს, რომ აგროკულტურა ხშირად იწვევდა მყარ ეკონომიკურ
ზრდას, სიღარიბისა და სასურსათო უსაფრთხოების შემცირებას.
გლობალური სასურსათო კრიზისმა გვიჩვენა, რომ არცერთ ქვეყანას, მისი სიდიდისა თუ
ღიაობის (გახსნილობის) მიუხედავად, არ შეუძლია უგულებელყოს საზრდოს წარმოების
მოცულობა, ანუ ყველა ქვეყანამ უნდა აწარმოოს მოხმარებული პროდუქტების ნაწილი, თუ
მათ სურთ რომ არ მოხვდნენ არასტაბილური ფასების სპირალში, რომელსაც შეიძლება
მოყვეს დრამატიული შედეგი ეროვნული სასურსათო უსაფრთხოების თვალსაზრისით.
ინტერნაციონალურმა საზოგადოებამ უკე დაიწყო ამ პრობლემის გადაჭრა. გაერომ მაღალ
დონეზე შექმნა სპეციალური ჯგუფი, რომელშიც გაეროს 22 დაწესებულებაა
წარმოდგენილი. მას დაკისრებული აქვს ქვეყნების დონეზე დახმარების კოორდინაციის
მისია.
სასურსათო უსაფრთხოების საკითხებთან დაკავშირებულმა მაღალი დონის თათბირმა,
რომელიც ორგანიზებული იყო ესპანეთის მთავრობის მიერ (2009 წლის იანვარი) მოიწონა
დოკუმენტირომლის სრული სახელწოდებაა „TheMadrid Process: Towards an Inclusive Global
Partnership on Agriculture and FoodSecurity“, მისი რეალიზაცია დააჩქარებს აგროკულტურის
წარმოებას როგორც ლოკალურ, ასევე მსოფლიო დონეზე შიმშილის წინააღდეგ ბრძოლის
კონტექსტში.
განვითარების მიზნით აგრარული ცოდნის. მეცნიერების და ტექნოლოგიის მსოფლიო
ევოლუცია, რომელმაც ძლიერ მოიგო მთავრობათშორისი მხარდაჭერით, გულისხმობს, რომ
მსოფლიო საზოგადოებამ საჩქაროდ განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიაპყროს
განსხვავებულ ეკოსისტემებში წვრილი ფერმერების საჭიროებას და პოტენციალს,
განსაკუთრებით კლიმატის ცვლილების განგრძობის პირობებში. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ
აგრარული პროდქტებით ვაჭრობას უფრო ნაკლები მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე ეკონომიას
წარმოების მასშტაბიდან, ან კაპიტალის ფორმირების დინამიკას.
სამხრეთ - სამხრეთის ეკონომიკური თანამშრომლობის გაძლიერების კვალობაზე,
განუვითარებელ ქვეყნებს შესაძლებობა აქვთ ისარგებლონ კოლეგების გამოცდილებით,
განამტკიცონ მათთან სავაჭრო და ინვესტიციური ურთიერთობა. ასეთი ურთიერთობა,
სამხრივ თანამშრომლობასთან ერთად წაახალისებს აგრარულ წარმოებას და
უზრუნველყოფს ქვეყნის სასურსათო უსაფრთხოებას.

585
 Tavi 9. ganviTarebის ეკოლოგიური ასპექტები

garemos dacva ganviTarebis

mniSvnelovani nawilia. ganviTarebis
procesi misi efeqturi dacvis gareSe
CaifuSeba.
msoflio banki: moxseneba msoflio
ganviTarebis Sesaxeb, 1992:
ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi garemos degradacia iwvevs maTi
ekonomikuri zrdis tempebisa daqveiTebas. es, erTis mxriv, ganpirobebulia
mosaxleobis janmrTelobis mxardasaWerad danaxarjis gadidebis, xolo,
meores mxriv – warmoebiTi resursebis efeqtiani gamoyenebis aucileblobiT.
bunebas, mosaxleobis zrdis kvalobaze, uzarmazar zians ayenebs sul ufro
naklebi produqtiuli miwis damuSaveba: mcirdeba mosavlianoba da Sesabamisad
erT mcxovrebze gaangariSebiT sasursaTo warmoebis moculoba. es imiTaixsneba,
rom am miwas upiratesad mosaxleobis dabalSemosavliani jgufi amuSavebs. es
procesi yvelaze damRupvel zemoqmedebas axdens msoflio mosaxleobis yvelaze
Rarib 20%-ze. radgandanakargis simZime ZiriTadad am jgufs awveba. amasTan,
Raribi mosaxleoba moklebulia elementarul sanitaruli pirobebs da sufTa
sasmel wyals, rac sxvadasxva SefasebiT, msoflioSi yvela avadmyofobis 80%-is
mizezia. garemos am da sxva problemebis gadaWra dakavSirebulia bunebrivi
resursebis gamoyenebis efeqtianobis amaRlebisa da mosaxleobis uRaribesi
fenis cxovrebis pirobebis gaumjobesebasTan. am konteqstSi myari zrda,
garemosTan harmoniaSi, ekonomikuri ganviTarebis ganuyofeli komponentiა.
9.1. კლიმატის ცვლილება და ადამიანისეული განვითარება

586
 XX! - ე საუკუნეში კლიმატის ცვლილება იქნება განვითარების ერთ-ერთი გადამწვეტი
ფაქტორი. გლობალური გათბობა და ეკოლოგიაზე მისი ზემოქმედება უშუალოდ შეეხება
მსოფლიოს ყველა ქვეყანას ანუ მისი შედეგისგან არცერთი სახელმწფო არ იქნება
დაზღვეული. დროის გრძელვადიან პერიოდში იგი მთელ კაცობრიობას ემუქრება, მაგრამ
მოკლევადიან მონაკვეთში საფრთხე და დაუცველობა პირველ რიგში ღარიბ მოსახლეობას
ეხება, რადგან იგი, მოსახლეობის სხვა ჯგუფებთან შედარებით, უფრო მოწყვლადია.
კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული საფრთხეები. ადამიანის განვითარება
დაკავშირებულია მისი რეალური არჩევანისა და თავისუფლების, იმ შესაძლებლობის
გაფართოებასთან, რომლითაც ადამიანები სარგებლობენმათვის მისაღები და სასიამოვნო
ცხოვრების განსახორციელებლად. ადამიანის განვითარებაში არჩევანი და თავისუფლება
უფრო მეტია, ვიდრე მატერიალური შეუზღუდველობა. მართლაც, სასურველი ცხოვრების
არჩევანს მოკლებულია, როგორც იმ ადამიანთა ცხოვრება, რომლებიც მოწამლული არიან
სიღატაკით, ავადმყოფობით და გაუნათლებლობით, ასევე იმ ადამიანთა ცხოვრებაც,
რომლებიც, პირველთაგან განსხვავებით,არ განიცდიან მატერიალური და სულიერი
სიმდიდრის ნაკლებობას,მაგრამ არ გააჩნიათ სამოქალაქო და პოლიტიკური თავისუფლება.
ეკოლოგიური საფრთხეები (კლიმატის ცვლილება, გაუტყეურება, ჰაერისადა წყლის
რესურსის გაჭუჭყიანება, ბუნებრივი კატასტროფები,...) ყველაზე მოქმედებს, მაგრამ
მათმიმართ ყველაზე მეტად მოწყვლადი ღარიბი ქვეყნები იქნებიან.
XXI-ე საუკუნეში კლიმატის ცვლილება ადამიანისეული განვითარების ერთ-ერთ
განმსაზღვრელ ფაქტორი იქნება. საქმე ის არის, რომ მსოფლიო საშუალო ტემპერატურა,
რომელიც გლობალური კლიმატის მდგომარეობის პოპულარული საზომი გახდა, მრავალ
მნიშვნელოვან გარემოებაზე (ეკოლოგიური, მეტოროლოგიური...) ზემოქმედებს. ამ გაგებით,
გლობალური გათბობა უშუალოდ ყველა ქვეყანას ეხება და გრძელვადიან პერსპექტივაში
მისგან არავინ იქნება დაზღვეული. ახლო პერსპექტივაში კი საფრთხე და დაუცველობა,
მეტწილად, ეკონომიკურად ჩამორჩენილ ქვეყნებს დაატყდება, სადაც ყოველდღიურად
იგრძნობა ადამიანისეული განვითარების უკმარისობა, აგრეთვე, მქონებელთა და
უქონებელთა შორის გაღრმავებული უთანასწორობა. გლობალიზაციამ
ზოგიერთიქვეყნისათვის უპრეცედენტო შესაძლებლობა შექმნა, ხოლო ქვეყნების დიდი
ჯგუფი განზე დატოვა. მაგალითად, ინდოეთში, ისევე როგორც საქართველოში (2004-20012
წწ), ეკონომიკურ ზრდის მაღალ ტემპებს არ გამოუწვევია მნიშვნელოვანი ცვლილება

587
სიღარიბის შემცირებისა და საზრდოს გადიდების ასპექტში. სხვა ქვეყნებში, მაგალითად,
სუბსაჰარისეულ აფრიკაში, ეკონომიკური ზრდა ნელი ტემპით მიმდინარეობდა და
არასაკმარისიაღმოჩნდა სიღარიბის სწრაფად შესამცირებლად. ასევე, აზიის ვრცელი
ტერიტორიის მრავალ ქვეყანაში შთამბეჭდავი ეკონომიკური ზრდა,მთლიანობაში
არასაკმარისია ათასწლეულის ამოცანის გადასაჭრელად - 2015 წლისათვის უკიდურესი
სიღარიბის მასშტაბის ორჯერ შესამცირებლად.
რომელ მომენტშია კლიმატური ცვლილება საშიში? ამ კითხვას თავისთავად მეორე კითხვა
მოყვება - საშიში ვისთვის? საქმე ის არის, რომ ის რაც საშიშია ან თუნდაც დამღუპველია,
ვთქვათ, ქართველი წვრილი ფერმერისათვის, შეიძლება საფრთხეს არ წარმოადგენდეს
მსხვილი, მექანიზებული ევროპელი ფერმერისათვის. ეს პასუხი მართებულია მოკლევადიან
პერიოდში, მაგრამ გრძელვადიან პერსპექტივაში კლიმატური ცვლილების საფრთხე
საყოველთაო გახდება. თუმცა ეს საფრთხე ყველაზე მეტად ეხება ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნებს და აქ დასახლებულ უღარიბეს ადამიანებს, რაც ამ ადამიანების განვითარებაზე
უარყოფითად იმოქმედებს.
ინდუსტრიული ერის დადგომიდან მსოფლიო საშუალო ტემპერატურა დაახლოებით
0.70C (1,30F)-ით გაიზარდა. ბოლო პერიოდში დათბობის ტენდენცია დაჩქარდა და ყოველ
ათწლეულში 0.20C შეადგინა. ტემპერატურის გლობალური გათბობის მატების თანამგზავრია
ნალექების განაწილების ადგილობრივი რეჟიმის შეცვლა, ეკოლოგიური ზონების
გადაადგილება, ზღვების გათბობა და მწვერვალების ყინულოვანი ქუდების დნობა.
გაეროს ექსპერტთა გაანგარიშებით, კლიმატური ცვლილებით გამოწვეული გლობალური
ეკოლოგიური საფრთხე ტემპერატურის 20C (3.60F)-ით მატება იქნება. მის მაღლა
ტემპერატურის აწევა კი კატასტროფულ შედეგს გამოიწვევს. ყველაზე საშინელ დარტყმას
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები მიიღებენ, რომელთა უმრავლესობა ტროპიკულ და
სუბტროპიკულ რეგიონებშია განლაგებული. პირველ რიგში აგრარული სექტორი
დაზარალდება, სადაც დასაქმებულიამოსახლეობის დიდი ნაწილი და იგი, სხვა სექტორებთან
შედარებით, არსებით სოციალურ-ეკონომიკურ როლს ასრულებს. მდგომარეობას ის
გარემოებაცამძიმებს, რომ ამ ქვეყნებში ცხოვრობს მსოფლიო ღარიბი მოსახლეობის
უმრავლესობა.
ამრიგად, უნდა მივიჩნიოთ, რომ მართალია კლიმატის ცვლილება გლობალურია, მაგრამ
მისი ეფექტი, მეტწილად, ლოკალური იქნება. რადგან კლიმატური ცვლილების ფიზიკური

588
ზემოქმედება, ერთი მხრივ, გეოგრაფიით იქნება შემოფარგლული, ხოლო, მეორე მხრივ,
მიკროდონეზე - გლობალური გათბობისა და ჩამოყალიბებული ამინდის პირობებს შორის
ურთიერთზემოქმედებით. ასევე განსხვავებული იქნება კლიმატის ცვლილების ზემოქმედება
ადამიანისეულ განვითარებაზე. ეს იმით აიხსნება, რომ კლიმატური პირობების ცვლილება
გადახლართულია უკვე არსებულ სოციალ-ეკონომიკურ დაცულობასთან. ამ მხრივ, ყველაზე
მეტად დაუცველია ნაკლებად განვითარებული წვეუნები, მათ შორის კი განსაკუთრებით
უფრო ნაკლებად განვითარებული სახელმწიფოები. ასეთი დასკვნა აშკარად მიუთითებს
გლობალური საფრთხის უთანასწორო განაწილებაზე, როგორც მდიდარ და ღარიბ ქვეყნებს
შორის, ასევე თითოეული ქვეყნის შიგნით. ამის მიუხედავად, ადამიანისეულ განვითარებაში
გამოიყოფა რეგრესის რისკის ხუთი მულტიპლიკატორი: 1.მწარმოებლურობის დაქვეითება
აგრარულ სექტორში. ამ დარგის განვითარებაზე დამოკიდებულია მსოფლიო მოსახლეობის
3/4, რომლის დღიური შემოსავალი ერთ ამერიკულ დოლარზე ნაკლებია. სუბსაჰარისეული
აფრიკის გვალვიან რეგიონებში მოსახლეობის შემოსავლის დანაკარგი 2060 წლისათვის 26
მლრდ $ გაუთანაბრდება (2003 წლის მუდმივ ფასებში).რაც ამ რეგიონისათვის მიმდინარე
ორმხრივ დახმარებას აღემატება. ეს მოვლენა,თავის მხრივ, 600 მლნ ადამიანით გაზრდის
მოშიმშილე მოსახლეობის რაოდენობას1[1Доклад о развитии человека 2007/2008.Борьба с
изменениями климата: человеческая солидарность в разделенном мире /Пер. с англ.-
Изд.”Весъ Мир”, 2007, с.27].
კლიმატის ცვლილებაზე მთავრობათშორისი ექსპერტთა ჯგუფის (კცმეჯ) შეფასების
მეოთხე მოხსენება შეიცავს მომავალში კლიმატის ცლილების პროგნოზებს, რომლებშიც
მოცემულია კლიმატის ცვლილების მოდელების დიაპაზონში ფართო ცვლილების სპექტრი.
მათი მეშვეობით ვლინდება რისკებისა და მოწყვლადობის წყაროები:
კცმეჯ-ის პროგნოზი: დედამიწის გათბობა გამოიწვევს ჩრდილოეთის განედებში
ნალექების რაოდენობის მატებას, ხოლო სუბტროპიკულ განედებში - კლებას. ძალზე
ალბათურია, რომ მთების ყინვარები და თოვლის საფარი მომავალშიც შემცირდება.
ტემპერატურის ზრდის პირობებში, წყლის ჩადინებისრეჟიმის ცვლილება და ტენის
აორთქლება მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს მსოფლიო წყლების განაწილებაზე. ასევე,
მეტად მოსალოდნელია, რომ ოკეანებში ტროპიკული ციკლონები (ტაიფუნი, ქარიშხალი),
წყლის გათბობის კვალობაზე, უფრო ინტენსიური და ძლიერი გახდება, რადგან ყველა
ციკლონი ყალიბდება ზღვისგან გათავისუფლებული ენერგიის ხარჯზე, რომელსაც ზრდის

589
ტენდენცია აქვს. ერთერთმა გამოკვლევამ (Emanuel 2005) გამოავლინა, რომ 1977-2007 წლების
პერიოდში ტროპიკული ციკლების მოქმედების რადიუსი გაორმაგდა. ზღვის დონე კი მატებას
აგრძელებს. ოკეანეებმა შეიწოვესგლობალურ გათბობასთან დაკავშირებული ჭარბი სითბოს
80%-ზე მეტი და მსოფლიო გადაიყვანეს თანდათანობით თერმული გაფართოების
პირობებში. გვალვები და წყალდიდობები უფრო ხშირი გახდა და პლანეტის სულ უფრო მეტ
ნაწილზე ვრცელდება.
მნიშვნელოვანი პრობლემაა წყალდიდობასთან დაკავშირებული რისკები. დასავლეთ
ანტარქტიკის ყინულოვანი საფარის დაჩქარებულმა გალღობამ შეიძლება ზღვის დონის
ამაღლების პროგნოზულ მაჩვენებელს ხუთჯერ და მეტად გადაამეტოს. კცმეჯ-ის
პროგნოზის სცენარზე აგებულ ერთერთ მოდელში, რომელშიც დაშვებულია მაღალი
დემოგრაფიული ზრდა, ტემპერატურის 3-4 0C-ით გადიდება, 134-332 მლნ კაცით შეავსებს იმ
მოსახლეობის რიცხოვნებას, რომლებიც სანაპირო ტერიტორიის დატბორვით იტანჯება..
XXI-ე საუკუნის დასასრულს, ტროპიკული შტორმების აქტიურობის გათვალისწინებით, ამ
ციფრმა შეიძლება 371 მლნ კაცს მიაღწიოს. საკმარისია ითქვას, რომ ზღვის დონის მხოლოდ
ერთი მეტრით ამაღლებამ შეიძლება ქვემო ეგვიპტეში 6 მლნ ადამიანი ეკომიგრანტი
გახადოს.
3. სანაპირო ადგილების დატბორვის და ექსტრემალური მოვლენების საფრთხის ზრდა.
კლიმატზე დამოკიდებულ სტიქიური უბედურების უმთავრეს ფაქტორად უკვე გვალვა და
წყალდიდობა ითვლება. მისგან ყოველწლიურად 200 მილიონზე მეტი ადამიანი
იტანჯება,რომელთა დაახლოებით 98% ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
ცხოვრობს.ოკეანეებმა “შეიწოვეს”გლობალურ გათბობასთან დაკავშირებული ჭარბი სითბოს
80%-ზე მეტი და მსოფლიო გადაიყვანეს თანდათანობით თერმული გაფართოების
პირობებში. გვალვები და წყალდიდობები უფრო ხშირი გახდა და პლანეტის სულ უფრო მეტ
ნაწილზე. იგი განსაკუთრებული შეშფოთების საგანია სუბსაჰარისეულ აფრიკაში, მაგრამ ეს
მოვლენა შეიძლება სხვა რეგიონებსაც (სამხრეთ აზია, ლათინური ამერიკა...) შეეხოს. ამ
რეგიონებში ყველაზე მოწყვლადია აგრარული წარმოება, გასაკუთრებით იქ, სადაც წვიმებზე
დამოკიდებული კულტურები ჭარბობს. პროგნოზის მიხედვით სუბსაჰარისეულ აფრიკაში
შემცირდება სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები, ზრდის სეზონის ხანგრძლივობა და
ძირთადი სასურსათო კულტურის მოსავლიანობა. 2020 წლისათვის აფრიკის ამ რეგიონში,

590
გვალვის, ტემპერატურის მატებისა და წყალმომარაგების გაუარესების გამო, დამატებით 75-
250 მლნ ადამიანი წააწყდება არსებობის საშუალებების დაკარგვის საფრთხეს.
4. ეკოსისტემის კრახი. ეკოლოგიურ ფრონტზე უკვე ჩანს ეკოსისტემისათვის
მიყენებულისერიოზული ზარალი, რომელიც დაკავშირებულია წინა და ახლანდელი
თაობების მოხმარების მოდელის არჩევანთან. ღარიბ ქვეყნებს კი არ შეუძლიათ და არც უნდა
შეეცადონ გაიმეორონ მდიდარი ქვეყნების წარმოებისა და მოხმარების მოდელი. თავის
მხრივ, მდიდარი ქვეყნები ვალდებულნი არიან შეამცირონ თავიანთი ეკოლოგიური კვალი *
(*ეკოლოგიური კვალი ახასიათებს ბუნებაზე კაცობრიობის მოთხოვნას. იგი ზომავს
ხმელეთს ან წყალს, რომელსაც სახელმწიფო იყენებს განსაზღვრული დოვლათის მისაღებად.
იგი მოიცავს მოხმარებული რესურსის წარმოების ზონებს,, სივრცეს შენობებისა და გზების
განლაგებისათვის, აგრეთვე ეკოსისტემას, რომელიც აუცილებელიაგამოყოფილი ნარჩენების
შთანთქმისათვის),თუნდაც იმის გამო, რომ გლობალურ პერსპექტივაში მათი სულობრივი
წარმოება და მოხმარება არამდგრადი აღმოჩნდება. ამჟამად, განსაკუთრებულ შეშფოთებას
იწვევს კლიმატის ცვლილების გლობალური პრობლემები და ეკოსისტემის სიმყიფე.
მკვლევართა მტკიცებით, „კაცობრიობამ უკვე გადააბიჯა, სულ მცირე, სამ პლანეტარულ
სახღვრებს“. მომავალშიდაჩქარდება მრავალი სახეობის გაქრობის ტემპი. სავარაუდოდ, 30C
მატების შემთხვევაში არსებულისახეობების 20 – 30%-ს გაქრობა დაემუქრება.
5. ჯანმრთელობის გაუარესება.კლიმატის ცვლილებას შეუძლია მრავალ ასპექტში
გააუარესოს ადამიანის ჯანმრთელობა.საკმარისია აღინიშნოს, რომ მსოფლიოში დამატებით
220 – 400 მლნ კაცით გაიზრდება მალარიით დაავადებულ ადამიანთა რიცხოვნება.
უახლოეს პერსპექტივაში დედამიწის შესაძლებლობის შეზღუდვის მთავარი ფაქტორი
იმდენად მოსახლეობის მოსალოდნელი ზრდა კი არ იქნება, რომლის თავიდან აცილება
გონივრული დემოგრაფიული პოლიტიკის გატარებით შესაძლებელია, არამედ - მსოფლიო
კლიმატის ცვლილება.

9.2. garemo da ganviTareba: ZiriTadi problemebi

ganviTarebis ekologiuri aspeqtebi umTavresad dafuZnebulia mdgradi
ganviTarebis koncefciaze. მასთან mibmulia urTierTdamokidebulebis
ramdenime sfero:
 mosaxleobasa da resursebs Soris;
 garemos da siRaribes Soris;
591
 garemos da ekonomikuri zrdაs Soris;
 garemos da soflis kompleqsuri ganviTarebis Soris;
 garemos da urbanizaciis Soris;
 garemosa da msoflio meurneobas Soris.1 [1ТодароМ.П.
Экономическое развитие : Учебник. М.: ЮНИТИ , 1997, გვ .300-301].
Mმdgradi ganviTareba. termini “mdgradi ganviTareba” warmoiSva ekonomikuri
zrdisa da garemos Soris optimaluri Tanafardobis Ziebis msvlelobaSi. Aაm
problemis saerTaSoriso aRiareba iyo 1983 wels gaeros egidiT Seqmnili “garemos
problemebisa da ganviTarebis saerTaSoriso komisia” q-n grobrundlantis
xelmZRvanelobiT. სamwliani muSaobis procesSi komisiam aRniSna garemos da
zrdis problemebis ურთიერთ gadaxlarTva, yovelmxriv gaanaliza garemos yvela
parametrSi asaxuli clilebebi dawamoayena maTi gadaWris rekomendaciebi. Ees
mosazreba გაჟღერდა gaeros generaluras ambleaze (1987 w) gakeTebul moxsenebaSi –
Cveni saerTo momavali.Mman, faqtobrivad, “ekonomikuri zrdis” momxreebsa da
“garemos normaluri ieris” momxreebs Soris debatebs mouRo bolo da maT
kopromisSi „mdgradi ekonomikuri ganviTarebis” koncefcia daamuSava, romlis
mixedviT “mdgradi ganviTareba aris garemos stabilur mdgomareobaze dafuZnebuli
ekonomikuri da socialuri ganviTarebis gza, იგი Tanamedrove sazogadoebis
moTxovnebs unda pasuxobdes da amave dros momavalი Taobis ganviTarebis
perspeqtivasac iTvaliswinebdes”.Aაm ტერმინის gansazRvris mravalricxovani
variantი arsebobs, magram mainc yvela maTganSi igulisxmeba „da kmayofildeბa
აxlandeli Taobis moTxovnileba momdevno Taobebis moTxovnilebebis safrTxis
gareSe”. am formulirebis arsi is aris, rom momdevno Taobebis ekonomikuri
zrda da cxovrebis xarisxi gadamwyveti xarisxiT damokidebulia garemos
mdgomareobaze.
qveynis bunebrivi simdidre, misi atmosferos, wylis da niadagis xarisxi
iTvleba yvela Taobis sakuTrebad. axlandeli siamovnebis misaRebad am
simdidris ukontrolo xarjva, momdevno TaobebisaTviს danakargi iqneboda. amis
gamo,ganviTarebis proeqtis Semdgeneblebma masSi, ამა თუ იმ ფორმით, CarTes
danaxarji garemos SenarCunebaze. magaliTad, danaxarji Zvirfasi bunebrivi
resursebis danakargis anazRaurebaze unda iqnas gaTvaliswinebuli ekonomiuri
zrdis tempebisa da cxovrebis donis gaangariSebisas. es imas niSnavs, rom

592
dasaxuli miznebi miRweuli iqneba garemosadmi zaralis miuyeneblad.
msoflioSi moxmarebis zrdadi donisa da mosaxleobis ricxovnebis gadidebis
pirobebSi mdgradi ganviTarebis uzrunvelyofa xdeba kacobriobis mTavar
problemad.
mosaxleoba, resursebi da garemo.seriozul SeSfoTebas iwvevs is garemoeba,
rom dedamiwis gaunaxlebadi resursebi xdebian mosaxleobis ricxovnebis
SemzRudvel faqtorad (misi zrdadi moTxovnilebis dakmayofilebis
SeuZleblobis gamo). teqnikuri progresis wyalobiT SeiZleba am faqtoris
mniSvnelobის Semcireბა, magram savsebiT naTelia, rom garemos SeuCerebeli
rRveva aqveiTebs axlandeli da momavali Taobebis SesaZleblobas
daikmayofilon TavianTi moTxovnileba. am gagebiT, mosaxleobis zrdis tempebis
daqveiTeba Seamsubuqebs mravali ekologiuri problemis simwvaves.mosaxleobis
swrafi zrdis Sedegad mesame samyaroSi deficiti gaxda miwa, wyali da SeSa.
mraval uRaribes regionSi mosaxleobis simWidrovis zrdam daaCqara
sasicocxlod mniSvnelovani resursebis degradacia. mesame samyaros zrdadi
moTxovnilebis dasakmayofileblad aucilebelia garemos rRvevis SeCereba da
resursebis gamoyenebis efeqtianobis amaRleba.
siRatake da gaრემოს დეგრადაცია. siRaribis da bunebis rRvevis zemoqmedebis
asaxsnelad ganvixiloT ნაკლეად განვითარებული რეგიონების ori tipiuri sofeli
_ erTi afrikaSi, meore _ laTinur amerikaSi. erTi mxriv, ucxoeli
specialistebi afrTxileben naxevrad mSral zonaSi ganlagebul afrikuli
soflis mcxovreblebs darCenili xeebis gaCexvisa da dabalproduqtiuli miwis
damuSavebis saSiSroebaze, ramdenadac es mxolod daamZimebs maT gaWirvebas.
meore mxriv, msgavsi rCeva ewinaaRmdegeba TiToeuli ojaxis mTavar amocanas _
awarmoos pirveladi aucileblobis produqtebi, romlis gareSe mas ar SeuZlia
sikvdils gadaurCes. farTo maStaburi urbanizacia iwvevs demografiuli
situaciis swraf cvlilebas, amJamad, mosaxleobis yvelaze Raribi fena
Tavmoyrilia sasoflo raionebSi (70_80%), sadac gaWirveba wvril fermerebs
aiZulebs resursebis gamoyenebisas momavlisken ki ar gaixedon, aramed
dResdReobiT gadairCinon Tavi. mraval SemTxvevaSi glexebi dasaTesad
gaTvaliswinebul marcvalsac ki sakvebad xmaroben. ramdenadac moSimSile
adamianebis mier agraruli resursebis rRvevis procesi droSi gawelilia, igi
ar gamoiyureba dramatulad, magram misi Sedegi gansakuTrebulad mZimea. ეს იმით

593
აიხსნება, რომ miwis intensiuri damuSaveba sul ufro meti ricxovnebis
adamianebis mier (tyeebis gaCexva da mcired gamosadegi miwis gawmenda
dasaTesad) iwvevs niadagis zedafenis Zlier mowyvladobas. mcenareulis
Semcireba კი, romelic niadags icavs Zlieri qarebisagan, wvimebisa da
gamoSrobisagan, aCqarebs nayofieri fenis erozias. შესაბამისად, maRali mosavlis
miReba sul ufro gaZnelebulia, xolo gvalvis Sedegi - sul ufro mZime.
gaudabnoebis procesi, anu qviSis Seteva eroziiT modebul niadagze, ufro
nayofier savargulsac ki gadaylapviT emuqreba. RaribTa umravlesoba arsebobas
axerxeben mcire nაkveTebis damuSavebiT. misi niadagi gamofituli, mSrali an
qviSiania da ar SeuZlia stabiluri mosavlis micema, Tu ver moxerxdeba axali
miwis nakveTze gadasvla an mineraluri sasuqebis SeZena. magram Rarib glexebs,
saxsrebis uqonlobis gamo, ar SeuZliaT melioraciuli samuSaoebis Catareba
da sasuqebis gamoyeneba im raionebSi sadac Sobadoba maRalia da bavSvebs
TavianTi wvlili SeaqvT meurneobaSi, izrdeba mosaxleobis ricxovneba da miwis
gamoyenebis intensifikacia da masTan dakavSirebული niadagis erozia.
mcenareuli safaris Semcireba, Tavis mxriv, asustebs qarisa da wylisgan miwis
dacvas, xdeba nayofieri fenis Carecxva da gamofitva, rac aqveiTebs
mosavlianobas da sursaTis warmoebas მოსახლეობის erT sulze. cxovrebis
garemoze msgavsi zewolis Sedegia gaudabnoeba, rac Tavis mxriv aCqarebs (biZgs
aZlevs) soflis mosaxleobis migracias qalaqSi, an mas aiZulebs daamuSaos
naklebad gamosadegi nakveTebi. amrigad, wre ikvreba da es damRupveli cikli
იkvlavwarmoeba (naxldeba).
gansxvavebuli situacia yalibdeba samxreT amerikaSi - teniani da uzarmazari
tyis masivis piras ganlagebul tipiur sofelSi. aq fermerTa umravlesoba,
samTavrobo programis CarCoSi, axlaxan gadmosaxlebulia, maT sakuTrebaSi
gadaecaT gasawmendi miwis nakveTebi, romelmac unda gamoiwvios qalaqis
Warbmosaxleobis Semcireba da migraciuli nakadis mimarTulebis Secvla.
afrikuli soflisagan gansxvavebiT, aq tenis da tyis siWarbea, mdidaria
cxovelTa samyaro. ufro metic, tye meurneobriobis mTavari “Semaferxebeli”
faqtoria. mas wvaven farTobis gasawmendad, saTesad da dasargavad. tyis
gaCexva axal fermerebs raRac droSi miwas aZlevs, romlis damuSaveba maT
zomierი SemosavliT uzrunvelyofs, magram aq notio (teniani) tyis niadagis,
iseve rogorc sxva tenian tyeebSi, 90% mcirenayofieria, da masze mosavlis

594
miReba zedized mxolod ramdenime wels SeiZleba. warmoebiTi faqtorebis da
teqnologiis uqonloba, romelTa daxmarebiT SeiZleboda mosavlianobis
amaRleba, ganapirobebs mosavlianobis Zlier dacemas miwis damuSavebis pirvel
wlebSi. amis gamo, axal mosaxleebs uxdebaT axali tyiani nakveTebis
dawva/gaCexva. saboloo jamSi, samTavrobo programa gadaiqceva mis
dapirispirebulobaSi, ramdenadac fermerebi toveben uvargis miwis nakveTebs,
xolo axali nakveTebi ar iZlevian arsebuli mdgomareobis gamosworebis
SesaZleblobas. ojaxebis Semosavali dabali da arastabiluria, mosavlianoba
dabal donezea SenarCunebuli an umniSvnelod izrdeba. axalmosaxleebis ukan
rCeba unayofo carieli (გაveranებულi) adgili, qveiTdeba mTeli meurneobis
efeqtianoba.
agrarul seqtorSi bunebrivi garemos rRvevis mizezebi da Sedegebi Zlier
gansxvavdebian regionidan regionamde, magram ufro xSirad, am rRvevis uTavresi
mizezia qronikuli siRatake.
“brundlantis komisiis” azriT, biosferos degradirebis erT-erTi mTavari
mizezi masobrivi siRatakea. siRatakis da bunebrivi garemos urTierTqmedebis
kidev erTi Sedegia tyis gakafva. afrikaSi xe-tye mravali mizniT gamoiyeneba,
maTgan umTavresia kerZis mosamzadeblad sawvavis miReba. SeSis gareSe ojaxs
ar SeuZlia cxeli kerZis moxmareba, simindis fqvilis (poSo) momzadeba da
wylis aduReba. ამის გამო, Raribი mosaxleoba iZulebულია, sxva sawvavis
uqonlobis gamo, tye gaCexos, gamofitos savarguli miwebi misi metismeti
eqsploataciis gamo, gaaudabnooნ saZovrebi, Seamciroნ mtknari wylis
raodenoba da a.S. mcenareulis mospoba კი damRupvel zemoqmedebas axdens
soflis mosaxleobis uRaribes nawilze. ეს იმით აიხსნება, რომ mcenareuloba
SenarCundes atmosferuli naleqebiს შენარჩუნების მნიშვნელოვანი პიროობაა,
რადგან,. mისი fesvuri sistema gvalvian raionebSi iWeren tens mSral sezonSi.
amiს გამო, mcenareuli safaris Sesusteba იწვევს gruntuli wylebis donis
Semcirebas da თვოით mcenareulობis daRupvas, iRupeba axalgazrda
mcenareebic. es TviTmxardamWeri (TviTdamcveli) damRupveli procesi
gavrcelebas iwyebs mezobel regionebzec. saarsebo moTxovnileba qalebs
aiZulebs saTbobi moZebnon saxlidan sul ufro meti dacilebiT da maTze
kargaven did dros sxva saqmeebis da bavSvebis aRzrdis sazianod. rig

595
SemTxvevaSi SeSis ukmarisoba maT aiZulebs dawvan organuli narCenebi da
sasuqi, romelTa gamoyeneba aucilebelia miwis nayofierebis SesanarCuneblad.
lokalur doneze dawyebuli garemos degradacia,swrafad gamodis misi
sazRvridan da Rebulobs regionul maStabs. magaliTad mTian adgilebSi tyis
gaCexva amaRlebs dablobSi ganlagebul nakveTebis sisustes. Zlieri wvimebiT
gamowveuli niadagis Camorecxvas SeuZlia gamoiwvios mdinareebis daleqva
(daSlamva) da sasmeli wylis wyaroebis daWuWyianeba. amitom bunebriv
kataklizmebs, ganpirobebuli garemos darRveviT (wyaldidoba, gvalva, talaxi,
Rvarcofi) aqvT katastrofuli Sedegebi soflis meurneobisaTvis, rogorc
lokalur aseve regionul doneebze. msgavsi procesis yvelaze saimedo
mtkicebaa პაკისტანი, indoeTi da bangladeSi.magaliTad, pakistanSi mosaxleobis
mniSvnelovani nawili siRaribeSi cxovrobs (2002 wels _ 149.9mln kaci). ეს
ქვეყანა, iseve rogorc mis mezoblad mdebare indoeTi, awydeba garemos swrafi
gauaresebis problemas. tyis umetesoba moispo (gaiCexa da gamoyenebul iqna
sawvavad), maRali tempebiT mimdinareobs niadagis erozia, ileva wylis wyaroebi
da ulmoblad progresirebadia gaudabnoebis procesi. bunebrivi procesebis
gauareseba ukve iwyebs zemoqmedebas sasoflo-sameurneo saqmianobaze; datvirTva
bunebriv garemoze imdenad maRalia, rom gaZnelebulia mravalricxovani
mosaxleobis moTxovnilebis uzrunvelyofa. 1995 wels, Ppakistanis აგრარულ
meurneobaSi dasaqmebuli იყო aqtiuri mosaxleobis (40.3mln kaci) 47% (1975 wels-
56.8%), romelic qmniდა mSp-is 25%-s, (1975 wels_32%). umniSvnelovanesi sasoflo
sameurneo kulturebia bamba, brinji da Saqris lerwami. Ppakistans Semoaqvs
kvebis produqtebi-mTliani importis (mxolod dovlaTi)is 12.2% - 9.74 mlrd $.
გასული საუკუნის 80-ian wlebSi damuSavebuli farTobis sidide, erT
mcxovrebze gaangariSebiT, yovelwliurad 1.9%-iT mcirdeboda, rac uRaribes
glexobas naklebad gamosayenebel miwebze გადასვლას aiZulebდა .
უფრო ნაკლებად განვითარებულ qveynebSi uRaribesi glexebis 60%-ze met
brZolas arsebobisaTvis eweva zRvrulad dabal mwarmoeblur niadagebze.
zogierT regionSi situacia Rrmavdeba uzarmazari uTanasworobiT miwis
ganawilebaSi. es umiwo glexebs aiZulebs imuSaoნ gamofitul ekologiurad
sust niadagze. mcire nayofieri niadagis intensiuri damuSaveba iwvevs maT
swraf rRvevas da mosavlianobis dacemas. yovelwliurad 270 aTasamde kv.m
sasoflo sameurneo savarguli unayofo xdeba. Zalze gamofitulia 1.2 mlrd
596
akri farTobi (udris CineTis da indoeTis teritorias erTad aRebuls).
mosaxleobis swrafi zrdis Sedegad da soflis meurneobis zrdis tempis
CamorCenis gamo mosaxleobis erT sulze (80-ian wlebSi) sursaTis warmoeba 69
qveyanaSi Semcirda.
xSirad maRal Sobadobas Tvlian TviT siRaribis mier warmoSobili
problemis mizezad. Mმagალითად, mosaxleobis simWidrove sasoflo savargulis
erTeulze CineTSi orjer maRalia indoeTTan SedarebiT, magram mosavlianobac
aq orjer metia. Aaseve, garemos rRveva da maRali Sobadoba
urTierTdakavSirebuli cnebebia, Tumca orive es procesi ZiriTadad
warmoSobilia absoluturi gaRatakebis fenomenebiT. mesame samyaroSi
warmatebuli ekologiuri politika SeuZlebelia iseTi problemis winaswar
gadauWrelad, rogoricaa umiwoba, siRaribe, instituciur resursebze daSvebis
sirTule და ა.შ.

9.3. წყლის გაჭუწყიანება და დეფიციტი

wyali da avadmyofoba. საჰარის დაბლა მცხოვრებ ასეწული მილიონი

ადამიანისათვის დღემდე სერიოზული პრობლემაა სამელი წყალი და სანიტარია. წყლის

ზიდვას, metwilad, qalebi da bavSvebi axorcieleben, es aris qveiTi gavla,
romelsac, zogierTi SefasebiT, mTlianobaSi ukavia დროის დიდი დანაკარგი,
romelic SeiZleba gamoyenebuliyo produqtiul Sromaსა da swavlaze.
mosaxleobis 40% wvimis an tbis wyals svams, ris gamoc adamianebis
janmrTeloba Zlier iryeva. zogierTi qalaqis raionebSic ki mraval saxlSi
ara aqvT wyali. WaburRilebis da wyaroebis mxolod 40%-ze dayenebulia
sawmendi sistemebi; qalaqebSiც კი, gaeros SefasebiT, es maCvenebeli მხოლოდ 55%-
s aRwevs.
jandacvis msoflio organizaciის (ჯმო) mtkicebით, msoflios yvela
avadmyofobis 80%-is mizezia WuWyiani wyali da cudi sanitaria. aseTi
avadmyofobiT (maT ricxvSi _ diarkia). mxolod 2002 wels afrikaSi daixoca 707
aTasi kaci, maT Soris mravali bavSvi. magram 5 wlamde asakis afrikeli bavSvis
მთავარი მკვლელია მალრია, რომლის თავიდან აცილება შესაძლებელია.
კცმეჯ-ის პროგნოზი: კლიმატური ცვლილება სერიოზულად აისახება წყლის მოცულობასა
და ხარისხზე. ძალზე ალბათურია მთის ყინვარებისა და თოვლის საფარის შემდგომი

597
შემცირება. დედამიწის გათბობის, წყლის ჩადენის რეჟიმის ცვლილებისა და ტენის
ამაღლებული აორთქლების პირობებში კლიმატური ცვლილება მნიშვნელოვან გავლენას
მოახდენს მსოფლიო წყლების განაწილებაზე.
გაეროს განვითარების პროგრამის პროგნოზი: planetis geologiaze adamianis
zemoqmedebaს (rac aisaxeba sasargeblo wiaRiseuli da samSeneblo masalebis
mopovebaSi), agreTve, sagzao farTo qselis Seqmnasa da wylis transportis
daCqarebul zrdaSi, SeuZlia daarRvios wylis normaluri cirkulacia,
Secvalos adgilobrivi reliefi. wylis normalur funqcionirebaზe აგრეთვე
uaryofiTad moqmedebs msxvili hidronagebobebi.
miwisqveSa wylebis gaWuWyianeba ganpirobebulia niadagis morwyviT, rodesac
wyalSi gaxsnili sxvadasxva sasuqebi da qimiuri nivTierebebi Seereva miwisqveSa
wylebs. qimiurad gaWuWyianebuli zRvisa da mdinaris wylebi nawilobriv
TviTiwmindeba. es imiT aixsneba, rom binZur wylebSi moxvedrili zogierTi
mineraluri da organuli nivTierebebi faunisa (laT. Fauna – 1.Zveli romis
miTologiaSi mindvrebisa da tyeebis qalRmerTi, cxovelTa jogis mfarveli; 2.
cxovelTa saxeobebიs istoriulad Camoyalibebuli erToblioba ama Tu im
teritoriaze. istoriuli ganviTarebis procesSi fauna sxvadasxva warmoSobis
cxovelTa jgufebisagan yalibdeba) da floriს(laT. Flora– 1. Zvel romaul
miTologiaSi yvavilebisa da gazafxulis qalRmerTi. 2. mcenareTa saxeobebis
istoriulad Camoyalibebuli erToblioba ama Tu im teritoriaze) mier.
danarCeni qimiuri nivTierebebi ki akumulirdeba wylebSi da misma
koncentraciam SeiZleba sufTa wyali teqnikur wylad gadaaqcios.
wylebis fizikuri gaWuWyianeba yoveTvis ar aisaxeba wylis qimiur
SemadgenlobaSi, magram ama Tu im adgilze gamWuWyianebelTa (SuSa, plastmasi...)
metismetma dagrovebam SeiZleba cocxali organizmebis mospoba gamoiwvios.
Termuli gaWuWyianebis mavnebloba vlindeba misi mudmivi moqmedebis zonaSi.
magaliTad, Tboeleqtrocentralebis da atomuri eleqtrosadgurebis arealSi.
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis miwaTmoqmedebas did zians ayenebs
morwyuli miwebis damlaSeba da daWaobeba. magaliTad, iransa da siriaSi
Zlier damlaSebuli da daWaobebulia morwyuli teritoriis 50-60%. msgavsi
movlenebi mraval ნაკლებად ganviTarebუl qveyanaSi SeimCneva, maT Soris
saqarTveloSiც, სaდაც savargulTa 7.3% (218 aTasi ha) damlaSebuli da

598
bicobiania. savargulTa 3.6% (109 aTasi ha) damSrobi qselis moSlilobis gamo
xelmeored ganicdis daWaobebas, xolo sarwyavi sistemebis eqsploataciis
gamosvlis mizeziT savargulTa 6.7% (175 aTasi ha) gakordeba – gaudabnoebas
ganicdis.24
2. წყლით უზრუნველყოფის შემცირება. კლიმატური ცვლილება რადიკალურად შეცვლის
წყლის რესურსის განაწილებას. უკვე 1990 წელს გაეროს განვითარების კონფერენციამ
ყურადღება გაამახვილა გარემოს საფრთხეებზე და მათ შორის გამოყო გლობალური წყლის
კრიზისი და კლიმატური ცვლილებები. აღინიშნა, რომ უსაფრთხო გარემო - ”სუფთა წყალი,
საზრდო და ჰაერი” - ადამიანთა თავისუფლების ელემენტებია. 1994 წლის მოხსენებაში
მსჯელობა გარემოს უსაფრთხოებას ეხებოდა, ხოლო 1998 წლის მოხსენებაში აღინიშნა
ეკოლოგიური დეგრედაციის (მჟავე წვიმები, ოზონის ფენის გამოფიტვა, კლიმატის
ცვლილება...) შედეგების უსამართლობა, რომლისგან უფრო ღარიბები იტანჯებიან. 2006
წლის თემა იყო მსოფლიო წყალგამოყენების მდგომარეობა და მისი შედეგი ადამიანისეულ
განვითარებაზე. აღინიშნა, რომ სუბსაჰარისეული აფრიკის ჯურღმულებში მცხოვრები
ადამიანები სასმელ წყალზე უფრო მეტს იხდიან, ვიდრე ნიუ იორკში და პარიზში მცხოვრები
ადამიანები.
ჰიმაილში ყინვარების დაჩქარებული დნობა გააღრმავებს ჩრდილოეთ ჩინეთის, ინდოეთის
და პაკისტანის, ისედაც სერიოზულ ეკოლოგიურ კრიზისს.იგივე შეიძლება ითქვას
ლათინური ამერიკის ტროპიკული ყინვარების დნობასთან დაკავშირებით. mTebis
myinvarebis daCqarebuli dnoba dasaxlebuli punqtebis wyalmomaragebas da
mravali cxovelis arsebobas emuqreba. saqme is aris, rom myinvarebSi
koncetrirebulia mtknari wylis msoflio maragis 75%, ხოლო mdinareebSi
myinvarTa wყlis wili 90%-mdea. myinvarebis dnoba dasawyisSi masobriv
wyaldidobas gamoiwvevs. wyaldidobebis kvalobaze moxdeba mdinareTa
gaTavTxeleba, romelic am regionSi aucileblad warmoSobs mtknari wylis
problemas. შესაბამისად, atmosferuli naleqebi gaxdeba mtknari wylis
erTaderT, მაგრამ არასაკმარის wyarod.garda amisa, mdinareebSi wylis meryeoba,
Tavis mxriv, aisaxeba msxvil hidrosadgurebis muSaobaze. es ki ekonomikuri
zrdis daqveiTebas gamoiwvevs.
globaluri gaTbobiT gamowveuli myivnvarebis mdgomareobazea damokidebuli
wylis raodenoba samxreT da samxreT-aRmosavleTi აზიის umsxviles mdinareebSi

599
(ganga, inda, huanhe, ianczi, mekongi...). ამჟამად, am ჰიმალაის myinvarebis donis
Semcireba wliurad 10-15 metria. ამ პრობლემას ვერც საქართველო გაექცევა.

კავკასიონის ყინვარების (უკვე გაჰქრა დაახლოებით 200 ყინვარი ჯ.კ.) დნობის პირველი
შედეგი იქნება წყალდიდობით გამოწვეული უდიდესი მატერიალური ზარალი და
ეკომიგრანტების რიცხოვნების არნახული ზრდა. შემდეგ მას მოყვება მსხვილ მდინარეებში
(რიონი, ცხენისწყალი, ენგური, კოდორი...) წყლის ჩადინების შემცირება. იგი გამოიწვევს
მოსახლეობის წყლით მომარაგების გაუარესებას და ელექტროენერგიის მიწოდების
შემცირებას და ეს,რა თქმა უნდა, უარყოფითად აისახება მორწყვის სისტემის
ეფექტიანობაზე.
გაეროს ექსპერტების აზრით, მოსალოდნელია მსოფლიოში 2080 წლისათვის 1,8 მლრდ
კაცით გაიზარდოს იმ ადამიანების რიცხოვნება, რომლებიც წყლის უკმარისობით
დაიტანჯება.
წყლის დაბინძურება საქართველოში. საქართველოს მდინარეები ძირითადად
დაბინძურებულია აზოტის ნაერთებით, ზოგიერთ შემთხვევაში- მძიმე ლითონებით
(მდინარე მაშავერა- ბოლნისის რაიონი; მდინარე ყვირილა-ჭიათურა-ზესტაფონის
მონაკვეთი), ხოლო შავი ზღვის აჭარის რეგიონის მდინარეები - ნავთობ-პროდუქტებით.
საქართველოში ზედაპირული წყლების დაბინძურების ძირითადი წყაროებია
წყალმომარაგება-კანალიზაციის სექტორი, თბოენერგეტიკა და მრეწველობა. სექტორების
მიხედვით დაბინძურებული ჩამდინარე წყლების ჩაშვება ase ნაწილდება:

 წყალმომარაგება-კანალიზაციისსექტორი - 344,1 მლნ.მ3/წელ. (67%)

 თბოენერგეტიკა - 163,8 მლნ.მ3/წელ. (31%)
 მრეწველობა - 9,6 მლნ.მ3/წელ. (2%)
შესაბამისად, ზედაპირული წყლები სძირითადი დამაბინძურებელია კომუნალური
სექტორი (ქალაქებისა და დასახლებული პუნქტების კანალიზაციის ჩამდინარე წყლები).
დღევანდელი მდგომარეობით, საქართველოში არცერთ ნაგებობას არ შეუძლია
უზრუნველყოს ჩამდინარე წყლების გაწმენდა საპროექტო ხარისხის შესაბამისად. წყლის
ბიოლოგიური გაწმენდა არცერთ ქალაქში არ ხდება. პირველადი მექანიკური გაწმენდა
ხორციელდება მხოლოდ თბილის-რუსთავის რეგიონულ გამწმენდ ნაგებობაზე.
ამჟამად, saqarTveloSi wylis dabinZurebis xarisxi SedarebiT dabalia, rac,
upirveles yovlisa, aixsneba mrewvelobis ganviTarebis axlandeli dabali
doniT da agrarul seqtorSi mineraluri sasuqebisa da pesticidebis
600
gamoyenebis mniSvnelovani SemcirebiT. momavalSi, qveynis ekonomikuri
aRmavlobis kvalobaze, wylis gaWuWyianeba da deficiti mniSvnelovnad
gaizrdeba. dasawyisSi, dabinZurebis ZiriTadi wyaro iqneba komunaluri
kanalizacia, romlis meSveobiT organuli naerTebiT da fosfatebiT
zedapiruli wylebis dabinZureba mimdinareobs. Aam aspeqtSi gamoiyofa mtkvris
auzi da Savi zRvis auzi.
mtkvris auzSi yvelaze metad dabinZurebuli mdinareebia:
* mtkvari(borjomis, goris, Tbilisis da rusTavis qvemod);
* vere(Tbilisis sazRvrebSi);
* alazani( Telavis qvemod);
* algeTi (marneulis qvemod);
* suramula (xaSuris qvemod).
Savi zRvis auzSi:
* rioni (quTaisisqvemod da foTis garSemo);
* Sav zRvaSi Camdinare mdinareebi (enguri, texuri, Woroxi..…)….
wylis resursebis specifikuri nivTierebebiT (navTobproduqtebi, fenoli,
mZime liTonebis ionebi) dabinZurebis meore ZiriTadi wyaroa industriuli
sawarmoebi (eleqtronikuli, manqanaTmSenebeli, qimiuri, Savi metalurgiuli)
Tbilisis da rusTavis arealSi. Mmdinare maSavera ki TuTis da spilenZis
ionebiT binZurdeba.
Savi zRvis auzSi yvirila navTobproduqtebiT da manganumis ionebiT
binZurdeba, rioni da misi Senakadi oRaskura ki - navTobproduqtebiT,
TuTiisa da spilenZis ionebiT. Mmdinare tyibula WuWyiandeba Sewonili
nawilakebiT, xolo mdinare lexumi – dariSxanis ionebiT.
wylebis dabinZurebaSi Tavisi „wvlili” SeaqvT samkurnalo dawesebulebebis,
infeqciuri da tuberkolozis saavadmyofoebis Camdinare wylebs. am mxriv
aRsaniSnavia mdinare qvabliani da misi Senakadi ocxe (abasTumani), mtkvari da
misi Senakadebi borjomula da gujareTis wyali (borjomis raioni), mdinare
vere (Tbilisi), mtkvari da misi Senakadi qsani (mcxeTa) da a. S.

10.4.2. ჰაერის გაჭუწყიანება

XXI - ე საუკუნეში გარემოს დაბინძურებამ გლობალური შინაარსი შეიძინა.
დაბინძურების წყაროები მრავალგვარია. მაგალითად, ჰაერის გაჭუჭყიანება

601
დაკავშირებულია C02 (ნახშირბადის დიოქსიდი) და სხვა კვალსათბური აირების
ატმოსფერული კონცენტრაციის გადიდებასთან. ატმოსფეროში ამ აირების მოქმედება
იწვევს დედამიწის მიერ არეკლილი მზის რადიაციის ნაწილის შენარჩუნებას, რაც, თავის
მხრივ, პლანეტის ტემპერატურას ამაღლებს. ამ ბუნებრივი ”სათბურის” ეფექტია
დედამიწაზე ადამიანთა ბინადრობა. მის გარეშე პლანეტა 30 გრადუსით (ცელსიუსით )
ცივი იქნებოდა.
კაცობრიობა უკვე 500 ათას წელზე მეტია CO2 -ს ატმოსფეროში გადაისვრის წვის
პროდუქტების დაწვისა და მიწათმფლობელობის ფორმების შეცვლის გზით. კლიმატურ
ცლილებებს შეიძლება დავაკვირდეთ ენერგიის გამოყენებაში ორ დიდ
ტრანსფორმაციასთან კავშირში. პირველია წყლის ძალის შეცვლა ბუნებაში მილიონი
წლების განმავლობაში კონსოლიდირებული ნახშირით. მისი წყალობით განხორციელდა
ინდუსტრიული რევოლუცია და შრომის მწარმოებლურობის არნახული ზრდა. მეორე
დიდი ტრანსფორმაცია (150 წლის შემდეგ) დაკავშირებულია ნავთობის გამოყენებასთან.
შიდა წვის ძრავაში ნავთობის გამოყენებამ რევოლუცია მოახდინა ტრანსპორტის სფეროში.
ნახშირის, ნავთობის და ბუნებრივი აირის წვამ ადამიანთა საზოგადოება გარდაქმნა. მის
განკარგულებაში არსებულმა ენერგიამ სიმდიდრისა და მწარმოებლურობის აუზარმაზარი
ზრდა გამოიწვია, მაგრამ ამ პროცესს თან ახლდა უარყოფითი შედეგიც: ჰაერის
გაჭუჭყიანება და კლიმატის უარყოფითი ცვლილება. ჰაერის გაჭუჭყიანებასთან, თავის
მხრივ, დაკავშირებულია:
a. mosaxleobaSi mwvave da qronikuli avadmyofobis gavrceleba (qalaqebSi
yovelwliurad 300-700 aTasi macxovreblis adreuli sikvdili, qronikuli
bronqitis zrda);
b. warmoebis გამო haeris gaWuWyianeba, transportis გამონაბოლქვი, mJave
wvimebis damRupveli moqmedeba tyeebsa dawyalsacavebze.
უფრო ganviTarebუl qveynebSi, urbanizaciisa da industriuli zrdis
adrindel stadiebს, Tan axlდა Semosavlis gadideba da ekologiuri pirobebis
gauareseba. maTi dinamika gansazRvruli daSvebebiT SeiZleba aRiweros jinis
koeficientis daxmarebiT: dasawyisSi gaWuWyianeba diddeba Semosavlis
zrdasTan erTad, xolo Semdeg იგი Semcirebasiwyebs. ufro maRali Semosavali
amsubuqebs sufTa teqnologiis gamoyenebas. magram es tendencia sulac araa

602
Seuqcevadi. haeris da wylis xarisxis kontroli bevrad damokidebulia
saxelmwifos mxriv kontrolsa da marTvaze.
ამჟამად, haeris gaWuWyianebis mTavari wyaroa (romelic yvelaze metad
emuqreba janmrTelobas) warmoebis modernizaciis procesSi energiis zrdadi
gamoyeneba, avtomobilebis gamonabolqvi da მეტი narCenebis atmosferoSi
uSualod gatyorcnა, აგრეთვე ისეთი პროდუქტების წარმოება, romelსაc Tan axlavs
Tanamdevi masis, m.S. ekologiurad mavne ნივთიერებების gadideba. maT mier
miyenebuli zaralis xasiaTi damokidebulia maT Taviseburebaze, raodenobaze,
narCenebis Segrovebis meTodebze da a.S. samwuxarod, kontrolis uqonloba
mwarmoeblebs Seagulianebs gamoiyenos narCenebisan acilebis yvelaze iafi gza:
haerSi gauwmindavad gatyorcnon, Cayaron wyalsacavebSi an Caflon miwaSi,
saidanac igi aRwevs mdinareebSi da wylis miwisqveSa rezervuarebSi. yvelaze
swrafad, informaciis gacvlis wyalobiT, moxmarebis xasiaTis Secvla
mimdinareobs qalaqebSi; Sesabamisad aq ufro swrafad vlindeba am procesis
ekologiuri Sedegebi. efeqtiani teqnologiis da infrastruqturis gareSe,
rasac SeuZlia bunebaze ekonomikuri zrdis zewolis ganeitraleba,
modernizacia garemos arsebiT zarals ayenebs.
warmoebis da moxmarebis maRali donis pirobebSi narCenebis umravlesoba
mavne ხdeba janmrTelobisa da garemosaTvis, amitom am narCenebis gawmendaze
danaxarji erTeulze gaangariSebiT izrdeba. მართალია, adamianiseuli
organizmi flobs gansazRvrul tolerantobas mravali toqsikuri nivTierebis
mimarT, magram igi swrafad mcirdeba haersa da wyalSi maTi koncentraciis
zrdis kvalobaze. msgavsi absorciuli unarianoba [Absorptive capacity)

დამოკიდებულია:
a. sazRvargareTuli,saxelmwifo da kerZo finansuri daxmarebis SesaZlebel
moculobaზე, romelic qveyanas SeuZlia mwarmoeblurad gamoiyenos;
b.TviTgawmendisadmi ekologiuri sistemis unari (naxSirorJangis
gansazRvruli raodenobis gadamuSaveba, romelic haerSi xvdeba mineraluri
saTbobis wvisas] agreTve damaxasiaTebelia bunebisaTvis, magram aqac kritikuli
donis miRwevis Semdeg mimdinareobs narCenebis koncentraciis da toqsikurobis
swrafi maტeba.
adamianTa janmrTelobas safrTxes uqmnis rogorc narCenebis haerSi
gatyorcna, aseve misi koncentracia wyalacavebsa da sanagveebSi. janmrTelobis
603
dacvis msoflio organizaciის monacemebiT, XX saukunis 80-iani wlebis meore
Mმagალითად, bangkokSi tyviis maRali koncentracia gaxda bavSvebSi
inteleqtualuri ganviTarebis indeqsis daaxloebiT 4 da meti punqtiT
Semcireba 7 wlis asakSi miRwevisas. ხოლოMმeqsikiს dedaqalaqSi bavSvTa 70%-is
sisxlSi tyviis Semadgenloba aRemateba jandacvis msoflio organizaciis
standartebs და ა.შ.
warmoebis da moxmarebis maRali donis pirobebSi narCenebis umravlesoba mavne
ხdeba janmrTelobisa da garemosaTvis, amitom am narCenebis gawmendaze
danaxarji erTeulze gaangariSebiT izrdeba. მართალია, adamianiseuli
organizmi flobs gansazRvrul tolerantobas mravali toqsikuri nivTierebis
mimarT, magram igi swrafad mcirdeba haersa da wyalSi maTi koncentraciis
zrdis kvalobaze. msgavsi absorciuli unarianoba [Absorptive capacity)
დამოკიდებულია:
a. sazRvargareTuli,saxelmwifo da kerZo finansuri daxmarebis SesaZlebel
moculobaზე, romelic qveyanas SeuZlia mwarmoeblurad gamoiyenos;
b. TviTgawmendisadmi ekologiuri sistemis unari (naxSirorJangis
gansazRvruli raodenobis gadamuSaveba, romelic haerSi xvdeba mineraluri
saTbobis wvisas] agreTve damaxasiaTebelia bunebisaTvis, magram aqac
kritikuli donis miRwevis Semdeg mimdinareobs narCenebis koncentraciis da
toqsikurobis swrafi maტeba adamianTa janmrTelobas safrTxes uqmnis
rogorc narCenebis haerSi gatyorcna, aseve misi koncentracia wyalacavebsa da
sanagveebSi. janmrTelobis dacvis msoflio organizaciის monacemebiT, XX
saukunis 80-iani wlebis meore ნახევარში bangkokSi tyviis maRali koncentracia
gaxda bavSvebSi inteleqtualuri ganviTarebis indeqsis daaxloebiT 4 da meti
punqtiT Semcireba,ხოლოMმeqsikiს dedaqalaqSi bavSvTa 70%-is sisxlSi tyviis
Semadgenloba aRemateba jandacvis msoflio organizaciis standartebs და ა.შ.
ჰაერის dabinZureba saqarთveloSi. საქართველო garemos Sesaxeb მრავალი

საერთაშორისო შეთანხმებების მონაწილეა (ჰაერის დაბინძურების შესახებ,

ბიოდივერსიულობის შესახებ, კიოტოს პროტოკოლი, მომწამვლელი ნარჩენების შესახებ,
ოზონის ხვრელის დაცვის შესახებ...
საქართველოში ჰაერს ძირითადად ოთხი წყარო აბინძურებს; ავტოტრანსპორტი, სოფლის
მეურნეობა, ენრგეტიკა და მრეწველობა.
604
 დასახლებულ ადგილებში ავტოტრანსპორტის ფაქტობრივად უწყვეტი ნაკადები
განაპირობებენ მავნე ნივთიერებებით ჰაერის დაბინძურების მაღალ დონეს მისი წილი
დაბინძურების საერთო მაჩვენებელში 90%-ს აღემატება. აქ ყველაზე მნიშვნელოვანია
ატმოსფერული ჰაერის ტყვიით დაბინძურება. ატმოსფერულ ჰაერში ტყვიის შემცველობა
დაკავშირებულია ეთილირებული ბენზინის მოხმარებასთან. იგი შეიცავს ტეტრაეთილ
ტყვიას, რომელიც გამონაბოლქვთან ერთად ჰაერში ხვდება. ეს კი ონკოლოგიური
დაავადებების რისკს ზრდის. განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ბავშვებში სუნთქვის
ორგანოთა დაავადებების გავრცელება. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ საქართველო
სატრანზიტო ქვეყანაა, ამის გამო, ყოველწლიურად იზრდება სატრანსპორტო საშუალებების
მოძრაობის ინტენსიურობა, ხოლო 0,1 ლ/კმ ბენზინის ხარჯვის დროს, თითოეული მანქანის
მიერ გამოიყოფა 40-60 გრამი ტ. ტყვია. რეგიონების მიხედვით საქართველოში ყველაზე
დაბინძურებული ჰაერი იმერეთშია ( 40,6%). mas miyveba ქვემო ქართლი - 23,8%, აჭარა -
17,1%, შიდა ქართლი - 6,7% და სამეგრელო - 6,0%. ქალაქებში დაბინძურების procenti

ყველაზე მაღალი ზესტაფონშია (32%). აქ ჰაერის მთავარი დამაბინძურებელია

ფეროშენადნობის ქარხანა. მეორე ადგილზეა ბათუმი( (16,7%). მას ძირითადად
განაპირობებს ბათუმის ნავთობტერმინალი, მესამე ადგილზე კი რუსთავია (12,1%), სადაც
პრობლემას „რუსთავცემენტი" ქმნის.
საქართველოში მიღებულ კანონში - „ჰაერის დაბინძურების შესახებ“ შემდეგი ძირითადი
ამოცანები გამოიყოფა:
„ა) ატმოსფერული ჰაერის, ადამიანის ჯანმრთელობისა და ბუნებრივი გარემოსათვის
უსაფრთხო მდგომარეობის მიღწევა, შენარჩუნება და გაუმჯობესება; ბ) სამართლებრივად
უზრუნველყოს ატმოსფერულ ჰაერში მავნე ნივთიერებების გაფრქვევათა რეგულირება;
გ) ხელი შეუწყოს ატმოსფერული ჰაერის მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის
საზოგადოებისათვის ხელმისაწვდომობის პრინციპის უზრუნველყოფას;
დ) ხელი შეუწყოს ევროკავშირის კანონმდებლობით ატმოსფერული ჰაერის
დაბინძურებისაგან დაცვის სფეროში დადგენილი სამართლებრივი ნორმების საქართველოს
ტერიტორიაზე ეტაპობრივ ამოქმედებას“.
2008 წლის სექტემბერში საქართველოში შეიქმნა გარემოს ეროვნული ცენტრი,
რომელსაც ბევრი პრობლემის შესწავლა და გადაჭრა მოუხდება. ამ ასპექტში აღსანიშნავია
პროექტები: ა. „ევროპისა და ცენტრალური აზიის კლიმატის ცვლილებების შესამცირებელ

605
ღონისძიებათა შესახებ” 2006-2009 წწ. - დონორი ორგანიზაცია კანადის საერთაშორისო

განვითარების ასოციაცია; ბ. ტრანსსასაზღვრო მდინარეების მონიტორინგი 2008-2010 ( II

ფაზა ) . დონორი ორგანიზაცია - EU, TACIS., რომელთა რეალიზაცია უკვე დავიწყებულია ანუ
არ შეიმჩნევა.

9.4.myari mavne narCenebi

დედამიწის მოსახლეობის ზრდადი მოთხოვნილების დაკმაყოფილება ობიექტურად
მოითხოვს წარმოების გადიდებას, რომელიც, თავის მხრივ, მავნე ნარჩენების
რაოდენობას ამრავლებს. ამ ტენდერციამ მრავალ ქვეყანაში “ნარჩენების კრიზისი“
გამოიწვია. ეს გარკვეული დოზით საქართველოსაც ეხება.
მყარი ნარჩენები. წარმოების პროცესში წარმოქმნილ მყარ ნარჩენს მთლიანად ან
ნაწილობრივ დაკარგული აქვთ სამხმარი ღირებულება. მათ მიეკუთვნება: ფიზიკური ან
მორალური ცვეთის შედეგად მოძველებული ნაკეთობები და მანქანები,
საყოფაცხოვრებო (კომუნალური) ნარჩენები, ასევე კომუნალურ-საყოფაცხოვრებო
ჩამდინარე წყლების მყარი ნაწილის ნალექი.
უფრო განვითარებულ ქვეყნებში მყარი სამრეწველო და საყოფაცხოვრებონარჩენების
ნაკადის მართვა მრავალ ეტაპს (წარმოქმნილი მყარი სამრეწველო დასაყოფაცხოვრებო
ნარჩენებისმოცულობის შემამცირებელი პროგრამები,მათი მეორადი გამოყენების
დანერგვა, ნარჩენების შესაბამისი ფრაქციების გამოყენება ნედლეულად ძირითად
საწარმოო პროცესში,ნარჩენების ენერგეტიკული პოტენციალის რეციკლირება
ნარჩენებისაგან წარმოქმნილი ნაშთის ეკოლოგიურად ნეიტრალურ პოლიგონებზე
დამარხვა...) მოიცავს.
ევროპულ საკანონმდებლო სივრცეში ჩამოყალიბebulი (1977 წ )ნარჩენების
მართვის ZiriTadi პრინციპებია: ნარჩენების წარმოქმნის პრევენცია; ნარჩენების

გადამუშავება; იმ ნარჩენების უსაფრთხო განთავსება, რომელიც გადამუშავებას

არექვემდებარება.

606
 ყველაზე მეტად სასურველია ნარჩენების პრევენცია დანარჩენების წარმოქმნის
მინიმიზაცია. კერძოდ:
ნარჩენების ხელახალი გამოყენება;
ნარჩენების გადამუშავება;

ნარჩენების აღდგენა;
 ნარჩენების გამოყენება ენერგიის წყაროდ;
 ნარჩენების დაწვა, მისგან წარმოქმნილი ენერგიის გამოყენების გარეშე;
 ნაგავსაყრელებზე განთავსება.
ნარჩენების ნაგავსაყრელზე განთავსება მიჩნეულია მართვის ყველაზე ნაკლებად
სასურველ ვარიანტად. მყარი საყოფაცხოვრებო ნარჩენების პრობლემისადმი
ტრადიციული მიდგომა ორიენტირებული იყო გარემოზე მათი სახიფათო
ზემოქმედების შემცირებაზე (ნაგავსაყრელის იზოლაცია გრუნტის წყლებისაგან,
ნაგავსაწვავი ქარხნის გამონატყორცნების გაწმენდა...).მისგან განსხვავებით,
პრობლემისადმი არატრადიციული მიდგომა მდგომარეობს იმაში, რომ გაცილებით
იოლია გაკონტროლდეს რა ხვდება ნაგავსაყრელებზე ,ვიდრე ის, თუ რა ხვდება
ნაგავსაყრელებიდან -გარემოში.
ნარჩენების კომპლექსური მართვის კონცეფციის საფუძველი მდგომარეობს
იმაში,რომ საყოფაცხოვრებო ნარჩენები შედგებიან სხვადასხვა
კომპონენტებისაგან,რომლებიც იდეალურ შემთხვევაში არ უნდა შეერიოს ერთმანეთს,
არამედ უნდამოხდეს მათი რეციკლირება ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად ყველაზე
მეტადმისაღები ეკოლოგიური და ეკონომიკური მეთოდებით.
მყარი სამრეწველო/საყოფაცხოვრებო ნარჩენების რეციკლირებაში იგულისხმება
მათი კომპლექსური გადამუშავება სასარგებლო პროდუქციის მისაღებად. ეს ამოცანა
ინდივიდუალურად გადაიჭრება კონკრეტულ საწარმოებში: გადამუშავება და
ადგილზე განთავსება, პოლიგონებზეგანთავსება, დაწვა ან გადამუშავება
სპეციალიზებულ ქარხნებში.
მყარი საყოფაცხოვრებო ნარჩენების რეციკლირების მეთოდები ორ დიდ ჯგუფად
iyofa: ნარჩენების თერმული გაუვნებელყოფა (მისი ერთ-ერთი სახეობაა წვა) და
გადამუშავება (კომპოსტირება). უკანასკნელ ხანებში ეს ორი ჯგუფი ერთმანეთს
უახლოვდება და კომბინირდება, შემცირებაში იგულისხმება არა მხოლოდ ნარჩენების
საერთო რაოდენობის შემცირება, არამედ მათი ტოქსიკურობის ან სხვა მავნე
607
თვისებების შემცირებაც. აგრეთვე, იმ ნარჩენების წილის გაზრდა, რომელიც შეიძლება
გამოყენებულ იქნას მეორად რესურსად .წარმოების ნარჩენების შემცირება
დაკავშირებულია მცირენარჩენიანი ტექნოლოგიების დანერგვასთან.
დასავლეთის ქვეყნებში ნარჩენების შემცირება პირველ რიგში, მიმართულია
ნივთის ზედმეტი შეფუთვების წინააღმდეგ, რადგან მყარი საყოფაცხოვრებო
ნარჩენების მნიშვნელოვანი ნაწილი შესაფუთი მასალებისაგან (პლასტმასები,
პლასტიკატები, მუყაო...) შედგება.
ნარჩენების შემცირების მეორე ელემენტია განსაკუთრებით სახიფათო ნარჩენების

(დეტერგენტები, შხამ-ქიმიკატები, ელექტროელემენტები, აკუმულატორები, ლაქ-

საღებავები...) ამოღება მყარი საყოფაცხოვრებო ნარჩენებიდან. ეს ნივთიერებები არ

უნდა მოხვდნენ ჩვეულებრივ პოლიგონებზე ან ნაგავსაწვავ ქარხნებში. მათი

ტრანსპორტირება და შენახვა მოითხოვს ძვირადღირებული ტექნოლოგიების
გამოყენებას.
ნარჩენების მეორადი გადამუშავება/კომპოსტირება მეორე საფეხურია .მეორადი
გადამუშავება (რეციკლინგი) არა მარტო იწვევს ნარჩენის მოცულობის შემცირებას,
არამედ აუმჯობესებს მათი წვის ეფექტურობას. ეს განსაკუთრებით მაშინ, როცა საერთო
ნაკადს ჩამოვაცლებთ არაწვადი მასალებს.
მყარ საყოფაცხოვრებო ნარჩენებში საკვების ნარჩენების დიდი რაოდენობა ხელს
უშლის მათ ხარისხობრივ წვას და ართულებს მათ დამარხვას პოლიგონებზე.
ოპტიმალურივარიანტია საკვების ნარჩენების განცალკავება მოსახლეობის მიერ,
რომლის წყალობით მოხერხდება ფრაქციის დიდი ნაწილის ხელმეორედ გამოყენება.
სამრეწველო მასშტაბით ეს ნაგვის გადამამუშავებელ ქარხნებში ხორციელდება, სადაც
ძირითადი პროცესია ორგანული ნარჩენების კომპოსტირება.
კომპოსტირება ბიოქიმიურ პროცესია, რომელის საშუალებითაც ორგანული მყარი
ნარჩენები გარდაიქმნებიან სტაბილურ ჰუმუსის მსგავს პროდუქტად, რომელიც
გამოიყენება ნიადაგის შედგენილობის გასაუმჯობესებლად. კომპოსტირების საბოლოო
პროდუქტია კომპოსტი, რომელიც სხვადასხვა მიზნით გამოიყენება. კერძოდ,
კომპოსტის ნიადაგში შეტანა აუმჯობესებს მის შედგენილობას.

608
 კომპოსტირება მოსახლებასაც შეუძლია საბაღე მეურნეობებში სპეციალურად
მოწყობილ თხრილებში..1[1 იხ. Georgian Electronic Scientific Journal: Education Science and
Psychology 2008 | No.1(12)
პოლიგონებზე დამარხვა აუცილებელია იმ ნარჩენებისათვის, რომლებიც მეორად
გადამუშავებას არ ექვემდებარება და ტოქსიკურ ნივთიერებებს გამოყოფს.
პიროლიზში იგულისხმება ნივთიერებათა დაშლა მაღალი ტემპერატურაზე.
დაშლა რომ წვად არ გადაიქცეს პიროლიზი ჟანგბადის გარეშე ან მისი უკმარისობის
პირობებში ტარდება. პიროლიზის შედეგად წარმოიქნებიან აირები,
თხევადიპროდუქტები და მყარი ნაერთები.
თანამედროვე ტექნოლოგიების მიხედვით შესაძლებელია პიროლიზის შედეგად
მიღებული მყარი ნაერთების მოდიფიკაციით შედარებით იაფი სორბენტის მიღება,
რომელიც გამოიყენება ნავთობშემცველი ჩამდინარე წყლების გასაწმენდად.2[2Georgian
Electronic Scientific Journal: Education Science and Psychology 2008 | No.1(12)42 ]
ნარჩენების წვა. ნარჩენების მოცილების მარტივი და უნივერსალური მეთოდია maTi
წვა, თუმცა იგი საკმაოდ საშიშია, რადგან wvis dros warmoiSoba წიდის დიდი ნაშთი

და მჟავე აირები (გოგირდისა და აზოტის ოქსიდები), ფურანებისა და დიოქსინების

მაღალი დონე. დიოქსინების გამოყოფის ძირითადi წყაროა ქიმიური მრეწველობა და

ნაგავსაწვავი ქარხნები. დიოქსინები დიდი რაოდენობით განსაკუთრებით მაშინ

გამოიყოფა ,როცა დაუხარისხებელი ნარჩენები (პლასტმასი, ლინოლიუმი, სინთეზური
ფისებითა და წებოებით გაჟღენთილი ხის მასალები, რეზინა, ლაქსაღებავებიანი
მასალები...) წვის კამერაში მიეწოდება ტენიან საკვების ნარჩენებთან ერთად . თითოეულ
ქვეყანას ნარჩენების მართვის მისთვის დამახასიათებელი სისტემა აქვს,, რომელიც ამ
კონკრეტული ქვეყნის სოციალურ, გარემოსდაცვით და ეკონომიკურ სპეციფიკაზეა
მორგებული. საქართველოსათვის მისაღები სისტემის შესამუშავებლად მნიშვნელოვანია
ამ გამოცდილების გაცნობა და გააზრება.
საქართველოში ნარჩენები სერიოზულ პრობლემაა.რადგან მოუწესრიგებელია მათი
უსაფრთხო განთავსებa, უტილიზაცია და გაუვნებლყოფა. მოუწესრიგებელი
ნაგავსაყრელების დიდი ნაწილი მდინარეების ახლოსაა განთავსებული. წვიმისა და
ნალექებისა და წყალდიდობის დროს ნარჩენების დიდი რაოდენობა ხვდება
მდინარეებსა და მათი მეშვეობით წყალსაცავებში. ნარჩენები ნაგავსაყრელებში იყრება,

609
როგორც წესი, დაუხარისხებლად და აქ მოხვედრილი სახიფათო და ტოქსიკური
ნარჩენები გარემოს დაბინძურების სერიოზული კერაა. ნაგავსაყრელები არ არის
შემოღობილი და დაცული, რის შედეგადაც ადგილი აქვს ნაგავსაყრელების მთელ
ტერიტორიაზე პირუტყვისა და ადამიანების თავისუფალ გადაადგილებას.
ნაგავსაყრელზე გამოკვებილი პირუტყვი კი დაავადების გამომწვევი ბაქტერიების
პოტენციური მატარებელია. მიახლოებითი შეფასებით საქართველოში მყარი
საყოფაცხოვრებო ნარჩენების ყოველწლიური მოცულობა 5,5 მლნ მ3-ია. ამჟამად,
ნაგავსაყრელ პოლიგონებზე, რომელთა საერთო ფართობი 500 ჰა-ს აღემატება,
განლაგებულია 15,2 მლნ ტ საყოფაცხოვრებო ნარჩენი. საქართველოში სულ 69
ნაგავსაყრელია და არც ერთ დასახლებულ პუნქტში (მხოლოდ თბილისის არსებობს 3
ნაგავგადამამუშავებელი ქარხანა) ნაგავგადამამუშავებელი და ნაგავსაწვავი ქარხანები არ
არსებობს.

ლიტერატურა
1. მ. გაჩეჩილაძე. ნარჩენების მართვის მდგომარეობის მიმოხილვა შერჩეულ ქვეყნებში:
პრობლემებიდან ქმედებამდე. საქართველოს სტრატეგიულიკვლევებისა და
განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი № 97, ISSN 1512-0813,მაისი, 2006.
2. ა. მინდორაშვილი. ნარჩენების მართვის პრობლემები საქართველოში -თანამედროვე
მდგომარეობა და გადაჭრის გზები. საქართველოს სტრატეგიული კვლევებისა და
განვითარების ცენტრი, ბიულეტენი №104, ISSN1512-0813, ნოემბერი, 2007.
3.პ.ცაგარეიშვილი. ნარჩენები და მისი საკანონმდებლო რეგულირება.საქართველოს
სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრი ,ბიულეტენი №97, ISSN 1512-0813,
მაისი, 2006.
4. თინათინ ცერცვაძე. მდინარე მტკვრის აუზის წყალსაცავები - პრობლემები და მათი
გადაჭრის გზები. თბ.2003

5.http://www.ecoline.ru/mc/waste/solidw/solidw.html
[23 Тодаро М. П . Экономическое развитие : Учебник М.: ЮНИТИ ,
1997, с .]

9.5.garemos ekonomikis tradiciuli modelebi

610
უფრო ganviTarebul qveynebSi, garemosTan urTierTdamokidebulebis
modelSi, შესაძლებელია neoklasikuri Teoriis debulebebis gamoyeneba. misi
daxmarebiT aiხsნება bunebrivi resursebis racionaluri gamoyenebis
pirobebi da bazris fiaskos gavlenა ekonomikuri saqmianobis efeqtianobaze.
msgavsi analizis safuZvelze damuSavdeba warmoSobili damაxinjebebis
aRmofxvris RonisZiebebi. bazris mier ama Tu im bunebrivi resursis
optimaluri gamoyenebis uzrunvelyofa maSin iTvleba gadawyvetilad, roca
mocemuli resursis moxmarebidan sazogadoeba axdens wminda sargeblobis
maqsimizacias. misi sidide udris sxvaobas sazogadoebis mTlian
sargeblobasa da mis misaRwevad mwarmoebelTa yvela danaxarjs Soris.
jamobrivi wminda sargebloba maqsimizirdeba, roca zRvruli danaxaji
resursis damatebiTi resursis amosaRebad an sawarmoeblad utoldeba
zRvrul sargeblobas misi momxmareblisaTvis da a.S.
Tavisufali bazris neoklasikuri Teoriis mxareebi amtkiceben, rom
resursebis araefeqtiani gamoyenebis mizezebi, romlebic, Tavis mxriv,
sabazro Zalebis Tavisufali moqmedebis Semaferxeblebia, ganpirobebulia
sakuTrebis sistemis arasrulyofiT. ამიტომ yvela resursis gadacema kerZo
mflobelobaSi da srulyofili sabazro sistema, მათ efeqtian gamoyenebაs
uzrunvelyofს. bazrebs, romlebic sakuTrebis uflebissrulyofili
sistemis pirobebSi moqmedeben oTxi damaxasiaTebeli niSani აქვთ:
1. universaloba: yvela resursi imyofeba kerZo mflobelobaSi;
2. gansakuTrebuloba: iqmneba SesaZlebloba ar davuSvaT sxva pirebis
mier TavianTi interesebisaTvis im resursebis gamoyeneba, rომელიც kerZo
sakuTrebaSi imyofeba;
3. transferuloba: resursebis mflobeli mas gankargavs Tavisi
SexedulebiT, axdens mis realizacias maSin roca amas saWirod CaTvlis;
4. iZulebითობa (Zaldataneba): resursis gamoyenebiს ხარჯზე (ბazris
wesebiT ganpirobebuli) sargeblobis ganawilebის savaldebulo wesiT
uzrunvelyofა.
dasaxelebul pirobebSi resursebis mflobeli dainteresebulia misi
gayidviთ an gamoyenebiT wminda sargeblobis maqsimizaciის
მიზნით.Mმagალითად, fermeri, romelic flobs miwis nakveTs, airCevs

611
investiciis sidides, damuSavebis meTodebs da produqciis moculobas,
romelic maqsimalur Semosavals miscems miwidan (იხ. izokvanti – j.k.). is
faqti, rom miwas Rirebuleba aqvs, fermer-mesakuTres SesaZleblobas
aZlevs, Tavisi meurneobis modernizaciis mizniT, სesxia iRos.
Tu yvela oTxi piroba erTdroulad ar realizdeba, maSin bazarze
SeiZleba damaxinjeba warmoiSvas. და მისი დეფორმაცია
გამოიწვიოს.saზოგადოებრივი საკუთრების resursi. Tu deficituri resursi
(mocemul SemTxvevaSi saxnavi miwa) koleqtiur sakuTrebaSii myofeba,maSin
ar iqmneba maRali mogebis an monopoliuri rentis amoRebis pirobebi.
neoklasikuri Teoria amtkicebs, rom aseTi rentis uqonloba warmoSobs
resursebis araefeqtian gamoyenebas. magaliTad, warmovidginoT, rom
gansaRvruli miwis nakveTi kerZo sakuTrebaSiimyofeba. praqtikuli
miwaTmflobeli axal muSakebs qiraobs manamde, sanam maTi zRvruli
produqti Rirebulebis mixedviT ar gauTanabrdeba samuSao Zalis fasis
sabazro sidides. warmoebiTi datvirTva Tanabarzomierad nawildeba da
TiToeuli muSaki uzrunvelyofs saSualo gamomuSavebas. magram, Tu
mxedvelobaSi miviRebT SromiTi Semosavlis klebadobis kanonis
moqmedebas, damatebiTi muSakis daqiraveba Seamcirebs saSualo
gamomuSavebas erT dasaqmebulze. Tu meti muSaki iqneba daqiravebuli, maSin
am damatebiT muSakze gaRebuli anazRaureba gadaaWarbebs mis wvlils
warmoebaშi da miwaTmflobeli dazaraldeba (gaiRebs danakargs), magram
mogebis maqsimizacias gamodevნebuli mwarmoebeli ar daiqiravebs am
damatebiT muSaks, am SemTxvevaSi miwaTmflobeli miiRebs monopolur
rentas.
koleqtiuri formis (kooperativi) CarCoSi კი sazogadoebis wminda
Semosavali miwis sargeblobidan naklebi iqneba. am SemTxvevaSi TiToeul
muSaks SesaZlebloba aqvs Tavisi Sromis sruli produqti miiRos, romelic
utoldeba warmoebaSi yvela dasaqmebulis saSualo produqts. muSakis
Semosavali mis xelfasze ufro maRali iqneba manam, sanam warmoeba ar
moizidavs muSakTa imden raodenoba, romelic gamoiwvevs saSualo
produqtis Semcirebas xelfasis sididemde. romlis Semdeg yvela
damatebiTi muSis zRvruli produqti xelfasze dabali aRmoCndeba, Tu
davuSvebT, rom yvela samuSao Zala gamoiyeneba sxva samuSaoze, sadac

612
Sromis mwarmoebluroba ufro maRali iqneba, vidre pirvel nakveTze, maSin
sazogadoebas eqneba danakrgi, roca zRvruli produqti aRmoCndeba pirvel
nakveTze miRebul zRvrul produqtze naklebi. magram sazogadoeba
veraviTar monopoliur rentas ver miiRebs im situaciaSi, roca muSakTa
gansazRvruli raodenoba saSualo produqts Seamcirebs xelfasis donemde.
rogorc todaro samarTlianad SeniSnavs, am neoklasikuri “Teoriis
logikuri daskvnaa SeTavazeba, Tu es SesaZlebeli gaxdeba, gaataros
privatizacia sazogadoebis keTildeReobis asamaRleblad”.23 [23 Тодаро М. П.
Экономическое развитие : Учебник М.: ЮНИТИ , 1997, с .]
isic უნდა აღინიშნოს ,rom msgavsi neoklasikuri modelebi kriteriis saxiT
irCeven mxolod efeqtianobas da ganze toveben Tanasworobis sakiTxs. maT
ar ainteresebT mocemuli problemisadmi Semosavlis gadanawilebis sakiTxi
da arc is, rom qveynis resursebidan gamoyenebuli monopoliuri რენტა ხვდება
mcirericxovan mesakuTreTa jibeSi.

9.5.1.
saზოგადოებრივი sakuTrebis neoklasikuri
midgomis kritika
zeviT ganxilul modelSi gakeTebuli daskvnebi SeiZleba, rigi mosazrebis
gamo, eWvqveSi iqnas dayenebuli. uwinares yovlisa, warmoiSveba lევიsis
modelTan dakavSirebuli problema (ix. Tavi 3. – “ganviTarebis
Teoria::SedarebiTi analizi”). ეს modeli im winamZRvridan gamomdinareobs,
rom saerTo mflobelobaSi myofi resursebi gamoiyeneba sruli dasaqmebis
pirobebSi, damatebiTi samuSao Zala garedan moizideba, roca misi zRvruli
mwarmoebluroba, rogorc minimumi, xelfasis sidides utoldeba. mesame
samyaroSi masStabur saqalaqo umuSevrobasTan axlavs masobrivi umuSevroba
soflis meurneobaSi, rac yvela safuZvels iZleva uarvyoT msgavsi
winamZRvrebi. Tu damatebiTi muSaki adre dasaqmebuli iyo saojaxo fermaSi,
sadac Sromis zRvruli mwarmoebluroba xelfasis doneze naklebia da mas
sxva samuSaos povnis SesaZlebloba ar hqonda, maTi zRvruli
mwarmoebluroba axal adgilze SeiZleba aRmoCndes ufro maRali, rac
gaadidebs saSualo mwarmoeblurobas da socialur keTildReobas.
ararealurad gamoiyureba sxva varaudic, romlis Tanaxmad
miwaTmflobelebi miiswrafvian mogebis maqsimizaciisadmi da amitom
warmoebas axorcieleben optimalur doneze. TemaSi “agraruli seqtoris
613
transformacia” naCvenebia, rom miwaTmflobelebi yovelTvis ar iTvlebian
muyaiT meurneebad da miwas xSirad iyeneben arasasoflo produqciis
sawarmoeblad. es sworia sxva bunebrivi resursebis mimarTაც, gansakuTrebiT
Tu gaviTvaliswinebT mravalricxovan sxvadasxva mimarTulebis faqtorebs,
romlebic aferxeben maT optimalur gamoyenebas. amasTan, miwis koncentracia
mcirericxovan miwaTmflobelTa xelSi aiZulebs wvril fermerebs brunvaSi
Seiyvanos mcireproduqtiuli miwebi da amiT aZliereben zewolas miwaze,
romelmac ukve ganicada tyis safaris dakargvisa da gaudabnoebis
saSiSroeba.magram ganxiluli modelis yvelaze susti adgili, ganviTarebis
TvalsazrisiT, iseTi sasicocxlo mniSvnelovani problemebis
ugulebelyofa, rogoricaa Tanasworoba da ZiriTadi saWiroebani.
neoklasikuri modelis Tanaxmad, efeqtianoba SeiZleba miRweul iqnas im
pirobebSic, roca sazogadoebaSi metismeti (zomagadasuli) simdidre
mezoblobs ukidures siRatakesTan. Tu ganviTarebis mTavari miznad
CavTvliT Semosavlis donis uzrunvelyofas, romelic daakmayofilebda
xalxis ZiriTad saWiroebebs, maSin deficituri resursebis ganawileba
yvelaze mniSvnelovan problemad xdeba. Tumca neoklasikuri Teoria zogjer
amtkicebs, rom ZiriTadi saWiroebebis uzrunvelyofa SesaZlebelia
deficituri resursebis mesakuTreTa Semosavlis nawilis dabegvrisa da
gadanawilebis gziT, magram istoriuli gamocdileba ver adasturebs amgvari
politikis warmatebas. es gansakuTrebiT Cans im qveynebis magaliTze, sadac
sakanonmdeblo xelisufleba, romelic mowodebulia daamuSaos da
koordinacia gauwios kanonebis Sesrulebis Semosavlebis ganawilebaze,
dakompleqtebulia upiratesad mesakuTreebiT. amitom resursebis masobrivi
privatizacia yovelTvis rodi iwvevs mosaxleobis umravlesobis dabali
donis amaRlebas.
neoklasikuri Teoria yuradRebis miRma tovebs adamianis mier mesame
samyaros agraruli sistemis specifikur pirobebSi saerTo sargeblobaSi
arsebuli resursebis araefeqtiani gamoyenebis sxva mizezebsac. yvelaze
efeqtiani meurneobebi – saojaxo fermebi – zogjer Tavs ikaveben miwis
nayofierebis amaRlebaSi კაპიტალის investiრebაze (ix. Tავი agraruli
saeWvoაseqtoris transformacia) imis SiSiT, rom ar daekargოT ijaris
ufleba sazogadoebriv miwaze. amasTan, maT xSirad ar gaaCniaT saxsrebi
samuSao Zalis daqiravebaze, teqnikis SeZenaსა da sxva aucilebel
614
resursebze, vinaidan ar SeuZlia sesxis asaRebad giraoSi Cados misi
arakuTvnili miwa (ix. Tema “finansuri sიstemebi da sagadasaxado
politika”). amitom moijareTa uflebebis gafarToeba an maTze damuSavebuli
nakveTebis sakuTrebaSi gadacema, savaraudod (albaდ) SeuZlia gamoiwvios
saojaxo fermebis mwarmoeblurobis amaRleba. amasTan dakavSirebiT
wamoiWreba kiTxva, privatizaciis gatarebis dros vis unda mieces miwaze
უპირველესი ufleba? miwis nakveTebis auqcionze gatana da yovelgvari
damatebiTi pirobebis gareSe maTi gayidva ufro maRal fasSi, საეჭვოა
ganviTarebis miznebs პasuxobdes.
mizezebsac. yvelaze efeqtiani meurneobebi – saojaxo fermebi – zogjer
Tavs ikaveben miwis nayofierebis amaRlebaSi კაპიტალის investiრebაze (ix.
Tავი agraruli saeWvoაseqtoris transformacia) imis SiSiT, rom ar
daekargოT ijaris ufleba sazogadoebriv miwaze. amasTan, maT xSirad ar
gaaCniaT saxsrebi samuSao Zalis daqiravebaze, teqnikis SeZenaსა da sxva
aucilebel resursebze, vinaidan ar SeuZlia sesxis asaRebad giraoSi Cados
misi arakuTvnili miwa (ix. Tema “finansuri sიstemebi da sagadasaxado
politika”). amitom moijareTa uflebebis gafarToeba an maTze damuSavebuli
nakveTebis sakuTrebaSi gadacema, savaraudod (albaდ) SeuZlia gamoiwvios
saojaxo fermebis mwarmoeblurobis amaRleba. amasTan dakavSirebiT
wamoiWreba kiTxva, privatizaciis gatarebis dros vis unda mieces miwaze
უპირველესი ufleba? miwis nakveTebis auqcionze gatana da yovelgvari
damatebiTi pirobebis gareSe maTi gayidva ufro maRal fasSi, საეჭვოა
ganviTarebis miznebs პasuxobdes.

9.6. sazogadoebis danakargi da sargebloba

rogorc ukve aRiniSna, yoveli damatebiTi muSaki, romelic koleqtiur
miwaze dasaqmebul muSebs uerTdeba garegani efeqtiა, ramdenadac ახლა
arsebuli Semosavali dasaqmebulTa met ricxvze iyofa. Gგaregan ფaქტორად
iTvleba erTi momxmareblis an mwarmoeblis zemoqmedeba meoreze, miyenebuli
zianis anazRaurebis gareSe an sargeblobიs Tanabarzomieri gadanawileba.
615
koleqtiuri miwaTmlobelobis SemTxvevaSi gare efeqti (damatebiTi muSakebi)
iwvevs saSualo mwarmoeblurobis daqveiTebas, magram problema SeiZleba
advilad გადაიჭრას miwis privatizaciis msvlelobaSi. თუმცა mraval
situaciaSi gare efeqtis kompensaciაs Sida SesaZleblobis xarjze mravali
siZnele xvdeba. es gansakuTrebiT im SemTxvevebs exeba, roca raime
individualur qmedebas sazogadoebisaTvis moaqvs danakargi an sargebloba.
sazogadoebriv sikeTeა (dovlaTi) moqmedeba an resursi, romelsac
sargebloba moaqvs mTeli sazogadoebisaTvis da romelTa xelmisawvdomoba
ar mcirdeba erTdroulad mravali adamianis moxmarebis მსვლელობაში.
saerTo sikeTis tipiuri magaliTia sufTa haeri an სუფთა წყალი. მისგან
განსხვავებით, sazogadoebrivi zarali (ziani) ისეთი moqmedebaა, romelic
mavnea (sazianoa) sxva adamianebis keTildReobisaTvis. adamiani, Tavisi
bunebiT, ver iTvaliswinebs srul pasuxismgeblobas Tavis moqmedebaze,
amitom sazogadoebis saerTo ziani ukontrolo individualur saqmianobaze
Zalze arsebiTia.magaliTad gamodgeba regionisaTvis miyenebuli zarali
tyis gaCexvis gamo: igi moicavs eroziis gaZlierebas, მიწის zeda fenis
gaSrobas, wylis miwisqveSa wyaroebis dakargvas, wyalsacavebis
gaWuWyianebas, wylis resursis Semcirebas da klimaturi cvlilebebis
safrTxes.
qalaqebis ganviTareba da sacxovrebeli garemo.
saqalaqo jurRmulebis ekologia qalaqis RaribTa cxovreba bevrad
ეmsgavsებa soflis RaribTa cxovrebაs: ojaxis yvela wevris samuSao dRe
xangZlivia, Semosavali aramyaria, პრობლემაა arsebuli saxsrebiს ganawileბა
kvebaze, mkurnalobasa da swavlaze. Tumca mTlianobaSi qalaqelTa
Semosavali ufro maRalia, vidre soflis macxovreblebis, magram qalaqelTa
yvelaze Raribi fena xSirad ufro uares ekologiur pirobebSi cxovrobs,
vidre soflelebi. saqalaqo centrebis swrafi zrda mTavrobebis winaSe სვამს
resursebis gamoZebnis umZimesi amocanaს qalaqebis infrastruqturis
formirebisa da mosaxleobis komunaluri momsaxurebis uzrunvelsayofad.
ახლანდელი saqalaqo garemo normalur cxovrebაs ვერ უზრუნველყოფს.
antisanitaria, rTuldeba mosaxleobis zrdadi simWidroviT da samrewvelo
narCenebiT.ადგილი აქვს mavne nivTierebebis maRal koncentraciaს, romelic
Sexamebulia WuWyian haerSi da wyalSi paTogenur mikrobebTan.ეს კი (isedac
616
mravali problemiT damZimebul – j.k.) ganuviTarebel qveynebsjandacvis
sferoSirTul problemas წარმოუშობს.
qalaqebSi Raribebs naklebi SesaZlebloba aqvT Seamciron degradirebuli
garemos mavnebluri moqmedeba. ცუდი კვება და ჯურღმულებში ცხოვრება aqveiTebs
individualur winaaRmdegobas garemos araxelsayreli zemoqmedebis mimarT.
amJamad, naklebad ganviTarebuli qveynebis qalaqebis 60% cxovrobs
jurRmulebSi, momavalSi es maCvenebeli ufro gaizrdeba, radgan migrantebi
ufro am adgilebs etanebian.
saqalaqo adgilebSi sikvdilisa da avadmyofobis umravlesoba
gamowveulia gare faqtorebis qronikuli zemoqmedebiT, romlebic asusteben
organizmis damcvel Zalebs. ბევრი ადამიანი იხოცება bronqitიs da kuWis
daavadebebის გამო. qalaqebis mZime ekonomikuri mdgomareobis mizezebi bevria,
SeiZleba am mizezebis or jgufad dayofa: 1.urbanizaciisa da
industriul zrdasTan dakavSirebuli faqtorebi; 2.qalaqebis Cveulebrivi
problemebi (sasmeli wyali, gaTboba, antisanitaria, cudi komunaluri
momsaxureba...) და მასთან დაკავშირებული gaძლიeრეbuli Warbmosaxleobა.

Warbmosaxleoba da aradamakmayofilebeli sanitaruli pirobebi

haeris gaZlierebuli gaWuWyianeba naklebad ganviTarebuli qveynebis
saqalaqo misaxleobis seriozuli სafrTxea, magram Raribebze yvelaze
damRupvel gavlenas axdens sufTa wylis miRebasTan dakavSirebuli
siZneleebi da elementaruli sanitaruli pirobebis uqonloba. monacemebi
gviCvenebs, rom msoflioSi 1 mlrd adamiani moklebulia sufTa wyals, xolo
kidev 1.7 miliards ar gaaCniaT elementaruli sanitaruli xelsayreli
pirobebi. 1970-1988 wlebSi dasaxelebul regionSi im ojaxebis ricxvi,
romlebic cxovroben antisanitarul pirobebSi gaizarda 2.7%-iT, xolo
sufTa wyalze dauSvebelTa raodenoba 56%-iT. 1985 wels, yvelaze მცირე,
qalaqების 25% -ს da sasoflo dasaxlebul punqtebიs 58%-ს ar hqondaT
დასალევად ვარგისი wyali. mravali Raribi iZulebulia kvebis mizniT
gamoiyenos mdinareebisa da arxebis wyali; romelic dabinZurebulia
fekalebiT da qimiuri nivTierebebiT.
qalaqebSi Ria Camdinare Txrilebi da nagvis mTebi xdebian avadmyofobis
buded. Tanac julRmulebSi mcxovrebTa sikvdilianobis done rig

617
SemTxvevaSi ufro maRalia, vidre sasoflo adgilebSi, Tumca soflis
komunaluri momsaxureba ufro savalalo mdgomareobaSi imyofeba.
ekologiuri faqtorebiT გaნპირობebuli ekonomikuri danakargi da
janmrTelobis ziani, imdenad maRalia, rom gadaiqca cxovrebis donis
amaRlebis Semaferxeblad. warmatebiTi brZola avadmyofobasTan da
epidemiebis warmoSobis saSiSroebasTan SesaZlebelia mxolod mosaxleobis
sufTa wylis uzrunvelyofiT da sanitaruli pirobebis gaumjobesebiT. აm
mizezebiT yovelwliurad registrirdeba kuWis daavadebaTa 900 mln
SemTxveva, 200 mln – SistsomaToziთ da 900 mln - muclis WiiT daavadeba.
mosaxleobis tanjvas aRrmavebs qolera, tifi da paratifi. აღსანიშნავია, რომ
bavSvTa sikvdilianoba normalur sanitarul pirobebSi myof ojaxebSi 60%-
iT naklebia im ojaxebTan SedarebiT, romlebic antisanitariulgaremoSი
cxovroben.
uzarmazari warmoebiTi danakargi da danaxarji mkurnalobaze fitaven
ekონომიკური ganviTarebisaTvis gaTvaliswinebul resursebs. qronikuli
avadmyofoba da susti janmrTeloba – erთdroulad siRaribis Sedegicaa
damizezic. იsini ამცირებენ normaluri kvebisa da swavlis, SesaZleblobas,
აქვეითებენ Sromis mwarmoeblurobas, iwveven qronikulad SeuZlod (uqeifod)
yofnas da mcire Sanss tovebs karieris gasakeTeblad. mosaxleobis
uzrunvelyofa sufTa wyliT da normaluri sanitaruli pirobebiT ara
mxolod amcirebs sikvdilianobas, aramed amcirebs ჯანმრთელობასთან

დაკავშირებულ სხვა დანაკარგსაც.

uxarisxo wyali SeiZleba gaxdes savaluto Semosavlis Semcirebis
mizezi, რადგან უფრო განვითარებული ქვეყნების standartebi თავიანთ ბაზრებზე
ar uSveben gaWuWyianebuli wylebiT morwyul niadagze moyvanil sursaTis
imports..
ამასთან ერთად მატულობს კვალსათბურის ეფექტი. მრავალი ნაკლებად
ganviTarebeუlი qveyაnა ganlagebulia cxel naxevrad gvalvian raionebSi და
რა ginda ra temperaturis amaRleba moicavs uzarmazar safrTxes ამ ქვეყნების
მოსახლეობის keTildReobisa da sasursaTo uzrunvelyofis Tvალსაზრისით.
საქმე ის არის, რომ miwis damuSavebis meTodebSi cvlilebebs (ტყის გაჩეხვა]
yvelaze meti wvlili Seaqvs atmosferoSo mavne gazebis koncentraciis

618
amaRlebaSi. gamoTvlilia, rom mxolod atmosferoSi CO2-is gatyorcnis
daaxloebiT 25%--ს tyeebis mospoba იწვევს. igi amcirebs Jangbadis
kvlavwarmoebis wyaroebs fotosinTezis procesSi da atmosferodan
naxSirorJangis STanTqmis SesaZleblobas.
სამხრეთ ამერიკაში teniani tropikuli tyeebis 60%-mde ukve gawmendilia,
xolo gamოTavisuflebუli farTobi wvrili fermerebis mier muSavdeba.
yovelwliurad iWreba 4.5 mln ha tye; gasufTavebuli adgilis didi nawili
naklebad gamosadegia da mosavlis micema SeuZlia mxolod ramdenime wels
da a.S. saxezea garemoze miyenebuli zarali, romelic sxva qveynebzec
vrceldeba. amitom pasuximgebloba tropikuli tyeebis SenarCunebaze ar
SeiZleba daekisros mxolod ეკონომიკურად CamorCenil qveyanas, romlebsac
isedac didi sagareo vali aqvT. aucilebelia erToblivi Zalisxmeva teniani
tyeebis SesanarCuneblad. TviT ganuviTarebel qveynebs SeuZliaTtyeebis
aTvisebis ekonomikuri efeqtianobis amaRleba (amJamad, teniani tyis Wris
Semdeg aRidgineba am farTobis 1%-ze naklebi) da tyis produqtebis (kakali,
nayofi, zeTi, qsovili, tanini, saSeni masalebi, samedicino nedleuli,
mecxoveleobis produqtebi...) axali bazrebis Ziebა. saerTაშორისო
sazogadoebas aseve SeuZlia Tavisi wvlili Seitanos saerTo ZalisxmevaSi.
უფრო განვითარებულ ქვეყნებს dasaxelebul produqciaze tarifebis SemcirebiT
SeuZliaT gazardon naklebad ganviTarebuli qveynebis saeqsporto
Semosavali, romlis nawili warimarTeba satyeo meurneobis
gasaumjobeseblad.
reformebis aucilebloba. ზრდადი ეკოლოგიური საფრთხის თავიდან აცილება,
თუნდაც არსებულi სიტუაციის კონსერვაცია, დაუყვნებლივ მოითხოვს ამ სფეროში
ეფექტიანი რეფორმების გატარებას. ხვალ უკვე გვიან იქნება.

9.7. ნაკლებად ganviTarebუli da უფრო ganviTarebuli

qveynebis politika

9.7.1. ნაკლებად ganviTarebუli qveynebi

mocemul sferoSi ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis politika, uwinares
yovlisa, koncentrirebuli unda iyos, სულ მცირე, ხუთი aqtualuri amocanis
gadaWraSi:
619
 1. resursebis swori Sefaseba. faswarmoqmnis politikის შეუფასებამ
SeiZleba gamoiwvios resursuli deficiti da xeli Seuwyos maT
araracionalur gamoyenebas. აირის ან ნახშირის გაიაფება გასათბობად ან შეშის
გაძვირება, როგორც წესი, გარემოს დაცვას აუმჯობესებს. იracionirebis pirobebSi,
praqtikulad, energiis da wylis momaragebis gaumjobesebis yvela
xelsayrelobas (sargebloba) iReben ufro maRali Semosavlis donis
ojaxebi. maT, uwinares yovlisა, eZleva subsidiebi;
2. xelisuflebis da mosaxleobis yvela ფეnis monawileoba. წარმატები
maSin მიიღწევა, roca sacxovrebeli garemos gaumjobesebis programaSi
ჩაირთვება ყველა დაინტერესებული მხარე და gaTvaliswinebuli iqneba yvela
monawilis interesi. განსაკუთრებით ufro dadebiT Sedegs iZleva moqmedeba
“dabal sarTulebze”;
3. bunebrivi resursebis sakuTrebიsa da flobის samarTlებრივი
formulireba. danaxarji elementaruli sanitarul pirobebis Seqmnaსა da
ojaxebis wminda wyliT uzrunvelyofaze, დამატებით ინვესტირებას მოითხოვს,
რომლის გაღება ღარიბ ოჯახებს უჭირთ. fermaSi investიrebა, xSirad maT
mravalwlian danazogs ართმევს. amitom საკუთრების dakargva ojaxisaTvis
მძიმე დარტყმა iqnebოდა. ojaxური urTierTobis სამართლებრივი mowesrigeba კი
xels Seuwyobs RaribTa cxovrebis pirobebis gaumjobesebas da აგრრულ
სექტორში investiciis zrdas. აქ აუცილებელია სამთავრობო მხარდაჭერის
გაფართოება mraval SemTxvevaSi garemos rRvevis SeCereba SesaZlebelia
შესაბამის სფეროში (irigacia, niadagis nayofierebis SenarCuneba, energiisა da
antieroziuli teqnologiebis SenarCunebis efeqtiani meTodebis gamoyeneba,
energiis da antieroziuli teqnologiis alternatiulი wyaroebის ძიება...)
ინვესტირების განხორციელებით, რომელიც gaRatakebuli ojaxebis umravlesobis
SesaZleblobas აღემატება. .ჩამოყალიბდა paradoqsuli situacia: rac ufro
Sors wavida bunebrivi garemos rRvevisprocesi, miT ufro naklebi
SesaZlebloba aqvs soflis muSakebs gamoiyenon meurneobis gaZRolis
alternatiuli meTodebi, amitom saxelmwifo programebma unda
gaiTvaliswinon wvrili fermerebisaTvis იაფი kreditebis miwodeba da
uzrunvelyon maTi daSveba თანამედროვე teqnologiaze. sasoflo adgilebSi

620
axali samuSao adgilebis Seqmnam SeiZleba aaridos Raribi glexebis nawili
daamuSavos naklebad nayofieri nakveTebi. magaliTad, sasoflo
infrastruqturis (gzebi, sasawyobi Senobebi...) mSeneblobis programebi
adideben dasaqmebas, asusteben zewolas niadagis rRvevaze, xels uwyoben
soflis kompleqsur ganviTarebas da amcireben migraciul nakadebs qalaqSi;
4. ekonomikaSi qalis rolis amaRleba. qalebSi ganaTlebis gavrceleba
da maTi specialobebis jgufis gafarToeba, sadacSeiZleba qalebi dasaqmdnen,
amaRleben maTi drois alternatiuli danaxarjis sidides, rac, Tavis mxriv,
xels uwyobs ojaxis sididis Semcirebas (ix. თავი mosaxleobis zrda da
ekonomikuri ganviTareba);
5 .RonisZiebebi warmoebis narCenebis Semcirebaze. იგი moicavs gadasaxads
samrewvelo narCenebze, narCenebis moculobis anazRaurebis, kvotebs da
normebs.

9.7.2. უფრო ganviTarebuli qveynebi

უფრო განვითარებულ ქვეყნებს SeuZliaT daexmaron ნაკლებად განვითარებულ
qveynebs ganviთarebis ekologiuri pirobebis gaumjobesebaSi. აქ შეიძლება sami
mimarTulebა გამოიყოს: 1.sagareo vaWrobis liberalizacia; 2. sagareo
davalianebis simძimis Semsubuqeba; 3 . finansuri da teqnologiuri daxmareba.
TviT უფრო ganviTarebul qveynebs, romlebic amJamad moixmaren miwis
yvela resursis დაახლოებით 70%-ს (ix. cxr. 6.4. ZiriTadi resursebis moxmareba
regionebis mixedviT), SeuZliaT yvelaze efeqtiani zemoqmedeba moaxdinon
cxovrebis garemos gaumjobesebaze (mavne narCenebis moculobis Semcireba,
ekologiurad sufTa teqnologiis damuSავeba 3. ბუნების ზიანის მიმყენებელი
moxmarebis meTodebis შეცვლა...).

ამ მხრივ, საქართველოსთვის ძალზე მნიშვნელოვანია პროექტი - „GEO- ქალაქები

თბილისი”, რომელიც 2010 წელს ინიცირებულია. მისი მიზანია დაინტერესებულ მხარეებს
შორის გარემოს დაცვით საკითხებზე დიალოგის განვითარება და თბილისის გარემოს
მდგომარეობისა და ტენდენციების ფართო კუთხით წარმოდგენა. დასაწყისში იგი
ითვალისწინებს ინფორმირებული გადაწყვეტილების მიღებისა და ეფექტური და ქმედითი
ურბანული გარემოს დაცვითი პოლიტიკის დამუშავებას. მასში მონაწილეობა მიიღო
საქართველოს გარემოს დაცვის სამინისტრომ, თბილისის მერიამ და სხვა
621
 დაინტერესებულმა მხარეებმა. „GEO-ქალაქები თბილისის” ანგარიშის მიზანია: (1)
თბილისის გარემოს მდგომარეობის გაშუქება, მისი მიზეზებისა და შედეგების გამოვლენა;
(2) განხილვა იმისა, თუ რა კეთდება თბილის შიგარემოს მდგომარეობის კუთხით და კიდევ
რა არის გასაკეთებელი არსებული სიტუაციის გასაუმჯობესებლად; და (3) თბილისის
პოტენციური მომავლის მიმოხილვა იმის გათვალისწინებით, თუ რა სახის გარემოს
დაცვითი პოლიტიკა უნდა იქნეს შემუშავებული და გამოყენებული. თბილისის
მოსახლეობა ამჟამად 1,15 მილიონია; 2006 წელს განხორციელებული ქალაქის საზღვრების
გაფართოების შედეგად მოსახლეობის საშუალო სიმჭიდროვე კვადრატულ კილომეტრზე
დაახლოებით 2,300 მაცხოვრებელს შეადგენს. იგი ყველაზე მაღალია დიდუბე-ჩუღურეთის

რაიონში (კმ2 7855 სული). 2015 წლის მდგომარეობითთ თბილისში დაახლოებით100 000

იძულებით გადაადგილებული ადამიანი ცხოვრობდა. ]

ამჟამად, თბილისში ფიქსირდება 325 000 ავტომანქანა, რომელთა უმეტესობა (მათი
უმეტესობა 10 წელზე მეტი ხნისაა), ვერც ერთი არსებული ჩამდინარე წყლების გამწმენდი
ნაგებობა ვერ აკმაყოფილებს თანამედროვე სტანდარტულ მოთხოვნებს, როგორც
წარმადობის, ასევე გაწმენდის სტანდარტები კუთხით, მათ შორის, ვერც გარდაბანში
მდებარეობიექტი. საუკეთესო შემთხვევაში, ჩამდინარე წყლების გაწმენდა ხდება
მექანიკურად. თბილისის კანალიზაციის გამდინარე ნასის თითქმის ნახევარი, გარდაბნის
გამწმენდი ნაგებობის გვერდის ავლით უკანონოდ ჩაედინება მტკვარში. არ ხორცელდება
სამრეწველო ნარჩენების მონიტორინგი და არ არსებობს მასთან დაკავშირებულირაიმე
პოლიტიკა. დასახვეწია სამედიცინო ნარჩენების მართვის პოლიტიკა. თბილისში
შეგროვებული საყოფაცხოვრებო მყარი ნარჩენების 100% ხვდება ნაგავსაყრელებზე. და ა.შ.

kiTxvebi msjelobisaTvis:
1. myari ganviTareba realuri da miRwevadia ნაკლებად განვითარებული
qveynebisaTvis? ra siZneleebia ამ სფეროში? axseniT.
2. siRaribe ratom uwyobs xels garemos rRvevas? rogoria saerTo
ekologiuri problemebi qalaqis da soflis RaribebisaTvis? რა gansxvavebaა
maTi cxovrebis pirobebSi?

622
 3. rogoria mosaxleobis zrdis, siRaribis da miwis ukmarisobis
urTierTkavSiris xasiaTi? axseniT, es problemebi rოგორ qmnian gamousvlel
mankier wres?
4. ra gziT SeuZliaT ნაკლებად ganviTarebუl qveynebs Seasuston
bunebrivi resursebis metismeti eqsploatacia? rogoria faswarmoqmnis
politikis roli mocemuli problemis gadaWraSi?
5. ratom xdeba cxovrebis saqalaqo garemo ნაკლებად ganviTarebუli
qveynebis ekologiuri politikis yuradRebis centrSi? rogor aris
dakavSirebuli cxovrebis qalaquri pirobebis soflidan qalaqSi migraciul
nakadebTan?
6. ekonomikuri ganviთarebisა da mდგრადი zrdis mizezi ratom arian
erTmaneTis urTierTdamatebebi da gamaZliereblebi?
7. neoklasikuri Teoria sasargebloა ekologiuri problemebis
გაanalizებისათვის? rogori SezRudulobaa mocemul sferoSi?
8. daasaxeleT garemos degradaciiT gamowveuli zogierTi danaxarji,
rogor uSlian isini xels ekonomikur zrdas da rogoria maTi uaryofiTi
Sedegebi ganviTarebisTvალსაზრისით.
9. janmrTeli bavSvebi ratom ufro Zlierad eqvemdebarebian cxovrebis
uaryofiTi garemos zemoqmedebas?
10. rogoria უფრო განვითარებული samyaros yvelaze efeqtiani gzis
wvlili ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis globaluri da Sida ekologiuri
problemebis simwvაvis SemsubuqebaSi? CamoTvaleT da axseniT.

11. თითოეულ კოტექსტში განიხილეთ საქართველოში არსებული სიტუაცია.

Tavi 10. ganaTleba da ganviTareba

“ganaTleba adamianis gonebidan

gandevnis velurobas, barbarosobas
da sisastikes; mwiri da zerele
ganaTleba ki sruliad sapirispiro
Sedegs iZleva”.v.bekoni- filosofosi

623
 ”ეკონომიკის აღდგენის სისწრაფე
დაკავშირებულია ჯანსაღ და განათლებულ
მოსახლეობასთან. განათლების წყალობით
ადამიანები უფრო მწარმოებლური ხდებიან”.
თ.შულცი- ნობელის პრემიის ლაუარეტი

624
 625

10.1. ganaTleba da adamianiseuli resursebi

sayovelTao aRiarebiT, ganaTleba ekonomikuri zrdisa da cxovrebis
donis ამაღლების mZlavri lokomitivia. „ადამიანისეულ კაპიტალში

ინვესტირება ეკონომიკური ზრდის მთავარი ფაქტორია” ამბობდა ეკონომიკაში

ნობელის პრემიის ლაურეატი თ. შულცი1.[1 იხ.Theodor W.Schultz. Investment in
human capital. American Economic Review 51. March 1961] masSi ganTavsebuli
kapitali efeqtiani ukugebiT gamoirCeva. ეს იმით აიხსნება ,რომ
ganaTlebuli adamiani warmoebis aqtiuri nawilia (kapitali da miwa კი
warmoebis pasiuri faqtorebia – j.k.), romlis gadawyvetilebiT
xorcieldeba investireba, gamoiyeneba bunebrivi resursi, iqmneba
socialur-ekonomikurი ინსტიტუტები anu ganviTarebis xelSemwyobi
garemo. უკვე ცხადია, რომ ”იმ ქვეყანას, რომელსაც არ შეუძლია ადამიანთა
ცოდნისა და უნარის განვითარება და ეკონომიკაში მათი ეფექტიანი გამოყენება,
განწირულია წარუმატებლობაში”.2 [=2 Frederick H. Harbison. Human Resources as
The Wealth of Nations. New York: Oxford University Press, 1973, გვ.3]. ამრიგად,
საბოლოო ჯამში, ადამიანისეული რესურსი და არა კაპიტალი ან ბუნებრივი
სიმდიდრე, განსაზღვრავს ეკონომიკური და სოციალური განვითარების შინაარსს
და ეტაპებს.
განათლება როგორც სოციალური მეცნიერება, შეისწავლის და ნერგავს იმ
ქმედებათა პროცესს, რომელიც შეგნებულად ემსახურება ადამიანის ფიზიკური,
აგრეთვე იგულისხმება ამ პროცესის შედეგი. განათლების მიღების ძირითადი გზაა
სწავლა საგანმანათლებლო დაწესებულებებში, რომელიც მჭიდრო კავშირშია
აღზრდასთან. განათლების პროცესში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება
თვითგანათლებას და კულტურულ-საგანმანათლებლო დაწესებულებებს.
განათლების ზოგადი და სპეციალური დონე განპირობებულია მეცნიერების,
ტექნიკისა და კულტურის, წარმოების მოთხოვნებით.
განათლების თაობაზე ისტორიულად ჩამოყალიბდა სტერეოტიპი, რომ
ბავშვებისთვის და ახალგაზრდებისთვის ამ პროცესს ორგანიზებას უკეთებს ოჯახი,
სკოლა, უნივერსიტეტი და ა.შ., ხოლო მათი მოვალეობაა ბეჯითად შეისწავლონ
ყველაფერი ანუ პასიურად მიიღონ შესასწავლი მასალა. 20-ე საუკუნიდან დაიწყო

625
 626

იმის გაცნობიერება, რომ წარმატებული სწავლისათვის გადამწყვეტი ფაქტორია

შინაგანი მოტივაცია. ამის შესაბამისად 20-ე საუკუნის 70-80-ია ნწლებში სხვადასხვა
ქვეყნებში დაიწყო სწავლების სისტემის რეფორმირება. თუმცა ამ ტენდენციებს
ბევრი მოწინააღმდეგეც გამოუჩნდა, რომელთა აზრით, ზედმეტმა თავისუფლებამ
ჩამოაყალიბა სამომხმარებლო მიდგომა განათლების პროცესისადმი.
გლობალიზაციის პროცესი კაცობრიობას ასტიმულებს ხელახლა გაიაზროს
აღზრდისა და განათლების სისტემა.
კაცობრიობის ისტორიაში ცოდნის გადაცემის უპირველესი მეთოდი ზეპირი
გადაცემა იყო. შემდგომ, ძველი ცივილიზებული სახელმწიფოების მეცნიერები
ცდილობდნენ ინფორმაციის გადაცემას -წერილობითი სახით, რომელმაც
პიქტოგრამების (ლათ. piktus საღებავებით დაწერილი, დახატული; აქ - რაიმე საგნის,
მოვლენის, მოქმედების გამოსახვა პირობითი ნიშნების დახმარებით ჯ. კ.),
იეროგლიფებისა და ანბანების გაჩენა გამოიწვია. ქაღალდის შექმნამდე
კიადამიანები წერდნენ თიხის ფირფიტებზე, კედლებზე, და ხის მერქანზე. ძველ
დროში ჩამოყალიბდა წიგნის კონსტრუირების ორგანიზაცია-ფირფიტების ან
ფურცლების ერთობლიობა, რომლებიც შეკრული იყო ოზმის* [ქაღალდის საზომი
ერთეული. მეტრული ზომების შემოღებამდე, უდრიდა 480
ფურცელს.მეტრული ოზმა 1000 ფურცელს შეადგენდა] ან ბლოკის სახით. XII - ე
საუკუნიდან ევროპაში წიგნის წარმოებაში უკვე ქაღალდს იყენებდნენ.
წიგნის როლი საზოგადოებაში კვლავ დიდია,მიუხედავად იმისა,რომ არსებობს
ქვეყნები სადაც უწიგნურობის პრობლემა საკმაოდ მწვავეა. ეს პრობლემა
საქართველოსაც ეხება, სადაც.ჩატარებულმა სტატისტიკური გამოკითხვების
შედეგებმა ახალგაზრდების უმძიმესი უწიგნურობა აჩვენა. თუმცა ეს არ ნიშნავს,
რომ საქართველო გაუნათლებლობის მორევშია ჩაძირული.პირიქით, დღევანდელ
დღეს უფრო მეტადაა დაფასებული განათლება და მის გარეშე ნორმალურად
ანაზღაურებადი სამსახურის დაწყება პრაქტიკულად შეუძლებელია. წიგნს დიდი
როლი აკისრია ახალგაზრდების მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაში. მისი
მეშვეობით ყალიბდება ეროვნული სულისკვეთება, კულტურა და პატრიოტიზმი.
წიგნი არის ცოდნის მიღებისა და სულიერების ამაღლების, ესთეტიკური
სიამოვნებისა და ზნეობრივი მოთხოვნილების დაკმაყოფილების მთავარი

626
 627

საშუალება. ”თუ კაცსა ცოდნა აღარ აქვს გასტანჯავს წუთისოფელი” (დავით

გურამიშვილი).
gansakuTrebiT mniSvnelovania ganaTlebis roli ნაკლებად
განვითარებულ სამყაროში, სადაც siRatake, skolarizaciis dabali done,
sauniversiteto ganaTlebis dabali xarisxi ekonomikuri ganviTarebis
Zlieri damamuxruWebeli faqtori გახდა. am aspeqtSi gamarTlebulia
saxelmwifo xarjis gadიდeba ganaTlebis sistemis efeqtianobis
asamaRleblad.
codnisa da unaris ganviTarebis mTavari safuZvelia formaluri
ganaTlebis sistema. Sesabamisad, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში
Camoyalibda formaluri ganaTlebiskulti. aseTma ფსიქოლოგიამ
mkveTrad gazarda ganaTlebis done. ბოლო 50 wlis ganmavlobaSi am
mizniT daixarja aseuli miliardobiT dolari (gaixsna axali
saswavleblebi, gaumjobesda pedagogTa materialuri mdgomareoba,
aTeuli aTasobiT axalgazrdam miiRo sazRvargareTuli ganaTleba...),
მაგრამ ამ sferoSi Cadebulma kapitalma sasurveli Sedegi ver moitana.
am periodSi ჩამორჩენილი qveynebis umravlesobis mdgomareoba ara Tu
gaumjobesda, aramed mraval aspeqtSi (siRatakis zrda, umuSevrobis
maRali done...) gauaresda. magaliTad, indoeTSi skolaricaziis done
(12-17 wlis asakis) 25.1%-dan (1970 w) gaizarda 55%-mde (2001-02ww),
mozrdilთa wera-kiTxvis codnis done 37.5%-dan (1975w) გაიზარდა 62.8%-
mde (2008 w), mSp-Si ganaTlebაში სახელმწიფო დანახარჯის wili 2.8%-dan
(1980w) gaizarda3,2%-mde (2007 წ), magram es qveyana kvlav Raribad darCa.
იგი adamianiseuli პოტენციალის ganviTarebis indექსis mixedviT
msoflios 169 qveyanas Soris 119-e adgilzea (2010 წ), xolo qveynis
sagareo vali 8.1 mlrd$-dan (1970w.) gaizarda 100 mlrd$-mde (2002w). igive
SeiZleba iTqvas pakistanze, filipinebze da gansakuTrebiT ufro
ნაკლებად ganviTarebუl qveynebze.

მსოფლიოს ცალკეული რეგიონების განათლებაში მიღწეულ დონეს კარგად

ახასიათებს გაეროს განვითარების პროგრამის მიერ დამუშავებული
მახასიათებლები (იხ. ცხრილი 1).

627
 628

cxrილი 1. adაmianiseuli ganviTarebis

indექსი (IDH) და განათლება

IDH-ის IDH მშპ (2013 წ) წიგნიერების სახელმწიფო არანაკლებ

დone (15 წ დანახარჯი საშუალო
klasifikacia 2014 წ
და განათლებაზე გათლების
სულ სულობრივი meti), % მშპ=ის % მქონე
მლრდ$* შემოსავალი (2005 - 2014 წწ) პირები ( 25 წ
(PPP)* (PPP)* და მეტი) %,
2010 წ,

msoflio 0.711 97,140,4 13,964 81,2 5,0 59,7

ნაკლებად
ganviTarebeli
qveynebi

ა.Uუfro ნაკლებად 0.502 1,779,8 2,122 58,4 3,4 21,6

ganviTarebუli
qveyნebi 0,660 513,1 9,391 80,1 7,6 -
ბ.მცირე
კუნძულოვანი
ქვეყნები
აrabuli 0.686 5,508,7 16,697 78,0 4,3 41,5
სახელმწიფოebი

აRm. აzia და 0.710 20,776,2 10,779 94,5 4,9 60,5

წყნარიოკეანის
რეგიონი

laTinuriameri 0.748 7.911,4 13,877 92,3 5,5 54,6

ka da კaribi
samxreT 0,607 9,305,8 5,324 62,5 3,5 42,0
azia
სუბ-sahariს 0.518 2,977,6 3,339 58,4 5,1 26,5
afrika
კუნძულოვანბი
ეvropadaცენტრ. 0.748 3,005,8 12,929 97,5 3,4 75,5
აზია

OCDE 0.880 46,521,4 37 872,1 89,1* 5,1 84,5

saqarTveლo 0.754 31,1 6,946 91,3 2,0 -

628
 629

*ყიდვითუნარიანი პარიტეტი (2011 წ);

ცხრილი შედგენილია ჩვენს მიერ.wyaro: Létat du monde 2005. La Découverte. Paris 2014.
p. 588-589; Human Development Report 2015 , Publishet for the UNDP , გვ. 208 - 268.

ra Tqma unda ,ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis mZime ekonomikuri da

socialuri mdgomareoba araa formaluri ganaTlebis sistemis brali.
magram ganaTlebaze orientirebulma ganviTarebam, romelSic igulisxmeba
ekonomikuri zrda, cxovrebis donis (pirvel rigSi Raribi mosaxleobis)
amaRleba, umuSevrobis donis Semcireba, sxvadasxva eTnikuri da
tomobrivi jgufebis kკulturuli ganviTareba da a.S. ფაქტობრივად kraxi
ganicada. Aam garemoebam ganapiroba, raRac droSi, ekonomistebis
dainteresebis Seneleba adamianiseuli kapitalisa da ekonomiuri zrdas
Soris urTierTdamokidebulebis SeswavlaSi. Mmagram zrdis sayovelTaod
miRebuli Teoriis mimarT daeWveba didxans ar gagrZelebula.
endogenurizrdisufroformalizebulimodelebisgamoCenamkvlavwinaplan
zedaayenaadamianiseulikapaitalis Teoria. am mxriv aRsaniSnavia Romer-is
(1986 w), Lucas-is (1988 w), Becker-is, Murphy-is, Tamura-s (1990 w) Barro-s, Sala-
i-Martin-is (1992 w) Sromebi.7[ГариС. Беккер. Человеческое поведение. Пер.с.англ.
М.:ГУВШЭ, 2003 p.596].
naklebad ganviTarebul qveynebSi ganaTlebis sistema Zlier gavlenas
axdens am qveynebis ganviTarebis procesze daTavis mxriv, ganicdian
ganaTlebis zemoqmedebas. ეს imiT aixsneba, rom formaluri ganaTlebis
roli ar Semoifargleba mxolod codnisa da Cvevebis SeZeniT, romlebmac
moswavleebi unda gadaaqcionsazogadoebis ekonomikuri გარდაქმნის
aqtiur monawileebad. იgi agreTve xels uwyobs faseulobis, ideebisa da
qcevis xasiaTis Camoyalibebas, romelebic SeiZleba daemTxvasan da
upirispirdes qveynis ganviTarebis amocanebs. ganaTlebis sistemaze modis
saxelmwifo danaxarjis didi nawili (saqarTveloSi ganaTlebaze
saxelmwifo დანახარჯი, როგორც ცხრილიდან ჩანს ძალზე მცირეა), masSi
dakavebulia mozrdilTa da bavSvTa დიდი raodenoba (ნაკლებად
განვითარებული samyaros mosaxleobis 30%) da bolos, igi atarebs

629
 630

kolosalur fsiqologiur datvirTvas ganviTarebis miznisa da

amocanebis CamoyalibebaSi. აmitom aucilebelia gamovikvlioT ganaTlebis
ekonomikuri bazari, misi socialuri da instituciuri struqturebi.
. ganaTlebis ekonomika mმniSvnelovanი, magram ganviTarebis ekonomikis
arcTu naTlad moxazulი komponentია.. ganaTlebis mTavar motivad Tu
materialuri mdgomareobis gaumjobesebas miviRebT, maSin unda
gavarkvioT, romeli ekonomikuri procesebis meSveobiT SeiZleba
warmatebis miRweva dაsaxuli miznis misaRwevad. ganviTarebis da
ganaTlebis sistemis raodenobriv da Tvisebriv gafarToebas Soris
problemebi შეიძლება დალაგდეს eqvsi umniSvnelovanesi jgufis mixedviT:
1.ganaTleba როგორ zemoqmedebs ekონომიკური zrdis tempebze,
struqturasa da xasiaTze. meore mxriv, es procesebi rogor gavlenas
axdenen ganaTlebis sistemis Camoyalibebaze?
2.ganaTleba zogadad, gansakuTrebiT ნაკლებად განვითარებულ
samyaroSi, xels uwyobs qveyanaSi siRatakis da uTanasworobis zrdas,
Tu igi მის sapirispiro damokidebulebაში iმყოფება?
3. rogori kavSiriა ganaTlebis, soflidan qalaqSi migraciasa da
saqalaqo umuSevrobas Soris? ganaTlebis mqone umuSevarTa ricxvis
zrda droebiTi Tu qronikuli movlenaa?
4.qalebi CamorCebian mamakacebs ganaTlebis miRebaSi. ამასთან
daკავშირებით, rogori kavSiri arsebobs qalebis ganaTlebis donesa da
miთTvis sasurveli ojaxis sidides Soris?
5.naklebad ganviTarebul samyaroSi formaluri ganaTlebis
Tanamedrove sistemა xels uwyobs თუ aferxebs აგრარული წარმოების
zrdas da soflis kompleqsur ganviTarebas?
6.raime urTierTkavSiri arsebobs ufro ganviTarebuli qveynebis
daნაკლებად გanviTarebუli qveynebis saganmanaTleblo sistemebs Soris?
rogoria misi zemoqmedeba specialistebisa damaRalkvalificiuri
muSაკეbis მსოფლიო migraciasთან?
დასაწყისში განვიხილოთ ganaTlebის mdgomareoba ნაკლებად
განვითარებულ samyaroSi (ganaTlebaze saxelmwifo danaxarjis done,
ganaTlebiT mocva, wera-kiTxvis mcodneTa gavrceleba, moswavleTa

630
 631

ganTesvis procenti, swavlebis diferenciacia da gamomuSavebis

diferenciacia, diskriminacia sqesobrivi niSnis mixedviT), xolo Semdeg
- ganaTlebis ekonomikis ZiriTadi koncefciebi (faqtorebi, romlebic
gansazRvraven moTxovnisa da miwodebis skolebis ganlagebaze,
gansxvaveba individualur da socialur danaxarjebs Soris,
ganaTlebaSi investiciis xelsayreloba). Semdeg უფრო dawvrilebiT
ganvixiloT dasaxelebuli problemebis eqvsi jgufi, raTa
ganvsazRvroT ganaTlebisa da ganviTarebis procesis sakvanZo
komponentebs Soris urTierTkavSiris xasiaTi. es Tema მთავრდება
ნაკლებად განვითარებულ samyaroSi ganaTlebis politikis srulyofis
SesaZlebeli variantebis ganxilviT.

10.2 ganaTleba ნაკლებად ganviTarebუl regionebSi

10.2.1.saxelmwifo danaxarji ganaTlebaze
mraval უფრო ganviTarebul qveyanაშi ganaTleba,ითვლება Tu
mxedvelobaSi miviRebT mis funqcionirebaze saxelmwifo danaxarjs,
ekonomikis umsxviles dargad. magaliTad, 2005-2010 წლებში aSS-Si
saxelmwifo danaxarjმა ganaTlebaze mSp-is (2010 წელს - 2005 წლის ფასზე
გადაყვანით - 13 238,3 mlrd $) 4,,5 % შეადგინა (erT sulze – 1 500 $),, 2013
წელს კი მშპ-ის (16 230,2 მლრდ $) iaponiaSi -226.5 mlrd $ (erT sulze – 1 810
$) anu mSp-is 3,4%, germaniaSi aRniSnuli danaxarji Seadgens 969.5 mlrd
$ (erT sulze 1 110$) anu mSp-is 4.4%. igive SeiZleba iTqvas sxva
industriul qveynebzec.es kidevac aisaxება ganviTarebuli qveynebis
adamianiseuli პოტენციალის ganviTarebis indექსში. am maCvenebliT
msoflios pirvel ორმოცეულში arcerTi ნაკლებად ganviTarebუli qveyana
ar imyofeba. ისინი am maCveneblebiT mkveTrad CamorCebian უფრო
ganviTarebul saxelmwifoebs, Tumca maTi saxelmwifo danaxarji
განათლებაზე აბსოლუტურ ციფრებში sakmaod STambeWdavia. magaliTad
CineTi ganaTlebaze xarjavs mSp-is 1.9%-s (mlrd $) anu mosaxleobis erT
sulze 9,$-ს s; indoeTi- Sesabamisad 3,2% (mlrd $) – erT sulze 11 $;
indonezia-3,5% (mlrd $ – 13 $; pakistani-2,9% (15 mlrd $) – 0,37 $; irani-
4,8% (7,1 mlrd $) – 1168 $; TurqeTi - 2,9 % (4,17 mlrd $) – 673 $; ruseTi -

631
 632

4.4% (17.24mlrd $) – 1172 $. samxreT kavkasiis qveynebidan mSp-is mixedviT

ganaTlebis danaxarji somxeTSi Seadgens 3,0 %-s anu 205.1 mln $-ს (
mosaxleobis erT sulze – 54.5 dolari), azerbaijanSi –1,9% anu 3.72
mln $(mosaxleobis erT sulze – 49.6 $), am mxriv, saqarTvelo, kavkasiis
qveynebSi da mezobel qveynebTan SedarebiT, Zalze mokrZalebulad
gamoiyureba. 1994 wels qveynis mSp Seadgenda 3156 mln $-ს (gacvliTi
kursiT) aqedan ganaTlebaze saxelmwifo danaxarjma Seadgina 91.5 mln $
(mosaxleobis erT sulze -18.3 $) მომდევნო პერიოდში, თუ ინფლაციას არ
მივიღებთ მხედველობაში, სიტუაცია უმნიშვნელოდ გაუმჯობესდა და მშპ-ის
2,9%-ს მიაღწია(2000-2007 წწ).ეს პროცენტი უფრო დაბალია მეცნიერულ
გამოკვლევებსა და დამუშავებაზე (მშპ-ის 0,2%). ამიტომ gasakviri araa, rom
adamianiseuli პოტენციალის ganviTarebis indikatoris mixedviT
saqarTvelo მსოფლიოში მხოლოდ74-e adgilze (ruseTi- 65-e, azerbaijani-
67-ე,უკრაინა - 69-ე, ირანი - 70-ე,სომხეთი -76 -ე,თურქეთი- 83 -ე) imyofeba(2010
წ).
mTlianobaSi ნაკლებად განვითარებულ samyaroSi danaxarji ganaTlebaze
ufro swrafad izrdeboda, vidre ekonomikis romelime sxva
dargზე.მრავალ ნაკლებად განვითარებულ ქვეყანაში განათლებაზე სახელმწიფო

დანახარჯის წილი მშპ-ში 5%-ს აღემატება(საუდიის არაბეთი -5,7%, ბელარუსი,

ბრაზილია -5.2%, იამაიკა-6,2%, ბოლივია-6,3%, ტუნისი-7,2%, ბოტსტვანა- 8,1%,
მოლდავეთი-8,2%, ჯიბუტი -8,7%,პალაუ-10,3%, ლესოტო -12,4%, კუბა-13,6%,
კირიბათი-17,9%...).es Zalze STambeWdavi cifrebia. Tumca mosaxleobis
erT sulze gaangariSebiT ganaTlebaze გaweuli danaxarjiTეს qveynebi
Zalze CamorCebian industriulad ganviTarebul saxelmwifoebs. (is
garemoebaც unda miviRoT mxedvelobaSi, rom industriul
saxelmwifoebSi ganaTlebis sferoSi Zalze didi wili modis
swavlebis kerZo formaze – j.k).
saxelmwifo aparatSi da kerZo biznesSi muSaoba moiTxovs
administraciuli da teqnikuri personalis გარკვეულ codnიs ფლობას,
rac Seesabameba ganaTlebis meore safexurs. kvalificiuri muSakebis
nakleboba (deficiti) zrdis ganaTlebisaken

632
 633

miswrafebas, radgan mosaxleobis didi nawilisaTvis იგი siRatakeze gamarjvebis

erTaderTi SesaZleblobaa, rac iwvevs განათლებაზე დანახარჯის ზრდას.

cxrილი 2.განათლების მდგომარეობა მსოფლიოს

ცალკეული რეგიონების მიხედვით

მიღწევები განათლებაზე საშუალო დაწყებითი

განათლების
განათლების დაშვება
ე ეფქტიანობა
სფეროში
მოზრდ. მინიმუმ საშუალოდაწყ. განათლ.
მოსახლ. განათლებისმოსახლე მოცვის
განათლების დონე (15 ობა კოეფიციენტი
და მეტი წლის
(25 და მეტი
(უმცრ. სასკ.
ზევით,%) წლის ასაკის
ზევით,%) მოსახლეობა
2010 წ %)
ნაკლებად
g გanვiTarebუlი ქ-ბი
უfro ganuviTarebeli
qveynebi 59,9 ” 101,6 75,5 34,1
q-ბი
30,8
აrabuli qveynebi 72,1 ” 96,4 80,9 68,8
აRm. აzia და წყნარი ” ” 112,2 93,3 72,8
60,4
ოკეანის რეგიონი 62,6
laTinuri amerიკა 91,1 32,5 116,5 94,4 89,8

samxreT azia 62,4 21,6 108,2 86,9 72,5

53,5
სუბsaharisეული 62,4 ” 101,8 73,6 14,4
42,0
afrika
da კaraibi 29,5

ეvropa da ცენტრ. 97,5 65,1 98,5 92,3 89,3

OCDE-s qveynebi ” 73,8 101,7 95,6 82,1

101,1
91,8
OCDE-s არაწევრი ” 61,7 108,4 95,6 93,6
განვითარებული
ქveynebi 86,7
აზია
saqarTvelo 99,7 91,0 107,4 98,7 90,0
80,8
wyaro:Доклад о развитии человека 2010 . Изд .” Весь Мир”, 2010 , с. 196.

633
 634

rac Seexeba saqarTvelos, aq zogadsaganmanaTleblo dawesebulebebi da

maTSi moswavleTa ricxovneba wlidan wlamde mcirdeba (ix. cxrili 2.) .

cxrili 3. zogadsaganmanaTleblo dawesebulebebi da maTSi

moswavleTa ricxovneba (sasw. wlis dasawyiსi)

2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010

z/saganmanaTl. 2 371 2 539 2 462 2 448 2 462
dawesebulebebi,
erTეული
maT Soris
sajaro skolebi 2 470 2 282 2 215 2 178 2 179
kerZo skolebi 261 257 247 270 283
moswavleTa r-ba, 634.7 636.0 614.7 643.3 624.5
სul,ათ.
maT Soris
sajaro skolebSi 601.4 599.7 576.7 597.8 576.8
kerZo skolebSi 33.4 36.3 38.0 45.5 47.7

wyaro: saqarTvelo cifrebSi 2010 Tb.: 2010, gv. 42

ganaTlebiT mocva. XXI-ე saukunis mijnaze mesame samyaros qveynebis

ganaTlebis sistemis samive safexurze swavlobda 0.5 mlrd mozrdili
da bavSvi. es orjer metad aRemateboda 60-iani wlebis analogiur
maCvenebels. moswavleTa umravlesoba skolarizaciiს pirvel
safexurze იმყოფება, Tumca zrdis ufro maRali tempiT swavlebis meore
safexuri da umaRlesi skolagamoirCeვa. ganaTlebis mocviT didi
gansxvavebaa ara mxolod ganuviTarebel da ganviTarebuli
saxelmwifoebs Soris, aramed TviT mesame samyaros SigniT. am aspeqtSi
yvela maCvenebliT CamorCeba afrikis qveynebi, სადაცმართალიაwera-
kiTxvis ucodinarTa wიli mozrdil mosaxleobaში (15 welze meti
asakis adamianebi) XX saukunis meore naxevarSi orjer Semcirda.

634
635

635
axla igi Seadgens 37 %-s (2007 w),ამასთან,mosaxleobis swrafi zrdis gamo,
mocemul asakobriv jgufSi gaizarda wera-kiTxvis ucodinarTa აბსოლუტური
raodenoba. gansakuTrebiT maRalia wera-kiTxvis ucodinarTa procenti ufro
ganuviTarebel qveynebSi ( 40, 1% ), კერძოდ,afrikis ganuviTarebel qveynebSi.
magaliTad, nigეrSiigi procentulad Seadgens 71,7%-s, burkina fasoSi -71,3%-s
და ა შ. (ix. ცxrილი 2):
swavlebis Rirebuleba da gamomuSavebis diferenciacia. swavlebis sxvadasxva
safexuris mixedviT, mesame samyaroSi, Zalze gansxvavebulia danaxarji
swavlebaze. gansakuTrebiT didia es gansxvaveba umaRles da I safexurs Soris.
XX ს-ის 60-ian wlebSi erT moswavlezewliuri danaxarjis
Tanafardobaswavlebis calkeuli safexurebis mixedviT, zogierTi qveynis
mixedviT ase gamoiyureboda. mraval ganviTarebul qveyanaSi swavlebis
Rirebuleba saSualo skolaSi (II safexuri) dawyebiTTan (I safexuri)
SedarebiT 6-7jer meti iyo, xolo umaRles skolaSi dawyebiTTan SedarebiT 17-
20jer meti. ganuviTarebel samyaroSi ki igi ase warmogvidgeboda: saSualo
skolaSi 1 wlis Rirebuleba 11.9-jer aRemateba dawyebiTs, xolo umaRlesi
ganaTlebis danaxarji 87.9- jer aRemateba dawyebiT Rirebulebas. faqtobrivad,
igive Tanafardobaa SenarCunebuli XXI saukunis mijnaze.
zogierT qveyanaSi (siera leone, malavi, kenia, tanzania...) sauniversiteto
ganaTlebis Rirebuleba erT moswavleze gaangariSebiT daaxloebiT 300-jer
aRemateba dawyebiTi ganaTlebis Rirebulebas, anu erTi studentis erT
moswavleze wliuri danaxarjis Tanafardoba gansazRvruli specifikurobiT
ganisazRvreba. gansakuTrebiT es iTqmis swavlebis kerZo seqtorze. magaliTad
umaRlesi ganaTlebis Rirebuleba TiTqmis uTanabrdeba, xolo zogierT
SemTxvevaSi Camouvardeba saSualo da dawyebiTi ganaTlebis Rirebulebas. sxva
Taviseburebebidan aRsaniSnavia daqiravebuli muSakis saSualo gamomuSavebis
gansxvavebuli Tanafardoba sxvadasxva ganaTlebis doniT. marTalia,
ganuviTarebel qveynebSi studentis swavleba 87.9-jer meti jdeba, vidre
dawyebiT skolaSi moswavlis swavleba, magram sauniversiteto ganaTlebis
mqone specialistis gamomuSaveba saSualod mxolod 6.4-jer aRemateba
dawyebiTi ganaTlebis mqone muSakis gamomuSavebas, xolo saSualo ganaTlebis

636
mqone pirebis-2.4-jer. maSin roca industriulad ganviTarebuli qveynebisaTvis
(aSS, didi britaneTi, axali zelandia...) es gansxvaveba saSualo xelfasis
Tanafardobas Soris Zalze maRalia da aRemateba ganviTarebul qveynebSi
Camoyalibebul TanafardobiT gansxvavebas, magram es gansxvaveba gacilebiT
CamorCeba swavlebaze gaweul danaxarjTa gansxvavebas. xolo radgan, saSualo
gamomuSaveba asaxavs saSualo mwarmoeblurobas, maSin unda vaRiaroT, rom
xelfasis zrdis Zlieri CamorCena swavlebis Rirebulebas adasturebs
umaRles ganaTlebaSi ganuviTarebeli qvenebis metismetad didi investiciebis
araracionalurobაs. ukeTesi iyo es saxsrebi mixmareboda dawyebiTi skolebis
ganviTarebas, sadac mas meti ukugeba eqneboda.
saqarTvelos pirobebSi, biujetze myofi umaRlesi skolis kontigentisa da
arsebuli universitetebis gaerTianeba saSualebas mogvcemda,
gaTavisuflebeli saxsrebi gamogveyenebina dawyebiTi da saSualo ganaTlebis
sferoSi principuli reformis gasatareblad, miTumetes, rom saqarTveloSi
umaRlesi ganaTlebis mqone pirTa gamomuSaveba arafriT ar gansxvavdeba,
xolo zogierT SemTxvebaSi mkveTrad Camouvardeba saSualo ganaTlebis
specialistიs (durgali, eleqtrikosi, parikmaxeri, gamyidveli, wvrili
mewarme...) gamomuSavebas. esec, ამ qveynis erT-erTi paradoqsia – j.k.]. es
mtkiceba imas ar niSnavs, rom dawyebiT ganaTlebaSi dabandebis ufro maRal
efeqtianoba momavalSi SenarCundeba: bevri ram damokidebulia, Tu rogori
iqneba moTxovna ganaTleba gansxvavebuli doneebis muSakebze. jerjerobiT ki
giorgipsaxaropulus (George Psacharopoulous) gamokvlevaმ, romelic moicavda 1970-
80 wlebs, აჩვენა, რომ investireba ufro maRali efeqtianobiT gamoirCeva
swavlebiT dawyebiT safexurze (moswavleTa ricxovnebis miuxedavad). magram am
mtkicebas, magaliTad, behrmanis (Jere Behrman) da birdsalis(Nancy Birdsall) saxiT
mowinaaRmdegeebic yavs. isini amtkiceben, rom gamomuSavebasa da swavlebaze
danaxarjis dinamikaSi gansxvaveba gamowveulia ara mxolod misi vadis
gaxangZlivebiT, aramed swavlebisa da programebis xarisxis gaumjobesebiT,
agreTve saswavlo procesis teqnikuri uzrunvelyofiT. ხელისუფლებამ,
upirveles yovlisa unda gaaumjobesos arsebuli skolebis muSaoba da ar
unda gaitacos axali skolebis daarsebam. sxva sityvebiT, im investiciebze
unda vifiqroT, romelic aamaRlebs adamianiseuli kapitalis xarisxs. magram,
rogorc amas m. todaro SeniSnavs, es dRis wesrigSi ayenebs sul sxva
problemas, კერძოდ, - Tanasworobis problemas.
637
 g.psaxaropuluss ekuTvnis ganaTlebaSi investiciis efeqtianobis
gaangariSebis meTodikis damuSaveba, rac asaxulia მის statiaSi “ganaTleba da
ekonomika”. [Education and development: A review “World Bank Research Observer” (January
1988)]. misi mtkicebiT, ganaTlebis yoveli donis individualuri sidide
ganisazRvreba misi SedarebiT (drois faqtoris gaTvaliswinebiT) ganaTlebaze
gaweul danaxarjze. Sesabamisad, universitetSi oTxi wlis swavlebis
individualuri efeqtis gasaangariSeblad saWiroa universitetis
kursdamTavrebulis saSualo Semosavlidan ( gadasaxadis gadaxdis Semdeg),
gamoiqviTos imave asakis saSualo ganaTlebis mqone jgufis saSualo
Semosavali. ukanasknelis saSualo Semosavali, agreTve aris swavlebis
alternatiuli danaxarji. studentis pirdapiri xarji gaizomeba uSualod
swavlebis procesTan dakavSirebuli danaxarjiT. sauniversiteto ganaTlebaSi
investiciis efeqti saSualo skolis damTavrebasTan SedarebiT gaizomeba
procentuli ganakveTis doniT, romelsac nulamde dayavs danaxarjis da
xelsayrelobis mimdinare sididis sxvaoba maTi diskontirebis Semdeg.
individualuri efeqtis sidide SeiZleba gamoisaxos martivi formulis saxiT:
sauniversiteto ganaTlebis sazogadoebrivi efeqti SeiZleba
individualuris msgavsad gamoიTvalos, Tumca Semosavlis sidide aiReba
gadasaxadebis gadaxdamde, xolo pirdapiri danaxarjebiT unda CairTos
rogorc studentTa gaRebuli danaxarji, aseve sazogadoebis yvela ის
resursi, romelic gamoyenebulia maTi swavlebisaTvis. am meTodikis
safuZvelzeg.psaxaropulosmaSeadgina investiciebis efeqtis cxrili qveynebis
jgufebisa da regionebis mixedviT (ix. cxrილი3) :

cxrილი 3. ganaTlebaSi investiciebis efeqtianoba qveynebis

jgufebisada regionebis mixedviT, % (1970-1980ww)
sazogadoebis efeqti individumis efeqti
qveynebis
ჯgufebi და dawyebiTi umaRlesi dawyeb. saSualo
u უმaRlesi
საშualo
regionebi

638
 Gგანუვითარებელი
qveynebi:
azia 27 15 13 31 15 18
26 17 13 45 26 32
afrika
26 18 16 32 23 23
laT.amerika
- 11 9 - 12 12
განვითარებული
qveynebi

წყaro: George Psacharopoulous… Education and development: A review “World Bank

Research Observer” (January 1988)].t. #1

diskriminacia sqesobrivi niSnis mixedviT. adamianisეული ganviTarebis

sferoSi genderuli gansxvaveba gansakuTrebulad aSkarad vlindeba . Zalze

xSirad qalebi da gogonebi ganaTlebis sferoSi diskrinimaciis msxverpli

xdebian, romelic, Tavis mxriv, uaryofiTad aisaxeba maT uflebebsa da
Tavisuflebaze. genderuli uTanasworobis indeqsi gansakuთრებით მაღალია
ინდუსტრიულად განუვითრებელ ქვეყნებში: არაბულ ქვეყნებში - 0.699, სადაც მინიმუმ
საშუალო განათლების მქონე მოსახლეოაში (15 წლიდან და მეტი) ქალების წილი (31,8%)
საგრძნობლად ჩამორჩება კაცების წილს (45%). განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობა
შენარჩუნებულია უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში.აქ ამ ასაკის ქალების
მოსახლეობაში, როგორც მინიმუმი, საშუალო განათლებას ქალების 17,8% ფლობს (2010
წ).სამხრეთ აზიაში ეს მაჩვენებელი შედარებით მeტია (27,4%).ამ ფონზე საქართველოს
მაჩვენებელი საკმაოდ მაღალია (89,7%) და ეთგოს ქვეეყნების მაჩვენებელსაც (84,0%) კი
აღემატება5. [ 5Доклад оразвитии человека 2010 . Изд.” Весь Мир”, 2010 , с.160.]
praqtikulad yvela ნაკლებად ganviTarebუl qveyanaSi qalebi, mamakacebiთან
შედარებით, naklebad ganaTlebulia. დiსkriminacia sqesobrivi niSnis mixedviT
gansakuTrebiT Zlieria ufro ნაკლებად ganviTarebუl qveynebSi, axlo
aRmosavleTisa da CrdiloeT afrikis regionebSi. mTlianobaSi აკლებად
ganviTarebუl qveynebSi qalebis wera-kiTxvis done, mamakacebTan SedarebiT
31%-iT naklebia: swavlebis saSualo xangrZlivoba 46%-iT, dawyebiTi -7%-iT,
saSualo- 27%-iT, xolo umaRlesi -47%-iT. arsebobs აშკარა korelacia qalis
ganaTlebasa da nayofierebas Soris. [es naTlad Cans saqarTvelos magaliTze

639
– j.k]. mkvlevarTa umravlesoba aRniSnavs ukukavSiris arsebobas qalebis
ganaTlebasa (gansakuTrebiT sawyis etapze) da ojaxis sidides Soris. Teoria
da praqtika adasturebs, rom saხelmwifosTvis, resursebis diferenciaciis
pirobebSi, ganaTlebis sistemis raodenobrivi gafarToeba dawyebiTi
ganaTlebis miRმa, aragonivruli da mizanSeuwonelia ori mizezis gamo:
1. dawyebiTi ganaTlebis swrafi gafarToeba iwvevs metismetad did moTxovnas
saSualo da umaRles ganaTlebaze, romelic ar SeiZleba dakmayofildes
resursebis deficitis gamo. amasTan, Zlierdeba soflidan qalaqშi migracia,
xolo qalaqis umuSevarTa armia sul ufro metad ivseba ganaTlebuli da
politikurad aqtiuri migrantebiT;
2. rogorc mravali mkvlevari amtkicebs, ganaTlebis miReba zemoqmedebs qalis
nayofierebis Semcirebaze bavSvTa aRzrdis alternatiuli danaxarjis
amaRlebis meqanizmis meSveobiT. am SemTxvevaSi dabadebis SezRudvis politika,
romelic bazirebulia ganaTlebis gavrcelebaze, aRmoCndeba
naklebadefeqturi, Tu paralelurad ar gafarTovdeba rogorc qalebis, aseve
kacebis dasaqmebis SesaZlebloba. amis gamo, arsebuli resursebis
pereorientacia qalebis ganaTlebaze, romelic Sexamebuli iqneba soflad da
qalaqad qalebis dasaqmebis aqtiur programasTan, SeiZleba kargi Sedegebi
mogvces ori urTierTdakavSirebuli problemis – nayofierebis Semcirebisa da
siRaribis Semsubuqebis gadawyvetilebaSi.
da bolos, qalebis swavleba – aris mravalsaukunovani mankieri wris
gawyvetis umniSvnelovanesi saSualeba (bavSvebis cudi janmrTeloba –
CamorCena ganviTarebaSi – dabali Semosavali – maRali შობადობა). arsebobs
mravalricxovani dasturi, rom qalebis swavleba amcirebs Cvil bavSvTa
sikvdilianobis dones, agreTve aRiniSneba, rom ufro mogvianebiT Sesvla
bavSvSobadobis periodSi, ara mxolod xels uwyobs bavSvTa ukeTes fizikur
janmrTelobas, aramed amaRlebs maT inteleqts yovel bavSvze yuradRebis
gazrdiT.
mocemuli problemis simwvave mxolod qalTa uTanasworobiT ar amoiwureba.
ganaTlebaSi qalebis diskriminacia ara mxolod aZlierebs socialur
uTanasworobas, aramed xdeba ekონომიკური ganviTarebis muxruWi. ekonomikis
poziciidan qalebis uTanasworobis gadalaxva ganaTlebis sferoSi
mizanSewonilia ხუთი mosazrebiT:

640
1.მრავალ ნაკლებად ganviTarebუl qveyაnაSi qalebis swavlebaze danaxarjis
efeqtianoba ufro maRalia, vidre mamakacebis;
2.qalebis ganaTlebis gaumjobeseba ara mxolod amaRlebs maTi Sromis
mwarmoeblurobas, aramed adidebs samuSao Zalis ricxovnebas;
3. ufro ganaTlebuli qalebi gvian qorwindebian, naklebs muSaoben, xolo
maTi bavSvebi ukeT ikvebebian da ufro jansaRni arian;
4.ufro ganaTlebuli dedebi, dadebiT gavlenas axdenen sazogadoebis
SromiTi resursebis xarisxze, ramdenime momdevno Taobis ganmavlobaSi;
5,ramdenadac qalebis wilad modis siRatakesTan dakavSirebuli mTavari
tanjva, amis gamo, sazogadoebaSi maTi rolisa da statusis arsebiTma
amaRlebam, SeiZleba Tavisi wvlili Seitanos mankieri wris – “siRatake
gaunaTleblobis gamo, ganaTlebis uqonloba siRatakis gamo” – garRvevaSi.

10.3.ganaTlebis ekonomika da dasaqmeba

ekonomikur TeoriaSi ganaTlebis, ekonomikur ganviTarebas da dasaqmebas
urTierTkavSiris diskusiaSi yuradReba koncentrirebulia or fundamentur
ekonomikur problemaze. upirveles yovlisa, es aris skolebis raodenobaze,
swavlebis struqturasa da mis Sinaarsze moTxovnis ekonomikuri motivirebis
xasiaTi da politikოsTa sapasuxo reaqcia. meore mxriv, individebisa da
sazogadoebis poziciidan ganaTlebaze xelsayrelobაsა da danaxarjs Soris
arsebiTi gansxvavebis axsna da am gansxvavebis gavlena ganaTlebis sferoSi
investiciur strategiaze.
dasaqmebis masStabsa da ganaTlebaze moTxovnas Soris urTierTkavSiri
ganaTlebis moculoba damokidebulia mraval arasabazro faqtorze, magram
mTlianobaSi, rogorc yvela sxva saqoneli da momsaxurebა, ganaTlebis
moculoba ganisazRvreba მასზეmoTxovnიsa da miwodebiსთანაფარდობით.
saganmanaTleblo momsaxurebis didi nawili მოსახლეობასsaxelmwifos
(finansuri SesaZleblobis farglebSi) mier miewodeba, amitomამსფეროში
moTxovniseuli faqtorebi dominireben. moTxovna ganaTlebis moculobaze
yalibdeba ori umniSvnelovanesi faqtoris zemoqmedebiT:
1.პერსპექტივაშიSemosavlis gadidebis სურვილიganaTlebis ufro maRali donis
xarjze (ganaTlebidan miRebuli individualuri xelsayreloba); 2. pirdapiri

641
da arapirdapiri danaxarjebis sidide, romelsac სწავლის მსურველი ან misi
ojaxi gaiRebs.
moTxovna ganaTlebaze warmoebuli moTxovnaa (mas gansazRvravs ekonomikis
Tanamedrove seqtorSi maRalanazRaurebadi is samuSao adgilebi, romlis
dakaveba SeiZleba Sesabamisi ganaTlebis dokumentis wardgeniTj.k.).
ZiriTadad, moTxovna gansazRvravs ganaTlebis miwodebas, amitom meti
yuradReba unda daeTmos am warmoebuli moTxovnis ekonomikuri faqtorebis
gaanalizebas. principSi, moTxovna ganaTlebaze oTxi cvalebadis
kombinirebuli moqmedebiT ganisazRvreba:
1.Sromis anazRaurebis (Semosavali) donis gansxvaveba. Sromis anazRaureba
Tanamedrove da tradiciul seqtorebSi Ggansxvavebulia. Tanamedrove seqtorSi
Sromis miReba da Semosavlis sidide damokidebulia ganaTlebis doneze, maSin
roca tradiciul seqtorSi msgavsi kavSiri ar arsebobs. rac ufro didia am
ori seqtoris mixedviT saSemosavlo gansxvaveba, miT ufro maRali iqneba
moTxovna ganaTlebaze. amrigad, maT Soris pirdapiri damokidebuleba
arsebobs.
saqarTvelo aqac amovardnilia zogadi kanonzomierebidan. faqtobrivad, misi
ekonomika dualuri ki ara, aramed triadulia: tradiciuli seqtori
(ZiriTadad, soflis meurneoba), Tanamedrove samamulo samrewvelo seqtori da
sazRvargareTuli seqtori. Sromis anazRaurebis TvalsazrisiT pirvel or
seqtors Soris umniSvneloa, xolo mesame seqtorSi – sakmaod maRali, rac
qarTvel axalgazrdobas ubiZgebs sazRvargareT miiRos sasurveli ganaTleba
da am miznis misaRwevad didi xarji gaiRos.
2.Tanamedrove seqtorSi samuSaos warmatebiTi Ziebis albaToba. aucilebeli
ganaTlebis mqone pirs samuSaos Sovnis meti Sansi aqvs sxva maZieblebTan
SedarebiT. ra Tqma unda, Tu matulobs ganaTlebul muSakTa umuSevarTa
ricxvi qalaqad, an Tu saSualo skolis gamoSvebulTa ricxvi myarad
aRemateba Sesabamisi kvalifikaciis samuSao adgilebis miwodebas,am SemTxvevaSi
adgili eqneba realuri Semosavlis diferenciaciis modifikacias da maSin
SeiZleba vilaparakoT Semosavlebis mosalodnel diferenciaciaze. samuSaos
Sovnis Sansi da umuSevrobis done urTierTdamokidebulebaSi imyofeba. aseTive
ukukavSiri arsebobs saSualo ganaTlebaze moTxovnasa da saSualo
skoladamTavrebulTa umuSevrobis dones Soris [momavali SesaZleblobis
Sefaseba, rogorc wesi, bazirebulia dasaqmebis dRevandel mdgomareobaze,

642
amitom Sromis bazarze situaciis gauaresebis dros adamianebs uCdebaT sxva
regionebSi Tu qveynebSi emigrirebis Zlieri survili - jk.].
3.swavlebaze pirdapiri individualuri finansuri danaxarji. igi moicavs
gadasaxads swavlaze, danaxarjs saxelmZRvaneloebze, tansacmelze da a.S.
SeiZleba vivaraudoT, rom maTi sidide da moTxovna ganaTlebaze
ukudamokidebulebaSi imyofebian. sxva Tanabar pirobebSi, swavlebaze
danaxarjis zrda aqveiTebs masze moTxovnas. Raribi ojaxebisaTvis swavlebaze
pirdapiri danaxarji mZime tvirTia da masTan gamklaveba yovelTvis ar
SeuZliaT.
4.iribi anu alternatiuli danaxarji ganaTlebaze. moswavlis swavleba,
gansakuTrebiT maSin roca igi miaRwevs Sromisunarian asaks, ojaxs ufro Zviri
ujdeba, vidre gadasaxdeli skolaSi. am asakis miRwevis Semdeg,swavlebis
yoveli weli ojaxisTvis SemosavlebSi danakargs niSnavs, romelsac igi
miiRebda Tu bavSvi muSaobas daiwyebda saojaxo meurneobaSi an mis gareT. es
ganaTlebis alternatiuli danaxarji aseve iTvleba cvalebad sidided,
romelic gavlenas axdens moTxovnaze. es kavSiri ukugebiTia: rac ufro
maRalia es danaxarji, miT ufro naklebia moTxovna sasurvel ganaTlebaze.

10.4.ganaTleba da ganviTareba:
zogierTi problema
ganaTlebasa da ganviTarebas Soris urTierTkavSiri SeuZlebelia gavigoT
mesame samyaros ganaTlebis sistemis struqturis damokidebulebis
gauTvaliswineblad. magaliTad, Tu ekonomikuri da socialuri struqtura
agebulia uTanasworobis principze, maSin igi ganaTlebis sistemaSi
gamovlindeba qonebrivi principis niSniT pretendentebis SerCevaSi. amave dros
ganaTlebas SeuZlia gavlena moaxdinos momaval sazogadoebaze mravali
mimarTulebiT. amrigad, ganaTlebis kavSiri ganviTarebasTan – ormxrivi
moZraobis quCaa. sazogadoebis socialur – ekonomikuri mowyobilobis asaxviT
ganaTlebis sistema xels uwyobs mis simyares, ganmtkicebas da Camoyalibebuli
struqturebis kvlavwarmoebas. meores mxriv, ganaTlebis sistemis reforma,
romelic xorcieldeba Sinagani mizezebis Tu gare movlenebis zemoqmedebiT,
flobs mTeli sazogadoebis socialuri da ekonomikuri reformebis uzarmazar
potencials. am zogadi msjelobis Semdeg SeiZleba SevCerdeT ganviTarebis
xuT komponentze (zrda, uTanasworoba da siRatake, mosaxleobis dinamika da

643
Sobadobis done, migracia da soflis kompleqsuri ganviTareba), aRiniSnos
maTi gavlena ganaTlebis sistemaze da ukuzemoqmedeba ekonomikuri
ganviTarebis xasiaTze. es analizi gviCvenebs ganaTlebasa da ganviTarebas
Soris urTierTdamokidebulebas.
ganaTleba da ekonomikuri zrda. mravali wlis ganmavlobaSi iTvleboda,
rom ganaTlebis sistemis gafarToebas mniSvnelovani wvlili Seaqvs mSp-is
zrdis tempis daCqarebaSi, xolo zogierT SemTxvevaSi gansazRvravs am zrdas.
es mtkiceba logikurad JRerda; ramdenadac mesame samyaros qveynebi
ganicdidnen naxevradkvalificiuri da kvalificiuri samuSao Zalis mwvave
deficits, iTvleboda, rom misi formireba SeiZleboda mxolodformaluri
ganaTlebis sistemis CarCoSi. dasavleTSi arsebobs ekonomikuri zrdis
wyaroebis vrceli statistika da mravalricxovani raodenobrivi gazomvis
saSualebebi. maT xSirad imowmeben imis dasamtkiceblad, rom uwinares
yovlisa, adamianiseuli da ara fizikuri kapitali iyo ganviTarebul qveynebSi
ekonomikuri progresis mTavari Zrava. radgan axal damoukidebel qveynebSi
maSinve warmoiSva rogorc adamianiseuli, aseve fizikur kapitalze
moTxovnileba, Aamitom, mwvave sakadro deficitis pirobebSi (1950-60 ww),
moswavleTa ricxvis swrafi gadideba savsebiT gamarTlebulad gamoiyureboda.
ueWvelia ganaTlebis yvela donis gafarToebam Tavisi wvlili Seitana
ekonomikur zrdaSi, romlis Sedegi iyo:
1.ufro efeqturi samuSao Zalis formireba, romlebic floben codnasa da
specialobebs;
2.skolis moswavleebis, teqnikuri personalis da mSenebelTa,
saxelmZRvanelos SemdgenelTa da tipografiuli muSebis, moswavleTa formebis
mwarmoebelTa da a.S. dasaqmebis gafarToeba da Semosavlis zrda.
3. administraciul dawesebulebebSi, saxelmwifo da kerZo korporaciebSi da
sawarmoebSi aucilebeli ganaTlebis mqone adamianebis mier vakanturi
xelmZRvaneli postebis dakaveba;
4.swavlebis da kadrebis momzadebis sistemis Seqmna, romelic astimulebs
wera-kiTxvis codnisa da sabazo specialobebis flobas, agreTve mosaxleobis
sxvadasxva jgufis “Tanamedrove” qcevas.
ganaTlebulი da specialobis mflobelisamuSao ძაliს arseboba
myariekonomikuri zrdis mxardamWeri aუცილებელი pirobaა, magram ekonomikur
ganviTarebaSi ganaTlebis rolis Sefasebisas unda gamovideT zrdis tempis

644
zogadi maCveneblebis sazRvrebidan: unda gaviTvaliswinoT misi struqtura da
xasiaTi, agreTve vin sargeblobs ganaTlebis zrdis sikeTiT.
ganaTleba, uTanasworoba da siRatake. warsulSi ganaTlebis ekonomika
rogorc ganviTarebul, ise ganuviTarebel qveynebSi, yuradRebas amaxvilebda
ganaTlebas, Sromis mwarmoeblurobisa da warmoebis zrdas Soris kavSirze. es
imiT aixsneboda, rom 1950-60 wlebSi ganviTarebis mTavar amocanad iTvleboda
ekonomikuri zrdis tempis maqsimalizacia. msjelobis miRma rCeboda
ganaTlebis zemoqmedeba Semosavlebis ganawilebasa da absoluturi siRatakis
gadalaxvaze. paradoqsulia, magram gamokvlevebma4[4 George Psacharopoulos. Education
and development: A review, World Bank Research Observer 3 (January 1988), p. 100] gviCvena,
rom mravali ნაკლებად ganviTarebუli qveynis ganaTlebis sistema zogjer ufro
xels uwyobs SemosavlebSi uTanasworobis zrdas, vidre mis Seferxebas. am
arasasurveli movlenis mTavari mizezia pirdapiri korelaciis arseboba
ganaTlebis donesa da adamianis cxovrebis ganmavlobaSi Semosavlis jamobriv
dones Soris. gansakuTrebiT SesamCnevia msgavsi korelacia saSualo
ganaTlebis muSakebisaTvis, romelTa Semosavalma SeiZleba Seadginos
arasruli an dasrulebuli dawyebiTi ganaTlebis muSakTa Semosavlis 300%-dan
– 800%-mde. ramdenadac Semosavlis done damokidebulia swavlebis
xangrZlivobaze, amitom araproporciulad didi warmomadgenloba saSualo da
umaRles skolebSi mosaxleobis im jgufisa, romlebsac aqvT saSualo da
maRali Semosavlis done, xels uwyobs qonebrivi uTanasworobis gaZlierebas.
ori mniSvnelovani ekonomikuri faqtori განაპირობებს mraval ნაკლებად
ganviTarebუl qveyanaSi ganaTlebis sistema uTanasworoბას: pirveli,
individualuri danaxarji dawyebiTi ganaTlebis miRebaze Raribi
moswavleebisaTvis ufro mZime tvirTia, vidre SeZlebulisaTvis. meore,
dawyebiTi ganaTlebis mosalodneli xelsayreloba Raribi moswavleebisaTvis
ufro naklebia SeZlebulTan SedarebiT. erTad aRebuli es ori faqtori
aRniSnavs, rom ganaTlebaSi investiciis ukugeba Raribi moswavlisaTvis
naklebia, vidre SeZlebulisaTvis. swored amitom Raribi bavSvebi skolas
toveben swavlebis pirvel wlebSi. ganvixiloT igi ufro dawvrilebiT. ratom
aris maTi danaxarji meti, xolo xelsayreloba naklebi,Tundac, pirvel
wlebSi swavlebა ufaso rom iyos, Raribi ojaxebi danakargs mainc
ganicdian.rogorc wesi, am asakis bavSvebi saojaxo fermebSi muSaoben, Tu

645
bavSvi skolaSi midis, maSin Raribi ojaxi didi arCevanis winaSe imyofeba: an
sasicocxlo aucileblobis sakvebis nawili daiklos, an vinme daiqiravos,
orive SemTxvevaSi ojaxi zaralobs. pirdapiri gagebiT. es zarali araa
dakavSirebuli swavlebis RirebulebasTan. იგი gacilebiT naklebia ufro
uzrunvelyofili ojaxebisaTvis, romlebic xSirad qalaqSi cxovroben da ara
aqvT moTxovnileba bavSvTa Sromaze.
ufro maRali alternatiuli danaxarji ითვლება Raribi mSoblebis bavSvebis
skolaSi xSiri gacdeნebisა da swavlis dabali ხარისხის mizezi. amitom, mraval
qveyanaSi ufaso da sayovelTao dawyebiTi ganaTlebis arsebobis miuxedavad,
gansakuTrebiT soflad, Raribi bavSvebi iSviaTad agrZeleben swavlas. maTi
dabali ganaTleba ara susti gonebrivi ganviTarebis, aramed araxelsayreli
ekონომიკური garemos Sedegia.
Raribi bavSvis ganTesvis procesi Zlierdeba saSualo skolaSi
mniSvnelovani gadasaxadis Setanis aucileblobiT. mraval ganuviTarebel
qveyanaSi saSualo skolaSi, gansakuTrebiT kerZoSi, swavlebis wliuri
Rirebuleba daaxloebiT, mosaxleobis erT sulze Semosavlis sididistolia,
rac Raribi bavSvisaTvis swavlas SeuZlebels xdis. amitom saskolo swavlebis
sistema da SerCeva dafuZnebulia ara moswavleTa unarze, aramed maT
materialur mdgomareobaze.
ganaTlebis xasiaTis uTanasworoba mesame samyaroSi kidev ufro Zlierdeba
sauniversiteto doneze, sadac saxelmwifos SeuZlia mTlianad aiRos Tavis
Tavze saswavlo procesis organizaciis danaxarji da stipendiebic ki
dauniSnos mraval students uzrunvelyofili ojaxebidan, (maTo SerCeva
ganaTlebis saSualo doneze moxda). amrigad, ufaso umaRlesi ganaTleba
sinamdvileSi niSnavs sazogadoebrivi fondebis masobriv gamoyenebaს არა
Raribი, არამედ qonebrivad uzrunvelyofili bavSvebis sasargeblod [anu saqme
gvaqvs ganaTlebaze subsidiis regresiul xasiaTze-ჯ .კ.], რაც საქართველოშიც

შეიმჩნევა.
emanuel Jimenezis (Emmanuel Jimenez) gaangariSebaმ (1986w) aCvenა ganaTlebaze
saxelmwifo danaxarjiს გაnawileba dasaqmebulTa (Sesabamisad Semosavlis)
sxvadasxva jgufs Soris. aziaSi mosaxleobis 58% fermerebia, fizikuri Sromis
muSakebi da vaWrebi – 32%, “TeTrsayeloianebi” - 10%, maTgan fermerebis wili
საგანმანათლებლო subsidiebSi Seadgიnა – 34%, fizikuri Sromis da vaWrebis –

646
38%, xolo TeTrsayeloianebis – 28%. es imas niSnavs,rom subsidiis
კოეფიციენტიmosaxleobis calkeuli fenis mimarT Seadgიnა: fermerebiTvis –
0.59, fizikuri Sromis muSakebisa da vaWrebisaTvis – 1.19, xolo
TeTrasayeloianebisaTvis – 2.79. laTinuri amerikis qveynebisaTvis es
Tanafardoba aseTia: 0.49; 1.04 da 2.03; inglisurenovan afrikis qveynebSi: 0.73; 1.19
da 3.78; frangulenovan qveynebSi: 0.58; 1.15; 5.93; axloaRmosavleTisa da
CrdiloeT afrikaSi: 0.6; 0.95; 2.87; ekonomikuri TanamSromlobisa da
ganviTarebis organizaciis wevr-qveynebSi ki aseTi gansxvaveba SedarebiT
umniSvneloa: 0.95; 0.87 da 1.2; am qveynebSi fermerTa wili mosaxleobaSi 12%-ia,
fizikuri Sromis muSakebis da vaWrebis - 53%, TeTrsayeloianebis – 35%, es
monacemebi cxadyofs, rom “TeTrsayeloianTa” bavSvebis swavleba metismetad
subsidirdeba, xolo fermeri bavSvebis swavlebaze gamoიyofა mcire saxsrebი.
Mმagaliთad, afrikis frangulenivan qveynebSi “TeTrsayeloianTa” bavSvebi,
romlebic ZiriTadad qalaqebSi cxovroben, saxelmwifosagan swavlebaze
subsidiis saxiT 10-jer mets Rebuloben, vidre fermerTa Svilebi. Tu amas
davumatebT am qveynebSi gadasaxadebis regresiul xasiaTs, cxadi xdeba, rom
ganuviTarebel qveynebSi ganaTlebis sistema ver gaxda uTanasworobis
gadalaxvis meqanizmi. პირიქით, mraval SemTxvevaSi igi xels uwyobs
uTanasworoobis gaZlierebas.
ganaTleba, Sidamigracia da “tvinis gadineba”.mravalricxovani gamokvleva
ადასტურებs pirdapir damokიdebulebას adamianis ganaTlebis donesa da
soflidan qalaqSi migracias Soris. ufro maRali ganaTlebis mqone adamianebs
meti Sansi aqvT qalaqSi (Tanamedrove seqtorSi) dasaqmdnen. გამოკვლევებით,
ქვეყნის შიდა მიგრაცია ექვსჯერ აღემატება ემიგრანტთა (214 მლნ საერთაშორისო მიგრანტი,
ანუ მსოფლიო მოსახლეობის 3,1% ) რიცხვს. ასევედადასტურებულიაკავშირი
ადამიანისეულ კაპიტალსა (განათლება) და მიგრაციას შორის. აღმოჩდა, რომ მიგრანტები,
არამიგრანტებთან შედარებით, უფრო ხშირად ამთავრებენ საშუალოსკოლას. ასევე,
მიგრატებს შორის მაღალია შრომისუნარიანი ასაკის კვალიფიციური მუშაკების წილი.
მართლაც, მიგრანტები, ხშირად, არა მხოლოდ უფრო შრომისუნარიანები არიან, ვიდრე
არაემიგრანტები, არამედ ამ უკანასკნელისაგან უფრო კარგი ჯანმრთელობით და
მწარმოებლურობით გამოირჩევიან. ამაში ვლინდება მიგრაციის სელექტურობის ერთერთი
ასპექტი. მთლიანობაში, მიგრაციის სელექტურობაში აისახება ეკონომიკური, გეოგრაფიული

647
და პოლიტიკური ხარჯების ზემოქმედება, რომელიც დაბალი კვალიფიკაციის დონის
ადამიანთა გადაადგილებას აძნელებს. მაგალითად, ეთგოს წევრ-ქვეყნებში უმაღლესი
განათლების პირები შეადგენენ შრომისუნარიანი ასაკის იმიგრანტების 35%-ს, მაშინ როცა
ეთგოს არა წევრ-ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი 6%-ს არ აღემატება.
შიდა და გარე მიგრაციას შორის გარკვეული ურთიერთკავშირი იკვეთება. შიდა
მიგრაცია, განსაკუთრებით სასოფლო რაიონებიდან ქალაქებში, შეიძლება საერთაშორისო
მიგრაციისაკენ მიმავალი გზის პირველი ნაბიჯი გახდეს. ეს დაადასტურა თურქეთში,
მექსიკასა და ტაილანდში ჩატარებულმა გამოკვლევებმა. თავის მხრივ, საერთაშორისო
მიგრაციას, წარმოშობის ქვეყნებში შიდა მიგრაციისნშემდგომი წახალისება შეუძლია.
მაგალითად, ალბანეთში 1990 წლების დასაწყისში საბერძნეთში ემიგრირებული პირებისგან
მიღებულმა ფულადმა გზავნილებმა დააფინანსა შიდა მიგრაცია საქალაქო ცენტრებში.
შიდა მიგრაციის შედარება საერთაშორისო მიგრაციასთან მიანიშნებს ადამიანთა
გადაადგილების მიზეზებზე და შედეგებზე: ადამიანთა გადაადგილება როგორც ქვეყნის
შიგნით, ასევე ქვეყნებს შორის, ძირითადად, უფრო ხელსაყრელი შესაძლებლობის
საძიებლად ხორციელდება. ამავე დროს, მოსახლეობის გადაადგილებამ წამყვანი როლი
შეასრულა მიმღები ქვეყნების ეკონომიკის სტრუქტურულ გარდაქმნაში და დააჩქარა ამ
ქვეყნების კიდევ უფრო განვითარება.
didia ganaTlebis roli saerTaSoriso migraciaშic. igi moicavs aTasobiT
mecniers, inJiners, eqims da a.S. romelTa momzadebaze ნაკლებად ganviTarebუl
qveynebSi msxvili Tanxa daixarja, magram misi ukugeba miiReba isedac
ინდუსტრიულად ganviTarebul qveynebშi.
tvinis gadineba zemoqmedebs ara mxolod ekonomikur zrdis tempsa da mis
struqturaze, aramed igi qveyanas arTmevs misTvis aucilebel specialistebs da
rac ufro mTavaria igi asustebs mecnierTa, eqimTa, arqiteqtorTa, inJinerTa,
maswavlebelTa yuradRebas TavianTi qveynebis sasicocxlod mniSvnelovan
problemebze (magaliTad, შედარებით იაფი profilaqtikuri RonisZiebani
jandacvaSi, iafasiani saxlebis, savadmyofoebis, skolebis da momsaxurebis
sferos sawarmoebis mSenebloba da a.S). ასევე, mesame samyaros specialistebi
metwilad orientirebulia dasavleTis faseulobaze da isini romlebic rCebian
TavianT qveyanaSi, faqtobrivad imyofebian “Sida migraciaSi”. misi uaryofiTi
Sedegebi metad Zlieria, vidre saerTaSoriso “tvinis gadineba”. magaliTad,
mravali eqimi ganუviTarebul qveyanaSi specializdeba kardiologiaSi, რადგან

648
muSaoba tropikuli avadmyofოbis profilaqtikis sferoSi araprestiJulad
iTvleba. arqiteqtorebi dakavebulni arian ara iafasiani sacxovrebeli
saxlebis, skolebis, savadmyofoebis proeqtebis damuSavebiT, aramed
nacionaluri monumentebisa da Tanamedrove Senobebis SeqmniT. saswavlo
dawesebulebebSi ekonomistebi kiTxuloben leqciebs da dakavebulni arian
konkurentuli ekonomikis (romelic ar arsebobs am qveynebSi- ჯ.კ.) rTuli
maTematikuri modelebis kvleviT. maSin roca siRaribis, umuSevrobis problema,
sოflisa da qalaqis kompleqsuri ganviთareba maTSi interess ar iwvevs. msgavsi
saqmianobis warmatebis kriteriumi aris, ara ამ ადამიანების wvlili qveynis
ganviTarebaSi, aramed maTi aRiareba saerTaSoriso arenaze.
ამერიკის შეერთებულi შტატები. განათლების მიღების არჩევანი ამ ქვეყანაში
მრავალფეროვანია (ენის შემსწავლელი კურსები და სკოლები, უნივერსიტეტები, კოლეჯები,
ბიზნეს-სკოლები), რომლებიც მთელი მსოფლიოდან იზიდავს უცხოელ სტუდენტებს.
ამერიკული უმაღლესი სასწავლებლები შეესაბამებიან ყველაზე მოწინავე მოთხოვნებს
როგორც თეორიულ აგრეთვე პრაქტიკულ ნაწილში. აშშ-ში ლექციების წასაკითხად
მსოფლიოს მრავალი ქვეყნიდან იწვევენ ყველაზე გამოჩენილ მეცნიერებს, სპეციალისტებსა
და პედაგოგებს. მსოფლიოს საუკეთესო უნივერსიტეტების რეიტინგების ასეულში 80-მდე
ამერიკული უმაღლესი სასწავლებელი შედის. ამის გამო, აშშ-ში მიღებული განათლება
მსოფლიოს ნებისმიერ ქვეყანაში წარმატებული კარიერის შესაძლებლობას იძლევა.
ყოველწლიური”კარნეგის კლასიფიკაციის” მიხედვით, ჰარვარდის, პრინსტონის,
იეილის, კოლუმბიის, ბრაუნის, დართსმუტის, კორნალისა და პენსილვანიის მიჩიგანის,
სტენფორდის, ჩიკაგოს, კალიფორნიის, ბერკლის, ილლინოისის უნივერსიტეტები,
მასაჩუსეტის ტექნოლოგიური ინსტიტუტი და აგრეთვე უილიამს-კოლეჯი,
ამხერსტკოლეჯი, უელლსლი- კოლეჯი (მასაჩუსეტსი), პომონა-კოლეჯი (კალიფორნია),
სუორტმორ-კოლეჯი (პენსილვანია), მიდდლბერი-კოლეჯი (ვერმონტი), ბოუდენ-კოლეჯი
(მენისშტატი). ყველაზე პოპულარული მიმართულებები, რომლებსაც ირჩევენს
ტუდენტები: ბიზნესი, ეკონომიკა, სამართალი, ფინანსები, დიზაინი, ასტრონომია,
ასტროფიზიკა, კოსმოსური ტექნოლოგიები, ბიოქიმია დამოლეკულარული ბიოლოგია,
მედიცინა და ბიომედიცინა, მოლეკულარული გენეტიკა, ინფორმაციული ტექნოლოგიები,
ოკეანოგრაფია, პოლიტოლოგია, სტატისტიკა და სხვა მიმართულებები.

649
 განათლება ევროპაში. სასკოლო განათლება უმაღლესი სკოლისა და სამეცნიერო-
კვლევითი სექტორის ფუნდამენტია, ამიტომ ნებისმიერი ქვეყნის საზოგადოების ინტერესი
მისდამი სავსებით ბუნებრივია და ამ მხრივ გამონაკლისი არც საქართველოა. როგორია ეს
დონე მსოფლიო სასკოლოგა ნათლების ფონზე, ამ კითხვაზე პასუხს მსოფლიო განათლების
კვლევის საერთაშორისო ცენტრის (აშშ, ბოსტონი) მიერ ჩატარებული კვლევები იძლევა,
რომელიც ეყრდნობოდა მსოფლიოს 60 ქვეყნის სასკოლო განათლების დონეს მათემატიკაში,
ფიზიკაში, ქიმიაში, ბიოლოგიასა და მშობლიურ ენაში. აღმოჩნდა, რომ იაპონიამ, ტაივანმა,
სამხრეთ კორეამ, სინგაპურმა, ჰონკონგმა და მალაიზიამ უკანასკნელ 10-15 წელიწადში
შესამჩნევი ნახტომი გააკეთეს და თითქოს "სხვა ცივილიზაციაში"მოხვდნენ.საქმე ის არის,
რომ ამ ქვეყნებში განათლების პოლიტიკა სახელმწიფო პოლიტიკის ნაწილია, ზუსტად
დაგეგმილია და განსაზღვრულია სტრატეგიული განვითარების ამოცანები. განათლების
რეფორმა ამ ქვეყნებში ძველისა და ახლის შერწყმის არსებული წარმატებული
ექსპერიმენტია. ერთი მხრივ, შენარჩუნდა განათლების ტრადიციული ფორმა (ცოდნის
შეფასების მკაცრი კრიტერიუმები,რეპეტიტორის ინსტიტუტი,როგორც სასკოლო სწავლების
განუყოფელი ნაწილი,მშობლის, ძირითადად დედის მაკონტროლებელი როლი...). მეორე
მხრივ, დაინერგა მეცნიერების უკანასკნელი მიღწევების შემცველი ახალი სასწავლო
პროგრამებიმათემატიკასა და საბუნებისშეტყველო დასავლური სახელმძღვანელოები,
მასწავლებლის პროფესიონალიზმის მიმართ მკაცრი მოთხოვნები, მასწავლებლებისა და
დედების(!) სისტემატური მეთოდურისწავლება, და ა. შ. საერთაშორისო კვლევის ცენტრის
ანალიზმა გამოკვეთა ქვეყნების მეორე ჯგუფი. მასში შედიან კლასიკური ევროპული
განათლების ქვეყნები (კანადა, რუსეთი, აშშ, ბალტიისპირეთი, სომხეთი, ევროკავშირის
ქვეყნები...), სადაც სახელმწიფო ზრუნავს განათლებაზე, ხელისუფლებას
სწორად აქვს გააზრებული განათლების როლი ქვეყნის უსაფრთხოებაში. გამოიყო ჯგუფი
პრობლემური ქვეყნებისა, სადაც სახელმწიფოს როლი განათლების სფეროში უმნიშვნელოა.
ამ ქვეყნების ნაწილი მდიდარია ბუნებრივი რესურსებით (მაგალითად, საუდის არაბეთი),
ნაწილი კი პოლიტიკურად არამდგრადია. ამ ქვეყნების მოქალაქეებს ურჩევნიათ,
განათლება სხვა ქვეყნებში მიიღონ, ვიდრე საკუთარ ხელისუფლებას მოსთხოვონ
განათლების დონის ამაღლება. ამ ჯგუფში მრავალი ქვეყანა შედის (ლიბანი, ტაილანდი,
თურქეთი, იორდანია, საქართველო, ირანი, ბახრეინი, ეგვიპტე, სირია, მაროკო, ალჟირი.
[ http://www.ambebi.ge/sazogadoeba/10724-msoflioshi-qskhva-civilizaciaq aghmochnda
.html#ixzz1O6qDz9Bx

650
 განათლება საქართველოში. მას დიდი ისტორიაა ქვს. საქართველოში განათლების
სისტემის ევოლუცია შეიძლება რამდენიმე ეტაპად დავყოთ:
ანტიკური ხანა. ძველი ბერძენი ისტორიკოსებისა და გეოგრაფების ჩანაწერები მოწმობს,
რომ ანტიკურ საქართველოში იყო „აყვავებული ქალაქები“ შესანიშნავი საზოგადოებრივი
შენობებით, „გიმნასიონებით“. ანტიკური განათლების გავრცელებასა და მეცნიერული
აზრის შემდგომ განვითარებაში დიდი როლი შეასრულა კოლხეთის უმაღლესმა
რიტორიკულმა სკოლამ (III-ე ს. II ნახევარი).
ქრისტიანობა. IV-ე საუკუნეში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას
მოჰყვა ეკლესიებთან სკოლების გახსნა.
VII საუკუნის დასაწყისიდან, ხანგრძლივი ბრძოლის შემდეგ, ქართლში საბოლოოდ
ქრისტიანობის მართლმადიდებლური მრწამსი დამკვიდრდა. მას თან მოყვა ეკლესიებისა
და ტაძრების მშენებლობა. VII-VIII საუკუნეებში თბილისში, მარიამის სახელობის ეკლესიისა
და სიონის ტაძრის გარდა, სხვა ეკლესიაც აშენდა.შესაბამისად, გაიზარდა ქრისტიანული
თემატიკა და იდეოლოგია. დიდი ყურადღება დაეთმო ქრისტიანულ სამწიგნობრო საქმის
განვითარებას. ამ პერიოდში წიგნობრული კულტურის მატარებლები უმთავრესად
სამღვდელოება იყო. ბუნებრივია, რომ პირველი სკოლები ქრისტიანულე კლესიებთან და
საეპისკოპოსო კათედრებთან შეიქმნა, სადაც, უმთავრესად საეკლესიო ნსახურები
მზადდებოდა. ზოგიერთი ეს სკოლა თანდათანობით ისინი თანდათანობით გადაიქცა
სასწავლო-ცენტრებად დაკ ულტურულ-საგანმანათლებლო კერებად.
მაგრამ ისინი ორგანიზებული უნდაყოფილიყო იმ ტიპური ქრისტიანული სკოლების
ანალოგიის მიხედვით, რომელნიც მრავლად ჩამოყალიბდნენ საერთოდქრისტიანულ
ქვეყნებში და მათშორისსაქართველოშიც. აღნიშნულ ხანაში წინააზიასა და ბიზანტიაში
შემოიღეს საპატრიარქო, საეპისკოპოსო, სამონასტრო და საეკლესიოსკოლები. ამათგან,
ყველაზ ეგავრცლებული ტიპი იყო საეპისკოპოსო და საეკლესიოსკოლები, რომელნიც
არსებობდნენ ქალაქის მსხვილ საეპისკოპოსო კათედრებსა და ეკლესიებთან. ასეთი
სკოლებისკლასიკურ მოდელს წარმოადგენდა ცნობილი ნაზიბინის სკოლა, რომლის
ძირითად დამახასიათებელ თვისებას შეადგენდა პრაქტიციზმი: მწიგნობარი ბერ-
მონაზვნების აღზრდა და ეკლესიის მსახურთამომზადება. სასწავლო მასალაც ეკლესიის
მსახურთა მომავალი კადრებისათვის შესაბამისად იყო შერჩეული. უმთავრეს საგნებად აქ
ითვლებოდა: ეგზეგეტიკა, ე.ი. ბიბლიური ტექსტების შესწავლა და ახსნა-განმარტება;

651
ჰომილეტიკა, ანუ ეკლესიაში საჯაროდ სწავლა-მოძღვრების წარმოება; ლიტურგიკა;
ჰიმნოგრაფია (საეკლესიო გალობა).
თბილისის ეპისკოპოსი V საუკუნის მიწურულს უკვე არსებობდა, ამის
დადასტურებააა 506 წელს დვინში გამართულ საეკლესიო კრების მონაწილე ქართველ
ეპისკოპოსთა შორის „საჰაკ ეპისკოპოსი ტფილისისა“-ს მოხსენიება (ეპისტოლეთა
წიგნი). [თ. ბერიძე. "თბილელი", ძეგლის მეგობარი, №. 112, გვ. 10-16, თბ., 2001 წელი].
`ეპისტოლეთა წიგნში~ დაცულ შუა საუკუნეები ვახტანგ გორგასლის მეფობის დროს,
472-484 წწ. გატარებული საეკლესიო რეფორმების შედეგად, ქართული ქრისტიანული
ეკლესია გამოეყო ანტიოქიის საპატრიარქოს და ავტოკეფალური გახდა. აღნიშნულ ხანაში
თბილისში ფართოდ გაიშალა კულტურულ-საგანმანათლებლო და სამეცნიერო საქმიანობა.
თბილისელი სწავლულები აქტიურად მონაწილეობდნენ ქრისტიანული
მსოფლმხედველობის საკითხების ზოგად-თეორიულ დამუშავებაში, ჰქმნიდნენ
ორიგინალურ ქართულ ლიტერატურას მწერლობისა და მეცნიერების სხვადასხვა დარგებში,
ყალიბდებოდა სწავლა-განათლების თვალსაჩინო ცენტრები.
უნდა ვიფიქროთ, რომ თბილისში V-VII სს-ში წარმოქმნილი ქრისტიანული რელიგიის
კერები - ანჩისხატი (მარიამწმინდა), ქაშუეთი, სიონი - მარტო წმინდა საკულტო-საეკლესიო
ცენტრები კი არიყო, არამედ მათ განათლებისა და სასწავლო-სასკოლო დანიშნულების
მისიაც ჰქონდათ დაკისრებული. თბილისის ამ დასახლებულ პუნქტებში უნდა გახსნილიყო
ჩვენ მიერ ზემოთ აღწერილი საეპისკოპოსო და საეკლესიო ტიპის სკოლები. სწორედ
მათირგვლივ უნდა ყოფილიყვნენ შემოკრებილნი იმდროინდელი თბილისის სწავლა-
განათლების საქმისა და ლიტერატურის წარმომადგენლები.
VII-ე საუკუნის დამდეგს თბილისის კულტურულ-საგანმანათლებლო და სასწავლო-
სამეცნიერო შემოქმედებითი ცხოვრების მეთაური ჩანს კირიონ I, ქართლის კათალიკოსი
(599-614 წწ.), რომელმაც თავისი პრაქტიკული საქმიანობით დიდად შეუწყო ხელით ბილისში
განათლების, მეცნიერებისა და ლიტერატურის შემდგომ განვითარებას. მისი თაოსნობით
თბილისი გადაიქცა ქართული მწიგნობრობის დიდ კერად. განსაკუთრებით
აღსანიშნავიაკირიონ I-ისპ ატრიოტული მოღვაწეობა, იგი მედგრად იდგა ქართული
ეკლესიისა და ეროვნული კულტურის სადარაჯოზე.
ამ ხანებში თბილისის სიონის ტაძარში არსებულა საკმაოდმდიდარი ბიბლიოთეკა-
წიგნსაცავი, სადაც ინახებოდა იმდროინდელ ცივილიზებულ მსოფლიოში უკვე ცნობილი
კანონიკური მწერლობის ძეგლები. კერძოდ, როგორც ეს ნათლად ჩანს კირიონის მიერ აბრაამ

652
სომეხთა კათალიკოსისადმიგაგ ზავნილი ერთ-ერთი საპასუხო ეპისტოლედან, VII ს-ის
თბილისელ სწავლულ მეცნიერებს ხელთ ჰქონდათ მსოფლიო საეკლესიო კრებების ძეგლის
წერთა წიგნები, რომელთაც ისინი მეტად ოსტატურად იყენებდნენ რელიგიურიკამათის
დროს. ამასთან დაკავშირებითივ. ჯავახიშვილი წერს: `სრული უეჭველობითა ჩანს, რომ VI-VII
სს. საქართველოს ეკლესიას მსოფლიო კრებების ძეგლისწერათაწიგნი ჰქონია და ამგვარადქ
ართული კანონიკური მწერლობა, ამ შემთხვევაში მსოფლიო ეკლესიის კანონების
თარგმანების სახით მაინც, უკვე არსებობდა~.
თბილისის წიგნსაცავები მეზობელი ქვეყნების მეცნიერთათვისაც კარგად ყოფილა ცნობილი.
მაგალითად, უხთანესს თავისი თხზულების წერის დროს, როდესაც სომეხ ეპისკოპოს მოსე
ელივარდელსა და კირიონ ქართლის კათალიკოსს შორის მიმოწერის მასალები დასჭირდა
და იგი ვერ აღმოაჩინა სომხურ ენაზე არსებულ სათანადო კრებულებში, გადაწყვიტა მათი
ქართული შესატყვისების მოძებნა თბილისის წიგნსაცავებში. დაკარგული ეპისტოლეების
ქართული ვარიანტები უხთანესმა მართლაც აღმოაჩინა `საკვირველნაშენდასაოცარ,
სახელოვან და გამოჩენილ დიდ დედაქალაქ თბილისში~, ათარგმნინა და შეიტანა თავის
თხზულებაში.
მოგვიანებით არაბთა მიერ საქართველოს დაპყრობამ და შემდომ თურქ-სელჯუკთა
არაერთგზის შემოსევამ, დიდი ხნით შეაფერხა ქართული კულტურის განვითარება.

განათლების აღორძინება და ინტენსიური განვითარება დაიწყო XI-XII - ე საუკუნეებში.

დავით აღმაშენებლისა და თამარ მეფის ხანაში. შეიქმნა მეცნიერებისა და განათლების
საბაზო კერები ( გელათის აკადემია, იყალთოს აკადემია...). ამ დიდი საქმის მოსამზადებელი
საფეხურები იყო ქართული კულტურის მნიშვნელოვანი კერები საქართველოს საზღვრებს
მიღმა:

ჯვრის მონასტერი ისრაელში. პირველი ცნობები მონასტრის ტერიტორიის შესყიდვის

შესახებ უკავშირდება მეფე მირიანს, რომელიც ქართლის გაქრისტიანების შემდეგ, წმიდა
ნინოს რჩევით, ჩადის ბიზანტიაში, მოინახულებს კონსტანტინე დიდს, შემდეგ კი
შეისყიდის ამ ტერიტორიას და იქ ააშენებს სამლოცველოს. V საუკუნეში იერუსალიმში
ჯარით შევიდა ვახტანგ გორგასალი, მან არსებული სამლოცველო გაადიდა. ტაძრის
დასაცავად ვახტანგ გორგასალმა სოფელ მალხაში დატოვა 600 ქართველი. განმავლობაში
გურჯი მალხელები გამაჰმადიანდნენ, თუმცა მონასტერზე მზრუნველობას ასრულებდნენ
უკანასკნელი მალხელი ჯერ კიდევ სიცოცხლეში ინახულა პროფ. თამილა

653
მგალობლიშვილმა, რომელიც ჯვრის მონასტრის უკანასკნელი კლიტეთმპყრობელის
ქალიშვილი იყო და ცხოვრობდა ბეთლემის მონასტერში. აღნიშნული ოჯახს 1936 წელს
შეხვედრია გრიგოლ ფერაძე იერუსალიმში მოგზაურობისას. სოფელ მალხასთან არსებობდა
ქართული სოფელი კატამონი[1].
ჯვრის მონასტრის აღორძინება იწყება XI საუკუნის ოცდაათი წლებიდან, როდესაც
მონასტრის აღმშენებლობას იწყებს გიორგი - პროხორე. (დ. დაახლ. 991, შავშეთი, – გ 1066,
იერუსალიმი), მან ღვთისმსახურება ადრე დაიწყო. ჯერ დიაკვნად აკურთხეს წყაროსთავის
მონასტერში. იქ მიიპყრო ცნობილი საეკლესიო მოღვაწის ეფვთიმე გრძელის ყურადღება,
დაემოწაფა მას და გაჰყვა პალესტინაში, სადაც საბა პალესტინელის ლავრაში მღვდლად
აკურთხეს. იერუსალიმში ცხოვრებამ მას საშუალება მისცა გასცნობოდა ქალაქში უკვე
ძველთაგან არსებულ ქართველთა დასახლებების ცხოვრებას და განიზრახა ქალაქის
ცენტრში და მის შემოგარენში ქალაქში გაფანტულად მცხოვრები ქართველების თავმოყრა.
საამისოდ შეარჩია გზაჯვარედინი „მახლობლად იერუსალიმისა დასავლეთ კერძო". ამ
საქმეში მას ეხმარებოდა ბაგრატ კურაპალატი, მისი დედა – მარიამი და ექვთიმე
მთაწმინდელის ლოცვა-კურთხევა. ჯვრის მონასტერი შემოიზღუდა მაღალი, მტკიცე
გალავნით, სკრიპტორიუმით. ამ სავანის წინამძღვარი (ჯვარის მამა) გახდა თვით მისი
აღმაშენებელი.. XI საუკუნის 30-იანი წლებიდან ჯვრის მონასტერი ქართველთა
სულიერების, რელიგიური და კულტურული მოღვაწეობის ცენტრად, ქართველების მთავარ
შესაკრებ პუნქტად და პილიგრიმთა საიმედო თავშესაფრად ჩამოყალიბდა. გიორგი
პროხორესთან ერთად აქ მოღვაწეობდნენ ცნობილი კალიგრაფები, იოანე დვალი, იოანე
შავი. სწორედ მათ მიერ ხდებოდა საღვთისმეტყველო წიგნების გადაწერა. ხელნაწერების
დიდი ნაწილი, განადგურდა, ნაწილი გადატანილია სინას მთაზე, ნაწილი კი დღესაც
ინახება იერუსალიმში.

(უფრო დაწვრილებით იხ. მამისთვალიშვილი ე. იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის

ისტორიიდან (ქართული პერიოდი), გორი, 2002; მენაბდე ლ. ძველი ქართული მწერლობის
კერები, II, თბ., 1984; მენაბდე ლ. გიორგი-პროხორე თუ გიორგი და პროხორე, „საისტორიო-
ეთნოლოგიური კრებული“, 2008).

მწიგნობრივ-ლიტერატურული საქმიანობა. ჯვრის მონასტერში დაარსებისთანავე გაიშალა

ლიტერატურულ-საგანმანათლებლო მუშაობა, რომელიც ჯერ კიდევ გიორგი-პროხორემ
წამოიწყო. აქ მოღვაწეობდნენ მწიგნობრები და კალიგრაფები: მიქაელ დვალი, იოანე დვალი,

654
შავი იოანე, გაბრიელ საყვარელი (XI ს.), მიქაელ გვირგვინის ძე (XII ს.). ტრადიციის
გადმოცემით, აქ ყოფილა არსენ იყალთოელი, ნიკოლოზ I გულაბერისძე, ერთხანს თითქოს
აქ მოღვაწეობდა შოთა რუსთაველიც (2006 წლამდე მთავარ ტაძარში სვეტზე შემონახული
იყო მისი ფრესკული პორტრეტი, XII-XIII საუკუნეების მიჯნა). ჯვრის მონასტერში შეიქმნა
უცნობ ავტორთა ჰაგიოგრაფიული თხზულებანი "პროხორეს ცხოვრება", "ლუკას წამება"
(XIV ს.), "ნიკოლოზ დვალის მარტვილობა" და სხვა. შედგა კრებულები, გამრავლდა
ხელნაწერები. ჯვრის მონასტერი ფართოდ არის აღწერილი და შესწავლილი (ტ. გაბაშვილი,
გ. ავალიშვილი, ნ. ჩუბინაშვილი, პ. უსპენსკი, რ. ჟანენი, კ. კეკელიძე, გ. ფერაძე, ბ.
თარხნიშვილი, კ. სალია, ე. მეტრეველი და სხვა). აქაურ ქართულ ხელნაწერთა უმდიდრესი
კოლექციის ნაწილი 1888 აღწერა ა. ცაგარელმა, 1902 წელს ნ. მარმა, 1924-1926 წლებში რ.
ბლეიკმა. ჩვენამდე მოღწეული ხელნაწერების ძირითადი ნაწილი ახლა იერუსალიმის
საპატრიარქო ბიბლიოთეკაშია დაცული, ხოლო ზოგიერთი სინის მთაზე, თბილისში,
ქუთაისში, სანქტ-პეტერბურგში, ვენაში, პარიზში, ლონდონში, ვაშინგტონში და სხვაგან.

იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში გადაწერეს პალესტინის მამათა ცხოვრებანი, რომელიც

ამჟამად ლონდონშია დაცული ( Add - 11281, XI ს.), ჰიმნოგრაფიული კრებულები,
სვინაქსარები, ჟამნი და სხვ. აქ არის დაცული მრავალი თხზულება, რომლებიც თარგმნილია
ექვთიმე და გიორგი მთაწმიდელების, ეფრემ მცირისა და სხვათა მიერ. იერუსალიმის ჯვრის
მონასტერში არის შემორჩენილი "გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების" ერთადერთი ნუსხა.

სწორედ სინას მთაზე შემონახული ხელნაწერებით იქნა მიკვლეული გიორგი

მერჩულის „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება” 1854 წელს ნიკოლოზ ჩუბინაშვილის მიერ.
გიორგი პროხორეს დროს გადაწერილია ძალიან მნიშვნელოვანი წიგნები, ოთხთავები, მათ
შორის, „პალესტინის პატერიკი”, რომელიც დღეს ლონდონის მუზეუმშია დაცული. ჯვრის
მონასტერთან არის დაკავშირებული თითქმის ყველა დიდი ქართველი მეფის
ცხოვრება. ჯვრის მონასტერი იმდენად დიდი სასულიერო კერა იყო, რომ აქ გაზრდილი
ქართველი ბერი, თეოდორე ქართველი, ხდება მცირე აზიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი
ქალაქის – ნიკომედიის ეპისკოპოსი. ჯვრის მონასტერს მძიმე პერიოდი დაუდგა XII
საუკუნის ბოლოს, როდესაც იერუსალიმი აიღო ეგვიპტის სულთნმა სალადინმა (სალაჰ ალ-
დინი), მანამდე იერუსალიმის მეფე ბალდუინ IV-მ გაზრდილი გადასახადებით შეავიწროვა
ჯვრის მონასტერი და ზვრების ნაწილიც კი წაართვა. 1187 წელს სალადინმა მიიტაცა ჯვრის
მონასტერი. XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე საქართველომ მოიპოვა აღმოსავლეთში მცხოვრებ

655
ქრისტიანთა მფარველობა. ქართველები იერუსალიმში განსაკუთრებული პრივილეგიებით
სარგებლობდნენ.

1273 წელს, შეიხ ხიდრის ბრძანებით, ჯვრის მონასტერი მეჩეთად გადაკეთდა,

მაგრამ, 1299 წელს, როცა იერუსალიმი აიღო მონღოლთა ხანმა, ყაზანმა, მას ეხმარებოდა
ქართული ჯარი ვახტანგ III-ის მეთაურობით, ქრისტიანებს იმ წელსვე მიეცათ საშუალება,
რომ აქ აღდგომა ეზეიმათ. ჯვრის მონასტრის დაბრუნება მუსლიმანთა ხანგრძლივი
ტყვეობისგან, უკავშირდება დავით VIII-ის სახელს, რომელმაც დიპლომატიური
მოლაპარაკება აწარმოა ეგვიპტის სულთანთან და 1305 წელს დაიბრუნა დაკარგული
მონასტერი. 1400 წელს ჯვრის მონასტერი კვლავ დაარბიეს. XV საუკუნეში მონასტერს
მატერიალური დახმარება გაუწიეს ზაზა ფანასკერტელ-ციციშვილმა და მზეჭაბუკ ათაბაგმა.
მონასტერში აღმშენებლობითი საქმიანობა გააჩაღა სერაპიონ კუმურდოელმა, 1516-იდან, მას
შემდეგ, რაც პალესტინა ოსმალებმა დაიკავეს, მონასტერს ნაწილობრივ შეეკვეცა უფლებები.
XVI საუკუნიდან იწყება ჯვრის მონასტრის აღმავლობის ახალი ხანა – 1515 წელს ჯვრის
მონასტერში ჩადის და მოღვაწეობას იწყებს ბეენა ჩოლოყაშვილი, მემატიანეს ცნობით, მან
გოლგოთადან გაყარა ფრანცისკანელები ის, ასევე, ედავებოდა სომხებს იაკობის
მონასტერთან დაკავშირებით. XVII საუკუნეში ქართველთა ყურადღება ჯვრის
მონასტრისადმი გაიზარდა. 40-იან წლებში აქ დიდი აღდგენითი სამუშაოები
ჩაატარა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა - იგივე ნიკიფორე ირბახი (მწიგნობარი, ფილოსოფოსი,
სასულიერო და პოლიტიკური მოღვაწე. მის სახელთან დაკავშირებულია იტალიაში
პირველი ქართული წიგნის გამოცემა. დ.1583 წ - გ.1658 წ ). სამეგრელოს მთავარის ლევან II
დადიანის მატერიალური დახმარებით შეაკეთა მთავარი ტაძარი, მოახატვინა კედლები,
გუმბათი და სხვა. 1684 წელს დავალიანებული მონასტერი დაიხსნა ქართლის მეფე გიორგი
XI-მ.

XVII საუკუნის დასასრულს ჯვრის მონასტერი სხვა ქართულ სავანეებთან ერთად

ბერძენთა ხელში გადავიდა და იერუსალიმის საპატრიარქოს დაექვემდებარა. 1855 წელს აქ
ბერძნული სასულიერო სემინარია გაიხსნა (მოქმედებდა 1908 წლამდე). ბერძნული
სამღვდელოება ჩქმალავდა ჯვრის მონასტრის ქართულ კულტურასთან კავშირსა და
ქართველთა მოღვაწეობის ფაქტებს, ფრესკები საგანგებოდ შეათეთრეს. 1948-1958 წლებში
მონასტრის ტერიტორიაზე ისრაელის ჯარის ნაწილი იდგა. 1960 წელს ჯვრის მონასტერში

656
იმყოფებოდა საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის ექსპედიცია (ი. აბაშიძე, ა. შანიძე,
გ. წერეთელი).

მონასტერში შემორჩენილია ძალიან ბევრი ნივთი, რაც საქართველოს უკავშირდება. მათ

შორის მოზაიკაზე არსებული ლითონის ფირფიტა, წარწერით:

„ქართველნო, დექით მტკიცედ და შეურყევლად“

ეს ფირფიტა მონასტრის მუზეუმში ინახება.

ათონის ივერთა მონასტერი საბერძნეთში, 965 წელს ათონის მთას ეწვია გამოჩენილი
ქართველი მოღვაწე იოანე, რომელსაც ახლდნენ ვაჟიშვილი ექვთიმე და მოწაფენი. ათონის
ივერთა მონასტერი იოანეს ხელმძღვანელობით გაძლიერდა.. მანვე მონასტერი შემოსავლით
უზრუნველყო. იოანეს გარდაცვალების შემდეგ მონასტერს ექვთიმე ათონელი
ხელმძღვანელობდა, რომლის წყალობით, ათონის სავანე ყოველ ქართველთა ძირითად
საეკლესიო-სამონასტრო ცენტრად და ქართული კულტურის მძლავრ კერად იქცა. გიორგი
ათონელის თქმით. ექვთიმემ „განანათლა და შეამკო ნათესავი და ენაი ჩვენი“.
ათონის ქართველთა მონასტერი მომდევნო პერიოდშიც ითვლებოდა ქართული კულტურის
მძლავრ კერად., სადაც ნაყოფიერად . გრძელდებოდა მწიგნობრულ-ლიტერატურული
საქმიანობა. ეს განსაკუთრებით გამოჩნდა გიორგი ათონელის წინამძღვრობის პერიოდში
(1044-1056 წწ). მან საქართველოს სამეფო დახმარებით ათონის ქართველთა მონასტერი
გაამდიდრა, განამტკიცა და გააძლიერა, მწიგნობრულ-ლიტერატურული საქმიანობა ათონის
ქართველთა მონასტერში გრძელდებოდა გიორგი ათონელის მომდევნო წინამძღვრების
თეოდორეს და გიორგი ოლთისარის დროსაც.1259 წელს ათონის ნახევარკუნძული,
კერძოდ იქაური მონასტრები დაარბიეს ჯვაროსნებმა.

პეტრიწონის მონასტერი ბულგარეთში 1083 წელს დააფუძნა უფლისწულმა გრიგოლ

ბაკურიანის ძემ, რომელიც ცნობილი ქართველი სახელმწიფო მოღვაწე და სამხედრო
მეთაური იყო ბიზანტიის იმპერიაში. მანვე შეადგინა მონასტრის ტიპიკონი ქართულ და
ბერძნულ ენებზე. მონასტერთან არსებობდა სემინარია. იქაურ მწიგნობრულ საქმიანობას,
თითქმის ოცი წლის მანძილზე ხელმძღვანელობდა იოანე პეტრიწი, რომლის
ლიტერატურულ-ფილოსოფიურმა სკოლამ კიდევ უფრო დაუახლოვა ქართული მწერლობა
ბიზანტიურს. დოგმატური ფილოსოფიის წიგნების თარგმნითა და კომენტარებით დიდად

657
შეუწყო ხელი ქართული ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებას 1204 წელს
მონასტერი ჯვაროსნებმა დაარბიეს და გაძარცვეს.

თბილისში გავრცელებული ყოფილა აგრეთვე კერძო სახის საშინაო სწავლება. სადაც,

უმთავრესად, კარისა და დიდგვარიანი ოჯახის შვილების აღზრდახორციელდებოდა.
მაგალითად თამარ მეფის აღზრდას მეთვალყურეობდა მისი მამიდა რუსუდანი,
რუსუდანისავე სახლში იზრდებოდა დავით სოსლანი, თამარის მეფის მომავალი მეუღლე,
რომელიც რუსუდანს „მოეყვანა საზდელად სახლსა შინა მისსა“.
XIII-ე საუკუნიდან მოყოლებული ჯერ მონღოლთა ბატონობამ, ხოლო შემდეგ ირანისა და
ოსმალეთის გამაპარტახებელმა შემოსევებმა დააქვეითეს და დასცეს ქართული კულტურა და
განათლება, მაგრამ საქართველომ მაინც შეძლო წამოდგომა და ახლა უკვე ევროპულ
განათლებისაკენ სწრაფვა.
XI-XII სს-ის თბილისში სასკოლო განათლების არსებობისათვის ხელი უნდა შეეწყო იმ
გარემოებასაც, რომ ამ პერიოდში ქართველებმა კარგად გაიცნეს ბიზანტიური სკოლა.
მრავალი ქართველი, დიდგვარიან ფეოდალთა ოჯახების წარმომადგენელი ბიზანტიის
სკოლაში იძენდა ბერძნულ განათლებას. სომეხი ისტორიკოსის ვარდან დიდის ცნობით,
დავით აღმაშენებელმა საბერძნეთში გაგზავნა 40 ახალგაზრდ აიქაურ სკოლებში სწავლის
მისაღებად და მთარგმნელობით ხელოვნებაში გასაწვრთნელად.
თბილისის, როგორც განათლებისა და მეცნიერების მძლავრი ცენტრის, როლი
მთელი სიდიადით გამოვლინდა XII საუკუნეში, სახელდობრ მას შემდეგ, როცა იგი
დავით აღმაშენებელმა, 1122 წელს, მუსლიმან დამპყრობელთა უღლისაგან
გაათავისუფლა. ამიერიდან თბილისი ქართული ფეოდალური მონარქიის მთელი
კულტურული ცხოვრების ცენტრად იქცა.
თბილისში განათლებისა და მეცნიერები სზრდა-განვითარებას ხელსუწყობდა თვით
ქართველმ ონარქთა (დავით აღმაშენებელი, დემეტრე I, თამარი) მეცენატობა.
ქართველი მეფეები არა მარტო ხელს უწყობდნენ მეცნიერებისა და სწავლა-
განათლების წინსვლასა და განვითარებას, არამედ, შეძლებისდაგვარად, საკუთარი
წვლილიც შეჰქონდათ ამ დიდ საქმეში.
XI-XIII სს-ისთბილისში, სამეფო კარზეა შეთხზული „ცხოვრება მეფეთ-მეფისა
დავითისა“ `ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი~ და სხვა არა ერთი
პირველხარისხოვანი საისტორიო ნაშრომი. მასში გადმოცემულია XI-XII სს-ის
საქართველოს ისტორია. ავტორის ვინაობა დაუდგენილია თუმცა თხზულების
658
შინაარსიდან ჩანს, რომ ავტორი დავითის თანამედროვე, და სამეფო კარზე ძალზე
დაახლოებული პირი იყო. თხზულება დაწერილია 1123-1126 წლებში.
XVI-XVII საუკუნეებში ქართულ კულტურას გამოცოცხლება-აღორძინება დაეტყო. ეს
განსაკუთრებით საგრძნობი გახდა XVII საუკუნის მეორე ნახევრიდან. ამ დროის
ქართული კულტურა საზრდოობდა საკუთარი ისტორიული მემკვიდრეობით,
ეროვნულ ნიადაგზე ამუშავებდა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის კულტურულ
მიღწევებს და გავლენას ახდენდა უშუალო მეზობელთა განვითარებაზე.
მიუხედავად იმისა, რომ XVI-XVII საუკუნეებში ქართველი ხალხი უცხოელ
დამპყრობელთა წინააღმდეგ განუწყვეტლივ იბრძოდა, სოოჯახო განათლების
მიღება მაინც ხერხდებოდა.
სამეფო კარზე მეფეთა ოჯახების წევრები განათლებას ღებულობდნენ აღმზრდელ-
მასწავლებელთა მეშვეობით, შემდეგ კი თვითგანათლების გზით. ამ პირობებში
ბრწყინვალე განათლება მიიღეს ვახტანგ V!-ის შვილებმა (არჩილი, გიორგი,
სულხან-საბაორბელიანი, ოჯახში მიღებული განათლების შემდეგ, 21 წლის ასაკში
შეუდგა გალობის შესწავლას სათანადო სპეციალისტის ხელმძღვანელობით,
შემდეგში მან თავის ბრწყინვალე ენციკლოპედიურ განათლებას თვით განვითარები
სგზით მიაღწია. ის იყო ქართული კულტურის გამოჩენილი მოღვაწის, ვახტანგ VI-ის
აღმზრდელ-მასწავლებელი.
აღნიშნული პერიოდის თბილისში არსებობდა სკოლებიც. XVIII საუკუნეში თბილისის
სიონის ტაძართან არსებულ სკოლაში ასწავლიდა საეკლესიომოღვაწ ეისააკი (გარდაიცვალა,
დაახლოებით, 1697 წ.), რომელიც ცნობილი ყოფილა აგრეთვე როგორც მრავალი
საღვთისმეტყველო წიგნის გადამწერი. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სიახლე იყო კათოლიკე
მისიონერების მიერ სკოლების დაარსება. პირველი კაპუცინები (კათოლიკური ბერების
ორდენი სწარმომადგენლები), რომლებმაც აქ სკოლადააარსეს, თბილისში ჩამოვიდნენ 1662-
1663 წლების მიჯნაზე. მათი მიზანი იყო კათოლიკობის პროპაგანდისტების აღზრდა და
ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის რომის კათოლიკური ეკლესიისადმი
შეერთებისათვის ნიადაგის მომზადება. ამ მიზნისათვის აუცილებელი იყო ქართული ენის
შესწავლა, რაც მათ მოკლეხანში წარმატებით განახორციელეს. თბილისის მისიონი
აღმოსავლეთის მისიონებს შორის ყველაზე წარმატებულად ითვლებოდა.
კაპუცინების მიერ თბილისში დაარსებულ სკოლაში 1668 წლისათვის 25 მოსწავლე
ირიცხებოდა, 1675-1676 წლებში - 40-50, 1683 წელს - 30, ხოლო 1698 წელს - 40. სკოლაში

659
ასწავლიდნენ ქართულწერა-კითხვას, იტალიურს, ლათინურს, ქრისტიანულ მოძღვრებას,
გალობას, ანგარიშს, მოსწავლეთაგან ყველა ბოლომდე არ რჩებოდასკოლაში.
მისიონერებისცნობით, ბევრნი, როცა 8-10 წელს მიაღწევდნენ და ქართულ წერა-
კითხვასისწავლიდნენ, მშობლებს გაჰყავდათ რაიმე ხელობის შესასწავლად. სკოლაში 15-20
წლის ასაკში ყველაზე უფრო ნიჭიერებს მოსწავლეებს, ხშირად რომში აგზავნიდნენ
პროპაგანდის კოლეგიაშის წავლის გასაგრძელებლად.
განათლების გავრცელებას ემსახურებოდა წიგნები გადაწერა. კულტურული
მემკვიდრეობის დაცვისა და განათლების გავრცელებისათვი სზრუნავდნენ ლუარსაბ I,
სიმონ I, მარიამ დედოფალი (როსტომ მეფის მეუღლე), ვახტანგ V, გიორგი XI დასხვ.
ცნობილი კალიგრაფები დაგადამწერები იყვნენ ზემოხსენებული ისააკი, ელისე თბილელი-
საგინაშვილი (XVII ს. პირველინახევარიდა შუა წლები).
თბილისის სიონის ბიბლიოთეკის შექმნა-გამდიდრებაში უდიდესი ღვაწლი მიუძღვის

იოსებ სააკაძეს, დიდმოურავის “-ს ავტორს, რომელიც თბილისის ეპისკოპოსად იყო 1661-

1688 წლებში. ყველა ეკლესია-მონასტერს თავისი წიგნსაცავი ჰქონდა, რომელთა ხელნაწერ

წიგნებს იყენებდნენ როგორც საეკლესიოპრაქტიკისათვის, ისე სწავლა-აღზრდის საქმეში.

„სწორედ გასაოცარი ხანა იყო ეს ხანა. - წერდა ივ. ჯავახიშვილი - ასეთი დაუღალავი

მედგარი მუშაობა, რომელსაც ერთი საზოგადო მიმართულება ჰქონდა, ფართო და ღრმა

ნიადაგი ეპყრა, უფლებას გვაძლევს ქართული მწერლობის ამ ხანას ენციკლოპედიური
დავარქვათ სახელად, თითქმის ყველა იმდროინდელი მოღვაწის აზრი და გონება იმ
ფიქრისაკენ იყო მიმართული, რომ ქართველი ხალხის შემოქმედებითი ნიჭის მრავალი
საუკუნის ნამუშევარი და ნაჭირნახულევი შეეკრიბათ, შეესწავლათ და
შთამომავლობისათვის დამთავრებული, ყოველმხრივი წარმოდგენა და ცოდნა გადაცეათ.
ამ დიდი საქმის მოთავედ და სულის ჩამდგმელად დიდებული, დაუვიწყარი ვახტანგი
ეროვნული კულტურის მძლავრი კერის ჩამოყალიბება თბილისში უაღრესად

საჭირო იყო, რადგან ვახტანგ VI-ის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ ქვეყანა „

მრავალგზისმ ტერთაგან მოოხრებული იყო და არ ღადაშთომილიყო ქართულსა

ენასა ზედა სწავლა ესე ფილოსოფოსთა“ (რის გამოც) „სხვათა ენის კაცნი ქართველთა

ეკიცხებოდნენ“.

660
სწალვა-განათლების განვითარებაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა სულხან-

საბა ორბელიანმა. მის მიერ შედგენილი საყოველთაოდ ცნობილი ლექსიკონი ( „

სიტყვის კონა“) სასწავლო წიგნადიყო გამიზნული. ასევე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა

მის მიერ დაწერილ წიგნს - „სიბრძნე სიცრუისა“. განათლებისა და მეცნიერების

წარმატების საყრდენი გახდა თბილისში დაარსებული სტამბა. იგი მოეწყო

რუმინეთის საეკლესიო-პოლიტიკური მოღვაწის - წარმოშობით ქართველის -
ანთიმოზ ივერიელის აქტიური დახმარებით. ამისთვის ანთიმოზმა აქ მოავლინა
თავისი მოწაფე უნგრო-ვლახელი მიხაილი შტვანოვიჩი.
ქართული სტამბა 1708-1709 წლებში მოეწყო. სტამბისათვის მეფის სასახლესთან

ააგეს „ სახლები “ ანჩისხატისა და სიონის ტაძრებს შორის. 1709-1712 წლებში

თბილისის სტამბაში დაიბეჭდა 14 წიგნი, რომელთაგან 11 სასულიერო ხასიათისა

იყო, 2 - სასწავლო სახელმძღვანელო. 1712 წელს გამოიცა შოთა რუსთაველის „

ვეფხისტყაოსანი“. მისი პირველი მეცნიერული გამოცემა პირადად ვახტანგ მეფემ

განახორციელა; ამისათვის მან დიდი ფილოლოგიურ-რედაქციული სამუშაოები

ჩაატარა.

„ ვეფხისტყაოსნის “ გამოცემას ვახტანგმა დაურთო ბოლოსიტყვაობა, რომელსაც

„თარგმანი“ (განმარტება) უწოდა: დაასაბუთა გამოცემის აუცილებლობა, დასაბამი

დაუდო უკვდავი ძეგლის მეცნიერულ-კრიტიკულ შესწავლას და მეცნიერულ

რუსთველოლოგიას. „ ვეფხისტყაოსნის “ გამოცემას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა

ქართული ლიტერატურის მომავალი განვითარებისათვის.

XVIII საუკუნის პირველ მეოთხედში ფართოდ გაიაშალა მეცნიერული
მუშაობაც.მშობლიური ისტორიის შესწავლაზე. ამ მხრივ აღსანიშნავია ვახუშტი

ბაგრატიონი,ს ნაშრომი „ აღწერასამეფოსა საქართველოსა “ (1745 წ) ვახუშტიმ

რუსულიდან თარგმნა მსოფლიო გეოგრაფიის სახელმძღვანელო, რომელსაც 21

ფერადი რუკა დაურთო და საქართველოს შესახებ ცნობებს თავისი შენიშვნები
დაუმატა. XVIII ს. პირველი მეოთხედის მეცნიერებს უყურადღებოდ არ
დაუტოვებიათ სხვა დისციპლინებიც. ვახტნაგ VI-მ შეადგინა ასტრონომია-

661
კოსმოგრაფიის მოკლე კურსი, რომელშიც განმარტებულია სხვადასხვაგვარი ცნებები
თუ ტერმინები.

ვახტანგ VI-ს შეუდგენია აგრეთვე „წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიის ქმნისა“,

იგი თვითონაც აწარმოებდა ქიმიურ ცდებს. ამავე სახელმძღვანელოზე უმუშავნია

ვახუშტი ბატონიშვილსაც, რომელსაც მისთვის ფიზიკისა და ქიმიის დარგშიც დების
საწარმოებლად მაშინ ხმარებულ ხელსაწყოთა ზოგიერთი ნახაზი დაურთავს.

1755 წ. 1 იანვარს თბილისში, ანჩისხატის ეკლესიის ეზოში, გაიხსნა „ სემინარია

ფილოსოფიისა “ - უმაღლესი სასულიერო სასწავლებელი. სემინარია მეფის

ხარჯზეარსებობდა. მას განაგებდა მეფის დანიშნული რექტორი. სემინარიაშია

სწავლიდნენ ქართულ წერა-კითხვას, გრამატიკას, რიტორიკას, სქოლასტიკას,
ისტორიას, ფილოსოფიას (საკუთრივ ფილოსოფიას, ფიზიკას, მეტაფიზიკას,
მორალის ფილოსოფიას, ლოგიკას), თეოლოგიას, მღვდელთმსახურების წესებს,
არითმეტიკას, მათემატიკის საფუძვლებს... სემინარიის სახელმძღვანელოები
(ორიგინალური ან კომპილაციური) შექმნა ანტონ I-მა. სემინარიის პროგრამა
რუსეთის სემინარიების პროგრამათა მიხედვით იყოშედგენილი. სწავლება
წარმოებდა ლექციური სისტემით, სწავლის დამთავრებისას უწყობოდა აქტი, -
საზეიმო შეკრება-გამოცდა, რომლის დროსაც იმართებოდა კურსდამთავრებულთა
პაექრობა-შეჯიბრი. აქტს ზოგჯერ მეფე დაკათალიკოსიც ესწრებოდნენ.
თბილისის სემინარიაში თავადაზნაურთა და სასულიერო პირთა შვილებს

ღებულობდნენ, მდაბიონი სემინარიაში იშვიათად ხვდებოდნენ.1741 — 1755, 1763

წლებშით ბილისში არსებობდა კათოლიკეთა სასწავლებელი, რომელშიც გარდა

საღვთისმეტყველო საგნებისა ასწავლიდნენ არითმეტიკას, ლათინურ, იტალიურ,
ფრანგულ და ქართულ ენებს, 1780-1781 წლებში ი. რაინეგსი და კათოლიკე პატრები
მეფის სასახლეში სამეფო ოჯახის წევრებს ასწავლიდნენ ლათინურ, იტალიურ,
ფრანგულ და გერმანულ ენებს. რაინეგს სთბილისში გუახსნია სამედიცინო სკოლა.
ამ სკოლაში პატრებისაგან მედიცინის საფუძვლები შეუსწავლიათ ცნობილ ქართველ
ექიმებს - ანტონ და თათულა ყარაშვილებს და სოლომონ I-ისექიმს ისარლოვს.
XVIII ს. მეორე ნახევრის თბილისში არსებობდა კერძო დაწყებითი სასწავლებლების
ფართო ქსელი, ქართველთათვის ასეთი სკოლები ნათლისმცემლის, კალოუბნის,
სიონის, ქაშვეთის, მეტეხისა და ანჩისხატის ეკლესიებთან არსებობდნენ. ამ
662
სკოლებში ასწავლიდნენ: საღვთო სჯულს, ქართულ წერა-კითხვას, არითმეტიკას,
გალობას, უფრო დაწინაურებულ მოსწავლეებს კი - გრამატიკას, ძველ ისტორიას და
ფილოსოფიას. დასახელებულ სასწავლებლებში 400-მდე მოსწავლე სწავლობდა.
სკოლების მუშაობას ზოგჯერ თვით მეფე ამოწმებდა.
განსაკუთრებით აღსანიშნავია ქალთა განათლების განვითარება. თბილისელი
ქალები საშინაო განათლებას ღებულობდნენ. მათ ასწავლიდნენ წერა-კითხვას,
ლოცვებს, არითმეტიკას, ხელსაქმეს... იოანებატონიშვილს მიაჩნდა, რომ „ქალს
ნამდვილად უნდა ასწავლონ ყოველი მეცნიერება, ღეოღრაფია, ზნეთსწავლულება,

არითმეტიკა, ხელთსაქმეობა და იკონომია“.

1783 წ. ტრაქტატის დადების შემდეგ, რასაც ქართველ პოლიტიკოსთა ვარაუდით

ქართლ-კახეთის სამეფოს აყვავება უნდა მოჰყოლოდა, ქართველმა სახელმწიფო
მოღვაწეებმა საჭიროდ მიიჩნიეს ძირეული რეფორმების ჩატარება, მათ შორის
განათლების დარგშიც. დავით და
იოანე ბატონიშვილების რეფორმათა პროექტებით თბილისში სახლმწიფო ხარჯზე
უნდა გახსნილიყო საერო და სასულიერო სკოლები: მაღალი კატეგორიის -
თავადაზნაურთა და წარჩინებულ მოქალაქეთათვის, ხოლო დაბალი კატეგორიის
- მსახურთა და ვაჭართა შვილებისათვის.
1795 წელს აღა მაჰმად ხანის მიერ თბილისის აოხრებამ ქალაქის
საგანმანათლებლო-კულტურულ ცხოვრებას მძიმე დაღი დაასვა. სემინარიამ და
სკოლების უმეტესობამ არსებობა შეწყვიტა.
განათლებაზე ზრუნვა ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებამდე რჩებოდა
ცენტრალური ხელისუფლების ყურადღების ცენტრში. 1783 წ. ტრაქტატის დადების
შემდეგ, რასაც ქართველ პოლიტიკოსთა ვარაუდით ქართლ-კახეთისსამეფოს
აყვავება უნდა მოჰყოლოდა, ჩვენმა სახელმწიფო მოღვაწეებმა საჭიროდ მიიჩნიეს
ძირეული რეფორმების ჩატარება, მათ შორის განათლების დარგშიც. დავით და
იოანე ბატონიშვილების რეფორმათა პროექტები თთბილის შისახელმწიფო ხარჯზე
უნდაგახსნილიყო საერო და სასულიეროსკოლები: მაღალი კატეგორიისა -
თავადაზნაურთა და წარჩინებულმოქალაქეთათვის, დაბალი - მსახურთა და ვაჭართა
შვილებისათვის.

663
1795 წ. სექტემბრში თბილისის აოხრებამ ქალაქის საგანმანათლებლო-კულტურულ
ცხოვრებას მძიმე დაღი დაასვა. სემინარიამ დასკოლების უმეტესობამ არსებობა
შეწყვიტა.’ [*
საქართველოს რუსეთთან შეერთებამ გარკვეულიწვლილიშეიტანა განათლების,
მეცნიერებისა და ქართული კულტურის განვითარებაში: XIX-ე
საუკუნისმეორენახევარშირუსეთშიარსებობდადაწყებითისკოლისსამიტიპი: 1.
განათლებისსამინისტროსდაწყებითისასწავლებლები; 2. საერობოსახალხოსკოლები;
3. საეკლესიო - სამრევლოსკოლები. ამ პერიოდში საქართველოში ერობები არ
არსებოდა, ამიტომ არ იყო საერობო სკოლები. დაწყებითი განათლების საქმე
ძირითადად ორუწყებას - განათლების სამინისტროსად ასინოდს და მათ
ადგილობრივ ორგანოებს - კავკასიის სასწავლო ოლქსა და საქართველოს ეგზარხატს
ჰქონდათ მინდობილი. მათ გარდა საქართველოში იყო ქართველთა შორის წერა-
კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების სკოლები, რომლებშიც სწავლება
მიმდინარეობდა ქართულ ენაზე. 19 განათლების სამინისტროს დაწყებით
სასწავლებლებს სახელმწიფო დაწყებით სასწავლებლებსუწოდებდნენ. მათიქსელის
განვითარება დაიწყო XIX საუკუნის 70- იანიწლებიდან. ბატონყმობის გაუქმებიდან
5-6 წლის განმავლობაში სოფლის საზოგადოებრივი დაწყებითი სკოლები გაუხსნიათ
საკმაო რაოდენობით. ცნობილია, რომ 1850 წლისათვის საქართველოში სულ 6
დაწყებითი სკოლაიყო, 1878 წლისათვის უკვე 103 საზოგადოებრივი დაწყებითი
სკოლა 3997 მოსწავლით, ხოლო 1915 წლისათვისდაწყებითი სკოლების რიცხვიუკვე
887-ია. [54, გვ. 139]. სახელმწიფო დაწყებით სკოლებსა და მათში მოსწავლეთა ზრდის
ციფრობრივი მაჩვენებლები 1886 - 1915 წლებში თბილსსა დაქუთაისში ასეთი იყო
(ცხრილი 1): 1869 წელს ქუთაისში, ხოლო 1872 წელს თბილისში ჩამოყალიბდა
სახალხო სკოლების ხელმძღვანელი ორგანოები - ინსპექტორები, რომლებსაც
დაწყებითი სკოლებიე ქვემდებარებოდნენ. თვითონ ინსპექტორები
ემორჩილებოდნენ სასწავლო ოლქს და გუბერნატორებს. XIX -ე საუკუნის პირველ
ნახევარში საქართველოში არსებული სკოლების მართვის ასეთი სისტემა
არსებობდა: 30-იან წლებამდე კავკასიაში მართვის ერთიანი სისტემა არ იყო.
სკოლები ექვემდებარებოდნენ მთავარმართებლის კანცელარიას და რუსეთის
განათლების სამინისტროს. 1814 წლიდან კავკასიის სკოლები დაუმორჩილეს ყაზანის
სასწავლო ოლქს. 1823-1840 წლებში - ხარკოვის სასწავლო1 802 წლის 22 სექტემბერს,

664
ქართველ კეთილშობილი ბავშვებისათვის, თბოლისში ორკლასიანი სასწავლებელი
გაიხსნა, რომელიც 1804 წელს ოთხკლასიან სასწავლებლად გარდაიქმნა. [Акты
Археографической коммисiи. Тифлис, т. I стр. 234] 1804 წელს - მოსამზადებელი
სამხედრო სკოლა, 1817 წლის 1 ოქტომბერს თბილისის სასულიერო სემინარია და
მასთან - სასულიერო სასწავლებელი (1818 წ) გაიხსნა, 1824 წელს - მერსესის
სომხური სასულიერო სემინარია,1829 წლის 2 აგვისტოს კეთილშობილთა პანსიონი
გარდაიქმნა გიმნაზიად.1830 წელს თბილისში გაიხსნა ქალშვილთა პანსიონი და
ვაჟთა სამაზრო სასწავლებელი. გოლოვინის მმართველობის პერიოდში თბილისში
კეთილშობილ ქალიშვილთა ამიერკავკასიის ინსტიტუტი დაარსდა,1844 —
სამხედრომოსწავლეთა სკოლა თბილისის (კავკასიის) მესანგრეთაბატალიონთან,1845
წლის 30 სექტემბერს თბილისში პირველი რუსული თეატრი ამოქმედდა.1846 წლის
5 მაისს ვორონცოვის მეუღლის ხელშეწყობით გაიხსნა — წმ.ნინოს ქალთასასწავლო
დაწესებულება. იმავე წლის 3 სექტემბერს შეიქმნაკავკასიელთა სამიჯნოსკოლა.
1849 წელს დაარსდა კავკასიის სასწავლო ოლქი. 1850 წელს დაფუძნდა თბილისის
საჯარო ბიბლიოთეკა.1865 წლის 29 ივნისს თბილისის კომერციული სასწავლებელი
გარდაიქმნა რეალურ გიმნაზიად, ამავე წლის 5 ოქტომბერს თბილისში გაიხსნა
უფასო ქალთა სკოლა. ამავე წელს დაარსდა კავკასიში პირველი ქალთა სასწავლო
დაწესებულება - თბილისის ქალთა გიმნაზია;1865 წელს გაიხსნა თბილისის
პირველი რეალური სასწავლებელი, იმავე წელს — თბილისის ქალთა პირველი
თანრიგის სასწავლებელი,ალექსანდრე II-ის სახელობის ვაჟთა თბილისის
სამასწავლებლო სკოლა.1866 წლის 1 სექტემბერს თბილისში გაიხსნა 220
მოსწავლეზე გათვლილი იუნკერთა საქვეითო სასწავლებელი. 1867 წლის 2 იანვარს
თბილისში გაიხსნა კავკასიის მუზეუმი; 1868 წლის 1 ივლისს თბილისში
ფუნქციონირება დაიწყო იმპერატორის რუსული ტექნიკური საზოგადოების
კავკასიის განყოფილებამ, რომელთან 1871 წლის 11 იანვარს სასწავლო სახელოსნო
შეიქმნა; 1870 წლის 1 თებერვალს - გაიხნა ქალთა პედაგოგიური კურსები. 1870
წლის 20 ნოემბერს 1 თანრიგის თბილისის საწავლებელს გადაერქვა სახელი და
ეწოდა თბილისის ქალთა გიმნაზია;1871 წლის 14 მარტს თბილისის კლასიკურ
გიმნაზიასთან გაიხსნა ხელოსანთა განყოფილების საკვირაო კლასები; 1871 წლის 2
ივლისს თბილისის სამხედრო დაწყებითი სკოლა სამხედრო პროგიმნაზიად
გარდაქმნა; 1871 წლის 31 0ქტომბერს კავკასიის მუსიკალურმა საზოგადოებამ

665
თბილისშიმუსიკალური სკოლაგახსნა; 1873 წლის 8 სექტემბერს თბილისში ქალთა
პროგიმნაზია გაიხსნა; 1874 წლის 1 ივლისს თბილისის ვაჟთა პროგიმნაზია გაიხსნა
და ა. შ.
XIX-ე საუკუნის 20-40-იანწლებში თბილისში არსებობდა 18 კერძო სკოლა,
უმთავრესად ვაჟთა და ქალთა პანსიონების სახით. 1860 წელს „საქველმოქმედო
საზოგადოებამ“ თბილისში გახსნა პირველი ქალთასკოლა ავლაბარში, 1862—1870
წლებში — 10 სკოლა,1862 წელს — 4 უფასო სკოლა უღარიბესი მშობლების
შვილებისათვის და 1866—1870 წლებში-კიდევ 5 სკოლა. 60-იან წლებში თბილისში
გაიხსნა: ხატიანოვსკის ქალთაპანსიონი (1860), დავით ყიფიანის სკოლა. ვაჟთა
პანსიონი (1862), სადაც ასწავლიდნენ გიმნაზიის პროგრამით, ხლამოვისვ აჟთა
პანსიონი (1863), ფავრის ქალთა პანსიონი, ბიუს ვაჟთა პანსიონი, ჰაკესა და
კანონიჩის ვაჟთაპანსიონი, ჟინიუს ვაჟთა და ქალთა პანსიონი,რომლის
ბაზაზე მონასტირცევმა და ტერ-აკოფოვმა გახსნა კერძო გიმნაზია, სადაც
ასწავლიდნენ სახელმწიფო პროკლასიკური გიმნაზიის პროგრამით; 1864 წელს
შარლეს, ხოლო 1867 წელს ფულკის ხელმძღვანელობით გაიხსნა 2 ფრანგული
სკოლა. 1879 წელსთბილისში „ღარიბ მოწაფეთა შემწე თბილისის გუბერნიის თავად-
აზნაურთა საზოგადოების“ (1878) ინიციატივით გაიხსნა „სათავადაზნაური
ქართულისკოლა“ პანსიონით, რომელიც შემდეგ გიმნაზიად გადაკეთდა (თბილისის
ქართული გიმნაზია) .80-იან წლებში საქართველოში ფართოდ გაიშალა
პროგრესული საზოგადოებრივ-პედაგოგიური მოძრაობა ქართველთა შორის წერა-
კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების (დაარსდა 1878) თაოსნობით. ამ
საზოგადოებამ 1880 წელს იაკობ გოგებაშვილის წინადადებით თბილისში გახსნა
დაწყებითი სასწავლებელი (მალე დაიხურა ჯ.კ.). 1881 წელს ქალაქის
მმართველობამ თბილისში გახსნა 2 ქართული დაწყებითი სკოლა, სადაც სწავლა
უფასო იყო.
XX-ე საუკუნის დამდეგისათვის მთელსაქართველოში და, კერძოდ, თბილისში
რამდენადმე გაიზარდა სკოლების ქსელი, მაგრამ სახალხო განათლების საქმე მაინც
ჩამორჩენილი იყო. 1905—1907 წლებში გახშირდ ამოსწავლეთა გაფიცვები და
პოლიტიკური გამოსვლები. რევოლუციის შემდგომ პერიოდში სტოლიპინის
რეაქცია სახლხო განათლების საქმესაც შეეხო, მაგრამ მას წინააღმდეგობას უწევდა
პროგრესული მასწავლებლობა და მოსწავლე ახალგაზრდობა.1909 წელს

666
გაიხსნა თბილისის ქალთა უმაღლესი კურსები. 1915—1916-წლებში თბილისში
ფუნქციონირებდა ვაჟთა 7 გიმნაზია, 1 რეალურისასწავლებელი, 2
კომერციულისასწავლებელი, ქალთა 6 გიმნაზია, წმ. ნინოს სასწავლებელი, ქალთა
ეპარქიული სასწავლებელი, კადეტთაკორპუსი, იუნკერთა სასწავლებელი, 2
სასულიერო სემინარია, ამიერკავკასიის ქალთაინსტიტუტი, ქალთა კომერციული
სასწავლებელი, ქალთა და ვაჟთა პანსიონები და სხვა. 1917 წელს გაიხსნა
თბილისის პოლიტექნიკურიი ნსტიტუტი), 1918 — თბილისის უნივერსიტეტი.
თბილისში არსებობდა რამდენიმე კერძო საბავშვო ბაღი(პირველი1859 წელს
გაიხსნა, მეორე 1865 წელს და ა. შ.).მთელსაქართველოში 150-მდე სასწავლებელი
არსებობდა, მათ შორის თბილისის პირველი გიმნაზია, ქუთაისის ვაჟთა გიმნაზია
და სხვა. 1876 წელს გაიხსნა გორის საოსტატო სემინარია, რომელმაც დიდი როლი
ითამაშა არამარტო საქართველოს, არამედ მთელი ამიერკავკასიის პედაგოგთა
კადრების მომზადებაში. ქართველი პედაგოგიკის მამამთავარი იაკობ გოგებაშვილი
მთელ თავის ძალასა და ნიჭს ახმარდა სახალხო განათლების საქმეს.დამოზარდ
ითაობის აღზრდას ხალხურობისა და დემოკრატიზმის პრინციპებზე.
2

daskvnebi da winadadebebi: ganaTlebis sferoSi

politikisSesaZlebeli variantebi
ნაკლებად ganviTarebუl რეგიონებში ganaTlebis problemebis
gadaWris orი SesaZlebelი variantი განიხილება. პირველია,formaluri
ganaTlebis sistemis gafarToebis politika. maს SeუZlიa programebis
swavlebis meTodebis da gamocdebis miRebaSi Seitanon mxolod
araprincipuli cvlilebebi, ise rom არ შეიცვალოს dasaqmebis da
ganaTlebis danaxarjis Camoyalibebuli struqtura. meoreა,
განათლების mTliani sistemis radikaluri reformireba (swavlebaze
moTxovnisa da miwodebis Secvla, saganmanaTleblo programebis
განახლება), romelic iqneboda sazogadoebis realuri
SesaZleblobebis da moTxovnilebis Sesabamisi. meore gza ufro
ukeTesia, radgan pirveli ვარიანტი gaaRrmavebs umuSevrobas, siRatakes,
uTanasworobas, soflis CamorCenაs ganviTarebaSi, agreTve

667
SenarCუნდება gare samyaros inteleqtualuri dominireba, romelsac
Tavisi wვლili Seaqvs sustad ganviTarebulobis konservaciaSi.6[
ТодароМ. П . Экономическоеразвитие : Учебник. М.: ЮНИТИ , 1997, с . ]
ganaTlebis არსებული sistemebi asaxaven da akvlavwarmoeben
sazogadoebis ekონომიკურ da socialur struqturebs, მაგრამ ნაკლებად
მონაწილეობენ მათ ჩამოყალიბებაში. amitom ganaTlebis sferosთან
დაკავშირებული ყოveli programa da politika erTdroulad or
doneze unda realizdebodes:
1. gare stimuლebis modifikacia ekonomikuri da socialuri
motivebis warmoqmnis TvalsazrisiT, romlebic mniSvnelovanად
gansazRvraven swavlebaze erToblivi individualuri moTxovnis
sidides, struqturas da orientacias da sazogadoebis Sesabamis
reaqcias skolebis ricxvis zrdis politikis სახით;
2.ganaTlebis sistemis srulyofis Sidastimulirebis modifikacia
da masSi Tanasworobis principebis gaZliereba.
mxolod am ori mimarTulebiT erTdroul moZraobas SeuZlia
ganaTleba dauაxlovos ganviTarebis amocanebs.
გanaTlebis sistemisadmi sagareo RonisZiebebi. ekonomikuri
disproporciebis, ისევე როგორც pirovnebis progresis ekonomikuri da
socialuri Seferxebebis gadalaxვა, xels uwyobs samuSao adgilebis
Seqmnas, Sidamigraciis tempebis daqveiTebas და saganmanaTleblo
sistemis pereorientirebას ganviTarebის amocanebis gadasawyvetad.
samuSaoze daqiravebis dros ganaTlebis moTxovnisadmi cvlileba
aucilebelia იმ mankieri wris gasarRvevad, roca momatebuli
moTxovnebi samuSao adgilebis preტedentebze, maT aიZulebs ganagrZos
swavla mocemuli specialobebis asaTviseblad, vodre es realurad
aucilebelia. mewarmeebi kerZo da saxelmwifo seqtorebSi unda
dakmayofildnen იმ kvalifikaciiT, romlebic standartul pirobebs
pasuxobs, Tumca msgavsma midgomam SeiZleba gaarTulos daqiravebis
procesi. mocemul proceduraSi mTavaria gauqmdes moTxovna რიგ
ვაკანსიაზე gansakuTrebiT saxelmwifo seqtorSi (meezoveebi, Sikrikebi,

668
saqmismwarmoeblebi...) ganaTlebis Sesaxeb dokumentis aucilebeli
miwodebis Sesaxeb. mis magaliTs unda miyves kerZo seqtoric.
„tvinis gadinebasTan” brZola. maRalkvalificiuri specialistebis,
romlebmac ganaTleba miiRes ნაკლებად gaviTarebუl qveynebSi,
saerTaSoriso ეmigraciაზე kontrolი aნ მათ gasvlaze gadasaxadis
SemoReba, Zalze rTuli da delikaturi სaკითხი, რადგან იგი ადამიანის
ძირითადი უფლებების შელახვას ეხება, როგორიცააMმagaliთad, samuSao
adgilis SerCevis Tavisufleba. represiuli reJimis msgavsi politika
uzneoa. magram Tu saxelmwifo deficitur resursebs xarjavs Tavisi
moqalaqeebis swavlasa da specialobebis aTvisebaze, romlebic
apireben sazRvargareT gasvlas da amiT saxelmwifo kargavs
ganaTlebaSi investiciebis ukugebიs შესაძლებლობას, Mმaშინ ekonomikisa
da moralis poziciidan gamarTlebulia ori SesaZlebeli reaqciidan
erTi: droebiT SeizRudos migracia, anda migrantebis
sazRvargareTuli Semosavali daibegros da miღebuli resursebi
ჩაიდოს ganviTarebis სფეროში. aseTi gadasaxadi ემიგრაციას SezRudavs,
magram mocemuli sqemis realizacia dakavSirebulia mimRebi qveynebis
mTavrobebის სურვილთან ამ ქვეყნებს დაეხმარონ aRniშnuli gadasaxadis
akrefaSi.
RonisZiebebi ganaTlebis sistemaSi. საგანმანათლებლო პოლიტიკაში
კვლავ აქტუალურია როგორც სავალდებულო სწავლების, ასევე, კერძო და
სახელმწიფო სწავლების თანაფარდობის პრობლემა. ჯონ სტიუარტ მილი (John
Stuart Mill, დ.1806- გ. 873) თავის ნაშრომში - ”თავისუფლების შესახებ” (1859 წ)
წერდა: ”ძნელად თუ იპოვით ვინმეს, რომელიც სავალდებულო სწავლებას არ
ეწინააღმდეგება”. თვით ჯ. მილი სავალდებულო განათლებას უჭერდა მხარს,
მაგრამ რაღაც 50 წლის განმავლობაში ევროპელთა საზოგადოებრივი აზრი
სავალდებულო განათლების შესახებ რადიკალურად შეიცვალა. .მაგრამ ეს
პროცესი არ შეხებია სახელმწიფო და კერძო სწავლებისადმი დამოკიდებულებას.
მაგალითად, არნოლდ ჯოზეფ ტოინბი (Arnold Joseph Toynbee, 1889-1975) კვლავ
თვლიდა, „რომ სავალდებულო სახელმწიფო განათლება დამოუკიდებელ
აზროვნებას ახშობს” (1962 წ.). მარკ ჰარისონმა (Mark Harrison) 2005 წელს

669
გამოქვეყნებულ შრომაში (სახელმწიფო სკოლების შვიდი მომაკვდინებელი
ცოდვა” )- აშშის სახელმწიფო სკოლების მონოპოლიას ბრალად წაუყენა:

 რესურსის ფლანგვა;
 კარგი სწავლების დათრგუნვა;
 მშობლების უფლებების შეზღუდვა;
 ინფორმაციის ჩახშობა;
 სწავლების ახალი მეთოდების შეფერხება;
 კონფლიქტური სიტუაციების წარმოშობა;
 ღარიბებისათვის ზიანის მიყენება.
ამავე დროს, სახელმწიფოს მიერ საშუალო განათლების ფინანსირების
სასარგებლოდ მრავალი არგუმენტი არსებობს, მაგალითად, სპენსერი თავის
შრომაში „(სოციალური სტატისტიკა“), თვლიდა, რომ განათლებაში
მომხმარებელმა არ იცის რა არის მისთვის უმჯობესი, ამიტომ აქ მთავრობის
ჩარევა გამართლებულია. იყო კიდევ ერთი არგუმენტი (მაკოლეის არგუმენტი):
განათლება დანაშაულს მოსპობს, ხოლო რადგან დანაშაულის აღმოფხვრა
სახელმწიფოს მოვალეობაა, მან სავალდებულო განათლება უნდა შემოიღოს.
დასახელებულის გარდა სხვა მოსაზრებებიც გამოითქმებოდა:
1. განათლება დემოკრატიის აუცილებელი შემადგენელი ნაწილია და
პაროდუქსულია, როცა ხალხმა, თავისივე თავისუფლების უზრუნვესაყოფად,
კერძო განათლების სისტემას ფული გადაუხადოს:
2. შემოსავლის უთანაბრო განაწილება და ღარიბი მოსახლეობის არსებობა
ყველა მსურველს ვერ შეუქმნის საშუალო განათლების მიღების თანაბარ
შესაძლებლობას და სწავლის მაღალ ხარისხს.
3. ბაზარი რეალურად ვერ უზრუნველოფს განათლების ოპტიმიზაციას.
iq, sadac politikuri situacia შესაძლებლობას იძლევა,
mizanSewonilia Seneldes warsul periodTan SedarebiT ganaTlebaze
biujetურi danaxarjis zrdis ახლანდელი tempebi, ხოლო
gamoTavisuflebuli saxsrebi მოხმარდეს samuSao adgilebis შექმნას.
უმჟობესია ბიუჯეტური ფინანსირება უპირატესად,, dawyebiT განთლებას
subsidia. მისი დიდი ნაწილი უნდა დაიხაჯოს დაწყებით და საშუალო
ganaTlebაზე. saWiroa politikია გატარება, რომელიც ორიენტირებული

670
 იქნება თვითფინანსირებაზე.(სესხის მიწოდება, რომელიც თანდათან დაიფარება
ხელფსიდან გამოქვითის ხარჯზე, valdebuleba swavlis damTavrebis
Semdeg იმუშაოს სახელმწიფოს მიერ მითითებულ ადგილზე...)
dawyebiTi skolebis programebi da soflis moTxovnileba. dawyebiTi
skolebis saswavlo programebმა da araformaluri swavlebis sistemის
მაქსიმალურად დაახლოება soflis mcxovrebTa moTxovnilebaსთან
(muSaoba mcire fermaSi, warmoebiTი saqmianoba fermis gareT,
samsaxuri adgilobriv administraciaSi, vaWrobaSi...), ამასთან უნდა
გავითვალისწინოთ , რომ formaluri da ara formaluri ganaTlebis
sistemis aseTi gardaqmna მაშინ მიიღებს sazogadoebriv mxardaWeras, Tu
mas მოყვება dasaqmebis gadideba da samuSao adgilebis miwodeba, sadac
wvrili fermerebi, xelosnebi da mewarmeebi SeZlebdnen swavlis
procesSi miRebuli codnis gamoyenebas..
.ქvotebi. saganmanaTleblo sistemაში uTanasworobis შემსუბუქებას
ემსახურება ქvotebis gamoyeneba, იგი saSualebas იძლევა saSualo da
umaRles skolebSi gauმjobesdes mosaxleobis sxvadasxva qonebriv
jgufebs Soris Tanafardoba (mosaxleobaSi მათი წილის
გათვალისწინებით). amJamad, faruli ქvotireba, faqtobrivad, qonebrivi
niSniT xorcieldeba: რეალურად mxolod SeZlebulTa Svilebs
SeuZliaT swavlis gagrZeleba. es uTanasworoba SeiZleba sesxebisa da
subsidiebis miwodebiT gadailaxos, rac ganaTlebas ekონომიკური da
socialuri Tanasworobis რეალურ institutad gaდააქცევს. რა თქმა უნდა,
kvotebis sistema sxvadasxva qveyanaSi gansxvavebuli iqneba.

კითხვები მსჯელობისათვის
1.მოიყვანეთ ფორმალურ და არაფორმალური განათლების განმასხვავებელი
მაგალითები.

2.ხშირად ამტკიცებენ, რომ განათლების სისტემა მესამე სამყაროში, განსაკუთრებით

სასოფლო რეგიონებში, ფუნქციურად არადამაკმაყოფილებულია, რამდენადაც იგი

671
 ვერ ასახავს განვითარების რეალურ მოთხოვნილებას. ეთანხმებით თუ არა ამ
მოსაზრებას? დაასაბუთეთ თქვენი პოზიცია.
3. რა მოსაზრება არსებობს უმაღლესი განათლების სუბსიდირების სასარებლოდ?
ეკონომიკური ეფექტის თვალსაზრისით, რამდენად მართებულია ეს მოსაზრება?
ახსენით თქვენი დამოკიდებულება ამ საკითხზე.
4. რა იგულისხმება ”განათლების ეკონომიკის” ტერმინში? რა ზომით ეკონომიკურმა
მოსაზრებამ უნდა განსაზღვროს განათლების დაგეგმვა და გადაწყვეტილების მიღება?
რაიმე რეალური სიტუაციის ბაზაზე მოიყვანეთ შესაბამისი მაგალითები.
5. ძირთადად რა განსაზღვრავს განათლებაზე მოთხოვნას?

ბიბლიოგრაფია
1. კანონი “პროფესიულიგანათლების შესახებ” (2006). www.mes.gov.ge
2. პროფესიულიგანათლება - დასაქმებისათვის: წინასიტყვაობა. www.mes.gov.ge
3. მასწავლებელთა პროფესიული მომზადებისა და განვითარების კონცეფცია (2006)
www.mes.gov.ge
4. პროფესიული განათლების კონცეფცია (2005). www.mes.gov.ge
5. 2010 წლამდე საქართველოში ბოლონიის პროცესის განხორციელების ძირითადი
მიმართულებები და სამოქმედო გეგმა (2005). www.bologna-supporters.ge
6. Equivalence of general and vocational education – New ways to strengthen alternance training.
(2005)14 th European Training and Continuing Training Congress Materials
www.weiterbildungskongress.de
8. ბერგენის კომუნიკე (2005) www.bologna-supporters.ge
12. სწავლების სტრატეგია ადგილობრივი განვითარების პროექტებში: სიტუაციური
ანალიზი (2004) ევროპის განათლების ფონდის ობსერვატორია საქართველოში
13. Review of Vocational Education and Training and Development in Georgia (2003) ETF,
www.etf.eu.int
14. Structures of education, vocational training and adult education systems in Europe, European
Commission, Eurydice (2003)
15. Профессиональное образование и обучение в Грузии (2002) ETF, www.etf.eu.int

672
 თავი 11.საერთაშორისო ინვესტიციები და განვითარება

11.1.საერთაშორისო ინვესტიციების სტრუქტურა

უცხოური ივესტიციები. კაპიტალის ინტერნაციონალიზაცია ითვლება ეკონომიკური

საქმიანობის გლობალიზაციაზე ზემოქმედების ერთერთ პროცესად. იგი უშუალოდ
დაკავშირებულია წარმოებითი საქმიანობის ინტერნაციონალიზაციასთან და
ინფორმაციული ტექნოლოგიებისგანვითარებასთან. ერთი ქვეყნიდან მეორეში ფინანსური
რესურსის გადადინება უმთავრესად ინვესტიციების, სესხებისა დაკრედიტების ფორმებში
ხორციელდება.
ფინანსური რესურსების გადაადგილება ზემოქმედებს, როგორც კაპიტალის გამტან, ასევე
კაპიტალის მიმღებ ქვეყნების ეკონომიკაზე. ერთი მხრივ, კაპიტალის ექსპორტი მომგებიანი
საქმეა, რამდენადაც ეგრეთ წოდებული ”ჭარბი” ანუ მოდუნებული კაპიტალი მიმღებ
ქვეყანაში ახალ ენერგიას იძენს და თავის ძირითად ფუნქციას იბრუნებს. მაგრამ თუ
ქვეყნიდან კაპიტალის გატანა მნიშვნელოვნად აღემატება სხვა ქვეყნებიდან ფულადი
რესურსის შემოსვლას მაშინ შეიძლება ინვესტიციური რესურსის დეფიციტი წარმოიშვას.
ამა თუ იმ ქვეყანაში უცხოური კაპიტალის შეტანა დაკავშირებულია ახალი წარმოებითი
სიმძლავრეების შექმნასთან, რომელშიც იგულისხმება: წარმოების მოცულობის გადიდება;
დამატებითი სამუშაო ადგილების შექმნა და ახალი ტექნოლოგიის გამოყენება. მაგრამ, მეორე
მხრივ, კაპიტალის იმპორტი მიმღებ ქვეყანაში შექმნილი დამატებული ღირებულების
ნაწილის გადაქაჩვის კარგი საშუალებაა.
მსოფლიო ეკონომიკის წარმოების გლობალიზაციის სტადიაზე გადასვლის
პირობებშიინვესტიციური რესურსების გადაადგილება მიმდინარეობს ზემოგების მიღების
პრინციპის შესაბამისად.
მსოფლიო ეკონომიკის გლობალიზაცია და ტექნოლოგიური განვითარების დაჩქარება
განაპირობებს მნიშვნელოვან ცვლილებას (უწინარეს ყოვლისა მის სტრუქტურაში)
საერთაშორისო ინვესტიციის ბაზარზე. ამ ასპექტში, ერთერთი დამახასიათებელი
ტენდენცია, რომელიც საერთაშორისო ინვესტიციის ბაზრის განვითარებას განსაზღვრავს
არის საერთაშორისო ინვესტიციური სივრცის ლიბერალიზაციის პოლიტიკა და
ინვესტიციური თანამშრომლობის უნივერსალური ნორმების დამუშავება.
საერთაშორისო ინვესტიციებში, ფართო გაგებით, იგულისხმება ინვესტიციები, რომელთა
რეალიზაცია ითვალისწინებს მხარეთა, რომლებიც მსოფლიოს სხვადასხვა სახელმწიფოებს

673
მიეკუთვნებიან, ურთიერთქმედებას.კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობა შემდეგ ნიშნებზეა
დაფუძნებული:
*კაპიტალისწარმოშობისწყარო (სახელმწიფოკაპიტალი, კერძოკაპიტალი, შერეულიკაპიტალი);

* კაპიტალის გამოყენების ხასიათი(სამეწარმეო კაპიტალი, სავაჭრო, აგრარული...);

*კაპიტალის ინვესტირების ვადა (საშუალო და გრძელვადიანი კაპიტალი,
მოკლევადიანიკაპიტალი);
*კაპიტალის მიზნობრივი ორიენტაცია (პირდაპირი ინვესტიცია, პორთფელური
ინვესტიცია).
მსოფლიო სტატისტიკა, კერძოდ, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის სტატისტიკა,
ინვესტიციის სამ ჯგუფს გამოყოფს, რომლებიც კაპიტალის მოძრაობის ბალანსში
ჩაირთვებიან:პირდაპირი ინვესტიციები, პორთფელური ინვესტიციები და სხვა
ინვესტიციები.
პირდაპირი ინვესტიციები გრძელვადიანი ეკონომიკური ინტერესების მატარებელია და
იძლევა სამეწარმეო მოგების მიღების შესაძლებლობას, რაც ინვესტირების ობიექტზე
ინვესტორის კონტროლს უზრუნველყოფს.

პორთფელურ ინვესტიციებში იგულისხმება, შემოსავლის მიღების მიზნით, ფასიანი ქაღალდების

შეძენა.ინვესტირების ეს ფორმა ინვესტირების ობიექტზე რეალური კონტროლის უფლებას არ
იძლევა.

ეთგოს და სსფ რეკომენდაციების მიხედვით, პირდაპირი საზღვარგარეთული

ინვესტირების საწარმოდ ის კომპანია ითვლება, რომელშიც უცხოელი ინვესტორი ფლობს
19% და მეტ აქციას ხმის უფლებით ან კაპიტალს. ამასთან პირდაპირ ინვესტორს
ინვესტირების ობიექტზე რეალური კონტროლი ექნება.საზღვარგარეთულიაქციების პაკეტის
შეძენა (თუნდაც 10%-ზე ნაკლები) თუ ინვესტორს მართვაში მონაწილეობის უფლებას აძლევს
ასევე შედის პირდაპირი ინვესტიციის კატეგორიაში.აქციების პაკეტის შეძენა (თუნდაც 10%-
ზე მეტი) თუ ინვესტორს მართვაში მონაწილეობის შესაძლებობას არ აძლევს მიეკუთვნება
პორთფელური ინვესტიციის კატეგორიას.
სხვა ინვესტიციებს მიეკუთვნება სავაჭრო კრედიტები, ბანკის სესხები, ლიზინგი,
შეძენილი ვალუტები და დეპოზიტებზე ფულის დარიცხვა. 20-ე საუკუნის70-იან წლებში
საერთაშორისო ინვესტირების დომინირებული ფორმა პირდაპირი ინვესტიციები იყო. ხოლო
ასწლეულის ბოლოს შეიმჩნეოდა პორთფელურ ინვესტიციების წინმსწრები განვითარება.
1970-80 წლებში შვიდი წამყვანი ინდუსტრიული ქვეყნიდან პირდაპირი ინვესტიციების

674
მოცულობა 43 ჯერ, ხოლო პორთფელურის 149 ჯერ გაიზარდა (იხ. ცხრილი 6.1) 80 -იანი
წლებიდან პორთფელურმა ინვესტიციის მოცულობამ პირდაპირ ინვესტიციას გადააჭარბა.

ცხრილი6.1.შვიდეულის პირდაპირი და პორთფელური ინვესტიციები

{ბრუტო, წლიურად$)
წელი

ინვესტიციების
ფორმა 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1996 1997 2000

პირდაპირი 14 34 83 76 283 369 358 448 717

პორთფელური 5 27 61 233 330 764 1163 1040 757

წყარო:Рубцов Б. Б. Мировые рынки ценных бумаг. Г.: Экзамен, 2002.С. 213.

საერთშორისო პირდაპირი ინვესტიციები. ამ ტერმინში იგულისხმება ერთი ქვეყნის

რეზიდენტის კაპიტალის ინვესტირება სხვა ქვეყნების რეზიდენტ საწარმოში გრძელვადიანი
ეკონომიკური ინტერესების შეძენისა და სამეწარმეო მოგების (შემოსავლის) მისაღებად
ინვესტირების ქვეყანაში. რომელიც ინვესტორის კონტროლს უზრუნველყოფს ინვესტირების
ობიექტზე. 1980-90 -იან წლებში პირდაპირი უცხოური ინვესტირების მოცულობის
გადიდების ძირითად მიზეზებად ითვლებოდა:ფინანსური სისტემების დერეგულირება;
უცხოური ინვესტირების რეჟიმის რეფორმა;ვაჭრობის რეჟიმის
რეფორმა;დემონოპოლიზაცია;პრივატიზაცია.
პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი ზრდა საკმაოდ უთანაბრო იყოთუ1980
იან წლებში მისი ზრდა მნიშვნელოვნად აღემატებოდა საგარეო ვაჭრობის ზრდის ტემპებს,
სამაგიეროდ - მომდევნო პერიოდში ეს მდგომარეობა შეიცვალა. მსოფლიოში პირდაპირი
ინვესტიციის ექსპორტის 90%-ე მეტი და იმპორტის დაახლოებით 70% 1990-იან
წლებშიმოდიოდა OECP ქვეყნებზე. მათგან,აშშ-ისა და გაერთიანებული სამეფოს წილი,
როგორც ექსპორტში, ასევე იმპორტში შეადგენდა ყველა პირდაპირი ინვესტიციის
დაახლოებით ნახევარს.განუვითარებელი ქვეყნების წილი უტოლდება ყველა პირდაპირი

675
უცხოური ინვესტიციის (პუი) დაახლოებით 30%. აქედან ყველა მოდინების დაახლოებით 1/3
ჩინეთში შედის, ხოლო სამ ქვეყანაზე (ჩინეთი, სინგაპური, მალაიზია), OECP
გამოკლებით,მოდის ყველა პირდაპირიინვესტიციის ნახევარი.
1990-2000-იან წლებში აშშ-ისა და ჩინეთის წილად მოდიოდა მსოფლიო პირდაპირი
უცხოური ინვესტირების 32% საერთაშორისო პირდაპირი ინვესტიციის ბაზრის განვითარების
ძირითადი ტენდენცია ვლინდება უფრო განვითარებული ქვეყნების წილის თანდათანობით
ამაღლება და შესაბამისად - მთლიანობაში ნაკლებად განვითარებული სამყაროს წილის
დაქვეითება. ინვესტიციის იმპორტის სფეროში უფრო განვითარებული ქვეყნების წილი
დაახლოებით 73% ს შეადგენს, ხოლო ინვესტიციის ექსპორტის სფეროში 90% -
მეტს.უკანასკნელ ათწლეულში პირდაპირი საერთაშორისოინვესტიციების მოცულობის
გადიდება უპირატესად ხორციელდება უფრო განვითარებული ქვეყნების ურთიერთ გაცვლის
ხარჯზე. გლობალური ტრიადა(აშშ. ევროკავშირი და იაპონია) დომინირებს კაპიტალის
ექსპორტსა და იმპორტში. ამასთან, 70 იანი წლებიდან ამ ტრიადაში მნიშვნელოვნად შემცირდა
აშშ-ის წილი და ევროკავშირი გახდა საერთაშორისო ინვესტიციის ბაზარზე წამყვანი ნეტო-
ინვესტორი. უცხოური ინვესტიციის მთლიანი ნეტო-ექსპორტის დაახლოებით 80% მოდის
ხუთ ევროპულ სახელმწიფოზე (გაერთიანებული სამეფო, გერმანია, საფრანგეთი,
ნიდერლანდები, შვეიცარია),1999 წელს გაერთიანებულმა სამეფომ, პირველად 1913 წლის
შემდეგ, შეძლო მსოფლიოში უცხოური ინვესტიციის ხაზით პირველ ადგილზე გასვლა. თუმცა
პირდაპირი ინვესტიციის იმპორტის სფეროში ლიდერად კლავ აშშ დარჩა. მეორე ადგილი
გერმანიამ დაიკავა, მესამე და მეოთხე ადგილი - გაერთიანებულმა სამეფომ და ბელგიამ. ისიც
გასათვალისწინებელია, რომ გერმანიამ 1995-2000 წლებში კაპიტალის იმპორტი თითქმის
ოთხჯერ გაადიდა.
მოსახლეობის ერთ სულზე პირდაპირი უცხოური ინვესტიციის ღირებულებითსამიევროპული
ქვეყანა გამოირჩევა:ბელგია - 18,5 ათასი $, შვეიცარია-15 ათასი $, ნიდერლანდები - 14,2 ათასი $.
აშშ-ში მოსახლეობის ერთ სულზე პირდაპირი უცხოური ინვესტიციის ღირებულება 12 ათას $
შეადგენს.
განვითარების გზაზე მყოფ ქვეყნებში ტრანსსაზაღვრო ინვესტირება მეტწილად ინტეგრაციული
გაერთიანებების ფარგლებში ხორციელდება. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებიდან
ინვესტიციის მასშტაბის მოძრაობა უფრო განვითარებული ქვეყნების
მიმართულებითუმნიშვნელოა. ამ სფეროში უკანასკნელ ტენდენციებს შეიძლება მივაკუთვნოთ
ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში ინვესტიციური ოპერაციების ახალი სახეების წარმოშობა.

676
ასე მაგალითად,ინდოელმა კომპანიებმა შექმნეს რიგი ინვესტიციური ფონდები, რომლებიც
ამერიკულ ბაზარზე განალაგებენ თავიანთ დეპოზიტურ ხელწერილებს და
აბანდებენაკუმულირებულ ფულად სახსრებს ამერიკული ფირმების აქციების შესაძენად,
განსაკუთრებით ახალი ტექნოლოგიის სფეროში.
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები ინვესტიციების საერთაშორისო ბაზარზე მთლიანობაში
ნეტო-ინვესტორებად გამოდიან. ჩამოჩებიან რა ინდუსტრიულად განვითარებულ
სახელმწიფოებს ეკონომიკური განვითარების დონით, ჩამორჩენილი ქვეყნები ცდილობენ
უცხოური ინვესტიციები მათთვის საქმიანობის შეღავათიანი რეჟიმის შექმნით. 1990 წლების
მეორე ნახევარში პირდაპირი ინვესტიციების ძირითადი ნაწილი დაკავშირებულია შერწყმისა
და ჩაყლაპვის ოპერაციებთან. ეს შესაძლებელი გახდა შემდეგი გარემოების გამო:
ინფორმაციული და ეკონომიკური გაცვლის გლობალიზაცია; კაპიტალების ტრანსსაზღვრო
მოძრაობისლიბერალიზაცია;მძლავრი ფინანსური შუამავლების საქმიანობა.
შერწყმასა და ჩაყლაპასთან დაკავშირებულმა შეთანხმებების მოცულობამ 1990 წელს 159 მლრდ
$ შეადგინა 1997 წელს კი - 341 მლრდ $. 1998-99 წლებში სფეროში ნამდვილი აფეთქება
მოხდა(1998 წ - 541 მლრდ$; 1999 წ - 798 მლრდ $). ამასთან, ევროზონის წილად მოდიოდა ამ
პერაციების 70%-ზე მეტი (იხ.ცხრილი 6.2.)

ცხრილი 6.2.სახელმწიფოთაშორისი შერწყმისა და ჩაყლაპვის

მოცულობა,მლრდ$
ქვეყანა-
წელი წელი
ქვეყანა- გამყიდველი
მყიდველი
2010
1999 2000 1999 2000 2010

გაერთ. სამეფო 246 337 აშშ 293 226

აშშ 155 136 გაერთ. სამეფო 123 199

გერმანია 93 62 შვედეთი 59 —

საფრანგეთი 92 137 გერმანია 56 238

ნიდერლანდები 44 — საფრანგეთი 36 —

ესპანეთი 25 — კანადა 29 125

იაპონია 20 — ნიდერლანდები 27 —

წყარო:kpmg corporat Finance http://, krmg.com)

677
 ამერიკული კომპანიებიდან შეძენილი ინვესტიციები 1990-1999 წლებში 450 %-ით
გაიზარდა: 54 მლრდ $-დან 293 მლრდ $-მდე. უცხოური ფირმებიდან შეძენილი აშშ-ის
ინვესტიციებიამავე პერიოდში 600%-ით გაიზარდა: 22მლრდ$-დან - 154 მლრდ $-მდე.
დასავლეთ ევროპაშიც დაფიქსირდა შერწყმასა და ჩაყლაპვასთან დაკავშირებული
ივესტიციების მნიშვნელოვანი გადიდება.
ლათინურ ამერიკაში ადგილობრივი ფირმების შეძენასთან დაკავშირებული ივესტიციის
მოდინება 8-დან 39 მლრდ $-მდე გაიზარდა, ხოლო აზია - წყნარი ოკეანის რეგიონში - 16-დან
56 მლრდ $-მდე. $, იგი ასევე გაიზარდა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში: 6 მლრდ$
დან 13 მლრდ $-მდე (1999 წ). აღსანიშნავია, რომ 1999 წელს დასახელებული 13 მლრდ $ - დან
6 მლრდ $ პოლონეთზე მოდიოდა.
1998 - 2000 წლებშიშესრულდა10ყველაზე დიდი შეთანხმება. მას მიეკუთვნებოდა:Vodafov -
Airtoush(63,9მლრდ $);BR – Amoko (61 მლრდ $);BR – Amoko - Atlantic Rishield(მლრდ
$);Unilever - Bestfoods (20 მლრდ $);Credit uisse Group - Donaldson, Lufkin& Jenrette (12,4 მლრდ
$);Vivendi - Seagram (24 მლრდ $);Vodafon - Mannesman (172 მლრდ $).
1990-99 წლებში ინვესტირების წამყვანი სფეროები იყოკავშირგაბმულობა (304 მლრდ $),
აირ-ნავთობმოპოვება (254 მლრდ $), ქიმიური მრეწველობა(263 მლრდ $) და საბანკო-
ფინანსური სექტორი(226 მლრდ $).
XXსაუკუნისუკანასკნელათწლეულში შერწყმა და ჩაყლაპვა და არა ინვესტიციაგახდა ახალი
საწარმოების შექმნისა და ინტერნაციონალური წარმოების ზრდის საფუძველი.ეს ტენდენცია
განსაკუთრებით უფრო განვითარებულ ქვენებში გამოიკვეთა. პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში
სასურველი ინვესტიციური კლიმატის შექმნა მეტწილად დაკავშირებული იყო თავისუფალი
ეკონომიკური ზონების ფუნქციონირებასთანდა მასთან მიბმულ შეღავათების
სისტემასთან.მაგალითად, ჩინეთში უცხოურ ინვესტიციებთან დაკავშიებულ საწარმოებს,
ადგილობრივ ინვესტორებთნ შედარებით, საქმიანობის უკეთესი რეჟიმი ჰქონდათ. ასევე. ამ
ქვეყანაში ინვესტირების ზრდა წაახალისა მრავალრიცხოვანი თავისუფალი ეკონომიკური
ზონების შექმნამ. ამან განაპირობა ჩინეთის გადაქცევა წამყვან (მეორე ადგილი) იმპორტიორ
ქვეყნად პირდაპირი უცხოური ინვესტიციის სფეროში.
საწარმო (ფირმა) ის მიკროდონეა, რომელზეც ინტერნაციონალიზაცია ხორციელდება ორი
გზით (ექსტერნალური და ინტერნალური).ექსტერნალურის შემთხვევაში საწარმოს

678
 განვითარება დაკავშირებულია საზღვარგარეთის ბაზრებზე მისი პარტნიორების
კონკურენტული უპირატესობის გამოყენების ხარჯზე. ინტერნაციონალიზაციის საფუძველია
საწარმოს მიერ საკუთარი საზღვარგარეთული ფილიალების ან შვილობილი კომპანიების
ორგანიზაცია ან უკვე მოქმედი საზღვარგარეთულ საწაროებზე კონტროლის შეძენა. ასე
ყალიბდება სპეციფიკური შიდაკორპორაციული საერთაშორისო ბაზრები. რომლებიც
თვისებრივად ცვლიან მსოფლიო მაკროეკონომიკურ სტრუქტურას.
საწარმოების ინტერნაციონალიზაცია მრავალეტაპობრივია. ჩვეულებრივ სამი ეტაპი
გამოიყოფა: საწყისი, ლოკალური საბაზრო ექსპანსია და ტრანსნაციონალური. ამ
უკანასკნელისათვის ამა თუ იმ კორპორაციის მიკუთვნება დამოკიდებულია კორპორაციის
სტრუქტურის, შედეგის და ქცევის კრიტერიებზე.
სტრუქტურული კრიტერიების მიხედვით ისეთი ტრანსნაციონალური კორპორაცია
იგულისხმება, რომელსაც საკუთარი ფილიალები აქვთ ორ ან მეტ ქვეყნაში, ანდა ეს
კორპორაცია, მისი მფლობელები ან უმაღლესი მმართველობითი პერსონალი სხვადასხვა
ქვეყნის მოქალაქეებია (ამასთან, ტრანსნაციონალურო კორპორაციის შტაბ-ბინა რომელიმე
ქვეყანაში იმყოფება. ეს უკანასკნელი განსაზღვრავს, ქვეყნის კუთვნილების მიხედვით, ტნკ-ის
სახელმწიფოებრივ წარმოშობას.
შედეგიანობის კრიტერიების მიხედვით, საწარმო ტნკ-იას მიეკუთვნება აბსოლუტური ან
შეფარდებითი მაჩვენებლების საფუძველზე: კაპიტალის საბაზრო ღირებულება, ბრუნვის
მოცულობა, აქტივი, მოგება.
ქცევის წესის მიხედვით, კორპორაცია ტრანსნაციონალურად ითვლება, თუ უმაღლესი
მენეჯმენტი ”ინტერნაციონალურად აზროვნებს”.
ყველაზე ავტორიტეტულია ტრანსნაციონალური ორგანიზაცია განისაზღვროს მისი
საერთაშორისო წონადობის მხედველობაში მიღებით. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და
განვითარების ორგანიზაციის ფორმულირებით, ტრანსნაციონალური ორგანიზაცია არის
საკუთრების კერძო, სახელმწიფო ან მათი შერეული ფორმის მატარებელი საწარმოების
ჯგუფი, რომელიც სხვადასხვა ქვეყნებშია განლაგებული, ამასთან ამ ჯგუფიდან ერთ ან მეტ
კომპანიას შეუძლია არსებითი ზემოქმედეება მოახდინოს ჯგუფში შემავალი სხვა კომპანიების
საქმიანობაზე, განსაკურებით ცოდნისა და რესურსების გაცვლის სფეროში.
UNKTAD-ის((ინგლ. UNKAD; რუს. ЮНКТАД; ქართ.ვგგკ- ვაჭრობისა და განვითარების
გაეროს კონფერენცია) განმარტებით, ტრანსნაციონალური ორგანიზაცია ის საწარმოა,
რომელიც ორ ან მეტ ქვეყანაში აერთიანებს რაგინდარა ორგანიზაციულ-სამართლებრივი

679
ფორმებისა და საქმიანობის იურიდიულ პირებს, ახორციელებს კოორდინირებულ პოლიტიკას
და პრაქტიკაში ახორციელებს ცენტრიდან ( ან ცენტრებიდან) მიღებულ ზოგად სტრატეგიას.
UNKTAD-ისმონაცემებით, XXI-ე საუკუნის მიჯნაზე მსოფლიოში აქტიურად
ფუნქციონირებდა 64 ათასზე მეტი ტრანსნაციონალური ორგანიზაცია, რომლის 500 ათასზე
მეტი ფილიალი და განყოფილება აწარმოებდა და ყიდიდა 11 ტრილიონი დოლარის
პროდუქციას. ისინი აკონტროლებდნენ საქონლის, მომსახურების და ტექნოლოგიის ბაზრების
70-90%-ს და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების 90%-ს.
ტრანსნაციონალური ორგანიზაციების ბუნება გაორებულია, ერთი მხრივ, იგი წარმოებაში
ნერგავს ახალ ტექნოლოგიას, აუმჯობესებს მენეჯერულ საქმიანობასა და წარმოების
ორგანიზაციას, ხოლო მეორე მხრივ, ამჟღავნებს უხეში პოლიტიკური ზემოქმედების
მეთოდების გამოყენების შესაძლებლობას. ამრიგად, ტრანსნაციონალურ კორპორაციებს
პოზიტიური წვლილი შეაქვთ განვითარებაში, მაგრამ ყოველთვის გასათვალისწინებელია
მისი საქმიანობის უარყოფითი ელემენტები (მაგალთად, პასუხისმგებლობა გაუნახლებადი
ბუნებრივი რესურსების არარაციონალურ გამოყენებაზე, გარემოს დაჭუჭყიანება...). პირველი
უპირატესობა უნდა გამოვიყენოთ, ხოლო მათი საქმიანობის ნეგატიური შედეგები თავიდან
ავიცილოთ. ამ მიზნის მისაღწევად აუცილებელია ზოგიერთი ჩვენი შეხედულების
ცვლილება. მაგალითად, საქართველოში მაშინაც ხდება ტრანსნაციონალური კორპორაციების
ჩართვა ამა თუ იმ ეკონომიკური ამოცანის შესრულებაში, რომელთა გადაჭრა ჩვენ თვითონ
შეგვიძლია. ამ ასპექტში სასურველია საზღვარგარეთული ტექნოლოგიის და კორპორაციების
გამოცდილების შეგუება ადგილობრივ პირობებთან და ეროვნული კაპიტალის დაგროვება
საქართველოს პოტენციალის ენერგიული მობილიზაციის მეშვეობით. უნდა
გავითვალისწინოთ, რომ საქართველოს პოტენციალის მნიშვნელოვანი ნაწილი იხარჯება
განვითარებული ქვეყნებისათვის დამახასიათებელი მოხმარების იმიტაციით. ასეთი
პოლიტიკა ადრე თუ გვიან ეკონომიკას დაუპირისპირდება. საქმე ის არის, რომ
ტრანსნაციონალური კორპორაციები მართალია მწარმოებლურობის ზრდას
უზრუნველყოფენ, მაგრამ არანაკლებ საგრძნობია მათ მიერ ქვეყნიდან ეროვნული
შემოსავლის უზამაზარი ნაწილის გატანის შედეგი.უნდა გავიაზროთ, რომ
ტრანსნაციონალური კორპორაციები ვერ შეძლებენ კაპიტალის დაგროვებაში შიდა
რესურსების მობილიზაციის ეროვნული ძალისხმევის შეცვლას.
მოცემული ფაქტები ძალზე შემაშფოთებელია. სოციალური პრობლემის გადასაჭრელად
აუცილებელიაეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპები შევახამოთ მშპ-ის პროგრესირებად

680
გადანაწილებასთან. მწარმოებლურობის ამაღლების კვალობაზე საჭიროა არა მხოლოდ
ზრდადი სამუშაო ძალის აბსორბირება, არამედ წარმოებაში ნაკლებმოხმარების
საზოგადოებოს წიაღში დაბადებული დაბალი ფენების უფრო ინტენსიური ჩართვა.ეს კი
საკმაოდ რთული ამოცანაა.

11.2.თანამედროვე კორპორატიული ეკონომიკა

მეცნიერებმა გაანალიზეს 43 ათას ტრანსნაციონალურ კორპორაციებს შორის კავშირი და

გამოავლინეს შედარებით მცირე ორგანიზაციის ჯგუფები, რომლებიც რეალურად
ზემოქმედებენ მსოფლიო ეკონომიკაზე. ამ ჯგუფში ძირითადად ბანკები შევიდნენ, წერს
ჟურნალი«New Scientist”.ანალიზისათვის შვეიცარიის უმაღლესი ტექნიკური სკოლის
მკვლევარებმა მონაცემების შესწავლისმათემატიკური მოდელი გამოიყენეს. მეცნიერებმა 37
მლნ მსოფლიო კომპანიებისა და ინვესტორებისგან 43 ათასი კორპორაცია შეარჩიეს.ხოლო
შემდეგ შეეცადნენ მათი მესაკუთრეებისა და აქციონერების განსაზღვრა.კვლევამ აჩვენა, რომ
დაახლოებით 1 318 კომპანია საგანგებო მჭიდრო კავშირში იმყოფება. მათი ერთობლივი
მოგება შეადგენს მსოფლიოში ყველა კომპანიის მოგების 20%-ს. აქციების მეშვეობით ეს
კომპანიები აკონტროლებენ მსოფლიო გლობალური შემოსავლის 60%-ს.დასახელებული
1 318 კომპანიიდან თითოეული, როგორც მინიმუმ, მჭიდრო კავშირშია სხვა ორ
კომპანიასთან. საშუალოდ მათ შორის კავშირი ოც ერთეულს უთანაბრდება. შემდგომმა
გამოკვლევებმა ”სუპერ-სუბიექტებს” შორის (143 კომპანია), რომელთა შორის ფინანსური
ორგანიზაციები ჭარბობენ, უფრო მჭიდრო კავშირი გამოავლინეს. მათ ეკუთვნის მსოფლიო
სიმდიდრის 40%.”1% ზე ნაკლებ კომპანიას შეუძლია გააკონტროლოს კომპანიების ყველა
ქსელის 40%” -ნათქვამია გამოკვლევაში”. სუპერ-სუბიექტების სიაში მოხვდნენისეთი

ბანკები როგორიცაა Barclays, UBS, Deutsche Bank, Credit Suisse. ჟურნალ New Scientist,

გამოქვეყნებულ სიაში აგრეთვე ჩართულია Goldman Sachs Group, Lehman Brothers Holdings და
სხვა კომპანიები.
ციურიხში შვეიცარიული ტექნოლოგიის ფედერალური ინსტიტუტის (Swiss Federal
Institute of Technology) მკვლევარებმა გამოავლინეს ტრანსნაცონალურ ორგანიზაციაში
ერთიმეორესთან დაკავშირებული შედარებით მცირერიცხოვანი ჯგუფი, რომელიც
არაპროპორციულ დიდ გავლენას ახდენს გლობალურ ეკონომიკაზე. ამ ჯგუფის
საფუძველია ფინანსური ინსტიტუტები. ასეთი სახის მჭიდრო ურთიერთკავშირი საფრთხეა

681
თანამედროვე მსოფლიოსათვის, რამდენადაც არსებითად ზემოქმედებს მსოფლიო
ეკოპნომიკურ სტაბილურობაზე.
ორგანიზაციებს შორის ეკონომიკური კავშირის ანალიზისათვის მკვლევარებმა მონაცემთა
მეთემატიკური მოდელი გამოიყენეს. გამოკვლევას საფუძვლად დაედო Orbis 2007 - ბაზა,
რომელშიც თავმოყრილია ინფორმაცია 37 მლნ კომპანიაზე და ინვესტორზე. მათგან
მეცნიერებმა აირჩიეს ტრანსნაციონალური კორპორაციის კუთვნილი 43 060 კომპანია და
გამოავლინეს მათი საერთო აქტივი. ამ მონაცემების საფუძველზე აიგო
ტრანსნაციონალური კორპორაციების ეკონომიკური გავლენის განაწილების მოდელი
(ფონდების ფლობისა და მოგებაში მონაწილეობის ჩათვლით).. შედეგად - მეცნიერებმა
გამოავლინეს ეგრეთ წოდებული გლობალური კორპორატიული კონტროლისქსელი,
რომელიც 1 318 კორპორაციისგან შედგებოდა. მასში შემავალი თითოეული კომპანია
მჭიდროდ იყო დაკავშირებული მინიმუმ სხვა ორ კომპანიასთან, საშუალოდ კი - 20
კომპანიასთან.მთლიან ჯამშიმათი მოგება შეადგენდა მსოფლიოოპერაციული ამონაგების
20%-ს.აქციებისა და თავისი შვილობილი კომპანიების დახმარებით ისინი აკონტროლებენ
მსოფლიოში რეალური ეკონომიკის წამყვანი საწარმოების დიდ ნაწილს, რომლებიც
უზრუნველყოფენ მსოფლიოвыручки დაახლოებით 60%-ს. მომდევნო კვლევამგამოავლინა
ამ ქსელის ბირთვი - ერთიმეორესთან უფრო მჭიდროდ დაკავშირებული
„სუპერორგანიზციის“ ჯგუფი, რომელშიც 147 კომპანია შედის, ამასთან მათ დიდ ნაწილს
ფინანსური ინსტიტუტები შეადგენდა:Barclays, JP Morgan Chase, Goldman Sachs, Merrill Lynch,
Morgan Stanley, Bank of America, UBS, Deutsche Bank, Société Générale, Credit Suisse და სხვა.
მათი აქტივები ერთიმეორესთან მჭიდროდ გადახლართულია და მათ საშუალებას აძლევს
აკონტროლოს გლობალური კორპორატიული სიმდიდრის 40%. ამრიგად, 1 %-ზე ნაკლები
კომპანიის ბირთვი, ფაქტობრივად გვევლინება გლობალურ ეკონომიკურ
სუპერსტრუქტურად, რომელიც მსოფლიო ეკონომიკის თითქმის ნახევარს
აკონტროლებს.მეცნიერების ურავლესობის აზრით, თავისთავად ამ ბირთვის კონტროლი
არც ცუდი და არც კარგი ფაქტორია, რადგან ასეთი გლობალური სუპერსტრუქტურის
წარმოშობა არაა მსოფლიო მართვის შეთქმულების შედეგი და იგი მხოლოდ
თანამედროვე კორპორატიული ეკონომიკის თვითორგანიზაციის ლოგიკური ფაზაა. თუ
ეკონომიკური სისტემის წევრების ურთიერთკავშირი ხელს უწყობს მოგების ზრდას,
მაშინ კაპიტალის ნაკადები აუცილებლად მათკენ გადაადგილდება. ამის გამო,
ტრანსნაცონალური კორპორაციები დაკავშიებულ აქტივებს, უპირატესად ეკონომიკური და

682
 არა პოლიტიკური მიზეზებით ფლობენ. მართლაც, თთქმის შეუძლებელია მსგავსი
სუპერსტრუქტურა რეალურ პოლიტიკურ ძალაუფლებას ფლობდეს, რადგან 147
„სუპერორგანიზაცია“ განსხვავებული ინტერესების მატარებელია და შეთანხმების
შენარჩუნებას დიდხანს ვერ შეძლებენ. ჩვენი აზრით, ასეთი მოსაზრება გამორიცხავს
ბაზრებზე მონოპოლისტური კონკურენციის არსებობას, რასაც, ყოველ შემთხვევაში,
საქართველოს ბაზარი (ნავთობის, მედიკამენტების... ) ადასტურებს. მსოფლიოს თითქმის
ყველა ქვეყანაში ანტიმონოპოლიური სამსახურის ფუნქციონირება ხომ ჩვენი მოსაზრების
უტყუარი დადასტურებაა.
 აღნიშნული გამოკვლევა მსოფლიო ეკონომიკის ფინანსური კრიზისების წარმოშობის ახსნას
იძლევა. საქმე ის არის, რომ ორგანიზაციასთან დაკავშირებულ მცირერიცხოვან პირების
ხელში ეკონომიკური სიძლიერის კონცენტრაცია საშიშია იმით, რომ ერთ ორგანიზაციაში

წარმოშობილი პრობლემები სწრაფად გადადიან მასთან დაკავშირებულ სხვა ორგანიზაციებში’

რომელსაც „დომინოს ეფექტის“ გამოწვევა შეუძლია. 2008 წლის ფინანსურმა კრიზისმა მსოფლიოს
დაანახვა, რომ ასეთი ქსელი საკმაოდ არამდგრადია. თუ მათგან რომელიმე კომპანია, ვთქვათ
LehmanBrothers სირთულეს წააწყდება, ეს აუცილებლად გავრცელდება სხვებზეც.

აი, როგორ გამოიყურება გლობალური კორპორატიული კონტროლის ქსელის (147

„სუპერორგანიზაცია“)

გლობალური ინვესტიციური ნაკადების სტატისტიკა. ამჟამად,პირდაპირი უცხოური

ინვესტიციების გლობალური ნაკადების შეფასებაში კვლავ ოპტიმისტური განწყობა
ჩამოყალიბდა. 2012 წლის დაქვეითების შემდეგ მსოფლიო პირდაპირი უცხოური
ინვესტიციების მოცულობა 9%-ით გაიზარდა და 2013 წელს 1,45 ტრილ. $ შეადგინა.

ვაჭრობასა და განვითარებაზე გაეროს კონფერენციისპროგნოზით, ყოველ მომდევნო წელს

პირდაპირი ინვესტიციების მოცულობა 100 მლრდ $-ით გაიზრდება და 2016 წელს 1,8
ტრილ. $ მიაღწევს. 2013 წელს უფრო განვითარებულ ქვეყნების პირდაპირი უცხოური
ინვესტიციების ნაკადი 9%-ით გაიზარდა და 566 მლრდ $ შეადგინა ( მსოფლიო
გლობალური ნაკადის 39%), მაგრამ უფრო შთამბეჭდავი იყო ნაკლებად განვითარებულ
რეგიონებში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ნაკადის ზრდის ტემპი, რომლის
წყალობით მისმა მოცულობამ მორიგ რეკორდულ ციფრს - 778 მლრდ $ (მსოფლიო
გლობალური ნაკადის 54 %)მიაღწია. ამ ნაკადის დანარჩენი ნაწილი (108 მლრდ $ ) ე.წ.
გარდამავალი ეკონომიკისქვეყნებში განლაგდა.ასევე რეკორდულ დონეს მიაღწია
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებიდანპირდაპირი უცხოური ინვესტიციების

683
უკუდინებამ. განუვითარებელი ქვეყნების ტრანსნაციონალური კორპორაციებისულ უფრო
აქტიურად იძენენ მათ რეგიონებში მოქმედ უფრო განვითარებული ქვეყნების კომპანიების
ფილიალებს. ამ ქვეყნებიდან კაპიტალის გატანამ 553 მლრდ $ მიაღწია (მსოფლიო
პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების 39%, მაშინ როცა 2000 წლების დასაწყისში
იგიმხოლოდ 12%-ს შეადგენდა). მეგარეგიონული ჯგუფები ქმნიან პირდაპირი უცხოური
ინვესტიციების გლობალურ ნაკადებს.მაგალითად, APEC (რუს. АТЭС)) კვლავ რჩება აზია
- წყნარი ოკეანური ეკონომიკური თანაშრომლობის უმსხვილეს რეგიონულ
ჯგუფად, რომელშიც21 ქვეყანაა (ავსტრალია, აშშ, ახალი ზელანდია, ბრუნეი, ვიეტნამი,
იაპონია, ინდონეზია,კანადა, მალაიზია, მექსიკა, პაპუა-ახალი გვინეა, პერუ, რესპუბლიკა
კორეა, რუსეთი, სინგაპური, ტაილანდი, ფილიპინები, ჩილი, ჩინეთის სახალხო
რესპუბლიკა, ჩინეთის ტიბეი, ჰონკონგი - ჩინეთი) გაერთიანებული.მის წილად მოდის
მსოფლიო ინვესტიციური ნაკადების 54%.

1990 წლიდან UNKAD -მაშემოიღო მაჩვენებელი, რომელიც, საზღვარგარეთის

ეკონომიკაში ტნკ-იების ჩართულობის ხარისხს ახასიათებდა. იგი ნაწილობრივი
მაჩვენებლების (საზღვარგარეთული აქტივების წილი; საზღვარგარეთული გაყიდვების
წილი; საზღვარგარეთ დასაქმებულ მუშაკთა წილი) ბაზაზე გამოითვლება. ისიც უნდა
აღინიშნოს კერძო ინვესტიციურიკომპანიების გაუნლაგებული სახსრების მოცულობა
იზრდება და ერთ ტრილიონ $ გადააჭარბა. მათი ტრანსსასაზღვრო ინვესტიციები11 %-ით
შემცირდა და 171 მლრდ $ შეადგინა. სახელმწიფო ტრანსნაციონალური კომპანიები (ტნკ)
მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების
ნაკადებში.იუნკად-ის შეფასებით, ამჟამად მათი რაოდენობა 550 ერთეულს აღწევს. მათ
შემადგენლობაშია 15 ათასზე მეტი საზღვარგარეთული ფილიალია, რომელთა უცხოური
აქტივი 2 ტრილიონ $ -ს აღემატება. 2013 წელს სახელმწიფო ტნკ-იების პირდაპირი
უცხოური ინვესტიციების მოცულობამ 160 მლრდ $ გადააჭარბა, თუმცა მათი წილი ტნკ-
იების მთლიან რაოდენობაში 1%-ს არ აღემატება, ამ სახელმწიფო კომპანიებზე მოდის
პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მსოფლიო ნაკადების 11%.ნაკლებად განვითარებულ
ძირითად რეგიონებშიპირდაპირი უცხოური ინვესტიციებიგაიზარდააფრიკაში შემოსული
ინვესტიციების ნაკადი 4 %-ით გაიზარდა, რომელსაც ხელი შეუწყო შიდა კონტინენტური
ნაკადებს ზრდამ. აზიის ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები კვლავ რჩება მსოფლიო
ინვესტიციების მთავარ მიმართულებად. ამ ქვეყნებში იმყოფება ტნკ-ების რეგიონული
შტაბ-ბინები. ლათინურ ამრიკასა და კარიბის აუზში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების
684
დინამიკა არაერთგვაროვანია. 2013 წელს მისი მოცულობა ცენტრალურ ამერიკაში 6%-ით
გაიზარდა, მაგრამ ასევე 6 %-ით შემცირდა სამხრეთ ამერიკაში. ამ თვალსაზრისით,
ინვეტირების კარგი პერსპექტივები ისახება ნავთობ-აირის სექტორში.
განახლდაპირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ზრდა უფრო განვითარებულ ქვეყნებში.
ამ ქვეყნებში ინვესტიციების მოდენა 566 მლრდ $ -მდე გაიზარდა , ხოლო გატანა 857 მლრდ
$ ზე შენარჩუნდა. თუმცა ორივე მაჩვენებელი დაახლოებით ორჯერ ჩამორჩება 2007 წლის
პიკურ დონეს.ევროპაში, რომელიც ტრადიციულადპირდაპირი უცხოური ინვესტიციების
მიმღები ქვეყანაა, იგი 2007 წლის დონის მესამედს არ აღემატებოდა, ხოლო გატანა ამ დონია
მხოლოდ მეოთხედი შეადგინა.
აშშ-ის და ევროკავშირის ერთობლივმა წილიპირდაპირი უცხოური ინვესტიციების
მოდენის მსოფლიო მოცულობაში, კრიზისამდელ წლებთან შედარებით, საგრძნობლად
შემცირდა, სამაგიეროდ 2014 წელს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოდენამ
გარდამავალი ეკონომიკის 20 ქვეყანაში რეკორდულ დონეს მიაღწია, იგი 2013 წელს28 %-ით
გაიზარდა და 108 მლრდ $ შეადგინა.ამ რეგიონიდან პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების
გატანა მკვეთრად გაიზარდა (84%) და რეკორდულ დონეს მიაღწია (99 მლრდ $). ამავე დროს
უნდა გავითვალისწინოთ განუსაზღვრელობის ფაქტორები, რომლებიც დაკავშირებულია
რეგიონის არასტაბილურობასთან.

11.3. ინვესტიციური პოლიტიკა

ინვესტიციური პოლიტიკისსფეროში ღონისძიებების უმრავლესობა კვლავინდებურად
ორიენტირებულია ინვესტიციების წახალისებასა და ლიბერალიზაციაზე. ამის
მიუხედავად, 2013 წელს 27 %-მდე გაიზარდა ინვესტიციური პოლიტიკის რეგულირებისა
და შეზღუდვის ღონისძიებები. ზოგიერთი მიმღები ქვეყანა ცდილობდა არ დაეშვა
უცხოელი ინვესტორების მიერ მის ტერიტორიაზე განლაგებული კაპიტალის ამოღება.ტნკ-
ების ბაზირების ზოგიერთი ქვეყანა ახალისებდა საზღვარგარეთ ინვესტირებული თავისი
ტნკ-იების კაპიტალის უკან დაბრუნებას. ინვესტიციური სტიმულები ყფრო მეტად
მიმართულია ეკონომიკური ზრდისკენ და ნაკლებად - მდგრად განვითარებაზე.
ექსპერტთა ნაწილი მსგავს პოლიტიტიკას ეწინაამდეგება, რადგან იგი, მათი აზრით,
სახემწიფო სახსრების არარაციონალურ განაწილებას იწვევს.
investiciebi mdgradi ganviTarebis miznebis (იmgm) miRwevebSi:

685
moqmedebis gegma kerZo seqtoris wvlilis wasaxaliseblad.zogadi globaluri
ekonomikuri, socialuri da ekologiuri problemis gamowvevebis
გათვალსწინებით,saerTaSorisoგაერთიანებაgansazRvravs mizanTa kompleqss
mdgradi ganviTarebis sferoSi (mgm).romlis formulireba, dainteresebul
mxareebTan erTad Tavis Tavze gaerom aiRo, mowodebulia mTel msoflioSi
Zalsxmeva gaaZlieros 2015-2030 wlebSi iseTi konkretuli amocanebis
gadasaWrelad rogoricaaELsiRatakis masStabis Semcireba,
sasursaTousafrTxoebis, jandacvis, ganaTlebisgaumjobeseba da klimatis
cvlilebebis gamowveuli Sedegebis Semsuqeba.Aაm sferoSi saxelmwifos
ekisreba ZiriTadi da makordinebuli roli, Tumca arc kerZo seqtoria
ugulebelyofili. Aam ukanasknels Tavisi wvlilis Setana ori mimarTulebiT
SeuZlia: კარგი მართვა კომერციულ პრაქტიკაშიდა ინვესტიციები - მდგრად
განვითარებაში.
იმგმ-ს განხორცილების ხელეშეწყობი აუცილებელი პირობაა კერძო სექტორის წვლილის
გადიდება. იგი სახელმწიფო და კერძო სექტორების შეთანხმებული პოლიტიკით მიიღწევა.
ეს იმით აიხსნება, რომ იმგმ-ს რეალიზაციას უდიდესი რაოდენობის რესურსების
მობილიზაცია ჭირდება. ყველა, როგორც უფრო განვითარებულ, ასევე ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყნებში, გლობალური ინვესტიციების მოცულობა წლიურად 5-7
ტრილიონ $-ს მიაღწევს. ექსპერტთა შეფასებით, მხოლოდ ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნებს უმთავრესად საბაზო ინფრასტრუქტურის (საავტომობილი და სარკინიგზო გზები,
პორტები; ელქტროსადგურები, წყალმომარაგების სისტემები და კანალიზაციები)
გასანვითარებლად, სასურსათო უსაფრთხოების (აგრარული მეურნეობა და სასოფლო
რაიონების განვითარება) უზრუნველსაყოფად, კლიმატის ცვლილებების შედეგების
შემსუბუქებისa და ადაპტირებისათვის, აგრეთვე ჯანდაცვისა და განათლების
განვითარებისათვის წლიურად 3, 3 – 4,5 ტრილიონი $ დაჭირდება[იხ.Основные выводы XII
Доклад о мировых инвестициях, 2014], მაშინ როცა ამ ქვეყნებშიიმგმ - თვის აუცილებელი
ინვესტიციების მოცულობის დეფიციტი წლიურად 2,5 ტრილიონი დოლარია. ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყნებში სახელმწიფო ფინანსირება, როგორც წესი, იმგმ-ს მიღწევის
ინვესტირებაში მთავარ როლს ასრულებს. ამ პროცესში კერძო სექტორის
ჩართულობაშედარებით დაბალია.
უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც ინვესტიციური მოთხოვნილება
განსაკუთრებით მწვავეა, ხოლო ფინანსური შესაძლებლობა ძალზე დაბალია, აუცილებელია
686
კერძო ინვესტიციების ზრდის ახლანდელი ტემპების გაორმაგება, რომელიც დაემატება
სახელმწიფო ინვესტიციებს და განვითარების ოფიციალურ დახმარებას ( იხ. ამ შრომის 1
თავი - ჯ.კ.). საქართველო ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ჯგუფს მიეკუთვნება და
მუდმივად ოცნებობს უცხოური კაპიტალის მოზიდვასა და მისი გაზრდილი
მოთხოვნილების დაკმაყოფილებაზე (უცხოური ინვესტიციებისთვის ე.წ. ხელსაყრელი
გარემოს შექმნა, რომელშიც უპირველეს ყოვლისა იგულისხმება სახელმწიფო გარანტიები,
საგადასახადო შეღავათები, მოგების თავისუფლად გატანის შესაძლებლობა, დასაქმებულთა
უფლებების შეზღუდვა და ა.შ.ასეთ გარემოში ყოველთვის წარმოიშობა პრინციპული
დილემები. კერძოდ საქართველოს დირექტიულმა ორგანოებმა აუცილებელია შეძლონ
შესაბამისი ბალანსის პოვნა, ერთი მხრივ, უცხოური კაპიტალისათვის ხელსაყრელი
კლიმატის შექმნა და ინვესტირებისათვის ბარიერების მოხსნასა და მეორე მხრივ,
საქართველოს საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვას (მარეგულირებელი ღონისძიებების
დახმარებით) შორის. ასეთი მექანიზმის პოვნა საქართველოს ხელისუფლებამ ჯერჯერობით
ვერ შეძლო და იგიუცხოური კაპიტალის მიმართ ყოველთვის დათმობაზე მიდის
(გავიხსენოთ საყდრისის ინციდენტი - მსოფლიოში უძველესი ოქროს მომპოვებელი მაღაროს
აფეთქება და მასთან დაკავშირებული ქართული საზოგადოების აღშფოთება და ძლიერ
გამოხატული პროტესტი - ჯ.კ.).
UNKAD-ის რეკომენდაციები იმგმ-ის ჩარჩოში ინვესტიციების მოსაზიდავად ასეთია:1. კერძო

ინიციატივის წასახალისებლად ძალისხევის აქტივიზაცია;2. მდგრად

განვითარებაშიინვესტიციების განსახორციებლად რესურსების მობოლიზაცია; 3.
ინვესტიციების ფორმაში სახსრების წარმართვა იმ სექტორებში, რომლებიც იმგმ-თან
დაკავშირებულია; 4. კერძო ინვესტიციების უკუგებისმაქსიმალური გადიდება და
წარმოშობილი რისკებისა და აგრეთვე, უარყოფითი შედეგების მინიმუმამდე დაყვანა.
ფინანსურ ბაზრებზე რესურსების მობილიზაცის მრავალი ფაქტორი აფერხებს. მათ შორის
გამოიყოფაფინანსირების სფეროშიინოვაციური გადაწყვეტილებების დანერგვა და
გავრცელება, უკმარისობაბაზრების ფუნციონირებაში, გარემოს დაცვისა სოციალური
შედეგობრიობის მიმართ ტრანსპარენტობის უქონლობადა აგრეთვე, ბაზრის
მონაწილეებისათვის წახალისების გამრუდება
საქართველოს ეროვნული ბანკის განცხადებით, 2017 წლი ს იანვარში ქვეყანაში
შემოსული ფულადი გზავნილების ნაკადების მოცულობამ 83.9 მლნ აშშ დოლარი,

687
ანუ 226.7 მლნ ლარი შეადგინა, რაც 26.1 პროცენტით (17.4 მლნაშშდოლარით) მეტია
2016 წლის იანვრის ანალოგიურ მაჩვენებელზე.
სებ-ის ინფორმაციით, უცხოეთიდან საქართველოშიფულადი გზავნილების 88.6
პროცენტი იმ 10 უმსხვილეს დონორ ქვეყანაზე მოდის, საიდანაც ასეთი
გზავნილების მოცულობამ იანვარში 1 მლნ აშშ დოლარს გადააჭარბა. იმავე 10
ქვეყანაზე გასული წლის იანვარში მთელი ფულადი გზავნილების 86.2 პროცენტი
მოდიოდა.
2017 წლის იანვარში საქართველოდან საზღვარგარეთ 13.4 მლნა შშდოლარი (36.1
მლნ ლარი) გადაიგზავნა, ნაცვლად 11.9 მლნ აშშ დოლარისა (29.0 მლნლარისა)
გასული წლის იანვარში.

თავი 12. მსოფლიო ვაჭრობა: სავაჭრო პოლიტიკა როგორც

განვითარების ძირითადი ინსტრუმენტი

მსოფლიო ვაჭრობა აღმოცენდა შრომის დანაწილებისa და გაღრმავების საფუძველზე. ჯერ

კიდევ შორეულ წარსულში ჩაისახა ცალკეულ ქვეყნებს შორის ეკონომიკური და
კულტურული შეხებები. მსოფლიო სივრცეში მრავალი მსხვილი სავაჭრო გზა გაიკვალა,
მათგან ერთ-ერთი („დიდი აბრეშუმის გზა“) საქართველოშიც გადიოდა. თვით ტერმინი
„ერთაშორისი ვაჭრობა“ X11-ე საუკუნეში გამოიყენა იტალიელმა მეცნიერმა ანტონიო
მარგარეტმა თავის ეკონომიკურ ტრაქტატში - „ხალხის მასის ძალაუფლება ჩრდილოეთ
იტალიაზე“.

„ამერიკის აღმოჩენამ, აგრეთვე აფრიკის გარშემო მიმავალმა საზღვაო გზის აღმოჩენამ ახალი
ასპარეძი შეუქმნეს აღმავალ ბურჟუაზიას. აღმოსავლეთ-ინდოეთისა და ჩინეთის ბაზარმა,
ამერიკის კოლონიზაციამ, კოლონიებთან გაცვლა-გამოცვლამ, გაცვლის საშუალებათა და
საერთოდ, საქონელთა გამრავლებამ მანამდე გაუგონარი ბიძგი მისცა ვაჭრობას, ნაოსნობას,
მრეწველობას“1[1კ. მარქსი და ფ. ენგელსი. კომუნისტური პარტიის მანიფესტი. სახელგამი,
1956, გვ.38], ახალ ბაზრებთან ერთად იზრდებოდა მოთხოვნა, რომლის დაკმაყოფილება
ფეოდალურ წარმოებას უკვე არ შეეძლო. ამქრული წარმოების წესი თანდათანობით
მანუფაქტურამ შეცვალა, შესაბამისად შრომის დანაწილება გაღრმავდა მაგრამ XY111-ე
საუკუნის მეორე ნახევრამდე მსოფლიო ეკონომიკა კვლავ დაბალ საფეხურზე

688
 იმყოფებოდა.kontinentebs Soris urTierთdamokidebuleba susti, ხოლო

გადაადგილება საშიში და ძვირი იყო, საზღვაო ტრანსპორტი ხის, იალქებიან, მცირე

ტევადობის გემებისგან შედგებოდა, თანაც ეს გემები მცირე სიჩქარით დაცურავდნენ, „მაგრამ
ბაზრები განუწყვეტლივ ფართოვდებოდნენ, მოთხოვნა სულ იზრდებოდა, მანუფაქტურაც
უკვე არ კმარობდა. მაშინ ორთქლმა და მანქანამ მოახდინეს რევოლუცია სამრეწველო
წარმოებაში. მანუფაქტურის ადგილი დაიჭირა თანამედროვე მსხვილმა მრეწველობამ“,
რომელმაც „შექმნა მსოფლიო ბაზარი, რომელსაც ნიადაგი მოუმზადა ამერიკის აღმოჩენამ.
მსოფლიო ბაზარმა უაღრესად განავითარა ვაჭრობა, ნაოსნობა და სახმელეთო მიმოსვლის
საშუალებები. ამან თავის მხრივ გავლენა იქონია მრეწველობის გაფართოებაზე“ 3[3 კ. მარქსი
და ფ. ენგელსი. კომუნისტური პარტიის მანიფესტი. გვ. 39].

12.1. მსოფლიო ვაჭრობისა და ფინანსების მნიშვნელობა

მსოფლიო ვაჭრობა მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა და ახლაც ასრულებს ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების ეკონომიურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ეს იმით აიხსნება, რომ
ნედლეულის ექსპორტს ტრადიციულად დიდი წილი უკავია ამ ქვეყნების მთლიან შიდა
პროდუქტში (მშპ). მაგალითად, 2001 wels nigerias eqsportSi energetikuli
produqtis wilma 99.6% anu qveynis mTliani Sida produqtis (110.6 mlrd$) 12%
შეადგინა. ზოგიერთ ქვეყანაშიki აგრარული პროდუქტის გაყიდვიდან მიღებული საექსპორტო

შემოსავალი 40 %-მდე ადის.4[4 L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique mondiale. P.:

2005, p. 132] ეს, უპირველეს ყოვლისა, ეხება პირველადი პროდუქტების (ბამბა, კაკაო, შაქარი,
ქოქოსის ზეთი, ყავა...) ექსპორტიორ ქვეყნებს. ამ გაგებით, მრავალი naklebad განვითარებuლი
ქვეყანა ექსპორტულ დამოკიდებულებაში იმყოფება. ეს მედლის ერთი მხარეა, მეორეა -
იმპორტზე, განსაკუთრებით ენერგეტიკულ რესურსზე, დამოკიდებული ქვეყნების
მდგომარეობა. ხშირად ამ პროდუქტზე მოთხოვნის ზრდის ტემპი აღემატება საექსპორტო
შემოსავლის ზრდის ტემპს, რომლისგან გამომდინარეობს მრავალი ნაკლებად განვითარებული
ქვეყნის საგადამხდელო ბალანსის ქრონიკული დეფიციტი, gansakuTrebiT - მიმდინარე

ოპერაციების ანგარიშზე. დეფიციტი, როგორც წესი, გადაიფარება კაპიტალის მოძრაობის

ანგარიშიდან (საგარეო სესხი, უცხოური კაპიტალის ინვესტირება, გრანტები...). ამ გარემოებამ
გაადიდა განუვითარებელი სამყაროს დავალიანება( 618,7 მლრდ $ - 1980 წ; 2 644,2 მლრდ $ -
2003 წ.). დავალიანების მაღალი დონით განსაკუთრებით აზიის და ლათინური ამერიკის
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები გამოირჩევიან(იხ. ცხრილი 1):

689
 ცხრილი 1. საგარეო ვალი ( მლრდ $ )
1980 1990 2000 2003 2010
Nnaklebad 618,7 1 458,5 2 498,5 2 644,2
განვითარებული
რეგიონები
აფრიკაa 72,5 184,4 217,3 221,3
აზია 110,2 331,9 663,3 696,2
ცენტრ. და 91,9 100,3 308,3 402,2
აღმ.ევროპა
CEI 20,4 89,6 199,1 221,6
ლათ. ამერიკა 232,0 449,2 763,2 741,1
შუა- 59,9 186,4 292,3 307,6
აღმოსავლეთი
aლიბიის და ეგვიპტის გამოკლებით

წყარო: FMI, The Worid Economic Outlook (WEO), Detabase, mai 2004.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------

atronomiuli sagareo vali ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis biujetebs

mZime tvirTad awveba, amcirebs maT saerTaSoriso rezervs da anelebs
ekonomikuri zrdis tempebs. am mosazrebis dasadastureblad sakmarisia
aRiniSnos, rom ukanaskneli 20 wlis ganmavlobaSi ამ qveyneb\ma, savalo
valdebulebis saxiT, ukve gadaixades 3,45 trilioni $, rac თავდაპირველ ვალს 6-
ჯer აღემატება (!) და კიდევ გადასახდელად 2 ტრილიონი $ დარჩა. ვალის სიმძიმეს ყველა

ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა განიცდის, მაგრამ მათ შორის მაინც გამოიყოფა:

არგენტინა, რომელმაც 2005 - 2010 წლებში გადაიხადა 25 მლრდ $ (მშპ-ის 9%); ბრაზილია -
42 მლრდ $ (მშპ-ის 6%); თურქეთი - 14 მლრდ $ (მშპ-ის 7.5%);ინდონეზია - 27 მლრდ $ (მშპ-
ის 18.6%); ტაილანდი - 12.0 მლრდ $ (მშპ-ის 8.5%); უნგრეთი - 10 მლრდ $ (მშპ-ის 20%) და ა.
შ.am mxriv arc saqarTveloa gamonaklisi (ix. cxrili 2). მისმა საგარეო ვალმა 2012
წლის 1 იანვრისათვის 11. 5 მლრდ $ -ს მიაღწია.

11.2. vaWrobis faqtori ganviTarebaSi:

statistikuri mimoxilva
bolo 50 wlis ganmavlobaSi msoflio vaWrobis moculoba, Rirebuleba da
struqtura mniSvnelovnad Seicvala. magaliTad, 1970 wels msoflio eqsportma
690
 312 mlrd $ შეადგინა (1980 წლის ფასებში), 1975 წელს კი - 872.7 მლრდ $. ამავე პერიოდში

უფრო განვითარებული ქვეყნების წილი მსოფლიო ექსპორტში 71.9%-დან შემცირდა 66.1%-

მდე, ასევე შემცირდა ცენტრალიზებული გეგმიანი ქვეყნების წილი (10.5%-დან 9.7%-მდე,
სამაგიეროდ მნიშვნელოვნად გაიზარდა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების წილი (17.6 %-
დან 24.2%-მდე.
1980 წელს მსოფლიო ვაჭრობამ ტრილიონ $-ს გადააჭარბა, 1990 წელს კი, 1980 წელთან
შედარებით, ორჯერ მეტად გაიზარდა, 2000 წელს ეს მაჩვენებელი უფრო სწრაფად გაიზარდა
(5 442 მლრდ $). ამავე პერიოდში შეიცვალა ქვეყნებისა და რეგიონების წილი მსოფლიო
ექსპორტში
1970 -1980 წლებში ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების წილი მსოფლიო ექსპორტში
თითქმის ორჯერ გაიზარდა. ეს ამ ქვეყნების დიდი წარმატებაა, მაგრამ იგი ძირითადად
მიღწეული იქნა პირველადი პროდუქტების (ნავთობი, შაქარი, კოფე, სპილენძი, ხის მასალა,
რკინის მადანი, კაუჩუკი, ბამბა, ბრინჯი, თამბაქო, სიმინდი...) ექსპორტის ხარჯზე. მომდევნო
20 წლის (1980 – 2000 წწ) განმავლობაში ეს წილი უმნიშვნელოვნად (0.4%) შემცირდა და
მომდევნო ათწლეულში დაახლოებით ამ დონეზე დარჩა. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების უმრავლესობისათვის (დაახლოებით 150 სახელმწიფო)
პირველადი პროდუქტების ექსპორტი მათი სავალუტო შემოსავლის უმთავრესი წყაროა.
მაგალითად, გასული საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში ამ პროდუქტების წილად
მოდიოდა ტროპიკული აფრიკის ქვეყნების ექსპორტის 90 %, ხოლო აზიის და ლათინური
ამერიკის დაბალშემოსავლიანი ქვეყნების უმრავლესობისათვის პირველადი ნედლეულის
წილი ექსპორტის 75%-ს მოიცავდა [Тодаро М.П.Экономическое развитие.Учебник,(Пер. с англ.) ,
изд. ЮНИТИ .М.: 1997, с. 382]. ამ მხრივ ,,მრავალი ქვეყნისთვის მდგომარეობა XXI-ის პირველ
ათწლეულში შეიცვალა. მაგალითად, თუ 1986 წელს ნიგერიას სასაქონლო ექსპორტში
ენერგეტიკული პროდუქტის წილი 99.6 %-ს შეადგენდა, 2000 წლისათვის ეს წილი (99,6 %)
კიდევ უფრო გაიზარდა. ასევე კვლავ მნიშვნელოვანია ირანის ექსპორტში ენერგეტიკული
პროდუქტის წილი (84.8 %). ამ სიტუაციაში ერთ მნიშვნელოვან გარემოებას უნდა მიექცეს
ყურადღება. მხედველობაში გვაქვს მრავალ naklebad ganviTarebul ქვეყნის ექსპორტში
აშკარად გამოკვეთილი სამრეწველო ნაწარმის წილის ზრდის ტენდენცია. ასე მაგალითად,
ბრაზილიის სასაქონლო ექსპორტში სამრეწველო ნაწარმის წილი 47.9 %-დან (1986 წ) გაიზარდა
53.6 %-მდე (2001 წ); ინდონეზიის - 19.3 %-დან 56 %-მდე; თურქეთის - 58 %-დან 82.5 %-მდე;

691
მექსიკის - 45.6 %-დან 85.7 %-მდე; პაკისტანის - 66.4 %-დან 85 %-მდე; ტაილანდის - 43.7 %-
დან 74.1 %-მდე; ინდოეთის - 62.5 %-დან (1990 წ) - 76.4 %-მდე.
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ჯგუფის შიგნით ცალკეული ქვენების წილი მსოფლიო
ვაჭრობაში ძალზე განსხვავებულია, კერძოდ, მკვეთრად გაიზარდა ახალი ინდუსტრიული
ქვეყნების (სამხრეთ კორეა, სინგაპური, ტაივანი...) და სპარსეთის ყურის ნავთობმომპოვებელი
სახელმწიფოების ექსპორტის წილი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია სამხრეთ კორეას მიღწევები.
ამ ქვეყანაში 20 წლის განმავლობაში მშპ 7.5-ჯერ გაიზარდა (95.8 მლრდ $-დან 714.2 მლრდ $-
მდე). შესაბამისად გაიზარდა ქვეყნის საგარეო ექსპორტის მოცულობა, მათ შორის
მომსახურების ექსპორტი 1.53 მლრდ $-დან (1976 წ) 28.4 მლრდ $-მდე (2002 წ), ხოლო
პროდუქტის ექსორტი - 7.81 მლრდ $-დან 162.55 მლრდ $ მდე. გაუმჯობესდა ექსპორტის
სტრუქტურაც, რაც აისახა ექსპორტში აგრარული პროდუქტის წილის 5- ჯერ შემცირებაში
(1974 წელს - 10.9 %; 2001 წელს - 2.6%), სამაგიეროდ ექსპორტში გაიზარდა სამრეწველო
ნაწარმის წილი (84.6%-დან - 90 %-მდე), აქედან მანქანები და ტრანსპორტის საშუალებები 57.4
%-ს შეადგენდა (1974 წელს - 15.1 %). შესაბამის პერიოდში მიმდინარე ანგარიშის უარყოფითი
სალდო ( - 3.5 % მშპ-ის მიმართ) დადებითი (+ 1.3% მშპ-ის მიმართ) გახდა.
კიდევ უფრო დიდ წარმატებას მიაღწია ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკამ, რომლის
სამრეწველო ნაწარმის ექსპორტი 7.11 მლრდ $-დან (1974 წ) გაიზარდა 266.08 მლრდ $- მდე
(2001 წ), ანუ თითქმის 40 - ჯერ (!), ხოლო აგრარული პროდუქტის წილი აღნიშნულ პერიოდში
43 %-დან 6.2 %-მდე შემცირდა, ენერგორესურსების წილი კი 16.3 %-დან 3.2 %-მდე.
სამაგიეროდ სამრეწველო ნაწარმის წილი 47.5 %-დან გაიზარდა 88.6 %-მდე [გაანგარიშებულია
ჩვენს მიერ მსოფლიო ბანკისა და L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique mondiale.
P.: 2005 სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით p. 280, 288].
ამ ფონზე naklebad განვითარებuლი ქვეყნების უმრავლესობა სტაგნაციის ან ეკონომიკის
რეალური დაქვეითების მდგომარეობაში იმყოფება. ამ მხრივ განსაკუთრებით აფრიკა და შუა
აღმოსავლეთი გამოირჩევა: აფრიკის წილი მსოფლიო ექსპორტში (1980 2000 წწ) როგორც
ცხრილი 3- დან ჩანს 2.53 - ჯერ (4.3 %-დან 1.7 % - მდე) შემცირდა, ასევე მსოფლიო ექსპორტში
შუა აღმოსავლეთის წილი 10.6 %-დან 2.8 %-მდე შემცირდა, თუმცა ორივე რეგიონში ექსპორტის
ზრდის წლიურ ტემპი აღემატებოდა იმპორტის წლიური ზრდის ტემპს. (იხ. ცხრილი 4 ).

ცხრილი 4. მსოფლიო სასაქონლო ვაჭრობა (მლრდ $, მიმდინარე ფასი)

წლიური ზრდის ტემპი

692
 2003 წ ექსპორტი 2003 წ იმპორტი
ღ-ბა ღ-ბა
1990- 2003 2010 1990- 2003 2010
2000 2000
მსოფლიო 7 274 6 16 7 557 6 16
ჩრდ. 996 7 5 1 552 9 9
ამერიკაA
ლათინური 377 9 9 360 12 3
ამერიკა
ევროკავშირი- 2 894 4 17 2 914
15b
გარდამავალი 400 10 28 378 8 27
ქვეყნები
აფრიკა 173 3 22 165 3 17
შუა 290 7 16 188 5 9
აღმოსავლეთი

აზიაc 1 897 8 17 1 734 8 19

a აშშ და კანადა; bექსპორტიორი (თუ იმპორტიორი) წევრ-ქვეყნების ჯამი;c მასში

შედის ინდუსტრიული (იაპონია...) ქვეყნებიც.

წყარო: OMC და L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique mondiale. P.: 2005,
p. 61
............................................................................................................................................................
ჯერჯერობით, მომსახურების მსოფლიო ექსპორტ/იმპორტი, როგორც მოცულობით, ასევე
წლიური ზრდის ტემპით, მნიშვნელოვნად ჩამორჩება სასაქონლო მსოფლიო
ექსპორტ/იმპორტის მოცულობას და წლიური ზრდის ტემპს. ამ სფეროში წლიური ზრდის
ტემპით გამოირჩევა ევროკავშირი, გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნები და აზია (იხ. ცხრილი 5).

ცხრილი 4. მომსახურების მსოფლიო ვაჭრობა (მლრდ $, მიმდინარე ფასი)

წლიური ზრდის ტემპი
2003 წ ექსპორტი 2003 წ იმპორტი

693
 ღ-ბა ღ-ბა
1990- 2003 2010 1990- 2003 2010
2000 2000
მსოფლიო 1 763 7 12 1 743 6 12
ჩრდ. ამერიკაA 322 8 4 266 7 7
ლათინური 60 7 6 67 7 3
ამერიკა
ევროკავშირი-15b 802 5 16 782 5 16
გარდამავალი 72 9 28 82 8 21
ქვეყნები
აფრიკა 36 5 * 46 4 *
შუა 33 9 * 49 4 *
აღმოსავლეთი

აზიაc 345 9 6 394 8 5

a აშშ და კანადა; bექსპორტიორი (თუ იმპორტიორი) წევრ-ქვეყნების ჯამი; c მასში

შედის ინდუსტრიული (იაპონია...) ქვეყნებიც.

წყარო: OMC და L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique mondiale. P.: 2005,
p. 61
............................................................................................................................................................
აღსანიშნავია, რომ მსოფლიოს ყველა რეგიონში (ჩრდ. ამერიკის გარდა) მომსახურების
იმპორტი აღემატება მის ექსპორტს.
2010 წელს მსოფლიო საქონლის ექსპორტმა 13 641,6 მლრდ $ შეადგინა, მ.შ.
არაბულ ქვეყნებში (21 სახელმწიფო)- 546,6 მლრდ $; აღმოსავლეთ აზიასა და წყნარი
ოკეანის რეგიონში (24 სახელმწიფო)-
ევროპას და ცენტრალურ აზიაში (31 სახელმწიფო) - 1 225,6 მლრდ $; ლათინურ
ამერიკასა და კარიბის ბასეინში (33 სახელმწიფო) – 857,8 მლრდ $; სამხრეთ აზიაში (9
სახელმწიფო) -335,2 მლრდ $; სუბსაჰარის აფრიკაში (48 სახელმწიფო) – 237,5 მლრდ $.
რაც უფრო მეტია ამა თუ იმ ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობა, მით უფრო
ნაკლებია ამ ქვეყნის დამოკიდებულება საგარეო ვაჭრობაზე, მათ შორის ექსპორტზე.
მაგალითად, ჩინეთის ექსპორტი ამ ქვეყნის მშპ-ის უმნიშვნელო ნაწილია, იგივე ითქმის
694
ინდოეთზე, მაშინ როცა ტროპიკული აფრიკის და დასავლეთ აზიის ქვეყნები ძლიერ
დამოკიდებულია ექსპორტის მოცულობაზე. ამ ასპექტში აღსანიშნავია, გასული საუკუნის 80-
იანი წლებიდან, განუვითარებელი ქვეყნების ექსპორტში სამრეწველო ნაწარმის სწრაფი
ზრდის ტენდენცია.კიდევ უფრო გაიზარდა მსოფლიო საქონლის იმპორტი

12.2.1. ექსპორტი და განვითარება

ექსპორტის მნიშვნელობა.საქონლის ექსპორტში იგულისხმება მოცემულ საქონელზე
საკუთრების ცვლილება სახელმწიფო საზღვრის გადაკვეთის შემთხვევაში. ექსპორტი FOB-ის
ფასით (franko bortი )განისაზღვრება. საქონლის ექსპოrტის გარდა, ექსპორტი მოიცავს

არაფაქტორულ მომსახურებას (სატრანსპორტო მომსახურება, დაზღვევა, ტურიზმი...).

სამაგიერoდექსპორტშიარშედისფაქტორულiმომსახურების (შემოსავალი ინვესტიციებზე,

ფულადი გზავნილი საზღვარგარეთ...) ღირებულება.

მსოფლიოს ყველა ქვეყნისათვის საქონლისა და მომსახურების მნიშვნელობა დიდია. საქმე ის
არის, რომ ექსპორტი ქვეყნის შედარებითი უპირატესობის რეალიზაციის შესაძლებლობას
იძლევა., რომელსაც თან ახლავს მსოფლიო წარმოებითი შესაძლებლობის გადიდება. მასთან
დაკავშირებულია დასაქმების დონის და სავალუტო შემოსავლის გადიდება. ეს კი
ექსპორტიორი ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის გადიდებისა და ეროვნული ვალუტის
განმტკიცების მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ექსპორტის ასეთი დიდი მნიშვნელობის მიუხედავად,
ნაკლებად განვითარებელ ქვეყნების წილი მსოფლიო ექსპორტში კვლავ დაბალია, თუმცა იგი
ნელი ზრდის ტენდენციით ხასიათდება (1980 წ - 33%; 1990 წ - 28.6%; 2000 წ - 32.6%, 2003 წ -
36.4%; ). კიდევ ერთი ტენდენცია გამოიკვეთა; რაც უფრო დიდია ქვეყნის მშპ-ის მოცულობა,
მით უფრო ნაკლებია მის მიმართ საგარეო ვაჭრობის წილი. მაგალითად, ჩინეთის ექსპორტის
წილი ამ ქვეყნის მშპ-ში უმნიშვნელოა, იგივე ითქმის ინდოეთზე, მაშინ როცა ტროპიკული
აფრიკის და დასავლეთ აზიის ქვეყნები ძლიერ დამოკიდებულია ექსპორტის მოცულობაზე.

ცხრილი sაქართველოს ZiriTadi eqsportიoრი

qveynebi, მლნ $

qveyana 2007 2008 2009 2010 2011 2012 %-ის წილი

ექსპორტში,2011
ექსპორტი 1,232.1 1,495.3 1,133.6 1,677.5 2,189.1 100
მათ

695
 შორის
აზერბაიჯანი 137.5 203.9 165.6 256.2 425.9 19.5
თურქეთი 171.8 262.9 225.8 216.8 227.6 10.4
სომხეთი 110.8 123. 88.9 166.8 223.0 10.2
ყაზახეთი 34.3 22.0 20.5 50.1 159 7.2
აშშ 149.0 102.2 36.9 187.2 143.5 6.6

Uukraina 94.2 134.2 84.0 110.4 141.2 6.5

Kkanada 70.6 131.8 117.2 118.7 114.8 5.2

წყარო: saqarTvelos erovnuli banki. saqarTvelos sagadasaxdelo balansi

2011. Tb.:2012, გვ.2

2007-2011 წლებში საქართველოს საექსპორტო პროდუქტის პირველი ათეული

(ფეროშენადნობი, მსუბუქი ავტომობილები, აზოტოვანი სასუქები, axali an gamxmari
kakali,Savi liTonebis narCenebi da jarTi, oqro, spilenZis madnebi da
koncentratebი) TiTqmis უცვლელია: იგი მხოლოდ ექსპორტის სტრუქტურულ

თანაფარდობას შეეხო. უპირვეს ყოვლისა აღსანიშნავია მსუბუქი ავტომობილების ექსპორტის

მოცულობის სწრაფი ზრდა (2007 წელს - 70.2 მლნ $; 2008 წელს - 113.3 მლნ $; 2009 წელს - 78.5
მლნ $; 2010 წელს - 227.4 მლნ $; 2011 წელს - 450.3 მლნ $, რომლის წყალობით 2011 წელს
მსუბუქი ავტომობილების ექსპორტი ათეულის სათავეში აღმოჩნდა (?) .მისმა წილმა
მთლიან ექსპორტში 20% შეადგინა და საგრძნობლად ჩამოიტოვა აქამდე პირველ ადგილზე
მყოფი ფეროშენადნობის ექსპორტის წილი (11.6%).

ცხრილი საქართველოს ZiriTadi saeqsporto

sasaqonlo jgufebi, მლნ $
%
eqsportS
i
saqonlis 2007 2008 2009 2010 2011 2012
dasaxeleba 2011

696
 eqsporti, 1,232.1 1,495.3 1,133.6 1,677.5 2,189.1 100.0
sul

maT Soris:
msubuqi 70.2 113.3 78.5 227.4 450.3 20.6
avtomobilebi
feroSenadnobebi 159.6 267.22 130.1 264.0 254.9 11.6

sasuqebi 57.0 105.5 60.2 84.2 144.1 6.6

azotovani

Txili da 65.1 31.7 70.0 75.1 130.1 5.9

kakali
narCenebi da 96.9 128.5 63.6 109.4 116.8 5.3
jarTi Savi
liTonebis
OოqrodaumuSaveb 69.4 100.1 116.2 117.6 109.9 5.0
eliannaxevraddam
uSavebuli

madnebi და 79.2 118.3 61.9 85.1 3.9

koncentratebi 74.5
spilenZis
eეTilis spirti, 57.4 59.0 54.0 55.7 67.9 3.1
spirtiani
sasmelebi
წნelebinaxSirba 0.2 9.4 2.5 36.2 61.0 2.8
diani
foladisagan
yurZnis 29.2 36.9 32.0 41.1 54.1 2.5
naturaluri
Rvinoebi
danarCeni 547.8 525.3 464.7 592.2 714.9 32.7
produqcia, სულ
monacemTa wyaro: saqstati, ar Seicavs araorganizebuli vaWrobis
monacemebs.

ცხრილი საქართველოს ZiriTadi importიoრი qveynebi, მლნ $

697
 qveyanა 2007 2008 2009 2010 2011 2012 % wili
importSi
2011

impoრტი 5,212.2 6,301.5 4,500.2 5,257.1 7,057.8 100.0

sul

maT Soriს

TurqეTi 727.9 940.5 787.9 886.7 1,272.4 18.0

ukraina 574.9 657.7 421.2 560.9 705.6 10.0

azerba- 382.4 607.4 410.2 484.6 610.8 8.7

ijani

CineTi 206.7 298.3 174.7 335.2 524.8 7.4

germania 387.3 497.3 302.1 333.4 480. 6.8

6
ruseTi 573.9 423.3 291.6 290.5 389.7 5.5

bulgareTi 184.0 124.1 152.8 131.7 255.6 3.6

aSS 203.9 358.1 231.6 181.0 245.8 3.5

წყარო:saqarTvelos erovnuli banki. saqarTvelos sagadasaxdelo

balansi 2011. Tb.:2012, გვ.22

2015 წელს საქართველოში საქონლით საგარეო სავაჭრო ბრუნვამ (არაორგანიზებული

ვაჭრობის გარეშე) 9 928 მლნ $ შეადგინა, რაც წინა წლის შესაბამის მაჩვენებელზე 13 %-
698
ით ნაკლებია; აქედან ექსპორტი 2 204 მლნ $ შეადგენს(23 %-ით ნაკლები), ხოლო
იმპორტი 7724 მლნ $ (10 %-ით ნაკლები). უარყოფითმა სავაჭრობალანსმა 2015 წელს 5
521 მლნ $ და საგარეო სავაჭრო ბრუნვის 56 % შეადგინა.
საქსტატის მონაცემებით, 2015 წელ ს საქართველოს საგარეო სავაჭრო ბრუნვამ
ევროკავშირის ქვეყნებთან 3165 მლნ $შეადგინა, რაც წინა წლის შესაბამის მაჩვენებელზე
6 %-ით მეტია. აქედან ექსპორტი 646 მლნ $ (4 %-ითმ ეტი), ხოლო იმპორტი 2 518 მლნ $
(6 %-ით მეტი). საქართველოს საგარეო სავაჭრო ბრუნვაში ამ ქვეყნების წილმა 32
%შეადგინა, მათ შორის ექსპორტში 29 % და იმპორტში 33 % (2014 წელს შესაბამისად 26,
22 და 28 %). ევროკავშირის ქვეყნებზე მოდიოდა სავაჭრო დეფიციტის 34 % (2014 წელს
30%).
დსთ-ისქვეყნებთან საგარეო სავაჭრო ბრუნვამ 2015 წელს 2 808 მლნ % შეადგინა (2014
წელთან შედარებით 22 %-ით ნაკლები). აქედან ექსპორტი 840 მლნ $ (43 %-ითნაკლები),
ხოლო იმპორტი 1968 მლნ % იყო (7 %-ით ნაკლები). საგარეო სავაჭრო ბრუნვაში დსთ-ის
ქვეყნების წილი 28 %იყო, მათ შორის ექსპორტში 38 %და იმპორტში 25 % (2014 წელს
შესაბამისად 31, 51 და 25 %). 2015 წელს დსთ-ის ქვეყნებზე მოდიოდა სავაჭრო
დეფიციტის 20 % (2014 წელს - 11%).
2015 წელს ათი უმსხვილესი სავაჭრო პარტნიორის წილმა საქართველო სმთლიან
საგარეოსავაჭრობრუნვაში 64 %შეადგინა. უმსხვილესისავაჭროპარტნიორებიათურქეთი
(1517 მლნ $)რუსეთი (789 მლნ $ დააზერბაიჯანი (783 მლნ $).
2015 წელს, სასაქონლო ჯგუფებიდან, საექსპორტო ათეულში პირველი ადგილი
სპილენძის მადნებმა და კონცენტრატებმა დაიკავა, 271 მლნ $ ანუ მთლიანი ექსპორტის 12
%. მეორე ადგილზეა ფეროშენადნობების ექსპორტი(195 მლნ $,მთლიანი ექსპორტის 9 %),
მესამე ადგილზეა მსუბუქი ავტომობილები- 180 მლნ $ (მთლიანი ექსპორტის 8%).
უმსხვილესი საიმპორტო სასაქონლო ჯგუფი 2015 წელს სამკურნალო საშუალებები იყო,
რომლის იმპორტმა 745 მლნ $ (მთლიანი იმპორტის 10 %). მეორე ადგილზე იმყოფებოდ
ანავთობი და ნავთობპროდუქტების სასაქონლო ჯგუფი(657 მლნ $, მთლიანი იმპორტის 9
%).მესამეადგილი კი მსუბუქი ავტომობილებმა დაიკავა (461 მლნ $, მთლიანი იმპორტის 6
%). [http:// www. commersant.ge /index. php?m=5&news_id=31685&cat_id=5
ვაჭრობა და განვითარება ურთიერთ დაკავშირებული ცნებებია. განვითარებაში
ვაჭრობის როლი დიდიხანია საყოველთაოდ აღიარებულია. თვით UNCTAD-ის
სახელწოდება(The United Nations Conference on Trade and Development- ვაჭრობასადა

699
განვითარებაზე გაერთიანებული ერების კონფერენცია, 1964 წ )ამაზე მიუთითებს.
UNCTAD-ის მიზანია ისეთი პოლიტიკის დამუშავება, რომელიც ვაჭრობის, დახმარების,
ტრასპორტის, ფინანსებისა და ტექნოლოგიის ჩათვლით, განვითარების ყველა საკითხს
ეხება.
ამჟამად, ვაჭრობა დ სავაჭრო პოლიტიკა განვითარების ნაციონალური მიზნების
მიღწევის პრინციპულად მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია. იგი აგრეთვე, ათასწლეულის
განვითარების მიზნის მიღწევის გზაზე საკვანძო ელემენტად განიხილებოდა
.საერთაშორისო სავაჭრო სისტემას, როგორც პრაქტიკა ადასტურებს, თავისი წვლილი
შეაქვს ეკონომიკის აღდგენასა და განვითარებაში. მრავალი ქვეყანა იმპორტშემცვლელი
წარმოების პოლიტიკიდან გადავიდა ექსპორტის წახალისების პოლიტიკაზე. რადგან
ამ ქვეყნების ხელმძღვანელობის აზრით, უფრო გახსნილი საშინაო და საგარეო ბაზრები
მნიშვნელოვნად ამაღლებს ეკონომიკის ეფექტიანობას.
1951 – 2010 წლებში მსოფლიო მშპ დაახლოებით 9-ჯერ, ხოლო საქონლით ვაჭრობის
მოცულობა 33- ჯერ გაიზარდა. მომდევნო პერიოდში ეს ტემპი რამდენამდე შემცირდა.
მაგალითად, 1995-2010 წლებში ვაჭრობის მოცულობის საშუალოწლიური ზრდის
ტემპი დაახლოებით ორჯერ აღემატებოდა მთლიანი წარმოების მოცულობის ზრდის
ტემპებს. მთლიანობაში კი სტატისტიკური მონაცემები ადასტურებენ საერთაშორისო
ვაჭრობის შედარებით მაღალ დინამიკას და ხალხებს შორის სავაჭრო
ურთიერთკავშირის ზრდას. მიწოდებისძეწკვი ხელს უწყობდა საერთაშორისო
ვაჭრობის უფრო სწრაფ ზრდას. ამპროცესში ცალკეულიქვეყნების თუ რეგიონების
ვაჭრობა განსხვავებული ტემპებით იზრდებოდა. მაგალითად, ჩინეთის, გერმანიის,
ინდოეთის და ზოგიერთი სხვა ქვეყნის ექსპორტის წილი სხვებთან შედარებით უფრო
მოიმატა. ამ ცვლილებებმა განაპირობა ზრდის ახალი პოლუსების წარმოშობა,
რამდენადაც ვაჭრობა დადებით როლს ასრულებს ზრდის დამატებითი პოლუსების
გამოჩენაში. უახლოეს პერიოდში მათ ახალი ქვეყნებიდაემატება. მსოფლიო ბანკის
შეფასებით, 2050 წლისათვის მოსალოდნელია მსოფლიო ვაჭრობაში ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნების წილის გაორმაგება .ამრიგად, სავაჭრო ურთიერთობა
ცვლილებების პროცესშია და ამ ქვეყნების ხარჯზე ახალი ბაზრები კვლავ წარმოიშობა.
ეს კი საგრძნობლად შეცვლის მსოფლიო ვაჭრობის პროდუქტის სტრუქტურას. ეს იმით
აიხსნება, რომ ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების სწრაფი ინდუსტრალიზაცია
პროპორციულად გამოიწვევს მოთხოვნის ზრდას ინდუსტრიულ ნედლეულზე,

700
ენერგეტიკულ რესურსებსა და კვების პროდუქტებზე. ეს გარემოება მუთითებს
ჩამორჩენილი ქვეყნების, როგორც ეკონომიკური განვითარების ძრავის ზრდად როლზე.
ამ აზრის დადასტურებაა2 008-2009 წლების ფინანსური და ეკონომიკური კრიზისი,
რომლის სიმწვავე საგრძნობლად შეარბილა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების
მხრივ იმპორტ-მოთხოვნის წრაფმა ზრდამ, როგორც ტექნოლოგიაზე, ასევე მხმარების
საგნებზე.
საერთაშორისო ვაჭრობის სისტემის სრულყოფას ემსახურებაა ამა თუ იმ ქვეყნის
სავაჭრო პოლიტიკაზე საიმედო ინფორმაციის მოპოვება, რომელიციძლევა საბაზრო
სიტუაციის ადექვატური შეფასების შესაძლებლობას. გამჭვირვალობა და ინფორმაციის
ურთიერთ გაცვლა დიდ როლს შეასრულებს სავაჭრო პოლიტიკის ეფექტიანობის
ამაღლებაში. უნდა აღინიშნოს, რომ მონიტორინგზე ორიენტირებულმა VTO-ს სავაჭრო
პოლიტიკამ დიდი როლი შეასრულა,2009 წლის განმავლობაში მსოფლიო წარმოების
მოცულობისა და დასაქმების მკვეთრი შემცირების პირობებში, მსოფლიო ბაზრებზე
შედარებით სიმშვიდის შენარჩუნებაში, ამასთან დაკავშირებით, უნდა ვივარაუდოთ,
რომ გამჭვირვალობა და კონტროლი გახდება განვითარების ძირითადი ინსტრუმენტი
და არსებული სისტემების მხარდამჭერი.
მსოფლიო სავაჭრო სისტემაში კრიზისის პერიოდში მეორე შეიმჩნეოდა
მომსახურების შედარებითი სტაბილურობა. აღმოჩნდა, რომ მომსახურებას დიდი
მნიშვნელობა აქვს ეკონომიკური საქმიანობის ეფექტიანობის ამაღლებასა და
სოციალური მიზნების მიწოდებაში. ზოგიერთი ქვეყნის (ინდოეთი) უფრო სწრაფი
ეკონომიკური ზრდა ადასტურებს ამ სექტორის პოტენციალს განვითარების პროცესში.
იგივე ითქმის ტექნოლოგიურ ცვლილებებზე და ინფრასტრუქტურის მნიშვნელობაზე.
ამრიგად, გამოიკვეთა ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ზრდადი წონადობა
მსოფლიო ვაჭრობაში, ისევე როგორც მოსახურების მნიშვნელობის გადიდება
ერთაშორისი გაცვლაში. ამასთან, მსოფლიო ვაჭრობა უფრო რთული ხდება,
რამდენადაც საქონლით ვაჭრობა, მისი ეფექტიანობის ამაღლება სულ უფრო მეტად
მოითხოვს პაკეტის ჩარჩოში მომსახურების ვაჭრობის ჩართვას. ამასთან, მართალია,
ვაჭრობა ეკონომიკური ზრდის შესაძლებლობას იძლევა და დიდი წვლილი შეიტანა და
შეაქვს ახლანდელი მსოფლიო კრიზისის დაძლევაში, მაგრამ ღარიბი ქვეყნების
უმრავლესობამ ვერ ისაგებლა ერთაშორისი ვაჭრობის სისტემის შესაძლებლობით.

701
 ისინი აწყდებიან შეზღუდვებს მიწოდების მხრივ, რომელიც შესაძლოა ერთაშორისი
ძილისხმევით გადაიჭრას.
კომუნიკაციის და ტექნოლოგიის საუკუნეში შეიცვალა არა მხოლოდ ვაჭრობის
შინაარსი და სტრუქტურა, არამედ ერთაშორის ურთიერთობაში ადამიანებისათვის
შემსუბუქდა ასიმეტრიისა და უთანასწორობის აღქმა.ამ ფონზე, უნდა
გავითვალისწინოთ, რომ ვაჭრობასა და განვითარებას შორისურთიერთკავშირი არც ისე
მარტივია. განუვითარებელმა ქვეყნებმა თავად უნდა იზრუნონ სავაჭრო
პრიორიტეტების შერჩევაზე და შეეცადონ სავაჭრო პარტნიორების დახმარებით
სასურველი შედეგის მიღწევას. ამას ემატება, ვაჭრობის ინტერესებიდან გამომდინარე,
განუვითარებელი ქვეყნებისათვის, განსაკუთრებით უფრო განუვითარებელი
ქვეყნებისათვის, ფინანსური და ტექნიკური დახმარების მიწოდება,რომელიც ამ
ქვეყნებს შესაძლებლობას მიცემს შექმნან თავიანთი წარმოებითი-საგამსაღებლო
პოტენციალი და განამტკიცონ თავიანთი სავაჭრო ინფრასტრუქტურა. მათ წილად
მოდის მთლიანი დახმარების დაახლოებით ОЭСР მონაცემებით, ვაჭრობის
დასახმარებლად გამოყოფილმა რესურსებმა 2009 წელს 40 მლრდ $ მიაღწია, რაც 60%-ით
აღემატება 2002-2005 წლების ანალოგიურ მაჩვენებელს.
ამჟამად, სავაჭრო შეზღუდვები უკვე არ შეიძლება განვიხილოთ ვიწრო, იზოლირებული
ეფექტების თვალსაზრისით.ქვეყნებმა აუცილებლად უნდა გაითვალისწინონ სხვა
ქვეყნების საპასუხო რეაქცია, მათ შორისიმ საწარმოებისა, რომლებიც მიწოდების
ჯაჭვშიმონაწილეობენ. ის ფაქტი, რომ პროდქტების ფართო სპექტრი,რომელიც სხვადასხვა
ერისათვის მნიშვნელოვანია, ითვალისწინებს, რომ საჭიროა ყველა მიმართულებით
სავაჭრო პოლიტიკის გაუმჯობესება.მონიტორინგი და გამჭვირვალობა სულ უფრო მეტ
მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს ერთაშორისი ვაჭრობის სისტემის სრულყოფაში. კვლავ
მნიშვნელოვანია განუვითარებელმა ქვეყნებმა, განსაკუთრებით, უფრო განუვითარებელმა
სახელმწიფოებმა, ისარგებლონ ერთაშორისი ვაჭრობის სისტემის უპირატესობით.ახალი
პრობლემების (სასურსათო კრიზისი, ენერგეტიკული კრიზისი, კლიმატის ცვლილება...)
ადექვატური გადაწყვეტა მრავალმხრივ ძალისხმევას და შეთანხმებას მოითხოვს. დოჰაუს
რაუნდი ამ მხრივ ბევრ რამეს გვპირდებოდა.ერთაშორისი ვაჭრობის ზრდისა და ღია
ბაზრების შენარჩუნებით მსოფლიოს მრავალმა ქვეყანამ 2009 წელს შეძლო ეკონომიკური
დაქვეითებიდან გამოსვლა, მაგრამ კრიზისი ჯერ კიდევ დაუძლეველია და საჭიროა
სიფხიზლის შენარჩუნება. ერთაშორისი ვაჭრობა აღმავლობის გზაზე იმყოფება.

702
მაგალითად,WTO-ს მონაცემებით, 2011 წლის პირველ კვარტალში ერთაშორისი ვაჭრობის
მოცულობა 22%-ით გაიზარდა. ამ ასპექტში ერთაშორისი ვაჭრობის შესაძლებლობა
სრულად უნდა იქნეს გამოყენებული ზრდისა და განვითარების მისაღწევად.

12.3. ვაჭრობის თეორიები და განვითარების

ტრადიციული არგუმენტები
ქვეყნების უზრუნველყოფა წარმოების ფაქტორების (მიწა, შრომა, კაპიტალი...)
რაოდენობით და ხარისხითგანსხვავებულია. ჰეკშერის და ოლინის მიერ
მოდიფიცირებული და სრულყოფილი შეფარდებითი უპირატესობის თეორია, რომელმაც
ნეოკლასიკური მოდელის სახელწოდება მიიღო, შესაძლებობას იძლევა გაანალიზდეს
ვაჭრობის პარამეტრებზე, ეროვნული ეკონომიკის სტრუქტურასა და ფაქტორული
შემოსავლის დიფერენციაციაზე ეკონომიკური ზრდის ზემოქმედება.
კლასიკური მოდელისგან განსხვავებით, რომელშიც მხოლოდ ერთი ცვალებადი
ფაქტორი (შრომის ფასი) მოიაზრება, ნეოკლასიკური მოდელი აბსტრაგირებულია შრომის
მწარმოებლურობის ბუნებრივი განსხვავებულობისაგან და იმ პოსტულატებზეა
დაფუძნებული, რომ თითქოს ყველა ქვეყანას ერთნაირად მიუწვდება ხელი
წარმოებისათვის აუცილებელ ტექნოლოგიაზე. მაგრამ წარმოების ფაქტორებზე შიდა
ფასები ერთნაირი რომ იყოს, მაშინ ყველა ქვეყანა წარმოების ერთიდაიგივე მეთოდებს
გამოიყენებდა და შესაბამისად, ექნებოდათ წარმოების ფაქტორების ერთნაირი
მწარმოებლურობა.
ერთაშორისი ვაჭრობის საფუძველია არა ქვეყნებს შორის განსხვავება შრომის
მწარმოებლურობაში, არამედ ამა თუ იმ საქონლის საწარმოებლად აუცილებელი
წარმოების ფაქტორების მიწოდების განსხვავებულობაში. მაგალითად, თუ რომელიმე
ქვეყანაში ჭარბობს შრომის მიწოდება, შესაბამისად ნაკლები იქნება დანახარჯი შრომის
ანაზღაურებაზე და პირიქით. კაპიტალით კარგად უზრუნველყოფილ ქვეყანას კი
უპირატესობა წარმოეშობა საქონლის წარმოებაზე გაღებულ დახარჯში და ფასში.
ბუნებრივია, რომ ასეთი ქვეყნები ორიენტაციას აიღებენკაპიტალტევადი სამრეწველო
პროდუქციის სპეციალიზაციაზე და მათ ექსპორტზე. სამაგიეროდ ამ ქვეყნების მიერ
იმპორტირებული იქნება მათვის საჭირო შრომატევადი პროდუქცია. ამ გაგებით,
ვაჭრობა გვევლინება ქვეყნის ჭარბი რესურსის კაპიტალიზაციის მექანიზმად. ამრიგად,
წარმოების ფაქტორებით უზრუნველყოფის თეორია ორ წანამძღვარზეა დაფუძნებული:

703
 1. განსხვავებული პროდუქცია მოითხოვს წარმოების ფაქტორების განსხვავებულ
თანაფარდობას. ეს იმას ნიშნავს, რომ ერთი პროდუქტის წარმოება შედარებით უფრო
კაპიტალტევადია , ხოლო მეორე კი - უფრო შრომატევადი (მაგალითად, პირველადი
პროდუქტები);
1. ქვეყნები განსხვავდებიან წარმოების ფაქტორების უზრუნველყოფის თვალსაზრისით.
მაგალითად, საფრანგეთი, ერთ მუშაზე გაანგარიშებით, გაცილებით მეტ კაპიტალს
ფლობს, ვიდრე საქართველო. ამის გამო ფრანგი მუშა უფრო კაპიტალშეიარაღებულია,
ვიდრე ქართველი მუშა. შესაბამისად, ფრანგი მუშის შრომის მწარმოებლურობა ძლიერ
აღემატება ქართველი მუშის შრომის მწარმოებლურობას. საფრანგეთი თავის ზოგიერთ
კაპიტალტევად პროდუქციას იმ მისთვის საჭირო პროდუქციაზე გადაცვლის, რომელიც
შრომის და მიწის ინტენსიურ გამოყენებას მოითხოვს. ამ გაგებით, ეს თეორია
განუვითარებელ ქვეყნებს უბიძგებს ძალისხმევა გადაიტანოს პირველადი პროდუქტის
ექსპორტზე იმ ვარაუდით, რომ ასეთი გაცვლა განუვითარებელ ქვეყნებს საშუალებას
მისცემდა გამოეყენა მდიდარ ქვეყნებთან თავისუფალი ვაჭრობის უზარმაზარი
პოტენციური ხელსაყრელობა, რაც აბსურდია. თავის დროზე ეს დოქტრინა კოლონიური
სახელმწიფოების პოლიტიკურ ინტერესებს პასუხობდა და მას უფრო იდეოლოგიური,
ვიდრე ეკონომიკური დატვირთვა აქვს.
თავისუფალი ვაჭრობის ნეოკლასიკური მოდელის მიხედვით, რომელსაც ჩვენც
ვიზიარებთ, ვაჭრობა ორივე მხარისთვისხელსაყრელია და იგი, ამავე დროს, მსოფლიო
წარმოებას ადიდებსუფრო ნაკლები დანახარჯით [უფრო დაწვრილებით იხ. ჯემალ
კახნიაშვილი. მაკროეკონომიკა: თეორია და პოლიტიკა.II ნაწილი. თბ.: საგამომცემლო
ფირმა „სიახლე“ , 1997, IY თავი). ამ ორი დასკვნის ბაზაზე დამუშავდა ფაქტორული
უზრუნველყოფის თეორია,რომლის საფუძველზე შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ :
ა.წარმოების ალტერნატიული დანახარჯის ზრდასთან დაკავშირებულია
განსხვავებული საქონლის წარმოებას შორის რესურსების განაწილება. ქვეყნები,
როგორც წესი, იმ პროდუქტების წარმოებაზე სპეციალიზდება, რომლის შესაქმნელად
შედარებით მეტი რესურსი აქვთ. შესაბამისად განასხვავებენ შრომატევად(ე.წ.
„კოლონიური საქონელი) და კაპიტალტევად პროდუქციას;
ბ. დეფიციტური რესურსის კომპენსაცია ხდება იმ პროდუქტების იმპორტის
ხარჯზე, რომელთა წარმოება მოცემულ ქვეყანაში მოითხოვს ამ დეფიციტური
რესურსის განსაკუთრებულ ინტენსიურ გამოყენებას;

704
 გ.შიდა დანახარჯის და შესაბამისად, მასთან დაკავშირებული ფასების ზრდა
მსოფლიო დონეზე მაღლა, აფერხებს სრული სპეციალიზაციის განხორციელებას;
დ.წარმოების იდენტური ტექნოლოგიის პირობებში პროდუქტის ფასები შიდა და
გარე ბაზრებზე გლობალურად გათანაბრდება. მაგალითად, ეკონომიკურად
ჩამორჩენილ ქვეყნებში, სადაც შრომითი რესურსის სიჭარბე შეიმჩნევა ხელფასის
განაკვეთმა უნდა მოიმატოს შრომატევადი პროდუქციის წარმოების გადიდების
ხარჯზე, ხოლო დეფიციტური კაპიტალის ფასი დაქვეითდება სამრეწველო
პროდუქტის კაპიტალტევადობის შემცირების გამო. სამაგიეროდ, ინდუსტრიულად
განვითარებულ ქვეყნებში მათი „ჭარბი“ კაპიტალის ფასი გაიზრდება შრომითი
რესურსის ჩანაცვლების წყალობით. ამრიგად, ფაქტორული უზრუნველყოფის თეორიის
მიხედვით უნდა მოხდეს წარმოების ფაქტორების ფასების გამოთანაბრება, მაგრამ
ერთია თეორია და მეორა პრაქტიკა, რომელიც, ამ თეორიულ მოსაზრებას ადასტურებს
ან არ ადასტურებს. თანამედროვე მსოფლიოში, მათ შორის საქართველოში, აშკარად
გამოიკვეთა ფაქტორული შემოსავლების უთანაბრო განაწილების გაღრმავების
ტენდენცია. მაგალითად, თუ 1993 წელს ინდუსტრიულად განვითარებულ და
ეკონომიკურად ჩამორჩენილ (განუვითარებელ) ქვეყნებს შორის სულობრივი
შემოსავლის თანაფარდობა 5.5 : 1 იყო პირველის სასარგებლოდ, 2001 წლისათვის ეს
თანაფარდობა უფრო გაუარესდა;
ე. თეორიულად, ჭარბი რესურსების მფლობელთა ეკონომიკური უკუგება (ამ
რესურსების უფრო ინტენსიური გამოყენების გამო - ჯ.კ.) დეფიციტური რესურსების
მფლობელებთან შედარებით, გადიდდება. ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნისათვის
ეს თეზა ნიშნავს უმუშევრობის შემცირებას და მთლიან შიდა პროდუქტში (მშპ) შრომის
ფაქტორის წილის გადიდებას. ამ გაგებით, საგარეო ვაჭრობა ხელს უნდა უწყობდეს მეტ
თანასწორობას ეროვნული შემოსავლის განაწილებაში. მაგრამ არსებული პრაქტიკა არც
ამ თეორიულ პროგნოზს ადასტურებს, თუნდაც საქართველოს მაგალითზე. 2000 წელს
ქვეყნის ნომიმალურ მშპ-ში შრომის წილი მხოლოდ 27.6 %-ს შეადგენდა, რომელიც
მომდევნო პერიოდში კიდევ უფრო შემცირდა და 2004 წელს 20.7 %-მდე დაეცა. ეს
უარყოფითი ტენდენცია „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგაც გაგრძელდა (2004 წ - 20.7
%, 2005 წ - 16.9 %, 2006 წ - 16.5 %...).

705
 12.4. naklebad განვითარებuლი ქვეყნები თავისუფალი
ვაჭრობის ნეოკლასიკურ თეორიაში
ერთაშორისი ვაჭრობის ტრადიციული და თანამედროვე თეორიების
გათვალისწინებით, შეიძლება ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები რამდენიმე
მნიშვნელოვანი პრობლემის წინაშე აღმოჩდნენ:
1.ერთაშორისი ვაჭრობის ზემოქმედება ქვეყნის ეკონომიკურ ზრდასა და
სტრუქტურაზე.ამ კითხვაზე პასუხიარა ერთგვაროვანია. საქმე ის არის , რომ ზოგადი
ნიშნების ერთგვარობის მიუხედვად, მეცნიერთა თუ პრაქტიკოსთა ზოგიერთი დასკვნა,
დროის ყოველ მოცემულ მონაკვეთში, შეიძლება არ პასუხობდეს ცალკეული ქვეყნის
სპეციფიკას. ყოველ შემთხვევაში შეიძლება ითქვას, რომ ერთაშორისი ვაჭრობა
ლოკომოტივის როლს ასრულებს ეკონომიკურ ზრდასა და განვითარებაში. ამ
მოსაზრების დადასტურებაა ახალი ინდუსტრიული სახელმწიფოებისა და
ნავთობექსპორტიორი ქვეყნების გამოცდილება: დაჩქარდა ექსპორტზე
ორიენტირებული ამ ქვეყნების ეკონომიკური ზრდა, გაიზარდა მათი შემოსავალი
უცხოურ ვალუტაში, შეიცვალა ეკონომიკის სტრუქტურა და ა.შ. თითქოსდა ყველაფერი
წესრიგშია, მაგრამ აქ საკითხავი მხოლოდ ის არის, თუ რამდენად შეესაბამებოდა ამ
ქვეყნების განვითარება ტრადიციული თეორიის დებულებებს? საქმე ის არის, რომ
ადგილობრივი წარმოების სწრაფმა ზრდამ შეიძლება უმნიშვნელო ზემოქმედება
მოახდინოს განვითარებაზე. ექსპორტზე ორიენტირებული ზრდის სტრატეგიამ,
განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როცა საექსპორტო შემოსავლის მნიშვნელოვანი
ნაწილი უცხოელებს რჩებათ, შეიძლება არასწორი მიმართულებით (არ პასუხობდეს
ადგილობრივი მოსახლეობის რეალურ მოთხოვნილებას) შეცვალოს ეკონომიკური
სტრუქტურა. ამიტომ წარმოების გაფართოება და საექსპორტო შემოსავლის გადიდება
სულაც იმას არ ნიშნავს, რომ სწორედ ეს არის ჩამორჩენილი ქვეყნის ეკონომიკური და
სოციალური განვითარების სასურველი სტრატეგია. აქ ყველაფერი დამოკიდებულია
საექსპორტო შემოსავლის განაწილებასა და ეკონომიკის სხვა დარგებთან მის
კავშირზე.
2. ერთაშორისი ვაჭრობის ზემოქმედება ქვეყნის შიგნით შემოსავლის და მოგების
განაწილებაზე. დასაწყისშივე უნდა აღინიშნოს, რომ საგარეო ვაჭრობიდან ძირითად
სარგებლობას ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნები იღებენ, ხოლო თვით
ჩამორჩენილ ქვეყნებში საგარეო ვაჭრობიდან მიღებული შემოსავლის დიდი ნაწილი

706
უცხოელ რეზიდენტებს და ადგილობრივ მდიდარ ადამიანებს რჩებათ. რა თქმა უნდა
შემოსავლის ასეთი განაწილება ვაჭრობის ბუნებიდან არ გამომდინარეობს. იგი უფრო
მეტად ასახავს გლობალური სისტემის უსამართლო ინსტიტუციურ, სოციალურ და
ეკონომიკურ მოწყობას, რომელიც ტრანსნაციონალურ კომპანიებს საშუალებას აძლევს
აკონტროლოს მსოფლიო რესურსების დიდი ნაწილი. ეს იმას ნიშნავს, რომ უზუსტოა
ტრადიციული თეორიის მტკიცება იმის შესახებ, რომ თითქოს თავისუფალი ვაჭრობა
ტენდენციაში მსოფლიო მასშტაბში შემოსავლებს ათანაბრებს. პირიქით, მსოფლიო
პრაქტიკა აშკარად ადასტურებს, რომ როგორც განათლება, ასევე საგარეო ვაჭრობა
ტენდენციაში უკვე არსებულ უთანასწორობას აძლიერებს. საგარეო ვაჭრობას კიდევ
ერთი დამატებითი ნაკლი აქვს, კერძოდ, მსოფლიო მასშტაბით ვერ შეიქმნაისეთი
ზენაციონალური მარეგულირებელი ორგანო, რომელიც შეძლებდავაჭრობიდან
მიღებულ სარგებლობის გადანაწილებას და ინვესტირებას ეკონომიკურად ჩამორჩენილ
რეგიონების განვითარებაში. ასევე, რეალურ პრაქტიკაში ისეთ გადამწვვეტი
მნიშვნელობისმოვლენებს (აქტივების უთანაბრო განაწილება, ხელისუფლებას და
ტრანსნაციონალურ კომპანიებს შორის გახშირებული გარიგებები მასთან
დაკავშირებული,მსოფლიო ფასების, წარრმოების ზრდის და მოთხოვნის ზრდადი
მანიპულირება...) ვაწყდებით, რომლებსაც თეორია ვერ ითვალისწინებს. ამ
ფაქტორების ერთობლიობა ამახინჯებს საგარეო ვაჭრობის ბუნებას და ეკომიკურად
ჩამორჩენილ ქვეყნებს სარგებლობის ნაცვლად პირდაპირი დანაკარგი მოუტანოს.
3.მსოფლიო ვაჭრობის როლი განვითარების რეალური მიზნის რეალიზაციაში.ახლა
შეიძლება ნათლად და ზუსტად vTqvaთ, რომ ეკონომიკურად ჩამორჩენილ ქვეყნებს
დიდი ძალისხმევა დაჭირდებათ არსებითი სავაჭრო დათმობა მიიღონ
ინდუსტრიულად განვითარებული სახელმწიფოებისაგან. უპირველეს ყოვლისა, მათ
ესაჭიროებათ შრომატევადი სამრეწველო პროდუქტის ექსპორტის შემაფერხებელი
სამთავრობო ბარიერების გადალახვა და ფასების „მაკრატელის“ ლიკვიდაცია.
საბოლოო ჯამში, ყველაფერი იმაზეა დამოკიდებული, თუ თითოეული ჩამორჩენილი
ქვეყანა რამდენად ეფექტიანად გამოიყენებს მის განკარგულებაში არსებულ
დეფიციტურ კაპიტალურ რესურსს, რამდენად მაქსიმალურად შეძლებს ეკონომიკურ
ბრუნვაში“ ჭარბი“ შრომის ჩართვას და რა შედეგს მოუტანს თითოელი წარმოების
ფაქტორის მფლობელს საექსპორტო შემოსავალი. აქ გადამწყვეტ როლს ასრულებს
ექსპორტიდან მიღებული შემოსავლის განაწილება ეკონომიკის სხვადასხვა დარგში.

707
მაგალითად, წვრილი ფერმერული მეურნეობის საექსპორტო შემოსავალი, როგორც
წესი, ადგილობრივ ნაწარმზე მოთხოვნას აფართოებს, მაშინ როცა კაპიტალტევადი
სამრეწველო პროდუქციის ექსპორტიდან მიღებული შემოსავლის დიდი ნაწილი
იმპორტულ საქონელზე მოთხოვნას გაადიდებს. აქ კიდევ ბევრი რამ დამოკიდებულია
იმაზე, თუ ჩამორჩენილი ქვეყნები რამდენად შეძლებენ უცხოურ კაპიტალზე
დამოკიდებული, თითქოსდა ეროვნული კომპანიების საქმიანობაზე ზემოქმედებას და
ანტიმონოპოლიური კანონის რეალურურ გამოყენებას;
4 საგარეო ვაჭრობის მოცულობის განსაზღვრა. ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა მხოლოდ
თეორიულ ჭრილშია შესაძლებელი. ღარიბი მცირე ქვენების უმრავლესობას არ
შეუძლია საგარეო ვაჭრობის უგულებელყოფა და სრულ თვითუზრუნველყოფაზე
გადასვლა, განსაკუთრებით სურსათის წარმოების სფეროში. უფრო განუვითარებელი
ქვეყნების ჯგუფისთვის, რომელიც ფაქტობრივად ყოველწლიურად აწყდებიან
შიმშილის საფრთხეს, საერთასორისო დახმარების მიღება არა არჩევანის, არამედ მკაცრი
აუცილებლობაა. აქ რეალური პრობლემაა წონასწორობის დაცვა შიდა და გარე
სექტორებს შორის (მაგალითად, გასული საუკუნის 30-ინ წლებში საბჭოთა
ხელისუფლება პურის ექსპორტს მაშინაცახორციელებდა, როცა ქვეყნის შიგნით ასეული
ათასი კაცი შიმშილით იხოცებოდა და კანიბალიზმი ვრცელდებოდა - ჯ.კ.).
ვაჭრობის ნეოკლასიკურ თეორიას, მარათალია ბევრი ნაკლი აქვს, რომელიც
უთანასწორობის გაძლიერებასა და გრძელვადიანი განვითარების ინტერესების
დაუმთხველობაში აისახება, მაგრამ ჯერჯერობით, არსებული მსოფლიო ეკონომიკური
სისტემა რჩება დეფიციტური კაპიტალის და აუცილებელი ტექნოლოგიური ცოდნის
ერთადერთ რეალურ წყაროდ. ამ რესურსის მიღების პირობები უდიდეს გავლენას
ახდენს განვითარების პროცესზე. საქმე ის არის,რომ სავალუტო შემოსავალი, ერთი
მხრივ, დამოკიდებულია საზღვარგარეთ რეალიზებული საქონლისა და მომსახურების
სიდიდეზე, ხოლო, მეორე მხრივ - მათ ფასზე. იგივე შეიძლება ითქვას იმპორტზე:
უცხოური ვალუტის მთლიანი დახარჯი დამოკიდებულია არა მხოლოდ იმპორტის
მოცულობაზე, არამედ მის ფასზეც. აღნიშნული გარემოება ცხადყოფს, რომ იმპორტულ
ფასებთან შედარებით, ექსპორტის ფასების შემცირება განაპირობებს იმპორტის
ერთეულზე რეალური ალტერნატიული დანახარჯის მატებას. ამ შემთხვევაში
მოცემული ქვეყნის ვაჭრობის პირობები უარესდება, თანაფარდობა ექსპორტის
პირობითი ერთეულის ფასსა და იმპორტის პირობითი ერთეულის ფასს შორის ეცემა.

708
ეს სიტუაცია შეიძლება შემდეგ ფორმულაში აისახოს: PX/ PM, სადაც PXექსპორტის
ფასების იდექსია, ხოლო PM - იმპორტული ფასების ინდექსი.
ისტორიულ რეტროსპექტივაში პირველადი პროდუქტების (ნავთობის გარდა) ფასები,
სამრეწველო ნაწარმის ფასებთან შედარებით, ეცემოდა. მისი შედეგი იყო და ახლაც არის
ჩამორჩენილი ქვეყნების ვაჭრობის პირობების გაუარესება იმ შემთხვევაშიც კი, როცა
ერთდროულად ფასები იზრდება, როგორც პირველად, ასევე სამრეწველო ნაწარმზე,
ოღონდ განსხვავებული თანაფარდობით (სამრეწველო ნაწარმზე ფასების ზრდა
აღემატება პირველად პროდუქციაზე ფასების ზრდას). ამის გამო, ეკონომიკურად
ჩამორჩენილმა ქვეყნებმა ადრინდელი იმპორტის მოცულობა რომ შეინარჩუნოს,
იძულებული არიან თავიანთი პირველადი პროდუქციის მეტი რაოდენობა გაიტანონ
გასაყიდად. ამ პროდუქციაზე მოთხოვნა კიშემოსავლის მიმართ შედარებით
არაელასტიურია ანუ ბუნებრივ რესურსებზე (მათგან გამონაკლისია ენერგეტიკული
რესურსი და ზოგიერთი ნედლეული - კაუჩუკი, მცენარეული ზეთები...) მოთხოვნა
ჩამორჩება მშპ-ის ზრდის ტემპებს. ეს კი ჩამორჩენილი ქვეყნების დიდი ფინანსური
დანაკარგია და ზოგიერთი შეფასებით XX საუკუნის 80-იან წლებში ყოველწლიურად
2.5 მლრდ $-ს შეადგენდა, რაც, თავის მხრივ, ამ ქვეყნების საგარეო ვაჭრობის ბალანსის
მდგომარეობის გაუარესებას განაპირობებდა. მაგალითად, თუ 1981 წელს მესამე
სამყაროს საგარეო ვაჭრობის ბალანსის დადებითი სალდო55.8 მლრდ $-შიაისახებოდა,
1991 წელს ეს ციფრი 1.9 მლრდ $ -მდე შემცირდა [Тодаро М.П.Экономическое
развитие.Учебник,(Пер. с англ.)изд. ЮНИТИ .М.: 1997, с.384]. ამმხრივ მდგომარეობა არც
მომდევნო პერიოში გაუმჯობესებულა. მაგალითად, თუ 1980 წელს ინდუსტრიულად
ჩამორჩენილი ქვეყნების წილი მსოფლიო ექსპორტში 33%-ს შეადგენდა, 1990 წელს ეს
წილი 28.6%-მდე შემცირდა, თუმცა 2000 წლისათვის იგი კვლავ ამაღლდა (32.6%),
მაგრამ 0.4%-ით მაინც ჩამორჩებოდა 1980 წლის მაჩვენებელს. ცალკეული რეგიონების
მიხედვით ეს წილი ძალზე განსხვავებულია. იგი შედარებით მაღალია აზიაში (1980 წ -
7.3%; 1990 წ - 12.1%; 2000 წ - 17.9%) და ზრდის ტენდენციით გამოირჩევა. აზიისგან
განსხვავებით, მსოფლიო ექსპორტში წილის შემცირების ტენდენცია გამოიკვეთა
აფრიკაში (ეგვიპტის და ლიბიის გამოკლებით) - 1980 წელს ამ რეგიონის წილი
მსოფლიო ექსპორტში 4.3%-ს აღწევდა (ძირითადად, პირველადი პროდუქციის
ხარჯზე), რომელიც 1990 წელს 2.6%-მდე დაეცა, ხოლო 2000 წელს 1.7 % შეადგინა.
მართალია 2003 წლისათვის ეს წილი შედარებით გაიზარდა (2.1%), მაგრამ იგი მაინც

709
ორჯერ მეტად ჩამორჩებოდა 1980 წლის ანალოგიურ მაჩვენებელს. იგივე მდგომარეობა
შეიმჩნევაშუა აღმოსავლეთში (ეგვიპტის და ლიბიის ჩათვლით), სადაც ამ რეგიონის
წილი 10.6 %-დან (1980 წ) შემცირდა 2.8 %-მდე (2000 წ) და ლათინურ ამერიკაში
(შესაბამისად - 5.2 %-დან 5.1 %-მდე). განსაკუთრებით გაუარესდა უფრო ჩამორჩენილი
ქვეყნების ჯგუფის საგარეო ვაჭრობის ბალანსის მდგომარეობა მშპ - ის მიმართ (2000 წ).
მათ შორის აფრიკაში გამოიყოფა: მოზამბიკა (- 45 %), ჩადი (- 41.3 %), გვინეა-ბისაუ (-
30.5 %), ერიტრეა (- 30.5 %), ზამბია (- 20.2 %), ტოგო (- 15.9 %) და ა. შ.; ლათინურ
ამერიკაში ასეთი ქვეყნებია ბელიზი (- 20.9%), გრენადა (- 19.6%) და სხვ.
[გაანგარიშებულია ჩვენს მიერ L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique
mondiale. P.: 2005 სტატისტიკური მონაცემების საფუძველზე -ჯ. კ.).
5. სავაჭრო პოლიტიკის არჩევანი. ხშირად ასეთი კითხვა წარმოიშობა,ჩამორჩენილი
ქვეყნებისათვის რომელი სავაჭრო პოლიტიკა უფრო უპრიანია - თავისუფალი
(ფრიტრეიდერობა) თუ პროტექციონისტური (მფარველობითი)? ამ კითხვაზე პასუხის
გაცემა მოითხოვს სავაჭრო პოლიტიკის უფრო დაწვრილებით განხილვას. ამის გამო მას
ცალკე პარაგრაფი დავუთმეთ.
დასახელებული პრობლემების გადასაჭრელად ყველა ეკონომიკურად ჩამორჩენილ
ქვეყნისათვის მისაღები უნივერსალური პასუხი არ არსებობს. ეს იმით აიხნება, რომ
ერთაშორისი ეკონომიკური საფუძველია ქვეყნების განსხვავებულობა რესურსების (მიწა,
შრომა, კაპიტალი...) უზრუნველყოფით, ეკონომიკური და სოციალური ინსტიტუტებით,
ადამიანისეული განვითარების ინდიკატორით, ეკონომიკური თავისუფლების
ინდექსით, კულტურით, განვითარების ისტორიით, რელიგიით და ა.შ. ჩამორჩენილი
ქვეყნების უმრავლესობა მსგავს პრობლემებს აწყდება, რაც თავის მხრივ, თეორიულ
გააზრებას მოითხოვს.

12.5. სავაჭრო პოლიტიკა განვითარების მოდელში

პრობლემის სირთულე მოითხოვს, სტრატეგიულ ჭრილში, ეკონომიკურად
ჩამოჩენილი ქვეყნების სავაჭრო პოლიტიკის უფრო დაწვრილებით განხილვას. უნდა
აღინიშნოს, რომ ეკონომიკურ ლიტერატურაში გაცხოველებული დისკუსია
მიმდინარეობს სავაჭრო პოლიტიკის მიზნებისა და მისი განხორციელების
საშუალებების შესახებ. თავისუფალი ვაჭრობის დამცველები (ფრიტრეიდერები) იცავენ
გარეთ ორიენტირებულ განვითარების პოლიტიკას, რომელიც მათი აზრით, ხელს

710
უწყობს როგორც თავისუფალი ვაჭრობის სრულყოფას, ასევე წარმოების ფაქტორების
თავისუფალ მოძრაობას. ფრიტრეიდერებისგან განსხვავებით, პროტექციონისტები
იწონებენშიგა ორიენტირებულ განვითარების პოლიტიკას.ისინი ორიენტირებულნი
არიან ქვეყნის თვითუზრუნველყოფისკონცეფციაზე. ესკი, მათი აზრით, მაშინ მიიღწევა,
როცა სახელმწიფო აქტიურად ერთვება ექსპორტის წახალისებისა [ექსპორტის
წახალისებაში იგულისხმება სახელმწიფოს ძალისხმევა ექსპორტის გასადიდებლად. იგი
მიიღწევა სხვადასხვა სტიმულებისა და სხვა ღონისძიებებით, რომლებიც მოცემულ
ქვეყანაში უცხოური კაპიტალის დიდ მოდინებას და საგადამხდელო ბალანსის
მიმდინარე ანგარიშის გაუმჯობესებას იწვევს - ჯ. კ.] და იმპორტის შეზღუდვის
პოლიტიკის დამუშავებაში, არ უშვებს თავის ქვეყანაში ტრანსნაციონალური
კომპანიების მიერ მათვის მიუღებელი პროდუქტის წარმოებას.
განვითარების ამ ორ მიმართულებას შორის დაპირისპირებას ხანგრძლივი ისტორია
აქვს. პროტექციონიზმის თეორიული და პრაქტიკული საფუძველი გახდა
მერკანტილოზმი.
ფრიტრეიდერები ექსპორტის წახალისებით (Export promotion)
ფიქრობენCamorCenili qveynebis industrializaciis strategiis
ganxorcielebas. dasavleTis ekonomistebs Soris da msoflio bankis mier
es koncefcia gansakuTrebiT popularuli gaxda XX-ე saukunis 80_ian
wlebSi. ამავე პერიოდში განუვითარებელი ქვეყნების ეკონომიკურ აზროვნებაში კვლავ

ძლიერი იყო იმპორტჩანაცვლებისა და კოლექტიური თვითუზრუნველყოფის

კონცეფცია.
eqsportis waxalisebis momxreebი im sargeblobaze miuTiTeben,
romelsac Tavisufali vaWroba da koნkurencia asrulebs efeqtianobisa da
ekonomikuri ზrdis uზrunvelyofaSi. am mosazrebis sailustraciod მათ
xSirad moyavT samxreT aRmosavleTis qvenebis arnaxuli ekonomikuri zrda.
იმპორტჩანაცვლების მიმდევრების ვარაუდით კი, ჩამორჩენილი ქვეყნების
განვითარების წინაპირობაა ჯერ მარტივი ფართო მოხმარების საქონლის (კვების
პროდუქტები, ტანსაცმელი, საყოფაცხოვრებო ტექნიკა...) საკუთარ წარმოების დაწყება
იმპორტის შემცირების მიზნით (პირველი სტადია), ხოლო შემდეგ მომდევნო სტადიაზე
- იმპორტული სამრეწველო საქონლის უფრო ფართო ჯგუფის შეცვლა სამამულო
პროდუქციის წარმოების გაფართოების ხარჯზე. ეს განხორციელდება მაღალი

711
ტარიფებისადა იმპორტული ქვოტების დახმარებით. გრძელვადიან პერსპექტივაში
ასეთი პოლიტიკა, ერთი მხრივ, გამოიწვევს სამამულო წარმოების დივერცსიფიცირებას
(„ბალანსირებული ზრდა“), ხოლო მეორე მხრივ, წარმოების მასშტაბის ეფექტის
წყალობით - ადგილობრივი საქონლის კონკურენტუნარიანობის ამაღლებას და მის
ბაზაზე ექსპორტის გადიდებას.
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების უმრავლესობა ორივე დასახელებულ
სტრატეგიას იყენებს. მსოფლიო ბანკმა (იხ. 1987 წლის მოხსენება მსოფლიო განვითარების
შესახებ - ჯ.კ.), სავაჭრო პოლიტიკის გათვალისწინებით, 40-ზე მეტი განუვითარებელი
ქვეყანა ორ ჯგუფად დაყო და შესადარებლად ორი ათწლიანი პერიოდი გამოყო: 1963 –
1973 წწ და 1973 – 1983 წწ . პირველ ჯგუფში გაერთიანდა გარეთ ორიენტირებული
ქვეყნები, ხოლო მეორე ჯგუფში - შიდა ორიენტირებული ქვეყნები. თავის მხრივ,
თითოელ ჯგუფში გამოიყო ძლიერ ორიენტირებული და ზომიერად ორიენტირებული
ქვეჯგუფები.გარეთძლიერ ორიენტირებული ქვეყნების ჯგუფში ორივე პერიოდში ოთხი
ქვეყანა (სამხრეთ კორეა, სინგაპური, ტაივანი, ჰონკონგი) შეირჩა. 1963-1973 წლების
პერიოდში გარეთ ზომიერად ორიენტირებული ქვეყნებიდან 10 ქვეყანა (ბრაზილია,
გვატემალა, ინდონეზია, ისრაელი, კამერუნი, კოლუმბია, კოსტა რიკა, კოტ დ’ ივუარი,
მალაიზია, ტაილანდი) მოხვდა. დასახელებული სახელმწიფოებიდან მომდევნო
პერიოდში (1973 – 1983 წწ) ამ ჯგუფში მხოლოდ 4 სახელმწიფო (ბრაზილია, ისრაელი,
მალაიზია, ტაილანდი) დარჩა, რომელსაც შიდა ძლიერ ორიენტირებული ჯგუფიდან
სამი სახელმწიფო (თურქეთი, ტუნისი ურუგვაი, ხოლო შიდა ზომიერად
ორიენტირებული ქვეყნების ჯგუფიდან - ერთი სახელმწიფო (ჩილი)
დაემატა.გარეთძლიერ ორიენტირებული ქვეყნების ჯგუფის დანარჩენი 6 სახელმწიფო
გადავიდა შიდა ძლიერ ორიენტირებული ქვეყნების ჯგუფში, სადაც მათ 9 სახელმწიფო
(იუგოსლავია, კენია, მექსიკა, ნიკარაგუა, პაკისტანი. ფილიპინები, სენეგალი, შრი ლანკა,
ჰონდურასი)დახვდა. 1963 – 1973 წლებში შიდა ზომიერად ორიენტირებულ ქვეყნების
ჯუფში 12 სახელმწიფო (არგენტინა, ბანგლადეში, ბურუნდი, განა, დომინიკანი
რესპუბლიკა, ეთიოპია, ინდოეთი, პაკისტანი, პერუ, სუდანი. შრი ლანკა, ჩილი)
იმყოფებოდა. აქედან 1973 -1983 წლებში გარეთ ძლიერ ორიენტირებულ პოლიტიკაზე
გადავიდა ჩილი, ხოლო გარეთ ზომიერად ორიენტირებულ პოლიტკაზე - პაკისტანი და
შრი ლანკა.

712
 ამრიგად, XX-ე საუკუნის 1963-1973 წლებში ლათინური ამერიკის და აზიის ისეთი
დიდი ქვეყნები, როგორიცაა არგენტინა, ბანგლადეში, ინდოეთი, პაკისტანი, პერუ,
ფილიპინები და ჩილი ახორციელებდნენ შიდა ორიენტირებულ ინდუსტრიალიზაციის
სტრატეგიას და მეტწილად იმპორტჩანაცვლების პოლიტიკას იყენებდნენ. 70-იანი
წლების დასაწყისში იმპორტჩანაცვლების სტრატეგიის რეალიზაცია დაიწყო ტროპიკული
აფრიკის წამყვანმა ქვეყნებმა (განა, ეთიოპია, ნიგერია, ზამბია…), მალე მათ შეუერთდა
ლათინური ამერიკის და აზიის მცირე ქვეყნების უმრავლესობა. პარალელურად, 60-იანი
წლების მეორე ნახევრიდან დაიწყო ექსპორტის წახალისების სტრატეგიის მიმდევარი
ქვეყნების (ბრაზილია, თურქეთი, ტაილანდი, ჩილი) რაოდენობრივი ზრდა. ზოგიერთი
ქვეყანა ორივე ორიენტირებული პოლიტიკის სინთეზს იყენებს. მაგალითად, სახრეთ
კორეა ექსპორტის წახალისების პოლიტიკის მიმდევარია, მაგრამ, ერთდროულად,
ეკონომიკის ზოგიერთ დარგში არ ერიდება იმპორტჩანაცვლების პოლიტიკის
გამოყენებას.
ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, უპრიანია უფრო დაწვრილებით განვიხილოთ
ორი ძირითადი მიმართულება: 1.საგარეო ბაზრებზე პროდუქციის ორიენტაციის
პოლიტიკა და 2. შიდა ბაზარზე პროდუქციის ორიენტაციის პოლიტიკა.

12.5.1.საგარეო ბაზრებზე პროდუქციის

ორიენტაციის პოლიტიკა
განასხვავებენ ეკონომიკის ორ ტიპს - ღია ეკონომიკას და დახურულ ეკონომიკას.
პირველში იგულისხმება მსოფლიო ბაზარში ინტეგრირებული, ერთიანი კომპლექსის
მქონე ქვეყანა, რომელშიც ლიკვიდირებულია საგარეო ვაჭრობის სახელმწიფო
მონოპოლია.
ღია ეკონომიკის ერთერთი მნიშვნელოვანი კრტერიუმია ქვეყნის ხელშემწყობი
ინვესტიციური კლიმატი, რომელიც ყველა გარემოების გათვალისწინებით,
ასტიმულებს ეკონომიკის ამა თუ დარგში უცხოური კაპიტალის,, საქონლის,
ტექნოლოგიის, ინფორმაციის და სამუშაო ძალის მოდინებას.ეკონომიკის ღიაობის
რაოდენობრივი ინდიკატორია ექსპორტის და იმპორტის წილი ქვეყნის მთლიან შიდა
პროდუქტში (მშპ). მათი კომბინაცია ასახავს მსოფლიო ბაზართან ცალკეული
ეროვნული ეკონომიკის დაკავშირებულობის მასშტაბს. ასე მაგალითად, ექსპორტის
თანაფარდობა მშპ-თან განისაზღვრება როგორც ექსპორტის ქვოტა (ამ მხრივ

713
გამოირჩევა სინგაპური - 238,1%, ესტონეთი - 91,0%, უნგრეთი - 86,4%... 2010 წ), ხოლო
იმპორტის ანალოგიური თანაფარდობა განისაზღვრება როგორც იმპორტის ქვოტა
(სინგაპური - 360,4%, ჰონკონგი - 203,9%, ბელგია- 99,6%...2010 წ).ეკონომიკის ღიაობის
უფრო კომპლექსური მაჩვენებელია საგარეო ვაჭრობის ბრუნვის და მშპ-ის
თანაფარდობა (საგარეო ვაჭრობის ქვოტა).
ღია ეკონომიკა მსოფლიო ეკონომიკის ძირითადი რგოლია და როგორც ასეთი
წარმოებულია ეროვნული ეკონომიკიდან, რის გამოც ერთაშორისი ეკონომიკური
ურთიერთობა განსაღვრული ზომით ზემოქმედებს სახელმწიფოს ეკონომიკურ
პოლიტიკაზე და პირიქით.Ria ekonomikaTavisTavad ar iqmneba. igi moiTxovs
saxelmwifos arsebiT Carevas Riaobis gonivrul doneze ganxorcielebis
meqanizmis Seqmnis procesSi.absoluturi Ria ekonomika arcerT qveyanaSi ar
arsebobs.
ფრიტრეიდერობა არის თავისუფალი ვაჭრობის პოლიტიკა, რომლისთვის უცხოა
სხვადასხვა ქვეყნების ცალკეულ ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს შორის ვაჭრობაში
მთავრობის მიერ დაწესებული ხელოვნური ბარიერები. ამ შემთხვევაში საბაჟო
ორგანოები მხოლოდ სარეგისტრაციო ფუნქციებს ასრულებენ, ანუ იმპორტ-ექსპორტ
ოპერაციებზე ბაჟი არ ამოიღება და საგარეო სავაჭრო ბრუნვაზე არანაირი შეზღუდვები
არ დგინდება.
XIX-ე საუკუნეში თავისუფალი ვაჭრობის პრინციპი იყო ინგლისის ოფიციალური
ეკონომიკური პოლიტიკა, რომელსაც საუძველადდაედო ა. სმითის აბსოლუტური და დ.
რიკარდოს შედარებითი უპირატესობის თეორიები. ამ კლასიკოსების მტკიცებით, ასეთ
პოლიტიკას შეუძლია მაღალეფექტიანი ეროვნული ეკონომიკის შექმნა და საბოლოო
ჯამში, მსოფლიო წარმოებითი შესაძლებლობის გადიდება.
თავისუფალი ვაჭრობა, განსაკუთრებთ თეორიულ ჭრილში, მრავალი დადებითი
მომენტით გამოირჩევა:
 შედარებითი უპირატესობის პრინციპზე დაფუძნებული თავისუფალი ვაჭრობა
აღრმავებს წარმოების სპეციალიზაციას კოოპერაციას. შესაბამისად, თუ თითოეული
ქვეყანა დასპეციალიზირდება იმ საქოლისა და მომსახურების წარმოებასა და
ექსპორტზე, რომელშიც მას აქვს აბსოლუტური ან შედარებითი უპირატესობა, ხოლო
სხვა ქვეყნებიდან შემოიტანს იმ საქონელსა და მომსახურებას, რომელთა მიმართ მისი

714
 უპირატესობა დაბალია, ან საერთოდ არ გააჩნია, მაშინ შეზღუდული და იშვიათი
რესურსების ეფექტიანობა და მსოფლიო ეკონომიკური ზრდა მაქსიმუმს მიაღწევს;
 თავისუფალი ვაჭრობა ზღუდავს მონოპოლიას და ასტიმულებს კონკურენციას;
 უცხოელი საწარმოების მხრივ ზრდადი კონკურენცია სამამულო საწარმოებს
აიძულებს გმოიყენონ ნაკლებ დანახარჯიანი თანამედროვე ტექნოლოგია, დააჩქაროს
ინოვაცია, მეტი ყურადღება გამოიჩინონ წარმოების ფაქტორების ხარისხის
ასამაღლებლად;
 თავისუფალი ვაჭრობა, უფრო ფართო ასორტიმენტის პირობებში, აფართოებს
მომხმარებლის არჩევანის შესაძლებლობას;
 თავისუფალი ვაჭრობა, ერთაშორისი ეკონომიკური ურთიერთობის მეშვეობით, ხელს
უწყობს მსოფლიო გამოცდილების გავრცელებას.

12.5.2. შიგა ბაზარზე პროდუქციის ორიენტაციის პოლიტიკა

ღია ეკონომიკის ანტიპოდიაა ავტარკია, ანუ თვითუზრუნველყოფის ეკონომიკა
(საკუთარ ძალებზე დაყრდნობა).ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების უმრავლესობა
ორიენტირებულნი არიან ქვეყნის თვითუზრუნველყოფისკონცეფციაზე, რომელიც მათი
აზრით, მაშინ მიიღწევა, როცა სახელმწიფო აქტიურად ერთვება ექსპორტის
წახალისებისა და იმპორტის შეზღუდვის პოლიტიკის დამუშავებასა და გატარებაში,
პირველადი და მეორეული პროდუქციის ექსპორტის წახალისება დიდი ხნის
განმავლობაში ითვლებოდა ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების რაგინდარა
განვითარების გრძელვადიანი განვითარების საფუძვლად. მართლაც, XIX საუკუნეში
მსოფლიო კოლონიური სისტემის ჩამოყალიბებამ განაპირობა კოლონიური და
დამოკიდებული ქვეყნების პირველადი პროდუქციის ორიენტაცია საგარეო
ბაზრებზე.XX საუკუნის 70-იან წლებამდე, ამ ქვეყნების პირველადი პროდუქციის
გაყიდვა საგარეო ბაზრებზე, უზრუნველყოფდა ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების
საექსპორტო შემოსავლის 50 % მეტს (1970 წელს: არგენტინა -82.5%; ბრაზილია - 85.3%;
თურქეთი - 89.2%; ინდოეთი - 48%; ინდონეზია - 87.6%; მექსიკა - 67.5%; ნიგერია -
65.1%; პაკისტანი - 41.5%; სამხრეთ აფრიკა - 69.7%; ტაილანდი- 71.0%; ჩინეთი -
53.2%...). 90-იან წლებში ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების წილი საექსპორტო
შემოსავალში მკვეთრად დაეცა, მაგრამ ცალკეული ქვეყნისათვის (1991 წელი: ალჟირი -

715
96.7%; არგენტინა - 61.6; ბრაზილია - 43.2; ეგვიპტე - 66.8; ვენესუელა - 83.4; ინდონეზია
- 49.4; ირანი - 97.1; მექსიკა - 54.5; ნიგერია 97.7; სამხრეთ აფრიკა - 61.7%...).
რა ფაქტორებმა განაპირობეს პირველადი პროდუქციის წილის შემცირება
განუვითარებელი ქვეყნების საექსპორტო შემოსავალში? ამ კითხვაზე მრავალი
განსხვავებული პასუხი არსებობს, რომელთაგან, ჩვენი აზრით, უმთავრესია ის
გარემოება, რომ ჩამორჩენილმა ქვეყნებმა მეორე მსოფლიო ომის (1939-1945 წწ)
დამთავრების შემდეგ , თავიანთი ჩამორჩენილობის დასაძლევად, ძირითადი
ყურადღება გადაიტანეს სამრეწველო პროდუქტის წარმოებაზე, რომელიც აუცილებელი
იყო ჯერ შიდა მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად (მეორეული პროდუქციის ორიენტაცია
შიდა ბაზარზე - ჯ.კ.), ხოლო შემდეგ, უცხოური ვალუტის დაგროვების მიზნით -
ექსპორტზე (მეორეული პროდუქციის ორიენტაცია საგარეო ბაზრებზე). ასეთი
პოლიტიკა ნაწილობრივ აიხსნებოდა, ერთი მხრივ, როგორც რეაქცია ეკონომიკის
ანკლავურ, დამახინჯებულ სტრუქტურის მიმართ და მეორე მხრივ, ნაწილობრივ,

როგორც დაჩქარებული ინდუსტრიალიზაციის* [*ინდუსტრიალიზაცია - ქვეყანაში

ნედლეულის გადამუშავებისა და მოხმარებისათვის მზა ნაწარმის საწარმოებლად (მათ

შორის წარმოებითი პროცესი მომდევნო) სურვილის გამოვლინებად. მასთან
დაკავშირებული იყო მრავალ განუვითარებელ ქვეყანის ექსპორტში სამრეწველო
ნაწარმის წილის სწრაფი ზრდა. შეიძლება თამამად ითქვას, მსოფლიო ბაზარზე
ტრადიციული საექსპორტო ნედლეულის (ნავთობის გარდა) გასაღების პირობების
გაუარესებამ ძლიერი გავლენა მოახდინა ეკონომიკის ინდუსტრიალიზაციის
მისწრაფებაზე [უფრო დაწვრილებით იხ. ჯ.კახნიაშვილი. მაკროეკონომიკა: თეორია და
პოლიტიკა,II ნაწილი. თბ.: საგამომცემლო ფირმა „სიახლე“ , 1997, გვ.392-434].
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ექსპორტის სტრუქტურული ცვლილებები
განპირობებული იყო მოთხოვნისა და მიწოდების ფაქტორებისზემოქმედებით:
მოთხოვნის მხრივ, ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების მთლიან ექსპორტში
აგრარული პროდუქციის წილის შემცირება შემდეგი მიზეზებით იყო გამოწვეული:
 შემოსავლის მიხედვით მოთხოვნის ელასტიურობა სურსათზე და ნედლეულზე
უფრო დაბალია, ვიდრე საწვავზე და და სამრეწველო ნაწარმზე. ალფრედ
მეიზელსის (Alfred Maizels) გაანგარიშებით, moTxovnis elastiuroba mraval
agrarul produqtze (banani, კაკაო, შაქარი, ჩაი, ყავა) ერთზე ნაკლებია და 0.3 -

0.5 დიაპაზონში იმყოფება [იხ.Alfred Maizels. Exports and Economic Growth of

716
 Developing Countries. London: Cambridge University Press, 1968]. ეს გარემოება კი
კუმშავს აღნიშნული პროდუქციის ექსპორტის გაფართოებას. ამ ასპექტში არა ნკლებ
მნიშვნელოვანია მოთხოვნის გადატანა ხელოვნურ (კაუჩუკი, სინთეთიკა...)
პროდუქციაზე;
* უფრო ganviTarebul qveynebSi mosaxleomis bunebrivi zrdis tempi
martivi aღwarmoebis doneze an mis siaxloves imyofeboda ( 2000 – 2005
wlebSi mosaxleobis zrdis saSualo dne 0.3 %-s ar aRemateboda – j. k.). es
ki am qveynebSi pirveladi produqtis eqsportis gafarToebas mniSvnelovnad
zRudavda;
 fasis mixedviT moTxovnis elastiuroba mraval pirvelad produqtze
(sawvavis gamoklebiT}, aseve SedarebiT dabalia. sagareo bazrebze
agrarul produqciaze fasebis SedarebiT Semcireba ganuviTarebeli
qveynebis saeqsporto Semosavalsac kumSavs. am saxis danaklisma gasuli
saukunis 90-iani wlebis dasasruls 40%-s gadaaWarba;
 pirveladi produqtis eqsaportidan Semosavlis Zrdis Semaferxebeli
mizezi gaxda sinTeTikuri Semcvlelebis [SyntheticAsubstitutes - xelovnuri
nawarmi, romelsac naturaluri produqtis (bamba, kamfore, kauCuki,,
matylityavi, juti…) msgavsi Tviseba da unari aqvs. igi konkurencias
uwevs naturalur produqcias da saerTo jamSi mTlian miwodebas
adidebs. Sesabamisad, sagareo bazrebze pirvelad produqciaze
moTxovna-miwodebis Tanafardoba irRveva da masze fasi ecema, ris
gamoc, eqsportiori qveynebis savaluto Semosavali mcirdeba.
magaliTad, aRniSnuli mizeziT, egviptis eviptis mTlian eqsportSi
bambis wili 40.0%-dan (1980 w) daeca 4.1%-mde 2001 w). igive SeiZleba
iTqvas indoneziis mimarT, romlis mTlian eqsportSi naturaluri
kauCukis wili, 1970-1991 ww periodSi xuTjer metad Semcirda [L‘ Etat du

monde. Annuair economique et geopolitique mondiale. P.: 2005, p.170].

 ნაკლებად ganviTarebუli qvevnebis saeqsporto Semosavlis dacemis

მნიშვნელოვანი ფაქტორია უფრო განვითარებული ქვეყნების აგრარული

პროტექციონიზმი, რომელიც ტარიფების, ქვოტების და არატარიფული ბარიერების
მეშვეობით ხორციელდება.
მიწოდების მხრივ, პირველადი პროდუქციის ექსპორტიდან მიღებული
სავალუტო შემოსავლის გადიდების შემაფერხებელი ფაქტორია განუვითარებელი

717
ქვეყნების აგრარული წარმოების სტრუქტურული სიხისტე (რესურსების
შეზღუდულობა, არახელსაყრელი კლიმატი, მწირი ნიადაგი, აგრარული სექტორის
არქაული ინსტიტუციური, სოციალური და ეკონომიკური სტრუქტურები,
მწათმოქმედების უეფექტო სისტემები...). ამ ფაქტორების გადალახვის გარეშე
შეუძლებელია აგრარული სექტორის აღმავლობა და შესაბამისად - პირველადი
პროდუქციის ექსპორტის წახალისება. მაგრამ ამ ასპექტში ეს არაა მთავარი, რადგან
ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების აგრარული განვითარების რაგინდარა
სტრატეგიის მთავარი ამოცანაა ადგილობრივი მოსახლეობის საკმარისი
პროდუქტებით უზრუნველყოფა და მხოლოდ ამის შემდეგ - ექსპორტის წახალისება.
თუმცა არც ამ ამოცანის გადაჭრაა საკმარისი. სხვა ქვეყნების ბაზრების დაპყრობა
ძალზე რთული პროცესია. ამის გამო, განუვითარებელი ქვეყნები მაშინ შეძლებენ
თავიანთ შეფარდებითი უპირატესობის რეალიზაციას, თუ შეძლებენ, ერთი მხრივ,
ერთმანეთან ეკონომიკური თანამშრომლობის მოწესრიგებას, ხოლო, მეორე მხრივ,
ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნებიდან ეფექტიანი დახმარების მიღებას და
მათ ბაზრებზე დაშვების გამარტივებას.
სამრეწველო ნაწარმის ექსპორტის წახალისება. XX საუკუნის 70-80-იან წლებში
ძალზე შთამბეჭდავია განუვითარებელი ქვეყნების სამრეწველო ნაწარმის ექსპორტის
სწრაფი ზრდა. იგი ძირითადად მიღწეული იქნა ე.წ. შვიდეულის“ (არგენტინა,
ბრაზილია, მექსიკა, სამხრეთ კორეა, სინგაპური, ტაივანი, ჰონკონგი) ხარჯზე. ამ
ქვეყნების წილმა განუვითარებელი ქვეყნების მთლიან ექსპორტში შეადგინა: 1965
წელს - 37.4%, 1970 წელს - 49.2%, 1975 წელს - 71.5%, 1980 წელს - 83.1%, 93.4%*
[ცენტრალიზებული გეგმიანი ეკონომიკის ქვეყნების (კუბა, სსრკ, ჩინეთი...)
გამოკლებით - ჯ.კ.]. დასახელებულ ქვეყნებს შორის ტაივანი გამოირჩეოდა, რომლის
ექსპორტში სამრეწველო ნაწარმის წილი 46% -დან (1965 წ) გაიზარდა 93 %-მდე (1990
წ) ხოლო მთლიანი ექსპორტისწილმა მშპ-ში 26.3%- დან (1970 წ) 50%-ს (1990 წ)
გადააჭარბა. შესაბამისად გაიზარდა ამ ქვეყნის წილი განუვითარებელი ქვეყნების
მთლიან სამრეწველო ექსპორტში: 4.6%-დან (1965 წ) 28.5%-მდე (1990 წ). ტაივანის
მსგავსად სწრაფად გაიზარდა სამხრეთ კორეას ექსპორტიც, რომლის წილი
დასახელებული ქვეყნების ჯგუფის სამრეწველო ექსპორტ 2%-დან გაიზარდა 24.6%-
მდე. აღსანიშნავია, რომ 1970 წელს სამხრეთ კორეას ექსპორტის მოცულობამ მხოლოდ
0.8 მლრდ $ შეადგინა, 1980 წლს - 17.5 მლრდ $, ხოლო 1992 წელს 76.8 მლრდ $ -ს

718
მიაღწია* [L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique mondiale. P. 1997 , p.164].
იგივე შეიძლება ითქვას ჰონკონგზე და სინგაპურზე.ეს ტენდენცია მომდევნო
პერიოდშიც გაგრძელდა. მართლაც ეკონომიკის უთანაბრო განვითარების კანონის
მოქმედებამ XXI-ე საუკუნის დასაწყისში ცვლილებები შეიტანა ცალკეული ქვეყნების
ექსპორტის მოცულობაში, მის სტრუქტურასა და რანჟირებაში, როგორც მსოფლიო
მთლიან, ასევე რეგიონული ექსპორტის თვალსაზრისით. მისი შედეგი იყო
განუვითარებელი ქვეყნების ექსპორტიორ ქვეყნების პირველ შვიდეულში ახალი,
ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების ჩანაცვლება. ამ მხრივ ყველაზე
შთამბეჭდავია ჩინეთის მიღწევები, რომელიც შვიდეულის სათავეში აღმოჩნდა. იგი
მსოფლიოში მესამე ექსპორტიორი ქვეყანა გახდა, აშშ-ის (693 123 მლნ $) და
გერმანიის (599 629 მლნ $) შემდეგ. 2002 წელს ჩინეთის ექსპორტმა(ჰონკონგთან
ერთად - 151 524 მლნ$) 534 948 მლნ $-ს მიაღწიააღსანიშნავია ის გარემოება, რომ
ჩინეთის ექსპორტი 1974 წელს მხოლოდ 7.11 მლრდ $-ს შეადგენდა. მეხუთედან
მეორე ადგილზე გადაინაცვლა მექსიკამ (157 856 მლნ $), მესამე ადგილზე გადავიდა
სამხრეთ კორეა (157 484 მლნ $), პირველიდან მეოთხე ადგილზე გადაინაცვლა
ტაივანმა (139 597 მლნ $), მეოთხედან მეხუთე ადცილზე ჩამოვიდა სინგაპური
(125 087 მლნ $), მექვსე ადგილზე ავიდა მალაიზია(95 111 მლნ $), ხოლო მეშვიდეზე -
ტაილანდი (68 851 მლნ $). [იხ. L‘ Etat du monde. Annuair economique et geopolitique

mondiale. P.: 2005].

მომდევნო პერიოდში, რაღაც რვა წლის განმავლობაში, დასახელებული
„შვიდეულის“ რანჟირება კვლავ შეიცვალა: 2010 წლის მონაცემებით, ჩინეთი,
რომელსაც ადამიანისეული კაპიტალის (IDH) მიხედვით, მსოფლიოში მხოლოდ 101-ე
დგილი უკავია, საქონლისა და მოსახურების პირველი ექსპორტიორი ქვეყანა (1 577,8
მლრდ $) გახდა და რა თქმა უნდა „შვიდეულის“ სათავეში დარჩა. მეორე ადგილზე
გადაინაცვლა სამხრეთ კორეამ, ხოლო მესამე ადგილი რუსეთის ფედერაციამ დაიკავა
(იხ. ცხრილი 1.).

719
 ცხრილი 1. „შვიდეულის“ საქონლისა და მომსახურების
ექსპორტი. მლრდ $, 1910 წ
ქვეყნები საქონლის %, მომსახურების % აგრარული სამრეწვ.
ექსპორტი ექსპორტი პროდუქტი, პროდუქტი
IDH მშპ
მშ % %

101.ჩინეთ 1 28,9 193,3 3,5 3,3 93,4

ი 577,8
12.ს/კორეა 466,4 50,6 - - 2,0 88,3
55.რუსეთი 400,1 29,5 44,3 3,3 4,1 14,1
18.სინგაპური 351,9 180,9 112,3 57,7 2,2 72,1
61.მექსიკა 298,3 31,0 15,4 1,6 6,3 74,5
57.საუდის 245,9 59,4 10,7 2,6 1,2 11,0
არაბეთი
136.ინდოეთი 220,4 14,5 0,1 8,1 10,5 52,4
...
72.saqarTvelo 1,3 2,8 1,6 14,3 21,5 46,3

ა, ჰონკონგის გარეშე; ცხრილში არაა შეყვანილი ჩინეთის რესპუბლიკა (ტაივანი),

რომლის ექსპორტმა 2010 წელს 274 400 მლნ $ შეადგინა.

წყარო: ცხრილი შედგენილია ჩვენს მიერ UNDP-ისstatistikuri
monacemebissafuZvelzე -j.k.)

დასახელებული ქვეყნების მიღწევებმა საქონლისა და მომსახურების ექსპორტის

სფეროშისავალუტო შემოსავლის გადიდებამ შეიძლება ახალი სტიმული მისცეს
ზრდის ნეოკლასიკური კონტრევოლუციური არგუმენტების წინა პლანზე წამოწევას და
იმის მტკიცებას, თითქოს ეკონომიკური ზრდა, უპირველეს ყოვლისა, თავისუფალი
საბაზრო ძალების მოქმედებით მიიღწევა. მაგრამ ეს მოსაზრება არაზუსტია.
ფაქტობრივად ამ სახელმწიფოების შთამბეჭდავი ეკონომიკური ზრდა, ექსპორტის
სტრუქტურის შეცვლა და მასში სამრეწველო პროდუქტის წილის გაბატონება ბევრად
იყო დამოკიდებული ეკონომიკაში სახელმწიფოს დაგეგმილ ჩარევაზე. ეს
განსაკუთრებით ითქმის „შვიდეულის“ პირველ ოთხ სახელმწიფოზე. ამასთან ეს

720
ზრდა უფრო მნიშვნელოვანი იქნებოდა თუ არა ინდუსტრიულად გავითარებულ
ქვეყნებში პროტექციონიზმის ზრდის ტენდენცია. ამ მიზნით ფართოდ გამოიყენება
ტარიფები, ქვოტები და სხვა ბარიერები,რომლებიც განვითარებული ქვეყნების
მწარმოებლებს ეკონომიკის იმ დარგებში იცავენ, სადაც ღარიბი ქვეყნების მხრივ
მოსალოდნელია სამრეწველო ექსპორტის ექსპანსია. ეს ის დარგებია (საფეიქრო,
ფეხსაცმლის, სპორტული ტანსაცმელი, სურსათის გადამუშავება...), სადაც
არაკვალიფიციური შრომა შედარებით ინტენსიურად გამოიყენება. ასევე, ფართოდ
გამოიყენება არასატარიფი ბარიერები, რომელიც ამჟამად ხდება სამრეწველო
ექსპორტისგან დაცვის ძირითადი ფორმა,და 3%-ზე მეტად ამცირებს განუვითარებელი
ქვეყნების მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობას [UNDP: Доклад о развитии
человека, с. 63]. momavalSi, ekonomikუrad naklebad ganviTarebuli
qveynebisTvis, savaluto Semosavliს gadidebis TvalsazrisiT,
gansakuTrebiT mniSvnelovani iqneba ინდუსტრიულად ganviTarebuli
qveynebis ekonomiuri da savaWro politikis sul cota oTxi sfero:
1. barieruli politika. იგი ეხება უფრო ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis
როგორც pirveladi produqciis, aseve samrewvelo produqtis ექსპორტს.
საქმე ის არის, rom უფრო ganviTarebuli qveynebis mier SemoRebuli
Tanamedrove satarifo da arasatarifo savaWro barierebi
(aqcizi,qvoti,sanitaruli normebi...) uaryofiTaTd moqmedebs ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebis savaluto Semosavlis gadidebaze. amasTan,
mravali tarifi izrdeba saqonlis gadamuSavebis gaRrmavebis kvalobaze
magaliTad, bambis nawarmze tarifi gacilebiT aRemateba nedl bambaze
tarifs. aseve, tarifi kakaos Semotanaze orjer aRemateba kakao-bobze
dawesebul tarifs...). maRali tarifebi aferxeben ნაკლებად ganviTarebუli
qveynebis gadamamuSavebeli saeqspოrto mrewvelobis ზრდას, amcireben maT
savaluto Semosavals. am barierebis maStaburi daqveiTebisa da pirveladi
produqciis eqsportis waxalisebis (specialuri preferenciis SemoReba -
ჯ.კ.) გარეშე, გაძნელდება ამ ქვეყნების saeqspოrto Semosavlis mniSvnelovani
gadideba.
2 eqspოrtis waxaliseba. ganviTarebuli qveynebidan importuli
produqtis SეzRudva Sexamebulia sakuTari importuli dargebis finansur
SeRavaTebTan (saxelmwifo subsidiebi, sagadasaxado შეღავათები...). am

721
mxriv, gansakuTrebiT gamoirCeva iaponia da aSS. aseთ SeRavaTebs awesebs
axali industriuli saxelmwifoebi (samxreT korea, taivani.....),magram
mTlianobaSi mesame samyaros finansuri SesaZleblobebi ganviTarebul
qveynebTan SedarebiT SezRudulia.
3. kompensaciuri daxmareba. industriulad ganviTarebul qveynebSi
satarifo barierebis erT-erTi mTavari Semaferxebeli faqtoria msubuqi
mrewvelobis tradiciuli dargebis mxriv ეროულ მთავრობაზეpolitikuri
zewola. es gamowveulia am dargis produqciaze fasis daqveiTebiT (iafi
Sromatevadi saqonlis importis gamo) da adgilobrivi mrewvelobis
konkurentunarianobis SesustebiT, romlis Sedegia am dargebSi dasaqmebis
Semcirebა .შეფარდებითი უპირატესობის თეორიაში მოცემული პრობლემა ადვილად
წყდება: ფინანსური ბაზრების მეშვეობით ამა თუ იმ დარგში არსებული შრომა და
კაპიტალი გადაადგილდება უფრო მომგებიან სხვა დარგში, სადაც შეფარდებითი
უპირატესობა იქნებოდა შენარჩუნებული. რეალურ პრაქტიკაში კი ამ დილემის
გადაჭრა საკმოდ რთულია.შედარებით ადვილია აიძულო ხელისუფლება დააწესოს
არასასურველი პროდუქციის იმპორტული შეზღუდვა, რომელიც, თავის მხრივ,
გამოიწვევს ექსპორტიორი ქვეყნის საპასუხო რეაქციას. ამ სიტუაციაში ერთ-ერთი
გამოსავალია კონკურენტუნარიან დაკარგული დარგისთვის kompensaciuლi
daხმარების შეთავაზება. ამ შემთხვევაში, მრეწველობის ჩამორჩენილი დარგის
წარმოების ფაქტორები უმტკივნეულოდ შეძლებენ ეკონომიკური სიძნელეების
გადაჭრას.
4. შიდა ეკონომიკური პოლიტიკა. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების საექსპორტო
შემოსავლის დონეს და მის ზრდას მრავალი ფაქტორი განსაზღვრავს, მათ შორის
მნიშვნელოვანია განვითარებული ქვეყნების უინფლაციო ეკონომიკური ზრდა.
თეორიულად დადასტურებულია, რომ განუვითარებელი ქვეყნების საექსპორტო
საქონელზე მოთხოვნის(შემოსავლის მიხედვით) დაბალი ელასტიურობა შეიძლება
კომპენსირებული იქნას ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკური
ზრდის მაღალი ტემპებით. აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ახლანდელი
ეკონომიკური რეჟიმის პირობებში განუვითარებელი ქვეყნების ექსპორტი პირდაპირ
დამოკიდებულია განვითარებული ქვეყნებში ფასების სტაბილურობაზე. ამით
აიხსნება განუვითარებელი სამყაროს სასაქონლო ექსპორტის სწრაფი ზრდა 1990 –
2010 წლებში. მაგალითად, დასახელებულპერიოდში აფრიკის ექსპორტის წლიური
722
ზრდის დონემ 5% შეადგინა, ხოლო ლათინურ ამერიკაში - 7%, მაშინ როცა 1990 - 2002
წლებში უფრო განვითარებული ქვეყნების წლიური ზრდის 2,7%, ხოლო ინფლაციის
წლიური (1990 2000 წწ) დონე 2.3% იყო. ის გარემოებაც აღსანიშნავია, რომ აშშ-ის
ინდუსტრიული წარმოების მოცულობამ 2001 წლისათვის(1995 წ =100) 124.9%
შეადგინა, ევროზონაში კი - 116.00%. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ ნაკლებად
განვითარებული ქვეყნები უფრო გრძნობადია ეკონომიკური დაქვეითების მიმართ.
ამის კლასიკური მაგალითია გასული საუკუნის 70-იანი წლების ინფლაციური
ხვეული, რომელიც დაკავშირებულიიყო კეინზიანური ტიპის მთლიანი მოთხოვნის
მეტისმეტი გადახლართვით წარმოების დანახარჯის გადიდებასთან. ეს, უკანასკნელი,
თავის მხრივ, მსოფლიო ენერგეტიკული კრიზისით იყო გამოწვეული. შესაბამისად,
1970-1980 წლებში ინფლაციის საშუალო წლიურმა ზრდამ უფრო განვითარებულ
ქვეყნებში 9% შეადგინა (1970 წელს -5.6%; 1980 წელა-12.0%. ამ ქვეყნებში ინფლაციის
ზრდამ დადებითად იმოქმედა განუვიტარებელი ქვეყნების ექსპორტის ზრდაზე,
რომლის წყალობით მათი წილი მსოფლიო ექსპორტში 17.9%-დან (1970 წ) გაიზარდა
28.9%-მდე (1980 წ), თუმცა ამ პერიდში ძლიერ დაზარალდა უფრო განუვითარებელი
ქვეყნების ჯგუფი (დაახლოებით 40 ქვეყანა). ეს იმით აიხსნებოდა, რომ მაღალი
ინფლაციის გადასალახავად, ინდუსტრიულმა ქვეყნებმა გამოიყენეს მთლიანი
მოთხოვნის შემზღუდველი ტრადიციული მაკროეკონომიკური პოლიტიკა
(სახელმწიფო დანახარჯის შემცირება, სარგებლის განაკვეთის ამაღლება,
გადასახადების გადიდება, ხელფასის და შემოსავლის „გაყინვა“, ფასებზე სახელმწიფო
კონტროლის...). რამდენადაც 70-იანი წლების ინფლაციას თან ახლდა საგადამხდელო
ბალანსის დეფიციტის ზრდა და უმუშევრობის მატება (1973 წელს აშშ-ში აქტიური
მოსახლეობის 8.3% უმუშევარი იყო), ამის გამო, აღნიშნული დეფლაციური
საგადასახადო და მონეტარული პოლიტიკა გაძლიერებული იყო სოციალური
ღონისძიებებით. საბოლოო ჯამში, განვითარებული ქვეყნების კეინზიანური
მაკროეკონომიკური პოლიტიკა ითვალისწინებდა იმპორტის შემცირებას და და
ქვეყნიდან უცხოური ვალუტის გატანაზე კონტროლის გაძლიერებას. ეს კი იმაზე
მიუთითებს, რომ სანამ ჩამორჩენილი ქვეყნები იმყოფებიან ძლიერ ეკონომიკურ
დამოკიდებულებაში განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკურ პოლიტიკაზე, მანამ
ისინი დარჩებიან ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკური
დაქვეითების მთავარ მსხვერპლად. მომავალში ეს გამოცდილება საქართველომაც

723
 უნდა გაითვალისწინოს, მით უმეტეს, როცა აქ ეკონომიკურ ფაქტორს პოლიტიკური
ფაქტორიც ემატება.
importis Canacvleba da ganviTareba. saqonlis importSi igulisxmeba is
saqoneli, romelic Semotanis dros emateba qveynis materialur resursebs
mis ekonomikurteritoriaze. eqsportis msgavsad, saqonlis importi did
rols asrulebs qveynis ekonomikur zrdasa da ganviTarebaSi. masze
damokidebuliაqveynis ama Tu im dargis ganviTareba an CamorCena da qveynis
ekonomikuri potencialis efeqtiani gamoyeneba.
იმპორტის სამი სახე არსებობს: 1.სამრეწველო და სამოხმარებლო საქონლის
იმპორტი; 2. შუალედური პროდუქციის (ნედლეული) იმპორტი; 3. მომსახურების
იმპორტი. ქვეყნის შიდა ბაზარზე საქონლისა და მომსახურეობის იმპორტის
განმახორციელებელი კომპანიები ცდილობენ იპოვნონ მაღალხარისხიანი და
სამამულო პროდუქციაზე უფრო ნაკლებ ფასიანი პოდუქცია.
მსოფლიოში პირველი იმპორტ-მომხმარებელი ქვეყანაა აშშ (2 314 000 მლნ $). მეორე
ადგილზე ჩინეთი (1 664 000 მლნ $), ხოლო მესამე ადგილზე გერმანია იმყოფება
(1 339 000 მლნ $). ნაკლებად განვითარებელ ქვეყნებს შორის იმპორტის მოცულობით
ინდოეთი (11-ე ადგილი), სიგაპური (13-ე ადგილი), მექსიკა (14-ე ადგილი), ტაივანი (16-ე
ადგილი) და რუსეთი (17-ე ადგილი) გამოირჩევა (იხ. ცხრილი 2.)

ცხრილი 1. „შვიდეულის“ საქონლისა და მომსახურების იმპორტი

მლრდ $, 1910 წ
ქვეყნებია საქონლის %, მომსახ. % აგრარული სამრეწველო
იმპორტი მშპ იმპორტი მშპ პროდუქტი პროდუქტი
% %

101.ჩინეთი ბ 1 289,1 23,6 193,3 3,5 8,4 60,9

12.რ/კორეა 425,2 46,1 .. .. 6,3 56,4

136.ინდოეთი 350,0 23,0 116,8 7,7 5,1 36.9
18.სინგაპური 310,8 159,8 96,5 49,6 3,5 64,7
61.მექსიკა 301,5 31,4 25,6 2,7 7,8 79,5
55.რუსეთი 248,7 18,4 73,5 5,4 14,0 68,6
90.თურქეთი 185,5 27,6 19,7 2,9 6,9 62,5
..

724
72.saqarTvelo 5,1 45,5 1,1 9,7 18,9 60,2
ა ადამიანისეული განვითარების ინდიკატორის მაჩვენებელი;ბჰონკონგის გარეშე.
წყარო:ცხრილი შედგენილია ჩვენს მიერ UNDP-ის, CIA-ს (ცნობარი მსოფლიო ქვეყნებზე) და WTO-ს

statistikuri monacemebissafuZvelzე. ცხრილში არაა შეყვანილი ჩინეთის რესპუბლიკა (ტაივანი), რომლის

იმპორტმა 2010
წელს 251 400მლნ $ შეადგინა.

12.5.3, საგარეო ვაჭრობის ბალანსი განვითარების მოდელში

იმპორტის ჩანაცვლება და განვითარება. ექსსპორტისა და იმპორტის ღირებულების
თანაფარდობა დროის გარკვეულ მონაკვეთში (თვე, კვარტალი, წელი) აისახება
საგარეო ვაჭრობის ბალანსში. იმპორტი გაიანგარიშება CIF (cost, insurance, freght)
ფასის საფუძველზე, ანუ იგი მოიცავს ღირებულებას, დაზღვევას და ფრახტს, რის
გამოც ექსპორტის ღირებულება, რომელშიც დაზღვევა და ფრახტი არ შედის,
ყოველთვის ჩამორჩება იმპორტის ღირებულებას. იმპორტიორსა და ექსპორტიორს
შორის ანგარიშსწორება A- კონტის (იტ. a conte - გადასახდელები ანგარიშში)
მეშვეობით ხორციელდება. სავაჭრო ბალანსი დგინდება ცალკეული ქვეყნებისა და
ქვეყნების ჯგუფების მიხედვით. ექსპორტის და იმპორტის ღირებულებას შორის
წარმოშობილი სალდო შეიძლება აქტიური (როცა ექსპორტის ღირებულება აღემატება
იმპორტის ღირებულებას) ან პასიური (როცა ექსპორტის ღირებულება ჩამორჩება
იმპორტის ღირებულებას) იყოს. აქტიური სავაჭრო ბალანსი მოწმობს ერთაშორის
ბაზრებზე მოცემული ქვეყნის საქონელზე მოთხოვნის არსებობას და ამ საქონლის
მაღალ კონკურენტუნარიანობას. აგრეთვე, ეს იმას ადასტურებს, რომ ექსსპორტიორი
სახელმწიფო მის ტერიტორიაზე წარმოებულ ყველა პროდუქტს არ მოიხმარს.
პასიური ბალანსი კი იმაზე მიუთითებს, რომ რომ ექსპორტიორი ქვეყანა, თავის
საქონლის გარდა, უცხოურ საქონელსაც მოხმარს. ეკონომიკურად ჩამორჩენილ
ქვეყნებში (მათ შორის საქართველოში) პასიური საგარეო ვაჭრობის ბალანსი ასახავს
ეკონომიკის საექსპორტო დარგების დაბალ კოკურენტუნარიანობას, რომელიც
როგორც წესი, ეროვნული ვალუტის დევალვაციას(გაუფასურებას) იწვევს (იხ.
ცხრილი 3), რადგან ამ ქვეყნებს უჭირთ იმპორტული შესყიდვების გადახდა და

725
 იძულებულნი არიან სავაჭრო დეფიციტის დიდი ნაწილი დაფარონ კერძო და
სამთავრობო სავალო ინსტრუმენტების ემისიის ხარჯზე.
ცხრილი 3. ნაკლებად განვითარებული ქვყნების დადებითი
ვაჭროbis ბალანსის „შვიდეული“ (mln $),2010
ადგილია ქვეყანა ვაჭროbis % მშპ-ის
ბალანსი მიმართბ
2 ჩინეთიგ 199 000 3.5
3 რუსეთი 139 400 9.4
4 საუდის 136 130 31.3
არაბეთი
8 რესპუბლიკა 48 400 4.9
კორეა

10 კუვეიტი 44 670 38.1

11 ნიგერია 42 150 20.4
12 სინგაპური 40 800 17.4
ა. მსოფლიოში დაკავებული ადგილი ;ბ. ვალუტის კურსის მიხედვით; გ. ჰონკონგის
{მინუს 42 800 მლნ $- 19.8% )გარეშე.
წყარო: ცხრილი შედგენილია ჩვენს მიერ UNDP-ის, CIA-ს (ცნობარი მსოფლიო ქვეყნებზე)
და WTO-ს statistikuri monacemebissafuZvelzე -j.k.)

მსოფლიო ქვეყნების ჩამონათვალი ვაჭრობის ბალანსის მიხედვით

პირველი 20 სახელმწიფო

ვაჭრობის %
რანგი ქვეყანა ბალანსი, მშპ წელი
მლნ $ -ში

— ევროკავშირი 262 000 — 2007

1 გერმანია 217 000 6.6 2010 [3]

726
 ვაჭრობის %
რანგი ქვეყანა ბალანსი, მშპ წელი
მლნ $ -ში

2 ჩინეთი 199 000 3,5 2010

3 რუსეთი 139 400 9,4 2010

4 საუდის არაბეთი 136 130 31,3 2010

5 რესპუბლიკა კორეა 48 400 4,9 2010

6 ნიდერლანდები 63 900 8.0 2010 [3][4]

7 ნორვეგია 62 980 15.2 2010 [3]

8 რესპუბლიკა კორეა 48 400 4.9 2010 [3]

9 ირლანდია 45 340 21.8 2010 [3]

10 კუვეიტი 44 670 38.1 2010 [3]

11 ნიგერია 42 150 20.4 2010 [3]

12 სინგაპური 40 800 17.4 2010 [3]

გაერთიანებული
13 36 800 15.4 2010 [3]
არაბთა ემირატი

14 მალაიზია 36 000 16.4 2010 [3]

727
 ვაჭრობის %
რანგი ქვეყანა ბალანსი, მშპ წელი
მლნ $ -ში

15 ინდონეზია 35 200 5.1 2010 [3]

16 კატარი 34 440 27.2 2010 [3]

17 ტაილანდი 34 400 11.0 2010 [3]

18 ანგოლა 33 550 39.1 2010 [3]

ვენესუელა
1919 3311.7
500 2010 [3]

ყაზახეთი
20 29 120 22.2 2010 [3]

ჩინეთის რესპუბლიკა
21 23 5.4
200 2010 [3]
(ტაივანი)

აზერბაიჯანი
22 21 40.3
035 2010 [3]

მსოფლიო ქვეყნების ჩამონათვალი ვაჭრობის ყველაზე

უფრო უარყოფითი ბალანსის მიხედვით

173 Куба -6 939 -12.1 2010 [3]

174 რუმინეთი -7 930 -5.0 2010 [3]

728
 ვაჭრობის %
რანგი ქვეყანა ბალანსი, მშპ წელი
მლნ $ -ში

Домини канская
175 -8 369 -16.5 2010 [3]
Республика

176 Филиппины -9 180 -4.9 2010 [3]

177 Хорватия -9 420 -15.7 2010 [3]

178 Вьетнам -12 270 -12.0 2010 [3]

179 Пакистан -12 420 -7.1 2010 [3]

180 Ливан -12 783 -32.7 2010 [3]

181 Марокко -19 700 -21.5 2010 [3]

182 ეგვიპტე -21 180 -9.8 2010 [3]

183 პორტუგალია -21 950 -9.8 2010 [3]

184 Гსაბერძნეთი -23 760 -7.9 2010 [3]

— ჰონკონგი -42 800 -19.1 2010 [3]

185 თურქეთი -48 900 -6.7 2010 [3]

186 ესპანეთი -56 300 -4.1 2010 [3]

729
 ვაჭრობის %
რანგი ქვეყანა ბალანსი, მშპ წელი
მლნ $ -ში

187 საფრანგეთი -69 000 -2.7 2010 [3]

188 ინდოეთი -126 000 -8.8 2010 [3]

189 გაერთ. სამეფო -140 900 -6.2 2010 [3]

2010 [3]
190 აშშ -633 000 -4.3

147 საქართველო -2 538 -22.6 2010

am aspeqtSi aucilebelia eqsportisa da importis balansirebuli zrda.

Tu ama Tu im qveynis eqsporti mis imports mniშvnelovნაd CamorCa, maSin am
qveynis saვაჭრო balansi deficituri aRmoCndeba da რომელიც შემდგომ
უარყოფითად აისახება qveynიs sagადამხდელო ბალანსზე და ეროვნული ვალუტის

კურსზე..

12.6. ვაჭრობა ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს შორის

და ეკონომიკური ინტეგრაცია
ნაკლებად განვთარებულ რეგიონებში აშკარად გამოიკვეთა ურთიeრთშორის
ვაჭრობის მოცულობის ზრდის ტენდენცია. თუ 1970 წელს მსოფლიო ექსპორტში
ინდიეტრიულად ჩამორჩენილ ქვეყნებს შორის ექსპორტის მოცულობის წილი
უმნიშვნელო (3.5 %) იყო, 1980 წლისათვის ეს წილი გაორკეცდა (7.0 %), 1990
წლისათვის კი უმნიშვნელოდ (7.1 %), მაგრამ მაინც მოიმატა. ეკონომიკურად
ჩამორჩენილ ქვეყნებს შორის ვაჭრობის გაფართოებამ მოახდინა მსოფლიო ბაზარზე
სუსტი მოთხოვნისა და ინდუსტრულად განითარებული ქვეყნების ბაზარზე ზრდადი
პროტექციონისტური პოლიტიკის შედეგის ნაწილობრივი კომპენსირება. ამასთან,

730
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები არ დაკმაყოფილდნენ ურთიერთვაჭრობის
გაფართოებით და შექმნეს ან ქმნიან ეკონომიკურ კავშირებს და რეგიონულ სავაჭრო
ბლოკებს (Regional Trade Bloc). am ukanasknelSi igulisxmeba geografiuli

რეგიონის რამდენიმე ქვეყნის ეკონომიკური გაერთიანება. როგორც წესი, ბლოკის

სივრცეში ვაჭრობა ლიბერალურია, ხოლო მის მიღმა უნიფიცირებული შეზღუდვები
გამოიყენება. ხშირად ასეთი სახის ბლოკებს საბაჟო კავშირი (Customs Union) ეწოდება.
მას ჩამოგავს თავისუფალი ვაჭრობის ზონა (Free Trade Area), im gansxvavebiT, rom
am zonaSi გაერთიანეული ქვეყანა უფლებამოსილია არაწევრ ქვეყნებთან ვაჭრობაში
სასურველი სატარიფო განაკვეთი გამოიყენოს.
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების თანდათანობით ინტეგრაციის ეკონომიკური
მიზანშეწონილბა გრძელვადიან დინამიკაში ვლინდება. ამ მხრივ, განსაკუთრებით
აღსანიშნავია წარმოების მასშტაბის ეფექტის პრობლემა. საქმე ის არის, რომ ამა თუ იმ
სახის ეკონომიკური გაერთიანება გულისხმობს შეზღუდული და კლებადი
რესურსების რაციონულ განაწილებას და გამოყენებას. ეს განსაკუთრებით იმ
ჩამორჩენილ ქვეყნებს ეხებათ, რომლებიც მცირე მოცულობის შიდა ბაზრებს ფლობენ.
ეს გარემოება მათ საშუალებას არ აძლევთ წარმოების მასშტაბის ეფექტი გამოიყენონ
წარმოების დანახარჯის შესამცირებლად. ამის გამო, სახელმწიფოთაშორისი
იმპორტჩანაცვლების მრეწველობის შექმნის გარეშე, შეიძლება აღმოცედნენ
მაღალხარჯიანი არაეფექტიანი წვრილი საწარმოები, რომლებიც კონკურენციაში
აღმოჩდებიან მეზობელ სახელმწიფოებში შექმნილ ანალოგიურ საწარმოებთან. ასეთ
სიტუაციაში საკუთარი მრეწველობის დასაცავად ტარიფების შემოღება გამოიწვევს არა
მხოლოდ შეზღუდული რესურსების ფლანგვას, არამედ წარმოებულ საქონელზე
ფასების გადიდებას და შესაბამისად, მის გაძვირებას და საგარეო ბაზარზე მის
კონკურენტუნარიანობის დაქვეითებას.
ეკონომიკური ინტეგრაცია იძლევა წევრ-ქვეყნების ინდუსტრიული განვითარების
გეგმების კოორდინაციის შესაძლებლობას, განსაკუთრებით იმ დარგებში
(მეტალურგია, ქიმიური მრეწველობა...), რომლებიც მასშტაბის ძლიერ ეფექტს ფლობენ.
ეკონომიკური ინტეგრაციის სასარგებლოდ მოქმედებს ვაჭრობაწარმომშობი (Trade
creation) და ვაჭრობაგანრიდებელი (Trade diversion) ეფექტები. შეფარდებითი
უპირატესობის თეორიის მიხედვით, ინტეგრირებულ ქვეყნების სივრცეში
მიმდინარეობს წარმოების გეოგრაფიული გადაადგილება უფრო მაღალი წარმოების

731
დანახარჯის ქვეყნიდან უფრო დაბალი ანალოგიური დანახარჯის ქვეყნებში.
ვაჭრობაგანრიდებელ ეფექტს კი მაშინ აქვს ადგილი, როცა ინტეგრაციული სივრცის
შექმნის შემდეგ ხდება წარმოების გადაადგილება იმ ქვეყნიდან, რომელიც არ შედის
მოცემულ სივრცეში, მაგრამ დაბალი წარმოების დანახარჯით გამოირჩევა და საიდანაც
ხდება საქონლის ექსპორტი იმ ინტეგრირებულ ქვეყანაში, სადაც ანალოგიური
დანახარჯი უფრო მაღალია. ასეთი გადაადგილება აუარესებს დანარჩენი ქვეყნების
მდგომარეობას, მაგრამ გრძელვადიან პერსპექტივაში წარმოების მასშტაბის ეფექტმა ეს
მდგომარეობა უნდა გამოასწოროს და მომავალში შექმნას ვაჭრობის დინამიკური
ზრდის შესაძლებლობა.
ყოველივე აღნიშნული იმაზე მიუთითებს, რომ მცირე ქვეყნების გრძელვადიანი
პრობლემები შეიძლება მხოლოდ ინტეგრაციულ საფუძველზე გადაიჭრას. ეს,
უპირველეს ყოვლისა, იმ ქვეყნებს ეხებათ, რომლებსაც აქვთ ინდუსტრიული
განვითარების მსგავსი დონე, დაახლოებით ერთნაირი ბაზრის ტევადობა და
სერიოზულ ინტერესს ამჟღავნებენ თავიანთი ინდუსტრიული ზრდის კოორდინაციისა
და რაციონალიზაციის მიმართ. ასეთ რეგიონულ გაერთიანებას შეეძლება
შეთანხმებული სავაჭრო პოლიტიკის (რომელშიც შეხამებული იქნებოდა შიდა და გარე
ორიენტაციის ელემენტები) მეშვეობით დააჩქაროს რეგიონული ქვეყნების ეკომიკური
განვითარება და აამაღლოს მოსახლეობის ცხოვრების დონე. პერსპექტივაში, ამ მხრივ,
მეტად მიმზიდველია კავკასიის ხალხთა კონფედერაციის (აზერბაიჯანი, საქართველო,
სომხეთი...) შექმნის იდეა. თეორიულ ჭრილში ამ იდეას ალტერნატივა არა აქვს, მაგრამ
პრაქტიკაში მისი რეალიზაცია მოითხოვს სახელმწიფოებრივ სიბრძნეს, არა
ვიწრონაციონალურ, არამედ რეგიონულ, ინტერნაციონალურ ორიენტაციას. მით
უმეტეს, რომ მოცემული რეგიონი უზრუნველყოფილია უხვი ბუნებრივი რესურსებით
(ენერგეტიკული, მინერალური, წყლის, ტყის...), აქვს საუკეთესო გეოპოლიტიკური
მდებარეობა, ზღვაზე გასასვლელი, განვითარებული საატომობილო და სარკინიგზო
ინფრასტრუქტურა, კვალიფიციური მუშაკები, ადამიანისეული განვითარების
დაახლოებით თანაბარი ინდიკატორი (2012 წ: აზერბაიჯანი - 0.734; საქართველო -
0.745; სომხეთი - 0.729), საკმარისი ფინანსური რესურსი და ა.შ. ამ ქვეყნების
ეკონომიკური და შემდეგ პოლიტიკური („კავკასკავშირი“, Kavunion) ინტეგრაციის
ხელსაყრელობა ცხადია, მაგრამ უახლოეს პერსპექტივაში ტრანსკავკასიის
სახელმწიფოების პოლიტიკური და ნაციონალური წინააღმდეგობა უფრო ძლიერია,

732
ვიდრე რეგიონული კოოპერაციის ეკონომიკური ლოგიკა. ასეთ სიტუაციაში
შეფარდებითი უპირატესობის თეორია და ვაჭრობის ლიბერიზაციის ხელსაყრელობა
ბლოკირებულია შიდარეგიონული სისხლისმღვრელი კონფლიქტების გამო.
perspeqtivaში უფრო თვალსაჩინო გახდება ეკონომიკური და პოლიტიკური
ინტეგრაციის სიკეთე. ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნებიც კი ცდილობენ
ზრდისათვის აუცილებელი რესურსების ერთობლივად გამოყენებას. ამის
დადასტურებაა ევროკავშირის ერთიანი ბაზრის შექმნა. მისი სახით, ფაქტობრივად,
წარმოიშვა უმსვილესი გლობალური ეკონომიკური და პოლიტიკური
სახელმწიფოებრივი ორგანიზაცია, რომელშიც ევროპის თითქმისყველა
ქვეყანააგაერთიანებული და წლიურად ტრილიონ $ მშპ იწარმოება (მსოფლიოში
პირველი ადგილი). ანალოგიურ მიზანს ემსახურება 1994 წელს შექმნილი
ჩრდილოამერიკული თავისუფალი გაცვლის შეთანხმება (NAFTA). მისი
დამფუძნებელი წევრი-ქვეყნებია აშშ. კანადა და მექსიკა. 2005 წელს ამ ორგანიზაციის
მშპ-ის მოცულობამ (13 238,3 მლრდ $ + 1 231,6 მლრდ $ + 1 466,6 მლრდ $ = )15 936,5
მლრდ $ შეადგინა.
აღსანიშნავია 1975 წლიდან მოქმედი ე. წ. G-8. მისი შექმნა გაპირობა პირველმა
ნავთობის კრიზისმა (1973-1974 წწ), როცა საკითხის სიმწვავესთან დაკავშირებით, 1974
წელს ვაშინგტონში შეიკრიბა ხუთი ქვეყნის (აშშ, გაერთიანებული სამეფო, გერმანია,
იაპონია, საფრანგეთი) ლიდერები (G 5), რომელიც უფრო ცნობილიაLibrarybGroup - ის
სახელწოდებით. მას 1975 წელს იტალია (G-6) , ხოლო 1976 წელს კანადა (G-7)
შეურთდა. 1977 წლიდან დასახელებული ჯგუფის მუშაობაში სტუმრის სახით
მონაწილეობს ევროკავშირი. ყოველწლიურად, ჯგუფის წევრ - ქვეყნები
არაოფიციალურ ატმოსფეროში, საოქმო ჩანაწერების გარესე, ერთმანეთს უზიარებენ და
აფასებენ მსოფლიოში მიმდინარე ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მოვლენებს. 1994
წლიდან G-7-ის კულუარულ მუშაობაში რეგულარულად მონაწილეობს რუსეთი.
ამასთან დაკავშირებით ამ ჯგუფს ხშირად G-8 -ს უწოდებენ (პოლიტიკური - 8, ან G-7
+1), თუმცა მასში რუსეთი ოფიციალურად არ არის გაერთიანებული. მსოფლიო ბანკის
მოხსენებაში (2008 წ) G-8 ქვეყნებში ბინადრობს მსოფლიო მოსახლეობის 13,1% და
იწარმოება მსოფლიო მშპ-ის დაახლოებით 58% (იხ. ცხრილი )

733
 ცხრილი N . G-8 ქვენების მოსახლეობა და მშპ, 2007 წ

მოსახლეობა მშპ

მლნ % მლრდ $ %

მსოფლიო 6612 100.0 54347 100.0

G8 868 13.1 31500 57.8

აშშ 302 4.5 13811 25.4

რუსეთი 142 2.15 1291 2.3

იაპონია 128 1.9 4377 8.0

გერმანია 82 1.2 3297 6.1

საფრანგეთი 64 0.9 2808 5.2

გაერთ. სამეფო 63 0.9 2762 5

იტალია 61 0.9 2656 4.9

კანადა 33 0.5 1326 2.4

ამავე მიზანს ემსახურებოდა 1948 წელს დაფუძნებული ეკონომიკური

თანამშრომლობის ევროპული ორგანიზაცია, რომელიც ამერიკელთა დახმარებით
ომით დანგრეული ეკონომიკის რეკონსტრუქციას ითვალისწინებდა. 1960 წელს ეს
ორგანიზაცია შეცვალა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების
ორგანიზაციამ (OECD). ამჟამად იგი 38 სახელმწიფოს აერთიანებს (ავსტრალია,
ავსტრია, ახალი ზელანდია, აშშ, ბელგია, გაერთიანებული სამეფო,
გერმანია,..................... )
აქედან გამომდინარე, უნდა ვივარაუდოთ. რომ მცირე და ჩამორჩენილი
ქვეყნებისთვის ეკონომიკურად გაერთიანებული ორგანიზაციების შექმნა უფრო
მნიშვნელოვანი იქნება. უკვე 1969 წელს შეიქმნა სამხრეთ აფრიკის საბაჟო კავშირი
(SACU) 4 ქვეყნის - ბოტსვანის,ლესოტოს, ნამიბიი და სვაზილანდის
შემადგენლობით.აღსანიშნავია 1977 წელს შექმნილი დასავლეთ აფრიკის(Afrique de
l’Ouest) ქვეყნების გაერთიანება (ECOWAC),romelic 15 წევრს აერთიანებს (ბენინი,
ბურკინა ფასო, გამბია, განა, გვინეა, გვინეა-ბისაუ, კაპ-ვერტი, კოტ’ დივუარი,ლიბერია,

734
მალი, ნიგერი, ნიგერია, სენეგალი, სიერა ლეონე, ტოგო). ეს პროცესი 80-იან წლებში
უფრო გაძლიერდა. 1981 წელს დაფუძნდა ცენტრალური აფრიკის საერთო ბაზარი
(COMESA), რომელიც ამ რეგიონის 20 სახელმწიფოს აერთიანებს; 1983 wels Seiqmna

და11 სახელმწიფოს აერთიანებს (ანგოლა - 1998 წ, ბერუნდი, გაბონი, ეკვატორული

გვინეა, კამერუნი, კონგო, კონგო-კინშასი, რუანდა, საო ტომე ე პრინსიპ (Sao Tome et
Principe) ცენტრალური აფრიკა,ჩადი); ამავე მიზანს ემსახურება ცენტრალური აფრიკის
საბაჟო და ეკონომიკური გაერთიანება (EMCCA).1998 წელს შექმნილ ამოგანიზაციაში 6
სახელმწიფო(გაბონი, ეკვატორული გვინეა, კამერუნი, კონგო, ცენტრალური აფრიკა,
ჩადი) მონაწილეობს.

12.7.Tavisufali ekonomikuri ზონები

msoflios sul ufro meti qveynis aqtiuri CarTvaმ Sromis saerTaSoriso
geografiul danawilebaSi, maTi Sezrda msoflios sameurneo kavSirebSi,
maT mier Ria ekonomikis ZiriTadi principebis realizacia, saeqsporto
specializaciis dominireba da a.S. gamoiwvia warmoebis organizaciis axali
formebis warmoSoba da ganviTareba, upirveles yovlisa, mxedvelobaSi
gvaqvs Tavisufali ekonomikuri zonebi (Tez). Tez-is mTavari mizania
erovnuli ეკონომიკის rac SeiZleba Rrma CarTva Sromis saerTaSoriso
geografiul danawilebaSi. sxva mizania Sida bazris gajereba
maRalxarisxiani produqciiT, samamulo warmoebaSi uaxlesi mecnierul-
teqnikuri damuSavebis danergva, dasaqmebis gadideba, regionuli politikis
problemebis gadaWra “zrdis polusebis” Seqmnis gziT da a.S.
gasakviri araa, rom Tavisufali ekonomikuri ზონების ricxovneba,
romelic msoflioSi გaCnda 50-iani wlebis bolos da 60-iani wlebis
dasawyisSi (misi zogierTi saxe gacilebiT ufro adre warmoiSva– j.k.)
swrafad gaიzarda, rac Seexeba maT konkretul raodenobriv Sefasebas,
romelic sxvadasxva wyaroebidanaa amoRebuli erTi-meorisgan Zlier
gansxvavdeba (1000-4000 ერთეულის farglebSi).am zonebis wili msoflio
saqonelbrunvaSi 8%-dan (1960 w) gaizarda 20%-mde (1985 w) da 30%-mde (2000
wlის დასაწყისში). isini funqcionireben daaxloebiT 100 qveyanaSi, xolo
dasaqmebulTa ricxvi 3 mln kacs aRemateba.

735
 raodenobrivi Sefasebis SeuTanxmebloba pirvel rigSi imiT aixsneba,
rom TviT Tavisufali ekonomikuri zonebis cneba absoluturad naTlad
jer kidev araa formulirebuli. zogad formaSi Tezis-is qveS igulisxmeba
qveynis teritoriis nawili, sadac saxelmwifo awesebs marTvis
gansakuTrebul reJims, romelic yvelaze metad sasurvelia ucxoeli da
samamulo mewarmeebisaTvis gare da Sida investiciis misazidavad. es reJimi
Cveulebriv iTvaliswinebs gansakuTrebul SeRavaTebs)ექსპორტ-იმპორტის
ბაჟის გაუქმება, sagadasaxado შეღავათები, finansuri SeRavaTebი komunaluri
da sxva momsaxurebis miwodebaze, adminiსtraciul SeRavaTebი, romlებic
amsubuqebენ Sesvlisa da gamosvlis, sawarmos registraciis
procedurebs…...…) savaWro operaciebis gansaxorcieleblad.
Tavisufali ekonomikuri zonebis umravlesoba ganlagebulia mcire
teritoriaze da miekuTvneba “wertiliseburi” obieqtebis kategorias, magram
maT Soris aris sakmaod vrceli da farTobiT Zalze didiთეზები. maTi
warmoSobis erT-erTi mTavari pirobaa xelsayreli ekonomikur-geografiuli
mdebareobა.“wertilovani” TezebisaTvis es aris, uwinares yovlisa,
mezobloba saerTaSoriso portTan an aeroportTan.
განსაზღვრული ტერმინოლოგიური სიძნელეები წარმოიშობა თავისუფალი
ეკონომიკური ზონების klasifikaciis drosac. ufro xSirad Tez-is
klasifikacias საფუძვლად udevs oTxi mTavari kriteri:
1. saqmianobis xasiaTi da funqciuri daniSnuleba;
2. msoflio da erovnul ekonomikaSi integrirebis xarisxi;
3. dargobrivi mizani;
4. sakuTrebis xasiaTi (kerZo, saxelmwifo an Sereuli).
yvela es kriteri sakmaod did diapazons qmnis Tez-ebis dajgufebaSi.
avtorTa nawili თვლის, rom arsebobs Tez-ebis 20-25 saxesxvaoba, sxvebi
SemoizRudebian – 10 -1 5 თეზით da a.S. magram yovel SemTxvevaSi Zalze
mniSvnelovania am tipebis dajgufeba, maTi gaerTianeba ramdenime monaTesave
jgufad.
pirvel jgufs qmniს Tavisufali savaWro zonebi (FTA), igi zonebis erT-
erTi yvelaze adrindeli (XVI-XVII ss) saxesxvaobaa. maT miekuTvneba
Tavisufali sabaJo zonebi, savaWro-sasawyobo zonebi, Tavisufali portebi,
magram pirvel rigSi – Tavisufali vaWrobis zonebi(Tez). isini umTavresad

736
iqmnebian zRvis portebisa da aeroportebis teritoriaze an maTTan axlos
da sargebloben sabaJo eqsteritoriulobiT; maTSi Senaxuli da gayiduli
saqoneli ar eqvemdebareba Cveulebriv sabaJo kontrols. Tavisufali
vaWrobis zonis erT-erT saxesxvaobad iTvleba “dიuti fri”-s (Duty Free –
ubaJo) maRaziebi, romlebic sargebloben ubaJo vaWrobis uflebiT da
iTvleba mravali saerTaSoriso aeroportis aucilebel kuTvnilebad.
meore jgufs qmniს samrewvelo-warmoebiTi Tavisufali ekonomikuri
zonebi, es jgufi SeiZleba daiyos eqsport /importზე orientirebul
zonebad. pirveli muSaobs sagareo bazarze, xolo meore saSinao bazarze.
eqsport-warmoebiTi zona gacilebiT didia, isini ZiriTadad ayalibeben
Tez-ebis meore jgufs; Tavisufali vaWrobisagan gansxvavebiT, eqsport-
warmoebiTi zonebi, uwinares yovlisa daniSnulia qveynis saeqsporto
potencialis da Sesabamisad savaluto Semosavlis gasadideblad. zogierTi
maTgani aRmocenda Tavisufali vaWrobis zonis transformaciis bazaze,
magram umravlesoba mizanmimarTulad iqmneboda eqsportze saorientaciod.
mravali aseTi zonisaTvis damaxasiaTebelia sasawyobo sawarmoebis siWarbe.
mesame jgufs qmniს mecniarul-teqnikuri Tez-ebi, romlebSic
koncentrirebulia erovnuli da sazRvargareTuli saproeqto, kvleviTi,
mecnierul-warmoebiTi sawarmoebi, romlebic agreTve sargebloben
sagadasaxado da finansუri SeRavaTebis erTiani sistemiT. aseTi zonebis
amocanaa uaxlesi teqnologiis damuSaveba da danergva samamulo praqtikaSi.
maT aqvT inovaciuri da mecnieruli centrebis, mecnieruli, kvleviTi
parkebis, teqnoparkebis da sxva xasiaTi.
meoTxe jgufs qmniს servisuli Tez-ebi, romlebsac miewodebaT
SeRavaTiani pirobebi. შეღავათებით სარგებლობენ iს sawarmoebი
dadawesebulebebი, romlebic specializdebian sxvadasxva momsaxurebis
(ZiriTadad finansuri) gawevaSi. maT Soris ganasxvaveben ofSorul zonebs,
finansur centrebs, centrebs romlebic gvTavazoben sabanko, turistul da
sxva momsaxurebas.
mexuTe jgufs მიეკთვნება kompleqsuri Tez-ebi, romelic SedarebiT
mogvianebiT warmoiSvnen da moicaven eqsport-imports, warmoebis da
inovaciuri saqmianobis sxvadasxva mxareebs. aqedan gamomdinare maTi Sida
struqtura yvelaze ufro rTulia da sididiT sxvebs gacilebiT aRemateba,

737
maT SeuZliaT mTlianad daikavon mTeli raioni, administraciuli olqi da
a.S.
meeqvse jgufSi ერთიანდება saerTaSoriso Tez-ebi, romlebic SedarebiT
gvian warmoiSvენ. aseTi zonebi iqmnebian ori an ramdenime qveynis sasazRvro
raionebSi, rogorc kerZo aseve saxelmwifo firmebis monawileobiT.
saerTaSoriso Tez-is yvelaze naTeli magaliTi SeiZleba iyos tumaganis
proeqti, romelic iTvaliswinebs mdinare tumanganis (tumincian) deltaSi
gansakuTrebuli saerTaSoriso ekonomikuri zonis Seqmnaს 1000 kv. km
farTobze axali port qalaqiT. es zona iqmneba ruseTis, CineTis da ksdr-is
sazRvarze. mocemuli proeqtis Seqmnaze ukve miRweulia Sesabamisi
mTavrobaTSorisi SeTanxmeba. es proeqti samive saxelmwifosaTvis
xelsayrelia: CineTs igi uzrunvelyofs axali samuSao adgilebiT da
iaponiis zRvaze gasvliT; CrdiloeT koreas, romelic cnobilia Tavisi
ekonomikuri daხurulobiT, saSualeba eZleva monawileoba miiRos
mravalmxriv SeTanxmebaSi; ruseTi am proeqtis realizaciis wyalobiT
gaaRrmavebs Tavis ekonomikur kavSirebs azia – wynari okeanis qveynebTan,
upirvelesad mecniertevadi warmoebisa da momsaxurebis sferos safuZvelze.
am proeqtiთდაინტერესდა iaponia da samxreT korea, Tumca politikuri da
ekonomikuri xasiaTis zogierT faqtors SeuZlia am proeqtis
ganxorcielebis tempis Seneleba.
eqsport-ekonomikuri zonebis klasifikaciis დროს zogierTi avtori
gamoyofs sam Tanmimdevrul Taobas: pirvel Taobas miekuTvneba Tavisufali
vaWrobis zonebi, meore Taobas – eqsport-warmoebiTi zonebi, mesame Taobas -
teqniko-danergviTi da servisuli zonebi.
msgavsebis მიუხედავად, Tez-ebi უფრო ganviTarebul და ნაკლებად
ganviTarebუl qveynebSi sakmaod gansxvavebulia. dasavleTis qveynebSi aseTi
zonebis gavrceleba gamomdinareobs maTi aqtiuri monawileobiT Sromis
saerTaSoriso geografiuli ganawilebisa da msoflio ekonomikur
kavSirebSi, sxvadasxva saxis integraciul dajgufebebSi, TviT maTi
ekonomikis postinდustriuli xasiaTiT. araa gasakviri rom dasavleTis
qveynebSi warmodgenilia Tezisebis TiTqmis yvela saxesxvaoba. ნაკლებად
ganviTarebუl qveynebSi pirveli Tavisufali ekonomikuri zonebi
aRmocendnen XXs-is 60-ian wlebSi. dasawyisSi igi mcireრიცხოვანი iyo, Semdeg

738
daiwyo namdvili bumi da ukve XXI-e saukunis dasawyisSi ricxobrivad
gadauswrebs dasavleTs. am qveynebSი gansakuTrebiT gavrcelda eqsporto-
warmoebiTi zonebi (ewz.), romlebsac TiTqmis yvela warmoebuli produqcia
sazRvargareT gaaqvT. xSirad aseT zonebs aqvT anklavuri xasiaTi anu iqmneba
“saxelmwifo saxelmwifoSi”. amis mizezia is, rom am zonebSi sawarmoebis
mesakuTreebad gamodian transnacionaluri korporaciebi, sxvadasxva
qaliSvili kompaniebi, romlebic am zonebs awodeben detalebsa da
naxevarfabrikatebs da maTgan iaffasiani samuSao Zalis gamoyenebiT,awyoben
mza produqcias, romlebic Semdeg sazRvargareT gaaqvT. amis gamo, zogierTi
ekonomistis azriT, msgavsi (faqtobrivad eqsteritoriuli) zonebisTvis
kargi iqneboda dagverqva ara Tavisufali, aramed specialuri zonebi. aseTi
zonebisTvis yvelaze metad damaxasiaTebeliaeleqtronuli mrewvelobis
specializacia. mიs sawarmoebSi Cveulebriv dasaqmebuliა eqspert-warmoebiTi
zonebis mTliani samuSao Zalიs 3/5-mde. amasTan Warboben sawarmoebi,
romlebic ar moiTxoven did danaxarjs da orientirebulia yvelaze
masobrivi moTxovnis produqciaze (kompiuterebi, kavSiris saSualebebi,
eleqtronuli saaTebi da TamaSebi...). investiciisa da dasaqmebis ricxovnebiT
meore adgilzea samკეrვაlo da feiqruli mrewveloba, sportuli inventaris
warmoeba da ა.შ.
eqsporto-warmoebiTi zonebi yvelaze metia aziaSi, gansakuTrebiT axal
industriul saxelmwifoebSi. aseTi gamorCeuli ewz-იa samxreT koreaSi
(masan), taivanSi (gaosun), malaiziaSi (pinang), filipinebSi (bagio), singapurSi
(jurong). aseTi zonebia agreTve indoeTSi, indoneziaSi, pakistanSi,
tailandSi, siriaSi, iordaniaSi. garda ewz-ebisa, aziaSi gvxvdeba Tez-is sxva
tipebic. singapursa da dubais saerTaSoriso aeroportebSi ganlagebulia
msoflioSi umsxvilesi ubaJo vaWrebis (“diuti fri”) centri-maRaziebi.
specialuri ekonomikuri zonebis Seqmna yvelaze masStaburia CineTSi.
specialuri ekonomikuri zonebis Seqmna CineTSi 70-iani wlebis dasasruls
დაიწყო da man Semdgom ganviTarebaSi ramdenime etapi ganvlo. qveynis
ekonomikaSi ucxouri investiciis mniSvnelovani nawili modis xuT
specialur ekonomikur zonaze (SenCJen, Santou, siamen da kunZuli hainami.)
garda amisa, jer kidev 80-ian wlebSi CineTis 14 sazRvao qalaqma miiRo Ria
statusi, xolo 90-ian wlebSi SanxaiSi Seiqmna Tavisufali ekonomikuri
raioni – puduni. [calkea aRsaniSnavi honkongi].
739
 laTinuri amerika თეზ-ბის ricxovnebiT mcired CamorCeba azias.
Tavdapirvelad am regionSi upiratesad Tavisufali vaWrobis zonebi
(portebsa da sasazRvro transportul kvanZebSi) iqmneboda, xolo Semdeg
moWarbda eqsporto-wrmoebiTi zonebi. agreTve didad gavrcelda sxvadasxva
saxis ofSoruli centrebi. Cveulebriv, laTinuri amerikis calkeul
qveynebSi gavrcelebulia specialuri ekonomikuri zonebis SedarebiT mcire
raodenoba, romlebis mizanmimarTulad iqmneba am qveynebis mTavrobebis mier
da maT aqvT mkafio specializacia. Zalze msxvili kompleqsuri zonis
magaliTia specialuri ekonomikuri zona (“manaus”) amazonis braziliis
nawilSi, romelsac ukavia 3.6 მლნ kv. km (!), meqsikaSi ki piriqiT, iqmneboda
momcro specialuri ekonomikuri zonebi, amitom maTi ricxvi am qveyanaSi
Zalze didia.
afrikaSi Tavisufali ekonomikuri zonebi naklebad gavrcelebulia,
umTavresad saxsrebis naklebobisa da infrastruqturis ganuviTareblobis
gamo, aqac Warbobs eqsporto-warmoebiTi zonebi, romelTagan gamoiyofa
zonebi kunZul mavritaniaSi, tunisSi da egvipteSi. zogierT qveyanaSi
Seqmnilma Tavisufalma ekonomikurma zonam (liberia, senegali, Srilanka,
gvatemala) faqtobrivad Sewyvita funqcionireba politikuri
arastabilurobisა da rigi ekonomikuri da administraciuli faqtoris
zegavleniT.
gardamavali ekonomikis qveynebSi Tavisufali ekonomikuri zonebi
centralur da aRmosavleT evropis qveynebSi pirvelad XX saukunis 60-ian
wlebSi Seiqmna iugoslaviasa da ungreTSi. centralizebul-gegmiani
ekonomikis pirobebSi es zonebi ganixileboda rogorc sabazro ekonomikis
elementebi, romlebsac SeeZloT ucxouri kapitalis mozidva. 90-ian wlebSi
roca regionis qveynebi gadavidnen sabazro ekonomikaze, თavisufali
ekonomikuri zonebis mniSvneloba kidev ufro gaizarda. aqac Warbobs
eqsporto-warmoebiTi zonebi, rumineTSi, ungreTsa da bulgareTSi Tez-ebi
iqmneboda saxelmwifoebriv safuZvelze, poloneTSi – aqcionerul, xolo
ungreTSi – agreTve Sereul safuZvelzec.
ruseTSi Tez-ebis Seqmna 80-iani wlebis dasasruls daiwyo da 90-iani
wlebis SuaSi oficialurad registrirebulma Tez-ebma ukve 15 erTeuls
miaRwia. maT Soris aris sxvadasxva tipis (umetesad Tavisufali vaWrobis
zonebi) ufro viwrod specializebuli zonebi da kompleqsuri zonebi. magram

740
 yvela Tez-ma ver gauZlo drois gamocdas და arc saxelmwifo poliტiკa
gamoirCeoda maT mimarT TanmimdevrulobiT. yvelaze warmatebuli moqmedi
msxvili kompleqsuri zonis magaliTia “naxodka” zRvispireTis mxareSi da
“iantari” kaliningradis olqSi.
ruseTis mTavrobis gansazRvriT gansakuTrebuli ekonomikuri zona – ruseTis
federaciis teritoriis nawilia, romelSic moqmedebs samewarmeo saqmianobis
ganxorcielebis gansakuTrebuli reJimi (ix. ruseTis federaciis federaluri
kanoni, 22. VII. 2005 w #116 – фз Об “особых экономических зонах в Российской
Федераций”. с.2). dasaxelebuli federaluri kanonis moთxovnis SesabamisobaSi,
romelic nawilobriv 2006 wlis 3 ivniss Secvala, ruseTis federaciaSi
SeiZleba Seiqmnas oTxi tipis gansakuTrebuli ekonomikuri zonebi:
samrewvelo-warmoebiTi, teqniko-danergviTi, turistul-rekreaciuli da
saporto. ОЭЗ-is Seqmnis ZiriTadi miznebia:
 ekonomikis gadamamuSavebeli da maRalteqnologiuri dargebis
განვითარება;
 produqciis axali saxeobis warmoeba;
satransporto infrastruqturis ganviTareba;
 turizmisa da snitarul-kurortuli sferoebis ganviTareba.
amJamad arsebobs samrewvelo-warmoebiTi ОЭЗ-is tipebi:
 gansakuTrebuli ekonomikuri zona lipeckis olqSi;
 gansakuTrebuli ekonomikuri zona TaTreTis respublikaSi. ამ ტიპის
ზონის maxasiaTebeli niSnebia:
samrewvelo daniSnulebis obieqtebis ganlageba;
ara umetes 20 kv. km-is farTobi;
teritoriaze arაა ganlagებული ramdenime municipaluri წარმონაქმნი;
 ar SeiZleba mTlianad moicavdes romelime administraciul-
ტერიტორიული warmonaqmnis teritorias;
 ara umetes 20 wliანი ხანგრძლივობა;
 kapitaldabandebaaრanakleb 10 mln €,pirvel wels-aranakleb mln €.
ruseTSi samrewvelo-warmoebiTi tipis gansakuTrebuli ekonomikuri zona
“lipecki” Seiqmna mTavrobis dadgenilebis (21. XII. 2005 w) safuZvelze. misi
saqmianobis prioritetuli mimarTulebaa manqanaTmSenebloba, qimiuri

741
mrewveloba, samSeneblo masalebi, sayofacxovrebo teqnika, savaWro
mowyobiloba. 2010 wlis 1 ianvrisaTvis am gansakuTrebul ekonomikur zonaSi
registrirebuli iyo 17 kompania – rezidenti, m.S. kompaniebi ucxoelTa
monawileobiT.biujeturi investiciis moculobam “lipeckis”
infrastruqturis Seqmnaze Seadgina 5 mlrd rubli, aqedan federaluri
biუjetidan –3.5 mlrd rubli. gansakuTrebulma ekonomikurma zonam Seqmna
gansakuTrebuli investiciuri reJimi. “lipeckis” 1024 heqtarze ganlagebulma
17 rezidentma ukveganacxadა 50 $ investiciaze, romelic Seesabameba olqis 2
wlis biujets. ნავარაუდევი farTobis orjer gadidebaმ lipeckis olqSi 40
aTasი axalი samuSao adgilი უნდა Seqmnაs. modernizacias daWirdeba
daaxloebiT 4 weli, romlis Semdeg lipeckis olqმა უნდა miaRwიოს Sromis
warmoebulobis saSualo evropul dones.
samrewvelo-warmoebiTi tipis gansakuTrebuli ekonomikuri zonaა (gez)
“alabuga”. იგი ganlagebulia q. alabugis (TaTarstani) maxloblad. მისგან
დაცილებით 20 km-Si ganlagebulia saerTaSoriso satvirTo-samgzavro
aeroporti “begiSevo”, am zonas gasasvleli aqvs “moskovi-ufa-yazan-
Celiabinskis” federalur avtogzasTan axloმდებარე qalaqebSi (nabareJnie
Celni da niJnekamski), moqmedebs satvirTo portebi, romlebic gadian
rუseTis evropuli nawilis erTian Rrmawylian satransporto sistemasTan.
gez – iTvleba Tavisufal sabaJo teritoriad. agebulia sabaJo
terminali 60 ha farTobze, tvirTi Semodis sarkinigzo da saavtomobilo
gzebiT. rkinigzis tvirTisaTvis gaTvaliswinebulia konteineri moedani,
sadac erTdroulad SeiZleba Seinaxon 600 konteineri da dReRameSi
damuSavdes 250 konteineri. am mizniT zonis teritoriaze Seyvanilia
sarkinigzo Sto.
Seqmnilia Tanamedrove administraciul-saqmiani centri (11 aT.kv.m),
romelSic zonis administraciis garda, moTavsdeba sxvadasxva samsaxuri
(sabaJo, sagadasaxado, banki, fosta, medpunqti...). rezidentebs daeTmoba
konferenszali (250 adgiliani), sagamofeno centri, restornuli kompleqsi,
fitnes-klubi da a. S. ofisis farTobis daaxloebiT 5 aTasi kv.m gaicema
ijariT.
CineTis ekonomikaSi ucxouri kapitalis mosazidad 70-iani wlebis
dasasruls or sazRvao provinciaSi (guandune fuczian) Seiqmna oTxi

742
gansakuTrebuli ekonomikuri zona, sadac investorebs miawodes aucilebeli
samarTlebrivi garantiebi. gansakuTrebuli ganviTareba gez-Si miiRo msubuqma
da kvebis mrewvelobam, vaWrobam, momsaxurebis sferom. 80-iani wlebis SuaSi
am zonebis samrewvelo da sakadro potenciali sakmaod maRali iyo. 1984
wels sam guandunis gez-Si (SenCJeni, CJusad, Santau), romelSic ganlagebuli
iyo provinciis sawarmoebis 12.6% da dasaqmebulTa 12.6% iwarmoeboda
provinciis mTliani samrewvelo produqtis 11.6% (6.7% - mZime mrewvelobis da
14.1% - msubuqi mrewvelobis). 2002 wlis bolos SenCJenis zonis wilma
guandenis provinciis mSp-Si mimdinare fasebSi Seadgina 22.6%, xolo siamanis
zonis – provincia fuczianis mTliani samrewvelo produqtis – 18.3%, xolo
q. houkauS – provincia hainanis (kunZuli) mTliani samrewvelo produqtis
(mSp) – 34.6%.
braziliaSi moqmedebs erTi Tavisufali ekonomikuri zona -“manaus”.
gadawyvetileba maნაusis Seqmnaze miRebuli iqna braziliis erovnuli
kongresis mier, romelic unda yofiliyo qveynis ekonomikaSi Sida amazoniis
ganviTarebisa da integraciis alternativa. 1957 wlis #3173 kanoni “manausis”
Tavisufali ekonomikuri zonis Seqmnis Sesaxeb iTvaliswinebda regionuli
ganviTarebis programis Sesrulebas, romelic mimarTuli iyo regionis
ekonomikur aRorZinebaze. faqtobrivad “manausi” Seiqmna 1967 wlis #288/67
dekretiT, romelSic kerZod aRniSnulia, Tez rom “manausi” warmoadgens
Tavisufali vaWrobis zonas da specialur sagadasaxado SeRavaTebs 30 wliT,
romelic Semdgom gagrZelda 2013 wlamde.
“manausis” teritoriaze sawarmoebs miewodebaT Semdegi sagadasaxasdo
da finansuri SeRavaTebi:
importul saqonelze importze gadasaxadisagan ganTavisufleba, romelic
gaTvaliswinebulia Tavisufali zonis Sida moxmarebisaTvis; importze
gadasaxadis ganakveTis Semcireba im importul saqonelze, romelic
gamoiyeneba zonaSi samrewvelo saqonlis sawarmoeblad da misi qveynis sxva
raionebSi sarealizaciod.
- samomxmareblo samrewvelo saqonelze, romelic iwarmoeba zonaSi
samrewvelo produqciaze gadasaxadisagan gaTavisufleba.
- sawarmoebis gaTavisufleba eqsportze gadasaxadis gadaxdisagan და a.S.
teqniko-danergviTi gansakuTrebuli ekonomikuri zona (ტდგეზ) q. dubnaSi
iqmneba investirTa mosazidad. man unda uzrunvelyos pirobebi

743
gamokvlevebisa da damuSavebisaTvis, axali sacdeli nimuSebis Sesaqmnelad,
romelic SesabamisobaSia mecnierul-teqnikuri mimarTulebebis
prioritetebTan da inovaciur saqmianobasTan, eqsperimentul damuSavebasa da
gamocdasTan da kadrebis momzadebasTan, romelic mimagrebulia q. dubnasTan,
rogorc ruseTis federaciis mecnier qalaqTan. teqniko-danergviTi zonis
ZiriTadi miznebia:
*ruseTis wilis gadideba maRalteqnologiuri produqciis msoflio
bazrebze;
* mecnierul-teqnikuri parki Tanamedrove rusuli modelis Seqmna, romelic
moicavs universitets, kvleviT da inJinrul centrebs, inovaciur sawarmoebs;
* q. dubnaSi ganviTarebis centris Seqmna da damuSavebis kulturis
gavrceleba da programuli produqtebis realizacia.
gez-is miwis nakveTis raodenoba oria. pirvelis farTobia 135.71 ha. romelsac
emateba mimdebare programistebis dasaxlebis teritoria (330 ha), meore
nakveTis farTobia 72 ha.

12.8. Tavisufali vaWrobis zona (Free trade area)

Tavisufali vaWrobis zonის drosac monawile qveynebi ურთიერთშორის
auqmeben sabaJo tarifebs, gadasaxadebs da gamosaRebebs, agreTve raodenobriv
SezRudvas urTierTvaWrobaSi. igi ერთაშორისი integraciis ufro Rrma tipia,
vidre preferanciuli SeTanxmeba. TiToeul monawile qveyanas unarCundeba
mesame qveynebis mimarT vaWrobis reJimis damoukidebeli gansazRvris ufleba.
mraval SemTxvevaSi Tavisufali vaWrobis zonebi vrceldeba yvela produqtze
(soflis meurneobis produqtebis garda). Tavisufali vaWrobis zona SeiZleba
kordinirebuli iqnas mcirericxovan saxelmwifoTaSorisi samdivnos mier,
romelic ganlagebulia romelime monawile qveyanaSi. ufro metad ki
monawile qveynebi TavianTi ganviTarebis ZiriTad parametrebs periodulad
gamarTul Sesabamisi uwyebebis TaTbirebze aTanxmeben. monawile qveynebs
Soris SenarCunebulia sabaJo sazRvrebi, punqtebi (saguSagoebi), romlebic
akontroleben sazRvris gadakveTisas saqonlis moZraobis samarTlebriv
Sinaarss.
Tavisufali vaWrobis ZiriTadi zonebia:
samxreT-aRmosavleT aziis qveynebis SeTanxmeba Tavisufal vaWrobaze (ACEAN
– Asociation of South East Asion Nation) – erT-erTi umsxvilesi regionuli
744
organizacia, romelic aerTianebs samxreT-aRmosavleT aziis yvela qveyanas
(1967 w). gaerTianebis mizania: monawile qveynebis ekonomikuri, socialuri da
kulturuli ganviTarebisaTvis xelSewyoba, garedan Carevaze usafrTxoebis
uzrunvelyofa. umaRlesi organoa erTxel sam weliwadSi monawile qveynebis
xelmZRvanelTa konferencia. centraluri xelmZRvaneli organoa sagareo
saqmeTa ministrebis yovelwliuri Sexvedra. mudmivi samdivno ganlagebulia
jakartaSi (indonezia).
Tavisufali vaWrobis Crdiloamerikuli zona (North American Free trade
Agreement-NAFTA) – SeTanxmeba aSS-s, kanadasa da meqsikas Soris, romelic
ZalaSi 1994 wels Sevida. SeTanxmeba iTvaliswinebs sabaJo tarifebisa da
aratarifuli barierebis likvidacias samrewvelo დa sasoflo –sameurneo
saqonelze, inteleqturi sakuTrebis dacvas, investirebis saerTo wesebis
damuSavebas, momsaxurebis vaWrobis liberalizacias da monawile qveynebs
Soris savaWro uTanxmoebis gadaWris efeqtiani meqanizmisSeqmnas.
Tavisufali vaWrobis evropuli asociaciა – Seiqmna 1960 wels, amJamad
aerTianebs oTx qveyanas (irlandia, lihtenSteini, norvegia, Sveicaria);
Tavisufali vaWrobis baltiis zona – SeTanxmeba latvias, litvasa da
estoneTs Soris, romelsac xeli 1993 wels moawerა;
Tavisufali vaWrobis centralur-evropuli SeTanxmeba (ungreTი,
poloneTი, rumineTი, slovakeTი, slovenia da CexeTი-1992 w);
avstria – axali zelandiis savaWro SeTanxmeba ekonomikuri kavSirebis
gaRrmavebaze (1983 w);
bangkongis SeTanxmeba – indoeTs, bangladeSs, koreis respublikas, laossa
da Sri-lankas Soris (1993 w).
integraciuli procesis Semdgomi etapi SeiZleba gaxdes sabaJo kavSiris
Seqmna. იგი integraciis ufro maRali tipia, vidre Tavisufali vaWrobis
zonebi. masSi gaTvaliswinebulia:
* kavSiris wevr-qveynebs Soris Sida sabaJo sazRvrebis moSla;
*sabaJo kontrolis gadatana kavSiris gare parametrze;
*erovnuli warmoebis saqonliT urTierTvaWrobaSi sabaJo procedurebis
gadalaxva;
*sagareo vaWrobis statistikis formebisa da meTodebis unifikacia;

745
*sagareo ekonomikuri saqmianobis monawileebisaTvis SeRavaTebis miwodebis
formebisa da meTodebis SeTanxmeba;
*sabaJo kavSiris yvela monawile qveynisaTvis yvelasTvis saerTo satarifo
da arasatarifo regulirebis sistemis SemoReba mesame qveyanasTan;
*preferenciebis saerTo sistemis Seqmna.
qveynebi Tanxmdebian saxelmwifoTaSorisi organoebis Seqmnaze, romlebic
moaxdenen SeTanxmebuli sagareo savaWro politikis gatarebis koordinacias.
Cveulebriv isini iReben ministrebis, Sesabamisi uwyebebis xelmZRvanelebis
perioduli TaTbirebis formas, romlebic TavianT muSaobaSi eyrdnobian
mudmivad moqmed saxelmwifoTaSoris samdivnos.
sabaJo kavSiris magaliTebia:
evropis ekonomikuri asociaciis (axlა evrokavSiri) TurqeTTan sabaJo
kavSiri (1963 wlidan);
arabuli saerTo bazari – sabaJo kavSiri, romelic aerTianebs Svid arabul
saxelmwifos (egvipte, erayi, iordania, iemeni, libia, mavritania, siria 1964
wlidan);
centraluramerikuli saerTo bazari – sabaJo kavSiris monawileebia (1961
wlidan) gvatemala, hondurasi, kosta rika, nikaragua, salvadori;
aRmosavleT – karibis saxelmwifoTa organizacia – sabaJo kavSiri,
romelic Seiqmna 1991 wels da aerTianebs 8 qveyanas: antigua da barbuda,
grenada, dominika, montserrati, sent-kits da nevisi, sent-liusia, sent-
vinsenti da grenadini;
centraziuri kavSiri aerTianebs yazaxeTs, yirgizeTs da uzbekeTs (1994);
belorusiis, yazaxeTis, yirgizeTis, ruseTis da tajikeTis sabaJokavSiri. 1995
wels ruseTma da belorusma xeli moaweres SeTanxmebas sabaJo kavSiris
Seqmnaze. 1996 wlis Sua naxevarSi kavSirs SeuerTda yazaxeTi da yirgizeTi,
1998 wels – tajikeTi. СНГ – wevri qveynebis erToblivi gadawyvetilebiT
sabaJo kavSiris formireba unda ganxorcielebuliyo or etapad. pirvel
etapze urTierTvaWrobaSi mTlianad unda gauqmebuliyo tarifuli da
aratarifuli SezRudvebi, unda dadgeniliyo erTiani savaWro reJimi, saerTo
sabaJo tarifuli da aratarifuli regulirebis RonisZiebebi mesame qveynis
mimarT. meore etapze gaTvaliswinebuli iyo kavSiris damfuZnebeli qveynebis
sabaJo teritoriebis gaerTianeba erTian sabaJo teritoriad da sabaJo
kontrolis gadatana kavSiris gare sazRvarze. I etapi mTlianobaSi

746
damTavrda 1995 wels, magram meore etapze gadasvla gaWianurda. amJamad, am
xuT qveyanas Soris sabaJo kavSiri wminda formaluri Sinaarsis matarebelia.
integraciis Semdgomi etapi SeiZleba gaxdes saerTo bazris Seqmna.

12.9. მსოფლიო ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი

ფრეზერის ინსტიტუტის (Fraser Institute) 2010 წლის მსოფლიო ეკონომიკური
თავისუფლების მოხსენების (Economic Freedom of the World: 2010 Annual Report) მიხედვით,
საქართველო, წინა წელთან შედარებით 22 პოზიციით დაწინაურდა და 141 ქვეყანას შორის
23 ადგილზე (7,47 ქულით) გადაინაცვლა. წინა წელს გამოქვეყნებულ რეიტინგში,
საქართველოს 45-ე ადგილი (7,24 პუნქტი) ეკავა. ამ მაჩვენებლით საქართველომ გაუსწრო
ისეთ ქვეყნებს, როგორიცაა: გერმანია (24-ე ადგილი), ლიტვა (33), ბულგარეთი (36),
ესპანეთი (39), ბელგია (43), სომხეთი (50), ლატვია (55), საბერძნეთი (60), იტალია (66),
რუსეთი (84), აზერბაიჯანი (93) და სხვა. 2010 წლის მსოფლიო ეკონომიკური
თავისუფლების მოხსენებაში, საქართველოს პოზიციის დაწინაურება განპირობებული
იყო შემდეგი ფაქტორებით: ქვეყანაში სახელმწიფო დანახარჯების წილის შემცირება;
მდგრად ვალუტაზე ხელმისაწვდომობის ზრდა (ფულის მოცულობის ზრდა ეკონომიკაში
და დაბალი ინფლაციის სტანდარტული გადახრა); საერთაშორისო ვაჭრობის ზრდა,
სავაჭრო ბარიერების, ბიზნესის რეგულირების ბიუროკრატიული დანახარჯებისა და
პროცედურების შემცირება, ბიზნესის დაწყების გამარტივება და სხვა.
ekonomikuri თavisufleba aris TiToeuli adamianis fundamenturi ufleba
akontrolos sakuTari Sromisa da sakuTrebis procesi. ekonomikurad
Tavisufal sazogadoebaSi adamianebs SeuZliaT Tavisuflad imuSaon,
awarmoon, moixmaron da ganaxorcielon investireba rogorc maT sუrT, xolo
mocemuli Tavisufleba erTdroulad daculia da ar irRveva saxelmwifos
mier – naTqvamia gamokvlevaSi. მსოფლიო ეკონომიკური თავისუფლების მოხსენებას

ფრეზერის ინსტიტუტი ყოველწლიურად აქვეყნებს. მოხსენებაში გამოკვლეულია

მსოფლიო ქვეყნების უმრავლესობის ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის
განმსაზღვრელი მონაცემები.
ინდექსი ზომავს ქვეყნის ეკონომიკურ თავისუფლებას ხუთი ძირითადი სფეროს
მიხედვით: მთავრობის ხარჯები, გადასახადები და საწარმოები; სამართლებრივი
სტრუქტურა და საკუთრების უფლების დაცვა; მდგრადი ვალუტის ხელმისაწვდომობა;

747
საერთაშორისო ვაჭრობისთავისუფლება; კრედიტების, შრომისა დ აბიზნესის
რეგულირება
ეკონომიკური თავისუფლების დონის გასაზომად გამოიყენება 41 კრიტერიუმი და
ქვეკრიტერიუმი და ფასდება 10 ქულიანი სისტემით:
პირველი პარამეტრი (Limited Government)- სახელმწიფო დანახარჯი, ფისკალური
თავისუფლება ;
მეორე პარამეტრი (Rule of Lawe ) ეხება სახელმწიფოს სამართლებრივ ქვეყანაში
საკუთრების უფლებების დაცვის მექანიზმებს;
მესამე პარამეტრი (Open Markets)-ვაჭრობის თავისუფლება, ინვესტიციის თავისუფლება
და ფინანსურ თავისუფლება ;
მეოთხე პარამეტრი (Regulatory Efficiency) - ბიზნესის თავისუფლება, შრომის
თავისუფლება, მონეტარული თავისუფლება.;
მსოფლიოს ყველა რეგიონში,სულ მცირე ერთი ქვეყანაც მაინც შედის ყველაზე
თავისუფალიქვეყნების პირველ ოცეულში. თუმცა ამ ჯუფის შიგნით თვალსაჩინო
გადაადგილება ხდება. მაგალითად, 2009 წელს ირლანდია ეკონომიკური თავისუფლების
მიხედვით მსოფლიოში მეოთხე ადგილზე იმყოფებოდა , ხოლო 2012 წელს მეცხრე
ადგილზე გადაინაცვლა. იგივე შეიძლება ითქვას აშშ -ზე, რომელმაც ამავე პერიოდში
მექვსე ადგილიდან მეათე ადგილზე ჩამოქვეითდა. მნიშვნელოვან წარმატებას მიაღწია
კუნძულოვანმა სახელმწიფომ - მავრიკიამ, რომელიც მერვე ადგილზე აღმოჩდა.
აღსანიშნავია, რომ პირველ ათეულში მხოლოდ ორ ევროპულ სახელმწიფო (შვეიცარია,
ირლანდია) დარჩა. ეს იმით აიხსნება, რომ:
1.გლობალურ კრიზისზე მსოფლიო ქვეყნების რეაქციის ხასიათი განსხვავებულია.
მრავალი ქვეყანა კვლავ მხარს უჭერს ეკონომიკური თავისუფლების კურსს, ქვეყნების
მეორე ნაწილი კი ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის კურსს დაადგა. ამით აიხსნება, წინა
პერიოდთან შედარებით, მრავალი ქვეყნის ეკონომიკური თავისუფლების პუნქტობრივი
შემცირება;
2.სახელმწიფოებრივი ზრდადი ჩარევის გამო ეკონომიკური თავისუფლების
საყოველთაო პარადი შეწყდა. მისი შედეგიიყო 2010 წელს (59,4), წინა წელთან შედარებით,
მსოფლიო ეკონომიკური თავისუფლების საშუალო ბალის 0,1 პუნქტით შემცირება;
3. სახელმწიფო დანახარჯის გადიდებამ მართალია გარკვეული შედეგი გამოიღო,
მაგრამ პრობლემა მაინც ვერ მოხსნა.

748
 ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის (Index of Economic Freedom), 1995 წლიდან
მოყოლებული, ყოველწლიურად ერთობლივად გაიანგარიშება და ქვეყნდება გაზეთ
WallStreet Journal-ს და კვლევითი ცენტრის Heritage Foundation-ის მიერ. რომლის მიზანია
სხვადასხვა ქვეყნის ეკონომიკური თავის უფლების ხარისხის დადგენა.
2012 წლის რეიტინგში წარმოდგენილი იყო 183 ქვეყანა, თუმცა რაოდენობრივი
მაჩვენებლები მხოლოდ 179 ქვეყანამ მიიღო. ოთხი სახელმწიფო (ავღანეთი, ერაყი,
ლიჰტენშტეინი, სუდანი) სანდო სტატისტიკური მონაცემების უქონლობის გამო,
შეფასების გარეშე დარჩა. «ჰერიტიჯფაუნდეიშენის" და «უოლსტრიტჯორნალის" მიერ
2012 წელს გამოქვეყნებულ მსოფლიო ეკონომიკურითავისუფლების ინდექსში 2011 წლის
ეკონომიკური თავისუფლების რეიტინგში პირველი ექვსეულის ადგილი არ შეცვლილა.
რეიტინგის სათავეში კვლვ აზია-წყნარი ოკეანის ოთხი სახელმწიფოა: ჰონკონგი (89,9
პუნქტი), სინგაპური (87,5 პუნქტი), ავსტრალია (83,1 პუნქტი) და ახალი ზელანდია (82,1
პუნქტი). ეკონომიკურად ყველაზე თავისუფალი ქვეყნების ჯგუფის ხუთეულში დარჩაშ
ვეიცარია(81,1 პუნქტი). მექვსე ადგილზე კვლავ კანადა (79.9) იმყოფება. მეშვიდე
ადგილზე გადაინაცვლა ჩილიმ (78,3) მერვე ადგილზე - მავრიკიამ (პირველი აფრიკული
სახელმწიფო, რომელიც ამ ათეულში მოხვდა, 77,0), მეცხრეზე ჩამოვიდა ირლანდია
(76,9), ხოლო მეათე ადგილზე აშშ (76,3) დამკვიდრდა.

2009 2010

1. ჰონკონგი 30.0 1. ჰონკონგი 89,7

90,0

2. სინგაპური 37.1 2. სინგაპური 87,2

87,1

3. ავსტრალია 32.6 3. ავსტრალია 82,5

82,6

4. ირლანდია 32.2 4. ახ.ზელანდია 82,3

82,2

5. ახ.ზელანდია 32.0 5. შვეიცარია 81,9

82,0

6. აშშ 30.7 6. კანადა 80,8

80,7

7. კანადა 30.5 7. ირლანდია 78,7

80,5

8. დანია 79.6 8. დანია 78,6

79,6

9. 9. აშშ 77,8
79,4
შვეიცარია 79.4
10. ბაჰრეინი 77,7
10. გაერთ.სამეფო 79,0 79,0

საქართველო 67,3

749
 „ჰერიტიჯფაუნდეიშენის" და «უოლსტრიტჯორნალის" მიერ 2012 წელს
გამოქვეყნებულ მსოფლიო ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსში 2011 წლის საქართვე-
ლომ 34-ეადგილი(70,4) დაიკავა და წინა წელთან შედარებით ინდექსისამი პოზიციით
გაიუარესა. ამის მიუხედავად, ყოფილ სოციალისტურ ქვეყნებ სშორის საქართველო
მეოთხე ადგილზე აღმოჩდა.მას მხოლოდ ესტონეთი (73.2),ლიტვა (71,5) და ჩეხეთის
რესპუბლიკა (69.9)უსწრებს. რუსეთმაინდექსში ერთი ადგილი დაკარგა და 144-ეადგი-
ლი(50,5) დაიკავა.შეიძლებაითქვას, რომ ყოფილ საბჭოთა რეპუბლიკებიდან ამ რეიტინგში
საქართველო ლიდერად მოგვევლინა.
2012 წლის ანგარიშის მიხედვით, FREE - ს (100-80) ხუთეულში პირველმა სამმა
სახელმწიფომ თავისი ეკონომიკური თავისუფლება გააუმჯობესა. ხოლო მომდევნო ორმა
ქვეყანამ - გააუარესა. MOSTLI FREE-ს (79.9-70) 23 სახელმწიფოდან შვიდმა სახელმწიფომ
თავისი ინდექსი გააუმჯობესა, ხოლო 16 ქვეყანამ - გააუარესა. MODERATELI FREE - ში
(69.9-60) შემავალი 51 ქვეყნიდან თავისუფლების ხარისხი 22 ქვეყანამ გააუმჯობესა, 24
ქვეყანამ- გაუარესა, ხოლო ხუთ სახელმწიფოს იგივე დარჩა.
(http://www.heritage.org/index/defau) ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსით ყველაზე
მაღალ ადგილზე ისეთი ქვეყნებია (სინგაპური, ჰონგკონგი) რომლებიც არ გამოირჩევიან
დემოკრატიის მაღალი დონით, მაგრამ ამ ორი ქვეყნის გარდა, პირველ ათეულში
იმყოფება ახალი ზელანდია (მესამე ადგილი), შვეიცარია (მეოთხე ადგილი), აშშ (მექვსე
ადგილი) და სხვა დემოკრატიული ქვეყნები, რომელთა გვერდით ყოფნა მოსაწონია.
ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის კიდევ ერთი ტენდენციაა ბოლოა თწლეულში,
რეიტინგის ერთ-ერთი ლიდერის, აშშ-ის მაჩვენებლის თანდათანობით გაუარესება,
რომელიც მომდევნო წელს (2011 წ) მეათე პოზიციაზე (76,3 პუნქტი) გადავიდა. საერთოდ,
მთელმ სოფლიოში ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის შემცირება შეიმჩნევა,
რომელიც საქართველოსაც შეეხო. 2012 წელს გამოქვეყნებული Heritage Foundation-ის
ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის მიხედვით, საქართველომ 179 ქვეყანას შორის
69.4 ქულით 34-ეადგილი ეკავა. ეს მაჩვენებელი წინა წელთან შედარებით 1 პუნქტით და 5
ადგილით გაუარესდა. როგორც რეიტინგის ავტორებიაღნიშნავენ, გასულ წელთან შედა-
რებით გაუარესება შეინიშნებოდა კორუფციის, მთავრობის დანახარჯებისა და მონეტარუ-
ლი თავისუფლების კუთხითაც.

750
 Heritage Foundation-ის ექსპერტები ეკონომიკური თავისუფლებას 10 ინდექსით
განსაზღვრავენ რომლებიც 0-დან 100 -მდე იზომებიან, მაჩვენებელი ”100” მაქსიმალურ
თავისუფლებას შეესაბამება.
ინდექსი ამ სიის მიხედვით ყველა ქვეყანა შემდეგ ჯგუფებად იყოფა:
* თავისუფალი —80−100;
* უპირატესად (ძირთადად) თავისუფალი - 70−79,9;
* ზომიერად (შედარებით) თავისუფალი- 60−69,9;
* უპირატესად არათავისუფალი —50−59,9;
* დესპოტური (აბსოლუტურად არათავისუფალი) —0−49,9.
რეიტინგში შემავალი ყველა ქვეყნისათვის მოცემული მაჩვენებლების საშუალო
მნიშვნელობა შესაბამისად 76,9, 59,8, 40,4 და 61,4 პუნქტია.
საქართველო - 2012 საქართველო - 2013
საერთობალი 69,4 58,6
მსოფლიოდონე 34 83
კანონისუზენაესობა(Rule of Law)
საკუთრებისუფლება 40,0 30,0
კორუფციის განთავისუფლება38,0 29,0
სამთავრობოშეზღუდვა( Limited Government)
სახელმწიფოშესყიდვა 55,8 88,9
ფისკალურითავისუფლება87,8 90,6
რეგულირებისეფექტიანობა(Regulatory Efficiency)
ბიზნესისთავისუფლება86,9 55,0
შრომისთავისუფლება 92,1 66,8
სავალუტოთავისუფლება74,4 75,8
ბაზრებისგახსნილობა ( Open Markets)
ვაჭრობის თავისუფლება 89,2 64,2
ინვესტიციური თავისუფლება 70,0 50,0

თითოეული ფაქტორის წონადობა ერთნაირია, ამის გამო ჯამობრივი ინდექსი საშუალო

არითმეტიკულ მაჩვენებლად წარმოგვიდგება.გამოკვლევის ავტორთა აზრით, აშკარა
დამოკიდებულება არსებობს ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსსა და ქვეყნის
კეთილდღეობის, ცხოვრების დონის, პოლიტიკური და სოციალური პირობებისა და

751
თუნდაც გარემოს მდგომარეობას შორის. ასეთი დასკვნა, სულ ცოტა, საკამათოა.
თეორიულად შეიძლება დავეთანხმოთ ეკონომიკური თავისუფლების დონისა და
ეკონომიკური განვითარების დონის პირდაპირ ურთიერთდამოკიდებულებას, მაგრამ
პრაქტიკა ამ მოსაზრებას ხშირად უარყოფს. მაგალითად, რეიტინგის მიხედვით (2010 წ)
საქართველო უმნიშვნელოდ ჩამორჩებოდა იაპონიას (72.9) და მცირედ აღემატებოდა
ბელგიას (70.1), მაგრამ განვითარების ხარისხით იგი ორივე ქვეყანას ძლიერ
ჩამორჩებოდა. იგივე ითქმის ბევრი სხვა ქვეყნის შედარებაზეც. საქართველო ყველა მე-
ზობელ ქვეყანას - სომხეთს (39-ეადგილი), რუსეთს (144-ე ადგილი), აზერბაიჯანს (91-
ეადგილი) და თურქეთს (73-ეადგილი) საშუალოდ 42.2 ადგილით უსწრებს, თუმცა
ეკონომიკური თავისუფლების რეიტინგში საქართველო „ზომიერად თავისუფალი
ქვეყნების“ (Moderotely Free) კატეგორიაში ჩამოქვეითდა. .
შესაძლოა ეჭვი შეგვეპაროს რეიტინგის რეალურობაშიც და სამართლიანობაშიც.
მართლაც, თუ საქართველო მსოფლიოს საუკეთესო ოცეულს მიუახლოვდა, მაშინ რატომ
არ აისახა იგი ცხოვრების დონის ამაღლებაში ან სიღარიბის მაჩვენებლების შემცირებაში,
რატომ ჩამოვრჩებით, ვთქვათ გერმანიას, იაპონიას და სხვა ქვეყნებს ადამიანისეული
პოტენციალის განვითარების ხარისხით?
თუ საქართველოს შევადარებთ ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის მიხედვით
დაბლა მდგომ ქვეყნებს, დავინახავთ, რომ მისი მშპ მოსახლეობის ერთ სულზე,
ყიდვითუნარიანი პარიტეტის მიხედვით, 4 896 $-ია, მაშინ როდესაც ბელგიაში
(რეიტინგის მიხედვით 43-ე ადგილი) ეს მაჩვენებელი 34 493 $-ია, სომხეთში (50-ე
ადგილი) – 6 070 $, ლატვიაში (55-ე ადგილი) 17 100 $, აზერბაიჯანში (93-ეადგილი) –
8765$, რუსეთში (84 -ე ადგილი) კი - 16 139 $. მშპ-ის ზრდას აქართველოში
დაფიქსირებული იყო 2%-ით, მაშინ როდესაც ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის
მიხედვით დაბლა მდგომქვეყნებში, მაგალითად, სომხეთში ეს მაჩვენებელი 6.8 %-ია,
რუსეთში - 7.3 %, ხოლო აზერბაიჯანში- 10.8 %. არის კიდევ ერთი გარემოება,
რომლითაც შესაძლებელია ზემოაღნიშნულ კითხვას პასუხი გაეცეს. ეკონომიკური
თავისუფლების ინდექსი უამრავ სტატისტიკურ ინფორმაციას და კვლევას ეყრდნობა.
ამ ინფორმაციას ამუშავებენ და გამოჰყავთ საშუალო სიდიდე, მაგალითად 7,5 ქულა.
საშუალო სიდიდე შეიძლება შევადაროთ მდინარის საშუალო სიღრმეს. მდინარის
სიღრმე არასოდეს არ არის სწორი და თანაბარი. ჩვეულებრივ, მდინარე ზოგან უფრო
ღრმაა, ზოგან კი - დაბალი, ამიტომაც გვატყუებს სიღრმის საშუალო მაჩვენებელი და

752
გვგონია, რომ ვთქვათ, ავტომობილს მდინარის ასეთი გასაშუალებული სიღრმის
გადალახვა არ გაუჭირდება.
რეფორმების სწრაფი ტემპის მიუხედავად, შეუძლებელია დროის მცირე მონაკვეთში
ეკონომიკის ისე განვითარება, რომ დასავლეთ ევროპას გავუტოლდეთ, რომელსაც ამ
განვითარებისთვის 150 წელი დაჭირდა. მაგრამ დროზე მთავარი მაინც ნებაა.

როგორცგრიგოლ ნოსელი (ბერძნ.Γρηγόριος Νύσσης, ლათ. Gregorius Nyssenus;

დაახლ. 335 - 394წწ. წმინდანი, ბასილ დიდის ძმა) იტყოდა: “არ უნდა გვეგონოს, რომ
მხოლოდ დრო არის საკმარისი განკურნებისთვის, რადგან კურნებას დრო კი არ
მოიტანს, არამედ მთავარია ნება და არჩევანი მისი, რომელსაც სურს მოიქცეს და
ისწრაფვის, განიკურნოს თავი”. სახელმწიფოს ზედმეტი რეგულირება უფრო
ამუხრუჭებს ეკონომიკურ განვითარებას. ბაზრების ბევრ ნაწილში სწორედ ზედმეტი
რეგულირების გამო არ არსებობს ჯანსაღი კონკურენცია, რის გამოც მოსახლეობა
იძულებულია მაღალ ფასებში იყიდოს საქონელი ან მომსახურება. ამის კარგი
მაგალითია, მობილური კავშირგაბმულობა და ენერგეტიკა, რომლებიც ყველაზე მეტად
რეგულირებული სფეროებია, მაგრამ მაინც საკმაოდ ძვირი. საქართველოს
ხელისუფლება შეიძლება ცდუნებას ვერ გაუძლოს და ისეთი ცვლილებები
განახორციელოს, რომლებიც ქვეყანაში ეკონომიკური თავისუფლებას კ იდევ უფრო
შეაფერხებს. ვარაუდობენ ბიზნესშიმთავრობის ჩარევის გაზრდაზე. ნება კი
გამორიცხავს შიშს და დაეჭვებას. სახელმწიფოს არ უნდა შეეშინდე სმოკლევადიან
პერსპექტივაში საზოგადოებისათვის მტკივნეული, მაგრამ მომავალში მისთვის
მომგებიანიგ ანაცხადის გაკეთების. ამისთვის კი საჭიროა, გაცხადებული ნების
თანმიმდევრული შესრულება1.(1http://www.azrebi.ge}
კორუფციის აღთქმის ინდექსი (CorruptionParceptions Index 2011) ჯამობრივი
ინდიკატორია, რომელიც გაიანგარიშება 17 საექსპერტო წყაროზე დაყრდნობით. იგი
წარმოდგენილია 13 ორგანიზაციით, რომელშიც გაერთიანებულია მსოფლიო
ეკონომიკური ფორუმი (World Economic Forum), მსოფლიო ბანკი (World Bank),
განვითარების აზიური ბანკი (Asian Development Bank), განვითარების აფრიკული ბანკი
(African Development Bank), ბართელსმანის ფონდი (Bertelsmann Foundation), აგრეთვე:
Economist Intelligence Unit, Freedom House, Global Insight, Political Risk Services, World
JusticeProject, International Institute for Management Development და Political and Economic
Risk Consultancy. ყველა წყარო კორუფციის გავრცელების ხარისხს ზომავს.

753
 2011 wlis indeqsi 183 ქვეყანას და ტერიტორიას (უსტატუსო) მოცავდა და

დაფუძნებული ყო ბოლო ორი წლის განმავლობაში დასახელებული წყაროების მიერ

მოპოვებულ მონაცემებზე. ინდექსში ქვეყნები და ტერიტორიები განლაგებულია
მიკუთვნილი ქულების (0-დან 10-მდე) მიხედვით, სადაც (სახელმწიფო სექტორში) 0 -
კორუფციის უმაღლესი დონეა, ხოლო 10 - ყველაზე დაბალი დონე.
2011 წლის კორუფციის ინდექსი ადასტურებს, რომ მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში,
როგორც მდიდარ, ასევე ღარიბქ ვეყნებში, კორუფცია კვლავ მწვავე პრობლემაა.
ინდექსში ყველაზე კარგი მაჩვენებელი ახალ ზელანდიას (9,5), დანიას (9,4) და ფინეთს
(9,4) აქვს, ხოლო ყველაზე კორუმპირებული ქვეყნებია სომალი (1,0) და კსდრ (1,0).
საქართველო და სამხრეთა ფრიკა ერთნაირი ქულით (4,1) 64-ე ადგილს იყოფენ.
მეზობელი ქვეყნებიდან მასზე უკეთესი მაჩვენებელი მხოლოდ თურქეთს (4,2) აქვს.
საქართველოზე უარესი მაჩვენებელი აქვს როგორც ზოგიერთ ევროპულ ქვეყანას
(ხორვატია-4,0, მონტეგრე-4,0, სლოვაკია-4,0, იტალია-3,9, მაკედონია-3,9, საბერძნეთი-
3,4, ბულგარეთი-3,3, სერბია-3,3, ბოსნია და ჰერცოგინია-3,2, ალბანეთი-3,1, კოსოვო-
2,9), ასევე СНГ-ში შემავალ ყველა ქვეყანას.1 (1http://gtmarket.Ru/news/state/2011/12/02/3750).
კორუფციასთან აქტიური ბრძოლა ქვეყანაში 2003 წლის შემდეგ დაიწყო. 2005 წელს
მიღებულ იქნა პირველი ანტიკორუფციული სტრატეგია, რომელიც კორუფციასთან
გრძელვადიანი ბრძოლის პრინციპებს აყალიბებდა. 2008 წლის დეკემბერში შეიქმნა
კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭო,
რომელსაც ხელმძღვანელობდა საქართველოს იუსტიციის მინისტრი. საბჭოში
შევიდნენ როგორც აღმასრულებელი, ასევე საკანონმდებლო და სასამართლო
ხელისუფლების წარმომადგენლები, არასამთავრობო და საერთაშორისო
ორგანიზაციების ექსპერტები. საბჭოს მთავარი მიზანი იყო კორუფციის წინააღმდეგ
ბრძოლის სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებისა და მისი განხორციელების
კოორდინირება. სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ინსტიტუტებიდან კორუფციული
პრაქტიკის აღმოსაფხვრელად რადიკალური ნაბიჯები გადაიდგა და მცირე დროში
უპრეცედენტო შედეგები იქნა მიღწეული. აღნიშნული მიღწევები ნათლად აისახა
სპეციალიზებული საერთაშორისო ორგანიზაციების შეფასებებშიც. კერძოდ,
საერთაშორისო გამჭვირვალობის (Transparency International) კორუფციის აღქმის
ინდექსის (Corruption Perception Index) მიხედვით, 2003-დან 2009 წლამდე
საქართველომ 124-ედან 66-ე ადგილზე გადაინაცვლა. ასეთი ნახტომი უპრეცედენტოა

754
ამ რეიტინგის არსებობის ისტორიაში. საქართველოს ეროვნული ანტიკორუფციული
სტრატეგია განახლებადი დოკუმენტია და მისი განხორციელების შედეგად მიღებული
გამოცდილების საფუძველზე შესაძლებელია შესაბამისი კორექტივების შეტანა. ამ
სტრატეგიის განუყოფელი ნაწილია და მისი მუდმივი განახლების ერთ-ერთ წყაროა
სხვადასხვა სპეციალიზებული საერთაშორისო ინსტიტუტების (GRECO – ევროსაბჭოს
ქვეყანათა ჯგუფი კორუფციის წინააღმდეგ, OECD ACN – ეკონომიკური
თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის ანტიკორუფციული ქსელი და
სხვ.) შეფასებები და კვლევების შედეგები. სტრატეგიის შესრულების მონიტორინგი და
შეფასება ეყრდნობა ისეთ საერთაშორისო სარეიტინგო კვლევებს, როგორიცაა
:საერთაშორისო გამჭვირვალობის კორუფციის გლობალური ბარომეტრი და
კორუფციის აღქმის ინდექსი, მსოფლიო ბანკის მსოფლიოკორუფციის აღქმის ინდექსი,
მსოფლიო ბანკის მსოფლიო მმართველობის ინდიკატორები, “Global Integrity”-ს
მოხსენებები, მსოფლიო ბანკის ”Doing Bussiness”-ის კვლევა და მსგავსი სახის სხვა
კვლევები.
.საქართველომ ”ძირითადად თავისუფალი” ეკონომიკის სტაუსს 2009 წელს მიაღწია,
მაგრამ 2011 წელს ეს სტატუსი დაკარგა და ”ზომიერად თავისუფალი” ეკონომიკის
კატეგორიაში გადაინაცვლა. ეს იმით აიხსნება, რომ პრაქტიკაში კანონის უზენაესობა
სუსტია. სასამართლო პროცესი ჯერკიდევ ექვებდებარებოდა პოლიტიკურ ნებას და
კორუფციას . სასამართლო სისტემის ეფექტიანობა ვერ გაუმჯობესდა თუნდაც იმის
გამო, რომ მოსამართლეები დანიშვნამდე პოლიტიკურად მოწმდებიან.
ინტელექტუალური საკუთრების დაცვა სუსტია. კორუფცია აგრძელებს ეკონომიკური
თავისუფლების ყველა ასპექტის რღვევას. საქართველო კორუფიით, თავისუფლების და
საკუთრების უფლების დაცვის მაჩვენებლებით კვლავ იმყოფება მსოფლიო საშუალო
მაჩვენებელზე დაბლა.
აჯანყების ინდექსი. თუ „ვოლ სტრიტ ჯორნალს“ დავუჯერებთ, შემდეგი ადგილი,
სადაც რევოლუცია უნდა მოხდეს, კენიაა. ამ ქვეყანაში რევოლუციური მუხტი გაზეთმა
ასი პროცენტით შეაფასა. საუბარია სტატისტიკურ აჯანყების ინდექსზე, რომელიც
გაზეთის ჟურნალისტმა ალენ მატიჩმა შექმნა. სტატისტიკის მიხედვით, მაგალითად,
საქართველოში რევოლუციის მოხდენის შანსი 73,4 პროცენტია. ამ მაჩვენებლით
საქართველო მეთვრამეტე ადგილს იკავებს იმ 85 ქვეყანას შორის, რომლებიც ალენ
მატიჩმა გამოიკვლია. ვინ იქნება შემდეგი? ალენ მატიჩ. „ვოლ სტრიტ ჯორნალი“,

755
გამოყენებული მეთოდოლოგია. აჯანყების ინდექსის დასათვლელად მატიჩმა სამი
ძირითადი კომპონენტი გამოიყენა: 1) სამართლიანობის დონე ქვეყანაში, 2)
აჯანყებისკენ მიდრეკილება და 3)აჯანყების საწყისი წერტილი.
I. სამართლიანობის დონე ქვეყანაში: მატიჩმა ეს სამი ქვეპარამეტრით დაადგინა.
პირველი პარამეტრი „ტრანსპარანსი ინტერნეიშენალის“ 2010 წლის კორუფციის
მაჩვენებელია. როგორც მატიჩი ამბობს. „რაც უფრო კორუმპირებულია საზოგადოება,
მით ნაკლებად სამართლიანია იგი“. „ტრანსპარანსი ინტერნეიშენალმა“ ე.წ. მსოფლიო
რუქა შეადგინა, რომელშიც მაღალი კორუფციის დონის ქვეყნები გაფერადებულია
წითლად. ყველაზე მუქი წითელი ფერი სომალმა აჩვენა. ყვითლად გაფერადებულია
მაღალი სამართლიანობის მქონე ქვეყნები. ამ ჯგუფში დანია გამოირჩევა. საქართველო
წითელია, თუმცა არც ისე ცუდი მაჩვენებელი აქვს. სამართლიანობის დონის დადგენის
მეორე ქვეპარამეტრია ჯინის ინდექსი, რაც უფრო მაღალია იგი. მით უფრო მეტია
ქვეყანაში სხვაობა მდიდარსა და ღარიბს შორის. „ნეიშენ მასტერის“მიხედვით, ჯინის
ინდექსის მიხედვით პირველ ადგილზეა ნამიბია, შემდეგია ბოლივია, ჰაიტი და
პარაგვაი. ამ მაჩვენებლით საქართველო 54-ე, ხოლო რუსეთი 57-ე ადგილზე
იმყოფება. ყველაზე დაბალი ჯინის კოეფიციენტი დანიაში, ისლანდიასა და შვედეთშია
ფიქსირებული. ბოლო ქვეპარამეტრად აჯანყებისადმი მიდრეკილება მოიაზრება. მის
დასადგენად მიტიჩიმ სამი ინდიკატორი გამოიყენა: მოსახლეობის საშუალო ასაკი;
უმუშევრობის საშუალო დონე; საშუალო ჯიდიპი. ახალგაზრდებს და უმუშევრებს
სავარაუდოდ, აჯანყებისადმი მეტი მიდრეკილება აქვს, ვიდრე დასაქმებულ და
ასაკოვან ადამიანებს. ახალგაზრდების რევოლუციური როლი ცალსახად გამოიკვეთა
არაბულ რევოლუციებში (ტუნისი, ლიბია, ეგვიპტე, სირია..).აჯანყების საწყისი
წერტილი მასობრივი შიმშილია. მატიჩის მტკიცებით, „საკვების ფასების ინფლაცია
მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო უკანასკნელ რევოლუციურ ტალღაში“ .
რომელ ქვეყანაშია მოსალოდნელი მომდევნო რევოლუცია? მიტიჩის გაანგარიშებით,
კენიაში რევოლუციის ინდექსი ასპროცენტიან ნიშნულს აღწევს. მას მიყვება კამერუნი,
პაკისტანი, ინდონეზია. აზერბაიჯანი მეათე ადგილზეა (78,6). საქართველო კი -
მეთვრამეტე ადგილზე (73,4). ამ ათეულში განლაგებულია ალჟირი, ლიბია, ინდოეთი,
ეგვიპტე, მესამე ათეულში მოხვდა ჩინეთი და უკრაინა. მეოთხე ათეულის სათავეშია
ყაზახეთი, რომელსაც მეორმოცე ადგილით რუსეთი (58,0) ხურავს. ბოლო ათეულის
სათავეში აშშ ((32,3) იმყოფება. მას მიყვება იაპონია და ასრულებს კანადა, ავსტრია და

756
შვედეთი (26,7), ანუ ის ქვეყნები, რომლებიც ყველაზე ნაკლებად არიან აჯანყებისა და
პროტესტისკენ მიდრეკილნი.
რანჟირების ახალი სისტემა მსოფლიოში ფართოდ გავრცელდა. პრესის თუ
საერთაშორისო ორგანიზაციებების შეფასებები ამა თუ იმ ქვეყნის ეკონომიკურ თუ
პოლიტიკურ მდგომარეობაზე ხშირად საეჭვოა.მაგალითად, 2010 წელს საერთაშორისო
სავალუტო ფონდმა ეგვიპტე შეაქო 2004 წლის შემდეგ. ”მისი თანმიმდევრული და
მრავლის მომცველი რეფორმების გამო”. ერთი წლის შემდეგ კი ეგვიპტეში
რევოლუცია დაიწყო. იგივე ითქმის საქართველოში შექმნილ სიტუაციის შეფასებაზე.
საერთაშორისო რეინტიგულმა კომპანიამ (”Moody's Investors Service” საქართველოს
პირველად მიანიჭა სუვერენული რეიტინგი „Ba3“ („Not-Prime foreign and local currency
issuer ratings“), რომელსაც საფუძვლად დაედო: სოციალური, პოლიტიკური და
ეკონომიკური ინსტიტუტების განვითარება და ბიზნესისათვის ჯანსაღი გარემოს
შექმნა; მთავრობის პროაქტიული პასუხიმგლობა ეკონომიკური კრიზისის დაძლევისა
და 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის შედეგების მიმართ.
Moody“-ს მიხედვით, საქართველოს ინსტიტუციურად გაძლიერებამ ხელი შეუწყო
ქვეყანაში კაპიტალის შემოდინებას და ეკონომიკურ ზრდას. აღინიშნა ხელისუფლების
დიდი ძალისხმევა კორუფციის დაძლევისა და ბიზნესისათვის სასურველი
ლიბერალური ეკონომიკური გარემოს შექმნაში.„Moody“-ის შეფასებით, საქართველოს
მთავრობას აქვს სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის შემცირების საიმედო პროგრამა.
მინიჭებული რეიტინგის რისკ–ფაქტორად მიჩნეულია საქართველო-რუსეთის
მოუგვარებელი ურთიერთობა..
“საერთაშორისო ფულადი გზავნილების როლი საქართველოს ეკონომიკაში“ ნათქვამია,
რომ ამ მაჩვენებლით საქართველო დაბალშემოსავლიანი ქვეყნების რიცხვში დგას.
ყველან აკლებად განვითარებულ ქვეყანაში შრომითი მიგრანტების გზავნილები მშპ-ის
2 %-ს არ აღემატება. კვლევის მიხედვით, ასეთი ტიპის ფულადი გზავნილების
მიმღები საქართველოს მოსახლეობის 9%-ე მეტია. 2010 წლის იმავე პერიოდთან
შედარებით, გადმორიცხვების ოდენობა თითქმის 20%-ით გაიზრდა, რომლის 65 %
რუსეთზე მოდის, ანუ რუსეთიდან ქართველმა მიგრანტებმა 528 მლნ $ გადმორიცხეს.
შემდეგ მოდიან საბერძნეთი, იტალია და აშშ ექვს-ექვსიპროცენტით, ასევე თურქეთი,
ესპანეთი და უკრაინა. ეკონომიკური კრიზისის გაღრმავებაიმ ქვეყნებში, საიდანაც
ქართველი მიგრანტები ფულს აგზავნიან საქართველოს ეკონომიკაზეა ვტომატურად

757
აისახება.„საქართველოს ყოველი მეათე მოქალაქე იღებს ამ დახმარებას, ეს ფულადი
გზავნილებიარის ქვეყნის საგადამხდელო დეფიციტის ნახევარი! იგი საკმაოდ დიდი
ციფრია და ქართული ეკონომიკა უცხოეთიდან განხორციელებულ ფულად
გზავნილებზე საკმაოდ დამოკიდებულია. საქართველოდან ემიგრირებულია ნახევარი
მილიონი შრომის უნარიანი მოქალაქე, ეს კი საქართველოს მთლიანი მუშახელი
სთითქმის 25 პროცენტია. ის კრიზისი, რომელიც ემუქრება ევროპას, თუ უფრო ღრმად
განვითარდება, განსაკუთრებით, საბერძნეთსა და იტალიაში, საკმაოდ დაეტყობა
ქართულ ეკონომიკას. საბერძნეთიდან და იტალიიდან მთლიანი გადმორიცხვების ექვს-
ექვსი პროცენტი მოდის. ასევე თუ კრიზისი რუსეთზეც გავრცელდა, ეს უფრო
დაეტყობა საქართველოს.“
უნდა აღინიშნოს, რომ შრომითი მიგრანტების გზავნილები საქართველოში შემოსული
გრანტებისა და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ნაკადებს თითქმის
ორნახევარჯერ აღემატება. ეს, ერთი მხრივ, ქვეყნის საგარეო დაფინანსებას
მრავალფეროვანს ხდის, თუმცა მეორე მხრივ, ფულად გზავნილებზე ადგილობრივი
მოთხოვნის მატებას, იმპორტის კიდევ უფრო გაზრდამ დედა ექსპორტის კლებამდე
მივყავართ1.[1 http://www.geostat.ge/?action=page&p_id=136&lang=geo]. ამასთან, უცხოური
ინვესტიციები სგანგანსხვავებით, გზავნილისთვის უკუნაკადები არაა
დამახასიათებელი . ბოლო 3 წლის მანძილზე შრომითი მიგრანტების გამოგზავნილი
თანხა, შემოსულ პირდაპირ ინვესტიციებზე მეტია. 2009 წელს საქართველოში
მიგრანტებმა 841 მლნ $ გადმორიცხეს, უცხოურმაინვესტიციებმაკი 658 მლნ $ შეადგინა;
2010 წელს - მიგრანტებისგამოგზავნილი თანხა 940 მლნ $ იყო, ხოლო უცხოური
ინვესტიცია - 814 მლნ $. თუმცა ქვეყანა საერთაშორისო რეიტინგებში წინ მიიწევს
(იხ.Fitch-ის და DoingBusiness–ის და სხვა საერთაშორისო სარეიტინგო სააგენტოების
პროგნოზები), მაინც ბიზნესის კეთებას საქართველოში ბევრი ფაქტორი უშლის
ხელს.მათ შორის, ერთ-ერთია ბევრ ბიზნეს-სეგმენტში კონკურენციის შეზღუდულობა,
ასევე ჩაკეტილი ბაზარი რუსეთთან. საზღვარგარეთ მცხოვრებ ქართველთა
რაოდენობამ ერთ მილიონს გადააჭარბა. ეს ციფრი ისევე როგორც პირდაპირი
უცხოური ინვესტიციების ნაკადი, პირდაპირ კავშირშია დასაქმების პრობლემასთან.
ოფიციალური სტატისტიკის მიხედვით, საქართველოში უმუშევრობი სდონე 16 %-ის
ფარგლებში მერყეობს და ქვეყნის მაშტაბით 330 ათას ადამიანს არ აღემატება. ამ
მონაცემებს არ ეთანხმებიან დამოუკიდებელი კვლევითი ჯგუფები2 [2 http:// www.

758
voanews.com/ georgian/ news/georgia/]. მას არ ეთანხმება ამ შრომ ავტორიც. ყველა
სოციოლოგიურ კვლევაში, უმუშევრობა ყველაზე სერიოზული პრობლემა იყო
.საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის სექტემბრის კვლევის მიხედვით,
უმუშევრობა საქართველოს ნომერ პირველ პრობლემად გამოკითხულთა 62%
დაასახელა. 3[3http:// www. eprc.ge /admin/editor/uploads/files/Report_WEB_GEO.pdf], თუ ეს
ასეა, მაშინ ყველა პოლიტიკურმა პარტიამ ეს ნომერ პირველი პრობლემის გადაჭრა
უნდა დაისახოს მიზნად, მაგრამ ამაოდ. კვლავ საკამათოა წყლისა და ჰაერია
გაჭუწყიანება, უგზოობა. ქალაქის იერ-სახე, და სხვა „წვრილმანი“. რა თქმა უნდა ყველა
ამ საკითხის გადაჭრა მიშვნელოვანია, მაგრამ ყურადრების მიღმა რჩება ადამიანი -
მთავარი საწარმოო ძალა, რეალური სიმდიდრის შემქმნელი, რომლის პოტენციალური
შესაძლებლობის ინდიკატორი ეკონომიკური და სოციალური განვითარების მთავარი
მაჩვენებელია, მაგრამ ეს ადამიანი საქართველოს სივრცეში თითქმის დაკარგულია,
ვამბობთ „თითქმის“, რადგან ჯერ კიდევ არსებობს ამ მთავარი პრობლემის გადაჭრის
შესაძლებლობა. თუ ქართველი კაცი სამშობლოდან გაიქცევა , მაშინ ვის დაჭირდება...
2011 წლის მაისში საქართველოში ოფიციალურად გაიხსნა აშშ-ის საერთაშორისო
განვითარების სააგენტოს USAID-ის პროგრამა- „ეკონომიკური აღმავლობის
ინიციატივა".პროექტს რამდენიმე კონკრეტული მიმართულება ჰქონდა, მათ შორის
უმთავრესი იყო დასაქმებისა და ექსპორტის გაზრდა, რეგიონური და კერძო
სექტორების განვითარება. ამასთან, პროექტში კონკრეტულად იყო გაწერილი
საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროსა და კერძო
სექტორის ჩართულობა. „ეკონომიკური აღმავლობის ინიციატივა" 4 წელზე იყო
გათვლილი. პროგრამის ბიუჯეტი 40 მლნ $-ს შეადგენდა. პროგრამას ხელი უნდა
შეეწყო საქართველოში კერძო სექტორის განვითარებასა და კონკურენციის ზრდას
ბიზნესის სფეროში, მათ სორის აგრარულ სექტორში.
„ეკონომიკური აღმავლობის ინიციატივა” ხუთ პრიორიტეტული ამოცანის: გადჭრას
ითვალისწინებდა: ეკონომიკაში მეტი სამუშაო ადგილის შექმნას საერთაშორისო და
ადგილობრივი ინვესტიციების მოზიდვის ხარჯზე; ექსპორტის ზრდას; ადგილობრივი
ბიზნესისათვის ფინანსური რესურსების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფას და
ეკონომიკური წარმოებლურობის გაუმჯობესებას. სამწუხაროდ აღნიშნულმა პროგრამამ
დასახული შედეგი ვერ მოიტანა.

759
 დასკვნები და რეკომენდაციები

1 ვაჭრობა ეკონომიკური ზრდისა და განვითარების მნიშვნელოვანი

მასტიმულირებელი ფაქტორია. იგი აფართოებს ქვეყნის სამოხმარებლო
შესაძლებლობას, ხელს უწყობს მსოფლიო წარმოების ზრდას და უზრუნველყოფს
დეფიციტურ რესაურსებზე დაშვებასი რომლის გარეშე წარმოუდგენელია
ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყნების განვითარება;
2. თეორიულ ჭრილში ვაჭრობა აახლოებს მსოფლიო და ეროვნულ სტანდარტებს
ისეთი ფაქტორების გამოყენებით როგორიცაა წარმოების ფაქტორების გამოთანაბრება,
ვაჭრობაში მონაწილე მხარეების რეალური შემოსავლის ამაღლება,, ეროვნული და
მსოფლიო რესურსების ეფექტიანობის გადიდება. ამავე დროს შეიმჩნევა თეორიის და
პრაქტიკის საგრძნობლად დაცილება. ამ აზრს დღევანდელი საქართველოს
სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობაც ადასტურებს;
3.ვაჭრობა ასტიმულებს და აჯილდოებს ეკონომიკის იმ სექტორებს, რომლებშიც ესა
თუ იმ ქვეყანა შეფარდებით უპირატესობას ფლობს; თავისუფალი ვაჭრობის სამყაროში
ფასები და წრმოების დანახარჯი განსაზღვრავენ ქვეყნის ვაჭრობის ოპტიმალურ
მოცულობას.
4. ეკონომიკური ზრდისა და განვითარების წასახალისებლად ქვეყანა
ორიეტირებული უნდა იყოს გარე ეკონომიკურ პოლიტიკაზე. ყველა შემთხვევაში,
რომელიმე ქვეყნის ნაწილობრივ ან სრულ იზოლაციაზე დაფუძნებული
თვითუზრუნველყოფა (დახურული ეკონომიკა),ეფექტიანობის თვალსაზრისით,
ჩამორჩება მსოფლიო თავისუფალი ვაჭრობის სისტემაში ჩართულ ქვეყნებს.

760
 თავი 13. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების ფინანსური
სისტემა და საგადამხდელო პოლიტიკა

13.1სახელმწიფოს ფინანსური სისტემა: ცნება

და მისი სტრუქტურა
განვითარების ისტორია და ფინანსური სისტემის ძირითადი ელემენტები. ცნება
„ფინანსები“ ისტორიული კატეგორიაა. იგი , თავისი ბუნებით, სახემწიფოსთან
მჭიდროდ დაკავშირებულია, რადგან მას, თავისი ფუნქციების შესასრულებლად
ფული ჭირდება. დასაწყისში სახელმწიფოს შემოსავალი და გასავალი უმთავრესად
ნატურალურ ფორმაში ხორციელდებოდა. თანდათაობით, საქონლური მეურნეობის
განვითარების კვალობაზე, სულ უფრო მეტი წონა შეიძინა სახელმწიფო შემოსავლისა
და გასავლის ფულადმა ფორმამ.

ფინანსური ბაზრები. ეკონომიკის განვითარება მუდმივად მოითხოვს ფიზიკური

და იურიდიული პირების დროებით თავისუფალი ფულის მობილიზაციას და
კომერციულ საფუძველზე მის შემდგომ განაწილებას და გადანაწილებას ეკონომიკის
ცალკეულ სექტორებს შორის.
ეფექტურად ფუნქციონირებულ ეკონომიკაში დროებით თავისუფალი
ფულის მოძრაობის აღნიშული პროცესი ფინანსურ ბაზრებზე ხორციელდება. ამ
ბაზრებზე ვლინდება სხვადასხვა საგადასახდელო საშუალებებზე მოთხოვნა და
მიწოდება.

ფინანსური ბაზარი ორგანიზებული ინსტიტუციური სტრუქტურაა ფინასური

აქტივების შესაქნნელდ და ფინანსური აქტივების გასაცვლელად - ფინანსური
ბაზარი ორიენტირებულია მოახდინოს კაპიტალის მობილიზაცია, მსურველებს
მიაწოდოს კრედიტი, განახორციელოს გაცვლითი ფულადი ოპერაციები. ეროვნული
ფინანსური ბაზრის მარეგულირებელი ძირითადი ორგანოა ქვეყნის ცენტრალური
ბანკი. სხვადასხვა ქვეყნის კრედიტორებისა და მსესხებლების კაპიტალზე
ერთობლივი მოთხოვნა და მიწოდება წარმოშობს მსოფლიო ფინანსურ ბაზარს.

ფინანსური ბაზრები პრობითად შეიძლება რამდენიმე ძირთად სეგმენტად დაიყოს::

საფონდო ბაზარი, საერთაშორისო ვალუტის ბაზარი და საქონლურ-სანედლეულო
ბაზარი.

761
 საფონდო ბაზრის (Stock Market) ძირითადი ინსტრუმენტებია ფასიანი ქაღალდები
(აქციები, ობლიგაციები, თამასუქები, ჩეკები, დეპოზიტური სერთიფიკატები).
მაგალითად, კომპანიების მიერ გამოშვებული აქციების (პრველადი განლაგება -
IPO) გაყიდვიდან მიღებული ფულადი შემოსავალი კომპანიებისათვის დამატებითი
თანხაა წარმოების გასაფრთოებლად. ხოლო ინვესტორები ნაყიდი აქციებით ან
დივიდენდს ღებულობენ, ან ამ აქციებს სხვა ინვესტორებზე გადაყიდიან (მეორეული
გადანაწილება) უფრო მომატებულ ფასებში. ვალუტის ბაზარზე გაბატონებულია
ამერიკული დოლარი (USD), მას მიყვება ევრო (EUR), გაერთიანებული სამეფოს ფუნტი
(GBP), შვეიცარიული ფრანკი (CHF) და იაპონიური იენა (JPY). საქონლურ-
სანედლეულო ბაზარზე უფრო მიმზიდველი საქონელია ნავთობი, ოქრო, შაქარი და
მარცვლეული. ამრიგად,
ფინანსური ბაზრები აუცილებელია წარმოების და ვაჭრობის მსოფლიო სისტემის
წარმატებული საქმიანობისათვის.

 ობლიგაციის ბაზარი (Bond Market) - სხვადასხვა სახის ვალდებულება

(კორპორატიული და სახელმწიფო ვალდებულება), რომლებსაც შესრულების
განსხვავებული ვადა აქვთ.

 საქონლის ბაზარი (Commodities Market). ამ ზარზე იყიდება

ნედლეული და ე.წ. „საბირჟო“ საქონელი;

 საერთაშორისო ვალუტის ბაზარი форекс (currency), რომელზეც

ხორციელდება ვალუტა გამცვლელი ოპერაციები, როგორც ОТС რეჟიმში
(ბანკი- ბანკი), ასევე ცეტრალიზებულ რეგულირებულ ბირჟებზე (ЕТМ);

 დერივატივების ბაზარი (Derivatives Market) - ფინანსური

ინსტრუმენტების, რომელთა ღირებლება წარმოებულია სხვა ფინანსური
ინსტრუმენტების ღირებულების მახასიათებლისგან.

დასახელებული ფინანსური ბაზრები კაპიტალის მოძრაობაში

ურთიერთდაკავშირებულია და ამის გამო, ერთმანეთზე ძლიერ ზემოქმედებენ.
რა თქმა უნდა, ამ ბაზრების ურთიერთგავლენა არაა ხაზოვანი და
ერთმნიშვნელოვანი პროცესი.

ბირჟა. (ნიდერ.. beurs, გერმ.. Borse, ფრ.. bourse, იტალ. birsaესპ.. bolsa,
ინგლ.. exchange). იგი ბაზრის სტრუქტურის სისტემაშექმნელი ელემენტია.

762
ბირჟის ამოცანა არაა ეკონომიკის მომარაგება ნედლეულით, კაპიტალით ან
ვალუტით. ის ისეთი იურიდიული პირია, რომელმაც უნდა უხრუნველყოს
საქონლის, ვალუტის, ფასიანი ქაღალდებისა და წარმოებული ფინანსური
ისტრუმენტების ორგანიზებული ბაზრის რეგულარული ფუქციონირება.
შესაბამისად საბირჟო ვაჭრობის ამოცანებია:
 საქონელმიმოქცევის თავისუფალი პროცესის ორგანიზაცია;
 კონკურენციის განვითარება;

 მოთხოვნისა და მიწოდების ბალანსირების უზრუნველყოფა;

 ბაზრის მონაწილეების ფასობრივი მერყეობის რისკის გადატანა
რეალურ საქონელზე(ხეჯირება);
 ლიკვიდირობის და ეფექტურობის ამაღლება ფიუჩერსული
ოპერაციების გამარტივები;
 ფასების გამოვლენა.
 ბირჟების სავაჭრო მოედნების გარანტია უზრუნველყონ გარიგების
შესრულება.
საბირჟო საქონელს მიეკუთვნება მასობრივი წარმოების სტადარტიზებული
პროდუქტი, რომელიც თვისებრივად (ხარისხობრივად) ერთგვაროვანია.
ყოველ გარიგებაზე ბირჟა თითოეული მხარისათვის კონტრაგენტია და
მათი შესრულების გარანტიას იძლეა. ამ მიზნით, იგი საბირჟო ვაჭრობის
თითოეულ მონაწილეს ახდევინებს გირავნობის თანხას და
ურთიერთჩათვლას ახორციელებს (კლირინგი) ყოველი სამუშაო დღის
შედეგების მიხედვით . ამრიგად, საბირჟო ცაჭრობის მონაწილეების წაგება თუ
მოგება ყოველდღიურად გაიანგარიშება და გამოირიცხება ვაჭობაში რომელიმე
მონაწილის თავისი ვალდებულების შეუსრულებლობის რისკი.
ზოგიერთი ბირჟა, თავის საქმიანოაში, ვადიან ფინანსურ ინსტრუმენტებს
იყენებს. მისი მეშვეობით, ვაჭრობის თითოეულ მონაწილეს შეუძლია თავისი
რისკის თავიდან ასაცილებლდ, გარკვეული ანაზღაურების გაღებით, იმას
გადააკისროს, ვისთვისაც ეს გარიგება მისაღები იქნება. იმ ბირჟებისათვის,
რომლებიც ვადიანი კონტრაქტებით ვაჭრობენ, ეს ფუნქცია ძირითადია.
ამჟამად ცნობილია საბირჟო აუქციონის ორი ტექნოლოგიური პროცედურა:

763
მჟღერი ვაჭრობა და ვაჭრობის გაძღოლის ელექტრონული სისტემა. დღეისთვის
ვაჭრობის მეტი ნაწილი მეორე მეთოდს იყენებს.

გერმანიის ფინანსური ბაზარი. გფრ-ს თავისი მშპ-ის სიდიდით, ექსპორტის

მოცულობით და შრომითი რესურსით პირველია ევროკავშირში, მაგრამ
ფინანსური ბაზრის მასშტაბით ჩამორჩება, როგორც გაერთიანებულ სამეფოს,
ასევე საფრანგეთს. ტრადიციულად, მეორე მსოფლიო ომის (1939-1945 წწ)
შემდეგ, ანგლოსაქსონურ ქვეყნებთან შედარებით, გამოშვებული აქციების წილი
კაპიტალდაბანდების ფინანსირებაში შედარებით დაბალი იყო. მშპ-ის მიმართ
კაპიტალიზაციით გერმანია გაერთიანებულ სამეფოს 5-ჯერ ჩამორჩებოდა. ისიც
უნდა აღინიშნოს, რომ ანგლოსაქსონურ ქვეყნებთან შედარებით, ფასიან
ქაღალდებს ფლობს მოსახლეობის ნაკლები წილი. ასევე, საკმაოდ უმნიშვნელოა
არაფინანსური კომპანიების ობლიგაციების ბაზარი. გერმანიის ფინანსური
ბაზრის ეს სპეციფიკა აიხსნება ქვეყნის ეკონომიკაში ბანკების (bank-based)
განსაკუთრებული როლით. ისინი აკმაყოფილებენ გრძელვადიან კრედიტებზე
მსხვილი ბანკების მოთხოვნის დიდ ნაწილს.

იაპონიის ფინანსური ბაზარი. მეორე მსოფლიო ომისშემდგომ პერიოდში,

პირველი 20 წლის განმავლობაში, იაპონია, ინდუსტრიულად განვითარებულ
ქვენებს შორის, გამოირჩეოდა ეკონომიკის ზრდის მაღალი ტემპებით (საშუალო
წლური ზრდის ტემპი - 12-13%), რომლის წყალობით, მშპ-ის სიდიდით,
იაპონიამ მსოფლიოში მესამე ადგილი დაიკავა (აშშ-ისა და სსრკ-ის შემდეგ).
მართალია, მომდევო წლებში იაპონიამ ზრდის მაღალი ტემპი ვერ შეინარჩუნა
(1965-1975 წლებში - 7,6%; 1975-85 წწ- 4,3%; 1995 წელს - 0,9%), მაგრამ ძალზე
შთამბეჭდავი იყო მშპ-ის აბსოლუტური მატება (1970 წელს - 202,8 მლრდ $,
1975 წელს -557,8 მლრდ $, 1980 წელს -1 152,6 მლრდ $, 1985 წელს - 1 322,6 მლრდ

$, 1995 წელს - 4 818,4 მლრდ $)2 [2L’ etat du mond, 1997, p.193] ინდუსტრიის და

მომსახურების სექტორებში წარმატებებს მოჰყვა იაპონური ინსტიტუტების

ფინანსური ძლიერების ზრდა. 1990 წელს მსოფლიოს უმსხვილესი ბანკებიდან
5 იაპონური, ხოლო ფასიანი ქაღალდების მფლობელ 6 წამყვან მსოფლიო
კომპანიიდან 4 იაპონური იყო. ასევე, იაპონურმა სადაზღვევო კომპანიამ
(Nippon Life Insurance Company) აქტივების სიდიდის მიხედვით პირველი

764
ადგილი დაიკავა მსოფლიოში. 1980-იანი წლების მეორე ნახევარში იაპონიამ
გადაიტანა ფინანსური ბუმი (იაპ. „ჰეისეი“) რომელსაც თან ახლდა ფინანსური
რესურსის გაბერვა და კოლოსალური ბებერას აღმოცენება აქციებისა და უძრავი
ქონების ბაზარზე.

გაერთიანებული სამეფოს ფინანსური ბაზარი. დიდი ხნის განმავლობაში

ინგლისის ფინანსური ბაზარი იყო მსოფლიოში უმსხვილესი და ყველაზე
უფრო განვითარებული, რაც შეესაბამებოდა მის ადგილს მსოფლიო
ეკონომიკაში. ორი მასოფლიო ომის შემდეგ გაერთიანებულმა სამეფომ
თანდათანობით დაკარგა ადრინდელი პოზიციები მსოფლიო ეკონომიკაში და
ვაჭრობაში, მაგრამ შეინაჩუნა, ხოლო 1970-1980-წლებში კიდევაც განამტკიცა
თავისი საერთაშორისო ფინანსური ცენტრის როლი. მსოფლიო ფინანსური
ოპერაციების ბაზრის მოცულობის მიხედვით, გაერთიანებული სამეფო
პირველია მსოფლიოში. მისა წილად მოდის საზღვარგარეთული ემიტგენტების
აქციების სავაჭრო ბრუნვის თითქმის ნახევარი (40% მეტი). ეს ის
საზღვარგარეთული აქციებია, რომლებიც იყიდება ნაციონალური ბაზრების
მიღმა. გაერთიანებული სამეფოს წილი ასევე მაღალია საერთაშორისო საბანკო
დაკრედიტებაში (20%), ევროობლიგაციების პირველად( 60%) და მეორეულ
(70%-მდე) განაწილებაში.

აშშ-ის ფინანსური ბაზარი. აშშ-ის ფინანსური სისტემა რთული და

მრავალგვარია. მასში შედის მრავალრიცხოვანი სახელმწიფო ფედერალური და
ხელისუფლების სხვა ორგანოები, ფინანსური და ადმინისტრაციული
უწყებების დაწესებულებები, კერძო ბანკები და კორპორაციები, რომლებიც
ახორციელებენ როგორც შიდა ასევე გარე ოპერაციებს. მსოფლიო ეკონომიკაზე
და მსოფლიო ფინანსურ ბაზრებზე ჩამოთვლილი უწყებებისა და
დაწესებულებების გავლენა იმდენად მაღალია, რომ აშშ-ის ფინანსური სისტემა,
უფრო მეტად, ვიდრე სხვა რომელიმე ქვეყნის ნაციონალური სისტემა, შეიძლება
ჩაითვალოს მსოფლიო ფინანსური სისტემის განუყოფელ ნაწილად. ამ ქვეყნის
სახელმწიფო ბიუჯეტს, ფინანსურ მდგომარეობაზე სახელმწიფო ზემოქმედების
თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია აშშ-ის ფინანსური სისტემის

765
 სტრუქტურში. იგი მსხვილი ბიზნესის გრძელვადიანი გეგმების მძლავრი
ინდიკატორია.

ჩინეთის ფინანსური ბაზარი. მაოძედუნის გარდაცვალების (1976 წ) შემდეგ

ახალი ხელისუფლებამ (დენ სიაო-პინი) ეკონომიკურ სფეროში ღრმა გარდაქმნები
განახორციელა. იგი, პირველ რიგში, აგრარულ სექტორს შეეხო. რომელიც შემდეგ
მრეწველობაში გადავიდა. მისი შედეგი იყო ქვეყნის ეკონომიკური სტრუქტურის
რადიკალური ცვლილება და მსოფლიო მაშტაბით ჩინეთის ეკონომიკური და
პოლიტიკური როლის მკვეთრი ამაღლება. (იხ. ცხრილი !.)
ცხრილი !. ჩინეთის ეკონომიკა
ინდიკატორი ერთეული 1970 1980 1990 2001 2010 2015
მშპ მლრდ $ 97,8 294,3 424,0c 5 111,2
წლიური ზრდა % 5,8a 9,7b 9,9m 7,3
ერთ სულზე (PPA) $ 120 430 1300 4020
მშპ-ის
სტრუქტურა
აგროკულტურა % 39,4 35,9 28,4
ინდუსტრია % 42,3 48,9 44,3
მომსახურება % 18,3 15,1 27,3
ინფლაციის დონე % . 74
საგარეო ვალი მლრდ $ - 4,5
აქტიური მლნ 428,3 672,3 763,2 -
მოსახლეობა
აგროკულტურა % 78,7 68,7 53,5 47,5
ინდუსტრია % 12,3 18,2 19,0 21,7
მომსახურება % 9,0 11,7 26,9 34,9
სახელმწ..ხარჯი
განათლება მშპ,% 1,8 2,5 2,3 2,9d
თავდაცვა მშპ,% 9,1 4,9r 2,7 2,3
ენერგიის მლნ 303,8 615,1 1002
წარმოება
ენერგიის მლნ 288,4 562,8 922
მოხმარება

766
a 1965—75; b. 1975-85; c-1991; d- 2000; e-1990; f.1973; m11991-2001; 1985
Lwyaro: [L’ ETAT DU MOND ed. 1994, p. 69-70

გასულ პერიოდში მშპ-ის საშუალო წლიური ზრდის მაღალი ტემპის (9,5%)

წყალობით, ჩინეთი, მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობით, მსოფლიოში მეორე
ადგილზე გავიდა (გაანგარიშებული ყიდვითუნარინი მოთხოვნის მიხედვით - ჯ.კ.).
სწრაფად იზრდება ქვეყნის საგარეო ვაჭრობის ბრუნვა. მაგალითად 1970 წელს
ჩინეთის ექსპორტის მთლინმა მოცულობამ 1970 –1994 წწ პერიოდში 2,3 მლრდ
დოლარიდან გაიზარდა 148,8 მლრდ დოლარამდე. შესაბამისად გაიზარდა მისი
წილი (მიმდინარე ფასებში) მშპ-ში: 1980 წელს - 5,5%, 1995 წელს - 25%. ამავე
პერიოდში გაიზარდა იმპორტის მოცულობა: 2,3 მლრდ დოლარიდან 129 მლრდ
დოლარამდე. [L’ ETAT DU MOND ed. 1994, p.175]
საგარეო სავაჭრო ბრუნვის მიხედვით ჩინეთს მეორე ადგილი უკავია აშშ-ის
შემდეგ. კერძო სექტორში იქმნება მშპ-ის დაახლოებით 70% . გაზეთ The Financial
Times (2008 წ) ცნობით, ჩინეთის 25 კომპანია შედის 500 უმსხვილესი კომპანიის
სიაში. საუკეთესო ათეულშია PetroChina (2-ე ადგილი) და ჩინეთის სამრეწველო -
სავაჭრო ბანკი (6-ე ადგილი).
საერთაშორისო ფინანსური სისტემა მსოფლიო მეურნეობის, შეიძლება ითქვას,
ყველაზე უფრო რთული სფეროა. მასში თავმოყრილია მსოფლიო და ეროვნული
ეკონომიკის პრობლემები, რომელთა განვითარება ისტორიულად პარალელურად და
ერთდრულად გადახლართულ ფორმაში მიმდინარეობდა. გლობალიზაციის
ეპოქაში ერთაშორისი კავშირები წარმოუდგენელია გამართული ფინანსური
ურთიერთობის გარეშე. ეს იმით აიხსნება, რომ აღნიშნული სისტემა
დაკავშირებულია მსოფლიო ფულის ფუნქციონიერებასთან და ქვეყნებს შორის
ურთიერთკავშირის მომსახურებასთან (საგარეო ვაჭრობა, სესხებისა და
სუბსიდიების მიწოდება, ტურიზმი, ბანკთაშორისი ოპერაციები ...). ამჟამად,
მსოფლიოში, შრომის დანაწილების წყალობით, ყველა ქვეყნის ეკონომიკა
ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებულია. რომელიმე ქვეყანაში ფინანსური
კრიზისის დაწყებამ შეიძლება საფრთხე შეუქმნას სხვა ქვეყნების ეკონომიკურ
სტაბილობას.

767
მსოფლიო ფინანსური ნაკადები, ანუ სახელმწიფოთშორისი ფულადი სახსრების
მოძრაობა ემსახურება მოფლიო სასაქონლო ბრუნვას და ერთაშორისი
კაპიტალის მოძრაობას. მსოფლიო მეურნეობაში მუდმივად მიმდინარეობს
ფულადი კაპიტალის გადადინება ანუ კაპიტალის წრებრუნვა. მსოფლიო
ფინანსური ნაკადების ღერძია კვლავწარმოების მატერიალური პროცესები. ამ
ნაკადების მოცულობას და მიმართულებას განსაზღვრავს ეკონომიკის
მდგომარეობა, ვაჭრობის პოლიტიკა და ეკონომიკის სტრუქტურული გარდაქმნა.

მსოფლიო ნაკადების მოძრაობაში შემდეგი ძირითადი არხები გამიყენება:

1. ფულად-საკრედიტო და საქონლის/მომსახურების ყიდვა-გაყიდვის
საანგარიშსწორებო მომსახურება;
2. საზღვარგარეთული ინვესტიციები ძირითად და საბრუნავ კაპიტალში;
3. ფასიანი ქაღალდებით და სხვა ფინანსური ინსტრუმენტებით ოპერაციების
გატარება;
4.სავალუტო ოპერაციები;
5. ბიუჯეტის გავლით ეროვნული შემოსავლის ნაწილის გადანაწილება
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების დახმარების ჩარჩოში;
6. სახელმწიფოების შენატანი საერთაშორისო ორგანიზაციებში და სხვ.
ფინანსური ცენტრები. მოფლიო ფინანსურ სისტემაში გამოიყოფა ფინანსური
ცენტრები (ლონდონი, ნიუ-იორკი, ციურიხი, ფრანკფურტ-მაინზე,
ლუქსემბურგი, სინგაპური...), რომლებიც როგორც მოქმედი ერთაშორისი
მექანიზმი ემსახურება მსოფლიო ფინანსური ნაკადების მართვას. ამ ცენტრებში
თავმოყრილია ბანკები და სპეციალიზებული კრედიტულ-ფინანსური
ინსტიტუტები. თითოეულ ფინანსურ ცენტრისთვის დამახასიბელია თავისი
დადებითი და უარყოითი მხარეები. მაგალითად, ლონდონის ფინანსური
ცენტრი ლიდერობს 80-ზე მეტი მაჩვენებლით. მისი პლიუსია კვალიფიციური
თანაშრომღები, ვრცელი ბაზარი (ევროკავშირი, აღმოსავლეთ ევროპა, ახლო
აღმოსავლეთი და ფინანსური რეგულირება. ხოლო პრობლემაა მოგებაზე
გდასახადის განაკვეთი, ტრანსპორტის ინფრსტრუქტურა და ოპერაციული
დანახარჯი. ნიუ-იორკის ფინანსური ცენტრი ლიდერობს 80-ზე მეტი
მაჩვენებლით. მისი პლიუსია კვალიფიციური თანამშრომლები, და აშშ-ის
ბაზარი. ხოლო მინუსი - ფინასური რეგულირება, კერძოდ, 2002 წლის 30
768
 ივლისს პრეზიდენტ ბუშის მიერ ხელმოწერილი სერბეინზა - ოქსლის კანონი
(ინგლ. Sarbanes-OxleyAct, SOX).. ამ კანონმა გაამკაცრა ფინანსურ
ანგარიშგებაზე მოთხოვნა.
მსოფლიო ფინანსურმა ცენტრებმა,, სადაც კრედიტული დაწესებულებები
ახორციელებენ ფინანსურ ოპერაციებს, ძირითადად არარეზიდენტ
დაწესებულებებში უცხოურ, მოცემული ქვეყნების ვალუტაში, მიიღეს „ოფშორი“
ფინანსური ცენტრების სახელწოდება. ასეთი ფინნსური ცენტრები, აგრეთვე,
საგადასახადო თავშესფარია, რამდენაც მათზე ოპერაციები არც ადგილობრივ
გადასახადებს და არც სავალუტო შეღუდვას ექვემდებარება. ამჟამად, 13
მსოფლიო ფინანსურ ცენტრში თავმოყრილია უცხორი ბანკების ათასზე მეტი
ფილიალი და განყოფილება.

საბირჟო რგოლში მართვის სადავეები მოთხოვნისა და მიწოდების კანონს

უკავია, მაგრამ ეს კანონი სრულ თავისუფლებას მოკლებულია. ფასების
ჩამოყალიბებაში სხვა ფაქტორებიც (ინდივიდუალური პოზიცია, ბროკერ-
გამყიდველების და ბროკერ - მყიდველების შეფასება...) გაითვალისწინება.
გარიგების შედეგების ფიქსაციას და რეგისტრციას ახორციელეს რეგისტრაციის
ბიურო (კომიტეტი). მისი ძირითადი ფუნქცია არის გარიგებაში მონაწილე
ორივე მხარის შეთანხმების დოკუმენტური განმტკიცება.
საბირჟო ოპერაციებს მიეკუთვნება გარიგება ფასიან ქაღალდებზე ან სხვა
ფინანსურ აქტივებზე, საქონელზე, ყიდვა-გაყიდვა, ლისტინგი, დელისტინგი,
ოფციური ფორვარდული და ფიოჩერსული კონტრაქტები, კოტირება, გირაო,
გაანგარიშება, კლირინგი, კონსალტინგი, შენახვა, ფასიანი ქაღალდების
მიწოდება.
საბირჟო მუშაობის პრინციპებია:
1. ბროკერსა და კლიენტს შორის პირადი ნდობა;
2.საჯაროობა;
3.რეგულირება;
4.საქმიანობის მკაცრი წესებით რეგულირება.
ბირჟის წევრები შეიძლება იყოს ბროკერული ფირმების, დილერების,
ბანკების და ასოციაციის წარმომადგენლები. ისინი ორ კატეგორიად იყოფა: 1.ამ

769
კატეგორიის მუშაკები გარიგებებს ახორციელებენ თავიანთ ხარჯზე და
კლიენტის ხარჯზე; 2.გარიგებები ხორციელდება მხოლოდ წარმომადგენლების
ხარჯზე.
ბირჟის წევრები შეიძლება იყოს არა მხოლოდ მოცემული ქვეყნის მოქალაქეები
არამედ სხვა ქვეყნების ფიზიკური და იურიდიული პირები, რომლებსაც კანონი
არ უკრძალავს სამეწარმეო საქმიანობას. ბირჟის წევრები ვალდებულნი არიან
მონაწილეობა მიიღონ დამფუძნებელთა კრებაზე, გადაიხადონ საწევრო და
დაიცვან ბირჟის წესდება. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ბირჟის წევრობა, ყველა
მსურველს შეუძლია. წევრობის კანდიდატს უნდა ჰქონდეს საკმარისი სასტარტო
კაპიტალი (საპაიო შენატანი ან სამუშაო ადგილის ყიდვა) და მის წევრად
მიღებაზე ბირჟის საბჭოს დადებითი გადაყვეტილება.
საბირჟო ვაჭრობის ძირითადი მონაწილეებია:
დილერები, რომლებიც საკუთარ ხარჯზე ვაჭრობენ;
ბროკერები, რომლებიც კლიენტებისის დავალებით ვაჭრობენ და გარიგების
საკომისოს იღებენ;
სპეციალისტები, რომლებიც დაკავებულნი არიან ანალიზით და და
კონსულტაციით;
მაკლერები, რომლებიც ბაზარზე ასრულებენ ბაზარზე (ბირჟაზე
სპეკულაციას შეიძლება დილერები და ბროკეებიც ახორციელებდნენ);
ვაჭრობის ორგანიზატორები, რომლებიც საბირჟო პროცესს აწესრიგებენ;
ბირჟის ხელმძღვანელები, რომელთა მოვალეობაა მოქმედი კანონმდებლობის
დაცვა და საქონელმიმოქცევის თავისუფალი პროცესის ორგანიზაცია;
საბირჟო საქონელს მიეკუთვნება მასობრივი წარმოების სტადარტიზებული
პროდუქტი, რომელიც თვისებრივად (ხარისხობრივად) ერთგვაროვანია.
ბირჟა მრავალსახიანია (სასაქონლო, საფონდო და სავალუტო).ორგანიზაცის
ნიშნით ბირჟა შეიძლება იყოს სახელმწიფო, კერძო ან შერეული, სამართლებრივი
ფორმით - აქციონერული საზოგადოება, ამხანაგობა და ა,შ.
პრინციპში მსოფლიოს ყველა ბირჟა მსგავსი ორგანიზაციური სტრუქტურით
ხასიათდება. თითოეული ბირჟის სტრუტურაში გამოიყოფა:

770
  სარევიზიო კომისია
 არბიტრაჟის კომისია
 კოტირების კომისია
 მაკლერიატი
 საანგარიშო-კლირინგული პალატა
 საცნობო-ინფორმაციული განყოფილება
 წევრების მიღების კომისია
 საქონლის ექსპერტიზის ბიურო
 რეკლამის, მარკეტინგის, ეკონომიკური ანალიზის, საგარეეო
კავშირების, კონსლტიგის, ტექნიკური უზრუნველყოფის,
ადმინისტრაციულ სამეურნეი განყოფილებები
 საბირჟო ეთიკის კომისია
 სატარიფი-სატრანსპორტო განყოფილება.

აუქციონები. ტრადიციული საბირჟო ვაჭრობა დაფუძნებულია ორმაგი

აუქციონის პრინციპზე, როცა მყიდველები ამაღლებენ მოთხოვნის ფასს, ხოლო
გამყიდველები ამცირებენ. ფასების დამთხვევის შემთხვევაში გარიგება
სრულდება.

ბირჟაზე ვაჭრობის წესი ითვალისწინებს ფასიან ქაღალდებზე ფასების დადგენის

განსაზღვრულ მექანიზმს.მათ შორის ყველაზე უფრო მეტად ცნობილია და უფრო
ხშირად გამოიყენება აუქციონის მექანიზმი.

ფინანსური სისტემა, ვიწრო გაგებით, ფინანსური ურთიერთობის ცალკეული

რგოლების ერთობლიობაა, რომელშიც მიმდინარეობს ფულადი სახსრების
წარმოქმნა, განაწილება და გამოყენება. ფართო გაგებით, იგი ყველა ფინანსური
დაწესებულების გაერთიანებაა.
საბაზრო ეკონომიკის საწყის ეტაპზე ფინანსური სისტემა ორ რგოლს
მოიცავდა: სახელმწიფო ბიუჯეტსა და ადგილობრივ ბიუჯეტებს. მათ უნდა
უზრუნველყოთ, სახელმწიფოს ფუნქციების განსახორციელებლად, ფულადი
ფონდის ფორმირება. XIX-ეsaukunis dasasrulsa 20-ე saukunis dasawyisSi,

771
gansakuTrebiT 1929-1939 წლების მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის შემდეგ,

ეკონომიკაში და სოციალურ სფეროში სახელმწიფოს ჩარევის გაძლიერებისა და

გაფართოების კვალობაზე, წარმოიშვა ფინანსური სისტემის ახალი რგოლები:
სახელმწიფო საწარმოების ფინანსები და სპეციალური ფონდები.
პარალელურად მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა ფინანსური სისტემის
ტრადიციულ ბიუჯეტურ რგოლებში. საქმე ის არის, რომ ინდუსტრიულად
განვითარებულ ქვეყნებში ადგილობრივი ბიუჯეტები არ შედიან სახელმწიფო
ბიუჯეტში და მისგან დამოუკიდრბელნი არიან. ასევე, ფედერალურ
სახელმწიფოებში ფედერაციის სუბიექტების (შტატები, კანტონები, მხარეები...)
ბიუჯეტები არ ჩაირთვებიან ფედერალურ ბიუჯეტში.. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ
ქვეყნებში სახელმწიფო და ადგილობრივი ბიუჯეტები ერთიმეორისგან
გამიჯნულია. სახელმწიფო ბიუჯეტის გარდა არსებობს სხვადასხვა
ავტონომიური და მიერთებული ბიუჯეტები, სპეციალური ფონდები, რომელთა
მეშვეობით მსხვილი ფულადი სახსრები გადანაწილდება.
ფინანსური სისტემის ცენტრალური რგოლია სახელმწიფო ბიუჯეტი
(ფულადი სახსრების ცენტრალიზებული ფონდი), რომელიც აღმასრულებელი
ხელისუფლების განკარგულებაშია.
ყველა ქვეყანაში სამთავრობო ფინანსური პოლიტიკა ასახავს სოციალურ
დაძაბულობას და ემსახურება არსებული ეკონომიკური და პოლიტიკური
სისტემის შენარჩუნებას. კაპიტალიზმის განვითარების ადრინდელ ეტაპზე
ფინანსური პოლიტიკა ძირითადად მიმართული იყო სამხედრო ხარჯის,
ძალოვანი სტრუქტურის და სახელმწიფო აპარატის ფუნქციონირების
განსახორციელებლად.მომდევნო პერიოდში, განსაკუთრებით მეორე მსოფლიო
ომის შემდეგ და ორი მსოფლიო სისტემის (კაპიტალისტური და
სოციალისტური) თანაარსებობის პირობებში, სამთავრობო ფინანსურ
პოლიტიკას უნდა უზრუნველყო როგორც სამხედრო ბლოკებშრ (ნატო, ვარშავის
პაქტი...) ჩართული სახელმწიფოების თავდაცვისუნარიანობის განმტკიცება
(გამალებული შეიარაღება), ასევე ეკონომიკურ და სოციალურ სფეროებში
ზრდადი ჩარევის გაძლიერების ფინანსირება ასეთ პირობებში სახელმწიფოს
მხრივ ეკონომიკური ზრდის მხარდაჭერამ მუდმივი და სისტემატური ხასიათი
მიიღო. ტექნიკური ინოვაციის პირობებში სახელმწიფო ფინანსები გახდა

772
ადამიანისეული კაპიტალის ზრდის არსებით ელემენტად, რასაც ადასტურებს
კვლევასა და განვითარებაძე, აგრეთვე განათლებაზე გამოყოფილი სახსრების
ზრდის აშკარა ტენდენცია (იხ. ცხრილი ).
ეროვნული ეკონომიკური პოლიტიკის გატარების უმნიშვნელოვანესი
მიმართულებაა ფინანსური პოლიტიკა. მასში იგულისხმება სამთავრობო
ღონისძიებათა ერთობლიობა, რომელიც ითვალისწინებს ფინანსური
რესურსების მობილიზაციას, მის განაწილებას და მოხმარებას.
ფინანსაური პოლიტიკის სოციალური მიმართულება და ეკონომიკურ
ზრდაზე ზემოქმედება ხორციელდება ფულადი რესურსის ცენტრალიზებული
და დეცენტრალიზებული ფონდების აკუმულაციით რომელიც ქვეყნის
შესაბამის ფინანსურ კანონმდებლობაშია მოქცეული. ამასთან, დიდი
მნიშვნელობა აქვს ფინანსური სისტემის უმთავრესი რეგოლის (სახელმწიფო
ბიუჯეტი) მეშვეობით ფულადი შემოსავლის და სახსრების ხარჯვის
მეთოდების შერჩევას. ფართო გაგებით, ფინანსაური პოლიტიკა საკრედიტო-
ფულად სფეროსაც მოიცავს.
საკრედიტო-ფულად პოლიტიკაში უმთავრესად ორი ძირითადი
ეკონომიკური ცვალებადი გამოიყენება : ფულის მასა და სარგებლის
განაკვეთი.ფულის მასის სტრუქტურის ძირითადი მაჩვენებლებია ფულადი
აგრეგატები. მასში მოიაზრება ფულის და ფულადი სახსრების სახეები,
რომლებიც ერთმანეთისგან ლიკვიდურობის ხარისხით განსხვავდებიან.
ქვეყნების მიხედვით, ფულადი აგრეგატების სტრუქტურა განსხვავებულია.
მსოფლიო ბანკი იყენებს ყველა ქვეყნის მიერ გამოყენებულ საერთო მაჩვენებელს
(М1)და უფრო ვრცელ მაჩვენებელს - კვაზიფულს (საბანკო ანგარიშებს და
ბაზარზე მიმოქცევად ყველაზე ლიკვიდურ ფინანსურ ინსტრუმენტებს).
ფინანსური ინსტრუმენტი ისეთი ფინანსური დოკუმენტია (ფასიანი
ქაღალდები, ფულადი ვალდებულება, ფიუჩერსი, ოფციონი...), რომლის
გაყიდვა ან სხვა პირზე გადაცემა უზრუნველყოფს ფულადი სახსრების
მიღებას. ფინანსური ინსტრუმენტები იყოფა პირველად (ფულადი სახსრები,
ფასაიანი ქაღალდები, მიმდინარე ოპერაციებზე კრედიტული და დებიტორული
დავალიანება) და წარმოებულ (ფინანსური ოფციონი, ვაუჩერსი,

773
ფორვარდული კონტრაქტები, პროცენტული სვოპი, ვალუტური სვოპი)
ჯგუფებად.
ფულის აგრეგატები იერარქიული სისტემის მატარებელია, ანუ ყოველი
მომდევნო აგრეგატი წინა აგრეგატს მოიცავს. ყველაზე ხშირად შემდეგი
აგრეგატები გამოიყენება:
 М0 = ნაღდი ფული მიმოქცევაში ;

 М1 = М0 + ჩეკები, ანაბრები მოთხოვნამდე, მ.შ. საბანკო დებეტური კარტები;

 М2 = М1 + ვადიანი ანაბრები;

 М3 = М2 +შემნახველი ანაბრები;

 M4 = M3 + ფასიანი ქაღალდები.

ფულის მასის სტრუქტურა მუდმივად იცვლება. თანამედროვე ფულად

სისტემაში შეიმჩნევა ფულის მასის ზრდის ტემპის მნიშვნელოვანი დაქვეითება.
ამ ტენდენციისაგან განსხვავებით, საქართველოში ჯერ კიდვ მაღალია ნაღდი
ფულის წილი (25% - 2014 წელს), მაშინ როცა უფრო განვითარებულ ქვეყნებში
ეს მაჩვენებელი 7 - 10%-ს ფარგლებში მერყეობს. აგრეგატებს შორის
თანაფარდობა ცვალებადი სიდიდეა და, როგორც წესი, ეკონომიკურ ზრდასთან
არის დაკავშირებული .საქართველოს ეროვნული ბანკის მონაცემებით,
ეროვნული ვალუტის მასა ქვეყანაში 2013 წელს 23 % -ით გაიზარდა, მაშინ
როდესაც წინა წლებში ფულის მასის ზრდა ორჯერ ნაკლები იყო. ამასთან,
ფულის მასის ზრდა წლის ბოლო კვარტალში შეიმჩნეოდა.სწორედ ამ დროს
დაიწყო ლარის ვარდნის პროცესი, რაც ამყარებს ეჭვს იმის შესახებ, რომ
ეროვნულმა ბანკმა, ბრუნვაში ფულის ახალი მასის ჩაშვებით, ხელოვნურად
გამოიწვია ლარის კურსის დაცემა და მასთან დაკავშირებული ფასების ზრდა.
მიმოქცევაში ფულის მასის გადიდებას იწვევს ეკონომიკის ზრდა ან
მიმოქცევაში ფულის ახალი მასის გაშვება., ისე რომ მათი ბალანსირება მოხდეს.
ოფიციალური მონაცემებით, 2013 წელს საქართველოს ეკონომიკის ზრდის
მაჩვენებელი 3 % -ს არ აღემატებოდა, ამავე პერიოდში კი ფულის მასა 23 % -ით
გაიზარდა, რომელმაც დისბალანსირება განაპირობა და ეკონომიკის
მონეტიზაციის კოეფიციენტი გაზარდა (მ 3-ის ფულის აგრეგატის შეფარდება
მშპ -თან 2012 წლიდან 29% იდან თითქმის 37 %მდე ავიდა). ფულის მასის

774
სიდიდის ცვლილება ასევე დამოკიდებულია ფულის მასის ბრუნვის
სიჩქარეზე.

ფულის მასის მდგომარეობის მნიშვნელოვანი მაჩვენებელია ეკონომიკის

მონეტიზაციის კოეფიციენტი, რომელიც М2-ის და მშპ-ის თანაფარდობით
გაიანგარიშება. იგი ბრუნვაში საკმარისი ფულის ნაკლებობაზე თუ მეტობაზე
მიუთითებს. განვითარებული ქვეყნებისათვის მონეტიზაციის ოპტიმალურ
დონედ მიჩნეულია მინიმუმ 56-60%. მონეტიზაციის დაბალ დონეს
ეკონომიკური განვითარების შეფერხება შეუძლია. [Андрианов В.Рублевая
зона — это реально // Банки и деловой мир. 2009. N 8. С. 30 — 31].

უფრო განვითარებულ ქვეყნებში საკრედიტო-ფულადი და ფინანსური

პოლიტიკა, როგორც პირდაპირ, ასევე ირიბად, მნიშვნელოვან როლს ასრულებს
მთავრობის საქმიანობაში. ამ პოლიტიკის მიზანია ეკონომიკური აქტიურობის
გაფართოება უმუშევრობისა და ჭარბი სიმძლავრეების შემთხვევაში ან
აქტიურობის შენელება - ჭარბი მოთხოვნისა და ინფლაციის პერიოდში. ამ
გაგებით, ფულის მასის გადიდება ანუ ახალი ყიდვითუნარიანი
მოთხოვნილების წარმოშობა ააქტიურებს ეკონომიკურ საქმიანობას. არსებითათ
ეს არის მონეტარიზმის თეორია. მონეტარისტების მტკიცებით, მიმოქცევაში
ფულის მასის რაოდენობის კონტროლით შესაძლებელია ეკონომიკური
საქმიანობისა და ინფლაციის რეგულირება. ამ პრობლემის გადაჭრის
განსხვავებულ პოზიციას აფიქსირებს კეინზიანური თეორია. კეინზიანელების
მტკიცებით, ფულის მასის გადიდება ზრდის სასესხო კაპიტალის მიწოდებას
და შესაბამისად ამცირებს სარგებლის გაკვეთის სიდიდეს. ამ სიტუაციაში
კრედიტი უფრო მისაწვდომია და იაფი, რაც ამცირებს წარმოების დანახარჯს
და ადიდებს ინვესტორის მოგებას, ამ პროცესს გადავყავართ განვითარების
უფრო მაღალ დონეზე (დასაქმების, მთლიანი მოთხოვნისა და მშპ-ის ზრდა).
სამაგიეროდ, ჭარბი მთლიანი მოთხოვნისა და მაღალი ინფლაციი ფაზაზე
მთავრობა შეზღუდულ საკრედიტო-ფულად პოლიტიკას ახორციელებს,
რომელიც, სარგებლის განაკვეთს ადიდებს და ამ გზით ეკონომიკურ ზრდას
ანელებს. ამ მარტივი სქემით წარმოდგენილ რთულ პროცესში ორი
მნიშვნელოვანი ასპექტი გამოიყოფა: პირველი - ქვეყნების უნარი, ფულისა და
სასესხო კაპიტალების ბაზრებზე დაყრდნობით, მიმოქცევაში გაადიდოს ან

775
შეამციროს ფულის მასა და შესაბამისად უხრუნველყოს სასურველი
ეკონომიკური განვითარება; მეორე - თითქმის შეუფერხებლად მოახერხოს
ფინანსური რესურსების გადადინება კომერციულ ბანკებსა და მთავრობის მიერ
კოტროლირებად სხვა სახელმწიფოებრივ და კერძო ფინანსურ შუამავლებს
შორის.
უფრო განვითარებული ქვეყნებისგან განსხვავებით, მრავალ ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყანაში, მათ შორის საქართველოში, ბაზრები და ფინანსური
დაწესებულებები უკიდურესად არაორგანიზებულია და სივრცობრივად
დაქსასულია. ამ ქვეყნების საბანკო სექტორში გაბატონებულია უცხოური
კაპიტალი. ამის გამო, იგი, ტრანსნაციონალური კომპანიების მსგავსად, უფრო
მეტად ორიენტირებულია საგარეო საკრედიტო-ფულად ბაზრების
მდგომარეობაზე. ასეთ პირობებში ამ ქვეყნებს არ შეუძლიათ ან თითქმის არ
შეუძლიათ საკუთარი, ეროვნული ინტერესების გამომხატველი ფინანსური
პოლიტიკის გატარება. მათვის მძიმეა ფულის მასის სიდიდის განსაზღვრა,
მაგრამ კიდევ უფრო ძნელია მისი კოტროლირება. ნაკლებად განვითარებული
ქვეყნების უმრავლესობა აწყდება სავალუტო ჩანაცვლების* [სავალუტო
ჩანაცვლება(Currency substitution) - ეროვნული ვალუტის (ლარი) ნაცვლად
ucxouri valutis (დოლარი, ევრო...) გამოყენება, როგორც მიმოქცევის

საშუალებისა, ან მის პარალელურად] პრობლემას, როცა უცხოური ვალუტა

ღირებულების გაზომვის და დაგროვების ალტერნატიული საშუალებაა. ამ
მოსაზრების ნათელი ასახვაა ლარის კურსის კატასტროფული დაცემა ბოლო
პერიოდში.
გაცილებით მძიმე მდგომრეობა ჩამოყალიბდა უფრო ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც კომერციული ბანკების ფინანსური
საქმიანობა შეზღუდულია ინდუსტრიულ სექტორში დეფიციტური სასესხო
რესურსების განლაგებით „კრედიტუნარიან“ საშუალო და მსხვილ საწარმოებს
შორის. ამის გამო, ფორმალურ და არაფორმალურ სექტორებში მომუშავე
წვრილი ფერმერები, ადგილობრივი მეწარმეები და ვაჭრები მათთვის
აუცილებელ სახსრებს მოიძიებენონ ნათესავებისა და ახლობლების წრეში,
უფრო მეტად კი, გაცილებით მეტად მაღალ სარგებლის განაკვეთის საფასურად
ლომბარდებში და მევახშეებთან. ამრიგად, ნაკლებად განვითარებული

776
ქვეყნების უმრავლესობა ცხოვრობს გაორებული ფულადი სისტემის
პირობებში: ა.მცირე და ხშირად გარედან კოტროლირებული ორგანიზებული
ფულის ბაზარი, რომელიც ემსახურება ინდუსტრიულ სექტორში არსებულ
საშუალო და მსხვილი ადგილობრივი და უცხოური საწარმოების ფინანსური
მოთხოვნის დაკმაყოფილებას; ბ.ვრცელი, მაგრამ ქაოსური არაორგანიზებული
ფულის ბაზარი, არაკონტროლირებული, ხშირად სავახშო, რომელსაც სესხის
ასაღებად დაბალშემოსავლიანი მოსახლეობის დიდი ნაწილი მიმართავს.
საზოგადოებრივი განვითარების მნიშვნელოვანი პროექტების ფინანსირება
და ამ მიზნით რესურსების მობილიზაცია შესაძლებელია სახელმწიფო
ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილის გადიდებით. იგი ძირითადად შეივსება
დაბეგვრისა და ვალის აღებით. ამ უკანასკნელს (შიდა და საგარეო ვალი)
შეუძლია ნაწილობრივ შეავსოს დანაზოგის უკმარისობა. ამ ასპექტში მეტად
მნიშვნელოვანია გადასახადების ეფექტიანი და სამართლიანი ამოღება. ამ
გაგებით, საგადასახადო პოლიტიკა განვითარების მთავარ მასტიმულირებელ
ფაქტორად გვევლინება.
სახელმწიფო ფისკალური პოლიტიკა. ფინანსური პოლიტიკა სახელმწიფო
საქმიანობის ორი მიმართულების გათვალისწინებით ყალიბდება. პირველია
გადასახადების ამოღების სფერო, ხოლო მეორე - სახელმწიფო დანახარჯის
სფერო. პირველ მიმართულება დაკავშირებულია ფულადი რესურსის
გადანაწილებასთან, მეორე კი - სახელმწიფო ბიუჯეტის შექმნასთან.. მათი
ერთობლიობა, როგორც სამთავრობო დანახარჯისადა შემოსავლის
დასარეგულირებად დამუშავებული სახელმწიფო ფინანსურ ღონისძიებათა
ერთობლიობა,განსაზღვრული სოციალ-ეკონომიკური მიზნების (დასაქმების
მაღალი დონე, მდგრადი ზრდა, ფასების სტაბილურობა...) ფისკალური
პოლიტიკის სახელწოდებით წარმოგვიდგება.
ფისკალური პოლიტიკის მთავარი ინსტრუმენტია სახელმწიფო ბიუჯეტი. მისი
გავლენა ეკონომიკაზე უზარმაზარია. ეს იმით აიხსნება, რომ სახელმწიფო
ბიუჯეტი პოლიტიკური ცვალებადი სიდიდეა. ამის გამო პოლიტიკოსებს მისი
თვითნებური შეცვლა შეუძლია. ფისკალური პოლიტიკის მეშვეობით
შესაძლებელია მთლიანი დანახარჯისა და მთლიანი მოთხოვნის როგორც
წახალისება, ასევე - შეზღუდვა.

777
 ფისკალური პოლიტიკა შეიძლება იყოს გაფართოებული, შეზღუდული და
ანტიკრიზიული შინაარსის მატარებელი. გაფართოებული ფისკალური
პოლიტიკა ხორციელდება სახელმწიფო დანახარჯის ზრდისა და საგადასახადო
განაკვეთების შემცირების ხარჯზე, რომელიც, როგორც წესი, ბიუჯეტის
დეფიციტს იწვევს. ამ დეფიციტის დასაფინანსებლად ორი საშუალება
გამოიყენება. პირველია სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების (ობლიგაციები)
გამოშვება, რომელიც დამატებით მოთხოვნას ქმნის სასესხო კაპიტალის ბაზარზე.
მისი შედეგი იქნება კრედიტის ფასის ანუ სარგებლის განაკვეთის ზრდა. სხვა
თანაბარ პირობებში, სარგებლის განაკვეთის ზრდა, რომელიც ფასაების დონის
ცვლილებასთან არაა დაკავშირებული, ინვესტიციური დანახარჯის შემცირებას
და მთლიანი მოთხოვნის დაქვეითებას გამოიწვევს. ეს იმით აიხსნება, რომ უფრო
მაღალი სარგებელი ინვესტიციური პროექტების ალტერნატიულ დანახარჯს
ზრდის.ასე წარმოიშობა გამოძევების ეფექტი. მასში იგულისხმება, მაღალი
სარგებლის განაკვეთის გამო, კერძო დანახარჯის დაქვეითება.
რაგინდარა ქვეყანაში ფინანსური, ბაზარი, შუამავლების, მათ შორის ბანკების,
დახმარებით კრედიტორებსა და მსესხებლებს შორის, კაპიტალის განაწილებისა და
გადანაწილების ქმედითი მექანიზმია. საშუალებებს, რომელთა დახმარებით, რა
თქმა უნდა მოთხოვნა- მიწოდების გათვალისწინებით, შესაძლებელია ზემოქმედება
ეკონომიკის აგენტებს შორის კაპიტალის განაწილებას და გადანაწილებაში ხდებიან
ფინანსური ისტრუმენტები. ამრიგად, ფინასური ინსტრუმენტები საბაზრო
პროდუქტის разнообразные виды რომლებიც ფინანსური ბუნების მატარებელია.,ანუ
მათ აქვთ ფინანსური ბუნება. ასეთების ფასიანი ქაღალდები, ფულადი
ვალდებულება ა უცხოური ვალუტა..
მსოფლიო ფინანსური სისტემა 2020 – 2030

როგორი იქნება მომავალი მსოფლიო ფინანსური სისტემა უახლოეს

პერსპექტივაში? ამ მხრივ საინტერესოა რუსეთის მთავრობასთან არსებული
ფინანსური აკადემიის მიერ შეთავაზებული სცენარი (იხ. Я.М. Миркин. ИМЭМО РАН,
Финансовая академия при Правительстве РФ) . პროგნოზი დამუშავებული და
განხილულია ორ უკიდურესად ალტერნატიული სცენარის ჩარჩოში. პირველი
აბსტრაგირებულია გლობალური სამხედროკონფლიქტებისგან. ამ სცენარში.
გრძელდება ფინანსების გლობალიზაცია და ყალიბდება მულტიპოლარული

778
ფინანსური არქიტექტურა, რომელშიც დომინირებული ძალა ანგლოსაქსონური
მოდელი იქნება.

მეორე სცენარში ხდება გლობალური ფინანსების ფრაგმენტაცია. როგორც ეს იყო

XX-ე საუკუნის პირველ ნახევარში. დასაწყიშში იფეთქებს ინფლაცია, რომელსაც
შემდეგ მოყვება „სამხედრო ფინანსებიდან“ გამოსვლის ხანგრძლივი პერიოდი. მას
მოყვება მსოფლიო ფინანსური არქიტექტურის ღრმა ცვლილება, რომელშიც
აისახება მსოფლიო ეკონომიკასა და პოლიტიკაში ახალი ძალების განლაგება. ამ
საფუძველზე დაიწყება გლობალიზაციის (ვალუტის კონვერტირება, კაპიტალების
ანგარიშების გახსნა, ფინანსური ბაზრების ინტეგრაცია) თანდათანობით განახლება.
მომავალში გლობალური ფინანსების კიდევ ერთი „განშტოება“ განისაზღვრება
2020-2030 წლები ეკონომიკური მოდელით. უწინარეს ყოვლისა, როგორი იქნება აშშ-
ის, რომელიც ამჟამად მსოფლიო ეკონომიკის ლიდერია (ინოვაცია, ფინანსები
საცალო მოხმარება), ბედი? თუ შენარჩუნდება მსოფლიო ეკონომიკაში აშშ-ის
ლიდერობა მსოფლიო მშპ-ში, მაგრამ მასში მისი წილი შემცირდება და ამავე დროს
გაიზრდება სხვა ეკონომიკური ცენტრების ზრდის ტემპი (წარმოება, შიდა
მოთხოვნა, მოსახლეობის მოხმარება)? ამ ვარიანტში აშშ კვლავ დარჩება ინოვაციის,
იდეოლოგიის, ინტელექტური საკუთრების, ფინანსური მომსახურების, აქტივების
მართვის და აქტივების უმაღლესი მესაკუთრის ცენტრად. ასევე, გლობალური
ფინანსების ცენტრში, ისევე როგორც 2017 წელს დარჩება ფინანსირების ანგლო-
საქსონური მოდელი, ხოლო მსოფლიო ფინანსურ ცენტრებად - აშშ და
გაერთიანებული სამეფო. ამასთან, ოფშორულ ზონებში გაიზრდება გლობალური
ფინანსური აქტივების წილი (30-35%)
я. აქედან, ისევე როგორც XX -ე საუკუნეში ფინანსური ბრუნვის და ფინანსური
აქტივების ზრდა გაუსწრებს რეალური ეკონომიკის ზრდას. გაძლიერდება მისი
ფულით, ფინანსური ინსტრუმენტებით და ინსტიტუტებით გაჯერება. შესაბამისად
დიდად ამაღლდება ფინანსური აქტივების წილი მშპ-ში, რაც გამოიწვევს რეალური
ეკონომიკისგან ფინანსური აქტივების უზარმაზარ მოწყვეტას.

779
  ამაღლება წინა შემთხვევებისაგან თვისებრივად იმით განსხვავდება, რომ
ამჯერად სპრედებმა(ინგლ. spread - სპრედი ფინანსური გაგებით არის
სხვაობა ყიდვის და გაყიდვის საუკეთესი ფასებს შორის დროის ზოგიერთ
მომენტში)კრედიტულ დეფოლტურ სვოპზე (ინგლ. credit default
swap, CDS) — sabazroдериватив,страхующийот дефолтаподолгам.

CDS-0ს შეთანხმების პირობებით, „მყიდველი“ ახორციელებს ერთჯერად ან

რეგულარულ შენატანს - გამყიდველს პრემიას უხდის, რომელიც თავისთავზე
იღებს valdebulebas dafaros “myidvelze”mesame mxaris – sabazo
msesxebeli (ingl. ReferenceEntity) mier gacemuli krediti raRac
“kredituli события”dadgomis (winaswar оговоренногособытия,
romelic, aRniSnavs “sabazo msesxeblis” mier kreditis dafarvis
SeuZleblobas. aseTia, magaliTad, iZulebiTi restruqturizcia,
gadaxdebze moratoriis gamocxadeba, gakotreba....). “myidveli”
kreditul riskisgan dacvas Rebulobs, esaa adreaRebul kreditze
dazRveva an nayidi savalo valdebuleba.Ddefoltis SemTxvevaSi,
“myidveli” gadacems “gamyidvels” “sabazo msesxeblis”
valdebulebas – savalo qaRaldebs (kredituli SeTanxmeba,
obligaciebi, veqsilebi), romlis sanacvlod “gamyidvelisgan”
fulad kompensacias Rebulobs, romelic valis nominalur
Rirebulebas Seesabameba.
2011 wlis აგვისტოს ფინანსური შერყევების შედეგი რეალურ ეკონომიკაზე

ძნელი განსაზღვრელია, ნაწილობრივ იმის გამო, რომ ფინანსურ ბაზრებზე აგვისტოს

დაძაბულობის წარმოშობას უსწრებდა საშუალო დონის ზოგიერთ მსხვილ ქვეყანაში
წარმოები სზრდის შენელება .სინამდვილეში, აგვისტოს შემდეგ ეკონომიკური
აქტიურობის გამოცოცხლება შეიმჩნეოდა აშშ-ში, ევროპაში, იაპონიასა და
ცენტრალურ აზიაში. მეორე მხრივ, ვაჭრობის შესახებ მონაცემები მიუთითებენ
ფინანსური შერყევების უფრო ცხად გავლენაზე. მნიშვნელოვნად შემცირდა მსოფლო
ვაჭრობის მოცულობა. ევროპული იმპორტის შემცირების პარალელურად,
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებიდან ექსპორტი მესამე კვარტალში 1,3%-
ითდაქვეითდა. ეს განსაკუთრებით შეიმჩნევა სამხრეთ და აღმოსავლეთ აზიაში.
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების მოწყვლადობა 2008 წელთან შედარებით
ახლა უფრო ძლიერია, იმის მიუხედავად, თუ როგორი იქნება მსოფლიო

780
ეკონომიკის განვითარების რეალური შედეგები მომდევნო პერიოდში. 2008—2009
წლების რეცესიის ერთერთი პოზიტიური მომენტი იყო ამ ქვეყნების (ცენტრალური
და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოების გარდა) კრიზისიდან სწრაფი გამოსვლა.
2010 წლისათვის ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების უმეტესობამ(53%) შეძლო
აღედგინა, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში გადაეჭარბა, თავისი ეკონომიკური
აქტიურობის დონე. ამჟამად კი, ეს ქვეყნები უფრო მოწyვლადი ჩანან მსოფლიო
კონიუნქტურის მოსალოდნელი მკვეთრი გაუარესების წინაშე. მიუხედავად იმისა,
რომ მთლიანობაში ამ ქვეყნების ბიუჯეტური პოზიციები, მაღალი შემოსავლის
დონის ქვეყნებთან შედარებით, უკეთესია. ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების
თითქმის 44%-ის სახელმწიფო ბიუჯეტი მშპ-ის ორი ან მეტი პროცენტით
შემცირდა, ამის გამო, მოცემულქვეყნებს სულ უფრო ნაკლები ბიუჯეტური
რესურსი ექნებათ ახალი კრიზისის საპასუხოდ.
ახალი გლობალური კრიზისის შემთხვევაში, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს
თავიანთი მცირე კაპიტალით, ნაკლებეფექტიანი სავაჭრო შესაძლებლობით,
სახელმწიფო და კერძო სექტორში ეკონომიკური აქტიურობის მხარდასაჭერად
აუცილებელი სახსრების სიმცირის გამო, ძალზე გაუჭირდებათ XXI საუკუნის
პირველ ათწლეულში მიღწეული ეკონომიკური ზრდის ტემპის შენარჩუნება. ამ
მეტად განუსაზღვრელ პირობებში ამ ქვეყნებმა უნდა შეძლონ თავიანთი
მოწყვლადობის შეფასება და ეკონომიკური დაქვეითების შემთხვევაში დაამუშაონ
სარეზეrვო გეგმები.

მსოფლიო ფინანსური ბაზრების ”გაყინვის” შემთხვევაში მთავრობები და

საწარმოები შეიძლება უუნარო აღმოჩდნენ დააფინანსონ ბიუჯეტების ზრდადი
დეფიციტი. ქვეყნები უნდა დაკავდნენ, ხანგრძლივადიანი ეკონომიკური ზრდის
უზრუნველსაყოფად, რეზერვ-გეგმების დამუშავებით და განსაზღვრონ
დანახარჯის პრიორიტეტები სოციალურ სისტემასა და ინფრასტრუქტურაზე.
ეტყობა პრობლემები უფრო მწვავე იქნება იმ ნაკლებად განვითარებულ
ქვეყნებისათვის, რომელთა მოთხოვნილება საგარეო ფინანსირებაზე მშპ-ის 5%-ს
აღემატება.SesaZleblobis gaTvalisწინებით, ამ ქვეყნებმა დროულად უნდა

უზრუნველყონ ფინანსირება, რათა აიცილონ სახელმწიფო და კერძო სექტორში

დანახარჯის მოულოდნელი შემცირება. [იხ.www.apexcap.org].
.

781
 თავი 14. გლობალური პრობლემები და განვითარება

14.1 განვითარება და გლობალიზაცია: ახალი მიდგომა

1961 წელს გაერო-ს გენერალურმა ასამბლეამ განვითარების პირველი ათწლეული
გამოაცხადა. 60-იან წლებში განვითარებაში იგულისხმებოდა ტრადიციული
საზოგადოების ტრანსფორმაცია თანამედროვე და ინდუსტრიულ საზოგადოებებად 70-იან
ათწლეულში მიუმხრობელი ქვეყნების ინიციატივით დებატები დაიწყო ერთაშორისი
ახალი ეკონომიკურიწესრიგის დადგენის შესახებ და პლანეტის ქვეყნებს შორის ზრდის
შედეგის სამართლიან განაწილებაზე.
80-იანი წლების ფინანსურმა კრიზისებმა წინა პლანზე წამოსწიეს სავალო კრიზისის
მოწესრიგებისა და სახელმწიფო ფინანსების გაჯანსაღების საკთხები, თუმცა პარალელურ
რეჟიმში განვითარების რეგიონულ პრობლემებზე მუშაობა გრძელდებოდა. ამ მხრივ
გარკვეული პრაქტიკა უკვე არსებობდა. ეს განსაკუთრებით ითქმის სამხრეთ-აღმოსავლეთ
აზიის ქვეყნებზე (სამხრეთ-აღმოსავლეთმა აზიამ განვითარების დაჩქარებული გზა
აირჩია, რომელსაც 90-იან წლებში ჩინეთი და ინდოეთი გაყვა - ჯ.კ.). ლათინური ამერიკა
ფინანსური კრიზისების მართვით იყო დაკავებული და მხოლოდ აფრიკა დარჩა მსოფლიო
განვითარების მიღმა.
amrigad, gaeros ganviთarebis programis CarCoSi gamocxadebuli
ganviTarebis koncefcias win uZRoda Rrma ekonomikuri da savalo
valdebulebis Sesrulebis krizisi. mravali ნაკლებად განვითარებული qveyana
Seejaxa saeqsporto Semosavlis dacemas, ucxouri investiciebis Semcirebas,
sargeblis ganakveTis amaRlebas, inflaciisa da umuSevrobis donis matebas da
sagareo valis zrdas. ganuviTarebeli saxelmwifoebi iZulebuli gaxdnen
finansuri daxmarebisTvis miemarTaT saerTaSoriso organizaciebisaTvis
(მსოფლიო ბანკი და საერთაშორისო სავალუტო ფონდი). am ukanasknelebma ki
daxmarebis winapirobad moiTxoves msurvel qveynebs mieRoT maT mier
rekomendirebuli paketi [egreTwodebuli “stabilizaciis programa”, romelic
daxmarebis mimReb qveynebSi ekonomikis struqturul gardaqmnas
iTvaliswinebda. programis realizacias unda gamoewvia saxelmwifos rolis
Semcireba, ექსპორტზე ორიენტაციადა inflaciis maqsimaluri Semcireba.

782
dasaxelebulma RonisZiebaTa paketma miiRo vaSingtonis konsesusis
saxelwodeba.
„ვაშინგტონის კონსენსუსის“ წყალობით, ლიბერალიზმი დომინირებული თეორია გახდა.
იგი ganviTarebis neokeinzianurikoncefciidan neoklasikur koncefciaze
gadasvlas gulisxmobda. magram es Sexeduleba sayovelTao ar yofila,
ramdenadac zogierT qveyanaSi (CineTi, indoeTi, vietnami...) nakleb
orTodoqsaluri ideebi gamoiyeneboda. miuxedavad amisa, 90-iani wlebis
dasawyisisTvis vaSingtonis konsesusma TiTqmis srul hegemonias miaRwia.
ganviTarebaze gabatonebuli es Sexeduleba acxadebda, rom yoveli qveyana
maqsimalur xelsayrelobas ekonomikuri liberalizaciisa da deregulirebis
principebis safuZvelze miaRwevda. es ეხებოდა rogorc უფრო ganviTarebul,
აseve ნაკლებად განვითარებულ qveynebs.
90-იანი წლების ბოლოს, ფინანსური კრიზისებისახალმა ტალღამ გამოიწვია
ვაშინგტონის კონსენსუსში შესწორების შეტანის აუცილებლობა. ლიბერალიზმა, რომელიც
სახელმწიფო დახმარებასა და პროტექციონიზმზე დაფუძნებული განვითარების თეორიის
ალტერნატივა იყო, თავისი საზღვარი აჩვენა. 1997 წლის აზიის ფინანსურმა კრიზისმა,
ლათინური ამერიკის ეკონომიკის სტაგნაციამ, 2001 წელს არგენტინის ფინანსურმა
კატასტროფამ და უფრო ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების გზიდან გადახვევამ,
გამოიწვია განვითარების საკითხის გადასინჯვა. განვითარების ცნებამ ადგილი დაუთმო
ადამიანისეული პოტენციალის განვითარებას, მდგრად განვითარებას და
მიკროგანვითარებას.
2007 წლიდან საერთაშორისო ფინანსურმა სისტემამ, 1929 წლის შემდეგ, ყველაზე
სერიოზული კრიზისი განიცადა. აშშ-ში დაწყებულმა ჰიპოტეკური კრიზისის
ინტერნაციონალიზაციამ ეჭქვეშ დააყენა სუბსტანდარტული ჰიპოტეკური კრედიტების
ქმედითობა და მსოფლიო მსხვილი ბირჟების ძლიერი დაქვეითება გამოიწვია (2007 წლის
ზაფხულში). ამ კრიზისმა განაპირობა მსხვილი ამერიკული ბანკის - Lehman Brothers
გაკოტრება (14.09.2008). ამ სიტუაციაში ნაკლებად განვითარებული რეგიონების
წამყვანმა ქვეყნებმა დიდი როლი შეასრულეს 2008 წლის ფინანსური კრიზისის
რეაგირებაში. ეს იმით აიხსნება, რომ უკანასკნელ წლებში მრავალი ნაკლებად
განვითარებული ქვეყანა განსაცვიფრებლად გარდაიქმნა დინამიკურ ქვეყნებად. მათ
დიდი წარმატება მიაღწიეს ეკონომიკური ზრდისა და ვაჭრობის სფეროში. ასევე ძალზე
შთამბეჭდავია ამ ქვეყნების მსვლელობა ადამიანისეული განვითარების გზაზე. ამჟამად ეს

783
ქვეყნები კოლექტიურად ხელს უწყობენ მსოფლიო ეკონომიკურ განვითარებას,
ზემოქმედებენ სიღარიბესა და სიმდიდრეზე და ამ პროცესში თანდათანობით სხვა
ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს ითრევენ. ამავე დროს, ნაკლებად განვითარებული
ქვეყნები მრავალ რთულად გადასაჭრელ პრობლემას აწყდებიან. საკმარისია ითქვას, რომ
1,6 მლრდ მრავალგაზომილიან ღარიბთა ¾ ცხოვრობს საშუალო შემოსავლის ნაკლებად
განვითარებულ ქვეყნებში .
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების აღმავლობა მისი მრავალფეროვნებით
იპყრობს ყურადღებას. ეს ქვეყნები ერთიმეორისგან ძლიერ განსხვავდებიან
ბუნებრივი პირობებით, სოციალური სტრუქტურით, რელიგიური რწმენით,
ისტორიით და გეოგრაფიული მდებარეობით. ამ ჯგუფს მიეკუთვნება, მაგალითად,
ალჟირი და არგენტინა, ბრაზილია და ბანგლადეში, ჩინეთი და ჩილი, განა და
გაიანა, ინდოეთი და ინდონეზია, მალაიზია და მოზამბიკი. ამ ქვეყნების სწრაფი
განვითარება ორიენტირებული იყო ადამიანისეული პოტენციალის ამაღლებაზე
(იხ. ცხრილი 2 )

ცხრილი 2. ბუნებრივი პირობებით, სოციალური სტრუქტურით,

რელიგიური რწმენით, ისტორიით და გეოგრაფიული მდებარეობით
განსხვავებული ქვეყნების განვითარება

აგი ( IDH 1DH-დან მოსახლეობის სულობრივი

მნიშვნელობა ჩამორჩენის შემოსავლის საშუალო

ქვეყანა შემცირებაa წლიური მატება

% ადგილი % ადგილი

1990 2012 1990 - 2012 1990 - 2012

სამხრეთ კორეა 0,749 0,909 63,6 1 4,2 8
ირანი 0,540 0,742 43,9 2 2,5 32
ჩინეთი 0,495 0,699 40,5 3 9,4 1
ჩილი 0,702 0,819 39,4 4 3,8 13
საუდის არაბეთი 0,653 0,782 37,3 5 0,4 77
არგენტინა 0,701 0,811 36,9 6 3,5 18
მალაიზია 0,635 0,769 36,6 7 3,6 17
ტუნისი 0,553 0,712 35,6 8 2,9 29

784
 თურქეთი 0,569 0,722 35,5 9 2,5 33
კატარი 0,743 0,834 35,3 10 3,2
მექსიკა 0,654 0,775 35,0 11 1,3
ალჟირი 0,562 0,713 34,4 12 1,0
პანამა 0,666 0,780 34,3 13 3,9
ბრაზილია 0,590 0,730 34,1 14 1,7 50
ბრუნეი 0,2
- 0,855 33,4 15 -0,4 87
დარუსალამი
ვიეტნამი 0,439 0,617 31,8 21 5,9 3
მავრიკია 0,626 0,737 29,8 25 3,6 14
დომინიკა 0,584 0,702 28,3 28 3,9 12
მიანმა 0,305 0,498 27,8 30 7,9 2
შრი ლანკა 0,608 0,715 27,3 31 4,4 7
გაიანა 0,502 0,636 26,7 36 5,3 4
ლაოსი 0,379 0,543 26,5 39 4,4 6
ინდოეთი 0,410 0,554 24,5 45 4,7 5
ბანგლადეში 0,361 0,515 24,1 47 3,9 10
ტრინადა და 0,685 0,760 23,9 49 3,6 15
თაბაგო

მოზამბიკი 0,202 0,327 15,6 72 4,1 9

საქართველო -
a.

ცხრილიდან კარგად ჩანს, რომ მრავალმა ნაკლებად განვითარებულმა ქვეყანამ

მნიშველოვან პროგრესს მიაღწია. მათ შორის გამოიყოფა რამდენიმე სახელმწიფო,
რომლებმაც ეროვნული შემოსავლის ზრდის კვალობაზე სოციალური
მაჩვენებლების (განათლება, ჯანმრთელობა) მნიშვნელოვანი ზრდა უზრუნველყო..
ამ მხრივ, მსხვილი ქვეყნებიდან გამოირჩევა ჩინეთი, ბრაზილია და ინდოეთი,
ხოლო ნაკლებად მსხვილი ქვეყნებიდან - სამხრეთ კორეა, ჩილი, არგენტინა,
მალაიზია, ტუნისი, თურქეთი, მექსიკა, ვიეტნამი, მავრიკია და ბანგლადეში.

785
 ზოგიერთმა ქვეყანამ (თურქეთი, ბრაზილია...) 1DH-ში წარმატებას, უმთავრესად,
შემოსავლის გადანაწილების ხარჯზე მიაღწიეს, სხვა ქვყნებმა კი, მაგალითად,
ჩინეთმა - შემოსავლის გადიდების ხარგზე. ცხრილში ნაჩვენები პირველმა 15
ქვეყანამ წარმატებით შეძლო სწრაფი ეკონომიკური ზრდის შეხამება სოციალურ
პოლიტიკასთან, რომელმაც მნიშვნელოვნად აამაღლა მოსახლეობის ფართო ფენის,
განსაკუთრებით ღარიბების კეთილდღეობა, ამ მხრივ, კვლავ ჩინეთი გამოირჩევა,
რომელმაც 1DH - ს ჩამორჩენის შემცირებაში მესამე ადგილი, ხოლო მთლიანი
ეროვნული შემოსავლის (მეშ) სულობრივ საშუალოწლიურ ზრდაში (9,4%) პირველი
ადგილი დაიჭირა. შემოსავლის ზრდის სწრაფი ტემპით გამოირჩეოდა მიანმა
(7,9%), ვიეტნამი (5,9%), გაიანა (5,3%) და ინდოეთი (4,7%). ამის მიუხედავად,
ინდოეთის საშუალოსულობრივი შემოსავალი კვლვ დაბალია (2012 წელს
დაახლოებით 2 400 $).

10.2.globalizacia, უთანასწორობა da siRaribe

globalizaciis zogierTi Canasaxi antikur epoqaSi SeimCneva. romis
imperia erT-erTi pirveli saxelmwifo იყო, romelmac xmelTaSua
zRvispireTSi (teritoria-6,5 mln kv.km) gamoiwvia am vrcel teritoriaze
arsebuli sxvadasxva kulturis Rrma gadaxlarTva და Sida
teritoriuli Sromis danawilebis warmoSoba. am epoqis mTavari Sinaarsi
iyo romis meSveobiT antikuri samyaros yovelmxrivi ganviTarebis
procesi, magram dasawyisSi es iyo mxolod materialuri (dapyroba da
daqvemdebareba), Semdeg ki moxda am procesis gasuliereba da garTuleba,
romelic xuT niSanSi gamovlinda:
1.დამყრობელი და დამორჩილებული. რომის და პროვინციის ელემენტების
ასიმილაცია;
2.ცვლილებები თვით გამაერთიანებელ ხელისუფლებაში;
3. ნაწილების გაერთიანება მთელთან. ამ მიზნისათვის შექმნილი სახელმწიფო
ადმინის- ტრაცია;
4.იურიდიული სამართლებრივი იდეალების გაერთიანება;
5.ზნეობრივი იდეალების გაერთიანება.
romis imperiis 65 milioniani mosaxleobის socialuri სტრუქტურა (II
საუკუნის შუა პერიოდში)დაახლოებით ასე გამოიყურებოდა:
786
 * cxovrebis kargi pirobebis mqone socialuri jgufi (2 mln kaci),

მათ შორის: 2 ათასი სენატორი,100 ათასი ცხენოსანი, 200 ათასი

მუნიციპალური არისტოკრატია, 700 ათასი მოხელე და ვეტერანი, 1 მილიონი
ვაჭარი და ხელოსანი, 500 ათასი ჯარისკაცი(ლეგიონი, დამხმარე ჯარი,
გვარდია, ფლოტი, ქალაქის დაცვა);
* cxovrebis rigiani pirobebis mqone socialuri jgufi (12.5 mln
kaci) მათ შორის: 4 მილიონი - ქალაქებში მცხოვრები მონა (თვით რომში 500

ათასი მონა ცხოვრობდა), 8.5 მილიონი - ქალაქის პროლეტარიატი;

*cxovrebis minimaluri pirobebSi mcxovrebi socialuri jgufi (50
mln kaci), მათ შორის: 3 მილიონი თავისუფალი ფერმერი, 40 მილიონი მიწის
არენდატორი, 7 მილიონი - სოფლის მეურნეობაში და წიაღისეულის
მოპოვებაში დასაქმული მონა.
am gagebiT, romis saxelmwifoSi siRaribis done 77%-s aRwevda.
globalizaciis saTaveebi imyofeba XVI-XVIII saukuneebSi, roca
evropaSi myari ekonomikuri zrda Sexamebuli iyo sazRvao naosnobasTan
da did geografiul aRmoCenebTan. Fფaqtobrivad, am periodSi daiwyo
msoflios dayofa mdidar da Rarib qveynebad. XX pirvel naxevarSi
globalizaciis procesebi orma msoflio omma da 1929-1933 wlebis
msoflio ekonomikurma krizisma Seaferxa.
ekonomikaSi nobelis premiis laureati amarTia seniს (Amartya Sen)
mtkicebით, uTanasworoba globalizaciis mTavari problemaa da
ეს“umniSvnelovanesi sakiTxi dakavSirebulia globalizaciidan
potencialuri xelsayrelobis ganawilebasTan mdidar da Rarib
qveynebsa da qveynebis sxvadasxva jgufebs Soris”.1[¹ Amartya Sen. A World of
Extremes: Ten Theses on Globalization. Los Ageles Times, July 17, 2001.]
ინდოელი მკვლევარი m. goklani (romelmac ramdenime Sroma miuZRvna
globalizaciis problemebs), ამ მოსაზრებას არ ეთანხმება. მისი მტკიცებით,
monacemebi არ adasturebebეn (Semosavაlშi uTanasworobis gaRrmavebis,
Tu ar gaRrmavebisa miuxedavad), keTildReobis kritikulad
mniSvnelovani parametrebiს (sazrdos ukmarisoba,bavSvTa sikvdilianoba,
sicocxlis xangrZlivoba...) შემცირებას, რომ amJamad msoflios qveynebi
gacilebiT ufro axlosaa TanasworobasTan, vidre odesme.

787
 globalizaciis da misi upiratesobis Sesaxeb kamaTi upiratesad
brunavs Semosavlebis uTanasworobis irgvliv, agreTve globalizaciis
zrdam ramdenad Seuwyo xeli ან Seaferxa mdidar da Rarib qveynebs
Soris uTanasworoba. magaliTad, klintonis administraciaSi erovnuli
ekonomikis Sesaxeb yofili mrCeveli lora d’andrea Taisoni da sxva,
amtkicebdnen, rom “globalizaciis zrdis kvalobaze Raribi qveynebis
saSualo sulobrivi Semosavalis CamorCena SedarebiT gadidda”.2 [2Joan
Spero and Laure D’Andrea Tyson. “ New World, New Deal”, Foreign Affairs (March-April
2000), p. 80-98.] ანუglobalizaciis mowinaaRmdegeebi, upirveles yovlisa,
aRniSnaven mqonebelTa da aramqonebelTa Soris uTanasworobis zrdas.
რომელიც, upiratesobas aZlevs mdidrebs, Raribebs ki misgan mxolod
damatebiTi siZneleebi uCndeba. sxva mosazrebiT, es Sexeduleba
absoluturad ar Seesabameba sinamdviles. globalizaciis Tanamedrove
talRam, romelic daaxloebiT XX saukunis 1980 wlidan daiwyo, ukve
Seuwyo xeli ekonomikuri mdgomareobis gaTanabrebas da siRaribis
daqveiTebas. კერძოდ, msoflio bankis ekonomistebi deivid dolari da
arT kraoთვლიან, რომ arsebuli monacemebi diametrulad
ewinaaRmdegebian msgavs mosazrebebs, მათი მტკიცებით, globalizaciis
axalma talRam, piriqiT, ekonomikuri Tanasworoba gazarda da siRaribe
Seamcira.3[3David Dollar and Aart Kraay, “ Spreading the Wealth”, Foreign Affairs
(January-February 2000)] თუმცა m. goklanis azriT, miuxedavad imisa, Tu
aRniSnuli ori mosazrebidan romeli Seesabameba sinamdviles, orive
dartyma mizans cdeba. ramdenadac globalizaciasTan dakavSirebuli
mTavari sakiTxi arc Semosavlis uTanasworobasTanaa dakavSirebuli da
arc imasTan, uTanasworoba qveynebs Soris izrdeba Tu mcirdeba. igi
ufro metad imas exeba,Tu globalizacia ramdenad adidebs adamianTa
keTildReobas da Tu keTildReobaSi uTanasworoba gaizarda, ეს
mxolod imis gamo moxda, რომ mdidari qveynebi gamdidrdnen Raribebis
xarjze. magram, rogorc arc Tu iSviaTad aRniSnaven globalizaciis
mowinaaRmdegeebi, adamianTa keTildReobis gaigiveba simdidresTan,
iqneboda miznisa da saSualebis aRreva. ufro martivad rom vTqvaT,
ekonomikuri zrdismizania adamianiseuli keTildReobis parametrebis
(SimSilisgan dacva, jandacva, sikvdilianobis koeficienti, bavSvebis

788
Sromis gamoyeneba, ganaTlebis xarisxi, sasmel wyalzexelmisawvdoma,
sanitaruli pirobebi, sicocxlis xangrZlivoba...) გაუმჯობესება, xolo
dagrovili simdidre materialuri keTildReobis saukeTeso
maCvenebelia. misi didi mniSvneloba iqedan gamomdinareobs, rom igi
sazogadoebas uzrunvelyofs an keTildReobis parametrebis
gaumjobesebis SesaZleblobas an igi dakavSirebulia sxva sasurvel
maCveneblebTan (kanonis uzenaesoba, xelisuflebis gamWvirvaloba
ekonomikuri da gansazRvruli zomiT, politikuri Tavisufleba).
sinamdvileSi, rogorc sxvadasxva qveynis monacemebis analizi aCvenebs,
marTalia saSualosulobrivi Semosavlis zrdis kvalobaze es
maCveneblebiCveulebriv umjobesdeba, magram maT Soris pirdapiri
urTierTkavSiri ar arsebobs. ekonomikuri ganviTarebis dabali donis
dros, gaumjobeseba rogorc wesi, Cqardeba, magram igi neldeba, roca
praqtikul an Teoriul zRvars miaRwevs. amis gamo saSualosulobrivi
Semosavali TavisTavad ar SeiZleba iyos adamianTa keTildReobis
gazomvis kargi saSualeba. amitom yovel diskusias imis Sesaxeb,
mTlianobaSi kacobriobisaTvis globalizacia sasikeToa Tu igi mdidar
qveynebs SesaZleblobas aZlevs gamdidrdes Raribebis xarjze,
dafuZnebuli unda iyos imis ganxilvaze, Tu globalizaciis zrdis
kvalobaze rogor viTardeba adamianiseuli keTildReobis
relevantiuri parametrebi.
globaluri ekonomikuri integracia gansxavavebulad zemoqmedebs
Semosavalze, kulturaze, sazogadoebasa da garemoze. Tu sityva exeba
globalizaciis upiratesobas, maSin gansakuTrebuli mniSvneloba
eniWeba mis gavlenas siRaribis msoflio problemaze. magram Tu
aRmoCndeba, rom saerTaSoriso vaWroba da investicia upirveles
yovlisa, mdidari qveynebisaTvisaa xelsayreli, maSin bevrisTvis es
iqneba saerTaSoriso vaWrobis SezRudvis stimuli, romelsac moyveba
samuSao adgilebis, nacionaluri kulturis da garemos SenarCuneba.
amasTan es adamianebi sxvanairad Sexedaven saerTaSoriso vaWrobis
SezRudvas, Tu es uaryofiTad aisaxeba ganuviTarebel qveynebis
naklebad uzrunvelyofili adamianebis cxovrebis doneze.
am problemis analizis dros sul cota ori faqtori mainc unda
gaviTvaliswinoT:

789
 1.uTanasworobis gaRrmavebis tendencia. igi daaxloebiT 200 weli
batonobda da piks 1975 wels miaRwia;
2.urTierTdamokidebulebisgaZliereba. globalizacia SeiZleba
siRaribis winaaRmdeg brZolaSi efeqturi saSualeba aRmoCndes, magram
ar SeiZleba vamtkicoთ, rom igi, yvelaSemTxvevaSi, utyuarad moqmedebs.
Tu ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების politikuri liderebi Seეcdebian
maqsimalurad isargeblon ekonomikuri integraciis xelsayrelobiT,
მაშინ maT mouxdebaT sami mniSvnelovani amocanis gadaWra: pirveli,
უფრო ganviTarebuli qveynebis proteqcionistul miswrafebasTan
dapirispireba. ramdenadac msgavsi ganwyoba sul ufro aqtiurad
blokavs integracias Rarib qveynebTan. meore -gansakuTrebuli
institutebis Seqmna da mizanmimarTuli politikuri RonisZiebebis
gatareba, romlebSic gaTvaliswinebuli iqneba TiToeuli qveynis
specifika. mesame - migraciis maStabis gafarToeba. rogorc Sida, aseve
gare-geogrefiuli faqtoris araxelsayreli zemoqmedebis
gadasalaxavad.4 [4http:/www.globalaff airs. Ru/numbers/1944]
didi gadanawileba.ukanaskneli 200 wlis ganmavlobaSi msoflio
ekonomikis zrdis tempis daCqarebas Tan axlda sxvadasxva adgilobrivi
bazrebis integraciis gaZliereba. am or process Soris mizezobriv-
Sedegobrivi kavSiris dadgena ar SeiZleba. radgan, Tu Cvens
gankargulebaSi mxolod erTi msoflio ekonomikaa, ver
SevZlebTSedarebiTi analizis ganxorcielebas. magram yvela safuZveli
arsebobs vivaraudoT, rom es procesebi paralelurad viTardebian.
rogorc a. smiTma daamtkica, bazris gafarToeba iwvevs ufro Rrma
Sromis danawilebas, rac Tavis mxriv, amsubuqebs inovaciis da
ganaTlebis gamoyenebas warmoebis procesSi. am inovaciidan zogierTebi,
romelsac damokidebuleba aqvT transportisa da kavSirgabmulobis
saSualebebTan, amcireben xarkebs da xels uwyoben integracias.
amrigad, saxezea integraciuli da inovaciuri procesebis nayofieri
urTierTqmedeba.
sxvadsxva adgilobrivi bazrebis integracia aris saqonlis,
kapitalis da codnis zrdadi nakadebis Sedegi. 1820-1914 wlebSi
saerTaSoriso vaWroba ufro swrafad izrdeboda vidre msoflio
ekonomika. am periodSi saerTaSoriso vaWrobis wili msoflio

790
ekonomikaSi (mSp-Si) 2-dan 18%-mdegaizarda. didi depresiis periodSi
(1929-33 ww) da meore msoflio omis periodSiproteqcionizmis
politikam Semaferxeblad imoqmeda saerTaSoriso vaWrobis
globalizaciaze, romlis wili msoflio mSp-Si 1914 wlidan Semcirda
1950 wlisaTvis, magram 1960-80 wlebSi vaWrobis liberalizacias
mravalmxrivi SeTanxmebis wyalobiT (tarifebsa da vaWrobaze
generaluri SeTanxmebis-GGATT-ის CarCoSi), savaWro urTierToba
industriul qveynebs შორის Tvisebrivad Seicvala. ganuviTarebeli
qveynebis umravlesoba am procesidan izolirebuli aRmoCnda, radgan
atarebdnen proteqcionistul politikas. magram taivanis da samxreT
koreis warmatebebma bolosdabolos es qveynebi aiZules ufro
aqtiurad CarTuliyvnen saerTaSoriso vaWrobasa da investiciebSi.
kapitalis saerTaSoriso moZraoba, romelic gaizomeba ucxouri
kapitalis wiliT msoflios mSp-Si, agreTve gaizarda globalizaciis
pirveli talRis dros da Semcirda didi depresiis da meore msoflio
omis periodSi. აmasTan, 1914 wlis done miRweuli iqna mxolod 1980
wels. magram mas Semdeg kapitalis nakadebi mniSvnelovnad
aqtivizirda, Seicvala maTi xasiaTi. 100 wlis ukan ucxouri kapitali,
rogorc wesi, monawileobda saxelmwifo infrastruqturis (arxebi,
rkinigzebi...) SeqmnaSi an uSualod ერთვოდა bunebriv resursebTan
dakavSirebul proeqtebSi. amJamad ganuviTarebel qveynebSi kapitalis
ZiriTadi nakadi pirdapir investiრებულია mrewvelobasa da
momsaxurebaSi.kapitalis moZraobis xasiaTi cxadia dakavSirebulia
ekonomikuri integraciis warmatebebTan, romelsac ueWvelad
miekuTvneba ufro iafi da daCqarebuli transportireba da
revoluciuri cvlilebebi telekomunikaciis sferoSi. 1920 welTan
SedarebiT zRviT tvirTvis transportirebis gadasaxdeli 2\3-iT
Semcirda, sahaero gadazidviT-84%-iT, samwuTiani satelefono saubari
niu-iorkTan londonSi Semcirda 99%-iT.
migraciuli nakadebi integraciis kidev erTi aspeqtia. aq SeimCneva
ukutendencia: dRes adamianebi nakleb aqtiuria migraciis sferoSi,
vidre warsulSi, Tumca gacilebiT metad mogzauroben. Tu 1870-1910
wlebSi planetis mosaxleobis 10% mudmivad migrirebdnen, amJamad
migrantTa wili meryeobs 1-2%-is farglebSi. samagierod gaizarda

791
migrantTa absoluturi raodenoba. magaliTad mosaxleobas Soris
Semosavlisa da saSualo msoflio ganawilebis maCvenebeli
adasturebs zrdadi uTanasworobis matebas 1820-1975 wlebSi. am
periodSi sxvaoba planetis tipiuri mcxovrebis Semosavalsa da
saSualo msoflio Semosavals Soris mosaxleobis erT sulze 40-dan
80%-mde gaizarda. rogorc wesi, calke aRebul qveyanaSi SemosavlebSi
uTanasworobis maCvenebeli praqtikulad ar Seicvala. amitom msoflio
maCvenebeli ZiriTadad gaizarda sxvadasxva adgilze zrdis tempebis
uTanabrobis xarjze. SedarebiT mdidari regionebi (evropa da aSS)
ufro swrafad viTardebodnen, vidre Raribi regionebi (gansakuTrebiT
CineTi da indoeTi). globalurma uTanasworobam თავის Tavis piks XX
saukunis 70-ian wlebSi miaRwia, romlis Semdeg
situaciastabilizirebuli gaxda, Tanac garkveuli Semcirebac
gamoisaxa, umTavresad CineTsa da indoeTSi zrdis tempebis daCqarebis
gamo.
globaluri uTanasworobisadmi sxva midgoma mdgomareobs
mosaxleobis Rarib fenebze, romelTa dRiuri Semosavali 1%-ze
naklebia, Camoyalibebuli situaciis analizSi. Tumca droTa
ganmavlobaSi siRaribeSi mcxovrebi adamianTa ricxvi SefardebiT
Semcirda, magram absolutur cifrebSi 1980 wlamde mudmivad
izrdeboda. didi depresiis da meore msoflio omis periodSi
siRaribis masStabi gansakuTrebiT swrafad gaizarda, magram momdevno
periodSi ასევე SedarebiT swrafad Semcirda. 1960-1980 wlebSi
ekonomikuri zrdis miuxedavad, paralelurad gaizarda RaribTa
ricxvi. ramdenadac ekonomikis zrda ar Seexo cxovrebis yvelaze
dabali donis regionebs. Tumca 1980 wlidan swrafi tempebiT swored
es regionebi gamoirCa, romlis wyalobiT msoflioSi RaribTa ricxvi
200 mln kaciT Semcirda. kvlav aRniSnuli tendencia, upirveles
yovlisa, aixsneba CineTisa da indoeTSi Semosavlis swrafi zrdiT. am
qveynebSi 1980 wels cxovrobda planetis mosaxleobis daaxloebiT
1/3da ukidures siRatakeSi mcxovrebi 60%-ze meti.
zeviT naxtomi. globaluri uTanasworobis damaxasiaTebeli
tendenciebis Secvla daiwyo rigi msxvili ნაკლებად ganviTarebუli
qveynis ekonomikur strategiaSi erTdrouli cvlilebebiT. meore

792
msoflio omis Semdeg ნაკლებად ganviTarebუli qveynebis umravlesoba
Sida problemiT dakavdnen da ugulebelyves globalur ekonomikaSi
integracia. Sedegi Zalze savalalo aRmoCnda. 1960-1970 wlebSi am
qveynebis zrdis tempebi CamorCeboda უფრო ganviTarebuli qveynebis
analogiur maCvenebels. navTobis krizisma da inflaciam aSS-Si 70-ian
wlebSi gaarTula ganuviTarebeli qveynebis mdgomareoba (nulovani an
uaryofiTi zrda, maRali inflacia, davalianebis krizisi...). 1980
wlidan, mware gamocdilebiT naswavlma zogierTma ganuviTarebelma
qveyanam gadaxeda Tavis pozicias. amis dadasturebaa CineTi, sadac
ekonomkuri reforma jer soflis meurneobas Seexo, magram 1980 wlis
Semdeg mTavrobis Zalisxmeva warimarTa Ria ekonomikis Seqmnaze da
ucxo investiciebis mozidvaze. kerZoT, 2\3-iT Semcirda satarifo
ganakveTebi, ufro arsebiTad Semcirda arasatarifo barierebi.
reformebma ganapirobes CineTis uprecedento ekonomikuri zrda.
siRaribidan gamosvlis gzebi. antiglobalistebis mtkicebiT,
ekonomikuri integracia aRrmavebs uTanasworobas qveynis SigniT da
qveynebs Soris. 80-iani wlebis meore naxevramde monacemebi mocemul
sakiTxze aSkarad arasakmarisi iyo. amJamad ganuviTarebeli qveynebis
sul ufro meti raodenoba atarebs calkeul meurneobebSi
Semosavlisa da moxmarebis Tvisebriv gamokvlevebs.
calkeuli qveynis SigniT uTanasworobis problemebiს gamokvlevis
erT-erTi saSualebaa globalizaciisa da ekonomikuri zrdis fonze
yvela uRaribesi 20% saojaxo meurneobis mdgomareobis analizი.
aRmoCდa, rom zogierT qveyanaSi (filipinebi, malaizia...) Semosavlis
ganawileba Seicvala RaribTa sasargeblod, sxva qveynebSi – piriqiT.
zogierT globalizebul qveyanaSi Semosavlis ganawileba
praqtikulad adrindel doneze darCa, CineTSi uTanasworobis done
mniSvnelovnad gaizarda (Tumca siRaribis done Semcirda-n.k). aq
uTanasworobis mTavari mizezi gaxda Sida liberalizacia. CineTSi
sadac 70-ian wlebSi Semosavali met-naklebad Tanabrad nawildeboda,
yuradReba gadatanil iqna ganaTlebis srulyofaze da sargeblobac
imaT miiRes vinc swavlaSi dawinaurda, magram CineTis gamocdileba
aratipiuria. mraval ganuviTarebel qveyanaSi vaWrobasa da
investiciis liberalizacias ar gamouwvevia uTanasworobis

793
gaRrmaveba. amasTan, marTalia Semosavali CineTSi ufro uTanabrod
nawildeba, mainc RaribTa Semosavali swrafad diddeba. SeiZleba
iTqvas, rom CineTSi warmateba siRaribesTan brZolaSi uprecedentoa.
faqtobrivad SeiZleba igive iTqvas vietnamze.
Ria sazogadoebebi. globalizaciis ukanasknelma talRam udidesi
roli Seasrula im procesebis damuxruWebaSi, romelic
dakavSirebulia uTanasworobasTan da siRaribesTn msoflioSi.
globalizacia Seferxebis miuxedavad, grZeldeba. magram
globalizacia gardauvali rodia. 1910 wels bevri varaudobda, rom
SeuZlebelia globalizaciis SeCereba, magram isini Secdnen. istoria
ar meordeba, magram, amave dros, unda aRiniSnos antiglobalistebis
aRmavloba.
ნაკლებად განვითარებული ქვეყნების samyaros sul ufro meti
politikuri lideri Seicnoben, rom Ria vaWrobis sistema
mniSvnelovnad Seesabameba maTi qveynebis interesebs, Tumca უფრო
განვითარებული ქვეყნები kvlav Rebuloben proteqcionistur
RonisZiebebs აგრარულ da Sromatevadi produqciis დასაცავად.. am
barierebis likvidacia ki arsebiTi mxardaWera iqneboda ნაკლებად
ganviTarebუli qveynebisaTvis. aseve, Tavisi bazrebis gaxsna
xelsayrelia msoflios uRaribesi qveynebisaTvisac ― barierebis 70%
xom maTi iniciativiT aris Seqmnili. ukanasknel wlebSi
industriulma saxelmwifoebma taqtika Secvales. dasawyisSi GATT-
იSeiqmna SeTanxmebis safuZvelze, romelic dakavSirebuli iyo
saerTaSiriso vaWrobis praqtikul sakiTxebTan. axla msoflio
savaWro organizaciaSi Sesasvlelad wamoyenebulia moTxovna
instituciurad gaformdes urTierToba SeTanxmebis CarCoSi.
vaWrobisgan gansxvavebiT, შრომითი migracia yovelnairad ferxdeba,
mis garSemo gacxovelebuli kamaTia. calkeuli kriteriumebi xazs
usvamen mis destruqciul zemoqmedebas sazogadoebasa da
kulturaze, SiSoben rom igi uaryofiTad aisaxeba xelfasis doneze
da waaxalisebs umuSevrobas განვითარებულ qveynebSi. amasTan
antiimigraciuli lobebi ugulebelyofen im faqts, rom
uTanasworoba, romelic dakavSirebulia ekonomikuri geografiis

794
pirobebTan, imdenad maRalia, rom veraviTari SemzRudveli politika
xels ver SeuSlis aralegalur imigracias, რომელიც momgebiani
gaxda, რამდენადაც aralegaluri imigrantebi xdebian mkacri
eqsploataciis obieqtebi.
jerjerobiT არცერთი უფრო განვითარებული ქვეყანა mzad ar aris
daakanonos Ria imigracia. zogierT qveyanaSi migraciuli wesi
upiratesobas aZlevs maRalkvalificiur muSakebs, rac astimulebs
ნაკლებად ganviTarebუli qveynebidan “tvinis gadadinebis” process.
Tu უფრო განვითარებული ქვეყნები kanonier safuZvelze miiReben
arakvalificiur muSakebs, es moaxdens sakuTari samuSao Zalis
ukmarisobis kompensacias, gaaumjobesebs cxovrebis dones ნაკლებად
ganviTarebუl qveynebSi და Seamcireben aralegalur imigrantTa
nakads.
გლობალური ბაზრების შესაძლებლობების გამოყენება. პროგრესის
სატიმულირებაში დიდია გლობალური ბაზრების როლი. ამაზე მიანიშნებს
ყველა „ახალი ინდუსტრიული ქვეყნების“ გამოცდილება.მათი სტრატეგია
იყო „იმის იმპორტირება, რასაც დანარჩენი სამყარო იცნობდა და იმის
ექსპორტი, რაც მას სურდა“ მაგრამ უფრო მნიშვნელოვანი იყო ამ „ბაზრების
ურთიერთმოქმედების“ პირობა. ადამიანებში ინვესტიციების გარეშე
გლობალური ბაზრებიდან მიღებული შემოსავალი შეზღუდული იქნებოდა.
სავარაუდოა, რომ წარმატების მიღწევა იმ შემთხვევაში უფრო
გარანტირებულია, როცა ესა თუ ის ნაკლებად განვითარებული ქვეყანა
თანდათანობით, ეტაპობრივად და არა უეცრად შედის მსოფლიო ეკონომიკაში.
ინოვაციები სოციალური პოლიტიკის სფეროში. მდგრადი და სწრაფი ზრდა,
როგორც წესი, დაკავშირებულია როგორც ინფრასტრუქტურაში, ასევე
ჯანდაცვასა და განათლებაში სახელმწიფო ინვესტიციების
განხორციელებასთან. აქ მიზანი უნდა იყოს „მწყალობელი ციკლის“ შექმნა,
რომლის დროსაც ეკონომიკური ზრდა და სოციალური პოლიტიკა
ერთიმეორეს მხარს უჭერენ. საქართველოსნაირ ქვეყნებში, სადაც
შემოსავალში უთანასწორობის დონე მაღალია, ზრდის ზემოქმედება
სიღარიბის შემცირებაზე ნაკლებ შედეგიანია. სოციალური კონფლიქტების

795
მინიმიზაცია აგრეთვე ეხმარება შესაძლებლობათა გათანაბრებას. განათლება,
სამედიცინო დახმარება, სოციალური დაცვა, იურიდიული უფლებების და
შესაძლებლობების გაფართოება - ყველაფერი ეს მოსახლეობის ღარიბ ფენას
შესაძლებლობას აძლევს თავისი წვლილი შეიტანოს ეკონომიკურ ზრდაში.
ამრიგად, გარდაქმნები განვითარების სფეროში მრავალასპექტიანია. იგი
ითვალისწინებს მოსახლეობის ღარიბი ფენის აქტივის გადიდებას საბაზო
მომსახურებაზე სახელმწიფო დანახარჯის მატებით; სახელმწიფო და
სოციალური ინსტიტუტების სრულყოფა, რომელიც ითვალისწინებს
ზემოქმედებას როგორც ეკონომიკურ ზრდაზე, ასევე შესაძლებლობის
გათანასწორებაზე; ბიუროკრატიული და სოციალური შეზღუდვების
(რომლებიც აფერხებენ ეკონომიკურ აქტივობას და სოციალურ მობილებას)
შემცირებას.
მიღწევები ფასდება, არა მხოლოდ მოსახლეობის შემოსავლის
მაჩვენებლებით, არამედ ისეთი ფაქტორებით, როგორიცაა მოსალოდნელი
სიცოცხლის ხანგრძლივობა, მოზრდილ მოსახლეობაში წიგნიერობის
პროცენტი. და განათლების მიღების შესაძლებლობა.ფართო გაგებით,
„ადამიანისეულ განვითარებაში“ ჩართულია ადამიანის, rogorc პიროვნების
განვითარების ყველა ასპექტი - aდამიანiს ჯანმრთელობიდან დაწყებული მიsი
ეკონომიკური და პოლიტიკური თავიოსუფლების ხარისხis CaTvliT.
უეჭველია, რომ ეკონომიკური ზრდა, simdidris dagrovebis kvalobaze,

მთლიანობაში აფართოებს ქვეყნის პოტენციალურ შესაძლებლობას

siRaribisa da da sxva “adamიaniseuli” socialuri problemebis
gadaWraSi. magram ბოლო ათწლეულების გამოცდილება ცხადყოფს, რომ თუ
ეკონომიკურ ზრდას თან არ ახლავს შესაბამისი პროგრესი ადამიანისეული
განვითარების სფეროში. ერთი მხრივ ეკონომიკურ ზრდასა და მეორე მხრივ,
სოციალურ და ეკოლოგიურ პრობლემებს შორის ბალანსირებული
წონასწორობა უნდა ჩამოყალიბდეს. მდგრადი ეკონომიკური ზრდა უდმივად
უნდა იკვებებოდეს ადამიანისეული განვითარების ისეთი შედეგებით
როგორიცაა მუშაკთა ცოდნისა და უნარის ზრდა (ადამიანისეული კაპიტალის
ზრდა), რომელსაც თან ახლავს სამუშაო ადგილების რაოდენობის და ხარისხის
გადიდება, საკუთარი ბიზნესის წამოწყების გაადვილება, ყველა დონეზე

796
 მართვის დემოკრატიზაცია. პირიქით, ამ პრობლემების გადაჭრის დაყოვნებას
შეიძლება ეკონომიკური ზრდის მკვეთრი შემცირება მოყვეს. ამ აზრის
დადასტურებაა 2003-2012 წლებში საქართველოს ეკონომიკური ზრდის
პრაქტიკა.
მდგრადი საზოგადოებრივი განვითარება. ეს ტერმინი ბრუნვაში ახალი
შესულია და განსხვავებულად განისაზღვრება. მდგრადი საზოგადოებრივი
განვითარების კონცეფცია ჯერჯერობით დამუშავების საწყის ეტაპზე იმყოფება
და მუდმივად ფართოვდება და რთულდება. თვით ტერმინი მრავალ ურთიერთ
დაკავშირებულ ელემენტისგან (ეკონომიკური, სოციალური, ეკოლოგიური...)
შედგება, რომელთა ბალანსირებამ უნდა უზრუნველყოს საზოგადოების
„მდგრადი“ განვითარება. გაეროს გარემოს და განვითარების კომისიამ ჯერ
კიდევ 1987 წელას მოგვცა ამ ტერმინის კლასიკური ფორმულირება, რომლის
მიხედვით საზოგადოებრივი განვითარება მაშინ არის „მდგრადი“, თუ იგი
„ახლანდელი თაობის მოთხოვნილების დაკმაყოფილების შესაძლებლობა
ზიანს არ მიაყენებს მომავალი თაობების საკუთარი მოთხოვნილებების
დაკმაყოფილების შესაძლებლობას“ გასაგებია, რომ თაობებს შორის
ურთიერთობაში მსგავსი სამართლიანობა მაშინ მიიღწევა, როცა ეს პრინციპი
შენარჩუნებულია ამჟამად მცხოვრებ ადამიანთა ჯგუფებს შორის, თუ ერთი
ჯგუფის ეკონომიკური საქმიანობა არ ემუქრება სხვა სოციალური ჯგუფის
კეთილღეობას, როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე მის გარეთ.
სოციალური სამართლიანობა, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს
თანასწორობის შესაძლებლობა როგორც ახლანდელი, ასევე მომავალი
თაობების კეთილდღეობის მისაღწევად, სულ მცირე სამი ასპექტით
ხასიათდება: ეკონომიკური, სოციალური და ეკოლოგიური. მდგრადი
საზოგადოებრივი განვითარება ამ სამი ასპექტის ბალასირებაზეა
დამოკიდებული. ამ „სამკუთხედის“ რომელიმე მხარის უგულებელყოფას
შეუძლია საფრთხე შეუქმნას შემდგომ ეკონომიკურ ზრდას და საზოგადოების
მდგრად განვითარებას. ეს გარემოება საქართველოს მაგალითზე ნათლად ჩანს.
ამ ქვეყნისთვის კვლავ უცხოა დასახელებული სამკუთხედის „საიდუმლობა“.
გაეროს ანგარიშის მიხედვით, მარცვლეულის დიდმა მოსავლიანობამ ხოლო მასზე
ნაკლებმა მოთხოვნილებამ, რომელსაც ასევე შაქარი და ზეთიც დაემატება, ფასის დაცემა

797
გამოიწვია. გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის განცხადებით,
გლობალურ ეკონომიკაში მიმდინარე ცვლილებები, ბაზარზე ფულის არასახარბიელო
მოძრაობა და ენერგიის გამოყენების სავალალო შედეგები, მსოფლიო საკვების ფასის
მომავლის განსაზღვრაში პრობლემას ქმნის.
უფრო განვითარებული ქვეყნების სასწრაფო სასურსათო დახმარების გარეშე, მრავალ
ნაკლებად განვითარებულ სახელმწიფოს, განსაკუთრებით აფრიკულ სახელმწიფოებს
(ეთიოპია, კენია, სომალი...) ემუქრება უმძიმესი (50-60-იანი წწ მსგავსი) სასურსათო
კრიზისი, რომლის წყალობით ეს ქვეყნები შეიძლება ტოტალური სიღატაკის ზღვარზე
აღმოჩდნენ.
მსოფლიო ბანკი ცდილობს შიმშილისგან გადაარჩინოს გაღატაკებული განუვითარებელი
ქვეყნების მოსახლეობა. მანამდე კი ორგანიზციის ხელმძღვანელის რ. ზელიკის (Robert
Bruce Zoellick, დაბ. 1953 წ ) განცხადებით, დაიწყო რამდენიმე ერთობლივი ჰუმანური
პროგრამის რეალიზცია. ”ფასების მყარი ზრდა და სურსათის უკიდურესი მწირე მარაგი
იმის ნიშანია, რომ დღეს საფრთხის ზონაში ვიმყოფებით” - განაცხადა მან. უახლოეს
პერსპექტივაში აქ გამოსავალი მხოლოდ ერთია: თითოეულმა ნაკლებად
განვითარებულმა ქვეყანამ დამოუკიდებლად უნდა გააწონასწოროს ყველა აუცილებელი
სოციალური და პოლიტიკური ფაქტორი და მის ბაზაზე ისეთი პოლიტიკა დაამუშაოს,
რომელიც გრძელვადიან პერსპექტივაში მოსახლეობის ყველაზე მოწყვლად ფენებს
დაიცავს. მისივე თქმით (10.10.2007 წ), მსოფლიო ბანკი ცდილობს გლობალიზაცია
გადააქციოს მოსახლეობის ყველა ფენის ინტერესების გამომხატველ მყარ პროცესად:
აღმოფხვრას სიღატაკე, დააჩქაროს ეკონომიკური ზრდა, იზრუნოს გარემოს დაცვაზე,
შეუქმნას ადამიანებს ახალი შესაძლებლობები და მათში ჩასახოს იმედები.
გლობალისტების მტკიცებით, გლობალიზაცია გზას უხსნის წარმოუდგენელ
შესაძლებლობას. ამ ასპექტში მსოფლიო ბანკმა უნდა გააფართოს ეკონომიკური
პოლიტიკის მეცნიერული ანალიზის ჰორიზონტები და ახალი შესაძლებლობები
აღმოაჩინოს. ასეთი მიდგომა უფრო განვითარებული ქვეყნების ინტერესებშიც შედის,
რადგან სიღარიბე არის დესტაბილურობის, ავადმყოფობის, მსოფლიო საერთო
რესურსების გამოფიტვის მკვებავი გარემო. სოციალური იზოლაცია, გაუქარვებული
სიღატაკე და ეკოლოგიური ზიანი მსოფლიო საფრთხის ახალ წყაროებად წარმოჩინდა.
მეტწილად იტანჯებიან ყველაზე დაჩაგრული ადამიანები: მკვიდრი ხალხები
(აბორიგენები), ქალები, ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებში მცხოვრებნი, სოფლის

798
ღარიბ-ღატაკნი, აფრიკის მოსახლეობა და მათი ბავშვები. ამ ასპექტში მსოფლიო ბანკმა
მიზნად დაისახა პროპაგანდა გაუწიოს ვაჭრობის, ფინანსების და ჯანდაცვის სფეროში
საერთაშორისო პროექტების დამუშავებისა და შეთანხმებების იდეებს. შესაბამისად
მსოფლიო ბანკმა თავის სტრატეგიულ მიმართულებად დასახა:
 სიღარიბის გადალახვაში უღარიბესი, განსაკუთრებით აფრიკის ქვეყნებისათვის
დახმარების გაწევა და მათი მდგრადი ეკონომიკური ზრდის დაჩქარებისათვის
ხელშეწყობა;
 სახელმწიფოების განსაკუთრებული პრობლემების (მაგალითად, კონფლიქტების
შედეგების გადალახვა) გადაჭრაში დახმარება;
 ”განვითარების პრობლემების გადაჭრის” კონკურენტუნარიანი პროექტების ნაკრების
დამუშავება საშუალო დონის ქვეყნებისათვის. იგი მოიცავს როგორც სპეციალიზებულ
მომსახურებას, ასევე ფინანსირებას;
 მსოფლიო ბანკის აქტივიზაცია რეგიონული და გლობალური ”საზოგადოებრივი
დოვლათის” შექმნაში. ტრანს სასაზღვრო ხასიათის პრობლემებთან დაკავშირებით
(მ.შ. კლიმატის ცვლილება, ვიჩ/სპიდი, მალარია, ვაჭრობის განვითარების
ხელშეწყობა...) ;
 ცოდნისა და სწავლების სფეროში მსოფლიო ბანკის დონეზე მოქმედების პროგრამების
ჩამოყალიბება (მხედველობაშია მსოფლიო ბანკის როგორც ”ტვინის ტრესტის”
როლის, რომელიც აგროვებს და ავრცელებს გამოყენებით გამოცდილებას,
განმტკიცება.

14.3. adamianiseuli keTildReobis globalizacia

parametrebi, romlebic SesaZleblobas iZlevian ufro adekvaturad
gazomon adamianTa keTildReoba, vidre saSualobrivi Semosavali,
moicaven SimSilisagan daculobas, sikvdilianobis koeficients,
bavSvTa Sromis eqsploataciis dones, sasmel wyalze xelmisawvdomas
da sicocxlis xangrZlivobas. Cveulebriv es maCveneblebi
umjobesdebian simdidris donis matebasTan erTad. mas ki, Tavis mxriv,
SeuZlia ekonomikuri zrdis waxaliseba, teqnologiis ganviTarebisa
da mwarmoeblurobis amaRlebis pirobebis Seqmna. amgvarad, simdidre,
teqnlogiuri ganviTareba da keTildReoba urTierTdamokidebuli
faqtorebia da xels uwyoben progress.

799
 m. goklanis აზრiT, mdidari qveynebi imitom ki ar cxovroben
ukeTesad, rom raime waarTves Raribebs; ufro Raribi qveynebi imis
gamo ukeT cxovroben, rom sargeblobas Rebuloben mdidar qveynebSi
ganviTarebuli teqnologiis gamoyenebidan da maTi keTildReoba
kidev ufro metad gaizrdeba Tu isini ufro meti moculobiT
isargebleben globalizaciis nayofiT. ufro meti, Turme globaluri
uTanasworobis gansazRvrul done SeიZlება უფრო sargeblianic iyos
Raribi qveynebisaTvis, ramdenadac mdidari qveynebiს მიერ medicinisა
da teqnologiis სფეროში სახსrების ინვესტირება, მართალია დაგვიანებით,
მაგრამ მაინც xelmisawvdomi gaxdebა RaribebisTvis.
adamianiseuli keTildReobis done SeiZleba ramdenime maCvenebliT
ganvixiloT. isini keTildReobis sxvadasxva, Tumca
urTierTdakavSirebul aspeqtebs zomaven. siRaribisa da gaWirvebis
zogierTi maCvenebeli “uaryofiT” (negatiur) keTildReobas aCvenebs,
zogierTi კი“pozitiuri” parametria.negatiuri maCvenebelia, sursaTis
saSualosulobrivi moxmareba (sazrdos moxmarebis dabali done,
SimSilisa da arasakmarisi kvebis evfreizmia, aseve Cvil bavSvTa
sikvdilianoba, bavSvTa Sromiseqsploatacia...).
meore msoflio omis Semdegac ki SimSili, bunebrivi Tu
xelSesaxebi, kvlav afrqvevს kacobriobaze Tavis saSinelebas. Mman
1959-1961 wlebSi imsxverpla 30 mln Cineli. Jasper Becker. Hungry Ghosts:
Mao’s Sekret Famine.,NY: Free Press, 1996] igi axlac მეტად saSiSia afrikeli
xalxebisaTvis. sazrdos xarisxis amaRleba jansaRi sazogadoebis
Seqmnis gzaze pirveli nabijia. garda amisa, sakvebis adekvaturi
moxmareba saSualo statistikur individs SesaZleblobas aZlevs im
problemebze gaamaxvilos yuradReba, romlebic gamodian ubralo
arsebobis saSualebebis mopovebis sferodan da daiwyos ufro sruli
da produqtiuli cxovreba. garda amisa, SimSili da sazrdos
ukmarisoba adamianiseuli kapitalis ganviTarebas aferxebs, rasac
Tavis mxriv, SeuZlia Seanelos teqnologiuri progresi
adamianiseuli saqmianobis yvela sferoSi da zrda ekonomikis
ragindara seqtorSi. amrigad, sazrdos arasakmaris miRebas

800
RaribebisaTvis ara mxolod damatebiTi tanjva moaqvs, aramed anelebs
keTildReobis pozitiuri maCveneblebis ganviTarebas.
sxva negatiuri parametrebidan aRsaniSnavia bavSvTa sikvdilianoba,
romelic kacobriobis istoriaSi yovelTvis iTvleboda da axlac
iTvleba did mwuxarebad da glovad da bavSvTa Sromis eqspluatacia.
adamianiseuli keTildReobis umniSvnelovanesi pozitiuri parametria
sicocxlis saSualo xangrZlivoba. რომელიც ზრდის ტენდენციით
ხასიათდება.
keTildReobis kidev erTi pozitiuri parametria adamianiseuli
potencialis ganviTarebis indikatori. am maCveneblis damuSaveba im
faqtis aRiarebaa, rom adamianiseuli ganviTarebis cneba ufro
farToa, vidre mosaxleobis erT sulze Semosavlis ubralo mateba.
socialuri saxelmwifos gaCeniT, dReisaTvis dasavleTis qveynebSi
mosaxleobis Raribi fena gacilebiT უkეთ cxovrobs vidre
Suasaukuneebis epoqaSi. mosaxleobis Raribi fenis socialuri
Semadgenloba drosTan erTad Seicvala. magaliTad, gaerTianebuli
samefoSi 1970 da1980 wlebSi eseni ZiriTadad iyvnen pensionerebi da
martoxela mSoblebi, umTavresad mravalbavSviani ojaxebi. amasTan
unda aRiniSnos, rom mxolod erTi parametris (Semosavali) gamoyenebas
xSirad mivyavarT paradoqsul situaciamde. magaliTad, pensionerebi,
romlebic floben srulad anazRaurebul uZrav qonebas (20
wlisganmavlobaSi kreditiT SeZenili saxli, miwis nakveTi...) xvdebian
RaribTa kategoriaSi. dReisaTvis samrewvelo produqtis Rirebuleba
sakmaod dabalia da Raribebs SesaZlebloba aqvT iseTi saqoneli
SeiZinon rogoric televizori, kompiuteri anm obiluri telefonia,
amave dros, momsaxurebis Rirebuleba da saijaro qira binaze maRalia.
amis gamo, sociologebi ganixilaven siRaribis alternatiul
gansazRvrebebs. maTgan yvelaze gavrcelebulia momsaxurebis sabazo
kalaTis SeZenisa Tu qonebis ukmarisoba. qveynebis mixedviT kalaTidan
momsaxurebis sia gansxvavebulia. magaliTad, aSS-Si igi moicavs
samedicino dazRvevas, gaerTianebul samefoSi– sabanko angariSs,
ramdenadac am qveyanaSi samedicino momsaxurebas saxelmwifo faravს.

801
802