Ninioszy Zar est apse wpa wyposzonychwInsy tcc Histor Uniwersyteta Warscawskicgu iw Zakladze Histor Kukury 2rknew Police Universyicty Jagelosskicgo Sprobuje tu preseczié dice te literary od ej poceathiw do ctowill obec) Postaram sip uvegledni zig z Pols ~ ej histo ig, kultura i gayi, ‘W ciggu ostatich dresgcolecibyismy Svisdkami adkrywania Wiel nicnanyeh tekstow itratury iyi rozkwity bad nad 1 ‘eratug. W mare moznoei bed brat pad ueageoxtatie signa ‘te daiedninic,nicuwzgledaione jeszcze w inejgcych symtetye yet opracomaniach FENOMEN JEZYKOW ZYDOWSKICH 1 POWSTANIE JEZYKA JIDYSZ Nastarszyi jezykami Zydws4 hebrashi i aramejci — jzyk Svar Testament, W dssporze stopniowo zany one jako pay potacane, W cay wiekiw jy hebraisko-arainejsi sal sie «jy kem Swiesyn” (osm kode), jeskiem litera, jet nim do evi bene) W synagogsch Biblia jst cyt w jezyku orginal tz. he raj ray today w cause Sig, Tekatyitureicane craic relaseh ceremonit domowyeh odmaviane sate w hebrajsko-ara ‘ejskim. Jer Set yt jest jezykiom komentarzy ibijnyeh, kody kaj, tolopizno-coficanyeh aktat6v, espons6w, obscene pmiennietwa okresu pobibliieso, poczawszy od Mizz i Gemary, to ascry od Tauadu, W ch dridznach pane do din drisicjzcgn 'W ayciucodriennym Zvi preyonajal sobie w diasporas Jezyk swego becpoiredniego otoceenia, Znanyeh jest kikadzlesietakich jgerkéw ssdowskics roworgonych a bac jeayka, cktéry Zyee ‘wesali wbezposredni Kontakt. Najbardzij znamienng cecha tych Jaykow sa zupodyczenin 2 jaye Sito, asa hoje. Prayczyny apodsezeh $4 wielorakie, sl oajwainijsa jest bez waipienta ko niecenoS presniesenin do mony potocene| termindw religiinych, bere w jegbu prrjewojonye nie maja txdayeh lb dokladeych ladpowiednkdw, Tak wige np. bebrajshie ale, fil, bs (kt bree yan unions peeo-teigiym [Onan om pep Aso, alaeani), nazwy Sia dowskich sa stalym komponentem wszysthich ta jpeykaw aydowskic, W pikmie Zyda!uzywall i uzywajg do doit liter hebraskich. W Europie w dawaych wiekach Zsdbi nie anal alfebers Iacidsiego ‘Unozsamiano go 7cherseijink tesa religing, stad wszystko, £0 yo psa itcramiteifskini, nazywano w dys gacles (pochodra- ce i ksigy) | dlatego tet niestosowne, a naviet weoge. Natoma _najomod€ alfabetu hebrajskicgo byl u Z3dw pale powszechng, takze w kobe. ‘Wid jemykow 2ydowskich w dabic obeene)najbardzie)zmane 14 lado abo gudezma,jezsk potoczny Zydow sefardystch, cyl Potomk6w wychodéodw re sredniowieconsj Hisspantjzyk yOoW- Ski Gidys2), jez potoceny Zydow asehonszyshic, cal poxomkéw ‘wychodzodw 2 terendw niemieckojezycenyeh. Sefarad { Azzkenaz ‘Sj Stedniowieczaymi idenyikacjami krajow Europyw toponimiee ‘Bbii. KrajeSowiniskic, a sececgBlnie Czechy, sq w literature Se lowiecne| mane jako biblny Kanaan. W iasporze do czas efviocona, a jest do polony wieku XVI, ‘aw Europie Wachodnic|~ lcznie Polska ~ at do ploy XIX ultra Zydow byla dwujgryezar skladny signa ng tadyoyino- Tip Kultura jerk Svitym i kultura w geyku potocenym, Teh zajemny stosunck edpowidalstosunkowilacny co jez pee rych Europy w spolczeistwie chrzeSjashim, Wye ay jena ze anajomose, e0 najmnejbiera,fosen knjdese wird Zydaw byla powsacchnigiza. Isinieja pewne fonksjonalne podzaty miedzy fzykiem Swietym ‘a jemkiem potocanym Zydw. Bede o nich mowa pfaie. Nara die chlalym zaznacryé, 22 post wsystich potocanych jew ‘Zsdo w dlasporze tylko w jal posal bardzo Boga teraturs Liteatura wjezvka potocanym basil recy sini rigaana > ite arg hebrajsa,wktrejw stocejestrakoreenina gal te nie zanikly navet w okresie oSviecenia | emancypaci,kiedy zaczenie teadyei sta. “ez dys postal w poludaionyeh Niemczcch w dolinie Rema prawdlopadobnie w X-XI w. Piers jednak datosrany dokument w fide pochodei 1272, Nicbawem szczegGlowo go omg. Ju teraz warto wspomnieé wjtepujgce w nim dva zapeayezenis zhe braskigo: bejshakneses(synagnga) i machzor (modlitewnik Swi tecany). Uwidacenia ig w nich ehtrakter tog jzpka. Z powodu a patyezeh x hebraskego nie-7yd, zmajcy wylacene jez niemieck ile mdelpojgétakiego teksty to ne flko dato, de nie raul hebrajkiego sada fide, Za, ktrzy pray do dliny Ren ie mil po bra, leh pope jpkiem potocenpm hl romafsk,edmianastaofrancuskiego czy wloskieg. Kiedy zaczslo sig stopniowe preysvsjanie nowego jez, zostay w nim nownicz wevesniejve rapotyerena, aio ko 2 hebeaskego. Isinieje teoia lingwistycen twirzaca, stay kind heb si przenka zjednego jezyka Zydow do nastepnego. Ale w jezyku ids zostawi Shady talze zanikajacy w Niemezech jerk romafis ‘Tak wige do dis sporykamy w nim imiona wlasne pochodzenia ro afskiegJente o gentile”, Bj oy belaalbo sen typ enean (Diogostavic) od ,benedivere Z casem jidz, przenosnoay zkaju do kraj, pryswol sbie rnawe sack prsigte 7 nowega otocrenia, Nasty sown simi wyrazami zapezyezonymi | dotyehezis waywsnymi w jd sa Slow taki, jk nebve od .neboha~ aoday parsons, niedora da, Ssmnzars oraz oye ~ daindek (prawdopodaimie z hitykee). Z cassem doy race proenika rapozycreniazjegka poses, ale zagadnienic ploniamey to sprewa Dardis) skomplikowana, 2 sig wns na picrwezy rau oka Nie legs watpliwose Ze do XVI. ‘misekali na zemiach slowiafskich Zvi mowing) japhiem Sowa Skim, 7 repo w jd mogly poroine powne stasverpoyezena, edn o tym ezyeu czy jezykach slowinsich 2ydw wieryniewile, \W jednym = starsych respoas6w zachowal se zaps Swiadka ~Zyda :méwigcego po polsku ~ dakonany lteramihebrajskini. Rabin bze ski 2Kofea XVI. wyrazit2yeznie, aby wiayey Zyl w krajach rasaych mawil juz aseym jgaykiomy, ane jee em rusk. 2.50 Zan Sua Rana nk rt mci poo onthe "AV pens plne VI wa soe St" 1109)veypoiedsi wyniks, fe co majmniej w okolicach Braeelaznajdow- lis jeszcze wtedy Za, Ktrey mG jeykiem innyen nit jezyk Zydow asckenazyjsich. Naleay tzumiee, 2 by xy otoczenia nietydowskiego, Za bowiem praybyli do krajéw slowaskich nie tylko z Zach, ale tet ze Wachc.Pomijie modling migracje na 2zachéd Chszarow wyznania mojtesrowegn, udokumentowans jes ‘wrajach slowiaiskichw Sredniowiecau abecnoss tinayeh Zydaw niepochodzacyeh 2 Aszkenaz, (0 jest Niemie, Bardzo malo © nich wiery, ale naleiyprejaé za pone, de postgival sic jaykiem albo Jezykami slowiaiskims, 2 orych tee mogly preeikae zaporsezenia. do dys Picea jez cy jy slowafshio ZyS6u ns teremach shia skich zpelnie zanikly, nie zstawiajiacprawieZadnyc lado, malezy prayaé za prawtopodobne, ie i nieasskenaryisey Zyde zbcgiom ‘ras zyme sl 2 Zyeami sckenazyskimi press jeayk ‘hare ‘Sprzod XVIII w. zachowalo sig bardn malo psanych teks jidysz sty potocanym obremieniu wspotczesnym,Jidjer jest nam “znany te epoce prawie wylgcniez zaps, ktdre mijaly24p0 ‘nezeninzinnyeh jaykdw,czasem take hebrajshic,txymajye si skrupulatnie omowy niomiecke. Praktyka ta miata dive praseayn, Pierwsza zich bsla sara i obow eujaen tray biljych tom ‘xsi ebrajskiego na ajc, cyl jd, Kira wynayaladoslowmego ‘i pelego tumaczeniakatdego slow na drug jy, unikania navet 'ych lw hebraskich, Kire bly prayjte w yee Tak wie ma prey lad prada”, we jie ruzyezajemes, w tmaczeni Bub bed przeiozona jako warhaj; own” ~ obmone = jako with. Tak to HWumaery se ibid nia drseinogo w chederac,clementamyeh relignyeh szkolich ydowskich, Druga preyceyg byl preestoezeni replonalnejeayka jd w sGdaych krsjac,spowodowane mn. Kon ‘uktami 2 jezykami Srodowishs niczdowshieno cay zapozycaeniaes leksykalnymi 2 hee Elia Lewta, 0 kgm jeseze bee mowa, ma poceathu XVI W, _zaadaptowalw jidyszwloska powiesé Bova dAniana. Bylo te ad tse duo sow rot raparyezonych 2 wlskicgo. Kiedy edna praystapl w 1542 do wana jj drukiem w Niemerech, lie ju iniKow 2ydawskichakte spoza Whoch —w Nicmezech i Pol sce. Zeby nie utrudniaé im zrozumienia powisc, usunal zekstu \ miare mozso‘eitaianizmy, a pezostateobjasni w oxcbnyn show iczku zapodyezet dolgezonyn do ksi Fat ten Swiadezyo tm, te win pins, dancin 1 drukarayZydowskic byt pri, naley pis i drukowae w jidye 2rozumialym di oft potenea- yeh ezytelnikw, Datego ted da sig awady€ unikane w druka xy w pkimie zapozyczen mijscowych, min. tek skrviafiskic, ktsre bevbby nicerozuminle da ezytelaw zinnyeh kraj Tak na pry lad w praski| wersji pen hitoryanej" © masukrach Kozackich a Ukraine w oka 1648 wspormane sq doslownie-kosy” i postal” pode wd w drugi, smsteramskim jj wan slow i 20st astapione innymi, pochodzenianiemieckiepo Wink stad, cjg, ktGry zachowal sig w pmiensicoie, a= ie odawieciedlal Gwezesne| mowy potocane}: zostawila ona tu | Owdzie lady Ww zachowanyeh listach prywatnyeh iw zopisach Sviadkéw w esponsaeh. Dlatego tee pikiennieowo jisse sprzod ‘wicks XVIMI w maj ko mierze zachowalo lady rzaych dalek iid 'W lingwstyce zwykliimy rozzbzniag ids zachodn i wschodhi GGranica migdzy tym’ dima odmianami pokrywa sig mnie) wige) -abeong rachodhna pri Polk, W lic jie wachoxliocto™ eskieg ma terenach Polski prdrozbiorowejwyrSeiamy ty aso cee dinlcky: 1) diet centralny~albo polski ni trenach mn) ices ble) Kongreséwki / na poludale od alc, 2) dalkt pélnoeny “alo itewski ~ a terensch obscne Litwy,Bialoeus i Bislotocczy ‘ny, 3) dalek pohidniowy na terenach abecne Ukrainy i Moldawi Z poccathem at sesesatyeh XX wieku praednezeie mar Iywybitny jezykoznames Uriel Weinreich aanicjowal w Nowy Joka fin Universytece Columbia powstanie Alans kultury i dialeltow Jidvz,wworzonego na poste obszere)ankiety nagrane na tasry ‘magnetofonowe. Z wie zamieseczongeh w nim mapek wynika, i izoplosy poseczepilnych fonetyemych réénie migdzy dialektem ‘polncensm a poludnionym prsbiegaa waz granic Polski Litky16 sprzed unllubelskiej~ toby znaczyo, 2 dally fds na emia Pole byl ue wformowane prac 1569 ‘Weacajge do periodyrach Iteratury jd), taeba swierdié, 22 podaisl na stars nowy literaturg jest whnivie w dude) mierze po- fiialem jezykowym. Do kosica XVII w. literatura jis bya pi sama skmjnie skonwenejonalzowanym jezykiem lterackim, ktdry rit bye zrozumialy na cbszarach cao) diaspory azkenazyskie), twlgersac Poske, Oswiecenie jemancypacja na Zachodze poly kre iterturzetworaane) joy, ktéry na Weehodzie sal sig juz retwy i poniekad niezrozumialy. Jgzykiem 2m jidyse pozostal ‘pike w Europie Wichocnij w posaciach regionalajeh znanych na ‘bszarach Poli przedroubivewe), Stare mieszajgcyna Zachodie [rayrvaalt sobiejeryk niemsecki cy holenders, ni byl jue po- ‘taey wean jekiogo setucenego jaya arozumislego dl wazyst- ich asekenanyskich Zydom. Literatur dys zanikta tam razem _Zjezpkiem, sige ne mogy ezyéna zhy w yc okoiceoscinch, 'WEuropic Wachosnie) natomiast orientowano sie dosé pred, ‘dla potenjanych cytelnikw stacy, litorac jek ids jst ju hiearozumily. Zaczeto wie psaé i drakowaé ” mowie potocane ‘ys wschodiveuropsiskich x mySla publeenoseposhgujgce sie dinleitamy jig wsehodneg. ‘Nowe literatura jis est wobec tego literatura w mows edmis- nie jezykowe}, Kira powstala w formie pane} dopiero zkoficem wok XVI POCZATKI PISMIENNICTWA W JIDYSZ LIEGO OGRANICZONA FUNKCIA WZYDOWSKIEI SPOLECZNOSCI RELIGUNED Literatura dye jest nicemiraie wdeigcenym polem do bad pordwnaweryeh,senepéine jedi choda o kontaky miedzyréanymi Titeraturami. Ae} dloje mezna przeledzié pod katem sbsorpeji tlementOw 2 yeh wseystkich kullu, 2 ktdrymi bylaw kontakcie (0d je) poctatktw do kofea XVII W. wphrvaly na nig nieustannie: Titerauraw jay Sigtyn literatura nlomiecka, W XVI. bardan sine byo odatywani tratury wlski aod potowy wieku XVIL holendenie. ‘Miiwigeo znacenis tradyeyne literturyhebrajskie}w 2ydow- sie spoleeznosireligine, naledaloby podkresi, 2 w odnieseniu do ys choc ne lko © phy uynikajace z liskich kontakt. ‘Nie bedee praesad, jetli stosunck migdy pismiennictwem jiysz ‘Kultura i trator w jezp Swgtym do Kogea XVI w. okreGlimy joko zalernose oraz apriorycme wyznaczenie iograniczeaie modl- ‘woe iteratryw jy potocanym ‘Kiedy w histori Zjldw pojail ig jez jz, moditny i obo -viazujqca itrgia 4}owska Bly jut skanoniowrane Jezel ds teks Tow arumejskich analy sig fesaeze ogranicaone obsary w lita fla idyse 2a pSéao jut by, by zat sabie micjace w ustalonct zamkrigth ramach modlow synagogalnych. Te zaleznosé pom ay pikmiennictwem hebrajski a ise dobitne str pierwse ‘detowane Sviadectvo ve ezyku jd 1272.Swiadectwo to znaduje sg wmachzorze(modlitewniky Sin tec) da Kantor, prechowywanym do cea I wony Stowe} \w Wormaci, ale prawdopodobnie napisanym w Norymberdze. Jest {fo duia pergaminowa ksgga w formacie folio, waisea oko0 se rit Klograméw. W jst znadujemy w tej Ksigdze tylko krtkie rymowane Blogodawiesstwo. W woinym preekiarie na ey polski rami ono: -Niec bedeie blogoskawiony ten, kiéry bye nos ten ‘macho [alien] do be hake oymagog)”. W przekladzie jesncre rz poccestem zapozyezenia natiry reigns 2 eye brjkiego, Blogosawiosstwo tne nlety do kanonu lurgienepo, ‘ic ma odpowiednika w jgzyku Sigh an tee nie wid Jest jeoyne w som rodraj sad mozliwe blo sformulewanic tego ‘ron w jez potoceny. Ale ne tylko dateg. Blogoslewienstwo to jest skierovane do ogo, kto mégHhy go ie aozumie,goyoy by to sformulowane po hebrasku, w ez Swigtym, Nosenie bowiem tej igl w Sita 2 mijsa pracchomywanis, prawdopodabni 2 do ru Kantor, do synagog nie est w pelni darwotone. Hogobejay Zt 2atoumo wed, ak | deine xobiby tgo, Masia wige codes ‘hogs niensgceuo bree zskaztw~ nicwyksatalconego dorotego rzczyig Iub mlodrienea, zdolnego rrozumies biogoslowicisino| swlacanicw jezyku hz Jst to eden zbareo read prpadkon, Kiedy yk ys doveral do gran Lrg ~ tk jak i nleoboa {nce tumacrenia modi‘ nicobewazujace moditwy indywiualne ‘isn bediemy sig jeszcze zaimoval ‘Mow tu 0 ¢kopiseilaminowanym, Aly umiese€w hobrasim modlitermi blogosawicisiwo w ezyku potocenym, Kopsta uciekl Sie do petmego sposabs, Kiry unwocznis dominuag role kutury ve jeapku Sule igs jis na jj peryfeiah,Blogostwentwo tomiesc sie w duh hebraekich tome jednego slow, w special ic w tym cela wyrysowanych,jakby wydrazonych pustych polach, niezjgtch micscach enakOw Jest no yo cyst odobnych lite Graficane ujgie polowy teksts jis w hebrajskim moditewniku ‘zpoceaik la 2. XIII askrawo przedstaiaogranicong, mate ‘evowa pony jis w storun do obwiqzacych tekst6w kano ‘icenyeh Kopista cy laminator rgkopissSwiacome czy Bezwiednic pracdstail te poryeje w spose wizualny",eworzge tym Samm Symboligeogeaniczenia. Z tog ogranieenia ay ide posta sg ‘wknitce~ 120 ezgSciowa skulecenie - opwobodzi. Historia bowiem ‘Sar iteratury w jy jij ew de) mierze historia stalego Tovszerzanin ograniczonych modliwosc fink ep jek az eu prenikanin do obra przez jezyk Sty nizajetych bad mn] Strzezonych ~casem whe speecivam autorytetaw rabiniczych ‘Zanim presledzimy bardzo ograiczone potnicjsze osliwots fonkejonowania modlitw w jy, warts Ce zatraymné na sprzet ‘wach wohe: psn rozpowszechnianiaprzepis relighnych tym Jezyk, Zyeie kaddego bogobojnego Zyta jest cle uregulowane Dracpisui, eich znajomot jest osnowa {podstaw wypetniania| ‘Sbonvizaujgeyeh nakezOw ake. Praapisow jest 813: 368 poay tyne, miwigeych co mlezy rob, 248 zakazdw. Adeby ich pre tree naldy unto na’. Krona hebrajski stwo w obser; Ieraturzerbinicnej move asalez& odpowied, jak malty postapic ‘w ym ez innym wypac, Ale kobe nic znay bebrajshiego. Wil Imezcayan ted nie znalo tego jgyka na ye, aby zazumiee exis tekst hebrask * Repodaje go oewnt, ancy occ w Bec Na row | Uninet erties tw pia Lome) elh ‘Lins 186 ecatry ome bomen opal 2a Jester eo Hogilaihuic jb rpana po eb ange2» ‘Woporniaiem preeenaczons dla kobt ksgge Cene arene, tira ukacala sie pocathiem XVII. sta najpopularsieizym dritem wliteraturze jist. Po klku wydaniach te} ksigl w Lublin, Kew Kowie iw Hanan je) autor, Jakub syn Knaka Asckemazy 2 Janowa (pravdopodobnie Lubelsiego),napisalw jdyz drugi komentarz do Pieioksigg pravenaceony dla mezezy2n pod teulsm Moje joer W prredmorme do tej ksgp hmacey, i est ona nieabed ‘wad jaks¢okazalo—wilu medczjn csta Cane wee prc dla kobiet, gaye nawet c ktst2y wos sig w jesziwie taal dobrze hebraski,eapaming go po ozenku, kid cal ich energies po chlonigts cia pogonia za zarobkiem, aby tryna reine. Gy siena staré opamietaa | uswiadomi sobic, 2 ne peli alezyie shay Boi nie sw sani za sl nals Baza w jeayku sie, jena ich cans bogobojneksigg wise Tym pezede wean autor Cone wene wzasatia dy sukces swego dzieta wir6d mele, “Mona 2 togo wywnioskowag, e potrecdnabya odpowiedni leur Hliteraturazastepezaw jy nie dla mezcryen, kiSray lew pet ‘i opanowali ery ebajski nie w peli nim wladal ‘Wordly sie 2atem, to skoro preestrreganic preci inch ost najgodnijeym denim Exadego bogobojneeo 2, to ‘ozpomsechniane otra pep w jes patoczm, 22 rialym dla kaideso 2yda,powinno by nie ko pozydane, se mawet poparte prez antanety abincen. A jednak tak nebo, Zachowal Sie nicamiemie waany iciekany lit 2pervsz pony XV ww ht rym speavata jest anaizowana irovstrygigt, Jest i lit Mahal \Wsbitnego aulorsttsrbinienego, kiGry adpowiad a pytana innego bina czy wolno uywas peeps rezania | wy yng wf 2yku jidsz. Maharilzabrania tayo stance, de w ch eprewach rly icra sina Zach zasaaicayes i podstawonych jez Jbebrakim yo ma podstawie egzamin tye del moa wy dae formalnezeowoknie la raczaka tale go cyl szojchets Nak py ‘ym pomitne fe pierwotnc kay mighty aezakiem, nawet habia ‘aeawolenia nie wymagano. Rzezanie yk bowie cytmosca Zciowe Koniecena.jedncksarano si tavo nara dysping majomo Pierwouyeh 26del~ ko w jy heb, : zs GS ier ea Kart yu p(k) Cont wana) 1622£2 PNR EMORY bayO HOS Un woh, OF TG va TYRE moMURD cau 02 yet oon ean Ca yom or ey on TUT CE ayy wo we UN wm ca esy on ume of vase oa Tur om datum OH DORN UF py Mam Jepeny where noyy pice pase PORE pw Pemaycakonany ag tke jis lc ot (Gepis,Pag 58) Wiiie tm wspomina Mahar sac bara jasrany pryklad skrajogo zakazu wiywania preepisow slormulowanych w ids. Jak vwindomo,kobiety2ydowske 4 zabowiqzane do prcstacyania ko "rzech praspiscin,nvanch wskrdce cha "na, w fm preps nda, fovzmaceyrepuy przstreyania cestode po menses. Sto cencrn reguly skomplikowane, ale Zw mogsby te prablemy rozwiszat same, gy mialy odpawidnic abjsnienia w jy potoeznym Zlisty Maharilawyaika, take rymowane proepieyw jzyku lyse byt 23 jego exan6w nawet bardzo dobre sformutowane, ale nie pry jal sg. Wodig ntoryetdw rabinicznych bowiem iyko rabin more rostzyaé watplive praypadk na podstawe fel hetraskic, ‘Ta upara oporycja wobec usostepnicha 2yiowo waenjch ze pisow w jy Sto wt ashrawej spreeeznossi 2m, €0 wydae se ‘stowaym i najwaanieszym denim katdegorabiaa ~uatwianier rzestrzegania tych prac, Nie zachoval sig 2aden rekopis we 2) fds sproed XV w, hry by zawieralprzepisyuboj yang (2y tee preepisy la kabiet.PotasbyZyckows ya jena ‘od speci rebinicenyet a Ju w drag potowie XV w. pomstaly zachowane do dit rpko- pruepsow dla kobet, a jena x pierwsych drukowanych ksiszek ‘widest wlan ak bir 1535, Kelas ta ukazal sig w Kae wie w ofeyie braci Holic’. “Maze warto byloby zit tu dyaresie i powiedzieé kik sw fo pocratkachdruku w dys. ‘Ot6eebrajkie kg drakowano jut w XV wi spisnkunabu- ‘a hebrajich jest JoS€ pokany. Teksty jd Lisiaaki pisane hebrajskim allabetem deukowano w hebrajskch deukarniach. Nie blo char ~ poza jedna, w Wenegi —ktire drukowalyhy tyiko Isigai w jd. dye drukowano bowiem specjalaymi ezcionkai, rmodelowanymi wediug kursyay, ane wedhug zevkjch liter druu hebrashigo. ierwszym cigglhm tekstem drukowanym w dye byt wasoie reeked zhebrakigo pial Amechier Git (Bose wszechmac) Spiewane)w eas eat pesachowe Uhazala sie ona po raz pierwszy sv cru w Pradze czeskiejw 15267 na koficu Hagady — zor mo- ‘ln Sin Pesach odawiangch w casio domowej uct. Druk wanieSsiaek w jd rozpocoea natomiast offeyn bral Halabi 4 Krskowiew latach teydziestch XVI vr. Pierong kg wy Ww Keskowie w 154 alho 1535 «byla koakordangia hebrajsko ids ‘do Bi, Prepisy da kobiet 2 Krakowa bly drugaenang nam ki a rakowana w jzyku dss. W XVLw.ukazal sig jeszcze S wy preepsgw dla abies w dyer: Weneci 1552, Krakiw 1577, Krakow 1585, Wenecje 1588, Krakow 1595 ‘Odtogo czas crukemano sia w jidysew Krakowie, ny, Augs ‘burgu, Zuryehu, Wencel, Bayle, Mantui, Weronie, Sabioncti Prades iLablnie. Ksieki XVLwiecone w jie st bardzo read. Wein? odkzywa sg nieznane dotycherrs drukiw bibliotekrch Europy i Amery Kika lat emu sporagdaiem bblograti siazek w jd, drukowanych w Krakow | Labline w XVIi do pokoy wks XVI po wyrukowani tego spss ccna sig jesasre killa ncrnanych praedtem tulevol sassuusn aay mon peyptoresd op po wpb Sip pom manus umlova et Fae oe abe epee poe Sie ere apo pion ey fay EY [PH EDT 7 Ww Mh prt fo poe petty pave qa Sm ay quasdan bbb Spy pow bn Eve pH toss ipsweriss rs jory SBM faoeyblepn i pine pun sipm ne eaalld ove pawn ph 3 ob nao TBs HY Ean ate womens Sinapaaey sud yray ws jysy oun ps pen om Sim vB IH TE EOIN pring prane- mean 323 nianiy porta hw Benoa pips syn’ 90 Koln pai abe, Krak 1535 Wracajac do givmepotematu—prepiyuboju mtualnego uknzaly Sie drukiem w gy, ale podkresiano w nich, 2 nie moga say 24 podstane egzaminu ns otrzymani kabul) (dyponns) lo zzwoleni "eezak move sig nimi postugae glo dla raypomnieniasobie po. rei maui po hebrajsku, Iu wyawenjednego tkiegozhiorky mGwi o meeyznach, ktézy 2 wiekiem zapornnil hebrajskiego Takwiesjezk de dole» eraser peclanaé opary wobec se funk w spoleeanose mdowske). By 10 jedaak proces diagotrwaly inj zawsre uviccrony sukceser, "Mogliwa powina byé zo7umiala dls kasego modlacego sp. ‘ete es powtarzana mechaniceiew niezrozumiaiym yey, mila sig zeelem. Dlatego td pojaaly sig etsy tage usankcjonowa nia oct w jez ida, pyran) dis kobiet, Miedzy inngmi 2adal ego sim komentaras do Pes nad psn, bry aca sie po raz perwszy w Krakow w 1579", leak Sulkes, krakowiann, prawdopodobnie kaznodzija. Kanoniczny autorytet modlitw he brajsko-aramejskicn by jedaak silniejsey od sporadycanych Za madly jd loszonych przez réemych moralzatordw az do dia asicjszego. Autorytet tn odwolywal sg migdzy inj do misty liter stow hebrajskich, Kore nie daje sg adtworz w Zang ine] sonal {day innym erp ‘A Jednakpoza synagoga i poza obowiange liturgg hebrjsko arama dopuszczano modo take w jeyka ids, Od XV w. nec si piesa religine (mies) Spiewane podcaas wet szaboso ‘wych i igtecenych W gronie rozinaym, w domach, Poccatkowo Plein te by piewaue prawopodobnie tka po hebmjsku, x czisem ‘aco je thmacayé a jis 2 mya o Kobietah deleciach zero. yeh pray stole. Juzw XV w.tworzonorGymolege pies brajshic iw jgzyku jd. Poin tie powstaa do tej pory w sodowiskach religaych wTaael, Bardzo wyradnie sw nich widocanespecyficene modlivsei kad dogo 2 dwich yd take ich waajemmne wplyy. Hebrap tekst jest najcayel] misterng mora cytatdw bilinych, peng alu, te w calosipotralledczvaezrceumie sk kt bard bigly © Bibl je} komentarzach. Jest to trade por Rebrajie, Kira ulceymla si do oswiconin wlgerne. Natoma styl tye sanych pc Siw jez jd, nlemajacym takich ted poetyekic, jst Kon kreiny, su opisowi, a czasem ted vyjasnieni tekstu hebrlsiegn, ‘Tui omzie w szaciesylistycnc i formalnym ukszattowania pics‘ jidysz mabna saucy apodyezenia 2 posi nlemieckie. Tak na praylad pesh rabina Zelmele 2 Exfurta 2 XV w. a cree sabe, Drzeznaczona na wicezorng trapeze patkowa, skomponowans jes vwedlug melodl, Dnigun,pietniniemieckie rwane) Herzog Ernst, ima jj skomplitowang ireymantowenowg strofe(asbecbdedefnt. Wyzlala na to, 22a posredniewem jd w26r niemieeki wplynal ‘ez na wersjghebrajka tej pies ‘Cepsto bya tena odr6ts poss pszgey w jay hebrajskim nw dy przenosza do ide fornyhebraskl, abe poe alemiec 1c), Tak na prea strofahebrajska mera, nieznana w pai ai ricie, dos czesto powtarza sic w piesuiach worzonych w ide “Zauwaiy to zjawisho jud w XVIL w. uezony niemiecki Johann CCaristoph Wagenseilw swoim podrgcrnike 0 jeey ye jogo Tteratuze:Belehrng de Judisch Tether Red tnd Shear, Kr Iewiee 1695, Drigk! rogpowszechnianu sie misty kabalisyezng i ksgghZo- har w XVI w. dodano do obowigzkowe) Huet modivwy-presby techines,HtOre odimawiano po poramym nabosessewie (echt) w senagodze.Z moditw hebrajskih, ke maj charaltr indi ale|prosby, powstaly podobne mode w jeeyku jis. praeenacon rns poczatkow fyko dla kobiet, Tet, w ktérych bardzo wyradnie ing element pierwowzorow hebrajskich, byl czasami wpros th rmaczone zhebrajskigo. Sq to moditwy indswidlne odmawiane za synagoga pray rbanyeh okazch: mp. 6lne pros o poms no6é, powodzenie w interesach, wyzdcowienie chowyeh rodine, ‘urodzenic sie dziecks kobictom heedsetnym czy tet « narodainy etlopea w rodzni,w kre dota racy si yh ezewezyuki. Cap sto odmawiano te modlitwy na grobech zmarteh Wiki krewnyeh _zprosba b ich posrednictwo w niebiosacs, Niektre techy ym ‘wane. 1c teksty wyrniaa sig bezposredaiosig wyrazu i glebokn Dbogubojsym oddaniem. Foharin SAGviftof Magenfeits Belehrung BBnvices - Beuttehen QRed- und EHahreibact. Dard) welger Alle fo des foageen Teuntfehen Leferns furrdigy fur id eben. inneral6 txnig Stunden / ‘wld Makan aan fe, ‘Tu cinem weiskufeigen Fartwag wird Hiclich ervwiefens Daf fold Erfabrenbeit ‘Dv boen and den Odean gue been Daten) homer sestentenen/ea Theologs, Slsica hamlet aebsrena otros, wai aed ok monies ne eneen Sven scene Brg FI #0 N20 DasTalimudifihe Buch von dem Muflap ese itn oa een Sb bua Soe fmajela tes dune eran Beano Bur Sugabe ; in ein Sebencten teat mos ie ab ons EA lg este fan Mb die Deal. Sahrife einern tr ¢ stvey Behroes eres fret nacheinsn su beveatbent rues jute ns Be Becang ets Riigabeegs geet neem ND ge Discus toa Guten Bete Raghav tele.Poczawacy od XVII w. mnoda si druckltakch modlitw wy yeh a killa kardkchalbowwigkszych zbiorkach eso bez waka ania migjsea i roku druku. Jest ich tak wile, 22 Jotycheras brak nam jakiogokobwick ujcinbibliograticnego te) bardeo popula} irozpowszechnionej odimiany modi, jedynych w jeareu dyer Moswy, ktrych mova, sly ez kobety,pochuceace min 2 Bole ski. Jedna zich, Sera cérka Tuwima, jest chyba najpopularoiciea autor techin Jecna echo, odmawiana prazzkobietyw demu w scbotgo2mier2 chu, jest jody tekstem w jz zamietzcaonym w mod ewnikach ‘sckenuyskich br thumaczenia hebraskigo, Od picrwsyeh je slew nzzywa si jn Got fet Avvo (Boze Abnahuma), Jest psi po yilnow dni powszednie nadchoxraceyo tyeodnia. Zacyto fe Kovac w XVIw. w zbiorach bogoskawiotstw askenazyskich Py ~ benczrcch,Tecina ta jes! ximawiana w jen po dele disiry ‘W ruchu chasydckim w XVII i XIX w.nektdry cadghowie jak 1p. Nachinan 1 Brclawla, zalecllswoim 2wovennikom modi sig od sere, indywidualne, po 2ydowskey,podajae jako wadrtechiny dla kobietruzponszeehnione w jd ‘Tak wie psi Spiewana w czusietrapez srabasowych i techie, Poza Kanone itr obowiazujace|w synagogzeh, to jedje formy modi jakie prey si w jy iy stosowane do da ,DUKUS HORANT? ~ ZAPO2YCZENIA Z LITERATURY NIEMIECKIE Wielkim i bardzo znamiennym wydarzeniom w daijach Wadud had literturg jdyszbylo odaukanie i pelne wydanie rekopimien nego kodeksu 21382. Kodeks ten 2awiera plerwszeabsrerne zane Arla crackle w gay jd, Rekopiezachowal sig w zbore ge nizy* Kash, cbenie za znalduje sew bbliotece universyteckij 1 Cambridge, w Angi. Po raz pierwary2ostal on wyeany w 1957 9 Holand prasz Lsioa Fuss ‘Kodeks 2 1382, jestw literature naukowe) posvigcone hex _neany Kodeksem2 Cambridge, lego publikacastal simple do * Geni scone, mle, W lye zm i bo dona ct malo pester cx mae slime. kaye 2 erat Pep ‘Se woln aan lat gy ly wich adnate tite Ib draowaneafabetem betas, W fa saa ome ae ‘ra a ia mallee seed ee bogotmanyn chown ‘amagdeae Aba Pees mene W dr pode IK ly ibe sts aay am hop dla pane ween ‘ednbowie a Jo XIX Sty es rorpremune dai Cui easy {ajc so), Peterbcey, eral | Nowy ork. Zale ‘een. w 9m sows dohuneatw fac tale jak pywae Lencpondos perfec Ferran rien ren0 Powataiaicenyeh rae ojeyku i terature je w kidrych prdbo ‘wano od nowa rorparzyézasadnicze problemy tego piimienactwa Kila sw o zasadach ey sarych tekst w jl, Wop fem ju 2 dy, jak wsysic ine jrshi Zydowskie, posse sig lfiabetem hebraskim. Tak ted jest nepisany Kodsks 2 Cambridge Pierwszapublikacja Faksa to riwniez publikace oryginas w allah sie hebrajskim. Podobne postal nn vydawey w ezsciowyeh pa ‘likacach Kodelsu, W germanisyeenatomiast herd razponszech niona jest transkrypea alba ransliteraca tekst jd w alfacic Jacidskim. Ponowne publikace tekstéw’ motywowane byly migdey innya bledaym w wielu mejsach odcrytaniem tekst przez Fuks. Ale choi nie ko 0 1. stile zasadnicza renica w pode Siu do Sac) teratuy jy miedzy skoly geemaniston.widzycych jie praede wazystkim odmiangjgeyk | iteratury nicmiecki) innymnl Dadacrant ids, rakujgest ten jyk i twocrama w nim iterate tho integralnysilacnk ultury 2dowskie, Winnie kos, o bts ym mow, askrewo uwidacrnianiekiGre prayezynytakich kaicow ‘osbienych opin. Juz jego teS€ moe tyé powodem przccvstaw nych acen. Rekopis nie jest pelny,brak pocrat i konica, w sume liey 4 Kary, W tej exe, dra do nas dota, 2najdujemy 4 po exekie opores: ‘A.1, (0 smierelAarona, brate Mojtesza} 2:10 rau), 3-Projeiee Abraham 4 Prawy List Dale) neste: B. 1. [Bajka ochorym b 2: Spis mw tygohnionych cgi Picioksiegu, ktGre sq cztane wsynagogach wezab 3. Thumaczenie na jd nektsnyeh ski 2 Bi Na Kartach 31-84 © Dukut Honan Zaczijmy of koi Paks Horan jst transkaypeg itera hebraskimi pone nie Imieekiego, Ky nalety do regu Stedniowiecnyeh opowiee dor- skich manyeh pod nazwa Kudhun (Gdn) Jest to poet! poets ‘sisi, try narywal ie Horan. Daas topo howsk heb side albo hl (od ae. da), ‘Weal kasyfika} germanistyeane|utwor nalety do pine ite raturydworskie pithofsche Litera), Tekst nie zachowa si ig- lie poza rekopisem Zyowskim w Kodeksiez Cambridge. Sigd ted ‘wee 2ainteresowani gormanistw Kaceksem,w ktOrym przettval Aicznany im dotyehezas utwér niemieck, oraz ponowna publikij ila w tanskeypes |v ransleraci tram aciskimi “Tete chodr 0 teraturg jy sree roumiang Kult #)~ dows w cedniowieses, ulus Honan je persaym znanym na iemigckim dzifem literackim traskrsbowanym 2 alfes, Doki ‘ment ten Svindery 0 2ainteresowaniu 2ydw Iteratrg olacrenia hiomieekiog. Zydei rozimielibowiem jee niemiecki, ale nie byl ‘Wstanie cya leith iter w oryinale, Dktego tz z teksts pis nego litera aciskim powrtala transkrypo koi, Ary yin ‘deta sim by byt mu on dytowany przez ing cxabe, Zjamisko tego rodzaju wystenaje w iteratuze jis w otoezein niomfockim, poezansz od XIV (Dukus Horznt) 2 po XVII wiek Zachewalo sig ‘JoXé do Hiercichtekstow niemieckich pisanych receie cy to nie drukowanych lfabtem hebraskit, przeznacronych a Ae 6 Phra teas Das Hort lfabetem hebrajskim tekst w Kodeksie x Cambridge jest dokladaym ‘dtworzcniem ronginas siemieckiego. A jednak zabolutny pew hic mozna vskaza’ iw fm tekiee na co namie) jeda zane, jaka waist do niemieckiegooryginaly#ydows kopsta, ry tekst {en spisywal allabetem hebraekim. Na 61 kaso rekopisu zaaivje sig jee pora ytlem slowo pochodzeniahebrsehiego. Jest to wy cence de fle. Tile po hers i jie jest zniowarajacm, ‘osardlinym okrefleniem kociola. Te znacey po hebrajs bez ‘Sm, drugoragday”. W tymze rekopisie nate same} sone 29 dlojemy jedak rawnolgle nieaienione okreleni cu der kircher io kosiola, Nie ma tdnej watplivasy, ze ix poprzednim wypadi ‘worgginale niemieckim figurowalo ,Kirche", kre prez Kopiste oslo zamienioe na tie W rekopisi 21384. sporkamy po raz plrwszy zawisko uni: sania slow: pojeé imion iprzcdmiotow rwiqzanych z Koscilem, wir eligi chrzesijiskaw tekstachniemieckich prepioywanych Tub pisenyeh pod dyktando alfabeter hebraskimn dy czytlnikow Zydon, ktSryeh jezykiem potocenym by idsz. O tm, de tak bylo {tata adc wile topo eovizaj pryktadw w innych achowanyeh {elstach niemieckich pisarych alfabetem fcifskim,ktOre moéns po rma tanskrypejaw alfabectehebrajskim. ‘Oto kia praytadw amin pochodzacych tekst drukowane- gow Krakowiew 1597 r Movil ksisgoce w alfabecie ebrajskin, ‘tra jest tenskrypeia mane) powiesiniemieckej Dinrch von Ber W transkrypeihebreshi)nosi ana ttl Her Dineeh. W kalofonie vwyrudnie atznacmno: wwagte zits goles i wytlumaczon [abo Zhiemcaone, prelumsczone] na ide" Slowo js” w tym Kon {ekicie ounnera tdowsk' llabet. Choco przacie? tekst niemiecki preepssny innymiliterami, amis w innym jeyku. Far mjcct (ce Mpochodne zniemieckieyo, rete) macy ty ju, wthumaczone, sso’ Tekst nemivek tj pie jest dabrzeznany. Okazuje si, 2 wersja ‘ransatoskaaostaa precpsanazalfabet aidskicgo dos dkladnc ‘proce wamianek zwigzanych 2 wiarg cresSijafiska, Ke ust ziekstuiyedowskiego,Oto kika pryktadéw ian: 2 ohviscketew (wieroschrzejaska) — gelechetrew (wir ose bask) 2) Che von Himmel (Chrysts w nici) Got von Himel (Bg web) 3) Maria, dul eine magt (Mari, Ty pracezystadriewic)~Al- imechter Got (wszechmocny Boze). W cj transkypeji nie ma zastepcaych pogarlwych zarot6w W stosunks do wistychrzeSijaskic). Ale wzystko, co chee skie, ostalo usunigteizamienione na neutralne pojeia neokre, Slajqe Konkretn} denominaji eligi) Tak bywalo dose cepsto \ tkstachniemieckich preepisywanyeh cay drukowanych allabetm hebrajskim dla ceytonikw sydowskich, ‘Oxsinie w transkrypejach tekst nimieckch dokonywanveh a tem hebrajskim = pora meehanicenyn preepiywanici, Kiedy koe Pista nie evracal wag na pojgiazvigzane x wig chrzesejak, jak 1 cal sigw zvigln ze owem , Kirche” w Kodekse 2 Canbridpe ~ istniaty zy modtivosciunikania takich awrotiy w transkrypjech ‘ulowskieh: 1) zastapienie pojeciams pogardlinym,abradleyn 2) zastapieniezwrotami neutralnymi, 3) wykzedlenie nepotykanyeh stow ipoxezwigramych x chaeejtistwem, W ten sposdb cayelicysylowsey moglipryswoiesabie pewne fragmenty wspGteesnie populame}Kteratury nicmiceke} w trans. Kypejach na znany sbieafabet Jezel braé pod uwagy telat niomieckic praepiywane slfabe ‘em hebrajskim 7 mininsng ingerenc), dtjeeqea yk elemento ‘xnoseacyeh sie do reli uwazangjw spoleczestve Aydowskim 2a \wroga, moe se wpdawae, 2c zawisko adapagi to zece marginal, Ale tok nic jest. Znajomose lteraturyniemiecki]sawaiyta na for malnjch {nie yiko formalnyeh zapoayszeniachw literatura: jis Bez zajomosciniemicckich zéet tulno wyiani iced seis Woryginaln) literatura jy, a ceasem tet asckenazjshic Iter tree hebrajskicj, do kare 2a postednictwem jidyserowmieddotanly zaporyezenia ziteratury niemieckig a Nalery pay nm podkes ze kontakt nr err sz lucite metemane oom Irypcimi, nie wykraczag por Iteraturg ladon | mieszerata ‘Nie mu satomiat hw anon lemeckig kal lar Gnocchi pening ona were) w aenion| posta Go fer nlzzyeh, Mowa lu uve znanyn » germane [oko fron Rute pad” dbs kusone Tal lim evga’ eae ona onsal K DobonSGE Sf at tom pacer a, WIADAPTACIE Z LITERATURY WLOSKIES Jeteli korystanieztteratury niemieckiej oprécz koniecenosct Przepsania tekstow lfbetem hebrajskim i usunigcia nich elem 1 chraeiindskich mie nastrecalo prawie 2adnyeh problem cry ‘rudnosei czytenikom literatry jis, 100 wile tudnijeae byte Dreyswajanieliteratr jezykach innyeh nz nemiesk, © wviqzkach literatury jd 2 pkmiennictem hebajskm bye jut bydaiejeszre mowa, Dla uwidocanienia specyticenepo ewiazke lteratury jd fteraturyniemiecka la podkresenia zoaczenia omstatej we Woszech lieratury js wskazemy pokrewne nismive im powiedc miosis, ktGre maj adapta w jd 2 kovicem XV w. powstala w polnenseh Wioszech dost pokxi= 1a lca osiedl Zydow asckenazyjshch. Stvorayi oni wesne gmi ny Lsymagogi,iatnejgce obok ymin Zydéw ,rdzennic™ wlatich, ‘ak zwaneh italiani, Zydéw lewanpjskich nie pani, po 1492 Sefardyshich, W geteie weneckim dotychevas zathowats sig pres Pickna sresasiowiecrna synagoga asckenazyska, Mojaca bolo aych synagognafym sam plac. Bardzo rorpowszcchnione nerwi, sk Zyd6w wloskich, tie jak Tedesco (z Niemiee) aloo Merpugo (@ Marburg), s4 Sviadectwem pochodzenia asckenazyskiego,2y el aszkenarysey stworzyigminy man. w Padwic, Manu, Fertarze, Ww Mestre, na Igdzie przed Wenec, a nastepaie w same] Wenea} Praezcaly XVI w.zachowalljeyk id, x Kym praybyldo Wich zNiemie, ‘Wspominalem uz drukarniach hebrashich, kre deukowalywe ‘Woszech sia w jezyku jidyse. 7 exact, okolo pees XVII w. spaneys prope ‘an poy Sinan] ra-wa wey Tia ona 27 man roruamebo3 ne ashen srptben wep pun fyJe si zauwayé zane je ma rece jeyke wloskige 0 spe sfeeneh cechach aowakich, We Wloszect, krajuBedacym cle. ky renesansu, mozna observowaé blske,otwarte stunk migdzy Zydami sich wioskio otoczenien. Bariery kulturowe ispoleczne wwe Wloszech nie byly tak szczelne jak w Pole, Mimo 2e pojecie .getto” pochodzi z Wloch, Zydi ne bli tam odseparomywant od spotecznoei wloske. Nlezaleznie od tego proces preywajani bie {pa otoczena val przez lla pokole. Nim sig sone), Za asahenazyeeyzkovicem XV iw XVI w,soworzyli we Wlosech war tosciowg literature w java ise, obejmujgea wszystkie deiedriny twnezoil[wszsthle tradyeyjne gatunkd, Tumaczenia Bibi cpika Dina w ids (beac nich jeszcze mow) pies cline eva. zane x rznymni Swigtami, preepsy { akazyreligne w ist, powstawaly nadal we Wieczech. Jodnahie stvorzon0 tute? nowe lun iterackie,niezoane przedtem w tym jer. [Na take da nowe gatunk iterackie cei awrécié wage: 1. Opowiadania prova: powstajg one we Wiosech 7 pocza kim XVI. sg razpomszechniane najpierw w rekopisic, «od polowy ‘ila w populamyeh hig2eeakach, Cala era tic sigeczek a se bch?) opartych na wrorachwloskichukazata sg w druku w ide w Weneci w 15521. Nie wszystkie nich zachowaly sie, ale wiemy ‘ich isiieniu ze spisow proygotomanyeh dla century koicln} w Mantuiw 1595» Zr ych opawiett sq toa ‘A. Pohblijna literatura hebrasho-arameska, opawiegc2 Tame cd ize stars) Ierataryhomiletyeen) B. Legendarne opowiesei oskawnyeh postaciach zhistoryezne} ‘radyejasckenazyskej x bardzo widoczayn endenejami hagiogr Acenyai (yoy Sigh), cose czesto w formie emp. C. Rozposzechion w Europis nowelistyksniczydowk, 7- sem w adapragi ydowske "Na poksawie dara wloskieno, ale nie ko, a maja trojakic la noweltyka jidysz zstala w 1602. zebranew synnym dior: Maju buch (sig, w ktbre} umieszczono 257 opowindaa w jerk Fic), Widal tiga w Bale polski 23 Jekub syn Abrahama 7 Migdeyrzaca Litewskiego, y Wey woe TT, ree Re EEPERE BR SERLEETF eee frast ipiu re EEF aed be 4 ma 3 eppagseres i ESESLE pEgeae is Brose up HK Ubi 2 oie DR ER ea 4a 8” 2. W pownym zwigzku 2 nowelityka wywoulacy se 2e 26d nicéydowskich pozostawaly uprawiane prece Zydéw esckensay) sich adaptajewloskichremans6w ~a wlasivi powiesiryceskich ~ cagato ensczne odbiegnjace od orginal By! to rodza itera ‘uprawany w pismiennicwe ey tylko we Whoszech w XVI w, leet ‘bowiem test niemicekiwystarcnto dla cztchikow Zylowskich ko Sista cy przepisathebrajskim alfabetem 2 minimalnymiingerencj i,t 0 wile tradnej bylo prayswoi jesse jy dela iteratiry ‘lose stworzone jeyku nicznnym pocrathowo asckenaayskin rayhyszom. Nalezalo tutaj eo name tumaczye zene go jgeyka i dag Z polowy XVI w. pechouairekopismicany dyujezyeeny wirsz ‘jie ipo wlosku,pisny hebrajski alsbstem, poseigcony bar. «zo popularmemu w Europietematowi drove eziowicka od Kole do sire. Ten dwujezycany tekst Swiadezy 0 znajomasel wiskicgo wirdd Zjlw askenazyjskich, emigrantn prawslopodobiie w te im, a mode nawet drogim pokoleniu, Kiedy jeyk fide ne vost jesasze apomnian. Jak zaznaczjem,nastepilo fo dopieroz ocr kiem XVIT we. By to pierwzry wypadck w histori jaya jd hie oxalon poraucony na 20 gee nome tocar nia Juz od poezatku XVI w. doje sig zauwazyé we Wlosrech zante resowanie Zydaw ackenazyjskich popular literature wloska, Za

You might also like

• The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  

  From Everand

  The Subtle Art of Not Giving a F*ck: A Counterintuitive Approach to Living a Good Life

  Mark Manson

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (5796)
• The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  

  From Everand

  The Yellow House: A Memoir (2019 National Book Award Winner)

  Sarah M. Broom

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (98)
• Kazimierz Władysław Wójcicki - Klechdy Starożytne - Podania I Powieści Ludowe (2000)

  

  Document158 pages

  Kazimierz Władysław Wójcicki - Klechdy Starożytne - Podania I Powieści Ludowe (2000)

  Adrianna

  No ratings yet
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• Jakub Niedźwiedź, Humanitas Na Styku Kultur

  

  Document26 pages

  Jakub Niedźwiedź, Humanitas Na Styku Kultur

  Adrianna

  No ratings yet
• 15 Jakub Puslecki

  

  Document18 pages

  15 Jakub Puslecki

  Adrianna

  No ratings yet
• Rosja W Niepublikowanym Dramacie ST

  

  Document15 pages

  Rosja W Niepublikowanym Dramacie ST

  Adrianna

  No ratings yet
• Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  

  From Everand

  Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future

  Ashlee Vance

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (474)
• The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  

  From Everand

  The Little Book of Hygge: Danish Secrets to Happy Living

  Meik Wiking

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (400)
• Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  

  From Everand

  Shoe Dog: A Memoir by the Creator of Nike

  Phil Knight

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (537)
• Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  

  From Everand

  Never Split the Difference: Negotiating As If Your Life Depended On It

  Chris Voss

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (838)
• Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  

  From Everand

  Hidden Figures: The American Dream and the Untold Story of the Black Women Mathematicians Who Helped Win the Space Race

  Margot Lee Shetterly

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (895)
• A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  

  From Everand

  A Heartbreaking Work Of Staggering Genius: A Memoir Based on a True Story

  Dave Eggers

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (231)
• Grit: The Power of Passion and Perseverance

  

  From Everand

  Grit: The Power of Passion and Perseverance

  Angela Duckworth

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (589)
• The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  

  From Everand

  The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer

  Siddhartha Mukherjee

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (271)
• Yes Please

  

  From Everand

  Yes Please

  Amy Poehler

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1891)
• Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  

  From Everand

  Devil in the Grove: Thurgood Marshall, the Groveland Boys, and the Dawn of a New America

  Gilbert King

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (266)
• Fear: Trump in the White House

  

  From Everand

  Fear: Trump in the White House

  Bob Woodward

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (738)
• The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  

  From Everand

  The Gifts of Imperfection: Let Go of Who You Think You're Supposed to Be and Embrace Who You Are

  Brene Brown

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1091)
• Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  

  From Everand

  Team of Rivals: The Political Genius of Abraham Lincoln

  Doris Kearns Goodwin

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (234)
• On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  

  From Everand

  On Fire: The (Burning) Case for a Green New Deal

  Naomi Klein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (74)
• The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  

  From Everand

  The Hard Thing About Hard Things: Building a Business When There Are No Easy Answers

  Ben Horowitz

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (345)
• Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  

  From Everand

  Rise of ISIS: A Threat We Can't Ignore

  Jay Sekulow

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (137)
• Principles: Life and Work

  

  From Everand

  Principles: Life and Work

  Ray Dalio

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (599)
• The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  

  From Everand

  The World Is Flat 3.0: A Brief History of the Twenty-first Century

  Thomas L. Friedman

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2259)
• Bad Feminist: Essays

  

  From Everand

  Bad Feminist: Essays

  Roxane Gay

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1016)
• The Unwinding: An Inner History of the New America

  

  From Everand

  The Unwinding: An Inner History of the New America

  George Packer

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (45)
• Steve Jobs

  

  From Everand

  Steve Jobs

  Walter Isaacson

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (806)
• Angela's Ashes: A Memoir

  

  From Everand

  Angela's Ashes: A Memoir

  Frank McCourt

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (440)
• John Adams

  

  From Everand

  John Adams

  David McCullough

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2409)
• The Glass Castle: A Memoir

  

  From Everand

  The Glass Castle: A Memoir

  Jeannette Walls

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1713)
• The Outsider: A Novel

  

  From Everand

  The Outsider: A Novel

  Stephen King

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1840)
• The Woman in Cabin 10

  

  From Everand

  The Woman in Cabin 10

  Ruth Ware

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (2510)
• The Light Between Oceans: A Novel

  

  From Everand

  The Light Between Oceans: A Novel

  M.L. Stedman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (789)
• The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  

  From Everand

  The Sympathizer: A Novel (Pulitzer Prize for Fiction)

  Viet Thanh Nguyen

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (122)
• A Man Called Ove: A Novel

  

  From Everand

  A Man Called Ove: A Novel

  Fredrik Backman

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (4610)
• Wolf Hall: A Novel

  

  From Everand

  Wolf Hall: A Novel

  Hilary Mantel

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (3811)
• Brooklyn: A Novel

  

  From Everand

  Brooklyn: A Novel

  Colm Toibin

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (1938)
• The Perks of Being a Wallflower

  

  From Everand

  The Perks of Being a Wallflower

  Stephen Chbosky

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (2104)
• Little Women

  

  From Everand

  Little Women

  Louisa May Alcott

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (104)
• The Art of Racing in the Rain: A Novel

  

  From Everand

  The Art of Racing in the Rain: A Novel

  Garth Stein

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (4201)
• Manhattan Beach: A Novel

  

  From Everand

  Manhattan Beach: A Novel

  Jennifer Egan

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (792)
• A Tree Grows in Brooklyn

  

  From Everand

  A Tree Grows in Brooklyn

  Betty Smith

  Rating: 4.5 out of 5 stars

  4.5/5 (1929)
• Her Body and Other Parties: Stories

  

  From Everand

  Her Body and Other Parties: Stories

  Carmen Maria Machado

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (821)
• Sing, Unburied, Sing: A Novel

  

  From Everand

  Sing, Unburied, Sing: A Novel

  Jesmyn Ward

  Rating: 4 out of 5 stars

  4/5 (1104)
• The Constant Gardener: A Novel

  

  From Everand

  The Constant Gardener: A Novel

  John Le Carré

  Rating: 3.5 out of 5 stars

  3.5/5 (104)