Historia Polski W Piguå Ce - Piotr PieÅ Niarczyk

Piotr Pieśniarczyk
HISTORIA POLSKI
\i\jr pigułce
'M
fW.
Benkowski
Piotr Pieśniarczyk
HISTORIA
POLSKI
Wydawnictwo "Benkowski"
Białystok
www.benkowski.zetobi.com.pl
ISBN 83-907633-9-7
© Copyright by Agencja „Benkowski" 1998

telefax (085) 437353
Korekta
Marek Ławnicki
Druk: SPPP JPOGOŃ"
Białystok, ul. Mickiewicza 56
tel. (0-85) 732-91-74
telJIax (0-85) 732-14-61
SPIS TREŚCI
Monarchia wciesoopiasłowska 23
1. Początki państwa polskiego 23
• Plemiona zamieszkujące ziemie polskie
• Organizacja terytorialna plemion polskich
w IX-X wieku • Państwo Wislan w IX-X
wieku • Państwo Polan • Przyjęcie chrześci
jaństwa • Stosunki Mieszka I z cesarstwem
2. Państwo Bolesława Chrobrego 27
• Chrystianizacja Prus • Zjazd gnieźnieński
1000 • Wojny Bolesława Chrobrego z Hen
rykiem II • Koronacja królewska 1025 •
Ogólna ocena panowania Bolesława Chro
brego
3. Kryzys i odbudowa państwa Piastów ........ 31
• Panowanie Mieszka n Lamberta • Pano
wanie Kazimierza Odnowiciela • Panowanie
Bolesława Śmiałego (Szczodrego) • Rządy
Władysława Hermana
4. Polska Bolesława Krzywoustego 36
• Walka o władzę po śmierci Władysława
Hermana • Wojna polsko-niemiecia 1109
• Podbój Pomorza • Potwierdzenie statusu
metropolii gnieźnieńskiej • Statut Bolesława
Krzywoustego o następstwie tronu 1138 •
Pozostałe dzielnice według statutu Krzywou
stego
5. Społeczeństwo i państwo w okresie
wczesnopiastowskim 31
• Ludność kraju • Organizacja i charakter
państwa • Podatki • Drużyna • Kościół •
Kultura X-XII wieku (wybrane zagadnienia)
Chronologia 4J
Pierwsi piastowie 4f
Polska dzielnicowa i zjednoczona 30

1. Walki o seniorat i decentralizacja państwa 50
• Wojna Władysława II z juniorami • Se
niorat Bolesława IV Kędzierzawego (1146-
-1173) • Rywalizacja Mieszka III z Kazimie
rzem Sprawiedliwym • Decentralizacja pań
stwa
2. Zagrożenie zewnętrzne Polski dzielnicowej S3
• Ekspansja Marchii Brandenburskiej • Pań
stwo krzyżackie • Najazdy tatarskie • Straty
terytorialne monarchii piastowskiej w okre
sie rozbicia dzielnicowego
3. Przemiany społeczne i gospodarcze
w okresie rozbicia dzielnicowego 57
• Zmiany w technice rolnej • Lokacje na pra
wie polskim (X-XII wiek) • Lokacje na pra
wie niemieckim (XIII-XIV wiek) • Lokacje
miast na prawie niemieckim (od XIII wieku)
• Immunitet
4. Próby zjednoczenia państwa w XHI-XTV
wieku 59
• lendencje zjednoczeniowe • Przeciwni
zjednoczeniu • Próby zjednoczenia państwa
podjęte przez Piastów śląskich • Iron kra
kowski w okresie rozbicia dzielnicowego •
Rywalizacja o koronę polską na przełomie
XIII i XIV wieku
5. Zjednoczenie państwa przez Władysława I
Łokietka 64
• Droga do zjednoczenia kraju • Polityka
zagraniczna Władysława Łokietka • Teryto
rium państwa za panowania Władysława Ło
kietka
6. Polska Kazimierza III Wielkiego 67
• Polityka zagraniczna Kazimierza Wielkiego
• Sprawa następstwa tronu po Kazimierzu
Wielkim • Polityka wewnętrzna Kazimierza
Wielkiego • Kształtowanie się monarchii sta
nowej • Korona Królestwa Polskiego -
7. Kultura XII-XIV wieku 71
• Kronikarstwo • Akademia Krakowska •
Architektura • Rzeźba • Malarstwo
Chronologia 73
Piastowie śląscy 78
Piastowie wielkopolscy 79
Piastowie małopolscy i kujawsko-mazowiec-
cy 80
Polska pod rządami Andegawenów i Jagiellonów
(JOV-XVwiek) 8
1. Unie polsko-węgierskie w XVI-XV wieku .. 8
• Panowanie Andegawenów w Polsce • Bez
królewie 1382-1384 • Unia polsko-węgierska
1440-1444
2. Unie polsko-litewskie w XTV-XV wieku .... 8'
• Państwo litewskie • Przyczyny połączenia
Polski z Litwą 1385 • Układy polsko-litew
skie XTV-XV wiek • Konsekwencje unii Pol
ski z Litwą
3. Złamanie potęgi krzyżackiej w XV wieku .. 8S
• Przyczyny Wielkiej Wojny 1409-1411 •
Skutki Wielkiej Wojny • Dalsza rywaliza
cja dyplomatyczna i militarna z Zakonem
w latach 1414-1454 • Geneza wojny trzy
nastoletniej 1454-1466 • Działania wojenne
1454-1466 • Skutki wojny trzynastoletniej •
Wojna popis 1478
4. Husytyzm w Polsce w XV wieku 94
5. Społeczeństwo stanowe w Polsce w XV
wieku 96
• Stan duchowny • Stan rycerski (szlachta)
• Stan mieszczański • Stan kmiecy (chłopi)
6. Polityka dynastyczna Jagiellonów
w II połowie XV wieku 97
7. Kultura XV wieku 98
• Kronikarstwo • Akademia Krakowska •
Sztuka
Chronologia 100
Państwo polsko-litewskie w XVI wieku 105
1. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana
w Polsce w XVI wieku 105
• Rodzaje folwarków • Polska spichlerzem
Europy • Przyczyny rozwoju folwarków •
Ekonomiczna dominacja szlachty w Polsce •
Górnictwo i produkcja przemysłowa
2. Szlachta polska i jej przywileje generalne .. 107
• Cechy charakterystyczne narodu szlachec
kiego w XVI wieku • Struktura stanu szla
checkiego w Polsce • Możliwości wejścia do
grona szlachty po zamknięciu się stanu •
Obowiązek obrony kraju • Przywileje gene
ralne (czyli dotyczące całego stanu) szlachty
polskiej
3. Demokracja szlachecka w państwie polsko-
-litewskim XVI wieku 112
• Rodzaje sejmików • Sejm walny
4. Ruch egzekucji praw i dóbr 116
• Początki ruchu egzekucyjnego • Pro
gram egzekucjonistów • Przywódcy ruchu •
Ostami Jagiellonowie wobec ruchu egzeku
cyjnego • Reformy „sejmów egzekucyjnych"
lat 1562-1567
5. Unia Polski z Litwą 1569 119
• Geneza unii polsko-litewskiej (1569) • Naj
ważniejsze reformy wprowadzone przez Zyg-
munta Augusta na Litwie przed unią lubelską
• Zawarcie unii - sejm w Lublinie (1569) •
Zasady unii • Historyczne konsekwencje unii
z 1569
6. Polityka zagraniczna państwa polsko-
-litewskiego w XVI wieku 121
• Rozwiązanie problemu krzyżackiego • Ry
walizacja o Inflanty w XVI wieku • Stosunki
z Habsburgami • Polska i Turcja w XVI stu
leciu • Państwo polsko-litewskie a Moskwa
w XVI wieku
7. Sprawa Gdańska w XVI-wiecznej
Rzeczypospolitej 126
8. Pierwsze wolne elekcje w Rzeczypospolitej . 127
• Nowości ustrojowe wprowadzone w okresie
pierwszych wolnych elekcji • Wolne elekcje
w Rzeczypospolitej w XVI wieku
9. Reformacja na ziemiach Rzeczypospolitej
w XVI wieku 130
• Podłoże reformacji na ziemiach Rzeczypo
spolitej • Wyznania reformowane (obecne)
na ziemiach Rzeczypospolitej w XVI stule
ciu • Język narodowy w piśmiennictwie re
ligijnym wyznań reformowanych • Szkolnic
two wyznań reformowanych * Tolerancja re
ligijna w Rzeczypospolitej w XVI wieku
10. Kontrreformacja w Rzeczypospolitej XVI
wieku 134
• Reformy potrydenckie w Kościele kato-
lickim • Jezuici w Rzeczypospolitej • Czo
łowe postacie kontrreformacji na ziemiach
polskich • Unia brzeska - 1596
11. Renesans na ziemiach Rzeczypospolitej .... 137
• Uniwersytety • Osiągnięcia naukowe •
Rozwój polszczyzny w piśmiennictwie • Myśl
społeczna i polityczna • Sztuka
Chronologia 142
Jagiellonowie na tronie polskim 150
Rzeczpospolita w XVII wieku 1S1

1. Sytuacja wewnętrzna Rzeczypospolitej
w XVII wieku 151
• Decentralizacja władzy w II połowie stu
lecia • Działania polityczne władców Rze
czypospolitej w XVII wieku • Rokosze an-
tykrólewskie w XVII wieku • Rokosz sando
mierski 1606-1607 • Rokosz Lubomirskiego
1665-1666
2. Gospodarka Rzeczypospolitej XVII wieku . 156
3. Problem kozacki w Rzeczypospolitej w XVII
wieku 157
• Koncepcje rozwiązania problemu kozac
kiego w Rzeczypospolitej • Bunty kozac
kie XVI-XVH wiek • Postulaty kozackie na
sejmie konwokacyjnym w 1632 (po śmierci
Zygmunta III Wazy) • Przyczyny wybuchu
wielkiego powstania na Ukrainie w 1648 •
Najważniejsze działania polityczno-wojskowe
w trakcie powstania Chmielnickiego (1648-
-1654) • Próby przyciągnięcia Kozaków do
Rzeczypospolitej po roku 1654
4. Rzeczpospolita a państwo brandenbursko-
-pruskie w XVII wieku 163
5. Wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją w XVII
wieku 164
• Przyczyny konfliktu polsko-szwedzkiego
u progu XVII wieku • Przebieg działań wo
jennych i dyplomatycznych • Skutki wojen ze
Szwecją
6. Rzeczpospolita wobec Rosji w XVII wieku 170
• Sytuacja w Rosji u progu XVII wieku
• Plany Rzeczypospolitej wobec Rosji •
Dymitriady • Interwencja Rzeczypospolitej
w Rosji (1609-1612) • Wyprawa królewicza
Władysława (1617-1618) • Wojna smoleńska
1632-1634 • Wojna lat 1654-1656 • Wojna lat
1660-1667 • Pokój Gizymułtowskiego 1686
7. Rzeczpospolita a Turcja w XVII wieku 175
• Przyczyny konfliktu polsko-turecldego
w I połowie stulecia • Przebieg walk • Rezul
taty • Stosunki polsko-tureclde miedzy 1621
a 1672 • Wojna lat 1672-1676 • Ostatnie
wojny Rzeczypospolitej z Turcją (lata 1683-
-1699)
8. Kultura Rzeczypospolitej XVII wieku 180
• Barok na ziemiach Rzeczypospolitej •
Szkolnictwo • Sarmatyzm
Chronologia 183
Hetmani wielcy koronni (XVI-XVHI wiek) 187
Hetmani wielcy litewscy (XVI-XV1II wiek) 188
Rzeczpospolita w XVIII wieku 190

1. Unia polsko-saska 1697-1763 190
• Rzeczpospolita a Saksonia u progu
XVIII wieku • Elekcja Augusta II Wettina
• Plany polityczne Augusta II • Rzeczpo
spolita podczas wojny północnej • Porozu
mienia sąsiadów dotyczące spraw Rzeczypo
spolitej w pierwszej połowie XVIII wieku •
Wojna sukcesyjna polska 1733-1735 (o na
stępstwo tronu) • Obozy polityczne w cza
sach saskich • Kryzys państwowości za pano
wania Augusta III („Polska nierządem stoi")
• Nowe programy reform
2. Rzeczpospolita w latach 1764-1788.
Irozbiór 198
• Sejm konwokacyjny i ostatnia elekcja
w dziejach Rzeczypospolitej (1764) • Sprawa
dysydentów 1767-1768 • Prawa kardynalne
uchwalone na sejmie 1767-1768 • Konfede
racja barska 1768-1772 • Pierwszy rozbiór
Rzeczypospolitej (5 sierpnia 1772) • Sejm
rozbiorowy i zmiany w organizacji państwa
w latach 1773-1775 • Okres rządów królew-
sko-ambasadorskich w latach 1775-1788
3. Oświecenie doby upadku państwa 204
• Rozwój szkolnictwa w Rzeczypospolitej
XVIII wieku • Mecenat Stanisława Augusta
Poniatowskiego • Rozwój nauki • Oświece
nie w literaturze • Sztuka rokoko i klasycy
zmu • Myśl społeczna i polityczna • Gos
podarka Rzeczypospolitej XVIII wieku (cha
rakterystyczne zjawiska)
4. Sejm Wielki i Konstytucja 3 Maja 209
• Pierwsza kadencja Sejmu Wielkiego (Czte
roletniego) 1788-1790 • Druga kadencja
Sejmu Wielkiego i uchwalenie Konstytucji
3 Maja • Zasady Konstytucji 3 Maja • Zna
czenie Konstytucji 3 Maja
5. Wojna w obronie Konstytucji 3 Maja.
II rozbiór 214
• Wojna polsko-rosyjska - 1 7 9 2 • Drugi roz
biór Polski (23 stycznia 1793)
6. Powstanie kościuszkowskie. III rozbiór 215
• Przyczyny • Przebieg • Skutki • Trzeci roz
biór Polski (24 października 1795) • Przy
czyny upadku Rzeczypospolitej
Chronologia 221
Ważniejsze konfederacje w Rzeczypospolitej
XVIII wieku 224
Ziemie polskie w latach 1797-1864 226

1. Sprawa polska w okresie napoleońskim 226
• Legiony Jana Henryka Dąbrowskiego •
Księstwo Warszawskie • Sytuacja gospodar-
cza Księstwa • Armia Księstwa Warszaw
skiego w kampaniach napoleońskich • Zna
czenie okresu napoleońskiego dla sprawy
polskiej
2. Królestwo Polskie w latach 1815-1830 231
• Sprawa polska na kongresie wiedeńskim
1814-1815 • Zasady autonomii Królestwa
Polskiego (wg konstytucji nadanej przez cara
Aleksandra I) • Kompetencje monarchy •
Władza wykonawcza • Sejm • Inne elementy
konstytucji • Łamanie konstytucji i ograni
czenie autonomii Królestwa po 1815 • Le
galny nurt opozycji • lajne związki
3. Powstanie listopadowe 238
• Sytuacja polityczna u progu powstania •
Noc Listopadowa (29-30 listopada 1830) •
Dalszy przebieg powstania • Wodzowie po
wstania listopadowego • Towarzystwo Patrio
tyczne • Sprawa chłopska w powstaniu li
stopadowym • Europa wobec powstania li
stopadowego • Główne przyczyny klęski po
wstania • Represje w zaborze rosyjskim po
upadku powstania
4. Wielka emigracja 244
• Charakter Wielkiej Emigracji • Główne
stronnictwa polityczne Wielkiej Emigracji
4. Działalność patriotyczna na ziemiach
polskich w latach 1831-1846 249
• Konspiracja na ziemiach polskich po
upadku powstania listopadowego • Inne
pizejawy w działalności patriotycznej
w trzech zaborach
5. Powstanie krakowskie 1846 252
• Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846 •
Próby zorganizowania powstania w trzech za
borach • Rabacja galicyjska • Powstanie na
terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej
6. Wiosna Ludów na ziemiach polskich 2S6
• Powstanie w Wielkopolsce w 1848 • Po
znańskie po upadku powstania • Galicja
podczas Wiosny Ludów • Udział Polaków
w Wiośnie Ludów na terenie Europy
7. Powstanie styczniowe 259
• Królestwo Polskie w pierwszych latach pa
nowania Aleksandra II • Manifestacje pa
triotyczne w Warszawie 1860-1861 • Poli
tyka Aleksandra Wielopolskiego • „Biali" *
„Czerwoni" • Przegląd najważniejszych wy
darzeń powstania styczniowego • Charakter
walk powstańczych • Europa wobec powsta
nia • Bilans powstania
8. Przemiany gospodarcze na ziemiach polskich
w pierwszej połowie XIX wieku 267
• Rolnictwo • Przemysł
9. Uwłaszczenie chłopów w trzech zaborach .. 270
• Ziemie polskie pod panowaniem Prus •
Zabór austriacki • Królestwo Polskie (część
zaboru rosyjskiego)
Chronologia 271
Władcy państw zaborczych w latach 1795-
-1918 276
Ziemie polskie w latach 1865-1918 277

1. Sytuacja ziem polskich na przełomie XIX
i XX wieku 277
• Zabór rosyjski • Zabór pruski • Zabór au
striacki
2. Nowoczesne ruchy polityczne na ziemiach
polskich 283
• Galicyjski ruch ludowy • Ruch narodowy
na ziemiach polskich • Doktryna ruchu na
rodowego • Ruch robotniczy i socjalistyczny
na ziemiach polskich
3. Pozytywizm i trójlojalizm 291
4. Przemiany społeczno-gospodarcze na
ziemiach polskich po 1864 292
• Rolnictwo • Przemysł
5. Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich 294
• Sytuacja w Rosji 1904-1905 • Środowiska
polityczne Królestwa wobec sytuacji w Rosji
• Najważniejsze wydarzenia • Podział w PPS
1906 • Echa rewolucji w innych zaborach •
Skutki rewolucji 1905-1907 w Królestwie
6. Sprawa polska podczas I wojny światowej .. 298
• Orientacje polityczne na ziemiach polskich
przed wybuchem I wojny światowej • Pań
stwa walczące wobec kwestii polskiej • Pol-
skie formacje zbrojne w I wojnie świato
wej • Kalendarium wydarzeń związanych ze
sprawą polską w latach 1914-1918
Chronologia 311
O Rzeczpospolita 314
1. Odzyskanie niepodległości 314
• Polskie ośrodki władzy jesienią 1918 •
Kształtowanie się ustroju państwa polskiego
(listopad 1918 - luty 1919)
2. Ustalenie granic II Rzeczypospolitej 316
• Granica polsko-czechosłowacka • Konflikt
polsko-ukraiński • Granica polsko-litewska
• Granica polsko-radziecka • Granica pol-
skoniemiecka • Bohaterowie walk o gra
nice
3. Konstytucje II Rzeczypospolitej 324
• Konstytucja marcowa (17 marca 1921) •
Konstytucja kwietniowa (23 kwietnia 1935)
4. Partie polityczne w Polsce okresu
„sejmokracji" (do 1926 r.) 328
• Ruch narodowy • Konserwatyści • Ruch
chrześcijańsko-społeczny • Ruch ludowy •
Ruch robotniczy
5. Sanacja 334
• Zamach majowy (12-15 maja 1926) • Roz
prawa z opozycją 1929-1935 • Dekompozy
cja obozu sanacyjnego po śmierci Marszałka
(1935)
6. Mniejszości narodowe w II Rzeczypospolitej 341
• Mniejszość ukraińska • Mniejszość żydow
ska • Mniejszość białoruska • Mniejszość
niemiecka • Mniejszość litewska
7. Gospodarka II Rzeczypospolitej (wybrane
zagadnienia) 345
• Reforma skarbowo-walutowa Władysława
Grabskiego • Reformy rolne • Wielki kryzys
ekonomiczny w Polsce (1929-1935) • Oży
wienie gospodarcze lat 1936-1939
8. Polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej
1921-1939 351
• Lata 1921-1925 • Lata 1926-1938 • Lata
1938-1939
Chronologia > 357
Prezydenci II Rzeczypospolitej 366
Premierzy II Rzeczypospolitej 367
Ministrowie spraw zagranicznych
II Rzeczypospolitej 368
Ministrowie spraw wewnętrznych
II Rzeczypospolitej 369
Polska podczas II wojny światowej 1939-1945 .. 370
1. Obrona Polski w 1939 r 370
• Doktryny wojenne Polski i Niemiec • Po
równanie sił w wojnie 1939 • Ugrupowa
nie armii do działań wojennych (31 sierp
nia 1939) • Wydarzenia polityczne okresu
kampanii wrześniowej • Umowy miedzyna-
rodowe złamane przez ZSRR dnia 17 wrze
śnia 1939
2. Polska w rękach okupantów 378
• Podział terytorium II Rzeczypospolitej
w 1939 • Zmiany administracyjne na tere
nach okupowanych przez Niemcy w 1941 •
Polityka okupantów niemieckich wobec lud
ności polskiej • Holocaust Żydów • Władza
sowiecka a Polacy 1939-1941
3. Rząd polski na emigracji 1939-1945 384
• Powstanie i działalność rządu polskiego na
uchodźstwie 1939-1941 • Układ Majski-Si-
korski 30 lipca 1941 • Armia Polska w ZSRR
• Zerwanie stosunków z ZSRR • Śmierć ge
nerała Sikorskiego (4 lipca 1943, Gibraltar)
• Upadek rządu S. Mikołajczyka • Sprawa
polska na konferencjach Wielkiej Trójki
4. Polskie państwo podziemne 392
• Początki działalności podziemnej w okupo
wanym kraju (lata 1939-1940) • Akcja scale
niowa ZWZ-AK • Uformowanie konspira
cji w dwóch pionach • Dalszy rozwój orga
nizacyjny podziemia (1943-1945) • Główne
stronnictwa polityczne i ich oddziały zbrojne
• Różne formy oporu • Akcja bieżąca Armii
Krajowej • Przykłady działań czynnych AK
między 1942 a 1944
5. Polska lewica komunistyczna 1942-1944 . . . . 400
• Ruch komunistyczny w okupowanym kraju
• Związek Patriotów Polskich • Dywizja
im. Tadeusza Kościuszki • Krajowa Rada Na
rodowa • Polski Komitet Wyzwolenia Naro
dowego • Organy władzy na ziemiach pol
skich w 1944
6. Akcja „Burza" i powstanie warszawskie .... 405
• Zasady „Burzy" • Typowy przebieg wyda
rzeń w trakcie realizacji „Burzy" • Rozcią
gniecie planu „Burza" na Warszawę • Mo
tywy decydujące o objęciu Warszawy planem
„Burza" • Wybuch powstania warszawskiego
• Przebieg walk • Skutki powstania • Alianci
a powstanie
7. Polska lubelska 1944-1945 412
• Budowa aparatu władzy ludowej • Re
forma rolna PKWN (realizowana od 6 wrze
śnia 1944) • Rząd Tymczasowy RP • Likwi
dacja struktur polskiego państwa podziem
nego
8. Polacy na frontach II wojny światowej 414
• Kampania wrześniowa • Kampania nor
weska i francuska (1940) • Bitwa o An
glię (1940) • Kampania afrykańska (1941)
• Wojna morska (1939-1945) • Kampania
włoska (1943-1945) • Walki na Kontynencie
(1944-1945) • Działania Ludowego Wojska
Polskiego • 2 Armia Ludowego Wojska Pol
skiego
Chronologia 420
Polska pod sowiecką protekcją (1945-1989).
Pierwsze lata III Rzeczypospolitej (kalendarium
1990-1997) 425
1. Przejęcie władzy przez komunistów 425
• Sytuacja polityczna po zakończeniu II woj
ny światowej • Polska w nowych granicach
• Partie polityczne w Polsce lat 1944-1947
• 'tymczasowy Rząd Jedności Narodowej •
Referendum Ludowe 30 czerwca 1946 • Wy
bory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia
1947 • Rozprawa z PSL • Akcja „Wisła"
2. System stalinowski w Polsce 434
• Utworzenie PZPR • Kominform • Trzy
letni plan odbudowy gospodarczej 1947-1949
• Plan sześcioletni 1950-1955 • Konstytucja
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 22 lipca
1952 • Terror stalinowski • Wszechwładza
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego •
Państwo a Kościół w latach 1945-1956 •
Sowietyzacja Ludowego Wojska Polskiego •
Socrealizm i sowietyzacja kultury polskiej •
Wypadki czerwcowe w Poznaniu (1956)
3. Przełom październikowy 1956 445
• Symptomy upadku systemu stalinowskiego
• Frakcje w PZPR (1956) • Kryzys paździer
nikowy • Rezultaty października
4. „Mała stabilizacja" - rządy ekipy Gomułki
wiatach 1957-1968 450
5. Marzec 1968 452
• Geneza • Przebieg wydarzeń • Skutki
6. Grudzień 1970 455
• Przyczyny • Przebieg wydarzeń • Konse
kwencje
7. Czerwiec 1976 457
• Przyczyny • Przebieg wydarzeń • Konse
kwencje
8. „Solidarność" 1980-1981 458
• Sierpień 1980 i upadek ekipy Gierka •
Droga do stanu wojennego
9. Stan wojenny 1981-1983 461
• Działania władz w latach 1982-1983 •
Działalność opozycji w latach 1982-1983 •
Świat wobec stanu wojennego • Konsekwen
cje stanu wojennego
10. Upadek systemu - „Okrągły Stół" 1989 .... 464
• Opozycja po stanie wojennym • Piel
grzymki papieskie do PRL • Droga do kom
promisu (sytuacja w kraju w 1988) • „Okrą
gły Stół" 1989
Chronologia do 1997 468
I sekretarze KC PZPR 477
Przewodniczący Rady Państwa PRL 477
Premierzy Polski 1945-1997 478
Podstawowa literatura 479
POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO 23
MONARCHU
WCZESNOPIASTOWSKA
1. POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO
Plemiona zamieszkujące ziemie polskie:

- plemiona te należały do grupy Słowian zachodnich;
- państewka plemienne powstały między Odrą a Bu
giem ok. VII-VIII wieku;
- pierwsze źródło pisane mówiące o rozmieszczeniu
państewek plemiennych na ziemiach polskich to
Geograf bawarski z 844 (opis grodów i ziem poło
żonych na północ od Dunaju).
Organizacja terytorialna plemion polskich w IX-

-X wieku:
plemię terytorium
Wiślanie nad górną Wisłą
Polanie nad Wartą i Notecią
Mazowszanie nad środkową Wisłą
24 MONARCHU WCZESNOPIASrOYVSKA
Goplanie na Kujawach (okolice Kruszwicy)

Ledzianie nad Sanem i górnym Bugiem
Pomorzanie między dolną Odrą, dolną Wisłą,
Bałtykiem i Notecią
Bieżuczanie u źródeł Nysy Łużyckiej
Dziadoszanie u ujścia Nysy Łużyckiej do Odry
Ślężanie wokół góry Ślęza
Opolanie nad górną Odrą
i Golęszyce
Bobrzanie nad Bobrem (Dolny Śląsk)
Państwo Wiślan w K-X wieku:

- informacji o państwie Wiślan dostarcza „Żywot sw.
Metodego";
- główne ośrodki: Kraków i Wiślica;
- w IX wieku podporządkowane państwu wielkomo-
rawskiemu (po jego upadku na początku X wieku
zależne od Czech);
- prawdopodobnie poddane chrystianizacji (w ob
rządku słowiańskim wprowadzonym przez bizan
tyjskich misjonarzy Cyryla i Metodego), jednak
efekty tej akcji były powierzchowne i nietrwałe.
Państwo Polaru
- organizacja państwowa wytworzona ok. VIII-
-IX wieku wokół ośrodków: Gniezno i Ostrów
POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO 25
Lednicki (wyspa na Jeziorze Lednickim z grodem
i podgrodziem);
- pierwszy historyczny władca: książę Mieszko I (pa
nował od ok. 960 do 992) z dynastii Piastów; we
dług Kroniki Galla Anonima (patrz: Kultura Polski
wczesnopiastowskiej) przed nim panowali jeszcze
Ziemowit, Leszek i Ziemomysł;
- pierwsza wzmianka o państwie Mieszka I mówi
o walkach Polan z Redarami i feudałem niemiec
kim o imieniu Wichman (kronika niemiecka Wi-
dulcinda) w 963;
- Mieszko I zmuszony był toczyć walki z najazdami
feudałów niemieckich dążących do rozwoju teryto
rialnego Marchii Wschodniej;
- bitwa pod Cedynią - 24 czerwca 972 - nad Odrą;
w pobliżu grodu Cedynia wojska Mieszka I i jego
brata Czcibora rozbiły wyprawę wojenną rycerstwa
niemieckiego;
- Mieszko I władał Wielkopolską, Kujawami, Ma
zowszem, Pomorzem Zachodnim i Gdańskim,
a pod koniec panowania być może także Mało
polską i Śląskiem.
Przyjęcie chrześcijaństwa:
- sojusz Mieszka I z księciem czeskim Bolesła
wem I Srogim (wspólne zagrożenie ze strony
feudałów niemieckich), przypieczętowany małżeń
stwem władcy państwa Polan z córką Bolesława I,
Dobrawą (96S);
26 MONARCHIA WCZESNOPIASTOWSKA
- za pośrednictwem czeskiin (skorzystano z ich
wpływów w archidiecezji mogunddej) Mieszko I
przyjął chrzest i rozpoczął chrystianizację kraju
(966);
- Jordan (?-984), pierwszy biskup misyjny w pań
stwie Polan (od 968), pochodził prawdopodobnie
z Italii lub Lotaryngii;
- przybyłe do kraju Mieszka duchowieństwo stwo
rzyło administrację państwową (jako jedyni znali
pismo, formy kancelaryjne, mogli prowadzić dzia
łalność dyplomatyczną);
- Dagome iuda - akt nadania papiestwu państwa
gnieźnieńskiego z opisem jego granic (Mieszko zo
stał w rym dokumencie określony mianem „Da
gome") ok. 990-991
Stosunki Mieszka I z cesarstwem:

- Otton I (żył do 973)
- uznał Mieszka za przyjaciela kosztem trybutu
(danina) z części terytorium państwa Polan;
- po 966 opiekun i zwierzchnik chrześcijańskiego
monarchy z Gniezna;
- Otton II (żyfdo 983)
- zorganizował nieudaną wyprawę zbrojną na
państwo Polan (ok. 979);
- Otton III (przeżył Mieszka I)
- początkowa niechęć (Mieszko poparł innego
kandydata do godności cesarskiej);
- później stosunki układały się poprawnie (Mie-
PAŃSTWO BOLESŁA WA CHROBREGO 27
szko ostatecznie uznał zwierzchnictwo Otto
na III).
2. PAŃSTWO BOLESŁAWA CHROBREGO

Bolesław Chrobry (lata panowania 992-1025), syn
Mieszka I i Dobrawy; w okresie małoletności przeby
wał na dworze cesarskim jako zakładnik. Władzę zdo
był po wyeliminowaniu konkurentów (wygnał z kraju
synów drugiej żony ojca i kazał oślepić uzurpatorów
z bocznej linii Piastów).
Chrystianizacja Prus:
- pokojowa misja chrystianizacyjna podjęta z inicja
tywy Bolesława Chrobrego przez biskupa Wojcie
cha (997);
- Wojciech (956-997), biskup praski (od 983) z cze
skiego rodu Sławnikowiców, wygnany z Czech,
znalazł schronienie na dworze Bolesława Chro
brego;
- w trakcie misji Wojciech (być może za obrazę wie
rzeń tubylców) został zamordowany, książę. Bole
sław wykupił jego szczątki i uzyskał od papieża de
cyzję uznającą biskupa za świętego (ok. 999).
Zjazd gnieźnieński 1000:
- wyprawa wotywna cesarza Ottona III do grobu św.
Wojciecha (cel religijny), idea uniwersalistycznego
cesarstwa, której realizacja gwarantowała państwu
Bolesława Chrobrego pełnoprawne miejsce wśród
pozostałych części chrześcijańskiej Europy (cel po
lityczny);
- cesarz potwierdził wcześniejszą decyzję papieża
Sylwestra II o utworzeniu odrębnej polskiej pro
wincji kościelnej z arcybiskupstwem w Gnieźnie
i biskupstwami w Krakowie, Wrocławiu, Koło
brzegu oraz biskupstwem misyjnym w Poznaniu;
- Radzim Gaudenty (?-1011), przyrodni brat św.
Wojciecha, pochodzący z rodu Sławnikowiców,
uczestnik misji chrystianizacyjnej do Prus (977),
pierwszy arcybiskup gnieźnieński (od 1000);
- zjazd obfitował we wzajemne gesty sympatii obu
władców (Bolesław otrzymał włócznię św. Maury
cego, gwóźdź z krzyża Chrystusa, zaś Otton III ra
mię św. Wojciecha i eskortę 300 pancernych wojów
Chrobrego).
Wojny Bolesława Chrobrego z Henrykiem II:

faza
daty wydarzenia
konfliktu
pierwsza 1002 Bolesław Chrobry opanował
1002- Milsko, Łużyce i Miśnię (for
-1005 malnie został lennikiem króla
niemieckiego z tych ziem)
\
PAŃSTWO BOLESŁAWA CHROBREGO 29
1003- interwencja Bolesława w Cze

-1004 chach (zajął także Morawy
i Słowację) - początek konfliktu
zbrojnego z królem niemieckim
Henrykiem II (cesarz od 1014)
1005 niemiecka wyprawa na Wielko
polskę, zakończona pokojem
pod Poznaniem (prawdopo
dobnie Chrobry utrzymał swoją
niezależność kosztem ziem zdo
bytych po 1002)
druga wzajemne, nękające wyprawy
1007- zbrojne (m.in. polski książę po
-1013 nownie zajął Milsko i Łużyce)
1013 zjazd w Merseburgu - Bolesław
Chrobry złożył hołd lenny Hen
rykowi II z Milska i Łużyc
trzecia przewlekłe walki (m.in. sku
1015- teczna obrona polskiego grodu
-1018 Niemcza - 1017)
1018 pokój w Budziszynie - przy
Polsce pozostają Milsko i Łu
życe, Morawy, cesarz udziela
pomocy militarnej w wyprawie
Bolesława Chrobrego na Ruś
Kijowską
30 MONARCHIA WCZESNOPLASTOWSKA
Wyprawa kijowska 1018:
- wyprawa wojenna Bolesława Chrobrego zorgani
zowana w celu rozszerzenia terytorium państwa na
wschodzie i zdobycia łupów;
- drużyna Chrobrego rozbiła Rusinów w bitwie nad
Bugiem i zdobyła Kijów (księciem kijowskim na
krótko został wspierany przez Chrobrego Świato-
pełk);
- Bolesław Chrobry wracając z wyprawy kijowskiej
obsadził polskimi załogami Grody Czerwieńskie,
tym samym przyłączając je do swego państwa.
Koronacja królewska 1025:

- wstępnej zgody na koronację królewską Bolesława
Chrobrego udzielił jeszcze Otton III w trakcie zja
zdu gnieźnieńskiego (1000);
- po śmierci - niechętnych Bolesławowi - cesarza
Henryka II i papieża Benedykta VIII książę podjął
udaną próbę uzyskania korony królewskiej (koro
nacja „na łożu śmierci'' - Gniezno 1025).
Ogólna ocena panowania Bolesława Chrobrego:

- zjawiska pozytywne:
• zwycięskie wojny z Niemcami, zakończone przy
łączeniem Milska, Łużyc i Moraw (1018);
• udana wyprawa na Ruf Kijowską - znaczne łupy
i zdobycze terytorialne w postaci Grodów Czer
wieńskich (1018);
• koronacja królewska - 1025;
KRYZYS l ODBUDOWA PAŃSTWA PIASTÓW 31^
• utrzymanie silnej władzy centralnej;
• utworzenie polskiej prowincji kościelnej, podle
głej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej;
• rozpropagowanie w chrześcijańskiej Europie
kultu św. Wojciecha, co podnosiło autorytet Ko
ścioła w Polsce;
- zjawiska negatywne:
• ciągłe wojny pochłaniały ogromne sumy (więk
sze obciążenia poddanych);
• ze zwycięstw korzystali tylko wybrani (dwór
księcia, drużyna itd.);
• tworzenie struktur Kościoła wiązało się z dal
szymi obciążeniami podatkowymi ludności;
• pokonani i upokorzeni sąsiedzi czekali na oka
zję do rewanżu i odebrania utraconych teryto
riów;
• okrucieństwo władcy (chociaż nie odbiegało od
ówczesnych sposobów prowadzenia walki poli
tycznej).
3. KRYZYS I ODBUDOWA PAŃSTWA PIASTÓW
Panowanie Mieszka O Lamberta:

- koronacja królewska Mieszka (wraz z nim na
pierwszą królową w historii monarchii korono
wano jego żonę Rychezę) 1025;
- najazdy polskie na Saksonię - 1028, ok. 1030;
32 MONARCHU WCZESNOPIASTOWSKA
- interwencja niemiecka (Konrad II) i niska (Ja
rosław Mądry) w Polsce pod pretekstem obrony
praw najstarszego syna Bolesława Chrobrego -
Bezpryma (1031);
- krótki okres rządów Bezpryma (Mieszko II w tym
czasie przebywał na wygnaniu u księcia czeskiego
Udalryka) 1031-1032;
- powrót Mieszka II do kraju: złożył hołd lenny cesa
rzowi, zrezygnował z korony królewskiej, zaakcep
tował podział państwa na dzielnice (jego własną,
brata Ottona i stryjecznego brata Dotryka) 1032.
Panowanie Kazimierza Odnowiciela:

- brak władzy centralnej w latach 1034-1039:
• książę pozbawiony władzy przez możnych, nie
chętnych dynastii Piastów, znalazł się na emi
gracji -1034;
• bunt ludowy w Wielkopolsce przeciw możnym
i Kościołowi (powrót do pogaństwa);
• rozpad państwa - powstało państewko Mie-
cława i księstwa pomorskie;
• Miecław (?-1047), czesnik Mieszka II, samo-
zwańczy władca Mazowsza (od 1034), pobity
i uśmiercony w bitwie z wojskami Kazimierza
Odnowiciela i Jarosława Mądrego;
• najazd księcia czeskiego Brzetysława dotknął
Małopolskę, Śląsk i Wielkopolskę, załogi cze
skie obsadziły grody śląskie, Bratysław wziął
znaczne łupy, zniszczył Poznań i Gniezno (prze-
KRYZYS I ODBUDOWA PAŃSTWA PIASTÓW 33
stało funkcjonować arcybiskupstwo gnieźnień

skie) 1039;
- powrót księcia do władzy 1039:
• przebywający na Węgrzech Kazimierz Odnowi
ciel w obliczu rozszerzających się buntów po
gańskich i wzrostu potęgi Brzetysława uzyskał
pomoc nowego króla Niemiec, Henryka III;
- odbudowa terytorialna państwa:
• początkowo, dzięki zbrojnej pomocy ze strony
Niemiec, Kazimierz Odnowiciel władał Mało
polską i Wielkopolską;
• po zawarciu sojuszu z Jarosławem Mądrym
(książę kijowski) opanował Mazowsze likwidu
jąc państewko Miecława -1047;
• wyrwał z rąk czeskich Śląsk - 10S0;
• prawdopodobnie uzależnił od siebie także Po
morze Gdańskie (trybut);
- reformy wewnętrzne Kazimierza:
• reorganizacja sił zbrojnych: osadził wojów na
ziemi (obowiązek służby wojskowej rycerzy ob
darowanych ziemią) zgodnie z prawem rycer
skim;
• odbudowa struktury kościelnej w oparciu o Kra
ków (nowe kościoły, klasztory - m.in. klasztor
Benedyktynów w Tyńcu), podjął starania o przy
wrócenie praw arcybiskupstwa w Gnieźnie (bez
skutecznie).
34 MONARCHIA WC2ESNOPIASTOWSKA
Panowanie Bolesława Śmiałego (Sxcrodrego):
- polityka zagraniczna:
> interwencje polskie na Węgrzech (skierowane
przeciw wpływom niemieckim w tym kraju)
1058,1060,1063;
• wyprawy kijowskie na rzecz księcia Izaslawa -
1069,1077;
• wyprawy na Czechy (sprzymierzeniec Niemiec)
1070-1072;
• poparł papieża Grzegorza VII w sporze z cesa
rzem Henrykiem IV o inwestyturę (prawo nada
wania godności kościelnych i lenna);
- polityka wewnętrzna:
• odnowienie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego
(ok. 1075);
• koronacja królewska (tylko za zgodą papieża)
1076;
• konflikt z biskupem Stanisławem (1079): Sta
nisław (ok. 1030-1079), biskup krakowski, ska
zany na męczeńską śmierć za udział w spi
sku przeciw królowi Bolesławowi Śmiałemu;
jego kult jako świętego męczennika rozwinął
się w XIII stuleciu i nabrał znaczenia ogól- ,
nonarodowego; według Kroniki Galla Anonima
król zbyt okrutnie potraktował biskupa - poma
zańca bożego, czym spowodował bunt możnych
i w konsekwencji utratę władzy; według Kro
niki mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem,
król kazał stracić niewinnego biskupa (a nawet
KRYZYS l ODBUDOWA PAŃSTWA PIASTÓW 35
sam uczestniczył w egzekucji);
• po incydencie z biskupem Stanisławem, król,
opuszczony przez dotychczasowych stronników,
zbiegł na Węgry 1079 (zmarł otruty - 1081).
Rządy Władysława Hermana:

- książę (brat wygnanego z kraju Bolesława Śmia
łego) zrezygnował z pretendowania do korony kró
lewskiej, przeszedł do obozu cesarskiego i poparł
Henryka IV w sporze o inwestyturę;
- w początkowym okresie panowania Władysław
Herman uległ wpływom wojewody (palatyna) Sie
ciecha z rodu Startów;
- synowie Władysława (Bolesław Krzywousty i Zbi
gniew) przy poparciu możnych doprowadzili do
wygnania wszechwładnego/will)™ i podziału pań
stwa na trzy dzielnice: Władysława Hermana (Ma
zowsze), Zbigniewa (Wielkopolska, Kujawy, zie
mia łęczycko-sieradzka) i Bolesława Krzywoustego
(Śląsk i Małopolska) 1098;
- po śmierci księcia Władysława Zbigniew prze
jął Mazowsze, zaś Bolesław Krzywousty Wrocław,
Kraków.i Sandomierz - pozostające dotychczas
pod władzą ojca (1102).
4. POLSKA BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO
Walka o władzę po śmierci Władysława Hermana:
- między 1102 a 1106 państwo piastowskie składało
się z dwóch dzielnic będących we władaniu: Zbi
gniewa (poparcie możnych) i Bolesława Krzywou
stego (poparcie rycerstwa);
- konflikt zbrojny o panowanie nad całością mo
narchii zakończył się zwycięstwem Bolesława
i ucieczką Zbigniewa do Czech (1106-1107).
Wojna polsko-niemiecka 1109:

- najazd niemiecki na Polskę (przyczyny: Bolesław
Krzywousty uchylił się od złożenia hołdu lennego
i trybutu oraz nie chciał uznać praw Zbigniewa) za
kończył się zupełnym niepowodzeniem wojsk króla
Henryka V;
- Zbigniew powrócił do kraju, jednak z.rozkazu
brata został okrutnie okaleczony i zmarł (1112).
Podbój Pomorza:
- Pomorze oderwało się od monarchii piastowskiej
w trakcie kryzysu - 1034-1039;
- podbój Pomorza Gdańskiego i jego ponowne wcie
lenie do państwa Piastów nastąpiło do 1119;
- ustawiczne wyprawy zbrojne na Pomorze Zachod
nie doprowadziły do uzależnienia księcia pomor
skiego Warcisława I od Polski (hołd lenny i trybut)
1121-1122;
POLSKA BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO 37
- z polecenia Bolesława Krzywoustego akcję chry-
stianizacyjną na Pomorzu Zachodnim prowadził
biskup Otton z Bambergu - 1124;
- plany zrzucenia polskiego zwierzchnictwa podjęte
przez Warcisława I zniweczyła kolejna wyprawa
zbrojna Bolesława Krzywoustego - 1129.
Potwierdzenie statusu metropolii gnieźnieńskiej:

- bulle papieskie z lat 1131 i 1133 podporządkowały
Kościół polski arcybiskupstwu w Magdeburgu;
- na zjeździe w Merseburgu, w zamian zá złożenie
hołdu lennego z Pomorza Zachodniego, Bolesław
Krzywousty prawdopodobnie uzyskał poparcie ce
sarza Lotara III w sprawie potwierdzenia praw ar-
cybiskupstwa gnieźnieńskiego -1135;
- bulla gnieźnieńska -1136: dokument wydany przez
papieża Innocentego II potwierdzał status metro
polii gnieźnieńskiej.
Statut Bolesława Krzywoustego o następstwie tronu

1138:
senior - książę zwierzchni, najstarszy w rodzie Pia
stów, miał sprawować władzę centralną (tj. prowa
dzić politykę zagraniczną, kontrolować dzielnice dzie
dziczne juniorów poprzez obsadę wojskową ważniej
szych grodów, decydował o wyborze urzędników);
przysługiwała mu oprócz dzielnicy dziedzicznej także
dzielnica senioralna;
dzielnica senioralna - niepodzielny obszar państwa
38 ' MONARCHU WCZESNOPIASTOWSKA
będący we władaniu aktualnego seniora; składała
się z ziemi krakowskiej i części ziemi sandomier
skiej (inna wersja mówi o znacznie szerszym zakre
sie tej dzielnicy, zaliczając doń ziemię łęczycko-sie-
radzką, część Kujaw, część Wielkopolski z Gnieznem
i zwierzchnictwo nad Pomorzem).
Pozostałe dzielnice według statutu Krzywoustego:
- Władysław II (pierwszy senior): Śląsk i ziemia lu
buska;
- Bolesław IV Kędzierzawy: Mazowsze i cześć Ku
jaw;
- Mieszko III Stary: Wielkopolska i część Kujaw;
- ziemia łęczycko-sieradzka miała stanowić zabez
pieczenie wdowy Salomei;
- Henryk Sandomierski - ziemia sandomierska;
- Kazimierz II Sprawiedliwy - najmłodszy syn Bole
sława Krzywoustego nie został uwzględniony.
5. SPOŁECZEŃSTWO I PAŃSTWO W OKRESIE

WCZESNOPIASTOWSKIM
Ludność kraju:
- wolni chłopi („wolni dziedzice"); zajmowali się
uprawą własnej ziemi;
- ludność niewolna - zależna od możnych i księcia
(np. czeladź, jeńcy wojenni);
- możni - dawna starszyzna plemienna (wyższe du-
SPOŁECZEŃSTWO I PAŃSTWO... 39
chowieństwo, urzędnicy, władcy);
- rycerze feudałowie (po reformie wojskowej Kazi
mierza Odnowiciela).
Organizacja i charakter państwa:

- państwo patrymonialne - forma rządów, w któ
rej władca swobodnie dysponował swoim krajem,
uważając, że jest jego własnością (np. Bolesław
Krzywousty postanowił podzielić kraj na dzielnice
1138);
- monarcha (książę, król) - stał na czele państwa;
- wiec - organ doradczy składający się z najwyższych
urzędników państwowych (wojewoda, komornik,
czesnik itd.);
- najważniejsze urzędy: wojewoda (palatyn) - wspo
magał monarchę w rządzeniu i dowodzeniu woj
skiem, komornik - odpowiadał za skarb, kanclerz
- prowadził kancelarię, czesnik i stolnik - odpo
wiadali za zaopatrzenie dworu;
- grody: drewniano-ziemne warownie pełniące funk
cje podstawowych ośrodków administracji teryto
rialnej, zarządzane przez pana grodowego - ka
sztelana;
- osady służebne: osady, których ludność zobowią
zana była do określonych świadczeń na rzecz mo
narchy, grodu czy Kościoła; nazwy miejscowości
świadczyły o specjalności rzemieślniczej mieszkań
ców (np. Piekary - produkcja chleba, Grotniki -
wyrób broni, Bednary - wyrób beczek).
40 MONARCHIA WCZESNOP1ASTOWSKA
Podatki:
- podatki na rzecz monarchyregulowałoprawo ksią
żęce - system świadczeń na rzecz panującego ui
szczany w formie danin (np. płody rolne) i posług
(np. budowa i reperacja grodów, dróg, fortyfikacji
itd.);
- ludność służebna obciążona specjalnymi obowiąz
kami była zwalniana z obowiązków prawa książę
cego.
Drużyna:
- siła zbrojna monarchy (pancerni, tarczownicy, pie
chota);
- początkowo drużynnicy znajdowali się (wraz z ro
dzinami) na utrzymaniu władcy;
- po reformie wprowadzonej przez Kazimierza Od
nowiciela siłę zbrojną, zgodnie z prawem rycer
skim, tworzyli posiadacze ziemi zwolnieni z podat
ków prawa książęcego (dotychczasowi drużynnicy
przekształcili się w rycerzy-feudałów);
- liczebność siły zbrojnej była różna (Bolesław Chro
bry miał dysponować ok. 4 000 samych tylko pan
cernych).
Kościół:
- powstanie polskiej prowincji kościelnej wiąże się
z postanowieniami zjazdu gnieźnieńskiego - 1000
(utworzono arcybiskupstwo w Gnieźnie i 4 biskup
stwa);
SPOŁECZEŃSTWO I PAŃSTWO... 41
- polska prowincja kościelna podlegała bezpośred
nio Stolicy Apostolskiej;
- podstawową organizację kościelną (to jest podział
na diecezje i archidiakonaty) uzupełniały klasztory
- początkowo eremy, czyli zgromadzenia pustelni
cze (np. Międzyrzecz -1001), następnie od czasów
Kazimierza Odnowiciela klasztory benedyktynów
(np. w Tyńcu) i od lat czterdziestych XII wieku
cystersów (9 zgromadzeń, np. w Wąchocku);
- kryzys władzy centralnej lat 1034-1039 doprowadził
takže do upadku arcybiskupstwa gnieźnieńskiego;
- odnowienie metropolii gnieźnieńskiej nastąpiło
dopiero za panowania Bolesława Śmiałego -1075;
- pełnię praw arcybiskupstwa gnieźnieńskiego po
twierdziła ostatecznie bulla gnieźnieńska - 1136,
wydana przez papieża Innocentego II.
Kultura X-XII wieku (wybrane zagadnienia):

Gall Anonim (X1-X3I wiek), mnich pochodzący
być może z Francji. Pracując w kancelarii Bole
sława Krzywoustego, napisał najstarszą kronikę pol
ską, traktującą o dziejach monarchii piastowskiej (da
towana na ok. 1110-1117). Składała się z trzech części:
I - do narodzin Bolesława Krzywoustego, II - dzie
ciństwo, młodość i pierwsze lata panowania księcia,
III - podbój Pomorza.
Budownictwo (wczesnoromańskie i romańskie):
z XI wieku - katedra „hermanowska" na Wawelu, ka
tedra w Poznaniu, kościół św. Wojciecha w Krakowie;
z XII wieku -katedra w Płocku, kościoły, np. w Opa
towie, Łęczycy, krypta iw. Leonarda na Wawelu.
CHRONOLOGIA
MIESZKO I
(ok. 960-992)
ok. 844 Geograf bawarski
956-997 Św. Wojciech
963 Pierwsza wzmianka o państwie Mie
szka I
965 Ślub Mieszka I z Dobrawą
966 Chrzest Mieszka I
ok. 967-1025 Bolesław Chrobry
968 Pierwsze biskupstwo w państwie Po
lan
972 Bitwa pod Cedynią
984 Śmierć biskupa Jordána
986-1032 Bezpiym
990-1034 Mieszko II Lambert
ok. 990-992 Dagome iudex
992 Śmierć Mieszka I
CHRONOLOGIA 43
BOLESŁAW I CHROBRY
(992-1025)
997 Misja chiystianizacyjna biskupa Woj
ciecha
ok. 999 Biskup Wojciech uznany za świętego
XI wiek Początki stylu romańskiego na zie
miach polskich
XI wiek Sieciech
1000 Zjazd gnieźnieński
1002 Bolesław Chrobry zajął Milsko, Łu-
życe i Miśnię
1003-1004 Interwencja Bolesława Chrobrego
w Czechach
1005 Wojna polsko-niemiecka
1007-1013 Kolejna faza wojen Bolesława Chro
brego z królem niemieckim Henry
kiem II
1011 Śmierć Radzima Gaudentego
ok. 1016-1058 Kazimierz Odnowiciel
1015-1018 Ostatnia faza wojen polskoniemiec-
kich w czasach Bolesława Chrobrego
1018 Pokój w Budziszynie (przy Polsce
Milsko, Łużyce, Morawy)
1018 Wyprawa kijowska Bolesława Chro
brego (przyłączenie Grodów Czer
wieńskich)
1025 Koronacja królewska Bolesława
Chrobrego; śmierć króla
MIESZKO n LAMBERT
(1025-1034)
1025 Koronacja królewska Mieszka II
Lamberta
1028-1030 Wyprawy Mieszka II na Saksonię
1031 Najazd niemiecko-ruski na Polskę
(utrata zdobyczy terytorialnych Bole
sława Chrobrego)
1031-1032 Krótki okres rządów Bezpryma
1032 Mieszko II wraca do władzy kosztem
rezygnacji z korony królewskiej i uza
leżnienia od cesarza; podział monar
chii piastowskiej na trzy dzielnice
1034 Śmierć Mieszka II
KAZIMIERZ I ODNOWICIEL
(1034-1058)
1034-1039 Kryzys monarchii piastowskiej (Ka
zimierz Odnowiciel pozbawiony wła-
dzy)
1034-1047 Państewko Miecława na Mazowszu
ok. 1043-1102 Władysław Herman
1039 Najazd czeski na Polskę
1039 Powrót Kazimierza Odnowiciela do
kraju
CHRONOLOGIA 45
ok. 1040-1081 Bolesław Śmiały (Szczodry)
1047 Kazimierz Odnowiciel odzyskał Ma
zowsze
1050 Kazimierz Odnowiciel odzyskał
dzielnicę śląską
1058 Śmierć Kazimierza Odnowiciela
BOLESŁAW n ŚMIAŁY
(1058-1079)
1058,1060, Interwencje Bolesława Śmiałego na

1063 Węgrzech
1063 Śmierć Rychezy - pierwszej królowej
Polski
1067,1077 Wyprawy ruskie Bolesława Śmiałego
1070-1112 Zbigniew
1070-1072 Interwencje Bolesława Śmiałego
w Czechach
ok. 1075 Odnowienie arcybiskupstwa gnieź
nieńskiego
1076 Koronacja królewska Bolesława.
Śmiałego
1079 Konflikt Bolesława Śmiałego z bi
skupem Stanisławem, bunt możnych
i ucieczka króla z Polski
46 MONARCHU WCZESNOPMSTOWSKA
WŁADYSŁAW I HERMAN
(1079-1102)
1079-1102 Panowanie Władysława Hermana
1081 Śmierć Bolesława Śmiałego
ok. 1086-1138 Bolesław Krzywousty
1098 Podział państwa Piastów na bzy
dzielnice (Władysław Herman, Zbi-
niew, Bolesław Krzywousty)
fmierć Władysława Hermana
BOLESŁAW HI KRZYWOUSTY
(1102-1138)
1102-1106 Monarchia piastowska podzielona na
dwie dzielnice (Zbigniew i Bolesław
Krzywousty)
1104-1144 Salomeą - hrabianka Bergu, żona
Bolesława Krzywoustego
1105-1159 Władysław II Wygnaniec
1106-1107 Wojna domowa między synami Wła
dysława Hermana
1109 Najazd Henryka V na Polskę
ok. 1110-1117 Kronika Galla Anonima
1112 Oślepienie i śmierć Zbigniewa
1113-1119 Podbój Pomorza Gdańskiego
1121-1122 Pomorze Zachodnie uzależnione od
Bolesława Krzywoustego
CHRONOLOGIA 47
1124 Misja chrystianizacyjna Ottona
z Bambergu
1125-1173 Bolesław IV Kędzierzawy
1126-1202 Mieszko III Stary
1130-1211 Mieszko Plątonogi - syn Włady
sława II Wygnańca
1131,1133 Bulle papieskie podporządko
wujące Kościół polski arcybislcupstwu
w Magdeburgu
1135-1166 Henryk Sandomierski
1135 Zjazd w Merseburgu (Bolesław Krzy
wousty złożył hołd lenny cesarzowi
z ziem Pomorza Zachodniego)
1136 Bulla gnieźnieńska papieża Innocen
tego II - potwierdzenie praw arcybi-
skupstwa gnieźnieńskiego
1138 Statut Bolesława Krzywoustego o na
stępstwie tronu
1138 Śmierć Bolesława Krzywoustego -
ostatniego władcy okresu wczesno-
piastowskiego
48 MONARCHIA WCZESNOP1ASTOWSKA
-li 'U
CTCK
olil l i i ! I P I
•Ilia ila"
Ił
hff
i! i
liii
- j i
CHRONOLOGIA 49
•i
ÚM
s*
Iii
.A l#
50 POLSKA DZIELNICOWA I ZJEDNOCZONA
POLSKA DZIELNICOWA
I ZJEDNOCZONA
1. WAŁKI O SENIORAT I DECENTRALIZACJA

PAŃSTWA
Wojna Władysława I I z juniorami:
- wojna domowa między pierwszym seniorem Wła
dysławem II a juniorami (młodsi bracia: Bole
sław IV Kędzierzawy, Mieszko III Stary, Henryk
Sandomierski) 1141-1146;
- Piotr Włostowic (ok. 1100-1153), palatyn Bole
sława III Krzywoustego (od 1117), następnie Wła
dysława II. Za spiskowanie na rzecz juniorów zo
stał oślepiony i wygnany na Ruś (1145);
- Władysław II po nieudanym oblężeniu Poznania,
wyklęty przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i opu
szczony przez stronników, zbiegł do Niemiec 1146.
Seniorat Bolesława IV Kędzierzawego (1146-1173):

- panował na Mazowszu (dzielnica dziedziczna Bo
lesława), w ziemi krakowskiej (dzielnica senio-
ralna) i na Śląsku (przejęty od Władysława II);
- zbrojna wyprawa cesarza Fryderyka Barbarossy na
WALKI O SENIORAT... 51
Polskę: Bolesław Kędzierzawy złożył hołd lenny,
zapłacił trybut, utrzymując jednak władzę seniora
1157;
- kolejna interwencja cesarza zmusiła Bolesława do
oddania Śląska synom Władysława II (1163).
Rywalizacja Mieszka ID z Kazimierzem Sprawiedli

wym:
- Kazimierz II Sprawiedliwy, najmłodszy syn Bole
sława Krzywoustego, nie uwzględniony w statucie
o następstwie tronu (1138), po śmierci Henryka
Sandomierskiego przejął część ziemi sandomier
skiej (ok. 1167);
- kolejny senior - Mieszko III Stary, prowadząc
twardą politykę zmierzającą do wzmocnienia wła
dzy centralnej sprokurował bunt możnych mało
polskich (1177);
-.tron krakowski przejął Kazimierz Sprawiedliwy
(wbrew zasadom statutu o następstwie tronu) -
1177;
- zjazd w Łęczycy - 1180: Kazimierz Sprawie
dliwy zagwarantował następstwo tronu krakow
skiego swoim synom (ziemia ta traci cechy dziel
nicy senioralnej);
- krótkie rządy Mieszka III w Krakowie (poparty
przez spisek możnych i biskupa krakowskiego
Pełkę) - przy pomocy książąt ruskich Kazimierz
Sprawiedliwy przywrócił swoją władzę w dzielnicy
(1191);
52 POLSKA DZIELNICOWA 1 ZJEDNOCZONA -
- nagły zgon Kazimierza Sprawiedliwego (otruty?)
1194;
- Leszek Biały (1186-1227), książę krakowski i san
domierski, syn Kazimierza Sprawiedliwego. Rywa
lizował z Mieszkiem III o tron krakowski (1194-
-1202), próbując uzależnić od siebie Pomorze
Gdańskie; zginął skrytobójczo zamordowany w Gą
sawie;
- walki Leszka Białego z Mieszkiem III o dzielnicę
krakowską: bitwa pod Mozgawą - śmierć Bole
sława - syna Mieszka III (1195), kolejne powroty
Mieszka III do Krakowa - 1198 i 1201-1202;
- śmierć Mieszka III, określanego mianem „wytrwa
łego szermierza zasady senioratu" (J. Wyrozumski)
1202;
- według części historyków idea statutu Bolesława
Krzywoustego formalnie wygasła z chwilą śmierci
Leszka Białego (1227).
Decentralizacja państwa:
- na terenie dawnej monarchii piastowskiej w okre
sie rozbicia dzielnicowego istniało kilkanaście (do
20) księstw pozbawionych silnej władzy central
nej;
- nieustanne wojny między książętami piastowskimi
doprowadziły do spustoszenia kraju i ogólnego
osłabienia możliwości obronnych (np. toczone
w latach 1239-1261 przewlekłe walki o kasztelanię
lądzką w Wielkopolsce);
ZAGROŻENIE ZEWNĘTRZNE... 53
- nastąpiło osłabienie związków Pomorza Zachod
niego i Gdańskiego, z Piastami;
- Świętopełk, zwany Wielkim (ok. 1200-1266), książę
Pomorza Gdańskiego (od 1220). Podczas zjazdu
książąt piastowskich w Gąsawie (wśród uczestni
ków m.in. Leszek Biały, Henryk I Brodaty, Kon
rad Mazowiecki, Władysław Laskonogi) zorganizo
wał udany zamach na życie księcia krakowksiego
- Leszka Białego, który usiłował poszerzyć swoje
wpływy na Pomorze (1227).
2. ZAGROŻENIE ZEWNĘTRZNE POLSKI

DZIELNICOWEJ
Ekspansja Marchii Brandenburskiej:

- od XII wieku krucjaty feudałów i rycerstwa nie
mieckiego przeciw Słowianom połabskim - po zdo
byciu Brandenburga władca Marchii Północnej Al
brecht Niedźwiedź przyjął tytuł „margrabia bran
denburski" (1157);
- po zajęciu ziemi lubuskiej (praw do niej zrzekł się
książę śląski Bolesław Rogatka - 1253) oraz tere
nów nad Notecią i dolną Wartą, utworzono tzw.
Nową Marchię (połowa XIII wieku);
- przejęcie zwierzchnictwa margrabiów brandenbur
skich nad Pomorzem Zachodnim - od 1231.
Państwo krzyżackie:
- Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu
Niemieckiego w Jerozolimie założono podczas wy
praw krzyżowych (1190);
- Krzyżacy zostali ściągnięci na ziemie polskie przez
księcia Konrada Mazowieckiego do zwalczenia
plemion pruskich (1226)
- Piusowie - 9 pogańskich plemion zamieszkują
cych ziemie między dolną Wisłą a dolnym Nie
mnem; stwarzali stale zagrożenie dla księstw pia
stowskich;
- Jaćwingowie - spokrewnione z Presami plemiona
pogańskie zamieszkujące tereny nad Biebrzą, Nie
mnem i brzegami jez. Śniardwy;
- początki państwa krzyżackiego wiążą się z nada
niem w lenno Zakonowi ziemi chełmińskiej (przy
wilej Konrada Mazowieckiego -1228);
- krzyżackie fałszerstwo przywileju Konrada Mazo
wieckiego (rzekome rozciągnięcie praw Zakonu na
całe Prusy -1234);
- połączenie się Krzyżaków z Zakonem Kawalerów
Mieczowych (z Inflant) 1237;
- do 1283 Krzyżacy podbili tereny między dolną Wi
słą a dolnym Niemnem;
- od 1309 siedzibą wielkiego mistrza Zakonu stał się
Malbork;
- po zajęciu Pomorza Gdańskiego Krzyżacy znaleźli
się w stałym konflikcie z Polską (od 1308-1309);
- państwem krzyżackim władał wielki mistra przy po-
ZAGROŻENIE ZEWNĘTRZNE... 55
mocy wielkiej kapituly, zaś podstawowymi ośrod
kami wojskowo-administracyjnymi byly komturie
(lub komturstwa).
Najazdy tatarskie:
- Tatarzy - jedno z plemion mongolskich tworzących
wielkie imperium Czyngis Chana (XIII wiek). Z te
renów Złotej Ordy (Krym, wybrzeża Morza Czar
nego i Morza Azowslriego) dokonywali najazdów
na środkowowschodnią cześć Europy;
- po ujarzmieniu Rusi (bitwa nad Kalką -1227, zdo
bycie Kijowa - 1240) Tatarzy uderzyli na Europą
Środkową;
- zagon Baidara i Kaidu rozbił rycerstwo małopol
skie pod Turskiem i Chmielnikiem, a następnie
skierował się pod Legnicą - 1241;
- bitwa pod Legnicą - 9 kwietnia 1241 drogę ok. 10-
-tys. wojsku tatarskiemu zastąpiła armia księcia
Henryka II Pobożnego (również ok. 10 tys. ludzi,
w tym templariusze, joannici i Krzyżacy. Tatarzy
zaskoczyli Europejczyków zdolnościami manewro
wymi jazdy i dymami bojowymi W ogromnym za
mieszaniu znaczna część wojsk Henryka znalazła
się w pułapce i uległa rozbiciu. Książę zginą), a Ta
tarzy wkrótce wycofali się na Węgry, gdzie dołą
czyli do głównych sił zagonu pustoszącego Europę
środkowowschodnią;
- kolejne najazdy tatarskie dotknęły Małopolskę
(lata 1259 i 1287) i miały charakter rabunkowy;
Mongołowie nie przewidywali trwałego podpo
rządkowania sobie ziem polskich.
Straty terytorialne monarchii piastowskiej w okresie

rozbicia dzielnicowego:
terytorium okoliczności jego utraty

Pomorze od 1231 uzależnione od Branden
Zachodnie burgii (wcześniej lenno cesarskie -
1181 i duńskie - 1186)
Pomorze niezależne od Piastów już w czasach
Gdańskie Świętopełka Wielkiego (XIII wiek),
utracone na rzecz Krzyżaków
w 1308-1309
ziemia przywilejem Konrada Mazowiec
chełmińska kiego przekazana jako lenno Krzy
żakom 1226
ziemia oddana przez księcia śląskiego
lubuska Bolesława Rogatkę (syn Henryka
Pobożnego) niemieckim feudałom
z Marchii Wschodniej (1250-1253)
tereny utracone na rzecz Nowej Marchii
nadnoteckie w XIII wieku (gród Santok w 1266)
ziemia zdobyta i utracona przez Kon
drohiczyńska rada Mazowieckiego (w połowie
XIII wieku już pod panowaniem
książąt włodzimiersko-halickich)
PRZEMIANY SPOŁECZNE 1 GOSPODARCZE.:. 57
3. PRZEMIANY SPOŁECZNE I GOSPODARCZE
W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO
Zmiany w technice rolnej:

- trójpolówka: system uprawy polegający na pozo
stawieniu ugorem 1/3 gruntów ornych regularnie
co 3 lata (dawało to czas na regenerację gleby);
stosowanie tej techniki zwiększyło tereny upraw
o ok. 30%;
- narzędzia: radło z metalowym okuciem, pług,
brona, obok sierpa pojawiła się kosa.
Lokacje - organizowanie wsi i miast na podstawie
określonego prawa (np. polskie, niemieckie).
Lokacje na prawie polskim (X-XII wiek):

- brak jednolitych zasad lokowania;
- osadzano ludność wolną i niewolną (niewolni
chłopi byli przypisani do ziemi);
- umowy między księciem a ratajami, czyli wolnymi
chłopami: w zamian za gospodarstwo i pożyczkę
chłopi zobowiązani byli do czynszu (stałe świadcze
nia w pieniądzu lub naturze) i orki gospodarstwa
książęcego.
Lokacje na prawie niemieckim (XM-XIV wiek):

- początkowo osiedlano wolnych gości (ludność ob
cego pochodzenia, która obejmowała gospodar
stwa na podstawie umowy z panem feudalnym)
z Niemiec, później takie Polaków;
58 POLSKA DZIELNICOWA 1 ZJEDNOCZONA
- umowę zawierał pan feudalny z zasadźcą reprezen
tującym osadników;
- osadnicy otrzymywali jednakowe nadanie ziemi
(16-25 hektarów) oraz gwarancje wolności osobi
stej i dziedzicznych praw do dzierżawy;
- osadnicy zobowiązani byli do uiszczania czynszu
na rzecz pana feudalnego (dla nowo lokowanych
wsi stosowano wolniznę, czyli czasowe zwolnienie
z podatków na okres od 2 do 24 lat);
- zasadźca otrzymywał szczególne uprawnienia
(funkcja sołtysa, większe gospodarstwo, prawo pro
wadzenia karczmy i młyna);
- osadnicy mieli prawo posiadania sadu wiejskiego
(ławy wiejskiej).
Lokacje miast na prawie niemieckim (od XIII wieku):

- osady targowe powstające przy grodach lub rezy
dencjach możnych;
- charakterystyczny wygląd: prostokątny rynek z ra
tuszem, regularna siec ulic, fortyfikacje obronne;
- władze miasta: wójt (mianowany przez księcia),
ława sądowa, później rada miejska z burmistrzem;
- pierwsze miasta na ziemiach polskich lokowane
według prawa niemieckiego: Złotoryja na Dolnym
Śląsku (prawo magdeburskie), 1217 - Lwówek Ślą
ski, 1235 - Środa Śląska, 1257 - Kraków.
Immunitet:
- przywilej zwalniający feudała od powszechnie obo-
PRÓBY ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA... 59
wiązujących podatków oraz wyłączający ludność
zamieszkałą w tych dobrach spod sądownictwa
książęcego;
- na ziemiach polskich stosowany na większą skalę
od XIII wieku;
- wprowadzenie immunitetu praktycznie znosiło sy
stem prawa książęcego (patrz: Społeczeństwo
i państwo w okresie wczesnopiastowskun).
4. PRÓBY ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA

w xmonv WIEKU
Tendencje zjednoczeniowe:
- część możnych i rycerstwa po uzyskaniu przywile
jów (np. w postaci immunitetu) potrzebowała sil
nej władzy centralnej, która gwarantowałaby na
byte prawa;
- w dalszym ciągu funkcjonowała na ziemiach pol
skich prowincja kościelna (popularny kult Św. Sta
nisława podsycał tendencje zjednoczeniowe);
- zjednoczenie kraju leżało w interesie mieszczań
stwa: do ożywienia wymiany handlowej niezbędne
było ograniczenie barier celnych (wiele księstw
to wiele granic) oraz poprawa bezpieczeństwa na
szlakach handlowych;
- rozbudzenie świadomości narodowej (poczucie za
grożenia ze strony obcych kolonizatorów, agresyw
nych sąsiadów, przywiązanie do „własnej" dynastii
piastowskiej); nawet w okresie pogłębiającego się
rozbicia dzielnicowego występował termin „Kró
lestwo Polskie'' dla określenia ziem będących we
władaniu Piastów.
Przeciwni zjednoczeniu:
- drobni książęta dzielnicowi i część możnych, zanie
pokojeni utratą dotychczasowych przywilejów (np.
książęta podkreślali równość wszystkich władców
piastowskich);
- biskupi - krakowski i wrocławski - głoszący swoją
niezależność od władzy świeckiej, a nawet od ar-
cybiskupstwa gnieźnieńskiego;
- napływowa ludność niemiecka (koloniści, ducho
wieństwo) przeciwna projektom zjednoczenia pań
stwa polskiego.
Próby zjednoczenia państwa podjęte przez Piastów
śląskich:
- Henryk I Brodaty (1163-1238), syn księcia ślą
skiego Bolesława Wysokiego, książę wrocławski
(od 1201), krakowski (od 1232), wielkopolski (od
1234), władał także ziemią sandomierską i lubu
ską. TWórca monarchii Henryków śląskich, funda
tor klasztoru Cystersek w Trzebnicy;
- Henryk II Pobożny (ok. 1191-1241), syn Henryka
Brodatego, książę krakowski, śląski i wielkopolski
(od 1238); kontynuował politykę ojca, dążąc do
zjednoczenia ziem monarchii piastowskiej; śmierć
PRÓBY ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA... 61
księcia w przegranej bitwie z Tatarami (Legnica -
1241; patrz: Zagrożenie zewnętrzne Polski dziel
nicowej) spowodowała rozpad państwa Henryków
śląskich;
- Henryk IV Probus (1257-1290), syn Henryka III
Białego, wnuk Henryka Pobożnego, książę wro
cławski (od 1270) i krakowski (od 1288), opano
wał także ziemię krośnieńską i kłodzką. Usiłował
zjednoczyć ziemie polskie i uzyskać koronę kró
lewską. Starania te przerwała nagła śmierć księcia
(prawdopodobnie został otruty).
Iron krakowski w okresie rozbicia dzielnicowego:

- Władysław II Wygnaniec 1138-1146 (pierwszy se
nior, najstarszy syn Bolesława Krzywoustego);
- Bolesław IV Kędzierzawy 1146-1173 (syn Bole
sława Krzywoustego);
- Mieszko III Stary 1173-1177, 1191, 1198-1201,
1202 (syn Bolesława Krzywoustego);
- Kazimierz II Sprawiedliwy 1177-1191, 1191-1194
(syn Bolesława Krzywoustego);
- Leszek Biały 1194-1198, 1201, 1202-1210, 1211-
-1227 (syn Kazimierza Sprawiedliwego);
- Władysław Laskonogi 1202, 1228 (syn Mie
szka III);
- Mieszko Plątonogi 1210-1211 (syn Władysława II
Wygnańca);
- Konrad Mazowiecki ok. 1229-1232,1241-1243 (syn
Kazimierza Sprawiedliwego);
- Hénryk I Brodaty 1232-1238 (syn Bolesława Wy
sokiego - księcia śląskiego);
- Henryk II Pobożny 1238-1241 (syn Henryka Bro
datego);
- Bolesław V Wstydliwy 1243-1279 (syn Leszka Bia
łego);
- Leszek Czarny 1279-1288 (syn Kazimierza Kujaw
skiego, brat Władysława Łokietka);
- Henryk IV Probus 1288-1290 (syn Henryka III
Białego, wnuk Henryka Pobożnego);
- Władysław Łokietek 1289, 1291, 1305 ew. 1306
(syn Kazimierza Kujawskiego);
- Przemysł II1290-1291 (syn księcia wielkopolskiego
Przemyśla I, król Polski od 1295);
- Wacław II 1291-1305 (król Czech, król Polski od
1300);
- Wacław III 1305 ew. do 1306 (król Węgier, Czech
i Polski, syn Wacława II).
Rywalizacja o koronę polską na przełomie XIII

i XIV wieku:
- Przemysł II (12S7-1296):
• książę wielkopolski (od 1279), syn Przemysła I;
• odziedziczył po Henryku Probusie ziemię kra
kowską (1290), którą utracił ostatecznie na
rzecz Wacława II (1291);
• zgodnie z testamentem księcia Mściwoja II
przejął Pomorze Gdańskie (1294);
• koronował się na króla Polski (pierwsza koro-
PRÓBY ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA-. 63
nacja królewska w Polsce od 219 lat) 1295;
• Jakub Świnka (?-1314), arcybiskup gnieźnień
ski (od 1283), popierający tendencje zjednocze
niowe, koronował na króla Polski Przemyśla II,
a następnie Wacława II; w ostatnich latach życia
gorąco wspierał politykę Władysława Łokietka;
• Przemysł II zginął skrytobójczo zamordowany
w Rogoźnie, prawdopodobnie na zlecenie mar
grabiów brandenburskich;
- Przemyślidzi na tronie polskim:
• dynastia panująca w Czechach, na Węgrzech
i w Polsce;
• Wacław II stopniowo podporządkował sobie
ziemie piastowskie (księstwo bytomskie -1289,
księstwa opolsko-raciborsko-cieszyńskie - ok.
1290, następnie ziemię krakowską - 1291);
• po zajecra Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego
koronował się na króla Polski (Gniezno -1300);
• rozszerzył panowanie na księstwa: wrocławskie,
legnickie i brzeskie (1301), ale pod koniec pano
wania utracił Małopolskę na rzecz Władysława
Łokietka (1304-1305);
• krótkie panowanie Wacława III (król Polski
1305-1306), syna Wacława II; zginął zamordo
wany przez czeskich opozycjonistów w trak
cie przygotowań do wyprawy wojennej przeciw
Władysławowi Łokietkowi.
5. ZJEDNOCZENIE PAŃSTWA PRZEZ
WŁADYSŁAWA I ŁOKIETKA
Władysław I Łokietek (ok. 1260-1333), książę kujaw

ski (od 1267), sieradzki (od 1288), łęczycki (od 1294),
król Polski (od 1320), syn Kazimierza Kujawskiego,
wnuk Konrada Mazowieckiego.
Droga do zjednoczenia kraju:

- rywalizacja o ziemię krakowską z Henrykiem Pro-
busem (1288-1289), Przemysłem II (1290-1291)
i Wacławem II (1291-1292);
- Łokietek pokonany przez Wacława II utracił wszy
stkie ziemie i zbiegł na Węgry (1300);
- po powrocie do kraju odzyskał Małopolskę (1304-
-1305), a następnie Kujawy, ziemię łęczycko-sie-
radzką i Pomorze (do 1306);
- z chwilą śmierci Wacława II (1305) i Wacława III
(1306) stracił konkurentów do korony królewskiej;
- ponowna utrata Pomorza Gdańskiego (podstępnie
zajęte przez Krzyżaków - 1308-1309);
- bunt wójta Alberta (1311-1312): wzniecony przez
niemiecki patrycjat Krakowa przeciw Włady
sławowi Łokietkowi; buntownicy nie otrzymali
obiecanej pomocy od władcy Czech Jana Lu-
ksemburczyka i zostali rozgromieni przez woj
ska książęce; miastu cofnięto przywileje nadane
w 1306;
- opanowanie Wielkopolski przez -Łokietka 1314;
ZJEDNOCZENIE PAŃSTWA... 65
- koronacja królewska - 1320 (symboliczna data
zjednoczenia państwa polskiego).
Polityka zagraniczna Władysława Łokietka:

- stosunki z Krzyżakami:
. utrata Pomorza Gdańskiego (zdradziecki atak
wojsk krzyżackich, ściągniętych do Gdańska
w celu wsparcia polskiej załogi przeciw Bran-
denburczykom) 1308-1309;
• skarga Władysława Łokietka do sadu papie
skiego w sprawie Pomorza (1321) - rozpa
trzona pomyślnie, lecz wyrok Krzyżacy zigno
rowali;
• wojna polsko-krzyzacka (1329-1332): utrata Ku
jaw (rodzinna ziemia króla) i ziemi dobrzyń
skiej, bitwa pod Płowcami (1331), gdzie udało
się rozbić jedno zgrupowanie wojsk krzyżackich
i wziąć do niewoli wielkiego mistrza;
- stosunki z Janem Luksemburczykiem (król Czech):
• Jan Luksemburczyk zhołdował szereg księstw
śląskich należących do Piastów (1327-1331);
• udział Czechów w wojnie polsko-krzyżackiej po
stronie Zakonu (Jan Luksemburczyk zgłaszał
pretensje do tronu polskiego w spadku po Prze-
myflidach) 1329-1332.
Terytorium państwa za panowania Władysława Ło
kietka:
w granicach państwa poza granicami

Wielkopolska Pomorze Gdańskie (od 1308-
-1309 w rekach Krzyżaków)
ziemia łęczycko- ziemia dobrzyńska (utracona

-sieradzka na rzecz Krzyżaków w wojnie
1329-1332)
Małopolska Kujawy (utracone na rzecz

Krzyżaków w wojnie 1329-
-1332)
Pomorze Zachodnie (w rę
kach Brandenburgii)
ziemia lubuska, ziemie nadno-
teckie (Nowa Marchia)
większość księstw śląskich
i ziemia płocka - zależność
lenna od króla Czech Jana
Luksemburczyka)
Mazowsze i część księstw ślą
skich - niezależne państewka
piastowskie
POLSKÁ KAŹMIERZA Ul WIELKIEGO 67
6. POLSKA KAZIMIERZA IU WIELKIEGO
Kazimierz DI Wielki (1310-1370), syn Władysława

Łokietka, król Polski (od 1333), ostatni władca z dy
nastii Piastów.
Polityka zagraniczna Kazimierza Wielkiego:

- układy z królem Czech Janem Luksemburczyktem:
władca czeski zrzekł się za opłatą pretensji do
korony polskiej (Wyszehrad - 1335), Kazimierz
Wielki uznał zwierzchnictwo Czech nad księstwami
śląskimi (Trenczyn -1335);
- zwycięska rywalizacja Polski z Litwą o Ruś Halicką
(po śmierci księcia halickiego Bolesława Jerzego
Trojdenowfca) 1340-1349;
- kompromis polsko-krzyżacki w Kaliszu - 1343:
Krzyżacy zatrzymali Pomorze Gdańskie i ziemię
chełmińską jako wieczystą jałmużnę króla pol
skiego, a do Polski wróciły Kujawy i ziemia do
brzyńska;
- wojna polsko-czeska o Śląsk (1345-1348): układ
Kazimierza Wielkiego z cesarzem Karolem IV Lu-
ksemburczykiem potwierdził czeskie zwierzchnic
two nad Śląskiem (Namysłów - 1348);
- sojusz Kazimierza Wielkiego z Pomorzem Zachod
nim (niezależne od 1338) i Danią - 1350;
- kongres krakowski (1364) - uczta u Wierzynka
z okazji ślubu księżniczki wołogosko-słupskiej z ce
sarzem Karolem IV (wśród uczestników m.in. Ka-
rol IV Luksemburczyk, Ludwik Węgierski, Kazi
miera Wielki, Waldemar IV Duński, książęta pia
stowscy, margrabia brandenburski Otton, a nawet
król Cypru Piotr).
Sprawa następstwa tronu po Kazimierzu Wielkim:

- układ Kazimierza Wielkiego z Karolem Rober
tem, królem Węgier z dynastii Andegawenów: tron
polski po ewentualnej bezpotomnej śmierci Kazi
mierza miał przejść w posiadanie Ludwika Wę
gierskiego - syna Karola Roberta (Wyszebrad -
1339);
- układ w Budzie miedzy Kazimierzem Wielkim
a Ludwikiem Węgierskim (1355): potwierdzenie
praw sukcesyjnych Andegawenów w Polsce;
- próby zmiany sukcesora tronu polskiego: Kazi
mierz Wielki adoptował Kazka Słupskiego (wnuk)
- 1368 i nosił się z zamiarem przekazania mu
tronu; po śmierci króla wszelkie zapisy uczynione
na rzecz Kazka unieważniono, a władzę w Polsce
objął, zgodnie z układem w Budzie, Ludwik Wę
gierski.
Polityka wewnętrzna Kazimierza Wielkiego:

- dalszy proces jednoczenia kraju: do Polski wró
ciła ziemia płocka, zakroczymska, wiska (pozostała
część Mazowsza została lennem Kazimierza Wiel
kiego) oraz na zachodzie i północy Santok, Dre
zdenko, Wałcz, Drabim (lata 1351-1368);
POLSKA KAZIMIERZA Ul WIELKIEGO 69
- administracja: podział kraju na zumie, utrzy
mano najważniejsze urzędy ziemskie z kasztela
nem i wojewodą, sprecyzowano kompetencje sta
rosty (urzędnik królewski zarządzający dobrami
monarchy na danym terenie i sądzący za ciężkie
przewinienia);
- ustawodawstwo: statut wiślicki (dla Małopolski)
i piotrkowski (dla Wielkopolski) - zbiór norm pra
wnych spisany z polecenia króla (1346-1347);
- rozwój miast lokowano ponad 60 nowych ośrod
ków miejskich, następował widoczny rozwój miast
leżących na szlaku z Europy zachodniej do Mo
rza Czarnego; handlem i rzemiosłem miejskim kie
rowała silna organizacja cechowa (skupiała rze
mieślników pokrewnych specjalizacji i posiadała
monopol na produkcję danego towaru w mie
ście);
- królewszczyzny: dobra ziemskie należące do króla
(rozrzucone po wszystkich dzielnicach państwa
czyniły z władcy największego posiadacza ziem
skiego w kraju);
- pierwszy w dziejach Polski pieniężny skarb państwa
(z górnictwa solnego, ceł, podatków gruntowych
i dochodów jakie przynosiły królewszczyzny);
- obronność kraju: rozszerzono obowiązek służby
wojskowej (obok właścicieli ziemskich do walki sta
nąć mieli także wójtowie, sołtysi oraz mieszczanie
- w wypadku bezpośredniego zagrożenia miasta),
rozbudowano system murowanych zamków obron-
nych i fortyfikacji ziemnych (S3 zamki zbudowane
i rozbudowane głownie w ziemi łęczyckiej, sieradz
kiej, kujawskiej i krakowskiej).
Kształtowanie się monarchii stanowej:

- po zjednoczeniu państwa przez Władysława Ło
kietka i Kazimierza Wielkiego rozpoczął się proces
tworzenia monarchii stanowej (społeczeństwo po
dzielone na stany: szlachta, duchowieństwo, mie
szczaństwo, chłopi);
- stan - grupa społeczna posiadająca jednakową po
zycję prawną w społeczeństwie (patrz także: Spo
łeczeństwo stanowe w Polsce XV wieku).
Korona Królestwa Polskiego: -

- pojęcie polityczno-prawne, oznaczające zjedno
czone państwo polskie - suwerenne i nie będące
prywatną własnością monarchy (odejście od sy
stemu patrymoniabiego);
- termin Korona Królestwa Polskiego obejmował
całość ziem historycznie związanych z monarchią
piastowską (także te, które pozostawały aktualnie
poza granicami państwa, np. Śląsk, ziemia lubuska,
Pomorze).
KULTURA Xll-XiV WIEKU 71
7. KULTURA XH-XIV WIEKU
Kronikarstwo:
- Wincenty zwany Kadłubkiem (ok. 1150-1223),
absolwent zagranicznych uniwersytetów, kanclerz
Kazimierza II Sprawiedliwego, biskup krakowski
(1207-1218), autor kroniki przedstawiającej dzieje
Polski do 1202 (księgi I-III dotyczą dziejów naj
dawniejszych dynastii piastowskiej aż do śmierci
Bolesława Kędzierzawego, księga IV przedstawia
panowanie Mieszka III i Kazimierza Sprawiedli
wego);
- Janko z Czarnkowa (ok. 1320-1386), związany
z dworem Kazimierza III Wielkiego, autor kroniki
traktującej o historii Polski lat 1333-1384.
Akademia Krakowska:
- uposażona i nadzorowana przez Kazimierza Wiel
kiego (1364);
- zgodnie z koncesją papieską Urbana V (1363) we
dług wzorców włoskich i francuskich;
- trzy wydziały: prawa (8 katedr - 5 prawa rzym
skiego, 3 - prawa kanonicznego), medycyny (2 ka
tedry), sztuk wyzwolonych (1 katedra); brakowało
jednak najbardziej prestiżowego wydziału teolo
gicznego.
Architektura:
- do połowy XIII wieku przeważały budowle romań-
skie (np. kościół Cystersów w Jędrzejowie);
- następnie pojawiły się rozwiązania architekto
niczne typowe dla gotyku: katedra wrocław
ska (XIII wiek), katedra wawelska, katedra
Marii Parmy w Krakowie, katedra poznańska
(XTV wiek), zamki obronne z czasów Kazimierza
Wielkiego (XTV wiek).
Rzeźba:
- styl romański:
• drzwi gnieźnieńskie - odlane w brązie przed
stawiają 18 scen z życia i męczeńskiej śmierci
św. Wojciecha, dodatkowo wyposażone w dwie
antaby (metalowe uchwyty w drzwiach) o mo
tywie lwich głów; wykonane na zlecenie Mie
szka III Starego, miały symbolizować świetność
władzy seniora ówczesnej monarchii piastow
skiej (1172-1180);
• kolumny ze Strzelna w tamtejszym kościele
Norbertanek - przedstawiają personifikacje
cnót człowieczych (XII-XIII wiek);
- styl gotycki:
• tympanony w kaplicy św. Jadwigi w Trzebnicy;
• pomnik Władysława Łokietka (pierwszy z serii
baldachimowych nagrobków królewskich w Pol
sce) ok. 134S na Wawelu.
Malarstwo:
- styl romański: np. miniatury w Biblii Płockiej
CHRONOLOGIA 73
i Ewangeliami Kruszwickim;
- styl gotycki: głownie malarstwo ścienne (w służ
bie architektury) i iluminacyjne (często bogato zło
cone ilustracje w pisanych ręcznie książkach).
CHRONOLOGIA
1138-1146 Seniorat (pryncypat) Władysława II

1141-1146 Wojna Władysława II z juniorami
1146-1173 Seniorat Bolesława IV Kędzierza
wego
ok. 1150-1223 Wincenty zwany Kadłubkiem
1157 Wyprawa wojenna cesarza Fryderyka
Barbarossy na Polskę
1163 Powrót synów Władysława II na Śląsk
1166 Śmierć Henryka Sandomierskiego
w trakcie wyprawy przeciw Prusom
ok. 1167 Ziemię sandomierską przejmuje Ka
zimierz II Sprawiedliwy
ok. 1172-1180 Drzwi gnieźnieńskie
1173-1177 Seniorat Mieszka III
1177 Bunt możnych przeciw Mieszkowi III
w Krakowie
1180 Zjazd w Łęczycy
1181 Pomorze Zachodnie uzależnione od
cesarstwa
1186 Przejście Pomorza Zachodniego pod
wpływy duńskie
1194-1202 Walki o tron krakowski po śmierci
Kazimierza Sprawiedliwego
1195 Bitwa pod Mozgawą
1202-1210 Panowanie Leszka Białego w Krako
wie
1205 Bitwa pod Zawichostem (wojska Le
szka Białego i Konrada Mazowiec
kiego powstrzymały najazd księcia
włodzimiersko-halickiego Romana)
1210-1211 Mieszko Plątonogi w Krakowie
1211 Lokacja Złotoryi według prawa mag
deburskiego
1220 Książę Świętopełk Wielki władcą Po
morza
1226 Sprowadzenie Krzyżaków na ziemie
polskie
1227 Zjazd w Gąsawie (w zamachu zorga
nizowanym przez Pomorzan ginie Le
szek Biały, ciężko ranny zostaje Hen
ryk Brodaty)
1228 Zakon krzyżacki przejmuje w formie
lenna ziemię chełmińską
1229-1232 Walki o tron krakowski (Konrad Ma
zowiecki z Henrykiem Brodatym)
1232-1238 Rządy Henryka Pobożnego w Krako
wie
1238-1241 Henryk Pobożny włada dzielnicą kra
kowską
1239-1261 Walki o kasztelanię lądzką
CHRONOLOGIA 75
1241 Pierwszy najazd tatarski na Polskę,
bitwa pod Legnicą
1241-1243 Panowanie Konrada Mazowieckiego
w Krakowie
1243-1279 Rządy Bolesława Wstydliwego
w Krakowie
1249-1253 Nowa Marchia stopniowo przejmuje
ziemię lubuską
1257 Lokacja Krakowa
1259 Drugi najazd Tatarów na Polskę
1274-1287 Spór Henryka Probusa z biskupem
Tomaszem II w księstwie wrocław
skim
1279-1288 Leszek Czarny włada Krakowem
1283 Krzyżacy zakończyli podbój Prus
1287 Trzeci najazd Tatarów na Polskę
1288-1290 Henryk Probus w Krakowie
1290-1291 Przemysł II w Krakowie
1291 Małopolska w rękach Wacława II
1295 Koronacja królewska Przemyśla II
1296 Przemysł II zamordowany w Rogoź
nie
1300-1305 Panowanie Wacława II w Polsce
1304 Powrót Władysława Łokietka do
kraju
1305-1306 Wacław III królem Polski
1306 Kraków w rękach Władysława Ło
kietka, miasto otrzymuje prawo
składu (kupcy przewożący przez Kra-
ków swoje towary musieli je sprzedać
lub pozostawić na składzie miejskim)
1308-1309 Krzyżacy zagarniają Pomorze Gdań
skie
1311-1312 Bunt Krakowa przeciw Władysła
wowi Łokietkowi
1314 Wielkopolska pod władzą Włady
sława Łokietka
ok. 1320-1386 Janko z Czarnkowa
1320 Koronacja królewska Władysława I
Łokietka - koniec rozbicia dzielnico
wego
1329-1332 Wojna Polski z koalicją krzyzacko-
-czeską
1331 Bitwa pod Płowcami
1333-1370 Panowanie Kazimierza III Wielkiego
1335 Zjazdy w Wyszehradzie i Trenczynie
1339 Drugi zjazd w Wyszehradzie
1340-1349 Polsko-litewskie walki o Rui Halicką
1343 Polsko-krzyżacki pokój w Kaliszu
1345-1348 Wojna polsko-czeska o Śląsk
ok. 1345 Budowa nagrobka Władysława Ło
kietka
1346-1347 Statuty Kazimierza Wielkiego
1348 Pokój w Namysłowie
1351 Włączenie ziemi płockiej do Polski
1355 Układ w Budzie
1364 Zjazd monarchów w Krakowie
1364 Założenie Akademii Krakowskiej
CHRONOLOGIA 77
1365-1368 Kolejne zdobycze terytorialne Ka
zimierza Wielkiego (Santok, Dre
zdenko, Wałcz, Drahim)
1370 Śmierć Kazimierza Wielkiego - os
tatniego króla Polski z dynastii Pias
tów
Iff fł
CHRONOLOCM 79
ÍE*§
aéS. -Ji
I5
POLSKA DZIELNICOWA I ZJEDNOCZONA
UNIE POLSKO- WĘGIERSKIE W XIV-XV WIEKU 81
POLSKA POD RZĄDAMI

ANDEGAWENÓW I JAGIELLONÓW
(XIV-XV WIEK)
1. UNIE POLSKO-WĘGIERSKIE
W XIV-XV WIEKU
Andegawenowie - dynastia francuska (związana z Ka-

petyngami) od 1308 panująca na Węgrzech; po
śmierci Kazimierza III Wielkiego, zgodnie z umową
w Budzie (1355), przedstawiciel rodu - Ludwik Wę
gierski objął tron polski.
Panowanie Andegaweoów w Polsce:

- Ludwik Węgierski (1326-1382) z dynastii Ande-
gawenów, syn Karola Roberta i Elżbiety Łolciet-
kówny, wnuk Władysława Łokietka; król Węgier
(od 1342), król Polski (od 1370) - podczas jego
panowania Polskę i Węgry łączyła unia personalna,
czyli związek państw połączonych osobą wspólnego
monarchy;
82 POLSKA POD RZĄDAMI-
polityka zagraniczna polityka wewnętrzna

Ludwika Węgierskiego Ludwika Węgierskiego
- Brandenburgia zajęła - rozwój miast (rozle
Santok i Drezdenko głe przywileje nada
(1370) wane dzięki protek
- Litwini opanowali cji Elżbiety Łokiet-
Włodzimierz (1370) kówny) - Wrocław,
- rezygnacja (na rzecz Kraków, Sandomierz,
Luksemburgów) z ro Poznań
szczeń do Śląska - pierwszy przywilej ge
(1372) neralny dla rycerstwa
- podporządkowanie - za radykalne ob
Rusi Halickiej Wę niżenie podatku po-
grom (przejście pod radlnego król uzyskał
zarząd starostów wę gwarancje dziedzicze
gierskich) 1378-1379 nia tronu polskiego
przez jedną z jego có
rek - Koszyce 1374
(patrz także: Szlachta
polska i jej przywileje
generalne)
Bezkrólewie 1382-1384:
- wojna domowa między ii Grzymalitów i Na-
łęczów;
UNIE POLSKO-WĘGIERSKIE WX1V-XV WIEKU 83
- rywalizacja panów małopolskich (zwolennicy koro

nacji córki Ludwika Węgierskiego) z panami wiel
kopolskimi (popierali kandydaturę Ziemowita IV
mazowieckiego).
Jadwiga (ok. 1374-1399), z dynastii Andegawenów,
najmłodsza córka Ludwika Węgierskiego, korono
wana na królową Polski przy jednoczesnym zerwa
niu unii polsko-węgierskiej (1384), zerwała zarę
czyny z księciem Wilhelmem Habsburgiem i poślu
biła władcę Litwy - Jagiełłę; doprowadziła do ponow
nego przyłączenia Rusi Halickiej (1387), wskrzesiła
Akademię Krakowską, uprawnienia monarsze zacho
wała do śmierci. Kanonizowana przez Kościół kato
licki w 1997.
Unia polsko-węgierska 1440-1444:

- po śmierci Albrechta Habsburga (1439) szlachta
i możni węgierscy ofiarowali koronę królew
ską władcy państwa polskiego Władysławowi III
1440;
- wybór polskiego monarchy na tron węgierski do
konał się w obliczu narastającego niebezpieczeń
stwa ze strony Turcji (w XIV wieku podbili Serbię,
Bułgarię, najechali Siedmiogród);
- wojna węgiersko-turecka - 1443: po zdobyciu
przez wojska węgierskie Sofii i Belgradu za
kończona pokojem na korzystnych warunkach
(Turcy zgodzili się wypłacić odszkodowania wo
jenne i uznać niepodległość Serbii);
84 POLSKA POD RZĄDAMI..
- nieudana wyprawa Władysława III do Bułgarii -
1444: zorganizowana na usilne prośby papiestwa;
w bitwie pod Warną Władysław III zginął podczas
nie przemyślanej szarży jazdy węgierskiej na pozy
cje doborowej piechoty tureckiej -janczarów, a re
szta wojsk w panice umknęła;
- śmierć króla oznaczała koniec unii polsko-węgier
skiej.
2. UNIE POLSKO-LITEWSKIE W HV-XV WIEKU

Państwo litewskie:
- Litwini (podobnie jak Prusowie czy Jaćwingowie)
należą do indoeuropejskiej grupy plemion zachod
nich Bałtów;
- nazwa „Litwa" pojawiła się po raz pierwszy w źró
dłach pisanych ok. XI wieku (przed 1009) w Rocz
nikach Kwedlinburskich;
- Litwa historyczna obejmowała tereny nad dolnym
Niemnem (Żmudź) i nad Wilią (Auksztota);
- państwo litewskie utworzył w połowie XIII wieku
Mendog (przyjął chrzest w 1251, koronował się na
króla Litwy w 1253, po jego śmierci w 1263 ośrodek
władzy centralnej zanikł);
- ponownego zjednoczenia dokonał Giedymin (Ge-
diminas) na przełomie XIII-XIV wieku, poszerza
jąc terytorium państwa o ziemie ruskie (aż do rzek
Prypeć i Dniepr);
UNIE POLSKO-LITEWSKIE WX1V-XV WIEKU 85
- w XIV stuleciu celem grabieżczych wypraw i eks
pansji terytorialnej Litwy były również ziemie Kró
lestwa Polskiego.
Przyczyny połączenia Polski z Litwą 1385:
strona polska strona litewska

- zawiązanie trwałego - zawiązanie trwałego
sojuszu przeciw Krzy sojuszu przeciw Krzy
żakom żakom
- zasługi dla Kościoła - pokojowa chrystiani
płynące z misji zacja kraju
Chrystian izacyjnej - konieczność wejścia
w ostatnim pogań do chrześcijańskiej
skim państwie euro Europy
pejskim - ewentualna pomoc
- władca Litwy był (wg Polski w dalszej eks
panów małopolskich) pansji na wschodzie
dobrym kandyda (wzrosło znaczenie
tem na męża Jadwigi Rusi Moskiewskiej po
i króla Polski - mo jej zwycięstwie nad
narcha pochodzący Tatarami na Kuliko-
z innego kraju łatwiej wym Polu w 1380)
ulegał wpływom oto
czenia
strona polska strona litewska

- przy pomocy Litwy - korzyści ekonomiczne
można było pokusić (np. płynące z ożywie
się o odzyskanie np. nia wymiany handlo
Pomorza i Śląska wej)
- ustałyby najazdy li
tewskie na Polskę,
a Litwini uwolniliby
polskich jeńców (na
wet do 20 tys.)
-"Polska wzięłaby
udział w podbojach
ziem niskich
- wchłonięcie Litwy do
Polski mogło wpłynąć
na dalszy rozwój gos
podarczy królestwa
Układy polsko-litewskie XTV-XV wiek:

układ w Krewię
- d a t a : 1385
- miejsce: Krewo
- postanowienia:
• przyjęcie chrztu przez Jagiełłę i obietnica chry
stianizacji Litwy
• po przyjęciu chrztu, Jagiełło miał poślubić Ja-
UNIE POLSKO-LITEWSKIE W XIV-XV WIEKU 87
dwigę i objąć tron polski

• przyszły monarcha zobowiązał się m.in. do odzy
skania Pomorza i Śląska oraz zwolnienia pol
skich jeńców przetrzymywanych na Litwie
• formalnie Litwę włączono do Polski (faktycznie
zachowała odrębność)
ugoda w Ostrowie
- data: 1392
- miejsce: Ostrów
- postanowienia:
• Władysław Jagiełło odda! władzę na Litwie stry
jecznemu bratu - Witoldowi (zachował jednak
formalne zwierzchnictwo)
unia wileńsko-radomska
- data: 1401
- miejsce: Wilno, Radom
- postanowienia:
• odrębność państwa litewskiego
• Witold dożywotnio księciem Litwy, pod
zwierzchnością Władysława Jagiełły
unia w Horodle
- data: 1413
- miejsce: Horodło
- postanowienia:
• odrębność państwowa Królestwa Polskiego
i Wielkiego Księstwa Litewskiego
• adopcja 47 rodów litewskich przez szlachtę pol

ską do swoich herbów (otrzymali dotychczasowe
przywileje szlachty polskiej)
• wspólne zjazdy obu stron w najważniejszych
sprawach (np. wojna z Krzyżakami)
układ w Grodnie
- data: 1432
- miejsce: Grodno
- postanowienia:
• Zygmunt Kiejstutowicz (brat Witolda) dożywot
nim władcą Litwy, po jego śmierci miała nastą
pić inkorporacja (włączenie) Litwy do Polski
dokument Kazimierza Jagiellończyka

- data: 1446
- miejsce: Wilno (?)
- postanowienia:
• rownorzędność Polski i Litwy
• zgoda na objecie również tronu polskiego (unia
personalna)
• sojusz polityczno-wojskowy Litwy z Polską
ugoda wileńska
- data: 1499
- miejsce: Wilno
- postanowienia:
• zobowiązanie do elekcji wspólnego monarchy
• wzajemna pomoc wojskowa.
ZŁAMANIE POTĘGI KRZYŻACKIEJ W XV WIEKU 89
Konsekwencje unii Pilski z Litwą:

- państwo polsko-litewskie stało się jedną z potęg
europejskich, co stworzyło możliwości skuteczniej
szego przeciwstawienia się Krzyżakom i dawało re
alne perspektywy dalszych zdobyczy na Wschodzie;
- zapoczątkowany został proces tworzenia się uni
kalnej kultury w wyniku połączenia cywilizacji ła
cińskiej z elementami kultury ruskiej i litewskiej;
- Polska zaangażowała się w nowe konflikty - z Mo
skwą i Tatarami.
3. ZŁAMANIE POTĘGI KRZYŻACKIEJ

W XV WIEKU
Przyczyny Wielkiej Wojny 1409-1411:

- krzyżackie oskarżenia Litwy o pozorny chrzest;
- kolejny wielki mistrz Zakonu - Ulrich von Jungin-
gen był zwolennikiem konfrontacji zbrojnej z Pol
ską i Litwą;
- sojusz polsko-litewski zagrażał żywotnym intere
som Zakonu, a próby jego rozerwania nie powiodły
się (pozostało więc tylko rozwiązanie siłowe);
- powstanie antykizyżackie na Żmudzi łączącej po
łudniową i północną część państwa zakonnego -
1409;
- Żmudź - część składowa Litwy historycznej, prze
jęta przez Krzyżaków na mocy układu salińskiego
90 POLSKA POD RZĄDAMI,
w 1398 potwierdzonego następnie traktatem w Ra

ciążu - 1 4 0 4 .
Przebieg działań wojennych:

- koncentracja wojsk polskich, litewskich, ruskich,
tatarskich pod Czerwińskiem - czerwiec 1410;
- bitwa pod Grunwaldem - 15 lipca 1410 - klęska
armii krzyżackiej, śmierć Ulricha von Jungingen;
- nieudane oblężenie Malborka - stolicy państwa
krzyżackiego 25 lipca - 19 września 1410;
- kolejne zwycięstwo wojsk Władysława Jagiełły pod
Koronowem - październik 1410;
- Zawisza Czarny z Garbowa (? - ok. 1428) ucze
stnik Wielkiej Wojny z Zakonem (zasłynął boha
terstwem w trakcie bitwy pod Grunwaldem); czło
nek polskiej delegacji na sobór w Konstancji (1414-
-1418), zmarł w niewoli tureckiej.
Skutki Wielkiej Wojny:

- pokój toruński (pierwszy) - 1411: do Polski wró
ciła ziemia dobrzyńska, Litwa czasowo odzyskała
Żmudź (na stałe w 1422), w ramach państwa krzy
żackiego pozostawało nadal Pomorze Gdańskie
i ziemia chełmińska;
- ogólne osłabienie potęgi Zakonu (klęska militarna,
ogromne koszty przegranej wojny, ujawniła się
opozycja wewnętrzna przeciwna dalszej władzy Za
konu w Prusach).
Dalsza rywalizacja dyplomatyczna i militarna z Za
konem w latach 1414-1454:
wojna głodowa 1414
- wobec niedotrzymania przez Krzyżaków postano
wień pokoju toruńskiego wojska polsko-litewskie
wkroczyły ná teren państwa zakonnego i zastały
kraj ogołocony ze zbiorów (miało to wygłodzić ar
mię Jagiełły);
- ostatecznie zawarto rozejm, a spór kontynuowano
na soborze w Konstancji (1414-1418);
sobór w Konstancji 1414-1418
- zwołany z inicjatywy króla niemieckiego (później
szego cesarza) Zygmunta Luksemburczyka, głów
nie z myślą o przezwyciężeniu kryzysu w Kościele
zachodnim i rozwiązaniu problemu Jana Husa;
- w trakcie obrad soboru próbowano także rozstrzy
gnąć spór polsko-krzyzacki o tereny zagarnięte
przez Zakon;
- polskie racje, uzupełnione definicją „wojen spra
wiedliwych" przedstawił Paweł Włodkowic (1370-
-1435), rektor Akademii Krakowskiej;
- stronę krzyżacką reprezentował m.in. autor pa
szkwilu na Władysława Jagiełłę, Jan Falkenberg;
- sobór ostatecznie zdyskredytował racje poselstwa
krzyżackiego, lecz spór nie został definitywnie roz
strzygnięty;
pokój nad jeziorem Melno - 1422
- Zakon zrezygnował ostatecznie ze Żmudzi (na
rzecz Litwy) i miejscowości Nieszawa, Murzynowo
92 POLSKA FOD RZĄDAMI,
i Orłowo (na rzecz Polski);
konflikt 1435
- bitwa pod Wiłkomierzem (nad rzeką Świętą): zwy
cięstwo wojsk polsko-litewskich nad Krzyżakami
i księciem Swidrygiełłą;
- pokój w Brześciu Kujawskim: Krzyżacy m.in. zobo
wiązali się nie zawierać antypolskich sojuszy z ce
sarstwem.
Geneza wojny trzynastoletniej 1454-1466:

- Związek Pruski - związek szlachty i miast Pomo
rza oraz Prus, stanowiący opozycję wobec rządów
Zakonu (1440);
- powstanie Związku Pruskiego przeciw Krzyżakom
- w rękach buntowników m.in. Gdańsk, Grudziądz,
Chełmno (1454);
- delegacja Związku Pruskiego zwróciła się do
króla Polski Kazimierza Jagiellończyka z prośbą
o wcielenie ziem pruskich do Królestwa Polskiego
(1454);
- przywilej inkorporacyjny Kazimierza Jagielloń
czyka - Prusy i Pomorze Gdańskie zostały włą
czone do Polski (przy zachowaniu odrębności tych
ziem) - 1454.
Działania wojenne 1454-1466:
bitwa pod Chojnicami - 1454
konsekwencje:
- klęska polskiego pospolitego ruszenia (wyj. pojęcia
patrz: Szlachta polska i jej przywileje generalne) —
w rękach Krzyżaków pozostaje znaczna część Prus
z Królewcem
opanowanie Malborka - 1 4 5 7
konsekwencje:
- zaciężne wojska czeskie broniące krzyżackiej sto
licy przeszły na stronę polską i otworzyły bramy
miasta
bitwa nad Jeziorem Żarnowieckim - 1462
konsekwencje:
- zacieżne wojska polskie pod dowództwem mar
szałka nadwornego Piotra Dunina rozbiły trzon sił
krzyżackich - punkt zwrotny w wojnie
bitwa na Zalewie Wiślanym - 1463
konsekwencje:
- połączona flotylla Gdańska i Elbląga (Związek
Pruski) rozbiła zgrupowanie okrętów krzyżackich
- sukces ten umożliwił wojskom Piotra Dunina zająć
twierdzę Gniew kontrolującą żeglugę na Wiśle
oblężenie Chojnic - 1466
konsekwencje:
- ostatnie starcie tej wojny, po utracie miasta Krzy
żacy stracili praktycznie jedyną linię zaopatrzenia
z Europy zachodniej.
Skutki wojny trzynastoletniej:

- pokój toruński (drugi): do Polski wróciło Pomo
rze Gdańskie, ziemia chełmińska i michałowska,
przyłączono także Malbork, Elbląg, biskupstwo
94 POLSKA POD RZĄDAMI.,
warmińskie (zdobyte terytorium nazwano Pru
sami Królewskimi, miało zagwarantowane przywi
leje podkreślające odrębność prowincji);
- pozostała część państwa krzyżackiego, jako Prusy
Zakonne (ze stolicą w Królewcu), stała się lennem
Polski, a wielki mistrz miał składać hołd polskiemu
władcy.
Wojna popia 1478:

- polsko-krzyzacki konflikt o obsadę biskupstwa
warmińskiego;
- wojska polskie z rozkazu króla Kazimierza Ja
giellończyka opanowały biskupstwo, a sympatyzu
jący z Krzyżakami biskup Mikołaj lungen uznał
zwierzchnictwo Polski.
4. HUSYTYZM W POLSCE W XV WIEKU

- husytyzm - ruch religijno-społeczny rozwijający się
w XV-wiecznych Czechach pod wpływem nauk
Jana Husa - profesora Uniwersytetu Praskiego
(postulował m.in. likwidację majątków kościelnych
i odebranie duchowieństwu władzy świeckiej);
- u progu wojen husyckich zwolennicy nauk Husa
ofiarowali koronę czeską Władysławowi Jagielle
(1420);
- zjazd rycerstwa i możnych w Polsce sprzeciwił się
tej propozycji (1420);
HUSYTYZM W POLSCE W XV WIEKU 95
- za zgodą Jagiełły tron czeski usiłował zdobyć Wi
told (brat Witolda, Zygmunt Koiybutowicz został
namiestnikiem w Pradze -1422);
- porozumienie Władysława Jagiełły z Zygmuntem
Luksemburczykiem - Polska wycofuje się z aktyw
nej polityki czeskiej -1423;
- edykt w Wieluniu -1424: Władysław Jagiełło wpro
wadził sankcje dla wyznawców husytyzmu;
- konfederacja korczyńska zorganizowana przez
Zbigniewa Oleśnickiego (m.in. także przeciw hu-
sytom polskim) -1438;
- Zbigniew Oleśnicki (1389-1455), biskup krakowski
(od 1423), kardynał (od 1449), sekretarz Włady
sława Jagiełły, zwolennik inkorporacji Wielkiego
Księstwa Litewskiego do Polski, gorący przeciwnik
husytyzmu;
- konfederacja z Nowego Miasta Korczyna (na czele
Spytek z Melsztyna) - obok haseł obrony przywile
jów rycerskich głosiła poparcie ideologu Jana Husa
(1439);
- bitwa pod Grotnikami - 1439: konfederaci z No
wego Miasta Korczyna zostali rozgromieni przez
zwolenników Zbigniewa Oleśnickiego; Spytek
z Melsztyna poległ w walce;
- wyznawcy Husa przetrwali na ziemiach polskich do
XVI stulecia, kiedy mogli rozwinąć swoją działal
ność religijną (patrz: Reformacja na ziemiach Rze
czypospolitej w XVI wieku).
5. SPOŁECZEŃSTWO STANOWE W POLSCE

WXVWIEKU
Stan duchowny:
- ukształtowany najwcześniej;
- od XIII wieku dysponował własnym sądownic
twem;
- inne cechy: zróżnicowanie wewnątrzstanowe (wyż
sze i niższe duchowieństwo), do stanu należało się
z tytułu pełnionych funkcji kapłańskich.
Stan rycerski (szlachta):

- ukształtowany z możnych i rycerstwa;
- dominował wśród stanów, po otrzymaniu kolej
nych przywilejów o charakterze politycznym i gos
podarczym (patrz: Szlachta polska i jej przywileje
generalne);
- atrybuty szlachectwa: szlachetne urodzenie, posia
danie ziemi na własność, herb, podleganie sądom
szlacheckim;
- do końca XV wieku występował proces zamykania
się stanu poprzez wprowadzenie zasady dziedzicze
nia tytułu szlacheckiego.
Stan mieszczański:
- ukształtowany na podstawie przywilejów lokacyj
nych;
- posiadał własne sądownictwo (ława miejska);
- struktura stanu:
POLITYKA DYNASTYCZNA JAGIELLONÓW... 97
• patrycjat (zámožní kupcy, zajmowali najważ
niejsze urzędy w miejcie),
• pospólstwo (rzemieślnicy, drobni kupcy, han
dlarze - częściowo dopuszczeni do urzędów
miejskich),
• plebs (przeważająca większość mieszkańców:
czeladź, służba, biedota - pozbawieni praw
miejskich);
- inne cechy: brak spoistości stanu - miasta prowa
dziły politykę „na własną rękę" tylko w obronie
swoich interesów, a nie w imieniu całego stanu (np.
indywidualnie rokowano przywileje od monarchy).
Stan kmiecy (chłopi):

- wytworzył się między XIII i XIV wiekiem;
- chłopi nie posiadali ziemi na własność (dzierżawili
ją od panów feudalnych);
- przywileje lokacyjne znormalizowały system obcią
żeń podatkowych;
- inne cechy: własne sądownictwo, przywiązanie do
ziemi (od XV wieku kmieć mógł odejść tylko za
zgodą pana).
6. POLITYKA DYNASTYCZNA JAGIELLONÓW

W H POŁOWIE XV WIEKU
- epizod unii polsko-węgierskiej 1440-1444 (patrz:

Unie polsko-węgierskie w XTV-XV wieku);
98 POLSKA POD RZĄDAML-
- Władysław II Jagiellończyk (1456-1516) z dyna

stii Jagiellonów, syn Kazimierza Jagiellończyka,
otrzymał gwarancje objęcia tronu czeskiego (układ
w Głogowie 1466);
- po śmierci Jerzego z Podiebradu, Władysław II zo
stał królem Czech w 1471;
- konflikt Władysława II z Janem Olbrachtem
(młodszy brat, późniejszy król Polski) o tron wę
gierski zakończony kompromisem w Koszycach
i zdobyciem korony węgierskiej przez Włady
sława II w 1490;
- imperium Jagiellonów obejmowało pod koniec stu
lecia Polskę (do 1492 Kazimierz IV Jagiellończyk,
następnie Jan Olbracht), Wielkie Księstwo Litew
skie (od 1492 Aleksander Jagiellończyk), Czechy
i Węgry (Władysław II) - nie występowały jednak
ścisłe związki między rządzonymi państwami (np.
Litwa nie wsparła Polski w wojnie trzynastoletniej
z Krzyżakami).
7. KULTURA XV WIEKU
Kronikarstwo:
- Jan Długosz (1415-1480), kanonik krakowski, se
kretarz biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, arcybi
skup lwowski, wychowawca synów Kazimierza Ja
giellończyka, autor dzieła Boczniki, czyli kroniki
KULTŮM XV WIEKU 99
sławnego Królestwa Pokkitgo obejmującego okres
od czasów legendarnych po 1480. .
Akademia Krakowska:
- odnowiona dzięki staraniom królowej Jadwigi
i Władysława Jagiełły (1399-1400);
- wprowadzono prestiżowy i podnoszący rangę
uczelni wydział teologiczny;
- w XV wieku nastąpił intensywny rozwój nauk,
zwłaszcza matematyki, astronomii i geografii;
- Stanisław ze Skarbimierza (7-1431), profesor, rek
tor Akademii Krakowskiej, w swoim kazaniu
„O wojnach sprawiedliwych" wsparł poglądy Pawła
Włodkowica, broniącego polskich interesów na so
borze w Konstancji.
Sztuka:
- rozkwit architektury gotyckiej (liczne budowle
o charakterze świeckim - ratusz gdański, szereg
zamków obronnych, kamienice itd.);
- Ołtarz Mariacki (główny ołtarz w Kościele Mariac
kim w Krakowie) wykonany przez pracownię Wita
Stwosza; tryptyk przedstawiający sceny z życia Ma
rii i Jezusa;
- Wit Stwosz (1447-1533) rzeźbiarz z Norymberg!,
autor m.in. Ołtarza Mariackiego (ok. 1477-1489)
i grobowca Kazimierza Jagiellończyka w katedrze
na Wawelu;
- formy malarskie nadal głównie w postaci ilumi-
100 POLSKA POD RZĄDAML-
nacji (psałterz floriański), pojawia się także ma
larstwo sztalugowe (rozkwit dopiero w renesansie,
a na ziemiach polskich ok. XVII stulecia).
CHRONOLOGIA
LUDWIK WĘGIERSKI
(1370-1382)
1370-1382 Panowanie Ludwika Węgierskiego. Unia
polsko-węgierska
1370 Santok i Drezdenko zajęte przez Bran
denburgię
1370 Litwini opanowują Włodzimierz
1374 Przywilej koszycki
1376 Łupieżczy najazd Litwinow na Małopol
skę
1378-1379 Rui Halicka przeszła pod zarząd węgier
ski
BEZKRÓLEWIE
1382-1384 Bezkrólewie po śmierci Ludwika Węgier
skiego
CHRONOLOGIA 101
WŁADYSŁAW U JAGIEŁŁO
(138Í-1434)
JADWIGA
(1384-1399)
1384-1399 Panowanie królowej Jadwigi
1385 Układ polsko-litewski w Krewię
1386-1434 Panowanie Władysława Jagiełły
1387 Początek akcji chrystianizacyjnej na Li
twie
1387 Powrót Rusi Halickiej do Polski
1392 Układ w Ostrowiu
1397 Powołanie Związku Jaszczurczego (za
wiązany przez opozycję antykrzyzacką
w państwie zakonnym)
1399 Śmierć Jadwigi
1399 Bitwa pod Worsklą - klęska Litwinów
w bitwie z Tatarami
1400 Reaktywowanie Akademii Krakowskiej
1404 Pokój Polski i Litwy z Krzyżakami (w Ra
ciążu)
1409 Powstanie antykrzyżaclrie na Żmudzi
1409-1411 Wielka Wojna z Zakonem
1410 (15 lipca) Bitwa pod Grunwaldem
1411 Pokój toruński (pierwszy)
1413 Unia polsko-litewska w Horodle
1414 Wojna głodowa
1414-1418 Spór polsko-krzyżacki na soborze w Kon
stancji
102 POLSKA POD BZĄPAMŁ-
1415 Traktat Pawła Włodkowica O władzy pa

pieskiej i cesarskiej względem niewiernych
1420 Husyci oferują koronę czeską Władysła
wowi Jagielle
1422 Zygmunt Kcuybutowicz namiestnikiem
w Czechach
1422 Przywilej czerwiński (patrz: Szlachta pol
ska i jej przywileje generalne)
1422 Pokój nad jeziorem Melno
1423 Statut warcki (patrz: Szlachta polska i jej
przywileje generalne)
1424 Edykt wieluński Władysława Jagiełły
przeciw husytom
1430-1433 Przywileje jedlneńsko-krakowskie (patrz:
Szlachta polska i jej przywileje gene
ralne)
1430 Śmierć Witolda
1432 Układ w Grodnie
1434 Śmierć Władysława Jagiełły
WŁADYSŁAW m WARNEŃCZYK
(1434-1444)
1434-1444 Panowanie Władysława UJ (zwanego

Warneńczykiem)
1435 Bitwa pod Wiłkomierzem i pokój polsko-
-krzyzacki w Brześciu Kujawskim
CHRONOLOGIA 103
1439 Bitwa pod Grotnikami - klęska konfede
racji z Nowego Miasta Korczyna
1440 Założenie Związku Pruskiego
1440-1444 Władysław III królem Węgier. Unia pol
sko-węgierska
1444 Bitwa pod Warną - śmierć Włady
sława III i koniec unii polsko-węgierskiej
BEZKRÓLEWIE
1444-1447 Bezkrólewie w Polsce

1446 Dokument Kazimierza Jagiellończyka
o przyszłych związkach Wielkiego Księ
stwa Litewskiego z Polską
KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK
(1447-1492)
1447-1492 Panowanie Kazimierza IV Jagiellończyka

1454 Akt inkorporacji Prus do Polski
1454-1466 Polsko-krzyżacka wojna trzynastoletnia
1454 Przywilej nieszawski (patrz: Szlachta pol
ska i jej przywileje generalne)
1457 Malbork w rękach Polaków
1461 Sprawa Jędrzeja lęczyńskiego - możny
krakowski spowodował tumult w mie
ście. Został rozszarpany przez tłum przed
ołtarzem kościoła Franciszkanów
1463 Bitwa na Zalewie Wiślanym
1466 Pokój toruński (diugi). Pomorze Gdań
skie wraca do Polski
1471 Władysław II królem Czech
1477-1489 Ołtarz Mariacki
1478 Wojna popia
1480 Śmierć Jana Długosza
1490 Władysław II królem Węgier
1492 Śmierć Kazimierza Jagiellończyka
GOSPODARKA FOLWARCZNO-PAŃSZCZYŻNIANA 105
PAŃSTWO POLSKO-LITEWSKIE
W XVI WIEKU
1. GOSPODARKA FOLWARCZNO-
-PAŃSZCZYŹNIANA W POLSCE
WXVI WIEKU
Folwark pańszczyźniany - nastawione na zbyt gospo

darstwo rolne lub rolno-hodowlane, którego funkcjo
nowanie opierało się na przymusowej pracy chłopów
(tzw. panszczyźnie).
Rodzaje folwarków:
- klasyczny folwark oparty na produkcji zbożowej:
60-80 ha ziemi uprawnej (1/2 żyto, 1/4 owies,
1/16 pszenica), ponadto łąki, pastwiska, nieużytki,
lasy, stawy hodowlane, pasieki, gorzelnia i zabudo
wania (stajnie, obory, stodoły, chlewy itd.) - taki
typ folwarku najczęściej spotykany był na Mazow
szu i w Wielkopolsce;
- folwarki oparte na hodowli wołów (Podole) i owiec
(Wielkopolska).
Polska spichlerzem Europy:

- wśród szlachty polskiej cieszył się popularnością
106 PAŃSTWO POLSKO-LITEWSKIE W XVI WIEKU
pogląd o niezbędności naszego zboża dla Europy;

- roczna produkcja zboża w Koronie: pszenica -
120 tys. ton, tyto - 970 tys. ton;
- eksport zboża polskiego przez Gdańsk: rocznie ok.
44 tys. ton (na Zachód wywożono tylko 4,5% całej
produkcji folwarcznej);
- oprócz zboża eksportowano także owoce lasu,
skóry, filtra, woły (drogą lądową do Niemiec).
Przyczyny rozwoju folwarków:

- długotrwałe zapotrzebowanie (koniunktura na
produkty rolne w Europie zachodniej;
- szerszy dostęp do rynków zagranicznych po zajęciu
Pomorza Gdańskiego (1466);
- przewaga polityczna szlachty nad innymi stanami
pozwalała jej uzyskiwać kolejne przywileje o cha
rakterze ekonomicznym;
- w państwie polsko-litewskim ciągle jeszcze znajdo
wały się znaczne obszary nadające się pod upra
wę;
- pospolite ruszenie coraz częściej zastępowano woj
skiem zaciężnym (szlachcic - właściciel folwarku
mógł więcej czasu poświęcać gospodarstwu).
Ekonomiczna dominacja szlachty w Polsce:

- unicestwienie konkurencji gospodarstw sołtysich
- statut warcki o wykupie gospodarstw sołtysów
„krnąbrnych i nieużytecznych" -1423 (por. z: Przy
wileje generalne szlachty polskiej);
SZLACHTA POLSKA l JEJ PRZYWILEJE.- 107
- zakaz posiadania i nabywania ziemi przez mie
szczan (1496);
- zwolnienie szlachty z oplat celnych (dotyczyło pro
dukcji własnej wywożonej za granicę i towarów
sprowadzanych na potrzeby folwarku) - 1496;
- taksy wojewodzińskie, czyli maksymalne ceny arty
kułów rzemieślniczych, ustalane przez urzędników
szlacheckich w interesie własnego stanu -1496;
- ustalenie pańszczyzny (przymusowa praca chłopa
na rzecz pana w zamian za nadział gruntu) do jed
nego dnia z łanu (ok. 16 ha) -1520.
Górnictwo i produkcja przemysłowa:

- w XVI stuleciu na ziemiach polskich istniało ok.
200 kuźnic żelaza (słaba jakość produkcji);
- kopalnie soli w Bochni i Wieliczce (rocznie ok. 12-
-14 tys. ton), warzonki w żupach ruskich (w Dro
hobyczu wydobywano do 7 tys. ton rocznie);
- wydobycie rud ołowiano-srebrowych w okolicach
Olkusza (na tyle duża, że zdecydowano się założyć
tam mennicę, bijącą srebrne monety);
- nadal utrzymywała się tradycyjna produkcja ce
ch owo-rzemieślnicza.
2. SZLACHTA POLSKA I JEJ PRZYWILEJE

GENERALNE
Cechy charakterystyczne narodu szlacheckiego
w XVI wieku:
- liczebność od 5 do 10% ludności kraju (liczba po
równywalna tylko z Hiszpanią);
- teoretyczna równość w ramach stanu („szlachcic
na zagrodzie równy wojewodzie");
- narodowość i wyznanie w zasadzie nie miały je
szcze wpływu na możliwość sprawowania urzędów
i zasiadania w sejmie (do czasów Zygmunta III
Wazy);
- młodzież szlachecka odbywała liczne podróże i stu
dia na zagranicznych uniwersytetach (Francja, Ita
lia);
- szukanie wzorów (republika rzymska) i rodowo
dów (Sarmaci) w czasach starożytnych - wyraźnie
pod wpływem ideologii renesansu.
Struktura stanu szlacheckiego w Polsce:

- gołota - szlachta nie posiadająca ziemi (niepose-
sjonaci), żyjąca w miastach, służąca na dworach
magnackich, nie dopuszczana do urzędów;
- szlachta zaściankowa (zagrodowa) - posiadająca
niewielki grunt uprawny (posesjonaci), na ogół
sama prowadziła gospodarstwo nie dysponując
poddanymi, dysponowała pełnymi prawami szla
checkimi, żyła głownie na Mazowszu (do 30% lud
ności), Podlasiu (ok. 35%) i Żmudzi (nawet do
40%);
- szlachta średnia - niezależna gospodarczo (posia
dacze od jednej do kilkunastu wsi), w XVI wieku
niezwykle aktywna politycznie (m.in. zdominowała
SZLACHTA POLSKA 1 JEJ PRZYW1LEIE- 109
izbę poselską w sejmie walnym);
- magnuturia - prKJaHarra HI1niH7M~iiyiii, nawutlril-
kuset wsi i miasteczek (np. majątek Jana Za
moyskiego obejmował nie licząc królewszczyzn
11 miast i 200 wsi); magnatom przypadały naj
ważniejsze urzędy państwowe i kościelne, zasiadali
w senacie.
Możliwości wejścia do grona szlachty po zamknięciu

się stanu:
- nagana szlachectwa - udowodnienie szlacheckiego
pochodzenia przed sądem (od 1578 przed Trybu
nałem Koronnym);
- nobilitacja - nadanie szlachectwa osobie niższego
stanu specjalnym aktem królewskim (od 1578 tylko
za zgodą sejmu, od 1669 nobilitowani otrzymywali
niepełne szlachectwo, bez prawa piastowania urzę
dów i sprawowania funkcji poselskich aż do trze
ciego pokolenia);
- indygenat - nadanie szlachectwa szlachcie niepo
lskiej (od 1641 tylko za zgodą sejmu).
Obowiązek obrony kraju:

- realizowany przez szlachtę w formie pospolitego
ruszenia (rodzaj organizacji wojskowej, obejmu
jącej ogół szlachty powołanej pod broń na czas
wojny);
- znaczenie pospolitego ruszenia na polach bitew
było widoczne wyraźnie już od czasów wojny trzy-
nastoletniej z Krzyżakami (XV wiek), ostatnie sku

teczne wystąpienie tego rodzaju wojsk miało miej
sce w bitwie pod Beresteczkiem (XVII wiek).
Przywileje generalne (czyli dotyczące całego stanu)
szlachty polskiej:
przywilej koszycki
- data wydania: 1374,
- władca wydający przywilej: Ludwik Węgierski,
- okoliczności: Ludwik Węgierski pragnął zapewnić
następstwo tronu w Polsce jednej ze swych córek,
- treść: ustalenie podatku płaconego przez szlachtę
do 2 groszy z łanu (dotychczas wynosił nawet
12 groszy), obowiązek wykupu szlachcica z niewoli,
jeśli dostał się do niej w trakcie wyprawy zagra
nicznej, wszelkie nowe podatki miały być ustalane
tylko za zgodą szlachty;
przywilej czerwiński
- władca wydający przywilej: Władysław Jagiełło,
- okoliczności: pod naciskiem szlachty zebranej na
wojnę z Krzyżakami,
- treść: nienaruszalność majątku szlachcica (konfi
skata tylko po wyroku sądowym), zakaz jednocze
snego sprawowania urzędu sędziego ziemskiego
i starosty;
statut warcki
SZLACHTA POLSKA l JEJ PRZYWILEJE... 111
- okoliczności: na żądanie szlachty wspieranej przez
hierarchię kościelną,
- treść: szlachta uzyskała prawo przymusowego wy
kupu gospodarstw sołtysów „krnąbrnych i nieuży
tecznych";
przywileje jedlneńsko-krakowskie
- data wydania: 1430-1433,
- okoliczności: król zabiegał o gwarancje następstwa
tronu polskiego dla dynastii Jagiellonów,
- treść: zasada nietykalności osobistej szlachty (nie
można uwięzić szlachcica-posesjónata bez wyroku
sądowego - neminem captivabimus); wyjątek sta
nowiły tzw. 4 artykuły grodzkie;
przywileje nieszawskie
- władca wydający przywilej: Kazimierz Jagielloń
czyk,
- okoliczności: ustępstwa wymuszone na królu przez
pospolite ruszenie z Wielkopolski i Małopolski, ze
brane na wojnę z Krzyżakami,
- treść (różna dla poszczególnych prowincji i ziem):
król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia bez
zgody szlachty (tj. sejmików ziemskich - patrz: De
mokracja szlachecka w Polsce XVI wieku);
konstytucje piotrkowskie
- władca wydający przywilej: Jan Olbracht,
- okoliczności: król szukał poparcia w obliczu wy-
112 , PAŃSTWO POLSKO-LITEWSKIE W XVI WIEKO
prawy wojennej przeciw Hukom,
- treść; szlachta uzyskała wyłączne prawo posiada
nia ziemi, zwolniono ją z oplat celnych, wpro
wadzono taksy wojewodzirkskie (patrz: Gospo
darka folwaiczno-panszczyzniana...), ograniczono
wychodźstwo chłopów;
konstytucja nihil Heń
- władca wydający przywilej: Aleksander Jagielloń
czyk,
- okoliczności: pod naciskiem izby poselskiej, zmie
rzającej do ograniczenia roli senatu,
- treść: żadne zmiany w istniejących prawach i przy
wilejach szlacheckich nie mogą być wprowadzone
przez króla bez zgody senatu i iżby poselskiej (anu
lowane tym samym postanowienia przywileju miel-
nickiego z 1501, który podkreślał uprzywilejowaną
pozycję senatu w polskim sejmie).
3. DEMOKRACJA SZLACHECKA W PAŃSTWIE

POLSKO-LITEWSKIM XVI WIEKU
Sejmiki - organy samorządu szlacheckiego w obrę

bie danego województwa (w Koronie na wojewódz
two lub ziemię przypada zwykle jeden sejmik), zjazd
szlachty danej ziemi obradujący w ważnych sprawach
państwowych.
DEMOKRACJA SZLACHECKA... 113
Rodzaje sejmików:
- przedsejmowe - ok. 70, zwoływane 3-6 tygodni
przed sejmem walnym, zwykle uczestniczyło w nich
100-150 szlachty, obrady odbywały się w kościele,
wybierano od 2 do 6 posłów na sejm i opracowy
wano instrukcje poselskie,
- generalne - spotkanie posłów wybranych na sejmi
kach przedsejmowych z senatorami danej prowin
cji (np. Mazowsza), gdzie uzgadniano wspólne sta
nowisko wobec problemów poruszanych na przy
szłym sejmie,
- relacyjne - wysłuchiwały sprawozdań posłów z ob
rad sejmu (innymi słowy posłowie rozliczali się
z wypełniania instrukcji sformułowanych na sej
miku przedsejmowym),
- elekcyjne - wybierały kandydatów na urzędy sę
dziów ziemskich (których ostatecznie zatwierdzał
monarcha),
- kapturowe - zwoływane od 1572, zawiązywały kon
federacje i powoływały sądy kapturowe podczas
bezkrólewia,
- deputackie - wybierały deputatów do Trybunału
Koronnego (od 1578).
Sejm walny:
- geneza:
. od końca XIV wieku (1382-1386) odbywały się
zjazdy główne z udziałem władcy, rady królew
skiej, rycerstwa, przedstawicieli duchowieństwa
114 PAŃSTWO POLSKO-LITEWSKIE W XVI WEKU
i miast (zwykle miejscem spotkań był Piotrków),
• od 1454 (przywileje nieszaw&láe) funkcje zja
zdów głównych przejęły sejmiki ziemskie,
• w 1493 rada królewska przekształciła się w se
nat, a reprezentacja sejmików ziemskich w izbę
poselską,
• od czasów Zygmunta Starego król uznawany był
za pierwszy stan sejmujący, obok senatu (drugi)
i izby poselskiej (trzeci);
- organizacja (trzy stany sejmujące):
• król: posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej,
był zwierzchnikiem krajów lennych (np. Kurlan
dia), miał wyłączne prawo mianowania urzędni
ków, był nominalnie naczelnym wodzem, kiero
wał polityką zagraniczną, posiadał prawo i obo
wiązek zwoływania sejmów,
• senat: na początku XVII wieku liczył 140 se
natorów z Korony i Wielkiego Księstwa Li
tewskiego, wywodził się z dawnej rady królew
skiej, zasiadali w nim dostojnicy Kościoła ka
tolickiego (arcybiskupi, biskupi), kasztelanowie,
wojewodowie, najwyżsi urzędnicy władz cen
tralnych (np. kanclerz, podkanclerzy) powoły
wani dożywotnio; senat w imieniu króla inicjo
wał uchwały, przyjmował uchwały wychodzące
z izby poselskiej, doradzał izbie (deputacje se
natorskie), wyłaniał senatorów rezydentów (od
1573);
• izba poselska: po unii lubelskiej (1569) tworzyło
DEMOKRACJA SZLACHECKA... 115
ją ok. 170 posłów, z tego 48 pochodziło z Wiel
kiego Księstwa Litewskiego, była reprezentacją
sejmików ziemskich, opanowana przez średnią
szlachtę, posłowie w izbie postępowali zgod
nie z instrukcjami otrzymanymi na sejmikach
przedsejmowych, izba przygotowywała konsty
tucje i ustalała je wspólnie z pozostałymi sta
nami sejmującymi, dodatkowo przy izbie po
selskiej zasiadali tzw. ablegaci, czyli przedsta
wiciele miast Krakowa, Wilna, Lublina i Ka
mieńca Podolskiego (wyłącznie w charakterze
obserwatorów);
Sejm zwyczajny (ordynaryjny) - od 1573 zwoływany
co dwa lata na okres sześciu tygodni;
Sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny) zwoływany
w razie potrzeby, na dwa tygodnie;
Konstytucje - uchwały sejmowe ogłaszane w imie
niu króla i redagowane zgodnie z jego wskazówkami;
w XVI wieku podejmując uchwałę decydowano więk
szością głosów (chociaż formalnie obowiązywała jed
nomyślność);
Sejm skonfederowany - sejm podejmujący decyzje
większością głosów;
Konfederacja - związek szlachty utworzony w celu
przeprowadzenia określonych postulatów z ominię
ciem zasady jednomyślności (zwykle zawiązywane
w sytuacjach nadzwyczajnych, np. po śmierci króla,
w wypadku obcej interwencji, w obronie przywilejów
szlacheckich);
Przebieg obrad: msza święta, weryfikacja posłów
w izbie poselskiej, wybór marszałka izby, spotkanie
trzech stanów sejmujących (powitanie monarchy, wy
słuchanie jego propozycji i wystąpień, czyli votów
senatorów, obrady izby przygotowującej konstytucje,
kolejne posiedzenie trzech stanów i ostateczne decy
zje w sprawach konstytucji;
Kompetencje sejmu:
- uchwalanie podatków,
- wyrażanie zgody na zwoływanie pospolitego rusze
nia,
- wpływ na nobilitacje (od 1578, patrz: Szlachta pol
ska i jej przywileje generalne),
- kontrolowanie polityki zagranicznej,
- kontrolowanie monarchy i ministrów (np. podskar
biego),
- wyłączne prawo stanowienia nowych ustaw.
4. RUCH EGZEKUCJI PRAW I DÓBR
Początki ruchu egzekucyjnego:

- konrytucje piotrkowskie zakazywały nadawania
królewszczyzn (domen królewskich) bez zgody
sejmu i zabraniały łączenia w jednym ręku niektó
rych wyższych urzędów -1504;
- średnia szlachta wysunęła postulat egzekucji praw
i dóbr, czyli przestrzegania istniejących praw
i przywilejów szlacheckich oraz odebrania magna-
RUCH EGZEKUCJI PRÁWl DÓBR 117
terii dóbr królewskich bezprawnie przetrzymywa
nych i tych nadanych bez zgody sejmu po 1504 r.
Program egzekucjonistów:
- podkreślenie roli sejmu walnego jako najwyższego
organu państwa;
- ujednolicenie i kodyfikacja praw w Koronie;
- sprawiedliwe rozłożenie podatków na poszcze
gólne ziemie;
- wyłączenie szlachty innowierczej spod jurysdykcji
sądów kościelnych;
- utworzenie Kościoła narodowego (niezależny od
Stolicy Apostolskiej);
- zmiana charakteru unii polsko-litewskiej z perso
nalnego na realny;
- egzekucja praw i dóbr (patrz: Początki ruchu eg
zekucyjnego).
Przywódcy ruchu:
- Mikołaj Siennicki (ok. 1521-1580), aktywny ucze
stnik obrad sejmowych, marszałek izby poselskiej
(od 1555), zwolennik elekcji Stefana Batorego, je
den z twórców Trybunału Koronnego (1578), in
nowierca (należał do wspólnoty braci polskich);
- Hieronim Ossoliński (? - ok. 1576), poseł na
sejm z województwa krakowskiego (w latach 1548-
-1563), senior świecki zboru kalwińskiego (od
1577);
- Rafał Leszczyński (ok. 1526-1592), wojewoda brze-
ski i kujawski (w latach 1545-1550), wielokrotny

poseł na sejm (m.in. był marszałkiem izby posel
skiej), związany zreligijnymruchem braci czeskich.
Ostatni Jagiellonowie wobec ruchu egzekucyjnego:

- dwie główne zasady polityki wewnętrznej monar
chów (Zygmunta Starego i początkowo Zygmunta
Augusta): sojusz z magnaterią i zachowanie odręb
ności Litwy;
- pierwsza ostra konfrontacja średniej szlachty
z Zygmuntem Starym - wojna kokoszą 1537 (bunt
szlachty zebranej pod Lwowem na wyprawę moł
dawską, wśród postulatów - m.in. powstrzymanie
procederu zakupu dóbr przez królową Bonę, wy
stąpienie nazwane przez magnaterię „wojną koko
szą", gdyż zamiast nieprzyjaciela z rąk zebranej na
wojnę szlachty padł tylko okoliczny drób; rok póź
niej przywódcy buntu skazani za obrazę majestatu;
- Zygmunt August wobec przeciągającego się kon
fliktu o Inflanty zdecydował się na zawarcie soju
szu ze średnią szlachtą i realizację postulatów ru
chu egzekucyjnego (1562).
Reformy „sejmów egzekucyjnych" lat 1562-1567:

- przeprowadzono egzekucję dóbr (natychmiastowy
zwrot bezprawnie dzierżawionych królewszczyzn
spowodował upadek fortun kilku znacznych rodów
magnackich);
- powołano wojsko kwarciane - stałą siłę zbrojną
UNIA POLSKI Z LITWĄ 1569 R. 119
przeznaczoną do obrony, głównie przed najazdami
Tatarów, składające się z ok. 3 tys. jazdy i ok. 1 tys.
piechoty, utrzymywane z czwartej części dochodów
z królewszczyzn (faktycznie jednak z piątej części);
- wprowadzono kontrolę sejmu nad sposobem wyko
rzystywania dóbr królewskich (własność prywatna
monarchy stała się w ten sposób dobrem państwo
wym);
- obłożono podatkami kler katolicki;
- szlachta innowiercza została wyłączona spod jurys
dykcji sądów kościelnych;
- podjęto czynności zmierzające do ujednolicenia
kraju (ograniczono odrębność Prus Królewskich,
Gdańska, Mazowsza);
- rozpoczęto przygotowania do zawarcia polsko-li
tewskiej unii realnej.
5. UNIA POLSKI Z LITWĄ - 1569
Geneza unii polsko-litewskiej (1569):

- szlachta polska wobec unii:
- średnia szlachta (egzekucjoniści) opowiadała się
za unią realną, oznaczającą zacieśnienie związ
ków z Litwą w obliczu groźby wygaśnięcia dy
nastii Jagiellonów,
- magnateria była za inkorporacją, utworzeniem
Nowej Polski - kolejnej dzielnicy Królestwa Pol
skiego;
- szlachta litewska wobec unii:

- rycerstwo litewskie opowiadało się za wpro
wadzeniem unii (uzyskałoby przywileje szlachty
koronnej),
- magnaterią była zdecydowanie przeciw unii
(groziła jej utrata dominującej pozycji w kraju).
Najważniejsze reformy wprowadzone przez Zyg

munta Augusta na Litwie przed unią lubelską:
- formalne zrównanie w prawach kniaziów i panów
litewskich z resztą szlachty (1564),
- zrównanie praw katolików i innowierców (1563),
- wprowadzenie sądownictwa na wzór polski,
- szereg zmian administracyjnych (np. określenie te
rytoriów województw),
- przeniesienie na Koronę praw dziedzicznych do
Litwy (1564).
Zawarcie unii - sejm w Lublinie (1569):

- inkorporacja do Korony Podlasia, Wołynia i Kijow-
szczyzny,
- zawarcie unii i utworzenie Rzeczypospolitej
Obojga Narodów (państwo federacyjne składające
się z Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego)
1-4 lipca 1569.
Zasady unii:
- wspólny monarcha, sejm, przywileje szlacheckie,
moneta (polski system monetarny rozciągnął na
POLITYKA ZACRANICZNA PAŃSTWA... 121
Wielkie Księstwo Litewskie dopiero Stefan Batory
w 1580) i polityka zagraniczna,
- odrębne urzędy, wojsko, skarb i sądownictwo,
- zagwarantowano możliwość swobodnego osiedla
nia się w ramach Rzeczypospolitej.
Historyczne konsekwencje unii z 1569:

- wzmocnienie pozycji magnaterii w Rzeczypospoli
tej (rozwój fortun magnackich z Korony),
- przejęcie przez Koronę ciężaru polityki wschodniej
(po włączeniu ziem ukrainnych),
- zaognienie konfliktów religijnych i narodowościo
wych w państwie,
- budowa mocarstwa broniącego Europy przed in
wazją islamu i prawosławia,
- według historyków litewskich unia lubelska w prak
tyce oznaczała wchłonięcie Litwy do Polski i do
prowadziła do polonizacji elit tego narodu.
6. POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA

POLSKO-LITEWSKIEGO W XVI WIEKU
Rozwiązanie problemu krzyżackiego:

- ostatnia wojna Polski z Zakonem (toczona pod
znakiem wyraźnej przewagi militarnej strony pol
skiej, zwłaszcza w artylerii; Krzyżaków uratował ro-
zęjm zawarty dzięki naciskom cesarza Karola V
i papieża Hadriana VI (1519-1521);
- traktat krakowski 1525: sekularyzacja Zakonu (ze

świecczenie, czyli zniesienie zwierzchnictwa papie
skiego na rzecz władzy świeckiej) i powstanie lu-
terańslriego księstwa pruskiego będącego lennem
Polski (jako Prusy Książęce); lennik miał udzie
lać Polsce pomocy wojskowej i finansowej, a jego
poddani mogli odwoływać się do sądownictwa kró
lewskiego;
- hołd pruski 10 kwietnia 1525: hołd lenny księcia
pruskiego Albrechta Hohenzollerna (dawny wielki
- mistrz Zakonu) złożony królowi Zygmuntowi Sta
remu na krakowskim rynku - Prusy Książęce po
zbawione poparcia cesarstwa i papiestwa znalazły
się w orbicie wpływów polskich.
Rywalizacja o Inflanty w XVI wieku:

- traktat w Wilnie - 1561: sekularyzacja pań
stwa Zakonu Kawalerów Mieczowych i uznanie
zwierzchnictwa państwa polsko-litewskiego (Kur
landia stała się dziedzicznym państwem byłego
wielkiego mistrza Gotarda Kettlera i lennem pol
sko-litewskim, zaś Inflanty Polska i Litwa objęły
jako wspólną prowincję);
- wojna północna o Inflanty 1563-1570:
• strony zainteresowane podziałem państwa G.
Kettlera: Rosja, Szwecja, Dania, państwo pol
sko-litewskie,
• zajęcie Potocka nad Dźwiną przez wojska mo
skiewskie - 1 5 6 3 ,
POLITYKA ZACRANICZNA PAŃSTWA... 123
• skuteczne działania polskiej floty kapeiskiej
(nadzorowana przez Komisję Morską namia
stkaflotywojennej, prowadząca w imieniu króla
polskiego działania korsarskie przeciw flocie
handlowej nieprzyjaciela; kaprowie niemal cał
kowicie zdezorganizowali żeglugę prowadzoną
przez Rosjan do inflanckiego portu Narwa),
• w zamian za pomoc udzieloną Polsce i Litwie
dopuszczono do następstwa tronu w Prusach
Książęcych brandenburską linię Hohenzoller
nów -1563,
• pokój w Szczecinie - podział dawnego państwa -
inflanckiego: Szwecja otrzymała Estonię, Dania
- wyspy Dago i Ozylia, Rosja - wschodnią część
Inflant z Dorpatem, państwo polsko-litewskie -
Kurlandię i znaczną część Inflant (1570);
- wojna polsko-rosyjska 1577-1582:
• inwazja rosyjska w 1577 (wojska cara Iwana IV
Groźnego opanowały polsko-litewską część In
flant, aż do linii Dżwiny),
• przeciwdziałanie strony polskiej wzmocnionej
nowo utworzoną formacją piechoty wybraniec-
kiej (ok. 2 tys. żołnierzy - chłopów z dóbr kró
lewskich, zgodnie z pomysłem króla Stefana Ba
torego) - 1578,
• bezpośredni atak na terytorium rosyjskie (za
plecze Inflant) - wojska Rzeczypospolitej opa
nowały Połock (1579) i Wielkie Łuki (1580),
• rozejm w Jamie Zapolskim (1582), zawarty
przy pośrednictwie posła papieskiego (Iwan IV
Groźny mamił Rzym obietnicami o rychłym
pizejściu na katolicyzm); Rosja utraciła swoje
wpływy w Inflantach i ziemię połocką na ko
rzyść Rzeczypospolitej.
Stosunki z Habsburgami:
- niebezpieczny dla państwa polsko-litewskiego so
jusz Habsburgów (cesarz Maksymilian I Habsburg)
z Moskwą (car Wasyl III) - 1514;
- zjazd monarchów w Wiedniu w 1515:
• uczestnicy: Zygmunt Stary, Maksymilian I
Habsburg, Władysław Jagiellończyk (król Czech
i Węgier),
• przesądzono o małżeństwach dzieci Władysława
Jagiellończyka (Ludwik i Anna) z wnukami ce
sarza Maksymiliana (Maria i Ferdynand) - w ra
zie wygaśnięcia linii Jagiellonów rządzącej Cze
chami i Węgrami trony w tych państwach prze
jęliby Habsburgowie,
• utracił na znaczeniu sojusz habsbursko-mo-
skiewski z 1514;
- podczas wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521 cesarz
Karol V zajął stanowisko niechętne wobec poczy
nań króla polskiego;
- po nieszczęsnej dla Jagiellonów bitwie pod Moha
czem, Habsburgowie przejęli władzę w Czechach
i na Węgrzech (1526).
POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA^ 125
Polska a Turcja w XVI stuleciu:
- od końca XV wieku trwała polsko-turecka rywali
zacja o uzależnienie Mołdawii;
- klęska wyprawy mołdawskiej króla Jana Olbrachta
(po rzezi pospolitego ruszenia w lasach Bukowiny
utarło się powiedzenie „za króla Olbrachta wygi
nęła szlachta") -1497;
- bitwa pod Mohaczem - 1526:
• klęska Węgrów i ich polskich sojuszników (ok.
20 tys. zabitych), zadana przez potężną wyprawę
turecką sułtana Sulęjmana II,
• w bitwie poniósł bezpotomną śmierć Ludwik Ja
giellończyk, co umożliwiło objęcie tronów cze
skiego i węgierskiego przez Habsburgów,
• Turcy zajęli południową część Węgier,
- zwycięska wyprawa wojsk polskich hetmana Jana
Tarnowskiego do Mołdawii (rozbicie przeważają
cych sił mołdawskich pod Obertynem) w 1531;
- wieczysty pokój Polski z Turcją w 1533 (uni
kanie konfliktów z Porta stało się odtąd jedną
z podstawowych zasad polskiej polityki zagranicz
nej w XV wieku);
- Mołdawia pozostaje ostatecznie w tureckiej strefie
wpływów - 1538.
Państwo polsko-litewskie a Moskwa w XVI wieku:
- w XV stuleciu Litwa zaangażowana była w długo
trwały konflikt z Moskwą (która prowadziła poli
tykę „zbierania ziem ruskich'');
- wobec zaznaczającej się przewagi moskiewskiej od

początków XVI wieku do walk po stronie litew
skiej włączyła się Polska;
- po raz pierwszy znaczniejsze siły polskie wystąpiły
w trakcie kampanii w 1514 (m.Łn. w zwycięskiej
bitwie pod Orszą), następnie w latach 1534-1537;
- fakt przesunięcia granic Korony na wschód (1569)
oznaczał, że strona polska przejęła na siebie ciężar
dalszej rywalizacji z Moskwą;
- w drugiej połowie XVI wieku areną rywalizacji pol
sko-rosyjskiej stały się Inflanty (patrz podrozdział:
Rywalizacja o Inflanty w XVI wieku).
7. SPRAWA GDAŃSKA W XVT-WIECZNEJ

RZECZYPOSPOLITEJ
- zatarg między Zygmuntem Augustem a Gdań
skiem na tle działalności floty kaperskiej i nowej
polityki morskiej króla (dążył do przełamania mo
nopolu Gdańska w handlu morskim Polski) -1568;
- statuty Kamkowskiego (lub konstytucje) - 1570:
regulowały zwierzchnictwo Polski nad Gdańskiem
i żeglugą morską;
- Stanisław Kamkowski (1520-1603), biskup wło
cławski (od 1567), arcybiskup gnieinieński (od
1581), aktywny działacz kontrreformacji, przewod
niczył komisji, która narzuciła Gdańskowi statuty
Kamkowskiego, koronował min. Stefana Bato
rego;
PIERWSZE WOLNE ELEKCJE... 127
- wojna Stefana Batorego z Gdańskiem w 1577:
• Gdańsk nie uznał elekcji Stefana Batorego,
popierając kandydaturę Ernesta Habsburga -
1575,
• bezskuteczne oblężenie Gdańska przez wojska
królewskie (m.in. załamał się szturm na for-
teczkę Wistoujście) - 1577,
• w zamian za wysoką kontrybucję pieniężną
i uznanie elekcji Stefana Batorego Gdańsk zo
stał ostatecznie zwolniony z przestrzegania sta
tutów Kamkowskiego -1577.
8. PIERWSZE WOLNE ELEKCJE

W RZECZYPOSPOLITEJ
- w Knyszynie (Podlasie) umiera ostatni władca Rze
czypospolitej z dynastii Jagiellonów - Zygmunt
August - 7 lipca 1572;
- głową państwa w okresie bezkrólewia (interrec) zo
staje prymas Jakub Uchański;
- sejm konwokacyjny - 1573 (sejm obradujący bez
pierwszego stanu sejmowego, czyli bez monarchy)
ustalił zasady elekcji (wyboru) króla.
Nowości ustrojowe wprowadzone w okresie pierw

szych wolnych elekcji:
- elekcja vbitím (mąż w męża) - oznaczała osobisty
udział szlachty w wyborze króla (miejsce zjazdu -
wieś Kamień pod Warszawą);
- artykuły henrykowskie - najważniejsze zasady

ustrojowe Rzeczypospolitej, przestrzegania któ
rych wymagano od każdego władcy elekcyjnego
w Rzeczypospolitej. Treść:
• król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata,
• potwierdzono najważniejsze przywileje szla
checkie (zasady zwoływania pospolitego rusze
nia, pobierania podatków i ceł),
• ustanowiono przy królu radę senatorów rezy
dentów (organ doradczy i kontrolny, składający
się z 16 senatorów powoływanych na sejmie co
2 lata),
• prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, je
śli naruszy on przywileje szlacheckie,
• potwierdzono zasadę powoływania królów Pol
ski drogą elekcji viritim,
• wprowadzono gwarancję pokoju religijnego
(w duchu postanowień konfederacji warszaw
skiej z 1573 - patrz: Reformacja na ziemiach
Rzeczypospolitej...);
- artykuły henrykowskie przedłożono pierwszemu
władcy elekcyjnemu Henrykowi Walezemu, ale za
przysiągł je dopiero Stefan Batory w 1576;
- pacta conventa - osobiste zobowiązania władcy
elekcyjnego wobec wyborców (np. Henryk Walezy
obiecał m.in. wprowadzić na Bałtyk flotę francu
ską przeciw Rosji, czy zadbać o kształcenie polskiej
młodzieży szlacheckiej na francuskich uniwersyte
tach);
PIERWSZE WOLNE ELEKCJE... 129
- drugi władca elekcyjny Stefan Batory pod naci
skiem szlachty wprowadził Trybunał Koronny - sad
najwyższej instancji odwoławczej (apelacyjny), któ
remu przewodniczył marszałek, a sądzili w nim de
putaci wybrani na sejmikach deputackich; Trybunał
obradujący w dwóch sesjach - piotrkowskiej i lu
belskiej odebrał dotychczasowe uprawnienia mo
narsze (1578).
Wolne elekcje w Rzeczypospolitej w XVI wieku:
- data: 1573
- wybrany monarcha: Henryk Walezy
- inni kandydaci: Ernest Habsburg, Iwan IV Grozny,
Jan III szwedzki
- okoliczności: znaczące zmiany ustrojowe w pań
stwie (artykuły henrykowskie), elekt w 1574
umknął do Franq'i w celu objęcia tamtejszego
tronu
- data: 1575
- wybrany monarcha: Stefan Batory
- inni kandydaci: Maksymilian II Habsburg, Iwan IV
Groźny, Wilhelm z Rożemberka
- okoliczności: podwójna elekcja - Habsburg ogło
szony królem przez senat, Batory poparty przez
sejmiki ziemskie (średnia szlachta), problem roz
wiązała rychła śmierć Maksymiliana
- data: 1587
- wybrany monarcha: Zygmunt III Waza
- inni kandydaci: arcyksiążę Maksymilian Habsburg,
car moskiewski Fiodor
- okoliczności: podwójna elekcja doprowadziła do
konfliktu zbrojnego między zwolennikami Habs
burga i Zygmunta Wazy; Maksymilian pobity
i wzięty do niewoli przez Jana Zamoyskiego pod
Byczyną na Śląsku w 1588 obiecał zrezygnować
z pretensji do tronu polskiego (zrobił to dopiero
w 1598).
9. REFORMACJA NA ZIEMIACH
RZECZYPOSPOLITEJ W XVI WIEKU
Podłoże reformacji na ziemiach Rzeczypospolitej:
- kryzys wewnętrzny Kościoła;
- krytyka polityki podatkowej władz kościelnych (np.
zatargi szlachty z duchowieństwem o dziesięciny);
- nadużywanie klątwy;
- postulat wyłączenia szlachty spod jurysdykcji są
dów kościelnych;
- znaczna podatność szlachty na nowinki religijne.
Wyznania reformowane (obecne) na ziemiach Rze
czypospolitej w XVI stuleciu:
luteranie - mieszczaństwo w zachodniej i północnej
części Korony (skupiska ludności niemieckiej) -Prusy
REFORMACJA NA ZIEMIACH... 131
Królewskie, Prusy Książęce (pierwszy kraj luterańslci
w Europie); główne ośrodki polskiego luteranizmu
- Bojanowo (Wielkopolska), Toruń; działacze - Eu
stachy Trepka (zm. 1559), Erazm Gliczner ze Żnina
(zm. 1603), ograniczona popularność wśród szlachty;
liczebność - 140 zborów (1570);
kalwiniści - skupiska wyznawców znajdowały się
w Małopolsce i na Wileńszczyźnie, niezwykle popu
larny w narodzie szlacheckim (przyczyny: struktury
kościelne zależne od szlacheckich opiekunów, porzu
cenie uciążliwych opłat na rzecz Kościoła katolic
kiego, kalwinizm skupiał opozycję antykrólewską i eg-
zekucjonistów); działacze - Jan Łaski (Młodszy), Sta
nisław Samicki; liczebność - 420 zborów (1570);
bracia polscy (arianie, antytrynitarze) - radykalny
odłam kalwinizmu utworzony w wyniku podziału
wspólnoty kalwińskiej na zbór większy i mniejszy
w 1562; arianie nie uznawali Trójcy Świętej, nie mo
gli brać udziału w wojnach, sprawować urzędów i po
siadać poddanych, wyznawcy rekrutowali się z róż
nych grup społecznych (jednak przeważali szlachcice);
działacze - Szymon Budny, Wasyl Ciapiński; liczeb
ność - do 100 zborów (XVI-XVII wiek);
bracia czescy - umiarkowany odłam husytów (m.in.
zarzucili chrzest dorosłych, dokonali podziału na za
wody moralne - np. rolnik i grzeszne - np. żołnierz,
wielbili pracęfizyczną);zwolennicy wśród mieszczań
stwa, szlachty, nawet niektórych rodów magnackich
(Leszczyńscy, Ostrorogowie) z Wielkopolski; działa-
cze - Jan Łasicki (zm. ok. 1600), Jerzy Izrael (zm.
1588);
zwolennicy Kościoła narodowego - pragnęli, we
dług wzorca angielskiego, podporządkować Kościół
w Rzeczypospolitej bezpośrednio królowi (inni także
państwu i urzędom świeckim); projekty stworzenia
Kościoła narodowego przedstawiali m.in. Franciszek
Stanker (w 1552), Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Ła
ski (Młodszy); dyskusję nad tym problemem podjął
sejm w 1555 (bez konkretnych rozstrzygnięć).
Jeżyk narodowy w piśmiennictwie religijnym wyznań

reformowanych:
- Biblia brzeska - na koszt Mikołaja Czarnego Ra
dziwiłła wydana przez kalwinistów w polskim prze
kładzie w 1563;
- Biblia nieświeska - ariański przekład autorstwa
Szymona Budnego (częściowo w języku ruskim)
z 1570.
Szkolnictwo wyznań reformowanych:

- uniwersytet Iuterański w Królewcu (Prusy Ksią
żęce): założony przez księcia Albrechta Hohenzol
lerna w 1541 kształcił także Juteran z Rzeczypospo
litej;
- Szkoła Rakowska - gimnazjum ariańskie słynące
z wysokiego poziomu podręczników i kadry nau
czycielskiej, oferowała wykształcenie m.in. w za
kresie języka narodowego, historii, matematyki
REFORMACJA NA ZIEMIACH... 133
i prawa, funkcjonowało w latach 1601-1638;
- kalwińskie gimnazja w Łańcucie, Lewartowie, Piń
czowie, Secyminie;
- miejskie gimnazja luterańskie w Toruniu (ok. 1568)
i Gdańsku (1558).
Tolerancja religijna w Rzeczypospolitej w XVI wieku:
- Porozumienia innowierców w Rzeczypospolitej:
• unia w Koźminku - 1555: porozumienie braci
czeskich z protestantami (czyli zwolennikami
reformacji) małopolskimi;
• zgoda sandomierska - 1570: na synodzie gene- •
ralnym w Sandomierzu przedstawiciele luterán,
kalwinistów i braci czeskich zawarli kompromis,
potwierdzając prawowiemość swoich wyznań;
• ugoda wileńska (1599) - zawarta między prawo
sławnymi a sygnatariuszami zgody sandomier
skiej; zobowiązywała strony do wzajemnego po
szanowania i obrony przed ekspansją kontrre
formacji;
- Konfederacja warszawska - 1573:
• zawiązana na sejmie konwokacyjnym, w celu
zagwarantowania stabilizacji państwa podczas
bezkrólewia (po śmierci Zygmunta Augusta
w 1572);
• przyznawała szlachcie prawo swobodnego wy
boru wyznania;
• zakazywała prześladowań innowierców, co
miało zapewnić wieczny pokój religijny w pań-
stwie (jednocześnie w Europie trwały krwawe
wojny religijne).
10. KONTRREFORMACJA
W RZECZYPOSPOLITEJ XVT WIEKU
Reformy potrydenckie w Kościele katolickim:

- ustawy soboru trydenckiego (1545-1563) przyjęto
w Polsce na synodzie z 1577,
- biskupi zaczęli zwoływać synody w swoich diece
zjach,
- tworzono seminaria duchowne, dla lepszego wy
kształcenia kleru,
- proboszczowie wprowadzali księgi parafialne (re
jestracja ślubów, zgonów, urodzin),
- wprowadzono obowiązek rezydowania biskupów
w diecezjach i proboszczów w parafiach.
Jezuici w Rzeczypospolitej:
- elitarny zakon Towarzystwa Jezusowego utworzony
w celu powstrzymania dalszej ekspansji wyznań
reformowanych w Europie (1534) został sprowa
dzony na ziemie polskie przez kardynała Stani
sława Hozjusza (1564),
- na początku XVII wieku w Rzeczypospolitej ist
niało 16 kolegiów i rezydencji jezuickich, w kraju
działało ok. 400 zakonników,
- sieć kolegiów jezuickich skutecznie konkurowała
KONTRREFORMACJA W RZECZYPOSPOLITEJ... 135
ze szkolnictwem protestanckim (ogromny wpływ

na młodzież szlachecką),
- znaczne wpływy jezuitów na dworze króla Zyg
munta III Wazy (pozostawał pod przemożnym
wpływem Piotra Skargi),
- jezuita Jakub Wujek przetłumaczył Biblię na język
polski.
Czołowe postacie kontrreformacji na ziemiach pol
skich:
- Jakub Wujek (1541-1597), rektor kolegiów jezu
ickich w Polsce i Wilnie, autor przekładu Biblii
na język polski, używanego przez Kościół katolicki
w Polsce przez kolejne 300 lat;
- Stanisław Hozjusz (1504-1579), kardynał (od
1560), zwolennik kontrreformacji, uczestnik so
boru trydenckiego, sprowadził do Polski zakon je
zuitów, był jednym z kandydatów do objęcia tronu
papieskiego;
- Piotr Skarga (1536-1612), jezuita (od 1569), rektor
Akademii Wileńskiej (od 1579), nadworny kazno
dzieja Zygmunta III Wazy (od 1588), jeden z twór
ców unii brzeskiej (1596), gorący patriota (autor
m.in. Kazań sejmowych).
Konwersje - zmiana wyznania w obrębie konfesji

chrześcijańskich, zwłaszcza przejścia na katolicyzm
w dobie kontrreformacji:
- szlachta i możni ruscy Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego w połowie XVI wieku masowo po
rzucali prawosławie dla wyznań reformowanych,
a w okresie kontrreformacji nie wracali już do
prawosławia, przyjmując rzymski katolicyzm lub
(rzadziej) unię - decydowały o tym: poparcie
władcy (Zygmunta III) dla Kościoła unickiego, de
legalizacja hierarchii Cerkwi prawosławnej oraz
polonizacja elit Wielkiego Księstwa Litewskie
go.
Unia brzeska -1596:

- podporządkowanie Kościoła prawosławnego
w Rzeczypospolitej papieżowi (wyższe duchowień
stwo prawosławne, które zgodziło się na unię pra
gnęło uzyskać przywileje z jakich korzystała hierar
chia katolicka),
- utworzono Kościół unicki (greckokatolicki) zacho
wujący liturgię obrządku wschodniego,
- unię zawarto z przyczyn politycznych (chodziło
o zneutralizowanie wpływów rosyjskich na prawo
sławnych w Rzeczypospolitej) i religijnych (Zyg
munt III Waza pochłonięty był walką z wyznaniami
niekatolickimi),
- unia nie doprowadziła do likwidacji prawosławia
w Rzeczypospolitej (znaczna cześć „dyzunitow"
pozostała przy swojej wierze, znajdując możnych
protektorów np. książę Konstanty Ostrogski),
- decyzje brzeskie z 1596 jeszcze bardziej skompli
kowały sytuację religijną w Rzeczypospolitej, co
RENESANS NA ZIEMIACH RZECZYPOSPOLITEJ 137
miało wielki wpływ na dalsze losy państwa w XVII
i XVIII wieku.
11. RENESANS NA ZIEMIACH

RZECZYPOSPOLITEJ
Uniwersytety:
- Uniwersytet Krakowski (Jagielloński), rozkwit na
przełomie XV-XVI wieku; popularność ideolo
gii humanistycznej widoczna w tzw. humaniorach
(studia greki, hebrajskiego i łaciny klasycznej);
utrata znaczenia u progu XVII wieku;
- Akademia Wileńska -1579 (przekształcona z zało
żonego w 1570 kolegium jezuickiego) dysponowała
wydziałem teologicznym i filozoficznym, sztuk wy
zwolonych i prawa, pierwszy rektor - Piotr Skarga;
- krótkotrwała działalność Akademii Zamoyskiej -
1594 (po śmierci Jana Zamoyskiego w 1605 prak
tycznie spadła do rangi gimnazjum).
Osiągnięcia naukowe:
nazwisko działalność
Wojciech astronomia, matematyka, filologia;
z Brudzewa sporządził tablicę do obliczania po
(1445-1497) łożenia planet, wykazał sprzeczno
ści w obowiązującej wówczas teorii
geocentrycznej
Mikołaj Ko astronomia, ekonomia, kartografia,

pernik (1473- medycyna; autor teorii héliocen-
-1543) trycznej; dzieło życia - De revolu-
tionibus orbium coelestium (1543)
Jan Brożek matematyka; prowadził badania
(1582-1652) nacj teorią liczb
Bernard kartografia, astronomia; autor ma
Wapowski py Polski (Tabula Sarmatiae) -1526
(między 1450
a 1470-1535)
Rozwój polszczyzny w piśmiennictwie:

- Mikołaj Rej z Nagłowic (1505-1569) autor np. Ży
wot człowieka poczciwego;
- Jan Kochanowski (1530-1584), autor np. Fraszki,
Treny, Pieśni, dramat Odprawa posłów greckich;
- Mikołaj Sęp-Szarzyński (1550-1581) autor np.
Rytmy abo wiersza polskie;
- Szymon Szymonowie (1554-1629) autor cyklu Sie
lanki;
- Łukasz Górnicki (1527-1603), autor m.in. Dworza
nin pobki (1566), Dzieje w Koronie Pobkiej.
RENESANS NA ZIEMIACH RZECZYPOSPOLITEJ 1 3 9
Myśl społeczna i polityczna:
nazwisko poglądy i główne dzieło

Jan Ostroróg - wzmocnienie władzy monarszej
(między 1423 - niezależność państwa od Kościoła
a 1436-1501) - powszechne opodatkowanie
- unifikacja państwa polsko-litew
skiego
- powszechny udział w obronie
- dzieło: Memoriał w sprawie urzą
dzenia Rzeczypospolitej (1474-1475)
- uwaga! - istnieją wątpliwości wo
kół autorstwa Memoriału - poglądy
tam prezentowane niemal w całości
pochodzą z późniejszego programu
ruchu egzekucji praw i dóbr
Andrzej - zasady polityki powinny być zwią
Frycz-Mo- zane z moralnością chrześcijańską
drzewski - wady Rzeczypospolitej polegają
(1503-1572) na nierówności stanów i upadku au
torytetu Kościoła
- umocnienie władzy monarszej
- dzieło: 0 naprawie Rzeczypospoli
tej (1551)
nazwisko poglądy i główne dzieło

Stanisław - stosunki społeczno-polityczne
Orzechowski w Rzeczypospolitej są odbiciem
(1513-1560) idealnego porządku Niebios
- wolności szlacheckie są darem od
Boga, a Kościół katolicki jest naj
lepszym gwarantem istniejącego sy
stemu
- dzieło: Quincunx, to jest wzór Ko
rony Polskiej (1564)
Sztuka:
- renesans wawelski:
• mecenat króla Zygmunta Starego (sprowadzeni
z Italii mistrzowie - Franciszek Florentczyk,
Bartolomeo Berecci, komaskowie, czyli przed
stawiciele pracowni z Como),
• przebudowa Wawelu (1507-1536), krużganki ar
kadowe wokół dziedzińca, kopuła, kasetonowe
sufity, później także 200 arrasów, wyraźne ak
centowanie rozwiązań poziomych, ^
• Kaplica Zygmuntowska (1517-1533) - grobo
wiec ostatnich Jagiellonów jest perłą renesansu
wawelskiego (wzniesiona przez pracownię Bar
tolomeo Berecciego);
- architektura:
• zamek królewski w Krakowie,
RENESANS NA ZIEMIACH RZECZYPOSPOLITEJ 141
• zamek rodu Szafrańców w Pieskowej Skale (ok.

1578),
• ratusz w Poznaniu (1550-1560),
• architektura sakralna tylko w postaci kaplic
(duża ilość świątyń gotyckich),
• attyka polska - charakterystyczne, bogato zdo
bione zwieńczenie i osłona dachu (np. kamie
nice w Kazimierzu Dolnym) - miasto rene
sansu w Polsce: istniało wiele koncepcji prze
budowy miast w nowym stylu, niewiele z tego
zrealizowano (uwaga! - Zamość zbudowano
według zasad manieryzmu, a nie renesan
su);
- rzeźba:
• rozwój rzeźby nagrobkowej: nagrobek króla
Jana Olbrachta, autorstwa Franciszka Florent-
czyka (1502-1505) uważany za pierwsze dzieło
sztuki renesansowej na ziemiach polskich (ce
cha charakterystyczna - arkada na motywach
łuku rzymskiego), nagrobek biskupa Tomic
kiego w katedrze krakowskiej;
- malarstwo:
• brak (najwartościowsze dzieło z XVI wieku to
oprawa malarska rękopisu Kodeksu Baltazara
Behema - 1502-1505).
CHRONOLOGIA
JAN OLBRACHT
(1492-1501)
1493 Obrady sejmu walnego w dwuizbowym

składzie (senat, izba poselska)
1496 Konstytuq'e piotrkowskie przeciw mie
szczanom
1497 Kieska wyprawy polskiej do Mołdawii
1500 Początek wojny litewsko-moskiewskiej
ALEKSANDER JAGIELLOŃCZYK
(1501-1506)
ok. 1501 Śmierć Jana Ostroroga

1501 Przywilej mielnicki (tzw. unia mielnicka)
1502-1505 Budowa nagrobka Jana Olbrachta
(pierwsza rzeźba renesansowa na zie
miach polskich)
1502-1581 Jakub Uchański, prymas Polski (od
1562), pierwszy interra
1503-1572 Andrzej Frycz Modrzewski
1503 Koniec wojny litewsko-moskiewskiej
(znaczne straty terytorialne Wielkiego
Księstwa Litewskiego)
CHRONOLCX71A 143
1504 Konstytucje piotrkowskie - podstawa
działań ruchu egzekucji praw i dóbr
1504-1579 Stanisław Hozjusz
1505 Konstytucja nihil novi
1506 Statut Łaskiego - zbiór praw obowiązu
jących w państwie, autorstwa ówczesnego
kanclerza wielkiego koronnego
ZYGMUNT I STARY
(1506-1548)
1507-1508 Wojna litewsko-moskiewska
1510-1568 Józef Struś z Poznania, wykładowca uni
wersytetu w Padwie, lekarz Zygmunta
Augusta
1512-1589 Marcin Kromer, kronikarz
1512-1522 Wojna litewsko-moskiewska
1513-1560 Stanisław Orzechowski
1514 Bitwa pod Orszą - zwycięstwo wojsk li-
tewsko-polskich nad Rosjanami
1515 Zjazd monarchów w Wiedniu
1517-1533 Rozbudowa Wawelu w duchu renesansu
1517 Traktat o dwu Sarmacjach Macieja z Mie
chowa
1519 Ziemie polskie pustoszy najazd tatarski
1519-1521 Wojna polsko-krzyżacka (ostatnia w hi
storii)
1520 Wprowadzenie minimalnego wymiaru
pańszczyzny (1 dzień z 1 lanu kmiece

go)
1520,1525,Edykty królewskie przeciw reformacji
1540 (według szlachty powołującej się na kon
stytucję nihil nam edykty te nie miały
mocy prawnej)
1520-1603 Stanisław Kamkowski
1521-1580 Mikołaj Siennicki
1525 Traktat krakowski i hołd pruski
1526 Bitwa pod Mohaczem
1526 Mapa Polski Bernarda Wapowskiego
ok. 1526-1592 Rafał Leszczyński
1527-1603 Łukasz Górnicki
1529 Mazowsze włączone do Polski
1529-1572 Wacław z Szamotuł, autor pieśni religij
nych, tworzył na dworze Zygmunta Au
gusta
1530 Elekcja Zygmunta Augusta na króla Pol
ski, według zasady vivente rege (czyli je
szcze za życia panującego aktualnie mo
narchy)
1531 Hetman Jan Tarnowski pobił Mołdawian
pod Obertynem
1533 „Wieczysty pokój" między Polską a Tur
cją
1536-1612 Piotr Skarga
1537 Wojna kokoszą
1538 _ Mołdawia ostatecznie w tureckiej strefie
wpływów
CHRONOLOGIA 145
1541-1597 Jakub Wujek
.1542-1605 Jan Zamoyski, kanclerz wielki koronny
(od 1578), hetman wielki koronny (od
1581)
1543 Śmierć Mikołaja Kopernika
ok. 1545-1599 Jan Oczko, wybitny medyk polski
doby renesansu
ZYGMUNT n AUGUST
(1548-1572)
1550 Konstytucje sejmowe zakazujące szlach
cie oddawania się zajęciom typowym dla
mieszczaństwa
1551 O naprawie Rzeczypospolitej Andrzeja
Frycza Modrzewskiego
1555 ' Unia w Koźminku (bracia czescy i prote
stanci z Małopolski)
ok. 1556-1620 Reinhold Heidenstein, historiograf
(autor dzieł traktujących o kampaniach
wojennych Stefana Batorego)
1558 Początek konfliktu litewsko-moskiew-
skiego o Inflanty
1560 Powołanie floty kaperskiej
1561 'Baktat w Wilnie (Zygmunt August -Go-
tard Kettler)
1562-1567 Cykl tzw. sejmów egzekucyjnych
1563 Rosjanie zdobywają Połock
1563-1564 Reformy Zygmunta Augusta w Wielkim
Księstwie Litewskim
1564 Sprowadzenie jezuitów do Polski (pierw
sze kolegia w Braniewie i Pułtusku)
1568 Powołanie Komisji Morskiej pod prze
wodnictwem kasztelana gdańskiego Jana
Kostki; cele - budowa okrętów, obrona
wybrzeża, handel morela, blokada han
dlu rosyjskiego
1569 Unia polsko-litewska w Lublinie, po
wstanie federacyjnej Rzeczypospolitej
Obojga Narodów
1569 Początki ośrodka ariańskiego w Rakowie
1570 Zgoda sandomierska (protestanci w Rze
czypospolitą)
1570 Statuty (lub konstytucje) Karnkowskiego
1570 Biblia nieświeska
1570. Pokój w Szczecinie (podział Inflant mię
dzy Szwecję, Danię, Rosję i Rzeczpospo-
»tą)
1572 Śmierć Zygmunta Augusta - ostatniego
władcy Polski z dynastii Jagiellonów
HENRYK WALEZY
(1573-1574)
1573 Sejm konwokacyjny

1574 Ucieczka króla do Francji
CHRONOLOGIA 147
STEFAN BATORY
(1576-1586)
1575 Anna Jagiellonka, siostra Zygmunta Sta
rego, królową Polski
1575 Podwójna elekcja - Stefana Batorego
(książę Siedmiogrodu) i Maksymiliana II
Habsburga (cesarz)
1576 Koronacja Stefana Batorego na króla
Polski (poślubił Annę Jagiellonkę)
1576-1577 Konflikt króla z Gdańskiem
1577-1582 Wojna Rzeczypospolitej z Rosją
1577 Przyjęcie przez Kościół katolicki w Polsce
uchwał soboru trydenckiego
1578 Powołanie formacji piechoty łanowej
(piechota wybraniecka)
1578 Powołanie Trybunału Koronnego
1579 Polock w rękach Polaków
1579 Akademia Wileńska
1580 Wojska Batorego zdobywają Wielkie
Łuki
1581 Trybunał Litewski
1582 Pokój polsko-rosyjski w Jamie Zapolskim
1582-1632 Jan Brożek
1584 Ścięcie banity Samuela Zborowskiego,
rok później na banicję (wygnanie z kraju)
skazany został jego brat Krzysztof
BEZKRÓLEWIE
(1586-1587)
ZYGMUNT HI WAZA
(1587-1632)
1587 Podwójna elekcja - arcyksięcia Maksymi
liana Habsburga i Zygmunta Wazy
1588 Bitwa pod Byczyną - zwycięstwo stronni
ków Wazy
1591-1593 Powstanie kozackie Kosińskiego (Ukra
ina naddnieprzańska)
1592 Zygmunt III Waza królem Szwecji po
śmierci ojca Jana III
1594-1596 Powstanie Semena Nalewajki (Ukraina
i tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego)
1594 Powołanie Akademii Zamoyskiej
1596 Unia brzeska
1596 Przeniesienie stolicy z Krakowa do War
szawy
1597 Druk Kazań sejmowych Piotra Skargi
1598 Klęska wyprawy Zygmunta III do Szwecji
(nieudana próba utrzymania tamtejszego
tronu)
1599 Katolicki przekład Biblii autorstwa Ja
kuba Wujka
1599 Ugoda wileńska (prawosławni i prote-
CHRONOLOGIA 149
stanci Rzeczypospolitej przeciw kontrre
formacji)
1600 Wyprawa Jana Zamoyskiego do Mołda
wii i Wołoszczyzny
W Pifi
?í *c S
im
=*2
5iii f
SYTUACJA WEWNĘTRZNA RZECZYPOSPOLITEJ... 151
RZECZPOSPOLITA W XVH WIEKU
1. SYTUACJA WEWNĘTRZNA
RZECZYPOSPOLITEJ W XVII WIEKU
Latyftindia magnackie - wielkie posiadłości organi

zowane pod kątem gospodarczym i administracyjnym
niemal jak udzielne włości (własny dwór, prywatne
wojska itd.). Obok fortun Ostrogskich czy Wiśnio-
wieckich rosną także wielkie majętności Potockich,
Zamoyskich, Koniecpolslrich, Radziwiłłów, Sapiehów.
Szlachta dworska - nowa grupa szlachecka (porównaj

z tematem: Szlachta polska i jej przywileje generalne).
W zamian za służbę na dworze magnata uzyskiwała
stałą pensję lub dzierżawę ziemi.
Tendencje oligarchiczne w Rzeczypospolitej w XVII

wieku: skupianie najważniejszych urzędów przez elitę
magnacką; zjawisku temu towarzyszyły próby wyo
drębnienia magnaterii jako grupy społecznej.
Decentralizacja władzy w D połowie stulecia:

- centalne organy władzy nie spełniały swoich funkcji
(obrady sejmu i trybunałów zrywano);
152 RZECZPOSPOLITA W XVII WIEKU
- liberum veto - „wolne, nie pozwalam" zasada wy

wodząca się z konieczności jednomyślnego podej
mowania uchwał sejmowych, pierwszy raz skutecz
nie zastosowana przez klienta Radziwiłłów, Wła
dysława Sicińskiego w 1652 (między 1652 a 1696
zerwano łącznie 17 z 38 sejmów);
- wzrost znaczenia sejmików ziemskich (wobec pa
raliżu sejmu walnego to one uchwalały lokalne po
datki, pobierały je i zaciągały żołnierza);
- po zerwaniu sejmu, sejmików i trybunału najważ
niejszym źródłem prawa i jego egzekutorem był
miejscowy magnat lub instytucja zajazdu (zbiorowe
wykonanie wyroku sądowego przez szlachtę ze
braną pod wodzą starosty);
- pozycja hetmanów: podczas długotrwałych dzia
łań wojennych (tylko 32 lata pokoju w historii
XVII-wiecznej Rzeczypospolitej) ściągali podatki
na wojsko i dysponowali nimi według własnych po
trzeb, wywierali wpływ na politykę państwa;
- król panował, ale już nie rządził (w tym samym
czasie król Francji Ludwik XIV budował dosko
nały model absolutyzmu monarszego).
Działania polityczne władców Rzeczypospolitej

w XVII wieku:
- Zygmunt III Waza (1587-1632):
- dążył do odzyskania tronu szwedzkiego i prze
jęcia tronu rosyjskiego;
- czynił próby wzmocnienia władzy monarszej
(chciał powołać stały skarb, niezależny od

sejmu);
- domagał się reformy władzy ustawodawczej (su
gerował wprowadzenie obowiązku kończenia
obrad sejmowych uchwałami);
- konsekwentnie wspierał działania kontrrefor-
macyjne;
- Władysław IV (1632-1648):
- kontynuował politykę ojca w dziedzinie wzmoc
nienia władzy monarszej (również bezskutecz
nie);
- na dalszy plan odsunął problem rewindyka
cji korony szwedzkiej i ostatecznie zrezygnował
z pretensji do tronu rosyjskiego;
- zainicjował budowę floty wojennej i odpowied
nich dla niej baz (Władysławowo);
- zrezygnował z agresywnych działań na rzecz
kontrreformacji (np. przywrócił prawa Cerkwi
prawosławnej);
- Jan II Kazimierz (1648-1668):
- dążył do wprowadzenia reform wewnętrznych
- postulaty uchwalania konstytucji sejmowych
większością głosów (plaga liberum veto), wpro
wadzenia stałych podatków i cła general
nego (ujednolicona opłata celna dla wszyst
kich, bez względu na przynależność stano
wą);
- dążył do korekty sposobu przeprowadzania
elekcji monarchy (chciał dokonać legalnej elek-
cji vivente rege, czyli wybom nowego władcy za
życia dotychczasowego króla);
- Michał Korybut Wisniowiecki (1669-1673):
- przez małżeństwo z arcyksieżniczką austriacką
Eleonorą związał się z obozem politycznym po
pierającym Habsburgów;
- próbował, w nieudolny sposób, zneutralizować
wpływy opozycyjnej frakcji profrancuskiej (kon
federacja zawiązana pod Gołębiem w 1672 po
stulowała oddanie przeciwników króla pod sąd
i likwidację zasady dożywotniego piastowania
urzędów);
- Jan III Sobieski (1674-1696):
- reprezentował orientację profrancuską (widocz
ny wpływ żony - Marii Kazimiery d'Arquien);
- nie próbował wprowadzać reform ustrojowych
(sejm, skarbowość), a skoncentrował się na
polityce międzynarodowej (zrezygnował z ak
tywniejszej polityki północnej na rzecz działań
przeciw Imperium Osmańskiemu); „
- myślał o elekcji vivente rege, forsując na swego
następcę syna - Jakuba Sobieskiego (bezsku
tecznie).
Kokosze antykrólewskie w XVII wieku:
Rokosz - zbrojne wystąpienie szlachty przeciw kró

lowi, organizowane pod hasłem obrony zagrożonych
praw i przywilejów.
Rokosz sandomierski 1606-1607

- przeciwnicy:
• z jednej strony: Zygmunt III Waza (w wojskach
królewskich hetmani Stanisław Żółkiewski i Jan
Karol Chodkiewicz)
• z drugiej strony: Mikołaj Zebrzydowski (woje
woda krakowski), Janusz Radziwiłł (podczaszy
litewski)
- decydująca bitwa:
• Guzów 1607 - zwycięstwo zwolenników monar
chy
- konsekwencje:
• ustępstwa obu stron: król zrezygnował z wpro
wadzenia reformy sejmu, rokoszanie przeprosili
władcę
Rokosz Lubomirskiego 1665-1666

- przeciwnicy:
• z jednej strony: Jan II Kazimierz (trzon wojsk
królewskich stanowili weterani z dawnej dywizji
Stefana Czarnieckiego)
• z drugiej strony: Jerzy Lubomirski (hetman po
lny koronny)
- decydująca bitwa:
• Mątwy 1666 - zwycięstwo rokoszan (znaczne
straty w wojskach królewskich)
- konsekwenq'e:
• ugoda w Łęgonicach w 1666: król zrezygnował
z reform i wkrótce abdykował, zaś Lubomirski
przeprosił władcę i udał się na emigrację, gdzie

niebawem zmarł (1667).
2. GOSPODARKA RZECZYPOSPOLITEJ
xvn WIEKU
Charakterystyczne zjawiska:
- spadek koniunktury na produkty rolne z Europy
wschodniej (znaczne obniżenie eksportu polskiego
zboża na zachód po 1618 spowodowane konkuren
cyjnością tamtejszej produkcji rolnej);
- proces koncentracji własności ziemskiej przez ma-
gnaterię;
- ordynacje - zespoły dóbr prawnie zabezpieczonych
przed podziałem, dziedziczone przez najstarszego
przedstawiciela rodu (np. ordynacja zamojska);
- agraryzacja miast - miasta spełniały funkcje rolni
cze przy zaniku funkcji typowo miejskich (przemy
słowych); zjawisko to związane było m.in. z paupe
ryzacją (ubożeniem) chłopstwa dokonującego za
kupów na rynku miejskim;
- jurydyki - tereny wyłączone spod sądownictwa
miejskiego, znajdowały się w gestii magnaterii lub
instytucji kościelnych (np. 14 takich stref w War
szawie);
- zniszczenia wojenne - długotrwałe wojny dopro
wadziły do ogromnych spustoszeń (zwłaszcza po
wstanie Chmielnickiego i „potop" szwedzki) - ok.
PROBLEM KOZACKI... 157
35% całkowicie zniszczonych wsi w Prusach Kró
lewskich, a ok. 60% na Podolu;
- wojny i zarazy (fala chorób zakaźnych lat 1659-
-1663) zredukowały liczbę ludności państwa do ok.
7 min u progu XVIII stulecia.
3. PROBLEM KOZACKI W RZECZYPOSPOLITEJ

WXVnWIEKU
Kozacy - ludność głównie pochodzenia ukraińskiego,

zamieszkująca obszary nad dolnym Dnieprem, zorga
nizowana na sposób wojskowy.
Kozacy rejestrowi - cześć Kozaków wzięta na żołd
Rzeczypospolitej w celu powstrzymywania najazdów
tatarskich; na stałe jednostki tego typu funkcjonowały
od czasów Stefana Batorego.
Zaporoże - historyczna nazwa krainy znajdującej się
nad dolnym Dnieprem, za porohami (skalnymi wystę
pami) Dniepru.
Sicz - główna siedziba Kozaków Zaporoskich.
Ataman - dowódca kozacki, wybierany przez wszyst
kich Zaporożców przebywających na Siczy.
Czajka - charakterystyczna łódź kozacka, używana
m.in. w rajdach przez Morze Czarne na terytorium
tureckie.
Koncepcje rozwiązania problemu kozackiego w Rze

czypospolitej:
- pacyfikacja ruchu kozackiego,
- nobilitacja starszyzny kozackiej,
- w zależności od sytuacji politycznej przechodzenie
od przemocy do kompromisu.
Bunty kozackie XVI-XVU wiek:

Ul
- buntownicy rozbici pod Piątkiem
na Wołyniu przez nadworne wojska
Wiśnkwieckich i Ostrogskich
powstanie Se - wywołane próbą podporządkowa

mena Nale- nia Kozacczyzny polskim magna
wajki (1595- tom oraz intensywną kolonizacją
-1596) polską na Ukrainie,
- stłumione przez wojska hetmana
S. Żółkiewskiego
lift
- wywołane sporem o zwiększenie

rejestru i samowolnymi najazdami
Kozaków na tereny podporządko
wane Turcji,
- Kozacy osaczeni przez wojska
hetmana S. Koniecpolskiego nad
Jez. Klimkowskim podpisali ugodę
(ustalono rejestr na 6 rys.)
powstanie lb- - Kozacy zignorowali postanowie
rasa Fedoro nia ugody kurukowskiej,
wicza (1630) - „Noc Tarasowa" - splądrowane
i zniszczone polskie dwory na
Ukrainie,
- ugoda pod Perejasławiem zapew
niła Kozakom 8-tys. rejestr
powstanie - bunt Kozaków usuniętych z reje
Pawła Paw- stru,
luka (1637- - rozbici przez wojska koronne
-1638) (dow. Mikołaj Potocki), Pawluk
stracony
powstanie - po ustawie sejmowej stawiającej
Jaclco Kozaków spoza rejestru na równi
Ostrzanina z chłopami pańszczyźnianymi
i Dymitra - krwawo stłumione (kapitulacja
Huni (1638) buntowników nad rzeką Starzec)
Postulaty kozackie na sejmie konwokacyjnym w 1632

(po śmierci Zygmunta III Wazy):
- udział Kozaków w elekcji króla,
- powiększenie rejestru,
- przywrócenie praw Cerkwi prawosławnej w Rze
czypospolitej.
Przyczyny wybuchu wielkiego powstania na Ukrainie

wl64& »
- konflikty etniczne między polską szlachtą a ludno
ścią ukraińską,
- dyskryminacja Cerkwi prawosławnej, popieranej
przez Kozaków,
- próby włączenia Kozaków nierejestrowych do sy
stemu pańszczyźnianego,
- rozgoryczenie Kozaków, wynikające z odwoła
nia zaciągów na wyprawę wojenną przeciw Tlircji
w 1646,
- osobista krzywda Bohdana Chmielnickiego, który
przy pomocy Kozaków postanowił dochodzić swo
ich praw,
- Bohdan Chmielnicki (1596-1657), pisarz wojsk za
poroskich, hetman kozacki (od 1648), po dozna
niu krzywdy osobistej od podstarościego Czapliń-
. skiego gorący przeciwnik władzy polskiej na Ukra
inie; wzniecił powstanie antypolskie (1648), za
warł ugodę z Rosją (Perejasław 1654), uczestni
czył w próbie rozbioru Rzeczypospolitej (Radnot
1656).
Najważniejsze działania polityczno-wojskowe w trak
cie powstania Chmielnickiego (1648-1654):
- klęski wojsk Rzeczypospolitej pod Żółtymi Wo
dami, Korsuniem i Piławcami w 1649,
- dramatyczna obrona Zbaraża przez wojska polskie
(książę Jeremi Wiśniowiecki) - 1649,
- pierwsza w trakcie powstania umowa Rzeczypo
spolitej z Kozakami - pod Zborowem (m.in. zwięk
szenie rejestru) -1649, '
- największa bitwa lądowa XVII-wiecznej Europy
pod Beresteczkiem w 1651: wojska polskie roz
gromiły połączone siły kozacko-tatarskie, po zwy
cięstwie Polacy dokonali rzezi w nieprzyjacielskim
obozie,
- nieudana próba powstrzymania ingerencji kozac
kiej w Mołdawii pod Batohem w 1652 - zagłada
8 tys. wojsk polskich,
- ugoda perejasławska w 1654 zawarta przez starszy
znę kozacką z przedstawicielami cara Rosji (Ko
zacy przyjęli zwierzchnictwo cara, otrzymując w za
mian prawo wyboru własnego hetmana, 60-tys. re
jestr i gwarancje zachowania majątków ziemskich
przez starszyznę.
Próby przyciągnięcia Kozaków do Rzeczypospolitej

po roku 1654:
- ugoda w Hadziaczu (1658) zawarta przez Rzecz
pospolitą z następcą Chmielnickiego, hetmanem
Iwanem Wyhowskim: z ziem województw czerni-
howskiego, bracławskiego i kijowskiego miała być
utworzona trzecia część Rzeczypospolitej, po Ko
ronie i Wielkim Księstwie Litewskim, tzw. Księ
stwo Ruskie pod władzą hetmana kozackiego,
- Kozacy otrzymali gwarancje posiadania wła
snych urzędów, trybunału, akademii prawosławnej
i 30 tys. rejestru,
- miało nastąpić równouprawnienie Cerkwi prawo
sławnej na ziemiach Rzeczypospolitej (wyrazem
tego miało być np. włączenie dostojników Cerkwi

do Senatu); :.-VV,'W-
- Iwan Wyhowski (?-1664) szlachcic niski wzięty do
niewoli kozackiej pod Żółtymi Wodami (1648), na
stępnie wykupiony przez B. Chmielnickiego zo
stał pisarzem wojsk zaporoskich i zaufanym het
mana, w latach 1657-1659 hetman kozacki, do
prowadził m.in. do ugody w Hadziaczu (1658); po
utracie urzędu hetmańskiego był wojewodą kijow
skim,
- Wyhowski, wobec braku poparcia wśród Koza
ków, zrzekł się buławy, a nowy hetman Juraszko
Chmielnicki odnowił ugodę z Rosją w 1659;
- rozejm polsko-rosyjski w Andruszowie (1667)
przesądził o podziale Ukrainy na cześć prawo
brzeżną (Rzeczpospolita) i lewobrzeżną (Rosja);
- hetman prawobrzeżnej Ukrainy Piotr Doroszenko
nie przyjął do wiadomości podziału ziem ukrain-
nych i szukał poparcia ze strony liircji (w 1669
uznał się lennikiem sułtana, co wciągnęło Rzecz
pospolitą do kolejnej wojny z Porta);
- Piotr Doroszenko (1627-1698), hetman prawo
brzeżnej Ukrainy (w latach 1665-1676), współautor
ugody perejasławskiej (1654), oddał polską cześć
Ukrainy w lenno Tlłrcji (1669), a następnie próbo
wał porozumieć się z Rosją (1676).
RZECZPOSPOLITA A PAŇSTWO.. 163
4. RZECZPOSPOLITA A PAŃSTWO
BRANDEŃBURSKO-PRUSKIE W XVU WIEKU
- Zygmunt III Waza potwierdził wynegocjowaną

w czasach Zygmunta II Augusta i Stefana Ba
torego zgodę na następstwo tronu w Prusach
Książęcych brandenburskiej linii Hohenzollernów
(1618);
- nielojalna postawa księcia elektora wobec Rze
czypospolitej (ostatni hołd lenny Prus Książę
cych w 1641) podczas wojen szwedzkich 1626-1629
i 1655-1660;
- na mocy układu w Królewcu elektor stał się lenni
kiem Szwecji (1656);
- zgodnie z postanowieniami traktatów welawsko-
-bydgoskich, elektor opuścił obóz szwedzki w za
mian uzyskując niezależność od Rzeczypospolitej
w Prusach Książęcych (1657);
- Fryderyk Wilhelm zwany Wielkim Elektorem
(1620-1688), władca Prus Książęcych, elektor bran
denburski (od 1640) z dynastii Hohenzoller
nów; podczas „potopu" szwedzkiego wystąpił prze
ciw Rzeczypospolitej inicjując m.in. traktat roz
biorowy w Radnot (1656), następnie za cenę
zwolnienia od zależności lennej przeszedł na
stronę polską (1657), prowadził również bardzo
aktywną politykę w Europie zachodniej (m.in.
uczestniczył w wojnie Rzeszy przeciw Francji
w 1674).
5. WOJNY RZECZYPOSPOLITEJ ZĘ SZWECJĄ

wxvnwiEKu
Przyczyny konfliktu polsko-szwedzkiego u progu
XVII wieku:
- spór między konkurującymi ze sobą liniami dyna
stii Wazów o prawa do tronu szwedzkiego (zapo
czątkowany detronizacją Zygmunta III Wazy przez
Karola IX Sudermanskiego w 1598);
- walka o Dominium Maris Baltici (panowanie nad
Bałtykiem);
- akt inkorporacji szwedzkich Inflant (Estonia)
do Rzeczypospolitej wydany przez Zygmunta III
(1600) stał się bezpośrednią przyczyną pierwszego
konfliktu polsko-szwedzkiego w XVII stuleciu.
Przebieg działań wojennych i dyplomatycznych:
Etap I
" lata władcy przedmiot konfliktu
1600- Zygmunt III Inflanty
-1611 (Rzeczpospolita)
Karol IX
(Szwecja)
Najważniejsze wydarzenia:
- odparcie szwedzkiej inwazji w Inflantach,
WOJNY RZECZYPOSPOLITEJ ZE SZWECJĄ.. 165
- bitwa pod Kircholmem 27 września 1605, w któ
rej wojska Rzeczypospolitej po kontrataku cięż
kiej jazdy - husarii - rozbily znacznie silniejsze
zgrupowanie piechoty i jazdy Karola IX (straty:
ok. 6 tys. Szwedów i ok. 100 Polaków); wojskami
polskimi dowodził hetman Jan Karol Chodkie
wicz.
Etap U
lata władcy przedmiot konfliktu

1617- Zygmunt III Inflanty
-1622 (Rzeczpospolita)
Gustaw II Adolf
(Szwecja)
- korzystając z zaangażowania Rzeczypospolitej
w konflikt z Turcją wojska szwedzkie przystąpiły do
oblężenia Rygi (port u ujścia Dzwiny do Bałtyku,
najważniejszy ośrodek handlowy dla ziem Wiel
kiego Księstwa Litewskiego) - 1621,
- po odparciu trzech szturmów obrońcy miasta
skapitulowali, uzyskując zachowanie przywilejów
nadanych im przez władców polskich (1621),
- rozejm w Mitawie zagwarantował Szwecji więk
szość Inflant, po północny brzeg Dzwiny (1622).
166 RZECZPOSPOLITA TV XVII WIEKU
Etap HI
'n "
1626- Zygmunt III wojna o ujście Wisły,
-1629 (Rzeczpospolita) kolejny etap tworze
Gustaw II Adolf nia z Bałtyku szwedz
(Szwecja) kiego .jeziora we
wnętrznego™ (pano
wanie nad ujściem
Dźwiny, Wisły i Odry
oraz cieśninami duń
skimi)
- Szwedzi opanowali porty w Prusach Książęcych
i zablokowali Gdańsk - 1626,
- bitwa morska na wysokości Oliwy - największe
zwycięstwo morskie w dziejach Rzeczypospolitej
(abordaż flagowego okrętu Szwedów - „Tigema"
i zatopienie jednostki „Solen") - 1627,
- bitwa pod Trzciana - o zwycięstwie 4,5-tys. armii
polskiej nad ok. 5-tys. wojskami Gustawa II Adolfa
przesądziła gwałtowna szarża 900-osobowego od
działu husarii; stroną polską dowodził hetman Sta
nisław Koniecpolski - 1 6 2 9 ,
- rozejm w Altmarku (Stary larg) zawarty za po
średnictwem Francji pozostawiał w rekach Szwe
dów porty Prus Książęcych oraz gwarantował 3,5%
cło z handlu gdańskiego.
WOJNY RZECZYPOSPOLITEJ ZE SZWECJĄ.. 167
EtapIY

1635 Władysław IV kontynuacja sporu
(Rzeczpospolita) o ujście Wisły
regencja w zastęp
stwie młodocianej
królowej Krystyny
(Szwecja)
- rozejm m Sztumskiej Wsi - Szwedzi opuścili porty
pruskie i zrezygnowali z opłat celnych od Gdańska
(wykorzystano ogólne osłabienie Szwecji spowodo
wane śmiercią Gustawa II Adolfa i znacznymi stra
tami w wojnie trzydziestoletniej) 1635.
EtapV

1655- Jan II Kazimierz próba podboju
-1660 (Rzeczpospolita) Rzeczypospolitej
Karol X Gustaw
(Szwecja)
- kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia
pod Ujściem - wojewoda Krzysztof Opaliński od-
dał prowincję wielkopolską pod protekcję Ka

rola X Gustawa -1655,
- ugoda w Kiejdanach - hetman wielki litewski Ja
nusz Radziwiłł zerwał unię polsko-litewską i przyjął
zwierzchnictwo szwedzkie -1655,
- ucieczka króla Jana II Kazimierza na Śląsk -1655,
- skuteczna obroną klasztoru jasnogórskiego (przeor
Augustyn Kordecki - podkreślenie czynnika religij
nego w walce z luterańskim najeźdźcą 18 listopada
- 26 grudnia 1655,
- konfederacja tyszowiecka - związek wojskowy
utworzony przez hetmanów koronnych - Mikołaja
Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego w celu
obrony Rzeczypospolitej i prawowitego monarchy
Jana II Kazimierza - 19 grudnia 1655,
- powrót Jana Kazimierza do kraju - styczeń 1656,
- układ w Królewcu - elektor Fryderyk Wilhelm
uznał się lennikiem Szwecji, zrywając zależność od
Rzeczypospolitej - 17 stycznia 1656,
- bitwa pod Warszawą - wojska koronne litewskie
i tatarskie (przyczyn udziału Tatarów w tej wojnie
szukaj: Rzeczpospolita a Turcja w XVII wieku) ze
znacznymi stratami ustąpiły pola armii szwedzko-
-brandenburskiej; sukces ten nie przyniósł trwałych
korzyści nieprzyjacielowi - 27-30 lipca 1656,
- układ w Radnot - próba rozbioru Rzeczypospo
litej przez Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród,
Kozacczyznę i Bogusława Radziwiłła - 8 grudnia
w 1656,
WOJNY RZECZYPOSPOLITE] ZE SZWECJĄ... 169
- najazd Jerzego Rakoczego (książę Siedmiogrodu)
na Polskę, w 1657,
- pomoc wojskowa Habsburgów dla Jana II Kazi
mierza i rozbicie wojsk siedmiogrodzkich na Po
dolu przez oddziały kanclerza Jerzego Lubomir
skiego - 1657,
- przymierze polsko-dunskie przeciw Szwedom -
1657,
- traktaty welawsko-bydgoskie - w zamian za od
stąpienie od Szwedów elektor Fryderyk Wilhelm
otrzymał suwerenność w Prusach Książęcych -
1657,
- przeniesienie głównego teatru działań do Danii
(walki dywizji Stefana Czarnieckiego na Pomorzu
Przednim i w Danii) - 1658-1659,
- traktat pokojowy w Oliwie - nie doszło do zmian
terytorialnych, Jan II Kazimierz zrzekł się pretensji
do tronu szwedzkiego. Rzeczpospolita miała prze
strzegać prawa do swobodnego wyznawania religii
protestanckich na jej terytorium, Szwedzi obiecali
zwrócić zagrabione dobra kultury.
Skutki wojen ze Szwecją:

- ostateczna utrata większości Inflant (w rękach
Rzeczypospolitej pozostały tylko tzw. Inflanty pol
skie z Dyneburgiem),
- utrata zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi
(rośnie groźny przeciwnik w XVIII stuleciu go
dzący w żywotne interesy Rzeczypospolitej),
- ogromne zniszczenia, przepadek dóbr material

nych i kulturalnych (do dzisiaj w posiadaniu Szwe-
q'0.
- znaczne straty ludnościowe spowodowane wojną
i rozwleczoną przez wojska zarazą,
- wzrost ksenofobii (niechęć do obcych nacji)
i nietolerancji (np. wygnanie arian, oskarżanych
o wspieranie Szwedów i prześladowania katolików
podczas „potopu" 1658).
6. RZECZPOSPOLITA WOBEC ROSJI

W XVII WIEKU
Sytuacja w Rosji u progu XVII wieku:

- po wygaśnięciu dynastii Rurykowiczów (Fiodor,
syn Iwana IV Groźnego, zmarł w 1598) nastąpiło
ogólne osłabienie państwa - okres wielkiej smuty
(słaba pozycja monarchów, bunty chłopskie itd.).
Plany Rzeczypospolitej wobec Rosji:

- poselstwo kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy do
Moskwy - propozycja zawarcia związku Rzeczy
pospolitej z Rosją wzorowanego na unii lubelskiej
przyjęta przez Rosjan bez entuzjazmu - 1600.
Dymitriady:
- Dymitr - syn cara Iwana IV Groźnego, zginął
w niejasnych okolicznościach, co wykorzystali sa-
RZECZPOSPOU7A WOBEC ROSJI... 171
možwancy, którzy kolejno podawali się za cudow
nie ocalałego carewicza,
- dymitriady - cykl wypraw organizowanych przez
magnatów zainteresowanych rozszerzeniem swoich
wpływów na Rosję; jako pretekst do interwencji
na Wschodzie posłużyła ochrona rzekomych praw
Dymitrów Samozwańców do korony carskiej,
- I dymitriada (1604-1606) - przy wsparciu rodów
Wiśniowieckich i Mni&zchów Dymitr Samozwa
niec I opanował Moskwę, koronował się na cara
i poślubił Marynę, córkę wojewody sandomier
skiego, Jerzego Mniszcha (1605); w wyniku zamie
szek ludowych został zamordowany a tron rosyjski
objął przywódca powstania Wasyl Szujski (1606),
- II dymitriada (1607-1610) eskapada Dymitra Sa
mozwańca II popieranego przez panów polskich
i uczestników rokoszu sandomierskiego (nęceni
perspektywą znacznych łupów); car Wasyl Szuj
ski zwrócił się o pomoc do Szwecji, co stało
się przyczyną oficjalnej interwencji Rzeczypospo
litej w Rosji (1609); wyprawę zakończyła śmierć
Dymitra - zamordowanego we własnym obozie
(1610).
Interwencja Rzeczypospolitej w Rosji (1609-1612):

- na wieść o sojuszu szwedzko-rosyjskta do Rosji
wkroczyła armia polska dowodzona przez hetmana
Stanisława Żółkiewskiego - 1609,
- bitwa pod Kłuszynem - wojska hetmana Żółkiew-
skiego rozbily Szwedów i zmusiły do rpSnicżnego
odwrotu armię Dymitra Szujskiego - 4 lipca 1610,
- umowa S. Żółkiewskiego z bojarami rosyjskimi:
detronizacja Wasyla Szujskiego i korona carska dla
królewicza Władysława (syn Zygmunta III), w za
mian za to nowy władca Rosji miał przyjąć pra
wosławie i pozostawić kluczowe urzędy państwowe
w rękach Rosjan - 27 sierpnia 1610,
- odrzucenie traktatu przez Zygmunta III (chciał
korony carskiej dla siebie, zapewne myślał także
o rozszerzeniu wpływów Kościoła katolickiego na
Wschodzie) wywołało ogólnorosyjskie powstanie
przeciw Polakom (1611), kapitulację polskiej za
łogi Kremla (1612) i obwołanie nowym carem Mi
chała Fiodorowicza Romanowa (syn więzionego
przez Polaków patriarchy Filareta) - 1613.
Wyprawa królewicza Władysława (1617-1618):

- nieudana próba zdobycia korony carskiej (króle
wicz powoływał się na układ Żółkiewskiego z bo
jarami rosyjskimi 1610),
- rozejm w Dywilinie - w granicach Rzeczypospolitej
znalazły się ziemie: smoleńska, czemihowska i sie-
wierska (w tym momencie Rzeczpospolita osią
gnęła największy zasięg terytorialny w swojej hi
storii).
Wojna smoleńska 1632-1634:
- działania wojenne podjęła strona rosyjska, ulegając
RZECZPOSPOLITA WOBEC ROSJI... 173
naciskom ze strony Szwecji (rywalka Rzeczypospo
litej w walce o Dominium Maris Baliici) - 1632,
- Rosjanie, osaczeni pod Smoleńskiem przez armię
króla Władysława IV, zgodzili się na rokowania
pokojowe,
- pokój w Polanowie - potwierdzono rozstrzygnię
cia terytorialne z Dywilina (1619), Władysław IV
zrzekł się pretensji do tronu rosyjskiego - 1634.
Wojna lat 1654-1656:

- przyczyny:
• inkorporacja Ukrainy do Rosji na mocy ugody
w Perejasławiu (1654),
• dążenia do odzyskania ziem utraconych przez
Rosję w wyniku wcześniejszych wojen z Rzecz
pospolitą (1619,1634),
- przebieg:
• klęski wojsk litewskich pod Szkłowem i Szepie-
lewiczami (hetmana Janusz Radziwiłł) - 1654,
• mimo porażki pod Ochmatowem wojska kozac
kie i rosyjskie zajmują Ukrainę, zdobywają Lu
blin i dochodzą do Wisły - 1655,
• przeważająca część Wielkiego Księstwa Litew
skiego wpada w ręce Rosjan (łącznie z Wilnem
i Grodnem) -1655,
• rozejm w Niemieży - przerwanie wojny wobec
najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą, Rosja
zwraca się przeciw Szwecji - 1656.
Wyna lat KtfO-1667: "" '•*"' *
- przyczyny:
• zawiodły próby przyciągnięcia Kozaków do
Rzeczypospolitą (patrz: Problem kozacki...),
• znaczne tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego
i Ukrainy pozostawały w rękach Rosji,
• Rzeczpospolita odparła najazd szwedzki i mogła
kontynuować swoją politykę wschodnią,
- przebieg:
• bitwa pod Połonką - wojska polskie pod dow.
Pawła Sapiehy i Stefana Czarnieckiego wycięły
prawie 16 tys. Rosjan z armii Chowariskiego -
28 czerwca 1660,
• bitwa pod Cudnowem- armia polska hetmanów
Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomirskiego
osaczyła i zmusiła do kapitulacji zgrupowanie
rosyjsko-kozackie W. Szeremietiewa - wrzesień
- październik 1660,
• nieudana wyprawa wojenna Jana II Kazimierza
do Rosji (1663-1664),
• chaos wewnętrzny w Rzeczypospolitej uniemoż
liwił wykorzystanie przewagi militarnej nad Ro
sjanami,
- rozejm w Andruszowie - Rzeczpospolita utra
ciła ziemie zdobyte w 1619 (smoleńską, czer-
nihowską, siewierską), dokonano takie po
działu Ukrainy na lewobrzeżną (Rosja) i prawo
brzeżną (Rzeczpospolita), Kijów, czasowo od
dany Rosji nigdy już do nas nie wrócił (1667).
RZECZPOSPOLITA A TURCJA... 175
Pokój Grzymułtowskiego 1686:
- Krzysztof Grzymułtowski (1620-1687) wojewoda
poznański (od 1679), za panowania Jana III So
bieskiego zawarł w imieniu Rzeczypospolitej trak
tat pokojowy z Rosją (1686),
- zawarto sojusz antytatarski, potwierdzono roz
strzygnięcia graniczne, a Rzeczpospolita udzie
lna gwarancji swobód wyznania prawosławnego na
swoim terytorium (pretekst do późniejszych inter
wencji rosyjskich).
7. RZECZPOSPOLITA A TURCJA W XVO WIEKU

Przyczyny konfliktu polsko-tureckiego w I polowie
stulecia:
- łupieżcze wyprawy Kozaków (poddani króla pol
skiego) na terytorium Turcji i najazdy Tatarów
(poddani sułtana tureckiego) na Rzeczpospolitą;
- ingerencja Rzeczypospolitej w wewnętrzne sprawy
Mołdawii (lenno Turcji) - wyprawa Stefana Po
tockiego (1607, 1612) i Michała Wisniowieddego
(1615);
- tzw. pierwsza odsiecz Wiednia, czyli wyprawa dy
wersyjna wojsk pułkownika Aleksandra Lisow
skiego na Siedmiogród (lenno Turcji) w celu od
ciągnięcia Siedmiogrodzian od oblężenia habsbur
skiego Wiednia (1619);
176 RZECZPOSPOLITA W XVII WIEKI)
- spalenie Warny przez kolejną wyprawę kozacką

w 1620.
Przebieg walk:
- bitwa pod Cecora - zagląda armii polskiej, zasko
czonej w trakcie działań odwrotowych; wielu wyż
szych dowódców trafiło do niewoli, poległ hetman
Stefan Żółkiewski (1620);
- Stanisław Żółkiewski (1547-1620), hetman polny
koronny (od 1588), hetman wielki koronny (od
1618), pogromca buntów kozackich (1595-1596),
zwycięzca spod Kłuszyna (1610), przyczynił się do
rozbicia rokoszu sandomierskiego (1606);
- bitwa pod Chocimiem - armia polsko-kozacka
(hetman Jan Karol Chodkiewicz i hetman kozacki
Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny) podjęła udaną
próbę powstrzymania inwazji tureckiej sułtana
Osmana II; słabsze liczebnie wojska Rzeczypospo
litej broniły się w oparciu o ufortyfikowany obóz
pod murami chocimskiej twierdzy - 2 września -
9 października 1621;
- Jan Karol Chodkiewicz (1560-1621), hetman wielki
litewski (od 1605), wielokrotny pogromca Szwe
dów (Kokenhausen 1601, Biały Kamień 1604,
Kircholm 1605), uczestniczył także w pacyfika
cji rokoszu sandomierskiego (1606); zmarł w ob
leganej przez wojska osmańskie twierdzy Cho
cim;
-Rezultaty:
- układ pokojowy pod Chocimiem - zobowiązano się
powstrzymywać najazdy Kozaków i Tatarów (patrz:
przyczyny konfliktu), ograniczono wpływy Rzeczy
pospolitej w Mołdawii, utrzymano granicę Rzeczy
pospolitej z TUrcją na rzece Dniestr (1621).
Stosunki polsko-tureckie między 1621 a 1672:

- incydent pod Kamieńcem, tzw. wojna z Abazy Pa
szą (1633), nie rozwinął się w poważniejszy kon
flikt,
- nadal powtarzały się niszczycielskie wyprawy Ko
zaków i Tatarów,
- plany ostatecznej rozprawy z lUrcją (bez popar
cia szlachty król Władysław IV odwołał zaciągi) -
1646,
- według stałej zasady polityki tureckiej, która pole
gała na utrzymywaniu równowagi sił wśród północ
nych sąsiadów Porta używała Tatarów przeciw ak
tualnie silniejszym (np. po stronie Kozaków w kon
flikcie z Rzeczpospolitą w 1648, po stronie polskiej
przeciw Szwedom i Chmielnickiemu - 1655-1656)
Wojna lat 1672-1676:

- przyczyny:
• ekspansywna polityka turecka za panowania suł
tana Mehmeta IV (Mohammeda IV),
• hetman prawobrzeżnej Ukrainy Piotr Doro-
szenko uznał się lennikiem Turcji;
- przebieg walk
wyda/zenie data konsekwencje
oblężenie twier 1672 kapitulacja twierdzy,
dzy Kamieniec wojska tatarsko-turec-
Podolski, stojącej kie pustoszą połud
na drodze ar niowe kresy Rzeczypo
mii tureckiej ku spolitej
Rzeczypospolitej
rozejm 1672 Prawobrzeżna Ukra
w Buczaczu ina (Doroszenko) pod
zwierzchnictwem Turcji,
Rzeczpospolita zobo
wiązana do płacenia
sułtanowi haraczu (ten
warunek stawiał Rzecz
pospolitą w roli pań
stwa wasalnego)
bitwa pod 1673 wojska polskie het
Chocimiem mana Jana Sobieskiego
zdobyły obóz turecki,
przyparły do brzegów
Dniestru i wycięły ar
mię osmańską Husejna
Paszy
bitwa pod Lesie- 1675 Rzeczypospolitej udało
nicami (nieopo się wyrwać Turkom
dal Lwowa) część prawobrzeżnej
Ukrainy i odeprzeć
atak nieprzyjaciela
bitwa oraz 1676 Turcy nie byli w stanie
rozejm pod zdobyć ufortyfikowa
Żurawnem nego obozu wojsk pol
skich, na mocy rozęjmu
Podole nadal pozo
stawało pod turecką
protekcją
Ostatnie wojny Rzeczypospolitej z Turcją (lata 1*83-

-1699):
- sojusz polsko-austriacki przeciw Turcji (Turcja nie
zamierzała wycofać się z Podola, doszło do załama
nia polityki północnej króla Jana III Sobieskiego)
w 1681;
- druga odsiecz Wiednia - wojska Rzeczypospo
litej (dow. Jan III Sobieski) i armia księcia
Karola Lotaryńskiego rozbiły na przedpolach
habsburskiej stolicy ok. 70-tysięczne zgrupowa
nie tureckie wielkiego wezyra Kara Mustafy; klu
czowym momentem bitwy stała się największa
szarża kawaleryjska w historii nowożytnych wo
jen - Jan III Sobieski poprowadził do zwycię-
skiego ataku ok. 20 tys. jeźdźców - 12 września

1683;
- Rzeczpospolita przystąpiła do Ligi Świętej (wraz
z Austrią, Wenecją i Państwem Kościelnym -
1648);
- kolejne wyprawy polskie na Mołdawię (1684,1686,
1691) - bez rezultatów;
- bitwa pod Podhajcami - armia polska dowodzona
przez hetmana Feliksa Potockiego rozbiła Tatarów
w 1698;
- pokój w Karłowicach (1699) - Rzeczpospolita
odzyskała Podole wraz z twierdzą Kamieniec Po
dolski, od momentu podpisania tego traktatu Pol
ska i llircja nie toczyły ze sobą wojen (stan na
1997).
8. KULTURA RZECZYPOSPOLITEJ XVII WIEKU
Barok na ziemiach Rzeczypospolitej:

- architektura:
• barok klasycyzujący (harmonijne kompozycje
i umiar w dekoracji),
• barok emocjonalny (bardziej skomplikowane
bryły budowli i bogatsze dekoracje) - charak
terystyczne już dla pocz. XVIII wieku,
• wspaniałe rezydencje (np. Krasiczyn, Wilanów,
Białystok),
KULTŮM RZECZYPOSPOLITEJ XVII WIEKU 181
• charakterystyczne drewniane dworki szlachec

kie,
• wybitni twórcy: Tylman z Gameren - autor Pa
łacu Branickich w Białymstoku, kościoła Sakra-
mentek w Warszawie; znana była także rodzina
Fotltanow, A. Locci;
- rzeźba:
• pierwszy na ziemiach polskich pomnik na
otwartej przestrzeni - kolumna króla Zyg
munta III Wazy w Warszawie (1644),
• kamienna rzeźba nagrobkowa z użyciem mod
nego wówczas czarnego marmuru (S. Sala);
- malarstwo:
• wysoki poziom malarstwa portretowego (por
trety królów Jana II Kazimierza i Michała Ko-
rybuta Wiśniowieckiego autorstwa D. Schul-
tza),
• sarmacki portret trumienny (od XVI po
XIX wiek) nacechowany realizmem i psycho-
logizacją postaci, np. portret Stanisława Wojszy
z 1692.
Szkolnictwo:
- dominacja kolegiów jezuickich kształcących więk
szość młodzieży szlacheckiej,
- ze szkół innowierczych w XVII wieku wysoki po
ziom utrzymały tylko gimnazja luterańskie w Toru
niu i Gdańsku.
Sarmatyzm:
- Sarmaci - koczownicze plemiona pochodzenia
irańskiego, które w III wieku p.n.e. opuściły swoje
pierwotne siedziby nad Donem i Wołgą podąża
jąc ku Europie; Sarmaci znani byli m.in. z hodowli
znakomitych koni;
- utożsamienie Polski, Litwy i Rusi z Sarmacją naj
pełniej przedstawił Maciej z Miechowa w Trakta
cie o dwu Sarmacjach, azjatyckiej i europejskiej
(1517);
- sarmatyzm, jako szlachecki system wartości i styl
życia, opierał się na:
• niechęci do obcych obyczajów i religii innych od
katolickiej (co wynikało z bolesnych doświad
czeń w kontaktach z innowierczymi sąsiadami
w XVII w.),
• przywiązaniu do tradycji rodzinnej (model
szlachcica-ziemianina),
• gloryfikacji przywilejów szlacheckich i ustroju
Rzeczypospolitej,
• przekonaniu o posłannictwie dziejowym na
rodu szlacheckiego Rzeczypospolitej (przed
murze chrześcijaństwa, obrońcy katolickiego
świata);
- ukształtowany pod koniec XVI stulecia znalazł
odbicie w literaturze, np. Pamiętniki Jana Chry
zostoma Paska, Niepróżnujące próżnowanie (16*74)
Wespazjana Kochowskiego, Transakcja wojny cho-
cimskiej (1679) Wacława Potockiego.
CHRONOLOGIA 183
CHRONOLOGIA
1600 Poselstwo kanclerza Lwa Sapiehy do Mo

skwy
1600-1611 Konflikty polsko-szwedzkie o Inflanty
1601 Hetmani litewscy biją Szwedów pod Ko-
kenhausen
1604 Wojska polskie (hetman J. K. Chodkie
wicz) zwyciężają Szwedów pod Białym
Kamieniem
1604-1606 Pierwsza dymitriada
1605 Bitwa pod Kircholmem
1605 ' Śmierć kanclerza Jana Zamoyskiego
1606-1607 Rokosz sandomierski
1607 Bitwa pod Guzowem
1607-1610 Druga dymitriada
1609-1610 Interwencja Rzeczypospolitej w Rosji
1610 Bitwa pod Kłuszynem i umowa hetmana
S. Żółkiewskiego z bojarami rosyjskimi
1611 Powstanie antypolskie w Rosji
1612 Kapitulacja polskiej załogi na Kremlu
1615 Wyprawa M. Wisniowieckiego do Mołda
wii
1617-1618 Wyprawa królewicza Władysława do Ro
sji
1617-1622 Rywalizacja polsko-szwedzka o Inflanty
1618 Lenno pruskie w rękach brandenburskiej
linii Hohenzollernów
1619 Rozęjm w Dywilinie
1619-1620 Dywersyjna wyprawa wojsk płk. A. Li

sowskiego do Siedmiogrodu
1620 Spalenie Warny przez Kozaków
1620-1621 Wojna Rzeczypospolitej z Turcja
1620 Bitwa pod Cecora, śmierć S. Zółkiew-
1621 Bitwa pod Chocimiem, śmierć J. TC

Chodkiewicza, pokój pod murami cho-
cimskiej twierdzy
1621 Ryga w rękach Szwedów
1622 _ Rozejm w Mitawie
162S Powstanie Marka Żmajły
1626-1629 Wojna o ujście Wisły
1627 Bitwa pod Oliwą
1629 Bitwa pod Trzciana
1630 Powstanie Tarasa Fedorowicza
1632 Śmierć Zygmunta III Wazy
1632-1634 Wojna smoleńska
1633 Wojna z Abazy Paszą
1634 Pokój w Polanowie
1635 Przywrócenie praw Cerkwi prawosławnej
w Rzeczypospolitej
1637-1638 Powstanie Pawluka
1638 Powstanie Ostrzanina i Huni
1644 Pomnik Zygmunta III Wazy w Warszawie
1646 Odwołanie zaciągów na wielką wojnę
z Turcją
1648-1654 Powstanie Chmielnickiego
1648 Śmierć Władysława IV
CHRONOLOGIA 185
1648 Bitwa pod Korsuniem (hetmani koronni
M. Potocki i M. Kalinowski w kozackiej
niewoli)
1648 Bitwa pod Piławcami
1648 Elekcja Jana II Kazimierza
1649 Oblężenie Zbaraża
1649 Ugoda w Zborowie (rejestr kozacki po
większony do 40 tys.)
1651 Bitwa pod Beresteczkiem
1651 Ugoda w Białej Cerkwi (rejestr kozacki
ograniczony do 20 tys.)
1652 Bitwa pod Batohem
1652 Władysław Siciński zrywa obrady sejmu
(liberum veto)
1653 Ugoda pod Żwapcem (rejestr kozacki
zwiększony do 40 rys.)
1654 Ugoda w Perejasławiu
1655-1660 „Potop" szwedzki
1655 Kapitulacja pod Ujściem, układ w Kiej-
danach, obrona Częstochowy, konfede
racja tyszowiecka
1656 Układ w Królewcu, bitwa pod Warszawą,
rozejm w Niemieży, traktat w Radnot
1657 Traktaty welawsko-bydgoskie
1658 Ugoda w Hadziaczu
1658-1659 Walki dywizji Czarnieckiego na Pomorzu
Przednim i w Danii
1658 Wygnanie arian z Rzeczypospolitej
1660 Pokój w Oliwie
1660 Bitwy pod Cudnowem i Połonką
1663-1664 Wyprawa Jana II Kazimierza do Rosji
1665-1666 Rokosz Lubomirskiego
1666 Bitwa pod Mątwami
1667 Rozejm w Andruszowie
1668 Abdykacja Jana II Kazimierza
1669 Elekcja Michała Korybuta Wisniowiec-
kiego
1672 Wojna Rzeczypospolitej z Turcją, oblę
żenie Kamieńca Podolskiego i rozejm
wBuczaczu
1673 Śmierć Michała Korybuta Wiśniowiec-
kiego
1673 Bitwa pod Chocimiem
1674 Elekcja Jana III Sobieskiego
1675 Bitwa pod Laszenicami
1676 Bitwa i rozejm pod Żórawnem
1681 Układ Rzeczypospolitej z Austrią
1683 Bitwa pod Wiedniem
1684 Rzeczpospolita wstępuje do Ligi Świętej
1686 Wyprawa Jana III Sobieskiego do Moł
dawii
1686 Pokój Grzymułtowskiego
1696 Śmierć Jana III Sobieskiego
CHRONOLOGIA 187
Hetmani wielcy koronni (XV1-XVIII wiek):
- Mikołaj Kamieniecki (1460-1515) hetman w. ko
ronny w latach 1503-1515
- Mikołaj Firlej (1460-1526) hetman w', koronny
w latach 1515-1526
- Jan Tarnowski (1488-1561) hetman w. koronny
w latach 1527-1559
- Mikołaj Sieniawsld (1489-1569) hetman w. ko
- Mikołaj Mielecki (1540-1585) hetman w. koronny
w latach 1579-1580
- Jan Zamoyski (1542-1605) hetman w. koronny
w latach 1581-1605
- Stanisław Żółkiewski (1547-1620) hetman w. ko
- Stanisław Koniecpolski (1592-1646) hetman w. ko
- Mikołaj Potocki (1593-1651) hetman w. koronny
w latach 1646-1651
- Stanisław Rewera Potocki (1589-1667) hetman
w. koronny w latach 1654-1667
- Jan Sobieski (1629-1696) hetman w. koronny od
1665, król Polski od 1674
- Dymitr Jerzy Janusz Korybut Wiśniowiecki (1631-
-1682) hetman w. koronny w latach 1676-1682
- Stanisław Jan Jabłonowski (1634-1702) hetman
- Feliks Kazimierz Potocki (zm. 1702) hetman w. ko
ronny 1702
- Hieronim Augustyn Lubomirski (1648-1706) het
man w. koronny w latach 1702-1706
- Adam Mikołaj Sieniawski (1666-1726) hetman
- Stanisław Mateusz Rzewuski (1662-1728) hetman
- Józef Potocki (1673-1751) hetman w. koronny w la
tach 1706-1709 i 1735
- Jan Klemens Branicki (1689-1771) hetman w. ko
- Wacław Rzewuski (1709-1779) hetman w. koronny
w latach 1773-1774
- Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730-1819) het
man w. koronny w latach 1774-1793
- Piotr Ożarowski (ok. 1730-1794) hetman w. ko
ronny w latach 1793-1794.
Hetmani wielcy litewscy (XVI-XVin wiek):
- Konstanty Ostrogski (1460-1530) hetman w latach
1497-1500,1507-1530
- Jerzy Radziwiłł (1480-1541) hetman najwyższy
w latach 1531-1541
- Mikołaj Radziwiłł „Rudy" (1512-1584) hetman
najwyższy w latach 1556-1566,1577,1578-1584
- Hrehory Chodkiewicz (zm. 1573) hetman najwyż
szy w latach 1566-1573
- Krzysztof Radziwiłł „Piorun" (1547-1603) hetman
najwyższy w latach 1589-1603
- Jan Karol Chodkiewicz (1560-1621) hetman naj
wyższy w latach 1607-1621
I
CHRONOLOGIA 189
- Lew Sapieha (1557-1633) hetman wielki w latach
1625-1633
- Krzysztof Radziwiłł (1585-1640) hetman wielki
w latach 1635-1640
- Janusz Kiszka (1586-1654) hetman wielki w latach
1646-1654
- Janusz Radziwiłł (1612-1655) hetman wielki w la
tach 1654-1655
- PawełJanSapieha (1609-1665) hetman wielkiwla-
tach 1656-1665
- Michał Kazimierz Pac (1624-1682) hetman wielki
w latach 1667-1682
- Kazimierz Jan Sapieha (1641-1720) hetman wielki
w latach 1682-1703,1705-1708
- Jan Sapieha (zm. 1730) hetman wielki w latach
1708-1709
- Michał Serwacy Wiśniowiecki (1680-1744) hetman
wielki w latach 1703 - ok. 1705,1735-1744
- Ludwik Konstanty Pociej (1664-1730) hetman
wielki w latach 1709-1730
- Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko" (1702-
-1762) hetman wielki w latach 1744-1762
- Michał Józef Massalski (ok. 1700-1768) hetman
- Michał Kazimierz Ogiński (1730-1800) hetman
- Szymon Marcin Kossakowski (1741-1794) hetman
wielki w latach 1793-1794.
190 RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEKU
RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEKU
1. UMA POLSKO-SASKA 1(597-1763
Rzeczpospolita a Saksonia u progu XVIII wieku:
Rzeczpospolita Saksonia
- władza monarsza - dziedziczna władza mo
znacząco ograni narsza stale wzmacnia
czona przywilejami jąca swoją pozycję (ten
szlacheckimi dencje absolutystyczne)
- zakłócenia w funk - stabilny aparat państwo

cjonowaniu organów wy
państwowych (sejm,
trybunały, sejmiki)
- widoczne tendencje - mocna pozycja ekono
oligarchiczne (ma miczna i polityczna mie
gnatem), mieszczań szczaństwa
stwo wyeliminowane
z życia politycznego
UNIA POLSKO-SASKA 1697-1763 191
- niestabilna gospo - stały rozwój gospodar
darka (zniszczenia czy
wojenne, zarazy,
upadek miast)
- dominacja religii ka - dominacja luteranizmu
tolickiej (widoczne
przejawy niechęci do
innowierców)
- ogromne terytorium - niewielkie (w porów
i stosunkowo nie naniu z Rzeczpospo
liczna armia stała litą) terytorium i jedna
z najsilniejszych armii
państw Rzeszy
Elekcja Augusta II Wettioa:

- najważniejsi kandydaci do tronu polskiego po
śmierci Jana III Sobieskiego (1686):
• Fryderyk August I (1670-1733) z dynastii Wet-
tinów, syn Jerzego III, elektor saski (od 1694),
popierany przez Rosję i Austrię,
• Franciszek Ludwik de Bourbon (1664-1709),
książę Conti, popierany przez Francję i część
magnaterii;
- koronacja królewska Fryderyka Augusta (Au
gust II zwany Mocnym) - początek unii personal
nej między Rzeczpospolitą a Saksonią 1697;
- nieudana próba objęcia tronu przez ks. Conti (wy
lądował z niewielkimi siłami w Gdańsku, jego
zwolennicy pod przewodnictwem prymasa Michała
Radziejowskiego nie uznawali elekcji Wettina aż
do 1699).
Plany polityczne Augusta IŁ
- podniesienie rangi dynastii Wettinów (myślał na
wet o koronie cesarskiej);
- wzmocnienie władzy monarszej w Rzeczypospolitej
przy pomocy:
• stacjonującej na ziemiach polskich armii saskiej,
• podboju dawnych terenów lennych Rzeczypo
spolitej (np. Mołdawia),
• poparcia ze strony potężnych sąsiadów (ko
sztem ustępstw terytorialnych z ziem państwa
polsko-litewskiego).
Rzeczpospolita podczas wojny północnej:

- sojusz Augusta II z Danią, Rosją i Brandenburgią
przeciw Szwecji (1699);
- król wciągnął Rzeczpospolitą do wojny o Inflanty,
chcąc ewentualny sukces wykorzystać w budowie
silnej władzy monarszej - 1700;
- klęska wojsk królewskich w bitwie ze Szwedami
pod Kliszowem (ostatnia szarża husarii w dziejach
oręża polskiego) -1702;
- konfederacja warszawska detronizuje Augusta II
w 1704;
I
UNIA POLSKO-SASKA 1697-1763 193
- pod presją króla szwedzkiego Karola XII nastę
puje elekcja nowego władcy, Stanisława Leszczyń
skiego w 1704;
- Stanisław Leszczyński (1677-1766), magnat wiel
kopolski, wojewoda poznański (od 1699), głosami
konfederatów warszawskich wybrany królem Pol
ski (1704) wyemigrował z kraju po bitwie pod Poł-
tawą (1709), ponownie wybrany władcą Rzeczypo
spolitej w 1733, ostatecznie jednak zmuszony do
abdykacji przez protektorów Augusta III Wettina
(Rosja i Austria) w 1736; do końca życia pano
wał w Lotaryngii (teść Ludwika XV); autor pracy
politycznej „Głos wolny wolność ubezpieczający"
(1749);
- konfederacja sandomierska - zawiązana w obro
nie praw Augusta II i przeciw narzuconemu przez
Szwedów nowemu elektowi (zyskała poparcie Ro
sji - głównego wroga Szwecji) - 1704;
- wojna domowa w Rzeczypospolitej (jedni „do
Sasa" inni „do Lasa") - 1704-1709;
- traktat w Warszawie - całkowite podporządkowa
nie Rzeczypospolitej Karolowi XII (m.in. Kurlan
dia włączona do Szwecji, Rzeczpospolita zrzekła
się praw do Inflant) - 1705;
- po kolejnych porażkach militarnych (Szwedzi opa
nowali Saksonię) August II zrzekł się praw do
tronu polskiego - pokój w Altranstadt w 1706;
- zwrot w wojnie - bitwa pod Połtawą zakończona
całkowitą klęską Szwedów (Karol XII uniknął ro-
194 RZECZPOSPOLITA W XVW WIEKU
syjskiej niewoli uciekając na terytorium tureckie)
w 1709;
- powrót Augusta II do Warszawy - szlachta (kon
federacja sandomierska) ponownie uznaje go za
prawowitego władcę Rzeczypospolitej (1709);
- zawiązanie konfederacji tamogrodzkiej przeciw
poczynaniom wojsk saskich na terenie Rzeczypo
spolitej (1715); .
- sejm niemy w 1717 - kompromis Augusta II ż kon
federatami zawarty pod presją wojsk rosyjskich bez
zwyczajowej dyskusji nad konstytucjami; postano
wienia:
- podkreślono wyłącznie personalny charakter
unii polsko-saskiej,
- wojska saskie miały opuścić terytorium Rzeczy
pospolitej,
- ograniczono kompetencje hetmanów,
- ustalono liczbę wojska w Rzeczypospolitej do
24 rys. porcji żołdu (ok. 12 tys. etatów w Ko
ronie i ok. 4 rys. w Wielkim Księstwie Litew
skim);
- przedstawiciele Augusta II nie uczestniczyli w ro
kowaniach kończących wojnę pomocną (Ny-
stad 1721), Inflanty ostatecznie przypadły Rosji,
a Rzeczpospolita przestała graniczyć ze Szwe
cją.
Porozumienia sąsiadów dotyczące spraw Rzeczypo
spolitej w pierwszej połowie XVIII wieku:
UNIA P0LSKO-SASKA 1697-1763 195
nazwa sygna
porozumienia tariu treść
i jego data sze
układ w Po Rosja umowa o ochronie ist
czdamie 1720 (Piotr I) niejącego w Rzeczypo
i Prusy spolitej ustroju poli
(Fryde tycznego (z liberum veto
ryk Wil i wolną elekcją)
helm I)
Traktat Loe- Rosja, umowa dotycząca po
wenwolda Prusy, pierania wspólnego
(zwany także Austria kandydata do tronu
traktatem polskiego (wyłączono
trzech czar S. Leszczyńskiego i wo
nych orłów) bec nacisku Prus - syna
1732 Augusta II), miał nim
zostać dom Emanuel -
infant portugalski
Wojna sukcesyjna polska 1733-1735 (o następstwo

tronu):
- sejm konwokacyjny odrzucił kandydatury obcokra
jowców (również popieranego przez Rosję, Austrię
i Prusy dom Emanuela) - 1733;
- podwójna elekcja: Stanisława Leszczyńskiego
(zgodnie z wolą większości szlachty) i Augusta III
Wettina (syn Augusta II popierany przez Rosję
i Austrię - Prusy nie udzieliły mu poparcia nie
chcąc wzmacniać Saksonii, swojej rywalki w Rze
szy);
- zdecydowana przewaga militarna po stronie Au
gusta III, wobec minimalnej pomocy francuskiej
dla Stanisława Leszczyńskiego zmusiła prawowi
tego monarchę do emigracji;
- sejm pacyfikacyjny uznał Augusta III za króla Pol
ski 1736.
Obozy polityczne w czasach saskich:
- nazwa obozu: Familia
- rody magnackie związane z obozem: Czartoryscy,
Poniatowscy, Załuscy
- programy reform:
• paraliżowanie reform Potockich,
• plany reformy skarbowej (cło generalne),
• ograniczenie liberum veto
• poparcie rodzimego przemysłu (merkantylizm)
- poparcie mocarstw: Rosja
- metody działania: zrywanie sejmów, sejmików ści
ganie przeciwników politycznych wyrokami sądo
wymi, przekupstwa, konfederacje, protekcja ob
cych mocarstw
- nazwa obozu: Obóz Potockich
- rody magnackie związane z obozem: Potoccy
- programy reform:
• blokowanie reform Familii,
UfllA POCSKO-SASKA 1697-1763 197
• liczne postulaty zmian wewnętrznych (nawet
z możliwością dopuszczenia mieszczan do życia
politycznego)
- poparcie mocarstw: Prusy, Francja
Kryzys państwowości za panowania Augusta III
(„Polska nierządem stoi"):
- zerwanie wszystkich sejmów w czasach Augusta III
(m.in. efekt walki Familii z Potockimi);
- obstrukcja, czyli przeciąganie obrad sejmowych;
- montowanie konfederacji antykrólewskich (np.
próba konfederacji autorstwa Potockich - 1739);
- przemożny (i destrukcyjny) wpływ Rosji, Prus, Au
strii i Francji na życie polityczne Rzeczypospolitej.
Nowe programy reform:

- Stanisław Leszczyński - „Głos wolny, wolność
ubezpieczający" - 1749 (postulował ograniczenie
liberum veto, skorygowanie zasady elekcji mo
narchy, wskazywał na konieczność rozbudowy sił
zbrojnych);
- Stanisław Konarski - „O skutecznym rad sposo
bie" ok. 1763 (chciał zreformować sejm, tak, aby
ten stale był gotów do działania, zaś liberum veto
powinno według Konarskiego służyć jedynie do eli
minowania wszelkich propozycji godzących w pań
stwo;
- Stefan Garczyński - „Anatomia Rzeczypospolitej
Polskiej" -1750 (popieranie merkantylizmu w gos-
198 RZECZPOSPOLITA W XVIII WIBKt)
podarce, uprzemysłowienia kraju, rozbudowy sieci
dróg i kanałów).
2. RZECZPOSPOLITA W LATACH 1764-1788.

I ROZBIÓR
Sejm konwokacyjny i ostatnia elekcja w dziejach Rze
czypospolitej (17C4):
- reformy sejmu konwokacyjnego (wg programu Fa
milii):
• nowy regulamin obrad sejmowych (zakaz przy
sięgania na instrukcje sejmikowe, zasada głoso
wania większością w sprawach skarbowych),
• utworzenie Komisji Skarbowej Koronnej i Li
tewskiej i Komisji Wojskowej Koronnej (ograni
czały dotychczasowe wpływy podskarbich i het
manów),
• wprowadzenie da generalnego (dotyczyło rów
nież szlachty) i zniesienie ceł prywatnych,
• likwidacja części jurydyk szlacheckich i duchow
nych;
- sejm elekcyjny (1764):
• elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego
(1732-1798), stolnika litewskiego związanego
z obozem Familii i carycą Katarzyną II (wybrany
za pomocą przekupstwa i pod presją wojsk ro
syjskich stacjonujących na terytorium Rzeczy
pospolitej.
RZECZPOSPOLITA W LATACH 1764-1788... 199
Sprawa dysydentów 1767-1768:
- dysydent - innowierca, odstępca od Kościoła pa
nującego na danym terenie (dosl. nie zgadzający
się);
- sejm konwokacyjny w 1733 pozbawił dysydentów
praw politycznych;
- konfederacja innowierców w Toruniu i Słucku
(1767) - zawiązana pod opieką wojsk rosyjskich
w celu odzyskania praw politycznych, osłabienia
pozycji króla i Familii (dla Rosji reformy tego
obozu byty zbyt daleko idące);
- konfederacja szlachty katolickiej w Radomiu 1767
- zawiązana pod opieką posła rosyjskiego N. Rep-
nina (chciał użyć konfederacji do szantażu poli
tycznego wobec króla, a gdy przestanie być po
trzebna - zlikwidować ją); cele konfederatów: de
tronizacja króla, przywrócenie liberum velo w peł
nym wymiarze, skarcenie innowierców;
- rozstrzygniecie sprawy dysydentów na sejmie 1767-
-1768: przywódcy konfederacji radomskiej (Kaje
tan Sołtyk, Wacław Rzewuski, Józef Andrzej Zału
ski) z rozkazu Repnina zostali aresztowani i wywie
zieni do Rosji; pod presją ambasadora rosyjskiego
sejm wprowadził równouprawnienie polityczne dy
sydentów.
Prawa kardynalne uchwalone na sejmie 1767-1768:

- prawa kardynalne - „wieczne i niezmienne" zasady
ustrojowe Rzeczypospolitej, ustalone pod presją
200 RZECZPOSPOLITA W XVUJ WIEKU
Rosji i zabezpieczone gwarancją cesarzowej Kata

rzyny II:
• wolna elekcja,
• liberum veto,
• prawo wypowiadania posłuszeństwa władcy,
• wyłączność szlachty w sprawowaniu urzędów
i posiadaniu majątków ziemskich;
- pozostałe prawa mogły być zmieniane przez sejmy
drogą jednomyślnych uchwał.
Konfederacja barska 1768-1772:

- konfederacja w obronie wiary katolickiej, przywi
lejów szlacheckich i niezależności państwa, zawią
zana w miejscowości Bar 29 lutego 1768 pod wodzą
Józefa Pułaskiego i Michała Krasińskiego;
- faktycznie stała się ruchem polityczno-wojskowym
przeciw Rosji i związanemu z nią królowi Stanisła
wowi Augustowi Poniatowskiemu;
- w trakcie konfederacji barskiej na Ukrainie wy
buchło powstanie chłopów ukraińskich przeciw
szlachcie - „koliwszezyzna", pod przywództwem
M. Żeleźniaka i I. Gonty - zdławione przez wojska
królewskie i rosyjskie (caryca obawiała się rozprze
strzenienia buntu na terytorium rosyjskie) - 1768;
- formalna detronizacja króla przez konfederatów
w 1770;
- nieudana próba porwania króla przez konfedera
tów w 1771;
- ostatnie ogniska oporu konfederatów: Lancko-
RZECZPOSPOLITA W LATÁCH 1764-1788... 201
rona, Tyniec, Częstochowa (bronił jej aż do
18 sierpnia 1772 Kazimierz Pułaski);
- przewlekłe walki z konfederacją wykazały, że Ro
sja nie jest w stanie całkowicie podporządkować
Rzeczypospolitej.
Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej (5 sierpnia 1772):
- przyczyny:
• korekta dotychczasowych planów Rosji wobec
Rzeczypospolitej (w związku z przedłużającą się
konfederacją barską i wojną rosyjsko-turecką
Katarzyna II postanowiła przystać na propozy
cje rozbiorowe Prus i Austrii);
• jako oficjalną przyczynę rozbioru podano: cał
kowity rozpad państwa, anarchia (konfederacja
przeciw królowi) i rzekome prawa Austrii do
spadku po Arpadach, którzy na pewien czas
podporządkowali sobie dawne księstwo halic
kie;
- nabytki państw zaborczych:
obszar liczba nazwy zagarniętych
zaborca
w km2 ludności terytoriów
Rosja 92 tys. ok. ziemie na wschód od
1 min Dźwiny i Dniepru (In
300 flanty Polskie, Połock, Wi
tys. tebsk, Homel)

zaborca
w km 2 ludności terytoriów
Prusy 36 tys. 580 Prusy Królewskie (bez
tys. Gdańska i Torunia), cześć
Kujaw i Wielkopolski
Austria 83 tys. ok. południowa cześć woje
2 min wództwa krakowskiego,
6 0 0 " południowa część woje
wództwa sandomierskiego,
Ruj Czerwoną i Podole
po rzekę Zbrocz (Lwów,
Tarnopol, Bełz)
Sejm rozbiorowy i zmiany w organizacji państwa

w latach 1773-1775:
- ratyfikacja przez sejm -Rzeczypospolitej traktatu
rozbiorowego pod groźbą dalszych aneksji (da
remny protest posła ziemi nowogródzkiej Tadeusza
Rejtana);
- Tadeusz Reytan (1746-1780), konfederat barski,
poseł nowogródzki na sejm rozbiorowy (1773-
•1775), przez 38 godzin okupował salę sejmową
protestując przeciw zatwierdzeniu I rozbioru, po
powrocie na Litwę popadł w obłęd i zginął śmier
cią samobójczą;
- wymuszone traktaty handlowe z zaborcami (m.in.
12% cło płacone Prusom za towary polskie trans-
RZBCZtOSeOÍJTA WIATACH 1764-1788... 203
portowane Wisłą do Gdańska);
- reformy sejmu rozbiorowego:
• powołano Radę Nieustającą, organ kierujący
sprawami państwa miedzy obradami sejmu,
w składzie 36 konsyliarzy (18 z senatu, 18 z izby
poselskiej) i króla - przewodniczącego obra
dom; Rada podzielona była na S departamen
tów: interesów cudzoziemskich, policji, wojska,
sprawiedliwości, skarbu (funkcjonowała w la
tach 1775-1789);
• utworzono Komisję Edukacji Narodowej -
odrębnego organu kierującego szkolnictwem;
KEN przejęła majątek skasowanego zakonu
jezuitów i podlegała bezpośrednio królowi
(o działalności KEN patrz: Oświecenie doby
upadku państwa) - 1 7 7 3 .
Okres rządów królewsko-ambasadorskich w latach

1775-1788:
- ważniejsze decyzje w sprawach państwa podejmo
wano po konsultacji z ambasadą rosyjską (amba
sador Otto von Stackelberg);
- uspokojenie sytuacji politycznej w kraju po sej
mie rozbiorowym (zanikły konfederacje antykró-
lewskie, garnizony rosyjskie wycofały się z teryto
rium Rzeczypospolitej 1780);
- Stanisław August Poniatowski usiłował wówczas
realizować swój program polityczny zwany mo-
narchizmem oświeconym (wpływ ideologii absolu-
204 RZECZPOSPOLITA W XVHt WIEKU
tyzmu oświeconego) - polegał on na ogranicze
niu wpływów magnaterii i aktywnej działalności
oświatowo-kulturalnej (mecenat królewski, rozwój
szkolnictwa, propagowanie myśli oświeceniowych).
3. OŚWIECENIE DOBY UPADKU PAŃSTWA
Rozwój szkolnictwa w Rzeczypospolitej XVIII wieku:

- Collegium Nobilium - nowoczesna szkoła śred
nia dla młodzieży szlacheckiej, założona przez oj
ców pijarów (Stanisław Konarski), w ciągu 7-letniej
nauki przewidziano min. kurs nauki języków ob
cych, nauk ścisłych, geografii, historii i wychowania
w duchu patriotycznym - 1740;
- Stanisław Konarski (1700-1773), pisarz polityczny,
reformator szkolnictwa, pijar (od 1715), stronnik
Stanisława Leszczyńskiego (1733-1735), animator
Collegium Nobilium (1740), autor dzieła politycz
nego „O skutecznym rad sposobie" (1763);
- Szkoła Rycerska - pierwsza szkoła świecka w Rze
czypospolitej kształcąca przyszłych oficerów (ukoń
czył ją m.in. Tadeusz Kościuszko) - 1765;
- system szkolnictwa wprowadzony przez Komisję
Edukacji Narodowej (prezes Michał Poniatowski,
w składzie komisji także Andrzej Zamoyski, Adam
Czartoryski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj):
• szkoły główne - zreformowane w duchu oświe
ceniowym Akademia Krakowska i Wileńska,
0$W1ECEJN1E DOBY UPADKU PAŃSTWA 205
• szkoły wydziałowe - 10 wydziałów podległych
szkołom głównym,
• szkoły podwydziałowe - 64 (podlegały szkołom
wydziałowym),
• szkoły parafialne (w gestii kleru, korzystające
z programów KEN, pozbawione pomocy mate
rialnej ze strony państwa);
- powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych -
zajmującego się wydawaniem nowoczesnych pod
ręczników i wizytacjami szkół (1775);
- Grzegorz Piramowicz (1735-1801), ksiądz jezu
ita, reformator oświaty, sekretarz KEN i Towa
rzystwa do Ksiąg Elementarnych (do 1794), autor
pierwszego polskiego podręcznika dla nauczycieli
(1787).
Mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego:

- powołanie czasopisma „Monitor" realizującego
program naprawy obyczajów i propagowania naj
nowszych zdobyczy wiedzy (filozofia, ekonomia,
kultura) -1765;
- obiady czwartkowe - cotygodniowe zebrania lite-
racko-naukowe u króla, rodzaj salonu literackiego,
„akademii" nauki (stali bywalcy: Hugo Kołłątaj,
Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Franciszek
Bohomolec);
- z inicjatywy króla powstał pierwszy stały teatr pu
bliczny w Warszawie (zwany później Teatrem Na
rodowym) -1765;
206 RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEKI!
- dynamiczny rozwój architektuiy, rzeźby, malar
stwa, zwłaszcza w Warszawie (początki klasycyzmu
- pałac Na Wyspie w Łazienkach projektu Domi
nika Merliniego - 1784, teatr Na Wyspie w Ła
zienkach projektu Jana Chrystiana Kamsetzera -
1790).
Rozwój nauki:
nazwisko dziedzina nauki
Marcin Poczo- astronomia (długoletnie ob
butt (1728-1810) serwacje m-in. położenia Merku
rego)
Jan Śniadecki astronomia (badania nad pla-
(1756-1830) netoidami), matematyka (bada
nia nad rachunkiem prawdopo
dobieństwa)
Kazimierz Osiń chemia (dokonał analiz rud że
ski (1738-1802) laza z terytorium Polski)
Krzysztof Kluk przyrodoznawstwo (opis flory
(1739-1796) polskiej w „Dykcyonarzu roślin
nym")
Rafał medycyna (pierwsza nowoczesna
Czerniakowski szkoła chirurgiczna w Polsce)
Antoni Popław ekonomia (wykorzystanie idei
ski i Hieronim fizjokratyzmu)
Stojnowski
OŚWIECBME DOBY UPADKU PAŃSTWA 207
nazwisko dziedzina nauki

Adam Naru historia (7-tomowe dzieło „Hi
szewicz (1733- storia narodu polskiego")
-1796)
Oświecenie w literaturze:
- Ignacy Krasicki (1735-1801), biskup warmiński,
zwany „księciem poetów", w dziełach Mikołaja Do-
świadczyńskiego przypadki czy Pan Poditoli kreował
postać bohatera literackiego - oświeconego sar
maty,
- Franciszek Salezy Jezierski (1740-1791), autor
m.in. Katechizmu o tajemnicach rządu polskiego,
będącego krytyką ideologu sarmackiej;
- Julian Ursyn Niemcewicz (1757-1841), autor Po
wrotu posh - dzieła przeciwstawiającego się kon
serwatyzmowi szlacheckiemu;
-^Franciszek Karpiński (1741-1825), polski repre
zentant ruchu sentymentalnego, autor sielanek.
Sztuka rokoka i klasycyzmu:

- styl rokoko charakteryzuje się m.in. „rozbijaniem"
budynku na liczne pawilony, typowymi budua
rami, przeważającym w dekoracji motywem roślin
nym, muszlami i częstym naśladownictwem wzo
rów chińskich (przykład architektury: pałac w Ra
dzyniu Podlaskim autorstwa Jana Fontány, malar
stwa: niektóre dzieła Piotra Norblina);
208 RZECZPOSPOLITA W XVH1 WIEKU
- styl klasycystyczny - nawiązywał do sztuki antycz
nej, emanujący jasnością formy, spokojem i har
monią (przykład architektury: zabudowa warszaw
skich Łazienek, malarstwa: obrazy M. Bacciarel-
lego.
Myśl społeczna i polityczna:

- Stanisław Staszic (Í755-1826) - autor Uwag nad
życiem Jana Zamoyskiego i Przestróg dla Pokki, do
magał się wzmocnienia władzy królewskiej, wpro
wadzenia zasady dziedziczności tronu, uwzględnie
nia politycznych i ekonomicznych aspiracji pol
skiego mieszczaństwa (sam pochodził z rodziny
mieszczańskiej);
- Hugo Kołłątaj (1750-1812) - autor Anonima li
stów kilka, pragnął reformy systemu społecz
nego z uwzględnieniem podstawowych dążeń mie
szczaństwa i stanu kmiecego, był autorem projek
tów reform organów centralnych państwa. v
Gospodarka Rzeczypospolitej XVIII wieku (charak

terystyczne zjawiska):
- zniszczenia wojenne spowodowane konfliktem
_ 1700-1721 (epidemie, straty materialne, obniżenie
liczby mieszkańców kraju do 6,5 min);
- znaczące ograniczenie eksportu zboża polskiego
(konkurencja rosyjska z portów inflanckich);
- wprowadzono oczynszowanie chłopów w dobrach
królewskich (od lat 40-tych XVIII wieku);
SEJM WIĘLm ' KONSTYTUCJA 3 MAJA 209
- rozwój manufaktur, hut itd. (huty szkła w Nali-
bikach i Nieświeżu - 1738, farfumie produkujące
wyroby z fajansu w Białej Podlaskiej -1738, Swie-
rzeń nad Niemnem - 1742, zakłady wyrobów że
laznych - na Kielecczyznie, w dobrach biskupów
krakowskich;
- zakładano kompanie handlowe (np. Kompania
Manufaktur Wełnianych, 1767);
- powołano mennicę państwową w 1765;
- ujemny bilans handlowy Rzeczypospolitej po
wprowadzeniu pruskich ceł (1775).
4. SEIM WIELKI I KONSTYTUCJA 3 MAJA
Pierwsza kadencja Sejmu Wielkiego (Czteroletniego)

1788-1790:
- przyczyna zwołania sejmu o charakterze konfede-
racyjnym: należało podjąć decyzję o sojuszu z Ro
sją i ewentualnym wejściu Rzeczypospolitej do
wojny przeciw Turcji;
- sejm, zawiązany w konfederację pod laską marszał
ków S. Małachowskiego (Korona) i K. N. Sapiehy
(Wielkie Księstwo Litewskie);
- Stanisław Małachowski (1736-1809), marszałek
Sejmu Wielkiego (1788-1792), działacz stronnic
twa patriotycznego, uczestnik prac nad Konstytu
cją 3 Maja (1791), przeciwnik konfederacji targo-
wickiej (1792), członek władz państwowych Księ
stwa Warszawskiego (miedzy 1807 a 1809);
- Kazimierz Nestor Sapieha (1757-1798) marszałek
Sejmu Wielkiego (1788-1792), początkowo przed
stawiciel obozu hetmańskiego, następnie prze
szedł na stronę zwolenników Konstytucji 3 Maja
(1791), uczestnik powstania kościuszkowskiego
(1794);
- ugrupowania w Sejmie Wielkim:
obóz hetmański
- Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewu
ski, Szczęsny Potocki, Kazimierz Nestor Sa
pieha
- walczyli o utrzymanie „złotej wolności ", chcieli
zwiększenia samodzielności prowincji oraz li
kwidacji Rady Nieustającej (wbrew oczekiwa
niom magnatów stała się stabilnym organem
władzy wykonawczej)
stronnictwo patriotyczne
- Adam Czartoryski, Stanisław Małachowski,
Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj
- zwolennicy „republiki rycerskiej" z królem spra
wującym jedynie funkcje reprezentacyjne, opo
wiadali się za wykorzystaniem antagonizmu ro-
syjsko-pruskiego i przy pomocy Prus chcieli
przeprowadzić reformy ustrojowe
stronnictwo dworskie
- król - Stanisław August Poniatowski, Michał
' Poniatowski, Jacek Małachowski
SEJM Wf£ŁKl 1 KONSTYTUCJA 3 MAJĄ 211
- zamierzali przeprowadzić umiarkowane re
formy w kierunku wzmocnienia władzy wyko
nawczej, liczyli na poparcie Rosji;
- Kuźnica Kołłątajowska - grupa radykalnych dzia
łaczy politycznych z okresu Sejmu Wielkiego sku
piona wokół Hugo Kołłątaja (m.in. F. Zabłocki,
F. S. Jezierski), ich działalność wpłynęła na kształt
Konstytucji 3 Maja (1791);
- czarna procesja w Warszawie - manifestacja
delegatów miast królewskich upominających się
o prawa polityczne dla mieszczan (na czele z pre
zydentem stolicy Janem Dekertem) w 1789;
- sejmowi udało się wprowadzić reformę wojskową
(podatek dziesiątego grosza, co mogło zwiększyć
armię do ok. 65 tys.) - 1788, zlikwidowano Radę
Nieustającą (1789);
- zawarto porozumienie z Prusami (jednak po pod
pisaniu konwencji prusko-austriackiej w Dzierżo
niowie i wycofaniu się Habsburgów z wojny prze
ciw Turcji sojusz polsko-pruski srał się nieaktualny)
w 1790.
Druga kadencja Sejmu Wielkiego i uchwalenie Kon

stytucji 3 Maja:
- wybór nowych posłów, którzy dołączyli do działa
jącego już składu (1790);
- odebrano nieposesjonatom prawa głosu na sejmi
kach (ograniczenie wpływów magnaterii);
- wprowadzono prawo o miastach królewskich (mie-
212 RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEW)
szczaństwo miast królewskich uzyskało prawo na

bywania ziemi, dostęp do urzędów i możliwość
reprezentowania swojego stanu w trakcie obrad
sejmu (1791);
- po wcześniejszym porozumieniu stronnictw dwor
skiego i patriotycznego, w atmosferze zamachu
stanu (obecnych tylko 1/3 posłów, wojsko na uli
cach), uchwalono ustawę zasadniczą - Konstytucję
3 Maja 1791.
Zasady Konstytucji 3 Maja:

- zniesienie podziału państwa na Koronę i Wielkie
Księstwo Litewskie (jednolite państwo polskie, za
czyna wychodzić z użycia nazwa Rzeczpospolita);
- ustrój polityczny określono jako monarchię kon
stytucyjną;
- władza ustawodawcza: sejm - złożony z izby po
selskiej (wybierana przez i z posesjonatów co dwa
lata w składzie 204 posłów i 24 plenipotentów -
przedstawicieli miast królewskich) i senatu (woje
wodowie, kasztelanowie, biskupi diecezjalni, mini
strowie - łącznie 132 osoby);
- kompetencje sejmu: ustawodawstwo, uchwalanie
podatków, kontrola pozostałych władz;
- władza wykonawcza: Straż Praw z królem na czele
(14 ministrów powołanych przez monarchę i odpo
wiadających za swoją działalność przed sejmem);
- król: przestał odgrywać rolę „trzeciego stanu sej
mowego", był dożywotnim szefem rządu, głową
SEJM meua i KONSTYTUCJA 3 MAJA 213
państwa; wprowadzono zasadę dziedziczności
tronu polskiego (po Stanisławie Auguście korona
miała przejść w ręce dynastii Wettinów);
- zniesiono zasadę liberum veto;
- zniesiono konfederacje;
- pozbawiono szlachtę prawa najwyższej zwierzch
ności nad poddanymi (chłopi pod opieką „prawa
i rządu krajowego");
- utrzymano uprzywilejowaną pozycję szlachty pose-
sjonatow (ale zwiększono możliwości nobilitacji);
- mieszczanie uzyskali prawo sprawowania urzę
dów (potwierdzenie prawa o miastach królewskich
z kwietnia 1791).
Znaczenie Konstytucji 3 Maja:

- pierwsza tego typu ustawa w Europie (uwzględ
niono w niej rozwiązania amerykańskie, brytyjskie,
myśl polityczną Monteskiusza);
- konstytucja dała podstawy uzdrowienia wewnę
trznego państwa (budowy nowożytnego państwa
i społeczeństwa np. poprzez włączenie mieszczań
stwa do życia politycznego);
- eliminowała (teoretycznie) wpływy obcych mo
carstw;
- jej wprowadzenie spowodowało zbrojną interwen
cję Rosji, a w dalszej konsekwencji kolejne dwa
rozbiory Polski.
-
214 BZECZPOSPOLITA w xvni WIEKU
S. WOJNA W OBRONIE KONSTYTUCJI 3 MAJA.
n ROZBIÓR
Konfederacja targowicka - zawiązana w obronie

praw kardynalnych i dawnego ustroju Rzeczypospo
litej, przy poparciu Katarzyny II (przywódcy: Szczę
sny Potocki, Seweryn Rzewuski, Ksawery Branic-
W).
Wojas polsko-rosyjska -1792:

- bitwa pod Zieleńcami - na Ukrainie armia polska
pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego
skutecznie powstrzymała rosyjski manewr okrąża
jący; było to pierwsze zwycięstwo oręża polskiego
od czasów Wiednia 1683 (na pamiątkę sukcesu
sejm ustanowił medal Virtuti Militari - męstwu
żołnierskiemu) - 1 8 czerwca 1792;
- bitwa pod Dubienką - mimo znacznej dyspropor
cji sił Rosjanom nie udało się rozbić wojsk pol
skich (J. Poniatowski, gen. Tadeusz Kościuszko,
gen. M. Wielhorski) - 18 lipca 1792;
- przystąpienie Stanisława Augusta Poniatowskiego
do targowicy, król nakazuje przerwać działania wo
jenne przeciw Rosji - 24 lipca 1792;
- przejęcie władzy przez konfederację targowicka,
powrót do starego systemu politycznego, emigracja
zwolenników Konstytucji 3 Maja.
POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE... 215
Drugi rozbiór Polski (23 stycznia 1793):
zaborca
w km2 ludności terytoriów
Rosja 250 ok. Ukraina, Podole, Wołyń,
tys. 3 min część późniejszych ziem
białoruskich (z Mińskiem,
Pińskiem)
Prusy 58 tys. ok. 1,1 Wielkopolska, pomocna
min cześć Mazowsza, Gdańsk,
Toruń, Poznań, Płock,
Włocławek
- sejm rozbiorowy w Grodnie wyraził „milczącą

zgodę" na kolejny rozbiór kraju, Rzeczpospolita
uzyskała gwarancje nienaruszalności nowych gra
nic i dawnego ustroju politycznego ze strony Rosji
i Prus (ostatni sejm w dziejach Rzeczypospolitej),
czerwiec - wrzesień 1793.
6. POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE.
m ROZBIÓR
Przyczyny:
- wyzwolenie się spod zależności od sąsiadów (II
rozbiór obok uzależnienia politycznego przyniósł
załamanie gospodarcze kraju);
- redukcja armii polskiej (na zadanie ambasadora

rosyjskiego Igelstroma) sygnałem do wybuchu po
wstania.
Przebieg:
- - akt proklamacji powstania -Tadeusz Kościuszko
Najwyższym Naczelnikiem Sił Zbrojnych i dykta
torem powstania - Kraków, 24 marca 1794;
- armia powstańcza początkowo składała się ze
zbuntowanej przeciw redukcjom w wojsku wielko
polskiej brygady jazdy generała Józefa Madalin-
skiego i 2 tys. poborowych;
- Tadeusz Kościuszko (1746-1817), absolwent Szkoły
Rycerskiej w Warszawie, uczestnik wojny o niepod
ległość Stanów Zjednoczonych (walczył w latach
1776-1783) oraz - w randze generała - wojny pol
sko-rosyjskiej (1792); w 1794 stanął na czele insu
rekcji, wzięty do rosyjskiej niewoli pod Maciejowi
cami (1794), uwolniony (1796) nie powrócił już do
czynnego życia politycznego;
- bitwa pod Racławicami - powstańcy kierowani
przez T. Kościuszkę rozbili 6-tys. zgrupowanie ro
syjskie gen. Tormasowa, aktywny udział w walkach
wzięła grupa szturmowa kosynierów - 4 kwietnia
1794;
- insurekcja w Warszawie - wyrzucenie z Warszawy
garnizonu rosyjskiego (na czele uzbrojonych grup
pospólstwa miejskiego stanął Jan Kiliński) - 17-
-18 kwietnia 1794;
POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE.- 217
- Jan Kiliński (1760-1819), szewc,radnymiasta War
szawy, przywódca mieszczan w insurekcji warszaw
skiej (1794), po powstaniu więziony przez Rosjan
(do 1796), w czasach Księstwa Warszawskiego po
wrócił do rady miejskiej;
- wybuch powstania na Wileńszczyźnie (na czele po
wstańców pułkownik Jakub Jasiński) - 22 kwietnia
1794;
- Jakub Jasiński (1761-1794), uczestnik wojny pol
sko-rosyjskiej (1792), wzniecił powstanie w Wilnie
przeciw Rosjanom (1794) i za głoszenie poglądów
jakobińskich został odsunięty od wyższych stano
wisk, zginął podczas obrony Warszawy przed armią
Suworowa (4 listopada 1791);
- uniwersał połaniecki - znosił przywiązanie chłopa
do ziemi, likwidował władzę sądową pana nad
chłopem, obniżał pańszczyznę (zawieszał dla chło
pów uczestniczących w insurekcji) - wydany przez
T. Kościuszkę 7 maja 1794;
- zamieszki w Warszawie, pod naciskiem tłumu sąd
kryminalny skazał na śmierć aktywnych uczest
ników konfederacji targowickiej: Piotra Ożarow
skiego, Józefa Ankwicza, Józefa Zabiełłę i Józefa
Kossakowskiego - 8-9 maja 1794;
- bitwa pod Szczekocinami - klęska wojsk polskich
z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi - 6 czerwca
1794;
- samosądy na zdrajcach w Warszawie (m.in. powie
szono biskupa Ignacego Massalskiego), pacyfikacja
radykalnego niebu insurekcji z polecenia T. Ko

ściuszki, czerwiec - lipiec 1794;
- udana obrona Warszawy przed wojskami pruskimi,
lipiec - sierpień 1794;
- wybuch dywersyjnego powstania w Wielkopol
sce (największą siłą militarną dysponował tam
Jan Henryk Dąbrowski - ok. 3 tys. zamierzy) -
20 sierpnia 1794;
- upadek powstania na Litwie -Wilno w rekach Ro
s j a n - sierpień 1794;
- klęska wojsk polskich pod Maciejowicami, ranny
T. Kościuszko w rosyjskiej niewoli - 10 paździer
nika 1794;
- Tomasz Wawrzecki nowym naczelnikiem insurekcji
- 1 2 października 1794;
- Tomasz Wawrzecki (1759-1816), działacz poli
tyczny, poseł na Sejm Czteroletni, wbrew wła
snej woli (brak doświadczenia wojskowego) mia
nowany naczelnikiem powstania (1794), wieziony
przez Rosjan (do 1796), następnie zwolennik cara
Aleksandra I (m.in. opracowywał konstytucję Kró
lestwa Polskiego 1815);
- rzez Pragi (prawobrzeżna Warszawa) dokonana
przez wojska gen. A. Suworowa 4 listopada 1794,
kapitulacja stolicy (9 listopada) i rozkład armii po
wstańczej (Wawrzecki kapituluje pod Radoszycami
17 listopada).
POWSTMim KOŚCIUSZKOWSKIE.. 219
Skutki:
- klęska powstania oznaczała całkowity upadek pań
stwa polskiego;
- insurekcja kościuszkowska uratowała zagrożoną
interwencją mocarstw władzę rewolucyjną we
Francji;
- po raz pierwszy na taką skalę odwołano się w Walce
z nieprzyjacielem do całego społeczeństwa (ak
tywny udział chłopów i mieszczaństwa w poszcze
gólnych epizodach powstania);
- powstanie wykreowało bohaterów-patriotów (np.
T. Kościuszko, J. Kiliński, znacznie póžniej i nieco
na wyrost także Bartosz Głowacki - stawiani za
wzór następnym pokoleniom Polaków walczących
o niepodległość).
Trzeci rozbiór Polski (24 października 1795):

zaborca
Rosja 120 1,2 reszta ziem litewsko-ru-
tys. min skich z Wilnem, Mitawą,
Brześciem, Łuckiem,
Grodnem
Prusy 48 tys. 1,0 większość Mazowsza,
min Żmudź, część Podlasia
(z Białymstokiem), war
szawa, Łomża, Suwałki
220 . RZECZPOSPOLITA W XWfl WIEKU

zaborca
Austria 47iys. 1,5 Małopolska między Pilicą
min a Bugiem, część Podla
sia, Krakow, Sandomierz,
Radom, Lublin
- granica między trzema zaborcami znajdowała się
w Niemirowie nad Bugiem;
- abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego
(25 listopada 1795);
- konwencja petersburska - potwierdzono osta
teczny rozbiór Rzeczypospolitej i zakazano ofi
cjalnego używania nazwy „Królestwo Polskie'' -
26 stycznia 1797.
Przyczyny upadku Rzeczypospolitej:

- wewnętrzne:
• powstrzymanie się od reform anachronicznego
systemu politycznego,
• podjęta pod koniec XVIII wieku próba rady
kalnej reformy państwa doprowadziła do jego
szybkiego upadku,
• ogólna słabość gospodarcza i militarna,
• liczne zdrady, przedkładanie własnych intere
sów nad państwowymi;
- zewnętrzne:
• gwałtowny wzrost znaczenia sąsiadów Rze-
CHRONOLOGIA 221
czypospolitej w XVIII wieku (Rosja, Austria
i Prusy to ówczesne mocarstwa europejskie),
• przestrzeganie przez mocarstwa europejskie za
sady równowagi sił (miało to związek z kolej
nymi decyzjami o rozbiorach Rzeczypospolitej),
• brak wartościowych sojuszy powodował osamot
nienie Polski na arenie międzynarodowej.
CHRONOLOGIA
1697 Elekcja Augusta II Wettina

1699 Pokój z Turcją w Karłowicach (patrz:
Rzeczpospolita a Turcja w XVII wieku)
1699 Układ Augusta II z Rosją, Brandenbur
gią i Danią przeciw Rosji
1700-1721 Wojna północna
1702 Klęska wojsk Augusta II pod Kliszowem
1704 Konfederacje warszawska i sandomier
ska - wojna „od Sasa do Lasa"
1704 Pod protekcją Karola XII część szlachty
ogłasza królem Stanisława Leszczyń
skiego
1705 Traktat Stanisława Leszczyńskiego ze
Szwecją
1706 Traktat w Altranstadt - August II zrzekł
się praw do korony polskiej
1709 Powrót Augusta II do Polski
1715-1717 Działania konfederacji tarnogrodzkiej
222 RZECZPOSPOLITA w xvm WIEKU
1717 Sejm niemy
1720 Układ w Poczdamie (Rosja - Prusy
w sprawie polskiej)
1721 Pokój w Nystad kończy wojnę pomocną
1732 Traktat Loewenwolda
1733 Śmierć Augusta II
1733 Sejm konwokacyjny pozbawia praw poli
tycznych dysydentów
1733-1735 Wojna sukcesyjna polska (rywalizacja
stronników Augusta III i Stanisława Le
szczyńskiego)
1736 Sejm pacyfikacyjny uznaje prawa Augu
sta III do korony polskiej
1740 Collegium Nobilium
1747 Józef Załuski oddaje do użytku publicz
nego bibliotekę w Warszawie (ponad
300 tys. druków i rękopisów)
1751 Anatomia Rzecz/pospolitą Polskiej Ste
fana Garczyńskiego
1763 O skutecznym rad sposobie Stanisława
Konarskiego
1763 Śmierć Augusta III - koniec unii polsko-
- saskiej
1764 Reformy sejmu konwokacyjnego
1764 Elekcja Stanisława Augusta Poniatow
skiego
1765 Teatr Narodowy w Warszawie
1765 Szkoła Rycerska
1765 „Monitor"
CHRONOLOGIA 223
1767 Konfederacje w Radomiu, Słuclcu, Toru
niu - sprawa dysydentów
1767-1768 Sejm ustala prawa kardynalne i przy
wraca prawa polityczne dysydentom
1768-1772 Konfederacja barska
1771 Nieudana próba porwania Stanisława
Augusta przez konfederatów barskich
1772 I rozbiór Rzeczypospolitej
1773-1775 Sejm rozbiorowy - powołanie Komisji
Edukacji Narodowej i Rady Nieustającej
1778 Projekt kodeksu praw autorstwa An
drzeja Zamoyskiego (odrzucony przez
sejm za zbytni radykalizm 1780)
1784-1793 Przebudowa warszawskich Łazienek
1788-1792 Obrady Sejmu Wielkiego
1789 Czarna procesja
1790 Krótkotrwałe przymierze polsko-pruslrie
1791 Konstytucja 3 Maja
1792 Konfederacja targowicka
1792 Wojna w obronie Konstytucji 3 Maja
1793 II rozbiór Polski
1793 Ostatni sejm w dziejach Rzeczypospolitej
1794 Powstanie kościuszkowskie
1794 Uniwersał połaniecki
1795 III rozbiór Polski
1795 Abdykacja Stanisława Augusta Poniatow
skiego
1797 Konwencja petersburska
224 RZECZPOSPOLITA W XVIII WIEKU .
Ważniejsze konfederacje w Rzeczypospolitej XVIII
wieku:
warszawska 1704
- główne postacie: Stanisław Leszczyński
- program: detronizacja Augusta II i powołanie no
wego monarchy
- konsekwencje działalności: całkowita zależność od
Szwecji w zamian za koron; królewską dla Sta
nisława Leszczyńskiego, upadek po klęsce Ka
rola XII pod Połtawą w 1709
sandomierska 1704
- główne postacie: Stanisław Denhoff
- program: walka w obronie prawowitego króla (Au
gust II) i całości Rzeczypospolitej
- konsekwencje działalności: sojusz z Rosją i dopro
wadzenie do powrotu na tron Augusta II
tarnogrodzka 1715
- główne postacie: Stanisław Ledóchowski
- program: przeciw królowi, wojskom saskim i samo
woli hetmanów
- konsekwencje działalności: pod naciskiem Rosji
zawarto kompromis z Augustem II na jednodnio
wym sejmie niemym w 1717
dzikowska 1734
- główne postacie: Adam Tarło
CHRONOLOGIA 225
- program: utrzymanie na tronie Stanisława Le
szczyńskiego i obrona kraju przed obcymi woj
skami (Sasi i Rosjanie)
- konsekwencje działalności: po kiesce Stanisława
Leszczyńskiego w wojnie sukcesyjnej polskiej
(1733-1735) konfederaci zaakceptowali Augu
sta III
radomska 1767
- główne postacie: Karol Radziwiłł, Wacław Rzewu
ski, Kajetan Sołtyk
- program: w obronie złotej wolności", przeciw kró
lowi i dysydentom
- konsekwencje działalności: podczas sejmu 1767-
-1768 przywódcy aresztowani i wywiezieni do Rosji
barska 1768
- główne postacie: Michał Krasiński, Józef Pułaski
- program: w obronie ustroju politycznego i wiary
katolickiej, przeciw królowi i Rosji
- konsekwencje działalności: po czterech latach walk
Rosja zdecydowała się przeprowadzić I rozbiór
Rzeczypospolitej
targowicka 1792
- główne postacie: Szczęsny Potocki, Franciszek
Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski
- program: przeciw Konstytucji 3 Maja
- konsekwencje działalności: dała pretekst do inter
wencji rosyjskiej w Polsce i kolejnego rozbioru.
226 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 1797-1W4
ZIEMIE POLSKIE
W LATACH 1797-1864
• 9
1. SPRAWA POLSKA W OKRESIE

NAPOLEOŃSKIM
Legiony Jana Henryka Dąbrowskiego:
- formacje zbrojne walczące w latach 1797-1807
u boku wojsk francuskich i włoskich, założone
z inicjatywy generała Jana Henryka Dąbrowskiego;
- Jan Henryk Dąbrowski (1755-1818), generał, ucze
stnik wojny polsko-rosyjskiej (1792), insurekcji ko
ściuszkowskiej (1794), twórca Legionów Polskich
(1797-1807), organizator powstania antypniskiego
w Wielkopolsce (1806-1807), po śmierci księcia
J. Poniatowskiego Naczelny Wódz Wojska Pol
skiego (1813);
- Józef Wybicki (1747-1822), poeta, działacz poli
tyczny, autor „Pieśni Legionów Polskich we Wło
szech" (1797) - późniejszego hymnu narodowego;
- w latach 1797-1799 Legiony uczestniczyły w kam
paniach włoskich armii Napoleona (I Legia pod
Gaetą - 1798, nad Trebbią - 1799, II Legia wy
dana w ręce Austriaków pod Mantuą w 1799);
SUKA WA POLSKA W OKRESIE NAPOLEOŃSKIM 2 2 7
- w latach 1799-1801 z rozkazu Napoleona na tere
nie Rzeszy prowadziła działania Legia Naddunaj-
ska gen. Karola Kniaziewicza (m.iri. w zwycięskiej
bitwie pod Hohenliden nad wojskami bawarsko-
-austriackimi w 1800);
- Karol Kniaziewicz (1762-1842), generał, uczestnik
wojny polsko-rosyjskiej (1792), insurekcji kościu
szkowskiej (1794), dowódca I Legii Legionów Pol
skich we Włoszech (do 1799), poprowadził Le
gię Naddunajską do zwycięstwa pod Hohenlinden
(1800);
- w latach 1802-1803 część zreorganizowanych Le
gionów uczestniczyła w tłumieniu buntu Murzynów
w Santo Domingo (Haiti), gdzie całkowicie straciła
wartość bojową;
- pozostałe w Europie oddziały legionowe biły się
w kolejnych kampaniach Napoleona, między in
nymi w Kalabrii czy w trakcie wyzwalania przez
wojska francuskie ziem zaboru pruskiego (1805-
-1807).
Księstwo Warszawskie:
- państwo utworzone przez cesarza Napoleona I,
zgodnie z postanowieniami traktatu w Tylży
(1807);
- terytorium: ziemie drugiego i trzeciego zaboru
pruskiego - 104 tys. km kw, 2,6 min mieszkań
ców - po zwycięskiej wojnie z Austrią (1809) po
większone o ostami zabór austriacki (z Krakowem
228 ZIEMIE POLSKIE W LATACH ł7»7-lł<4
i Lublinem) do 155 tys. km kw. i 4,3 min mieszkań
ców;
- na mocy traktatu w Tylży Gdańsk otrzymał status
wolnego miasta, zaś obwód białostocki włączono
do imperium rosyjskiego;
- konstytucja Księstwa Warszawskiego (1807):
• państwo monarchią konstytucyjną z dziedzicz
nym władcą (księciem warszawskim został król
saski Fryderyk August III),
• władza ustawodawcza: sejm (pozbawiony inicja
tywy ustawodawczej zatwierdzał tylko projekty
rządowe),
• władza wykonawcza: książę i Rada Stanu,
• zniesiono przywileje stanowe i poddaństwo
chłopów (otrzymali wolność osobistą, jednak
bez uwłaszczenia, czyli nadania ziemi na wła
sność), część mieszczaństwa otrzymała prawa
polityczne,
• polityka zagraniczna i wojsko pozostały w gestii
cesarza Francuzów.
Sytuacja gospodarcza Księstwa:

- znaczny dług państwowy (m.in. spłata przejętych
przez Francję dawnych zobowiązań polskiego zie-
miaństwa wobec władz pruskich - tzw. bajońskie
sumy ustalone przez Francuzów na 21 min fran
ków);
- ujemny wpływ na rozwój gospodarczy Księstwa
miała blokada kontynentalna Wysp Brytyjskich;
SPKA WÁ POLSKA W OKRESIE NAPOLEOŃSKIM 2 2 9
- po raz pierwszy dodatni bilans handlowy kraju za
notowano w latach 1811-1812;
- pozytywny wpływ na ożywienie gospodarcze miało
prawo umożliwiające mieszczanom zakup ziemi
i fakt, że mogli oni sprawować urzędy (konkuren
cyjność wobec gospodarki szlacheckiej).
Armia Księstwa Warszawskiego w kampaniach napo

leońskich:
- systematyczna rozbudowa armii Księstwa (do 1812
sięgnęła ok. 100 rys. żołnierzy);
- mimistrem wojny i Naczelnym Wodzem Wojska
Polskiego był książę Józef Poniatowski;
- Józef Poniatowski (1763-1813), książę, brata
nek Stanisława Augusta Poniatowskiego, dowódca
wojsk koronnych w wojnie z Rosją (1792), ucze
stnik obrony Warszawy w insurekcji kościuszkow
skiej (1794), jako minister wojny i Naczelny Wódz
Wojska Polskiego stoczył zwycięską wojnę z Au
strią (1809), dowodził V Korpusem Wielkiej Ar
mii Napoleona w kampanii rosyjskiej (1812) zgi
nął osłaniając ze swymi wojskami odwrót Na
poleona spod Lipska (1813), za zasługi miano
wany przez cesarza Francuzów marszałkiem Fran
cji;
- udział wojsk polskich w kampanii hiszpańskiej Na
poleona (szarża pod Samosierrą, oblężenie Sara-
gossy w 1808);
- szarża pod Samosierrą - 3 szwadron szwoleżerów
230 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 17»M8(i4
polskich pod dow. rotmistrza Jana Kozietulskiego
sforsował wąwóz Samosieny broniony przez woj
ska gen. Benito San Juana i otworzył Francuzom
drogę na Madryt - 30 listopada 1808;
- wojna z Austrią (krwawa bitwa pod Raszynem,
odzyskanie Małopolski Zachodniej) - 1809;
- udział prawie 100-tys. armii polskiej w wyprawie
na Rosję (Polacy tworzyli prawe skrzydło wojsk na
poleońskich w wielkiej bitwie pod Borodino, osła
niali odwrót resztek Wielkiej Armii nad Berezyną
w 1812);
- w „bitwie narodów" pod Lipskiem, podczas dzia
łań odwrotowych zginął książę Józef Poniatowski
(1813);
- oddziały polskie wzięły udział w ostatnich epizo
dach wojen napoleońskich -1815.
Znaczenie okresu napoleońskiego dla sprawy pol

skiej:
- Polacy wyraźnie podkreślili wolę posiadania wła
snego państwa, co mogło mieć wpływ na decyzje
kongresu pokojowego w Wiedniu 1814-1815;
- po okresie napoleońskim nie wrócono do układów
rozbiorowych i złamano konwencję petersburską
(wymazywała z mapy Europy nazwę „Królestwo
Polskie") z 1797;
- kodeks Napoleona wprowadził na ziemiach pol
skich nowe rozwiązania stosunków społecznych
(zniesiono poddaństwo chłopów);
KRÓLESTWO POLSKIE W LATACH MI5-1830 231
- „biała" legenda napoleońska stymulowała dalsze
działania niepodległościowe Polaków.
2. KRÓLESTWO POLSKIE W LATACH 1815-1830
Sprawa polska na kongresie wiedeńskim 1814-1815:

- koncepcje rozstrzygnięcia dalszych losów ziem
Księstwa Warszawskiego:
projekt likwidacja Księstwa Warszaw

austriacki skiego i powrót do granic sprzed
1807
projekt pruski przesunięcie granicy pruskiej na
Pilicę, Wisłę, Narew, Niemen
projekt rosyjski przekształcenie Księstwa War
szawskiego w królestwo zależne
od cara
koncepcje dbałość o utrzymanie zasady
państw zachod równowagi sił i w tym kontek
nich (Fran ście pomysly od powrotu do Rze
cja, Wielka czypospolitej w granicach z 1772
Brytania) (sic!) do przywrócenia stanu
sprzed 1807
- ostateczne decyzje kongresu:

- Wieliczka (kopalnie soli) i obwód tarnopolski
włączono do Austrii,
232 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH rW-lM*
- Gdańsk, Toruń, Wielkie Księstwo Poznańskie
(departament bydgoski i poznański) włączono
do Prus,
- z Krakowa i okręgu na lewym brzegu Wi
sły utworzono Rzeczpospolitą Krakowską pod
opieką trzech mocarstw rozbiorowych (istniała
wiatach 1815-1846),
- z pozostałych ziem Księstwa Warszawskiego po
wstało Królestwo Polskie związane unią perso
nalną z Rosją i z gwarancjami ustroju konstytu
cyjnego.
Zasady autonomii Królestwa Polskiego (wg konsty

tucji nadanej przez cara Aleksandra I):
- autonomia - samodzielność terytorium w obrę
bie danego państwa, określenie sytuacji politycznej
państwa o niepełnej suwerenności;
- polsko-rosyjska unia personalna miała stanowić
gwarancję nienaruszalności związku Królestwa
Polskiego z Cesarstwem Rosyjskim (car Rosji i król
Polski Aleksander I - 1815-1825 oraz Mikołaj I -
1829-1831);
- odrębny państwowy status Królestwa:
• własne terytorium (np. bez zgody Polaków Ro
sjanie nie mogli rozbudowywać umocnień twier
dzy brzeskiej w rejonie Terespola, na polskim
brzegu Bugu),
• własne urzędy,
• własny parlament,
KRÓLESTWO POLSKIE W LATACH 1815-1830 233
• odrębne Wojsko Polskie,
• polski system monetarny i oświatowy,
• podział administracyjny na województwa (w Ro
sji istniał podział gubemialny).
Kompetencje monarchy:
- władca z woli Opatrzności;
- zwierzchnik władzy wykonawczej i sił zbrojnych;
- mianował namiestnika zastępującego monarchę
i innych dygnitarzy państwowych (np. senatorów);
- posiadał inicjatywę ustawodawczą, prawo wydawa
nia dekretów, prawo veta wobec uchwał sejmo
wych.
Władza wykonawcza:
- Rada Administracyjna - 5 komisji rządowych dzia
łających pod przewodnictwem namiestnika;
- Rada Stanu - do jej kompetencji należała kontrola
administracji państwowej, opracowanie projektów
i ustaw.
Sejm:
- Senat i Izba Poselska (w której posłowie szla
checcy i mieszczańscy znajdowali się na równych
prawach);
- nie posiadał inicjatywy ustawodawczej;
- obradował nad budżetem;
- uchwalał prawa cywilne, karne, administracyjne;
- przekazywał petycje na ręce monarchy.
234 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1797-1M4
Inn* elementy konstytucji:
- prawa wyborcze dla 100 tys. obywateli (cenzus ma
jątku i wieku),
- wolności: słowa, wyznania, nietykalność osobista.
Łamanie konstytucji i ograniczenie autonomii Kró
lestwa po 1815:
- zakłócenia w pracy sejmu (zwołany przez monar
chę tylko 4 razy w ciągu 15 lat, odsunięto władzę
ustawodawczą od ustalania budżetu państwa);
- ogromny wpływ na życie polityczne w państwie car
skich przedstawicieli:
• Józef Zajączek (1752-1861), generał, poseł na
Sejm Wielki (1788-1792), uczestnik wojny pol
sko-rosyjskiej (1792), insurekcji kościuszkow
skiej (1-794), bohater kampanii napoleońskich
(w bitwie nad Berezyną w 1812 stracił nogę),
następnie gorący zwolennik cara Aleksandra I,
jego namiestnik w Królestwie Polskim (1815-
-1826);
• Nikołaj Nowosilcow (1768-1838), komisarz car
ski przy Radzie Stanu (1815-1830), zwolennik
likwidacji autonomii Królestwa Polskiego, jako
prezes Komisji do Reorganizacji Wychowania
i Edukacji uczestniczył w przesłuchaniach człon
ków zdekonspirowanego towarzystwa Filoma
tów (1824);
• Konstanty Pawłowicz (1779-1831), wielki książę,
brat carów Aleksandra 1 i Mikołaja I, Na-
KňňLEStWO POLSKIE W LATACH 1815-1830 235
czelny Wódz Annii Królestwa Polskiego, zwal
czał przejawy patriotyzmu w armii, prześladował
weteranów wojen napoleońskich - powszechnie
znienawidzony w Królestwie; zmarł na cholerą
szalejącą w armii rosyjskiej feldmarszałka Dybi-
cza;
• ograniczanie swobód obywatelskich gwaranto
wanych przez konstytucję (np. wprowadzono
cenzurę).
Legalny nurt opozycji:
- „kaliszanie" - grupa zamożnej szlachty z woje
wództwa kaliskiego, zwana liberałami polskimi; na
sesji sejmowej w 1820 wystąpili z oskarżeniami
władz o łamanie konstytucji (zwłaszcza przeciw
bezprawnie wprowadzonej cenzurze);
- Wincenty Niemojowski (1784-1834), przywódca
„kaliszan", po powstaniu listopadowym schwytany
przez Rosjan, skazany na katorgę zmarł w drodze
na Sybir,
- Bonawentura Niemojowski (1787-1835), brat Win
centego, jeden z przywódców „kaliszan", po po
wstaniu listopadowym na emigracji - prezes Ko
mitetu Tymczasowego Emigracji (1831);
- przeciwstawiali się radykalnym działaniom opozy
cyjnym (ostatecznie jednak poparli powstanie li
stopadowe);
- legalny nurt opozycji reprezentowany przez „kali
szan" został odsunięty od życia politycznego i nie
osiągnął wymiernych sukcesów.
236 ZIEMIE POLSKIE W LATACB17W-ÍÉW
"Rýne związki:
Związek Przyjaciół „Panta Koina" (wszystko wspól
ne) 1817
- działacze: Ludwik Mauersberger
- środowisko: studenci Uniwersytetu Warszaw
skiego
- założenia programowe: samokształcenie w du
chu patriotycznym
Towarzystwo Filomatów 1817
- działacze: Tomasz Zan, Adam Mickiewicz, Józef
Jeżowski
- środowisko: studenci Uniwersytetu Wileńskie
go
chu patriotycznym
Towarzystwo Filaretów 1820
- działacze: Tomasz Zan
- środowisko: studenci Uniwersytetu Wileńskie
go
chu patriotycznym
Związek Wolnych Polaków 1820
- działacze: Wiktor Heltman, Seweryn Goszczyń
ski, Maurycy Mochnacki
- środowisko: inteligencja warszawska (liberało
wie)
- założenia programowe: niepodległość Polski
(zjednoczenie 3 zaborów), zmiany społeczno-
-polityczne o charakterze liberalnym
KRÓLESTWO POLSKIE WIATACH W5-M30 237
Wslnomularstwo Narodowe 1819
- działacze: Walerian Łukasiński, Seweryn Krzy
żanowski
- środowisko: młodzi oficerowie, inteligencja
- założenia programowe: organizacja na wzór ma
soński, wzmocnienie więzi między trzema zabo
rami, obrona autonomii Królestwa
Towarzystwo Patriotyczne 1821
- działacze: Walerian Łukasiński, Seweryn Krzy
żanowski
- środowisko: młodzi działacze niepodległościowi
z Królestwa, Wileńszczyzny, Wołynia
- założenia programowe: odzyskanie niepodległo
ści i połączenie trzech zaborów (w wyniku wojny
między zaborcami)
Sprzysiężenie podchorążych 1828
- działacze: Piotr Wysocki
- środowisko: oficerowie, inteligencja warszawska
- założenia programowe: zorganizowanie powsta
nia zbrojnego w Królestwie i oddanie władzy
doświadczonym politykom;
- Walerian Łukasiński (1786-1868), oficer, uczest
nik wojen napoleońskich (1807-1813), założyciel
Wolnomularstwa Narodowego (1819) i Towarzy
stwa Patriotycznego (1821), za działalność spi
skową skazany na 9 lat więzienia - przetrzymy
wany przez Rosjan w Twierdzy Szliselburskiej aż
do śmierci;
- Piotr Wysocki (1799-1875) oficer armii Królestwa
238 ZIEMIE POLSKIE W LATACH J7»7-lg«4
Polskiego, współorganizator sprzysiężenia podcho
rążych w warszawskiej Szkole Podchorążych Pie
choty (1828), uczestnik powstania listopadowego
(1831), następnie na zesłaniu (do 1857).
3. POWSTANIE LISTOPADOWE
Sytuacja polityczna u progu powstania:
- radykalizacja polityki władz rosyjskich wobec
sprawy polskiej (nowy car Mikołaj I odrzucił kon
cepcję przyłączenia pozostałych ziem zaboru ro
syjskiego do Królestwa, wstrzymał się. z przyjęciem
korony polskiej, manifestując w ten sposób niechęć
wobec autonomii Królestwa);
-zarysowała się realna groźba użycia wojska pol
skiego do tłumienia powstania w Belgii (konsty
tucja zakazywała użycia armii Królestwa Polskiego
w tego rodzaju operacjach) - 1830;
- policja znajdowała się na tropie sprzysiężenia pod
chorążych, co zmusiło spiskowców do przyspiesze
nia przygotowań powstańczych.
Noc Listopadowa (29-30 listopada 1830):

- akcje powstańców ze sprzysiężenia podchorążych
na Arsenał (J. Zaliwski, budynek zdobyto i prze
jęto broń) i Belweder (nieudany zamach na życie
wielkiego księcia Konstantego);
- bratobójcze walki z oddziałami wiernymi wiel-
POWSTANIE LISTOPADOWE v 239
kiemu księciu (m.in. zabito kilku generałów wrogo
nastawionych do powstania);
- odpowiedz gen. Józefa Chłopickiego na propozy
cję objęcia dowodzenia powstaniem - „dajcie mi
spokój, idę spać";
- do walki po stronie powstańców przyłączyli się
mieszkańcy stolicy (studenci, pospólstwo);
- część wojsk polskich wraz z Konstantym wycofała
się z Warszawy 30 listopada 1830.
Dalszy przebieg powstania:

- powołanie rządu tymczasowego pod kierownic
twem Adama Czartoryskiego - 3 grudnia 1830;
- krótki okres dyktatury generała Józefa Chłopic-
kiego (zwolennik kompromisu z Rosją) - 5 grudnia
1830 - 17 stycznia 1931;
- sejm Królestwa Polskiego detronizuje Mikołaja I
(złamano obowiązującą wówczas w Europie zasadę
legitymizmu) - 25 stycznia 1831;
- powołanie Rządu Narodowego (prezes Adam
Czartoryski) - 30 stycznia 1831;
- bitwa pod Stoczkiem - oddział gen. Józefa Dwer
nickiego rozbił rosyjską dywizję jazdy gen. Gei-
smera, zwycięstwo to znacznie podniosło morale
wojsk polskich - 14 lutego 1831;
- starcie wojsk polskich ze strażami przednimi armii
rosyjskiej pod Wawrem - bez wyraźnego zwycięzcy
(19 lutego 1831);
- bitwa pod Grochowem - w krwawych walkach
240 ZIEMIE POLSKIE W LATACH CT7-1W4
(ranny faktyczny dowódca wojsk polskich gen.
J. Chłopicki) aralia rosyjska zajęła Olszynkę Gro
chowską, jednak ze względu na ogromne straty
(ok. 9 tys. zabitych) nie kontynuowała marszu na
Warszawę - 25 lutego 1831;
- zwycięskie starcia wojsk polskich (gen. Ignacy Prą-
dzyńslri) z korpusem gen. Rosena pod Wawrem,
Dębem Wielkim, Iganiami (wzdłuż szosy War
szawa - Brześć Litewski) (31 marca - 11 kwietnia
1832);
- bitwa pod Ostrołęką - podczas nieudanej wy
prawy wojsk polskich na Gwardię Cesarską opie
szale manewrujących Polaków (gen. Jan Skrzy
necki) rozbiła armia gen. feldmarszałka Dybicza;
konsekwencją klęski była demoralizacja w armii -
26 maja 1831;
- zamieszki w Warszawie, samosąd na oskarżonych
o zdradę oficerach - 15 sierpnia 1831;
- rosyjski szturm Warszawy (manewr feldmarszałka
Paslriewicza, polegający na obejściu polskiej stolicy
od północnej strony) - w walkach ginie obrońca
Woli gen. Józef Sowiński, ciężko ranny zostaje
Piotr Wysocki - 6-8 września 1831;
- kapitulacja twierdzy Zamość - koniec walk po
wstańczych 21 października 1831.
Wodzowie powstania listopadowego:

- gen. Józef Chłopicki (3 grudnia 1830 - 1 7 stycznia
1831)
POWSTANIE LISTOPADOWE 241
- gen. Michał Radziwiłł (20 stycznia - 26 lutego
1831)
- gen. Jan Skrzynecki (26 lutego - 12 sierpnia 1831)
- gen. Henryk Dembiński (peł. obow. 12-16 sierpnia
1831)
- gen. Ignacy Prądzyński (16-17 sierpnia 1831)
- gen. Henryk Dembiński (17 sierpnia - 19 sierpnia
1831)
- gen. Kazimierz Małachowski (peł. obow. 20 sierp
nia - 7 września 1831)
- gen. Kazimierz Małachowski (7-10 września 1831)
- gen. Maciej Rybiński (10-23 września 1831)
- gen. Jan Nepomucen Umiński (23-24 września
1831)
- gen. Maciej Rybiński (24 września-5 października
1831).
Towarzystwo Patriotyczne:
- rewolucyjna organizacja działająca podczas po
wstania listopadowego (założona 1 grudnia 1830.
rozwiązana po zamieszkach w Warszawie 17 sierp
nia 1831);
- cel działań politycznych: przeciwstawienie się
próbom likwidacji powstania, czynionym przez
polityków konserwatywnych i cześć generali-
cji;
- zwolennicy: młoda inteligencja o radykalnych po
glądach;
- działacze: Maurycy Mochnacki, Joachim Lelewel;
242 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 1797-1864
- Joachim Lelewel (1786-1861), historyk, dzia
łacz polityczny, profesor Uniwersytetu Wileń
skiego (do 1824), podczas powstania listopa
dowego członek rady Administracyjnej i Rządu
Narodowego, prezes Towarzystwa Patriotycznego,
na emigracji stworzył Komitet Narodowy Polski
(1831), Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1837-
-1846).
Sprawa chłopska w powstaniu listopadowym:

- propozycja reform włościańskich wysunięta przez
poselskie koło „kaliszan": stopniowe znoszenie
pańszczyzny i wprowadzenie czynszu (jednak tylko
w dobrach narodowych);
- wiosną 1831 projekt „kaliski" upadł, krytykowany
jednocześnie przez radykałów i konserwatystów;
- w programie Towarzystwa Patriotycznego przewi
dywano nadanie niewielkich gospodarstw chłopom
za uczestnictwo w powstaniu.
Europa wobec powstania listopadowego:
- brak zainteresowania ze strony Wielkiej Brytanii
(Anglicy zwrócili wówczas swoją uwagę na wyda
rzenia we Francji i Belgii);
- Francja starała się unikać konfliktów dyplomatycz
nych z Rosją i nie poparła otwarcie sprawy pol
skiej;
- Austria i Prusy zachowały życzliwą Rosji neutral
ność; '
POWSTANIE LISTOPADOWE 243
- Stolica Apostolska (papież Grzegorz XVI) potę
piła powstanie jako wystąpienie przeciw legalnej
władzy (monarcha z woli Opatrzności, Mikołaj I,
został zdetronizowany przez polski sejm);
- ogólna sympatia społeczeństw Zachodu (kraje nie
mieckie, Belgia, Francja) dla sprawy polskiej i emi
grantów z Królestwa.
Główne przyczyny klęski powstania:

- przewaga militarna strony rosyjskiej;
- brak pomocy z zewnątrz (nieprzychylna postawa
innych sąsiadów Królestwa);
- fatalne dowodzenie na najwyższym szczeblu;
- nie rozwiązano kwestii chłopskiej (chłopi podstawą
każdej armii).
Represje w zaborze rosyjskim po upadku powstania:

- likwidacja konstytucji, sejmu, armii (w zamian Mi
kołaj I nadał Królestwu Statut Organiczny 1832,
którego nigdy nie przestrzegano);
- zamknięto uniwersytety w Warszawie i Wilnie, zli
kwidowano Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zredu
kowano szkolnictwo średnie;
- rozszerzono obowiązek służby wojskowej w armii
carskiej na mieszkańców Królestwa;
- tradycyjny dla ziem polskich podział na wojewódz
twa zastąpiono systemem gubemialnym;
- wprowadzono wysokie cło na towary eksportowane
z Królestwa do Rosji 1832 (co spowodowało roz-
244 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 17T7-1864
wój białostockiego okręgu włókienniczego, znajdu
jącego się tuż za granicą Królestwa);
- aktywnych uczestników powstania zsyłano na Sy
bir i konfiskowano ich majątki (ok. 10% własności
ziemskiej w Królestwie);
- wzniesiono Cytadelę w Warszawie - więzienie
i twierdzę, dzięki której można było spacyfikować
miasto.
4. WIELKA EMIGRACJA
Charakter Wielkiej Emigracji:

- prawie 10 tys. emigrantów (arystokracja, ziemia
nie, generalicja, inteligencja, studenci, mieszcza
nie, prości żołnierze);
- niemal cała elita intelektualna z zaboru rosyj
skiego;
- przyjmowani we Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii
(rządy państw niemieckich i włoskich pod presją
Austrii i Prus nie zezwalały polskim emigrantom
na osiedlanie się);
- kolejne fale emigracji: 1831-1832 z Królestwa,
1832 z Galicji, 1836 z Rzeczypospolitej Krakow
skiej.
Główne stronnictwa polityczne Wielkiej Emigracji:
WIELKA EM1CRACJA 245
Komitet Narodowy Polski (Joachim Lelewel - patra:
Powstanie listopadowe)
przewidywany sposób
data wizja
odzyskania
załóż. wolnej Polski
niepodległości
1831 walka zbrojna republika (w wolnym
oparta na solida kraju miały nastąpić
ryzmie społecznym reformy społeczne)
(czyli współpracy
szlachty z ludem) -
powstanie miało ob
jąć wszystkie zabory
Towarzystwo Demokratyczne Polskie - Mały Mani

fest (Tadeusz Krępowiecki, Aleksander Pułaski, Jan
Nepomucen Janowski - secesjoniści z KNP)
data wizja
odzyskania
niepodległości
1832 rewolucja po demokratyczna Pol
wszechna, niepodle ska bez różnic spo
głość możliwa dzięki łecznych - zniesienie
pomocy ludów in systemu feudalnego,
nych krajów wskazanie destruk
cyjnej roli szlachty
246 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1797-18*4
Towaizystwo Demokratyczne Polskie - Wielki Mani
fest (Wiktor Heltman)
data wizja
odzyskania
niepodległości
1836 powstanie w opar republika parla
ciu o siły własnego mentarna, państwo
narodu polskie w granicach
przedrozbiorowych,
zapowiedź zniesienia
przywilejów stano
wych (jednocześnie
podkreślano pozy
tywną rolę szlachty
w rozwoju tradycji
republikańskich)
Hotel Lambert
- obóz polityczny związany z księciem Adamem
Czartoryskim,
- od lat 40-tych XIX wieku nazywany Hotelem Lam
bert (od rezydencji przywódcy),
- Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861), książę, poli
tyk, przeciwnik orientacji pronapoleońskiej, współ
pracownik cara Aleksandra I, członek Rady Ad
ministracyjnej Królestwa Polskiego (1815*1830),
w trakcie powstania listopadowego prezes Rządu
WIELKA EMIGRACJA TAI
Narodowego (dymisja po rozruchach sierpniowych
w Warszawie), na emigracji przewodził konserwa
tystom;
data wizja
odzyskania
niepodległości
1833 ogólnonarodowe po monarchia konstytu
wstanie połączone cyjna (na przyszłego
z interwencją mo władcę kreowany
carstw zachodnich książę Czartoryski)
(Anglia, Francja)
Młoda Polska (Karol Stolzman, Szymon Konarski, Jo

achim Lelewel - od 1835)
data wizja
odzyskania
niepodległości
1834 powstanie zbrojne republika, wprowa
(koordynacja dzia dzenie zmian o cha
łań z międzynaro rakterze demokra
dową organizacją tycznym (nie okre
Młoda Europa) ślono dokładnego
programu reform
społecznych)
248 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1777-1864
Gromady Ludu Polskiego (Stanisław Worcell, Tade
usz Krępowiecki - wcześniej usunięty z TPD, Zenon
Świętosławski)
data wizja
odzyskania
załoz. wolnej Polski
niepodległości
1835 rewolucja, dokonana republika ludowa
w porozumieniu (wspólna własność,
z radykalnymi ru zniesienie przywi
chami europejskimi lejów stanowych
i wprowadzenie kor
poracji zawodowych)
Konfederacja Narodu Polskiego (gen. Józef Dwer

nicki)
data wizja
odzyskania
niepodległości
1836 powstanie zbrojne przeprowadzenie re
form społecznych
(m.in. uwłaszczenie
chłopów bez odszko
dowań dla właścicieli
ziemskich)
DZIAŁALNOŚĆ PATRIOTYCZNA.. 249
4. DZIAŁALNOŚĆ PATRIOTYCZNA NA
ZIEMIACH POLSKICH W LATACH 1831-1846
Konspiracja na ziemiach polskich po upadku powsta

nia listopadowego:
Zemsta Ludu (1833):

- przywódca - Józef Zahwski (1797-1855), oficer,
działacz polityczny, członek sprzysięzenia podcho
rążych (1828), uczestnik powstania listopadowego
(dowodził atakiem na Arsenał w Noc Listopa
dową), w 1833 na czele 9-osobowego oddziału pró
bował wzniecić kolejne powstanie zbrojne przeciw
Rosji,
- program: wywołanie powstania zbrojnego w Kró
lestwie Polskim,
- efekty działalności: oddziały Zaliwskiego wyłapane
przez policję carską po kilku tygodniach;
Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835):

- przywódca: Szymon Konarski (1808-1839) rady
kalny działacz polityczny, uczestnik powstania li
stopadowego, następnie partyzantki Zaliwskiego
(1833), jako emisariusz Młodej Polski stanął na
czele SLP (1835) - schwytany i rozstrzelany przez
władze carskiet
- program: walka zbrojna o demokratyczną Polskę
z powszechnym prawem wyborczym i swobodami
obywatelskimi,
- efekty działalności: aktywnie działająca siatka kon
spiracyjna została namierzona i rozbita przez Ro
sjan;
Związek Chłopski (1838):

- przywódca: Piotr Ściegienny (1801-1890), ksiądz,
działacz polityczny, twórca Zw. Chłopskiego, pla
nował wzniecenie powstania przeciw Rosji (1844),
aresztowany - następnie 25 lat spędził na Syberii,
- program: „Złota książeczka, czyli historia rodu
ludzkiego" autorstwa P. Ściegiennego nawoływała
do zbrojnego wystąpienia ludu przeciw władzom
carskim,
- efekty działalności: spisek wykryty, przywódca na
zesłaniu;
Związek Narodu Polskiego (1839):

- przywódcy: Edward Dembowski (patrz: Powstanie
krakowskie 1846), Henryk Kamieński (1813-1866),
uczestnik powstania listopadowego, zwolennik na
tychmiastowego powstania przeciw Rosji, zorgani
zowanego jako wojna ludowa - masowy ruch par
tyzancki, aresztowany przebywał 6 lat na zesłaniu,
- program: radykalna rewolucja, która doprowadzi
do stworzenia nowego systemu społecznego (likwi
dacja własności, klas społecznych),
- efekty działalności: organizacja odkryta przez wła
dze carskie (1843) - część spiskowców areszto
wano, inni zbiegli za granicę;
DZIAŁALNOŚĆ PATRIOTYCZNA... 251
Związek Plebejuszy (1842):
- przywódca: Walenty Stefański (1813-1877), uczest
nik powstania listopadowego, za działalność spi
skową aresztowany przez władze pruskie (1845-
-1847), podczas Wiosny Ludów działacz Komitetu
Narodowego Poznańskiego (1848), później Ligi
Polskiej (1849-1850).
- program: powstanie ludowe w zaborze pruskim
(miało doprowadzić do stworzenia w wolnym kraju
ustroju opartego na wspólnej własności, sprawie
dliwym podziale dóbr i prawie do pracy,
- efekty działalności: w trakcie przygotowań po
wstańczych (1845) organizacja rozbita przez poli-
cję pruską.
Inne przejawy w działalności patriotycznej w trzech

zaborach:
- kółka samokształcenia zakładane przez młodzież
Królestwa Polskiego (np. organizacja kierowana
przez studenta Karola Levittoux w Warszawie -
po aresztowaniu przywódca popełnił samobójstwo
w Cytadeli, 1841);
- działanie na rzecz wzmocnienia sił społeczeństwa
w gospodarce i kulturze Wielkiego Księstwa Po
znańskiego (początki pracy organicznej):
• Towarzystwo Rolnictwa i Oświaty założone
\ z inicjatywy Tytusa Działyńskiego,
• Hotel „Bazar" i Towarzystwo Naukowej Po
mocy - utworzone przez Karola Marcinków-
skiego i Karola Libelta w celu przeciwstawienia
się niemieckiej konkurencji,
• „Przegląd Poznański'' wydawany przez gen. De
zyderego Chłapowskiego,
• biblioteka Raczyńskich w Rogalinie;
- przeciwstawienie się germanizacji na Pomorzu,
Warmii, Mazurach i Śląsku:
• pastor Krzysztof Mrongowiusz - autor książek
dla włościan narodowości polskiej mieszkają
cych w Prusach,
• pastor Gustaw Gizewiusz - założyciel gazety
polskiej w Ełku „Przyjaciel Ludu Łęcki",
• nauczyciel Józef Lompa - autor zarysu historii
Śląska, napisanego w języku polskim.
5. POWSTANIE KRAKOWSKIE - 1846

Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846:
- na mocy decyzji kongresu wiedeńskiego (1815) li
cząca około 1150 km kw. i 90 tys. mieszkańców
Rzeczpospolita Krakowska stała się wolnym mia
stem pod opieką trzech mocarstw (Austria, Rosja,
Prusy);
- według nadanej miastu konstytucji w 1818 władzę
wykonawczą stanowił Senat, zaś organem ustawo
dawczym było Zgromadzenie Reprezentantów;
- teren Rzeczypospolitej Krakowskiej stanowił strefę
wolnego handlu;
POWSTANIE KRAKOWSKIE 1846 253
- w dobrach narodowych i duchownych dokonano
oczynszowania chłopów;
- aby ograniczyć swobodę działań patriotycznych Po
laków zaborcy wprowadzili nowy organ władzy -
Konferencję Rezydentów (1833);
- miasto było kilkakrotnie okupowane przez wojska
zaborców (1831 przez Rosjan, którzy opuścili je
wobec protestów Austrii, następnie w latach 1836-
-1841 przez wojska trzech zaborców - pod prete
kstem likwidacji ruchów spiskowych).
Próby zorganizowania powstania w trzech zaborach:

- Centralizacja poznańska Karola Libelta (działacz
Towarzystwa Demokratycznego Polskiego) prze
jęła zwierzchnictwo nad konspiracją w trzech za
borach (1844);
- Ludwik Mierosławski (1814-1878), działacz poli
tyczny, teoretyk wojskowości, typowany na wo
dza ogólnonarodowego powstania organizowa
nego przez poznańską Centralizację (1846), are
sztowany przez władze pruskie (1846-1848), na
stępnie aktywny uczestnik Wiosny Ludów (1848-
-1849), krótkotrwały dyktator powstania stycznio
wego (luty 1863);
- koncepcja powstania: ogólnonarodowe wystąpie
nie zbrojne pod ścisłą kontrolą polityczną i woj
skową (przeciwstawna koncepcji E. Dembow
skiego, który lansował pomysł „wojny ludowej");
- sparaliżowana przez pruską policję próba wzniecę-
254 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1797-lg(i4
nia powstania w Wielkopolsce (Libelt i Mierosław

ski aresztowani) - luty 1846;
- nieudana akcja spiskowców w Królestwie (próba
ataku na Siedlce) - luty 1846;
- oddziały powstańcze w Galicji (głownie szlachec
kie) rozbite przez chłopstwo, przekonane o rzeko
mej antywłoiciańskiej akcji dworów - luty 1846.
Rabacja galicyjska:
- źródła wystąpień chłopskich przeciw dworom:
uciążliwe powinności wobec dworu i państwa, fa
talna sytuacja ogólna rolnictwa galicyjskiego, mit
„dobrego cesarza z Wiednia" - obrońcy chło
pów przed roszczeniami ziemiaństwa galicyjskiego,
prowokacja władz austriackich, chcących rękami
chłopstwa zdusić powstanie narodowe;
- charakter rabacji: palenie dworów, mordowanie
ziemian (zwłaszcza w Tarnowskiem i Sądeckiem);
- przywódca rabacji: Jakub Szela (1787-1866), chłop
ze wsi Smarzowa, stanął na czele ruchu chłop
skiego przeciw szlachcie w Galicji (1846), po speł
nieniu swojej roli w rozbiciu powstania narodo
wego aresztowany przez Austriaków (1846-1848)
i zesłany na Bukowinę;
- w momencie, gdy ruch chłopski zaczął domagać
się zniesienia pańszczyzny (i jednocześnie spełnił
swoją rolę polityczną, czyli unicestwił powstanie
zbrojne w zaborze austriackim) władze zlikwido
wały go siłą - marzec 1846.
POWSTANIE KRAKOWSKIE 1846 255
Powstanie na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej:
- sukces spiskowców w dniu 21 lutego 1846 (roz
bito niewielki oddział austriacki) umożliwił powo
łanie Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Pol
skiej (Ludwik Gorzkowski - przedstawiciel Kra
kowa, Jan Tyssowski - przedstawiciel Galicji, Ale
ksander Grzegorzewski - z Królestwa) - 22 lutego
1846;
- w odezwie do narodu rząd zapowiedział zniesie
nie przywilejów stanowych, pańszczyzny oraz uwła
szczenie chłopów - 22 lutego 1846;
- od 24 lutego 1846 dyktatorem powstania został Jan
Tyssowski;
- Edward Dembowski (1822-1846), działacz rewolu
cyjny, ze względu na pochodzenie nazywany „czer
wonym kasztelanicem", jako członek Związku Na
rodu Polskiego (1839) był zwolennikiem powsta
nia zbrojnego i radykalnych reform społecznych;
w trakcie powstania krakowskiego (1846) objął
urząd sekretarza dyktatora J. Tyssowskiego - wyda
wał odezwy rewolucyjne, zdemaskował spisek kon
serwatystów przeciwnych dalszemu oporowi, zgi
nął zastrzelony przez żołnierzy austriackich, pro
wadząc procesję zorganizowaną w celu odciągnię
cia chłopów galicyjskich od współdziałania z Au
striakami (27 lutego 1846);
- po śmierci Dembowskiego powstanie szybko „wy
paliło się", wojska austriackie i rosyjskie wkroczyły
do Krakowa, 4 marca 1846;
256 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 17W-1864
- za zgodą Mikołaja I Austria zlikwidowała Rzecz
pospolitą Krakowską, wcielając jej terytorium do
monarchii habsburskiej, 16 listopada 1846;
- symboliczny protest Wielkiej Brytanii, Francji
i Prus (złamano jedno z nienaruszalnych ustaleń
kongresu wiedeńskiego).
6. WIOSNA LUDÓW NA ZIEMIACH POLSKICH
Powstanie w Wielkopolsce w 184&

- powołanie Komitetu Narodowego w Poznaniu
(skupiał przedstawicieli różnych orientacji poli
tycznych - konserwatystów, liberałów, radykałów);
- adres wystosowany przez Komitet do króla pru
skiego Fryderyka Wilhelma IV z prośbą o reorga
nizację Wielkiego Księstwa Poznańskiego w duchu
narodowym;
- formowanie oddziałów polskich przez Ludwika
Mierosławskiego (wraz z K. Libeltem zwolnieni
z berlińskiego wiezienia);
- władze pruskie wobec prawdopodobnego konfliktu
z Rosją początkowo nie przeszkadzały rekrutacji
wojska polskiego;
- władze pruskie przyznały autonomię powiatom
wschodniej Wielkopolski, żądając jednocześnie li
kwidacji polskich oddziałów, 5 kwietnia 1848;
- ugoda w Jarosławcu: Prusacy chcąc zyskać na cza
sie wdali się w negocjacje z Mierosław&kim i Ii-
WIOSNA WDÓW NA ZIEMIACH POLSKICH 257
beltem, oferując za rozbrojenie sił polskich auto
nomię (pozostawiono tylko 4 polskie obozy woj
skowe z 3 tys. żołnierzy), 11 kwietnia 1848;
- po przedstawieniu przez stronę pruską nowych
zasad reorganizacji Wielkiego Księstwa Poznań
skiego (autonomia dla 1/4 prowincji), będąc dodat
kowo pod wrażeniem krwawej rozprawy Prusaków
z obozem wojsk polskich w Książu (29 kwietnia
1949) Komitet Narodowy zrezygnował z dalszych
roszczeń i rozwiązał się, 30 kwietnia 1848;
- walki prowadził dalej Mierosławski, tracąc siły
w wyniku krwawych starć (np. pod Miłosławiem
2 maja 1848) i masowych dezercji powodowanych
brakiem poparcia ze strony ziemiaństwa wielko
polskiego;
- kapitulacja powstańców we wsi Bardo (pod Wrze
śnią), 9 maja 1848;
- Parlament Frankfurcki (ogólnoniemiecki parla
ment debatujący w latach 1848-1849 nad zjedno
czeniem Niemiec) zdecydował o wcieleniu do zjed
noczonej Rzeszy także Wielkopolski (uzasadniając
to przewagą germańskiego „miecza i pługa'').
Poznańskie po upadku powstania:

- ziemianstwo polskie, sceptycznie nastawione do
powstania, uniknęło większych represji;
- krótkotrwała działalność Ligi Polskiej - organizacji
broniącej polskiej gospodarki i kultury w Wielko
polsce 1849-1850;
258 ZIEMIE POLSKIE W LATÁCH' ÍT97-1W
- w parlamencie pruskim znaleźli się posłowie
z Wielkopolski (tzw. koło polskie) - 1850;
- nastąpiła aktywizacja ruchu polskiego na Pomorzu
Gdańskim, Warmii, Mazurach i Śląsku (w Byto
miu ukazała się gazeta polskojęzyczna „Dziennik
Górnośląski").
Galicja podczas Wiosny Ludów:

- dwa ogniska wystąpień narodowych w Galicji: Kra
ków i Lwów (powstały tam Komitety Narodowe),
marzec - kwiecień 1848;
- gubernator Galicji, Franciszek Stadion, ogłosił
uwłaszczenie chłopów galicyjskich, odsuwając ich
od ewentualnego powstania, 22 kwietnia 1848;
- uzewnętrznił się spór polsko-ukraiński w Galicji
wschodniej (Lwów), umiejętnie podsycany przez
władze austriackie, maj 1848;
- po zlikwidowaniu jesiennego powstania w Wiedniu
władze spacyfikowały również Galicję (m.in. do
szło do ostrzału artyleryjskiego Lwowa), areszto
wano polskich posłów do parlamentu, zlikwido
wano polskie stowarzyszenia i większość tytułów
prasowych), listopad - grudzień 1848.
Udział Polaków we Wiośnie Ludów na terenie Eu

ropy:
- Józef Bem - naczelny wódz powstania węgier
skiego (1849), po jego klęsce udał się na emigrację
do Turcji;
POWSTANIE STYCZNIOWE 259
- Ludwik Mierosławski - po upadku powstania
w Wielkopolsce (1848) walczył dalej w Badenii i na
terenie Włoch;
- Wojciech Chrzanowski - naczelny wódz armii Pie
montu (Królestwo Sardynii) w walkach z Austria
kami (1848-1849);
- Adam Mickiewicz - organizator Legionu Polskiego
w Lombardu (1848), następnie wydawca rewolu
cyjnej „Trybuny Ludów" (1848-1849).
7. POWSTANIE STYCZNIOWE
Królestwo Polskie w pierwszych latach panowania
Aleksandra IŁ
- złagodzenie polityki antypolskiej (rezultat tzw.
„odwilży posewastopolskiej" wywołanej śmiercią
Mikołaja I, „żandarma Europy'' i klęską Rosji
w wojnie krymskiej 1853-1856);
- nowy namiestnik Michał Gorczakow wydawał się
być łagodniejszy od bezwzględnego I. Pa&lriewi-
cza;
- władze carskie pozwoliły na utworzenie polskiej
szkoły wyższej (Akademia Medyko-Chirurgiczna -
1856) i pierwszej od lat legalnej organizacji pol
skiej (Towarzystwo Rolnicze -1858);
- jednocześnie nowy imperator odrzucił prośby Pola
ków o wprowadzenie autonomii („żadnych nadziei
panowie" - słowa Aleksandra do przedstawicieli
ziemiaństwa polskiego z Królestwa w 1856).
260 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH IW-UM
Manifestacje patriotycme w Warszawie 1866-1861:
- manifestacje uliczne, przebiegające w nastroju reli-
gijno-narodowym, zapoczątkowane zostały uroczy
stościami pogrzebowymi wdowy po generale Jó
zefie Sowińskim - bohateize powstania listopado
wego, czerwiec I860;
- kolejne manifestacje upamiętniały trzydziestą
rocznicę wybuchu powstania listopadowego i bitwy
pod Grochowem (listopad 1860, luty 1861);
- pierwsza manifestacja zakończona rozlewem krwi
(polegli reprezentowali różne środowiska - stu
dent, ziemianin, robotnik, rzemieślnik), 27 lutego
1861;
- publiczny protest przeciw rozwiązaniu Towarzy
stwa Rolniczego (organizacja ta stała się w rze
czywistości forum wymiany poglądów politycznych,
stąd decyzja o jego delegalizacji) - z rąk żołnierzy
rosyjskich zginęło ok. 100 osób demonstrujących
na Placu Zamkowym, 8 kwietnia 1861;
- wprowadzenie stanu wojennego w Królestwie,
14 października 1861.
Polityka Aleksandra Wielopolskiego:
- Aleksander Wielopolski (1803-1877), margrabia,
polityk o konserwatywnych poglądach, zwolen
nik współpracy z władzami carskimi, przeciw
nik kolejnych powstań zbrojnych w Królestwie,
dyrektor Komisji Rządowej Wyznań Religijnych
i Oświecenia Publicznego (1861), Komisji Spra-
MmŤÁŇtE STYCZNIOWE •_ 261
wiedliwości (1861), naczelnik utworzonego przez
carat Rządu Cywilnego w Warszawie (1862-
-1863);
- wprowadził w Królestwie możliwość wykupu z pań
szczyzny (częściwowo także zamianę pańszczyzny
na czynsz);
- zniósł ograniczenia prawne dotyczące ludności ży
dowskiej w Królestwie;
- rozwinął szkolnictwo polskie (twórca Szkoły Głów
nej w Warszawie - odpowiednika wyższej uczel-
ni);
- przeciwnik polityczny obozu „białych" doprowadził
do likwidacji Delegacji Miejskiej (L. Kronenberg)
i Towarzystwa Rolniczego (A. Zamoyski);
- zaciekle zwalczał „czerwonych" jako radykałów
prowadzących Królestwo do powstania i ogólnej
katastrofy (nie bez racji);
- chcąc rozbić organizację zarządził dodatkową
brankę (czyli pobór) do armii carskiej, obejmu
jącej ok. 12 tys. osób podejrzanych o działalność
spiskową, 13-14 stycznia 1863;
- po wybuchu powstania udał się na emigrację, lipiec
1863.
„Biali":
- obóz polityczny działający w Królestwie Polskim
od 1861;
- skład: zwolennicy pracy organicznej (nazywani po
gardliwie „millenerami", za rzekome odkładanie
262 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 17?M8«4
sprawy niepodległości „na tysiąc lat"), członko
wie Towarzystwa Rolniczego, zamożna burżuazja,
cześć szlachty;
- przywódcy:
• Andrzej Zamoyski (1800-1874), hrabia, działacz
polityczny i gospodarczy w Królestwie, założy
ciel Towarzystwa Rolniczego (1858), wydalony
z Królestwa przez władze carskie w 1862,
• Leopold Kronenberg (1812-1878) przemysło
wiec, działacz polityczny, w trakcie powstania
styczniowego przebywał za granicą, po powro
cie do Królestwa stworzył m.in. Bank Handlowy
i Szkołę Handlową (1875);
- cele polityczne: uniknąć powstania zbrojnego
i drogą pertraktacji osiągnąć ugodę z władzami ro
syjskimi;
- wobec nadzwyczaj aktywnej działalności „czerwo
nych", którzy szykowali się do rozprawy zbrojnej
z Rosją, „biali" wybrali własne tajne kierownictwo
- Dyrekcję, 1861;
- po wybuchu powstania włączyli się do walki, licząc
na skuteczne wsparcie ze strony mocarstw zachod
nich (Wielka Brytania, Francja), jednocześnie ry
walizowali o władzę z „czerwonymi".
„Czerwoni":
- obóz polityczny o sympatiach lewicowych, działa
jący w Królestwie od 1861;
- skład: studenci, oficerowie (Polacy służący w ar-
mii carskiej), członkowie tajnych związków, część
szlachty (głównie drobnej);
- przywódcy:
• Stefan Bobrowski (1841-1863), późniejszy po
wstańczy naczelnik Warszawy i faktyczny przy
wódca w pierwszych tygodniach walk z Rosja
nami (1863), przeciwnik dyktatury M. Langie
wicza, zginął w pojedynku,
• Jarosław Dąbrowski (1836-1871), rewolucjoni
sta, generał, przywódca „czerwonych", areszto
wany przez Rosjan (1862) zbiegł z drogi na ze
słanie, następnie przebywał na emigracji, zginął
w walce jako naczelny wódz sił zbrojnych Ko
muny Paryskiej (1871),
• także Zygmunt Sierakowski, Zygmunt Padlew-
ski;
- cele polityczne: powstanie zbrojne na ziemiach
zaboru rosyjskiego, radykalne rozwiązanie kwestii
chłopskiej (reforma uwłaszczeniowa);
- powołali Komitet Miejski (październik 1861), a na
stępnie Centralny Komitet Narodowy (czerwiec
1862);
- organizację tworzyły w terenie konspiracyjne
„setki" i „tysiące";
- „czerwoni" zawarli kompromis z rosyjską orga
nizacją rewolucyjną „Ziemia i Wola", listopad
1862.
264 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1W-UM4
Przegląd najważniejszych wydarzeń powstania stycz
niowego:
- nadzwyczajny pobór (branka) do armii rosyjskiej
obejmuje aktywnych działaczy politycznych w Kró
lestwie, 13-14 stycznia 1863;
- Centralny Komitet Narodowy „czerwonych", jako
'Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił manifest
powstańczy i dekrety o uwłaszczeniu chłopów,
22 stycznia 1863;
- konwencja AJvenslebena - Prusy oferują Rosji po
moc w likwidacji powstania, 8 lutego 1863;
- dyktatura Ludwika Mierosławskiego - po przegra
niu kilku potyczek na Kujawach wrócił do Paryża,
luty 1863;
- dyktatura generała Mariana Langiewicza, popiera
nego przez obóz „białych", marzec 1863;
- Marian Langiewicz (1827-1887), generał, po sto
czeniu kilku zwycięskich potyczek (ra.in. pod Pie
skową Skałą) obwołany przez „białych" dyktato
rem powstania; osaczony przez przeważające siły
rosyjskie oddał sie w ręce Austriaków;
- przejęcie władzy przez „białych" - powstał Tajny
Rząd Narodowy w Warszawie z Karolem Majew
skim na czele (jesienią 1863, gdy zawiodły rachuby
na pomoc z Zachodu, „biali" praktycznie wycofań'
się z powstania);
- dyktatura Romualda Traugutta (na jego rozkaz na
stąpiła reorganizacja wojsk powstańczych według
norm regularnej armii), październik 1863;
- Romuald Traugutt (1826-1864), generał, ostatni
dyktator powstania styczniowego, oficer armii car
skiej (min. walczył na wojnie krymskiej 1853-
-1856), dowódca oddziału powstańczego na Pole
siu (1863), od 10 października dyktator, areszto
wany i stracony przez Rosjan;
- Rosjanie rozbijają, ostatni większy oddział po
wstańczy, dowodzony przez generała Józefa
Hauke-Botaka (Kieleckie, luty 1864);
- Józef Hauke-Bosak (1834-1871), generał, oficer ar
mii rosyjskiej (1855-1862), w powstaniu stycznio
wym dowodził II korpusem powstańczym operu
jącym w rejonie Gór Świętokrzyskich, następnie
znalazł się na emigracji; poległ na wojnie francu-
sko-pruskiej, dowodząc francuską I brygadą Armii
Wogezów;
- ukaz uwłaszczeniowy władz carskich dotyczący te
renów Królestwa, 2 marca 1864;
- aresztowanie dyktatora R. Traugutta w kwiet
niu 1864 (stracony wraz ze współpracownikami:
R. Krajewskim, R. Żulińskim, J. Toczyskim, J. Je
ziorańskim 5 sierpnia 1864);
- ostatnie walki powstańcze oddziału księdza Stani
sława Brzóski na Podlasiu (schwytany przez Rosjan
dopiero w kwietniu 1865, następnie stracony).
Charakter walk powstańczych:

- nieudane próby opanowania wybranych rejonów
(ziemia płocka - przewidywana na siedzibę rządu,
266 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 17OT-1M4
Podlasie - gdzie idea powstania była szczególnie
popularna) - Rosjanie skupili swoje sily w więk
szych garnizonach i odparli pierwszy atak powstań
ców (33 potyczki);
- walki partyzanckie małych „partii" (oddziałów) po
wstańczych, większe jednostki (np. Mariana Lan
giewicza) były natychmiast otaczane i likwidowane
przez wojska carskie;
- stoczono łącznie ok. 1200 bitew, potyczek, starć
- głownie na terenie Królestwa, także na Litwie,
Białorusi i sporadycznie na Ukrainie (powstanie
nabrało więc charakteru walki wyzwoleńczej naro
dów uciskanych przez Rosję);
- przez szeregi powstańców przewinęło się ok.
200 tys. ludzi (jednocześnie walczyło najwyżej
20 tys.) zaś Rosjanie ściągnęli do likwidacji powsta
nia aż 340 tys. regularnego wojska.
Europa wobec powstania:

- noty dyplomatyczne państw zachodnich: Francji,
Anglii i Austrii (z inicjatywy cesarza Napole
ona III) domagające się autonomii Królestwa i am
nestii dla uczestników powstania;
- tradycyjna niechęć Prus wobec polskich dążeń
niepodległościowych (patrz konwencja Alvensle-
bena);
- poparcie sprawy polskiej przez rożne środowiska
polityczne i społeczne (papież Pius IX, rewolucjo
niści G. Garibaldi, A. Hercen i także K. Marx);
PRZEMIANY GOSPODARCZE... 267
- udział ochotników z Europy po stronie powstania
(Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Węgrzy, Włosi,
Francuzi, nawet Anglicy i Serbowie).
Bilans powstania:
- ogromne straty ludnościowe i materialne (wyroki
śmierci, konfiskaty majątków - 4 tys. w Królestwie
i na Litwie, oraz szkody wynikłe z działań wojen
nych);
- bezwzględna rusyfikacja „ziem zabranych" (już
w trakcie powstania z niebywałego okrucieństwa
i wrogości wobec Polaków zasłynął gubernator Li
twy Michał Murawjow, zwany „Wieszatielem");
- kolejna fala emigracji polskiej na Zachód;
- integracja narodu (pomocy powstaniu udzielali Po
lacy z pozostałych zaborów) - kolejny etap kształ
towania się nowoczesnego narodu polskiego;
- wymuszenie na władzach carskich reformy uwła
szczeniowej.
8. PRZEMIANY GOSPODARCZE NA ZIEMIACH

POLSKICH W PIERWSZEJ POŁOWIE
XIX WIEKU
268 ZIEMIE POLSKIE W LATACH iftMSM
Rolnictwo:
zabór cechy charakterystyczne

pruski tzw. pruska droga do kapitalizmu (od
początku stulecia) - innowacje tech
niczne, nowe techniki upraw (inten
syfikacja produkcji, stosowanie płodo-
zmianu), uprawa roślin przemysłowych
i rozwój hodowli - Wielkopolska często
określana mianem spichlerza Niemiec
austriacki wewnętrzne granice celne w Austrii
utrzymywane do 1850 - z fatalnym skut
kiem dla Galicji, brak nowinek tech
nicznych, przeludnienie wsi, ogromna
liczba małych - nierentownych gospo
darstw
rosyjski skuteczna działalność Towarzystwa Kre
dytowego Ziemskiego (od 1825) -
wspierającego ziemian kredytami na in
westycje i unowocześnienia, przecho
dzenie na intensywne metody produk
cji rolnej (lata trzydzieste XIX wieku),
uprawy roślin przemysłowych i pastew
nych, zakupy maszyn rolniczych w An
glii i Niemczech
PRZEMIANY COSPODARCZE... 269
Przemysł:
- wielki ośrodek górnictwa i hutnictwa na Górnym
Śląsku: odpowiednia baza surowcowa, znaczne in
westycje kapitałowe, nowoczesne metody produk
cji (np. wytop żelaza), napływ siły roboczej po re
formach agrarnych w Prusach, dogodne połączenia
kolejowe i zapewnione rynki zbytu w państwach
niemieckich;
- ośrodek przemysłu metalowego i maszynowego
wspierający kapitalistyczne rolnictwo Wielkopol
ski - zakłady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu
(1855);
- gómiczo-hutnicze Zagłębie Dąbrowskie w Króle
stwie Polskim, założone dzięki protekcjonistycznej
polityce rządu (największe zasługi ministra skarbu
Królestwa, księcia Ksawerego Druckiego-Lubec-
kiego);
- unowocześnienie Staropolskiego Okręgu Przemy
słowego (Starachowice, Samsonów), jednak brak
perspektyw rozwoju wobec słabej sieci transporto
wej i wąskich rynków zbytu;
- pierwsze zakłady przemysłu metalowego w War
szawie (fabryka machin parowych na Solcu 1826);
- przemysł włókienniczy: upadek śląskiego okręgu
włókienniczego (bunt tkaczy śląskich 1844), roz
wój ośrodków włókienniczych w Królestwie zaha
mowany po nałożeniu na kraj karnej bariery cel
nej w 1832; od tego czasu powstaje prężny ośro
dek w Białymstoku (dalszy rozwój włókiennictwa
270 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 17W-1X4
w okręgu łódzkim i warszawskim nastąpił po znie
sieniu ceł w 1850).
9. UWŁASZCZENIE CHŁOPÓW W TRZECH

ZABORACH
Ziemie polskie pod panowaniem Prus:
- data uwłaszczenia: między 1811 a 1823
- okoliczności: budowa nowoczesnego państwa pru
skiego
- zasady uwłaszczenia: prawo własności w zamian
za odstąpienie 1/2,1/3 działki junkrom (niemiecka
szlachta w Prusach), wykup minimum 6 ha działek
za pieniądze, proces reformy rozłożony na etapy
(w sumie SO lat)
- skutki reformy: przyspieszenie kapitalistycznych
przemian w rolnictwie (komasacja gruntów, bez
rolni chłopi znaleźli zatrudnienie w dużych gospo
darstwach i przemyśle.
Zabór austriacki:
- data uwłaszczenia: 1848
- okoliczności: efekt początkowych sukcesów Wio
sny Ludów w Austrii
- zasady uwłaszczenia: jednorazowe i natychmia
stowe uwłaszczenie, chłopi otrzymali użytkowaną
ziemię na własność bez wykupu - odszkodowania
dla ziemian przejęło na siebie państwo, rozkłada
jąc spłaty na wiele lat
CHRONOLOGIA 271
- skutki reformy: utrwalono rozdrobnienie wsi gali
cyjskiej (75% gospodarstw poniżej 10 mórg, czyli
5,7 ha), uzależnienie gospodarstw chłopskich od
dworów spowodowane pozbawieniem chłopstwa
serwitutów (uprawnień do korzystania z dworskich
pastwisk i lasów w formie wypasu bydła, zbierania
chrustu na opał itd.).
Królestwo Polskie (część zaboru rosyjskiego):

- data uwłaszczenia: 1864
- okoliczności: ostatni etap powstania styczniowego
- zasady uwłaszczenia: jednorazowe i natychmia
stowe uwłaszczenie bez odszkodowania, roszcze
nia ziemiaństwa miało uwzględnić państwo, korzy
stając z podatków chłopskich; przewidziano także
nadziały ziemi dla małorolnych i bezrolnych
- skutki reformy: utrwalenie, a nawet pogłębienie
rozdrobnienia gospodarstw w Królestwie, ukształ
towane w ten posób struktury agrarne uniemożli
wiały wprowadzenie nowoczesnych form produkcji
rolnej.
CHRONOLOGIA
1797-1807 Legiony Polskie u boku Napoleona

1797 Pieśń Legionów Polskich we Włoszech
(J. Wybicki)
272 ZIEMIE POLSKIE W LATACH ITTl-ttU
1798 Zwycięstwo I Legii Legionów pod CrWta
Castcllana (K. Kniaziewicz)
1800 Bitwa pod Honenlinden z udziałem Legii
Naddunajskięj (K. Kniaziewicz)
1802-1803 Ekspedycja części Legionów na Santo
Domingo
1805 Tadeusz Czaclri zakłada nowoczesną
szkołę średnią - Liceum Krzemienieckie
1807 Traktat w Tylży - powstanie Księstwa
Warszawskiego
1808 Udział wojsk Księstwa w kampanii hisz
pańskiej Napoleona (szarża pod Samo-
sierra)
1809 Wojna polsko-austriacka (powiększenie
Księstwa Warszawskiego o część zaboru
austriackiego)
1811 Reforma uwłaszczeniowa w zaborze pru
skim
1812-1813 Udział Polaków w kampanii rosyjskiej
Napoleona (bitwa pod Borodino, nad
Berezyną)
1813 Księstwo Warszawskie w rękach Rosjan
1813 Bitwa pod Lipskiem - śmierć księcia Jó
zefa Poniatowskiego
1814-1815 Obrady kongresu wiedeńskiego - utwo
rzenie Królestwa Polskiego, Rzeczypo
spolitej Krakowskiej i Wielkiego Księ
stwa Poznańskiego
1815 Konstytucja Królestwa Polskiego
CHRONOLOGIA 273
1816 Dalszy ciąg reform uwłaszczeniowych
w Prusach
1817 Organizacje spiskowe w Królestwie:
Związek Przyjaciół „Panta Koina", Tbwa-
rzystwo Filomatów
1819 Wolnomularstwo Narodowe (W. Łuka
siński)
1820 Organizacje spiskowe w Królestwie:
Związek Wolnych Polaków, Towarzystwo
Filaretów
1820 Wystąpienie legalnej opozycji („kalisza-
nie") na forum sejmu
1821 Towarzystwo Patriotyczne (W. Łukasiń
ski)
1823 Uwłaszczenie chłopów w Wielkopolsce
1825 Towarzystwo Kredytowe Ziemskie
w Królestwie
1826 Śmierć gen. J. Zajączka - namiestnika
Królestwa
1826 Fabryka machin parowych na Solcu
(Warszawa)
1828 Sprzysiężenie podchorążych w warszaw
skiej Szkole Podchorążych Piechoty
1829 Mikołaj I królem Polski
1830 Noc Listopadowa (29-30 listopada) i po
czątek powstania listopadowego
1830-1831 Towarzystwo Patriotyczne (J. Lelewel)
1831 (październik) upadek powstania listopa
dowego
274 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 17»T-18lt4
1831 Komitet Narodowy Polski (J. Lelewel)
1832 Towarzystwo Demokratyczne Polskie -
Mały Manifest
1833 Partyzantka ZaJiwskiego (Zemsta Ludu)
1833 Związek Jedności Narodowej (organiza
cja z kręgu Hotelu Lambert)
1834 Młoda Polska (J. Lelewel)
1835 Powstają: Stowarzyszenie Ludu Pol
skiego (S. Konarski) i Gromady Ludu
Polskiego (m.in. S. Worcell)
1836 Towarzystwo Demokratyczne Polskie -
Wielki Manifest
1836-1841 Wojska zaborców okupują Rzeczpospo
litą Krakowską
1836 Konfederacja Narodu Polskiego
(J. Dwernicki)
1838 Związek Chłopski (P. Ściegienny)
1839 Związek Narodu Polskiego (E. Dembow
ski, H. Kamieński)
1840-1849 Budowa kolei warszawsko-wiedeńskiej
1842 Związek Plebejuszy (W. Stefański)
1841 Śmierć Karola Levittoux
1846 Nieudana próba wzniecenia ogólnonaro
dowego powstania przez poznańską Cen
tralizację; rabacja galicyjska i powstanie
krakowskie; likwidacja Rzeczypospolitej
Krakowskiej
1848 Wiosna Ludów na ziemiach polskich
(Wielkopolska, Galicja)
CHRONOLOGIA 275
1848 Uwłaszczenie chłopów w Galicji
1849-1850 Liga Polska w Wielkopolsce
1853-1856 Akcja księcia A. Czartoryskiego w spra
wie polskiej (wojna krymska)
1855 W Konstantynopolu umiera A. Mickie
wicz (próbował organizować tam ochot
niczy Legion Polski przeciw Rosji)
1856 Spotkanie cara Aleksandra II z ziemiań-
stwem Królestwa Polskiego -point de re
veries (żadnych nadziei...)
1857 Akademia Medyko-Chirurgiczna w War
szawie
1858-1861 Działalność Towarzystwa Rolniczego (A.
Zamoyski)
1860-1861 Manifestacje patriotyczne w Warszawie
1861 Obozy polityczne: „czerwoni" i „biali"
1862 Szkoła Główna w Warszawie (założyciel
- A. Wielopolski)
1863 (13-14 stycznia) dodatkowa branka do
armii carskiej - początek powstania
styczniowego
1863 Konwencja Alvenslebena
1864 Dekret uwłaszczeniowy władz carskich
(dla ziem Królestwa Polskiego)
1865 Egzekucja księdza S. Brzóski - dowódcy
ostatniej partii powstańczej
276 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1797-18*4
Władcy państw zaborczych w latach 1772-1918
Austria Prusy
(Austro-Węgry (II Rzesza Rosja
od 1867) od 1871)
Maria Teresa Fryderyku Katarzyna II
(1740-1780) (1740-1786) (1762-1796)
Józef II (1765- Fryderyk Wil Paweł I (1796-
-1790) helm II (1786- -1801)
-1797)
Leopold II Fryderyk Wil Aleksander I
(1790-1792) helm III (1797- (1801-1825)
-1840)
Franciszek II Fryderyk Wil Mikołaj I
(1792-1835) helm IV (1840- (1825-1855)
-1861)
Ferdynand I Wilhelm I Aleksander II
(1835-1848) (1861-1888) (1855-1881)
Franciszek Jó Fryderyk III Aleksander III
zef I (1848- (1888) (1881-1894)
-1916)
Karol I (1916- Wilhelm II Mikołaj II
-1918) (1888-1918) (1894-1917)
SYTUACJA ZIEM POLSKICH... 277
ZIEMIE POLSKIE
W LATACH 1865-1918
1. SYTUACJA ZIEM POLSKICH NA PRZEŁOMIE

XIX I XX WIEKU
Zabór rosyjski:
- represje po upadku powstania styczniowego:
• ostateczna likwidacja autonomii Królestwa Pol
skiego - zniesiono instytucje polskie (Rada
Stanu, Rada Administracyjna, komisje rzą
dowe) zastępując je instytucjami z rosyjską ka
drą urzędniczą, wprowadzono język urzędowy
rosyjski, budżet Królestwa włączono do budżetu
ogólnorosyjskiego, narzucono Królestwu nową
oficjalną nazwę „Przywiślański Kraj", do 1914
utrzymywano stan wojenny (naczelna władza
należała do warszawskiego generała-guberna-
tora),
• silna rusyfikacja szkolnictwa: od 188S wszystkich
przedmiotów nauczano w jęz. rosyjskim, wpro
wadzono specjalny system wychowawczy - hań
biący polską kulturę i historię, Szkołę Główną
w Warszawie przekształcono w rosyjski Uniwer
sytet Cesarski,
• Aleksander Apuchtin (1822-1904), rusyfikator
szkolnictwa w Królestwie, kurator warszaw
skiego okręgu szkolnego 1879-1897- okres jego
działalności nazwano „nocą apuchtinowską",
• szykanami objęto takže Kościół katolicki (m.ii.
poddano jego struktury pod zależność tzw. Ko
legium Rzymskokatolickiego powołanego przez
cara),
• brutalnie zlikwidowano Kościół unicki na
Chełmszczyźnie, urzędowo uznając tamtejszą
ludność za prawosławną -1875 (Kościół grecko
katolicki poza granicami Królestwa skasowano
już w 1839);
- walka z rusyfikacją:
• walka o przetrwanie narodu głównie przez
pracę organiczną (z inicjatywy polskiego kapi
tału powstała Szkoła Handlowa, Szkoła Tech
niczna),
• rozwinęło się tajne nauczanie w języku polskim
(jako odpowiedz na rusyfikację szkół),
• oświata ludowa (m.in. szereg elementarzy au
torstwa Konrada Prószyńskiego).
Zabór pruski:
- germanizacja zaboru pruskiego po zjednoczeniu
Niemiec (1871):
• Kuhurkampf (dosł. walka o kulturę) - polityka
kanclerza Rzeszy zmierzająca do ograniczenia
wpływów Kościoła katolickiego w Niemczech
SYTUACJA ZIEM POLSKICH... 279
(chodziło o przejęcie przez państwo dotychcza
sowych uprawnień Kościoła - odebrano admini
stracji kościelnej prawo prowadzenia akt stanu
cywilnego i nadzoru szkolnictwa, władze inge
rowały także w obsadę stanowisk kościelnych),
1872-1878,
• na ziemiach polskich Kulturkampf pokrywał się
z ogólną polityką germanizacji (uderzał w Ko
ściół, którego wyznawcami byli Polacy),
• Mieczysław Ledóchowski (1822-1902), arcybi
skup gnieźnieński i poznański, kardynał (od
1865), początkowo zwolennik współpracy z wła
dzami pruskimi, w okresie Kukurkampfu prze
ciwstawił się restrykcjom kanclerza Bismarcka,
za co został aresztowany i więziony przez 2 lata,
zmarł na emigracji,
• ograniczenie języka polskiego w szkołach (zli
kwidowany jako odrębny przedmiot nauczania
w 1887),
• wobec nauczania religii tylko w jęz. niemieckim
wybuchały protesty rodziców i uczniów narodo
wości polskiej (strajk dzieci we Wrześni, pobi
tych przez nauczycieli i policję za odmowę uży
wania jęz. niemieckiego na lekcjach religii -
19Q1,1902),
• „ustawa kagańcowa" - zakaz używania jęz. pol
skiego na zebraniach skupiających mniej niż
60% Polaków, 1908,
• rugi pruskie - przeprowadzone z inicjatywy
280 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 18<i5-1918
kanclerza Bismarcka przymusowe wysiedlenie
z Prus ok. 25 tys. Polaków nie posiadających
obywatelstwa pruskiego, 1885,
• działalność Komisji Kolonizacyjnej - niemiec
kiej instytucji powołanej w celu wykupu ziemi
z rąk polskich na terenie Wielkopolski (mimo
ogromnych dotacji państwowych nie spełniła
oczekiwanej przez Niemców roli), 1886-1918,
• władze niemieckie, widząc znikomą skuteczność
Komisji Kolonizacyjnej, wprowadziły ustawę
o przymusowym wykupie ziemi od Polaków
- 1908 (protesty niemieckiej opinii publicznej
ograniczyły jej egzekwowanie),
• działalność Niemieckiego Towarzystwa Marchii
Wschodniej (HAKATA) - prowadzącego ostrą
walkę z polskością w zaborze pruskim - antypol
ska propaganda, inspirowanie szykan ze strony
władz pruskich, 1891-1918-na terenie Niemiec
istniała do 1934;
- walka z germanizacją:
• strajki młodzieży szkolnej (Września 1901,
1902),
• polskie towarzystwa gospodarcze, kredytowe
chroniły własność ziemską przed zakusami Ko
misji Kolonizacyjnej (nawet wykupywały grunty
z rąk Niemców),
• Piotr Wawrzyniak (1849-1910), ksiądz, działacz
gospodarczy i oświatowy w zaborze pruskim, za
łożyciel Banku Ludowego w Śremie, inicjator
SYTUACJA ZJEM POLSKICH... 281
utwoizenia Związku Spółek Zarobkowych i Go

spodarczych (1891), poseł do sejmu pruskiego
(1894-1898),
• działalność oświatowa (tajne nauczanie, Towa
rzystwa Czytelni Ludowych),
• prasa polska („Górnoślązak" Wojciecha Kor
fantego),
• działalność naukowa (Towarzystwo Mazurskiej
Inteligencji Ludowej Wojciecha Kętrzyńskiego,
1872),
• działalność literacka (Michał Kajka, którego
twórczość związana była przede wszystkim
z Warmią i Mazurami),
• indywidualne przykłady walki z antypolskim
prawodawstwem (Michał Drzymała nie uzy
skawszy pozwolenia na budowę domu prowadził
gospodarstwo żyjąc w wozie cyrkowym, 1904),
• zajęcia sportowe w Towarzystwie Gimnastycz
nym „Sokół", połączone ze szkoleniem wojsko
wym (w zaborze pruskim gniazda sokole od
•1885).
Zabór austriacki:
- autonomia galicyjska - ograniczony samorząd kra
jowy, wynikający ze zmian w monarchii habsbur
skiej lat 1861-1873,
- w utworzonej w 1867 monarchii austro-węgierskiej
Galicja otrzymała status autonomiczny:
• Sejm Krajowy (samorząd lokalny ziem zaboru
austriackiego z siedzibą we Lwowie, działał od
1861),
• koło polskie w wiedeńskiej Radzie Państwa (sy
stem wyborczy oparty na tzw. kuriach fawoiyzo-
wał kręgi konserwatywne społeczeństwa, to jest
ziemiaństwo i bogatych mieszczan),
• język urzędowy i szkolnictwo polskie,
• reprezentantem władzy cesarskiej w Galicji był
namiestnik, rezydujący we Lwowie (osobę na
miestnika uzgadniano z kołem polskim),
• autonomia umożliwiła rozwój polskich ośrod
ków uniwersyteckich (m.in. krakowska -Akade
mia Umiejętności, lwowska politechnika), le
galne funkcjonowanie polskich partii politycz
nych i pozwoliła na nie skrępowane manifesto
wanie patriotyzmu (np. powtórny pogrzeb Ka
zimierza III Wielkiego, 500-lecie bitwy grun
waldzkiej),'
- polityka ugody z Austriakami:
• specjalny adres Sejmu Krajowego do cesarza
Franciszka Józefa I - „przy tobie najjaśniejszy
Panie stoimy i stać chcemy", 1866,
• zgłoszenie programu ugody - „Teka Stańczyka"
w „Przeglądzie Polskim", Kraków 1869,
• autorzy: Walerian Kalinka, Józef Szujski, Stani
sław Tarnowski, Stanisław Kożmian,
• główne myśli: potępienie koncepcji walki zbroj
nej, teoria rozszerzania autonomii poprzez lo
jalną współpracę z zaborcami.
VQPQCfEČNE RUCHY POLITYCZNE... 283
2. NOWOCZESNE RUCHY POLITYCZNE
NA ZIEMIACH POLSKICH
Galicyjski ruch ludowy:

- ksiądz Stanisław Stojaiowski rozpoczął wyda
wanie pism o tematyce rolniczej - „Wieniec"
i „Pszczółka" (informacje o nowych metodach
upraw, walka z alkoholizmem, pielgrzymki chłop
skie do Rzymu, czytelnictwo), 1875;
- Bolesław i Maria Wysłouchowie wydali pierwsze
na ziemiach polskich polityczne pismo ludowe -
„Przyjaciel Ludu" (uświadomienie narodowe pol
skich chłopów, walka o prawa polityczne włościan
galicyjskich, oświata, porady gospodarskie), 1889;
- Stronnictwo Ludowe (1895) przekształcone w Pol
skie Stronnictwo Ludowe (PSL) w 1903 - w pro
gramie postulaty reformy prawa wyborczego (li
kwidacja systemu kurialnego), regulacja problemu
serwitutów i szerszy dostęp do oświaty na wsi;
- rozłam w PSL: powstaje PSL-Piast (od tytułu or
ganu prasowego partii) z Piotrem Bojko i Wincen
tym Witosem na czele, oraz PSL-Lewica z Janem
Stapińskim, 1913.
Ruch narodowy na ziemiach polskich:

- Zygmunt Miłkowski (1824-1915) pseud. Teodor
Tomasz Jeż, literat, działacz polityczny, uczestnik
Wiosny Ludów na Węgrzech (1848-1849), emi
sariusz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego,
autor koncepcji stworzenia skarbu narodowego
(1866), współzałożyciel Ligi Polskiej (1887);
- emisariusz Z. Miłkowskiego - Zygmunt Balicki -
zakłada w Królestwie Związek Młodzieży Polskiej
„Zet", 1886;
- w Szwajcarii utworzono tajną organizację naro
dową Liga Polska (program zakładał zjednoczenie
sił narodowych W celu odzyskania niepodległości
i granic z 1772 - było to nawiązaniem do tradycji
powstańczych Królestwa), 1887;
- rozwiązanie Ligi Polskiej i założenie w Warsza
wie Ligi Narodowej (inicjatorzy: Roman Dmow
ski, Zygmunt Balicki) - tajnej organizacji politycz
nej polskich narodowców (program - patrz podro
zdział: „Doktryna ruchu narodowego"), 1893;
- we Lwowie wychodzi „Przegląd Wszechpolski" -
główny organ prasowy Ligi Narodowej, 1895;
- Liga Narodowa przekształciła się w ośrodek dys
pozycyjny ruchu, tworząc jednocześnie Stronnic
two Narodowo-Demokratyczne - masową organi
zację, działającą w trzech zaborach (program: le
galna walka polityczna o autonomię, odsunięcie
problemu niepodległości na bardziej sprzyjający
moment historyczny) - 1897.
Doktryna ruchu narodowego:
- program zawarty głównie w pracach Z. Balickiego
(Egoizm narodowy wobec etyki i R. Dmowskiego
Myiti nowoczesnego Polaka)',
NOWOCZESNE RUCHY POLITYCZNE... 285
- wartością najwyższą miała być wspólnota naro
dowa;
- należało zachować jedność narodową, bez względu
na przynależność państwową (wszechpolskość);
- normy etyczne powinien wyznaczać interes narodu
(tzw. egoizm narodowy);
- największym zagrożeniem dla narodu pozostają
Niemcy, Żydzi, masoni i socjaliści;
- nacisk na pracę uświadamiającą w duchu narodo
wym, odsunięcie na dalszy plan koncepcji zbrojnej
drogi do niepodległości i etosu powstańczego.
Ruch robotniczy i socjalistyczny na ziemiach pol
skich:
- ruch socjalistyczny - polityczny ruch inteligencki
o ograniczonym zakresie,
- ruch robotniczy - ruch opierający się na działal
ności związków zawodowych i środowiska robotni
czego (charakter bardziej masowy od socjalistycz
nego).
I Proletariat (1882)
- Ludwik Waryński (1856-1889), ideolog ruchu ro
botniczego, autor „programu brukselskiego" pol
skich socjalistów (1878), twórca I Proletariatu
(1882), aresztowany przez władze carskie (1883)
zmarł w szliselburskiej twierdzy.
program - likwidacja piywatnej własności, ziemi

i środków produkcji,
- bezpłatna oświata,
- równość społeczna,
metody terror ekonomiczny (strajki, demonstra
działania cje), terror polityczny (zamachy)
efekty większość działaczy do 1884 areszto
wana, osadzona w więzieniach lub stra
cona
O Proletariat (1888)
- Marcin Kasprzak (1860-1905), działacz robotni
czy, założyciel II Proletariatu (1888), członek PPS
(1896-1897), następnie SDKPiL (1904), schwytany
w dramatycznych okolicznościach przez carską po
licję i stracony.
program - walka rewolucyjna,
- hasło autonomii ziem polskich,
- nie podkreślali spraw socjalnych (stąd
brak większego poparcia wśród robot
ników)
metody walka rewolucyjna metodami terrory
działania stycznymi (np. zamach na generał-gu-
bernatora I. Hurko w 1892)
efekty spory wewnątrzpartyjne doprowadziły
do rozbicia organizacji - cześć działaczy
przeszła do PPS, inni do SDKPiL
NOWOCZESNE RUCHY POUTYCZSE... 287
III Proletariat (1900)
- Ludwik Kulczycki (1866-1941), działacz społeczny,
współzałożyciel II Proletáři tu (li'88), twórca
III Proletariatu (1900), po rewolucji 1905-1907 ze
rwał z socjalizmem, w niepoc egłej Polsce związał
się z Narodową Partią Robotiiczą.
program - rewolucja socjalistyczna,

- dyktatura proletariatu,
- przewidywali przejściową autonomię
Królestwa Polskiej o (zaraz po obale
niu caratu)
metody praca uświadamiająca wśród robotni
działania ków, działania terrorystyczne (w trakcie
rewolucji 1905-1907)
efekty po upadku rewolucji 19U5-1907 organi
zacja przestała funkconować
Związek Robotników Polskich (lf>89)
- Julian Marchlewski (1866-192Í), działacz robotni
czy, współzałożyciel Związku Robotników Polskich
i SDKPiL, po I wojnie światowej min. stanął na
czele Tymczasowego Komitetu Robotniczego Pol
ski (Białystok, lipiec-sierpień ' 920), później w Ro
sji Radzieckiej - przeciwnik niepodległej Polski
program zorganizowanie masowego ruchu ro

botniczego (na wzór niemiecki), walka
o prawa socjalne
288 ZIEMIE POLSKIE W IATĄC.P lffiS-1918
metody organizowanie kas oporu, strajki (np.

działania w Łodzi 1892), odrzucenie terroru
efekly związek rozbity przez aresztowania, oca
leli z pogromu działacze dołączyli do
SDKPiL
Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy -

SDKPiL (1893,1900)
- Róza Luxemburg (1871-1919), działaczka niemiec
kiego i polskojęzycznego ruchu robotniczego, ide
olog i przywódca SDKPiL, uczestniczyła w rewo
lucji 1905-1907, współzałożycielka Komunistycznej
Partii Niemiec (1918), zamordowana przez prze
ciwników politycznych.
program uznanie programu paryskiego PPS
(1892) za odstępstwo od idei socjali
stycznej, najważniejszym celem działal
ności jest intemacjonalistyczna walka
z kapitalizmem i osiągnięcie dyktatury
proletariatu (sprawą niepodległości Pol
ski niepotrzebnie odciąga robotników
od najważniejszych celów ruchu)
metody strajki, wiece, manifestacje, akcje terro
działania rystyczne podczas rewolucji 1905-1907
NOWOCZESNE RUCHY POLITYCZNE... 289
organizacja funkcjonowała do końca

I wojny światową, a jej działacze
utworzyli później partie komunistyczne
w Niemczech i Polsce
Polska Partia Socjalistyczna - PPS (1892)

- Bolesław Limanowski (1835-1935), założyciel pol
skiego ruchu socjalistycznego, uczestnik zjazdu pa
ryskiego (1892), w wolnej Polsce senator PPS
(1922-1935).
program - szkic programowy PPS powstał na

zjeździe socjalistów polskich w Paryżu
(1892)
- niepodległość Polski niezbędnym wa
runkiem budowy demokratycznego
ustroju i stopniowych przemian spo
łecznych (w duchu socjalistycznym)
- uspołecznienie ziemi i środków pro
dukcji
- ewentualna federacja Polski z Litwą,
Białorusią i Ukrainą
metody działalność konspiracyjna (kolportaż
działania „Robotnika", „Przedświtu''), aktywny
udział w rewolucji 1905-1907 (strajki,
akcje terrorystyczne Organizacji Bojo
wej PPS)
klęska rewolucji 1905-1907, traktowa

nej przez PPS jako kolejne powstanie,
znaczne straty w samej organizacji, prze
trwała jednak do niepodległości
Polska Partia Socjalno-Demokratyema (PPS-D) Ga

licji i Śląska Cieszyńskiego (1897)
- Ignacy Daszyński (patrz: Partie polityczne okresu
rządów sejmu do 1926)
- Herman Ueberman (1870-1941), czołowy dzia
łacz PPS-D Galicji i Śląska Cieszyńskiego, pod
czas I wojny światowej żołnierz Legionów Polskich,
w II Rzeczypospolitej m.in. poseł na sejm z PPS
(1919-1933), wyemigrował po procesie brzeskim
(1933), minister sprawiedliwości w rządzie polskim
na emigracji (1941).
program - socjalizm w ramach obowiązującego

'prawa
- reforma wyborczego systemu kurial
nego (Galicja)
- wprowadzenie ustawodawstwa socjal
nego (np. 8-godzinnego dnia pracy)
- rozszerzenie praw obywatelskich
metody wyłącznie działania zgodne z prawem
działania (legalna walka polityczna, udział w wy
borach itd.)
POZYTYWIZM I TRÓJLOJAL1ZM 291
do parlamentu austriackiego weszło

2 posłów PPS-D, aktywne uczestnic
two w tworzeniu orientacji na Austrię
w przededniu I wojny światowej
3. POZYTYWIZM ITROJLOJALIZM
Pozytywizm - ruch społeczno-polityczny przeciwsta
wiający się postawom idealistycznym i romantyzmowi:
- odrzucał możliwość odzyskania niepodległości Pol
ski drogą zbrojną (krytyka powstań i tradycji szla
checkich),
- opowiadał się za swobodnym rozwojem kapitali
stycznej gospodarki (praca organiczna - służąca
ojczyźnie: rozwój handlu, przemysłu i ogólnej za
możności społeczeństwa),
- kładł nacisk na rozwój oświaty i szerszy jej dostęp
również dla środowisk wiejskich (praca u podstaw
- krzewienie oświaty, higieny i obyczajów politycz
nych wśród włościan),
- dostrzegał konieczność integracji społeczeństwa
(np. postulaty równouprawnienia i asymilacji Ży
dów polskich, emancypacja kobiet),
- główny ośrodek pozytywizmu na ziemiach pol
skich: Warszawa,
- twórcy pozytywizmu warszawskiego: Bolesław
Prus, Eliza Orzeszkowa, Aleksander Świętochow-
292 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 18Í5-1918
ski (1849-1938), publicysta, filozof, działacz spo
łeczny, twórca pozytywizmu polskiego, autor ar
tykułu programowego pozytywistów polskich „My
i Wy" (1871).
Trójlojalizm - postawa polityczna części społeczeń

stwa polskiego po powstaniu styczniowym, oparta na
założeniu, że tylko lojalność wobec zaborców umoż
liwi Polakom przetrwanie. Trójlojalizm popularny był
zwłaszcza w Galicji (konserwatyści krakowscy), czę
ściowo w zaborze rosyjskim (arystokracja, burżuazja),
nie znalazł zrozumienia w zaborze pruskim, gdzie
trwała brutalna germanizacja.
4. PRZEMIANY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE
NA ZIEMIACH POLSKICH PO 1864
Rolnictwo:
austriacki przewaga drobnej własności (70%),
kryzys rolnictwa wywołany konkuren
cją Stanów Zjednoczonych (tania psze
nica), powolna mechanizacja, spowodo
wana brakiem funduszy
PRZEMIANY SPOŁECZNO-GOSPODARCZE... 293

pruski utrwalenie modelu kapitalistycznego
(23% małych gospodarstw), wobec kon
kurencyjności pszenicy amerykańskiej
przestawiono produkqe na hodowlę
(znaczne perspektywy zbytu na chłon
nym rynku Rzeszy), utrzymywał się wy
soki poziom mechanizacji
rosyjski ponad połowa (55%) małych gospo
(Króles darstw poniżej 10 ha, kryzys wywołany
two Pol konkurencją z Ameryki Płn., u progu
skie) XX wieku stopniowa mechanizacja
Przemysł:
" zabór cechy charakterystyczne

austriacki rozpoczęto wydobycie ropy naftowej
w Galicji (najlepszy rok 1909, później
zasoby na wyczerpaniu), ogólny słaby
wzrost produkcji
294 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 1WB-1918

pruski wzrost produkcji przemysłowej (Śląsk,
Wielkopolska), pojawiły się nowe struk
tury przemysłowe (spółki akcyjne -
np. Górnośląska Spółka Akcyjna 1898),
gwałtowna urbanizacja (Katowice), no
woczesna infrastruktura w postaci roz
winiętej sieci kolejowej i łączności (tele
graf, telefon, doskonale zorganizowana
poczta)
rosyjski po otwarciu dla Królestwa granic Ce
sarstwa odczuwalny rozwój przemysłu -
powstał nowoczesny ośrodek przemysłu
chemicznego i farmaceutycznego (Ło
wicz, Pabianice), włókiennictwa (Łódź),
ogólny wzrost produkcji przemysłowej,
powstały spółki akcyjne (np. w Zagłę
biu Dąbrowskim 1897), napływał kapi
tał zagraniczny, rosły ośrodki miejskie
(Warszawa i Łódź)
5. REWOLUCJA 1905-1907 NA ZIEMIACH POL

SKICH
Sytuacja w Rosji 1904-1905:

- wojna z Japonią: pasmo klęsk armii carskiej (oblę-
REWOLUCJA 1905-1907... 295
żenię i kapitulacja Portu Artura, przegrana w wiel

kiej bitwie lądowej pod Mukdenem, unicestwie
nie rosyjskiej floty wojennej w bitwie na wysokości
Wysp Cusziraskich);
- rewolucja: zapoczątkowane „krwawą niedzielą"
w Petersburgu (22 stycznia 1905) wystąpienia ro
botników, strajki, bunty w armii, akcje terrory
styczne itd.
Środowiska polityczne Królestwa wobec sytuacji

w Rosji:
- ugodowcy (endecy): manifestacja lojalności wobec
władz carskich - datki na pociąg sanitarny, wyko
rzystany w wojnie z Japonią i zdecydowane odcię
cie się od działań rewolucyjnych;
- Polska Partia Socjalistyczna (PPS): tzw. „starzy"
(z Józefem Piłsudskim, Stanisławem Wojciechow
skim) opowiadali się za rewolucją-powstaniem,
których efektem będzie oderwanie Królestwa od
Rosji, zaś tzw. „młodzi" (Bielecki, Kwiatek) uzna
wali rewolucję za walkę o obalenie samodzierżawia
wspólnie z rosyjskim ruchem rewolucyjnym;
- SDKPiL traktowała rewolucję na ziemiach pol
skich jako integralną część rewolucji rosyjskiej (nie
podejmowała żadnych działań o charakterze nie
podległościowym).
- fala strajków w całym zaborze rosyjskim (głów-
296 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 18*5-1918
nie robotnicy Warszawy, Łodzi, Zagłębia Dąbrow
skiego), styczeń - luty 1905;
- strajki szkolne o wprowadzenie języka polskiego
(poparcie PPS, do akcji włączyła się także organi
zacja młodzieżowa „Zet" związana z ruchem na-
Todowym);
- strajki robotników rolnych (postulaty - wzrost płac,
wprowadzenie jęz. polskiego do urzędów), marzec
1905;
- powstanie łódzkie: walki robotników z policją
i wojskiem inicjowane przez PPS i SDKPiL, czer
wiec 1905;
- powszechny strajk (tzw. październikowy) w Króle
stwie, oprócz robotników uczestniczą w nim także
pracownicy urzędów, dziennikarze, październik -
listopad 1905;
- po ogłoszeniu przez cara Mikołaja II ukazu o po
wołaniu Dumy (atrapa władzy ustawodawczej)
zdecydowanie przeciw rewolucji wystąpiła endecja,
- bratobójcze walki między bojówkami endeckiego
Narodowego Związku Robotniczego a bojów
kami socjalistycznymi (PPS) i komunistycznymi
(SDKPiL) - ok. 300 zabitych;
- legalizacja związków zawodowych związanych
z różnymi orientacjami politycznymi (od Ligi Na
rodowej po SDKPiL), marzec 1906;
- pogrom Żydów w Białymstoku (nie leżał w gra
nicach Królestwa) - wywołany przez prowokację
REWOLUCJA 1905-1907... 297
władz carskich spowodował śmierć 88 osób, 14-17
czerwca 1906;
- wybory do Dumy (27 posłów związanych z ende
cją), maj 1906;
- eskalacja terroru indywidualnego przez Organiza
cję Bojową PPS (zamachy na przedstawicieli władz
carskich, pociągi pocztowe, kasy), lipiec 1906;
- pacyfikacja działań rewolucyjnych (władze carskie
przy pomocy właścicieli fabryk, bojówek endec
kich), do kwietnia 1907.
Podział w PPS 1906:

- na IX Zjeździe PPS nastąpił rozłam w partii, spo- /
wodowany głównie za sprawą Organizacji Bojo
wej (Piłsudski chciał jej nadać charakter autono
micznej organizacji, będącej zalążkiem przyszłej
siły zbrojnej kolejnego powstania, natomiast lewica
partyjna dążyła do ścisłego podporządkowania OB
partii), 1906;
- działacze związani z OB-PPS założyli w Krako
wie PPS-Frakcję Rewolucyjną (J. Piłsudski, To
masz Arciszewski - patrz: Rząd polski na emigra
cji 1939-1945; Leon Wasilewski, Walery Sławek -
patrz: Sanacja), 1906;
- w Wiedniu utworzono PPS-Lewkę, z progra
mem określającym jako cel najważniejszy zniszcze
nie caratu i autonomię Królestwa w ramach de
mokratycznej Rosji (M. Koszutska, H. Wałecki),
1906.
298 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 18*5-1918
Echa rewolucji w innych zaborach:
- kampania o powszechne prawo wyborcze w Galicji
(likwidację systemu kurialnego);
- strajki szkolne na Pomorzu i w Poznańskiem.
Skutki rewolucji 1905-1907 w Królestwie:
- wywalczono prawo do zakładania szkół prywatnych
z wykładowym językiem polskim;
- władze carskie wydały zgodę na działalność pol
skich towarzystw naukowych, stowarzyszeń kultu
ralnych;
- legalną działalność polityczną w rosyjskiej Dumie
rozwinęły ugrupowania polityczne o postawie ugo
dowej (Stronnictwo Polityki Realnej, Stronnictwo
Narodowo-Demokratyczne);
- nastąpił wyraźny podział w społeczeństwie na zwo
lenników i przeciwników socjalizmu oraz zbrojnej
drogi ku niepodległości (przeważało ogólne znie
chęcenie do radykalnych działań).
6. SPRAWA POLSKA PODCZAS

I WOJNY ŚWIATOWEJ
Orientacje polityczne na ziemiach polskich przed wy
buchem I wojny światowej:
SPRAWA POLSKA... 299
Orientacja na Rosję
organizacjeLiga Narodowa; Polskie Drużyny

polityczne Sokole, Drużyny Bartoszowe (orga
i wojskowe nizacje paramilitarne z Galicji)
założenia Niemcy pozostają największym za-
grożniem dla Polski, nasza kultura
należy do kultury słowiańskiej, chro
nionej skutecznie tylko przez Rosję;
Rosja dokona zjednoczenia ziem
polskich - otrzymają one autonomię
i opiekę cara
mankamenty rezygnacja z szybkiego odzyskania
niepodległości (program niepodle
głościowy wg endecji był sprzeczny
z realizmem politycznym)
Orientacja na Austro-Węgry (lojalistyczna)
organizacje konserwatyści galicyjscy

polityczne
i wojskowe
założenia koncepcja trialistyczna - połączenie
Królestwa z Galicją i przekształce
nie monarchii Habsburgów w tria-
listyczne państwo Austro-Węgry -
Polska
mankamenty brak wyraźnego programu niepod

ległościowego i wpływu na losy ro
daków w zaborze pruskim
Orientacja na Austro-Węgry (niepodległościowa)

organizacjeKomisja Skonfederowanych Stron
polityczne nictw Niepodległościowych (PPS,
i wojskowe PPS-D Galicji i Śląska Ciesz., Pol
skie Stronnictwo Postępowe, PSL,
fronda z endecji) 1912; Związek
Walki Czynnej (tajna organizacja
powołana z rozkazu J. Piłsud
skiego we Lwowie 1908), „Strze
lec" (Kraków), „Związek Strze
lecki" (Lwów)
założenia przy pomocy Austrii wywołać po
wstanie w Królestwie, które miało
być podstawą odrodzonego państwa
polskiego
mankamenty brak zrozumienia dla tych koncep
cji w samym Królfttwie (owład
nięte endecką propagandą), zało
żenie niejasnej terytorialnie wolnej
Polski
Orientacja rewolucyjna
organizacje SDKPiL, później także PPS-Lewica

polityczne
i wojskowe
założenia hasło niepodległości Polski szko
dliwe dla sprawy proletariatu
mankamenty działalność sprzeczna z interesem
polskim
Państwa wałczące wobec kwestii polskiej:

- Odezwa Naczelnego Dowództwa wojsk państw
centralnych (sierpień 1914)
- miejsce wydania: Austro-Węgry, Niemcy,
- treść: deklaracja wyzwolenia narodu polskiego
spod „moskiewskiego jarzma";
- Odezwa Naczelnego Wodza armii rosyjskiej wiel
kiego księcia Mikołaja Mikołajewicza (sierpień
1914)
- miejsce wydania: Rosja,
- treść: zapowiedź połączenia wszystkich ziem
polskich pod berłem cara rosyjskiego (wzmian
ka o swobodach autonomicznych);
- Akt S listopada wydany przez cesarzy Wilhelma II
i Franciszka Józefa I (S listopada 1916)
- miejsce wydania: państwa centralne (okupo
wane przez nie Królestwo),
- treść: zapowiedź utworzenia samodzielnego
302 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 18*5-1918
Królestwa Polskiego, z dziedziczną monarchią
konstytucyjną, ziem wydartych Rosji (brak do
kładnych ustaleń w kwestii granic) i w sojuszu
z państwami centralnymi;
- Rozkaz noworoczny cara Mikołaja II (1916)
- treść: możliwość stworzenia państwa polskiego
(z trzech dotychczas rozdzielonych części)
w unii z Rosją;
- Odezwa piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robot
niczych i Żołnierskich (1917)
- treść: deklaracja prawa do niepodległości na
rodu polskiego;
- Oświadczenie Rządu Tymczasowego (1917)
- treść: zgoda na utworzenie państwa polskiego
z ziem etnicznie polskich, połączonego z Rosją
sojuszem polityczno-wojskowym;
- Deklaracja Praw Narodów Rosji, wydana przez
rząd bolszewicki Lenina (1917)
- treść: teoretyczne prawo do samostanowienia
narodu polskiego (wartość deklaracji zweryfiko
wana w latach 1919-1920);
- Orędzie prezydenta Wilsona - 13 punkt (1918)
- miejsce wydania: Stany Zjednoczone,
- treść: jednym z celów wojny światowej jest utwo
rzenie niepodległego państwa polskiego w gra-
nicach wg kryteriów etnicznych, z dostępem do
morza.
Polskie formacje zbrojne w I wojnie światowej:
Legiony Polskie:
- ochotnicze oddziały wojskowe walczące po stronie
państw centralnych;
- powołane 16 sierpnia 1914 (zalążek stworzyła kom
pania kadrowa J. Piłsudskiego walcząca w Króle
stwie od 6 sierpnia 1914);
- po reorganizacji w 1915 składały się z trzech
brygad (I Brygada - J. Piłsudski, II Brygada -
F. Kuttner, od 1916 J. Haller, III Brygada -
S. Szeptycki), łącznie ok. 15 tys. żołnierzy;
- Karol Trzaska-Durski (1849-1935), generał armii
austriackiej, podczas i wojny światowej komendant
Legionów Polskich (1914-1915), dowodzący grupą
wojsk legionowych w walkach m.in. o Przełęcz Pan-
tyrską (1914-1915);
304 ZIEMIE POLSKIE W LATACH 18*5-191*
-legionowe bitwy:
jednostki
data uczestniczące
i nazwa w bitwie najważniejsze informacje
bitwy po stronie
polskiej
9-11 li oddział wy polski oddział wykonu
stopada dzielony jąc głębokie rozpozna
1914 1 pułku pie nie na rzecz wojsk au-
manewr choty Le tro-węgierskich przedarł
z rejonu gionów pod się do Krakowa
Uliny dow. komen
Małej danta J. Pił
sudskiego
13 2 szwadron ułani przedarli się przez
czerwca ułanów cztery linie rosyjskich
1915 II Brygady okopów, jednak sukces
szarża Legionów ten nie został wyko
pod Ro (dow. rot rzystany, ponieważ do
kitna mistrz Zbi ataku nie poderwała się
gniew Dunin- piechota
-Wąsowicz)
llltif
I, II i III bry próba powstrzymania
gada ofensywy rosyjskiej gen.
Brusiłowa - po prze
łamaniu obrony wojsk
austro-węgierskich Ro
sjanie zagrozili polskim
tyłom i nastąpił upo
rządkowany odwrót Le
gionów (straty polskie
2 rys. zabitych, rannych
i zaginionych)
- przestały istnieć w wyniku kryzysu przysięgo
wego (przysięgi wierności cesarzom Austro-Węgier
i Niemiec odmówili żołnierze I i III brygady, inicja
tor akcji - J. Piłsudski został osadzony w twierdzy
magdeburskiej - lipiec 1917;
- z II Brygady (tzw. „żelazna brygada"), lojalnej wo
bec państw centralnych utworzono Polski Korpus
Posiłkowy, który bił się na froncie wschodnim do
lutego 1918, kiedy również porzucił dotychczaso
wych sojuszników i przeszedł na stronę rosyjską.
Legion Puławski:
- ochotniczy oddział polski walczący u boku armii
rosyjskiej;
- utworzony z inicjatywy podpułkownika Witolda
Gorczyńskiego i polityków związanych z orienta
cją na Rosję, jesień 1914;
306 ZIEMIE POLSKIE W ŁATACH 1X3-1918
- od maja do lipca 1915 walczył na froncie (m.in.
pod Radomiem);
- z jego resztek utworzono później Polską Brygadę
Strzelecką, 1916.
Korpusy polskie w Rosji:

- wojska polskie tworzone z Polaków służących w ar
mii rosyjskiej, za zgodą Rządu Tymczasowego (lato
1917);
- I Korpus Polski (tworzony na Białorusi, pod dow.
J. Dowbora-Muśnickiego liczył 15 tys. żołnierzy);
- II Korpus Polski (tworzony w Besarabii, pod dow.
Jana Stankiewicza, od 1918 J. Hallera liczył 6,5 tys.
żołnierzy);
- III Korpus Polski (tworzony na Ukrainie pod dow.
Eugeniusza de Henning-Michaelisa liczył ok. 3 tys.
żołnierzy);
- zlikwidowane przez wojska państw centralnych
wiosną 1918 (I i III korpus bez walki, II po bitwie
w rejonie Kaniowa);
- Józef Dowbór-Muśnicki (1867-1937), oficer armii
rosyjskiej, m.in. uczestniczył w wojnie z Japonią
(1904-1905), podczas I wojny światowej dowódca
I Korpusu Polskiego (1917-1918), następnie do
wódca Sił Zbrojnych Wielkopolski w powstaniu
przeciw Niemcom (1919), przeciwnik polityczny
J. Piłsudskiego;
- bitwa pod Kaniowem - krwawe starcie II Kor
pusu Polskiego (dow. gen. J. Haller) z wojskami
SPRÁWA POLSKA... 307
niemieckimi, kapitulacja Polaków nastąpiła po wy
czerpaniu amunicji, 11 maja 1918.
Armia Polska we Francji:

- utworzona latem 1917 na mocy dekretu prezydenta
Francji;
, - tworzyli ją Polacy - mieszkańcy Francji, Stanów
Zjednoczonych, Kanady oraz legitymujący się pol
skim pochodzeniem jeńcy - żołnierze państw cen
tralnych;
- nazywana armią Hallera (od nazwiska dowódcy)
lub błękitną armią (od koloru francuskich unifor
mów, w które była wyposażona);
- Józef Haller (1873-1960), założyciel Sokolich Dru
żyn Polowych (1912), podczas I wojny światowej
dowódca Legionu Wschodniego (1914), II Bry
gady Legionów (1916), Polskiego Korpusu Posił
kowego (1917-1918), II Korpusu Polskiego w Ro
sji (1918) i Armii Polskiej we Francji (1918),
w niepodległej Polsce tworzył Armię Ochotniczą
(1920), zasiadał w Sejmie (1920-1927), podczas
II wojny światowej członek rządu emigracyjnego
(1940-1943);
- część oddziałów wzięła udział w walkach na froncie
zachodnim, całość armii przybyła do Polski w 1919.
Bajończycy:
- ochotniczy oddział polski utworzony we Francji
w 1914;
- rozwiązany po krwawych walkach pod Arras (zo
stało tylko 30 żołnierzy i podziurawiony kulami
sztandar) -1915.
Polska Organizacja Wojskowa:

- tajna organizacja utworzona na rozkaz J. Piłsud
skiego w Królestwie Polskim, 1914;
- niezależna od jakichkolwiek orientacji (do 1915
prowadziła działania przeciw Rosji, po kryzysie
przysięgowym w 1917 wystąpiła przeciw państwom
centralnym;
- w listopadzie 1918 POW wystąpiła aktywnie prze
ciw okupantom niemieckim;
- Tadeusz Żuliński (1889-1915), członek Związku
Walki Czynnej (1908), żołnierz Legionów Polskich
(od 1914), z rozkazu j . Piłsudskiego stanął na czele
POW (1914), zginął na Wołyniu w walce z Rosja
nami.
Kalendarium wydarzeń związanych ze sprawą polską

w latach 1914-1918:
rok wydarzenia
1914 - nieudana próba wzniecenia powstania
w Królestwie przez oddziały J. Piłsud
skiego
- manifest Mikołaja Mikołajewicza do Po
laków
rok wydarzenia
1914 - utworzenie Naczelnego Komitetu Naro
cd. dowego w Krakowie (polityczna repre
zentacja orientacji na Austro-Węgry), for
mowanie Legionów Polskich przy boku
armii austriackiej
- walki oddziałów legionowych z Rosjanami
- tworzenie się struktur POW w Królestwie
1915 - wojska państw centralnych zajmują Kró
lestwo
- w ramach Legionów Polskich walczą już
trzy brygady
- słynna szarża ułanów II Brygady Legio
nów pod Rokitna
1916 - bitwa pod Kostiuchnówką, uczestniczą
w niej wszystkie brygady legionowe
- akt 5 listopada - państwa centralne
uznają prawo Polaków do posiadania wła
snego państwa
- powołanie Tymczasowej Rady Stanu
w Królestwie
1917 - obrady Związku Wojskowych Polaków
w Rosji
- odezwy piotrogrodzkiej Rady Delegatów
Robotniczych Żołnierskich i Rządu Tym
czasowego w sprawie polskiej
310 ZIEMIE POLSKIE W LATACH IMS-IMS
rok wydarzenia
1917 - Naczelny Polski KomitetNarodowy (NA-
cd. CZPOL) z chorążym Władysławem Racz-
kiewiczem tworzy oddziały polskie u boku
armii rosyjskiej
- kryzys przysięgowy w Legionach (J. Pił
sudski aresztowany, II Brygada Legionów
jako Polski Korpus Posiłkowy skierowana
na front wschodni)
- powstaje Komitet Narodowy Polski w Pa
ryżu (Roman Dmowski)
- Niemcy rozwiązują Tymczasową Radę
Stanu (zastąpiona Radą Regencyjną -
A. Rakowski, Z. Lubomirski, J. Ostrow
ski)
1918 - orędzie prezydenta USA W. Wilsona -
zapowiedź utworzenia niepodległego pań
stwa polskiego z dostępem do morza
- traktat państw centralnych z Ukraińską
Republiką Ludową (Chełmszczyzna w ra
mach przyszłego państwa ukraińskiego)
- Polski Korpus Posiłkowy przechodzi pod
Rarańczą na stronę rosyjską
- bitwa pod Kaniowem - II Korpus Polski
rozbity przez Niemców
- deklaracje państw Ententy o utworzeniu
państwa polskiego
CHRONOLOGIA 311
rok wydarzenia
1918 - Rada Komisarzy Ludowych W. Lenina
cd. anuluje traktaty rozbiorowe Rzeczypo
spolitej
- rozbudowa Armii Polskiej we Francji (na
jej czele stanął gen. J. Haller)
- powstają pierwsze ośrodki władzy na zie
miach polskich
- do Warszawy przybywa, zwolniony przez
Niemców, Józef Piłsudski (10 listopada
1918)
CHRONOLOGIA
1866 Adres galicyjskiego Sejmu Krajowego do

cesarza Franciszka Józefa I
1867 Kolejne restrykcje władz carskich w Kró
lestwie (likwidacja komisji rządowych,
Rady Administracyjnej i Rady Stanu)
1867 Galicja otrzymuje autonomię w ramach
Austro- Węgier
1869 Szkoła Główna w Warszawie zamieniona
w rosyjski Uniwersytet Cesarski
1869 „lęka Stańczyka" w Krakowie
1870 Bank Handlowy Leopolda Kronenberga
1871 Udział Polaków w Komunie Paryskiej
(śmierć J. Dąbrowskiego)
1872-187Íi Kuhurkampfw zaborze pruskim
1875 Likwidacja Kościoła unickiego na
Chehnszczyźnie
1875 „Wieniec" i „Pszczółka" księdza Stoja-
łowskiego
1875 Pierwszy elementarz Konrada Prószyń
skiego
1882 I Proletariat (L. Waryński)
1885 Rugi pruskie
1886 Komisja Kolonizacyjna w zaborze pru
skim
1887 Liga Polska (Z. Miłkowski)
1888 II Proletariat (M. Kasprzak)
1889 Związek Robotników Polskich (J. Mar
chlewski)
1892 Zjazd socjalistów polskich w Paryżu, po
wstanie PPS
1893 SDKP
1893 Liga Narodowa (R. Dmowski, Z. Balicki)
1894 Kazimierz Prószyński montuje pleograf
1894 Towarzystwo Marchii Wschodniej - HA
KATA
1895 Stronnictwo Ludowe (B. Wysłouch,
J. Bojko, J. Stapmski)
1897 Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne
1897 PPSD Galicji i Śląska Cieszyńskiego
1898 Rad i polon - pierwiastki promieniotwór
cze odkryte przez małżeństwo M. Skło-
dowską-Curie i P. Curie
CHRONOLOGIA 313
1900 SDKPiL (R. Luxemburg)
1901 Strajk szkolny we Wrześni
1903 SL przekształcone w Polskie Stronnictwo
Ludowe
1904-1905 W wojnie rosyjsko-japońskiej biorą
udział Polacy - poddani Mikołaja II
1905-1907 Rewolucja rosyjska
1905 Wizyty R. Dmowskiego i J. Piłsudskiego
w Tokio (polski kontekst wojny rosyjsko-
-japońskiej)
1906 Podział w PPS (PPS-Frakcja Rewolu
cyjna, PPS-Lewica)
1908 Ustawa o przymusowym wykupie ziemi
z rąk Polaków w zaborze pruskim
1908 Związek Walki Czynnej (K. Sosnkowski)
1912 KSSN w Galicji (orientacja na Austro-
-Węgry)
1913 Rozłam w PSL (PSL-Piast, PSL-Lewica)
1914-1918 I wojna światowa (patrz: Kalendarium
wydarzeń związanych ze sprawą polską
1914-1918)
314 II RZECZPOSPOLITA
H RZECZPOSPOLITA
1. ODZYSKANIE NIEPODLEGŁOŚCI
Polskie ośrodki władzy jesienią 191&

- Rada Regencyjna w Warszawie (Aleksander Ra
kowski, Zdzisław Lubomirski, Józef Ostrowski)
- powołana przez niemieckiego okupanta jeszcze
w 1917;
- Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego w Cieszy
nie (prezydium: Józef Londzin, Jan Machejda, Ta
deusz Reger) - istniała od 19 października 1918
i prowadziła negocjacje z Czechami w sprawie po
działu Śląska Cieszyńskiego;
- Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (ko
mitet wykonawczy: Wincenty Witos, Ignacy Da
szyński, Aleksander Skarbek, Władysław TertiJ) -
od 28 października reprezentowała władze polskie
w Małopolsce zachodniej;
- Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich
(pierwsza powstała w Lublinie 5 listopada 1918,
założona przez działaczy SDKPiL, PPS-Lewicy, ży
dowskiego Bundu, główne zadanie: wzniecić rewo-
ODZYSKANIE NIEPODLEGŁOŚCI 315
łucję przy jednoczesnym odizuceniu idei niepodle
głości Polski);
- Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej w Lublinie,
utworzony w nocy z 6 na 7 listopada 1918 (premier
- 1 . Daszyński, wśród ministrów Jędrzej Moraczew-
ski, Tomasz Arciszewski, Edward Śmigły-Rydz) -
manifest rządu był zbieżny z programem polskich
socjalistów, wyraźnie odcinał się od idei rewolucyj
nych i bolszewizmu;
- Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu,
utworzony 10 listopada 1918 (skład: A. Adamski,
W. Korfanty, A. Poszwinski) - dążył do oderwania
ziem zaboru pruskiego od Niemiec;
- Komitet Narodowy Polski w Paryżu (istniał od
1917, kierowany przez R. Dmowskiego, w składzie
m.in. E. Piltz, M. Seyda) - przez zwycięskie mo
carstwa uznawany za oficjalne przedstawicielstwo
Polski.
Kształtowanie się ustroju państwa polskiego (listo

pad 1918 - luty 1919):
- przybycie J. Piłsudskiego do Warszawy, 10 listo
pada 1918;
- Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu władzę
nad tworzącym się wojskiem polskim, 11 listopada
1918;
- rozwiązanie się Rady Regencyjnej, Piłsudski prze
jął całość władzy cywilnej i wojskowej, 14 listopada
1918;
- J. Piłsudski powołuje rząd Jędrzeja Moraczew-

skiego (lewica niepodległościowa związana z ko
mendantem), 18 listopada 1918;
- dekret o najwyższej władzy państwowej - J. Piłsud
ski został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa,
22 listopada 1918;
- dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawo
dawczego, 28 listopada 1918;
- po nieudanej próbie zamachu stanu (tzw. pucz Ja-
nuszajtisa z 4 stycznia 1919) do dymisji podał się
rząd J. Moraczewskiego, 16 stycznia 1919;
- powstaje nowy gabinet z Ignacym Paderewskim
na czele (uznany przez wszystkie liczące się siły
polityczne, także przez KNP R. Dmowskiego),
16 stycznia 1919;
- wybory do Sejmu Ustawodawczego (Małopolska
zach. i dawne Królestwo Polskie), 26 stycznia 1919;
- Mała Konstytucja: władza ustawodawcza - sejm,
władza wykonawcza - rząd i Naczelnik Państwa,
odpowiedzialni przed sejmem), 20 lutego 1919.
2. USTALENIE GRANIC II RZECZYPOSPOLITEJ

Granica polsko-czechosłowacka:
przedmiot konfliktu:
Śląsk Cieszyński
najważniejsze wydarzenia:
- umowa między Radą Narodową Księstwa Cie-
USTALENIE GRANIC 11 RZECZYPOSPOLITEJ 317
szyńskiego a Národním Yyborem pro Slezko

gwarantowała podział spornego terytorium wg
kryteriów etnicznych, 5 listopada 1918
- inwazja wojsk czeskich - wyparcie wojsk pol
skich z terenów nad rzeką Olzą (Zaolzie), sty
czeń 1919
- wroga postawa władz czechosłowackich wobec
Polski w trakcie wojny polsko-radzieckiej, 1920
ostateczne rozstrzygnięcia:
na międzynarodowej konferencji w Spa mocar
stwa zachodnie wymusiły na Polsce rezygnację
z plebiscytu i oddały spome terytorium (ze 100-
-tys. ludnością polską) Czechosłowacji.
Konflikt polsko-ukraiński:
Małopolska wschodnia, Wołyń, Podole
- walki polsko-ukraińskie (Zachodnioukraińska
Republika Ludowa i Ukraińska Republika Lu
dowa) o sporne terytoria, rozpoczęte w nocy
z 31 października na 1 listopada 1918
- dramatyczna obrona Lwowa (dow. kpt. Czesław
Mączyński) przed wojskami ukraińskimi, do 22
listopada 1918 miasto całkowicie w polskich rę
kach
- sukcesy wojsk polskich na Wołyniu (zwycięskie
walki zgrupowania mjr. Leopolda Lisa-Kuli)
luty-marzec 1919
- po włączeniu się do działań wojennych armii

gen. Hallera Polacy doszli do linii rzeki Zbrucz,
mąj-lipiec 1919
w obliczu wspólnego zagrożenia ze strony bol
szewików Polska i Ukraińska Republika Lu
dowa zawarły sojusz polityczno-wojskowy, usta
lając wspólną granicę na rzekach Zbrucz i Ho-
ryń, 21 kwietnia 1920; zwolennicy Zachodniou-
kraińskiej Republiki Ludowej nigdy nie zaak
ceptowali tego rozstrzygnięcia.
Granica polsko-litewska:
Wileńszczyzna, Suwalszczyzna
- wyprawa wileńska wojsk polskich doprowadziła
do wyparcia bolszewików z miasta (odezwa
J. Piłsudskiego do mieszkańców byłego Wiel
kiego Księstwa Litewskiego) - 22 kwietnia 1919
- wytyczenie polsko-litewskiej linii demarkacyj-
nej, 8 grudnia 1919
- Polska oficjalnie uznaje istnienie państwa litew
skiego, 4 lipca 1920
- współdziałając z Sowietami wojska litewskie za
jęły Sejny, Suwałki, przejęły od Sowietów Wilno,
lipiec 1920
- „bunt" gen. Lucjana Żeligowskiego - polska
Dywizja Litewsko-Białomska rozbiła siry litew-
USTALENIE ORANIC U RZECZYPOSPOLITEJ 319
skie i zajęła Wileńszczyznę, 8-9 października
1920
- po zajęciu spornych terenów przez stronę pol
ską (Suwalszczyzna - wrzesień 1920, Wileń-
szczyzna - październik 1920) włączono je do od
rodzonej Rzeczypospolitej (decyzja Sejmu Li
twy Środkowej z 1922)
- Litwa nigdy nie uznała włączenia Wileńszczyzny
do Polski i do 1938 nie utrzymywała stosunków
dyplomatycznych z Warszawą.
Granica polsko-radziecka:
niepodległość Polski („przez trupa Polski wiodła
droga ku rewolucji europejskiej i wszechświato
wej")
- pierwsze starcie wojsk polskich z Armią Czer
woną - Mosty nad Niemnem, 14 lutego 1919
- zwycięskie boje oddziałów polskich na Polesiu
(m.in. grupa gen. W. Sikorskiego zajęła Mo-
zyrz), marzec 1920-
- wielka ofensywa wojsk polskich i ukraińskich -
opanowanie Kijowa, kwiecień-maj 1920
- przerwanie frontu polskiego przez Armię
Konną S. Budionnego - Samhorodek, 5 czerwca
1920
- ofensywa radzieckiego Frontu Zachodniego
(M. Tuchaczewski) na Białorusi, gwałtowny od
wrót Polaków, 4 lipca 1920
- bitwa warszawska rozgrywana między Włocław
kiem a rzeką Wieprz (decydujące uderzenie
grupy manewrowej pod dow. J. Piłsudskiego),
13-25 sierpnia 1920
- bitwa nad Niemnem - kolejny sukces Wojska
Polskiego, przesądzający o zwycięstwie w całej
wojnie, 20-29 września 1920
- rozejm i rokowania pokojowe, październik 1920
traktat w Rydze z 18 marca 1921 ustalił gra
nicę polsko-radziecką ná linii Dzisna-Dokszyce-
-Słucz-Ostróg-Zbrucz, Polska zgodziła się na
utrzymanie sowieckiej władzy nad narodami
ukraińskim i białoruskim.
Granica polsko-niemiecka
Pomorze Gdańskie
- spory na temat granicy polsko-niemieckiej i sta
tusu Gdańska w trakcie konferencji wersalskiej
(niechętna Polakom delegacja Wielkiej Bryta
nii), styczeń-czerwiec 1919
- zaślubiny Polski z morzem (gen. Haller), 20 lu
tego
- traktat wersalski z 28 czerwca 1919 gwaran-
USTALENIE ORANIC U RZECZYPOSPOLITEJ 321
tował Polsce dostęp do morza przez Pomorze
Wschodnie (70-km pas wybrzeża)
- Wolne Miasto Gdańsk decyzją zwycięskich mo
carstw miało należeć do polskiego obszaru cel
nego, Polska uzyskała również przywilej posia
dania wojskowej placówki tranzytowej na We
sterplatte, 28 czerwca 1919;
Warmia, Mazury i Powiśle
- konferencja wersalska podjęła decyzję o prze-
•. prowadzeniu na spornych terenach plebiscytu,
28 czerwca 1919
- plebiscyt, przeprowadzony w niekorzystnych dla
Polski okolicznościach (ofensywa Tuchaczew-
skiego na Warszawę, terror władz niemieckich),
11 lipca 1920
w rezultacie plebiscytu niemal całość spornego
terytorium została włączona do niemieckich
Prus Wschodnich, lipiec 1920;
Wielkopolska
- przybycie Ignacego Paderewskiego do Poznania
- manifestacje patriotyczne, 26 grudnia 1918
- wybuch walk polsko-niemieckich w Wielkopol
sce, 27 grudnia 1918
- na zajętych przez Polaków terenach władzę

obejmuje Komisariat Naczelnej Rady Ludowej,
8 stycznia 1919
- na czele Sił Zbrojnych Wielkopolski staje gen.
Józef Dowbór-Muśnicki, 16 stycznia 1919
- niemiecka ofensywa ze stycznia 1919 powstrzy
mana przez ultimatum Ententy, zawieszenie
działań na większą skalę, 16 lutego 1919
przejęcie niemal całej Wielkopolski przez
stronę polską, zgodnie z decyzją traktatu wer
salskiego z 28 czerwca 1919;
Górny Śląsk
- decyzją traktatu wersalskiego (28 czerwca 1919)
o przynależności państwowej ziem miał zdecy
dować plebiscyt
- wobec nasilających się wystąpień antypolskich
wybuchło pierwsze powstanie śląskie (ile przy
gotowane i rozbite przez Niemców), 17 sierpnia
1919
- objęcie Śląska jurysdykcją Międzysojuszniczej
Komisji Rządzącej i Plebiscytowej (wraz z nią
przybyły wojska francuskie, angielskie i wło
skie), luty 1920
- drugie powstanie śląskie - reakcja na terror
i naciski dyplomacji niemieckiej zmierzającej do
USTALENIE GRANIC U RZECZYPOSPOLITE! 323
uchylenia decyzji o plebiscycie, 19-20 sierpnia
1920
- rozejm polsko-nietniecki: obie strony wyrzekają
się stosowania terroru i tworzą wspólną Policję
Plebiscytową, 28 sierpnia 1920
- plebiscyt na Górnym Śląsku: 479 gmin za Pol
ską, 709 za Niemcami, 20 marca 1921
- trzecie powstanie śląskie - wybuchło po ogło
szeniu przez Międzysojusznicza Komisję Rzą
dzącą i Plebiscytową projektu podziału Śląska
(tylko dwa powiaty dla Polski), największe i do
brze zorganizowane, 3 maja 1921
- walki o Górę Św. Anny - dramatyczne boje
o najważniejszy punkt strategiczny na drodze
niemieckiej ofensywy, 21 maja - 11 czerwca
1921
- obie strony zostały rozdzielone przez wojska
Ententy (lipiec), 1920
Rada Ligi Narodów, pod wrażeniem trzeciego
powstania śląskiego przyznała Polsce 6 powia
tów i 46% ludności Górnego Śląska (tj. 1/3 ca
łości obszaru plebiscytowego z większością prze
mysłu górnośląskiego).
Bohaterowie walk o granice:

- Leopold Lis-Kula (1896-1919), podpułkownik, żoł
nierz I Brygady Legionów, znany z niezwykłych
predyspozycji dowódczych, po I wojnie światowej
walczył z Ukraińcami na Wołyniu, poległ w zwy

cięskiej bitwie pod TUrczynem;
- Ignacy Jan Skorupka (1893-1920), kapelan Wojska
Polskiego, ochotnik w wojnie polsko-radzieckiej,
zginał pod Ossowem, w trakcie bitwy na przedpo
lach Warszawy;
- Lucjan Żeligowski (1865-1947), generał, żołnierz
polskich formacji zbrojnych w Rosji (1915-1919),
następnie dowódca związków operacyjnych i tak
tycznych podczas wojny z Rosją radziecką (1919-
-1920), przeprowadził z Dywizją Litewsko-Białoru
ską słynną akcję odzyskania Wileńszczyzny (1920),
uczestnik zamachu majowego po stronie J. Piłsud
skiego (1926), podczas II wojny światowej zasiadał
w emigracyjnej Radzie Narodowej, pod koniec ży
cia trapiony niedyspozycją umysłową (np. głosił, że
wyzwolił Wilno dla... Białorusi);
- Wojciech Korfanty (1873-1939), polityk, wydawca
„Górnoślązaka", przywódca trzeciego powstania
śląskiego (1921), w niepodległej Polsce przeciwnik
obozu sanacyjnego, więziony w Brześciu (1930),
następnie na emigracji, gdzie współtworzył opozy
cyjny Front Morges (1936), po powrocie do kraju
zmarł.
3. KONSTYTUCJE RZECZYPOSPOLITEJ
Konstytucja marcowa (17 marca 1921):
- okoliczności uchwalenia:
• zbliżający się termin plebiscytu na Górnym Ślą-
KONSTYTUCJE RZECZYPOSPOLITEJ 325
sku (kolejny argument dla glosujących za Pol

ską),
• znaczny wpływ na ostateczny kształt ustawy za
sadniczej mieli przeciwnicy marszałka Piłsud
skiego, co znalazło wyraz np. w relacjach miedzy
władzą ustawodawczą a wykonawczą;
- prawa wyborcze:
• pięcioprzymiomikowe: równe, tajne, powszech
ne, bezpośrednie, proporcjonalne,
• czynne prawo wyborcze: 21 lat do sejmu, 30 lat
do senatu, -
• bierne prawo wyborcze: 25 lat do sejmu, 40 lat
do senatu;
- władza ustawodawcza:
• sejm: posiadał inicjatywę ustawodawczą, odrzu
cał senackie veto, uchwalał budżet państwa,
podlegała mu Najwyższa Izba Kontroli i rząd,
marszałek sejmu zastępował prezydenta w peł
nieniu obowiązków głowy państwa, liczba po
słów-444,
• senat posiadał prawo veta wobec sejmowych
projektów ustaw, liczba senatorów - 111,
• obie izby wybierane co 5 lat;
- władza wykonawcza:
• prezydent: wybierany na 7 lat przez Zgroma
dzenie Narodowe (sejm i senat), głowa pań
stwa, formalny zwierzchnik sił zbrojnych, spra
wował władzę wykonawczą (akty prezydenta wy
magały kontrasygnaty - czyli podpisu odpo-
wiedniego ministra, który był odpowiedzialny

przed sejmem), rozwiązywał parlament (jednak
za zgodą 3/5 senatu), dysponował prawem łaski,
za swoją działalność odpowiadał przed Trybuna
łem Stanu,
• rząd (Rada Ministrów) kierowany był przez pre
miera (prezes Rady Ministrów), za swoją dzia
łalność odpowiadał przed sejmem;
- władza sądownicza: niezawisłe sądy, sędziów mia
nował prezydent, Trybunał Stanu powoływany był
przez Zgromadzenie Narodowe.
Konstytucja kwietniowa (23 kwietnia 1935):
- okoliczności uchwalenia:
• tezy ustawy zasadniczej autorstwa obozu sana
cyjnego przeszły jako projekt konstytucji (wyko
rzystano nieobecność opozycji w ławach posel
skich), styczeń 1934,
• projekt konstytucji rozpatrywano następnie jako
poprawkę senatu, wymaganą w takich okolicz
nościach większością 11/Ě0, marzec 1935;
- prawa wyborcze:
• czteroprzymiotnikowe: równe, tajne, powszech
ne, bezpośrednie,
• czynne prawo wyborcze: 24 lata do sejmu,
• bierne prawo wyborcze: 30 lat do sejmu,
• do senatu obowiązywała specjalna ordynacja:
1/3 wybierał prezydent, 2/3 Kolegia Elektorskie
- tym samym ograniczono zasadę powszechno
ści;
KONSTYTUCJE RZECZYPOSPOLITEJ 327
- władza ustawodawcza:
• sejm: uchwalał ustawy, budżet państwa, liczba
posłów-208,
• senat: w wielu przypadkach zatwierdzał decyzje
sejmu, marszałek senatu zastępował prezydenta
w pełnieniu obowiązków głowy państwa, liczba
senatorów - 96,
• obie izby wybierane co S lat;
- władza wykonawcza:
• prezydent: wybierany na 7 lat w wyborach po
wszechnych spośród kandydatów wyznaczonych
przez ustępującego prezydenta i Zgromadzenie
Elektorów, mianował rząd, zwoływał i rozwiązy
wał sejm i senat, dysponował prawem veta wo
bec ustaw sejmowych, posiadał prawo wydawa
nia dekretów (zniesiono zasadę kontrasygnaty),
mianował według własnej woli Generalnego In
spektora Sił Zbrojnych, prezesa Najwyższej Izby
Kontroli, prezesa Sądu Najwyższego, 1/3 składu
senatu, w czasie wojny mógł wyznaczyć swego
następcę, odpowiadał „przed Bogiem i histo
rią",
• rząd: odpowiedzialny przed prezydentem (znie
siona zależność od sejmu), kierował sprawami
państwa nie zastrzeżonymi dla innych organów
władzy;
- władza sądownicza: niezawisłe sądy (chociaż za
sada niezawisłości została ograniczona przez pro
cedurę mianowania sędziów i Trybunału Stanu).
4. PARTIE POLITYCZNE W POLSCE OKRESU

„SEJMOKRACJI" (DO 1926 R.)
Ruch narodowy
partia polityczna: Związek Ludowo-Narodowy (od
1919),
przywódcy: Roman Dmowski (1864-1939), założyciel
Ligi Narodowej (1893), zwolennik orientacji na
Rosję i państwa entenry (1914-1918), prezes Ko
mitetu Narodowego Polskiego w Paryżu (1917),
członek delegacji polskiej na konferencji wer
salskiej (1919), założyciel Obozu Wielkiej Polski
(1926), przekształcił Związek Ludowo-Narodowy
w Stronnictwo Narodowe (1928); także Stanisław
Głąbiński, Stanisław i Władysław Grabscy, Woj
ciech Trąmpcryński;
poparcie społeczne: kiteligencja, klasy średnie, mło
dzież (znacząca siła polityczna, trzon administra-
cji państwowej, pokaźny procent głosów w wybo
rach 1919 i 1922);
program: zgoda narodowa i solidaryzm społeczny,
polski charakter państwa (asymilacja mniejszości
narodowych, uprzywilejowanie Polaków, w razie
potrzeby, zgodnie z egoizmem narodowym, nacisk
psychologiczny, nawet terror), wychowanie mło
dzieży w duchu polsko-katoliclrim.
Konserwatyści
partie polityczne: Stronnictwo Prawicy Narodowej
PARTIE POLITYCZNE W POLSCE... 329
(1921), Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe
(1925);
przywódcy: Stanisław Mackiewicz-Cat (1896-1966),
żołnierz POW (1916-1917), założyciel dziennika
konserwatywnego w Winie („Słowo" 1922), po
zamachu majowym poseł z ramienia BBWR
(1928-1935), wieziony za krytykę rządu (1939),
w trakcie II wojny światowej członek emigracyj
nej Rady Narodowej (1940-1941), następnie pre
mier rządu na wychodźstwie (1954-1955), od 1956
w kraju; także Stanisław Badeni, Stanisław Stroń-
ski;
poparcie społeczne: ziemiaństwo, duchowieństwo, za
możni chłopi;
program: utrzymanie ścisłych związków państwa
z Kościołem, ideologia narodowa oparta na soli
daryzmie społecznym, sympatie monarchistyczne,
sprzeciw wobec reformy rolnej (popierali parce
lację, tylko na zasadzie dobrowolności).
Ruch chrześcijańsko-społeczny
partia polityczna: Polskie Stronnictwo Chrześcijań
skiej Demokracji - chadecja (1919);
przywódca: Wojciech Korfanty (patrz: Ustalenie gra
nic II Rzeczypospolitej);
poparcie społeczne: drobnomieszczaństwo, inteligen
cja, część robotników,
program: encyklika papieska rerum novanun wy
kładnią programu chadecji, odrzucenie socjali-
zmu, ochrona własności, potępienie dogmatycz

nego liberalizmu, wspieranie spółdzielczości, kle
rykalizm (związki państwa z Kościołem - wpływ
Kościoła n» szkolnictwo, obyczaje, kulturę).
Ruch Ludowy
partia: Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast" (1913)
działacze Wincenty Witos (1874-1945), działacz
Stronnictwa Ludowego (1895), Polskiego Stron
nictwa Ludowego (1903), przywódca PSL-Piast
(1913), członek związanego z orientacją na Au-
stro-Węgry Naczelnego Komitetu Narodowego
(1914), u progu niepodległości czołowy dzia
łacz Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie
(1918), w II Rzeczypospolitej trzykrotny premier
(1920, 1923, 1926), wieziony przez władze sana
cyjne w Brześciu (1930), następnie na emigracji
(od 1933), wybrany prezesem Stronnictwa Ludo
wego (1935), po ÍI wojnie światowej na krótko
prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego (1945);
także Jan Dąbslti, Maciej Rataj;
poparcie społeczne: głównie zamożni gospodarze;
program: walka ze skrajnymi programami o charakte
rze socjalistycznym i konserwatywnym, stopniowa
reforma rolna -u za odszkodowaniem dla właści
cieli (program typowej partii centrowej);
partia: Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie"

(1915)
PARTIE POLITYCZNE W POLSCE- 331
działacze: Stanisław Thugutt (1873-1941), żołnierz
Legionów Polskich i POW, jeden z przywódców
PSL „Wyzwolenie" (od 1917), działacz Stronnic
twa Ludowego (1931-1939), minister spraw we
wnętrznych pierwszego rządu odrodzonej Rzeczy
pospolitej (1918), współorganizator Centrolewu
(1929); także T. Nocznicki, B. Stolarski;
poparcie społeczne: małorolni chłopi, robotnicy rolni;
program: radykalna reforma rolna - z przymusową
parcelacją i przejęciem kosztów wykupu ziemi
przez państwo, rozdział państwa ód Kościoła,
uprawnienia dla mniejszości narodowych;
partia: Niezależna Partia Chłopska (1924)

działacz: Sylwester Wojewódzki (1892-1937), żołnierz
Legionów Polskich i POW (1914-1918), po odzy
skaniu niepodległości początkowo w Wojsku Pol
skim (do 1923), następnie stał się zwolennikiem
komunizmu, zakładając Niezależną Partię Chłop
ską (1924). W1931 wyjechał do ZSRR, gdzie zo
stał zgładzony w trakcie czystek stalinowskich;
poparcie społeczne: biedota wiejska, środowiska pe
netrowane przez sowieckich agentów;
program: przejęcie władzy drogą rewolucyjną i po
wołanie rządu robotniczo-chłopskiego, radykalna
reforma rolna, sojusz z Komunistyczną Partią Pol
ski, ogólna krytyka istniejącego systemu politycz
nego.
Ruch robotniczy
partia: Narodowa Partia Robotnicza (1920)
przywódca: Karol Popiel (1887-1977), członek Związ
ku Walki Czynnej (1908), żołnierz Legionów Pol
skich, współzałożyciel NPR (1920), poseł na sejm
(1922-1927), jako przeciwnik sanacji więziony
w Brześciu (1930), uczestnik opozycyjnego Frontu
Morges (1936), prezes Stronnictwa Pracy, powsta
łego z połączenia NPR i chadecji (1937), w czasie
II wojny światowej współpracownik gen. W. Si
korskiego, po powrocie do Polski (1945) próbo
wał prowadzić niezależną działalność polityczną
(do 1946);
poparcie społeczne: głównie robotnicy;
program: podkreślenie nadrzędności interesów naro
dowych i państwowych, wprowadzenie reform so
cjalnych i gospodarczych drogą ewolucyjną (co
powinno złagodzić konflikty miedzy pracodaw
cami a robotnikami);
partia polityczna: Polska Partia Socjalistyczna (od

1919 połączone organizacje z dawnych zabo
rów);
przywódcy: Ignacy Daszyński (1866-1937), założy
ciel PPS-D Galicji i Śląska Cieszyńskiego (1897),
przywódca zjednoczonej PPS (od 1919), premier
Tymczasowego Rządu RP w Lublinie (1918), mar
szałek sejmu (1928-1930), w 1930 wycofał się
z życia politycznego; także Jędrzej Moraczewski,
PARTIE POLITYCZNE W POLSCE.- 333
Adam Ciołkosz, Stanisław Dubois, Herman Lie-
beiman;
poparcie społeczne: robotnicy, inteligencja, studenci
(ogólnie znaczne wpływy i popularność);
program: utrzymanie suwerenności państwa i sy
stemu demokracji parlamentarnej, postulat jed
noizbowego parlamentu (bez senatu, spowalniają
cego reformy), rozbudowa samorządności teryto
rialnej, uwypuklenie szczególnej roli referendum
w życiu politycznym (jako przykładu ustawodaw
stwa ludowego), ochrona praw mniejszości naro
dowych;
partia polityczna: Komunistyczna Partia Robotnicza

Polski (1918), następnie przemianowana na Ko
munistyczną Partię Polski (1925);
przywódcy: Adolf Warski-Warszawski (1868-1937),
działacz I Proletariatu i współzałożyciel Związku
Robotników Polskich (1889) oraz SDKPiL (1893,
1900), w niepodległej Polsce twórca ruchu komu
nistycznego, poseł na sejm (1926-1929), następnie
wyjechał do ZSRR, gdzie został zgładzony w trak
cie czystek stalinowskich; także Maria Koszutska
i in.;
poparcie społeczne: sympatycy komunizmu w różnych
środowiskach;
program: w latach 1918-1920 za rewolucją, dyktaturą
proletariatu, nacjonalizacją gospodarki, likwida
cją własności chłopskiej i 6-godzinnym dniem
pracy, w latach 1922-1926 partia skoncentro

wała się na walce o wpływy w społeczeństwie
(związki zawodowe, organizacje społeczne, repre
zentacja w parlamencie), z chwilą delegalizacji
(1919) funkcjonowała formalnie pod innymi na
zwami (stąd obecność posłów komunistycznych
w sejmie).
5. SANACJA
Józef Piłsudski (1867-1935), działacz PPS (od 1892),

wydawca „Robotnika'' (1895-1900), kierował Or
ganizacją Bojową PPS (1905-1908), pomysłodawca
utworzenia Związku Walki Czynnej (1908), podczas
I wojny światowej przywódca orientacji niepodległo
ściowej - dowodził I Brygadą Legionów (1914-1916),
piastował stanowisko szefa Departamentu Wojsko
wego Tymczasowej Rady Stanu (1916-1917), po kry
zysie przysięgowym (1917) aresztowany przez Nie
mców, w niepodległej Polsce Tymczasowy Naczelnik
Państwa (1918-1919), Naczelnik Państwa (1919-1922),
autor i realizator zwycięskiego planu bitwy warszaw
skiej (1920), przejął władzę w państwie na drodze za
machu stanu (1926) i wprowadził rządy o charakterze
autorytarnym, marszałek Polski od marca 1920);
Sanacja - potoczna nazwa obozu politycznego, który

doszedł do władzy w wyniku zamachu stanu w 1926,
SANACIA 335
pod hasłem sanacji życia politycznego (uzdrowienia):
- od 1926 do 1939 Polską rządził J. Piłsudski i jego
współpracownicy (Walery Sławek, Aleksander Pry-
stor, Józef Beck, Edward Śmigły-Rydz, Felicjan
Sławoj Składkowsld, Kazimierz Switalslri, Janusz
Jędrzejewicz i in.);
- najważniejsze punkty programu politycznego sana
cji: nadrzędność interesów państwa, potępienie sy
stemu demokracji parlamentarnej jako źródła cha
osu politycznego w kraju;
- dla wzmocnienia zaplecza politycznego sanacja
utworzyła Bezpartyjny Blok Współpracy z Rzą
dem (BBWR, Walery Sławek, 1928-1935), a na
stępnie Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN,
Adam Koc, 1937-1939);
- sanacja utrzymywała władzę metodą łamania
prawa, łamania lub swoistej interpretacji konsty
tucji 1921 i prześladowania przeciwników politycz
nych;
- system władzy stworzony przez J. Piłsudskiego
określa się mianem dyktatury typu autorytarnego
(oparta na autorytecie Marszałka).
Zamach majowy (12-15 maja 1926):

geneza:
• fatalna sytuacja międzynarodowa (traktat z Lo
carno nie gwarantował bezpieczeństwa polskiej
granicy zachodniej -1925, wybuchła tzw. wojna
celna z Niemcami w 1925);
• kłopoty gospodarcze (wzrost bezrobocia - 185

tys. w 1925, deficyt budżetowy, nadwyżka im
portu - min. spowodowana wojną celną z Nie
mcami);
• ferment w wojsku (spory miedzy zwolennikami
i oponentami J. Piłsudskiego, np. o obsad; Mi
nisterstwa Spraw Wojskowych;
• powstanie II rządu Chjeno-Piasta (W. Witos),
bloku politycznego, który odpowiadał za kryzys
państwa w 1923;
• J. Piłsudski po kilku latach nieobecności na sce
nie politycznej (od 1923) zdecydował się na
przejęcie władzy siłą, maj 1926;
przebieg:
• marsz zgrupowania wojsk wiernych Piłsud
skiemu na Warszawę, 12 maja 1926,
• rozmowa J. Piłsudskiego z prezydentem Stani
sławem Wojciechowskim na moście Poniatow
skiego - brak kompromisu - godz. 17.00 dnia
12 maja 1926,
• po stronie Piłsudskiego m.in. E. Śmigły-Rydz,
G. Orlicz-Dreszer, U Żeligowski (wojsko), PPS,
związki zawodowe, ogólne poparcie społeczne
(nawet komuniści),
• po stronie rządu: J. Malczewski, M. Kukieł,
W. Zagórski, T. Rozwadowski, W. Anders (woj
sko), zwolennicy endecji,
• po żadnej ze stron nie opowiedzieli się m.in.
gen. W. Sikorski (twierdził, że musi pilnować
SANACJA 337
Małopolski wschodniej przed ewentualnym za
grożeniem ze strony Ukraińców), gen. K. Sosn-
kowski (usiłował popełnić samobójstwo, chcąc
pozostać wiernym przysiędze i zarazem przy
jaźni z Marszałkiem),
• zacięte walki o Plac Zamkowy, Ministerstwo
Spraw Wojskowych, koszary szwoleżerów (pozy
cje wojsk Piłsudskiego w stolicy bombardowane
z samolotu przez gen. W. Zagórskiego, wzięci
do niewoli żołnierze 1 pułku piechoty Legio
nów poniżani przez gen. J. Malczewskiego) 12-
-14 maja 1926,
• rezygnacja rządu W. Witosa i prezydenta
S. Wojciechowskiego - głową państwa (cza
sowo) marszałek sejmu Maciej Rataj, 14-
-15 maja 1926;
konsekwencje:
• straty: 379 zabitych, 902 rannych,
• J. Piłsudski: „(...) w jedną ziemię wsiąkła krew
nasza (...), ziemię jednym i drugim jednakowo
drogą",
• powołano nowy - sanacyjny rząd (K. Bartel)
i prezydenta (I. Mościcki),
• usunięto ze stanowisk 11 wojewodów - przeciw
ników politycznych nowej władzy,
• aresztowano kilku wyższych oficerów, aktyw
nych uczestników walk majowych (T. Rozwa
dowski - zmarł po wyjściu z więzienia, W. Za
górski - zgładzony w nie wyjaśnionych okolicz-
nosciach, M. Żymierski - wyrzucony z wojska

za malwersacje finansowe).
Rozprawa z opozycją 1929-1935:

- pierwsze wybory po zamachu majowym, na listy
BBWR padło 25% głosów, 1928;
- sprawa ministra Czechowicza - oskarżony przez
posłów opozycji o nadużycia budżetowe (miał
przeznaczyć 8 miń zł z pieniędzy państwowych na
kampanię wyborczą BBWR, luty 1929;
- powstanie Centrolewu - bloku opozycji stworzo
nego przez PSL-Piast, NPR, chadecję, PSL-Wy-
zwolenie, Stronnictwo Chłopskie i PPS, 14 wrze
śnia 1929;
- incydent w gmachu sejmu - marszałek I. Daszyń
ski odmówił otwarcia obrad, uważając, że posłowie
znajdują się pod presją obecnej w budynku grupy
oficerów, październik 1929;
- Kongres Obrony Praw i Wolności Ludu w Krako
wie - zorganizowany przez Centrolew (potępienie
sanacji, żądania ustąpienia dyktatury Piłsudskiego,
jednocześnie podjęto próbę tworzenia „rządu ro-
botniczo-chłopsldego"), 29 czerwca 1930;
- prezydent I. Mościcki rozwiązuje sejm i senat,
30 sierpnia 1930;
- aresztowanie bez nakazu sądowego 19 przywódców
opozycji (po rozwiązaniu Zgromadzenia Narodo
wego nie obowiązywał immunitet) - wśród zatrzy
manych m.in. W. Witos, H. Lieberrnan, A. Cioł-
SANACJA 339
kosz, później takže W. Korfanty (9-10 września
1930);
- wybory „brzeskie" - mimo spacyfikowania opozy
cji BBWR nie osiąga większości uprawniającej do
zmiany konstytucji (56% miejsc w sejmie), listopad
1930;
- proces brzeski: kary wiezienia od 1,5 do 3 lat, na
emigrację udają się nun. Witos i Lieberman, paź
dziernik 1931 - styczeń 1932;
- obóz w Berezie Kartuskiej - miejsce przetrzy
mywania przeciwników władzy sanacyjnej (opo
zycja polityczna, ukraińscy nacjonaliści, komuni
ści, dziennikarze otwarcie krytykujący poczynania
władz itd.), 1934;
- ordynacja wyborcza wg wprowadzonej przez sa
nację nowej konstytucji (okoliczności uchwalenia
konstytucji kwietniowej patrz: Konstytucje II Rze
czypospolitej) wyeliminowała opozycję z życia po
litycznego, 1935.
Dekompozycja obozu sanacyjnego po śmierci Mar

szałka (1935):
- Zamek - prezydent Ignacy Mościcki (patrz: aneks
do rozdziału), Eugeniusz Kwiatkowski - grupa
umiarkowana, przewidywała możliwość negocjacji
z opozycją;
- GISZ (Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych) -
Edward Śmigły-Rydz (1886-1941), generał (1919),
marszałek (1936), żołnierz Legionów Polskich
(1914-1917), komendant główny POW (1918),

podczas wojny polsko-radzieckiej zdobywca Wilna
(1919) i Kijowa (1920), następnie Inspektor Armii
w Wilnie (1921-1935), po śmierci Piłsudskiego Ge
neralny Inspektor Sił Zbrojnych (1935-1939) i Na
czelny Wódz w kampanii wrześniowej (1939) -
grupa postrzegana jako zwolennicy rządów silnej
ręki, Śmigły kreowany na nowego męża opatrzno
ściowego ojczyzny;
- MSZ (Ministerstwo Spraw Zagranicznych) - Jó
zef Beck (1894-1944), żołnierz I Brygady Legio
nów (1914-1917), w niepodległej Polsce dyplo
mata, szef sztaba Ministerstwa Spraw Wojsko
wych (1926-1930), wiceminister spraw zagranicz
nych (1930-1932) i minister spraw zagranicznych
(1932-1939), zawarł pakty o nieagresji z ZSRR
(1932) i Niemcami (1934), w maju 1939 w słyn
nej mowie sejmowej odrzucił niemieckie żądania
terytorialne, ostatnie lata życia spędził w Rumu
nii (internowany 1939-1944) - po sukcesach dy
plomatycznych w pierwszej połowie lat 30-tych wy
rósł na odrębną siłę polityczną obozu sanacyj
nego;
- Naprawa - Związek Naprawy Rzeczypospolitej -
m.in. Michał Grażyński, Stefan Starzyński - demo
kratyczne kręgi sanacyjne, zgłaszające zastrzeżenia
do niektórych posunięć rządzących.
MNIEJSZOŚCI NARODOWE... 341
6. MNIEJSZOŚCI NARODOWE
W n RZECZYPOSPOLITEJ
M 'iejszoić ukraińska:
lii..bność: ok. 5 min (15-17% obywateli) w 1938,
największe skupiska: województwa Polski połud
niowo-wschodniej (Małopolska wschodnia),
siły polityczne: Komunistyczna Partia Zachodniej
Ukrainy (agentura sowiecka), UNDO (partia cen
trowa, uczestnicząca w legalnym życiu politycz
nym), OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonali
stów) i OUW (Ukraińska Organizacja Wojskowa)
- skrajne ugrupowania, inicjujące działania terro
rystyczne,
czołowi działacze: Wasyl Mudryj (1893-1966), prze
wodniczący UNDO (1935-1939), wicemarszałek
sejmu (1939), Stepán Bandera (1908-1959), dzia
łacz OUN i OUW, skazany na dożywocie za przy
gotowanie zamachu na ministra B. Pierackiego,
podczas II wojny światowej kierował ukraińskim
ruchem niepodległościowym przeciw Sowietom,
Niemcom i Polakom, po wojnie przewodził OUN-
- Banderowcom - zginął z rąk agenta KGB,
sytuacja ogólna: ograniczony dostęp do oświaty
(spory o legalizację uniwersytetu), konkurencja
polskich osadników wojskowych, skłócani przez
władze (np. podkreślano odrębność Łemków, Hu
cułów, sugerując ich bliższe związki z narodem
polskim), fatalna polityka wyznaniowa władz sa-
nacyjnych (niszczenie cerkwi, próby przymuso

wego wprowadzania jez. polskiego do liturgii
w Kościele prawosławnym i unickim), doraźne ak
cje pacyfikacyjne władz - np. w 1930,
stanowisko wobec państwa polskiego: komuniści - ak
tywny udział w akcjach dywersyjno-szpiegowskich
na rzecz ZSRR (szczególnie w pierwszej poło
wie lat 20-tych), UNIX) - lojalne wobec państwa,
OUN, OUW - pod hasłem „Lachy za San" ak
tywnie występowały przeciw Polsce i zwolennikom
porozumienia polsko-ukraińskiego (zabójstwo Ta
deusza Hołówki), uznawali Polaków winnymi roz
bioru Ukrainy w 1921 na mocy traktatu ryskiego.
Mniejszość żydowska:
liczebność ok. 3,1 min (8,4%) w 1938,
największe skupiska: miasta ze znaczną liczbą ludno
ści żydowskiej - Warszawa, Łódź, Białystok, także
małe miejscowości, gdzie stanowili nawet do 95%
mieszkańców (Czyżew),
sily polityczne: komuniści (biedota miejska), socjaliści
- BUND, syjoniści - zwolennicy państwa żydow
skiego w Palestynie, ortodoksi, chasydzi,
czołowi działacze: Izaak Gruenbaum (1879-1970),
reprezentant mniejszości żydowskiej w sejmie
(1919-1933), związany z ruchem syjonistycznym,
w 1933 wyjechał do Palestyny, gdzie organizował
państwo żydowskie (minister spraw wewnętrznych
Izraela w 1948),
MNIEJSZOŚCI NARODOWE... 343
sytuacja ogólna: znaczne dysproporcje majątkowe,
konkurencja dla Polaków (w handlu, rzemio
śle, wolnych zawodach), prześladowania ze strony
bojówek skrajnych organizacji narodowców pol
skich, próby ograniczenia dostępu Żydów do
szkolnictwa wyższego (numeru* clausus), zagwa
rantowana możliwość udziału w życiu politycznym
państwa,
stanowisko wobec państwa polskiego: jawne sprzy
janie Sowietom podczas wojny 1920, później na
ogół lojalność wobec państwa, ruch syjonistyczny
rozwinął w latach 30-tych akcję wyjazdów na stałe
do Palestyny (do 1937 objęła ok. 160 tys. polskich
Żydów).
Mniejszość białoruska:
liczebność: ok. 1,1 min + 0,7 min „tutejszych" w 1938,
największe skupiska: województwa północno-
-wschodniej Polski, województwo poleskie,
sily polityczne: sowietyzująca „Hramada" (do dele
galizacji w 1927 najpopularniejsza partia białoru
ska), chadecja - białoruscy katolicy, pseudobiało-
ruska Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi
(agentura sowiecka),
czołowi działacze: Bronisław Taraszkiewicz (1892-
-1938), przywódca „Hramady", poseł na sejm
(1922-1927), następnie aresztowany przez wła
dze sanacyjne przebywał w więzieniu (1927-1933),
w ramach wymiany więźniów wyjechał do ZSRR
(1933), gdzie zginął w czystkach stalinowskich,

także P. Wołoszyn („Hramada"), ks. A. Stankie
wicz (chadecja),
sytuacja ogólna: tragiczna sytuacja ekonomiczna
(bieda mieszkańców Polski B czyniła ich podat
nymi na propagandę bolszewicką), ograniczony
dostęp do oświaty narodowej, brak pomocy ze
strony władz w tej dziedzinie (zainteresowane
tylko możliwościami polonizacji), udział w życiu
politycznym,
stosunek do państwa polskiego: w 1920 cześć Bia
łorusinów, skupiona wokół gen. Stanisława Ba-
łachowicza podjęła walkę przeciw Sowietom; po
traktacie ryskim (1921) grasowały (głównie na Po
lesiu) grupy dywersyjno-szpiegowskie, organizo
wane i szkolone przez Sowietów - zlikwidowane
po utworzeniu Korpusu Ochrony Pogranicza; pod
często głoszonym hasłem prawa do samostano
wienia Białorusinów rozumiano prawo do włącze
nia w ramy państwa radzieckiego.
Mniejszość niemiecka:
liczebność ok. 0,8 min (23%) w 1938,
największe skupiska: województwa zachodnie i pół
nocne,
siły polityczne: szeroki przekrój (socjaliści, chade
cja), po 1932 rosły wpływy ideologii nazistow
skiej (Jungdeutschepartei - hitlerowska agentura
w Polsce),
ttOSPODAKKA U RZECYPOSPOLITEJ... 345
sytuacja ogólna: stabilność ekonomiczna (na ogół za
możni lub bardzo zamożni), po ustaleniu granicy
stała emigracja do Niemiec, wyraźna niechęć spo
łeczeństwa polskiego (zwłaszcza w latach wojny
celnej i większych kryzysów politycznych np. układ
w Locamo, aneksje Hitlera),
stosunek do państwa polskiego: udział w życiu poli
tycznym, od lat 30-tych postawa daleka od lojal
ności (w 1939 stworzyli „V kolumną").
Mniejszość litewska:
liczebność: ok. 0,15 min w 1938,
największe skupiska: województwo białostockie i wi
leńskie,
podstawowe informacje: wrogość do państwa pol
skiego (wynikała z ogólnego stanu stosunków pol
sko-litewskich) - ataki na posterunki KOP i poli
cji państwowej, przemyt na masową skalę - przy
poparciu władz litewskich.
7. GOSPODARKA U RZECZYPOSPOLITEJ
(wybrane zagadnienia)
Reforma skarbowo-walutowa Władysława Grabskie

go:
- Władysław Grabski (1874-1938), ekonomista, poli
tyk związany z ruchem narodowym, premier (1920,
1923-1925), uczestnik konferencji międzynarodo

wej w Spa (1920), twórca reformy skarbowo-walu-
towej (1924), od 192S skoncentrował się na dzia
łalności naukowej;
- sytuacja gospodarcza kraju przed reformą 1924:
spadek wartości pieniądza (uciążliwy zwłaszcza dla
pracowników żyjących ze stałej pensji), hiperinfla-
cja (druk pieniędzy bez pokrycia spowodował nie
kontrolowany wzrost cen - 1 USD w czerwcu 1923
kosztował 104 tys. marek polskich, a w grudniu
1923 już 6 min 37S tys. marek polskich), wzrost
bezrobocia, strajki, zamieszki (Kraków, 6 listo
pada 1923), upadek rządu Chjeno-Piasta (premier
W. Witos);
- powołanie rządu W. Grabskiego: pozaparlamen
tarny gabinet fachowców powołany przez prezy
denta S. Wojciechowskiego 19 grudnia 1923 w celu
dokonania reformy skarbowo-walutowej i wycią
gnięcia gospodarki polskiej z zapaści;
- zasady reformy 1924: zrównoważenie budżetu pań
stwa (wprowadzono podatek od wszelkiej wła
sności, zlikwidowano cześć urzędów państwowych,
zniesiono dotacje, zaciągnięto pożyczki zagra
niczne), wprowadzono stały kurs dolara i wstrzy
mano emisję marki polskiej, powołano Bank Polski
z udziałem polskiego kapitału prywatnego, co za
bezpieczało Bank przed ingerencją państwa, wpro
wadzono nową jednostkę monetarną - złoty polski
(wymiana 1,8 min marek polskich za 1 zł, 30%
COSPODARKA U RZECYPOSPOUTEJ... 347
pokrycia w złocie, 1 USD = 5,12 zł), dokonano
również .reformy systemu finansowego i skarbo
wego przez regulację zasad funkcjonowania mo
nopoli państwowych - tytoniowego, spirytusowego
i in.;
- efekty reformy: ceny przestały rosnąć, opanowano
recesję, osiągnięto sukces gospodarczy w oparciu
o własne siły - bez ingerencji obcego kapitału, uzy
skano zaufanie społeczne do działań rządu.
Reformy rolne:
nazwa reformy: Zasady realizacji reformy rolnej -
1919
okoliczności: uchwała przeszła większością jednego
głosu, wg projektu PSL „Piast"
zasady: parcelacja dóbr państwowych, majątków nale
żących do krewnych dynastii panujących w byłych
państwach zaborczych, zdrajców, gospodarstw źle
prowadzonych, przymusowy wykup nadwyżek po
nad 180 ha - na wschodzie i w dawnym zaborze
pruskim ponad 400 ha (za odszkodowaniem i od
płatnością nabywców)
skuteczność realizacji: uchwała wytyczała tylko
ogólne zasady reformy rolnej, nie była ustawą
(stąd w latach 1919-1920 rozparcelowano tylko
19 tys. ha, głównie ziemi państwowej;
nazwa reformy: Ustawa o wykonaniu reformy rolnej

-1920
okolicznošci: ustawa przeszła jednomyślnie (miała być

motywacją do służby wojskowej i elementem inte
grującym społeczeństwo w obliczu inwazji sowiec-
kój)
zasady: parcelacja nadwyżek powyżej 60 ha - w okrę
gach przemysłowych, 180 ha - w pozostałych
okręgach, 300 ha - w województwach wschodnich
i 700 ha - w majątkach uprzemysłowionych; od
szkodowanie ustalono na 1/2 ceny targowej w da
nym terenie (w rzeczywistości ok. 30%); pierw
szeństwo wykupu należało do żołnierzy, inwali
dów wojennych (wykluczono dezerterów i sympa
tyków bolszewizmu)
skuteczność realizacji: po uchwaleniu konstytucji
marcowej w 1921 ziemianie przeciwni reformie
zakwestionowali ustawę, powołując się na art. 99
konstytucji (ochrona własności i wywłaszczenie
tylko na zasadach pełnej rekompensaty); zdołano
osiedlić 10 tys. żołnierzy na kresach (zbieżne z po
lityką polonizacji tych terenów);
nazwa reformy: Ustawa o reformie rolnej - 1925

okoliczności: uchwalona po poufnych negocjacjach
PPS, PSl>Piast i endecji, przy sprzeciwie PSL-
-Wyzwolenie
zasady: dobrowolna parcelacja majątków powyżej
180 ha, na kresach - powyżej 300 ha, w mająt
kach uprzemysłowionych - powyżej 700 ha; usta
lono minimum roczne parcelacji na 200 tys. ha;
C.OSPODÁRKÁ U RZECYPOSPOUTEI... 349
pełne odszkodowanie dawnym właścicielom (go
tówka i .papiery wartościowe); nabywca ziemi pła
cił 5% (dalsze opłaty rozłożone w czasie, nawet
do 40 lat)
skuteczność realizacji: do 1938 rozparcelowano 73S
rys. ha, własność chłopska powiększyła się o ok.
13% (skuteczność reformy była ograniczona, ni
kłe efekty w stosunku do potrzeb wsi).
Wielki kryzys ekonomiczny w Polsce (1929-1935):

- objawy kryzysu: katastrofalny spadek cen na pro
dukty rolne (zabójcze dla rolnictwa „nożyce cen" -
np. aby kupić narzędzia rolnicze trzeba było sprze
dawać coraz więcej zboża), spadek produkcji prze
mysłowej (do 60%), brak inwestycji, bankructwa,
bezrobocie, ograniczenie płac, brak popytu na to
wary, bezwzględna polityka syndykatów (ratując
się przed stratami dyktowały ceny i ustalały ilość
produkcji, nie licząc się z rzeczywistymi potrze
bami społeczeństwa), z Polski gwałtownie zaczął
wycofywać się kapitał zagraniczny;
- władze sanacyjne wobec kryzysu:
• Komitet Ekonomiczny Ministrów opracował
program walki z kryzysem, 1932;
• stosowanie dumpingu (polegało to na sprze
daży za granicę poniżej kosztów produkcji i jed
noczesne śrubowanie cen na rynku krajowym,
co prowadziło do uzyskania dodatniego bilansu
handlowego z zagranicą);
• ingerencja władz w politykę syndykatów;

• roboty publiczne, zasiłki dla bezrobotnych;
• państwo przejęło zakłady o szczególnym znacze
niu (np. dla obronności kraju);
• poprawa koniunktury zaznaczyła się w Polsce
pod koniec 1935.
Ożywienie gospodarcze lat 1936-1939:

- Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974), ekonomista,
polityk, minister przemysłu i handlu (1925-1930),
realizator budowy portu w Gdyni i Centralnego
Okręgu Przemysłowego, wicepremier i minister
skarbu (1935-1939);
- 4-letni plan inwestycyjny, opracowany przez
E. Kwiatkowskiego, poprzez inwestycje państwowe
na cele cywilne i wojskowe miał doprowadzić do
ogólnego ożywienia gospodarki; zrealizowany już
w marcu 1939 - nakłady na inwestycje osiągnęły
2,4 min zł;
- kolejny projekt E. Kwiatkowskiego - 15-letni
plan gospodarczy, podzielony na 3-letnie odcinki,
w pierwszej fazie realizacji sprowadzał się do go
rączkowych przygotowań wojennych (1939);
- Centralny Okręg Przemysłowy - budowany w wi
dłach Wisły i Sanu (trójkąt bezpieczeństwa), zaj
mował 15% terytorium kraju i 18% ludności; po
dzielony na trzy rejony - A (surowcowy, Kielec
kie), B (aprowizacyjny, Lubelskie), C (przetwór
czy, Sandomierskie); większe inwestycje: elektrow-
POLITYKA ZAGRANICZNA... 351
nie (Rożnów, Moscice), fabryki zbrojeniowe (Ra
dom, Sanok), kombinat metalurgiczny (Stalowa
Wola), zakłady lotnicze (Mielec, Rzeszów), za
kłady chemiczne (Dębica).
8. POLITYKA ZAGRANICZNA
H RZECZYPOSPOLITEJ 1921-1939
Lata 1921-1925
działania polskiej dyplomacji:
- polsko-francuski układ sojuszniczy uzupełniony
konwencją wojskową (wzajemne zabezpieczenie
przed Niemcami) - 1 9 2 1 ,
- sojusz polskc-rumuński - gwarancje współdziała
nia polityczno-wojskowego w wypadku sowieckiej
agresji - 1 9 2 1 ,
- nieudane próby uregulowania kontaktów z Cze
chosłowacją (układ nie uzyskał ratyfikacji parla
mentów obu państw) - 1 9 2 1 ,
- wojna celna z Niemcami, wojna pocztowa z nie
mieckimi władzami Wolnego Miasta Gdańska,
1925;
- polsko-francuski układ gwarancyjny (mniejsze zna
czenie wobec postanowień paktu reńskiego), 192S
uwarunkowania międzynarodowe:
- porozumienie polityczno-wojskowe między Rosją
Radziecką a Niemcami - Rapallo 1922,
- tzw. pakt reński - Niemcy uznaly nienaruszalność

swojej granicy zachodniej (z Belgią, Luksembur
giem i Francją), nie wydając jednocześnie analo
gicznej deklaracji w sprawie swoich granic wschod
nich (z Polską i Czechosłowacją) - Locarno 1925.
Łata 1926-1938

- odnowienie układu polsko-nimunskiego 1926,
- incydent genewski w trakcie obrad Ligi Narodów:
J. Piłsudski wymusił na premierze Litwy Volde-
marasie deklarację o stanie pokoju między Litwą
a Polską 1927,
- Polska podpisała pakt Brianda-Kelloga i protokół
Litwinowa, 1928-1929,
- polsko-radziecki pakt o nieagresji, 1932,
- protest dyplomacji polskiej i czechosłowackiej za
pobiegł ratyfikacji Paktu Czterech, 1932,
- polska demonstracja siły wobec niemieckich pro
wokacji w Wolnym Mieście Gdańsku i napastli
wych wypowiedzi A. Hitlera (powiększono za
łogę Westerplatte, Polska zaakcentowała gotowość
wzięcia udziału w wojnie prewencyjnej przeciw
Niemcom), 1933,
- polsko-niemiecka deklaracja o nieagresji (zwień
czenie działań dyplomacji polskiej, zmierzających
do zachowania „równej odległości" w stosunkach
z Moskwą i Berlinem), 1934,
POLITYKA ZAGRANICZNA... 353
- wobec braku zainteresowania ze strony Niemiec,
Polska również odrzuciła francuską propozycję
Paktu Wschodniego (zgodnie z polityką równowagi
w stosunkach z wielkimi sąsiadami), 1934
- po ultimatum z Warszawy Litwa zmuszona do
nawiązania stosunków dyplomatycznych z Polską,
1938,
- korzystając z osłabienia Czechosłowacji, po ogło
szeniu traktatu monachijskiego, wojsko polskie za
jęło Zaolzie, zagarnięte w 1919 przez Czechów,
1938;
- poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji w Europie
zachodniej (gwarancje paktu reńskiego, budowa
potężnej linii umocnień - tzw. linu Maginota - na
granicy z Niemcami),
- sowiecko-niemiecka polityka rewizji traktatu wer
salskiego (uwolnienie się od wszelkich zobowiązań
międzynarodowych i szybka remilitaryzacja),
- pakt Brianda-Kelloga: potępienie wojny jako
środka rozstrzygania sporów między państwami,
1928,
- protokół -Litwinowa - wyrzeczenie się przemocy
w stosunkach międzynarodowych między pań
stwami Europy Środkowowschodniej, 1929,
- włoski projekt Paktu Czterech - porozumienie
między Włochami, Niemcami, Francją i Wielką
Brytanią w sprawie rewizji postanowień traktatu
wersalskiego, 1932,
- do władzy w Niemczech dochodzi NSDAP i Adolf

Hitler, 1933,
- francuska idea Paktu Wschodniego - wzajemna
współpraca i gwarancje pokojowe ze strony Nie
miec, ZSRR, Polski, Czechosłowacji, państw bał
tyckich, 1934,
- remilitaryzacja Nadrenii, przy formalnym proteście
Francji i Wielkiej Brytanii, 1936,
- Niemcy dokonują Anschlussu Austrii (włączona do
Rzeszy), 1938,
- układ w Monachium - przywódcy Francji, Wielkiej
Brytanii, Włoch i Niemiec przesadzili o kolejnej
aneksji Hitlera, tym razem kosztem Czechosłowa
cji, 1938,
- pakt antykomintemowski (oś Rzym-Berlin-Tokio)
skierowany przeciw ZSRR, 1936-1937.
Łata 1938-1939

- rozmowa J. Ribbentrop (minister spraw zagranicz
nych Rzeszy) - Józef Lipski (ambasador Polski
w Berlinie): niemiecka oferta przyłączenia Polski
do paktu antykominternowskiego, skierowanego
przeciw ZSRR i przedłużenia paktu o nieagresji
w zamian za zgodę na włączenie Gdańska do Rze
szy i eksteiytorialną autostradę z Niemiec przez
polskie Pomorze do Prus Wschodnich, 24 paź
dziernika 1938,
POLITYKA ZACRANICZNA... 355
- wizyty ministra J. Becka w Berlinie i ministra J. von
Ribbentropa w Warszawie: niemieckie propozycje
z października przerodziły się w żądania (sugestia
Niemców - „Morze Czarne, to także morze"), sty
czeń 1939,
- po rozbiorze Czechosłowacji na południu Polska
graniczy z Protektoratem Czech i Moraw (pod wła
dzą Niemiec), Słowacją (protekcja Niemiec), Wę
grami i Rumunią, marzec 1939,
- Wielka Brytania udziela Polsce gwarancji na wy
padek agresji niemieckiej (jednocześnie wskazując
Hitlerowi nasz kraj jako przyszłą ofiarę), 30 marca
1939,
- francusko-polski protokół wyznaczający datę ataku
wojsk francuskich na Niemcy w 15 dniu wojny,
19 kwietnia 1939,
- przemówienie sejmowe ministra J. Becka - Polska
odrzuca niemieckie żądania, 5 maja 1939,
- polsko-brytyjski układ o wzajemnej pomocy wrazie
konfliktu z Niemcami, 25 sierpnia 1939,
- pierwsza mobilizacja w Polsce (wstrzymana na ży
czenie zachodnich sojuszników), 29 sierpnia 1939,
- mobilizacja powszechna na terenie państwa pol
skiego, 31 sierpnia 1939;
- na przyjęciu noworocznym dla korpusu dyploma
tycznego w Berlinie, Hitler po raz pierwszy od
lat publicznie rozmawia z attache ZSRR, styczeń
1939,
- podczas XVIII Zjazdu WKP(b) Stalin zwró

cił uwagę na korzyści wynikające ze współpracy
ZSRR z narodowo-socjalistycznymi Niemcami,
10 marca 1939,
- wojska niemieckie wkraczają do Pragi - dokonał
się ostateczny rozbiór państwa czechosłowackiego,
15 marca 1939,
- Hitler w histerycznej formie wypowiada pakt o nie
agresji z Polską, 28 kwietnia 1939,
- rozmowy moskiewskie wojskowych misji Wielkiej
Brytanii, Francji i ZSRR i jednocześnie tajne ne
gocjacje Sowietów z Niemcami, sierpień 1939,
- układ o przyjaźni i współpracy miedzy ZSRR
a Niemcami, opatrzony tajnym protokołem -
tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow (W. Mołotow -
komisarz spraw zagranicznych ZSRR, od maja
1939 zastępował M. Litwinowa, który legitymo
wał się żydowskim pochodzeniem), 23 sierpnia
1939,
- w tym samym czasie ZSRR (K. Woroszyłow) ze
rwał negocjacje z Wielką Brytanią i Francją, z pre
medytacją stawiając absurdalne warunki porozu
mienia (np. przejście Armii Czerwonej przez tery
torium Polski w celu walki z Niemcami),
- Hitler wydaje rozkaz wykonania „Fali Weiss" (plan
agresji na Polskę), Sowieci rozpoczynają koncen
trację wojsk na granicy z Polską, 31 sierpnia
1939.
CHRONOLOCIÁ 357
CHRONOLOGIA
1918 - Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej w Lubli

nie (7.11)
- przyjazd J. Piłsudskiego do Warszawy (10.11)
- rząd Jędrzeja Moraczewskiego (14.11)
- J. Piłsudski Tymczasowym Naczelnikiem Pań
stwa (22.11)
- wybuch powstania wielkopolskiego (27.12)
1919 - rząd Ignacego Paderewskiego (16.01)

- wybory do Sejmu Ustawodawczego (frekwen
cja powyżej 60%, najwięcej głosów padło na
endecję. - 37%)
- początek walk polsko-radzieckich (luty)
- Mała Konstytucja - J. Piłsudski Naczelnikiem
Państwa (20.02)
- powrót do kraju armii gen. Hallera
- zwycięskie walki z Ukraińcami (do lipca)
- pierwsze powstanie śląskie (16-17.08)
- tzw. linia Curzona - projekt polskiej granicy
wschodniej wysunięty przez lorda G. Cur
zona, linia ta - wytyczona od Suwałk, na za
chód od Grodna i Białowieży, Brześcia, da
lej wzdłuż Bugu do Karpat była wyrazem
ignorancji i nieznajomości uwarunkowań hi-
storyczno-politycznych (prawdopodobnie wy
tyczona pod naciskiem kręgów emigracji ro
syjskiej)
1920 - umowa Polski z Ukraińską Republiką Ludową

(21.04)
- wojsko polskie zajmuje Kijów (7.05)
- Rada Obrony Państwa (Naczelnik Państwa,
przedstawiciele Wojska Polskiego i partii po
litycznych) 7-10.1920
- ofensywa Tuchaczewskiego (4.07)
- plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu
(11.07)
- Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski -
prosowiecki „rząd" polski z J. Marchlewskim
na czele (Białystok 31.07)
- bitwa warszawska (13-25.08)
- drugie powstanie śląskie (19.08)
- rozejm polsko-sowiecki (18.10)
1920 - polsko-francuski układ sojuszniczy

- polsko-rumuński układ sojuszniczy
- konstytucja marcowa (17.03)
- traktat ryski (18.03)
- plebiscyt na Górnym .Śląsku (20.03)
- trzecie powstanie śląskie (wybuchło 3.05)
- podział Górnego Śląska (październik)
1 9 2 2 - Litwa Środkowa integralną częścią państwa

polskiego
- wybory parlamentarne: frekwencja 68%,
w sejmie - 27% prawica, 26% - centrum, 26%
- lewica, 20% - mniejszości narodowe
CHRONOLOGIA 359
- Gabriel Narutowicz wybrany prezydentem RP
(9.12)
- zabójstwo G. Naratowicza (16.12)
- rząd W. Sikorskiego (pierwsza Rada Mi
nistrów z poparciem mniejszości narodo
wych)
- Stanisław Wojciechowski prezydentem RP
(20.12)
1 9 2 3 - Archimandryta Smaragd morduje arcybi

skupa Jerzego - głowę Cerkwi prawosławnej
w Polsce (za rzekomą uległość wobec Pola
ków)
- pakt lanckoroński - porozumienie polityczne
endecji, chadecji i PSL-Piast (tworzą więk
szość parlamentarną) - (15.05)
- J. Piłsudski odchodzi z oficjalnego życia poli
tycznego
- hiperiirflacja
- krwawe zamieszki w Krakowie stłumione
przez I rząd Chjeno-Piasta (W. Witos) -
(6.11)
- powołanie rządu W. Grabskiego (19.12)
1924 - ustawa o naprawie skarbu państwa i reformie

walutowej (11.01)
- powołanie Banku Polskiego
- napad bandy komunistycznej na Stołpce
(4.08)
- utworzenie Korpusu Ochrony Pogranicza (eli

tarne formacje Wojska Polskiego powołane
do likwidowania dywersyjno-szpiegowskich
grup przenikających do Polski z terytorium
ZSRR)
- rozpoczęcie budowy portu w Gdyni
1925 - wojna pocztowa z niemieckimi władzami Wol

nego Miasta Gdańska
- konkordat ze Stolicą Apostolską (papież mia
nował dostojników kościelnych po konsultacji
z rządem polskim, potwierdzono prawa mająt
kowe Kościoła katolickiego w Polsce, wprowa
dzono nowy podział administracyjny polskiej
prowincji kościelnej)
- ustawa o reformie rolnej (28.12)
1 9 2 6 - powstaje II rząd Chjeno-Piasta, ponownie

z W. Witosem na czele
- zamach majowy (12-15.05)
- powołanie pierwszego rządu sanacyjnego
(K. Bartel) i nowego prezydenta (I. Mościcki)
- nowela sierpniowa - ustawa sejmowa zmie
niająca konstytucję - upoważniała prezydenta
do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy
do końca 1927 (2.08)
- R. Dmowski zakłada Obóz Wielkiej Polski
- powołanie Generalnego Inspektoratu Sił
Zbrojnych
CHRONOLOGIA 361
- rozmowy J. Piłsudskiego z przedstawicielami
ziemiaństwa w Nieświeżu
1927 - rozbicie białoruskiej partii „Hramada"

- incydent genewski (w Lidze Narodów) Piłsud
ski-Voldemaras
- rozpoczęcie produkcji samolotów w Polsce
- zaginięcie gen. W. Zagórskiego (osobisty
wróg Piłsudskiego jeszcze z czasów legionów,
prawdopodobnie zamordowany przez nadgor
liwych stronników Marszałka)
1928 - powstaje Bezpartyjny Blok Współpracy z Rzą

dem (BBWR), na czele z W. Sławkiem (orga
nizacja skupiała zwolenników sanacji)
- wybory parlamentarne (frekwencja - 78%,
w sejmie: BBWR - ok. 25%, mniejszości na
rodowe - 17%, PPS - 1 4 % , endecja - 8%)
- przekształcenie Związku Ludowo-Narodo
wego w Stronnictwo Narodowe
1929 - sprawa ministra G. Czechowicza

- rząd Kazimierza Świtalslriego (pierwszy rząd
pułkowników)
- powstaje Centrolew (14.09)
- pierwsze symptomy kryzysu gospodarczego
(29.10 - „czarny wtorek" na giełdzie nowo
jorskiej)
1 9 3 0 - Kongres Obrony Praw i Wolności Ludu

(29.06)
- akcje terrorystyczne OUW w Małopolsce
wschodniej
- aresztowanie i osadzenie w brzeskiej twier
dzy 19 przeciwników politycznych sanacji (9-
-19.09)
- pacyfikacja Małopolski wschodniej w odwet
za antypolskie akcje OUW (ofiary śmiertelne,
pobicia działaczy ukraińskich, straty mate
rialne)
- wybory brzeskie (frekwencja - 75%, w sejmie:
BBWR - 56%, SN - 1 4 % , lewica - 13%, cen
trum - 9%)
1931 - zjednoczenie ruchu ludowego: PSL-Piast,

PSL-Wyzwolenie, SCh tworzą Stronnictwo
Ludowe z W. Witosem na czele
- Tadeusz Hołówko - zwolennik porozumienia
polsko-ukraińskiego zamordowany przez bo
jówkę OUW
1932 - wyroki w procesie brzeskim (W. Witos,

H. Lieberman udali się na wymuszoną emi
grację, kilku skazanych zdecydowało się od
siadywać kary - proces i wyroki wbrew prawu)
- akcje strajkowe robotników i chłopów (mocno
odczuwalne skutki wielkiego kryzysu ekono
micznego)
CHRONOLOGIA 363
- Komitet Ekonomiczny Ministrów opracowuje
plan walki z kryzysem gospodarczym
- reforma szkolna Janusza Jedrzejewicza
(szkolnictwo powszechne - trzystopniowe,
średnie - dwustopniowe)
- pakt f> nieagresji z ZSRR
1933 - władze rozwiązują endecki OWP

- ponowny wybór I. Mościckiego na prezydenta
RP
1934 - polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu

przemocy
- Ukraińcy mordują min. B. Pierackiego
- rozporządzenie prezydenta o utworzeniu
obozu w Berezie Kartuskiej
- powstają kolejne organizacje narodowców -
Obóz Narodowo-Radykalny, później w wy
niku rozłamu ONR-ABC, ONR-Falanga
- ekscesy antysemickie na wyższych uczelniach
(getta ławkowe, postulaty wprowadzenia za
sady numerus claiuus)
- Polska wypowiada traktat mniejszościowy, na
rzucony jej w 1919 na konferencji wersalskiej
1935 - wejście w życie konstytucji kwietniowej

- śmierć marszałka Piłsudskiego (12.05)
- E. Śmigły-Rydz Generalnym Inspektorem Sił
Zbrojnych (13.05)
- wyboiy parlamentarne (frekwencja - 46%,

zbojkotowane przez opozycję)
- dekompozycja obozu sanacyjnego (W. Sławek
rozwiązał BBWR, kształtuje się frakcja prezy
dencka i Generalnego Inspektora Sił Zbroj
nych)
1936 - powstaje Front Morges, założony przez W. Si

korskiego, K. Popiela, J. Hallera, W. Korfan
tego, I. Paderewskiego (program: przywróce
nie zasad demokracji parlamentarnej, I. Pa
derewski na prezydenta RP)
- manifestacje i strajki chłopskie
- okólnik lipcowy premiera Felicjana Sławoja
Składkowskiego określa gen. Śmigłego-Rydza
jako drugą osobę w państwie (po prezydencie)
- (15.07)
- buława marszałkowska dla E. Śmigłego-Rydza
(10.11)
1937 - E. Kwiatkowski ogłasza realizację 4-letniego

planu gospodarczego, początek budowy COP
- powstaje nowa partia rządowa - Obóz Zjed
noczenia Narodowego pod kierownictwem
płk. A. Koca (program: zasady solidaryzmu
społecznego, podkreślenie roli państwa i sil
nej władzy, samoobrona kulturowa Polaków)
- wielki strajk chłopski zorganizowany przez SL
(sierpień)
CHRONOLOGIA 365
- NPR i chadecja łączą się w Stronnictwo Pracy
- w kręgach młodej inteligencji tworzy się nowa
organizacja polityczna - Stronnictwo Demo
kratyczne
1938 - polskie ultimatum wobec Litwy

- z OZN odszedł A. Koc (tym samym zrezygno
wano z najbardziej radykalnych haseł progra
mowych organizacji)
- Komitet Wykonawczy Kominternu rozwiązał
Komunistyczną Partię Polski (przywódcy zwa
bieni do ZSRR i z rozkazu Stalina straceni)
- powrót Zaolzia do Polski
- rozmowa Ribbentrop - Lipski (24.10)
- wybory parlamentarne (frekwencja - 67%,
bojkot wyborów przez opozycję, władze zapo
wiedziały zmianę ordynacji, widać nieco więk
sze poparcie dla sanacji wobec rysującego się
zagrożenia zewnętrznego)
1939 - śmierć Romana Dmowskiego

- wizyta J. Becka w Niemczech
- wizyta J. von Ribbentropa w Warszawie
- kolejny plan gospodarczy E. Kwiatkowskiego
(rozłożony na IS lat przewidywał rozwój prze
mysłu zbrojeniowego, komunikacji, rolnictwa,
oświaty i zatarcia różnic między Polską A
i Polską B)
- gwarancje brytyjskie i francuskie dla Polski
- samobójstwo Walerego Sławka

- Hitler zrywa palet o nieagresji z Polską (28.04)
- śmierć Wojciecha Korfantego
- mobilizacja Wojska Polskiego (29 i 31.08)
Prezydenci II Rzeczypospolitej
Gabriel Narutowicz (1865-1922) - inżynier, konstruk

tor, podczas I wojny światowej utworzył Polski Ko
mitet Pomocy Ofiarom Wojny (1914), w niepodległej
Polsce minister robót publicznych (1920), minister
spraw zagranicznych (1922), prezydent RP od 9 grud
nia 1922 do 16 grudnia 1922, kiedy to zginął z rąk
niezrównoważonego psychicznie zwolennika endecji;
SUumbiw Wojciechowtld (1869-1953) - działacz spół

dzielczy, polityk, członek Związku Młodzieży Polskiej
„Zet" (1890), jeden z przywódców PPS (1895-1905),
w niepodległej Polsce związany z PSŁ-Piast, prezy
dent RP od 20 grudnia 1922 do 14 maja 1926 - podał
się do dymisji w wyniku zamachu majowego, następ
nie stanął na czele Spółdzielczego Instytutu Nauko
wego (1927);
Ignacy MoiacJó (1867-1946) - inżynier chemik, dzia

łacz niepodległościowy przed wybuchem I wojny świa
towej, w wolnej Polsce dyrektor fabryki związków
azotowych w Chorzowie (1922), rektor Politechniki
Lwowskiej (1925), w latach 1926-1939 prezydent
CHRONOLOGIA 367
RP, przywódca frakcji zanikowej obozu sanacyjnego
(1935-1939), po internowaniu w Rumunii (wrzesień
1939) przekazał urząd W. Raczkiewiczowi.
Premierzy II Rzeczypospolitej
Ignacy Daszyński 07.11.1918-14.11.1918

(Tymczasowy Rząd
RP w Lublinie)
Jędrzej Moraczewski 17.11.1918-16.01.1919
Ignacy Jan Paderewski 16.01.1919-09.12.1919
Leopold Skulski 13.12.1919-09.06.1920
Władysław Grabski 23.06.1920-24.07.1920
Wincenty Witos 24.07.1920-13.09.1921
Antoni Ponikowski 19.09.1921-13.09.1922
Artur Śliwiński 28.06.1922-07.07.1922
Julian Ignacy Nowak 31.07.1922-14.12.1922
Władysław Eugeniusz Sikorski 16.12.1922-26.05.1923
Wincenty Witos 28.05.1923-15.12.1923
Władysław Grabski 19.111923-14.11.1925
Aleksander Skrzyński 20.11.1925-05.05.1926
Wincenty Witos 10.05.1926-15.05.1926
Kazimierz Bartel 15.05.1926-30.09.1926
(pierwszy rząd sana
cyjny)
Józef Piłsudski 02.10.1926-27.06.1928
Kazimierz Świtalski 14.04.1929-07.111929
Waleiy Sławek 29.03.1930-23.08.1930

Józef Piłsudski 25.08.1930-04.12.1930
Waleiy Sławek 04.12.1930-26.05.1931
Aleksander Prystor 27.05.1931-09.05.1933
Janusz Jedrzejewicz 10.05.1933-13.05.1934
Leon Kozłowski 15.05.1934-28.03.1935
Walery Sławek 28.03.1935-12.10.1935
MarianZyndnun-Kc«dałkowskil3.10.1935-15.05.1936
Felicjan Sławoj Składkowski 16.05.1936-30.09.1939
Ministrowie spraw zagranicznych O Rzeczypospolitej
Ignacy Daszyński (1918) - Tymczasowy

Rząd RP w Lublinie
Leon Wasilewski (1918-1919)
Ignacy Jan Paderewski (1919)
Władysław Wróblewski (1919)
Stanisław Patek (1919-1920)
Eustachy Sapieha (1920-1921)
Jan Dąbsld (1921)
Konstanty Skirmunt (1921-1922)
Gabriel Narutowicz (1922)
Aleksander Skrzyński (1922-1923)
Marian Seyda (1923)
Roman Dmowski (1923)
Karol Bertom (1923-1924)
Maurycy Zamoyski (1924)
Aleksander Skrzyński (1924-1926)
Kajetan Dzierżykraj-Morawski (1926)
CHRONOLOGIA 369
August Zaleski (1926-1932)
Józef Beck (1932-1939)
Ministrowie spraw wewnętrznych II Rzeczypospolitej

Stanisław Thugutt (1918) - Tymczasowy
rząd RP w Lublinie
Stanisław Thugutt (1918-1919)
Stanisław Wojciechowski (1919-1920)
Józef Kuczyński (1920)
Leopold Skulski (1920-1921)
Władysław Raczkiewicz (1921)
Stanisław Downarowicz (1921-1922)
Antoni Kamieński (1922)
Władysław Sikorski (1922-1923)
Władysław Kiernik (1923)
Władysław Sołtan (1923-1924)
Zygmunt Hibner (1924)
Cyryl Ratajski (1924-1925)
Władysław Raczkiewicz (1925-1926)
Stefan Smólski (1926)
Kazimierz Młodzianowski (1926)
Felicjan Sławoj Składkowski (1926-1929)
Henryk Józefski (1929-1930)
Felicjan Sławoj Składkowski (1930-1931)
Bronisław Pieracki (1931-1934)
Marian Zyndram-Kościałkcrwski (1934-1935)
Władysław Raczkiewicz (1935-1936)
Felicjan Sławoj Składkowski (1936-1939) -
ówczesny premier
370 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ-
POLSKA PODCZAS
H WOJNY ŚWIATOWEJ
1939-1945
1. OBRONA POLSKI W 1939 R.

Doktryny wojenne Polski i Niemiec:
- polski plan „Z" pizewidywał:
• obronę kordonową (liniową) wzdłuż całej gra
nicy polsko-niemieckiej (przyczyny zastosowa
nia obrony kordonowej: nie można było oddać
bez walki terenów mających żywotne znaczenie
dla państwa polskiego - Pomorza, Wielkopol
ski, Śląska; strona polska brała pod uwagę moż
liwość wstrzymania działań przez Niemców po
zajęciu wymienionych ziem i następnie wymu
szenie na Zachodzie legalizacji faktów dokona
nych),
• następnie działania opóźniające do momentu
ofensywy sojuszników zachodnich (w 15 dniu
wojny);
- niemiecki plan wojny błyskawicznej (Blitzkrieg):
• zakładał oskrzydlenie i unicestwienie głównych
sił polskich jeszcze na lewym brzegu Wisły,
OBRONA POLSKI W19Š9 R. 371
• uzupełniony został zaleceniami prowadzenia
wojny totalnej (wyniszczenie sity żywej przeciw
nika, zaplecza, ludności cywilnej),
• do zastosowania Blitzkriegu konieczne były
znaczne siły pancerne i zmechanizowane - szyb
sze od polskiej piechoty i kawalerii,
• całość planu wojny z Polską opatrzono krypto
nimem „Fali Weiss".
Porównanie sił w wojnie 1939:
państwo żołnierze czołgi działa samoloty
Polska 1,0 min ok. 600 ok. 5 tys. ok. 380
Niemcy 1,8 min ok. 2900 ok. 26 tys. ok. 4000
ZSRR 0,7 min ok. 4000 ok. 25 tys. ok. 1000
Ugrupowanie armii do działań wojennych (31 sierp

nia 1939):
POLACY: - Samodzielna Grupa Operacyjna „Na
rew" (gen. Czesław Miot-Fijałkowski, 2 dywizje pie
choty, 2 brygady kawalerii),
- Armia „Modlin" (gen. Emil Krukowicz-Przedrzy-
mirski, 2 dywizje piechoty, 2 brygady kawalerii),
- Grupa Operacyjna „Wyszków" (1 dywizja pie
choty),
- Armia „Pomorze" (gen. Władysław Bortnowski,
5 dywizji piechoty, 1 brygada kawalerii),
- Armia „Poznań" (gen. Tadeusz Kutrzeba, 4 dywi-
zje piechoty i brygada kawalerii),
- Armia „Łódź" (gen. Juliusz Rómmel, 3 dywizje

piechoty, 1 brygada kawalerii),
- Armia „Kraków" (gen. Antoni Szylling, 5 dywi
zji piechoty, 1 brygada górska, 1 brygada kawalerii,
1 brygada kawalerii zmotoryzowanej),
- Armia „Karpaty'* (gen. Kazimierz Fabrycy, 2 bry
gady górskie),
- Armia „Prusy" (gen. Stefan Dąb-Biemacki -
odwodowy związek operacyjny w trakcie koncen
tracji),
- Naczelny Wódz - marszałek Edward Smigły-Rydz
(patrz: Sanacja)
NIEMCY: - Grupa Armii „Nord" (Pomoc) - dow.
gen. F. von Bock- 3 Armia (G. von Kůchler) i 4 ar
mia (G. von Kluge),
- Grupa Armii „SOd" (Południe) - dow. gen. G. von
Rundstedt - 8 Armia (J. Blaskowite), 10 Armia
(W. von Reichenau), 14 Armia (W. List),
- do chwili agresji na Polskę skoncentrowano 37 dy
wizji piechoty, 6 dywizji pancernych, 4 dywizje lek
kie, 4 dywizje piechoty zmotoryzowanej, 1 dywizję
górską i 1 brygadę kawalerii,
- głównodowodzący silami zbrojnymi Rzeszy -
Adolf Hitler,
- szef naczelnego dowództwa Wehrmachtu (OKW)
- W. Keitel
OBRONA POLSKI W1939 R. 373
Pierwsza faza kampanii 1-6 września 1939
- bitwa graniczna 1-3 września 1939:
• bitwa pod Mławą (1-3 września) - niemiecka
3 Armia przełamała polską pozycję obronną
(45 schronów bojowych na odcinku 15 km) bro
nioną przez oddziały Armii „Modlin", pobite
jednostki gen. Krukowicza-Przedrzymirskiego
od 4 września znajdowały się w odwrocie za Wi
słę,
• w Borach Tucholskich niemiecka 3 Armia okrą
żyła i unicestwiła część Armii „Pomorze'' (pod
czas dramatycznych walk odwrotowych wojsk
polskich doszło m.in. do szarży 18 pułku ułanów
pod Krojantami, gdzie zginął dowódca jednostki
płk Kazimierz Mastalerz, 1 września),
• walki w Wolnym Mieście Gdańsku (bohaterska
obrona Poczty Polskiej w Gdańsku, po kapi
tulacji niemal wszyscy pocztowcy rozstrzelani,
1 września; obrona polskiej składnicy wojsko
wej na Westerplatte, dow. mjr Henryk Suchar
ski, kolejne szturmy odpierane przez 182 żoł
nierzy do 7 września),
• bój pod Mokrą - w rejonie lasów kłobuc
kich Wołyńska Brygada Kawalerii (dow. płk Ju
lian Filipowicz) z Armii „Łódź" powstrzymała
atak niemieckiej 4 Dywizji Pancernej, 1 wrze
śnia,
• zniszczenie polskiej 7 Dywizji Piechoty pod Czę
stochową - niemieckie oddziały pancerne we-
szły między armie „Łódz7 i „Kraków", 2-3 wrze
śnia,
• wobec groźby okrążenia od północy i południa
Armia „Kraków" opuściła Śląsk, 3 września;
- bitwa o główną linię obrony 4-6 września 1939:
• bitwa nad Wartą i Widawką - Niemcy przeła
mali pozycje obronne Armii „Łódź", 4-6 wrze
śnia,
• część odwodowej Armii „Prusy", chaotycznie
dowodzona, ulega rozbiciu pod Piotrkowem
i Tomaszowem Mazowieckim, 5-6 września,
• na drodze niemieckich oddziałów pancernych
maszerujących na Warszawę nie ma już żadnych
wojsk polskich (kolumny nieprzyjaciela bom
barduje polska brygada bombowa wyposażona
w nowoczesne samoloty „Łoś"), 6-8 września,
• oddziały 3 armn niemieckiej zdobywają przyczó
łek nad Narwią (Różan), 6 września,
• dalszy odwrót Armii „Kraków" i „Karpaty" na
linię rzeki San, od 4 września.
Druga faza kampanii 7-17 września 1939:

- bój pod Wizna - odcinek obronny zamykający
przejście przez bagnistą dolinę Biebrzy i Narwi
(dow. kpt. Władysław Raginis i 720 żołnierzy przez
trzy dni powstrzymywali 43-tysięczny niemiecki
XIX Korpus Pancerny gen. H. Guderiana), po ka
pitulacji ostatniego schronu polski dowódca roze
rwał się granatem, 8-10 września,
- Niemcy forsują rzekę Bug, 10 września,
- nieudana próba zdobycia Warszawy z marszu przez
niemiecki XVI Korpus Pancerny, 8 września,
- bitwa nad Bzurą - wielka bitwa odwrotowa ar
mii „Pomorze" i „Poznań" z wojskami niemiec
kimi 8, 10 i 4 Armii, rozpoczęta polskim uderze
niem w rejonie Łęczycy i Łowicza, które rozbiło
niemiecką 30 dywizję (9 września), zaskoczeni po
czątkowo Niemcy od 15 września przejęli inicja
tywę zamieniając odwrót wojsk polskich na War
szawę w katastrofę - ok. 30 tys. żołnierzy z gen.
T. Kutrzebą przedarło się do stolicy, 9-22 wrze
śnia,
- po sforsowaniu Sanu Niemcy dotarli na przedpola
Lwowa, 11 września,
- Naczelny Wódz podjął decyzję o zorganizowaniu
obrony na tzw. przedmosciu rumuńskim (w opar
ciu o rzekę Dniestr), aby w ten sposób dotrwać do
oczekiwanej ofensywy sojuszników na Zachodzie.
Trzecia b u kampanii 17 września - Ś października

1939:
- uderzenie Armii Czerwonej na wschodnie te
reny Rzeczypospolitej: krwawe walki o Grodno,
20-22 września; śmierć gen. J. Olszyny-Wilczyń
skiego - zamordowany przez sowieckich czołgi
stów 23 września; rozbicie Grupy Operacyjnej gen.
W. Andersa - ciężko ranny znalazł się w sowieckim
więzieniu, 23-27 września; walki odwrotowe od-
376 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ..
działów Korpusu Ochrony Pogranicza (dow. gen.
Wilhelm Orlik-Ruckemann;
- skuteczna obrana Lwowa przed Niemcami (dow.
gen. Władysław Langner) - miasto oddane Armii
Czerwonej 24 września;
- zakończenie bitwy nad Bzurą - resztki rozbitych
oddziałów Armii „Poznań" przedzierają się do
Warszawy, 22 września;
- upadek Kępy Oksywskiej, samobójstwo dowódcy
Lądowej Obrony Wybrzeża płk. Stanisława Dąbka,
19 września;
- bitwa pod Tomaszowem Lubelskim - zgrupowanie
polskie pod dow. gen. Ludwika Piskora przebijając
się w kierunku Rawy Ruskiej zostało rozbite przez
niemiecką 14 Armię, 17-20 września;
- bitwa pod Tomaszowem Lubelskim (druga) - zgru
powanie polskie pod dow. gen. Stefana Dąb-Bier-
nackiego podjęło walkę z dywizjami 14 Armii nie
mieckiej - w dramatycznych bojach przez nieprzy
jacielskie linie przedarła się tylko Wołyńska Bry
gada Kawalerii z gen. Andersem na czele (wkrótce
wpadli na Sowietów), gen. Biernacki porzucił swo
ich żołnierzy i w przebraniu usiłował przedostać się
do Rumunii, 21-26 września;
- kapitulacja Warszawy (oblegana od 8 września,
o poddaniu przesądziła tragiczna sytuacja ludno
ści cywilnej), 28 września;
- kapitulacja twierdzy Modlin (dow. gen. Wiktor
Thomme), 29 września;
- kapitulacja Helu, 2 października;
- bitwa pod Kockiem - ostatnia bitwa kampanii, sto
czona przez Samodzielną Grupę Operacyjną „Po
lesie" (dow. gen. Franciszek Kleeberg) z niemiec
kimi 13 i 29 dywizją zmotoryzowaną - walki trwały
do wyczerpania amunicji przez stronę polską, 2-
-5 października.
Wydarzenia polityczne okresu kampanii wrześniowej:

- Wielka Brytania i Francja wypowiadają Niemcom
wojnę, 3 września;
- konferencja aliantów w Abbeville: znając treść
tajnego protokolu do paktu Ribbentrop-Mołotow
Francja i Wielka Brytania zdecydowały się wstrzy
mać poważniejsze działania zbrojne przeciw Nie
mcom; wkrótce o tym postanowieniu powiadamia
Stalina sowiecki wywiad, 12 września;
- po agresji sowieckiej na Polskę prezydent, rząd
i Naczelny Wódz przekraczają granicę z Rumunią,
gdzie zostają internowani 17 września;
- traktat ZSRR z Niemcami - korekta ustaleń gra
nicznych z paktu Ribbentrop-Mołotow, 28 wrze
śnia.
Umowy międzynarodowe złamane przez ZSRR dnia

17 września 1939:
- traktat ryski z 1921 (ustalający nienaruszalną gra
nicę między Polską a Rosją Radziecką);
- pakt Brianda-Kelloga i jego lokalna wersja w po-
378 POLSKA PODCZAS u WOJNY ŚWIATOWBJ-
stad protokołu Litwinowa z 1929 (wyrzeczenie się

wojny przy dochodzeniu pretensji terytorialnych);
- polsko-radziecki pakt o nieagresji z 1932, obowią
zujący do 1945;
- uznana także przez dyplomację sowiecką tzw. de
finicja agresora (żadne argumenty polityczne nie
usprawiedliwiają naruszenia granic innego pań
stwa).
2. POLSKA W RĘKACH OKUPANTÓW

Podział terytorium H Rzeczypospolitej w 1939:
- traktat o granicach i przyjaźni między Niemcami
i ZSRR: nastąpiła korekta ustaleń wynikających
z paktu Ribbentrop-Mołotow - ostatecznie gra
nica radziecko-niemiecka została przesunięta na
linię Narew-Pisa-Bug-San (początkowe ustalenia
mówiły o linii demarkacyjnej na Wiśle), 28 wrze
śnia 1939;
- ostatecznie w 1939 Niemcy zajęli 484% terytorium
Polski z 20 min mieszkańców, zaś ZSRR 50% te
rytorium z 14,3 min ludności (Wileńszczyzna do
1940 znajdowała się pod władzą Litwy);
- bezpośrednio do Rzeszy włączono: województwo
pomorskie, poznańskie, 2/3 łódzkiego, cześć kra
kowskiego, Zaolzie, Suwalszczyznę, część Mazow
sza i Kielecczyzny;
- z pozostałych zagarniętych terenów Niemcy utwo-
POLSKA W RĘKACH OKUPANTÓW 379
rzyli Generalne Gubernatorstwo (dystrykty: Kra
ków, Lublin, Radom, Warszawa, Generalny Gu
bernator rezydujący w Krakowie - Hans Frank),
- po sfingowanych wyborach do tzw. Zgroma
dzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachod
niej Białorusi (22 października 1939) polskie Kresy
Wschodnie zostały przyłączone do Ukraińskiej
i Białoruskiej SRR, 1-2 listopada 1939.
Zmiany administracyjne na terenach okupowanych

przez Niemcy w 1941:
- dystrykt Galicja (ze Lwowem, Tarnopolem, Stani
sławowem) włączony do Generalnego Gubernator
stwa;
- Bezirk Białystok (Białostocczyzna) włączony do
Rzeszy;
- w ramach Komisariatu Rzeszy Wschód znalazła się
część Kresów Wschodnich - Wileńszczyzna, Pole
sie;
- w ramach Komisariatu Rzeszy Ukraina znalazły się,
dwane Kresy południowo-wschodnie z Brześciem,
Łuckiem i Równem.
Polityka okupantów niemieckich wobec ludności pol

skiej:
- represje gospodarcze:
• przymusowy obowiązek pracy,
• masowe wywózki na roboty do Niemiec,
380 POLSKA PODCZAS U WOJNY ŚWIATOWEJ-.
• konfiskaty zakładów i majątków ziemskich,
• obowiązkowe kontyngenty wyznaczone dla rol
ników;
- próby germanizacji i wyniszczenia narodu:
• niemieckie nazewnictwo i język urzędowy,
• niemiecka lista narodowa (Volksliste), obej
mowała cześć społeczeństwa polskiego „warto
ściową rasowo" i nadającą się do germanizacji,
• ograniczony dostęp do oświaty polskiej (zacho
wano tylko szkoły powszechne i zawodowe),
• wprowadzono zakaz zawierania małżeństw
przez Polaków, którzy nie ukończyli 25 lat (ko
biety) i 28 lat (mężczyźni),
• akcje wysiedleńcze: ponad 1 min osób wysie
dlono z terenów włączonych do Rzeszy (1939-
-1944), większe akcje wysiedleńcze objęły także
Radomskie, Kotlinę Sandomierską i Zamoj
szczyzna (1940-1943), po upadku powstania
warszawskiego usunięto ze stolicy ok- 650 tys.
ludzi (1944),
• masowe egzekucje (już od września 1939, np.
w Bydgoszczy) i pacyfikacje wsi (pod prete
kstem kary za współpracę z podziemiem dzia
łania te, polegające na egzekucji mieszkańców
i zaborze mienia, dotknęły ponad 400 miejsco
wości),
• likwidacja elity intelektualnej: specjalna księga
gończa, zawierająca ponad 8 tys. nazwisk Po
laków niebezpiecznych dla Rzeszy i przezna-
POLSKÁ W RĘKACH OKUPANTÓW 381
czonych do natychmiastowej likwidacji; areszto
wanie 183 pracowników krakowskich uczelni
(1939), akcja AB - skierowana przeciw inteli
gencji w Generalnym Gubernatorstwie (3,5 tys.
zamordowanych polityków, nauczycieli, byłych
oficerów WP, sportowców, księży, twórców kul
tury - wśród nich M. Rataj, J. Kusociński
i in. - 1940), egzekucja pracowników uczelni
lwowskich (po zajęciu miasta przez Niemców
w 1941);
- Generalny Plan Wschód (Generalplan Ost):
• próba germanizacji terenów na wschód od gra
nicy III Rzeszy,
• przewidywał m.in. likwidację narodu polskiego,
przeistoczenie Generalnego Gubernatorstwa
w kraj niemiecki, masowe akcje wysiedleńcze
(resztki narodu polskiego miały być wysiedlone
na Syberię i tam zasymilowane z ludnością tu
bylczą),
. • plan opracował Główny Urząd Bezpieczeństwa
Rzeszy w 1941;
- obozy koncentracyjne i obozy zagłady:
• ośrodki pracy niewolniczej i przyspieszonej eks
terminacji organizowane przez władze hitlerow
skie do 1945 np. Auschwitz, Majdanek (obozy
koncentracyjne),
• ośrodki natychmiastowej zagłady w celu maso
wej eksterminacji głównie ludności żydowskiej
i cygańskiej (Treblinka, Bełżec, Sobibór).
382 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ-.
Holocaust Żydów;
- holocaust - termin określający zagładę Żydów do
konaną przez Niemców podczas II wojny światowej
(środowisko żydowskie używa także terminu Szoah
- zagłada);
- po wkroczeniu do Polski wojsk niemieckich Ży
dzi zostali stłoczeni w gettach (dzielnice izolowane
murami) - największe getta istniały w Łodzi, War
szawie, Białymstoku);
- masowa eksterminacja Żydów rozpoczęła się w la
tach 1942-1943 (likwidowano getta, a ich mie
szkańców przewożono do obozów natychmiastowej
zagłady);
- w trakcie likwidacji getta warszawskiego doszło do
zbrojnego wystąpienia Żydowskiej Organizacji Bo
jowej (założona w 1942 przez Mordechaja Aniele-
wicza), kwiecień-lipiec 1943;
- Mordechaj Anielewicz (1919-1943), w II Rzeczy
pospolitej działacz organizacji syjonistycznych, na
stępnie komendant Żydowskiej Organizacji Bo
jowej (ŻOB) i dowódca powstania w warszaw
skim getcie, popełnił samobójstwo w powstań
czym bunkrze, otoczony przez Niemców (8 maja
1943);
- odpowiedzialnością za holocaust niektórzy przed
stawiciele społeczności żydowskiej próbują obcią
żyć także Polaków (zwłaszcza diaspora żydowska
w Stanach Zjednoczonych).
POLSKA W RĘKACH OKUPANTÓW 383
Władza sowiecka a Polacy 1939-1941:
- „ubezbołowlenije" narodu polskiego (wg W. Moło-
towa Polska byla bękartem traktatu wersalskiego):
• likwidacja inteligencji, osób związnaych ze
służbą państwową, życiem politycznym, kul
turalnym (nauczyciele, urzędnicy, aktorzy, le
śnicy),
• kryteria rasowe stosowane przez nazistów zastą
piono kryteriami klasowymi;
- deportacje: trzy grupy osób deportowanych („are
sztowani'' - skazani na łagier, „specprzesiedleńcy"
- do ciężkich robót i „wolni zesłańcy" - pozosta
wieni na zesłaniu swojemu losowi), kolejne fale
wywózek sowieckich: 220 tys. ludzi (luty 1940),
320 tys. (kwiecień 1940), 200 rys. (czerwiec-lipiec
1940), 300 tys. (czerwiec 1941), uwaga! -niniejsze
dane podlegają ciągłej weryfikacji znawców zagad
nienia;
- obozy polskich jeńców wojennych - Starobielsk,
Ostaszków, Kozielsk - zlikwidowane do maja 1940
(zamordowano w Katyniu, Miednoje, okolicach
Charkowa ok. IS tys. oficerów WP i policji pań
stwową);
- władza radziecka zajęła majątki należące do Pola
ków (ziemia, fabryki, zakłady rzemieślnicze),
- po nadaniu mieszkańcom dawnych kresów obywa
telstwa sowieckiego ponad 2S0 tys. Polaków wcie
lono do Armii Czerwonej i batalionów budowla
nych, 1940-1941;
384 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ,
- intensywna współpraca NKWD i GESTAPO
w zwalczaniu polskiego ruchu oporu (konferencje
w Krakowie i Zakopanem).
3. RZĄD POLSKI NA EMIGRACJI 1939-1945

Powstanie i działalność rządu polskiego na uchodź
stwie 1939-1941:
- zgodnie z konstytucją kwietniową internowany
w Rumunii prezydent RP I. Mościcki mianował
swego następcę, którym ostatecznie został Włady
sław Raczkiewicz, 30 września 1939;
- Władysław Raczkiewicz (1885-1947), polityk, ad
wokat, w młodości działacz „Zet -u, podczas
I wojny światowej z ramienia Naczpolu organi
zował polskie formacje wojskowe w Rosji (1917),
w niepodległym kraju był ministrem spraw wewnę
trznych (1921, 1925-1926 i 1936), a także mar
szałkiem senatu (1930-1935), prezydent RP od
30 września 1939 do śmierci - 6 czerwca 1947);
- nowo mianowany prezydent powołał rząd z Wła
dysławem Sikorskim na czele, 30 września 1939;
- Władysław Sikorski (1881-1943), polityk, generał,
działacz Związku Walki Czynnej (1908), podczas
I wojny światowej szef Departamentu Wojskowego
NKN (1914-1917), w trakcie wojny polsko-radziec
kiej min. dowódca Grupy Poleskiej i 5 armii,
w niepodległej Polsce premier i minister spraw
RZĄD POLSKI NA EMJCRACJI.- 385
wojskowych (1922-1923), inicjator reorganizacji ar
mii i utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza
(1924), jako przeciwnik polityczny J. Piłsudskiego
w okresie rządów sanacji odsunięty od życia po
litycznego i ważnych funkcji w armii (od 1928),
współtwórca opozycyjnego Frontu Morges (1936),
podczas II wojny- światowej premier polskiego
rządu emigracyjnego (od 30 września 1939), Na
czelny Wódz (od 7 listopada 1939), zginał w kata
strofie lotniczej;
- prezydent zobowiązał się podejmować najważ
niejsze decyzje w sprawach państwa w ścisłym
porozumieniu z premierem (porozumienie pary
skie, zmieniające w istotny sposób ideę konstytucji
kwietniowej), 30 września 1939;
- Rada Narodowa RP - namiastka parlamentu
o kompetencjach doradczych i opiniujących, opra
cowująca zasady ustrojowe przyszłego państwa pol
skiego (skupiała przedstawicieli wszystkich ugru
powań politycznych, które podjęły działalność
na emigracji, pierwszym przewodniczącym został
Ignacy Paderewski), 9 grudnia 1939;
- Ignacy Paderewski (1860-1941), pianista, kompo
zytor, polityk, podczas I wojny światowej dzia
łacz KNP w Paryżu (1917-1919), następnie pre
mier rządu RP i delegat na konferencję wersal
ską (1919), od 1922 przebywał na emigracji, gdzie
współtworzył opozycyjny wobec sanacji Front Mor
ges (1936), w trakcie II wojny światowej prze-
wodniczył emigracyjnej Radzie Narodowej (1940-
-1941);
- do czasu ataku Niemiec na Francję Polska trak
towana była przez aliantów jako sojusznik drugiej
kategorii;
- Polskę objęto ustawą Kongresu USA, umożliwia
jącą pomoc w sprzęcie wojennym państwom wal
czącym z blokiem „osi" (Leand Lease Act), 1941.
Układ Majski-Sikorski 30 lipca 1941:

- postanowienia:
• traktaty sowiecko-niemieckie z 1939 tracą swoją
moc (co w rozumieniu ZSRR wcale nie ozna
czało powrotu do granicy polsko-radzieckiej
ustanowionej w Rydze w 1921),
• stosunki polsko-radzieckie zostały wznowione,
• oba państwa miały się wspierać w walce z hitle
rowskimi Niemcami (ZSRR wyraził zgodę na
formowanie Armii Polskiej w Kraju Rad),
• rząd radziecki ogłosił „amnestię" dla Polaków
więzionych w ZSRR;
- kulisy i znaczenie układu:
• naciski władz brytyjskich i amerykańskich, które
chciały uwolnić się od dotychczasowych zobo
wiązań wobec Polski (np. poparcie naszych sta
rań o przywrócenie dawnej granicy na Wscho
dzie),
• kryzys we władzach RP na emigracji - prezy
dent odmówił podpisania układu, Stronnictwo
RZĄD POLSKI NA EMICR4CJL. 387
Narodowe potępiło decyzje Sikorskiego (sprawa
kresów),
• układ z całą pewnością uratował życie wielu Po
lakom przebywającym w sowieckich łagrach.
Armia Polska w ZSRR:

- utworzona na mocy układu MajsJri-Sikorski,
- organizowana początkowo w obwodzie orenbur-
slrim, następnie w Uzbekistanie,
- do marca 1942 osiągnęła stan 62 tys. żołnierzy,
- dowódcą tego związku operacyjnego został gen.
Władysław Anders,
- Władysław Anders (1892-1970), generał, polityk,
podczas I wojny światowej m.in. żołnierz I Korpusu
Polskiego w Rosji (1917-1918), następnie ucze
stnik wojny polsko-radzieckiej (1919-1920), pod
czas zamachu majowego opowiedział się po stronie
rządu i prezydenta (1926), do wybuchu II wojny
światowej dowodzi związkami taktycznymi kawa
lerii, w kampanii wrześniowej kierował działa
niami Nowogródzkiej Brygady Kawalerii i Grupy
Operacyjnej Kawalerii, 29 września ciężko ranny
wpadł w ręce Sowietów, w niewoli których prze
bywał do 1941, następnie dowodził Armią Pol
ską w ZSRR (1942-1943) i II Korpusem Pol
skim (1943-1946), z którym zdobywał m.in. Monte
Cassino (1944), w 194S pełniący obowiązki Na
czelnego Wodza, od 1946 Naczelny Wódz Pol
skich Sił Zbrojnych na Zachodzie, po zakończeniu
388 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚW1ATOWEJ-
wojny przebywał na emigracji (pozbawiony oby
watelstwa polskiego przez komunistyczne władze
kraju),
- w sierpniu 1942 rozpoczęta się ewakuacja armii do
Iranu (Stalin wówczas już wyraźnie stawiał na ko
munistów polskich i sadził, że armia Andersa nigdy
nie zdoła wrócić do Polski - stad zgoda na ewaku-
«K)-
Zerwanie stosunków z ZSRR:

- napięcie w stosunkach polsko-radzieckich wi
doczne było od początku 1942 (nory protestacyjne
ZSRR np. w sprawie uznawania przez rząd pol
ski miast kresowych - Wilna i Lwowa za polskie,
niesnaski w trakcie ewakuacji armii Andersa),
- oficjalna informacja władz ZSRR, jakoby na te
rytorium tego państwa nie było już obywateli pol
skich (koniec zwolnień z łagrów), 18 stycznia 1943,
- odkrycie przez Niemców mogił katyńskich (petycje
niemiecka i polska do Międzynarodowego Czer
wonego Krzyża z proibą o określenie sprawców
mordu), 13 kwietnia 1943,
- korzystając ze sprawy katyńskiej (jeszcze oficjalnie
nie wyjaśniona) ZSRR zerwał stosunki dyploma
tyczne z polskim rządem na emigraq'i, 25 kwietnia
1943.
Śmierć generała Sikorskiego (4 lipca 1943, Gibral
tar):
RZĄD POLSKI NA EMGMOl... 389
- premier i Naczelny Wódz wracali z inspekcji
II Korpusu Polskiego gen. Andersa,
- zginał w nie wyjaśnionych okolicznościach (kata
strofa samolotu tuż po starcie),
- o spowodowanie śmierci gen. Sikorskiego do dziś
oskarżani są Niemcy, Sowieci, opozycja zmazana
z gen. Andersem (wielce wątpliwe) i coraz częściej
-Brytyjczycy,
- jako polityk, Sikorski odgrywał w tym czasie
główną rolę w polskim obozie niepodległościowym
- po jego śmierci sprawa polska traktowana była
przez aliantów z mniejszymi skrupułami,
- jako człowiek - oceniany rożnie - np. oskar
żany o karierowiczostwo, mściwość wobec dawnych
przeciwników politycznych,
- po śmierci Sikorskiego prezydent powołał rząd ze
Stanisławem Mikołajczykiem (SL) na czele (co
raz bardziej zależny od opinii zachodnich sojuszni
ków), 14 lipca 1943,
- nowym Naczelnym Wodzem został gen. Kazimierz
Sosnkowski, 8 lipca 1943.
Upadek rządu S. Mikołajczyka:

- napięcie w stosunkach rządu emigracyjnego z za
chodnimi aliantami (związane ze sprawą powstania
warszawskiego, pozostawionego przez sojuszników
własnemu losowi - patrz: Powstanie warszawskie),
sierpień-wrzesień 1944,
- dymisja gen. K. Śosnkowskiego ze stanowiska Na-
390 POLSKA PODCZAS II WOJNV ŚWIATOWET-
czelnego Wodza, wymuszona przez zachodnich
aliantów za krytykę ich poczynań w sprawie po
wstania warszawskiego, 30 września 1944,
- wizyta premiera S. Mikołajczyka w Moskwie (pol-
sko-brytyjsko-sowieckie rokowania w sprawie po
wołania koalicyjnego rządu polskiego, uwzględnia
jącego komunistów i granicy wschodniej według
tzw. linii Curzona), październik 1944,
- naciski władz brytyjskich na rząd polski, zmierza
jące do zaakceptowania przez Polaków koncep
cji brytyjsko-sowieckiej (koalicyjny rząd z komuni
stami i granica wschodnia na Bugu) paździemik-
-listopad 1944,
- Komitet Koordynacyjny stronnictw tworzących
rząd polski odrzuca projekt brytyjsko-sowiecki,
22 listopada 1944,
- rząd S. Mikołajczyka podaje się do dymisji, 24 li
stopada 1944,
- nowy rząd tworzy Tomasz Arciszewski (PPS) w so
juszu ze Stronnictwem Narodowym, 29 listopada
1944.
Sprawa polska na konferencjach Wielkiej Trojki:

TEHERAN 28 listopada - 1 grudnia 1943
decyzje w sprawie polskiej: wstępne decyzje w spra
wie polskiej granicy wschodniej (miała przebiegać
wzdłuż linii Curzona opierającej się o, rzekę Bug),
precyzyjne ustalenia w sprawie granicy zachodniej
RZĄD POLSKI NA EM1GRAC1I... 391
muly nastąpić później (wstępnie zaznaczono ją na
Odrze)
stanowisko rządu polskiego na emigracji: władze pol
skie nie zostały poinformowane o tych rozstrzy
gnięciach .
JAŁTA 4-11 lutego 1945

decyzje w sprawie polskiej: zdecydowano się na
utworzenie rządu koalicyjnego (popierani przez
ZSRR komuniści i przedstawiciele sił politycz
nych wspieranych przez Zachód), postanowiono
przeprowadzić w wyzwolonym kraju wolne wy
bory (ale bez obserwatorów zachodnich), po
twierdzono kształt polskiej granicy wschodniej
w oparciu o linię Curzona oraz obiecano przyznać
Polsce znaczne nabytki terytorialne na północy
i zachodzie (Prusy Wschodnie, Górny i Dolny
Śląsk)
stanowisko rządu polskiego na emigracji: rząd polski
w deklaracji z 13 lutego 1945 stwierdził, że posta
nowienia jałtańskie są sprzeczne z Kartą Atlan
tycką (1941) i nie zostały uzgodnione z legal
nymi władzami RP. Natomiast grupa działaczy
SL ze Stanisławem Mikołajczykiem (były premier)
skłonna była uznać postanowienia jałtańskie w za
mian za gwarancje udziału w przyszłych władzach
wolnej Polski
392 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWE!-
POCZDAM 17 lipca - 2 sierpnia 1945
decyzje w sprawie polskiej: uznano Tymczasowy Rząd
Jedności Narodowej, ustalono polską granicę za
chodnią (formalnie gwarantowana tylko przez
ZSRR) i zarządzono przesiedlenie ludności nie
mieckiej z terenów przyznanych Polsce
stanowisko rządu polskiego na emigracji: los Polski
i rządu emigracyjnego był już przesadzony (znale
źliśmy się w sowieckiej strefie wpływów), legalnym
władzom RP cofnęły uznanie Francja (4 lipca),
USA i Wielka Brytania (5 lipca 1945)
4. POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE
Początki działalności podziemnej w okupowanym

kraju (lata 1939-1940):
- partyzantka powrzesniowa przeciw Niemcom i So
wietom (słynny oddział mjr. Henryka Dobrzań
skiego „Hubala" utrzymał się do wiosny 1940),
- Służba Zwycięstwu Polski (SZP) - pierwsza orga
nizacja, powołana tuż przed kapitulacją Warszawy
przez gen. Michała Karaszewicza-lbkarzewskiego,
27 września 1939,
- na przełomie 1939-1940 w okupowanym kraju
działało ok. 150 różnych organizacji podziemnych,
- Związek Wilki Zbrojnej - tajna organizacja utwo
rzona z polecenia rządu polskiego na emigracji,
formalnym zwierzchnikiem został gen. Kazimierz
POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE 393
Sosnkowslri, faktycznie działaniami ZWZ kiero
wał przebywający w kraju gen. Stefan „Grot" Ro-
weclri,
- Stefan Rowecki, ps. „ 0 0 1 " (1895-1944), żoł
nierz Legionów Polskich (1914-1917), uczestnik
pierwszej fazy wojny z Rosją Radziecką (1919),
w okresie międzywojennym dowodził brygadą
KOP „Czortków" (1935) i 2 Dywizją Piechoty Le
gionów (1938), podczas kampanii wrześniowej wal
czył na czele Warszawskiej Brygady Pancemo-Mo-
torowej (m.in. w bitwie pod Tomaszowem Lubel
skim), następnie dowódca ZWZ (od 30 czerwca
1940), Armii Krajowej (od 14 lutego 1942), are
sztowany przez Niemców (1943) przebywał w obo
zie koncentracyjnym Sachsenhausen, gdzie zginął,
- ZWZ wchłonął większość organizacji niepodległo
ściowych ze Służbą Zwycięstwu Polski łącznie,
- Polityczny Komitet Porozumiewawczy - (PKP)
utworzony przy ZWZ przez działaczy PPS-Wol-
ność-Równość-Niepodległość, SL „Roch", SN i SP,
luty 1940.
Akcja scaleniowa ZWZ-AK:

- rozkazem Naczelnego Wodza (gen. W. Sikorski)
ZWZ przemianowano na Armię Krajową, podkre
ślając, że stanowi ona czcić Polskich Sił Zbrojnych
podległych legalnym władzom RP, 14 lutego 1942,
- AK podporządkowały się oddziały Batalionów •
Chłopskich (na zasadzie autonomii), Narodowej
394 POLSKA PODCZAS U WOJNY SWIATOWEI-
Organizacji Wojskowej - do 1943 szeregi AK osią
gnęły liczbę 300 tys. żołnierzy,
- Komendanci Główni AK: Stefan Roweclri „Grot"
od 14 lutego 1942 do 30 czerwca 1943, Tadeusz
Komorowski „Bór" od 17 lipca 1943 do 5 paź
dziernika 1944, Leopold Okulicki „Niedźwiadek"
od 21 grudnia 1944 do 19 stycznia 1945,
- struktura terytorialna AK: 6 obwodów (Warszawa,
Białystok, Lwów, Kraków, Poznań, Toruń) i okręgi
(po 4 na każdy obwód).
Uformowanie konspiracji w dwóch pionach:

- pion cywilny:
• Delegatura Rządu na Kraj (konspiracyjna wła
dza cywilna związana z rządem emigracyj
nym, podzielona na departamenty odpowiada
jące przedwojennym ministerstwom, kierująca
podziemną policją w postaci Państwowego Kor
pusu Bezpieczeństwa; '
• Delegaci Rządu na Kraj:
imię partia. okres

i naz którą sprawo
wisko repre wania dalsze losy
delegata zentował funkcji
Cyryl Stron grudzień zrezygnował z funk
Ratajski nictwo 1940- cji z powodu złego
(1875- Pracy sierpień stanu zdrowia
-1942) 1942 i wkrótce zmarł
POLSKIE PÁŇSTWO PODZIEMNE 395
Jan Pie- Stron od wrze w trakcie spra

kałkie- nictwo , śnia 1942 wowania urzędu
wicz Ludowe do lutego aresztowany
(1892- „Roch" 1943 przez Niemców
-1943) i zamordowany
Jan Sta Stron od kwiet w trakcie sprawo
nisław nictwo nia 1943 wania urzędu are
Jankow Pracy do marca sztowany przez So-
ski 1945 wietów, skazany za
(1882- działalność anty
-1953) radziecką w pro
cesie 16-tu, zmarł
wwiezieniu
Stefan Stron pełniący w trakcie pełnie
Korboń- nictwo obo nia obowiązków
sld Ludowe wiązki aresztowany przez
(1901- „Roch" od marca NKWD, później
-1989) do kwiet działał w PSL, po
nia 1945 wyborach 1947 ra
tował się ucieczką
z kraju
• Polityczny Komitet Porozumiewawczy,
- pion wojskowy. ZWZ przekształcony w Armię
Krajową.
Dalszy rozwój organizacyjny podziemia (1943-1945):

- Krajowa Reprezentacja Polityczna - przekształ-
396 POLSKA PODCZAS n WOJNY ŚWMTOWĘJ_
eona z Politycznego Komitetu Porozumiewaw
czego, na polecenie rządu emigracyjnego - sta
nowił organ doradczy przy Delegaturze Rządu na
Kraj, sierpień 1943,
- Rada Jedności Narodowej - konspiracyjna repre
zentacja ugrupowań politycznych związanych z rzą
dem RP na emigracji (namiastka przyszłego par
lamentu), powołana przez Delegaturę Rządu na
Kraj jako kontynuacja Krajowej Reprezentacji Po
litycznej (9 stycznia 1944), działała do momentu
uznania Tymczasowego Rządu Jedności Narodo
wej (lipiec 1945), program zawarty w deklaracji
„O co walczy naród polski" (z 15 marca 1944):
wolność i suwerenność kraju, sojusz z aliantami za
chodnimi i dobre stosunki z ZSRR (przy zachowa
niu granicy z 1921), nabytki terytorialne kosztem
Niemiec, ustrój państwa oparty na demokracji par
lamentarnej, konieczność dokonania reformy rol
nej,
- Krajowa Rada Ministrów - organ władzy wy
konawczej reprezentujący podziemie niepodległo
ściowe związane z rządem na emigracji, rada funk
cjonowała miedzy 3 maja 1944 a 28 marca 1945
(rozbita przez NKWD), skład: J. S. Jankowski (De
legat Rządu na Kraj), A. Bień (SL), A. Pajdak
(PPS-WRN), S. Jasiukowicz (SN),
- Kierownictwo Walki Cywilnej - organ koordynu
jący działalność podziemną partii politycznych i or
ganizacji społecznych, czuwał nad wydawaniem
prasy, odezw do narodu, dbał o przestrzeganie
„kodeksu obywatelskiego", na czek S. Korbonski,
kwiecień 1941 - lipiec 1943,
- Kierownictwo Walki Konspiracyjnej - utworzone
wewnątrz AK, na mocy decyzji Komendanta Głów
nego S. Roweckiego - miało kierować akcją bie
żącą AK, jesień 1942,
- Kierownictwo Walki Podziemnej - organ kierujący
walką bieżącą AK i oporem cywilnym w okupowa
nym kraju (przejął zadania KWK i KWQ, 15 lipca
1943.
Główne stronnictwa polityczne i ich oddziały zbrojne:
stronnictwo HyinłnpTA siły zbrojne

Polska Partia M. Niedział Gwardia Lu
Socjalistyczna kowski, dowa PPS
-Wolność, ICPużak,
Równość, Nie Z. Zaremba,
podległość A.Pajdak
kryptonim
konspiracyjny
„Koło"
Stronnictwo M. Rataj, Bataliony
Ludowe K. Niecko, Chłopskie
„Roch" kryp S. Korbonski, (dow. F. Ka
tonim konsp. J. Rekałlrie- miński)
„Trójkąt" wkz, A. Bień
398 POLSKA PODCZAS n.WOJNV ŚWIATOWE!.:.
Stronnictwo A. Dębski, Narodowa Or

Narodowe S. Jasiukowicz ganizacja Woj
kiyptonim skowa (NOW),
konsp. po 1942 Na
„Kwadrat" rodowe Siły
Zbrojne pozo
stające poza
strukturami AK
Stronnictwo C. Ratajski, Organizacja
Pracy kryp J. S. Jankowski Wojskowa Unii
tonim konsp.
„Romb"
Różne formy oporu:

- tajne nauczanie (prowadzone od października
1939 przez ląjną Organizację Nauczycielską),
- propaganda i informacja o sytuacji polityczno-woj
skowej (1800 pism konspiracyjnych, działalnością
wydawniczą ZWZ-AK kierowało Biuro Informacji
i Propagandy),
- wojna psychologiczna (akcja „N" - dezinformacja,
sianie defetyzmu wśród Niemców, stwarzanie po
zorów istnienia ruchu oporu w hitlerowskiej admi
nistracji i armii - gazeta „Der Hammer"),
- wywiad wojskowy (np. lokalizacja wyrzutni broni
„V"),
- sabotaż gospodarczy (psucie narzędzi i maszyn,
mało wydajna praca - zgodnie z zaleceniem pod
ziemia „pracuj Polaku powoli", rozwój czarnego
rynku, ukrywanie rzeczywistej produkcji rolnej
w celu zaniżenia kontyngentów),
- dywersja zbrojna,
- walka partyzancka.
Akcja bieżąca Armii Krajowej:
Kedyw (Kierownictwo Dywersji) - organ walki czyn

nej AK utworzony w celu organizowania działań dy
wersyjnych, sabotażu, przygotowań żołnierzy do po
wstania zbrojnego, funkcjonował od listopada 1942,
pod dowództwem płk. Emila Fieldorfa „Nila",
Emil Fieldorf, ps. „NU" (1895-1953), żołnierz I Bry

gady Legionów (1914-1917), uczestnik wojny polsko-
-radzieckiej (1919-1920), w kampanii wrześniowej do
wodził 51 pułkiem piechoty, następnie po krótkim
pobycie we Francji znalazł się w okupowanym kraju
(jako emisariusz rządu i Naczelnego Wodza), kiero
wał białostockim okręgiem ZWZ (1941-1942), Kie
rownictwem Dywersji (19.42-1944), organizacją „Nie"
(1944-1945), aresztowany przez NKWD i zesłany do
łagru (1945-1947), po powrocie do Polski ponownie
aresztowany, tym razem przez UB, skazany na śmierć
i stracony,
Przykłady działań czynnych AK między 1942 a 1944:
data rodzaj akcji
1942 300 akcji zbrojnych w obronie ludno
ści polskiej na Zamojszczyzna; (Niemcy
wstrzymali wysiedlenia i pacyfikacje),
szereg akcji pod kryptonimem „Wie
niec", w wyniku których m.in. wysa
dzono tory warszawskiego węzła kolejo
wego, podłożenie bomby w siedzibie po
licji kryminalnej w warszawie)
26 marca akcja pod Arsenałem - odbicie ponad
1943 20 więźniów przetrzymywanych przez
GESTAPO
1 lutego udany zamach na szefa SS i policji dys
1944 tryktu warszawskiego F. Kutscherę
5. POLSKA LEWICA KOMUNISTYCZNA

1942-1944
Ruch komunistyczny w okupowanym kraju:

- po napaści Niemiec na ZSRR Komintem zezwolił
na reaktywowanie polskiej partii komunistycznej,
- w Moskwie zorganizowano z przebywających
w ZSRR komunistów polskich Grupę Inicjatywną
POLSKÁ LEWICA KOMUNISTYCZNA... 401
(M. Nowotko, P. Finder, M. Fornalska, B. Małojec
i in.),
- Grupa Inicjatywna zrzucona do strefy okupowa
nej przez Niemców nawiązała kontakt z ugrupowa
niami komunistycznymi w kraju i powołała Polską
Partię Robotniczą z Marcelim Nowotką na czele,
5 stycznia 1942,
- Marceli Nowotko (1893-1942), działacz SDKPiL
(od 1914) i KPRP (później KPP, od 1918), w trak
cie wojny polsko-radzieckiej organizował władzę
sowiecką w Polsce, w okresie międzywojennym
wielokrotnie więziony za działalność sprzeczną
z interesami państwa (łącznie 10 lat), podczas
II wojny światowej w Grupie Inicjatywnej (1941),
następnie I sekretarz PPR (od 5 stycznia 1942
do 28 listopada 1942), zlikwidowany w wyniku
porachunków wewnątrzpartyjnych przez B. Ma-
łojca,
- program PPR: walka z Niemcami, sojusz z ZSRR,
granica wschodnia na Bugu, granica zachodnia na
Odrze i Nysie Łużyckiej, zapowiedz nacjonaliza
cji przemysłu, banków, transportu, reforma rolna,
planowanie w gospodarce, kwestionowanie praw
rządu polskiego na emigracji (tezy zawarte w ode
zwie programowej ze stycznia 1942 i deklaracji „O
co walczymy" z listopada 1943),
- PPR powołała zbrojne ramię orientacji prosowiec-
Idej w okupowanym kraju - Gwardię Ludową, ma
rzec 1942,
402 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEI-
- GL została następnie przekształcona w Armię Lu
dową (AL) z gen. M. „Rolą" Żymierskim na czele,
1 stycznia 1944,
- Michał Żymierski, ps. „Rola" (1890-1989), uczest
nik walk o niepodległość Polski (1914-1920), wy
rzucony Z wojska i zdegradowany za malwersacje
finansowe (1926) związał się z Sowietami, pod
czas II wojny światowej naczelny dowódca AL
(1944) i Ludowego Wojska Polskiego (od 21 lipca
1944), przez władze komunistyczne mianowany
marszałkiem (1945), więziony w czasach stalinow
skich (1952-1955), później m.in. członek KC PZPR
(1981-1986),
- na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej AL
połączyła się z 1 Armią Wojska Polskiego w ZSRR
tworząc Ludowe Wojsko Polskie, 21 lipca 1944.
Związek Patriotów Polskich:

- utworzony przez komunistów polskich przebywa
jących w ZSRR (W. Wasilewska, Z. Berling,
A. Lampe, A. Zawadzki), 1 marca 1943,
- działacze ZPP zwrócili się do Stalina z propozy
cją utworzenia Wojska Polskiego ściśle związanego
z ruchem komunistycznym.
Dywizja im. Tadeusza Kościuszki:
- związek taktyczny sformowany z Polaków przeby
wających w ZSRR (ci, którzy nie chcieli lub nie
mogli dostać się do armii Andersa) na podstawie
POLSKÁ LEWICA KOMUNISTYCZNA,. 403
zgody Stalina z 8 maja 1943,
- organizowana w Sielcach nad Oką (w pobliżu Ria-
zania) w składzie: 1, 2, 3 pułk piechoty, 1 pułk
artylerii lekkiej, 1 pułk czołgów, dywizjon artylerii
przeciwpancernej i batalion kobiecy, dowódca: płk
Zygmunt Berling,
- chrzest bojowy dywizji nastąpił pod Lenino na Bia
łorusi (z winy Sowietów poniosła ogromne straty
i została wycofana z frontu), 12 października 1943.
Krajowa Rada Narodowa:

- organ polityczny powołany przez polskie podzie
mie komunistyczne, uzurpujący sobie prawo do
reprezentowania parlamentu polskiego, 1 stycznia
1944,
- przewodniczący KRN - Bolesław Bierut (patrz:
Stalinizm w Polsce), wiceprzewodniczący-Edward
Osóbka-Morawski,
- założenia programowe: walka zbrojna z Niemcami,
reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu, przywró
cenie Polsce ziem zachodnich, sojusz z ZSRR,
- w lipcu 1944 uznana przez ZSRR za legalną re
prezentace, władzy politycznej w Polsce.
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego:

- tymczasowy organ wykonawczy Krajowej Rady
Narodowej, powołany w Moskwie po rozmo
wach komunistów „krajowych'' z przedstawicielami
Związku Patriotów Polskich, 21 lipca 1944,
404 POLSKA PODCZAS U WOJNY ŚWIATOWEJ-
- przewodniczący: Edward Osóbka-Morawski (w
składzie również W. Wasilewska, M. Żymierski,
Z. Berling, S. Radkiewicz),
- Manifest PKWN z 22 lipca 1944:
• kontynuacja państwowości polskiej w duchu
konstytucji marcowej z 1921,
• KRN jedyną legalną władzą ustawodawczą
w Polsce,
• gwarancje swobód obywatelskich,
• zapowiedz reformy rolnej,
• ochrona własności i poparcie drobnej inicjatywy
prywatnej w gospodarce,
• mało konkretne deklaracje w sprawie granicy
wschodniej.
Organy władzy na ziemiach polskich w 1944

władza władza
podziemie
ustawodawcza wykonawcza
niepodle Rada Jedności Na Krajowa Rada
głościowe rodowej (9 stycz Ministrów
nia 1944) (3 maja 1944)
komunis Krajowa Rada Na Polski Komi
tyczne rodowa (1 stycznia tet Wyzwolenia
1944) Narodowego
(21 lipca 1944)
AKCJA .BURZA" I POWSTANIE... 405
6. AKCJA „BURZA" I POWSTANIE
WARSZAWSKIE
Plan „Burza" - kryptonim działań polityczno-woj

skowych podjętych przez polskie państwo podziemne
w obliczu zbliżającego się frontu wschodniego do
granic okupowanej Rzeczypospolitej (opracowany
w 1943, realizowany od stycznia 1944, tj. od momentu
przekroczenia przedwojennej granicy Polski przez od
działy radzieckie).
Zasady „Burzy":
- powstanie zbrojne na tyłach armii niemieckiej,
- wystąpienie wobec Armii Czerwonej w roli gospo
darzy (ujawnienie struktur państwa podziemnego),
- utrzymanie odrębności AK od armii Berlinga,
- ochroná ludności polskiej przed Niemcami i par
tyzantką sowiecką,
- wytrącenie propagandzie sowieckiej argumentu
o rzekomej kolaboracji AK z Niemcami.
Typowy przebieg wydarzeń w trakcie realizacji „Bu

rzy":
- „Buiza" lwowska: miasto opanowane przez od
działy AK pod dow. płk. Władysława Filipkow
skiego, przy współudziale radzieckich jednostek
pancernych; po zakończeniu walk dowództwo so
wieckie zarządziło koncentrację wojsk polskich
i przeprowadziło aresztowania, 23-27 lipca 1944,
406 POLSKA PODCZAS U WOJNY ŚWIATOWEJ-
- „Burza" wileńska: jednostki AK kierowane przez
płk. Aleksandra Krzyżanowskiego wspólnie z Ar
mią Czerwoną opanowały miasto (13 lipca), w trzy
dni później sztab polski został aresztowany przez
NKWD (Krzyżanowski więziony przez Sowietów,
po zwolnieniu aresztowany tym razem przez UB -
z tego więzienia już nie wrócił),
.- „Burza" lubelska: akcja nie została odwołana
mimo wcześniejszych doświadczeń np. z Wilna
(władze podziemia niepodległościowego sądziły,
że po przejściu linii Curzona Sowieci nie będą
już kwestionować ich praw); od połowy lipca
trzy dywizje AK wspierały wojska radzieckie
przeprowadzające operację lubelsko-brzeską, po
wygaśnięciu walk w Lublinie zainstalowali się
przedstawiciele PKWN, a żołnierzy AK wcie
lano przymusowo do Ludowego Wojska Pol
skiego lub rozbrajano i aresztowano, lipiec-sier
pień 1944;
Rozciągnięcie planu „Burza" aa Warszawę:

- pierwotnie akcja miała nie obejmować większych
miast w Generalnym Gubernatorstwie (w decy
dującym momencie garnizon warszawski powinien
wyjść w teren; jeszcze w lipcu 1944 wysłano z War
szawy do Białegostoku 900 pistoletów maszyno
wych, nie przewidując poważniejszych walk o sto
licę);
AKCJA .BURZA" 1 POWSTANIE... 407
Motywy decydujące o objęciu Warszawy planem „Bu
rta":
- możliwość, że Niemcy odejdą bezkarnie (bez za
dośćuczynienia krzywd doznanych przez mieszkań
ców stolicy podczas okupacji),
- ryzyko wywołania powstania przez siły komuni
styczne (AL, Polska Armia Ludowa),
- obowiązek walki z Niemcami do końca (aby bez
skrupułów korzystać z owoców zwycięstwa),
- groźba zamiany Warszawy w twierdzę (Niemcy żą
dali 100 tys. mężczyzn do prac fortyfikacyjnych),
- nadzieje, że Sowieci nie będą już mogli powtórzyć
scenariusza „Burzy" wileńskiej i lwowskiej wobec
protestów światowej opinii publicznej,
- przekonanie, że stolica powinna wyzwolić się wła
snymi siłami.
Wybuch powstania warszawskiego:

- 1 Front Białoruski utworzył przyczółek w rejonie
Magnuszewa, na południe od Warszawy, 23 lipca
1944,
- bezładny odwrót Niemców do 26 lipca 1944, póź
niej koncentracja znacznych sił wokół Warszawy,
- bitwa pancerna na przedpolach miasta, pod Radzy
minem zostaje rozbity radziecki III Korpus Pan
cerny, 27 lipca - 5 sierpnia 1944,
- Delegatura Rządu na Kraj zostaje upoważniona
przez rząd emigracyjny do wyznaczenia daty po
wstania (miało być argumentem w negocjacjach
408 POLSKA PODCZAS 11 WOJNY ŚWIATOWEJ.-
premiera Mikołajczyka ze Stalinem), 25 lipca 1944,
- Komenda Główna AK i Rada Jedności Narodo
wej ustalają datę powstania przeciw Niemcom na
1 sierpnia 1944 (Godzina „W"),
- dowódcą powstania w mieście mianowany został
komendant Okręgu Warszawskiego AK, płk An
toni Chruściel, ps. „Monter",
- układ sił:
- Polacy - ok. SO rys. żołnierzy AK oraz drobne
oddziały NSZ, AL, PAL
- Niemcy - początkowo garnizon liczył 15 rys.
żołnierzy, później, po utworzeniu korpusu gen.
E. von den Bacha (oddziały SS, policji, kry
minaliści z brygady Kamińskiego, zgrupowanie
RONA - jednej z formacji rosyjskich u boku
państw „osi") sięgał 50 tys. ludzi.
Przebieg walk:
- fatalnie uzbrojone oddziały AK rozpoczęły powsta
nie 1 sierpnia 1944 o godz. 17.00,
- działania ofensywne powstańców: opanowano
Śródmieście, Powiśle, Czerniaków, Wolę, Żoliborz,
południową część Mokotowa, sporadyczne starcia
na Pradze, 1-4 sierpnia 1944,
- przejście wojsk powstańczych do działań obron
nych, 4 sierpnia 1944,
- uderzenie korpusu von den Bacha na Wolę -
obrońcy dzielnicy dowodzeni przez płk. Jana Ma
zurkiewicza „Radosława" wycofują się na Stare
AKCJA .BURZA ' I POWSTANIE... 409
Miasto, na opanowanych terenach Niemcy doko
nują masakry ludności cywilnej, 6 sierpnia 1944,
- zrzuty sprzętu wojskowego i zaopatrzenia dokony
wane przez lotnictwo alianckie (87 wypraw, 42 sa
moloty dotarły nad Warszawę, w rękach powstań
ców znalazło się 100 ton zaopatrzenia; podobna
akcja przeprowadzona z dużym opóźnieniem przez
stronę radziecką dała walczącym oddziałom AK
i AL 55 ton zaopatrzenia),
- krwawa bitwa o Stare Miasto (walki batalio
nów „Zośka", „Parasol", zgrupowania „Rado
sław", w zbombardowanym budynku przy ul. Freta
ginie cały sztab AL - 26 sierpnia - obroną Sta
rówki kierował płk Karol Ziemski), 11 sierpnia -
2 września 1944,
- rozkaz komendanta głównego AK gen. T. Komo
rowskiego „Bora" o przyłączeniu się pozostałych
oddziałów AK z Generalnego Gubernatorstwa do
powstania, 14 sierpnia 1944,
- nieudane próby przebicia się do miasta zgrupo
wania wojsk polskich „Kampinos", 20-22 sierpnia
1944,
- upadek Powiśla, 6 września 1944,
- prawobrzeżna część Warszawy w rękach Armii
Czerwonej i LWP, 14 września 1944,
- próby sforsowania Wisły przez oddziały LWP
(przyczółki likwidowane przez Niemców, najdłużej
- do 23 września - utrzymał się przyczółek czer
niakowski),
410 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ..
- walki o Mokotów (24-27 września) i Żoliborz (28-
-30 września),
- kapitulacja powstania (prawa kombatanckie dla
żołnierzy AK, cywile mieli być wysiedleni do obozu
przejściowego w Pruszkowie), 2 października 1944.
Skutki powstania:
- straty: v
• wśród oddziałów powstańczych - 16 rys. zabi
tych i ok. 25 tys. rannych, ok. 3 tys. zabitych
i rannych żołnierzy LWP, ok. ISO tys. zabitych
cywilów,
• Niemcy stracili 17 tys. ludzi,
- Stalin, będąc pod wrażeniem powstania, zrezy
gnował z koncepcji utworzenia Polskiej Republiki
Radzieckiej, zadowalając się stworzeniem państwa
wasalnego,
- bezpowrotny przepadek skarbów kultury narodo
wej (archiwa, dzieła sztuki, obiekty zabytkowe),
- bierność wojsk sowieckich oczekujących za Wisłą
na upadek powstania doprowadziła do rozszerze
nia wpływów aliantów zachodnich w Europie. -
Alianci a powstanie:
- Zachód:
• powstanie wywołane w sowieckiej strefie wpły
wów, bez konsultacji z władzami Wielkiej Bry
tanii i USA, zwalniało z obowiązku realnej po
mocy,
AKCJA „BURZA" l POWSTANIE... 411
• zrzuty-zaopatrzenia (dokonywane głównie przez
załogi składające się z ochotników) nie mogły
zmienić sytuacji militarnej,
• Brytyjczycy wymusili dymisję Naczelnego Wo
dza Polskich Sił Zbrojnych gen. K. Sosnkow-
skiego, po jego wypowiedzi, w której oskarżył
Zachód o obojętność wobec tragedii powstania,
30 września 1944,
• polska Samodzielna Brygada Spadochronowa
zamiast do Warszawy została skierowana pod
Arnhem, gdzie uległa rozbiciu, wrzesień 1944,
- ZSRR:
• Sowieci lansowali teorię dwóch wrogów (Nie
mcy i Polacy związani z podziemiem niepodle
głościowym i rządem na emigracji),
• z rozkazu Stalina wstrzymano wielką ofensywę
Armii Czerwonej (względy polityczne przewa
żyły nad operacyjnymi),
• za pomoc udzieloną powstańcom przez LWP
zdymisjonowano gen. Z. Berlinga (nowym do
wódcą 1 Armii LWP został niejaki S. Grochów,
który przybrał nazwisko Popławski - o jego wy
czynach patrz podrozdział: Wypadki czerwcowe
w Poznaniu 1956),
• Sowieci odmawiali zgody na lądowanie samolo
tów aliantów zachodnich dokonujących zrzutów
dla walczącej Warszawy,
• Stalin do Churchilla w trakcie powstania:
„trzeba odciąć się od awantury warszawskiej".
7. POLSKA LUBELSKA 1944-1945
Budowa aparatu władzy ludowej:
- KRN i PKWN uzyskały poparcie Armii Czerwonej
i służb specjalnych ZSRR,
- na wyzwolonych terenach „Polski lubelskiej" szalał
terror NKWD, Urzędu Bezpieczeństwa Publicz
nego i Milicji Obywatelskiej,
- przymusowy pobór do LWP (obok 1 Armii utwo
rzono również 2 Armię),
- wprowadzono prawo wojenne (za nielegalne posia
danie radioodbiornika groziła śmierć), 23 września
1944,
- utrzymano kontyngenty ustalone dla wsi jeszcze
przez okupanta niemieckiego.
Reforma rolna PKWN (realizowana od 6 września
1944):
- przymusowa parcelacja majątków powyżej 100 ha
powierzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych,
- dodatkowo parcelacją objęto majątki kolaboran
tów, dezerterów i uchylających się od służby woj
skowej,
- właściciele mieli otrzymać odszkodowanie w for
mie uposażenia urzędniczego VI grupy,
- nadziały dla bezrolnych wyniosły 5 ha (odpłat
ność wysokości jednorazowych zbiorów rozłożona
na 10-20 lat),
- do końca 1944 rozparcelowano 212 tys. ha (część
POLSKA LUBELSKA 1944-1945 413
ziemi pozostawała w rękach państwa),
- reformę przeprowadzono nielegalnie (bez zgody
legalnego parlamentu, gdyż takowego nie było)
i przymusowo (wobec nieufności środowiska wiej
skiego).
Rząd Tymczasowy RP-.

- powołany uchwałą KRN w oparciu o program
PKWN, 31 grudnia 1944,
- premier. Ł Osobka-Morawski, w składzie m.in.
W. Gomułka, S. Janusz, M. Żymierski, S. Radkie
wicz,
- reklamowany jako rzekomy gabinet koalicyjny -
w rzeczywistości opanowany był całkowicie przez
komunistów i ludzi od nich zależnych.
Likwidacja struktur polskiego państwa podziemnego:

- PKWN jeszcze w 1944 zapowiedział likwidację
wszystkich organów państwa podziemnego,
- żołnierze podziemia niepodległościowego wyłapy
wani przez NKWD i Ministerstwo Bezpieczeń
stwa Publicznego, wywożeni w głąb ZSRR, mor
dowani - często dla ratowania życia wstępowali do
LWP,
- gen. L. Okulicki (następca gen. Komorowskiego)
rozwiązał Armię Krajową, 19 stycznia 1945,
- na terenie kraju w dalszym ciągu funkcjono-
- wały jednak tajne organizacje niepodległościowe
(„Nie", Armia Krajowa, Narodowy Związek Woj-
414 POLSKA PODCZAS 11 WOJNY ŚWIATOWEJ-
skowy, Narodowe Sily Zbrojne) prowadząc spora
dyczne działania przeciw Sowietom i przedstawi
cielom władzy komunistycznej w terenie,
- w Pruszkowie NKWD aresztowało 16 przywódców
polskiego podziemia (zwabieni w pułapkę pod pre
tekstem negocjacji politycznych i przewiezieni do
Moskwy), 27 marca 1945,
- rozwój liczebny służb podporządkowanych Rzą
dowi Tymczasowemu: MO - 40 tys., Minister
stwo Bezpieczeństwa Publicznego - 1 0 tys., Korpus
Bezpieczeństwa Wewnętrznego - 28 tys., kwiecień
1945.
8. POLACY NA FRONTACH D WOJNY

ŚWIATOWEJ
Kampania wrześniowa (patrz: Obrona Polski w 1939)

Kampania norweska i francuska (1940)
- organizację Wojska Polskiego we Francji rozpo
częto 12 września 1939 w Bretanii:
jednostka 1 Dywizja Grenadierów (16 tys. żołn.)
dowódca gen. Bronisław Duch
udział uczestniczyła w obronie ufortyfiko
w walkach wanego odcinka Saary, toczyła boje
w Lotaryngii do 21 czerwca 1940
POLACY NA FRONTACH 11 WOJNY ŚWIATOWE! 415
jednostka 2 Dywizja Strzelców Pieszych (16 tys.

żołn.)
dowódca gen. Bronisław Prugar-Ketling
udział boje w Alzacji, w ramach francuskiego
w walkach 45 korpusu, zagrożona okrążeniem
przekroczyła granicę szwajcarską i zo
stała internowana 20 czerwca 1940
jednostka 10 Brygada Kawalerii Pancernej (1700

żołn.)
dowódca gen. Stanisław Maczek
udział do 18 czerwca 1940 prowadziła boje
w walkach odwrotowe w Szampanii
jednostka Samodzielna Brygada Strzelców Pod

halańskich ( 4 ^ tys. żołn.)
dowódca gen. Zygmunt Szyszko-Bohusz
udział zwycięskie walki o port Narvik w Nor
w walkach wegii (27 maja - 8 czerwca 1940),
następnie jako grupa bojowa broniła
Bretanii, gdzie uległa rozbiciu (czer
wiec 1940)
Bitwa o Anglię (1940)

- od 8 sierpnia do 31 października 1940 w obronie
416 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWE!-.
Wysp Brytyjskich uczestniczyły: 302 (poznański),
303 (warszawski) dywizjony myśliwskie oraz 300
. (Ziemi Mazowieckiej) i 301 (Ziemi Pomorskiej)
dywizjony bombowe,
- udział w bitwie wzięło 8,5 tys. polskiego personelu
lotniczego (ponad 4 tys. pilotów),
- Polacy zanotowali 273 zestrzelenia i uszkodzenia
maszyn niemieckich.
Kampania afrykańska (1941)
jednostka Samodzielna Biygada Strzelców Kar

packich (4 tys. żołn.)
dowódca gen. Stanisław Kopański
udział utworzona w Syrii, po kapitulacji
w walkach Francji przeszła pod dowództwo bry
tyjskie (1940), od 27 sierpnia do
10 grudnia 1941 uczestniczyła w obro
nie twierdzy Tobruk we wschodniej
Cyrenajce
Wojna morska (1939-1945)

- walki na Atlantyku (niszczyciele „Burza", „Grom",
„Błyskawica'', „Piorun", „Orkan", „Garland",
okręt podwodny „Orzeł"),
- działania na Morzu Śródziemnym („straszne bliź
niaki" - okręty podwodne „Sokół" i „Dzik"),
- charakter działań: osłona konwojów, walki z nie-
POLACY NA FRONTACH U WOJNY ŚWIATOWEJ 4 1 7
mięciami okrętami podwodnymi, tropienie nie
przyjacielskich okrętów liniowych - np. „Piorun"
wziął udział w akcji przeciw pancernikowi „Bi
smarck" (1941), osłanianie operacji desantowych
- np. lądowania aliantów w Normandii (1944).
Kampania włoska (1943-1945)

- II Korpus Polski powstał po reorganizacji Armii
Polskiej w ZSRR (1943),
- dowodzony przez gen. Władysława Andersa, liczył
ok. 46 tys. żołnierzy i walczył w składzie 8 Armii
brytyjskiej,
jednostka dowódca udział w walkach

3 Dywizja gen. Broni cały korpus uczest
Strzelców sław Duch niczył w walkach
Karpackich o Monte Cas
sino, na linii Gu
5 Dywizja gen. Niko stawa (11-18 maja
Kresowa Pie dem Sulik 1944), przy zdo
choty byciu Ancony (17-
-19 lipca 1944),
2 Brygada gen. Gustaw w bitwie o Bolo
Czołgów Paszkiewicz, nię (9-21 kwietnia
gen. Broni 1945)
sław Rakow
ski
Walki na Kontynencie (1944-1945)
jednostka 1 Dywizja Pancerna (16 tys. żołn.)
dowódca gen. Stanisław Maczek
udział walki w bitwie pod FaJaise w Nor
w walkach mandii (9-22 sierpnia 1944), pod Axel
w Belgii (16-20 września 1944), pod
Bredą w Holandii (29-30 października
1944), szlak bojowy zakończyła zdoby
wając bazę niemieckiej floty wojennej
w Wilhelmshaven (4-5 maja 1945)
jednostka Samodzielna Brygada Spadochrono

wa (2 tys. żołn.)
dowódca gen. Stanisław Sosabowski
udział wspólnie z brytyjską 1 Dywizją Spa
w walkach dochronową uczestniczyła w operacji
„Market-Garden'*, próbując utrzymać
przyczółki na Renie pod holender
skim miastem Arnhem (18-26 wrze
śnia 1944)
Działania Ludowego Wojska Polskiego

Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki (patrz: Polska le
wica komunistyczna 1942-1944)
POLACY NA FRONTACH U WOJNY ŚWIATOWEJ 4 1 9
1 Armia Ludowego Wojska Polskiego:
- utworzona w lipcu 1944,
- dowódcy: Zygmunt Berling, W. Korczyc, S. Po
pławski,
- osiągnęła liczbę 80 tys. żołnierzy,
- szlak bojowy: ciężkie walki nad Wisłą (przyczółek
wareekc-magnuszewski - bitwa pod Studziankami,
pomoc dla powstania warszawskiego) sierpień-
-wrzesień 1944; wyzwolenie Warszawy, 17 stycz
nia 1945; przełamanie Wału Pomorskiego (Nado-
rzyclri Rejon Umocniony) luty 1945; zdobycie Ko
łobrzegu, 7-18 marca 1945; zmagania o Kanał Ho
henzollernów i udział 1 Dywizji Piechoty w zdoby
ciu sektora „Z" stolicy III Rzeszy (stacja Tiergar-
ten, Politechnika) kwiecień-maj 1945.
2 Armia Ludowego Wojska Polskiego:

- utworzona w lipcu 1944,
- dowódca: Karol Świerczewsld,
- osiągnęła liczbę 77 tys. żołnierzy,
- szlak bojowy: sforsowała Nysę Łużycką, 16-
-17 kwietnia 1945; stoczyła krwawą walkę z Grupą
Armii feldmarszałka Schómera w rejonie Budzi-
szyna i Drezna (zniszczona cała 5 Dywizja Pie
choty, dowódca - gen. A. Waszkiewicz poległ),
kwiecień 1945; brała udział w wyzwalaniu Czecho
słowacji (rejon Melnika), 8-11 maja 1945.
420 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ.
CHRONOLOGIA
1939 - kampania wrześniowa (1.09-5.10)

- Francja i Wielka Brytania wypowiadają Nie
mcom wojnę (3-09)
- niemieckie oddziały pancerne podchodzą pod
Warszawę (8.09)
- konferencja aliantów zachodnich w Abbeville
(1Z09)
- inwazja sowiecka na Polskę (17.09)
- władze Rzeczypospolitej przechodzą granicę
polsko-rumuńslcą (17.09)
- powstaje Służba Zwycięstwu Polski (27.09)
- kapitulacja warszawy (28.09)
- nowy ukrad sowiecko-niemiecki w sprawie
granic (28.09)
- nowe władze RP - prezydent W. Raczkiewicz
i rząd gen. W. Sikorskiego (30.09)
- bitwa pod Kockiem - ostatnie starcie kampa
nii wrześniowej (S.10)
- Niemcy tworzą Generalne Gubernatorstwo
(25.10)
- Kresy Wschodnie formalnie włączone do
ZSRR (1-2.11)
- gen. W. Sikorski Naczelnym Wodzem Pol
skich Sił Zbrojnych (7.11)
- prezydent W. Raczkiewicz powołuje Radę
Narodową (9.12)
CHRONOLOGIĄ 421
1940 - powołanie Związku Walki Zbrojnej (styczeń)
- pierwsza masowa fala deportacji w głąb
ZSRR (luty)
- powstanie Politycznego Komitetu Porozumie
wawczego (7.02)
- Niemcy likwidują oddział majora „Hubala"
(kwiecień)
- Niemcy tworzą obóz koncentracyjny w Oświę
cimiu (maj)
- jednostki polskie biorą udział w walkach
o Norwegię i Francję (kwiecien-czerwiec),
- lotnicy polscy bronią Wysp Brytyjskich (sier-
pień-pazdziemik)
1941 - 300 dywizjon bombowy uczestniczy w nalocie
na Berlin (23.03)
- Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich
uczestniczy w obronie twierdzy Tobruk (sier-
pien-grudzień)
- układ Majski-Sikorski (30.07)
1942 - powstanie Polskiej Partii Robotniczej (5.01)
- powstanie Armii Krajowej (14.02)
- ewakuacja armii Andersa (lipiec)
- Armia Krajowa przeprowadziła w Warszawie
akcję „Wieniec" (7-8.10)
- ataki Gwardii Ludowej na warszawski „Cafe
Club" i restaurację „Mitropa" (24.10)
- początek niemieckiej akcji wysiedleńczej na
Zamojszczyźnie (listopad)
1943 - powstanie Związku Patriotów Polskich (1.03)

- akcja pod Arsenałem (26.03)
- Niemcy informują o odkryciu mogił katyń
skich (13.04)
- powstanie w getcie warszawskim (19.04-16.05)
- ZSRR zrywa stosunki z rządem polskim na
emigracji (25.04)
- katastrofa w Gibraltarze - śmierć generała Si
korskiego (4.07)
- gen. K. Sosnkowski Naczelnym Wodzem Pol
skich Sił Zbrojnych (7.07)
- powstaje rząd Stanisława Mikołajczyka
(14.07)
- powstało Kierownictwo Walla Podziemną
(15.07)
- Komendantem Głównym AK gen. T. Komo
rowski „Bór" (17.07)
- bitwa pod Lenino z udziałem dywizji im..
T. Kościuszki (12.10)
- konferencja Wielkiej Trojki w Teheranie - za
padają wstępne decyzje w sprawie polskiej
(28.11-1.12)
1944 - powstaje Krajowa Rada Narodowa i Armia
Ludowa (1.01)
- Armia Czerwona wkracza na tereny polskie
(3.01)
- utworzenie Rady Jedności Narodowej (9.01)
- II Korpus Polski walczy o Monte Cassino (11-
-18.05)
CHRONOLOGIĄ 423
- inauguracja działalności PKWN i LWP
(21.07)
- manifest PKWN (22.07)
- powstanie warszawskie (1.08-2.10)
- wizyta S. Mikołajczyka w Moskwie (sierpień)
- refonna rolna PKWN (6.09)
- prawobrzeżna część Warszawy w rekach Aimii
Czerwonej i LWP (14.09)
- Samodzielna Brygada Spadochronowa walczy
pod Arnhem (18-26.09)
- dymisja gen. K. Sosnkowskiego (30.09)
- dymisja rządu S. Mikołajczyka (24.11)
- kolejny rząd emigracyjny Tomasza Arciszew
skiego (29.11)
- gen. Leopold Okulicki Komendantem Głów
nym AK (21.12)
1945 - ruiny Warszawy zdobyte przez oddziały LWP

(17.01)
- rozwiązanie AK (19.01)
- 1 Armia LWP walczy o przełamanie Wału Po
morskiego (styczeń-marzec)
- konferencja Wielkiej Trójki w Jałcie - decyzje
w sprawie polskiej (4-11.02)
- NKWD podstępnie aresztuje przywódców
polskiego państwa podziemnego (27.03)
- niemiecka załoga kapituluje na Westerplatte
(30.03)
- 2 Armia LWP forsuje Nysę, Łużycką (16.04)
424 POLSKA PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ.
- Michał Żymierski mianowany przez polskie
władze komunistyczne marszałkiem (3.05)
- kapitulacja III Rzeszy (8.05)
PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ KOMUNISTÓW 425
POLSKA
POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ
(1945-1989)
PIERWSZE ŁATA DI RZECZYPOSPOLITEJ
(kalendarium 1990-1997)
1. PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ KOMUNISTÓW
Sytuacja polityczna po zakończeniu II wojny Świato

wej:
- władze komunistyczne tworzą Korpus Bezpieczeń
stwa Wewnętrznego (KBW) - specjalne formacje
powołane do walki z prawie 80-tys. podziemiem
niepodległościowym, oddziałami Ukraińskiej Po
wstańczej Armii (ok. IS tys. ludzi) i niemieckim
Wehrwolfem (do 8 tys. ludzi), 24 maja 1945;
- porozumienie moskiewskie w sprawie utworze
nia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej,
21 czerwca 1945;
- proces moskiewski 16 przywódców polskiego pod
ziemia niepodległościowego (13 skazanych na kary
wiezienia od 10 lat do 4 miesięcy, 3 zamordo
wanych w trakcie odbywania kary - L. Okulicki,
426 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJA-
J. S. Jankowski i S. Jasiukowicz), 21 czerwca 1945;
- konferencja Wielkiej Trójki w Poczdamie - kolejne
decyzje w sprawie polskiej (granica zachodnia),
17 lipca - 2 sierpnia 1945;
- amnestia dla członków podziemia (ujawniło się ok.
45 rys. żołnierzy, głownie Batalionów Chłopskich
i formacji związanych z PPS-WRN, Stronnictwem
Pracy), 2 sierpnia 1945;
- powołanie patriotycznej organizacji Wolność i Nie
podległość z płk. Janem Rzepeckim na czele (cele:
walka o wolność obywateli i niezawisłość państwa),
9 września 1945;
- Krajowa Rada Narodowa wypowiada konkordat ze
Stolicą Apostolską, 12 września 1945;
- zabójstwa polityczne (m.in. sekretarza Polskiego
Stronnictwa Ludowego, Ściborka, w grudniu 1945,
do 1946 zabito ok. 100 działaczy tej partii);
- mały kodeks karny wprowadzony przez KRN, czer
wiec 1946;
- Referendum Ludowe, 30 czerwca 1946;
- pogrom kielecki inspirowany przez NKWD -
śmierć 40 Żydów (chodziło o zdyskredytowa
nie społeczeństwa polskiego w oczach Zachodu),
4 lipca 1946;
- wybory do Sejmu Ustawodawczego, 19 stycznia
1947.
Polska w nowych granicach:

- powierzchnia kraju w 1945 - 311,7 km kw. (po
ustaleniach z 1951 i 1956 ostatecznie osiągnęła
312 685 km kw.);
- ludność - 23,9 min (luty 1946);
- granica zachodnia na Nysie Łużyckiej i Odrze
(gwarantowana tylko przez ZSRR, mocarstwa za
chodnie wobec faktu wejścia Polski na orbitę so
wieckich wpływów wstrzymały się od formalnego
uznania naszych praw do Ziem Odzyskanych);
- granica wschodnia ukształtowana na podstawie
umowy polsko-radzieckiej z 16 sierpnia 1945, na
bazie tzw. linii Curzona, opierającej się o linię
rzeki Bug;
- granica południowa z Czechosłowacją została osta
tecznie ustalona po przewlekłych negocjacjach do
tyczących podziału Śląska Cieszyńskiego, ziemi
kłodzkiej, Spiszą i Orawy, 1958.
Partie polityczne w Polsce lat 1944-1947
partia:
Polska Partia Robotnicza (5 stycznia 1942)
działacze:
Władysław Gomułka, Aleksander Zawadzki, Mi
chał „Rola" Żymierski i in.
program: '
zdobycie i utrzymanie władzy w oparciu o pomoc
ZSRR (oficjalnie głosiła hasła obrony pokoju i two
rzenie demokracji ludowej z socjalizmem w per
spektywie)
428 POLSKA rop SOWIECKĄ FKOTEKOA-
partia:
Polska Partia Socjalistyczna (koncesjonowana)
(10-11 września 1944)
działacze
Edward Osóbka-Morawski, Józef Cyrankiewicz,
Stanisław Szwalbe i in.
program:
lojalna współpraca z komunistami, po rozbiciu „re
akcji" i wprowadzeniu reform miary przyjść rządy
parlamentarne i szeroko rozwinięty samorząd
partia:
Stronnictwo Ludowe (koncesjonowane)
(17-18 września 1944)
działacze:
Stanisław Janusz
program:
poparcie komunistów i krytyka rządu emigracyj
nego
partia:
Stronnictwo Demokratyczne (koncesjonowane)
(24 września 1944)
działacze:
Wincenty Rzymowslri, Leon Chajn
program:
poparcie linii politycznej prezentowanej przez PPR
i jej popularyzacja w środowiskach inteligenckim
i rzemieślniczym
partia:
Stronnictwo Pracy (koncesjonowane) (8 lipca 1945)
działacze: Feliks Widy-Wirski
program:
współdziałanie z komunistami, zniwelowanie wpły
wów niezależnego SP
partia:
Stronnictwo Pracy (15 lipca 1945)
działacze: Karol Popiel
program:
państwo własnością narodu, wolność jednostki, bu
dując system społeczno-polityczny w kraju należy
uwzględnić polską tradycję dziejową, pokojowe sto
sunki z ZSRR i sojusz z państwami Europy Środ
kowowschodniej
partia:
Polskie Stronnictwo Ludowe (22 sierpnia 1945)
działacze:
Stanisław Mikołajczyk, Stefan Korboński, Wincenty
Witos (zmarł w październiku 1945) i inni
program:
Polska krajem rolniczo-przemysłowym, demokra
cja z silną pozycją prezydenta, znaczącą rolą sa
morządu terytorialnego; dokończenie reformy rol
nej, ochrona inicjatywy prywatnej, akceptacja ist
niejących granic i przyjazne stosunki z mocarstwa
mi
430 POLSKA POD SOWIECKĄ PKOTEKCjy.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej:

- utworzony na mocy porozumienia moskiewskiego
aliantów zachodnich z ZSRR, 21 czerwca 1945;
- skład ogłoszono 28 czerwca 1945 (premier
E. Osóbka-Morawski, wicepremierzy - W. Go
mułka, S. Mikołajczyk, minister obrony narodowej
M. Żymierski);
- miał rzekomo stanowić reprezentację wszystkich
sił politycznych w Polsce (faktycznie składał się
z 18 osób związanych z komunistami i 3 przyby
łych z emigracji działaczy Stronnictwa Ludowego);
- po zawarciu porozumienia moskiewskiego Zachód
cofnął uznanie dla rządu RP na emigracji (4-5 lipca
1945);
- 1 lipca 1945 rozwiązała się, związana z rządem lon
dyńskim Rada Jedności Narodowej, później likwi
dacji uległy także Polskie Siły Zbrojne na Zacho
dzie.
Referendum Ludowe 30 czerwca 1946:

- cel: komuniści chcieli odwlec termin wyborów par
lamentarnych i dokonać sondażu własnej popular
ności;
- pytania:
- Czy jesteś za zniesieniem Senatu?
- Czy jesteś za przeprowadzanymi reformami
społeczno-gospodarczymi?
- Czyjesteś za utrwaleniem granicy zachodniej na
Odrze i Nysie Łużyckiej?
- głosowanie:
- PPR i partie koncesjonowane - 3 x tak,
- PSL - 2 x tak (2 i 3 pytanie),
- W i N - l x tak (3 pytanie),
- NSZ - 3 x nie,
(sposób głosowania był raczej deklaracją poli
tyczną i często nie wynikał z konkretnych zało
żeń politycznych organizacji);
- wyniki referendum zostały sfałszowane (szacuje
się, ze ok. 83% głosów „nie" padło na pierwsze py
tanie, chociaż wg najnowszych ustaleń historyków
liczba ta powinna być mniejsza na korzyić odpo
wiedzi „nie" na drugie i trzecie pytanie).
\fybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947:

- komuniści i ich sojusznicy utworzyli blok (Komi
sja Porozumiewawcza Stronnictw Niepodległościo
wych) składający się z PPR i koncesjonowanych
atrap PPS, SL, SD;
- w okresie poprzedzającym termin wyborów wła
dze rozpętały terror (zastraszanie, aresztowania,
pobicia, morderstwa, prowokacje i kłamliwa pro
paganda) na wielką skalę;
- rezultaty wyborów (sfałszowane): 80% - blok, 10%
- PSL, 5% - koncesjonowane SP (w rzeczywistości
PSL mogło uzyskać ok. 74%);
- w Sejmie Ustawodawczym absolutną większością
dysponowali komuniści i ich poplecznicy (Bole
sław Bierut został prezydentem, Józef Cyranlcie-
432 POLSKA TOP SOWIECKĄ PROTEKCJĄ,
wicz premierem, powołano na wzór radziecki radę
państwa z prezydentem na czele - do nadzoru rad
narodowych i zatwierdzania dekretów rządu);
- Bolesław Bierut (18921956), działacz PPS-Le-
wiey (1912-1918) i KPRP (później KPP - 1918-
-1939), wieziony przez władze sanacyjne (1933-
-1938), przeszkolony przez NKWD w 1944 wszedł
. do władz PPR, był przewodniczącym KRN
(1944-1947), prezydentem Rzeczypospolitej (1947-
-1952), I sekretarzem KC PZPR (1954-1956), od
powiedzialny za zbrodnie systemu stalinowskiego
w Polsce.
Rozprawa z PSL:
- w wyniku wyborów parlamentarnych z 1947 PSL
otrzymało 28 mandatów w Sejmie Ustawodaw
czym;
- po oprotestowaniu wyników w PSL ujawniła się
grupa skłonna do kompromisu z komunistami;
- podczas procesów działaczy podziemia niepod
ległościowego mnożą się oskarżenia wobec PSL
o wspieranie nielegalnych organizacji (np. w trak
cie procesów WiN i sekretarza PSL S. Mierzwy);
- czołowi działacze PSL (Mikołajczyk, Bagiński,
Korboński) potajemnie opuszczają Polskę, wobec
realnej groźby aresztowania, październik 1947;
- po ucieczce S. Mikołajczyka partię opanowali pro-
kornuniści i jut w 1948 poparli politykę kolektywi
zacji wsi;
- na kongresie zjednoczeniowym doszło do formal
nego połączenia resztek PSL z koncesjonowanym
SL w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, 27-29 li
stopada 1949.
Akcja „Wisła":
- w zasadzce zorganizowanej przez oddział Ukraiń
skiej Powstańczej Armi (ÚPA) ginie gen. Karol
Świerczewski (Baligród, 28 marca 1947);
- Karol Świerczewski (1897-1947), żołnierz Armii
Czerwonej i członek Wszechzwiązkowej Komuni
stycznej Partii (bolszewików), uczestnik wojny do
mowej w Hiszpanii (między 1936 a 1938), podczas
II wojny światowej organizator 1 Armii LWP, na
stępnie dowódca 2 Armii LWP, odpowiedzialny
za straszliwe straty tego związku operacyjnego
w kwietniu 1945, po wojnie zwolennik krwawych
porachunków z podziemiem niepodległościowym,
do śmierci piastował urząd wiceministra obrony
narodowej;
- „władza ludowa" zorganizowała wielką akcję prze
ciw UPA i Ukraińcom (przeciw resztkom UPA, li
czącym wówczas ok. 1 4 tys. ludzi skierowano piec
dywizji piechoty i jednostki KBW, łącznie 20 tys.
ludzi pod dow. gen. Stefana Mossora);
- ukraińskie oddziały zbrojne zostały zlikwidowane,
ludność wysiedloną głównie na Ziemie Odzyskane
hib osadzona w obozie koncentracyjnym Jaworzno
(wysiedlono ok. 140-150 tys. ludzi, przede wszy-
434 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ...
stkim z terenów Bieszczad, podczas akcji śmierć
poniosło ok. 1,5 tys. Ukraińców);
- na podstawie dekretu Rady Ministrów władze zra
bowały mienie należące do wysiedlonych (ziemia,
zabudowania gospodarcze itd.) oraz Cerkwi unic
kiej;
- ocena akcji: z moralnego punktu widzenia wysie
dlenie ludności ukraińskiej było barbarzyństwem
(chociaż nie należy zapominać o zbrodniach ukra
ińskich na Wołyniu 1943-1944), z wojskowego
- możliwością błyskawicznego rozprawienia się
z UPA (oddziały odcięte od baz zaopatrzenia, moż
liwości uzupełnienia szeregów i źródeł informacji
nie mogły prowadzić skutecznej walki).
2. SYSTEM STALINOWSKI W POLSCE

Utworzenie PZPR:
- do 1948 w koncesjonowanym PPS wyeliminowano
bardziej niezależnych działaczy;
- w PPR doszło do walk frakcyjnych, m.in. na
tle uznania roli PPS w okresie międzywojennym
(W. Gomułka oskarżony o odchylenie prawicowo-
-nacjonalistyczne ustąpił z funkcji sekretarza gene
ralnego PPR, 1948);
- na kongresie zjednoczeniowym PPR i koncesjono
wanego PPS komuniści powołali Polską Zjedno
czoną Partię Robotniczą (PZPR) z przewodniczą-
SYSTEM STALINOWSKI W POLSCE 435
cym Komitetu Centralnego B. Bierutem i człon
kami KC - Jakubem Bermanem, Józefem Cyran
kiewiczem, Edwardem Ochabem, Romanem Zam
browskim, 15-21 grudnia 1948.
Kominform:
- Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Ro
botniczych utworzone na zjeździe przywódców par
tii komunistycznych w Szklarskiej Porębie (m.in.
teza W. Gomułki o „wymianie doświadczeń i ko
ordynacji działań partii komunistycznych"), 22-
-27 września 1947;
- w następnych latach Kominform potępił pra-
wicowo-nacjonalistyczne odchylenie w Jugosławii
(Tito) i Polsce (Gomułka);
- po utworzeniu Układu Warszawskiego znaczenie
Biura zmalało (rozwiązane formalnie w 1958).
Trzyletni plan odbudowy gospodarczej 1947-1949:
program likwidacja zniszczeń wojennych, scale

nie Ziem Odzyskanych, podniesienie
stopy życiowej ponad poziom przed
wojenny
decyzje umowy kontraktowe z rolnikami (np.
władz na mięso i zboże), tzw. bitwa o handel,
w trakcie czyli walka z indywidualną przedsię
realizacji biorczością i przejęcie wpływów w ru
planu chu spółdzielczym, utworzenie pań
stwowych banków (NBP, PKO)
436 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ-
rezultaty wyraźny wzrost dochodu narodowego,

odbudowa przemysłu stoczniowego
i samochodowego, ogólny sukces (je
dyny plan zrealizowany w Polsce
pod rządami komunistów) wynikał
z ogromnego poświęcenia społeczeń
stwa w pierwszych latach odbudowy
kraju
Plan sześcioletni 1950-1955:
założenia - 158% wzrost produkcji przemysłowej

i 112% wzrost dochodu narodowego
- budowa przemysłu ciężkiego (pod
stawowe źródło zysków władzy)
- przyspieszenie kolektywizacji wsi
- stworzenie modelu gospodarki inten
sywnej
realizacja - pomyślne rezultaty w pierwszym
roku realizacji planu (wynikały
z poprzednich działań inwestycyj
nych i urodzaju)
- budowa gigantów przemysło
wych (oświęcimskie zakłady che
miczne, Huta im. Lenina pod Kra
kowem)
realizacja - ekstensywny rozwój przemysłu
(Cd.) (ogromne nakłady i liczba miejsc
pracy szły w parze ze słabą wydajno
ścią i jakością pracy oraz przestarza
łymi technologiami produkcji)
- wprowadzono obowiązkowe dostawy
produktów rolnych (po zaniżonych
cenach)
- przymusowy rozwój spółdzielni rolni
czych, które miały przygotować chło
pów do kolektywizacji
- wprowadzono ogromne podatki
(„potrzebne dyktaturze proletaria-
tu")
- dokonano złodziejskie] wymiany pie
niędzy (utrata 2/3 wartości, brak
ekwiwalentności wymiany, możli
wość wymiany tylko określonej
kwoty), 1950
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

22 lipca 1952:
- Polska Rzeczpospolita Ludowa krajem demokracji
ludowej;
- władza w Polsce miała należeć do ludu pracują
cego;
438 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ...
- deklaracja uspołecznienia środków produkcji, mo
nopol władzy w handlu zagranicznym, nadrzędność
władzy państwową (chociaż poręczono własność
prywatną obywateli);
- władze państwowe: Sejm, Rada Państwa, rady na
rodowe, rząd (ministerstwa) - brak trójpodziału
władz, zniesiono urząd prezydenta i immunitet po
selski);
- do najważniejszych obowiązków obywatelskich na
leżała socjalistyczna dyscyplina pracy i czujność
wobec wrogów ludu;
- ustawa konstytucyjna ulegała kilkakrotnie nowe
lizacji (1976, 1982, dwukrotnie w 1989), według
niektórych środowisk politycznych miała wpływ na
kształt konstytucji z 1997).
Terror stalinowski:
- prześladowania działaczy niepodległościowych
(kolejne procesy działaczy WiN, Narodowego
Związku Wojskowego, Komendy Głównej NSZ,
działaczy Stronnictwa Narodowego, 1948; egzeku
cje m.in. Emila '„Nila" Fieldorfa, Zygmunta Szen-
dzielorza „Łupaszkr", Witolda Pileckiego (zakła
dał komórkę AK w obozie koncentracyjnym Au
schwitz); w katowniach UB śmierć ponieśli m.in.
gen. A. Krzyżanowski (zdobywca Wilna podczas
akcji „Burza"), W. Lipiński (działacz niepodległo
ściowy, historyk); obozy pracy dla „wrogów ludu"
(łącznie funkcjonowało 97), specjalne bataliony
pracy (kierowane do ciężkich i niebezpiecznych
prac, np. w kopalni);
- prześladowania kadry oficerskiej LWP (czystki
w armii zarządził minister obrony narodowej
K. Rokossowski w 1950; proces pokazowy gen.
S. Tatara i innych - F. Hermana, J. Kirchma-
yera, S. Mossora, 1951; w innych procesach wyroki
śmierci wykonane na ppłk. Z. Barbasiewiczu, ko
mandorach S. Mieszkowskim i Z. Przybyszewskim;
- prześladowania w ramach grupy rządzącej (sprawa
W. Gomułki i M. Spychalskiego - oskarżani
o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne, w rze
czywistości przejaw walki „krajowych" komunistów
z „importowanymi'' z Moskwy, 1951; wśród are
sztowanych także A. Kowalski, J. Skokowski - do
wódca Polskiej Armii Ludowej, F. Widy-Wirski -
z dawnego koncesjonowanego Stronnictwa Pracy,
1951; z szeregów partii za odchylenia prawicowo-
-nacjonalistyczne i brak kwalifikacji w kierowaniu
klasą robotniczą wykluczono ok. 200 rys. członków.
Wszechwładza Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicz

nego:
- powołane w celu obrony „władzy ludowej" 21 lipca
1944;
- ministrem bezpieczeństwa publicznego był Stani
sław Radkiewicz;
- ministerstwo podzielone było na 20 departamen
tów (do najważniejszych należały: depart. I -
440 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ-.
kontrwywiad, depart. III - do walki z podziemiem,
depart. V - ideologiczny);
- MBP dysponowało koneksjami z władzami ZSRR
i posiadało szereg materiałów kompromitujących
najwyższe władze państwa (z Bierutem włącznie);
- ministerstwo odpowiada za ludobójstwo okresu
stalinowskiego w Polsce (J. Różański, A. Fejgin
i duża grupa pomniejszych oprawców w rodzaju
A. Humera).
Państwo a Kościół w latach 1945-1956:

-'powrót kardynała Augusta Hlonda do kraju, sier
pień 1945;
- TRJN z woli KRN wypowiada konkordat z Waty
kanem, wrzesień 1945;
- kampania propagandowa władz przeciw Watyka
nowi po wystosowaniu przez Piusa XII listu do bi
skupów niemieckich (mówił tam m.in. o 12 min
ludzi wypędzonych z domów - to jest z Ziem Odzy
skanych), marzec 1948;
- po śmierci A. Hlonda nowym prymasem Polski zo
staje biskup lubelski Stefan Wyszyński, październik
1948;
- Stefan Wyszyński (1901-1981), święcenia kapłań
skie otrzymał w 1924, podczas II wojny świato
wej był kapelanem AK w powstaniu warszawskim
(1944), następnie biskup lubelski (1946), arcybi
skup gnieźnieński i warszawski oraz prymas Pol
ski (1948), za bezkompromisową postawę wobec
władz stalinowskich więziony (1953-1956), póź
niej kardynał (1957) próbował uregulować stosunki
Kościoła z „władzą ludową", nazywany Prymasem
'tysiąclecia;
- rządowy dekret o „wolności sumienia" (kaiy wię
zienia za zmuszanie do praktyk religijnych oraz
zbiegowiska publiczne), sierpień 1949;
- powstanie przy Związku Bojowników o Wolność
i Demokrację (ZBoWiD) grupy „Księży patrio
tów" związanych z władzami, wrzesień 1949;
- związany umową z władzami dawny działacz ONR
Bolesław Piasecki tworzy Stowarzyszenie PAX i In
stytut Wydawniczy, maj 1949;
- wprowadzenie komisarycznego zarządu kościelnej
organizacji dobroczynnej „Caritas" i ustawa o kon
fiskacie dóbr kościelnych, 195%
- porozumienie między rządem a Episkopatem (w
zamian za możliwość nauczania religii w szkole,
utrzymanie Katolickiego Uniwersytetu Lubel
skiego, seminariów duchownych, zakonów, prasy
katolickiej Kościół zobowiązał się wpajać wiernym
poszanowanie istniejącego prawa i władzy, popie
rać odbudowę kraju, potępiać działalność „band"
i nadużywanie uczuć religijnych w celach antypań
stwowych), 14 kwietnia 1950;
- kolejny spór o nominacje administratorów apo
stolskich na Ziemiach Odzyskanych (pierwszy tego
typu konflikt stał się pretekstem do wypowiedzenia
przez władze konkordatu), 1951;
442 POLSKA FOD SOWIECKĄ PROTEKCM-.
- władze likwidują niższe seminaria duchowne,
1952;
- proces księży kurii krakowskiej (oskarżeni o szpie
gostwo na izecz USA), 1953;
- tzw. dekret lutowy Rady Państwa (każda nomina
cja kościelna wymaga zgody władz państwowych),
luty 1953;
- zamkniecie „Tygodnika Powszechnego'', a następ
nie wznowienie jego działalności z innym składem
redakcyjnym, 1953;
- proces biskupa Kaczmarka (oskarżony o kolabora
cję z Niemcami i szpiegostwo na rzecz USA, ska
zany na 12 lat więzienia), 1953;
- aresztowanie prymasa Wyszyńskiego, 25 września
1953; zwolniony w rezultacie wydarzeń październi
kowych 28 października 1956;
- nowe porozumienie Państwo - Kościół (uchylono
dekret lutowy z 1953), 31 grudnia 1956;
- przywrócono dawną redakcję „Tygodnika Po
wszechnego", 1956;
- koło poselskie „Znak" reprezentujące środowiska
katolickie w sejmie (5 posłów).
Sowietyzacja Ludowego Wojska Polskiego:
- obsadzenie kluczowych stanowisk w LWP przez
oficerów sowieckich (marszałek Konstanty Rokos
sowski ministrem obrony narodowej od 1949);
- czystka w LWP zainicjowana z inicjatywy K. Ro
kossowskiego dotknęła przede wszystkim kadrę
oficerską służącą w Wojsku Polskim 1918-1939
i Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie 1939-
-1945;
- utworzenie Głównego Zarządu Informacji (do
wództwo sowieckie i silnie związane ze specjalnym
biurem ministerstwa spraw wewnętrznych ZSRR,
na czele D. Wozniesienski);
- szereg procesów wyższych oficerów (patrz podro
zdział: Terror stalinowski), 1950-1953;
- zewnętrzne oznaki sowietyzacji armii (uniformy,
czapki wojskowe, regulaminy wzorowane na ra
dzieckich).
Socrealizm i sowietyzacja kultury polskiej:

- ofensywa władz w dziedzinie kultury (przemówie
nie B. Bieruta z 16 listopada 1947: „Musimy, tak
jak we wszystkich innych dziedzinach naszego ży
cia, przejść do planowania w dziedzinach kultury
i sztuki");
- wiceminister kultury i sztuki Włodzimierz Sokorski
stwierdził w 1950, że wkrótce nastąpi triumf rea
lizmu socjalistycznego (socrealizmu wyprowadzo
nego z doświadczeń sztuki radzieckiej);
- w 1951, po likwidacji Polskiej Akademii Umiejęt
ności powołano, według sowieckich wzorców, Pol
ską Akademię Nauk (ingerencja władz w tematykę
badań naukowych);
- rozkwit literatury socrealistycznej (J. Iwaszkiewicz,
A. Ważyk, W. Broniewski, A. Słonimski i inni);
444 POLSKA POP SOWIECKĄ PROTEKCJA
- w plastyce charakterystyczne motywy robotników
przy pracy, traktorzystek itd.;
- filmy socrealistyczne (np. „Jasne Łany");
- wszechobecna propaganda i ślepe naśladownictwo
ZSRR, bez dbałości o polskie realia (zjawisko to
dotyczyło niemal wszystkich dziedzin życia - od
polityki po sport).
Wypadki czerwcowe w Poznaniu (1956):

- fatalne warunki pracy i niskie zarobki w Zakładach
im. Stalina (dawny Cegielski) wywołały strajk ro
botników, 27 czerwca 1956;
- władze nie chciały podjąć konkretnych decyzji (z
radykalną rozprawą czekano do zakończenia Mię
dzynarodowych Targów Poznańskich);
- 100-tysięczny pochód z transparentami „chleba
i wolności'' ruszył ulicami miasta, 28 czerwca 1956;
- po opanowaniu więzienia i oblężeniu gmachu Wo
jewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego
do akcji wkroczyło wojsko;
- zgodnie z decyzją K. Rokossowskiego i gen.
S. Grochowa (vel S. Popławskiego) wojsko bru
talnie spacyfikowało miasto (żołnierzom wma
wiano, że tłumią bunt... faszystów), 28-29 czerwca
1956;
- efektem działań pacyfikacyjnych było 75 zabitych
i ok. 800 rannych;
- w przemówieniu radiowym premier J. Cyrankie
wicz określił wydarzenia poznańskie mianem pro-
PRZEŁOM PAŹDZIERNIKOWY 1956 445
wokacji imperialistów i zaznaczył, że zostanie od
cięta każda ręka podniesiona na władzę ludową,
29 czerwca 1956.
3. PRZEŁOM PAŹDZIERNIKOWY 1956

Symptomy upadku systemu stalinowskiego:
- śmierć Józefa Stalina, S marca 1953;
- pierwsza audycja Jozefa Światły w Radiu Wolna
Europa (zdradza kulisy działalności MBP i najwyż
szych władz państwowych), 28 września 1954;
- przekształcenie MBP w Ministerstwo Spraw We
wnętrznych, 7 grudnia 1954;
- zwolnienie W. Gomułki z więzienia, 13 grudnia
1954;
- XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Ra
dzieckiego - tajny referat N. Chruszczowa m.in.
potępiający kult jednostki i niektóre działania Sta
lina, 14-25 lutego 1956;
- po śmierci B. Bieruta (czołowy stalinista polski)
nowym I sekretarzem KC PZPR zostaje Edward
Ochab, 20 marca 1956;
- amnestia dla więźniów politycznych, od kwietnia
1956;
- wydarzenia czerwcowe w Poznaniu, 28-29 czerwca
1956;
- W. Gomułka wraca do partii, 2 sierpnia 1956.
446 POLSKA POP SOWIECKĄ PROTEKCJA
Frakcje w PZPR (1956):
frakcja działacze program
„Nato- Zenon No „konserwatyzm" stali
liiiczy- wak, Ale nowski, powstrzymanie
cy" ksander Za reform, antysemityzm
wadzki, Kon (wymierzony w ugru
stanty Ro powanie „Puławian",
kossowski, w którym pewną część
Franciszek stanowili komuniści
Jóźwiaki in. pochodzenia żydow
skiego), sympatie proso-
wiedde
„Puła- Roman Zam modyfikacja haseł pro
wianie" browski, Je gramowych obowiązu
rzy Albrecht, jącej ideologii, dosto
Władysław sowanie teorii do prak
Matwin tyki, liberalizacja życia
społeczno-politycznego
w ramach istniejącego
systemu
Kryzys październikowy:
- przed VIII Plenum KC PZPR „Natolińczycy",
przeczuwając zwycięstwo grupy „Puławian"
w walce o kluczowe stanowiska w partii i w pań
stwie, zwrócili się o pomoc do władz ZSRR (infor-
'RZEŁOM PAŹDZIERNIKOWY 1956 447
mowali o zagrożeniu socjalizmu i sojuszu polsko
-radzieckiego);
- wstępne decyzje o dokooptowaniu do KC PZPR
W. Gomułki i M. Spychalskiego, 15 października
1956;
- wizyta delegacji radzieckiej z N. Chruszczowem
(I sekretarz KC KPZR) na czele, 19 października
1956;
- dramatyczne negocjacje władz PZPR z delegacją
radziecką (ostatecznie Chruszczow uznał kandyda
turę W. Gomułki na I sekretarza KC PZPR i na
kazał wstrzymać sowieckie kolumny pancerne, po
dążające ze swoich baz w Polsce kii Warszawie),
- W. Gomułka zapewnił delegację, sowiecką o całko
witej kontroli partii nad społeczeństwem i Sowieci
odlecieli do Moskwy, 20 października 1956;
- przemówienie programowe W. Gomułki na
VIII Plenum (zapowiedział liberalizację życia po
litycznego, na nowo ocenił wypadki czerwcowe
w Poznaniu - uważając, ze był tu słuszny protest
robotników przeciw wypaczeniom systemu, pod
kreślił zasadę suwerenności w stosunkach polsko-
-radzieckich, potępił kult jednostki i największe
zbrodnie stalinizmu, zastrzegł utrzymanie w Polsce
systemu socjalistycznego i sojuszu z Krajem Rad),
- Władysław Gomułka (1905-1982), w Polsce mię
dzywojennej działacz KPP (od 1926), więziony
448 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJA
za działalność antypaństwową (1932-1934, 193
-1939), podczas II wojny światowej sekretera gem
ralny PPR (od listopada 1942), następnie wchód;
w sklad Rządu Tymczasowego (1944), lymczaa
wego Rządu Jedności Narodowej (1945), więzioi
przez stalinowców za „odchylenia prawicowo-ni
cjonalisryczne" (1951-1954), po zwolnieniu wrt
cił do życia politycznego i został I sekretarzei
KG PZPR (od 21 października 1956 do 20 gnie
nia 1970), odpowiada za masakrę robotników n
Wybrzeżu w 1970;
- VIII Plenum wybrało W. Gomułkę na I sekreta
rza KC PZPR (do Biura Politycznego nie wchodź
czołowi działacze frakcji „Natolińczyków"), 21 paź
dziemika 1956.
Rezultaty paźduemilta:
- trwałe:
• zwolniono z wiezienia prymasa Wyszyńskiego
i odnowiono umowę Państwo - Kościół,
• powstało katolickie koło poselskie „Znak"
(5 posłów),
• na mocy umowy z władzami ZSRR (18 listo
pada 1956) do Polski wróciło ok. 29 rys. Pola
ków z ZSRR,
• odbyły się procesy największych zbrodniarzy
z MBP (A. Fejgiňa, J. Różańskiego i in.),
• zrehabilitowano ok. 1,5 rys. więźniów politycz-
PRZEŁOM PAŹDZIERNIKOWY 1956 449
nych (m.in. K. Moczarskiego), dalszych 35 tys.
wypuszczono na wolność,
• nastąpiły zmiany kadrowe w wojsku (pozbyto
się 32 oficerów sowieckich - z Rokossowskim
i Grochowem-Popławsldm na czele - którzy
obdarowani wysokimi odznaczeniami państwo
wymi wrócili na zawsze do ZSRR),
• miastu Stalinogród przywrócono starą nazwę
Katowice,
• odrzucono sowieckie wzorce w Związku Har
cerstwa Polskiego,
• zlikwidowano specjalne sklepy dla elity ubeckc-
-partyjnej,
• wycofano się z planów kolektywizacji rolnictwa,
• nastąpiło odejście od stalinowskich metod
w rządzeniu partią i krajem;
- nietrwałe:
• po okrzepnięciu władzy Gomułki nastąpiło wy
raźne ograniczenie procesu demokratyzacji (za
ostrzono cenzurę, zamknięto tygodnik „Po pro
stu", przekształcono i ograniczono kompetencje
rad robotniczych - uzależniając je od aparatu
partyjnego),
• z dalszych reform Gomułka zrezygnował osta
tecznie po rozstrzelaniu przywódców państwa
węgierskiego w 1958.
450 POLSKA FOP SOWIECKĄ PROTEKCJĄ,
4. „MAŁA STABILIZACJA" - RZĄDY EKIPY GO
MUŁKI W ŁATACH 1957-1968
Przegląd wydarzeń:
- plan Rapackiego: minister spraw zagranicznych
PRL Adam Rapacki zaproponował na forum ONZ
utworzenie w Europie Środkowej strefy wolnej od
broni atomowej, październik 1957;
- U s t 34:
• pierwszy zorganizowany protest przeciw poli
tyce władz w dziedzinie kultury, złożony na ręce
premiera J. Cyrankiewicza (wśród sygnatariu
szy m.in. Maria Dąbrowska, Antoni Słonim
ski, Stefan Kisielewski, Melchior Wańkowicz),
14 marca 1964,
• list ten stał się dla władz pretekstem do wzmo
żenia kampanii antyinteligenckiej (przykład: ha
niebny proces M. Wańkowicza z października
1964);
- list otwarty do partii, autorstwa Jacka Kuronia
i Karola Modzelewskiego (przedstawiają program
demokratyzacji systemu komunistycznego, wska
zują na konieczność powołania rad robotniczych
- wkrótce obaj aresztowani przez władze), marzec
1965;
- orędzie biskupów polskich do biskupów niemiec
kich w sprawie stosunków polsko-niemieckich:
• podpisane przez kardynała S. Wyszyńskiego
i 35 biskupów, zawierało m.in. słynne „przeba-
.MAŁA STABIUZACJA"... 451
czarny i prosimy o przebaczenie", 18 listopada
1965;
• odpowiedź strony niemieckiej zawierała dekla
rację trwałego dialogu między hierarchią ko
ścielną i narodami, 5 grudnia 1965,
• atak władz PRL na „samowolną inicjatywę hie
rarchu katolickiej'': oskarżenia wobec kard. Wy
szyńskiego (o zdradę interesów narodowych);
- obchody tysiąclecia chrześcijaństwa na ziemiach
polskich (Kościół) i tysiąclecia państwa polskiego
(władze):
Kościół Państwo
uroczystości w Gnieź celebrowanie rocznicy
nie (władze nie wyraziły forsowania Odry (1 Ar
zgody na przyjazd pa mia LWP) i Nysy Łu
pieża Pawła VI), kwie życkiej (2 Armia LWP),
cień 1966 kwiecień 1966
uroczystości w Często „kontruroczystości", tym
chowie: msza pontyfi- razem związane z 45
kalna odprawiona przez rocznicą III powstania
biskupa Karola Wojtyłę, śląskiego, maj 1966
kazanie prymasa S. Wy
szyńskiego, maj 1966
452 POLSKA rop SOWIECKĄ PROTEKCJĄ.
Kościół Państwo
peregrynacja kopii ob rozpędzenie procesji Bo
razu Madei Boskiej Czę żego Ciała w Warszawie,
stochowskiej (we wrze czerwiec 1966
śniu 1966 obraz „are nadzwyczajna sesja sej
sztowany'' przez MO mu PRL i defilada woj
i odwieziony na Jasną skowa, 21-22 lipca 1966
Gon;)
uroczystości milenijne sesja naukowa w Kra
we Wrocławiu (paź kowie, poświęcona 1000-
dziernik 1966) i nocku -leciu państwa polskiego
(listopad 1966) (udział przedstawicieli
„bratnich partii'' z Kra
jów Demokracji Ludo
wej), listopad 1966
5. MARZEC 1968
Geneza:
- tło międzynarodowe:
• wojna sześciodniowa Izraela z koalicją państw
arabskich (popierane przez ZSRR), W. Go
mułka określił Żydów polskich demonstrują
cych swoje sympatie dla państwa Izrael jako
„piątą kolumnę" -1967,
MARZEC 1968 453
• początek „praskiej wiosny" - zmian zainicjowa
nych w Czechosłowacji przez nowego I sekreta
rza partii Aleksandra Dubčeka, styczeń 1968;
- władze, przerażone antyrosyjską wymową, zawie
szają przedstawienie „Dziadów" w rez. Kazimierza
Dejmka, grane na deskach warszawskiego Teatru
Narodowego (po ostatnim spektaklu MO rozpę
dziła demonstrację studentów, 30 stycznia 1968);
- nagonka antyżydowska zainicjowana przez trakcję
partyjną „partyzantów" z Mieczysławem Mocza
rem na czele (nazywany generałem Jaja Kobyły, od
nadużywania w licznych przemówieniach zwrotu
,ja, jako były partyzant...").
Przebieg wydarzeń:
- zebranie Oddziału Warszawskiego Związku Litera
tów Polskich (protest twórców kultury: Pawła Ja
sienicy - oskarżony następnie o udział w zbrod
niach podziemia niepodległościowego na Biało-
stocczyźnie i współpracę z MBP, Antoniego Sło
nimskiego - zdyskredytowany przez „partyzantów"
jako Żyd, Stefana Kisielewskiego - pobity przez
„nieznanych sprawców" za określenie ekipy Go
mułki mianem dyktatury ciemniaków), 29 lutego
1968;
- wiece na Uniwersytecie Warszawskim i Politech
nice Warszawskiej, manifestacje uliczne studentów
brutalnie stłumione przez MO, ORMO i „aktyw
robotniczy", 9-11 marca 1968;
454 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ.-
- masówki w zakładach przemysłowych, władza usi
łowała wykorzystać antagonizm między klasą ro
botniczą a inteligencją (lansowane hasło - „stu
denci do nauki, pisarze do piór"), marzec 1968;
- spotkanie aktywu partyjnego w warszawskiej Sali
Kongresowej - wydarzenia marcowe określono
jako „reakcję wszelkich maści", działania „niedo
bitków politycznych", pada sugestia rychłej emi
gracji z kraju tzw. syjonistów), 19 marca 1968.
Skutki:
- wzmocnienie frakcji „partyzantów" (M. Moczar -
zastępcą członka Biura Politycznego KC PZPR);
- wzrost znaczenia Edwarda Gierka (ambitny sekre
tarz Komitetu Wojewódzkiego partii w Katowi
cach);
- ogólny ferment kadrowy w partii (8 tys. wyrzuco
nych);
- wyjazd z kraju, zaszczutych propagandą antyse
micką, ok. 20 tys. Polaków pochodzenia żydow
skiego;
- relegowanie z wyższych uczelni studentów ak
tywnie uczestniczących w zajściach styczniowych
i marcowych (np. A. Michnik);
- zmiany w kadrze uniwersyteckiej („docenci mar
cowi" zastąpili niepokornych wykładowców, inni
„zesłani" na prowincję).
GRUDZ1EŇ mO 455
6. GRUDZIEŃ 1970
Przyczyny: •
- ogólna stagnacja gospodarcza (uciążliwe „braki
rynkowe", kontrowersyjny plan wprowadzenia no
wego systemu bodźców materialnych za wydajniej
szą pracę);
- ogłoszenie przez władze podwyżki cen detalicz
nych art spożywczych i przemysłowych, 12 grudnia
1970.
Przebieg wydarzeń:
- strajk w Stoczni Gdańskiej - żądania cofnię
cia podwyżki cen i zmian w rządzie, demon
stracje uliczne na terenie Trójmiasta, 14 grudnia
1970;
- eskalacja konfliktu: gdy władze odmówiły roko
wań, manifestanci podpalili budynek KW PZPR
w Gdańsku (milicja rozpoczyna aresztowania ucze
stników zajść), 15 grudnia 1970;
- przemówienie w TVP Gdańsk Stanisława Kociołka
(ówczesny wicepremier, wcześniej I sekretarz Ko
mitetu Wojewódzkiego w Gdańsku) - apel o przy
stąpienie następnego dnia do pracy w stoczni,
16 grudnia 1970;
- w Gdyni MO otwiera ogień do robotników po
dążających, zgodnie z apelem Kociołka, do pracy,
do akcji wchodzą czołgi - giną ludzie, 17 grudnia
1970;
456 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ.
- strajki, manifestacje ogarniają Szczecin, Elbląj
i Słupsk, 17 grudnia 1970;
- zmiany w KC PZPR - na stanowisku I sekreta
rza KC W. Gomułkę zastępuje Edward Gierek
20 grudnia 1970;
- Edward Gierek (ur. 1913), górnik, w latach 1923
-1948 przebywał na emigracji (Belgia), po powro
cie do kraju wstąpił do PZPR, został I sekretarzem
KW PZPR w Katowicach (1957-1970) i I sekre
tarzem KC PZPR (1970-1980), odsunięty od wła
dzy po wystąpieniach robotniczych z sierpnia 1980,
w stanie wojennym wyrzucony z partii (1981), obe
cnie na emeryturze;
- w miejsce J. Cyrankiewicza nowym premierem zo
staje Piotr Jaroszewicz, 23 grudnia 1970;
- Piotr Jaroszewicz (1909-1992), w Polsce międzywo
jennej był kierownikiem szkoły powszechnej (1934-
-1939), podczas II wojny światowej służył w Ludo
wym Wojsku Polskim (do 1945), później po wstą
pieniu do PZPR (1948) robił karierę polityczną,
jako premier PRL (1970-1980) odpowiadał za fa
talną politykę gospodarczą władz, która spowodo
wała zamieszki czerwcowe 1976, zdymisjonowany
w 1980, usunięty z partii w 1981, bestilasko za
mordowany przez kryminalistów we własnym mie
szkaniu;
- kolejne strajki w Szczecinie, 22-24 stycznia 1971;
- spotkania Gierka ze strajkującymi w Szczecinie
i Gdańsku - obietnice poprawy warunków ży-
CZERWIEC 1976 457
cia i słynne gierkowskie „...no, to jak - pomoże
cie" i odpowiedz stoczniowców gdańskich: „pomo
żemy", 25 stycznia 1971;
- VIII Plenum KC - m.in. rezygnacja S. Kociołka -
6-7 lutego 1971.
Konsekwencje:
- zmiany w rządzie (do władzy doszła ekipa
E. Gierka);
- śmierć kilkudziesięciu uczestników zajść (władze
zaniżały liczbę ofiar, niszczyły groby poległych);
- wycofano się z podwyżek cen (nowa ekipa okazała
się bezradna wobec strajku włókniarek łódzkich),
15 lutego 1971;
- osłabienie, a następnie rozbicie frakcji „partyzan
tów" (M. Moczar usunięty z sekretariatu KC i po
zbawiony funkcji prezesa ZBoWiD po nieudanej
próbie przejęcia władzy), 1971.
7. CZERWIEC 1976
Przyczyny:
- ogólne załamanie polityki gospodarczej prowadzo
nej przez ekipę Gierka od 1971;
- podwyżka cen, zapowiedziana w przemówieniu
premiera P. Jaroszewicza (mięso o 69%, cukier
o 100%), 24 czerwca 1976.
458 POLSKA POP SOWIECKĄ PROTEKCJĄ-
Pnebieg wydarzeń:
- strajki i rozruchy uliczne w Radomiu, Ursu
sie, Płocku i Łodzi - interwencja Zmotoryzowa
nych Oddziałów Milicji Obywatelskiej (ZOMO),
aresztowanie ok. 2 4 rys. ludzi (500 osadzono),
25 czerwca 1976;
- reżyserowane przez władze masówki poparcia dla
„towarzysza Gierka" w całym kraju, od 26 czerwca
1976.
Konsekwencje:
- brak istotnych zmian w, polityce wewnętrznej
władz;
- wkrótce po wydarzeniach czerwcowych w kraju po
jawiły się kartki na cukier (efekt wzmożonego eks
portu, koniecznego dla uzyskania dewiz);
- powstał nielegalny Komitet Obrony Robotników
(KOR) - w celu organizowania różnych form po
mocy prześladowanym przez władze uczestnikom
wydarzeń czerwcowych, wśród założycieli min.
Zbigniew Romaszewski, Antoni Macierewicz, Ja
cek Kuroń, Adam Michnik, 23 września 1976.
8. „SOLIDARNOŚĆ" 1980-1981
Sierpień 1980 i upadek ekipy Gierka:
- podwyżki cen wędlin i mięsa powodują wybuch
strajków w Warszawie („Ursus"), Sanoku („Auto-
.SOLIDARNOŚĆ" 19S0-19SJ 459
san"), Tarnowie („Ponar"), Mielcu („WSIC> i-Lu
blinie (kolejarze, „ZNTK" i in.), 1 lipca 1980;
- fala strajków rozlewa się na cały kraj (od 14
sierpnia stoi Stocznia Gdańska), lipiec-sierpień
1980;
- powstaje Międzyzakładowy Komitet Strajkowy
(MKS) - przewodniczącym został elektryk Lech
Wałęsa, akces złożyli przedstawiciele 304 zakła
dów, 18 sierpnia 1980;
- Lech Wałęsa (ur. 1943), pracownik Stoczni Gdań
skiej (od 1967), uczestnik strajku grudniowego
(1970), stanął na czele MKS-u (1980), przewod
niczący NSZZ „Solidarność" (1981), w stanie wo
jennym internowany (1981-1982), otrzymał Poko
jową Nagrodę Nobla (1983), uczestniczył w obra
dach Okrągłego Stołu (1989), piastował urząd pre
zydenta RP (1990-1995), w walce o II kadencję
uległ kandydatowi postkomunistów A. Kwaśniew
skiemu (1995);
- obrady IV Plenum KC PZPR; odejście „na wła
sną prośbę" premiera E. Babiucha (następca Ja
roszewicza), jego stanowisko objął Józef Pińkow-
ski; podjęto decyzję o rokowaniach z MKS-em,
24 sierpnia 1980;
- rokowania komisji rządowej z MKS-em w Gdań
sku: władze uznały postulaty strajkujących - na
wet ten o powołaniu niezależnych, samorządnych
związków zawodowych - decyzję podjęło V Ple
num KC PZPR, 30 sierpnia 1980;
460 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ.
- podpisanie porozumień gdańskich (Lech Wałęsa -
- Mieczysław Jagielski), 31 sierpnia 1980;
- VI Plenum KC PZPR: odwołanie „ze względu
na zły stan zdrowia" E. Gierka, I sekretarzem
KC PZPR został Stanisław Kania, 5-6 września
1980.
Droga do stanu wojennego:

- utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku
Zawodowego „Solidarność" (NSZZ „Solidar
ność") z Lechem Wałęsą na czele - rejestracja, po
sporach na temat poprawek do statutu nastąpiła
10 listopada 1980;
- masowy akces do wolnych związków: koniec 1980
3,5 min członków, wiosna 1981 - 8 min, sierpień
1981 - o k . 9 4 min;
- gen. Wojciech Jaruzelski nowym premierem (w
exposé prosi o 90 dni spokoju), 11 lutego 1981;
- manewry wojsk Układu Warszawskiego na terenie
Polski („Sojuz 81") - demonstracja siły wobec Po
laków, marzec 1981;
- prowokacja bydgoska: działacze „Solidarności" po
bici przez MO podczas obrad Wojewódzkiej Rady
Narodowej, 19 marca 1981;
- 4-godzinny strajk „Solidarności" objął cały kraj,
27 marca 1981;
- IX Zjazd PZPR: „Solidarność" określona jako ele
ment systemu socjalistycznego, ale po wyelimino
waniu skrajnych działaczy, lipiec 1981;-
STAN WOJENNY mi-1983 461
- Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność" -
posłanie do ludzi pracy w Europie Wschodniej,
wrzesień 1981;
- VI Plenum KC PZPR: W. Jaruzelski mianowany
I sekretarzem KC PZPR (łączy najważniejsze funk
cje ówczesnego państwa), intensyfikacja przygoto
wań do rozprawy z opozycją, 16 października 1981;
- Wojciech Jaruzelski (ur. 1923), generał, polityk,
podczas II wojny światowej żołnierz Armii Polskiej
w ZSRR i 1 Armii LWP (1943-1945), następnie
uczestnik walk o utrwalanie władzy ludowej (1945-
-1948), w PRL minister obrony narodowej (1963-
-1983), premier (1981-1985), I sekretarz KC PZPR
(1981-1989), przewodniczący Rady Państwa (1985-
-1989), prezydent PRL i RP (1989-1990), odpowie
dzialny za bezprawne wprowadzenie stanu wojen
nego (1981-1983);
- posiedzenie Komisji Krajowej NSZZ „Solidar
ność'' w Gdańsku, m.m. deklaracja strajku pow
szechnego, 11-12 grudnia 1981.
9. STAN WOJENNY 1981-1983
- wprowadzonyw nocy z 12 na 13 grudnia 1981 przez

Wojskową Radę Ocalenia Narodowego (WRON)
pod przewodnictwem gen. W. Jaruzelskiego;
- decyzje WRON zostały bezprawnie zatwierdzone
przez Radę Państwa (trwała jeszcze sesja sejmu);
462 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ-
- ograniczono prawa obywatelskie i aresztowano ok.
10 rys. osób związanych z opozycją (L. Wałęsa
przetrzymywany w Arłamowie);
- pacyfikacja ogarniętych strajkami zakładów prze
mysłowych (Stocznia Gdańska, PaFaWag we Wro
cławiu, Huta im. Lenina w Krakowie, Huta Kato
wice i najdłużej strajkujące kopalnie „Piast" i „Zie
mowit");
- bestialska akcja formacji milicyjnych w kopalni
„Wujek" (Katowice), której efektem była śmierć
9 górników (mordercy do dziá bezkarni, ciągnący
się proces pokazał niemoc aktualnego systemu są
dowego), 16 grudnia 1981.
Działania władz w latach 1982-1983:

- utworzenie Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Na
rodowego (PRON) - rzekomy dowód porozumie
nia politycznego różnych sił politycznych (na czele
Jan Dobraczyński), 20 lipca 1982;
- delegalizacja wolnych związków zawodowych (na
mocy ustawy o związkach zawodowych), 3 paź
dziernika 1982;
- komisarze wojskowi w zakładach pracy (wprowa
dzają „wojskowe porządki");
- kontrola korespondencji, rozmów telefonicznych
itd.;
- weryfikacja polityczna dziennikarzy, prawników,
nauczycieli.
STAN WOJENNY 19S1-19S3 463
Działalność opozycji w latach 1982-1983:
- powołanie Piymasowskiego Komitetu Pomocy
Osobom Pozbawionym Wolności, 17 grudnia 1981;
- powstaje tajna Tymczasowa Komisja Koordyna
cyjna „Solidarność", 22 kwietnia 1982;
- bojkot TV przez środowisko aktorskie;
- drugi obieg - rozkwit prasy podziemnej i wydaw
nictw niezależnych różnego typu;
- demonstracje uliczne (rocznice 3 maja, 31 sierp
nia), ponownie giną protestujący ludzie (Lubin),
1982.
Świat wobec stanu wojennego:

- sankcje gospodarcze USA wobec PRL, 23 grudnia
1981;
- potępienie rządzącej junty przez demokracje za
chodnie, wyrazy poparcia i gratulacje dla władz od
Krajów Demokracji Ludowej;
- dzień solidarności z narodem polskim na świecie,
30 stycznia 1982;
- akcje pomocy charytatywnej z Zachodu.
Zniesienie stanu wojennego:

- zwolnienie L. Wałęsy, 12 listopada 1982;
- zawieszenie stanu wojennego (przy jednoczes
nym utrzymaniu szeregu restrykcji), 18 grudnia
1982;
- stopniowe zwalnianie internowanych;
- odwołanie stanu wojennego i częściowa amnestia
464 POLSKA FOD SOWIECKĄ PROTEKCJĄ-
(więzienia nadal jednak pełne przeciwników wła
dzy), 22 lipca 1983.
Konsekwencje stanu wojennego:

- stan wojenny doraźnie spacyfikował nich opozy
cyjny, przedłużając funkcjonowanie systemu tylko
do 1989;
- pogłębił się kryzys gospodarczy (chaotyczne dzia
łania komisarzy wojskowych, sankcje gospodarcze
Zachodu);
- ofiary w ludziach (w wyniku działań aparatu ter
roru oraz pośrednio np. z powodu odcięcia łącz
ności telefonicznej);
- nie doszło do interwencji wojsk Układu Warszaw
skiego (jeśli takie działania były przewidywane);
- autorzy i gorliwi wykonawcy polityki stanu wojen
nego nie ponieśli konsekwencji prawnych swojej
działalności (zgodnie z wolą sejmu III Rzeczypo
spolitej, wyrażoną w 1996).
10. UPADEK SYSTEMU - OKRĄGŁY STÓŁ 1989
Opozycja po stanie wojennym:

- Pokojowa Nagroda Nobla dla L. Wałęsy (złorze
czenie propagandy rządowej z Jerzym Urbanem
na czele), 5 października 1983;
- „wojna o krzyże" - spór z władzami o obecność
krzyży w pracowniach szkolnych, 1984;
UPADEK SYSTEMU - OKRĄCŁY STÓŁ 1989 465
- zamordowanie przez funkcjonariuszy Służby Bez
pieczeństwa księdza Jerzego Popiełuszki, 19 paź
dziernika 1984;
- Jerzy Popiełuszko (1947-1984), ksiądz, kape
lan „Solidarności", święcenia kapłańskie otrzymał
z rąk kardynała S. Wyszyńskiego (1972), od 1982
odprawiał w kościele Św. Stanisława Kostki w War
szawie msze za Ojczyznę, po wygłoszeniu homi
lii „Zło dobrem zwyciężać'' (Bydgoszcz) został za
mordowany przez pracowników SB;
- liczne procesy dysydentów politycznych (np.
A. Michnika), 1985;
- kolejna amnestia dla więźniów politycznych, 1986;
- powstaje jawna Tymczasowa Rada NSZZ „Solidar
ność" (1986) i regionalne struktury oficjalnie nie
istniejącego związku (1987).
Pielgrzymki papieskie do PRL:

- Jan Paweł II (Karol Józef Wojtyła) (ur. 1920),
święcenia kapłańskie przyjął w 1946, wykładowca
etyki w krakowskim Seminarium Duchownym (od
1951) i Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (od
1954), biskup (od 1958), arcybiskup - metropolita
krakowski (od 1964), kardynał (od 1967), papież
(od 16 października 1978); jako głowa Kościoła
katolickiego odbył prawie 80 podroży zagranicz
nych, mianował 137 kardynałów, wyniósł na ołtarze
277 świętych (stan na czerwiec 1997);
- pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do kraju (2-
466 POLSKA POD SOWIECKĄ PROTEKCIĄ-
-10 czerwca 1979): od Warszawy po Kraków, pod
czas spotkania z ówczesnymi władzami państwa pa
pież stwierdził m.in. że kolonializm polityczny, go
spodarczy i kulturalny stoją w sprzeczności z wy
mogami ładu międzynarodowego (aluzja do rela
cji polsko-sowieckich), padło słynne „Niech zstąpi
Duch Święty i odnowi oblicze Ziemi. Tej ziemi"
(wezwanie do dokonania zmian ustrojowych); wi
zyta postrzegana jako jedno z wydarzeń, które do
prowadziły do obalenia systemu komunistycznego;
- druga pielgrzymka (16-23 czerwca 1983): po zawie
szeniu stanu wojennego, otucha dla spacyfikowa-
nego narodu, w trakcie oficjalnych rozmów z wła
dzami papież przypomniał o prawie Polski do su
werenności, rozmowa Jan Paweł II - Lech Wałęsa;
- trzecia pielgrzymka (8-14 czerwca 1987): skro
mniejsza oprawa, orędzie papieskie nawoływało
do gruntownego odrodzenia narodu, w rozmo
wie z W. Jaruzelskim Jan Paweł II zauważył: „Je
śli chcecie zachować pokój - pamiętajcie o czło
wieku".
Droga do kompromisu (sytuacja w kraju w 1988):

- strajki wiosenne (m.in. Bydgoszcz, Stalowa Wola,
Gdańsk) - spacyfikowane przez władze, kwiecień-
-maj 1988;
- strajki letnie (Górny Śląsk, Trójmiasto, Szczecin),
pojawił się postulat legalizacji „Solidarności", sier
pień 1988;
UPADEK SYSTEMU - OKRĄGŁY STÓŁ 1989 467
- negocjacje władz (gen. Czesław Kiszczak) z opozy
cją (L. Wałęsa); po obietnicach nawiązania dialogu
strajk z polecenia Wałęsy przerwano, 31 sierpnia
1988;
- rokowania władz ze „stroną społeczną" w Magda
lence (coraz bardziej realne dopuszczenie opozycji
do władzy), wrzesień 1988;
- nowy rząd Mieczysława Rakowskiego, pod prete
kstem koniecznej prywatyzacji gospodarki, planuje
likwidację Stoczni Gdańskiej, listopad 1988;
- utworzenie Komitetu Obywatelskiego przy prze
wodniczącym NSZZ „Solidarność" (119 osób),
18 grudnia 1988;
- X Plenum KC PZPR: uchwała o podjęciu roz
mów „Okrągłego Stołu" i zniesieniu ograniczeń
przy tworzeniu wolnych związków zawodowych,
grudzień 1988 - styczeń 1989.
„Okrągły Stół" 1989:

- bojkot rokowań przez część opozycji nie uznającą
mało czytelnych kompromisów z władzą (np. „So
lidarność Walcząca");
- oficjalne ustalenia rokowań „Okrągłego Stołu":
kontrakt wyborczy, gwarantujący 65% miejsc
w przyszłym sejmie koalicji PRON (PZPR i jej sa
telici) i 35% bezpartyjnym, całkowicie wolne wy
bory do senatu, wyborem prezydenta miało się za
jąć Zgromadzenie Narodowe (sejm i senat), 6 lu
tego - 5 kwietnia 1989;
468 CHRONOLOGIA LAT 1945-1997
- wyboiy, przeprowadzone zgodnie z ustaleniami

„Okrągłego Stołu" (przy 62% frekwencji) przynio
sły druzgocącą kieskę dotychczasowym władzom
(PZPR uwierzyła we własne kłamstwa propagan
dowe prorokujące kompromitację opozycji) - koń
czył się 45-letni okres panowania władzy nie mają
cej poparcia narodu.
CHRONOLOGIA LAT 1945-1997

1945 - umowa moskiewska o powołaniu Tymczaso
wego Rządu Jedności Narodowej (21.06)
- wyroki w procesie 16-tu przywódców pol
skiego państwa podziemnego (21.06)
- powołanie Korpusu Bezpieczeństwa Wewnę
trznego (24.06)
- ogłoszenie składu TRJN (28.06)
- Zachód cofa uznanie dla rządu polskiego na
emigracji (4-5.07)
- konferencja Wielkiej Trojki w Poczdamie -
sprawa polskiej granicy zachodniej i pół
nocno-wschodniej (17.07-2.08)
. - amnestia dla podziemia (2.08)
- władze wypowiadają konkordat z Watykanem
(12.09)
1946 - ustawa Krajowej Rady Narodowej o nacjona

lizacji przemysłu (władze zagarniają majątek
2297 przedsiębiorstw)
CHRONOLOGIA LAT 1945-1997 469
- Referendum Ludowe (30.06)
- pogrom Żydów w Kielcach (4.07)
1947 - wybory do Sejmu Ustawodawczego (19.01)

- B. Bierut prezydentem RP (5.02)
- śmierć gen. K. Świerczewskiego (28.03)
- akcja „Wisła" (kwiecień-lipiec)
- „bitwa o handel'', zapoczątkowana ustawą
o zwalczaniu drożyzny (2.06)
- władze odrzucają możliwość planu gospodar
czej odbudowy Europy autorstwa G. Mar-
schalla (9.07)
- utworzenie Kominformu (Szklarska Poręba
22-27.09)
- ucieczka z kraju S. Mikołajczyka (21.10)
- realizacja Trzyletniego Planu Odbudowy Go
spodarczej (do 1949)
1948 - sprawa Gomułki i Spychalskiego - walki frak

cyjne w PPR
- utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Ro
botniczej (15-21.12)
1949 - K. Rokossowski ministrem obrony narodowej

(6.11)
- utworzenie Zjednoczonego Stronnictwa Lu
dowego (27-29.11)
1950 - realizacja planu 6-letniego (do 1955)

- układ między Polską a NRD (6.07)

- złodziejska wymiana pieniądza - m.in. 3 nowe
zł za 100 zł starych, brak ekwiwalentności
(28.10)
- porozumienie Państwo-Kościół (14.04)
1951 - korekta granicy polsko-radzieckiej

- obowiązkowe dostawy dla państwa (zboże,
mięso, mleko) po zaniżonych cenach
- procesy i czystki w LWP
- aresztowanie W. Gomułki (2.08)
1 9 5 2 - konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludo

wej (22.07)
1953 - aresztowanie piymasa S. Wyszyńskiego

(25.09)
1954 - pierwsza audycja J. Światły w Radiu Wolna

Europa (28.09)
- Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
przekształcone w Ministerstwo Spraw Wewnę
trznych (7.12)
- zwolnienie z wiezienia W. Gomułki (13.12)
1955 - powstanie Układu Warszawskiego - sojuszu

polityczno-WDJskowego Krajów Demokracji
Ludowej pod przewodnictwem ZSRR (14.05)
CHRONOLOGIA LAT I94S-1997 471
1956 - śmierć B. Bienita (12.03)
- wypadki czerwcowe w Poznaniu (28-29.06)
- kryzys październikowy (19-20.10)
- W. Gomułka I sekretarzem RC PZPR (21.10)
- zwolnienie prymasa Wyszyńskiego (28.10)
- nowe porozumienie Państwo-Kościół (31.12)
1957 - umowa repatriacyjna między Polską a ZSRR

- MO tłumi manifestację po zamknięciu tygod
nika „Po prostu" (2.10)
- plan Rapackiego
1958 - władze rzucają hasło „tysiąc szkół na Tysiąc
lecie''
1959 - zakończenie tzw. repatriacji z ZSRR
1960 - spis ludności - Polska liczyła wówczas 29 min

776 tys. mieszkańców
1961 - ostateczne usunięcie religii ze szkół PRL-
-owskich
1964 - List 34 (14.03)
1965 - orędzie biskupów polskich do biskupów nie

mieckich (18.11)
1966 - uroczystości milenijne
1968 - demonstracje po zawieszeniu przedstawienia

„Dziadów" (30.01)
- wypadki marcowe (marzec-kwiecień)
- udział LWP w inwazji w Czechosłowacji (sier
pień)
1970 - normalizacja stosunków PRL - RFN (7.12)
- wydarzenia na Wybrzeżu (od 14.12)
- E. Gierek I sekretarzem KC Pii>R (20.12)
1971 - masowy strajk włókniarek łódzkich - wła

dze wycofują się z podwyżek cen na żywność
(15.02)
1972- zniesienie obowiązkowych dostaw od rolni

ków
1973 - skupienie organizacji młodzieżowych pod

przewodnictwem PZPR - powstaje Federa
cja Socjalistycznych Związków Młodzieży Pol
skiej
1974 - pierwsze symptomy kryzysu gospodarczego

czasów ekipy Gierka
1975 - rąforma administracyjna - 49 województw za
miast dotychczasowych 17
- List 59 (protest intelektualistów wobec pla
nów nowelizacji konstytucji)
1976 - nowelizacja konstytucji z 1952 (kierownicza
rola PZPR i konstytucyjnie gwarantowana
przyjaźń z ZSRR)
- zamieszki czerwcowe w Ursusie i Radomiu
(25.06)
- pojawiają się kartki na cukier (13.08)
- założenie Komitetu Obrony Robotników
(23.09)
1977 - manifestacja studentów Uniwersytetu Jagiel

lońskiego w Krakowie na pogrzebie Stani
sława Pyjasa - współpracownika KOR za
mordowanego przez Służbę Bezpieczeństwa
(15.05)
1978 - Mirosław Hermaszewski w kosmosie (27.06)
- Karol Wojtyła papieżem (16.10)
1979 - pierwsza pielgrzymka papieża do kraju
1980 - strajki na Wybrzeżu, później w całym kraju

(sierpień)
- powstanie MKS-u (16.08)
- porozumienie gdańskie (31.08)
- rejestracja NSZZ „Solidarność" (10.11)
1981 - zamach na Jana Pawła II (13.05)
- śmierć kardynała S. Wyszyńskiego - Prymasa
Tysiąclecia (28.05)
- W. Jaruzelski I sekretarzem KC PZPR (18.10)

- wprowadzenie stanu wojennego (13.12)
- akcja służb milicyjnych w kopalni „Wujek"
(16.12)
1982 - demonstracje przeciw władzy w rocznicę po

rozumienia gdańskiego (31.08)
- zwolnienie L. Wałęsy (14.11)
1983 - deklaracja PRON (formalnie istniał od 20.07)

- zniesienie stanu wojennego (22.07)
- Pokojowa Nagroda Nobla dla L. Wałęsy (5.10)
1984 - SB morduje księdza J. Popiełuszkę (19.10)
1986 - naród zostaje poinformowany o awarii reak

tora atomowego w czemobylskiej elektrowni
(29.04)
1987 - władze urządzają referendum w sprawie re

form społeczno-gospodarczych (29.11)
1988 - powstaje Komitet Obywatelski przy L. Wałę

sie (18.12)
1989 - obrady „Okrągłego Stołu" (6.02-5.04)
- legalizacja „Solidarności" (17.04)
- wybory kontraktowe - wielki sukces opozycji
(4.06)
- rząd Tadeusza Mazowieckiego (12.09)
CHRONOLOGIA LÁT1945-1997 475
1990 - wejście w życie planu gospodarczego L. Bal
cerowicza
- ostatni (XI) zjazd PZPR - wyłania się Socjal
demokracja Rzeczypospolitej Polskiej
- zastąpienie MO Policją Państwową, SB -
Urzędem Ochrony Państwa
- zniesienie cenzury
- wybory prezydenckie (w dwóch turach) - zwy
cięża Lech Wałęsa (9.12)
1991 - rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego (od 4.01)

- IV pielgrzymka Jana Pawła II do Polski (czer
wiec i sierpień)
- pierwsze wolne wybory: frekwencja 43%, naj
więcej miejsc w sejmie Unia Demokratyczna
(123%) i Sojusz Lewicy Demokratycznej
(12%) (27.10)
- rząd Jana Olszewskiego (6.12)
1992 - traktat polsko-rosyjski o likwidacji rosyjskich

baz wojskowych na terenie Rzeczypospolitej
(22.05)
- upadek rządu J. Olszewskiego - związany
z próbą przeprowadzenia lustracji byłych
współpracowników i funkcjonariuszy SB (4-
-5.06)
- 33 dni premierostwa Waldemara Pawlaka
(czerwiec-lipiec)
- rząd Hanny Suchockiej (7.07)
1993 - wybory parlamentarne - zwycięstwo SLD

(37,2% miejsc w sejmie) pized PSL (28,7%)
i U D (16,1%) (19.09)
- rząd Waldemara Pawlaka (18.10)
1994 - powstaje Unia Wolności - połączenie Unii

Demokratycznej z Kongresem Liberalno-De
mokratycznym (24.04)
1995 - denominacja złotego - PLN = 10 000 „sta

rych" zł, pełna ekwiwalentność (1.01)
- rząd Józefa Oleksego (pierwszy premier
o PZPR-owskim rodowodzie) (6.03)
- wybory prezydenckie (w dwóch turach) - osta
tecznie zwycięża kandydat SLD - Aleksander
Kwaśniewski (listopad)
- V pielgrzymka papieska do kraju (jednodnio
wa)
1 9 9 6 - ustępuje premier J. Oleksy (oskarżony

o współpracę z rosyjskim wywiadem) (26.01)
- rząd Włodzimierza Cimoszewicza (1.02)
1997 - referendum konstytucyjne - 52,7% głosują

cych za przyjęciem ustawy zasadniczej propo
nowanej przez sejm (25.05)
- szósta pielgrzymka papieża do kraju (31.05-
-10.06)
- szczyt NATO w Madrycie zaprasza Polskę do
negocjacji członkowskich (8.07)
- gigantyczna powódź zalewa południową cześć
Polski, pod wodą m.in. Racibórz, Opole
i Wrocław - ginie ok. 60 osób (lipiec)
- wybory parlamentarne (21.09). Sukces Akcji
Wyborczej „Solidarność" (333%). SLD zdo
bywa 27,13%, a UW 1 3 3 % miejsc w sejmie
- rząd Jerzego Buzka (11.11)
I sekretarze KC PZPR
Bolesław Bierut 21.12.1948-12.03.1956
Edward Ochab 20.03.1956-21.101956
Władysław Gomułka 21.10.1956-20.111970
Edward Gierek 20.111970-06.09.1980
Stanisław Kania 06.09.1980-18.10.1981
Wojciech Jaruzelski 18.10.1981-29.07.1989
Mieczysław Franciszek
Rakowski 29.07.1989-29.01.1990
Przewodniczący Rady Państwa PRL

Aleksander Zawadzki 20.11.1952-07.08.1964
Edward Ochab 12.08.1964-08.04.1968
Marian Spychalski 11.04.1969-23.121970
Józef Cyrankiewicz 23.1Z1970-28.03.1972
Henryk Jabłoński 28.03.1972-06.11.1985
478 CHRONOLOCIA LAT 1945-1997
Premierzy Polski 1945-1997

Edward Osóbka-Morawski 21.06.1945-06.02.1947
Józef Cyrankiewicz 06.02.1947-20.11.1952
Bolesław Bierut 20.11.1952-18.03.1954
Józef Cyrankiewicz 18.03.1954-23.1Z1970
Piotr Jaroszewicz 23.1Z1970-18.02.1980
Edward Babiucb 18.02.1980-24.08.1980
Józef Pińkowski 24.08.1980-11.02.1981
Zbigniew Messner 06.11.1985-19.09.1988
Mieczysław F. Rakowski 27.09.1988-30.06.1989
Czesław Kiszczak 02.08.1989-19.08.1989
- nie zdołał utworzyć
rządu
Tadeusz Mazowiecki 12.09.1989-04.01.1991
Jan Krzysztof Bielecki 04.01.1991-05.121991
Jan Olszewski 06.121991-05.06.1992
Waldemar Pawlak 05.06.-07.07.1992
- nie zdołał utworzyć
rządu
Hanna Suchocka 07.07.1992-18.10.1993
Waldemar Pawlak 18.10.1993-01.03.1995
Józef Oleksy 06.03.1995-26.01.1996
Włodzimierz Cimoszewicz 01.02.1996-14.10.1997
Jerzy Buzek od 11.1L1997
LITERATURA 479
Podstawowa literatura:
A. Albert, Najnowsza historia Polski 1918-1980, Lon
dyn 1989.
M. M. Drozdowski, A. Zahorski, Historia Warszawy,
Warszawa 1997.
Encyklopedia Szkolna. Historia, Warszawa 1993.
Encyklopedyczny Słownik Sławnych Polaków, War
szawa 1996.
M. Fik, Kultura polska po Jałcie 1944-1981, Londyn
1989.
J. A. Gierowski, Historia Polski 1505-1764, Warszawa
1984.
J. A. Gierowski, Historia Polski 1764-1864, Warszawa
1986.
A. Górski, VI pielgrzymka Jana Pawła fi, w: „Naj
wyższy Czas", nr 22-23/1997.
R. Gródecki, Z. Zachorowski, J. Dąbrowski, Dzieje
Polski średniowiecznej, t. I-II, Kraków 1995.
Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów, War
szawa 1995.
T. Jurga, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990.
S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, Warszawa
1987.
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Ł I-VI, War
szawa 1996.
A. Panar, J. Huk, Historia. Podręcznik dla szkół śred
nich, t II, Średniowiecze, Koszalin 1997.
P. Piesniarczyk, Historyczne bitwy i konflikty zbrojne,
Białystok 1996.
480 LITERATURA
W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia Polski

1864-1945, Ł I-II, Gdańsk 1990.
Powstanie listopadowe 1830-1831, Warszawa 1990.
A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871-1945,
Warszawa 1993
A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1945-1990,
Warszawa 1994.
J. Sadowska, Izaak Gruenbaum, żydowski poseł w sej
mie II Rzeczypospolitej, „Gryfita" nr 1/1997.
G. Szelągowska, Historia. Dzieje nowożytne i najnow
sze 1815-1870, Warszawa 1993.
G. Szelągowska, Historia. Dzieje nowożytne i najnow
sze 1870-1939, Warszawa 1994.
H. Wisner, Litwa i Litwini, Olsztyn 1991.
M. Wrzosek, Polski czyn zbrojny podczas I wojny
światowej 1914-1918, Warszawa 1991.
A. Wyczański, Polska Rzeczą Pospolitą szlachecką,
Warszawa 1991.
J. Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, War
szawa 1985.
Zeszyty - Dzieje narodu i państwa polskiego (nr 1-
-65).
K. Zielińska, Z. Kozłowska, Historia 2. Dzieje Nowo
żytne 1492-1815, Warszawa 1994.
I inne.
NAJLEPSZY MAGAZYN POPKUITURALNY
itiadilna
KAYAH GORA
K I N O * M U Z Y K A * C Y B E R M E D I A * KSIĄŻKI * P 0 P 8 Z T U K A
Co m i e s i ą c s u p e r p l y l a !
ISBN 83-907633-9-7
9Ill'88390ll763;9?ll>

Historia Polski W Piguå Ce - Piotr PieÅ Niarczyk

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia Polski W Piguå Ce - Piotr PieÅ Niarczyk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Piotr Pieśniarczyk

© Copyright by Agencja „Benkowski" 1998

Polska dzielnicowa i zjednoczona 30

Rzeczpospolita w XVII wieku 1S1

Rzeczpospolita w XVIII wieku 190

Ziemie polskie w latach 1797-1864 226

Ziemie polskie w latach 1865-1918 277

1. POCZĄTKI PAŃSTWA POLSKIEGO

Plemiona zamieszkujące ziemie polskie:

Organizacja terytorialna plemion polskich w IX-

Goplanie na Kujawach (okolice Kruszwicy)

Państwo Wiślan w K-X wieku:

Stosunki Mieszka I z cesarstwem:

2. PAŃSTWO BOLESŁAWA CHROBREGO

Wojny Bolesława Chrobrego z Henrykiem II:

1003- interwencja Bolesława w Cze­

Koronacja królewska 1025:

Ogólna ocena panowania Bolesława Chrobrego:

3. KRYZYS I ODBUDOWA PAŃSTWA PIASTÓW

Panowanie Mieszka O Lamberta:

Panowanie Kazimierza Odnowiciela:

stało funkcjonować arcybiskupstwo gnieźnień­

Rządy Władysława Hermana:

Wojna polsko-niemiecka 1109:

Potwierdzenie statusu metropolii gnieźnieńskiej:

Statut Bolesława Krzywoustego o następstwie tronu

5. SPOŁECZEŃSTWO I PAŃSTWO W OKRESIE

Organizacja i charakter państwa:

Kultura X-XII wieku (wybrane zagadnienia):

1058,1060, Interwencje Bolesława Śmiałego na

1. WAŁKI O SENIORAT I DECENTRALIZACJA

Seniorat Bolesława IV Kędzierzawego (1146-1173):

Rywalizacja Mieszka ID z Kazimierzem Sprawiedli­

2. ZAGROŻENIE ZEWNĘTRZNE POLSKI

Ekspansja Marchii Brandenburskiej:

Straty terytorialne monarchii piastowskiej w okresie

terytorium okoliczności jego utraty

Zmiany w technice rolnej:

Lokacje na prawie polskim (X-XII wiek):

Lokacje na prawie niemieckim (XM-XIV wiek):

Lokacje miast na prawie niemieckim (od XIII wieku):

4. PRÓBY ZJEDNOCZENIA PAŃSTWA

Iron krakowski w okresie rozbicia dzielnicowego:

Rywalizacja o koronę polską na przełomie XIII

Władysław I Łokietek (ok. 1260-1333), książę kujaw­

Droga do zjednoczenia kraju:

Polityka zagraniczna Władysława Łokietka:

w granicach państwa poza granicami

ziemia łęczycko- ziemia dobrzyńska (utracona

Małopolska Kujawy (utracone na rzecz

Kazimierz DI Wielki (1310-1370), syn Władysława

Polityka zagraniczna Kazimierza Wielkiego:

Sprawa następstwa tronu po Kazimierzu Wielkim:

Polityka wewnętrzna Kazimierza Wielkiego:

Kształtowanie się monarchii stanowej:

Korona Królestwa Polskiego: -

1138-1146 Seniorat (pryncypat) Władysława II

POLSKA POD RZĄDAMI

Andegawenowie - dynastia francuska (związana z Ka-

Panowanie Andegaweoów w Polsce:

polityka zagraniczna polityka wewnętrzna

- rywalizacja panów małopolskich (zwolennicy koro­

Unia polsko-węgierska 1440-1444:

1003- interwencja Bolesława w Cze

stało funkcjonować arcybiskupstwo gnieźnień

Rywalizacja Mieszka ID z Kazimierzem Sprawiedli

Władysław I Łokietek (ok. 1260-1333), książę kujaw

- rywalizacja panów małopolskich (zwolennicy koro

• adopcja 47 rodów litewskich przez szlachtę pol

w 1398 potwierdzonego następnie traktatem w Ra

- Władysław II Jagiellończyk (1456-1516) z dyna

1415 Traktat Pawła Włodkowica O władzy pa

Folwark pańszczyźniany - nastawione na zbyt gospo

nastoletniej z Krzyżakami (XV wiek), ostatnie sku

Sejmiki - organy samorządu szlacheckiego w obrę

Najważniejsze reformy wprowadzone przez Zyg

- traktat krakowski 1525: sekularyzacja Zakonu (ze

Nowości ustrojowe wprowadzone w okresie pierw

Mikołaj Ko astronomia, ekonomia, kartografia,