Professional Documents
Culture Documents
- رقابة القضاء الإداري على الجماعات الترابية - صفحة عبدالإله القريشي للعلوم القانونية .Pdf - -1
- رقابة القضاء الإداري على الجماعات الترابية - صفحة عبدالإله القريشي للعلوم القانونية .Pdf - -1
ز ت ون ا ر:
! "#$ان
ء ا داري ا ر
تا ا ا
ن أ ذ :أ ت إ راف ا
: ا
:ر+ & س( وا' ( د وا' ا " وم ا ) و ذ & )أ ذ :أ د أ "ون ا
. :وا & س( وا' ( د وا' ا " وم ا ) و ذة & )أ - ذة: ا
. :وا & س( وا' ( د وا' ا " وم ا ) و ذة & )أ / ذة :د ر إ ا
أﻧﻄﻠﻖ ﻣﻦ ﻫﺬﻩ اﻵﻳﺔ اﻟﻜﺮﻳﻤﺔ ﻷﺷﻜﺮ اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ اﻟﺬي أﻧﻌﻢ ﻋﻠﻲ ﺑﺈﺗﻤﺎم ﻫﺬا اﻟﺒﺤﺚ
اﻟﻤﺘﻮاﺿﻊ
ﻛﻤﺎ أﺗﻮﺟﻪ ﺑﺎﻟﺸﻜﺮ اﻟﺠﺰﻳﻞ إﻟﻰ أﺳﺘﺎذي اﻟﻔﺎﺿﻞ اﻟﺴﻴﺪ أﺣﻤﺪ أﺟﻌﻮن ﺑﺘﻔﻀﻠﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ وذﻟﻚ
ﺑﻘﺒﻮﻟﻪ اﻹﺷﺮاف ﻋﻠﻰ ﻫﺬﻩ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ وﻋﻠﻰ اﻹﻫﺘﻤﺎم واﻟﺮﻋﺎﻳﺔ اﻟﺘﻲ ﻏﻤﺮﻧﺎ ﺑﻬﺎ وﻋﻠﻰ رﺣﺎﺑﺔ
ﺻﺪرﻩ وﺗﻔﻬﻤﻪ اﻟﻜﺒﻴﺮ.
ﻧﺸﻜﺮﻩ ﻋﻠﻰ ﻛﻞ اﻟﻨﺼﺎﺋﺢ واﻟﺘﻮﺟﻴﻬﺎت اﻟﻘﻴﻤﺔ ﻃﻴﻠﺔ اﻟﻤﺪة اﻟﻤﺨﺼﺼﺔ ﻟﻠﺒﺤﺚ ،ﻓﻠﻪ ﻣﻨﺎ
أﻃﻴﺐ اﻟﺘﺤﻴﺎت وأزﻛﻰ ﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﻌﺮﻓﺎن.
إھ اء
)'( ا '& ح و ا #$ر . ة' * ، )'( ا إ ( روح أ #ا / 0ا ذي * '
. د ' د 6وط 4 أ ا ' :ت و 9زا ت و (7# ا إ( أ
ر م و ط /ا زھراء. را#ط 4وي : 9ن ا 0ل ' أ= ) إ ( ن & )'
: ا
،/طورت ) و9ت ا ' ن ا = رة، ر ت اCدارة ا 0ر/ #
:ن ا' ط طور وظ 6ف ا دو ./و ووظ ، E6وذ ك :)' :س ط) #
': ل أ&زاء ا راب ا وط' @ ،/ :ن اCدارة ا ر:ز 9 / د اCداري
G /ط ر ) ل / :أن Iط*# H ا *و& وإ ' : 0*#ت E:ء و دھ ،
ت ا را./ # =*ف ا &
ر / :ا & H وا/#: وظ 6ف اCدارة ر إذ إن ا طور ا ذي
&س ا ' دة # :وم Jدارة وا و طوره ،ا *زم & وز ا Eوم ا =ز'
ا #Iط ،إ ( '#ا Eوم ا &د د * *ط /ا 6 7م *( ا / :ا & ،/وذ ك #ر
*( *( ط*) ت ا /':وا #:'9ب ا&Cرا6 /ا 7رب وا E'9ح ا' ج
* .1 ) & /ا / : Cا ' و (* /ا )$د ا
م )د 7ط و * /و وردا ن وارد ا '9ج * ر / * وا :م ا
ز ظل ' خ 7ق ا ' /ا $ 49د / * * /ط /ا ر:ز # ،/ل آ / ا
=د /ا :و (* /ا )$د ا دا=* .2 ر /وو ** / ' #
ل / 0# رس & و /ن ا ' ط /وا ت ا را/ # ' :ت ا & و
ر : /ون 7دة I#وا#ط ' 4و' /و 'ظ / * @ ،/ن ھذه ا =د /ا Q $ا
/ /ا :ل ا د ت ر /# 4ا I7ء اCداري ا ذي #ق ،وذ ك ددة : #ل
7را و ' 7 #م ' / ا د 7راط /و و ر Iء آ ' و Eرض أن ا
#ره و * /وھد .3 ورھ ا 'Cن #
د ا ' 7ون ا ) م/) & ، - 1إ ن داودي ،ا وا وا ) ل وا ' /ا * 0 # /رب ،أطرو ' /ل ا د :وراه
،2015/2014 ،T ،/ص .1 ا = س ،ا ر #ط / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا&9
،/ - 2أ ' /د ،ا را /#4ا 'ظ م اCداري ا را #ا 0ر ، #أطرو ' /ل ا د :وراه ا ' 7ون ا ) م وا )*وم ا
د & )/
،2015/2014 T /ص .5 د ا = س ا ر #ط / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا&9
- 3إدر س ا :ر ' ،ا / T7ا I7ء رھ ' ت ا د 7راط /وا ' ' /*& ،/دي I4ة ا 0رب ،ط /)#ا ' /ا ر #ط،
ا )دد ،2016/6/1ص .247
1
تا ا ا ء ا داري ا ر
:ل 'ظو /ر I /ن 'ظو / ر /# 4ا I7ء اCداري #ذا ا )'(
Wب : 9ن $ورھ 'ظر و ط7 # 'ظو /ا / :ا ر دة ا ،/ *:ھ
أ' #ت ' ا &ر/# و ر ) ت *ز ،/وھذا إرادة وا / Iوا'=راط & )
ا 0ر./ #
* /ا & دة * / :ا دا ا و$ول إ ( ا و ر& Hا IEل
$ب ا Gن /إ ،/ T$وا'=راط 4وي ا 0رب إ ( و&ود إرادة
ل ث * ،1را#ط إ ه # #دأ ا د #ر ا ر * /# ' # ' :دو /وا & ،H ا
#رھ ل ا 7ق & وع ا ن =Tل ذ ك *( ر#ط رع ا 0ر# ا
ل #دأ ا ر # # /# 4ره آ ' 4 /و' /و&ب * )Eو ) ت ا را@# / # ا&
/وھ *:ا ' = /#إذ و&ب ار وأ& ز *( = *ف ھ :ل ا دو /و ؤ
ددة (I 7 #ا ' 7ون و 7 ل ا & س ا را / #إ ( ر/# 4 I #رورة إ= Iع أ
ددھ ھذا ا = ر. & * /ن ا&Cراءات ا
إط ر ا 'ظ م ا Tر:زي ') 9 ت ا را/ # / Gا 9راف & #
ن ا دو : # /ل ط*ق ،وا $Eل ا م #ن وال ا T7 ل ن ا G#ي
/*7 ذ ك ' Qھذه ا 6ت ا )' * /وا / *$ا وط' ،/وإ' ا Q $ا
* /دون اICرار ا= ر ا و 6ل ا ' # C /#ع ا & ت ا / ا ر /ا
س / *$ #ا وط' (') # /أن ا ) # /4Tن ا / *$ا وط' /وا Q $ وا
:ل ر /# 4ا / 6 I7 ' /4Tزع .و * / * : /4Tو س * /ھ ا
* * Qط /ا / 6 I7ا # /E*:ر ،/# 4ا د=ل ن =T /ا ا /' Iا
ت ا را / #ن إ ق ا Iرر / *$ #ا وط' ،/وذ ك ن =Tل ' Hا &
ھذا ا $دد IEل *( 4 #ا 'واع ' #ظو /ا ' 7و' ،2/د=ل ا I7ء إ زا
ن /ا / 6 I7 ر ت ا ر ،/ # 4وذ ك 'ظرا T7 9ل ا ؤ ا =رى ن ا
* ،/ط /)#ا ' /ا ر #ط ،ا ط /)#ا و ( ،2012 ،ص ت ا را / #ا & - 1ل ا ) ري ،ا ر (* /# 4أ' ط /ا &
.12
ت ا را :/ #أي :ر س #دأ $ل ا *ط؟ ،م .م. ل ا& د ا ر ف ، ='#ا ر /# 4اCدار /وا (* / 6 I7أ -2
إ .م.ت ،ا )دد ،2016 ،122ص .320-319
2
تا ا ا ء ا داري ا ر
E:ل 7وق )د إ دى ا ' Iت ا &د /ا ت ا را / IC # ،/ #إ ( أ' ا&
دة ا ' 7ون I7ء ھو Eح ا 9زام # * ، وى ا م *( ا ا راد و ر
') #ه ا وا Hا ذي & وز ا 7د ا &رد $' #وص إ ( و و4ف * أ ر ا را
ث و&وب ا 4را' / *$ #ا ) .1/ ا رام Iون ا ' 7ون ن
: /ر س دو /ا ق وا ' 7ون، و ) #ر ا ر /# 4ا / 6 I7ن ا د 6م ا
،/و 7و م :ل ا9T =9ت وذ ك ن أ&ل Iن #دئ ا 'زاھ /وا / Eوا '
اCدار /و Iن ا 7د I #ن و I 7ت ا ' 7ون.
رع، =ط ھ ا /ا ' ن = را = #طوة ا و4د ا #ر &ل ا
:م ا #9دا/ 6 /*7ن ا ا 0رب /E$# :م اCدار / و ) #ر إ' ء ا
م #و دة ا I7ء وازدوا& / طور ا 'ظ م ا 6 I7ا ذي :ن ر *& /د دة
ء ا ذي أدى إ ( و&ود '$وص ' 4و' / ا ' 7ون 'ذ ظ ر Wت ،1913ا
)*ق ' #ط اCداري ^ = ص ا ) ،/ ن 4وا د ا ' 7ون ا = ص، زة
/م :ن = * /)Iر /# 4اCدار / رة ا و #رWم ن أن اCدارة = /$
دة )#د اT7 9ل ' :ت د_T= /ل ھذه ا Eرة وا :م ا *@ /ن ا /E$#
ا د وى ا 7د I /د اCدارة. و رة *( ا= $ $ت ا 'ظر
و ن & /أ=رى ،رف ا I7ء اCداري 0 #رب ظ ھر و&وده أ I
:م ن ھذه ا ' :ت $در زة ا ن =Tل = *ف ا &9دات ا
/ : ) 7#ا '7ض *( )ززت & #دات ا &*س ا ا & ل اCداري وا
( ن =Tل = *ف ا *ول وا 7رارات ا $درة ن ا 0ر /اCدار ./
- 1د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ' ،/ورات م ،ا )*وم ا ' 7و' ،/ط /)#ا ' /
ا ر #ط ،ا ط /)#ا و ( ،2016ص .146-145
* و ف ادر د :ا= $ص ا I7ء اCداري ' #ز ت ا 7E$ت ا ) و /*& ،/رات ا #ث وا درا ت
ا ' 7و' ،/ا )دد ،1ص .143
3
تا ا ا ء ا داري ا ر
:م اCدار /و I4ء ا )و ض /*& ،ا ' رة *درا ت ا ' 7و' /واCدار ،/دد ،2013 ،4ص د ا &' :ا -1
.152-151
4
تا ا ا ء ا داري ا ر
) #ر ا :م ا ذي 7وم ن & /'_ / ت ا را / #ھذا ن & ،/أ ا&
ت ا را ،/ #إ 9أن ھ ل ا& = #ذ ا 7رارات ا و / 6 $ا & ه أ = ص وأ
دھ ا ) م ا )ر ، #وا ذي ) #ر إط ر ا &ر ت ا ا /0 $ر ت 0را
رع إ ( ا ر = # Hذ د # Hدو /وا إ دى أھم ' ، &6 ا ر H #ا )ر#
0 / 0# /ر ا ' & /ا *7د /ا (* / 6 7ا و & ،/ $ء #ذ ك إ&راءات ؤ
رع *( ا ل ن =T ر = #رزا د ور 2011وا ذي ) #ر ')طE
و 'ط*7 #رھ أ ّدة ا و ،/ $و 'ز ل ا ر /# 4ا # ،/ 6 I7 ا = Eف ن
م ا /0 $ا ت ا را ،/ #وھ ل ا& Eرض ا ر (* /# 4أ = ص وأ
ث أ ( Iا I7ء اCداري '،2015 / #و&ب ا 7وا' ن ا 'ظ / :ر
ددة و تا ت ا را= ،/ #ص ا 'ط 4ت وا رس ر (* / *) /# 4ا &
#و&ب ا '$وص ا ' 7و' /وا 'ظ /ا & ري #ا ) ل.
#ر & ل ا 'ظ م اCداري، زا ل ا ر /# 4ا / 6 I7دورا و
ل اCدار TI ،/ن ا و4وف *( دى ) /ا 7رارات وا ھ
ؤو /اCدار /و رض ا 9رام أو ا 9زام 7 #وا' ن ا # Iط )* /ل إ4رار ا
اCداري.1
/دو /ا ق *( ذ ك )د ا I7ء اCداري ن ا ر :زات ا وG
رو /ا $ر ت اCدار = ^ /ص ا ) ،/ #Iط وا ' 7ون ،و ا و * /ا
7و م ا 'ظ /ا د 7راط /ا د _/ * ر :ز وھو إ دى ا *ط ت ا
Eظ ا 9زام *' 7ون اCداري وا )دا / اCدار /ا = * ،/Eو ن =T 4T
( 4ل "أ' 9و&ود *' 7ون اCداري #دون I4ء إداري". ، اCدار /أ
*( ا ' ط ا ر/ # 4 ت ا را* = / #ف *( ا & ور /# 4ا I7ء اCداري
،وإ' # 9د ن أن رك ن * 7ء 'E 9 _:ر ن ا &وا'ب، ا =رى
ا ر ،أو أن ر Hا د وى ن #4ل $ب ا / *$أ م ا I7ء، )رض *
م س ،ص .16 . ا 'ظ م اCداري ا را #ا 0ر# د :ا را/#4 - 1أ '/
5
تا ا ا ء ا داري ا ر
،أو دى رو ت و Eص دى ل *ك ا & *( أ رس ر# 4 (
ا = * ،/Eوھ ن ا Iرار ا ر & /#راء $ر إ / ' :ا )و ض
و ر * I 7اCداري ت ا را / #أ : ، Iأن *ك ا ر /# 4و ن =Tل ا&
ن ا Cم ا ' 7و' وا =$ص ،ھو #H د واT7 9ل و ن ' Iت ا
:ل $'J 9 ) ' Iف وا )دا ،/و $درا *_ /7أ_:ر ن ا ذي Eرض أن
Wرھ .1
ع ا :أه أو
ت ا را / #أھ / *( ا & وIوع ر /# 4ا I7ء اCداري :
وى *( ا م 7وق ا راد و ر /ا /' I ا ؤ ) ،/0 #د #و&#
ت ا د ن ا و (* / $ا & * : # ،ل #رز دور ا ر /# 4ا / 6 I7 ا
واھ ا ، 7 7 و Eرغ ا Tر:ز /ن :ل =طرا دد ا T7 ا را ،/ #ا
# ،/*7رز ا )'( ا 7 7 د /و ' و ر/ 6 I4 /# 4 وذ ك / 0#ا 4 Iد
دو /ا ق وا ' 7ون.
ع ر ا ب ا :أ
ت ا را،/ # 7د & ءت :رة ا= ر وIوع ر /# 4ا I7ء اCداري *&
Hا دور ا #رز ا ذي أ ( Iا I7ء اCداري )ر ،زا ' Hا T$Cت
ن را& Hن Eوم ا & و /ا 7د ،/و وا#: ظ* ظر /ا ا ؤ
'ظ م ا و6 E / $دة 'ظ م ا ر /# 4ا )#د . /
و Wب ذا ك إر ' Gأن ' *ط ا Iوء *( ھذا ا وIوع ،أو 9راھ'
ا & 'ب ا )*7ب ا ' ز ت أ م ا I7ء ھذا ا Iر$= ،و$ ا# :ت
وى *( ا ن إ 9 :ت ھذا ا ' 7ون ا 'ظ طر اCداري ،و_ '
ا) * .
ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/م س ،ص .195-194 د أ#ر :ن :ظ ھر ا ر (* /# 4ا & -1
6
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا :إ
رت ،/ *( إ / :أ #ق ' QIأن ا وIوع ''# و
رع ت ا را I = / #طو Tن ا T$Cت # ،ث د=ل ا ا& #و&#
ث (7#اT$Cح ا د وري ، رات د دة طو ر إط رھ ا ' 7و' وا ؤ
ا = ر ' 2011 /أھم ھذه ا T$Cت وأ'&) .و ن ھدا ا 'ط*ق ' ول طرح
:/ ا / : Cا ر:ز /ا
ت ا را 2ا 3 طر إ 2أي د إ ط ع ا ) .ء ا'داري
؟
/*6ا Eر /وا Eرع ن ھده ا / : Cا ر:ز & /و /ن ا :
: '_ # / ور ا _ل ا
7
تا ا ا ء ا داري ا ر
8
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا ول: ا
ء ا داري ر ا
" # $%و"!
تا ا ا
9
تا ا ا ء ا داري ا ر
د #ھ :را /#4ا رو & # /ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،ا &* /ا 0رJ / #دارة -1
ا * /وا ' ،/ا )دد ،2005 /' ،124ص.35
- 2د ا و' :ا ) # /4Tن ا دو /وا & ت ا راI (* / #وء ا & و /ا 7د :/درا I 7 / * * /ت د ور
،/ا ر #ط أ:دال، ا ' 7ون ا ) م / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 ر ،2011ر ' /ل ا
،2014/2013ص .42
10
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا,ول: ا
ا 56ء ا3داري /01أ .ص ر7
. ا 1 #ت ا 8ا
م وز H I7 #ھ ب ا ن ا ) #ر ا Tر:ز /اCدار /أ *و#
7# Hدر ا دو # /ن ا *ط /ا ر:ز /و #ن ھ 6ت ' =/# ا وظ /EاCدار ،/
ت ر /# 4ا *ط/ ، ا 'ط ق ا ر وم #رة ؤو' ن ا/ T7 9
* ،/ / '* /ا /ا :ل ا د (7#ا )'$ر ا #ري ا ،1/ 6 I7وا
ر ا و دة ا را / #ا م ھم # ث = ره ا :ن 'وب ' م و
.2 ' ون إ
،ا ذي ) #ر ت ا را#9 / #د ن 'ظ م أ ل ' = #ا & و Gط ر
ت ا را، 3/ # * ن دا=ل ا & & و /ن ا 7وا د ا 'ظ #= ' * /ن ا
دا *( أ *وب ا = '9بQ' / f: ، # #رھ ھ 6ت ' /7_#ن إرادة ا )ب ا
7ق ر *( * /وا إدارة ا ؤون ا * /ا/ T7 9 أ Iء ا & س ا
7 /و 4م H' / 0# 4ا و دات ا Tر:ز /ن ا '9راف،5 Q $ا واط' ن ور
رو /و * *و /دون ) رض 4رارا م Hا / *$ا ) /وذ ك و * 7ق ن ا
#طر /7ر ب ا 7وق و Eرض ا 9زا ت.
*( د=ل ا I7ء اCداري Eرض ر# 4 ن *ك ا 7دة وا'ط4T
*( ا 7وا' ن ا 'ظ &* /ت وا ) 9ت ت ا را ،/ #ا ' دا أ =ص ا&
*( #ن *ت أ4رت & و /ن ا 7وا د: ، ت ،وا وا 4م وا &
27ن ) #ن 29) 1432و و E' # (2011ذ 'ص - 1ا $Eل ا ول ن ا ظ ر ا ر ف ر4م 1.11.91ا $در
ا د ور '.2011 /
ا ' 7ون ا ) م، ن =Tل ط #ق ا Tر:ز 0 # /رب ،أطرو ' /ل ا د :وراه - 2د ا )دي :ا ' =ب ا &
،/ن ا ق ا دار ا I #ء ،2004/2005 /' ،ص & ) /ا ن ا _ ' / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
.8
و www.droitplus.cm H4ر bا9طTع * ' =ب 0 #رب 7 ،ل ' ور - 3إدر س &ردان ،ا 'ظ م ا
(* 2017-06-20ا .23.00 /
ر أ :د ، - 4أ ر ز :/ا ر /# 4ا و (* / 6 $ا & ت ا * /ظل ' 4ون ا *#د /وا و / 9ا &د د ن ،ذ:رة
$ 4 /) & ،/د #ن ر #ح ور ،/*4ا &زا6ر ،1013 /' ،ص .7 / *:ا 7وق وا )*وم ا
- 5د ا و' :ا ) # /4Tن ا دو /وا & ت ا راI (* / #وء ا & و /ا 7د ،/درا I 7 / * * /ت د ور
،2011م س ،ص .35
11
تا ا ا ء ا داري ا ر
ؤو ت، & و /ن ا 9زا ت وا وا& #ت و د د & و /ن ا Iوا#ط وا
ذ ك رؤ ء ا & س ت ا را# / # ق ا ' = #ن #ذه ا & (* H7 ا
و'وا #م ،و ')ت ھذه ا 7وا' ن ا 'ظ /أ Iء & س ا & ت وا ) 9ت وا 4م
ا ) ل ،و Iر ت ن ا 7م ) G#ل = 7* /Eوا' ن وا 'ظ /ا & ري # وا &
ر /أي ' ط ؤدي إ ( ' زع ن 4T=G#ت ا ر ق ا ) و ،وأ I
ر ،ور #ت ا Iء = رج ا :ب ن ا د=ل ')ت ا ا : ،Q $
ا 7وا' ن ا ذ:ورة &زاءات *( = /Eا 7وا د و دم ا رام ا 9زا ت وا وا& #ت
_:ر ن ا Eر Iت. ا ذ:ورة
و E #ص ا I 7ت ا ' 7و' /وا 'ظ &* /ت وا ) 9ت وا 4م
Eر :ن أن ت ا را،/ # ري ھذه ا & ت@ ،ن ا را(* /#4 وا &
Iء ن /E$ا )Iو /ن ا &*س ا ' =ب ن &ر د ا ب ا 9ت
ط * /دة إ ا دي ' ن ا '9ء * زب ا /ا =* ا )' ،
إ' داب ا & س ا را ،/ #أو ن زل أ Iء ا &*س أو ر 6س ا &*س أو 'واب
' /زع م $ #ر ت = ' 7* /Eون أو و&ودھم 4 / ا ر 6س
ل ر 6س *ط /ا *ول ر / &#واز ا ،Q $أو ن ا $ر Qا 6 I7
م ا 'وط ، # /أو ن ل ا &*س ا ' =ب.1 ' Hن ا 7م # ا &*س ا
رع ا 0ر# دد ا ا & س ا را،/ # ھ /ا )Iو / و'ظرا
=ذ $ورا ة ا ' / #واء /E$#رد /وا ؤطر ا :م ا ' 7و' /ا ا
:ل ا )زل أو ا و 4ف أو ا / 4Cاو ا) / 7 9ا ط*ب ا ول( و4د )ددة ،إ
ل ا &*س و &ر د _ل Iء & ) ن و =ذ $ورة و دة ل ا
أ 6 Iد ) /وا دة ن ا )Iو 4 /ا & س ا را) / #ا ط*ب ا _ ' (.
ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،م س ،ص .38-37 رو & # / د #ھ :را /#4ا -1
12
تا ا ا ء ا داري ا ر
- 1أ ر ز :/ا ر /# 4ا و (* / 6 $ا & ت ا * /ظل ' 4ون ا *#د /وا و / 9ا &د د ن ،م س ،ص .8
- 2أ ' /د :ا را /#4ا 'ظ م اCداري ا را #ا 0ر ، #م س ،2015/2014 / ،ص .34
- 3أ ر ز :/ا ر /# 4ا و $ا (* / 6ا & ت ا * /ظل ' 4ون ا *#د /وا و / 9ا &د د ن ،م س ،ص .11
ر4م 111.14ا )*ق & #ت :ا زا وا )*ل ،ا &* /ا 0ر/ # ا ' 7ون ا 'ظ - 4ا *ود#وطر 4 ، :راءة
رات ا ' 7و' ،/ا )دد ،2016 ،6ص .22 *درا ت وا9
- 5ا دة 63ن ا ' 7ون ا 'ظ ا $در E' #ذه ا ظ ر ا ر ف ر4م 1.15.25ا $در 20ر Iن ) 1436و و
ا $در E' #ذه ر4م 113.14ا )*ق & #ت ،وا دة 64ن ا ' 7ون ا 'ظ E' # (2015ذ ا ' 7ون ا 'ظ
ر4م 112.14 ا ظ ر ا ر ف ر4م $ 1.15.24در 20ن ر Iن 7) 1436و و E' # .(2015ذ ا ' 7ون ا 'ظ
20ن ر Iن 7) 1436و و ا )*ق 9 ) #ت وا 4م ،وا دة 66ن ظ ر ر ف ر4م $ 1.15.83در
E' # (2015ذ ا ' 7ون ا 'ظ ر4م 111.14ا )*ق & #ت.
13
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا را/ # 'Eس ا & 9ه ،إذا ار :ب Iو ن أ Iء & س ا & و
ا ) ل Iر 4T=G#ت أ ) ' 7* /E = 9ون وا 'ظ /ا & ري # Wر رؤ 6
*& ،/أو ا ) ل /# ' # ت ا را 4 ،/ #م ا وا و Q $ا& ا رق ا) و
ر Jد9ء I @#ت / # : # ت # ،را * /ا )' *) 9ت وا 4م وا &
رb رة أ م ا #داء ن )دى دا=ل أ&ل 9 ول ا ) ل ا ' و /#إ
ا و$ل.
إذا ار :ب ر 6س أي &*س أ ) ' 7* /E = 9ون وا 'ظ /ا & ري #
ا ) ل 4 ،ت ا *ط /ا :و /ا # /E*:دا=* &* /# ' # /ت ،او ا ) ل /# ' #
ول $4د اCد9ء I @#ت / # : #را * ت *) 9ت وا 4م وا &
رة أ م ا #داء ن ر bا و$ل. دا=ل أ&ل ) 9دى ا ) ل ا ' و /#إ
،/ &* /# ' #أو ا ) ل /# ' # و &وز * *ط /ا # /E*:دا=* /أو ا وا
،أو ر إ ت )#د ا و$ل I C #ت ا / # :ا *) 9ت وا 4م وا &
/ :اCدار / دد ،إ /ا ر *( ا 'د دم اCد9ء )# #د ا'$رام ا &ل ا
ت ا را / #أو ر ن & س ا& وذ ك ط*ب زل Iو ا &*س ا )' #
ا ط*ب /: زل ا ر 6س أو ا 'واب ن Iو /ا :ب أو ا &*س ،و #ت ا
/ا &) 9ل #ت ر ن ر bو ،/ C # *$و دا=ل أ&ل ) 9دى ا
/ن ر bو # *$ذه ا ،/ Cو ر ب *( إ /ا ط*ب دا=ل أ&ل 42
ن ا #ت إ( ر / ر ن / :ا = /$و 4ف ا )' # *( ا
/)#ا / 6 I7 / :اCدار /دون ا ول إ /ا ر *( ا ط*ب ا )زل ،و9
'د ا I 49ء.1
:ن * Tظ أن ا )زل م )د ن ا= $ص *ط /ا و: ،/ $
ظل ا 7وا' ن ا # ،/7#ل أ Q#$ن ا= $ص ا I7ء ،2ھذا ا = ر ا ذي ا ر
- 1ا دة 64ن ا ' 7ون ا 'ظ ر4م 113.14وا دة 65ن ا ' 7ون 61.12.14وا دة 67ن ا ' 7ون .111.14
- 2ا *ود #وطر 4 : :راءة ا ' 7ون ا 'ظ ر4م 111.14ا )*ق & #ت ا زا وا )*ل ،م س ،ص .23
14
تا ا ا ء ا داري ا ر
/وا & /ا _:ر 7 * ' Iوق وا ر ت ،و م ا :م ) #زل ) #ر ا ؤ
:/ ا 9ت ا
15
تا ا ا ء ا داري ا ر
16
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا ) ل أو9 Iو ا &*س أ ) 7* /E = 9وا' ن وا 'ظ /ا & ري # ار :ب
، ' _ /و ذ ك @ن و Q $ا& و 7ق إIرار 4T=G#ت ا ر ق ا ) و
*( ا & ع ا رط ن ) ، /اT=Cل 7*) (7# و&ود ا )Iو ا ذ:ور
:ل أ 7* ' /E = /وا' ن ا & ري :أن Iور ا د ( * و ' و ا 9 / *:
ر /أ Iء ا ) ل ،زد *( ذ ك أن ا ' 7ون م 'ص *( أي 4د )*ق # #
ت ا & ) ت ا ')7دة Iورھم &9 )* /ل ا & )وي أو ا & س ا&
) رض $ Hر Qا ' 7ون ،...وا ' دا إ ( م $در ' م : #ل ،Q $
*& #س * ذ ك @ن ا )'$ر ن ا ط* #ن 7م اT=Cل ا #رر )زل ا د (
&)ل ا ط*ب Wر ؤ س و ) ن ر .1 I ن :و' ن Wر _ #ن، 7ط)/
/ :ا '6 9ف اCدار # /ر #ط G # ،د ا :م ا #9دا6 و4د I4ت
د إ د#ر #6 ' E$# /:ر 6س ر ض ط*ب ا :م )#زل ا د ا ذ:ور و#
ا #دا.2 6 م ا و$ل إ 'دة *( 'Eس ا ' d6ا ن، 7ط)/
زل أ Iء ا & س ا را / #ا ' دا #ث QIأن ا I 7 و ن ھ'
ا # 7ل و ر ا ر 6س *( آ ت _* اCدارة ا ر:ز ،/إ 9أ' *( ط*ب ن
/ :اCدار ،/ ل أ Iء ا &*س# ،ر ا (* / Cا ن #Iط ' 4و' ': /
ن Iو /ا :ب# ،ل 4د $ل ا ر إ ( إ= #ر ا *ط/ ط*ب زل ' 6ب
#ر ض ا &*س ا 7م #وا&/# ' # 3 # ا :و /ا # /E*:دا=* /ن طر ق ا وا
ت. *& ت ،وا ) ل 9 )* /# ' #ت وا 4م وا &
د إ د#ر /:ا ' 6ب ا H# : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط دد $ ،16/7107/15در #ر / I4 ،2016/06/05 b
/ ل =ص وا و / & / 9ا ر #ط Tا '7طرة ن Iد و / 9ا ر #ط ا '7طرة ر 6س &*س 7ط)/
ا ر #ط W،ر ' ور.
4 - 2رار / :ا '6 9ف اCدار # /ر #ط ،دد ،2016/7205/593ا ؤرخ / I4 ،2016/11/29وا و/ 9
د إ د#ر W ،/:ر ' ور. /ا ر #ط Iد & /ا ر #ط Tا '7طرة ل
،111.14ا &* /ا 0ر'^ / #ظ / - 3ا ر ف ا 0و : #ا / T7ا *ط /ا ' Eذ I (* / &* /وء ا ' 7ون ا 'ظ
/ا )دد ،2016 ،11ص.28 ا ' 7و' /وا
17
تا ا ا ء ا داري ا ر
:ا و ف 8
' 4 /و' / ا و 4ف ھو & د ؤ4ت )Iو /ا ' =ب ،و ر& ## Hإ (
م ا' I / # = '9 /)#ا ول دون /)#ا &زا / 6ا ا _ل و دة
/ :و 4ف ث ر ب *( إ /ا ر إ ( ا * ،/ $دا / 4ا & س ا
ط*ب ا )زل.1 ن ا #ث إ( ر / ر ن ا )' #
ن و 4ف ا ' =ب إ ( Wر أ' إذا ' :ت * I 7اCداري ا *ط/
(7#ر #ط # /دى ا / $ا د * /و ،H6 4و:ذ ك ا ط*ب@ ،ن *ط ا #ت
. وى ا :ف ا ' 7و'
* ن ن =Tل ا ر /# 4ا و (7#ا روط ا ) دة و 4ف ا ' = #ن ا
ا )زل. ا & وزات وا =رو 4ت ا #ق ذ:رھ 7رھ ا I 7اCداري ھ 'E
: /ل أ :ل : / 0# رع G ا &ء # وھذه ا روط ا
ت ا را ،/ #وا روع '$ب ا )Iو /دا=ل & س ا & اT0 9ل Wر ا
:ن أن :ون =Tل ا Eرة ا /7# Eظ ن :ل أ :ل اT0 9ل وا Eد ا ذي
*( زل ا ' =ب.
6 و ا :ا73 ا ;86ة ا
ث م اT Cن ن إ / 4ا )Iو رع #ن ا / 4Cوا،/ 7 9 7د ز ا
ا ذي أ=ل #ر:زه ا '9دا) ، #دم Iور دوارات ا &*س دون #ب *#7ا &*س
م ا 'وط # # /و&ب ا '$وص ن ا 7م # ذر #7ول أو ا ' 9ع دون
7ن 7وق ا ' =ب 7رر اT Cن ' و4ت ا ) ول ، #أ ا/ 7 9
@ن ا I7ء أ=ذ ا #درة ،2 'G #و ' ء و س * *ط /اCدار /أ * /ط/
أن :ون ' = #أو ':أن )*ن ن ا / 7ا ' =ب ا ذي 7Eد 7 اCداري
- 1أ ر ز :/ا ر /# 4ا و (* / 6 $ا & ت ا * /ظل ' 4ون ا *#د /وا و / 9ا &د د ن ،م س ،ص .10
- 2أ ' /د :ا را /#4ا 'ظ م اCداري ا را #ا 0ر ، #م س ،ص .34-33
18
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا &*س ،و ق أ :م ن 'Gأن 7Eده Iو اCدار / طرأ *( و)I
ا م ا / 7 9ا / :أو ا *./ 6 7 ط*ق * دو' /ا # = '9ت وھ ا
أو :7ا'
*( أ Iء ا & س Eرض )د ا / 4Cن أھم أ'واع ا ر /# 4ا
م # #ب ا و ة ،أو ن زاو / ا ' =@ ،1/#ذا ا'7ط6 ' Hب أو دة 'واب
دم ا ھ* / ' 'd /أ ر ،أو اCدا': # /م ' 6 دة Eوق ا 7 9ل
ب ر #م ا را ب ا د' ا ،2/ # = '9و#ذ ك ر 7ا 'واب ا ذ ن و&دون
/ ھذه ا 7وم ا ر 6س Wرا: ، *( ا ذي أQ#$ #رة إ ( ا '$ب ا
أ #$ت *0ون ا ' $ب ا #د وة ا &*س = '9ب ا ' 6ب أو ا 'واب ا ذ ن
Wرة : #ب.
3
رن م دة إذا ا'7ط6 ' Hب أو دة 'واب #دون #رر ن زاو /
م إ'ذار إ ( ن )' م ا ر '6 9 ،ف و&ب *( ر 6س ا &*س و&
ر * م .إذا =*ف ا )' ون # دا=ل أ&ل /)#أ م #وا ط : /ب Hإ ) ر #
دورة ا _' # / 6د وة ن م أو ر Iوا ذ ك ،ا')7د ا &*س ن ا '6ف
/ا د وة * &*س ھذه ا ر ،و و& ا ر 6س ا ر 6س / 4Cا )' ن #
أ #$ت *0ون ا '$ب أو ا ' $ب ا د' ا = '9ب ا ' 6ب أو ا 'واب ا ذ ن
ا 7وا' ن ا 'ظ .4/ Wرة ،و ق ا E :ت وا روط ا '$وص *
ت و ت ا& وى ن إذا ا ' Hأ د 'واب ا ر 6س دا=ل أي
وق م ا 'وط # /أو ا Eو/I ا را ،/ #دون ذر #7ول ،ن ا 7م @#دى ا
- 1أ ر ز :/ا ر /# 4ا و (* / 6 $ا & ت ا * /ظل ' 4ون ا *#د /وا و / 9ا &د د ن ،م س ،ص .8
- 2ا دة 20ن ا ' 7ون ،113.14ا دة 22ن ا ' 7ون 112.14وا دة 21ن ا ' 7ون .111.14
،112.14وا دة 21ن ،113.14وا دة 22ن ا ' 7ون ا 'ظ - 3ا '#د ا H#ن ا دة 20ن ا ' 7ون ا 'ظ
.111.14 ا ' 7ون ا 'ظ
،111.14وا دة 22ن ا ' 7ون ا 'ظ - 4ا دة 21ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 23ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
19
تا ا ا ء ا داري ا ر
= #ذ ت ا را & ،/ #ز *رؤ ء ط : /#ل &* أ :م ا 7وا' ن ا 'ظ &* /
Iو : /ب ا &*س إ ( ر ن # زل ا )' / @#ط*ب 7رر I7
ب & ،Hا Eو Iت ا 7 ،/وم ا ر 6س ورا # ھذه ا / :اCدار /و ا
ر.1 ' ت * )' #
و '#ء *( ھذه ا )ط ت ا ' 7و' G# ' QI /ن ر /# 4ا I7ء اCداري
9 *( أ س ' 4و' #I /وط ،/و# ت ا را'#' / # *( أ Iء ا &
ت ا را/ # :ن * I 7اCداري أن $Eل ط*ب إ / 4أي Iو ن دا=ل ا &
ددة #و&ب ا '$وص ا ' 7و' /وا 'ظ ./ إ 9إذا م ا رام ا 7وا د ا
:م * / :اCدار # /ر #ط #ر b ق &ء ھذا ا و
7دم #ط*ب دف ن = Tإ ( ا :م " أن ا د 2016/09/16وا دي & ء
رع $7*#ري ،وا /' ) # I 7إ/ 4 / ##طTن ا 7رر ا $در ن &*س &
*( =رق دي 4م ط*# ل إ *4م د :وس ،و ث أ س Iو ا &*س
ب ا 7Eرة ا _ _: :/ل Iو ن دة 67ن ا ' 7ون 113.14 ا 7رر ا = ص #
/أو = س /م *ب ا 9د ء I #ور _ /_Tدوارات أ Iء &*س ا &
/ Iر &* ت &*س ا & دوارات 7 /E$#ط) ،.../و ث أ' #ر&وع
H#دوارات ،وأن ا )Iو م =*ف ن أن ا &*س 7د =Tل و9 #ن
7ط) .../ث أ4رت ##طTن ا Iور #دون #رر إ 9ن _Tث دورات /E$#
د :وس".2 ا 7رر ا /' ) # I 7إ / 4ا )Iو
G# (Iھ / ھذا اCط ر G# ' QIن ا را ل ا&Cرا / 6ا / *: و
راد ن 'Gأن س *# # ن & : ،/أن إEW /0 #دا=ل = ' /ا I 7
ن & /أ=رى : #ل 4د ؤدي إ ( Iع 7و 4م.
،111.14وا دة 69ن ا ' Eون ،113.14وا دة 71ن ا ' 7ون ا 'ظ - 1ا دة 68ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
رع / د :وس Iد & : - 2م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،3259ا $در #ر / I4 2016/09/16 b
$7*#ري W ،ر ' ور.
20
تا ا ا ء ا داري ا ر
)ودي Iد ا &*س : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،3907ا $در #ر ( )'# / I4 ،2016/10/28 bا
*=' ت: ،م Wر ' ور. ا&
&دات ا 'ظ م اCداري 0 #رب ،ط*) /رزاق ر4م 28رع ا '$ر د ور ا Tم – - 2ا )د # /ودر:/* #
':س ،ط ،2016 /)#ص .254
،111.14وا دة 25ن ا ' 7ون ،113.14وا دة 26ن ا ' 7ون ا 'ظ - 3ا دة 24ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
- 4ا دة 69ن ا ' 7ون 113.14وا دة 72ن ا ' 7ون ،111.14وا دة 70ن ا ' 7ون .112.14
21
تا ا ا ء ا داري ا ر
ر # /ن ا رو /وا # ،/ )Eث ' ل د*#وم ا - 1ا ) د ز' #ر :ا و (* / $ا 7رارات اCدار /ا &
# /) & ،/د ا ك ا )دي ،ط'& ،/ا ' /ا & ) / ا ' 7ون ا ) م / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
،2013/2012ص .145
،م س .31 ، - 2أ ' /د :ا را /#4ا 'ظ م اCداري ا را #ا 0ر#
111.14وا دة 60ن ا ' 7ون ا 'ظ ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 62 - 3ا دة 59ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
111.14وا دة 61ن ا ' 7ون ا 'ظ ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 63 - 4ا دة 60ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
111.14وا دة 62ن ا ' 7ون ا 'ظ ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 64 - 5ا دة 61ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
22
تا ا ا ء ا داري ا ر
- 1ا دة 62ن ا ' 7ون 113-14وا دة 65ن ا ' 7ون 14-111وا دة 63ن ا ' 7ون .14-112
111.14وا دة 72ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 74ن ا ' 7ون ا 'ظ .- 2ا دة 71ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
: - 3م ا / :اCدار # /ر #ط ،ر4م ،4350ا $در #ر / I4 2017/10/7 bوا & /ا ر #ط Tز ور ز ر
Iد #د ا )ز ز ا )*: ،dم Wر ' ور.
23
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا I7ء ر - 1ر د ر:ن ا د ن* :ط /ا *ول #ن ا 'ص ا ' 7و' ور /# 4ا I 7اCداري ،ر ' /ل د*#وم ا
،2015-2014 ،T ،/ص .29 اCداري / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
إط ر ا & و /ا 7د /*& ، /ا )*وم ا ' 7و' ،/ط /)#ا ' /ا ر #ط ،ا ط /)#ا و (،2016 ، ) - 2د ' زي :ا وا
ص .101
24
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ا ' 9ع ،و #ت ا I7ء و&ود / :اCدار /ن أ&ل ا #ت # ا&) 9
#وا ط: /م ، 6 ' 6 I4و 'د ا I 49ء #دون ا د ء ا طراف، ا&) 9
./ : & ل ا /# :# / Cا #Iط #ذه ا /ن رb دا=ل أ&ل 48
ل ا 'وط (I 7 # # /أ :م ا 7وا' ن @ذا ا ' Hا ر 6س ن ا 7م #
ت ،و ر ب *( ذ ك إ=Tل ا 'ظ /ا )* & # /7ت وا ) 9ت وا 4م وا &
/ا را / #ا )' 4 ،/ت ا *ط /ا :و /ا /E*: Q $ا& ر ا ) دي #
ا & ،/ &* /# ' # /وا ) ل *& /# ' #س ا ) /أو #دا=* ،/ن طر ق وا
م ا 'وط . # /و)#د ا'$رام أ&ل 15 # /ط # #زاو /ا ا *4Cم و&* /# ' #
ت ،ن و / &* /# ' #و 10أ م / )* /# ' #وا *4Cم و 7أ م &* /# ' #
ل ا *ط /ا = # /$را ،/#4ا ر ر bو& ا ط*ب دون ا & /#ا ر 6س.
/ا ' 9ع، و&ود / :اCدار /ن أ&ل ا #ث # إ ( ا I7ء ا&) 9
/ &* /# ' #وا ) ل /# ' # /ا ' 9ع & ،ز *وا وإذا أ4ر ا :م ا 6 I7
لا ا 7م # ل ا ر 6س ،/ا *ول &*س ا ) /أو ا *4Cم وا &
ا ' Hھذا ا = ر ن ا 7م .1 #
ل ت ا را$=# / #وص ا *ول إن ر /# 4ا I7ء اCداري *( ا &
ري *( إ دى / م ا 'وط ، # /إذا :ن ن ' ' Hن ا 7م # ا ر 6س ا
ھم /أ=رى ن' ت ا را'@ ،/ # ا $ $ =9ت ا /* $رؤ ء ا &
/ *$ا واط' ن أن =دم 'G ن 0ل ا ل وا Gن ' Eذ ا
وا واط' ت.
/ :اCدار # /ر #ط #ر b ت ا :م ا $در ن ا &ء و
/ا ' 9ع * " :ث دف ا ط*ب إ ( ا $ر # Qو&ود 2016/10/26
' 4و' ، م ا و:و / دي * ن ن ا 7م # ق ر 6س ا &*س ا &
*( أن ر 6س ا &*س م 7م #و& إ'ذارات دي 4م ط*# ل و ثأ س
ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،ص .41 رو & # / د #ھ ،را /#4ا -1
25
تا ا ا ء ا داري ا ر
26
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا ر Hوا I7ء ' ،ور #وH4 وأ_ره *( ا '9داب ا# = '9 $ - 1ط '# (Eر ف :ا ر ل ا
، www.marocdroit.comم ا9طTع * (* 2017/06/22ا .00.33 /
د #ھ :را /#4ا رو & # /ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،م س ،ص .38 -2
- 3ا دة 20ن ا ظ ر ا ر ف ر4م 1.11.66ا $در 24ن ذي ا )7دة 22) 1432أ :و#ر E' # (2011ذ ا ' 7ون
./ ا 'ظ ر4م 29.11ا )*ق #زاب ا
27
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ا رھورة،... Iوا *& #س & #ره ا زب ا ذي ا' =ب # وا ' # /
ن ا' 6 =* :ن ا د * " :و ث إ' ت ا :م &ء و
ر ن دة ا '9داب و#4ل ا'$رام ا و / 9ا'@ / # = '9 4د $ل =Tل ا
ا دة 20ن ا ' 7ون ا 'ظ ت ط /*6ا &زاء ا '$وص * :ون وا)4
ر4م .1"11.29
/ :اCدار # /ر #ط #ر b *( 'Eس ا 'وال I4ت ا و را
:#ل ن #د ا )ز ز ا $دق ن Iو & # ، 2016/11/30ر د ا د ( *
ت & /رف ا * /و &*س & /ا ر #ط Tا '7طرة،و4د & ء &*س &
ا ' دا *( (I 7ا دة 20ن ط*# ث أ س ا د ": * ا :م
ن ا' 6ا 7ق =* ا د ( * / ^ زاب ا ا ' 7ون ا 'ظ
Iوا :#ل ن #ره ا زب ا ذي ا' =ب # زب ا 7دم وا 9را# / :
& /رف ا * /و &*س & /ا ر #ط Tا '7طرة ،وإ Tن ا' 6 &*س &
:م & #ر د ا د ( * /: &)ل ا زب ا / $وا ) $رة # 7ل ذ ك
& /رف ا * /و &*س & /ا ر #ط T :ل ن &*س & ن Iو
ا '7طرة".2
:ت 'Eس د ا د وري Iد = د ا ) :ري، / I4زب اC و
ن /أو9د ا / :اCدار & # /ر د ھذا ا = ر ن ا )Iو *& # ،/س & ا
د ا د وري، زب ا9 ن ا' 6ا دي * ن# # ،ب =* إ *4م
زب ا 7دم زب آ=ر ھو &*س ا 'واب #م و 7د م ر = '9 Qب
وا 9را.3/ :
/ I4زب ا )دا /وا ' / ا / :اCدار # /ر #ط ،دد 4844ا $در #ر 2016/12/16 b : - 1م
د ا )#ودي W ،ر ' ور. #د ا:'# Cران Iد =ص
/ I4زب ا 7دم وا 9را/ : ا / :اCدار # /ر #ط ،دد 411ا $در #ر 2016/11/30 b : - 2م
' ا ) م Iد #د ا )ز ز ا $دق W ،ر ' ور. =ص أ
/ I4زب ا 9د ا د وري ا / :اCدار # /ر #ط ،دد 3619ا $در #ر 2011/10/14 b : - 3م
' ا ) م Iد = د ا ) :ري W ،ر ' ور. =ص أ
28
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا را7 9 / #ف 7ط 'د إن ر /# 4ا I7ء اCداري *( ' = #ا &
=Tل دة ا' داب ا &*س# ،ل &ر د ا راد ا ذ ن =*ون ن ا' 6م ا
ن * ،/وإزا : /ل /ا= رات ا د 7راط /ا ا ر )دى ذ ك إ ( د
/ا د /إ ( =د Q $ /ا واط' ت ر /ا 'Gأن ' 4ض #دئ ا
/ :إذا م #ن ا ط*ب ا وا واط' ن ،إ 9أن &ر د ا ' =ب : 9ن أن #ت
*( أ س.
و& ت ھذا اCط ر إ #ر ا I7ء أن " دم ا' $ع ا د ( * و
) 9د وا # 9 / : /)4ر ا د ( * إ ا /# :ا * / *4Cزب ا ذي '
زب آ=ر & ء #ن أن ا $و ت ن ا' 6ا ز ،1 #و'Eس ا ر إذا =*
ا ' =ب".2 إ ر Qا زب ا ذي ' ' & /ا Eراغ ا ذي ر:
=ص ا &ر د# ،ث #و&# و )ل ا _ #ت أن ر /# 4ا I7ء اCداري
ن ، 'دة *( أ س وIو أن ا ' ز / #ن ا I 7اCداري *:
:م #ر ض إذا ' :ت =Tف ذ ك.
=ص : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،268ا $در #ر / I4 2017/01/20 bزب ا )دا /وا ' /
أ ' ا ) م #د ا:'# Cران Iد #د ا :ر م )#ج W ،ر ' ور.
=ص : - 2م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد 269ا $در #ر / I4 2017/01/20 bزب ا )دا /وا ' /
أ ' ا ) م #د ا:'# Cران Iد روز و ف Wر ' ور .أ'ظر أ Iا :م ،270ا $در #ر ،2017/01/20 b
/ I4زب ا )دا /وا ' I /د ا ) د ا و W ،ر ' ور.
29
تا ا ا ء ا داري ا ر
ن ا I7ت &و / / = HIا & س ا را 6 : / #ت &
#ن أ' أ=*ت *: /إ ا ا I7 I 7* QاCداري ا #ت ا ' 7و' ،/
ددة ت ا را/ # ت ا را@ ./ #ذا ' :ت ا & ا&ه Q $ا& #ؤو
& ،ز * *ط /ا :و /ا # /E*:دا=* (* / ر & ن س # #ب
،/إ /ا ر إ ( وى ا ) /أو ا *4Cم ،أو ا & وى ا & /وا ) ل *(
/ :اCدار /ن أ&ل ل ا &*س.3 ا
ل ا 'وط/ ت ا را / #ا 7م # :أ' إذا ر ض إ دى & س ا &
ا ) ل ،أو (I 7 # #أ :م ا 7وا' ن ا 'ظ ،/وا 7وا' ن وا'9ظ /ا & ري #
زا' /أو #د #ر إ دى ا را ق ا ) و / ر ض ا داول وا = ذ ا 7رر ا )*ق #
) ،ن *( ا رؤ ء ر & ت ا را ،/ #أو إذا و H4ا= Tل ا &* /)#
،/ط ': / *& /)#س ،ا ط /)#ا _ ' ،2010 ،/ص .262 - 1أ د Iرا' :ا ' 7ون ا د وري وا ؤ ت ا
&دات ا 'ظ م اCداري 0 #رب ،م س ،ص 260 - 2ا )د # /ودر:/* #
111.14وا دة 73ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 75ن ا ' 7ون ا 'ظ - 3ا دة 72ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
30
تا ا ا ء ا داري ا ر
=ص ا & ت ن أن 7د وا #ط*ب إ ( ا *ط /ا :و /ا # /E*:دا=* /
ت ،و& =ص ا 4م وا ) 9ت ،أو ا & طر ق ا وا ،وإ ( ا ) ل
إ ذار إ ( ا &*س * 7م T #زم .إذا ر ض إ دى ھذه ا & س ا 7م #ذ ك أو إذا
ا Cذار ،أ :ن ا *ط/ ر ا #داء ن ر bو& ر اT=9ل )#د رور ا
=ص ا ) 9ت وا 4م ا :و /ا # /E*:دا=* &* /# ' # /ت و *) ل
/ :اCدار /ن أ&ل ل ا &*س.1 ت ،إ /ا ر *( ا وا &
ر&H $ر ت ا را / #أ را ل & س ا& /G @ذا ' :ت
ت إ ( ا I7ء اCداري #و&ب ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة *& ا $ =9ص
ث:نأ ر ل ظل ا 7وا' ن ا ،/7# ا را@ ،/ #ن ھذه ا / ' : Cم :ن :ذاك
*( #ل ا & س ر& Hإ ( *ط /ا و ،/ $و4د $درت دة 4رارات 'ذ:ر '
ل د $د )#د ر وم ر 6س ا :و / ا _ ل :ذ=ل وز ر ا دا=* /ا #ق
:ل ا دا=* دي و ( / )#و&دة أ' :د /& ' ،2014ا ا &*س ا &
روع ا وق ' / ر Hا Eو ت & و /ن ا ھم * &*س وا ذي
/ر ض ا داول وا $و ت :ل ا & ،إ ( & 'ب ذ ك ر ب ن #و ا
'وات 2014، 2013،2012 ،2011ا ر ا ذي ر Hزا' ت ا &*س *(
/واICرار Q $ #ا واط' ن.2 أدى إ ( اIطراب ا ر ا ) دي * را ق ا &
إ *4م ط ت ،و4د : " /رطو" ق & ،ء ل &*س & 'Eس ا و
# # ،ب ا &*س ا & **ت ا دا=* 4 /رارھ )#دم ا7 9رار ا ذي )ر
/ أدى إ ( اIطراب ا ر ا ) دي * را ق ا&9 ا = Tت #ن أ ، 6 I
روع زا' 2010 /' /واI9رار Q $ #ا واط' ن.3 ور ض
111.14وا دة 74ن ا ' 7ون ا 'ظ - 1ا دة 73ن ا ' 7ون ا 'ظ
113.14وا دة 76ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
دي و ( / )#و&دة أ' :د" 7 ،ل ' ور #وH4 # -2دا & د أ ي " :ل ا &*س ا &
(* 2017/06/22ا .21.54 / www.alyaoum24.comم ا9طTع *
إ *4م ط ت" 7 ،ل ' ور #و www.mghress.com H4م - 3راد ر " :ل &*س & : " /رطو"
(* 2017/06/22ا 22.10 / ا9طTع *
31
تا ا ا ء ا داري ا ر
*( ا رام ا Iوا#ط ا ' 7و' /وا9ر 7ء رع ا 0ر# ن ا و ر$
/اT Cن *( ل * ،/و 'ز ل أ س ا )دل وا / Eأ 'د #د و4راط /ا
ت ا را I7* / #ء اCداري. & س ا&
Iء ،و :ن $#ورة 0رة =Gذ ل )د ا و& ا=iر *ر (* /# 4ا
زل & Hأ Iء ا &*س # # ،/ره آ /م ن طر 7 :ل 7و& /#
*و' .1 و &ر دھم ن ا /E$ا
'د إ ( & ت و'ظرا :ون ا ل ) #ر ن أ=طر ا iت ذا : 9ن أن
ل آ /ا ل ن =Tل ا 7وا' ن رع إ ( و HIروط C دHا د/ إدار /
ت ا را./ # ا = & # /$
8 /01 B :أ 8ا ا ;86ة ا
Cا 8ا ا #
32
تا ا ا ء ا داري ا ر
=ص ا & ،/وا ) ل / )* /# ' #أو رأس ا *&' /ا = /$ا وا
ت ا =و /رؤ ء ر ون #ذه ا /E$ا T$ ،/ا ذ ن ا *4Cم ،أو ا &
ت ا را # / #و&ب أ :م ا 7وا' ن ا 'ظ /ا را ،/ #و ':م أن & س ا&
م إ ( Iو أو أ_:ر ن أ Iء ا *&'./ EوIوا 7#رارت )#ض T$
$ر ف ا ور ا & ر ،/و: 9ن ت ا *&' /ا = /$ ' $ر T$
/ ا ' /ا & وز ا وارد ا و رة ت ا را/ # أن *زم أ وال ا &
ا & ر ./
م ا *&' /ا = /$ور إ دة ا # = '9ت ،1دا=ل : #م ا ' 7ون و'
أ&ل 3أ ر ن ر bل ا &*س وإذا $دف ا ل أو ا7'9ط ع ا /أ ر
/E ر ا *&' /ا = /$ا ت ا را/ # ا = رة ن دة ا' = ب & س ا &
ت ا را.2/ # ن إ&راء ا &د د ا ) م & س ا & إ( زاو / ا ذ:ر
/ :اCدار # /ر #ط: ،و' ذھب إ ( ق $در :م ا 'Eس ا و
&@#راء ا' = #ت )## / * :ض ر ض ط*ب إ 0ء 4رار وز ر ا دا=* /ا I 7
ل إ *4م ا )را6ش و ) ن ا *&' /ا = /$ا ' دا إ ( (I 7ا دة /ا دوا6ر&
،113.14و ث ؤا=ذ ا ط 'ون *( ا 7رار ا ط)ون 74ن ا ' 7ون ا 'ظ
Iن إ&راء ا' = #ت &ز/ 6 وب )#ب = /Eا ' 7ون ،و:و' :و'
،/ * :إ 9أن ا 'ص ا ذي ا 'دت * وزارة ا دا=* /ھو 'ص ا دة 153ن
Iء /ا *_ / 7ث ا *( أ' " ر4م 59.11وا ذي I7 ا ' 7ون ا 'ظ
:ن _* " ،و ا 7ل ل ا دوا6ر ا أو أ_:ر &@#راء ا' = #ت 7 / * :ط
د ن 74 * 7ن :ون أ4ل ن ' /#ا '$ف ا ط*# /# ا *ف أن دد ا ا #ث
111.14وا دة 75ن ا ' 7ون ا 'ظ 111.14وا دة 77ن ا ' 7ون ا 'ظ - 1ا دة 74ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
14 .111وا دة 76ن ا ' 7ون 111.14وا دة 78ن ا ' 7ون ا 'ظ - 2ا دة 75ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
33
تا ا ا ء ا داري ا ر
&)ل روط ت وھو ر4م 113.14ا )*ق & # و 75ن ا ' 7ون ا 'ظ
ط #ق ا د ن Wر و رة.
و ث إن ا I 13 / 7وا ن أ$ل )& 24ل ھذا ا = ر 4دا ' /#
#4ل ا = رة ن ا دة 153 Qا & ل ط #ق ا 7Eرة & وزت ا _*ث ،وھو
= ' /ب أ Iؤه ن 'ص *( أ' "إذا 7د &*س & ن ا ' 7ون 59.11ا
ا 7Eرة ا ،/7# رإ #با طر ق ا 49راع ا Eردي ي #ب آ=ر Wر ا
&)* Iء ،و&ب إ&راء ا' = #ت # / * : دد ا *( ا 4ل ن ا _*ث
ا &*س $4د : /* :و ' ". _* 7دت ا دوا6ر ا $ورة
)*7 /7ط #دوا6ر ا و ن _م @ن ا ر وم ا )&# I 7ل ا # = '9ت
7دت 7دھ ا _ * *& # /س :ون وا Q $ 7ا ' 7ون ،ا ر ا ذي ) (7#
&)ل ط*ب إ W 6 0ر ؤ س و fا ر ض.1 و * /ا ط)ن Wر ذات أ س،
)' إ 9أن '#رز أن ر /# 4ا I7ء اCداري *( = م ھذا ا #ث 9 و
:ل '' /*7و / *( و& ا =$وص و و *( أ 6 I ت ا را/ # ا&
)ز ز ا & و /ا 7د / رع )#ر ن ر /#Wا ا 'ظ م ا 0ر ، #وھذا
ا *ط/ _* 7ق ا وازن #ن رو /ن =Tل ، #و Iن ا وا ر4
ا ر:ز /وا & س ا./ # = '9
رع I 7ت ا ' 7و' /ا 'ظ &* /و /ا 7د # /رت ن ر /#Wا
طور ) د *( إ راك ا 7 '9ل #و / $ن ا Eوم ا *7دي إ ( Eوم
/ :م اCدار * /ط ت ت ا را ،/ #وأ 'دت * ا ر (* /# 4ا & ا I7ء
ت ا را./ # ر /ا ر (* /# 4ھ :ل ا &
Hا و/ $ رع م 7ط: # Hل ' 6 &ب ا ذ :ر #ھو أن ا :ن
*ط ت ا و/ $ Q $ا ر /# 4ا ،/ 6 I7و9زال ھ' ك & ل د=ل #ل =Eف '
ك ا ر ) #ا وا : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد 619ا $در #ر / I4 2017/02/17 bا دة #د ا
د ' I ،...د ا ط* ) ،ا ن ا و ، #د ا :ر م ا ) دي ،أ د ا Eزازي$ ،ط'# (Eزروق ،ا ) ا 7#
ا دو /ووز ر ا دا=* /وا و :ل ا /:* * 6 I7وا و :ل ا &* 6 I7ت ا را W ،/ #ر ' ور.
34
تا ا ا ء ا داري ا ر
م أن ا 7وا' ن ا 'ظ /م ت ا را: ،/ # ا& )ا را /#4اCدار (/
_* ا *ط /ا ر:ز / ر ك ا ر /# 4ا 9 / 6 I7زال #د )#ض ا9 : Cت ،إذ أن
ا *&وء إ ( ا I7ء. ا *ط /ا 7د ر / (7# و#
ؤ9ت طرو /ن دى ا & '9م #ن ا I 7ت و : (7#ذ ك )#ض ا
:م اCدار ' ،/ظرا دث * ت ا را / #وا ' 7ون ا ا ' 7و' /ا 'ظ &* /
' 4ون * ' Cدھ ا= $ $ت &د دة * I7ء اCداري Wر '$وص
/و4وع ) رض #ن ھذه ا I 7ت ھل ر& Qا 7وا' ن :م اCدار ،/و ا
رع #و د ا 7وا' ن ا 'ظ / ا 'ظ # # /رھ أ *( در&/؟ و ذا م 7م ا
ا ) ل Hأ' و د و ر Hو د :ل ت ا را$@# / #دار *&
ل 'Eس ا I 7ت ت ا را/ # ث أن ا 7وا' ن ا 'ظ &* / )
ا ' 7و' /؟.1
ا I7ء ت ا را / #ن ا و / $إ ( ر /# 4ا I7ء اCداري ،ر:ز ا درا ت وا #ث # /$E - 1وط :/ا &
(* 2017/07/1ا .2.36 / و www.cera.ma H4م ا9طTع * اCداري 7 ،ل ' ور
35
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا را / #أي :ر س #دأ $ل ا *ط؟ م م إ م ل ا& د ا ر ف : ='#ا ر /# 4اCدار /وا (* / 6 I7أ -1
ن ،ا )دد ،128ا ' ،2016 /ص .320-319
36
تا ا ا ء ا داري ا ر
ھذا اCط ر = ص / :اCدار ،/و ا ھذا ا Gن #ث *( أن :ل 'زاع
ت ا را ، / #و:ذا إ 7ف ا I7ء و ده $ #ر ## QطTن داو9ت & س ا &
) #ر #ط*: # /م وب ' 4و' : ،/ و# 4د ' Eذ ا 7ررات وا 7رارات ا
/ا را/ # ت &*س ا & T$ 9د=ل ا ' 7ون ا 7ررات وا 7رارات ا
:م ا 7وا' ن ا 'ظ /ا )*، # /7 أو ا =ذة =ر4 ا )' /أو ر6
/ :اCدار / ا ) ل ،و #ت ا وا '$وص ا ر ) /وا 'ظ /ا & ري #
ط*ب ا #طTن دا=ل أ&ل & 9وز _ _Tن و ،ا #داء ن ر bا و$ل )# #د
:ل و4ت و ن ،ن #4ل ا *ط /ا :و /ا # /E*:دا=* / إ /ا ر إ
=ص ا ) /أو ا *4Cم ،و ن ل ا ) /أو ا *4Cم &* /# ' #ت ،و ن #4ل
/ :و&و# ت ،...و k*#ا =ص ا & ل ا ) /أو ن 'وب ' #4ل
4ت / @#ا 7رر وIوع ا :م *( ' = /ن ا :م إ ( ا *ط /ا = /$ا
ر 6س ا &*س ا )' دا=ل أ&ل 10أ م )#د $دورھ .1
* ، &ل # Hر /وا )/ @ذا ' :ت ا & س ا را/ # و *
ن طر ق ا داو9ت *$ب ا= $ $ د=ل =ذ & Hا 7رارات ا
ت ا '$وص إط ر ا T$ ا 7د ر / *ط رس # # #رھ أداة ' 4و' /
ت ط*# ،/7ل */ إدارة ا ؤون ا ا ' 7ون ،إ 9أن ھذه ا/ T7 9 *
= HIر /# 4ا I7ء اCداري واء )*ق ا ر #ر ا & س ا را) / #ا ط*ب
ا9ول( ،أو ا ر (* /# 4ر /ا 7ررات وا 7رارات ا = ) # /$ا ط*ب ا _ ' (.
ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،م س ،ص .44 رو & # / د #ھ :را /#4ا -1
37
تا ا ا ء ا داري ا ر
ر ا =$ص، طو ر ا ) ل اCداري 0 #رب ،ر /د*#وم ا رة ا ' 7و' /ودورھ # - 1در و : Eا9
د ا = س ا و :ا ر #ط ،2010-2010ص .103 & )/
ا ' 7ون 111.14وا دة 33ن 113.14وا دة 35ن ا ' 7ون ا 'ظ - 2ا دة 32ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
ا ' 7ون - 3ا واد 40-39-38ن ا ' 7ون 113.14وا واد 40-39-38ن ا ' 7ون 111.14وا واد 41-40-39ن
.112.14
ا ' 7ون 111.14وا دة 36ن 113.14وا دة 38ن ا ' 7ون ا 'ظ - 4ا دة 35ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
ا ' 7ون 111.14وا دة 34ن 113.14وا دة 36ن ا ' 7ون ا 'ظ - 5ا دة 33ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
'ظ 11.14وا دة 42ن ا ' 7ون ا 113.14وا دة 44ن ا ' 7ون ا 'ظ - 6ا دة 41ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.10
38
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ا ذ:ر : 7وم #ا &*س ور6 إن ا $ $ =9ت ا 'و /ا
رس #ر /ط*# /7ل /)I = (7#ر /# 4ا I7ء اCداري )#د ا / Cا 9
ر & س إط ر ا را /#4اCدار ' (* /ظ م _* اCدارة ا ر:ز / 7دم #
*( ا و 6ل ا 'ظ *& * /س واء )*ق ا ر #ر/# 4 ت ا را،/ # ا&
)ا 7Eرة ا و (( أو ن =Tل ا ر (* /# 4دورات ا & س ا را) / #ا 7Eرة ا _ ' .(/
BE /01ا ا ;86ة ا,و :/ا 78
. C # 0ا 8ا F% ا
و' HIظ م #Iوط وواQI I7 / إن 'ظ م ا ) ل دا=ل أ /ؤ
7ق ا ھداف ا ر&وة 0ل #ن :و' ت ا &*س، دد طر /7ا ) ل و وز Hا
' 4و' . 'دة ر /ا $ $ =9ت ا و
ر (* /# 4ا و 6ل ا 'ظ & * /س ا را# ) ،/ #ر ن 9ك و
إط ر ا E:ءة ا / *)E ر ت ا د 7راط / دل *( دى ا أھم ا وا H Iا
'ظ م *ك ا & س.1
ت ا را/ # و#ذ ك ر /# 4ا I7ء اCداري *( ا و 6ل ا 'ظ &* /
ل و&ب رض ھذه ا ر: (* /# 4ل ن ا 'ظ م ا دا=* )أو_ ،(9م &دول ا
)_ ' (: # ،ل &)ل ا & س ا را / #ؤدي أدوارھ / ) / E :#و'& /و ' ق
* . د #ر ا Gن ا ) م ا ل &ل ا د=* ن
2ا ظ م ا دا/ 9 أو :7ا ر
ت ا را7 ،/ #وم ر 6س :ل &*س ) #ون H )#د ا' = ب & س ا &
* &*س ،وذ ك ن =Tل ا دة روع ا 'ظ م ا دا=* 4 #أ Iء ا :ب @#داد
ا 9د ءات ،وطر /7و روط و& و' ا ز ' : /ل &* /وو4ت #دا
&ل /*6أو ا ) 7ب ،و/ E : ا Iء ا &*س ،وا دة ا = /$$و&
م :ب ا &*س Iء دورات ا &*س ،و روط ر Hا &* ت ،و Iور ا
* /وا Tر:ز 0 # /رب ،ط /)#ا '& ح ا &د دة ،ا ط /)#ا و ( ،ا دار - 1ا ) دي زروع ط :/اCدارة ا
ا I #ء ،2002 /' ،ص .210
39
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا :ب و دد ا *& ن ا دا/ 6 دد ھذا ا 'ظ م روط و ر bا& و' : ، #6
، ر ا& 7د و وا= $ $ت و دد أ Iء :ل وا دة ' ،و/ E :
د د روط إ داث & ن ؤ / 4أو & ن * ، $7و روط :و ن / IC #إ (
ر/ رق ن #ن & و /ن أ Iء ا &*س ،و روط إ داث ا 6ت ا9
* &*س.1
*( ا &*س =Tل ا دورة ا ')7دة روع ا 'ظ م ا دا=* و م رض
ل ر 6س وا $و ت * ،و #رة )#د ا' = ب :ب ا &*س ن أ&ل درا
إذا )*ق ا ر ،/ & #أو إ ( ا ) ل إذا )*ق ا ر / ) # ا &*س إ ( ا وا
7 ،/رر داو /ا &*س ا # I 7وا (* /7ا 'ظ م ا دا=* أوا *4Cم أو ا &
ز ا ' Eذ إ)# 9د ا'$رام أ&ل _ ' /أ م ن ر W ، ' /= '# 7ر أ' 9د=ل
7 #رر دون ا )رض * .2 ر bو$ل ا وا
/ا )رض * =Tل ا &ل ا ذ:ور @ن )ر Iا )*ل &ب أ
أن k*#إ ( ر 6س ا &*س دا=ل _ /_Tأ م ن ر bا و$ل 7 #رر ،و ر ب
Gن ا 7رر ا =ذ ،وإذا أ(7# *( ھذا ا )رض إ&راء ا &*س داو & /د دة
ا &*س *( ا 7رر ا ذ:ور أ ت ا *ط /ا :و /ا # /E*:دا=* /# ' # ،3/
=ص =ص ا ) 9ت وا 4م و ل ا ) /أو ا *4Cم *& ت ،و
ط*ب / :اCدار /ا ذي #ت دى ا ت ،ا ر إ ( ا I7ء ا&) 9 ا&
& ل ھذا ا ط*ب /# :#ا #Iط /ا #داء ن ر b إ 7ف ا ' Eذ دا=ل أ&ل 48
ا ر. /: ن #ث ا و ر ب *( ھذه ا / Cو4ف ' Eذ ا 7رر إ ( د
_* ن ا= $ص و#ذ ك (7#ا )رض $=#وص ا 'ظ م ا دا=*
ت إ دى T$ Iن '7ط 9د=ل م 'G# #ن اCدارة ا ر:ز *: ،/
&*س & /س ':س ا $دق * =Tل ا دورة ا ) د /ا ')7دة #ر ،2015/10/05 bص 4 - 1ا 'ظ م ا دا=*
و * .
111.14وا دة 29ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 31ن ا ' 7ون ا 'ظ - 2ا دة 28ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
111.14وا دة 33ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 35ن ا ' 7ون ا 'ظ - 3ا دة 32ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
40
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ ا )*ق & # :م ا ' 7ون ا 'ظ ت ا را / #وا =ذة =ر4 & س ا&
1
ا را / #ا )' /وا '$وص ا ر ) /وا 'ظ /ا & ري #ا ) ل.
وى ا & ،/و *) ل *( *( )رض ھو ا= $ص أ $ل *وا
#ن أن ا Iرورة *: ،/و :ن ا & 9ء إ وى ا ) /أو ا *4Cم أو ا &
أو ا ) ل أو ن 'وب ' :ن * I 7إ زام ا وا 9 ذ ك .و# د
ت ا را) # / #د ل *( إ دى ا & وا :م *( ا 'ظ م ا دا=* 9 #راض
ت اI7 واده ،ن ذ ك 'وي *( و& أوا ر Jدارة ا ذي =رج ن T$
وأن أ Iء Jدارة ،و I7و 9د ر9 ، اCداري ،ا ذي # ) 9ر ر6
رو 7 /رر ا $د(* /4 ق ا ط)ن #رة ا &*س =ول م ' 4و'
ا 'ظ م ا دا=* ا =ذ ن طرف ا &*س.2
& Hأ Iء *ز * )#د ا $د/4 و#ذ ك (7#ا 'ظ م ا دا=*
ا & س ا را #ا )' # ،ث & 9وز = /Eإ دى ا '7ط ا واردة I #و' وإ9
إط ر ا را /#4اCدار ،/أو ا ط)ن ن #4ل _* ا دو / 4و*#ت ) #رض ن
أ Iء ا &*س.
* & س أو إ دى / Gا )رض أو ا ط)ن *( ا 'ظ م ا دا=* إ 9أن
رم ا&Cراءات ا / *:وا &iل ا ' 7و' /وإ4 9و#ل & ،ب أن ا '7ط ا در&/
#ر ض ن #4ل ا I 7اCداري.
*) / I4ق / :اCدار # /ر #ط ق $در :م ن ا ھذا ا و
*&' /ا دا / 6ا / ' # /E*: #ط*ب إ 0ء ا' = ب ا د : Q $را و 9ر6
/و' '/ &# /وا _ / 7وا ر *& # / Iس ا & ا #ر /وا ؤون ا&9
*( :ون ا د Q $ ت ا :م " ث أ س ا ط ن ط)' *4@#م وزان ،و
/وا _/ 7 *&' /ا / ' # /E*:ا #ر /وا ؤون ا&9 :را #و ر6
د #ھ :را /#4ا رو & # /ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،م س ،ص . 48-47 -1
= / I4د وا ج Iد : - 2م ا / :اCدار ': # /س ،دد ،16/7110/175ا $در #ر ،2016/04/27 b
ل إ *4م ا &ب W ،ر ' ور.
41
تا ا ا ء ا داري ا ر
* ) ر./Iإ9 * &*س 'ص *( إ ' د ر6 دام أن ا 'ظ م ا دا=* وا ر / I
أ' #ر&وع إ ( ا ' 7ون # 59.11ن أن ا ط)ون 7دم دا=ل أ&ل 8أ م و :ون
/: ا ط)ن )#د ھذا &ل Wر #7ول ،و)#د ا ر&وع إ ( و_ 6ق ا *ف :Gدت ا
/ :إ ( ا :م )#دم #4ول د Hا G#ن ا ط)ن :ن = رج ا &iل ا ' 7و' ،/
ددة ' 4و' ".1 رم ا &iل ا ا ط)ن ' م
:م اCدار /ا ق'* ،ظر رع م '* Q و ن ھذا ا 'ط*ق QIأن ا
دى ط /7#ا 'ظ /ا دا=* & * /س *' 7ون ') #ه ا ) م ،وإ' أ ط( ا ق
ت ،را /#4ر / / &* /# ' #وا ) ل 9 )* /# ' #ت وا 4م وا & *وا
ن ط #ق ا ' 7ون دا=ل *( ر ن ھؤ9ء ھم ا E*:ون # ھذه ا 'ظ ،/
ت 'ظ & /س ا & ت ا را : ،/ #أن ا 4راح و' HIظ م ' وذ& ا&
( : 9ون )ر/I و HIأ'ظ د ا & س ا را / #ن 'Gأن
*7وا' ن وا 'ظ /ا & ري #ا ) ل.2 )دم ط 7# )#دم ر *ط)ن
ل 2دول ا :ار 8
ت ل ا& *( &داول أ :ل وIوع ر /# 4ا I7ء اCداري
طو ر طرق ا د #ر ا *7د G * /ن ' Qر$ ث ز ، ا را / #رھ '
:ن وى أI Q#$رور *( ھذا ا ط#ق ا 7ر /#ا د #ر ،/ * ، ا
ت ا را / #ن ا iت ا 7 # /* E:ق دورھ ا ' وي.3 ا&
ت = *ف ا * Eن دا=ل ا & ر: و ن أ&ل )Eل ا $ور ا
م ا Q $ /ا /إدراج ا '7ط ا *( 'Q رع ل ا ا را/ #
ت :ل ن رؤ ء ا & _*/ * / IC # ،/إ ( ا /* :ا *7د /وا ا
/ I4ا ط ' ن ؤاد ا ) ري : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،5107ا $در #ر 2015/12/15 b
و' ' W ،/ر ' ور. وا )ز ز ا دI :د ا &*س ا &
إط ر ا & و /ا 7د ،/م س ،ص .95-94 ) - 2د ' زي :ا وا
ا ' 7ون ا ) م$= # ،ص د #ر ر - 3زھ ر ا : :Tآ ت ا ' /ا * :/ا را ' /:وذ& # ،ث ' ل د*#وم ا
، 2012/2011 ،/ص .1 ا Gن ا ) م ا * # /) & ،د ا ك ا )دي / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
42
تا ا ا ء ا داري ا ر
/* :أ=رى :و'/ Iء و _* اCدارة ا ر:ز ،/ ا را / #وا 'واب و 4 #ا
ن ا واط' ت وا واط' ن وا & ) ت.
ل ا دورات ت ا را& / #داول أ *( ذ ك )د رؤ ء ا & و '#ء
ل ا دورة إ ( /را& / #دول أ ) #ون Hأ Iء ا :ب .و k*#ر 6س :ل &
*( ا 4ل #4ل ر bا') 7د ا دورة. _ل ا دو 20 /و
ل ا )را6ض ا 7د /ن #4ل ا واط' ت &دول ا و &ل و&و#
ر bا #ت م #4و T= ،ل ا دورة ا ) د /ا وا / وا واط' ن وا & ) ت ا
ن دن :ب ا &*س.1
م أن 7د وا *ر 6س/E$# ، Iء ا &*س ا زاو ن &وز :
ت ا &*س T$ ،/ط*$4 # : #د إدراج :ل '7ط /د=ل رد /أو &
ل ا دورات. &دول أ
) ن أن :ون ر ض إدراج :ل '7ط 7 /ر T*) /وأن k*#إ ( 7دم أو
ا ط*ب. 7د
دون ' ' ،/ 4د ا ح ا دورة :#ل ر ض Cدراج ط ا &*س *
ل و دون ذ ك و&وI # #ر &دول ا '7ط /أو ' 7ط _م ا 4راح إدرا&
ا &* ./
ت ا &*س T$ 7 /د م ط*ب $4 # :د إدراج '7ط /د=ل و
&ل و&و #ھذه ل ا دورات ن #4ل '$ف دد أ Iء ا &*س، &دول أ
ل.2 &دول ا ا '7ط
'ط ق د=ل ا '7ط ا & 9 :وز * &*س أو & ' ا داول إ9
ل ،و &ب *( ر 6س ا &*س أو ر 6س &دول ا م وا در&/ T$
- 1ا دة 38ن ا ' 7ون 113.14ا دة 41ن ا ' 7ون ، 111.14ا دة 39ن ا ' 7ون .112.14
،111.14ا دة 41ن ا ' 7ون ا 'ظ ،113.14ا دة 43ن ا ' 7ون ا 'ظ - 2ا دة 40ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
43
تا ا ا ء ا داري ا ر
111.14وا دة 42ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 44ن ا ' 7ون ا 'ظ - 1ا دة 41ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
2
- EL YAAGOUBI (N) la tutelle de l' opportunité entre Demortie locale et développement au
Maroc REMALD série thème actuel n( 15 1998 p 111.
44
تا ا ا ء ا داري ا ر
ر /:ا واط' ن ل *( ا ' $ص *( آ /ا )ر / 0# /I ا $Eل ' 139
م و ط*) م وذ ك ن =Tل إدراج '7ط & وا ) #ر ن * ا د #ر ا
.1 ت ا را I / #ن &دول أ ا= $ص & س ا & د=ل
دد ر4م (* 44.14 ل ا ' 7ون ا 'ظ و &رأة ھذا ا ق و * )E
*( #ل روط و E :ت 7د م را6ض ،و Iن روط / *:و وIو ' /
7ق ا / *$ا ) ،/وأن :ون ا ط ب ا _ ل ،أن :ون ا دف ن ا )ر /I
رو ،/وأ 9س _وا#ت ا / ا )ر /I وا 7ر ت و:ذا ا و $ت ا واردة
)رو (* /Iا I7ء.2 )*ق #د ع ا وط' أو I4 أو I4
ل رIت *( ا I7ء اCداري $=#وص &دول أ ا و ن ا I7
/ :اCدار # /ط*ب ؤ:د *( ا Eراد ر 6س ا دورة ،أن أ د ا ط ' ن 7دم إ ( ا
ر 4 # /:أ Iء ا :ب ،إ 9أ' ل دون @#داد &دول ا ا &*س ا &
/ورد ، #أن ر 6س ا &*س رع ا' # (E :ص *( /0 $ ن ا _ #ت أن ا
ل ا دورات ) #ون Hأ Iء ا :ب ،وھو 7 9 (I 7د إ زام )د &دول أ
أن ا راد إذا ر /:ا ط*و: ،/# 7ق ا ا ر 6س * #وك إ&راء ) ن $4د
&'Cز ھذه ر: * م أن #دروا $4د )Eل ا ط H#ا ر/: أرادو ا
إ / Iإ ( ذ ك وا ' دا *( و_ 6ق ا *ف أن #_ / :ت ا ) * .../إ 9أن ا
&)ل ا ط*ب *ط ن '، E ا ر 6س و& ا د ء ن طر ق Eوض 6 I4
.3/ : ب :م ا *( أ س و و&ب ا )#ده Wر '#
م ا (* / '#ا را/#4 إط ر _* اCدارة ا ر:ز / :ن و
$ 9ف اCدار ،/ن 7م ا / Cإ ( ا I7ء اCداري $=#وص ا '7ط ا
وى، / Gد=ل ا I 7اCداري (7# 9رھ '7 /ط #ذا ا رو @ ،/ن #
ت ا را /*& ،/ #ا ' رة *درا ت ا ' 7و' / Iوء ا 7وا' ن ا 'ظ &* /
7د م ا )را6ض 4 ('# - 1ر' :ا ق
واCدار ،/دد ،2016 /' ،14ص 109
- 2ا واد 4و 5ن ا ' 7ون ا 'ظ ا )*ق #روط و E :ت 7د م ا )را6ض إ ( ا *ط ت ا ) و ./
: - 3م ا / :اCدار # /ر #ط ،ر4م * ،814ف دد ،2017/7107/5ا $در #ر / I4 ،2017/03/10 bا دة
& /أو9د '$ور ،م س W ،ر ' ور. أ Iء ا :ب Iد ر 6س ا &*س ا &
45
تا ا ا ء ا داري ا ر
46
تا ا ا ء ا داري ا ر
إ رة وا(* / I ط ل د #ر ؤو' م،1 ر /:ا :ن ا )' ن
0 #رب .2و ذ ك @ن * Gن ا را# ا د #ر ا : ط /) #ا و& ا &د د
ا= $ص ا 'ظر ر&H ا ا I7 ددة *#ث ا &*س )7د دورات
م ا داول T= 'G #ل 7#و QIا '7ط ا دد ل د &دول أ )#د ا
رع :ل وا دة ' دد ا ا دورات ا ) د ) /أو (9أو ا ( ' _) / 6 '_ 9و4د
ا = ./$ روط و طر
أو : 7ا دورات ا " د
ث ت ا راG# / #ھ ،/0 # / ظ( ا دورات ا ) د /دى & س ا &
ت ا را./ # م Q $ا& لا ا I7وا ا داول م ن =T
دد ا Q $ و'ظرا *دور وا ھ /ا ذي *) #ھذه ا دورات ا ) د /
رع ر /# 4ا I7ء اCداري. * 7 ،د أ= )Iا * /و د #ر ا Gن ا ) م ا ا
د/ ،أ_' ء _ /_Tدوارات & س ا را7) / #د و&و*& # وھ:ذا
ت ،و=Tل أ ر ا 'T= ،/ل أ ر #را ر و ي وأ :و#ر &* /# ' #
رس و و' و وأ :و#ر &* /# ' #ت ،و=Tل أ ر ' ر و و' و و Wت /# ' #
*) 9ت وا 4م.
دد ر ا #وع ا ول ن ا ا ت ا را/ # و& & Hس ا&
)7د ا دورة ا ) د ،/و :ون ا دورة ن &* /أو &* ت ،و دد :ل دورة &دو /
* &*س. ا 'ظ م ا دا=* دد ا دة ا ز ' *&* /ت و و4 ز '/
&* /# ' #ت وا ) ل 9 )* /# ' #ت أو ا 4م أو و Iر ا وا
ا $و ت ،و ':م ر:ون ت ا را / #و9 ت دورات & س ا & ا&
7ن ) #ن ) 1432و وز E' # (2011د 'ص ا $در - 1ا $Eل 136ن ا ظ ر ا ر ف ر4م 1 ‘11’91
ا د ور.
* * و'7د ،/ط /)#ا '& ح ا &د دة ،ط ،201 /)#ص 167 : - 2ر م رش :ا د ور ا &د د * * /:ا 0ر :/ #درا /
47
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا را/ # أن 7د وا # #درة ' م ،أو #ط*ب ن رؤ ء أو أ Iء & س ا &
.1... 'G ت ا )* I7 # /7ا داول & Hا Tظ ت وا وI
:ن W ،/ر أ' د 15 /و :ن أن & وز دة :ل دورة 9
ت ا را (* ،/ #أ9 د د ھذه ا دة رة وا دة 7#رار ن رؤ ء & س ا &
ن أ م ا ) ل/# ' # ، ت و 15و )دى ھذا ا د د 7أ م &* /# ' #
*& ت وا ) 9ت وا 4م ن أ م ا ) ل.
اCدارة ا ر:ز / _* ت ا را / #و&و# k*#رؤ ء & س ا &
أو ا ) ل" 7#رار ا د د ور ا = ذه.2 "ا وا
/و :ن ا') 7د ا دورة و 7وم ا ر 6س #=@#ر أ Iء ا &*س #ر bو
#وا ط /إ ) ر :وب و& إ م 10أ م *( ا 4ل #4ل ر bا') 7د ا دورة
ا )'وان ا $رح #دى ا &*س ا )' .
ل وا &دو /ا ز ' / *& /أو :ون ھذا ا ) Cر ر &# 7دول ا
T= 'Gل :ل &* /و:ذا ا و_ 6ق داول ا &*س &* ت ا دورة وا '7ط ا
ذات ا .3/*$
I 7اCداري *زم E#رض ر# 4 و '#ءا *( ھذه ا Iوا#ط ا ' 7و' /
رع $#ر Qا 'ص Hا )*م أن ھذه ا طرق إ *( :ل إ=Tل $' #وص ا
=ص ا & ت ،أو ا ) ل و' #6 7دم #ا وا ا ر /# 4ط#ق )#د ا / Cا
إط ر ا را /#4اCدار ،/أو ن =Tل ا ط)ون ت، ا ) 9ت وا 4م وا &
اCداري ا )ر Iت #7ل ا I 7 أ Iء ا & س ا را ،/ #و : 7دم # ا
111.14وا دة 34ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 36ن ا ' 7ون ا 'ظ - 1ا دة 33ن ا ' 7ون ا 'ظ
. 112.14
111.14وا دة 37ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 37ن ا ' 7ون ا 'ظ - 2ا دة 34ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 111.14وا دة 35ن ا ' 7ون ا 'ظ
111.14وا دة 36ن ا ' 7ون ا 'ظ - 3ا دة 35ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 33ن ا ' 7ون ا 'ظ
. 112.14
48
تا ا ا ء ا داري ا ر
*( أ س ' 4و' / &ب أن ('# وا ط)ون ا = # /$دورات ا ) د '@ ،/
و وIو /وإ4 9و*#ت #ر ض.
/ :اCدار # /ر #ط ا ط*ب ا I 7 Hھذا ا طرح ر Iت ا وا' &
د /& ' / د ' /ا ن ا &*س ا & 0 @#ء / :ا 7ررات ا $درة
ت ا :م #ت ا دورة ا ) د 7 ،/د & ء اد ( ا ط ن أ' ا =رو 4ت ا
دة ن دم إ= #ر ا ر 6س أ Iء ا &*س 7)' #د "$=#وص و * /ا ط)ن ا
ا و4ت :ن ا ط ن 4د Iر ا دورة ا دورة #4ل 10أ م *( ا 4ل'@ ،
/ 69ا Iور و رس 7وI): 4و *& #س@ ،ن ا / 0 _#ت دد : ا
$=#وص و */ &)ل و * /ا ط)ن *( Wر أ س ،أ 77ت :ون 4د
#وع ا ول ن أ :و#ر =T دة ن دم 7د ا دورة ا ) T= /ل ا ا ط)ن ا
@ ،113.14ن دم ا رام ھذا ا &ل م &)* * دة 33ن ا ' 7ون ا 'ظ
*' ا #دا6 / :إ ( ا :م د Hا ت ط /*6أي &زاء،... رع ا
و Iور #ر ض ا ط*ب".1
ت ا را/ # / IC #إ ( ذ ك و&ب #4ل ا') 7د دورات & س ا &
#ر ض، ا / *:ا 7)'T /7#د وإ4 9و*#ت داو9 Iرورة ا رام ا&Cراء
ظ( G#ھ ،/0 # /ا د ء أ Iء ا & س و ن #ن ھذه ا&Cراءات ا
_* م E$#م أ Iء ن & /و E$#م # #ره ن ا ' Iت ا 7ررة
. * & س ا )#ن ا واط' ن وا واط' ت دا=ل ا 'Eوذ ا را#
*( إ 0ء داو9ت &*س / :اCدار # /ر #ط وھ:ذا 7د I4ت ا
ر أ :و#ر /*)# ،2016دم ا)د/ '$ور =Tل دور /او9د * &
ا د ء ا ر 6س ^ Iء =#رھم 7)' #د ا دورة ا ) د .2/
/ ح Iد ا & د : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،ر4م ،4883ا $در #ر 2015/11/19 b
/ I4
ا Iر /د ' /د W ،/ر ' ور.
د ا ' ن و * =*ف / I4 : - 2م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،4843ا $در #ر 2016/12/16 b
=ص ر7 # ، 6رھ 7#دة و د :رون و #د ا I Eل دون و'س I ،... 4د & /أو9د * '$ور
ن طوان W ،ر ' ور. '#
49
تا ا ا ء ا داري ا ر
=*ف د ا 'ن و * / I4 : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،814ا $در #ر 2017/03/10 b
ن طوان W ،ر ' ور. ي Iد & /أو9د * '$ور 4 ،دة '# و / 6
50
تا ا ا ء ا داري ا ر
'# / د 4ف Iد & / I4 : - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،438ا $در #ر 2016/11/11 b
ن طوان W ،ر ' ور. ث 4دة '#
- 2إ ن داود :ا و9ة وا ) ل واT$Cح ا د وري 0 #رب ،م .م .إ .م .ت ،ا )دد ،1088ا ' ،2013 /ص .74
51
تا ا ا ء ا داري ا ر
111.14وا دة 38ن ا ' 7ون ا 'ظ 113.14وا دة 39ن ا ' 7ون ا 'ظ - 1ا دة 37ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14
/وق ا ط*I ،/#د : - 2م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،406ا $در #ر / I4 ،2017/02/03 bأ Iء &
ا ر 6س W ،ر ' ور.
52
تا ا ا ء ا داري ا ر
0 @#ء دورة ا _' / 6د ت إ ( 7دھ ا 'ط*ق @ن 4رار ر 6س ا &*س ا &
'7ط 9 /د=ل ا داول 'G # أ / #*Wأ Iء ا &*س# ،د وى ' I
روع ،و ن _م #9د ن إ .1 6 0 ا= $ص ا &*س)& ،ل ا 7رار Wر
وإذا :ن ق ط*ب 7د ا دورة ا4 / 6 '_ 9د =و ا ' 7ون ^ Iء :
م ط*ب ا :م @#زام ا ) ل _# Tد وة ر 6س ق #ق ا ذ:ر@ ،ن ھؤ9ء 9
#رة أ م ':م د وة ا ر 6س )7دھ دام أ' ا &*س )7د دورة ا _' ،/ 6
/ا ر ض.2 ا I7ء
:م ا $درة $=#وص ر /# 4ا I7ء اCداري #دو ن =Tل ا و و
أ ر د ' : /ت أو ا _' ،/ 6واء ا ت ا را/ # *( دورات & س ا &
& ءه ط*ب اCداري د=ل *: Hا 7م ذ:رھ أن ا I 7 م أو ا إ
س ن 7 ھو أ' ' 0#ا Cرة إ $@# I7دار أ :م أو 4رارات .إ 9أن
طر وا&Cراءات ا رو /ا 7وم :G #د ن دى أوا ر 7#در و&
:م وا Iوا#ط ا ) أن را ( ت ا را: # ،/ #ل '0# ) دھ ا &
ا ' 7و' /ا ) ول . #
- 1د أ#ر :ن :ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/م س ،ص .200
: - 2م ا / :اCدار ': # /س ،ر4م ،16/7110/264وا *ف ر4م ،16/7110/30ا $در #ر ،2016/06/08 b
/ I4أ Iء &*س & # /ط ط Iد ا ر 6س W ،ر ' ور.
53
تا ا ا ء ا داري ا ر
د :را :ا ' 7ون اCداري :ا 'ظ م اCداري ا ' ط اCداري ،ط /)#ا '& ح ا &د دة ،ا ط ،2015 /)#ص .149 -1
- 2د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/م س ،ص .203
#د وى ا 0 Cء & وز ا *ط ،/م .م .إ .ت ،ا )دد /' ،1 &وز ا ط)ن د $4ري :ا 7رارات اCدار /ا -3
،1995ص.13
54
تا ا ا ء ا داري ا ر
ن $ب :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #م .م .إ .م .ت ،ط /)#دار ا ' ر ا 0ر ،/ #ا ط /)#ا و ( ،2008 /' ،ص -1
.501
رو /ا 7رارات اCدار ،/ط /)#دار ا *7م ،ا ط /)#ا و ( ،2011 /' ،ص .5-4 /: * - 2ا $روخ:
55
تا ا ا ء ا داري ا ر
أو ا ) ل أو ن * /وا با :ن _* ا *ط /ا ر:ز '@ ،/ ا k *#إ (
ل ا 'وب * ،أن ط*ب * 6 7أو '#ء *( 7 / :د G# ،/ن k*#إ
ت ا را ،/ #و :ن 'د ا I 49ء * *ط ت ا = /$أن ا =ذة ن دن ا &
. رو / :اCدار #* /ت *( ا ) ل *( إ
و$=#وص ا 'ط*ق ا _ ث :ن ر /# 4ا I7ء اCداري '#ء *( ط*ب
= ص ا Iرر ن ن ا 7رارات إ ( /6ا ا 0ر ا ذي ' 0#أن _#ت ' 'G#
_* ':م أن ط*#وا ن ث ت ا را،/ # وا 7ررات ا $درة ن ا &
طرة ا I7* / Cء اCداري.1 رك / با ا *ط /ا ر:ز /
،/ @ذا ' :ت ر /# 4ا I7ء اCداري ) #ر ن ا T$Cت ا و و
/ا ر 7 (* /ررات ا & س ا را) / #ا 7Eرة ا و ((، ن 'G ا
طرح إ 9 :ت ت ا را) / #ا 7Eرة ا _ ' @ ،(/ن ذ ك و *( 4رارات رؤ ء ا &
)دة *( ا I7ء اCداري أ#رزھ _:رة ا I7و)$و /#ا 9ت ا )رو./I
C # 86" /01رات ا ا ;86ة ا,و :/ا 78
ا 8ا
ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،م س ،ص .46-45 رو & # / د #ھ :را /#4ا -1
56
تا ا ا ء ا داري ا ر
- 1أ ن ودة ا ) ' :اCدارة ا * ،/ط /)#دار وا6ل *' ر وا وز ،Hا ط /)#ا و ( ،ا ' ،2010 /ص 173
- 2ا ) د ز' #ر :ا و (* / $ا 7رارات اCدار /ا & # /ن ا رو /وا ،/ )Eم س ،ص .149
- 3د ا و' :ا ) # /4Tن ا دو /وا & ت ا راI (* / #وء ا & و /ا 7د :/درا I 7 / * * /ت د ور
،2011م س ،ص .39
- 4أ د أ&)ون :ا 'ظ م اCداري 0 #رب #ن ا ر:ز /وا Tر:ز ،/م .م .إ .ت ،ا )دد ،96ا ' ،2013/ص .183
: - 5م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،3907ا $در #ر ،2016/10/28 bم س.
57
تا ا ا ء ا داري ا ر
7 ،/وم ا ر 6س ت ا را$ / # :ون 7ررات & س ا & و:
1
$4د ا داول /و :ن ا') 7د ا دورة #=@#ر أ Iء ا &*س #ر bو
ب 'ط . 4 /ا را: / #ل م &*س ا & ا I7وا ور ا
/ :اCدار 0 @# /ء 7ررات 4ت ا س ا ' 7و' ظل ھذا ا و
Iء ا &*س.2 ا &*س # #ب دم ا د ء ا ر 6س
Tوة *( ر /# 4ا I7ء اCداري *( 7دم 'ود أن ' ر إ ( أ' و )#
3
م أ Iء ا & س أو *ك ا )*/7 واء *ك ا ت ا را/ # 7ررات ا &
)رف I7#ء ا 0 Cء #واط' ت وا واط' ن ،د=ل ا I 7اCداري ن =Tل
& ل ا )7ود اCدار /در & 0 Cء )#ض ا 7رارات ا ' /*$Eأو *ك ا /*# 7
ل ا ) 4د ) ،ن )#ض ا 7رارات 4 ) * /د أو ا =ص ا $E'Tل،
#ل ا _ ل #4ل إ#رام ا )7د *( 4د G ت ا را ،/ #وا ا ) &* / E
ن * ) 4د.4 7 :رارات ا $درة )# #د أ د ا ر
ل ا 7رارات ا = # /$و(* H 4 ا 0 Cء د رI 4 /# 4 و#ذ ك
ا $دI /4رور ،/و 7د :ون ھ ا )7د اCداري أو ا $د (* /4ا )7د 'د
*( أن 4رار اCدارة #و ،H 4أو ا $د (* /4ا )7د ا 7ر ا &9د ا 6 I7
اCداري )د 4رارا ' T$Eن ھذا ا )7د.5
دة ا ' 7ون و و ر ا ' Iت ا / : @ن رض ا رام #دأ و و
د ر4 (* / 6 I4 /# 4رارات ا م= ،6ذ م #و& 7وق ا راد و ر
/ن ' Iت _ل /' I ت ا را / #وا ذي د #ر & س وإدارات ا &
،111.14وا دة 36ن ا ' 7ون ،113.14وا دة 38ن ا ' 7ون ا 'ظ - 1ا دة 35ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
: - 2م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد ،4889ا $در #ر ،2015/11/23 bم س .
- 3د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/م س.213 ،
د ا رج' :ظ م ا )7ود اCدار /وا 7E$ت ا ) و /و ق 4رارات وأ :م ا I7ء اCداري ا 0ر ' ، #ورات -4
ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/ا )دد .157 ،2011 /' ،88
د ا رج' :ظ م ا )7ود اCدار /وا 7E$ت ا ) و ، E' ،/ص .148 -5
ا د #ر اCداري ر دوح :ر /# 4ا I7ء اCداري *( ا 4 E$ت ا * ،/ر ' /ل د*#وم ا - 6ا&T
،/ا ر #ط أ:دال ،ا ' /ا & ) / د ا = س / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 /) & ، وا
،2010/2009ص .107
58
تا ا ا ء ا داري ا ر
ث أن ا I 7 * /ر /ا ' 7و' / ذك ن ر ا د 7راط ، ا
دة ا ' 7ون و و4ف * أ ر ا را ،و#ذ ك ) ل اCداري ھو Eح ا 9زام #
_* ا دو ./ ن طرف *( )Eل ر)# # 4د إ /ا ر إ
& Hا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة م :ر و ) #ر ھذه ا ر /# 4ا
ا 7وق و Iن ط #ق ن 'Gأن /وذات أھ #: /رى ،وھ ر /# 4أ
7 /وق و ر ت ا ) * ن H :ن ھذه ا ر /# 4ن ن &/ ا ' 7ون،
/اICرار 7 #و 4م ،و ن & / ت ا را ،/ #و Iن دا ) /و Iم ا&
* /ك ن /إ & د ا ظروف ا ' /# :ن ھذه ا ر/# 4 أ=رى،
ن ا طط وا *0و وا $را /و ) ف ا & زة ا و/ 6 $ ت ا را/ # ا&
. * #ط
ء 87 /01ارات رؤ :ا 78 ا ;86ة ا
8ا ا 1 #ت ا
/# & - 1ز و' :ا & /واT$Cح ا & وي 0 #رب /# : ،ا ر د ط ت ،ا ط /)#ا و ( ،ص 120
111.14وا دة 95ن ا ' 7ون ،113.14وا دة 101ن ا ' 7ون ا 'ظ - 2ا دة 94ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
3
- YVESSINTOMER et JULIEN TALPIN، démocratie participative ، 2011، p 13.
59
تا ا ا ء ا داري ا ر
طرة ا د' ،/ط /)#ا ' ،/ا ر #ط ،ط ،2015 /)#ص .135 ا & - 1واد أ *ول :ا و& ز
60
تا ا ا ء ا داري ا ر
ر 6س ا &*س ا *#دي: ،ل ھذه ا )' $ر ن ا *ط /ا ' Eذ *& * /س ،وا _*/
:ون 'Gأن #رر '$ر ا &د /وأن :رس ا ظروف ا / 6 '_ 9ا ذ:ورة،
Gده.1 ) إ 7ف ' Eذ ا 7رار ا ذ:ور ر :زا *( أ س و ) ن #
/وا Iرور / إن '$ر ا &د /وا &) 9ل ) #ران ن ا )' $ر ا
=ص إ 7ف ا ' Eذ. :ون ا د وى ر و/I 7م إ 7ف ا ' Eذ و E ' #ء أ دھ
ن ا / :اCدار E# /س #ر b :م $در &ء أI و
* : 2016/09/08
ب "و ث إن ا /# & 9ط* #ت إ 7ف ' Eذ ا 7رارات اCدار /
I 7ت ا دة 24ن ا ' 7ون (7# ،41/90رھ ' #وا ر ظروف ا _' # ،/ 6رر
* ' Eذ ور ا = ذھ ا =روج ن 4دة ا _ر ا Eوري *7رارات اCدار /و*# 4
ا 7ر ا 7Eوا I7ء *( & دھ # #رھ ا 7دة ا $ل ،وھ ا ظروف ا
ب ا ظ ھر *( دم '$ري ا &د /وا &) 9ل ،أي 4م ؤ رات دا /
ل رو /ا 7رار Hر& Qإ ، 6 0وأن ر ب ن ' Eذه $ول أIرار
/ا /# & 9ط*ب ا 0 Cء".2 T#7 أو )$ب دار:
ول دون ا /# & 9ط*ب إ 7ف ' Eذھ ، 9 إن ' Eذ اCدارة 7رارا
رو ./ 4د :ون $ر ت Wر ا ن $ر Eدھ (9
/ :اCدار # /ر #ط ا $در ن ا :م $در &ء * و '#ء
#ر ،1994/10/06 bأن ا ط ن 7دم #ط*ب * / :دف ن = Tإ ( إ 7ف
' Eذ ا 7رار ا $در ن ر 6س ا &*س ا *#دي.
ت ا :م" ث QIن =Tل )ط ت ا *ف ،أن و4د & ء
ول دون ا :م #و4ف ' Eذ ،و Hذ ك ذا 9 ا 7رار ا ط*وب إ ، 7رع
ا Eظ *( ، # :ط /)#دار د ا ' $ر ا داودي :ا I7ء اCداري :رة طورة دور ا 0ر /اCدار / -1
أ #ر4راق ،ا ط /)#ا9و ( ،2014ص .394-393
ل : - 2م ا / :اCدار E# /س ،دد * ،848ف ر4م ،2016/7106/20ا $در #ر / I4 2016/09/08 b
=ص ر. 6 د 'E$ /رو إ *4م E$رو Iد ا &*س ا &
61
تا ا ا ء ا داري ا ر
' Eذ 4رار ا دم ،ن 'Gأن رار أن ا9 # / :ن ' Eذه ،و ث أن ا
/دم 4م و4ف ا ' Eذ ،و ذه * ق #د /أIرارا أ=رى )$ب دار:
: # ،/ :م 7 @#ف ا 7رار اCداري ا $در ن ا د ر 6س #ب I4ت ا ا
ا &*س ا *#دي".1
/ :اCدار E# /س ا $در #ر ،2009/11/17 b :م آ=ر ن ا و
:ن *( ر= '# /$ء $ل أ' أن ا ط ن 7دم #ط*ب )رض ن =T
ث و& nن ھذا ا = ر ، ودع ،ن ا د ر 6س ا &*س ا & وإ ط#ل و
0ل ن طرف ا 0ر ،و4د م ر H ب ھذه ا ر=4 T*) /$راره أ' )ره #
وب ) #ف و * ق # ب *( ا #ر أ' ھذا ا 7رار # د وى ا ط)ن
0ل إ7ف & Hا رب * :و' رو د /و )'و = /ص أIرارا
ب ؤ س *( أ ر روع ،وأن 4رار ا &ل ھذا ا ر$دھ وا )دات ا
7 @#ف Wر وا )4وھو ا T0ل ا ر= /$ن طرف ا 0ر ،و &* * س ا :م
ب ر= /$ا '#ء. ' Eذ 4رار
إط ر ا 7وا د ن ا )روف ت ا :م" :و ث إ' وھ:ذا & ء
ا ) /ا 'ظ /د وى إ 7ف ' Eذ ا 7رارات اCدار /أن ا 7Eوا &9د ا 6 I7
ھ '7ن ھذه ا د وى' ، اCداري4 ،د و HIدد ن ا روط وا Iوا#ط ا
أن :ون ط*ب إ 7ف ا ' Eذ 7ر' #د وى ا 0 Cء ذات ط / *: /) #و &*(
رط ا ) ل ا *ط ،/وأ=رى ذات ط /) #وIو /و &*( * & وز
:ون ' Eذ ا 7رار 7ق 'د ث أن '$ر ا &) 9ل ا &د /وا &) 9ل،
و :م 0 @#ء ا 7رار )#د ' Eذه، ن 'Gأن ر ب ' ' ) d6ذر دار:
ن طول إذا ' :ت ھ' ك أ ور = ( * / ھذه ا /: 7ق ا ث
رط ا &د /أو رط ا وIو (*& / ا و4ت أو ' ) d6ذر دار. :وأ
: - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد * ،50ف ر4م 94/124غ ،ا $در #ر / I4 ،1994/10/06 bا دة
#و:ر ن ' د I /د ر 6س ا &*س ا *#دي & /ا و ./ E
62
تا ا ا ء ا داري ا ر
E *( أ #ب &د /ووا/ )4 رو /و أن :ون ط*ب و4ف ا ' Eذ '# ا
/ :ن =Tل ا Eص ا ظ ھر و_ 6ق ا *ف # ،ث أن :ون ط*ب ا 0 Cء ذا ا
دون *( أ #ب &د ) /ل *( ر& /E: Qإ 0ء ا 7رار اCداري ا ) ب 64
&وھر ا 'زاع وأ$ل ا وIوع أي دون ا =وض أن 7وم ا # # I 7ث
ا &وھر *زم دم ا =وض ا ق (* ،ا #ر أن و4ف ا ' Eذ ھو :م ؤ4ت
:م #ر ض ا ط*ب ا )*ق 0 @#ء ا 7رار # ،ث 4د ' / :د ا 'ظر و 7 9د ا
أن ا & #ت ط*ب ا 7 Cف ،و ث #ق إ ( ا 0 Cء رWم :و' ا ط*ب ا را
ب ا ر= ص *ط ن ن 'G إ' ا'ط 4Tن ھذه ا #دئ وا 7وا د QI ،أن
إذا م إ 0ء / أن ر ب ' Iع 7و 4وأ وا TI ،ن ذ ك E ،
7 @# / :ف إ ( ا = ذه ،ث $رح ا /دم / $ا #ب ا دا ا 7رار
' Eذ ا 7رار ذه ا )*.1"/
و:و I7 9ء ا وIوع / Gط*ب ا 7 Cف ،ا= $ $ وإذا ' :ت
:م طرة ا د' /وا دة 24ن ' 4ون ا ا ' دا إ ( ا $Eل 147ن ' 4ون ا
ت ا را / #أ 'دت و4ف ا ' Eذ إ ( ا I7ء اCدر @ ،/ن ا 7وا' ن ا 'ظ &* /
/ا #داء ' Eذ دا=ل أ&ل 48 / :اCدار /ا ذي #ث دى ا ا&) C
& ل ا ط*ب /# :#ا #Iط د .2 ن رb
' :ت د وى ا 0 Cء ن ا 'ظ م ا ) م ،و Eدھ أن أي 4رار إداري #7ل و
'#ص = ص@ ،ن ا 7رارات اCدار /ا $درة ن ا _' ا ط)ن 0 C #ء إ9
إط ر م ' 4و' #رھم *ط ت إدار = /ول ت ا را# ،/ # رؤ ء ا &
رو /وإ4 9و*#ت 0 C #ء. *ط م اCدار 0#' /أن :ون 4رارات
:= - 1م ا / :اCدار E# /س ،ر4م ،1208ا *ف اCداري دد ،2009/4/10ا $در #ر / I4 ،2009/11/17 b
) ن ا 7ف ا & = Tط ك Iد ر 6س ا &*س ا &
،111.14وا دة 108ن ا ' 7ون ،117.14وا دة 114ن ا ' 7ون ا 'ظ - 2ا دة 117ن ا ' 7ون ا 'ظ
.112.14 ا 'ظ
63
تا ا ا ء ا داري ا ر
4 - 1رار ا 0ر /اCدار *& # /س ا *( ،دد ،199ا *ف دد ،2005/4/279ا $در #ر / I4 ،2007/02/28 b
ا ر /:ا 'Eد / 4رأس ا &' ن Iد ا & /ا Iر E /س.
& ل ا ) ر ،ط /)#ا *7م ،ا ط/)# - 2ا ر ف ا ، 7#ر /# 4ا I 7اCداري *( رو /ا 7رارات ا $درة
ا _ ' ،2012 ،/ص .229
64
تا ا ا ء ا داري ا ر
*( 4رار ا 0ر /اCدار *& # /س ا وھو 'Eس ا & 9ه ا ذي $ر *
( ا $در #ر " ، 2011/4/21 bث =*$ت إ ( أن / : ) 7#ا '7ض
7را6 #/ : دة ط ،/ #وأن ا ا ط ن 4د أ:د أ' م * ق * )#وإ' 4دم
دم أ م ا I7ء / *&#ا #ث:G ،د ' Iا *ف اCداري *ط ن و $ر
ن طرف ر 6س ا &*س ا 7روي ل ا 4رح * ا 7م G#ي ر /#Wا ط ن
وى ا را /ا * * /أو را 7' /ط ا ء ،وإن *و :ھذا ) #ر واء *(
1
:وظف 7 #م ) #ل #د /4وأ ' ،.../وأ' : 9ن Jدارة ' H I4ا زا
:ون ) ل ا وظ ،/E 'دة وظف =رج *( (I 7ا وا&ب )#
ك #ا ط ن *( Wر أ س".2
روع إذ ر ب 7و /# : 4ن ر $ bدوره @' و'=*ص أن ا 7رار ا
0 J Tء ا (* ، 6 I7أن ' $ر ھذه ب: 9 : ،ون * T : 9ون
و د 7و.3/# : 4 رو /ا ا 7دة *( ا 7رارات ا
' :ت ر /# 4ا I7ء اCداري ' & ،و إ 0ء ا 7رارات اCدار W /ر و
طر وا&Cراءات ا '$وص رو @ ،/ن ذ ك : 9ن أن Gت إ # 9رام ا ا
' 4و' . *
/ :اCدار ': # /س إ ( ر ض ا ط*ب ا I 7 ذك ا& ت ا و
Eد 0 @#ء ا 7رار اCداري ر 6س ا &*س ا *#دي E '=#رة) ،دم إد9ء ا ط ن #
#وازاة و& طرة ا / *#7ا ر #ط #=@# /ر ر 6س ا &*س ا & 7ده #
/ :ا = .4/$ أو ا ) ل #4ل ا *&وء إ ( ا / :إ ( ا وا
ر @ذا ' :ت ر /# 4ا I7ء اCداري *( ا 7رارات اCدار ، / و#
#دأ 'ظ 7دة ن ا 7وا د ا ' 7و' /ا ا & ه ا #طTن # #ب = E
1
4 - 2رارا 0ر /اCدار *& # /س ا *( ،دد * ،282ف إدارة دد 2010/1/4/231ا $در #ر ،2011/4/21 b
د 7وي Iد ر 6س ا &*س دي #و Eوار. / I4
& ل ا ) ر ،م س ،ص .230 - 3ا ر ف ا ، 7#ر /# 4ا I 7اCداري *( رو /ا 7رارات ا $درة
: - 4م ا / :اCدار ': # /س ،دد * ،2015/7110/351ف ر4م ،2015/7110/87ا $در #ر b
T& / I4 ،2015/06/18ل ا $طI (Eد ر 6س ا &*س ا Iري د ' /د ت.
65
تا ا ا ء ا داري ا ر
ن : 'Gذ ك أن Eرض ا ر /# 4ا / 6 I7ط 7 7#دة ا / *# 7 رو '@ ،/ ا
ظور )& ،ل ' 4رارا د=ل '$ر = ر& *#طTن ،وا ل ھ' ھو 'د
)ر#J Iط ل.
&)ل ن ظورة ،وا و 7د دد ا ' 7ون )#ض ا )' $ر ا = ر& /ا
Tأو / *# 7# I7 ##ھذا ا 7رار #ط، 'T :و ن ا 7رار اCداري د=*
) #ر ت ا را (* ،/ #أ' ا 7وا' ن ا 'ظ &* / و *( #ل ا _ ل & ،ء
/ $= /E$# ر& ا = ذه رك #* T# 4طTن ا 7رر ا ذي
ا #رة أ ر ا / I7 أو E$#و T :ن Wره أو م زو& أو أ$و أو رو
ا $درة ا 7رر .... 'G #
*( رس ر# 4 &ب ا ذ :ر ، #أن ا I 7اCداري ھو و و
و #4ل ذ ك :Gد ن ت ا را،/ # ر 4 /رارات و 7ررات & س ا &
دھ ا ط 'ون. ا طر ا / *:وا&Cرا / 6ا ا
9ت ا #طTن أو ا #J / *# 7ط ل دى ا رام ا&Cراءات :Gد G #ن :
ر ،و ر ب ن ذ ك ا ' 7و' /و وا دھ وإ) 9رIت *ط)ن ن ا )' ن #
:ن أن م :ن Hزوال :ل ا _iر ا ' 7و' /ا ا :م ، 6 0 @#وا #رھ 'G:
ر ب ن ا 7رارات ا *.1/ 0
66
تا ا ا ء ا داري ا ر
# - 1د ا )ز ز أ ر : 4ا ) ل وا Eوم ا &د دة * *ط ،/ط /)#ا '& ح ا &د دة ا دار ا I #ء ،ا ط /)#ا و ( ،2003ص
.219-218
67
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا را ،/ #م س ،ص .328-327 ل ا& د ا ر ف : ='#ا ر /# 4اCدار /وا (* / 6 I7أ -1
68
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا ) (': ا
ء ا داري ر ا
أ(*+
تا ا ا
69
تا ا ا ء ا داري ا ر
أ :م ا I 7اCداري ،م.م.إ.م.ت ،ا )دد ،50ي– و' و د ا رج :أ = ص ا ' 7ون ا = ص وإ$دار ا 7رار اCداري -
1
،2003ص11
ا ' 7ون ا ) م/ *: ، -ا 0ادر س &' ' :ا9دارة ا را / #ا $ 49د 0 # /رب ا وا H4وا iق ،أطرو ' /ل د :ووراه ا دو /
2
، /ا دار ا I #ء ،أ :و#ر ،2000ص .407 ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
70
تا ا ا ء ا داري ا ر
1
/ا ' 7و' / :* * /ا ) 7ر /ا = ، /$ر ' /ل د*#وم ا د :وراه ا ' 7ون /) & ،و وود ) ري / *: ، د ) ش:ا -
& # /زا6ر ، 2016/01/17ص 1 : ا 7وق وا )*وم ا
.
71
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا ' 7ون #ذا ا =$وص ، 'ص * @ذا م H7ا رام ا&Cراءات ا
Tل *ك ا 0ر ) #ر ا داء د )ا ط*ب ا ول ( * ، @ن $رف اCدارة #
ا )د د ن – / :ا '7ض – 7# *( أن ھذه ا ذا #ر أ4رھ ا &*س ا
:م .1وھذا ؤ:د أن اCدارة ا )د د ن ا :م اCدار / ،و)#د ا 4رارا
ا ' 7ون .07/81 ط 7* /7#وا د ا در&/ وأ &ب أن :ون $ر
ا )*ق '#زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) /واT 9ل ا ؤ4ت )ا ط*ب ا _ ' (.
اء ا دي ل ا< أ ا 0 1ا/ول :ا
ر ا را ق &ل ت ا را7 / #وم #وظ E6 ' :ت ا & و
'Eس ا و4ت 4د '@ ، * 7ق ا Q $ا)م ا ا ) ، /وا Cراف *(
#دأ ن ا ' 7ون ،و = /E ن =رو& )#ض ا ھذا * ر ب *(
ل اCدارة )دو ، &)ل ، رو ، /إ 9أن ھذا ا & وز 4د :ون & ا
وب وال ا ا رو = /رو& #ط وإ أن :ون ا =روج ن #دأ ا
ب ا $ =9ص ،و ب = /E وب ا 7رار اCداري_ ،ل 4رار اCدارة أ د
إ ) ل ا *ط ،/و ب إ')دام ا ' 7ون ،و ب ا :ل ،و ب ا 'Cراف
#ب. ا
رك وھذه #ره /*$و_ 7 # /7رار ا )دوم # ، إن ا 9داء ا دي
*( ا')دام ل ا $ر= /وا / '# ا' 6إ ( ط /E6ا ا /0 $ا = رة
=رق اCدارة ا 7وا د ا ' 7و' /وا 'ظ / 'د $ل رو ، /وھو ا
ا & ري #ا ) ل .
ل ا 9داء ا دي و ن أ&ل و Q Iدى ر /# 4ا I7ء اCداري *( أ
وف ' ' ول دور ، ت ا را / #أ_' ء ا 7م 0 G# ا ' dن $رف ا &
ل ا 9داء ا دي )ا 7Eرة ا و (( _ ،م *( أ )&Tت ا و *طI 4 /
1
* ' /ا :Eر /*& ، /ا ' 7ون وا $ 49د ، /ا * / :ا ) 7ر ، /ا ر:ز ا 0ر# -ر د #د ا )ز ز :دور ا I7ء اCداري
وH4 7 www.cindi.maل ' ور م ا9طTع * (* 2017/06/28ا /ا را. T /)#
72
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت د ور ،/#= ' /ھ ؤ #رھ أ #$ت ا و دات ا Tر:ز # /
* ./ /وا _ / 7ا ؤو # /در& /ا و ( ن ا ' /ا $ 49د /وا&9 ا
* /وا 7م & #و /ن ا ' ط/ و &ل د #ر ا را ق ا ) و /ا
ت ا را7 / #د =رج )ب إ= $ $ت ا & ا ' و /ا وز ،/و'ظرا
رو /و $طدم ' & /ذ ك 7 #وق ا=iر ن ،أ ردا ' :وا )#ض ا 9ت ن ا
ن ھذا ن4 ،د :ون =رو& )#ض ا # ،/ل ت أو أ = $ أو &
:م اCدار / /ا 9داء ا دي ،1ا ذي = ص ا ھو : ا #دأ &
/ :اCدار /أو ن 7وم ا )* ، # /7و :ون / )# #ر 6س ا ا I7 ' #ظر
)&Tت ھو ا = ص :#ل ا&Cراءات ا Eظ /ا ط*و # # /#ره * I 4 7
#د #ر ث )دإ ددة ' 7 #ون، ا دود ا= $ $ ا وا ر ،و أو I4
' 9#د إ( ' Hا 9داء ا دي أو و E4أو _# ا&Cراءات ا Eظ /ا
I 7ت ا دة 19ن ا ' 7ون .241-90
)&Tت 7 (7#دا * / :اCدار # # /ره I 4 و (7#ر 6س ا
طرة ا د' .3/ I 7 #ت ا $Eل 127ن ' 4ون ا
ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ط /)#ا ' -/ا ر #ط ،ا ط/)# د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & -1
ا و ( ،2016ص .221-220
- 2ا دة 19ن ا ' 7ون = :41-90ص ر 6س ا / :اCدار ،/و ن ' ب ' T&) * I 4 E$#ت
' #ظر ا ط* #ت ا و / 4وا Eظ ./
-3ا دة 127ن ق .م .م = :ص ر 6س ا / :ا #9دا / 6و ده # #ت T&) * I 4 E$#ت*: ،
ا )$و #ت ا )* E' # /7ذ :م أو 'د # 4ل * ' Eذ أو ا ر #را /ا ،/ 6 I7أو و ر '$ر ا &) 9ل
أي إ&راء Eظ ...
73
تا ا ا ء ا داري ا ر
& ل ا 9داء ا دي ا ' dن )Eل و_ 6ق ا ) ر ' ،ورات 6 - 1زة )*#ري :ا &9د ا 6 I7
ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/دد ،123-122ي Wت ،2015ص .25
- 2د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ر&# Hق ،ص .224
74
تا ا ا ء ا داري ا ر
* /وا ' ،/ط /)#دار - 1ن $ب :ا I7ء اCداري ا 0ر ' ، #ورات ا &* /ا 0ر / #اCدارة ا
ا ' ر ا 0ر ،/ #ا دار ا I #ء ،ا ط /)#ا و ( ،2008ص .50-49
: - 2م ا / :اCدار /ا دار ا I #ء دد $ 28در #ر ، / I4 ،2008/02/14 bر /:ا '#ء وا )'9ش
ا ) 7ري "ا 0رب ا #:ر" Iد & /ا & ط /أو9د ا ط ب ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /
وا /ا )دد ،86ي -و' و ،2009 ،ص .275
- 3د أ#ر :ن 'ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ر&# Hق ،ص .255
75
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ا را/ # ل ا )دي أو ا :م *( ا & ت ا را / #واء #و4ف أو ر pد أ *&
#طرد ،وأ ' ا ر #دم وإزا /ا 9داء ا دي.
)&Tت :م اCدار /إ ( ' I 4 Qا * ھ:ذا ا & ا ) ل ا 6 I7
)#د _#وت وا /)4ا 9داء ا= $ص ا ر @#راغ ا ) 7ر ن اCدارة ا د ( *
4رار دد 155ا $در #ر 1 bو وز / :ا '7ض أ:د ا دي ،وھو
/ ' " ،1983د I4ت أن ا Tل *ك ا 0ر #دون ق و' 9د ن طرف ا &
)ط :ل و W )Iر ' 4و' / Tت & ر /وا& * /و' I ا
: ، )&Tت ' #ظر ا د وى ا Cراغ /0#$ا &) 9ل = ص I 4
ا قإ I7* ، 7#ء ا&) 9 *( / :ا '7ض :ذ ك * &*س ا ا رت
أو ' Hا 7م #إذا م م )#د، إذا م ا #دء و4ف ا 9داء ا دي وإزا
إ ط ء ا ر Jدارة ) #رة أن ن ق ا I7ء ا&) 9 n و' :ت اCدارة
*( ا * / :ا ) 7ر .1"/ و HIد )د
/ :اCدار # /را:ش ث I4ت ا :م اCدار ،/ ا :ر وھذا
أن Gر #ر Hا 9داء ا دي '#ر & 'G# 1996وز * I 7ا&) 9 #رb
ا ' dن إ '# / 4ت وق *ك ا 0ر دون #ب.
ا ر 7 @#ف ا 9داء ا دي ا _ل )&Tت و #ث أ I 4 Iا
أ 0ل ا '#ء ا & ر (* /أ Tك ا راد ا = # /$دون 'د.
4رارھ # 105ر 12 b / :ا '6 9ف اCدار # /ر #ط أن :
"أ' إذا :ن &ء ن Iد *#د /ا )را6ش(: رس $ ')2007ر ا
ل اCدارة@ ،ن ھذا ا 'H :م ر/*4 ' (* Hا ا $Eل 25ن ق .م .م.
:ن * I7ء ا 7م 9 اCدارة وا 7وم # رو /ا ل ا =ص ا
_ل روع إذا 4ت اCدارة )#ل Wر Q $* 7 7ا ) م ،أ )#ر*4
وIوع ا 9داء ا دي ' ،ورات &* /ا I7ء - 1أ د أ&)ون :و& ت ا I7ء اCداري ا 0ر#
اCداري ،ا )دد ، 4ا ' /ا _ ' ،2014 /ص .130
76
تا ا ا ء ا داري ا ر
د @ن ا $Eل أ Tه : 9ن أن ا 9داء ا دي *( *ك ا 0ر #دون 'د ' 4و'
روع".1 ن / T$ا I7ء ن أ&ل و HIد ذا ا ) ل ا 0ر
/ $أو دم / $ أن #ث &وز وإ / Iإ ( ذ ك @ن ا I 7
ت @ن و HIاCدارة ا ) و /أو ا & ،2/و# ا& ا )# ا&Cراءات ا
ت دون ا رام ا&Cراءات *( *ك = ص ^ راد أو ا & ا را ،/$ = / #دھ
ا ط*و) /#د & وزا *' 7ون.
د أو $ Q$ #$Wب ا ) 7ر ط*ب و E4أو _ل ا داءا أ' :
' :ت /إ( :م @#ر& ع ا أن ا ذي ن طر ق ا I7ء ا&) 9 ر)
* #4ل ذ ك ا 9داء ا دي.3
ن *وك E) 9 /6 و4د أ:د ا &Cد ا 6 I7اCداري أن $م ا
4رار / :ا '6 9ف اCدار # /ر #ط 4رار طرة 'زع ا * ،/ :و & ء
ن & 6* /ن :ن $م دد # 2012/1030ر " :2010/03/13 bو ث إ'
& ل ا =ط ط ا Iري وا و H # ) /6ر /# _ #د ل * *ط ت ا ) و / ا
* /6ا Iر #T ،.../د ن ا ) را' وأداة ر& /و& ت ا =طط ا و&
$دور ر وم وا $د * /4ا ذي )د /# _ #إ Tم ا ' /)Eا ) /ن أ&ل 'زع
/ ،/ا ا Tز 7* /م @#داث ا ' طق ا ،/ ':ا '$ * / :ا راI
ر/ * ،/و #و& (7# #آ_ر ا ' /)Eا ) / و = *ف ا را ق ا و /ا =رى ا
/6وھو ' 10وات #دئ ن ر ' bر ھذا ا ر وم، دة ر ن $م ا
ا&Cراءات وا _iر ا 4 /# _ #رار ، *= #و ن م ط#ق * و ) #ر #
وIوع ا 9داء ا دي ،ر&# Hق ،ص .131 - 1أ د أ&)ون :و& ت ا I7ء اCداري ا 0ر#
: - 2ر م رش :ا ' 7ون اCداري ا 0ر ، #ا &زء ا _ ' ' ،ط اCدارة وا زا ،ط /)#ا ' -/ا ر #ط،
ا ط /)#ا _ _ ،2014 /' ،/ص .668
' 4 :Q * '# / ' - 3ون ا Tك ا ) و 0 # /رب ،ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' /* * ،/ؤ Eت
وأ ل & ) ،/ا )دد ،2009 ،81ص .116
77
تا ا ا ء ا داري ا ر
7رر ا =* ط' 7* 7#ون ا )*ق '#زع ا * / :ن أ&ل ا ' /)Eا ) / =HI
واT 9ل ا ؤ4ت".1
/ :اCدار ': # /س )&Tت # ا 4رار آ=ر أن I 4 و& ء
"أ$در أ را #ر 7 @# 14/10/1996 bف أ 0ل ا ورش وا '#ء وا 7م #دف
،أ$در أ را _ ' # 1ر b رو '#ء إ داد ،/وأ م إ$رار اCدارة *( إ م
'#ء إ داد / ر ت @# (I4 19/11/1996راغ اCدارة ن ا ) 7ر ا ذي
و.2" 4
و &در ا Cرة إ ( أن ا ) ل ا 6 I7اCداري ا 7ر *( أ' 9ؤ ر
ھذه ا ' Gة 4د :ون /ا ا @#راغ اCدارة ن ا ' Gة و # 9د
' # HEا ) وم أو & ھزا ذ ك ،أو 4ط)ت أ واط ا* :ت وأ #$ت ر 7
:ن # # 9دأ أن ا ' Gة ا ) ( " /أ د_ت : #ل Wر * م 9 ا '#ء ،إ
ؤدي إ ( )ط ل ر ق وإ ق أIرار / *$ #ا ) E /وق " ،ن ذك ھد
ھذا اCط ر ك ،وا ذي (7#ن 7ا ط ) # /#و ض و ا Iرر ا Tق #
ت دد # 154ر b / :اCدار # /ر #ط أ را )&Tت # أ$در I 4ا
وا ذي & ء )# 31/01/2012دم #4ول ط*ب إ 7ف أ 0ل & ر /وق أرض ا د
0ل ا&ر/ *ك *ط /إ 7ف ا ث 6ن :ن ا I7ء ا&) 9 : " :ن
ا ' 7ون ر4م 7-81ا )*ق '#زع ا */ : * #ك ا 0ر =ر&J 4راءات ا 7ررة
0ل 9 روط G#ن :ون ھذه ا &ل ا ' /)Eا ) /واT 9ل ا ؤ4ت @ن ذ ك
/ :ا '6 9ف اCدار # /ر #ط دد # 1030ر * ،2010/03/13 bف دد ،6/11/333 4 - 1رار
ا & /ا Iر * /دار ا I #ء Iد ا & ) /ا & ر / :ا 0ر,/ #
& ل ا 9داء ا دي ا ' dن )Eل و_ 6ق ا ) ر ،ا &* /ا 0ر/ # 6 - 2زة )*#ري :ا &9د ا 6 I7
Jدارة ا * /وا ' ،/ا )دد ،122-123ي W-ت.264 ،2015 ،
78
تا ا ا ء ا داري ا ر
و ت9 *# /وW #ر أن '$ر ا &) 9ل & #، #دا زا ت
أو ا را&.1" ' H :ن ) إ 7
س 8 #ا 85ر ? MآL :ا ا ;86ة ا
دي ا (1 NH %ا ' 1اء ا
7ق ا / *$ا ) 4 ،/د :ون إط ر 7وم # إن اCدارة وھ
ن Wر * /و' 4و' 7) T ،/ل أن H7أ #ء ا '/)E )#ض ا $ر
)ود ا 6 Eدة *& ،Hو& 9وز إ ق Iرر ن ) #دى * *( ا )#ض ' # ،
د I ،رر ' &م ن 7دان * ، :وIرر _ ' )#دم )و ، Iو )#ذ ك # 9د ن
ت ا را./ # &#ر ا Iرر ا ' nن ا 9داء ا دي *&
:ون ا )و ض ا 'وح ن طرف و&د ر C #رة #دا ،/أ' و :
د& ،9ب أن :ون ' / 7 #ا ق *( ا 0ر ت ا را / #ا ) د /د ا&
ا ) دى * ،وھذا ن ( Gإ # 9د=ل ا I 7اCداري ا ذي را4ب دى $ول
ث را4ب 7داره ،و را4ب دى و دود 4در ا Iرر *( ا )و ض ا ) دل،
= Eف ا Iرر ا $ل * =ص $ب ا ق ا ) دى * .2
ت ا را$=# / #وص &#ر ا Iرر إن ر /# 4ا I7ء اCداري *( ا &
ري *( & Hا 7وق /ا #د/ 6 ا ' nن ا 9داء ا دي ،إذا :ن ن ا '
:م و ا 7رارات وا ) * /*# 7و ض '@ ،و ن =Tل ا د * ا ) دى
م ا و4وف * ،ا'#$ت : #ل أ ت ا را / #ا ا / 6 I7ا )*& # /7
:ل ا I 7 7وق ا Tك$= ،و* $ك ا )* / :* # /7ا ) 7ر ،/وا ذي *
ا 9داء ا دي ،واء :ن ذ ك =ص I /ا اCداري $درا أ
#ق، & ل ا 9داء ا دي ا ' dن )Eل و_ 6ق ا ) ر ،ر&H 6 - 1زة )*#ري ،ا &9د ا 6 I7
ص .29
#ق ،ص .226 ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ر&H - 2د أ#ر :ن' ،ظ م ا ر (* /# 4ا &
79
تا ا ا ء ا داري ا ر
- 1د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ر&# Hق ،ص .227
: - 2م ا / :اCدار # /ر #ط دد # ،2013-12-43ر / I4 ،23.01.2014 bإ'& ز ا &*س ا *#دي
وزان طرح و *' Eت 7)#ر أ د ا =واص.
- 3ا $Eل 35ن د ور .2011
80
تا ا ا ء ا داري ا ر
81
تا ا ا ء ا داري ا ر
ن إ& / 4ز = ، /6رج طرف ا 0ر ،وا #رت "أن I 0ا &*س ا &
:ل ا داءا د Wر #ر (* ،أ $ب ا Iوا#ط ا ' 7و' /ا )* ) # /7ر،
: #م ا وا،H4 )#د أن أ #$ت *& : ر ر ا طر ق و4 ا ) 7ر ،ا ذي م
ن 7دا' م ) #و ض ا ' ب وا& ا :م 6 Eد م و #رر #
م".1 *:
ر ا وا4ف ا وا$=# / )4وص د وى ا )و ض ن ا Iرر ا ' dن و
ت ا را' ، )# / #ظرا )دم ا را ل ا& ا 9داء ا دي ،وا
) ر Iو9 ن ا _:ر ن ا س وا Iوا#ط ا & ري #ا ) ل ،إ 9أ' ا
= / :رق #دأ ا واز' # /ن ا / *$ا ) /ن & / ) رف # #د وى أن ا
وا / *$ا = /$ن & /أ=رى.
وھ:ذا @ذا :ن ا )و ض #& /& ':ر ا Iرر ا ' dن ا 9داء ا دي
ا Tرو & 9 '@ ،/ب ت ا را /& ' / #د=T ا& #ب ا ذي
ت أن _7ل :ھل ا & ن 'G :م وا 7رارات ا إ$دار ا ا Cراط
ا I 7وھو ن ا )دل أن را 'زف واردھ ا د ،/ذ ك '0# ا را / #و
#ن ا 9داء ن د وى ا )و ض ن ا 9داء ا دي #دأ ا وازن 'ظر
& ،/و 7دار ا )و ض ن & /أ=رى ،و#ذ ك (7#ا د=ل ا 6 I7ا ذي Gر
&@#راء ا =#رة أ_:ر د 9و ) ./
*( #ر ،2001-06-14 bوھو 'ظر 4رار * &*س ا و4د & ء
'Gف #ن / :اCدار E# /س # 'G#" ،ر&وع إ ( ا :م ا :م $در ن ا
Iر د د ا )و ض ن '7ل ا *(* / : دت أ$در ا / :ا أن ا
ن'ز &رد ا 4راح و4ف *( ' Eذه #4و ن أ' ا *&' /اCدار 7 * /م،
ن I4ت # &@# / :راء أ #= /رة ،و#ذ ك :ون )* ل ا * ،/ :و م Gر ا
#ق، & ل ا 9داء ا دي ا ' dن )Eل و_ 6ق ا ) ر ،ر&H 6 - 1زة )*#ري :ا &9د ا 6 I7
ص .34
82
تا ا ا ء ا داري ا ر
'Gف وا )*ق ا 7 إ 0ؤه ) )ن )و ض ' ، $4ا ر ا ذي
) #و ض" .1وا Tظ ھو أن ا I 7اCداري * (7#ز $@#دار ا )* ل ا :
* را:ز ( :ون أ_:ر د $درھ :م ا ن ا 7رارات وا ا' d
( :ن ا $ول *( ا )و Iت ا .2/ 6T ا ' 7و' ،/وأ I
/ا Tز ) * /و ض ' & /ا 9داء ا دي، (7#ن ا ظ ھر ا :
س $در 4رار ن ا 0ر / ا ) ل اCدارة ا ) ' 7* E = 9ون ،و *( ھذا ا
ا *ف اCداري ت دد # 132ر 2006-02-15 b *( اCدار *& # /س ا
ب ر=/$ & أن &* دد =* 2004-02-04-1236ص و" )6 4
،و 4م &ر ن #وق ا & *) /دم ا و ء #زا T0ل ا )*# /7 ن ا د
ن طر ق ا 7وة Hا E 9ظ * ن E'# ر& ع ا ا &*س ا ذ:ور )#د ذ ك #
ؤو / *ت ا 0ر /اCدار /ا ،و4د ' :ت وا&دة ) #دات وا & زة ا
روع".3 ن ا) ل ا0ر ا * &*س ا &
اCرادة @#رادة 'Eردة@ ،ن ھ *6ن :ن ن ق اCدارة ' Eذ 4رارا
س ن ق ددة ' 4و' ،و '#ء *( ذ ك @' &ب أ= 9رج ن ا Iوا#ط ا
ن طر ق ا ' 7ون ن =Tل ا *&وء إ ( 7 #وة وإ' 7و4 اCدارة ا ر& ع
* زم ن =T د ) #ر ا داءا رم ذ ك @ن د=* م أ' ا I7ء ،و#
) #و ض.
د #رادة *( :دد ،401ر * ،2001-06-14 bف إداري دد ،2014-1-4 -356 4 - 1رار ا &*س ا
ون ).
ط 7 #ت ا I7ء اCداري ا 0ر ' ، #ور ا &*/ د ا رج :ؤو /ا دو /وا & ت ا را/ # -2
ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/ط /)#ا ) رف ا &د دة ا ر #ط ،ط ،2015 /' ،108 /)#ص .366
ا I7ء وا ' 7ون ،ط /)#ا ' /ا ر #ط ،ا ط /)#ا9و ( 1429ھـ $ - 3ط (Eا راب :ا = $ر ا )*
2008م ،2008 /' ،ص .15
83
تا ا ا ء ا داري ا ر
ن ن 7د ا * / :ا ' d ق @ن & 'ب ا )و ض *( ھذا ا و '#ء
أ Iأن ط*ب ا )و ض ن ق ك ا ) 7ر ا ) دى * ا 9داء ا دي @ن
ن ا T0ل 7ره. ر '
ن ا 9داء ا دي k*# # (I4إ& و4د أ 0ت ا 0ر /اCدار : /
س ا ) دة ن 7دان ا * / :و ن ا ر ن ن اT0 9ل ) ،ن Wر #ن ا
رت ا 0ر /اCدار / د د ھذا ا )و ض و 0*# 9و 9دة ا E Cدة ' ،و4د
*( أ س ا ر ن 'د اT0 9ل :وم # ھذا ا )و ض 7#و " :إن ا )و ض ا
إذا / ر وا ن 'HE * /E'Gم ن :ب ،و تا ھو )و ض
وز م".1 7#ا ) 7ر
ا :م ) #و ض ا ' dن ا داء اCدارة م وإذا :ن * I7ء دور
ا I7 QIء ن ا * / :ا = @ ،/$ن ھذه ا ' & ( G 9 /دا$= 6و $إذا
'د *( أ س. ا وIوع G#ن ا د وى 9
/ :ا وIوع #و HIد T 9ل اCدارة Wر إط ر ا= $ص و
*( ا &*س ا *#دي I7 / :اCدار # /ر #ط : روع ،أ$درت ا ا
/ /ا 9داء ا د 7 (* /ر ر /:ل ا 0رب و@#ر& ع ا #وز' # /7ر H
وأ 0 ' :ت * ،و)#دم #4ول ط*ب ا )و ض ،وھو ا :م ا ذي م ا '6 إ(
ن دم #4ول ط*ب ا )و ض، # (I4 / :ا '6 9ف اCدار # /ر #ط،
:م ا )و ض 6 Eدة ر /:ل ا 0رب .إ 9أ' أداء ا &*س ا & و#
# 7ل * / :اCدار :G# /د ر7 ،د I4ت )#دم #4ول ط*ب ا )و ض ن اT 9ل،
/ :ا / '6 9اCدار # /را:ش.2 وھو ا :م ا ذي أ د ا
* /وا ' ،/دد ،2015 /' ،123-122ص .35 6 - 1زة )*#ري :ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
* /وا ' ،/دد ،123-122م س ،ص .31-30 6 - 2زة )*#ري :ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
84
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق، ط 7 #ت ا I7ء اCداري ا 0ر ، #ر&H ت ا را/ # ؤو /ا دو /وا & راج : دا -1
ص 347
#ق ص .154 ا I7ء وا ' 7ون ،ر&H $ - 2ط (Eا راب :ا = $ر ا )*
85
تا ا ا ء ا داري ا ر
- 1أ د أ&)ون /*& :ا I7ء اCداري ،ا )دد ،4ر&# Hق ،ص .142
&' - 2ب ا $ودي ،ا & ت ا را0 # / #رب #ن 7و ت ا و ق ا را #ورھ ' ت ا ' /ا * /
ت ،ط /)#ا =* dا )ر 158 #رع ا ن ا _ ' ، ا 'د & /* * ،/ا / :ا را / #ودرا /ا
ا ط/)#ا و ( ،2014ص .992
86
تا ا ا ء ا داري ا ر
إن ط #ق ا & 9ه ا 6 I7ا &د د ا 7'# I 7ل ا * (* / :إ_ر ا 9داء
&)ل & # /و /ن ا : 9ت ا ' 7و' /وا وا / )4ا $طدم 9 ا دي
*( ا 4ل /ا) */ ن ا' /ط7 # ن ا )$و : # /#ن ،إن م '7ل ا
) د إ ( اT 9ء *( 7ر *$أن اCدارة ا ) د ' /د # 9رات د دة
م أو روع ا ' /)Eا ) ) 9 /ر أي اھ م 'وع ا *ك) *ك د ا0ر
طور ا Eظ –# 4ل أو Wر # 4ل * Eو ت- Eظ أو Eظ أو Wر = ص(..
ل 'زاع Tت أو ار 4 Eت أم -9 # 4ل أو Wر # 4ل * &ز /6أو ا 7_ ،/ 7ل #
)ب 7 /ر 9 /*# 4 / أو = ٍل ن ا 'زا تo َ َ ...م اCدارة ھو ا )_ور *(
روع ا راد إ'& زه. ا
* E' /ذ ا :م $دف _:ر ن ا 9ت #ق أ' و ر ب *(
ا 7'# I 7ل ا * / :إ_ر ا )و ض ن ا 9داء ا دي ددا ن ا )$و #ت ا وا/ )4
*م :ل رة 7ل س ل ' Eذ ا :م ' : &)ل ن ا )$ب أو ا
ا &رة.1
ا % !?ع ا 3 / +ا != ا ا 0 1ا :78 9ا
:ن ط* 7دى / :ا را # ،H6ث 7 ق ا *4 / :د 7د :ن
أو ط Hأي أ د 7 I :#ل ا ر /دون أن # $ا $رف
'. ر '
ط* 7ا #را * 7ود ّ7 ا ) ود ا = رة م )د ھذا ا ق إ 9أ'
7رر * / *$ا ) ،/وا )#ض )#ض ' أ #$ت رد * ، ا 'و /ا
،وI)# رد *( ق ا *)# / :د 4 ا=iر 7رر * / *$ا = ،/$وI)#
.2 رد * #4ل 4
#ق ،ص .143 - 1أ د أ&)ون /*& :ا I7ء اCداري ،ا )دد ،4ر&H
#ق ،ص .157 ا I7ء وا ' 7ون ،ر&H $ - 2ط (Eا راب :ا = $ر ا )*
87
تا ا ا ء ا داري ا ر
ك ا ) 7ر &#را ن *، : و'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ،/ھو ر ن
ن Iرر.1 أ# $ $4د ا ' /)Eا ) ' /ظ ر )و I
/ :* * /ا = ،/$و ذا ا # 9ر *ط /ا (7# / 6 I7ھ ا و#ذ ك
' # /د ا I7ء ر / $ /#4ا&Cراءات ا T= /)#ل رع ھذه ا 7د و HIا
ك إ( زة ن ا '7ل ا ا = /$أ I ھ أ' ا ر * /اCدار : ، /
د وى ا )و ض ا ذي ط*# 'ظر :ذ ك ا اCدارة ' ز /ا * ،/ :وھ
ك (* ،2ا #ر أن 'زع ا * / :ن أ&ل ا ' /)Eا ) /م : #م ،3 6 I4 ا
م م ا E 9ق #دأ ا ر * # /ن اCدارة و $ب ا ) 7ر ا راد 'زع / ث
ھم ا I7ء اCداري :إ ( أي د * ، :وا'ط 4Tن ھ' 'طرح ا : Cل ا
إط ر 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) /؟. /ا * / :ا ) 7ر /
# :/دا # /د وة وف ') ل *( ا طرق إ ( ا 7Eرات ا وً '#ء *
ل زة) ،ا 7Eرة ا و (( ،رورا $ = #ص ا I7ء ا اJ / &) 9ذن #
ا 0 Cء 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ) /ا 7Eرة ا _ ' ،(/و' # /دور I 4
را /#4اT Cن ن ا ' /)Eا ) ) /ا 7Eرة ا _ ' .(/
طرة 'زع ا *،/ : أن ط#ق :ن ت ا را/ # & و ن ذك
/أو ا $ 4د /أو _ ،/ 7ذات '/)E ر Hا& و& #إ'& ز ' 49ء 7رات
إ& #ر :T ز ل ا ' 4ءھ #را : ، Iن ھذا ا9 )$ ،/ب أو
ر = Hدم ا / *$ ن أ :Tم ا Tز &'C /ز ا =* ا ) 7رات و Wرھم
وا)4 '' 4 Hو' /و&ود ن إراد م ا ) ،/واء #ر Iھم أو رW
ول دون ا را # Iن اCدارة وأ $ب ا 7وق.
) - 1د ا و را' ' :ز ت ا *& / :ل ا ' /)Eا ) /*& ،/ا ) ر ،ا )دد # ،52دون ذ:ر ا ' ،/ص .55
: - 2ر م ا رش :ا ' 7ون اCداري ا 0ر ، #ر&# Hق ،ص .667
- 3ا دة 2ن ' 4ون 7-81ا )*ق '#زع ا * / :ن أ&ل ا ' /)Eا ) ./
88
تا ا ا ء ا داري ا ر
أن $ل إ ( 'زع ': طرة 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) 9 / إن
،ن ا * # / :رة وا :م ) #و ض إ)# 9د ا رور #طرة ا I7ء ا&) 9
زة ا ؤ# 7 / 4ل )و ض ؤ4ت د ' * Hزو / # أ&ل ا $دار أ ر ا )&
* :م.1
زة ا ) 7ر رط :ن ا و$ل إ ( ا Eق ول و &در ا Cرة إ ( أ'
زة ك '7ل ا /دم #4ول ا ك واCدارة ،و إ داع ا )و ض ا ؤ4ت #ن ا
اCذن ط /#ا I 7 J Qدارة #ر Hد وى ا )& / رع @ن ا
زة ا ) 7ر # 7ل إ داع ا )و ض.
د ا =واص *( 7ر *وك /ا را / #دھ :أ' إذا و)Iت ا &
د أو Q$ #$W _ل ا داء دون ا رام ا&Cراءات ا ط*و@ /#ن ذ ك
.2 ن طر ق ا I7ء ا&) C $ب ا ) 7ر ط*ب و E4أو ر )
C #ذن 7'#ل )&Tت * (7#زم ' 4و' ا ن ذك I7 وا'ط4T
أن ر ض &) 9 /ل ،و& 9وز إ ( 7د ر د *ط زة دون أن ا
ث 7 (7#دا #رط طرة،3 ا ن #طTن 4د Tظ ا ط*ب إ# # 9ب
س #وIوع ا ق. ا &) 9ل و دم ا
و 'د زة C #ذن # )&Tت *ز ا #ذ ك I 4 (7#
طرة اCدار / # _#ت 4 اCدارة ' ز /ا * H & / :ا&Cراءات ا
ر ق ا *&وء * / :اCدار /ا = * /$ط /# ا Tز ،/و ') * (7#ن #
طرة ا ' 7و' ' /زع ا *./ : ) #و ض ن ا 9داء ا دي ا #ق ن #رة ا
#ق ،ص .55 ) - 1د ا و را' ' :ز ت 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ،/ر&H
: - 2ر م رش :ا ' 7ون اCداري ا 0ر ، #ر&# Hق ،ص.668
:م اCدار ' ،/ورات :ظ ،ا ر #ط *( Iوء ا ' 7ون ا دث * # - 3د tداد :ا I7ء اCداري ا 0ر#
،1994ص .203
89
تا ا ا ء ا داري ا ر
*( I 4 :ون س #وIوع، دم ا رط /# ' # أ
7 #در ط رI 'دات ا د وة _ # ظ ھر )&Tت 7ط ق ا #ث ا
أ$ل ا ق ،ودون أن =وض ا ذي و *$إ ( ا&Cراء ا ' 7و' ا رWوب
I4ء ا وIوع.1 $Eل * ا ذي ر:
ت ا را / #وھ $#دد ا 7دم *د وة ا/ &) 9 & وا'ط 4Tن ذ ك
رH زة: ،ون $4دھ ا Cراع #زة ا *ك ا = ص / 0#إ'& ز Jذن #
* . ' و = /دم ا Gن ا ) م ا
ت إذا :ن : @#ن ا & ول ؤل ھ م ھذا ا $دد طرح و
ا '#ء وا & ز ،أي ا #دا / $#دد 'زع ا * ،/ :ا روع ا را / #وھ
7'#ل ا * ،/ :أم أن أ_ر روع ا 7رر إ'& زه #4ل ا $دار ا :م ا I 7 ا
*( ا ر= ص ' زع ا * 7 # / :م #درا ت وا #ث زة $ 7ر 7ط ا
روع. ا ا ) دة *#دا /
زة ا ؤ' / 4دا Q # و #دو أن ا I7ء =Gذ E #ر ا ول ،و ) #ر ا
/ :اCدار / ل ا 'زاعّ7 ،د ا #رت ا ' زع ا * / :و HIده *( ا ) 7رات
ن ا ) 7ر ،و م زة )' ' IاCذن T=@#ء ا 'زو :* / #را:ش "أن ا
ن *ط /ا ' Eذ ا #ر". ذ ك #وا ط /اCدارة #
ُ َ ُد؟ ،و ھو $ر ھو $ر ا '#ت ا وإذا * ' #ذا ا Eر
زة )#د $دور :م )# I7دم '7ل ا * / :أو )#دم #4ول ا ط*ب؟ وھو أ ر ھذه ا
روع ا ' دا Tء و#دون #ب ا9 ر ' زع ا */ : ل )#د، Wر
،# 7د / & #ا ر ا I7 س G ' #ة ا ) /؟ ،أم أ' إ ( :رة دم ا
ر ب *( ذ ك ن إ=Tء *) 7ر؟. 0لو و و4ف ن ا
#ق ،ص .57 ) - 1د ا و را' ' :ز ت 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ،/ر&H
90
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ،ص .59-58 ) - 1د ا و را' ' :ز ت 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ،/ر&H
- 2ا $Eل 07ن ا ' 7ون ر4م .7-81
#ق ،ص .63 ) - 3د ا و را' ' :ز ت 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ،/ر&H
91
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق، ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ' ،/ورات &* /ا )*وم ا ' 7و' ،/ر&H - 1د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا &
ص .223
) - 2د ا و را_ ' :ز ت 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ،/ر&# Hق ،ص .67
- 3أ'ظر ا $Eل 20ن ا ' 7ون ر4م .80.07
د ا # :ور :ا 9داء ا دي اCداري *( ا * / :ا ) 7ر ،/ا ط /)#ا و ( ،2015ص .105 -4
92
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ،ص .164 ا I7ء وا ' 7ون ،ر&H $ - 1ط (Eا راب :ا = $ر ا )*
93
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا $Eل وأن ط*ب '7ل ا *4 / :د &ل دا=ل أ&ل ا ' ن ا '$وص *
17ن 'Eس ا ' 7ون".1
:م آ=ر * / :اCدار ': # /س ق & ،ء E' Hس ا و
د ' /إ ران Iد ا دة طو / I4ا &*س ا*4C #ر ،2015/15/29 b
ت ا د /ط*ب '7ل ا *& / :ل ا ' /)Eا ) / ثأ 4راش و ن ) " ،أ'
و 1982ا )*ق '#زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) / *( I 7ت ظ ر 6
واT 9ل ا ؤ4ت ،و ث إن ا $Eل 18ن ا ' 7ون أ Tه *زم ' ز /ا */ :
Eء ا&Cراءات Eد ا ا )*ق 7'#ل ا * / :و د د ا )و ض # E @#ع ط*#
ا $Eول 8و 10و 12ن 'Eس ا ' 7ون .و ث إن ا 7Eرة ا '$وص *
0ل ا )*ن * /ا إذا ' :ت / ا = رة ن ا $Eل $' 18ت *( أ'
'دات إ_ #ت /ؤدي إ ( إ داع ط* #ت G #ن ا &وھر@ ،ن ذات '/)E '
رة وا دة و4ت إ داع ا ط*ب .و ث #ن :ن اCد9ء # ا رام ا&Cراءات
*( ا و_ 6ق ا د ( * # #ف أن ا & /ا د 4 /د ا و ت * )# / :د اطT
ا $Eول 8و 9و 12ن ا ' 7ون & Hا&Cراءات ا &وھر /ا '$وص *
)ن ) 7-81ا )*ق '#زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) /واT 9ل ا ؤ4ت
/ھذه ا /# & 9ط*ب '7ل ا *.2"/ : وا
/ا را / #ا )' /ا&Cراءات ا و ت ا& و ن ذ ك :Gد ' أ' *:
ددة إ 9وأ ر ا I7ء اCداري 7'#ل ا *ك ا = ص طر اCدار /وا / 6 I7ا وا
.
& ءت $=#وص '7ل ا */ : :م ا $# ':دد ا د ث ن ا و
ھ دى إ / ' :ا ط)ن ول ت ا را@ ،/ #ن ا ؤال '$ب *&
ا *ف ر4م ،2015/7108/13 : - 1م ا / :اCدار ': # /س دد # 2015/7108/576ر ،2015/06/30 b
ا &*س ا C *4Cران Iد ون وا د أ 4س.
ا *ف ر4م : - 2م ا / :اCدار ': # /س :دد # ،2015/7108/919ر ،2015/15/29 b
د ' /إ ران Iد ا دة طو 4راش و ن ) . / I4 ،2015/7108/14ا &*س ا*4C
94
تا ا ا ء ا داري ا ر
زة W ،ر ا C # I 7ذن # :م؟ ،وھ' 'ذ:ر أ' إذا :ن ا ر ا&) 9 ا
و # 4ل # 4ل * )رض وا '6 9ف @ن '7ل ا * / :و د د ا )و ض ا ' ، 6
ا ق ا )*ق #د د *( و :ن '6 Tف أ م ا 0ر /اCدار *& # /س ا
ا )و ض 7ط ،أ ا ق ا )*ق 7'#ل ا * W '@ / :ر # 4ل '6 Tف.1
ر /# 4ا I7ء اCداري *( ا & 'ب ا )*ق ) #و ض &راء '7ل ا */ :
7وق ا راد ،وً '#ء *( ذ ك 7د / E:ل ذ ك ن I (7#رور وأ
:م * / :اCدار ': # /س #ر " ،2015/12/29 bث :ت 7'#ل &ء
/ارT:ون دا6رة (40وا &# /'6 : ة )آ ت * * / :ا 7ط) /ا ر / Iا
Cران)# ،د أدا6 /إ ران( 6 Eدة ' زع ا *) / :ا &*س ا*4C أزرو )
/ '$#دوق ا Cداع وا د #ر 4دروه 31150درھ ( أو إ دا )و Iإ&
ل ' زع ا */ : /Eا ذ:رH ، ا ' ز # 7 ،/ل 'زع * / :ا 7ط) /ا ر / Iا
612 k*#درھم".2 دد ا 6 $ر ا
/: أن ا ا ھ : /ن و#9د ن ا Cرة إ T 9ظ/0 # /
7دار ا )و ض &ب أ & 9وز / 4ا ) 7ر ا 'زوع *: #ث اCدار /وھ
./ وم $دور 4رار 'زع ا * / :وھو ر ' bره & #ر دة ا ر
إ ( '7ل ا */ : /دم 4م ' زع ا * @# / :داع ا 7ل ا را إ 9أ'
ظرف 6أ ر زة ا إ ( اCذن و د د ا )و Iت و:ذا ا 7ل ا را
دد أو 7 k *#رر اT Cن ن ا ' /)Eا ) ّ /ا ا #داء ن ' ر 7رر ا =*
*) 7رات ا 'زو /ا * '@ ،/ :ؤ=ذ )#ن ا # 9ر / 7ا ) 7ر وم إ داع ھذ ن
/ :اCدار ./ ا 7ن #I /# :#ط ا
/ا را ' / #ز /ا * / :ھ أ $=#وص $ر ف ا د وى@ ،ن ا &
د ء أطراف ا 'زاع / :اCدار # / * ،إ 9أ' #4ل ذ ك 7وم ا ا
ا I7ء وا ' 7ون ،ر&# Hق ،ص .167 $ - 1ط (Eا راب :ا = $ر ا ) *
ا *ف ر4م ،2015/7105/17 : - 2م ا / :اCدار ': # /س ،دد # 2015/7108//912ر 2015/12/29 b
ل زوا# Wن ا ن و ن ) . / I4ا &*س ا C *4Cران Iد ا دة إ
95
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا I7ء وا ' 7ون ،ر&# Hق ،ص .167-166 $ - 1ط (Eا راب :ا = $ر ا ) *
د ا # :ور :ا 9داء ا دي اCداري *( ا * / :ا ) 7ر ،/ر&# Hق ،ص .108 -2
'#ر - 3ا 7Eرة ا و ( ن ا دة 59ن ا ظ ر ا ر ف ' 4 /# _ #ون ر4م # 1.74.447ر 11 bر Iن 28) 1394
$ # (1974د' (* /4ص ' 4ون ا طرة ا د' ./
96
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا *ف ر4م ،2015/7108/18 - 1ا / :اCدار ': # /س: ،م دد # ،2015/7108/922ر ،2015/12/29 b
د #ودودوح. / I4ا &*س ا C *4Cران Iد ور_/
ا *ف ر4م ،2015/7108/10 : - 2م ا / :اCدار ': # /س ،دد # ،2015/7108/932ر ،2015/12/29 b
/ I4ا &*س ا C *4Cران Iد ا د ( * م : / 6زول '#ت 7و ن ) .
97
تا ا ا ء ا داري ا ر
# /و )رور– ون Iد & ' : - 1م ا / :اCدار # /و&دة ،دد 214ا $در #ر / I4 2007/06/26 bا
&واھر ا - *Eأز 0'Wن *4@#م ا ' ظور.
ا )* :ا Iر (* /#ا ر #ح ا ) 7ر /و'زع ا * /*& ،/ :ا ) Cع ،ا )دد ،1989 ،1ص . 3 د اCدر -2
98
تا ا ا ء ا داري ا ر
77 زة ا ) 7رات ا *و /E$# /$ = / :* /:ؤ/ 4 ق ا *ط /اCدار /
ن = رة . ## # *و' دل * ' /)Eا ) # 7 /ل )و ض
/زوم ددة ' 4و' $ ' ،ر أ زة و ق روط و م ھذه ا
= س 'وات ،وأن (* ،/أ & 9وز د روع ذي '/)E ا ) 7ر =د /
1
د.9 )و I دد * ك ا )'
ت ا را/ 0# ،/ # Tل ا Tك /E$#ؤ / 4ن طرف ا & و ن _م
ل ا طر 4ت وا ر /E$وا ز/4 )دد أ'$ م & ر رق
ت ا =Iراء...و& Hا & زات ا ) و : 9 ،/ن ت وا وا وارع وا
أن & وز دة = س 'وات.
ا ' 7ون زة ل /' : ودا=ل ھذا ا و& ا = ر@ ،ن ' ط اCدارة
'0# م ا و:و /إ (* ،2أ' 7ق ا / اCداري # @# ،ره و * /أ
Jدارة و& #رد ا' ء دة اT 9ل ا ؤ4ت أن ) د ا *ك ا = ص إ ( أ، # $
#4ل ا . T :ن * /ا وE'#س ا
#د 6و4وا ده ز 7ل و & /اCدارة ' 7ون أن 9ك و
ا ' 7ون ا = ص) 9 ،ود إ ( :ون اCدارة 7وم * /ن ا 7وا د ا ا
ا 6 7م *( ر ا رق ا) و ن دة ،و :ن إ ( I 7ت * /# $ط /أو
7ق ا ' /)Eا ) .3/ إ #ع ا & ت ا) /
*( ا راد ذوي ا 7وق :ل 6# إ 9أن ھذا ا طرح ا = ر 0 9دو أن
ت ا را/ # *ون ن = Tا = 6ر ا ' & /ن وء ا T0ل ا & : #ل 4د
/E$#ؤ./ 4 ا * ^ Tك ا
: - 1ر م رش :ا ' 7ون اCداري ا 0ر ،/ #ر&# Hق ،ص .670
# - 2د ا 7در : /' #أ :ل ا ' ط اCداري ،ط /)#ا ) رف ا &د دة ،ا ر #ط ،ا ط /)#ا9و ( ،2006 ،ص .5
3
- ROUSSET Michel : le service public au Maroc، imprimerie EL maarif EL jadida، Rabat،
éditions la port، 1994، p 26.
99
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ،ص 671و )#دھ . رش :ا ' 7ون اCداري ا 0ر ، #ر&H : - 1ر م
100
تا ا ا ء ا داري ا ر
* /*& ،/ا ر 4ب * ' ز ت اCدار /وا & ر ،/ :ا )دد ا _ ' ، تا
د =را& :ا ' ز ت ا &* / 6 I7 -1
'و'#ر ،2012ص .81
- 2ا $Eل 2ن ا ' 7ون 7.81ا = ص '#زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ./
25ر&ب ،1423ا وا ق ل 3أ :و#ر ،2002ا $در - 3ا دة 35ن ا ' 7ون ،1.02.297.78.00ا $در
& #ر دة ا ر /دد ،5058ا $در #ر 16 bر Iن ،1423 ،ا وا ق ل ' 21و #ر .2002 ،
101
تا ا ا ء ا داري ا ر
رع ر Iن ا : ل اCدارة ،ط /)#دار ا ' ر ا & ور 40 *( أ _ - 1ر /ا ) و' :ا I7ء اCداري ور# 4
و&دة ،ا ط /)#ا و ( ،2005ص .136
102
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ،ص ،75و )#دھ . ) - 1د ا و را_ ' :ز ت 'زع ا *& / :ل ا ' /)Eا ) ،/ر&H
103
تا ا ا ء ا داري ا ر
م س ا #ره ا / 0ا Iر رط ا ' /)Eا ) # / * (7#ز # /
د 'زع ا * / :ا = ./$ ظ* ا
/ا Tك طرة & 9وز إد= ل أ ) /د Tت أو 0رات *( وط * /ا
' :ت 'د إ Tن ا ' /)Eا ) /إ# 9ر= /$ن ط ب 'زع ا * # ،/ :ث أن ا
*ك * & ل 'زع ا * HI= / :إ ( ار Eق د=*ت ا ) 7رات ا
. ا ) 7رات ،وا ذي )# I7دم 0ر
' ن W ،ر أن ھذه ا دة 4د :ون أطول : و دد دة ھذا ا9ر Eق
ث $ل ھذه ا دة إ ( ،/6 ھو ا ل /# ' #ر وم ا $د= (* /4طط ا
ن أ&ل '#ء ا Q $اCدار / ر 'وات إذا )*ق ا ر 7)#رات 'زع *:
ت وا ران و Wرھ ،و ر HEا دة /ا *7د : / ة ا&9 أو ' fت ا
رات، ت و4وف ا ت ،و ر ن '* /# ' # /طر 4ت ا ) ،/وا إ(
1
وا ' طق ا =Iراء / IC # ،إ ( ا & زات ا ر T : / Iب ن & ./ ' _ /
= م ھذا ا #ث أ' I7* (7#ء اCداري ا دور ا #رز و'ود أن ' ر
ا * ،/ :وا ذي ) #ر أ ( :ب، 7وق ا راد = /$ا ق /
:ل ) م ' I#ت ' 4و' ،/ :ن أن # H #ا راد ،وھو ا ذي وأ ( ق
7ق رط ا '/)E ،إ 9إذا (* /' $أ :Tم #ث : 9ن ا س #و #ر
&#ر ا Iرر ،إ 9أن س ا ذي ) د * ا ) ،/ا ذي *# 7ا )و ض # #ره ا
& ل 'زع ا *$= / :و$ :ل و ^ ف '7ط /وداء ا = رة _:را ھ
ث 9زال ا واط'ون 'ظرون إ ( 'زع ت ا را،/ # إذا )*ق ا ر & #
ا * (* / :أ' $Wب' ،ظرا * )و Iت ا ز * /ن & ،/وا&Cراءات ا ' 7و' /
*،/: :م اCدار # / ا /E*:وا طو * /ن & ،/ ' _ /و ن & /*4 /_ _ /ا
:م اCدار $4 ،/د ا ط /# ول دون و& ا واط' ن إ ( ا 77 76 :ل
7 #و 4م.
#ق ،ص .185 رش :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #ر&H : - 1ر م
104
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ،ص .31 ،ر&H $ #ب * /ن ا Iرار ا ت ا را / #ا ؤو /ا & د $4ري: -1
105
تا ا ا ء ا داري ا ر
ؤو /اCدار :/درا 7 /ر' /# : ،/ا ' /Iا )$ر ،/ & لا د * :ن 'ظر /ا =ط Gا =$ -1
ا ط /)#ا و ( ،ص .23
* ،/ط /)#طوب : - 2ر م رش0 :رب ا / :ا طورات ا 7ر #ت وا رھ ' ت /* * ،ا Tر:ز /واCدارة ا
#ر س ،ا ط /)#ا _ ' ،2011 /ص .133
3
* /وا ' /* * ،/واH I ؤو /اCدار ،/ا &* /ا 0رJ / #دارة ا ا - 4د دي :ا )و ض ن ا Iرر
ا ،/ا )دد ،1998،14ص .91
106
تا ا ا ء ا داري ا ر
:ون _ # / ## /4T /ن ا Iرر وا =ط ،Gأي أن :ون ا Iرر ' & # /رة
و4وع ا =ط.1G
و *( ا ) وم ؤو /اCدار ،/ 7م ا :ل '$را أ =طG
روع 9 ،ر:ز *( أي أ س ' 4و' $@: ،دار 4رارات Eر #و&ود )ل Wر
دي ' dن $رف * وس Jدارة أ_' ء ا 7م ل رو /أو إدار W /ر
ا 'و .2/ '#ط
:ل ا Iرر &ب أن :ون #را ،أي أن _ل أ ا ر:ن ا _ ' وا
س :ذ ك أن '0# 7ق ا و4وع: ،3 ' & # /رة ذ ك ا =ط ،Gوأن :ون
م /E$ # 9 ا ' 7ون) T ،و ض ن ا Iرار ا ا Iرر و/ )I
ا 'ظ م ا ) م واiداب ا ) ،/ ددة & وز ا )#د ا رو /وا ' 7و' /وا ا
وأ= را &ر ا =درات ن إ T ، 7 _) 9 Tو ض *) /7ن 7ل
&ب أن :ون ا Iرر 7 * T# 4و م '7دا.
ل وا $ر ت ا ن ا ت ا را / #ا ر /# ؤو /ا & إن
Eء & Hا روط ا / *: أ م ا I7ء اCداري Hا #رھ E: ،ا ط)ن
:م * Iرر ) #و ض ا ذي ' ب &م * ،و ن _م ذ ك # ،ط ر# 4
د أو )'و 4أو ھ = $وأ ، :Tوا ذي 4د :ون ،7 ا Iرر ا ذي
' & /ا ر :ن ا _ /_Tا #ق ذ:رھ . 'Eس ا و4ت ،وا ذي G )
) ن أن :ون _ / ( _#ت ا =ط Gو 7ق ا Iرر'@ ، و'و&ب #ذ:ر أ'
را#ط # / ## /ن ھذا ا Iرر وذ ك ا =طG# ،Gن :ون ا Iرر ' & /ط= / ) #طG
ا ) لG ' ،ة ا ) رف، ود & ) :/ا= $ص ا I7ء اCداري ' #ز ت اCدار ^ /راد و ط7 # أ د -1
':در ،/ص .166 اC
#د ا 7در :/' #ط 7 #ت ا I7ء اCداري ،ر&# Hق ،ص 155 -2
3
- MEL Yaagoubi، droit administratif Marocaine، imprimerie Arrissala، Rabat 92، p 293.
د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ر&# Hق ،ص .234 -4
107
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ،ص ا ) ل ،ر&H دو & * :/ا= $ص ا I7ء اCداري ' #ز ت اCدار ^ /راد و ط7 # -1أ د
.275
د :را :ا ' 7ون اCداري ،ر&# Hق ،ص .460 -2
ل رو :ا ' ز ت اCدار 0 # /رب ،ر&# Hق ،ص 185 -3
#ق ،ص ا ) ل ،ر&H ود &) :/ا= $ص ا I7ء اCداري ' #ز ت اCدار ^ /راد و ط7 # -4أ د
.271
- 5أ د أ&)ون :ا I7ء اCداري ،ر&# Hق ،ص .16
: - 6ر م رش :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #ر&# Hق ،ص .169
108
تا ا ا ء ا داري ا ر
$در ن أن ُ Gل اCدارة ن ا $ر ت ا '0# '@ ، وظ Eن )#ن
وظ.1 E
ؤو /ا (* / 6 7ا =ط7 Gد )ب ا ر H 9ت ا إط ر Iف و
:م اCط ر ا ) م إر ء د 6م &د دة وا &9د ا ، 6 I7دورا #رزا
واة & ب #دئ ا )دا /ا /7وا دود )7و / * ؤو /اCدار ،/
/ا را/ # ن وز = * Hطر #ن ا Iرر وا & I7 #ء و7 لا
ا )' .2/
ھذا ا & ل7' ،ل بء ا #_Cت إ ( ل 4ر ' /ا =طG و ر ب *( إ
ط HاCدارة ا *ل ن ث ، =طG =*ل ' ط ق اCدارة ا
إن ھ أرادت ا =*ص ؤو /وإ_ #ت دم ار = # :ط Gن & '# ، #ل * ا
ؤو /إ_ #ت و&ود =ط Gن & 'ب ا Iرر أو إ_ #ت ا 7وة ا 7ھرة، ن ھذه ا
ن ؤو / )*ق 7#وا د ا ل ھذه ا 7ر ' /أ م ا I7ء اCداري و &ل إ
ل اCدار /ا د .3/ ا Iرار ا ' & /ن ا
ت ن أ' ط /ا & ؤو /اCدار /ا ' &/ أ'واع ا و * $Eل
رورا 0ل، وء أداء ا ن ؤو /ا ' &/ Iر #دا /ا ' ا را/ #
ؤو /ا ' & /ن ا #طء ل (* ،أن '= م # ؤو # # /ب دم إ'& ز ا #
ت ا را./ # أداء أ 0ل ا &
1
- chopus René Pedro،administratif général، 2 eme ED MONTCHRESTEIN 1985، tom، p 886
= 4 :ر ' /ا =ط G: Gس * ؤو /اCدار ،/ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/ا )دد /' ،125 - 2و'س ا
،2015ص .177
- 3و'س ا = 4 :ر ' /ا =ط G: Gس * ؤو /اCدار ،/ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/ر&# Hق ،ص
.121
109
تا ا ا ء ا داري ا ر
، وء أداء أ 0 ت ا را / #ا /& ': / 6 7 ؤو /اCدار &* / إن ا
ل ا / # & Cا $درة ن اCدارة وا 'طو = (* /ط،G ت & Hا 'درج
)ددة.1 أ4رھ ا I7ء و$ورھ ؤو /ن ھذا ا #7ل ھ ا و 9ت ا
*( أ س ا =طG ؤو / رب ا ث ' ب ا =ط Gإ ( ا ر ق
ء ،و ن أ _* /ذ ك G:ن $ب ا ر ، 7إذا أدى ا ر ق ا =د (* /و&
ا واطن #رض ' & /دم و /ا :ن.
: :م * / :اCدار # /دار ا I #ء 7د & ء و '#ء *
وق ا #ت أو9د /ا Iر / ا $در #ر #" ،/2012/5/22 bؤو /ا &
ن طرف #ذا ا وق أ_' ء رة ا T0 4ت# لا 0را ا' /ن أ
4 7#درة 30000درھ )و I 7د ا :راء ،وG#دا6 إط ر ا د
/ا /7 T ن ا = 6ر وا Iرار ا ق د د ا )و ض ا و&@#راء =#رة
/ا Iر / ن &راء ھذا ا 0ر ،وا ' دا إ ( ذ ك $در ا :م *( ا & #
ن / :ا Iرار G#داء )و ض 6 Eدة ا د =ص ر6 وق أو9د ا ' /
* ا 6 $ر".2 H ب 900000 k*#درھ ا # # /7 T
/ا Iر /& ' /وء ا ) ل ا ذي ؤو /ا & إن ھذا ا :م _ ر
ؤ:د ' 4 ) * /د ) ، ت 7 #وق ا ن =Tل ا 0رات ا 4ت#
دوث ا 0ر رار ا را ق ا ) E ،/رض 7د 4م ا )7د اCداري *( :رة ا
رار ا ر ق ن & / ن & ،/و I#ن ا ا ّTزم : #ل 9س #وازن ا
/ا Iر / ق ا& ؤو 7* /ة *( /ا ھذه ا &)ل أ=رى،
. ق #د &راء ا Iرر ا ذي
110
تا ا ا ء ا داري ا ر
:م * / :اCدار ': # /س وء ا 7د ر :ذ ك 7د & ء و/& ':
م =Gذ )#ن دام أن ر 6س ا &*س ا & #ر # bر " ،2010/8/19 bأ'
ث روم ا د وة : #م *( ا &*س ا & ،/6 ا # 9ر و )4ت $م ا
رع ا ر / Iوا ن 4ط) ر ن ا د ن ) #و Iت ا ' &/
*( / :اCدار / :ت ا ث '# #ء، دھ #و&ب ر= ص ' 4و'
ن )و Iإ& *د G#دا6 =ص ر6 /ا Iر : /واري ا&
دد ھو ا Iرار ا ' & /ن ا 'زاع ا &#ري ) 7ره ا 0ر ا :ل '# #ء: ،
ل ا 6 $ر".1 7 #ر ر ا =#رة ،م ا :م 116539 k*# #درھم H
/ :اCدار ': # /س #ر b ن ا :م آ=ر $در و #ر&وع إ (
ؤو /ا &*س دف إ ( ا :م 7 #ر ر 7 " ،2015/03/05د أ4رت أن ا د وى
Eظ ،/وذ ك *( ا ) 7رات ا ر ر ا طر 4ت ن وا/)4 ا Iري ': #س
'ط ق ا $Eل 79ن ق .ل .ع ،وا دة 8ن ن ا Iرر ) #و ض ا د
' 4ون 90-41ن ر ' ا دا6م ن ** / :ك ا طر 4ت.
ن ) 4د $=#وص ' ز إ 9أ' و)#د إ&راء ا =#رة ،ا QIأن ا د
7# /وIوع ا ر م ا ) 7ري دد ،...1848 ا 7ط) /ا ر6 E / Iدة ا &
ل # / :ر ض ط*ب ث I4ت ا ) ط*ب ا )و ض Wر #رر،
را Hا د وى ا 6 $ر".2 لا د ؤو *& * /س ا *#دي ،و ا
رع #و&ب ا *$Eن 79و 80ن G# QIن ا ن ذك وا'ط4T
ت ا را/& ': / # ؤو /ا & رب ق.ل.ع ،و ) ا ) ل ا 6 I7
'Eس ا و4ت و ^ 77راد'@ ، :ل Iررا وا ر #: ^=ط ء ا
ث ت ا را: / #ون Wر (* / '#أ س ' 4و' ، ؤو &* / ر Iأ/
:م ا / :اCدار ': # /س ،دد # ،12/2010/241ر # / I4 ،2010/8/19 bد ا Tم ا ر I Eد ر 6س -1
/ا Iر : /واري ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/ا )دد ، 2015 /' ،108ص .343 ا&
:م ا / :اCدار ': # /س ،دد # ، 2014/7112/59ر ،2015/03/05 bا *ف ر4م ،2014/7112/60 -2
' ور. Wر
111
تا ا ا ء ا داري ا ر
112
تا ا ا ء ا داري ا ر
ل ا و:و / ت ا را^ / # ؤو /ا ' & /ن دم أداء ا & ) #ر ا
/ا ،/7#و ر& Hإ ( *#ور ا :ر ا = # /$ر نا ' 4و' ،أ دث ' #
ءت و ( #ره E : زا *ط ت اCدارة م )د ا ا را ق ا ) و ،/
أرادت ،و ':وا&ب *( ا وظف ؤد :#ل أ ' /و رص م *( ا / *$
=ذه ا ر ق ' 9 #ع ن أداء =د / و4ف *# ا ) ،/و _ل ا =ط Gھ'
ث ر ب *( و E4ا *I #رر $ب :ون *ز ' 4 #و' ، لا ا
.2 ؤو 7رر ا راد و#
ت :م * / :اCدار # /دار ا I #ء و '#ء *( ذ ك 7د & ء
م :ن :ن ا _ #ت أن 7وط ا ) ود ا :ر6 # #ر " ،2006/8/1 bو ث
# # ،/رھ * ا& #ب ر& Hإ ( ا د ،/و :ن إ ( دم ا /' $ا
ث ؤو ،.../ / :ا * )ن ر (* /ا '9رة ا ) و '@ / ا& /ا
د :را :ا ' 7ون اCداري ،م س ،ص .463 -1
: - 2ر م رش :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #م س ،ص .170
113
تا ا ا ء ا داري ا ر
دث ؤو /ن /ا Iر * /دار ا I #ء :ل ا ل ا& #/ : I4ت ا
595550 k*#درھ ،إ ( رة ا د ،/وG#دا6 *( 7وط ا ) ود ا :ر6 #
ا $ر ف ،ور ض * طل 4دره 500درھم ،و *( ا & 'ب ا )و ض
ن ا ط* #ت".1 ا4#
ت ا را / #ا (* / 6 7أ س دم #4ول ا )Eل ؤو /ا & و 7د ر ت
:ن وا =د /ا 'وط # /ط7* 7#وا د ا ' 7و' /وا 'ظ /ا & ري #ا ) ل .أ'
:ون ن ا 'وع :ون د ،/_ # /وI)# ل 'و I)# ،/ أن :ون ھذه ا
ا #رو4راط أو اCداري.
0ل ا) و / دان ا _T ،($ $ر ت ا د /ا 9 /_ #
W ،/6ر ،/ ':و Eو )* /وم رWم =طر ا )دات أو ' ك أوراش ' $
7د ل إدار : /ا )*و ت ا = ط /6ا 0ل: ....ن ھ' ك أ Iأ ا
ا .Q $
ن ا )Eل : :ن أ Iأن )*ق ا ر & @#م اCدارة ،أي إ Wر أ'
ء .2 *ز )E# /ل ا و4ت ا ذي :ون
/ :اCدار # /ر #ط #ر b ھذا ا $دد4 ،د أ$درت ا و
وق / I4ز #دة ا ر 4وي Iد ا &*س ا *#دي : ،2004/08/09
ا &* */ا د ( * /ا "أن ار #ط =ط Gا & ا 0رب & ،ء
،و دم I # ، ' $رر ا ذي أ $ب ا د ،/ :ر '4وات ا $رف ا $
ن ا E '9ع ' ،و:ون ھذا ه و ر ' 0ورة # &)ل أرI وا _ل
: - 1م ا / :اCدار # /دار ا I #ء *) ،ق *( :م ا / :اCدار # /دار ا I #ء ،ت دد # ،22ر b
/ I4ؤو /ا & ت ا را / #ن ا Iرار ا ر /#ن دم /' $ا 9دة ا :ر ' ،/ 6 #ورات ،2006/8/1
ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/ا )دد ،2006 /' ،108ص .302
ل رو :ا ' ز ت اCدار 0 # /رب ،م س ،ص .189 -2
114
تا ا ا ء ا داري ا ر
إ داث ا Iرر و &ردا ن أ #T /ت أ=رى ،ا #ب ا ' d ا =ط# Gذا
ا $ول *( )و ض".1 )ط ا ق * د /
# ت ا را / #ا ' & /ن دم 4 ؤو /ا & وھ:ذا 'رى أن
،/و ': ن و& ھ _:رة ،و _ ل ذ ك أن 7وم اCدارة '@#ء ' fت *( أ
و *( ا و& ا Tزم $ب ا راد Iرر ن &راء ذ ك: ، 7 9وم ' $#
ا = ذ ا Tزم $ر ف ه ا ' I Eت إ ( ا طر ق ا ) م ' & /اCھ ل ر#ت
ا '7وات ا )دة ذ ك.2 ه ھذه ا
ؤو /ا '/#$ ا I4 :م اCدار / و ن ا Tظ أن &ر /#ا
& د )#ض ا ھداف ا را /إ ( ت ا را#) ،/ #ت دورا *( ا &
ل دو /ا ' 7ون ،وا ر /#Wا :دة د م ا ر /# 4ا (* / 6 I7أ =*ق إط ر 7 7
:م * / :اCدار ': # /س #ر ' 12 bر ،1996 اCدارة ،وھ:ذا & ء
Q#ا H# ا T / I4م Iد ا & و /ا Iر /د ' ': /س ' &W /ر4
ء ا ذي أ ق أIرارا د /و )'و '# # / ا و #ب * &و /ا Iر /
ط ت ا Tز $4 /د Eدي ' ن" ،و' & /دم ا = ذ ا & و /ا Iر /ا9
و_#وت ا ) # /4Tن ا Iرر ت را Q#ا و&ود )* ا و4وع أIرار
و ة ا د ا ز م، #ب $7ر ا & و /ا Iر ،/وا ذي وا =ط Gا _ل
و& #ا )و ض ذوي 7وق ن طر / :ذ ك =ط Gن ر #: ا #رت ا
ؤو /ا & و /ا Iر /ن ا دث و وIت ا Iرر ا ،/ Iوأ4رت
4دره 30000درھم". ن ا Iرر ا دي k*# #إ&
7ق #و ر _/_T ؤو /اCدارة ا ر (* /#ا =طG و ن ا )*وم أن
أر :ن ھ :أو 9ا =ط Gا وا H4ن اCدارة ،و_ ' ا Iرر ا Tق $#ب ا Gن،
: - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،،،،دد $ 116در #ر / I4 ،2004/08/09 bز #دة ا ر 4وي Iد ا &*س ا *#دي
وق أر )#ء ا 0رب ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا * /وا ' ،/دد ،2004 ،59ص .227
د ا ط وي :ا I7ء اCداري ،م س ،ص .126 * -2ن
115
تا ا ا ء ا داري ا ر
:م اCدار /و I4ء ا )و ض /*& ،ا ' رة *درا ت ا ' 7و' /واCدار ،/دد ،2013 /' ،04 د ا &' :ا -1
ص .176-156
116
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ،ص .35 را ، 7ر&H #ب - 1د دي :ؤو /ا & ت ا * /ن ا Iرار ا
- 2أ د أ&)ون :ا I7ء اCداري ،ر&# Hق ،ص .153
_ - 3ر ) /و' :ا I7ء اCداري ور (* # 4أ ل اCدارة ،ر&# Hق ،ص 2014
د ا ط وي :ا I7ء اCداري ،م س ،ص .133 * -4ن
- 5و'س ا = 4 :ر ' /ا I7ء G:س * ؤو /اCدار ،/م س ،ص .195-194
117
تا ا ا ء ا داري ا ر
ش وا & ل ث ظ ھر ا 7Eر وا إذا 'ظر' ھ' إ ( وا H4ا _:ر ن ا واط' ن،
ول/$ = ، ' رة : #ل 'ظرا :و' ') م ن ا I 7 زا ت ،/ وا
' #طق ا 7رو .1/
أ :س ا Aط ا ; ا 0 1ا :78 9ا &Cو
ؤو # /دون =ط4 Gد *( ا = طر ،أي ا ؤو /اCدارة '#ء إن
ا )د د ن ا 7ط ت. ع & ل د=ل ا *ط ت ا ) و / ظ رت ' & /ا
ا 6دة ،و *( *( ا =ط Gھ ؤو /اCدارة '#ء ا #دا ' : /ت E
ھو د دھ : ، ده ا ر Hا ) ول # ا =$وص ا =ط Gا & م ا ذي ا
ا ر *$E* /# ' #ن 79و 80ن ' 4ون ا 9زا ت وا )7ود.2
:ون ا =طG ت ا را ،/ #ا ؤو /اCدار &* / و ن ھ' إذا ' :ت ا
@ ،ن 7وم *( _ /_Tأر :ن وھ :ا =ط Gوا Iرر وا ) /4Tا ' # / ## أ
ؤو / (# ت ا را / #ا # / 6 7دون =ط ،Gأو ؤو /اCدار &* / ا
$ول ا Iرر ن اCدار (* /أ س ا = طر7 ،وم *( ر ':ن 7ط ،وھ
،أي #ن ا ) ل ت ا را ،/ #و 4م ا ) /4Tا ' # / ## ل 4ت #ا& &راء
وا Iرر ا $ل * Iرر.3
ا _' ،/ 6و 7وم #دور * : ؤو /أ' ن =6 $ص ھذه ا أ' :
* /# ' #ؤو /اCدار (* /أ س ا =ط # # Gرھ ا 7دة ا ) ،/وذ ك
Hا )دا ،/ذ ك أ' 4د ) رI ا راط ر:ن ا =طG :ون ا 9ت ا
/ :ا واط' ن، ر :م $ب ا راد ن &راء ' ط اCدارة أIرار 9
)رض #ء ا)د /ا # /ث & وز ا *( 4در ن ا & و :ون
ا واط'ون.4
- 1د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/م س ،ص .137
د :را :ا ' 7ون اCداري ،ر&# Hق ،ص .463 -2
- 3د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ر&# Hق ،ص .237
_ - 4ر ) /ون :ا I7ء اCداري ور (* # 4أ ل اCدارة ،ر&# Hق ،ص .213
118
تا ا ا ء ا داري ا ر
: - 1ر م رش :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #ر&# Hق ،ص .175
- 2ن $ب :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #ر&# Hق ،ص .66
ل رو :ا ' ز ت اCدار 0 # /رب ،ر&# Hق ،ص .195 -3
119
تا ا ا ء ا داري ا ر
#ق ت ا را& / #ب و: #ل ؤو /اCدار &* / *( ا و #د _ '
ن ا )$ب أن '7وم '$ #ف ا 9ت ا = ، # /$أن 'ذ:ر 'G# #4ل ا $Eل
ؤو ./ ا _ر = *ف ا 9ت ا 'ط7
'Eرد #ا ' 7ون اCداري ن ؤو /اCدار '# /ء *( ا = طر ا
/دم و&ود =ط Gن اCدارة.1 ( ا ' 7ون ا = ص7 ،رر ا )و ض
ؤو (* /أ س ا = طر ،و'ط ، 4ن @ذا ' :ت 4وا د ا و#
ر' : ،ھو ا ل * /# ' #ؤو (* /أ س ا =ط،G *& H'$س ا دو /
9ت *( أ س ا = طر ھ ؤو / 9ت ا أن & H @ن ھذا ') 9
*( ؤو / 9ت ) '7 /وم ا رع 4د د=ل ،و=*ق # ،/ 6 I4ل إن ا
9ت '$وص ،2و #ذا و&د أ س ا = طر ،و #ن 7 / E :د ر ا )و ض
' 4و' )ا 7Eرة ا و (( ،و 9ت أ=رى ن H'$ا I7ء )ا 7Eرة ا _ ' .(/ *
%ء /01 !Wو ا ;86ة ا,و :/ا
ا T%ص ا 6
ت ا را/ # ا& ُ Gل * رع & و /ن ا 9ت ا دد ا
$#دد ا 7م 'G#ط ،ذ ك ا راد وھ $ب # /& ':ن ا Iرار ا
ؤو '# /ء *( ا '$وص Eرا و /ھ' د د ا )#ض ' : ') ل *(
. : ت ا را/)I = / # ) #ر ا & ا ' 7و' /وا
120
تا ا ا ء ا داري ا ر
121
تا ا ا ء ا داري ا ر
ؤو ) /و Iم ' 0# ،ض ا 'ظر ل ھذه ا = رة و ' Eذھم ر ق
* م.1 را 7ت ؤو : /ون *( أ س ا = طر ا ن أي =ط ،Gأي أن ا
ل و را *( 'Eس ا 'وال ' Tظ G#ن ا I 7اCداري ا 0ر# #دوره
ؤو / ا ) /أو ا *4Cم _T ل ث ت ا را،/ # ؤو &* / ا
أ Iء ا &*س.2 4د )رض ا Iرار ا ' & /ن ا وادث ا
ث ؤو /اCدارة ن إ # $ت ا ) ل، ھذا ا & 'ب :ذ ك د=ل :
* زم اCدارة ) #و ض ا وظ Eن ا ذ ن # $ون أ_' ء ا ) ل ،3و دام أن اCدارة
ر * ا) ل ران *( 'Eس ا ' dا ذي ا ) و /ا 0ر / #وا ) ل ا 6 I7
:م W T ،را /#ن أن _Gر ا ) ل ا # /$ = 6 I7 اCداري وا I7ء ا Eر'
،أن أ دأ : ،وا ذي & ء وا 7رارات ا $درة ن ا I7ء اCداري ا Eر'
ط Hإ_ #ت أي =ط Gن م ن ا د د أ_' ء ا ) ل و ': Tأ $ب #ظ
)و ض & 'ب اCدارة ،وھ' (I4ا &*س #ؤو /اCدارة ن ا )دا I 7 /
ر ا ر ق.4 ر: ا ) ل *( ا = طر ا ' /6ن
* أن و /ا راH &# / # *( ا & )ن و'
ن 'Gأن # $م وأ وا' ،ن & Hا 9داءات أو ا Iرار ا و وظE
ت ا را / #أن *( & س ا & م ' ،ھ ك *( أ' '0# وھم $#دد إ'& ز
$ب أ رادھ ط'* 7#ظم ا ) ول ؤو /ا ' & /ن ا = طر ا *وا ا
7وق و:را /وظ. E ، #وا را
ن ا.7طرا ت وا ) Aل ا7 -ا .رار ا
ؤو /ن ا = ذ م ا رط /اCدار : ،/ون ر إن اCدارة
ظ (* /ا / $ا ) /وا /' :ا ) W ،/ر أ' & Hا دا #ر وا&Cراءات *
:ا ' 7ون اCداري ،ر&# Hق ،ص .464 د :را -1
ن ا ظ ر ا ر ق 1.15.15ا $در 20ر Iن 1436ھـ ) 7و و E' # (2015ذ ا ' 7ون ر4م -14 - 2ا دة 55
) 9ت وا 4م. 112ا )*ق #
د ا ط وي :ا I7ء اCداري ،ر&# Hق ،ص .184 * -3ن
:ا I7ء اCداري ور (* # 4أ ل اCدارة ،ر&# Hق ،ص .215 _ - 4ر ) /و'
122
تا ا ا ء ا داري ا ر
أIرار س 7ط اT=Cل ' #ظ م ا ) م ،و '&م ' دث أ داث ن 'G 4د
ؤو /س ت ا را/ # / :ا ' س: ،1ون ا & * ) و' ن HاCدارة وإ'
ن 'Gأن ر ب أIرارا و4T4ل *( أ س ا = طر ا '#ء *( =ط ،Gوإ'
ؤو /ن )و ض ھذه ت ا را (* / #ا ) وم راد ،ھ' :ون ا & س#
ا Iرار '#ء *( 'ظر /ا = طر.
ل ا رط /اCدار / *( ذ ك # ،ن ' أ' 'ظرا 9داد أ وG
م 7 ،د :ن ن ن ،إ ( ا ' ط /ا 7 # /*$وق ا راد و ر _:ر ن ا
زاو ( :ون ا ' ط /ا *ر /# 4ا / 6 I7اCدار ،/ ا Iروري إ=I
"ا / $ا ) ،2/ا /' : ا & ' #ن ا * $ن ت ا را / #و= /$ ا&
:ل أي Iرر ^ راد وا واط' ن. ا ) "3/أ_:ر '& /و 6دة : #ل 9
ء ا 9ط رة نا " لا + -ا .رار ا
)ل د ن، = *ف ا رس ' ط ت ا را / #وھ إن ا &
راد. إ ق ا Iرار # #ب و 6ل وآ9ت =ط رة
:ن أن :ون ## ' ت ،وا رات وا ) ل ددا ن ا
ت ا را: / #ون ن ھذا ا وا@ H4ن ا & ا راد ،ا'ط4T وادث Iرر '
#ب * ق ا راد # #ب ا وادث ا ط ) # /#و ض & Hا Iرار ،ا
رات E: 6ق ھذه ا ،و و م $در أي =ط Gن ' أو ر
:م / رة ا & إ_ #ت و&ود Iرر ،وIرر وا ) 4Tت ا # / ##ن ا Iرر و
ؤو /إ #_@# 9ت =طG /ن ا :ن أن ) (Eا & ) #و ض ،و9 اI7
رات ا /)# &در ا Cرة إ ( أن ا ' ز ت ا )* # /7وادث ا ا : ،/ I
123
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا را# ) / #ر 'در& I /ن ا دان اCداري ،و #ث ا 'G # I 7ط7# *&
*$Eل 79ن ق .ل .ع.1
2ا " ل ا )/+ . ء ؤو :ا ا )Eرة ا 8
=ص ل ا / 6 I7دورا *( ا ؤو '# /ء )رف ا
9ت &د دة 7م 7ر nا &9د ا 6 I7 ت ا را ،/ #إذا 'ز ت ا&
)ددة ت ا را (* / #أ س ا = طر ،وھذه ا 9ت ھ ؤو /ا &
س إ.ّ 9 'ر:ز *( I)#
Fلا" نا -ا .رار ا
0ل ا ) /ا & ر (* /ا ) 7رات ،وا '&زة 4د ' dدة أIرار ن ا
'ط ق ا ر ق # و ،أو /و#وا ط= /ص 7ق '/)E إط ر
0ل '$ب 0ل أو # #ب دم ' Eذھ ،وذ ك ن ا ا ) و ،أ_' ء ' Eذ ھذه ا
ل ،أو ا 7م G# أو إT$ دة '##ءه أو ھد *( 7ر ،إذ )*ق ا ر
* ت ا 'ظ /أو ا & ر أو ا )' / ر #ط : # /د أ دة ا :ر #ء أو ا *Eون أو
ت ا =Iراء ا ) و .2.../ #
ت ا را،/ # 0ل ا ) و /ا ' & /ن ا & وا Iرار ا ' /6ن ا
د_ # /رض ' & /إ دى أن :ون دا I E : ،/ 6ن ا ' &م ن ا 0رات ا إ
وق 7ر را Hا د وى ،أو أن 0ل ا ) و /أو رور =ط :ر6 # * تا
طور ا '#ء W ،ب Tت 6ط :ون ا Iرر ر ، Iو ن أ _* /ذ ك 7وط
Tك د_ ،/أو 7وط أ د ا ودع * )دات ا # '9ه *( Eرة أوراش ،أو
ا :ر.3.../ 6 #
را ' ، 7ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة #ب - 1د دي :ؤو /ا & ت ا را / #ن ا Iرار ا
ا * /وا ' /* * ،/وا H Iا ،/ا )دد ،1ا ' ،1995 /ص .39-38
: - 2ر م رش :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #ر&# Hق ،ص .178
ل رو :ا ' ز ت اCدار 0 # /رب ،ر&# Hق ،ص .197-196 -3
124
تا ا ا ء ا داري ا ر
*( أ 0ل د=ل ا I7ء اCداري Eرض ر# 4 ن ذك وا'ط4T
( 0ل دا / 6أو ر،/ I #ن إذا ' :ت ا ز ت ا را : ،/ #أ' ا&
إط ر ر:ز ووا.QI و4رارا إ$دار أ : '(
:م * / :اCدار # /ر #ط #ر " ،2008-02-12 bأن و4د & ء
و H ط /ا '#ز ن إ ( ھدم ط*ب ا )و ض ' & /ا 7رار ا را ا د
ا Iرر ن #4ل ا &*س / :اCدار ) # /و ض ا د ث I4ت ا ا رع،
".1 ا&
ن : # / :م 6 Eدة ا د ن )و I :م آ=ر I4ت 'Eس ا و
دا ن #4ل ا &*س 7وط &دار :ن ا Iرر ا )'وي ا ذي أ # $م/& ' ،
و ة ا دة =د & /ا )*وي.2 #ب ا د ( * ،
:م وا 7رارات ا $درة #ذا ا =$وص 'و&ب #ذ:ر و'ظرا 'درة ا
ت ا را / #ا (* / 6 7ا = طر :ن أن '$ب *( أ' ط/ ؤو /ا & G#ن
T )ذرا أو 0ل ا ) /إ ( &)ل د=ل ا ) 7ر و أدت ا )ددة: ،
:ن أو &ب ا 'ور ن ا ل ا E 9دة ' ،أو ' ' d #ث )$ب أو
0ل ا ) /أو '&م ' #4 # Hل إ م ا ن 'ظر & ل :ن ر '
*: ه ا #ط' /إ ( أرض رب ا /ا '#ء *( أرض )دة * '#ء ،أو ا
&# /وار ا 'ط 'C /& ' /7ء #و / ر را: / 6ر / )#ض ا راد ،أو ا'
أ د ا ' زل.3
: - 1م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد # 297ر / I4 ،2008-02-12 bإ#راھ م & #ري Iد ا &*س ا *#دي *Eت،
' ور م .م .إ .م .ن ،دد ' ، ،83و'#ر-د&'#ر ،2008ص 266
: - 2م ا / :اCدار # /ر #ط ،دد # ،983ر / I4 ،2004-10-50 bور_= /د & /ا )*وي Iد ا &*س ا *#دي
*ر #ط ' ،ورات م .م .إ .م .ث ،ا )دد ' ،59و'#ر-د&'#ر ،2004ص .216
د ط وي :ا I7ء اCداري ،ص .197-196 * -3ن
125
تا ا ا ء ا داري ا ر
126
تا ا ا ء ا داري ا ر
وھ' :ون اCدارة ط /)# # /#ھذا ا ' Eذ ،وإ زام أطراف ا د وة E' #ذه: ،ن
ث Iرر ا راد ' &/ =*( ن ھذا ا ' Eذ 4د ظل ا :م #دون أ_ر، 'د
#ء ا ) ،/و )#ذ ك &د' واة أ م ا ھذا ا ' 9ع ،و#ذ ك اT=Cل # #دأ ا
/ 6 4ا = طر ا :م ا ،/ 6 I7و درج أ م أIرار ' & /ن دم ' Eذ ا
ُ Gل ' اCدارة و و 0#ب أي =ط Gن د' .
:م ا / 6 I7س ن ' Eذ ا و ؤو /اCدارة # #ب ا '
رو 7 ،/د ا /7 7وى ط #ق * ؤو /ا ' & /ن ا&Cراءات اCدار /وا
:م ا # ) / 6 I7ر 4رارا *( أن ا ' ع اCدارة ن ' Eذ ا ا #ر ا &*س ا
0 C #ء، ا ) ل ا *ط& /وز ا ط)ن و )# #ب ا طط *# إدار
TIن إ / ' :ا :م ) #و ض.1
* ' Eذ م &د طر 7 :م ا _:ر ن ا إ 9أن ا وا H4و ^ ف أ #ن
ثھ ت ا Iر ' /وا 7رو ، ،/ ت ا را /$ = ،/ #ا & ن #4ل ا &
م 'Eذھ 'ظرا _:رة ا : 9م وا 7رارات ا / 6 I7ا $درة Iدھ ،وا
)ددة أ#رزھ ا )'ت وا ' 9ع ا ) د ن #4ل ا وظ Eن ورؤ ء # 9رات
:م* /$ = ،ك ا $درة ) #و ض، ' Hأو 6ك ن ' Eذ ا ث ت. ا&
زا' / :م ا / 6 I7 /ا = E' /$$ذ ا وذ ك #د وى دم و&ود ا وارد ا
./ ا&
ا $درة ؤ=را $=#وص ا ' ط/ :م وا I7 و ) #ر ن أ#رز ا
/ :اCدار # /دار ا ذھ#ت إ ت ا را،/ # ا& 7وم # ا =ط رة ا
أ)ب ##ت أIرار 'ظر ا I #ء دد # ،1729ر ،2010 bوھ
# /و :ورة. & *Eرو ' /ظ
* /وا ' /* * ،/ ؤو /اCدار ،/ا &* /ا 0رJ / #دارة ا دان ا دي ،ا )و ض ن ا Iرر -1د
،/ا )دد .1998 /' ، 14 وا H Iا
127
تا ا ا ء ا داري ا ر
"أن أ ) ب : ت ث &ء ذ ك، و4د ' :ت $ر /
*/ ا Eرو # ) /ر ن ظ ھر ا9 E 9ت ا ) / #ا 'ظ /ن طرف ا *ط /ا
/وا ر& ' ت ،وأن ھذه ا ) ب : ا ' #ت ار ت ،وذ ك أو ا &
4د ر ب *= ول و دة ا #رود ،و ط H#ا =طورة ' #ظر ) 9 #ط) #
دا ت أو *& ور ا Iر و# ر :ن ن ذ ك ن أIرار واء *
=*7ت إ / ' :ا =طر ،و' :ت *( @ ، ' /' #ن ا ھ اCدارة ا 'ظ /
وو م Iرر ' ) #و ض أي *( أ س ا = طر ،و *زم # ؤو
/ / :اCدار # /دار ا I #ء *( & _#ت أي =ط ، ' Gو ن م :ت ا
* 4دره 6000000درھم H )و Iإ& *د #و :ورة G#دا6
ا 6 $ر".1
ت ا را/ # ؤو /اCدار &* / ا ' :ت I4 وأ م ھذا ا و HIو
:م وا 7رارات ا / 6 I7ا ا # / 6 7دون =ط /* *4 Gو' درة ،و '#ء *( & Hا
IEل ھذا ا & ل: ،ن ا 7ول أن ا I 7اCداري ا 0ر# م ا9طTع *
ت ا را (* / #أ س ا =ط Gا Eرض ،وا ذي ؤو /ا & /إ/ 4 /E$#
ؤو # /دون ؤو '# /ء *( ا =ط Gوا د ده' ،ظ م و ط #ن ا م ھو :
=ط ،Gو4د م ا : #ر ھذا ا 'ظ م ن طرف ا I7ء اCداري 'ظرا *)$و /#ا
/ Gإ_ #ت =ط GاCدارة /$ = ،إذا :ن ذ ك ا =ط # ، '7 Gث ' ) رض أ
.2 #ن و&ودا 9 رWم :و' *( ا Iرر أ ر إ_# ' ) $أ
: - 1م ا / :اCدار # /دار ا I #ء ،دد # ،1729ر ' ،2010 bورات ا &* /ا 0رJ / #دارة وا ' ،/ا )دد
د ا I $د وز ر ا دا=* ،/ص .296 / I4 ،2015 /' ،108
- 2د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا & ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ،/ر&# Hق ،ص .142
128
تا ا ا ء ا داري ا ر
129
تا ا ا ء ا داري ا ر
زة و'7ل ا *، / : اT Cن ن ا ' /)Eا ) ، /دون أن ' ظر $دور ا :م #
)رف ر4 و :ل د وى )و ض ن ا Tل *ك ا 0ر ن #ن ا د وى ا
ت ا را # ، / #ث *& Gھذه ا = رة ا د وى ا ر و I /د ا & #:را
7وم &'@#زھ إ ( ا Tل *ك ا 0ر ،دون ا #ع ر Hا ' و /ا إط ر ا
' 4ون 'زع ا * ، / :إ / Iإ ( د وى ا )و ض طرة ا ' 7و' /ا ) ول # ا
ت :ون ' & /ن ا د=ل ا دي *& / ؤو /اCدار /ا ن ا
ؤو T = # /ف ا را ، / #واء *( أ س ا =طـ Gأو #دو' ،و = *ف ھذه ا
ت ا& 7وم # 0ل ا ا Iرار ا ' & /ن ا ا Iرر ،و ' $ر
: QIذ ك أن ا د وى ا را ، / #أو ا ' & /ن إھ ل أو 7س ' : ،
1
ن د ون #ذ ول دم أداء ور &* ت ا را/ # ا ر و I /د ا &
)ن ':أن ،ا nا ذي IEإ ( إھدار ق ا =ص ا Iرر ،ا ذي
:م @#دى ا و 6ل ا &#ر /ا ظ #7 # /ول ن دن ا I7ء اCداري ' Eذ ا
ا _*/ اCدار ،2 /وذ ك ن =Tل ا *&وء إ ( ا ) ل و * /ا 0Iط ا
دد دا=ل أ&ل ا 0را /ا د د C /زام اCدارة E' #ذ ا :م أو ا 7رار ا 6 I7
7وق ا I 7ن.3 : #ل
1
د #ر ا ' ز ت ا & ت ا را ، / #م س ،ص: د ا 6 I7 /' : -ا 7رواوي :دور ا
.97-96
2
د #ھ :ا') :ت ھ &س ' Eذ ا :م ا I / 6 I7د اCدارة *( ا ) ل ا 6 I7ا 0ر ، #و4ف ا I7ء اCداري ا 0ر# -
ل ا ) ، /م .م .إ .م .ت ،ا )دد ، 2016 /' 128ص .14-13 : ن #دأ دم &واز ا &ز *( ا
3
وا& /أ = ص ا ' 7ون ا ) م *( Iوء روع ' 4ون ا طرة ا د' /ا &د دة ، 7' * -ط ط E' : /ذ ا :م ا / 6 I7
م .م .إ .م .ت ،ا )دد ، 123-122ا ' ، 2015 /ص .63 :
130
تا ا ا ء ا داري ا ر
&"
وا & )#دھ ا & وي و ا*4C إن ا د * # Hل ا Tر:ز /
ن ا Gن دف إ ( ط* #ت اT$Cح ا 7 :ر /#إ ،/)& ' / T$و ق
:ل ا وا )،/ ت ا را$ $ = # / # * ا ذي #ن أن دور ا & ا)م ا
ج ت ا ) ، /إ 9أن ذ ك ر ما Hا دو / ر :ا را & وأ
* /و ا = Eف ن دة ا را/#4 ر /ا $ $ =9ت ا إ ( أر / Iوا )/
) i #ت وا ' :ز ت ن طرف ا ر:ز ،وأ I ر * / اCدار /ا
7ق ' H & (* / ر /ا دوار ا 'وط# / ن ': وا و 6ل ا
و ت.1 ا
وا / Iا ) م و' #ت 7ق *ك ا 0ت أ و4د *ك ا 0رب ن أ&ل
ت ا را، / # /ا ر /# 4ا (* / 6 I7ا & ا د99ت ن أ#رزھ :إر ء د
ل ھذا ا $دد ا = رة ؤدي دورھ : #ل ) ل و' & ، Hو &)ل ھ
7وق ) د /#)$ /ود /7 4وھ :ا واز' # /ن 7 *( :م اCدار / ا
داف اCدارة * Q $ا ) م ن ا *ز و ر ت ا راد ن & ، /و #ن
ا $رف ن & /أ=رى. نا ر/ رك ھ ش
ت ا را: 9 / #ون #رھ ا & لا و &ل ذ ك @ن &و /ا
ن &و /ن _:ر ن ا رة و * /ا ' ل ،إذ ) رI دا6
7ق ا 0ت ا ر&وة ' ،و ن أ#رز ول دون ا:Cراھ ت وا9 : Cت ا
ا9T =9ت : ھ
7ق ت ا را E / #وم $ 4ر ن إن Eوم ا ر /# 4ا (* / 6 I7ا &
* Eت ن رة وذ ك ن دوره # 9دأ إ)# 9د إ * / ر # /# 4رة و /* :و
_* اCدارة ا ر:ز . / طرف
1
ر ا ' 7ون ا )*م، ت ا ) ، /ر ' /ل د*#وم ا ' -د ا =' : :ا دوار ا &د دة & س ا & ت وا & ت ر م ا
/را:ش ، 2015/2014 ،ص .107 : ض / *:ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 & ) /ا I 7
131
تا ا ا ء ا داري ا ر
132
تا ا ا ء ا داري ا ر
':م ث9 ا 'زاع &دون أ' Eم أ م * /ن ا&Cراءات ا )7دة _ر
)ل ذ ك إ)# 9د ا = ذ & و /ن ا&Cراءات # ،دءا 7 #ل ا د وى :رط ا /# :
Eء ا 7ل * )*و ت ا ' 7و' ، /و & * /# :#ا #Iط _ ،م ا ' د *ف وا
/ IC # ،إ ( إ&راءات ا 7ق 7رر و Eوض *: ا د وى إ ( I 4
/ :اCدار ، / ن _ ،م إ&راءات &* ت ا )#ض ا واG# /' ) 9ھل ا =#رة
ا . / I7 ن و4ت *#ت ط و
ا&Cراءات 9وا ق Hا I 7ن ا 0ر ا * ن : G#م ا I7ء :ل ھ
*ك اCداري 7) ،د ا *:ت 'طوي *( 'و ن ن ا )$و #ت ھ )$ :و/#
7وق * ،س ن #ب ا )دل أن H I وا #ت ا ر ، /# 4و ص ا I7
ن ا 9م أو دم إر ق ا ذ:رة /= '#ن ا 7رر ا ط)ون ا ط ' ن # #ب '
....
ا )را 4ل ا 'ظ # : /رWم ن و ر ا I7ء اCداري *( = *ف در& ت
ا' ظ ر إ' ء &*س ا دو /ا ذي أ *ن ' ذات ا ط /) #اCدار / ا I7
د ن ) / =ط #د&'#ر ، 1999إ 9أن ھ' ك را 4ل د ا دس ا *ك
ا ' زع أ م زا د ا I7 ، /وذ ك # #ب I /*4ءات ا I 7 ھذه ا ؤ
ت ا را / #ف ، أ #$ت و:و &* / تا ظل ا T$ ،و= /$ و
ث أن I 4 )&*،/ ا و ن & /أ=رى ھ' ك را 4ل 'ظ = /ص ا I7
د ' &) /دد ا I7ا طرو . * / ن Iق )&Tت ) ' ا
ر ا د وى اCدار / IC # :/إ ( اCداري و ل اI7 دود /
ل ل ل ا I 7اCداري &' ،د أن ھ' ك را 4ل أ=رى دود /آ ت
ث '&د Wب _ / 7ا Cم : G#م ا ' 7ون وا I7ء اCدار ن ا I 7اCداري ،
I 7ن أو ا *ط اCدار /أو أھل ا $ =9ص . واء )*ق ا ر #
:ل ن ا :Eرة دا=ل و و '/ را 4ل إ ( & 'ب ذ ك ھ' ك
) #ر اCدارة /# _ #ا *ط /ا 7ر /ن & ، /و ن & /أ=رى ھ' ك ا * / #ا
133
تا ا ا ء ا داري ا ر
طر و إ&راءات /#)$و )7دة ط*ب Iن =$و / $ا دة اCدار /ا
. /7 ) درا / * /وأ :د /
ل طH @ذا :ن ا Eرد ا ) دي 9 إ /E*: / :ا د وى اCدار :/
ل $ر ف أ=رى زا6دة 7' :ل إ ( د '/ ا ر وم ا / 6 I7و دھ : ،ف
:م اCدار 0 # /رب 7 /* *4ر'& H /م ا I7 أ=رى $= ،و $وأن ا
أراد أن ر Hد وى أ م ا I7ء اCداري إذا م ط ن إذا ا )رو، * /I
_/_T / :اCدار : ، /ون أ *( ا ور ا د ' /ا :ن 4ط'
#د ' وھذا ز د ن 7دار أ ) ب /E*:ا Eر ، أن *:ف ا= رات :إ
*:ف 7E'#ت ا Eر ،وا = ر ،/ : م 7 #ر ا ' $ب ر E'# وإ أن
دة ا / 6 I7وھذا E*:أ ) ب ا '7ل :ذ ك . ا _ ث ا $ول *( ا
:م ا :/ 6 I7 إ / :دم ' Eذ ا
:م 7#رار إداري ردي، ت ا را (* / #آ ) /ط ل ' Eذ ا ) د ا&
ا ' 9ع وا زام ا $ت و د 4رار *# #ر ض ا ' Eذ وإ وذ ك #طر 7ن إ
ث ا ' 9ع ن ا ' Eذ ) #ر #ر ض ا ' Eذ ، أن$ ،در اCدارة 4رارا $ر
ن. أ*Wب ا ت ا را/ # ا& *& Gإ * #وھذا 4رارا إدار
ت وا /#:ا I7ء اCداري * طورات ا &* /*$ و ن أ&ل
/د #ر ا Gن ا ر ن & G /ھ ل ا ' = #ن ا ذ ن أ 'دت م د ا را،/ #
* ،و:ذ ك Gھ ل رؤ ء ا & س ا ذ ن أ 'دت م *ط E' /ذ داو9 ا)م ا
ل ،وا و:ول _* ا دو /ن و9ة و ط*ب ا ر Gھ ل :، و 7ررا
إط ر ر /ا را /#4اCدار /ا ر #ط # /رو /ا 7ررات وا 7رارات إ م
'Eس اCط ر #9د :ذ ك ن ،و أداء ت ا را/ # وا /#:أ& زة ا &
و ر ا و 6ل ا #ر /ا Iرور /و Gھ * ،وا9ھ م #طر اCدار /وا / '7
ت ا را # ، / #ث أن 7ظت ا & ز اCداري أ #$ت أ_:ر إ ا &* /)#
. ظل ا 'ظ م ا Tر:زي ا
134
تا ا ا ء ا داري ا ر
135
تا ا ا ء ا داري ا ر
=ص ا &ز *( / 0#إ & د *ول ' 4و' /وا/ I ر) Iرورة د=ل
ت ا را./ # * :ت ا &
دود / ط* #ت & وز :م ا (7# / 6 I7ن أھم @ن ' Eذ ا و *
ت ا را / #و ) . E د ن &#روت ا & ا I7ء : #ل
_*/ & /د دة :ن ا & 9ه إ ( و * /ؤ ق ظل ھذا ا و
#رھ آ # /د * /ن ا *&وء إ ( ا I7ء Eض ا ' ز ت : #ل ودي ا :م #
:م ن & /و رع & Cد ا *ول ن & /أ=رى . =Eف ا )بء *( ا
د ت ا را/ # د ا 6 I7إ ( & 'ب ا & :أن )ز ز دور ا
د ن ر *& /د دة 7 ،وم أ ،و :ون ر/$ *( د #ر ) ل ' ز
رس وظ E6 *( ا #وء )##ض ا ز ت ا 'ظ (') # ،/أ' *( 4در
)#دا ن ا ) 7د ا #رو4راط : #ل Iن )Eل ا / :ا ' 7و' . /
#ل ا 7 '9ل إ ( ا د 7راط ،/ =ذھ ا دول @ن ا دا #ر ا و و
Iر م دا /؛ ظل Wر ' &) /و Wر 4و ،/وذ ك و 7ق ا ' /ا
/ :ل ا د (* ،ا #ر أ' إT$ح ا I7ء و )ز ز ا T7 Iن 7و
طH 7ر وا و رة IEء آ ن و * /د 7راط /وا 7و / /ا ا
#ره و * /وھد ،وذ ك ن =Tل ورھ ا 'Cن # 7ق ' / ظل ذ ك
ا I7ء ت و *( رأ دة ا ' 7ون وإ ط ء ا 7وة وا * / )Eؤ رض
/أ راده 7ق ا ن وا 7رار ا & Hو اCداري .إذ أن ا )دل ھو ا د=ل
و ظ ھرھ . 7ق ا و 6ل ا و /د م ا ' :# /ل أ : و#
136
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا ) لG ' ،ة ا ) رف، ود & ) :/ا= $ص ا I7ء اCداري ' #ز ت اCدار ^ /راد و ط7 # أ د
ا': Cدر ./
* ،/ط /)#دار وا6ل *' ر وا وز ،Hا ط /)#ا و ( ،ا '.2010 / أ ن ودة ا ) ' :اCدارة ا
رع ر Iن ل اCدارة ،ط /)#دار ا ' ر ا & ور 40 *( أ _ر /ا ) و' :ا I7ء اCداري ور# 4
و&دة ،ا ط /)#ا و ( 2005 ا:
* ،/ط /)#ا ' /ا ر #ط ،ا ط /)#ا و (. ت ا را / #ا & ل ا ) ري ،ا ر (* /# 4أ' ط /ا &
طرة ا د' ،/ط /)#ا ' ،/ا ر #ط ،ط.2015 /)# ا &واد أ *ول :ا و& ز
& /#ز و' :ا & /واT$Cح ا & وي 0 #رب /# : ،ا ر د ط ت ،ا ط /)#ا و (.2011
ؤو /اCدار :/درا 7 /ر' /# : ،/ا ' /I & ل ا د * ن' :ظر /ا =ط Gا =$
ا )$ر ،/ا ط /)#ا و (.
رع ا '$ر د ور ا Tم &دات ا 'ظ م اCداري 0 #رب ،ط*) /رزاق ر4م 28 ا )د # /ودر:/* #
– ':س ،ط2016/)#
* /وا Tر:ز 0 # /رب ،ط /)#ا '& ح ا &د دة ،ا ط /)#ا و ( ،ا دار ا ) دي زروع ط :/اCدارة ا
ا I #ء2002 /' ،
& ل ا ) ر ،ط /)#ا *7م، رو /ا 7رارات ا $درة ،ر /# 4ا I 7اCداري *( ا ر ف ا 7#
ا ط /)#ا _ ' 2012 ،/
#د ا )ز ز أ ر : 4ا ) ل وا Eوم ا &د دة * *ط ،/ط /)#ا '& ح ا &د دة ا دار ا I #ء ،ا ط /)#ا و (
.2003
ت ا را / #و ط* #ت ا Tء ' ،/ورات &* /ا )*وم ا ' 7و' ،/ط/)# د أ#ر :ن' :ظ م ا ر (* /# 4ا &
ا ' /ا ر #ط ،ا ط /)#ا و ( .2016
* * و'7د ،/ط /)#ا '& ح ا &د دة ،ط.2001 /)# رش :ا د ور ا &د د * * /:ا 0ر :/ #درا / :ر م
زا ،ط /)#ا ' -/ا ر #ط ،ا ط/)# رش :ا ' 7ون اCداري ا 0ر ، #ا &زء ا _ ' ' ،ط اCدارة وا :ر م
ا _ _2014 /' ،/
137
تا ا ا ء ا داري ا ر
ا Eظ *( ، # :ط/)# رة طورة دور ا 0ر /اCدار / د ا ' $ر ا داودي :ا I7ء اCداري:
دار أ #ر4راق ،ا ط /)#ا9و ( 2014
د :را :ا ' 7ون اCداري :ا 'ظ م اCداري ا ' ط اCداري ،ط /)#ا '& ح ا &د دة ،ا ط.2015 /)#
ا I7ء وا ' 7ون ،ط /)#ا ' /ا ر #ط ،ا ط /)#ا9و ( 1429ھـ $ط (Eا راب :ا = $ر ا )*
2008م.2008 /' ،
رو /ا 7رارات اCدار ،/ط /)#دار ا *7م ،ا ط /)#ا و (.2011 /' ، * /:ا $روخ:
<ت ا
* /وا ' ، / أ د أ&)ون :ا 'ظ م اCداري 0 #رب #ن ا ر:ز /وا Tر:ز ،/ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
ا )دد ،96ا -أ د
وIوع ا 9داء ا دي ' ،ورات &* /ا I7ء أ د أ&)ون :و& ت ا I7ء اCداري ا 0ر#
اCداري ،ا )دد ، 4ا ' /ا _ ' 2014 /
إدر س ا :ر ' ،ا / T7ا I7ء رھ ' ت ا د 7راط /وا ' ' /*& ،/دي I4ة ا 0رب ،ط /)#ا ' /
ا ر #ط ،ا )دد 2016/6/1
* /وا ' ، /ا )دد إ ن داود :ا و9ة وا ) ل واT$Cح ا د وري 0 #رب ،ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
،1088ا ' ،2013 /ص .74
* /وا ' ،/ط /)#دار ا ' ر ا 0ر،/ # ن $ب :ا I7ء اCداري ا 0ر ، #ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
ا ط /)#ا و (/' ،
* /وا ' /* * ،/ ؤو /اCدار ،/ا &* /ا 0رJ / #دارة ا ا دي :ا )و ض ن ا Iرر د
،/ا )دد 1998،14 وا H Iا
را ' ، 7ورات ا &* /ا 0ر/ # #ب ت ا را / #ن ا Iرار ا ؤو /ا & دي: د
،/ا )دد ،1ا '1995 / * /وا ' /* * ،/وا H Iا Jدارة ا
إط ر ا & و /ا 7د /*& ، /ا )*وم ا ' 7و' ،/ط /)#ا ' /ا ر #ط ،ا ط /)#ا و (، ) د ' زي :ا وا
.2016
،111.14ا &* /ا 0ر/ # ا ر ف ا 0و : #ا / T7ا *ط /ا ' Eذ I (* / &* /وء ا ' 7ون ا 'ظ
/ا )دد .2016 ،11 ^'ظ /ا ' 7و' /وا
138
تا ا ا ء ا داري ا ر
:م اCدار ' ،/ورات :ظ ،ا ر #ط دث * *( Iوء ا ' 7ون ا #د tداد :ا I7ء اCداري ا 0ر#
1994
& ل ا 9داء ا دي ا ' dن )Eل و_ 6ق ا ) ر ' ،ورات ا &*/ 6زة )*#ري :ا &9د ا 6 I7
* /وا ' ،/دد ،123-122ي Wت 2015 ا 0رJ / #دارة ا
* ،/ط/)# رش0 :رب ا / :ا طورات ا 7ر #ت وا رھ ' ت /* * ،ا Tر:ز /واCدارة ا :ر م
طوب #ر س ،ا ط /)#ا _ ' 2011 /
ت ا را /*& ،/ #ا ' رة *درا ت Iوء ا 7وا' ن ا 'ظ &* / 7د م ا )را6ض 4 ('#ر' :ا ق
ا ' 7و' /واCدار ،/دد 2016 /' ،14
ا )* :ا Iر (* /#ا ر #ح ا ) 7ر /و'زع ا * /*& ،/ :ا ) Cع ،ا )دد 1989 ،1 د اCدر
أ :م ا I 7اCداري ،ا &* /ا 0ر/ # رج :أ = ص ا ' 7ون ا = ص وإ$دار ا 7رار اCداري دا
* /وا ' ، /ا )دد ،50ي– و' و 2003 Jدارة ا
ط 7 #ت ا I7ء اCداري ا 0ر ' ، #ور ا &*/ ت ا را/ # ؤو /ا دو /وا & رج: د ا
* /وا ' ،/ط /)#ا ) رف ا &د دة ا ر #ط ،ط ،2015 /' ،108 /)#ص .366 ا 0رJ / #دارة ا
رج' :ظ م ا )7ود اCدار /وا 7E$ت ا ) و /و ق 4رارات وأ :م ا I7ء اCداري ا 0ر، # د ا
* /وا ' ،/ا )دد .2011 /' ،88 ' ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
#دأ $ل ت ا را :/ #أي :ر س ل ا& د ا ر ف ، ='#ا ر /# 4اCدار /وا (* / 6 I7أ
* /وا ' ، /ا )دد 2016 /' ،122 ا *ط؟ ،ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
:م اCدار /و I4ء ا )و ض /*& ،ا ' رة *درا ت ا ' 7و' /واCدار ،/دد /' ،04 د ا &' :ا
2013
،و4ف ا 0ر# :م ا I / 6 I7د اCدارة *( ا ) ل ا 6 I7 :ا') :ت ھ &س ' Eذ ا د #ھ
* /وا ' ، / ل ا ) ، /ا &* /ا 0رJ / #دارة ا ن #دأ دم &واز ا &ز *( ا ا I7ء اCداري ا 0ر#
' ، 2016 /ص .14-13 : ا )دد 128
ت ا راI (* / #وء ا 7وا' ن ا 'ظ /ا &د دة ،ا &* /ا 0ر/ # رو & # / د #ھ :را /#4ا
* /وا ' ،/ا )دد .2005 /' ،124 Jدارة ا
* /*& ،/ا ر 4ب * ' ز ت اCدار /وا & ر ،/ :ا )دد تا د =را& :ا ' ز ت ا &* / 6 I7
ا _ ' ' ،و'#ر 2012
#د وى ا 0 Cء & وز ا *ط ،/ا &* /ا 0ر/ # &وز ا ط)ن د $4ري :ا 7رارات اCدار /ا
* /وا ' ،/ا )دد .1995 /' ،1 Jدارة ا
139
تا ا ا ء ا داري ا ر
* * /ؤ Eت * /وا ' ،/ ' ' 4 :Q * '# /ون ا Tك ا ) و 0 # /رب ،ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
ل & ) ،/ا )دد 2009 ،81 وأ
ر4م 111.14ا )*ق & #ت :ا زا وا )*ل ،ا &* /ا 0ر/ # ا ' 7ون ا 'ظ ا *ود #وطر 4 ، :راءة
رات ا ' 7و' ،/ا )دد 2016 ،6 *درا ت وا9
*/ ورھ ' ت ا ' /ا ت ا را0 # / #رب #ن 7و ت ا و ق ا را# '& ب ا $ودي ،ا &
ن ا _ ' ،ا ط/)#ا و ( رع ا ت ،ط /)#ا =* dا )ر158 # ا 'د & /* * ،/ا / :ا را / #ودرا /ا
2014
ا #ث رات و ف ادر د :ا= $ص ا I7ء اCداري ' #ز ت ا 7E$ت ا ) و /*& ،/
وا درا ت ا ' 7و' ،/ا )دد 1
* /وا ' ،/ا )دد = 4 :ر ' /ا =ط G: Gس * ؤو /اCدار ،/ا &* /ا 0رJ / #دارة ا و'س ا
2015 /' ،125
27ن ) #ن 29) 1432و و E' # (2011ذ ا ظ ر ا ر ف ' 2011 /ا $در ا د ور ا 0ر#
ر4م 1.11.91
ر رو /وا # ،/ )Eث ' ل د*#وم ا #/نا ا ) د ز' #ر :ا و (* / $ا 7رارات اCدار /ا &
ك ا )دي ،ط'& ،/ا ' /ا & ) / #د ا /) & ،/ ا ' 7ون ا ) م / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
2013/2012
ادر س &' ' :ا9دارة ا را / #ا $ 49د 0 # /رب ا وا H4وا iق ،أطرو ' /ل د :ووراه ا دو / ا0
، /ا دار ا I #ء ،أ :و#ر2000 ا ' 7ون ا ) م / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
20ن ر Iن 7) 1436و و ر ف ر4م $ 1.15.83در ا $در E' #ذه ا ظ ر ا ' 7ون ا 'ظ
ر4م 111.14ا )*ق & #ت. E' # (2015ذ ا ' 7ون ا 'ظ
ا $در E' #ذه ا ظ ر ا ر ف ر4م $ 1.15.24در 20ن ر Iن 7) 1436و و ا ' 7ون ا 'ظ
ر4م 112.14ا )*ق 9 ) #ت وا 4م. E' # .(2015ذ ا ' 7ون ا 'ظ
20ر Iن ) 1436و و ا $در E' #ذه ا ظ ر ا ر ف ر4م 1.15.25ا $در ا ' 7ون ا 'ظ
ت. ر4م 113.14ا )*ق & # E' # (2015ذ ا ' 7ون ا 'ظ
140
تا ا ا ء ا داري ا ر
'#ر $ # (1974د/4 #ر 11 bر Iن 28) 1394 ا ' 7ون ر4م 1.74.447ا $در #ظ ر ر ف
طرة ا د' ./ *( 'ص ' 4ون ا
:م إدار /ا $در ا ر E' #ذه ظ ر ر ف ر4م # 1.91.225ر b دث #و&# ا ' 7ون ر4م 41.90ا
/دد # 4227ر & 18 bدى ا و ( 3) 1414 22ن ر H #ا ول # # 10 ) 1414ر (1993؛ ا &ر دة ا ر
'و #ر .(1993
2 ا ' 7ون ر4م 58.11ا )*ق / : #ا '7ض ،ا 0ر #و& #ا ظ ر ا ر ف ر4م 1.57.223ا $در
*( ا $در E' #ذه ا ظ ر ا ر ف ر4م # 1.11.170ر b ر H #ا ول # # 27) 1377ر G # (1957ن ا &*س ا
/دد : 5989رر #ر 28 bذو ا )7دة 26) 1432 27ن ذي ا )7دة 25) 1432أ :و#ر (2011؛ ا &ر دة ا ر
أ :و#ر ،(2011ص 5228
ر ظل ' 4ون ا *#د /وا و / 9ا &د د ن ،ذ:رة */ تا ز :/ا ر /# 4ا و (* / 6 $ا & أ ر
$ 4 /) & ،/د #ن ر #ح ور ،/*4ا &زا6ر1013 /' ، / *: ،ا 7وق وا )*وم ا أ :د
ا ' 7ون ا ) م وا )*وم ا 'ظ م اCداري ا را #ا 0ر ، #أطرو ' /ل ا د :وراه د ،ا را/#4 أ '/
د /) & ،/ ا
د ا ' 7ون ا ) م/) & ، * 0 # /رب ،أطرو ' /ل ا د :وراه وا ) ل وا ' /ا إ ن داودي ،ا وا
2015/2014.T ،/ ا = س ،ا ر #ط / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا&9
ر طو ر ا ) ل اCداري 0 #رب ،ر /د*#وم ا رة ا ' 7و' /ودورھ #در و : Eا9
:ا ر #ط . 2010-2010 د ا= س ا و ا =$ص/) & ،
** I7 /ت ت ا راI (* / #وء ا & و /ا 7د :/درا / و' :ا ) # /4Tن ا دو /وا & دا
،/ا ر #ط أ:دال، ا ' 7ون ا ) م / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 ر د ور ،2011ر ' /ل ا
.2014/2013
** I7 /ت ت ا راI (* / #وء ا & و /ا 7د :/درا / و' :ا ) # /4Tن ا دو /وا & دا
،/ا ر #ط أ:دال، ا ' 7ون ا ) م / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 ر د ور ،2011ر ' /ل ا
،2014/2013ص .42
ر ر د ر:ن ا د ن* :ط /ا *ول #ن ا 'ص ا ' 7و' ور /# 4ا I 7اCداري ،ر ' /ل د*#وم ا
.2015-2014 ،T ،/ ا I7ء اCداري / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9
ا ' 7ون ا ) م$= # ،ص ر * :/ا را ' /:وذ& # ،ث ' ل د*#وم ا زھ ر ا : :Tآ ت ا ' /ا
2012/2011 ،/ ك ا )دي / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 * # /) & ،د ا د #ر ا Gن ا ) م ا
141
تا ا ا ء ا داري ا ر
ت ا ) ، /ر ' /ل د*#وم ر م ا ت & س ا & ت وا & :ا دوار ا &د دة ' د ا =':
/را:ش 2015/2014 ، ض / *:ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 ا ' 7ون ا )*م /) & ،ا I 7 ر ا
#د ا 7در : /' #أ :ل ا ' ط اCداري ،ط /)#ا ) رف ا &د دة ،ا ر #ط ،ا ط /)#ا9و (.2006 ،
ا ' 7ون ن =Tل ط #ق ا Tر:ز 0 # /رب ،أطرو ' /ل ا د :وراه د ا )دي :ا ' =ب ا &
'/ ن ا ق ا دار ا I #ء، ،/ ن ا _ ' / *: ،ا )*وم ا ' 7و' /وا $ 49د /وا&9 ا ) م /) & ،ا
.2004/2005
ا ' 7ون /) & ، /ا ' 7و' / :* * /ا ) 7ر /ا = ، /$ر ' /ل د*#وم ا د :وراه د ) ش:ا
& # /زا6ر 2016 /01/17 و وود ) ري / *: ،ا 7وق وا )*وم ا
&ل ا ' /)Eا ) /وT 9 #ل ا ؤ4ت ا $در E' #ذه ا ظ ر ا ' 7ون ر4م 7- 81ا )*ق '#زع ا */ :
و .(1982 ا ر ف ر4م # 1.81.254ر 11 bر&ب 6) 1402
24ن ذي ا )7دة 22) 1432أ :و#ر E' # (2011ذ ا ظ ر ا ر ف ر4م 29.11ا $در ا ' 7ون ا 'ظ
ر4م 1.11.66
23وال 28) 1437 ،1.16.107 ا $در E' #ذه ا ظ ر ا ر ف ر4م ر4م 44.14 ا ' 7ون ا 'ظ
7د م ا )را6ض إ ( ا *ط ت ا ) و ./ا )*ق ر /ا ق روط و E :ت و' و (2016ا )*ق #د د
/ زاب ا #
ا *ف ر4م دد # ،2015/7108/922ر ،2015/12/29 b :م / :اCدار ': # /س، ا
د #ودودوح. Cران Iد ور_/ / I4ا &*س ا*4C ،2015/7108/18
ا *ف ر4م دد # ،2015/7108/932ر ،2015/12/29 b ': #س، / :اCدار / :م ا
: / 6زول '#ت 7و ن ) . Cران Iد ا د ( * م / I4 ،2015/7108/10ا &*س ا*4C
142
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ :اCدار /ا دار ا I #ء دد $ 28در #ر ، / I4 ،2008/02/14 bر /:ا '#ء وا )'9ش :م ا
/ا )دد * /وا /ا & ط /أو9د ا ط ب ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا ا ) 7ري "ا 0رب ا #:ر" Iد &
،86ي -و' و ،2009 ،ص .275
Iد # / I4د ا & د ا Eط / :اCدار # /دار ا I #ء دد # ،1499ر 2012/5/22 b :م ا
ا &* /ا 0رJ / #دارة وا ' /ا )دد ،2015 /' ،10ص /ا Iر # /وق ا #ت أو9د ا ' ' :/ور ا&
.137
دد # ،1729ر ' ،2010 bورات ا &* /ا 0رJ / #دارة / :اCدار # /دار ا I #ء، :م ا
I $د وز ر ا دا=* ،/ص .296 دا وا ' ،/ا )دد / I4 ،2015 /' ،108
ت دد # ،22ر b / :اCدار # /دار ا I #ء، / :اCدار # /دار ا I #ء *) ،ق *( :م ا :م ا
دم /' $ا 9دة ا :ر،/ 6 # ن ن ا Iرار ا ر /# ت ا را/ # ؤو /ا & / I4 ،2006/8/1
* /وا ' ،/ا )دد ،2006 /' ،108ص .302 ' ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
دد # ،2013-12-43ر / I4 ،23.01.2014 bإ'& ز ا &*س ا *#دي / :اCدار # /ر #ط :م ا
*' Eت 7)#ر أ د ا =واص. و وزان طرح
/ I4ا ط ' ن ؤاد ا ) ري / :اCدار # /ر #ط ،دد ،5107ا $در #ر 2015/12/15 b :م ا
و' ' W ،/ر ' ور. Iد ا &*س ا & وا )ز ز ا د:
دد # 297ر / I4 ،2008-02-12 bإ#راھ م & #ري Iد ا &*س ا *#دي / :اCدار # /ر #ط، :م ا
، /دد ' ، ،83و'#ر-د&'#ر ،2008ص 266 * /وا *Eت ' ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
/ I4زب ا 7دم وا 9را/ : دد 411ا $در #ر 2016/11/30 b / :اCدار # /ر #ط، :م ا
=ص أ ' ا ) م Iد #د ا )ز ز ا $دق W ،ر ' ور.
/ I4زب ا )دا /وا ' / دد 4844ا $در #ر 2016/12/16 b / :اCدار # /ر #ط، :م ا
د ا )#ودي W ،ر ' ور =ص #د ا:'# Cران Iد
دد # ،983ر / I4 ،2004-10-50 bور_= /د & /ا )*وي Iد ا &*س / :اCدار # /ر #ط، :م ا
، /ا )دد ' ،59و'#ر-د&'#ر ،2004ص .216 * /وا ا *#دي *ر #ط ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
& /ا ر #ط Tز ور / :اCدار # /ر #ط ،ر4م ،4350ا $در #ر / I4 2017/10/7 bوا :م ا
ز ر Iد #د ا )ز ز ا )*: ،dم Wر ' ور.
/ ح Iد ا & د / I4 / :اCدار # /ر #ط ،ر4م ،4883ا $در #ر 2015/11/19 b :م ا
د W ،/ر ' ور. ا Iر /د '/
143
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ :اCدار # /ر #ط ،ر4م * ،814ف دد ،2017/7107/5ا $در #ر / I4 ،2017/03/10 b :م ا
/أو9د '$ور ،م س W ،ر ' ور. & ا دة أ Iء ا :ب Iد ر 6س ا &*س ا &
/ :اCدار # /ر #ط ،دد ،268ا $در #ر / I4 2017/01/20 bزب ا )دا /وا ' / :م ا
=ص أ ' ا ) م #د ا:'# Cران Iد #د ا :ر م )#ج W ،ر ' ور.
/ د :وس Iد & / :اCدار # /ر #ط ،دد ،3259ا $در #ر / I4 2016/09/16 b :م ا
رع $7*#ري W ،ر ' ور.
د ا د وري / I4زب ا9 / :اCدار # /ر #ط ،دد 3619ا $در #ر 2011/10/14 b :م ا
=ص أ ' ا ) م Iد = د ا ) :ري W ،ر ' ور.
)ودي Iد / :اCدار # /ر #ط ،دد ،3907ا $در #ر ( )'# / I4 ،2016/10/28 bا :م ا
*=' ت: ،م Wر ' ور. ا &*س ا &
/وق ا ط*،/# / :اCدار # /ر #ط ،دد ،406ا $در #ر / I4 ،2017/02/03 bأ Iء & :م ا
Iد ا ر 6س W ،ر ' ور.
دي ل إ *4م / I4 / :اCدار # /ر #ط ،دد ،4072ا $در #ر ،2016/10/26 b :م ا
دي * ن Wر ' ور. * ن Iد ر 6س ا &*س ا &
/ د 4ف Iد & / I4 / :اCدار # /ر #ط ،دد ،438ا $در #ر 2016/11/11 b :م ا
ن طوان W ،ر ' ور. ث 4دة '# '#
د ا 'ن و * / I4 / :اCدار # /ر #ط ،دد ،4843ا $در #ر 2016/12/16 b :م ا
7 # ،رھ =ص ر6 '$ور /أو9د * I ،...د & دون و'س 4 د :رون و #د ا I Eل =*ف و
ن طوان W ،ر ' ور. 7#دة '#
/ :اCدار # /ر #ط ،دد * ،50ف ر4م 94/124غ ،ا $در #ر / I4 ،1994/10/06 bا دة :م ا
/ا و ./ E #و:ر ن ' د I /د ر 6س ا &*س ا *#دي &
ك ا ر) # / :اCدار # /ر #ط ،دد 619ا $در #ر / I4 2017/02/17 bا دة #د ا :م ا
د ، ن ا و ا ط* ) ،ا #د ا :ر م ا ) دي ،أ د ا Eزازي$ ،ط'# (Eزروق ،ا ) ا 7# ا وا
ت ا را W ،/ #ر ' ور. *& * * /:وا و :ل ا 6 I7 ' I ،...د ا دو /ووز ر ا دا=* /وا و :ل ا 6 I7
=*ف دا 'نو * / I4 / :اCدار # /ر #ط ،دد ،814ا $در #ر 2017/03/10 b :م ا
ن طوان W ،ر ' ور. '$ور 4 ،دة '# /أو9د * ي Iد & و / 6
دد $ 116در #ر / I4 ،2004/08/09 bز #دة ا ر 4وي Iد / :اCدار # /ر #ط،،،، :م ا
* /وا ' ،/دد ،2004 ،59ص .227 وق أر )#ء ا 0رب ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا ا &*س ا *#دي
144
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ :اCدار E# /س ،ر4م ،1208ا *ف اCداري دد ،2009/4/10ا $در #ر ،2009/11/17 b :م ا
) ن ا 7ف =ط ك Iد ر 6س ا &*س ا & / I4ا & T
/ :اCدار E# /س ،دد * ،848ف ر4م ،2016/7106/20ا $در #ر / I4 2016/09/08 b :م ا
. =ص ر6 د 'E$ /رو ل إ *4م E$رو Iد ا &*س ا &
/ :اCدار ': # /س ،ر4م ،16/7110/264وا *ف ر4م ،16/7110/30ا $در #ر b :م ا
# /ط ط Iد ا ر 6س W ،ر ' ور. / I4 ،2016/06/08أ Iء &*س &
= / I4د وا ج / :اCدار ': # /س ،دد ،16/7110/175ا $در #ر ،2016/04/27 b :م ا
ل إ *4م ا &ب W ،ر ' ور. Iد
/ :اCدار ': # /س ،دد # ،12/2010/241ر # / I4 ،2010/8/19 bد ا Tم ا ر I Eد :م ا
* /وا ' ،/ا )دد ، 2015 /' ،108ص /ا Iر : /واري ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا ر 6س ا &
.343
دد * ،2015/7110/351ف ر4م ،2015/7110/87ا $در #ر b / :اCدار ': # /س، :م ا
T& / I4 ،2015/06/18ل ا $طI (Eد ر 6س ا &*س ا Iري د ' /د ت.
/ دد $ 02در #ر # / I4 ،2004/01/06 bد ا #:ر ا )ر وي Iد & / :اCدار # /و&دة، :م ا
* /وا ' ،2007-77-76 ،/ص .151 )7وب ا '$ور ' ،ورات ا &* /ا 0رJ / #دارة ا
145
تا ا ا ء ا داري ا ر
/ & دI ون ' ا/ I4 2007/06/26 b ر# در$ ا214 دد،و&دة# / دارC ا/ : م ا:
..* م ا ' ظور4@# ن0'W أز- *E و )رور–&واھر ا#
،2007/02/28 b ر# در$ ا،2005/4/279 ا *ف دد،199 دد،(* &*س ا# / دارC ا/ ر0 رار ا4
. سE / رI ا/ & د اI رأس ا &' ن/ 4'دE ا/: ا ر/ I4
رادة# د ،2014-1-4 -356 *ف إداري دد،2001-06-14 b ر،401 دد:(* رار ا &*س ا4
.) ون
/ & ا،6/11/333 *ف دد،2010/03/13 b ر# 1030 دد ط# ر# / دارC' ف ا6 9 ا/ : رار4
/ #ر0 ا/ : ا & ر/ ) & د اI ءI # *دار ا/ رI ا
b ر# در$ ا2010/1/4/231 دد *ف إدارة ،282 دد ،(* &*س ا# / دارC ا/ ر0 رارا4
.وارE و# دي س ا &*س6د رI وي7 د / I4 ،2011/4/21
ب6 ' ا/:ر#د إ د / I4 ،2016/06/05 b ر# در$ ،16/7107/15 ط دد# ر# / دارC ا/ : م ا:
ل ' طرة7 اT ط# ا ر/ & / 9و =ص وا ' طرة7 ط ا# ا ر/ 9د وI ن /) ط7 س &*س6 رH# ا
. ر ' ورW، ط# ا ر/
.،2015/10/05 b ر# دة7)' ا/ ل ا دورة ا ) دT= * دق$ ' س ا: س/ & &*س *=ا 'ظ م ا دا
.،2015/10/05 b ر# دة7)' ا/ ل ا دورة ا ) دT= * دق$ ' س ا: س/ & &*س *=ا 'ظ م ا دا
Ouvrage
chopus René Pedro،administratif général، 2 eme ED MONTCHRESTEIN 1985، tom.
Articles
EL YAAGOUBI (N) la tutelle de l' opportunité entre Demortie locale et
développement au Maroc REMALD série thème actuel n( 15 1998 p 111.
146
تا ا ا ء ا داري ا ر
Site web
و www.droitplus.cm H4ر b * ' =ب 0 #رب 7 ،ل ' ور إدر س &ردان ،ا 'ظ م ا
.23.00 / ا9طTع (* 2017-06-20ا
' ور #وH4 7ل ل، ' ز ت ا9 &*/ *ط /ا *ول ، د ا ز:راوي :أ :م -
.23.44 / ،frssiwa.blogspot.comم ا9طTع * (* 2017/06/26ا
ا ر Hوا I7ء ' ،ور #وH4 وأ_ره *( ا '9داب ا# = '9 $ -ط '# (Eر ف :ا ر ل ا
.00.33 / ، www.marocdroit.comم ا9طTع * (* 2017/06/22ا
' ور #وH4 7ل و ( / )#و&دة أ' :د"، دي #دا & د أ ي " :ل ا &*س ا & -
.21.54 / (* 2017/06/22ا www.alyaoum24.comم ا9طTع *
إ *4م ط ت" 7 ،ل ' ور #و www.mghress.com H4م : " /رطو" ر " :ل &*س & -راد
22.10 / (* 2017/06/22ا ا9طTع *
ت ا را / #ن ا و / $إ ( ر /# 4ا I7ء اCداري ،ر:ز ا درا ت وا #ث # /$E -وط :/ا &
.2.36 / (* 2017/07/1ا و www.cera.ma H4م ا9طTع * ا I7ء اCداري 7 ،ل ' ور
* ' /ا :Eر /*& ، / /ا * / :ا ) 7ر ، /ا ر:ز ا 0ر# -ر د #د ا )ز ز :دور ا I7ء اCداري
/ا را/)# و www.cindi.ma H4م ا9طTع * (* 2017/06/28ا ا ' 7ون وا $ 49د 7 ،ل ' ور
.T
147
تا ا ا ء ا داري ا ر
اﻟﻔﻬﺮس
ا 7د 1 ......................................................................................./
أو :9أھ /ا وIوع 6 ......................................................................
_ ' :أ #ب ا= ر ا وIوع 6 .............................................................
_ _ :إ / :ا #ث 7 ........................................................................
را)$ : )#و /#ا #ث 7 .......................................................................
/ & ' :ا #ث 8 ...................................................................... =
د :أھداف ن ا درا 8 ................................................................. /
= : )#ط /ا #ث 8 .........................................................................
ء ا داري ا ا ول :ر ا
9................. ا ت ا ا "# و
11...... تا ا أ A,ص ا ء ا داري ا ا D#ا/ول :ر
اﻟﻤﻄﻠﺐ اﻷول :اﻟﺮﻗﺎﺑﺔ ﻋﻠﻰ أﻋﻀﺎء اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ ﺑﺸﻜﻞ ﻓﺮدي 13............................
148
تا ا ا ء ا داري ا ر
اﻟﻤﻄﻠﺐ اﻟﺜﺎﻧﻲ :اﻟﺮﻗﺎﺑﺔ ﻋﻠﻰ أﻋﻀﺎء اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ ﺑﺸﻜﻞ ﺟﻤﺎﻋﻲ 30 .............................
ا 7Eرة ا و ( :ا ر (* /# 4ا و 6ل ا 'ظ & * /س ا را39 ......................... / #
أو :9ا ر (* /# 4ا 'ظ م ا دا=* 39 ..........................................................
ل 42 .......................................................... _ ' :ا ر& (* /# 4دول ا
ا 7Eرة ا _ ' :/ا ر (* /# 4دورات ا & س ا را46 ...................................... / #
أو :9ا دورات ا ) د 47 ......................................................................./
_ ' :ا دورات ا51 .................................................................../ 6 '_ 9
اﻟﻤﻄﻠﺐ اﻟﺜﺎﻧﻲ :اﻟﺮﻗﺎﺑﺔ ﻋﻠﻰ ﺷﺮﻋﻴﺔ ﻗﺮارات وﻣﻘﺮرات اﻟﻤﺠﺎﻟﺲ اﻟﺘﺮاﺑﻴﺔ 54 ...................
149
تا ا ا ء ا داري ا ر
اﻟﻤﻄﻠﺐ اﻟﺜﺎﻧﻲ :اﻟﺮﻗﺎﺑﺔ اﻟﻤﺘﻌﻠﻘﺔ ﺑﻨﺰع اﻟﻤﻠﻜﻴﺔ ﻷﺟﻞ اﻟﻤﻨﻔﻌﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ 87 ........................
0ل 110 ................................. ؤو /ا ' & /ن وء أداء ا ا 7Eرة ا و ( :ا
0ل 113 ................................... ؤو /ا ' & /ن دم أداء ا ا 7Eرة ا _ ' :/ا
0ل 116 ............................. أداء ا ؤو /ا ' & /ن ا #طء ا 7Eرة ا _ _ :/ا
ؤو '# /ء *( ا '$وص ا ' 7و' 120 .................................../ ا 7Eرة ا و ( :ا
ؤو '# /ء *( ا ) ل ا 124 ........................................ 6 I7 ا 7Eرة ا _ ' :/ا
ا = 3Fا 129 ........................................................................ 78 9 $G
150
تا ا ا ء ا داري ا ر
151