‫پێناسەی نەرمەکاڵ ‪Software Definition -‬‬

‫تەواوی کۆمەڵە بەرنامە و پرۆتۆکۆڵ و پرۆسەکان پەیوەست بە کارکردن سیستەیم کۆمپیوتەرەوە نەرمەکاڵکە‬
‫بەکاردەهێن‪ .‬بەرنامە یان بەرنامەی نەرمەکاڵ پێ دەوترێت کۆمەڵێک ڕێنمان کە ڕەقەکاڵی کۆمپیوتەرێک ئاراستە‬
‫دەکەن بۆ ئەنجامدان ئەرکێیک دیاریکراو‪.‬‬
‫نەرمەکاڵی سیستەم و نەرمەکاڵی ئامێ دوو جۆری سەرەیک نەرمەکاڵن‪ .‬نەرمەکاڵی سیستەم کارکردن ناوخۆن‬
‫کۆمپیوتەر بەڕێوەدەبات‪ ،‬بە شێوەیەیک سەرەیک لە ڕێگەی سیستەیم کارپێکردنەوە و کۆنێۆڵ ئامێە الوەکییەکان‬
‫وەک شاشە‪ ،‬چاپکەر و ئامێەکان هەڵگرتن دەکات‪ .‬لە بەرامبەردا‪ ،‬نەرمەکاڵی بەرنامەکان ڕێنمان ئامێەکە دەکات‬
‫بۆ ئەنجامدان فەرمانەکان بەکارهێنەر و دەتوانێت گریمانە بکات کە هەر بەرنامەیەک کە داتاکان بەکارهێنەر‬
‫پرۆسێس بکات‪ ،‬لەخۆبگرێت‪ .‬بەڵم نەرمەکاڵی کۆمپیوتەر پرۆسێسەری دەق‪ ،‬پەرەگراف‪ ،‬پرۆسێیس بنکەدراوە‪،‬‬
‫خزمەتگوزاری ئینفۆنتۆری و مووچە و چەندین ئەن دیکە لەخۆدەگرێت‪ .‬پۆیل سێیەیم نەرمەکاڵ بریتییە لە‬
‫نەرمەکاڵی تۆڕ‪ ،‬کە پەیوەندی نێوان کۆمپیوتەرەکان پەیوەست بە تۆڕەوە ڕێکدەخات‪.‬‬
‫نەرمەکاڵکان وەک هارد دیسکێت یان دیسکێێ موگناتییس بەزۆری لەسەر یەکەیەیک دەرەیک بێگەی درێژخایەن‬
‫دادەنرێت‪ .‬ئامێەکە لە یەکەی تۆمارکردنەوە دەیخوێنێتەوە لەکاتێکدا نەرمەکاڵکە کاردەکات‪ ،‬بۆ ماوەیەیک کورت‬
‫ڕێنماییەکان بێگەی دەستگەیشن بە هەڕەمەیک هەڵدەگرێت‪ .‬بەرنامەیەک پێ دەوترێت "ڕاکردن" یان‬
‫"جێبەجێکردن"‪ ،‬و پاشان جێبەجێکردن ڕێنماییەکان‪ .‬لە الیەیک ترەوە ئەو بەرنامە و ڕێکارانەی نەرمەکاڵ کە بۆ‬
‫ماوەیەیک نادیار بە تەکنەلۆژیای تەنها خوێندنەوە لە بێگەی کۆمپیوتەردا هەڵدەگێێن‪ ،‬بە فێموێری یان نەرمەکاڵی‬
‫هارد دادەنرێت‪.‬‬

‫جۆرەکان نەرمەکاڵ ‪Types of Software -‬‬

‫نەرمەکاڵی سیستەم ‪ : System software -‬نەرمەکاڵی ئامێ وەک بنەمایەک بۆ بەرنامەکان نەرمەکاڵ کاردەکات‪.‬‬
‫نەرمەکاڵی سیستەم بریتییە لە شۆفێی بەرنامە‪ ،‬کۆمپایەر‪ ،‬فۆرماتەری دیسک‪ ،‬دەستکاریکەری دەق‪ ،‬سیستەیم‬
‫کارپێکردن و سوودمەندەکان کە ڕێگە بە ئامێەکە دەدەن بە شێوەیەیک کاریگەرتر کاربکات‪ .‬هەروەها بەرپرسیارە لە‬
‫بەڕێوەبردن پێکهاتەکان ڕەقەکاڵ و دابینکردن ئەرکە بنەڕەتییەکان کە تایبەت نن بە ئەرک‪ .‬بە شێوەیەیک ئاسان‬
‫نەرمەکاڵی ئامێەکە بە زمان بەرنامەسازی ‪ C‬دەنووسێت‪.‬‬

‫نەرمەکاڵی بەرنامەسازی ‪ : Programming software -‬نەرمەکاڵی بەرنامەسازی بریتیە لە زنجێەیەک ئامراز بۆ‬
‫نووسیێ بەرنامە بۆ پشتگێیکردن گەشەپێدەران‪ .‬کۆمپایەر‪ ،‬لینکەر‪ ،‬دیباگەر‪ ،‬وەرگێ و دەستکاریکەری دەق ئەو‬
‫بەرنامە زۆرانەن کە بەردەسن‪.‬‬

‫نەرمەکاڵی بەرنامە ‪ : Application software -‬تەکنەلۆژیا بۆ ئەپەکان بۆ جێبەجێکردن ئەو ئەرکانە داڕێژراوە‪.‬‬
‫سویتەکان ئۆفیس‪ ،‬بەرنامەکان یاریکردن‪ ،‬سیستەیم کۆمپیوتەر و ئەپەکان پەروەردەن نموونەی نەرمەکاڵی‬
‫بەرنامەکانن‪ .‬نەرمەکاڵ بۆ بەرنامەکان لەوانەیە یەک بەرنامە یان زنجێەیەک بەرنامەی بچووک بێت‪ .‬ئەم جۆرە‬
‫بەرنامەیە بە شێوەیەیک باو لەالیەن بەکارهێنەرانەوە بە نەرمەکاڵ ناساوە‪.‬‬

‫نەرمەکاڵ زیانبەخشەکان ‪ : Malicious software -‬نەرمەکاڵ زیانبەخشەکان بە مەبەست دروست دەکرێن‪.‬‬

‫هەروەها زیان بە نادیار بۆ ئەو بەکارهێنەرانە دروست دەبێت کە بەن مەبەست بەرنامەی زیانبەخشیان دامەزراندووە‬
‫چونکە ئەم جۆرە بەرنامەیە بە شێوەیەیک گشێ بە نهێێ کاردەکات‪.‬‬

‫دیزاین و جێبەجێکردن ‪Design and implementation -‬‬

‫قۆناغ دووەم و سێیەم لە خویل ژیان دیزایێ بەرنامەی گشێ‪ ،‬دوای پێداچوونەوەی سەرەتان بە تایبەتمەندییەکان‪،‬‬
‫بریتن لە دیزاین و بڵوکردنەوە‪ .‬بیناسازی نەرمەکاڵ هەوڵدەدات دیاری بکات کە چۆن تێیان بکات دوای ئەوەی‬
‫تایبەتمەندییەکان بەکارهێنەر دەستنیشان دەکرێن‪.‬‬
‫بیناسازی نەرمەکاڵ پێویسێ بە وەسفکردن ڕێکخستێ نەرمەکاڵ هەیە کە دەن جێبەج بکرێت‪ ،‬پێکهاتەی داتا‪،‬‬
‫ڕووکارەکان نێوان توخمەکان ئامێ و لەوانەیە ئەلگۆریتمەکان ئەندازیاری نەرمەکاڵ کە بەکاردەهێێێن‪.‬‬
‫شێوازی تایبەتمەندی تایبەتمەندییەکان بەکارهێنەر دەگۆڕێت بۆ شێوەیەیک قبوڵکراو‪ ،‬پشتگێی لە کۆدکردن و‬
‫جێبەجێکردن نەرمەکاڵی پرۆگرامەری کۆمپیوتەر دەکات‪ .‬ئەندازیاران نەرمەکاڵکان بە شێوەیەیک دووبارە دیزایێ‬
‫نەرمەکاڵکە دروست دەکەن و دەتوانن دیزاینەکە ڕاست بکەنەوە لەگەڵ پاڵوتێ‪.‬‬
 ‫جۆرە جیاوازەکان دیزایێ نەرمەکاڵ بریتن لە‪The different types of software design include - :‬‬
‫‪ -‬دیزایێ تەالرسازی ‪ : Architectural design -‬دیزاینێیک بنەڕەتییە کە پێکهاتەی گشێ سیستەمەکە و‬
‫توخمە سەرەکییەکان و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ یەکێدا دیاری دەکات‪.‬‬
‫‪ -‬تەالرسازی ئاسێ بەرز ‪ : High-level architecture -‬چینە دووەیم دیزاینە‪ ،‬کە گرنیک بە چۆنیەن‬
‫جێبەجێکردن سیستەمەکە دەدات لە شێوەی مۆدیولەکاندا‪ ،‬لەگەڵ هەموو توخمەکانیدا‪ .‬پەیوەندییەکان‬
‫نێوان مۆدیولە جیاوازەکان و ئەرکەکان ئامێ‪ ،‬ڕەون داتا‪ ،‬نەخشەی لێشاو و پێکهاتەی داتا پێناسە دەکرێن‪.‬‬
‫‪ -‬دیزایێ ورد ‪ : Detailed design -‬چینە سێیەیم دیزاینە کە گرنیک بە هەموو الیەنەکان جێبەجێکردن دەدات‬
‫کە پێویسن بۆ تەالرسازی دیاریکراو‪.‬‬

‫مۆڵەتدان و پاتێنتەکان نەرمەکاڵ ‪Software Licensing and Patents -‬‬

‫مۆڵەن نەرمەکاڵ بریتییە لە بەڵگەنامەیەک کە ڕێنماییەکان تێدایە و لە ڕووی یاساییەوە پابەندکەرە بۆ بەکارهێنان و‬
‫دابەشکردن نەرمەکاڵ‪ .‬بە شێوەیەیک ئاسان‪ ،‬مۆڵەن نەرمەکاڵ ماف یەکێک یان چەند وەشان نەرمەکاڵ بەن شکاندن‬
‫ماف چاپکردن دەدات بە بەکارهێنەران‪ .‬جگە لەوەش مۆڵەتەکە ئەرکەکان ئەو الیەنە دیاری دەکات کە دەچنە ناو‬
‫ڕێکەوتێ مۆڵەتەکەوە و دەتوانێت سنوورێک دابنێت بۆ ئەوەی کە بەکارهێنەری کۆتان چۆن دەتوانێت بەرنامەکە‬
‫بەکارب هێنێت‪.‬‬
‫مەرج و ڕێساکان مۆڵەن نەرمەکاڵ بەزۆری بریتن لە بەکارهێنان یەکسان نەرمەکاڵکە‪ ،‬سنووردارکردن بەرپرسیارێێ‪،‬‬
‫گەرەنێ‪ ،‬هەروەها ڕەتکردنەوەی بەرپرسیارێێ و پارێزبەندی ئەگەر نەرمەکاڵکە یان بەکارهێنانەکە ماف خاوەندارێێ‬
‫فیکری هەر کەسێک پێشێل بکات‪.‬‬
‫پاتێنتەکان نەرمەکاڵ دەکەونە چوارچێوەی کۆمەڵێک پاراسن لە خاوەندارێێ فیکری‪ ،‬کە ماف تایبەت بە خاوەن‬
‫نەرمەکاڵ دەدات بۆ بەکارهێنان بەرنامە پارێزراوەکە‪ .‬بەڵم لە ئەمریکا و وڵتان دیکەدا‪ ،‬پاتێنتەکان نەرمەکاڵکان‬
‫بەهۆی زۆر هۆکارەوە مشتومڕیان لەسەرە‪ ،‬لەوانە ماف کۆپێایت هێشتا لە بنەڕەتدا لەالیەن نەرمەکاڵکانەوە پارێزراوە‪.‬‬
‫هەندێک دەڵن کە پاراستێ زیادە ڕێگری لە داهێنان دەکات‪.‬‬
‫لە ئێستادا‪ ،‬جا بەکارهێنان پیشەسازی یان بەکاربەری هەبێت‪ ،‬نەرمەکاڵکە دەتوانێت داوای پاراستێ پاتێنت بکات‬
‫و تەنها چەمکێیک بازرگان نەبێت‪ .‬هەروەها دەبێت بەرنامەکە تایبەت بێت بە کەسێک کە توانای مامناوەندی هەبێت‬
‫لە پیشەسازی نەرمەکاڵدا و دیار نەبێت‪ .‬لە داواکارییەکدا کە بۆ فەرمانگەی پاتێنت و نیشانە بازرگانییەکان ئەمریکا‬
‫نێدراوە‪ ،‬خاوەنەکەی پێویستە بە وردی بەرنامەکە ڕوون بکاتەوە‪.‬‬
 ‫کوالێێ نەرمەکاڵ ‪Software Quality -‬‬
‫‪ -‬ئەوەی بەرنامەکە دەتوانێت بیکات بە تایبەتمەندییە کارپێکراوەکان پێناسە دەکرێت‪ .‬وردەکاری تەکنییک‪،‬‬
‫دەستکاریکردن و پرۆسێسکردن داتا‪ ،‬پێوانەکردن یان هەندێک تایبەتمەندی بنەڕەن تر پێناسە دەکەن کە‬
‫بەرنامەیەک بەنیازە ج بکات‪.‬‬
‫‪ -‬پێوەرە ناکاراییەکان بڕیار دەدەن کە چۆن ئامێەکە دەتوانێت کار بکات‪ ،‬کە بە "تایبەتمەندی کوالیێ" ناساوە‪،‬‬
‫شتگەلێیک وەک گواستنەوە‪ ،‬چاکبوونەوەی کارەسات‪ ،‬سەقامگێی‪ ،‬نهێێ و بەکارهێنان تایبەتمەندی‬
‫ناکارایییان هەیە‪.‬‬

‫دەسێاگەیشن ‪ : Accessibility -‬ئەو ڕادەیەی کە چینە جیاوازەکان مرۆڤ‪ ،‬تەنانەت ئەو کەسانەی کە پێویستیان‬
‫بە تەکنەلۆژیای گونجاوە وەک ناسینەوەی قسەکردن و گەورەکەری شاشە‪ ،‬دەتوانن بە ئاسان بەرنامەکە‬
‫بەکارب هێن‪.‬‬
‫کاران ‪ : Efficiency -‬توانای نەرمەکاڵکە بۆ ئەوەی بە باش کار بکات بەن ئەوەی شوێن و هێ و هەوڵ و کات و پارە‬
‫بەفێۆ بدات‪.‬‬
‫‪ :Maintainability‬ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە چەندە خێا دەتوانن ئەپەکە بگۆڕین بۆ زیادکردن پێشکەوتنەکان‪،‬‬
‫بەرزکردنەوەی ئەرکەکان‪ ،‬چاککردنەوەی هەڵەکان و هتد‪.‬‬
‫‪ :Functionality‬نوێنەرایەن توانای نەرمەکاڵکە دەکات بۆ جێبەجێکردن ئەرکە دیاریکراوەکان یان خوازراوەکان‪.‬‬
‫گونجان ‪ : Compatibility -‬گونجاوی بەرنامەکە بۆ بەکارهێنان لە چوارچێوەیەیک بەرفراواندا‪ ،‬وەک سیستەیم‬
‫کارپێکردن جۆراوجۆر و کۆمپیوتەر و وێبگەڕەکان‪.‬‬
‫‪ :Localizability‬توانای بەکارهێنان نەرمەکاڵکە بە چەندین زمان و ناوچەی کان و هتد‬
‫دامەزراندن ‪ : Install ability -‬توانای نەرمەکاڵکە بۆ جێگێکردن لە چوارچێوەیەیک دیاریکراودا‪.‬‬
‫‪ :Performance‬نوێنەرایەن چۆنیەن کارکردن بەرنامەکە دەکات بە ئاسان لە ژێر بارێیک دیاریکراودا‪.‬‬
‫‪ :Portability‬توانای نەرمەکاڵکە بۆ گواستنەوەی ن کێشە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێیک تر‪.‬‬
‫متمانەپێکردن ‪ : Reliability -‬توانای بەرنامەکە بۆ جێبەجێکردن کارە پێویستەکان بەن هیچ هەڵەیەک لە ژێر‬
‫بارودۆخێیک تایبەتدا لە ماوەی دیاریکراودا‪.‬‬
‫قەبارەدانان ‪ : Scalability -‬نیشاندەری توانای بەرنامەکە بۆ زیادکردن یان کەمکردنەوەی بەرهەم بۆ باشێکردن‬
‫داواکارییەکان پرۆسێسکردن نەرمەکاڵکە‪.‬‬
‫ئاسایش ‪ : Security -‬توانای نەرمەکاڵکە بۆ بەرگریکردن لە چوونە ژوورەوەی نەخوازراو‪ ،‬پێشێلکردن نهێێ‪،‬‬
‫ساختەکاری‪ ،‬کەیم داتا و هتد‪.‬‬
‫‪ :Testability‬توانای نەرمەکاڵکە بۆ ئەوەی بە خێان پشکنن بکرێت‪.‬‬