‫ی‬

‫گەشەپێدان مرۆن‬ ‫زانکۆی‬

‫گێی و ئابووری‬ ‫کاڕ‬ ‫ی‬ ‫ژ‬
‫کۆلێ‬
‫ڕ‬
‫بەش ژمێیاری‬ ‫ژ‬
‫ی‬
‫قۆناغ یەکەم‬

‫ئامادەکردن‪:‬‬
‫محمد ئارام عمر‬
‫سارا دارا عبدالعزیز‬

‫ی‬
‫بەسەرپەرشت‪ :‬د‪.‬نیهاد‬

‫‪1‬‬
 ‫ی‬
‫چینەکان خوارەوەی‬ ‫نەوت ماددەیەیک رسوشتییە لە‬
‫کان لەو چینانەوە‬ ‫ی‬
‫دەردەھێنێت و ێ‬ ‫زەویدا ھەیە و لەوێدا‬
‫ی‬
‫دەردەھێنێت ناودەبرێت بە نەون خاو‪ ،‬کە دوای بە‬
‫ا‬
‫پڕۆسەی پاڵوتندا دەڕوات کە پڕۆسەیەیک تەواو کیمیاویە‬
‫ی‬
‫دەردەهێنێت‪ ،‬زۆرینەی‬ ‫گناوەی هەمەجۆری لێوە‬ ‫و لێوەر ر‬
‫پێکهاتەکەی کاربۆن و هایدرۆجینە‪ ،‬و نەوت ر ێ‬
‫بەپێ‬
‫شوێنەکەی ڕەنگ و جۆرایەن و تایبەتمەندیەکەی‬
‫دەگۆڕێت‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫نەوت‬
‫(پێتۆل) سوتەمەنییەیک شلە لە ناوجەرگەی زەوی دەردەهێتێت‪ .‬لە‬ ‫نەوت یان ر‬
‫سەردەمە کۆنەکانەوە مرۆڤ ناسیویە رت و بەکاری هێناوە بۆ گەل مەبەست‪ .‬قت‬
‫یەکێکە لە بەروبوویم نەوت کە میسییە کۆنەکان بەکاریان هێناوە بۆ مۆمیاکردت‬
‫الشە مردووەکان‪ .‬و بابلییەکان و ئاشوورییەکان بۆ خانوو بەکاریان هێناوە و‬
‫هەروەها هیندییە سوورەکان و دانیشتوات میانمار ناسیویانە‪.‬‬
‫نەوت سەرچاوەیەیک سەرەکییە بۆ وزە‪ ،‬بەھۆی گرنگییە ئابورییەکەیەوە نارساوە بە‬
‫کارەکان ڕۆژانەماندا بەکاردێت ئەو‬‫ی‬ ‫«ئاڵتون ڕەش»‪ .‬بەشێوەیەیک گشێ نەوت لە‬ ‫ی‬
‫ئۆتۆمبێلەی کارەکانمان بۆ ڕای دەکات‪ ،‬فڕۆکە کە دوورترین شوێنەکانمان بۆ نزیک‬
‫ی‬
‫دروستکردن کارەبا‪ ،‬لە‬ ‫ی‬
‫وێستگەکان‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬کەشتییە بارھەڵگرەکان‪ ،‬کارگەکان‪،‬‬
‫ی‬
‫بەکاردەھێنێت بە شێوەیەیک سەرەیک کە‬ ‫ی‬
‫دروستکردن زۆر شێ دیکەشدا‬
‫ری‬
‫دەتوانی‬ ‫گرنگنینیان جلوبەرگ و دەرمانە‪ .‬ناوچە عەرەبییەکان وکوردستان یان‬
‫ا‬ ‫ری‬
‫بڵێی ڕۆژھەڵن ناوەڕاست دەوڵەمەندە بەم سەرچاوە رسوشتییە‪ ،‬ھەربۆیە‬
‫ناوچەکە نارساوە بە شادەماری وزەی جیھان‪ ،‬بۆ گواستنەوەش زیاتر پشت‬
‫ی‬
‫بەرەوپێشچون‬ ‫دەبەسنێت بە بۆری یاخود کەشتییە بارھەڵگرەکان‪ ،‬لەگەڵ‬
‫مرۆڤایەن لە زۆربەی بوارەکاندا ئەوا مرۆڤایەن زیاتر و زیاتر پێویسێ بەم‬
‫نرخ نەوت‬ ‫ی‬
‫یاریکردن ی‬ ‫پێنبکاتەوە‪ ،‬و‬ ‫ی‬
‫سەرچاوەیە ھەیە تاوەکو کەلێنەکان وزەی ڕ‬
‫گان گەورەی لە جیھاندا دروستکردووە کە لەگەڵ بەرزکردنەوە یان‬ ‫جوڵەیەیک بازر ی‬
‫نرخەکەش کەم وزیاد دەکات‪ ،‬زۆر‬ ‫ی‬ ‫ھێنان نەوت ئەوا‬‫ی‬ ‫اندن بڕی بەرھەم‬ ‫دابەز ی‬
‫ی‬
‫نەرێێ‬ ‫سوتەمەن بەبەردبوو بە گشێ و نەوت بەتایبەن کاریگەری‬ ‫ی‬ ‫ی‬
‫بەکارھێنان‬
‫سووتان ئەم سوتەمەنییە بەشێوەیەیک‬ ‫ی‬ ‫خستووەتە سەر ژینگەی زەوی‪ ،‬و‬
‫گەرمبون زەوی‪ ،‬ھەربۆیە زانایان چەندین وزەی دیکەیان‬ ‫ی‬ ‫ڕاستەوخۆ کاردەکاتە سەر‬
‫بۆ شوێنگرەوەی نەوت دەستنیشان کردووە لەوانە «وزەی ئەتۆیم‪ ،‬با‪ ،‬تیشیک خۆر‪،‬‬
‫ی‬
‫چەندان دیکە‪.‬‬ ‫کیمان»‬ ‫گەریم‪،‬‬
‫ی‬

‫‪3‬‬
 ‫گرنگی نەوت‪:‬‬
‫ر‬
‫گشت‬ ‫ستاتتی گرنگ دادەنرێت لە جیهاندا‪ ،‬بە شێوەیەیک‬‫نەوت بە شمەکێیک ر‬
‫گرنیک نەوت لەم سەرچاوانەوە دێت‪:‬‬
‫• بە سەرچاوەیەیک بنچینەت وزە دادەنرێت‪.‬‬
‫• وەک کەرەستەیەیک خاو بەشداری گەلێک پیشەسازت کیمیات و‬
‫رپتۆکیمیاوییە جیاوازەکان دەبێت‪.‬‬
‫• لەم دواییانەدا بەشدارت پیشەسازی خۆراک کرد بەوەی کە سەرچاوەیەیک‬
‫پڕۆتینە‪.‬‬
‫نەوت وەک سەرچاوەیەک لە سەرچاوەکات وزە لەگەڵ ئەو تەقەالیانەدا کە‬
‫دەدرێت بۆ دۆزینەوەی جێگر هێشتا پایە و پلە و گرنیک تایبە رت خۆی هەیە‪.‬‬
‫تایبەتمەندییە ی‬
‫کان نەوت‪:‬‬
‫• دەرهێنان و گواستنەوە و پاڵوتن و عەمبار کردت ئاسانە‪.‬‬
‫• لەچاو سەرچاوەکات تری وزەدا نەوت وزەی (نرخ) گەریم بەرزە‪ ،‬وزەی‬
‫گەریم و کێشێیک نەوت لە وزەی هەمان کێش خەڵووز زیاترە‪.‬‬
‫• دەتوانرێت بە پاڵوتت بەش بەش بکرێت و پێکهاتووی زۆری جۆر بەجۆری‬
‫وت ست و ڕۆت چەورکردن و گریش ل‬ ‫بەسوودی وەکو بەنزیکن و نە ر‬
‫دروست بکرێت‪.‬‬
‫بەشداربووت وەکو کەرەستەی خاو لە زۆر پیشەسازی کیمیاگەری و‬
‫پەترۆکیمیاویدا‪ ،‬ئەوەندە بەسە بڵێی کە گەورەترین شت نەوت پێشکەش کردت بە‬
‫مرۆڤ ڕۆت چەور کردنە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی کە بەشداری پیشەسازت پەیت کیمیات‬
‫و داودەرمات دکتۆری و پاککەرەوە‪ ،‬هەروەها کەرەستەی خۆراکیش دروستکرا کە‬
‫پشت بە نەوت دەبەستێت بەهۆی دەرهێنات پڕۆتی لە هەندێ بەروبوویم نەوت‬
‫‪ ،‬زیادبووت بایەخ نەوت و پەرەپێدات وای کرد کە بەکاربردت زیاتر بێت لە‬
‫بەکاربردت سەرچاوەکات تری وزە وەک (خەڵووز)‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫کاریگەرن نەوت لەسەر دەوڵە ی‬
‫تان بەرهەمه ی‬
‫ێ بو بەکاربەر‪:‬‬
‫لە ڕووی ڕامیارییەوە‪ :‬بەربەرەکات خستە نێوان دەوڵەتانەوە‪ ،‬لە ناو دەوڵەتە‬
‫سەرمایەدارە گەورەکاندا بۆ دابینکردت پێویستیان و هەمیشە بە لێشاو بگاتە‬
‫ر‬
‫ناوچەکانیان بە نرخێیک هەرزان‪ .‬هۆکەش ئەوەیە کە نەوت کەرەستەیەیک ستاتتی‬
‫پێویستە بۆ پیشەسازی و کاروباری سوپا‪ .‬ئەم دووبەرەکییە پاڵ بەو دەوڵەتانەوە نا‬
‫بۆ پێکەوە نات (کارتێل)ـێیک جیهات بۆ دەست بەسەرداگرتت نەوت بۆ سوودی‬
‫هەموو کۆمەڵ و تاقمە ناکۆکەن و بەرژەوەندی ئەو دەوڵەتانەی ئەم شەریکانەیان‬
‫تێدا دروست بووە و یارمەتییان دەدەن بە بەکارهێنات دەسەڵتیان لە ڕووی پارە و‬
‫ڕامیارییەوە‪ ،‬بەریتانیا مەڵبەندی فەرمانڕاوەت و دەست بەسەراگرتت سەرچاوەکات‬
‫نەوت بوو تا جەنیک جیهات دووەم‪ .‬پاش شەڕ ویلیەتە یەکگرتووەکات ئەمەریکا‬
‫ست گرت بەسەر ئەو سەرچآوانەدا بەهۆی کۆمپانیا مۆنۆپۆلەکانەوە و زۆریان ل‬ ‫دە ر‬
‫دەکردن بۆ ئەوەی ملکەچیان بکەن بچنە ژێڕ ڕكێف ڕامیاری و ئابوورییانەوە‪ ،‬زۆر‬
‫کات خۆ ڕزگارکردن لە سەربەخۆت‪.‬‬ ‫لەم دەوڵەتانە تووش تەنگ و چەڵەمە هاتن لە ر‬

‫وت نەتەوایە رت لە‬‫لەڕووی ئابووریەوە‪ :‬نەوت بووە سەرچاوەی سەرەیک دەستکە ر‬

‫دەوڵەتە بەرهەمهێنەکاندا‪ ،‬بە تایبە رت ئەو دەوڵەتانەی کە نەوت کەرەستەی‬
‫وت‬‫بنچینەییانە بۆ ناردنە دەرەوە‪ ،‬وەک لە هەندێ وڵتات عەرەبدا ڕێژەی دەستکە ر‬
‫نەوت زیاتر لە ‪٪95‬ـی سەرجەیم متنشینە عەرەبییەکان و سعودیە و لیبیاش‬
‫پێکدەهێنێت‪ .‬نەوت لە زۆربەی کیشوەرەکاندا دابەشبووە بەڵم بە زۆری لە‬
‫هەندێ ناوچەدا کۆبۆتەوە‪ ،‬گەورەترین و بایەخدارترین کان دەکەوێتە کەنداوی‬
‫عەرەب‪ ،‬هەروەها لە ڕۆژهەڵ رت ئەمەریکای باکوور و باکووری ڕۆژهەڵ رت ئەمەریکای‬
‫ی ا‬
‫وڵ ی‬
‫تان بەرهەمهێنەری نەوت‪،‬‬ ‫باشوور و ڕۆژهەڵ رت ئەوروپا‪ ،‬بەهۆی رێککەوتێ‬
‫ا‬
‫پێوانەن بەراورد بە ساڵ رابردوو تۆمار دەکات‪،‬‬
‫ی‬ ‫"نەوت" رۆژانە بەرزبوونەوەی‬
‫ا‬ ‫ئەمڕۆ ی‬
‫نرخ یەک بەرمیل نەون برێنت گەیشتە ‪ 63‬دۆالر کە بە درێژ یان ساڵ‬
‫‪ 2020‬نرخێیک وەها تۆمارنەکرابوو‪.‬یەکێیک دیکە لە هۆکارەکان دەگەڕێتەوە بۆ‬
‫زیادبوون خواست لەسەر نەوت‪،‬‬‫ی‬ ‫کردنەوە و دەست بەکار ی‬
‫کردن کارگەکان و‬

‫‪5‬‬
 ‫بازر ی‬
‫گان نێودەوڵەن نەوت‪ :‬دەوڵەتە تازە پێشکەوتووەکان بڕێیک زۆر نەوت بەرهەم‬
‫دێی کە لە بەکاربردت ناوخۆیان زیاترە‪ ،‬بەرامبەر ئەمانیش دەوڵەتە پێشکەوتووەکان‬
‫ست خۆیان ناکات و ناچار دەبن لە دەرەوە‬ ‫بڕێیک کەم دێننە بەرهەم کە بەش پێوی ر‬
‫بیهێی‪ ،‬ئەمەش دەبێتە هۆی پەیدابووت جوڵنەوەی بازرگات لە نێوان دەوڵەتە تازە‬
‫پێگەیشتووەکان و دەوڵەتە پێشکەوتووکاندا‪ ،‬ئەم جووڵنەوەیەش چڕ و کاریگەرە‪.‬‬
‫ئەو دەوڵەتانەی نەوت دەنتنە دەرەوە لە جیهاندا لە ش ناوچەی سەرەکت‬
‫جیهاندان‪ ،‬یەکەمیان دەوڵە رت ڕۆژهەڵ رت ناوەڕاستە کە بەپت خەمڵندت ئەم‬
‫وت جیهات هەیە و‪ ،‬نزیکەی نیوەی ئەم‬ ‫ناوچەیە ‪٪37‬ـی ناردەنت (صادرات) نە ر‬
‫ڕێژەیەش بەرەو دەوڵەتات ئەوروپای ڕۆژئاوا دەچێت بەڵم پاشماوەکەی تری بۆ‬
‫ژاپۆن و ویلیەتەكان و ئوستورالیا دەچێت‬
‫وڵ ی‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ی‬
‫تان‬ ‫جیهان‪ ،‬بەدەست‬ ‫وسان بازاڕ‪ :‬ئ ــاشکرایە‪ ،‬ئابوری‬ ‫نرخ نەوت و هەڵ‬
‫لەوڵ ی‬ ‫ا‬ ‫ی‬
‫تان‬ ‫لەنرخ نەوت‪،‬‬ ‫بەکاربەری نەوتەوەیە‪ ،‬لەبەرامبەر هەر بەرزبونەوەیەک‬
‫نرخ‬‫تێچوون بەرهەمهێنان زیاد دەبێت‪ ،‬بەمەش ی‬ ‫ی‬ ‫بەکاربەری نەوت‪ ،‬تێکرای‬
‫ا‬
‫شمەک وکاڵکانیان زیاد دەکەن‪ ،‬هەربۆیە‪ ،‬بەم شێوەیە پەیوەندییەیک ڕاستەوانە‬
‫ا‬ ‫نرخ نەوت و ی‬ ‫هەیە لەنێوان ی‬
‫نرخ شمەک و کاڵکان‪ .‬دەرئەنجایم بەرزبونەوەی‬
‫تان فرۆشیاری نەوتدا‪ ،‬ی‬ ‫ی ا‬
‫وڵ ی‬ ‫ی‬
‫نرخ شمەک‬ ‫نرخ نەوت‪ ،‬لەبازاڕەکان‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫وکاڵکان(کشتوکاڵ و پیشەسازی) بەرزتر دەبنەوە‪ ،‬هەڵوسان‪ ،‬ئاستێیک بەرزتر‬
‫ا‬ ‫تۆمار دەکات‪ ،‬سەرەڕای بەرزبونەوەی ی‬
‫نرخ نەوت‪ ،‬بەڵم هەرێیم کوردستان‪،‬‬
‫بارودۆخ دار یان و نەگەڕانەوەی داهان نەوت‬ ‫ی‬ ‫سوود لەم دەرفەتە نابینێت و‬
‫دواکەوتێ مووچە‪ ،‬یەکێکە لەمەترش و‬ ‫ی‬ ‫بەتەواوی گرفتێیک گەورەیە‪ ،‬سەرباری‬
‫ی‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ی‬
‫اوکێیەکان فەرمانبەران ومووچەخۆران هەرێم‪ .‬لەالیەیک ترەوە‪ ،‬هەڵوسان نرخ‬ ‫دڵەڕ‬
‫ارەکان هەرێمدا‪ ،‬سیمایەیک کۆتانەهاتووی چەندین ساڵەیە‪ ،‬ساڵ لەدوای‬ ‫لە باز ی‬
‫ن گومان ئەمەش‬ ‫ساڵ ئاسێ گشێ نرخەکان‪ ،‬ڕێژەیەیک بەرزتر تۆمار دەکات‪ .‬ێ‬
‫انەکان هەرێم قورسن دەکات‪،‬‬ ‫ی‬ ‫جارێیک تر‪ ،‬بارگر یان بۆ سەربژێوی تاک و رێ ی‬
‫خن‬
‫بەدەستهێنان سەرجەم پێداویستییەکان‪ ،‬کارێیک قورس و ئەستەم دەبێت‪.‬‬ ‫ی‬
‫نرخ نەوت‪ ،‬دەرفەتێیک زێرین بێت‪ ،‬بۆ‬ ‫بەئومێدی ئەوەی‪ ،‬بەرزبوونەوەی ی‬
‫گەندەڵ و بەفن ی‬ ‫ا‬ ‫ی‬
‫ۆدان دار یان زۆر‪ ،‬لەم کەرتەدا‬ ‫ر‬ ‫بەدەستهێنان داهان زیاتر‪ ،‬ئەگەرخ‬
‫فرۆرساو‪ ،‬ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی‬ ‫ی‬ ‫بەئاشکرا دیارە‪ ،‬زیاتر لەنیوەی داهان نەون‬
‫هەرێم‪.‬‬
‫‪6‬‬
 :‫سەرچاوەکان‬
https://ckb.wikipedia.org
https://www.zaniary.com
https://www.awene.com
http://chawykurd.com