Կատարողական բաժիններ

ՀԱՅ ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆ ԹՅ Ն

III Կ րս
Հայ երաժշտական մշակ յթի զարգաց մը
հնագ յն ժամանակներից նչև XIX դար
Ազգային մշակ յթի զարգացման սկզբնավոր մը
կապվ մ է ժողովրդի քաղաքակիրթ պատմ թյան
ակ նքների հետ: Ըստ շ րական
արձանագր թյ նների՝ հայկական լեռնաշխարհ մ
պետական թյան կազմակերպ մ նկատվել է վաղ
ժամանակներից: Դա բարձր զարգաց մ նեցող
Ուրարտ ի թագավոր թյ նն էր իր Տոսպ կամ Տ շպա
կենտրոնով։ Հետագայ մ պետ թյան հզորաց մը
կապվեց Երվանդ նիների, Արտաշեսյանների
դինաստիաների, Արտաշեսի, Տիգրան Մեծի
թ ա գ ա վո ր թ յ ն ն ե ր ի հ ե տ , ո ր ո ն ց ը ն թ ա ց ք մ
հիշատակվ մ է ազգային մշակ յթի ծ վերելք։ Այդ
հզոր ստրկատիրական երկրներ մ զարգացած են
եղել արհեստները (պեղ երի վկայ թյամբ) և
ա ր վ ե ս տ ն ե ր ը ՝ ժ ո ղո վ ր դ ա կ ա ն ե ր գ ն պարը։
Ժողովրդի ստեղծագործ տաղանդը դրսևորվել է նաև
այլ ասպարեզներ մ` կառ ցապատման՝
ամրոցաշին թյ ն, տաճարաշին թյ ն։ Հենց մ.թ.ա. I
հազարամյակից նկատվ մ է ծ քաղաք–
կենտրոնների ձևավոր մ, և նրանց մ մշակ յթների
զարգաց մ՝ Վան, Էրեբ նի, Արտաշատ,
Երվանդաշատ, Տիգրանակերտ։ Տաճարաշին թյ ն՝
Աստղիկ աստված հ տաճարն Աշտիշատ մ,

ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու

մի
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մե
ՈՒ
ու
ու
մե
ու
ու
ո

ու
ու
ու
ՈՒ
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

 Գառնիի տաճարը, հին հ նական ամֆիթատրոնների

նման թյամբ թատերական շին թյ ններ,
աստվածների ոսկեձ յլ արձանիկներ, կիսանդրիներ,
դրա երի հատ մ։ Թեև դա հելլենիզ տարածման
շրջանն էր, բայց հայի ստեղծագործ ժը
ինքնադրսևորման իր ճանապարհով էր ընթան մ։ Այս
շրջանի բնորոշ գծերից էր ծ տարված թյ նն
սերը թատրոնով։ Թատրոնի գործիչների և
հանդիսատեսի բարձր զարգացված թյանմասին են
խոս մ հ նական պիեսների բեմադր թյ նները:
Հայտնի է, որ Տիգրանակերտ մ ծն Արքան և
արք նիքը դիտել են Եվրիպիդեսի «Բաքոս հիներ»
բեմադր թյ նը։
Տարիներ շար նակ ժողովրդական երգարվեստն
պարարվեստը ընթացել են իրենց զարգացման
բնական հ նով։ Այն նեցել է 2 հի ական ճյ ղ`
ժողով րդական և ժողով րդապրոֆեսիոնալ՝
գ սանական։ Ժողովրդականն իր առօրյա կյանքի,
կենցաղի, րախ թյ նների ս գի ծեսերով
(հարսանիք, թաղ մ) ստեղծել է բարձր արվեստ, որ
բանավոր փոխանցվել է դարեր շար նակ։ Դրանք
եղել են աշխատանքային, քնարական, ծիսական և այլ
ժանրերի երգեր։ Ժողով րդականի մյ ս ճյ ղ ը
համարվ մ էր արհեստավարժ (պրոֆեսիոնալ) ճյ ղ:
Սա գ սանների արվեստն էր, որը հի ական մ
իշխանական խնջ յքների, վիպերգերի, էպիկական
երգերի, առասպելների հորինմամբ էր զբաղված,
ինչպես նաև ժողովրդական տոնակատար թյ նների
բեմադր թյամբ մասնակց թյամբ`
ո
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մե
ու
ո
ու
մե
մ
ու
մն
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
 մասնավորապես Նավասարդ։ Նրանց մ արդեն
աստիճանաբար ձևավորվել էին ազգային
երգարվեստի երաժշտալեզվական տարրերն իրենց
առանձնահատկ թյ ններով՝ ձայնակարգ (լադ), ելևէջ
(ինտոնացիա), տրառիթմ։
Հայ ժողովրդական երգարվեստն իր այս երկ
ճյ ղավոր երով ժողովրդական և
ժողովրդապրոֆեսիոնալ (գ սանական՝ Գիսանե
Աստծո ան նից) հեռավոր ժամանակներից սկսած
անցավ երկարատև ճանապարհ նչև մ.թ. I
թվականը:
Քրիստոսի ծն նդ … Քրիստոնե թյ ն …
Մ.թ. 301 թ. Գրիզոր Լ սավորիչը մկրտ մ է ողջ
ժողովրդին և արք նական տ նը, որից հետո երկիրը
սկս մ է քայլել «աստվածային լ յսի» ջ, 100 տարի
տարալեզ (հ նարեն, ասորերեն) եկեղեցի և
օտարալեզ ժա րգ թյ ն (սաղմոսերգ թյ ն)։
Այսպես շար նակվեց նչև 405 թվականը՝ նչև
գրերի ստեղծ մը: Աստվածաշնչի արագ
թարգման թյանը հաջորդեց առաջին երգվող
ա ղո թ ք ն ե ր ի ` շ ա ր ա կ ա ն ն ե ր ի ս տ ե ղ ծ մ ը , ո ր ը
հեղինակեցին Մեսրոպ Մաշտոցն Սահակ Պարթևը:
Այսպես սկզբնավորվեց ազգային երաժշտ թյան ևս
կ ճյ ղ` հոգևոր երաժշտ թյ նը։ Նրա զարգաց մը
բարձրակետի հասավ արդեն 7-րդ դար մ, երբ
ս տ ե ղծ վ ա ծ ա յ դ հ ս կ ա յ ա կ ա և ժ ա ռ ա ն գ թ յ ն ը
բանավոր փոխանցելն այլևս անհնար էր և ժամանակի
ծան ն գործիչներ Բարսեղ Ճոնի և Ստեփանոս
Սյ նեց շնորհիվ ստեղծվեցին գործիչներից առաջին
մե
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ո

ո
ու
ու
ո
ու
ու
ու
մե
ու
ու
մն
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մի
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մե
մի
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
մի
ու
ու
ու
 «Շարակնոցը» և հոգևոր նոտագր թյ նը` խազերը։
Մեր մշակ յթի գործիչներից շատ շատերն են
զբաղվել հոգևոր երաժշտ թյամբ՝ Մ. Խորենացի, Դ.
Անհաղթ, Դ. Քերական, Ա. Շիրակացի, Կո տաս
Աղցեցի, ծան ն հայ կանայք՝ Սահակադ խտ,
Խոսրովադ խտ և այլն:
Հավատքի ծաղկմանը զ գահեռ՝ ընթան մ էր
քրիստոնեական տաճարաշին թյան զարգաց մը:
Սկսվելով Էջ ածնի Մայր Տաճարից (5–րդ դար)՝ կը
մյ սին հաջորդեցին գլ խգործոցներ` Հռիփսի ,
Գայանե, Շողակաթ, Լոռվա համալիր Սանահինը
(հիշատակվ մ է Տրդատ ճարտարապետի ան նը),
Հաղպատ, Օձ ն, Տաթևի, Աղթամարի սբ. Խաչ
եկեղեցիները: Այսպես եզրափակվեց ր «Ոսկեդարի»
հազարամյակը՝ ճանապարհ գցելով երկրորդ՝
«Արծաթե դար» հազարամյակ:
Գրիգոր Նարեկացի հանճարի արվեստը
եզրափակելով ազգային մշակ յթի զարգացման
առաջին էտապը՝ աժամանակ հիմք հանդիսացավ
հաջորդի համար` Նորի: X-XI դդ. Վերածննդի շրջանն
էր, որը պիտի մշակ յթ բերեր հ մանիզմով լի
գաղափարներ՝ հի վելով Աստվածաշն չյան
թեմաների կերպարների վ րա: Հայ
ճարտարապետ թյ նն հոգևոր երաժշտ թյ նը
շար նակեցին իրենց ճանապարհը նորանոր
բարձ նքներով՝ Հաղարծին, Գոշավանք, Նորավանք
(պատմ թյ նը հիշատակ մ է Մո կ
ճարտարապետի ան նը), Գլաձորն իր
հ ա մ ա լ ս ա ր ա ն ո վ ( Տ ա թ և ի ն մ ա ն թ յ ա մ բ ) ։ Հա յ
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ո
ու
մի
ու
մն
ու

ու
ո
ու
ու
ու

ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մե
ու
մի
մ
 հոգևորականների ստվար խ մբ շար նակ մ էր
զ բաղվել աստվածաբան թյան, երաժշտ թյան
հ ա ր ց ե ր ո վ ` Գ ր ի գ ո ր Մա գ ի ս տ ր ո ս , Հո վ հ ա ն
Իմաստասեր, Արիստակես Լաստիվերցի, Ներսես
Շնորհալի և այլն: Հոգևոր երաժշտ թյան նոր ժանրերը
սկզբնավորվեցին Նարեկաց ց և Շնորհալ ց՝ տաղեր,
գանձեր, հորդորներ, օրհներգեր, հի եր, ավետիսներ:
Նարեկաց և Շնորհալ բարձրակարգ պոեզիայից
հետո, գեղարվեստական գրական թյ նը նոր էր
մտն մ կայացման փ լ՝ ծաղկեց քնարերգ թյ նը
(Ք չակ, Թլկ րանցի, Կեչառեցի), առակագր թյ նը
(Գոշ, Ալգեկցի), սոցիալական սրված թյամբ Ֆրիկի
պոեզիան:
Կիլիկիայի թագավոր թյան օրոք հի վեց և
ծաղկեց մանրանկարչ թյան արվեստը` Թորոս
Ռոսլին, Սարգիս Պիծակ, որ բարձրարժեք էր իր
ղղված թյամբ և նյ թով:
II հազարամյակ: Ազգային երաժշտ թյան հայտնի
ճյ ղերը (ժողովրդական, գ սանական, հոգևոր)
ընթան մ էին իրենց բնականոն հ նով:
Ժողով րդականը, պահպանելով հին ժանրերը,
ավելացրեց նորերը` իր ճակատագրի բեր մով
պանդխտ թյան ժանր, պատմական երգի ժանր:
Գ սանական արվեստը շար նակ մ էր իր
գ ո ր ծ ն ե թ յ ն ը և՛ ե ր գ ի հ ո ր ի ն մ ո վ , և՛
թատերականացված արվեստով։ VIII-X դարեր մ
ստեղծելով ազգային անմահ էպոսը՝ գ սանական
արվեստը աստիճանաբար անցավ կյանքի նոր
որակի: Գ սան թյ նը սկսեց նստակյաց կյանքով
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու

ու
ու
ու
ու
մ
ու
ու
ու
ու
ո
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 ապրել քաղաքներ մ և յ րացնել արհեստներ, բայց
չմոռանալ իր հոգևոր պահանջմ նքը, հոգ կանչը։
Գ սան թյ նը աստիճանաբար վերաճեց
աշ ղ թյան: Մեր հանճարեղ աշ ղները՝ սկսած
Նաղաշ Հո աթանից (նկարիչ), վերջացրած Սայաթ-
Նովայով (ջ լհակ), նաև ճանաչված արհեստավորներ
էին: Փոխվեց գ սանաաշ ղական արվեստի
թեմատիկան` բն թյ ն, հայրենիք, ընկերասիր թյ ն,
բայց ա նակարևորը՝ սեր։ Կնոջ, գեղեցկ թյան և
հարգանքի թեման դարձավ առանցքային նրանց
արվեստ մ։ Հոգևոր երաժշտ թյ նն իր փառապանծ
էջերը լրացնել ց հետո, կարծես, ճգնաժամային փ լի
էր մոտեն մ։ Աստիճանաբար մոռացվեց խազերի
արվեստը (բանավոր լ ինել պատճառով):
Տաղանդավոր բարձրակարգ գործիչների պակաս
նկատվեց (որոնք իրենց բացասական ազդեց թյ նն
նեցան)։ 1000 տարի գործել ց հետո խազերի
արվեստը դադարեց գոյ թյ ն նենալ, և այն 18-19-
րդ դարեր մ Համբարձ մ Լիմոնջյանի ջանքերով հին
նոտագր թյան պատառիկների հիման վրա
ստեղծվեց նորը, որը մոռաց թյ նից փրկեց (որոշ
մասով) հայ ջնադարյան հոգևոր երաժշտ թյ նը։
Հայ մշակ յթը XIX դ.

Այսպես հայ մշակ յթը թևակոխեց 19-րդ դար։

Ժամանակաշրջան, որը զ տվեց բարձր զարգացած
արվեստի ճյ ղեր` գեղանկարչ թյ ն,
ճարտարապետ թյ ն, գրական թյ ն, թատրոն և
ու

ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
վն
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
մի
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

 դասական երաժշտ թյ ն: Կայացավ ր դասական,

կոմպոզիտորական դպրոցի հի ադր մը:
Մեծ լ սավորիչ Խ. Աբով յանը հի եց
աշխարհաբար լ սավորչական գրական թյ նը։ Նրա
ճանապարհով ընթացան Պ. Պռոշյանը, Րաֆֆին,
Մ րացանը, Ս նդ կյանը, Պարոնյանը: Ազգային
գրական թյ նը սկսեց նկատել հայ մարդ ն ինչպես
իր հոգևոր, հար ստ, բարձր կերտվածքով, այնպես էլ՝
մանր, ճղճիմ, դավաճան բնավոր թյամբ (Աղասի,
Սամվել, Մարզպետ նի, Մեր ժան Արծր նի,
Միկիտան Սաքո): Իսկ ծ երգիծաբանը՝ Պարոնյանը,
ծաղրեց և քննադատեց ամբողջ հասարակական
շերտի ազգային բնավոր թյան գիծ դարձած
թեր թյ նները:
Գեղանկարչ թյան ջ գործ մ էին
Հո աթյանները, Ս. Ներսիսյանը, Վ. Ս րենյանցը, Հ.
Այվազովսկին: Նրանց հանճարը փայլեց իրենց
ընտրած թեմաների ժանրերի ջ՝ դիմանկար,
բնանկար, պատմանկար, ծովանկար:
Ազգային թատրոնը ծաղկեց հայ մշակ յթի երկ
խոշոր կենտրոններ մ` Կոստանդն պոլիս և Թիֆլիս։
Առաջին մ այն գործ մ էին 3 թատերախմբեր`
Վարդովյանի, Պնկլյանի, Մաղաքյանի խմբերը։ Հայ
թատրոնը զարմացն մ էր իր հաս ն և բարձր
մակարդակով: Այստեղ բեմադրվ մ էին ոչ այն հայ
դրամատ րգների հայրենասիրական և կենցաղային
պիեսներ, այլև ծն Շեքսպիրի, Լոպե դե Վեգայի,
Սերվանտեսի, Բայրոնի և այլ ծերի գործեր: Հայ
արվեստի օջախների գործ նե թյ նը՝ թատրոն,
ու
վն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու

ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մե
ու
մ
ու
մե
ու
ու
մն
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մե

ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու

ու
մի
ու
մն
ո
ու
 օպերետ, հա րգներ, որոնց հանդիսատեսը ոչ այն
հայ հասարակ թյ նն էր, բարձրացրել էր Պոլիս
քաղաքի արժեքն մակարդակը՝ որպես եվրոպական
կենտրոնի, նմանապես և Թիֆլիսի:
Ճարտարապետ թյան ջ իրենց տաղանդով
փայլեցին ծ ճարտարապետ, տեսաբան Թ.
Թորամանյանը և ճարտարապետ Ալ. Թամանյանը,
որը հետագայ մ զ կտա առաջին
քաղաքաշինական նախագծերը։
Կոմպոզիտորական դպրոցը, որ հի ադրեցին
հայ երաժիշտները, հի վեց ազգային երգարվեստի
երաժշտալեզվական և եվ րոպական արվեստի
տարրերի սինթեզով: Կիրառելով ազգային լադը,
ինտոնացիան, տրառիթմը՝ նրանք ներմ ծեցին
եվրոպական ժանրերը՝ օպերա, օպերետ, խմբերգ,
դաշնամ րային երաժշտ թյ ն, հետագայ մ՝
սիմֆոնիա, սոնատա, կոնցերտ և այլն: Յ րացնելով
նրանց տեխնիկական կող րը՝ կապեցին հայ
կերպարի, հայ իրական թյան, հայ
գաղափարախոս թյան հետ: Տ. Չ խաջյանը,
Երանյանը, Տնտեսյանը գործեցին Պոլիս մ, Կարա-
Մ րզան, Մ. Եկմալյանը, Ն. Տիգրանյանը՝ Թիֆլիս մ:
Գ սանաաշ ղական արվեստը տվեց նոր դեմքեր՝
Շիրին, Միսկին-Բ րջի, Բավե, Ջիվանի: Մեծ
փորձ թյ ններ անցնելով՝ ժողով րդական
երաժշտ թյ նը ան ջական նյ թ ծառայեց ր
հեղինակներին, որոնցից այն Կո տասին էր
բախտ վ իճակված այն բերել իր սկզ բնական
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մե
ու
մե
ու
ո
ու
ու
ու
ու
մի
մն
մե
մե
մի
ու
մե

ու
ու

ու
մն
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
մե

 անաղարտ մաքր թյանը և ճիշտ հետև թյ ններով

սկզբնավորել հայ կոմպոզիտորական դպրոցը:
Այսպես ազգային մշակ յթը հար ստ և բ ռն
գործ նե թյամբ թևակոխեց XX դար:

ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու

 Հայ երաժշտական մշակ յթի զարգաց մը XIX

– XX դդ.

Տիգրան Չ խաջյան
(1837-1898 թթ.)

Հայ առաջին կոմպոզիտոր,

երաժշտաբեմական ժանրերի առաջին հեղինակ,
խորը, ամ ր գիտելիքներով կրթված մանկավարժ,
դիրիժոր, թատերական գործիչ, որ զբաղվել է նաև
հասարակական գործ նե թյամբ:
Տ. Չ խաջյանը ծնվել է 1837թ. Պոլիս մ,
ժամագործի ընտանիք մ: Կյանքի ապահով
պայմանները նրան հնարավոր թյ ն են ընձեռել
ստանալ լավագ յն կրթ թյ ն: Սկզբ մ նա
սովորել է տաղանդավոր երաժիշտ, գրող,
գրականագետ, «Քնար հայկականի» հի ադիր
Գաբրիել Երանյանի, հետո իտալացի անվանի
երաժիշտ Մանձոնիի մոտ, իսկ հետո Իտալիայ մ
շար նակել կրթ թյ նը:
Բազմազգ, խայտաբղետ, արևել յան և
արևմտյան մշակ յթների հատման խաչ ր կ մ՝
Պոլիս մ, կողք-կողքի հնչ մ էին հայ, հ յն, թ րք,
իտալական, ազգային երգ-երաժշտ թյ ն,
օպերային բեմահարթակից՝ դասական
բեմադր թյ ններ: Այս ա նի ֆոնի վրա
ընթան մ էր երիտասարդ կոմպոզիտորի
երաժշտական ոճի ձևավոր մը՝ ազգային-
քաղաքային ֆոլկլորի հար ստ ավանդ յթների և

ու
ու
ու
ու

ո
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու

ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մե
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 եվրոպական դասական արտահայտչա ջոցների
աձ լմամբ, հա մված կոմպոզիտորի
տաղանդով: Կարճ ժամանակ հետո նա
առաջադրվեց որպես քաղաքի անվանի
հեղինակներից կը: Հար ստ գիտելիքներով
եռանդով լի երիտասարդ երաժիշտն իր
կարող թյ նները ծառայեցրեց ազգի
լ սավոր թյան գործին, որպես մանկավարժ,
դաշնակահար, դիրիժոր «Քնար հայկականի»
շրջանակներ մ Երանյանի, Տնտեսյանի,
Սինանյանի հետ: «Քնար հայկականից» զատ նա
աշխատակցեց հայ թատերական խմբերին՝
Մաղաքյանի, Վարդովյանի ղեկավար թյամբ:
Գործ նե թյ ն, որը նպաստեց նրա
ստեղծագործական ղղված թյան
կող որոշմանը։ Հայրենասիրական թեմաներով
պիեսների «Տրդատ և Գրիգոր», «Վարդանանք»,
«Ս րբ պատերազմ»-ի համար գրված
երաժշտ թյ նները ծառայեցին հայ ազգային
առաջին օպերայի ծն նդին` «Արշակ Բ» օպերայի
ստեղծմանը՝ պատմական երաժշտական դրամա,
որի լիբրետտոն գրվել է Թ. Թերզյանի կող ց:
Սակայն Պոլսի իրական թյան ջ հայ
ազատագրական-հայրենասիրական թեմայով
օպերայի բեմադր թյ նն անհնարին էր։ Սրանից
հետո կոմպոզիտորը փոխ մ է իր
ստեղծագործական ղղված թյ նը՝ անցնելով
ավելի թեթև, քնարական, կո կական օպերայի և
օպերետտայի մոդայիկ ժանրերին` «Զե րե»,
մի
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մի
մե
ու
ու
մի
մի
ո
 «Արիֆի խարդավանքը», «Լեբլեբիջի»: Հայ
արտիստների ժերով բեմադրելով սեփական
գործերը՝ կոմպոզիտորը նրանց իր շ րջ
համախմբեց, ստեղծեց «Գ սանական
թատերախ մբ» կոլեկտիվը և սկսեց հանդես գալ
Լեկոկի, Օֆենբախի, Չ խաջյանի օպերետների
բեմադր թյամբ: Խ մբը ել յթներով հանդես
եկավ նաև դրս մ՝ Հ նաստան մ, Եգիպտոս մ
ն ե ն ա լո վ ծ հաջող թյ ններ: Սակայն
պետական քաղաքական թյ նը կյանքի և
գործ նե թյան անհնարին պայմաններ էր
ս տ ե ղ ծ մ : Հա դյան բռնապետ թյան
տարիներին հաջողվ մ է կնել Եվ րոպա՝
Ֆրանսիա, հա րգային ղևոր թյ նների,
որտեղ ծ ճանա չ մ է ձեռք բեր մ: Նա
մտադրվ մ է ընտանիքը այստեղ տեղափոխել:
Հենց այս պատճառով էլ վերադառն մ է Թ րքիա,
բայց վրա հասած հիվանդ թյ նը չի թողն մ
իրագործել մտադր թյ նը: Տ. Չ խաջյանը
մահկանաց ն կնքել է Իզ ր մ, 61 տարեկան մ,
ծանր հիվանդ թյ նից հետո։
Մեծ է Տ. Չ խաջյանի արվեստի դերն
նշանակ թյ նը հայ կոմպոզիտորական դպրոցի
կայացման գործ մ: Նրա երաժշտ թյ նը
հոգեբանական խոր թյամբ,
արտահայտչական թյամբ ռեալիստական է և
կենս նակ: Այս ապաց ցվեց ժամանակի
փորձ թյամբ:
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու

ու
ու
մե
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
 «Արշակ Բ» օպերան
Օպերան գրվել է 1868թ. Պոլս մ, որի
բեմադր թյ նը րժվել է տեղի «Նա մ»
օպերային թատրոնի կող ց: Լիբրետոյի հեղինակ,
դրամատ րգ Թոմաս Թերզյան:
Օպերան ստեղծվել է պատմաքաղաքական
դժվարին ժամանակներ մ:
Թ րքիայ մ սկս մ էր մոլեգնել հա դյան արյ նալի
քաղաքական թյ նը, իսկ հայ-դեմոկրատական
ջավայրը, դի լով պատմական անցյալին,
ձգտ մ էր արթ ն պահել ազգի
հայրենասիրական ոգին։ Այն գրված է
պատմառոմանտիկական օպերայի (Grand օpera-ի
նման թյամբ) ժանրային և ոճական
առանձնահատկ թյ ններով. պատմական թեմա,
թագավորական և իշխանական կերպարներ,
դավերով, ինտրիգներով, թ նավոր երով լի
սյ ժե, որի հետևանքով կործանվ մ են գլխավոր
գործող անձինք։ Օպերան բարեբախտաբար
փրկվել է կործան ց. ժառանգվել է Խորհրդային
Հա յ ա ս տ ա ն ի կ ո ղ ց և պատրաստվել
բեմադր թյան նոր, խմբագրված տարբերակով`
Ա. Գյ լակյանի (նոր լիբրետո), Ալ. Շահվերդյանի
(նոր ասերգեր), Լ. Խոջա-Էյնաթյանի (օպերայի
գործիքավոր մ) ջանքերով:
Օպերայի հիմք մ դրված է IV դար մ Արշակ
II–ի թագավոր թյան և կյանքի` պատմական
իրադարձ թյ նները։ Ի տարբեր թյ ն
մի

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մի
մե
ու

մի
ու
ու
մի

ու

ու
ու
մի
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
 Թերզյանի լիբրետոյի, օպերան ընթան մ և
ավարտվ մ է ներքին արտաքին թշնա ների
նկատմամբ արքայի տարած հաղթանակներով
երկրի, ժողովրդի բարեհաջող կառավարմամբ:
Օպերայի լիբրետտո:
Օպերան պատմահայրենասիրական
երաժշտական դրամա է 3 գործող թյամբ: Այն
նի ծավալ ն առաջաբան, որտեղ ժողով րդը
ծ ց ն ծ թ յ ա մ բ դ ի մ ա վո ր մ է Շ ա պ հ ի ն
հ ե ր թ ա կ ա ն ա ն գ ա մ հ ա ղ թ ա ծ թ ա գ ա վո ր ի ն `
Արշակին, սպարապետին՝ Վասակին և զորքին:
I գործող թյ ն: Նախկին մ դավադիրները
նենգորեն իրենց ցանցն» են գցել Գնել իշխանին`
Արշակի ազգականին։ Նրա վրա է ծանրան մ ողջ
պատասխանատվ թյ նը։ Արշակը չի ներ մ
նրան նաև անձնական դրդապատճառներից
ե լ ն ե լո վ : Ն ա ս ի ր ա հ ա ր վ ե լ է Գ ն ե լ ի կ ն ո ջ ը `
Փառանձե ն։ Իշխան հին Արշակի մոտ փորձ մ
է պաշտպանել նահատակված ամ սն ն, և
խնդր մ Սյ նիք վերադառնալ թ յլտվ թյ ն,
որն Արշակը րժ մ է:
II գործող թյ ն: Դավադիրներն (Վաղինակ)
իրենց կող են թեքել նաև Օլիմպիա թագ հ ն՝
մատնանշելով նրան Արշակի դավաճան թյ նը։
Նրանց գիշերային հավաքի ժամանակ արքան
ձերբակալ մ է բոլորին, այդ թվ մ և Օլիմպիային։
Բայց խղճալով վերջինիս, նաև քաղաքական
նկատառ երից (Ներսես կաթողիկոսի
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
մ
ու
ու
ու
մե
մն
ու
ու
ու
ու

ու

ու
ո
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու

ու
ու
ու
ո
 խորհրդով) ելնելով՝ ներ մ է շնորհ մ (նաև նրանց՝
մյ սներին):
III գործող թյ ն: Տաճար մ հևչ մ է
հաշտ թյան ասնական աղոթք, որին
հաջորդ մ է երեկոյան խնջ յքը։ Դավադիրները
փորձ մ են թ նավորել Արշակին Օիմպիայի
մատ ցած գին գավաթով: Փառանձե
կանխազգաց մը փոխ մ է իրադարձ թյ նների
ընթացքը: Կնոջ իրավ նքով Օլիմպիան է խմ մ
գավաթից և թ նավորվ մ։ Մահվան շե ն նա
հաշտվ մ է Փառանձե հետ և օրհն մ Արշակի
Փառանձե թյ նը։ Դավադիրները
շար նակ մ են ըմբոստաց մը՝ ձգտելով սպանել
Արշակին։ Բայց դրսից օգն թյան եկած
ժողով րդը փրկ մ է իրադր թյ նը։
Դավադիրները պարտված են և կոտորված: Վերջ մ
Արշակին հաջողվ մ է ևս կ դավադիր «կծիկ»
քանդել, «կծիկ», որ հյ սվել էր Տիրիթի կող ց։
Օպերայի վերջաբանը բն յթով մոտ է նրա
սկզ բին։ Ժողով րդը փառաբան մ է իր
հայրենասեր առաջնորդներին հայրենիքը։
Օպերան հորինված է իտալական օպերայի
ժանրային, կառ ցվածքային նյ թի զարգացման
առանձնահատկ թյ նների տարրերով։
Արվեստագետն այդ ա նը համադրել է ազգային
քաղաքային ֆոլկլորի` երզի և ռոմանսի ժանրային,
ղեդային հիմքերի հետ։ Այդ սերտ գիտակ
աձ լ մը նպաստել է իրադարձ թյ նների և
կերպարների ռեալիստական բացահայտմանը,
ո
մե
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մ
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ո
ու
մի
ու
ու
ու
մե
մ
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու

ու
ու
ո
ու
ու
ու
մի
ու
մի
ու
մ
ու
 օպերայի համարայն թյ նը ին չ-որ չափով
հաղթահարված է սոլոների, անսամբլների և
խմբերգերի շարադրանքի ներքին դինա կայի
հաշվ ին։ Օպերայի գլ խավոր կերպարները`
Արշակը, Փառանձեմը օժտված են քաջ
հայրենասերի ամ ր, կամային գծերով։ Օլիմպիան
ղմ է, ն րբ, ճակատագրին ենթակա:
Մասսայական տեսարանները կառ ցված են
ը ն դ ա ր ձ ա կ , թ ա փ ո վ , ժ ո ղո վ ր դ ի կ ե ր պ ա ր ի
բացահայտմամբ` խիզախ, հայրենասեր, նվիրված
արքային և երկրին։ Առաջաբանի և վերջաբանի
ցնծալից տեսարանները` «Փառք Արշակին ր
երկրին», կարծես լայն վրձնահարվածներով
ստեղծված պատկերներ են։ Իսկ խնջ յքի
տեսարան մ տոնական երգն պարը ոչ այն
ժողովրդի կերպարին են ղղված, այլև արք նիքի
նիստ կացին։ Միասնական աղոթքները հոգևոր
առաջնորդի` կաթողիկոսի հետ (Ներսես Մեծ)
հանգստ թյ ն խաղաղ թյ ն են բեր մ
կտավ: Այս տեսարանները, ջանկյալ
նվագախմբային հատվածները արքայական
հանդիսավոր թյ ն վեհ թյ ն են հաղորդ մ
երաժշտական հյ սվածքին:
Արշակի կերպարն արիոզաներ մ և
անսամբլներ մ բացահայտված է լիովին՝
քաջարի, հայրենասեր՝ «Նենգ ոսոխը», բայց, որին
խորթ չեն մարդկային թ լ թյ նները` «Ինչ
տխ ր ես Փառանձեմ» զ գերգից Փառանձե
կերպարը արիոզայ մ՝ «Նա մաք ր էր...» և
մե
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ո
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մի
ու
ո
մի
ու
մե
ու
ու
մ
ո
 օրհներգ մ՝ «Տ ր խաղաղ թյ ն...» լ ի են
քնարական թյամբ, որին նպաստ մ են
հանդարտ շարժ մը, ն րբ գործիքավոր մը
տավիղի մասնակց թյամբ և արտահայտիչ
ղեդիները։ Օլ իմպիայի ստիոզան՝ «Մի՞թե
Արշակն ինձ կլ քի» և կանցոննան «Չքնաղ
Բյ զանդիա», կարծես օտարալեզ ղեդիներ
են, վալսային ռիթ կ նվագակց թյամբ ն րբ,
քնք շ, բայց գրավ մ են իրենց անկեղծ թյամբ,
գեղեցկ թյամբ:
«Արշակ Բ» օպերան առաջին անգամ
բեմադրվեց Երևան մ 1945 թ. Սպենդիարյանի
անվան օպերայի թատրոն մ։ Կոմպոզիտորի
կենդան թյան օրոք օպերայից հատվածներ են
կատարվել այն։ Այն իր 80-ամյա լռ թյ նից
հետո կյանքի ճանապարհ դ րս գալով՝
ապաց ցեց իր կենս նակ թյ նը բարձր
գեղարվեստական թյամբ, կերպարների
ռեալիզմով: Մեծ նվաճ մ և արժեքավոր սկիզբ
ազգային օպերային երաժշտ թյան կայացման
ճանապարհին։

Քրիստափոր Կարա-Մ րզա

(1853-1902թթ.)
մե

ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի

ու

ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 Հայ կոմպոզիտորական դպրոցի ձևավոր մը
նախանշված էր իրականացնել արևելյան
Հա յ ա ս տ ա ն մ : Մ ի շ ա ր ք տ ա ղ ա ն դ ա վ ո ր ,
երիտասարդ երաժիշտների գործ նե թյամբ այդ
պրոցեսն սկսեց իրականանալ XIX դարավերջի 80-
ական թվականներից և ծ թափ ստացավ XX
դարի սկզբներին: Մեծ է Կարա-Մ րզա, Մ.
Եկմալյան, Ն. Տիգրանյան կոմպոզիտորների
գործ նե թյան պատմական դերն
նշանակ թյ նը, քանի որ նրանք առաջիններն
էին հի ադրման դժվարին պրոոցես մ: Նրանց
հաջողվեց լ ծել պատմական խնդիրը, այն է՝
բազմաձայնել հայ մոնոդիկ երգարվեստը և
ճանապարհ բացել մյ սների համար:
Քր. Կարա-Մ րզան ծնվել է 1853 թ. Ղրի
Ղարաս բազար (Բելոգորսկ) քաղաք մ:
Միջնակարգ կրթ թյանը զ գահեռ նաև զբաղվել
է երաժշտական ինքնակրթ թյամբ: Մեծ
աշխատասիր թյան շնորհիվ նա կարողացավ
հասնել ինքն իր առջև դրած խնդրի լ ծմանը, այն
է՝ զբաղվել հայ երգի հավաքագրմամբ,
բազմաձայն մշակմամբ և երգչախմբային
կատարմամբ նրա տարածմանը: Երիտասարդ
տարիքից գործ նե թյան հի ական վայր
ընտրելով Թիֆլիսը՝ նա այստեղ տեղափոխվեց
1882 թ.: Եվ իր նպատակի բարձրաձայն մը հայ
մշակ յթի ծ գործիչների կող ց արժանացավ
դրվատանքի: Ան ջապես անցնելով գործի՝
արդեն 1885 թ. մարտի 15-ին տվեց առաջին
ու
ու
մն
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
մե
ու
մի
ու
ու
մն
ու

ու
ու
ու
ու
ու
մ
ու
ո
 երգչախմբային ել յթը՝ 15 հոգով: Այն աց
պատմական տարեթիվ հայ երգի և
երգչախմբային երաժշտ թյան պատմ թյան ջ
(Թիֆլիս մ): Հաջող թյ նից թևավորված՝ 1887թ.
նա կն մ է Պոլիս, հանդիպ մ հայ
երաժիշտների հետ՝ Չ խաջյան, Երանյան,
Թաշչյան, ծանոթան մ նրանց արվեստին և
հավաքագր մ 60 ժողով րդական երգեր իր
երգչախմբի ել յթների համար: Վերադառնալով
ձեռնամ խ է լին մ հա րգային
ղևոր թյ նների: Լին մ է Կովկասյան շ րջ 50
քաղաքներ մ, կազմակերպ մ 90 երգչախմբեր և
ել յթներից հետո տեղափոխվ մ: Մայր Աթոռ Սբ.
Էջ ածինը 1892 թ. նրան հրավիր մ է
աշխատանքի Գևորգյան ճեմարան երգ-
երաժշտ թյան ս ցչի և երգչախմբի խմբավարի
պ ա շ տ ո ն մ : Ղ ե կ ա վ ա ր ե լո վ 1 5 0 հ ո գ ա ն ո ց
երգչախ մբը՝ նրա ել յթները Էջ ածն մ և
Երևան մ ծ արձագանք են ստան մ: Դրանք
առաջին բազմաձայն երաժշտ թյան
հա րգներն էին: 1894թ. նա լայն հա րգային
գործ նե թյ ն վարեց Անդրկովկաս մ (Բաք ,
Շ շի), Ղրիմ մ՝ նպատակադրված ց ցադրելով
հայ բազմաձայն երգը: 1898 թ. կն մ է Մոսկվա
առավել ընդարձակ գործ նե թյ ն վարել
նպատակով՝ հա րգների, իր գործերի
հրատարակ թյան, իր «Շ շան» օպերայի
բեմադր թյան համար: Սակայն ա ն ին չ
ա վ ա ր տ վ մ է ա ն հ ա ջ ո ղ : Ց ա վո ք , ե ր բ ե
ու
ու
ու
մի
մե
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
մե
ու
մի
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մե
ու
ու
ու
ու
մն
մե
մ
ո
ո
 հասարակական կյանքին իր ան ղղակի
մասնակց թյ նը (Էջ ածն մ՝ սանողների
բողոքին համա տ լինելը, Մոսկվայ մ՝
հեղափոխականներին աջակցելը) նրա համար
ավարտվել են տհաճ թյամբ: Այս վերջին անգամ
դատվ մ, բանտարկվ մ, ապա աքսորվ մ ՝
Պետրովսկ (Մախաչկալա) 1898թ.-ին: Կյանքի
վերջին տարիները լի էին դարձյալ ակտիվ
մանկավարժական, խմբավարական,
քննադատականմ ստեղծագործական
գործ նե թյամբ: Սակայն բազմավաստակ
կոմպոզիտորը ձերբակալ թյ նից հետո
քայքայված առողջ թյամբ, այնակ երկար չի
ապր մ: Մահացել է 1902թ.:
Կարա-Մ րզան հայ երաժշտ թյան
պատմ թյան ջ մտավ որպես հայ առաջին
կոմպոզիտորը, որ ր ազգային մոնոդիկ երգը
մշակեց բազմաձայն: Նրա մշակ եր մ
դիտարկվ մ են հետևողականորեն պահպանված
որոշակի սկզբ նքներ.
1. նա հայ երգը շարադրել է եվրոպական լադա-
տոնայնական համակարգ մ,
2. երգի ղեդ ն (որը շտ հանձնարարվել է
սոպրանոյին), բ) մյ ս ձայներ մ (ալտ, տենոր, բաս)
վերցրել է այդ տոնայն թյան գլխավոր ակորդները T,
S, D իրենց տերցիային կառ ցվածքով:
Համապատասխանաբար՝ բաս՝ 1պր.տոն, տենոր՝
3տերց.տոն, ալտ՝ 5կվ.տոն, սոպրանո՝ ղեդի: Թեև
երգին ղեկցող հարմոնիկ-տոնայնական ֆոնը նրա
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մի
ու
ու
մե
ու

ու
մի
ու
ու

մի
մի

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մն
ու
ու
ու
 է թյ նից չի բխ մ, բայց այս ա նայնիվ, այն
ամբողջական է ղեդ հետ՝ ապահովելով նրա
լ սավոր, կենս նակ պայծառ թյ նը:
Քանի որ ր երգերն իրենց կառ ցվածքով փոքր են,
կոմպոզիտորը
3. ծավալ ն կտավ ստանալ համար ակց մ էր
երկ և ավելի երգեր, որոնք բն յթով
բովանդակ թյամբ կարող էին կապվել: Փոխելով
ձևակառ ց մը՝ հեղինակն ընդգծ մ է երգի
առավել թյ նները՝ նրբ թյ ն, գեղեցկ թյ ն,
զգացմ նքային արտահայտչական թյ ն, հ մոր,
կից՝ երկմասանի թյ ն, քառյակ + կրկներգ կամ
կրկնված բարդ սխեմաներ՝ քառյակ – կրկներգ :|| +
վերջաբան:
4. Վարպետորեն ստեղծել է կոնտրաստներ՝ թախծոտ
քառյակին համարյա շտ պատասխան մ է րախ,
դինա կ կրկներգը՝ նար-մաժոր հակադր թյամբ:
Նրա լավագ յն գործերից են «Հաբրբան», «Լեպո լե լե»,
«Վարդ կոշիկս», «Զինչ զինչ», «Ալագյազ», «Գացեք
տեսեք»:
5. Կոմպոզիտորի ժառանգ թյան ջ կարևոր տեղ են
զբաղեցն մ նաեւ հայրենասիրական և ֆիդայական
երգերի մշակ երը, այն է՝ «Բամբ Որոտանի»,
«Կիլիկիա» հոգևոր երգերի մշակման փորձերը և
Պատարագի մշակ մը: «Շ շան» օպերան հայ
օպերային ժանրի հետաքրքիր փորձերից է՝
Ատրպետի լիբրետտոյով, ր պատմվ մ է հայ աղջկա
ճնշված, իրավազ րկ վիճակի մասին, երբ ք րդ Բեկն
մե
ու
ու
ո
ու
մի
ու

ու
ու
ու
մե
ու

ու
ու
ու
ու

ու
ու
մն
ու
մե
ու
ու
ու
մի
մի
ու
ո
ո
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մե

մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
 իրեն թ յլ է տալիս ոտնձգ թյ ն անել վերջինիս
նկատմամբ:
Կոմպոզիտորի անխոնջ, եռանդ ն կյանքը ազգային
արվեստին ան ացորդ նվիր վառ
ապաց յցներից է: Կարա-Մ րզայի արվեստը հայ
ժողովրդական երգը պրոֆեսիոնալ արվեստի ջ
կիրառել , նրա մակարդակին բարձրացնել
առաջին փորձն է: Ամբողջ թեր թյ ններով
հանդերձ` այն դրական երև յթ էր և
պայմանավորեց հայ կոմպոզ իտորների
ստեղծագործական քայլերի ճիշտ
ղղ վ ա ծ թ յ ն ը ` ի ր ե ն ց ա ր վ ե ս տ ը հ ի ե լ
ազգային երգ-երաժշտ թյան ակ նքների վրա։

«Գացեք, տեսեք» - ըստ ժանրի կատակերգ է։ Նրա

բովանդակ թյ նը բարե տ հ մորն է, որին
որպես կնկներգ ացել է դարձյալ կատակային
տարրերով «Նազ աղջիկ» երգը իր հակադիր
մաժոր, աշխ յժ, կրակոտ բն յթով։ Երգն նի
նաև վերջաբան, որը տան մ է սիրելիի գովքը,
բայց արդեն ղմ թյամբ։

«Ալագյազ» - քնարական այս երգն իր ղմ թյամբ և

զ սպ թախիծով կորսված սիրո ցավ է
պար նակ մ։ Նրա գեղեցկ թյ նը
կոմպոզիտորն ընդգծել է երկ կանացի ձայների
ն րբ հնչող թյամբ (սոպրանո, ալտ)։ Նրանց
հակադրվող կրկներգը «Քեզի ռնիմ» թեև
ու

ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու

մե
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
մն
ու

մի
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մե
ու
ու
մ
ու
ու
մն
ու
մե

ո
 պայծառ է, լ սավոր` նոր-մաժոր, բայց կարծես
հ սահատ հոգ ճիչ լինի։

Մակար Եկմալյան
(1855-1905թթ.)

Հայ ազգային կոմպոզիտորական դպրոցի

ինքնատիպ անհատական թյ ններից է Մակար
Եկմալյանը: Գործելով ազգային
ինքնագիտակց թյան արթնացման շրջան մ՝
նրա արվեստը ծառայեց այդ ոգ զարթոնքին:
Ազգային-ազատագրական ժանրի ր երգերի
մշակ եր մ՝ «Բամբ Որոտանի», «Կիլիկիա»,
«Զեյթ նցիների քայլերգը», ինչպես նաև իր
հեղինակած՝ «Ով հայոց աշխարհ», «Պլպ լն
Ավարայրի», «Լռեց», «Մեր ազգն հալածված»
գործերը այդ շրջանի իրադարձ թյ նների
լավագ յն արձագանքն էին:
Մ. Եկմալ յանի արմատները Արևմտյան
Հայաստանի Ալաշկերտ գավառի Եկմալ գյ ղից
են: Ապագա կոմպոզիտորը ծնվել և ծացել է 1855
թ . Է ջ ա ծ ն մ ( Վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ) , ս ո վո ր ե լ
ժառանգավորաց դպրոց մ, հետո էլ ճեմարան մ:
Ուս մը լիովին բացահայտեց երեխայի սերը

ու
ու
ու
ու
մի
ու
մն
ու
ու

ու
ո
ու

մի
ու

ու

ու
ո
մե
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
 երաժշտ թյան հանդեպ և զարգացրեց նրա
ընդ նակ թյ նները: Այդ է վկայ մ Ն. Թաշչյանի
վերաբերմ նքը ճեմարանականի նկատմամբ,
որին նա վերցրել էր իրեն օգնական հայ հոգևոր
երաժշտ թյան կարգավորման
աշպատանքներ մ: Ավարտական կ րսեր մ և
հետո նրան հանձնարարվեց երգ-երաժշտ թյան
դասավանդ մը Գևորգյան ճեմարան մ: Շ տով
Մայր Աթոռի ջնորդ թյամբ նա բարձրագ յն
երաժշտական կրթ թյ ն է ստան մ
Պետերբ րգի կոնսերվատորիայ մ (1879-1888թթ.)՝
սանելով ստորին և բարձր կ րսեր մ: Ուս
այսպիսի կենտրոն մ, շփ մը ծ երաժիշտների
(Չայկովսկի, Ռիմսկի-Կորսակով ( ս ցիչը), Ա.
Ռ բինշտեյն, Մ. Բալակիրև), նաեւ անվանի հայ
գործիչների հետ, 3 տարվա աշխատանքը
Պետերբ րգի հայկական եկեղեց երգչախմբի
հետ նպաստեցին երաժիշտ-արվեստագետի
կայացման գործին: Հյ սիսային մայրաքաղաքից
նա տեղափոխվ մ է Թիֆլիս, 1891 թ. ընդ նվ մ
աշխատանքի Ներսիսյան դպրոց մ՝ ստանձնելով
երաժշտ թյան ս ցչի և երգչախմբի ղեկավարի
պաշտոնները։ Կարճ ժամանակով Եկմալյանը
դասավանդել է նաև քաղաքի երաժշտական
ս արան մ։ Մեծ երաժիշտն մանկավարժն
իր գիտելիքներն անշահախնդիր փոխանցել է և՛ իր
աշակերտներին, և՛ հայ երաժշտ թյան ծերին,
ովքեր դրա կարիքն նեցել են և դի լ են իրեն`
Կո տաս, Արմ. Շահմ րադյան, Ա. Տիգրանյան, Ա.
ու
ու
ու
մի
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ո
ու
ո
ու
մե
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մ
 Մաիլյան, Մ. Աղայան։ Մանկավարժ թյանը
զ գահեռ նա մշտապես զբաղվել է ժող. երգի
հավաքագրմամբ, մշակմամբ, նրա տարածմամբ,
մասսայականացմամբ: Չնայած երկար
տարիների վաստակին, դարասկզբին դպրոցի
նոր ղեկավար թյ նը հարկ համարեց ազատվել
նրա ծառայ թյ ններից: Քայլը հոգեկան ծանր
հարված պատճառեց ծ երաժշտին: Այդ
հոգեկան վիճակն էլ ընդհատեց նրա կյանքի
ընթացքն գործ նե թյ նը 1905 թվականին:
Կոմպոզիտորի ժառանգ թյ նը հի վ մ է
ժողովրդական երգերի քնարական և ֆիդայական
ժանրերի, սեփական որոշ հորինվածքների՝
կանտատ, սիմֆոնիկ նախերգանք,
դաշնամ րային պիեսներ, խմբերգեր և իհարկե
Պատարագի մշակման վրա: Ժողովրդական
երգերի մշակ երի տեսական հիմքը ն յնն է,
ինչ Կարա-Մ րզայի մոտ: Ն յն սկզբ նքները, որ
կարելի է թվարկել նաև այստեղ՝ 1, 2, 3, 4, 5 բոլոր
կետերով: Այդ մշակ երը (հատկապես
սեփական հորինվածքները) առանձնան մ են
Եկմալյանի՝ գիտելիքներով հար ստ փորձով: «Ով
հայոց աշխարհ», «Պլպ լն Ավարայրի», «Լռեց»
խմբերգերը աչքի են ընկն մ ոչ այն տեքստի
խոր գաղափարայն թյամբ, այլև՝
երաժշտ թյամբ: Այդ խմբերգերը ր
երգչախմբային արվեստի գլ խգործեցներից են:
ա) «Ով հայոց աշխարհ» - Չնայած նոր
լադային հենքին, սա լ սավոր հի է հայ
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
մ
ու
ու
ու
ու
մե
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
մն
ու
մի
մ
ու
ու
ու
ու
մե

 երկրին, հայերի աշխարհին: Մեղեդին չի

առանձնան մ իր ակորդային նվագակց թյ նից,
հնչ մ է նրան զ գահեռ, նրա հետ և՛ տրա-
ռիթ կ, և՛ ինտոնացիոն: Դա նրան տալիս է հի ի
բն յթ, ասնական կամքի արտահայտ թյամբ:
բ) «Պլպ լն Ավարայրի» (Խոսք՝ Ղ. Ալիշանի) -
Այն նախորդին հակադրվ մ է իր ղմ բն յթով, P
հնչող թյամբ: Սա կարծես դեպի դարերի խորքն
ղղված հիշ և երախտագիտ թյան աղոթք է՝
ղղված Ավարայրին և Եղիշեին: Երկ գործերն էլ
շարադրված են a capella, ոչ գործիքի
անհրաժեշտ թյ ն չի զգացվ մ: Նրանց
հնչող թյ նը խոռալային է:
գ) «Լռեց» (Խոսք՝ Ռ. Պատկանյանի) –
Հայրենասիրական, հեղափոխական
ժողովրդական երգի մշակ մը կոմպոզիտորը
կատարել է բարիտոնի, երգչախմբի և
դաշնամ րի համար: Երգի բովանդակ թյ նը և
նրան ղեկցող ղեդին սգո երթի
տպավոր թյ ն են ստեղծ մ: Ողբից նչև
պաթետիկա: Այսպիսին է նրան մ
արտահայտված զգացմ նքների գամման: Պետք
է նշել, որ կոմպոզիտորը գեղջկական երգերը
մշակելիս «կիրառել է» երգչախ մբ, իսկ
քաղաքային մշակ եր մ շատ հաճախ
նկատվ մ է դաշնամ րային ղեկց թյ ն: Ա ն
դեպք մ պարզ թյ նն նրբանկատ թյ նը
նրա մշակ երի գլխավոր գիծն են: Հոմոֆոն-
հարմոնիկ բազմաձայն թյ ն, ազգային ղեդ
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
մ
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մն
ու
ու
ո
ու

ու
ու
ու
ու
ու
մե
մ
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մե
ու
մի
ու
ու
մե
ու
մն
ո

 անաղարտ թյ ն, լադային հենքի հնարավորինս

ազգային երանգի ստեղծ մ, պահպան մ:
«Պատարագ» - «Մեսսա» - «Լիտ րգիա»
Ավետարանական սյ ժեով օրատորիական այս
ժանրը («Մեսսա») կազմված է 6 մասերից.
1. Gloria
2. Credo
3. Kyrie lesion
4. Sanctus
5. Benedictus
6. Agnus Dei`
«Պատարագ»- մ նկատվ մ է 7 մասերի հաջորդ մ.
1. «Փառավորյալ»
2. «Հավատամք»
3. «Ս րբ»
4. «Օրհնեալ»
5. «Տեր ողոր ա»
6. «Գառն Աստծո»
7. «Պաշտոն հոգեհանգստի»
«Պատարագ»- մ մասերի բաժան մը զգացվ մ է
աղոթք-շարականների բովանդակ թյան
ղղված թյամբ: Յ րաքանչյ ր մաս
ներկայան մ է գլխավոր աղոթքով.
1. «Փառավորյալ» - «Խորհ րդ խորին»,
«Բարեխոս թյամբ»…
2. «Հավատամք» - «Հավատամք»
3. «Ս րբ» - «Ս րբ-Ս րբ»
4. «Օրհնեալ» - «Օրհնեալ է Աստված»
5. «Տեր ողոր ա» - «Հայր Մեր», «Տեր Ողոր ա»
ու
ու
ու

ու
ու

ու
ու

մե
մե

ու
ու
ու
ու

ու

ու
ու
ու

ու

ու

ու

ու
ու
ու

մե

ու

ու
ու

 6. «Գառն Աստծո» - «Լցաք ի բար թեանց Քոց»,

«Գոհանամք ըզ Քեն»
7. «Պաշտոն հոգեհանգստի» - «Գթա Տեր ի ննջեցելոց»,
«Վերին Եր սաղեմ»
Մասերի շարականները մյանց հետ կապված են
ինտոնացիոն, լադային` F-dur, ռիթ կ։
Բազմաձայն մշակ մը իրագործված է նրբորեն`
դարավոր գեղեցիկ ղեդ որոշակի
փոփոխմամբ, նվագակցող շերտերի դասական
շարադրմամբ՝ տերցիային կառ ցվածքի
ակորդների տեսքով, դատարկ կվ ինտային
դա րով, որոնք հնարավորինս ընդգծ մ են
արտահայտիչ ղեդ գեղեցկ թյ նը,
պարզ թյ նը:

Խորհրդավոր և ստիկ սյ ժեի (հացն

գինին Տիրոջ սբ. Մար ի և Արյան
փոխակերպ է) բացահայտ մը ընթան մ է
ջերմ, արտահայտիչ ինտոնացիաներով,
հոգեբանական նրբ թյամբ։ Շարականների կ
կամ երկմասանի (երբե բարդ կրկնված)
սխեմաները ղեդ ազատ ծավալ մը չեն
կաշկանդ մ։ Պահպանելով իրեն բն յթը՝ նրանք
հնչ մ են կ փառապանծ, հի ային (1), կ
կտր կ, կամային (իմպրովիզացիոն ասերգ) (2),
կ ն րբ, եթերային (սրբ թյան) (3)
զգացող թյամբ, կ աղերսալից (4),
գոհաբանական (5) և փառաբանական (6):
Մշակված է խառը և արական երգչախմբերի
մե

ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մ
մե

մի
ու
մե

ու

ո
մե
մի
ո
մե
մ
ու
մն
ու
մն
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մի
մե
մե
 համար։ Եկմալյանի «Պատարագ»-ը հայ հոգևոր
երաժշտ թյան մշակման առաջին և լավագ յնս
հաջողված փորձերից է և կոմպոզիտորի
ժառանգ թյան գլ խավոր գործը, որի 1-ին
հրատարակ թյ նը նա ծ սիրով նվիրեց իր
ս ցչին`Ռիմսկի-Կորսակովին:

Նիկողայոս Տիգրանյան
(1856-1951թթ.)
ու

ու
ու
ու
ու

ու

մե

ու
 Նիկողայոս Տիգրանյանը ր ազգային երաժշտ թյան
վառ դեմքերից է, տաղանդավոր դաշնակահար,
մանկավարժ, Գյ մրի մ առաջին
երաժշտակրթական հաստատ թյան հի ադիրը,
կոմպոզիտոր: Նա զբաղվեց ազգային երգ պարի
հավաքագրմամբ մշակմամբ: Այս ցանկին պիտի
ավելացնել նաև նոր ժանրի՝ իրանական
մ ղա երի դասական մշակ մը: Կո տասի հետ
նա, փաստորեն, ազգային դաշնամ րային
դպրոցի հի ադիրն է, որի կարևորագ յն գործը
շար նակեցին հաջորդ սեր նդների
տաղանդավոր ներկայաց ցիչները՝ Ս.
Բարխ դարյանը, Ա. Խաչատրյանը,
Հար թյ նյանը, Բաբաջանյանը, Է.
Աբրահամյանը, Ռ. Անդրիասյանը:
Ն. Տիգրանյանը ծնվել է 1856 թ. Ալեքսանդրապոլ մ
ծահար ստ, կիրթ ընտանիք մ: Քաղաքի
երաժշտասեր ջավայրն իր դերն
նշանակ թյ նն նեցել է երեխայի ստացած
երաժշտական տպավոր թյ նների վ րա: 9
տարեկան մ ծաղկախտ հիվանդան թյ նը թեև
նրան հաշ ց, բայց չհեռացրեց ասպարեզից:
Երեխան կորցն մ է տեսող թյ նը, բայց
ծնողների ճիշտ դիրքորոշ մը երեխային ակտիվ
ապրելակերպի հնարավոր թյ ն է տալիս: 1873 թ.
նրան տան մ են Վիեննա, տեղավոր մ կ յրերի
ինստիտ տ, ր նա ստան մ է ընդհան ր և
երաժշտական կրթ թյ ն, կոնսերվատորիայի
մե

ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մն
ու
ու
ու
ո
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ո
ու
 պրոֆեսոր Շենների մոտ: Ավարտել ց հետո ևս
երեք տարի կատարելագործվելով՝ լեզ ներ,
երաժշտ թյ ն, 1880 թ. նոր վերադառն մ է
հայրենի քաղաք: Ալեքսանդրապոլ մ նա
ծավալ մ է բազմակողմանի գործ նե թյ ն՝
հասարակական, դաշնակահարի, մանկավարժի,
կոմպոզիտորի:
1893 թ. Ն. Տիգրանյանը կատարելագործվել
նպատակով կն մ է Պետերբ րգ և մասնավոր
դասեր վերցն մ կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր Ն.
Սոլով յով ից: Կոմպոզ իցիայ մ խորացնելով
գիտելիքները՝ նա կարողացավ առավել ազատ
կող որոշվել իր մշակ եր մ և
հորինվածքներ մ թեև վաղ ց էր
ստեղծագործ մ, վաղ ց էր համագործակց մ
արևելյան երաժշտ թյան ծ գիտակ թառահար
Աղամալ Մելիք Աղամալյանի հետ, որի շնորհիվ
գրի էր առել և մշակել իրանական մ ղա երը:
Պետերբ րգ մ Ն. Տիգրանյանը սկս մ է
դաշնակահարի իր կատարողական
գործ նե թյ նը՝ բավականին բարդ ծրագիր
ներկայացնելով՝ Բեթհովեն՝ Սոնատ №14, Շոպեն՝
Ֆանտազիա-էքսպրոմտ, իր մշակ մը՝ «Բայաթի
Ք րդ»: Այսպես նա հա րգներով հանդես է գալիս
Մոսկվայ մ, Նոր Նախիջևան մ,
Եկատերինբ րգ մ, Թիֆլիս մ, Շ շի մ,
Ալեքսանդրապոլ մ: Այդ հա րգներն անցն մ
էին հանդիսատեսի բարձր գնահատանքով: Նրա
արվեստն գործ նե թյ նը գնահատվեց
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
մե
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
 ն յնիսկ համաշխարհային մակարդակով: 1890 թ.
Փարիզի համաշխարհային ց ցահանդես մ,
որպես արևելյան ղեդիների հավաքագրման
մշակման պիոներ, նա ստացավ բրոնզե դալ:
1898 թ. Պետերբ րգ մ հանդիպ մ է Ալ.
Սպենդիարյանի, կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր,
ջ թ ա կ ա հ ա ր Հո վ հ . Ն ա լ բ ա ն դ յ ա ն ի հ ե տ :
Վերջիններիս համար Տիգրանյանի արվեստը
կարևորվեց արևելյան երաժշտ թյան հետ ավելի
խորը և լայն ծանոթանալ առ մով:
Խորհրդային իշխան թյան տարիներից նրա
գործ նե թյ նը նաև հասարակական
ղղված թյ ն է ստան մ: Ալեքսանդրապոլի
լ սբաժնի հանձնարար թյամբ նա
կազմակերպեց երաժշտական ստ դիա-սեկցիա,
1921 -1922 թթ. հի եց կ յրերի դպրոցը, և՛
հանրակրթական, և՛ երաժշտական առարկաներ
դ ա ս ա վ ա ն դ ե լո վ շ ա ր ն ա կ ե ց հ ա ր գ ա յ ի ն
ել յթները՝ փորձելով նաև դասախոսել արևելյան
երաժշտ թյանև նրա մշակման թեմաների շ րջ,
1930-40 թթ. արգասաբեր էին նրա համար: Նա
սկսեց գրել տարբեր կազ նվագախմբերի
համար, փոխադր եր անել՝ ժողովրդական,
փողային, համ յթների (անսամբլների) համար:
Նրա երկարատև արդյ նավետ
գործ նե թյ նը արժանացել է կառավարական
պարգևների: Նիկողայոս Տիգրանյանը մահացել է
1951թ. Լենինական մ (Գյ մրի մ):
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
մն
ու
մն
ու
ու
ու
ո
ու
ո
ու
մ
ու
ու
ու
ու
ու

ու

ու
մե
ու
մե
ու
ու
ո
 Տիգրանյանն առաջին հայ կոմպոզիտորներից
էր, որ մշակեց հայ ժողովրդական
պարեղանակները, երգ-պարերը՝ բազմաբն յթ,
բազմակերպար, ն րբ, կանացի, հանդարտ,
եռանդ ն, կրակոտ, առնական: Մշակել է և՛
նապարեր, և՛ զ գապարեր, և՛ շ րջպարեր՝
«Ռանգի», «Դյ զպարեր», «Ետ առաջ», «Թարս
պար», «Գյ մրվա կլոր պար», «Ֆատեն կիտամ»:
Ն. Տիգրանյանը պարեղանակների
մշակ իրականացրեց իր նախորդների նման՝
հայտնի ձևերով: Մեղեդին մ է անփոփոխ.
նրան նվագակցող շերտը եվրոպական
տոնայն թյան գլխավոր ակորդային համակարգն
է իր տերցիային կառ ցվածքով՝ եռահնչյ ն, 7-
ակորդներ և շրջվածքներ՝ հար ստ, առատ
լիզմատիկայով, նյ թի տարբերակային
կրկն թյ ններով ստացվել է 2 և 3 մասանի
կրկնված բարդ ձևակառ ց երով կ՝ կանացի
ն րբ, կ՝ կամային, արի՝ նյ թը զարգացնել ,
ծավալել նպատակով:
Իրանական մ ղա երը (Ա.Մ.Աղամալյանից)
ներկայացրել է որպես ցիկլիկ ձևեր՝
1. A l l e g r o _ A n d a n t e _ A l l g r o _ Гя ф կամ
Andante_Allegro_Andante_ Гяф սխեմայով: Աշխ յժ,
պարային ղեդին ներ երկ andante
ընդ ջ եր` փոքր 8 տակտանի։
2. Andante-ն արևելյան, իմպրովիզացիոն բն յթի,
հարմոնիկ սեկ նդային փոքր կիսատոներով,
նրբորեն գալարվ մ է քնարական:
մե
մե
ու
մի
ու
ու
մ
մե
ու
ու
ու
ո
ու
մն
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու

ու
ու
ու
ու
մն
մն
ու
ու
ո

ու
մե
ու
ո
ու
ու
ու

ո
ու
 3. Allegro–ն դարձյալ դինա կ շարժ ն թյ ն նի։ IV
Гяф-ը հանդարտ, խորիմաստ ամփոփ մ է ցիկլը`
դաստգյահ։ Յ րաքանչյ րն իր ձայնակարգ
հենքով, (ինտոնացիոն նման թյ ն) (+2, +2),
ռաստ. շ շտար:
Իր մշակ եր մ նա ծ տեղ տվեց ոչ այն
հոմոֆոն-հարմոնիկ բազմաձայն թյանը, այլև
պոլիֆոնիկ՝ ենթաձայներով, ի տացիաներով
տիգրանյանական զանգ լակներին: Այս
անհատական հիանալի մշակ երի կողքին
կոմպոզ իտորը մշակել է նաեւ ազգային
պարեղանակները՝ դրանք ավորելով,
կապակցելով կ ամբողջական ձևի ջ: Օր. ՝
«Վարդ կոշիկս»՝ «Շավալի», «Քյանդրբազ», «Երեք
կլոր պար» կ ամբողջ մ: Իհարկե, չպետք է
մոռանալ՝ ժողովրդական երգերի մշակ երը և՛
որպես դաշնամ րային պիեսներ՝ «Կիլիկիա»,
«Լ սնյակ գիշեր» և՛ ձայնի, և՛ նվագակց թյան
համար «Ձախորդ օրեր», «Տ ն արի», «Սիրոհիս»,
«Դիլավ, դիլավ»:
Կոմպոզ իտորը մշակել է 10 մ ղա եր:
Հաջողվածներից է՝ «Շահնազը»՝ ջ թակի և
դաշնամ րի համար: Բալլադ հիշեցնող այս
պատմողական-խոհական ղեդին քանի
հատվածներից է, որոնք ջանցիկորեն կապված
են մյանց յ րահատ կ լադոինտոնացիոն
ամր թյամբ: «Շահնազի» առաջին կատարողը
եղել է Հովհ. Նալ բանդյանը` անվանի
ջ թակահարը: Մ ղա երից են՝ «Հեյդարի»,
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
մն
մե
մե
ու
ու
ու

ու
ու
մե
մն
մի
ու
ու
մի
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մի
մի
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մի
մ
մն
մն
ու
ու
ու
 «Բայաթի», «Շիրազ», «Բայաթի», «Հով իվ»,
«Նովր զ Արաբի»:
Ն.Տիգրանյանն առաջինն շադր թյ ն դարձրեց
արևելյան երաժշտ թյան բարդ կարևոր ժանր
մ ղա ն՝ այն ոչ այն մշակելով եվրոպական
դասական երաժշտական ջոցներով, այլև
բավականին վերլ ծական հոդվածներ գրելով
արևելյան երաժշտ թյան ձայնակարգի,
լարվածքի, ռիթ կ և ինտոնացիոն
առանձնահատկ թյ նների մասին:
Մեծ է Տիգրանյանի ներդր մը հայ դասական
երաժշտ թյան կայացման զարգացման
գործ մ: Այդ արվեստը հիմք հանդիսացավ
հաջորդ սեր նդների համար և գնահատվեց
ժամանակի կող ց:

ԿՈՄԻՏԱՍ (Սողոմոն Սողոմոնյան)

(1869-1935)

Հայ ժողովրդի ծագ յն հանճար` կոմպոզիտոր,

ե ր ա ժ շ տ ա գ ե տ , ա զգ ա գ ր ա գ ե տ , խ մ բ ա վ ա ր ,
մանկավարժ, գիտնական Կո տասը թեև ծնվել է
Թ րքիայի Քյոթահիա (Կ տինա, փոքր Ասիա)
քաղաք մ, բայց նախնիները սեր մ են Գողթն
գավառից՝ արվեստասերների, երաժիշտների
օրրանից։ Հրաշալի երգիչներ էին ծնողները,
որոնցից զրկվեց դեռևս երեխա ժամանակ (1տ.`
մորից, 10տ.` հորից)։ Նախախնամ թյ նը նրա

ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու

ու
մի
ու
մե

ու
ու
մի

ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մի
մի
ո
ո

ու
ու

ու
ու
ու
 համար այլ ճակատագիր էր նախապատրաստել։
Փոքր տարիքից զրկելով նրան ընտանիքից՝
երաժշտական հնչյ նների կախարդական
աշխարհը բացեց նրա առջև: Կո տասը կոչված
էր մաքրել և ձ լման վտանգից փրկել
ամբողջ ժողովրդի հոգ ձայնը, թրթիռն
ելևէջները, ապր երն հ յզերը։
Ուս ատենչ պատան կյանքի հետագա քսան
տարիները պիտի անցնեին տքնաջան և
ան ացորդ ս առ թյ նների ջ:
Այսպես, ծնողների մահից հետո երեխայի խնամքը
մ է ազգականների հ յսին՝ սկզբ մ՝ տատիկի,
հետո՝ հորեղբոր: Եպիսկոպոս Դերձակյանի
շնորհիվ նա հայտնվ մ է Էջ ածնի Գևորգյան
ճեմարանի վարժարան մ: Վերջինիս
հանձնարարված էր ընտրել երաժշտական,
ընդ նակ, որբ երեխա և տանել Էջ ածին՝
սովորել : Այստեղ նա ծ ջանասիր թյամբ
սովորեց, յ րացրեց հայ գիր գրական թյ ն,
պատմ թյ ն, մշակ յթ: Բայց առանձնակի սիրով
խորացավ ազգային գեղջ կ և հոգևոր երգ-
երաժշտ թյան ակ նքների ջ, որի
ս ասիր թյ նը հետագայ մ պետք է
դարձներ իր կյանքի գործը, այն է՝ հավաքագր մ,
մաքր մ, մշակ մ:
1893 թ. ավարտելով ս մը ճեմարան մ՝ տեղ մ նա
նշանակվ մ է երգ-երաժշտ թյան ս ցիչ,
երգչախմբի ղեկավար և ձեռնադրվ մ աբեղա՝
ստանալով «Կո տաս» ան նը: Զգալով
մն
ու
ու
մն
ու
ու
ու
մն
մն
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
մն

ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մն
ու
ո
մե
ու
ու
մի
ու
ո
ու
մի
ու
ո
մե
ու
ու
ու
ու
մե

ու
ու
մի
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
մ
ո
 գիտելիքների պակաս տեսական առարկաներից՝
1895 թ. աշնանից նա դասեր է վերցն մ Մ.
Եկմալյանից Թիֆլիս մ և հաջորդ տարի՝ 1896թ.
կն մ է Գերմանիա և Բեռլին մ ընդ նվ մ
Ռիխարդ Շ դտի մասնավոր կոնսերվատորիան:
Երաժշտական կրթ թյ նից բացի Կո տասը
որպես ազատ նկնդիր հաճախ մ է նաև
քաղաքի համալսարանի փիլ իսոփայ թյան
ֆակ լտետի պարապմ նքներին, արվեստի
պատմ թյան լեկցիաների նկնդրմանը: Ուս մը
երեք տար մ ավարտելով՝ 1899 թ. Կո տասը
Բեռլինի Միջազգային երաժշտական ընկեր թյան
նիստին գերմաներենով կարդ մ է հոդված հայ
երաժշտ թյան վերաբերյալ: Նախաձեռնողը
պրոֆեսոր Օսկար Ֆլայշերն էր, որը
հպարտ թյամբ նկատ մ է, որ գ ցե իրենք
առաջինն են Եվրոպայ մ լս մ և ծանոթան մ հայ
երաժշտ թյան հետ:
Վերադառնալով Էջ ածին՝ Կո տասը ծ
պատրաստակամ թյամբ, խանդավառ թյամբ և
գիտելիքներով զինված՝ ձեռնամ խ է լին մ
ժողով րդական երգարվեստի և ճեմարանի
երգչախմբի հետ տարվող քրտնաջան
ա շ խ ա տ ա ն ք ն ե ր ի ն : Հա վ ա ք ե լո վ և շ տ կ ե լո վ
ժողովրդական երգերը՝ Կո տասը դրանք նաև
հնչեցն մ էր երգչախմբով՝ արթնացնելով նրանց
գեղեցկ թյ նը, էմոցիոնալ հագեցված թյ նն
կենս նակ թյ նը, որի համար հոգևոր
ջավայրը նրան հալած մ էր: Բայց Կո տաս-
մե
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մի
ու
ու
մի
մի
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
մե
 հանճարը չէր կարող նահանջել: Նրա
գ ո ր ծ ն ե թ յ ն ը գ ն ա լո վ ը ն դ լ ա յ ն վ մ է ր ,
հարստան մ գիտական գործ նե թյամբ:
Եվրոպայ մ գիտական կոնֆերանսների
մասնակց թյ նը (Փարիզ, Ժնև, Բեռն, Լոզան)
դասախոս թյ ններով հա րգներով
հետապնդ մ էր կ նպատակ՝ հնչեցնել և այլ
հասարակ թյ նների ծանոթացնել հայ ազգային
երգարվեստի հետ, իր կատարած
ս ասիր թյ նների, մշակ երի ջոցով
հայ ազգային երգարվեստի գերազանց
մակարդակը ներկայացնելը: Սեփական ժերով
ներկայացնելով կամ էլ մասնակից դարձնելով
տեղի հայ երիտասարդ թյանը՝ նա շտ
արժանան մ էր ջերմ ընդ նել թյան և բարձր
գնահատանքների: Եվրոպայ մ այսպիսի
ընդ նել թյ ններ և հայրենիք մ՝ ճիշտ
հակառակը: Այդ են վկայ մ նրա բազմաթիվ
նամակները մտերի երին, բարեկա երին:
Կաթող իկոս Իզ րլ յանին ղղված դիմ մ-
նամակով նա Էջ ածնի հոգևոր աբան թյան
ծառայ թյ նից ազատվել է խնդր մ:
Պատասխանը չի հետև մ, որը և առիթ է
ծառայ մ ինքն ր յն հեռանալ ն: 1910 թ.-ից նա
Պոլս մ էր: Այստեղ ևս սկզբնական շրջանը լի էր
խոչընդոտներով, բայց հաղթահարելով դրանք, նա
հնչեցրեց ժողովրդական երգը՝ հետաքրքր թյ ն և
ծ աշխ ժ թյ ն մտցնելով հայ երաժշտասեր
ջավայր մ: Կո տասը ծ փափագ ներ՝
ու
մե
մի
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
մի
մի
մե
ու
մն
ու
ու
ու
ու
մե
ո
ու
ու
ու
ու
մն
ու
մի
ու
մե
ու
ու
ու
մն
մի
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
 այստեղ իրականացնել իր վաղե երազանքը և
հայ ծահար ստների շնորհիվ հի ել
երաժշտանոց: Բայց ապարդյ ն… Միայն
հաջողվ մ է հի ել 300 հոգանոց «Գ սան»
երգչախ մբը, որի գործ նե թյամբ ծ
կոմպոզիտորը գրանցեց իր ծ հաջող թյ նները
խմբավարի, մանկավարժի, կամպոզ իտորի
դերեր մ: Նրա ել յթները ծ հիացականներով
են ընթացել Թ րքիայ մ, Եգիպտոս մ,
Հ նաստան մ… 1913 թ. կարճ ժամանակով նա
վերադառն մ է Էջ ածին՝ ներք ստ հ յս
փայփայելով, որ իրեն կառաջարկեն ալ, սակայն
նրա այցն ղեկցվ մ է քար անտարբեր թյամբ:
1914 թ. նա հրավեր է ստան մ Փարիզ ից՝
մասնակցել Մ ի ջ ա զգ ա յ ի ն ե ր ա ժ շ տ ա կ ա ն
ը ն կ ե ր թ յ ա ն կ ո ն ֆ ե ր ա ն ս ի ն « Հա յ գ ե ղ ջ կ
երաժշտ թյ ն», «Հին նոր նոտագր թյ նները
հայ հոգևոր երաժշտ թյան ջ» թեմաներով:
Բարձր ընդ նել թյ նը նաև երրորդ՝ «Հայ
երաժշտ թյան ժամանակի, կշռի, չափի, շեշտի և
տաղաչափ թյան մասին» հոդվածը
ներկայացնել կարիք առաջ բերեց: Սա նրա
վերջին ել յթներից էր: Վրա հասավ 1915 թ.-ը….Եվ
սկիզբ առած ողբերգ թյ նը չշրջանցեց հայ
մտավորական թյանը, այդ թվ մ և Կո տասին:
1919 թ. հաջողվ մ է նրան տեղափոխել Փարիզի
րձակա հոգեբ ժարանանը, ր նա մ է
նչև իր կյանքի վերջը՝ 1935 թ.: Կո տասի
աճյ նը հանգչ մ է Երևանի պանթեոն մ:
մե
մի
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ո
ու
ու
ու
մե
մե
ու
ու
ու
մե
ու
մ
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
մի
մի
ու

մն
ու
ու
ու
ու
մն
ու
մե
ու
ու
 Մեծ Կո տասի ժառանգ թյ նն է՝ ժողովրդական
ներգերի, խմբերգերի, պարերի, «Պատարագ»-ի
մշակ երը, օպերային երաժշտ թյան փորձերը՝
«Ան շ», «Սասնա Ծռեր», «Վարդանանք»:
Կո տասի գեղագիտական հայացքները
ձեռք էին բերվել ազգային և համաշխարհային
մշակ յթների կ տակած հսկայական փորձով,
պատմական թյամբ և այժ ական թյամբ,
ժողովրդական արվեստի հասարակական դերով,
ինքնաճանաչման և ինքնահաստատման
տ մով: Ազգայինի՝ ազզգային դիմապատկերի
ամբողջական կայացման խնդիրներից կը
ազգային երաժշտ թյան ինքն ր յն թյան
խնդիրն էր: Այս հարցը «անկյ նաքարային» էր և
նրա ճիշտ լ ծ մը կանխորոշեց Կո տասի
գործ նե թյան որակական է թյ նը: Ժողովրդի
կյանքի պայմաններն բնական ջավայրն
են թելադր մ ազգային բնավոր թյ նն
հոգեբան թյ նը և զգայականի ոլորտ մ
վերած մ երաժշտ թյան: Երգը մշակելիս այդ
ոգին բնավոր թյ նը պահպանելը նրա համար
կարևորագ յն խնդիր է եղել:
Մեներգեր – ժողովրդական երգի չքնաղ ղեդին
անփոփոխ է, երբե ավորված ևս րիշ երգերի
հետ, և մշակ իրագործված հոմոֆոն-
հարմոնիկ բազմաձայն թյամբ՝ հայկական
ձայնակարգ մ, նրա ակորդային համակարգով,
երբե ղղահայաց, շատ դեպքեր մ բացված,
առպեջոյանման, դրանց կազմ թյ նը 4-5 է
մե
մի
մի
ու
ու
մ
ու
ու
ու
ո
մն
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մ
մ
ու
ու
ու
մի
ո
ու
ու

ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու

ու
մի
ու
ու
մե
մե
ու
ո
 հագեցված-լրացված ոչ ակորդային հնչյ ններով:
Առատ կիրառվող ձայնառ թյ նների հենքը
դաշնամ րի նվագամասը (պարտիան)
կապակց մ է և՛ ղեդայնորեն, և՛ ակորդային՝
ընդգծելով բովանդակ թյ նը, կերպարը, հ յզը,
զ սպ արտահայտչական թյ նը: Ձևերը
քառյակային երկմասանի թյ ն (A+B), եռմասանի
(A+B+C), ջանցիկ ֆորմաներ են:
«Անտ նի» - Քառյակային ձևակառ ցմամբ
այս ներգն նի իմպրով իզացիոն բարդ
շարադրանք՝ և՛ ինտոնացիոն, և՛ տրառիթ կ։
Մեղեդիական գիծը հի վ մ է բացված
լիզմատիկայի, խրոմատիզ և կտրատող
պա զաների ընթացքի վրա։ Նվագակց թյան
մասը զարմանալիորեն պարզ է թափանցիկ,
ծայրի ձայնամասեր մ (ռեգիստր) նիսոն հնչող
հնչյ ններ, ծ տևող թյամբ, PP, բասերի t-ական
ձայնառ թյամբ դինա կ նրբերանգ մով՝ mf-P`
դատարկված հոգ անդնդային խոր թյ ն է, լ ռ,
զ սպ՝ ցավը այնակ կրել զսպված թյ ն:
Պանդխտ թյան ժանրից «Կռ նկը»
նման թյ ն ն ի ն ա խ ո ր դ ե ր գ ի ն և՛
ե ր ա ժ շ տ ա լ ե զ վ ա կ ա ն , և՛ բ ո վ ա ն դ ա կ թ յ ա ն
կող րով:
«Գար ն ա» - ներգը թեև պատկան մ է
քնարական ժանրին, բայց այն հավասարազոր է
հնչող, փոքրիկ «ողբերգ թյան», ր չի հանդիպ մ
ո՛չ պաթետիկա, ո՛չ պոռթկ մ։ Դարձյալ լ ռ,
զսպված թյամբ իր ցավի ջ տառապող մարդ
մե
ու
ու
մե
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու

ու
մե
ու
ու
մի
մե
ու
ո
ու
մե
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ո
մե
մն
ու
ու
ու
ու
մ
ու
ու

ու
ո
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

մի
ու
ու
ու
 անհատի շ րջ են ծավալվ մ
իրադարձ թյ նները` «գար ն ա ձյ ն ա արել»։
Մեկ ինտերվալ՝ փ. 3: Սա է երգի ինտոնացիոն
հենքը, որը և օգտագործել է կոմպոզիտորը
դաշնամ րի նվագամասն ստեղծել համար:
«Էս առ ն», «Երկինքն ամպել ա», «Քելե, ցոլեր»
... Ներդաշնակման նրբ թյ ն, թափանցիկ թյ ն,
ակվարելայն թյ ն։ Բազմաձայն հնչող թյ նը,
բնական, ոչ սևեռ ն շարադրանքի է, գտնված
պարզ թյան տակ ջանադրաբար թաքնված է ծ
աշխատանքը՝ հանճարին հարիր
տարող նակ թյամբ։
Խմբերգեր – Բազմաձայն կատարման համար նա
մշակել է աշխատանքային, ծիսական, քնարական
ժանրերի երգեր։ Նրա խմբերգային
բազմաձայն թյ նը պոլ իֆոնիկ բն յթի է,
ձայների քանակը՝ 3-8-10. ընդգծված
ինքն ր յն թյամբ, աձ լմամբ և
բազմապլանային բն յթով, ձայների
հորիզոնական ընթացքը հագեցված, աձ յլ և
հզոր կտավ է ստեղծ մ, ի տացիոն,
ենթաձայնային, սեկվենցիոն, պոլիֆոնիկ
ջոցները թեթևասահ, շարժ ն, դինա կ բն յթ
են հաղորդ մ խմբերգին՝ «Անձրևն եկավ», «Հով
արեք», «Սոնա յար»…
Ծիսական ժանրի խմբերգերն են՝
«Հարսանեկան երգերի» երկ սյ իտները՝ 1-ը՝ 6, 2-
րդը՝ 4 երգով, «Ծաղկոց երգերը»… «Սրանք թերևս
բեկորն են բնապաշտական շրջանեն ացած…»,-
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ո
մի
ու
ու
մն
մի
մի
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մե
ու
ու
 նշել է Կո տասը: 1-ին սյ իտի առաջին
հատվածը՝ «Մեր Թագվորին ին չ պիտի»,
«Մաղ թանք», «Աղոթք» հանդարտ, ծանր,
լայնաշ նչ, էպիկական, լ րջ ծարանքով և
խոնարհ մով լի՝ դեպի թագվորը, ծնողքը, առ
Աստված: Մետրառիթ կ յ րահատ կ հենքով՝
բարդ, խառը չափեր 7/4, 11/4, 6/4՝ քառորդներ,
համաչափ, համրաքայլ, խոհական: «Մեր
թագվորն էր խաչ»-ից նկատվ մ է շարժ մ,
հարմոնիկ լադը գ նավոր մ է տալիս, իսկ
սյ իտի եզրափակ մը կատակերգերով է՝ «Էն
դիզան», «Թագվորի ր դ րս արի», դինա կ,
աշխ յժ, մաժոր-պայծառ թյամբ: Ժողովրդական
հ մորն ափերից դ րս է բխ մ. կոնտրաստ
ձայների հարց պատասխանով, յ րահատ կ
ակցենտներով, պա զաների կտրտված թյամբ:
Ծիսական հանդիսավոր թյ ն և մարդկային
հոգեբ խ րախ թյ ն՝ ահա ինչպես է
բն թագրվ մ սյ իտը։
Մոն նտալ, բարդ պարտիտ րներ են
իրենցից ներկայացն մ կոմպոզիտորի
աշխատանքային խմբերգերը՝ «Կալ ի երգ»,
«Երկրագործի երգ», «Լոռվա գ թաներգ», «Ձիգ
տ , քաշի»: Որոշ դեպքեր մ կ կտավ մ
քանի երգերի կապակց մ է նկատվ մ՝ «Արի, արի
քե մատաղ», «Կալի երգ», «Հոլ արա եզո», «Հո հոլել,
հոլել»: Այն աձ յլ, կ ռ սիմֆոնիկ կերտվածք է,
որին կոմպոիզտորը հասել է ներքին մոտիվային,
ի տացիոն, ենթաձայնային զարգացման
ու
մի
ու
ո
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
մի
մի
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մի
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
մ
 սկզբ նքներով՝ ABCD բարդ սխեմայով: Հակադիր
ձայների կոնտրաստայն թյ ն, ներդաշնակ մ,
ի տացիոն, սեկվենտային շերտավոր մ: Այս
ա նը հ յզերի, հոգեբան թյան այնպիսի
երանգներ է ստեղծ մ, որ տիպական է բարդ
գործիքային կտա երին: Յ րաքանչյ ր
հատված մ նա ձայների, շարադրանքի այնպիսի
ջոցներ է օգտագործ մ, որոնք և՛ տեքստի
առանձնահատկ թյ նից են գալիս, և՛ լավագ յնս
կապվ մ էին բովանդակ թյան բացահայտման,
հ յզերի նկարագրման, ն յնիսկ շրջապատող
տրամադրող բն թյան հոգեթով
նկարագր թյանը.
1. Առանձին ձայների (տենոր) հո՜ բացականչ թյ ն և
նոր «Արի, արի քե մատաղ» երգի մ տք՝
(սոպրանոներ),
2. «Կալի երգ»-ի երկ հատվածները խմբերգային և
մտեր կ հնչող թյամբ են,
3. «Հոլ արա եզո» երգը Կո տասը հանձնարարել է
նակատարող տենորներին: Նրանց երգեցող թյ նն
առանձնան մ է: Սա գեղջ կ-հողագործի
հոգեպարար զր յցն է իր կենդան հետ, որին ներկա
է այն մայր բն թյ նը: Խմբերգը եզրափակվ մ է
«Հո հոլել, հոլել» ժողովրդական երգի ելևէջներով,
սոպրանոների և բասերի ներդաշնակ
համադր թյամբ՝ ջերմ ղեդի և ընդգծված ռիթ կ
շարժ մ:
Պարերը — կրկնված, բարդ երկ և եռմասանի ձևեր մ
ղեդին վերին ձայն մ, ջինը և բասը իրենց
մի
մե
մե
ու
մի
մե
մի
ու
ու
մի
ու
ու

ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու

ու
ու
ո
ու
ու
վն
մե
ու
ու
ու
ու
ու
մի

մի
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
մի
ու
 ինքնատիպ շարադրանքով լրացնելով թեմային
ստեղծ մ են պարզագ յն թափանցիկ
ֆակտ րա, բայց պոլիֆոնիկ ոճավոր մով, երբ
յ րաքանչյ ր ձայնը լսվ մ է, ինքն ր յն է և
հեղ ինակի բնորոշմամբ ժողով րդական
նվագարաններից այս կամ այն գործիքի
հնչող թյ նն է վերարտադր մ՝ դափի և թառի
ոճով, դափի և փողի նման թյամբ … Այս կանացի
պարերի և տեղանքն է ... նշված Վաղարշապատի,
Երևանի, Կարնո, Շ շիի ... նրանց հեզաճկ ն,
նրբագեղ, հա ստ , զ սպ և խորը
բովանդակ թյամբ։
Դաշնամ րային պարեր – Կոմպոզիտորի
ժառանգ թյան այս գործը նախորդների նման
առանձնան մ է իր բարձր
գեղարվեստական թյամբ: Սրանք ծանրակշիռ,
ազգային նվագարանային հնչող թյան
զգացող թյամբ, ս ցողական արժեքավոր
պիեսներ են: Կոմպոզիտորը
խորաթափանց թյամբ հնչեցրել է հայ մարդ ՝
պարի ժանր մ հա ստ, զ սպ, լ րջ պահվածքը,
զգացող թյ նը, ապր երի դրսևոր մը:
Վերնագրերի կողքին նա նշել է այդ եղանակների
տարածման վայրերը՝ Կարին, Շ շի, Երևան,
Վաղարշապատ…: Նշել է նաև պարերի
շարադրանքից ելնող, այս կամ այն ազգային
նվագարանի հնչող թյան նմանող թյ նը՝ «թառի
դափի ոճով», «փողի թմբ կի ոճով», «դափի
ոճով»: Զ սպ և հա ստ ջոցները թեմաների
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մե

ու
ու
մե
ու
ո
ու
ու
ու
ու
մի
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 գեղեցկ թյան պատկերմանն են տան մ.
տարբեր ռեգիստրներ, բասի հնչող թյան
առանձնաց մ, դա րի կիրառ թյ ն, ռիթ
ընդգծ մ, ամբողջովին թափանցիկ
ֆակտ րաներ: Կրկնված երկ կամ առմասանի
այս պիեսները գրավ մ են իրենց ան ջական
պարզ թյամբ, ղմ թյամբ: Սրանք հայ
դաշնամ րային գրական թյան թերևս առաջին
նմ շներից են (Ն. Տիգրանյանի նմանատիպ
գործերից հետո), որից հետո ճյ ղը լայն
զարգաց մ կստանա հատկապես խորհրդային
տարիներին:
«Պատարագ» - Հոգևոր երաժշտ թյան ժանրերից է և
հայ առաքելական եկեղեց ծիսական-
արարողական ժա րգ թյ նը: Նրա արմատները
տան մ են դարերի խորքը՝ 5-րդ դար:
Բովանդակ թյ նը հի վ մ է աստվածաշնչյան
նյ թի՝ Աստծո փառաբան թյան, Մայր
Աստվածածնի բերախոս թյան, Քրիստոսի
հայտն թյան և Քրիստոսի խաչել թյ ն-
պատարագվել խորհրդի վրա, երբ Տիրոջ
մար նն արյ նը վերափոխվ մ են հացի
գին : Ըստ Կո տասի՝ «Պատարագ»-ի սյ ժեն
բաժանվ մ է 4 մասի.
1. «Փառաբան մ»,
2. «Սրբաց մ»,
3. «Ճաշակ մ»,
4. «Գոհանամք»:
ու
ու
ո
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու

ու

ու

մի
ո
ու
մե

մե
մե

ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մ
ո
 Կո տասյան մշակ մը հավատարիմ աց
նախաստեղծ նմ շին, հայ եկեղեց հայրերի
ստեղծած նախնական օրինակին: 19-րդ դարի
«Պատարագ»-ի մշակման քանի փորձերի
կողքին, իհարկե, կո տասյան մշակ
առանձնան մ է: Այն բազմաձայն մշակման
օրինակ է ոչ այն հայ երաժշտ թյան համար,
այլև՝ համաշխարհային երգչախմբային
գրական թյան: Կոմպոզիտորը հի վել է խիստ
ոճի պոլիֆոնիայի երաժշտալեզվական
տեխնիկական ջոցների վրա: Հոգևոր մտքի և
ազգայինի համադր թյամբ ստեղծված վեհ, խորը
ղեդիները այդ մշակ երից ձեռք են բերել նաև
կենդանի հ զական թյ ն և գեղեցկ թյ ն:
Արժեքավոր և բարձրակարգ են նաև
կոմպոզիտորի քնարական երգերի մշակ երը,
որոնք անգին գոհարների փայլ նեն: «Լ սնակն
ան շ», «Սոնա յար», «Հով, հով, հով արեք»,
«Անձրևն եկավ»…: Յ րաքանչյ րի համար նա
գտել է է թյ նն շարադրանքը լրացնող
պոլիֆոնիկ ջոցներ:
մե

ու
մի
ու
ու
ու
մի
ու
մի
ու
մի
ու
ու
ու
ո

ու
ու
ու
մն
ու
մի
մ
ու
ու
ու
մն
ու
ո
ու
ու
ու
մն

ու
մ
մն
ո
 Ալեքսանդր Սպենդիարյան
(1871-1928)

X X դ ա ր ի ս կ զ բ ի ն ա զգ ա յ ի ն դ ա ս ա կ ա ն
երաժշտ թյան զարգաց իր բնականոն
ընթացքի ջ էր: Վոկալ երաժշտ թյ նից հետո
այդ ղին պեւոք է անցնեին և մյ ս ճյ ղերը`
գործիքային երաժշտ թյ նը (կա րային,
սիմֆոնիկ), օպերան, մանսի ժանրը։
Ժամանակաշրջանը տվեց զ ծ անհատներ,
որոնք լ ծեցին այդ խնդիրները և հայ
կոմպոզիտորական դպրոցը համաշխարհային
դասական երաժշտ թյան մաս կազ ց։

ու
ու
ու

մե
ու
ու
ու
մե

ու
ու
մ
մե
ու
մե
ու
ու

մե
ու
 Ալ. Սպենդիարյանը հայ դասական սիմֆոնիկ
երաժշտ թյան հի ադիրն է։ Ժանրային
սիմֆոնիզմը՝ ռոմանտիկ երաժշտ թյան այդ նոր
ղղ թյ նը, հայ երաժշտ թյան ջ
հաստատվեց հանձին Սպենդիարյանի արվեստի:
Նոր ժանրեր, նոր թեմաներ, նոր կերպարներ: Իր
փայլ ն տաղանդով նա հարստացրեց հայ
դասական երաժշտ թյ ն թեմատիկան,
գաղափարները, լեզ ն:
Տաղանդաշատ կոմպոզիտորը ծնվել է
Հարավային Ուկրաինայի Կախովկա քաղաք մ՝
1871 թվականին, ծահար ստ վաճառականի
ընտանիք մ, որտեղ բարձր հիմքերի և
պահանջների վ րա էր դրված երեխաների
կրթ թյան հարցը։ Ընտանեկան բարենպաստ
ջավայրը ( կիրթ և երաժշտասեր) փոքր ց
երեխային կապեց երաժշտ թյանը՝ գի ազիա +
ջ թակի դասեր, որի հետ կապը նա չկտրեց
ն յնիսկ, երբ Մոսկվայի համալսարանի
իրավաբանականի սանող էր և նվագ մ էր նրա
սիմֆոնիկ նվագախմբ մ: Ավելին՝ նա մասնավոր
դասեր վերցրեց. Պեկարսկ մոտ՝ ջ թակ,
Կլենովսկ մոտ՝ տեսական առարկաներ։ Բայց
սերը երաժշտ թյան նկատմամբ նրան բերեց
1896-1900 թթ. Պետերբ րգի կոնսերվատորիա, ր
սանեց Ռիմսկի-Կորսակովի դասարան մ:
Հետագայ մ նրա հաս ն կյանքի հի ակաև
մասը կապվեց Ղրի հետ՝ Սիմֆերոպոլ, Ս դակ,
Թեոդոսիա, Յալթա, ր սիրով այցել մ էին նրա
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մ
ու
ու
ու
ու
մն
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
մն
մն
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
 մտերիմ բարեկա երը՝ Գլազ նով, Արենսկի,
Շալյապին, Չեխով, Գորկի ... Այստեղ ծավալեց ծ
դիրիժորական, հա րգային գործ նե թյ ն, ոչ
այն սեփական գործերի հնչեցմամբ, այլև
համաշխարհային երաժշտական գրական թյան։
Նրա կյանք մ կարևոր իրադարձ թյ ն էր 1916թ.
«Հայ Երիտասարդական Ընկեր թյան» հրավերով
այցել թյ նը Թիֆլիս: Հա րգներից բացի նրա
համար նշանակալից եղավ ծանոթ թյ նը հայ
մշակ յթի ծերի հետ։ Ծանոթ թյ նը,
շադր թյ նը հետո էլ սերը հայ արվեստի
ակ նքների նկատմամբ ծ դեր խաղաց նրա
ստեղծագործական կյանք մ։ Այդ ղևոր թյան
ընթացք մ նա ծանոթացավ ծն Թ մանյանի
հետ, երբ որոշեց գրել ազգային օպերա
բանաստեղծի ստեղծագործ թյ նների հիման
վրա։ Ընտր թյ նը՝ «Թմկա Բերդի առ մը» պոե
էր։ Սակայն պատերազ հետևանքով համատեղ
աշխատանքը չստացվեց։ Եվ նա դի ց
ղրիմաբնակ բանաստեղծ հի Սոֆյա Պառնոկին։
Տարիներ անց՝ 1924թ., նա անվարան ընդ նեց
Խորհրդային Հայաստանի հրավերը՝
տեղափոխվեց Երևան: Կարճատև էր այստեղ
կյանքը։ Կոնսերվատորիայ մ սիմֆոնիկ
նվագախմբի հի ադր մ, դիրիժոր թյ ն, որը
դարձավ հայ ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի կորիզը։
Մահը վրա հասավ 1928թ.։
Ինչպես նշեցինք, Ալ. Սպենդիարյանը հայ
դասական սիմֆոնիկ երաժշտ թյան հի ադիրն
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մն
մն
մե
մ
ու

ու
մե
մե
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մե
մ

 է։ Նրա սիմֆոնիկ երկերը, թեև թվով շատ չեն, բայց

կոմպոզիտորի հետաքրքիր և կարևորված
գործերից են:

Սիմֆոնիկ երկերը
«Ղրի էսքիզներ» 2 տետրեր: Այս գործերը
ժանրային-կենցաղային սիմֆոնիկ էջեր են: 1-ին
տետրը՝ 4 համարից ստեղծվել է 1903 թ., 2-րդ
տետրը՝ 6 համարից ստեղծվել է 1908 թ.: Սրանք
սիմֆոնիկ սյ իտներ են: Ղրի թաթարների
կյանքից, կենցաղից վերցրած էպիզոդները գ նեղ
են, հյ թալի, տիպիկ: 1-ինի 4 համարներն են՝
«Պարային», «Էլեգիկ երգ», «Խնջ յքի երգ»,
«Ղայթարմա»: Սյ իտը սկսվ մ և ավարտվ մ է
պարային համարներով։ 1-ը՝ քնարական, նազանի,
4-ը՝ կրակոտ, ռիթ կ, շարժ ն։ Բազմաթիվ
կրկն թյ նների շնորհիվ ձևերը կրկնված բարդ
երկ և եռմասանի են: 2-րդ՝ «Էլեգիկ երգ» համարը
խիստ անձնական է, ղմ է ն րբ: 3-րդ՝
«Խնջ յքի երգ» համար մ թամադայի և խնջ յքի
մասնակիցների երկխոս թյամբ դարձյալ ն յն
ձևակառ ց երի և գ նեղ երանգների ջ, և
տարբերակային զարգաց երով։
«Երեք արմավենի» - «Կոնցերտային
նախերգանքից» հետո 1-ին ծ սիմֆոնիկ երկն է
(1905թ.), որը և հեղինակին բերեց
համաշխարհային ճանաչ մ։ Մ. Ֆոկինը (Դյագիլևի
թատերական խմբից 1912-1913թթ.) նրա հիման
վրա բեմադրեց 1 գործող թյամբ բալետ՝ «Ջինը և

ու
ու
մ
ու
ու
ու
ու

մն
ու
ու

մի
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
մն
մե
ու
ու
մ
ո

ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
 նրա յոթ դ ստրերը» (Ա.Պավլովա, Ա.Նիկիշ):
Հիմք մ Մ. Լերմոնտովի համան ն
բանաստեղծ թյ նն է: Սիմֆոնիկ պատկերը
գրված է սոնատային allegro-ի ձև մ: Նախաբանը,
որ անծայր, անբնակ և անորոշ անապատի
պատկերն է, երբե պար նակ մ է կարծես
դաժան, խիստ երանգներ (ակնարկելով
ճակատագրին)։ Անորոշ թյ նը վերջապես
ավարտվ մ է և սկսվ մ է էքսպոզ իցիան՝
գլխավոր թեմայով: Ալտերի թավշյա, լիարյ ն
հնչող թյամբ, արմավենիների երջանիկ ծփանքը,
նրանց ստվեր մ քչքչալով վազող առվակը,
ֆլեյտա՝ գեղեցիկ օազիսի պատկեր է ստեղծ մ։
Թեմայի լայն զարգաց մը բարդ երկմասանի
ձև մ ավարտ մ է այն: Կյանքը գեղեցիկ
օազիս մ, երիտասարդ ավյ նը չեն բավարար մ
արմավենիներին և նրանք սկս մ են դժգոհել
ընդդեմ ճակատագրի, որ իրենց դատապարտել է
անօգ տ գոյ թյան, որ չեն կարող ոչ կին
օգտակար լինել: Այդ բողոքը լսվ մ է ճակատագրի
կող ց, որը կնախապատրաստի նրանց
ողբերգական կործան մը: Առանց կապի մ տք է՝
գործ մ հաջորդ կերպարը՝ քարավան- օժանդակ
թեման PPP. բասերի համաչափ ռիթմով, CL
հնչեցն մ է խիստ յ րահատ կ, տիպիկ
քարավանի թեման PP-FF:
Գլխավոր թեման – արմավենիները երջանկ թյ նից
փայլ մ են, քանի որ ի վերջո օգատակար են
լինել : Ճակատագրի արձագանքը չի շան մ,
ու
մի
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մ
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մ
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 որն իր սպառնալից դաժան թյամբ հնչել էր դեռևս
գ լ խ ա վո ր թ ե մ ա ն զ ա ր գ ա ց ո ղ հ ա տ վ ա ծ մ ՝
պղինձների մոտ ff: Մշակման 1-ին հատվածը
արմավենիների անսահման րախ թյան
արտահայտ թյ նն է, 2-րդը՝ քարավանի
պատասխանը՝ ծառահատ մը: Փոքրացրած
ձգտող սեպտի 7 հարվածներով, tutti ff:
Արմավենիները աղճատված, ապշահար,
ոչնչացված են... կրակի կայծկլտ մ՝ լարայինների
ֆլաժոլետներով և ճակատագրի թեմայի դաժան,
լարված, ահարկ ff հնչող թյ ն՝ որպես երջանիկ
կյանքից դժգոհ թյան պատասխան են հնչ մ:
Գլխավոր թեմայի ինտոնացիաները կարծես
ծվատված են՝ կտրտված պա ազներով,
հարցական բն յթի և ացյալը լռ թյ ն է: …
Տեսարան մ կերպարանափոխ թյ ն է ապր մ
ն յնիսկ ճակատագրի դաժան թյ նը: Այն հնչ մ
է ղմ, հանգիստ, կարծես ինքն էլ է ողբ մ իր
լավագ յն զավակների կոր ստը: Օժանդակի
թեմայի ff հնչող թյ նը սկս մ է հայելանման,
սղված ռեպրիզան: ff-PP-ով հեռան մ է
քարավանը: Այրված ծառեր, այրվող-չորացող
առվակ, ոչնչացված օազիս: Մարդ հետքը
իրենից հետո։ Լերմոնտովի համան ն
բանաստեղծ թյան գաղափարն իր
այլաբանական ղղված թյամբ բացահայտված է
լավագ յն կերպով։
«Երևանյան էտյ դներ» (1924թ.)- սիմֆոնիկ
սյ իտ 2 պարային մասերից՝ «Էնզելի», «Հիջաս»:
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 Սկսվ մ է ծավալ ն, լայն զարգացմամբ,
նախաբանով՝ «Դ ն էն գլխեն» թեման հիմք մ
(Սայաթ–Նովա)։ Ազատ իմպրովիզացիոն-
ի տացիոն զարգաց մը նրան ձևի, ջրան
շրջանակներից հանել է, հանդարտ տեմպ,
սրտաբ խ, ջերմ հնչող թյ ն են հաղորդել
ջ թակի սոլոյով փոքր նվագախմբի ղմ ֆոն-
նվագակց թյամբ։ Եթե «Էնզելին» իր բարդ,
կրկնված երկմասանի թյան ջ նազանք,
քնքշ թյ ն նրբ թյ ն է արտահայտ մ, ապա
«Հիջասը» կրակոտ է, շարժ ն, եռանդ ն,
դինա կ։
«Ալմաստ» - Օպերայի վրա կ պոզիտորն
սկսեց աշխատել 1916թ. Թիֆլիս այցելել ց հետո։
Չնայած նախնական պայմանավորված թյանը
Թ մանյանի հետ, պոե ընտր թյ նը,
լիբրետտոյի կազմ մը նա ստիպված կատարեց
ինքն ր յն։ Միակ գրական նյ թն էր, որ իր
հար ստ, գաղափարական, կերպարային,
հ զական խոր թյամբ ան ջապես գրավեց
հեղինակին երկար որոն երից հետո։ Օպերայի
լիբրետոն գրեց ղրիմաբնակ պոետեսսա Սոֆյա
Պառնոկը։ Կոմպոզիտորն աշխատեց օպերայի
վրա նչև կյանքի վերջը: Նրա 4-րդ գործող թյան
գործիքավոր խմբագր ավարտեց
Մա ք ս ի լ ի ա ն Շ տ ե յ ն բ ե ր գ ը ( Գ լ ա զ ն ո վ ի ի
խորհրդով)։ Օպերայի 1-ին բեմադր թյ նը
կայացել է 1930թ. հ նիսին Մեծ Թատրոնի
ֆիլիալ մ, որից տպավոր թյ նը շատ բարձր էր
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մի
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մի

ու
ո
ու
մ
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
մ
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մ
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 նկնդիրների վկայ թյամբ…: «…այն
ամրապնդեց կոմպոզ իտորի առաջնակարգ
դիրքը», «Օպերայ մ ժողովրդական
երաժշտ թյ նը փայլեց ինչպես վարպետի մոտ»,-
կոմպոզիտոր Վասիլենկո:
Երևան մ օպերան 1-ին անգամ բեմադրվեց
1933թ., որով և բացվեց օպերային թատրոնը, որ
հետագայ մ կրել էր նրա ան նը։ Այդպիսի
ստեղծագործ թյ նն իր հար ստ,
գաղափարական, կերպարային, հ զական
խոր թյամբ, որպիսին Թ մանյանի «Թմկաբերդի
առ մը» պոե էր, կոմպոզիտորին գրավեց
ան ջապես:
Ըստ ժանրի օպերան հոգեբանական,
պատմական, հայրենասիրական երաժշտական
դրամա է: Պոե սյ ժեն պոետի կող ց
մատ ցվ մ է որպես հեղ ինակային խոսք,
բարոյախոսական հենքով, ան ջական
գործող թյ նների ծավալ մ չկա: Իսկ
կոմպոզիտորը և լիբրետիստը ստեղծել են 4
արարների շրջանակ մ ծավալվող
աստիճանական գործող թյ ններ:
I գործող թյ ն - պարսկական աշխարհի,
նրա ներկայաց ցիչների՝ Նադիր շահ, շեյխ, աշ ղ
կերպարների ց ցադր մ:
II գործող թյ ն - հայկական աշխարհի
մ տք։ Թմ կ բերդն է, նրա պատերի տակ մարտ է
մղվ մ պարսիկների դեմ, որին բերդի պատերից
հետև մ են Ալմաստ իշխան հ աղախին–
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մ
ու
ու
ու
մ
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու

ո
մի
ու
ու
մի
ու
 աղջիկները, մյ սները ծածկոց են գործ մ, իսկ
իշխան հ զր յցից Գայանեի հետ, տեղեկան մ
ենք, որ նրա հանգիստը խռովված է աշ ղի այցից
հետո: Թաթ լի հաղթական վերադարձով է
ավարտվ մ II գործող թյ նը։
III գործող թյ ն - կրկին հայկական
ջավայր։ Հաղթանակի առթիվ բերդ մ խնջ յք է։
Ժողովրդական րախ թյան ֆոնի վրա տեղի է
նեն մ Ալմաստի և Թաթ լի երկխոս թյ նը,
որի ելքը՝ Ալմաստի դավաճան թյ նն էր. նա,
հարբեցնելով ժողով րդին, բաց մ է բերդի
պարիսպները։
IV գործող թյ ն - Թմ կ բերդ մ
հաղթանակած Նադիր շահն է, դառը խոհերի ջ։
Ալմաստի անփառ նակ մահը.
«Չարն էլ է շտ ապր մ անվերջ,
Անեծք նրա չար գործին…»…

I գործող թյ ն
Օպերան սկսվ մ է փոքրիկ նախամ տքով՝
ներքևի ռեգիստր, տրիոլներ, ներքև սողացող
խրոմատիզմ, դինա կ կոնտրաստներ <f>։
Նադիր շահն իր զորականների գլխին զայր յթ
լ տանք է թափ մ հերթական պարտ թյան
պատճառով: Կատաղ թյ նն աստիճանաբար
փոխվ մ է փառասիր թյան պոռթկմամբ՝ «իրեն
կանխատեսված է լինել II Թեմ րը և հասնել Հինդ
Չին»՝ նրանց տանելով իր հետ։ Նադիր շահի
արիոզոն` «Քաջեր…» փոքր ինչ ղեդային է, քան
մի
ու
ո

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
մի
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու

ու
մե
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ո
 իր նախկին ռեպլիկները ասերգային բն յթի,
ազատ կառ ցվածք, որ աստիճանաբար
ծավալվելով դարձյալ ստան մ է չոր թյ ն,
կտրտված թյ ն՝ խոսքի բարձրակետին հնչ մ է
ն վ ա գ ա խ մ բ ի մ ո տ ՝ զ ա վ թ ի չ ն ե ր ի գ լ խ ա վո ր
երաժշտական բն թագիրը՝ «Պարսկական
քայլերգը»:
«Պարսկական քայլերգ» - Այն եռմասանի
կառ ցվածքի է, որի թեմատիկ նյ թը
կոմպոզիտորը վերցրել է Ն. Տիգրանյանի
«Հեյդարի» և «Նովր զ Արաբի» մ ղա երից ff,
նվագախմբային tutti-ն, ռազմատենչ զավթիչների
կերպարն է (ոչ ահեղ, այլ ծաղրական): Trio - ջին
մասը կոնտրաստ է ծայրերին հանդարտ,
ղմօրոր, պարային, կանացի անավարտ
«Նովր զ Արաբի»-ի ղեդիով փայտափողերի
տեմբր մ: Նադիր Շահը անելանելի վիճակից ելք է
հարցն մ շեյխից: Կյանքի փորձով իմաստնացած
կրոնավորը պատերազմ մ արդարացն մ է բոլոր
ջոցները: Եվ նրա խորամանակ տքը
խորհ րդ է տալիս գայթակղեցնել Թաթ լի
գեղեցկ հի կնոջը՝ խոստանալով նրան թագ
հարստ թյ ն: Շեյխի երաժշտական լեզ ն
գալար ն է, ճկ ն, տասնվեցներով, հանդարտ,
քաղցր- ղցր, շողոքորթ: Եվ շահն ղարկ մ է
աշ ղ ին՝ գովերգել և խոստ եր տալ
իշխան հ ն:
II գործող թյ ն
մե
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու

ու

ու
ու
ու
ու

ու
ու
ո
մե
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
մն
ու
մի
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ո
 Թմկա բերդն է։ Մ տքից հետո՝ հայկական,
ագգային, դիատոնիկ ղեդայն թյ ն, հնչ մ եև
աղջիկների երկ խմբերգերը՝ «Ճերմակ ծածկոցն
այս…» երկմասանի և «Զով երեկոն է իջն մ...
եռմասանի թյամբ, որի ջին մասը սգո քայլերգ է
h-moll՝ զոհերի հիշատակին։
Ալմաստի հ զախռով վիճակին, գիշերային
զառանցանքներին տեղյակ է Գայանեն՝ նրա
աղախինը, որից իշխան հին պահանջ մ է
հավատարմ թյան երդ մ։ Հ յզերի կ տակ մը
բեր մ է Ալմաստի ատիոզային՝ «Ախ վիշտն այս...»
b - m o l l , 6 / 8 չ ա փ ո վ : Հա ն դ ա ր տ , օ ր ո ր վո ղ
նվագակց թյ ն, մռայլ, ողբերգական բն յթի
ղեդի, բայց երգային: Աստիճանաբար անկայ ն
է դառն մ «սողացող» խրոմատիզ երով (ներքև):
Միջին մաս մ հիշող թյ նները նրան տան մ են
երիտասարդ թյ ն. սբ. Համբարձման տոնին ՝
լ սավոր հանգիստ ղեդ ն բեմհետից
ձայնակց մ է երգչախ մբը՝ «Ջան գյ լ մ»-ի սգո
ինտոնացիաներով մահվան և կործան
կանխագ շակ թյամբ։ Արիոզայի
ե զ ր ա փ ա կ թ յ ն ը և ի ն տ ո ն ա ց ի ո ն , և՛
տոնայնական, և՛ հ զական անկայ ն բն յթի է։
Գ շակ հ այցը ոչ լ յս չի սփռ մ նրա
հոգեվիճակին: Ավելին՝ նա լրիվ շանթահարվ մ է՝
այդ պահին շրջվելով, դռների արանք մ տեսնելով
աշ ղին։
«Աշ ղի երգը» - Օպերայի հանգ ցային
համարն է. այն է կապ մ երկ հակամարտ
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մ
մե
ու
ու
մի
ու
մե
ու
ու

ու
ու
ու
ու
մն
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

մ
 աշխարհներն, հանգ ց մ գործող թյ նները։
Քառյակային ձևով, ակորդների առպեջոները,
ղեդ իմպրովիզացիոն բն յթը, արևելյան
երանգը, օպերայի լավագ յն համարներից են
դարձն մ այն (սազի առպեջոներ)։ Գովելով
իշխան հ գեղեցկ թյ նը, խոստանալով
անսահման գանձեր՝ նրան վերջնական հան մ է
հոգեկան հավասարակշռ թյ նից՝
գայթակղ թյան լեյտմոտիվ։ Մինչդեռ մարտը
շար նակվ մ է պարիսպների տակ: Սկսվ մ է
«Գրոհ»-ի սիմֆոնիկ պատկերը: Նվագախմբի
նյ թը շարադրվ մ է Թաթ լի լեյտթեմայի՝
«Ալագյոզ աչերդ շ րջ, հերոսական, առնական,
քաջարի բն յթի։ Կոմպոզիտորն այդպիսի բն յթ է
հաղորդել և ազգային քնարական «Սոնա յար»
երգին, որով բն թագր մ է հայ մարտիկներին,
գործող թյան ավարտին։
III գործող թյ ն
Թմ կ բերդ մ խնջ յքի տեսարան է: Այստեղ
սյ ժեի կոնֆլիկտի խորաց է: Իշխան հին իր
սև գործն իրականացնել համար հարբեցն մ է
ողջ զորականներին բնակչ թյանը։
Տեսարանը ամբողջացն մ են ժողովրդական
համարները՝ «Էն արծիվ ը չէր…» խմբերգը,
կանանց և տղամարդկանց պարերը։ Եռանդ ն,
զ սպ առնական խմբերգի ղեդին
բն թագր մ է քաջ Թաթ լին՝ հա մատելով
արծվի հետ՝ քառյակային ձև, պոլիֆոնիկ տարրեր։
Աղջիկների հեզաճկ ն պարի հիմք մ հեղինակը
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ո
ու

ու
ու
ու
ու
ու
մ
ու
ու
ու
ու

ու
մե
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 դրել է «Արի Մանան» ժողովրդական երգի
ղեդին։ Թեմային տալով վարիացիոն
զարգաց մ՝ թեմա +2 վարիացիաներ, դատարկ 5-
ների ֆոնին նա պահպաևել է ազգային ղեդ
հենքն բն յթը: Տղամարդկանց պարը ձևով,
զարգաց մով նման է նախորդին՝ թեմա +2
վարիացիա, զարգացման ջ պոլիֆոնիկ
տարրեր, սակայն կրակոտ, դինա կ բն յթով
հակադիր է նրան: Թաթ լը, թվ մ է, ստվեր մ
գտնվող կերպար է, սակայն հակամարտ թյան`
հայկական ժողովրդական թևն իր
գլխավոր թյամբ է կանգնած։ Քաջարի, աննկ ն,
հայրենասեր, խաղաղասեր, բարոյական։ Բացի
լեյտմոտի երից սա նրա վոկալ ակ
բն թագիրն է: Միջանցիկ թյամբ կառ ցված,
ղեդ ասերգայն թյամբ հանդերձ կերպարի
խաղաղասեր, բարոյական է թյ նը
ներկայացված է սկզբից նչև վերջ։ Այս մաք ր,
քաջարի, ազնիվ, հերոս կերպարին է, որ սիր մ է
փառասեր իշխան հին՝ նրա երկմտ թյան և
հոգեկան տվայտանքների պատճառը:
Իր համար րիշ երկրներ գրավել երկդի
հարցից Թաթ լից րժվելով՝ Ալմաստը
կայացն մ է իր սև հոգ սև վճիռը, որը թաքցնել
համար տրվ մ է պարի։ Ալմաստի պարը հոգեկան
խռովքի թաք ստ է. սոլո, հոբոյ, լարայինների
ֆիգ րացիաների ֆոն, իմպրովիզացիոն ղեդի՝
տրո-ռիթ կ և ինտոնացիոն ազատ թյամբ
(խրոմատիզ եր)։ Իմպրովիզացիա, որը թեմային
մե
մե
մե
ու
ու
ո
ո
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
մն
վն
ու
ու
ու
ու
ու
ո
մե
ու
մի
ու
մե
ու
ո
մի

ու
ու
ու
մե
ու
մե
ու
մ
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ո
 մոտեցն մ է մ ղա ն։ Հն չ մ է նրա
փառասիր թյան հետ կապված լեյտմոտիվը
ջին մաս մ «Վարդ կոշիկս», «Քյանդրբազ»,
«Շավալի» ազգային պարերից ինտոնացիաները
չեն փրկ մ կերպարը։ «Դավաճան թյ ն»
սիմֆոնիկ տեսարանը ավարտ մ է III
գործող թյ նը:
IV գործող թյ ն
Պարսկական աշխարհ, որի ներկայաց ցիչն է
արդեև նաև Ալմաստը։ Այստեղ անդադար հնչ մ է
և զարգան մ նրա ողբերգական վախճանի
մոտիվը իր արիոզայից։ Նրան լրիվ շրջապատել են
պարսկական ինտոնացիաները։ Իսկ զղջ մը
նրան վերադարձն մ է Թաթ լին, սակայն իզ ր։
Առավոտը բացվել է Թմկաբերդի վրա: Բացի
պարսիկներից ոչ կենդանի շ նչ։ Նադիր շահն է
մտոր մ, «փիլիսոփայ մ» աշխարհի
նայն թյան մասին։ Մարդ արարած, ի՞նչն էր քեզ
ստիպ մ նախճիր գործել, հան ն ինչի…
Ալմաստի վիճակը պարզ է՝ հարեմ… Վերջին
պահվածքն էլ իրեն չի փրկ մ: Անդ նդն է նրա
վերջը…
Սպենդիարյանի վոկալ արվեստը: Այս ժանրով
կոմպոզիտորը հետաքրքրվել է
ստեղծագործական վաղ և ջին շրջաններ մ:
Որպես ռ սական կոմպոզիտորական դպրոցի
ներկայաց ցիչ՝ հետաքրքր թյ նը վոկալ ժանրի
նկատմամբ պետք է համարել բնական: Նրանք
բոլորն էլ անտարբեր չեն եղել ռոմանային
մի
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մի
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 երաժշտ թյան հանդեպ: Հեղինակը տարված է
եղել և՛ ժամանակակից, և՛ դասական պոեզիայով՝
Պ շկին, Լերմոնտով, Գ լենիշ չև-Կ տ զով,
Պոլոնսկի, Շելլի, Գորկի, Սամ իլ Մարշակ: Այս
ցանկին պետք է ավելացնել նաև հայ
հեղինակներին՝ Խ. Աբովյան, Ալ. Ծատ րյան, Ռ.
Պ ա տ կ ա ն յ ա ն , Հ . Հո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն : Ըն տ ր ա ծ
բանաստեղծ թյ նների թեմատիկան խիստ
բազմազան էր. սիրո ջերմ զգացմ նքներ,
բն թյան պատկերների ռոմանտիկ տեսարաններ
և վերջ մ՝ փիլիսոփայական մտքերով
ենթատեքստ: Կոմպոզիտորի գործեր մ նկատելի
է ղեդային լեզվի արտահայտչական թյ ն,
զգացմ նքայն թյ ն, ապր երի-հ յզերի
ճշգրտ թյ ն: Մեծ շադր թյ ն է հատկացված
դաշնամ րային նվագակց թյանը՝
նախանվագ մ, ջնանվագ մ, վերջնանվագ մ:
Այս շերտը նպաստ մ է բովանդակ թյան
բացահայտմանը, կերպարների հ զական
աշխարհի լրացմանը, թաքնվածը՝ հնչեցնել ն իր
հագեցված թյամբ բարդ թյամբ: Ա ն անգամ
կոմպոզիտորը կարևոր հնչող թյ ն ստանալ
համար օգտվ մ է փոքրիկ
արտահայտչա ջոցներից՝ հենակետերի
շրջազարդ մ, ժողովրդական նվագարանների
նման թյամբ առպեջոներ, խաղեր, հարմոնիկ
սեկ նդաներով կամ քրոմատիզ երով հագեցած
ձայնակարգեր, ներքին զարգաց մ
ջանցիկ թյամբ: Նրա ռոմանսներ մ ձևերը
մի
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
մի
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
մն
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
 քառյակային են, քառյակային-վարիացիոն,
եռմասանի, երկմասանի սխեմաներով: Ազատ
բանաստեղծական թյ նը «Ձկնորսն փերին»
բալլադի հիմք մ է դրվել, «Առ Հայաստան»-ն
արիան և «Այնտեղ այն դաշտը վեհ» երգը նեն
սիմֆոնիկ ղեկց թյ ն նեն: Առանձնահատ կ
գեղեցկ թյ ն նի «Այ վարդ» ռոմանսը, որը
ազնվագ յն հնչող թյամբ է տան մ պատ մը՝
ակորդային հենքի առպեջոներով, կարծես
ջնադարյան աշ ղական-քանքար թյան (maister
singer) լավագ յն նմ շ լինի: Կոմպոզիտորը նաև
ծածավալ վոկալ գործերի հեղինակ է. վոկալ
կվարտետներ՝ «Աստծո թռչնակ» (Պ շկին),
«Պաղեստինի ոստը» (Լերմոնտով), «Ստասովի
հիշատակին» (Լիխաչով) կանտատ:
Այսպիսով, Սպենդիարյանի ռոմանսային
արվեստը հայ կոմպոզ իտորական դպրոցի
հի ադիր արժեքներից է:
մի
մե

մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
 Ար ն Տիգրանյան
(1879-1950 թթ.)

Հայ կոմպոզիտորական դպրոցի զարգացման

հաջորդ փ լը կապված է Ար ն Տիգրանյանի
անվան հետ։ Տաղանդավոր ստեղծագործող, որի
գրչին պատկանող երկ ծածավալ կտա երը
հայ դասական օպերային դպրոցի ծագ յն
նվաճ երից են։ Երկ տարբեր ժանրերի
օպերաներ՝ «Ան շ»՝ քնարական, «Դավիթ Բեկ»՝
պատմական-հայրենասիրական, որոնք յ րովի
փառաբանեցին հայ ստեղծագործ հանճարը,
հաղթանակներ նվաճեցին և սիրվեցին ժողովրդի
կող ց։ Ազգային երաժշտ թյան և դասական
ջոցների վ րա հի ված ոճ: Հայ մարդ
հոգեբան թյան բացահայտ մը հայրենի
բն թյան և պատմական անցքերի հետ
հարաբերվելիս: Սկսելով առաջին դասականների
հետ՝ նա մասնակցեց խորհրդային ազգային
երաժշտ թյան մշակ յթի կայացմանը։
Ծնվել է 1879թ. Ալեքսանդրապոլ մ (Գյ մրի),
երաժշտասեր ընտանիք մ և ջավայր մ:
Չորսդասյա դպրոցի հետ հաճախել է փողային
նվագախմբի պարապմ նքներին, որտեղ սովորել
է ֆլեյտա նվագել։ 15 տարեկան մ ընտանիքը
մի

մե
ու
մի
ու
մն
ու
ու
ու

ու

ու
մն
ո
ու
մե
ո
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մի

մե
ու
ու
վն
ու
ու
ո
 տ ե ղ ա փ ո խ վ մ է Թ ի ֆ լ ի ս : Ժ ա մ ա ն ա կ ա վո ր
դժվար թյ ններից հետո նա ընդ նվ մ է
գի ազ իա և երաժշտական ս արանի
ֆլեյտայի դասարան։ Հետո տեսական
առարկաներին տիրապետել համար
անհատական պարապմ նքներ է վերցն մ
Մակար Եկմալյանից։
1902 թվականին նա վերադառն մ է
Ալեքսանդրապոլ և ամբող ջով ին նվ իրվ մ
մանկավարժ թյան գործիև: Նա երաժշտ թյ ն է
դասավանդ մ հանրակրթական դպրոցներ մ և
զբաղվ մ խմբավար թյամբ, աշակերտներին
սիրով ս ց ա ն մ ժ ո ղո վ ր դ ա կ ա ն ե ր գ ե ր ,
կատար մ կոմպոզիտորական մշակ եր և
նեն մ հա րգային ել յթներ։ Այս տարիներին
տարվ մ է հայ պոեզ իայով, թատերական
ներկայաց երով, որոնց նկատմամբ սերը
դեռևս Թիֆլիսի օպերային թատրոն հաճախել ց
էր ձևավորվել:
1908 թվականին ընտրելով Թ մանյանի
անմահ պոեմը և կազ լով լիբրետո՝ սկս մ է նրա
վրա աշխատել, քանի որ ժանրի նկատմամբ սերն
հետաքրքր թյ նը նրան վաղ ց էին
զբաղեցն մ: Աշխատանքները հաջող թյամբ են
ընթան մ և արդեն 1912 թվականի օգոստոսին
Ալեքսանդրապոլ մ հեղինակի ղեկավար թամբ
և դպրոցականների ժերով կայան մ է «Ան շ»
օպերայի պրե երան։ Այն ցնծ թյամբ է
ընդ նվ մ, սիրվ մ 1935 թ. բեմադրվ մ է
ու
ո
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մե
ու
մն
ու

ու
ու
մի
ու
ու

ու
ու
մե
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
 Երևանի օպերային թատրոն մ, 1939թ.՝ հայ
մշակ յթի 10-օրյակին տարվ մ Մոսկվա և նչև
օրս այն օպերային թատրոնի բե րին Է։ 1913 թ.
կոմպոզիտորը դարձյալ տեղափոխվ մ է Թիֆլիս,
ր և բնակվ մ է նչև կյանքի վերջ։ Այստեղ ևս
զ բաղվ մ է ն յն գործ նե թյամբ, այն է՝
մանկավարժ թյ ն, խմբավար թյ ն։
Հետաքրքրվ մ է թատրոնով՝ ներկայաց երի
համար գր մ երաժշտ թյ ն՝ «Լեյլի և Մեջն ն»,
«Գիքոր», «Խավարի ճանկեր մ»։
Ար ն Տիգրանյանի ժառանգ թյան ջ կան
զ տ երաժշտական ժանրեր՝ խմբերգ, 1 սյ իտ՝
«Պարային սյ իտ» նվագախմբի համար,
կանտատներ՝ կանտատ նվիրված Վրաստանի
խորհրդայնացման 25 ամյակին, կանտատ
Հայաստանի խորհրդայնացման 15 ամյակի
առթիվ, «Արյ նոտ գիշեր»՝ a cap. կանտատ Բաքվի
26 կո սարներին նվիրված: Նա Հայաստանի և
Վրաստանի հանրապետ թյ նների արվեստի
վ ա ս տ ա կ ա վո ր գ ո ր ծ ի չ է ր և բ ա զ ց ս ա յ լ
մրցանակների ժառանգորդ։ 1940 թվականից
սկս մ է աշխատել «Դավիթ Բեկ» օպերայի վրա՝
պատմական հայրենասիրական թեմատիկայով,
Րաֆֆ պատմավեպի հիման վրա։ Այն հասցրեց
ավարտել, սակայն գործիքավոր
խմբագր մը կատարեցին Լ. Խոջա Էյնաթյանը և
Գ. Բ դաղյանը։ Անձնվեր հայրենասեր հերոսի
կերպարը խոր բացահայտ մ է ստացել
օպերայ մ։
ու
ու
մե
ու
ու
ու
մի
ո
ու
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մե
ու
մե
մի
ու
ու
ու
մն
մ
մի
ու
ու
ու
ո
 Մեծան ն երաժիշտը մահացել է 1950թ.-ին
փետրվարին:
«Ան շ»-ը քնարական ժանրի օպերա է: Նրա
հի ական գաղափարն է հերոսների
երջանկ թյան ձգտ մը, որը, բախվելով
իրական թյան հետ, կործանվ մ է: Ան շի և
Սարոյի անաղարտ սերը բախվելով դարերի
ընթացք մ արմատացած, օրենքի ժ ստացած
ադաթին՝ կործանվ մ է: Գլխավոր հերոսները
քնարական, անձնվեր կերպարներ են։ Ան շը,
Սարոն ադաթի զոհերից են: Նաև Մոսին, որ իր
«պատվի» փրկ թյան համար Մոսին մարդ , այն
էլ իր մտերի հանդեպ զենք է բարձրացն մ։
Ժողովրդական մասսայական տեսարանները
հարստացն մ գ նեղ են դարձն մ ամբողջ
կտավը՝ աղբյ րի մոտ, Համբարձման տոնը,
հ ա ր ս ա ն ի ք ը ։ Հե ր ո ս ն ե ր ի կ ե ր պ ա ր ն ե ր ը
բացահայտվ մ են արիաներ մ, արիոզոներ մ և
անսամբլներ մ, որոնք օպերայ մ բավական
շատ են։ Իսկ մասսայականները ներկայացված են
խմբերգային պարային տեսարաններ մ։
Գործող թյ նների դրամատ րգիան տան մ
է լարված թյան աստիճանական կ տակմանը՝ I
գ. և IIգ. կերպարների էքսպոզիցիան է դրամայի
հանգ ց մը, IIIգ.` կոնֆլ իկտ, IVգ. և Vգ.`
հանգ ցալ ծ մ:
Ան շին բն թագրող I համարներ մ, նրա սոլոները`
արիոզոն «Ախ իմ բախտը» եռամաս, երգը՝ «Աս մ
են ռին» քառյակային, Սարոյի հետ զ գերգը՝
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
մ
ու

ու
ու
ու
ո

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո

ու
ու
ու
ու
 կերպարի քնարական, խանդավառ նկարագիրն
են, բայց արդեն անբացատրելի կանխազգաց մը
ճնշ մ է հոգին: Դրանք պարզ, ջերմ համարներ են:
Քնարական թախծոտ ղեդիները օպերայի
հիշվող գեղեցիկ թեմաներից են և կարևոր
լեյտմոտի երից` Ան շի ողբերգական սիրո
մասին։ Պարզ, հոմոֆոն-հարմոնիկ ֆակտ րան
օպերայի պարտիտ րի նվագախմբային հենքն է։
Սրանք, այս համարները, հաջորդ մ են աղբյ րի
մոտ աղ ջիկների տեսարանին, որը «Ամպի
տակից» խմբերգով, և ալջիկների մանիներով
օպերայի հաջողված, գ նեղ կոլորիտով
մասսայական տեսարաններից է, Համբարձման
տոնը ևս ան մ է այդ շարքին և դառն մ
օպերայի դրամատիկ հանգ յցը. «Սարի սովոր
աղջիկ, սև մազերով աղջիկ, յարիդ սրտին գյ լլա
դիպչի աղջիկ»։ Խոսք խաղից, երգ պարից
բացի՝ այս տեսարանը կարևորվ մ է Սարոյի և
Մոսիի զ գերգով, որտեղ վերջինիս մոտ հնչ մ է
օպերայի կարևորագ յն լեյտթեման՝ ադաթի
թեման կտր կ, տիրական բն յթի, ռեչիտատով՝
«Հն ց եկած ադաթ կա ր լեռներ մ…»: Վիճակի
տեսարանից հետո Ան շի մոլորվելը և ս գ
շիվան անելը տեսարանի բարձրակետն է ...
Կերպարի զարգացաւմը տեղափոխվ մ է IV
գործող թյ ն, Մոսիի հետ զ գերգ մ։
Կատաղած Մոսիի սպառնալիքներից վախվորած՝
Ան շը խղճահար թյ ն է հայց մ և երդվ մ
հրաժարվել Սարոյի սիր ց: Նրա երգամասը՝
ու
ու
ու
ու
ու
վն
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մե
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
 հ զված, կցկտ ր, ահը սիրտը: Իսկ Սարոյի հետ
զ գերգ մ վ իշտը թողնելով կողմ՝ այդ
նահապետական կերպարն իր ջ ժ է գտն մ
ըմբոստանալ և իր սերը պաշտպանել ։
Խանդավառ, խառնաշփոթ երաժշտ թյ նը
Ան շի Սարոյի հետ լեռները հեռանալ
վճռական թյ նն է արտահայտ մ։ Օպերայի
վերջին՝ Ան շի խելագար թյան տեսարանը, նրա
կերպարի և օպերայի դրամատիկական
բարձրակետն է: Կոմպոզիտորը հոզեբանորեն,
խոր թյամբ բացահայտ մ է խելագարված
հերոս հ հոգեվիճակը՝ վշտալի, խռովահ յզ,
թախծոտ, աղերսալից, խելահեղ րախ թյամբ,
հ սահատ. ժողովրդի և փերիների խմբերգերը
«Վ շ, վ շ Ան շ» անցորդի արիոզը, կը մյ սին
հակադրվելով, հաջորդ մ են մյանց՝ ստեղծելով
աձ յլ ամբողջական թյ ն։ Այստեղ հնչ մ են
նրանց` Ան շի և Սարոյի երկ սի թեմաները,
« Հա մ բ ա ր ձ մ յ ա յ լ ա » խ մ բ ե ր գ ը … Ո ղ ջ
շարադրանքը ջանցիկորեն հակադիր
ասն թյամբ է և խիստ ազդեցիկ
հ զական թյամբ:
Սարոյին բն թագրող համարները նրա երեք
արիաներն են. I գործ. Ցայգերգ՝ «Աղջի
անաստված», III գործ. արիա` «Ջիվան յար ջան», V
գործ. արիա ՝ «Բարձր սարեր»։ Վերջիններս
սիրահարված հովվի խանդավառ սիրո, կորստի
տառապանքների բն թագրերն են: Այս
համարներն անկեղծ, պարզ, հ զական
մի
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մի

ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
մե
ու
մ
ու
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
 ղեդիներով են: Դրանց մ հանդիպ մ են նրա
կերպարը բն թագրող լեյտմոտի եր. հովվի՝
սրնգի իմպրովիզացիոն խաղը, սիրո
տառապանքների՝ նվագախմբի մոտ փ.3-ի
«սեկվենցիաներ»։ Կերպարի բարձրակետը
հ սահատ, հալածված, տառապող Սարոյի
«Բարձր սարեր» արիան է։ Խոհեր անելանելի
վիճակի մասին՝ անխ սափելի վախճան, սիրած
աղջկա դժբախտ ճակատագիր. նրա
տառապանքների լեյտթեման լայն ծավալ մ է
ստան մ: Ժող «պանդխտ թյան ժանրի և
անտ նիների նման թյամբ»։ Մոսին ևս
ջավայրի զոհերից է։ Ըստ նահապետական
ադաթի՝ նա չի կարող ապրել խայտառակ թյան
խարանով և այդ պատճառով զենք է վերցն մ: Եվ
պատահական չէ նրա I մ տքը ադաթի
լեյտմոտիվով (I գործ.): Ավելին՝ նրա ակ արիայի
նախանվագի հիմքը Ան շի դժբախտ սիրո
լեյտմոտի է։ Այս համար մ (IV գ.)
բացահայտվ մ է նրա` Մոսիի դրամատիկ
կերպարը` տառապող, ամոթից զայրալից
վրիժառ , իսկ II գ. Սարոյի հետ զ գերգ մ ջերմ,
մտերիմ ընկեր եղբայր էր։ Զ գերգը մտերիմ
ընկեր թյան առհավատչյան էր: IV գ. արիայի
երաժշտական լեզ ն լարված է, ռեչիտատի եր,
կրկնվող ելևէջներ, հ սահատ
բացականչ թյ ններ պաթետիկ ղեդային
դարձվածքներ:
մե
մի
ու
ու
ու
ու
ո
ու
վ
ու
ու
ու

ո
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
վն
ու
ու
մե
ու
ու
ու
ու
վն
ո
 Ժողովրդական տեսարաններն օպերայ մ
առատ են, հար ստ գ նեղ թյամբ` աղբյ րի
մոտ, Համբարձման տոնը, հարսանիքը։ Սրանք
ժողովրդի կերպարը բացահայտող հատվածներն
են, որոնք նաև մասնակից են հերոսների կյանքի
դրամային իրենց և՛ ադաթներով, և՛ կարեկցանքով:
Ժողովրդական ժանրերը երգն պարն են,
որոնց մ կերպարները բացահայտվ մ են
լիարժեքորեն՝ րախ թյան, կենցաղի, վշտի,
ծեսի, քնարական մտոր երի պահերին: Բայց և
թափանցելով հերոսների երաժշտական ոլորտը՝
անշեղորեն կատար մ են իրենց
դրամատ րգիական դերը` «Ամպի տակից»-ը,
«Համբարձ մ յայլա»-ն, հարսանիքի տեսարանը։
Նրանք հի ական մ քառյակային կառ ցվածքի
են և անհրաժեշտ պահին վերածվ մ են
լեյտթեմայի: Ժողովրդական թեմաների ոչ
օգտագործ մ, բացառ թյամբ հարսանիքի՝
«Քոչարի»-ի և հարսի պարի։ Դեռ հակառակը՝
օպերայի համարներն են մ տք գործել ժողովրդի
կյանք։
Օպերայի նախերգանքը հի ված է նրա
երաժշտական նյ թի վրա: Երկմասանի ձևի I
մասը նվագախմբային է՝ Ան շի, Սարոյի և ադաթի
լեյտթեմաներով, II-ը՝ խմբերգային՝ օպերայի
եզրափակիչ խմբերգի՝ ժողովրդական ողբի
ելևէջներով։
Թ մանյանի հանճարեղ «Ան շ» պոեմը և
Տիգրանյանի անմահ օպերան ոչ այն ր
ու

ու
ու
մն
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ո
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մե
մ
 ազգային մշակ յթի գլ խգործոցներից են, այլև
համաշխարհային մշակ յթի ձեռքբեր երից։
Այն դասվ մ է «Կար ն»-ի, «Ֆա ստ»-ի, «Ռո ո և
Ջ լիետ»-ի շարքին՝ որպես հերոսների
նվիրված թյան, սիրո և ողբերգական
դատապարտված թյան հավաստ մ, որ բոլոր
ժողով րդների, բոլոր ազգերի մոտ էլ ընկալվ մ է
որպես համամարդկայինի վկայ թյ ն։
«Թ մանյանի պոե երի հետ ծանոթանալն
օտար ընթերցողին ավելի շատ բան է տալիս, քան
մասնագիտական հետոզոտ թյ նների ստվար
հատորները»,- Վ. Բրյ սով։

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
մե
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
մն
մե
ու
 Ռոմանոս Մելիքյան
(1883-1935թթ.)

Հայ դասական ռոմանսի, վոկալ կա րային

երաժշտ թյան, մասսայական երգի հի ադիր,
նրբաճաշակ խստապահանջ արվեստագետ,
ՀԽՀ- մ երաժշտական կրթ թյան համակարգի
կազմակերպիչներից կը։ Այսպիսին է Ռոմանոս
Մելիքյանի պատմական դերը ազգային
դասական երաժշտ թյան բնագավառ մ։
Ծնվել է 1883 թ. Հյ սիսային Կովկասի Ղզլար
քաղաք մ այգեգործի ընտանիք մ։ Նախնական
կրթ թյ նը ստան մ է տեղի ծխական դպրոց մ,
իսկ ջնակարգը՝ Նոր Նախիջևան մ, ր և
մասնակց մ է երգչախմբի պարապմ նքներին։
Աշակերտական տարիներից նա սկսեց
աշխատակցել սբ. Գևորգ եկեղեց երգչախմբի
պարապմ նքներին (քաղաքի): Ապագա
կոմպոզիտորի համար այն ստեղծագործական
փորձի կ տակ մ էր. ծրագիր կազ լը,

ու
ու
մի
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ո
ու
ու
ու
ու

մե
ու
ու
ո
մե
ու
ու
ու
մն

ու
մե
ու
 ժողովրդական երգերի մշակ մը, երգչախմբի
կատար մը ղեկավարելը նրա համար
ստեղծագործական դպրոց էին։ 1900 թ. տակավին
աշակերտ, նա երգչախմբի հի ական խմբավարն
էր։ Դպրոցն ավարտել ց հետո ընդ նվ մ է
Ռոստովի երաժշտական ս արան։ 1905 թ.
կն մ է Մոսկվա: Մեկ տարի անհատական
պարապել ց հետո 1906 թ. ընդ նվ մ է Մոսկվայի
ժող. կոնսերվատորիա, Բ. Յավորսկ , Իպոլիտով-
Իվանովի դասարանները՝ զ գահեռաբար
աշխատելով Լազարյան ճեմարանի երգչախմբի
հետ: Ինչ-ինչ պատճառներով թողն մ է ս մը,
վերադառն մ Նոր Նախիջևան, հետո էլ
տեղափոխվ մ (վատ առողջ թյ ն) Թիֆլիս։
Հո ա ն յ ա ն դ պ ր ո ց մ ս կ ս մ է զ բ ա ղ վ ե լ
մանկավարժ թյամբ՝ դասավանդելով երգ-
երաժշտ թյ ն։ Քաղաքի երաժիշտներից
ս տ ե ղծ մ է ե ր ա ժ շ տ ա կ ա ն լ ի գ ա ( 1 9 0 8 թ . ) ,
զբաղվ մ մանկական երաժշտ թյամբ,
գրական թյան հրատարակմամբ` «Փնջիկ»,
«Երաժշտական այբբենարան»։ 1910-1914 թթ.
սովոր մ է Պետերբ րգի կոնսերվատորիայ մ՝
Սոլովյովի մոտ, որը բարձր է գնահատ մ նրա
տաղանդը: Այս շրջան մ են ստեղծվ մ «Աշնան
տողեր», «Բալլադ», «Աշ ն», «Վարդը», «Էսքիզներ»
՝ հայ պոեզիայի սիմվոլիզ , թախիծ աշ ն
երգող պոետ Վ. Տերյանի խոսքերով՝ ժողոված ի
վեց ժողովրդական երգերի մշակ երը: 1916
թվականին լին մ է Վան մ՝ աջակցել
մե
վն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մ
մն
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
 գաղթականներին և ականատես լին մ
ժողովրդական դիմադր թյանը, աժամանակ
ձայնագր մ ժողով րդական երգեր։ 1921 թ.
Խորհրդային Հայաստանի կառավար թյ նը
նրան հրավիր մ է Երևան՝ հայրենիք մ
հի ադրել երաժշտ թյան կրթ թյան գործը։
Այդ ն յն տար մ հի մ է երաժշտական
ս արան, որի հիման վրա 1923թ. բացվ մ է
ազգային Կոնսերվատորիան՝ Կո տասի անվան
պետական կոնսերվատորիան։ 1924 թ. նա
Ստեփանակերտ մ հի մ է երաժշտական
ս արանը, ապա Թիֆլիս մ երկ տարի
ղ ե կ ա վ ա ր մ Հա յ ա ր վ ե ս տ ի տ ա ն ը . կ ի ց
երաժշտական սեկցիան և ստ դիան:
Վերադառնալով Երևան՝ մտերման մ է
Սպենդիարյանի հետ։ Վերջինիս մահից հետո
սկս մ է եռանդ ն աջակցել նրա օպերայի
բեմադրմանը օպերային թատրոնի հի ադր ց
հետո: Նշել է Կո տասի ժառանգ թյան
տեղափոխման անհրաժեշտ թյ նը։ 1928թ.
(երկար աշխատանքից հետո) հրատարակ մ է
«Զմր խտի» շարը, հետո ավարտ մ «Զառ-վառը»,
հրատարակ մ 2 ժողոված ներ` «Մանկական
երգեր» և «Պիոներական երգեր»։
Ռոմանոս Մել իքյանը մահացել է 1935թ.
Թիֆլիս մ։
Ռ. Մելիքյանի ժառանգ թյան հիմքը կազմ մ
են երեք վոկալ շարերը՝ «Աշնան տողեր».
«Զմր խտի» ն «Զառ-վառ»՝ մյանցից տարբեր,
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
մն
մն
ու
ու
ու

ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
մն
ու
մն
ու
ու
ու
մի
ու
ու

մի
ու
ու
մի
ու
մն
ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
 ինքնատիպ, յ րօրինակ։ «Աշնան տողերը»
(1914թ.) գրվել է Վ. Տերյանի «Մթնշաղի ան րջներ»
ժողոված ի տեքստերով, բացառ թյամբ՝ «Վայրի
ծաղիկ», «Ուշ է արդեն» համաքրների (Թ մանյան)։
Քնարական տրամադր թյ ններ՝ անբացատրելի
թախիծ, անպատասխան սեր, երջանիկ
ապագայի հ յս, փիլիսոփայ թյ ն, դաժան
իրական թյ ն, «Աշնան տողեր», «Անջատման
երգ», «Քնք շ թագ հին», «Երբ կգան»... Աշ նը՝
թախծի սիմվոլ։ Կոմպոզիտորի համար կարևոր էր
հի ակաև տրամադր թյ ն ստեղծել առ մով։
«Զառ վառ» (1929) - Հասցեագրված է հայրենի երկրի
բն թյան պահպան թյանը, ժողովրդի կենցաղին:
Ամբողջը ժողովրդական 18 համարներից է,
ներառ մ է ր ծ գրողների՝ Աղաբաբի, Խնկո
ապոր, Թ մանյանի տեքստերը։ Երգի ժանրեր՝
քնարական, պարերգ, կատակերգ, բն թյան երգ
(նատյ րմորտ).

1. «Սիր ն գիշեր», «Լ սինն ելավ»

2. Կլոր պար», «Ղափ, ղափի, ղափը»
3. «Աղվեսը», «Ախ ինչ կլինի»
4. «Ծիտիկի սերը», «Արտ տիկը», «Առ ն
աղբյ րը»:

«Զմր խտի» - (1928թ.) Շարը գաղափարական

խոր թյամբ, կերպարային հագեցված թյամբ,
ապր երի զգացմ նքների հար ստ
նրբագեղ թյամբ կոմպոզիտորի ժառանգ թյան

մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու

ու
ու
մե
ու
ու

ո
մե
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ու
ու

ու

ու
ո
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու

ո
 գլ խգործոցն է համարվ մ։ Թվով թ երգ,
ռոմանսների ջև բովանդակային կապ չկա:
Սակայն ներքին թելերով կարել ի է գտնել
ժողով րդ-ազգ, մարդ-անհատ
հարաբեր թյ նների կենտրոնաց եր։
Օգտագործված են հայ ծան ն պոետների
տեքստեր՝ Թ մանյան, Իսահակյան, Դե րճյան,
Խևկոյան, Քալանթար: Ժողով րդի, ազգի
ճակատագրի, կյանքի, կենցաղ ի, անհատի
ապր երի, հ յզերի, մտոր երի թեմաներով՝
րթ ողբերգական, երբե փիլիսոփայական
կամ էլ կենսախինդ գ յներով:
Կոմպոզիտորը կիրառել է հի ական մ երգի
ժանրը քառյակային ձևով՝ իր բազմազան թյամբ՝
1. «Սև կաքավիկ», «Ես բլբ լ եմ», «Օրոր»: 2.
Երկխոս թյ ն («Ման կն ջ րը»), գովերգ
(«Շափաղ կ տաս»), տեսարան («Ծիլ-ծիլա»),
ռոմանս («Գիշերն եկավ», «Մի լար»)
ձևակառ ց երի համապատասխան
ընթերց մով՝ քառյակային, տարբերակվող-
քառյակային, երկմաս-քառյակային։ «Գիշերն
եկավ»-ը եռամաս կառ ցվածքի է։
Կոմպոզիտորի ոճը, նրա երգերի
երաժշտական լեզ ն իր ամբողջական հաս ն
բացահայտ դրսևոր է ստացել այս
շար մ։ Դա ազգայինի (իր բոլոր
ճյ ղավոր երով` գեղջկական, քաղաքային,
աշ ղական) և համաշխարհային դասական
ջոցների սինթեզ է, իր ինքնատիպ թյամբ,
մե
մի
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
մն
ու
ու
մ
մի
ու
ու
ու
մն
ո
ու
ու
ու
ու
մե
մ
ու
ու
մն
ու
ո
ու

մ
մն

ու
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու
մն
ու
 գեղեցկ թյամբ, ջերմ թյամբ։ Ազգային
ձայնակարգերը (էոլական, դորիական, կրկնակի
հարմոնիկ), տրառիթ կան, դարձվածք-
ելևէջային առանձնահատկ թյ նները երգերի
ղեդիներ մ և նվագակց թյան ջ վկայ մ են
այդ մասին։ Եթե առաջին շրջանի ռոմանսներ մ
նվագակց թյ նը կարծես թողնված էր երկրորդ
պլան, ապա այստեղ հակառակն է։ Այն ակտիվ է,
գ նեղ, բարդ, խորացն մ է, ընդգծ մ
նրբերանգ մ։ Հարմոնիան, ռիթմը, ֆակտ րան
զարմանալիորեն նորովի են, թարմ, հնչեղ: Հենց
այս շարն է, որ նախանշեց ազգային երգի
ռոմանսի զարգացման հետագա ղիները։
«Սև կաքավիկ» ողբ-երգը խորհրդանշ մ է
որդեկոր յս մոր կերպարը (քառյակային ձև,
ազգային ողբ-լացի ինտոնացիա)։
«Ես բլբ լ եմ» - վարդից զրկված բլբ լի
ապր եր՝ սերը կորցրած մարդ տառապանք
(քառյակային ձև, ողբ -լացի ոճ):
«Ման կն ջ րը» - երգ-երկխոս թյ ն՝
մանկաև և առվակի՝ երգ տեսարան (քառյակային
ձև. նկարագրողական հրաշալի ֆակտ րայով)։
«Ծիլ-ծիլա» - երգ-տեսարան՝ պայծառ,
խանդավառ, նորածնին ձեռքերի ջ խաղացնել
տեսարան (քառյակային ձև. ազգ ժող. երգի
հենքով)։
«Օրոր» – օրորոցայինի ժանրը իր բնորոշ
գծերով (քառյակային ձև, աշ ղական երգ)։
մե
ու
ու
ու
մն

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ո
ու
մե
ու
ու
ու
մի
ու
ու
ու

ու
ու
մե

ո
մե
ու
ու
ու

ու
ու
ու
ու
ու

ու
ո
ո
ո
 «Շափաղ կ տաս» - զով ք առ սիր հի՝
աշ ղական երգի տիպիկ դրսևոր մ՝ հիացական,
ոգեշ նչ, զարդանախշ, շքեղ, շռայլ, գովերգ
(քառյակային ձև):
«Մի լար» - փիլիսոփայական, հայեցողական
հայացք կյանքի անցողիկ թյան մասին,
խրատական հանդարտ խոհ (քառյակային ձև,
ռոմանս)։
«Գիշերն եկավ» - օրորոցայինի ժանը՝
հոգեբանացված գիշերային բնապատկեր
(ռոմանս, եռամաս ձև)։
20-րդ դարի հարմոնիկ մտածող թյ ն և լեզ ՝
կվարտակվինտային ակորդներ (4-5)+
բարդացված սեկ նդային (2) համահնչյ ններով։
Այսպիսին է այս ռոմանսների երաժշտալեվական
քնարական հենքը. ջոցներ, որոնք արդիական
էին և բերեցին խոր արտահայտչական թյ ն:
Բնականաբար ժանրը երիտասարդ սերնդի մոտ
իր զարգաց մը կապրի:
43

ու
ու

ու
ու
ու

մի

ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու
ու