BÓL
MAŁGORZATA KNAP
W PRAKTYCE PIELĘGNIARSKIEJ
W imieniu redaktorów naukowych i zespołu
autorów pragniemy zaprezentować Państwu
wydanie książki Ból w praktyce pielęgniarskiej.
Zawiera ona trzy części, które obejmują cało-
ściowo wielowymiarowe pojęcie bólu. Każda
z części poświęcona jest odmiennym płaszczy-
znom problematyki bólu. Autorzy poruszają
zagadnienia filozofii bólu i cierpienia, przybli-
żają fizjologię i genetykę bólu, aż po medyczne
i praktyczne aspekty terapii bólu i pielęgno-
wania pacjentów z bólem w opiece szpitalnej.
Pragniemy, aby książka ta stanowiła zbiór wie-
dzy z zakresu problematyki bólu, który może
stanowić genezę zagadnienia bólu na różnych
poziomach kształcenia.
Wielopoziomowe kształcenie w pielęgniar-
stwie ustawia ten zawód na poziomie jednego
z ważnych filarów w medycynie, a jest on oparty
na specjalistycznych dziedzinach pielęgniar-
stwa, gdzie problematyka bólu zawsze jest
tak bardzo istotna. Wiedza na temat znaczenia
bólu w medycynie daje podstawę do tego, aby
absolwent uczelni medycznych był kształtowa-
ny na płaszczyźnie wiedzy o bólu i wrażliwości
Redakcja
SABINA KRUPA
na ludzkie cierpienie. Ból, z jakim pielęgniarka
spotyka się w procesie pielęgnowania pacjen-
tów w chorobie, jest wszechobecny, więc na-
leży go w sposób profesjonalny monitorować
i leczyć, a traktować go jako jeden z pięciu pa-
rametrów życiowych.
BÓL W PRAKTYCE PIELĘGNIARSKIEJ
Autorzy przybliżają również wykorzystanie
Międzynarodowej Klasyfikacji Diagnoz ICNP
BÓL
w opiece pielęgniarskiej nad pacjentem z bó-
lem, która stanowi nowy model postępowania
w procesie pielęgnowania chorych.
Książka może stanowić także źródło wielu
informacji dla studentów innych kierunków
medycznych. Jako redaktorzy mamy nadzieję,
że pozycja, którą Państwu oddajemy do rąk,
zagości w Państwa domach i będziecie mogli
wracać do niej jak do „małego centrum informa-
W PRAKTYCE PIELĘGNIARSKIEJ
cji” o bólu. Dzięki autorom rozdziałów i wydaw-
nictwu żywimy nadzieję, że książka ta będzie
mogła być z powodzeniem wykorzystywana
na poziomie kształcenia akademickiego i po-
dyplomowego.
Redaktorzy
www.edraurban.pl
 BÓL
W PRAKTYCE
PIELĘGNIARSKIEJ

Redakcja naukowa
Małgorzata Knap
Sabina Krupa
Wszelkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczenia na inne języki. Żadna z części
tej książki nie może być w jakiejkolwiek formie publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa.

Ze względu na stały postęp w naukach medycznych lub odmienne nieraz opinie na temat diagnozowania
i leczenia, jak rownież możliwość wystąpienia błędu, prosimy, aby w trakcie podejmowania decyzji terapeu-
tycznej uważnie oceniać zamieszczone w książce informacje.

© Copyright by Edra Urban & Partner Sp. z o.o., Wrocław 2022

Redakcja naukowa: dr n. med. Małgorzata Knap, dr n. o zdr. Sabina Krupa

Autorzy:
dr n. med. Monika Borek dr n. med. Karolina Knap-Czop
dr n. med. Edyta Cudak-Kasprzak dr n. o zdr. Sabina Krupa
dr n. med. Marcin Czop dr n. o zdr. Katarzyna Lewandowska
mgr Klaudia Długoborska dr n. med. Dorota Maciąg
lek. med. Jerzy Domagała dr hab. n. med. Wioletta Mędrzycka-Dąbrowska
dr n. med. Michał Domagała dr n. med. Agata Michalska
dr n. o kf. Jolanta Dudek dr n. med. Edyta Naszydłowska
dr hab. n. med. Kinga Gaweł dr n. o zdr. Ewelina Nowak
mgr piel. Katarzyna Górecka dr n. o zdr. Dorota Ozga
dr n. med. Aleksandra Gutysz-Wojnicka dr n. o kf. Justyna Pogorzelska
mgr piel. Katarzyna Illmer mgr Paulina Stróżyk
lek. med. Agnieszka Janowska dr ks. Paweł Tambor
dr n. o zdr. Jerzy Kiszka mgr Krystyna Woźniak
mgr farm. Bartosz Knap mgr Alicja Wójcik
dr n. med. Małgorzata Knap mgr Mariusz Zabrzeski

Prezes Zarządu: Giorgio Albonetti

Dyrektor wydawniczy: lek. med. Edyta Błażejewska
Redaktor prowadzący: Irena Zaucha-Nowotarska
Redaktor tekstu: AD VERBUM Iwona Kresak
Projekt okładki: Beata Poźniak

ISBN 978-83-66960-80-0

Edra Urban & Partner

ul. Kościuszki 29, 50-011 Wrocław
tel. +48 71 726 38 35
biuro@edraurban.pl

www.edraurban.pl

Przygotowanie do druku: Beata Poźniak

 SPIS TREŚCI

Część I. AKSJOLOGICZNA WIELOPŁASZCZYZNOWA PROBLEMATYKA

BÓLU I CIERPIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Rozdział 1. Filozoficzne aspekty zjawiska bólu i cierpienia w kontekście medycznym . . 3
•  ks. Paweł Tambor

Rozdział 2. Anatomia i fizjologia bólu, klasyfikacja oraz uwarunkowania
genetyczne bólu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
•  Marcin Czop  •  Karolina Knap-Czop

Część II. OKOŁOOPERACYJNE POSTĘPOWANIE W TERAPII BÓLU . . . . . . . . . . 33

Rozdział 3. Leczenie bólu ostrego – kliniczne podstawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
•  Michał Domagała  •  Krystyna Woźniak  •  Sabina Krupa 

•  Małgorzata Knap

Rozdział 4. Narzędzia/skale oceny natężenia bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
•  Jerzy Kiszka  •  Dorota Ozga

Rozdział 5. Odmienności w monitorowaniu i terapii bólu u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
•  Edyta Cudak-Kasprzak  •  Katarzyna Górecka  •  Katarzyna Illmer

Rozdział 6. Leki przeciwbólowe, ich interakcje i działania niepożądane. . . . . . . . . . . . . . . . 67
•  Bartosz Knap  •  Agnieszka Janowska  •  Kinga Gaweł

Rozdział 7. Niefarmakologiczne metody uśmierzania bólu u dorosłych i dzieci . . . . . . . 83
•  Agata Michalska  •  Jolanta Dudek  •  Justyna Pogorzelska

Rozdział 8. Ból, sedacja i delirium na szpitalnym oddziale ratunkowym . . . . . . . . . . . . . . . 101
•  Mariusz Zabrzeski  •  Jerzy Domagała  •  Alicja Wójcik

KLUCZOWA ROLA PIELĘGNIARKI W LECZENIU BÓLU

Część III. 
I OKOŁOOPERACYJNA OPIEKA NAD PACJENTEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Rozdział 9. Przygotowanie zawodowe i kompetencje pielęgniarek

w zakresie terapii bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
•  Aleksandra Gutysz-Wojnicka  •  Małgorzata Knap
 BÓL W PRAKTYCE PIELĘGNIARSKIEJ

Rozdział 10. Organizacja leczenia bólu w jednostkach ochrony zdrowia.

Rola i zadania pielęgniarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
•  Małgorzata Knap  •  Agnieszka Janowska  •  Paulina Stróżyk 
•  Ewelina Nowak
ozdział 11. Opieka pielęgniarska, odpowiedzialność, zasady monitorowania
R
natężenia bólu i przebiegu terapii w okresie okołooperacyjnym . . . . . . . . . . . 147
•  Sabina Krupa  •  Wioletta Mędrzycka-Dąbrowska
•  Klaudia Długoborska  •  Alicja Wójcik
ozdział 12. Rola pielęgniarki w terapii bólu ostrego w wybranych zespołach bólowych . 159
R
•  Ewelina Nowak  •  Paulina Stróżyk  •  Małgorzata Knap

ozdział 13. Wykorzystanie Międzynarodowej Klasyfikacji Praktyki Pielęgniarskiej
R
(International Classification for Nursing Practice – ICNP)
w procesie pielęgnowania pacjenta z bólem ostrym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
•  Dorota Maciąg  •  Edyta Naszydłowska  •  Monika Borek
ozdział 14. Edukacja pacjentów i ich rodzin w terapii bólu ostrego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
R
•  Alicja Wójcik  •  Katarzyna Lewandowska  •  Sabina Krupa

korowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
S

XVI

LECZENIE BÓLU OSTREGO
– KLINICZNE PODSTAWY
Michał Domagała • Krystyna Woźniak
Sabina Krupa • Małgorzata Knap
Zadaniem przedstawicieli ochrony zdrowia
odpowiedzialnych za profesjonalne prze-
prowadzenie zabiegu operacyjnego jest
prawidłowe postępowanie przeciwbólowe
w okresie okołooperacyjnym, gdyż jest to
podstawowym prawem każdego pacjenta.
Obowiązek oceny i leczenia bólu wprowa-
dziła do Karty praw pacjenta w 2017 roku
nowelizacja Ustawy o  prawach pacjenta
i Rzeczniku Praw Pacjenta. Na podstawie
tych zapisów pacjent ma prawo do lecze-
nia bólu. Personel medyczny w podmiotach
realizujących świadczenia zdrowotne ma
obowiązek prowadzić monitorowanie natę-
żenia i leczenia bólu oraz oceny skuteczno-
ści jego leczenia. Zatem personel medyczny
musi posiadać wiedzę na temat klinicznej
oceny bólu oraz podstawowych metod jego
leczenia. Lekarze, pielęgniarki, posiadają-
cy aktualną wiedzę w obszarze leczenia
bólu, będą częściej wdrażali odpowiednie
postępowanie przeciwbólowe u pacjentów,
ROZDZIAŁ 3
którzy takiego leczenia wymagają. Szcze-
gólną grupę stanowią pacjenci poddawani
zabiegom operacyjnym, u których leczenie
bólu powinno być realizowane na podsta-
wie wewnętrznych procedur, opartych na
rekomendacjach i zaleceniach ekspertów
i towarzystw naukowych. Ból jako stan do-
tkliwego dla pacjenta dystresu psychiczne-
go i fizycznego jest prawdopodobnie jed-
nym z najczęstszych powodów konsultacji
medycznej. Jako doznanie czuciowe jest
całkowicie indywidualnym odczuciem
każdego człowieka i jako zjawisko zmysło-
we stanowi funkcję ochronną i alarmującą
przed potencjalnym uszkodzeniem. To od-
czucie bólu, które następuje w trakcie urazu
czy tworzącego się stanu uszkodzenia cią-
głości tkanek, jest sygnałem do wdrożenia
działań przywracających bezpieczeństwo
organizmu. Ból towarzyszący pacjentowi
w chorobie musi być mierzony i leczony
w sposób standaryzowany. Długoletnia
35
 CZĘŚĆ II • OKOŁOOPERACYJNE POSTĘPOWANIE W TERAPII BÓLU
praca z pacjentami poddawanymi zabie-
gom operacyjnym pozwala twierdzić, że
jest to z medycznego punktu widzenia
bardzo poważny problem terapeutyczny,
PODSTAWY LECZENIA BÓLU OSTREGO
Ból pooperacyjny jest związany z śródope-
racyjną traumatyzacją tkanek, a jego zasięg
jest zazwyczaj ściśle związany z rozległością
zabiegu operacyjnego. Zjawisko bólu wiąże
się zarówno z działaniem bodźca uszkadza-
jącego, jak i z indywidualną reakcją chore-
go, będącą podstawą jego umysłowej inter-
pretacji. W przypadku rozległych zabiegów
operacyjnych obok bólu powierzchniowo
zlokalizowanego, pojawia się komponent
pooperacyjnego bólu trzewnego związane-
go ze skurczem mięśni gładkich, drażnie-
niem i rozciąganiem struktur trzewnych.
W zjawisku bólu pooperacyjnego istotny
jest tworzący się w wyniku uszkodzenia
tkanek stan zapalny oraz komponent neu-
ropatii ściśle powiązany z następującymi
zaburzeniami i uszkodzeniami struktur
nerwowych w zakresie somatosensorycznej
części układu nerwowego. Wszystkie in-
terwencje okołooperacyjne są powodem do
zachowania ciągłości monitorowania na-
tężenia bólu związanego z zabiegiem ope-
racyjnym i leczenia go w sposób profesjo-
nalny. Ból ostry jest objawem wynikającym
z połączonych efektów stymulowanych no-
cyceptorów, miejscowego stanu zapalnego,
a także uwalniających się mediatorów ogól-
noustrojowych, gdzie nie zawsze skutecznie
zniweluje go leczenie za pomocą pojedyn-
czego leku bądź pojedynczej interwencji
przeciwbólowej. Rekomendacje ekspertów
w dziedzinie leczenia bólu zalecają stosowa-
nie multimodalnej terapii przeciwbólowej
(polipragmazja) w celu skutecznego uśmie-
rzenia bólu kosztem jak najmniejszej liczby
działań niepożądanych leków. Ze względu
na indywidualne odczuwanie bólu przez
każdego człowieka, należy różnicować pla-
ny leczenia bólu ostrego, tak by dostosować
36
który narzuca na pracowników ochrony
zdrowia obowiązek wdrożenia istotnych
działań w zakresie leczenia bólu zarówno
ostrego, jak i przewlekłego.
je do potrzeb każdego pacjenta oraz rodza-
ju procedury zabiegowej, mając na uwadze
rozległość śródoperacyjnej traumatyzacji
tkanek. Odczucie bólu jest dla każdego
człowieka indywidualne, podobnie jak
i reakcja na podane leki przeciwbólowe.
Indywidualne dostosowanie planu lecze-
nia bólu jest konieczne, ponieważ różne
czynniki etiologiczne będą dominować
na różnych etapach procesu bólu ostrego.
Dlatego też okołooperacyjne postępowanie
powinno się składać z wielokierunkowego
działania, dającego efekt wysokiej jakości
leczenia. Ból ostry jest bezpośrednim re-
zultatem czynnika uszkadzającego i  jest
klasyfikowany jako objaw uszkodzenia
tkanki lub choroby. Ze względu na to, iż
jest indywidualnym i całkowicie subiek-
tywnym odczuciem, u wielu pacjentów ból
trwa długo, często długo po zagojeniu się
uszkodzonych tkanek. Powszechnie wiado-
mo, że trwający długo ból przedoperacyj-
ny o dużej intensywności zwiększa ryzyko
ostrego bólu pooperacyjnego. Do powstania
bólu neuropatycznego dochodzi wskutek
uszkodzenia nerwów, gdzie powstaje sygnał
bólowy, który następnie jest wzmacniany,
a uszkodzone lub niewłaściwie działające
nerwy zaczynają wysyłać do mózgu znie-
kształcone informacje o bólu. Na skutek
bodźca silnie uszkadzającego następują
osobliwe zaburzenia modulacji impulsów
na drodze przewodnictwa między rdzeniem
kręgowym a centralnym układem nerwo-
wym. Taki ból wynikający z uszkodzenia
nerwów to ból neuropatyczny obwodowy,
nazywany również nerwobólem, neuralgią
lub neuropatią. Ból neuropatyczny jest bar-
dzo trudnym zjawiskiem w procesie lecze-
nia, co wynika ze zmienionej reaktywności
 LECZENIE BÓLU OSTREGO – KLINICZNE PODSTAWY
neuronów. Przykładem takiego stanu jest
przetrwały ból pooperacyjny, który często
pojawia się wskutek nieleczonego lub źle le-
czonego bólu ostrego. Jeśli ból jest skutkiem
uszkodzenia mózgu lub rdzenia kręgowego,
mówi się o ośrodkowym bólu neuropatycz-
nym. Stosowanie farmakoterapii (opioidu
w połączeniu ze środkami przeciwzapalny-
mi), a także takich interwencji jak blokady
centralne lub obwodowych nerwów zostały
uznane przez specjalistów jako działanie
dające optymalną ulgę w bólu ostrym (anal-
gezja multimodalna).
Ból pooperacyjny charakteryzuje się naj-
większym nasileniem w 1. i 2. dobie poope-
racyjnej, znacząco zmniejsza się w 3. i 4.
dobie po zabiegu. Najdotkliwszy jest za-
zwyczaj dla chorych po zabiegach w obrębie
klatki piersiowej i zabiegach w nadbrzuszu.
Na stopień odczuwania bólu przez chorego
wpływa zarówno lokalizacja zabiegu, jego
rozległość, stopień traumatyzacji tkanek,
jak i zastosowanie w okresie okołoopera-
cyjnym określonych metod i technik anal-
gezji. Podstawowym celem postępowania
przeciwbólowego u pacjentów po zabiegach
operacyjnych jest takie prowadzenie terapii
bólu, aby nie doszło do spłycenia analgezji
śródoperacyjnej bezpośrednio po zakoń-
czonym zabiegu operacyjnym. Dlatego
analgezja powinna być wdrażana z wyprze-
dzeniem już przed zabiegiem operacyjnym,
a w końcowym etapie trwania zabiegu ope-
racyjnego należy wdrożyć leczenie oparte
na przewidzianym indywidualnym planie
okołooperacyjnego leczenia przeciwbólo-
wego, zgodnie z kartą leczenia bólu. Takie
postępowanie pozwoli wyeliminować zja-
wisko ostrego bólu bezpośrednio po opera-
cji i po zakończonym znieczuleniu.
Niektóre osoby w sytuacji dolegliwości
bólowych o małym natężeniu bólu mogą
być skutecznie leczone nieopioidowymi,
multimodalnymi schematami przeciwbó-
lowymi. W przeciwieństwie do tego, lecze-
nie pacjentów wysokiego ryzyka lub o wy-
sokim natężeniu bólu wymaga skupionej
3
uwagi, aby określić względną skuteczność
bardziej złożonej multimodalnej terapii
z dodatkowym użyciem opioidów oraz in-
terwencyjnych technik przeciwbólowych,
w tym blokad regionalnych. Pacjent, który
ma komfort przeciwbólowego leczenia po-
operacyjnego, ma tym samym zapewnione
optymalne warunki powrotu do zdrowie-
nia. Brak bólu w okresie okołooperacyjnym
nie pozwala wystąpić indukowanej przez
uraz operacyjny kaskady niekorzystnych
procesów prowadzących do rozwoju powi-
kłań pooperacyjnych. Dlatego też około-
operacyjne postępowanie przeciwbólowe
powinno się składać z wielokierunkowego
działania terapeutycznego warunkującego
uzyskanie właściwej jakości analgezji. Na
całość postępowania składa się:
• informowanie pacjentów przed zabie-
giem operacyjnym o możliwościach
i metodach uśmierzania bólu poopera-
cyjnego,
• ocena natężenia bólu u wszystkich ope-
rowanych pacjentów, w stałych odstę-
pach czasowych w ciągu doby,
• prowadzenie transparentnej dokumen-
tacji leczenia bólu, obejmującej pomiary
nasilenia bólu, zastosowanego leczenia
oraz oceny jego skuteczności,
• monitorowanie działań niepożądanych
związanych z zastosowanym leczeniem
oraz ich zgłaszanie.
Niezwykle istotnym elementem postępowa-
nia przeciwbólowego w okresie okołoope-
racyjnym jest właściwa edukacja pacjenta.
Informacje przekazywane pacjentowi po-
winny zawierać najważniejsze dane, które
dotyczą:
• metod pomiaru nasilenia bólu,
• metod uśmierzania bólu pooperacyjnego,
• znaczenia uśmierzania bólu pooperacyj-
nego dla procesu leczniczego.
Te zagadnienia przedstawiono w rozdziale:
Edukacja pacjentów i ich rodzin w terapii
bólu ostrego.
37
 CZĘŚĆ II • OKOŁOOPERACYJNE POSTĘPOWANIE W TERAPII BÓLU
FARMAKOTERAPIA BÓLU POOPERACYJNEGO
Leczenie przeciwbólowe w okresie około-
operacyjnym powinno być zorganizowane
na podstawie obowiązujących rekomendacji
i najbardziej aktualnej wiedzy medycznej.
Ból okołooperacyjny w sposób systemowy
należy mierzyć i leczyć. Leki przeciwbólo-
we po rozległych zabiegach operacyjnych
ANALGEZJA POOPERACYJNA Z WYKORZYSTANIEM
NIEOPIOIDOWYCH LEKÓW PRZECIWBÓLOWYCH
Znaczący rozwój neurofizjologii i neurofar-
makologii w medycynie pozwala na opty-
malizację analgezji pooperacyjnej i wpro-
wadzenie tzw. analgezji multimodalnej. Jej
celem jest potencjalizacja działania leków
przeciwbólowych i zahamowanie rozwo-
ju procesu nocycepcji za pomocą łączenia
leków o różnych mechanizmach działania,
tj. podawania z lekami przeciwbólowymi
tzw. koanalgetyków, do których zalicza się
lidokainę, antagonisty receptora NMDA (tj.
ketaminy i siarczanu magnezu), kortyko-
steroidy, inhibitory kanału wapniowego (tj.
gabapentynę i pregabalinę). Według reko-
mendacji i zaleceń naukowców i ekspertów
w przypadku pacjentów z bólem poopera-
cyjnym ≤ 4 w skali NRS zaleca się stosowa-
nie analgetyków nieopioidowych. Mogą one
być podawane w monoterapii, natomiast
przy bólu o wyższym natężeniu powinny
być składnikami analgezji multimodal-
nej. Pozwala to na poszerzenie spektrum
działania przeciwbólowego oraz redukcję
dawki całkowitej analgetyków opioidowych
o około 25–40% (I poziom wiarygodności
według EBM). Zmniejsza się tym samym
ryzyko wystąpienia działań niepożądanych
związanych ze stosowaniem opioidów – nie-
wydolności oddechowej, senności, nudno-
ści, wymiotów, zawrotów głowy (I poziom
wiarygodności według EBM). W każdym
rodzaju bólu nocyceptywnego, mającego
charakter mechanicznego, zapalnego lub
38
w bezpośrednim okresie pooperacyjnym
najlepiej podawać drogą dożylną, droga
doustna jest preferowana w wybranych
rodzajach zabiegów operacyjnych, co za-
leżne jest zarówno od rozległości i okolicy
operowanej, jak i czasu, który upłynął od
interwencji operacyjnej.
trzewnego, eksperci zalecają stosowanie
niesteroidowych leków przeciwzapalnych.
Natomiast paracetamol ze względu na brak
działania przeciwzapalnego jest skuteczny
wyłącznie w bólu nocyceptywnym o cha-
rakterze somatycznym. Biorąc pod uwagę
jego charakterystykę farmakokinetyczną,
nie powinien być stosowany w bólu za-
palnym, nie jest także skuteczny w bólu
trzewnym. Metamizol, mimo braku dzia-
łania przeciwzapalnego, charakteryzuje
się dodatkowym ośrodkowym działaniem
spazmolitycznym, co czyni go szczególnie
skutecznym w bólu nocyceptywnym o cha-
rakterze trzewnym. Według zaleceń eks-
pertów w postępowaniu przeciwbólowym
należy rozważyć łączne stosowanie NLPZ
z paracetamolem i/lub metamizolem, co
pozwala na uzyskanie addycyjnego efektu
przeciwbólowego. W terapii bólu ostrego
najszybszym efektem analgetycznym ce-
chują się dożylne postacie leków (wchłania-
nie leków drogą doustną czy podskórną jest
nieprzewidywalne w bezpośrednim okresie
pooperacyjnym, kiedy można mieć do czy-
nienia z indukowaną przez zabieg operacyj-
ny centralizacją krążenia i wyziębieniem).
Jako leki pierwszego wyboru zalecane są:
deksketoprofen, ketoprofen, paracetamol
oraz metamizol. Natomiast w przypadku
możliwości podawania analgetyków drogą
doustną w pierwszej kolejności z uwagi na
szybkość efektu analgetycznego powinny
 LECZENIE BÓLU OSTREGO – KLINICZNE PODSTAWY
być preferowane leki w postaci granulatu
do sporządzania roztworu doustnego, ta-
bletek rozpuszczalnych oraz tabletek oro-
dyspersyjnych (ODT). Przeciwbólowe leki
doustne, zwłaszcza szybko wchłaniane,
powodują szybki efekt analgetyczny przy
minimalizacji ryzyka wystąpienia objawów
niepożądanych ze strony przewodu pokar-
ANALGEZJA POOPERACYJNA Z WYKORZYSTANIEM
OPIOIDOWYCH LEKÓW PRZECIWBÓLOWYCH
Leki opioidowe stosowane w uśmierzaniu
bólu pooperacyjnego są bardzo skutecz-
nym narzędziem w uśmierzaniu bólu po-
operacyjnego o umiarkowanym i silnym
natężeniu, pod warunkiem ich rozważnego
stosowania popartego dobrą znajomością
mechanizmów działania, potencjalnych
działań niepożądanych oraz interakcji z in-
nymi, równolegle stosowanymi lekami. Do
szerokiego spektrum działań niepożąda-
nych, jakie mogą wywoływać leki opioido-
we, należą m.in. nudności, wymioty, nad-
mierna sedacja, upośledzenie perystaltyki
przewodu pokarmowego, świąd skóry oraz
potencjalnie zagrażające życiu powikłanie,
jakim jest depresja oddechowa. W aktual-
nych zaleceniach towarzystw naukowych
dotyczących uśmierzania bólu pooperacyj-
nego rekomenduje się stosowanie wielokie-
runkowej, skojarzonej terapii, której waż-
nym elementem są techniki znieczulenia
przewodowego i skojarzona farmakoterapia
z zastosowaniem analgetyków nieopioido-
wych (tj. paracetamolem, metamizolem,
niesteroidowych leków przeciwzapalnych)
oraz koanalgetyków (tj. lidokainy, ketami-
ny, deksametazonu, siarczanu magnezu,
gabapentyny lub pregabaliny). Pozwala to
na istotną redukcję dawkowania opioidów
w okresie okołooperacyjnym przy zapew-
nieniu prawidłowej kontroli bólu poopera-
cyjnego. Opioidy w okresie pooperacyjnym
mogą być podawane różnymi drogami.
Najczęściej dożylną, doustną, w przypadku
3
mowego. Według rekomendacji ekspertów
dla wszystkich analgetyków nieopioido-
wych zdefiniowano dawki pułapowe, po-
wyżej których nie obserwuje się zwięk-
szenia efektu przeciwbólowego, natomiast
dochodzi do znaczącego wzrostu ryzyka
występowania powikłań.
wykonywania blokad układu nerwowego
okołordzeniową (zewnątrzoponową lub
podpajęczynówkową) lub okołonerwową.
Istotne zalecenie ekspertów mówi, aby
w ostrym bólu pooperacyjnym, ze względu
na często zmieniające się wartości natężenia
bólu, nie stosować opioidów w systemach
transdermalnych. Są one dedykowane
przede wszystkim do leczenia bólu prze-
wlekłego. Należy podkreślić, że podawa-
nie opioidu w arbitralnie ustalonej przez
lekarza dawce, w regularnie określonych
odstępach czasowych (np. co 4–6 godz.),
utrudnia dostosowanie terapii przeciwbó-
lowej do indywidualnych potrzeb chorego.
Indywidualna reakcja na każdą podaną
dawkę jest bardzo zmienna i musi być sta-
rannie dostosowana, szczególnie u osób
starszych i tych, które wcześniej nie były
leczone opioidami. Poprzez podwyższenie
poziomu receptorów, po wielokrotnych
dawkach rozwija się tolerancja na opioidy.
Według zaleceń ekspertów ustala się sche-
mat miareczkowania opioidowych leków
przeciwbólowych. U pacjenta, u którego
dawka wysycająca wynosiła 6 mg morfiny
w czasie jednego okresu półtrwania, elimi-
nowane jest 3 mg morfiny (6 mg/2 godz.).
Ponieważ okres półtrwania morfiny wy-
nosi 3 godziny, oznacza to, iż godzinowe
zapotrzebowanie na morfinę u tego chorego
wynosi 1 mg (3 mg/3 godz.) i taką dawkę
morfiny (1 mg/godz.) powinien otrzymać
pacjent w ciągłym wlewie dożylnym w celu
39
BÓL
W PRAKTYCE PIELĘGNIARSKIEJ
W imieniu redaktorów naukowych i zespołu
autorów pragniemy zaprezentować Państwu
wydanie książki Ból w praktyce pielęgniarskiej.
Zawiera ona trzy części, które obejmują cało-
ściowo wielowymiarowe pojęcie bólu. Każda
z części poświęcona jest odmiennym płaszczy-
znom problematyki bólu. Autorzy poruszają
zagadnienia filozofii bólu i cierpienia, przybli-
żają fizjologię i genetykę bólu, aż po medyczne
i praktyczne aspekty terapii bólu i pielęgno-
wania pacjentów z bólem w opiece szpitalnej.
Pragniemy, aby książka ta stanowiła zbiór wie-
dzy z zakresu problematyki bólu, który może
stanowić genezę zagadnienia bólu na różnych
poziomach kształcenia.
Wielopoziomowe kształcenie w pielęgniar-
stwie ustawia ten zawód na poziomie jednego
z ważnych filarów w medycynie, a jest on oparty
na specjalistycznych dziedzinach pielęgniar-
stwa, gdzie problematyka bólu zawsze jest
tak bardzo istotna. Wiedza na temat znaczenia
bólu w medycynie daje podstawę do tego, aby
absolwent uczelni medycznych był kształtowa-
ny na płaszczyźnie wiedzy o bólu i wrażliwości
Redakcja
MAŁGORZATA KNAP
SABINA KRUPA
na ludzkie cierpienie. Ból, z jakim pielęgniarka
spotyka się w procesie pielęgnowania pacjen-
tów w chorobie, jest wszechobecny, więc na-
leży go w sposób profesjonalny monitorować
i leczyć, a traktować go jako jeden z pięciu pa-
rametrów życiowych.
BÓL W PRAKTYCE PIELĘGNIARSKIEJ
Autorzy przybliżają również wykorzystanie
Międzynarodowej Klasyfikacji Diagnoz ICNP
BÓL
w opiece pielęgniarskiej nad pacjentem z bó-
lem, która stanowi nowy model postępowania
w procesie pielęgnowania chorych.
Książka może stanowić także źródło wielu
informacji dla studentów innych kierunków
medycznych. Jako redaktorzy mamy nadzieję,
że pozycja, którą Państwu oddajemy do rąk,
zagości w Państwa domach i będziecie mogli
wracać do niej jak do „małego centrum informa-
W PRAKTYCE PIELĘGNIARSKIEJ
cji” o bólu. Dzięki autorom rozdziałów i wydaw-
nictwu żywimy nadzieję, że książka ta będzie
mogła być z powodzeniem wykorzystywana
na poziomie kształcenia akademickiego i po-
dyplomowego.
Redaktorzy
www.edraurban.pl