4.

Baskı
3
< /)

a
İnsan ve Sembolleri

Carl G. Jung

Çeviri: Ali Nahit Babaoğlu

okuyanİMus
oku yan J p us
Psikiyatri - 27

İnsan ve Sembolleri
C. G. Jung

Kitabın özgün adı: Man and his Symbols

Copyright © Aldus Books Limited, London, 1964

ISBN: 978-975-6287-73-X

I. Baskı: İstanbul, Mayıs 2007

II. Baskı: İstanbul, Ekim 2007
III. Baskı: İstanbul, A ralık 2007
IV. Baskı: İstanbul, Ağustos 2009

Çeviri: AN Nahit Babaoğlu

Yayına hazırlayan: Feryal Tilmaç

Kapak tasarım ı: Okuyan Us - Serdar Okan
Grafik uygulam a: Gül Dönmez
Film, baskı ve cilt: M atbaa Çözümleri San. ve Dış Tic. Ltd. Şti.
Maltepe Mah. Litros Yolu Sok. Fatih San. Sit. No: 12/102 Topkapı,
Zeytinburnu, İstanbul Tel: (0212) 674 39 80, Faks: (0212) 565 00 61

Bu kitabın yayın hakları Okuyan Us'a aittir. Her hakkı saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında
yayıncının yazılı izni olmaksızın çoğaltılamaz.

© Okuyan Us Yayın Eğitim Danışmanlık Tıbbi Malzeme ve Reklam Hizmetleri

San. ve Tic. Ltd. Şti.
Kalıpçı Sokak. Uzal A p t 152/3 Teşvikiye 34365 İstanbul
Telefon: (0212) 232 5373, 232 5379 Faks: (0212) 231 5220

okuyanus@ okuyanus.com.tr
w w w .okuyanus.com .tr
Giriş: John Freeman

Bu kitabın ortaya çıkış öyküsü öylesine sıradışıdır ki ilgiyi hak etmekte­

dir. Anlamı ve içeriğiyle de doğrudan ilintili olduğu için kitabın nasil oluş­
tuğunu kısaca anlatacağım.
1959 ilkbaharında British Broadcasting Corporation (BBC) benden
İngiliz televizyonu için Dr. Carl Gustav Jung ile bir görüşme yapmamı is­
tedi. Bu görüşmenin biraz “derinlere” inmesi isteniyordu. O sıralarda he­
nüz Jung ve çalışmaları üzerine oldukça az bilgim vardı. Kendisiyle tanış­
mak için onu Zürih Gölü kenarmdaki güzel evinde ziyaret ettim. Bu kar­
şılaşma benim için çok anlamı olan, Jung’un da yaşamının son yıllarında
hoşuna gittiğini umduğum bir dostluğun başlangıcı oldu. Bu yazıda o te­
levizyon konuşmasından uzun uzun söz edilmeyecek; ama o görüşme çok
verimli olmuştu. Bu kitap, koşulların ilginç bir zincirlenişiyle o zamanki
konuşmanın bir son ürünüdür.
Jung’u ekranda görenlerden biri de Aldus Books’un yöneticisi Wolf­
gang Foges’di. Foges, Viyana’da Freud ailesinin yakınlarında geçirdiği
gençliğinden beri psikolojinin gelişimine ilgi duymuştu. Jung’u yaşamı,
çalışmaları ve düşünceleri üzerine konuşmaları dinlediğinde, Freud’un
çalışmaları bütün Batı dünyasında okuyucuya az çok da olsa tamdık gel­
diği halde, Jung’un daha geniş bir kitleye ulaşma şansmı hiç bulamayışı­
nın, genel okur açısından hep zor anlaşılabilir olarak kalmış olmasınm
çok büyük bir kayıp olduğunu düşündü.
Foges “İnsan ve Sembolleri”nin asıl başlatıcısıdır. Televizyon yayının­
da Jung’la benim aramda iyi bir ilişki olduğunu fark etmişti. O yüzden ba­
na, acaba temel düşüncelerinden bir kısmını, uzmanlaşmamış olan oku­
yucu için de anlaşılır ve ilginç olacak şekilde, konuşma biçiminde anlat­
maya Jung’u ikna edebilir miyim diye sordu. Bu düşünceyi hemen kabul
ettim. Jung’u böyle bir çalışmanın değerine, önemine inandırabileceğim
inancıyla Zürih’e gittim. Jung beni bahçesinde, hemen hiç kesmeden ne­
redeyse iki saat dinledi ve “olmaz” dedi. Bunu en kibar tarzda ama çok
da kesin olarak söylemişti. Çalışmalarını popüler hale getirmeye hiç giriş­
memişti ve böyle bir girişimin başarılı olacağına da inanmıyordu. Ayrıca
kendisini, böyle bir girişim için çok yaşlı, dahası yorgun hissediyordu.
Bütün dostları, Jung’un kararlarında çok isabetli olduğunu onaylaya­
caklardır. Önemli soruları dikkatle, acele etmeden düşünüyordu. Sonun­
da yanıtını verdiğinde ise bu yamt çoğu zaman kesin oluyordu. Bu yüz­
den, Jung’un olumsuz yanıtının son sözü olduğunu düşünerek büyük düş
kırıklığı içinde Londra’ya döndüm. Eğer o sırada hesaplayamadığım iki
etken işe karışmasaydı, bu böyle de kalırdı.
Bunlardan biri Foges’un inatçılığıydı; Foges yenilgiyi kabullenmeden
önce bir kez daha ısrar etmemizi istemişti. Öbürü ise üzerinde düşün­
dükçe şaşırdığım bir olgu oldu. Televizyon programı, dediğim gibi, başa­
rılı olmuştu. Jung birçok insandan yığınla mektup almıştı. Bunlarm çoğu
tıbbi ya da psikolojik hiçbir bilgisi olmamasına rağmen, bu gerçekten bü­
yük insanın ikna edici kişiliğinden, mütevazı tavrından, mizah gücünden,
zarafetinden etkilenmiş, onun yaşama ve insanlara bakışında, kendi kişi­
sel sorunlarını çözmelerine yardımcı olabilecek bir şeyler keşfetmiş olan
sıradan insanlardı. Jung bundan çok hoşnuttu. Memnuniyetinin nedeni
yalnızca mektuplar değildi -zaten her zaman çok mektup alırdı-; daha
çok, bu mektupları normalde kendisiyle hiç temas etmeyecek olan kim­
selerin yazmış olmasıydı.
Bu sırada kendisi için son derece büyük anlam taşıyan bir de düş gör­
müştü. (Bu kitabı okurken düşlerin ne kadar önemli olduğu görülecek­
tir.) Jung düşünde kendisini, çalışma odasında oturup dünyanın her ye­
rinden gelmiş önemli hekimlerle, psikiyatristlerle söyleşirken değil, ka­
muya açık bir alanda soluk almadan onu dinleyen ve anlayan büyük bir
kalabalığa konuşurken görmüştü.
Bir iki hafta sonra bu kez Foges, klinikler ya da filozofların çalışma
odaları için değil de geniş kamu kesimi için bir kitap yazmasını rica et­
mek için geldiğinde, Jung ikna oluverdi. Ama iki koşulu vardı: Birincisi
kitap yalnız kendisi tarafından değil, en yakın çalışma arkadaşlarının da
katılımıyla yazılmalıydı; İkincisi de çalışmayı koordine etmeyi ve yazarlar­
la yayımcı arasında olabilecek bütün sorunlarla uğraşmayı ben üstlenme­
liydim.
Bu giriş yazısının çok kibirli olmaması için hemen şunu belirtmeliyim
ki bu ikinci koşuldan ancak bir parça hoşnut olabildim. Çünkü Jung’un
beni, çok fazla değil de yalnızca bir parça zeki bulduğu, ciddiye alınacak
bir psikoloji bilgim olmadığmı çok iyi bildiği için seçtiğini hemen öğrene­
cektim. Bu şekilde ben tam da onun istediği “ortalama okur” oluyordum.
Benim anlayabildiğimi, bütün okurlar anlayabilir, bana zor gelenler ise
büyük olasılıkla başkalarına da zor gelirdi. Rolümün böyle değerlendiril­
mesiyle kendimi pek de şımartılmış gibi hissetmesem de -bazen yazarla­
rı çok öfkelendirmeme rağmen- son derece dürüst davranıp her parag­
rafın çok açık ve anlaşılır olmasında, gerektiğinde “bu kitap gerçekten
geniş bir okuyucu kitlesi için yazılmış, kısmen karmaşık olan konular dü­
şünülebilecek en basit tarzda ele alınmıştır” diye ikna olana kadar yeni­
den yazılmasında ısrar ettim.
Uzun tartışmalardan sonra insan ve sembollerinin kitabın ana teması
olmasına karar verildi.
Jung bu yapıttaki çalışma arkadaşlarım kendisi seçti: Zürih’ten
Jung’un en yakın, güvenilir yardımcısı Dr. Marie-Louise von Franz; Ame­
rika’nın en önde gelen Jung yönelimli analisti, San Fransisko’dan Dr. Jo­
seph L. Henderson; Zürih’ten yalnız deneyimli bir analist olmakla kalma­
yıp, aynı zamanda Jung’un özel sekreteri ve'biyografisinin yazarı olan Ba­
yan Aniela Jaff6, son olarak da Jung’a göre Zürihli Jung takipçileri ara­
sında en deneyimli yazar olan Dr. Jolande Jacobi. Bu dört psikolog hem
alanlarında büyük deneyime, beceriye sahip oldukları için hem de Jung
onların hiç bencillik etmeksizin, onun yönergelerine göre bir takımın
üyeleri olarak çalışacaklarım bildiği için seçilmişlerdir. Jung bütün kita­
bın inşasmdan sorumluydu ve arkadaşlarmm çalışmalarını yönetecekti.
Ayrıca temel bölümü, “Bilinçdışına Giriş’’i de yazacaktı.
Yaşamının son yılım neredeyse tamamen bu kitaba adadı. 1961 hazi­
ranında öldüğünde kendi yazdığı bölüm tamamlanmıştı. (Bu bölümü,
hastalığından on gün kadar önce bitirmişti.) Arkadaşlarının bölümlerini
de taslak halindeyken incelemişti. Jung’un ölümünden sonra Dr. von
Franz, kitabın onun vurgulayarak belirtmiş olduğu yönergelere uygun
olarak tamamlanması yönündeki sorumluluğu üstlendi. Böylece, “İnsan
ve Sembolleri”nin biçim ve içeriği en ince ayrıntılarına dek tamamen
Jung’un kendisi tarafından kurgulanıp düzenlenmiş, kısmen de yazılmış
oldu. Adını taşıyan bölüm -okurun anlamasını kolaylaştırmak için yapı­
lan çok az genişletmeyi saymazsak- kendi yapıtıdır. İngilizce olarak ya­
zılmıştır. Geri kalan bölümler çeşitli yazarlar tarafından Jung’un yöneti­
mi, denetimi altında kaleme alınmıştır. Jung’un ölümünden sonra Dr. von
Franz büyük bir sabır, anlayış ve inançla çalışarak bu kitabın yayınlanma­
sını sağlamıştır; bu nedenle yayınevi ve ben kendisine şükran duymakta­
yız.
 Kitabın içeriğine gelince:
Jung’un düşünceleri modem psikolojiyi, insanın yüzeysel bir bilgiyle
fark edebileceğinden çok daha fazla etkilemiştir. Örneğin “dışadönük
(ekstravert)”, “içedönük (intravert)”, “arketip” gibi çok yaygın ve çoğu
zaman da yanlış olarak kullanılan bir dizi kavram, Jungiyen kavramlardır.
Ama Jung’un psikolojik düşünceye en önemli katkısı, -Freud’un “bilin­
çaltı” kavramı gibi- yalnızca bastırılmış arzuların bir tür saklanma yeri
olarak değil de bireysel yaşamın, egonun bilinçli, düşünen dünyası gibi
gerçek ve belli başlı bir parçası olarak gördüğü sonsuz kapsamlı ve zen­
gin “bilinçdışı” kavramıdır. Bilinçdışınm dili ve “kişileri”, düşlerimizin bi­
zimle bağlantı kurduğu sembollerdir.
O halde insanların ve onların sembollerinin araştırılması, aslında insa­
nın kendi bilinçdışıyla ilişkisinin araştırılması demektir. Jung’un modeli­
ne göre bilinçdışı, bilincin büyük yardımcısı, dostu ve akıl hocasıdır. Bi-
linçdışıyla bağlantıyı temel olarak düşlerimiz aracılığıyla kurduğumuz
için, bu kitapta, özellikle de Jung’un kendi bölümünde, düşlerin önemi
öne çıkar.
Jung’un yapıtmı yorumlamaya kalkışmak benim için çok iddialı olur­
du. Birçok okur muhtemelen bunu benden çok daha iyi yapabilecek du­
rumdadır. Benim rolüm, dediğim gibi, bir yorumcu değil yalnızca bir “an­
laşılabilirlik süzgeci” olmaktı. Bununla birlikte, bana amatör olarak
önemli görünen, belki uzman olmayan diğer okurlara da yararlı olabile­
cek iki noktaya işaret etmeyi gerekli görüyorum. Bunlardan birincisi düş­
lerle ilgilidir. Jungiyenler için düş, sembollerin anlamlarının bir katalog
yardımıyla çözülebileceği bir tür şifreli yazı değildir; daha çok bireysel bi-
linçdışının çok önemli kişisel dışavurumudur. O da insanın temasa geçti­
ği her şey gibi “gerçek”tir. Düş gören birinin kişisel bilinçdışı, kişiyle bu
yolla bağlantı kurar ve kendisinden başka kimse için bir anlamı olmayan
simgeleri seçer. Jungiyen psikologlar için düş yorumu, ister analiz eden
ister düşü görenin kendisi tarafından yapılsın, asla birkaç ilkeye dayan-
dınlamayacak olan -bazen de ancak bir deneme olarak yapılabilen ve çok
uzun zaman gerektiren- tamamen kişiye özel, bireysel bir konudur.
Buna karşılık bilinçdışınm bildirimleri düşü gören için çok büyük
önem taşır, bu da elbette çok doğaldır; çünkü bilinçdışı onun varlığının
bir bölümüdür ve kendisine, başka hiçbir kaynaktan alamayacağı öneri­
ler ve yönergeler verir. O halde Jung’un kalabalıklara konuştuğu düşü
anlattığım zaman bir büyüden söz etmiş ya da Jung’un falcılıkla uğraştı­
ğını söylemeyi amaçlamış değilim. Yalnızca Jung’un bilinçdışının nasıl bi­
linçli aklıyla yaptığı bir yanlış kararı yeniden düşünmesi için “salık ver­
miş” olduğunu anlatmaya çalışıyordum.
Bunun sonucu olarak; Jungiyen psikologlar için düş görmek sadece
bir şans işi değildir. Tam tersine her insan için kendi bilinçdışıyla temas
kurmak mümkündür ve bu nedenle Jungiyenler düşleri algılamaya açık
olmayı düzenli olarak kendilerine -aklıma daha iyi bir ifade gelmiyor-
“öğretirler” . Jung’un kendisi de bu kitabı yazıp yazmamak sorusu ile kar­
şı karşıya kaldığında, karar vermek için bilinçli düşünmenin yanında, bi-
linçdışı yardım kaynaklarım da fikir almaya çağırabilirdi. Bu kitapta düş,
hep düşü görene doğrudan, kişisel ve önemli bir haber olarak ele alına­
caktır; insanlığın genelinin tanıdığı sembollerin ancak bireysel birer
anahtar olarak kullanılabileceği, tümüyle kişisel bir haber.
İşaret etmek istediğim ikinci nokta, bu kitabın bütün yazarlarının, bel­
ki de bütün Jungiyenlerin özelliği olan karakteristik kanıt getirme yönte­
midir. Kendini yalnız bilinç dünyasında yaşamak ve bilinçdışıyla her tür­
lü teması yadsımak üzere kısıtlayan kimse, bilinçli yaşamın yasalarına ta­
bidir. Bir matematik denkleminin yanılmaz -ama çoğunlukla da anlam­
sız- mantığıyla, varsayılan ölçütlere göre mükemmel olan sonuçlara ula­
şılır. Jung ve arkadaşlarının bu kanıtlama yöntemini sınırlı oluşundan do­
layı, -bilerek ya da bilmeyerek- reddettikleri görülüyor. Mantığı asla gör­
mezden gelmiyorlar ama bilinçli olanın yarımda daima bilinçdışı olam da
hesaba katıyorlar. Onların diyalektik yöntemi simgeseldir ve çoğu zaman
sapmalara açıktır. Görüşlerini akılcılığın sınırladığı dar bir alanda ortaya
koymak yerine, olgunun çevresinde dolaşmayı, aynı nesnenin her sefe­
rinde az da olsa öncekinden farklı bir açıdan alınmış görünümünü yine­
lemeyi tercih ederler. Ta ki o ana dek tek bir somut kamt bulamamış ol­
duğunu düşünen okur birden daha büyük bir gerçeğin çevresinde dolaş­
tığım ve onu algıladığını fark edene kadar.
Jung ve arkadaşlarının kanıtlan, konuları üzerinde, bir kuşun ağacm
üzerinde dolaşması gibi, spiral tarzda yukarı doğru ilerler. Önce yere ya­
landır, yalnızca dallar ve yapraklar yığını görünür. Ama yukarıya doğru
çıktıkça ağacm yinelenen farklı görünümleri bir bütün oluşturur ve çev­
resiyle de baglantılamr. Kimi okuyucular bu “helezonik” kamtlama yön­
temini önce biraz kanşık bulacaklardır ama bunun uzun süreceğini san­
mıyorum. Bu Jung için karakteristiktir. Okur da kısa zamanda, nasıl ikna
edilerek sürece katıldığım saptayacaktır.
Kitabın farklı bölümleri kendilerini zaten anlatıyor ve pek bir giriş ge­
rektirmiyor. Jung’un kendi bölümü okuyucuya bilinçdışını, onun kullan­
dığı arketipleri, sembolleri ve mesaj verdiği düşleri tanıtıyor. Ardından
gelen bölümde Dr. Henderson mitolojideki, halk masallarındaki ve ilkel
törelerdeki çeşitli arketipsel figürü ve birleşmelerini gösteriyor. Dr. von
Franz “Bireyleşme Süreci” bölümünde, tek insanda bilinç ve bilinçdışmm
yavaş yavaş nasıl tanıştıklarım, birbirlerini sayıp bütünlediklerini anlatı­
yor. Bir bakıma bu bölüm bütün kitabın yalnız en önemli bölümü olmak­
la kalmıyor, Jungiyen yaşam felsefesinin özünü; insanın ancak bireyleş­
me süreci kapandıktan, bilinç ve bilinçdışı birbirleriyle barış içinde bir
arada yaşamayı, birbirlerini karşılıklı bütünlemeyi öğrendikten sonra bir
bütün, kendi içinde sakin, üretici ve mutlu olacağım da anlatıyor. Bayan
JaffĞ ve Dr. Henderson, insanın bilinçdışmm sembolleri karşısmda her
zaman hayranlık duyduğunu gösteriyorlar. Bu sembollerin insan için çok
derin anlamı, açıkça yaşamsal önemi olan içsel bir çekim gücü vardır. İs­
ter Dr. Henderson’un irdelediği mit ve masallarda ister Bayan Jaffe’nin
gösterdiği gibi sanat yapıtlarında ortaya çıksınlar, bu semboller bilinçdı-
şımızı sürekli uyararak doyuma ve sevince neden olurlar.
Sonunda Dr. Jacobi’nin bölümü üzerine de kısa birkaç söz söylemeli­
yim. Bu bölüm, ilginç ve başarılı bir analizin kısaltılmış raporu olarak
öbürlerinden ayrılmaktadır. Bu tür bir kitapta böyle bir bölümün değeri
apaçıktır; buna rağmen iki açıklama zorunludur. Birincisi; öğretici, tipik
bir Jungiyen analiz yoktur çünkü her düş özel, bireysel bir mesajdır ve bi­
linçdışı simgelerinin aynı şekilde kullanıldığı iki düş olmaz. Bu yüzden de
her Jungiyen analiz kendi türünde biriciktir ve Dr. Jacobi’nin -ya da bir
başkasının- muayenehanesinden gelen bu düşü “temsil eden” ya da “ti­
pik” olarak değerlendirmek yanlış olur. Henry’ye ve kısmen garip olan
düşlerine dair söyleyebileceğimiz, yalnızca bununla Jungiyen analizin öz­
gün bir olguda nasıl uygulandığına iyi bir örnek olduğudur. İkincisi ise
tam olarak ele almak istersek, oldukça basit bir olgunun öyküsüyle bütün
bir kitabı doldurabileceğimizdir. Henry’nin analizine dair rapor zorunlu
olarak çok kısaltılmıştır. Bu yüzden de örneğin I Ching üzerine yorumlar
bir parça karanlıkta kalmıştır. Buna rağmen Henry’nin analizinin derinle­
mesine anlatımının, insani ilgiden öte kitabı da çok zenginleştirdiğini dü­
şünüyoruz. Ben okurların da bu görüşü paylaşacağından eminim.
Önsözüme Jung’un “İnsan ve Sembolleri”ni yazmaya giriştiğini anlat­
makla başlamıştım. Bu önsözü, bu kitabın nasıl önemli bir yayın olduğu­
nu okuyucuya bir kez daha belirterek kapatıyorum. Cari Gustav Jung bü­
tün zamanların en büyük hekimlerinden ve bu yüzyılın en büyük düşü­
nürlerinden biriydi. Ereği insanlara kendilerini tanımada yardımcı ol­
maktı; bu bilgiler ve bunların uygulanmasıyla doygun, mutlu bir yaşam
sürmeliydiler. Tanıdığım başka hiç kimsenin sürmediği kadar doygun ve
mutlu geçen kendi yaşamının sonunda Jung, kalan gücünü, mesajını şim­
diye kadar ulaştırmaya çalıştıklarından daha büyük bir kitleye ulaştırmak
için kullanmaya karar verdi. Yapıtını ve yaşamını aynı ay içinde tamam­
ladı. Bu kitap onun geniş okur kitlesine vasiyetidir.
Çeviriye önsöz: Ali Nahit Babaoğlu

Bu kitabı ilk olarak çeyrek yüzyıl kadar önce elime almıştım. Ama Jung’u
ve okulunu oldukça iyi bildiğimi sanmama, kitabın hayranlık uyandıran
baskı ve içeriğine rağmen, onu pratiğimde kullanabilecek kadar iyi anla­
yıp kavradığımı ileri süremem. Lisenin birinci sınıfından beri eğilimim
klasik bağlamda psikanalitik yönde olmuştu. Psikiyatri eğitimimde de
hep psikanaliz temelinden ayrılmadan yürümüştüm. Ancak bu kitapla ta­
nışmamla hemen aynı zamanda, bir yönetilmiş düşleme yöntemi olan,
Leuner’in “Katatimik Görüntü Yaşantısı” yönteminin eğitimini almaya ve
Prof. Prokop’un bir çalıştayı aracılığıyla da Jung’un kişiliği ve kavramla­
rını yakından tanımaya başladım. Leuner yöntemini uygulama aşamasına
geldikten sonra Türkiye’ye döndüm. Gerek muayenehanede gerekse eği­
tici görevimde o yöntemi bolca kullanma fırsatı oldu. Yöntemin önümde
açtığı ufukla sembollerin ne denli evrensel olduğunu gördüm. Bunun ya­
nında, ülkemiz insanının iç dünyasmın da bütün tarihi kucaklar boyutta
zengin olduğunu fark ettikçe, hastalarımın olağan gece düşlerini de ele
almaya başladım. Giderek hastalarımla aramızda, o zengin bilinçdışı dün­
yaya daha kolay girebileceğim bir köprü, bir tür özgün dil oluştu. Düşle­
rini, düşlemelerini doğru yorumladığımdan emin olmadığımda bile hasta­
larımın sübjektif olarak duydukları mutluluk ve durmadan yeni düşler
getirmeleri, düşleme seansları için ısrar etmeleri çok dikkat çekiciydi. El­
bette onlara az çok yardımcı olabilmek için Jung’a başvuruşum da gittik­
çe artmaktaydı. Böylece onun yazılarının pek çoğunu okudum. Bu kita­
bın Jung tarafından yazılmış olan ilk makalesini de çevirmiştim. Jung’u
anlatan bir bölümle birlikte, o zamanki Triumph marka daktilomla yaz­
dıklarımın fotokopilerini asistanlarıma dağıtıyordum. Son dört, beş yıl­
dan beri de İsviçre Jung Enstitüsü önceki başkam Barz’m geliştirdiği
yöntemle Jungiyen Psikodrama’da eğitim alıyorum.
Sevgili Cem Mumcu’dan bu kitabın Okuyan Us Yayın tarafından yayın­
lanacağını öğrenince de çevirmek için heyecanla öne atıldım. O sırada
“Psikiyatri Tarihi” kitabımın son bölümleri üzerinde çalışıyordum. Onu
bitirir bitirmez bu çeviriye sarıldım. Ancak çeviri ilk anda sandığımdan
biraz daha zor oldu. Bunun nedeni her şeyden önce kitabm beş ayrı ya­
zarın elinden çıkmış olmasıydı. Her birinin ayrı stili olan yazarların, stil­
lerine az çok uygun şekilde çevrilmesi, çeviriyi aynı kişi yapıyorsa pek
kolay değildir. İkinci ve daha da önemli olan bir nokta, kitabın ana dille­
ri Almanca olan yazarlar tarafmdan bizzat İngilizce yazılmış olması ve ge­
ne bizzat kendileri tarafmdan Almanca’ya kazandırılmış olmasıydı. Yazar­
lar bu çeviride basit bir doğrudan çeviriyle yetinmemişler, yazdıklarını
yeniden yazmışlardı. Bu yüzden de İngilizce ve Almanca baskılar arasın­
da belirgin farklar bulunuyordu. Özellikle de çeşitli yazar ve sanatçılara
referans verdiklerinde, bir halk tarafmdan tanınan yapıtları kısa geçer­
ken, o halkm tanıma olasılığı az olanları ise daha ayrıntılı olarak anlatmış­
lardı. Türk okuru için ise her iki metnin karşılaştırılarak daha ayrıntılı
olanın verilmesi yolunu tutmak daha uygun görünüyordu. Bu durum he­
men her paragrafı her iki metinden de okuyarak aralarından seçim yap­
mayı gerektiriyor, bu da işi uzatıyordu. Kitabın resimli olarak, aslına ola­
bildiğince sadık yayınlanmasına karar vermiştik. Resimler olmadan me­
tin çok yoksul kalacaktı. Elbette bu, resim altı yazıların da teker teker
çevrilmesini gerektiriyordu. Bir de görüleceği gibi kitapta dip notlar kul­
lanılmamış, verilmesi gereken açıklama notları kitabın sonuna eklenmiş­
tir. Açıklayıcılık bakımından çok önemli olan bu notlarm da sadakatla
çevrilmesi gerekiyordu.
Kitapta birçok yerde Kuran ve Kutsal Kitap’tan alıntılar bulunmakta­
dır. Bu alıntılarda bulunan özel adlarm birçoğu bizim inançlarımıza yer­
leşmiş olan, dolayısıyla bizim dilimizde de karşılığı bulunan adlardı. Ben
de metinde kullanılan Almanca ya da İngilizce adları değil, bize tanıdık
olan o Türkçe adları yeğledim. Metne giren Kutsal Kitap söylemlerini de
yeniden çevirmek yerine Kitab-ı Mukaddes Şirketi yayım olan çeviriden
olduğu gibi aldım. Kimi yerlerde ise, İslama ilişkin olarak yazarların bilgi­
lerini çeşitli dolaylı çevirilerden almış olmalarından kaynaklanan hata sa­
yılabilecek noktalar bulunuyordu. O tip durumlarda da kendi notumu
(çn.) [çevirenin notu] işaretiyle dip not olarak yazmak en iyi yoldu.
Bütün zorluklarına rağmen, mesleki gelişimimde en büyük etkileri
yapmış olan kişinin, C. G. Jung’un son yapıtım dilimize kazandırmak işle­
vini yüklendiğimden ötürü çok mutluyum. Onun görüşlerinin Türkiye’nin
zengin ve renkli kültürünü aydınlatmada çok faydalı olacağma inancım
tamdır. Bu kitap renkli, resimli ve oldukça kolay anlaşılabilir olması saye­
sinde daha geniş bir okur kitlesinde ilgi ve merak uyandırabilirse, ateşle­
yeceği yeni araştırmalar kültürümüze olduğu kadar dünya kültürüne de
taze bir ışık serpecektir. O zaman, kitabın önsözünde de belirtilen
“Jung’un kitlelere vasiyeti” en verimli sonucunu verecektir. Cari Gustav
Jung gerçekten bütün zamanların en büyük hekimlerinden biriydi. Anısı­
nın önünde saygıyla eğiliyorum.
 İçindekiler

1 Bilinçdışına Giriş
Cari G. Jung

2 Modern İnsan ve M itler 104

Joseph L. Henderson

3 Bireyleşme Süreci 158

M. L. von Franz

4 Görsel Sanatlarda Sembol 230

Aniela Jaffe

5 Olgunlaşma Yolundaki Simgeler 272

Jonalde Jacobi

Sonsöz: Bilinçdışı ve Bilimler 304

M. L. von Franz

Notlar 311
1 Bilinçdışına Giriş

Carl G. Jung

Firavun III. Ramses'in mezar girişi

Bilinçdışına Giriş
Düşlerin önemi üzerine
İnsan bir şeyi anlatmak için söylenen ya da yazı­
lan sözcükleri kullanır. Dili sem bollerle doludur;
ama sık sık tüm üyle tanımlayıcı olmayan işaretle­
ri, resimleri de kullanır. Bunlara örnek olarak
BM, UNICEF, UNESCO gibi kısaltmalar ya da
harf dizileri, tanınmış markalar, tıbbi ürünlerin
adları, kimi insanların görev işaretleri ya da inisi-
yaller verilebilir. Bunlar aslında kendi başlarına
bir anlam taşımazlar ama genel kullanımda kolay­
lıkla tamnabilen bir anlam kazanmışlardır. Ancak
bunların hiçbiri sim ge değil, yalnızca ilişkili o l­
dukları nesneleri ifade ed en işaretlerdir.
Simge ya da sem bol dediğim iz, gündelik yaşa­
mım ızdan bilip tanıdığımız ama alışılagelen, açık
anlamına ek olarak özgün bağlantılar da sunan,
bir terim, bir ad hatta bir resimdir. Bunda belir­
gin olmayan, bilinm eyen ya da bizim için görünür
olmayan bir şeyler vardır. Örneğin Girit m ezarla­
rının çoğunda, m ezar taşma eğri bir balta resm e­
dildiğini görürüz. Baltanın ne olduğunu çok iyi bi­
liyoruz, ancak sim gesel içeriğine ilişkin hiçbir şey
bilem iyoruz. Bir başka örnek olarak; bir Hintli, İn­
giltere’de bir süre kaldıktan sonra, kendi ülkesin­
deki dostlarına, İngilizlerin hayvanlara taptığını
anlatır, çünkü kilisede hep kartallar, aslanlar ve
öküzler resm edildiğini görm üştür. Aslında, bir­
ço k Hıristiyan gibi, bu Hintli de söz konusu hay­
vanların İshak P eygam ber’e görünm üş bir vizyo­
nu anlattığını ve Evangelistler için bir işaret oldu ­
ğunu bilm iyordu. Tekerlek ya da haç gibi n esn e­
ler d e belirli koşullarda sim gesel bir içerik taşır­
lar. Ancak bunların neyi sim gelediği, şimdiki za­
m anda bile tartışmalı bir konudur.
Bir sözcük ya da resim, açık olan ve ilk bakış­
ta anlaşılabilenden daha fazla anlam içerdiği za­
man sim gesel hale gelir. O zaman tam olarak ta-
nımlanamayan, bilinem eyen, daha geniş, “bilinç-
dışı” bir yön kazanmış olur. Bunun tanımlanması
ve açıklanması umulamaz bile. İnsan aklı sim geyi
araştırırken, mantığın kavrayabileceğinden daha
ötedeki kimi d ü şü n celere ulaşılır. Tekerlek bizi
“kutsal” güneş kavramına doğru götürür, ama bu
noktada mantık yetersizliğini itiraf etm ek zoru n ­
dadır; “kutsal” olan bir şey tanımlanamaz. Sınırlı
zekamızla bir şeyi “kutsal” olarak adlandırdığı­
mızda, ona som ut gerçek lere değil inançlara da­
yalı bir ad vermiş oluruz.
İnsan anlayışının sınırlarının ötesinde sayısız
şey bulunduğundan, tammlayamadığımız ya da
tam kavrayamadığımız kavramları temsil etm ek
üzere sürekli olarak sim gesel terim ler kullanmak­
tayız. Bütün dinlerin sem bolik bir dil ya da im ge­
Dört Incil yaza rı havarinin hayvan olarak görülmesi
(Chartres Katedralinde Kabartma]: Aslan M a rko'du r,
bo ğ a Luka, kartal Yuhanna (solda). Aynı şekilde M ısır
tanrısı Horus'un oğulları d a hayvan biçim indedir.
(Yukarıda İÖ 1 2 5 0 'd e n ) H ayvanlar ve dörtlü kümeler
yaygın bilinen simgelerdir.
ler kullanmasının bir nedeni budur. Ne ki sem bol­
lerin bu bilinçli kullanımı son d erece önem li bir
psikolojik g erçeğin yalnızca bir yüzüdür: İnsan bi­
linçsiz olarak ve kendiliğinden de düşler şeklinde
sem boller üretm ektedir. Bu noktayı kavrayabil­
m ek hiç kolay değildir. Am a insan ruhu üzerine
daha fazlasını öğrenm ek istiyorsak, bunu mutlaka
kavramalıyız. Şöyle bir düşünecek olursak insa­
nın içini, dışını tam olarak görüp anlayabildiği
hiçbir şey yoktur. İnsan, çevresini ancak kısıtlı bir
şekilde algılayabilmesine izin veren duyularının
sayısı ve niteliğiyle sınırlıdır. Bu eksikliği bilimsel
araç ve gereçler kısm en giderebilir ancak en du ­
yarlı aygıtlar bile uzak ya da küçük nesneleri bü ­
yütüp görünebilir hale getirm ekten ya da çok ha­
fif sesleri işitilebilir yapmaktan ö teye gidem ez.
Hangi aleti kullanırsak kullanalım, bir noktada
Ç oğu toplumda Güneş resimleri
insanların açıklanam ayan dinsel
deneyimlerini anlatır, İÖ 14.
yüzyılda M ısır Firavunu
Tutankamon'a ait bir tahtın süslerine
bir Güneş Kursu hakim dir (üstte).
Işınel'ler, Güneşin yaşam veren
gücünü simgeliyor. 2 0 , yüzyılda bir
Japon keşiş, $into inancına göre
tanrısal Güneşi tasvir eden bir ayna
önünde dua ed iyo r (solda). VVolfram
atomu, 2 .0 0 0 .0 0 0 kez büyütülmüş
(sağda).

Resmin ortasındaki lekeler gözle

görülebilen en uzak y ıld ız
sistemleridir (en sağda), insan
duyumlarını ne denli genişletse de
algılam ası hep sınırlıdır.
bütün kesinliğin ortadan kalktığı sınıra ulaşırız.
Her şeyden ön ce gerçeği algılayışımızda, ör­
neğin duygularımız gerçek görüntülere tepki g ö s ­
terirken bile, bu gerçeğin gerçeklik alanından
ruhsal alana geçirildiği sırada olduğu gibi, aslında
bilinçdışı olan bir yön vardır. Ruhun içinde bun ­
lar, oluşu ve yapısı bilinm eyen psişik olgulara d ö ­
nüşm ektedirler. Ö yleyse her yaşantı çok sayıda
bilinmez faktörü de içerm ektedir. Aslında her s o ­
mut nesne, m addenin gerçek doğasını anlayama­
dığımız için, bize zaten daima tam bilinir olm ak­
tan uzaktır. Ayrıca belirli olgular vardır ki bilinç­
le hiç algılanamazlar. Bunlar bilinçlilik eşiğinin al­
tında kalmışlardır. Bunları daha sonra anlık bir
sezgi ile ya da yoğun düşünerek fark edebiliriz.
Ama normal olarak, bizim için hayati anlamı olan
her oluş düşlerim izde, rasyonel düşünceyle olm a­
sa da sem bolik bir resim olarak çözüm lenir. Ta­
rihsel olarak bakıldığında, psikologlara bilinçli
ruhsal olguların bilinçdışı yönlerini incelem e fır­
satını veren de düşlerin incelenm esi olmuştur.
Psikologlar deneyim lerine dayanarak, birçok d o ­
ğa bilimcisi ve filozof aksini savunduğu sırada, bi­
linçdışı bir psikenin var olduğunu kabul etm işler­
dir. Bu sırada filozoflar saflıkla, böyle bir oluşum u
kabul etm enin, bir bireyde iki öznenin, daha açık
deyim le iki kişiliğin varlığını kabul etm ek olacağı­
nı düşünm ekteydiler. Aslında bu, tam da bu d e ­
mektir; ço k doğru! Çağdaş birçok insan böyle iki­
ye bölünm üş bir kişilikten mustariptir. Bu hiç de
patolojik bir sem ptom değildir. Sadece nörotik-
lerde değil, başka herkesde de gözlenebilen bir
gerçektir. K endine ilişkin genel bir bilinçsizlik,
hiç kuşkusuz ki bütün insanlığın ortak mirasıdır.
İnsanlığın bilinci, uygarlık düzeyine ulaşınca­
ya kadar sayısız çağları gerektiren bir sürecin so ­
nunda yavaş, güçlükle gelişebilm iştir; dahası bu
gelişim tamamlanmış olmaktan henüz ço k uzak­
tır. İnsan ruhunun büyük bölüm ü hâlâ karanlık­
larla kaplıdır; çünkü “psike” dediğim iz, bilincimiz
ve onun içeriği ile hiç de eşanlamlı değildir.
Ruhumuz, doğanın bir parçasıdır ve tıpkı
onun gibi sınırsızdır. A yrıca biz ne ruhu ne de d o ­
ğayı tanımlayabilir, ancak olabildiği kadar, onu
nasıl algıladığımızı tarif edebiliriz. Tıbbi araştır­
maların verileri olmasa bile, “bilinçdışı diye bir
şey yoktur” gibi varsayımları reddetm em iz için
yeterin ce neden vardır. Bunu söyleyenler eski
çağlardan kalan bir “m isoneizm ”de (yeni olandan
ve bilinm eyenden korkm a) ısrar etm ektedirler.
İnsan ruhunda bilinm eyen bir bölüm olduğu
düşüncesine karşı bu direncin tarihsel nedenleri
vardır. Bilinçlilik doğanın yeni bir buluşudur ve
kendi içinde henüz deneysel aşamada bulunm ak­
tadır. Bu yüzden hâlâ zayıftır ve belli tehlikeler
karşısında kolaylıkla zedelenebilir. A ntropologla­
rın saptadıkları gibi, ilkel insanda ruhsal bozuklu­
ğun en sık görülen şekillerinden biri, onların “ruh
yitim i” diye adlandırdıkları, bilinçliliğin şaşırtıcı
bir şekilde bölünm esi (bilim sel dille konuşursak;
dissosiyasyon) durumudur.
Bizimkinden farklı bir bilinçlilik aşamasında
bulunan bu insanlar arasında ruh bir bütünlük
olarak hissedilm ez. Çoğu toplum da, insanın ken­
disininkinden başka bir de “çalılık ruhu” oldu ğu ­
na inanılır. Bu, insanın kimliğini ruhsal olarak
üstlendiği bir ağaç ya da bir hayvanda biçim len­
miştir. Ö nde gelen Fransız antropologlarından
Lucien Levy-Bruhl bu durum u “ participation
m ystiqu e” olarak tanımlamıştır. Kendisi daha
sonra, olum suz eleştiriler karşısında bu form ülas-
yonunu geri almıştır ama ben onu eleştirenlerin
haksız olduğunu düşünüyorum . Çok iyi bilinen
psikolojik bir gerçek, insanın kendini bilinçdışı
olarak bir kimse ya da bir n esneyle kimliklendire-
bilecegi gerçeğidir.
Bu kimlik ilkel insanda çok çeşitli biçim ler ala­
bilir. Çalılık ruhu bir hayvana aitse bu hayvan o
insanın bir çeşit kardeşi gibi görülür. Örneğin
kardeşi timsah olan bir insan, timsahlarla dolu bir
ırmağı hiç duraksamadan yüzebilir. Çalılık ruhu
bir ağaçsa onun insan üzerinde ana baba gibi bir
gücü olduğuna inanılır. Her iki durum da da o ça ­
lılık ruhuna verilen zarar aynen o insana verilmiş
gibi kabul edilir.
Bazı kabilelerde insanm birkaç ruhu olduğuna
inanılmaktadır. Bu inanç, her bireyin birbirine
bağlı ama birbirinden farklı birim lerden oluştuğu
duygusunu açığa vurmaktadır. Bu da ruhun sım ­
sıkı örülü olmadığını, tersine kontrol edilem eyen
duyguların saldırısı karşısmda kolayca parçalana­
bileceğim gösterir.
A ntropologların araştırmalarından tanıdığımız
bu durum kendi ileri uygarlığımıza da hiç yaban­
cı değildir. Biz de dağılabiliriz; yani dissosiye ola­
biliriz. Kimliğimizi yitirebiliriz. Öfkem izden çılgı­
na dönebilir, duygularla alt üst olabiliriz; kendi­
mize ya da başkalarına ilişkin önem li hususları
hatırlamayabiliriz. O zaman bize “Allah aşkına,
sana ne oldu? İçine şeytan mı girdi?” diye sorar­
lar. “Kendim ize hakim olm ak”tan söz ederiz ama
aslında kendini kontrol edebilm ek oldukça ilginç,
en der rastlanan bir yetenektir. Kendimizi d e n e ­
tim altında tuttuğum uzu sanırız, ancak bir d ostu ­
m uz kolaylıkla bize ilişkin, hiç de farkında olm a­
dığımız bir dolu şey anlatabilir.
Böyle yüksek bir uygarlık düzeyinde bile insan
bilinçliliği hâlâ kolaylıkla yaralanabilir. Zihnimizin
bir bölüm ünü izole edebilm e yeteneği kuşkusuz
Bir dissosyasyonun ünlü bir örneğini
Iskoç ya za r R. L. Stevenson, "Dr. Jekyll
and M r. H yde" adlı öyküsünde verir.
Dr. Jekyll'in "yarılma"sı yalnızca psişik
bir durum d e ğ ild i, aynı zam anda fizik
bir değişim e d e yol açmıştı. M r. H yde
(öyküden 1 9 3 2 'd e uyarlanan filmden);
Dr. Jekyll'in "öbür yarısı” (solda).
İlkeller dissosiyasyona ruhun yitimi
derler; insanda kendininkinden başka
bir d e çalılık ruhu bulunduğuna inanırlar.
Kongo'nun N y a n g a kabilesinin,
ge rgedan kuşunun, kendi çalılık ruhu ile
özdeşleştirdiği kuşun, maskesini taşıyan
bir mensubu (sağda).
Aynı a n d a birçok çağrıya hizmet veren
telefoncu kızlar (en sağda). Böyle
uğraşlarda kişiler, konsantre olabilm ek
için bilinçlerinin kimi kısımlarını yarıp
ayırm ak zorunda kalırlar. Am a bu,
kendiliğinden ve anormal değil,
denetimli, süreli bir yarılm adır.
ki çok değerlidir; çünkü bu dikkatimizi yalnızca
bir sahneye y ön eleb ilm em izi, bütün öbürlerini
dışlayabilmemizi sağlar. Ne ki zihnin bir parçası­
nı belli bir zaman için ayırıp bastırabilmek ile b u ­
nun bilgimiz dışında, kendiliğinden oluverm esi
arasında muazzam bir fark vardır. Birincisi uygar­
lığımızın bir kazancı, İkincisi ise ilkel bir “ruh yiti­
m i” hatta bir nevroz nedenidir.
Rüyaların, o kaçamak, güvenilm ez, muğlak ve
belirsiz fantezilerin anlamını bu zem inde g örm e ­
liyiz. Bakış açımı anlatabilmek için ön ce bunun
nasıl yavaş yavaş geliştiğini, sonunda rüyaların,
insanların sem bol yaratma yeteneklerinin in ce ­
lenm esinde sürekli ve herkes için ulaşılabilecek
bir kaynak olduğu sonucuna nasıl ulaştığımı an­
latmak isterim.
Sigmund Freud, bilincimizin bilinçdışı geri
planını ampirik bir yoldan araştıran ilk kişi olm uş­
tur. O, rüyaların rastlantı son ucu görülm ediği, bi­
linçli düşünceler ve sorunlarla ilgili olduğu varsa­
yımından yola çıkmıştı. Bu varsayım kesinlikle
keyfi değildi. Aksine ileri gelen nörologların, ö zel­
likle de Pierre Janet’nin ulaştığı, nörotik sem p ­
tomların herhangi bir bilinçli deneyim le ilintili ol­
dukları görüşüne dayanmaktaydı. Hatta sem p ­
tomlar, bilincin başka zaman ve koşullarda su yü ­
züne çıkabilecek kısımları da olabilirlerdi.
Bu yüzyılın başında Freud ve J o se f Breuer,
nörotik sem ptom ların, örneğin histerinin, kimi
ağrı türlerinin, anormal davranışların gerçek te
sim gesel anlamları olduğunu fark ettiler. Bunlar
da tıpkı rüyalar gibi, bilinçaltının dışavurum bi­
çimleridir, bu yüzden de sim geseldirler. Dayanı-
lamaz bir durum içinde bulunan bir hasta, örn e­
ğin su içm esini engelleyen kramplar geçirebilir,
yani “ bunu yutam az” . Benzeri bir ruhsal baskı al­
tında bulunan bir başkası bacaklarındaki garip bir
felçten yakınır ve bu da “bu böyle yü rü m eyecek ”
dem ek olur. Gene bir başkası yediklerini kusar,
çünkü sevimsiz bir olayı “ sindirem em ektedir” . Bu
türden daha birçok örnek verebilirim ama bu tür
psişik tepkiler, ağır gelen bilinçdışı sorunları dı-
şavurmaya yarayan anlatım yollarından yalnızca
biridir. Rüyalarımızda ise bunlar kendilerini çok
daha sık gösterirler.
Bir dizi rüyayı dinlem iş olan her psikolog, rü­
ya sem bollerinin, beden sel sem bollere oranla çok
daha çeşitli olduklarını bilir. Bunlar çoğunlukla
ço k rafine, sanatkâraııe fantezilerden oluşur.
Ama bu rüya m alzem esi karşısında bir analist,
Sigmund Freud’un serbest çağrışım yöntem ini
kullanarak, rüyaların, altta yatan belirli temalara
kadar izlenebileceğini fark eder. Bu yöntem , p si­
kanalizin gelişm esinde önem li bir rol oynamıştır.
Çünkü bu yön tem Freud’a, rüyaları çıkış noktası
olarak kullanıp hastanın bilinçdışı sorununun
araştırılabilmesi olanağını sağlamıştır.
Freud şu basit fakat son d erece önem li gözle ­
mi yapmıştı: Rüya gören biri, rüyaları ve onlarla
ilgili düşünceleri üzerinde konuşm aya cesaret-
lendirildiğinde, sıkıntısının nedenlerini gerek an­
lattıkları gerekse bilerek sakladıklarıyla eninde
sonunda açık eder. Düşünceleri başlangıçta ilgi­
siz dahası mantıksız görünebilir; ama bir süre
sonra hastanın neyi gizlem ek istediği, hangi na­
hoş düşünceleri ya da yaşantıları bastırmaya ça ­
lıştığı kolaylıkla fark edilebilir.
Freud, serbest çağrışım da çıkış noktası olarak
rüyalara oldukça büyük bir önem verm ekteydi.
Ama bir süre sonra bu bana bilinçdışm ın uykuda
ürettiği zengin fantezilerin yetersiz hatta yanlış
kullanımı gibi gelm eye başladı. Asıl kuşkum, bir
meslektaşım Rusya içinde uzun bir tren yolcu lu ­
ğunda başına gelen bir olayı anlattığı zaman orta-

•*
2 3 *11 • • • 1•• • *
• 10 • •

1 Sigm und Freud (Vienna) 5 M ax Eitingon (Berlin) 9 Eugen Bleuler (Zürich)

2 O tto Rank (Vienna) 6 James J Putnam (B oston) 10 Emma Ju n g (Küsnacht)
3 Ludw ig Binsw anger (Kreuzlingen) 7 Ernest Jones (Toronto) 11 Sandor Ferenczi (Budapest)
4 A A Brill 8 W ilhelm Stekel (Vienna) 12 C. G Ju n g (Kusnacht)
ya çıktı. Hiç Rusça bilm ediği, hatta Kiril yazısını
bile sökem ediği halde, bir süre dem iryolu ilan p a­
nolarındaki yabancı harflerle uğraşmış ve ardın­
dan da rüyalar görm eye başlamıştı. Bu rüyalarda
bu yazılar çok çeşitli anlamlar kazanıyorlardı. Bir
fikir öbürünü izliyordu. İçinde bulunduğu durum ­
da bu “serbest çağrışım ”ın birçok eski anısını y e ­
niden uyandırdığını fark etmişti. Bunların arasın­
da unutmak istediği hatta bilinçli bir şekilde g er­
çekten unutmuş olduğu, çoktan göm ülm üş tatsız
bir tem a-nesne de bulunuyordu. G erçekte kendi­
si, psikologların kom pleksler adını verecekleri şe­
ye, yani kalıcı psikolojik rahatsızlıklara, birçok
durum da nörotik sem ptom lara yol açabilecek
olan, bastırılmış duygusal temalara rastlamış bu­
lunuyordu.
Bu öykü, bir hastanın kom plekslerini k eşfet­
m ek istediğim izde serbest çağrışım için rüyaları
çıkış noktası olarak kullanmanın hiç de zorunlu
olmadığını gösterdi. Dairenin her noktasından
m erkeze ulaşılabileceğini fark ettim. Kiril harfle­
riyle, kristal bir küre üzerinde m editasyonla, bir
budist dua değirm eniyle, m odern bir tabloyla ya
da rasgele bir sohbetle başlanabilirdi. Rüya bu
M o dem psikanalizin büyük öncülerinden
çoğu; W e im a r'd a bir psikanaliz kongresinde
191 1'de çekilmiştir (solda]. Alttaki anahtar
önemli kişilerden bazılarını gösteriyor.
İsviçreli Psikiyatrisi Hermann Rorschach
tarafından bulunmuş olan mürekkep lekeleri
testi |sağda). Lekenin biçimi serbest çağrışım a
yol açacaktır. Akla gelebilen her şekil
çağrışım sürecini başlatabilir. Leonardo da
Vinci not defterlerinde "Bazen durup
duvarlardaki lekelere ya d a kül yığınlarına,
bulutlara, çam ura ya d a benzerlerine
bakm ak sana zor gelm em elidir. Bunlarda çok
şaşırtıcı fikirler bulabilirsin" diye yazmıştı.
bağlamda, herhangi bir başka çıkış noktasından
daha fazla ya da daha az gerekli değildi. Rüyalar
çoğ u zaman mutat kom pleksleri gizleyen duygu­
sal kargaşadan kaynaklansa da önem li bir anlama
sahiptir. Mutad k om plek sler ruhun yum uşak
noktalarıdır. Dış uyaranlara ya da bozukluklara
çok çabuk tepki gösterirler. Bu yüzden serbest
çağrışım her rüyadan yola çıkarak gizli d üşü n ce­
lere ulaşabilir.
Burada, belki de rüyaların özgün, özel, daha
önem li bir işlevi olabileceği aklıma geldi. Çünkü,
ço ğ u zaman rüyaların ço k belirli, açıkça amaca
uygun bir yapısı bulunmaktadır. Bu da belirli bir
maksadı akla getirir. Bu yüzden, rüyalardan yola
çıkarak, başka yollardan da pekala ulaşılabilecek
olan bir dizi düşü n ceye, kom plekse serbest, çağrı­
şım yoluyla ulaşmaya çalışmak yerine, rüyaların
asıl içeriğine ve biçim ine daha fazla ilgi göster­
m ek gerekm ez miydi diye düşündüm.
Bu yeni düşü n ce benim kendi psikoloji y ön te­
mimin gelişm esinde bir dönüm noktasıydı. Yavaş
yavaş beni rüya m etninden uzaklaştıran çalışm a­
ları izlem ekten vazgeçtim . Dikkatimi daha çok rü­
yanın kendi çağrışımları üzerine toplam ak isti­
yordum . Bilinçdışının söylem eye çalıştığının b e ­
lirli bir şeyi vurguladığına inanıyordum. Rüya
karşısındaki konum um un değişm esiyle, bir y ö n ­
tem değişikliği de gerekti. Yeni teknik, rüyanın
çeşitli başka yönlerini de hesaba katmalıydı. Bi­
linçli akılla anlatılan bir öykünün bir başlangıcı,
bir gelişimi ve bir sonu vardır. Bu kural rüya için
geçerli değildir. Rüyanın zaman ve mekan b oy u t­
ları farklıdır. Rüyayı anlamak için onu, tıpkı insa­
nın eline aldığı bir nesneyi iyice anlayıncaya ka­
dar evirip çevirm esi gibi, çeşitli taraflarından in­
celem ek gerekir.
Freud’un kullandığı şekliyle serbest çağrışım ­
dan beni uzaklaştıran düşünceler bunlardır. Rü­
yanın kendisi üzerinde olabildiğince durmak ve
onun çağrıştırabileceği bütün öbür işe yaramaz
varsayımlarla çağrışımları dışlamak istiyordum .
Bunlar gerçi kuşkusuz bir hastanın kom pleksleri­
ne ulaşmayı sağlarlardı, ancak benim maksadım,
nörotik bozukluklara yol açan kom pleksleri orta­
ya çıkarmaktan daha öteye giden bir amaçtı. Bu
kom pleksleri tanımak için birçok başka olanak da
vardır. Örneğin psikolog, gereksindiği bütün bil­
gileri, sözcük çağrışım testiyle de elde edebilir.
Ama, bir insanın ruhsal yaşam öyküsünü öğren ­
mek, anlamak için rüyalar ve onların sim ge re­
simlerinin çok daha önem li rol oynadığının iyice
anlaşılması zorunludur.
Örnekse, herkes bilir ki cinsel eylem sayısız
Serbest çağrışım için iki değişik
uyarı: Tibetli bir dilencinin dönen
dua değirm eni (solda) bir falcının
kristal kürede fal bakışı (sağda): Bir
Ingiliz panayırında modern bir
kristal falcısı.
sem bolik resim lerle ya da alegorilerle temsil edi­
lebilir. Bu resimlerin her biri belirli bir çağrışım
süreci ile cinsel ilişkinin göz önünde canlandırıl­
masını, bireylerin kendi alışkanlıkları olabilecek
özgün kom plek slere ulaşılmasını sağlayabilir.
Ama aynı kolaylıkla bu kom pleksler, okunamayan
Rus harflerinin uyandıracağı bir gündüz düşü y o ­
luyla da serbest bırakılabilir. O zaman rüyanın,
cinsel bir alegoriden daha başka bir anlatım da
içerebileceğini tahmin ettim. Bunun nedenlerini
daha yakından anlatmak isterim.
Adamın biri bir anahtar deliğine anahtar sok­
tuğunu, ağır bir sopayı salladığını ya da bir kapıyı
bir koçbaşı ile zorladığını rüyasında görebilir.
Bunların her biri birer cinsel alegori olarak görü ­
lebilir. Asıl önem li olan onun bilinçaltının, belli
nedenlerle bu resim lerden özellikle birini seçm iş
olduğu gerçeğidir. Asıl g örev neden anahtarın s o ­
paya ya da sopanın k oç başına tercih edilmiş o l­
duğunu ortaya çıkarmaktır. Bazen bu yolla aslın­
da cinsel eylemin değil, çok başka bir psikolojik
I.<'inanın kastedilmiş olduğu ortaya çıkarılabilir.
Buradan ben, açıkça rüyanın parçası olan b ü ­
tün m alzem enm yorum da kullanılması gerektiği
sonucunu çıkarıyorum. Rüya kendi sınırlarını çi­
zer. Kendisiyle ilgili olan ve kendinden uzaklaşan
şeylerin hangisi olduğuna, bağım sız olarak kendi
özgün biçim i karar verir. Serbest çağrışım zikzak
bir yol izleyerek bizi rüya m ateryalinden uzaklaş­
tırırken, benim önerdiğim yöntem , m erkezinde
rüya materyalinin kendisi bulunan daireler çiz­
mektedir. Ben rüya resmi üzerinde duruyorum .
Bu sırada rüyayı görenin kaçma çabalarına da hiç
aldırmıyorum. M esleki uygulamam sırasında sık
sık “Şimdi sizin rüyanıza dönelim ; bu rüya ne an­
latıyor?” diye sormak zorunda kalıyorum.
Hastalarımdan biri, bir keresinde rüyasında
saçları darmadağın, sarhoş ve basit bir kadın g ö r­
müştü. Rüyada bu kadın sözd e kendi karısıydı.
Oysa kendi karısı aslmda tam am en başka bir kişi­
likteydi. Yüzeysel olarak bakıldığında bu rüya, ş o ­
ke ed ecek kadar gerçekdışıydı. Bu yüzden de
hasta bunu anlamsız bulup hem en reddetti. Onu
serbest çağrışıma bıraksaydım kuşkusuz ki rüya­
sının nahoş anlatımından olabildiğince uzaklaş­
maya çalışacaktı. Bu durum da m uhtem elen, karı­
sıyla hiç ilgisi olmayan, tem el kom plekslerinden
birisine ulaşacak, bu özgün düşün özel anlamı
üzerine hiçbir şey öğren em eyecektik.
Peki ama acaba onun bilinçdışı, gerçek olm a-
Cinsel ilişki için sayısız simgesel ya
da allegorik resimlerden biri geyik
avıdır. Alman ressam C ran ach'ın
bir tablosundan detay (1 6 . yüzyıl)
(sağda).
dığı apaçık olan böyle bir anlatımla ne söylem ek
istiyordu? Görünüşe bakılırsa, rüya görenin yaşa­
mıyla yakından ilgili olan dejen ere bir kadın fikri
söz konusuydu. Ancak bu resmin kendi karısı
üzerine projekte edilmiş olması böylesine haksız
üstelik yanlış olduğuna göre, bu itici resmin tem ­
sil ettiği şeyin ne olduğunu buluncaya kadar baş­
ka tarafları aramalıydım.
Ortaçağda, fizyologlar iç salgı bezlerim izin ya­
pısı yüzünden her birimizde eril ile dişil elem an­
ların birlikte bulunduğunu ispat etm eden çok ö n ­
ce , “her erkeğin içinde bir kadın vardır” denilirdi.
Erkeğin içindeki bu dişil elem ana ben “anima”
adını verdim. Bu dişi taraf, belli başlı yönleriyle
çevreyle, özellikle de kadınlarla biraz aşağı ve d e ­
ğersiz bir ilişki içindedir. Bu yüzden insanın ken­
disinden de başkalarından da dikkatle gizlenir.
Başka türlü söylem ek istersek; bir insanın kişiliği
dışarıdan çok normal görünse bile, o “içindeki ka-
dın”ın zavallı halini herkesten hatta kendisinden
bile gizliyor olabilir. Bu hastada da söz konusu
olan buydu. Dişi tarafı hiç de güzel değildi. Rüya
Flaman ressam C am pin'in bir mihrap
resminden ayrıntı (1 5. yüzyıl). Kapı umudu
kilit başkalarını sevmeyi ve anahtar da tanrı
özlemini simgelemek içindir. Bir Ingiliz
kardinali geleneksel törenle bir kiliseyi
vaftiz ediyor (solda). Bu sırada kilise
kapısına, herhalde fallik bir simge değil de
otorite belirtisi ve çoban sopası olan bir
asa ile vuruyor. H içbir bireysel simge
resminin dogm atik, sabit, genel geçer bir
anlamı yoktur (altta).

Anim a erkeğin bilinçdışındaki dişil

elementtir. İçsel ikilem genellikle,
17. yüzyıldan bir simya el
yazm asından bu taçlı hermafrodit
g ib i ikili bir figürle simgelenir (sağ
üstte): İnsanın psişik biseksüelliğinin
fizik bir görünümü (sağda):
Ebeveynin her ikisinden gelen
kromozom larıyla bir insan hücresi.
kendisine “bir balcıma sen berbat bir kadın gibi
davranıyorsun” diyor, onu hatırı sayılır bir şoka
uğratıyordu. (B öyle bir örnek elbette ki bilinçdı-
şmın ahlakçı uyarılarla uğraştığının kanıtı olarak
değerlendirilm em elidir. Dikkat edilirse rüya has­
taya “ davranışlarını düzeltm esini” söylem iyor;
yalnızca bilincin, rüyayı görenin tam bir cen til­
men olduğu şeklindeki yanlış varsayımını d en g e­
lem eye çalışıyordu.)
İnsanların, rüyalarındaki mesajları görm ezden
gelm eye, hatta h epten red d etm eye neden eğilim ­
li oldukları kolaylıkla anlaşılabilir. Bilinç, doğası
gereği, bütün bilinm eyenlere, bilinçdışı olanlara
karşı koyar. Daha ön ce anlattığım gibi, ilkel halk­
larda, antropologların “m isoneizm ” adını verdik­
leri bir tutum, her yeni olana karşı derin, batıl bir
korku vardır. İlkel insanlar beklenm edik olaylar
karşısında, yaban hayvanlar karşısındaki davranı­
şın aynını gösterirler. Am a uygar insan da yeni fi­
kirler karşısında ben zer şekilde tepki gösterir,
yeni olanın şokundan korunm ak için ruhsal bari­
yerler koyar. Bu, insanın kendisini şaşırtan bir
düşünceyi itiraf etm eye, kabul etm eye kendisini
zorlayacağını hissettiği rüyalar karşısındaki te p ­
kisinde çok iyi gözlem lenebilir. Felsefe, doğa bi­
limleri hatta edebiyatın birçok öncüsü, kendi
çağdaşlarının ete bürünm üş tutuculuklarının
kurbanı olmuşlardır. Psikoloji ise en gen ç bilim
dallarından biridir. Bilinçdışımn uğraşılarını ele
almaya kalkıştığı için de m isoneizm in en aşırı bi­
çim i ile karşı karşıya kalması kaçınılmazdır.
Bilinçdışında geçmiş ve gelecek
Şimdiye kadar, rüyaların ele almışında kullandı­
ğım bazı ilkelerin ana hatlarını belirtm eye çalış­
tım. Çünkü eğer insanın sem boller oluşturma y e ­
tisini incelem ek istiyorsak, rüyalar hem en tem el
hem de en kolay girilebilen, elde edilebilen mal­
zem e olarak işe yaradıklarını gösterm işlerdir. R ü­
yalarla uğraşırken iki nokta özellikle önemlidir:
Öncelikle, ardında belli bir anlam bulunması n e­
deniyle rüya, başka hiçbir ön beklenti ve tahm in­
de bulunulmaması gerek en bir gerçeklik olarak
ele alınmalıdır; İkincisi de rüyanın, bilinçdışmın
özgün bir anlatımı olduğudur.
Hakkmda ne kadar az şey bilsek de bilinçdışı-
mn incelen m eye d eğer olduğu kabul edilmelidir.
En azından bir b ö ce k araştırmacısının, dikkatini
çeken bir bite gösterdiği kadar ilgiyi hak etm ek ­
tedir. Herhangi bir kişi rüyaları, anlamı olmayan
kaotik olgular olarak kabul etm ekteyse, böyle
yapm aya devam etm ekte serbesttir. Am a eğer
bunların normal olaylar olduğu varsayılırsa -ki
gerçek te de öyledirler-, o zaman ya nedensel ola­
rak ele alınmaları, yani varoluşlarmm akılcı bir
nedeni olduğunun ya da belli bir amaçlarının ol­
duğunun kabul edilm esi veya her ikisi birden z o ­
runludur.
Şimdi bilinç ve bilinçdışm ın içeriklerinin bir-
birleriyle hangi yoldan ilintili olduklarına daha
yakından bakalım. Bilinen bir örneği ele alalım:
D üşünceler kısa bir an ön cesine kadar berrak
olduğu halde insan bazen söyleyeceğin i birden­
bire unutabilir. Ya da tam kendisine bir şey söy­
len eceği sırada bir arkadaşının adı aklından çıka­
bilir. Hatırlayamadığımızı belirtiriz; ama aslında
bellek bilinçdışı olm uş ya da en azından bir süre
için bilinçten ayrılmıştır. Benzeri bir belirti du ­
yumlarımızda da vardır; belli belirsiz işitilebilen
sürekli bir sesi algılıyorsak, bu sesin düzenli ara­
lıklarla kaybolup yen iden ortaya çıktığı duygusu­
nu alırız. Ama bu dalgalanmalar, sesin tonundaki
değişiklikten değil, dikkatin periyodik olarak düş­
m esi ve yükselm esinden kaynaklanmaktadır.
Bir şey bilincim izden çıktığı zaman, aslında
varlığı ortadan kalkmış olmaz; tıpkı k öşeyi dönen
bir arabanın kaybolup gitmiş olmadığı gibi. Araba
yalnızca artık görünm ez olmuştur. Bu araba ile
ileride pekala yeniden karşılaşabileceğimiz gibi,
aklımızdan belli bir zaman için yitip gitmiş olan
düşünceler de geri gelir. O halde bilinçdışınm bir
bölümü, bir zaman için geri çekilmiş birçok dü­
şünce, izlenim ve im geden oluşur. Bunlar bilinci­
mizi sürekli olarak etkilerler. Dağınık ya da dalgın
olan biri, bir şeyi almak için odaya girer. B irden­
bire durur, şaşkın görünür; ne alacağım unut­
muştur. Elleri, uykuda gezer gibi, masamn ü ze­
rindeki nesneler arasında dolaşır; başlangıçtaki
amacm ı unutm uştur ama bilinçdışı tarafmdan hâ­
lâ o amaç için yönlendirilm ektedir. Sonunda bir­
denbire ne yapm ak istediğini yeniden hatırlar.
Bilinçdışı ona yol göstermiştir.
Nörotik bir insan birçok şeyi bilinçli, planlı ya­
pıyor gibi görünür. Halbuki o sırada ne yapm akta
olduğu sorulsa, bunu ya bilm ediği ya da akimda
bam başka bir şey olduğu ortaya çıkar.
Bunun pek çok örneği vardır. Uzman olan bi­
ri, bilinçdışı ruhsal içeriğin, bilinçliymiş gibi dav­
ranmaya yol açtığım fark etm ekte gecikm ez. B öy­
le durumlarda düşüncelerin, sözcüklerin ya da
eylem lerin gerçek ten bilinçli olup olmadığı asla
kesin olarak bilinemez.
Bu tip davranışlar, histerik hastaların anlatım­
larının birçok hekim tarafından düpedüz yalan
olarak reddedilm esine yol açar. Böyle kimseler
geçek ten de çoğum uzdan daha fazla sayıda ger­
çek olmayan şeyler anlatmaktadırlar ama bunu
tanımlayacak en uygun sözcü k “yalan” sözcüğü
değildir. Onların ruhsal durumları gerçek ten dav­
ranışlarına karşı belirli bir güvensizliğe n eden ol­
maktadır, çünkü bilinçleri sık sık bilinçdışınm ö n ­
ced e n bilin em eyecek m üdahaleleriyle bulanm ak­
tadır. Deri duyarlılıkları bile bu tür algılama fark­
lılıkları gösterebilir. Histerik kimse belli anlarda
koluna batırılan iğneyi fark eder, başka anlarda
ise bunun hiç farkına varmaz. Hastamn dikkati
belli bir noktaya çekilirse, duyumların silikleşm e­
sinin neden olduğu gerilim g e çin ceye kadar, ba­
zen bütün vücut tam uyuşm uş gibi olabilir. Bu
g eçin ce de duyumların algılanması hem en yerine
gelir. Bütün bu süre içinde kişi olup bitenin, bi­
linçdışı olarak farkındadır.
Hekim b öyle bir hastayı hipnotize ettiği zaman
bu süreci kolaylıkla izleyebilir ve hastanm bütün
ayrıntıları fark etmiş olduğu gösterilebilir. Kola

"M isoneizm " 19 2 5 'te Amerikalı öğretmen

Scopes'un, D arw in'in Evrim Kuramını
yaym ak nedeniyle mahkemeye verilmesinin
nedeni olmuştu. Savunman C larance
D arrow duruşma sırasında (solda ortada].
Scopes mahkeme önünde (en solda].

1861 yılında Ingiliz dergisi "Punch"da

antidarvvinist karikatür: "Ben bir insan ve
kardeş miyim?" (solda],
Amerikalı karikatürist James Thurber,
M isoneizm 'e gülünç yanından bakıyordu.
Teyzesinin, elektrik akımının "taşacağından
ve bütün o d a ya ya y ıla c a ğ ın d a n "
korktuğunu yazıyordu (sağda].
bir iğnenin batışı ya da bilincin bulanık olduğu sı­
rada yapılan bir konuşm a, anestezi durum u ya da
“unutuş” hiç olmamış gibi yeniden anlatılabilir.
Baygın şekilde kliniğe getirilen bir kadını hatırlı­
yorum . Ertesi gün bilince döndüğünde kim oldu ­
ğunu biliyor ama nered e olduğunu, buraya ne za­
man ve n eden getirilmiş olduğunu hiç bilm iyor­
du. Am a kendisini hipnotize ettiğim de bana n e ­
den hastalandığım, kendisini kliniğe kimin getir­
diğini güzelce anlattı. Bütün bu ayrıntılar da çe v ­
re tarafından onaylandı. H ipnoz altındayken, b el­
leği sanki bütün süre b oyu nca bilinci açıkmış gibi
berrak durumdaydı.
Bu tür konuların açıklanmasında usulen klinik
deneyim den elde edilen örnekleri kullanmak z o ­
runda kalırız. Bu yü zden eleştirilerin çoğu , bilinç-
dışının ve onun özgün gösterilerinin yalm zca ve
özellikle psikopatolojinin ilgi alanına ait olduğunu
ileri sürerler. Bilinçdışının her dışavurumunu,
norm al ruhsal durumla ilgili olmayan, nörotik ya
da psikotik bir şey olarak görürler. Oysa nörotik
görüngüleri yalm zca hastalık belirtileri olarak d e­
ğerlendirm ek kesinlikle hatalıdır. Bunlar normal
olguların patolojik abartılarından başka bir şey
değildir. Sadece abartılı oldukları için göze daha
fazla batarlar. Histerik sem ptom lar her normal
insanda gözlenebilir; ama önem siz olduklarından
çoğunlukla fark edilm ezler.
Örneğin unutmak norm al bir olgudur. Burada
bazı bilinçli tasavvurlar, dikkatimiz çelinm iş oldu ­
ğu için, özgün enerjilerini yitirmişlerdir. İlgi baş­
ka yön e döndüğünde, daha ön ce uğraşılan n esne­
ler gölged e kalırlar. Bu kaçınılmazdır, çünkü b i­
linç aynı anda ancak ço k az imgeyi duru sayılacak
ölçü d e açık görebilir.
Unutulmuş olan tasavvurlar buna rağm en var­
lıklarını sona erdirm em işlerdir. Her istenildiğinde
yen iden üretilem eseler bile, bilinç eşiğinin altın­
da her zaman dururlar. Bazen yıllarca unutulmuş
oldukları halde, her an yeniden dışarı çıkabilirler.
Burada, bilinçle görü p işitmiş, sonrasm da ise
unutm uş olduğum uz şeylerden söz ediyorum . Ya­
nı sıra, ya dikkatimiz başka bir tarafa toplanm ış
olduğu ya da uyandırdıkları duyumsal uyarı b i­
linçli bir iz bırakam ayacak kadar zayıf olduğu
için, hiç dikkat etm ediğim iz birçok şeyi de g ö r­
m ekte, işitmekte, kokusunu ya da tadını almakta­
yız. Bilinçdışı o sırada gen e de durumun farkın-
Eskiden büyülenmek denilen aşırı
kitle histerisi olgularında akıl ve
normal duyum algısı gölgelenmiş
görünür. Bir Bali kılıç dansının
çılg ın lığı, dansçıların transa
girmesine ve hatta bazen silahı
kendilerine saplam alarına yol aça r
Isölda], Kimi modern dansların da
dans edenlerde benzer bir trans
durumu ortaya çıkardığı görülüyor
(sağda).
İlkellerde "büyülenme" bir tanrı ya da
cinin insan vücudunu ele geçirdiği
anlam ına gelir. Haitili bir kadın dinsel
bir ekstazda bayılmış (üst solda]. Tanrı
G he de ile büyülenmiş olan Haitililer,
(üst ortada ve sağda) daim a bu
pozisyonda, bacak ba cak üstüne almış
ve a ğ ız d a sigarayla görünürler.

Bugünkü Tennessee-ABD'de bir dinsel

tarikatta, şarkılar ve el çırpm alarla
histeri sağlanır; sonra insanlar zehirli
yılanları elden ele geçirirler (bazen de
bu sırada ölümcül ısırık yaralanm aları
olur] (solda).
dadır. B öyle eşik altı duyum sal algılamalar, gün­
delik yaşamımızda çok önem li bir rol oynarlar.
Bunlar bizi fark ettiğim izden çok daha fazla etki­
lem ektedirler. Ö ğrencilerinden biriyle derin bir
söyleşiye dalmış olarak yürüm ekte olan bir p rofe­
sör, buna iyi bir örnek anlatmıştı. Yürüdükleri sı­
rada düşünceleri, hiç beklenm edik bir şekilde,
çocu klu k anılarının saldırısıyla kesilmişti. Bu sap­
mayı kendisi bir türlü açıklayamıyordu. O anda
söylediklerinin hiçbiriyle bu anıların herhangi bir
ilintisi akla gelm iyordu. Etrafına bakm dığm da
tam bu anılar geldiği sırada bir köy evinin ön ü n­
den geçm iş olduklarım gördü. Öğrencisine, fante­
zilerin başladığı noktaya kadar geri dönm eyi
önerdi. Oraya vardıklarında burnuna bah çedeki
kazlardan yükselen koku çarptı. O anda, anıları­
nın canlanmasına y ol açanın bu koku olduğunu
anladı. Çünkü çocuklu ğu nda bir süre kazları da
olan bir köy evinde yaşamıştı. Onların tipik koku­
su, üzerinde unutulmuş gibi görünse de kalıcı
olan bir izlenim bırakmıştı. Gezinti sırasmda köy
evinin önünden geçerk en , bilinçdışı olarak koku­
yu fark etmiş, bu algılama, çoktan unutulmuş ç o ­
cukluk anılarını canlandırm aya yetm işti.
B öyle bir “anahtar sözcü k ” ya da “fün ye” etki­
si, tehlikesiz anıların olduğu kadar, nörotik sem p ­
tomların saldırısını da açıklar. Örneğin apaçık
sağlıklı, gayet iyi durum da gen ç bir kız bir b ü ro­
da ham aratça çalışmaktadır. Bir an sonra kor­
kunç bir baş ağrısı başlar ve çökkün bir görünüm
alır. Bilinçli bir şekilde algılamaksızın, o sırada
uzaktan ge çe n bir gem inin sis düdüğünü işitmiş-
tir. Bu da uzun zam andır unutmaya çalıştığı er­
kek arkadaşından ayrılışım arumsatmıştır. N or­
mal unutm adan başka, Freud bu tür h oş olm ayan'
ve aslında kurtulmak istenen anıların “unutuldu­
ğu ” sayısız olguyu tanımlamıştır. N ietzsch e’nin
dediği gibi, gurur y eterin ce inatçı olduğunda b el­
lek boyu n eğer. Böyle durumlarda psikolog “bas-|
tırılmış içerik”ten söz eder.
Bunu başka bir örnek daha iyi anlatabilir: İş­
vereninin başka bir kadın yardım cısını kıskanan
bir sekreter, adım listesine ço k açık şekilde işa­
retlediği halde, onu toplantılara davet etm eyi hep
Bu reklamda Volkswagen markasını
oluşturan oyuncak otom obiller okuyu­
cu üzerinde, kendi çocukluk anılarını
çağrıştıran "başlatıcı" etki ya p a b ilir­
ler. Bu an ıla r hoşsa, o zam an
olasılıkla ürün ve markayla bilinçdışı
bağlanırlar.
unutmaktadır. Bu ihm alinden dolayı hesap sorul­
duğu zaman tam am en “unuttuğunu” ya da “ dik­
katinin dağılmış olduğunu” bahane etm ektedir.
Unutkanlığının g erçek nedenini hiçbir zaman,
kendi kendine bile, itiraf etm ez.
İnsanların çoğu , istençlerinin gücünü, rolünü
abartırlar. Kendi kararlarına tam anlamıyla hakim
olduklarım ileri sürerler. Oysa amaçlanmış ve
amaçlanmamış olan eylem ler dikkatle ayrılmalı­
dır. Birinciler ego-kişilikten kaynaklanır. İkinciler
ise ego ile değil, onun “öbür yü zü ” ile ilişkili bir
kaynaktan gelm ek ted ir. S ek retere davetleri
unutturan da işte bu “ öbür yü z”dür.
Fark ettiğim iz ya da öğrendiğim iz şeyleri
unutmamızın birçok nedeni vardır. Bunları yen i­
den bilince çıkarmak için de çeşitli olanaklar b u ­
lunmaktadır. Buna bir örnek “kryptom nesie” ya
da “saklı olandan anılar”dır. Örneğin bir yazar,
ön ced en düşünülm üş olan bir plana göre yaz­
makta ve bir öykü geliştirm ektedir. N eden sonra
ansızm tem adan dışarı sıçrar. Ola ki aklına yeni
bir fikir gelmiş ya da yeni bir yan öykü canlanm ış­
tır. Kendisine bu değişikliğe neyin neden olduğu
sorulduğunda buna yanıt verem ez. Belki de ö n c e ­
den hiç bilm ediği bir m alzem e üretm ekte olduğu
halde bu değişikliği hiç fark etmemiştir. Kimi za­
man ise yazdıklarının, kendisinin hiç okum adığı­
na inandığı bir başka yazarm yapıtlarına belirgin
bir benzerlik taşıdığı görülebilir, gösterilebilir.
Ben buna N ietzsch e’nin “Böyle Buyurdu Zer-
d üşt”ün de çok dikkati çek en bir örnek buldum .
Yazar, 1686’dan kalma bir gem i seyir defterinde
yazılı olan bir olayı kelim e kelim e aynen aktar­
mıştır. Tam am en rastlantıyla bu denizci söylen ­
cesini, 1835’te, yani N ietzsche’nin yazdığından
yarım yüzyıl ön ce, yayınlanmış olan bir kitapta
okum uştum . Aynı bölü m ü “B öyle Buyurdu Z er­
d üşt’t e görünce, N ietzsch e’nin kendi diline hiç
uym ayan bu garip stile şaştım. N ietzsche’nin söz
konusu kitabı okum uş olduğundan, kendisi hiç
söz etm ediği halde, emindim. O zaman henüz ya­
şayan kız kardeşine yazdım. O, kendisinin ve ağa­
beyinin, ağabeyi henüz 11 yaşındayken, bu kitabı
gerçek ten okum uş olduklarım anımsadı. K onu­
dan, N ietzsche’nin bu öyküyü bilerek aşırmış ol­
duğunu çıkarsamak olanaksızdı. Bana kalırsa bu
öykü, aradan 50 yıl geçtik ten sonra yem d en bilin­
cinin odak noktasm a çıkıvermişti.
Şimdiye kadar bilinçdışm a ilişkin olarak söyle­
diklerim, yalnızca insan ruhunun bu karmaşık b ö ­
lüm ünün doğası, çalışma biçim i üzerinde soluk
bir taslaktan ibarettir. Yine de rüyalarımızın
spontan olarak üretildiği bu bilinçdışı ruh parça­
sının yapışım gösterm iş olmalıdır. Bilinçdışı mal­
zem e, akla gelebilen bütün dürtüler, impulslar ve
maksatlardan, rasyonel ve irrasyonel düşü n celer­
den, algılamalardan, sezgilerden, koşullardan,
mantıklı sonuçlardan ve her türlü duygudan olu­
şabilir. Bunların her biri ya da hepsi birden, kıs­
m en, bir süre için bazen de sürekli olarak bilinç-
dışında kalabilir.
Böyle bir m alzem e, çoğunlukla bilinç içinde
y er bulam adığından bilinçdışm a atılmıştır. Dü­
şüncelerim izin bazıları da duygusal enerjilerini
yitirerek bilinçdışm a düşerler, yani onlara artık
dikkat etm eyiz; çünkü ya giderek ilginç ve ön em ­
li olmaktan çıkmışlardır ya da onları gözüm üzün
önü n den uzaklaştırmak için belirli nedenlerim iz
vardır. Bu “unutm a” durum u gerçek te, bu yolla
bilincim izde yen i izlenim ve düşü n celere yer aça­
bilm ek için de bizim için son d erece gereklidir.
Aksi takdirde karşılaştığımız her şey bilinç eşiği­
nin üzerinde kalır, zihnimiz olağanüstü yüklen­
miş olurdu. Bu durum bugün oldukça bildik oldu­
ğundan çoğu kim se bunu yaradılışımızın bir par­
çası olarak kabul etm ektedir. Bilinçli içerik bi­
linçdışı içerisinde kaybolabileceği gibi, o zamana
kadar hiç de bilinçli olm ayan yeni içerikler de bi-
linçdışından bilince yükselebilir. Örneğin karan­
lık bir duygu bir şeylerin olduğunu, yakında su
yüzüne çıkacağım gösterir gibi olur; “havada bir
şeyler var”dır ya da “bir şeylerin kokusu alınmak-
ta”dır. Bilinçdışının sa d ece geçm iş olayların hur­ kanıtlarını doğa bilim lerinde de sanat tarihinde
da d ep osu olmayıp, gelecekteki ruhsal durumlar­ de bulabiliriz. Örneğin Fransız m atem atikçi Poin­
la düşüncelerin tohumlarıyla da dolu olduğunun care ve kim yager Kekul^ önem li bilimsel buluşla­
keşfi beni yeni bir psikolojik bakış biçim ine y ö n ­ rım çoğunlukla bilinçaltından gelen resim sel ve
lendirdi. Bu noktadan pek çok tartışmalar alev­ ani “açıklamalara” borçludurlar. Fransız filozof
lenmiştir. Ne var ki, uzak bilinçli geçm işten anıla­ D escartes’ın “mistik yaşantısı” dediği yaşantı da
rın yanı sıra tüm üyle yepyeni düşüncelerle yara­ onun şimşek gibi birden “bütün bilimlerin d ü ze­
tıcı fikirlerin de -o zamana kadar hiç bilinçlenm e­ nini” fark ettiği ben zer bir “vahiy”e dayanm akta­
miş düşünce ve fikirler- bilinçdışından gelişi, bir dır. İngiliz yazar R obert Louis Stevenson yıllarca,
gerçek olarak durmaktadır. Bunlar ruhun karan­ kendisinin “insan tabiatının iki yüzlü doğasına da­
lık derinliklerinden, lotus çiçekleri gibi yetişm ek­ ir güçlü duygusu”na uygun bir hikaye aramış, hiç
te, bilinçdışı ruhun son d erece önem li bir b ölü ­ beklem ediği bir anda “Dr. Jekyll ve Bay H yde”ın
m ünü oluşturmaktadırlar. Bunu gündelik yaşamı­ hikayesi kendisine bir rüyada belirivermiştir.
mızda, özellikle de sorunların şaşırtıcı yeni ön eri­ İleride böyle bir m alzem enin bilinçdışından
lerle çözülüverdiği durumlarda görüyoruz. Birçok nasıl yükseldiğini, hangi biçim de ortaya çıktığım
sanatçı, filozof ve doğa bilimcisi, en iyi fikirlerinin daha ayrıntılı olarak tanımlayacağım. Şimdilik,
bazılarını, bilinçaltından birdenbire çıkıveren bu yalnızca rüya im ge ve simgelerinin önem ine işa­
tür esinlere borçludurlar. Böyle zengin m alzem e ret etm ekle yetineceğim . Bunlar büyük olasılıkla,
bulunan damarı bulmak, felsefe, yazın, müzik ya daha ö n ce bilince hiç çıkmamış olan tüm üyle y e ­
da bilimsel buluşlara aktarmak, genellikle deha ni düşünceleri anlatmaktadırlar.
olarak adlandırüan şeyin bir belirtisidir. Bunun

196 Arom«li«rh» Sub#tMMa.

19. yüzyılda Benzol'un molekül
le h lo a a e n e K e tte ( e in e n a j m n e ir iı e h # D R in g ), d ie noefa a « e k i frrie
yapısını araştıran Alman kimyager
V e r w a n d U e h tA a e in h e lle n e n lb A J l.

Kekule düşünde kuyruğunu ağ zın a

__J P* alan bir yılan görmüştü. (Bu yüzlerce
o ffe n e K e tte . ge aa h la s a e n e K e tte . yıllık, eski bir simgedir; solda bunun IO
D ie s e A n a ie h t a b e r d ie C o n it it a t io n der aecha K o h le m to flk io -
nen b e lie b e n d e n , g e < -o h lo n e n e n K e tte w ir d v ie lle ic h t noch d e n tllo h c r 3. yüzyıldan yunanca bir el
w ie d e rg e g e b e n d u rc h fo lg e n d e g r a p h iie h e F o r m e l, in w e lc h e r d ie Kofclea-
ilo f f e lo m e ru n d and d ie T ie r V e rw a n d tio h a fta e ln h e lte n je d e « A lam ta
yazm asındaki resmi var.] Kendisi düşü,
d a ro h v ie r v o n ih m a a a la u fe n d e L in ie n d a r g e it e llt a io d :
"O rganik Kimya Ders Kitabı"nın (1 8 6 1 )
bir sayfasında (en solda] görüldüğü
g ibi, molekül yapısının kapalı bir halka
olduğu şeklinde yorumlamıştı.

Von d le a e r g e a o h l o ■■ e n e n K e tte le ite n ilo h non, w ie gle ich

a u ifD h r lio h e r g e ie ig l w e rd e n w ir d , e ile d ie V e rb in d u n g e n ab, d ie a u
g e w ö h n l i e f ela a ro m a tla c h e S u b a ta n ie n b e z e ic h n e t D ie o f f e n e K e tte Bir Avrupa karayolunda "Yaban
ia l v ie lle ic h t im C h ln o n , im C h lo r a n il und de n w e n ig e n K ö rp e rn ec ia -
n e h m e n . d ie i o b e id e n In n ä h e r e r B e z ie h u n g lie h e n . A u c h d ie *e K ö rp e r
Hayvan G eçişi" anlam ına gelen
können In d e a t a a f d ie g e io h lo n e n e K e lle b e z o g e n u n d v o n Ih r a b g ile ile l
w e rd e n , w ie d le i a p l f e r no e h e r ö r te r t w e rd e n u n ll.
alışılmış bir levha (sağda). Am a
sürücüler bir fil, bir gergedan ve hatta
IflB fi ln a lle n a r o m a lia o b rn V e rb in d u n g e n kann a lio , a ll g e m e in io h a ft- bir dinozor görüyor. Bir düşün, isviçreli
U che r K e rn , e in e a u i le c h a K o h le n a ln fla to n ie n b e lie b e n d e , g e ic fc lc u e n e
K e lle angenom m en w e rd e n , d ie n o c h ie c h a fr e ie V e rw a n d fic h » fl* e in h e i- ressam Erhard Jacoby tarafından
le n b e a itit. M an k ö n n te ile d u rc h d ie F o r m e l: Ö g A , a u id r t c k e n . ia
w e lc h e r A e in e n ic h t g e g k tllg le A ffln iiH i » d e r V e r w in d la c h a f lir ln h e li be­ yapılmış bu resmi, tam düş tablolarının
z e ic h n e t.
mantıkdışı, birbiriyle ilgisiz niteliğini
gösteriyor.
Rüyaların işlevi
Rüya yaşamımızın kökenlerine biraz ayrıntılı gir­
dim, çünkü burası çoğ u sim gelerin yetiştiği z e ­
mindir. Ne yazık ki rüyaların anlaşılması güçtür.
Daha ön ce de belirttiğim gibi, bir rüya bilinçle an­
latılan bir hikayeden tüm üyle farklıdır. Günlük
yaşamda ne anlatılmak istendiği ön ced en düşü ­
nülür, en etkili anlatım biçim i seçilir. Her şeyin
mantıklı bir sırada olmasına çalışılır. Eğitim g ö r­
müş bir insan, anlatımında bütün belirsizlikler­
den kaçınm aya çalışır. Rüyalar ise çok başka tür­
lü düzenlenm iştir. Çelişkili ve gülünç im geler rü­
ya göreni zorlar, norm al zaman duygusu tam a­
m en yiter. Alışılageldik şeyler bile şaşırtıcı hatta
tehdit edici bir görünüm kazanır.
Bilinçdışmın, içindeki m alzem eyi görünüşte
düzenli bir durum dan bu kadar farklı bir sırayla
oluşturması garip görünebilir. Bu da uyanık ya­
şamda düşüncelerim izi zorlayabilir. Ama rüyasın­
da bir anısı canlanmış olan herkes, normal insan­
ların rüyaları bu kadar gü ç anlaşılır bulmasının
ana nedeni olan söz konusu çelişkiyi fark e d e ce k ­
tir. Bunlar bilinçli deneyim lerinin koşullarında
hiçbir anlam taşımazlar. Bu yüzden de insan bun ­
lara ya hiç aldırmamak ya da bunların kendisini
şaşırttığını itiraf etm ek zorunda kalır. Görünüşte
düzenli olan yaşamımızda, ilişkili olduğum uz kav­
ramların hiç de sandığımız gibi kesin olmadığını
idrak etm ek, belki durum u kavramayı kolaylaştı­
rır. Tam tersine anlamları (v e duygu içerikleri)
onlara yakından baktıkça belirsizleşm ektedir.
Bunun bir nedeni, işittiğimiz, yaşadığımız her şe­
yin bilinçdışına geçebilm esidir. Bilincimizde sak­
layabildiğimiz, istediğim iz gibi yeniden üretebil­
diğimiz şeyler bile çoğu zaman bilinçdışı bir alt
renge sahiptir ve bu da kolaylıkla tasavvurumuzu
boyar. Bilinçli izlenimlerimiz kolaylıkla bilinçdışı
bir anlam kazanır, bu da bizim için ruhsal bakım­
dan önem taşır. Oysa bu anlamın da onun gele­
neksel anlamı bazen genişleten bazen silen y ö n ­
tem inin de hiç farkında olmayız.
 Elbette bu tür ruhsal alt tonlar kişiden kişiye amaçlarla kullanıldıkları sırada elbette bunun
değişir. Her birimizin kendi tasavvurlarımız var­ üzerinde durulmamaktadır.
dır. Bunları bireysel olarak kavrar, kullanırız. Kısacası, bilincim izdeki her kavramın ruhsal
Herhangi bir konuşm a sırasında “devlet” , “para” , çağrışımları da vardır. Böyle çağrışımların yoğ u n ­
“sağlık” ya da “toplu m ” gibi kavramları kullanı­ lukları (sö z konusu kavramın, bizim kişiliğimizin
yorsam dinleyicilerimin de bunlardan aşağı yuka­ bütünü için taşıdığı ön em e ya da bilinçaltında
rı benim anladığımı anladıklarını sanmaktayım. ilişkili olduğu başka fikirlere ya da kom plekslere
Ancak benim asıl anlatmak istediğim , burada bağlı olmak ü zere) değişebilir ama her durumda,
“aşağı yukarı” ile ortaya çıkan sınırlamadır. G er­ o kavramın “norm al” karakterini değiştirebilecek
çek te her sözcüğün her insan için, hatta aynı kül­ güçtedirler.
türe sahip olanlar için bile, az da olsa farklı bir an­ Bize olup biten her şeyin bu eşik altı yönleri­
lamı vardır. Bu farklılığın n edeni, bireysel bir çe r­ nin, gündelik yaşamımızda çok önem siz bir rol
çev e içine alınacak olan bir gen el kavramın daima oynadıkları sanılır. Oysa, psikologun bilinçdışının
bir parça da bireysel olarak anlaşılması ve u ygu­
lanmasıdır. Elbette, insanlar farklı politik, dinsel
ve psikolojik yaşantılara sahip oldukça bu farklı­
lık da büyür.
Kavramlar yalnızca sözcüklerle özdeş oldukla­
rı sü rece bu farklılık pek g öz e çarpmaz, önem li
bir rol de oynamaz. Ne ki tam bir tanımlama ya da
titiz bir açıklama zorunlu olduğu zaman, yalnız
entelektüel anlayışta değil, duygu yükünde de
söz konusu kavramın kullanımında da şaşırtıcı
farklar saptanabilir. Am a genellikle bu varyas­
yonlar bilinçdışı kalır, bu yüzden de algılanmamış
olurlar.
Bu tür farklılıkların, günlük kullanımda önem i
olmayan küçük anlam nüansları oldukları ileri sü­
rülerek, d elerleri küçüm senebilir. Ancak var ol­
dukları gerçeği, en doğal bilinç içeriğinin bile bir
parça belirsizlikle gölgelenm iş olduğunu bize g ös­
term ektedir. Örneğin olağanüstü dikkatle tanım­
lanmış bir felsefe ya da matematik kavramının bi­
le, içinde bizim koym uş olduğum uz anlamdan
fazlasının olmayacağına ne kadar emin olursak
olalım, tahmin edebileceğim izden daha zengin bir
içeriği vardır. Bu ruhsal bir olgudur ve bu niteli­
ğiyle kısmen gözden uzaktır. En basit sayılar bile,
genellikle bilinenden daha fazlasına sahiptirler.
Bunlar aynı zamanda m itolojik elemanlardır -Pi-
sagorculara göre hatta kutsaldılar-; ancak pratik
Mutfg<rt,s »*<

Düşlerin akıldışı fantastik özelliğine diğer Bir düş göreni bir ejderha kovalıyor; 15. "Zam an, kıyısı olm ayan bir ırmaktır", M a rc

örnekler (üst solda): Baykuşlar ve Yarasalar y y 'd a İtalyan keşiş Francisco C olonna'nın C hag a ll'in tablosu (üstte). Bu resimlerin,

düş kuran bir adam ın üzerinde uçuşuyorlar yazd ığ ı "Poliphilo'nun Düşü"nden bir balık, keman, saat ve sevişen çiftin

(1 8. yy Ispanyol ressam G o ya 'n ın fantezi (solda). birbiriyle ilgisiz sunumu düş niteliğindedir

gravürü).
 • •
• • •
• • • •

Bilinen sayıların mitolojik yom M a y a

kabartm alarında görünüyor. Zaman bölümleri
tanrılar olarak gösterilmiş (en üstte IS 7 3 0
dolayı). N okto piram idi (üstte). Pisagor
felsefesinin Tetraktys'ini gösteriyor. (İO 6 yy)
Bunda toplamı 10 eden, 1. 2. 3 ve 4
sayıları bulunuyor. 4 ve 10 Pisagor
tarafından tanrı sayılmıştır.
anlatım biçim leri ile karşılaştığı rüya analizinde
bunlar son d ereced e önemlidir; çünkü bunlar b i­
linçli düşüncelerim izin hem en hiç görülem eyen
köklerini oluşturmaktadır. Son d erece alelade
olan nesneler ve fikirler, bir rüyada bazen öylesi­
ne büyük bir anlam kazanırlar ki, rüyamızda ka­
palı bir kapıdan ya da geçip giden bir trenden
başka bir şey görm ediğim iz halde, çok rahatsız
uyanabiliriz.
Rüyadaki resimler, bilinçli gerçekteki kavram­
lara ve yaşantılara oranla, belirgin şekilde daha
sanatkârane ve canlıdırlar. Bu kısmen, sözü ed i­
len kavramların bilinçdışı değerlerinin rüyada or­
taya çıkışından ötürüdür. Bilinçli düşünüşüm üz
sırasında kendimizi çok daha az renkli rasyonel
saptamalarla sınırlarız. Renkler azalmıştır, çünkü
onların ruhsal çağrışımlarının büyük bir bölüm ü
absorbe edilmiştir.
Rüyalarımdan yorumlamakta güçlük çektiğim
birini anımsıyorum. Bu rüyada adamın biri ar­
kamdan sırtıma sıçramaya çalışıyordu. Bu adama
ilişkin olarak, bir keresinde bir sözüm ü yakalayıp,
bu sözün anlamını gülünçleştirerek değiştirdiğin­
den başka hiçbir şey anımsamıyordum. Am a bu
gerçekle, rüyamda sırtıma sıçramaya çalışması
arasında bir ilinti de kuramıyordum. Ancak m es­
lek yaşam ım da binlerinin, benim dediklerim i
böyle çevirm esi öylesine sık olmaktaydı ki bu tür
Yalnız sayılar de ğil taşlar ve a ğ a ç la r da
birçok insan için simgesel anlam
taşıyabilir. H indistan'da bir yolun yanına
yolcular tarafından dikilmiş olan büyük
taşlar, H indu'ların yaratıcı güç saydığı
Fallus simgesi Lingam'ı oluşturuyor (solda).
Batı A frika'da yerlilerin "ju-ju" ya da ruh
ağ acı dedikleri ve büyülü gücüne
inandıkları bir a ğ a ç (sağda).
davranışlara kızmam gerekip gerekm ediğini h e ­
m en hem en hiç düşünm em iştim . Duygusal tepki­
leri bilincin denetim i altında tutabilm ek oldukça
değerli bir özelliktir, bu rüya da bunu sağlamaya
yönelikti. Bunun için de Avusturya’da kullanılan
bir deyim i kullanmış dahası bunu görüntüsel ola­
rak sahnelemişti. Deyim “kamburuma -sırtıma-
çıkabilirsin”dir ve “hakkımda söylediklerin beni
ilgilendirm iyor” anlamına gelir.
Bu rüya temsili olarak tanımlanabilir, çünkü
söz konusu tem ayı doğrudan değil, ö n ce anlaya­
m adığım bir teşbih yoluyla dolaylı şekilde anlat­
maktadır. Bu sık olur. Am a bu, rüyaların maskeli
olduğu anlamına gelm ez; daha çok, duygu yüklü,
resim sel bir dili anlamaktaki yetersizliğimizi g ö s ­
term ektedir.
İnsanlarla gündelik ilişkilerimizde anlatımları­
mızın olabildiğince tam olmasını sağlamaya çalışı­
rız. Bunun için de dilimiz ve düşüncelerim izdeki
bütün fanteziyi siler ve b öylece, ilkel insanların
ruhlarında henüz ço k belirgin olan bir özelliği de
yitirmiş oluruz. Çoğum uz her n esneden, fikirden
gelen her türlü fantastik çağrışımı, bilinçdışınm
ço k derinlerinde gizlemiştir. Buna karşılık ilkel
insan, bu ruhsal özellikleri h ep algılamaktadır. O,
hayvanlara, bitkilere, taşlara öyle gü çler atfeder
ki, bunun anlaşılması bizim için olası değildir.
Afrikalı bir cangıl sakini bir g e c e hayvanını
gündüz vakti görü n ce, bunun aslında yalnızca g e ­
çici olarak bu kılığa girmiş olan bir büyücü oldu ­
ğunu “bilir” . Ya da buna bir çalılık ruhu ya da ka­
bile atalarından birinin ruhu olarak bakar. Bir
ağaç, ilkel insanın yaşam ında son d erece önem li
bir rol oynayabilir; çünkü ağaç onun ruhunu, se­
sini ele geçirm iştir ve bu insan, ağacın kaderini
paylaştığını gerçek ten hisseder. Güney A m eri­
ka’da kendilerinin kırmızı Arara Papağanı oldu k ­
larına yem in eden yerliler vardır. E lbette kendile­
rinin tüyleri, kanatlan ya da gagaları olmadığını
görm ektedirler. Ne var ki ilkel insanın dünyasın­
da nesnelerin, bizim “akıllı” toplam larım ızda ol­
duğu gibi keskin sınırları yoktur.
Psikologların ruhsal kimlik ya da “participati­
on m ystique” dedikleri şey bizim gerçekler dün­
yamızdan kaybolm uştur. Oysa tam da bu bilinçdı-
şı çağrışımlar, ilkel toplumların dünyasına böyle-
sine renkli ve fantastik bir görünüm kazandır­
maktadır. Bizler ise bu yönüm üzü öylesine yitir­
miş bulunuyoruz ki yeniden karşımıza çıktığında
da artık tanıyanuyoruz. Arada sırada görünür o l­
duğu zaman da bir şeylerin yolunda olmadığını
düşünüyoruz.
Garip, korkunç rüyalar, fanteziler hatta viz­
yonlardan yakınan pek çok zeki, eğitim görm üş
kişi bana danışmışlardır. Sanıyorlardı ki ruhça
sağlam olan kimse böyle rüyalar görem ez, hayal
Aslan maskesi lakmış bir büyücü. Bir
aslanı laklil etmiyor, kendini gerçek
bir aslan sayıyor. Kuş maskeli
Kongolu (s. 25 ) g ib i bu d a hayvanla
psişik olarak özdeştir (solda).
M odern, "akıllı" adam bu tür psişik
çağrışım lardan uzaklaşmaya
çalışmıştır. Am a bunlar buna rağmen
bilinçdışında yaşam ayı sürdürür.
Onun için bir kürek, bir kürektir ve
bir aslan d a yalnızca sözlükteki
karşılığı neyse odur (sağda).
gören kimse de mutlaka akıl hastasıdır. Bir teolog
bana bir kez, İlyas Peygam ber’in gördüğü hayal­
lerin aslında hastalık belirtileri olduğunu, Musa
ve öbür peygam berlerin ise “sesler” duydukların­
da aslında hallusine olduklarını söylemişti. K en­
disine de bir gün b öyle bir şey olduğunda onun
nasıl bir paniğe kapıldığını tahmin edebilirsiniz.
Dünyamızın görünüşte mantıklı olan düzenine o
kadar alışmışız ki, sağduyu ile açıklanamayan bir
şeyin olabileceğini düşünem eyiz bile. İlkel insan
böyle bir şok geçirdiğin deyse kendi ruh sağlığın­
dan değil, fetişlerden, ruhlardan ya da tanrılar­
dan şüphe eder.
Am a bu arada, ço k gelişmiş uygarlığımızın o r­
taya çıkardığı korkular, ilkel halkların cinlere
bağladığı korkulardan ço k daha tehlikelidir. M o­
dern insanın düşü n ce tarzı bana, kliniğimde g ö r­
düğüm, kendisi d e hekim olan, psikotik bir hasta­
mın durumunu anımsatıyor. Sabahleyin “Nasılsı­
nız?” diye sorduğum da, harika bir g e c e geçirdiği­
ni, g e c e b oyu n ca bütün gökyüzünü süblim eyle
sildiğini, ama bütün bu temizlik sırasında tanrının
izini görm ediğini söyledi. Bu durum da burada bir
n evroz ya da belki daha da kötü bir bozukluk o l­
duğunu düşünüyoruz. Tanrı ya da “ tanrı korku­
su” yerine anksiyetem iz ya da fobilerim iz var.
Duygular yerli yerinde, ancak objelerin adlarıyla
nitelikleri uğursuz şekilde değişm iş bulunuyor.
620 liq u e fy
iail, or lio n , /fan, n. a large, fierce, tawny, loud-roaring
i part animal of the cat fam ily, the male w ith shaggv
pment mane : (fig ) a man of unusual courage : (astron.)
inding the constellation or the sign L e o : any object of
ecome interest, esp. a famous or conspicuoua person
?e, an much sought after (from the liona once kept in
inked: the T ow er, one of the sights of L o n d o n ): an old
(elect.) Scots coin, with a lion on the obverse, worth 74
co ils: shillings Scot9 (Jam es V I . ) : —fern. U’ onesa.— ns.
:scrib- li'c n c e l, II o n c e lle , li'o n e l, (tier.) a small lion
:crtain used as a b earin g; li onet, a young lio n ; ll'o n -
j'tio n , h e a rt, one w ith great courage. — adj. U'on-
cm of h eart'ed.— ti. lio n -h u n ter, a hunter o f lio n i:
is sln g one who runs after celebrities.— v.t. ll'o n is e , to
series treat as a lion or object of in terest: to go around
irm in the sights o f : to show the flight« to.— n. U 'o n iam ,
[Prob. lionising: lion-like appearance in leprosy.— adjt.
1 (pi.), ll'o n -lik e , li'on ly.— lion’a provider, the jackal,
supposed to attend upon the lion, really his hanger­
Shak.) o n : -lion's share, the whole or « e a t e r o a r t :
A ziz Paulus, M esih'in görünüşünün gürü Javalı çiftçiler, tarlalarının kötü ruhlardan Ingiliz Jacob Epstein'in bir yontusu modern
karşısında yere kapanıyor (Italyan ressam korunması için bir horoz kurban ediyorlar. insanı mekanik bir canavar olarak gösteri­
C ara vagg io 'n un bir tablosundan, 16. yy] Böyle uygulam alar ilkellerin yaşamında yor. Belki bugünün "kötü ruhu' simgesi
(solda). esastır (üstte]. (üstte).

Bir felsefe p rofesörü kanser korkusu n eden iy­
le bana başvurm uştu. Düzinelerle röntgen filmi
aksini gösterm iş olduğu halde, kötü huylu bir tü­
m örü olduğu şeklindeki saplantısından acı çek i­
yordu. “ Bir şey olmadığını biliyorum; ama bir şey
bulunabilir ya!” diyordu. Kendisini bu varsayıma
götürm üş olan neydi? Bu varsayım, hiçbir bilinçli
düşü n ceye dayanmayan bir korkudan kaynaklan­
mış gibi görünüyordu. Hastalıklı düşünce b irden ­
bire bastırmıştı ve bu düşüncenin gü cün e karşı,
elinden hiçbir şey gelm iyordu.
Eğitimli bir insan için, kendisini bir ruhun ele
geçirm iş olduğunu kabul etm ek, ilkel insan için
olduğundan çok daha zordur. Kötü ruhların za­
rarlı etkileri ilkel bir toplum da en azından kabul
edilebilir bir hipotezdir. Am a uygar bir insan için,
derdinin kendi yanılgılarının oyunu olduğu dü­
şüncesini kabul zorunda kalmak alçaltıcı bir d e ­
neyimdir. Cin çarpm ası olgusu aslında hiç de kay­
bolm uş değildir; yalnızca başka türlü yorum lan­
maktadır.
İlkel ve m odern insan arasındaki bu tür kıyas­
lamaları, daha ileride de ayrıntıyla belirteceğim
gibi, insanın sem boller oluşturm a yeten eği ve rü­
yaların bu m alzem enin dışavurum yolu olarak o y ­
nadığı rol konusunda bir fikir verm ek içirt yapıyo­
rum. Kolayca saptanacağı gibi, birçok rüyada il­
kel varsayımlara, mit ve dinsel törenlere b en ze­
yen resimler, çağrışımlar bulunmaktadır. Bu tür
rüya im gelerine Freud “arkaik kalıntılar” diyordu.
Bu ad, insan ruhunda tarihsel gelişm eye direne­
rek yaşamda kalabilmiş ruhsal unsurlar anlamını
verm ektedir. Böyle bir tanımlama ise ancak bi-
linçdışııu bilincin bir takıntısı olarak ele alan biri­
si için tipik olarak kabul edilmelidir.
Benim daha ileri araştırmalarım ise böyle bir
bakış açısının savuııulamayacağını gösterdi. Ben,
bu tür çağrışım ve im gelerin, bilinçdışınm çok
önem li bir kısmını oluşturduklarını, her yerde,
hem bilgili hem cahil kimselerin rüyalarında g ö ­
rülebileceğini ortaya çıkardım. Bunlar hiç de can­
sız ve anlamsız artıklar değil, tam tersine çok
canlı ve etkili, t,anı da tarihsel niteliklerinden ötü ­
rü özellikle değerli öğelerdir. Bunlar bizim bilinç­
li, soyut anlatım yöntem im izle, daha ilkel ama da­
ha renkli ve daha sanatkârca bir anlatım yöntem i
arasında köprü oluşturmaktadır. Bu tarihsel ça ğ­
rışımlar, bilincin rasyonel dünyasıyla dürtülerim i­
zin dünyası arasındaki bağlantı halkasıdır.
Denetim altındaki düşüncelerle, rüya im gele­
rinin im paratorluğu arasındaki belirgin aykırılık­
tan söz etmiştim. Şimdi bu aykırılıklar için bir
başka neden daha ortaya çıkmaktadır. Uygar ya­
şamımızda birçok fikrin duygusal enerjilerini çal­
mış olduğum uz için bunlara tepki gösterm iyoruz.
Bu tür tasavvurları konuşm ada kullanıyor, başka­
ları kullandığında da belli bir tepki veriyoruz; an­
cak bunlar bizim üzerim izde özel bir izlenim bı­
rakmıyorlar. Davranışımızı değiştirebilm em iz için
belirli nesnelerin bizim üzerim izde daha güçlü bir
yoldan etki yapmaları gerekiyor. İşte “rüya dili”
bıı «tkiye sahip bulunuyor. Onun sem bolleri, dik­
katimizi çekm ek, bizi bakışımızı ona çevirm eye
zorlamak için henüz yeterin ce enerji taşıyorlar.
Bir hanımefendi, aklı başında gerek çelere kar­
şı goslerdigi budalaca önyargıları, inatçı karşı
koymaları ile tanınmıştı. Onımla her tartışma s o ­
nuçsuz biterdi. Bir g e c e rüyasında kendisini
önemli bir sosyal toplantıya katılmış olarak g ö r­
dü. Ev sahibi kendisini “Ne iyi ettiniz de geldiniz.
İki ruhlar vizyonu daha. A z iz Arıton'u
cehennem iblisleri kuşatıyor (üslte). (Alman
ressam G rünevvald’m bir tablosu. 6 . yy).
19. yüzyılın bir Japon Triptychon’unun
orta bölümünde öldürülen birinin ruhu
katilini çarpıyor (solda).
Amerikalı G ah an VVilson’un bir karikatürü
Kruşçev'in gölgesini canavar bir ölüm
makinesi olarak gösteriyor (sağda). Rus
dergisi "KrokodiT'deki bir karikatür
emperyalist batıyı, yeni bağım sız olan
Afrika halklarının bayraklarınca kovulan
hain kurt olarak gösteriyor (en sağda).
Dostlarınız sizi bekliyor” sözleriyle karşılıyor, bir
kapıyı açıyor, rüyayı gören hanım bir inek ahırı ile
karşılaşıyordu. Bıı rüya anlatımını bir aptal bile
kolaylıkla anlayabilir. Bu hanım ön ce, kendi uka­
lalığıyla alay eden bu rüyanın anlamını kabul et­
mek istem edi; fakat sonunda bu m esajı kabul e t­
m ekten başka çaresi kalmadı.
Biliııçdışımn bu tür belirtileri çoğ u insanın
sandığından daha önem lidir. Bilinçli yaşamımızda
çok çeşitli etkilere maruz kalıyoruz. Başkaları bi
zi kızdırıyor ya da sindiriyor, toplum yaşamımızın
olayları yönüm üzü saptırıyor. Bir dolu şey kişili­
ğimize' uygun olm ayan yollara girm em ize neden
oluyor. Bunların etkilerini algılasak da algılama-
sak da bilincimiz her seferinde rahatsız oluyor ve
bunlara karşı kendini pek savunamıyor. Bu, özel
likle dışadoııük ruhsal yönelişlere, dış olgulara
büyük önem veren kişilerde ya da küçüklük d uy­
gusu taşıyan, kendilerinden kıışkıı duyan kimse
le r c l e böyle oluyor.
Bilinç önyargılardan, yargılardan, fanteziler­
den ve iııfaııtil isteklerden ne kadar etkilenmişse,
nörotik bir dissosiyasyonun açıklığı o denli büyür
ve doğallıktan, sağlıklı dürtülerden o kadar uzak
bir yaşama götürür. Rüyaların genel işlevi rüya
malzemesini üreterek, gizlice bütün ruhsal den
geyi yeniden oluşturmak çabasından ibarettir.
Bııııa ben rüyaların armağan (ya da telafi) fonk-
siyoııu adını veriyorum . Örneğin kendi olanakla­
rının çok üstünde grandiyöz planlar yapan ya da
kendileri hakkında çok yüksek varsayımları, ger­
çek çi olmayan düşünceleri olan kimselerin, rüya­
larında çok sık uçm a ve düşm e görm eleri b öy le ce
açıklanabilir. Rüya, kişiliklerindeki eksikliği ta­
mamlamakta, onları gittikleri yolun tehlikelerine
karşı uyarmaktadır. Rüyanın uyarılarına kulak v e ­
rilmezse son uç g erçek kazalar olabilir.
Bir dizi kuşkulu girişimlere bulaşmış olan eski
bir hastam, bir tür telafi olarak, tehlikeli dağlara
tırmanmak için n ered eyse hastalık derecesin de
bir merak geliştirmişti. Böylelikle “kendini aşm a­
ya” çalışıyordu. Bir rüyasında yüksek bir dağın
doruğundan g e ce vakti boşluğa doğru adım attı­
ğını görm üştü. Bana bu rüyayı anlattığında yakla­
şan tehlikeyi hem en sezdim , dikkatli olmasını
söyledim . Hatta rüyasımn bir dağ kazasını haber
verdiğini de söyledim . Am a bu boşunaydı. Altı ay
sonra gerçekten “boşluğa yürüdü” . Tanık olan bir
rehber onu arkadaşıyla birlikte tehlikeli bir y e r­
den inerken görm üştü. Ö nden inen arkadaşı sağ­
lamca bir yere daha yeni tutunm uştu ki arkadan
inen hastam birden ipi bırakmış, rehberin sözle­
riyle “havaya basar gibi” adım atmış, arkadaşının
üzerine düşmüş, her ikisi de yuvarlanarak ölm üş­
lerdi.
Bir başka tipik olgu ise gururlu ve kibirli bir
hanımdı. Akla gelebilecek her türlü pis şeyin g ö ­
ründüğü çok çirkin rüyalar görm ekteydi. Bu rü­
yalar, hanımın sık sık yaptığı ve duygusal düşün­
celer kurduğu gezintilerle ilgili olmaya başladıkça
daha da tehdit edici hale geldi. Tehlikeyi fark e t­
tim, fakat hastam uyarılarıma aldırmadı. Kısa bir
süre sonra, orm anda bir sapık tarafından saldırı­
ya uğradı. Eğer sesine yetişen birkaç kişi olm a­
saydı belki de ölebilirdi.
Bütün bunların büyücülükle hiçbir ilgisi yo k ­
tur. Hanımın böyle bir tecavüz yaşantısı için gizli
bir isteği vardı; aynı şekilde dağcı da zorlukların­
dan kurtulabilmek için kesin çözüm ü bilinçdışı
olarak aramaktaydı. A ncak ikisi de bunun b edeli­
ni tam hesaplamamışlardı. Hanımın bir dolu k e­
miği kırılmış, öbürü ise bunu yaşamıyla ödem işti.
Rüyalar bu şekilde bazen bir olayı, durumu,
oluşundan çok daha ö n ce haber verebilir. Bunun
bir m ucize sayılması gerekm ez. Yaşamımızdaki
birçok krizin gerçek te ço k uzun bir geçm işi var-
Bugün bireylerin maruz kaldığı iki etki:
Reklam (bir Amerikan reklamı "hoş
yaşam "ı vurguluyor) ve siyasal
pro p a g a n d a (1 9 6 2 yılın d a bir
halkoyu için bir Fransız ilanı. Evet
oyunu isliyor fakat üzerine muhalefetin
H ayır'ı yapıştırılmış.) Bu ve benzeri
etkiler bizleri do ğ a m ıza uygun
olmayan bir tür ve biçim de yaşam aya
zorlayabilir. Bunun sonucu olan ruhsal
denge bozulm aları, bilinçdışı
tarafından yeniden dengelenm elidir
(solda).

Fener bekçisi. (Amerikalı Roland B.

VVilson'un bir karikatüründe.)
Yalnızlığı nedeniyle ruhça biraz
rahatsız; bilinçdışı bunu tam amlam ak
için hayali bir dost uydurmuş.
Karikatürün yazısında bu hayali dost
"Bili, yalnız bu kadar da değil; dün
kendimi kendi kendime konuşurken
buldum!" diyor (sağda).
A tina'nın kralı Aegis, Delfi bilicisine
soruyor (vazo resmi parçası).
Bilinçdışının mesajları, çoğunlukla
bilicinin söyledikleri g ib i gizem li ve
birden çok anlam lıdır (altla).
dır. Adım adım yaklaştığımız halde tehlikeyi fark
etmeyiz. Gene de bilincimizle algılayamadığımızı
çoğu zaman bilinçdışımız fark eder ve rüyaları­
mızla bildirir.
Rüyalarımız çok zaman bizi bu yolla uyarırlar;
ancak en az bir o kadar da bunu yapmadıkları
olur. Bu yüzden kendimizi, her seferinde bizi teh­
likelerden zamanında kurtaran güvenilir bir ele
bırakamayız. Ya da daha olumlu bir anlatımla, iyi
kalpli bir güç sanki bazen işe girişiyor, bazen ise
hiç karışmıyor gibidir. Bu esrarengiz el hatta
mahva giden yolu da gösterebilir; rüyalar arada
tuzak olarak ortaya çıkar, en azından böyle bir iz­
lenim de vardır. Rüyalar sık sık, Delfi bilicisinin
Kresus’a söylediği gibi davranmaktadırlar; Kre-
sus’a Halis Çayı’nı geçerse büyük bir krallığı yok
edeceği söylenmişti. Çayı geçip de savaşta ağır
bir yenilgiye uğradığında, kastedilenin kendi
krallığı olduğunu fark etti.
Uygarlığın topluma büyük kazançlar sağladığı-
ıu yadsımıyorum; ama bu kazançlar, tahmin ede­
meyeceğimiz kadar muazzam yitimlere de mâl ol­
muştur. İlkel ve uygar toplumları kıyaslamamın
amacı, bu kazanç ve yitimlerin bilançosunu gös­
terebilmektir. İlkel insan, modem torunlarından
daha fazla içgüdüleriyle hareket etm ekteydi. Bu
akıllı torunlar, kendilerini denetim altmda tutm a­
yı öğrendiler. Bu uygarlaşma sürecinde bizler gi­
derek bilincimizi, ruhum uzun dürtüsel katmanla­
rından ve hatta sonunda ruhsal fenom enlerin so­
matik tem elinden uzaklaştırdık. Bir şans olarak
bu tem elde yatan dürtüsel katmanları tümüyle
yitirmedik. Bunlar, bazen yalnız düşlerde belirse-
ler bile, bilinçdışımızın ana parçaları olarak dur­
maktadır. Sim gesel nitelik taşıdıkları için anlam­
ları hem en anlaşılamayan bu dürtüsel belirtiler,
rüyaların telafi işlevi olarak tanımladığım şeyde
önem li bir rol oynarlar.
Ruhsal sağlamlık ve aynı zamanda fizyolojik
sağlık için, bilinçdışı ile bilincin birbirine bağlı
olarak işleyebilm eleri gereklidir. Birbirlerinden
ayrılıp “ dissosiye” olduklarında ruhsal bir b ozu l­
ma ortaya çıkar. Rüya sem bolleri bu yüzden, dür­
tüsel olanın, ruhun akılcı yanına çıkarılmasında
en önem li haber taşıyıcılardır. Sem bolleri yoru m ­
lamak, dürtülerin unutulmuş dilini yeniden anla­
mayı öğrenen bilinci zenginleştirir. İnsanların ç o ­
ğu rüya yorum unu gereksiz bulur. Bunu ben D o­
ğu Afrika’da ilkel bir kabilede de gördüm . Yerlile­
rin rüya gördüklerini toptan yadsımalarına çok
şaşırmıştım. Ama dikkatli ve sabırlı konuşmalarla
onların da bütün öbür insanlar gibi rüya gördü k ­
lerini, ancak rüyaya hiç ön em verm ediklerini an­
ladım. “Normal insanların rüyalarının bir anlamı
yoktu r” dediler bana. Yalnızca kabile şeflerinin ve
büyücülerin önem li rüyalar gördüklerine inanı­
yorlardı. O rüyalar kabilenin yararınaydı, bu yü z­
den de çok değer veriliyordu. A ncak İngilizler o
ülkeye geldiğinden beri, kabile şefleri ve bü y ü cü ­
ler de artık rüya görm üyorlardı. B ölgedeki Kral
Naibi (İngiliz Yönetim M em uru) bu “büyük rüya-
lar’m yerini almıştı. Bir anlamda bu yerliler, anla­
madıkları için rüyalarım önem siz sayan m odern
insanlar gibi davranıyorlardı. A ncak uygar bir in­
san bile, tam olarak ammsamasa da bir rüyanın
kendi keyfini yükselttiğini ya da bozduğunu ba­
zen fark edebilir. O halde rüya, bilinçdışı olsa b i­
le, “anlaşılmıştır” . Bir rüya özellikle ço k derin iz
bırakır ya da yinelenirse, insanların ço ğ u ancak o
zaman bir yorum a ilgi duyarlar.
Burada uyarıcı bir şey belirtmeliyim: Ruhsal
durumları, rüyalarının yorum uyla tehlikeye d ü şe­
cek kadar bozuk olan kim seler vardır. Böyle bir
durum da, psikologun ço k özel bir özen, dikkat
gösterm esi gerekir.
A yrıca rüya yorum u için kullanıma hazır, sis­
tem atik bir yön erge, referans kitabı gibi satın alı­
nabilecek, belirli bir sim genin anlamına bakılabi-
lecek bir kılavuz olabileceğini sanmak da budala­
lık olur. Hiçbir rüya sim gesi, o rüyayı görm üş olan
kim seden ayrı ele alınamaz. Bu yü zden de genel
geçerliği olan bir rüya yorum u yoktur.
G erçi tipik, sık görülen rüyalar ve uçmak, d üş­
m ek, takip edilm ek gibi kimi tekil sim geler old u ­
ğu - b e n bunlara “m o t if’ dem eyi yeğ liyoru m -
doğrudur. Tipik bir çocu k su motif, insamn m ini­
cik ya da dev gibi büyük oluverm esi ya da bir du­
rumdan öbürüne geçiverm esi rüyasıdır. Bir kez
daha vurgulamalıyım ki bunlar yine de kendini
kendiliğinden açıklayan şifreler olarak görü lm e­
meli, rüyamn bütün kapsamı ile ele alınmalıdır.
 Durmadan yineleyen rüya, dikkat edilm esi g e ­
rekli bir olgudur. Genellikle bu, bilinçdışının, rü­
ya görenin yaşam varsayımındaki bir eksikliği b ü ­
tünlem e çabasıdır; ancak rüya, görenin travmatik
bir yaşantısından ileri gelebilir ya da önem li bir
olaydan ön ce d e olabilir.
Ben, evin varlığından o zamana kadar hiç ha­
berim olmayan bir bölüm ünü keşfetm ek biçim in­
de, yıllarca yinelenen bir rüya görm ekteydim . Bu
bazen, yıllarca ön ce ölm üş olan anne babamın
oturdukları ev oluyordu. Orada babamın balıkla­
rın anatomilerini incelediği bir laboratuvar kur­
duğunu ya da annem in hayaletlere özel bir otel
işlettiğini keşfediyordum . Çoğu zaman bu evin ta­
nımadığım bölüm ü, bana miras kalmış eski bir ya­
pıydı. Bu rüya dizisinde sonunda hiç tanımadığım
eski kitaplarla dolu eski bir kütüphane buluyor­
dum. Son rüyada, bu eski kitaplardan birini açtım
ve içinde şaşkınlık uyandıran sem bolik resim ler
buldum. Uyandığımda kalbim heyecandan çarpı­
yordu.
Bu son rüyadan bir süre ön ce bir antikacıdan,
ortaçağ simyacılarına ilişkin klasik koleksiyonlar­
dan biri için bir incelem e işi almıştım. Literatürü
incelerken, eski Bizans simyasına ilişkin olduğu­
nu sandığım bir ifade bulmuştum. Bunu in cele­
m ek istiyordum . Tanımadığım kitaba ilişkin rüya­
yı gördüğüm den bir hafta sonra kitapçıdan bir
paket geldi. İçinde 16. yüzyıldan kalma parşöm en
bir cilt vardı, içi hayranlık uyandıran sem bol re ­
simleriyle doluydu. H em en rüyamı anımsadım.
Simyasal sim gelerin yen iden bulunması, benim
psikolojik araştırmalarımda ço k önem li bir yer
tuttuğu için, durm adan yineleyen rüyanın m otifi­
ni anlamak zor değildi. Ev benim varlığımın bir
sem bolüydü. Tanımadığım yan yapı da yeni bir il­
gi, araştırma alanmın habercisiydi. Bunu bilincim
henüz bilm iyordu. O andan itibaren, otuz yıldan
beri, bu rüya bir daha görülm edi.

Jung'un (soldan 4 .) 1 9 2 6 yılınd a

i-y jig
K enya'daki Elgon Dağı yerlileriyle bir Y S T IC
fotoğrafı. Jung'un ilkel topluluklardaki .îroSSh
incelemeleri psikolojik buluşlarının
| » j m, İt p > .t\y.*r£ !X
birçoğunun temelini oluşturmuştur 2 2 a
(solda).
BOOK ■r=- * 5*353* >
“ i;U
s fttu İ r o i
j

j r c ’- tx c a . I

üjii . *

2500
■ iit-
İki rüya kitabı: Biri bugünün 3 İ. j.f n
Ingiltere'sinden, öbürü eski M ısır'd a n . 'J ,-

(Bu sonuncu yaklaşık İO 2 0 0 0 'd e n ,

en eski yazılı belgelerden biridir]. Bu
DKEAMS
tür hazır, kuralsı rüya tabiri değersizdir; EXPLAINED î»
¿ rt-ıM J
düşler son derecede bireyseldir ve
simgeleri tasnif edilem ez (sağda].
Bilinen büyüme düşlerine ünlü bir
örnek. "Alis H arikalar
D iy a rın d a 'd a n (1 8 7 7 ) bir resim
Alis'in, bütün evi dolduracak kadar
büyüdüğünü gösteriyor (en üstte).
19. yüzyıl Ingiliz ressamı W illia m
Blake'in bir resminde, aynı
derecede bilinen uçma düşü. Resim
başlığı; "O h, olm ayacak şeyler
düşlüyorum." (ortada)
Rüya analizi
Başlangıçta işaret ile sem bol arasındaki farktan
söz etmiştim. Bir işaret her zaman temsil ettiği
kavramdan daha azını içerm ektedir; buna karşılık
bir sem bol, daima ilk bakışta görülebilenden da­
ha fazla anlam taşır. A yrıca sem boller doğal,
spontan belirtilerdir; uydıırulam azlar. Kim se,
mantık yürüterek vardığı, az çok akılcı bir düşün­
ceye, sonunda sem bolik bir biçim verem ez. B öy­
le bir fikir, ne denli fantezi dolu olursa olsun, s o ­
nunda daima bilinçli bir düşün ceye bağlı bir işa­
ret olabilir; hiçbir zaman bilinm eyene işaret eden
bir sem bol haline gelem ez. Buna karşılık rüyalar­
da sem boller spontan olarak ortaya çıkarlar, çü n ­
kü rüyalar ııydurıılamaz, sad ece vuku bulurlar.
Bu yüzden de sem bol bilgimizin ana kaynakların­
dan biri olurlar.
Gene de sem bollerin yalnızca rüyalarda değil,
ruhsal bildirimlerin bütün öbür tiplerinde d e or­
taya çıktığını vurgulamak isterim. Simgesel dü ­
şünceler ve duygular vardır, sim gesel hareket ve
durumlar da vardır. Hatta çoğ u zaman cansız
nesneler bile bilinçdışm ın sim gesel m odelinde o l­
mak için davranır gibidirler. Sahibinin ölüm üyle
duran saatlere ilişkin pek çok rapor vardır. Bir ör­
nek, Büyük Frederik’in şatosunda, kralın öldüğü
an durmuş olan sarkaçlı saattir. Bilinen diğer ör­
C ansız nesneler de bazen simgesel
davranıyor g ib i görünür.
Büyük Friedrich'in saati, sahibi
1 7 8 6 'd a öldüğü sırada durmuştur.
Simgeler bilinçdışı tarafından
kendiliğinden üretilir (solda]. Eski
M ısır'd a yaşamın, evrenin ve insanın
simgesi olan Ankh (sağda|. Buna
karşılık havayolu şirketlerinin işaretleri
simge değil, bilinçli düşünülmüş
işaretlerdir (en sağda).
nekler ise birisi öldüğünde kırılan aynalar ya da
duvardan düşen tablolar, duygularında karmaşa
yaşayan birinin bulunduğu evin duvarlarında o r­
taya çıkan çatlaklardır. Kuşkucu olanlar b öyle ö y ­
külere inanmasalar da yalnız bu gerçek bile bu
tür raporların psikolojik anlamlılığını gösterm eye
yeter.
Ama birçok sem boller de vardır ki -k i bunla­
rın bazıları çok ön em lid ir-, nitelikleri ve kökenle­
ri bakımından yalnız bireysel değil, aynı zamanda
kolektiftirler. En başta dinsel im geler bu türe gi­
rerler. İnananlar bunların semavi kökenli oldukla­
rına, insanlara açıklanmış bulunduklarına inanır­
lar. Kuşkucularsa bunların uydurulm uş oldukları­
nı düşünürler. Her ikisi de haksızdır. Gene de
kuşkucuların, dinsel sem bollerin, kavramların,
yüzyıllar süren titiz bir çalışmanın ürünü olduğu
düşüncesi doğrudur. Ne var ki inananların, sem ­
bollerin kökeninin geçm işin derin gizinde göm ü ­
lü olduğu, bu n edenle hiçbir insandan kaynaklan­
mış olam ayacağı varsayımları da doğrudur. G e­
çek teyse bunlar “kolektif tasarımlar”dır. İnsanla­
rın en eski rüyalarına ve yaratıcı fantezilerine da­
yanmaktadırlar. Yani bu im geler anlık tezahürler­
dir, kesinlikle istençli uydurmalar değildir.
Bu gerçeğin, ileride daha detaylı açıklayaca­
ğım gibi, rüya yorum lam ayla önem li bir ilişkisi
vardır. Elbette, sim gesel olduğu düşünülen bir
rüya, neden olan düşüncenin zaten bilindiği, rü­
yada yalnızca kılık değiştirmiş olduğuna inanıldı­
ğında yapılacağından başka türlü yorumlanır. Bu
ikinci durum da rüyanın yorum unun pek anlamı
yoktur, çünkü sad ece zaten bilinm ekte olan orta­
ya çıkarılacaktır.
Bu n edenle öğrencilerim e her zaman “ S em b o­
lizm üzerine olabildiğince h er şeyi öğrenin. Ama
sonra bir rüyayı irdeleyeceğin izde hepsini yeni­
den unutun” diyorum . Uygulama için önem li olan
bu tavsiyeyi b en kendim de bir kural olarak kabul
ediyorum . Bu kural bana, bir başka insamn rüya­
sını, tam doğru olarak yorum layabilecek kadar iyi
anlamanın hiçbir zaman mümkün olm ayacağım
hatırlatmaktadır. Bu sayede kendi çağrışımları­
mın, tepkilerim in akışını yatıştırmaya çalışıyo­
rum. Yoksa bunlar, hastamın güvensizliğine, ka­
palılığına karşı egem enliği ele geçirebilirler. Bir
analist için, rüyanın özgün mesajını, yani bilinçdı-
şının bilince yaptığı katkıyı, olabildiğince tam bir
şekilde alabilmek çok önem li olduğundan, rüya
içeriğini büyük dikkatle incelem ek ön em taşır.
Freud’la birlikte çalıştığım sırada bu noktayı
özellikle belgeleyen bir rüya görm üştüm . Rüyam ­
Jung'un ebeveyni (sağda). Bu
sayfada anlatılan, Freud'la çalıştığı
sırada gördüğü düşün gösterdiği
g ibi, eski dinlere ve m itolojiye ilgisi
onu ebeveyninin dinsel
dünyasından uzaklaştırmıştı (babası
rahipti). Jung, 1 9 0 0 'd e psikiyatrisi
olarak bir akıl hastanesinde
çalıştığı Burghölzli'de (en sağda).
da “kendi evim de” imişim; 18. yüzyıl stilinde d ö ­
şenmiş büyük bir oturm a odasında bulunuyorum .
Anlaşıldığına göre birinci kattayım. Bu odayı da­
ha ön ce görm em iş olduğum a şaşıyorum, zemin
katın nasıl olduğunu merak ediyorum . M erdiven­
den iniyorum . Duvarları tahta kaplı, m obilyası 16.
yüzyıldan, hatta daha eskiden kalmış, oldukça ka­
ranlık bir odaya giriyorum ; merakım ve şaşkınlı­
ğım artıyor. Evi daha iyi görm ek istiyorum. Bu­
nun için bodrum a iniyorum , orada taş m erdiven­
lere geçilen bir kapı görüyorum . Bu m erdiven b ü ­
yük kubbeli bir yere çıkıyor. Burada döşem e iri
kesm e taşlarla kaplanmış, duvarlar da çok eski
görünüyor. Sıvaya bakıyorum , kiremit kırıntıla­
rıyla doldurulm uş olduğunu görüyorum . Bu du­
varların Rom a köken! i olduğu anlaşılıyor. Gittikçe
daha fazla heyecanlanıyorum . Bir k öşed e, kesm e
taşlardan birine takılı bir demir halka buluyorum .
Levhayı kaldırınca, daha dar bir taş m erdivenden
bir tür mağaraya giriyorum . Burası, içinde iki ku­
ru kafa, birçok kemik ve kırık testi parçalarıyla
dolu bir tarih ön cesi mezar. Sonra uyandım.
Freud bu rüyamı, benim özgün çağrışımlar ve
içerik incelem esi yöntem im le inceleseydi geniş
bir öykü bulabilirdi. Am a korkarım bunu, ancak
benim bir sorundan kaçışım olarak değerlendire-
çekti ki sorun aslında kendisindeydi. G erçekte bu
rüya benim yaşamımın, özellikle de manevi gelişi­
mimin bir özetiydi. İki yüzyıllık bir evde b üyü ­
müştüm, eşyamızın büyük bir kısmı üç yüzyıllık­
tı. O zamana kadarki en büyük manevi m aceram
Kant ve S chop en h au er’in felsefelerinin öğrenim i
olmuştu. Zamanın en büyük oluşum u Darwin’in
çalışmalarıydı. Daha kısa bir süre öncesine kadar,
ailemin ortaçağdan kalma, dünyanın hâlâ ilahi bir
kudret ve öngörü ile yönlendirildiği varsayımı ile
yaşamıştım. Bu dünya eskimiş ve geçilmişti. Hı­
ristiyan inancım D oğu dinlerinin ve Yunan felse­
fesinin tanınmasıyla göreceleşm işti. Bu yü zden
zemin katı böyle sessiz, karanlık ve görünüşe g ö ­
re insansızdı. O sıralarda tarih ilgim, anatomi en s­
titüsünde asistan olarak çalıştığım zamanki eski
uğraşım olan karşılaştırmalı anatomi ve p aleon to­
lojiden gelişmişti. Çok tartışılan Neandertal ada­
mı ve D ubois’nın P ithecanthropus’u beni h ey e­
canlandırmaktaydı. Rüyayla ilgili çağrışımlarım
bunlardı. Am a kafatasları, iskeletler ve cesetler­
den söz etm eye cesaret edem iyordum . Çünkü bu
temanın Freud için nahoş olduğunu öğrenm iş­
tim. Garip bir şekilde, benim kendisinin erken
öleceğini gördüğüm ü düşünüyordu. Bu sonucu,
1909’da A m erik a’ya gidişim izden ö n ce , B re-
m en ’de ünlü kurşun m ahzende mumyalanmış c e ­
setlere büyük ilgi gösterişim den çıkarmaktaydı.
Bu bakımdan düşüncelerim i ifade etm ekte
güçlük çekiyordum ; üstelik de daha kısa bir süre
ön ce, Freud’un ve benim psikolojik görüş açıları­
mız ve zeminlerimiz arasında aşüamaz bir u çu ­
rum bulunduğunu öğrenm iştim . Kendisine son
d e re ce garip geleceğin i tahmin ettiğim iç dünya­
mı açacak olursam, onun dostluğunu bütünüyle
yitireceğim den korkuyordum . Bu yü zden ona
“ serbest çağrışımlarım” hakkında bazı yalanlar
söyledim ; sapkın görüşlerim i açıklama zorunlulu­
ğundan kurtulmaya çalıştım.
Freud’a rüyamı anlattığım sırada içinde b u ­
lunduğum bu kıskacı böyle ayrıntılı olarak açıkla­
dığım için özür dilemeliyim. Gene de bu, bir rüya
analizi sırasında düşülebilecek tatsız durumlara
iyi bir örnektir. Pek ço k şey, analizi yapan ve ana­
liz edilen arasındaki kişisel farklılıklara bağlıdır.
Freud’un sorularına uygun yamtlar bulmaya
çalışırken, psikolojik anlayış üzerinde sübjektif
faktörün ne denli önem li rol oynadığının farkına
varmak beni birden ço k şaşırttı.
Bu duygu o denli baskındı ki, artık yalnızca
bu zor durum dan kurtulmaya çalışıyordum . O
yüzden de kolay yolu seçerek yalan söyledim . Bu
ne zarif ne de ahlaki bakım dan savunulabilir bir
şeydi, ancak aksi takdirde Freud ile kaçınmak is­
tediğim bir çatışm anın tam içine düşecektim .
Sezgisel düşü n cem , rüyam ın beni, yaşamımı,
dünyamı anlattığı, bir başkasının kendi n eden le­
riyle, kendi am acına uygun şekilde oluşturduğu
kuramsal bir yapıya karşı benim kendi gerçeğim i
gösterdiğiydi. Bu F reu d ’un değil, benim rüyamdı
ve işte o zaman birdenbire rüyamın ne anlama
geldiğini anladım.
Bu çatışma, rüya analizinde önem li bir nokta­
yı gösterm ektedir. Bu, öğrenilebilir bir teknik ol­
maktan çok, iki kişi arasında diyalektik bir alışve­
riştir. Mekanik bir teknik olarak ele alınırsa, rüya
görenin bireysel ruhsal kimliği yitip gider ve tera-
pötik sorun şu soruya indirgenmiş olur: Analist Tipler sorunu
ve rüya gören den hangisi öbürüne egem en ola­
caktır? Bu yüzden hipnotik terapileri bıraktım.
Kendi istencim i başkalarına dayatmak istem iyor­
Cansız nesnelerle ilgili varsayımların ileri sürüle-
dum. A m acım kişinin onur ve özgürlüğünü kısıt­
bildiği öbür bilim dallarından farklı olarak psiko­
lamadan, iyileşme sürecinin hastadan gelişm esini
loji, sübjektif kişiliklerinden soyutlanam ayan ya
sağlayabilmekti.
da herhangi bir yoldan kişiliksizleştirilemeyen in­
Birey tek gerçekliktir. Bireyden, H om o Sapi­
sanlar arasındaki canlı ilişkileri ele almaktadır.
ens üzerinde soyut fikirlere doğru ne kadar uzak­
Analist ve hastası, kişisel olmayan, objek tif tür­
laşırsak, hatalara düşm em iz o denli olasıdır. Bu
den özgün bir sorun üzerinde konuşmak istedik­
sosyal dönüşüm ler ve hızlı değişim ler çağında,
lerinde hemfikir olabilirler; ama gerçek ten anga­
tekillerin varlıkları hakkında olabildiği kadar çok
je olduklarında bütün kişilikleri tartışmaya katıl­
şey öğrenm ek, her zamankinden daha önemlidir.
mış dem ektir. Bir ileri adım ancak karşılıklı anlaş­
Dahası onun geçm işini de en az şimdiki durumu
ma sağlanırsa atılabilir.
kadar iyi anlamayı öğrenm ek zorundayız. Bu n e­
Sonuç hakkında objek tif bir hüküm verebilir
denle m itler ve sem bollerin anlaşılabilmesi son
miyiz? Ancak yargımızı bireylerin m ensup olduk­
d erece önemlidir.
ları sosyal çev red e geçerli olan ölçütlerle karşı­
laştırabilirsek! O zaman bile ilgili kişilerin ruhsal

ı »e h»5 * auıcr muo AU ÎH t F * C r * A KE AT UN M A M A T T I* O f m r

»f PUtitDTÎ. HİS Hf «Bur* uy Ht*} Htfl»* m UX*
1
F M IT U U V fV E * Y PûlttT 101TK n*T TV WU5H

M İ H fs FmftHfP His PöOT

' NOUJ H i M î * FflR. «JHAÎf Vffc,
i* m r um ıtr *
PCFIM
Amerikalı Jules Feiffer'in bir
WEA^ R E B U T T A l I CAM YA* « (MI karikatüründe bir dışadönük, çekingen
M İK T V * W ! ,
bir içedönüğü altediyor. Jung'un insan
"tip le rin e ilişkin bu kavramları
d o gm atik değildir. Ö rn eğin G an di
perhizkar, içedönük bir asker olduğu
kadar, politik, dışadönük bir önderdi
(sağda). Bir bireyin, kalabalıktaki
herhangi bir yüzü an cak a z çok
kategorize edilebilir (en sağda).
dengelerini -ru h sal sağlıklarını- hesaba katmak
zorundayız. Çünkü sonuç, bireylerin toplum un
normlarına ııyıım sağlamasını ayarlamak değildir.
Bu son d e rece doğadışı bir durum a yol açardı.
Sağlıklı ve normal bir toplum da genellikle insan­
lar, birkaç içgüdünün alanı dışında, birbirleriyle
tam uyuşamazlar.
Uyuşmazlıklar, toplumdaki ruhsal yaşamın ta­
şıyıcısı ve uyarıcısı olarak iş görürler ama amaç
uyuşmazlık değildir; uyuşm a da aynı şekilde
önemlidir. Psikoloji esas olarak karşıtların d en g e­
sine bağımlı olduğu için, karşıtı hesaba katılma­
mış olan hiçbir yargı kesin olarak kabul ('dilem ez.
Kısaca, ruhun ne olduğu üzerinde son sözü s ö y ­
leyebilm ek mümkün değildir.
Rüyalar bireysel olarak ele alınmayı gerektiri­
yorsa da psikolojinin gözlem leri sırasında topladı­
ğı m alzemeyi sınıflandırmak, açıklayabilmek için
bazı genel bölüm lem eler zorunludur. Elbette, çok
sayıda çeşitli olgu birbirleriyle kıyaslanmadıkça,
hiçbir psikolojik kuram form üle edilip öğretile-
mez. Çıkış zemini olarak her genel özellik kullanı­
labilir. Örneğin “dışadöniik” ve “içed ön ü k ” kim se­
ler ayırt edilebilir. Bu, yapılabilecek birçok gen el­
lem e olanağından yalnızca biridir. Analizi yapa­
nın, hastasından farklı bir tipte olmasının nasıl
güçlükler doğurabileceğini gösterm eye bu bile
yeter.
Derine inen her rüya analizi iki bireyin yüzleş­
m esine yol açtığına göre, her ikisinin ayııı zihni­
yet tipinden olup olmamalarının büyük bir fark
ortaya çıkarabileceği apaçık görünm ektedir. İkisi
d e aynı tipe aitse, büyük olasılıkla uzuıı bir süre
birbirleriyle iyi geçinebileceklerdir. Am a biri dı-
şadöııiik iken öbürü içedönü k ise, ikisinin birbiri­
ne zıt özellikleri, özellikle de kendi kişilik tipleri­
ni tanımıyorlarsa ya da kendilerinin zihniyetini
en doğru olarak kabul ediyorlarsa, bu oldukça
sert kişilik çatışmalarına yol açabilir. Dışadönük
olan, normal olarak çoğunluğun tutumunu b e ­
nimser, içedönük olansa bu tutumu reddeder. Bi­
risi için değerli olan öbürüne bazı durumlarda
hiçbir şey ifade etm ez. Freud bile, içedönü k ti­
pin, hastalıklı şekilde kendisiyle m eşgul oldu ğu­
nu ileri sürmüştü. Oysa kendini gözlem lem ek, ta­
nımak son d erece değerli ve önem li olabilir.
Bu tür farklılıkları rüya analizinde dikkate al­
mak zorunludur. Analizi yapanın, sırf psikoloji
kuramlarını bildiği ve belirli bir yöntem i edinmiş
olduğu için bir üstün insan olduğuna, olguların
üzerinde durduğuna inanılmamalıdır. Kuram ve
yön tem hiçbir zaman insan ruhunun bütününü
kavrayabilecek durum da değildir. Analizi yapan,
hastasının yaşayan bütününün karşısına, daha
çok kendi bütün kişiliği ile çıkmak zorundadır.
Analitik çalışma hastası için olduğu kadar, onun
için de bir sınavdır. Bu yüzden her ikisinin kişilik­
lerinin ahenk içinde bulunup bulunmadıkları
önem li bir rol oynar.
Dışadönükliik ve içedönüklük, insan davranı­
şının özelliklerinden yalnızca ikisidir. Bunlar ç o ­
ğunlukla kolayca tanınabilir. Ama örneğin dışa-
döniik kişiler yakından incelenirse, birçok bakım ­
"D aire" ya da "Psike Pusulası" başka
b irju n g ç u insan gözlem i türüdür.
Dairedeki her noktanın bir karşıtı
bulunur. Bir "Düşünmek" tipi için
"Duygu" yanı en a z gelişmiş olandır.
("Hissetmek" burada, neden öyle
olduğu irdelenmeksizin "bunun iyi
olduğunu hissediyorum" denildiğindeki
g ib i bir değerlendirm e işlevi
anlam ındadır.) Elbette her bireyde
işlevler üst üste kesişmektedir. Bir
"A lgılam a" insanında Düşünme ya da
Duygu yanları neredeyse aynı
derecede güçlü (ve "içe do ğm a" en
zayıf) olabilir.
lardan birbirlerinden farklı oldukları kısa zam an­
da ortaya çıkar. O halde dışadönüklük sad ece yü ­
zeysel bir belirtidir. Bu yüzden daha ep ey bir za­
man ön ce, insan bireyselliğinin sınırsız farklılıkla­
rını bir düzene sokabilm ek için başka tem el özel­
likler bulm aya çalıştım.
Birçok kimsenin akıllarını hiç kullanmayışları,
kullandıklarında da şaşılacak kadar budalaca kul­
lanışları beni hep etkilemiştir. Aynı şekilde, bir
sürü zeki kimsenin kendi duyu organlarını ne
denli az kullandıklarına da her zaman şaşmışım-
dır.
G ene bazıları, bir kez ulaşıldıktan sonra kesin­
likle kalıcıymış ve ne dünya ne de insan ruhu ar­
tık hiç değişm ezm iş gibi bir bilinç algılaması ile
yaşamaktadır. Bu kimselerin düş gü cü yok gibi­
dir. Kendilerini yalnızca duygusal algılamalarına
bırakmaktadırlar. Dünyalarında rastlantılara yer
yoktur ve “bugünlerinde” hiçbir gerçek “yarın”
bulunmaz. G elecek, geçm işin basit bir tekrarın­
dan ibarettir.
Burada okura, karşılaştığım birçok insanın
gözlem inden edindiğim izlenimin kısa bir görü n ­
tüsünü verm eye çalışıyorum . Çevrelerine uyum
sağlamak için başlıca zihinsel yetilerini kullanan,
Alg]lama
Hissetme Düşünme
Içed oğn
Düşünme
A lg ıla n ın Içed oğm a
Hissetme
yani düşünen insanlar bulunduğunu da gördüm .
Aynı ölçü de zeki olan başkaları ise yollarını hisse­
derek arayıp bulmaktadırlar. “Duygu” açıklanma­
sı gereken bir deyim dir. Örneğin “duyarlık” anla­
mında (Fransızca sentim ent gibi) duygudan söz
edilm ektedir. Bu sözcü k aynı zam anda bir sezgi
için de kullanılabilir. Ya da “bana öyle geliyor
ki...” anlamında da kullanılabilir.
Duygu sözcüğünü, “d ü şü n ce”nin karşıtı olarak
kullandığımda, hoş ya da nahoş, iyi ya da kötü gi­
bi bir değerlendirm e biçimini kastetm ekteyim .
Bu tanıma göre duygu, istenç dışı gelen bir em os-
yon değil, tıpkı düşü nce gibi rasyonel, yani d ü ze­
ne sokan bir işlev, buna karşılık sezgi ise irrasyo­
nel, yalnızca algılayan bir işlevdir. Sezgi, “ön sezi”
olarak, istençli bir aksiyonun ürünü değil, iç ve
dış durumlara bağımlı, istenç dışı bir olaydır. Sez­
gi daha ço k ruhsal değil de fiziksel n edenlerden
ileri gelen, objektif uyaranlara bağlı irrasyonel bir
olgu, duyumsal bir algılama gibidir.
O halde, bilincin yönelim için kullandığı yar­rın, rüya göreninkiyle ayııı olduğunu sanırız. Bu
dım cı araçlar gerçek te dört işlevden ibarettir:
Duyum (yani duyumsal algılama) bir şeylerin var
olduğunu, düşünce bunun ne olduğunu, duygu
bunun hoş ya da nahoş olduğunu söyler ve sezgi
de onun n ered en gelip n ereye gittiğini belirtir.
E lbette insan davranışlarının bu dört belirtisi, da­
ha birçokları arasında dört noktadır (diğerleri ör­
neğin istenç gücü, m izaç, varsayım gücü, bellek
v b ) . Bunlar hiç de kesin olarak alınmamalıdırlar,
ancak basit oluşları sınıHandırılabilmeleri için ni­
rengi noktası olarak alınmalarını sağlıyor. Bunla­
rı, özellikle de çocukların anne babalarını, kadın­
ların kocalarını tanımalarını istediğim de kullan­
mak için çok faydalı buluyorum . Kendi önyargıla­
rımın anlaşılabilmesi için de bu belirgin noktalar
faydalıdır. O halde, bir başkasının rüyasını anla­
mak istiyorsa, insanın kendi ön kabullerini feda
etm esi gereklidir. Bu da hiç kolay değildir, tersi­
ne ahlaki bir gerilimi gerektirir. Ama analizi ya­
pan, kendi konum unu eleştirel olarak aydınlata­
bilmek için zahm et etm ezse ve bunların gö re ce li­
ğini kabul etm ezse, ne hastasının ruhsal durumu
hakkında yeterli bilgi alabilir ne de onun varlığını
yeterin ce derin bir bakışla görebilir. Hastadan,
analizi yapanın görüşünü dinlem esi ve ciddiye al­
ması beklenir. Hasta da aynı şeyi hekim den bek-
leyebilm elidir. Böyle bir ilişki vazgeçilem ezdir.
Am a gen e de analizi yapanın bazı kuramsal bek­
lentilerin yerine getirilmiş olduğu düşüncesinden
çok , iş bir şeyi hastanın gerçek ten anlayabilmesi­
ne gelip dayanır. Hastanın analizi yapana karşı di­
renci mutlaka yanlış olmayabilir; hatta hastada
bir şeylerin “aydınlanmadığının” kesin belirtisi
sayılmalıdır. Ya hasta henüz o noktaya ulaşma­
mıştır ya da yorum doğru değildir.
Başka insanların rüya simgelerini yorumlama
çabalarımız sırasında çoğunlukla, anlayışımızdaki
kaçınılmaz boşlukları projeksiyonlarım ızla d ol­
durm a eğilimimiz bizi engeller. Yani analizi yapa­
nın algılamalarının, bunlardan çıkardığı sonuçla­
yanılgı kaynağını ekarte edebilm ek için, daima
rüya ilişkisiyle sıkı tem asta kalmakta ve rüyalar
üzerinde her türlü kuramsal tahmini karıştırma­
makta ısrar ediyorum . E lbette rüyaların belirli bir
anlamı olduğu varsayımı bunun dışında kalır.
Bütün söylediklerim den, rüyaların yorum la­
nabilmesi için her zaman geçerli bir kuralın ileri
sürülem eyeceği açıkça görülm üş olmalıdır. Rüya­
ların bütün işlevinin, bilinçteki bazı eksiklik ve
çarpıklıkları telafi etm ek olduğunu belirttiğim de,
bu düşüncenin özgün rüyaların özelliklerine son
d e re ce verimli bir kapı açabileceğini söylem ek is­
tiyorum. Bazı olgularda bu işlev son d e re ce açık
olarak görülebilm ektedir.
Hastalarımdan biri kendini çok beğen m ek tey­
di. Tanıdıklarının, onun bu kendini beğenm işliği­
ne sinirlenm ekte olduklarını da fark etm iyordu.
Rüyasında bir çukurda debelen ip duran bir serse­
ri gördü. Rüyasındaki bu görüntüyü, “ İnsanın bu
denli alçalması ne kadar çirkin!” diye yorum lu-
yordu. Bu rüya, bu sevim siz görüntüyle, rüya g ö ­
rene, kendi işleri üzerine daha az böbürlenm esini
anlatmaya çalışıyordu. Aynı zamanda bir şey da­
ha ortaya çıktı; adamın yıkılmış olan, alkolik bir
kardeşi vardı. Rüyanın ortaya çıkardığına göre
hasta, dıştan tep ed en bakan tutumuyla, içinden
Bu, hastanın aşağılık duygularını üretmişti. Far­
kında olmadığı bu hezeyan, onun kendini çe v re ­
sinin gerçeğin d en izole etm esine yol açmış, baş­
kaları için zorunlu olan görevlerden d e kaçınabil­
mesini sağlamıştı. Böylelikle bu yüksek davranış­
larının gerçek büyük başarılarından ileri geldiğini

kardeşini kom panse etm ekteydi. ne başkalarına ne de kendine ispat etm ek zorun­
Bir başka olguda psikoloji bilgisiyle çok gurur­ daydı. Böylelikle tehlikeli bir oyun oynuyordu.
lanan bir kadın rüyasında h ep bir başka kadını Rüyalar da çift anlamlı bir yoldan bunu hatırlat­
görm ekteydi. G erçekte ise bu kadınla karşılaştı­ maya çalışıyorlardı. N apolyon ve Büyük İskender
ğında onu hiç mi hiç sevm em iş, onu kibirli, aşağı­ ile çok ahbap bir p ozisyon da olmak, tam da kü­
lık, hilekâr biri olarak algılamıştı. Oysa rüyasında çüklük kom pleksi tarafından üretilebilecek tür­
bu kadın bir kız kardeş gibi dost ve sevimli görü ­ den bir fantezidir. Denilebilir ki, rüya ne kastetti­
nüyordu. Hastam, gerçek te tahammül edem ediği ğini neden açık ve doğrudan söylem iyor?
birisini n eden bu denli iyi gördüğünü bir türlü an- Bana da bu sık sık sorulmuştur. Kendim e de
layamıyordıı. Rüyaları ona, öbür kadına çok b en ­ bu soruyu sorarım. Rüyaların kesin ve tanımlayı­
zeyen bir yanıyla gölgelenm ekte olduğunu anlat­ cı bilgi verm ekten kaçınmak için neler çevirdikle­
maya çalışıyordu. Kendisini çok iyi tanıdığını sa­ rini, asıl noktayı nasıl açık bıraktıklarım görm ek
nan hastam, aslında rüyanın kendisinin iktidar beni her zaman şaşırtır. Freud psikenin, “sansür”
kom pleksini gösterm eye çalıştığını anlamakta adını verdiği özgün bir işlevi olduğunu varsayı­
güçlük çekiyordu. yordu. Rüyadaki im gelerin sansür yoluyla, rüya
G özden kaçırdığımız, küçük gördüğüm üz, bas­ gören bilinci rüyanın gerçek objesinden saptıra-
tırdığımız yalnızca kişiliğimizin gölged e kalan ta­ bilınek için böylesine bükülüp, tanınmaz dahası
rafı değildir. Olumlu özelliklerim ize de sık sık ay­
nını yaparız. Çok mütevazı ve çekingen görünen,
sempatik davranışları olan bir adamı anım sıyo­
rum. En arkada olm aya her zaman razıydı, ama
fark edilm eden hep orada bulunmaya özen g ö ste ­
riyordu. Kendisine bir şey sorulduğunda daima
bilgisi vardı, ne ki düşüncelerini kabul ettirm ek
için bir çabası olm uyordu. Yalnızca zaman zaman
belirli bir konunun daha yüksek bir d üzeyden ele
alınmasının daha iyi olacağım belirtm ekle yetini­
yor, bu noktada da açık konuşm uyordu. Rüyala­
rında hep, N apolyon ya da Büyük İskender gibi
önem li kişiliklerle karşılaşıyordu. Bu rüyalar apa­
çık, bir aşağılık kom pleksini kom panse etm ek tey­
di. Am a bunların bir başka anlamı daha vardı.
“Böyle ünlü ziyaretçilerim olduğuna göre, nasıl
biri olmalıyım b e n ?” diye soruyordu rüya. Rüya­
lar gizli bir büyüklük hezeyanını gösterm ekteydi.
yanıltıcı hale getirildiğini ileri sürüyordu. E leşti­
rel düşünceleri rüya gören den saklayarak onun
uykusunu korumaktaydı. Aynı zamanda hoş ol­
mayan anıların anımsanmasının uyandıracağı ş o ­
ku da engellem ekteydi. Ben bu konuda çok kuş­
kuluyum, çünkü rüyalar en az o sıklıkla uykuyu
bozarlar da. Daha çok , bilince yaklaştıkça psike-
nin bilinçdışı içeriği tanınmaz hale geliyor gibidir.
Bilinçsizlik durum unda düşünce ve imgeler, bi­
linçli halde olacaklarından daha düşük bir geri­
limle saklanmaktadır. Bilinçaltındayken düşü nce
ve im geler duruluklarını, keskinliklerini yitirm ek­
tedirler. Birbirleriyle ilintileri daha az düzenlidir;
daha çok analojilerden ibaret olup, daha az rasyo­
nel ve bu yüzden d e anlaşılmazdırlar. Bu durum
ister yorgunluk ister ateş ya da zehirlerle ortaya
çıkmış olsun, bütün rüyaya b enzer durumlarda
görülebilir. Am a herhangi bir şey bu im gelere da­
ha güçlü bir gerilim yüklerse, daha az bilinçsiz
hale gelirler. Böylelikle bilinç eşiğine ne denli
yaklaşırlarsa, kenarları o denli keskinleşir.
N e w York kenar mahallesinde
tamamen bitmiş bir içici. ("O n the
Bowery" filminden; 195.5). Boyle bir
figür kendini diğerlerinden üstün gören
bir adam ın düşünde görünebilir.
Böylelikle onun bilinçdışı bilinçli
tutumunun tek yönlülüğünü kompanse
eder (solda).
"Kabus". İsviçreli ressgm H einrirh
Füssli'nin tablosu (1 8. yy). H erhalde
herkes bir kez düşünde korkarak
uyanmıştır. Düşlerimizin bilinçdışının
içeriği karşısında güvende olm a dığ ı
anlaşılıyor (sağda).
Rüyaların n ed en çoğunlukla analojilerle anla­
tım yolunu seçtiğini, bir rüyanın n eden bazen
öbürünün üzerine geçtiğini, uyanık yaşamımızın
mantığını, zaman ölçüsünü neden izlem ediğini bu
gerçek ten yola çıkarak anlayabiliriz. Rüyaların al­
dıkları biçim bilinçaltı için uygundur, çünkü bun ­
ların yapıldığı m alzem e, bilinç eşiğinin altında
tam olarak bu şekilde korunmaktadır. Rüyalar
uykuyu, E reud’un “kabul edilem ez dilek” dediği
şeyden korumazlar. Onun “kılık değiştirm e” ola­
rak tanımladığı, aslında bütün uyaranların biliııç-
dışında aldıkları biçim dir. O halde, bir rüya hiçbir
açık fikir ortaya çıkaramaz. Böyle yapm aya başlar
başlamaz rüya, rüya olmaktan çıkar, çünkü o za­
man bilinç eşiğini aşmış olur. Bu yüzden rüyalar,
bilinç için önem li olan noktaları atlayıp, daha çok
bilincin kenar alanlarını, tam da yıldızların bir gü ­
neş tutulması sırasında ortaya çıkan zayıf ışıkları
gibi ortaya çıkarırlar.
Rüya sem bollerinin büyük bölüm ünün, bilinç­
li denetim olanaklarından kaçman bir psikenin
gösterileri olduğu unutulmamalıdır. Anlam ve muna, yani egosunun durum una bağlıdır. Eğer

am aca uygunluk yalnızca bilincin öncelikli hakkı rüya gören kendi değerini olduğundan yüksek
değildir. Anlam ve am aca uygunluk, bütün canlı konum landırıyorsa, düşüncelerin çağrışımıyla el­

doğada vardır. Organik ve psişik gelişim arasında de edilen materyale bakarak, rüya görenin hayal­

ilkesel olarak bir farklılık yoktur. Bir bitkinin çi­ lerinin ne kadar uygunsuz ve çocu k ça olduğu,

çek açması gibi, psike de simgelerini ortaya çıka­ bunların ebeveynine eşit ya da onlardan üstün o l­

rır. Her rüya bu sürecin bir kanıtıdır. duğu şeklindeki çocu klu k dileklerine ne kadar

İçgüdüsel güçler, her türden sezgi, dürtü ve bağlı olduğu kolaylıkla gösterilebilir. Buna karşı­

öbür anlık süreçler gibi, rüyalar yoluyla da bilin­ lık eğer bir değersizlik duygusunun rüya görenin

cin işlevlerini etkilem ektedirler. Bu etkinin olum ­ kişiliğindeki her olum lu yön ü boğduğu bir aşağı­

lu mu olum suz mu olacağını, bilinçdışımn o sıra­ lık kom pleksi söz konusuysa, o zaman kendisine

daki içeriği tayin eder. Bilinçdışı norm alde bilinç­ ne kadar çocu ksu , gülünç ve şaşkın olduğunun

li olması gereken birçok şey içeriyorsa, o zaman açıklanmasıyla daha da alçaltmak son d erece

işleve olum suz bir etki yapabilir. G erçek içgü d ü ­ yanlış olur. Bu onun aşağılık duygusunu korkunç

lerle ilgisi olmayan, varlıklarını ve ruhsal ön em le­ tırmandırır, üstelik tedaviye karşı hiç hoş olm a­

rini, bastırılma ya da kaale alınmama yoluyla bi­ yan, gereksiz bir direnç ortaya çıkarır.
linçdışı kılınmış olmalarına borçlu olan m otifler Her duruma uygulanabilecek hiçbir psikotera­

ortaya çıkar. Normal bilinçdışı psikcyi b öy lece pi tekniği ya da öğretisi yoktur, çünkü tedaviye
doldurur ve onun tem el sem bol ve motifleri ifade alman her olgu özeldir ve kendi koşullarına sahip­

etm e eğilimini kısıtlamış olurlar. Ruhsal bozuk­ tir. Dokuz yıl boyu n ca tedavi etm ek zorunda kal­

lukların nedenleriyle uğraşan bir analizci için, dığım bir hastamı anımsıyorum. Yıırtdışında ya­
hastalarından neyi istem edikleri ya da neden şadığı için onu yılda yalnız birkaç hafta görebili­

korktukları hakkında gönüllü bir açıklama almak yordum . Daha en başından beri onun zorlukları­

önemlidir. nın n erede olduğunu biliyordum ama gerçeğ e

Bu yön tem kiliselerdeki, çağdaş psikolojik yaklaşmak için en küçük bir girişimin, aramızda

tekniklerin bazı bakımlardan taklit ettikleri, gü­ tam bir kopm aya neden olacak şiddetli bir savun­

nah çıkarmayı andırır. Bununla birlikte uygula­ ma reaksiyonuyla karşılaşacağını da fark etm iş­

mada, aşırı aşağılık kom pleksinin ya da karakte­ tim. Hoşuma gitse de gitm ese de ilişkimizi koru­
rin ciddi güçsüzlük hislerinin, hastanın kendi y e ­ mak için elim den geleni yapmalı, rüyalarıyla d es­
tersizliği ile doğrudan karşılaşabilmesini çok zor­ teklenen ve konuşmalarımızı nevrozunun kökle­

laştırdığı hatta olanaksızlaştırdığı görülür. Bu rinden uzaklaştıran sapmalarını izlem eliydim .

yüzden çoğunlukla, başlangıçta hastaya pozitif Konudan o kadar uzaklaşıyorduk ki, kendimi sık

görüşler verm eyi daha faydalı buluyorum ; b ö y le ­ sık hastamı yanıltmakla sııçluyordum . Onu sert

likle hasta, acı verecek bilgilere ulaştığında ken­

disine yardım ed ecek bir güven duygusu kazan­
mış olur.
Örneğin bir kim senin kendisini İngiltere Krali-
çe si’yle çay içerken ya da Papa’yla ahbaplık ed er­
W a lte r M itly'n in kendi küçüklük
ken gördüğü bir “kendini yü celtm e” rüyasını ele duygusunu kompanse ettiği kahramanlık
alalım. E ğer rüya gören şizofren değilse sim gele­ düşleri (1 9 4 7 'd e James Thurber'in bir
öyküsünden çevrilen bir filmden) (sağda).
rin pratikteki yorum u onun o andaki ruhsal duru­
bir şekilde kendiyle yüzleştirm ekten beni alıko­
yan tek şey durum unun yavaş yavaş düzelm ekte
oluşuydu.
Sonunda, on uncu yılda hasta iyileşmiş old u ­
ğunu, bütün nörotik belirtilerden kurtulduğunu
bildirdi. Şaşırmıştım, çünkü kuramsal olarak du ­
rumu iyileşem ezdi. Benim şaşkınlığımı fark etti­
ğinde gülüm seyerek “ Size her şeyden ön ce du­
yarlılığınız ve bitm eyen sabrınız için teşekkür e t­
m eliyim ” dedi; “çünkü nevrozum un utanç veren
nedeniyle başa çıkm am da bana siz yardım ettiniz.
Şimdi artık size buna ilişkin her şeyi söyleyebile­
cek durumdayım. Bunu, yapabilseydim , daha ilk
buluşm am ızda size söylerdim . Am a bu benim si­
zinle olan ilişkimi m ahvederdi; o zaman b en ne
olurdum ? On yıl b oyu n ca size güvenm eyi öğren ­
dim; güvenim geliştikçe durum um da düzeliyor­
du. Bu uzun süreçte kendim e güvenim i geri ka­
zandım. Artık beni hasta eden sorunu konuşabi­
lecek kadar gü çlüyüm .”
Ardından sorununu bana bütün çıplaklığıyla
açıkladı. İtirafı, tedavinin neden böyle garip bir
yoldan yürüm esinin zorunlu olduğunu gösteri­
yordu. Başlangıçtaki şok o denli ağırdı ki hasta
bunu tek başına taşıyamıyordu. Bunun için bir
başka insanm yardım ına gereksinimi vardı. T era­
pinin görevi de bir klinik kuramın ispatından çok
daha önem li olan güven ilişkisine yavaş yavaş
ulaşmaktı.
Buna b enzer olgulardan, yöntem im i hastaların
gereksinim lerine uydurmayı, özgün bir olguda
belki hiç kullanılamayacak olan genel kuramsal
konulara fazla dalmam ayı öğrendim . İnsan doğa­
sı hakkında altmış yıllık pratik deneyim le elde
edilmiş bilgilerim, bana her olguyu yeni bir olgu
olarak ele almayı, daima bireysel bir yaklaşıma
çabalamayı öğretm iştir. Bazen çocu k su olgu ve
fanteziler üzerinde derinlem esine incelem elerde
bulunmaktan çekinm em , hem en arkasından gene
en yukarıdan başlarım; bu beni kenarda k öşede
kalmış metafizik spekülasyonlara götürse bile!
Her şey, hastanın özgün dilini öğrenm eye, onun
bilinçdışım , kendisinin el yordam ı ile gün ışığına
çıkarabilm eye bağlıdır. Bazı olgular şu, öbür olgu-
G o ya tarafından yapılm ış olan "Tımarhane". Sağ
taraftaki "Kral" ve "K ardinal" dikkati çekiyor.
Şizofreni sıklıkla kendini yüceltme biçim ini alır.
lar ise bu yöntem i gerektirebilirler. Bu, özellikle
de sem bollerin yorum unda geçerlidir. İki farklı
kimse birbirinin n ered eyse aynı olan rüyaları g ö ­
rebilirler. Ama, örneğin biri gen ç, öbürü yaşlıysa,
sorunları da farklıdır ve her iki rüyayı aynı şekil­
de yorumlamak saçm a olur.
Örnek olarak, geniş bir alanda atla yarışmakta
olan bir grup gen cin göründüğü bir rüya aklıma
geliyor. Bana rüyayı anlatan gen ç adam dikkatli,
içedönük bir tipti. Aynı rüyayı aktif, girişken bir
yaşam sürmüş olan gözü pek karakterli yaşlı bir
adamdan da dinlemiştim. Her ikisinde de rüyayı
gören ler en başta gidiyor, bir su hendeğinin üze­
rinden kolaylıkla atlıyor, onları izlem ekte olanlar
ise h en değe düşüyorlardı. Rüyayı gören yaşlı
adam, rüya sırasında hastaydı ve söz dinlem ediği
için gerek hekim ine gerekse hem şireye, bir dolu
zorluk çıkarmaktaydı. Apaçıktı ki rüya, g en ç ada­
ma ne yapm ası gerektiğini belirtip cesaret verir­
ken, yaşlı adama ne yaptığını, ne gibi zorlukların
kendisini beklediğini gösterm eye çalışıyordu. Bu
örnek, rüya yorum unun kişisel durum a ne ölçü de
bağlı olduğunu gösterm ektedir.
Bu müze sergisinin gösterdiği gibi insan
felusu d iğ e r hayvanları andırır ve böylece
insanların fizik gelişiminin kanıtını verir
Psike'de bir "evrim" geçirmiştir. M odern
insanların Jung'un arketipsel resimler olarak
ad la ndırdığı kimi bilinçdışı içerikleri, eski
çağ la rdaki insanların ruhsal ürünlerini
andırır.
Rüya sembolizminde arketip
I)aha ön ce belirttiğim gibi, rüyaların telafi am acı­
na hizmet ettiğini ön e sürüyorum . Bu varsayım,
rüyaların bilinçdışı tepkileri ve anlık dürtüleri bi­
lince taşımakta olan, normal ruhsal olaylar oldu ­
ğunu kabul etm ektedir. Rüyaların çoğu, rüya g ö ­
ren kişinin rüyada görülenin içeriğini zenginleşti­
recek, aydınlatacak olan çağrışımlarının yardı­
mıyla yorumlanabilir. Bu yöntem , normal olarak
bir akraba, bir arkadaş ya da bir hasta, bunu bir
söyleşi sırasında anlatırsa daima uygundur. Am a
acı veren ve duygu yüklü rüyalar söz konusu ol­
duğunda, çoğu zaman rüya görenin çağrışımları,
doyurucu bir yorum için yetm ez. Böyle durum ­
larda, ilk olarak Freud tarafından gözlem lenm iş,
yorum lanmış olan, rüyalarda sık sık rüya görenin
kişisel deneyim lerinden çıkartılamayan elem an­
ların ortaya çıktığı gerçeğin i anımsamamız gerek ­
m ektedir. Freud’un “arkaik kalıntılar” adını ver­
diği bu elemanlar, insan ruhunda doğuştan geli­
yorm uş gibi görünen ruhsal biçimlerdir. İnsan vü­
cudu, her birinin ardında uzun bir gelişim öyküsü
olan bir sürü organın m üzesi gibi olduğuna göre,
aynı şekilde ruhum uzun da b öyle örgütlenm iş ol­
duğunu düşünebiliriz. İçinde bulunduğu vücut gi­
bi o da tarihten yoksun bir ürün değildir. “Tarih”
derken, ruhumuzun kendi geçm işiyle sözel ya da
diğer kültürel gelenekler açısından olan ilişkisini
kastetmiyorum. Ruhsal oluşumları henüz hay-
vanlarmkine çok b enzem ek te olan arkaik insanla­
rın ruhlarının biyolojik, prehistorik, bilinçdışı g e ­
lişimini kastediyorum . Tıpkı vücudum uzun yapı­
sının sürüngenlerin anatomik m odeline dayalı o l­
ması gibi, bu sonsuz eski “psike” de ruhumuzun
esasını oluşturur. A natom icilerin, biyologların
alışmış gözleri vücudum uzda o eski m odelin pek
çok izini bulur. Ruhun deneyim li araştırıcısı da
m odern insanların rüyalarıyla ilkel ruhun ürünle­
ri, “kolektif im geleri” ve m itolojik m otifleri ara­
sında benzer analojileri tanıyabilir.
Biyologun karşılaştırmalı anatom i bilimine g e ­
reksinimi gibi, psikolog da “rııhun karşılaştırmalı
anatom isi” olmaksızın fazla ilerleyem ez. Psikolog
yalnız rüyalar ile bilinçdışım n öbür ürünleri hak­
kında zengin ve yeterli bilgi sahibi olmakla yetin­
m em eli, mitolojik bilgiye de sahip olmalıdır. Bu
ceph an e olm adan, bir obsessil'-kom pulsif nevroz
ile klasik bir cin çarpm ası arasındaki önem li ana­
lojileri kavrayamaz.
“Arketipler” ya da “öz resim ler (U rbild )” adını
verdiğim “arkaik kalıntılar” üzerine olan düşün­
celerim , rüya psikolojisi ve m itoloji hakkında y e ­
terli bilgisi olm ayanlarca hep eleştirilmiştir. “Ar­
k etip” deyimi, çoğunlukla belirli bir m itolojik im­
ge ya da m otif olarak yanlış anlaşılıyor. Ama bu
tür im geler ancak bilinçli tasavvurlardır; böyle
değişken resimlerin kalıtsal olarak aktarılabilece­
ğini düşünm ek saçm a olur. Arketip, bir motifin
bu türden temsili resimlerini oluşturm a eğilimli­
dir. Bu temsili resimler, tem el yapıları değişm ek-
sizin ayrıntılarda çok büyük farklılıklar gösterebi­
lir. Örneğin düşm an kardeşler m otifinin birçok
çeşitli temsili vardır ama tem el şem a hep aynı
kalmaktadır.
Beni eleştirenler, benim “kalıtsal olarak edinil­
miş tasavvurlar” dem ek istediğim i sanmakta, bu
n edenle de arketip fikrini yadsımaktadırlar. Bu
arada, eğer arketipler bilinçli tasavvurlar olsaydı
onları aracısız olarak anlayabilmemiz gerek eceği
gerçeğin i gözd en kaçırmaktadırlar. Oysa bunlar
bilincim izde ortaya çıktıklarında çoğunlukla şaşı­
rıyor, anlayamıyoruz. G erçekte bunlar, kuşların
yuva yapmaları ya da karıncaların örgütlü toplu­
luklar kurmaları cinsinden içgüdüsel bir eğilim­
den ibarettir.
 J *
* *

insanların bilinçdışı arketipsel resimleri de

formasyon oluşturan göçm en kuşların yetisi,
karıncaların örgütlü toplumlar kurma yetisi
ve kovana besi kaynağının tam yerini
bildiren arıların dansı kadar içgüdüsel
d o ğ a d a d ır. Bir profesör, kendisinin hiç
görm ediği eski bir kitaptaki a ğ a ç gravürün
aynı olan bir düş görmüştü.

Kitabın kapak sayfası (sağda). Onun

yanında eril ve dişil prensiplerin
birleşmesini simgeleyen bir başka a ğ a ç
gravür (en sağda).
 Bu arada içgüdülerle arketipler arasındaki iliş­
kiyi de anlatmalıyım: İçgüdü dediğim iz duyuları­
mızla algılayabildiğimiz fizyolojik uyaranlardır.
Ama aynı zam anda fanteziler şeklinde ortaya çı­
kar ve varlıklarını da çoğ u zaman sem bolik resim ­
lerle belli ederler. B enim arketip adını verdiğim,
işte bu içgörüntülerdir. Kökenleri ise bilinm e­
mektedir. Görünen h er zaman, yeryüzünün her
tarafında ortaya çık ıyor olmalarıdır. Bunların
doğrudan atalardan gelerek mi yoksa göçler s o ­
nucu bir “çapraz d öllem e” ile mi oluştuğu henüz
araştırılmaya m uhtaçtır.
Kendilerinin ya da çocuklarının rüyalarını an­
layamadıkları için bana başvurm uş olan birçok ki­
şiyi anımsıyorum. Rüyalarının dilini bir türlü an­
layamıyorlardı. Bunun nedeni rüyaların, kendi
hatırlayabildikleri ya da çocuklarına uyan bir şey­
le bir türlü bağlantısını kuramadıkları im geler
içerm esiydi. Oysa bu kimselerin kimileri yüksek
eğitim görm üştü dahası birkaçı da psikiyatristti.
Birdenbire bir hayal görm üş, bu yüzden de
kendini ruh hastası olarak kabul etmiş olan bir
A R T I S ,
O iV A M C H E M İ A M
V O C A N T . ANTIO.VIS- ■
11*1 1 T T H P M I, !
fitti ■ ,
T m h n u o to s n o n rm */
-«• >* 'T
tımmm lk4 ' 4
, ■‘ - /■ / •
p rofesörü çok iyi anımsıyorum . Tam bir panik
içinde bana gelmişti. B en yalnızca 400 yıllık bir
kitabı raftan çektim , tam da aynı görüntüyü g ö s­
teren bir gravürün basılı olduğu sayfayı göster­
dim. “Kendinizi ruh hastası sanmanıza gerek y o k ”
dedim , “bakın size görünen hayal 400 yıl ö n ce bi­
le biliniyordu” . Bunun üzerine bitkin, ama artık
tam am en normal olarak koltuğuna yığılıp kaldı.
Çok önem li bir örneği kendisi de psikiyatrist
olan bir adam getirmişti. Günün birinde, on ya­
şındaki kızının eliyle yazıp N oel için kendisine ar­
m ağan ettiği bir kitapçıkla geldi. İçinde kızcağızın
sekiz yaşındayken görm üş olduğu bir dizi rüya
vardı. Bunlar benim o zamana kadar gördüğüm
en ilginç rüya dizişiydi, babanın şaşkınlığını da
çok iyi anlayabiliyordum. Ç ocu k ça da olsa ürkü­
tücüydüler, baba için ise hiç anlaşılamaz im geler­
le doluydular. Motifleri aşağıda sıraladım:
1. “Kötücül hayvan” , bir dolu boynuzları olan
yılan benzeri bir canavar bütün öbür hayvanları
öldürüp yutmaktadır. Am a tanrı d ört köşeden
d ört ayrı tanrı biçim inde çıkagelir ve ölü hayvan-
lara yem den yaşam verir.
2. C ennete doğru bir uçuş; orada putperest
danslarıyla bir şeyler kutlanmaktadır. Sonra c e ­
hennem e doğru inilir; orada da m elekler iyi şey­
ler yapmaktadır.
3. Bir dolu küçük hayvancık kızı korkutm akta­
dır. Bu hayvanlar inanılmaz düzeyde büyüm eye
başlarlar ve bunlardan biri kızı yutar.
4. Minik bir fareciğin içinden sırayla kurtçuklar,
yılanlar, balıklar ve insanlar geçerler. Sonunda fa­
re insan haline gelir. Bu, insanın kökenlerinin
dört evresini gösterm ektedir.
5. Küçük bir su damlacığı m ikroskopla bakılır
gibi görülm ektedir. Kız su damlasının dallarla d o ­
lu olduğunu görür. Bu, dünyanın kökenini g öster­
m ektedir.
6. Yaramaz bir oğlanın elinde bir çam ur topağı
vardır. Bundan küçük parçalar koparıp gelen g e ­
çe n e fırlatır. B öylece herkes hastalamr.
7. Sarhoş bir kadın suya düşer, oradan yenilen­
miş ve ayık olarak çıkar.
8. Sahne Am erika’dır; bir sürü kişi bir karınca
yuvasının üzerinde yuvarlanıp durmaktadır. Ka­
rıncalar onlara saldırır. Rüyayı gören kızcağız pa­
nik içinde bir ırmağa düşer.
9. Aym üzerinde bir çöl vardır; rüyayı gören kız
bu çölü n kumlarına batarak o denli derine gider
ki sonunda ceh en n em e gelir.
10. Bu rüyada kız ışıklı bir top görm ektedir. D o­
kununca ondan dum anlar yükselir. Bir adam g e ­
lir ve kendisini öldürür.
11. Kız tehlikeli bir hastalığa yakalandığını gör­
mektedir. Derisinin içinden birdenbire kuşlar çı­
kar ve kendisini tam am en örterler.
12. Sivrisinek bulutlan güneşi, ayı ve yıldızları
karartmaktadır. Yalnız bir yıldız kalır ve bu tek
yıldız kızın üzerine düşer.
Kısaltılmamış orijinal m etinlerinde her rüya
Küçük kızın ilk düşündeki (s. 6 9 ] arketipsel
motiflerin paralelleri. Isa A dem 'in mezarı
üzerinde çarm ıha geriliyor. Yeniden doğum
konusunun bir simgesi. Yeni Adem olarak
Isa (Strasburg M anastırı) (solda).
N avahoların bir kumresmi dünyanın dört
köşesini, boynuzlu başlarla gösteriyor (üstte).
Ingiliz taç giym e töreninde (Kraliçe II.
Elisabeth, 1 9 5 3 ) halk Westminster
Katedrali'nin dört portaline yerleşmiştir
(sağda).

bir masal gibi “evvel zaman içinde; bir varmış, bir

yok m u ş” diye başlıyordu. Bu sözcüklerle kızcağız,
her rüyanın babasına Noel hediyesi olarak anlat­
masını istediği bir masal olduğunu gösterm ek isti­
yordu. Babası rüyaları içeriklerine göre yorum la­
maya çalışmıştı. Am a hiçbir kişisel bağlantı nokta­
sı bulam adığı için becerem em işti.
Bu rüyaların bilinçli uydurulmuş olduğu olası­
lığı, ancak çocu ğu n doğruluğundan emin olacak
kadar onu tanıyan birisi tarafından giderilebilirdi.
Aslında rüyalar yalnızca fantezi bile olsalar, araş­
tırmak için pek çok uyaran içerm ekteydiler. Bu
olayda baba rüyaların gerçekliğinden emindi, b e ­
nim de bundan kuşku duymam için hiçbir n eden
yoktu. Küçük kızı tanıyordum gerçi ama babasına
rüyalarını verm ed en ön ce onun hakkında sorular
sormak için fırsatım olmamıştı. Kız başka bir ülke­
de oturuyordu ve o N oel’in hem en ardından bir
enfeksiyon hastalığı son ucu öldü.
 Bu rüyalar olağanüstü gariptir. İzlenen düşün­ Ç ocuğun bu d ü şü n celeri dini eğitimi n ed en iy­

ce felsefi niteliktedir. Örneğin ilk rüya öbür hay­ le tanıdığı düşünülebilir. Am a dinsel geçm işi ger­
vanları öldüren kötü bir hayvandan söz etm ek te­ çek te çok önem siz boyuttaydı. Ebeveyni ge rçi is­

dir. Am a tanrı onlara tanrısal bir Apokatastasis,
yani yeniden yaratış ile yaşamı geri verm ektedir.
Batı dünyasında bu, Hıristiyan geleneği yoluyla
bilinen bir imgedir. Evliyaların işleri arasında (II­
I: 21) görülebilir: “Her şey yeniden yaratılıncaya
kadar cen n et onu (M esih) kabul ed ecek tir...” Er­
ken Yunan kilise önderleri, örneğin Origenes,
özellikle zamanın sonunda, kurtarıcıyla her şeyin
en eski ve tam durum una geri getirileceği varsa­
yımı üzerinde dururlardı. Am a Matta’ya göre de
m en Protestan’dı ama Incil’i yalnız söylentilerden
biliyorlardı. Ç ocuğa, zaten az bilinen A pokatasta­
sis tablosunun öğretilm iş olması özellikle olanak­
sızdı. Babası bu mistik tasavvuru kesinlikle hiç
işitmemişti. 12 rüyanın dokuzunda bu yok olup
yen iden var olm a tem ası vardı. Dahası bu rüyala­
rın hiçbirinde özgün Hıristiyan eğitim ve etkileri­
nin izi bulunm uyor. Hatta tam tersine ilkel m it­
lerle yakın bağlantılılar. Bu bağlantı 4. ve 5. rüya­
da beliren “kozm ogonik m it” (dünyanın ve insan­

(XVII: 11) zaten eski bir Yahudi söylencesi vardı: ların yaradılışı) ile doğrulanıyor. Aynı bağlantı Bi­
îlyas “gerçek ten g elecek ve her şeyi yeniden rinci Korint m ektubunda (XV: 22) da görü lm ek ­

oluşturacaktır” . İlk Korint m ektubu da (XV: 22) tedir ki bunu da az ön ce belirttim. Görüldüğü gi­

aynı tasavvura gön d erm e yapar: “A dem de olduğu bi onda da A dem ve Mesih, ölüm ve diriliş birbir-
gibi hepsi ölecek ve Mesih ile hepsi yeniden yaşar leriyle bağlantılıdır.
kılınacaktır.” Genel Kurtarıcı Mesih tasavvuru, canavar ta-

Kahraman-tanrı Karga bir balinanın

karnında (Amerika'nın pasifik
kıyılarındaki H aidu yerlilerinden) küçük
kızın ilk düşündeki büklümlü canavara
uyuyor (üstle).

Küçük kızın ikinci düşü (Cehennemdeki

meleklerle cennetteki kötücül ruhlar)
görünüşe göre her ahlakın görecelliği
düşüncesini canlandırıyor. Aynı tasarım,
hem şeytan hem de ışığın parıldayan
taşıyıcısı Lucifer olan düşmüş meleğin ikili
yanında d a vurgulanır (sağda). Bu zıtlar,
tanrı figüründe de görülür. (Blake'in bir
çizim inde): Eyüb'e bir düşte bir şeytanın
çatallı toynağı ile görünüyor (en sağda).
l afından yutulan, ama kendisini öldüren canavarı
öldürüp m ucizevi şekilde yeniden ortaya çıkan
kahraman ve kurtarıcı ile ilintili olarak, Hıristi­
yanlık ön cesi yaygın olan bir temaya aittir. Bu
motifin hangi k ök enden kaynaklandığını, ne za­
man ortaya çıktığını kimse bilmiyor. Hatta bu k o­
nuyu araştırmaya n ered en başlayacağımızı dahi
bilmiyoruz. Bilinen, her kuşağın bunu eski kuşak­
lardan naklen öğrendiğidir. Olasılıkla bu, insanın
bir kahraman mitine sahip olduğunu henüz bil­
mediği bir zamandan, yani söylediğini henüz dü­
şünm ediği bir çağdan kalmadır. Kahraman figü­
rü, düşünce ön cesi çağlardan beri var olan bir ar-
ketiptir.
Arketiplerin çocu k lar tarafından üretilmesi
özellikle dikkat çekicidir. Çünkü çocukların tarih­
sel nakiller ile hiçbir doğrudan bağlantıları yok ­
tur. Bu olguda da Hıristiyan geleneği ile ilişki an­
cak çok yüzeysel olarak bulunuyordu. Hıristiyan
V ı t K D r e a m s u p o n my b e d thou, .s e n r e s t , m e AcalFnglitest m e
with. V is io n s
temaları elbette tanrı, m elek, cennet, cehennem ,
kötü ve şeytan gibi tasavvurlarla oluşturulm uş da
olabilir. Ama bunların bu çocu ğu n rüyalarında ele
almış tarzı ve yolu h iç de Hıristiyan olm ayan bir
kökene işaret etm ektedir.
Tanrının bulunduğu ilk rüyaya bakalım. Bura­
da aslında “d ört k öşed en ” gelen d ört tanrıdan
oluşan bir “tanrı”dan söz edilm ektedir. Hangi
dört k öşed en ? Rüyada bir odadan söz edilmiyor.
Resim de de bir odaya yer yok, çünkü apaçık bir
şekilde kozmik bir olay söz konusu. “ Quaternité”
(D örtlük) elem anı, oldukça garip bir düşü n ce o l­
makla birlikte, birçok din ve felsefed e büyük bir
rol oynamaktadır. Hıristiyan dininde bunun yeri­
ne “Trinité” (Ü çlük-T eslis) geçm iştir. Bu kavramı
da çocu k olasılıkla daha iyi bilm ekteydi. Am a b u ­
günün orta sınıf ailelerinde kimin ilahi bir d ört­
lükten haberi vardır? Bu düşü n ce ortaçağın hor
metik felsefesin de ise oldukça tanıdıktı. Ancak
18. yüzyılın başlarında sona erdi, en az iki yüzyıl­
dan beri de tümüyle kullanım dışı. Peki ama b u ­
nu küçük kız nereden alabilmişti? İshak Peygam -
b e r’in vizyonundan mı? Am a Serafim ’i tanrı ile
özdeşleştiren hiçbir Hıristiyan öğretisi yoktur.
Aynı soru boynuzlu yılan için de sorulabilir.
Gerçi Incil’de, örneğin Vahiyler Kitabı’nda birçok
boynuzlu hayvandan söz edilm ektedir. Ama b un ­
lar, en önem lileri canavar olsa bile (Canavar an­
lamına gelen Yunanca drakon sözcüğü, kelime
anlamıyla yılan dem ektir) hep dört ayaklıdır.
Boynuzlu yılan, 16. yüzyılın Latin simyasında,
Merkür’ün ve cıvanın simgesi ve Kutsal Üçlüğün
karşıtı olarak, Q uadricornutus Serpens (D ört
boynuzlu yılan) adıyla görülür. Am a benim sapta­
yabildiğim kadarıyla bu bilgi yalnızca bir yazarda
bulunmaktadır ve bu çocu ğu n onu tanıma olasılı­
ğı da yoktu.
İkinci rüyada kesinlikle Hıristiyanlık dışı olan
ve bilinen değerlerin tersine çevrilmesini, örn e­
ğin cen n ette putperestlerin danslarını, ceh e n ­
n em de iyilik yapan m elekleri içeren bir m otif b u ­
lunmaktadır. Bu simge moral değerlerin göreceli­
ğini gösterm ektedir. Bu çocu k , N ietzsche’ııin d e­
hasına uygun böylesine devrim ci bir tasavvuru
n ereden bulmuştur?
Bu sorular bizi yeni bir soruya götürür: Bu rü­
yaların nasıl bir telafi anlamı olabilir ki, küçük kı­
zın N oel’d e babasına armağan e d e ce k kadar
önem verm esine yol açmış olsun?
Rüyayı gören eğer ilkel bir büyücü olsaydı bu
rüyaların ölüm, dirilme ya da yeniden yaratılma,
dünyanın orijini gibi felsefi motiflerin görünebilir
varyasyonları olduğu düşünülebilirdi. Am a bu tür
rüyalar, kişisel d üzeyden yorum lanmak istendi­
ğinde um utsuzca zorlaşır. Bunlarda kuşkusuz
“kolektif resim ler” vardır ve ilkel kabilelerde er­
kekliğe geçişten ö n ce anlatılanlarla belirli bir
analojileri bulunm aktadır. Bu d ö n e m le rd e o
gen çlere tanrıların işleri ya da hayvanlan yara­
tanlar anlatılır, dünyanın ve insanların nasıl yara­
tıldığı, dünyanın sonunun mutlaka geleceği ve
ölüm ün ne dem ek olduğu öğretilirdi. Hıristiyan
cem aatlerde de gen çlere aşağı yukarı benzeri bir
öğretim verilir. Ama insanların çoğu bu şeylerin
üzerinde ancak yaşlandıklarında, ölüm yaklaştı­
ğında yeniden düşünürler.
Küçük kız tesadüfen her iki duruma aynı anda
Küçük kızın düşlerinde (s 69 ), ilkel
olgunluk [örenlerinde gençlere verilen
dersleri andıran yaratılış, ölüm ve yeniden
doğuş simgeleri var. Bir N a v a h o töreninin
sonu: Kadınlığa adım alan bir genç kız,
meditasyon için çöle gidiyor (solda).
Ö lüm ve yeniden doğuş simgeleri,
yaşamın sonunda, ölümün gölgesi
düştüğünde görülen rüyalarda d a ortaya
çıkar. G o ya 'n ın son tablolarından biri:
Karanlıktan çıkan g a rip figür, belki bir
köpek, ressamın ölüm sezgisi olarak
yorum lanabilir Birçok mitolojide, köpek,
ölüler diyarına götüren kılavuz olarak
ortaya çıkar (sağda).
girmişti; ergenliğe ve aynı zamanda yaşamının s o ­
nuna yaklaşmaktaydı. Normal bir yetişkin yaşa­
mının başlangıcını işaret eden çok az şey vardır,
hatta hem en hiç yoktur; ama yok olm a ve yen i­
den var olm a konusunda birçok anlatım bulun­
maktadır. Rüyaları ilk okuduğum da gerçekten
yaklaşan bir felaketin habercisi oldukları duygu­
sunu aldım. Bunun neden i çok özgün telafi ka­
rakteriydi. Buna sim gelerden varıyordum. Bu, bu
yaşlardaki bir kız çocuğu n un bilincinden bekle­
nebileceklerin tam tersiydi.
Bu rüyalar yaşam ile ölüm ün yeni ve oldukça
ürkütücü bir yönünü açmaktadır. Böyle resimler
yaşamını geriye doğru gözd en geçiren bir ihtiyar­
dan beklenebilirdi. Am a normal olarak ileri doğru
bakan bir çocuktan hiçbir zaman beklenem ezdi.
A tm osfer eski Romalıların bir atasözünü anımsa­
tıyordu: “Yaşam kısa bir düştür.” Ç ocuğun yaşa­
mı, Romalı şairin dediği gibi Ver Sacrıım V oven-
dum (ilkbahar kurbanının adağı) gibiydi. D en e­
yimler, ölüm ün fark ed ilem eyen yakınlığının, kur­
banın yaşamı ve rüyaları üzerine bir A dum bratio
(vaktinden ön ce düşen g ölg e) düşürdüğünü g ö s ­
teriyor. Hıristiyan kiliselerinde bile mihrapta bir
yanda bir mezar, öbür yanda yeniden diriliş, yani
ölüm den sonsuz yaşam a geçiş temsil edilm ekte­
dir.
Ç ocuğa düşlerin verdiği fikirler bunlardı. Bun­
lar ilkellerin erkekliğe geçiş törenlerinde ya da
Zen Budizm ’inin Koan’larıııda olduğu gibi, kısa
öyküler halinde bir ölüm e hazırlıktı. Böyle bir
m esaj, sıkı Hıristiyan öğretisine yabancıdır. Eski
ilkel düşüncelere daha yakın durmaktadır. K ö­
kenlerinin, tarihi gelenek dışında tarih öncesi
çağlardan beri yaşam ve ölüm üzerine felsefi, di­
ni spekülasyonları beslem iş olan, çoktan unutul­
muş psişik kaynaklarda olduğu anlaşılıyor.
Her yeni doğan hayvanın bireysel olarak yen i­
den kazanmak zorunda olmasını d ü şü n em eyece­
ğimiz içgüdüler gibi, insan ruhunda da kalıtsal
olarak, doğuştan kazanılmış kolektif tasavvur m o ­
delleri vardır. Böyle tasavvur m odellerine ilişkin
duygusal belirtiler de yeryüzünün her yerinde
aynıdır. Bunları hayvanlarda bile saptayabiliriz.
Hatta hayvanlar birbirlerinden farklı türlerden ol­
salar bile, birbirlerini bu bakımdan anlayabilmek­
tedir. Ya karmaşık işlevleri olan böcek ler? Çoğu
kendi ana babalarını bile tanıyamazlar dahası
kendilerine bunu ö ğ retecek kimseleri de yoktur.
Öyleyse, insanın spesifik içgüdüleri olmayan ve
psikesinde gelişm esinden hiçbir iz kalmamış tek
canlı olduğunu mu düşünelim ?
Am a psike bilinçle eş değerli alınırsa o zaman,
insanın bom boş bir psike ile dünyaya geldiği ve
ileriki yıllarda da deneyim lerinden başka hiçbir
şey içerm eyeceği hatasına kolayca düşülebilir.
Ama psike bilinçten farklı bir şeydir. Hayvanların
az bir bilinci vardır ama birçok uyaran ve reaksi­
yondan, bir psikeleri olduğu anlaşılabilir. İlkel in­
sanlar da nedenini, anlamını bilm edikleri birçok
şeyi yapabilm ektedirler. Aslında birçok uygar in­
sana Noel ağacının ya da paskalya yumurtasının
n ered en çıktığını, ne anlama geldiğini sorm ak b o ­
şunadır. Onlar da birçok şeyi, nedenini bilm eden
yapıp durmaktadır. Ben daha çok, bu tür şeylerin
ön ce yapılmaya başladığını, anlamlarının ancak
çok sonradan düşünüldüğünü sanıyorum. Psiko­
log, aslında zeki olan ama bazen hiç açıklanama-
yacak davranışlarda bulunan, ne dediklerini, ne
yaptıklarını bilm eyen bir sürü insan görüp dur­
maktadır. Bu kim seler kendilerinin de hiçbir
açıklama bulamadığı birtakım akıldışı uyaranların
etkisi altına birdenbire giriverirler.
Yüzeysel bakıldığında böyle reaksiyonların,
uyaranların çok kişisel türden olduğu sanılabilir.
Bu yüzden bunları anormal davranışlar olarak
ayırıyoruz. Oysa gerçek te, bunlar ön ced en belir­
lenmiş olan ve daima hazır bulunan bir içgüdü
sistem ine aittirler. Bu da insanlar için karakteris­
tiktir. Düşünce formları, genel olarak anlaşılabi­
len jestler ve daha birçok davranış, insanoğlu b u ­
nu yansıtabilecek bir bilinç geliştirm eden çok ö n ­
ce düzenlenm iş bir m odeli izler. Hatta insanın
yansıtma yeteneğinin, güçlü duygusal yaşantıla­
rın sonucu olduğu bile tahmin edilebilir. Yalnızca
bir temsil olarak, kötü giden bir balık avının ver­
diği ölke ve düş kırıklığı sonunda biricik oğlunu
b oğu p öldüren, hem en ardından da derin bir acı
içinde küçük çocuğu n cansız cesed in e sarılan bir
Avustralya yerlisini gözünüzün önüne getirin.
Böyle bir insan, bu ıstırap anını ebediyen aklında
tutacaktır.
İnsanın bilincinin gelişm esinin nedeninin bu
tür deneyim ler olup olmadığını bilmiyoruz. Ama
kuşkusuz ki, insanları uyandırmak, ne yapmakta
olduklarına dikkatlerini toplamak için buna b en ­
zer güçlü duygusal şoklar gereklidir. 13. yüzyılda
yaşamış bir İspanyol soylusu olan Ramon Lull’un
öyküsü oldukça ünlüdür. Uzun uğraşlardan son ­
ra, hayran olduğu bir hanımdan gizli bir randevu
koparabilmişti. Buluştuklarında kadın hiç ses çı­
karmadan elbisesinin önünü açmış ve kanserden
harap olm uş olan göğsünü gösterm işti. Bu şok
Lull’un yaşamını baştan başa değiştirdi. Daha
sonra m ükem m el bir teolog, kilisenin en önemli
m isyonerlerinden biri oldu. Böyle ani değişim du ­
rumlarında çoğunlukla, bir arketipin uzun süre­
den beri bilinçdışıııdan etkilediği, krize yol açan
durum u da ustaca hazırlamış bulunduğu gösteri­
lebilir.
Bu tür deneyim ler arketip m odellerinin yalnız
statik formlar değil, tam tersine dinamik faktörler
olduğunu, kendilerini içgüdüler kadar anlık uya­
ranlarla belli ettiklerini gösterm ektedir. Rüyalar,
hayaller, düşünceler birdenbire ortaya çıkabilir.
Bir yılan (lanrı Asklepios'un
simgesi) bir adam ın omuzunu
ısırıyor (solda) ve tanrı omuzu iyi
ed iyo r (en solda). Konslanlin
(Italyan resmi, 1 4 6 0 ) kendisini
Roma İmparatoru yap an savaştan
önce uyuyor. Düşünde İsa'nın
simgesi olan bir chi-ro (sağda)
görmüş ve bir ses "Bu işaretle
yeneceksin." demişti. O d a bu
işareti kendi arması yapmış,
savaşı kazanmış ve böylece
H ıristiyanlığa ihtida etmişti (en
sağda).
Ne kadar dikkatle aranırsa aransın nedenleri de
bulunamayabilir. Kuşkusuz ki bir n edenleri var­
dır, ancak o kadar uzakta ve karanlıkta kalmıştır
ki artık tanmamamaktadır. Bu durum da ya anla­
mım yeterin ce anlayıncaya ya da bir dış olay rü­
yayı açıklaym caya kadar beklem ekten başka çare
yoktur.
Rüya anında bu olay henüz g elecek te yatm ak­
tadır. Ama bilinçli düşüncelerim iz sık sık g elecek ­
le, gelecek tek i olasılıklarla nasıl m eşgul oluyorsa,
bilinçdışı ve rüyalarımız da öyledir. Uzun zaman
rüyaların tem el işlevinin gelecek ten haber ver­
m ek olduğuna inanılmıştır. Eskiçağlardan orta­
çağlara dek rüyalar tıbbi tahm inde rol oynam ış­
lardı. Daldisli A rtem idorus’un İsa’dan iki yüzyıl
sonra anlattığı eski bir rüyadaki tahminim ben
m od ern bir rüyada ispatlayabildim. Adam ın biri
babasının yanan bir evd e yanarak öldüğünü g ö ­
rür. Kısa bir süre sonra kendisi, zatürreeden kay­
naklandığım sandığım bir phlegm one (a teş) s o ­
nucunda ölür.
Meslektaşlarımdan biri ölüm cül bir kangrenli
ateşle, yani phlegm one ile hastalanmıştı. Onun
eski hastalarından biri rüyasmda bu hekim in b ü ­
yük bir yangm da öldüğünü gördü. O sırada bu h e ­
kim hastaneye yeni yatırılmıştı, hastalık henüz
çok yeniydi. Hasta, hekiminin hasta olduğu ve
hastaneye yattığı dışında bir şey bilm iyordu. Üç
hafta sonra hekim öldü.
Bu örneğin de gösterdiği gibi rüyaların tahmi­
ni bir yön ü de olabilir ve bu dikkate alınmalıdır.
Özellikle önem li olduğu belli olan bir rüya, açıkla­
yıcı bir içerik taşımadığı zaman bu düşünülm eli­
dir. Bu tür rüyalar durup dururken ortaya çıkar,
buna neyin n eden olduğu da anlaşılamaz. İçinde
gizli olan m esaj anlaşılabilirse elbette n eden i an­
laşılabilir. Çünkü, bir şeyden haberi olm ayan yal­
nız bilincimizdir. Bilinçdışının çoktan haberi ol­
duğu bellidir ve vardığı sonuçlar rüyada ifade
edilmiştir. O halde bilinçdışı da tıpkı bilinç gibi
gerçekleri in celey ecek , sonuçlar çıkarabilecek
durumdadır. Belirli verileri kullanır, tam da biz
fark etm ediğim iz için olası sonuçları ön ce d e n b e ­
lirtir.
Rüyalar sayesinde saptayabildiğimiz kadarıyla
bilinçdışı kendi düşüncesini içgüdüsel olarak sür­
dürüyor. Bu ayrım önemlidir. Mantıksal analiz bi­
lincin yetkesindedir; seçim lerim izi akıl ve bilgiyle
yaparız. Buna karşılık bilinçdışı en başta içgü d ü ­
lerle yönlendiriliyor gibidir. Bu da buna uygun
düşünce biçim leri, yani arketiplerde kendini g ö s ­
term ektedir. Bir hastalığın seyrini tanımlamak İs­

ınsan vücudu sıklıkla ev olarak

gösterilir. 18. yüzyıldan bir İbrani
ansiklopedisinde bir ev ve bir vücut
M * »d» J ? yan yan a karşılaştırılıyor: Kuleler
r
İH»* kulakları, pencereler gözleri, bir fırın
I **41 T?* i
m ideyi gösteriyor (solda],
James Thurber'in bir karikatüründe
bir kılıbık evini ve eşini tek varlık
olarak görüyor (sağda].
 I.nyen bir hekim “ enfeksiyon ” ya da “ateş” gibi
rasyonel kavramlar kullanmak zorundadır. Rüya
İse daha şairanedir. Hasta vücudu kişinin evi, ate-
$i de evi yok ed en yangın olarak sunar.
Bu rüyanın gösterdiği gibi arketipsel zihin, du­
rumu zamam nda A rtem idoru s’un yaptığı gibi ele
almıştır. Az çok bilinm eyen bir doğası olan şey,
bılinçdışı tarafından ele alınır, arketipsel bir çalış­
maya tabi tutulur. Büincin uygulayacağı son uç çı­
karma yerine, arketipsel ruh bir ön ced en görm e
işi yapar. O halde arketiplerin kendi inisiyatifleri,
enerjileri bulunmaktadır. Bu gü çler onların (k en ­
di sim gesel stillerinde) anlamlı bir yorumlama
yapmalarım, kendi uyaranlarıyla herhangi bir du ­
ruma karışabilmelerini sağlamaktadır. Bu açıdan,
kom pleksler gibi iş görm ektedirler. Canları iste­
diği gibi gelip gitm ekte, bilinçli planlarımızı karış­
tırıp engellem ekte ya da değiştirm ektedirler.
Arketiplerin özgül enerjilerini, onlara yoldaş­
lık eden özgün hayranlık yaşandığında fark e d e ­
biliriz. Arketiplerin sanki bir büyüsü varmış gibi­
dir. Böyle bir özellik kişisel kom plekslerde de g ö ­
rülür. Tıpkı arketiplerin bireysel öyküleri bulun­
duğu gibi, kolektif kom plekslerin de arketipsel
döküm leri vardır. Am a kişisel kom pleksler kişisel
bir tutumdan başka bir şey üretem ezken, arke-
tipler bütün milletleri, tarihin çağlarını karakteri-
ze eden efsaneler, dinler ve felsefeler yaratırlar.
Arketiplerin etkinliği insanları kolektif
hareketlere yönlendirm ede
kullanılabilir. N a zile r bunu
biliyorlardı ve halkı kendi
davalarına kazanm ak için Teuton
mitlerini kullanıyorlardı. Hitler'i
kahraman bir haçlı şövalyesi olarak
gösteren bir pro p a g a n d a resmi (en
sağda). Hitler G en çliği'nin bir
gündönümü şenliği; putperest bir
şenliğin yeniden canlandırılışı
(sağda).
Kişisel kom pleksleri tek yönlü ya da yanlış bilinç
yönelişlerinin telafisi olarak kabul ediyoruz. Bu­
nun gibi dinsel m itler de insanlığın açlık, savaş,
hastalık, yaşlılık ve ölüm gibi acıları, korkuları
için bir tür ruhsal terapi gibidir.
Örneğin evrensel kahraman miti daima cana­
var, yılan, cin, u cu b e vb biçim inde görü nen kötü ­
yü yenen, halkını mahvolm aktan ve ölüm den kur­
taran bir güçlü insandan ya da tanrı-insandan söz
etm ektedir. Kutsal m etinlerin anlatılması ya da
törensel olarak yinelenm esi, böyle bir kahraman
figürünün dans, şarkılar, dualar ve kurbanlarla
yüceltilm esi izleyicileri gizem li bir büyü gibi sa­
rar, b öylece bireyleri kendilerini kahramanla ö z ­
deşleştirm eye doğru yüceltir.
Böyle bir durum u inananların gözleriyle g ö r­
m eye çalışırsak belki alelade insanın bu yoldan
kendi güçsüzlüğü ve sefaletinden nasıl kurtuldu­
ğunu, hiç değilse bir süre için, hem en hem en in­
sanüstü özelliklerle donandığını anlayabiliriz. Ç o­
ğu zaman böyle bir inanç onu uzun bir süre için
dik tutacak, yaşam m a belli bir biçim verecektir.
Hatta bu bütün toplum düzeni için d e örnek ola­
bilir. Bunun ilginç bir örneği ancak Hıristiyanlık
çağında, 7. yüzyılda söndürülebilm iş olan Eleusis
gizemleridir. Bunlar, Delfi kehanetleriyle birlikte
eski Yunan’ın kültürünü, ruhunu oluşturmaktay­
dı. Çok daha büyük bir ölçek te olmak üzere Hıris-
Bir çocuğun yaptığı bir noel resmi d e iyi
bilinen mum ağacını gösteriyor (en
üstte]. Yeşil kalan a ğ a ç, kış gündönümü
şenliği simgesiyle "yeni yıl"ın
(Hıristiyanlığın yeniçağının) M esih'le
birleşimidir. Haç, ortaçağın Italyan
freskindeki g ib i çoğunlukla a ğ a ç olarak
görülür; Mesih iman a ğ a c ın d a çarm ıha
geriliyor (solda). Hıristiyan törenlerinde
mumlar, İsveç'in Santa Lucia
şenliklerinde olduğu g ib i, tanrısal ışığı
simgeler (üstte).
liyanlık dönem inin kendisi de gerek adını gerek ­
se önem ini, kökeni arketipsel Osiris-I lorııs mitin­
de olan antik tanrı-iıısan mitine borçludur.
Genellikle tem elde yatan mitolojik fikirlerin,
tarih ön cesi çağlarda usta bir filozof ya da p e y ­
gam ber tarafından “icat edilm iş” olduğu, daha
sonra buna, kolay kabullenen, eleştirel yaklaşma­
yan halk taralından inaıulageldiği sanılır. A yrıca
güç arayan bir ruhban grubunun anlattığı öyk üle­
rin “ge rçe k ” olm ayıp sad ece “dilek-dtişünce” ol­
duğu da söylenir. Am a “icat” sözcü ğü de g erçek ­
te bir şeyin arayarak bulunması demektir. Bu da
sonunda bulunan bir şeyin varlığının ön ced en bi­
linmesi gerekliliğine işaret eder.
Gene küçük kızın rüyalarındaki garip düşü n ce­
lere dönelim. Çocuğun bunları düşünerek çıkar­
mış olması olanaksızdır. Çünkü bunları bulduğun­
da şaşırmaktadır. Bunlar ona daha çok soıı derece
özgün, beklenm edik öyküler gibi gelm ekte, çok il­
ginç bulduğu için de babasına Noel armağanı ola­
rak verm ektedir. Böylelikle küçük kız bu rüyaları
bizim yaşayan Hıristiyan gizlerimizin alanına sok­
maktadır. Efendim iz İsa’nın doğuşu, daima yeşil
kalan ağaçla karışmış olarak, yeni doğm uşun ışığı­
nı taşımaktadır (Bu 5. rüyadadır). Mesih ile ağaç
simgesi arasında her ne kadar tarihsel ipucu var­
sa da küçük kızın ebeveynine İsa’nın doğuşunu
yanan mumlarla süslü bir ağaçla kııl,lamanın ne
anlama geldiği sorulsaydı herhalde oldukça şaşı­
rırlardı. Belki de “aman, işte öyle bir Hıristiyan
adeti” derlerdi. Daha derine inen bir yanıt için an­
tik “ölen tanrı” sem bolleri, buradan da “büyük
ana” kültü ve 0111111 simgesi olan ağaç gibi açıkla­
malar gerekirdi. Bu da bu karmaşık sorunun an­
cak bir yönünü açıklayabilirdi.
Bir “kolektif resm in” ya da kilise diliyle söy le­
yecek olursak “dogm anın” köklerini 11e denli ya­
kından incelersek, arketipsel m odellerden örülü
sonsuz örgüyü o denli iyi görebiliriz. Bu ancak
son zamanlarda bilinçli yansıtmaların konusu ola­
bilmiştir. Çelişkili olarak biz bugün mitolojik sem ­
bollere ilişkin, bizden ön ceki birçok kuşakdaıı da­
ha fazla şey bilm ekteyiz. İlk çağlarda insanlar
kendi simgeleri hakkında hem en hiç düşünm ü­
yorlardı. Onlar yalnızca yaşıyorlardı ve bu sim ge­
lerin içeriğinden h eyecan duyuyorlardı.
Bunu Afrika’da, Elgoıı Dağı yerlilerinde izledi­
ğim bir olguyla gösterm ek istiyorum. Her sabah
şafak sökerken kulübelerinden çıkıyor, avuçları­
nın içine hohlııyor ya da tükürüyor sonra da
avuçlarını güneşin ilk ışıklarına karşı tutuyorlar­
dı. Sanki soluklarını ya da tükürüklerini yükselen
tanrıya sunuyor gibiydiler. Güneş M ungu’ydu. Bu
Swahilice sözcük, Polinezyaca bir sözcü k olan
Mana ya da Mıılungu’dan gelm ektedir. Bu ve b en ­
zeri anlatımlar olağanüstü etkisi, kalıcılığı olan
bir “g ü ç”ü anlatmaktadır. Mımgu sözcü ğü Allah
ya da tanrı ile de eşanlamlıdır. Kendilerine bunu
neden yaptıklarını sorduğum da “Her zaman b ö y ­
le yaparız. Güneş doğarken böyle yapılır.” d e ­
m ekle yetindiler. Bunun mantıki son ucu olarak
güneşin Mımgu olup olmadığı sorulduğunda, gü ­
neşin Mııngıı olmadığını, güneş doğuşunun Mıııı-
gu olduğunu söyleyip güldüler.
Yerlilerin ne yaptıkları, kendilerine değil ama
bana apaçıktı. Onlar anlamı üzerinde hiç düşün­
meksizin bir şey yapıyorlardı, bu yüzden de bana
açıklayamıyorlardı. Ben onların kendi ruhlarını
Mııngıı’ya sunduklarını sanıyorum. Çünkü soluk
ya da tükürük, ruh ana m addesi anlamını taşır. Bir
şeye üflemek ya da tükürm ek büyülü bir etkiye
sahiptir. Örneğin İsa körlerin gözünü açmakta tü­
kürüğünü kullanır. Bazı kabilelerde oğul, ölen ba­
basının son nefesini soluyarak içine alır. B 11 Afri­
kalı yerlilerin, ço k eski geçm işte bile kendi tören­
lerinin anlamı üzerinde daha fazla bir şey bildikle­
ri pek düşünülem ez. Onların ataları da m otifleri­
nin çok fazla bilincinde değillerdi, yaptıkları üze­
rinde sonrakiler kadar bile düşünmüyorlardı.
G oeth e’ııiıı Faust’u büyük bir isabetle “ Evvela
edim vardı!” diyor. E dim ler bulunmaz, edilirler.
D üşünceler ise buna göre insanlığın oldukça g e ç
bir buluşudur. İnsan ö n ce bilinçdışı faktörlerle
yapıp etm eye yönelm iş, ancak çok sonra hareket
nedenleri üzerinde düşünm eye başlamıştı. Onun,
aslında kendi başına hareket ediyor olduğu gibi
gülünç bir inanışa sahip olunması çok uzun za­
man sonrasına rastlar.
Bir bitkinin ya da bir hayvanın kendi kendisi­
ni icat etmiş olduğu gibi bir iddiaya gülüp g e ç e ­
riz. Am a kendi psikelerini ya da kendi ruhlarını
kendilerinin yaratmış olduğunu düşünen birçok
insan vardır. Ruh, doğası gereği bugünkü bilinçli-
lik durumuna gelişmiştir; tıpkı bir palamutun bir
m eşe ağacına gelişm esi ya da dinozorlardan m e­
melilerin gelişm esi gibi. Ruhun gelişimi çok uzun
bir süre almıştır, hâlâ da gelişm eye devam etm ek­
tedir. Bu oluşum için yalnızca dış uyaranlar değil,
aynı zamanda iç güçlerle, gelişim tarafından da
m otive edilmekteyiz.
Bu iç güçler, bilincin denetim inde olmayan bir
kaynaktan fışkırmaktadır. Eski çağların m itoloji­
lerinde bu güçlere ruhlar, cinler ya da tanrılar adı
verilmekteydi. Bunlar bugün de her zamanki gibi
etkindirler. Ama biz kontrolü elim izden alan bir­
takım güçlerin elinde bulunduğum uzu hiçbir za­
man kabul etm ek istem iyoruz.
E lbette insan yeni zamanlarda artık istediği
gibi kullanabildiği belli bir istenç gücü kazanmış
bulunuyor. Artık çalışm a tem posuna girm ek için
şarkılarla, davullarla hipnotize olmayı beklem i­
yor. Hatta artık ilahi yardım alabilmek için gün­
delik bir duadan bile vazgeçebilm ektedir. Buna
karşılık ilkel insanlar adım atarken bile batıl
inançlarla, korkularla ve daha birçok görünm ez
dirençlerle engellenm iş görünm ektedirler. “İs­
ten ç olunca bir yol bulunur” sözü ise m odern in­
sanın batıl inancı haline gelmiş bulunuyor.
Bugünkü insanın tanrıları ile cinleri sad ece
yeni isimler almışlardır. Aslında yitmiş değiller;
tersine onu huzursuzluk şeklinde, psişik kom pli­
kasyonlar halinde, haplara, alkole ve tütüne d o ­
yurulmaz bir ihtiyaç olarak, her şeyd en önemlisi
de birçok nevrozla izlem ektedirler.
Soluğun büyülü özelliklerine inancın iki
örneği: Bir Zulu büyücüsü, inek
boynuzundan kulağına (ruhları kovmak
için) üfleyerek bir hastayı tedavi ediyor
(altta solda). Bir ortaçağ yaratılış resmi
tanrının A dem 'e yaşam üflediğini
gösteriyor (sağda). 13, yy'd a n bir Italyan
tablosunda İsa bir körü tükürükle
iyileştiriyor (altta).
insanın ruhu
Bugün bilinçlilik dediğim iz şey, içgüdülerden ya­
vaş yavaş ayrılmıştır; ama bu içgüdüler de tüm ­
den yitip gitmiş değildir. Yalnızca bilincimizle iliş­
kilerini yitirmişlerdir, bu yü zden de kendilerini
dolaylı yollardan g ö sterm ey e zorlanm ışlardır.
Kendilerini bir nevroz olgusunda bedensel sem p ­
tom lar yoluyla olabileceği gibi, anlaşılamayan ke­
yifsizlikler, unutkanlıklar ya da konuşm ada yapı­
lan yanlışlarla da gösterebilirler.
İnsan gerçi kendi ruhuna egem en olduğunu
sanmaktadır. Ama ruh hali ve duygularına e g e ­
m en olamadığı, bilinçdışı faktörlerin sayısız gizli
yollardan kararlarına sızdığını fark etm ediği süre­
ce muhakkak ki kendisinin egem eni değildir. Bu
bilinçdışı faktörler varlıklarını arketiplerin özerk ­
liğine borçludur. M odern insan kendi ikiye b ölü n ­
müş durumunu görm ek zorunda kalmaktan sis­
temli bir şekilde kaçınmaktadır. Dış yaşamın b e ­
lirli bölgeleriyle kendi davranışları eşit şekilde ay­
rı çek m ecelerd e tutulmakta, hiçbir zaman da bir
araya getirilm em ektedir.
Bu bölünm üş psikolojiye bir örnek olarak bir
alkoliğin olgusunu anımsıyorum. Belli bir dinsel
hareketin yüceltici etkisine girmişti. Durum ken­
disini o denli hayranlık duygusuyla doldurm uştu
ki alkol bağımlılığını tüm üyle unutmuştu. G örü­
nüşe göre m ucizevi şekilde İsa tarafından iyileşti­
rilmiş bulunuyordu. Böylelikle ilahi affın ve söz
konusu dinsel örgütün etkinliğinin çok uygun bir
tamğı haline gelmişti. Ne var ki topluluk önünde
birkaç hafta itiraflarda bulunduktan sonra h e y e ­
canı azalmaya başladı, bir parça alkollü içki uy­
gun gibi görünüyordu ve b ö y le ce yeniden içm eye
başladı. Bu kez örgüt, bu olgunun patolojik oldu­
ğu, İsa’nın bu işe karışmasının uygun olmadığı so ­
nucuna vardı. A dam cağız ondan sonra bir kliniğe
kaldırıldı. B öylece kendisini ilahi bir iyileştirici
değil, bir hekim tedavi altına alabildi. Bu, m o­
dern, “kültürlü” insan zihninin biraz daha yakın­
dan incelem eye değen bir yüzüdür. Burada alarm
verecek d e re ce d e dağınıklık ve psikolojik şaşkın­
lık bulunmaktadır.
 Bir an için insanlığı tek bir b irey olarak düşü­
nürsek, onun da tıpkı bireyler gibi bilinçdışı g ü ç­
lerden etkilendiğini görürüz. İnsan ırkı da belli
sorunları ayrı çek m ecelerd e saklı tutar gibidir. İş­
te tam da bu yü zd en ne yaptığım ızı çok iyi düşün­
meliyiz; çünkü hepim iz kendi yarattığımız ölüm ­
cül tehlikelerin tehdidi altındayız. Dünyamız tıp­
kı nörotik bir insan gibi dağıtm ış durum dadır; D e­
mir P erde sim gesel ayrım çizgisini oluşturuyor.
Batılı insan D oğu ’nun saldırgan gü ç istenci karşı­
sında kendisini olağanüstü savunma önlem lerine
zorunlu saymakta, ayın anda kendi ahlakı ve iyi
değerleri ile gururlanmaktadır.
Ama bu arada k en di güzel tavırları ardında
sakladığı günahının^ kom ünist dünya tarafından
sistemli olarak yü zü n e çarpılacağını fark etm iyor.
Batının gizlice, biraz da utanarak katlandıkları
(diplom atik yalanlar, sistematik şaşırtmalar, ör­
gütlü tehditler) ^Doğu’da bütün çıplaklığıyla gün
ışığına çıkarılıyor. Batılı insana Demir P erd e’nin
ötesin den kendi kötü gölgesi sırıtıyor.
Batı toplam larındaki on ca insanın çaresizlik
duygusunu açıklayan durum budur. Onlar zorluk­
larımızın aslında ahlaki türden olduğunu, bu zor­
lukları n ükleer silahların artırılmasıyla ya da ek o­
nom ik yarışm a yoluyla çözem eyeceğim izi yavaş
yavaş anlam aya başlamış bulunuyorlar. Çoğum uz
m oral v e ruhsal çarelerin daha etkili olabileceği­
ni, çünkü bunların bizi durm adan artan enfeksi­
yon a karşı bağışık hale getirebileceğini anlayabi­
liyoruz.
Yine de bütün bu tür girişimlerin tekil olarak
işe yaramadığı anlaşılmıştır. Kendimizi ve bütün
"D ünyam ız nörotik bir insan g ib i
dağıtm ıştır." Berlin Duvarı.
dünyayı yalnızca karşımızdakilerin haksız olduğu
konusunda kandırmaya çalıştığımız sü rece de öy­
le kalacaktır. Kendi gölgem izi ve onun kötülükle­
rini tanımaya gerçek ten ciddi olarak çalışmak çok
daha akıllıca olurdu. E ğer gölgem izi, yani varlığı­
mızın karanlık yanım görebilirsek her türlü ahla­
ki ve ruhsal ayartmaya karşı bağışık hale gelebi­
lirdik. Olayın şimdiki durum uyla her türlü hasta­
lığa açığız, çünkü biz de tamam en onlar gibi yapı­
yoruz. Ancak biz bu durum da, iyi tavır örtüsü al­
tında ne yaptığımızı ne görm eye ne de anlamaya
niyetli olduğum uzdan, daha da geri durumdayız.
Kom ünist dünyanın elinde büyük bir mit bulu­
nuyor. Buna aldanma adını veriyor, yalnızca bu
yargımızla da onu d e f edeceğim izi um uyoruz. Bu
mit her şeyin bolluk, berek et halinde olduğu, b ü ­
yük, adaletli ve akıllı bir sahibin herkesi bir çocu k
yuvasındaki gibi yönettiği bir altın çağ ya da ce n ­
net hakkmdaki arketipsel düştür. Bu kudretli ar-
ketip infantil bir biçim de ele alınmıştır ama sırf
bizim daha üstün olan durumum uzla karşı karşı­
ya kaldı diye ortadan kaybolmaz. Hatta biz onu
kendi çocuksuluğum uzla destekliyoruz bile. Çün­
kü bizim Batı dünyam ız da aynı m itolojinin elinde
bulunuyor. Farkında olm adan biz de bir refah
devletine, dünya barışma, insanların eşitliğine,
insan haklarına, adalete, gerçeğ e ve -b u n u ister­
seniz pek yüksek sesle söylem eyelim - yeryüzün­
de tanrının egem enliğine inanıp duruyoruz.
Acıklı g erçek ise insanların yaşamının g e c e ve
gündüz, d oğu m ve ölüm , mutluluk ve sefalet, iyi
ve kötü gibi uzlaşm az karşıtlıkların karmaşık bir
kom pleksinden ibaret olduğudur. Üstelik bunlar­
dan herhangi birinin günün birinde karşıtına ga­
lip gelip gelm eyeceğini d e bilem iyoruz. İyinin k ö ­
tüye, sevincin acıya galip geleceğin den emin d e ­
ğiliz. Yaşam bir savaş alanıdır, öyle de kalacaktır;
öyle olm asaydı hiçbir şey varlığını sürdürem ezdi.
Eski Hıristiyanları bu dünyanın yakında sona
ereceğim um m aya ya da Budistleri bütün d ün ye­
vi isteklerden, hırslardan vazgeçm eye özendiren
 Her toplumun, arketipsel cennel ya da bir
zaman olduğuna ve gene olacağına
inanılan altın ça ğ tasarımı kendinindir.
19. yy'dan bir Amerikan resmi, geçmiş
bir ütopyanın tasarımını anlatıyor.
W illia m Penn ile yerliler arasında
1 6 8 2 'd e anlaşmanın yapılışını
gösteriyor. Her tarafında uyum ve barış
olan ideal bir manzara (solda). Ütopik
bir düşüncenin temsili: Bir M oskova
parkındaki afiş, Rus halkını geleceğe
doğru götüren Lenin'i gösteriyor (sol
altta).

^w:S '

15. yy'd a n bir Fransız resminde, çevrili

(ve şato benzeri) Eden bahçesi ve Adem
ile H avva'nın cennetten kovuluşu (üstle).
C ranach'm bir resminde ilkel nitelikte bir
altınçağ (Adı: "Yeryüzü Cenneti")
(sağda). 16. yy Flaman ressam
Brueghel'in "C okaygne Ülkesi", bir
efsanevi duyumsal tadlar ve rahat yaşam
ülkesi (en sağda). (O rtaçağ Avrupasında,
özellikle a ğ ır iş gören köylüler ve serfler
arasında, buna ilişkin birçok öykü
anlatılırdı.)
işte tanı da bu çatışmadır. Bu tem el anlayış, her
iki dinin de büyük bölüm ünü oluşturan ve dünya­
yı yadsıma fikrini bir d erecey e kadar değiştiren
özgün moral varsayımlarla, uygulamalarla bağ-
lantılandırılamasa, insanları d ü p ed ü z intihara
yönlendirebilirdi.
Bunu özellikle vurgulamaya çalışıyorum, çü n ­
kü zamanımızda her türlü dine güvenini yitirmiş
milyonlarca insan bulunmaktadır. Bu insanlar
dinlerini artık hiç anlayamıyorlar. Yaşam din o l­
madan da hiç bozulm adan sürüp gittiğinden, bu
kayıp hem en hiç fark edilm eden kalıyor. Ne ki
acılarla karşılaşıldığında durum değişiyor. O za­
man insan bir çıkış aramaya, yaşamın anlamı ile
şaşırtıcı ve acı deneyim leri üzerinde düşünm eye
başlıyor.
Psikologlara -b e n im kendi deneyim lerim e gö-
r e - Katolikler’deıı çok Protestanlar’m ve Yalmdi-
ler’in başvurması dikkat çekicidir. B en ce bu d u ­
rum norm aldir de; çünkü Katolik Kilisesi kendini
hâlâ Cura Anim arum ’dan (ruhun selâm etiyle ilgi­
lenm e) sorumlu sayar. Ama bilimsel çağımızda,
önceleri teologların alanına ilişkin olan sorular
psikiyatristlere yöneltilm ektedir. İnsanlar yalnız­
ca yaşamın anlamına, tanrıya ve ölüm süzlüğe ina-
ııabilselerdi pek çok şeyin daha kolay olacağını
hissetm ektedirler. Yaklaşan bir ölüm ün hayaleti
çoğ u zaman bu tur d ü şü n celere yol açmaktadır.
Çok eski zamanlardan beri insanların bir yü ce
varlığa (bir ya da birkaç) ve ölüm den sonraki bir
dünyaya ilişkin düşünceleri vardı. A ncak bugün
bu tür düşü n celer olm adan da yaşayabilecekleri­
ni düşünüyorlar. Tanrının gizli tahtını bir radyo
teleskopla keşfedem ediğim iz, sevgili ebeveynim i­
zin az çok beden sel biçim leriyle hâlâ yakınları­
m ızda bulunduklarına inanmadığımız için, insan­
lar böyle varsayımların saçm a olduğunu düşünü­
yorlar. Oysa bu tür kavramlar ilk çağlardan beri
insanların yaşamlarına yoldaşlık etmişlerdir. Bu­
gün bile her fırsatta bilincimizi zorlamaktadırlar.
M odern insan belki bunlar otamadan da peka­
la yapabildiğini ileri sürecek, hatta bunların ger­
çekliğine ilişkin hiçbir bilimsel kanıt bulunm adı­
ğını belirterek fikrinde ısrar edecektir. Ya da
inançlarını yitirmiş olmaktan dolayı üzgün oldu ­
ğunu söyleyecektir. A ncak söz konusu olan, g ö ­
rünm eyen, açıklanamayan şeylerdir. Tanrı insa­
nın kavrayışını aşar, ölüm süzlük ispat edilem ez.
O halde kriz durum larında yardım cı oldukları g ö ­
rülen dahası varolu şu m u za anlam katan bu
inançlardan neden vazgeçelim ? Ayrıca bu düşün­
celerin gerçek olmadığını nereden biliyoruz? Ben
bıı varsayımların aldanışlar olduğunu söylersem
belki birçok kimse beni onaylar. Bu arada anlaya­
madıkları ise dinsel bir görüşün reddinin de en az
kabulü kadar ispat edilem ez olduğudur. Hangi
görüş açısını seçeceğim izd e tümüyle özgürüz; olmayacaktı. Onun anlam dolu yaşamı, onun tan­
hangisi olursa olsun bu keyfi bir karar olacaktır. rının elçisi olduğundan emin olmasına dayanıyor­
Ancak çok yerinde bir ampirik neden bulun­ du. Onda bir büyüklük hezeyanı olduğu da ileri
maktadır. İspat ed ilem eyen düşünceleri gen e de sürülebilir; ama böyle bir ifade tarihin tanıklığı ve
beslem ek zorundayız. Yani bunlar faydalı oldu k­ daha sonraki kuşakların yargısı karşısında çok
larını gösterm işlerdir. İnsan, yaşamına bir anlam solgun kalır. Onu ele geçirm iş olan mit, yaşamına
sağlayan, evrende kendisine bir yer bulmasına da olağanüstü bir m enzil kazandırmıştır.
yardım cı olan varsayımlara ve inançlara mutlaka Anıa böyle bir mit, bilinçli olarak uydurulm uş
muhtaçtır. İnsan, bir anlamı olduğuna kani oldu ­ değil, vuku bulm uş olan sim gelerden oluşur. Tan-
ğu zaman dayanılmaz acılara katlanabilir; ancak rı-insan mitini ileri süren İsa değildi. Bu, İsa’nın
bütün şanssızlıkların doruğundayken “aptalın bi­ doğum undan ço k yıllar ön ce de vardı. O kendisi
rinin uydurduğu bir masal” içinde yer aldığını ka­ de bu sim gesel m otife yakalanmış, bu da onu Na-
bul etm ek zorunda kalırsa yıkılır. sıralı bir dülgerin kısıtlı yaşamından daha ileriye
Dinsel sim geler insan yaşamına bir anlam v e r­ yiiceltm işti.
mektedir. Örneğin P ueblo Kızılderilileri, kendile­
rinin Güneş Baba’nın oğulları olduğuna inanırlar.
Bu inanç onların yaşamına, sınırlı varlıklarının
çok ötesine ulaşan bir algı kazandırır. Kişilik geli­
şimlerine genişlik sağlar. Onların durumları, bi­
zim uygarlığımızın kendisinin alUakilerden biri
olduğunu ve öyle kalacağını, yaşamının anlamsız
olduğunu bilen insanının durumuna oranla çok
daha doyurucudur.
Kendi yaşaımnm daha derin bir anlamı olduğu
duygusu insanı, yalnızca almak, verm ek durum u­
nun üstüne yükseltir. Bu duygu yoksa insan za­
vallı ve yitiktir. E ğer Ermiş Paıılus, kendisinin
gezgin bir kilim dokuyucudan başka bir şey olm a­
dığının bilincinde olsaydı kuşkusuz ki olduğu kişi

G üney A m erika'da kabile geleneğinden

bir tekne cenazesi. Kendi kanosuna
yatırılan ölüye yolculuğu için yiyecek ve
giyecek de verilir. Dinsel simgeler insan
yaşam ına bir anlam katar (solda). Antik
halklar ölülere gerçi yas tutardı ama
inançları ölümün olumlu bir değişim
olduğuna güvenlerini sağlıyordu (sağda
yası gösteren bir M ısır heykelciği; bir
m ezarda bulunmuştur).
 Mitler ilkel masal anlatıcılarına kadar uzanır,
onların düşleri de kendi heyecan verici fantezile­
riyle hareket eden kimselere dayanır. Bu insanlar,
daha ileriki çağlarda şairler ve filozoflar olarak ta­
nımlanan kim selerden pek de farklı değillerdi. İlkel
masalcılar kendi fantezilerinin kökleriyle fazla ilgi­
lenm ezlerdi. İnsanların bir masalın nereden geldi­
ğini düşünm eye başlamaları çok sonralara rastlar.
Buna karşın yüzyıllarca ön ce, eski Yunanistan’da
insan aklı, tanrı öykülerinin çoktan ölmüş krallara,
kabile büyüklerine ait olduğunu düşünebilecek ka­
dar gelişmişti. O zaman bile mitin söylediği şeyi
kastettiğine marnlamayacak kadar olanaksız oldu­
ğu görüşü egem endi. Bu yüzden de herkesin anla­
yacağı biçim e indirgenm eye çalışılmıştı.
Daha yakın zamanlarda aynı durum un rüya
sem bollerinde nasıl oluştuğunu gördük. Psikoloji­
nin henüz çocukluk çağında bulunduğu yıllarda
rüyaların belirli bir önem i olduğunu fark etmiştik.
Ama, tıpkı efsanelerinin sad ece rasyonel ya da
“norm al” tarihin işlenm esinden ibaret olduğunu
düşünen Yunanlılar gibi, bazı ön cü psikologlar da
rüyaların, anlatır gibi göründükleri şeyi anlatma­
dıkları kavramını çıkarmışlardı. Oluşturulan re­
simler ile sem boller, bilincin bastırılmış içeriğinin
görünür hale geldiği tuhaf biçim lere indirgendiler.
Böylelikle bir rüyanın görünüşteki anlatımından
başka bir anlam taşıdığı görüşü kabul edildi.
Bu kavramı kabul etm ediğim i zaten söylem iş­
tim; bu da beni rüyaların içeriği kadar biçim ini de
Bir çocuğun a ğ a ç resmi (üzerinde
incelem ek zorunluluğuna götürdü. N eden içerik­
güneşle). A ğ a ç sık görülen düş
lerinin gösterdiğinden başka bir anlamları olması
motiflerinin en iyi örneklerindendir
gerekiyordu? Doğada olduğundan başka bir şey ve birçok çeşitli anlam a gelebilir.

olan herhangi bir şey var m ıydı? Rüya doğal ve
normal bir şeydir, aslında olduğundan başka bir
şey de ifade etm ez. Talm ud bile “rüya, kendi ken­
disinin yorum udur” diyor. Karışıklık yalnızca rüya
Büyümeyi, gelişmeyi ya da
psikolojik olgunlaşmayı
simgeleyebilir; kurban ya d a ölümü
temsil edebilir (M esih'in ağ açta
çarmıhı), fallik simge o lab ilir vb

içeriklerinin sem bolik olmasından, bu yü zden de
bir anlamdan daha fazla anlam içerm esinden ileri
gelm ektedir. Sem boller, bizim bilinçli akılla kavra­
(üstte). Aynı şekilde haç (sağda) ve
lingam (en sağda) g ib i iyi bilinen
düş motiflerinin d e aynı şekilde bir
dolu simgesel anlamı olabilir.

yamadığımız bir yön ü gösterm ektedirler. Bunlar

ya bilinçdışı ya da en azından tam bilinç dahilin­
de olmayan bir şeylerle ilgilidirler.
Bilimsel akıl için böyle olgular can sıkıcıdır;
çünkü bunlar zekayı da mantığı da doyuracak b i­
çim de form üle edilem ezler. Psikolojide ise bunlar
hiç de tek ve biricik olan durumlar değildir. Psi­
kolojinin tanımlama çabalarından hep kaçan “af-
l'ekt” ya da “em osy on ” fenom eni için de bu çok
zordur. Zorluğun nedeni her iki durum da da ay­
nıdır: Bilinçdışınm ele alınışı!
Ben doğa bilimlerinin bakış açısını, tam olarak
kavranamayan geçek lerle uğraşmanın ne kadar
güç oldıığıım ı bilecek kadar iyi tanıyorum. G er­
çekler yadsınaıuayacak kadar apaçıktır ama akıl­
cı bir yoldan form üle edilem em ektedir. Bunun
için aslında ön ce yaşamın kendisinin kavranabil­
mesi gerekir; çünkü duyguları ve simgesel düşün­
celeri ortaya çıkaran yaşamın kendisidir. A kade­
mik psikolog, em osyon fenom eni ya da bilinçdışı
kavramını kolaylıkla ilgi alanının dışında bırakabi­
lir. Buna rağmen bunlar gerçek ler olarak kalırlar
ve tıbbi psikolog bunları en azından -hom urdana­
rak da olsa- kabul etm ek zorunda kalır. Çünkü
duygu çatışmaları ve bilinçdışınm ele alınışı onun
bilimdalınm klasik objeleridir. Bir hastayı tedavi­
ye girişir girişmez bu akıldışılıklar, katı gerçekler
olarak karşısına çıkarlar, onun bunları akla uygun
biçim de form üle etm e yeten eğin e de hiç m erha­
m et gösterm ezler. Bunun için tıbbi psikologun
deneyim ine sahip olm ayan kimselerin, psikoloji­
nin bir bilimadaıuınm laboratuvarmdaki dingin
araştırma işlerini bırakıp, gerçek yaşamın aktif
m acerasına karıştığında başına gelenleri zor bul­
maları çok doğaldır. Bir poligondaki h edefe atış
talimleri, savaş alanından ço k uzaktır; hekim ise
g erçek bir savaşın gerçek kurbanıyla uğraşmak­
tadır. Hekim, bunları bilim sel kategoriler içerisi­
ne yerleştirem ese de ruhsal gerçeklerle ilgilen­
m ek zorundadır. Bu yüzden hiçbir ders kitabı psi­
kolojiyi sahiden öğretm eyi başaramaz, bu ancak
gerçek deneyim le öğrenilebilir.
Bu nokıayı, iyi bilinen birkaç sem bole daha
yakından bakarsak, daha duru olarak görebiliriz:
Hıristiyan dininde “h a ç” , birçok görüşü, d ü şü n ce­
yi ve duygulan anlatan önem li bir simgedir; ama
bir listedeki bir adın sonundaki bir haç yalnızca o
kişinin ölmüş olduğunu gösterir. Fallus, Hindu di­
ninde pek çok kavramı kapsayan bir sem bol işle­
vi görür; ama bir sokak çocu ğu duvara bir fallus
resmi yaparsa bununla yalnızca kendi penisine
karşı dııydugıı ilgiyi belirtmiş olur. Çocukluk ve
gençlik fantezileri çoğu zaman erişkin yaşlara ka­
dar etkin olduklarından, cinsel anlamı olduğu
kuşkusuz olan pek çok rüya vardır. Bunları başka
türlü anlamaya çalışmak saçm a olur. Terbiyeli bir
Hintli, Lingam’dan (H indu m itolojisinde Şiva’yı
temsil eden fallus) söz ettiğinde, Batılı birinin bir
penisle asla bir arada d ü şü nem eyeceği şeyler işi-
tilecektir. Lingam kesinlikle ayıp bir kelim e oyu ­
nu değildir; haç da yalnızca ölüm ün sem bolü d e ­
ğildir. Tüm bunlar b öyle bir rüyayı görenin olgun­
luk d erecesin e göre değerlendirilm elidir.
Rüyaların ve simgelerin yorum u zeka gerekti­
rir. Bunlar, mekanik bir sisteme dönüştürülerek,
fanteziden yoksun beyinlere tıkılamazlar. Dahası
bunlar, rüya görenin bir birey olarak kişiliğinin
gittikçe daha fazla bilinmesini, aynı zam anda y o ­
rum cunun da kendisini gittikçe daha çok, daha
değişik tanımasını gerektirir. Bu alanda deneyim i
olan kimse, bazen yardım cı olabilecek kuralların
olduğunu yadsıyamaz; ancak bunların da çok dik­
katlice, zekice uygulanmaları zorunludur. İnsan
bütün kuralları çok doğru kullanabilir, buna rağ­
m en korkunç bir saçmalığın içine düşebilir. Çün­
kü ço k önem siz gibi görünen, ama daha iyi bir
zekanın belki de atlamayacağı bir ayrıntıyı gözden
kaçırmıştır. Zeki bir kimse de sezgi ve duygudan
yoksun olursa çok büyük yamlgılara düşebilir.
Sem bolleri anlamaya çabalarken karşımızda
yalnızca sem bol değil, onu üreten bireyin bütünü
bulunmaktadır. Onun kültürel geçm işini de ele
almalıyız. Bu sü reç sırasında kendi eğitim im izde­
ki bir yığın boşluk da doldurulm uş olur. B en her
olguyu, daha abecesin i bile bilm ediğim , tümüyle
yepyen i bir ö d e v olarak ele almayı kural edinmiş
bulunuyorum . Y üzeysel kalındığı sü rece rutin ya­
nıtlar pratik, dahası faydalı olabilirler. Yaşamsal
sorunlara dokunulduğu anda ise hayatm kendisi
ortaya çıkar; o zaman da en parlak kuramsal söz­
ler bile etkisiz hale gelir.
Canlandırma yetisi ve sezgi, anlayışımız açı­
sından hayati ön em e sahiptir. Her ne kadar genel
görüş bunların aslında sanatçüar, edebiyatçılar
için gerekli olduğunu düşünse de - v e bu yüzden
de aklı başında konularda bunlardan kaçınılması
uygunsa d a -, gerçek te bunlar bilimin daha yük­
sek alanları için de aynı şekilde önem lidir. Bura­
da rasyonel zekayı ve onun belirli bir soruna u y­
gulanmasını bütünleyerek, son d e re ce önem li bir
rol oynarlar. Bütün uygulamalı bilimlerin en kati­
sı olan fizik bile şaşırtıcı ölçüde, bilinçdışı yoldan
etkin olan sezgiye dayanmaktadır. (Sezgiyle aynı
son uca varacak olan mantıksal süreçleri sonra­
dan kolaylıkla gösterebilsek bile bu böyledir.)
Sezgi, sem bollerin yorum lanm asındaysa kaçı­
nılmaz olarak gereklidir ve bu ço ğ u zaman, rüya­
nın gören tarafından derhal anlaşılmasını da sağ­
lar. Öte yandan b öyle mutlu bir sezm e gü cü ol­
dukça tehlikeli de olabilir; çünkü kolaylıkla yanıl­
tıcı bir kendine güven duygusuna yol açar. Ö rne­
ğin rüya gören yoru m cu yu samimi ve g ö re ce k o­
lay bir ilişkiye ayartır, ama bu ilişki bir tür payla­
şılmış düşe götürebilir. Eğer yalnızca sezer gibi
anlamış olmakla yetinilir ise, gerçek bilginin sağ­
lam zemini yitip gider. Açıklam a ve bilgi ancak
sezgi olguların ve mantıksal bağlantılarının tam
bilinmesine indirgenebilirse sağlanabilir.
Dürüst bir araştırmacı her zaman başarılı ola­
m ayacağını kabul etm elidir, bunu hep akılda tut­
mamak da dürüst bir şey olmaz. Bir bilimadamı
da önünde sonunda insandır ve başkaları gibi
onun için de açıklanamayan şeylerden nefret et­
mek ço k doğaldır. Bugünkü bilgimizin, bilebile­
cek olduklarımızın tamamı olduğu yaygın bir al­
danıştır. Olguları ancak geçici olarak açıklayan,
kendi içinde kalıcı bir gerçek içerm eyen kuram
kadar kırılgan başka bir şey yoktur.
Eski mitolojik yaratıklar bugün müze
pa rçalarıdır (sağda]. Am a onlarla
arılatılan arketipler güçlerini henüz
yitirmemiştir. Belki modern korku
filmlerindeki canavarlar da ha fazla
bastırılam ayan arketiplerin bozulmuş
versiyonlarıdır (en sağda].
Sembollerin rolü
Tıbbi psikolog sem bollerle ilgilendiğinde “kültü­
rel” olanlardansa öncelikle “doğal” sem bollerle uğ­
raşacaktır. Bunlar psikenin bilinçdışı içeriklerince
yöneltilirler. Bu yüzden de belli başlı arketipsel
İmgelerin çok çeşitli varyasyonlarım gösterirler.
( )lguların çoğunda bunlar arketipsel köklerine ka­
dar izlenebilir. Bunlar en eski m etinlerde, ilkel
toplum düzenlerinde görülebilen düşünce ve re­
simlerdir. Öte yandan kültürel sem boller “ ebedi
gerçeğin” anlatımı için bilinçli kullanılmış sem bol­
lerdir. Bunlar birçok dinde kullanılırlar. Ç okça bi­
çim değiştirmiş, hatta az çok bilinçli gelişim sü reç­
leri geçirmişler, bu yoldan uygar toplumlarca da
kabul edilen kolektif resimler haline gelmişlerdir.
Böyle kültürel sim geler eski gizemlerinin, b ü ­
yülerinin çoğu na hâlâ sahip durumdadırlar ve b u ­
nu “söylerler” . Bunlarm bazı kim selerde derin
duygusal tepkilere yol açtıkları, psişik yüklerinin
önyargılar gibi etkin olduğu bilinmektedir. Bunlar
psikologun hesaba katmak zorunda olduğu fak­
törlerdir. Yalnızca rasyonel bakış açısından an­
lamsız oldukları için görm ezden gelm ek ahm ak­
lıktır. Söz konusu sem boller ruhsal yapımızın çok
önem li parçalarıdır. İnsan toplum unun yapısında
yaşamsal önem i olan güçlerdir ve ciddi zararlara
yol açm aksızm sökülem ezler. Bastırıldıkları ya da
ihmal edildikleri zaman özgün enerjüeri, hesapla-
nam ayacak olası sonuçlarıyla birlikte bilinçaltına
savuşup giderler. Bu yoldan kaybolm uş gibi görü ­
n en psişik enerji, gerçek te bilinçdışının en üst ta­
bakalarında bulunan şeylerin yem den canlanm a­
sına, yoğunlaşm asına yarar. Bunlar belki de şim ­
diye kadar kendilerini açık etm eye İliç fırsat b u ­
lamamış, engellen m eden bilince çıkmak olanağı
hiç tanınmamış olan eğilimlerdir.
B öyle eğilimler bilincimizin, her zaman var
olan ve potansiyel olarak tahrip edici olan gölge
yanım oluştururlar. Belirli koşullarda olum lu etki
yapabilecek olan eğilimler bile, bastırıldıklarında
cinlere dönüşürler. Bu yüzdendir ki doğal olarak
ço ğ u kimse bilinçdışı olandan ve psikolojiden
korkar.
Çağımız, yeraltımn kapılarının açılmasının ne
dem ek olduğunu bize gösterm iştir. Yüzyılımızın
ilk on yılının m asum iyetiyle kimsenin tahmin
ed em eyeceği kadar korkunç olaylar olm uş, dün­
yamızı tep e taklak etmiştir. O günden beri dünya
bir şizofreni durum unda kalmıştır. K orkunç ilkel­
liğini kusan yalm z uygar Almanya olmamıştır;
Rusya da onunla yönetilm ektedir ve Afrika da tu ­
tuşmuş bulunuyor. Batı dünyasının kendisini ra­
hatsız hissetm esinde şaşılacak bir şey yok.
M odern insan kendi rasyonalizminin, kendisi­
ni psişik yeraltınm m erham etine ne denli bırak­
mış olduğunun farkında değildir. Kendini batıl
inançlardan kurtarmıştır, en azmdan öyle oldu­
ğunu sanmaktadır, ama bunu yaparken ruhsal
değerlerini de büyük ölçü de yitirmiştir. Ahlaksal
ve ruhsal geleneği yıkılmıştır. Bu çözülm enin b e ­
deli ise şimdi dünya çapında şaşkınlık ve çözü l­
m eyle ödenm ektedir.
A ntropologlar, ilkel bir toplum düzeninin ruh­
sal değerleri uygarlığın saldırısına uğradığm da
neler olduğunu sık sık tanımlamışlardır. İnsanlar
yaşamlarının anlamına olan inançlarını yitirirler,
toplum sal düzenleri çök er ve kendileri de ahlak­
ça yıkılırlar. Bizler de bugün aynı durumdayız. Ne
ki biz neyi yitirdiğimizi hiç anlayamadık; çünkü
ruhsal önderlerim iz maalesef, simgelerin oluştur­
duğu gizem i anlamak yerine, kurumlarmı koru­
makla m eşguldüler. Benim kanımca inanç - in ­
sanların en güçlü silahı o la n - düşünceyi dışla­
maz; ancak bazı inançlılar doğa bilim lerinden -v e
elbette psikolojiden d e - o denli korkar görü nü ­
yorlar ki ezelden beri insanlarm kaderine hükm e­
den gizemli psişik kudret karşısında tümüyle kör
kalıyorlar. Oysa bizler onların gizlerinin, gizem le­
rinin bütün varlığım yağmaladık ve artık bizim
için hiçbir şey kutsal değil.
Eski çağlarda, insanların ruhlarında içgüdüsel
gü çler ortaya çıktığında bilinçleri bunları anlamlı
bir psişik örgüye entegre edebiliyordu. Am a artık
“uygar” insan bunu yapamıyor. Onun “ilerici” bi­
linci içgüdülerin ve bilinçdışm m , görevlerini yeri­
ne getirebilm elerini ve birbirlerini özüm leyebil-
melerini sağlayacak bütün araçlarını elinden al­
mış bulunuyor. Özüm lem e organları, genel olarak
kutsal sayılan gizem li sem bollerden ibaretti.
Örneğin bugün “ıu a d d e”den söz ediyoruz.
Onun fizik özelliklerini tanımlıyoruz. Laboratuvar
deneyleriyle onun çeşitli taraflarım gösterm ek is­
tiyoruz. Yine de “m a dd e” sözcü ğü kuru, insanlık
dışı, saf zihinsel bir kavram olarak kalıyor. Bunun
bizim için hiçbir psişik anlamı yok. Buna karşılık
“m a dd e”nin eski im gesi ne kadar farklıydı. Yer
Ana’nm derin duygusal anlamını ifade ed en “Ulu
Ana”ydı o. Aynı şekilde bir zamanlar ruh denilen
şey, bugün zihin yoluyla tanımlanmaktadır ve
b öylece de “Evrenin Babası” olmaktan çıkmıştır.
O artık insanın sınırlı ego düşüncesine indirgen­
miştir; “babam ız” sim gesindeki ölçülm esi olanak­
sız duygusal enerji de entelektüel bir çölün kum ­
larına göm ülüp gitmiştir.
Bu iki arketipsel ilke, D oğu ve Batı’nm karşıt
sistemlerinin tem elinde yatmaktadır. Kitleler ve
onların önderleriyse, evrensel kuralın, Batı’nm
yaptığı gibi eril olup “baba” olarak adlandırılması­
nın ya da kom ünistlerin yaptığı gibi dişi sayılıp
“anne” denilmesinin, tem elde hiçbir farkı olm adı­
ğını anlayamamaktadırlar. Aslında her ikisini de
bilmiyoruz. Eskiden ise bu ilkeler dinsel törenler­
de ço k yönlü olarak saygı görm ekteydiler. Bu da
bir zamanlar onların insanlar için taşıdıkları ruh­
sal anlamı belirtiyordu. Buna karşılık bugün bun­
lar yalnızca soyut kavramlardır. Bilimsel anlayışı­
mız geliştikçe dünyam ız insanlıktan uzaklaştı. İn­
san kendini kozm osta yalıtılmış hissediyor, çünkü
kendisi artık doğa ile bağlantılı değil ve duygusal
“bilinçdışı kimliği” doğal görüntüsünü yitirmiş
bulunuyor. Bunlar da giderek sim gesel içerikleri­
ni feda etmişlerdir. Gök gürültüsü artık öfkeli
tanrımn sesi değil, şim şek de onun cezalandıran
mızrağı değil. Hiçbir ırmakta bir ruh barınmıyor.
Hiçbir ağaç, bir adamın yaşam prensibi, hiçbir yı­
lan akim b ed en e girmiş şekli, hiçbir mağara da
büyük bir cinin evi değil. Taşlardan, bitkilerden
ve hayvanlardan insanlara seslenen yok, insan da
onlara kendisini anlayacakları inancıyla bir şeyler
söylem iyor. İnsanın doğayla bağlantısı kaybolup
gitmiş ve onunla birlikte bu sim gesel bağın orta­
ya çıkardığı güçlü duygusal enerji de yitmiş.
Bastırılmış bilinçdışı içerikler negatif duygular olarak
tahripkar biçim de ortaya çıkabilir. 2. Dünya
Savaşı'ndaki g ib i. V arşova'da 1 9 4 3
ayaklanm asından sonra yahudi tutsaklar (en solda].
Auschw itz'de ölülerin ayakkabıları (solda). Uygarlıkla
temas sonucu inançlarını yitiren Avustralya yerlileri.
Bu kabilede ancak birkaç yüz kişi kalmıştır (sağda).
Bu muazzam kayıp rüyalarımızdaki sem boller­
le dengelenir. Onlar kökendeki doğam ızı yeniden
gün ışığına çıkarırlar. Doğam ızın dürtülerini, ö z ­
gün düşünce tarzını aydınlatırlar. Ne yazık ki iç e ­
riklerini, bize artık yabancı ve anlaşılmaz olan d o ­
ğanın diliyle anlatırlar. Bu yü zden bu dili, ilkel ta­
kıntılarından uzaklaşmış, özellikle de tanımladığı
şeylere mistik katılımdan uzaklaşmış olan m o ­
dern konuşm a biçim im izin kelimeleri ve kavram­
larına tercü m e etm eliyiz. Bugünlerde ruhlardan
ve gizem li varlıklardan söz ettiğim izde onları ça ­
ğırm ıyoruz artık. Bir zamanlar çok güçlü olan bu
sözcüklerin gü cü de ihtişamı da yitip gitti. Büyü­
lü form üllere inanmayı bıraktık. Artık pek fazla
tabu ve benzeri kısıtlanma kalmadı. Görünüşe ba­
kılırsa dünyamız, böyle gizem li varlıklardan, cadı­
lardan, kurt adamlardan, vam pirlerden, çalılık
ruhlarından ve bütün öbür bizar varlıklardan, bir
zamanlar ormanları dolduran yaratıklardan arın­
dırılmış bulunuyor.
Daha kesin söylem ek gerekirse dünyamızın yü­
zeyi bütün batü ve irrasyonel unsurlardan tem iz­
lenmiş görünüyor. Ama, insanların gerçek iç dün­
yasının (onu görm ek istediğimiz şekliyle değil,
gerçek olanı) da ilkellikten kurtulmuş olııp olm adı­
ğı başka bir sorudur. 13 sayısı hâlâ birçokları için
tabu değil midir? Hâlâ birçokları akıldışı önyargı­
larla, yansıtmalarla, çocu k su illüzyonlarla büyü­
lenmiş değil mi? İnsan ruhunun gerçekçi bir resmi,
geçen beş yüzyıl boyunca hiçbir şey değişmemiş
gibi hâlâ aynı rolleri oynamakta olaıı bu tür ilkel
özellik ve kalıntılardan bir dolusunu ortaya çıkarır.
M odern insan gerçek te, uzun ruhsal gelişimi
boyu n ca edinmiş olduğu belirtilerin garip bir ka­
rışımıdır. Hiziıu işimiz insan ve oıuııı sem bolleri­
dir. Onun ruhsal ürünlerini ayrıntılarıyla in cele­
meliyiz. Oııım içinde kuşku ve bilimsel kanaat,
eski m oda önyargılarla, terk edilmiş düşünce
tarzlarıyla, inatçı yanılgılarla, kör inkarcılıkla yan
yana bulunuyor.
Biz psikologların incelem eye çalıştığı sem bol­
leri üreten insan ruhu böyle bir şeydir. Bu sem ­
bollerin anlamlarını açıklayabilmek için, bunların
yalnız kişisel deneyim lere mi bağlı olduğunu,
yoksa rüya taralından belli bir amaçla genel bi­
linçli bilgi deposundan seçilip getirilmiş mi oldu ­
ğunu bilebilıııeliyiz.
Örneğin içinde 13 sayısının geçi,iği bir rüyayı
ele alalım. Sorun rüyayı görenin kendisinin bu sa­
yının uğursuzluğuna inanmakta ıııı olduğunu,
yoksa rüyanın bu tür batıl inançları olan başka
kim selerden mi söz ettiğini bilebilmektir. Yanıt,
yorum da son d erece önemli bir rol oynamaktadır.
İlkinde ilgili kişi hâlâ şanssızlık sayısının etkisi al­
tındadır; 13 numaralı bir otel odasında ya da 13
kişinin bulunduğu bir masada kendisini çok ra­
hatsız hissedecektir. Öbür durum da ise 13 nazik
olmayan ya da hakaretamiz bir ifadeden başka bir
şey değildir. Batıl inançlı kişi 13’üıı büyüsünü hep
hissetm ektedir, mantıklı olan ise 13’ten eski d uy­
gusal rengini silmiştir.
Bıı örnek, pratik deneyimde arketipleriıı nasıl
ortaya çıktığını göstermektedir. Bunlar aynı za­
m anda hem im geler hem de duygulardır. Ancak
bu iki yön bir arada bulunuyorsa bir arketipteıı
söz edilebilir. Tek başına bir imge, özel bir anlamı
olmayan bir kelime tem silinden ibarettir. Ama
eğer o imge duyguyla yüklüyse o zaman bir gizem
kazanır, dinamik hale gelir ve zorunlu olarak kimi
sonuçları da olmalıdır.
Arketip kavramım algılamanın ne denli gü ç ol­
duğunu biliyorum. Çünkü, doğası tam bir t,anıma
olanak verm eyen bir şeyi tanımlamaya çalışıyo­
rum. Ama birçokları arketipleri mekanik bir siste­
min, biraz eğitim le kolayca öğreııiliverecek par­
çaları gibi ele aldıklarından, bunların yalnız isim­
ler ya da felsefi kavramlar olmadığını vurgulamak
zorundayım . Bunlar yaşamın kendisinin, yaşayan
insanlara duygu köprüleriyle bağlanan parçaları­
dır. Bu yüzden bir arketipe isteııçli (ya da genel
g e ç e r) bir anlam verm ek mümkün değildir. Bu,
söz konusu kişinin kendi yaşam durumu nasıl g e ­
rektiriyorsa öyle yorıımlanıııaiıdır.
İnançlı bir Hıristiyan için haç simgesi yalnızca
onun Hıristiyan değeri içinde yorumlanabilir. El­
bette eğer rüya başka bir yorum a tam uyan, baş­
ka bir neden getirm iyorsa. Öyle bile olsa, özgün
Hıristiyan içerik gözd en uzak tutulamaz. Ama ha­
çın her zaman, her koşulda aynı anlamı taşıdığı
ileri sürülem ez. Öyle yapılırsa haçın gizemi silin­
miş olur. O zaman yaşamsal gücünü yitirir ve yal­
nızca bir kelim eden ibaret kalır.
Arketipiıı özgün duygu yükünü algılayamayan
biri, aslında her şeyin her anlama geleceğini g ö s ­
term ek üzere, kolaylıkla dizilip sıralanabilecek
olan, karmakarışık bir yığın m itolojik resim ler g ö ­
rür ya da hiçbir şey görem ez. Bütün cesetler ay­
nı kimyasal bileşimi gösterirler, am a canlı insan­
lar öyle değildir. Arketipler ancak anlamlarını ve
tekil bireyler üzerindeki et,kilerini sabırla anlama­
ya çalışırsak hayata dönerler.
Ne için kullanıldıkları bilinm ezse, kelimelerin
sad ece kullanılmış olması işe yaramaz. Bu özellik­
le, Aniına ve A nim us’tan, Yaşlı Bilge’den, IJlıı
Aııa’daıı ve daha buna benzer birçok arketipteıı
söz ettiğimiz psikoloji için doğrudur. Azizler, bil-
Ç inliler eskiçağda ayı tanrıça Kvvanyin
(üstte) ile ilişkilendirirdi. Diğer toplumlar
da ayı tanrı olarak görmüştür. M odern
d o ğ a bilimleri bize ayın yalnızca
kraterleri olan bir küre olduğunu göstermiş
olsa da , ayı romantizm ve sevgiyle
ilintilendiren arketipsel tasarımdan bir
şeyleri d e koruyoruz (solda).

geler, peygam berler ve bütün inançlı kişilere iliş­
kin, yeryüzünün bütün Ulu Analar’ma ilişkin her
şeyi bilebilirsiniz. A m a bunlar resim lerden ibaret
kaldıkça, onların gizem leri yaşanm adıkça rüyada
konuşulur gibi olur; neden söz edildiği bilinm e­
den kalır. Kullanılan kelim eler boş ve değersizdir.
Kelim eler ancak gizem leri, yani yaşayan insanlar­
la olan ilişkileri görülm eye çalışılırsa yaşam ve
anlam kazanabüir. A ncak o zaman adlarının pek
değerinin olmadığı, insanlarla olan ilişkilerinin tür
ve biçiminin ise çok önem li olduğu anlaşılabilir.
Rüyalarımızın sem bol oluşturucu işlevi, insan­
ların asıl ruhunu, daha ö n ce h iç bulunmadığı, ile­
ri, ayrıntılı, yükselmiş bilince, hem de eleştirel bir
bakış ve incelem eye maruz kalmadan getirebilm e
girişimidir. Çok eski zamanlarda insanın bütün
kişiliği bu esas ruhtan ibaretti. Bilinç geliştikçe
bilinçli ruh, ilkel psişik enerjinin bir kısmıyla ilin­
tiyi yitirdi. Bilinçli ruh eski ruhu hiç tanımadı
çünkü aslında kendisinin farkında olabilecek tek
şey olan eski ruh, ayrıntılı ve gelişmiş bir bilincin
gelişimi sırasında gözd en uzaklaştırılmıştı.
Am a buna karşılık, bizim bilinçdışı dediğim iz,
eski ruhun unsurları olan ilkel bazı belirtileri sak­
lamış bulunuyor. Rüya sem bolleri daima, sanki
bilinçdışı, ruhun kendi gelişimi sırasında terk et­
miş olduğu ne varsa geri getirebilm eye çalışırmış
gibi bu özelliklere ilişkin bildirimler verm ektedir:
Yedi yaşında bir çocuğun yaptığı resim,
siyah kuşları, gecenin cinlerini kovan koca
Güneş, gerçek efsaneden bazı şeyleri de
içeriyor (solda). O yun oynayan çocuklar,
ilkellerin de törenlerinde yaptıkları gibi
do ğaçlam a , çok do ğ a l şekilde dans
ederler (sağda). Eski folklor hâlâ
çocukların "törensel" inançlarında varlığını
sürdürüyor. Ö rneğin Ingiltere'de (ve başka
yerlerde) çocuklar, be yaz bir a t görmenin
şans getireceğine inanırlar. Beyaz at çok
yayg ın bir yaşam simgesidir. Ata binmiş
olarak gösterilen eski Kelt yaratıcı güç
tanrıçası Epona sık olarak be yaz bir kısrak
üzerinde gösterilir (en sağda).
İllüzyonlar, fanteziler, arkaik düşünce tarzları, te ­
m el dürtüler vb.
Bu, insanların çoğu zaman ister istem ez neden
bilinçdışının içeriği ile, bazen ondan korksalar bile,
böylesine uğraştıklarım açıklamaktadır. Bu artık
içerikler nötr ya da tarafsız değildirler. Tam tersi­
ne öyle güçlü bir yükleri vardır ki, çoğ u zaman sa­
d ece nahoş olmakla kalmazlar; sahici bir korkuya
da neden olabilirler. Ne kadar bastırılırlarsa bütün
kişiliği, bir nevroz biçim inde, o denli sararlar.
Onlara böylesine yaşamsal bir ön em sağlayan
onların psişik enerjileridir. Bu tıpkı, bir süre bi­
linçdışı bir d önem yaşadıktan sonra birdenbire
belleğinde bir boşluk olduğunu, o sırada önem li
şeyler olmuş olabileceğini saptayan bir kimsenin
durum u gibidir. Psikenin tümüyle kişisel bir konu
olduğunu varsaydıkça - k i çoğ u zaman böyle ka­
bul ed ilir- yitip gitmiş olan çocukluk anılarını y e ­
niden kazanmaya çalışacaktır. Oysa anılarındaki
boşluk, gerçek te çok daha büyük bir yitimin, ilkel
psikenin yitiminin sem ptom undan ibarettir.
Tıpkı em briyonun gelişimi sırasında tarih ö n ­
cesini ym elediği gibi, ruh da bir dizi tarih öncesi
aşamalardan geçerek gelişir. Rüyaların ana görevi,
bu tarih ön cesi ve aynı zamanda çocu k su anıları
uyandırmaktır. Böyle anımsamaların bazı durum ­
larda dikkati çek en bir iyileştirici gü cü vardır. Bu­
nu Freud uzun zaman ö n ce keşfetmişti. Onun göz-

lemi, çocukluk anılarındaki bir boşluğun (bir çeşit
hafıza kaybının) geçek bir yitim anlamına geldiği
ve onun yeniden keşfinin yaşamda bir gelişim ve
huzur sağladığı görüşünü ispat etmektedir.
Bir ço cu k b ed en en henüz küçük, bilinçli dü­
şünceleri de henüz az ve basit olduğundan, çocu k
ruhunun çok uzaklara ulaşan kom plikasyonlarm ı
fark edem eyiz. Oysa çocu k ruhu, tem el kimliğin­
de tarih ön cesi psikeye dayanmaktadır. Bu “te­
m el ruh” , insanlığın evrim aşamalarının em briyo­
nunda hâlâ bulunuşu gibi, çocu k ta halen bulun­
makta ve işlem ektedir. Rüyalarım babasına h ed i­
ye ed en küçük kıza ilişkin ön ce d e n söylediklerim i
anımsarsanız ne dem ek istediğim i daha kolay an­
layabilirsiniz.
İnfantil am nezide, daha sonraki psikozlarda
da sık sık görülen garip m itolojik fragmanlar b u ­
lunur. Bu türden im geler son d erece özgün, d ola­
yısıyla da çok önemlidir. Bu tür birikintiler daha
sonraki erişkin yaşam da yen iden ortaya çıktığın­
da, kimi kişilerde derin psikolojik bozukluklara
yol açarken, kimilerinde ise m ucizevi iyileşm ele­
re ya da din değiştirm eye n eden olur. Bunlar ç o ­
ğunlukla uzun süredir yitik olan bir yaşam p arça­
sını geri getirirler. Bu da insan yaşamına am aç
kazandırır, onu zenginleştirir.
Çocukluk anılarının hatırlanması ve arketipsel
davranış biçimlerinin reprodüksiyonu, geniş bir
ufuk ve bilincin genişlem esi etkisi sağlar. Bu, yi­
ten ve yem d en bulunan içeriğin bilince özüm sen-
m esi ve entegrasyonu sağlanabilirse başarılabilir.
Bunlar nötr olmadıkları için benim senm eleri on ­
larda bazı değişikliklere yol açacağı gibi, kişiliği
de değiştirir. -B u kitabm ileriki bir bölüm ünde
Dr. M. L. von Franz’m tanımlayacağı g ib i- “birey­
selleşm e süreci” admı verebileceğim iz bu evrede
sem bollerin yorum u önem li bir rol oynar. Çünkü
sem boller, psikedeki karşıtlıkları birbirine barış­
tırmak ve birleştirm ek için doğal bir girişimdir.
E lbette sem bolleri yalnızca görm enin ve son ­
ra bir yana süpürm enin böyle bir etkisi yoktur.
Bu çok çok eski nörotik durum u yem den ortaya
çıkararak bir sentez girişimini m ahveder. Ama ne
yazık ki, arketiplerin varlığını hiç yadsımayan bir­
kaç kişi onları yalnızca kelim eler olarak ele al­
makta, onların yaşayan geçekliğini unutmaktadır­
lar. Bunların özgünlüğü böylelikle (u su lsü zce)
dışlanınca sınırsız bir bütünlem e süreci başlar,
yani bir arketipten öbürüne geçilir, her şey her
anlama gelir. Arketip biçim lerinin birbirlerinin
yerine bir ölçü d e geçebildiği doğrudur. Am a on ­
ların özgünlüğü bir gerçektir ve öyle kalır. A rke­
tipsel bir olgunun değeri de buradadır.
Bu duygusal değer, rüya içeriğinin yorum u­
nun bütün entelektüel süreci boyu n ca göz önün­
de bulundurulmalıdır. D üşünce ve duygu birbir­
lerine taban tabana zıt olduklarm dan bu ço k k o­
laylıkla gözd en kaçabilir. Çünkü düşünce duygu­
sal değeri n ered eyse otom atik olarak bastıracak­
tır. Psikoloji, d eğer faktörünü (yani duyguyu) h e ­
saba katmak zorunda olan tek bilimdalıdır; çünkü
bu, psişik olgularla yaşam arasmdaki tek eklem
halkasıdır. Psikoloji sık sık bilimsel olmamakla
suçlamr. Eleştirenlerin fark etm edikleri ise d uy­
gulara hak ettikleri yeri verm enin bilimsel ve ya­
şamsal zorunluluğudur.
Çatlağın onarımı
Aklımız doğaya egem en olan yeni bir dünya ya­
ratmış ve onu u cu b e m akinelerle donatmıştır.
Bunlar bizim için o denli vazgeçilm ez olarak g ö ­
rünm ektedir ki onları bırakmak olasılığım bile dü ­
şünem iyoruz. İnsan bilim sel ve araştırıcı ruhunun
serüven dolu esinlerini izlem eye, kendi m uhte­
şem kazanımlarına hayran olm aya m ecburdur.
Aynı zamanda korkunç dehası, kitle halinde inti­
harları giderek daha da olası kıldıkları için gittik­
çe tehlikeli olan nesneleri bulmak gibi garip bir
eğilime de sahiptir.
Hızla artan dünya nüfusu karşısında insanoğ­
lu, giderek yükselen bu taşkını durdurm a ça rele­
rini aramaya başlamış bulunuyor. Ama doğa, in­
sanın yaratıcı ruhunu insana karşı yönlendirerek
hepim izi geride bırakmaktadır. Örneğin hidrojen
bom bası nüfus artışına çok etkin bir son verebile­
cektir. D oğaya egem en olduğum uz düşüncesiyle
böylesine gururlu olmamıza karşın, aslında onun
kurbanlarıyız, çünkü daha kendimizi kontrol al­
tında tutmayı bile öğrenebilm iş değiliz. Yavaş fa­
kat görünüşe bakılırsa kaçınılmaz şekilde m ahvo-
luşa doğru ilerliyoruz.
Artık yardım isteyeceğim iz tanrılarımız yok.
Büyük dünya dinleri ilerleyen bir kansızlıktan
m ustaripler; çünkü o faydalı gizem ormanlardan,
2 0 yy'ın büyük kenti, N e w York (sol
üstte). Bir başka kentin sonu:
Hiroşim a-19 4 5 (altta), insan do ğ a y a
egemen g ib i görünse d e ju n g henüz
kendi d o ğ a m ız üzerinde denetime
sahip olm adığım ızı belirtmiştir.
ırmaklardan, dağlardan, hayvanlardan kaçm ış ve
tanrı-insanlar da bilinçdışm da yeraltına gizlenmiş
bulunuyorlar. Orada, geçm işim izin kalıntıları ara­
sında zavallı bir yaşam sürdürm eye çalıştıklarım
düşünüyoruz. Bugünkü yaşamımız, akıl adlı tan­
rıça tarafından yönlendirilm ekte. Oysa bu b izim
en büyük dahası acıklı aldanışımız. Aklın yardı­
mıyla “doğayı yendik!” diye kendim izi kandırma­
ya çalışıyoruz.
A ncak bu bir slogandan ibaret. Çünkü yeryü ­
zünün fethi den en şey bizi bu aşırı nüfusa getirdi
ve gereken politik tutum u becerm ekteki yetersiz­
liğimizden ötürü zorluklarımız daha da artacak.
İnsanlar için hâlâ ön sırayı kapmak için birbirle-
riyle boğuşm ak çok doğal. Öyleyse “doğayı yeni-
şimiz” n erede?
Her değişim bir yerden başlamak zorunda ol­
duğuna göre, bunu öğrenip uygulayacak olan, bi­
rey olarak insandır. Değişim bireylerden başla­
malıdır; her birimiz, değişim i başlatan birey olabi­
liriz. Kimse kendi yapm ak istem ediğini yapacak
birini bekleyip etrafa bakmamaz. Am a ne yapm ak
gerektiğini kimsenin bilm ediği anlaşıldığına göre,
her birimiz kendi bilinçdışım n bir çıkış yolu bulup
bulmadığını araştırsa, hiç de fena olmazdı. Bilinç­
li akıl bu bakım dan pek faydalı bir şey yapamıyor.
Bugünün insanı, büyük inançların da felsefe sis­
temlerinin de kendisine, bugün dünyanın içinde
bulunduğu durum da faydalı olacak güveni vere­
bilecek güçlü ve canlı fikirleri sağlayamadığı ger­
çeğinin farkına acıyla varmış bulunuyor.
Budistlerin, eğer insanlar Dharma’nm (öğreti,
yasa) sekiz soylu yolunu izleyiverseler her şeyin
yoluna gireceğim söyleyeceklerini biliyorum . Hı­
ristiyan da bize, tanrıya inanıversek dünyamızın
daha iyi olacağını söylem ekte. Akıl insanı, insan­
ların zeki ve akıllı olmalarıyla sorunlarımızın çö -
zülüvereceğini ileri sürmekte. Yıldırıcı olan, b u n ­
ların hiçbirinin kendilerinin bu sorunları çözem e-
yişleridir.
İnançlı Hıristiyanlar sık sık, tanrımn eski za­
manlarda yaptığı gibi kendilerine niçin hitap e t­
m ediğini sorarlar. B öyle soruları duyduğum da
hep, eski çağlarda tanrının insanlara sık sık ken­
dini gösterdiği, şimdi ise böyle bir şey olmadığı
sorusuyla karşılaşan hahamı düşünürüm. Haham,
bu soruyu soranlara “bugün artık o denli aşağıya
eğilebilen kimse y o k ” diye yanıtlamış.
Bu yanıt, tam da çivinin başına vuruyor. Bizler
kendi sübjektif bilincim ize öyle yakalanmış, kıs­
kıvrak sarılmışız ki, yüzyülarm gerçeğini, tanrının
ancak düşlerde ve vizyonlarda konuştuğu g e r çe ­
ğini unutmuşuz. Budist, bilinçdışı fantezilerin
dünyasını işe yaramaz illüzyonlar olarak red d ed i­
yor; Hıristiyan, kilisesiyle İncil’ini kendisiyle bi­
linçdışı arasına koyuyor; rasyonel düşünen aydın
ise daha kendi bilincinin ruhunun tamamı olm a­
dığım bile bilmiyor. Yetmiş yılı aşkın bir süredir,
bilinçdışı, hiçbir ciddi psikolojik araştırmanın bir
kenara atamayacağı, tem el bir bilimsel kavram
haline gelmiş olmasına rağm en, bu görm ezden
geliş sürüp gidiyor.
Artık doğal olguların faydaları karşısmda kadi­
ri mutlak tanrıyı andırır yargıçlar gibi davranm a­
malıyız. Artık botaniği, eski usul faydalı ve fayda­
sız bitkiler sınıflamasına ya da zoolojiyi, ilkel, za­
rarsız ve tehlikeli hayvanlar sınıflamasına göre
ele almıyoruz. Ne var ki hâlâ yalnız bilincin an­
lamlı, bilinçdışm m sa anlamsız olduğunu sanıyo­
ruz. D oğa bilim lerinde b öyle bir düşü nce ancak
gülünçtür. Örneğin mikroplar anlamlı mı, yoksa
anlamsız mıdırlar?
Bilinçdışı ne olursa olsun, anlamlı oldukları,
önem li oldukları görülen simgeleri üreten bir d o ­
ğa fenom enidir. Yaşamında m ikroskoba bakm a­
mış bir kimsenin, m ikroplar alanında bir otorite
olduğunu düşünem eyiz. A ynı şekilde, doğal sim­
geleri hiç ciddi bir şekilde incelem em iş olan bir
kimsenin, bu konuda yetenekli bir yargıç olabile­
ceğini de ileri sürem eyiz.
Her ne kadar Katolik Kilisesi, Somnia d eo Mis-
sa (tanrımn gönderdiği rüyalar) olgusunu kabul
ediyorsa da kilise düşünürlerinin çoğunluğu rü­
yaları anlamak için hiçbir ciddi girişim de bulun­
muyorlar. V ox D efn in (tanrının sesinin) rüyada
algılanabileceği olasılığını kabul ed e ce k kadar ra­
hat bir Protestan yön tem ya da öğreti bulundu­
ğunu da hiç sanm ıyorum . Ama eğer bir teolog,
tanrıya gerçek ten inanıyorsa, tanrının rüyalar y o ­
luyla konuşm aya m uktedir olmadığını nasıl kabul
edebilir?
Yarım yüzyılı aşkın bir süredir doğal sim gele­
rin araştırılmasıyla uğraştım. Sonunda da rüyala­
rın ve onlardaki sem bollerin hiç de budalaca ve
anlamsız olmadıkları sonucuna ulaştım. Tam ter­
sine rüyalar, rüya sem bollerini anlamak zahm eti­
ne katlanana, son d e re ce ilginç bilgiler sunm akta­
dır. Gerçi sonuçlar, alım satım gibi dünyevi işler­
le p ek ilgili değiller ama yaşamın anlam ve önem i
herhalde ticaret yaşamıyla yeterince açıklana­
maz. İnsan gönlünün derin özlem i de bir banka
hesabıyla doyurulamaz.
İnsanlık tarihinin bu dönem inde, elde bulunan
bütün enerji doğanın araştırılması için kullanılır­
ken, insanın bilinçli işlevleri de elbette araştırıla­
caktır; ama ruhun sem bolleri üreten asıl karma­
şık kısmı hâlâ araştırılmamış duruyor. Her g e ce
oradan sinyaller almamıza rağmen onları deşifre
etm enin çoğ u insana gereksiz görünm esi inanıl­
maz bir şey. İnsanm en önem li aygıtı, ruhu ilgi
çekm iyor; hatta güvensizlik ve küçük görm e ile
bakılıyor. “S adece psikolojik b u ” deniyor sık sık;
yani hiç önem li değil!
Bu yaygın önyargı n ered en geliyor? Anlaşılan
ne düşündüğüm üz sorusuyla o denli m eşgulüz ki,
bilinçdışı ruhum uzun bizim hakkımızda ne dü ­
şündüğünü sorm ayı unuttuk. Sigmund Freu d’un
düşünceleri, çoğu kimse için zaten var olan psi-
kenin hor görülüşünü haklı çıkarmaktadır. Fre-
ııd’dan ö n ce psike sad ece görm ezden gelinirdi;
bugün ise ahlaki süprüntüler için bir çöplük oldu.
Bu çağdaş görüş noktası elbette tek yönlü ve
haksızdır. Bilinçdışı hakkında g erçek bilgilerimiz,
oıuın doğal ve nötr bir fenom en olduğunu g ö s te ­
riyor. O insan doğasının, açık-koyu, iyi-kötü gibi
bütün yanlarını içerm ektedir. Bireysel ve kolektif
sem bollerin araştırılması henüz başlangıç aşama­
sında ama ilk veriler cesaret verici ve bugünün
insanının yanıt bulamamış birçok sorusu da yanıt
bulacak gibi görünüyor.

Rembrandt'ın "A çık Kitabıyla Filozof"

resmi, 1 6 3 3 . İçedönük yaşlı adam ,

Jung'un her birim izin kendi bilinçdışım ızı
araştırmamız gerektiği inancını
görünürleştiriyor (üstte), Bilinçdışı
görm ezden gelinem ez; o yıld ızla r gibi
do ğ a l, sınırsız ve kudretlidir (sağda).
Modern İnsan ve M itler

Joseph L. Henderson

Yeni İrlanda adasından tören maskesi.

M o d e rn İnsan ve M itle r
Ebedi simgeler
İnsanlığın eski öyküsü bugün, eski insanlardan
kalan sem bolik resim ler ve mitlerle yeniden keş­
fedilm ektedir. Arkeologlar geçm işin derinliklerini
kazdıklarında, hazine olarak topladıklarımız eski
çağların olguları değil, heykeller, resimler, tapı­
naklar ve eski inançlardan haber veren dillerdir.
Diğer sem boller bizim için bu inançları anlaşılabi­
lir kavramlara tercü m e ed en filologlar ve din bi­
limciler taralından aydınlığa çıkarılacaktır. Bun­
lar da kültür antropologlarınca yaşama geçirilir­
ler. Onlar, bugün bile, uygarlığın kıyısında yaşa­
yan küçük kabile topluluklarının töre ve mitlerin­
de yüzlerce yıldan beri değişm eden aynı sem b o­
lik örneklerin bulunabildiğini gösterirler.
Bütün bu araştırmalar, bu tür simgelerin yal­
nızca eski çağların halklarına ya da “geri kalmış”
kabile topluluklarına ait olduğunu, bugünkü kar­
maşık yaşama uygunsuz olduklarını sanan m o ­
dern insanların tutumunu değiştirm ekte pek çok
katkıda bulunmuştur. Londra ya da N ew York’ta
biz, cilalı taş dönem i insanlarının bereket törenle­
rini arkaik batıl inançlar olarak yadsıyabiliriz. Bi­
risi bir hayal gördüğünü ya da sesler işittiğini ile­
ri sürerse artık o kutsal biri ya da bir kahin gibi
m uam ele görm ez. Daha çok bir ruh hastası sayı­
lır. Eski Yunanlıların mitlerini ya da Kuzey A m e­
rika yerlilerinin halk söylencelerini okuyor ama
onlarla bizim “kahramanlar” ya da dramatik olay­
lar karşısındaki durum um uz arasında hiçbir ilişki
görm üyoruz. Oysa böyle ilişkiler vardır. Onların
temsil ettiği sem boller insanlık için önem lerinden
hiçbir şey yitirmiş değiller.
Bu tür ebedi sim gelerin anlaşılması ve yen i­
den değerlendirilm esinde çağımızın en önemli
katkılarından birini, Dr. C. G. Jııng’ıın Analitik
Psikoloji okulu başarmıştır. Bu, sem bollerin gün­
delik yaşamın doğal bir parçasını oluşturduğu il­
kel insanlarla, sem bollerin görünüşte hiçbir aıı-
lanı taşımadığı m odern insanlar arasındaki yapay
sınırın yıkılmasına yardım cı olmuştur.
Jung’un bıı kitapta zaten açıklamış olduğu gi­
bi, insan ruhunun kendi tarihi vardır ve Psike,
kendi ön cek i gelişim inden birçok izleri taşımak­
ladır. Ayrıca bilinçdışının içeriğindekiler de psike
üzerinde şekillendirici bir etki yapmaktadır. Bi­
linçli olarak bunu görm ezden gelebiliriz; ama b i­
li nçdışı olarak onlara ve onları anlatan sem bolik
biçim lere -düşler de dahil olmak üzere- tepki g ö s ­
teririz.
Tekil bireyler belki düşlerini birbiriylc ilgisiz
bulur. Ama uzun bir zaman sürecinde analist, bir
dizi düş im gesinden, bunların belli bir örnek taşı­
dıklarını saptayabilir; hasta bunu anladığı zaman
olasılıkla yaşamı karşısında yeni bir bakış açısı
kazanır. Bu sem bollerin bazıları, Jııııg tarafından
“kolektif bilinçdışı” adı verilenden, psikeııiıı in­
sanlığın ortak mirasını içeren ve dışa vuran tara­
fından gelm ektedir. Bu sem boller o denli eski ve
m odern insanlar için o denli az tanıdıktır ki, onu
doğrudan 11e anlayabilir ne de özüm seyebilirler.
Burada analist yardım cı olabilir. Belki hasta
yıpranmış olan dahası artık uygun olmayan sim ­
gelerin yükünden kurtarılmalıdır. Ya da ölm üş ol­
mak yerine m odern bir biçim de anlatını bulmak
isteyen eski bir sem bolün süregelen değerini keş­
fetm ekte ona yardım edilmelidir.
Analist bir hastayla birlikte sem bollerin an­
lamlarını etkili bir şekilde araştırmadan ön ce,
bunların kaynakları ve anlamları üzerine iyi bilgi
edinmiş olmalıdır. Çünkü eski mitlerle m odern
insanların düşlerinde görünen öyküler arasındaki
analojiler rastlantı değildir. Bunlar, m odern insa­
nın bilinçdışı ruhu, bir zamanlar anlatımını ilkel­
lerin inanç biçim lerinde ve adetlerinde bulan
sim geleştirm e yeteneğini korum uş olduğu için
vardır. Bu yeten ek hâlâ da önem li bir rol oyna­
maktadır. Bizler, bu sem bollerin aktardığı m esaj­
lara sandığımızdan çok daha fazla bağımlıyız. G e­
rek tutumumuz gerekse davranışlarımız bunlar­
dan aynı şekilde etkilenm ektedir.
Örneğin savaş sırasında H om eros’ım, Shakes
p eare’iıı ve T olstoy’un yapıtlarına karşı artmış bir
ilgi ortaya çıkar ve onların savaşa sürekli (ya da
“arketipsel”) anlam yükleyen bölüm leri yeni bir
anlayışla okunur. Bunlar bizde, bir savaşın güçlü
duygusallığını hiç yaşamamış olan birine oranla
ço k daha derin bir tepki uyandırır. T n ıva düzlü­
ğündeki savaşlar gerçi A g in co u ıl ya da Borodı
ııo ’dakilere hiç benzem iyordu ama büyük yazar­
lar zaman ve yer farklarını aşmayı, evrensel olan

2 0 . yy'd a ki biçim iyle, eskiçağların

simgesel bir löreni: Amerikalı aslronol
John G lenn, dünya çevresindeki
dolaşm asından sonra, VVashington'da bir
geçit töreninde, 1 9 6 2 . Eskiçağlarda bir
zaferin ardından bir zafer alayıyla geri
dönen bir kahraman g ib i (en solda].

Bir Yunan bereket tanrıçasının haçı

andıran heykeli (IO 2 5 0 0 dolayları] (orta
solda). Putperest dönem den bir parça
dişilliği hâlâ koruyan 1 2. yy'dan bir Iskoç
taş haçının iki yönlü görünümü: Enine
p a rç a d a göğüsler (solda). Hıristiyan
şenliğinin yerini a laca k olan ateist bir
paskalya için bir Rus afişi. Tıpkı Hıristiyan
şenliği g ib i eski putperest gündeğişimi
törenine dayanıyordu (sağda).
motifleri vurgulamayı becerirler. Buna, bu tem a­
lar sim gesel bir nitelik taşıdıkları için tepki veri­
riz.
Bunun daha iyi görülebildiği bir örnek, h er­
hangi bir Hıristiyan toplum da yetişmiş herkes
için tanıdıktır. N oel’de, hiçbir bilinçli dini inancı­
mız olmasa da bir tanrı-insan çocu ğu n m itolojik
doğum u karşısında duygulanırız. Bilmeksizin y e ­
niden doğuş sim gesiyle karşılaşmışızdır. Bu dü ­
şünülem eyecek kadar daha eski olan, kuzey ya­
rım küresinin kuru manzarasının kendini yen ile­
y eceğ i um udunu anlatan bir gündönüm ü şenliği­
nin kalıntısıdır. Dünyayı kavrayan bütün ileri z e ­
ka yapımıza rağmen gen e de tıpkı paskalya yortu ­
sunda çocuklarım ızın şen paskalya yumurtası ve
paskalya tavşanı törelerine katıldığımız gibi, bu
sim gesel şenlikte de doyum buluyoruz.
Am a ne yaptığım ızı anlıyor m uyuz ya da
İsa’nın doğum u, ölüm ü ve dirilişi öyküsüyle p as­
kalyadaki halk simgeleri arasındaki bağlantıları
görebiliyor m uyuz? Genellikle bu tür şeylere en ­
telektüel açıdan hiç bakmayız.
Oysa bunlar birbirini tamamlamaktadır. Pas­
kalyadan ön ceki cum a günü İsa’nın çarm ıha geri­
lişi daha ilk bakışta, Osiris, Tammuz, Orfeus ve
Baldur gibi diğer “kurtarıcı”lardakilerle aynı b e ­
reket m odeline sahiptir. Onlar da tanrısal ya da
yarı tanrısal kökendendiler, geliştiler, öldürüldü­
ler ve yeniden doğdular. Hepsi, bir tanrı-kralın
ölüp yeniden doğuşunun ebedi bir mit oluşturdu­
ğu döngüsel inançlardandır.
Ama Hıristiyan diriliş kavramının nihai oluşu
(Hıristiyanlıktaki ahiret yargısı tasavvuru da b ö y ­
le “kapanmış” bir konu içerm ektedir), Hıristiyan­
lığı öbür tanrı-kral m itlerinden ayırmaktadır. Bu
bir kez vuku bulm uştur ve töre yalnızca bunu
anımsatmaktadır. Ama bu nihai oluş duygusu bel­
ki de henüz Hıristiyanlık ön cesi törelerin etkisi
altında bulunan ilk Hıristiyanların, Hıristiyanlıkm
eski bereket törelerinin kimi öğeleriyle bütünlen­
m esi gerektiğini düşünm elerinin nedeni olm uş­
tur. Yinelenen yen iden doğuş muştusuna gerek ­
sinimleri vardı, bu da paskalya yumurtaları ve
paskalya tavşanıyla simgeleştirildi.
M odern insanın, batıl inançlı ve eğitim den
yoksun kimselerin halk masalları olarak kabul
edip bilinçle hiç de ciddiye almayacağı türde d e ­
rin psişik etkilere nasıl tepki verm eyi sürdiirdü-
Bir kentin yakılıp yıkılmasını gösteren bir
13. yy Japon resmi (solda). Londra'da St.
Paul Katedrali, 2. Dünya S avaşı'nda bir
hava saldırısı sırasında, aynı şekilde alev
ve dum anlar arasında. Savaş yürütmenin
yöntemleri zam anla değişmiş olsa da
savaşın duygusal yanları zam anı aşar ve
arketipseldir (altta).
ğünü gösterm ek için iki çok farklı örneği kullan­
dım. Am a daha ileri de gidilmelidir. Simgeselliğin
öyküsü ve simgelerin ço k çeşitli kültürlerin yaşa­
m ında oynadığı rol ne denli yakından incelenirse,
bu sim gelerde yen iden yaratılışa dair bir anlamın
da gizli olduğu o denli anlaşılır.
Arkaik ya da ilkel mitlerle bilinçdışının çıkar­
dığı sem boller arasındaki bağlantı halkası analist
için son d e re ce d e önem lidir. Bu analiste söz k o­
nusu sem bollerin, onlara hem tarihsel bir p ers­
pektif hem de psikolojik bir anlam veren bir bağ­
lantıyla tanımlanması ve yorumlanması olanağını
sağlar. Burada eski çağların önem li mitlerini ele
alarak onların, düşlerim izde karşılaştığımız sim ­
gesel m alzem eyle nasıl -ve ne amaçla- uyum lu o l­
duğunu göstereceğim .

İsa'nın doğuşu |ortada|. Ç arm ıha gerilişi (sol

ülte). G ö ğ e çıkışı (sol altta). Doğumu, ölümü
ve yemden doğuşu, birçok eski kahraman
mitinin örneğini izler. Kökende belki 3 0 0 0
yıl önce Stonehenge'de (Ingiltere] de
kullananlar g ib i, mevsimsel bereket
törenlerine dayanan bir örnektir. Y az
gündönümünde Stonehenge'de güneşin
doğuşu (altta).
Kahramanların yaratılışı
Kahraman miti en bilinen ve yeryüzünde en yay­
gın olan mittir. Onu Yunanlılar ve Romalıların kla­
sik m itolojilerinde, ortaçağda, U zakdoğu’da ve
bugünkü ilkel halklarda buluyoruz. Bizim düşleri­
m izde de ortaya çıkıyor. Onda belirgin bir drama­
tik çizgi, göze ço k çarpm asa da derinlere giden
psikolojik bir anlam bulunmaktadır.
Kahraman mitleri ayrıntılarda birbirlerinden
ço k büyük farklar gösterirler ama hepsinin yapısı
birbirine çok benzer. Bu dem ektir ki onlar birbi-
riyle hiçbir doğrudan kültürel teması olmayan,
örneğin Afrika zencileri ya da K uzey Amerika Kı­
zılderili boyları, Yunanlılar ya da Peru’nun İnka-
ları gibi gruplar ve bireyler tarafmdan geliştiril­
miş de olsalar, hepsinin evrensel bir örgüsü var­
dır. Daima bir kahramamn yoksul da olsa hariku­
lade doğumuna, insanüstü gücünün daha en ba-
Kahramanların güçlerini erkenden belli
edişleri çoğu kahraman mitinde görülür.
Ç ocuk Herkül iki yılanı öldürüyor (altta).
Büyülü bir kılıcı taştan çekebilecek biricik kişi
olan genç kral Arthur (üstte sağda). Uç
yaşında bir ayıyı öldüren Am erikalı Davy
Crockett (altta sağda).
şından belli oluşuna, önem li konum a ya da gü ce
hızla ulaşmasma, kötüye karşı başarıyla d övü ş­
m esine, kibir denilen günaha kapılmasına, ölm e­
sine neden olan ihanet son ucu düşm esine ya da
kendini “kahram anca” feda edişine ilişkin öyküler
işitilir.
Daha sonra bu örgüyü psikolojik olarak neden
anlamlı saydığımı ve aynı zamanda kişiliğini k eş­
fetm eye, ortaya çıkarmaya çalışan bireyler için
olduğu kadar kendi k olektif kimliğim saptamak
gibi bir gereksinim i olan toplum için de önem ini
ayrıntılı olarak göstereceğim . Gene de kahraman­
lar mitinin bir başka önem li özelliği bir çıkış n ok ­
tası sağlamasıdır. Çoğu söylen cede kahramanın
başlangıçtaki güçsüzlüğü, kendisine insanüstü
görevlerinin çözüm ü için yardım cı olan güçlü
“ koruyucu” figürler ya da kollayanlarca denge-

Üslle arketipsel kahram anlara yoldaşlık
oden koruyucu figüre uç örnek. Yunan
mitinde genç A şil'e öğüt veren Kentaur
Che^on (en üstte) Kral Arthur'un
koruyucusu Büyücü M erlin, elinde bir kağıt
tomarı tutuyor (ortada). M o dern yaşam dan
bir örnek: Bilgi ve deneyim ine meslekten
bir boksörün çoğunlukla bağım lı olduğu
antrenör (altta). Ç oğu kahram anlar çeşitli
canavarları ve kötü güçleri yenmelidirler.
Kahramana ihanetin iki örneği: Kutsal
Kitap kahramanı Samson (en üstte) Delilah
tarafından ihanete uğrar; ve Pers
kahramanı Rüstem, güvendiği bir adam
tarafından tuzağa düşürülür (üstte). Kibirin
modern bir örneği: Hitler'in Rusya'ya
saldırışından sonra, 1 9 4 3 'te S talingrad'da
Alman tutsaklar (altta).
İskandinav kahramanı Sigurd, yılan Fafnir'i
öldürür (üstte). Eski Babil destanından
kahraman G ılgam ış, bir aslanla dövüşür
(ortada). G üzel kızların kurtulması için tek
kişilik gücüne sık sık başvurulan modern
Amerikan ç iz g i kahramanı Superman
(altta).
lenm ektedir. Yunan kahramanlarından T h ese-
us’un yanında koruyucu tanrı olarak denizler tan­
rısı P oseidon durmaktadır; Perseus’un yanında
Athena, A chilles’in yanında bilge Kentaur Cheri-
on bulunur.
Böyle tanrı benzeri figürler gerçekte, kişisel
egoda bulunmayan gü cü sağlayan bütün psikenin
sem bolik temsilcilerdirler. Onların özgün rolleri,
kahramanlar mitinin belli başlı işlevinin, yaşamın
karşısma çıkaracağı zahmetli görevlere hazırlan­
ması için, bireyin benlik bilincinin -kendi gücünü
ve güçsüzlüğünü bilişinin- gelişmesini sağlamak
olduğunu düşündürüyor. İnsan giriş sınavım başa­
rıp yaşamın olgunluk evresine girdiğinde kahra­
manlar miti geçerliliğini yitirir. Kahramanın sim ­
gesel ölüm ü aynı zamanda bu olgunluğa eriştir.
Şimdiye kadar kahramanlar mitinin, doğu m ­
dan ölüm e kadar bütün döngünün ayrıntıyla b e ­
timlendiği bütününden söz ettim. Ama dikkat edi­
lirse, bu döngünün her aşamasında, kahramanlık
öyküsünün, bireyin benlik bilinci gelişiminde ulaş­
tığı belirli bir noktaya ve o anda karşısına çıkan
soruna uygulanabilecek özgün biçim ler vardır. Ya­
ni kahramanın resmi, insan kişilik gelişiminin her
evresini yansıtan bir biçim de gelişir.
Bunu bir tür diyagramla sunarsam daha kolay
anlaşılır. Bu örneği K uzey Am erika’nın az bilinen
bir kabilesi olan W innebago Kızılderililerinden
alıyorum; çünkü bu, kahramanın gelişim indeki
dört evreyi çok belirgin bir şekilde gösteriyor. Dr.
Paul Radin’in 1948’de H ero C ycles o f the W inne­
bago (W in n e b a g o ’nun Kahram an D ön gü leri)
adıyla yayınladığı bu öykülerde kahraman kavra­
mının en ilkelinden en m ükem m eline kadar bu
ilerlem e görülebilm ektedir. Her ne kadar bunlar­
daki sem bolik figürler başka başka adlar taşısa da
rolleri aynıdır. Örneğin ruhunu kavradığımızda
bunu daha iyi anlayacağız.
Radin, kahraman mitinin gelişim inde dört ev­
re saptar. Bunları Hilebaz, Tavşan, Kızılboynuz,
İkiz evreleri olarak adlandırır. “ Bunlar bize bü yü ­
m e sorunuyla başa çıkmaktaki zorlanmamızı, çok
ed ebi bir anlatım yardım ıyla gösterm ek tedir”
derken, bu gelişimin g erçek psikolojisini çok iyi
tanımıştır.
Hilebaz evresi en erken, en az gelişmiş yaşam
kesitine uyar. Hilebaz, b eden sel ihtirası davranışı
için tayin edici olan bir figürdür; bir ço cu ğ u n akıl
yürütm esine sahiptir. Zalim, alaycı ve duygusuz­
dur. Bizim Tavşan Brer ve Tilki Reynard öyküle­
rimiz Hilebaz m itinden belirgin hatlar taşımakta­
dır. Başlangıçta bir hayvan biçim inde olan bu fi­
gür arka arkaya gözü pek işler yapar, zamanla da
değişir. Orada burada b oş b oş gezinm esinin so ­
nunda Hilebaz, erişkin bir adamın fizik görünü­
m ünü almaya başlar.
 Bir sonraki figür Tavşan’dır. Hayvansal çizgi­
leri Am erika yerlilerince çoğ u zaman bir K ojot
olarak temsil edilen Hilebaz gibi o da ön ce bir
hayvan biçim inde görünür. Henüz insan vü cu d u ­
nun olgunluğuna erişm em iştir ama buna rağmen
insan kültürünün kurucusu, biçim lendiricisi o l­
duğu ortaya çıkar. Onun kendilerine ünlü büyü
törelerini verdiğine inanan W innebagolar bu yü z­
den onu kurtarıcıları ve kültür kahramanları sa­
yarlar. Radin’in bildirdiğine göre bu töre o kadar
etkiliydi ki P eyote töresinin üyeleri, Hıristiyanlığı
tanıdıklarında Tavşan’ı terk etm eyi reddetm işler­
di. O Mesih’in biçim iyle karışmıştı dahası kimileri
hazır Tavşanları varken M esih’e h iç ihtiyaçları o l­
madığını düşünüyorlardı. Bu arketipsel figür, Hi-
lebaz’a göre belirgin bir gelişim gösterir: Tav-
şan’ın nasıl bir toplum sal varlık olduğu, Hile-
baz’da var olan diirtüsel ve çocu k su uyaranları
nasıl düzelttiği görülür.
Kahraman figürlerinin üçü n cü sırasındaki Kı-
zılboynuz, denildiğine göre on kardeşin en g en ci­
dir. A rketipsel bir kahramanın yerine getirm esi
gereken beklentileri, belirli sınavları geçerek g ö s ­
terir: Yarışlar kazanır, dövüşlerde öne çıkar. İnsa­
nüstü yetenekleri, devleri (zar oyununda) hileyle
ya da (bir gü reşte) gü cü ile yenm esiyle kendini
"H ile b a z “'. Kahraman milinin
gelişiminde ilk aşam a; kahraman
dürlüsel, çekinm eden ve çoğu kez de
çocukça hareket eder 16. yy' ın bir
Ç in destanında, maymun kılıklı
kahraman (Pekin'de modern bir opera
temsilinden), hilelerle ırmaklar kralını
büyülü bir asayı vermeye zorlar (en
solda). IO 6. yy'd a n bir vazo
üzerinde çocuk Hermes, Apollo'nun
ineğini çaldıktan sonra beşiğinde
yatıyor (solda). Karışıklık yaratan
N orm an tanrısı Loki (19. yy'dan
yontu) (sağda). C harlie C hap lin "Asri
Z am anlar" (1 9 3 6 ) film inde-20 yy'ın
bir düzenbazı (en sağda).
gösterir. Gücü K ızılboynuz’un olası zayıflıklarını
dengeleyen, “yolda saldıran” adlı kudretli bir kuş
biçim inde bir yoldaşı vardır. Kızılboynuz’la artık
insanların, insanüstü gü çler ya da koruyucu tan­
rılara, telıditkâr kötü gü çlere karşı zafer kazan­
mak için gereksinim duyduğu dünyasına, bu h e­
nüz arkaik bir dünya olsa da varmış olduk. Öykü­
nün sonuna doğru tanrı benzeri kahraman k aybo­
lur. Kızılboynuz’u ise oğullarıyla yeryüzünde bı­
rakır. İnsanın mutluluk ve güvenini tehdit eden
tehlike artık onun kendisinden gelm ektedir.
Sondaki İkiz evresinde' de yin elen ecek olan bu
esas konu şu soruya yol acar: İnsanlar kendi ki­
birlerine ya da m itolojik olarak söylersek, tanrıla­
rın kıskançlığına yenilıneksizin ne kadar mutlu
kalabilirler?
İkizler Güneşin oğullan sayılsalar da insan ni-
teliğindedirler ve ikisi birlikte tek bir varlık oluş­
tururlar. En başta ana karnında birlik iken d o ­
ğumla ayrılmışlardır. Aıııa gene de birbirlerine
aittirler ve çok gü ç olsa da. onları yeniden birleş­
tirmek zorunludur. Bu iki çocu k ta insan doğası­
nın her iki yanını görürüz. Kiri, “e t” yumuşak, di­
rençsiz ve girişimsizdir; öbiirü, “d estek ” ise dina­
mik ve isyankârdır. Kimi ikiz kahraman öyküle­
rinde bu davranış özellikleri öylesine işlenmiştir
ki bir figür, özel bir yansıtma yetisi olan bir iç e d ö ­
nüğü temsil ederken öbürü dışadönük bir eylem
insanı, büyük işler yapan biridir.
Uzun süre bu kahramanların her ikisi de yenil­
mezdir; ister ayrı figürler olarak ister birin içinde­
ki iki varlık olarak temsil edilmiş olsunlar, herke­
si yenerler. Am a Navaho Kızılderililerinin m itolo­
jisindeki savaş tanrıları gibi sonunda güçlerini k ö ­
tüye kullanma hastalığına yakalanırlar.
Y enebilecekleri korkunç yaratıklar artık ne
yerd e ne de gökte kalmıştır. Bunun ardından ya­
ban taranan intikam alır. W innebagolar sonunda
hiçbir şeyin, hatta dünyayı tutan direğin bile o n ­
lardan sakımlamadığım anlatıyorlar. İkizler, dün ­
yayı taşıyan dört hayvanı da öldürünce artık sı­
nırlarını aşmışlardı. Yollarını sonlandırmak zam a­
nı gelmişti. Cezaları ölüm olacaktı.
Kızılboynuz’da olduğu gibi İkizler evresinde
d e kurban edilm e ya da ölm e motifi kibire, ölçü ­
süz gurura karşı zorunlu bir çaredir. Kültür o r­
tamları Kızılboynuz evresine denk düşen ilkel
toplum larda bu tehlikenin barıştırıcı nitelikte ola­
rak, bir insan kurban edilm esiyle karşılandığı an­
laşılıyor; bu da daima ortaya çıkan ve muazzam
sim gesel önem taşıyan bir temadır. W inneba-
golar, aynı zamanda Irokualar ve bazı A lgonquin
kabileleri olasılıkla insan etini, kendi bireyleşici,
tahrip edici dürtülerini yatıştıracak olan totemik
bir törenle yiyorlardı.
Kahramanın ihanete uğradığı ya da yenildiği
Avrupa m itolojilerinde de töresel kurban motifi
kibir için özgün bir ceza uygulaması olarak bulun­
maktadır. Am a W innebagolar da Navaholar da o
kadar ileri gitm ezler. Her ne kadar İkizler giinah
işlem işlerse ve cezaları ölüm olsa da kendileri
kendi güçlerinden o kadar korkarlar ki birlikte
sürekli bir durağanlık içinde yaşamaya karar v e ­
rirler. B öylece insan doğasının çatışan yanları y e ­
niden dengeye gelmiş olur.
Burada dört kahraman tipini biraz ayrıntılı ta­
nımladım, çünkü bunlar gerek tarihsel m itlerde
gerekse bugünkü insanların kahramanlık düşle­
rinde ortaya çıkan m odeli belirgin şekilde göster­
m ektedir. Orta yaştaki bir hastanın düşünü in ce­
lerken bunu aklımızda tutmalıyız. Bu düşün yoru ­
mu analistin mitoloji bilgisiyle hastasına başka
türlü çözü lem ez gibi görünen bir bilm eceye yanıt
bulmakta nasıl yardım cı olabileceğini gösterm ek ­
tedir. Bu adam düşünde kendisinin tiyatroda “g ö ­
rüşüne saygı duyulan bir seyirci” olduğunu gör-
Gelişim inin ikinci aşamasında kahraman
insan kültürünün kurucusudur.
Tanrılardan ateşi ç a lıp insanlara getiren
Kojol efsanesinin N a v a h o kum-resmi
Yunan efsanesinde ceza olarak
kayalara bağlanan ve bir kartal
tarafından g a galana n Prometeheus gibi
(solda], İO ö . yy'd a n kap (altta).
Üçüncü aşam ada kahraman, Buda gibi
güçlü bir tanrı-insandır: 1. yy'd a n heykelde
Sıddnarla, aydınlanm ayı bulup Buda
ola ca ğ ı ge ziye başlıyor (üstle).
Bir kurdun büyütlüğü ve Roma'yı kuran
ikizler Romulus ve Remus (bir ortaçağ
Italyan heykeli). Bunlar kahraman milinin
dördüncü aşamasına en bilinen örneklerdir
(altla solda).
Dördüncü aşam ada ikizler, Roma
kahramanları Kaslor ve Pollux'un,
Leukippos'un kızlarını kaçırışları gibi,
güçlerini kötüye kullanırlar (Flaman ressamı
Rubens'in bir tablosunda) (altla).
inekteydi. Bir sahnede beyaz bir maymun, çe v re ­
sinde birçok insanın olduğu bir kaidenin üstüne
çıkıyordu. Bu düşü anlatırken adam:
Rehberim, rüzgarın saldırısına uğrayıp
dayak yiyecek olan genç bir denizcinin söz
konusu olduğunu anlatıyor. Ama ben karşı
çıkarak maymunun denizci olmadığını söylü­
yorum; ama o anda karalar giyinmiş bir genç
adam ortaya çıkıyor ve ben asıl kahramanın o
olduğunu düşünüyorum. Ama bir başka yakı­
şıklı genç bir mihraba çıkarak dikiliyor. Çıp­
lak göğsüne, onun insan kurban olarak sunul­
duğunu belirten bir işaret koyuyorlar. Ondan
sonra kendimi birçok başka kişiyle birlikte
bir platformun üzerinde görüyorum. Dar bir
merdivenden aşağı inebiliriz, ama ben çekini­
yorum çünkü aşağıda iki kavgacı genç var.
Ben onların bizi de yakalayacağını sanıyo­
rum. Ama gruptan bir kadın merdivenden so­
run çıkmaksızın inince bunun güvenli oldu­
ğunu görüyorum ve hepimiz kadının ardın­
dan aşağı iniyoruz.
Bu tür bir düş çabukça, basitçe yorum lana­
maz. Bunun düşü gören le ilgisini, diğer sim gesel
içeriğini gösterm ek için onu dikkatle çözm eliyiz.
Bu düşü gören hasta bedensel olarak geçk in ce
bir adamdı. M esleğinde başarılıydı, anlaşıldığı ka­
darıyla k oca ve baba olarak da halinden çok h o ş­
nuttu. Ne ki psikolojik olarak bakıldığında olgun
değildi. Bu psişik hamlık kendini düşlerinde kah­
raman mitinin çeşitli yönleriyle belli etm ekteydi.
Kendisinin gündelik yaşamı ile hiçbir ilgisi olm a­
sa da bu im geler fantezilerini gene de kuvvetle
m eşgul ediyordu.
Bu düşte de düşü görenin gerçek kahraman
olarak ortaya çıkmasını sürekli beklediği bir var­
lığın çeşitli yönleri olarak, tiyatro gibi bir ç e r ç e ­
v ed e ortaya çıkan bir dizi figür görüyoruz. îlki b e ­
yaz bir maymun, İkincisi bir denizci, üçüncüsii
karalar giyinmiş bir gen ç adam ve sonuncusu da
“yakışıklı bir gen ç adam ”dır. Sunumun, apaçık bir
denizcinin zor sınavını temsil ed en ilk bölüm ünde
düşü gören yalnızca beyaz bir maym un görür.
Karalar giyinmiş adam birden ortaya çıkar ve ay­
nı hızla kaybolur; bu ö n ce beyaz maymuna bir
kontrast oluşturan ve bir an için asıl kahramanla
karıştırılan yeni bir figürdür. Düşte bu şekilde ka­
rışıklıklar hiç de alışılmadık değildir. Biliııçdışı
düşü gören e her zaman belirgin im geler sunmaz.
Bu figürler dikkati çek ercesin e bir tiyatro g ö s ­
terim inde ortaya çıkıyorlar. Bu kavramla düşü
görenin analizdeki kendi terapisine gön derm e
yaptığı anlaşılıyor: Sözü edilen “rehber” de belki
Bireyin psikesi, kahraman milinde de
olduğu g ibi, ilkel, çocuksu bir evreden
gelişir ve ilk evreden resimler ruhça
olgun olmayan erişkinlerin düşlerinde sık
ortaya çıkar. İlk aşama biraz, çocukların
Fransız filmi "Zéro d e C onduite'd e ki
(1 9 3 3 ) yastık kavgası g ib i kaygısız
oyunlarına benzer (solda), İkinci aşama
gençliğin korkusuzluğuna uymaktadır:
Amerikan gençleri sinirlerini, hızla giden
bir otom obilde test ediyorlar (sağda)
Daha sonraki bir evre ileri dönem
gençliğinin idealizm i ve fedakarlığını
ortaya çıkarır: 1 9 5 3 Berlin ayaklanm ası,
gençler taşlarla tanklara saldırıyorlar (en
sağda).
analizcidir Ama düşü gören kendisini bir hasta
olarak değil, “görüşüne saygı gösterilen önem li
bir seyirci” olarak görm ektedir. Burası, onun eriş­
kin olmak deneyim iyle ilintilendireceği çeşitli fi­
gürleri gözden geçirm eye başlamak için uygun
bir noktadır. Örneğin beyaz maymun ona, yedi-
on iki yaşlarındaki oğlan çocukların oyuncu ve ol­
dukça uygunsuz davranışlarını anımsatır. Denizci
ilk geııçligin serüven keyfini, hem en onu izleyen
“dayak” da sorum suzluk nedeniyle cezalaııdırılışı
düşündürm ektedir. Karalar giymiş gen ç adam
için rüya gören hiçbir çağrışım verem em ektedir;
ama kurban edilm ek üzere olan yakışıklı g en ç
adamda, g e ç ergenlik dönem inin, fedakâr idealiz­
minin kalıntılarım görmüştür.
Bu aşamada tarihsel m alzem e - y a da arketip-
sel kahraman resim leri- ve düş görenin kendi ki­
şisel yaşantıları, her ikisinin birbirini 11e kadar
doğruladığı, yadsıdığı ya da daha yakınlaştırdığı­
nı görm ek için birleştirilebilir.
İlk çıkarsama beyaz maymunun llilebaz’ı ya
da en azından W innebagoların llilebaz’a verdiği
karakter özelliklerini temsil ettiğidir. Ama bence,
maymun düşü görenin bizzat ya da kendine uy­
gun olarak yaşamamış olduğu bir başka şey için
de bulunmaktadır; dediği gibi o düşünde seyirci
olmuştur. Küçük çocu k k en ebeveynine çok fazla
bağımlı, tabiat olarak çekingen olduğunu öğren ­
miştim. Bu n edenle g e ç çocu klu k dönem i için çok
doğal olan yaramazlıkları hiç yaşamamış, okul ar­
kadaşlarının oyunlarına da katılmamıştı. Ne diğer
oğlanlar gibi bir başkasına “m aym unsu” oyunlar
oynam ış 11e de “maymun gibi” kimsenin taklidini
yapmıştı. Bu söyleyiş özelliği gerekli ipucunu sağ­
lıyordu. Maymun gerçek ten Hilebaz figürünün
sim gesel bir biçimiydi.
Ama neden Hilebaz m aymun olarak görü nü ­
yordu ? N eden beyazdı? Daha ön ce gösterdiğim
gibi, W innebago söylencesi, Hilebaz’ın döngünün
sonunda yavaş yavaş insana benzer bir görünüm
kazandığını anlatır. Buradaki düşte o bir insan
varlığına, bir insanın gülünç bir karikatürü gibi
benzeyen bir m aym undur. Rüyayı görenin kendi­
si maymunun neden beyaz olduğuna ilişkin her­
hangi bir çağrışım verem iyordu. Ama biz ilkel
sim geler konusundaki bilgim izden, beyaz rengin,
kendi başına alelade olan bir varlığa “tanrıya ben ■
zerliğiıı” özgün niteliğini sağladığını çıkarsayabili­
riz. Birçok ilkel toplum da albinolar kutsal sayılır.
Bu, I lilebaz’m yarı tanrısal ya da büyülü gü çleri­
ne de çok iyi uymaktadır.
O halde beyaz mayınım, düşü gören için apa­
çık çocukluğun, o zamanlar yeterin ce kabul e d e ­
m ediği ve şimdi övm ek zorunda olduğuna inandı-
ğı çocu k su oyunculuğun olum lu özelliklerini sim ­
gelem ektedir. Düşün söylediği gibi onu “bir ka­
idenin üzerine” yerleştirm ekte, böylelikle o yiti­
rilmiş bir çocukluk deneyim inden daha fazla bir
şey haline gelm ektedir. Erişkin bir adam için bu
yaratıcı denem e zevkinin bir simgesidir.
Peki, son uç olarak, maym un bir maymun mu
yoksa dayak yem esi gerek en denizci midir? Han­
gisi olursa olsun, insan gelişiminin bir sonraki
aşaması, çocukluğun sorum suzluğunun toplum ­
sallaşma evresine yer açtığı bir durumdur. Bu da
acı veren bir disipline boyun eğm ek anlamına g e ­
lir. Bu yüzden denizcinin, Hilebaz’m bir tür ol­
gunluk sınavı yardımıyla sosyal sorumluluk sahi­
bi bir kişiye dön ü şeceği bir ileri biçimi olduğu
söylenebilir. Sim geye öyküsel olarak bakılırsa
rüzgarın bu süreçteki doğa unsurlarını temsil et­
tiğini, dayağın ise insandan kaynaklandığını d ü ­
şünebiliriz.
Bu noktada W innebagoların Tavşan evresi
üzerine, kültür kahramanının, çocukluğunu daha
ileri bir gelişm e uğruna feda etm eye hazır olan,
zayıf ama savaşan bir figür olduğu şeklindeki sö y ­
lemleriyle bir ilinti kuruyoruz. Düşün bu evresin­
de hasta yeniden, çocukluğunun ve erken gen çli­
ğinin önem li bir yönünü tam yaşamamış olduğu­
nu fark etm ektedir. Ç ocukluğunun oyunculuğu­
nu da bir oğlan çocu ğu n u n biraz daha ileri h oy­
ratlıklarını da kaçırmıştı. Şimdi bu eksik kalan d e ­
neyim lerin ve kişisel özelliklerin rehabilitasyonu
için yollar aramaktaydı.
Bundan sonra düşte garip bir değişim olm ak­
tadır. Karalar giyinmiş g en ç adam ortaya çıkar.
Düşü gören bir an için “asıl kahraman”ın bu oldu ­
ğunu sanır. Bu karalar giyinmiş adama ilişkin ola­
rak bilebildiğim iz bundan ibarettir; ama bu kaça­
mak bakış, düşlerde sık sık ortaya çıkan daha
önem li bir m otife dikkati çekm ektedir.
Bu, analitik psikolojide önem li bir rol oynayan
“gölg e ” kavramıdır. Jung, bireylerin bilinçli zihin­
lerinin ortaya attığı bu gölgenin, kişiliğin gizli,
bastırılm ış, d eğersiz (v e günahkâr) yönlerini
içerdiğini gösterm iştir. Am a bu karanlık basitçe
bilinçli egonun tersinden ibaret değildir. Egonun
değersiz ve tahrip edici tasarımları olduğu gibi,
gölgenin d e normal güdüler ve yaratıcı dürtüler
gibi iyi özellikleri de vardır. E go ve gölge ge rçe k ­
te ayrı olsalar da birbirlerine tıpkı düşü n ce ve
G enç, farklılaşmamış Ego-Kişiliğ anne
tarafından korunur. Bu koruma çok belirgin
olarak M a d o n n a (15, yy'd a n Italyan ressam
Piero della Francesca'nın bir tablosunda)
(solda) ya da M ısır'd a göğün, yeryüzü
üzerine eğilen tanrıçası N u t (IO 5 . yy'd a n
bir kabartm ada) görülüyor tarafından temsil
edilir (sağda). Ama Ego sonunda bilinçdışı
ve hamlıktan kurtulmalıdır. Onun bu
"özgürlük savaşı" çoğunlukla kahramanın bir
canavarla savaşıyla simgelenir. Japon tanrısı
Susanoo (1 9. yy'ın bir tahta oym asında) bir
yılanla boğuşur (üstte). Kahraman her
zam an hemen kazanm az. Ö rneğin Yunus
bir balina tarafından yutulur (bir 14. yy el
yazm asında) (en sağda).
duyguların birbirlerine bağlı olması gibi, şaşmaz
şekilde bağlıdırlar.
Ego, yine de gölge ile çatışma, Jung’un dediği
gibi, “kurtuluş savaşı” içindedir. İlkel insanın bi-
linçliliğe erişm e çabalarında bu çatışm a arketip-
sel kahramanla, ejderhalar ve canavarlar olarak
kişileştirilen kötülüğün kozmik güçleri arasındaki
savaşla ifade edilm ektedir. Kendini geliştirm ekte
olan bilinçte kahraman figürü ve bilinçdışm m
tem belliğini yenerek ortaya çıkmakta olan ego,
olgun insanı çocukluğun mutlu durumuna, ann e­
nin egem en olduğu bir dünyaya geri dönm e ö z le ­
m inden kurtaran sim gesel araçtır.
Egonun orlaya çıkışı dövüşten başka bir
M itolojide kahraman genellikle ejderhaya kar­
fedakarlıkla, yeniden doğuşla sonlanan bir
şı savaşını kazanmaktadır. (Buna ilişkin az sonra ölümle de simgelenir. Devrim böyle bir

daha fazla şey anlatacağım.) Ama kahramanın e j­ fedakarlıktır (altta). Delacroix'nın

derhaya teslim olduğu m itler de vardır. Bunlar­
dan bilinen bir i anesi İlyas Peygam ber ve balina­
dır. Burada kahraman, onu, güneşin guruptan şa­
"M issolongi harabelerinde ölen
Yunanistan" tablosu, iç savaşla ölen ve
kurtuluşu ve yeniden doğuşu bekleyen
ülkeyi canlandırm aktadır. Bir bireyin

fağa ilerleyişini sim geleyen batıdan doğuya doğru
g e ce yolculuğuna çıkaran bir deniz canavarı tara­
fından yutulur. Kahraman, bir tür ölümü temsil
fedakarlığı. Ingiliz şair Byron Yunanistan'da
18 2 4 devriminde ölmüştür (üstte). Hıristiyan
a zizi Lucia, gözlerini ve yaşamını inanç
uğruna feda etmişti (altta solda).
ed en bir karanlık içine girm ektedir. Bu m otif b e ­
nim kendi klinik deneyim im de karşılaştığım rüya­
larda da ortaya çıkmaktadır.
Kahramanla ejderha arasındaki dövüş bu m i­
tin aktif biçimidir. A çık ça egonun geriye dönük
eğilimler karşısındaki zaferini yansıtan arketipsel
temayı gösterir. İnsanların büyük çoğunluğu için
kişiliğin karanlık ya da olum suz yanı bilinçdışı ka­
lır. Ama kahraman gölgenin var olduğunu ve için ­
deki gü cü tüketebileceğim kavramak zorundadır.
Ejderhayı y en eb ilecek kadar ürkütücü olmak isti­
yorsa tahripkâr güçlerle anlaşması gereklidir. Ya­
ni eg o zafer sevincini yaşamadan ön ce kendi g öl­
gesini zorlamalı, özüm sem elidir.
Bu temayı büyük bir edebi kahraman figürün­
de, G oethe’nin Faust’unda da bulabiliyoruz. Fa-
ust, M ephistopheles’le bahse girdiği zaman bir
“gölg e ” figürünün gü cü altına girer. Düşünü an­
lattığım adam gibi Faust da ön ceki yaşamının
önem li bir bölüm ünü sahiden tam yaşamayı be-
cerem em işti. Bunun son ucu olarak da g erçek leş­
m eyen metafizik erekler peşinde sem eresiz ara­
yışlarda kendini yitirmiş, gerçekliği tam olmayan
ya da eksik biriydi. Yaşamın, iyi olanı da kötü ola­
nı da aynı şekilde yaşamak buyruğunu kabul et­
m eye henüz hazır değildi.
Hastamın düşündeki kara giyimli adamın, bi-
linçdışınm bu yönüyle ilintili olduğu anlaşılıyor.
Onun kişiliğinin “g ö lg e ” yanına, bunun çok yönlü
olanaklarına ve kahramanın yaşamın zorluklarına
hazırlanmasındaki rolüne böylesi bir uyarı, düşün
erken bölüm lerinden, kurban edilen kahraman
temasına, mihrap üzerinde yatan yakışıklı gen ç
adama, önem li bir geçiş oluşturmaktadır. Bu fi­
gür hem en her zaman, gençliğin geç d ön em in d e­
ki ego oluşturma sürecini çağrıştıran kahraman­
lık biçim ini tem sil etm ektedir. Bu d ön em de kişi
yaşamının ideal ilkelerini ifade etm ekte, onların

Birinci Dünya Savaşı'ndan askere çağrı:
Piyadeler ve bir askeri mezarlık.
C anlarını ülkeleri için verenleri anma
törenleri ve ayinler çoğunlukla
kahramanın arkatipik kurbanındaki ölüş
ve yeniden doğuş motifini yansıtır.
Birinci Dünya Savaşı ölüleri için dikilen
bir İngiliz anıtındaki yazı "günbatım ında
ve gün doğum unda sîzleri a n a c a ğ ız "
der (altta].
M ito lo jid e kahraman çoğunlukla, kibiri
yüzünden tanrıların onu yeniden
tevazuya döndürm ek istemeleriyle ölür.
M o d e m bir örnek olarak: 191 2 'd e
Titanic gemisi bir aysberge çarparak
batmıştır. ("Titanic" filminden bir montaj,
1 9 4 3 ). Onun ba tam a yacağ ı
söyleniyordu. Am erikalı yaza r W a lte r
Lord'a göre bir gem ici "tanrı bile bu
gem iyi batıram az" demişti (sağda).
kendisini ve başkalarıyla olan ilişkilerini değişti­
rebilecek gücünü hissetm ektedir. Yani gençliğin,
çok çekici, enerji ve idealizm dolu olan çiçek a ç­
ma dönem inde bulunmaktadır. Am a acaba neden
kendisini kurban-iıısaıı olarak sunar?
Bunun nedeni belki de W innebago söylen ce­
sindeki İkizler’i, yok olmamak için güçlerinden
vazgeçm eye iten nedenin aynıdır. Gençliğin çok
güçlü bir itici gü ce sahip olan idealizmi gözü p e k ­
liğe kadar gitmelidir; insan egosu ancak kibrin­
den yokoluşa düşm e tehlikesini göze alarak tanrı
benzeri bir konum a yükseltilebilir. (Kırılgan, in­
san eliyle yapılmış kanatlarla gökyüzüne çıkan
ama bu sırada güneşe çok yaklaştığından düşen
Ikarııs öyküsünün anlamı da budıır.)
Aynı şekilde, gençliğin egosu da daima bu ris­
ki göze almak zorundadır çünkü eğer bir genç,
ulaşabileceğinden daha yüksekteki bir ereğe y ö n ­
lenm ezse, gençlikten olgunluğa kadar önüne çı­
kacak olan engelleri aşamaz.
Şimdiye kadar hastanım kendi kişisel çağrı­
şımları düzeyinde ilişkilendirebildigi sonuçlardan
söz ettim. Ama daha arketipsel bir düş düzeyi,
sunulan insan kurbanındaki gizde vardır. Bu bir
giz olduğundan, sim gelem iyle bizleri insanlık tari­
hinin en derinlerine götüren törensel bir eylem le
anlatılmaktadır.
Bu törensellik aslında aynı zamanda hem b e ­
lirli bir keder hem de ölüm ün bir yenilenm e oldu­
ğuna inançla bir tür sevinç taşımaktadır. İster
Kahramanlar sıklıkla zor durumdaki
(Anim a'yı temsil eden) bir kızı
kurtarmak için canavarla boğuşurlar.
A z iz G eo rg, bir kızı kurtarmak için bir
canavarı öldürüyor (1 5. yy'ın bir
Italyan resminden) (solda). 1 9 1 6 'd a
"Büyük Sır" film inde canavar bir
lokom otife dönüşmüş am a
kahram anca kurtarış aynı kalmıştır
(sağda).

W innepago yerlilerinin efsanelerinde ya da kuzey

halklarının söylencelerin de Baldur’un ölüm ün­
den yakımlırken ortaya çıksın, ister Walt Whit-
m an’ın Abraham Lincoln’ün yasını tutan şiirlerin­ Am a bir düşle m itolojide bulunabilecek m alze­

de ya da düşteki insanın kendi gençliğinin um ut­ m e arasında tam ve mekanik koşutluklar aramak

ları ve korkularına geri d öndüğü törensellikte, te­ gerektiği samlmamalıdır. Her düş söz konusu

ma hep aynıdır; ölüm yoluyla yeni bir doğum un olan düş gören e özgüdür. Bunun biçimi d e birey­

dramı. lerin kişisel (lıınıınu taralından belirlenir. Benim

Düşün sonu, düşü görenin kendisinin nihayet gösterm ek istediğim bilinçdışınm düşe arketipsel

düşteki eylem e katıldığı ilginç bir son söz getir­ m alzem eyi nasıl kattığı, onıın örgüsünü düş g ö re ­

m ektedir. Kendisi diğer kimselerle birlikle, aşağı nin gereksinim ine göre nasıl değiştirdiğidir. Bu

atlamak zorunda kaldığı bir platform un üzerinde­ yüzden bu özgün düşte W innebagoların Kızılboy-

dir. Merdivene güvenm ez çünkü kavgacıların ka­ nıız ya da İkizler döngüsünde gösterdikleri ile

rışmasından korkmaktadır; ama bir kadın kendi doğrudan bir ilişki aranmamalıdır. İlişki noktası

sini cesaretlendirerek aşağıya güvenle in ebilece­ daha ço k her iki tem anın ortak özelliği olan kur­

ğini gösterir, gerçek ten öyle de olur. Benim onun ban öğesidir.

çağrışımlarından çıkardığım; katıldığı bütün g ö s ­ Genel bir kural olarak, kahraman sem bolleri­

terinin, yaşadığı içsel değişim in süreci olan anali­ ne gereksinimin, egonun bir desteğe m uhtaç ol­

zinin bir parçası olduğunu, belki yeniden gü nde­ duğu durumlarda, yani bilinçli ruh bir g örev kar­

lik g e rçeğ e dönm enin güçlüğünü düşündüğüydü. şısında sorunu yalnız başına ya da bilinçdışmdaki

Kendi deyim iyle “kavgacılar”dan korkusu, Hile­ gü ç kaynakları olmaksızın çözem ediğin de, ortaya

baz arke tipinin kolektif bir biçim de ortaya çıka­ çıktığı saptanabilir. Örneğin sözünü ettiğim düş­

cağından korkusunu tanımlamaktaydı. te tipik kahraman söylencelerinin daha önemli

Bu düşteki kurtarıcı elemanlar, burada olası­ bir yanma, güzel kadınları korkunç tehlikeden

lıkla rasyonel aklın sim gesi olan, insan eliyle ya­ kurtarma yeten eğin e ilişkin hiçbir belirti bulun­

pılmış m erdiven ve düş göreni m erdiveni kullan­ m uyordu. (Z or durum daki gen ç kız, ortaçağ A v­

maya yüreklendiren kadının varlığıdır. Onun dü ­ rupa’sında öne çıkan bir efsaneydi.) Bu mitlerin

şün sonucunda ortaya çıkışı, belki bu son d e re ce ­ ya da düşlerin “anima” , G oeth e’nin “eb edi dişi”

de eril eylem i bütünlem ek üzere dişil bir öğe ka­ adını verdiği erkek ruhundaki dişil öğe üzerinde

tıldığı anlamına gelir. oynamalarının bir yoludur.

 Bu dişil öğenin doğası ve işlevi bu kitapta da­
ha sonra Dr. von Franz tarafından işlenecektir.
Am a onun kahraman figürüyle olan ilintisini b u ­
rada, gen e olgun yaşlardaki bir erkek olan bir
başka hastanın gördüğü düşle gösterebilirim . Düş
şöyle başlamaktadır:
“Hindistan’ı boydan b oya yürüyerek yaptığım
bir geziden yeni dönm üşüm . Beni ve arkadaşımı
bu gezi için bir kadın donatmış. D önüşüm de onu
bize siyah yağmur başlıklarını verm ediği, bu yü z­
den de yağm urda sırılsıklam olduğum uz için su ç­
luyorum .”
Düşe giriş, daha sonra anladığıma göre, bu
adamın bir arkadaşıyla birlikte tehlikeli dağlık
b ölgelerd e “kahram anca” gezintiler yaptığı bir
dönem le ilintiliydi. (K endisinin hiçbir zaman Hin­
distan’a gitm em iş olm asından ve bu düşe ilişkin
çağrışımlarından, düşündeki gezinin yeni bir b ö l­
geyi, yani gerçek bir yeri değil bilinçdışı alanı
araştırmayı tanımladığını çıkardım .)
D üşünde hasta, görünüşe göre bir kadının
-olasılıkla kendi aramasının bedenleşm iş bir şek-
lin in - kendisini böyle bir araştırma gezisine y e te ­
rince donatmamış olduğunu hissediyordu. Uygun
bir yağm ur başlığının eksik oluşu, kendisinin k o ­
runmasız bir ruhsal durum da bulunduğunu, bu
yü zden de rahatsızlık veren yeni üstelik hoş ol­
m ayan deneyim lere maruz kalacağını belirtiyor­
du. Kadının kendisine, küçük bir çocu k k en anne­
sinin yaptığı gibi, bir yağm ur başlığı sağlaması g e ­
rektiğini düşünüyordu. Bu episod ona, annesinin
(özg ü n kadın resm inin) kendisini koruyacağın­
dan em in olduğu zamanlarda gerçek leşen eski se-
rüvenli gezilerim anımsatmıştı. Büyüdüğü zaman
bunun ço cu k ça bir hayal olduğunu anlamıştı.
Şimdi başarısızlığının suçunu artık annesine d e ­
ğil, kendi animasına atıyordu.
Düşün bir sonraki kesitinde hasta, bir grupla
birlikte yapılan bir geziye katılışını anlattı. Yoru­
larak bir bah çe lokantasına giriyor, orada birden
yağmurluğunu ve az ö n ce kayıp olan yağm ur baş­
lığını buluyor. Burada dinlenm ek için oturuyor,
bu sırada üzerinde, bir lise öğrencisinin bir tiyat­
ro tem silinde Perseus rolünü alacağı belirtilen bir
afiş görüyor. Sonra, bir oğlan ço cu ğ u değil de
güçlü kuvvetli g en ç bir adam olduğu anlaşılan,
afişte adı ge çe n gen ç ortaya çıkıyor. G encin ü ze­
rinde gri bir elbise, başında siyah bir şapka vardır
ve siyah elbiseli bir başka gen çle oturup kon uş­
maya başlar. Bu sahnenin hem en ardından düşü
gören kendini yen iden güçlü, gruba katılacak du ­
rumda hisseder. Hepsi birlikte ilerideki tep eye
tırmanırlar. Orada aşağüarda gidecekleri yeri g ö ­
rür; bu şirin bir liman kentidir. Bu keşifle kendini
cesu r dahası gençleşm iş hisseder.
İlk bölüm deki huzursuz, rahatsız gezinin aksi­
ne burada düşü gören bir grubun içindedir. Bu
fark, ön ceki yalnızlık ve gençlik protestosundan,
başkalarıyla olan ilişkilerin toplumsallaştırıcı et­
kisine doğru değişimini belli etm ektedir. Burada
bir ait olabilme yetisi de bulunduğundan, artık
animasının ön cek in d en daha iyi işlev gördüğü çı-
karsanabilir, ki bu anima figürünün ön ced en sağ­
lamayı unutmuş olduğu eksik olan şapkanın b u ­
lunması ile sim gelenm ektedir.
Am a düşü gören yorgundur. Restorandaki
sahneler onun daha önceki tutumunu, gücünü bu
geri dönüşle canlandırabilme umuduyla, yeni bir
ışık altında gözd en geçirm eye olan gereksinimini
yansıtmaktadır. G erçekten de öyle de olur. İlk
gördüğü, üzerinde bir gen cin bir kahraman rolü ­
ne çıkacağını duyuran bir afiştir; bir lise öğren ci­
si Perseus’un partisyonunu oynayacaktır. A rdın­
dan artık bir adam olan genci, kendisinden açık­
ça farklı olan bir adamla görür. Biri açık gri, ö b ü ­
Perseus, M e dusa'yı öldürüyor (İÖ 6 . yy'dan
vazo resmi) (en solda), Perseus, bir
canavardan kurtardığı A ndrom eda ile (IO
1. yy'd a n duvar resmi) (solda). Theseus,
M inotaurus'u öldürürken A riadn e seyrediyor
(İÖ 1. yy'dan bir testi) (sağda). İÖ 6 7
yılından bir G irit parası üzerinde
M inotaurus'un labirenti (altta).
rü siyah giyinmiş olarak ikisi birlikte, daha ön ce
de söylediğim gibi İkizler’in bir versiyonu olarak
ele alınabilir. Bunlar eg o ve alter-egonun karşıt
olmakla birlikte uyumlu, birlik halinde bir ilişki
içinde bulunuşunu tem sil ed en kahraman figürle­
ridir.
Hastanın çağrışımları bunu onaylar; grili figü­
rün yaşam karşısında uyumlu, dünyalı tutumunu
tem sil etm esine karşın siyahimin, bir rahibin si­
yahlar giym esi bağlam ında m anevi olam cisim len­
dirdiğini vurgular. Onların şapka giym eleri (k en ­
disinin de kendininkini bulmuş olm ası), oldukça
olgun bir kimliğe ulaşmış olduklarını belirtm ekte­
dir. Bu kimlik, hastanın ideal benlik-im gesi bilge­
liğine ulaşmak isterken, Hilebaz niteliğinden bir
türlü kurtulamadığı, gençlik yıllarında özlediği
kimliktir.
Helenistik kahraman P erseus’a ilişkin çağrışı­
mı, onu T h eseu s’la karıştırması bakımından il­
ginçti. Bu karışıklık onun her ikisinde ortak olanı
keşfetm iş olması bakınundan anlamlıydı. Her iki­
si de bilinm eyen, dem onik, annesel gü çlere duy­
duğu korkularını yen m ek ve tek, g e n ç bir dişi
varlığı bu gü çlerden kurtarmak zorunda kalmış­
lardı.
 Bu kurtarış anima figürünü, annesel imgenin
kendisini boğan yönlerinden kurtarmayı sim ge­
ler. Ancak bu sağlandığmda bir erkek kadınlarla
gerçek ilişki yetisini kazanır. Bu adamın animayı
anneden ayırmayı becerem ediği, annesine ba­
ğımlılığının “b o ğ u cu ” yönünün sem bolik resmi
olan bir ejderhayla karşılaştığı bir başka düşte de
vurgulanmaktaydı. Bu ejderha kendisini kovalı­
yor, adamın silahı olm adığı için bu dövüşte s o ­
nunda yenik düşüyordu.
Ama o düşte karakteristik bir şekilde karısı or­
taya çıkıyor, onun gelişi ile ejderha bir biçim de kü-
çülüp daha az korkutucu oluyordu. Düşteki bu d e­
ğişim, düşü görenin kendi evliliğiyle, gecikerek de
olsa annesine olan bağımlılığından kurtulmuş oldu­
ğunu gösteriyordu. Kahramanla ejderhanın savaşı
kendi “erişkin oluşunun” sembolik anlatımıydı.
A ncak kahramanın görevinin, biyolojik ve aile­
sel uyumu aşan bir ereği vardır. Bu da animanın
psikenin o içsel öğelerin den kurtarılmasıdır. Bu
her türlü gerçek yaratıcı uğraş için zorunludur.
Adam gruba karşı yeni, olum lu bir yaklaşım
sağladıktan sonra bir gen çleşm e duygusu belir­
m ekteydi. Kahraman arketipinin temsil ettiği iç­
sel gü ç kaynağını bulm uştu; kadında simgesini
bulan tarafını geliştirmiş, kendini egosunun kah­
ramanca hareketiyle annesinden kurtarmıştı.
Ellilerine yaklaşan bir hastam m esleki başarı­
ları, kişisel ilişkileri son d erece olumlu olduğu
halde yaşamı b oyu n ca periyodik korku nöbetleri
çekm ekteydi. Düşünde dokuz yaşındaki oğlunu
on sekiz, on dokuz yaşlarında, bir ortaçağ şöval­
yesinin parlak zırhlarına bürünm üş bir gen ç
adam olarak görm üştü. G enç adam bir yığın kara­
lar giyinmiş adamla dövüşm ek zorunda kalıyordu
ve buna da hazırdı. Am a birden miğferini çıkarı­
yor, saldıran kalabalığın ön derine gülüm süyordu.
E lbette bunun üzerine dövüşm üyor, tersine dost
oluyorlardı.
Düşteki oğul, adamın sık sık “g ö lg e ” tarafın­
dan kendine güvenm em e biçim inde tehdit edilen
gençlik egosudur. Bir bakıma büıun olgun yaşamı
b oyu n ca bu düşmana karşı başarılı bir savaş sür­
dürmüştü.
Kahramanın kızı kurtarışı, annenin "boğucu"
yanından A nim a'nın kurtuluşunu
simgeleyebilir. Bu yanı, kötü bir dişil ruh
olan (en solda) Rangda'nın maskesini (solda)
takmış Balili dansçılar ya d a Yunan
kahramanı Jason'u yutan ve sonra gene
kusan yılan (üstte) temsil ediyor.

Sayfa 1 2 4 'te anlatılan düşteki g ib i, bir

liman kenti yaygın bir Anima simgesidir.
M a rc C h a g a ll'in bir posteri N ic e 'i bir
denizkızı olarak gösteriyor (altta).
 Şimdi, kısmen kendi oğlunun böyle kuşkular
olmaksızın büyüdüğünü görm eyi umuyor, ama
asü kendi çevresinin m odeline en yakın bir kahra­
man resmi verdiği için artık gölgeye karşı d övü ş­
m eyi gerekli görm üyordu; onu kabul edebilirdi.
Bu da dostluk eylem iyle sim geleşm ekteydi. Artık
bir rekabet savaşma zorunlu değildi; tam tersine
dem okratik bir topluluğu oluşturmak gibi uygar
bir görevle yüküm lüydü. Yaşamın doyum una
ulaştığı gibi bir karar kahramanca görevlerin ö te ­
sine geçiyor, gerçek ten olgun bir konum a ulaşı­
yordu.
Am a bu değişim otom atik olarak olmaz. Ol­
gunlaşma arketiplerinin çeşitli biçim lerinin anla­
tım bulabileceği bir geçiş evresini gerektirir.
Olgunlaşma töreni
(inisiyasyon) arketipi
Psikolojik bağlam da kahraman resminin asıl ego
ile özdeş olarak görülm em esi gerekir. Bu daha
çok egonun kendim , erken çocu klu ğu n ebeveyn
resimleri yoluyla ortaya çıkan arketiplerden ayır­
masına yarayan sem bolik araçlardandır. Jung,
her insan varlığının tem elde bir bütünlük duygu­
suna, tam güçlü, m ükem m el bir kendilik duygu­
suna sahip olduğunu düşünm ektedir. İnsan eriş­
kin olduğunda da bireyselleşm iş eg o bilinci bu
kendilikten -ruhsal bütünlükten- yükselir.
Son yıllarda Jung’un bazı öğrencilerinin çalış­
maları, bireysel egonun bebeklik çağm dan ç o c u k ­
luk çağm a geçiş sırasında ortaya çıkardığı bir dizi
olguyu belgelem iş bulunuyor. Bu ayrışma, baş­
langıçtaki bütünlük duygusuna ağır zararlar ver­
m eksizin hiçbir zaman tamamlanamaz. E go, ruh­
sal sağlığı korum ak için benlikle olan bağlantısını
durmadan yen iden ele almak zorundadır.
 Benim çalışmalarımda kahraman mitinin, psi-
kenin farklılaşmasında belki de ilk aşama olduğu
ortaya çıkmaktadır. Bunun, anlaşıldığına göre
egonun başlangıçtaki bütünlük durumunun g ö r e ­
ce özerkliğine ulaşmaya çalıştığı dörtlü bir döngü
çizdiğini söylem iştim . Belli bir d ereced e özerkli­
ğe ulaşılmadıkça bireyler hiçbir zaman erişkin bir
çev rey e uyum sağlayabilecek durum a gelem ez­
ler. Yine d e kahraman miti bu kurtuluşun olaca ­
ğına garanti verm ez. Yalnızca egonun bilinçlen­
m esinin nasıl olacağım gösterir. Bireylerin anlam­
lı bir yaşam sürebilm ek ve çok gerekli olan birey­
sel biriciklik duygusunu kazanabilmek için bu bi-
linçliliğe sahip olmak, onu geliştirm ek sorunu ise
h ep vardır. Hem ilk çağların tarihi hem de bugün­
kü ilkel toplumların töreleri bize, olgunlaşma mi-
terine, törelerine, g en ç erkek ve kadınların anne
babalarından ayrılıp kendi soylarının düzenine
girmelerinin biçim ve yöntem lerine ilişkin zengin
m alzem e sağlamaktadır. Ama çocukluk dünyasın­
dan bu kopuş tem eldeki ebeveyn arketipini z e d e ­
Bir Avustralya yerlisi dinsel bir törende,
kabilesinin totem hayvanı olan Emu'yu
taklit ederek dans ediyor. Birçok
modern toplumda amblem olarak
totem benzeri hayvanlar kullanılır
(solda). 17. yy'd a n B elçika'nın bir
allegorik haritasında aslan arması
(altta). Amerikan H ava Kuvvetleri
A kadem isi'nin futbol takımının maskotu
şahin (sağda). Diğer totemistik
amblemler; İngiltere'de bir vitrinde okul
ve kulüp işaretleri ve kravatları (en
sağda).
ler. Bu zedelenm enin, bireyleri grup yaşamına
özü m seyecek bir iyileşm e süreciyle yeniden ona­
rılması gerekir. (Bireylerin grupla özdeşleşm esi
çoğunlukla bir totem hayvan tarafından sim gele­
nir.) Böylelikle grup, zedelen en arketipin gerek­
lerini yerine getirm iş ve gençlerin, yeni bir yaşa­
ma başlamak için ö n ce sem bolik olarak kurban
edilm eleriyle ikincil bir eb eveyn haline gelmiş
olur.
Jung’un deyim iyle “gen ç adamı geri bırakabi­
lecek gü çlere verilen bir sunu gibi görünen bu
çok önem li serem on ide” , başlangıçtaki tem el ar­
ketipin gücünün asla, bilinçdışının besleyici g ü ç­
lerine karşı yabancılaşmanın felç edici duygusu
olmaksızın, kahram an-ejderha savaşındaki gibi
sürekli, kalıcı biçim d e kınlamadığını görüyoruz.
İkizler efsan esin de kibirlerinin sonuçlarından
korkulduğu için onları uyumlu bir ego-benlik iliş­
kisine zorla geri döndürm ekle, bunun nasıl düzel­
tildiğini görm üştük.
Bu sorun kabile topluluklarında olgunlaşma
törenleriyle son d erece etkin şekilde çözülür. Bu
tören yeni yetm eleri tem eldeki a nn e-çocu k ya da
ego-benlik kimliğinin en derin düzeyine götürür.
Böylelikle onları sim gesel bir ölüm le ölm eye zor­
lar. Bir başka deyişle çocu ğ u n kimliği g eçici ola­
rak kolektif bilinçaltm da erir ve bu durum dayken
yeni bir doğuş töreniyle kurtarılmış olur. Bu ego
ile totem , klan, kabile ya da her üçü tarafından
ifade edilm ekte olan büyük grubun gerçek bir
kaynaşmasıdır.
İster kabile topluluklarında ister daha karma­
şık toplum larda olsun, yeni yetm enin bir yaşam
basamağından bir sonrakine, erken çocukluktan
g e ç çocukluğa, erken gençlikten g e ç gençlik d ö ­
nem ine, oradan da olgunluğa geçişini gösteren
ölüm ve yem den doğum törenlerinde şaşmaz bir
şekilde ısrar edilm ektedir.
Olgunlaşma olguları elbette yalnızca gençlik
psikolojisinden ibaret değildir. Bireylerin bütün
yaşamları b oyu n ca her gelişm e aşamasına benli­
ğin istekleri ile egonun buyrukları arasındaki te ­
m el çatışm anın yinelenişi eşlik eder. Bu çatışm a
kendisini erken olgunluktan orta yaşa geçiş evre­
sinde (toplum um uzda otuz beş ile kırk arası) d i­
ğer zamanlara oranla daha belirgin olarak belli
eder. Orta evreden yaşlılığa geçişte de ego ile psi-
kenin bütünü arasmdaki farkın belirtilmesi yeni-
den ön em kazanır; kahraman harekete geçm ek
için son çağrıyı, yaklaşmakta olan yaşamın ölü m ­
le sona erişi karşısında ego bilincini savurtma ça ğ­
rısını alır.
Bu kritik evrelerde olgunlaşma arketipi, g e n ç­
liğin çok dünyasal bir tat veren törenlerinden,
ruhça daha mutlu edici olacak anlamlı bir duru­
ma geçişi başarabilmek için kuvvetle harekete
geçer. Dinsel bağlam da arketipsel olgunlaşma tö ­
releri -ki eskiden beri gizem ler olarak bilinir- b ü ­
tün kiliselerin doğum , evlenm e ya da ölüm duru­
m unda gerçekleştirdikleri ayinlerle iç içe geçm iş
durumdadır.
Kahraman mitini incelediğim iz gibi olgunlaş­
mayı incelerken de m odern insanların, özellikle
de analiz görm üş olanların öznel deneyim lerinde­
ki örnekleri de aramalıyız. Ruhsal sorunlarla uğ­
raşan bir hekimin yardımını isteyen bir insanın
bilinçdışında, tarihten tanıdığımız olgunlaşma sü­
recinin ana m odelini yineleyen im geler ortaya
çıkması hiç de şaşılacak bir şey değildir.
Belki bu m otiflerin g en ç insanlarda en yaygın
görülebileni gü ç denem esidir. Bunun bizim, rüz­
garın etkilerine ve dayağa maruz kalan denizci ya
da yağm ur başlığı olm adan Hindistan gezisine çı­
kan adamın uygunluk sınavındaki gibi kahraman
mitinin görüldüğü m od ern düşlerde saptadığı-
Ilkellerin olgunluk ritleri gençlikten erişkin
yaşa, kolektif kabile yaşam ına geçişi
oluşturur. Ç oğu ilkel toplumda
olgunlaşm aya sünnet (simgesel bir
kurban) de refakat eder. Avustralya
yerlilerinde sünnet töreninin dört evresi:
G ençlerin üstü örtülür (yeniden
do ğacakları bir simgesel ölüm) (en sol
üstte ve ortada). Erişkin erkeklerce sıkı
tutulurlar (altta). Sünnet olmuş gençlere
yeni statülerinin simgesi olarak konik
külahlar takılır (solda). Sonunda
temizlenmek ve belli öğretileri alm ak
için kabilenin geri kalanından ayrılırlar
(sağda).
mızla özdeş olduğu anlaşılıyor. Bu beden sel acı
temasının, g en ç adamın mihrapta kurban edildiği
rüyada bile mantıksal son uca vardığını g örü yo­
ruz. Bu kurban, olgunlaşm a töreninin başlangıcı­
nı anımsatıyordu ama sonu belirsizdi. Yeni bir te ­
ma bulmak için kahraman döngüsü sona erdiril­
miş gibiydi.
Kahraman mitiyle olgunlaşm a töreni arasında
çarpıcı bir fark bulunmaktadır. Tipik kahraman
figürleri çabalarının ereğine ulaştıklarında tüken­
mişlerdir; kısaca, hem en ardından kibirleri yü ­
zünden cezalandırılsalar, öldürülseler bile başarı­
ya ulaşırlar. Buna karşılık olgunlaşma törenine gi­
ren gen ç dileklerini, isteklerini bırakmaya ve sı­
nava girm eye çağırılmaktadır. Bu sınavı başarı
um udu olmaksızın kabul etm eye istekli olmalıdır.
G erçekten de ölm eye bile hazır olmalıdır. Sınavın
bedeli kolayca katlanılabilir de olsa (bir oru ç aşa­
ması, bir dişin kırılışı ya da dövm e yapılışı gibi),
acı dolu da olsa (sünnet, bir kesim ya da başka
bir organın sakatlanması gibi) amaç daima aynı­
dır: Ardından yen iden doğuşu sim geleyen bir ruh
durum unun geleceğ i bir ölüm ruh durumu sağla­
mak.
Yirmi beş yaşındaki bir adam düşünde, doru ­
ğunda bir tür mihrap bulunan bir dağa tırm andı­
ğını görüyordu. Mihrabın yanında, üzerinde ken­
di heykeli bulunan bir lahit gördü. Ardından, elin­
de, ucunda g eçek bir güneş parlayan bir asa tu­
tan bir rahip ortaya çıkıyordu. (Daha sonra düşü
konuştuğum uzda gen ç adam dağa tırmanışın ona
analizindeki kendi kendisini yenm e çabalarını
anımsattığım söyledi.) Kendisini ölü olarak gör­
m ekten, bir gü ç duygusu yerine yitim ve korku
duymaktan şaşkmdı. Bunun ardından gün eş kur­
sunun sıcak ışınlarıyla yıkanınca bir gü ç ve g e n ç­
leşm e duygusu gelmişti.
Bu düş, olgunlaşma töreniyle kahraman miti
arasında yapm amız gereken ayrımı kısa ve kesin
olarak gösterm ektedir. Dağa tırmanmanın bir güç
denem esi anlamına geldiği anlaşılıyor; bu gençlik
gelişiminin kahramanca evresindeki ego bilincine
ulaşmak istencidir. Görünüşe göre hasta terapi­
nin, toplum um uzun gençlerinin geçirdikleri er­
keklik testlerine denk olduğunu sanmıştır. Mih­
raptaki sahne ise asıl görevinin kendini daha b ü ­
yük bir gü ce teslim etm ek olduğunu göstererek
bu yanılgıyı düzeltmiştir. Kendisini ölm üş olarak
görür ve arketipsel anneyi bütün yaşamın en te ­
m eldeki vericisi olarak düşündürecek biçim de
m ezara girmelidir. A ncak böylesi bir teslim iyet
eylem iyle yen iden doğuşu yaşayabilir. G üçlendi­
rici bir tören onu bir Güneş Baba’nın sim gesel oğ ­
lu olarak yeniden yaşam a döndürm ektedir.
Bunu da bir kahraman döngüsüyle, “ Güneşin
O ğullan” İkizler’le karıştırabiliriz. Oysa bu olguda
olgunlaşacak olanın kendini aşacağına ilişkin h iç­
bir belirti yoktur. Onun yerine hasta, gençlikten
olgunluğa giden yolunu belirleyen bir ölüm ve y e ­
niden doğuş töreniyle, bir alçakgönüllülük dersi
almış bulunuyor.
Yaşı bakım ından böyle bir geçişi tamamlamış
olması gerekirdi ama gecikm iş bir gelişim süreci
geri kalmasına neden olmuştu. Bu gecik m e ona,
tedaviye gelm esine yol açan nevrozu getirmişti.
Düş ona her iyi kabile büyücüsünden d e alabile­
ceği akıllıca bir tavsiyede bulunuyordu: Dağlara
tırmanarak gücünü sınamaktan vazgeçm eli, onun
yerine kendisine erişkin yaşın moral sorum luluk­
larını sağlayabilecek olan bir olgunlaşma değişimi
töresine katılmalıydı.
Boyun eğm e m otifi kadınlarda, gen ç kızlarda
da sıklıkla açıkça dile gelir. Onların törenleri ö n ­
ce yapıları gereği bir edilgenliği vurgular. Bu
özerkliklerinin regl döngüsü son ucu fizyolojik
olarak sınırlanması ile güçlenir. Regl döngüsünün
gerçek te kadın için, yaşamın yaratıcı gü cü karşı­
sında derin bir itaat duygusu uyandırma gü cü ol­
duğundan, olgunlaşmanın en önem li bölüm ünü
oluşturduğu varsayılmıştır. Bununla o, kendini,
erkeğin toplum yaşamı içinde kendisine verilmiş
olan rolü kabul edişi gibi, kendi dişil görevine v e ­
recektir.
Öte yandan kadın da tıpkı erkek gibi başlan­
gıçtaki, yeni bir doğuş için kurban olmasını g e ­
rektiren gü ç sınavlarını başarmalıdır. Bu kurban
kadına kişisel ilişkilerin ilm eklerinden kurtulmak,
kendini bir birey olarak daha bilinçli bir role ha­
zırlamak olanağını verir. Bunun karşıtı bir erk e­
ğin kutsallaştırılmış bağımsızlığını feda edişidir;
onun da kadınla ilişkisi böylelikle daha bilinçli
olacaktır.
Burada olgunlaşm a törelerinin kadın ile erk e­
ği birbirleriyle tanıştıran, b öylece kadınsı ve er-
IÖ 2. yy'd a , Teb'den, bütün
yaşamın koruyucusu olan Ulu
A na'nın olduğu bir tabut. Kapak
içinde tanrıça N ut'un bir resmi
vardır. Tanrıça böylece öleni
kucaklar (ölenin resmi tabut dibin d e
bulunmaktadır] (en sağda).
keksinin eski zıtlığım bir parça hafifleten yönüne
geliyoruz. Erkeğin varlığı (L ogos) b ö y le ce kadı­
nın aidiyetiyle (E ro s) karşüaşır. Bunların birleş­
m esi kutsal bir evliliğin, tarihin en eski mistik
dinlerinden beri olgunlaşm a törenlerinin çek ird e­
ğini oluşturan sim gesel töreniyle tem sil edilir.
Am a bunu m odern bir insanın kavrayabilmesi son
d erece zordur. Bunu anlaşılabilir kılmak için ç o ­
ğu zaman özel bir kriz gerekir.
Birçok hasta bana kurban motifinin, kutsal ev­
lilik m otifiyle birlikte olduğu düşler anlatmışlar­
dır. Aşık olan ama evliliğin güçlü bir anne figürü­
nün egem en olduğu bir tür hapishane olacağın­
dan korktuğu için evlenm eyi hiç istem eyen bir
g en ç adamın b öyle bir düşü vardı. Çocukluğunda
üzerinde kendi annesinin ço k güçlü bir etkisi var­
dı, dahası m üstakbel kayınvalidesi de böyle bir
tehdit gösterm ekteydi. Bu annelerin çocuklarını
baskıladıkları gibi acaba müstakbel karısı da k en­
disini aynı şekilde baskılamayacak m ıydı?
Düşünde bir başka adam ve iki kadınla bir halk
dansı yapmaktaydı. Kadınlardan biri kendi sevgi­
lisiydi. Öbür iki kişi, yakın bağlılıklarına rağmen
aralarında bireysel farkları için yeterince yer bı­
raktıkları, sahip çıkıcı görünm edikleri için düş g ö ­
reni etkileyen bir yaşlı adamla karısıydı. Bu yüz-

Dörl farklı kabul töreni. M anastıra yeni

alınan rahibe adayları döşemeleri ovar
("Rahibenin Öyküsü" filminden, 1 9 5 8 )
ve saçlarını kestirirler (bir ortaçağ
resminden) (üst solda). Ekvatoru geçen
gemi yolcuları vaftiz edilir (ortada). Bir
Amerikan kollejinde yeni gelenler,
eskilerle törensel bir dövüşte (altta).

M a la y a ve Borneo'daki D yak'larda
gelinin törensel kaçırılışı (Yitik Kıta
filminden, 1 9 5 5 ) (sağda). Bu
uygulamanın bir kalıntısı gelini kapı
eşiğinden taşımak adetinde kalmıştır (en
sağda).
den bu ikisi gen ç adam için, her iki eşin bireysel
doğalarına kaldırılamayacak hiçbir zorlamada b u ­
lunmayan bir evlilik durum unu tem sil etm ek tey­
di. E ğer kendisi de b öyle bir durum sağlayabilse
evlilik kendisi için de kabul edilebilir olurdu.
Oynanan oyunda her erkek damının yüzüne
bakmaktaydı ve dördü, kare şeklindeki bir dans
pistinin köşelerinde bulunuyorlardı. Dans e d er­
ken bunun bir tür kılıç dansı olduğu ortaya çıkı­
yordu. Dans edenlerin her birinin elinde kısa bir
kılıç bulunuyordu. Kolların, bacaklarm bir dizi
hareket yaptığı, sırayla saldırı ve yenilgi anlatım­
larının verildiği zor bir arabesk icra edilm ekteydi.
Son sahnede dans edenlerin dördü de kılıçlarını
göğüslerine saplayacak ve öleceklerdi. Yalnızca
düşü gören intihar etm ekten çekiniyor, öbürleri
yere yıkıldığında yalnız kendisi ayakta kalıyordu.
Öbürleriyle birlikte kendisini feda etm ediği için
korkaklığından çok utanıyordu.
Bu düş hastamın yaşam karşısındaki tutum u­
nu değiştirm eye çoktan hazır durum da olduğunu
gösterm ekteydi. Çok benm erkezciydi, kişisel ba­
ğımsızlığın hayali güvencesini aramaktaydı ama
içten içe çocukluğunda annesi tarafından bu d en ­
li ezilişinden kaynaklanan korkunun pençesin -
deydi. Eğer çocukluğunun ruh durumunu terk
etm eye hazır olm azsa izole olacağı ve utanacağı
gerçeğini kavraması için erkekliğine hitap edil­
m esine gereksinim i vardı. Düş ve ardından gelen
d üşünceler kuşkularını kırmaya yetti. Düş aracılı­
ğıyla gen ç bir erkeğin saf özerkliğini bırakıp, ken­
di payına düşen, kahram anca olmasa da ilişkiler
bakımından zengin olan yaşam biçim ini kabul
e d eceği sim gesel töreni yaşamıştı.
Sonunda evlendi, eşine bağlılıkla uygun bir
doyum a kavuştu. Dünyadaki başarıları evliliği yü ­
zünden hiç de kısıtlanmış olmadı, tersine arttı.
Gelinin duvağının ardında görünm ez annele­
rin, babaların pusu kurmuş olması olasılığı karşı­
sındaki nörotik korkuyu bir yana bıraksak bile,
normal gen ç erkeğin de düğün törenine ilişkin
kaygılanmak için yeterin ce nedeni vardır. Bu her
şeyd en ön ce, erkeğin kendini pek de kahraman
olarak h issedem eyeceği dişil bir olgunlaşma töre­
nidir. Kabile toplum larında bunun için gelinin ka­
çırılması gibi panzehir törenlerin bulunmasına
hiç de şaşırtmamalıdır; bunlar erkeğin kahraman
rolünün elindeki kalıntılarına bir an için sıkı sıkı
sarılmasını sağlar, çünkü hem en ardından gelinin
egem enliğine girerek evliliğin sorumluluklarını
üstlenm ek zorunda kalacaktır.
Fakat evlilik teması öylesine evrensel bir im­
gedir ki daha derin bir anlam da taşır. Bu aynı za­ olarak harfi harfine ya da mutlak bir anlamı değil,
manda, erkeğin kendi ruhundaki dişil öğenin, ancak sim gesel bir anlamı olabilir. Onun korkusu
gerçek bir eşi almakla kabul edilebilir, hatta g e ­ kimliğini, çok ataerkil bir evlilik içinde yitirmekti
rekli hale gelen sem bolik keşfidir de. Bu yüzden ki gerçek te de başından ge çe n buydu.
bu arketiple, uygun bir uyaran olduğunda, hangi Bununla birlikte arketipsel bir biçim olarak
yaşta olursa olsun her erkekte karşılaşılabilir. kutsal evlilik, bütün gelişimi b oyu n ca olgunlaşm a
Evlilik durum u karşısında bütün kadınlar töreleri niteliğindeki birçok olayla buna hazırlan­
olum lu bir tavır takınmazlar. Z or ve kısa bir evli­ mış olduğundan, kadın psikolojisi için çok ön em ­
lik yüzünden terk etm ek zorunda kaldığı doyuru- li ve anlamlıdır.
lamamış kariyer dilekleri olan bir kadın hasta, dü­
şünde kendisini, gen e diz çökm üş olan bir erk e­
ğin karşısında diz çökm üş olarak görüyordu. Er­
kek kendisine yüzüğü takmaya çalışıyor ama yü ­
zük parmağını kaskatı geriyordu.
Bunun bu evlilikle birleşm e töreninin yadsın­
ması olduğu apaçıktı.
Bütün bilinçli kimliğini erkeğin hizm etine sun­
mak zorunda kalacağı yanılgısı içindeydi. G erçek ­
te evlilik ondan, kendi bilinçdışı olan, doğal yanı­ Şiva ve Parvati; arketipsel düğün
(zıtlıkların, eril ve dişilin birleşmesi);
nı erkekle paylaşmasını bekler. Bunun da ilke
19. yy'd a n Hint heykel.
Güzel kız ve canavar
(Güzel ve çirkin)
Bizim toplum um uzda kızlar da eril kahramanlık
m itlerinde yer alırlar çünkü oğlanlar gibi onlar da
güvenilir bir ego-kim liği geliştirirler ve belli bir
eğitim almaları gerekir. Buna karşın duyguların­
da ruhun daha eski bir katmanının yüzeye çıktığı,
onları erkek taklidi değil d e kız olmaya zorladığı
görülüyor. Bu ruhsal içerik ortaya çıktığında m o ­
dern kadın olasılıkla bastırmaktadır çünkü bu on ­
ların eşitlenm iş nitelikteki arkadaşlıklarını orta­
dan kaldıracak bir tehlike olur.
Bu bastırış o denli başarılı olabilir ki kadın b el­
li bir süre için, okulda, üniversitede öğrendiği eril
zihinsel ereklere yönelm eyi sürdürür. Evlense
evlilik arketipine görünüşte hiç konuşulm asa da
içerdiği anne olmak yükümlülüğü ile birlikte tabi
olmasına rağm en bir özgürlük aldanışını korur.
B öylece bu durum, bugün çoğunlukla olduğu gi­
bi, kadını sonunda göm ülü dişiliğini yeniden keş­
fetm ek için sancılı ama sonunda kazançlı bir sü­
re ce zorlar.
Buna iyi bir örneği henüz çocu ğ u olmayan
ama kendisinden beklendiği için bir iki ço cu k sa­
hibi olmak isteyen g en ç bir evli kadında görm ü ş­
tüm. Cinsel tepkileri hiç doyu ru cu değildi. Bunun
için hiçbir açıklamaları olmadığı halde bu durum
onu da kocasını da çok sıkıyordu. G enç kadın iyi
bir yüksek okulda m ükem m el bir sınavı başarm ış­
tı. Kocasıyla birlikte diğer erkeklerle birçok en te­
lektüel dostlukları vardı. Yaşamının bu yanı b ü ­
yük ölçü d e olumlu ilerlerken sık sık öfke patla­
maları oluyor, erkeklerin yabancılaşm asına yol
açan, kendisinin d e hiç hoşuna gitm eyen saldır­
gan konuşmalar yapıyordu.
Bu sırada kendisine çok önem li gelen, bu yü z­
den de anlayabilmek için bir uzm ana danışması­
na yol açan bir düş görm üştü. Düşünde başka
gen ç kadınlarla birlikte bir kuyrukta duruyor,
kuyruğun n ereye gittiğini görm ek için ileriye bak­
tığında hepsinin sırayla kafasının kesildiğini görü ­
yor. Düşü gören hiç korkmaksızm kuyrukta kalı­
yor, kendisine de aynı işlemin yapılmasına hazır
olduğu anlaşılıyor.
Kendisine bunun, her şeyi anlayışıyla karşıla­
maya çalışma alışkanlığından vazgeçm ek istediği
anlamına geldiğini açıkladım; bedenini özgür bı­
rakmayı, b ö y le ce doğal cinsel tepkilerini ve anne­
likle kendi biyolojik işlevlerini doyurm ayı öğren ­
m esi gerekiyordu. Düş bunu drastik bir değişiklik
gereksinim i olarak ifade ediyordu; “eril” kahra­
man rolünü feda etmeliydi.
B ekleneceği gibi bu eğitimli kadın bu yorum u
entelektüel d ü zeyde almakta zorluk çekm edi.
Kendisini kocasına tabi kılmaya çalıştı. Aşk yaşa­
mı daha doyu ru cu hale geldi ve sağlıklı iki ç o c u ­
ğu oldu. Kendisini giderek daha iyi tanıdıkça bir
erkek için (ya da bir kadının eril eğitilmiş aklı
için) yaşamın fırtınalar içinde, kahramanca bir is­
tencin eylem i olarak g e ç e ce k bir şey olduğunu
ama bir kadının kendini tam kendi gibi h issede­
bilm esini yaşamın uyanış süreciyle en iyi ge rçe k ­
leştirilebileceğini görm eye başlamıştı.
İçinde bu tür bir uyanışın anlatımını bulduğu
ünlü bir mit güzel kız ve canavarın masalıdır. Bu
masalda, öbür kardeşleri pahalı armağanlar iste­
dikleri halde babasından kendisi için yalnız bir
beyaz gül isteyen, dört kızın en küçüğü ve baba­
sının gözdesi olan güzel bir kız anlatılır. Kız bu sı­
rada isteğinin babasını ve onunla olan iyi ilişkile­
rini ciddi bir tehlikeye attığını fark etmemiştir.
Çünkü babası bu beyaz gülü bir canavarın büyü­
lü bah çesinden çalacak, bu hırsızlığa ço k kızan
canavar da babaya, olasılıkla ölüm olan cezasını
çekm ek üzere üç ay sonra gen e gelm esini buyu­
racaktır.
(Canavarın babaya bu vadeyi verişi, üstelik
ona eve dönüşünde ardından bir sandık dolusu
altın da gönderişi kendi doğasına aykırıdır. A da­
mın kızma anlattığına göre canavar hem zalim
hem de dostçadır.)
Kız babasının cezasını üstlenm ekte ısrar eder
ve ü ç ayın sonunda büyülü şatoya kendisi gider.
Orada kendisine güzel bir oda, hoş bir yaşam su­
nulur; yalnızca kimi zaman canavar onu ziyarete
gelerek kendisiyle günün birinde evlenip evlen­
m eyeceğin i sormaktadır. Kız bunu her seferinde
reddeder. Bir gün büyülü aynasında babasının
hasta olduğunu görür. Ona bakmak için bir hafta­
lığına eve gitm ek üzere canavardan izin ister. Ca­
navar kız kendisini terk ederse öleceğini, ama bir
haftalığına gidebileceğini söyler.
Evde babası kızının eve dönm esine ço k sevi­
nir; ama kız kardeşleri onun rahatını kıskanırlar,
canavara verdiği sözünü tutmaması için onu en ­
gellem eye çalışırlar. Bir gün kız düşünde canava­
rın üzüntüsünden ölm ek üzere olduğunu görür.
O zaman izin süresini aştığını hatırlar, onu ya­
şamda tutmak için hem en geri döner.
Ölm ekte olan canavarın bakımını üstlenir, bu
arada onun çirkinliğini tümüyle unutmuştur. Ca­
navar onsuz yaşayamayacağını, şimdi geri d ön d ü ­
ğüne göre artık mutluluk içinde öleceğin i anlatır.
Am a kız canavarı sevdiğini onsuz kendisinin de
yaşayam ayacağını anlar. Bunu ona söyler ve eğer
ölm eyecek olursa onunla evlenm eye söz verir.
Bunu söyler söylem ez şato parlak bir ışık ve
müzikle dolar, canavar kaybolur. Onun yerinde
yakışıklı bir prens durmaktadır. Prens kıza bir ca ­
dının büyüyle kendisini canavara dönüştürdüğü­
nü, büyünün etkisinin güzel bir kız kendisine yal­
nızca iyiliği yüzünden aşık oluncaya kadar sürdü­
ğünü anlatır.
Bu öykünün sem bollerini çözüm lersek güzel
kızın, babasına duygusal olarak çok bağlı olan
herhangi bir kız ya da gen ç kadın olduğunu g ö r e ­
biliriz. Onun iyi huyu bir beyaz gül dilem esiyle
simgelendirilmiştir ama bilinçdışı amacı, bir an­
lam oynamasıyla babasıyla kendisini, yalnızca iyi­
lik değil, aynı zam anda zulüm ve lütuf ifade eden
bir ilkenin gü cü altma sokm uştur. Sanki kendisi­
ni aşırı ahlaklı ve gerçekdışı bir durum da tutan
sevginin yükünden kurtulmak istem ektedir.
Canavarı sevm eyi öğrenm ekle içindeki insan
aşkı, hayvansal (bu yü zden kusursuz olm ayan)
ancak tam anlamıyla g erçek erotik biçim iyle uya­
nır. M uhtem elen bu kendisinin ilişkilerdeki asıl
rolünün uyanışını temsil etm ektedir. Başlangıçta-
"La Belle et la Betp" (1 9 4 6 . R ejijea n
C octeau) filminden üç sahne1 Kızın
babası beyaz gülü çalarken yakalanıyor
(solda); hayvan ölüyor (sağda); hayvan
bir prense dönüşüyor ve kızı elinden
tutarak götürüyor (en sağda). O ykü bir
genç kızın inisiyasyonu olarak görülebilir,
yani erotik, hayvansı yanını yaşam ak için
babasına olan b a ğ lılığ ın dan kurtuluyor.
Bu oluncaya kadar bir erkekle gerçek bir
ilişki kuramaz.
ki dileğinin, daha ö n ce ensest korkusuyla bastır­
mak zorunda kaldığı erotik unsurlarım kabul e d e ­
bilmesini sağlar. Babasını terk edebilm esi için en ­
sest korkusunu kabul etm esi gerekecektir. Cana-
var-insanı tanıyıp sahip olduğu gerçek dişil tepki­
lerini k eşfed in ceye kadar, kendisine bunu yalnız­
ca düşlerinde yaşama iznini verecektir.
Böylelikle, kendini ve eril imgesini bastırıcı
gü çlerden kurtaracak, ruhu ve bedeni birleştiren
aşkına güvenm eyi öğrenecektir.
Özgür yaşayan bir kadın hastamın bir düşü,
babasının eşinin ölüm ünden sonra son d erece
aşın bir şekilde kendisine bağlanmış olması n ed e­
niyle düşüncelerinde çok gerçek bir durum almış
olan bu ensest korkusundan kurtulma gereksini­
mini gösterm ekteydi. Düşte kendini öfkeyle sal­
dıran bir boğa karşısında görüyordu. Ö nce kaçı­
yor ama hem en bunun hiçbir anlamı olmadığını
anlıyordu. Yere düşüyor, boğa üzerine çıkıyordu.
Tek um udunun boğaya şarkı söylem ek olduğu
aklına geliyor, titrek bir sesle de olsa bunu yap­
maya başlayınca boğa sakinleşiyor ve ellerini ya­
lamaya başlıyordu. Yorum ortaya çıkardı ki k en­
disi artık erkeklerle çok daha kadınsı bir şekilde,
yalnızca cinsel olarak değil, bilinçli kimliğinin dü ­
zeyine uygun bir şekilde en geniş anlamıyla e ro ­
tik olan özel ilişkilere girebilecek durumdaydı.
Daha yaşlı kadınlarda ise canavar motif
laka babaya olan fiksasyona bir yanıt bulma
sel bir ketleıım eyi çözm ek ya da psikoanalil
şünen bir akılcının m itlere bulabileceği
herhangi bir gereksinim anlamına gelm e
g en ç yaşlarda olduğu kadar m en opozu n ba:
sıyla da ön em kazanan bir tür dişil sezginiı
tımı da olabilir. Ruh ile doğanın bütünlü,
bozulduğu her çağda bu m otif ortaya çıkab
Elli yaşlarındaki bir kadın aşağıdaki dü,
lattı:
Tanımadığım birçok kadınla birlikte
evde merdivenlerden aşağı iniyorum. Bird
bire kötü kötü bakan bir sürü “mayn
adam”la karşı karşıya kalıyoruz. Taman
onların elimleyiz ama ben tek çıkış yoluı
panik içinde kaçmak ya da dövüşmek olm;;
ğını hissediyorum. Bu yaratıklara, dikkatli
ni kendi iyi yönlerine çekmek için insaı
davranmalıymışız. Bir mayınım bana yakl;
yor; onu dans partnerimmiş gibi selamlı
rum, dans etmeye başlıyoruz. Daha sonra ı
ğaüstii güçlerim varmış ve adamın biri de
mek üzere. Benim elimde bir kuş tüyü ya
gagası var, onunla onun burun deliklerine '
va üflüyorum; yeniden soluk almaya başlıy
 Bu kadın bir eş ve anne olarak yazarlık yetile­ nerek dolanmaya başlıyor ve okşanmak isti­
rini ihmal etm ek zorunda kalmıştı. Düşü gördüğü yor. Bunun bir peri masalı durumu ya da bir

sıralarda kendini yen iden çalışmaya zorlamaya düş olduğunu anlıyorum; onun değişmesini

uğraşıyor ama aynı zamanda kendisini daha iyi ancak yumuşaklıkla sağlayabilirmişim. Onu
kucaklamak istiyorum ama dayanamayıp onu
bir eş, sevgili ya da anne olamadığı için eleştiri­
kendimden itiyorum. Ama onu yanımda tut­
yordu. Düş sorununu olasılıkla benzer bir deği­
mam ve ona alışmam gerektiğim hissediyo­
şim süreci içinde bulunan diğer kadınların ışığın­
rum, belki bir gün onu öpebilirim de.
da gösteriyor, yabancı bir evin üst katından, yük­
sek bilinçli bir d üzeyden alt bölüm lere d oğru ini­
Burada bir ön cek in d en farklı bir durumla kar­
liyordu. Bunun kolektif bilinçdışının, canavar-
şılaşıyoruz. Bu kadın içindeki eril, yaratıcı işlevle
adamın, kahraman döngülerinin başlangıcında
çok fazla yüklenmiş bulunuyordu. Bu kom pulsif
rastladığımız hem kahramansı hem soytarı b en ­
zihinsel yanı yüzünden dişil, kadınsı yanını hiç
zeri Hilebaz figürünün eril tarafını kabul etm eye
doyuram ıyordu. (D üşüyle ilgili olarak “kocam eve
zorlayan anlamlı bir yönüne giriş olduğunu düşü­
geldiğinde yaratıcı yanım yerin dibine giriyor, aşı­
nebiliriz.
rı titiz bir ev kadınına dönüşüyorum ” dem işti.)
Bu maymun insanlarla ilişki onun için ön ce
Düşü kadınlığı açısından kötülenmiş ruhunu d ö ­
yaratıcı ruhunun evvelden bilmediği doğal bir un­
nüştürerek onu kendisinde kabul etm eye, bak­
suruyla tanışma anlamına gelm ektedir. Böylelikle
maya zorluyordu. B öylece kendi yaratıcı en telek­
yeni, yaşına daha uygun bir tarzda yazmayı öğ re­
tüel ilgilerim, kendisinin başkalarıyla içten ilişki
necektir.
kurmasını sağlayan içgüdüleriyle birleştirebile­
Bu dürtünün yaratıcı eril unsurla ilişkili old u ­
cekti.
ğu, bir adamı bir tür kuş gagasıyla burnuna hava
O halde bu kadın kendi naif kendilik portresi­
üfleyerek canlandırdığı ikinci sahnede gösteril­
ni aşabilmeliydi; duygularının bütün zıtlıklarını
mektedir. Solunumla ilgili bu uygulama erotik bir
kucaklamaya hazır olmalıydı. Tıpkı onun gibi gü ­
sıcaklıktan çok ruhun güçlenm esi gereksinimini
zel kız da iyicil öfke ve saldırısını uyarmaksızın
anımsatmaktadır. T örensel eylem yeni bir girişim
kendisine saf bir beyaz gül verem eyen babasına
için gereken yaratıcı yaşam soluğunu verm ek te­
olan masum güvenini bırakmak zorundaydı.
dir; bu bütün yeryüzünde bilinen bir simgedir.
Bir başka kadının düşü de güzel kız ve canavar
öyküsünün “doğa” yönünü anlatır:

Böcek benzeri bir hayvan uçarak p en ce­

reden içeri giriyor. Sarı-siyah kaplan postu,
ayı pençeleri ve kurda benzeyen bir yüzü
olan bir yaratığa dönüşüyor. Bu saldırıp ç o ­
cuklara kötü bir şeyler yapabilirmiş. Pazar
öğleden sonraymış ve okul yolunda giden
bembeyaz giyinmiş küçük bir kız görüyorum. G re k tanrısı Dionysos kendinden geçmiş lir
Polisten yardım çağırmak zorundayım. Ama çalıyor (üstte) (vazo resmi). Dionysos kültünün

sonra bir de bakıyorum ki o hayvan yarı yarı­ orjisel törenleri d o ğ a gizlerine açılım ı simgeler.
M e n a d 'la r Dionysos'u övüyor (sağda) S atirler
ya bir kadın oluyor. Benim etrafımda sürtü­
aynı yaban tapınm a sırasında (en sağda).
Orpheus ve ademoğlu
“Güzel kız ile canavar” masalını, hiç beklenm edik
şekilde ortaya çıkan, ço k doğal bir olağanüstülük
duygusu uyandırıp bir an için onun belli bir bitki
türüne m ensup olduğunu unutmamıza yol açan
yabani bir çiçeğ e benzetebiliriz. Yalnız daha b ü ­
yük tarihsel efsanelerde değil mitin vurgulandığı
ya da onun tarafından yönlendirildiği inançlarda
da bu tür bir giz bulunur.
Bu tür bir psikolojik yaklaşımı çok yerinde bir
şekilde ifade eden tören ve mit tipi G reko-R om en
Dionysos kültü ve onu izleyen Orpheus m itinde
çok karakteristik şekilde görünür. Her iki mit de
“gizem ler” olarak bilinen tipe belirgin bir başlan­
gıç sağlar. Hayvan ya da bitkiler alemi üzerinde
çok mahrem bilgilere sahip olduğuna inanılan
androjen nitelikte bir tanrı-insanla ilintili sem bol­
ler içerir.
D ionysos kültünde inisyanlaşanm kendim b ü ­
tünüyle hayvansal yanm a bırakmasını, böylelikle
yer ananın doğurganlık gücünü algılayabilmesini
sağlayacak orjisel törenler bulunurdu. Tören şa­
rap içm ekle başlıyordu. Bundan beklenen, yeni
rahip adayının varlığı erotik bir doyum la sim gele­
nen çok sıkı korunm uş gizlere, tanrı D ion ysos’un,
eşi Ariadne ile kutsal birleşm e törenine, sim gesel
bir esrime yoluyla hazırlanabilmesiydi.
Zamanla D ionysos ayinleri duygulandırıcı din­
sel güçlerim yitirdiler. Doğal yaşam ve sevi sem ­
bollerinden kurtuluş özlem i ortaya çıktı. Durma­
dan ruhsal ve beden sel olanlar arasında salın­
makta olan D ionizyen’din belki çok yabandı. Per-
hizkâr ruhlar için pek uygun bulunmamıştı. Bun­
lar dinsel vecdi O rpheus’a tapınmakla içsel olarak
yaşayabiliyorlardı.
Orpheus büyük olasılıkla bir şehadet. ile ölmüş
olan, mezarı bir adak yerine dönüşen gerçek bir
insan, bir şarkıcı, yalvaç ve öğretm endi. Erken
d önem Hıristiyan kilisesi O rpheus’da M esih’in ilk
örneğini görm üştü. Her iki din de g e ç Helenistik
dünyaya gelecekteki bir yaşama ilişkin vaadi g e ­
tirmişlerdir.
Ama Orpheus kültüyle Hıristiyan dini arasın­
da önem li bir fark vardır. Orphik gizem ler sulan-
dırılnuş biçim de de olsa eski Dionizik dini yaşam ­
da tutuyorlardı. Ruhsal dürtü, eski bereket tanrı­
ları gibi tarımla bağlantılı olan, yılın ancak belli
zamanlarında ortaya çıkan, başka bir şekilde sö y ­
lem ek gerekirse doğum , gelişim, olgunluk ve ölü ­
mün sonsuza kadar durmadan yeniden gelen
döngüsü dem ek olan bir yarı-tanrıdan geliyordu.
Buna karşılık Hıristiyanlık gizem leri ortadan
kaldırdı. İsa Mesihleri, peygam beri saf semavi k ö­
kenli bir varlık olarak tasarlayan, babaerkil ve g ö ­
çe b e bir çobanlar dininin ürünü ve devrimcisiycli.
İnsani bir bakireden doğm uş olan insanoğlu, tan­
rısal bir ete bürünm e olayı son ucu sem adan gel­
mişti. Ölüm ünden sonra da “ ölülerin ayağa kalkı­
şıyla” geri d ön ü n ceye değin tanrı hakkı için y ö ­
netm eyi sürdürm ek üzere, kesin olarak sem aya
geri dönm üştü.
E lbette erken Hıristiyanlığın perhizkârlığı faz­
la sürm edi. D öngüsel gizlere olan inanç inananla­
rı o denli sıkıyordu ki sonunda kilise putperest
geçm işin birçok uygulamalarını kendi törelerine
almak zorunda kaldı. Bunlar arasında en önem li
olanlar Yas Cuması ve Paskalya Pazarı’n da’ ,
İsa’nın dirilişi kutlamalarında yapılanlara ilişkin
Belli bir dine kabul ediliş töreni (çn .)
anlatılanlarda bulunabilir. Bu sırada, ortaçağ kili­
sesinin en yüksek başlangıç ayini haline getirm iş
olduğu vaftiz töreni de yapılırdı. Bu rit bugün pek
kalmamış, Protestan kilisesinde ise bütün bütün
ortadan kalkmıştır.
Bugün de inananlar için tem el bir inisiyasyoıı’
gizi anlamı taşıyan bir ayin, Katolik Kilisesi ayin­
lerinde kupanın kaldırılmasıdır. Jung ayinlerdeki
değişim simgeleri üzerine bir çalışmasında bunu
şöyle tanımlar: “ Kupanın havaya kaldırılması şa­
rabın ruhanileşmesini hazırlar. Bu, hem en ardın­
dan Kutsal Ruh’un çağırılmasıyla onaylanmakta­
dır. Çağrı, şarabın Kutsal Ruh’la birlikte içilm esi­
ni sağlar, çünkü o üreten, bütünleyen ve değişti­
ren Kutsal Ruh’tur. Havaya kaldırmadan sonra
eskiden kupa, M esih’in sağ tarafından akan kana
uygun olarak, İsa’nın etini sim geleyen ekm eğin
sağına indirilirdi.”
Cemaata katılım töreni, (kom ü n yon ) ister Di-
o n y sos’un kadehinden ister kutsal Hıristiyan ku­
pasından içilsin, her yerd e aynıdır. Am a içerd ik ­
leri ayrıntılar her iki dinde farklıdır. D ionysos
kültü katılımcıları şeylerin kökenine, karşı k oy­
maya çalışan toprak ananın karnından dışarı atı­
lan tanrının “ fırtına gibi” doğuşuna bakarlar.
Pom pei’de Villa dei Misteri (G izem ler Evi) duvar­
larındaki fresklerde anlatılmış olan ritte tanrı, bir
rahibin adaya sunduğu D ionysos kadehinde k or­
kutucu bir maske olarak yansıtılmıştır. Daha son ­
Pom pei'de Villa dei M isteri'deki bir
freskte bir Dionysos töreni görünüyor
(üstte]. O rta d a bir yeni gelene,
arkasında tutulan tanrı maskesinin
yansımasını gördüğü Dionysos'un

ra, tanrının ürem e, gelişm e ilkesinin simgesi ola­ tören kabı veriliyor. Böylece tanrının
ruhu simgesel olarak içkiyle karışır;
rak, içinde yeryüzünün lezzetli yenüşleri ve fallus
Katolik ayin sırasında kadehin
bulunan sepeti görürüz. kaldırılışı töreninin bir paraleli (altta).
Ana fikri doğanın eb edi doğum ve ölüm d ön ­
güsü olan bu geriye bakışın aksine Hıristiyan gi­
zemi, adayın aşkın nitelikte bir tanrıyla birleşm e
umudu üzerine ileriye yöneliktir. Doğa ana bütün
o güzel m evsim sel değişim leriyle geride bırakıl­
mıştır. Hıristiyanlığın tem el yapısı insanın gök ler­
deki tanrının oğlu olduğuna olan ruhsal inancı su­
nar.
Am a her ikisi D ion ysos’u anımsatan ama M e­
sih’i de sevinçle b ekleyen O rpheus’un, tanrının fi­
güründe kaynaşmışlardır. Bu orta figürün p sik o­
lojik anlamı, İsviçreli yazar Linda Fierz David’e
göre Orpheus ayininin Villa dei Misteri’de resim ­
lerle ifade edilmiş olan yorum unda tanımlanmış­
tır:
“Orpheus şarkı söyleyip lirini çalarken öğret­
m ekteydi ve şarkısı o denli kudretliydi ki bütün
doğayı zorluyordu. Liriyle şarkı söylerken kuşlar
X'rcccwccw:^

Orpheus şarkılarıyla hayvanları

büyüler (solda: bir Roma mozaiği).
Orpheus, Trak kadınlarınca öldürülür
(bir grek vazosu) (üstte) Isa iyi
çoban (6. yy'dan mozaik) (altta
solda], Isa ve O rpheus d o ğ a insanı
arketipinin paralelleridir. C ran ach'ın
tablosunda d a (altta) d o ğ a insanının
masumiyeti görünür. 1 8. y y 'ın
Fransız filozofu Rousseau, basil d o ğ a
çocuğu, günahsız soylu yabanlar
görüşünü geliştirmişti (karşı sayfada
solda). Uygarlıktan hemen hemen
tümüyle bağım sız d o ğ a ya dayalı biı
yaşam süren 19 . yy Amerikalı yaza r
Thoreau'nun kitabı "W a ld e n "in
kapağı (en sağda).
onun çevresinde uçuyor, balıklar sudan çıkıp
onun yanma geliyordu. Rüzgar ve deniz susuyor,
akarsular onun çevresin de akıyorlardı. Kar ve d o ­
lu yağm ıyordu. A ğaçlar hatta kayalar bile Orphe-
us’un ardından gidiyordu; kaplanlar ve aslanlar,
koyunlarla yan yana ve kurtlar geyiklerle, ceylan­
larla birlikte onun yanm a uzanıyorlardı.”
Peki bu ne dem ektir şimdi? Doğa olaylarına
tanrısal bir bakışla bu kuşkusuz dem ektir ki “ I )o-
ğadaki olgular içeriden harmonik bir düzene gire­
bilirler. E ğer aracı tapınma eylem inde ışık ile d o ­
ğayı temsil ederse h er şey ışık olur ve bütün ya­
ratıklar barışır. O rpheus düşünce ve imanın be-
denleşıııesidir. O bütün çatışmaları çözen dinsel
tutumu sim geler, çünkü bununla bütün ruh, her
türlü çatışmanın ötesin de olan ona yönelecektir.
Bunu yapan gerçek Orpheus da iyi bir çoban,
onun ilkel bir bedenleşm esi olur.”
İyi bir çob a n olduğu kadar bir aracı da olarak
Orpheus, D ionysos kültü ve Hıristiyan dini ara­
sında bir denge sağlar; aslında D ionysos da Mesih
de söylediğim iz gibi zaman ve mekan olarak fark­
lı yönelişler gösterseler de benzer roller oynar;
aşağı dünyaya karşı semavi, ezeli ve ebedi olan
döngüsel bir din. Bu başlatıcı olaylar dizisi, dinler
tarihinde durmadan, m odern insanın düşlerinde,
fantezilerinde olabilecek her türlü anlam kayma­
larıyla yinelenir. Analizdeki bir kadının çok y or­
gun ve çökkün bir durum dayken şöyle bir fante­
zisi vardı:
Yüksek ve kubbeli, penceresiz bir mekan­
da uzun, dar bir masada oturuyorum. Vücu­
dum büzülmüş, zayıf. Beyaz uzun bir çarşaf
omuzlarımdan yere kadar iniyor. İçimde faz­
la yaşam kalmamış. Gözlerimin önünde altın
varaklar üzerinde kırmızı haçlar beliriyor.
Uzun zaman önce bir görev yüklendiğimi,
şimdi nerede olursam olayım bunun bir par­
çası olduğumu hissediyorum. Orada çok
uzun süre oturuyorum.
Sonra gözlerimi yavaşça açıyorum, ya­
nımda sözde beni iyileştirecek olan bir ada­
mın oturduğunu görüyorum. Dostça görünü­
yor, bana acaba kendisini işitmiyor muyum
diye soruyor. Nerede olduğumu çok iyi bildi­
ği anlaşılıyor. Çok çirkin göründüğümü, çev­
remde bir ölüm havası okluğunu fark ediyo­
rum. Bıınım onun için itici olup olmayacağını
bilmek istiyorum. Ona uzun uzun bakıyorum.
Geri çekilmiyor. Daha iyi soluk alabiliyorum.
Sonra vücudumu serin bir meltemin ya da
soğuk suyun yaladığını hissediyorum. Bunun
üzerine beyaz çarşafa sarınıyorum, uyumak
istiyorum. Adamın şifa veren elleri omuzları­
mın üzerinde. Bir ara orada yaralar okluğunu
anımsar gibiyim; ama ellerinin ağırlığının ba­
na güç verdiği ve beni iyileştirdiği görülüyor.
Bu kadının önceleri çok güçlü dinsel kuşkuları
vardı. Çok sıkı bir Katolik eğitim görm üştü ama
gençliğinden bu yana ailesinin biçimsel dinsel an­
layışından kurtulmaya çalışıyordu. Gene de kilise
yıllarındaki sem bolik olgular ve onların anlamına
derin bir bakış, kendisinin ruhsal değişim süreci­
ne yoldaşlık etm ekteydi; bu yüzden de onun ana­
lizi sırasında dinsel sem boller üzerine bu derin te­
mel bilginin çok yardım cı olduğunu görüyordum .
F a n t e z ile r in d e n
I
W A L l)K N t
LİFLİ İN THK W <fU U a.
seçtiği anlamlı unsurlar, kendisinin kurban örtüsü
olarak algıladığı beyaz örtü, bir mezar olarak ka­
bul ettiği kemerli mokan ve bir şeye boyun eğm e
yi çağrıştıran zorunluluktu. Kendi deyim iyle bu
zorunluluk, tanrıyı kendi başına bulmak için kili­
seyi ve ailesini terk edişini temsil eden, ölüm ç u ­
kuruna tehlikeli bir inişle birlikte gerçekleşen bir
iııisiyasyon töreni gibiydi. Sim gesel bağlam da
“ İsa’nın ardından gitm e” girişiminde bulunmuş ve
bundan ölüm cül yaralar almıştı.
Kurban bezi, çarm ıha gerilmiş İsa’nın m ezara
konulduğu sırada sarıldığı çarşaf ya da kefeni dü ­
şündürür. Fantezinin sonu analisti olarak ben im ­
le biraz bağlantılı olan ama yaşantısını tam bilen
bir arkadaş olarak görünen bir erkeğin iyileştiren
görüntüsüne ulaşmaktadır. O kendisine henüz
anlayamadığı sözlerle hitap etm ektedir ama elle
ri kendisini sakinleştirm ekle, iyileştirici bir g ü cc
sahip oldukları görülm ektedir. Bu figürde aracı
ve elbette iyi edici olarak iyi çobanın, Ornheııs ya
da Mesih’in dokunuşu, sözleri hissedilm ektedir.
O yaşam tarafında durur ve kendisini artık m e­
zardan geri gelebileceğin e ikna etmelidir. Buna
yem den doğuş ya da diriliş mi dem eliyiz? Belki
her ikisi de ya da hiçbiri. En önem li ayin sonda­
dır: Serin rüzgar ya da vücudunu yalayan su, en
eski ölüm cül günahtan temizleniş işlemi, gerçek
vaftiz olgusudur.
Aynı kadının, doğu m gününün, İsa’nın dirili­
şiyle aynı gün oldugıı şeklinde bir fantezisi daha
vardı. (Bu kendisi için, çocukluğunda, doğum
günlerinde o kadar dilediği gü ven ce ve yenilenm e
duygusunu hiç verm em iş olan annesini anımsa­
maktan çok daha anlam lıydı.) Bu onun kendisini
İsa’yla ö zd eşleştird iği anlam ına gelm iyord u .
İsa’da bütün gücün e, ihtişamına rağmen bir şey­
ler eksik kalıyordu. Ona dua yoluyla ulaşmaya ça ­
lıştıkça o ve çarmıhı göğe, insanın ulaşamayacağı
uzaklığa yükseliyordu.
Bu ikinci fantezide doğan güneş olarak yen i­
den doğuş sim gesine geri dönm ekteydi ve yeni
bir dişil sim ge ortaya çıkıyordu. O ön ce “sulu bir
kese içindeki em b riyo” şeklinde görünüyordu.
Daha sonra sekiz yaşındaki bir oğlanı kucağında
suyun içinden “tehlikeli bir nokta”dan geçiriyor­
du. Bunun ardından artık ölüm tehdidiyle karşı
karşıya olmadığı duygusunu alıyordu. “ Bir or­
manda küçük bir çağlayanın yanm da duruyorum .
Ç epeçevre yeşil asmalar var. Elimde içi kaynak
suyu dolu taştan bir çanak, biraz yeşil yosun ve
m enekşeler var. Çağlayanın altında yıkanıyorum.
O altından ve ipek gibi, sanki çocuklaşıyorum .”
Bu kadar değişken im gelerin gizem le anlatılı­
şındaki içsel anlamda yamlınsa bile, bu olayların
anlamları apaçıktır. Burada daha büyük, ruhsal
bir benliğin doğarak doğada vaftiz edildiği bir y e ­
niden doğuş süreci bulunmaktadır. Bu arada ka­
dın çocukluğunun travırıatik bir dönem inde bulu­
nan kendi egosu olan bir başka çocu ğu kurtar­
maktadır. Onu, ebeveyninin geleneksel inançla­
rından uzaklaşmak korkusu dem ek olan tehlikeli
bir noktadan geçirm ektedir. Am a asıl, dinsel
sem bollerin olmayışı anlamlıdır. Her şey doğanın
elindedir; dirilen M esih’ten çok çoban O rplıe-
us’ıın ülkesinde bulunmaktayız.
Bu düşü, kendisini Giotto tarafından yapılmış
freskleriyle Aziz Fransiskus’ım kilisesini anımsa­
Pers tanrısı M itra bo ğayı kurban
ediyor. Dionysos ritinin d e bir parçası
olan kurban insan ruhunun kendi
hayvansılığı karşısında zaferinin simgesi
olarak görülebilir. Bu belki kimi
ülkelerdeki b o ğ a güreşinin popülerliğini
de açıklaı (solda). Picasso'nun bir
gravürü (1 9 3 5 ) Theseus miti gibi
burada d a denetimsiz dürtü gücünün
simgesi olan bir M inotaurus tarafından
tehdit edilen bir kızı gösteriyor (sağda).
tan bir kiliseye ulaştıran bir başka düş izliyordu.
Burada, kendisini başka kiliselere göre daha faz­
la evindeym iş gibi hissediyordu , çünkü Aziz
Fransiskus da O rpheus gibi doğası gereği dindar
olan bir kimseydi.
Bu düşler dizesi D ionysos kültünden uzak bir
yankıyla son buluyordu. (Bunun O rpheus’ıın bile
bazen insandaki hayvan-tanrının dölleyici gü cün ­
den biraz fazlaca uzak kalabildiğine bir hatırlatma
olduğu söylenebilirdi.) Kendisini sarı saçlı bir kız
çocu ğu n u elinden tutarken görüyordu. “Sevinç
içinde her yanda güneşin, ormanların, çiçeklerin
olduğu bir şenliğe katılıyoruz. Ç ocuğun elinde b e ­
yaz bir çiçek var, bunu siyah bir boğanın başına
koyuyor. Boğa şenliğin bir parçası ve şenlik için
süslenm iş.” Bu temsil, boğa kılığındaki D iony­
sos’ıın kutsandığı eski törenleri anımsatmaktadır.
Am a düş burada sona erm iyordu. Kadın, “ bir
süre sonra boğaya altın bir ok saplanıyor” diye d e ­
vam etti. Şimdi bir de D ionysos’ıın yanı sıra boğa­
nın simgesel bir rol oynadığı bir başka Hıristiyan­
lık ön cesi ayin vardı. İran’ın güneş tanrısı Mitra bir
boğayı kurban eder. Orpheus gibi o da insanın il­
kel özelliklerine galebe çalan ve ona bir iııisiyas-
yon töreninin ardından barışı sunacak olan, bir ru­
hani yaşama olan özlem i temsil etm ektedir.
 Bu im geler dizisi bu türden birçok düşün, fan­ lamına gelir. Ölüm daha ço k -özellikle de Orphe-
tezinin ebedi bir barış ve huzur olmadığını anlattı­ us kültü için- ölüm süzlük vaadi taşımaktadır.
ğı kanışım doğrulamaktadır. İnsanlar, özellikle de Hatta Hıristiyanlık, yalnızca (dön gü sel gizem ler­
çağdaş Hıristiyan toplumlarda yaşayanlar, dinsel deki gibi bir reenkernasyon anlamı içerm ekte
arayışlarında, üstünlükte ısrar etm ekte olan eski olan) bir ölüm süzlük vaat etm ekle kalmaz, daha
geleneklerin gücü altındadırlar. Bu putperest ve da ileriye giderek cen n ette sonsuz bir yaşam s ö ­
Hıristiyan inançlar arasmdaki bir çatışmadır. zü verir.
Hastamn ilk fantezisinde kolaylıkla g özd en ka­ M odern yaşam da da daima eski tarzlarm yin e­
çabilecek olan ama belki de bu sorunun çözü m ü ­ lendiğini görüyoruz. Ölümün gözlerinin içine ba-
ne yardım cı olabilecek ilginç bir sem bol bulun­ kabilen kimse, ölüm ün bizim tıpkı yaşama hazır­
maktadır. Kadm m ezardayken altın daireler ü ze­ landığımız gibi kendimizi aynı itaat ve boyu n
rinde kırmızı haçlar görm üştü. Analizde daha eğişle hazırlamamız gerek en bir gizem olduğunu
sonra ortaya çıktığı gibi, gerçek te derin bir ruhsal anlatan eski söylem i yen iden öğrenecektir.
değişim yaşamaktaydı. Bu “ ölüm ”den de yeni tür­
de bir yaşam çıkartmak üzereydi. Bu yü zden bu
imgenin de bir şekilde kendisinin gelecekteki
dinsel tutum unu belirttiği düşünülebilirdi. Ü ze­
rinde daha fazla çalışıldığında gerçek ten kırmızı
haçların kendisinin Hıristiyan düşünüşe olan sa­
dakatim, buna karşılık altın dairelerin Hıristiyan­
lık ön cesi gizem dinlerini yüceltişini ifade ettiği
ortaya çıktı. Gördükleri onun gelecekteki yaşa­
mında Hıristiyan ve putperest unsurları birbirle-
riyle bağdaştırması için yol gösterm ekteydi.
Son ama önem li bir gözlem de eski inisiyasyon
ritleri ve onların Hıristiyanlık ile olan ilişkileri
üzerinedir. Eleusis gizlerinde (berek et tanrıçala­
rı olan D em eter ve P ersep h on e’ye tapınma ayin­
leri) uygulanmış olan inisiyasyon riti yalnızca b e ­
reketli bir yaşam sürm ek isteyenler için geçerli
değildi; aynı zamanda ölüm e d e o da geçiş için bir
inisiyasyon töreni gerektiriyorm uşçasm a, bir ha­
zırlıktı.
Bir R om a m ezarında bulunmuş olan bir ölü
külü kavanozu üzerinde, adayı tanrıçaların huzu­
runda gösteren bir inisiyasyon töreninin sonu
temsil edilm ektedir. A yrıca bundan ön cek i iki te ­
m izlenm e töreninden birinde “mistik d om u z”un
kurban edilişi, diğerinde kutsal düğünün manevi
versiyonu görülm ektedir. Bütün bunlar, yasm ke­
sinliğine sahip olm ayan bir ölüm irıisiyasyonu an­
Aşkınlık (transandans) sembolleri
İnsanları etkileyen sem boller çeşitli amaçlara hiz­
m et edebilirler. Kimilerinin uyandırılmaları, inisi-
yasyonlarını D ionizyen bir “yıldırım riti” yolu ile
yaşamaları gerekir. Diğerleri ise tapmak alanında
ya da kutsal bir mağarada inkıyat edileceklerdir.
Tam bir inisiyasyon eski m etinlerde olduğu kadar
yaşayan kim selerde de görebildiğim iz gibi, her
ikisini de içerir. İnisiyasyondaki tem el amaç,
gençliğin doğasında başlangıçta bulunan “hile-
bazlığı” eğitmektir. Bu n edenle yapılması gerekli
ayinler zorlayıcı olsa da inisiyasyonun uygarlaştı­
rıcı, yüceltici bir am acı bulunmaktadır.
Yanı sıra bilinen en eski kutsayıcı geleneklere
ait, insanın yaşamındaki geçiş evreleri ile ilintili
bulunan bir başka simgesellik de vardır. Bu sim ­
geler adayı herhangi bir dini öğretiye ya da dün ­
yevi bir grup bilincine entegre etm eye çalışm az­
lar. Tam tersine insanın ham, sabit, kesin olan bir
durumdan kurtulma gereksinim ine yöneliktirler.
Şamanlar ve kuşlar aşkmlığın simgeleridir
ve çoğunlukla birbirine ba ğlıdır. Lascaux
m ağarasından bir resim, kuş maskesiyle
tarih öncesi bir şamanı gösteriyor (solda).
Bir Sibirya kabilesinin kuş giysili şamanı
(altta). Direkler üzerinde kuş figürleriyle bir
şamanın tabutu (yine S ibirya'dan) (sağda).
Başka türlü söylem ek gerekirse, bunlar kişinin sı­
nırları belli herhangi bir varoluş biçim inden kur­
tulmasını ya da onu aşmasını sağlar. Söz konusu
kişi bu suretle gelişiminin daha yüksek ya da da­
ha olgun bir aşamasına doğru ilerleyebilir.
Daha ön ce de belirttiğim gibi, bir çocu ğu n bir
m ükemm elliği vardır, ama bu yalnızca kendisinin
ego bilinci ortaya çıkm adan öncedir. Bir erişkin
ise bütünlük duygusuna ancak bilincin bilinçdışı
ruhsal içerikle birleşm esinden sonra ulaşır. Bu
birlikten Jung’un “ruhun aşkın işlevi” dediği şey
gelişir. Bununla insan en yüksek ereğine, kendi
kişisel benliğinin tam gerçekleşm esine ulaşabilir.
Bizim “aşkmlığın sem bolleri” olarak adlandır­
dığımız insamn bu ereğe d oğru olan çabalarını
temsil eden simgelerdir. Bunlar bilinçdışının iç e ­
riklerinin bilince ulaşmasına yardım e d e ce k araç­
ları hazırlarlar, kendileri de bu içeriklerin etkin
ifadesidir.
if ılç tí V ritM O h M
» f ( K U J t m i I’m .
 Bu simgr'ler çok çeşitli biçim lerde ortaya çı­
karlar. Bunlarla ister tarihte ister yaşamlarının
kritik bir aşamasında bulunan kadınlarda ve er­
keklerde karşılaşalım ne kadar önem li olduklarını
kolaylıkla görebiliriz. Bu simgelerin en arkaik dü­
zeyinde gen e Hilekâr m otifiyle karşılaşıyoruz.
Ama bu kez o artık kanunsuz bir kahraman öz en ­
tisi değildir. Artık büyü uygulamaları ve sezgisel
öngörülerinin kendisini misiyasyonıın ilkel ustası
haline getirdiği şaıuan-büyücü olmuştur. Gücü
kendi bedenini terk ederek bir kuş halinde bütün
evreni dolaşabilm esinden ileri gelm ektedir.
Bu olguda kuş, aşkınlık (traıısandans) için en
uygun sem boldür. Bu, bir m edyum aracılığıyla,
yani transa benzeyen bir durum da karşılaşabildi­
ği çok uzak olaylardan ya da bilinçli olarak hiç bil­
mediği olaylara ilişkin bilgiler veren bir adam ara­
cılığıyla çalışan sezginin kendine özgü doğasını
belirtir. Bu tür gü çlere ilişkin kanıtlar, Amerikalı
bilgin Joseph Cam pbeirin Fransa’da bulunmuş
olan mağara resimlerine ilişkin yorum larında işa­
ret ettiği gibi yontm a taş devrinde bile bulunabil­
mektedir. Yazdığına göre Lascaux’da “Trans ha­
linde yatmakta olan kuş maskeli bir şaman resmi
bulunmaktadır. Sibirya’da şamanlar şimdi bile
kuş giysileri giyerler ve birçoğu annelerinin onla­
ra bir kuştan g e b e kaldığına inanır. B öylece şa­
manlar yalnızca bir tanıdık hem şehri değil, n or­
mal ayık bilincimiz için görünm ez olan, insanın
gözü n e en fazla bir kez gözüken ulu güçlerin kut­
sanmış ço cu ğ u d u r” .
Bu tip, sihirbazlığın sık sık gerçek ruhsal içgö-
rüııün yerine geçirildiği küçük hilelerden uzak bir
inisiyasyon eyleminin en yüksek aşamasında Hin­
du yoga ustalarını buluyoruz. Onlar trans duru­
mundayken normal düşünce kategorilerinin çok
ötesine ulaşırlar.
Aşkınlık yoluyla kurtuluşun en bilinen düş
simgeleri, adayın ölüm ün doğasıyla tanışacağı
yalnız başına bir gezi ya da bir hac yolculuğudur.
Ama bıı m ahşer ya da inisiyasyon için başka bir
gü ç denem esi değildir. Bu bir tür acım a ruhu ta­
rafından yönlendirilen bir kurtulma, bırakma ve
tövbe yolculuğudur. Bu nıh çoğu zaman iııisiyas-
yonun erkekten çok kadın efendisi tarafından
temsil edilen had safhada dişil (yani aııima) bir fi

M it ve düşlerde yalnız başına bir yolculuk,

kurtarıcı bir geçişi simgeler. Italyan şair
Dante'nin bir resmi; elinde kitabı İlahi
Kom edya'yı tuluyoı (üstte). Resim
cehennem ve cennete yolculuklarını
gosteriyor. Ingiliz yaza r John Bünyan'ın
'Pilgrim's Progress"inde (1 6 7 8 ) hacının
y aptığı yolculuk (en solda). (Yolculuk
dairenin merkezine doğru yaklaşan bir
dönm e hareketidir.) Bu kitap d a bir düş
biçim inde yazılmıştır. Solda düş gören
hacı.

Birçok kimse alışılmış yaşamlarının

değişmesini diler. Ama gezilerle sağlanan
özgürlük gerçek bir içsel kurluluşun yerini
lulmaz. "Denize kaçış" öneren bir reklam
(sağda).
»ftO-OZOSNT LINES
gürdür. Örneğin; Çin Budizm inde Kwanyin, Hıris-
tiyan-gnostik öğretide Sophia ya da Yunan akıl
tanrıçası Athena Pallas.
Bu simgeleri yalnızca kuşlarm uçuşu ya da
vahşi doğaya yapılan bir gezi değil, aynı zamanda
kurtuluşu örnekleyen herhangi bir hareket de
temsil eder. Yaşamın henüz insanın ailesine, s os­
yal gruplarına bağımlı olduğu ilk kısmında bu
sim geler yaşama yalnız başına girmek için g e re ­
ken kararlan almayı öğrenm eyi sağlayan inisiyas-
yon anı olarak algılanabilir. Bu, T. S. E liot’un Ç o­
rak Ülke’de;
Bir masumiyet çağının hiç geri çekilemediği
Bir terk ediş anının korkunç cesareti
Bir anlık kapılışın korkunç ataklığı
Ki bir sakınganlık çağı da onaramaz bunu
diye tanımladığı andır.
Yaşamın daha sonraki k esim lerin de belki
önem li sem bollerle bütün bağların kopartılması
gerekm ez. Ama yine de özgür insanları yeni bu­
luşlar yapm aya ya da yaşamım baştan düzen le­
m eye zorlayan o ilahi hoşnutsuzluk ruhuyla d o p ­
dolu olunabilir. Böyle bir değişiklik, orta ve ileri
yaşlar arasında, çoğ u kimsenin emeklilikte ne ya­
pacaklarını, çalışmayı sürdürm ek ya da oyn a­
mak, evde kalmak ya da geziye çıkmak üzerine
düşünm eye başladıkları zaman diliminde, özellik­
le ön em kazanabüir.
Yaşamları serüven dolu, huzursuz ya da değiş­
ken geçm işse belki sakin bir sonu, dini bir inanı­
şın tesellisini özlerler. Hep doğup büyüdükleri
sosyal çevrenin içinde kaldılarsa kurtarıcı bir d e ­
ğişikliğe müthiş bir istek hissedebilirler. Bu g e ­
reksinim rahatlıkla bir dünya seyahati ya da sade­
ce daha küçük bir eve taşınmakla o an için d oyu-
rulabilir. Ne ki eski iç değerlerin yerine yeni bir
yaşam biçim i konmazsa, bu değişikliklerin hiçbiri
yeterli olmayacaktır.
Bu türden bir vakada, hoş, kültürel bakımdan
ço k yönlü, güvenceli bir yaşam sürmüş olan bir
kadın, bana aşağıdaki düşü getirdi:
İşlenmiş değil de, doğada, güzel biçimli, nadir
birtakım tahta parçaları buluyorum . Biri “bunları
Neandertal adamları getirdi” diyor. O zaman
biraz ileride koyu renkli bir kitle gibi görünen o
Neandertal adamlarım görüyorum . Onların h içbi­
rini tam olarak ayırt edem iyorum . Tahta parçala­
rından birini beraberim de alıp gidebileceğim aklı­
ma geliyor.
İngiliz kaşif R. F. Scott ve arkadaşları
191 1'd e A ntarktika'da Isolda].
Bilinmeyene doğru gide n kaşif alışılmıştan
kurtuluşa uygun bir tablodur.
Yılan simgesi genellikle aşkınlıkla
bağlantılıdır. Çünkü masala göre bir
yeraltı yaratığı ve bu yüzden iki alem
arasında bir "a ra a "d ır. Grek-Roma tıp
tanrısı Aeskulap'ın değnek üzerinde yılan
simgesi, bugünkü Fransa'da bir doktor
arabasının işareti olarak kullanılıyor
(sağda).
 Daha sonra yalnız başıma bir gezideym işim gi­
bi yola devam ediyorum ve çok yüksekten aşağı­
ya doğru, sönm üş bir yanardağı andıran bir yere
bakıyorum . Kısm en su dolu ve orada daha başka
N eandertal adamları da görm eyi bekliyorum .
Onun yerine sudan çıkan ve yanardağın siyah ka­
yaları arasında dolaşan siyah su domuzları görü ­
yorum .
Bu kadının aile bağlarına ve çok eğitimli ya­
şam biçim ine karşın, düş onu bir tarih ön cesi za­
mana götürm ektedir. İlkel insanlar arasında h iç­
bir sosyal gruplaşm a görem ez; onları uzakta, bi­
linçsiz, kolektif, “koyu renkli bir kitle” olarak g ör­
mektedir. Am a onlar yaşamaktadır ve kadın onla­
rın tahtalarından birini alabileceğini düşünür.
Düş, tahtanın işlenm em iş, doğal olduğunu vurgu­
lamaktadır. O halde bilinçdışının en baştaki, kül­
türden etkilenm em iş bir düzeyinden gelm ek te­
dir. Çok yaşlı oluşuyla ilgi çek en tahta parçası bu
kadının çağdaş yaşantısını, insan yaşamının uzak
kökenleriyle bağlamaktadır.
Yaşlı bir ağaç ya da bitkinin, olağan olarak
hayvanlarla sim gelenen dürtüsel yaşamın aksine
ruhsal yaşamın büyüm esini, gelişm esini gösterd i­
ğini birçok örnekten biliyoruz. O halde bu tahta
parçasıyla kadın, kolektif bilinçdışının en derin
tabakalarmı ele almış oluyordu.
Sonra gezisini yalnız başına sürdürdüğünü
söylüyor. Daha ö n ce d e söylediğim iz gibi yalnızca
bu m otif bile kurtulma gereksinim ini gösterir; o
halde aşkınlığın bir sim gesine daha ulaşmış olu ­
yoruz.
Bundan sonra düşte, bir zaman yerin en derin
katmanlarından gelen ateşin boşaldığı sönm üş bir
volkanm büyük kraterini görüyor. Bunun, trav-
matik bir yaşantının anlam yüklü bir anısı olduğu­
nu varsayabiliriz. Kendisi bunu, yaşamının erken
dönem lerinde ihtiraslarının hem yıkıcı hem yara­
tıcı gücünü, n ered eyse aklını yitirecek şiddette
hissettiği kişisel yaşantıya bağlıyordu. G eç ergen ­
lik dönem indeyken beklenm edik bir şekilde, aile­
sinin aşırı tutucu tavrından kaçmaya çalışmıştı.
Bu kopm ayı önem li bir zorluk olmaksızın tamam­
lamış, sonradan ailesiyle barış bile sağlayabilmiş­
ti. Ama hâlâ ailesinin sosyal zem ininden uzaklaş­
mak, özgürlüğü kendi bildiği şekilde sürdürmek
için güçlü bir isteği vardı.
Bu düş tüm den bam başka sorunları olan ama
benzeri bir içgörü ye gereksinim i olduğu anlaşılan
bir gen ç adamın gördüğü düşü anım satıyordu. O
da bir farklılaşma dürtüsü hissetm ekteydi. Dü­
şünde bir volkan görm üştü. Volkanın patlayaca­
ğından korkan iki kuş, kraterinden havalanıyor­
du. Düş, kendisiyle volkan arasında bir su parça­
sı bulunan, yabancı, tenha bir yerde geçiyordu.
Bu olguda düş bireysel bir inisiyasyon gezisi sun­
maktaydı.
Bu, bilinen en düşük aile davranışına sahip
gruplar olan besin toplayıcı kabilelerden bildiri­
len olguların aynıdır. O toplum larda gen ç adayın
bir kutsal yere yalnız başına yolculuk yapm ası g e ­
rekir. (K uzey Pasifik kıyılarındaki Kızılderili kül­
türlerinde bu yer gerçek bir krater gölü olabilir.)
Orada hayal ya da transa b en zer bir durum için­
de, bir hayvan, bir kuş ya da doğal bir nesne kılı­
ğındaki kendi “koruyucu ruhu” ile karşılaşacaktır.
Kendini bu “ çalılık ruhu” ile sımsıkı özdeşleştirir,
b ö y le ce erkek olur. B enzer bir yaşantı geçirm ek ­
sizin, bir Achıımaui büyücüsünün belirttiği gibi,
“Alelade bir Kızılderilidir, hiç kim sedir” .
G enç adamın düşü yaşamın başlarında gelm iş,
ileride bir erkek olarak yaşayacağı bağımsız haya­
tı muştıılamıştır. Sözünü ettiğim kadın ise yaşa­
mının sonlarına yaklaşmaktadır. O da ben zer bir
seyahat yaşamıştır ve aynı şekilde bağımsızlığa
ulaşması gerektiği anlaşılmaktadır.
Böyle bir bağımsızlık, dünyayı bütün kirleriyle
birlikte terk etm ek dem ek olan Yogi benzeri bir
kapanışla sonlanmaz. Kadın düşündeki genel ola­
rak ölü ve kuru manzara içinde, hayvansal yaşa­
mın izlerini fark etm ektedir. Bunlar, hastanın as­
lında tanımadığı bir tür olan “su dom uzları”dır.
Anlaşılan düşteki su dom uzları, hem karada hem
suda yaşayabilen özgün canlılar anlamını taşı­
maktadır.
Bu hayvanların aşkmlık sem bolleri olarak or­
tak niteliğidir. A çık ça yer ananın derinlerinden
gelen bu yaratıklar kolektif bilinçdışının sim gesel
sakinleridir. Onlar g en ç adamın düşünde kuşların
sim gelediği ruhsal esinden farklı bir özgün anlam
ve önem i, bilince taşırlar.
Diğer aşkınlık sim geleri kemiriciler, kertenke­
leler, yılanlar ve bazen de balıklardır. Bunlar su
altı eylem ile kuş uçuşunu (yaban ördekleri ve
kuğuları) yeryüzündeki yaşamla birleştiren bağ­
lantı hayvanlarıdır. Belki aşkmlığııı en bilinen düş
sem bolü, tıp sanatının sim gesi olarak bugüne ka­
dar da yaşamış olan, Rom a tıp tanrısı Asklepi-
o s ’ıııı sağaltım sim gesinde olduğu gibi, yılandır.
Bu bildiğimiz kadarıyla başlangıçta zararsız bir
ağaç yılanıydı; iyileştiren tanrının asasına sarılmış
olarak gökle yerin arasında bir bağlantı oluştur­
duğu anlaşılıyor.
Aşkmlığııı daha önem li ve yaygın olan bir sem ­
bolü de birbirine dolanm ış olan iki yılandır. Bun­
lar eski Hindistan’ın ünlü Naga yılanları olarak o r­
taya çıkarlar; onlarla tanrı H erm es’e ait olan d e ğ ­
neğin ucundaki örülü yılanlar olarak da karşılaşı­
rız. Erken Yunaıı’daki bir görüntü, üzerinde tan­
rının büstü bulunan bir taş sütundur. Bunıııı bir
ucunda dolanmış yılanlar, öbür ucunda dikilmiş
bir l'allus görülm ektedir. Yılanlar cinsel birleşme
halinde gösterilm iş olduğuna ve dikilmiş l'allııs da
hiç kuşkuya yer bırakmayacak şekilde cinsel an­
lam içerdiğine göre, bu sütunun H erm es’itı bolluk
simgesi olduğu sonucunu çıkartabiliriz.
Ne var ki bıııuın yalnızca biyolojik bereket ol­
duğunu sanırsak yanılırız. Hermes bir elçi roliin-
 /W w V \
AMM

Bir duvar resminde balıkçıl kafalı M ısır

tanrısı Thot (IO 3 5 0 civarı) (üstle).
Thot bir yeraltı figürüdür ve aşkınlıkla
bağlanlılandırılır. Ö lülerin ruhlarını o
yönlendirirdi. G rek tanrısı Hermes'e
de "Psyhopompos=Ruhların öncüsü"
denirdi. O n a d a ölülerin ruhlarını
yeraltına götürmek görevi verilmişti.
Yol kavşaklarına dikilen ve tanrının iki
alem arasında bağlantı rolünü
lı 'l
simgeleyen taş bir Hermes (solda).

17. yy'd a n bir Fransız lablosu yılanın Hermes'nin bir yanında çubuğa sarılı

aracı rolünü gösteriyor (solda): Orpheus yılanlar vardır. Bu simge (Caduceus)

lir çalıyor ve dinleyicileri, Eurydike'yi aynı şekilde kanatlar takılarak Roma

(resmin ortası) bir yılanın soktuğunu fark tanrısı M erkurius'a d a aktarılmıştır,

etmiyorlar. Ölümcül yara onun yeraltına böylece ruhsal aşkınlığın simgesi

inişini simgeliyor (N icolas Poussin). olarak kuşu andırır (sağda).

deki Hilekâr, yol kavşaklarının tanrısı ve sonunda
ruhları yeraltına götürüp getiren önderdi. O hal­
de onun fallusu bilinen dünyadan bilinm eyene
doğru, kurtuluş ve iyileşm eye doğru ruhsal bir
mesaj arayarak ilerlem ektedir.
Aslında Hermes, Mısır’ın karabatak kafalı tan­
rısı T h oth ’tu. Bu yü zden de aşkın ilkenin kuş kılı­
ğındaki şekli olarak algılanmaktaydı. Yunan m ito­
lojisinin Olimpik dönem inde Hermes yılansı ka­
rakterine ek olarak kuş yaşamından da özellikler
kazanmıştır. D eğneği yılanların üzerine kanatlar
da alarak Merkür’ün kanatlı asası, tanrının kendi­
si de kanatlı miğferi ve sandallarıyla “uçan adam ”
olmuştur. Burada onun bütün aşkmlık gücünü,
yeraltmdaki yılan varlığından yeryüzü gerçeği
aracılığıyla, uçm a yetisiyle vurgulanan insan üstü
g e rçeğ e yükselişini görebilm ekteyiz.
B öyle bir birleştirilmiş simge, Jung’un bu k o­
nudaki yapıtlarında ayrıntılı olarak anlattığı gibi,
Kanatlı canavar (üstte): (1 5. yy'ın bir
el yazm asından) aşkınlık simgesini,
yılan ve kuşla kom bine eder. Ruhsal
aşkınlığın bir temsili (sağda):
M uham m ed, kanatlı at Burak
üzerinde göğün katlarına uçuyor.
simyanın sanatsal vurgulanma biçim leri olan ka­
natlı at ya da kanatlı ejderha şekillerinde de g ö ­
rülür. Hastalarımızla çalışırken bu simgelerin sa­
yısız değişimlerini izlem ekteyiz. Bu deneyim ler,
tedavim iz derinlerde yatan ruhsal içeriği serbest
bırakabilir ve bu sim geler bilinçli donanımımızın
parçası haline gelebilirse, n erelere ulaşılabilece­
ğini gösterm ektedir. M odern insanlar için g e ç ­
m işten kaynaklanan ya da düşlerim izde görünen
sim gelerin anlamlılığının kavranması hiç kolay
değildir. Korunm a ve özgür kalış simgeleri arasın­
daki eski çatışm anın bizim halimizle nasıl ilişkili
olduğunu görm ek de kolay değildir. Eğer arketip-
sel örneklerin yalnızca özgün biçim lerinin değişe­
bileceğini, ruhsal anlamlarının olduğu gibi kalaca­
ğını kavrarsak işimiz daha kolay olur.
Kurtuluş, özgürlük sim geleri olarak yaban
kuşlarından söz etmiştik. Bugün aynı şekilde jet
uçaklarından ya da roketlerden de söz edebiliriz,
çünkü onlar da bizi en azından bir süre için yer
çekim inden kurtarırlar, aynı ilkenin biçim lenm i­
şidirler. Buna ben zer biçim d e bir zamanlar dur­
gunluk ve korumayı anlatan eski sim geler de b u ­
gün m odern insanın ekonom ik güven ve refah
arayışı olarak ortaya çıkarlar.
E lbette yaşam ım ızda serüven ve disiplin, k ö­
tülük ve erdem , özgürlük ve güven arasında bir
çatışm a bulunduğunu hepim iz saptayabiliriz.
Am a bunlar yalnızca bizi huzursuz eden ve olası­
lıkla hiçbir zaman yanıt bulam ayacağımız bir b i­
linmezliğin tanımlarıdır.
Oysa bir yanıt bulunmaktadır. Korunm a ve
kurtuluşun birbiriyle buluştuğu bir nokta vardır.
Bunu da söz ettiğimiz inisiyasyon törenlerinde
buluyoruz. Bunlar bireylere de topluluğun bütü­
nüne de karşıt güçleri içlerinde birleştirmek, ya­
şamlarında denge oluşturmak olanağını sağlarlar.
Am a ayinler bu olanağı kendiliğinden ya da
otom atik olarak sunmazlar. Bunlar bireylerin ya
da grubun yaşamındaki belli aşamaları ima ed er­
ler. İyi anlaşılmadığı ve yeni bir yaşam biçim ine
yansıtılamadığı takdirde belki de doğru an kaçırı-
labilir. İnisiyasyon başlıca bir boyun eğm e ayiniy­
le başlayıp bir korunm a dönem iyle süren ve bir
kurtuluş ayiniyle sona eren bir süreçtir. Bu yolla
h er insan kendi kişiliğindeki birbirine karşıt un­
surları birbiriyle barıştırabilir; gerçek bir insan ve
kendinin gerçek egem eni olmasını sağlayacak bir
denge oluşturabilir.

Birçok modern insanın düş ve

fantezilerinde büyük uzay
roketlerinin uçuşu çoğunlukla,
aşkınlık olarak algılanan
özgürleşme dürtüsünün simgesel
gerçekleşmesidir.
Bireyleşme Süreci

M. L. von Franz

Paris N otre Dame katedralindan bir vitray gül.

B ireyleşm e Süreci

Ruhsal olgunlaşma sürecinin

yapısı

Bu yapıtın başında C. G. Jung, bilinçdışı kavramı­

nı, bu kavramın kişisel ve kolektif yapılarım, sim­
gesel dışavurum yollarım sundu. Bilinçdışm ın
sembollerinin derin anlamlan bir kez anlaşılınca
geriye bunların yorum u gibi zor bir sorun kalmak­
tadır. Yani Jung, her şeyin belli bir düş yorumunun
kavranıp kavranmadığına, kişi tarafından anlamlı
7 . yy'd a n bir el yazm asındaki süsleme
olarak bir "M e and er" (altta). Bireysel
düşler d e aynı şekilde yabancı etki
y a p a r ve yukarıdaki g ib i bir kitap
süslemeleri detayı tarzındadır (üstte).

olarak kabul edilip edilmediğine bağlı olduğunu Ama bütün bir yaşam süreci düşünde
m eander biçim i, ruhsal gelişim sürecini
göstermiştir. Böylelikle düş imgeleminin olası an­
açıklar.
lamım, işlevini önem le ortaya koymaktadır.
Am a Jung’un kuramının gelişim inde bu olası­ Meander: Irmakların bizde menderes
de denilen büklümleri, (çn.)
lık başka bir soruya yol açmıştır: Bireyin bütün
düş yaşamının am acı nedir? Düşler insan varlığı­
nın, yalnızca anlık psişik ekonom isinde değil, ya­
şamının bütününde nasıl bir rol oynamaktadır?
Pek çok kişiyi gözlem leyerek, düşlerim in cele­
yerek (ki en az 80.000 düşü yorumladığını h esap ­
lamıştır) Jung, yalnızca bütün düşlerin düşü g ö ­
renlerin yaşamlarıyla çeşitli d erecelerde bağlantı­
lı olduğunu değil, aynı zamanda bunların h ep g e ­
niş bir psikolojik etm enler ağının parçaları oldu ­
ğunu bulmuştur. Buna ek olarak, bunların bir b ü ­
tün olarak belirli bir kurguyu ya da üslubu izler
gibi göründüğünü de saptamıştır. Bu kurguya
Jung “bireyleşm e rü reci” adım verm ektedir. D üş­
ler her g e ce farklı sahneler ve im geler ürettikle­
rinden, çok dikkatle gözlem eyen kim seler olası­
lıkla bir ana şema bulunduğunun farkma vara­
mazlar. Oysa yılları kapsayan bir süre b oyu n ca
kendi düşlerim gözlem leyerek bütün sekansı in­
celeyen biri, belirli içeriklerin ortaya çıkıp kay­
bolduklarım, sonra yem d en geldiklerini g ö r e ce k ­
tir. Hatta çoğ u kimse aynı figür, manzara ve d u ­
rumları yineleyerek düşlem ektedirler. Bütün bir
dizi b oyu n ca izlenirse bunların yavaş fakat algıla­
nabilir şekilde değiştikleri görülebilir. Düşü g ö re ­
nin bilinçli yönelim i düşlerin ve sem bolik içerik­
lerinin uygun bir yorum uyla etkilenecek olursa
bu değişim ler hızlanabilir.
B öylece düş yaşamımız, tek tek ipliklerin bir
görünüp bir kaybolduğu, hiç ummadık bir zam an­
da da yen iden ortaya çıktığı dalgalı bir dokum aya
benzer. E ğer bu dalgalı desen uzun bir zaman di­
limi b oyu n ca gözlenirse, yavaş, zor fark edilebilen
Psike, yüzeyinde bilinci temsil eden beyaz bir
bir ruhsal gelişim ve bireyleşm e sürecini m eyda­
leke (A) bulunan bir küreyle gösterilebilir. Ego
na getiren bir tür gizli düzenleyici ya da yön len ­ o yüzeyin merkezidir (bir şey ancak e g o onu
dirici eğilimin çalışmakta olduğu görülebilir. tanıyorsa bilinçlidir). Self, hem bütün küre (B),
hem aynı zam anda onun çekirdeğidir. Onun
Giderek daha kapsamlı, daha olgun bir kişilik
düzenleme işlemleri düşleri üretir.
ortaya çıkar, diğer kim seler tarafından da hisse­
dilir. Sıklıkla gelişimin bir aşamasında takılı kal­
Bu sem bol Labrador Yarım adasinm yerlileri
maktan söz edişimiz, böyle bir gelişm e, olgunlaş­
olan Naskapi Kızılderilileri’nin tasarım dünyasın­
ma sürecinin her birey için mümkün olduğunu
da özellikle bozulm am ış halde bulunmaktadır. Bu
gösterir. Bu ruhsal gelişm e istenç gücünün bi­
orm an avcıları öylesine küçük aile gruplarında
linçli çabasıyla m eydana getirilem ediği, istenç dı­
birbirlerinden o denli uzak ve yalnız yaşarlar ki
şı ve doğal olarak olduğundan, düşlerde gelişimi,
bu yü zden hiçbir kabile geleneği, dinsel görüş ya
yavaş, güçlü ve isten ç dışı büyüm esi de belli bir
da tören geliştirem em işlerdir. Sonuç olarak Nas­
planı izlem ekte olan, bir ağaçla simgelenir.
kapi avcıları kendilerini yaşam boyu yalnızca içle­
Düzenleyici etkinin kaynaklandığı düzenlem e
rinden gelen bilinçdışı sese ve düşlerine bırak­
merkezinin, kendi ruhsal düzeneğim iz içinde bir
mışlardır. Neye inanacaklarını anlatan din öğret­
çeşit “çekirdek atom ” olduğu anlaşılmaktadır. Bu
menleri, törenleri, bayramları ya da kendilerine
düş imgelerinin kâşifi, organizatörü dahası kayna­
yardım cı olacak töreleri yoktur. Basit yaşam g ö ­
ğı olarak da adlandırılabilir. Jung bu m erkeze, b ü ­
rüşlerinde insanın ruhu sad ece bir içsel yoldaştır;
tün ruhun ancak küçük bir parçasını oluşturan
ona doğrudan doğruya “dostum ” ya da “Mista’p e o ”
“e g o ”dan ayırmak için, “s e lf’’ adım vermiş, onu
yani “Ulu A dam ” diye seslenirler. Bu Mista’p e o
ruhun tamamının bütünlüğü olarak tanımlamıştır.
yürekte yaşar, ölüm süzdür; ölüm anında ya da
Çağlar boyunca insanlar kendiliklerinden böyle
ondan hem en ö n ce bireyi terk eder, daha sonra
bir iç m erkezin varlığını fark etmişlerdir. Yunanlı­
bir başka varlık içinde yem d en var olur.
lar ona insanın iç “Daim on”u demişler, Mısır’da bu
Düşlerine dikkat eden, anlamını bulm aya ve
“Ba” (ca n ) kavramıyla anlatılmış, Romalılar da onu
doğruluklarını araştırmaya girişen Naskapiler Ulu
bireyin öz “Genius”u saymışlardır. Daha ilkel to p ­
A dam ’la daha derin bir bağlantıya girer. O bu ki­
luluklarda bu çoğunlukla bir hayvanda vücut bulan
şileri ödüllendirir; onlara daha çok, daha iyi düş­
bir varlık ya da fetiş olarak düşünülüyordu.
ler gönderir. O halde bir Naskapi bireyinin en bü­
yük zorunluluğu düşlerindeki yol göstericileri iz­
Self: (İng.) benlik, kendilik. Türkçe karşılığı Jung’un ifa­
lem ek, sonra da onlarm içeriklerine sanatla kalıcı
desini karşılamadığı için kitapta Self olarak geçecektir.
bir biçim vermektir. Yalan dolan Ulu A dam ’m iç
varlıktan kaçmasına n ed en olurken, cöm ertlik,
diğerkâmlık ve hayvan sevgisi onu çeker. B öylece
düşler Naskapi’ye doğada, av olanakları, hava ve
benzeri yaşam için ço k önem li koşullar bakım ın­
dan da tam anlamıyla kılavuz olur. Bu çok ilkel in­
sanları burada, bizim uygarlaşmış düşünceleri­
m izle hiç buluşm amış oldukları v e Jung’un “ s e lf ’
adım verdiği öze ilişkin doğal bir içgörüyü hâlâ
korudukları için anlatıyorum.
Self, bilinçli kişilikten farklı olan bir içsel y ön ­
lendirici etm en olarak tanımlanabilir. Yalnızca ki­
şinin kendi düşlerini denetlem esiyle yakalanabi­
lir. Bunlar onun, kişiliğin sabit yayılımı ve olgu n­
laşmasını sağlayan, düzenleyici bir m erkez old u ­
ğunu gösterir. Ruhun bu daha geniş, n ered eyse
bütün olan yönü, ön ce doğuştan gelen bir olanak
olarak ortaya çıkar. Yavaş yavaş ortaya çıkabilir
ya da yaşam b oyu n ca oluştukça tam olarak geli­
şebilir. Bunun ne kadar gelişebileceği, egonun
ş e lfte n gelen mesajları dinlem eye hazır olup o l­
m am asına bağlıdır. A n cak N askapiler, Ulu
A dam ’ın işaretlerim almaya açık olan kişilerin da­
ha iyi, daha işe yarar düşler gördüklerini fark e t­
mişlerdir. Alıcı kişilerin içinde doğuştan bulunan
Ulu A dam ’ın, bunu görm ezden gelenlere göre da­
ha gerçek olduğunu ekleyebiliriz. Böyle bir kim se
aynı zam anda daha tam bir insan da olur.
Bu bakımdan egonun doğa tarafından kendi is­
tencini sürdürmek üzere değil, ona bir bilinçlilik
katarak gerçekleşm esine yardımcı olmak üzere g e­
liştiği anlaşılıyor. Örneğin b en eğer hiç farkında ol­
madığım bir sanat yetisine sahipsem aslında bu hiç
yok gibidir, çünkü ancak benim egom onu algılar­
sa gerçeğe dönüşebilir. Bu yüzden doğuştan gelen
bireyleşm e olanağı, bilinçle kavranarak yaşama g e­
çirilen ruhsal bütünlükle aynı şey değildir.
Bu, şu şekilde göz önün de canlandırılabilir:
Bir dağ çam ının tohum u ağacın bütününü latent
olarak barındırır; ama h er tohum belirli bir za­
m anda belirli bir yere düşer, orada toprağın ve
taşlarm niteliği, yerin konum u, güneş ve rüzgara
göre durum u gibi bir dizi özgün etm en bulun­
maktadır. Çamın bütünsel gizil varlığı bu durum ­
lara örneğin eğri büğrü büyüyerek, taşlardan
uzaklaşıp gü neşe doğru uzanarak tepkiler verir,
bunun sonucunda ağacm büyüm esi biçimlenir.
B öylece bir çam bireyinin biricik olan, yinelen­
m esi olanaksız varlığı ortaya çıkar. Asü tek ger­
çeklik budur, oysa başlı başm a çam yalnızca bir
olanak ya da som ut bir fikirdir. İnsanlarda bu tek
olanın, biricik olanın gelişimi Jung tarafından bi­
reyleşm e süreci olarak adlandırılmıştır ki bunun
da iki yön ü göz önünde tutulmalıdır. Ö n ce bütün
canlılarda olduğu gibi insanda da kendiliğinden,
bilinçdışı bir gelişim süreci olur; bu bir insanın
kendi içinde yaşadığı bir süreçtir; ama aslında bu
süreç, eğer insan bunun farkındaysa bir gerçeklik
olur. Çamın, kendisine şekil veren koşullan bilip
bilmediğini, bundan üzülüp üzülmediğini ya da
sevinip sevinm ediğini elbette bilmiyoruz. Am a in­
san bu olup bitenlere bilinçle katılır, bunu d uy­
guyla da yaşar, hatta ayrıntıları özgür istencinin
kararıyla etkileyebilir de. S özcüğün daha dar an­
lamıyla bireyleşm e bu işbirliğini içerir.
E n azından insanlarda buna, çam örneğinde
olm ayan bir şey daha eklenir: B ireyleşm e süreci,
içte bütünlüğü sağlayan özle, dıştan etküeyen ol­
guların ortak etkilerinden daha fazla bir şeydir.
Bunun içsel algüanışında sanki kişilik üstü bir
güç, yaratıcı bir edim le işe karışıyor gibidir. Kimi-
leyin bu bilinçaltı gizli bir plana uygun olarak iş­
leri yönetiyorm uş gibi de hissedilir. Sanki bir şey,
benim tarafımdan görü lem eyen ama beni gören
bir varlık, belki yürekteki Ulu Adam , bana bak­
makta, bana ilişkin görüşlerini düşlerim le bana
anlatmaktadır.
Ne var ki ruhsal özün bu yaratıcı etkin yanı an­
cak ego, bu daha özgün, derin varoluş şekline
yaklaşabilmek için kendini her türlü fayda ve
am aç düşüncesinden özgürleştirebilirse işe k oyu­
labilir. E go kendini herhangi bir amaç ya da plan
olmaksızın, bu içsel gelişim yönelişine bırakabil-
melidir. B irçok varoluşçu filozof bu durumu ta­
nımlamaya çalışmışlarsa da yalnızca bilinçlilik al­
danışını yadsımaya kadar varabilmişlerdir; bilinç -
dışının kapışma kadar ulaşmakta ama kapıyı a ç­
makta yetersiz kalmaktadırlar. Bizlerden daha
köklü ilişkileri olan kültürlerde yaşayan insanlar,
çoğunlukla ruhun içsel gelişim sürecine yer aça­
bilmek için, bütün bilinçli amaç düşüncelerinden
uzaklaşmak gerektiğini bizden çok daha iyi anlar­
lar. Bir keresinde dışadönük başarılar bakımından
hiçbir şeye ulaşamamış olmaktan yakınan yaşlı
bir hanım tanımıştım. G erçekte ise zor bir k ocay­
la iyi bir evlilik sürdürebiliyordu ve sonunda ol­
gun bir kişilik geliştirebilmişti. Bana yaşamda h iç­
bir şey yapamamış olduğunu söylediğinde bir Çin
bilgesi olan Chuang Tzu’nun bir masalım anlat­
tım. Hemen anlayıp çok rahatladı. Öykü şuydu:
Kaya adındaki bir gezgin dülger dolaşır­
ken, bir yer sunağı yakınındaki bir tarlada di­
kili, dev bir meşe ağacı gördü. Ağaca hayran
olan çırağına “bu tümüyle faydasız bir ağaç”
dedi. “Bu ağaçtan bir gemi yapmaya kalksan
kısa zamanda çürür; ondan araçlar yapmaya
A ğ a ç altında bir yer sunağı (1 9.
yy'd a n bir Hint resminden]. Bu tür
yuvarlak ya da dörtköşe yap ılar
genellikle, bireyleşme sürecinin
tamamlanması için ego'nun tabi
olması gereken Self'i temsil eder.
kalksan kırılır. Bundan hiçbir şey yapılmaz;
bu kullanılamaz. Bu yüzden bu ağaç bu kadar
uzun yaşayabilmiştir.”
Ama aynı gece dülger bir hana ulaşıp uy­
kuya daldığında o ulu meşe ağacı düşüne gir­
di ve dile geldi: “Beni sizin yetiştirdiğiniz alıç,
armut, portakal ve elma ağaçlarıyla, bütün
öbür meyve ağaçlarıyla mı kıyaslıyorsun?
Bunlar kendi yemişlerini olgunlaştırmaya bi­
le fırsat bulamadan insanlar üzerlerine saldı­
rır, onları kırıp dökerler. Dalları kırılır, to­
murcukları yolunur. Kendi armağanları ken­
dilerine zarar verir. Yaşamlarını bile sonuna
kadar sürdüremezler. Bu her yerde böyle
olur. Bunun için ben hep tümüyle faydasız
olmaya çalıştım. Zavallı ölümlü! Bir işe yara­
mış olsaydım bu büyüklüğe ulaşabilir miy­
dim? Ayrıca sen de ben de yaratıklarız. Nasıl
olur da bir yaratık öbürünü tepeden yargıla­
yabilir? Faydasız ölümlü adam, ne anlarsın
sen faydasız ağaçlardan?”
Dülger uyanınca düşüne ilişkin düşünce­
lere daldı ve sonra çırağı yer sunağını neden
bu ağacm koruduğunu sorduğunda, “kapa
çeneni” dedi, “Tek kelime bile duymak iste­
miyorum buna dair! O ağaç özellikle orada
yetişmiştir; yoksa onu tanımayanlar ona kö­
tülük ederlerdi. Eğer o yer sunağının ağacı
olmasaydı çoktan kesilebilirdi.”
Görülen o ki dülger düşünü anlamıştı. Yani b ö y ­
lelikle tanrının kendisine biçtiği yaşamı sürebilen
ağaç en büyük olmuştu ve onun önünde insanların
amaca yönelik düşüncesi susmalıydı. Kendi amacı­
nı gerçekleştirebilm enin en büyük insani başarı ol­
duğunu, faydacı kavramların bilinçdışı ruhumuzun
gereksinimlerine yol verm esi gerektiğini görm üş­
tü. Bu benzetm eyi psikoloji diline çevirirsek ağaç
bireyleşm e sürecini simgelemekte, uzak görüşlü
olmayan egom uza bir ders vermektedir.
Chuang T zu’nun öyküsünde kendi amacını
gerçekleştirm iş olan ağacm altmda bir yer sunağı
vardı. Üzerine insanların, o yer parçasının sahibi
olan, onu koruyan tanrıya sunularını koyacakları
ham, yazısız bir taştır. Bu yer sunağı simgesiyle,
bireyleşm e sürecinin gerçekleşm esi için ne yapıl­
masının gerektiğine ya da genellikle doğru olarak
kabul edilenler ile genellikle olup bitenler açısın­
dan düşünm ek yerine bilinçdışınm kişilik üstü
güçlerine egem en olmanın gerekli olduğu gerçeği­
ne işaret edilmektedir. Öğretilere yönelm ek yeri­
ne belirli bir durum için içsel bütünlüğün şimdi ve
burada ne yapılmasını istediğini dinlemek gerekir.
Yönelişimiz yukarıda belirtilen dağ çamı gibi
olmalıdır: O gelişirken ne yoluna bir kaya çıkınca
kızar ne de böyle engelleri nasıl aşabileceği ü ze­
rine planlar yapmakla uğraşır. Sadece sağa mı s o ­
la mı büyüyeceğini, dirence karşı zorlayacağını
yoksa ondan uzaklaşması mı gerektiğini hisset­
m eye çalışır. Bu nasıl işleyeceğim , ne yön e g id e ­
ceğini kimsenin b ilem eyeceği saf bir yaratıcı u ğ­
raştır. Bu yöneltiri dürtüler egodan değil, ruhun
bütünlüğünden, ş e lfte n gelir. Biz de bir ağaç gibi
kendimizi, bu belli belirsiz, gene de tüm üm üze
egem en olacak kadar güçlü olan güdüye, derin­
lerden gelen biricik ve yaratıcı gerçekleşm e g ü ­
düsüne bırakmalıyız. Bu sırada bir başkasını tak­
lit etm ek de işe yaramaz; çünkü herkesin yerine
getireceği görev, dolduracağı yer kendisirıindir,
bunu bir başkası bilem ez. Gerçi insanoğlunun s o ­
runlarının çoğ u birbirinin benzeridir ama asla tıp­
kısı değildir. Çam ağaçları da birbirlerine çok
benzerler, yoksa onları çam olarak adlandıramaz-
dık; ama hiçbiri öbürünün aynı değildir. Bu aynı­
lık ve farklılık etm enlerinden ötürü bireyleşm e
sürecindeki varyasyonları özetlem ek de olanak­
sızdır. G erçek olan herkesin farklı, yalnız kendisi­
ne özgü biricik bir şey olma zorunluluğudur.
Birçokları, Jungiyen yaklaşımı, psişik m alzem e­
yi sistematik şekilde sunmamış olmakla eleştirir.
Ne ki eleştirenler bu malzemenin, ancak çok yü­
zeysel şekilde sistematiğe dökülebilen duygularla,
usa sığmayan, durmadan değişen doğayla besle­
nen, başlı başına canlı bir deneyim olduğunu ımut-
maktadırlar. Çağdaş derin psikoloji burada, ınikro-
fıziğin önüne çıkan smırlarla karşılaşmış oluyor.
Yani rasyonel ve sistematik tanımlamalar ancak is­
tatistik ortalamayla uğraştığımız sürece mümkün­
dür. Am a tek bir ruhsal olguyu tanımlamaya kal­
kıştığımız zaman, onun olabildiği kadar çok açıdan,
olabildiğince dürüst bir resrruni verm ekten başka
bir şey yapamayız. Tıpkı fizikçilerin de ışıgııı ne ol­
duğunu tammlayamadıkları, ancak kimi deneylere
dayanarak onun parçacıklardan mı yoksa dalgalar­
dan mı oluştuğunu söyleyebildikleri gibi psikoloji
de aynı zorluklarla karşı karşıyadır; biz de bireyleş­
m e sürecinin, bilinçdışınm aslında ne olduğunu
söyleyem ez ancak onun nispeten tipik olan belirti­
lerini tarif etm eye çalışabiliriz.
Bilinçdışıyla ilk karşılaşma
İnsanların gençlik dönem i çoğunlukla gerek dün­
yaya gerekse kendi iç varlığına, büyük bir duygu­
sal yoğunluk durumu içinde yavaş yavaş uyanışla
karakterizedir. Çoğu çocu klu k düşlerinin hem en
hepsi, çoğunlukla da ilk önem li izlenimler, sem ­
bolik biçim de belli başlı kader örüntülerini h e­
m en sergilem eye başlarlar. Kimi zaman bunlar,
g erçek olgular sim gesel bir bakışla görüldüklerin­
de, kehanet etkisi bırakan anılardır. Örneğin pa­
tolojik korku nöbetleri yüzünden kendi yaşamını
yirmi altı yaşında sona erdirmiş olan g en ç bir ka­
dın, daha küçük bir çocu k ken düşünde yatağında
yattığı sırada, Jack Frost’un -kış mevsiminin haki­
mi olan masal kahramanı kral- odaya girerek tam
m idesi üzerinden karnını avuçladığını görüyordu.
Uyandığında karnını kendisinin avuçladığını fark
etmişti. Bu çocu ğu n soğuğun, donm uş yaşamın
ciniyle karşılaştığında gösterdiği tepkisizlik iyi ol­
mayan bir şeyi gösterir. Zaten sonunda da yaşa­
mını “ soğuk elleri” ile kendisi sona erdirmiştir.
B öylece daha bu çocu klu k düşünde bütün trajik
kaderi belliydi.
Kimi zaman bunlar yalnızca bir düş olm ayıp
belirli kader unsurlarının sem olik olarak belirdiği
çok etkileyici, unutulmayan gerçek olgulardır.
Bunlar dışta gerçek ten olmalarına rağmen bir
düş gibi görülebilirler. Yalnızca sim gesel anlamla­
rı nedeniyle belleğe yapışık kalmışlardır. Okul ça ­
ğının başlamasını, çoğu n d a gittikçe artan bir ego
oluşum u ve dünyaya uyum evresi izler. Bu evre­
nin acı verici kimi şok yaşantıları olmaksızın yü ­
rümesi çok nadirdir. Çoğu kim sede bu aynı za­
m anda artan bir farklı olm a duygusuyla bağlantı­
lıdır. Bu biricik olma duygusu da birçok çocu ğu n
yalnızlığına bağlı olan belli bir kederle birliktedir.
Dünyada yolunda olm ayan her şeyin, hem dışarı­
Dış dünyaya uyumunda çocuk şoklar
yaşar. Korku uyandıran okulun ilk günü (en
solda). Bir başka çocuğun saldırısının
uyandırdığı şaşkınlık ve korku (ortada).
Ö lüm le ilk karşılaşma sonucu karmaşa ve
kaygı (solda). Bu tür şoklara karşı savunma
olarak çocuk düşünde, görünüşe göre
psike'nin merkezini simgeleyen da ire
şeklinde, dört köşeli bir motif görür ya da
böyle bir resim yap ar (üstte).
daki hem de kendi içindeki kötülüklerin gittikçe
farkına varılmaktadır. İçeriden yükselen ama h e ­
nüz gerçek leşem eyen gelişim olanakları da bas­
tırmaktadır. Bütün bu sorunlar hem bunlarla hem
d e dış dünyayla başa çıkm aya çalışan gençlerin
omuzlarına ağır bir yük olarak biner. Bilincin d o ­
ğal oluşum u bu evrede bozulursa çocu k çoğ u n ­
lukla dış ya da iç güçlükler nedeniyle, içsel bir ka­
leye çekilir. Bu gerçekleştiğinde de düşlerinde,
bilinçdışı m alzem eden gelen sim gesel çizimlerin-
de aşırı miktarda daire, kare ve “ çekirdek” m otif
ortaya çıkar. Bunu daha sonra açıklayacağım. Bu
daha ön ce söz edilmiş olan psişik çekirdeği, kişi­
liğin bilincin bütün yaşamsal gelişiminin kaynak­
landığı yaşamsal m erkezim anımsatır. Bu m erke­
zin imgesinin, bireyin ruhsal yaşamının tehdit al­
tında olduğu zaman özellikle çarpıcı şekilde orta­
ya çıkacağı apaçıktır. Bu m erkezi çekirdekten
(bu gün bildiğimiz kadarıyla) ego bilinçliliğinin
bütün yapısı yönlendirilm ektedir. Burada egonun
orijinal m erkezin yapısal bir karşıtı ya da taklidi
olduğu apaçık görülm ektedir.
Bu erken evrede ciddi olarak yaşamda kendi­
lerine gerek içlerindeki gerekse dışlarındaki ka­
osla başa çıkmada yardım cı olacak bir anlam bul­
maya çalışan birçok çocu k vardır. Ama hâlâ b i­
linçsizce içgüdüsel ya da kazanılmış arketipsel
tarzların dinamizmiyle yol almaya çalışanlar da
vardır. Bu gen ç insanlar, sevgi, doğa, spor ve ça ­
lışma deneyim leri onlara çabuk üstelik doyu ru cu
bir anlam sağladığı için yaşamın daha derin anla­
mını henüz kavramamışlardır. Onların illa ki daha
yüzeysel oldukları söylenem ez. Sadece yaşamın
akışıyla, içedönü k yaşıtlarına göre daha az sür­
tüşm eli ve daha az fırtınalı şekilde ilerlem ektedir­
ler. E ğer bir araba ya da trende dışarıya bakm a­
dan gitm ekteysem , hareket halinde olduğum u
fark etm em i sağlayacak olan yalnızca durmalar,
kalkmalar ve ani dönüşlerdir.
Asıl bireyleşm e süreci -kişinin kendi iç m erke­
ziyle (ruhsal çekirdeğiyle) ya da şelfiy le bilinçli
olarak karşı karşıya gelm e- genellikle kişiliğin ya­
ralanması ve buna refakat ed en acı ile olur. Bu
başlatıcı şok, öyle algılaıımasa da bir tür “ hida­
y e t” şeklinde olur. E go ise daha çok kendini is­
tenci, istekleri bakımından engellenm iş olarak
hisseder, genellikle bu ket vurmayı da dıştaki bir
şeye yansıtır. Yani tanrı, ekonom ik durum, pat­
ron ya da eş bu tıkanmadan sorum lu tutulur.
Ya da belki her şey dışarıdan m ükem m el g ö ­
rünm ektedir de yüzeyin altında kişi ölüm cül bir
can sıkıntısından yakınmaktadır; hiçbir şeyin ar­
tık bir anlamı kalmamıştır. Bu başlangıç durumu
birçok söylen cede, masalda sim gesel olarak, baş­
taki kralın yaşlı ve hasta olduğu, kral ile karısının
h iç çocu ğu olmadığı, bir canavarın bütün kadınla­
rı, çocukları, atları ya da devletin hâzinesini alıp
götürdüğü, bir cinin m em leketin bütün orduları­
nı ve donanmasını alıkoyduğu ya da ülkeyi karan­
lığın sardığı, kuyuların kuruduğu, sellerin, kurak­
lığın, donun ülke üzerine çöktüğü şeklinde ta­
nımlanır. Sanki yaklaşmakta olan “içerideki koca
adam ın” gölgesi düşm ektedir ya da sanki “iç
d o st” bir avcı gibi gelip çaresiz titrem ekte olan
egoyu ağına düşürm üştür. E fsanelerde bu çare­
sizliğin iyileşmesi için daima çok özel bir şey g e ­
rekm ektedir. Bir masalda kralın iyileşm esi için
“bir beyaz karatavuk” ya da “yüzgeçlerine altın
bir yüzük takılı bir balık” bulmak gereklidir. Bir
başkasında kral “yaşam suyu” ya da “şeytanın ba­
şından üç altın tel” ya da “bir ağaca asılı, bir tu­
tam altından kadın saçı” ve elbette ardından da o
saçın sahibini ister. Bu kötü durumdan kurtara­
cak “şey” ne olursa olsun mutlaka çok özgün, da­
hası zor bulunacak bir şeydir.
Bireyin bu yaşam krizi de öyledir; bulunması
olanaksız ya da kimsenin bilm ediği bir şey aran-
maktadır. Böyle durumlarda bütün iyi niyetli, du ­
yarlı nasihatler, aklım başına toplamak, bir süre
tatile çıkmak, bu kadar ço k çalışmamak (veya
tersine kendini çalışmaya verm ek ), arkadaşlarla
bir araya gelm ek (veya onlardan kaçınm ak) ya da
bir hobi edinm ek gibi öneriler hiçbir işe yaramaz.
Yalmz bir şey genellikle hem en her zaman yar­
dım cı olur; yaklaşmakta olan karanlığa geri d ö n ­
m ek, yitip giden hedefi, olabildiğince önyargısız,
saf olarak araştırmaya çalışmak. Karanlık içinde
bu h edefe yönelm işlik çoğunlukla öylesine garip,
daima öylesine kendine özgüdür ki aslında yaşa­
mın yaratıcı akımının ne tarafa akmak istediği an­
cak düşlerin, bilinçdışı fantezilerin yardımıyla b u ­
lunabilir. Böyle önyargısız olarak bilinçdışına d ö ­
nüldüğünde çoğunlukla yardım cı olabilecek bir
dolu resim ve sem bol fışkırır. Am a ön ce bazı acı
ilaçların, yani insanın içinde değil başkalarında
görm eyi yeğleyeceği cinsten acı veren görüntüle­
rin yutulması gerekir. Bunlar bencillik, düşünce
tem belliği, hayalcilik, doğru olmayış, korkaklık,
cimrilik gibi o anda “aman, önem li değil, nasıl ol­
sa kimse fark etm edi” ya da “bunu başkaları da
yapıyor” deniliveren küçük günahlardır.

17. yy'd o n bir simya kitabından tahta

oym a (en solda|; çoğunlukla bireyleşme
sürecinin ilk evresini gösteren (bilinçteki)
boşluk ve sıkıntının yayg ın simgesi olan
hasta kral. Bu ruh durumu için bir başka
resim (Italyan filmi "La Dölce V ita 'd a n ,
1 9 60) (solda): Konuklar düşmüş bir
aristokratın malikanesinin harap olmuş içini
araştırıyorlar.

İsviçreli ressam Paul Klee'nin, "M a sal"

ad ın da bir resmi (sağda). "M a v i mutluluk
kuşu"nu a ra yıp bulan ve böylece bir
prensesle evlenebilen bir gencin öyküsünü
gösteriyor. Birçok masalda hastalıkları
iyileştirmek ya d a talihsizliği yenmek için
böyle bir tılsım gerekir.
Gölgenin algılanışı
Bilinçdışı ister ö n ce yardım cı olarak ister olum ­
suz biçim de gelsin bir süre sonra bilinçli yönelişi,
bilinçdışı etm enlere yeniden adapte etm e gerek ­
sinimi ortaya çıkar. Bu yüzden d e bilinçdışından
gelen ve eleştiri gibi görü nen şeyin kabulü gerek ­
lidir. Düşler aracılığıyla kişiliğin şu ya da bu n e ­
denle görm ezden gelinen yanlarıyla bir tanışıklık
sağlanmaktadır. Bu, Jung’un “gölgenin algılanışı”
adım verdiği durumdur. (G ölge deyimini, kişiliğin
bu bilinçdışı kısmı düşlerde sık sık kişileşmiş bir
biçim de ortaya çıktığı için kullanmıştır.)
Gölge, bilinçdışı kişiliğin bir bütünü değildir;
egonun bilinmeyen ya da az bilinen özelliklerini, tü­
müyle kişisel alana ait olan taraflarım temsil eder,
bunlar rahatlıkla bilinçli de olabilir. Bazı bakımlar­
dan gölge, bireyin kişisel yaşamı dışındaki bir kay­
naktan gelen kolektif etmenleri de içerebilir.
Bir birey kendi gölgesini görebilm ek için giri­
şim de bulunduğunda, kendisinde bulunduğunu
inkar ettiği, ama başkalarında bol bol gördüğü
özelliklerin, bencillik, zihinsel tem belük ve dağı­
nıklığın, gerçekdışı hayallerin, utanç ve kötü ni­
yetlerin, dikkatsizlik ve korkaklığın, para hırsının
ve ihtiraslarm, kısaca kendi kendine “hiç önem i
yok; bunu kimse fark etm ez, ayrıca herkes yapı­
yor bunu” dediği küçük günahlarm ayrıdına varır,
-ç o ğ u kez de bu n eden le u tanır-
Eğer bir dostunuz sizi bir kusurunuz nedeniyle
eleştirdiğinde içinizden bir öfke kabarıyorsa, tam o
noktada bilincinde olmadığınız gölgenizin bir par­
çasının bulunduğundan emin olabilirsiniz. “Daha
iyi olmayan” öbürleri sizi gölge kusurlarınızdan d o ­
layı eleştirdiklerinde öfke duymanız elbette doğal­
dır. Ama eğer kendi düşleriniz, yani kendi varlığı­
nız içindeki bir iç yargıç, sizi eleştirirse ne söyleye­
bilirsiniz? Bu an, egonuzun yakalandığı andır, so­
nuç da elbette şaşkın bir sessizlik olacaktır. Bunun
ardından acılı ve uzun bir kendini eğitme çalışma­
sı başlar; bu çalışmanın Herkül’ün işlerinin psiko­
lojik bir eşdeğeri olduğunu söyleyebiliriz. Anımsa­
yacağınız gibi Herkül’ün ilk işi, Augias’ın yüzlerce
sığırın onlarca yü dışkılarım bırakmış oldukları ağı­
lım bir gün içinde temizlemekti; bu sıradan bir
ölümlünün yalnızca düşünm ekle bile ölüm cül bir
yılgınlığa düşeceği bir görevdi.
Ama gölge yalnızca yapılmayanlardan, eksik
kalanlardan ibaret değildir. Aynı sıklıkla çok hızlı
yapılmış olanlarda da görülür. Düşünm e fırsatı bi­
le bulamadan kötü sözcük ağızdan çıkıverir, entri­
ka, yanlış karar gerçekleşm iş olur! Dahası gölge,
insanları hesaplanam az bir serseri
sürüsüne dönüştüren ve Ego kişiliğinin
karanlıkta kalan yanı olan G ölge
karşısında yaralanab ilir olan "kolektif
enfeksiyon"a üç örnek. 17. yy'd a
"şeytanın eline düşmüş" Fransız
rahibelerle ilgili bir polonya filminden
|1 9 6 1 ) sahneler (solda). Brughel'in,
o rtaçağ da yaygın olan (tamamen
psiko-somatik nitelikli olan "St. Vitus
dansı"na tutulmuş olanları gösteren bir
çizim i (sağda). Amerikan G üney
devletlerindeki aşırı milliyetçi gizli
birlik Ku-Klux-Klan'ın ateşten haç
am blem i (en sağda). Bilindiği gibi
bunun ırkçı ba ğnazlığı çoğu yasadışı
cürümlere neden olmuştur.
kolektif enfeksiyonlara daha fazla maruz kalır. Ki­
şi yalnızken işler nispeten yolunda gibidir; ama
“öbürleri” karanlık ve ilkel olanı yaparken birden
buna katılmamakla yetersiz kalınacağı, aptal sayı­
lacağı korkusu kendisini sarar, b öylece gerçekte
hiç de kendisine ait olmayan dürtülerin eline dü­
şer. Özellikle aynı cinsin üyeleriyle düşüp kalkıldı­
ğı sırada kişinin ayakları kendinin ve başkalarının
gölgelerine takılıp sendeler. Buna karşılık karşı
cinsten olanlarla birlikteyken gölge gene de görün­
se de artık belli bir çekingenlik de duyulmaktadır.
Mitlerde ve düşlerde gölge bu yüzden aynı cinsten
bir figür olarak ortaya çıkar. Buna örnek olarak
aşağıdaki düş verilebilir. Bu düş kırk sekiz yaşında,
yalnız başına ve kendi için yaşamaya gayret eden,
çok çalışan, çok mazbut, haz ve içtenliği gerçek
doğasının elverdiğinden çok daha fazla bastırmaya
çalışan bir erkek tarafından görülmüştür.
Kentte çok büyük bir evim varmış, orada
oturuyormuşum. Ev o kadar büyük ki her ta­
rafını bilmiyorum bile. Bu yüzden evin içinde
dolaşıyorum. Özellikle bodrumda hiç bilme­
diğim odalar ve yabancı bodrumlara (ya da
sokağa) açılan geçitler keşfediyorum. Bu g e­
çitlerin kiminin kilitli olmadığım, kimindeyse
hiç kilit bulunmadığım görmekle huzursuzla-
şıyorum. Bu sırada yan komşularda işçiler
var ve bunlardan biri fark edilmeden içeri gi­
rebilir diye düşünüyorum çünkü... Yeniden
zemin kata çıkarken gene dışarıya ve öbür
evlere açılan geçitlerin bulunduğu bir avlu­
dan geçiyorum. Tam bunlara yakmdan bak­
mak isterken avludan bir adam yüksek sesle
gülerek, ilkokuldan beri eski arkadaşlar oldu­
ğumuzu söyleyerek yaklaşıyor. Ben de onu
tamyorum. O bana kendi yaşamım anlatırken
onunla birlikte çıkışa doğru ilerliyorum, son­
ra da çıkıp sokakta dolaşmaya başlıyoruz.
Kocaman dairesel bir yol boyunca yürü­
yoruz. Ortalık garip bir şekilde aydınlık. Bir
yeşil alana vardığımız sırada önümüzden üç
at dört nala geçiyor. Çok güzel, güçlü hay­
vanlar ve çok da bakımlı görünüyorlar. Ama
binicileri yok. (Acaba bir askeri birlikten mi
kaçmışlar?)
Bodrumdaki bir sürü bilinmeyen geçit ile kilit­
siz odalar eski Mısırlıların, bilinçaltının ve onun sı­
nırsız olanaklarının simgesi olan yeraltı tasarımla­
rını anımsatıyor. Aynı zamanda insanın gölge ala­
nında, gizlice sokulan yabancı etkilere ne denli
açık olduğunu da gösteriyor. Arka avluda, yani dü­
şü görenin ruhunun henüz bilmediği bir alanında
eski bir okul arkadaşı, yani düşü görenin kendisi­
nin, çocukken tanıdığı ama sonra unutmuş olduğu
bir yanı ortaya çıkıyor. Çoğunlukla kişinin çocu k ­
ken sahip olduğu (yaşam sevinci, birden öfkelen­
m e ya da saflık gibi) özellikler birden yitip gider,
nereye gittikleri de bilinmez. Burada da düşü g ö­
renin böyle bir özelliği arka avludan geri dönm ek­
te, yeniden dostluk kurmak istemektedir. Bu figür
olasılıkla düşü görenin dışladığı yaşamdan zevk al­
ma yetisini, dışadönük gölge yanını temsil etm ek­
tedir. Onun böyle zararsız bir figürden neden kor­
ku duyduğu, onunla karşılaşmadan ön ce neden
huzursuz olduğu da hem en anlaşılır: Onunla so­
kaklarda dolaşmaya başladığında atlar başıboş ka­
lır. Düşü gören onların askeri hizmetten, yani ken­
disinin o ana kadarki yaşamını karakterize eden bi­
linçli disiplinden kaçtıklarını düşünür. Atların bini­
cilerinin olmayışı dürtülerin bilinçli denetim den
kurtulabildiklerini belirtmektedir. Bu eski arka­
daşta ve atlarda, düşü gören de şimdiye dek eksik
olan ve aslında çok gereksinim duyduğu bütün
olumlu enerji yeniden ortaya çıkmaktadır.
Bu, kişi kendi “öte yanı” ile karşılaştığında sık
sık ortaya çıkan bir sorundur. G ölgede genellikle
bilmem gereksindiği birçok d eğer bulunmaktadır
ama bunlar, kişinin kendi yaşamına uyarlaması­
nın zor olduğu bir biçim dedir. Bu düşteki geçitler
ve büyük ev de düşü görenin henüz kendi ruhsal
boyutlarını tanımadığını, bu boyutları tam d ol­
durmayı henüz becerem ediğini gösterir.
Bu düşteki gölge, içed ön ü k biri (dış dünyadan
geri çekilm eye fazlaca eğilimli bir kim se) için ti­
piktir. Söz konusu dış nesnelere, dış yaşama da­
ha fazla yönelik olan, dışadönük bir kişiyse, gölge
tüm den farklı görünecektir.
Örneğin düşleri yaratıcı bir özel yaşamda ısrar
ettiği halde canlılığı n edeniyle durmadan dış uğ­
raşılara, m eslekte başarılı olm a çabasına sapan
gen ç bir adam şöyle bir düş görm üştü:
Bir adam bir divana uzanmış, örtüyü üzerine
çekmiştir. Bu bir Fransız, her türlü suça hazır bir
serseridir. Ben yanım da bir memurla birlikte
m erdivenden inm ekteyim , aleyhime bir kom plo
hazırlandığının da farkındayım. Fransız beni, te-
sadüfenm iş gibi, öldürecekm iş. G erçekten de ar­
Italyan ressam C hirico'dan "Korku
dolu ge zi" (solda]. Boş geçitler,
çoğunlukla labirentle simgelenen,
bilinçdışıyla ilk karşılaşmayı
anlatıyor. İO 1 4 0 0 dolaylarından
bir papirüsten M ısır yeraltının
kapıları (sağda). Labirent çizim leri
(altta), soldan sağa: Fin taş bahçesi
(Tunç çağı), Ingiliz bahçe tarhı
labirenti (1 9. yy) ve Chartres
katedrali döşemesinde bir labirent.
dımızdan çıkışa doğru yaklaşıyor. Ama ben uya­
nık bekliyorum. Birden iri yarı, daha gösterişli,
varlıklı, nüfuzlu bir adam yambaşımda, sağdaki
duvara doğru sendeleyip yere düşüyor, hastalan­
mış. Bu fırsattan faydalanarak m em urun kalbine
bir bıçak saplayıp onu öldürüyorum . O zaman
“yalnızca biraz ıslaklık hissedilir” gibi bir şey d u ­
yuluyor; bu daha çok bir yorum gibi. Artık özgü ­
rüm. Fransız da artık bir şey yapm ıyor; çünkü ona
bu işi veren ortadan kalkmış. (Galiba memurla iri
adam aynı kişi; biri öbürünün yerine geçiy or.)
Serseri, düşü görenin “öbür yanını” , içindeki
içedönü k olanı, “kaybed ecek bir şeyi olm ayan”ı
temsil ediyor. Divanın üzerinde, örtülü olarak ya­
tışı pasiflik, yalnızlık, içedönüklük aradığını g ö s ­
teriyor. M em ur ve gizlice onunla eş olan “başarılı
adam ” , sözü edilmiş olan dış uğraşları, dış “zoru n ­
lulukları” sim gelem ektedir. Başarılı olanın yere
yıkılışı, düşü görenin, dışa karşı çok hareketli
olan yaşamına rağm en sık sık hasta olduğu g e r çe ­
ğini anlatıyor. Bu başarılı olanın damarlarında
kan değil, yalnız bir miktar su olduğu anlaşılıyor.
Bu da dış başarılarda artık gerçek bir yaşam b u ­
lunmadığım gösteriyor. Bu yüzden bıçaklanırsa
ona yazık olmuş olmaz. Serseri de sonunda h oş­
nut. Aslında o, yalnızca düş görenin yanlış bilinç
durumuyla uyuşmadığı için negatif ve tehlikeli
davranan bir pozitif gölge figürüdür.
Bu düş gölgenin çok çeşitli özelliklerden, ö r­
nekse bilinçli olmayan gurur (kansız başarılı) ya
da içedönüklük (Fransız) gibi özelliklerden oluşa­
bildiğini gösterm ektedir. Düşü görenin bu özgün
düşte Fransızları çağrıştırışı özellikle aşk işlerin­
den iyi anlamalarındandı. Bu bakımdan düşteki
iki figür çok iyi tanınan iki dürtüyü, iktidar gü dü ­
sü ve cinselliği temsil etm ektedir. İktidar güdüsü
burada ikili olarak, resmi makam ile başarılı kişi
olarak ortaya çıkıyor. Resmi makam, yani m em ur
varlığıyla, daha ço k kolektif uyumu temsil ed er­
ken başarılı kişi daha çok gururu gösterm ektedir;
ama elbette ikisi de gü ç güdüsüne hizm et eder.
Düşü gören bu tehlikeli içsel özellikleri giderir gi­
derm ez Fransız’ın tehlikesi ortadan kalkar, yani
cinsel güdünün tehlikeli yönü de giderilmiş olur.
Gölge sorununun siyasal çatışm alarda büyük
bir rol oynayacağı apaçıktır. Bu düşü gören adam
kendi gölge sorununa ilişkin içgörü den yoksun
olsaydı serseri Fransız’ı kolaylıkla dış yaşamın
“tehlikeli kom ünistleri” ile ya da resm i görevli ve
varlıklı adamı “her şeyi elinde tutan kötü kapita­
listler” ile de pekala özdeşleştirebilirdi. O zaman
kusurları kendisinde aramaya gereksinim i de kal­
mazdı. Kişi kendi bilinçdışı eğilimlerini “başkasın­
da” gördüğünü düşünüyorsa buna “projeksiyon ”
adı verilir. Bütün ülkelerin siyasal kızıştırma p ro ­
pagandaları gibi, küçük gruplarla bireylerin arka
m erdiven dedikoduları da öbür insanlara objek tif
bir bakışı karartan, g erçek insancıl ilişkileri en ­
gelleyen böyle projeksiyonlarla doludur.
Kendi gölgem izi dışa yansıtmanın bir başka
dezavantajı daha vardır. E ğer kendi gölgem izi, di­
yelim ki kom ünist ya da kapitalistlerle özdeşleşti-
riyorsak, kendi kişiliğimizin bir parçası karşı ta­
rafta kalmaktadır. Son u çta istencim izle olmasa
da sürekli olarak, bu karşı yanı destekleyen şey ­
ler yaparız, b öylece istem eden düşmanımıza yar­
dım etmiş oluruz. Tersine eğer bu yansıtmanın
farkına varır, korku ya da düşmanlık olmaksızın
konuyu tartışabilirsek, diğerleriyle duyarlı şekil­
d e ilişki kurabilirsek, o zaman karşılıklı birbirini
anlama, en azından anlaşma şansı doğar.
Gölgenin dost mu düşm an mı olacağı kendim i­
ze bağlıdır. Bilinmeyen bodrum ve Fransız düşle­
rinin gösterdiği gibi gölge h er zaman bir iç d üş­
man değil, tıpkı birlikte yaşanılan diğer bütün in­
sanlar gibi, durumun gereğine göre bazen boyun
eğerek, bazen direnerek, kimi zaman da severek
birlikte yaşamak zorunda olduğum uz bir varlıktır.
Gölge ancak görm ezden gelinir ya da yanlış anla­
"Beş yıldan uzun bir süredir bu adam
şılırsa düşmanlaşır. Avrupa'nın her yanında, yakacak bir şey

Sık olm asa da kimi zaman bir kimse kendi d o ­ bulmak için deliler g ib i koşup duruyor. |
ğasının en kötü yanını bilinçli olarak yaşamak, da­
ha iyi olan egosunu bastırmak zorunda kalır. O
zaman düşlerde gölge pozitif figür olarak görü ­
nür. Bu suçluların düşlerinde gözlem lenebilir.
Onlar alışılmadık d ereced e sık olarak insanlığın
hayır sahiplerinin, ışığın, hatta kutsal ülkelerin fi­
gürlerini düşlerler. Bu durum a sıradan insanların
kimi özelliklerinde de rastlanabilir. Onlar da her-
hangi bir pozitif özelliği, kendilerine ilişkin kendi
im gelerine uymadığı ya da bu özellik öbür eğilim­
leriyle zor uyuşacağı için bastırırlar. İnsan kalıtsal
faktörlerin inanılmaz bir karışımı olarak dünyaya
gelir. Bunların içinde birbirleriyle uyuşması çok
zor olan karşıt özellikler de sık olarak bir arada­
dır. Kendi doğal duygularını çok güçlü yaşayan
bir kişiye gölge soğuk, negatif bir entelektüel ola­
rak görünebilir, geride bırakılmış olan zehirli yar­
gıları, olum suz düşünceleri kişileştirir. B öylece
hangi biçim i alırsa alsın gölgenin işlevi egonun
karşıt yanını temsil etm ek ve kişinin çoğu başka
kişilerde en beğenm ediği özellikleri taşımaktır.
E ğer gölge, dürüstçe, içgörüyü de kullanarak
bilinçli kişiliğe entegre edilebilirse iş g öre ce daha
kolay olur. Ne yazık ki bu çaba her zaman işe ya­
ramaz; çünkü gölgeyle dürtü öylesine büyük bir
ihtirasla bağlantılıdır ki akıl bununla başa çıkam a­
yacaktır. Dışarıdan gelen acı bir deneyim kimi za­
man yardım cı olabilir. Yani gölge dürtüleri, gü dü ­
leri durdurabilm ek için bazen insanm başma bir
tuğlanın düşm esi gereklidir. Bazen de kahraman­
ca bir karar bunları durdurabilir; böylesi insanüs­
tü bir çaba ancak “s e lf ’ içindeki Ulu Adam, kişi­
nin onu taşımasına yardım ederse mümkündür.
Ancak gölgenin dayanılmaz bir dürtünün olağa­
nüstü gücüne sahip olduğu gerçeği, onun her za­
man kahramanlıkla bastırılması gerektiği anlamına
gelmez. Kimi zaman gölge, şelfin gereksinimi de
aynı yönü gösterdiği içüı güçlüdür, kişi içindeki ba­
sıncın şelften mi gölgeden mi olduğunu ayırt ede-
G ö lg e 'n in ortaya çıkard ığı eksiğim izi kabul
etmek yerine onu diğerlerine, örneğin
siyasal karşıtlarımıza yansıtırız. Komünist
Ç in 'd e bir geçit için hazırlanmış pankart
A m erika'yı, bir Ç inli elle öldürülen kötü bir
yılan olarak (N azi gam alı haçlarıyla)
gösteriyor (üst solda). Hitler bir söylevinde
(solda). Yazı C hurchill'in onu tanım layan bir
sözüdür. Yansıtma kötücül dedikodularla da
beslenir. "C oronation Street" ad lı Ingiliz TV
dizisinden (sağda).
mez. Maalesef bilinçdışı ay ışığı altındaki bir arazi
gibidir; bütün görüntüler silinmiş, iç içe geçmiştir.
Bir şeyin nerede başladığı da nerede sona erdiği de
bilinemez. Buna bilinçdışı içeriğin kirliliği de denir.
Jung bilinçdışı kişiliğin belli bir yönünü gölge
olarak adlandırırken bu g ö re ce açık belirgin olan
bir kısımdır. Çoğunlukla bu, egonun kendisinde
bilm ediği her şeydir. Hatta tam da bu yüzden çok
değerli olan unsurlar da bununla karışıktır. Örne­
ğin yukarıda anlatılan düşteki Fransız'ın hiçbir işe
yaramadığım ya da değerli bir içedönüklük parça­
sı olmadığını kim söyleyebilir? Gene anlatılan düş­
teki azgın atlar; bunlar serbest bırakılmalı mı bıra­
kılmamalı mıdır? E ğer düş bunu açıkça söylem i­
yorsa ego bilinci bu kararı verm ek zorundadır.
Gölge değerli yaşam unsurlarını içerm ekteyse
bunlarla m ücadele edilm em esi, tersine yaşamın
içine uyarlanmaları gerekir. Bunun için belki ego
gururundan bir parça feda etmeli, kendisine ka­
ranlık görünse de öyle olmayan bir şeyleri yaşa­
malıdır. Bu da dürtülerin aşılması kadar gözü pek
bir fedakârlığı gerektirebilir. Gölgeyle karşılaş­
maktan doğan ahlaki sorunlar Kuran’ın 18. sure­
sinde çok güzel anlatılmıştır: Bu öyküde Musa çö l­
de Hızır (Yeşil kişi ya da “tanrının baş m eleği”) ile
karşüaşır, birlikte yolculuk etm eye başlarlar. Hızır
Musa’yı, yaptıklarını hiç şaşırmadan izlemesi için
uyarır. Eğer bunu yapam ayacaksa Hızır’dan ayrıl­
malıdır. G erçekten de Hızır yoksul balıkçıların ka­
yıklarını batırır, Musa'nın gözü önünde güzel bir
çocu ğu öldürür, bir kafir kentinin yıkılmak üzere
Fransız filmi "C rin Blanc=Beyaz
Y ele"de (1 9 5 3 ) yaban beyaz at
(üstle). Yaban alları genel olarak
bilinçdışından çıkan denetlenemez
dürtüleri simgelerler. Filmde at ve
çocuk sıkı bir birlik oluştururlar.
Am a çevreden kimi biniciler yaban
atları yakalam aya çıkmışlardır. At
ve binicisi takip edilir ve sıkıştırılır.
Yakalanm am ak için ikisi d e denize
atlarlar ve oradan açıklara
sürüklenirler. Ovkünün sonu açıkça,
bilinçdışına bir kaçışı temsil eder.
olan surlarını onarır. Musa daha fazla dayanamaz
ve bu yüzden Hızır onu terk eder. Ama gitm eden
ön ce ona gerçeği anlatır: Balıkçıların kayığını, on ­
ları gelecek olan haydutlardan kurtarmak için d el­
miştir; onlar kayığı sonradan gen e onarabilirler.
G enç kendi anne babasını öldürm ek üzeredir,
şimdi ise ruhu kurtulmuştur. Duvarı onarmakla
duvar içindeki iki inançlı gen ç insana ait olan ha­
zine açılabilmiştir. O zaman Musa, kendi ahlak
yargısının aceleci olduğunu anlar.'
Safça bakıldığında Hızır, yasaya sadık, inançlı
Musa’nın, yasadışı, kötü, kaprisli gölge yamdır.
Am a aslında o böyle değildir. Tanrının gizemli ya­
ratıcı yöntem lerim tem sil etm ektedir.
Benzeri bir sorun Heinrich Zim m er’in yorum ­
lamış olduğu ünlü bir Hint masalı olan “Sultan ile
C eset” masalında da bulunabilir. Dilenerek dola­
şan bir keşiş, soylu bir sultanın kendi bağışı son u­
cunda, kendini keşişe bir idam sehpasından g e ce
vakti bir ceset getirm eye zorunlu hissetmesini
sağlamıştır. Oysa cesette Sultan’a şaşırtıcı öyküler
anlatan, sorular soran ve her seferinde cesedi ası­
lı olduğu ağaca götüren bir şeytan (Vetala) saklı­
dır. Sultan bıkmadan ama um utsuzca şeytanla
m ücadele eder. Sonunda şeytan kendisine dilenci
keşişin aslında kibirli, iktidara meraklı bir hain ol-
Burada anlatılan, Kur’an-ı Kerim’deki K ehf Suresi’dir. Hı­
zır’ın adı surenin aslında geçm ez. Yalnızca kimi yorum lar­
da vardır. Ayrıca Hızır Aleyhisselam da İslam’da “Başme-
lek” değil önceki bir peygam berdir, (çn .)
duğunu ve Sultan’ı öldürm eye niyetlendiğini, ken­
disinin ise onu kurtardığmı anlatır. Burada da di­
lenci keşiş, dindar bir kişinin tipik gölgesi yani iyi­
lik yapm ca beliren kibirdir. Görünüşte bir muhalif
olan şeytansa, gerçek te yaşam dan yanadır ve da­
ha sonra tanrıya giden yolu gösterecektir
Bu ussal sorunları gösterebilm ek için hiçbir
düşten söz etm eyişim rastlantı değildir; burada
bütün bir yaşamın deneyim lerini özetleyen s o ­
runlar söz konusudur. Bunlar da tekil bir düşten
ço k mistik bir öyküyle daha iyi belirtilebilir.
Düşlerimizde karanlık figürler görünüp bizden
bir şey yapmamızı isterlerse bunların gölge ya da
şe lfte n mi yoksa her ikisinden de mi kaynaklandı­
ğından en başında pek emin olamayız. Bu karan­
lık “öbürü”nün, yenm em iz gereken bir kusuru mu
gösterdiğini, yoksa kabul etm em iz gereken bir ya­
şam parçası mı olduğunu kavramak, bireyleşm e
yolunda karşılaşacağımız en zor sorunlardan biri­
dir. Bir düşün bunu açıkça belirtişi tanrının bir
lütfü olur; ne ki çoğ u kez düş simgeleri o denli
karmaşıktır ki yorumlam ayı başaramayız. Böyle
bir durumda moral belirsizlik acılarına katlanmak­
tan, çok kesin kararlara varmaktan olabildiğm ce
kaçınmaktan, düşleri izlemeyi sürdürm ekten baş­
ka çarem iz yoktur. Bu tıpkı, üvey annesi tarafın­
dan önüne bir yığın darı tanesi konulup iyiler ile
kötüleri birbirinden ayırması söylenen, hiçbir
umut olmadığı halde, güvercinlerle karıncalar hiç
beklenm edik şekilde yardıma gelinceye dek sabır­

G ölge nin tehlikeli ve değerli olarak iki

yanı vardır H indu tanrısı Vlşnu'nun
ıesmi lıoyle l i" ikiliği göstermekledir
(kuışı sayla]. İyilik isleyen tamı Vişnu
b nada lemonik y a n ıy la görünüyor.
Bir Ja| ' l a ğ ın d a Buda iıeykelı
|IS 75'?\ (solda] Sayısız eller iyi ve
kötü simgelerini tutmakla Kuşkular
içindeki M n rlın Lu I İ k j i llnçi'iız ^azaı
Gsbcnne'un "Lulheı a d lı oyununda,
A iberl 1‘inney laıa lın d a n oyncnıyoj,
1 9 6 1 ] (sağda). lutheı. lisısden
ayrılışının tanrı tartıl rıtltın mı
esmk;naıqmı '.oksa kondi inadından
oldut|i;na hiç emin olamanvşlı
la ayıklama işine girişen Külkedisi’nin durumu gi­
bidir. Burada bu yaratıklar, işe yarayan, bilinçdışı-
ron derinliklerinden fırlayan, ancak aslında ait ol­
dukları b ed en ce hissedilebilen ve çıkış yolunu
gösterebilen uyaranları simgelemektedir.
Bir yerlerde, varoluşun en dibinde, nereye gi­
dilmesi, ne yapılması gerektiği sorularının yanıtı
aslında durur. Ama çoğunlukla, bizim “b en ” adını
verdiğim iz soytarı öyle bir gürültü çıkarır ki içi­
m izdeki sesi duyamayız.
Kimi zaman içsel yönergeleri araştırmak için
yapüan bütün girişimler son uçsuz kalır; o zaman,
yaratana sığınıp, elbette bilinçdışı başka bir yön
gösterirse h er an vazgeçip geri dönm eye de hazır
olmak koşuluyla, bilinçdışı tarafından doğru gibi
görü nen e karar verm ekten başka çare kalmamış­
tır. Kimi zaman da -ama gen e de seyrek olarak-
bilinçdışınm isteklerine kesinlikle direnm ek, b u n ­
dan sıkıntı duymak pahasına insanlığın genel ah­
lakına uym ak gerekebilir. (Bu örneğin sırf kendi­
ni tam gerçekleştirebilm ek için özellikle suç olan
bir dürtünün doyurulmasının gerekli olduğu du­
rumlarda ortaya çıkan durum dur.)
E gonun böyle bir karar alabilmesi için gere­
ken gü ç ve içsel duruluk, kendini çok açık şekil­
d e gösterm eye pek yanaşmayan “Ulu A dam ”dan
kaynaklanır. Kimi zaman ş e lfin egonun özgür bir
seçim yapmasını istediği olur ya da şelfin g erçek ­
leşm esi insanın bilincine, onun kararlarına bağlı
görünür.
Jung, yapıtlarında insanm sorunlarında gen el­
likle iki farklı “ahlak” gücünün egem en olduğunu
gösterm iştir. Bunlar bir yanda kolektif ahlak k o ­
deksi (F reu d ’un sü per-egosu ) ve öte yanda d o ğ ­
rudan doğruya seslenen bireysel vicdanın “etik”
sesidir. Bu İkincisi “Ulu A dam ”dan gelm ektedir
ve çoğ u zaman “tanrısal bir g örev” olarak algıla­
nır. Am a bizim için en büyük zorluk, herhangi bir
durum da her iki durum dan hangisinin söz k on u ­
su olduğunu hissedebilm ektir. Çünkü bu hiç de
açık değildir. İsteklerimiz sık sık görüşüm üzü b u ­
landırır. Bu yü zden de etik sorunlar tam am en bi­
reyleşm e sürecine aittir, duyguları kabul etm ek­
sizin de başa çıkılamaz.
Böyle ağır ahlaksal sorunlar ortaya çıktığında
kimse öbürlprinı yargüayamaz. Herkes sorununu
çözm ek ve kendisi için doğru olanı bulmak zorun­
dadır. Bu yüzden bir eski Zen ustası bunu “sürü­
nün kom şu çayıra yayılmaması için elinde üvendi­
resiyle bekleyen bir sığır çobanı gibi” yapmamız
gerektiğim söylemiştir. R esm en egem en ahlak ku­
rallarını göreceleştiren ve bizi hukuk, eğitim, din
konularının bütün alanlarında çok ince, bireysel
hükümlere zorlayan derin psikolojinin bu verileri
gözler önündedir. Bilinçdışmm keşfi son yüzyüda
yapılmış olan en devrim ci gerçektir. Ne ki bilinç­
dışı gerçeklıginı algılamanın dürüst bir kendini
gözlem i ve kişinin bütün yaşamını yeniden düzen­
lemesini gerektirmesi, birçok kimsenin hiçbir şey
olmamış gibi davranmayı sürdürm esine neden ol­
maktadır. Bilinçdışmı ciddiyetle ele almak, ortaya
çıkan sorunlarla başa çıkmak büyük cesaret ister.
İnsanların çoğ u davranışlarının bu tür ahlaksal
yönleri üzerinde derinlem esine düşünem eyecek
kadar tem beldirler; bilinç altlarının kendilerini na­
sıl etkilediğini kavramaya ise düpedüz üşenirler.
Amina: Erkekteki kadın

B öyle zor zihin sorulan yalnızca gölgenin görün ­
m esiyle oluşmaz. Çoğu zaman bir başka “içsel fi­
gür” de ortaya çıkar. Düşü gören eğer erkekse bi-
linçdışım n dişil bir kişiliğini de keşfedecektir; bir
kadın içinse bu bir eril figür olur. Çoğunlukla bu
figürler gölgenin ardında durup yeni, farklı s o ­
runlar çıkarırlar. Jung, bunların eril ve dişil b i­
çim lerine “animus” ve “anima” adım verir. Anima
erkeğin ruhundaki, belli belirsiz duygular, huylar,
sezgiler, akıldışı olana karşı duyarlık, kişisel sevgi
yetisi, doğa sevgisi, en önem li olarak da bilinçdı-
şmı algılama yetisi gibi bütün dişil psikolojik eği­
limlerin kişileşmesidir. Eskiden birçok halklarda
tanrısal buyrukları alabilmek, tanrılarla bağlantı
kurmak için kadın rahiplerin kullanılmış olması
(Yunan Sybil’leri gibi) bir rastlantı değildir.
Animarun erkeğin ruhundaki bir iç figür olarak
nasıl algılandığına iyi bir örnek Eskimolar, diğer
kutup kabilelerindeki büyücüler ve şamanlarda
bulunabilir. Hatta bunların bazıları “hayaletler ül­
kesi” ile bağlantı kurmalarını sağlayan içsel dişil
yanlarım gösterm ek için kadın giysileri giyer ya da
takıları arasmdan görünen m em eler takarlar.
Bildirilmiş bir rapor, yaşlı bir şaman tarafın­
dan dine kabul edilen, bunun için de karda açıl­
mış çukura göm ülen gen ç bir adamı anlatmakta­
dır. Adam bu sırada düşsel bir durum a girip sa­
yıklamaya başlar. Bu kom a içinde birden ışıklar
saçan bir kadın görür. Bu kadın kendisine bilm e­
si gerekenleri öğretir. Daha sonra da bu zor uğra­
şını uygulamakta karşılaşacağı sorunlarda, ö te d e ­
ki güçlerle bağlantı kurmasını sağlayarak yardım ­
cı olmak için, koruyucu bir ruh gibi yanında olur.
Böyle bir yaşantı erkeğin bilinçdışım n kişileşmesi
olan “anima”yı gösterm ektedir.
Erkekte animarun görünüşü ön ce annesinin ka­
rakteri tarafından biçimlenir. Eğer onu olumsuz
olarak algılamışsa anima çoğunlukla depresif tabi­
at, sinirlilik, sonsuz hoşnutsuzluk ve alınganlık
özelliklerim taşır. Am a eğer erkek bunu aşabilirse
bunlar onun erkeksiliğini güçlendirici olarak da et­
kiler. Böyle bir erkeğin ruhunda olumsuz anne ani-

Anim a (erkek psikesindeki dişil unsur) sık

sık cadı ya d a rahibe olarak, yani
"karanlıkların güçleri" ya d a "ruhlar
dünyası" ile (yani bilinçdışıyla) bağlantısı
olan bir kadın olarak temsil edilir. C inler
ve şeytanlarla bir büyücü kadın (17.
yy'd a n bir gravür) (solda).

Kadın kılığında bir şaman; bir Sibirya kabilesinde

(altta). Kadınların ruhlarla da ha kolay ilişki
kurduğuna inanılır. Bir medyum (Gian C arlo
M enotti'nin bir operasından uyarlanmış "The
M e dium " 1951 filminden) (üstte). Bugünkü
medyumların çoğu kadındır. Kadınların akıldışına
erkeklerden da ha duyarlı oldukları inancı çok
yaygındır.
ma figürü sürekli olarak “Ben bir lıiçim. Her şey
anlamsız. Başkalarının durumu farklıdır elbette
ama ben... Bana hiçbir şey keyif verm iyor” diye fı­
sıldayıp durur. Hastalık, iktidarsızlık, kazalardan
sürekli korku onun tarafından üretilir. Bütün ya­
şam kederli, sıkıcı bir özellik kazanır. Hatta böyle
karanlık bir huy intihara kadar da götürür; işte o
zaman anima bir ölüm m eleği olur. Anima, C octea-
u ’nun Orphée filminde bu rolle görünmektedir.
Fransızlar bu tür anima figürüne “fem m e fata­
le” adını da verirler. (B u karanlık animanın daha
hafif bir versiyonunu M ozart’ın Sihirli Flüt O pera­
sı’ndaki G ece Kraliçesi kişileştirm ektedir.) Yunan
m itolojisindeki Sirenler ve Almanların Lorelei’ı da
animanın bu biçim iyle tahripkâr düşlem i sim gele­
m ekte olan tehlikeli yönünü kişileştirmektedir.
Aşağıdaki Sibirya söylem i tahripkâr animayı özel­
likle güzel tasvir etm ektedir:
Yalnız başına avlanmakta olan bir avcı ır­
mağın karşı yakasındaki ormanın derininde
güzel bir kadın görür. Kadın ona el sallayıp
şarkı söylemeye başlar:
Gel ey yalnız avcı akşamın sessizliğine,
Gel, gel! Seni bekliyorum, özledim seni!
Seni kucaklayıp sarayım gel!
Gel, gel; yuvam buracıkta, buracıkta,
Gel yalnız avcı, gel buraya, hemen
Karanlığın kucağma gel!
Avcı giysilerini çıkarıp atarak ona ulaş­
mak için suya atlayınca kadın kahkahalar atıp
bir baykuşa dönüşür, uçup gider. Avcı ise ge­
riye, giysilerine doğru yüzmeye çalışırken
buzlu sularda donarak boğulur.
Bu öyküde anima g erçek olm ayan bir aşk ve
mutluluk düşünü, anne sevgisi ve sığınma isteği­
ni (yu va ), kişiyi gerçek yaşam dan koparıp alan
bir aldanışı simgeler. A vcı erotik dileğin gerçeğ e
dönüşm esi düşünün peşine düşü n ce de donar.
Olumlu anne kompleksi olan erkek yaşama kar­
şı çoğu zaman, annesiyle pastaneye giden bir oğlan
çocu ğu gibi davranır, yani hiçbir zahmete girmeksi­
zin durmadan “şunu isterim, bunu isterim” diye
tutturur. Yaşam bunları kendisine sevgi dolu bir
anne gibi sunmalıdır; bu olmadığında da acı çığlık-
G ö lg e g ib i A nim a'nın d a bir olumlu ve
bir olumsuz yanı vardır. "O rphée "
(C octeau'nun filmi) den bir sahne (solda).
Kadın ölüm getiren bir A nim adır; karanlık
yeraltı figürlerinin taşımakta olduğu
O rpheus'u mahva sürüklemiştir. Germen
efsanesindeki, şarkılarıyla erkekleri ölüm
kapanına düşüren Lorelei'da kötücüldür.
19. yy'd a n bir çizim (altta). Bir Slav
efsanesindeki paraleli: G e lip geçen
erkekleri büyüleyip boğulm alarını
sağlayan Rusalka, yani boğulmuş kızların
ruhu (alt sağda).
lanyla ya da inatçılıkla tepki gösterir. Duygu yanı
ve iç yaşam böylesine ihmal edildiğinde, duygular
ilgiyi çekm ek için zorlarlar ama bu görece alt bir
düzeyde gerçekleşir. Bunu da belli tipteki kadınlar
kendi çıkarlarına kullanmayı çok iyi bilirler.
İhmal edilen anima böyle zorlu durumlar ya­
rattığında buna animaya kapılmışlık denir. Bu er­
keğin uygunsuz şekilde dişilleşm esine yol açar;
ya dişil rolde bir eşcinsel olur ya da kadınlara kar­
şı ağır eril bir soğuklukla davramr.
Erkeğin kişiliği içindeki olum suz animamn bir
başka ortaya çıkış biçim i de eşek arısı gibi zehir­
li, efem iııe iğnelem eler ve dokundurmalarla her
şeyi değersizleştirm ektir. Bu tür dokundurm alar­
da her zaman yalan kadar biraz gerçek payı da
bulunur. Ama hep tahripkârdırlar. Bütün dünya­
da içinde (D oğ u ’da verilen adla) “zehirli çiçek ” fi­
gürü bulunan söylenceler vardır. Bu, vücudunda
gizli bir silah ya da zehir bulunan ve aşıklarını d a­
ha ilk g e ce d e öldüren bir güzeldir. Bu görünüşüy­
le anima, erkekteki, birdenbire ilgisizleşmesine
yol açabilen soğuk, ruhsuz doğayı bedenselleşti­
rir. Bu animamn etkisinde olan erkek ailesini s o ­
rum suzca terk edebilir ya da kendi E ros’unun d e ­
ğersizliğini ortaya koyan zulüm ler yapabilir. Orta­
çağda bu cadıların etkisiyle açıklanırdı. Birçok
mit ve masalda bu yüzden erkeğin kendi asıl sev­
gilisine ulaşabilmesi, yani kendi sevm e yetisini
yeniden bulmak için ö n ce cadısal bir sahte sevgi­
liden kurtulması gerekir. Heinrich von Kleist’ııı,
K aetchen von H eilbroıın oyunuyla bu masal m o ­
tifi edebiyata da girmiştir.
Öte yandan erkeğin annesiyle olan yaşantısı
olum lu olm uşsa animasını bam başka bir yön d e
etkiler; ya efem ine olur ya da kadınlara av haline
gelir, bu yüzden de yaşamın ağırlığıyla başa çıka­
m az olur. Böyle bir anima genellikle erkeğin, yaş­
lı bir kız gibi ya da otuz şiltenin altındaki nohut
tanesini bile fark eden masal prensesi gibi duygu­
sal tepkiler gösterm esine yol açar. Anima figürü­
nün böyle özellikle incelm iş bir biçimi masalda
aşıklarına çözülm esi gereken bilm eceler soran ya
da onlara kendisinden kaçıp saklanmalarını b u ­
yuran prenses olarak ortaya çıkar. Bu ödevi yeri­

Konusu ağırbaşlı bir profesörün bir

kabare şarkıcısına (olumsuz bir Anima)
aşkı olan Alm an filmi "M a v i M elek"ten
1 9 3 0 dört sahne (üstle). Kız çekiciliğini
profesörü aşağılam ak için kullanır.
Kabaresinde onu soytarıya dönüştürür.
Salom e'yi, karal Herodes üzerindeki
gücünü sınamak için öldürttüğü Vaftizci
Y ahya'nın başıyla gösteren bir çizim
(sağda).
15. yy'd o n Italyan ressam Stefano di
G iovanni'nin tablosu çekici bir genç kızla
karşılaşan a z iz Antonius'u gösteriyor
(üstte). Kızın yarasa benzeri kanatları onun
gerçekte bir cin olduğunu belirliyor. A ziz
Antonius'u baştan çıkarm ak için birçok
girişimden biri; ölümcül Anima figürünü
canlandırıyor. Fransız filmi "Eve"i duyuran
bir Ingiliz sinema ilanı; 1 9 6 2 (üstte
sağda). Bir "femme fatale"in serüvenlerine
ilişkin bir film; unlü Fransız oyuncu Jeanne
M o reau tarafından canlandırılan bu
kavram, erkeklerle ilişkileri belirgin olumsuz
Anima özelliği gösteren "tehlikeli" kadın
için kullanılan bir tanım. Filmdeki baş rolün
tanımı; "G izem li, acı veren, baştan
çıkaran, yosma-ama içinde derinlerde
erkeği mahveden büyük bir ateş y a n ıy o r',
melodram atik bir tanım am a olumsuz
A nim a'nın kişileşmesine tam uyuyor.

ne getirem ezlerse öleceklerdir. Bu tür anima er­
keği zeka oyunlarına sokar. Bu tür anima bütün
yalancı entelektüel söyleşilerde gözlem lenebilir,
bunlar erkeğin gerçek lere dokunmasını engeller.
0 zaman erkek yaşam üzerinde o kadar düşünür
ki her türlü içtenlik ve gerçek duygular yitip git­
tiği için kendisi bir türlü yaşayamaz. Bu tür bir
anima, O edipus’a bilm ece soran Yunan Sfenks’i
ile gösterilmiştir. Görünüşe göre doğru yanıtladı­
ğında Sfenks intihar taklidi yapar. Böylelikle Oe-
dipus bunu aştığını sanır ve aslında kaçınması g e ­
reken anne-anima karmaşasına doğru koşar. Bu
eski Yunan söylencesi bugün bile önüm üzde bir
uyarı işareti olarak durmaktadır; çünkü bugünün
Avrupa aklı o zamanki Yunan’da gelişm eye başla­
mıştı. S öylen ce bize aynı zamanda, bilinçdışı ruh
ve E ros’un sorunlarını kendi başımıza çö z e b ile ce ­
ğimizi sandığımızda uğursuz bir düş içine yuvar­
lanacağımızı da gösterm ektedir.
Çok sık olarak da anima ister birçok erkeğin
sanki zorunluym uş gibi hanımların güzel yuvar­
laklarını seyretm eleri olsun, ister onlara sinem a­
larda, dergilerde, striptiz gösterilerinde ya da yal­
nızca gündüz düşlerinde asılsın, erotik fanteziler
olarak ortaya çıkar. Animanın bu ilkel estetik ve
saf doğal olan yanı özellikle bir erkek, E ros ala­
nında daha bebek kalmışsa saplantılı olur.
Animanın bütün bu yönleri gölge ile aynı eği­
limi taşır, bir kim seye, gerçek bir kadının özellik­
lerini almış gibi görünm esine yol açacak şekilde
yansıyabilir. Bir erkeğin birdenbire “aklı başından
giderek ” aşık olmasına, bu kadını kendi içinden
oldum olası tanıyıp bekliyorm uşçasm a “ilk bakış­
ta tutulmasına” yol açan da bu yansıtma sü reci­
dir. Erkek o zaman öylesine tutulur ki bu dıştan
bakan için çılgınlık olarak görünür. Özellikle de
belli belirsiz bir perisel yapıdaki kadınlar bu tür
anima yansımalarını çekerler; çünkü erkek onla­
ra akla gelebilen bütün değerleri yansıtabilir.
Anim adan kaynaklanan b öyle ani tutkular pek
çok aileyi sarsar, bütün karmaşalarıyla o ço k bili­
nen “ü çg e n ”e neden olurlar. A ncak anima bir iç-
Bir erkeğin enlelleklüalizmi vurgulayışı
olumsuz bir A nim a'ya bağlı olabilir. Bu
masal ve millerde, erkeğe ya çözmek ya da
ölmek zorunda olduğu bilmeceler soran dişil
figürlerle canlandırılır. 19. yy dan bir Fransız
resmi Sphinx'in bilmecesini yanıtlayan

O edipus (üstte).

Demonik A nim a'nın cad ı olarak canlanışı:

“C adının çarptığı al uşağı" adını laşıyan bir
16. yy a ğ a ç oyması (solda).

Anima çeşitli pornografi türlerinde, erkeklerin

çocuksu bir dişi figür fantezileriyle ortaya
çıkar. Bir Ingiliz striptease gece klübünde bir
gösteri (altla).
Japon filmi "Ugelsu M o n o g a la ri" (1 9 5 3 ) de
bir adam bir hayalet prensesin tuzağına
düşer. A nim a'nın yok edici bir düşsel ilişki
üreten "peri g ib i" bir kadına projeksiyonu.

19. yy ünlü Fransız roman yazarı Gustave

Flaubert "M a d a m e Bovary"de bir Anim a
porjeksiyonunun neden olduğu bir "aşk
çılg ın lığı"nı anlatır. "Durmadan değişen
m izacıyla, kimi zam an gizem li, kimi zam an
neşeli, bir an konuşkan, ardından suskun, bir
ihtiraslı, ardından küçümseyici, onda
binlerce isteği, binlerce dürtüyü ve anıyı
nasıl uyandıracağını çok iyi biliyordu. Bütün
rom anlardaki sevgili, bütün tiyatro
yapıtlarının baş kadın kahramanı, her
şiirdeki " o ' idi. O nun om uzlarında yıkanan
odalıkların "kehribar renkli ışıkla rın ı
buluyordu. O n d a şövalyeler çağı
kadınlarının endam ı vardı. Aynı zam anda
"B arcelona'lı solgun kadın" d a oydu. Ama
her zam an bir melekti. Emma Bovary;
1 9 4 9 'd a çevrilen filmden (solda).
sel gü ç olarak tanınabilirse buna katlanılabilir bir
çözü m bulunabilir. Sanki bilinçdışı, erkeğin kişili­
ğinin olgunlaşması, bilinçdışı kişiliğinin daha baş­
ka parçalarım entegre edebilm esi için bu tür karı­
şıklıkları özellikle am açlıyor gibidir.
Animanın olumsuz yönlerinden bu kadar söz et­
mek yeter. Gerçekte bir o kadar da olumlu tarafla­
rı vardır. Erkeğin “gerçek” kadını bulmasını, bunun
da ötesinde bilinçdışırun aklıyla çok da iyi seçem e-
diği alacakaranlıktaki gerçek değerleri ve değersiz­
leri ayırt edebilmesini sağlar. Ama yaşam için bun­
Erkekler A nim a'yı kadınlar kadar nesnelere
dan da önemli olam, zilinin doğru içsel değerlerle de yansıtır. Ö rneğin bir gemi da im a dişil

aynı ayan, uyumu bulmasını ve böylece içsel derin­
liklerine giden yollan keşfedebilmesini sağlaması­
dır. Sanki bir içsel alıcı, yukandaki anlamsızlıklan
değil, o “koca adam”ın sesini alabilecek şekilde bel­
olarak tanımlanır. Eski Ingiliz gemisi "Cutty
Sark"ın mahmuzundaki dişi kalyon figürü
(üstte]. G em inin süvarisi simgesel olarak
onun kocasıdır. O yüzden gemi batınca
onun d a birlikte gitmesi gerekir.

li bir dalga boyuna ayarlanır gibidir. Bununla anima

içe doğru bir rehber niteliği kazanır. Bu rolde şa­
malıların inisiyasyonu üzerine anlattıklarım öne çı­
kar. Dante’nin Cennet’inde Beatrice’nin de Altın
Eşek’in yazan Apuleius’a kendisini daha yüksek bir
nıhsal yaşam biçimine geçirm ek için düşünde g ö ­
rünen tanrıça İsis’in de işlevleri budur.
Elli beş yaşında bir psikoterapistin aşağıdaki dü­
şü animanın içsel rehber rolünü aydınlatabilir: Bir
Bir a ra b a d a genellikle dişil olarak
önceki gün uykuya dalacağı sırada, yaşama bir ör­
algılanan bir başka maldır; yani o da
gütün ya da kilisenin desteği olmaksızın yapayalnız birçok erkeğin Anim a projeksiyonu haline

dayanmak zorunda olduğu için kendine acımaktay­ gelebilir. Gem iler g ib i o d a çoğunlukla dişi
olarak adlandırılır ve sahipleri onu d a istekli
dı. Böyle bir örgütün koruyucu kucağına sığınmış
bir sevgili g ib i okşayıp severler (altta).
olanlara imreniyordu. (Protestan olarak doğmuştu
ama artık dini bir bağı yoktu.) Düş şöyleydi:

Büyük, eski bir kilisenin içindeyim. Karım

ve annemle birlikte kilisenin sonunda ilave sı­
ralarda oturuyoruz.
Ayini rahip olarak ben yürüteceğim, bu­
nun için elimde daha çok bir ilahi kitabı ya da
bir şür antolojisini andıran büyük bir dua ki­
tabı var. Bu kitabı tanımıyorum; onun için de
doğru metni bir türlü bulamıyorum. Neredey­
se başlayacağım, bu yüzden de çok heyecan-
lıyım. Bu yetmiyormuş gibi karımla annem
önemsiz şeylerden gevezelik edip canımı sıkı­
yorlar. O sırada org susuyor, herkes beni bek­
lemeye başlıyor. O zaman kararlı bir şekilde
ayağa kalkarak arkamda diz çökmüş olan bir
rahibeye elindeki dua kitabını bana vermesi­
ni, gereken yeri de işaretlemesini söylüyo­
rum. Bunu istekle yapıyor. Ardından da bir
rahip yardımcısı gibi sol arkamdan geliyor.
Kilisenin yan tarafına doğru ilerliyoruz. Elim­
deki dua kitabı yaklaşık bir metre uzunlukta,
30 cm genişlikte resimli bir levha gibi oluyor.
Üzerindeki dualar da sütunlar halinde yan ya­
na dizilmiş antik resimlerden ibaret.
Önce rahibe duanın törensel sözlerine
başlıyor, [¿en hâlâ yerimi bulamamışım. Ger­
çi o bana “on beş mimara” demiş ama numa­
ralar silik, bir türlü bulamıyorum. Ama karar­
lı bir şekilde topluluğa dönüyorum ve birden
on beş numaralı yeri buluyorum. Bu da son­
dan bir önceki bölüm. Ama bu metni çözüp
de okuyabileceğimden gene de emin değilim. Anim a'm n gelişim inde iki aşama:
Birincisi ilkel (üslte) (G auguin'in bir
Ne olursa olsun denem eye kararlıyım. Tam
resminden), İkincisi romantize edilmiş
bu sırada uyandım.
(solda) Kleopalra pozuyla Rönesansın
bir llalyan kızı. İkinci aşama klasik
bibim de Güzel H elena 'da canlanır
(allla, Paris ile).
 Bu düş akşamki düşü n celere bir tepki oluştu­
ruyor, düşü gören e sem bolik olarak “sen kendi iç
kilisende, yani ruhunun kilisesinde kendi rahibin
olmalısın” diyor. Kalabalık (ruhunun bütün ele­
m entleri) onun ayini yön etm esin de ısrar ed iyor­
lar ama burada gerçek bir ayin söz konusu ola­
maz, çünkü dua kitabı gerçek bir dua kitabından
çok farklıdır. Ayin aslında bir sem bol olarak anla­
şılabilir; bu tanrının da hazır bulunduğu, b öy lece
insanın onunla ilişki kurduğu kutsal bir kurban
toroııi olmalıdır. Bu tür bir çözüm elbette her za­
man geçerli değildir. Bu düşü gören için biliııçdı-
şınııı bir yanıtı, bir Protestan’ın dinsel sorununa
tipik bir yanıttır. Çünkü gerçek sadakati halen
Katolik Kilise’ye olan birisinin animası kilisenin
kendisini algılar ve kutsal im geler onun için bi-
linçdışınııı simgeleridir.
Hu düşü görende bu solü yaşantı olmamıştır;
bu yüzden de bir iç yolu izlemektedir. Dahası düş
A nim a'nın üçüncü aşaması Bakire
ona ne yapması gerektiğini söyler. Der ki: “Senin
M e ryem 'de canlanır (van Eyck in bir
annene bağlılığın ve dışadöniiklügün (bu dışadö-
lablosu] (üstle]. Giysisinin kızıllığı
niik biri olan eşi taralından temsil edilir) seni y ol­ duyguların (ya d a Eros'un] simgesel

dan çıkarıyor. Kendini güvensiz hissel,mene yol rengidir. Am a bu aşam ada Eros da
spirilüalizedir. Dördüncü aşam aya iki
açıyorlar, anlamsız konuşmalarıyla seni içsel ayi­
tirnek (altta): Ö reklerde aklın tanrıçası
ninden alıkoyuyorlar. Eğer rahibeyi (yani içe d ö ­
Athena (solda) ve M o n a Lisa.
nük aııimayı) izlersen o seni hem yardımcın lıenı
de rahibin olarak yönlendirir. Onda 1(5 (4 çarpı 4)
antik resim içeren garip bir dua kitabı vardır. Senin
kendi ayinin senin dindar animanm göstereceği
ruhsal resimlerden ibarettir.” Başka türlü söyler­
sek, eğer düşü gören anne kompleksinden kaynak­
lanan iç güvensizliğini yenebilirse yaşamdaki göre­
vinin doğasının dini bir hizm et niteliği olduğunu
anlayacaktır. Eğer ruhundaki imgelerin sembolik
anlamı üzerinde derin düşünürse bunlar kendisini
onları gerçekleştirm eye ulaştıracaktır.
Bu düşte anima, eg o ile self arasında aracı ola­
rak ortaya çıkıyor. “Dört kere d ört” resim sayısı bu
içsel ayinin bütünlüğe hizmet ettiğini gösteriyor.
Jung’ıın gösterdiği gibi ruhun iç çekirdeği (self)
kendini çoğ u zaman dördül yapılarla gösterir.
 Dört sayısı arama ile de bağlantılıdır çünkü
Jung’un bildirdiğine göre onun gerçekleşm esi için
dört aşama gereklidir. İlk aşama m itolojide en b e ­
lirgin olarak, saf biyolojik nitelikte olan Havva’da
simgeleşmiştir. İkinci aşama örneğin Faust’un He-
lena’smda belirir. Bu E ros’un estetik, romantik bi­
çimidir, cinsel unsurlarla da karışıktır. Ü çüncü
aşama ruhsallaştırılmış Eros olarak örneğin Baki­
re M eryem ’de biçimlenir. D ördüncü aşama sevgi­
yi çoğunlukla Sapienta (bilgelik) olarak kişileşti-
ren biçim de ortaya çıkar, çünkü bilgelik en kutsal,
en saf olanı da aşabilir. Bu son aşama için bir baş­
ka imge Süleyman’ın N eşideler N eşidesi’ndeki Şu-
lam kızıdır; bu m odern insanın çok seyrek ulaşa­
bildiği bir aşamayı simgelemektedir. Buna en çok
yaklaşabilen Mona Lisa olabilir.
Burada dörtlük kavramının belirli tipte sim ge­
sel m ateryalde sık görüldüğüne işaret edeyim .
Bunun ana esasları daha sonra tartışılacaktır.
Peki animanm içe giden yoldaki rehberlik rolü
pratikte ne dem ektir? Olumlu işlevi, bir erkek
kendi animasmdan gelen duygularım, huylarını,
bilinçdışı fantezilerini ciddiye alır, bir biçim de
saptamaya, örneğin yazıda, resim de, heykelde or­
taya koymaya, müzik ya da dansla bağdaştırmaya
kalkarsa ortaya çıkar. Sonra onun üzerinde sabır­
la çalışırsa, derinlerden gittikçe daha çok içerik
yükselir. Ama bu çalışma zihinsel, ahlaksal olmalı,
yani duyguları katarak yürümeli, fantezi de mutla­
ka “Nasıl olsa fantezi, canım !” gibi gizli yan düşün­
celer olmaksızın gerçek olarak alınmalıdır. Bilinç­
dışı üzerinde böyle bir hevesle yeterince uzun ça­
lışılırsa bireyleşm e süreci yavaş yavaş kişinin ken­
di gerçekliği haline gelir, bütün yönlerini açar.
Animanm içe doğru rehberlik rolü sayısız ya­
zın yapıtında anlatılmıştır; F ra n cesco C olon -
na’nm H ypnerotom achia’smda, Rider Haggard’m
She yapıtında ya da Sonsuz Dişi’sinde, G oet-
h e ’nin Faust’unda. Bir ortaçağ m etninde böyle
bir figür kendisini şöyle anlatıyor: “Ben tarlada
çiçek, vadilerde zambağım; güzel aşkın, korku­
nun, bilginin, kutsal inancın anası benim. Ben çok

17. yy'd a n bir gravür (solda). Egemen

olan bu dünyayla (belki insanın dürtüsel
doğasını canlandıran maymun) ile
öbürü (bulutlardan uzanan tanrının eli)
arasında aracı olan Anima figürüdür.
Anima figürü görünüşe göre,
A p o ka lip s,;n aynı şekilde on iki
yıld ızd an oluşan bir hale taşıyan
kadınına, eski çağların Ay
tanrıçalarına, Ahd-i Atik'in
S apientia'sına ve (aynı şekilde d a lg alı
saçları olan ve kucağında bir hilal
bulunan) M ısır tanrıçası Isis'e paraleldir.

W illia m Blake'in bir tablosunda yol

gösteren Anim a; Dante'nin "İlahi
K o m e d isin d e "P urgotorio"=Araf'tan bir
■'IfnmcJıa-
sahne (sağda). Beatrice, Dante'ye,
simgesel olarak eziyetli resmedilmiş bir
d a ğ yolunda kılavuzluk ediyor. Rider
H a g g a rd 'ın "O " romanından eski bir
film de gizem li bir kadın da ğcılara
d a ğ la rd a yol gösteriyor (daha sağda).
güzelim ve tüm üyle lekesizim. Birbiriyle uyuşan
elem entler arasındaki bağım; sıcak olanı serinle­
tir, kuru olanı nemlendiririm, sert olanı yum uşa­
tırım. Ben rahipte kural, peygam berde söz, b ilge­
de nasihatim. Ben öldürebilir, ben yaşatabilirim
ve kimse b en d en kurtulamaz.”
Bu m etin yazıldığı sırada din, yazın ve bütün
ruhsal kültür büyük bir atılım yaşamaktaydı, fan ­
tezi dünyası da o güne dek hiç olmadığı kadar
saygındı. Şövalyeliğin ve onun hanımına olan bağ­
lılığının çağıydı. Bu erkek doğasının dişil yanını,
dış kadından, aynı zamanda iç dünyadan ayırt
edebilm e girişimiydi.
Şövalyenin hizmetini sunduğu kadın onun için
animanın kişileşmesi dem ekti. Söylencenin W ol­
fram von E sch en bach tarafından yazılan versiyo­
nunda kutsal kasenin taşıyıcısı şu anlamlı adı ta­
şır: Conduir-am our (aşk reh b eri). Kahramana ka­
dına karşı duygu ve davranışını birbirinden ayır­
mayı öğreten oydu.

Dörtlü motifiyle Anima motifi arasındaki

bağlantı İsviçreli ressam Peter
Birkhaeuser'in tablosunda (sağda)
görülüyor. Dört gözlü bir A nim a korkunç
bir vizyon olarak görünüyor. Dört gözün
simgesel anlamı vardır; A nim a'nın
bütünlüğe ulaşma yetisini anlatırlar.

M odern ressam Slavko'nun resminde

(sağda) Self, A nim a'dan ayrılmış, am a
D oğa ile kaynaşmıştır. Resme "Ruh
manzarası" adı verilebilir; solda koyu
renkli bir kadın, Anima oturuyor, sağda
bir ayı, hayvansal ruh ya d a içgüdü
görülüyor. A nim a'nın yakınında bir
a ğ a ç var. Bu bireyleşme sürecini
simgeliyor. G erid e önce bir buzul
görünüyor am a dikkatli bakılırsa bu aynı
zam anda bir yüzdür. Bu dört gözlü
yüzden yaşam ırmağı çıkıyor. Bu Self'tir.
Bu resim bilinçdışı bir simgenin bir
hayali m anzarada nasıl anlatım
bulduğunun güzel bir örneğidir.
 Ama daha sonra erkeklerin animaya ilişkin bu
bireysel çabaları yok oldu. Bu figürün ruhsal y ö ­
nü Bakire M eryem ’le özdeşleşti. Ne ki anima M er­
y em ’de yalnızca olumlu yanını bulduğu için olum ­
suz yanları da gen e o sırada fışkırmakta olan cadı
inancına kaldı.
Çin’de Kuan-Yin M eryem ’e paralel bir figür ya
da “A y Perisi”nin folklorik figürünü oluşturur;
sevdiklerine müzik ve ölüm süzlük yetisi verir.
Hindistan’da aynı arketip Şakti, Parvati, Rati ve
daha birçok tanrıçayla, Müslümanlarda Muham-
m od ’in kızı Fatma ile temsil edilir. Bu tür bir ani­
ma resm en dinsel bir figür olarak saygı gördü ğün ­
de kendi kişisel yanlarını yitirir. Buna karşılık yal­
nızca kişisel bir konu olarak yaşandığındaysa yal­
nızca dış aşk ilişkilerine yansıtılmış olarak kalma­
sı tehlikesi vardır.
Yalnızca acılı ama sonunda oldukça basit olan
kendi fantezilerini, duygu dalgalanmalarını cid d i­
ye alma kararı erkeğin içsel gelişim inde bu aşa­
mada duraklamayı engelleyebilir. Ancak o zaman
bu kadın figürünün içsel gerçeklik olarak ne d e ­
mek olduğunu anlayabilir. O zaman anima yen i­
den aslına döner: Ş elfin egoya yaşam için çok
önem li mesajlarını ileten “ İçsel Kadın”dır.

A vrup a'da "Aşk Kuru", M eryem inancından

etkilenmişti. Şövalyelerin sevgilerini sundukları
hanımlar M eryem kadar temiz sayılırlardı
(üstte: 1 4 0 0 yıllarından bir örnek bu kukla
benzeri oym adır). 15. yy dan bir kalkan
üzerinde (en solda) bir şövalye hanımı önünde
d iz çöküyor.

Kadına bu idealize bakış, karşıt bir inanca,

cad ı inancına d a yol açmıştı. C a d ı ayini (1 9.
yy'd a n bir tablodan) (solda). A nim a resmi bir
kişiye projekte edilirse, M eryem ve C a d ı gibi
ikili bir yön kazanır. Solda başka bir zıt çift
(1 5 . yy'ın bir el yazm asından): Kilisenin
M eryem le kişileşmesi (resmin sağında) ve
Sinagog (günahkar Havva ile gösterilmiş).
Animus: Kadındaki erkek
Kadındaki bilinçdışının karşı cinsten biçimlenişi
olan animus da olumlu ve olum suz yanlar taşır.
Ama animus kadınlarda sıklıkla erotik fanteziler ya
da yönelişler olarak değil daha çok “kutsal” inanç­
lar olarak ortaya çıkar. Bu kendini yüksek sesle,
enerjik olarak dışavurduğunda kadının eril yam
kolaylıkla tanınabilir. Am a dıştan son derece dişil
etki bırakan kadında da sessiz ama son derece
sert, katı bir güç olarak görülebilir. Onda birden
soğuk, tartışılmaz, bencil bir şeylerle karşılaşılır.
Kadındaki animusun durmadan yinelediği, en
sevdiği tem a “tek istediğim sevgi ama o beni sev­
m iyor” ya da “bu koşullarda yalnız iki olasılık
var”dır. Bunlardan ikisi de sevimsizdir. (Olum suz
animus hiçbir zaman istisna kabul etm ez.) Ani-
m usa kolay itiraz edilm ez; nasıl olsa haklıdır ama
o durum a tam uygun değildir. G erekçeleri g örü ­
nüşte çok mantıklıdır ama n eden se hep gerekli
olan noktanın dışında kalır. Erkeğin animasmı
Animus'u kutsal bir inanç biçim ini almış
olan Jeanne d 'A rc (Ingrid Bergman'ın
oyn adığı filmden, 1 9 4 8 ], Olumsuz
Animus'un resmi (sağda): Ö lüm le dans
eden kadın (1 6. yy) ve (1 5 0 0 yılından
bir el yazm asından) Hades ile
yeraltına kaçırdığı Persephone.
annesi gibi biçim lendirm esine benzer olarak kızı­
nın animusunu da baba biçim lendirir. Kızının ru­
huna bu tartışılamaz olan görüşlerin rengini v e ­
ren babaciır; ne ki bu arada kızın gerçekliği eksik
kalır. Animusun kimi zaman ölüm m eleği olarak
tem sil edilmesi bundandır. Örneğin bir çingene
masalı yalnız yaşayan bir kadınının tanımadığı
güzel bir gezgini yanm a alıp onunla yaşamaya
başladığını anlatır. Oysa bunun ölüm ün kralı ol­
duğunu anlatan korkulu bir düş görm üştür. Bir
süre onunla birlikte olduktan sonra ona kim oldu ­
ğunu açıklaması için baskı yapm aya başlar. Ya­
bancı açıklarsa kadının öleceğin i söyleyerek ön ce
buna karşı koyar. Kadın yine de ısrar eder. S o­
nunda kendisinin bizzat ölüm olduğunu söyler ve
kadın korkusundan ölür.
Mitolojik bakış açısından görülürse güzel ya­
bancı olasılıkla pagan bir baba-tanrı imgesidir,
ölülerin yöneticisidir -P e rs e p h o n e ’yi kaçıran Ha-
 İngiliz kadın yaza r Emily Bronte'un
I
I "Rüzgarlı Bayır" (1 8 4 7 ] romanının
demonik baş figürü Healhcliff, kısmen
olumsuz bir Anim a figürüdür. Üstteki
montajda H eathcliff (Laurence Olivier,
film, 1 9 3 9 | Emily karşısında. G erid e
Rüzgarlı Bayır bugünkü haliyle.

Tehlikeli Animus figürü örnekleri. M a vi

Sakal efsanesine çizim (1 9. yy Fransız
ressam G ustave Doré) (solda); karısını
i belirli bir kapıyı açm aması için
\
uyarıyor. (Ama kadın onu a ça r ve mavi
%
i sakalın önceki karılarının cesetlerini
I bulur. Y akalanır am a ölümden kurtulur.)
19. yy'dan tablo, yol kesen haydut
t»
t C laude Duval, bir kadın yolcuyu
I
soymak için durdurur, am a yolun
kenarında kendisiyle dans etmesi
koşuluyla onu serbest bırakır (sağda).
des g ib i- bir tür animusu kişileştirmektedir. Kadı­
nı her türlü insancü ilişkiden uzaklaştırır, özellik­
le de gerçek bir erkeği sevm ekten alıkoyar. Olay­
ların “nasıl olması gerektiği”ne dair bir dolu haya­
li, yaşamdan uzak, dilekler ve yargılarla dolu saf­
sataları da yaşamla her türlü temasını engeller.
Birçok mitte animus yalnızca ölüm değil, hay­
dut ve katil olarak da ortaya çıkar; örnek ise karı­
larını öldüren Şövalye Mavi Sakal’dır. Anim us ka­
dınların kendi başlarına kaldıklarında, özellikle
de duygusal zorunlulukların karşılanmasının ek­
sikliğini hissettiklerinde akıllarına üşüşen her
türlü yarı bilinçli, soğukkanlı, ruhsuz düşünceyi
tem sil eder. Aile mirasının paylaşılmasına ilişkin
olan bu türden düşünceler, diğer kimselerin ölü­
m ünün bile istendiği kötücül planlar, örneğin ka­
dının güzel Akdeniz manzarası karşısında “kocam
ölün ce Riviera’ya taşınırım” şeklinde düşünm esi
bu türden animus işleridir.
Gizli tahripkâr eğilimleriyle, bilincin yüzeyine
hiçbir zaman çıkmaksızın bir kadın kocasının,
hatta bir anne çocuklarının gizliden gizliye hasta­
Animus sık sık da bir grup erkekle temsil
edilir. Olumsuz bir Animus grubu
tehlikeli bir suçlu çetesi olarak ortaya
çıkar; 1 8. y y Italyan resminde, eskiden
gemileri ışıklarla kayalıklara çeken ve
parçalandıklarında d a yağ m alayan kıyı
korsanları (üstte).
lanmasını, kazaya uğramasını hatta ölüm ünü b e k ­
leyebilir ya da kadın çocuklarının evlenm esini en ­
gellem ek ister. Yaşlı, saf bir kadın bana bir se fe ­
rinde boğulm uş olan oğlunun ölüm döşeği fo to ğ ­
rafını gösterirken “ Onu başka bir kadına kaptır­
mış olmaktansa böylesi daha iyi” demişti.
Garip bir duygu felci, derin bir kendine gü ven ­
sizlik de çoğ u kez iyi kadının içindeki bilinm eyen
bir animus yargısının işidir. Animus derinlerden
kadına fısıldar. “Sen umutsuz bir vakasın n eden
uğraşasın? Ne yapsan boş; nasıl olsa yaşamın h iç­
bir zaman daha iyi olm ayacak.”
Bilinçdışmın bu figürleri bilincim ize girdikle­
rinde ne yazık ki bu düşü n ce ve duyguların kişi­
nin kendisinden olduğu sanılır, hatta ego bunlar­
la kendini o denli özdeşleştirebilir ki onlarla artık
ob jek tif olarak ilgilenemez. Bu figürler insanı g e r­
çek ten “büyüler” , ancak bu büyü kişiden uzakla­
şırsa bunun kişinin g erçek düşüncelerine, duygu ­
larına ne denli zıt olduğunun dehşetle farkına va­
rılır. O zaman yabancı bir psişik etm enin etkisi al­
tına girilmiş gibi olur.
Olumsuz grup Animus'unun kadınların
düşlerinde sık görünen şekli de romantik,
am a tehlikeli haydut çetesidir. Llstte
maceraperest bir kadın öğretmenin bir
çete reisine aşkını anlatan bir Brezilya
filmi olan "H a y d u fta n (1 9 5 3 ] bir sahne:
Ürkütücü bir haydut grubu.
Sheakspeare'in "Bir Yaz Gecesi Rüyası"
için Fussli'nin bir resmi (altta). Peri kraliçesi
büyü sonucunda, gene bir büyüyle bir
eşek kafası edinmiş olan bir çiftçiye aşık
oluyor. Bu tür öykülerde, bir genç kızın
büyüden kurtaran sevgisinin sık görülen bir
m odelidir.
J r İV » W İn » « » « U .U k r.
rr» ImmI f f y'M iotf Wwp>t.
 Tıpkı anima gibi anirnusta da yalnızca olum suz
özellikler, gaddarlık, saldırganlık, boş konuşma ya
da sessiz, takıntılı kötü düşünceler yoktur. Bunun
aynı şekilde kesin olumlu, değerli bir tarafı da var­
dır. O da yaratıcı etkinliğiyle ş e lfle köprüler kura­
bilmesidir. 45 yaşındaki bir kadının aşağıdaki dü­
şü bu noktayı gösterm eye yardım cı olabilir:
Gri, kapüşonlu giysili iki kişi balkondan
odaya tırmanıyorlar. Niyetleri bana ve kız
kardeşime kötülük etmek. Kız kardeşim ya­
tağın altına saklanıyor anıa onu bir sopayla
oradan çıkarıp işkence ediyorlar. Ondan son­
ra sıra bana geliyor. İkiliden daha yetkili ola­
nı beni duvara dayıyor. Ama İkincisi o sırada
birden duvara bir resini çiziyor. Ben bunu gö­
rünce (dostça davranmak için) “ne güzel re­
sim!” diyorum. O zaman bana eziyet etmekte
olanın başı bir sanatçıya benziyor, kıvançla
“evet, gerçekten” diyor ve öbürünün yapıtını
dostça temizlemeye başlıyor.
Bu iki figürün sadist yön ü düşü gören için çok
tanıdıktı; çünkü gerçek yaşamda da sevdiği kişi­
lerin tehlikede olduğu, hatta belki de ölm üş o l­
dukları duygusuna kapıldığı korku nöbetleri g e ­
çirm ekteydi. Am a bu düşteki animus figürünün
Tenor Fronz Grass, VVagner'in "Uçan
H olla nda lı" operasında (üst solda]. Bir
kadının sevgisi bu laneli çözünceye
dek bir hayalet gem iyle gitm eye lanet­
lenmiş olan bir kaptanın öyküsünü
anlatır.
Birçok efsanede kadının sevgilisi
gizem li bir figürdür; onu hiç
görm em elidir. G rek m itolojisinden bir
örnek: Eros'un sevdiği Psike (1 8.
yy'd a n bir gravür], sevgilisini hiç
görm em elidir [solda]. Am a sonunda
bunu y a p a r ve onu yitirir. Uzun aram a
ve acılardan sonra aşkını yeniden
kazanabilir.
ikili oluşu, bu saldırganlarda çift etki olasılığı b u ­
lunduğunu, bunun da öyle eziyetli düşü n celer­
den ço k farklı bir şey olabileceğini gösteriyor.
Düşü görenin onlardan kaçan kız kardeşi yakala­
nır, işkence görür. G erçek yaşam da bu kız kardeş
kanserden oldukça erken yaşta ölmüştür. Sanat
yeten eği olduğu halde bunu hem en hiç kullanma­
mıştır. Daha sonra düşte saldırganların kılık d e ­
ğiştirmiş sanatçılar olduğu ortaya çıkar. E ğer dü ­
şü gören onların (aslında kendisinin) yeteneğini
anlarsa kötü girişimlerini sürdürm eyeceklerdir.
Bu da düşün anlamını gösteriyor: Korku n öb etle­
rinin ardında bir yandan gerçek bir ölüm tehlike­
si, ama öte yandan da yaratıcı bir olanak bulun­
maktadır. Düşü görenin resirne üstün bir yeten e­
ği vardı ama bu uğraşının anlamlı olacağından
h ep kuşku duyuyordu. Düş ona bu yeteneği yaşa­
ması gerektiğini cid di bir dille anlatmaktadır. O
zaman tahrip edici aniınusu yaratıcı bir gü ce d ö ­
nüşecekti.
Yukarıdaki düşte olduğu gibi animus sık sık
bir grup erkek şeklinde, kişisel olmaktan çok ko­
lektif bir şey gibi görülür. Bu kolektif zihinlilikten
dolayı kadınlar çok yaygın olarak (içlerindeki ani-
rmısu dile getirdiklerinde) fiilleri “ insan....... ya­
par” , “ ...yapılır” , “ ... giyilm ez” , “ ... olm az” biçim le­
riyle kullanırlar. Anlatım larında da “h erkes” , “dai­
m a” , “h ep ” gibi genellem eler sıktır.
Pek çok mit ve masalda, büyüyle bir yaban
hayvanına ya da canavara dönüştürülm üş olan ve
bir kızın sevgisiyle geri dön en bir prensten söz
edilir. (Dr. H enderson bu “Güzel ve Çirkin" m oti­
finin sıklığını bir ön cek i bölü m de yorum lam ıştır.)
Gene sık olarak söylencen in kadın kahramanının
gizem li, bilinm eyen sevgilisine ya da kocasına so ­
ru sormasına izin verilm ez ya da onunla ancak ka­
ranlıkta buluşur, yüzüne bakamaz. Söylenen an­
cak kör bir sadakat ve sevgi ile onu eski haline
döndürebileceğidir. Am a bu bir türlü başarıla­
maz. Her seferinde sözünü bozar ve sevdiğine an­
cak uzun, zor yollardan yen iden kavuşabilir.
 Bunun yaşamdaki koşutu, bir kadının kendi
animus sorunu ile bilinçli uğraşısının ço k zamana,
acıya neden oluşudur. Am a eğer animusunun ne
ve kim olduğunu, kendisine neler yaptığını anlar­
sa, büyülenm ek yerine geçeklerle yüzleşirse o
kendisine girişim, cesaret, objektiflik ve ruhsal
berraklık gibi eril özellikler sağlayan son d erece
değerli bir içsel yoldaşa dönüşecektir. Erkekteki
anima gibi animusun da dört gelişim aşaması o l­
duğu anlaşılıyor: Ö nce fizik gü ç simgesi, örneğin
bir ünlü sporcu olarak görünüyor. Bir sonraki
aşamada inisiyatif ve yapıcı gü ç kazanıyor, ü çü n ­
cü aşamada da dile geliyor ve bu yü zden de ruh­
sal büyüklere, örneğin hekim e, rahibe, profesöre
yansıtılıyor. D ördüncü aşamada “anlamı” içselleş­
tirip yaşama bireysel bir anlam sağlayan yaratıcı,
dinsel iç yaşantılara yöneliyor. O zaman kadına
yum uşak varlığını telafi ed en ruhsal sağlamlığı
veriyor. Onu aktüalitoyle de bağlantılandırabilir;
o zaman kadın yaratıcı yeni düşünceler karşısın­
da erkeklerden ço k daha açık olabilir. Onların e s­
kiden beri ruhlar dünyasıyla geleceği okuyan ara­
cılara dönüşm esi bundandır. Olumlu animusları-
ııın yaratıcı cesareti insanın yeni girişimlerini yü­
reklendiren d üşü n celer üretir. Kadının yapısı
akıldışı olana daha yakındır, o yüzden bilinçdışı-
nın yeni esinlerini daha iyi açabilirler. Kadınların
kamu yaşamında daha az yer alışları da animusun
özel yaşamın loşluğunda saklı prens olarak daha
etkili olmasından olabilir.

Animus'un dörl aşamasının canlanışları:
Birincisi tümüyle bedensel erkek; hayali cangıl
kahramanı Tarzan (En üstte oynayan Johnny
W eismüller], İkincisi romantik erkek; İngiliz
şair Shelley, 19. yy (orta solda). Ya da
"Eylem ad am ı" Ernest H em ingw ay; savaş
kahramanı, yazar, avcı vb. Üçüncüsü "Söz
sahibi" -Büyük siyasal hatip Lloyd G eo rge
Dördüncüsü ruh gerçeğine bilge önder-
G andhi.
Bir erkeğin portresine sevgiyle bakan bir
genç kız (Hint minyatürü) (sağ üstte). Bir resim
ya d a film yıld ızına aşık olan kadın a p açık
kendi Animus'unu erkeğe yansıtmaktadır. Film
y ıld ızı Rudolph Valentino (1 9 2 2 yılında bir
filmde) binlerce kadının Animus
projeksiyonunun sağlığında da ölümünden
sonra d a ağ ırlık noktası olmuştu (sağda).
Dünyanın her tarafından kadınların
Valentino'nun cenazesine gö nderdiği
çiçeklerin bir bölümü (en sağda).
 Kadının ruhundaki içsel erkek dışa yansıtılır­
sa, aile yaşamında, tıpkı anima gibi, zorluklara
n eden olabilir. Durum u daha ağırlaştıran da her
iki cinsteki animus ve animanın birbirlerini karşı­
lıklı olarak uyarmalarıdır. B öylece, aşk çatışm ası­
nın stereotipisinin d e gösterdiği gibi, her çatışm a
kendiliğinden daha aşağı duygusal bir düzeye
iner.
Söylediğim iz gibi kadının animusu cesaret, gi­
rişim ruhu, gerçekçilik, en üst biçim inde ruh d e ­
rinliği ve içselleştirm e sağlayabilir ama ancak
kendi “kutsal” inancını sorgulayabilecek ve düş­
lerinin yol gösteren işaretlerini, kendi inançlarına
karşı da olsa alabilecek nesnelliğe ulaşabilmişse.
O zaman self, içsel tanrısal bir yaşantı verebilir ve
kadının yaşamına bir anlam katar.
Self: Bütünlüğün simgeleri
İnsan kendi animası ya da animusuyla içinden, bi­
linçsiz bir şekilde onunla özdeşleşem ey ecek d en ­
li uzun boğuşursa, bilinçdışı ego karşısında başka,
yeni bir sem bolik biçim alır. Ruhun çekirdeğinin,
yani ş e lfin biçim inde görünür. Kadınların düşle­
rinde self kişileştiğinde üstün bir dişil varlık, ör­
neğin rahibe, büyücü, toprak ana, doğa ya da aşk
tanrıçası olarak görünürken erkekte takdis edici
(örneğin bir guru), yaşlı bilge, doğanın ruhu, kah­
raman gibi ortaya çıkmaktadır. Buna örnek ola­
rak burada iki masal verilebilir. Bir Avusturya
masalı şunları anlatır:
Bir kral askerlerine lanetli bir kara pren­
sesin tabutu başında nöbet tutma buyruğunu
verir. Ama prensesin her gece kalktığı ve n ö­
betçiyi öldürdüğü bilinmektedir. Sonunda sı­
rası gelen bir asker korkusundan ormana ka­
çar. Orada yaşlı bir zither' çalgıcısıyla karşıla­
şır. (Ama bu çalgıcı aslında bizzat tanrıdır.)
Bu yaşlı çalgıcı ona kilisenin belli noktalarına
saklanmasını ve kara prensesin kendisini bul­
maması için de çok sessiz durmasını öğütler.
Bu öğütle asker hem kurtulur hem de pren­
sesi büyüden kurtarır. Sonunda da onunla
evlenir ve kral olur.
Aslında bizzat tanrının kendisi olan yaşlı zit­
her çalgıcısı, psikolojik dile çevrilirse ş e lfin sim ­
gesidir. Askere, yani egoya yok edici anima figü­
ründen kurtulmakta hatta onu kurtarmakta yar­
dım cı olur.
Kadında ise self yukarıda da söylendiği gibi di­
şil bir görüntü taşır. Buna örnek olarak da bir E s­
kim o masalı verilebilir:
Zither: Alp halklarının, özellikle Avusturyalılar’ın, gitara
benzeyen bir halk çalgısı, (çn .)
Aşk acıları içinde yalnız başına yaşayan
bir kız, bakır bir kayıkla gelen bir büyücü ta­
rafından göğe kaçırılır. Bu büyücü aslında in­
sanlara avda başarılı olmaları için yardım
eden ay ruhudur. Ay ruhu bir keresinde gi­
dince kız evnini yanındaki küçük bir eve mi­
safirliğe gider. Orada ufacık bir kadın bulur.
Bu kadın sakallı foklarm bağırsaklarmdan bir
elbise giymektedir. Bir de küçük kızı olan bu
kadın, ay ruhunun aslında kızı öldürmek ni­
yetinde olduğunu anlatarak kızı uyarır. O bir
tür Mavi Sakal, bir kadın katilidir. Onu kur­
tarmak için küçük kadın, kızı gökten yeryü­
züne ulaştıracak uzun bir ip örer. Bu yeni ay
doğduğunda olmalıdır, çünkü o sırada küçük
kadın ay ruhunu bayıltabilecektir. Kız kendi­
ni iple aşağı bırakır. Ama kız, küçük kadın
özellikle anlattığı halde aşağıya vardığında
gözlerini yeterince hızlı açamaz. O zaman bir
örüm ceğe dönüşür. Artık hiçbir zaman yeni­
den insan olamayacaktır.
Birinci masalda tanrının kendisi olan yaşlı zit­
her çalgıcısı şelfin , erkeğin ruhunda ortaya çıktı­
ğı gibi yaşlı bilge olarak görünüşünün tipik bir ör­
neğini verm ektedir. Eski m asallarda B ü yücü
Merlin ya da Yunanlılarda tanrı Hermes de aynen
ortaya çıkar. “Bağırsaktan giysileri” ile küçük ka­
dın da burada b enzer bir şey, bir kadındaki self fi­
gürüdür. Yaşlı çalgıcı kahramanı tahripkâr anima-
smdan ve küçük kadın da masal kahramanım, ay
ruhu kılığında bir E skim o’dan, Mavi Sakal’dan
kurtarır. E lbette ardından kızın kendi kabahati
yüzünden iş kötü sonuçlam r ama bu başka bir k o­
nudur.
Self figürü düşlerde yalnızca yaşlı bilge ya da
bilge kadın olarak görünm ez; aynı sıklıkta genç hat­
ta çocu k biçiminde de görünebilir. Çünkü self aynı
Psike'nin tümünün iç merkezi olan self,
düşlerde üstün bir insan figürüyle
canlanır. K adınlarda self bilge ve güçlü
bir tanrıça olarak görünür. Örnek; G rek
tanrıçası Demeler (oğlu Triptolemus ve
kızı Kore ile. IO 5 . yy'd a n bir
kabartm ada] (sağda|. Birçok masalın
koruyucu meleği d e dişil self
canlanışıdır. Kül kedisinin koruyucu perisi
(Gustave Dore nin resimlemesinden]
(üstte). Hans Christian Andersen'in bir
masalının resimlerinden yardım eden
yaşlı kadın (altta).
Erkeklerin düşlerinde self çoğunlukla
"b ilg e ihtiyar" figürüyle canlanır.
Arthur efsanesinin Büyücü M erlin i
(1 4. yy'd a n bir Ingiliz el
yazm asından] (en solda]. 18. yy'dan
bir Hint resminde bir guru (bilge]
(ortada]. Ş elfin bir canlanışını
gösteren, Jung tarafından yapılm ış bir
resim (solda). Bunu rüyada görmüştü.
Elinde anahtar tutan, Jung'un deyişiyle
"yüksek içgörü'yü temsil eden, kanatlı

yaşlı adam .

Self genellikle düşü görenin yaşamının

kritik zam anlarında, dönüm
noktalarında, temel tutumunu ve
yaşam stilini değiştirdiğinde düşlerine
girer. Değişimin kendisi suyu
geçm ekle simgelenir. Büyük bir
değişim e yol açan gerçek bir ırmak
geçiş (üstte), G eo rge W ashing ton
Amerikan devrimi sırasında D elaw are
ırmağını geçiyor (1 9. yy'd a n bir
Am erikan resmi). Suyu geçmenin söz
konusu olduğu bir başka önemli o la y
19 4 4 yazınd a D D a y'd e
N o rm a n d iya 'ya ilk saldırı (solda].
 Self her zam an üstün bir yaşlı ile
canlandırılm az. Peler Birkhaeuser'in
kendi düşünün resmi. Burada self bir
çocuk olarak ortaya çıkar. Ressam
bunun üzerinde çalışırken
bilinçdışından başka düşünceler de
gelir. Çocuğun arkasındaki, güneşe
benzeyen yuvarlak bir bütünlük
simgesidir. Ç ocuğun dört kolu da
ruhsal bütünlüğü gösteren diğe r dörtlü
simgeleri anım satıyor. Çocuğun
önünde bir çiçek vardır; sanki ellerini
kaldırınca ortaya çıkar. O ğlan ,
geceleri (yani bilinçdışı] varoluşundan
do la yı karadır.

zamanda oldukça zaman dışı bir şeydir, gen ç ya da yatlamış, donuklaşmış yaşamı zenginleştiren, ya­
yaşlı onun için eşittir. Örneğin bir erkeğin aşağıda­ ratıcı olanaklarla dolu bir içsel serüven haline d ö ­
ki düşü şelfi bir çocuk şekli ile vermektedir: nüştüren böyle bir armağan sunar. Bir kadının
psikolojisinde şe lfin aynı şekilde gen ç kişileşm e­
Bir oğlan çocuğu ata binmiş sokaktan ge­ si doğaüstü yetenekli bir gen ç kız olarak görü n e­
lip bahçemize giriyor. (Bahçenin gerçekte bilir. Buna örnek kırk sekiz yaşındaki bir kadının
olan çiti ve çevre çalılığı yok, bahçenin sınırı aşağıdaki düşüdür:
açık. Oğlanın maksatlı mı geldiğini, yoksa
atın mı onu isteği dışında getirdiğini bilmiyo­
Bir kilisenin önündeyim, süpürgeyle taşla­
rum.)
rı temizliyorum. Birden üzerine bir kalas atıl­
Atölyeme giden patikada durmuş, onların
mış olan bir dereyi geçmek zorunda kalıyo­
gelişini keyifle izliyorum. Oğlanın güzel atın
rum. Orada bir öğrenci var. Onun bana yardım
üstünde görünüşü beni derinden etkiliyor.
etmesini istiyorum ama birden onun, kalası
Çok küçük ama son derece güçlü yaban bir at
gevşeterek beni engellemek islediğini fark
bu. (Bir erkek domuzu andırıyor.) Kalın, gü­
ediyorum. Birden karşı kıyıda küçük bir kız
müş grisi, uzun, fırça gibi kılları olan bir deri­
beliriyor ve bana elini uzatıyor. Beni tutabile­
si var.
cek gücü olduğunu hiç sanmıyorum ama elini
Oğlan önümden, evle atölye arasından ge­
tuttuğumda beni doğaüstü bir güçle kolaylıkla
çiyor, sonra atından atlıyor ve onu ekili olan
ve gülümseyerek karşı kıyıya çekiveriyor.
kırmızı ve sarı lalelerin ezmemesi için çiçek
tarhından dikkatlice uzaklaştırıyor. Bu lalele­
Bu düşü gören, dindar bir kişidir ama düşüne
ri düşümde karım az ön ce dikmiş.
bakılırsa kiliseye (P rotestan ) artık bağlı kalama­
yacaktır; gerçek te girişi yitirmiş görünm ektedir,
Bu çocu k şelfin , yaşamın yenilenm esi, yaratı­
gen e de kilisenin yolunu tem iz tutmaya çalışmak­
cı bir atılımın ortaya çıkmasıyla her şeyin yeniden
tadır. Ama bunun yerine bir dereyi geçm esi ge re ­
yaşam ve girişim ruhuyla dolacağı yeni bir ruhsal
kir. Bu, tem el yaklaşım değişikliklerinde sık görü ­
uyum anlamına gelm ektedir. Eğer bir adam ken­
len bir simgedir. Düşü görenin kendisi öğrenci
dini bilinçaltının önerilerine bırakırsa bu ona, ba­
motifini, bir ön ceki g e c e ruhsal arayışını belki

üniversiteye yen iden giderek rahatlatabileceğim
düşünm esine bağlamıştır; ama düş apaçık b un ­
dan vazgeçm esini salık verm ektedir. Bunun ü ze­
rine dereyi kendi başına geçm eye çalışırken self
figürü küçük kız harika bir şekilde yardıma gelir;
küçüktür ama doğaüstü bir gücü vardır.
Ama ister yaşlı ister gen ç olsun insan biçim i
şelfin g e c e ve gündüz düşlerinde görünüş ola­
naklarından yalnızca biridir. Onun kendini g ö s­
terdiği çeşitli yaş aşamaları da yalnız bizi bütün
yaşam evrelerinde izlediğini değil, aynı zam anda
bizim bilinçli zaman duygum uzun ötesine ulaştı­
ğım gösterir.
Self yalm zca bilinç alanımızda, onun zaman
aralığında bulunmaz. Onun zaman dişilik, daima
varoluşluk yam da vardır. Bu yüzden sıklıkla b ü ­
tün evreni kaplayan bir “ Ulu A dam ”la sim gelendi-
rilir. Bir bireyin düşünde böyle bir sem bol ortaya
çıkarsa sorunlarının yaratıcı bir çözüm e kavuşa­
cağı umulabilir çünkü ruhsal yaşamın çekirdeği
harekete geçm iş, iç varlığın birliğini sağlamış da­
hası büyük zorlukları alt ed ebilecek hale gelmiş
demektir.
Bu yü zden birçok mit ve dinde kozmik bir in­
san figürünün ortaya çıkmasına, çoğunlukla da
çok olumlu bir rol oynam asına şaşılmamalıdır. Bu
bizde A dem , İran’da Gayomart ya da Hindistan’da
Puruşa olarak görünür. Çoğunlukla evrenin tem el
prensibi olarak tanımlanır. Çinliler bütün dünya­
dan ön ce tanrısal bir insanın, P’an Ku’nun yaşadı­
ğını, onun gök ve yere biçim verdiğini düşünür­
lerdi. O ağladığında Sarı Nehir ve Yangçe Irmağı
Bugün birçok kimsenin düşlerinde self,
ünlü kişilikler kılığındadtr. Psikologlar
erkeklerde sık sık Albert Schvveilzer
(en solda] ve C huchill'in (solda),
kadınlarda ise Eleanor Roosvelt ve
kraliçe Elisabeth'in (bir Afrika evindeki
resim) göründüğünü gözlem lem ekledir
(sağda).
oluşm uş; soluk aldığında yel esiyor, konuştuğun­
da gök gürlüyor, çevresine göz attığında şim şek­
ler çakıyormuş. İyi olduğunda hava iyi, kötü oldu ­
ğunda kapalıymış. Öldüğünde parça p arça olmuş;
vücudu Çin’in b eş kutsal dağını oluşturmuş; başı
doğudaki T ’ai Dağı’m, gövdesi ortadaki Sung Da-
ğı’m, sağ kolu kuzeydeki Heng Dağı’nı, sol kolu
güneydeki Heng Dağı’nı, iki ayağı da batıdaki Hua
Dağı’nı oluşturmuş. Gözleri ise güneş ve ay o l­
muşlar.
Daha ön ce de dediğim iz gibi bireyleşm e sü re­
ciyle ilgili olan sim gesel resim ler dördlil bir yapı
şeklinde düzenlenm e eğilimi gösterirler. Örnek
dört bilinç işlevi ya da anima ve animus gelişim i­
nin dört aşamasıdır. Dörtlük bu yüzden P’an
Ku’da da ortaya çıkar. Çok özel durum larda self
sim gesi başka sayı yapılarında da görünebilir; d o ­
ğal durum da o her zaman 4 ya da 4’ler dizisinin 8,
16, 32 gibi öbür sayılarıdır. Özellikle 16 sayısı 4
kere 4 simgesi olarak ço k önemlidir.
Batı uygarlığında da ilk insan olarak A dem bi­
çim inde benzeri “kozmik adam ” düşünceleri g e ­
lişmiştir. Örneğin bir Yahudi söylencesin de tanrı
A d em ’i yaratmak için dünyanın dört köşesinden
kırmızı, siyah, beyaz, sarı tozları almış, b öylece
A dem “dünyanın bir ucundan öbür ucuna ulaşa-
biliyormuş; eğildiğinde başı doğuya, ayakları batı­
ya değiyorm uş.) Bir başka Yahudi söylencesine
göre bütün insanlığın ruhları daha o zaman
A dem ’in içinde m evcutm uş; ruhu “bir kandilin fi­
tili gibi sayısız iplikten örülü” imiş. Burada insan­
lığın, bütün ayrımlardan öte birliği düşüncesi bu-
 M r M* S ta Z ti M tt g
UN * - A u* 3 İt a te
* a i'İ *
JZ. .» K w - t L
¡1 ft) i\ t
fc
İt K T. ¡4 ~ T E v»
A
<n

i
m £7)
pî K
a
t* »
flfe «i
i£
tt u
s ,'f
(t fi
n fk
+ .:
en

.I.«

Evreni kişileştiren ve içeren, her şeyi

kaplayan varlık Kozmik A dam , self'in mil
ve düşler de sık bir görünüşüdür. Ingiliz
filozof Thomas Hobbes'un "leviatha n" adlı
kitabının kap ağı (solda]. 17. yy
Levialhan'ın muazzam varlığı,
'C om m onw ea lth "in, H obbes'un idealinde­
ki, insanların merkezi otoriteyi kendilerinin
seçtiği toplumun bütün üyelerinden
oluşuyor. Eski Ç in 'd e kozmik figür P'an
Ku; kozmik insanın tıpkı bir bitki gibi
kendiliğinden var oluşunun işareti olarak
yapraklarla kaplı (üstte). 18. yy'ın bir Hint
el yazm asından bir sayfada kozm ik aslan
tanrı güneşi elinde tutuyor (Bu aslan birçok
insan ve hayvanın birleşiminden
oluşmuştur] (altta].

lunmaktadır. Bu resim de şelfin toplum sal yönü
de belirtilm ektedir; ama bundan daha sonra söz
edilmelidir.
Bu “Ulu A dam ”ın kozmik doğasının, insan ru­
hunun en iç çekirdeğinin, yani ş e lfin bireysel bir
egonun çok üstünde genişlediğini gösterdiği an­
laşılıyor. G erçekten de bilinçdışının ve görü ntüle­
rinin gözlem i onun kısıtlanamaz bir genişleyebi-
lirliğinin olduğunu gösteriyor.
Eski İran’da aynı ilk insan, Gayomart, dev ve
ışıldayan bir varlık olarak tanımlanmıştır. Öldü­
ğünde b edeninden m adenler akmış, ruhundan al­
tın m eydana gelmiştir. Dölü toprağa düşm üş, iki
ravent kamışı şeklinde ilk insan çiftini dünyaya
getirmiştir. İlginçtir ki Çin’in P ’an Ku’su da ya p ­
raklarla kaplı olarak, bir bitki gibi resmedilir. Bu
hiçbir hayvansal hareket gösterm eden büyüyen,
yani kendi istencinin hiçbir belirtisi olmaksızın
sad ece var olan bir bütünlüktür. Bugün de Fırat
kıyılarında yaşayan bir grup yerli için A dem gizli
“ruhüstü” ya da “koruyucu ruh” olarak bütün in­
sanlığı onurlandırır; onların söylencesine göre bir
hurma ağacından tom urcuklanarak ortaya çık­
mıştır. (G en e bir bitki m otifi!)
İlk bölüm de bireyleşm e sürecinin bilinçdışııı-
da sıklıkla bir ağaç olarak sim gelendiğini sö y le ­
miştik. Burada da “kozmik insan”ın bitkiyi anım­
satır biçim de de göründüğünü görüyoruz. Bir bit­
ki belirlenm iş örneğine göre düzenli bir gelişm e
gösterir, yaşamını doğrudan doğruya inorganik
m addeden kurar. S elf de benzer şekilde her tür­
lü dürtü ve güdünün ötesin de insan ruhunda psi­
şik unsur olarak gelişen, süreklilik ve saf varoluş
anlamına gelen bir şeydir. Bu yüzden onun resmi
insan psikesinde de aynı şekilde yaşamın ve d o ­
ğanın bütününden içim ize yerleşik bir parçaya
sahip olduğum uzu anlatmaktadır.
Doğu ve Batı’daki kimi gnostik çevrelerd e
“Ulu Adam ” ruhsal bir içsel tasvir gibi tanınmak­
ta, som ut bir gerçeklik olarak anlatılmamaktadır.
Hinduların görüşüne göre Puruşa, her insan bire­
yinde yaşayan ve ondaki ölüm süz olan tek şeydir.
Bu içsel “Ulu A dam ” , eğer yaradılış ve acılarından
eb edi kökene geri götürebilirse bir kim seyi tü ­
m üyle de kurtarabilir. Am a bunu ancak kişi onu
tanır, kendini ona bırakacak kadar uyanırsa yapa­
bilir. Hintlilerin sem bol dünyasında bu varlık Pu-
Rhodesia'da bir mağara resmi ilk insanın
(ay), sabah ve akşam yıldızıyla çiftleşerek
yeryüzü yaratıklarını ürettiği yaratılış mitini
gösteriyor (üst solda). Kozmik insan çoğu
zam an Adem benzeri ilk insan olarak
ortaya çıkar. Ve Isa da self'in kişileşmesi
olarak anlaşılmıştır. 1 5. yy Alm an ressamı
G rü new ald'ın resmi İsa'yı, kozm ik adam
yüceliğinde gösteriyor (sağ üstte).
 ruşa yani “insan” ya da “kişi” adım alır. Bu dışarı­
da kozm osta ama aynı anda kişinin içinde ve g ö ­
rünm eyen bir şeydir.
Birçok mitin anlatımına göre bu “Ulu A dam ”
dünyanın yalnızca başı değil, aynı zamanda dün­
yanın ve yaşamın son ereğidir. Bir ortaçağ bilge­
si, Eckhart Usta bu bağlam da “her tohum un en iç
özü buğday, her m adenin özü altın, her doğum un
özü insandır” dem ekteydi. Psikolojik olarak bakıl­
dığında bu gerçektir: Her insandaki ruh içi g e r çe ­
ğin sonuçta gizli bir ereğe yönelişi vardır, bu ken­
dini gerçekleştirebilm ektir. Bu da her bireyin va­
roluşunun yaşam da kalmak, türün sürmesi, cin ­
sellik, açlık ya da ölüm dürtüsü gibi herhangi bir
am aç düzeneğiyle açıklanamayacağı, bunun yeri­
ne ve bundan daha öteye kendinde bulunan bir
insanlığın sunum una yaradığı ve ancak kendi g e r­
çeğim izin bir kez olsun algılanmasıyla bu “in-
san”m kurtulabileceği dem ektir. “D enize akan,

Krali çift örnekleri, (psişik bütünlük ve
self'in simgesi] Şiva ve Parvati'yi gösteren
H int heykeli (solda]. O n la r hermafroditik
olarak birleşmişlerdir. Hindu tanrıları
Krişna ve Radha bir a ra d a (altta].
G rek başını Jung, örtülü şekilde iki yanlı,
yani hermafrodit olarak düşündü. Sabine
ya zd ığ ı mektupta "öbür özdeşleri Adonis,
Tammuz ve .. Baldur g ibi, her iki cinsin
bütün çekiciliği ve güzelliğine" sahip
olduğunu yazıyor (sol altta].
Bern'de bulunmuş olan ayı tanrıça
Artio'nun Roma öncesi heykeli (Bern
de ayı demektir] (sağda). O lasılıkla
bu, bu sayfada anlatılan düşteki ayıyı
andıran bir ana tanrıçaydı. Bu düşteki
simgesel figürlere öbür özdeşler:
Ölülerin ruhlarını barındırdıklarına
inandıkları kutsal taşlarıyla Avustralya
yerlileri (ortada). 1 7. yy'ın bir simya
elyazm asından; aslan çifti olarak
gösterilen bir krali çift (altta).

ulaştıklarında içine dalan, o zaman kendi adlarını

ve varlıklarım yitiren, ondan sonra yalnız deniz­
den söz edilebilen ırmaklar gibi seyirci olanın
(e g o n u n ) parçaları da Puruşa’ya vardıklarında
onun içinde adlarını, varlıklarını yitip giderler.
Ondan sonra yalnız Puruşa’dan söz edilir ve o (in ­
san) ayrılamaz ve ölüm süz olur.” E gonun dış d ün ­
yaya yönelişi, konudan konuya acele eden algıla­
maları, n esned en nesneye atılan dilekleri “Ulu
A dam ”m gerçekleşm esiyle çekip giderler.
Bu çeşitli uygarlıklardan, zamanlardan alınmış
örnekler bize kozmik insan simgesinin, insanın
bütünlüğünün gizem inin resm i olarak ne denli
yaygın olduğunu gösterm ektedir. Simge tam ve
bütünü anlattığından “Ulu A dam ” cinsiyetlerarası
olarak da sunulur. Bu biçim de en önem li ruhsal
karşıtlıkları, eril ve dişil olanı da birleştirm ekte­
dir. Bu birlik çoğunlukla ilahi, asil ya da benzeri
bir çift ile sim gelendirilerek gösterilir. Kırk yedi
yaşında bir erkeğin aşağıdaki düşü, şelfin bu y ö ­
nünü özellikle belirgin olarak gösterm ektedir:

Yukarıda duruyor, aşağıdaki kaba ama ba­

kımlı bir kürkü olan, muhteşem, siyah dişi
ayıya bakıyorum. Arka ayakları üzerinde du­
ruyor ve bir tepsi üzerindeki gittikçe parla­
yan oval, yassı siyah bir taşı ovalıyor. Ondan
çok uzak olmayan bir dişi aslan ve daha kü­
çük bir aslan da aynı şeyi yapıyorlar. Yalnız
onların ovaladıkları taş biraz daha büyük ve
 daha yuvarlak biçimde. Bir süre sonra dişi ayı
iri yapılı, siyah saçlı ve koyu, ateşli gözleri
olan çıplak beyaz bir kadma dönüşüyor. Ona
karşı erotik açıdan uyarıcı davranıyorum. Bu­
nun üzerine bana saldırıyor ve yakalamaya
Düşte bir ayna bilinçdışının, bireyi objektif
yansıtma, böylece bireye, belki o ana
kadar olm ayan içgörüsünü kazandırma
yetisini simgeleyebilir. A ncak bilinçdışı,
bilinci şoke eden ve şaşırtan böyle bir
içgörüyü ileri sürebilir. G rek miti G orgon a

çalışıyor. Ben bundan korkarak az önce iske­ M e dusa'nın bir bakışı erkekleri taşa çevirir
ve bu yüzden ancak aynadan bakılabilir.
lesinde durduğum binaya kaçıyorum. Daha
Bir kalkana yansımış olan Medusa
sonra kendimi bir dolu kadının arasmda bu­
(C aravaggio'nun tablosu, 17. yy].
luyorum. En az yarısı, kabarık siyah saçları
olan ilkel kadınlar ve öbür yansı da sarışm ya
da kahverengi saçlı bizim (düşü görenin ül­
kesinden) kadınlar. İlkel kadınlar (daha çok
genç kızlar) yüksek soprano sesle çok doku­
naklı acıklı bir şarkı söylüyorlar. Sonra yük­
sek, süslü bir araba üzerinde, başında yakut­
larla süslü altın bir taç olan sarışın bir genç
adam çıkageliyor. Bu çok güzel bir görüntü
oluşturuyor. Yanında genç sarışm bir kadın,
herhalde karısı oturuyor, ama onun tacı yok.
Bu çift az önceki dişi aslan ve küçük aslan­
mışlar. Onlar da ilkellerden. O zaman bütün
kadınlar (hem ilkeller hem de öbürleri) kut­
layıcı bir şarkı söylemeye başlıyorlar ve krali­
yet arabası da ufka doğru yavaş yavaş uzak­
laşıyor.

Burada self ön ce, hayvansal doğanın derinle­

rinden, ilkel ruh katmanlarından ortaya çıkan asil
bir çiftin g eçici görüntüsü olarak görünüyor ve
gen e kayboluyor. Başlangıçtaki dişi ayı bir tür cü, elektrik yüklenmiş gibi yem d en yükselir.

ana tanrıçadır. (Ö rneğin Yunanistan’da A rtem is’e Düşü gören yaşamında şim diye dek bir kadın­

dişi ayı olarak tapılırdı.) Onun ovarak parlattığı la evlilik bağını yadsımıştır. Yaşamın bu yönüne

oval taş olasüıkla düşü görenin kişiliğim sim gele­ yakalanmaktan duyduğu korku düşte ayı-kadm -

m ektedir. Taşları ovalamak ve parlatmak insanlı­ dan gen e pasif seyirci rolüne kaçm asm a neden

ğın bilinen, olağanüstü eski bir uğraşıdır. Avru­ olmaktadır. Ayının taşı ovalamasıyla kendisine

pa’da birçok yerde kabuk şekline getirilmiş “kut­ yaşamın bu yanma da karışması gerektiği anlatı­

sal” taşlar bulunmuştur; bunlar taş devrindeki in­ lır; çünkü ancak evliliğin ovalamasıyla kendi var­

sanlarca olasılıkla tanrısal güçlerin korunduğu lığı yontulacaktır.

kaplar olarak kullanılmıştı. Avustralya’da bugün Taş parlayınca bir ayna gibi olur b ö y le ce ayı

de ölen atalarının iyicil tanrısal gü çler olarak taş­ onda kendisini görebilir. A ncak yeryüzündeki sı­

lar içinde barındığını düşünen yerliler vardır. Bu kıntıları kabul ederek insan ruhu tanrısal güçlerin

taşlar ovulduğu zaman onların ve kendilerinin gü- aynası haline gelebilir. Am a düşü gören yükseğe,
yani yaşamın zorunluluklarından uzağa kaçar.
Düş ona b öy le ce ruhunun, animanın farklılaşma­
dan kalacağını, bir dolu anonim nitelikte ve biri il­
kel, diğeri daha yüksek d üzeyde olmak üzere iki­
ye ayrılmış kadınlarla gösterir.
Dişi aslan ve oğlu bireyleşm enin gizem ini g ö s ­
term ektedirler. Çünkü self simgesi olan yuvarlak
taşları biçim lendirm ektedirler. Kendileri de asil
bir çifttirler ve böylelikle içsel bütünlüğün sim ge-
sidirler. Ortaçağ sem bolizm inde örneğin “bilgelik
taşı” , içsel bütünlüğün ünlü simgesi bir çift aslan
ya da aslanlara binmiş bir çift insan olarak temsil
edilir. O halde bireyleşm e zorlaması çoğunlukla
insanın bir başka insana duyacağı aşk tutkusunda
ortaya çıkar. Karşı cinse olan doğal eğilim son un ­
da insan kendi bütünlüğünün gizemini h e d efle­
m ektedir. Bu yü zden tutkuyla sevdiği zaman in­
san sevdiğiyle bir olm ayı yaşamın tek önem li ere­
ği olarak hisseder.
İçsel bütünlük aslan çifti olarak ortaya çıktı­
ğında bu şe lfin henüz gü cü aşan bir tutkuda sak­
lı olduğunu gösterir. A ncak aslanlar kralla annesi
olduklarında bireyleşm e dürtüsü insancıl bilinç
aşamasına erişmiştir, ondan sonra da düşü g ö re ­
nin yaşamının uzak ereğidir.
Aslanlar değişm eden ö n ce yalnız ilkel kadınlar

Self çoğu kez yardım cı bir hayvan olarak

gösterilir. (Psike'nin dürlüsel temelinin simgesi)
Grimm Kardeşler'in "Altın Kuş" masalındaki
büyücü tilki (üst solda). H induların M aym un
tanrısı, tanrılar Şiva ve Parvali'yi kalbinde
taşıyor (ortada). TV ve sinemanın yardım a
koşan köpeği Rin Tin Tin (altta).

Taşlar sıklıkla self simgesidir; çünkü tamdırlar,

yani değişm ez ve kalıcıdırlar. Ç oğu kimse
bugün d e güzel taşları toplarlar (sağ üstte).
Bazı H indular büyülü güçler atfettikleri taşları
b a b a d a n oğ ula verirler (ortada). Kraliçe I.
Elisabeth'in (1 5 5 8 -1 6 0 3 ) mücevherleri gibi
"pa halı" taşlar rütbe ve varsıllığın dıştan
görünen işaretidir.
duygusal nitelikte şarkı söylüyorlardı. Yani düşü
görenin duyguları hem ilkel hem de duygusaldı.
Buna karşılık insanlaşan aslanların onuruna, uygar
ve ilkel kadınlar ortak bir övgü şarkısında birleşir­
ler. Duygularının böyle birleşmiş bir biçim de dışa­
vurumu içte hayvansal olanın ayrılması yerine
şimdi bir içsel uyum un geçtiğini gösterm ektedir.
Ş elfin bir başka görünüş biçim i bir kadının ak­
tif düşlem e denilen y ön tem d e düşlediklerinde g ö ­
rülmektedir. “A ktif düşlem e”den bilinçdışıyla ger­
çek bir partnerm işçesine karşılaşılan bir tür düş­
sel m editasyon anlaşılır. Bu m editasyon biçim i ki­
mi bakımlardan Zen Budizmi ya da Tantra Yoga
gibi bazı D oğu m editasyon teknikleri ile ya da Ciz-
vitler’in E xercitia’sıyla kıyaslanabilir. Am a tem el­
de m editasyoııdaki kişinin hiçbir bilinçli ereği ve
amacı olmayışıyla onlardan ayrılır. Bununla aktif
düşlem e bir özgür bireyin bilinçdışını yön len dir­
mek için hiçbir eğilim kullanmaksızın kendi ken­
disiyle doğrudan karşilaştığı tek yaşantıdır. Ama
burada bu konuya daha fazla girilm eyecek, C. G.
Jung’ıın “Aşkın İşlev” adlı m akalesinde bu konuda
anlattıkları kaynak olarak verilecektir.
Bu kadının nıeditasyonunda egosuna hitap
eden bir geyik görünm üş, “Ben senin hem ç o c u ­
ğun hem de annenim; bana bağlantı hayvanı d e ­
nir. Çünkü içlerine girdiğim de öbür insanlar, hay­
vanlar, bitkiler ve taşlarla bağlantıyı sağlarım” d e ­
mişti. Konuşmayı sürdürerek “Ben senin kaderin
ya da objektif egoyum . Benim ortaya çıkışım seni
yaşamın anlamsız zararlarından kurtarır. Ben ru­
hu b eden le ve yaşamı ölüm le birleştiririm; benim
içim de yanan ateş bütün doğada yanıyor; insan
bunu yitirdiğinde yalnız, bencil, yönsüz ve güçsüz
kalır” dedi.
Self sıklıkla, kendi dürtüsel doğam ızı, bu doğa­
nın kişinin çevresiyle bağlantısını sim gelem ek
üzere bir hayvanla temsil edilir. (Bu yü zden mit
ve masallarda bu kadar ço k yardım sever hayvan
vardır.)
Self sim gesinin çevredek i doğayla, hatta ev-
renle ilişkisi “ruhun atom u ”nun bir biçim de b ü ­
tün iç ve dış dünyayla örülü olduğunu gösterir.
Bildiğimiz bütün yüksek organizmalar belli bir za­
man, m ekan sürekliliğiyle uyumlu kılınmıştır. Ör­
neğin hayvanların kendi özgün besin türleri, ö z ­
gün yapı m alzem eleri, belirli yaşam alanları var­
dır. Dürtüleri bunların hepsine tam olarak uyum ­
ludur. Yaşam düzenleri de bu uyum u olanaklı kıl­
mıştır: Yalnızca bütün ot yiyen hayvanların yav­
rularını tam da otun en bol bulunduğu sırada d o ­
ğurduklarını düşünm ek bile bunu kavramaya y e ­
ter. Tanınmış bir zoolog bu yüzden hayvanların
içselliklerinin bütün dünyayı kavradığını, zaman
ve mekanı “ruhsallaştırdığını” söylemiştir. İnsan­
ların bilinçdışı da kendi çevresine, sosyal gru bu ­
na, giderek mekana, zamana ve bütün doğaya
uyum sağlamıştır. Örneğin ruhsal m erkezlerinde­
ki “Ulu A dam ” Naskapi Kızılderililerine düşlerle
sadece içsel süreçlerini gösterm ekle kalmaz, av­
cıya nerede ve nasıl avlanacağını da bildirir. Nas-
kapiler b öy lece düş m otiflerinden av hayvanları­
nı çek en büyü şarkılarını da geliştirir.
Bu sadece doğada yaşayan ilkel insanlar için g e ­
çerli değildir. Jung düşlerin uygar insanlara da g e ­
rek iç gerekse dış dünyadaki sorunları arasından
yolunu bulmada rehberlik ettiğini bulmuştur. Ger­
çekten düşlerimizin çoğu dış yaşamımızın ayrıntıla­
rıyla ilişkilidir. Pencerenin önündeki ağaç, bisiklet,
araba ya da bir yürüyüş sırasında yerden alınmış
olan bü' taş düşlerimizde sembolik bir düzeye çıka­
rak bizim için anlam kazanabilir. Soğuk ve kişisel­
likten uzak, anlamı olmayan rastlantılar dünyasın­
da yaşamak yerine düşlerimize önem verirsek ken­
dimize ait olan, gizemle düzenlenmiş önemli şey­
lerle dolu bir dünyaya geçebiliriz.
Am a düşlerimiz öncelikle dış dünyaya uyum u­
muzla ilgili değildir. Uygar dünyam ızda çoğ u düş,
ş e lfe doğru iç yönelişin gelişim iyle uğraşır. Çün­
kü bu ilişki içim izde, m odern düşünce ve davra­
nış biçim leri nedeniyle ilkel insanlarda olduğun­
dan ço k daha fazla zedelenm iştir. Onlar genellik­
le doğrudan doğruya iç m erkezlerinden yaşamak­
tayken bizler, köklerini yitirmiş olan biliııçliliği-
mizle, çoğunlukla dış ve tümüyle yabancı olan
şeylere öylesine bulaşmış durum dayız ki, şelfin
mesajlarının bize kadar ulaşması çok zor olm ak­
Taşların "e b e d i" niteliği kayalık ve d a ğlarda
görülebilir. K aliforniya'da W illia m son Dağı
yam açlarında kayalar (solda]. Bu yüzden ta;
her zam an anıt olarak kullanılmıştır. Dört
Amerikan başkanının başları; G üney
D akota'da Rusmore D ağı'nın kayalık yüzüne
kazılıdır (üstte). Taşlar tapınm a yerlerinin
işaretlenmesi için de kullanılmıştır. Kudüs
tapınağındaki kutsal kaya (en sağda). O
kentin, sağdaki ortaçağ haritasının
gösterdiği g ib i, merkeziydi. Kent de
dünyanın merkezi olarak görülüyordu.
tadır. Bilinçli düşüncem iz sürekli olarak, öbür b ü ­
tün algılamalarımızı b lok e eden, kesin biçim len­
miş, “g erçek ” bir dış dünya yanılgısı üretm ekte­
dir. Gene de bilinçdışı doğam ız aracılığıyla psişik
ve fizik çevrem izle şaşmaz bir biçim de bağlantüı
kalıyoruz.
Yukarıda da belirttiğim gibi, self sıklıkla bir
taş, değerli taş ya da kristalle sim gelenerek orta­
ya çıkar. Bunu aslanların yuvarlak taşları ovu ş­
turdukları düşte görm üştük. B irçok düşte self de
kristal biçim inde görünür. Kristalin matematik
nıükenunellikteki düzeni, “ölü ” m addede bile ya­
şayan bir ruh, bir düzen ilkesi bulunduğu duygu­
sunu uyandırmaktadır. Bu yüzden kristal, düşte
zıtlıkların birliğinin bir sim gesi olmaktadır.
Belki bir taş, varlığı doğadaki saf “kendi oluş”u
anlattığı için şelfin sim gesi olmaya özellikle uy­
gundur. Birçok kişi, n eden böyle yaptıklarını bil­
m eden, biraz göze çarpan taşları alıp evlerine g ö ­
türür, saklarlar. Sanki bu taşlarda kendileri için
yaşayan bir giz vardır. En eski zamanlarda bile in­
sanlar böyle yapmışlar, belli taşlarda yaşam gü çle­
rini, gizlerini görm üşlerdir. Örneğin eski Germ en­
ler ölülerin ruhlarının m ezar taşlarında yaşamayı
sürdürdüğüne inanırlardı. Bizim mezarlara taş
dikme adetimiz de kısmen, ölenden, en iyi taşlar­
la simgelenebilen, ölüm süz bir şeylerin kalmış ol­
duğu sim gesel tasarımından ileri gelmektedir.
İnsan varlığının taştan bir yandan tümüyle
farklı olmasına karşm, öte yandan insanın bilinç­
dışı çekirdeğinin taşa yakın akraba olduğu gibi bir
izlenim alınmaktadır. Bunda, ego farkındalığmın
duygu, sanı ve düşüncesinin çok ötesinde, saf bir
kendi oluş, sadece var olan ve her zaman orada
olan bir birlik sim gelenm ektedir. Bu bağlam da
belki taş, bir insanın sahip olabileceği en basit,
aynı zamanda da en derin ebediyet, değişm ezlik
yaşantısını sim gelem ektedir. H em en her uygar­
lıkta, ünlü insanlara, olgulara taştan bir anıt dik­
m e eğilimini görebiliriz. Yakup’un ünlü düşünü
gördü ğü yere diktiği taş, halkın yerel azizlerin,
kahramanların mezarlarına diktiği taşlar, hep in­
sanların “eb ed i” yaşantıyı taşla sim gelem e eğili­
mini gösterir. Çoğu dinlerde tanrının ya da en
azından onun yeryüzünde tapıldığı yerin bir taşla
işaretlenişine şaşmamak gerekir. Müslümanların
en kutsal şeyi, her inançlı Müslümanm yaşam ın­
da bir kez ziyaret etm eyi um duğu Kâbe, M ek­
ke’deki bir siyah taştır.'
Hıristiyan kilise sem bolizm ine göre İsa “yapı
ustalarının yadsıdığı taştır” ve “köşe taşı” olm uş­
tur (Lııka’ya göre İncil XX: 17). Kimi zaman da o
“yaşam pınarının fışkırdığı kayalık” (1 Kor, X: 4)
olur. Ortaçağın, o sırada bilini ön cesi bir tarzda
“m addenin gizini” arayan, onun içinde tanrıyı ya
da tanrının ispat,mı bulmayı uman simyacıları bu
gizi “bilgelik taşı” ile özdeşleştirirlerdi. Bunu ya­
parken aranan taşın, aslında ancak insanın içinde
bulunan bir şeyin sim gesi olduğunu da biliyorlar­
dı. Bir Arap simyacısı olan Morienus bu yüzden
“Bu şey (bilgelik taşı) sen den salgılanır; onun
cevheri sensin ve de onu içinde bulabilirsin; daha
açık söylersek onlar (sim yacılar) onu senin için­

Yazar b u ra d a m etin ve ilgili re sim le rd e , aslında bir tapm ak den çıkarırlar. Bunu anladığında içindeki taşa
olan K a b e’nin siyah g ö rü n ü şlü yapısıyla, oıu ııı bir k ö ş e s i­ olan sevgin, saygın artar. Bunun hiç kuşkusuz
n e yerleştirilm iş olan H a cer-iil E sv e t’i (S iyah T a ş ) karış­
gerçek olduğunu bil” diye yazıyordu. Simyanın
tırm aktadır. Kitabın g e r e k İngilizce g e re k A lm a n ca ba skı­
sın da ay n e n y in e le y e n bu yanlış, yazarın bilgi ek sik liğin ­ taşı (lapis) içim izdeki kaybolmayan, çözü lm eyen
d e n kaynaklanm ış olsa gerek tir. Bildiğim iz gibi K abe ea-
bir şeyi, ebedi olan, bu yü zden de birçoklarınca
hilliye d ö n e m in d e K u reyş kabilesinin bü tü ıı putlarını b a ­
rındıran bir tapm ak, bir P a n th e o n ’dur; aşağıdaki m in y a­ “ruhun içindeki tanrı” yaşantısı ile tanımlanan bir
tü rd e d e g ö n ild iiğ ii gibi norm al yapı taşlarından inşa e d il­ şeyi sim gelem ektedir. Bu taşın üzerini kaplayan
m iştir. İslaıu için kutsallığı ilk ezanın Bilal-i H a l» ş i taralın­
bütün önem siz şeylerin tem izlenm esi uzun acıla­
dan on u n ö n ü n d e o k u n m u ş olm asın d an v e Islam ın M ek ­
k e ’yi fe th in d e n son ra K ıble olarak saptanm ış olm asın d an ra mâl olur. Am a en azından bir kez bir self ya­
kaynaklanır. Siyah g ö rü n ü şü ise ü zerin e örtü len ö z e l ö r tü ­
şantısı olmayan insan pek yoktur. Dinsel bir ya­
d e n dolayıdır. H acer-iil E s v e fis # M ekke yakınlarına d ü ş ­
m üş bir m e te o r d u r v e g e n e eahilliye d ö n e m in d e K a b e ’nin şam, kişinin bu yaşantıyı yeniden bulabilmek, ar­
k ö şe sin e yerleştirilm iştir. S ö y le n c e y e g ö r e daha o zam an tık elinde tutabilmek (bir taş da başlı başına kalı­
e rd e m iy le tanınan M uh aıum ed, bu taşın y e rin e k on u lm a
cı bir şeydir), böylelikle şe lfin her zaman danışı-
sı için seçilm iş kişiydi v e h eıu iz p e y g a m b e r d eğildi, ( ç ıı.)

M ekke'deki M uham m edin Islama

katmak için kutsamış olduğu siyah taş
(Arap el yazm asından. Bir örtünün dört
köşesinden, kabile enderleri
tarafından, her yıl binlerce müslüman
tarafından ziyaret edilen Kabe'ye
taşınm aktadır (altta solda).

Bir başka iim g e taş d a Scone (ya da

talih) taşıdır (sağda). Üzerinde eski
Iskoç kralları taç giyerlerdi. 1 3. yy'da
Ingiltere'ye getirilip W estminster
K atedrali'ne kondu; am a Iskoçlar için
önemini hiç yitirm edi. 1 9 5 0 n o e l
gecesi bir grup Iskoç milliyetçisi taşı
katedralden çalarak Iskoçya'ya
götürdüler. 1951 nisanında taş
katedrale geri konuldu.

Bir turist İrlanda efsanesinde ad ı geçen

"Blarney" taşını öpüyor. O nu öpene
güzel konuşma yetisi verdiğine inanılır
(sağda).
labilen bir iç dost olmasını sağlamak için başvur­
duğu çarelerden biridir.
Ş elfin en değerli ve en sık rastlanan sem bolü­
nün inorganik m addeden bir şey olması gerçeği
de gen e araştırılmayı bekleyen bir başka şeye, bi-
liııçdışı ruhun m adde ile olan henüz bilinm eyen
ilişkisi sorununa işaret etm ektedir. Bu sorunla
özellikle psikosom atik tıp ilgilenir. Bizim ruh ve
m adde dediğim iz içten ve dıştan bakıldığında ay­
nı bilinm eyen gerçeği de anlatıyor olabilir. Jung
bu sorun için “Eşzamanlılık” (Senkronisite) adıy­
la yeni bir kavram ortaya atmıştır. Bu, içsel bir ol­
guyla dışsal bir olgunun, birim leriyle nedensel
bir ilişkileri olmaksızın “zamansal bakım dan an­
lamlı olan bir rastlantısını” anlatmaktadır. Burada
vurgu “anlamlı” sözciiğündedir. Çünkü elbette
sayısız anlamsız rastlantı da sürüp gitmektedir.
Eğer tam ben burnum u tem izlerken karşımda bir
uçak düşerse burada hiçbir anlamı olmayan bir
birlikte oluş söz konusudur. Ama bir mağazaya
mavi bir elbise ısmarladığım halde oradan bana
siyah bir elbise gönderilirse ve de tam o gün bir
akrabam ölürse bu beni “anlamlı” bir rastlantı
olarak irkiltir. Bu iki olay birbirleriyle nedensel
olarak bağlı değildir ama bir “anlam” onları birbi-
riyle ilişkileııdirir, bu da siyah rengin toplum u-
muzdaki anlamıdır.
Jung kişinin yaşamındaki böyle anlamlı birlik­
telikleri gözlem lediğinde düşlerde tam o sırada
bilinçdışm da bir arketipin de aktive olduğunu
Ressam Hans Haffenrichter'in bir
resmi, her taş g ib i bir bütünlük
simgesi olan bir kristali andırıyor.
gördü. Yukarıdaki örnekte bu, aynı anda iki olgu­
da görünm ektedir: Bunların ortak adı da ölüm
haberidir.
Belli türde olguların tercihen belli zamanlarda
sıklaştığına dikkat etm eye başlarsak, bütün tıp,
felsefe hatta mimarlık ve devlet sanatlarını bir “eş
oluş” bilimi üzerine kurmuş olan eski Çinlileri de
anlamaya başlarız. Eski Çin metinleri bunu nasıl
yaptığımızı, neden ve sonuçlarını değil, neyin
neyle bir arada olduğunu araştırırlardı. Aynı dü ­
şü n ceye astroloji ve çeşitli kültürlerdeki fal tek­
niklerinde de rastlanır.
Jung eşzamanlılık kavramını ileri sürm ekle
ruh ve m addenin ilişkisini anlamakta yeni bir ola­
nak açm ış oldu. Özellikle taş sim gesi bu ilişkiyle
yorumlanabilir. Bu gelecekteki fizikçi ve psikolog
kuşaklarının incelem esini zorunlu kılan hiç araş­
tırılmamış bir gerçektir.
Eşzamanlılıktan söz etm enin konudan sapma­
mıza neden olduğu görülüyor. Ama kısa da olsa
söz edilmesi gerekiyordu çünkü burada yaratıcı
gelecek olanakları ile dolu bir kavram bulunmak­
ladır. Her şeyden ön ce eşzamanlı olgular özellikle
bireyleşm e sürecinin en önem li evrelerinde orta­
ya çıkmaktadır. Sadece bunlar çok dikkati çekm ez
çünkü bireyler bugün düşleri ve dış olguları anlam
eşitlikleri bakımından görm eye alışık değillerdir.
Self'le ilişki
Bugün pek çok kim se, özellikle de işleri n eden iy­
le kentlere yazgılı olanlar, can sıkıcı bir boşluğun
sıkıntısını çekiyorlar. Sanki bir türlü gelm ek bil­
m eyen bir şey bekleniyor. Gerçi sinema, spor
olayları, siyasal heyecanlar bizi bir süre çek ebili­
yor ama bunların ardından gen e yorgunluk ve
düş kırıklığıyla evin kuruluğuna dönülüyor.
Çağdaş insan için yaşanmaya değer tek serü­
ven ancak kendi içinde bulunabilir. Bunun böyle
olduğu sezgisiyle bugün birçok kimse Yoga ve
benzeri D oğu öğretilerine yönleniyorlar. Söz k o­
nusu serüven bunlarda bulunamaz oysa; çünkü
kişi yalnızca Hintli ve Çinlilerin halihazırda var
olan bilgilerini üstlenerek doğrudan kendi iç m er­
kezi ile karşılaşamamaktadır. Kendi içine yoğ u n ­
laşma da gerçi aynıdır ama Jung, kişinin herhan­
gi bir yön erge olmaksızın yalnızca ve özgürce
kendi iç varlığına ulaşabileceği yolu göstermiştir.
S elfm gerçekliğine gündelik olarak bir parça
dikkat edildiğinde iki ayrı düzeyde ya da iki ayrı
dünyada yaşanıyor gibi bir durum ortaya çıkar. Bir
yandan daha ön ce de olduğu gibi dikkat dış dünya­
daki olaylara, görevlere yönelirken, aynı zamanda
gerek dış olgularda, gerek düşlerde şelfin, am acı­
nı ve yaşamın akışının hangi yöne gideceğini açık
ettiği bütün işaretlere, göz kırpışlara dikkat edilir.
Bu tür yaşantıyı tanımlayan eski Çin metinleri, fa­
re deliğinin önünde bekleyen kedi benzetm esini
kullanırlar. Bununla anlattıkları dikkatin ne çok
gergin ne de çok gevşek olması gerektiğidir. “Bu
yol denenm eye başlandığında... Zamanla doğru an
geldiğinde bireyin ruhsal içinin sanki yere düşen
olgun bir kavun gibi birdenbire açılmasını sağlayan
bir şeyin oluvermesi şeklinde meyvesini verecek ­
tir. O zaman bunu uygulayan, sadece içtiği suyun
soğuk mu sıcak mı olduğunu bilen biri gibi olur.
Bütün kuşkular uçar, gider ve de kişi köşe başında
babasıyla karşılaşan biri gibi mutlu olur.”
Böylelikle alışilagelmiş yaşamın ortasında bir­
denbire h eyecan verici bir iç serüven başlar. Bu
herkes için tek ve biricik olduğundan başkası ta­
rafından ne taklit edilebilir ne de çalmabilir.
Kişi çoğunlukla iki n eden d en kendi ruhunun
yön eten m erkeziyle tem ası yitirir. Bunlardan biri
bir içgüdüsel dürtünün ya da duygusal im genin
onu, dengesini yitirm esine neden olan bir tek
yönlülüğe götürm esidir. Bu hayvanlarda da olur;
örnekse cinsel tutkuya kapılmış olan bir erkek
geyik bütün korunm a duygusunu, hatta açlığı
tüm den unutur. İlkel halklar bu tek yönlüleşm e-
ye “ ruhun yitimi” adını verirler ve bundan çok
korkarlar. Bu tür bozukluğun bir başka biçim i de
sürekli olarak belli ve gizli karmaşalar çevresinde
dönen gündüz düşleridir. Aslında gündüz düşleri
 kişinin kendi karmaşalarıyla tem asa geçm esin den
kaynaklanır; ama aynı zamanda bilincin yoğ u n ­
laşma yetisini ve sürekliliğini de tehdit eder.
İkinci n eden tam karşıt niteliktedir; ego bilin­
cinin aşırı sağlamlaşmasındandır. Her ne kadar
disiplinli bir bilinçlilik bütün uygar etkinlikler için
zorunluysa da -b ir dem iryolu makasçısı düşlere
dalarsa ne olacağını herkes b ilir- bunun ş e lfte n
gelen dürtüleri, mesajları bloke etm ek gibi ciddi
bir dezavantajı da vardır. Bu yü zden b irçok uygar
kişinin düşleri bilinçaltı ve onun çekirdeği self ile
temasın yen iden kurulması ile ilgilidir.
Ş elfin mitolojik temsilleri arasında dünyanın
dört köşesi kavramına sık sık rastlamr. Çoğu im­
gede de Ulu Adam, d örd e bölünm üş bir çem berin
m erkezinde görünür. Bu oluşumu Jung, Hindu
kavramı olan “mandala” (büyülü halka) sözüyle
adlandırmıştır. Bu ruhun çekirdek atomunu sim­
gelem ektedir, bunun aslı ve anlamı hakkında h iç­
bir şey bilmiyoruz. İlginçtir ki Naskapi Kızılderili­
leri kendi “ Ulu A dam ’larım bir insan biçim inde
değil bir mandala şekliyle gösterm ektedirler. Nas-
kapiler içsel yaşantıyı dinsel ayinlerin, doktrinle­
rin yardımı olmaksızın doğrudan doğruya, safça
yaşarken diğer toplumlar mandala motifini yitik
bir iç dengeyi yem den kurabilmek için kullanırlar.
Örneğin Navaho Kızılderilileri mandala biçimli
Kentlilerin sık sık şikayet ettiği
can sıkıntısı duygusu zam an
zam an macera filmleri (en solda)
ve "eğlencelerle" (solda) da ğılır.
Jung, bireyler için tek maceranın,
bilinçdışının keşfi olduğunu
vurgulamıştır. A m aç self'le bir
bağlantı kurmaktır. M a n d a la
bütünlüğü simgeler ve
Brasilia'daki katedralin yapısında
kendini göstermiştir (sağda).
kum resimleri yardımıyla, hasta bir kişiyi kendiy­
le ve evrenle yem den uyumlu hale getirm ek, böy-
lece sağlığına kavuşturmak için uğraşırlar.
Doğu uygarlıklarında benzer resimler iç varolu­
şun pekiştirilmesi ya da kişiyi derin meditasyona
ulaştırmak amacıyla kullanılır. Mandalamn önünde
derin tefekküre dalmak bir iç barışa, yaşamın yeni­
den anlam ve düzen kazandığı duygusuna ulaştırır.
Mandala aynı zamanda bu tür bir dinsel gelenek­
ten etkilenmemiş olan, bunu bilmeyen çağdaş in­
sanın düşlerinde kendiliğmden göründüğü zaman
da bu duyguyu ortaya çıkarır. Belki pozitif etkisi
bu gibi durumlarda daha da büyük olur çünkü bil­
gi ve gelenek kimi zaman düşünceyi karıştırabilir,
doğaçlam a yaşantıyı durdurur.
Altmış iki yaşındaki bir kadının aşağıdaki dü­
şünde kendiliğinden ortaya çıkan bir mandala ö r­
neği bulunmaktadır. Bu kişinin yaşamının çok ya­
ratıcı yeni bir evreye geçişine bir prelüd gibi o r­
taya çıkmıştır.
Yarı aydınlık bir manzarayı seyrediyorum.
Arka tarafta yumuşak bir şekilde yükselen ve
aynı düzeyde devam eden bir tepe görüyo­
rum. Onun başladığı ufuk çizgisinde “altın gi­
bi parlayan kare şeklinde bir disk” ilerliyor.
Ön tarafta filizlerin çıkmaya başladığı koyu
N avah oların sağaltım töreninde
kum resimleri (en üstte]. Hastanın
içine girm eden önce çevresinde
d o la şacağı bir mandalanın planı
(üstle).

C . D. Friedrich'in "Kış m anzarası".

M a n z a ra resimleri genellikle "ruh
hali"ni gösterir (solda).
 renk sürülmüş toprak var. Birden “üzerinde
gri bir taş levha bulunan yuvarlak bir masa”
görüyorum. Aynı anda kare disk de masanın
üzerinde duruyor. Tepeden ayrılmış ama na­
sıl ve neden buraya geldiğini bilmiyorum.
Manzara düşlerde -sık sık da sanatta- sözle
anlatılamayan, bilinçdışı duygu durum unu sim ge­
ler. Burada loş ışık güneş ışığının, yani gündüz bi-
linçliliğinin, egonun kısıldığım ve “iç doğa’Yım ar­
tık kendi ışığıyla aydınlandığını gösterir. Bize
dörtgen şeklindeki diskin ufukta belirdiği anlatıl­
maktadır. O zamana kadar selfiıı simgesi olan bu
disk düşü görenin zihinsel ufkunda bir sezgiden
ibaretti; şimdi ise ortaya çıkmakta dahası ruhsal
manzaranın ortasına yerleşm ektedir. Çok ön ce
ekilmiş olan tohum artık filiz veriyor; düşü gören
uzun bir- zamandan beri düşlerini dikkatle izle­
m ekteydi ve artık bu çaba ürün veriyor. (Kozm ik
insanla bitki arasındaki ilinti akla geliyor.) Şimdi
altın disk birden sağa doğru, yani nesnelerin bi­
linçli hale geldiği yana harekete geçiyor. “Sağ”
daha birçok şeyin yanında sıklıkla bilinç, uyum
tarafı, “d oğru” olan taraf demektir. Buna karşılık
Aniela Jaffe’nin bu kitabın daha sonraki sayfa­
larında gözlem leyeceği gibi, yuvarlaklık (m anda­
la m otifi) genellikle doğadaki bütünlüğü sim ge­
ler; buna karşılık dörtgen, bunun bilinç tarafın­
dan algılanışını gösterir. Düşte dörtgen disk ve
yuvarlak masa bir araya geliyor. B öylece m erke­
zin bilinçli algılanışına ulaşılmıştır. Yuvarlak masa
bütünlüğün iyi bilinen bir simgesidir ve m itoloji­
de de rol oynar; buna en bilinen örnek Kral Art-
hur’un Yuvarlak Masası’dır ve bu da aslında Son
Yemek im gesinden türemiştir.
Ne zaman bir kişi, öznel düşünceleri ve d uy­
gularıyla geviş getirm eksizin, düşleri ve özgün
fantezilerini izleyerek, kendi nesnel doğasına ve
bilinçdışm a dönse, kendini tanımaya yön else er
g e ç şelfi ortaya çıkar. O zaman ego bütün yeni­
lenm e olanakları için gereken içsel gücü bulur.
Ama burada, benim şimdiye dek ancak dolaylı
olarak sözünü ettiğim en zor sorunla karşılaşılır.
Bu bilinçdışmın bütün biçimlenişlerinin, gölge,
aııima, aniıuus ve şelfin bir aydınlık, bir de karan­
lık yanlarının olmasıdır, örn eğ in daha ön ce de b e ­
lirttiğimiz gibi gölge, kişinin alt etmesi gereken gü­
düsel bir dürtüyü içerebilir. Ama bu, kişinin besle­

“ sol” uyum suz, bilinçdışı tepkileri, bazen de mesi ve izlemesi gereken gelişm eye yönelik bir gü­
“ters” olanı belirtir. Sonunda altın diskin hareke­ dü olabilir. Aynı şekilde anüna ve aııimusun da iki

ti sona erer, yuvarlak taş masanın üzerinde du ­ yönü vardır; onlar da kişiye yaşam veren bir geliş­

rur. Artık kalıcı bir zem ine ulaşmıştır. m e ve yaratıcılık sağlayabildikleri gibi katılaşmaya

Bu sayfada anlatılan düş (düşü

görenin kendinin yaptığı) resimlerinde
m andala motifi d a ire yerine dörtgen
olarak görünüyor. Genellikle dörtgen
formlar, iç bütünlüğün bilinçle
gerçekleşmesinin simgesidir (solda).
Bütünlüğün kendisi genellikle, düşte
de görülen yuvarlak masa g ib i daire
figürleriyle gösterilir. Kral Arthur'un
söylencedeki yuvarlak masası (15.
yy'd a n bir elyazm asında) (sağda).
Bir vizyonda kutsal kupa görünür ve
şövalyeler ünlü arayışlarına başlar.
Kupanın kendisi içsel bütünlüğü
simgeler.
ve ölüme de yol açabilirler. Hatta self, bilinçaltıma
ya da bütünlüğün bu en kapsamlı simgesi de b ö y ­
le ikili bir yan taşır. Bunu daha ön ce örnek verilen,
aydaki ufak kadının masal kahramanına yardım et­
m ek istediği ama gerçekte kızın bir örüm ceğe d ö ­
nüştüğü Eskimo masalı çok iyi anlatır.
Hatta şelfin tehlikeli yam, aynı zam anda en
büyük gü ce de sahip olduğundan, n eredeyse da­
ha büyüktür. Tehlike burada kelimenin tam anla­
mıyla örüm cek haline dönüşm ekte, yani hezeyan ­
lar örm eğe başlamaktadır. Örneğin bu noktada
kişi büyük bir heyecanla en derin kozmik bilm e­
celeri yakaladığına, çözdü ğü ne inanabilir. Bu ara­
da bütün insan gerçekliğiyle bağlantısı k opm uş­
tur. Bu durum un güvenilir bir belirtisi mizah algı­
sının ve insancıl duyguların yitimi olabilir.
Bu durumda ş e lfin ortaya çıkışı kişinin bilinç­
li egosu için büyük bir tehlike de oluşturmakta­
dır. Ş elfin iki yönlü özelliği “B adgerd Hamamı’nm
Gizem i” adlı şu güzel İran peri masalında ço k iyi
gösterilmiştir:
Soylu prens Hatem Tai sultandan Bad­
gerd (Olmayış Kalesi) Hamamı’nın gizemini
araştırma buyruğunu almış. Hatem Tai bir
dolu maceradan korkusuzca geçip kaleye
yaklaşmış. O zamana kadar oradan kimsenin
sağ çıkamadığını söylemişler ama o yılmamış.
Sonunda yuvarlak bir yapının önüne gelmiş.
Elinde ayna tutan bir berber onu içeri buyur
edip hamama götürmüş. Ama suya girer gir­
mez bir gök gürültüsü duyulmuş, her yer
kapkaranlık kesilmiş, berber de kaybolmuş
ve su yükselmeye başlamış.
Hatem çaresizce çepeçevre yüzmeye baş­
lamış; bir yandan da su yüksele yüksele kub­
beye ulaşmış. Artık işinin bittiğini düşünüp
duasını etmiş ve kubbenin kilit taşını tutmuş.
O zaman gene bir gök gürültüsü olmuş, her
şey ortadan silinmiş ve Hatem kendini bir ç ö ­
lün ortasında yapayalnız buluvermiş.
Çölde ilerlemeye başlayan Hatem neden
sonra zar zor çok güzel bir bahçeye ulaşmış.
Bunun ortasında halka şeklinde dizilmiş taş
heykeller varmış. Bu halkanın tam ortasmda
kafesi içinde bir papağan duruyormuş. O sıra­
da yukarıdan bir ses duymuş: “Ey yiğit, bu ha­
mamdan canlı çıkamayacaksın. Günün birinde
Gayomart (İlk İnsan), güneşten ve aydan da­
ha parlak koca bir taş bulmuş, onu kimsenin
bulamayacağı bir yere saklamıştı. Bunun için
bu büyülü hamamı yaptırdı. Burada gördüğün
papağan büyünün bir parçasıdır. Onun ayakla­
rının altında altm bir yayla altın oklar vardır.
Onlarla üç kez deneyeceksin. Eğer kuşu vura-
w i(w fu & to itu w tT to H n
ir 0* it tH&fhumfi n ro u ı
 bilirsen lanet kalkar. Ama vuramazsan sen de m e sürecinin tarzını kullanıp kopyalamak değildir.
buradaki öbürleri gibi taş kesileceksin.” Daha çok onun başardığı gibi, aynı cesaret ve dü­
Hatem oku birinci atışında ıskalamış ve he­ rüstlükle kendi içsel yolunu izlemektir.
men o an bacakları taş olmuş. İkinci deneme Elinde aynayla ortaya çıkan ve kaybolan b er­
de boşa gidince göğsüne kadar taş olmuş. O
ber, Hatem’in en gerekli anda yitirdiği yansıtma
zaman gözlerini kapatıp Allah-ü ekber demiş,
yetisini, yükselen sular bilinçdışm da boğulm a,
oku körlemesine atmış ve papağanı vurmuş. O
kendi duyguları içinde kaybolma tehlikesini sim­
an gene gök gürültüsü duyulmuş, her yeri toz
gelem ektedir. Çünkü bilinçdışm ın işaretlerini an­
duman kaplamış. Dumanlar dağılınca papağa­
layabilmek için kişi kendini yitirmemelidir. Bi-
nın yerinde kocaman bir elmas parlıyormuş.
linçdışının sim gesel yönergelerini kavrayabilmek
Aynı anda bütün taş heykeller de canlanmış
ve ona kurtuluşları için teşekkür etmişler. için kişinin kendini yitirm em eye dikkat etm esi,
duygusal olarak daima “kendi kendisi” olması g e ­
rekir. G erçekten de egonun normal yolda işlev
Burada self simgeleri kolayca tanınabilir: İlk in­
görm eyi sürdürm esi yaşamsal önem dedir. Çünkü
san Gayomart, yuvarlak, mandala biçiminde ha­
ancak bilinçli bir insan olarak, m ükem m el olm a­
mam, kubbenin kilit taşı ve elmas. Ama bu sonun­
dığım ın bilin cin d e kalabilirsem bilin çd ışm ın
cusu tehlikelerle sarılmıştır. Şeytani papağan, in­
önem li içerik ve süreçlerini algılayabilirim. Ama
sanların ereklerinden sapmalarına, ruhça taşlaş­
bir insan kendisiyle evrenin birliği duygusunun
malarına neden olan taklit ruhu temsil eder. Daha
gerilimini, o sırada yalnızca zavallı bir dünya ya­
ö n ce de işaret ettiğim gibi, bireyleşm e süreci, baş­
ratığı iken nasıl kaldırabilir? Bir yandan, eğer
kalarının bu papağana benzeyen her türlü taklidi­
kendimi sad ece istatistik bir sayı olarak algılar­
ni dışlar. Zaman zaman bütün ülkelerde insanlar
sam, yaşamımın hiçbir anlamı kalmaz. Am a öte
içsel önderlerin, İsa’nın, Buda’nın ve benzerlerinin
yandan kendimi çok daha büyük bir şeyin sadece
tem el dinsel yaşantılarım birtakım “dış” ya da tö ­
bir parçası sayarsam ayaklarımı sağlam basmayı
rensel yöntem lerle taklit etm eye çalışmış, bu yüz­
nasıl sürdürebilirim? Bu içsel zıtlıkları içim izde,
den de “taşlaşmış”lardır. Büyük ruhsal önderi izle­
birine ya da öbürüne düşm eksizin birlikte tutabil­
mek onun yaşamında sürdürmüş olduğu bireyleş-
m ek gerçekten ço k zordur.

Heraclitos çayının azg ın suları bir G rek

tapınağını basıyor (Fransız ressam André
M asson'un bir resmi) (en solda). Resim içsel
dengesizliğin sonuçlarını anlatan bir allegori
olarak görülebilir. M a ntık ve aklın
Yunanlılarca vurgulanışı (tapınak) içgüdüsel
güçlerin yok edici boşanışına neden
olm aktadır. Daha doğrudan bir allegori (1 5.
yy Fransız allegorik şiiri "Roman d e la
Rose"daki bir resimde): M a n tığ ı gösteren figür
do ğ a yla karşılaşınca şaşkınlığa düşer (solda).

Pişmanlık içindeki a z iz M a ria M a g d a le n a

aynaya bakıyor (1 7. yy Fransız ressam
G eorges de la Tour'un bir resmi). M a d g e rd
Ham am ı masalındaki g ib i burada d a ayna,
doğru ve içgörülü "yansıtma"nın gerekliliğini
simgelemektedir (sağda).
Self'in toplumsal yönü
Bugün, özellikle de büyük kentlerde kendini belli
eden muazzam nüfus artışının bizim üzerimizde
bunaltıcı bir etkisi olması kaçınılmazdır. Hepimiz
“ Pekala, ben yalnızca, tıpkı bınlercesi gibi şu ya da
bu adreste yaşayan şu ya da buyıım. Bunlardan
birkaçı ölürse ne fark eder? Daha elde yeteri ka­
dar var” diye düşünüyoruz. Gazetelerde, bizim
için şahsen bir anlam taşımayan sayısız m eçhul in­
sanın ölümünü okuduğum uzda da içimizdeki ken­
di yaşamımızın da hiç önem i olmadığı duygusu
daha da büyüyor. İşte bu nokta bilinçdışına ilginin
en fazla işe yarayacağı andır. Çünkü yaşamın her
ayrıntısının en belirgin gerçekliklerle nasıl iç içe
örülü olduğunu insana apaçık gösteren düşleridir.
Kuramsal olarak hepimizin bildiği, her şeyin bi­
reylere dayandığı gerçeği, herkesin ancak kendi
başına yaşayabileceği gerçekler olarak düşlerde el­
le tutulur hale gelir. Kinıi zaman Ulu Adam’m biz­
den bir şeyler istediği, bize çok özgün görevler ver­
diği şeklinde güçlü bir duyguya kapılırız. 15u yaşan­
tıya yanıtımız bize, kendi ruhumuzu ciddiye alarak
kolektif önyargıların akıntısına karşı yüzebilmek
için gereken gücü sağlamakta yardımcı olur.
Elbette bu her zaman kolay kabul edilir bir g ö ­
rev değildir. Örneğin bir sonraki pazar arkadaş­
larla gezm eye gitm ek istersiniz; ama bir düş bunu
yasaklayarak onun yerine yaratıcı bir iş yapm aya
sizi zorlar. Eğer bilinçdışm ızı dinlerseniz, bilinçli
planlarınızla sürekli bir çatışm a beklenebilir. İs­
tencinizin önü diğer amaçlarla, teslim etm ek ya
da en azından ciddi bir şekilde düşünm ek zoru n ­
da olduğunuz amaçlarla kesilmiştir. Bireyleşm e
sürecinin zorunluluk ve yük olarak algılanışının
nedeni bııdur.
Bütün seyahat edenlerin koruyucusu Aziz
Kristof bu yaşantı için uygıın bir simgedir. Söy­
lenceye göre Kristof aşırı gü ç duygusuyla kibirliy­
di, ancak en güçlü olana hizm et etm ek istiyordu.
Hizmetini ön ce bir krala sundu ama onun şeytan­
dan korktuğunu görü n ce ondan ayrılıp şeytanın
hizmetine girdi. Am a şeytanın da İsa’dan korktu­
ğunu görü nce ona hizm et etm eye, onu buluncaya
kadar beklem eye karar verdi. Bir keşiş onu bir ır­
mağın en dar yerinde bulabileceğini söyleyince
böyle bir yer bulup yıllarca orada, ırmağın karşı­
sına geçm ek isteyen yolcuları sırtında taşıdı. Fır­
tınalı bir g e ce d e küçük bir çocu k gelerek karşıya
geçm ek istedi. Kristof çocu ğ u kolayca sırtladı
ama ırmağın içinde attığı her adımda sırtındaki
yük ağırlaşıyordu. Irmağın ortasında artık “sııtırı-
 da sanki bütün evreni taşıyordu” . 0 zaman om u z­
larında taşıdığının, beklediği İsa olduğunu kavra­
dı; İsa da bütün günahlarını bağışlayarak ona
ebedi yaşam verdi.
Bu m ucizevi çocu k , sıradan insanı kelimenin
tam anlamıyla “bastıran” ama aynı zam anda da
kurtarabilecek olan şe lfin simgesidir. Sanatta bu
çoğunlukla sırttaki yerküre ile gösterilir, çünkü
ço cu k ve küre bütünlüğün en yaygın simgeleridir.
Kişi kendi bilinçdışınııı isteklerine uymaya ça ­
lıştığında yalnız kendine uygun olanı yapamaz,
aynı şekilde sad ece çevresinin isteklerini de yeri
ne getirem ez. Bu arada kendini bulabilmek için
sık sık kendi grubundan, örneğin ailesinden, eşin­
den ve öbür kişisel bağlantılarından larklı düşm e­
yi de göze almak durum unda kalır. Bunun son u ­
cu olarak kimileri, bilinçdışını gözetm enin kişiyi
toplum dışı ve bencil yaptığını ileri sürerler. Ama

Psikoljik olgunluğa erişmek bireyin aslında öyle olm az; çünkü burada daha az bilinen
kendi işidir. Bu yüzden de bugün bir başka gerçek, yani ş e lfin kolektif ya da to p ­
gittikçe zorlaşıyor. Çünkü insanların
lumsal yönü oyuna girer.
bireyselliği yayg ın konformizmin tehtidi
Pratik bir bakış açısından bu etm en, düşlerini
karşısındadır. Stereo tipik yap ılarıyla
modern bir Ingiliz yerleşim yeri (en belli bir süre izleyen kimsenin, kısa zamanda ç o ­
solda). İsviçre'de bir spor gösterisi ğunlukla çevresindeki diğer kimselerle olan ilişki­
o rganize bir kitle görünümü sunuyor
leriyle uğraştığını fark etm esiyle ortaya çıkar. Ör-
(solda).

W illia m Blake'in Songs of Innocence

and Experience yap ılından bir sayfa
(üstle). Şiirler Blake'in "Kutsal Ç ocuk"
kavramını, self'in tanınmış bir simgesini
anlatıyor. 16. yy'd a n bir tablo (sağda).
(Bir yerküreyle çevrili olan) Kutsal Çocuk
İsa'yı (m andala ve simge) taşıyan A ziz
Krislof. Bu yük, Krislof'un gezginlerin
koruyucusu rolü ve insanın ruhsal
bütünlük yolunu aram a zorunluluğunu
yansıttığı kadar, bireyleşme sorununun
"a ğ ırlığ ı” nı da simgeliyor (bir arabanın
kontak anahtarında Krislof m adalyonul
(en sağda).
neğin düşler onu bir kişiye fazla güvenm em esi Kendini bilinçle gerçekleştirmek insanlar

için uyarabilirler ya da düşünde, o ana dek dikka­
tini çekm em iş birisiyle kendisini mutlu eden bir
karşılaşma görür. Elbette düş bir kimseyi bu tarz­
arasında, aile gibi açık do ğal gruplar
oluşmasını yadsıyan bir bağlantıya neden
o la b ilir (üstte solda). Bilinç düzeyinde bir
ruhsal akrabalık, kültürel gelişimin çekirdeği

da ortaya çıkarıyorsa bunun iki türlü yorum u ola­
bilir. Birincisinde bu kimse bir yansıtma olabilir,
yani düş imgesi düşü görenin kendisinin bir iç y ö ­
nünün simgesidir. Örneğin birisi düşünde uygun­
olabilir. 18. yy'ın Fransız ansiklopedistleri
(aralarında elini kaldırmış olan Voltaire)
(üstte). 2 0 . yy başlarında M a x Ernst'in
"D a d a is tle ri (altta). İngiliz W ills
Laboratuvarlarında fizikçiler (en altta).

suz bir kom şu görebilir, ama kom şu burada düş

tarafından kişinin kendi uygunsuzluğunun resmi
olarak kullanılmıştır. Düş yorum unun buradaki
işi, kişinin hangi özel alandaki uygunsuzluğunun
söz konusu olduğunu ortaya çıkarmaktır. (Bıına
özne düzeyinde düş yorum u denir.)
Ama düş bize gerçek ten diğer kim selere dair
bir şey de söyleyebilir. Bu şekilde bilinçdışı bu g ü ­
ne kadar tam anlaşılmamış olan bir rol oynam ak­
tadır. Bütün yüksek canlı türlerinde olduğu gibi
insan da bilinçdışı olarak çevresindeki canlıların
dışavurumlarına göre kendini uyarlamıştır. Bi­
linçdışı onların acılarını, sorunlarını, olum lu,
olum suz özelliklerini ya da değerlerini, onlara iliş­
kin bilinçli düşüncelerinden tüm üyle bağımsız,
içgüdüsel olarak alır.
Düş yaşamı bizim bu eşikaltı algılamalar süre­
cine bir göz atabilmemizi sağlar, bunların bizi et­
kilediğini d e gösterir. Çevrem deki bir insana iliş­
kin hoş bir düş gördüğüm de, istem eden, düşü de
hiç yorumlamadan, o güne kadar dikkat etm edi­
ğim o kişiyle daha çok ilgilenm eye başlarım. Bu
sırada düşüm beni, kendi yansıtmalarımla aldat­
mış olabileceği gibi, beni objektif olarak bilgilen­
dirm ekte de olabilir. Bunu bulmak için dürüst,
İnsanın bugün gereksindiği ruhsal
birlik, birçok düşle, "Hiroshima.
M o n Amour" (1 9 5 9 ) filmindeki
Fransız kızın Japon erkekle
birleşmesiyle anlatım ını buluyor
(üstle). Yani psişik dissosyasyon 2 0 .
yy'ın bir tablosuyla, Atom Bombası
patlamasıyla simgeleniyor (sağda).
dikkatli bir tutum ve bilinçle düşünm ek zorunlu­
dur. Am a bütün içsel süreçlerde olduğu gibi bura­
da da self en üst makamdır. Bu yüzden bütün in­
san ilişkilerini de bilinçli ego sorunu ele alarak ya­
nıltıcı yansıtmaları ortaya çıkarıp onu kişinin dı­
şında değil içinde düzeltm edikçe, o düzenler. Bu
yüzden çoğunlukla ruhça birbirine uyan, aynı zih­
niyete sahip kişiler birbirlerini bulurlar ve bu
gruplanış bütün dış toplumsal, örgütsel düzenle­
m elerden bağımsız olarak işler. Birleştirici unsur
bilinen ilişki, çıkar ortaklıkları değil, self aracılı­
ğıyla oluşan bir bağdır. Böyle bir grup başkalarıy­
la mutlaka çatışm a halinde değildir, yalnızca “özel
ve başka”dır. Çok büyük toplum sal zorunluluklar
ise bu grup oluşumu için çok zararlı da olabilir,
çünkü bilinçdışının insanları birleştiren gizli etki­
sini engeller. Bu bakımdan, “ideal” bir m otiften
hareket edilse bile, kitle bilincinin yalnızca bir
gerçeğin bildirilmesini aşan nitelikte siyasal ola­
rak kurcalanması, reklam ve propaganda zararlı­
dır. Burada elbette, insan ruhunun bilinçsiz tara­
fım etkilem enin m ümkün olup olmadığı sorusu da
ortaya çıkar. Pratikte düşlerin etkilenem ediği g ö ­
rülmüştür. G erçi bunu yapabildiklerini ileri süren
kim seler vardır; dikkatle bakıldığında ise onların
ancak benim yaramaz köpeğim le yapabildiğimi
yaptıklarını görürüz; yani köpeğe sadece, nasıl ol­
sa yapacağı sezilen em irler verilir. Ancak uzun bir
çalışmayla, bilinçli konum un da değişm esiyle bir­
likte, bilinçdışı adım adım değişebilir. K am uoyu­
nu etkilem eye niyetli kim seler simgeleri kullan­
dıklarında elbette bu kimseler, gerçek sim ge iç e ­
riğini kullanmak koşuluyla, insanlara daha kolay
seslenebilirler; gen e de insanlarm duygularının,
bilinçdışlannın gerçek ten harekete geçip g e ç m e ­
yeceği ön ced en hesap edilem ez. İstatistikler h iç­
bir prodüktörün, bir müzik parçasının “hit” olup
olm ayacağım ön ce d e n bilem eyeceğini gösterm iş­
tir. Bilinçdışının bireylerde olduğu gibi kitlelerde
de kendi özerkliğini koruduğu anlaşılıyor.
Tam da bu nokta bilinçdışmı tanıyanlarca en
fazla kuşku belirtilmiş olan noktadır. Çünkü düş­
ler çok sık olarak hem en daha o gün karşılaşılmış
olan motifleri içerir. Am a dikkatle bakıldığı zaman
bu “gündüzden kalanlar”m çoğunlukla değiştiril­
diği ya da tümüyle farklı bağlamlarda kullanıldığı
görülebilir. Ayrıca düşün neden tam da bu motifi
seçtiği, binlerce öbür m otife ise hiç dokunmadığı
 da sorgulanmalıdır. Bilinçdışı yalnızca kendi y o ­
rum ilintilerine uyan imgeleri, olguları seçm ek te­
dir. Örneğin kendi çocu k su doğallığım bastırmış
olan birisi, trafikte çiğnenen bir çocu ğa ilişkin bir
şeyler okur, hem en o g e ce de bununla ilgili bir düş
görür. Dıştaki olgu bilinçdışı tarafından alınmış,
bir iç gerçekliğin simgesi olarak kullanılmıştır.
Kolektif dış içerikler için de böyle olur. Bunda
da bilinçdışı dış dünya yaşantılarından, kendini dı-
şavurabileceği resimleri seçer. Örneğin ben çağdaş
düşlerde sık sık, ruhun “yaralı nokta”sının yani
şelfin kolayca ortaya çıkacağı yer olan büyük ça­
tışmanın simgesi olarak Berlin’i bölen duvarın g ö ­
rüldüğüne tanık oldum. Birçok düş de “Hiroshima-
m on A m our” (Hiroşima Sevgilim) filmine ilişkindi.
Çoğu da ya filmdeki sevgililerin yeniden bir araya
gelmesi (şe lfin bir görünüşü olarak) ya da bir
atom patlaması (çıldırma ve toptan yok oluş sim­
gesi olarak) mesajlarım içerm ekteydi. Bu filmlerin
bilinçdışını etkilemiş olduğu kolaylıkla sanılabilir-
di; oysa durum kesinlikle öyle değildi. Bilinçdışı fil­
mi kendini ifade etmek için kullanıyordu.
Kam uoyunu sad ece m anipüle eden yetkililer,
ekonom ik baskı ya da şiddet uyguladıklarında bir
süre için halkın ruhunu etkileyebilirler. Ama bu
yalnızca bilinçdışının bastırılmasıdır ki bu da ka­
labalıklar için, bireyde olan sonuçların aynını v e ­
rir; yani ruhsal hastalığa yol açar. Çünkü bilinçdı-

Özgürlük. Fransız devrimcilerinin yol

O lumlu Anima figürleri çoğunlukla göstericisi (Delacroix'nın bir tablosu]
yardım cı olup yol gösterir. Davud, peri (sağda). Bilindışı içeriği serbest
M e lo d ia 'd a n esinleniyor (1 0. yy'ın bir bırakarak bireyleşmede yardım cı
dua kitabından) (sol üstte]. G em i olan A nim a'nın işlevini simgeliyor.
kazazedesi bir denizciyi bir tanrıça Fantezi film "M etropolis"de (1 9 2 5 ]
kurtarıyor (1 6. yy'd a n tablo) (üstte). bir kadın robota benzer işçileri,
Kumar oynayanların "Lady Luck" ruhsal "kurtuluşu" aram ak için
"Bayan Şans"ı (2 0 . yy başlarında bir zorluyor (en sağda).
M o nte C arlo kartpostalı] (sağda). Bu
d a yardım cı bir Anima.
şını uzun süre bastırmaya yönelik bütün girişim­
ler, içgüdülere aykırı olduklarından başarısız kal­
maya yazgılıdır.
Yüksek hayvanların toplumsallığı üzerinde ya­
pılan araştırmalardan, küçük grupların (on-elli
arası) genellikle hem tekil hayvan hem grup için
olabilecek en iyi yaşam olanaklarım sağladığım
biliyoruz, insanın da burada bir istisna oluştur­
madığı görülüyor. Gerek ruhsal yaşamının gerek ­
se ruhsal sağlığının ve hayvanlardan fazla olarak
da kültürel yetilerinin böyle bir toplum sal işlevde
cıı iyi geliştiği anlaşılıyor. Bugün bireyleşm e sü­
recini tanıyabildiğimiz kadarıyla “s e lf ’ her zaman
böyle bir grup biçim lendirm eye eğilimlidir, bu da
bir yandan bütün insanlar için bir duygu bağı, öte
yandan belli bireyler için belirli duygu borcu
oluşturmakla olur. Bu bağlar ancak self bütünlü­
ğü tarafından kurulursa, gurur çatışmaları, kıs­
kançlık ya da olum suz yansımaların gruba sıçra­
mayacağı umulabilir.
E lbette bu görüş farklarının ya da görev çatış­
malarının olm ayacağı anlamına gelm ez, ama her
bireyin her seferinde etkin bir şekilde geri çekil­
m esi, kendi şelfin in yönlendirdiği pozisyonu bul­
mak için iç sesini dinlem esi gerekir.
Yurttaşlık görevlerinin yerine getirilmesinin
dışında fanatik parti uğraşlarının bu yüzden bi­
reyleşm e süreciyle uyuşm az olduğu görülür. Ör­
neğin yurdunun yabancı bir yönetim den kurtul­
ması için büyük bir siyasal etkinlikle çalışan bir
adam şu düşü görm üştü:
Hem şerilerimle birlikte m erdivenlerden bir
m üzenin, siyah boyalı bir gem i kamarasını andı­
ran bir salon olan çatı katına çıkıyoruz. İçeriden
şatafatlı giyimli, orta yaşlı bir kadın kapıyı açıyor;
adı X. (X düşü görenin ülkesinin, Fransa’nın Je-
anne d ’A rc’ı ya da İsviçre’nin Wilhelm Tell’i gibi
tarihi bir özgürlük kahramanıdır. Am a X g e rçe k ­
te erkektir ve kızı da yoktu r.) Salonda iki soylu
kadının çiçekli, brokar giysili portreleri asılı. Ba­
yan X bu portreleri anlatırken bunlar canlanıyor­
lar; ö n ce gözler hareket ediyor, sonra göğüsleri
inip kalkmaya başlıyor. İnsanlar şaşırarak bir
konferans salonuna toplanıyorlar; orada bayan X
bu olguyu açıklıyor. Resim leri kendisinin düş gü ­
cü ve duyguyla canlandırdığını söyleyince, bazı
kim seler öfkeyle bayan X ’in delirmiş okluğunu
söylüyorlar; hatta bazıları salondan çıkıp gidiyor.
Konumuzla ilgili olarak önem li olan motif, aııi-
ma figürü olan bayan X ’in düşün doğrudan uy­
durduğu, ama büyük bir ulusal kahramanın adını
taşıyan birisi (Ö rneğin Tell’in kızı W ilhelmina Teli
gibi) olmasıdır. Bu yoldan bilinçdışı düşü görene,
bugün bu kişi için söz konusu olanın bir zamanlar
X ’in yaptığı gibi yurdunu dışarıdan çabalarla kur­
tarmaya çalışmak olmadığını, kurtuluşun anima,
yani ruh tarafından, tıpkı resim lerin canlanışı gi­
bi sağlanacağını apaçık anlatmaktadır. Müze salo-
nurum siyah boyalı bir kamara gibi görünm esi de
anlamlıdır. Siyah, geceyi, karanlığı, içe dönüşü
belirtir v e kamara m otifi de m üzeyi bir gem iye
çevirm ektedir. K olektif bilincin anakarası, bilinç­
sizlik ve vahşet baskım altındaysa bu m üze gem i,
canlanan bilinçdışı resim lerle, onları canlandıran­
ları diğer ruhsal kıyıya götü ren kurtarıcı bir
Nuh’un Gemisi haline gelebilir. M üzedeki resim ­
ler “geçm işin ölü kalmtdarı”dır ve genellikle de
bilinçdışm m im geleridir ama animanm onlara
duygu ve düş gücüyle bakması sonucunda yaşa­
maya başlarlar.
Düşteki öfkeli kim seler düşü görenin kolektif­
ten etküenen, ruhsal resimlerin canlanışından
hoşlanm ayan yam m gösterir. Bunlar “hepsi iyi,
güzel ama atom bom bası düşerse bunlar pek işe
yaram ayacaktır” gibi seslenen bilinçdışm a karşı
direnci gösterm ektedir. Bu yan kendim durağan
tasarımlardan, akılcı önyargüardan pek kurtara­
maz. Buna karşılık düş, bugün insanların asü kur­
tuluşunun ancak ruhsal bir değişim le olabileceği­
ni gösterm ektedir. E ğer sonunda ulaşüacak, öz ­
gürlüğün kullanılmasını gerektiren bir yaşam
am acı yoksa vatanı kurtarmak n eye yarar? İnsan
yaşam ında bir anlam bulam ıyorsa, kom ünist reji­
min mi yoksa kapitalist rejimin mi olduğu hiç
önem li değildir. A ncak özgürlüğü anlamlı bir şey
yaratabilmek için kullanacaksa o önemlidir. Bu
yü zden d e içsel bir yaşam anlamı bulabilmek, bi­
reyler için her şeyden ön de gelir.
Bugün kullanımda olan araçlarla (gazete, rad­
yo, televizyon ve reklamlarla) kamuoyunun etki-
lenişi iki faktöre, bir yandan toplumdaki akımların
istatistik değerlendirilm esine, öte yandan da ma-
nipüle edilenlerin bilinçdışı karmaşalarına, özel­
likle de iktidar karmaşalarma ve projeksiyonlarına
dayanır. Am a istatistik bireye uyarlanamaz; eğer
bir yığındaki taşların ortalama büyüklüğü b eş san­
tim etre küpse, bu yığında tam bu büyüklükte tek
bir taş bile pek bulunamaz! İkinci faktörün olum ­
lu bir şey yaratamayacağı ise daha başından belli­
dir. Am a tek bir birey kendi bireyleşm e sürecini
tamamlamışsa onun çevresindekilere olumlu an­
lam bulaştıran bir etkisi vardır. Bu bir kıvılcımın
sıçraması gibi ve çoğ u zaman da çok konuşulm a­
dan, bilinçli bir amaç gütmeksizin olur.
N eredeyse gezegenim izdeki bütün dinler bi­
reyleşm e sürecini ya da onun en önem li evreleri­
ni gösteren sem boller içerirler. Self Hıristiyan­
lık’ta, daha ö n ce de belirtildiği gibi “İkinci A d em ”
yani İsa’ya yansıtümıştır. D oğuda bu Krişna ya da
B uda’dır. Bu figürler bireyler için yaşamında tak­
lit e d e ce ğ i daha kapsamlı kişilik m odelini oluştu­
rurlar. B irçok kim sede de bu figürlerin kendisine
y ol gösterici rehberler olarak ortaya çıktığı düşle­
re rastlanır. Her zaman dinlerine bağlı kalmış
olan, yani onun öğretilerine ve içeriğine “inanç”
taşıyan kimselerin yaşamlarının psikolojik düzen ­
lenişi dinsel sim gelerden etkilenir, düşleri de
bunların çevresinde gelişir. Örneğin Katolik bir
kadın Papa XII. Pi’nin, M eryem ’in gö ğ e çıkmış ol­
duğunu ilan etm esinden hem en sonra kendisini
bir Katolik rahibe olarak görm üştü. Bilinçdışı
dogm a düşüncesini o anda sürdürmüş “M eryem
artık n ered eyse bir tanrıça; o halde rahibeleri de
olm alıdır” diye düşünmüştü.
İnancının kimi küçük yanlarına biraz kuşku
duyan bir başka Katolik kadm düşünde doğduğu
kentin kilisesinin yıkılıp yeniden inşa edilmiş ol­
duğunu görm üştü. Am a mihrap, kutsanmış yuva­
sı ve M eryem ’in heykeliyle birlikte eski kiliseden
yenisine taşınmıştı. Bu düş dinin insanlar tarafın­
dan katılmış yönlerinin yenilenm esi gerektiğini,
inancın en tem el yanlarının bundan etkilenm eye­
ceğini gösteriyordu. Bu tür düşler bilinçdışının,
bireyin dinsel tasarımlarına canlı katılımım g ö s ­
term ektedir. Am a bu durum bizim çağdaş insan­
da dinsel düşlere genel bir eğilim bulup bulm adı­
ğımız sorusuna da yol açmaktadır. Jung bizim b u ­
günkü Hıristiyan (protestan ve Katolik) kültürü­
m üzde sık sık üçlü tanrı tasarımımızı, dişi, karan­
lık, m addi ve kötüyü de katan bir dördü ncü yle
bütünlem ek için biünçdışı bir eğilim saptamıştır.
G erçekte bu dördüncü elem ent dinsel tem silleri­
m izde her zaman var olm uştur ama tanrı im gesin­
den ayrı tutulmuş ve m adde biçim inde -y a da
m addenin efendisi yani şeytan olarak - onun kar­
şıtı halini almıştır. Şimdi bilinçdışım n bu u çlan
yen iden birleştirmek istediği, ışık çok parlak o l­
duğu için karanlıkla gölgelendiği anlaşılıyor. El­
bette dinin ana simgesi tanrı, bilinçdışı değişim
eğilimlerinde en fazla yansıyandır.
Bir kez bir Tibetli başrahip Dr. Jung’a Ti­
b et’teki en etkileyici “mandala”larm grubun p si­
kolojik dengesi bozulduğu ya da belli bir düşünce
henüz kutsal öğretiye girm ediği için, bulunam a­
dığı, bu yü zden de aranması gerektiği zaman im ­
gelem eyle (yönlendirilm iş düş uğraşıyla) yapıldı­
ğını anlatmıştı. Bu bağlam da mandala simgesinin
aynı anda iki tem el yön ün den söz edilm ekteydi.
Mandala bir yandan eski düzenin yen iden kurul­
ması gibi tutucu bir amaca, öte yandan da henüz
olmayan bir şeyi biçim lendirm ek gibi yaratıcı bir
amaca hizm et ediyordu. Bu ikinci yan birincisi ile
çelişkili değildi çünkü çoğunlukla eski düzenin
yen iden kurulması aynı anda bir yeni yaratış o l­
maksızın yapılam ıyordu. Yeninin içinde eski aynı
zamanda daha yüksek bir düzeyde geri dönm üş
oluyordu. Bu bir spiralin belli bir yön d e geliştik­
çe durmadan aynı hizadan yeniden geçişi gibiydi.
Basit, Protestanca eğitilmiş bir kadının bir ke­
resinde yaptığı bir resim böyle spiral bir mandala
gösteriyordu. Bu kadma düşünde tanımın resmini
yapması buyruğu verilmiş, gene aynı düşte bu res­
mi bir kitapta görmüştü. Tanrının varlığı olarak
yalnızca onun, pelerinini görmüştü. Pelerinin kıv­
rımları güzel bir ışık ve gölge oyunu oluşturuyor­
du. Bu da arkadaki koyu mavi gökyüzünde bir spi­
ral olarak durağanlaşıyordu. Düşü gören bu p ele­
rin ve spirale hayran olarak kayalıktaki öbür figür­
lere dikkat etmemişti. Uyanıpta bu kutsal figürün
ne olduğunu düşündüğünde birden bunun “tanrı”
olduğunu kavramıştı. Bu onu birden şoke etmişti.
Çoğu kez Ruh-ül Kudüs Hıristiyan sanatında bir
alev ya da güvercinle simgelenir; ama burada spi­
ralle temsil edilmektedir. Örneğin bu “henüz öğre­
tide bulunmayan yeni bir düşünce”dir ve kendili­
ğinden bilinçdışından ortaya çıkmaktadır. Ruh-ül
Kudüs’ün her seferinde “yeni gelişimlere zorladığı”
yeni bir fikir değildir ama spiralle temsili yenidir.
15. yy'ın bu M eryem heykelciği
içinde tanrı ve Isa'nın temsilleri var.
Bakire M eryem 'in "Ulu A na" arketip-
inin temsilcisi olarak
anlaşılabileceğinin apaçık bir kanıtı.

15. yy Fransız "S aallar K ilabı"ndan bir
minyatür, M e ryem 'i Kutsal Uçlu ile
gösteriyor. Kutsal bakirenin g ö ğ e çıkışına
ilişkin Katolik d o g m a d a M eryem 'in
"dom ina rerum", D oğa'nın Kraliçesi olarak
g ö ğ e alınmış olması, Üçlü yü dörtlemiş
oluyor. Bu d a temeldeki bütünlük arketipine
uygundur.
Aynı kadın bu resim den sonra gene bir düşten
esinlenen İkincisini yaptı. Bunda Kudüs üzerine
doğru inen, kanatlarıyla kenti karartan şeytan g ö ­
rünüyordu. Bunda kanatlar, kıvrık biçimleriyle bir
önceki resimdeki tanrının pelerinini andırmaktay­
dı. İlk resimde bakış açısı bir şekilde yukarıda,
gökyüzündeydi ve önünde kayalar arasında derin
bir yarık görülüyordu. Tanrının pelerini sağdaki fi­
güre, İsa’ya doğru dalgalanıyor ama ona kadar ula-
şamıyordu. Buna karşılık ikinci resime aşağıdan
bakıldığında seyreden iki kişi, kadın ve kendisinin
puzitif aıümıısu, tanrının pelerininin koyu renkte
bir cinsi gibi görünüyordu. Ama yukarıdan bakıl­
dığında hareket eden ve kaplayan tanrının bir par­
çasıdır. Üzerinde gelecekteki olası gelişimin sim­
gesi olarak spiral bulunmaktadır. Daha insaıısal
gerçeğim izin tabanından bakınca bu havadaki ka­
ranlık, korkunç kanat, şeytanın kanadıdır. Biliııç-
dışınııı bu anlatımını sonuna kadar düşünürsek,
iyi ile kötü, karanlık ile aydınlık karşıtlıkları şelfin
resminde, bilinçdışımızın gördüğü şekilde birbiri­
ne yaklaşmaktadır. Ama resimlerin kişisel olanı
aşan bir boyutu da bulunuyor: Bunlar Hıristiyan
dünyasına çökm ekte olan ilahi bir karanlığı da ha­
ber veriyorlar. Ama bu karanlık ardında yeni geli­
şim olanaklarını gizlem ektedir. Spiralin ekseni yu­
karı değil, resmin gerisine doğru olduğundan, ile-
riki gelişim ne ruhsal bir yüceliğe ne de m addenin
gerçekliğine doğru, fakat bambaşka bir boyutta,
belki de resim de görülen gizemli figürlere doğru
olacaktır. Bu da biliııçdışı demektir.
Tekil kişilerin bilinçdışm daıı böyle dinsel sim ­
geler ortaya çıkınca, bu kimi insanlarda derin bir
huzursuzluğa n eden olur. R esm en kabul edilmiş
dinsel sim geler ve öğretilerin, haksız olarak d e ­
ğişmiş ya da göreceleşm iş olmasından korkuya
kapılırlar. Hatta biliııçdışım n psikolojisinin yad ­
sınması da buradan kaynaklanır.
Psikolojik bakış açısından buna karşılık şunla­
rı söyleyebiliriz: Dinsel konum ları bakım ından
bugün üç türlü insan tipi vardır1. Birinci grup din-
lerine gerçek ten hâlâ inanmakta olanlardan olu­
şur. Bunları bu tür im geler, öğretiler doğrudan
doğruya aydınlatır. Bu aydınlanma öylesine di­
rekt ve canlıdır ki bundan en küçük bir kuşku bi­
le duyamazlar. Bu, bilinçli görüşle onun bilinçdışı
geri planı arasında nispeten güçlü bir uyuşma söz
konusuysa görülür. Bu kim seler psikolojik ger­
çekleri de önyargı olmaksızın, “in a n çların ı yitir­
m ekten korkmadan kabul ederler. Onların düş
yaşamı ayrıntılarda daha dogm a dışı gibi görünse
de bu ayrıntılar gen e de kolayca var olan görüşe
entegre edilebilir.
İkinci gruptakiler ise “inanç”larıru yitirmişler,
onun yerine bilinçli, akılcı bir dünya görüşü g e ç ­
miştir. Böyleleri için bilinçdışının psikolojisi sadece
yeni keşfedilecek ülkeye bir kılavuzdur. Böyle biri­
si için bu girişime onay vermek hiçbir zorluğa ne­
den olmaz. Gene de uygulamada sıklıkla böyle kim­
selerin de bilüıçdışıyla karşılaşmaktan kaçındıkları
görülür. Yani onların akılcılığı da gizlice fanatik bir
“inanç” haline, neredeyse dinsel bir imana dönüş­
müştür. Bu kimseler bilimsel objektif bir tutumday­
mış gibi yaparlar ama İliç de öyle değildirler.
Bunların yanında büyük bir grup oluşturan kim­
seler bir yandan “kafaları” ile kökenlerindeki dine
artık inanmamakta, ama öte yandan varlıklarının
bir kısmıyla gene de yan inanmaktadırlar. Ünlü
Fransız filozof Voltaire bunun bir örneğidir. Katolik
Kilisesi’ne şiddetle karşı çıkmış (écrasez l’infame)
ama ölüm yatağmda, bazı raporlara göre korkular
içinde kıvranmıştır. Kafası inançsızdı ama duygula­
rının sofu Katolik olduğu anlaşılıyor. Bunlar bir oto­
büsün otomatik kapışma sıkışan, ne içeri girebilen
ne de dışarı atlayabilen kimseleri anımsatıyor. Ger­
çi düşleri onlara tam da bu soruna ilişkin bir şeyler
söyler ama gene de bilinçdışma dönem ezler çünkü
kendileri de ne düşünüp ne istediklerini pek bile­
mezler. Bilinçdışını ciddiye almak önünde sonunda
bir kişisel cesaret ve sağlamlık işidir.
Bu ara yerde kalanların karmaşık durumları
kısmen kolektif dinsel öğretilerin eskiden biliııç-
dışıııdan kaynaklandıkları halde bugün (F re-
ud’un siiper-ego d ediği) kolektif bilince ait olm a­
sındandır. Gerçi bunu birçok tarihçi ve teolog
yadsır. Onlar bunun yerine bir tür “vahi” olduğu­
nu kabul ederler. Yıllarca Jung’un varsayımına bir
kanıt aradım. Ama bunu bulmak son d erece zor.
Dinsel ritüeller o denli eski ki kaynakları artık bu­
lunamıyor. Gene de aşağıdaki örneğin bu ritüelle-
rin çıkışına iyi bir kanıt olduğunu sanıyorum:

Sayfa 2 2 5 ve 2 2 6 'd a anlatılan düşlerin

çizim i: Spiral (bir m andala formu] Kutsal
Ruh'u gösteriyor (solda], ikinci düşte
Şeytan'ın siyah kanadı (sağda], iki
motifin ikisi de insanların çoğu için (düşü
görene de) tanıdık bir dinsel simge
anlam ı taşımıyor, ikisi de kendiliğinden
bilinçdışından fırlamıştır.
Ogalala S ioux’larının kısa süre ö n ce ölen “Kara bir kartal töreni yapmasını söyledi. Bunun
Geyik” adlı şamardan, otobiyografisinde, dokuz nasıl yapılacağım da gösterdikten sonra avcı

yaşlarındayken ağır hastalandığım, ateşliyken de birden fenalaşıp bayıldı, ve uyandığında ken­

etkileyici, korkunç bir hayal gördüğünü anlatıyor. dini gene elçilere rastladığı yerde karda yatı­
yor buldu. Bunun üzerine halkma törenin na­
Son d erece güzel atlar dört grup halinde dört
sıl yapılacağım anlattı. Onlar da bunu hâlâ
yön d en fırlıyorlar, ardm dan bulutlar üzerinde
yapıyorlar.
oturan kabilenin ataları “Dünyanın Altı D ed esi”
görünüyordu. Onlar kendisine halkma faydalı altı
Bu iki örnek, bir ritüelin ya da dinsel adetin
sim ge armağan ediyorlar ve yeni yaşam yolunu
nasıl bir kişinin bilinçdışınm bir yaşantısından
anlatıyorlardı.
kaynaklandığım ve sonra bütün bir boyu n yaşa­
On altı yaşm a geldiğinde müthiş bir yıldırım
mını biçim lendirdiğim gösterir. Bu tür adetler yi­
korkusuna kapıldı. Ne zaman gök gürleşe, “ acele
nelendiğinde zamanla yen iden biçim lenip az çok
et, acele et” diye sesler duyuyordu. Bunlar ona o
sabitleşinceye kadar m ükem m elleşirler. Bu kris­
hayalindeki atlarm nal seslerini anımsatıyordu.
talleşme sürecinin kötü tarafı gittikçe daha fazla
Yaşlı bir şaman bu korkuyu, gördüğü hayali halkı­
kişinin asü yaşantıyı unutmaları, yalnız kendileri­
na anlatması gerekirken kendine saklamış olm a­
ne anlatılana inanmalarıdır. Artık bu tür olguların
sından diye açıklamıştı. Bunun üzerine kabilesine
gerçek olduğuna, böyle bir yaşantının olabilece­
anlatmış, onlar da o düşü gerçek atlarla bir tören
ğine inanmazlar.
gibi uygulamışlardı. Kara Geyik ve halkının b irço ­
Bu dinsel gelenekler çok çalışılmış ve eskimiş
ğu bunun üzerlerinde şifalı bir etki yaptığına y e ­
olan şimdiki biçim leriyle, çoğunlukla bilinçdışı y e ­
min ediyorlardı... “Hatta atlar bile eskisinden da­
ni yaratıcı değişim lere karşı direnirler. Hatta te o ­
ha mutlu ve sağlıklıydılar.”
loglar bu “ doğru” dinsel simgeleri ve simgesel
O düş kabile tarafından, o kabile kısa zaman
doktrinleri, bilinçdışı ruhun dinsel işlevinin araştı­
sonra beyazlar tarafından yok edildiğinden yin e­
rılmasına karşı savunurlar; bu arada uğrunda sa­
lenem edi. Am a elim izde halen yaşayan farklı bir
vaştıkları değerlerin varlıklarım tam da bu işleve
olgu var. Alaska’daki Colville Irmağı çevresinde
borçlu olduklarım unuturlar. Derin esinleri algıla­
yaşayan Eskim o kabileleri kendi Kartal Ayinle-
yan, biçim lendiren bir insan ruhu olmadan insan­
ri’nin kaynağım şöyle açıklıyorlar:
ların gerçekliğine hiçbir dinsel simge de girem ez­
di. (Peygam ber ve evliyaları anımsamak yeter.)
Genç bir avcı bir kez güzel bir kartal vur­
Bu tür dinsel gerçekliklerin bir insan ruhun­
muştu. Kartalın güzelliğine hayran olan avcı
onu doldurdu ve ona sunular vermeye başla­ dan bağımsız olarak kendiliğinden ortaya çıktığı

dı. Günün birinde yoğun kar fırtınasında ge­ ileri sürüldüğünde “E ğer bunu ortaya çıkaran bir

ne avlanmaya gittiğinde birden karşısında iki
hayvan-insan belirdi. Kendilerini kartal ülke­
sinin elçileri olarak tanıttılar ve onu kartal ül­
kesine götürdüler. Orada koyu bir davul sesi
işitiliyordu. Yanındakiler bunun “bir annenin
çarpan kalbi” olduğunu anlattılar. Sonra kar­
şısına siyah giysili bir kadın, avladığı kartalın
annesi çıktı, halkının ölen oğlunun onuruna
insan ruhu değilse n edir?” diye sorulabilir. Bu
ruh, g erçeğ i kavramamızı sağlayan tek organım ız-
dır.
B öylece bilinçdışınm çağım ızda araştırılışı bir
kapıyı daima kapalı tutar. Bazılarının tercihiyle,
bir kimsenin kendi başm a spiritüel bir gerçeklik
olabildiği şeklindeki hayali ruhsal gerçek, kesin­
likle dışlanır. Çağdaş fizikte d e H eisenberg’in “b e ­
lirsizlik ilkesi” ile, mutlak bir fizik gerçeklik bula­
bileceğim iz yanılgısı dışlanarak bir kapı kapatıl­
mıştır. Ama bilinçdışm ın keşfi bu sevilen yanılgı­
ların yitimini, önüm üzde tahmin edilem eyecek
kadar çok yönlü ve sınırları içinde tutulamayacak
olan yepyen i bir gerçeklik alanını açarak gider­
m ektedir. Bunda objek tif araştırma ve kişisel etik
serüven garip bir şekilde birleşm ektedir. Bu ger­
çeğin tanınması olasılıkla yepyeni türden bir “bi­
lim ” ortaya çıkmasına yol açacaktır. Çünkü o za­
man duygu, moral değerlendirm e işlevi artık dı­
şarıda bırakılamayacaktır. Am a bu yeni alanın y o ­
lunun öğretilebilirliği g ö r e ce azdır. Çünkü bunda­
ki birçok unsur biriciktir, insandan insana dille
tam anlatılamaz. Burada da öbür insanların tam
olarak anlaşılabileceği, onlara doğru olanın anla­
tılabileceği yanılgısına kapı kapatılmakta ama ay­
nı anda onunla kıyaslanabilir bambaşka geniş bir
alan, yani şe lfin birçok tekil insanı etkileyen bir­
leştirici işlevi açılmaktadır. Bugün egem en olan
entelektüel gevezeliklerin yerini b ö y le ce psike-
nin gerçekliğinde olup biten anlamlı olgular ala­
caktır. Bunun insanın ruhsal ve toplum sal gelişi­
m ine nasıl etki ed eceğin i bilmiyoruz. Am a gen e
d e bir şeyden eminim: Jung’un bireyleşm e sü re­
cini buluşu, ileriki kuşaklarca, eğer gerilem e ve
duraklamadan kaçınmak isterlerse, bir gerçek
olarak sayılmalıdır.

Erhard Jacoby'nin bu resmi, her

birimizin dünyayı öbüründen bir
pa rça farklı gördüğünü, herkesin
kendi psikesinden baktığını
gösteriyor. Adam , kadın ve
çocuk aynı sahneye bakıyorlar
am a her biri için farklı ayrıntılar
belirgin ya d a karanlık. A ncak
bilinçli algılayışım ızla dünya
"dış"tır. Tümüyle tanım adığım ız
ve bilm ediğim iz şeylerle
çevriliyiz. (Bu da burada resmin
gri geri planıyla gösteriliyor.)
4 Görsel Sanatlarda Sembol

Aniela Jaffé

Richard Lippold: Güneş. Tel plastik.

G örsel S a n a tlard a S em bol

Kutsal semboller - taş ve hayvan

Sem bolizm in tarihi her şeyin, doğal nesnelerin

(taşların, bitkilerin, hayvanların, insanların, dağlar
ve vadilerin, güneş ve ayın, rüzgar, su ve ateşin) ya
da insan eliyle yapılmış olanların (ev, tekne ya da
arabaların), hatta soyut biçim lerin (sayıların ya da
üçgen, dörtgen ve dairelerin) sim gesel anlam ka­
zanabileceğini gösterm iştir. G erçekte bütün evren
potansiyel bir simgedir.
İnsan, sim geleştirici yetisiyle bilinçsiz olarak
n esne ve biçim leri sem bollere dönüştürür (b u sıra­
da onları büyük psikolojik önem le yüklem iş olur),
bunları da gerek dininde gerekse görsel sanatında
dışavurur. Tarih ön cesi çağlara kadar uzandığında
din ve sanatın karşılaştırmalı tarihi, atalarımızın
kendileri için anlamlı sim geler bıraktıklarının ka­
yıtlarıdır. Bugün bile çağdaş resim ve heykelin g ös­
terdiği gibi, din ile sanatın etkileşimi hâlâ canlıdır.
Görsel sanatlardaki simgeselliği tartışmamın ilk
bölüm ü olarak, insan için evrensel olarak kutsal,
gizem li olan kimi özgün m otifleri incelem ek istiyo­
rum. Bu bölüm ün geri kalanında da 20. yüzyılın sa­
natı olgusunu, sem bolleri kullanışı bağlam ında d e ­
ğil, başlı başına bir sem bol olarak, çağdaş dünya­
nın sim gesel bir dışavurumu olarak öne çıkışı bağ­
lamında tartışmayı düşünüyorum .
İzleyen sayfalarda çok çeşitli zamanların sana­
tında sim gelem in varlığım ve niteliğini gösteren üç
yineleyici m otifi seçtim . Bunlar taş, hayvan ve dai­
re simgeleridir. Bunların her birinin, insan bilinci­
nin en erken dışavurumlarından, 20. yüzyıl sanatı­
nın en sofistike biçim lerine kadar kalıcı olan psik o­
lojik önem leri vardır.
Ham taşların bile eski, ilkel toplum lar için bü ­
yük sim gesel anlamı bulunduğunu biliyoruz. Sık-
lıkla kaba, doğal taşların ruhların, tanrıların to p ­ olarak dikti ve tepesine zeytinyağı döktü. Ve
lanma yerleri olduğuna inanılırdı ve bunlar ilkel o yerin adını Beyt-el koydu..."

kültürlerde m ezar taşı, sınır taşı ya da dinsel say­

gı nesneleri olarak kullanılırdı. Onların kullanımı
heykelin ilk biçim i, taşa rastlantüarın ve doğanın
verebileceğin den daha büyük bir gü ç verm enin
ilk çabası olarak kabul edilebilir.
Eski A hit’teki “Yakub’un D üşü” öyküsü, bin­
lerce yıl ö n ce taşta nasıl yaşayan bir tanrının ya
da kutsal bir ruhun yerleşik olduğunun düşünül­
düğüne, taşın bir sim ge oluşuna tipik örnektir:
Ve Yakub... Haran’a doğru gitti. Ve bir y e­
re erişip orada geceledi, çünkü güneş bat­
mıştı; ve o yerin taşlarından birini alıp başı al­
tına koydu ve o yerde yattı. Ve rüya gördü ve
işte yer üzerine bir merdiven dikilmiş ve başı
göklere ermişti ve işte, onda Allah’ın melek­
leri çıkmakta ve inmekteydiler. Ve işte Rab
onun üzerinde durup dedi: Baban İbrahim’in
Allah’ı ve İslıak’m Allah’ı Rab benim; üzerin­
de yatmakta olduğun diyarı sana ve senin
zürriyetiııe vereceğini... Ve Yakub uykusun­
dan uyanıp dedi: Gerçek Rab bu yerdedir ve
ben onu bilmedim. Ve korkup dedi: Bıı yer ne
heybetli! Bu başka bir şey değil, ancak Al­
Yakub için taş vahinin bütünleyici bir parçasıy­
dı. Kendisiyle tanrı arasmda bir aracıydı. Birçok il­
kel taş kutsamasında kutsallık tek bir taşta değil,
çeşitli tarzlarda dizilmiş çok sayıda yontulmamış
taşla temsil edilmiştir. (B retagne’daki geom etrik
taş koridorlar ve Ston eh en ge’in taş dairesi ünlü
örneklerdir.) Kaba doğal taş düzenlem eleri Zen
Budizmi’nin ileri uygar taş bahçelerinde de belir­
gin bir yer tutar. Onlarm düzenlem eleri geom etrik
değil, tamamen rastlantıyla gibidir. Am a gerçekte
bu, çok ince bir düzen ve denge izlenimi iletir. Taş
bahçelere ilişkin eski bir Japon gizem kitabı bunu
anlamak için gereken anahtarı veriyor: İnsan taşı
dikm eden ya da yerine koymadan ö n ce taş için
m editasyona dalmalıdır. Bir kez dikildikten ya da
yerine konduktan sonra artık yerinden oyııatıla-
maz; çünkü bu onda yerleşik olan ruhu rahatsız
e d e r.1 Psikolojik bakış açısından, burada söz edi­
len ve saygı gösterilm esi gereken “ taşın ruhu” ,
ona insan tarafından can verilişini temsil eder.
Onu canlandıran, bilinçdışm ın ona yansıtılmış
olan içeriği, ruhun arketipsel bir timsalidir. Böyle

lah’ın evidir ve bu göklerin kapısıdır.

Ve Yakub sabahleyin erken kalktı ve başı Bu pasaj ç ev rilm ey ip Kutsal K ila p ’ııı T ü rk çe çev irisin d en
altına koymuş olduğu taşı aldı ve onu direk d oğ ru d a n alındı. T ekvin , B ap 28. (ç n .)

Brötanya, C a rn a c 'd a taş cad de; İÖ

2 0 0 0 (sol üstte). D oğal kayalar
sırayla, olasılıkla törensel am açla
dikilmiş. Tırmıklanmış kum üzerinde
d o ğ a l kayalar (Ryoanji Tapınağı,
Japonya) (solda). Görünüşte
rastlantısal olan gruplam a incelmiş
bir ruhsallığın anlatım ıdır. Tarih
öncesi M enhir (sağda). Kazılmış olan
çizgilerle dişil bir figür (Belki ana
tanrıça) olarak işaretlenmiş. M a x
Ernst'ten (doğ. 1 8 9 1 ) plastik (en
sağda). Taşların do ğ a l biçim ine
hemen hiç dokunulmamış.
yansıtmaların yapılmayıp bulunuverişi, yani bi-
linçdışı oluşu psikolojik bir kuraldır.
Taşın bu şekilde etkileyişine ya da biçim sel ta­
sarımların taslaksı anlamlarını verişiyle yetinilişi-
ne eğilim, yüzyılımızda da vardır. Günümüz sana­
tında da sanatçının her şeyden ön ce taşın kendi
ifadesine baktığı, yani söylenceler diliyle söyler­
sek, “taştaki ruh”u konuşturm aya çalıştığı örnek­
ler vardır. Böyle heykeller Hans A esch bach er, Ja­
m es Rosati, Max Ernst ve diğerlerinin yapıtları
arasında bulunur. Carola G iedion’a bir m ektu­
bunda Max Ernst, 1935’te Maloja’dan “A lberto
(G iacom etti) ve ben plastik bir hummaya yaka­
landık. Moranlar’da ve Forno Buzulu’ndaki irili
ufaklı granit blokları çalışıyoruz. Zaman, buz ve
rüzgarla harikulade yontulm uş, daha kendi halle-
rindeyken bile fantastik bir güzellik taşıyorlar.
Buna insan eli yetişem ez. O halde asıl işi n eden
elem entlere bırakıp, yalnızca kendi gizlerimizi
onlara eski Germ enlerin yazıları gibi kazımakla
yetinm eyelim ?” diye yazıyordu.2
Gizin ne olduğu söylenm ez. Ama bu yazımızın
son bölüm ünde, çağdaş sanatçıların “giz’lerinin,
eski ustalarm “taşın ruhu” dediklerinden h iç de
farklı olmadığı görülecektir. Din ile sanat daha en
eski hayvan resim lerinde bile birbirine sıkıca b ağ­
lıdır. Hayvan resimleri Buz Çağı’na (ÎÖ 60000’den
10000’e ) kadar geriye gider. Bunlar geçen yüzyı­
lın sonlarında Fransa ve İspanya’nın mağaraların­
da bulunduğunda şaşkınlık öylesine büyük ve o n ­
ları o sıradaki sanat tarihi görüşüne sığdırmak ö y ­
lesine zordu ki alelacele hem en çağdaş sahteler
olarak ilan ediliverdiler. A ncak bu yüzyılda araş­
tırmalar onların olağanüstü önem ini anlayıp an­
lamlarını kavrayabildi. Başka ülkelerde de yeni
buluşlar yapıldı. Görüşler, o ana dek varlığını
kimsenin bilm ediği, sonsuz gerilere giden bir ta­
rih ön cesi kültürün kapılarını açtı.
Bugün de resimlerin, kaya çizimlerinin bulun­
duğu mağaralarda garip bir büyü varsayıldığı görü­
lüyor. Sanat tarihçisi Herbert Kühn, Afrika, İspan­
ya, Fransa ve İskandinavya’daki kaya resimlerini zi­
yareti sırasında daima, onların yakınına bile sokula-
mayan kimselere rastladığını anlatıyor.11 Dinsel bir
çekingenlik, mağaralarda bulundukları sanılan ruh­
lardan ürküntü onları uzak tutuyor. Öte yandan
bugün bile, Kuzey Afrika’nın kaya resimlerine ora­
lardan geçen göçebeler sunular bırakıyorlar. Mağa­
ralar ve kayalıklar hiç değişm eden, eskiden nasıl al­
gılanıyorsa öyle algılanmayı sürdürüyorlar. O yerle­
rin büyüsü binlerce yıldır yerinde duruyor.
B irçok mağarada uzun, zahmetli bir yolu al­
çak, karanlık ve rutubetli geçitlerle geride bırak­
mak gerekir ama sonunda ortalık birdenbire g e ­
nişler ve insan, resimli duvarlarıyla bir salonla
karşılaşır. Yol ve şaşırtıcı sonu ilkel insanlar ü ze­
rinde korkunç bir izlenim e yol açmış olmalıdır.
Bu salonda bulunan her şeyin kültsü bir gizem
Lascoux m ağarasında hayvan
resimleri (en solda|. Bu resimler yalnız
süs d e ğildi büyülü bir işevleri de
vardı. A nalojik bir büyüyü gösteren,
alış delikleriyle bir bizon resmi (solda].
Resmin törensel öldürülmesi av
hayvanının üstünlüğünü giderecekti.
Bugün bile bir anıtın yıkılması
simgesel öldürme olarak algılanır.
M a c a r ayaklanm asında (1 9 5 6 ]
kırılmış bir Stalin büstü (sağda).
A yaklanm acılar Stalinist başbakan
Rakosi'nin büstünü bir lam ba direğine
asmışlardı (sağ dışta).
olarak yaşandığı düşünülm ektedir. Ola ki yolun
zahm eti de mağaranın kuytuluğu da gizin korun­
ması için düşünülmüştür.
Taş Çağı’mn mağara resimleri hem en istisna­
sız olarak, hareketleri, duruşları son d erece doğal
olan ve büyük bir sanatsal yetiyle yapılmış olan
hayvanlan gösterir. Am a gen e de gerçeğin natli-
ralist bir kopyasından başka bir şeyin söz konusu
olduğunun belirtileri vardır. Kühn, “ En garip olan
kimi resim lere atışlar yapılmış olmasıdır. M ontes-
pan’da, bir yaban çitine sokulm uş bir at gravürü
görülür. Bu, yü zlerce atış deliğiyle delinmiştir.
Aynı mağaradaki bir ayı heykelinde iki yüz kırk
atış deliği bulunmaktadır. Trois Freres mağara­
sında bir ayı resmi üzerinde bu delikler resm edil­
miştir; ayının başı aşağı düşm üştür ve burnundan
kan boşanır” diyor. Öldürm e sürecini gösteren
çeşitler sayısızdır. Bum erang’ın isabet ettiği atlar,
oklar saplı yaban hayvanlar görülür. Onu yakalar­
mış gibi uzanan ve öyle de olan, sayısız el iziyle
çevrelenm iş hayvan resimleri bilinmektedir.
Bütün bu resimler, yüzyılımızda da henüz A f­
rika’da yaşayan avcı kabilelerce uygulanmakta
olan bir av büyüsünü anlatıyor. Bu sırada resm e­
dilen hayvana bir “eş”in işlevi veriliyor; ona olan,
ilkel analoji düşü n cesine göre gerçek hayvana da
olur. Resim onun yaşayan özü, en iç varlığının
sim gesi yerine geçer.
Psikolojinin bakış açısından, her şeyden önce,
mağara resimlerinde hayvan resimleri arasında za­
man zaman bulunan, hayvan kılığına girmiş insan­
ları andıran figürler ilgi çeker. Trois Freres’de hay­
van postu giyinmiş bir adam, sanki hayvanları ezgi­
lerle etkilemek ya da büyülem ek istiyor gibi basit
bir kaval çalar. Aynı mağarada dans eden, hayvan
gibi giyinmiş geyik boynuzlu, at kuyruklu, ayı pen­
çeli bir insan, yaklaşmakta olan yaklaşık beş yüz
hayvanlık bir sürüye hükmeder. Kuşkusuz ki bu
“Hayvanların Efendisi”dir. Bunlar Afrika'nın halen
yaşayan kabilelerinin adetleridir. Bunlar bilinme­
yen, kuşkusuz simgesel olan biçimlerin anlamı so ­
rusuna yanıt verebilirler. İııisiyasyon törenlerinde,
gizli birliklerde, krallıklarda da hayvanlar ve hayvan
kılıkları belirli bir rol oynarlar. Kral ve kabile şefi
her zaman bir hayvan, çoğunlukla aslan ya da leo­
pardır; İmparator Haile Selasiye’nin ünvanı olan
“Yuda Aslanı”, bugün bile bu anlamı çağrıştırır.
Zaman içinde geriye gidildikçe ya da ilkel, bu
neden le de doğaya yakın bir kültür düzeyine ya­
kınlaştıkça bu ünvan kelime anlamıyla alınmaya
başlar. Ş ef artık yalnız hayvan olarak adlandırıl­
maz, aynı zamanda hayvan olarak yaşanır. Oğlan­
ların olgunluk törenlerinde tam hayvan kılığında
göründüğünde artık tam bir hayvandır ya da da­
ha da korkutucusu, bir hayvan ruhu, bir cindir ve
sünneti de o yapar. Bu anda kabilenin ya da s o ­
yun atasını bedenleştirm ekte ya da temsil etm ek­
tedir, bu yüzden de asıl tanrının kendisidir. T o ­
tem hayvanı temsil ed er ve odur. Bu yü zden T ro-
is Freres’deki, dans ed en hayvan insamn, kılığıy­
la bir tür hayvan cine dönüşm üş olan bir kabile
şefi olduğunu çıkarsamak doğru ve haklıdır. Za­
man içinde birçok yerde, hayvan giysisi, hayvan
ve cin m askelerine dönüşm üştür ve bunların sa­
natsal biçimlendirilişi büyük ustalıkla kullanılır.
Çoğunlukla bunlarda aşılamaz bir güç, etkilem e
gü cü vardır ve tanrı ile aynı saygıyı görürler. Mas­
kelerin bugün bile b irçok ülkede, en başta İsviç­
re ’de bir halk sanatı olarak algılandığı biliniyor.
Maske sanatsal bütünlem e amacıyla klasik çağ ti­
yatrosunda olduğu gibi Japonya’da da çeşitli No
Oyunları’nda oyun cu m askeleri olarak kullanıl­
mıştır. Simgesel geri plan bakımından maske,
başlangıçtaki hayvan kılığının anlamından farklı
değildir. Onun ardında harekete geçen bireysel
dışavurumuyla insan doğası saklıdır. Bunun için
bunu taşıyan cinin onurunu, güzelliğini ama aynı
zamanda korku uyandıran ifadesini de elde eder.
Psikolojik bakış açısından maskenin onu taşıyanı
arketipsel bir figüre dönüştürdüğü söylenebilir.
Aslında bütün ya da kısmi kılığın ona uygun
hareketler ve jestlerle bütünlenişi olan dans da
başlangıcında kültü tamamlayan bir rit olarak ka­
bul edilir. Bu cinler tarafından, cinlerin onuruna
yapılırdı. Kuhn, T uc d ’A udu bert’te yumuşak kil
üzerinde hayvan heykellerini çevreleyen ayak iz­
leri bulmuştur. Bunlar daha Buz Çağı törelerinde
dans edildiğini gösteriyor. “Yere sade topuklar
bastırılmış; dans edenler bizonlar gibi adımlarla
dans etmişler. Bir b izon dansı, hayvanların verimi
ve çoğalm ası ve öldürülm eleri için bir dans yap­
mışlar.”4
Jung anlatımında yerlilerin totem hayvanla
bağlantılarına, hatta onun kimliğini kazanışlarına
işaret ediyor. Belli törenler bu ilişkiyi oluşturm a­
ya yarar. Bunlar her şeyden ön ce çocukların er­
kekliği kazandıkları olgunlaşm a törenleri ya da
inisiyasyon ritleridir. Oğlan kendi hayvan ya da
totem ruhunu alır, aynı anda da sünnetle kendi­
sinde dürtüsel ya da hayvansı olanı feda etm ek
zorundadır. Bu ikili süreçle yalnızca totem klanı­
na alınmış olmaz, yalnızca totem hayvanla ilişkisi
kurulmaz, bir erkek, dolayısıyla daha geniş bir
anlamda insan olur.
Doğu kıyılarındaki Afrikalılar sünnet olm am ış­
lara “hayvan” derler. Onlar henüz totem ruhunu
almamış, güdüselliklerini feda etm em işlerdir.
Hayvanla insamn henüz ayrılmamış olduğu söyle­
nebilir; bu yüzden de içlerindeki hayvan daha üs­
tündür ve onlar insan olarak değil, hayvan olarak
görülm elidirler.
Psikolojik bakış açısından hayvan, insanın gü ­
düsel ve dürtüsel doğasının bir simgesidir. Uygar
insan da kendi dürtüselliğinin gücünü, bilinçdı-
Trois Freres m ağarasında tarih öncesi
resimler. Sağ kenarda boynuzlu ve
pençeli bir insan figürü (en solda).
Burm a'da, maskeli dansçıların
"m anda ruhu"na yaka la ndığı manda
dansı (solda). Bolivya'da şeytan
dansı (sağda). Dansçılar demonik
hayvan maskeleri taşıyor. Eski Alman
halk dansı (en sağda). Dansçılar
hayvan maskeleriyle ca d ı ve büyücü
kılığında.
şmdan yükselen özerk dürtüler ve duygular kar­
şısındaki güçsüzlüğünü fark eder. Bilinçliliği zayıf
olan ilkel insan duyguların akınına karşı kendini
çok daha güçlükle savunabilir. Bu kitabın ilk b ö ­
lüm ünde Jung, kötü giden balık avından kötü bir
ruh durum unda evine gelen ve kendisini karşıla­
mak için koşan oğlunu öfkeli tepkisiyle öldürüve-
ren Buşiman’m trajik öyküsünü anlatıyor. K endi­
ne geldiğinde yaptığının pişmanlık ve kederiyle
başa çıkam ıyordu. Burada bilinçli istencini aşarak
yıkıcı işlemini yapan olum suz bir duygulanım p at­
lamıştı. Böyle bir dürtü gücünü bir hayvan ciniy­
le sim gelem ek son d ereced e yerindedir. Sim ge­
nin canlılığı ve açıklığı insanların içlerindeki teh ­
likeli gücü biçim lendirm elerine yarar. Bu im gede
n eden ve ne zaman korkması gerektiğini tanıya­
bilir, sim gesel işlem lerle, sunu ve ritlerle onu iyi­
leştirm eye çalışabilir.
Sayısız mit değerli bir hayvanın kurban edil­
m esi gerektiginı, bu sununun bereket hatta yara­
tıcılık getireceğini anlatmaktadır. Mitra tarafın­
dan boğanın kurban edilm esiyle birlikte dünya­
nın bütün zenginlik ve ürünleriyle ortaya çıkışı da
böyleydi.
Hem en bütün halkların dinlerinde en büyük
tanrılar hayvan simgeleriyle düşünülmüş ya da
hayvan olarak gösterilmiştir. Babillilerde tanrılar
k oç, boğa, aslan, akrep ya da balık biçim inde göğe
yerleşmiştir. Bunlar bugüne kadar da Zodyak işa­
retleri olarak geçerli olmuştur. Babil’in tören yolu ­
nun duvarlarında yüz yirmi aslan bulunuyor, bun­
ların talihsizliği giderecek gü cü taşıdıklarına inanı­
lıyordu. Mısırlılarda tanrıça Hator inek başlı, Am-
m on koç başlı ve T ot balıkçıl başlı ya da maymun
olarak gösterilmiştir. Hindistan’da Ganeş, insan bi­
çim inde ve fil kafalı talih tanrısıdır. Vişnu erkek
dom uz, Hanuman maymun tanrılardır. Yaratıklar
dizisinde insan ilk sırada değildir; fil ve aslanın
rütbesi daha yüksektir. Yunan mitolojisi de hay­
van sembollerim sürdürür ve tanrıların babası Ze-
us, kuğu, boğa ya da kartal kılığında sevdiği kadın­
lara, oğlanlara sokulmaktan çekinmez. Germen
mitolojisinde kedi, tanrıça Freya için kutsanmıştır,
erkek domuz, karga ve at da Odin için kutsaldır.
Hıristiyanlıkta da hayvan simgeleri şaşırtıcı bü­
yüklükte rol oynar. Dört İncil yazıcısı azizden üçü­
ne hayvanlar; Luka’ya boğa, Markus’a aslan, Yu-
van’a kartal refakat eder. Yalnız Matta’nın yoldaşı
bir melektir. İsa’nın kendisi bile, tanrnun, babası
tarafından kurban edilecek olan kuzusu ya da ba­
lık olarak ortaya çıkar. Ama aynı zamanda, Allego-
riae Christi’de çarmıha tırmanan yılan ya da aslan
ve ender durumlarda da urıicorn’dur (efsanevi tek
boynuzlu at). Psikolojik bir bakış açısından İsa'nın
hayvan simgeleri tanrının oğlunun, en yüksek in­
san figürünün de üstün ruhsal özelliğine rağmen
diirtüsel özelliklerinden uzaklaşamadığını göster­
mektedir. Sadece insanüstü olan değil, insanaltı
olan da ilahi olarak yaşanır. Her ikisi de ego kişili­
ğini yüceltir, bu yüzden tanrısal alana alınmışlar­
dır. Her ikisi, içgüdü ve ruhani özellikler, insanın
bütünlüğüne, şelfe aittir ve bu yüzden gizemli bir
ilişki içindedir. Isa’nın Noel’deki imgesi, hayvanla­
rın arasmda, ahırdaki beşik, bu iki kutuplu ilişkinin
simgesidir. Sanatta bu en derin anlamı bulmuştur.
Bütün zamanların ve halkların din ve sanatın­
daki hayvan sim gelerinde göze çarpan bu zengin­
lik bunun ne kadar önem li olduğunu anlatır. Her
simge bilinçdışı bir içeriğin bilinçlenişiııe yarar
çünkü onu elle tutulur hale getirir. Burada güdü
ve dürtü dünyası bilinçdışı için bir tehlikedir ama
bilinçli bir insanın yaşam ında vazgeçilem ezdir. İç­
güdü ve hayvansı ruh, fanteziyi daima yeni yara­
tışlara zorlar. Sanki kendisine her durum ve k o­
şulda dikkati çekm ek, bilince, hem de gerçek te
olduğu haliyle, yani yaşamın ihtimam ve inançla
ele alınacak tem el bir gerçeği olarak kaydedilm ek
istem ektedir.
Aslında hayvan ne iyi ne de kötüdür, sad ece
doğanın bir parçasıdır. Bir bakıma insandan bile
daha yukarıdadır; Jung’un dediği gibi tanrının em ­
rini ondan daha iyi yerm e getirm ektedir. D oğasın­
da olmayan bir şeyi isteyem ez. Öbür türlü söyler­
sek içgüdülerim izler. Bu içgüdüler çoğu zaman

Jap onya'd a eski N o tiyatrosunda

oyuncular maskelerle tanrıları, ruhları
ya da cinleri canlandırır (solda).
Japon dans tiyatrosunda maskeli
oyuncular (sağ üstte). Japon Kabuki
tiyatrosunda maske benzeri bir
m akyajla bir ortaçağ kahramanı
olarak giyinmiş oyuncu (sağ altta).
bize gizemli görünür ama insan yaşamında da k o­
şutları vardır. İnsan doğasının temeli içgüdüdür.
Ama insanda “hayvansal varlık” (içinde içgü ­
düsel psikesi halinde yaşayan) dikkate alınmaz,
yaşamla uzlaştırılmazsa tehlikeli olabilir. İnsan iç­
güdüyü kendi istenciyle denetlem e gücü olan tek
yaratıktır, ama onu bastırabilir, saptırabilir daha­
sı yaralayabilir de ve de m ecazen ele alırsak bir
hayvan hiçbir zaman onun yaralandığı zamanki
halinden daha tehlikeli olamaz. İnsanda da bastı­
rılmış içgüdüler kontrolü ele geçirebilir, hatta
onu m ahvedebilir.
Düşü göreni bir hayvanın kovaladığı bilinen
düşler, hem en daima bir içgüdünün bilinci deldi­
ği ve yaşama yeniden kabul edilerek uyarlanmaya
çalıştığını gösterir. Düşteki hayvanın davranışı ne
denli tehlikeliyse, düşü görenin ilkel ve içgüdüsel
ruhu o denli bilinçdışıdır, eğer buna onarılamaya-
cak kadar bozuk bir kötülük yerleşm işse de yaşa­
mına entegre edilm esi daha da zorunludur.
Bastırılmış, zedelenm iş içgüdüler uygar kişiyi
tehdit eden tehlikelerdir; buna karşılık ilkel ada­
mı tehdit edenlerse ketlenm em iş dürtülerdir. Her
iki durum da “hayvan” doğasına yabancılaşmıştır.
Her ikisi için de hayvansı ruhun kabulü bütünlük
ve tam yaşanacak bir yaşam için koşuldur. İlkel
adam kendisindeki hayvanı ehlileştirmeli, onu
kendi yardım cı yoldaşı yapmalıdır. Uygar insansa
kendisindeki hayvanı iyileştirmek, kendi dostu
yapm ak zorundadır.
Bu kitaba katkıda bulunan öbür yazarlar taş ve
hayvan m otiflerinin önem ini düşler ve mitler b ağ­
lamında tartışıyorlar. B ense bunları burada yal­
nızca, bu yaşayan sim gelerin sanat tarihi (özellik­ Üç dinden hayvan görünüşünde tanrılar.

le de dinsel sanat) b oyu n ca görünüşünün genel
örnekleri olarak kullandım. Şimdi aynı şekilde en
güçlü ve evrensel simgeyi, daireyi inceleyelim .
Hindu tanrısı G aneşa (N e p a l kral sarayında
boyalı heykel] bilgelik ve mutluluk tanrısı
(üstte). Kuğu görünüşüyle Zeus, Leda'yla
(ortada). Bir ortaçağ sikkesinin ters
yüzlerinde çarmıha gerilmiş Isa insan ve
yılan görünüşüyle (sağda).
Sanatta daire simgesi
M. L. von Franz daireyi (ya da k iin'yi) bütünlü­
ğün ya da şelfin sim gesi olarak açıklıyor. Daire
motifi ortaya çıktığı her yerde, eski güneş inanç­
larında ya da çağdaş dinsel görüntülerde, mit ya
da düşlerde, m editasyon resim lerinde ya da m o­
dern kentlerin planlarında, daima yaşamın bir y ö ­
nüne, tem elindeki bütünlüğe işaret eder.
Bir Hint yaradılış efsanesi, tanrı Brahma'nın
bin yapraklı dev bir altın lotus’ıın tam ortasında
durduğunu, bakışlarını uzayın dört yönüne g ö n ­
derdiğini anlatır. Onun, çiçeğin yuvarlaklığı içinde
dörtlü bakışı, yaratış işine başlamadan önceki te­
mel konumu, vazgeçilem ez bir düzen girişimidir.
Bııda’dan da aynı şekilde söz edilir. D oğduğu
an bir lotus çiçeği açm ış, Buda ufkun sekiz y ön ü ­
nü görebilm ek için onıın ortasına çıkmıştır. Bun­
dan başka yukarıya ve aşağıya da bakıyordu. Dü­
zenleyen bakışlar gibi sim gesel bir jest, en kısıtlı
sözlerle Prens Siddharta’nın daha doğum unda bi­
ricik bir kişilik, aydınlatma için öngörülm üş bir
Bothisatva olduğunu anlatmaktadır. Kişiliği ve
ilerideki varoluşu, bir bütünlük izlenimi verir.
Brahma ve Bııda’da görülen mekan uyumu,
insanın psişik uyumu için sem bolik olarak alına­
bilir. Bilincin, Jung tarafından kendi bölüm ünde
anlatılmış olan dört işlevi -düşünce, duygu, h eye­
can ve sezgi- insanı dünyanın, gerek kendi için­
den gerekse dışından algılamakta olduğu izlenim ­
lerini alabilmek için donatır. Bu işlevler aracılı­
ğıyla yaşantılarıyla başa çıkacak, onları özü m se-
yecek , bunlar aracılığıyla tepkiler verecektir.
Brahma’nın evreni dörtlü olarak tarayışı, insanın
bu dört işlevin gerekli olduğu entegrasyonunu
sim gelem ektedir. (Sanatta daire, sıklıkla sekiz
ışınlıdır. Bu bilincin söz konusu dört işlevinin al­
gısal olarak üst üste gelm esi vo b öylece ara dört
işlevin daha -örn eğ in düşü nceye sezginin renkle­
ri eklenir ya da duygular heyecanlara yakıııdır-
ortaya çıkabilmesini anlatır.
Hindistan ve U zakdoğu’nun sanatında dört ya
da sekiz oklu tekerlek, m editasyoııda kullanılan
dinsel imgelerin yaygın biçimidir. Özellikle Tibet
Lamaizm’inde zengin figürlü mandalalar önemli
bir rol oynar. Kural olarak bu mandalalar, kutsal
güçlerle evren arasındaki ilintiyi temsil eder.
Buna karşın D oğu m editasyon figürlerinin bir­
çoğ u saf geom etrik desenlerdir; bu desenlere
yantra adı verilir. Bu “ soyu t” yantralarda daire ve
kareler yanında ü çgen de rol oynar. Bunlar iç içe
ge çe n üçgenlerdir; birinin tepesi aşağıya, öbürii-
nünki yukarıya doğrudur. Anlatılara göre bunlar
Şiva ve Şakti’nin, görsel sanatlarda da sayısız var­
yasyonlarla gösterilen tanrı çiftinin birliğidir. Psi­
kolojiyle yorum landığında bu çift, ruhun ya da
şelfin iki kutuplu, dişil olduğu kadar eril de olan
bütünlüğünü temsil etm ektedir. Tanrıça dünyevi
olanın kişisel ve zamansal dünyasını, tanrı da ru­
hun kişisel ve zamansal olmayan dünyasını g ö s ­
term ekledir. Biri bilinçdışı, öbürü bilinç içindir.
Ü çgen yantralarda da Şiva ve Şakti’nin resim-
sel birleşiminde de karşıtların geriliminin vurgu-
Dokuz iç içe geçmiş üçgenden
oluşan bir Yanlra; bülünlüğü
simgeleyen bir m andala (sağda],
Buda'nm doğumunu gösleren
Tibet resmi; alt kenarda Buda
da ire şeklindeki çiçeklerden bir
haç üzerinde (en sağda). Büyük
İskender'in doğum unda m andala
biçim inde yıld ızlar görünüyor.
(1 6. yy elyazması) (sağ üstte).
«t. UiV *> eia ukv. i t ycnuvçŞtfoıatt <tı
M tuate^c fauiv «ttnHiıtv <tıw «A c*tnt irfanı tıe
cıto tffnsmS t W fa ttt jiUil'v ttîuttvb x maıttr<
WiTHujtf*. ■frt <n< > e idk ft f<njrtct& ç ft ıÇtxf)
« töıırb'ıu Vntt ct) ,t(C i!x v fr tt İWTa— r r r ^ r r
landığı görülür. Birçoğundaki belirgin erotik cin­
sel karakter bundandır. Bu dinamik bir sürece,
yani bütünlüğün yaradılışı ya da oluşuna işaret
eder. Buna karşılık d örd e ya da sekize bölüm lü
daire olduğu gibi bütünlüğü, bulunan durağan
büyüklüğü temsil etm ektedir.
Zen Budizmi’nin soyut daire resimleri de yant-
ralara akrabadır. Ünlü Z en rahibi S engai’nin
(1750 -1 83 7 ) “Daire” adlı resm ine ilişkin olarak
bir başka Zen ustası “ Zen için daire aydınlanma
dem ektir. Bu insan bütünlüğünü sim geler” d e ­
mektedir.
Avrupa Hıristiyan sanatında da soyut manda-
lalar görünür. Bunların en m ükem m el örnekleri
katedrallerin pencerelerindeki güllerdir. Bunlar
insan şelfin in kozmik düzeye geçirilmiş tem sili­
dir. Dante’ye de kozmik bir mandala, parıldayan
H i m r inf . t n r r . ’ C ıv u /i .»*» >ıdCfi* t Ot* ı* /v -/ît f* ^
beyaz bir gül biçim inde görünm üştü. Dinsel re­
sim lerde İsa’nın ve Hıristiyan azizlerinin başlan
üzerindeki haleleri de mandala olarak kabul e d e ­
biliriz. Çoğunda yalnızca İsa’nın halesi d örd e b ö ­
lünmüştür. Bu onun, insanoğlu olarak çektiği a cı­
ların, çarmıhtaki ölüm ünün bir belirtisi, aynı za­
manda da farklılaşmış bütünlüğünün simgesidir.
Erken Iîomanik dönem i kiliselerde zaman zaman
soyut daire resimleri görülür; bunlar belki p u tp e­
rest kökenlere bağlıdırlar. Hıristiyanlık dışı sanat­
ta böyle daireler “güneş tekerleği” olarak tanım­
lanır. Bu çizim ler daha tekerleğin bulunuşundan
çok öncesinde, taş devri duvar resim lerinde bu­
lunmaktadır. Jung’un da işaret ettiği gibi “güneş
tekerleği” deyim i yalnızca dışarıdan uymaktadır.
Bütün zamanlarda asıl önem li olan “yuvarlak”
olanın, taş devri insanının da kayalara ceylanlar,
atlar ve sığırlar gibi resm ettiği içsel yaşantısıdır.
Hıristiyan sanatında daha birçok resim sel
mandala bulunur. Buna örnek Bakire’nin, yanan
 Dinsel mimarlıkta m andala; Kare
planı ve köşelerinde dört kulesiyle
K am b oçya'da Angkor-VVat
lapınağı (solda]. D anim arka'da bir
kalenin d a ire şeklinde kalıntısı (IS
1 0 0 0 ) (sağda], İtalya'da yıld ız
şeklinde surlarıyla Palmanova kenti
(sağ ortada]. Paris'te Place de
l'E toile'da on c a d d e da ire şeklinde
ağ ızlanır (en sağda).

çalılık şeklindeki tanrı simgesi olan dairesel bir
ağacın m erkezindeki resmidir. Hıristiyan sanatın­
da en yaygm olan mandala ise, dört azizle çev re­
lenmiş olan İsa görüntüsüdür. Bunun kökeni eski
Mısır’a tanrı H orus’un dört oğluyla gösterilişine
kadar gider.
Mimarlıkta da mandala önem li bir rol oynar
ama bu gözd en kaçar. Oysa hem en her kültürde,
dinsel olduğu kadar dindışı birçok yapının planı
böyledir. Klasik çağ, ortaçağ ve hatta şimdiki ça ğ­
da kent planlamasına girer. Klasik bir örnek, Plu-
tark’m (İS 4 6-12 0), R om a’nm kuruluşunu anlatı­
mıdır:
Rom ulus Etruria’dan kendisine masallardaki
gibi, her şeyi belli kutsal törelere ve yöntem lere
göre, gizlerdeki gibi d ü zenleyecek olan adamlar
getirtti. Bunlar ön ce bugünkü Com itium ’un oldu ­
ğu yerde yuvarlak bir çukur açtılar ve oraya ya
yasaların buyurduğu ya da doğanm gerekli kıldığı
şeyleri koydular. Ö n ce h er biri geldiği yerden bir­
likte getirdiği bir avuç toprak attı ve hepsini iyice
birbirine karıştırdılar. Bu çukura -a yn ı zamanda
dünya dem ek o la n - “m undus” dediler. Bundan
sonra, burayı bir dairenin m erkezi olarak alıp
kentin sınırlarını çizdiler. Romulus bir sabana bir
saban demiri takıp bir inek ve bir boğayı ona k oş­
tu ve derin bir çizgi çekti. Duvar bu yarık üzerine
yapılacaktı. Kapıların olacağı yerlerde sabanı yu ­
karı kaldırılıp bir boşluk bırakıyor, sonra sürm eye
devam ediyordu.
B öyle bir törenle kurulan Rom a kenti daire bi­
çim indeydi. E lbette bu öykü R om a’nm eski ünü
olan “urbs quadrata” (kare, dörtgen kent) tanı­
mıyla çelişiyor. Bu çelişkiyi açıklamaya çalışan
bir teoriye göre “ quadrata” sözü, “d örd e b ölü n ­
m üş” olarak anlaşılmalıdır, çünkü yuvarlak kent
kuzeyden gü neye ve doğudan batıya giden iki
yolla bölünüyordu. Bunların kesişme noktası da
“m undus” oluyordu. Öbür teoriye göre bu çelişki,
daha Eski Yunan’da uğraşılan, daha sonra sim ya­
da rol oynayan, geom etride çözü lem eyen “quad-
ratura circuli”nin (dairenin kareleşm esi) görsel
görünüşü olarak, sim gesel anlaşılmalıdır. Gariptir
ki Plutark da kuruluşun daire törenini anlatma­
dan ö n ce “Rom a quadrata” dem ektedir. Belki R o ­
ma onun için hem kare, hem daireydi! Her iki
açıklamadan gerçek bir m andala biçim i çıkar. Bu­
na Plutark’ın, Etrüsklerin kent kuruluşunu “giz­
lerdeki gibi” yani gizem li olarak öğrettikleri anla­
tımı da ekleniyor. Kent yapım ında dış biçim den
daha fazlası söz konusuydu. Mandala biçim i ken­
ti ve elbette oturanları da sad ece nesnel olanın
üzerine yükseltm ektedir. Bu da m erkezde bulu­
nan “m undus” ile vurgulanır. Bu ad “öte ta ra f’
alanıyla, ata ruhlarının ülkesiyle bağlantıyı kuru­
yor. (A yrıca m undus, büyük bir taşla örtülüydü.
“Ruh taşı” adı verilen bu taş belli günlerde kaldı­
rılıyor, yani ölülerin ruhları açığa bırakılıyordu.)
Ortaçağ kenti de usulen bir mandala planıyla
inşa edilmiştir. Yaklaşık olarak daire biçim inde
olan bir duvarla çevrilidir. İki ana cad de onu kent
çeyreklerine (quartier) böler ve duvarın dört ka­
pısında sona erer. Caddelerin kesişm e noktasın­
da, yani kentin yaklaşık olarak m erkezinde kated­
ral durur. Ortaçağın dörde bölünm üş kentinin
m odeli, Kutsal Kitap’ın vahiyler bölüm ündeki,
d ört köşeli planı ve üç kere dört kapısı olan duva­
rıyla “ C ennetteki K udüs”tiir. M erkezinde ise,
vurgulanarak belirtildiği gibi, bir tapınak yoktur.
Çünkü o Kudüs’ün ortasında zaten bizzat tanrı­
nın varlığı bulunur. (Bir kentin mandala tarzında
planlanışının m odası hiç geçm em iştir. M odern bir
örnek W ashington kentidir.)
Ne ortaçağ kentlerinde, ne de ilkel ya da eski­
çağ kent yapım ında mandala tem el bir estetik ya
da ekonom i sorunuydu. Bu, mekanın düzenli bir
evrene sem bolik yüceltilişi, ortasından öteki d ün ­
yaya bağlanan bir yer olarak kutsanması anlamı­
na geliyordu. Bu dindar kişilerin yaşam duygusu­
na ve gereksinim lerine uyuyordu. (M odern kent­
lerdeki daire şeklinde planlamada ise estetik ya
da pratik kaygıların rol oynadığını Paris’in bu say­
fadaki havadan çekilm iş resmi gösteriyor.)
Psikolojik bakış açısından her mandala yapısı,
ister sivil, ister dinsel olsun, arketipsel bir içeri­
ğin dış dünyaya yansımasıdır. Kent, kale, tapınak
psişik bütünlüğün sim gesi olur ve bu yolla bu
mekanla karşılaşan ya da orada yaşayan insanlar
üzerinde özgün bir etki yapar. Mimarlıkta da b ü ­
tün yansıtmalarda olduğu gibi, bilinçdışı bir süre­
cin, bilinçdışı olmasına rağm en anlamlı bir biçim ­
lendirm enin söz konusu olduğunu yen iden belirt­
m ek gerekm ez. “Bu şeyler düşünülm ez” diyor
Jung, “Altın Çiçeklerin Gizem i” adlı Çin kitabı y o ­
rumunda: “Am a gen e de geçm işin karanlık derin­
liklerinden, bilincin en derin içgörüsünü ve ru­

O rtaçağ dinsel yapılarının planları

genellikle da ire şeklindeydi.
Etyopya'da Kaya kilise, 1 3. yy
(solda],

Rönesansda İtalya'da yuvarlak

kilise yapım ı tutulmuştu. Yuvarlak
bir kilisenin insan vücudu
oranlarına uyan planı. Italyan
sanatçı ve mimar Francesko di
G iorgio'nun çizim i, 15. yy
(sağda).
hun en yüksek sezgisini anlatmak, b öy lece insan­
lığın bugünkü bilinciyle, çağlar ötesindeki g e çm i­
şini kaynaştırmak için yükselir.”
Hıristiyan sanatında m erkezi simge mandala
değil haç ya da haça gerilmiş İsa’dır. Daha Karo-
lenj dönem i görsel sunumlarında haç bacakları
eşit olan bir biçim de bir Grek haçı, dolaylı olarak
bir mandala biçim i gösteriyordu. Zamanla haçın
ortası yukarıya doğru alındı ve bugün de bilinen,
kullanılan uzunlamasına haç biçim ini aldı. Bu bi­
çim değişimi, Hıristiyanlıkm ortaçağın ortasına
kadar içsel bir gelişimine, yani insanlığın, inancın
merkezini dünyevi olandan uzaklaştırarak, gittik­
çe ruhaniye doğru “yükseltm e” eğilimine uyduğu
için anlamlıdır. Bu eğilimin tem elinde İsa’nın “ B e­
nim krallığım bu dünyada değildir” şeklindeki ana
mesajının gerçekleştirilm esi çabası yatar. Bu m e­
sajın çekirdeği olarak, yeryüzü yaşamını, “bu
diinya”yı ve bedeni aşan yücelik görülebilir. Öz­
lem öbür tarafa yönelm iştir, doyum da cenn etten
g öz kırpar. Öte yan için uğraşmanın en yüksek
yoğunluğuna ortaçağda, onun m istiğinde ulaşıl­
mıştı. Bu, sim gesel anlatımını yalnızca haçın m er­
kezinin kaymasında değil, aynı zamanda yüksek­
lere tırmanan ve m addeyi alt eden gotik katedral­
lerde bulmaktadır. Bunun temeli uzunlamasına
haçtır. Planları hem en h ep ortasında vaftiz tek­
nesi bulunan, gerçek bir mandala olan vaftiz yer­
leri bunun istisnasıdır.
R önesans’ın başlamasıyla insanların dünyayı
kavramasında bir değişim oldu. “Yüksek”e tırma­
nan hareket en yüksek noktasına erişmişti ve ters
yön e dönm üştü; insan yen iden yem döndü. D o­
ğanın, bedenin güzelliğini keşfetti, ilk dünya gezi­
lerine çıktı, dünyanın küre biçimini kanıtladı. Fi­
ziğin, mekaniğin, nedenselliğin yasaları bilimin
temeli oldu. Mantıklı düşü n ce ve aklın kazançla­
rının, doğanın keşfinin arkasında, ortaçağda o ka­
dar büyük rol oynamış olan dinsel duygular, akıl­
dışı ve mistik dünya gittikçe daha geriye çekildi.
Sanat stili, ortaçağ sanatçılarıyla kıyaslandığında,
daha gerçek çi, duyumlara dayalı hain geldi. Artık
bütün görünen dünyayı kapsıyordu. Görsel sanat,
bütün ihtişamı ve korkunçluğuyla dünyevi çeşit­
liliği yakalamıştı. Kendisinden önceki gotik sanat
gibi o da değişen çağın simgesi oldu. Bu yüzden
kiliselerin yapım stilinin de değişm esi rastlantı
sayılamaz. Yüksek gotik katedraller yerine şimdi,
özellikle de İtalya’da ana yapı daha güçlü ön e çı­
kıyordu. Bunun tem eli aıtık uzunlama haç değil,
daireydi. Ama değişiklik dinsel değil, estetik n e­
denlere bağlıydı. Bu sim ge tarihi bakımından
önemlidir. Bu ana binaların merkezinin, asıl kut­
sal yerin b oş kalışı ve mihrabın aksantrik olarak
duvarın bir girintisinde oluşu ancak böyle açıkla­
nabilir. Bu nedenle gerçek mandaladan söz edile­
mez. Planlarını Bramaııte ve M ichenangelo’nım
yaptığı R om a’nııı St. Peter Kilisesi bunun istisna­
sıdır. Bunda mihrap ortadadır. Bu istisna mim ar­
ların dehasına bağlanmak istenir; deha daima ça ­
ğının hem içinde henı üzerindedir.
Am a R ön esan s’ın sanat, felsefe ve bilim e ge-
tirdigi ço k ileri değişim lere karşın, Hıristiyan­
lığın m erkezi resm i d eğişm ed en kaldı. İsa hâlâ,
şim di de olduğu gibi Latin haçıyla sim gelen iyor­
du. Yani dinsel insanın m erkezi, doğaya dönm üş
olan dünyevi insana g ö re yüksek, m anevi plana
yükselm iş olarak kalıyordu. B öylece insanın g e ­
leneksel Hıristiyanlığıyla akılcı ve en telektüel
zihni arasında bir yarılm a ortaya çıktı. O gü n den
beri çağdaş insanın bu iki yanı hiç bir araya g e l­
m edi. Yüzyıllar g e çtik çe insanın doğaya, onun
yasalarına artan içgörü sü yle bu ayrım giderek
arttı ve 20. yüzyılda da Batı Hıristiyanımn ruhu­
nu bölm eyi sürdürüyor.
E lbette burada verilen kısa tarih özeti fazla
basitleştirilmiştir. Dahası Hıristiyanlık içinde olup
biten gizli dinsel hareketleri, çoğu Hıristiyamn
görm ekten kaçındığı inançları, şeytani, chtoııik
ya da dünyevi espri sorusunu içerm em ektedir.
Bu herm elik hareketler her zaman azınlıktaydı,
nadiren de görünür bir etki yaptı. Ama kendi y o l­
larında Hıristiyan spiritüalizmine bir karşı kutup
oluştururlar.

Rönesansdo Kopernik'in Güneş merkezli Sanatçının ışık, d o ğ a ve vücuda ilgisi

dünya goruşu nrlaya çıktı (solda). Rönesansda başladı (en solda:
Sanatsal ilgi d o ğ a y a döndü. Tintoretto, 16. yy) ve empresyonistlere
Leonardo'nun insan kalbinin inceleme kadar canlı kaldı. Renoir'nın (1 8 4 1 -
eskizi (sol altla). 1 9 1 9 ) lablosu (altla).

ÎS 1000 dolaylarında ortaya çıkan birçok tari­
kat ve hareket arasında simya önem li bir rol oy ­
nar. Simya Hıristiyanlıkın ileri sürdüğü “ilahi ruh”
yanında “m addenin ruhu”nu ileri sürüyordu. Ruh
ile m addeyi birleştiren bir bütünlüğün p eşin dey­
di. Bıı bütünlük için bin ad, sim ge kullandı. Bun­
ların en önem lilerinden biri “quadratura circuli”
(dairenin kareleşim i) gerçek mandalaydı.
Sim yacılar deneylerini, yaşantılarını yalnız
sözcüklerle anlatmamış, düşlerini, düşlemlerini
birçok resimle de vermişlerdir. Bunlar yaratıcılık
ve sim gelem de üstüne çıkılamayacak sem bolik
resimlerdir. Sanat kalitesine nadiren ulaşırlar.
Büyük Flaman ressarru H ieronym us B osch (1450
civarı) bu sanatın en iyi tem silcisi sayılabilir. Ya­
pıtlarındaki sim geler en ön ce simya bakımından
anlaşılabilir.
Simyacılar yalnız ve saklı, fantastik olduğu ka­
dar derin anlamlı, bir o kadar da sofu yapıtlarını
yaratırken öte yanda aydınlık gün ışığında du ­
yumlara yönelik sanatın m ükem m el eserleri d o ­
ğuyordu. R önesans’tan beri durmadan yen iden
keşfedilen dünya, doğa karşısındaki hayranlık ö y ­
le büyük oldu ki ardm dan gelen beş yüzyılın g ö r­
sel sanatını etkilem eyi sürdürdü. Duyumsal, d o ­
yurucu ana, ışık ve atm osfere bağlı sanatın son
tem silcileri 19. yüzyılın em presyonistleriydi.
Sim yacıların da ire tasarımı (en
solda]. Bütünlük ve zıtların
birleşmesinin (burada kadın ve erkek
olarak gösterilmiş) simgesi. Dörtgen
ve dairenin modern sunumu (1 8 9 4
dğ. Ben Nicholson], simgesel eğilim i
olm ayan sıkı geometrik figürler
(solda).
Japon ressam Sofu Teşigahara'nın
(dğ. 1 9 0 0 ) güneş tekerleği. Daire
biçim ini asimetrik düzenlemekte
modern ressamların eğilim ini o da
izliyor (sağda).
B öylece yüzyıllar b oyu n ca izlenen iki sunum
tarzı, iki stil görülüyor. Biri dış dünyaya, duyum ­
ların dünyasına, öbürü düşlerin dünyasına, içgö-
rüntülere, fanteziye tutunmaktadır. Bunların ti­
pik işaretleri çıkarılmaya çalışılmıştır. Yeni za­
manlarda, mağara resimleri araştırmalarıyla tanı­
dığımız H. Kühn, “imajinativ” yani fanteziden çı­
kan ve “ sensoryel” yani doğaya uyan stili birbirin­
den ayırır. Her iki kavram da öyle basit ve açık
görünüyor ki bunları kullanmayı yeğliyorum .
İmajinativ sanatın ilk kanıtları ço k eskilere
uzanıyor. Akdeniz havzasında İÖ ü çü n cü bin yıl­
da en parlak dönem in e ulaşıyor. Bu eski sanat ya­
pıtlarında “yapam am ak” ya da “henüz yapam a­
mak” değil, dinsel-ruhsal bir kavrayışın belirli an­
latımının söz konusu olduğu şimdi anlaşılıyor.
Bugünkü sanat bu eski yapıtlarla yen iden yakın
bir ilişki kuruyor, çünkü yarım yüzyüdan fazladır,
sanatsal anlatım imajinativ olarak tanımlanacak
olan bir evrede bulunuyor.
Bugün de geom etrik ya da “soyu t” daire sim ­
gesi resim de dikkate d eğer bir yer tutuyor. Am a
birkaç istisnayla, değişen zamana uygun olarak,
karakteristik bir değişim geçiriyor. Yuvarlak artık
dünyayı kaplayan, resm i dolduran tek ve belirgin
figür değildir; çoğalm ış, n eredeyse rastlantıyla
ortam da bulunan, gevşek şekilde bir arada duran
bir grup olarak görünüyor. Bazen daire yüzeyi,
R obert Delaunay’ın ünlü güneş halkalarındaki gi­
bi asimetrik yapılanmıştır. Henri Matisse’in “Va­
zodaki Latin Çiçekleri ile Natürm ort” tablosunda
bakışın odağında eğri siyah bir kalas üzerinde,
Latin çiçeklerinin ço k sayıda yaprağı yeşil bir yu ­
varlağa doğru gelişm ekte ve küre sol üst köşesi
kıvrılmış, kare bir figürü kapatmaktadır. Bu güzel
resm e bakarken daire ve dörtgen formlarının bir
zamanlar birbirine ait olduğu, düşünceler, duygu­
lar dünyasını anlattıkları hiç anımsanmaz. Ama
anımsayan ve bunun anlamını soran, çağlardan
beri bir bütünü oluşturan elem entlerin, artık k op ­
tuğunu, ayrıldıklarını ama gen e de var oldukları­
nı, birbirlerine dokunduklarını düşünür!
Rusya doğum lu sanatçı Vasili Kandinsky’nin
yaptığı bir resim de sabun köpükleri gibi görünen
birbirinden ayrı renkli toplar ya da daireler var­
dır. Bunlar da gerideki büyük bir dörtgen, bunun
içinde de kareye yakın iki küçük dörtgenle bağ­
lantılıdır. “ Birkaç Daire” adını verdiği bir başka
resm inde gene koyu bir bulut (ya da ona çarpan
bir kuş) ve düzensiz bir grup renkli küre ya da
daireler görülür.
İngiliz sanatçı Paul Nash yuvarlağı gizemli bir
bağlantıyla gösterir. “Aşağılardaki Ş ey” adlı res­
m inde, dünyanın yaradılış çağından b oş bir m an­
zarada ön planda bir top bulunuyor. Bir tenis to ­
pu görünüm ündeyse de üzerindeki çizgiler Çin’in
sonsuzluk işareti olan Tai-gi-t’u gibi görünür ve
manzaranın boşluğu karşısında yeni bir boyut

"Aklın Sınırları" (Paul Klee, 18 7 9 -

19 4 0 ). Burada daire simgesel anlam
kazanıyor (solda].
açar. “Bir Düşten Manzara” adlı resmi de aynı
oluşum u gösterir; bir aynaya yansıyan sonsuz d e ­
rin bir manzaradan toplar yuvarlanır, ufukta da
d ev bir güneş görünür. Bir top da kare biçim inde­
ki aynanın ön tarafındadır.
İsviçreli sanatçı Paul Klee “Anlayışın Sınırları”
adlı tablosunda basit bir küre ya da daireyi m er­
diven ve çizgilerden oluşan karmaşık bir figür
üzerine yerleştirmiştir. Dr. Jung, gerçek bir sim ­
genin, düşünülenin düşünülem ez, ancak sezilir
ve hissedilir olduğu zaman göründüğüne işaret
eder. Bu da K lee’nin “Anlayışın Sınırları” ile dü­
şündüğüdür.
Şuna işaret etm ek gereklidir ki kare, dikdört­
gen ve kare, dikdörtgen ve rom boid grupları, m o ­
dern sanatta daire kadar sık ortaya çıkar. Kare­
lerle oluşturulan harmonik (gerçek ten “müzi-

Delaunay'in ( 1 8 8 5 -1 9 4 1 ) gevşek
dağılm ış daireleri "Formes circulaires:
soleil, lune" (üstte). Kandinsky'nin
(1 8 6 6 -1 9 4 4 ) "Birkaç daire"si (solda).
Paul N ash'in (1 8 8 9 -1 9 4 6 )
"Landscape from a D ream 'i (sağda).
Pierre M o ndrian 'm (1 8 7 2 -1 9 4 4 )
dörtgen biçimlerin egemen olduğu
"Kom pozisyon"u (altta).
kal”) kom pozisyonların ustası Hollanda doğum lu
sanatçı Piet M ondrian’dır. Onun resim lerinde ku­
ral olarak hiçbir gerçek m erkez yoktur, gene de
kesin, neredeyse asketik tarzlarıyla düzenli bir
bütün oluştururlar. Diğer sanatçıların resim lerin­
deki düzensiz dörtlü kom pozisyonlar ya da g ev ­
şek olarak gruplanmış sayısız dikdörtgenler daha
da yaygındır.
Daire psikenin simgesidir. Eflatun da psikeyi
küre olarak tanımlamıştır. Kare ve sık sık da dik­
dörtgen toprağa bağlı m addenin, bedenin, ger­
çekliğin simgesidir. En m odern sanatta bu iki te ­
mel biçim arasındaki bağlantı ya yoktur ya da
gevşek ve rastlantısaldır. Bunların ayrılığı 20.
yüzyıl insanının psişik durumunun bir başka an­
latımıdır; ruhu köklerini yitirmiştir, dağılmak
ü zered ir. Bugün dünyanın durum u nda (D r.
Jung’un giriş bölüm ünde işaret ettiği gibi) bu ay­
rılma geçektir. Dünyanın batı ve doğu yarım kü­
releri Demir P erde ile bölünm üştür.
Ama karo ve dairenin görünüş sıklığı abartıl-
mamalıdır. Bunların sim gelediği yaşamın tem el
faktörlerini bilince çıkarmanın kesinlikle bir acili-
I*.
yet taşıdığı anlaşılıyor. Zamanımızın (yalnızca
renkli bir yapılanma ya da “ilk m add e”yi gö ste ­
ren ) belli soyut resim lerinde de bu tarz zaman
zaman yeni bir gelişimin dokusuym uş gibi ortaya
çıkıyor.
Daire simgesi günüm üzün yaşamında ço k d e ­
ğişik bir olguda da garip bir rol oynamıştır, zaman
zaman hâlâ da oynamaktadır. İkinci Dünya Sava-
şı’nın son yıllarında uçan yuvarlak cisim lere iliş­
kin “görsel d edik odu ” ortaya çıkmış, bunlara
uçan daire ya da UFO (U ııidentified Flying Ob-
je c ts = Tanımlanamayan Uçan N esneler) d en m e­
ye başlanmıştır. Jung bunları “Gökte Görülen
Şeylere İlişkin M odern Bir Mit” kitabında in cele­
miştir. UFO’ları, bütün zamanlarda daireyle sim­
gelen en bir psişik içeriğin, yani bütünlüğün p ro ­
jeksiyonları olarak açıklar. Başka türlü söylersek,
bu “görsel dedik odu ” , zamanımızın birçok düşün­
de de görüldüğü gibi, bilinçdışı kolektif psikenin,
apokaliptik çağımızdaki yarılmayı daire simgesi
aracılığıyla yeniden iyileştirme çabasıdır.
16 . yy'd a n Alman broşür. Gökte ga rip
yuvarlak nesneler görünüyor İkinci Dünya
Savaşı sonrasındaki yıllarda görülen "uçan
daireler"i andırıyorlar. Jung bunu, bütünlük
arketipinın yansıması olarak açıklamıştı
(üstte).
Sembol olarak "modern resim"
Bu bölüm de “m odern resim ”, “m odern sanat” d e ­
yimleri sokaktaki adamın verdiği anlamda kulla­
nılacaktır. Benim ele alacağım ise Kühn’ün d eyi­
miyle m o d e m imajinativ resimdir. Bu tür resim ­
ler soyut, daha doğrusu non-figürativ olabilirler
ama hep öyle olmak zorunda değildirler. Favizm,
Kübizm, E kspresyonizm , Fütürizm, Süprem a-
tizm, Konstrüktivizm, Orfizm gibi çeşitli tarzlar
arasm da bir ayrım çabam olmayacaktır. Bu gru p ­
lardan biri ya da öbürüne özellikle yönelirsem bu
tam am en rastlantısal olur. M od em resimlerin e s ­
tetik ayrımıyla, özellikle de sanatsal değerlendir­
m esiyle ilgilenmiyorum. M odern imajinativ resim
burada yalnızca çağım ızın bir olgusu olarak ele
alınmıştır. Onun sem bolik içeriği sorusunun tartı­
lıp yam tlanabileceği tek yol budur. Bu kısa b ö ­
lüm de yalnız birkaç sanatçıdan söz edilebilir, ya­
pıtlarından yapılacak seçm eler de az çok rasgele­
dir. M odern sanatı, az sayıdaki tem silcisi bakı­
m ından tartışırken bir sınır içinde kalmalıyım.
Çıkış noktam, sanatçının bütün zamanlarda
çağının ruhunun aracısı, sözcü sü olduğu gerçeğ i­
dir. Yapıtı kendi psikolojisiyle ancak kısmen anla­
şılabilir. Bilinçli ya da bilinçsiz olarak sanatçı za­
manının, sonunda kendisini d e biçim lendiren d o ­
ğasına, değerlerine biçim verir.
M odern sanatçı çoğunlukla zamanıyla yapıtı
arasmdaki etkileşimi algılar. Fransız ressam ve
eleştirm en Jean Bazaine, “N otes sur la peinture
d ’aujourd’hui”sinde5 “insan istediği resmi ya p ­
maz; söz konusu olan, bütün gücüyle çağm yapa­
bileceğini yapm aktır” der. Birinci Dünya Sava-
şı’nda ölen Alman ressam Franz Marc, “büyük ya­
ratıcılar biçimlerini geçm işin sislerinde aramaz,
zamanlarının gerçek en derin ağırlık m erkezine
yönlenirler.”6 diye yazıyordu. Daha 1911’de Rus
ressam Kandinsky bunu, “ Sanattaki Spiritüel
Üzerine” adlı ünlü yazısında, “Her çağm sanatsal
özgürlük ölçüsü kendine göredir. Bu özgürlük sı­
nırını da en güçlü deha bile g e çe m e z ”7 diye for­
m üle etmiştir.
Yarım yüzyıldan beri artık “M odern Sanat”
duyguları etkilem ektedir. Tartışma bugün de
başlangıcında olduğu kadar sıcaktır. Olumlayan-
lar ile karşı çıkanlar birbirleriyle çarpışırlar ama
yen i anlatım biçim leri h iç ön görülm ediği kadar
dayanmıştır. Onu teh dit e d e n tehlikeler yalnızca
d ejen era syon ve stil ya da m od a olarak donm a­
sıdır.
Geniş kitlede -en azından Avrupa’da- yandaş
ve karşıtlar çatışıyor. Ama tartışmanın sıcaklığı,
her iki tarafın tem silcilerinin de duygusal olarak
etkilendiklerini gösterir. Karşıtlar da yadsıdıkları
yapıtların etkisinden kurtulamıyorlar. Rahatsız
ya da öfkelidirler ama duygusallıkları, etkilendik­
lerini gösteriyor. Olumsuz hayranlık da olumlu
hayranlık kadar önem lidir. M odern sanat sergile­
rindeki ziyaretçi sayısının yüksek oluşu yalmz
meraktan daha fazla bir şey olduğunu gösteriyor.
Merak olsa çabuk doyurulurdu. Yapıtlar için ö d e ­
nen fantastik fiyatlar ise verilen sosyal değerin
ölçüsüdür.
Hayranlık, bilinçdışı etkilendiği zaman ortaya
çıkar. M odern sanat yapıtlarının etkisi yalnız g ö ­
rünüşleriyle açıklanamaz. Klasik ya da duyumsal
sanata eğitilmiş g öz için bunlar alışılmamıştır, ya­
bancıdır. Nonfigürativ sanatta izleyiciye kendi
dünyasını anımsatacak hiçbir şey yoktur; hiçbir
şey kendi gündelik çevresin den değildir, hiçbir
insan ya da hayvan tamdık bir dil konuşmaz. Sa­
natçının yarattığı bir dünya ve evren belirtisi de
yoktur. Gene de insanla bir bağlantısı vardır. Üs­
telik bu bağlantı belki d e duyumsal sanatın d o ğ ­
rudan hissettirip yaşattığından daha yoğundur.
 Çağdaş sanatçı insanın içine bakışım, yaşamın
geri planını anlatmak ister. Bu durum da sanat ya­
pıtı yalmz som ut, “doğal” , duyumsal olanın alanı­
nı değil, bireysel alam da terk eder. Son d erece
k olektif olur, b öy lece birkaç kişiye değil birçok
kişiye dokunur. Bireysel olarak kalan sunumdur,
tarz ve kalitedir. Bilm eyen için çağdaş sanatçının
duygulanımının gerçek , yapıtının anlatımının iç ­
ten, taklit edilmiş ya da etki altmda kalarak mı
yapılmış olduğunu anlamak zordur. Çoğu zaman
ön ce yeni çizgi ve renk kullanımına alışması g ere­
kir. Bunu bir yabancı dil öğrenir gibi öğrenm esi
gerekir. Sonra güzelliklerini, anlatım gücünü ve
kalitesini keşfedecektir.
Bu yüzyılın sanatının öncüleri yeni sunum
tarzlarının seyirciye nasıl geldiğini hissetmiş ol­
malıdırlar. Daha ön ce, 20. yüzyılın yenilikçileri gi­
bi kimse, ereklerine ilişkin o kadar bildiri, yazı ya­
yınlamamıştır. Burada söz konusu olan yalnız
başkalarına kuramsal açıklamalar değil, daha çok
kendi sanatsal inanç bildirileriydi. Bunların çoğu
da çelişkili, karışık, bazen de şiirsel, kendi yaratı­
cı çalışmalarım garip bir biçim de açıklayan d en e­
m elerdi. Sanatçılar başkalarıyla değil, kendileriy­
le hesaplaşm aya çalışıyorlardı.
Asü önem li olan, sanat eseriyle doğrudan kar­
şılaşmadır, her zaman da öyle olmuştur. Am a g e ­
ne de “M odern Sanat”ın simge içeriğini soruştu­
ran psikologlar için bu yazıların incelenişi çok
açıklayıcıdır. Bu yü zden aşağıdaki tartışmada sa­
natçının kendisinden olabildiğince sık söz edil­
melidir.
“M odern Sanat”m başlangıcı tarihi olarak
1910 alınabilir. Bu başlangıç dönem inin en güçlü
kişiliklerinden biri, etkisi yüzyılın ikinci yarısında
da izlenebilen Kandinsky’di. “Biçim Sorununa
Dair”8 adlı denem esin de şöyle yazıyor: “Bugün
sanat açıklanabilecek olgunluğa ulaşmış olan
“spiritüel”i temsil ediyor. Bu temsilin biçim leri iki
kutupta toplanabilir: 1. Büyük soyutlama, 2. Bü­
yük realizm. Bu iki kutup önüm üze, bir erekte
sonlanan iki yol açıyor. Sanatta bu iki unsur her
zaman vardı; birincisi ikinci içinde ifade edilirdi.
Bugün her iki unsurun varlıklarını ayrı ayrı sür­
dürdükleri görülüyor. Sanat anlaşılan soyutun
nesnel olanla anlatımı ya da tersi gibi hoş bütün­
lem elere bir son verm iş.”
İki örnek Kandinsky’nin varsayımım açıklaya­
bilir. 1913’te Rus Kasimir Maleviç, beyaz zemin
üzerinde siyah bir kareden başka bir şey görü lm e­
yen, belki de yüzyılın ilk soyut resmini yaptı.9 Bu­
na ilişkin olarak “sanatı, nesneler dünyasının den ­
gesinden kurtarmak için um utsuz bir çaba sonun­
da kare biçim ine sığındım ” diye yazıyordu.

Duyumsal ya da nesnel sanat, düşsel

ya da "gerçekdışı" sanata karşı. Tavrın
dondurulduğu nesnel sunumun örneği:
Bir kumarbazın batışını anlatan bir
diziden (W illiam Frith İngiltere, 19. yy)
(sağda), im ajinativ ve kesin soyut sanat
örneği (Kazimir M alew itsch, 1 8 7 8 -
1 9 3 5 ) (solda).
 i I.üthJhpIiP'I i. N<ıı*t. M.
llMlüVihlr.-VIrr (iırfiHö

I Krapilii-i.
1
1 ,'s ,\f]. rııd.lı. A ritm i)
GeMtAcp".v'
XV*\y
!r . •

« i >‘ f l.l.-tiT
r « ..ıu t n L r .- l- c n ıb » j İ t '

Wn**’*0 |
dapkut’«' 1
* !,r ı» < » "

Kurt Schwitters in (1 8 8 7 -1 9 4 8 ) iki

kom pozisyonu. Onun düşsel tasarımları
alışılmış gündelik nesnelerin (eski biletler,
kağıt, maden vb) üstüste getirilişiydi (solda ve

"«"Hit M
, üstte).
Slfotii '
tıtrifb^ı.
Hans A rp'ın (dğ. 18 8 7 ) bir araya getirdiği
tahta parçaları (sol altla). Pica^so (dğ. 1881)
plastiğini yapraklı bir dalla bütünler (altta)
 Bir yıl sonra Fransız ressam Marcel Ducham p,
rasgele seçtiği bir nesneyi, bir şişe kurutucuyu
bir sehpa üzerine yerleştirip bir sergiye koydu.
Jean Bazine buna ilişkin olarak: “ Kullanım ama­
cından uzaklaşıp kıyıya atılmış olan bu şişe kuru­
tucu, garip bir efeııdisiz nesne olma onuru kaza­
nıyor. Hiçbir işe yaramaz, am ade, her şeye hazır
yaşıyor. Huzursuz eden, anlamsız bir yaşamın ke­
narında yaşıyor. Huzursuz eden nesne; bu sanata
atılan ilk adım ” diye yazıyordu. Kare ve şişe kuru­
tucu, sanatla kelimenin dar anlamıyla hiç ilişkisi
olmayan sem bolik jestlerdi. Gene de bunlar bir­
birlerini karşıt sınırlara ( “büyük soyutlam a” , “b ü ­
yük realizm”) götürüyorlardı, g elecek onyılların
sanat tarzını da bunlar yönlendireceklerdi. Ne
olursa olsun bunların aralarında içsel bir ilişki bu ­
lunmaktadır: Korku yüklü, huzursuz eden nesne
soyutlam aya götürür; ruh m addeyi aşacaktır.
Psikolojik açıdan, çıplak nesneyle soyut n es­
nesizlik gibi ayrı kutuplardan iki jest, o zanuın, Bi­
rinci Dünya Savaşı (incesi insanlardaki, sanatta
sim gesel bir anlatını bulan psişik yarılmayı g ö ste ­
rir. Bu yarılmanın kökeni, bu bölü m de de g ö ste ­
rilmeye çalışıldığı gibi, çok ön celerd e aranmalıdır.
Bu daha R önesans’ta ela hissediliyordu, o zaman
kendini doğa bilimleriyle din, bilm ek ve inanmak
arasında belli ediyordu. O zamandan beri insan
uygarlığı doğal tem ellerinden, içgüdüselin alanın­
dan daha da uzaklaşmış, b öylece aradaki uçurum
giderek daha derinleşmiştir. Artık, bilinç ve bi-
linçdışııım uyuşmazlığı gibi, nesne dünyasıyla ruh
dünyasının karşıtlığı şeklinde de yaşanıyor. Bu iki
kutup arasındaki gerilim, çağdaş insanın, sanat
yapıtlarında anlatım bulmaya çalışan psişik duru­
m unu karakterize ediyor.
Nesnelerin gizemli ruhu
Gördüğümüz gibi, “büyük som ut”un çıkış noktası
Ducham p’m ünlü, garip şişe kurulucusuydu. Şişe
kurutucu yapılışında sanatsal değildi. Duchamp
kendisini anti-sanatçı olarak adlandırıyordu. Ama
onunla, sayısız sanatçı için önem li bir rol oynaya­
cak olan bir unsur günışığma çıkmıştır. Onlar buna
“objet trouvé” ya da “ready m ade” diyorlardı. Nes­
nenin büyüleyici etkisi hissedilm eye başlanmıştı.
Örneğin İspanyol ressam Joan Miro her gün
şafakta kumsala “dalgalarla yıkanmış nesneleri
toplamak için” gider, “kişiliklerini k eşfed ecek bi­
rini bekleyerek orada yatan nesneler” bunları
bulduğunda atölyesinde saklar. Zaman zaman o n ­
lardan bazılarım alır, çok da ilginç k om p ozisyon ­
lar ortaya çıkar. “Sanatçı sık sık kendi yarattıkla­
rının biçim leri karşısında şaşırır.”
Daha 1912’de İspanya doğum lu sanatçı Pablo
Picasso ve Fransız sanatçı Gorges Braque, çöp ler­
den topladıklarıyla “collages”lar yapıyorlardı."’
Max Ernst resimli “big business” çağının resimli
dergilerinden kupürler kesiyor, onları kendi fante­
zisine göre bir araya getirip, burjuva yaşamı at­
mosferini, deıvıonik, kabus benzeri bir gerçekdışı-
ııa çeviriyordu. Alman ressam Kurt Schwitters
keııdi çö p tenekesinin içindekilerle çalışıyordu; çi­
viler, paket kağıtları, yırtık eski gazete parçaları,
tiren biletleri ve kumaş artıklarını bir araya getiri­
yor, bunları garip güzellikleri şaşırtıcı bir etki ya­
pan orijinal bir bütün de birleştiriyordu. Ama
Schw itters’in bu nesneler saplantısı, bu “nesneler­
den maııik büyüleniş” “ bazen anlamsızlığa kadar
da gidiyordu. “N esnelere Adanmış Bir Katedral”
admı verdiği yapıyı çöp lerd en inşa etti; üzerinde
10 yıl çalıştı, buna yer açmak için kendi evinin üç
katını deldirdi. Bu katedralde çöp ler arasında in­
sanlar için hiç yer bulunm uyordu.
Psikolojinin bakış açısından bu “ob jets tro-
u v é ”ler, “co lla g e ”lar, absü rd değerlen dirilm iş
nesneler ve bunların büyüleyici etkisi, Scwit-
ters’in yapıtlarıyla, “M odern Sanat”ın insan zihni­
nin ve sem bollerinin tarihinde alacakları yerin ilk
belirtilerini veriyor. Burada eski bir geleneğin, bi-
linçdışı da olsa sürdürüldüğünü gösteriyor. Bu,
aralarında özellikle simyanın ve herm etik fe ls e fe ­
nin bulunduğu, ortaçağ gizli dinsel hareketlerinin
geleneğidir. Simyacılar da m addeyi, m addenin
ruhunu kendi m editasyonlarm ın objesi durum u­
na yükseltmişlerdi. Schw itters en değersiz m ad­
deyi, ç ö p kovasındaki atıklan sanat eseri d eğeri­
ne, “katedral” düzeyine yükseltirken, bilm eden
simyacıların özdeyişini, aranan değerin pislikte
bulunacağı ilkesini izlem ekteydi; “In stercore in-
ventur.” A ynı gerçeği Kandinsky de dile getirir:
“Bütün ölüler titrer. Yalnızca şürlere konu olan
yıldızlar, ay, ormanlar, çiçek ler değil sokaktaki
çam urdan göz kırpan pantalon düğm esi de... Her
şeyin, konuşm aktan çok susan bir ruhu vardır.”
Sanatçüarın olduğu kadar simyaciların da bil­
m ediği, m addeye ya da eşyaya kendi ruhlarından
bir parçayı yansıttıkları gerçeğiydi. Bunların, hat­
ta çöplerin bile büyüleyici etkisi, aldıkları yüksek
değer, o “gizemli canlanış” bundandı. Kendi ka­
ranlıklarım, dünyevi gölgelerini, kendilerinin ve
zamanlarının yitirdiği psişik içeriği ona yansıtı­
yorlardı. Am a simyacılardan farklı olarak m od ern
sanatçılar Hıristiyan düzeni içine katılmıyorlar,
onun tarafından korunm uyorlardı. Hatta Schw it-
ter’in yapıtı bir bakıma kiliseye karşıydı. Hıristi­
yanlık m adde alemini aşmaya çalışırken, o n ere­
deyse fanatik bir tek yanlılıkla m addeye bağlı ka­
lıyordu. Am a paradoks olarak Schw itter’in tarzı
nesnelerin som ut gerçekliklerini ele geçirir. R e­
sim lerinde m alzem e soyut sunumların soyut un­
suru olur. Kendini soyutlam aya başlar. Am a bu
garip şekilde o anın gerçeğin e uygundur; aynı an­
da fizikte m addenin mutlak “ som u t”luğu sorgu ­
lanmaya başlanmıştır.
“N esnenin gizli ruhu” , varoluşun geri plam o
sırada ressamları uğraştırıyordu. Carlo Carra,
“Bu basitlik biçim ini ortaya çıkaran, varoluşun o
geride duran, sanatın bütün gizemli ihtişamım
oluşturan daha y ü ce durum unu tanımamızı sağ­
layan, alışılmış eşyadır” diye yazıyordu.12
Paul Klee ise “nesne, dışından anlaşıldığından
daha fazla bir şey olduğunu bilişimiz sonucunda,
dış görünüşünün ötesine doğru genişlemiş olur”13
diyordu. Jean Bazaine de “bir nesne bize, kendisi­
ni aşan güçlerle dolu göründüğü için bizde sevgi
uyandırır” 14 diye ekliyordu. Bu çok kez yinelenen
“nesnenin ruhu” ya da “m addenin ruhu” kavramla­
rıyla, eski bir simyacı varsayımı da yem den canla­
nıyordu; m addeye sıkışmış olan bir ruhu kurtarıp
serbest bırakmak, eski bir simya kavramıdır. Bilin­
cin bilebilişirun sona ulaştığı, kavranamayacak ola­
nın başladığı her yerde, kolektif bilinçdışmdan
böyle tasarımlar ortaya çıkar. Simyacılar “m alze­
m e ve değişimi” bilm ecesini kendi tarzlarında çö z ­
m eye uğraşmışlardı. Yüzyılımızın insanı için “m ad­
d e ” fizik sayesinde akıldışı bir kavram olmuş, böy-
lece nesneler de giz haline gelmiştir.
B irçok sanatçının hissettiği “nesnenin gözün
gördüğünden daha fazla bir şey olduğu” duygusu,
İtalyan ressam Giorgio de C hirico’nun yapıtların­
da vurgulanıyor. Kendisi bir mistik, aradığım hiç
bulamayan trajik bir arayıcıdır. Kendi portresinin
(1 9 0 8 ) altına “Et quid am abo nisi q u od aenigma
est?” (V e ben d e sevilir olan bulm aca değilse n e­
d ir?) diye yazm ıştı.15
Chirico, “pittura m etafísica” ekolünün kuru­
cusuydu. “Her n e sn ed e” diye yazıyordu, “İki yön
bulunur; her zaman gördüğüm üz, herkesin gör­
düğü, bilinen yan ile ruhsal ve m etafizik olan, an­
cak nadir kimselerin, berrak bilinç anlarında, m e­
tafizik m editasyonla görebildiği yan. Bir sanat ya­
pıtı, dış görünüşünde görülem eyen bir şeyi anlat­
malıdır” .16
C hirico’nun yapıtları nesnelerin “ruhsal y ö -
nü”nü görünür kılar. Bunlar gerçeğin, bilinçdışm ­
dan görüntüsel olarak gelen düşsel transpozis-
yonlarıdır. Am a “m etafizik soyutlam a”sı korkutu­
cu bir katılıkla anlatılmıştır. Resim lerdeki atm os­
fer kabus ve m elankolidir. İtalyan kentlerinden

Gerçeküstü sanatın örneği olarak
René M a gritte'in (dğ. ] 8 9 6 ] "Le
Souliers Rouges"u. Uygunsuz
elemanların bir araya gelişi absürd,
irrasyonel ve düşsel etkiyi
uyandırıyor.
çeşitli alanlar, kuleler, nesneler olağanüstü k es­
kin bir perspektiften ve sanki havasız bir m ekan­
da, görünm eyen bir ışık kaynağından gelen acı­
masız soğuk bir ışıkta görünür. Antik tanrı başla­
rı, klasik geçm işle bağlantıyı oluşturur.
En korkutucu resim lerinden birinde m erm er
bir tanrıça başm m yarana bir çift kırmızı lastik el­
diven, m odern bağlam da “büyülü bir n esne” k o ­
yar. Zem indeki yeşil top , çarpıcı zıtlıkları birleşti­
ren bir simge olarak rol oynar; onsuz psişik dağü-
ma daha fazla olurdu. Bu resim, kesinlikle sofisti­
ke bir deliberasyonun son ucu değildir; bir düş
resm i olarak alınmalıdır.
Chirico, N ietzsche’nin ve Schopen h auer’in fel­
sefelerinden esinlenm işti.17 İlk olarak S chopen -
hauer ve N ietzsche, yaşamın anlamsızlığının d e ­
rin anlamım ve bu anlamsızlığın sanata nasıl d ö ­
n ü şeceğin i anlatm ışlardı. K eşfedilen korkunç
boşluk, m addenin ruhsuz, durgun güzelliğinin ay-
mydı. Elbette C hirico’nun “durgun güzellik”te
bulunan “korkunç boşluk”u gösterip g österem e­
diği kuşkulu kalabilir. Resimlerinin ço ğ u huzur­
suz edicidir, hatta kimi bir kabus gibidir. Ama
“boşluk”a sanatsal anlatım kazandırmaya yoğ u n ­
laşmasıyla, bugünün insanının ana sorunsalına
kadar ilerleyebilmiştir.
Chirico’nun dayandığı Nietzsche, keşfettiği kor­
kunç boşluğun nedenini “tanrı öldü” diyerek bildi­
riyordu. Chirico’nun çağdaşı Kandinsky de benzer
şekilde formüle ediyordu: “Gökyüzü boşaldı. Tann
öldü”.18Bu söylem ler duyulmamış bir etki yapabilir,
ama yeni değildir. Tanımın ölümü ve bunun sonu­
cu, “metafizik boşluk” daha 19. yüzyılda edebiyat­
çıları, özellikle de Almanya ve Fransa’da huzursuz
etmişti.19 Şimdi 20. yüzyılda açıkça tartışılmaya
başlanan ve sanatta simgesel anlatım bulan uzun
bir gelişimdi. B öylece çağımızın sanatının Hıristi­
yanlıktan ayrılışı mühürleniyordu.
Jung da bu garip, zor anlaşılır “tanrının ölü ­
m ü” görüngüsünü, çağımızın bir olgusu olarak ele
almıştır. “Biliyorum ki ve bununla da sayısız baş­
ka insanın da bildiğim vurgulamış oluyorum , şim ­
diki zaman, tanrının görünm ezliği ve ölüm ü çağı­
dır.” Yıllarca hastalarının düşlerinde, yani m o ­
dern insanların bilinçdışında, Hıristiyan tanrı im ­
gesinin solmakta olduğunu gözlem ledi. Bu im ge­
nin yitimi, yaşama anlam veren yü ce bir etm enin
yitimi demektir.
G ene de işaret edilm elidir ki, ne N ietzsch e’nin
“tanrı öldü” anlatımında ne de C hirico’nun “m e­
tafizik boşluk”unda ya da Jung’un bilinçdışı im ge­
lerden çıkarttıklarında, tanrının gerçekliği, varlı­
ğına, aşkın bir varoluş ya da olmayış üzerine h er­
hangi bir şey vardır. Söz konusu olan yalnızca, bi-
linçdışından bilince çıkan, resim, düş, düşünce,
intuisyon' gibi insan anlatımlarıdır. İçeriklerin k ö­
ken olarak bilinçdışında nasıl ortaya çıktığı ve ya­
şayan tanrı im gesinden ölü tanrı im gesine d önü ­
şüm ün nedeni, açık bırakılması gereken bir soru ­
dur. Burası anlayışın şuurlarıdır.
İntuisyon: içedoğm a. (çn .)
G io rg io de C hirico (dğ. 1 8 8 8 ) da M a rc
C h a g a ll (dğ. 1 8 87) g ib i, "görünenin
ardındaki varoluş"un anlatımı peşindeydi.
C hirico'nun vizyonu ("Filozof ve Şair")
a ğ ır bir melankoli taşır (altta).
C hagall'inkiyse sıcak ve duygu yüklüdür.
Kudüs'teki cam pencerelerinden biri.
(1 9 6 2 ) (sağda).

C hirico'nun "Aşk şarkısı" tablosunda antik

mermer baş ve lastik eldiven uyuşmaz
elem anlardır. Yeşil küre, bütünlüğe bilinçdışı
bir eğilim i gösterebilir (solda).

"M e tafizik peri" (C arlo C arra, dğ . 1 88 1).

Hatları olm ayan varlık figürü C h irico 'd a geri
döner (sağda).
 Chirico, bilinçdışm m karşısına çıkardığı bu s o ­
runsalın çözüm ünü bulmadı. Yapıtlarında bu, en
açık olarak insan resim lerinde görülür. Bugünkü
durumda, kişisel olm asa da yeni bir onur ve s o ­
rumluluk taşıyan “insaıı”m kendisidir. Jııng bunu
bilinçli olma sorum luluğu olarak tanımlamıştır.
Ama C hirico’da insan ruhsuzlaşmıştır, bir “ıııa-
ııichino” , yüzü olmayan, yani bilinçliliği bulunm a­
yan bir kukla olmuştur.
“ Büyük Metafizikçi” adlı yapıtının çeşitli versi­
yonlarında yüzsüz bir figür çöplerden bir tahta
oturmuştur. Bu figür, metafiziğe ilişkin “g e ıçe k ”i
aramaya çabalayan insanın bilinçli ya da bilinçsiz
iroııik bir sunumu, aynı zamanda yalnızlık ve an­
lamsızlığın uç noktasının simgesidir. Ya da belki,
öbür çağdaş ressamların yapıtlarını dolduran “ıııa-
nichiııi” , yüzsüz kitle insanının ön habercisidir.
Chirico kırkma vardığında “pittura metafisi-
ca ”yı bıraktı; geleneksel stile döndü, ama yapıtla­
rı o derinliği yitirmişti. Bu herhalde, bilinçdışı
çağdaş varoluşun temel açmazına bulaşmış olan
yaratıcı zihin için “gelinen yere geri d önü ş” olm a­
yacağının kanıtıdır.
Marc Ohagall psikolojik bakış açısından Chiri-
c o ’nıın tersi olarak görülebilir. Onun yapıtlarında
da “gizemli ve yalnız bir şiir” ve “nesnelerin, ancak
nadir kimselerin görebileceği ruhsal yanları” var­
dır. Ama OlıagaH’111 zengin simgeciliği köklerini,
Doğu Yahudiliği’nin Hassidist sofuluğundan ve ya­
şama kaışı sıcak bir duygudan alır. Ne boşluk so­
runuyla ııe de tanrının ölüm üyle karşılaşmıştır.
“Demoralize dünyamızda, yürek, insanın sevgisi
ve tanrısal olana inancı dışında her şey değişebi­
lir. Bütün şiirler gibi resmin de bir parçası tanrı­
saldır; insanlar bunu bugün hâlâ, eskiden hisset­
tikleri kadar derin hissediyorlar” diyor.21
İngiliz yazar Sir. Herbert Read, Chagall’in bi-
liııçdışmın eşiğini hiçbir zaman aşmadığını, ayağı­
nın daima gücünü aldığı toprağa sıkıca bastığını
ileri sürer.22 Ama lanı da bu, bilinçdışıııa eıı “d oğ­
ru” duruştur, bu yüzden de ChagaU’in “günüm ü­
zün en ışıltılı sanatçısı olması”2" o kadar anlamlıdır.
Chagall ve C hirico’ıum karşılaştırılması, ça ğ­
daş sanatçının yapıtında neyin bilinçdışm m rolü,
neyin insanın duruşuna bağlı olduğu sorusunu
ortaya çıkıyor.
îlk yanıtlardan birini, kurucusu şair André
Breton sayılan “Gerçeküstücülük” akımında bulu­
yoruz. (Chirico da gerçeküstiicü olarak tanımla­
nabilir.) Daha bir tıp öğrencisi iken Breton, Fre-
ııd’ıın öğretisini tanımıştı, bu yüzden kendisi için
de düş önem li bir rol oynuyordu. “ Düş de yaşanım
tem el sorunları için kullanılamaz ıuı? G elecekte
düş ile gerçek arasında görünür çelişkiyi, bir tür
mutlak gerçekliğin, gerçeküstünün (sürrealite)
çözebileceğin e inanıyorum ” diye yazmıştı.2"1
B reton sorunu çok doğru görm üştü; düş ve
gerçek karşıtlıklarının birleşm esine çalışıyordu.
Ama onun bu ereğe varmak için tuttuğu yol, psi­
kolojik bakımdan yanlıştı. Freud’uıı serbest çağrı­
şım yöntem iyle çalışmaya, bilinçdışıııdan gelen
sözcük ve tüm celerin, herhangi bir bilinç deneti­
mi olmaksızın otomatik yazımıyla başladı. Breton
buna “düşüncenin, bütün estetik ve ahlaksal kay­
gılardan özgür dikLesi” diyordu. “1Böylelikle biliuç-
dışıııdan gelen imge akımına yol açılmış, bilincin
önem li hatta asıl betim leyici olan rolü dışlanmış
oluyordu. Ama bilinçdışı değerlerin anahtarı bilin­
cin elindeydi ve psişik gü çler arasındaki gü ç den ­
gesini vurgulayan gen e de oydıı.2" Bilinçdışıııdan
ortaya çıkan içeriğe yanıt verebilecek, insanlar
için şimdi ve burada som ut gerçekliği içinde ö n e ­
mini kavrayabilecek olansa ancak bilinçti. Bilinç­
dışı ancak bilinçle birlikte çalışarak yaratıcı gü cü ­
nü gösterebilir, ancak o zaman boşluk ve anlam­
sızlığın melankolisi aşılabilirdi. Uyarılmış bilinçdı­
şı kendi başına bırakılırsa, içeriğinin aşırı gü çlen ­
m esi ve tahrip edici olması tehlikesi vardır. G erçe­
küstücülükte bilinç en geri plana çekilir. Ahlaksal,
estetik kaygılar kapatılır. B öylece yapıtlara, bütün
faııtastizm ve akla gelenlerin zenginliğiyle, sıklıkla
bir korkunçluk, bir yokolıış duygusu egem en olur.
G erçeküstiicü resim lere (örn eğin Salvador
Dali’nin Yanan Zürafa’sm a) buııu aklımızda tııta-
 rak baktığımızda düşgücündeki zenginliği, bilinç-
dışı düşlem in bu aşırı gücünü duyabiliriz. Ama
çoğunda beliren h er şeyin sonu simgelem i ile
dehşeti de algılarız. Bilinçdışı saf doğadır ve doğa
gibi armağanlarını b olca döker. Ama kendine bı­
rakılırsa ve insan bilincinin tepkisi olm aksızın
(gen e tıpkı doğa gibi) kendi armağanlarını tahrip
eder, onları er g e ç mahvolm aya süpürür.
M odern sanatta bilincin yeri sorusu, resimleri
oluştururken “rastlantı”ııın kullanılışıyla ilişkili
olarak da ortaya çıkar. Max Ernst, resim yapm a­
nın ötesinde “bir ameliyat masası üstünde bir di­
kiş makinesiyle bir şem siyenin tesadüfen bir ara­
ya gelişi (Bu, şair Lautréam ont’a gön d erm ed ir),
gerçekü stü cü ler tarafından keşfedilm iş olan, iki
ya da daha fazla birbirine yabancı unsurun, her
ikisine de yabancı bir düzlem de bir araya gelm e­
sinin şiirselliği en güçlü ateşleyen şey olduğu ol­
gusunun, şimdi çok klasik olm uş tanıdık bir örn e­
ğidir” diye yazıyor."'
Max Ernst’in bu sözleri herhalde bilm eyenler
için, A ndré B reton’un aynı etkiyle yazılmış yoru ­
mu kadar kavranması gü ç bir şeydir: “Bir donıate-

Salvador Dali (dğ. 1 9 04) en tanınmış M a x Ernst'in "D oğa Tarihi"nden frottaj (18
gerçeküstücü ressamlardandı. Unlü tablosu yy) (sağ altla). Gerçeküstücü stilde gravür.
"Yanan Zürafa" (üstle). M ercan, laş ve iskeletlerin kompozisyonu
(altta).
sin üzerinde dörtnala koşan bir atı algılayamayan
kişi bir budaladır.” (Burada yeşil topun, antik
m erm er başın ve kırmızı lastik eldivenin Chiri-
c o ’nun tablosunda “rastlantıyla” bir araya gelişle­
ri akla geliyor.) E lbette bu çağrışımların b irçoğu n ­
da şaka, oyun ve saçmanın şans eseri şiirsellikleri
de vardır. Am a sanatçıların çoğu için oyun ve şiir­
sellikten tamam en farklı bir şey söz konusuydu.
Bunu Fransız heykeltıraş Jean (ya da Hans)
A rp’ın yapıtında rastlantının oynadığı rol gösteri­
yor. “Görüntülerin ardında derinde uyuklayan gi­
zemli bir tem el anlam”28 ve son derece basit bir
anlatım yaratabilmek için Arp, rasgele fırlatılmış
yapraklarla tahta yontular yapıyordu. Bunlara
“rastlantılar yasasına göre düzenlenmiş yaprak­
lar” ya da “rastlantılar yasasına göre düzenlenm iş
dörtgenler” gibi adlar veriyordu. Bunlarda yapıta
derinliği veren rastlantıydı. Bu, düzenlem elerde
belireni, fark edilm eden işleyen bir gücü, “gizemli
bir tem el anlam”ı anlatmaktaydı.
Gerçreküstürüleıiıı sanatsal çabalarının, bulut
formasyonlarının, odun yongalarının, düşsel re­
simlerine çıkış noktası yapılmasının ardında, Paul
Klee’niıı sözleriyle “rastlantıyı öne çıkarmak” fikri
Roma'dan arlan uzaklıkla bir
sikke üzerindeki resim gittikçe
değişiyor. Baş resmi çözülüyor.
Bununla LSD etkisi altında
yapılm ış çizim lerdeki
(A lm anya'da, 1 9 5 1 ) çözülm e
süreci karşılaştırılabilir. Bilincin
zayıflam asıyla soyutlama eğilimi
artıyor.
yatıyordu. Örneğin Max Ernst, Boticelli’nin “ Eğer
boyaya batırılmış bir sünger duvara fırlatılsa, onun
bırakacağı lekeden başlayarak, hayvanlar, manza­
ralar ve her türlü biçim görülebilir” sözlerini tartı­
şan Leonardo da Vm ci’ye geri dönüyordu.
1925’te Max Ernst, döşem e tahtalarındaki bin­
lerce çizik ve lekeye gözlerini dikip baktığı sırada
kendisini zorlamaya başlayan bir hayali şöyle anla­
tır: “Meditasyon ve hallüsinasyon yeteneklerimi ko­
rumak için bu çizgi ve lekelerin üzerine rasgele ka­
ğıtlar sererek üzerlerine kurşun kalem grafiti sürüp
bir dizi çizim aldım. Daha sonra bu çizimlere gözle­
rimi dikerek baktığımda birden, birbirine karşıt ve
iç içe geçen resimlerden oluşan bir hallüsinasyo-
nun güçlenişi ile sarsıldım. Frotajla kazanılmış bu
resimlerden ilk diziye Histoire Naturelle adını ver­
dim.”"9 Bu “frottage”larından birçoğunun üzerine
ya da arkasına Max Ernst halkalar ya da daireler
yerleştirerek, resme kendine özgü bir derinlik ve
duygu katmıştır. Burada psikolog, imgenin doğal
dilinin kaotik zararlarını, “self'i içeren bir psişik bü­
tünlük simgesiyle karşılamak, dengeyi sağlamak
çabasını kolayca görebilir. Halka ya da daire resme
egemendir. Kendiliğinden anlam taşıyıcı, anlam ve-
rici olan simge, doğanın üzerine çıkmaktadır.
Max Ernst’in, nesnelerdeki gizemli çizgileri iz­
lem e çabalarında, 19. yüzyıl romantikleriyle bir
akrabalık görülür. Onlar her yerde, kuş kanatla­
rında, yumurta kabuklarmda, bulutlarda, karda,
kristallerde, donan suda ya da diğer “rastlantının
özgün bağlantılarında” tıpkı düş ya da hayal gibi
görülebilen “doğanın el yazısı”ndan ya da “büyük
şifre”den söz ederler. Bunların hepsi onlar için ay­
nı “doğanın resim dili”nin dışavurumlarıdır. Bu
bakım dan Max Ernst’in deneyleriyle elde ettiği re­
simlere “Doğa Tarihi” adını verm esi gerçek bir ro­
mantizm olarak görülebilir. Nesnelerin bu rastlan­
tısal biçimlenişini kendisine çıkartıveren bilinçdı-
şmın doğa olduğunu söylerken de haklıdır.
Ernst’in Histoire N aturelle’i ya da A rp ’ın rast­
lantı kom pozisyonları ile psikologun yargısı baş­
lamıştır. Bir rastlantı aranjmanının, nereden, ne
zaman gelirse gelsin, bunu karşılayan insan için
ne anlama geldiği sorusuyla yüz yüze gelmiştir.
Bu soruyla insan ve bilinç, onlarla birlikte de an­
lam olasılığı işe karışmaktadır.
Rastlantıyla yapılan resim güzel ya da çirkin,
uyumlu ya da dağınık, içeriği zengin ya da yoksul,
iyilikte ya da hastalıkta yapılmış olabilir. Bu et­
m enler sanatsal değeri tayin ed er ama psikologu
tatmin etm ez. Bu da genellikle sanatçıyı ya da bi­
çimi çok doyurucu bulan kişiyi rahatsız eder. Psi­
kolog daha ileri gider ve rastlantı aranjmanının
“gizli k odu ”nu, deşifre edilebildiği kadar, anlama­
ya çalışır. A rp’ın rasgele bir araya serptiği n esn e­
lerin sayısı ve biçim i de Ernst’in fantastik “frotta-
g e ”ları kadar soru taşır. Psikolog için bunlar sim­
gelerdir. Bu yüzden de hissedilm ekle kalmaz, ay­
nı zamanda yorumlanabilirler.
İnsanların, birçok m odern sanat yapıtı karşı­
sında geri kaçışı, yansıtmanın olamayışı ve bilinç-
dışının bilince üstünlüğü, belli başlı saldırı nokta­
larına eleştiriyi ortaya çıkarmaktadır. Patolojik
sanattan söz edilm ekte, ruh hastalarının yapıtla­
rıyla kıyaslamalar yapılmaktadır. Çünkü ego kişi­
liği ile bilincin, psikenin bilinçdışı içeriğinin saldı­
rısı altmda kalışı, psikozlar için karakteristiktir.
B öyle bir kıyaslamanın bugün eskisi kadar ga­
rip olmadığı da doğrudur. Jung 1932’de Picasso
üzerine bir denem esinde böyle bir bağlantı olası­
lığından ilk söz ettiğinde makalesi öfke fırtınaları­
na neden olmuştu. Bugün Zürih’in tanınmış bir
galerisinin katalogunda, ünlü bir m odern sanatçı­
nın “n eredeyse şizofrenik tutkusu”ndan söz edil­
m ekte, Alman yazarı R u dolf Kassner gibi biri, şa­
ir G eorg Trakl’ı en büyük Alman liriklerinden biri
olarak tanımlayıp daha soluk almadan “ Onda şi­
zofren bir şeyler var. Yapıtlarında da bu izleniyor;
onlarda da bir parça şizofreni var. Evet, Trakl b ü ­
yük bir şairdir” diyerek devam ediyor.
Bugün, şizofreni durum u ile sanatçı görü şü ­
nün birbirinden pek ayrılamayacağı biliniyor.
Meskalin ve diğer drug’larla yapılan deneylerin,
bu tem el görüş değişikliğinde yardım cı olduğunu
pek yadsımıyorum. Bunlar, harika renk ve biçim
görüntülerinin refakat ettiği şizofreniye benzer
bir duruma yol açmaktadırlar.
Gerçeklikten kaçış
Franc Marc “geleceğin sanatı bilimsel bilincimize
biçim sel anlatım sağlayacaktır” demişti. Bu p e y ­
gam berce bir sözdü; bilinçdışmın, m odern resmin
birçok yapıtında hangi rolü oynadığını, derin p si­
kolojinin verilerinin sanatçıyı nasıl esinlediğini
gördük. Sanatla, atom fiziği verileri arasında da
şaşırtıcı bir ilinti ortaya çıkıyor. (Fizikle bilinçdı-
şı ilişkisi M. L. voıı Franz’ın son uç yazısında tartı­
şılacaktır.)
A tom fiziği, basitçe söylersek m addenin yapı
taşlarından nesnelliği ya da som utluğu, aynı za­
manda doğrudan kavraııabilirliği çalmış, b öylece
m addeyi bir gizem haline getirmiştir. Bu da ger­
çeğin değişik bir algılanışına ulaşmıştır. İçinde bi­
zim fizik yasalarımızın geçerli olduğu “doğal”
dünyamızın arkasında, şim diye kadar bilinm eyen
yasallıklarıyla yeni, akıldışı gerçekler ortaya çık ­
mıştır. Buna uygun olarak psikolojide de bir deği­
şim olm uş, bilinç dünyasının ardında, derinde bir
bilinçdışı katmanı bulunm uştur (ya da daha d o ğ ­
rusu yeniden bulunm uştur) ve burada da yeni,
şim diye kadar bilinm eyen yasallıklar geçerlidir.
Her iki yeraltı dünyasının karakteristiği, sü­
reçlerinin, içeriklerinin görülem ez oluşudur. Sa­
natın çağımızın anlatımı olarak anlaşılmasında bu
önem lidir; sanat artık som ut gerçekliği bırakarak
“soyu t” hale geçm ektedir. Büyük sanatçı kişilik­
ler “nesnenin gerisindeki varoluş”u saptamaya
çalışıyorlardı. Aynı zamanda yapıtları bilincin ar­
dındaki, hatta ancak çok en der hallerde nesnesiz
olan düşün ardındaki bir varoluşun dışavurum uy­
du. B öylece fizik ve psişik görüngülerin gerisin­
de, bilinem eyen bir varoluş olarak duran o “geri
plan ge rçe k liğ i”ni g ö sterm ek tey d iler. Bunlar
onun eşdeğerleriydi.
Ancak birkaç sanatçı anlatım yollarıyla fizik ile
psikoloji bilimleri arasındaki ilintinin farkındaydı.
Kandinsky fizikte, o sırada henüz başlangıç aşa­
masında olunan buluşlar karşısındaki şaşkınlığını
vurgulayan ustalardan biriydi: “Atom un p arça­
lanması benim ruhumda bütün dünyanın parçala­
nışıyla eşitti. p]n kalın duvarlar birden yıkılmıştı.
Her şey güvensiz, sallantılı ve gevşek hale gelm iş­
ti. Gözümün önünde bir kaya havada eriyip gö-
Bu ve bir önceki sayfadaki resimler
(Franz M a rc, 1 8 8 0 1 9 1 6 ) artan bir
soyutlayış ve dış objeden uzaklaşma
gösteriyor. "M a vi Atlar" (191 1) (en
solda). "O rm anda Geyikler"
( 1 9 1 3 / 1 4 ) (ortada). "O yn ayan
Formlar" (1 9 1 4 ) (altta).

rünm ez olsa artık şaşırmazdım. Bilim bana göre
m ahvolm uştu.”111 Düş kırıklığının sonucu nesnel
olandan ve doğa alem inden geri çekilmekti. “B e­
nim için sanat alemi, doğa alem inden gittikçe ay­
rılmaktaydı.”10
Sanatın Doğa alem inden ayrılışı o sırada sayı­
sız sanatçıda da oluyordu. Franz Marc “G örüntü­
lerinin görsel aynasını kendilerine doğrulttukça
nesnelerin daha çok konuşacağını bin yıllık d en e­
yim im izden bilm iyor m uyduk? Görüntü ebediyen
yassıdır” 13 diye yazmıştı. Onun için sanatın ereği
“her şeyin ardında bulunan ve dünyevi olmayan
varoluşu gösterm ek, yaşamın aynasını kırarak var
oluşun gözlerine doğrudan bakmak”tır.:',, Paul
Klee şöyle yazıyor: “Sanatçı doğal görüntünün bi­
çim lerine, kendisini eleştiren gerçekçilerin ço ğ u ­
nun verdiği zorunlu önem i verm ez. Kendini g e r­
çeklikle çok bağlı hissetm ez; çünkü doğanın bu
ürünlerinde yaratış sürecini pek görem em ek te­
dir. Biçim sel ürünlerden çok biçim leyen güçlerle
ilgilidir.”1’5 Piet M ondrian kübizmi, soyutlamayı
mantıksal sonucuna kadar götürm em iş olmakla
suçlar. Ona göre soyutlamanın son ereği “değişen
doğal biçim lerin gerisinde saklı duran değiştiril­
m em iş, saf gerçeklik için bir anlatım”d ır.“ Sanat­
çı bu “son erek ”e, artık öznel duygulanım ve tasa­
rımdan etkilenm eyen bir biçim lem e ile ilerler.
Aslında o sırada sanatçılar için “soyu t” ve “s o ­
"Saf fornrTu geometrik formlarla
oluşturma girişimi (Piet M o ndrian]
(solda], Paul Klee "gizli b a kış'a , bir
"d o ğ a d a ki ru h 'a biçim vermeye
çalışıyordu. ’Ölüm ve Ateş" (sağda).
"D enizci S in dba d" (en sağda).
m ut” , “figürativ” ve “nonfiglirativ” , “duyum sal” ve
“düşsel” ayrımlarından ya da biçim sorunlarından
çok daha önem li şeyler vardı. Onlar yaşamın, n es­
nelerin merkezinin, bunların değişm ez zemininin
ve içsel kesinliğin arayışı içindeydiler. Sanat mis­
tik hale gelmişti.
Sanatçıların gizem inde boğuldukları ruh, n es­
nelerde, yaşamın doğal görünüm lerinin ardında
aradıkları gizli bir ruhtu. Bu simyacıların m adde
ve doğada keşfetm eyi umdukları ruhun tıpkısıy-
dı. Simyanın mistiği gibi sanatçılarmki de Hıristi­
yanlık dışındaydı, çünkü “doğanın ruhu” ya da
“nesnelerin ruhu” , Hıristiyanlığın “sem avi” ruhu­
na uygun değildir. Daha ço k onun karanlık, dün­
yevi zıddıdır. Bu çağdaş sanata yol açm ış ve ta­
rihsel önem ini de betimlemiştir. Ortaçağdaki her-
m etik’ hareketler gibi sanat da bugün, çağın Hı­
ristiyanlığı bütünleyen bir anlatımı olarak anlaşıl­
malıdır.
Kimse sanatın mistik zeminini Kandinsky ka­
dar açık görüp sözünü etmemiştir. Onun için b ü ­
yük sanat yapıtlarının önem i “yüzeyinde, dışında
değil, bütün köklerin kökü, sanatın mistik içeri-
ğindedir” . 17 Bu yü zden der ki: “Sanatçının açık
gözü kendi içsel yaşamına yönelm iş olmalı, kula­
ğı içsel gereksinim inin sesini dinlemelidir. Mistik
Bkz. B aba oğlu ; H erınetizm , B D S yayınları, 1997, İstanbul
(ç n .)
 I S
'v k r n *
'H m *
bakımdan zorunlu olana anlatım kazandırmanın
tek yolu budur.”"8 Kandinsky için dünya “ruhsal
olarak etkileyen varlıkların evreni”dir,™ o resim­
lerini evrenin ruhsal il'adesi, renk ile şekillerin
harmonisi olarak alıyordu. “ Biçimin, tam soyut
olduğunda, bir geom etrik biçim in aynısı olduğun­
da bile, bir iç ezgisi vardır, bu biçim le aynı özel­
liklere sahip bir ruhsal varlıktır.”"’ “ Bir üçgenin
tepesinin bir daireye dokunuşu gerçekte, M iclıc-
laııgelo’da tanrının parmağının A d em ’in parmağı­
na dokunuşundan daha az etkileyici değildir.”'"
1914’te Franz Marc “Aforizm alar”mda “Madde
insanın en fazla tolere ettiği ama algılamadığı bir
şeydir. Eskinin dünyaya bakışı yerini dünyayı g ö ­
rüşe bırakmıştır. Hiçbir mistik, cenneti apaçık
gördüğü en yoğun anında bile çağdaş düşüncenin
m ükem m el soyutluğuna, derinlem esine görü şü ­
ne ulaşamamıştır”“ diyor.
Çağdaş ressamlar arasındaki şair sayılabilecek
olan Paul Klee için sanat yalnızca görüleni ver­
m ekle kalmamış, “gizli olanı da görünür kılmış­
tır” .'1" Yapıtı tem el bir yaratış zem ininden kök al­
maktadır. “Elim çok uzak bir dünyanın aracıdır.
Kafam da şurada işleyen değil, uzak, yüksek bir
yerlerdedir.”44 K lee’nin yapıtında doğanın ruhu
ile bilinçdışının ruhu birbirine ayrılmaz biçim de
bağlıdır. E goyu da kendi büyülü halkalarına çe k ­
mişlerdir. Yapıtı gerideki bir yaşamın çok yönlü,
bazen poetik, bazen dem onik anlatımı olarak g ö ­
rülmelidir. Mizah ve gariplik insani olana kurulan
köprüdür. Doğa yasalarının dikkatli gözlem i ve
yaratılmışlara olan sevgi, uzakları dünyaya bağ­
lar. “Sanatçı için doğayla diyalog con d itio sine
qua non olarak kalır. ”4r
“ Gizli ruh”un bam başka bir anlatımını da g en ç
soyut ressamların en dikkati çekenlerinden, daha
kırk dört yaşındayken bir araba kazasında ölen
Amerikalı Jackson P ollock ’ta buluruz. Oııun “a c­
tion paintig” stili çağımızın gen ç sanatçıları ü ze­
rinde büyük bir etki yapmıştır. “ My Painting” ad­
lı yazısında çalışma tarzım şöyle anlatıyor: “R e­
sim yaptığını sırada ne yaptığımın bilincinde ol­
mam. Ancak sonradan resim le bir tanışma süreci
başlar. Değişiklikler yapmaktan, imgeyi tahrip e t­
m ekten hiçbir korkum yoktur. Çünkü resmin
kendi yaşamı vardır. Bunun gerçekleşm esi için
çalışırım. Ancak resim le tem ası yitirirsem sonuç
beş para etm ez. Yitirmediğim takdirde saf bir
harmoni, kolay bir alış ve veriş olur ve ortaya iyi
bir resim çıkar.” Bu sırada yere serilmiş olan tu­
val üzerinde çılgınca dans ediyor, kanava üzerine
boyaları fışkırtıyor, serpiyordu. B öylece ortaya
çıkan resim ler tüm üyle şekilsiz, kaotik, renkten
lav ırmakları, çizgiler, yü zeyler ve noktaların da­
ğılımı oluyordu. Simyacıların “massa con fıısa” ,
“prim a materia” ya da “ch a os” tanımlarını anım­
satıyordu. Bu simyacıların değişim sürecinin d e ­
ğerli başlangıç m addesiydi, psikolojik olarak da
bilinçdışının sim gesi olarak kabul edilm eliydi.
P ollock ’un resimleri de aynı zamanda her şey
olan bir “h iç”i temsil etm ekteydi. Bu resim ler bi­
linç ve varoluşun ortaya çıkmasından da ön ceki
zamanlarda yaşar gibiydiler; ya da her türlü varo­
luşun ve bilincin yok olm asından sonraki fantas­
tik harabe manzaralarıydı.
Yüzyılımızın ortasında nonfigüratif ya da so­
yut, resm in en önem li, en sık kullanılan anlatım
yolu oldu. Biçimin çözülm esi ne denli öne çıkarsa,
resim sim gesel içeriğim o denli yitirdi. Çünkü
simge bilinm eyeni gösterse de bilinen dünyaya
aitti. Nonfigüratif resim lerde ise bilinen dünya
çözülm üştür. Bilinenle bilinm eyen arasında bir
köprü olabilecek hiçbir şey yoktur. Ama beklen ­
m edik bir şey belirmiştir; soyutlamaları n ered ey ­
se tam olan birçok resim, organik ve inorganik
m addelerin m olekıiler yapılarının m ikrofotografi
ile alınmış resimlerine şaşırtıcı bir benzerlik g ö s ­
term ektedir. B öylece doğa ile garip bir bağlantı
oluşm uştur ve sanatsal soyutlama sanatçı farkına
bile varmadan, uzak olsa da saf bir gerçeklik ola­
rak görü n m ek tedir. Yüzyılın başında Kan-
dinsky’nin “büyük soyutlam a” ve “büyük gerçek -
çüik” kavramlarının, sanatın sonuç olarak tek bir
ereğe varacak olan birbirinden ayrı iki kutbu ola­
rak etkin olmaya başladığı akla geliyor. B öylece
bu ereğe ulaşılmış m ıydı? Elbette hayır. Ancak şu
kadarı söylenebilir ki sanatçının biçim lendirişinde
pek de sanmak istediği kadar özgür olmadığı an­
laşılıyor. Resm i az ya da çok bilinçdışı m eydana
gelm işse o zaman, doğanın onun geride bırakma­
yı um duğu biçim lendirm e yasaları güçlerini sür­
dürmektedirler. Soyutla doğa yapıları arasındaki
esrarlı ilinti fark edilm eden çok ön ce Kandinsky
bunu anlatmıştı: “Soyut resim doğanın ‘deri’sini
terk etmiştir, yasalarını, büyük konuşmama izin
verin kozmik yasaları, terk etmiş değildir.”4*5
Bunun onlara nasıl geldiğini ve resim lerinde
olanın ruhun hangi derinliklerinden fışkırdığını
en açık şekilde söyleyenler bugünkü sanata yol
açanlardı. Onlar bugün de bunun anlaşılması için
yolu gösteriyorlar. Çünkü izleyen kuşaklar kendi­
lerini aynı biçim de hesaplaşm aya zorunlu hisset­
miyorlar. Ne Kandinsky, ne Klee ne de m odern
resm in erken dönem ustalarından herhangi biri,
egonun itilmesi ve doğal m addenin yadsınm asıy­
la, psikolojik bakış açısından ruha ve doğanın te­
m eline mistik bir batışla ne tür bir tehlikeyi ateş­
lemiş olduklarının farkındaydılar.
Bunu açıklamak için soyut sanatm bir başka
yönüne bakılmalıdır. W ilhelm W orringer ünlü ya­
pıtları “ Soyutlam a ve H issetm e” (1 9 0 7 ) ve “ Go-
tik’in Biçim S oru n ların d a (1 9 1 2 ), soyutlayıcı sa­
natı, en ço k nordik insanlarda bulunduğuna inan­
dığı metafizik bir huzursuzluk ve korkunun dışa­
vurum u olarak belirtmişti. Nordik insan, güneyli­
lerin doğallığı ve dünyeviliğine sahip değildir.
Gerçeklikten acı çeker. Ruhani olan, gerçeküstü,
duygulanım üstü bir dünyanın özlem i içindedir.
Sanatçı olarak da bu dünyaları arar, özlem ini so-
yutlayıcı bir üslupta dışavurmaya çalışır. Sir Her-
bert Read, “C oncise History o f M odern A rt” adlı
yapıtında, metafizik kaygının artık yalnızca ger-
manik ve nordik insanın özelliği olmayıp, m odern
dünyanın bütününü karakterize ettiğine işaret
ederek, K lee’nin 1915 başlarında günlüğüne yaz­
dığım alıntılar: “Bu dünya ne denli korkunçsa sa­
nat da (bugün olduğu gibi) o denli soyut hale g e ­
lir; buna karşılık mutlu bir dünya gerçek çi sanatı
üretir.”47 Franz Marc için soyutlamaya kaçışı,
dünyadaki kötü ve çirkin yüzündendi. “Daha çok
erkenden insanları ‘çirkin’ buluyordum ; hayvan
bana daha güzel görünüyordu. Am a onda da d uy­
gularıma aykırı, çirkin o kadar çok şey buluyor­
dum ki yaptıklarım içgüdüsel olarak gittikçe daha
şematikve soyut hale geldi.”48
İtalyan yontucu Marino Marini de benzerini
yaşıyordu. Yıllarca çeşitli varyasyonlarda yaptığı
ana motif, bir atm sırtındaki çıplak bir g en ç oldu,
ikinci büyük savaştan sonra yapılan erken yon tu ­
larında gen ç hayvanın üzerinde kolları alabildiği­
ne açık ve beden i hafif arkaya eğikti. Marini, ya­
zar E douard Roditi ile 1958’de sanatı üzerine
yaptığı konuşm asında49 bunu “umut ve şükran
sim gesi” olarak tanımlamıştır. Yıllar geçtik çe bu
şekil “soyu t”landı; binicinin az çok “klasik” görü ­
nüşü ortadan kalktı.
Bu değişim im altmda yatan duygulardan söz
ederken Marini: “E ğer son on iki yıldaki binici
yontularıma art arda bakarsanız, atm yaban kor­
kusunun giderek arttığını ama korkudan şahlana­
cağı ya da kaçacağı yerde donu p kaldığım görür­
sünüz. Bütün bunlar, dünyanm sonuna yaklaştı­
ğımızı düşündüğüm dendir. Her figürde daha d e ­
rin bir korku ve çaresizliği vurgulamaya çalıştım.
Sona eren bir efsanenin, bireysel, m uzaffer kah­
raman efsanesinin, hümanistlerin “u om o di vir-
tu ”sunun (ahlak insanı) son evresini verm eğe ça ­
lışıyorum .”
Masallar ve efsanelerde “m uzaffer kahraman”
bilincin simgesidir. Onun yıkılışı, Marini’nin de
belirttiği gibi bireysel insanın ölümü, gerçek bire­
yin yokoluşundan çok sosyal alanda olan, sanat
alanında resim den insanın geri çekilişi ile gösteri­
len bir olgudur.
R oditi’nin, Marini’nin stil olarak klasikten mi
uzaklaşmak istediği, “soyu t” olma yolunda mı ol­
duğu sorusunu “sanat korkuyu vurgulamaya ça ­
lıştığı anda klasik idealden uzaklaşmış olur” diye­
rek yanıtlar. Sanatının ön örnekleri olarak Marini,
P om pei kazılarının gün ışığına çıkardığı cesetleri
arıyordu. Roditi, Marini’nin yeni stiline bir tür
“Hiroşima Stili” adını veriyor. Bu bir kıyam et g ö ­
rüntüsünü andırıyordu. Marini bunu onaylıyor.
Kendisini yeryüzündeki bir cen n etten kovulmuş
gibi hissettiğini söylüyor. “Kısa zaman öncesine
Jackson Pollock (dğ. 1 9 1 2 ]
resimlerini transa benzer bir durumda
yapıyordu (solda], Fransız G eorges
M atthieu d a "action painting"
yöntemini kullanmaktaydı (en solda].
Soyut resimlerle do ğ a d a ki
elemanların m ikrofotografik resimleri
arasında şaşılacak benzerlik vardır.
Gliserin içindeki ton
dalgalanm alarının resmi
(Karşılaştırınız s. 2 2 ] (sağda).
kadar yon tu cu dolgun, duygulu, güçlü biçim leri
aramaktaydı. Ama yaklaşık on beş yıldır yontu sa­
natı çözülm ekte olan biçim leri seviyor.”
Marino Marini ile Edouard Roditi arasındaki
konuşm a yorum gerektirm iyor. Duyguları açık
olarak bir m odern sanat sergisini gezen kimse,
sanatsal çalışmaya hayranlığına ve beğenisine,
sergilenen çalışmaları çok sevm esine rağmen, re­
sim lerden, plastiklerden yayılan korku, şaşkınlık,
saldırganlık, alay izlenimini almaktan kurtulamaz.
Sayısız yapıtta huzursuzlukla vurgulanan “m eta­
fizik korku” Marini’de olduğu gibi, tehdit eden bir
kıyamet karşısındaki umarsızlıktan gelmiş olabi­
lir. Başkalarında üslup, “tanrı öldü ” duygusuyla
daha çok dinsel olana kayabilir. Her ikisi birbirine
sıkı sıkıya bağlıdır.
Bu içsel sıkıntının köklerinde bir yenilgi, daha
doğrusu bilincin dünya ve insan gerçeğin den g e ­
ri çekilm esi yatar. Sanatçı kendisini bilinçdışm -
dan gelen doğaçlam alara bırakmaktadır. Mistik
yaşantının taşkını ile yaşama, dünyaya, zaman ve
mekana, m addeye, canlı, doğal görünüm lere iliş­
kin her şey bırakılır ya da yabancılaştırılıp çö z ü ­
lür. Yersel olanın ve bilincin dengeleyici, sınırla­
yıcı karşı gücü olm ayınca biliııçdışı hiç şaşmaksı-
zın kendi öbür, karanlık yanm a döner; yaratıcı s e ­
sin “ dünyaların ahengi”ni ya da ana tem elin hari­
kulade gizlerini, şaşkınlık ve tahrip izler. Bir olgu ­
dan daha fazlasında sanatçı bilinçdışının pasif
kurbanı olmuştur.
Fizikte de yeni araştırılan arka plan dünyasının
çelişkileri ortaya çıkmıştır. Doğanın en iç yasaları,
tem el elementinin, atomun yeni keşfedilen yapı ve
ilişkileri, o zamana kadar görülmemiş tahrip gücü
olan silahların bilimsel tabanını oluşturmuştur.
B öylece kıyamete giden yol açılmış oluyor. En d e ­
rin bilgi ile dünyanın yok edilmesi burada, doğanın
tem el zemininin keşfinin iki yanıdır. Bunun köke­
ninde de bilincin yani bilinçdışı güç dürtülerin kar­
şısındaki sorumluluğun yadsınması bulunuyor.
Bilinçdışının ve içeriğinin tehlikeli ikili özelli-
ğini de egem en olan bilincin önem li rolü kadar ta­
nıyan Jung, insanlığa katastrofa karşı tek bir silah
sunabilmektedir: O kadar basit ama bir o kadar
da iddialı bir çare olan bireysel bilincin uyandırıl-
ması. Bilinç, yalnızca bilinçdışım dengeleyen kar­
şı ağırlık olarak zorunluolmakla, yaşama anlam
katma olanağı olmakla kalmaz. Bilincin belirgin
bir pratik önem i de vardır. Dış dünyada, kom şu­
larda ya da kom şu halklarda tanık olunan kötü­
nün, bizim kendi ruhumuzun da içeriğinde bulun­
duğunun bilincine varmak, kom şum uza tavrımızı
değiştirm ede de ilk adımdır.
İmrenme, iştah, şehvet, yalan ve bütün bilinen
günahlar biliııçdışının “karanlık” yanıdır. Kendini
iki türlü gösterebilir. Olumlu bağlam da insanı,
nesneleri ve dünyayı yaratıcılıkla dolduran “doğa
rulııı” olarak görünür. Bu, bu yazıda sözü çok edi­
len “chtonik” , dünyevi, yerscl-ruhtur. Ama aynı
ruh, aynı bilinçdışı hiç fark edilm eden karanlık
bir ruha, “kötü ruh”a dönüşebilir, iktidar ve tah­
rip dürtüsü olarak yaşanır. Bu değişim özellikle
bilinç yetersiz kalırsa tamamlanır.
Simyacılar doğanın bu ikili ruhunu “Merkür”
M a rin o M a rini'n in 1 9 4 5 ve 1 9 5 1 'deki iki
heykeli, at ve binici temasının figürler
gittikçe soyutlaşırken, sükunet anlatım ından
acı veren korku ve şaşkınlığa nasıl
değiştiğini gösteriyor (üstte ve ortada].
M a rin i'n in geç yapıtları, Pom pei'de bulunan
panikle dam galanm ış cesetlerden
etkilenmiştir (solda).
ile kişileştirirlerdi. M erkür’ün “iki yüzlü M erkür”
(M ercurius dup lex) olarak adlandırılması boşuna
değildir. Hıristiyanlığım dinsel dilinde bu şeyta­
nın olum suz ruhudur. Am a olanaksız görünse de
onun da çift bir yanı vardır. Gizil bir olum lu yan
olarak, Lucifer olarak da görülür. Lucifer “ışık ta­
şıyıcı” demektir.
Kendi içinde birbirine karşıt ya da kutuplu
olan chtonik ruhun bu paradoksal durumu ışığın­
da bakıldığında (ch ton ik ruhun simgesi olduğunu
anladığım ız) m odern sanatın da ikili bir yön ü var­
dır. Olumlu bağlam da bu, gizemli derin bir doğa
mistiğinin dışavurumudur. Olumsuz olarak da an­
cak kötü ve tahripkâr bir ruhun dışavurumu ola­
rak yorumlanabilir. Bu iki yan birbirine aittir.
B öyle bir paradoks biliııçdışının ve içeriklerinin
tem el özelliğidir.
Bir yanlış arılamayı önlem ek için bu açıklanan
düşüncelerin, sanatsal ya da estetik değerlerle
hiç ilgisi olmadığını, yalnızca zamanımızın sanatı­
nı yorumlamak için düşünüldüğünü yeniden vur­
gulamak gerekir.
Zıtların birleşmesi
Am a daha sonuna ulaşmadık. Zamanın ruhu sü­
rekli hareket halinde algılanmalıdır. Çok yavaş,
belli belirsiz ama durm adan akan bir ırmak gibi­
dir. Hızlı yaşanan yüzyılımızda on yıl bile çok
uzun bir zamandır.
Yüzyılın ortalarında resim de bir dönüş belir­
m eye başladı. Bu hiç de devrim ci, sanatı 1900’ler-
de olduğu gibi alt üst ed en bir şey değildi. Am a
ereklerini şu ana kadar ele aldığımızdan değişik,
yeni bir şekilde form üle ed en sanatçı grupları
oluştu. Bu değişim soyut resmin sınırları içinde
oluyor.
İnsanların yaşanan ana kalıcılık sağlamak g e ­
reksinim inden ortaya çıkan, som ut gerçeğin su­
numu bu arada fotoğrafla geçerli bir tarz bulm uş­
tu. Buradan gerçek bir figürativ sanat gelişti.50 O
zaman doğal olarak çoğ u görsel sanatçı derinle­
şen bir içselliğe doğru, düşsel sanatı izlemeyi sür­
dürerek bir adım daha ilerlediler. Ama birçok
g en ç sanatçı için onlarca yıldan beri var olan an­
latım yolları artık hiçbir m acera, hiçbir feth edile­
cek alan sunm uyordu. Yenilikler arıyorlardı. A ra­
dıklarını hem en yambaşlarında olan ve gen e de
kaybolm uş olanda, doğa ve insanca olanda b u ld u ­
lar. Am a söz konusu olan doğanın resimle k opya ­
sı değil, doğaya duygusal bir yanıttı.
Fransız ressam A lfred Manessier sanatının
ereğini şu sözlerle form üle ediyordu: “Yitip giden
gerçekliğin ağırlığını yen iden yakalamalıyız. K en­
dim ize insanın ölçülerinde yeni bir yürek, yeni bir
can, yeni bir ruh başarmalıyız. Ressamın asıl g e r­
çekliği ne soyutlam ada, ne d e realizmde, kendi­
nin insan olarak ağırlığını yeniden kazanmakta­
dır. N onfigüratif bana şu anda, ressamın kendi iç
gerçeğin e ulaşabileceği ve tem el kendiliğini yaka­
layabileceği en uygun şans olarak görünüyor. A n ­
cak bu yeniden fethedilen noktadan sanırım res­
sam, gelecek te yavaş yavaş kendine ulaşabilecek,
kendi ağırlığım yen iden bulacak ve onu dünyanın
dış gerçekliğine kadar güçlendirebilecektir.”51
Jean Bazaine de b enzer deyim lerle konuşu­
yor: “Bugünün ressamları için duygularının saf
ritmini, kalbinin en gizli vurum unu, som ut bir bi­
çim de hapsetm ek yerine resm etm enin baştan çı-
karıcılığı büyüktür. Onunla kurutulmuş bir m ate­
m atiğe ya da m onotonluk ve çizginin artan yo k ­
sulluğunda sona eren bir tür soyut dışavurum cu­
luğa düşüyor. Oysa inşam dünyasıyla yen iden ba­
rıştıran tarzda, insanın her an dünyada kendi bi­
çim lendirilm em iş yüzünü yen iden k eşfed ebilece­
ği bir tür ‘kom m ünion sanatı’ vardır.”
Sanatçılar için söz konusu olan kendi iç ger­
çekliklerinin dünyanın ya da doğanın gerçekliğiy­
le birleşmesiydi. Bu yolla “insan olarak ağırlığın
yeniden geri fethedilm esi”ne giden yolları bulabi­
leceklerine inanıyorlar. Bir kez daha sanatın iki
ayrı yolu birleşir gibi görünüyor. Bunları Kan­
dinsky yüzyılın başında “büyük soyutlam a” ve
“büyük realizm” diye tanımlamıştı. Am a bu bir­
leşm e şimdi ve kesin olarak, soyut resim le doğa­
dan m ikrofotografiyle alınmış resim ler arasında
D oğa ve insan bir zam anlar sanatın
konularıydı. Bu yüzyılda bunlar fotoğraf
sanatınca üstlenilmiştir. M o dern
fotoğrafçılık yalnız çekim yapm az, ruh
hali ve duygulu yaşantıyı da
biçim lendirir. Bir Japon kış manzarasının
fotoğrafı (W erner Bischof, 1 9 1 6 -1 9 5 4 ],
VI
rastlantıyla bulunan benzerliklerle değil, sanatsal
biçim leyişin bilinçli değişim iyle olmaktadır.
G özlem ci ön ce bu sanatçıların yapıtlarında
değişik bir atm osfer fark ediyor. A lfred Manesi-
er’iıı, Gustave Singier’in, Oscar D a M t’in ve diğer­
lerinin resim lerinde, bütün soyutlam a ile bir va­
roluşun onamı, bütün duygu yoğunluğuyla n e re ­
deyse ateşli bir biçim ve renk harmonisi ortaya
çıkıyor. Jean Lurçat’nm ünlü duvar kağıtlarında
doğa yaşamaktadır. Bunlar düşsel, duyumsal sa­
nalın mutlu bir birleşimi sayılabilir.
Klee de benzeri için uğraşmıştı. Am a Klee
“ ölülerin ve doğmamışların yakınında” , kozmik
denilebilecek bir uzaklıkta yaşıyorken, burada
söz edilen gen ç sanatçı kuşağı köklerim sağlam ca
toprağa daldırmışlardır. Onlar için biçim lendir­
m ede, çalışmada bu yandaki gerçeklik önemlidir.
M odern resmin şu anda, içsel ve dışsal olanın bir­
leşimi ön e çıkm ışken, yen iden dinsel konuları ele
alması anlamlı görünüyor. “ Metafizik boşluk” aşıl­
mış görünüyor. Şimdi hiç beklem ediğim iz bir şey
ortaya çıkıyor; kilise m odern sanatın sipariş ve re ­
ni oluyor. Yüzyılımızın sanatının kiliseye taşm m a-
sı, yalnızca siparişi verenin açık düşüncesini g ö s ­
term ekten daha fazla bir şey. Bu daha çok “m o ­
dern sanat”ııı rolünün, Hıristiyanlığım, hernıetik
bağlam da bütünleyicisine dönüşm esi gerçeğini
simgeliyor. Bütünlem eden bir birlikte etkilem e
yolıı açılıyor. İsa’nın hayvan sim gelerine bakılırsa
semavi ile doğal olan arasındaki gerilim ve birlik­
teliğin anlatıldığı görülür. Bugün bu bin yıllık in­
sanlık sorununun çözü m ü n d e yeni bir aşamaya
varılmış gibi görünüyor. G elecekte ne olacağı bi­
linem ez. Olumlu sonuçların karşıtlar arasında bir
köprü mü oluşturacağı yoksa bu yolun ön ced en
görülem eyen kargaşalara mı yol açacağı henüz
yanıtlanamayaıı bir sorudur. Henüz çok fazla kor­
ku, çok fazla tehdit etkindir. Bunlar toplum yaşa­
mında olduğu gibi sanatta da ağırlığını koruyor.
Her şeyden ön ce bireylerin, sanat olarak ya da
sanatta kabul etm eye hazır olduklarından kendi­
leri ve yaşam için sonuçlar çıkarmaya karşı di­
rençleri çok güçlü. Sanatçı psikologun anlatmak­
tan çekindiği birçok şeyi, bilincinde olmadan,
düşmanlığı da uyandırm adan anlatabilir. Psiko­
logların sözleriyle bireyler kendilerine dokunul-
 muş ve seslenilmiş hissederler. Sanatçının yaptı­
ğı, özellikle çağımızın insanı için uzak ve kişisel
olmayan bir alandadır. Psikolog bilince yönelm iş­
tir, sanal, yapıtıysa bilinçdışıııa dokunur. Ama
gerçek sanal, yapılı kendi çağının ötesini, zaman
ötesini gösterir. Bu onun uyandırdığı ve hep
uyandıracağı hayranlığı açıklar. O izleyende de
zaman ötesine bir köprü kurabilmişi,ir.

2 0 . yy'ın ortasında resimde büyük

bir yaşam onayı eğilim i ortaya çıktı.
Jean Lurçat yapıtlarını açık arazide
sergilerdi (sol üstte). Alfred
M anessier'nin (dğ. 191 I] "D édicace
a Sainte M arie-M a deleine" (üstte].
"Pour la N aissance du Surhomme"
(Pierre-Yves Trémois, dğ. 1 9 2 1 ] (sağ
üstte). Pierre Soulages'in (dğ. 1 9 1 9 )
tablosu (sağda). Sarının koyu
elem anlar gerisinde bir ışık olduğu
anlaşılıyor.
Olgunlaşma Yolundaki Simgeler

Jolande iacobi

17. yy'd a n bir Fransız gravürü: Düşler sarayı.

ci m o ykxjLijcqljociíijsj

P T TjfT U t l i m U l U T U r i

m r n m
O lg u n la ş m a Y o lu n d a k i S im geler
Giriş
Jung psikolojisinin yalnızca yaşamının ikinci ya n ­
sında bulunan kimselere uygulanabileceği yaygın
bir kamdır. Ama bu bir yanılgıdır. Çünkü bireyleş­
m e süreci, insanın ruhsal gelişim yolu, doğum dan
ölüm e kadar sürer dolayısıyla yaşamın ilk yansım
da kapsar. “Gölge” adı verilen şeyle ilişkili sorunla­
rın çalışılması, bilinçlendirilmesi, b öylece egonun
güçlendirilmesi bu dönem e aittir. Yaşama, çevreye
uyum gereksinimi karşısındaki korku, kendi düşle­
rine geri çekilme, çocu k kalmaya eğilim, özellikle
gen ç içedönüklerde bireyleşm e sürecinde kimi
şeyleri engellemiştir. Am a derin bilinçdışı alanları
uyarmak, içlerindeki hâzineleri, örneğin düşlerde
gizli zengin simgeleri yukarı çıkarmak başarılırsa
bununla ruhun gelişimi büyük ölçü de desteklene­
bilir. Simgelerin bireyleşm e sürecinde, bunun ilk
yarısında da ne denli büyük bir anlam kazandığım
sizlere, Henry adını vereceğim yirmi beş yaşındaki
bir m ühendis örneğiyle gösterm ek istiyorum.
Henry, bir çiftçi ailesinden gelen babasım n
pratisyen hekim olarak çalıştığı D oğu İsviçre’nin
kırlık bir bölgesinde oturmaktaydı. Baba kapalı,
m oral ilkeleri, özellikle de “çocuklarından çok
hastalarının babası” olması ile oldukça iletişim­
den yoksul bir adamdı. E vde anne h er bakım dan
yönetim i elinde tutuyordu. H enry ondan söz
ederken “biz annemin güçlü ellerinde yetiştik” di­
yordu. A nnenin ataları h er tür sanata karşı özel­
likle sevgi, ilgi duyan akadem isyenlerdi. Sertliği­
ne rağm en geniş bir duygusal ufku vardı; impul-
sivdi*, rom antik yapılıydı ve İtalya’ya hayrandı.
Katolik olmasına karşm çocukları babanın p rotes­
tan inancım izlemişlerdi. H enry’nin iyi anlaştığı,
kendisinden ü ç yaş büyük bir ablası vardı.
impulsiv: fevri, dürtüsel. (ç n .)
Kendisi içedönük, utangaç, ince hatlı, uzun b o y ­
lu, açık renk saçlı, açık yüksek bir alnı ve koyu göl­
geli mavi gözleri olan bir gençti. Bir analizin ne ol­
duğu, nasıl olduğuna ilişkin hiçbir fikri yoktu. Bana
gelmesine yol açan, birçok kişi için söz konusu ol­
duğu gibi bir nevroz değil (en azından bir görüşm e
rica eden m ektubunda böyle diyordu), kendi ruhu
üzerinde bir çalışmaya “içten gereksinim” duyma­
sıydı. Bu “gereksinimin” ardında anneye güçlü bir
bağlılık, yaşam, yaşamın getireceği zorunluluklar
ve riskler karşısında duyulan korku vardı. Henry
eğitimini yeni tamamlamış, büyük bir endüstri fir­
masında işe girmişti. Her gen ç adamın, erişkinliğm
eşiğindeyken altetmek zorunda olduğu sorunlar
önünde dunıyordu. “Sanırım, yaşamımın bu evresi­
nin özel bir önem i var” diye yazıyordu: “Karar ver­
m em gerekiyor; yalnız, kararsız, korunma altında,
gerçeklere yabancı bir gen ç olarak mı kalacağım
yoksa bütün güvenceleri fırlatıp atmaya, gerçeğin
bütün gereklerini kabul etm eye hazır, sağlam bü'
adam mı olacağım?” Birlikte yapacağımız “gezi”ye
büyük umutlar bağlıyordu. Bununla yaşamın anla­
mını bulup bulamayacağı anlaşılacaktı.
Kendisini anlatırken Henry, kendini insanların
arasmda ketlenmiş hissettiğini, kitaplan her türlü
arkadaşlığa yeğlediğini söylüyordu. Kendisine kar­
şı eleştiriciydi, çoğu zaman kuşkular içindeydi. Ya­
şma göre çok okumuştu hatta estetik bir entellek-
tüalizme eğilimliydi. Dinsel bakımdan başlangıçtaki
bir tanrı tanımazlıktan abartılı bir Protestanlığa
geçm iş, sonunda bir yansızlığa ulaşmıştı. Erkenden
matematik, teknik yetilerini en iyi şekilde kullana­
bileceği bir uğraş seçmişti. Mantıklı, doğa bilimle­
rinde eğitilmiş düşünce tarzı kendisine sağlam bir
destek sağlıyordu. Bunun yanında irrasyonele ve
mistiğe de belirli bir eğilimi vardı ama; daha sonra
tam da bu yanı kendisi için çok önem kazanmasına
rağmen, bunu itiraf etm eye bile yanaşmıyordu.
İki yıl kadar ön ce Henry İsviçre’nin Fransızca
konuşulan bölgesinden gen ç bir Katolik kızla nişan­
lanmıştı. Onu zarif, becerikli, girişimci olarak tanım­
lıyordu. Buna rağmen bir evliliğin sorumluluğunu
alıp almamakta kararsızdı. Kızlarla pek az teması ol­
duğundan beklemenin, hatta bütün bütün bekar
kalıp kendini bilime adamanın belki daha bile iyi
olacağını düşünüyordu. Birçok “evet, ama” her ka­
rarı engelliyordu. Hemen bir karara varabilmek için
biraz daha olgunlaşması gerektiği ortaya çıkıyordu.
Her ne kadar Henry’de hem annesi hem baba­
sından kalıtımla aldıklarıyla özgün bir karışım b u ­
lunuyorsa da belirgin bir ölçü de annesine bağım ­
lıydı. Bilincinde gerçek, yani “aydınlık” anneyle,
onun ülküleriyle, gururuyla ne kadar özdeşleşm iş­
se, bilinçdışı alan da o denli derin ve acımasızca
“karanlık” annenin elindeydi. Bilmçdışı egosunu
sarmalıyor, bütün keskin zekası, kendine saf akıl­
cı bir zemini sağlamak için çabaları ancak yapay
olarak oluşturulmuş bir üst yapı olarak kalıyordu.
G erçek anneye karşı düşm anca tepkilerle, “içsel,
ruhsal anne”nin gizli kalmış dişil yanının yadsını-
şıyla böylesine “kavranmışlık”tan kaçış bazen zor­
layıcı bir tuzak oluyordu. Açıklanamayan bir güç
onu çocuklukta tutmak istiyor, onu dış dünyada
bulaşabileceğinden korktuğu her şeye karşı çık­
maya zorluyordu. Sevgilisinin onda uyandırdığı
hayranlık bile onu annesine bağımlılıktan kurtara­
m ıyor, kendisini bulmasını sağlayamıyordu. Ruh­
sal bakım dan gelişebilm ek çabasının ardında aynı
zamanda anneden kurtulma gereksinimi bulundu­
ğunun hiç farkında değildi.
H enry ile analitik çalışm am tam dokuz ay sür­
dü. Bu çalışma 50 düşü sunduğu 35 oturum u
kapsıyordu. Böyle kısa analizler pek sık olmaz.
Ancak H enry’ninki gibi çok yüklü düşler gelişm e
sürecim hızlandırırsa olabilir. Jung’un bakış açı­
sından elbette başarılı bir analiz için gereken sü­
re için bir kural yoktur. Her şey bireyin içsel olay­
ları algılamaya hazır oluşuna, bilinçdışı alanlar­
dan iletilecek olan m alzem eye bağlıdır.
Çoğu içedönükler gibi Henry de görece tekdü­
ze bir dış yaşam sürmekteydi. Gün boyunca uğra­
şı onu çok meşgul ediyordu. Geceleri bazen kendi­
si gibi sanat tartışmalarından zevk alan sevgilisi ya
da dostlarıyla dışarı çıkıyordu. Am a çoğu zaman ya
bir kitap ya da kendi düşünceleri üzerinde derin­
leşmiş olarak evinde yalnız kalıyordu. Her ne ka-
Escorial saray ve manastırı, Ispanya. 1 5 6 3 'te II.
Philipp tarafından yaptırılmıştır. Belki kendini iç
duvarlarının gerisine çeken içedönük için bir simgedir
(solda). Henry'nin çocukken yap tığ ı, kale benzeri
çevre duvarları olan am barı gösteren çizim i (altta).
dar günlük yaşantıları üzerinde düzenli olarak k onu­
şuyor, çocukluğunu, gençliğini aydınlatmaya çalışı­
yor idiysek de çoğunlukla hızla düşlerinin, iç dünya­
sının sorunlarının incelenm esm e geçiyorduk.
Tabii ki burada sunacaklarımın hepsini H enry
bildirem ezdi. Bir analizde elbette düşlerin sim ge
dünyasının düşü gören üzerinde ne denli patlayıcı
etki yapabileceğinin sürekli bilincinde olunmalıdır.
Düşlerin şifrelenmiş dili üzerine çok çiğ bir ışık ser-
pilirse, düşü gören korkularının saldırısına uğraya­
bilir, savunma için de rasyonalizasyona sarılabilir.
İçsel im gelerle öylesine boğulabilir ki ağır bir ruhsal
krize düşebilir. H enry’nin en önem li düşlerinden
bazıları burada anlatılmalıdır.
Çalışmamızın başmda H enry derin simgesel anla­
mı olan çocukluk anılarını getirdi. Bunların en eski­
si dördüncü yaşma aitti. “Bir sabah annemle birlikte
firma gitm em e izin verilmişti ve orada fırıncının ha­
nımından bir çörek hediye aldım. Bu çöreği yem eyip
gururla elim de tutuyordum .” diye anlatıyordu. “Yal­
nız annemle fırıncının karısı vardı orada. B öylece
tek erkek bendim .” Bu çöreklere halk ağzmda “ay
dişleri” denilir, aya bu simgesel gönderm e küçük ç o ­
cuğun kendini “tek erkek” olarak maruz kalmış ol­
duğunu hissettiği gücü, dişil gücü vurgulamaktadır.
Bir başka çocukluk amsı da beşinci yaşmdandı.
Bu, okuldaki sınavlarından eve gelen ablasıyla ilgiliy­
di. O sırada kendisi oyuncak tahta parçalarından bir
ambar yapm aya çalışıyordu. Tahta parçalarıyla kare
şeklinde bir ambar yapmış, çevresine de kale surla­
rım andıran bir duvar çekmişti. Yaptığından çok
mutlu olan Henry ablasma “ daha okula yeni gittin
ama hem en tatil olm uş” demişti. Ablasının, ona b ü ­
tün yıl tatil olduğu şeklindeki yanıtına çok bozu l­
muştu. Başarısının hiç ciddiye alınmadığım hissede­
rek derinden yaralanmıştı. Bugün bile o gün uğradı­
ğı haksızlıktan acı duyuyordu. Daha sonra erkekliği­
nin kabul edilmesi, akılcı ve fantezi değerler arasın­
daki aykırılıklar ile ilgili sorunları bu erken yaşantı­
larında açıkça görünüyordu. Bu sorunlar anlattığı ilk
düşün görüntülerinde de belliydi.
Başlangıç düşü
H enry beni ilk ziyaretinin hem en ertesinde şu
düşü görm üştü:
Tanımadığım kimselerle gezideyim. Zinal-
rothorn’a gidiyoruz. Çıkış noktamız Samaden.
Ama yalnız bir saat kadar yürünüp mola veri­
liyor, çünkü tiyatro oynanacakmış. Bana aktif
bir rol düşmüyor. Özellikle oyunculardan biri­
ni, acıklı bir roldeki uzun, dökümlü, açık renk
bir elbise giymiş olan bir genç kadını anımsı­
yorum. Öylen vaktiymiş ve ben geçide doğru
devam etmek istiyorum. Öbürleri kalmayı
yeğliyorlar. Ben bütün eşyamı bırakıp yukarı
doğru tırmanıyorum. Ama kendimi yeniden
vadide buluyorum ve yönümü tümüyle yitiri­
yorum. Gezi grubuna dönmek istiyorum ama
hangi dağa tırmanmam gerektiğini bilemiyo­
rum. Sormaya da çekiniyorum. Sonunda yaşlı
bir kadın gideceğim yolu gösteriyor. Bu kez
grupla sabah çıktığımızdan daha başka bir
yoldan çıkıyorum. Gruba ulaşmak için uygun
yükseltide bir dönüş yapmak ve yamacı izle­
mek gerekiyor. Sağ yandaki bir dişli tren yolu
boyunca ilerliyorum. Soldan durmadan her
birinin içinde gizlenmiş, şişmiş, mavi giysili
bir adam bulunan arabalar geçiyor. Bunların
ölü oldukları söyleniyor. Arkamdan da böyle
arabaların gelip beni ezebileceklerini düşünü­
yorum ve bu yüzden durmadan arkama dö­
nüp bakıyorum. Ama korkum yersiz. Sağa
doğru döneceğim yerde insanlar beni bekli­
yorlar. Beni bir hana götürüyorlar. Bu sırada
Henry'nin çocukluk anısı; gene kendi
çizim iyle hilal (sol üstte). İsviçre'de
modern bir fırın ışıklı reklamında aynı
şekil (ortada). H ilal şekli her zam an ay
anlam ını taşır ve böylece dişil prensibi
gösterir; IO 3. yy'd a n Babil tanrıçası
iştar'ın başındaki taç g ib i (altta).
bir sağanak başlıyor. Eşyamın, sırt çantamın
ve motorlu bisikletimin yanımda olmayışına
üzülüyorum. Ama bana onları ertesi gün al­
mamı salık veriyorlar. Bu öneriye uyuyorum.
Jung analize getirilen ilk düşe özel bir önem
verir. Ona göre bu beklentisel bir anlam taşır. Ya­
ni analize girm eye karar veriş hiçbir zaman psike-
nin güçlü bir duygusal çalkanması olmaksızın
gerçekleşm ez. Bu sırada da arketipsel resimlerin
ve sem bollerin çıkacağı derinlikler karışmış olur.
O yü zden bu düşler toplu m ca geçerli olan davra­
nış biçim leri ve çözüm leri gösterirler. Düşü gö re ­
nin psişik çatışmaları için terapist açısından da
çok değerli olan içgörü sağlarlar.
O halde bu düş bize H enry’nin daha sonraki
gelişimine ilişkin neler söylüyor? Bunun için ön ce
kendisinin getirdiği çağrışımlara bakmalıyız. Sa-
m edan’ın, İsviçre’nin 17. yüzyıldaki özgürlük sa­
vaşçısının, Jürg Jenatsch’ın memleketi olduğunu
biliyordu. Tiyatro bakımından aklına özellikle sev­
diği bir kitap olan G oeth e’nin “Wilhelm M eister’in
Öğrenim Yılları” geldi. Kadın ona Arnold B öck-
lin’in “Ölüler Adası” adlı resm indeki beyaz figürü
anımsattı ve “Yaşlı Bige Kadın” dediği d e bir yan­
dan analisti, öte yandan da J. B. Priestley’in “Bir
Kapı A çılıyor” (T h ey Came to a City) adlı oyunun­
daki temizlikçi kadını temsil edebilirdi. “ Dişli
T ren” de çocukluğundaki (surlarla çevrili) amba­
rı düşündürdü. Düş bir grup gezisini, hazırlandığı
analiz girişimine tam uyan bir gezintiyi anlatmak­
tadır. Bireyleşm e süreci çoğunlukla bilinm eyen
bir yere yapılan bir geziyle simgelenir. Böyle bir
geziye yazında sayısız koşutluklar bulunur. Örne­
ğin Dante’nin “İlahi K om edya”smda “gezgin ”in yol
ararken bir dağa ulaştığı ve ona tırmanmaya karar
verdiği bir örnek bulunur. Ama üç garip hayvan
onu engellerler. (Ki bu H enry’nin daha sonraki bir

düşünde ortaya çıkan bir m otiftir.) Bu yüzden ö n ­
ce vadiye hatta oradan cehen nem e kadar inmiştir.
Bunun ardından ön ce arafa çıkmış oradan da c e n ­
nete ulaşmıştır. Bu koşutluklar H enry’yi de belki
bir şaşkınlık ve yalnız başına arayış süresinin b ek ­
lediğini gösteriyor. Yaşam gezismin ilk yarısı bura­
da dağa tırmanışla simgeleştirilmiş olarak bilinçdı-
şı alanlardan egonun yüksek bir konum una yük­
seliş, yani analizin vaat ettiği artmış bir bilince
ulaşmak olarak gösteriliyor.
Sam edan düşte girişimin başlangıç yeri olarak
adlandırılmıştır. Burası H enry’nin bilinçdışı ö z ­
gürlük arayışının somutlaşması olarak kabul e d e ­
bileceğim iz Jenatsch’m İsviçre’nin Veltlin b ö lg e ­
sinin Fransızlardan kurtuluşu için harekete g e çti­
ği yerdir. Am a Jenatsch’m Henry ile başka ortak
noktaları da vardır: O da Katolik bir kıza aşık olan
bir Protestandı, o da tıpkı anne bağımlılığından
ve yaşam korkularından kurtulmak için analiz
olan Henry gibi özgürlüğü için çarpışıyordu. Bu
benzerlikler H enry’nin kendi özgürlük savaşının
başarısı için olumlu belirtiler olarak yorum lanabi­
lir. Gezinin h edefi de H enry’nin pek bilm ediği Ba­
tı İsviçre’deki bir zirve olan Zinalrothorn’dur. Bu
Z in alroth orn adındaki “ r o t” (k ırm ızı) h e ce s i
H enry’nin duygusal sorununa dokunmaktadır.
Kırmızı renk genellikle duyguları, tutkuyu sim ge­
Bireyleşme sürecinin başlangıcı sıklıkla
bir d a ğılm a dönem i olabilir. Baş
kahramanı korku içinde karanlık ormana
girer (1 5. yy "Poliphilo'nun düşü" kita­
bından ilk tahta oym a] (solda). Karanlık
orman bilinçdışı alanın simgesidir.
Henry'nin ilk düşüne ilişkin getirdiği
çağrışım lar: "Ö lüler adası", A. Böcklin'in
1 8 2 7 -1 9 0 1 ) yağ lı boya tablosu
(sağda). J. B. Priestley'in 1 9 4 4 'le
Londra'da sahnelenen oyunu "Bir kapı
a ç ılıy o r'd a (They cam e to a city), "uzun
yaşam yürüyüşü" sonunda "idea l kent'e
ulaşan insanları anlatır. O yunda
merkezdeki figür, resimde görülen
kocakarıdır (en sağda).
ler. Burada da H enry’de yetersiz olan duygu işle­
vinin önem ini vurguluyordu. Aynı sözcü kteki
“h orn ” (boyn u z) eki de onun çocukluk yaşantı­
sından bildiğimiz ay çöreğini anımsatmaktadır.
Düşte kısa bir yürüyüşten sonra m ola verilir,
Henry kendi özelliği olan pasifliğe döner. Bu n ok ­
ta tiyatro seyretm ekle vurgulanmıştır. Tiyatroda
seyirci olmak yaşama aktif katılımdan kaçınmak
için yeğlen en bir fırsattır. Seyirci kendini oyunla
özdeşleştirebilir, bu sırada fantezilerini de sürdü­
rebilir. Bu tür bir özdeşleşm eyle katharsis’ yaşa­
mak daha Eski Yunan’da bile, tıpkı J. L. M ore-
n o’nun “Psikodaram a”sında olduğu gibi, istenen
bir şeydi. Aynı şekilde Henry de düşüncelerinin,
bir gen cin olgunlaşm a sürecini anlatan bir yapıt
olan G oeth e’nin “W ilhelm M eister”ine gitm esiyle
bir parça içsel gelişim yaşamış olabilir. Bu sırada
romantik, acıklı bir figürün dikkatini çekm esi de
şaşılacak bir şey değildir çünkü bu ona kendi an­
nesini anımsatıyor, aynı zamanda kendi dişil ya­
nını da kişileştiriyordu. Onunla Böcklin’in “Ölüler
Adası” arasında kurduğu ilişki H enry’nin d ép res­
sif durum unun kanıtıdır. Bu izlenimi zaten beyaz­
lar giyinmiş rahibe b enzer birinin içinde tabut b u ­
lunan bir kayığı bir adadan alıp götürdüğünü g ö s­
teren asıl resim de amaçlamaktadır. Burada belir-
Katharsis: Boşalma, (çn .)
giıı bir çift paradoks buluyoruz: İlki kayığın bur­
nunun adadan uzaklaşır gibi konuşlanmış olması,
İkincisi de H en ıy’nin düşüncesine göre herm afro-
dit olan rahibin cinselliğinin belirsiz oluşu. Bu çift
yönlülük H enry’nin ambivalansını belli etm ekte­
dir: Ruhundaki zıtlıklar henüz birbirinden tam
ayırdedilebilecek kadar ayrışmış değil. Henry bir­
den fark eder ki bu arada öğlen, “yaşamın ortası”
olm uştur ve yola koyulmalıdır. G eçide doğru yola
koyulur. Bir dağ geçidi, bir eğilim den diğerine,
bir yenisine geçen “geçiş durum u” için iyi bilinen
bir simgedir. Ama bu durum u kendi başına aşm a­
lıdır; egosu için bu “g e çiş ”i dış yardım almaksızın
başarabilmek son d erece önemlidir. Bunun için
gereçlerini, yani kendisine artık yük olmaya baş­
layan eski bilgi materyalini, aynı zamanda olay­
larla eski başa çıkma tarzım geride bırakır.
Bununla beraber yine de başaramaz. Egosu y ö ­
nünü yitirir, böylece gene çıktığı vadiye gelir. Bu
yanügı Henry’nin bilinçli egosunun harekete g e ç ­
m eye kararlı olduğunu ama (topluluğun öbür ü ye­
lerinde kişileşmiş olan) diğer ruhsal özelliklerinin
eski pasivitede inat ettiklerini, egoya refakat etm e­
ye niyetli olmadıklarını gösterm ektedir. (Yani dü ­
şü görenin kendisi düşte ortaya çıkarsa bu çoğu n ­
lukla yalnız kendisinin bilinçli yamnı, egosunu g ös­
terir; buna karşılık diğer figürler düşü görenin az
ya da çok bilinçdışı olan çizgilerini temsil ederler.)
O anda Henry çaresiz, çıkışı olmayan bir du­
rumda bulunmaktadır ama bunu kabul etmekten
utanır. O sırada kendisine doğru yolu gösteren
“yaşlı kadın”la karşılaşır. Onun tavsiyesini tutmak
zorunda kalır. “Yardım eden yaşlı kadın, dişil nite­
likteki ebedi akıl”m masallardan ve mitlerden bili­
nen bir sem bolüdür. Akılcı olan Henry onu izle­
mekten çekinir çünkü bu onun için bir ödün, alışıl­
mış akılcı düşünce tarzının yadsınması, bir sacri fı-
cium intelleetus’u (aklın feda edilişi) gerektirecek­
tir. Ama gene de bu ödünsüz olmaz. Bu durum,
H em y’nin analistiyle durumunda olduğu kadar,
analizin kendisi ve hatta yaşam için de geçerlidir.
Gene de H enry’nin aklına Priestley’in, insanla­
rın ancak bir inisiyasyonla girebilecekleri “yeni
bir k ent”e ilişkin olan (belki burada A pokalips’te-
ki “Yeni Kudüs”le bir analoji de söz konusudur)
yapıtından, “yaşlı kadın” gelmiştir. Bu çağrışım
H enry’nin bu karşılaşmayı içinden kendisi için
çok önem li olarak algıladığını gösterm ektedir.
Oyundaki tem izlikçi kadın, “ orada kendi odam
olacağına söz verdiler” der. Dem ek ki o bağımsız
ve kendine yeter hale gelecektir, tıpkı H enry’nin
de dilediği gibi.
Henry gibi çok akılcı düşünen bir gen ç adam
için ruhsal gelişim ve bireyleşm e yoluna bilinçle gi­
rebilmek, o zamana kadarki bütün eğilimlerini göz­
den geçirip değiştirmeyi gerektirir. Buna uygun
olarak da “yaşlı kadm”m önerisine uyarak tırman­
maya başka bir yerden başlamalıdır. Ancak ondan
som a gruba, yani ruhunun geri bıraktığı özelliklere
ulaşmak için hangi noktada sapacağım bulabilir.
Bundan sonra, belki kendi teknik eğitiminin
etkisiyle, çift hatlı bir dişli tren yolunun sağ tara­
fım izleyerek -yani bilinçli tarafından- tırmanmaya
başlar. (Sim geciliğin tarihinde sağ yan daima b i­
linçle, sol yansa bilinçdışıyla özdeşleşm iştir.) Sol
yandan içinde küçük adamlar saklı olan küçük va­
gonlar inmektedir. Bir gidiş geliş olduğu anlaşıl­
maktadır. Henry, yukarı doğru çıkan vagonlardan
birinin arkadan gelip kendisine çarpabileceğinden
korkar. Gerçi bu korkusunun yersiz olduğu anlaşı­
lır ama bize H enry’nin geriden, yani egosunun ar­
dından gelebilecek olandan korkusunu gösterir.
Şişmiş gibi görünen mavi elbiseli adamlar meka­
nik olarak üretilen steril entelektüel düşünceleri
simgeliyor olabilir. Mavi genellikle düşünce işlevine
işaret eder. Böylece bu adamlar entellektüel yük­
seklerde, hava azlığından ölmüş düşüncelerin, for­
müllerin simgeleri olabilir. Bunlar ayrıca Henry’nin
ruhunun cansız iç parçalarım da anlatabilir. Bu
adamlara ilişkin bir yorum düşün içinde yapılmak­
tadır: “Bunlar ölmüş olabilir.” Am a Henry o sırada
yalnızdır. Bu açıklamayı kim yapıyor? Bu bir sestir
ve bir düşte duyulan ses çok anlamlı bir olgudur.
Jung bıma ilişkin olarak düşlerde sesin ortaya çık­
masının şelfin işe karışması olduğu tanımını yapar.
Bu, kökleri ruhun kolektif temellerinde olan bir bil­
gidir. Sesin söyledikleri üzerinde tartışılamaz.
H enry’nin ölü form üllere ilişkin olarak kazanıp
düşe getirdiği içgörü düşte bir dönüm noktası
oluşturmaktadır. Artık yeni, bilinçli bir yön e, bi­
linçli ve dış dünyaya doğru gitm ek için doğru
noktadadır. Orada kendisini ö n ce terk edilmiş
olan kim seler beklem ektedir. Orada artık onlara,
ruhunun ö n ced en tanımadığı öğelerine bilinçli
olarak yaklaşabilir. Toplum la uyuşabilir, uzlaşabi­
lir. B öylece bir çatı altı ve y iyeceğe kavuşur.
O zaman gerilimi çözen , toprağı b esleyen yağ­
mur başlar. M itolojide yağm ur gök ile yer arasın­
da bir barışma, bir sevgi birliği anlamı taşımakta­
dır. Örneğin Eleusus gizem lerinde her şey suyla
Zeus'un kendisiyle bir aşk gecesi için altın
yağmuruna dönüşerek g e ld iği Danae
(Flaman ressam Jan Gossaer'in yağ lı boya
resmi, 16. yy) (solda). Henry'nin düşünde
olduğu g ib i bu efsane, yerle gök arasındaki
kutsal düğün olan yağmur simgesini
yansıtmaktadır.
Henry'nin bir başka düşünde bir geyik
görünür. Bu d a utangaç dişilliğin simgesidir
(Edwin Landseer, 19. yy) (sağda).
tem izlendikten sonra gökyüzüne “Yağmuru in­
dir!” , yeryüzüne de “B ereket ver!” diye seslenilir.
Bu tanrıların kutsal bir evliliği olarak anlaşılır; bu­
rada yağmur, sözcü ğün tam anlamıyla bir “ç ö ­
züm ” olarak anlaşılmaktadır.
İnerken Henry sırt çantasıyla, bisikletiyle sim­
gelenen geride bıraktığı kolektif değerlere yeniden
kavuşur. Bilincinin genişlem esi ve bunun ardından
egosunun güçlenm esinden sonra artık yem den
sosyal temaslara gereksinimi vardır. Yalmz başına
kendi yolunu bulabilmiştir. Ama arkadaşlarının,
şimdilik acele etmemesi, eşyalarmı ertesi gün al­
ması önerilerim kabul edecektir. Yeniden yabancı
bir kılavuzluğu kabul etmiştir. İlkinde yaşlı kadı­
nın, bireysel bir gücün, arketipsel bir figürün, İkin­
cisinde kolektif bir önerinin, bir grubun dedikleri­
ni izlemiştir. B öylece Henry kendi olgunlaşma y o ­
lunda bir kilometre taşını geçm iş bulunmaktadır.
H enry’nin psikanalizden içsel gelişimi için bek­
lentisi bakımından bu düş çok umut vericidir. Ru­
hunu gerilim içinde tutan çatışmak zıtlıklar bun­
da, bir yandan “tırmanmak” için bilinçli dürtüsü,
öte yandan pasif düşünceli davranışa eğilimi, etki­
leyici biçim de anlatılmıştır. Beyaz giysili acılı gen ç
kadın görüntüsü de -k i H enry’nin duyarlı ve ro­
mantik duygularını temsil ed erek - mavi giysili c e ­
setlerle -k i onun steril entelektüel dünyasını sim­
gelem ek ted ir- kontrast oluşturmaktadır. Ama bü­
tün bu sorunları aşmak, bunların arasında bir den ­
ge sağlamak çok da kolay olmayacaktır.
Bilinçdışı karşısında korku
H enry’nin başlangıç düşünde karşılaştığımız so ­
runlar, daha sonrakilerde de eril -a k tif ve dişil—
pasif yanlan arasında gidip gelişlerini ya da en te­
lektüel perhizkârlık ardına saklanma eğilimini
göstererek karşımıza çıktı. Dünyadan hem korku­
yor hem de ona doğru çekiliyordu. T em elde bir
kadınla sorumluluk taşıyan bir ilişki kurmayı g e ­
rektiren evliliğin zorunluluklarından korkmaktay­
dı. Bu tür bir ambivalans* erkekliğin eşiğinde b u ­
lunan bir kimse için alışılmadık bir şey değildir.
H enry yaş bakım ından bunu geride bırakmış olsa
da içsel olgunluğu bunu karşılayamıyordu. Bu s o ­
run içedönüklerde ço ğ u zaman gerçekten , dış
dünyadan korkuyla ortaya çıkmaktadır.
H enry’nin naklettiği d ördü ncü düş içinde b u ­
lunduğu ruhsal durum u apaçık gösterm ekteydi:
Bana bu düşü pek çok kez görmüşüm gibi
geliyor: Askerlik hizmeti, uzun mesafe yürü­
yüşü. Ben yalmz başıma gidiyorum. Bir türlü
hedefime varamıyorum. En sona mı kalaca­
ğım? Yolu çok iyi biliyorum. Ama hepsi bir
déjà vu. Başlangıcı bir küçük ormanın içinde
ve yerler kuru yapraklarla kaplı. Arazi yavaş­
ça aşağıya doğru iniyor ve orada kalmak iste­
ği uyandıran çok hoş bir dereciğe ulaşıyor.
Ardından tozlu bir köy yolu geliyor. Bu yol üst
Zürih Gölü yakınında küçük bir köy olan
Hombrechtikon’a ulaşıyor. Ama önce sola,
Zürih yönüne doğru sapmak gerekiyor. Her
iki yanı söğütlerle kaplı bir dere. Böcklin’in,
hülyalı bir kadının su boyunca yürüdüğünü
gösteren resmini andırıyor. Akşam oluyor. Bir
köyde yol soruyorum. Yedi saat uzakta bir ge­
çidin ardında olduğunu söylüyorlar. Kendimi
toplayıp yola koyuluyorum. Ama bu kez dü­
şün sonu farklı oluyor. Söğütlerle çevrili dere­
den sonra bir ormana giriyorum. Orada kaçan
bir geyik görüyorum. Bu gözlemimden kı­
vançlıyım. Geyik sol tarafta ortaya çıkıyor ve
ambivalans: iki yönlü değerlendirm e, (çn .)
 ben saga dönüyorum. Burada üç garip yaratık
görüyorum; yarı domuz, yarı köpek ve ayakla­
rı da kanguru gibi. Yüzleri anlamsız, uzun sar­
kık kulakları var. Bunlar belki de kılık değiş­
tirmiş insanlarmış. Ben de bir keresinde bir
sirk kostümüyle eşek kılığına girmiştim.
Her düş, düşü görenin bilinçli eğilimlerini az
ya da ço k dengeler. H enry’nin idealindeki rom an­
tik kızsı figür de garip, kadınsı hayvanlarla d e n g e ­
lenm ektedir. Ekeğin bilinçdışı yanı dişil dürtü
dünyasıyla simgelenmiştir. Orman bilinçdışı ala­
nın bir simgesi, hayvansılığm bulunduğu bir y e r­

Bu düşün başı başlangıç düşüne çok benziyor. dir. Ö nce bir geyik, çekingen, ürkek, masum ka-

Burada da karşısına düşsel bir kadın figürü çıkıyor. dınsılığm sem bolü, ortaya çıkar. Bunun hem en

Düşün bütün havası da yerdeki kuru yapraklar da ardından Henry üç garip, ürkütücü “m elez h ay­

Böcklin’in başka bir resmini anımsatıyor. O resmin van” görür. Bunların kendi farklılaşmamış dürtü-

adı “Güz Düşünceleri” . Bu düşte romantik bir at­ selliğini, içgüdülerinin anlaşılamaz karmaşasını,

m osfer de görülüyor. Melankolisini temsil eden bir yani gelecekteki gelişiminin ham m addesini an­

romantik güz atmosferinin Henry’ye hiç yabancı lattığı görülm ektedir. En ço k dikkatini çek en ise

olmadığı belli oluyor. Gene bir insan topluluğu onların hiçbir yüz ifadesi olmayışıdır; yani en kü­

içindedir, ama bu kez askerlikte, asker arkadaşla­
rıyla bir uzun mesafe yürüyüşündedir. Bütün bu
durum, askerliğin de akla getirdiği gibi, ortalama
bir erkek durumudur. Henry bana “yaşamın bir
simgesi” demiştir. Ama düşü gören ona uymayı is­
temez. Yola tek başına devam eder. Olasılıkla her
zaman böyle olmaktadır. Déjà vu izlenimi de bu
yüzdendir. “H edefim e hiç ulaşamayacağım” dü ­
şüncesi güçlü aşağılık duygularını gösterir. Bu ya­
rışı hiç kazanamayacağım düşünmektedir. Yürüyü­
şü onu H om brectikon’a çıkarır. Bu ona gizli kalmış
çocukluk planlarım anımsatan bir addır. (Hom =ev;
Brechen=kırmak). Ne ki kırma girişimi fantezide
kaldığından burada da (başlangıç düşünde olduğu
gibi) yolunu yitirir, sormak zorunda kalır.
çük bir bilinç ışıkları yoktur.
Çoğu insanın zihninde dom uz kirli cinselliği çağ­
rıştırır. (Örnek olarak Odisse’de Kirke, kendisini ar­
zulayan erkekleri dom uza çevirmektedir.) Köpek
aslında sadakat simgesiyse de aynı zamanda dişil
şehvetliliğin de simgesidir çünkü eş arayışında se­
çim yapmaz. Buna karşılık kanguru anaçlık ve şef­
katli bakımın simgesidir. Am a bu hayvanlar bu özel­
liklerin yalnızca bir kısmım göstermektedirler daha­
sı bu özellikler de anlamsız şekilde karışıktır. Jung,
simyada masalsı garip yaratıkların çoğunlukla “ma-
teria prima”nm (ilk m adde), her şeyin başlangıcın­
daki maddenin, eg o ’nun kendi gelişim ve olgunlaş­
ma sürecine başlamasından önceki ilk total bilin­
mezliğin simgelendirilmesine yaradığım bildirmek­

H enry'nin ga rip hayvanlan gösteren çizim i.

Bunlar dilsiz ve kördür; kendilerini
anlatam azlar. Onun bilinçdışı ruhsal durumunu
göstermektedirler. Alttaki hayvan yeşil; d o ğ a
ve canlanışın, halk ağ zın d a umudun rengi.
H enry'nin gelişme ve ruhsal bakım dan
farklılaşma olanaklarını belirtiyor (solda).
tedir. Bunları karşısında görünce Henry’yi hangi
korkuların sardığı, onları zararsızlaştırma eğilimin­
den, onların sadece, kendisinin de çocukken bir
sirk oyunu için yaptığı gibi “kılık değiştirmiş” insan­
lar olduğunu düşünmeye çalışmasından kendini
belli etmektedir. Korkusu nedensiz değildir; çünkü
böyle bilinçdışı özellikleri hayvansallıkla simgele­
yen, böyle insana yabancı canavarları içinde barın­
dıran kişinin korkmak için birçok nedeni vardır.
Bir başka düş de H enry’nin bilinçdışının d e ­
rinlikleri karşısındaki korkusunu gösterm ektedir:
Bir yelkenli gemide miçoyum. Hiç rüzgar
olmamasına rağmen yelkenler şişmiş. Benim
görevim bir direği tutmakta olan bir halatı
tutmak. Küpeşteler garip bir şekilde taş pla­
kalarla kaplı bir duvarmış. Bu yapı denizle
yalnız başına giden geminin tam sınırında
yükseliyor. Ben halatı -direği değil- sımsıkı
tutuyorum ve denize bakmam yasak.
Bu düşte H enry psikolojik bir sınır durum un­
da bulunmaktadır. K üpeşte onu korumakta ama
aynı zam anda görüşünü de engellem ektedir. Yü­
zeyinde kendi “karşıtı”nı, “gölg e”sini görebileceği
suya bakması yasaktır. Her şey korkuyla, kuşkuy­
la karışıktır. H enry gibi kendi bilinçdışının derin­
liklerinden korkan birisi, canlı bir kadından ürk­
tüğü gibi aynı şekilde içindeki dişilden de ürk­
mektedir. Hem hayran olmakta hem de ona yem
olmamak için kaçmaktadır. Henüz hayvansı olan
içgüdüselliğini sevilen, dolayısıyla da idealize edi­
len bir eşe yön lendirm eye cesaret edem ez. A n ne­
sine olan bağımlılığından ötürü duygularım ve
cinselliğini aynı kadına sunm akta zorlanmakta-
dır. Düşleri durmadan bu açm azdan kurtuluş ö z ­
lem inin kanıtlarını getirm ektedir. D üşlerinde
“keşiş kılığında gizli g ö re v d e ” olarak görünür, bir
genelevdeki aşağı zevklerle baştan çıkarılır.
Kendimi bütün erotik serüvenleri geride bı­
rakmış bir iş arkadaşımla birlikte bilmediğim
bir kentin karanlık bir sokağında bir evin önün­
de buluyorum. Yalruz kadınlar girebiliyor. Bu­
nun için arkadaşım holde kadın yüzü şeklinde
küçük bir karnaval maskesi takıp merdivenler­
den çıkıyor. Muhtemelen ben de öyle yapıyo­
rum; ama orasını iyi hatırlayamıyorum.
Bu düşün önerdiği Henry’nin merakını gidere­
cektir, ancak bir dolandırıcılıkla. Bir erkek olarak
böyle “yasak” bir geneleve girm eye cesaret e d e ­
memektedir. Ama erkekliğini bir yana bırakarak
kadın taklidi yaparsa, kendi bilinci tarafından hep
yasaklanan dünyaya göz atabilecektir. H enry’nin
girm eye karar verip verm ediği açık kalıyor; ketlen-
meleri henüz aşılmış değil, bu yüzden bir genelev
ziyaretine, bunun olası sonuçları nedeniyle izin ve­
remez. Belki bu öykü H enry’deki hom oerotik bir
çizgiyi de ele vermektedir; çünkü kadın kılığmday-
ken erkekleri de kendine çekebilecektir. Böyle bir
varsayımı başka bir düş de desteklemektedir:

Düşün dom uz benzeri hayvanı

hayvansallık ve duygusallık anlamı
taşıyor; efsanede hayranlarını
dom uza çeviren Kirke g ibi. Bir
G rek vazosu üzerinde Odysseus
dom uz halinde Kırke ile (solda).
G eo rge G rosz'un savaş öncesi
toplumu taşlayan bir karikatürü; bir
fahişe, a d iliğin i gösteren bir dom uz
kafası taşıyan -adamla oturuyor
(sağda).
 Kendimi beş ya da altı yaşıma dönmüş g ö­
Azize ve yosma
rüyorum. O zamanki oyun arkadaşım kendisi­
nin bir fabrika müdürüyle nasıl ayıp bir şeyler
yaptığını anlatıyor. Arkadaşım sağ elini ada­
mın cinsel organına, hem onu sıcak tutmak H enry’nin içinde bulunduğu ama kendisinin pek
hem kendi elini ısıtmak için koyuyormuş.
de farkm da olmadığı ruh durum u aşağıdaki düşte
(Henry ek olarak, bu fabrika müdürü, baba­
çok etkileyici biçim de anlatılmaktadır. İlkel duy­
mın genel bilgisinden ötürü benim çok değer
verdiğim yakın bir arkadaşıydı. Ama biz gusal dürtüsellik ile bir tür perhizkârlığa kaçm a
onunla hep “ebedi bekar”, hep “Puer aeter- eğilimi burada tam olarak gösterilm iştir. Yürüdü­
nus” diye dalga geçerdik, dedi.) ğü yolun onu hangi yön e götürdüğü kolayca g ö ­
rülmektedir. Bu yü zden bu düş daha uzun olarak
O yaştaki çocuklar arasmda böyle oyunlar alı­
yorumlanacaktır.
şılmadık bir şey değildir. Am a H enry’nin şimdi b u ­
na geri dönüşü suçluluk duygularıyla yüklü olduk­
larını, bu yüzden de kuvvetle bastırıldıklarını g ös­ Dar bir dağ yolundayım. Aşağı doğru iniş­

terir. Bunlar eş olarak bir kadına bağlanmaktan te sol tarafta bir uçurum var, sağ taraf ise bir

korkuya da yakındırlar. Bir başka düş ve bunun yar. Yol boyunca yalnız başına olan gezginle­

akla getirdikleri bu çatışmayı gösterm ektedir. rin fırtınada saklanması için tek tek kovuklar
oyulmuş. Bu kovuklardan birine yarı gizlen­
Tanımadığım bir çiftin düğününe katılıyo­ miş olarak bir sokak yosması sığınmış. Ama
rum. Sabahın saat birinde küçük düğün toplu­
ben onu garip bir şekilde arkadan, kaya tara­
luğu, yani gelin ve damat, kızın ve erkeğin sağ­
fından görüyorum; biçimsiz, yamık yumuk bir
dıçları, eğlenceden ayrılıyorlar. Beklediğim
şey. Onu merakla inceleyip gerisine dokunu­
büyük bir salona geliyorlar. Yeni evli çiftin de
yorum. Belki de diye düşünüyorum, bu bir
onların sağdıçlarının da kavga etmiş oldukları
anlaşılıyor. Çatışmayı sona erdirmek için so­ kadın değil de bir erkek fahişedir. Ama bu ki­
nunda iki erkek, iki kadım bırakıp çekiliyor. şi birden bir azize oluveriyor. Omuzlarında
kısa, kızıl bir pelerin var. Yoldan aşağı doğru
Henri bunun üzerine “bunda Giraudoux’nun ta­ yürüyor ve biraz ileride daha geniş, içinde
nımladığı cinslerin savaşım görüyorsunuz” diye kaba ağaçtan yapılmış sandalyeler ve sıralar
açıkladı ve devam etti: “ Düşümdeki büyük salonu bulunan kovuğa giriyor. Yüksekten bakan bir
gördüğüm Bavyera’daki saray, kısa süre öncesine
kadar yoksullar için acil konutlar yapmak üzere
kullanılmıştı. Oradayken kendi kendime, eski bir
güzelliğin yıkıntıları içinde yoksul bir yaşam sür­
mek, büyük bir kentin çirkinlikleri arasmda aktif
bir yaşam sürmekten daha iyi değil mi diye sormuş­
tum. Kısa süre ön ce bir arkadaşımın nikahında şa­
hit olarak bulunduğum sırada da gelin üzerimde
hiç iyi bir izlenim bırakmamış, bu evlilik kısa za­
manda yıkılır diye düşünmüştüm.”
Pasivite ve içedönüklüğe sığınma özlem i, bir
evliliğin başarısız olacağından korku, düşte cin s­
lerin ayrılışı; bütün bunlar hiç kuşkusuz Henry’nin
bilinci gerisinde saklanan gizli kuşkuların sem p-
tomlarıydüar.
 bakışla bütün bulunanları, bu arada beni de
süzüyor ve bütün onu izleyenler o kovuğa gi­
rip yerleşiyorlar.
H enry’ye bu figür paleolitik çağdan kalma bir
bereket tanrıçası heykelciği olan W illendorf Ve-
n ü sü ’nü çağrıştırm ıştı. “W allis’d e (İsv içre’nin
Fransızca konuşulan bölgesinde bir kanton) bir
gezim sırasında eski Kelt mezarlarını gezerken
kalçalara dokunmanın eski bir bereket töresi ol­
duğunu duymuştum . Orada bir kayanın düz bir
yüzü her türlü m addeyle sıvanmış; çocu ğu olma­
yan kadınlar, kısırlıktan kurtulmak için çıplak kıç­
larıyla bu kayadan aşağı kayarlarmış.” Azizenin
pelerini de ona nişanlısının bir ceketini anımsat-
mıştı; ama o beyazdı. Bunu bu düşün görüldüğü
g e c e dans için giymişti. Buna karşılık onun birlik­
te olduğu bir kız arkadaşı da kızıl bir cek et giymiş­
ti ve bu kendisinin daha çok hoşuna gitmişti.
Düşün anlattıklarını doğru olarak anlayabil­
m ek için H enry’nin aklına gelenleri kültür ve sim ­
geler tarihinden analojilerle bütünlem ek gerekir.
Sol yamnda, yani bilinçdışı tarafında korkunç d e ­
rin bir uçurum la sınırlanmış, sağ yanında, yani bi­
Henry'nin çizim lerinden biri;
düşündeki küpeşte yerine taş
duvarları olan kayık (solda).
H enry'ye fahişenin çağrıştırdığı
"VVillendorf Venüsü" ad ı verilen
prehistorik figür (sağda]. Aynı düşte
aziz kutsal bir m ağara da görünü­
yor. Birçok gerçek m ağara
kutsaldır. Resimdeki Lourdes'da
Bakire M eryem 'in küçük bir kıza
göründüğü Bernadette m ağarası (en
sağda).
linç tarafında görüşlerinin sert duvarıyla çevril­
miş dar yolda ilerleyen yalnız gezgin resmi, daha
ü ç bin yıl ön cesinin Çin kehanetler kitabı I-
Ging’in dördü ncü işaretinde görülür. Henry de o
kitapta anlatüan gezgin gibi “g e n ç bir şaşkın”dır.
Am a belki de analiz sayesinde artık hiç de davet­
kâr olm ayan yükseklerden aşağı doğru inm ekte­
dir. H edefe yönelik olarak, yani yapay olarak ka­
yalara oyulm uş olan kovuklar, H enry’nin bilinç
alanındaki bilinçdışı boşlukları sim gelem ektedir.
Bunlar, dış dünyadaki gerilim ler tehdit edici ol­
duğunda, “yıldırım lar” d üşerse sığm ılabilecek
yerlerdir. Konsantrasyon gü cü azaldığında fante­
zi dünyası engellenm eksizin bu boşluklara girebi­
lir. Orada beklenm edik durumlar ortaya çıkabilir
ve ruhun tasarımlara bol oyun alanı bırakan arka
planına derinlem esine bir bakış sağlar. Bunun ya­
nında kaya kovukları “taştan ana rahmi” sem bol­
leri, değiştiğimiz, yem d en doğduğum uz esraren­
giz mağaralardır. İçedönük H enry de dışarısı ken­
disi için fazla bulanık olduğunda, düşlerim özgür
bırakabilmek için herhalde bilinçli egosunun bir
mağarasına çekilir. Böylelikle onun önünde n e­
den, içsel dişil çizgilerinin bir yansıması olan bir
kadın gördüğü de açıklanabilir. Bu biçimsiz, sün-
gersi bir nesnedir. Bu bilinçaltına bastırümış olan
dişi resmidir. Ona bilinçli yaşamında asla yaklaş­
mamıştır bile. O, anne kom pleksi olan her oğul un
kutsallaştırılmış anne kavramının karşı kutbu ola­
rak gizli bir hayranlık uyandırsa da onun için dai­
ma sıkı bir tabu olarak kalmıştır. Kadınla ilişkide
bütün duyguları dışarıda bırakarak kendini saf
hayvansı, cinsel olanla sınırlayabilme olasılığının
böyle bir gen ç adam üzerinde çok baştan çıkarıcı
bir etkisi vardır. Böyle bir birliktelikte duyguları­
nı birbirinden ayırabilir, son u ç olarak anneye g e ­
ne de sadık kalmış olur. Yoksa her dişi varlığın
anne olarak tabulaştırılması oğulun ruhunda kar­
şı konulamayacak kadar etkindir.
Tüm üyle kendi fanrezilerinin mağarası içine
çekilm iş olan Henry fahişeyi ancak “arkadan” g ö ­
rür. Onun yüzüne bakmaya cesaret edem ez. Ama
“arkadan” dem ek onun en az insan olan tarafın­
dan dem ektir, o tarafta kalçalar, yani bedenin er­
keğin şehvet duygularını en fazla uyaran parçası
bulunmaktadır. H enry fahişenin kalçalarına d o ­
kunmakla bilinçsiz olarak, ilkel kabilelerde yapı­
lan türden bir bereket riti de uygulamış olm akta­
dır. Dokunmak, el koym ak hem şifa verm ekle
hem savunmak ve lanetlem ekle çoğu kez eş an­
lamlıdır.
Bunun hem en ardından, bu figürün bir kadın
olm ayıp bir “erkek fahişe” olabileceği fikri gelir.
B öylece o birden m itolojide sık sık ortaya çıkan
bir herm afrodit figür halini alır. (Başlangıç dü ­
şündeki rahip gibi.) Kendi cinsiyetine ilişkin gü ­
vensizlik ergenlikte hiç de nadir değildir, o yaş­
larda hom oerotizm de bu yü zden alışılmadık bir
şey değildir. Daha ön cek i birkaç düşte de görd ü ­
ğüm üz gibi bu H enry’nin yapısındaki bir gen ç
Bir pelerin sıklıkla insanın çevresine
gösterdiği "maske" ya da "persona”
anlam ı taşıyabilir. Ilyas peygam berin
kaftanı d a benzer bir anlam a sahipti:
G ö ğ e yükseldiği sırada kaftanını halefi
A lisa'ya, kendi rolünü üstlenmesi için
bırakmıştı. Bir İsveç köylü resminde
(solda].
adama hiç de uzak değildir. Belki fahişenin cinsi­
yeti üzerindeki kararsızlıkta bir saptırma m eka­
nizması da işlem ekteydi, b öy lece düş gören için
itici olduğu kadar çekici de olan dişi yapı ön ce bir
erkeğe, ondan sonra da bir azize dönüştü. Bu
ikinci dönüşüm bu figürden bütün cinsel izleri
alıp götürm üş oldu, cinselliğin gerçeğindeki her
türlü etselliği red d eden perhizkâr bir aziz yaşa­
mına doğru yol gösterdi. Düş görm ede bir uçtan
öbürüne dönüşm ek -b u ra d a bir fahişenin azizeye
d ö n ü şm e si- h iç en der değildir. Simyada olduğu
gibi en aşağı olandan değişim ve soylulaşımla en
y ü ce olan ortaya çıkar.
Azizin pelerini de H enry’nin dikkatini çeker.
Bir pelerin çoğunlukla çevreye karşı takınılan k o­
ruyucu bir kılıfı ya da Jung’un “p erson a” adını
verdiği bir tür maskeyi sim geler. Persona bir yan­
dan bireyin dışa görünüm ünü sağlar, öte yandan
iç kimliğini diğer insanların m erakından korur.
Düşteki aziz personası bize H enry’nin nişanlısıyla
ve onun kız arkadaşıyla olan ilişkisini açıklamak­
tadır. Çünkü azizin pelerini her ikisinin kılıkları­
nın da özelliklerini taşır. Bundan H enry’nin bi-
linçdışım n, çekim gü çlerinden kendini korumak
için her iki kadına da azizlik özelliklerini sunmak
Fahişeye Henry'nin dokunuşu,
dokunuşun büyülü etki y a p a c a ğ ı
inancına ba ğlı olabilir. 17. y y 'd a ün
y ap an Irlandalı Valentine Greatslakes'in
elini dokundurarak iyileştirdiğine
inanılırdı (ortada],
Persona'ya bir başka örnek: İngiliz
Beatnik'lerin giysileri, değer yargıları ve
yaşam tarzını çevreye ilan etmek içindi
(sağda).
istediği sonucunu çıkarabiliriz. Pelerin kırmızıdır,
yani ihtirasm, duygularm geleneksel rengini taşı­
maktadır. B öylece azize bir erotize ruhanilik y ö ­
nü yani cinselliklerini bastıran, yalnızca ruhlarına
ya da akıllarına dayanan erkeklerde bulunan bir
özellik verir. Düş bunun gen ç bir insan için çok
doğal olduğunu belirtm ek istem ektedir.
Aziz kovuktan çıkıp yoldan aşağı, yani yüksek­
ten alçağa doğru, vadiye doğru inerken ikinci bir
mağaraya girer. Bu kaba odundan sıraları, m asa­
larıyla ilk Hıristiyanların kovalandıkları sırada
ayinlerini yaptıkları sığınakları anımsatmaktadır.
Bunun kutsal, şifa veren bir yer, ruhani, yersel
olanın göksel olana, etsel olanın ruhsal olana d ö ­
nüşüm ü gizeminin bulunduğu bir yer olduğu an­
laşılır. Ama H enry’nin onu izlem esine izin yoktur;
bütün oradakilerle, yani kendisinin bütün bilinç-
dışı kısmi kişilikleriyle birlikte dışarı gönderilir.
“İçerideki” dünyada, ruhsallığm dünyasında kala­
bilmesi için ön ce dış dünyaya ayak basmalı, ken­
dini ispatlamalıdır. Çünkü aziz, henüz ayrışmamış
ama kavrayıcı bir biçim de olsa da aynı zamanda
şelfi, ruhun içinde kaderi belirleyen tanrı resmini
sim gelem ektedir. H enry ise henüz onun çok yakı­
nında durabilmek için yeterin ce olgun değildir.
Analiz yolunda
Kuşku ve dirençlere rağm en H enry canla başla
ruhunda olup bitenlere katılmaya başladı. D üşle­
rinden etkilendiği açıkça görülüyordu. Onların b i­
linçli yaşamını anlamlı şekilde kom panse ettikle­
ri, kendi ambivalansına, kararsızlığına, pasifliğine
ilişkin olarak kendisine çok değerli görüşler ver­
dikleri anlaşılıyordu. Zamanla H enry’nin kendi
ruh gezisinde tam yol ilerlem ekte olduğunu apa­
çık gösteren düşler gelm eye başladı. Analizin
başlamasından iki ay kadar sonra şu düşü getirdi:
Memleketimden çok uzak olmayan komşu
bir gölün kıyısındaki küçük bir yerin limanın­
da, suyun dibinden son savaşta batırılmış lo­
komotifler ve yük vagonları çıkartılıyor. Önce
silindir biçiminde büyük bir lokomotif kazanı
çıkartılıyor, ardından muazzam, paslı bir yük
vagonu. Her şey seyre değer romantik bir g ö­
rüntü oluşturuyor. Çıkartılan parçaların ya­
kındaki istasyonun raylarıyla taşınması gere­
kiyor. Gölün tabanı yeşil bir toprak parçasma
dönüşüyor.
E ğer düşü bilinçdışm da olup bitenlerin bir
gösterisi olarak ele alırsak burada, bilinçli yaşam ­
da da fark edilebilen önem li bir ilerlem e kendim
gösteriyor. Suya (bilinçdışm a) batmış olan (ba s­
tırılmış olan) lokom otifler -enerji ve güç sim gele­
ri düşte yük vagonlarıyla- h er türlü değeri, yükü
taşıyan araçlarla birlikte gün ışığına çıkartılmak­
tadır. Onlarla olasılıkla H enry’nin çocukluğunda
kendisinin aktivite basıncının önem li bir miktarı
da alt tabakalara inmişti. Şimdi bunlar yem den
kullanılabilecektir. Gölün koyu renkli tabanının
da yeşil bir çayıra dönüşm esi H enry’nin yeni uya­
nan güçlerim anlatır.
 Am a dişil yanı da Henry’ye yalnız başına yap­
tığı bu yolculukta yardım cıdır. On altıncı düşün­
d e o karşısma kambur bir kız olarak çıkar.
Tanımadığım, ince görünüşlü ama kendi­
sini çirkinleştiren bir kamburu olan bir genç
kadınla okul yolundayım. Okul binasına daha
birçok genç de giriyor. Ama hepsi şan dersi
için özel odalara giderken kız ve ben küçük
kare şeklinde bir masanın başma oturuyoruz.
O bana özel şan dersi veriyor. İçimden birden
bir acıma duygusu yükseliyor ve bu yüzden
onu dudaklarmdan öpüyorum. Aynı anda
suçsuz olsam da nişanlıma ihanet ettiğim ak­
lıma geliyor.
Şan ile şarkı duyguların anlatımıdır; bunlar­
dan da Henry hâlâ korkuyor. Bunları ancak ergen
halde, rom antik biçim de tamyor. Bunlar burada
eşit dört kenarıyla bir bütünlük m otifi olan “kare”
bir masayla anlatılmaktadır. Bu durum duyguları­
nı harekete geçirm ek için tam anlamı ile uygun­
dur. Kızı dudaklarm dan öpm esine engel olamaz,
Resim (W illiam Turner) "Rain, Steam
and Speed" adını taşıması gibi,
lokomotifler, a p a ç ık dinam izm , enerji
ve hareketi simgeler (solda).
Henry'nin düşünde gölden çıkarılan
lokomotifler de önceden bilinçdışında
bastırılmış duran, değerli bir etkinlik
için potansiyeli gösteriyor (altta).
b öy le ce kamburla “çiftleşm iştir” , aksi takdirde
korkulu “ihanet ettiği” düşüncesi akima gelm ez­
di. G erçekteyse H enry burada kendi dişil yamyla
bir ilişki kurmuştur. Bu küçük kambur kızm
H enry’nin ruhsal gelişim inde oynadığı önem li rol
bir başka düşte anlatılmaktadır:
Tanımadığım bir erkek okulundayım.
Oraya ders saatinde gizlice giriyorum. Neden
gizlendiğimi bilmiyorum. Sınıfta küçük dört
köşe bir sandığm arkasına saklamyorum. Ko­
ridora açılan kapı yarı açık. Yakalanmaktan
korkuyorum. Önümden bir erişkin beni gör­
m eden geçiyor. Ama küçük kambur bir kız
geliyor ve beni hem en buluyor. Saklandığım
yerden beni çıkarıyor.
Her ikisinde H enry kıza bir okulda rastlıyor.
Her ikisinde de gelişm esine yardım cı olacak bir
şey öğreniyor. A yrıca bunu fark edilmeksizin
yapması, o sırada pasif kalması gerekiyor. Buna
ben zer “kambur çirkin kız”lar pek çok masalda
ortaya çıkar. Halk ağzında da “kambur”un çirkin­
liğinin, doğru adam gelip de kızı bir öpücükle la­
netinden çıkarırsa yen iden parlamaya başlayacak
olan en büyük güzellikleri sakladığı söylenir. Bu­
rada kız H enry’nin, aynı şekilde kendisini çirkin­
leştiren bir lanetten kurtarılması gereken ruhu
olabilir. H enry’nin duygularım şarkı söyleyerek
uyandırmaya çalışması ya da onu parlak gündüz
ışığıyla karşılaşması için saklandığı kuytudan çı­
karışı onun yardıma hazır bir kadm ön d er oldu­
ğunu gösterm ektedir. O halde H enry hem nişan­
lısına hem de aynı zamanda, ö n ce dış dünyadaki
“kadın”ın temsilcisi, sonra da ruhunun derinle­
rindeki dişil özelliklerin som utlaşm ası dem ek
olan kambur kıza ait olmalıdır.
Kehanet düş
Tüm üyle akücı düşüncelerine dayanan, ruhsal
yaşamlarının belirtilerini görm ezden gelen kim ­
selerde sıklıkla batıl inançlara doğru açıklanamaz
bir eğilim bulunur. Kehanetler, fallar, dinler, b ü ­
yücüler, dolandırıcı şarlatanlar tarafından kolay­
lıkla kandırılırlar. Düşler kişinin dış yaşamım
dengelediğinden, bu kişilerin kendi zihinlerine
verdikleri aşırı ön em de akıldışı olanla yüz yüze
geldikleri ve on dan kurtulamadıkları düşlerle
dengelenm iş, kaldırılmış olur.
H enry de bu olguyu analizi sırasmda çok etki­
leyici şekilde yaşadı. B öyle aküdışı temalara da­
yalı d ört olağanüstü düş ruhsal gelişim in de
önem li kilom etre taşlarım oluşturdular. Bunlar­
dan ilki analizin başlamasmdan on hafta kadar
sonra geldi.
Güney Amerika’da maceralı bir yolculuk
sırasında nihayet yurda dönmek için şiddetli
bir istek duyuyorum. Bir dağ üzerinde bulu­
nan bilmediğim bir kentte tren istasyonuna
ulaşmaya çalışıyorum. İçgüdüsel olarak istas­
yonun kentin merkezinde, dağın en yüksek
noktasmda olduğunu düşünüyorum. Gecike­
ceğimden korkmaktayım. Bir şans eseri sağ
tarafımdaki, istasyona hiç geçit vermeyecek
bir duvar gibi dikilen ortaçağ mimarisiyle ya­
pılmış, birbirine bitişik evlerin arasmda ke­
merli bir geçit buluyorum. Sahnede çok pito­
resk bir taraf var. Evlerin güneşli, boyalı yüz­
lerini, geçidin karanlık kemerli girişini ve geçi­
din loşluğu içinde kaldırımlara oturmuş pa­
çavralar içinde dört kişiyi görüyorum. Soluk
soluğa geçide dalıyorum; birden önümde, bes­
belli aynı şekilde trene yetişmeye çalışan ace­
leci biri beliriyor. Yaklaşırken kapıyı koruyan
dört kişi önümüze atlıyor, Çinli oluveriyorlar
ve bizi engellemeye çalışıyorlar. Onlarla boğu­
şurken birinin sol ayağının uzun tırnağı benim
sol bacağımı yaralıyor. Bu kez yolun açılıp
açılmayacağım bir fal gösterecekmiş; yoksa
bunu yaşamımızla ödermişiz. Önce sıra bende.
Dört Çinli fildişinden çubuklarla fal açıyorlar.
Sonuç olumsuz, ama bana gene de ikinci bir
şans veriliyor. Önce yanımdaki kişi bağlanmış­
ken bu kez beni bağlayıp bir yana koyuyorlar
ve benim yerime o geçiyor. Onun önünde fal
benim için ikinci kez atılıyor. Bu kez sonuç
olumlu oluyor ve ben kurtuluyorum.
Bu düşün garipliği ve alışılmadık önem i kadar
sem bollerinin zenginliği, bütünlüğü ilk bakışta
görülüyor. Bununla birlikte sanki H enry’nin bilin­
ci bunu görm ezden gelm ek istiyor gibiydi. Bilinç-
dışırım yarattıkları karşısmdaki kuşkuculuğu dü ­
şünüldüğünde bu düşü rasyonalizasyon tehlike­
sinden korumak, araya girm eksizin H enry’nin ru­
hunu etkilem esini sağlamak önem li görünüyor­
du. Bu yü zden bir yorum dan kaçındım. Onun y e ­
rine bir öneride bulundum : Kendisine ünlü Çin
fal kitabı I Ging’i (D eğişim ler) okumasını v e son ­
ra düşteki dört tipin ne yaptığım kendi kendine
düşünm esini salık verdim .
I Ging kökleri m itolojik zamanlara giden, eli
m izde İÖ 3000 yıllarındaki şekli bulunan ço k eski
bir bilgelik kitabıdır. Bunu harika bir yorum la bir­
likte A lm anca’ya çevirm iş olan R ichard W ilhelm’e
gö re Çin’in her iki ana felsefe akımının, Taoizm
v e K onfuçyanizm ’in kökleri I Ging’dedir. Kitap in­
sanın, kendisini çevreleyen m ikro ve m akrokoz-
m osla birliği, birbirini tamamlayan, birbirine zıt
eril, dişil öğeler üe Yang ve Yin ikiliği varsayımla­
rı üzerine dayanır. I Ging’de 64 işaret bulunur. Bu
işaretlerin h er biri altı çizgiden oluşmuştur. Bu
çizgiler Yang ve Yin’in olası bütün kom binasyon­
larıdır. Düz çizgiler Yang ya da eril yani güçlü, k e­
sik çizgiler Yin ya da dişil yani zayıf sayılır.
 Her işaret insancıl ya da kozm ik durumdaki
değişiklikleri tanımlamakta, her biri bu durumda
tutulacak olan yolu resimli bir dille anlatmakta­
dır. Çinliler bu fala işaretlerden hangisinin belli
bir anda en uygun olduğunu bulmak için bakar­
lar. Çinliler bunun için elli çubuktan oluşan bir
dem eti kullanırlar. Am a bugün genel olarak üç
m adeni para kullanılmaktadır. Bunların üçünün
de aynı zamanda atılmasıyla bir çizgi oluşur. Bu
sırada yazı Yin’dir ve iki sayılır. Tura ise Yang’dır
ve ü ç sayılır. Paralar altı kez atılır, b öy lece yamtı
içerm ekte olan işaret oluşm uş olur.
H enry bir kez, Çinlilerin geleceğ i araştırmak
için kullandıkları garip bir oyuna ilişkin bir şeyler
oku m u ş old u ğu n d an sö z etm işti. (Olasılıkla
Jung’un “Altın Çiçeklerin Gizemi” adlı kitabı y o ­
rum unda.) Jung bunun asla saçm a olarak değer­
lendirilm em esi gerektiğini gösterm işti. Çünkü bu
tür “ilahi gibi” olan yöntem ler “eşzamanlılık” ilke­
sine, yani bir dış olayın içsel bir olguyla, nedensel
olm ayan ama anlamlı olan eş zamanlılığına da­
yanmaktadır. Jung bu konuda “N edensel Olma­
yan Birlikteliklerin Bir İlkesi Olarak Eşzamanlı­
lık” adlı yazısında (T op lu Yapıtları, Cilt 8) ayrın­
tılı olarak yazmıştır. Şim diye dek rastlantı, tele­
pati, kehanet vb olarak tanımlanan olaylar ve
benzerleri de bu ilkeyle açıklanabilir. Düşler de
zaman zaman böyle bir özellik gösterebilirler.
H enry I Ging’i dikkatle okuduktan sonra, kendisi­
ne uygun bir d ozda kuşku ile de olsa, benim ö n e ­
rime uymaya, paralarla bir fal açm aya karar ver­
mişti. Sonuç şaşırtıcıydı. E lde ettiği işaret Meng
yani “gençlik şaşkınlığı”ydı ve bu kendi yaşamın­
daki durumla ilginç bir “anlamlı eş oluş” göster­
m ekte, tam uyan bir “tam ” sağlamaktaydı. Kitaba
göre bu işaretin üstteki ü ç çizgisi bir dağı, dolayı­
sıyla da “sükuneti korum a”yı sim gelem ekteydi.
Biçim lerinden ötürü bir “kapı” olarak da yoru m ­
lanabilirdi. Alttaki ü ç çizgi suyu, çukuru ve ayı
simgeliyorlardı. Bu sim gelerin hepsi H enry’nin
ön cek i düşlerinde ortaya çıkmışlardı. H enry’ye
uyarlanabilecek sözler arasında şu da bulunuyor­
du: “Gençlik şaşkınlığı için boş im gelem lere sap­
lanış en umutsuz olandır. Bu fanteziler ne kadar
gerçekdışı olursa utanmaları o denli azalır.”
Bu ve benzeri cüm lelerle falın H enry’nin soru­
nu için doğrudan doğruya anlamlı olduğu ortaya
çıkıyordu. Bu onu çok sarsmıştı. Ö nce bu şoku is-
l-G ing'in, gençlik toyluğu denilen
M e n g heksagramının olduğu iki
sayfası (solda). Bunun üst üç çizgisi
bir d a ğ ı gösterir ve bir kapı oluşturur.
Alttaki üç çizgisiyse suyu ve mahvı
göstermektedir.
Henry'nin gece gördüğü miğfer ve
kılıcın kendi çizdiği resmi (sağda). Bu
■
d a l-G ing'de Li işaretidir ve "tutan ve
ateş" demektir.
tenciyle bastırmayı d en ed i ama etkisinden kurtu-
lamıyordu. I Ging’deki falın, bilm eceye benzer,
simge dolu anlatımına rağm en onu çok derinden
etkilediği anlaşılıyordu. Bunca zaman yadsımış ol­
duğu akıldışma yenilmişti. Kimi zaman susarak,
kimi zaman heyecanla “bunların hepsini iyice d ü ­
şünm eliyim” dedi ve oturum u erkenden terk etti.
Ertesi seansını da gribi bahane ederek iptal etti
ve bir daha da görünm edi. Ben “sakin duruş” bağ­
lamında sabırla bekledim ; kehaneti henüz sindi­
rem ediğini düşünüyordum . B öylece bir ay geçti.
Sonunda H enry yeniden gözüktü ve h eyecan için ­
de, şaşkın, arada neler olduğunu anlattı. K ehane­
te aldırmamak için başlangıçta gösterdiği entelek­
tüel çaba işe yaramamıştı. Kısa zamanda bu keha­
netin bildirdiklerinin kendisini inatla izlediğini
fark etmişti. Düşünde olduğu gibi I Ging’e bir da­
ha damşmaya karar vermiş. Ama gençlik şaşkınlı­
ğı işareti ikinci bir danışmayı kesinlikle yasakla­
maktadır. İki g e ce b oyu n ca yatağında uykusuz
dönüp durduktan sonra ü çü n cü g e ce birden g ö ­
zünün önünde bütün parlaklığıyla bir hayal belir­
miş: Boş odada karanlıkta bir m iğfer ve bir kılıç
ışüdayarak havada asılı duruyorlarmış.
H enry hem en I Ging’i rasgele açmış ve şaşkın­
lık içinde 30. bölüm deki şu yorum u okumuş:
“Tutmaktır ateş, zırhlı giysiler, m iğferler d em ek ­
tir, mızrak ve silahlar dem ektir.” Bunun Li işareti
dem ek olduğunu anlamış ve o zaman kehanete
ikinci bir başvuruşun n ed en yasaklandığı da orta­
ya çıkmış. Çünkü düşünde ego ikinci bir soru şan­
sına sahip olamaz, kehanete ikinci kez başvuran­
sa tuzakçı yani kendi gölge yanıdır. Aynı şekilde I
Ging’e ikinci soruyu yorulm adan soran, kitabı
açarak gecek i düşüne uyan bir sim geyle karşıla­
şan da H enry’nin yarı bilinçli eylemidir. H enry
b öylesine alt üst olduğuna göre artık gördüğü b ü ­
yük düşü yorum lam aya çalışma anı gelmişti. Onu
gördü ğünden bu yana ü ç kocam an ay geçm işti.
Düşün tekü öğelerinin H enry’nin iç kişiliğinin iç e ­
rikleri olduğu, oradaki altı kişinin kendi ruhunun
ana çizgilerinin kişileşm esi olarak anlaşilması g e ­
rektiği apaçıktı. B öyle resim sel bakım dan güçlü
olan düşler oldukça enderdir ama etkileri de o
kadar güçlüdür. Bu yü zden bunlara “Değişim
düşleri” diyoruz.
Düşü gören e b öyle sim gelerden yana ço k zen ­
gin olan d üşler fazla bir şey anım satm az.
H enry’nin aklına da Şili’de bir iş bulma çabası ol­
duğu ama orada bekar kim se istem edikleri için
işe alınmadığından ve Çinlilerin çalışmak zorunda
olm ayıp kendilerini m editasyona verdiklerinin
belirtisi olarak sol ellerinin tırnaklarını uzattıkla­
rından başka bir şey gelm iyordu. Güney A m eri­
ka’da bir iş bulm ada uğradığı başarısızlık karşısın­
da şimdi fantezisi düşüyle yardım cı oluyor, orayı
Avrupa’daki kendi yurduna karşı ilkel, korkutucu
ve duygusal bir ülke haline dönüştürüyordu. Psi­
kolojik anlamda bu kolektif bilinçaltına uygun bir
resimdi. Bu aynı zam anda H enry’nin bilinci tara­
fından yönetilen kültürlü zihnin ve İsviçre Pürita-
nizm i’nin de tersiydi. G erçekte bu kendisinin hep
özlediği ama kısa zam anda h iç de konforlu bul­
m ayacağı doğal “gölge ülkesi”ydi. Güney A m eri­
ka’nın sim gelediği karanlık, annesel yeraltı g ü çle ­
ri tarafından düşünde kendi aydınlık annesine ve
nişanlısına doğru itilm ekteydi. Birden onlardan
ne kadar uzaklaşmış olduğunu fark ediyor, kendi­
ni tümüyle yabancı bir kentte yapayalnız bulu­
yordu. Bilinçteki bu artış düşte “daha yüksek bir
y e r” olarak sim gelenm ekteydi. Kent bir dağ ü ze­
rinde kurulmuştu. O halde H enry gölge ülkesinde
daha yüksek bir bilinçliliğe doğru, “yukarı d oğru ”
tırm anıyordu; oradan “yu rdu n a yol bulm ayı”
um uyordu. Bu bir dağa çıkmak sorunu daha onun
Henry'nin kehanet düşündeki kapı
bekçilerinin bir paraleli; Ç in 'd e
"M ai-C hi-San" mağaralarının
girişini koruyan heykellerden biri,
1 0 .-1 3 . yy.
başlangıç düşünde de vardı. Azizle fahişe düşün­
de ve daha birçok m itolojik öyküde olduğu gibi,
dağ değişim ve aşkmlık için vahinin geldiği y e r­
dir.
“Dağ üzerinde kurulu ken t” de kültür tarihin­
de pek çok kullanım bulan, çok tanınan bir sem ­
boldür. Kent, tam ortasında tanrının algılandığı
self (ruhun en iç çekirdeği ve bütünlüğü) bulu­
nan “ruh alanTnı temsil eder; anne simgesi, kuca­
ğında tanrının tahtının bulunduğu ebedi alıcının
ikonu ya da ortasında B uddha oturan lotus ç iç e ­
ğidir. Barındıran ve kucaklayan, tam ortasında
çok değerli bir şey bulunan kentin planı, sim gesel
olarak bakılırsa, ruhun asıl düzeni, bütünlüğü d e ­
m ek olan mandalaya uymaktadır. Garip bir şekil­
de H enry’nin düşünde şelfin mekanı insan toplu-
m unun bir trafik m erkezi, bir istasyon olarak
tem sil edilmiştir. Burada bu düşü görenin henüz
g ö re ce az gelişmiş olan kişilik aşaması nedeniyle
kendi yaşantılarından bir nesneyle simgelenmiş
oluyor. A ncak kendi ruhunun imgelerini tanımış
olan olgunlaşmış bir kim sede self kendi bütün ve
kendine özgü değerleriyle ortaya çıkabilir.
Henry istasyonun n erede olduğunu bilm ese
de içgüdüsel olarak onun kentin m erkezinde, en
yüksek yerde olduğunu tahmin eder. Bilinci ken­
di mühendislik m esleğiyle özdeşleşm iş, b öylece
iç dünyasını da uygarlığın akılcı bir ürünüyle, bir
dem iryolu istasyonuyla simgelemiştir. Am a düş
bu yönelişi red d eder ve tüm üyle başka bir yola
gider.
Bu “y o l” , “alttan” karanlık bir kem erin altın­
dan, yani bilinçaltının derininden gider. Kapı ay­
nı zamanda bir eşik simgesi, tehlikelerin kol gez­
diği bir yer, ayru zam anda ayıran ve birleştiren
bir yerdir. Aradığı, uygarlaşmamış Güney A m eri­
ka’yı Avrupa’ya birleştirecek olan dem iryolu is­
tasyonu yerine Henry şimdi, girişi yere çökm üş
olan, sefil görünüşlü dört Çinli tarafından tutul­
muş olan karanlık bir kapının önünde durmakta­
dır. Düş onları birbirinden ayıran bir özellik ver­
miyor. Bu yüzden onlar erkeksi bütünlüğün h e ­
nüz ayrışmamış dört özelliği olarak görülebilir.
Bütünlüğün, tamamlığm simgesi olarak dörtlük,
Jung’un yapıtlarında ayrıntılı olarak anlattığı bir
arketiptir. O halde bu Çinliler, H enry’nin, açılm a­
sı gereken “Ş e lfe giden y o l”u kapattıkları için, al­
dırmadan geçip gidem eyeceğ i bilinçdışı eril ruh­
sal öğeleridirler. Eril ilke ile yüzleşm e, onun ay­
rışması öncelik taşımaktadır. Yoluna devam edip
edem em esi buna bağlıdır.
Tehdit eden tehlikeden habersiz H enry istas­
yona erişm ek için aceleyle kem erli yola giriyor.
Orada kendi gölgesiyle, yani burada doğaya daha
yakın olan kaba bir serseri olarak kişileşmiş olan
cansız, ilkel yamyla karşılaşıyor. Bu figürün orta­
ya çıkışıyla H enry’nin introvert yanı, olasılıkla
içinde bastırılmış olan duygusal ve akıldışı olanla­
rı tem sil ed en bütünleyici ekstrovert yanma katıl­
maktadır. Bu gölge yan, bilinçli egoya göre daha
ön e çıkıyor; çünkü o zaten aktif, bağımsız olan bi-
linçdışı özelliklerdir. O yü zden bu, her şeyin onun
yüzünden olduğu asıl kader belirleyicidir.
Düş en yüksek noktasına doğru hızla ilerler.
Henry, yanındaki serseri ve dört kapı bekçisi ara­
sındaki dövüş sırasında H enry’nin sol bacağı Çin­
lilerden birinin sol ayağının uzun tırnağıyla yara­
lanır. Burada H enry’nin bilinçli egosunun A vru­
palI karakteri D oğu’nun kişileşmiş eski aklıyla,
yani kendisinin karşıtıyla çarpışmaktadır. Çinliler
bambaşka bir ruhsal anakaradan, tanımadığı, bu
yüzden de çok tehlikeli görünen “öbür ta ra f’tan
gelm ektedirler. Çin aynı zamanda, halkından çok
ülkesinin kastedildiği “ Sarı Topraklar” demektir.
Bu topraksallığı, bu yeraltından olanı da Henry
kabul etm elidir çünkü kendisinin entelektüel bi­
linç yanının asıl eksiği budur. Çok yakma geldi­
ğinde bu sefil varlıkların Çinli olduklarını anlama­
sıyla, zaten kendi içgörüsü kendi “karşıtı”m ayırt
etm ek üzere bir içgörü yü sağlamıştır; bundan da
on da bir bilinç genişlem esinin başladığı çık a rıla ­
bilir. H enry’nin daha ön ce işitmiş olduğunu söy­
lediği uzun tırnağın sol ayakta bulunması -ki ayak
aynı zamanda p en çe dem ektir- burada bir hare­
kete geçm ek sorununun değil, H enry’yi yaralaya­
cak kadar aykırı olan bir konum ve duruş sorunu­
nun söz k on usu old u ğu n u b elirtm ek ted ir.
H enry’nin yeraltından gelene, dişil olan, kendi
doğasının m addi derinliklerine bilinçli yönelim i
çok belirsiz ve ambivalandır. “Sol bacağı” ile sim ­
gelen en bu eğilim, hâlâ korkmakta olduğu kendi
dişil, bilinçdışı yanının bakış açısı ya da “ duruş
noktası” Çinli tarafından yaralanmıştır. E lbette
bu yaralanma H enry’nin gerekli değişiklikleri ya­
pabilm esi için yeterli değildir. Çünkü h er türlü
değişim in ilk koşulu bir “kıyam et”, yani o ana ka-
darki dünya görüşünün yıkılışıdır. Çocukları e r­
kekliğe geçiren inisiyasyon ritlerinde bu, yeniden
doğu p da tam değerli bir sop üyesi olarak erkek­
ler birliği arasında yerini almadan ön ce geçirile­
cek olan sim gesel bir ölüm vardır. Böyle bir yeni
eğilime yer açmak için ö n ce bu gen ç m ühendisin
bilimsel, mantıklı yönelişinin çökm esi gereklidir.
Onun ruhunda her türlü “akıldışı” bastırılmalı-
dır. Bu yüzden de bunlar düşler dünyasının dra­
matik paradoksları karşısında kendilerini belli
Bir a n aliz görenin yap tığ ı, kırmızı
“duygu yam ''nda siyah bir canavar,
mavi "ruhani" yanda ise M a donn ayı
anımsatan bir kadın olan resim
(sağda). Henry'nin ruh durumu da
böyleydi: Bir yanda saflığa, bekarete,
yüklenen aşırı değer, öte yanda
bilinçdışı dürtüsellikten korku. G en e de
küçük, yeşil, m andalayı andırır bitki
"birleştirici simge" olarak iki zıt tarafın
arasında duruyor. Bir başka analiz
sonrasında "uykusuzluk" adını verdiği
resmi (solda), lüm üyle tutkulu, kırmızı
dürtülerini, korkusunun siyah "duvarı"
ile, bilincini kaplamaması için nasıl
geriye bastırdığı görülüyor.
ed iverirler. B ö y le ce H enry’nin d ü şü n d e de
Akıldışı ile yüz yüze
akıldışı olan, insan kaderi üzerinde korkutucu ve
anlaşılamaz bir gücü olan yabancı kökenli bir “fal”
şeklinde belirmiştir. H enry’nin akılcı egosuna, bir
Henry’nin davranışları fal düşünün üzerinde nasıl
sacrificiıım intellectus’a kayıtsız şartsız boyun eğ ­
bir etki yaratmış olduğuna hiçbir kuşku bırakmı­
m ekten başka bir seçen ek kalmamıştır.
yordu. Şimdiden soııra artık bilinçdışımn bildirdik­
Am a H enry gibi böyle deneyim siz ve olgunlaş­
lerini merakla izliyor, analiz de gittikçe hızlanıyor­
mamış kimselerin bilinci henüz böylesi bir feda­
du. O zamana kadar ruhunun derinlerini n eredey­
kârlık için yeterin ce hazır değildir. Şansını yitirir
se yırtacak boyutta olan gerilim artık yüzeye çık­
ve yaşamı tehlikeye girer. Aynı zamanda artık y o -
mıştı. Bununla birlikte cesaretle dayandı ve girişi­
lıınadevam ederek evine de d önem eyecek , b öy le­
minin mutlu sonuna ilişkin git tikçe artan um udu­
ce erişkinliğe g e ç iş te n de kurtulacaktır.
nu korudu. O büyük düşten daha iki hafta g e çm e ­
H enry’nin içgöriisii bu “Büyük Düş”le tam da b u ­
den (yani henüz düşü konuşmadan ö n ce ) yem den
na hazırlanmaktadır. Am a o zaman bilinçli, uygar
akıldışıyla yüzleştiği bir başka düş görmüştü.
egosu bağlanıp bir kenara konur. Kendi yerine il­
kel serseri g e ç e ce k ve H enry’nin yaşamının bağlı
Odamda yalnızım. Bir delikten bir sürü
olduğu falı o atacaktır. Ama ego izolasyonla tu­
kara, iğrenç böcek çıkıyor ve benim proje
tuklanmış ise, gölge figürü ile simgeleştirilmiş
masamı kaplıyorlar. Ren onları bir tür büyüy­
olan bilinçdışı içeriği yardım a koşup çözü m geti­
le deliklerine geri sokmaya çalışıyorum. Üç
rebilir. Bu, o bilinç tarafından tanınır, sürekli re-
ya da dört böcek kalıncaya kadar bunu başa­
l'akata alınırsa olabilir. Henry de b öy lece kurtul­ rıyorum da. Bu kalanlar masadan inip odaya
muştur. Çünkü kendi gölgesi, kendi yerine oyunu dağılıyorlar. Onları kovalamaktan vazgeçiyo­
kazanmıştır. rum; çünkü artık o kadar iğrenç gelmiyor­
lar... Saklandıkları yeri ateşe veriyorum. Bü­
yük bir alev yükseliyor. Odamda yangın çıka­
cağından korkuyorum ama korkum boşuna.

O sırada Henry artık düşlerinin yorum unu ö ğ ­

renm iş olduğu için bu kez kendisi bir yorum g e ­
tirmeyi denedi: “ B öcek ler benim karanlık özellik­
lerimi temsil ediyorlar. Bunlar analizle uyandırıl­
dılar, görünür hale geldiler. Onların, benim çizim
masamın sim gelediği m esleğim i bastırmaları teh ­
likesi var. Bununla birlikte bana bir tür siyah ska-
rabeus’u* anımsatan bu böcek leri elimle ezm eye
cesaret edem iyorum , onun yerine kendimi “b ü ­
yü ” kullanmak zorunda hissediyorum . Onların
saklandığı yeri ateşe verm ekle “ilahi” güçleri yar­
dım a çağırm aya çalışıyorum . Çünkü fışkıran alev

Eski Mısır’da kutsal sayılan b öcek-B okböceği. (çn .)

sütunu bana “K onfederasyon A teşi”ni* anımsatı­
yor.” Dikkati çek en böceklerin , depresyon, yas ve
ölüm ü anlatan siyah renkte olması. Düşte H enry
odada yalnızdır. Bu kolaylıkla içe dönüşü, iç sı­
kıntısını çağrıştırır. M itolojiden, örneğin Mısır’da
güneşin simgesi olarak kutsal sayılmış olan “altın”
renkli skarabeus’lar bilinmektedir. Am a burada
onlarm sırtları siyahtır; o halde tersini yani şeyta­
ni olanı sim gelem ektedirler. H enıy bunlarla büyü
ile savaşmak istediğinde bu içgüdüsü doğrudur.
Gene de birkaç b öcek yaşam da kalmıştır. Am a sa­
yılarının azalmış olması H enry’nin korkusunu, tik­
sintisini giderm eye yeter. Bu kez de onların yuva­
larım ateşle yok etm ek ister. Bu olumlu bir e y ­
lemdir; çünkü ateş değişim i ve yeniden doğuşu
sağlar. (Ö rnek P hoenix söylem i sim gelem i.) Bu İÖ 1 3 0 0 yılından bir M ısır kabartması
sırada kuşkusuz ki mantıklı aklı değil bilinçdışı, bir Skarabeus (bok böceği) ve tanrı

akıldışı ani bir düşünceyi kullanmaktadır. Ondan
sonraki bilinçli yaşam da H enry’nin girişim cesa ­
retiyle dolu olduğunu görüyoruz, ama bu herhal­
A m m on'u güneş içinde gösteriyor
(üstte). M ısır'd a Skarabeus aynı
zam anda güneşin de simgesiydi. Daha
çok Henry'nin düşündeki "şeytansı"

d e henüz uygun yer ve biçim de değildir. Bunun böceklere benzeyen böcekler. James
Ensor'un (1 9. yy) çizimi insanları siyah,
için bir başka düşün sorununu daha fazla aydın­
iğrenç böcekler olarak gösteriyor
latması gerekecektir. Bu düş sim gesel bir dille
(altta).
H enry’nin kadınlarla sorum lu bir ilişkiden korku­
sunu, yaşamın duygusal yanm dan kaçınma eğili­
mini gösterm ektedir.

Yaşlı bir adam ölmek üzeredir. Çevresinde

akrabaları doluşmuş ve ben de onlarm arasın-
dayım. Geniş salona durmadan yeni kimseler
geliyor. Her biri kendini özgün bir anlatımla
tanıtıyor. Yaklaşık kırk kişi kadar var. Yaşlı
adam inleyip mırıldanarak “yaşanmamış ya-
şam”dan söz ediyor. Bu itirafım kolaylaştır­
mak isteyen kızı ne bakımdan “yaşanmamış”
olduğunu, bunu “kültürel” bakımdan mı yok­
sa “ahlaki” bakımdan mı anlamak gerektiğini
soruyor. Yaşlı adam yanıtlamıyor. Kız beni
küçük bir yan odaya sokuyor. Ben orada is-

Isviçre K onfederasyonu’nun kuruluşunun kutlandığı gün

dağlarda yakılan ateşler, (ç n .)
 kambil falıyla yanıtı bulacakmışım. İlk açaca­ taşımayan kağıt parçalan, pusulalar, zarflar kal­
ğım dokuzun rengi yanıtı verecekmiş. En mıştır. H enry istese de istem ese de gen e, bu kez
başta bir dokuz çekmeyi umuyorum ama bir­ kendi kız kardeşinin sim gelediği, kendi dişil yanı­
çok damlar ve papazlar çıkıyor. Düş kırıklığı­ nın yardımını kabul etm ek zorunda kalır. Onunla
na uğruyorum. Devam ettiğimde elimde artık
birlikte sonunda bir kart bulurlar; bu bir not d e f­
kartlar değil bir deste kağıt ve zarf kalıyor.
terinin ya da kitabın, yani düşü n ce m alzem esinin
Destede hiç oyun kartı kalmadığını görüyo­
altında kalmıştır ve bir m aça dokuzlusudur.
rum. Orada olan kız kardeşimle birlikte her
Dokuz eskilerden beri “büyülü sayı” sayılır.
yeri arıyoruz. Sonunda bir defterin ya da ki­
G eleneksel sayı sim gelem ine göre bu, diğer bir­
tabın altında bir tane buluyorum. Bu bir
ço k anlamının yanında tam üçlem enin ü ç katıyla
maça dokuzlu. O zaman yaşlı adamın “yaşa­
tam biçim ini sim gelem ektedir. Maça dokuzlusu­
mını yaşamasına” engel olanın ahlaki bağlar
olduğunu anlıyorum. nun rengi siyah, yani ölüm ün, yaşamın yokluğu­
nun rengidir. Her ne kadar oyun kağıtlarında m a­
çanın biçim i bir yaprağı andırırsa da renginin d o ­
Bu düşün tem el m esajı H enry’ye eğer “yaşa­
ğal, canlı ve yeşil olacağına ölüm gibi siyah olm a­
mım yaşayamazsa” g elecek te ne olacağım göster­
sı etkindir. Ama m açayı ters çevirirsek o zaman
m ektir. Ö lm ekte olan yaşlı adam h erh alde
da bir kalp ortaya çıkar ama bu ölü yani duygusuz
H enry’nin bilincine hükm eden ama onun henüz
hale gelmiştir. Böylelikle H enry’nin durumunu
niteliğim bilm ediği ilkelerdir. Orada olan kırk kişi
karakterize eden kafayla kalp arasındaki içsel ay­
ise onun ruhsal özelliklerinin tamamıdır. Kırk bir
kırılık belirtilmiş olur.
bütünlük sayısıdır, yani “dörtlük”ün daha yüksek
Düşten, yaşlı adamın yaşamı yaşmasına izin
bir form udur. Yaşlı adamın ölm ek üzere oluşu
H enry’nin eril tarafının kesin bir değişim yaşa­ verm eyenin kültürel değil, ahlaksal bağlar oldu­
ğu, H enry’nin olgusunda H enry’nin yaşama ken­
mak üzere olduğunun bir belirtisi olabilir.
dini dolu dolu, tam verm ekten, bir kadına bütün
Bu sırada kızın ölüm ün nedeni üzerine sord u ­
sorum luluğunu yüklenerek bağlanmaktan, böyle-
ğu, kaçınılmaz ve can alıcı olan sorudur. Yaşlı
ce annesine “ihanet” etm ekten korkusu olduğu
adamın doğal duygularını, dürtülerini yaşamasını
apaçık belirm ektedir. Düş açıkça “yaşanmamış
engelleyenin “ahlak” olduğu görülm ektedir ama
yaşam ın” , insanın ölüm üne neden olabilecek bir
yaşlı adam yanıt verm ez. Bunun üzerine kızı, ya­
hastalık olduğunu anlatmaktadır. Bu bildirimi
ni ara bulan dişil ilke, anima aktif hale gelm ek z o ­
H enry artık duym azdan gelem ez. Sonunda yaşa­
runda kalır. H enry’yi, iskambil falıyla yanıtı bul­
mın labirentlerinde işe yarayacak bir pusulaya
ması için yan odaya gönderir. Bu falın kullanılma­
yan bir arka odada olması bu işlemin H enry’nin sahip olmak için sad ece akıldan daha fazlasına
gerek sin im i oldu ğu n u , aydınlatan sim gelerin
bilinçli yönelişlerinden ne kadar uzak olduğunu
yükseldiği bilinçdışı psike içindeki yol göstericili­
gösterm ektedir. A çılacak ilk dokuzlu yanıtı v ere­
cektir. Henry hem en bir dokuz bulacağını umar ği bizzat ele almanın gerekli olduğunu fark etm iş­

ama yalnız papazlar ve damlar, yani gençliğinde tir. Bunu öğrenm esiyle H enry için analizinin bu
kısmının görevi bitm iş oluyordu. Artık sorum suz
gü ç ve zenginliğe verdiği önem in kolektif sim ge­
bir yaşamın cen n etin den kesin olarak kovulm uş
lerini görü n ce düş kırıklığına uğrar. Resimli kart­
olduğunu, bir daha hiçbir zaman oraya d ön em e­
lar bitince, yani iç dünyasının sim geleri tükenin­
yeceğini biliyordu.
ce bu düş kırıklığı yoğunlaşır. Geriye hiçbir im ge
 Kapanış düşü

Sonunda H enry’nin içgörüsünü kesin olarak onay­

layan bir düş geldi. Birkaç küçük, önemsiz, günlük
yaşamla ilgili kısa düşten sonra dizide 50. olan son
düş, “büyük düş” dem len düşleri karakterize eden
bütün simge zenginliğiyle göründü.
Dört arkadaş bir aradayız; başımıza şunlar g e ­
liyor:

Akşam: Kaba ağaçtan yapılmış uzun bir

masa başında oturuyoruz ve her birimiz üç
ayrı kupadan içiyoruz; bir likör kadehinden
açık, sarı ve tatlı bir likör, bir şarap bardağın­
dan koyu kırmızı bir Campari, büyük, klasik
biçimde bir bardaktan da çay. Aramızda dör­
dümüzden başka çekingen, ince bir kız da
var, o likörünü çayına karıştırıyor.
Gece: Bir içki aleminden dönmüşüz. Ara­
mızdan biri Président de la Republique Fran­
çaise (Fransa’nın cumhurbaşkanı) imiş. Biz
onun sarayındayız. Bir balkona çıkıyoruz ve
onun aşağıda sarhoş halde bir kar yığınına

Alevlerden yeniden d o ğ a n bir Phönix

(O rtaçağ dan A ra p elyazması) Bilinen bir
ateşle ölüm ve yeniden diriliş motifi (üstte).
G randville'den (1 9. yy) tahta oym a. Bunda
oyun kağıtları simgesel anlam larıyla
görünüyor. Örnekse maça siyahlığından
ötürü zeka ve ölümle bağlantılıdır (altta).
işediğini görüyoruz. Çişi bitmek bilmiyor. Bir
de tutup, kucağında kahverengi, yün bir bat­
taniyeye sarılı bir çocuk bulunan, evde kalmış
yaşlı bir kızı kovalıyor. Çocuğu sidiğiyle ıslatı­
yor. Yaşlı kız ıslaklığı hissediyor ama bunu ç o ­
cuğun yaptığını sanıyor. Hızlı adımlarla ora­
dan kaçıyor.
Sabah: Kış güneşiyle parlayan sokakta,
muhteşem yapılı bir zenci, çırılçıplak yürü­
yor. Doğuya yani Bern’e yani başkente doğru
gidiyor. Biz Fransız İsviçresi’ndeyiz. Onu ara­
yıp ziyaret etmeyi kararlaştırıyoruz.
Öğle: Karlı boş bir arazide arabayla uzun
bir yolculuktan sonra bir kentte, zencinin gir­
diği anlaşılan koyu renkli bir eve geliyoruz.
Onun soğuktan donmuş olacağından korku­
yoruz. Ama bizi gene zenci olan uşağı karşılı­
yor. Zenci ile uşağı susuyorlar. Biz yanımız-
 daki arka çantalarımızda zenciye verebilece­
ğimiz bir armağan arıyoruz. Her birimiz bir
armağan vereceğiz. Bunun uygarlık için ka­
rakteristik bir şey olması gerekiyor. İlk karar
veren ben oluyorum ve bir kutu kibriti alıp
gururla zenciye uzatıyorum. Her birimiz ken­
di armağanını verdikten sonra zenciyle birlik­
te bir şenliğe gidiyoruz.
Daha ilk bakışta bu düş dört bölüm lü oluşuyla
olağandışı bir izlenim veriyor. Bütün bir günü
kapsıyor, saat yönü n de, yani gittikçe yükselen bir
bilinçliliğe doğru ilerliyor. Bu gidiş akşam başlı­
yor, g e ce sürüyor ve öğleyin, yani güneş tanı te­
pedeyken sona eriyor.
Bu düşte dört arkadaş Henry’nin ruhunun geli­
şen erilliğini temsil etmektedir. Düşün dört “sah­
n e” halinde gelişimi de bir mandala planını andıran
bir m odel sunmaktadır. Önce doğudan, sonra batı­
dan gelip İsviçre’nin başkentine, m erkeze doğru
hareket etmeleriyle bu arkadaşlar bir dizi zıtlıkları
bir birliğe doğru birleştiren bir yol izlemektedirler.
Düş akşam, yani bilinç eşiğinin alçaldığı, bi-
linçdışm dan gelen im gelerin engellenm eksizin
yükselebilecekleri bir zamanda başlamaktadır.
Anim a yanının canlanmasına özellikle uygun olan
böyle bir durum da elbette bir dişi varlık da katıl­
maktadır. Bu hepsine birden ait olan, onları bir-
birleriyle birleştiren, H enry’nin kız kardeşi gibi
çekingen, ince yapılı olan anima figürüdür. Masa­
nın üzerinde farklı niteliklerde üç kap durmakta­
dır; konkav biçim leriyle “alıcı” olanı dişilliğin sim ­
gesini vurgulamaktadırlar. Bu kapların birlikte
kullanılma durum u oradakilerin birbirleriyle ya­
kın ilişkilerini gösterm ektedir. Kaplar -likör kade­
hi, şarap bardağı, klasik biçimli bardak- biçim ola­
rak ve içerdiklerinin renkleriyle farklıdırlar. Zıt
içecekler, tatlı ve acı, kırmızı ve sarı, esriten ve
ayıltan karışıktır. Oradaki beş kişi hepsinden iç­
m ekle bilinçdışı bir birlikteliğe göm ülm ektedir­
ler. Bu olgudaki gizli aracının kız olduğu görülü­
yor, çünkü erkeği bilinçdışm a indirmek, b öylece
daha derin toparlanmasını, bilinçlenm esini sağla­
mak animanın işidir. Likörle çayın karıştırılmasıy­
la şenlik doruğuna yaklaşıyor gibidir.
Düşün ikinci kısmı bize “g e c e ” neler olduğunu
anlatıyor. Dört arkadaş kendilerini birden, İsviç­
relilerin gözünde duyguların, keyif ve aşkın kenti
olan Paris’te buluyorlar. Burada dördü arasmda,
özellikle de asıl işlevi, düşünm eyi yüklenen ego ile
düşük değerli olan bilinçdışı işlev, “Président de la
R épublique” ile temsil edilen duygu arasında bel­
li bir farklılaşma oluyor. E go yani Henry ve onun
yardım cı işlevleri olarak tanımlanabilecek olan ar­
kadaşları bir balkondan aşağıya, davranışları bir
psikenin ayrışmamış yanlarıyla tam bir uygunluk
içinde olan cumhurbaşkanına bakmaktadırlar. Bu
figür dingin değildir, kendini içgüdülerine bırak­
mıştır. Sarhoş bir durum da utanmazca sokağa işe­
mektedir. Uygarlık dışından bir insan gibi, kendi­
ni hayvansal gereksinim lerine bırakırken ne yap­
tığının pek farkında değildir. Burada, orta sınıftan
bir İsviçreli bilimadamının bilinçli yaşamdaki dav­
ranış kalıplarına herhalde en büyük tezadı sim ge­
liyor. H enry’nin bu yanı ancak bilinçdışmın en ka­
ranlık gecesin de var olabilir, kendini gösterebilir.
G ene de bu cum hurbaşkanı figürünün olumlu
bir yanı da vardır. Psişik enerji akımının simgesi
olarak da düşünülebilecek olan idrarının, görü nü ­
şe göre sonu gelm ez. Yaratıcı ve canlı güçlerin ta­
nığıdır. Örneğin ilkeller b ed en d en kaynaklanan
her şeye, ister saçlar, dışkı ve salgılar, ister idrar
ve salya olsun yaratıcı, büyülü bir anlam verirler.
Cumhurbaşkanı aynı zamanda, psikenin gölge ya-
nına atfedilen gücün, varsıllığın da belirtisi olabi­
lir. Am a yalnızca m esanesinin içeriğini utanma­
dan boşaltmakla kalmaz, kucağm da bir çocu k ta­
şımakta olan yaşlı kızı da kovalar. Bu figür aynı
zamanda düşün ilk bölüm ündeki utangaç, ince
animanın “öbür tarafı”dır. Henüz bakiredir ama
görünüşe göre aynı zamanda annedir. H enry’ye
bu arketipsel M eryem ile İsa imgesini çağrıştır-
mıştır. Ama buradaki çocu ğu n kahverengi, to p ­
rak rengi bir yün battaniyeye sarılmış olması,
kurtarıcı çocu ğu n semavi bir varlıktan çok, onun
yeraltma, toprağa bağlı bir karşıtı olduğunu d ü ­
şündürüyor. Cumhurbaşkanının bu çocu ğ u idra­
rıyla ıslatması da bir vaftizin dönüşüm ü oluyor.
Şimdi bu çocu ğu H enry’nin içindeki yaratıcı bir
olasılık olarak, “bir şey olacak olan”m henüz ç o ­
cuk halinde bulunan simgesi olarak alırsak, bu
vaftizle ona büyük gü çler geçirilm iş olmaktadır.
Am a bu konuda düş daha fazla bir şey söylem i­
yor; yaşlı kız çocuk la birlikte aceleyle kaçıyor.
Bu sahne düşün dönüşüm noktasını da belirli­
yor. Şimdi gen e gündüz olmuştur. Bir önceki b ö ­
lüm de siyah, ilkel ve güçlü olan her şey şimdi bir
araya gelmiş, çırılçıplak, yani gerçek olan bir zen ­
ci şeklindeki tek bir varlıkta toplanmıştır. G ecenin
karanlığıyla sabahın aydınlığı ya da sıcak idrarla
soğuk kar gibi şimdi de beyaz kış manzarasıyla si­
yah zenci keskin zıtlık oluşturmaktadır. Dört ar­
kadaş şimdi kendilerine bu boyutlar arasından yol
Kadın biçim inde antik bir
Peru su kabı. Henry'nin
düşünde de kaplar dişil
alıcıyı simgeler.
bulacaklardır. Bulundukları yer değişmiştir; Paris
yolu onları beklenm edik şekilde, Henry’nin nişan­
lısının oturduğu batı İsviçre’y e getirm iştir.
H em y’de ilk evrede, henüz kendisine ruhunun bi-
linçdışı güçleri egem en olduğunda bir değişim ol­
muştu. Şimdi son olarak yolunu aramaya, sadece
düşte de olsa nişanlısının evinin olduğu bir yerden
başlayacaktır. Bu artık psikolojik geçm işim kabul
ettiğini gösterir. Düşün başında doğu İsviçre’den
Paris’e, yani doğudan batıya doğru, yani güneşin
battığı, karanlığın başladığı yere doğru gitmişti.
Yani karanlıkta kalan bilinçdışm a doğru yol al­
maktaydı. Şimdi yüz seksen derecelik bir dönüş
yapmış, doğan güneşe yani gittikçe artan bilinç­
lenm eye doğrulmuştur. Bu yol İsviçre’nin ortası­
na, başkent B ern ’e ulaşmaktadır. Bu da
Henry’nin, ruhunun bütün zıtlıkları barmdıran
m erkezine, ş e lfe yöneldiğini simgelemektedir.
Bir zen ci çoğu için “karanlık yaratık” arketipi-
dir, yani k olek tif bilin çdışın dan kaynaklanan
özelliklerin arketipidir. Belki de bu yüzden beyaz
ırktan insanlar onu böylesine dışlamakta, ondan
korkmaktadırlar. Onunla kendi karşıt resim leri­
nin, kaçmak ve bastırmak istedikleri, gizli, karan­
lık yanlarının gözler önüne çıktığım sanmaktadır­
lar. Zenci, ilkel dürtüler, arkaik güçler, den etle­
n em eyen içgüdüler gibi kendinde olduğunu g ö r­
m ezden geldiği, farkında olmadığı için uygun bir
yansıtma taşıyıcıdır. G enç adam için zenci, bir
yandan bilinçdışm a bastırılmış karanlık özellikle­
rin öte yandan da kendi ilkel, erkekçe güçlü yeti­
lerinin, duygusal ve beden sel güçlerinin bir özeti­
dir. H enry ve arkadaşlarının zenciyle karşılaşma­
yı böylesine istem eleri d e bu yü zden erkek olmak
yolunda kararlı bir adımı simgeler.
Bu arada öğle olmuştur; güneş en yüksek n ok ­
tadadır, bilinç en yüksek berraklığa ulaşmıştır.
Diyebiliriz ki H enry’nin egosu gittikçe bütünleş­
miş, yetilerini bilinçli kararlar verebilecek şekilde
geliştirmiştir. Hâlâ kıştır ve bu H enry’de duygu ­
nun, sıcaklığın henüz olmadığını gösterir; ruhsal
manzara hâlâ kış içindedir ve entelektüel olarak
da ço k soğuktur. D ört arkadaş sıcağa alışık olan
çıplak zencinin donacağm dan korkarlar. Am a
karlarla kaplı tenha bir araziden geçerek yabancı
bir kentte, zencinin uşağıyla birlikte oturduğu
koyu renkli bir eve geldiklerinde korkularının b o ­
şuna olduğu anlaşılır. “Uzun seyahat” ve terk
edilmiş arazi, her psikolojik gelişim de mutat olan
bıktırıcı, yoru cu arayışı sim gelem ektedir. Burada
d ört arkadaş yeni bir zorlukla karşılaşmışlardır.
Z en ci ve uşağı dilsizdirler. Bu durum da onlarla
konuşm ak olanaklı değildir. Onunla bir ilişki ku­
rabilmek için başka bir araç bulmak gereklidir.
Arkadaşlar lisanla yani entelektüel yoldan değil
duygusal bir hareketle yaklaşm aya çalışırlar.
Ona, tanrılara onlarm ilgisi ve sevgisini kazanmak
için sunulduğu gibi bir armağan sunarlar. Bu ar­
mağan uygarlığımızın bir nesnesi, entelektüel b e ­
yaz adamın değerleriyle ilgili bir şey olacaktır.
Burada gen e doğayı, içgüdüyü tem sil eden zen ci
için bir “sacrificium intellectus” gereklidir.
Ne yapılabileceğine ilk karar veren Henry ol­
muştur. Bu doğaldır, çünkü mağrur bilinci, ya da
gururu yola getirilecek olan egonun taşıyıcısı odur.
Yerde duran bir kibrit kutusunu alır, kıvançla zen ­
ciye sunar. İlk bakışta H enry’nin küçük, yerde ya­
tan, belki de fırlatılıp atılmış nesneyi uygun sunu
olarak kabul etm esi saçma görülebilir; ama bu se­
çiminin olabileceklerin en iyisi olduğu ortaya çı­
kar. Kibritler depolanmış, kontrol edilebilen ateş­
tir. Alevleri her an yakılabilir, söndürülebilir. Ateş
ile alev sıcaklığı, sevgiyi, duygu ve tutkuları simge­
ler. Bunlar yüreğin, gönlün, insanoğlunun var ol­
duğu her yerde bulunabilen nitelikleridir.
Zen ciye böyle bir armağan verm ekle H enry
sim gesel olarak bilinçli egonun çok gelişmiş uy­
gar bir ürünüyle, kendi ilkelliğinin zen cide sim ge­
sini bulan m erkezi ve eril gücünü birleştirm ekte­
dir. Bu yolla Henry, şim diden sonra artık sürekli
bir tem as halinde kalması gereken kendi eril yan­
larına tam olarak sahip çıkabilir.
Bu sonuçtu. Altı eril kişi, dört arkadaş, zen ci
ve uşağı neşeli bir havada ortak bir yem ekte bir
araya gelmişlerdir. A paçıktır ki burada H enry’nin
eril bütünlüğü k öşelerinden kurtulmuş, yum uşa­
mıştır. Düşte egosunun, ş e lfin koyu renkli tem ­
silcisi olan zen ciye, arketipsel, büyük kişiliğe bi­
linçle, özgü rce egem en olabilm ek için gereksindi­
ği güveni bulmuş görünm ektedir. Düşte olanla­
rın, H enry’nin uyamk yaşam ında da koşutları, so ­
nuçları vardı. Artık nihayet kendisiydi. Kısa za­
manda karar vererek nişanım kesinleştirdi. Anali­
zin başlangıcından tam dokuz ay sonra batı İsviç­
re ’deki küçük bir kilisede evlendi, hem en ertesi
günü g en ç karısıyla birlikte, son düşün g erçek leş­
tiği günlerde aldığı bir öneriyi kabul ed erek Ka-
nada’ya hareket etti. O zam andan beri küçük bir
ailenin başı olarak aktif, yaratıcı bir yaşam sürü­
yor ve büyük bir endüstri şirketinde d e yön etici
kadroyu elinde tutuyor.
H enry’de söz konusu olan analitik bir çalış­
mayla hızlanmış olan olgunlaşma, kendi başma
durabilen, sorumluluk sahibi bir erkek oluş süre­
ci, “ dış yaşamm gerçekliğine inisiyasyon” ve b öy-
le ce bireyleşm e yolunun ilk yansırım tamamlanı­
şıdır. Egoyla self arasm da sürekli, canlı bir ilişki
oluşturmanın söz konusu olacağı ikinci yarı ise
henüz H enry’nin önü n de durmaktadır.
Her olgu bu denli hareketli ve başarılı olmaz.
Herkes aynı şekilde ele alınamaz; çünkü her biri
farklıdır. Bu yüzden gen ç ve yaşlı kimseler, er­
kekler ve kadınlar h ep farklı tedaviler gerektirir­
ler. Aynı sem boller bile her olguda farklı yoru m ­
ları çağrıştırır. Bunu bilinçdışı süreçlerin m uhta­
riyetine özellikle çarpıcı bir örnek olarak seçtim .
Çünkü çok çeşitli im geleriyle, psişik tem elin tü­
kenm eyen sim ge yaratıcı gücünü ispat etm ek tey­
di. Psikenin kendi kendim düzenleyen etkinliği­
nin, ço k fazla akılcı açıklamalar ve ayrıştırmalarla
rahatsız edilm ezse, sim gelerinin etkisiyle ruhsal
gelişim sürecine ço k yardım cı olabileceği bunun­
la ispat edilmiş olmaktadır.
"Psikoloji ve SimycT'da Jung, lek bir
adam ın 1 0 0 0 'in üzerinde düşünden
oluşan bir diziyi anlalır. Bu d iz id e sık
olarak self'le ilişkili olan m andala
motifinin çok sayıda ve çeşitli görünüşü
vardır. Bu sayfalarda m andala
motiflerine bazı Srnekler, bu arketipin
tek bir kişinin bilinçdışında kendini
gösterebildiği çok çeşitli biçimleri
göstermek için verilmiştir. Ama
açıklam alar yalnızca olası anlam lar
olarak alınm alıdır.

Düşle Anim a adam ı, kendisine ilgisiz

olm akla suçlar. Saat lam bir saalın
dolm asına beş dakika kaldığını
göslermektediı Adam bilinçdışı
tarafından ''sıkıştırılmakta' dır. Bundan
kaynaklanan gerginlik saat yüzünden,
beş da kika da olaca k bir şeyi
beklemekten artmaktadır (solda].

A dam ın atm ak için boşuna uğraştığı

kafatası kırmızı bir lopa ve sonra da bir
kadın başına dönüşür. Burada adam
olasılıkla bilinçdışını bastırmaya
çalışm aktadır (kafatasının atılışı). Am a o
bir lop (belki güneş) ve Anima figürüyle
ısrar eder (altla).
Bir düşle bir prens düşü görenin sol elinin
dördüncü parm ağına elmas bir yüzük
takar (solda). Yüzük, düşü görenin bir
"yem in"de bulunduğu anlam ına geliyor.
Bir kadın yüzündeki peçeyi açıyor (sol
altta). Yüzü de güneş g ib i parlıyor. Tablo
bilinçdışının (ve Anim a'nın), bilinçli
yorumdan tümüyle farklı bir aydınlanışını
gösteriyor. İçinde küçük küreler olan bir
saydam küreden yeşil bir bitki çıkıyor
(altla). Küre bütünlük, bitki yaşam ve
gelişme demektir.

Arlık savaşa hazırlanm ayan birlikler

sekiz kollu bir yıld ız oluşturarak sola
doğru yürüyorlar. Bu resim herhalde
herhangi bir içsel çalışmanın harmonik
bir çözüm e ulaştığını anlatıyor (altla).
Sonsöz: M. L. von Franz
Bilinçdışı ve bilimler
Ö nceki bölüm lerde C. G. Jung ve bazı arkadaşla­
rı bilinçdışırun simge yaratan işlevini anlatmaya,
bu yeni bulunan etm enin g ö z önünde tutulması
gereken kimi yaşam alanlarım gösterm eye çalıştı­
lar. Bilinçdışmı, onun arketipsel dinamik çek ir­
deklerini anlamanın daha başındayız; gen e de
onun birey üzerinde, onun duygularım, ahlaksal,
spiritüel görüşlerim , toplum sal ilişkilerim yön len ­
direrek ve böylelikle on u n bütün kaderini biçim ­
lendirerek muazzam bir etki yaptığını şim diden
kavrayabiliyoruz. Arketiplerin oyununun ve sem ­
b ol biçim lendirm esini işleyişinin bütünsel bir tar­
zı izlediğini, bunun anlaşümasmm ruhsal zor du­
rumlarda iyileştirici bir etki yaptığım da görebili­
yoruz. Bu arketipsel güçlerin bilincimizi nasıl
esinlendirip bozabildiğini görebiliriz: Yeni düşün­
ce, davranış türleri getirdiklerinde yaratıcı, bu
düşü nce ve yargüar don u p daha ileri gelişm eyi
engellediklerinde ise bozucu!
Jung kendi bölüm ünde, arketipsel içeriklerin
kültürel ve bireysel yapısını zayıflatmamak için,
bilinçdışı simgelerin yorum unun nasıl dikkatli da­
hası özgün olması gerektiğini gösterm işti. K endi­
si bütün yaşamım bu yoru m çalışmasına adamış­
tır ama hâlâ da çalışılması gereken yeni uygulam a
alanları bulunmaktadır. Jung bir öncüydü, yaşam
b oyu da bu yeni alanda daha birçok sorunun g e ­
niş araştırmalar gerektirdiğinin bilincinde kaldı.
Bu n edenle kavram ve varsayımlarını, onları çok
da belirsiz form üle edilmiş bırakmadan, olabildi­
ğine geniş, dikkatli oluşturmuştu. Buunun içindir
ki onun görüşleri, kapılarım yeni olası buluşlara
tam am en açık tutan “açık” bir sistem görünüşün-
dedir. Yani Jung için kavramlar, bilinçdışırun bu
yeni bulunan ruhsal alanım araştırmada kullanıla­
cak araçlardı. G erçekten bilinçdışırun keşfinin et­
kisi, dünya görüşüm üzün ikiye katlanmasından
az değildir; çünkü o andan itibaren her zaman bir
psikolojik olgunun bilinçli mi yoksa bilinçdışı mı
görülm esi gerektiğini, hatta her “dış” gerçeğin bi­
zim tarafımızdan ne kadar bilinçli ya da bilinçdışı
algılandığım sormak zorundayız.
Bu arketipsel güçlerin yalnızca ruhsal bir iş­
lem de ortaya çıkan ürünlerde görünm eyip, insan­
lığın diğer kültürel uğraşılarında da ispat edilebil­
m esi şaşılacak bir şey değildir. Bütün insanların
bu birlikte miras alınmış davranış tarzlarına sahip
olması, bunların son ürünlerinin de yani sim gesel
düşünce, fantezi ve uğraşıların da her alanda b u ­
lunabilm esine şaşmamak gerekir.
Bu alanların birçoğunun bilimsel incelenişi o
zamandan beri Jung’un buluşlarından, düşüncele­
rinden etkilenmiştir. Örneğin edebiyat tarihinde,
J. B. Priestley’in “Edebiyat ve Batılı A dam ”m da
Gottfried Diener’in “Faust’un Helena’ya Giden Yo-
lu”unda ya da James Kirsh’in “Shakespeare’nin
Hamlet’i”n de bunları buluruz. Herbert Read ve
Aniela Jaffe’nin sanata bakışları da Jung’un düşün­
celerine dayanır. Aynı şekilde Erich Neum ann’ın,
Henri M oore üzerindeki incelem esi ve Michael
Tippett’in müzik üzerinde çalışmaları da böyledir.
Arnold T oyn bee’nin tarih anlayışı ve Paul Radin’in
Türeyen bir çelik levhadaki ses da lg ala rı
(serpilmiş olan kumla görünür hale getirilmiş)
tam anlam ıyla bir m andala motifi oluşturuyor.
antropolojik araştırmaları, arketipleri Jung bağla­
mında ele alır. Çin kültürünün araştırılması, R ic­
hard Wilhelm, Erwin Rousselle, Carl Hentze ve
Manfred Porkert’in çalışmalarının gösterdiği gibi
özellikle Jung’un senkronisite düşüncesinden fay­
dalanmış hatta Hans Marti kamu hukuku alanında
bile arketipleri göstermiştir. Elbette bu sanat ya
da edebiyatın yalnızca arketipleri bakımından an­
laşılabileceği dem ek değüdir. Bu kültür alanları
kendi özgün yasallıklanna sahiptir. Am a arketiple­
ri onların gerisinde duran ve ilham veren güçler
olarak tanıyabilir, çoğu zaman, da psikolojik bir y o ­
rumla, düşlerde olduğu gibi bilinçdışının, belli bir
yöndeki, sanatçının da pek fark etmediği etkisini,
peygam berane mesajını görebiliriz.
İnsanlığın ruhsal etkinliklerinin araştırılması
alamnda, Jung’un düşüncelerinin önem li olduğu
anlaşüabilir. Jung’un buluşları aynı zamanda b ek ­
lenm edik şekilde doğa bilimleri araştırmalarma,
örneğin biyolojiye de yen i bir ışık sepmiştir.
Fizikçi W olfgang Pauli, evrim kuramının, C. G.
Jung’un eşzamanlılık kavramının g ö z önüne alın­
masını gerektirdiğini ileri sürmüştür. Daha ön ce
çeşitli bitki ve hayvan türlerinin rastlantısal kalı­
tım m utasyonlarım gösterdikleri, daha sonra ka­
zanım ilkesiyle en iyi uyum yapanların yaşamda
kaldıkları düşünülüyordu. Am a m o d e m hesaplar
yeryüzündeki evrim için g e ç e n zamanın onun
yalnızca böyle bir gelişim le olabilm esi için çok kı­
sa olduğunu gösterm işti. Jung’un, eşzamanlılık
olgusunun, nadir ama işe yarayan rastlantılar o l­
duğu düşüncesi, daima “işe yarayan” rastlantısal
m utasyonların olduğunu açıklam aya yardım cı
olabilirdi. E lbette bu, sonradan yaşamın araların­
dan işe yarayanları s e çeceğ i sayısız işe yarama­
yan rastlantıdan daha hızlı bir gelişimi olanaklı kı­
lardı. Ne olursa olsun bugün, arketiplerin aktive
oldukları zaman böyle yarara yönelik rastlantılar
oluşturabildiğini ispat edebiliriz.
K endi bilimimizin tarihi de böyle işe yarayan
eşzamanlı rastlantı ham lelerinin örneklerini g ös­
teriyor. Bilinen bir örnek Darwin’in türlerin geli­
şimi kuramıdır. Bunu ön ce biraz uzun bir d en e­
m eyle bildirmişti, 1844’te bunu büyük bir tez ha­
line getirm ek için çalışıyordu. Projesi üzerinde
çalışırken birden A. R. W allace admda, tanım adı­
ğı g e n ç bir biyologdan bir yazı eline geçti. Bunda
kısa ama Darwin’inkinin tıpa tıp aynı bir teori an­
latılıyordu. W allace o sırada Malay takımadaların­
dan Moluk adalarmda bulunuyordu. Darwin’in bir
d oğa araştırmacısı olduğunu elbette biliyordu;
ama n e üzerinde çalıştığına ilişkin en küçük bir
fikri yoktu.
Böylelikle iki yaratıcı doğa araştırmacısı aynı
anda aynı noktaya ulaşmış, h er ikisi de bu düşün­
ceyi bilinçaltından gelen bir kıvılcımla yakalamış­
lardı. B öyle bir durum da arketip bir creatio con -
tinua’m n (sürekli yaratış) ajanı gibi ortaya çıkı­
yor. (Bu yü zden Jung eşzamanlı olguları “zaman
içinde vuku bulan yaratıcı etkinlik” olarak da ad­
landırırdı.)
B enzer “işe yarayan rastlantüar” kişi zor bir
yaşamsal durum içinde bulunduğu ve bilm ediği,
örneğin bir akrabanın ölüm ü, yaşamsal önem i
olan bir şeyin yitimi gibi bir şeyi bilmek zorunda
olduğunda da ortaya çıkar. Sıklıkla o sırada, düş­
le ya da akima gelm esiyle duyu dışı algılamalar
olur. Buradan anormal rastlantısal olguların da
yaşamsal bir gereksinim ya da zor durum oldu­
ğunda ortaya çıktığı çıkarsanabilir. Buradan da
giderek, büyük bir zorlanm a ya da büyük bir g e ­
reksinim le karşılaşan bir hayvan türünün de
m addi yapısm da işe yarayan, ama neden sel olm a­
yan değişiklikler ü retebileceği düşünülebilir.
Bilinçdışı psikolojisiyle umulmadık ölçü de bü ­
yük karşılaşma olanağı bulunan alan atom fiziği­
dir. Bu ilk bakışta son d e re ce d e olanaksız görü nü ­
yor, bu yü zden de kimi açıklamaları gerektiriyor.
Her iki alanın göze çarpan ilintisi öncelikle fi­
zikteki tem el kavramların (örn ek; mekan, zaman,
m adde, enerji, kontinuum ya da alan ve parçacık
gibi) tem elde, Eski Yunan filozoflarının intuitiv,
yarı mitolojik, arketipsel düşünceleri olmalarıdır.
Bu düşünceler ancak sonradan yavaş yavaş m o ­
dern biçim lerine ulaşmışlardır. Örneğin parçacık
kavramı, ona atom, parçalanamaz tem el birim
adım veren İÖ 4. yüzyıl Yunan filozofu Leukippos
ve öğrencisi D em okritos tarafından form üle edil­
miştir. Her ne kadar atom u daha sonra parçalaya-
bildiysek de nihayet bugün de m addeyi parçacık­
lar ya da dalgalar (ya da daha doğrusu sınırlı qu-
antum lar) olarak görm ekteyiz
Enerji kavramı, bunun gü ç ve devinim büyük­
lüğü ile ilişkisi de eski stoacı’lardan çıkııuştır. O n­
lar bunu, evrende bulunan bütün nesnelerde b u ­
lunan bir tür yaşam veren ton os, gerilim olarak
düşünm üşlerdi. Bu m odern enerji kavramının
açıkça yarı m itolojik olan çekirdeğidir.
Hatta daha yakın zaman düşünenleri de kav­
ramlarım yan mitolojik olan arketipsel imgelere
üzerine kurmuşlardır. Örnekse 17. yüzyılda René
Descartes nedensellik yasasım; “çünkü tann, karar
ve hareketlerinden vazgeçm ez” diye “ispat” etmiş­
tir. Büyük astronom Johannes Kepler, uzayın “T es­
lis”” nedeniyle üç boyutlu olduğundan emindi.
Bunlar, bizim m odern bilimsel kavramlarımızın
ne denli arketipsel tasarım-varsayımlardan geliş­
miş olduğunu gösteren birkaç örnektir. Bunlar
prim er olarak “o b je k tif’ dış gerçekleri yansıtma­
yıp -y a da en azından bunların böyle olduğu ispat
Varlık egemenliğinin baba, oğul ve kutsal ruhta olduğunu
ileri süren “üçbirlik” düşüncesi, (çn .)
ed ile m e z- insan ruhunun doğuştan gelen tem el
eğilimlerinden; onu baş etm ek zorunda kaldığı bü ­
tün çeşitli dış ve iç gerçekler arasmda “d oyu ru cu ”
rasyonel bağlantılar bulma zorunda bırakan eği­
lim lerinden kaynaklanm aktadır. İnsan doğayı
araştırdığında, sonunda bir objektif gerçeklik bul­
mak yerine, ünlü fizik bilgini W erner Heisen-
b erg’in deyimiyle “kendi kendisiyle karşüaşır” .
Bu görüş açısm da yansıyan izlenim ler n e d e ­
niyle W olfgang Pauli ve diğerleri, bilimsel kavram
alanında arketipsel sim gelerin rolünü araştırma­
ya başlamışlardır. Hatta Pauli, dış nesneleri lnce-
leyişim izde daima aynı zam anda bilimsel açıkla­
maların içim izdeki oluşumlarını da göz önüne al­
m amız gerektiği kanısındaydı. Bu, daha sonra ko­
nuşacağım ız, dünyanın fizik ve psişik, nicel ve ni­
tel bütün yönlerinin bir olarak görüldüğü bir tekil
gerçeklik düşüncesine, yeni bir dünya kavramına
da ışık serpebilirdi.
Bilinçdışınm psikolojisiyle fizik arasında bu,
oldukça açık bağlantılardan başka, bir köprü da­
ha vardır. Jung, Pauli’nin ve diğer bilimadamları-
mn yakın yardımıyla m odern psikolojinin, atom
fizikçilerinin m ikrofizik olgularıyla karşılaştıkla­
rında yarattıklarına şaşüacak kadar paralel olan
kavramlara ulaştığım keşfetti. Bu kavramların en
ön em lilerin d en biri, N iels B o h r’un bulduğu
“kom plem entarite” kavramıdır.
M odern fizik, ışığın ancak mantık olarak birbi­
rine karşıt ama k om plem en ter (tam am layıcı)
D. Jensen'le birlikte 19 6 3 'te N o b e l ödülü
kazanan Amerikalı fizikçi M a ria M a yer.
Onun atom çekirdeğindeki sayısal ilişkileri
buluşu, bir arkadaşının tesadüfen söylediği
bir sözle aktive olan bilinçdışı bir ışık
çakması sonucu olmuştu. O nun kuramına
göre atom çekirdeği d e iç içe tabakalardan
oluşur. En içtekinde iki, b ir sonrakinde sekiz
proton ya d a nötron bulunur ve bu sırayla,
kendi tanımına göre "büyülü sayılardaki
g ib i", 2 0 , 2 8 , 5 0 , 8 2 , 1 2 6 diye sürer.
kavramla; dalga ve parçacık kavramlarıyla tanım­
lanabileceğini bulmuştur. Çok basitleştirilmiş d e ­
yim lerle söylersek; belli deneysel koşullarda ışık
parçacıklardan oluşmuş gibi, başka koşullardaysa
bir dalgaymış gibi görünm ektedir. Aynı şeküde
biz h er elem enter parçacığı ya konum u ya da b ü ­
yüklüğü bakım ından inceleyebiliriz ama bu iki in­
celem eyi aynı anda yapamayız. G özlem ci deneyi­
ni seçm ek zorundadır, b ö y le ce bir “kesi” ile öbür
den ey olanağmı dışlamış olur. Bu yü zden Pauli
“mikrofizik bilimi, tem eldeki bu k om plem enter
denilen olanaksızlık durum u nedeniyle, gözlem ci­
nin saptanabilir düzeltm eler sonucu olan etkileri­
ni ortadan kaldırmanın olanaksızlığıyla karşı kar­
şıya bulunmaktadır, bu yü zd en d e bütün fizik ol­
guların objek tif olarak kavranabilm esinden vaz­
g eçm ek zorundadır” demiştir. Klasik fizik n ed en ­
sel olarak saptanabilecek doğa yasaları ararken
bugün istatistik olarak kavranabilecek olan “pri­
m er olasılıklar”ı arıyoruz.
Başka türlü söylem ek gerekirse gözlem ci d e ­
neyiyle ilintileri, ölçü lem eyen ve b öy lece dışlana­
m ayan bir şekilde bozar; bu yüzden de ancak ola­
sılıklar kavranabilir. Bu çağımızın doğa bilimle­
rinde korkunç bir dönüşüm anlamına gelir. D e­
neycinin ruhsal varsayımları artık dışlanamaz. Bu
yü zden araştırmacı, dış olguları tam “o b je k tif’ ta­
nımlama çabasından kesinlikle vazgeçm elidir.
Çoğu m odern fizikçi, gözlem cin in bilinçli tasa­
rımlarının mikrofizik deneylerde bir rol oynadığı­
nı kabul etm işler ama onun gerisinde daha bilinç-
dışı m otivasyonların da oyuna katıldığım, bu yü z­
den de gözlem cinin bütün psişik durumunun da
bir rol oynadığım görem em işlerdir. Ama, Pau-
li’nin de vurguladığı gibi, bu gerçekleri fırlatıp at­
mak için hiçbir n eden yoktur.
Niels B ohr’un kom plem entarite fikri psikoloji
için, Jung’un da fark ettiği gibi, bilinçle bilinçdışı
arasmda da böyle bir orantı bulunduğundan çok
önemlidir. Çünkü bilincin düzeyine çıkmış olan
her bilinçdışı içerik, bilincin etkisiyle kısmen d e ­
ğişmiştir, bu da geriye dönük olarak bilinci etki­
ler. Düş tasarımları bu bağlam da, zaten var olan
ya n bilinçli içeriklerdir. Bilincin, düşü görenin
düşü anlamak yaşantısma y ol açan her genişleti-
lişinin, bilinçdışı üzerinde de ölçü lem eyen bir e t­
kisi vardır. Bu yü zden bilinçdışı da -fizik tek i
m adde g ib i- paradoks kavramlarla ancak yaklaşık
olarak tanımlanabilir. Onun “ aslında” ne oldu ğu ­
nu da tıpkı m addeyi anlayamayacağımız gibi, hiç
anlayamayacağız.
Fiziğin durumuna bir başka paralel de şu şe­
kildedir: Jung’un arketipler olarak tanımladıkları­
nı, ruhsal tepkilerin, Pauli’nin sözleriyle, “prim er
olasılıklar”ı olarak rahatlıkla tanımlayabiliriz; b u ­
rada da bir arketipin kendini nasıl göstereceğin e
ilişkin hiçbir yasa yok, ancak bize olası ruhsal
tepkileri ön ce d e n tahmin etm ek olanağım sağla­
yan “eğilim ler” vardır. Amerikalı psikolog William
James daha uzun zaman ö n ce , “bilinçdışı” kavra­
mının, fizikteki “alan” kavramıyla karşılaştırılabi­
leceğini vurgulamıştı. Elektrom anyetik alana gi­
ren parçacıkların belli bir düzen içinde görü ndü ­
ğü gibi bilinçdışı alandaki tasarımların da oton om
olarak düzenlendiği anlaşılıyor. Bilincimizde son ­
radan “akıllı” ya da “aydınlatıcı” olarak tanımla­
dıklarımız sadece, bilinçli düşüncem izin, bilinç
ön cesi belli şekilde düzenlenm iş olan içerikle ay­
nı fikirde olmasındandır.
Başka türlü söylem ek istersek; bilinçli tasa­
rımlarımız, çoğ u kez daha biz bilincinde olm adan
düzenlenm iş bulunmaktadır. 19. yüzyü Alman
m atem atikçisi Karl Friedrich Gauss bize bunun
bir örneğini, sayılar kuramının bir yasasını nasıl
bulduğunu anlatır: “A m a bunun benim yoru cu
çaalışmalarım son ucu değil, tanrının m erham e­
tiyle olduğunu söylem ek isterim. B ilm ece bir an­
da, şimşek çakmış gibi çözüldü. B en kendim, son
d e n e y le rd e yaptıklarım so n u cu bildiklerim le,
bunların sonuçları arasm da bağlantı kurabilecek
durum da değildim .” Fransız m atem atikçi Henri
P oincaré, benzeri bir yaşantıyı daha ayrıntılı açık­
lıyor: Uykusuz bir g e ce d e , matematik kom binas­
yonların içinde fırtınaya tutulmuş gibi “stabil bir
bağlantıya girinceye kadar” nasıl savrulduklarını
anlatıyor. “Böyle durum larda insan sanki kendi
bilinçdışı çalışmasıyla da oradaym ış gibi olur. Bi-
linçdışı çalışma, kendi özelliğini yitirmeksizin,
kendini çok heyecanlanm ış olan bilince belli
eder. Böyle fırsatlarla her iki öznenin (e g o ve b i­
linçdışı) çalışma tarzları arasındaki fark sezilebi-
liyor.”
Fizikle psikoloji arasındaki son paralel olarak
da Jung’un “anlam” kavramından söz edilmelidir.
Jung eskiden nedensel, akılla açıklanabilen yasa­
ları aradığımız yerlerde am aç ve anlamı da ara­
mamızı, yani bir şeyin yalnız neden olduğunu d e ­
ğil aynı zamanda niçin olduğunu da sormamızı
önerm ektedir. Aynı eğilim, yani mekanik yasalar­
dan ço k genel bağlantıları arama eğilimi fizikte de
ortaya çıkıyor.
W olfgang Pauli, bilinçdışının keşfinin psikote-
rapide kullanımının dar sınırlarının ötesine yayı­
lacağı, bütün doğa bilimleriyle daha b irçok yaşam
alanım da etkileyeceği beklentisini dile getirm iş­
tir. O zam andan beri bu beklenti oldukça d estek ­
lenmiştir; kibernetikle (beyn in ve sinir sisteminin
v e onun taklidi olan bügisayarm denetim sistemi
bilim i) uğraşan kimi fizikçiler bilinçdışının psik o­
lojisiyle ilgilen m eye başlam ışlardır. Ö rneğin
Fransız fizikçi Olivier Costa de Beauregard “psi­
koloji ve fiziğin artık aktif bir diyaloga girm esi”ni
istem ektedir.
Psikoloji ve fiziğin düşünce m odellerindeki
paralellik, Jung’un ileri sürdüğü gibi, her iki g er­
çeklik alanının sonunda “birlik”e, yani bütün ya­
şam olgularının psikofizik bir “tek” oluşuna yakla­
şıyor. Jung, bilinçdışının inorganik m addeyle h er­
hangi bir şekilde bağlantılı olduğundan emindi.
Bu zaten bütün psikosom atik hastalıkların g ö s ­
terdiği bir şeydir. Bu, W olfgang Pauli ve Erich
N eum ann’ın da izledikleri tekil g erçek düşüncesi­
ni Jung, “unus m undus” sözüyle, aynı alemin ruh­
ta ve m addede farklı olm adığı şeklinde tanımla­
mıştır. Jung bu birlik düşüncesinin yolunu arke-
tiplerin eşzamanlılık olgularında kendini gösteren
“p sik oid ” -y a n i yalnızca ruhsal değil aynı zaman­
da kısmen m addesel o la n - bir yana sahip olduk­
larını göstererek açm ış bulunuyor. Böyle bir ol­
gunun nedeni içsel yani psişik ve dışsal olayların
anlamlı aranjmanlarıdır.
Başka türlü söylem ek istersek arketipler bize
yalnızca (hayvanların davranış kalıplarının onla­
ra, kendilerini çevreleyen doğaya uymakta yar­
dım cı olduğu gibi) dış dünyaya uymakta yardım
etm ekle kalmaz, kendileri de psike ve materiayı
birlikte kapsayan eşzamanlı bir aranjmanda orta­
ya çıkarlar. Ama bu yalnızca, ileri araştırmaların
hangi yön d e olması gerektiğini gösteren bir kanıt
olarak alınmalıdır. Jung kendisi, bu birlik üzerin­
de acele spekülasyonlara yol açm adan ö n ce bu
iki alanı daha uzun zaman derinlem esine araştır­
m amız gerektiğini vurgulamıştır.
Jung’un ileri araştırmaların çok verimli olaca­
ğım düşündüğü alan tem el matematik axiom ata
alanıydı. Pauli bunlara “prim er matematik intuis-
yonlar” adını veriyor ve bunlar arasında özellikle
aritmetikteki sonsuz sayı dizgeleri ya da g e o m e t­
rideki “ sonsuz” kavramlarını sayıyordu.
Bilimlerin tem el bigilerini incelem iş olan Al­
man yazar Hannah A rendt de ben zer bir vurgula­
m ada bulunmaktadır: “Yeni zamanların doğu şu y­
la matematik yalnızca alanını, sonsuz olduğu,
sonsuz genişlem eyi sürdürdüğü düşünülen evre­
ne uygulanmak üzere ‘son su z’ genişletm ekle kal­
mamış gerçekle bağlantılı olmayı da bırakmıştır.
Matematik bugün varoluş bilimi ya da felsefesinin
başlangıcı değildir; artık insan ruhunun yapısının
bilimi haline gelm iştir.” (Tam da burada bir Jung-
çu hem en sorardı: Hangi ruh? Bilinçli olan mı, bi­
linçsiz olan m ı?)
Gauss ve P oin care’nin kendilerim anlattıkları
gibi m atem atikçiler de düşüncelerim izin bazen
daha biz farkına varm adan “düzenlenm iş” olduk­
larını keşfettiler. B. L. van der W aerden bilinçdı-
şm dan gelen tem el matematik içgörü örneklerini
verdikten sonra “ Bilinçdışı yalnızca çağrışım ve
çıkarsamalar yapmakla kalmaz, seçim ve yargı da
yapabilir. Bilinçdışının yargısı intuitiv ama uygun
koşullarda tam am en güvenilirdir” sonucuna varı­
yor.
Çeşitli matematik tem el intuisyonlar ya da a
priori düşü nceler arasmda elbette sayüar psik o­
lojik bakım dan en ilginç olanlardır. Bunlar yalnız­
ca gündelik hesap ve ölçülerim ize yaramaz, aynı
zamanda en eski çağlardan beri zaman birimleri­
nin “anlamını okum ak”ta, örnekse astronom i, nu-
m eroloji, geom anti ve diğer divinasyon teknikle­
rinde de kullanılırlar. Bunların hepsi, Jung’un eş­
zamanlılık kuramı kavramlarıyla tanımlamış oldu ­
ğu şeyi daha yakm dan saptamaya yönelik, arit­
m etik olarak saymaya dayalı yöntem lerdir. Doğal
sayüar psikolojinin bakış açısından kuşkusuz b i­
zim belli biçim de düşünm em izi gerektiren arke-
tipsel tasarımlardır. Örneğin kimse ikinin bizim
sayı sistem im izde bulunan tek asal sayı olduğu­
nu, daha ö n ce onun üzerinde bilinçle düşünm e­
miş olsa bile yadsıyamaz. O zaman sayılar bilinç­
le bulunm uş değildir. Onlar bilinçdışının spontan,
oton om ürünleri, bu bakım dan da arketipsel sim ­
gelerdir.
Sayılar aynı zamanda dış nesnelerin de özel­
likleridir. Hatta biz onların renk, sıcaklık, büyük­
lük gibi bütün niteliklerini alsak bile onların “sa-
yı”ları geride sabit kalır. Yanı sıra bu sayılar ruhu­
m uzun, dış nesnelerle bağlantısı olmadan da in­
celeyebileceğim iz içeriğidir. O zaman sayüarın,
psike İle materia arasındaki en doğrudan bağlan­
tı oldukları anlaşılır. Jung’un belirttiğine göre b u ­
rada geleceğin çok verimli bir araştırma alanı b u ­
lunmaktadır.
Burada, bu oldukça z o r kavramları, Jung’un
düşüncelerinin kapalı bir öğreti olmadığım, daha
çok , daha gelişebilecek yen i bir dünya görüşünün
başlangıcı olduğunu gösterm ek için anlatıyorum.
Bununla okuyucuya, Jung’un bilimsel tutumu
için özellikle karakteristik bulduğum a ilişkin bir
fikir verdiğim i um uyorum . O durmadan yaşamın
görüntülerini, konvansiyonel yargılardan arı ola­
rak, tam tevazu ve kesinlikle anlamaya çalışm ış­
tır. Yukarıda dokunulan düşünceleri o yü zden da­
ha fazla kurgulamamıştır. Çünkü kesin bir şey
söylem ek için henüz yeterin ce gerçeği derlem iş
olmadığına inanıyordu. Bunun gibi yeni bir dü­
şünceyi yayınlamadan ö n ce , onu tekrar tekrar in­
celem ek, her yam ndan yeterin ce kuşkulanabil­
m ek için yıllarca beklem iştir.
O kuyucunun onun kavramlarında belli bir b e ­
lirsizlik olarak görebilecek leri onun tevazuundan
ileri gelir. Bu, acele verilmiş yüzeysel kararlarla,
basitleştirm elerle yeni buluşlar olanağını dışla­
mak istem eyişinden, yaşam olgusunun ço k y ö n ­
lülüğüne büyük saygısındandır. Ruh yaşamı Jung
için her zaman h eyecan uyandırıcı bir gizem ve
sınırlı ruhların yaptığı gibi h er tarafını bildiğimizi
sandığımız bir şey olarak kalmıştır.
Benim kanıma göre yaratıcı düşüncelerin d e ­
ğeri, gerçeklerin o zamana kadar anlaşılmamış
ilintilerinin kilidinin anahtarım içerm eleri, böyle-
ce yaşamın gizem ine daha derin dalmayı sağla­
malarıdır. Bu yüzden d e Jung’un düşüncelerinin
de bu şekilde, birçok bilim alanında (v e gündelik
yaşam da) yeni şeyler bulmakta, bu arada bireyle­
re daha dengeli, daha dürüst ve bilinçli bir tutum
edinm ekte yardım cı olacağından eminim. E ğer
okuyucu bununla, bilinçdışını bizzat incelem ek
ve özüm lem ek için (ken di üzerinde çalışmayla
daima olduğu gibi) h eveslen ecek olursa, bu kıla­
vuz kitap amacına ulaşmış olacaktır.
Notlar
Aslında dipnotu niteliğinde olan bu notlar kitabın orijinalinde de
Jacobi’nin makalesi dışında, yerinde işaretlenmemiştir. Çeviri
aynen orijinalinde olduğu gibi sayfa numaralan iledir, (çn.)
C. G. Ju n g - B ilin çd ışı’na giriş
S a y fa 3 7 Nietzsche’nin Kryptomnesie’si Jung’un Zur Psycholo­
gie sogenannter okkulter Phaenomene (Okkult denilen fe­
nomenlerin psikolojisine dair) Toplu Yapıtları, Cilt I’de an­
latılmıştır. “Seyir Defteri”nden söz konusu bölüm ve Nietzs­
ch e’nin alıntısı şöyledir:
J. Kemer’in “Prevorst’tan yapraklar” Cilt IV, s. 57, “Korkulu
anlamı olan bir alıntı...” başlığıyla (1831-1837):
“Dört kaptan ve bir tüccar, Mr. Bell, Stromboli adasmda,
tavşan vurmak için karaya çıktılar. Saat üçte bu grup gemi­
ye dönmek üzere toplanmışlardı ki şaşkınlık içinde iki ada­
mın havada kendilerine doğru hızla uçtuğunu gördüler.
Bunlardan biri siyah, öbürü gri giyimliydi. Çok yakınların­
dan geçtiler ve onları şaşkınlık içinde bırakıp aceleyle kor­
kunç Stromboli yanardağının kraterine daldılar. Bu çifti
Londra’dan tanıdıklarını fark etmişlerdi."
F. Nietzsche’nin “Böyle Buyurdu Zerdüşt”ünden Bölüm XI, •
“Büyük olaylara dair" (1883): “Zerdüşt mutlu adaya doğru
giderken bir gemi de duman püsküren dağın olduğu adaya
demir atıyor ve mürettebatı da tavşan vurmak için karaya
çıkıyordu. Öğlen saatına doğru, kaptan ve adamları bir araya
geldiklerinde birden havadan bir adamın kendilerine doğru
uçarak geldiğini gördüler ve o kişi onların yanı başından ge­
çerken bir ses çok net olarak ‘Zamanıdır! Tam zamanıdır!
‘dedi. Ama bir gölge gibi hızla ateş dağı yönünde uçtu ve
şaşkınlık içinde onun Zerdüşt olduğunu gördüler... ‘Bana ba­
kın! ‘dedi yaşlı sedümen, ‘Zerdüşt cehenneme gidiyor!’.”
38. Robert Louis Stevenson, Jekyll ve Hyde’ı gördüğü dü­
şü, “Across the Plains” kitabında “Düşler üzerine bir ba-
his”de ele alıyor.
56. Jung’un düşü, Anniela Jaffe tarafından yayınlanmış
olan C. G. Jung; “Anılar, Düşler, Düşünceler”, Zürih’te daha
ayrıntılı olarak işlenmiştir.
63. Eşikaltı düşünce ve görüntülere örnekleri Pierre Ja-
net’nin yapıtlarında bulursunuz.
9 3 . Kültürel simgelere daha başka örnekler Mircea Elia-
de’nin yapıtı “Şamanizm Zürih, 1947’de yayınlanmıştır.
C. G. Jung’un toplu yapıtlarına da bakınız. (I-XVIII ciltler-
Hazırlanıyor)
Jo se p h L. H enderson M odern İnsan ve M itler
10 8 . İsa'nın dirilişinin son olduğuna dair: Hıristiyanlık es-
katolojik (son kadere yönelik) bir dindir. Yani göz önünde
tuttuğu, kıyametle benzer anlamlı olan bir son erektir. Bir
kabile kültürünün anaerkil elemanları korunmuş olan öbür
dinler (örneğin Orfizm) ise, Eliade'ın “Ebedi dönüş mi-
ti”nde (Düsseldorf, 1953) gösterdiği gibi döngüseldir.
1 1 2 . Bakınız; Paul Radin, Hero Cycles o f Winnebago, In­
diana University Publications, 1948.
113. Tavşan figürüne ilişkin olarak Radin; “Tavşan, bütün
uygar ve alfabe öncesi dünyadan ve dünya tarihinin en eski
zamanlarından beri bildiğimiz gibi, tipik bir kahramandır."
diye not etmektedir.
1 1 4 . Navaho’lann her iki savaş tanrısı Maud Oakes tarafın­
dan Where the Two to their Father, A Navaho War Cera-
monial, Bollingen/New York, 1943 ‘de ele alınmaktadır.
1 1 7 . Jung, Düzenbaz figürünü: Zur Psychologie der Trick-
ster-Figur, (Ges. Werke, Bd. IX) ‘da ele alır.
1 1 8 . Ego ile Gölge arasındaki çatışma Jung'un Der Kampf
um die Befreiung von der Mutter (Ges. Werke, Bd. V) de
açıklanmaktadır.
' 1 2 5 . Minotaurus Mitinin yorumu için Mary Renault’un ro­
manı The King Must Die (Pantheon, 1958) ile karşılaştırınız
1 2 5 . Labirent simgesi Eric Neumann tarafından, Ursprung­
sgeschichte des Bewustseins’da incelenir.
12 8 . Ego’nun ortaya çıkışı için karşılaştırınız; Erich Neu­
mann, a. g. e. Michael Fordham, New Developments in
Analytical Psychology, Londra, Routledge and Kegan Paul,
1957 ve Esther M. Harding, The Restoration of the Injured
Archetypal Image (özel basım) New York, 1960
1 2 9 . Jung’un inisiyasyon üzerine çalışması, Analytische
Psychologie und Weltanschaung (Ges. Werke Bd. VIII) de
yayınlanmıştır. Aynı zamanda Bkz. Arnold van Gennap, The
Rites of Passage, Chicago 1961
1 3 2 . Kadınlarda güç deneme Erich Neumann tarafından
açıklanmıştır. Amor und Psyche, Zürih 1952
1 3 7 . Beauty and the Beast masalı Mme Leprince de Beau-
mont’un The Fairy Tale Book’unda yayınlanmıştır, New
York, Simon and Schuster, 1958
1 4 1 . Orpheus söylencesi E. Harrison’un Prolegomena to
the Study of Greek Religion, Cambridge University Press,
1922’de bulunur. Aynı zamanda Bkz. W. K. C. Guthrie, Orp­
heus and Greek Religion, Cambridge, 1935
1 4 2 . Jung’un Katolik kupa törenini açıklaması: Das Wand­
lungssymbol in der Messe, Ges. Werke Bd. XI, Bkz. ayru za­
manda; Alan Watt; Myth and Ritual in Christianity, Vangu­
ard Press, 1953
1 4 5 . Linda Fierz-David’in Orpheus ritine yorumu; Psycho­
logische Betrachtungen zu der Freskenfolge der Villa dei
Misteri in Pompeji. Ein Versuch von Linda Fierz-David,
Zürih, 1957
14 8 . Esquilin tepesinin Roma höyüğünü Jane Harrison an­
latıyor, yukarıda a. g. e.
14 9 . Bkz. Jung: Die transzendente Funktion, C. G. Jung
Institut, Zürih
1 5 1 . Joseph Campbell kuş kılığındaki şamanlardan söz edi­
yor: Das Symbol ohne Bedeutung, Zürih, Rhein-Verl., 1958
M. L. von F ran z - B ireyleşm e Sü re ci
16 0 . Düşlerde menderes motifinin ayrıntılı incelenişi
Jung’un toplu yapıtlarında ele alınmıştır. (Bd. VIII) Ayrıca
Bkz. Jung Ges. Werke Bd. XII, Teil I ve Gerhard Adler, Stu­
diesin Analytical Psychology, Londra 1948.
1 6 1 . Jung’un Şelfi açıklaması, Ges. Werke. Bd. IX, Teil 2
ve Bd. XII.
1 6 1 . Naskapi Frank G. Speck’in; Naskapi: The Savage Hun­
ter of the Labrador Peninsula, The University Press o f Ok­
lahoma Press, 1935.
1 6 2 . Psişik bütünlük kavramı anlatılıyor Jung: Ges. Werke
Bd. XIV, Bd. IX, Teil 1 ve 2.
1 6 3 . Meşenin öyküsünün kaynağı: Richard Wilhelm;
Dschuang-Dsi; Das wahre Buch vom südlichen Blütenland;
Jena 1923, S. 33-34
1 6 3 . Jung bireyleşme sürecinin simgesi olarak ağacı; Der
philosophische Baum, Von den Wurzeln des Bewustseins
(Zürih 1954) ‘te inceler.
1 6 3 . Taştan sunak üzerinde sunu verilen “Yerel Tanrı” bir­
çok bakımlardan antik genius loci’ye uyar. Bkz. Henri
MaspĞro, La Chine antique, Paris, 1955, S. 140 f. (Bu bilgi
için Ariane Rump’a teşekkür ederim.)
16 4 . Jung bireyleşme sürecini tanımlamanın güçlüğünü
vurgular. Ges. Werke, Bd. XVII, s. 179.
1 6 5 . Çocuk düşlerinin öneminin bu kısa tanımı başlıca
Jung’dan kaynaklanmıştır: Psychologische Interpretation
von Kindertraeumen (Notlar ve dersler), ETH Zürih,
1938/39 (yalnız özel yayın). Özgün örnek, 1938/39’da aynı
başlıklı bir seminerin raporundan, s. 76 ff. Bkz. Jung; Die
Entwicklung der Persönlichkeit, Ges. Werke, Bd. XVII; Mic­
hael Fordham, The Life o f Childhood, Londra 1944 (öz. s.
104); Erich Neumann, Ursprungsgeschichte des Bewustse­
ins; Frances Wiekes, The Inner World of Consciousness,
New York/Londra 1927; Eleanor Bertine, Human Relatios-
hips, Londra 1958
16 6 . Jung psişik çekirdeği açıklar: Die Entwicklung der
Persönlichkeit, Ges. Werke Bd. XVII, S. 175 ve Bd. XIV, S.
9 ff.
1 6 7 . Hasta kralı anlatan masal modelleri için Bkz. Joh. Bol-
te ve G. Polivka, Anmerkungen zu den Kinder-und Haus-
maedchen der Brüder Grimm, Bd. I, 1913-1932, s. 503 ff.
Grimm masalı Der Goldene Vogel’in bütün varyasyonları.
16 8 . Gölge’nin bir başka incelemesi Jung’un Toplu Yapıtla­
rında, Bd. IX, Teil 2, Kap. 2 ve Bd. XII, s. 29 f ve; The Un-
discovered Self, Londra 1958, s. 8-9, Bkz. Frances Wiekes,
The Inner World of Man, New York/Toronto 1938. Göl-
ge’nin algılanmasına iyi bir örnek; G. Schmalz, Komplexe
Psychologie und Körperliches Symptom, Stuttgart 1955.
1 7 1 . Mısır’ın yeraltı kavramının örnekleri, The Tomb of
Ramses VI, Bollingen Series XL, Teil 1 ve 2, Pantheon Bo-
oks, 1954.
1 7 1 . Projeksiyon olgusuyla Jung Ges. Werke, Bd. VI, Ta­
nımlar, s. 582 ve Bd. VIII, s. 272 ff. ‘de uğraşır.
1 7 3 . Kuran, E. H. Palmer çevirisi, Oxford University Press,
1949. Bkz. Jung’un Musa ve Hızır öyküsü yorumu, Ges.
Werke. Bd. IX, s. 135 ff.
1 7 5 . Hint masalı Somadeva: Vetalapanchavimsati, İngilizce
çevirisi C. H. Tawney, Jaico book, Bombay 1956. Bkz. Hein­
rich Zimmer’in mükemmel psikolojik yorumu The King and
the Corpse, Bollingen Series XI, New York, Pantheon, 1948
17 6 . Zen ustasma yapılan oyun Der Ochs und sein Hirte,
(Koichi Tsujimura çevirisi), Pfullingen 1958, s. 95.
1 7 7 . Anima üzerine daha fazla bahis için Bkz. Jung, Ges.
Werke, Bd. IX, Teil 2, s. 11-12 ve Bl. 3; Bd. XVII, s. 198 f,
Bd. VII, s. 345, Bd. XI, s. 29-31, 41 f., 476 vb. Bd. XII, Teil
1. Bkz. ayrıca Emma Jung, Animus und Anima, Zwei Es­
says, The Analytical Club of New York 1957; Eleanor Berti­
ne, Human Relationships, Ks. 2; Esther Harding, Psychic
Energy, New York 1948 ve diğerleri.
1 7 8 . Sibirya avcı masalı Knud Rasmussen; Die Gabe des
Adlers, Frankfurt a. M. 1926, s. 172.
17 9 . “Zehir kız”ın bir anlatımı W. Hertz, Die Sage vom Gift-
maedchen, Abh. der bayr. Akad. der Wis. 1 CI. XX Bd. 1
Abt. München, 1893.
17 9 . Öldüren prenses Chr. Hahn tarafından ele alınır; Gri­
echische und Albanesische Maedchen, Bd. 1, München/
Berlin 1918, s. 301: Avcı ve her şeyi gören ayna.
18 0 . Bir Anima yansıtmasından ileri gelen Aşk çılgınlığı
Elinor Bertines, Human Relationships, S. 113 f. Aynı za­
manda Bkz. Dr. H. Strauss, Die Anima als Projektionserleb­
nis, Yayınlanmamış manuskript, Heidelberg 1959.
18 0 . Jung, olumsuz bir Anima yardımıyla psişik integrasyo-
nu tartışır; Ges. Werke, Bd. XI, s. 164 ff; Bd. IX, s. 224 f;
Bd. XII, s. 25 f, 110 f, 128.
1 8 5 . Anima’nm dört aşaması için Bkz. Jung, Ges. Werke,
Bd. XVI, s. 174
18 6 . Francesko Colonna’run Hypnerotomacliia’si Liııda Fi-
erz-David tarafından yorumlanmıştır: Der Liebestraum des
Poliphilo, Zürih 1947
18 6 . Anima’nın rolünü anlatan alıntı Aurora Consurgens
I’den Çeviri E. A. Glover. Almanca baskısı M. L. von Franz-
Jung’un Mysterium Coniunctionis, Bd. 3, 1958
1 8 7 . Jung, şövalyelerin hanım kültünü inceler. Ges. Werke,
Bd. VI, S. 274 ve 290f, aynı zamanda Bkz. Emma Jung ve
M. L. von Franz, Die Graalslegende in psychologischer
Sicht, Zürih 1960
18 9 . Animııs’un Kutsal İnanç olarak ortaya çıkışı için Bkz.
Jung, Two Essays in Analytical Psychology, Londra 1928, s.
127ff; Ges. Werke Bd. IX, Bl. 3. Aynı zamanada Bkz. Emma
Jung, Animus und Anima, passim; Esther Harding, Wo-
man’s Mysteries, New York 1955; Eleanor Bertine, Human
Relationships, s. 128ff; Toni Wolff, Studien zu C. G. Jungs
Psychologie, Zürih 1959, s. 257ff; Erich Neumann, Zur
Psychologie des Weiblichen, Zürih 1953
18 9 . Çingene masalının alındığı yer: Der Tod als Geliebter;
Zigeunermaerchen. (Die Maedchen der Weltliteratur, hsgb.
F. von der Leyen ve P. Zaunert) Jena 1926, s. 117f
19 4 . Değerli eril özelliklerin ileticisi olarak Animus’u Jung,
Ges. Werke Bd. IX, s. 182f ve Zwei Essays, Bl. 4’te ele alır.
19 6 . Kara prensesten söz eden Avusturya masalı için Bkz.
“Kara Kral Kızı” , Maedchen aus dem Donaulande, Die
Maedchen der Weltliteratur, Jena 1926, s. 150f
19 6 . Ay Ruhu Eskimo masalı “Örümcek olan bir kadına da­
ir “den alınmıştır; K. Rasmussen, Die Gabe des Adlers, s.
121f
19 6 . Şelfin genç-yaşlı kişileşmesine ilişkin bir açıklamayı
Jung yayınlamıştır; Ges. Werke, Bd. IX, s. 151f
200. P’an Ku efsanesi Donald A. McKenzzie; Mythen aus
China und Japan, (Londra, s. 260) ve H. Maspero; Le Tao-
ism, (Paris 1950, s. 109) de bulunabilir. Ayrıca Bkz. J. J. M.
de Groot, Universismus, Berlin 1918, s. 130-131; H. Koest-
ler Symbolik des chinesischen Universums, Stuttgart, 1958,
s. 40; C. G. Jung, Mysterium Coniunctionis, Bd. 2, s. 160-
161.
200. Kozmik adam olarak Adem tartışması için Bkz.; Au­
gust Wünsche, Schöpfung und Sündenfall des ersten Mens­
chen, Leipzig 1906, s. 8-9 ve 13; Hans Leisegangi Die Gno­
sis, Leipzig, Krönersche Taschenausgabe. Psikolojik yoru­
mu için Bkz. C. G. Jung, Mysterium Coniuctionis, Bd. 2,
Kap. 5, s. 140-199 ve Ges. Werke, Bd. XII, s. 346f. Olasılıkla
mann’ın yapıtını kullandım: Die Malerei im 20. Jahrhundert,
2. Aufl. München 1957 ve Herbert Read, Geschichte der
Modernen Malerei, München 1959, ayrıca birçok tekil yapıt.
251. 8 Der Blaue Reiter, München 1912, Dokumente’den,
s. 87
253. 9 Notes sur la peinture d’aujourd’hui, Paris 1953, a. g.
e.
253. 10 Kolaj, tekil elemanların yapıştırılmasıyla yapılan
resimlerdir.
253. 11 W. Haftmann, Die Malerei im 20. Jahrhundert,
München 1957, s. 254
254. 12 W. Haftmann’dan alıntı: Paul Klee. Wege bildne­
rischen Denkens, 3. Aufl., München 1957, s. 71
254. 13 Wege des Naturalismus, Weimar/München 1923,
Dokumente, s. 85
254. 14 Notes sur la peinture d’aujourd’hui, Paris 1953,
Dokumente, s. 125
254. 15 “Bilmeceyi değil de neyi seveyim? “
254. 16 Sulla Arte Metafisica, Roma 1919, Dokumente, s.
112
255. 17 Dokumente, s. 112Aynca Bkz. W. Haftmann, ag.
e., s. 241ff
255. 18 Dokumente, s. 36
255. 19 Özellikle Heinrich Heine, Jean Paul, Arthur Rimba­
ud ve Stéphane Mallarmé kastedilmiş
255. 20 Bkz. Psychologie und Religion, Zürih, Rascher
Verlag
257. 21 H. Read’den alıntı: Geschichte der Modernen Ma­
lerei, München/Zürih 1959, s. 128
257. 22 H. Read, ag. e., s. 124
257. 23 aynı eser, s. 124
257. 24 Les Manifestes du Surréalisme 1924/42, Paris
1946, Dokumente, s. 117
257. 25 Les Manifestes. Documente, s. 118
257. 26 Bkz. C. G. Jung’un ilk yazısı
258. 27 New York 1948; Dokumente, s. 119, M. Emst ya­
zar Lautréamont’la bağlantı kuruyor.
259. 28 Carola Giedion-Welcker, 1947. Hans Arp, s. XVI
259. 29 Dokumente, s. 121
260. 30 Almanach de la Librairie Flinker. Paris 1961
262. 31 Rückblicke. M. Bill’in Kandinsky hakkında giriş ya­
zısından. Über das Geistige in der Kunst, a. g. e., s. 11
262. 32 Selbstdarstellung, Berlin 1912, Dokumente, s. 86
262. 33. Briefe, Aufzeichnungen und Aphorismen, Berlin
1920, Dokumente, s. 79f
262. 34 W. Haftmann’dan alıntı, a. y. g. e., s. 478
262. 35 Über die Moderne Kunst, Konferans 1924, Doku­
mente, s. 84
262. 36 Neue Gestaltung, München 1925, Dokumente, s.
100
262. 37 Über das Geistige in der Kunst, a. y. g. e., s. 83
263. 38 Über die Formfrage, München 1912, Dokumente,
s. 88
263. 39 Ebd.
263. 40 Über das Geistige in der Kunst Dokumente, s. 88
263. 41 Aufsaetze von 1923-1943. Dokumente, s. 91
263. 42 G. Schmidt’ten alıntı: Vom Sinn der Parallele
“Kunst und Naturform “ , Kunst und Naturform, Basel 1960
263. 43 Über die Moderne Kunst, Konferans 1924, Doku-
mente, s. 84
263. 44 Tagebüchern, Berlin 1953, Dokumente, s. 86
263. 45 W. Haftmann’dan alıntı, a. y. g. e., s. 89
264. 46 Essays über Kunst und Künstler, hrsg. von Max
Bill, Stuttgart 1955, Dokumente, s. 87
265. 47 a. y. g. e., s. 178
265. 48 Briefe, Aufzeichnungen und Aphorismen, Berlin
1920, Dokumente, s. 79
265. 49 Edouard Roditi: Dialoge über Kunst, Insel Verlag
1960
268. 50 Henri Cartier-Bresson, Werner Bischof, Lucien
Clergue ve diğerleri akla gelir.
268. 51 W. Haftmann’dan alıntı, a. y. g. e., s. 474
268. 52 Notes sur la peinture d’aujourd’hui, Paris 1953,
Dokumente, s. 126
Jo lan d e Ja c o b i - Olgunlaşm a yolunda sim geler
272. Der Palast der Traeume. Homeros’un Odisse sinin
XIX. kitabına 16. yy’dan bir illüstrasyon. Orta nişte Uyku
tanrıçasını görüyoruz; elinde haşhaş başlarından bir demet
tutuyor. Sağında, ardında iyi, gerçek düşlerin bulunduğu
“Boynuz kapı” (üstünde boynuzlarıyla bir sığır duruyor).
Solda, ardında yanlış, kötü düşlerin olduğu “Fildişi kapı”
(üstündeki fil başıyla). Saçağm üstünde Solda Ayın tanrıça­
sı Diana ve sağda kollan arasında çocukları uyku ve ölümü
tutan Gecenin tanrıçası.
277. Analizdeki ilk düşün önemini Jung, Seelenprobleme
der Gegenwart kitabında ortaya atmıştır. (5. Aufl., Zürih
1950, s. 92)
290. “ Kehanet düş” bölümü için Bkz. Das Buch der Wand­
lungen ya da I Ging, Çinceden çeviren ve açıklayan Richard
Wilhelm, Jena 1924, (En yeni basım Düsseldorf/Köln 1956)
291. Wilhelm’in Meng işaretini yorumlayan alıntısı I Ging,
Bd 1, s. 16’da bulunuyor.
292. 4 numaralı işaretin -Meng: Bir tür kapı-üst üç çizgisi­
nin simgelemi için Bkz. I Ging, Bd. II, s. 213. Sonra 52 nu­
maralı işaret Gen; Dağ, “sakin duruş” ve aynı zamanda “yan
yol “demektir. Aynı zamanda “küçük taşlar, kapılar ve açık­
lıklar... hadımlar ve bekçiler... ayak parmakları ve bacaklar
“söz konusu olduğunda; ki bu da Henry’nin düşüne tam
uyuyor. Meng işareti için aynı zamanda Bkz. I Ging, Bd I, s.
14
292. I Ging’e ikinci bir kez bakışla ilgili olarak Jung, onun
İngilizce basımına yazdığı önsözde şöyle yazıyor: “Deneyin
yinelenmesi, çıkış durumunun yeniden oluşturulamayışı gi­
bi basit bir nedenle olanaksızdır. Bu yüzden her zaman yal­
nızca ilk ve tek yanıt vardır. “
292. 30 numaralı işaret Li, tutucu ve ateş hakkında daha
fazla bilgi için Bkz. I Ging, Bd. I, s. 87 ve Bd. II, s. 126
292. Dağ üzerindeki kent motifini Prof. K. Kerenyi, “Yük­
sek kentlerin gizi “adlı makalesinde ayrıntılı olarak anlatmış
ve yorumlamıştır: Europaeische Revue, 1942, Heft 8/9 ve
Einführung in das Wesen der Mythologie, Zürih 1951,
Absch. I, s. 19ff
293. “Dört “motifi üzerine Jung, Ges. Werke Bd. IX, XI, XII
ve XlV’de ayrıntılı olarak açıklamalarda bulunmuştur. Dört-
lem sorunu bütün kitapları boyunca kırmızı bir iplik gibi
gitmektedir.
296. Oyun kartlarına bağlanan simgelere ilişkin Bkz. Hand-
 Wörterbuch des deutschen Aberglaubens, Bd. IV, s. 1015 ve
Bd. V, s. 1110
297. “Dokuz” sayısının simgeselliğine ilişkin olarak diğer
yapıtlardan başka, en önemli olarak Bkz.: F. V. Hopper; Mé­
diéval Number Symbolism 1938, s. 138
299. Gece deniz yolculuğu düşünün ana şeması hk. Bkz. J.
Jacobi; Der Weg zur Individuation, Zürih 1965, s. 84ff
299. İlkellerin, insan vucudunun bütün çıkarttıklarında bu­
lunan büyülü güç üzerine daha fazla bilgi için Bkz.; E. Neu­
mann; Ursprungsgeschichte des Bewustseins, Zürih 1949
309. Hannah Arendt’in söylemi; The Human Condition, a.
y. g. e., s. 266
309. Arketipsel matematik temel içedoğuşlar üzerinde da­
ha fazla bilgi için Bkz. Pauli, Vortraege... a. y. g. e., s. 122
ve Ferd. Conseth, Les mathématiques et la réalité, 1948
310. Pauli, Jung’la birlikte tasarımlarımızın bilincimize çık­
madan önce “düzenlenmiş” olduklarım düşünmektedir.
310. B. L. van der Waerden’in söylemi; Einfall und Überle­
gung, a. y. g. e., s. 9

M. L. von F ran z - B ilin çdışı ve B ilim ler

304. Psikenin çekirdeği olarak arketipler için Bkz. W. Pau­
li, Aufsaetze und Vortraege über Physik und Erkenntnist­
heorie. Verlag Vieweg, Braunschweig 1961
304. Arketiplerin hem esin veren hem algılamayı ketleyen
etkileri için Bkz. C. G. Jung ve W. Pauli; Naturerklaerung
und Psyche, Zürih 1952, s. 163 ve passim
306. Biyolojik algılama üzerine Pauli’nin önerisi; Aufsaetze
und Vortraege, op. cit., s. 123
306. Evrimde zaman hakkında daha fazla bilgi için Bkz.
Pauli; a. y. g. e., s. 123-125
306. Darwin ve Wallace’in öyküsü için Bkz.; H. Henshaw
Ward, Charles Darwin, 1927
307. Descartes hakkında daha fazla bilgi; M. L. von Franz,
Der Traum des Descartes. Studien des C. G. Junginstituts,
Band: Zeitlose Documente der Seele
307. Kepler’in tasannm: Jung ve Pauli, Natuirerklaerung
und Psyche, a. y. g. e., s. 117
307. Heisenberg Hkk. Bkz. Hannah Arendt, The Human
Condition, Chicago 1958, s. 26
307. Pauli’nin psikofızik paralelizme ilişkin düşünceleri için
Bkz.; Naturerklaerung., a. y. g. e., s. 163
307. Komlementarite için Bkz.; Niels Bohr, Atomphysik
und menschliche Erkenntnis, Braunschweig, s. 26ff
308. Pauli’nin bu düşüncesinin anlatımı: C. G. Jung, Von
den Wurzeln des Bewusstseins, Zürih 1964, s. 604
308. Bu “Beklentiler katalogu” hkk. Bkz.; Pauli, Vortrae­
ge..., a. y. g. e., s. 125
308. Fizik ve psikolojinin kavram koşutluğu ve aynı zaman­
da bilinçdışınm alan kavramıyla ilişkisi için Bkz.; Pauli, Vor­
traege... a. y. g. e., s. 115-116
308. Gauss’un ifadesi Olbers’e bir mektupta yer almakta­
dır. Bd. X, s. 25; B. L. van der Waerden, Einfall und Übver-
legung. Drei kleine Beitraege zur Psychologie des mathe­
matischen Denkens. Basel 1954
309. Poincaré’nin söylemi B. L. van der Waerden’in aym
yapıtında, s. 2
309. Pauli’nin, Bilinçdışı fikrinin doğa bilimlerini yeniden
biçimlendireceği inancı için Bkz. Vortraege... a. y. g. e., s.
125
309. Psikofızik bir tek gerçeklik fikri için- Bkz. Pauli, aynı
eser, s. 118
309. Jung’un eşzamanlılık fikri hakkında Bkz. Jung-Pauli,
Naturerklaerung und Psyche, passim
309. Jung’un Unus mundus kavramı skolastik doğa felsefe­
sinden, örneğin John Scotus Erigena’dan kaynaklanmakta­
dır. Unus mundus orada dünyanın, tanrının ruhundaki ge­
nel planı olarak geçer.
okuyan I Mus
YAYINLANAN KİTAPLAR:

SANAT
1- Desen mi Demesen mi? Cem Mumcu, Yıldırım B. Doğan, Desenler: Selçuk Demirel
2- Artrit ve Sanat, Kolektif
3- Çocuk ve Sanat, Kolektif
4- Bedava Gergedan, Orhan Cem Çetin
5- Orson Welles, André Bazin - Çev. Senem Deniz
6- Sinema Köşelerinde, Ilhan Mimaroğlu

EDEBİYAT

ROMAN
1- Planımız Katliam, Haldun Aydıngün
2- 7, Cem Akaş
3- Altın, Biaise Cendrars - Çev. Nuriye Yiğitler
4- Bir Kuzgun Yaz, Mehmet Ünver
5- Mariella, Max Gallo - Çev. Asena Sarvan
6- Mathilde, Max Gallo - Çev. Işıl Bircan
7- Sarah, Max Gallo - Çev.: Asena Sarvan
8- Ziyaretçiler, Giovanni Scognamillo
9- Salta Dur, Semra Topal
10- Pus, Mehmet Ünver
11- Kentlerin Kraliçesi, Hakan Senbir
12- Cowrie, Cathie Dunsford - Çev. Funda Tatar
13- Selkie'lerin Şarkısı, Cathie Dunsford - Çev. Funda Tatar
14- İstifa, Akça Zeynep
15- Acayip Hisli, Kate Atkinson, Çev. Devrim Kılıçer Yarangümeli
16- Makber, Cem Mumcu
17- Kötü Ölü, Erkut Deral
18- Boşlukta Sallanan Adam, Saul Bellow - Çev. Neşe Olcaytu
19- Tuhaf Bir Kadın, Leylâ Erbil
20- Hazdan Kaçan Kadınlar, Fidan Terzioğlu
21- Kurban, Saul Bellow, Çev. Perran Fügen Özülkü
22- Hey Nostradamus, Douglas Coupland, Çev. İrem Başaran
23- Kâseden Hisse, Tibor Fischer, Çev. Duygu Günkut
24- Getrude 2'ye nasıl bölündü?. Şule Öncü
25- Üç Başlı Ejderha, Leylâ Erbil

ÖYKÜ
1- Beyoğlu Kâbusları ve Diğer Öyküler, Giovanni Scognamillo
2- Bir Gamze-Bir Kuştüyü Yastık, Gülseren Tuğcu Karabulut
3- Üçüncü Sayfa Güzeli / Binbir İnsan Masalları-I, Cem Mumcu
4- Cinsel Öyküler, Kolektif - Editör: Cem Mumcu
5- Hepimiz Gogol'un Palto'sundan Çıktık, Süreyyya Evren
6- Muallâkta, Araf'ta ve Düşlerde / Binbir İnsan Masalları-ll, Cem Mumcu
7- r, Cem Akaş
8- Âşık Öyküler, Kolektif - Editör: Sevengül Sönmez
9- Deli Öyküler, Kolektif - Editör: Cem Mumcu
10- Suçlu Öyküler, Kolektif - Editör: Halil Gökhan
11- Gelecek Öyküler, Kolektif - Editör: Deniz Koç
12- Erotik Öyküler, Kolektif - Editör: Halil Gökhan
13- Sahici Aşklar Külliyatı / Binbir İnsan Masalları-lll, Cem Mumcu
14- Absürd Öyküler, Kolektif, Editör: Nida Nevra Savcılıoğlu
15- Sidre, Berrin Karaka;
16- Aşk ve Öbür Duygular, Türkay Demir
17- Hassas Ruhlar Terazisi / Binbir İnsan Masalları-IV, Cem Mumcu
18- Su Kedileri, Mustafa Ziyalan
19- Tül, Berrin Karakaş •
20- Mevt Tek Hecelik Uyku, Feryal Tilmaç
21- Bütün Hikâyeleri, Fikret Ürgüp
22- Hayat Gerçeğe Perde / Binbir İnsan Masalları-V, Cem Mumcu
23- Aradım Yaz Dediniz, Feryal Tilmaç

ŞİİR
1- Ahkâm Vakti Tohumları, Yusuf Eradam
2- Enel Aşk, Yelda Karataş
 ÖZEL DİZİ
1- Kahramanlar Kitabı, Kolektif Editörler: Cem Mumcu, Nida Nevra Savcılıoğlu
2- Mazruf, Enis Batur
3- Bu Kalem Un(ufak), Enis Batur
4- Koşarak Geldim Çorabı Deldim, Kornet
5- Hayat Kırıklığı, Cem Mumcu

PSİKOLOJİ / PSİKİYATRİ
1- Majör Depresif Bozukluk Hastalarının Tedavileri İçin Uygulama Kılavuzu, Çev. Ayla Yazıcı
2- Şiir ve Psikiyatri Kavşağında, Yusuf Alper
3- Duygudurum Bozukluklarında Atipik Antipsikotik Kullanımı, Editör: Simavi Vahip
4- Öteki Peygamberler, Anthony Storr - Çev. Aslı Day
5- Biz - Romantik Aşkın Psikolojisi, Robert A. Johnson, Çev. Işılar Kür
6- Buradan Böyle / Hayatın Psikososyopolitiği, Erol Göka
7- İç Bahçe, Betül Yalçıner, Lütfü Hanoğlu
8- Psikiyatri ve Sinema, Krin O. Gabbard, GlenGabbard, Çev. Yusuf Eradam, Haşan Satılmışoğlu
9- Psikiyatri Tarihi, Ali Babaoğlu
10- Yaşlılık ve Depresyon - Cem Mumcu, Çağrı Yazgan
11- Kadın ve Depresyon - Cem Mumcu, Suzan Saner, PeykanG. Gökalp
12- Az Rastlanır Psikiyatrik Sendromlar - David Enoch, Hadrian Ball, Çeviren: Banu Büyükkal
13- Nöroloji ve Psikiyatrinin Örtüşen Yüzleri, Betül Atabey Yalçıner, Lütfü Hanoğlu
14- Âşiyan'daki Kâhin - Tevfik Fikret'in Melankolik Dünyası, Serol Teber
15- Aşk ve Kıskançlık, Ayala Malach Pines - Çev. Canan Yönsel
16- Kozmik Kahkaha, Vamık D. Volkan, Çev. Banu Büyükkal
17- Cesur Yeni Beyin, Nancy C. Andreasen, Çev. Yıldırım B. Doğan
18- Atlarla Yaşayan Kadın, Vamık D. Volkan, Çev. Banu Büyükkal
19- "Bilimsel Bir Peri Masalı"- Sigmund Freud'un "Aile-ve Tarihsel Romanı", Serol Teber
20- Kusursuz Kadının Peşinde, Vamık D. Volkan, Çev. Banu Büyükkal
21- Şizofreni: Sesler, Yüzler, Öyküler, Editör: Haldun Soygür
22- Depresyon Atlası, Andrew Solomon, Çev. Berna Çapçıoğlu, Gülderen Dedeağaç, Funda Tatar
23- Şizofreni Hastalığı Anlamak ve Onunla Yaşamayı Öğrenmek, Dr.Mustafa Yıldız
24- Kış Bakışı, Bir Ruh Hekiminin İç Bahçesi, Haldun Soygür
25- Canavar ve Kurbanı, Çocuk Ruhunu Anlamak, Türkay Demir
26- İnsan ve Sembolleri, C. G. Jung, Çev. Ali Nahit Babaoğlu
27- Aşk ve İrade, Rollo May, Çev. Yudit Namer
28- Kim Bu Çılgın Türkler?, Ali Nahit Babaoğlu
29- Dinamik Psikiyatri, Edwin R. Wallace, Çev. Hakan Atalay
30- İnsanın Anlam Arayışı, Viktor E. Frankl, Çev. Selçuk Budak

İLETİŞİM
1- Basın İlanı Böyle Yapılır, Jim Aitchison, Çev. Serkan Balak

MİZAH
1- Yamyamın Yemek Kitabı, Yusuf Eradam
2- Kafadanbacaklılar, Mehmet Ulusel
3- F, Izel Rozental
4- Geç, Kadir Doğruer
5- B, Izel Rozental

GEZİ
1- Dikkat! Buda, Izel Rozental
2- Fethiye'den Antalya'ya Likya Yolu, Barış Doğru

FELSEFE / DİN
1- Bir Sevdâ Yorumu Kitabı, Ahmet İnam
2- Hz. Muhammed'in Yolunda / Günümüz Dünyasında Islâmiyeti, Yeniden Düşünmek, Carl W. Ernst-, Çev. Cangüzel
Güner Zülfikar

TARİH / İNCELEME
1- Medya Tarihi / Diderot'dan İnternete Frédéric Barbier,
Catherine Bertho Lavenir Çev. Kerem Eksen
2- Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması, Samuel P. Huntington - Çev. Cem Soydemir,
Mehmet Turhan
3- Labirentin Tarihi, Jacques Attali, Çev. Selçuk Kumbasar
4- Ütopya: Hayali Ahali Projesi, Akın Sevinç
5- Körü Körüne İnanç, Vamık D. Volkan - Çev. Dr. Özgür Karaçam
6- Türkiye'nin Çıplak Tarihi, Kolektif Editör: Cem Mumcu
7- Bakırköy Akıl Hastanesi'nin Gizli Tarihi, Editörler: Betül Yalçıner, Peykan Gökalp, Cem Mumcu
EROTİK US
1- Kadınlar İçin Erotik Astroloji, Olivia - Çev. Işılar Kür
2- Yatağında Yalnız mısın? Eski Japon Ozanlarından Aşk ve Özlem Şiirleri -
Çev. Celâl Üster
3- Kimsenin Konuşmadığı Dil, Eugene Mirabelli, Çev. Ahu Antmen
4- Çifte Alev / Aşk ve Erotizm, Octavio Paz - Çev. Tomris Uyar
5- Ezgiler Ezgisi 'Neşideler Neşidesi' - Çev. Samih Rifat
6- Bahar Noktası, William Shakespeare - Can Yücel
7- Sevdâ Lügati, Mehmed Celâl - Günümüz Diline Aktaran: Sevengül Sönmez
8- Samuraylar Arasında Aşk, Ihara Saikaku, Çev. Fatih Özgüven
9- Lulu, Almudena Grandes, Çev. Nejat Bayramoğlu

ANI
1- Şanslı Adam, Michael J. Fox - Çev. Oytun Süngü
2- Bostancı Masalları, K. Özcan Davaz
3- Paşama Mektuplar, Ayşe Nil

... ŞEYSİ
1- Terapi Şeysl, Cem Mumcu, Yıldırım B. Doğan, Desenler: Mehmet Ulusel
2- Hukuk Şeysi, Kadir Şinas

ÇOCUK
1- Filmimin Hikâyesi 1, Kolektif
2- Filmimin Hikâyesi 2, Kolektif
3- Noel Baha'dan Mektuplar, J.R.R. Tolkien, Çev. Leyla Roksan Çağlar

abcçdefg
öhıijklm rı

it]
k itap lar

YAYINLANAN KİTAPLAR:

SAĞLIK / YAŞAM / KİŞİSEL GELİŞİM

1- Melekler Okulu, Antero Alli, Çev. Deniz Duruiz
2- Fark Etmeden Diyet, Selahattin Dönmez
3- 'Fark Etmeden Diyet'le Yeni Bir Hayat, Selahattin Dönmez
4- Feng Shui-Pusula İçinizde, Esra Koyuncu
5- 'Fark Etmeden Diyet'le Kalıcı Kilo Verme, Selahattin Dönmez
6- İmdat! Bir Adamla/Çocukla Yaşıyorum, Betty McLellan, Çev. Oytun Süngü
7- ABcD / ABD'de Eğitimin ABC'si, Ayşe Kora
8- Kokoloji 1, Isamu Saito, Tadahiko Nagao, Çev. İpek Djafer
9- Kokoloji 2, Isamu Saito, Tadahiko Nagao, Çev. Âdile Sevinç İpekçi
10- Melekler Okulu, Antero Alli, Çev. Deniz Duruiz
11- A'dan Z'ye Kişiliğiniz, Dr. Ailen R. Miller, Susan Shelly, Çev. Sıla Alayunt
12- Anne Baba ve Çocuk Arasında, Dr. Haim Gnott, Çev. Arzu Tüfekçi
13- Çekim Yasasını Yaşamanın Anahtar'ı, Jack Cankfield, Çev. Arzu Tüfekçi
14- Kim Olmak İstiyorsunuz?, Mana Shriver, Çev. Kenan Şahin
15- Mücadele Eden Herkes İçin Strateji, Hakan Senbir

POPÜLER KÜLTÜR
1- Z "Son İnsan" mı?, Hakan Senbir
2- Poplisans, B. Volkan Yücel
3- Biri, Kemal Tümerkan
4- Sana Bi'şey Olmasın, Ayşe Özyılmazel

EDEBİYAT

ROMAN
1- Güllerim Açtı Seni Görünce, Hande Özcan
2- Evden Uzakta, Cathie Dunsford, Çev. Taşkın Ermişoğlu
3- Aşk Bir Varmış Bir Yokmuş, Tom Perrotta, Çev. Duygu Akın
4- Beni Kalbimden Vuranlar Var Ya, Reşat Çalışlar
5- Kırmızı Fener Sokağı, Mehmet Ünver
6- Konuşmayan Tavuskuşu Camio, Berrak Yurdakul
7- Saatçi Bayırı, Ayça Şen
8- Gece Gelini, Erkut Deral
9- Aşka Şeytan Karışır, Hande Altaylı
 10- Hayta, Ergin Atlıhan, Çev. Nejat Bayramoğlu
11- Kentlerin Kraliçesi, Hakan Senbir
12- Rolkesen, Millenia Black, Çev. Perran Fügen Özülkü, Deniz Pehlivaner
13-Türk Diplomatın Kızı, Deniz Goran, Çev. Burcu Küheylan Uyurkulak
14- Bir Yazarın Romanı, Mert Özmen
15- Kemal'e Eren Kadınlar, Melike ilgün
16- Her Şeyin Bittiği Yerden, Sami Dündar

ÖYKÜ
1- Pornovida, Zafer llbars
2- Aşk Yüzünden, Evren Yiğit
3- Hayat Bu İşte, Suzan Mumcu

ÖZEL DİZİ
1- Sallama Klasikler, Greg Nagan, Çev. M. Onur Duman
2- The Stage in the Text, Özden Sözalan

EROTİK US
1- Yatmadan Önce 100 Fırça Darbesi, Melissa P.
2- Yusufçuk Gece Gelir, Melissa P.
3- Penisin Katı Gerçekleri, Alexandra Parsons, Çev. Ulaş Erkal
4- 7 Gece, Alina Reyes, Çev. Buket Yılmaz
5- Haram, Selva Nuaymi, Çev. Nehir Su
6- Mutluluk, Denis Robert, Çev. Mehmet Demirtaş

ANI
1- Yarım Asırlık Asker, Orgeneral (E) M. Hikmet Bayar
2- Kırk Yılın Penceresi, Suzan Mumcu
 İNSAN VE SEMBOLLERİ
Ç e v ir i: A li N a h it B a b a o ğ lu

Cari G ustav Jung'un son yapıtı İn san ve Sem bolleri kendinden sonra gelen nesillere,
uzattığı bayrağı devralan bilim adam larına, düşünürlere, dahası dönüp kendi içine bakm ak
ve gördüğünün değerini fark ederek “b e n ”ine yaklaşm ak isteyen bireye, dünyayı
anlam landırm aya çalışırken faydalanabileceği bir arm ağandır.

İnsan ve Sem bolleri okurun, kendi potansiyeline işlerlik kazandırm ası bakım ından içsel,
ötekilerle ilişkilerini uyum lu, anlam lı bir hale getirm ek üzere de dışsal yolculuğunda
yanından ayırm ak istem eyeceği bir başucu kitabı, kaostan dinginliğe doğru ilerlerken
zihnini aydınlatm asına y arayacak bir düşsel kılavuz metindir.

Cari Gustav Jung bütün zamanların en büyük hekimlerinden ve bu yüzyılın en büyük

düşünürlerinden biriydi. Ereği insanlara kendilerini tanımada yardımcı olmaktı; bu bilgiler
ve bunların uygulanmasıyla doygun, mutlu bir yaşam sürmeliydiler. Tanıdığım başka hiç
kimsenin sürmediği kadar doygun ve mutlu geçen kendi yaşamının sonunda Jung, kalan
gücünü, mesajını şimdiye kadar ulaştırmaya çalıştıklarından daha büyük bir kitleye
ulaştırmak için kullanmaya karar verdi. Yapıtını ve yaşamını aynı ay içinde tamamladı.
Bu kitap onun geniş okur kitlesine vasiyetidir.
John Freeman

okuyan us