DAŁ

Robert Bielecki Andrzej Tyszka

NAM PRZYKŁAD
BONAPARTE
Wspomnienia i relacje /7n/C i n ic
żołnierzy polskich * * 1- > ^ 0 l o l J

• Wpiembrc IM2, ï u m le |**trr, » m»vi Jt w » nuteihkut r m m u i ic» fc-ui dc J (»n r a ii et «kwma u t <kYnim « lir e s pour la bataille A h heutes do matin toute î armée se tmt
h général* V .rl.it« cOHiimiqa U h u le général tt.iiiU iiH «em para tk- Borodino la d.m io n C o«*| »m , à la tête du $7* s empara «le la redoute la plu* rapprochée du b:«* Je*.
t ' R i v du général m « m du généra I lafou iM au b nu rg lem ru srim i «tu t r t qui «r ««auta *ievant eu* nn^ur d r n it t e le nllapr de Smmtkoc. Cependant la grande ht ru-rtc lusse
H** -*1* Uftlér m *f vigueur fut la diviMon U o f.iid , vitu k* frti K w lin i dr M) pièce» de canon, <*rsu* ï<«m.ui* u r n ip i« pou I ean cta t, le vice rot la lit attaquer de « w v a n par ia cavalerie de
ijxiwtMift, qui u n «n | t u 21 aiKrtit fuient le trophée de cette * harpe la- prince K ijfi.ttn r se p a n . a»et utn artillerie nnmbtruse contre la dinshm friant. la***ee devant le nlb jsr ik
ir.kft* ' ontUH cette attaque menaçait «le rendre incertain îe ló u lta i de la bataille le a u i t d o i N ee « avança a m S » | > io « «le canon, cr pruta la dfttUKlicm dan* U* rang» r a « e 1m eau»
ordonna Hutirurs d n r jp t m * m u »«-* vinrent echouri devant m. u v fn m m r p w ; rendre hommage à l'rnttépuMté Jrançarv- Akw» le» Rtivre» C p M triM ń »»• m irent a fu ir de tou* odte*
ii*;/» run lr«i a «être «attelante y nu tue de part et d'autre on avait tiré 120 OUI coup* de canon Kapnie*»«, au centre de w»n i i n e i payable au milieu d'un brouillai d de boulet» criait a *e»
«j* < u h itru f <e//e h u m â t<- >ftu vn-tt a ra/tf fe titre </Itttint tbit > et ueuxttes r«**» ^«e , etan i «wrr- reft ketym it Wafjam ternit r a / M o r a t te <rn tte de i rtim, tni

Im age. se Il I IKK IN, a Ipinal

 D AŁ N A M P R Z Y K Ł A D
B O N A P A R TE
Wspomnienia i relacje
żołnierzy polskich 1796-1815
II
Wvbór, komentarzei przypisy
R O B E R T B IE L E C K I

( )praco7vanietekstów
AND RZEJ 1 T Y S Z K A

Wydawnictwo Literackie
KRAKÓW
 © Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984

Projekt obwoluty i okładki Andrzej Darowski

Na obwolucie drzeworyt „Bitwa o Moskwę” z Imagerie Pèlerin à Epinal
Układ tekstu oraz ilustracji Lech Przybylski
Redaktor Elżbieta Stanowska
Redaktor techniczny Wanda Zarychtowa

Printed in Poland. Wydawnictwo Literackie , Kraków 1984. Wyd. 1. Nakład 20 000+350 cgz. Ark.
i'jyćl, 35,4. Ark. drak. 22,25+3 ark. ilustr. Papier druk. mat. kl. III, 70X100 cm, 70 g. Oddano
do składania 29 VI I I 1980. Podpisano do druku w maju 1984. Druk ukończono w listopadzie 1984.
Zam. nr 2597. K-4-87. Drukarnia Wydawnicza, Kraków, ul. Wadowicka 8. Druk i oprawa:
Opolskie Zakłady Graficzna im. J. Łanyowsklcgo, zam. ir>7SI84
 V
A R M IA
K S IĘ S T W A W A R S Z A W S K IE G O
 28
Z POBORU I Z OCHOTY
Wojsko Księstwa Warszawskiego or­
ganizowane było początkowo w wiel­
kim pośpiechu i prowizorce, a w swej
krótkiej historii przeżyło kilka fal
napływu ochotników i rekrutów,
a więc gwałtownego pomnożenia za­
równo korpusu oficerskiego, jak też
mas żołnierskich. W latach 1806—
1807 fala ta była szczególnie różno­
rodna, oprócz legionistów bowiem
powracających „z ziemi włoskiej do
polskiej” byli dawni oficerowie armii
Rzeczpospolitej, których wzywał do
szeregów książę Józef Poniatowski —
bratanek ostatniego króla. Nie bra­
kło też oficerów z armii pruskiej,
często jeszcze pod Frydlandem wal­
czących przeciw Francuzom, była
wreszcie młodzież szlachecka i miesz­
czańska, pełna patriotycznego zapa­
łu i żądna przygody, wstępująca
szczególnie licznie do sztabów, do
pułków jazdy i artylerii.
W roku 1809 do szeregów pospie­
szyli Polacy z Galicji, Wołynia i Po­
dola, przekradając się często przez
kordony, ryzykując życie i mają­
tek, niepewni, czy kiedykolwiek
jeszcze ujrzą swe rodziny. To włnś-
nic oni stanowili kadrę formowane­
go od maja „wojska galicyjsko-fran-
niakioKo” , które po zawarciu pokoju
w l/|o/i»ik ■ zostało do armii Księstwa.
» 6a
Trzecią falę — już nie tak liczną
i złożoną raczej z drobnej szlachty —
zanotowano wiosną 1812 r., w przed­
dzień decydującej rozgrywki francu-
sko-rosyjskiej. Pomnożono wówczas
skład i liczbę istniejących szwadro­
nów i batalionów, a latem zaczęto na
Litwie organizować nowe pułki pie­
choty i jazriv Ostatnia wreszcie fala
patriotycznej ofiarności podniosła się
zimą 1812/1813, kiedy to po klęsce
wyprawy na Moskwę zdołano odbu­
dować 20-tysięczny korpus polski
i raz jeszcze zademonstrować aktual­
ność pierwszych słów Mazurka Dą­
browskiego.
Armia Księstwa Warszawskiego w
swej masie oficerskiej oparta była na
zaciągu ochotniczym, który zapew­
niał jej wysoką świadomość narodo­
wą, patriotyzm i gotowość do poświę­
ceń. Żołnierz Księstwa pochodził na­
tomiast z poboru i był w zasadzie
chłopskim rekrutem, chociaż — szcze­
gólnie w pułkach jazdy — ochotnicy
drobnoszlacheccy (głównie z Mazow ­
sza i Podlasia) byli również licznie
reprezentowani. Chłop szedł do woj
ska początkowro niezbyt chętnie, nie
bardzo zdając sobie sprawę, o co mu
przyjdzie walczyć i czym owo wo jsko
różni się od armii zaborczych. Stop­
niowo jednak — głównie dzięki tra­
dycjom legionowym — armia Księst­
wa stawała się dla rekruta szkołą
patriotyzmu, pozwalała zrozumieć, że
mimo ogromnych różnic w pozycji
poszczególnych warstw ówczesnego
społeczeństwa, mimo krzywd i uci­
sku, jaki chłop polski nadal cierpiał,
Księstwo Warszawskie zapewnia mu
takie nie znane przedtem zdobycze,
jak: wolność osobista, możliwość ka­
riery wojskowej i otrzymanie rządo­
wej posady po zakończeniu służby.
Dlatego też częsta początkowo dezer­
cja stopniowo maleje, a chłopski żoł­
nierz — sumienny i ofiarny — czyn­
nie broni ojczyzny i służy jej wiernie,
choć zdarza się, że przez wiele mie­
sięcy nie otrzymuje żołdu i chodzi
w połatanym mundurze.
W wojsku Księstwa istniała począt­
kow o— charakterystyczna dla wszy­
stkich armii owego czasu — spora
grupa żołnierzy, którzy walczyli już
pod różnymi sztandarami, a polski
mundur przywdziali raczej z przy­
padku. Byli to więc rekruci pruscy
bądź rosyjscy wzięci do niewoli w
kampanii 1807 r., których — nie py­
tając zazwyczaj o zgodę — włączono
raz jeszcze do wojska z braku
własnych żołnierzy. Ponieważ ludzie
ci bili się niezbyt chętnie i dezertero-
wali przy pierwszej okazji, zwolniono
w roku 1808 tych wszystkich, którzy
nie czuli się związani z nową pań­
stwowością. Podczas kampanii gali­
cyjskiej wstąpiło do narodowych sze­
regów parę tysięcy Polaków z armii
austriackiej, którzy — jak chociażby
pod Sandomierzem — przechodzili na
naszą stronę całymi kompaniami. Po­
lacy, którzy dostali się do francu­
skiej niewoli w bitwach pod Aspern
i Wagram, włączeni zostali do Legii
Nadwiślańskiej i powędrowali wnet
za Pireneje. W kampanii rosyjskiej
owo zjawisko rekrutowania jeńców
wojennych występowało w minimal­
nym stopniu, chociaż w armii carskiej
walczyło przeciw Napoleonowi kilka­
dziesiąt tysięcy Polaków. Dopiero
późną jesionią 1818 r. zaczęto znów
werbować do polskich pułków tych
rodaków z armii carskiej, pruskiej
bądź austriackiej, którzy znaleźli się
we francuskich zakładach jenieckich.

ANDRZEJ D A L E K I
ż oł ni e ) z l ( p ó ź n i e j 9 ) p u ł k u p i e c h o t y

Była to jesień — roku nie pamiętam * — noc ciemna, wicher szumiał, gdy
nagie otwierają się drzwi i słyszę głos:
— Jędrzeju, wstawaj i chodź!
— Dokąd? O północy?
Wiem chwyta mnie trzech mężczyzn. Wstaję więc czym prędzej, wychodzę na
dwór i widzę, iż sołtys z Dłoni, włodarz i ojczym mój — Panie świeć nad duszą
jego — stoją tuż przy mnie i za sobą iść każą. Strach mnie wziął, bo nie mogłem
się domyśleć, co się ze mną dziać będzie. Im dalej idę, tym bardziej serce mi
poczyna tętnić. „W imię Ojca i Syna i Ducha S w ” , żegnam się wreszcie, idąc
przez wieś Rogożewo, bo w tej wsi pod Jutrosinem służyłem, i odmawiam so­
bie po cichu a pobożnie: „Kto się w opiekę” , „Pod twoją obronę” i pacierz i com
tylko na pamięć umiał.
Wtem wprowadzają mnie do karczmy. Wchodzę, patrzę, a tu siedzi za sto­
łem znajomy mój, Giełdek, parobek jak drąg, i płacze. Śmiech mnie porwał na
widok tego zucha płaczącego.

* 1806

»7«
 — Cóż ty płaczesz? — zapytałem go z wiełkim zadziwieniem i na pól ze
śmiechem.
— O! płaczę i ubolewam sobie, bo nie wiem, czy jeszcze kiedy przed śmiercią
zobaczę swoich. Biorą mnie bowiem do wojska i mam iść na jakąś wielką
wojnę.
Poznałem teraz, co się ze mną dzieje, że i mnie zabrali do wojska. Smutno
mi się zrobiło w duszy, ale wnet zawołałem:
— To będziemy bili, bo nam to Pan Bóg nie dał siły?
Za chwil kilka ruszyliśmy w drogę, mimo ciemnej nocy. Ojczym mój, sołtys
i włodarz jechali konno z boków, a my zabrani szliśmy w środku między nimi.
Gdyśmy już byli spory kawałek drogi za wsią, szepnąłem do ucha Giełd-
kowi:
— Zrzućmy ich na ziemię, a sami dosiądźmy koni i uciekajmy. Ale że mnie
nie godzi się ojczyma zrzucać, ty go więc zrzuć, a ja włodarza, a sołtys stary
nas nie dogoni.
Zrobiliśmy tak i nuż uciekać, aż ziemia święta pod nogami nam stękała. Po­
wstał za nami krzyk, wołanie, aleśmy się w mgnieniu oka tak daleko posunęli,
że przy wichrze mocnym nic już nie było słychać.
— Na próżno nasza ucieczka — mówiliśmy sobie — prędzej czy później
schwycą nas jednak i wezmą do wojska. Stańmy więc, czekajmy, niech się
dzieje wola Boża z nami. Będzie Bóg chciał, to zginiemy na wojnie; prośmy go
tylko, abyśmy bez księdza i bez spowiedzi świętej nie zginęli.
Zaczekaliśmy za naszymi przywódcami, a gdy nas dobiegli, pozwoliliśmy im
wsiąść znowu na konie, i tak nas wprowadzili do Dłoni. Przenocowaliśmy tu
w mielcuchu *. Gdy zaświtało, pobiegłem czym prędzej pożegnać się z matką
i prosić ją o błogosławieństwo ostatnie, bo mi się tak ciągle zdawało, że już na
śmierć idę. Nie mogło się od żalu utulić kochane matczysko; pożegnała mnie
święconą wodą, uściskała i zaczęła płakać nade mną, mówiąc:
— Idź z Bogiem, dziecko, już cię pewno na ziemi nie ujrzę, ale gdziekolwiek
będziesz, pamiętaj o Bogu, a dobrze ci będzie.
Tymczasem prowadzono nocy ubiegłej, i nad ranem jeszcze, wielu innych
z rozmaitych stron, zamknięto ich także w onym mielcuchu przez dzień, a gdy
noc nadeszła, odprowadzono nas wszystkich do Rawicza h

A. Daleki Wspomnienia mojego ojca,

Poznań 1903, s. 5—7.

JOANNA ŻUBROWA
żołnierz 2 pułku piechoty

Urodziłam się w mieście Berdyczowie, w guberni na teraz wołyńskiej, z ro­

dziców ojca Jana Pasławskiego, herbu Jastrzębiec, porucznika kawalerii naro­
dowej, i Anny z Piaseckich, matki, w roku 1786. Do lat 15 byłam przy rodzicach
i w tymże roku poślubiwszy sobie Jana Domusławskiego, porucznika byłego
w regimencie gwardii mirowskiej, poszłam na swój chleb do Żytomierza, gdzie
mąż mój sprawował urząd przy sądzie powiatowym. Jan, przeżywszy ze mną

* młynie

» 8«
lat 3, umarł i w tymże mieście pogrzebanym został. Ja zaś, będąc owdowiałą
przez rok, weszłam w powtórne związki z mężem teraźniejszym, Maciejem Po­
mian Żubr, który trudnił się interesami prawnymi przy mecenasie Dobielew-
skim i trudnił się tłumaczeniem z języka polskiego na ruski aż do czasu, nim
doszły proklamacje cesarza Napoleona wzywające młodzież do zaciągania się
ogólnego pod sztandary wojskowe2. Natenczas marszałek powiatu latyczow-
skiego, były major, imci pan Kamiński, dodawał ducha młodzieży, rozsyłając
wszędzie zachęcające odezwy. Zebrawszy znaczną liczbę ochotników, przeszedł
granicę z ręką zbrojną, a my opóźniwszy się, nie doścignąwszy tego, udając się
śladem do Warszawy, przeszliśmy przeszkody, następnie udając się
przez Poczajów za granicę austriacką. Po kilku dniach podróży przyjechaliśmy
do Poczajowa i stanęliśmy u gospodarza na wsi i temuśmy się zwierzyli, że chce­
my przejechać granicę, żeby się dostać do Podkamienia, bo tam mamy księdza
stryja bardzo bogatego, a za tydzień powrócimy; obiecujemy mu wielką nagro­
dę, aby nas przeprowadził przez lukę kozaków, którzy stali na granicy. Tam
chłop dał nam radę, że niby jedziemy do świętego miejsca * i abym udała bar­
dzo chorą, a tym sposobem i za dobrą opłatą może się uda. Jakoż stało się, że
za kilka rubli danych kozakom i flaszę wódki przejechaliśmy granicę, obiecując
powrót za tydzień. W istocie byłam bardzo słaba, może być z niespokojności, bo
bardzo było trudno z kozakami. Gdy przyjechaliśmy do Podkamienia, musieli­
śmy kilka dni bawić; nawet prosiłam mego męża, aby mnie zostawił w Podka-
mieniu, ale on w żaden sposób nie chciał mnie zostawić i w kilka dni cokolwiek
byłam zdrowszą. Udaliśmy się do kościoła podziękować Matce Boskiej za
przebycie granicy.
Pociągnęliśmy do Lwowa, bo nam tędy drogę wskazali i już byliśmy nieda­
leko Lwowa w wiosce Winniki; stanęliśmy na popas i tam był sędzia cyrkularny
ten sam, który nas zaaresztował i odesłał do Lwowa z konwojem. Nie inaczej
ten, co nam dodany był na asystenta, był złodziejem, bo nas sam doprowadził
do stancji i doradził, że najlepiej nocować w stajni, bo nie ma osobnej stancji,
a tam pełno pijaków i pani słaba; tu będzie najspokojniej. Sam był bardzo
usłużny i obrał nam miejsce do spania, sam nam pościełał. My się pokładli i swo­
ją garderobę położyliśmy za głowami, sądząc, że najbezpieczniej: a tam była
dziura w ścianie i wszystko nam zabrano, tak że ani grosz nam nie został, bo
mój mąż wszystkie pieniądze miał z pugilaresem w kieszeni surduta; ledwo nam
się została bielizna, garderoba, co było w tłumoczku i w bryczce, gdzie spał
człowiek nasz. To nasze nieszczęście zaczynało się rano; trzeba było iść do po­
licji z tymże asystentem, co doprowadził męża nawet i nie wstąpił do mnie
z zawiadomieniem, co się stało. Ja czekam kilka godzin niespokojna, nie wiem,
co się* stało; pewna będąc, że nikogo nie ma znajomego, aby się z kim zeszedł,
a przy tym i grosza przy sobie nie miał. Cóż mam począć? Przedaję naprędce
parę rondli, aby głód zaspokoić, i wziąwszy co grosza, idę szukać męża, ale
sama nie wiem gdzie? Bo to było dość daleko z przedmieścia Łyczaków do
środka miasta, gdzie była policja. Przyszłam: już było na zmroku, zastałam
mego męża w pięknej kompanii, bo między aresztantami różnego gatunku, tyl­
ko Bogu dzięki, że nie w kajdanach. Zaczęłam okropnie płakać, lecz oficer sto­
jący na warcie, będąc bardzo grzecznym, wprzód mnie uspokajał i koniecznie
mówił, abym szła do stancji, na co mu odpowiedziałam, że męża nie odejdę i nie
trafię do kwatery, bo już późno. Dobroduszny ten oficer dał nam osobny po­

* Poczajów był znanym miejscem

pielgrzymek.

» 9«
 koik i kazał dać wiązkę słomy; całą więc tę noc przepędziliśmy na rozmyślaniu
dalszego z nami postąpienia.
Nazajutrz rano kazano mi odejść, a męża zostawiono. Powracając z odwachu,
poszłam do garnizonowego kapitana prosząc, aby męża mego przyjął do szere­
gów. Kapitan ten był człowiek niemłody, miał żonę i dzieci, oświadczył, że męża
mego weźmie za ordynansa, a mnie za piastunkę. Nie byłam zadowolnioną
z takiego projektu, ale w takim razie zezwoliłam i zaraz ten posłał ze mną feld­
febla, aby mego męża przyprowadził, lecz ja widząc chorągiewkę na dachu
dużego domu, pytam się przechodzących ludzi, co to znaczy, a dowiedziawszy
się od tych, że to jest werbunek, zaraz pobiegłam. Wchodząc do tego domu,
usłyszałam muzykę i zobaczyłam dużo tańcujących ułanów z regimentu księcia *
Karola i pełno dymu od fajek. Zaraz mnie porwał jeden ułan do tańca. Ja mu
odpowiadam, żem nie przyszła do tańca, ale mam interes.
— Powiedzcie mi, kto tu u was jest starszy?
Doprowadził mnie ułan do stołu, przy którym wachmistrz siedział rozparty;
na stole było pełno flasz z wódką i miodem, kieliszków i szklanek, a te trunki
płynęły po stole na podłogę. Przemówił ułan:
— Panie wachmistrzu! Ta pani ma do pana interes.
— A to taki, abyście panowie mego męża przyjęli do siebie.
— Cha, cha! — słyszycie, kamraci? Musi być bardzo dobry dla żony, bo go
sama oddaje, a tu są takie, co swoich wykupują.
Odpowiadam:
— Niech się pan nie dziwi, bo jak opowiem, sam uznasz, że inaczej być nie
może.
Wysłuchał mnie, przyznał, że mam rację tego żądać, ale sam tego nie może
zrobić, bo trzeba się udać do kapitana, który tym werbunkiem dowodzi. Pro­
siłam go, aby chciał ze mną pójść, obiecując wynagrodzenie za fatygę. Nie od­
mówił swej grzeczności. Nazwisko tego wachmistrza Muszka; był to Czech, ka­
pitan zaś był Polak, Chyliński, do którego przyszedłszy, zaczął rozmawiać po
niemiecku, a ja, nie rozumiejąc, czekałam rezultatu. Poznałam tylko, że kapitan
był niechętny, wymawiając się, że ma już komplet ułanów. Odpowiedziałam,
że jeden ułan nie zepsuje kompletu, wreszcie my możemy swoim kosztem żyć.
Rachowałam na parę koni i bryczkę. Na ostatku powiada mi, że nie życzy mieć
ułana żonatego. Odpowiedziałam, że ja widzę miasto Lwów, a nie las; aby tylko
mąż mój był przyjętym, to ja pozostanę. Kapitan gdy powiedział po niemiecku
parę słów wachmistrzowi, wyszliśmy. Za drzwiami powiada do mnie wach­
mistrz, że wszystko dobrze; ja wywdzięczając się mu, zdjęłam z palca pierścio­
nek wartujący kilka dukatów i dałam wachmistrzowi. Natenczas do mnie
grzecznie przemawia:
— Niech pani idzie wolniutko do stancji, my tam zaraz przyjdziemy.
Wziąwszy ze sobą sześciu ułanów, przyszedł, jakby mnie nie znał. Już zasta­
łam swego męża w stancji z dwoma asystentami, którzy z ciopasem mieli go od­
prowadzić na granicę Rosji. Wachmistrz obstąpiwszy mego męża ze swymi uła­
nami rozebrali szybko z jego garderoby i włożyli mundur ułański, kask i pałasz
przypięli, że ci asystenci nie postrzegli, co się stało. Wtenczas zawołał wach­
mistrz nasz i powiadając: „Prezentuję pani męża ułana i upewniam panią, że
tu nie zostaniesz” — zaraz nas zabrali ze wszystkim na swoją kwaterę, z koń­
mi i bryczką, którą zaraz sprzedaliśmy, a w parę tygodni wymaszerowa liśmy do
Jarosławia. Teraz myśleliśmy, jak się od nich wywinąć, aby dojść do celu, ja-

* arcyksięcia

» 10 «
kiśmy przedsięwzięli. Nie można było innym sposobem, jak znowu działać
z wachmistrzem, któremu otwarcie powiedziałam, że mąż mój nie chce być
z wami, zmiłuj się! radź, jak możesz, aby nas uwolnić. Odpowiedział mi:
— .leżeli macie pieniądze, to jeszcze tu można wszystko zrobić, bo jak przyj-
dziem do sztabu, to już wszystko przepadło.
Nie mieliśmy innych pieniędzy, tylko za konie i bryczkę, bo co było, to z uła­
nami mąż mój przehulał; opowiedziałam memu mężowi wachmistrza żądanie.
— Chociażby bez grosza zostać, wszystko oddać, aby tylko od Niemców od­
czepić się — odpowiedział maż, i tak się stało.
Po uwolnieniu przez kapitana nic nie zostało się jak tylko atest uwalniający
dla kalectwa. Wyszliśmy więc z Jarosławia, starając się jak najprędzej opuścić
tych ułanów, do których prawie z przymusu mąż mój wkroczył. Dla braku
funduszu sprzedaliśmy niektóre rzeczy, gdyż nie było za co żyć ani fury nająć.
Odjechaliśmy parę mil od Jarosławia i wypytywaliśmy się o nazwiska panów
w tych okolicach. Nadmieniano nam o Sokołowskich i o Runowskich we wsi
Silnicy; zabłysnął nieco promyk szczęścia, gdyż Runowski, będąc w Żytomierzu
za interesami, winien pozostał mężowi rubli srebrem 1000, na które mieliśmy
przy sobie rewers. Udaliśmy się więc prosto do niego, ale na nieszczęście nie
zastaliśmy, lecz dowiedziawszy się o przybyciu naszym dziadek Runowskiego,
mający lal 112, Sokołowski, po wybadaniu nas, w jakim interesie przybyliśmy,
ubolewał mocno, ze wnuk jego marnotrawny i że za niego parękroć sto tysięcy
długu już pooplacal, a w końcu poczciwy staruszek, ulitowawszy się nad na­
szym stanem, dał nam reńskich 400, z którymi udaliśmy się do miasta Ulanowa
w celu, aby z jakim kupcem można dostać się do Warszawy. Przybywszy do
Ulanowa, dowiedziawszy się, że kupiec ze śliwkami i orzechami, nazwiskiem
Kociołek, ma galarami odpłynąć do Warszawy, zgodziliśmy go i odpłynęliśmy.
Pod Puławami, gdy przystanęły galary dla orylów * żywności, wyszliśmy sobie
przypatrzyć się Puławom.
Spostrzeżono nas pewnie dla ubioru ułańskiego i doniesiono księciu 3, przed
którym stanąwszy, opowiedzieliśmy wszystko i nasze zamiary. JKsiązę nas
hojnie opatrzył i jego komisarz podobnież. Złożywszy dzięki za to opatrzno­
ści, wsiedliśmy na galary i odpłynęli, lecz przepłynąwszy do Ryczywola i sta­
nąwszy na nocleg, Wisła tak marznąć zaczęła, że w żaden sposób galary iść
nie mogły: czekaliśmy parę dni na galarach, po upłynieniu których, ledwo do­
biwszy się pod Magnuszew, Wisła zupełnie stanęła. Natenczas kupiec musiał
fury najmować i towary na te pakować, a kupiec był obowiązany do Warsza­
wy zawieźć, ale że fur prędko nie mógł dostać, a bardziej iż galary, przecho­
dząc granicę Austrii, musiały być rewidowane i moglibyśmy być aresztowani,
dlatcg'i zabrawszy z galaru nasze manatki, udaliśmy się piechotą do miasta
Magnuszewa. Tu zastaliśmy huzarów zielonych, tam kwaterujących, lecz od
widzenia tych unikając, zaszliśmy do chaty gospodarza, którego prosiliśmy,
aby nas przyjął na nocleg. Poczciwy gospodarz z chęcią zezwolił, a widząc nas
uprzejmych i wódką po kilka razy nie tylko gospodarzy, ale i czeladź częstu­
jących, został tak wylanym, iż co tylko miał, wszystkim nas fetował. Widząc
go tak dobrego, oświadczyliśmy, że chcemy dostać się za Pilicę. Odpowiedział,
że bardzo trudno, gdyż straż graniczna ciągle pilnuje i ciągle patrolują i ze
nawet strzelają, jeżeli kto chce dostać się za granicę, a to było w roku 1806.
Jednakowoż na nasze prośby przystał i oświadczył, że o godzinie dwunastej
w nocy obudzi, co i dopełnił Udawszy się z tym na sankach, przybyliśmy do

* flisaków

» 11 «
 rzeki Pilicy, ale ta tylko zasklepiła się i przejść nie można było, leżeliśmy więc
w krzakach, aż zaczęło świtać. Nasz przewodnik dostawszy łodzi, zabrał i za­
czął lód cienki łamać. Ale gdy odpłynął od brzegu kilkadziesiąt kroków, straż­
nik nadjechawszy strzelił bezskutecznie. My przybyliśmy na drugą stronę P i­
licy. Usłyszawszy, że to już jest granica polska, duch wesoły wstąpił wnet
w nasze serca i kazał nam ucałować tę polską ziemię, do której dążywszy, prze­
szliśmy dosyć cierpień. Czekaliśmy na komorze polskiej w koszarach na kupca,
gdzie pisarze tej komory z gościnnością właściwą Polakom przyjmowali nas,
a w ostatku nadjechał i nasz kupiec, z którym zabrawszy się przybyliśmy do
Warszawy. Najęliśmy sobie stancję na Rybakach tymczasowie, nim mąż mój
upodoba sobie jaki pułk, lecz nie widząc kawalerii, udał się do placu, gdzie
natenczas był komendantem pułkownik Kamieński; zameldowawszy się, gdy
komendant oświadczył, że kawaleria organizuje się w Poznaniu, a on nie miał
funduszu dostania się, więc pozostał w W arszawie.----
Z niechęcią więc zaciągnął się do pułku 2 piechoty Stasia Potockiego, gdzie
przyjętym został na kaprala do kompanii 7 kapitana Słupeckiego. Przyszedłszy
do mnie w mundurze zameldował się; ja sama nie widząc, co mam z sobą zro­
bić, idę na Grzybów kupić ubiór męski, włosy obcinam, przebieram się, idę do
sztabu, gdzie był major Cybulski, i zaciągam się jako wolonter do tego samego
pułku i kompanii jako kadet4. Przystrojona w mundur przychodzę do męża
i podobnie się melduję, tak jak on mnie. Zdziwiony moją determinacją, kom­
pletnie był zadowolony tym usposobieniem i rzekł, iż chyba kula jedna roz­
łączyć nas potrafi. Że zaś natenczas mundury były robione tak jako kaftan, ja
umiejąc krawiecczyznę, przerobiłam najprzód mundur mężowski bardzo zgrab­
nie. Pułkownik, lustrując pułk, podoficerom i kapralom kazał wystąpić na­
przód; w moment kilka krokow kazał mężowi odmaszerować i zrobić parę obro­
tów. Chwaląc zgrabność munduru i postawę żołnierza, zapytał się go, kto robił?
Mąż odpowiedział, że brat. Po oddaleniu się pułkownika, kapitan Słupecki za­
raz kazał mnie zawołać i przerabiać dla całej kompanii mundury, dodawszy
żołnierzy do pomocy umiejących krawiectwo. Płacił mi od przerobienia mun­
duru groszy 40. Prócz kompanii swojej robiłam i dla innych, nie tylko fura­
żerki, mundury, ale spencerki, słowem, że mój żołd 5 z zarobkiem więcej wy­
nosił za tydzień jak męża mego za miesiąc. Dlatego też mąż mój ode mnie
często pożyczał, a nigdy nie oddawał. W końcu stanęliśmy w koszarach arty­
lerii 6: zawsze od obowiązków służbowych pozostały czas oddawałam się robo­
cie. Kiedym potrzebowała nici, igieł, tasiemek, guzików lub co tylko potrzebne­
go, brałam zawsze w jednym sklepie, gdzie pani kupcowa była kaleka, garbata
i krzywa, a do tego i stara, lecz bardzo grzeczna, gdyż nie tylko czasem na
kredyt towary dawała, ale i śniadaniami, piwem i wódeczką częstowała i za­
wsze, abym bywała, prosiła. Nawet i męża mego nieraz na tę fetę przyprowa­
dziłam. Gdy zaś odebraliśmy rozkaz do pochodu na Austriaka, poszłam do mo­
jej pani kupcowej pożegnać się, a o którym wymarszu już dowiedziała się i mó­
wiła:
— Macie rozkaz do marszu?
Odpowiadam:
— Żeby jak najprędzej!
— A tyś kontent z tego?
Odpowiadam, że tak.
— A wszak to na wojnę idziecie.
— Tym lepiej.
— A jak zginiesz?

» 12 «
 — To zginę!
— Ja ci podam sposób uchronienia się.
— Jakim sposobem?
— Jak będą wychodzili, przyjdź do mnie, a ja cię przechowam; do wymar­
szu nie będą szukali, a nikt cię tu nie pozna, bo ciebie przebiorę, ale pod tym
warunkiem, abyś był moim przyjacielem dożywotnim, to jest mężem.
Stanęłam przelękniona, nie wiedząc, co odpowiedzieć, bo widziałam babę przed
sobą mającą koło lat 70, i to do tego kalekę, chodzić nie mogącą i na głowie
mającą poduszkę wielkości kamienia młyńskiego. Widząc mnie, że ja nic nie
odpowiadam, rzekła:
— Czegóż milczysz, nic nie odpowiadając? Widzisz, to jest cała moja kamie­
nica, jestem prawą dziedziczką, a do tego jestem panną; po śmierci mojej
wszystko twoje.
Odpowiedziałam, że muszę się poradzić.
— Wszak mówiłeś, że nie masz nikogo tu, a takie głupcy, jak ty jesteś, to ci
pewnie odradzą!
— Poradzić się muszę mego serca.
— Tak, swego serca się poradź i przychodź w wilią wymarszu.
Powracam do koszar i opowiadam mężowi i kolegom całą scenę mego ro­
mansu, którzy przez ciekawość zaprowadzeni, z daleka przypatrując si% pluli
i uciekali.

J. Żubr Pamiętniki, „Księga Świata”

1860, cz. 2, s. 195—198.

KAZIMIERZ BRODZIŃSKI
kanonier artylerii pieszej

Przypadkiem zasłyszałem o jednym uczniu, Niemierzycu, o 4 może lata młod­

szym ode mnie, który miał zamiar do Polaków się udać. Jeden wieczór roz­
mowy ustalił nasze postanowienie, przedsięwzięliśmy nazajutrz wyruszyć. Po­
mógł do tego oficer polski przebrany, który przepisał nam drogę i przyrzekł
pomoc obywatelów. Tego samego wieczoru udałem się do Parczewskich **, zwie­
rzyć się mego zamiaru. Ojciec chciał niby o tym nie wiedzieć, matka i syn, lubo
z płaczem, przystali na to. Rano, nazajutrz o świcie, udałem się jeszcze do nich;
od matki otrzymałem naprzód medalik z Matką Boską w skórkę obszyty, który
mi kazała na piersiach nosić, trzy dukaty w złocie i kilkanaście reńskich, a na­
wet paczkę szarpi. Po rzewnym błogosławieiistwie i dziękach pożegnałem
przyjaciela i dobrodziejów, i w połączeniu z towarzyszem przygód ruszyli­
śmy polami w naszą podróż.----
Wędrówka nasza była dość niebezpieczną. Zapewniano nas, że korpus obser­
wacyjny Golicyna, który wówczas ciągnął niezmiernie powoli przez Galicję,
miał udział w chwytaniu zbiegów do wojska polskiego. Omijaliśmy więc sta­
rannie wszelkie przewłóczące się komendy. Wstąpiliśmy do jednego obywa­

* Parczewscy — rodzina profesora

gimnazjalnego z Tarnowa
** Karola Parczewskiego — syna pro­
fesora gimnazjalnego w Tarnowie.

» 13 «
 tela, gdzieśmy zastali same kobiety. Posiliły nas i żałowały, szczególniej Nie-
mierzyca, który obok mnie był malutki i jeszcze szczuplejszy. Nagle dano znać,
iż kozacy wpadli na podwórze. My naturalnie uprzedzeniśmy byli, że to za na­
mi. Spoinie więc z damami schowaliśmy się w różne kąty, żartując z tych naj-
pierwszych dowodów naszej rycerskiej odwagi. Dalsza podróż odbywała się
wszędzie pomyślnie. Obywatele i wieśniacy sami wzwy czajeni już byli w po­
dobne przechody, mieli sposoby ułatwienia podróży i czynili to z wszelką pa­
triotyczną gorliwością. Blisko jednak granicy 7, w miejscu, które nam za naj­
bezpieczniejsze wskazano, zostaliśmy schwytani przez komendę weteranów
austriackich, którzy wyśmiawszy nas do woli, przez jednego tylko żołnierza
z bronią odesłali do komendy. Trzeba wiedzieć, że istotnie ogłoszony był dekret
wieszania tych, którzy tajemnie granicę przebywają, lubo, ile mi wiadomo, do
żadnej podobnej egzekucji nie przyszło 8. Zatem przestrach nasz był niemały.
Dwaj młodzieńcy, mający cokolwiek więcej żołnierskiego ducha niż tylko poe­
tycznego uniesienia ku służeniu ojczyźnie, byliby pewno znaleźli sposób po­
zbycia się jednego żołnierza; nie związano nas, jak to czyniono w podobnych
przypadkach, bo obadwaj byliśmy dobrze kulawi od spiesznej i dalekiej drogi,
której my nie nawykli. Lecz tenże nad wszelkie spodziewanie sam podał nam
ratunek. Przechodząc z nami przez lasek brzozowy, opuścił swój karabin,
a długo wpatrując nam się w oczy, rzekł na koniec:
— Wy sem welkij krywdy Cesarowi ne zrobite.
Nie zrozumieliśmy, do czego to dąży, aż gdy nas spytał, czy mamy wiele
pieniędzy. Mój towarzysz miał przeszło dwieście reńskich, ja kilkanaście, bo
0 czterech dukatach zamilczałem. Kazał je sobie złożyć, cośmy natychmiast
uczynili. Odrachował i po cztery reńskie obydwóm oddał, resztę z zimną krwią
do kieszeni chowając, powtórzył:
— Wy sem Cesarowi krywdi ne zrobite; możecie pójść do czorta!
Rzuciliśmy się jak dzieci na szyję tak szlachetnemu wybawcy, ściskając go
serdecznie. Pokazał nam drogę, którędy bezpiecznie przejść możemy granicę,
1 życzył najlepszego powodzenia! Jakoż dostaliśmy się w Sandomierskie, na
ziemię przez Polaków zajętą, którąśmy jak dzicy ludzie całowali z radości.
Poniżenie nasze przez tego żołnierza było wielkie, którego moc dopierośmy
uczuli, gdyśmy bezpiecznie już do spoczynku się kładli. Stratv pieniędzy wca-
leśmy nie żałowali. Nie wiem, czy ten żołnierz przez względnego komendanta
miał zlecenie nas puścić, bo ciężko, aby się nie bał kary za swój postępek.
Doszła nas wiadomość, iż w tym właśnie czasie nastąpiło zawieszenie broni *,
że wojsko polskie zwycięsko w swoim pochodzie do Krakowa weszło i gdyby
nie to zawieszenie przez Napoleona zrobione, całą Galicję zająć by mogło. Ru­
szyliśmy więc do Krakowa i po drodze znaleźliśmy łatwo sposobność jecha­
nia, gdy zewsząd młodzież, obywatele, a nawet, kobiety, wszystko radością upo­
jone tamże ciągnęło.
Jak ja się czułem szczęśliwy, uwolniony od więzów nauczania i uczenia się,
tak wszystko widziałem koło siebie szczęśliwe wyswobodzeniem spod obcej
przemocy i nadzieją świetnej Polski przyszłości. Rozliczne dowcipy przeciw
Niemcom, powiastki o różnych dowodach waleczności wojska, a więc jeszcze
o cudach Napoleona nad Dunajem, każdy nieznajomy jako towarzysz minio­
nych dni więzienia ściskany, szumna wesołość, otwartość, równość stanów,
jednym tylko uczuciem zajętych, wszystkie te cechy ludu odmłodzonego i na­
szą młodość upoiły szczęściem nieporównanym. Bawiono się i częstowano nie

* z Austrią w Znojmie 11 VII 1809

» 14 «
tylko po dworach, ale w karczmach i na gościńcu; obywatele przed wojsko­
wymi i niewojskowymi z puzder dobywali butelek wykrzykując: „Niech żyje
Ojczyzna!” Każdy miał jakąś nową wiadomość pomyślną, a ta była powodem
nowego zdrowia, nowych uścisków. My, nowicjusze w tym wszystkim, przy­
glądał iśmy się, jak mogli, by się także jakimś słówkiem odznaczyć i swoje
uczucia dać poznać.
Wszedłszy do Krakowa, odurzeniśmy zostali wesołym zgiełkiem ludu wszel­
kiego stanu po ulicach. Cały Rynek zajęty przez wojsko na nim obozujące, da­
my, oficerowie, prości żołnierze, bogaci kupcy, szlachta, chłopy, wszystko cie­
szyło się wzajemnym siebie widokiem, zachwycone, bo się Polakami widzieli;
kupcy obywatele siedzieli na krzesłach z pałaszami na straży przed kwaterami
generałów lub rządowymi domami, obok nich kosze z winem i wędliny na ser­
wetach rozłożone, znajomi i wojskowi zapraszani, raczyli się wznosząc zawsze
okrzyki: „Niech żyje Polska! Napoleon Wielki! Książę Józef!” Żołnierze roz­
łożeni byli w budach, zwykle dawniej na jarmarki przyrządzanych, mając do
syta przynoszonej żywności i trunków. Obok starych oficerów, na których było
znać trudy wojenne, wyszarzane mundury i rzadkie naówczas krzyże polskie *
lub Legii Honorowej, tyleż, jeżeli nie więcej, widzieć można było nowych ry­
cerzy, w rozmaitych mundurach, a nawet z dala słychać ich było po brzęku
długo rozpuszczonych szabel. W oknach Rynku wszędzie widać było oficerów
i żołnierzy młodych i starych, matrony i dziewice, wszystko w rodzinnej po­
ufałości i weselu. Cały ten zajmujący obraz ćmił tylko widok wojska rosyj­
skiego, które, jak wiadomo, starało się w tej samej chwili wejść do Krakowa
od Podgórza, w której doń zwycięzcy Polacy od Kleparza weszli.
Polacy mieli swój główny odwach w ratuszu, oni obok ku kościołowi Panny
Marii. Zaciągowi na wartę przypatrywał się tłum ludu, zmianie zaś straży mo­
skiewskiej chłopcy uliczni podrzeźniali. Sztywność i niewola żołnierza carskie­
go dziwnie odbijała od swobodnej wesołości naszych żołnierzy. Cel przybycia
tych gości nieproszonych, ani przyjaciół, ni nieprzyjaciół, w chwili wylania się
patriotycznego był dla ludu niepojętym. Zaczepki żołnierzy, wyzywania mię­
dzy oficerami wojsk obudwu były cogodzinne. Atoli książę Józef przez pełne
grzeczności obejście się z młodym Suwarowern **, z umysłu publicznie okazy­
wane, potrafił utrzymać potrzebną harmonię, bo w tym szale uczuć narodowej
wolności żadne rozkazy i policja nie mogłyby były nieprzyzwoitościom za­
pobiec.
Spotykaliśmy wielu naszych kolegów i znajomych, częścią już od roku 1806
w wojsku będących, częścią świeżo przed nami przybyłych, wielu, co jeszcze
muliii* pułków nie wybrali lub nie mogli się doczekać munduru. Strwożeni zo-
«biliśmy wieścią, że dla natłoku roślejszych może już przyjęci nie będziemy.
Nu koniec dowiedziałem się, iż Reklewski Wincenty, niegdyś spółuczeń brata
w Akademii Krakowskiej, który w roku 1806 wszedł do wojska, komenderu­
je kompanią artylerii. Znałem go nieco, a więcej jeszcze mój towarzysz, jako
Sandornieizanina i sąsiada swojego. Niewiele się namyślając, udaliśmy się do
niego z oświadczeniem, iż pod jego rozkazami pragniemy służyć ojczyźnie. Poj-
rzał na nas, na pól z uśmiechem, na pół z litością, co bardzo nasz entuzjazm
osłabiło. Na koniec spytał, czy umiemy pić wódkę, Żyda za brodę targać i coś

* Virtuti Militari
** Arkadij Aleksandrowicz Suworow,
syn feldmarszałka Suworowa. Suwarow
albo Suwarów — używane wówczas
często formy nazwiska Suworow.
» 15 «
 trzeciego. Reklewski nie miał wtedy lat jak 26, czerstwej twarzy sarmackiej,
rumianej, oczu pełnych życia, a przy zapale rycerskim malowała się na czole
jego niewypowiedziana dobroć i szlachetność duszy. Upojony był wtedy szczę­
ściem, jakiego tylko polski młodzieniec dosięgnąć może, bo walczył zwycięsko
w Sandomierzu, w ziemi swojej rodzinnej, bo wszedł do Krakowa, w którym
zawsze o wybawieniu go marzył, bo razem i Krzyżem Kawalerskim, i stopniem
kapitana artylerii zaszczycony został i tak go rodzice i siostry do Krakowa w i­
tać przybyły. Żart powyższy, który nam się zdał niewczesnym, był tylko w y­
razem tonu wojska podówczas, bo Reklewski aż nadto był znany z dziewiczej
swojej skromności i łagodnego obejścia się z ludźmi. Wśród rozmowy przy­
sunął się do nas sędziwy, w kontuszu, ojciec jego i zawołał:
— Zapisz ich, kapitanie, rozrosną się w obozie, a przez dwa miesiące zawie­
szenia broni poduczysz ich nabijania armaty.
Stało się tak, iż nas zapisano i pozwolono sprawić mundur artylerii.
Szczęśliwi i dumni po uczynieniu tak ważnego kroku i chcąc się polskim zwy­
czajem z tego powodu uraczyć, poszliśmy do cukierni dla nabrania, jak mówią,
fantazji, aie miło mi wspomnieć, jak mało jeszcze obudwu zepsucie doszło,
gdyśmy, nie co innego, jak po kilka szklanek orszady * wypili, napój, który ja,
prawdę mówiąc, pierwszy raz kosztowałem.
Otrzymaliśmy kwaterę razem z trzema starymi żołnierzami, od tyłu, w izdeb­
ce ciemnej i wilgotnej, o jakie w Krakowie nietrudno. Z początku znosić mu­
sieliśmy żarty i przymówki żołnierzy, którzy niewiele mieli względu dla nas,
nie dlatego żeśmy byli rekruci, ale że studenci, niezdolni tornistra udźwignąć.
Nasza łagodność, poszanowanie dla ich zasług, łatwo nam ich. zjednały, żeśmy
mieli w nich doradców i nauczycielów w nowym naszym zawodzie. Ten po­
czątek zawodu naszego zachmurzył się nieco wypadkiem nieprzyjemnym, gdy
jeden z ochotników, z nami na kwaterze stojący, okradł nas i spółżołnierzy na­
szych z lichych zasobów. Schwytany karanym był według zwyczaju trzewika­
mi ** przez wszystkich żołnierzy. Po ukończeniu tak nowego dla nas obrzędu,
sierżant, który nim dyrygował, miał mowę do całej kompanii przeciw kradzie­
ży, a zwracając szczególniej do nas nowozaciążnych swą mowę, ostrzegł, że
wszyscy tak karani będą w razie przestępstwa, dodając z ironią, choćby szlach­
ta albo studenci. W kilka dni potem wypadła dla nas obudwu kwatera w do­
mu publicznych kobiet, który wtedy przy natłoku wojsk polskich i rosyjskich
jedyny był na cały Kraków i który dzień i noc odwiedzany był najwięcej od
pijanych gości. Przy jednym wejściu jedne tylko drzwi nas dzieliły od miejsca
bezeceństwa. Obrzydliwość sama była ratunkiem naszej niewinności, i te nie­
szczęśliwe kobiety uważały nas jak dzieci, nie dozwalając sobie nawet żartów
z tego, że w mundurach naszych i przy pałaszach wcale nie chcieliśmy za dzieci
uchodzić. Z miejsca zepsucia nie tylko uszliśmy szczęśliwie, ale i wstręt na
zawsze uczuli od miejsc podobnych.

K. Brodziński Wspomnienia m ojej m lo-

iości, Kraków 1928, s. 52— 58.

* napoju chłodzącego z utartych mig­

dałów, cukr u i wody albo mleka
** rzucanie w delikwenta trzewikami

» 16 «
 PRZYPISY
1 Wojsko polskie w latach 1806 -1807
formowane było według systemu kan-
tonalnego Każda gmina czy miasto do­
starczały po jednym rekrucie z 10 dy­
mów, czyli zagród bądź domów. Rekru­
ci byli wyznaczani przez szlachtę lub
władze miejskie, przy czym bardzo czę­
sto pozbywano się ludzi „niespokoj­
nych” bądź też łapano włóczęgów i że­
braków. Gmina lub miasto dostarczały
też mundury, żywność na kilka dni
i pierwszy żołd.
9 V 1808 Fryderyk August, książę war­
szawski, zatwierdził dekret o poborze
wojskowym, który zmieniał zasadniczo
system dopływu rekrutów. Całą ludność
męską podzielono na cztery kategorie:
małoletnich (do 21 lat), popisowych
(21— 28), odstawionych (28— 50) oraz sę­
dziwych (powyżej 50 lat). Do wojska
powoływano w zasadzie tylko popiso­
wych (i to nie wszystkich), natomiast
odstawieni stanowili rezerwę nielinio­
wą, służyli w gwardii narodowej.
W każdym departamencie utworzono
ty w. rady popisowe, które sporządzały
listy popisowych, zdolnych do służby.
Pod koniec roku minister wojny miał
prawo zażądać od poszczególnych de­
partamentów dostarczenia takiej liczby
rekrutów, której trzeba było na wyrów­
nanie strat wynikłych z chorób, zgonów
i dezercji. Zdarzało się, że uzupełnienia
dostarczały jeden lub dwa departamen­
ty, ale w przypadku większego zapo­
trzebowania starano się to rozkładać na
cały kraj. Pobór odbywał się drogą lo­
sowania. Popisowi wyciągali z urn ta­
bliczki białe (oznaczające powołanie do
służby) bądź czarne (równoznaczne z po­
zostaniem w domu). Istniała możliwość
dania zastępcy, któremu trzeba było
jednak zapłacić znaczną sumę. Służba
wojskowa trwała 6 lat. Zwalniano od
niej ludność żydowską.
2 Była to odezwa Dąbrowskiego i W y ­
bickiego, której pojedyncze egzempla­
rze docierały nawet na Wołyń i Litwę,
mimo że tamtejsza policja starała się
udaremnić wszelkie próby „obudzenia
ducha narodowego” .
3 Był to ks. Adam Kazimierz Czarto­
ryski, właściciel Puław.
4 W ówczesnym wojsku polskim nie
było w pułkach piechoty stopnia kade­
ta. Żubrowa przyjęta została zapewne
jako krawiec i należała w ten sposób do
sztabu pułku
5 Żołd kaprala fizylierów (kompania
7 była fizyPerska) wynosił rocznie 303
złote, a krawca 243 złote. W wojsku
Księstwa wprowadzono specjalne ksią­
żeczki żołdu, w których zapisywano co
dwa tygodnie wypłaty. W praktyce —
z braku funduszów — żołd wypłacano
bardzo nieregularnie.
rt Koszary artylerii mieściły się przy
ulicy Orlej w pałacu Wielopolskich. Po­
nieważ brakowało budynków wznoszo­
nych z przeznaczeniem na koszary, w oj­
sko stacjonowało najczęściej w pustych
pałacach bądź kościołach i klasztorach.
7 Była to zapewne linia rozejmowa
po wstrzymaniu walk 15 VTI 1809, daw­
na granica między Księstwem a Austrią
przebiegała bowiem daleko na północy
i była już oczywiście zniesiona.
8 Nie jest to prawdziwe. Represje
austriackie — zwłaszcza we wschodniej
Galicji — obejmowały także wyroki
śmierci na ochotników przekradających
się do armii polskiej.
 29
U B IO R Y 1 S P L E N D O R Y
Po zakończeniu kampanii 1806/1807
wojsko polskie, którego etat okre­
ślono na 30 tys. żołnierzy, poddane
zostało reorganizacji. Podzielono je
na trzy dywizje, dowodzone przez:
ks. Józefa Poniatowskiego (dawna
legia warszawska), gen. Józefa Za­
jączka (kaliska) i gen. Jana Henryka
Dąbrowskiego (poznańska). Każda z
dywizji składała się z czterech puł­
ków piechoty — liczących początko­
wo po dwa bataliony, później po
trzy — oraz dwu pułków jazdy —
strzelców konnych i ułanów. W każ­
dej dywizji był też batalion artylerii
i kompania saperów. Pułki piechoty
i jazdy otrzymały w czerwcu 1807 r.
nowe numery, poczynając od dywizji
Poniatowskiego, a kończąc na — w
rzeczywistości najstarszych — regi­
mentach poznańskich. Pułki strzel­
ców konnych miały numery 1, 4 i 5,
a ułanów 2, 3 i 6. Trzy dywizyjne
bataliony artylerii tworzyły razem
pułk artylerii pieszej.
W czasie kampanii galicyjskiej
1809, kiedy trzeba było powiększyć
armię, z pospolitego ruszenia, ochot­
ników oraz poborowych utworzono
kilka nowych pułków piechoty i ka­
walerii, które w większości utrzyma­
ne zostały po zakończeniu działań
wojennych. W marcu 1810 r. Fryde­
ryk August zatwierdził nowy etat
wojska, wynoszący 60 tys. żołnierzy.
Liczba pułków piechoty wzrosła z 12
» 18 «
do 17, a jazdy z 6 do 16. Powstały
też: pułk artylerii pieszej, pułk arty­
lerii konnej oraz batalion saperów.
Wśród nowych pułków jazdy dwa
tworzyli huzarzy (10 — „złoty” i 13 —
„srebrny” ; nazwy od ozdób przy
mundurach), a jeden (14) — kirasje-
rzy. Dawne dywizje zostały rozwią­
zane jeszcze w czasie wojny 1809 r.,
a na ich miejsce wprowadzono po­
dział na cztery okręgi — (warszaw­
ski, poznański, lubelski i radomski),
tak że nowa terytorialna organizacja
wojskowa pokrywała się z podziałem
administracyjnym kraju na departa­
menty.
Organizacją i administracją woj­
ska polskiego zajmowało się Mini­
sterstwo Wojny, które początkowo
pod nazwą Dyrekcji Wojennej liczy­
ło tylko dwudziestu ludzi. Później
rozbudowano je do ponad stu urzęd­
ników. Ministerium przeżyło kilka
reorganizacji. Dzieliło się na wydzia­
ły — funduszów, personalny, popi­
sów, artylerii i inżynierii, zaopatrze­
nia wojska, a te na wyspecjalizowa­
ne biura (m. in. żywności i furażu,
administracji koszar i szpitali, umun­
durowania i oporządzenia, komisa­
rzy wojennych itp.). Na czele Mini­
sterium Wojny stał ks. Józef Ponia­
towski. Mieściło się ono w pałacu
Pod Blachą. Później — także w pa­
łacu Prymasowskim.
Sztab dywizji Poniatowskiego zo­
 stał z czasem rozbudowany i prze­
kształcony w pierwszy w naszej hi­
storii sztab generalny, którego sze­
fem został gen. Stanisław Fiszer. Od
jesieni 1807 r. zajmował się on orga­
nizacją polskiej piechoty i pełnił fun­
kcję inspektora tej broni. Wyszkole­
nie kawalerii należało do gen. Ale­
ksandra Rożnieckiego. a artylerii do
Francuza w polskiej służbie — gen.
Jeana Pelletiera.
Ministerium Wojny, oprócz spraw
związanych z organizacją i admini­
stracją wojska, zajmowało się też za­
opatrzeniem armii w odzież i żyw­
ność. W czasie wojen 1806/1807 i 1809
żołnierz był ekwipowany głównie
z funduszów społeczeństwa. Rekruci
przybywali do koszar już umunduro­
wani ze składek mieszkańców danej
gminy, miasta czy powiatu bądź
otrzymywali mundury z sukna zaku­
pionego przez bogatego ary stok rab;,
„fundatora” pułku. Latem 1807 r.
zaczęto wprowadzać pewne ujedno­
licenia, jeśli idzie o ubiory wojsko­
we, zwracając uwagę na podobień­
stwo mundurów przynajmniej w ra­
mach jednego batalionu. Mimo to do
końca swego istnienia armia Księ­
stwa Warszawskiego prezentowała
się pod tym względem bardzo różno­
rodnie, co było wynikiem zarówno
braku środków państwowych, jak też
pewnej rozrzutności poszczególnych
dowódców, którzy pragnęli, aby ich
pułki górowały nad innymi elegan­
ci/), a nawet przepychem.
Armia Księstwa Warszawskiego
przeżywała swój najświetniejszy o-
k res bezpośrednio po zwycięskiej
kampanii galicyjskiej, kiedy to cie­
szyła się ogromu.) popularnością
wśród obywateli, a książę Józef —
minister wojny i wódz naczelny —
świadomie dążył do wzbogacania jej
mundurów. W niektórych pułkach,
zwłaszcza huzarów i ki ras jerów, koszt
uniformu był bardzo wysoki i kry­
tykowano nawet Poniatowskiego za
»1 9 «
zbytnią rozrzutność w czasach, gdy
Księstwo Warszawskie przeżywało
kryzys gospodarczy. Pod naciskiem
szlacheckiej opinii publicznej i po
ograniczeniu budżetu Ministerium
Wojny książę zmuszony był wpro­
wadzić znaczne oszczędności, zrezyg­
nować z ozdobnych mundurów ofi­
cerskich bądź też zastępować sukno
importowane gorszym materiałem
krajowym.
Wojsko polskie należało wtedy do
najpiękniejszych armii Europy. Był
to nie tylko wynik rozrzutności arbi­
tra elegancji ówczesnej Warszawy,
za jakiego uchodził Poniatowski.
Barwny ubiór polskiego ułana przy­
ciągał do szeregów młodzież, która
nie zawsze przecież była świadoma,
iż toczy się walka o wskrzeszenie
Rzeczpospolitej. Tym samym więc
kosztowne uniformy wojskowe, prze­
wyższające szykiem mundury prus­
kie czy austriackie, pozwalały zyskać
dla sprawy narodowej znaczną licz­
bę 18-letnich chłopców i ustrzec ich
przed wstąpieniem na służbę zabor­
cy. Dla wielu młodych ludzi — gdy
rodziła się dopiero polska świado­
mość narodowa — zasadniczym mo­
tywem wstępowania do armii był
początkowo urok pięknego munduru,
brzęk posrebrzanych ostróg i autory­
tet, jakim cieszył się wśród cywilów
„pan oficer” . Dopiero później, już
pośród kolegów i przełożonych, z któ­
rych wielu miało za sobą udział w
kampanii 1792 r., powstaniu kościu­
szkowskim czy walkach legionowych,
kształtował się wśród młodych żoł­
nierzy świadomy oatriotyzm, o wie­
le głębsze przywiązanie do wojska
i pragnienie dorównania starszemu
pokoleniu. Te świetne mundury, bar­
wą i krojem nawiązujące często do
armii Rzeczpospolitej, były też ze­
wnętrznym przejawem faktycznego
istnienia Polski, chociaż okoliczności
pozwalały na stworzenie tylko Księ­
stwa Warszawskiego.
 M A R C IN S M A R ZE W S K I
porucznik 8 pułku piechoty

W roku 1812 pułk polski pieszy składał się z trzech batalionów polowych, ba­
talion z sześciu kompanii; z tych pierwsza z prawego [skrzydła] grenadiery,
lud rosły, silny, barczysty; cztery następne fizyliery; szósta, ostatnia z lewego,
woltyżery. Do woltyżerów wybierano chłopaków smukłych, rzutkich, do bie­
gania, skakania, wspinania się, szermowania na bagnety, celnego strzelania,
sprawnych, służba ich bowiem była trudniejszą niż innej piechoty. I tak, kiedy
korpus maszerował gościńcem, woltyżery biegły bokiem w oddaleniu kilkuset
sążni, choćby po zaroślach, wzgórzach, wertepach, moczarach, aby od zasadzki
ostrzegać i bronić kolumnę, co w technicznym, wojennym języku francuskim
zwano éclairer *, stąd éclaireurs **, oddziały okalające kolumnę marszową. Je­
żeli konne patrole, zwiady (reconnaissance) potrzebowały piechoty, zwykle
komenderowano woltyżerów kłusować obok koni. Bitwy, utarczki zawsze roz­
poczynali woltyżery, rozsypując się przed frontem wyciągniętej linii bojowej
we flankiery i postępując z ogniem ku nieprzyjacielowi, jakby go drażniąc
i wyzywając. Na niespodzianki, podkradania się, na drabiny do szturmu, jako
zgrabniejszych i lżejszych, przed innymi używano. Grenadiery i woltyżery
mieli też żołd wyższy, a kompanie te zwano wyborczymi. W umundurowaniu
była różnica następująca: grenadiery nosiły bermycę niedźwiednią, kołnierz
i szlify amarantowe 1, woltyżery czapki polskie jak ułańskie czako, kołnierz
paliowy ***, szlify zielone. U grenadierów i fizylierów w służbie i marszu bito
w bębny, u woltyżerów dawano apele i komendy i odgrywano pobudki i mar­
sze na trąbkach. Skład kompanii powszechnie był następujący: kapitan komen­
dant, porucznik i podporucznik oficerowie. Sierżant, starszy gospodarz kom­
panii, prowadził książki raportowe, rozkazowe, listy płacy, kontroli mundu­
rów, obuwia itp. Sierżantów czterech jako naczelników czterech sierżaństw,
na które dzieliła się kompania. Furier jeden do odbierania z magazynów żyw­
ności i rozdzielania onej, ośmiu kaprali, po dwóch w sierżaństwie, dwóch do­
boszów lub trębaczów i 120 szeregowców. Co, gdy doboszów i trębaczów by­
wało i po trzech, czyniło w kompanii głów 140 ****.
W komput ***** należał jeszcze kapral doboszów, który gdy batalion sekcjami
lub rptami maszerował, szedł na czele wszystkich doboszow przed batalionem;
należała służba do furgonu o czterech koniach na aptekę i tornistry oficerskie,
należał lekarz i adiutant podoficer, którego zatrudnieniem było rozkwatero-
wywanie i prowadzenie w marszu furierów. Komendantem batalionu był szef
w randze podpułkownika, któremu do pomocy w wykonywaniu i rozsyłaniu
rozkazów, komendy w obrotach itp. dodany był adiutant batalionu w randze
kapitana. Szef brał furaż na dwa konie, adiutant na jednego. Orła batalionu
niósł zwykle jeden ze starszych sierżantów 2. W skład pułku zaś należała arty­
leria piesza z dwóch dział czterofuntowych pod komendą porucznika, w kom­
panii liczącego się z całą obsługą i pociągiem ****** (dodana pułkom pieszym
w 1811, oczywiście przeciw kozactwu), dalej sztabs *******. czyli nadlekarz, kapi-
* rozDoznać
** zwiadowcy
*'*■* jasnożółty, w kolorze słom­
kowym
**** dopiero od r. 1811
***** do tej liczby
****** pgK)r€vrn
******* oficer sztabowy

» 20 «
tan płatnik, utrzymujący kasę pułkową i wszelkie rachunkowości. Muzyka puł­
kowa, składająca się z 18 aż do 24 czasem głów, tarnbour-major, naczelnik
wszystkich doboszów i na ich czele idący przed pułkiem 3, a na koniec dwu­
nastu saperów z swoim kapralem, najokazalszym z pułku postawą, w grena-
d iorskich bermycach, wąsatych, z toporami na ramieniu, karabinem na flint-
pasie *, krótkim pałaszem na bandolierze **, a skórą na biało wyprawianą od
szyi po kolana okrytych. Ci po sześciu w szeregu szli przed frontem gre­
nadierów4. Naczelnie komenderował pułkiem pułkownik, po nim następował
w randze major, u Francuzów grosmajor, który się trudnił całą administracją
pułkową i przewodniczył posiedzeniom rady gospodarczej, złożonej z osób przez
pułkownika mianowanych ze wszystkich stopni. Pułkownik i major mieli osob­
ny furgon. Tak więc, wyłączywszy artylerię jako chwilowy na wyprawę 1812
dodatek, liczył pułk pieszy liniowy polski w 1812 roku w służbie frontowej
oficerów 62, podoficerów 255, szeregowych 2160. Prócz tego kapitana płatnika,
4 lekarzy. Muzykę, saperów, trębaczy i doboszów ze swoją starszyzną 40 głów,
a ogółem, już i zwoszczyków *** policzywszy, 2560 głów. Wszakże żaden pułk
w takim komplecie nie mógłby wystąpić na kampanię, bo do nadzoru i obsłu-
żenia lazaretu, komory pułkowej, gdzie broń, mundury, sukna, płótna itp.
ubinrcze potrzeby, zakładu rekonwalescentów, rzemieślników zawsze paru ofi­
cerów’ i kilkunastu podoficerów i żołnierzy musiało pozostać w garnizonie. Licz­
ny więc to byl Już pułk, jeżeli we frontowej służbie miał 60 oficerów i 2350 pod­
oficerów i żołnierzy we trzech batalionach.
Słówko jeszcze o uzbrojeniu. Żołnierz pieszy uzbrojony był w broń palną,
to jest karabin z bagnetem z fabryk francuskich. Była ona już lekszą od onej
w 1807 i 1800 roku noszonej, bo i kaliber mniejszy, i bagnet o wiele krótszy
od dwie stóp długich bagnetów przy broni na Prusakach zdobytej. Kompanie
wyborcze i podoficerowie mieli jeszcze pałasze mało co dłuższe jak dwie stopy,
z brzeszczotami miękkimi i cienkimi, rękojeściami mosiężnymi, słabymi, bez
gardy r>, do walki czy przeciw konnicy, czy przeciw bagnetom, zaczepnej czy
odpornej, całkiem niezdatne. Fizyliery, a więc 2/3 piechoty, nie mieli pałaszów.
Aby karabinem z nasadzonym bagnetem, prawie 6 stóp długim, w tłumnym
natarciu i zmieszaniu się z nieprzyjacielem celnie, a więc swobodnie, czy ata­
kować, czy bronić się można, miejsca niedostaje. Z tego to powodu w podob­
nych razach piechota używa raczej kolby niż bagneta, którym zaplątawszy go
w rzemień, w płaszcz lub pakunek, a choćby i w ziobra nieprzyjacielskie, często
więc skrzywiony lub złamany, z trudnością wydobywszy, atakować lub bronić
się dłużej nie mogła. Uderzeniem kolbą w łeb konia można zamroczyć, że się
/utoczy; w nogę — można ją złamać i do razu okulawić. Pchnięcie bagnetem
musiałoby być bardzo trafne i głębokie, aby te same, prócz złamania nogi, czego
wenie nie dokaże, sprowadzić skutki. Gdy więc broń z bagnetem, jak dopiero
nadmieniono, w danych okolicznościach do skutecznego nacierania lub obrony
nie wystarcza, gdy broń w szturmowym wspinaniu się — czy po drabinach,
czy bez drabin jest zawadą w jednej ręce, kiedy obiedwie do wspinania są
potrzebne, gdy na koniec w dziś przyjętym sposobie prowadzenia wojny żoł­
nierz po utrudzającym marszu lub stanąwszy obozem, najczęściej sam o wszyst­
ko starać się musi, a w nabyciu drzewa — czy z rozebranych budynków, czy
z sadów lub lasów, bądź na baraki, bądź na ogrzanie się i na warzenie — nie

* rzemień do noszenia karabinu

** szeroki pas służący do zawiesza­
nia broni
*** woźniców

» 21 «
mając sobie czym pomóc, żmudną i długą musi odbywać robotę. Kiedy mu
posiłku i spoczynku najpilniej, należałoby zamiast szabelki, ni do cięcia, ni do
pchnięcia zdatnej, dać mu tańszy, mocniejszy, a lekszy do obrony czy ataku
w tłumnym spotkaniu, do budowania baraków, niszczenia palisad, zasieków
itp. sprawniejszy toporek. Uderzenia toporka, czy obuchem, czy ostrzem, nie
wytrzyma ani karabin, ani pałasz, ani lanca, ani kirys *, a gdzie trafnie w y­
mierzone padnie, tam i doraźne odjęcie władzy lub śmierć. Bagnet ma zostać,
ale nie na lufę zakładany, jeżeli celności strzału nie ma być przeszkodą, na
bagnet i na toporek pochwy wraz 6.

M. Smarzewski Pamiętnik 1800— 1831,

Wrocław 1962, s. 34— 38.

F RA N CI SZ EK GA JEWS KI
porucznik 5 pułku strzelców konnych

Nowo sztyftujące się wojsko polskie przybrało zakrój tradycyjny w początku

swoim, później odmieniono takowy. Piechota i konnica ubrane były początko­
wo w granatowe kurtki z kołnierzem amarantowym i wypustkami takimi po
szwach, nosili szarawary granatowe z karmazynowym lampasem, czapki czwo­
rograniaste na głowie, obszyte czarnym barankiem. Szlify srebrne i guziki
białe. W następstwie ubierano piechotę w mundury granatowe według kroju
mundurów francuskich, wyłogi, kołnierz i łapki ** były karmazynowe, żołnierz
nosił białe płócienne spodnie na kamaszach letnią porą, a granatowe panta-
lony w zimie. Miał białą kamizelkę z łapkami, okrągłe czako *** na głowie z pom­
ponem i kordonami. Wyborcze kompanie nosiły bermyce. Cała piechota miała
białe płaszcze według zakroju francuskiego. Guziki i szlify były białe7. Tak
samo jak u Francuzów mieliśmy także i naszych cieśli pułkowych, także z du­
żymi brodami, postępujących przed muzyką pułkową. I orzeł polski wznosił
się nad batalionem; wiernie go strzegli żołnierze. Orły nasze pociągnęły aż
do Moskwy, widziały je iberyjskie kraje, wszędzie wśród chwały; dzisiaj nie­
stety zdobią one zbrojownię moskiewską8. Cała piechota miała lederwerki
białe, nie glansowane i broń francuską 9, tak samo jak piechota francuska mieli
grenadierzy i woltyżerzy szlify włóczkowe i numera pułków swych, a na gu­
zikach wybite i blachach u szaka, każdy żołnierz miał białą kokardę u szaka.
Konnica polska składała się ostatecznie po roku 1809 z 16 pułków ułanów,
z 3 pułków strzelców konnych, 2 pułków huzarów i 2 szwadronów kirasjerów.
Cała jazda miała bieżącą liczbę według pułków, bynajmniej według broni10.
Ułani byli ubrani w mundury granatowe z odmiennymi wyłogami, nosili łapki
czarne skórzane, ozdobione blachą białą od przodu, wyobrażającą pół słońca
promieniejącego, na której był przykuty żółty numer pułku, czapka była ozdo­
biona kordonami białymi, przy prawej stronie jaśniała kokarda narodowa, a na

* pancerz ochraniający piersi żoł­

nierza
** naszywki na kołnierzu lub ręka­
wach oznaczające rodzaj broni
*** wysoką sztywną czapkę z płaskim
denkiem

» 22 «
 niej krzyż biały posrebrzany. Do parady powiewało pióro na czapce. Cała kon­
nica polska nosiła szaraczkowe rejtuzy, skórą obszyte, w codziennym stroju,
w czasie parady mieli ułani szarawary granatowe z lampasem barwy kołnierza.
Lanca z chorągiewką na wpół białą, pałasz szeroki i jeden pistolet składały
uzbrojenie ułana, roty flankierskie miały karabinki. Strzelcy konni byli cał­
kowicie ubrani jak francuscy strzelcy konni. Huzarzy mieli mantyki i dolma­
ny 11 granatowe, jedni z sznurami białymi, drudzy z sznurami żółtymi. Kira-
sjerzy wcale się nie odróżniali od francuskich kirasjerów 12. Artyleria polska
była przyodziana w mundury ciemnozielone z kołnierzem, wyłogami i łapkami
czarnymi, a pąsowymi wypustkami, nosiła pantalony zielone z pąsowym lam­
pasem w paradzie, a płócienne białe pantalony w czasie codziennym letnią porą.
Miała kamasze krótkie pod pantalonami. Nosiła szako z kordonami pąsowymi,
pomponem i kokardą narodową na przodku. Artyleria miała mosiężne guziki,
a oficerowie nosili szlify złote. Na przodku szaka były dwie mosiężne lufy
armatnie na krzyż ,3. Artyleria konna nosiła szaserskie kurtki zielone z czarnym
kołnierzem i łapkami, a pąsowymi wypustkami. Oficerowie nosili bermyce na
głowie z złotymi kordonami, żołnierze mieli szaka z kordonami pąsowymi
i dwie mosiężne lufy armatnie z przodku14. Żołnierz z artylerii konnej miał
pałasz i pan; pistoletów, w artylerii pieszej był uzbrojony w karabin i pałasz
pieehntny, nosił ładownic«;, lederwerki były białe.
N/lab wojska nosił mundur granatowy z karmazynowym kołnierzem bez w y­
łogów o dwóch rzędach guzików białych i kapelusz na głowie, szlify srebrne,
i Jenerał dywizji miał dubellowy haft srebrny na kołnierzu, generał brygady
imał pojedynczy haft. haft taki nosili generałowie i na łapkach.
Generałowie nosili kapelusze, wyłożone czarnymi strusimi piórami. Książę
Józef nosił zwykle granatową kurtkę ułańską z kołnierzem, z wyłogami i łap­
kami amarantowymi, na których był haft generałów dywizji. Miał ułańską
czarno pikowaną czapkę na głowie, rejtuzy amarantowe z lampasem srebrnym.
Nadzwyczajnie było mu do twarzy w tym mundurze. Adiutanci księcia nosili
amarantowe mundury huzarskie, srebrnymi sznurami wyszywane, błękitne koł­
paki, kołnierze i łapki haftowane srebrem, obcisłe spodnie amarantowe, sre­
brem wyszywane, węgierskie buty i srebrne ostrogi.

F. Gajewski Pamiętniki, Poznań 1913,

t. 1, s. 61—63.

:A l e k s a n d e r f r e d r o
podporucznik 5 pułku strzelców konnych

Wojsko nowo formujące się wzięło kokardy trójkolorowa i nazwę wojska

f raucusko-galicyjsk iego, czyli (bo już nie pamiętam) galicyjsko-francuskiego lr>.
Zostawało wprawdzie1 pod dowództwem księcia Józefa, ale nominacje na ofice­
rów do nowych pułków, które podczas wojny zaczęto wydawać, wstrzymano.
Największa część nowych oficerów nosiła epoletę tylko na mocy podania puł­
kowników10. Byli więc i nie byli oficerami. Dopiero po zawarciu pokoju, nie
domyślając się ani będąc w stanie wierzyć, jak nas i nasze zasługi Wielki Na­
poleon mało cenił, zostaliśmy znowu wojskiem polskim, a część zajętej Galicji
została dołączoną do Księstwa Warszawskiego, wyjąwTszy obwodu tarnopołskie-

» 23 «
go, który ofiarowano Rosji, jako douceur 1
*, mało od niej ceniony i z widocznym
2
niezadowoleniem przyjęty. Po złączeniu zaś finalnym wojska polskiego pod jed­
ne orły i jedno dowództwo armia dzieliła się in pętlo ** na stare i nowe pułki.
Stare, które się uformowały od 1807 do 1809 i odbyły dopiero ukończoną kam­
panię, nowe zaś, które powstawały już po owej krótkiej, świetnej kampanii
1809 ----
Żyłem z oficerami z czasów kościuszkowskich. Zacząłem służyć w 1809. By­
łem świadkiem powstania 1830 i muszę wyznać, że w tych trzech epokach, z ma­
łą może różnicą, formacje wojska tą samą szły drogą i tym samym podlegały
błędom. Zamiast żeby istniejące już pułki rozdymały się i w sobie nowy żywioł
umieszczały, o ile to możność dozwalała, nowe pułki zawiązywały się oddziel­
nie, ledwie po kilku oficerów dawniejszych przyjmując w swoje szeregi. Nie-
ledwie każdy powiat w pierwszym uniesieniu podejmował się wystawie pułk,
a czasem i dwa — jak to w Żółkwi: jeden konny, drugi pieszy. Nie chciano
wierzyć wielkości podobnego przedsięwzięcia, nikło też niczym nie zapewnione
w samym zawiązku. Byli tacy, których znaczny majątek czynił deklaracją z ich
strony wystawienia pułku do prawdy podobnym. Ale dając im epolety pułkow-
nikowskie, nie żądano od nich złożenia, a przynajmniej zapewnienia potrzeb­
nych funduszów. Dlatego niejeden z nas pytał się potem, dlaczego ten lub ów
bez żadnej zasługi, często bez żadnej zdatności otrzymał od razu tak wysoką
rangę. Pytał się i nie mógł innej wydobyć odpowiedzi jak: Bo miał bezczelność
jej żądać. Stąd to mnożyły się owe fragmenta pułków, a każdy z kompletem
oficerów, stąd mały przybytek na linii bojowej, stąd czas stracony na krawiec­
kich manipulacjach, wydatek pieniędzy na niepotrzebne ozdoby i nareszcie brak
jedności...17

A. Fredro Trzy po trzy [w:] Pisma

wszystkie, t. 13, cz. 1, Warszawa 1968, s.
123— 124.

PRZYPISY

1 Bermyca — wysoki kołpak wojsko­
wy z niedźwiedziego futra, zazwyczaj
czarny lub czarno-brązowy, noszony
przez grenadierów piechoty, kompanie
wyborcze pułków jazdy, trębaczy ka­
walerii i saperów. Ber myce, których
trwałość nie była zbyt wielka, noszono
tylko podczas parad i w walce. Zazwy­
czaj trzymano je w płóciennych nawo-
skowanych pokrowcach, przymocowane
do tornistra.
Szlify — epolety, naramienniki meta­
lowe z taśmy srebrnej lub złotej bądź
też sukienne. Noszono na nich oznaki
stopni wojskowych.
2 Do 1808 każdy batalion piechoty
miał swego orła. Później orzeł był
wspólny dla całego pułku, a powierza­
no go pierwszemu batalionowi. Nosił go
tzw. orłowy wT asyście dwu sierżantów.
3 Dobosze i muzykanci — poza grą
w czasie marszu — mieli do spełnienia
istotną rolę w codziennym życiu żołnie­
rza. Dobosze „odbijali” pobudki, apele,
zbiórki na posiłki, capstrzyk itp. W cza­
sie walki dobosze i trębacze przekazy­
wali sygnały zbiórki, zmiany szyku,
marszu, ataku, których nie sposób było
podać głosem w ogólnej strzelaninie. We
mgle i kurzawie łoskot werbli ułatwiał
oddziałom utrzymanie kierunku mar­
szu. W razie konieczności muzykanci

* upominek
** w myśli

» 24 «
 zajmowali się dostarczaniem amunicji
i ewakuacją rannych.
Kapral doboszy bądź trębaczy pozo­
stawał stale przy boku dowódcy i prze­
kazywał od|X)wiednim sygnałem jego
rozkazy. Sygnał powtarzali dobosze
i trębacze znajdujący się przy każdej
lun npa ni i. Muzykanci przebywali za­
zwyczaj bezpośrednio za pierwszą linią
wa lezących.
Szczególnie trudna była rola trębaczy
kawalerii, którzy musieli być w każdej
chwili gotowi do podjęcia walki z prze­
ciwnikiem. Wytrawny trębacz trzymał
swój instrument lewa ręką, a wodze
w prawej, po to by w razie niebezpie­
czeństwa przerzucić wodze do lewej rę­
ki, a prawą wydobyć szablę z pochwy.
Zdarzało się, że zaskoczony — nie ma­
jąc innej możliwości ratunku — ude­
rzał trąbką napastnika, starając się
zrzucić go / konia. Trębacze mieli szcze­
gólnie bogato zdobione mundury i tra­
dycyjnie dosiadali białych koni, b.v moż­
na by In Ich lal wo rozpoznać z daleka.
Ą Dn zadań rapciów należało budowa­
nie umocnień ziemnycń dla osłony sta­
nowisk arłylciii, naprawa mostów, lak
aby mogły po nich przechodzić działa
i tabory, bądź też budowa przepraw
przez rzekę. Na strumieniach i małych
rzekach budowano mosty na kozłach lub
zakotwiczonych tratwach (jeżeli prąd
nie był zbyt silny). Dla pokonania du­
żych przeszkód wodnych trzeba było
budować mosty na pałach lub pontono­
we. Saperzy (także konni, przydam'mii
do pułków jazdy) obowiązkowo rs di
brody.
brzeszczot (głownia, klinga) — cześć
broni siecznej od rękojeści w dół, słu­
żąca do cięcia i kłóci a. Ostra strona na­
zywa się ostrzem lub br z oścem, strona
przeciwna tylcem, wcięcia na jej po­
wierzchni In s.i rodziny. Garda — osło­
na ręk o le.ści. ba łasze, o których wspo­
mina Snmr/ewski, to właściwie tasaki
do dęcia Ins/vity. używane w walce tyl­
ko w oMbdecziinści, gdy zawiodła inna
In on.
Uzupełnia jąe wypowiedź Smarzew-
sklcgo na temat użyteczności bagnetu
dodać trzeba, że w ówczesnych armiach
europejskich, zwłaszcza francuskiej, pa­
nował swego rodzaju kult togo oręża.
Słynna jest formuła wpajana przez feld­
marszałka Aleksandra Siiwnrowa mło­
dym żołnierzom: „Kula głupia — bagnet
zuch” ; Napoleon wielokrotnie wynagra­
dzał tych swoich wiarusów, którzy ran­
ni zostali od pchnięć bagnetem, nato­
miast pomijał w awansach żołnierzy,
którzy otrzymali rany postrzałowe.
» 25 «
Uważano po prostu, że udział w walce
na bagnety dowodzi zimnej krwi i od­
wagi, natomiast ranę postrzałową mo­
że otrzymać nawet żołnierz z taborów,
który nie wąchał jeszcze prochu. Umie­
jętną taktvkę wykorzystania broni pal­
nej i bagne^ stosowali Prusacy i Aus­
triacy. Podczas gdy jeden z piechurów
strzelał bądź nabijał, drugi osłaniał go
karabinem z nasadzonym długim bagne­
tem. Strzelający na ogół nie nakładał
bagnetu.
7 Nie jest to ścisłe. Piechota nosiła
także płaszcze szare i granatowe, zależ­
nie od możliwości zakupu sukna, pro­
dukowanego głównie w Wielkopołsce.
W większości szlify i guziki były złote,
a nie białe. Po doświadczeniach kam­
panii 1806/1807 w całej armii napoleoń­
skiej zastąpiono mundury białe — ko­
lorowymi. Białe kurtki i spodnie były
mało praktyczne, łatwo bowiem brudzi­
ły sic, a ślady krwi na nich były tak
wyraźne, że osłabiały morale młodych
żołnierzy. Mundury wolska polskiego
rzadko zresztą odpowiadały przepisom
regulaminu. Żołnierze — zwłaszcza
w zimie starali się przystosować do
trudnych warunków a tm ns1e r y c z ny c h,
wdziewając pod spód cywilną bieliznę,
wiążąc sznurkami spodnie w kostkach,
wkładając własnym przemysłem spo­
rządzone rękawice, czego nie przewidy­
wał 'egidami n.
8 Rozdanie pierwszych orłów (legii
warszawskiej) odbyło się 3 V 1807 przed
pałacem Krasińskich w Warszawie,
gdzie znajdowała się siedziba Komisji
Rządzącej. W czasie kampanii 1812
w ręce Rosjan dostały się sztandary 1
i 14 pułków piechoty, podczas walk
o Borysów 21 listopada. Inne wywiezio­
no do Petersburga po upadku powsta­
nia listopadowego, gdzie zawieszono
je — na znak tryumfu — pod sklepie­
niem Soboru Kazańskiego, świątyni
chwały rosyjskiego oręża. Część tych
sztandarów powróciła do Polski po trak­
tacie ryskim 1921 i dziś znajdują się
w Muzeum Wojska Polskiego w War­
szawie.
9 Broń francuska, zwłaszcza w po­
czątkowym okresie Księstwa, należała
w wojsku polskim do rzadkości. Żoł­
nierz posługiwał się na ogół zdobycz­
nym karabinem pruskim, który był nie­
poręczny i miał nieproporcjonalnie dłu­
gi bagnet. Karabin ten ważył 6 kg, a ze
względu na kształt nazywano go „kro­
wią nogą” . Była to broń mało celna, po­
zbawiona wizjera. Po roku 1809 w armii
polskiej było też trochę zdobycznej bro­
ni austriackiej, uważanej za lepsza od
francuskiej. Broń francuska (model 1777,.
unowocześniony w 1801) ważyła 4,65 kg,
miała 153 cm długości oraz kaliber
17,5 mm. Ze względu na wadliwą kon­
strukcję zamka i niedokładność wyko­
nania karabiny francuskie były cztery
razy mniej celne od austriackich i dwa
razy od rosyjskich. Aby wystrzelić, żoł­
nierz musiał wykonać kilka operacji.
Najpierw należało rozerwać zębami ła­
dunek, wsypać proch do lufy, przykle­
pać go stemplem, wepchnąć kulę do lu­
fy, umocować ją przybitką z pakuł, pod-
sypać proch na panew7kę i zamknąć ją.
Całość tych operacji (wykonanych w 12
tempach) pochłaniała przynajmniej 30
sekund. Aż do 220 m można było zabić
przeciwnika, z tym jednak, że należało
celowTać w nakrycie głowy. Powyżej tej
odległości — aż do 400 m — trafienie
śmiertelne było kwestią przypadku. Po­
nad 400 m kula mogła spowodować je­
dynie lekką ranę. Piechota francuska —
na ogół słabo wyszkolona — odznaczała
się małą szybkością i celnością strza­
łów. Na jeden strzał Francuza przypa­
dały trzy strzały Prusaka i dwa piechu­
ra austriackiego. Piechota polska na
ogół przewyższała wojsko francuskie.
Niektóre pułki (np. Legia Nadwiślań­
ska) nie miały sobie równych — poza
starą gwardią.
Ówczesna broń piechoty hvła zawod­
na, na 20 wystrzałów n r7v na dały bo­
wiem 3—4 niewypały. Przv Hej pogo­
dzie (np. mgła, deszcz) zdarzało się, że
piechota nie mogła w ogóle strzelać.
Żołnierze owijali zamki na woskowany­
mi szmatami, aby nie dopuścić do za­
wilgocenia prochu. Trzeba też pamiętać,
że używano wówczas prochu dymnego,
tak że po kilku salwach widoczność była
bardzo ograniczona, stad niewielka cel­
ność ognia. Ogień salwo wy wykonywa­
no kompaniami (zwanymi w manew­
rach bojowych plutonami), przy czym
strzelały dwa pierwsze rzędy, z których
pierwszy klęczał. Trzeci rząd nabijał
broń i podawał kolegom. Jedynie pie­
chota angielska stosowała ogień salwo-
wy nawet w czterech rzędach — tak
skuteczny, że np. pod Waterloo mogła
powstrzymać kilkanaście szarż francu­
skiej kawalerii.
Wg raportów o stanie armii Księstwa
Warszawskiego, zachowanych w Archi­
wami Wojennym w Vincennes i Archi­
wami Narodowym w Paryżu, w począt­
kach 1812 r., przed kampanią rosyjską,
większość pułków piechoty miała kara­
biny pruskie „starego” i „now7ego” mo­
delu. Tylko 2 pułk piechoty Stanisła­
wa) Potockiego (ulubiony ks. Józefa) i 8
pułk otrzymały broń francuską. We
wszystkich pułkach (z wyjątkiem 2)
» 26 «
część podoficerów7 i grenadierów nie
miała tasaków.
10 Pułki kawalerii uzbrojone były
w lekkie zakrzywione szable, z wyjąt­
kiem ki ras jerów, którzy mieli długie
proste pałasze (95 cm). Strzelcy konni
otrzymywali krótkie karabinki (110 cm),
a ułani lance (2,75 m). Kompanie w y ­
borcze miały po dwa pistolety, a cza­
sem — z braku dostatecznej ilości bro­
ni — po jednym. Pistolety w pozosta­
łych kompaniach należały do rzadkości.
Aby wystrzelić z karabinka, jeździec
musiał zatrzymać konia, a szablę trzy­
mać w pochwie. Z pistoletu można było
strzelać w biegu z szablą puszczoną luź­
no, przywiązaną rzemieniem do prawej
dłoni. Szable francuskie były lżejsze od
tych, których używano w innych ar­
miach. Łatwiej było nimi władać, ale
zadawały lżejsze rany.
11 Mundury ułanów nie były jednoli­
te i tylko niektóre pułki (m. in. 8 i 9)
nosiły na czapkach tarcze z połową
słońca. Nie zawsze też czapki przyozda­
biano kitami i kokardami. Chorągiewki
u lanc były zazwyczaj czerwono-białe
bądź czerwono-granatowe w różnych
kombinacjach.
Mantyka (właśc. mantlik lub półman-
cie) — półpłaszczyk. Był to rodzaj sa-
lopki, krótszej o połowę od zwyczajnej.
Huzarzy nosili ją zawsze zarzuconą na
lewym ramieniu (by nie krępować pra-
wicy), bardziej ku ozdobie niż dla isto­
tnej potrzeby. Mantyki były często pod­
bijane futrem i bogato zdobione.
Dolman — kurtka obficie wyszywana
z przodu. Tutaj to samo co mantyka.
12 Jedyny w armii Księstwa 14 pułk
ki ras jerów (dwa szwadrony) sformowa­
ny został w Końskich w 1809 przez płk,
Stanisława Małachowskiego. Do 1812
pułk ten stacjonował przeważnie w7
Warszawie. W kampanii rosyjskiej po­
niósł duże straty (zwłaszcza pod Możaj-
skiem) i praktycznie przestał istnieć
Jego dowódca dostał się do niewoli pod
Krasnem. W 1813 odtworzono jeden sła­
by szwadron ki ras jerów, stanowiący za­
zwyczaj straż przyboczną ks. Józefa.
iś Artyleria piesza zaczęła tworzyć się
już w listopadzie 1806 r. i kilka jej kom­
panii wzięło udział w walkach na Po­
morzu. Początkowo istniały trzy bata­
liony (po jednym w każdej legii), a od
1810 — w ramach korpusu artylerii
i inżynierów — pułk artylerii pieszej,
złożony z 12 kompanii poi owych i 4
kompanii garnizonowych. Ponadto jed­
na kompania polskiej artylerii walczyła
w Hiszpanii. W ramach przygotowań do
nowej wojny utworzono w 1811 batalion
posiłkowy artylerii, złożony z 8 kom-
 rani i. Lecznic więc w 1812 było już 25
kompanii tej broni, a ponadto w każ­
dym pułku piechoty, istniała półbateria
Jekkich dział (2 sztuki) dla bezpośred­
niej’,o wspierania grenadierów i fizylie-
inw. Artylerzyści polscy dysponowali
na ogol zdobycznym sprzętem pruskim
<po/mej także austriackim) i kilkunastu
«1/ta la in i dostarczonymi przez Francu-
1’w. Ponieważ brakowało wykształco­
nych oficerów polskich, rozbudową tej
l)i oni kierowali Francuzi : Jean-Baptiste
Pelletier, Jean Mallet, Pierre Bontemps,
Charles Daret i Emile Guerin.
Kaliber ówczesnych dział określano
zarówno średnicą lufy, jak też ciężarem
pocisku — w funtach. Istniały więc
armaty 4-, 8- i 12-funtowe oraz moź­
d z i e r z e (i- i 8-calowe. Strzelano pełny­
mi żeliwnymi kulami, którymi •niszczo­
no wrogie armaty i umocnienia, oraz
Ka ii aeza m i wypełnionymi ołowianymi
puer.kami niewielkich rozmiarów do
mżenia „Miły żywej". Skuteczny ogień
mi |v lei 11 sięga| iioil m dla aimai 12-l’un-
|o\v\ eh, Mdli II funlowyrh I 700
I lunlowyeh. Przy użyciu kurlaezy y.n-
•-,i•;i* /inhlejszal się* odpowiednio do 000,
hall i 400 i i i . K u l e mogły zabić lub spo­
wodować ciężkie lany, tocząc sit; Jesz­
cze po ziemi bądź odbijając rykoszetem.
Bezpośrednim trafieniem pełna kula
mogła ściąć drzewo, zerwać dach, roz­
bić bramę, zabić kilkunastu ludzi czy
wbić się na metr w ziemny nasyp. Dla
każdego działa przygotowywano zazwy­
czaj 800 pocisków, przewożonych w
.skrzyniach umocowanych na artyleryj­
skim przodku bądź też w jaszczach
amunicyjnych. Obsługa tych dział skła­
dała się odpowiednio z 8, 13 i 15 ludzi.
Kompanie (baterie) artylerii pieszej li­
czyły zazwyczaj 8 armat. Lufy armat­
n i e wykonane były z brązu i ważyły od
7110 do 98(> kg, zależnie od kalibru. Spo­
rzy widy na drewnianych lawetach
u dwu ludach (1,5 m średnicy). Działa
wymierzano najpierw „na oko", a na-
ł ę p u i e korygowano w pionie i pozio­
mie manipulując śrubami. Szczegółowe
lapuily u sianie polskiej artylerii, pod­
pisane przez gen. Jeana Pelletiera, znaj­
dują się w Archiwum Wojennym w
Vincennes i Archiwum Narodowym w
Paryżu, a także w archiwum prywat­
nym potomków tego generała w Neuilly.
14 Artyleria konna powstała w 1808.
Pierwszą kompanię wystawił Włodzi­
mierz Potocki, idąc za przykładem swe­
go ojca — targowiczanina Szczęsnego,
który jeszcze za czasów Stanisława
Augusta ofiarował Rzeczpospolitej 12
armat. Drugą kompanię sformował Ro­
man Sołtyk, absolwent paryskiej Szkoły
Politechnicznej. Artyleria konna po raz
pierwszy znalazła się w ogniu pod Ra­
szynem i stała się od razu bronią o wiel­
kich wartościach bojowych. W 1810
utwmrzono pułk artylerii konnej w ra­
mach korpusu artylerii i inżynierów,
składający się z 4 kompanii (łącznie 24
działa). Kompania artylerii konnej li­
czyła zazwyczaj 6 dział — w7tym 2 moź­
dzierze.
15 Mowa o pułkach formowanych w
1809 w Galicji, które przez pewien czas
nosiły nazwę wojsk galicyjsko-francu-
skich i formalnie podlegały bezpośred­
nio Napoleonowi. Pułki te zostały włą-
e/one do armii Księstwa po traktacie
Nchoenbnumskim. Część z nich zresztą
była tworzona z rekrutów i ochotników
pochodzących ze „starych departamen­
tów".
1,1 Część pułków galicyjsko-francu-
skich (jak np. IG piechoty — Czartory­
skich czy 17 — Zamoyskich) była w y ­
stawiona — jak już wspominano —
sumptem arystokratów bądź bogatych
ziemian. Zastrzegali sobie oni zazwy­
czaj stopnie pułkowników i obsadzali
stanowiska oficerskie własną klientelą.
17 Opinie Fredry odnoszą się raczej do
pułków formowanych na Litwie w 1812
niż w Galicji trzy lata wcześniej. Pod­
czas kampanii rosyjskiej „pułkownik"
Abramowicz usiłował tworzyć regiment
huzarów, Paweł Sapieha pułk piechoty
mohylewskiej, Rudolf Tyzenhaus arty­
lerię konną. Jednostki te miały zaled­
wie po kilkunastu ludzi, a niektóre
z nich ograniczały się do samego do­
wódcy.
 30
W GARNIZONIE I NA BIWAKU

Księstwo Warszawskie — zwłaszcza a jużci i bitnego w ojska---- nie wi­

po roku 1809 — uważane było po­
wszechnie za zalążek przyszłej nie­
podległej Polski, a ks. Józef, stojący
na czele resortu wojny, świadomie
rozbudowywał armię przed de­
cydującą rozgrywką o wskrzeszenie
Rzeczpospolitej. Księstwo, liczące za­
ledwie 4 min mieszkańców i dotknię­
te głębokim kryzysem gospodarczym,
przeznaczało wprawdzie na utrzyma­
nie wojska dwie trzecie swego budże­
tu, ale mimo to armia cierpiała stale
niedostatek, potrzeby i zadania były
bowiem znacznie wyższe niż zasoby
i możliwości finansowe. W tych trud­
nych warunkach służby kształtował
się jednak duch wytrwałości i po­
święcenia, rzetelnej pracy nad rekru­
tem i wiara, że starania te nie będą
daremne. Nic więc dziwnego, że Mar­
cin Smarzewski mógł napisać, iż „tak
ochoczego, karnego, porządnego,
działa jeszcze Polska” .
Inną cechą ówczesnej armii pol­
skiej była atmosfera prawdziwego
braterstwa żołnierzy i oficerów, po­
szanowania godności osobistej pro­
stego szeregowca, dążenie do wydo­
bycia z każdego żołnierza najlepszych
jego wartości i stworzenia zeń nie
tylko dobrego obrońcy ojczyzny, ale
także świadomego obywatela. Woj­
sko polskie odegrało również ogrom­
ną rolę w kształtowaniu nowoczes­
nego narodu, w szeregach sił zbroj­
nych spotykali się bowiem mieszkań­
cy wszystkich zaborów i wszystkich
warstw ówczesnego społeczeństwa.
Pozwalało to przełamać zarówno roz­
biorowe kordony, jak też — poprzez
awans oficerski drobnej szlachty,
mieszczaństwa i chłopów — naruszyć
wciąż jeszcze silne bariery stanowe.

ANTONI BIAŁKOWSKI
\porucznik 12 pułku piechoty

Nasz pułk udał się do Rawicza nad śląską granicę, gdzie konsystował 1 od
września 1807 do końca sierpnia 1808. Zaraz po przyjściu na wspomniany gar­
nizon rozpuszczono dużo wojska za urlopem h Wojsko nasze zostawało w sta­
nie opłakanym. Niepłatne, gole, bose, tak że po kilka miesięcy nie widzieliśmy*

* przebywał

» 28 «
 grosza; jedynie żywność, którą codziennie odbieraliśmy, była całym naszym
utrzymaniem. Żywność składała się z racji pół funta mięsa z dodatkiem albo
pól kwaterki kaszy, albo grochu pół kwarty, albo kwarty kartofli; do tego
chicha funt, trochę słoniny i kieliszek wódki. Takową rację odbierały niższe
stopni«’. Zaś oficerowie naszych stopni po półtory racji takiej, a sztabsoficerowie
po d\\ ie rac je takie odbierali2. Co się tyczy ubioru, to te pułki, które konsysto-
wm! y w Warszawie, a szczególniej pułk 2 piechoty, wówczas pułkownika Stasia'
Potockiego, i pułk 2 ułanów, wówczas pułkownika Tyszkiewicza, jako fawory-
IaIno co moment odbierały nowe mundury i płaszcze, a przenoszone odsyłano
dla pułków stojących na prowincjach. Z tych dopiero udzielono mundurów
kompaniom wyborczym, a tyralierskim dostawał się ubiór zupełnie znoszony.
Co się tyczy trzewików, to gdy przyszło wykomenderować żołnierza na wartę,
pierwsze było zapytanie, czyli ma ten żołnierz trzewiki. Skoro nie miał, bez
ceremonii zdejmowano takowe innemu albo też zostawiano mu je, z tym że
za pierwszego musiał iść na wartę. Co się tyczy innej służby albo musztry, to
i te boso się odbywało i sam nieraz prowadziłem na musztrę cały pluton bo­
sych. Razu pewnego, gdy po kilkomiesięcznym niewypłacaniu żołdu żołnierze
porozumieli się z sobą, przyszli na plac zbioru kompaniami, postawili broń
w k«>zlach I»«’/ rozkazu starszych, pozdejmowali z siebie lederwerki i takowe
na broni porozwiesza wazy, sami się po mieście rozeszli. Gdy przyszedł czas w yj­
ada za miasto na musztrę, oficerowie wołają, aby się żołnierze udali do broni
i lakową rozbierali, wtedy reszta żołnierzy będących w pobliżu zaczęła się roz­
biegać. Wtem nadchodzi szef batalionu Grotowski i zapytuje o przyczynę ta­
kowego nieposłuszeństwa, na to pozostali żołnierze odpowiadają, że ponieważ
tak długo nie odbierali żołdu, służby pełnić nie myślą.
Na tę odpowiedź doby! Grotowski pałasza, chcąc skaleczyć albo przebić
wspomnianego żołnierza, który tylko ucieczką się uratował. W końcu my, ofi­
cerowie, nie mogąc nic środkami surowymi uczynić, wzięliśmy się łagodnego
wystawienia żołnierzom, że z takiej okoliczności skutki okropne ich czekają,
ze albo pułk rozbiorą, albo co dziesiątego rozstrzelać każą, że i my oficerowie
nie jesteśmy płatni, a służbę pełnić musimy. Dopiero po długich przedłożeniach
ledwośmy ich zebrali i wyszli za miasto na musztrę. Tam, będąc od publiczno­
ści odosobnieni, dopiero im sztabsoficerowie zaczęli wyrzuty czynić, że będąc
we włoskiej armii (Legionach) albo w’ San Domingo, daleko większe trudy i nie­
dostatek znosić musieli, a przy tym głodni i bosi po spieczonej w Egipcie ziemi
u/ «In kalectwa chodzić musieli, a przecież nie pomyślał żaden Polak o podob­
nym nieposłuszeństwie. Przydali przy tym, że nie pozostanie im nic więcej, jak
tylko takich niesfornych, nie iako żołnierzy, ale jako hordę arabską, porzucić.
Wyi/ekli to z taką energią i przejęciem, że wszystkich żołnierzy do rozczulenia
/umaili.
Ilędąe wskroś przejęci nierozmyślnym swym postępkiem, żołnierze nagle się
i żuci li do nóg swoim przełożonym i ze łzami żałując przepraszali nas wszyst­
kich, prosząc, abyśmy co się nam podoba z nimi uczynili, abyśmy im tylko winę
darowali i zapomnieli. Chociażby największy niedostatek łub nędza dokuczyć
im miała, więcej o tym ani pomyślą. Podobny wypadek miał miejsce także
w' Gdańsku. Gdy podobnie żołnierze parę miesięcy (pułki 10 i 11 piechoty pol­
skiej konsystujące wówczas w Gdańsku) żołdu nie otrzymali, podobnym spo­
sobem jak u nas sobie postąpili. Gdy zaraportowano to wyższej komendzie, je­
nerał Michał Grabowski, dowódca tejże brygady, przybywszy na plac, przed­
stawił łagodnie żołnierzom, aby wstydu wobec wojsk sprzymierzonych imieniu
polskiemu nie czynili. Gdy zdołał cokolwiek wzburzone umysły uspokoić, za­

» 29 «
brawszy brygadę, zaprowadził ją sam między baterie zewnętrzne Gdańska,,
starając się o takie miejsca, aby był z brygadą ukryty i nie widziany od nikogo.
Zamknąwszy pierwej za sobą wszystkie wejścia, kazał sformować czworo­
ścian tak, aby linia frontowa była wewnątrz. Dopiero przywołał do siebie, ta
jest do środka, wszystkich oficerów. Skoro się koło niego zebrali, odzywa się
do żołnierzy, że kiedy oficerów okryli hańbą takowego nieposłuszeństwa, ofi­
cerowie są niegodni, aby im dowodzili. Zakomenderował mówiąc:
— Baczność, na moją komendę! Nabijanie dowolne z ładunkami, nabij brońf
Żołnierze bez namysłu nabili broń ostrymi ładunkami, po czym jenerał za­
komenderował.
— Bataliony — Tuy! *
Co też brygada wykonała, a dopiero odzywa się do nich:
— Teraz dacie ognia do nas wszystkich, a po wystrzelaniu nas możecie się
rozejść, a nas uwolnicie od dowodzenia takimi jak wy, hardymi, nieposłusznymi
i niewytrwałymi.
Dopiero komenderuje:
— Bataliony, cel!
Żołnierze się przyłożyli naturalnie do środka, w kierunku ku swoim oficerom^
a na ostatku komenderuje:
— Pal!
Ani jeden żołnierz nie wystrzelił. Jenerał powtarza po raz drugi, trzeci raz,
a gdy nie wystrzelono, w największym gniewie wpada do kompanii grenadier-
skiej, a stanąwszy przed wymierzoną bronią, woła:
— Dlaczego jeszcze okazujecie nieposłuszeństwo?
W końcu dodał, że jeśli nie będą posłuszni, użyje środków najostrzejszych,
a gdy i to nie pomogło, zaczął szpadą bić żołnierzy, zacząwszy od prawego do
lewego skrzydła. Na to żołnierze odzywają się z płaczem, że proszą, aby naj­
pierw była komenda wykonana: „odstaw” .
Gdy to nastąpiło, rzucili się hurmem do nóg, nie tylko jenerała, ale i wszyst­
kich oficerów, przyrzekając największą wytrwałość i posłuszeństw o.

A. Białkowski Pamiętniki starego żoł­

nierza (1806— 1814), Warszawa 1903, s~
70— 73.

M A R C IN SMARZEW SK1
porucznik, 8 pułku piechoty

Zimę z 1810 na 1811 wesoło, hulaczo przepędziłem w Warszawie. Służba prze­

stała ciężyć, bo oswoiwszy się z nią, polubiłem ją nawet. Z wart najwięcej oży­
wioną była na placu przed Krasińskich pałacem, obok teatru, jako na punkcie
zetknięcia się głównych ulic, Długiej i Miodowej, wówczas Napoleońskiej.
W kordegardzie ** zawsze goście, za dnia i wieczorem koledzy i znajomi cywili-
ści. W nocy zaś sprowadzeni przez ronty i patrole rozmaici ptaszkowie, niekiedy
arcykomiczni w znalezieniu się oko w oko z oficerem warty. Nudną była warta

* gotuj broń
** na wartowni

» 30 «
zamkowa, bo u margrabiego Brońca, z rodziną zamieszkałego tamże, nie by­
wałem, więc tylko przeglądanie królewskich pokojów, pysznymi malowidłami
ozdobnych, onych, acz niemych, lecz niemniej dowodnych świadków historii
królów i narodu naszego, widok z tarasów na Wisłę, na Pragę i czarne na pia­
skach bory, niknące w oddali, 24-godzinną samotność rozrywać pomagały. Ob­
szerniejszego na dzieje narodowe poglądu z większą onych znajomością mło­
dzieniec ileż by tu od starych sług i rezydentów zamkowych nazbierać był mógł
z czasów Stanisława Augusta, Sejmu Konstytucyjnego, powstania stolicy, rzezi
na Pradze, życia króla i jego dworzan itp. tyczących powieści, anegdot, uwag.
Ale sowizdrzał podporucznik, któremu w dawanych przez Niemców naukach
historia ojczysta zakazanym była owocem, nie umiał korzystać z stojących mu
skarbów otworem. Przykrą była warta w prochowni nad Wisłą, gdzie nie pro­
chy, ale więźniów, zbrodniarzy najwystępniejszych trzymano. Oficer od warty
winien był w towarzystwie inspektora więzień zwiedzić je przy świetle wie­
czorem. Tylu podłych i wrogów społeczeństwa w nędzy, pleśni, zaduszę, ciem­
nicach, w ka jdanach, czasem i w obrożach żelaznych na szyi, do muru przyku­
tych, w jednej przejrzeć godzinie i swojej mieć poruczonych baczności budziło
mimowolni«' surowość i pogard«; dla ludzi. Po takiej inspekcji oka zmrużyć całą
noc ule mogłem, zdało mi ni«;, źem zajrzał w przedsionek piekła. Z użytych do
posługi wieczorem przeciw przepisom wymknął sic; raz jeden i czmychając
kanałami śród miasta, dopiero przez okropny fetor straży rozesłanej w pogoń
zdradzony I na powró! przyprowadzony, zapytany przez inspektora, dlaczego
lumalem ueleknł, rzecze:
A jużei uciekać najlepiej tędy, którędy nikt nie goni, a droga znana do­
leludnie.
— Skądże ci znana — spyta inspektor — czy pracowałeś w kanałach?
— I nieraz — odpowie więzień — alboż to dyshonor?
Tupnie z gniewem inspektor i krzyknie:
— Tobie, łotrze, o honorze mówić! tobie, złodzieju!
— Właśnie mówić — rzeknie więzień — bom tylko złodziej, a kradzież nie
zawsze jest występkiem. Rzekł ci Bóg: „nie kradnij” , ale nie dołożył: „choćbyś'
miał z dziećmi z głodu umierać” .
Owoż jasną, że socjaliści późniejsi nic nowego nie wymyślili. - - -
Inno służbowe obowiązki były jeszcze: tygodniowa inspekcja koszar co do za­
chowywania przepisanego w izbach, kuchniach, musztrach itp. porządku, pikie­
ta ogniowa, która mnie raz omal suchot nie nabawiła, bo do wybuchłego w nocy
im Marymoncie pożaru musiałem z kompanią pędzić cwałem z Nowego Miasta.
A rowie, n kursa improwizowane, ileż to znużenia nieraz kosztowały! Bo książę
imr/rhuk Mw celu wprawiania wojska do szybkiego zbierania się w marsz wpadł
nieraz niespodziewanie na plac przedkoszarowy, kazał uderzyć jenerałmarsz *
i w pięć minut po przybyciu na czele zebranych pułków pognał — czy w słotę,
burzę, śnieżnicę to jedno — gdzie go oczy wiodły. Tak obiegłszy miejskie oko­
lice, nanużywszy się nas przez kilka godzin, wracał do koszar i rozpuszczał...
z życzeniem dobrego apetytu. Warszawa się śmiała, wojsko pomruczało i po-
piorunowało, ale niemniej przeto serdecznie żegnało księcia okrzykiem: „Niech
żyje wódz naczelny!”
'Tak ochoczego, karnego, porządnego, a jużei i bitnego — bo mu to i Napoleon
przyznał — wojska nie miała jeszcze Polska4. Służba garnizonowa w stolicy
nie była zabawką dla żołnierza, któremu żołd ciągle zalegał, a tu czyszczenia,

* alarm generalny

» 31 «
latania, polerowania codzienna potrzeba. Mimo te wymogi czystość była wzoro­
wą, kary za opieszałość nieznane, a o kradzieży łub dezercji ani słychu. Bo też
oficerowie, którym i po kilka miesięcy żołdu nie wypłacano, chwalebnym byli
przykładem.

M. Smarzewski, op. cit., s. 23— 25.

F R A N C ISZE K G A JEW SK I
;porucznik. 5 pułku strzelców konnych

Przekonałem się wnet po przybyciu moim do Sieradza, że tryb życia w pol­

skim wojsku całkowicie odmienny od tego, co było w Saksonii. W owym czasie
nie było żadnej restauracji w całym mieście, żona podoficera gotowała dla
wszystkich oficerów, począwszy od pułkownika. Żaden z nas nie był żonaty,
nikt nie miał gospodarstwa, a zatem każdy z nas musiał przestawać na kuchni
pani sierżantowej, każdy musiał mieć swoją łyżkę, nóż i grabki, a kto usta
chciał obetrzyć, ten musiał się zaopatrzyć w własną serwetkę. Wystawcie sobie
izbę, kiedyś wybieloną, okna krzywe, ongi całe, stół długi karczemny, ławy
długości stołu z desek zaledwo ociosanych, na stole obrus kiedyś biały. Tale­
rze z fajansu najpospolitszego, kilka dzbanków7 glinianych wątpliwej czystości
z wodą, szklanki ze szkła zielonego. Zasiadamy 10— 12 oficerów w izbie pełnej
dymu i czadu. Pani sierżantowi i brudna kucharka przynoszą w misach glinia­
nych rosół, sztukę mięsa, pieczeń i kapustę albo kartofle na stół. Kapitan Szpeth
odgrywa rolę gospodarza, częstuje ową strawi, nie ma talerzy do zmiany; zjadł­
szy rosół, bierzemy sztukę mięsa, później pieczeń, jarzynę na tym samym tale­
rzu. Każdy głód zaspokaja i wychodzi czym prędzej z tego lochu. Rano, jak
tylko trębacz zatrąbił pobudkę, trzeba było wstawać i spieszyć wrśród zawieru­
chy śnieżnej albo grzęznąć w błocie po kostki do stajni plutonowej, ponieważ
pułkownik wymagał, ażeby oficer był przytomny czyszczeniu koni. Taka za­
bawka rozpoczynała się o szóstej z rana i trwała do ósmej. Po czyszczeniu i za­
sypaniu koniom obroku wolno było panu porucznikowi posiedzieć na kwaterze
do dziesiątej. Natenczas poczynała się parada, po paradzie musztra konna aż
do dwunastej, pomiędzy dwmnastą a pierwszą obiad, o trzeciej musztra karabi­
nowa, potem do stajni, w której się siedziało aż do zmierzchu, rewidując przy-
bory, będąc przytomnym powtórnemu czyszczeniu koni i zasypywaniu obroków.
Na apelu musieliśmy być obecnymi, zgoła wymagał pułkownik po porucznikach
służby, którą podoficerowie pełnili w gar des du corps *. Nieznośnym widział mi
się stan taki, ale cóż było robić, musiałem być rozkazowi posłusznym.----
Kary cielesnej nie było w wojsku, żołnierz prowadzony honorem poznał wnet
własną godność, a jeżeli się splamił brudnym czynem, kompania go sądziła.
Taki sąd kompanii był okropny, żołnierze nie mieli litości nad delikwentem,
wybierali spomiędzy siebie sędziów, a wyrok, przysłany dowódcy kompanii,
musiał tenże każdego razu złagodzić. Dezercja śmiercią była karana, jeżeli się
zdarzyła w czasie wojny; jeżeli w czasie pokoju, szedł dezerter w kajdany. W y­
stępek przeciwko subordynacji był karany rozmaicie, od aresztu aż do kary
śmierci, według wielkości wuny. Kradzież była karana kajdanami, pijakowi lano

* kompaniach przybocznych

» 32 «
wodę na głowę aż do otrzeźwienia. Dla mniejszych przestępstw był szyldwach
kilkodniowy, warta kilkodniowa, stanie kilkogodzinne pod bronią przy odwa-
rlm, maszerowanie pieszo przy tylnej straży. Jeżeli cały oddział zawinił, musiał
występować z mundurami przewróconymi albo wypełniać służbę za drugich.
Na Istrozszą karą jednakże był sąd kompanii 5.
Nasze wiarusy byli nadzwyczajnie przemyślni, potrafili rozmaitymi sposoba­
mi wyłudzić żywność od mieszkańców albo też i kraść zboże dla koni. Jeden
z ni cli np., będąc na kwaterze w marszu u gospodarza, który mienił się być tak
biednym, że nie miał rzekomo nic do jedzenia, kazał gospodyni podkowę ugo­
tować. Baba, zdjęta ciekawością, pyta się, w czym ma gotować podkowę?
— A nie inaczej jak w mleku — odpowiada żołnierz.
Kobieta poskrobała się w głowę, ale wydobyła garnek z mlekiem i nalała nim
ową podkowę, po chwili kazał jej wiarus osolić i zasypać jagłami ową strawę,
a gdy się ugotowały jagły, wylał sam na miskę i zaprosił gospodynią do uczty.
— Wszakże to jagły po prostu — zawołała kobieta — a podkowa twarda!
— To się wygotuje inną rażą, matko — odpowiedział żołnierz — a teraz jedz­
my, co ugotowane.
Baba dopiero poniewczasie poznała się na fortelu. Inny znów przykład: Ma­
szerując we Francji ze szwoleżerami Krasińskiego, nocowaliśmy w miasteczku
małym, nazajutrz wyruszyliśmy o świcie. Pułkownik Kozietulski prowadził
pułk. Zaledwo minęło pół godziny od wyjścia z miasta, przybiega zadyszany
plackomendant na chmyzie * pocztowej, zatrzymuje cały pułk i żąda ścisłej re­
wizji, ponieważ ukradziono mu cały jego drób tej nocy, obwinia więc żołnierzy
o złodziejstwo. Stało się wedle jego woli, nastąpiła ścisła rewizja; przetrząsano
manlelzaki, kieszenie u czapraków, rewidowano żołnierzy, ale nie znaleziono
żadnego drobiu. Kozietulski wygadał plackomendanta, który odjechał, prze­
praszając tysiącznie za posądzenie swoje.
Po upływie niejakiego czasu odezwał się kogut w drugim szwadronie, kaczka
mu odpowiedziała, indyk się dołączył do rozmowy, zgoła powstała kompletna
wrzawa drobiu. Śmiech i wesołość powszechna, hałas i powtarzanie ptasiej mo­
wy. Pułkownik zaciekawiony wysłał adiutanta swego, ażeby się dowiedział
o przyczynie tej wrzawy. Ten powrócił wkrótce i śmiejąc się do rozpuku, mówi:
— Wystaw sobie, pułkowniku, te diabły mają drób komendanta placu już
upieczony.
Nie może być — odzywa się pułkownik — a gdzież ci go potrafili ukryć.
Otóż drób mieli w czapkach nad samym dnem, przykryli go furażerką,
rh usiłuj i rozmaitymi drobiazgami. Nikomu nie przyszło na myśl rewidować
e/npek do dna, a tym sposobem uszła sztuczka bezkarnie.

F. Gajewski, op. cit., t. 1, s. 132—186.

A L EK SA NDE R FREDRO
adiutant major 5 pułku strzelców konnych

A teraz wracam do mego awansu. Zazdroszczono mi go, a jednak to mniema­

no szczęście stało się dla mnie źródłem niezliczonych przykrości, zahamowało
mnie, a potem strąciło z murowanej, prostej drogi, którą sobie zamierzyłem

* na lichym koniu

» 33 «
 i którą tak raźnie zrazu posunąłem się naprzód. W owoczasowej francuskiej
organizacji wojska major (grosmajor) był niby drugim pułkownikiem, naczel­
nikiem administracji pułkowej, ale pułkownicy niechętnie dopuszczali tego po­
działu swojej władzy. Stąd wieczna wojna. Dążność do samowładztwa z jednej,
opozycja z drugiej strony. Kiedy zakłady dwunastu pułków jazdy pod dowódz­
twom majorów stały w Poznaniu, nazwano ten czas panowaniem Dwunastu Ma­
jorów. Teraz, kiedy powiem, że mój brat Maksymilian był majorem w pułku,
w którym zostałem adiutantem majorem, więc poniekąd i adiutantem pułkow­
nika, łatwo można pojąć, że byłem palcem między drzwiami. Brat mój był naj­
lepszy, najuprzejmiejszy towarzysz, zawsze starający się komuś pomóc, usłużyć,
ale z pułkownikiem Kurnatowskim trudno było żyć w zgodzie. Człowiek godny,
żołnierz dobry, ale despota z podwładnymi, a niechętny przełożonym. Ciężka
praca zachwiała niedościgłe jeszcze moje siły młodzieńcze. Przykrości, zmart­
wienia, sącząc się kropla po kropli, zaćmiły nareszcie ów świeży połysk duszy,
w którym świat odbija się tak pięknie a tak nietrwale.
W każdym pułku jazdy było dwóch adiutantów majorów, jeden niby do
pióra, a drugi do korda; do tego dwóch albo czasem trzech adiutantów podofi­
cerów. Ja byłem sam jeden. Zaraz na początku kampanii mój kolega, kapitan
Mieroszewski, był wzięty w niewolę. Adiutanta podoficera miałem tylko jed­
nego, i to pół-Niemca. Służba zaś adiutanta majora jest tak rozciągłą i tak roz­
maitą, że trzeba się dziwić, jeżeli kto jej wydołał przez kilka miesięcy wojny.
Adiutant major komenderuje całą służbą wewnętrznego porządku i zewnętrz­
nego bezpieczeństwa obozu, stawia placówki, wyprawia patrole, dowodzi częsta
flankierami, rozdziela furaż i żywność, a co najnieznośniejsze, pisze codzienny
apel, czyli stan pułku, raporta piętnastodniowe i miesięczne, na koniec wszelkie
ekspedycje. Prawdę mówiąc, niedoświadczenie podwajało mi każdą pracę, nade
wszystko piśmienną.----
Dziwna rzecz, że tak wiele myślą o sposobach niszczenia sił nieprzyjacielskich,
a tak mało o zachowaniu swoich własnych; nie mówię w boju, ale w wojnie
i szczególnie co do kawalerii. Dla pułkownika jazdy wszystko jedno: stracić
człowieka czy konia — strata tak jednego, jak drugiego uszczupla szeregi. Czło­
wiek z koniem, niby centaur, jest dopiero jednostką w kawalerii. Konie, moim
zdaniem, nie dosyć doznają starania i opieki. Więcej koni ginie w czasie wojny
z powodu okulbaczenia i okucia niż od kuli. Jak są rezerwy i lazarety dla ludzi,
lak powinny być i dla koni. Koń uszkodzony jakim bądź sposobem z powodu
okucia — mógłby ozdrowieć w kilku, a odsedniony * w kilkunastu dniach. Za­
niedbany zaś, nie usunięty z pracy, musi wkrótce stać się nieużytecznym i później
marnie zginąć. Po kilku miesiącach kampanii zgroza zajrzeć pod kulbaki. Smród
z jątrzących się pod nieustającym naciskiem ran ciągnie się wzdłuż maszeru­
jącej kolumny. Trzeba się tylko dziwić, jak zwierzę może znosić, i to czas dość
długi, takie męczarnie. Ale wszystko ma swoje granice — koń cierpi, chudnie,
•słabnie i koniec końców ginie. Dostarczają amunicją, dlaczegóż nie dostarczają
od czasu do czasu derek i kulbak na miejsce zużytych i popsutych. Trafia się,
z e niedbały żołnierz i nie wie, że terlica ** pękła, a przez to konia naciska. Terli-
e e powinny być ze stosownego i suchego materiału, równie jak i umiejętnie1zro­
bione. Przy nowych formacjach, gdzie dawnych terlic magazyny dostarczyć nie
mogą, lepsze są siodła. Oficerowie mało zwracają uwagi na okulbaczenie.
W wojsku polskim w 1812 roku było niedobre.

z odparzoną skórą pod siodłem

drewniany szkielet siodła

» 34 «
 Nie mniej ważną jest rzeczą okucie. Im więcej koń strudzony, tym lepszego
wymaga okucia. Im słabszy, tym łatwiej się ślizga, tym ciężej upada. Widziałem
konie grenadierów konnych gwardii cesarskiej karmione lepiej i więcej szano­
wane' niż konie jazdy liniowej, które padłszy, jakby piorunem uderzone, już
więcej nie wstały. Podkowy z ufnalami powinny by mieć swój osobny wóz,
zawsze być pod ręką. Prócz tego każdy żołnierz jedne podkowę w torbie trzeba,
ul>y zawsze miał. Każdy powinien umieć przymocować podkowę. W czasie po­
koju byłoby bardzo łatwo pomnożyć liczbę, nie mówię dobrych kowali, ale
umiejących w potrzebie róg wybrać i podkowę przybić. Doświadczaliśmy, jaki
był zawsze ścisk przed miejscowymi, równie jak i wojskowymi kuźniami. Zło­
tem trzeba było czasem opłacić podkowę, która naprędce sklejona, naprędce
przybita, długo trwać nie mogła, a zwłaszcza wtenczas, kiedy była najpotrzeb­
niejszą, bo na kamienistej albo grudziastej drodze6.

A. Fredro, op. cit., s. 124— 131#

HENRYK DEMBIŃSKI
fHnljHHiłcmlh' A pułku stri vl cuw konnych

fik urn tyłku wladnmo/ić urzędowa o zawarciu pokoju * nadeszła, zaczęło woj-
hko polakie wracać ku Warszawie, Najpierwej wracały oddziały nie deformo­
wane i potrzebujące organizacji lub wyćwiczenia; pułkownik Turno odebrał
rozkaz, posłania zakładu pułku do Warszawy, zebrał więc oddział ludzi rannych
IuI> mniej do frontu przydatnych, dobrał do tego 30 kadetów, którzy się jako
ochotnicy do pułku jego zaciągnęli. Ja w tej liczbie się znajdowałem. Oddział
cały był powierzony porucznikowi świeżo na kapitana mianowanemu, Cimer-
inaii, dawnemu podoficerowi jazdy pruskiej, bo pułk nasz 5 początkowo prawie
całkowicie był sformowany ze starych żołnierzy pruskich. Polaków, jak się ro­
zumie'; ale podoficerowie niektórzy, chociaż Niemcy, najchętniej służbę pruską
na służbę polską zamienili. Cimerman był służbista, najzdolniejszy do utworze-
n;a szybko zdatnych szeregowych z młodych żołnierzy. Szybkie awanse, jakich
I HOP roku w kampanii doszedł, winien był waleczności, jaką okazał, będąc
wachmistrzem w szarży w mieście Kocku przez szefa szwadronu sławnego Żyda
lici ko zrobionej, gdzie Berko przez huzarów austriackich zarąbany, a Cimer-
nmn niezliczoną liczbę cięć pałasza odebrał; ręce miał tak pocięte pałaszem,
/e był prawdziwym kaleką, lecz że był dobrym instruktorem i administrato-
1 » ni, zachowano go w służbie. Kadeci w tym oddziale byli oddani pod szczegól­
ny dozur starszego wachmistrza grenadierów pułku naszego Fridriks, także
Niemca. Niełatwo było staremu Fridriksowi spokojność między 30 młodymi
ludźmi utrzymać, zdrożności wielkich nie było, jednakże trafiały się małe nad­
użycia i tak np. pamiętam, że w marcu około Jędrzejowa stanęliśmy w zamoż­
nej wsi, do księży cystersów należącej. Wysłani za kwaterami kadeci nie mogli
się racją żołnierską zadowolnić. Zastaliśmy więc we dworze, tj. u rządcy dóbr,
kwaterę dla nas zrobioną, przy tym zbiór kontrybucji przez kwatermistrzów
rozpisanej. Była tam znaczna liczba plastrów miodu, bo właśnie podbór pszczół
wtedy się odbywał, kilka kóp jaj, kilkadziesiąt kur, mleka, sera, śmietany, ma-

* z Austrią w V II 1809

» 35 «
 sła, zgoła było czym bankietować. Stary Fridriks nie bardzo się gniewał, bo
oczywiście do biesiady z nami zasiadł. Za całą tę zdrożność ja jeden stałem się
odpowiedzialny, chociaż istotnie bynajmniej się inaczej do winy nie przyłoży­
łem jak tym, żem razem z innymi jadł, co było: istotnie winnymi byli kwater­
mistrze, lecz ci nazajutrz też umieli zręcznie dosiąść koni, że jak ksiądz komi­
sarz klasztorowy zaczął się o należytość upominać, nikogo już nie było na kwa­
terze oprócz mnie. Płacić za 30 hulaków nie chciałem, lecz że ksiądz wymagał
dowodu, aby się przed zwierzchnikami zasłonił, musiałem mu wydać bon, któ-
ren się zaczynał od słów: „Zaświadczam, jako my kadeci pułku 5, będąc na kwa­
terze, tu nazwisko wsi, data dnia i miesiąca, zjedliśmy kur, jaj etc.” , wszystko
wyliczone. Wspominam o tym, bo w kilka lat później, przejeżdżając przez Ję­
drzejów już jako oficer, spotkałem się z owym księdzem i on mi ów kwit przy­
pomniał mówiąc, że go jeszcze zachowuje. Od tej uczty już skromnie, jak na
żołnierzy przystało, maszerowaliśmy d a le j.----
Po jednym dniu odpoczynku w Końskich ruszyliśmy na Drzewicę, Raszyn do
Warszawy, gdzie na początku zimy 1809 roku stanęliśmy. Postawiono nas w ko­
szarach Mirowskich, gdzie zupełnie jak prości żołnierze służbęśmy odbywali.
Siennik i kołdra była każdego pościelą; musieliśmy konie nasze sami chędożyć;
ja miałem lokaja cywilnego, któremu jednak nie wolno było konia mego fron­
towego dotknąć. Musieliśmy furaż na plecach nosić, zgoła wszystkie służby od­
bywać równie z żołnierzami, oprócz wyrzucania nawozu spod koni. Bardzom
później w służbie mojej był kontent z tych kilku miesięcy w koszarach prze­
bytych, bom i służbę żołnierską dobrze pojął i nauczył się, jak żołnierzowi moż­
na nieraz ulżyć.
Ku wiośnie ściągnął pułk 5 spod Krakowa do Rawy, gdzie i zakład pułku
z Warszawy ściągnięto i my, kadeci, do właściwych kompanii na powróteśmy
wstąpili. Mojej kompanii kapitanem komendantem był Sokolnicki. W Rawie
już stojąc na kwaterze nie miałem obowiązku chędożenia konia, lecz przy trą­
bieniu pobudki musiałem być w stajni, tak jak inni żołnierze; wolałbym jednak
był konia chędożyć, a spać na sienniku w koszarach, jak mieć kwaterę, jaką
tam miałem. Stałem bowiem u Żyda rzeźnika, gdzie w dwóch izbach kilka się
rodzin mieściło. Poczciwi ludzie, ale bez litości licznie rodziły się im dzieci,
i kilka nocy pamiętam, jak mię przebudzały krzyki rodzących matek. Kosztował
mię każdy taki połóg najmniej jedno prześcieradło, bo dobrze w bieliznę z do­
mu opatrzony, zawsze na pieluchy nowo urodzonego prześcieradłom oddawał.
W parę miesięcy zostałem kapralem i nigdy nie zapomnę, jakem się zarumie­
nił, gdy mi przyszło pierwszy raz plutonem w zastępstwie sierżanta komende­
rować. Wkrótce po tym awansie, którego mi gospodarz mój Żyd winszował, że
kwatera jego szczęśliwa, przywołany zostałem do pułkownika Turno; ten oka­
zuje mi list od mojej matki do niego pisany w celu, aby mi dał dymisją.
Matka moja pisała do niego, że znając moję gorliwość i nauki w Wiedniu ode­
brane, pojąć nie może, żem nie został oficerem, a potrzebując pomocy w go­
spodarstwie i interesach, chce, abym do domu powrócił. Chociaż byłem zwykł
matce we wszystkim być posłuszny, czułem, że tu nie tyle potrzeba mienia mię
w domu, jak niechęć z nie dotrzymanych przez pułkownika obietnic, do tego
kroku ją spowodowała. A że mi pułkownik do woli wybór tego, com miał zrobić,
zostawiał, oświadczyłem, że do matki pisać będę, przedstawiając jej, że obraw­
szy sobie raz karierę wojskową, tej przerywać nie mam zamiaru. Podobało się
to bardzo pułkownikowi i dalej służyłem kapralem. W parę miesięcy woła mię
znowu do siebie pułkownik i powiada: „Mój panie Dembiński, patrząc na twoje
postępowanie, żałuję bardzo, że wakansu na oficera nie ma, wiesz dobrze, że

» 36 «
nam świeżo nadesłano oficerów z powodu rozpuszczenia szwadronu guidów *,
jednakże chciałbym ci pomóc. Przepisy pozwalają mi mianować cię adiutantem
podoficerem, to ci daje prawo noszenia szlify oficerskiej i czapki niedźwiedziej
oraz wspólnego życia z oficerami, to ci da prawo do awansu przed sztandaro­
wym i wachmistrzami, ale że jest adiutant podoficer już jeden, mogę cię tylko
na nadkompletnego podoficera adiutanta mianować, to jest, że płatnym nie bę­
dziesz” . Najchętniej to przyjąłem i w kilka dni nominacja moja wyszła, po czym
dostałem urlop, aby jechać do Krakowa na wyekwipowanie się oficerskie, bo
mundur podoficerów adiutantów był ten sam co oficerów .----
Była jedna służba adiutantów podoficerów, którą z niezmierną przykrością
odbywałem, to jest jechanie na czele muzyki pułkowej; jak na złość miałem ko­
nia czerkiesa, od oficera rosyjskiego w Krakowie kupionego, który, skoro muzy­
ka grać zaczynała, wyraźnie tańcował przed plutonem muzycznym. Chciałbym
był w ziemię wróść, kiedy mi przyszło do miasta, wracając z musztry, na czele
tej muzyki wjeżdżać. Blisko roku byłem adiutantem podoficerem, ale już służbę
podporucznika we froncie robiłem nieraz, gdziem plutonem dowodził.----
Na początku 1811 roku otworzył się w jeździe naszej liczny awans, bo przy­
szedł rozkaz od Napoleona, aby zamiast sześciu kompanii (szwadronów) każdy
pułk miał leli osiem i aby zamiast jednego podporucznika w każdej kompanii
było leli dwóch; tak że od razu 14 podporuczników zostało mianowanych i ja
bytem piątym od góry, to Jest, że tylko czterech starszych od siebie liczyłem.
Nominacją moją odebrałem w Sieradzu, gdzie sztab został przeniesiony, szwa­
drony (dwie kompanie) za/i stały w Warcie, Szadku, Kole i Koninie, a ponieważ
rozkaz był, aby wojsko przyzwyczajać do ruchów, ustawicznie zmienialiśmy
garnizony, zamieniając szwadron ze szwadronem. Rewie odbywaliśmy na równi­
nach pod Kaliszem, gdzie nasz pułk łączył się z pułkiem 7 ułanów i gdzie to Roż-
niecki, inspektor jazdy, to książę Poniatowski zjeżdżali. Przypominam sobie, ile
podobne rewie młodego oficera formują, bo choć dosyć dokładnie szkołę szwa­
dronową i plutonową umiałem, jednakże w wielkich manewrach pierwszy raz
poczułem moją nieudolność, lecz to tylko raz jeden, a że wtedy jenerał Roż-
niecki przysłał nam manuskrypt regulaminu dla jazdy, bez pochwały powie­
dzieć o sobie mogę, żem go może najdokładniej w całym pułku pojął i byłem
doskonałym instruktorem żołnierza, tak że się nieraz trafiło, żem na parę ty­
godni wysłany został do innej kompanii, aby porządek w niej zaprowadzić. Pod
Kaliszem miałem sposobność poznania, ile dobrze zrobiłem, żem nominacji
przez księcia Poniatowskiego mnie ofiarowanej do pułku 7 nie przyjął. W pułku
tym był taki zarodek nieporządku, że do końca istnienia swego był zawsze ru-
chawką7 i doznał pułk ten po odbytej pod Kaliszem rewii upokorzenia, bo na­
kazał książę Poniatowski, aby Kurnatowski, choć młodszy w nominacji pułkow­
nik, dozorował musztry przez pułk 7 odbywane i za wystąpieniem każdym
pułku naszego musiał zawsze cały korpus oficerów 7 pułku musztrze i manew­
rom naszego pułku się przypatrywać.----
W późnej jesieni roku 1811 dostał nasz pułk rozkaz udania się do Warszawy.
Nastąpiło to szczególniej z powodu, że pułk nasz, nadzwyczajnie regularny
w służbie, miał przy tym mundur strojny, a spodziewany zjazd króla saskiego
a księcia warszawskiego, na sejm odbywać się mający, wymagał porządnego
wojska.
Służba w Warszawie była dość męczącą, bo patrole nocne musiały co noc
* przewodników — była straż przy­
boczna ks. Józefa Poniatowskiego
w kampanii 1809

»37 «
wszystkie rogatki miasta i głównie od wachy zwiedzać, co przy mało brukowa­
nej naówczas Warszawie na przedmieściach, a błotnistej zimie, było uciążli­
wym, tym bardziej że tę służbę trzeba było zamienić na służbę w pałacu, gdzie
oczywiście czystość całego rynsztunku musiała być wielka. Pułk nasz odbywał
służbę jakoby gwardii. Szedł co dzień na służbę: kapitan jeden, porucznik lub
podporucznik z 30 grenadierami trzymającymi odwach w przedpokoju królew­
skim na 1 piętrze, oprócz tego porucznik lub podporucznik w 30 koni dla two­
rzenia eskorty powozów króla, któren codziennie na spacer wyjeżdżał. Oprócz
tej służby jazdy zaciągał zawsze na służbę batalion piechoty, któren warty trzy­
mał na dole w pałacu. Oficerowie, tak jazdy, jak piechoty, jadali zawsze u stołu
marszałkowskiego, gdzie i adiutanci królewscy, którymi wtedy byli Pakosz
i Paszkowski, pułkownicy i, o ile pamiętam, damy honorowe siadały. Oznaka
służby oficerów jazdy pieszo służbę odbywających była czarna laska z białą
gałką; tę kapitan oddawał do rąk kapitanowi, schodzący zaś z warty komendant
30 grenadierów pałasza z pochwy nie dobywał, lecz trzymając laskę w ręku,
broń schodzącej warcie zaprezentować kazał; zaciągający zaś wartę z pałaszem
dobytym wchodził do salonu przedpokojowego, a uszykowawszy się naprzeciw
schodzącej warty, po komendzie „prezentuj broń” postępował kilka kroków na­
przód dla spotkania się ze schodzącym ze służby oficerem, tam dopiero pałasz
chował do pochwy, laskę jako znak służby do rąk odbierał i cichym głosem
zdanie służby, tj. obowiązki, jakie były do wykonania, odbierał. Słowa te zda­
wania służby były zwykle następujące: „Nie pij białego wina, tylko czerwone,
bo lepsze, bierz dużo na talerze, abyś wszystkiego nie zjadał, służba dworska
to lubi, kieliszek pełny, jak będziesz wstawał od stołu, zostawiaj, a wtedy
z ochotą liberia służyć ci będzie” . Kto tę aryngę * pierwszy zaprowadził, nie
wiem, ale się szybko upowszechniła.

H. Dembiński Pamiętnik, Poznań 1860,

s. 67—94.

KLEMENS KOŁACZKOWSKI
kapitan korpusu inżynierów

W miesiącu lipcu 1810 roku wysłany zostałem do twierdzy Zamościa, ażeby

w praktycznych robotach fortyfikacyjnych odebrać naukę.----
Roboty około umocnienia twierdzy Zamościa już zastałem rozpoczęte; uży­
wano do nich żołnierzy i chłopów okolicznych.
Roboty te wszystkie razem wzięte do 100 tysięcy złp. kosztować musiały.
Mnie dostało się dzieło ** przed Lwowską bramą, które w ciągu roku 1810 do
stanu obronnego doprowadziłem8. Na początku zimy roku 1810 na 1811 powró­
ciłem do Warszawy i prace moje w biurze inżynierskim dyrekcji na nowo roz­
począłem. Połączywszy się z Prądzyńskim, mieszkaliśmy na Danielewiczowskiej
ulicy, na kwaterze u pana Hattowa, starozakonnego; biuro inżynierskie było
na Lesznie. Czas nasz prawie tym samym trybem został rozdzielony, co i prze­
szłej zimy; tylko żeśmy prywatnych lekcji u Liveta nie brali, ale w domu, szcze­
gólnie wieczorami, prywatnie pracowali.
* przepis, wzór
** zespół budowli spełniających okre­
śloną rolę w fortyfikacji
» 38 «
 Nauki, dawane w szkole artyleryjskiej Księstwa Warszawskiego 9, nie były
tak obszerne jak później, za mego dyrektorstwa nauk; ograniczyły się na kursie
jeometrii wykreślnej z odpowiednimi rycinami, rachunku różniczkowym i cał­
kowitym bardzo krótko, do tego cokolwiek mechaniki, rysunkach architektury
i na kursie fortyfikacji polowej i stałej z odpowiednimi rysunkami, lecz to
wszystko bez najmniejszego zastosowania nie odpowiadało celowi, lecz też czas
zanadto był krótki; rok bowiem tylko dozwolony na całkowity kurs. Profesora­
mi byli pp. Li vet, któremu Coriot dodany za adiutanta, kapitan inżynierii Rou-
get i Vogel do architektury.
Księstwo Warszawskie miało prócz tego dwie szkoły kadetów, jedną w Cheł­
mie, a drugą w Warszawie; w obydwóch kształcili się młodzi ludzie, których
wybierano zdatniejszych na oficerów do wojska. Warszawską szkołą dowodził
kapitan i dyrektor Gutkowski, człowiek z niewielką zdatnością i dla wielu
śmiesznostek tak w powierzchowności, jak i w obejściu się, zupełnie niezdolny
dowodzić trzystu młodymi swawolnymi ludźmi. Do rzędu ostatnich należał tak­
że mój brat młodszy Adam, który, gdy po moim odjeździe nic nie korzystał we
Wrocławiu, umieszczony został w roku 1810 w Korpusie Kadetów. Niewiele
i tu się nauczył, pomimc zdatności swojej, a że był bardzo psotnym i niesfor­
nym, więcej w kozie jak w szkole przesiedział. Ale też jakich mizernych posia­
dała szkoła ta profesorów! Najzdatniejszym był Konkowski, profesor matema­
tyki, lecz i ten na podrzędny stopień zasługiwał.----
Z początkiem roku 1811 rozpoczęły się roboty wielkie około umocnienia twier­
dzy Modlina. Przeznaczony do nich zostałem i znaczny wydział powierzony
miałem.
Zatwierdzony przez cesarza projekt nadawał wielką rozległość dziełom.
Komendantem placu był pułkownik Hilary Krasiński. Roboty rozległe wys­
magały wielkiego rozwinięcia sił i ogromnych nakładów — kilka milionów zło­
tych polskich i dywizję wojska polskiego przeznaczono do ich wykonania. Prócz
tego zgromadzono kilkuset murarzy i cieśli do budowy murów, palisad, ścian
drzewnych, blockhauzów * itd., tak iż z początku wychodziło około 6000 żołnie­
rzy do sypania wałów, którzy płatni byli na wydział od sążnia sześciennego
ziemi, do pewnej wysokości wywiezionego; murarzy około 300 i tyleż cieśli.
Później drugą dywizję piechoty sprowadzono, a z całego kraju w roku następ­
nym ściągnięto chłopów 10.
Na moim wydziale pracowało w tym roku około 1000 żołnierzy, 100 cieśli
i tyleż murarzy. Dozorowanie tylu ludzi, wyznaczanie wydziałów, odbiór wy­
miaru, budowa wjazdów, rozmiary i równoważenie, wytykanie i stawianie pro­
filów, ścisły dozór nad murarzami i cieślami, nareszcie wygotowanie raportów
dziennych, sprawdzanie rachunków i asygnowanie wypłat do płatnika zajmo­
wały wszystkie godziny dnia długiego, tak że ledwie na kilka godzin do spo­
czynku wolnych rachować było można. Tak wielkie wytężenie przechodziło
pewnie siły ośmnastoletniego młodzieńca, lecz uczucie honoru, które nie do­
zwalało nikomu w wykonaniu obowiązku dać się wyprzedzić, i współzawodnic­
two kolegów przemagało wszelkie inne względy, nawet i zdrowia. Stołowaliśmy
się wszyscy razem u pani kapitanowej Cieciszewskiej i tam wesołe chwile w to­
warzystwie młodych kolegów się przepędzało. W dniu świątecznym wyjeżdża­
liśmy za urlopem do Warszawy, gdzie zabawiwszy do późnego wieczora, po
teatrze wracaliśmy w pogodnych nocach konno do pracy, która się rozpoczy­
nała o trzeciej godzinie z rana z wystrzałem armatnim.---- --------------------------
* umocnień drewnianych lub drew-
niano-ziemnych

» 39 «
 Roboty koło Modlina nie ustawały w zimie; rozkazano mi powrócić do swego
wydziału i pomimo tęgich mrozów zatrudnić musiałem kilkuset robotników
na sypanie korony utrackiej u. Lecz wkrótce spostrzeżono niestosowność po­
dobnej pracy, daremność kosztów i pozwolono mi wrócić do Warszawy, gdzie
jak zwyczajnie dzieliłem mój czas pomiędzy pracę w biurze inżynierskim i pry­
watne zatrudnienie. Mieszkałem na Miodowej ulicy w domu pijarów, w samym
narożniku; w tym samym domu mieszkał pułkownik Mallet, kapitan Sałacki,
szef naszej rachunkowości, kapitan Minter i kilku innych oficerów. Tamże tak­
że znajdowało się biuro inżynierii12.
Dnia 12 stycznia 1812 roku dostałem nominację na adiutanta majora w ba­
talionie saperów, a 20 marca na kapitana drugiej klasy w korpusie inżynier­
skim. Miałem wtedy lat spełna ośmnaście (które skończyłem dopiero dnia
9 października 1811 roku).
Roboty modlińskie rozpoczęły się z ukazaniem wiosny, z większym nierów­
nie natężeniem i rozwinięciem większym środków aniżeli w roku przeszłym.
Dostał mi się ten sam wydział, lecz dodano mi do pomocy porucznika saperów
Zakrzewskiego i konduktora * Hermana do robót murarskich i ciesielskich.
Wojna 1812 roku zdawała się pewna; dlatego też z wielkim pośpiechem, skoro
tylko mrozy puściły, wzięto się do robót. Dwie dywizje piechoty przeznaczone
na ten cel zostały. Pierwsza z czterech pułków pod komendą jenerała Dąbrow­
skiego rozłożyła swoje obozy na prawym skrzydle twierdzy, od korony mo­
dlińskiej ku Pomiechowu, i porządne wystawiła szałasy. Druga z trzech pułków
pod komendą jenerała Kamienieckiego stanęła obozem około Nowego Dworu.
Obydwie dywizje dostarczały dziennie około 6000 ludzi. Prócz tej znacznej ilo­
ści zebrano z departamentów najbliższych około 10 tysięcy wieśniaków, którzy
pod wyznaczonymi z każdego powiatu komisarzami zalegli w obozach, również
od utrackiej do modlińskiej korony pod lasem. Zaopatrzenie tak wielkiej ilości
ludzi w chleb, krupy, okrasę i wódkę wymagało wielkich starań i zachodów;
nie mniej środki około ich zdrowia, a nareszcie regularna zapłata dziennych
robotników, których do 12 tysięcy wraz z żołnierzami, prócz cieśli i murarzy,
co dzień wychodziło. Strzał działowy równo ze wschodem słońca oznaczał po­
czątek roboty, podobnież i koniec tychże z zachodem słońca. Żołnierze na czele
mając swoich oficerów i podoficerów, chłopi zaś prowadzeni przez swoich ko­
misarzy i dozorców, a wszyscy w żywność na południową godzinę opatrzeni,
przychodzili na wydział. Niemałą to pracą być musiało 4000 takich robotników
rozdzielić i nimi kierować; tyle ich bowiem na mój wydział przychodziło, lecz
już i wprawę miałem większą i dobrą pomoc w poruczniku Zakrzewskim i kon­
duktorze Hermanie.

K. Kołaczkowski Wspomnienia , Kra­

ków 1898, ks. 1, s. 66—79.

JÓZEF J AS Z O W S K I
porucznik. —adiutant brygady artylerii

Chcąc poznać Warszawę, robiłem po całych dniach ustawiczne wycieczki

w rożnych kierunkach. Raz jeden napotkałem Linzenbarta, który jednocześnie
był ze mną na uniwersytecie we Lwowie. Opowiada mi więc, że chodzi do K or­
pusu Kadetów umieszczonych w Arsenale przy ulicy Długiej i że mieszka we
* ochotnika z korpusu inżynierów

» 40 «
trzech z Czajkowskim i Siemieńskim w pałacu Mostowskich, gdzie jest Komisja
Spraw Wewnętrznych, że pracują, iżby zdać egzamin na oficerów, a dowie­
dziawszy się ode mnie, żem świeżo przybył do Warszawy w celu umieszczenia
się w wojsku, mówi mi, że będąc bez zajęcia, żebym się do nich sprowadził
i z nimi korepetował *. Przystałem na to chętnie, a że w tym pałacu mieszkał je­
nerał artylerii polskiej Pelletier, dzielny Francuz, którego adiutantami byli
Francuz Guerin i Jakubowicz, bogaty Ormianin, znany mi także z uniwersytetu,
przez niego więc poznałem się z p. Guerin, któremu w ciągu pożycia, zadając
różne powikłane zagadki matematyczne do rozwiązania, tyłem sprawił, iż tenże
jak najlepsze o mnie powziął mniemanie.
Porucznik Guerin wyrobił mi, że byłem przyjęty 3 marca 1810 roku do kom­
panii 14 artylerii pieszej dowództwa kapitana Dareta, także Francuza, z pozwo­
leniem chodzenia na salę Korpusu Kadetów aż do egzaminu; ja też więcej nie
potrzebowałem. Dostałem tedy jako kanonier całe umundurowanie, uzbrojenie
(szabelkę i karabinek szwedzki), pobierałem żołd i rację żywności, tj. chleb,
mięso, kaszę, sól i okrasę. Stołowaliśmy się wszyscy czterej w tym samym domu
u drukarza Chmielewskiego, który był naczelnym w drukarni Mostowskiego.
Mogłem tedy z tego przy korepetycjach płatnych dobrze się utrzymać, nie mając
przy tym żadnego obowiązku lub służby w kompanii, bom był odkomendero­
wany na salę, i występując w kompanii tylko na lustracje przed inspektorem
lub podinspektorem popisów, który sprawdzał liczbę głów kompanii z kontro­
lami, wypytywał żołnierzy, czy regularnie żołd, żywność itd. odbierają.----
W Korpusie szło mi wybornie i gdy profesor matematyki zachorował, zastę­
powałem jego miejsce przez parę tygodni. Kapitan Dłuski, nasz instruktor
musztry piechoty, uformowawszy z kadetów batalion o sześciu kompaniach
podług wzrostu, tak nas wyćwiczył w robieniu bronią i obrotach i z taką dokład­
nością wszystko wykonywaliśmy, że przechodzący jenerałowie, jak Staś Po­
tocki, Mielżyński i inni, zatrzymywali się i z radością uważali, żeśmy wyko­
nywali obroty nawet w szkole batalionu się nie znajdujące. Co do nauk kadeci
byli podzieleni na klasy; dawano matematykę, trochę artylerii, fortyfikacji
i taktyki, języków: francuskiego, niemieckiego i rosyjskiego, rysunków ręcz­
nych, architektonicznych i topograficznych, dalej fechtunków i tańców. Ubranie
było gustowne dosyć: kurtka ciemnozielona z rabatami, wyłogami i łapkami
czarnymi aksamitnymi, kaszkiecik okrągły, jak w wojsku, z wierzchem i dasz­
kiem lakierowanym, krótki pałasik na białym lakierowanym bandolierze,
czechczery ** białe dymkowe i karabinek z bagnetem.
Dłuski też nie był pospolitym oficerem, odbywał już był kampanię w Hisz­
panii, gdzie był w udo ranny ***, wojsko francuskie znał na wylot i jak w po­
życiu z nami starszymi, w najwyższej klasie będącymi uczniami, był wesoły
i poufały — bo bywał u nas wiedząc, że wkrótce zostaniemy oficerami, i po­
trzebując czasem jakiego objaśnienia z matematyki — tak przed frontem będąc,
nie znał nikogo, a że byłem w straży chorągwianej niby-chorążym, do którego
cały batalion frontem maszerujący się stosował, musiałem dobrze uważać, ażeby
obierając punkta na ziemi na prostopadłej do linii frontu, w żadną stronę się
nie ciągnąc, postępować i tempo kroku czy zwyczajnego, czy podwójnego, czy
szturmowego zachować, inaczej by mnie gruba połajanka nie ominęła 13.
Dnia 15 sierpnia 1810 roku postąpiłem w kompanii na kaprala i przypiąłem
galonki; że to był pierwszy awans i w dzień imienin Napoleona, ucieszył mnie
* udzielał korepetycji
** długie letnie spodnie
*** w oblężeniu Saragossy

» 41 «
 więcej niż późniejsze stopnie oficerskie i ozdoby wojskowe; była to uprzejmość
ze strony Dareta i Guerina, nie przepominając jeszcze i tego, że jako kapral
żołd większy pobierałem.
Co niedziela chodziliśmy w paradzie na mszę cichą, późną, do Kapucynów *,
stając po obu stronach ławek w szeregach, a czterech kadetów z boków i kapral
piąty z tyłu do asystencji księdzu mszę odprawiającemu. Raz w lecie podczas
upału stojąc za księdzem uczułem nagle mdłości, a byłem do tego na czczo, za­
jączki zaczęły mi biegać przed oczyma i byłbym zemdlał, a upadając narobił­
bym zamieszania w kościele; nie czekając więc ostateczności, poszedłem do za­
krystii, tam księża mnie posadzili w fotelu, dali mi wina się napić, po czym
wkrótce powróciłem na moje miejsce. Cały kościół bywał zawsze napełniony
damami mającymi synów, braci i innych krewnych między kadetami. Na Boże
Ciało kadeci formowali szpaler w kościele Św. Jana, od wielkiego ołtarza po­
czynając, a królestwo sascy, którzy byli wówczas w Warszawie, znajdowali się
na tym nabożeństwie przy wielkim ołtarzu z całym dworem; miałem więc spo­
sobność przypatrzenia się wszystkim osobom, ich ubiorom, aż do korków dam
dworskich. Paradą kościelną komenderował kapitan Słupecki, bo po kadetach
szli zaraz grenadiery i aż na Świętojańską ulicę się rozciągnęli.
W miesiącach lipcu i sierpniu zdejmowaliśmy okolice Warszawy; kapitan
Dłuski jako oficer inspektor i profesorowie kierujący robotami byli przez cały
czas z nami. Chwile te słodko sobie przypominam i nic dziwnego, gdy wysta­
wimy młodzież dobrze urodzoną, już pod wąsem, z Warszawy, Krakowa, Lubli­
na, Lwowa, Poznania, Krzemieńca, Wilna, Kijowa, po odbyciu tamże nauk,
zgromadzoną w Korpusie Kadetów w Warszawie, a pędzącą obecnie życie pod
gołym niebem wśród tysiąca zabaw, igraszek, kąpieli, sypiającą po stodołach
u włościan i dającą na zakończenie obiad w Łazienkach Królewskich dla swoich
przełożonych, na którym byłem jednym z czterech gospodarzy.
Nadszedł wreszcie tak pożądany popis w dniu 10 marca 1311 roku, na którym
znajdowali się: jenerał artylerii Pelletier, pułkownik artylerii Bontemps, puł­
kownik inżynierów Mallet, nazwany po otrzymaniu indygenatu Maletskim, pi­
jar matematyk Dąbrowski i wiele innych osób, po którym mianowano nas
ośmiu podporucznikami elewami, tj. oficerami uczniami. Przeznaczeniem ele­
wów było pobierać wyższe wojskowe nauki jeszcze przez rok jeden, z zastoso­
waniem ich do praktyki. Mieliśmy profesorem Liveta, sprowadzonego na to
umyślnie ze Szkoły Politechnicznej z Paryża, w której był korepetytorem. Był to
mały Francuzik, blondynek, z wielką tabakierą, ale biegły we wszystkich czę­
ściach matematyki. Gdyśmy do niego kilku nas na korepetycję uczęszczali —
a miał ładną żonę — musieliśmy tęgo uważać, żeby z ogromnych algebraicznych
rachunków, które na tablicy ślicznym pismem prowadził, nic nie uronić i razem
na żonę jego zerkać, która, jak widać było, o to się wcale nie gniewała, bo mogąc
być w innym pokoju, z robótką do naszego gabinetu regularnie przychodziła
i siadywała. Któż wie, może miała wrodzony gust do algebry, bo posądzać nigdy
nie należy.
Gdybym był wcześniej o parę miesięcy przybył do Warszawy, byłbym o rok
wcześniej został oficerem, bo umiałem daleko więcej, niż u kadetów uczono, ale
nie umiałem matematyki w języku polskim, tylko w łacińskim, nie umiałem jej
licznych i trudnych zastosowań do sztuki wojennej, nie miałem pojęcia o arty­
lerii, fortyfikacji, taktyce i rysunkach wojskowych, a najbardziej, że nie wie­
działem musztry z karabinem, musztry przy działach itp.; przybyłem wpraw­

* przy ul. Miodowej

» 42 «
dzie w roku 1810 nieco przed egzaminami i mogłem je zdać po łacinie przed
uproszonym pijarem Dąbrowskim, a jako elew dopełnić brakujących mi wia­
domości, ale że mi o czas nie szło, a wszystkiego chciałem się gruntownie na­
uczyć, pozostałem więc na cały rok w Korpusie Kadetów.
Zostawszy tedy, jak wyżej mówiłem, ośmiu nas elewami, w ciągu kilku ty­
godni letnich zajęci byliśmy praktyką. Ja z dodanym sobie pomocnikiem Karo­
li *m Skalskim — który później w roku 1822 został razem ze mną dowódcą ra­
kietników pieszych, gdy ja zostałem konnych — zdejmowałem stolikiem* Ma­
ry mont, busolą Łazienki Królewskie, mierzyłem i rysowałem deptak Roeslera
pod wolskimi rogatkami i zdejmowałem na oko Królikarnię z okolicą, co wszy­
stko trzeba było wykończyć, na czysto wyrysować i w pewnym terminie władzy
swej złożyć; wykonałem to należycie.----
Wracając do dawnego przedmiotu, powiem z żalem, że tylko przez cztery
miesiące byliśmy elewami, ponieważ nadchodząca wojna Francji z Rosją w y­
magała znacznego powiększenia sił z naszej strony; jakoż dnia 20 lipca 1811
roku postąpiliśmy wszyscy na oficerów do frontu; ja na porucznika drugiej
klasy do kompanii artylerii pieszej kapitana Wyganowskiego, dobrego szlach­
cica, który mnie obwoził po swoich znajomościach, przedstawiając swego mło­
dego oficera.
Już dnia 29 sierpnia tegoż roku wysłany zostałem do Modlina z transportem
dział, kul, granatów itd. na pięciu berlinkach z dodanym podoficerem i kilku
żołnierzami. Nieszczęściem woda na Wiśle była tak mała, że dwa tygodnie pły­
nąć musiałem, żeby się na miejsce dostać; biedni berlinkarze różnych używali
sposobów, żeby się naprzód posuwać, ale często w wieczór widzieliśmy okolicę,
z której rano odpłynęliśmy. Żyłem tylko wędliną, sypiałem na kulach armat­
nich, bo pęczka słomy nie było na posłanie, a w kajutach był zaduch nieznośny
od licznych niemieckich rodzin i pełno rozmaitego robactwa. Ta pierwsza, choć
krótka wyprawa dała mi się dobrze we znaki. Nie wiem wprawdzie, czy Jazon,
płynąc z Argonautami do Kolchidy po złote runo, więcej jak ja wycierpiał,
i dziwne mi było, że w własnym kraju wśród pokoju można takie męczarnie
ponosić.
Oddawszy cały ładunek według spisu w Modlinie, zabawiwszy się nieco z pa­
nami Witkowskimi, których pułk 1 liniowy (zda mi się Kaźmierza Małachow­
skiego) tam stał, wróciłem lądem do Warszawy i zdałem sprawę z mojej czyn­
ności. Dostałem bilet na kwaterę do pana Piotrowskiego, piwowara mieszkają­
cego przy Nowolipiu, którego żona (będąca wdową, poszła za niego, także
wdowca) była rodem z Galicji i tam znała moją rodzinę; stąd prędka znajomość,
a że ten dom był oddalony od miasta, prosili mnie raz na zawsze do swego
stołu i traktowali jak syna, widząc mnie cichym i pracowitym.----
Dnia 19 marca 1812 roku, na moje imieniny, postąpiłem na porucznika pierw­
szej klasy w artylerii pieszej do kompanii kapitana Abramowicza, który także
był dla mnie łaskawym. Przykładałem się pilnie do służby i poznałem grun­
townie moje rzemiosło we wszystkich szczegółach; stąd przełożeni dobrze mnie
uważali, chociaż nigdy nie byłem nadskakującym i tylko me powinności nale­
życie pełniłem.

J. Jaszowski Pamiętnik dowódcy ra­

kietników konnycht Warszawa 1968,
s. 42—48.
* przyrządem do pomiarów gruntów
i sporządzania planów

» 43 «
 PRZYPISY
1 4 pułk piechoty z dywizji Dąbrow­
skiego (przemianowany wiosną 1807 na
12 pułk piechoty) częściowo formował
się właśnie w Rawiczu. Pułki dywizji
Dąbrowskiego powróciły po traktacie
w Tylży do swych miejsc formowania
i stały tam początkowo garnizonem. La­
tem i jesienią 1807 r. zwolniono z woj­
ska inwalidów i chorych oraz jeńców
rosyjskich i pruskich, których — zwłasz­
cza w legii warszawskiej — służyło po
kilkuset w każdym pułku.
2 W 1807 ustalono, że dzienna racja
żywnościowa żołnierza składa się pra­
wie z dwóch funtów chleba, pół funta
mięsa, pół funta leguminy suchej (m. iru
groch, fasola). Według zarządzenia gen.
Zajączka w drugiej legii w niedziele
i poniedziałki odbierano mięso, we wtor­
ki leguminę, w środy i czwartki mięso,
a piątki i soboty leguminę. Chleb roz­
dzielany był codziennie. Żołnierz otrzy­
mywał ponadto sól i wódkę. W 1809
regulaminowy jadłospis żołnierza przed­
stawiał się następująco: śniadanie —
pół kwaterki wódki i kawał chleba,
obiad — zupa, pół funta mięsa gotowa­
nego i jarzyna oraz pół kwarty piwa,
wieczerza — kluski lub kasza oraz pół
kwarty piwa. Żołnierze żywieni byli „ze
wspólnego kotła”, oficerowie natomiast
stołowali się u osób prywatnych, gdzie
stali kwaterą. W czasie dłuższego posto­
ju wojsko otrzymywało dosyć regular­
nie paszę i żywność z miejscowego ma­
gazynu. Wyruszając zabierało ze sobą
prowiant na 3—4 dni. We własnym kra­
ju zaopatrywało się w magazynach eta­
powych (w zasadzie co 100 km). W kra­
ju nieprzyjaciela żywiono się na koszt
ludności. Zaopatrzenie było zawsze sła­
bą stroną armii napoleońskiej (także
wojska polskiego). Duża część żołnierzy
odłączała się samowolnie od oddziałów
w poszukiwaniu żywności. Każdy żoł­
nierz powinien mieć manierkę na wód­
kę, a każda kompania osiem kotłów
i zbiorników na wodę. W czasie marszu
żołnierze chętnie porzucali ciężkie ko­
tły, a posiłki gotowano w naczyniach
zabranych ludności cywilnej, a nawet
w kirysach i metalowych skrzynkach
na amunicję. Często na pobojowisku —
gdy nie doniesiono gorącego posiłku —
żołnierze żywili się mięsem zabitych
koni. Z zasady zabierano też poległym
suchary i manierki z wódką.
3 Ks. Józef Poniatowski nie miał ty-'
tułu Naczelnika jak Kościuszko w 1794.
» 44 «
Podpisywał się oficjalnie: Minister Woj­
ny, Generał Dywizji, Naczelny Dowód­
ca Wojsk Polskich Księstwa Warszaw­
skiego, różnych orderów i Wielkiego
Krzyża Wojskowego Polskiego kawaler.
4 Jak wynika z raportów o stanie ar­
mii Księstwa Warszawskiego, przesyła­
nych przez ks. Józefa Napoleonowi, naj­
lepiej były wyszkolone 1, 2, 3, 6, 12, 13
i 15 pułki piechoty. Za najsłabiej wy­
ćwiczony uchodził pułk 14.
5 Każdy żołnierz w swojej książeczce
żołdu miał wypisany wyciąg z regula­
minu kar, który co pewien czas odczy­
tywał analfabetom dyżurny podoficer.
Kary były następujące: „Opuszczenie
swej poczty dla rabowania — 5 lat do
kajdan. Odcięcie koni od pociągu * dla
schronienia się — śmierć. Bunt (dowód­
ca lub pobudziciel tegoż) — śmierć.
Buntownicze mowy — śmierć. Obdzie­
ranie bez rozkazu zabitych — 5 lat do
kajdan. Obdzieranie żyjących — 10 lat
do kajdan. Obdzieranie, dobijając lub
obcinając rannego — śmierć. Ucieczka
z armii — 5 lat do robót publicznych.
Ucieczka z bronią — śmierć. Nieposłu­
szeństwo stojąc przeciw nieprzyjacielo­
wi — śmierć. Za porżnięcie i zniszczenie
ubioru — 5 lat do kajdan. Podpalenie
domu — śmierć. Lżenie słowami lub ge­
stami przełożonego — 5 lat do kajdan.
Lżenie z dotknięciem przełożonego —
śmierć” itd. Podręcznik dla podoficerów
piechoty, wyjątki z urządzeń i ustaw
wojskowych, drukowane z rozkazu
JOKsięcia Ministra Wojny, Warszawa
1812.
6 W pułkach jazdy był 1 siodlarz i 1
konował na cały pułk oraz po 1 kowalu
na każdą z ośmiu kompanii.
7 Istotnie 7 pułk ułanów, obok puł­
ków 11 i 15 tejże broni, uchodził za
najsłabiej wyćwiczony w jeździe Księ­
stwa Warszawskiego. Najlepszymi były
natomiast 4 pułk strzelców konnych
Dulfusa i 5 pułk strzelców konnych
Kurnatowskiego.
8 Przy robotach fortyfikacyjnych w
Zamościu zatrudniano 1000 okolicznych
chłopów, 1000 żołnierzy miejscowego
garnizonu (głównie 13 pułku piechoty)
i 150 majstrów murarskich i ciesielskich.
Pracę nadzorował płk Mallet, szef wojsk
inżynieryjnych armii Księstwa. Szcze­
gółowe raporty z postępu prac znajdu­
ją się w Archiwum Narodowym w Pa­
ryżu (AF IV 1653— 1657. Armée d’A lle ­
magne. 1810— 1812). „Dzieło przed
* taboru
Lwowską bramą”, które budował Ko­
łaczkowski, to „reduta nr 12”, broniąca
dostępu do Zamościa od południowego
wschodu.
î( 1 VIII 1808 utworzona została przy
batalionie artylerii i saperów 1 dywizji
Szkoła Kiementarna Artylerii i Saperów.
Jej organizatorem był szef batalio­
nu Jakub Redel. Szkoła kształciła 48
uczniów, przy czym nie przyjmowano
starszych niż dwudziestoletnich. Nauka
trwała 3 lata, wykładano tu arytmety­
kę, algebrę, trygonometrię i geometrię.
Uczono też historii i geografii, języków
francuskiego i rosyjskiego oraz przed­
miotów czysto wojskowych. Od lutego
1809 r. istniała też Szkoła Aplikacyjna
Artylerii i Inżynierów, gdzie doskona­
lono na rocznych kursach oficerów
artylerii i saperów. Komendantem szko­
ły był kpt. Mikołaj Rouget. Liczyła 30
słuchaczy. O tej właśnie szkole pisze
Kołaczkowski.
10 Według raportu płk. Malleta o sta­
nie twierdzy Modlin (Archiwum Naro­
dowe w Paryżu. AF IV 1656. Armée
d’Allemagne. 1810—1812) w połowie
września 1811 r. pracowało 7000 żołnie­
rzy, 10 000 okolicznych chłopów, 300
murarzy, 815 cieśli i kowali oraz 702 sa­
perów i artylerzystow. Łącznie w Mo­
dlinie przy robotach fortyfikacyjnych
zatrudniano do 19 tys. ludzi. Szczegóło­
we raporty płk. Malleta, przesyłane co
miesiąc lub co dwa tygodnie wraz z pla­
nami twierdzy, znajdują się w Archi­
wum Narodowym w Paryżu.
11 Korona utracka — jedno z głów­
nych dzieł twierdzy modlińskiej. Nie
zdołano jej ukończyć przed lutym
1813 r., kiedy to rozpoczęło się dziesię­
ciomiesięczne oblężenie twierdzy przez
wojska rosyjskie.
12 W gmachu tym (obecnie Państwo­
wa Wyższa Szkoła Teatralna) mieściła
się właśnie Szkoła Aplikacyjna Artyle­
rii i Inżynierów.
13 Kpt. Wincenty Dłuski był też ofice­
rem polskiego wywiadu wojskowego. Na
polecenie gen. Fiszera „zbiegł” w 1811
do Rosji z rzekomymi planami ukończo­
nej twierdzy modlińskiej. Sztab armii
carskiej był przekonany, że Polacy są
dobrze przygotowani do obrony Księ­
stwa, co m. in. zadecydowało o rezygna­
cji z planu ataku na Księstwo wiosna
1811 r
 31
Z A B A W Y P A N Ó W OFICERÓW
Oficerowie armii Księstwa Warszaw­
skiego zajmowali szczególną pozycję
w społeczeństwie polskim. Weterani
walk niepodległościowych i przyszli
uczestnicy ostatecznej rozgrywki
0 wyzwolenie ojczyzny cieszyli się
powszechną sympatią i stanowili czę­
sto wzór kariery i obywatelskiego
postępowania dla ówczesnej młodzie­
ży. Oficerowie — zwłaszcza niższych
stopni — zdawali sobie sprawę z tej
popularności, co skłaniało ich do na­
rzucenia sobie określonego stylu by­
cia. Dobry oficer polski owych cza­
sów winien nie tylko odznaczać się
odwagą na polu bitwy, ale również
bronić honoru damy swego serca, być
gościnny wobec swych kolegów
1 dawać dowody fantazji i pomysło­
wości. Prowadziło to często do wy­
bryków i ekscesów, do pojedynków
i hulanek, które były tez swoistą for­
mą podkreślenia wyższości wojsko­
wych wobec cywilów. Ten styl bycia
był obowiązujący w niektórych puł­
kach kawalerii (5 — strzelców kon­
nych czy 10 — huzarów), w artylerii
konnej i sztabach, gdzie służyła bo­
gata młodzież ziemiańska, mogąca
utrzymać się własnym kosztem.
Zupełnie inaczej natomiast wyglą­
dało życie typowego oficera piecho­
ty oraz tych pułków jazdy, które
stacjonowały nie w stolicy, ale na
głuchej prowincji. Ówczesne wojsko
polskie cierpiało na chroniczny brak
liiiiiliih/ów, sl/jd leż całymi miesią­
» lfj «
cami zalegano oficerom z wypłatą
żołdu. Zdecydowana większość ofi­
cerów musiała więc ograniczyć się da
tych skromnych warunków, jakie
mogły im zapewnić władze garnizo­
nowego miasteczka.
Korpus oficerski Księstwa War­
szawskiego składał się w swej masie
z młodzieży drobnoszlacheckiej
i mieszczańskiej, ale zdarzali się tu
także synowie chłopscy. Dla wielu
z nich otrzymanie patentu oficera
było niewątpliwie życiowym sukce­
sem. Co kilka miesięcy przełożeni
sporządzali tzw. konduit-listy, a więc
oceny przydatności do służby danego
oficera, jego zdyscyplinowania, od­
powiedzialności i wiedzy fachowej.
Oceny te miały zasadniczy wpływ na
dalsze awanse, dlatego też niemal
wszyscy starali się zasłużyć na dobrą
opinię.
Niejeden z oficerów pogłębiał swą
wiedzę w doskonałej pod względem
fachowym Szkole Aplikacyjnej bądź
też poprzez lekturę książek i gazet.
W armii Księstwa służyło wielu zna­
nych później ludzi nauki i kultury,
jak choćby: Aleksander Fredro, An­
toni Malczewski, Kazimierz Brodziń­
ski, Antoni Górecki, Tomasz Kantor-
bery Tymowski czy Cyprian Godeb­
ski. Wielu młodych oficerów —
uczestników pojedynków i wesołych
zabaw — wyrosło na znakomitych
generałów w powstaniu listopado­
wym.
 F R A N C IS Z E K G A J E W S K I
porucznik 5 pułku strzelców konn ych

Na pierwsze powitanie spoili mnie koledzy i jak nieżywego zanieśli do kwa­

tery. Z nieprzywykłym do wina węgierskiego łatwą mieli gratkę. Ja na odwet
zaprosiłem ich na węgrzyna do Grabowskiego i znowu spiłem się jak bela. Od­
chorowałem owe zaprzyjaźnienia i byłem wyśmianym, iż nic nie umiem. P y­
tano mnie się, czy w Dreźnie kawą niemiecką oficerowie zwykli się częstować b
Przyjmowałem kwaśno wszelkie urąganie ze sposobu życia naszego w gardes
du corps, a stąd wszczynały się kłótnie; im więcej się gniewałem, tym więcej
mi się koledzy sprzeciwiali.----
Duch ówczesnego wojska nie pozostawiał nic do życzenia, oficerowie pilno­
wali wszyscy prawideł honoru, nie cierpieli pomiędzy sobą jakiegokolwiek czy­
nu dwuznacznego, a jeżeli przypadkiem który kolega skaził mundur brudnym
czynem, taki, pomimo wszelkiej protekcji, musiał się podać o uwolnienie od
służby. Natomiast panowała wielka wolność w pułkach, nie wglądano w drob­
nostki, a postępki, które byłyby pociągnęły za sobą niezawodnie uwięzienie
w fortecy w czasie organizacji za w. ks. Konstantego, uchodziły bezkarnie. Dla
przykładu podaję następujący wypadek: Znajdowaliśmy się krótko przed roz­
poczęciem wojny roku 1812 w cukierni u Sedla w Warszawie, już wypito pon-
czu parę waz. Potworowski znalazł, że poncz, świeżo nam podany, nie był do­
bry. Sedel, obecny temu, odezwał się:
— Może pan nie piłeś nigdy sedlowskiego ponczu, dlatego ci nie smakuje.
Na te słowa wylewa Potworowski całą wazę gorącego płynu Sedlowi na gło­
wę, powiadając:
— Kiedy ci tak smakuje, to go masz.
Sedel poszedł oblany, jak był, do ówczesnego komendanta Warszawy, gene­
rała Stasia Potockiego, który posłał adiutanta swego po nas wszystkich.
— Cóż to — odezwał się — panowie uchybiacie obywatelom tak słusznym
jak pan Sedel?
— Nie, panie generale — opowiada Potworowski — my go tylko częstujemy.
Połajawszy nas, kazał się udać na kwatery. Za czasów w. ks. Konstantego
bylibyśmy niezawodnie odsiedzieli po kilka tygodni na odwachu.

F. Gajewski, op. eit., t. 1, s. 183— 184.

M A R C IN S M A R Z E W S K I
p o ru czn ik S pu łku piech o ty

Do rozrywek garnizonowych przyczynił się i teatr amatorski. Przedsiębiorcą

onegoż był Salamoński Henryk, sierżant kompanii woltyżerów, aktorami sami
woltyżerowie. Scenę urządzono w jednej z sal pałacu Sapieżyńskiego *, w któ­
rym wtenczas kompania nasza mieściła się. Pułkownik poruczył mi nadzór
i kierownictwo tej karnawałowej rozrywki, tym słuszniej, choć z niemałą dla
mnie mozołą, że muzyka pułkowa pod moją stała komendą. Salamoński klecił
rozmaite farsy, ja dorabiałem śpiewki i muzykę i wiarusy były uszczęśliwione.
* w Warszawie przy ul. Zakroczym­
skiej

» 47 «
Owóż niepłatne wojsko dawało bezpłatne widowiska. Czego to dobre nie do­
każą chęci! Tenże Salamoński, odbywszy w pułku 8 kampanie 1812 i 1813, wy-
kierował się w wolnym mieście Krakowie na sędziego pokoju i w 1831 u nie­
go — przed śledztwem zbirów rosyjskich po domach za wojskowymi polskimi
w parę dni po zajęciu Krakowa — znalazłem schronienie.
Z nowych przybyłych mi z owych czasów znajomości wspomnieć tu miejsce
0 rodzinie głośnego w powstaniu Warszawy szewca Kilińskiego. Śliczne tam,
ale zbałamucone dziewczątko gromadziło około siebie roje wielbicieli. Któryż
porucznik odmówić by sobie zdołał widoku takiego aniołka.----
Na wiosnę 1811 roku zmieniliśmy garnizon i przenieśli się z świetnej War­
szawy do ubożuchnego i pustego Serocka nad Narwią, do której tam Bug wpa­
da. Żadnego tu prócz musztry nie mając zajęcia, w towarzystwie Jacka Kossa­
kowskiego, podporucznika, puszczałem się na wędrówkę po Narwi w małym
rybackim czółenku, ale tak małym, że dla utrzymania równowagi, gdy jeden
z nas wiosłował, drugi leżeć musiał. Zachciało się raz sternikowi Kossakow­
skiemu przemknąć pomiędzy pływakami pytlującymi * pod miasteczkiem. Nie
wiem, jak i którędy manewrował, bo zaraz po obiedzie zdrzemnąłem się, lekko
kołysany, twarzą do spodu leżąc w czółenku. Jedną rażą czuję, żem w wodzie,
ręce na ratunek wyciągając — bo pływać nie umiałem — chwytam oburącz
przewrócone, nade mną właśnie unoszące się czółenko, a oglądając się za kolegą,
płynę popod czółenkiem, głowę tylko przy jego krawędzi ponad wodę trzyma­
jąc, silnie oburącz go objąwszy. Opodal już ujrzałem kolegę mocującego się
z prądem rzeki. Woda zaniosła czółenko i mnie z nim do krzu łoziny, której się
uczepiłem, a kolega, tęgi pływacz, dobił się brzegu szczęśliwie. Ale gdy prze­
brawszy się pobiegłem go odwiedzić, zastałem go w łóżku osłabionego w y­
miotami — snadź się wody napił — a mnie kąpiołka nie szkodziła.
Młodzież niech się pływać uczy!
Wieczorami zbierali się oficerowie ze strzelbami popisywać się zręcznością
w spuszczaniu jaskółek migających nad rzeką. A że nierzadko dubasy z Bugu
zatrzymywały się pod miasteczkiem, rad byłem z flisakami rozmawiać o oko­
licach rodzimych i niejednego się od nich dowiedziałem, czego w książkach nie
znaleźć!----
Oficerowie wojsk napoleońskich, miotani ciągłymi wojnami po Europie, ba,
1 po Azji, i po Ameryce, wiązali się wolnomularstwem (maçonnerie) w zakonne
bractwo, aby w każdym położeniu łacniej się znaleźć śród swoich, śród przy­
branych braci.----
W pułku wielu już liczono braci, między innymi Teodor Rudnicki, kapitan
zacny, moralny, ukształcony młodzieniec, i Bonawentura Jastrzębski, adiutant
batalionu (pierwszy z ran odniesionych 1812 w kampanii moskiewskiej zmarł
1813 roku w Warszawie, drugi pułkownikiem w 1831 roku w bitwie pod Ostro­
łęką postrzelany), jako dobrzy moi przyjaciele, a dawniejsi wolnomularze, zmó­
wili i mnie do zakonu. W przekonaniu, że cele zacne nie wzbraniają się jaw­
ności, notuję tu, co z ceremoniału recepcji pozostało w pamięci.
Kiedy się w dzień recepcji zgromadzenie zakonne zbierało w W. Loży pod
mianem Połączonych Braci Polaków 2, mnie osadzono w ciemnym prawie, bo
tylko przysłonioną lampą oświetlonym gabinecie, z francuską wszakże prze­
sadą w symbolu śmierci, znikomości ludzkiej, nieśmiertelności ducha itp. fir-
lefancje ** upstrzonym. Przed wyprowadzeniem mnie z onej rekolekcji na zgro­

* pływającymi młynami
** przedmioty, ozdoby

» 48 «
 madzenie dano zapytania i żądano odpowiedzi na piśmie. Pierwsze z pytań
brzmiało tak: „Na co człowiek stworzony?” Odpowiedziałem: „Na to, aby być
szczęśliwym” .
Odpowiedź ta ujęła mi na wstępie wszystkich przyszłych braciszków, bo jako
młodzi, radzi byli takiej wierze i nadziei. Po spisaniu odpowiedzi zawiązano
mi oczy, kazano obnażyć prawe kolano i lewą łopatkę, z zatrzymaniem na kor­
pusie munduru, i wprowadzono do obszernej, wysokiej, rzęsisto oświetlonej
sali, po której obu stronach zasiadły liczne wolnomularzy szeregi, poprzed
którymi z zawiązanymi oczyma, przez dwóch sodalisów wiedziony, wśród
chrzęszczących nad głową i dotykających piersi i twarzy gołych szpad i pała­
szy musiałem z wolna defilować. Na koniec zbliżono coś gorącego do mojej
obnażonej łopatki, ale na okrzyk ogólny grace, grace * odwrócono ową mnie­
maną pieczęć zakonną i oczy rozwiązano, a ja ujrzałem się otoczony dygnita­
rzami (starszymi braćmi) zakonu wobec wielkiego mistrza loży, stojącego na
podwyższeniu. Podając mi rękę, przemówił do mnie w imieniu tu zgromadzo­
nych, jak i po szerokim świecie krzątających się wolnomularzy: „Witam cię
bratem! Zakon nasz Stwórcę Wszechświata uznaje jedynym Bogiem, a podnie­
sienie ku niemu, jak i uszczęśliwienie człowieka jedynym życia celem. Czuwaj
i działaj!”
Po czym nastąpiły jeszcze inne przemowy, wspomnienia zgasłych spółbraci,
zachęty do czynów, a wszystko zakończono braterską biesiadą. Jakkolwiek ani
do mnie wystosowana, ani inne tego rodzaju przemowy nie powinny być uwa­
żane za zgodne zupełnie z zasadami czy tam statutami, czy przykazaniami za­
konu, wszakże z wielu i przemówień, i pisemek, i czynności braci stwierdzało
się przekonanie, że te zasady i przykazania zakonu były szczere, moralne
i wzniosłe. Cześć odbierały zasługi dla ludzkości i ojczyzny, wsparcie nie zasłu­
żona nędza. A Boga zaprzańców zdania, jak np., że nieśmiertelność jest wy­
nalazkiem jakby pompy do dźwigania człowieka z barłogów zmysłowości, aby
w nich nie zezwierzęciał, równie jak spotęgowaniem kar doczesnych, gdzie
one do powściągania namiętności nie starczą itp., nie miały w katechizmie
wolnomularskim miejsca. Składka miesięczna wynosiła 6 złotych polskich, za
co już i fartuszek, i rękawice jerszane ** białe, i medalik z symbolem loży
(dwie ściskające się ręce i miecz pod nimi) dostarczano.
W zimie 1811 na 1812 nie bawiono się w stolicy tak hulaszczo, jak lat po­
przednich. Przebrzmiały tryumfy 1809 roku, nadciągała nawałnością brze­
mienna z zachodu chmura, z której jakkolwiek dla Polski zgubnych przewi­
dywać wypadków nikomu na myśl nie przychodziło, sam wszelako jej ogrom
i nacisk trwogą kraj przenikał. Wyprawa na Rosję była niezawodną, niena­
wiść Anglii silną i czynną jak zawsze, a wszyscy sprzymierzeńcy wątpliwi.
Książę Józef Poniatowski powoływany był do Paryża. Podwojono usiłowań do
postawienia armii polskiej w pogotowiu do wymarszu w pole, żołd nawet za­
legły wypłacono, a z przypieranym tchnieniem i natężonym słuchem oczeki­
wano rozkazu: „naprzód!” W zamiarze skoncentrowania armii pozmieniano
leże i w okolicach stolicy ku granicom rosyjskim poeszelonowano pułki ***.

M. Smarzewski, op. cit., s 25—31.

* łaski, łaski
** irchowe
*** podzielono na kolumny marszowe
» 49 «
 JÓZEF M A T K O W S K I
porucznik, artylerii konne)

Pobyt mój w Gdańsku należał do najszczęśliwszych chwil życia mego 3. Mło­

dy, zdrów, miałem bardzo dostateczne utrzymanie i do tego wzięcie u moich
przełożonych — czegóż sobie więcej życzyć mogłem, mając do tego towarzy­
stwo takich, jak Bem, jak Władysław Ostrowski etc. Prawda, że się tam sowi-
zdrzalstwa niemało popełniało, ale jeszcze teraz mi miło, gdy o tych głupstwach
myślę, i dlatego ten dodatek im poświęcam, żebyście wiedzieli, co to za zmiana
z czasem w człeku zajść może.
I tak między innymi awanturami powiem wam to, że zaledwie przyszedłem
do Gdańska, pytam o niektórych kolegów, między innymi Wolskiego. Powia­
dają, że siedzi na Pfefferstadt *.
—- Co to jest? — pytam.
— O, to więzienie, do którego gubernator Rapp codziennie pakuje niespo­
kojne głowy.
Biegnę do niego, aż on mi opowiada, za co siedzi. A to za to, że jabłkiem
rzucił na aktora, którego wyświstali, a on im z sceny groził. Uniosłem się nad
taką niesprawiedliwością i poprzysiągłem pomścić krzywdę uwięzionych na
tym panu aktorze. A trzeba wam wiedzieć, że nas było dwadzieścia kilka ty­
sięcy garnizonu w Gdańsku, jako to Francuzów może z 1500, reszta samej Rze­
szy Niemieckiej wojska, Westfałów najwięcej, potem Bawarów, Sasów, Wir-
temberczyków, Badenów etc. i Polaków z 5000. Nigdy między Niemcami a nami
nie było harmonii, a teatr był prawdziwym teatrem wojny; kogo Niemcy pro­
tegowali, tego my i Francuzi wyświstywaliśmy i vice versa. A w teatrze mało
gdzie cywilnego, chyba w lożach zobaczyłeś i grupowanie było zawsze takie,
że po lewej stronie stały na parterze albo siedziały Niemcy różnorodne, po pra­
wej zaś Polacy i Francuzi, lecz ci mało uczęszczali na niemiecki teatr. Bawary
się ani za Niemcami nie ujmowali, ani za nami, tylko w środku nas przedzie­
lali, by nie było ciągłych niepokojów. W tym, chcąc się wywiązać z danego
koledze przyrzeczenia, robię stowarzyszenie i uzbrajamy się w różne do po­
dobnej katzenmusik ** potrzebne narzędzia: trąbki, kukułki, flety, jednym sło­
wem wszystkie instrumenta przy sobie do tej muzyki niesiemy i ja proponuję,
byśmy wleźli pomiędzy Niemców i tam im zagrali, gdy ów aktor wyjdzie.
Zaraz dwóch ochotników do mnie przybyło, a to Bem od artylerii kompanii
i Unrug od hułanów — siadamy pomiędzy oficerów niemieckich. Ci spogląda­
jąc na nas i przeczuwając, że się bez awantury nie obejdzie, proszą nas o miej­
sce, tak aby nas porozłączali i między siebie wzięli, na co my chętnie zezwa­
lamy. Gdy miał wychodzić aktor wiadomy, dobywam małej pikuliny i zaczy­
nam ją składać, a Niemcy mówią jeden do drugiego: Schau, schau! *** — a gdy
aktor wyszedł, jak dam znak — pewnie by nikt nie sądził, że tam ludzkie są
głosy, taki przeraźliwy gwar tych instrumentów nastąpił i, co gorsza, jabłka,
pomarańcze, a nawet sroki rzucano na tego bidnego aktora. Wtem siedzący
obok mnie kapitan westfalskich grenadierów obraca się do mnie i powiada:
— Das Pfeifen gefällt mir nicht.
A ja jemu z największą flegmą mówię:

* Obecnie ul. Korzenna. Idzie o ra­

tusz, w którym Prusacy urządzili sąd
cywilny.
** kociej muzyki
*** spójrz, spójrz!
» 50 «
 — Wenn es Ihnen nicht gejjalt, so gehen Sie heraus! — i pokazuję mu boczne
drzwi.
No to on mnie łapie za rękę i wrzeszczy:
— Mit Ihnen heraus!
A ja mówię:
— Gut.
Ale uczepił mnie się z drugiej strony starszy kapitan od woltyżerów west­
falskich i wrzeszczy:
— Nein, mit mir!
A ia znów mówię:
— Sehr gerne, mit beiden! 1*
Ale go Bem uchwycił, a Unrug trzeciego i tak wyszliśmy. Zawołali latarni­
ków z tuzin i szliśmy na otwarte i mniej uczęszczane miejsce, by się trochę
przy latarniach wykrzesać, czego jednak adiutant placu, który z patrolem za
nami pędził, nie dopuścił, więc sobie na jutro daliśmy słowa na pałasze. Mnie
Bem sekundować nie mógł, bo się sam wtedy bił, kiedy i ja. Sekundował mi
Młocki, a obraliśmy sobie salę wielką, w której mieszkał Dąbski, porucznik
10 pułku, ten co teraz bawi we Lwowie. Tam niebawem, bo w minut kilka,,
przeplatałem łapę Westfalowi i na tym się ów ogromny hałas skończył. Bem
miał trudniejszą sprawę z swoim, bo to był jakiś z burszów i nie chciał się
bić —- tylko W ostre rapiery i z ogromnymi gardami; nie chciał zdejmować
munduru ani kaszkietu, więc się męczyli długo, nim go Bem gdzieś zadrasnął.
Mój zaś poczciwy grenadier naśladował mnie, zrzucił mundur i kamizelkę, pod-
kasał rękaw od koszuli i prędko rzecz się załatwiła.
Takich awantur było między nami co dzień z pół tuzina, a Pfefferstadt od­
powiadał, chociaż zawsze więcej szampana, porteru etc. wypłynęło jak krwi
ludzkiej, jednak można rachować, że na 6 pojedynków ledwie w jednym Nie­
miec Polaka przemógł.

J. Matkowski Zbiór niektórych szcze­

gółów życia mego [w:] Pamiętniki z lat
1792— 1849, Wrocław 1961, s. 112—115.

PRZYPISY

1 Autor służył poprzednio w gwardii Poniatowskim, który był jej członkiem

saskiej.
2 Loża Bracia Polacy Zjednoczeni na
Wschodzie Warszawy założona została
23 X 1807 przez płk. Stanisława Potoc­
kiego, dowódcę 2 pułku piechoty, i była
związana z Wielkim Wschodem Francji.
Składała się niemal wyłącznie z wojs­
kowych sympatyzujących z ks. Józefem
honorowym. Istniała do 1821. Porucznik
Marcin ^marzewski był czeladnikiem
tej loży.
3 W Gdańsku stały garnizonem 10 i 11
pułki piechoty (później także 5), 9 pułk
ułanów oraz kompania artylerii konnej
Władysława Ostrowskiego.

* — Nie podoba mi się to gwizdanie.

— Jeśli się panu nie podoba, to
niech pan wyjdzie!
— Ale pan wyjdzie ze mną!
— Dobrze.
— Nie, ze mną!
— Bardzo chętnie z obydwoma.
» 51 «
 32
GWARDIA NARODOWA
Oprócz wojska polskiego w Księstwie
Warszawskim istniała gwardia naro­
dowa, pełniąca — zależnie od oko­
liczności — rolę straży obywatelskiej,
policji, rezerwy wojskowej oraz re­
gularnych oddziałów sił zbrojnych.
Pierwsze jej kompanie utworzono
w listopadzie 1806 r. w Poznaniu, kil­
ka dni po zajęciu miasta przez Fran­
cuzów. Wiosną roku następnego sfor­
mowano jej oddziały w Warszawie,
a następnie we wszystkich niemal
miastach Księstwa.
Formacja ta w szczytowym okre­
sie swej działalności, a więc podczas
kampanii 1809, liczyła 30 tys. ludzi,
czyli sięgała połowy stanu wojska
polskiego. Tak znaczna rozbudowa
owych formacji była możliwa głów­
nie dlatego, że gwardziści sami spra­
wiali sobie mundury, mieszkali we
własnych domach, sami się żywili
i, z wyjątkiem kilku etatowych ofi­
cerów, nie pobierali żołdu W sytua­
cji, gdy Księstwo Warszawskie prze­
żywało stałe trudności finansowe,
iząd chętnie rozbudowywał więc
gwardię narodową, kosztowała ona
bowiem znacznie mniej niż regular­
na armia.
Gwardię przeznaczano w zasadzie
do utrzymywania porządku w mie­
ście, a jeśli chciano jej użyć w odle-
» 52 «
głości większej niż dwie mile od gar-r-
nizonu, trzeba było wypłacać gwar­
dzistom żołd, tak jak w wojsku. Dla­
tego też nie brała ona większego
udziału w walkach w otwartym polu,
za to uczestniczyła w licznych potycz­
kach w obronie własnych miast.
Uważano ją za stałą rezerwę w oj­
ska polskiego i kiedy należało szybko
pomnożyć szeregi armii, włączano
całe kompanie gwardzistów do regu­
larnych pułków. Do oddziałów gwar­
dii przydzielano bowiem po kilku do­
świadczonych oficerów, którzy pełnili
funkcje dowódców i instruktorów, co
pozwalało utrzymać przyzwoity po­
ziom wyszkolenia bojowego.
Członkami tej formacji mogli zo­
stać stali mieszkańcy danego miasta,
niezależnie od zawodu, kategorii spo­
łecznej i narodowości. Obowiązek
służby obejmował początkowo wszy­
stkich mężczyzn od 18 do 50 roku ży­
cia, w 1809 rozszerzono go na lata
od 16 do 60. W dużych miastach —
np. Warszawie i Krakowie — utwo­
rzono pełne pułki gwardii narodowej.
Tam, gdzie zgromadzono około 1200
gwardzistów, formowano bataliony.
W mniejszych zaś ośrodkach — pół-
bataliony (600) bądź kompanie (120).
Ludność małych osad ze względu na
to, iż liczba gwardzistów nie przekro-
czyłaby 50, została zwolniona od tego
obowiązku służby obywatelskiej.
Od początku swego istnienia gwar­
dia narodowa odgrywała istotną rolę
w życiu politycznym Księstwa. Prze­
de wszystkim dzięki tego rodzaju
służbie ludność miast i większych
osad wiejskich czuła się mocniej
związana z armią, uczestniczyła
w zbrojnym wysiłku całego narodu,
miała swój udział w walkach lat 1809
i 1812. Służba gwardii narodowej
była także nową drogą społecznego
awansu, część bowiem oficerów gwar-
dyjskich — wybieranych przez sa­
mych obywateli — przechodziła póź­
niej do oddziałów liniowych. W ten
sposób wśród oficerów Księstwa ry­
sował się coraz znaczniejszy procen­
towo udział mieszczan i chłopów, dla
których ten rodzaj kariery był po­
przednio niedostępny. Obywatelskie
oddziały gwardii narodowej, repre­
zentujące najszersze warstwy ludno­
ści, wnosiły też elementy społecznego
radykalizmu do polskich sił zbroj­
nych.

J Ó Z E F K R A S IŃ S K I
major pułku gwardii narodowej warszawskiej, organizator gwardii krakowskieĄ

Zaraz po zajęciu i ogłoszeniu Księstwa Warszawskiego po traktacie tylży­

ckim uformowano w Warszawie pułk jeden piechoty gwardii narodowej,
z dwóch tylko batalionów złożony h Pułkownikiem był mianowany Aleksander
Potocki, syn Stanisława, a majorem, czyli colonel en second, Piotr Łubieński,
lecz później, gdy wziął dymisję Aleksander Potocki, Piotr Łubieński awanso­
wał na jego miejsce, więc po nim został wakans na majora. Był w tym pułku,
jak we wszystkich pułkach gwardii francuskiej, i drugi major, stopień zwany
grosmajor, do którego należało biuro sztabu, rachunkowość, kasa, kontrola
i musztry, a tym był Józef Wiłucki, niegdyś, za polskich czasów, oficer w Kor­
pusie Kadetów.
Że byłem w tej obrzydłej służbie więcej niż trzy lata, więc cokolwiek pamię­
tam skład oficerów, z którymi kolegowałem. Major Wiłucki znał służbę, lecz
zaprószał * i był bardzo urażliwy. Podpułkownicy — komendanci batalionów —
jeden z nich poczciwy człowiek, ale aż nadto często nieprzytomny **; Win-
terstein, kupiec na Krakowskim Przedmieściu, zawsze w sklepie siedział
w mundurze; Żurawski piwowar także zaprószał; dwaj adiutanci majorowie
sztabowi, Janicki i Wolański, obaj niegdyś domowi słudzy księcia Poniatow­
skiego; dwaj adiutanci batalionów: Mohin — szynkowniany szuler, niegdyś
dworak pani Ogińskiej w Siedlcach, i Sawicki, poczciwy człowiek; kapitanowie
grenadierów: kupiec żelazny, później bankrut i Gąsiewski, rymarz tęgi i dobry
oficer; kapitanowie Krauze, obaj kupcy, dobrzy ludzie; Orłowski wyborny, dał
wiele dowodów dzielności w kampanii 1809 roku; Baudel pasjonowany żoł­
nierz, łożył wiele na broń, muzykę, bębny; Szlezinger, Granas kupcy, nie żało­
wali pieniędzy; Strukow — Rosjanin — służbista, potem w 1833 roku komisarz
policji; Zawadzki przechrzta, drapnął z placu; Wisbek, Brzeziński, Kijak, Jan
Nosek, w roku 1830 podpułkownik; porucznicy i podporucznicy: Kurtz młod­
szy, Nosek Antoni, Szpek, Barański, Liebrich, Horalik, Żytkowski, Majewski,
Witkowski etc. Oprócz tego każda kompania miała oficera zwanego adiutan-

* popijał alkohol
** nieobecny
» 53 «
tem sztabowym, tymi byli: Franke, Rokicki, mój przyjaciel, później podpułkow­
nik w Krakowie, a w końcu major u krakusów; Świeżawski, Chrzanowski, Fi-
leborn, Borowski, Zawadzki, Zagórski, Skirmunt, Kosiński, Rybiński i kilku
innych, których nie pamiętam, bo się często zmieniali; tambour-major Losow,
Francuz dany nam z wojska francuskiego; tambour-maître, także Francuz, La
Rosę, jeszcze w 1829 widywałem go w Warszawie, w dzień sprzedającego bułki
za straganem, a wieczorem odbierającego bilety w teatrze francuskim; kapel­
mistrz Niwiński, kapitan płatnik całego pułku Szreiber. Z całego tego korpusu
oficerów etatowi, czyli płatni, byli tylko grosmajor Wiłucki, dwaj adiutanci
sztabowi, dwaj adiutanci batalionowi i wszyscy adiutanci kompaniczni i dla­
tego też oni powinni byli być instruktorami i pilnującymi służby musztry i kon­
troli kompanicznych.----
Byłem całkiem zajęty służbą, albowiem mój kolega Wiłucki rad, że nie tra­
cąc płacy, pozbywa się pracy, zwalił na mnie cały zarząd biura i kancelarii.
Obok tego był zgryźliwy, osobliwie, gdy podpił sobie, co mu się często zda­
rzało. Wtenczas nie przestawał mi wyrzucać, żem podporucznik, żem z boku
spod nosa awans mu odebrał, z drugiej zaś strony wciąż martwiłem się nie­
snaskami oficerów, codziennie się między sobą gryzących, tak że wszystkie
dni mojej służby, osobliwie z początku, były dla mnie prawdziwym piekłem.
Do tego jeszcze dodać należy, że książę Józef Poniatowski nie lubił gwardii
narodowej i codziennie ją męczył wartami, występowaniem, paradami kościel­
nymi, ilustracjami itp. 2 Tylko gdy się zdarzyła jaka wielka parada z powodu
uroczystości, tośmy pierwsze miejsce na prawym skrzydle trzymali, i to cała
była nasza nagroda. Za to byliśmy posyłani na każdą egzekucję lub kościelną
paradę, a że musiał sztabsoficer komenderować, a moi koledzy albo czasu nie
mieli z powodu prowadzenia handlu, albo przychodzili pod dobrą datą, najczę­
ściej byłem zmuszony i moją, i ich kolej odbywać. Najgorzej zaś męczyły tak
zwane ronde supérieure *. Wtedy z placu dodawano dwóch ułanów i trzeba
było całą noc odwachy objeżdżać, złodziei łapać itp., w dzień zaś odbywać
inspekcje lazaretów, gdzie trzeba było do każdego wejść, wszystko obejrzeć,
z chorymi gadać i zapisać się w księgę. Pamiętam, że gdym jednego razu zwie­
dzał lazaret tyfusowych na Dynasowskiem i obejrzał wszystko skrupulatnie,
pokazało się, że ja pierwszy tam wszedłem do środka, bo wszyscy, co byli
przede mną na inspekcji, obawiali się wejść, lecz kazali ekonomowi księgę
sobie wynieść przed dom do zapisania. Wskutek mojej ścisłej wizyty w tym
lazarecie takie się tam kradzieże wykryły, że ekonom, niejaki Scypion, zaraz
został wydalony i pod sąd oddany. Liniowi sztabsoficerowie więcej musztrami
zajęci, mniej do tych powinności bywali używani.----
Komendantem Warszawy był Saunier, pułkownik żandarmów gwardii fran­
cuskiej, piękny i grzeczny człowiek, lecz niezmiernie ostry, a majorem placu
od początku Wolański, adiutant z gwardii narodowej, w którego zastępstwie,
gdyż właśnie przed samą kampanią ** umarł, z rozkazu tegoż Sauniera wyko-
menderowano mnie na stanowisko majora placu, jako najlepiej władającego
językiem francuskim oraz najlepiej mu znanego. Zostałem więc przy jego boku
przez cały czas aż do rozpoczęcia boju pod Warszawą wojsk naszych z austria­
ckimi.
Służba moja była jedną z przykrzejszych, zawsze bowiem na koniu lub na
nogach, to z rozkazami, to po rozkazy, z patrolami, czasem z eskortą lub do roz­

* warty specjalne
** r. 1809

» 54 «
dzielania wart itp. Prócz tego, nieraz zmuszony byłem działać arbitralnie, bę­
dąc częstokroć wysyłany do aresztowań, inkwizycji, egzekucji itd. Saunier,
człowiek najgrzeczniejszy u siebie, lecz nie na służbie, wielki faworyt mar­
szałka Davout, przez niego był niejako nam narzucony, jakby na guwernera
dozorującego od czasu, gdy już nie mieliśmy gubernatora francuskiego3. Ale
w stosunkach służbowych był — ledwo, że nie powiem — okrutnym tyranem.
Pamiętny mi jest dobrze mój wypadek w czasie mego placmajorstwa. Razu
jednego bardzo jeszcze rano kazał mnie zawołać do siebie i dał instrukcje, aże­
bym czym prędzej wziął z odwachu sześciu żołnierzy z bronią nabitą i podofi­
cera i udał się do domu Nestego na ulicy Miodowej pod numer i piętro opisane,
gdzie znajdę pana Ruckiego, tak a tak wyglądającego, żebym go zaraz areszto­
wał i przyprowadził, przestrzegając go, iż gdyby chciał uciekać, to każę do
niego strzelić żołnierzom. Dopiero później dowiedziałem się, że ów panicz był
razem szpiegiem austriackim i arcyzłodziejem. Jako u szpiega znaleziono
u niego i przez niego porobione raporta i etaty wojsk polskich i saskich, ruchy
i siły; jako złodziej okradł całkiem swego przyjaciela, z którym razem do
Warszawy przyjechał i razem w jednym pokoju mieszkał. Ukradzione 1000 du­
katów w złocie zaszył w stare ubranie, nie wiem, jak tego doszła policja, lecz
tego samego dnia, w którym był ujęty winowajca, papiery jego zabrano, pie­
niądze wypruto i oddano okradzionemu.---- Wkrótce potem, gdy Austriacy
zajęli Warszawę, a mnie wzięto do niewoli, spotkałem Ruckiego napuszonego,
chodzącego po ulicy, później w lat kilka kupił dobra, niestety w sąsiedztwie
moim, bo o pół mili tylko od Radziejowic.----
Wojna już była skończona, traktat w Wiedniu zawarty, a zatem nie miałem
już nic do czynienia w tym nieszczęśliwym pułku gwardii narodowej, prócz
wykonywania nudnych prac administracyjno-gospodarczych, zarządzeń we­
wnętrznych, prezydowania na odbywających się u mnie zebraniach rady
sztabu oraz udziału w wyznaczonych przez naczelnego wodza komisjach. W y­
znaję, że kilka razy będąc wykomenderowany na członka sądu wojennego,
w takim miałem te obowiązki obrzydzeniu, żem zawsze się pod różnymi pozo­
rami od tego wykręcał. Po powrocie księcia Poniatowskiego ze sztabem do War­
szawy, zaraz pierwszych dni lutego 1810 roku, ustanowiona była komisją do roz­
dawania gwardii narodowej krzyżów wojskowych za kampanię austriacką. Nie
bardzo była czynną nasza gwardia w tej kampanii i moim zdaniem nie bardzo
zasługiwała na te krzyże, jednakże, gdy król saski dla wszystkich pułków
w znacznej liczbie, a dla naszego siedem krzyżów przysłał, to jest dwa oficer­
skie, trzy złote i dwa srebrne 4, więc odrzucać ich nie można było. Z drugiej
strony trudno było bardzo wyszukać ludzi, co by istotnie zasłużyli na nie. Ile
pamiętam, to oprócz krzyżów na pułki, które się biły, przysłano jeszcze na
sztaby, generałów i sztabsoficerów a la suitę *, choć się wcale nie bili. Podług
ogólnych wydanych instrukcji i rozkazów w każdym, i w naszym [pułku], wy-
Komenderowano do tej komisji dwóch sztabsoficerów7, oficerów, podoficerów
i żołnierzy. Lubo byłem mianowany członkiem, jednak odmówiłem. Zasiedli
Piotr Łubieński pułkownik, Szaber podpułkownik, Kurtz i Gąsiewski kapita­
nowie, reszty nie pamiętam. Ci po długich naradach tak rozdzielili krzyże:
oficerskie — pułkownikowi i mnie, złote trzy — Szabrowi, Orłowskiemu i Bau-
dlichowi. Tym dwTóm ostatnim bardzo słusznie, jeżeli nie za odwagę w boju,
której nie mieli sposobności okazać, to za wiele przysług oddanych krajowi.
Dwa srebrne dano dwóm żołnierzom: Karasińskiemu, czyli Karaskowi5, i Sty-

* nadliczbowych

» 55 «
 pułkowskiemu, który się odznaczył w utarczce pod Żeraniem. Nie pamiętam
szczegółów tej utarczki, lecz wiem, że tam dowodził Jan Ledóchowski od pie­
choty, bo był ukryty na Kępie, gdzie chcieli się Austriacy także do Pragi prze­
prawić, lecz Stypułkowski ,i Młynarczyk z tej strony przeprawili się wprzód
i zabrali w niewolę krypę z Austriakami.
Mnie myśl przyszła, że gdy dla pułku gwardii narodowej, w którym tylko
dwóch nas było szlachty — pułkownik i ja, dano do rozdania dwa Kawalerskie
Krzyże, a te właśnie nam obu przeznaczone zostały, to zrobi to wielki swar
i wznieci zazdrość między obywatelami, a mnie, którym się nie poczuwał do
tak wielkich zasług, będzie wszystko jedno, jaki mieć będę, czy to czarny, czy
złoty. Gdy zostałem przywołany na sesję komisji dla wysłuchania decyzji,
oświadczyłem chęć zamiany krzyża mojego z Szabrem, podpułkownikiem.
Prawda, że był to człowiek ciężki i że często się upijał, ale też przyznać trzeba,
że był uczciwy, dobrze myślący i nigdy do żadnych brudów nie należał. K o­
misja z wdzięcznością zezwoliła, a gdy podając raport o tym naczelnemu wo­
dzowi do potwierdzenia, wymieniła moje przedstawienie, ten potwierdził je,
a do mnie kazał ze sztabu głównego napisać prócz tego list pochwalający moje
postępowanie.----
Wkrótce po urodzeniu mojej córki, oraz gdy już moja żona do zdrowia i sił
wróciła, otrzymałem od sztabu naczelnego wodza nominację od dwóch woje­
wództw — krakowskiego i sandomierskiego — jako organizatora gwardii naro­
dowych oraz spisów wojskowych z gażą, furażem, mocą paletowania *, stójkami
i etapem oraz kwaterą, jako też z pozwoleniem wybrania sobie do pomocy adiu­
tantów z rzędu oficerów etatowych, których miałem zostawiać w miastach
departamentowych i obwodowych jako inspektorów i komendantów spisów
wojskowych. Wybrałem przeto mego przyjaciela Rokickiego, który po wzięciu
Warszawy, wchodząc do formującego się wojska liniowego, został kapitanem
i w tym stopniu mi go dodano, zaś adiutantów płatnych miałem: Staneckiego,
Francke, Chrzanowskiego i Borodzica; podoficerów Miętkę i Panuszewskiego
i kilku doboszy na instruktorów w departamentach. Z tą świtą wyruszyliśmy
naprzód do Radomia, i od tego czasu zaczyna się zawód nowy służby czynnej,
który lubo był, że tak powiem, tytularnie znakomity, jako wojskowego orga­
nizatora dwóch nowo zdobytych i przyłączonych departamentów, lecz w isto­
cie samej nudny, piśmienno-biurowo-administracyjny. Pracą tą powinien by
się raczej zajmować prefekt i podprefekci aniżeli wojskowy, choć tylko tytu­
larny.
Nie będę opisywał mojej podróży ani miast i miasteczek: Radomia, Kielc,
Chęcin, Jędrzejowa, Wodzisławia, Miechowa i innych, w których tylko były
powiaty, czyli podprefekci, gdzie wszędzie mieliśmy stać, robić konskrypcje,
zwoływać ludzi i spomiędzy nich, co było można wynaleźć starych żołnierzy,
wybierać na kadry instrukcyjne po małych gminach. Z władzami, to jest pre­
fektami, podprefektami i burmistrzami się układać, kontrole spisywać, wybory
między obywatelami na oficerów i podoficerów robić itp. Zostawiwszy w każ­
dym powiecie oficerów i doboszy na instruktorów i na piśmie dalsze rozkazy,
a od władz odebrawszy przedstawienia na oficerów i te wraz z raportami ode­
sławszy do sztabu generalnego, znowu jechałem dalej dla rozpoczęcia na nowo
tegoż samego i tak samo, jak się już w pierwszym miejscu zrobiło.
Nie zapomnę nigdy spisu wojskowego w Opatowie. Między innymi obywa­

* udzielania nominacji na stopnie ofi­

cerskie

» 56 «
telami przyjechał jakiś pan Kaszyc, który mianował się niegdyś pułkowni­
kiem, oraz podprefekt, który był kochankiem jego żony. Obaj razem zaprze­
czyli mi władzy organizacyjnej. Podprefekt dowodził, że to jego obowiązek,
a Kaszyc, że to jego urząd dowódcy batalionu radomskiego, aż musiałem szta­
fetę do Radomia posłać. Nadszedł też rozkaz od prefekta, żeby moich rozkazów
słuchali, ale i na to sobie poradzili, bo obaj z panią pojechali sobie spacerem
gdzieś daleko, a my sami z burmistrzem musieliśmy rzecz kończyć, chociaż
pan podprefekt odjeżdżając, papiery konskrypcyjne zamknął 6.
W końcu moich czynności z jednym już tylko Rokickim, drugim Staneckim
i jednym doboszem przyjechaliśmy do Krakowa dla założenia tamże i uformo­
wania dwóch batalionów gwardii narodowej i jej sztabu. Tu przecież milsze
daleko spędziłem chwile, stanąwszy w miejscu tak dobrze mi znanym i między
przyjaznymi mi osobami, a od chwili mojego ożenienia w większej części ze
mną spowinowaconymi, gdzie coraz czynniejsza czekała mnie praca.----
Złożyłem moje instrukcje i rozkazy sztabu generalnego u prefekta i zameldo­
wałem się gubernatorowi i komendantowi Krakowa7. Dano mi kwaterę na
Rynku w domu wówczas Lanckorońskich, dziś Helcia, na drugim piętrze i wła­
dze wydały stosowne rozkazy do wypełnienia moich poleceń. Pooddawałem
wizyty, wszędzie dobrze przyjęty, wszędzie znany i zaprzyjaźniony. Zdawało
mi się, jak gdybym był u siebie. Zacząłem moje prace, lecz wyznam teraz, że
nie z pośpiechem, bo mi się nie chciało prędko kończyć, ażeby nie być znowu
w inne departamenty wysłanym. Zostawszy zaś później komendantem Kra­
kowa, już myślałem o sprowadzeniu żony i jej rodziców na mieszkanie do
K ra k o w a .---- Zgoła wszystko mi się, że tak powiem, jakby uśmiechało, bo
nawet obywatele mieszczanie krakowscy, czy to z powodu nie znanej u nich
dotąd nowości, czyli też z pięknego, jaki później u nich poznałem, sposobu
myślenia, dopomagali mi z zapałem do uformowania jak najspieszniej gwardii
narodowej oraz do przewyższenia stolicy co do piękności, porządku i karności.
Jakoż każdy przyzna, że gwardia narodowa krakowska była w całym kraju
najpiękniejsza, najlepiej wymusztrowana i ledwo nie powiem równająca się
pułkom wyborczym, ona jedna była też czynna na linii bojowej w roku 1812.
Uformowany batalion z województwa i miasta Krakowa gwardii czynnej wy-
maszerował w roku 1812 do Zamościa, tam się bił i odznaczył, ale blisko po­
łowę ludzi utracił, tak w boju, jak z chorób wtenczas panujących.
Obywatele między sobą wybrali i podali na moje ręce wybór na oficerów,
których ja stosownie do danych mi instrukcji zaraz do sztabu generalnego
przedstawiłem, gdzie ich potwierdzono i nominacje na moje ręce przesłano.
Byli to Rokicki major; kapitanowie: Mączyński Albin, Bartel Piotr, Zamoyski
Józef, Fröhlich Wojciech, Mydlarski, Gołęberski Jacek, Statler Kanty, Fuchs
Kajetan płatnik, Zakrzewski Kazimierz; porucznicy: Waperal Józef, Przybylski
Jan Kanty, Lipnicki J., Koch Rudolf, a od fizylierów Benda Szymon, Kirchma-
jer Mateusz, Sztencel, Pyszka; podporucznicy: Szweinfleisz, Wenzel Kanty, a od
fizylierów Syrkowski, Krzyżanowski, Schwartz, Wentzel Antoni, Łącki Miko­
łaj, Nadmiller, adiutant Konstanty Stanecki, adiutant placu Biernacki, sztabsle-
karz Sztummer; kapelmajster Nowakowski.----
Adiutantów podoficerów i wszystkich podoficerów nominacje zależały ode
mnie po wyborze tychże przez obywateli. Nastąpiły ciągłe układania kontroli,
robienie spisów, musztry, i to wszystko szło z taką gorliwością i zapałem, ja­
kich w gwardii narodowej warszawskiej nigdy nie dało się spostrzec.
Prosili mnie obywatele, ażeby na pamiątkę założenia gwardii wyznaczyć jaki
plac dla niej dla parad, obluzów, wart i musztry. Uzyskałem na to pozwolenie

» 57 «
prefekta i wybrano plac î§w. Szczepana, na którym miała być urządzona w tym
celu feta, podczas której miano wmurować tablicę marmurową z napisem tej
pamiątki i nazwiskiem placu. Jakoż została wmurowana i do dziś istnieje
z napisem: plac Gwardii Narodowej * i data.
Czekaliśmy tylko odpowiedzi od sztabu głównego z nominacjami oficerów
przeze mnie przedstawionych, a wszyscy pewni, że mi nie odmówią, ekwipo-
wali się i mieli mundury i szlejfy ** gotowe. Dotąd albowiem, lubo już dwa
bataliony były kompletne i umundurowane z oficerów, ani jeden munduru wło­
żyć nie mógł, prócz nas trzech przybyłych, to jest mnie, Rokickiego i adiu­
tanta Staneckiego. Na koniec przyszły nominacje. Wodzicki dzień wyznaczył na
imieniny Napoleona ***, w którym miała być inauguracja placu broni, lecz sam
musiał wyjechać. Już wszyscy oficerowie wystąpili ubrani i mogę powiedzieć,
że parada kościelna i na placu były wzorowe, jakby ze starych żołnierzy zło­
żone. ---- Oprócz naszej gwardii był wówczas Kraków prawie całkiem bez
wojska, stały tylko dwa dépôts , to jest 12 pułku piechoty i 2 ułanów — bardzo
nieliczne, bo ledwo po paręset ludzi liczące, więc prawne wszystkie służby mu­
siała pełnić gwardia narodowa, czego dopełniała bez żadnego sarkania, nie tak
jak warszawska.

J. Krasiński, Ze wspomnień, jw., t. 2,

s. 422—427; t. 3f s. 46—53.

PRZYPISY

1 Komisja Rządząca podjęła uchwałę oficerów, wyższe klasy dla oficerów

0 utworzeniu gwardii narodowej w
Warszawie już 25 IV 1807. Kilka ty­
godni później — 22 czerwca — uchwalo­
no formowanie gwardii w7 całym kraju.
Pułk warszawski składał się z trzech,
a nie dwu batalionów
2 Nie były to szykany ministra wojny,
ale część normalnego szkolenia, którego
celem było podniesienie poziomu wy­
szkolenia bojowego i dyscypliny.
3 Marszalek Davout opuścił Księstwo
wre wrześniu 1808 r.
4 Zniesiony przez Targowicę order
Virtuti Militari został przywrócony
w 1807 pod nazwą Order Wojskowy
Księstwa Warszawskiego. Dzielił się na
pięć klas: Krzyż Wielki (noszony na
wielkiej ciemnobłekitnej z czarnymi
pasami przy brzegach wstędze, przez
prawe ramię; srebrna gwiazda na le­
wej piersi), Krzyż Komandorski (na
wstędze na szyi), Krzyż Kawalerski
(w kolorze czarnym), Krzyż Złoty
1 Krzyż Srebrny (noszone na wstążce na
lewej piersi). Krzyż Srebrny przezna­
czony był w zasadzie dla żołnierzy i pod-
i generałów1
*7. Pierwsze rozdanie nastąpi­
4
3
2
ło 26 XII 1807, kiedy to każdy generał
dywizji otrzymał Krzyż Komandorski.
Dekretem z 25 II 1809 Fryderyk August
nadał ks. Józefowi Poniatowskiemu
Krzyż Wielki. Najwyższą klasę tego or­
deru otrzymał jeszcze tylko marszałek
Davout 22 III 1809.
5 Patrz rozdział Warszawa wolna.
6 Po 1809 istniała stała rywalizacja
ministra spraw wewnętrznych (najpierw
Jana Pawła Łuszczewskiego, a potem
Tadeusza Mostowskiego) i ministra woj­
ny (ks. Józefa Poniatowskiego) o to, ko­
mu winna podlegać gwardia narodowa.
Gwardia odbierała rozkazy zarówno od
władz wojskowych, jak też municypal­
nych i prefektur.
7 W owym czasie prefektem departa­
mentu krakowskiego był Stanisław Wo­
dzicki, dowódcą wojsk w czwartym
okręgu (departamenty radomski i kra­
kowski) gen. Michał Sokolnicki, dowód­
cą wojsk w departamencie krakowskim
gen. Łukasz Biegański (zwany tu guber­
natorem).
* obecnie pl. Szczepański
** szlify
*** 15 sierpnia
 VI
R O K 1812
 33
P R Z Y G O T O W A N I A DO WOJNY.
Sojusz francusko-rosyjski zrodzony
na mocy traktatu w Tyiży (1807) za­
łamał się cztery lata później, kiedy
31 grudnia 1810 r. car Aleksander od­
stąpił od blokady kontynentalnej
i wznowił stosunki handlowe
z W. Brytanią. Latem 1811 r. Napo­
leon podjął intensywne przygotowa­
nia do wojny prewencyjnej — prze­
konany po rozmowach z Poniatow­
skim, że Rosja rzeczywiście dąży do
militarnej rozprawy z Francją. N i­
gdy jeszcze Wielka Armia — rozbu­
dowana w następnych miesiącach —
nie była tak liczna i tak dobrze w y­
posażona, a obok korpusów francu­
skich w nowej kampanii miały wziąć
udział kontyngenty podbitych
i sprzymierzonych państw niemiec­
kich i włoskich, żołnierze polscy,
hiszpańscy, portugalscy, Duńczycy,
Holendrzy, Szwajcarzy, Chorwaci
i Albańczycy. Prusy zobowiązały się
dostarczyć 20 tys. żołnierzy, a Au­
stria wystawić 30 tys. korpus posił­
kowy. Ogółem na nową wyprawę Na­
poleon zamierzał poprowadzić co naj­
mniej 600 tys. ludzi. Te ogromne
masy wojska podzielone zostały na
10 korpusów armijnych oraz 4 kor­
pusy kawalerii rezerwowej dowo­
dzone przez francuskich marszałków
i generałów, z wyjątkiem 5 korpusu
» 60 «
złożonego całkowicie z Polaków pod
komendą ks. Józefa Poniatowskiego.
Pamiętając doświadczenia kampa­
nii zimowej 1807 w Polsce oraz w oj­
ny hiszpańskiej, w której partyzanci
stosowali często taktykę „spalonej
ziemi” , Bonaparte dążył do zapew­
nienia możliwie pełnej samowystar­
czalności Wielkiej Armii, by nie cier­
piała głodu z chwilą, gdy wkroczy w
granice rosyjskiego imperium. Dla­
tego też znacznie rozbudowano służ­
bę zaopatrzenia, tworząc 36 batalio­
nów zaprzęgów (razem 25 tys. wo­
zów), tak aby każdy żołnierz miał
zapewnione pożywienie na pierwsze
24 dni kampanii. Wielka Armia w
przeddzień nowej wojny liczyła 30 tys.
koni w artylerii i 80 tys. koni kawa­
leryjskich, a jej śladem pędzono 200
tys. krów i wołów, które miały sta­
nowić „żywnościową rezerwę”
z chwilą, gdy wojsko znajdzie się na
bezdrożach Litw y i Białorusi. Ponie­
waż nie sposób było zapewnić stałych
dostaw furażu dla tak ogromnej licz­
by zwierząt, Napoleon zdecydował
się rozpocząć kampanię dopiero w
końcu czerwca, kiedy łąki pokryją się
już świeżą trawą.
Poczynając od kwietnia 1812 r. —
trzy miesiące przed wybuchem woj­
ny — korpusy Wielkiej Armii zaczęły
koncentrować się w Księstwie War­
szawskim, żyjąc na koszt tego nie­
wielkiego państwa i tutaj też uzupeł­
niając zapasy żywności i furażu. Po­
nieważ rok 1811 był rokiem nieuro­
dzaju, a władze wojskowe odbierały
siłą ostatnie zapasy obywatelom, w y­
tworzyła się wkrótce dramatyczna
sytuacja, nie było bowiem z czego
opłacać podatków, dostarczać kon­
tyngentów dla własnego wojska ani
pokrywać kosztów powiększonej
armii Księstwa.
Mimo takiego stanu rzeczy nie­
wielkie czteromilionowe państew­
ko — dodatkowo wyczerpane bloka­
dą kontynentalną i zamknięciem dla
polskiego handlu granic rosyjskich
oraz Gdańska — potrafiło zdobyć się
na ogromny wysiłek i wystawiło 100
tys. żołnierzy, podczas gdy czterna-
stomilionowy Związek Reński dał
Napoleonowi 120 tys. ludzi. Jak in­
formowała później Rada Ministrów
w swym raporcie do Fryderyka Au­
gusta: „wojsko pomnożone zostało
nowymi kompaniami zakładowymi
i kompaniami artylerii, przydanymi
do każdego pułku piechoty, utworze­
niem nowego batalionu posiłkowego
artylerii, nowego batalionu saperów,
batalionu pociągów. Artyleria konna
i kompanie rzemieślnicze także
wzmocnione zostały. Za zwołaniem
33 784 popisowych wszystkie korpu­
sy wojska polskiego do najwyższego
kompletu doprowadzone były. Przy
rozpoczęciu wojny liczono 74 722 głów
i 22 851 koni. Liczba głów, dopiero
wyrażona, nie obejmuje popisowych
przeznaczonych do uzupełnienia Le­
gii Nadwiślańskiej ani tych, których
Księstwo dostarczyło do batalionów
zaprzęgowych formowanych kosztem
administracji francuskiej w Warsza­
wie i Gdańsku” . Raport Rady M in i­
strów do króla dnia 17 listopada roku
1812, Dodatek do „Gazety Korespon­
denta Warszawskiego” 1812, nr 96,
s. 1539— 1542.

ANTONI BIAŁKOWSKI
kapitan 12 pułku piechoty

Skończył się rok 1811. Przy zaczęciu nowo następującego roku, nieszczęśli­
wego 1812, w pierwszych jego miesiącach nic szczególnego nie nastąpiło.
Dopiero w miesiącu marcu zaczęto już przewidywać jakieś poruszenia. Z tego
względu zaczęto z nami rozpoczynać nasamprzód lustracje pułkowe, następnie
brygadowe, dywizyjne, a na koniec jeneralne, pod kierunkiem jenerała Fiszera
jako inspektora całej piechoty. Dała nam się ta rewia generalna ze wszystkich
najbardziej we znaki, bo nie tylko trzeba się było wyrachować z żołdu ode­
branego dla wojska, żywności, sprzętów koszarowych i pościeli, ale nadto z tak
nazwanej masy bielizny i obuwia, która była urządzona w ten sposób, że żoł­
nierz pobierał oprócz żywności żołdu 15 groszy dziennie, z których odciągano
mu na wspomnianą masę 3 grosze, a 12 dawano do ręki.
Dla obrachunku tych pieniędzy były sporządzone w kompaniach książki, tzw.
szczegółowe. W tej książce każdy podoficer i żołnierz zajmował dla siebie dwie
stronice, na których każdomiesięcznie wpisywano mu w rubryce przychodu
kwotę, jaka mu wpłynęła od masy i co sprawionym zostało. Trzeba wiedzieć,
że każdy żołnierz tylko przy wstąpieniu do wojska odbierał dwie koszule, dwie
pary trzewików i dwa halsztuki * z białymi sztyflikami, czyli wypustkami około

* krawaty lub chusty upinane wysoko

pod szyją

» 61 «
halsztuka, zaś reszta podobnych artykułów przez całą służbę sprawianą mu
była z jego masy. Co kwartał obowiązkiem było kapitana każdemu podofice­
rowi i żołnierzowi bilans zakreślić i podpisem swoim zatwierdzić. Gdy żołnierz
otrzymał dymisję, wypłacano mu wówczas całą składkę.
Gdy nastąpiła owa, prawie jak z całego życia spowiedź, lustracja, z powodu
wielkich śniegów i mrozów wówczas odbywała się ona codziennie w jednej sali,
na ten cel przeznaczonej w koszarach. Po zwykłym obejrzeniu kompanii jenerał
rozkazywał ustąpić z sali oficerom i podoficerom, a zamknąwszy się z samymi
żołnierzami, zapytywał się o wypłatę żołdu, odciąganie i wydatki. Niemniej ba­
dał ich, czyli nie są krzywdzeni przez oficerów albo podoficerów, a w końcu
pytał, jakie kto miał żądania. Później następowało to z podoficerami. Jeśli który
żołnierz miał jakie zażalenie na swoich przełożonych, Fiszer najsurowiej to ka­
rał, a nawet nie dał się tłumaczyć mówiąc: „Trzeba się starać, aby żołnierza do
siebie przywiązać; w takim razie w czasie boju żołnierz potrafi się za to swe­
mu oficerowi wywdzięczyć” .
Po tych ceremoniach rozkazał jenerał Fiszer zdjąć tornistry, otworzyć takowe
i najściślej oglądał tak bieliznę, obuwie, ubiór, a nawet rzeczy do wygody i oczy­
szczenia służące, a później osobno każdy rodzaj ubioru przeglądał. Gdy włożyli
na siebie żołnierze płaszcze, kazał takowe na dobrą stronę, a później podszewką
do góry włożyć, a za każdym razem ręce do góry podnosić, dla przekonania się,
czyli nie są płaszcze podarte; podobnie z każdą częścią ubrania postępował.
Każdą rzecz z książeczką żołnierską kontrolował. W końcu zapytywał się nas
0 nazwisko każdego żołnierza, a później kazał się w tył obrócić żołnierzom
1 znowu się zapytywał, jak się który żołnierz nazywa. Dodawał, że kapitan tak
dobrze powinien znać swoich żołnierzy, że nawet w nocy po głosie powinien
ich poznać.
Po skończonej tej lustracji ze wszystkimi pułkami piechoty ogłoszone nam
zostało, że cesarz Napoleon, mając wzgląd na małe dochody Księstwa War­
szawskiego, postanowił skompletować kompanię do 160 żołnierzy, z których 10$
na żołdzie krajowym, a 60 na żołdzie francuskim odtąd pozostawiał1. Wskutek
tego niezwłocznie odebraliśmy rekrutów z Krakowskiego do wspomnianego
kompletu 2. Od tej pory ruch wojska coraz bardziej dał się postrzegać. Przewi­
dywano bowiem, że zbliża się znowu jakaś nowa kampania. W miesiącu maju
zaczęły się już przechody wojsk obcych, a nasamprzód westfalskich. Niebawem
przybył do Warszawy i król westfalski Hieronim *, który wziął pod swoją ko­
mendę część wojska polskiego.
Wskutek tego rozpoczął z wojskiem polskim musztry z ogniem, a nasamprzód
7 tymi oddziałami, które warszawski garnizon składały. Gdy przyszła kolej na
nasz pułk 12, wystąpiliśmy za rogatkami powązkowskimi, jak nie mniej pułk
3 i 8 piechoty 3. Po zwykłym objechaniu całej linii i obejrzeniu Hieronim w y­
jechał przed środek pułku 3 piechoty i z tym rozpoczął manewra. Reszcie woj­
ska rozkazano, aby broń wzięła do nogi i spoczęła w miejscu, aż póki na nią
nie przyjdzie kolej. Gdy się to zrobiło, rozkazał król pułkowi 3 zejść w prawo
kompaniami, później zamknąć na pół odstępu, a na koniec rozkazał sformować
czworościan pułkowy. Zdaje się, że ten manewr był dosyć łatwy, ale nie wia­
domo, dla jakiej przyczyny tak się cały pułk pomieszał, że z owego czworo­
ścianu sformowała się masa do żadnego manewru niepodobna. Gdy chciano
znowu powrócić do linii, musieli oficerowie prawie pojedynczo żołnierzy w y­
prowadzać i w linii stawiać, król oświadczył swoje nieukontentowanie, ale

* brata Napoleona

» 62 «
mniejsza o króla. Kiedy obecna publiczność zobaczyła pułk 3 w takim stanie,
zaczęła miotać największe obelgi: „W y próżniaki, darmozjady! Czego się może
ojczyzna po was spodziewać, kiedy nie macie jeszcze nieprzyjaciela przed sobą,
a takcście się pomieszali! Cóż dopiero, kiedy wam przyjdzie pod ogniem nie­
przyjacielskim działać! To my wszystko łożymy na was, robimy największe w y­
silenia i ofiary, a wy nam taki wstyd i zawód robicie itd.” Reszta pułków, ocze­
kując swojej kolei, drżała z obawy, aby nie zasłużyć sobie od publiczności po­
dobnych wyrzutów, jakie spotkały pułk 3 piechoty; zarzutów tych więcej ba­
liśmy się niż nieukontentowania króla. Ale inaczej się stało. Pułk 8 powtórzył
poprzedni manewr, źle wykonany przez pułk 3, i udało mu się to wybornie.
Zrobiwszy jeszcze kilka innych, zasłużył na pochwałę królewską i publiczności.
Teraz przyszedł moment popisywania się i na nasz pułk 12, któremu król roz­
kazał maszerować frontem linią z trzech batalionów złożoną, z nastawionymi
bagnetami, krokiem podwójnym. Przyspieszając takowy marsz, znaleźliśmy się
w biegu. Po zatrzymaniu linii tak pułk cały stanął, że go nie było potrzeby rów­
nać. Za to odebraliśmy od króla podziękowanie, a od publiczności rzęsiste okla­
ski. Po odwróceniu pułku na stronę trzeciego szeregu znowu powtórzyliśmy te
same poruszenia z równą doskonałością. Później rozkazał król sformować się
w kolumny do ataku i takowymi w różnych kierunkach nas rozwijał z ogniem
rotowym *.
Po skończonych manewrach i oświadczeniu swego ukontentowania przywołał
Hieronim dowódcę naszego pułku Weyssenhoffa i w dowód tego czule go uści­
snął 4. Dopiero publiczność warszawska, otoczywszy nas, dziękowała nam imie­
niem całego narodu, dodając, że po takim pułku, jak był 12, można się wiel­
kich rzeczy spodziewać. Przeciwnie pułk 3, nie tylko na placu musztry, ale na­
wet, gdy publiczność spotykała pojedynczo oficerów tego pułku po mieście —
był przedmiotem krytyki.
Nareszcie zbliżył się i dzień 21 maja 1812 roku, w którym wszystkie pułki
piechoty, stojące tak garnizonem w Warszawie, jak i okolicach, zebrały się na
placu Saskim wobec całego sztabu jeneralnego, jako też i senatu. Po poświęce­
niu orłów, czyli sztandarów, po mianej przemowie stosownej do wojska, ode­
braliśmy wspomniane sztandary, wyobrażające orła polskiego bez berła i jabłka
srebrnego, umieszczone na podstawce, czyli tablicy, na której było wyrażone
z jednej strony wojsko polskie, na drugiej pułk n. piechoty.
Po wspomnianej przemowie i przedefilowaniu wyszliśmy przez most i Pragę
w okolice Modlina, gdzie staliśmy dni kilka po wsiach. Później udaliśmy się
w stronę Pułtuska i rozłożyliśmy obóz, do którego wojsko nasze codziennie przy­
bywało z różnych okolic, aż w końcu zebrało się wszystko 5.

A. Białkowski Pamiętniki starego żoł­

nierza (1806— 1814), Warszawa 1903^
s. 204—209.

* Rota — trzy szeregi żołnierzy, jeden

za drugim. Ogień rotowy odbywał się
w ten sposób, że pierwszy szereg strze­
lał klęcząc, a drugi stojąc. Trzeci szereg
nabijał broń i podawał stojącym przed
nim.

» 63 «
 DEZYDERY CHŁAPOWSKI
szef szwadronu szwoleżerów gwardii

Gwardia cała kantonowała * wokoło Poznania, z naszej brygady strzelcy kon­

ni stali w Owińskach, my zaś w Murowanej Goślinie 6. Bywały bale w okolicy,
jeden u mojej ciotki w Łopuchowie. Tam odebrałem rozkaz w trzysta koni —-
150 strzelców i 150 naszych — w podwójnych marszach rozstawić pikiety od
Torunia aż pod Gdańsk7. Wymaszerowałem zaraz. Pierwszego dnia stanąłem
pod Gnieznem, drugiego za Mogilnem, trzeciego dwie mile za Inowrocławiem.
Tu oddział mój prawie cały po wsiach przy drodze został rozkwaterowany.
Mnie z kapitanem, dwoma oficerami i jednym plutonem przeznaczono Kacz-
kowo, gdzie był pałac, ale tylko mała wieś. Przybywszy przed bramę dziedziń­
ca, zastałem furiera, który mi oświadczył, że w pałacu stoi major wirtemberski
z pięciu oficerami, kompania zaś ich cała w stodołach, i że major powiedział mu,
iż nas nie puści tam na kwaterę. Wmaszerowałem w podwórze mimo dwóch
Wirtemberczyków, którzy w bramie z bronią na warcie stali i niby wpuścić nas
nie chcieli. Zsiadłem z konia, pluton uczynił toż samo, wszedłem do pałacu i do
pokoi na dole, gdzie stali ci oficerowie wirtemberscy. Nosili oni szlify wyższej
rangi niż ta, którą w istocie posiadali; i tak na przykład majorowska szlifa zna­
czyła kapitana. Wiedząc dobrze o tym, przemówiłem do tego, którego oni ma­
jorem dla dodania mu powagi tytułowali: kapitanie, i wytłumaczyłem mu
grzecznie, że forsownymi marszami idziemy dla rozstawienia pikiet dla cesa­
rza, że jutro o trzeciej z rana pójdziemy dalej, że zatem konie nasze potrzebują
wygody i proszę go uprzejmie, żeby nam stajnią napełnioną ich końmi na tę
noc odstąpił, a zresztą niczego nie potrzebujemy i w niczym nie przeszkodzimy.
Nie wstał nawet przede mną i kwaśnie odpowiedział, iż tego nie uczyni.
— A więc — rzeknę — kapitan, poślij ludzi, żeby konie łapali, ponieważ ja
je wyprowadzić i popuszczać każę.
Wyszedłem i kilku żołnierzom zaraz to uczynić rozkazałem, a sam dowie­
dziawszy się od furiera, iż pani kasztelanowa Dąbska jest na górze, poszedłem
do niej i zastałem ją z córką w ostatnim gabinecie. Bardzo mnie uprzejmie po­
witała mówiąc:
— Czymze ja panów przyjmę, kiedy Wirtemberezyki całą śpiżarnią sobie
przywłaszczyli, żołnierze ich tam na dole im gotują, a nam tu na górę ludzie
nasi ukradkiem prawie chleb przynoszą; mam jeszcze trochę kawy i herbaty
i tak od pięciu dni żyjemy, a w ciągłej obawie pożaru, bo oni na dole ogień palą
na podłodze i gotują.
Uspokoiłem te panie, jak mogłem. Miałem z sobą kuchcika na koniu, który
prowadził drugiego konia z jukami naładowanymi wszystkim, co do jedzenia
potrzeba i w Inowrocławiu kupił był dla nas mięsa i chleba.
— A więc — ozwałem się — ja panie proszę na wieczerzę.
Wkrótce wszedł porucznik Lubański i raportuje mi, że gdy konie wirtember-
skie z stajni wypuszczono i nasze wprowadzono, kilku Wirtemberczyków wla­
zło na dach słomiany tej stajni i poszycie obdzierać poczęło, i że jeden z na­
szych szwoleżerów, wszedłszy po drabce za nimi, zrzucił jednego z dachu, który
się rozbił na bruku przed stajnią i tak zaczął krzyczeć, że kapitan wybiegł z po­
koju i z dobytą szablą wpadł na naszego szwoleżera, że wreszcie wachmistrz
Smólski, który właśnie w stajni furaż rozdzielał, wyszedł ku niemu, szpadę mu
z rąk wyrwał, na kolanie swoim złamał, mówiąc po niemiecku: „Naucz się jej

* kwaterowała
» 64 «
pan na co innego używać!” Po czym kapitan wrócił ze wstydem do domu i wię­
cej się już nie pokazał.
Po tym zdarzeniu obawiałem się, żeby Wirtemberczyki, skoro nazajutrz wy-
maszeruję, nie zemścili się na pozostałych tam paniach albo żeby folwarku nie
spalili. Przechodząc przez Inowrocław, widziałem, że tam stoją kirasjery fran­
cuskie, a wiadomym mi było, iż nimi komenderuje jenerał Sebastiani. Do nie­
go więc napisałem zaraz o postępowaniu Wirtemberczyków i o naszym zajściu
z nimi, prosząc go, iżby przysłał tu przed trzecią z rana szwadron na kwaterę
dla ochronienia mieszkańców od zemsty.
Pani Dąbska od pięciu dni z córką nie opuszczała pokoju. Pozwoliła więc, żeby
z nami córka po ogrodzie się przeszła. Wszędzie Wirtemberczyki budy w ogro­
dzie pod drzewami porozstawiali, ognie palili i gotowali różne swoje przysmaki
tak, że smród wielki rozchodził się naokoło. Nie było lepiej w pokoju, w którym
oficerowie siedzieli. Poczułem tam podobnyż zaduch i smród, znać, że coś tłu­
stego smażyli.
Znalazł się kucharz pani Dąbskiej i wspólnie z moim kuchcikiem wieczerzę
nam zgotował. Siedzieliśmy przy stole, była może dziewiąta wieczorem, gdy
wszedł do pokoju Lavoist.ine, adiutant jenerała Sebastianiego. Zaledwie w y­
szło cztery godziny od wysłania mego listu do jenerała. Lavoistine był to młody
oficer, przyjemny i wesoły. Znał mię z Paryża, tak się do nas teraz spieszył, że
jak mi mówił, w godzinę przeleciał dwie mile z Inowrocławia. Oświadczył mi
od jenerała Sebastianiego, że przed trzecią z rana stanie w Kaczkowie szwa­
dron kirasjerów, aby Wirtemberczyki niczego złego się nie dopuścili, i że już
posiał raport do marszałka Neya, w którego korpusie oni byli. Lavoistine, bar­
dzo zmęczywszy konia, został z nami na noc. Bawiliśmy do dwunastej i pani
Dąbska zupełnie ze strachu się otrzęsła przy wesołości Lavoistine’a.
Upewniony, że kirasjerzy przyjdą, kazałem zwołać chłopów, których kilkuna­
stu z okolicy znajdowało się w Kaczkowie, jedni nie chcieli odstąpić swoich wo­
zów i koni w nadziei, że je im oddadzą, drudzy musieli Wirtemberczykom rąbać
drzewo na ogień i różne robić posługi. Kazałem im się rozbiec po wsiach, z któ­
rych Wirtemberczyki byli zabrali konie i bydło, ażeby właściciele tychże przybyli
do Kaczkowa przed trzecią z rana, a wszystko, co im wzięto, będzie im zwróconym.
Pożegnawszy o dwunastej te panie, położyliśmy się spać na dwie godziny,
ale już przede dniem trębacze z daleka zapowiedzieli nam, że się nasze w tyle
stojące oddziały i kirasjery zbliżali. Chłopi z okolicy jeszcze w nocy się zbiegli,
Każdy już przy swoim stał i nim na koń trąbić kazałem, wszyscy w cztery
strony z wozami i bydłem uciekali. Kapitan kirasjerów naprzód przybył, za­
meldował się i rzekł do mnie: „Bądź pułkownik pewien, że tu nic złego nie do­
puszczę”, i dodał na Wirtemberczyków epitety, których nie ma potrzeby po­
wtarzać 8.
D. Chłapowski Pam iętniki, Poznań 1899,
cz. 1, s. 111—114.

K L EM E NS K O Ł A C Z K O W S K I
kapitan korpusu inżynierów

Wojsko Księstwa Warszawskiego otrzymało w tym czasie organizację na

stopie wojennej. Z wojska tego uformowano 5 korpus Wielkiej Armii, z trzech
dywizji piechoty i jednej dywizji jazdy złożony, pod dowództwem księcia Jó­
zefa Poniatowskiego.

r> 65 «
 Korpus ten składał się z 30 batalionów piechoty po 800 ludzi, razem 24 000 lu­
dzi; z 20 szwadronów po 200 koni, razem 4000 ludzi; artylerii 54 dział i arty­
lerii pułkowej 20 dział, razem 800 ludzi; dwie kompanie saperów, 300 ludzi; park
artylerii i pół kompanii rzemieślników, 300 ludzi. Ogółem 29 400 ludzi9.
Ilość tę wojska prędzej za nisko jak za wysoko podałem. Bataliony śmiało
do 850 ludzi przypuścić można. Dodać do tej liczby należy służących, ciurów,
markietanów, posługaczy itd., wreszcie całą służbę zdrowia, służbę żywności,
żandarmów, które są tu także opuszczone. Śmiało więc można by ten stan pod­
wyższyć do 32 000 lu d zi.----
Prócz 5 korpusu cesarz Napoleon rozkazał rozdzielić po rozmaitych korpu­
sach Wielkiej Armii: 30 batalionów piechoty po 800 ludzi, razem 24 000; 11 puł­
ków Księstwa Warszawskiego, tj. 44 szwadrony po 250 koni, razem 11 000 jazdy;
2 pułki w służbie francuskiej, 1500 jazdy; gwardię konną Krasińskiego, 800
jazdy. Ogółem 37 300. Między tymi przeszło 10 000 koni, 2 baterie piesze po
6 dział, 3 baterie konne po 6 dział, razem* 30 d ział10.
Zebrawszy te wszystkie pułki i oddziały, okazuje się, że Księstwo Warszaw­
skie, mające 4 miliony mieszkańców, wystąpiło na wojnę w 1812 roku z 48 000
piechoty, 17 200 jazdy i 104 dział z 1500 artylerzystami. Ogółem 66 700 ludzi,
prócz pociągów, parków, wojska inżynierskiego i ludzi luźnych. Wysilenie pra­
wie tak wielkie jak w roku 1831; z tą tylko różnicą, iż połowa tego wojska stała
na żołdzie francuskim 11. ----
Wkrótce też wojsko w marsz wyruszyło na Serock, Pułtusk, Łomżę do Augu­
stowa 12. Przeznaczono mnie do wybierania i wytykania obozów dla wojska,
które w masie maszerowało w pozycjach wybranych, jakby przed nieprzyja­
cielem. Już wtedy spostrzegać się dało złe rozporządzenie w marszach, które
się odbywały jedną tylko drogą, w jednej nieprzejrzanej kolumnie i w pocho­
dzie swoim z obłogami * i parkami blisko dwie mile zajmowało. Znać było, ze
i wodzowie niedoświadczeni w marszach, i młode wojsko niewprawne do po­
chodów. Gdy czoło kolumny już ognisko zakładało, ogon jeszcze wlókł się po
drodze przez trzy godziny, nim doszedł na stanowisko 13. Zaczęło już wtedy lu­
dzi w szeregach ubywać, a do Niemna dochodząc, bataliony nasze bardzo się
przerzedziły. Winę tak złego rozporządzenia kładziono na karb szefa sztabu Fi­
szera. Dywizjonerzy, między nimi najbardziej jenerał Dąbrowski, nie przyuczo­
ny do tak bliskiej nad sobą opieki i lubiący na swoją rękę prowadzić wojnę,
cierpiał na widok zdyszanego zawsze i źle żywionego żołnierza, którego był
ojcem, i mocno na taki stan rzeczy się uskarżał. Czemuż nie było maszerować
dywizjami, w odstępach dwugodzinnych za sobą, albo też trzema równoległymi
drogami, zostawiając największą dla głównego parku artylerii i dla pociągów.
Jeszcze dziś nie pojmuję takiego opacznego, przeciw wszelkim prawidłom, spo­
sobu maszerowania i wielką część winy na księcia Poniatowskiego składam,
który na czele kolumny swobodnie sobie jechał, nie dbając o to, co się w tyle
dzieje 14. Przez całą kampanię maszerowano następującym sposobem. Z rana
pobudka, po zakąsce chleba i wódki wojsko pod bronią stawało. Dywizja 1 wy­
ruszała ze stanowiska swojego i rozciągała się na drodze, następnie wszystkie
inne. To trwało dwie godziny przynajmniej. Czoło kolumn szło pospiesznie,
ostatnie plutony zadyszane doganiały; wśród marszu miały spoczynek, w cza­
sie którego żołnierze, jak niegdyś Gedeona 15, rzucali się do najbliższej wody
dla ugaszenia pragnienia; potem dalej maszerowano aż do noclegu, gdzie roz­
kładano się w pozycji jak przed nieprzyjacielem, z placówkami, wedetami itd.

* bagażami
» 66 «
Dopieroż budowanie szałasów, rozpalanie ognisk, posyłki za wodą, żywnością,
drzewem, tak że nawet w miesiącu czerwcu, gdzie dzień tak długi, żołnierz
zgłodniały ledwie o godzinie dziesiątej wieczorem doczekał się strawy; a naj­
częściej zmęczony rzucał się na ziemię i nie przebudzał się jak z rana, ażeby
resztą z kociołków posilić się do następnego pochodu. Stąd choroby w wojsku,
włóczęgi, oderwańce (maruderzy), a późrliej ucisk biednych mieszkańców, a koń­
cem końców ogromny ubytek w szeregach.

K. Kołaczkowski Wspomnienia, Kraków

1898, ks. 1, s. 80—84.

KSAW ERY LEOPOLD

p oru czn ik 2 pułku piechoty

W obozie pod Ostrołęką 19 VI [1812]

Naj ukoch ańsi R odzi ce!
Donoszę, iż pewnie teraz w marsz pomaszerujemy. Stoimy dziś w obozie pod
Ostrołęką, ale w nocy mamy podobno pomaszerować dalej. Z Kaziem widziałem
się dwa razy, wczoraj wieczór był u mnie i dziś ma być i także pisać do Pań­
stwa. Dzięki Bogu, że obydwa zdrowi jesteśmy i życzymy, gdy wrócim, cały
dom w podobnym zdrowiu zastać. Piszę teraz zdaje się pięknie, bo na mantel-
zaku, a sam leżę wyciągnięty jak pies, kiedy waruje na ziemi. Powróciłem trzeci
dzień temu z Wilensberga *, gdzie byłem kurierem od naszego księcia ** do ge­
nerała dowodzącego Bawarczykami z depeszami do niego, wicekróla włoskie­
go *** i cesarza Francuzów wysłany.
Mamie piszę, że na pierwszym stanowisku byłem u spowiedzi i notabene
absolucję dostałem, a dla wiary lepszej daję na to słowo honoru oficera. Jeżeli
Państwo do nas pisać będziecie, o co bardzo prosimy, to adres zawsze jest, jak
zwyczajnie do mnie, do 2 pułku, a de Kazia do 16 pułku, poruczników. Tam
gdzie się znajdujemy, poczta zawsze wiedzieć będzie, gdzie się nasze pułki znaj­
dują. My prawic zawsze przy księciu będziemy. Nareszcie nasz płatnik będzie
zawsze w Warszawie, Mrożek kapitar. w komisji kwaternicznej można się,
gdzie stoi, dowiedzieć. Stał dawniej na Podwalu, ale i poczta pewna. Prosimy
bardzo pisać do nas. Rączki Papie, Mamusi całuję, jako wszystkie siostry ser­
decznie ściskam. _ _ . .
Szczerze kochającym synem
Ksawery Leopold, porucznik

Akta z czasów Księstwa Warszawskie­

go. Biblioteka Polska w Paryżu, rkps
nr 335.

P R ZY P IS Y
1 Dekr°t Fryderyka Augusta z 2i III
1812 przewidywał powiększenie liczby
żołnierzy w kompaniach do 140. W s z y ­
stkich ponad tę liczbę (do 160) Napoleon
zobowiązał się utrzymywać własnym
kosztem.
2 12 pułk piechoty od 1809 stał w Kra­
kowie i okolicach.
3 Drobna nieścisłość. W skład 18 dy­
wizji gen. Ludwika Kamienieckiego
wchodziły obok 12 pułku piechoty pidki
2 i 8 Pułk 3 piechoty, dowodzony przez
* Wielbarka
** Poniatowskiego
*** ks. Eugeniusza Beauharnais

» 67 «
płk. Zakrzewskiego, należał do 16 dy­
wizji gen. Józefa Zajączka. Za rogatka­
mi powązkowskimi w Warszawie znaj­
dował się od 1807 letni obóz wojskowy.
4 Kilka dni później płk Jan Weyssen­
hoff mianowany został szefem sztabu 16
dywizji piechoty. Nowym dowódcą 12
pułku został płk Maciej Wierzbiński.
5 18 dywizja piechoty pozostawała
najdłużej w Warszawie. Dopiero 10
czerwca przesunięto ją do Pułtuska.
6 Pułk szwoleżerów gwardii tworzył
brygadę wspólnie z pułkiem strzelców
konnych.
7 Napoleon, udając się w 1812 na
front, jechał z Poznania przez Toruń
i Gdańsk do Królewca. Rozstawione pi­
kiety, zazwyczaj w sile 25-osobowych
plutonów, zmieniały eskortę, która ina­
czej na zmęczonych koniach nie mogła­
by nadążyć za karetą cesarza.
s Wspomniana brygada wirtemberska,
należąca do 3 korpusu Neya, została za
rabunki i grabieże rozwiązana rozka­
zem Napoleona. Nie tylko jednak Wir-
temberczycy zachowywali się w ten spo­
sób. Oto relacja ppłk. Gabriela Jędrze-
jewicza, komendanta placu w Łowiczu,
przesłana w formie raportu ks. Józe­
fowi Poniatowskiemu: „Łowicz 3 V 1812.
Jaśnie oświecony Mci Książę i Mini­
strze Wojny! Dnia wczorajszego przybył
tutaj generał brygady, Lepel, wojsk
Najjaśniejszego Króla Westfalskiego
wraz z pułkiem 2 kirasjerów i baterią
artylerii konnej. Sztab generała, sztab
pułku i 7 kompania tegoż regimentu
i bateria artylerii konnej tu kwatero­
waną była, inne zaś w okolicznych
wsiach.
Początkowo, gdy przybyli kwatermi­
strze, sami się rozlokować chcieli, któ­
rym ja to niekoniecznie pochwalił
i oświadczyłem, iż dyslokacja wojsk,
tam gdzie znajduje się komendant pla­
cu, nie do nich samych, lecz do placu
należy. Po przybyciu tego oddziału sta­
rałem się oddać atencję moją temuż ge­
nerałowi i zapytałem, z czego furaż ma
być złożony dla kirasjerów. Któren mi
nie tylko odpowiedział, ale i napisał,
i takim sposobem rozkazałem go wyda­
wać, końcem ukontentowania tę komen­
dę i ponieważ taryfa nie jest mi wia­
doma. Żądałem warty policyjnej tego
korpusu, chcąc utrzymać porządek, lecz
ta mi odmówioną była.
Po czym wojsko, gdy zostało rozloko­
wane, zewsząd odbierałem skargi o ich
niegrzecznościach i złym obchodzeniu
się, których załatwić nie mogłem, nie
mając siły zbrojnej. Żołnierze mieli kil­
ka wołów i koni należących do obywa­
teli, którym na trakcie maszerując po­
■>
zabierali, i chcieli tutaj je sprzedawać.
Nie mogłem umilknąć, tylko zatrzymać
dwa woły i jednego konia, których kil­
ku właścicielom wydać rozkazałem, któ­
re kapitan baterii artylerycznej sobie je
przywłaszczył.
Kapitan ten, będąc na koniu, a pro­
wadząc swój oddział, na placu publicz­
nie pytał mnie, jak mogłem poważyć
się te woły zatrzymywać, i odebrał ode
mnie odpowiedź: uskutecznić rozkaz
i kontynuować marsz, a jeżeli jemu się
podoba, swojemu generałowi moją re­
zolucję komunikować, co też uskutecz­
nił. W pół godziny po wymarszu wrócił
tu podpułkownik kirasjerski baron
Knor 2 pułku, kapitan sztabu generała
Hoyer z 4 oficerami i 20 kirasjerami,
a stanąwszy u mnie w kancelarii pla­
cu, oświadczył ustnie, iż ma rozkaz od
swojego generała woły te odebrać, za­
lecając mi, abym się do tego rozkazu
stosował. Taką ode mnie uzyskał odpo­
wiedź, że mam uszanowanie dla gene­
rała, lecz że odbierając szczególnie roz­
kazy odtąd od WKs.Mci, od żadnego
generała rozkazów nie odbieram, tam
gdzie zachodzi utrzymywać porządek,
policję i bezpieczeństwo. Dodałem oraz,
że jeśli gwałt chce zrobić, to woły znaj­
dują się w policji, a jeżeliby to wyko­
nał, że nie zostanie mi nic innego, jak
donieść do WKs. Mci.
Nie uważając na to, udali się do bur­
mistrza i gwałtownie te woły odebrali.
Wszelka delikatność jako komenderują­
cemu w placu uchybiona mi była i uży­
wali wyrazów wcale nieprzyzwoitych,
a których świadkami byli kapitan Dzi-
miński pułku 15 jazdy, kapitan Wolke
pułku 2 piechoty, kapitan 6 pułku pie­
choty i podporucznik, którzy się tu znaj­
dują przy rzemieślnikach tegoż pułku,
i wielmożny Matuszewski, adiunkt peł­
niący obowiązki komisarza wojennego.
Dołączając zaświadczenie magistratu
tutejszego WKs. Mci winienem to z obo­
wiązku urzędu mego donieść, że oddział
ten tak sobie z mieszkańcami postępo­
wał, jakby sam nieprzyjaciel postąpić
nie mógł. Żołnierz po kwaterach wyma­
gał tego po gospodarzu, co siły jego
wszelki sposób przechodziło. Nie prze­
stał na tym, co mu było potrzebnym,
ale jeszcze zbytku we wszystkim szu­
kał, chociaż żywność z chleba, mięsa,
soli, legominy, wódki odebrał. Zabie­
rał gwałtem konie, woły i te z sobą po­
jął. U komenderującego tym oddziałem
nie znalazł nikt sprawiedliwości. Jeden
ten przechód tyle zniszczył mieszkańca,
że na odgłos sprzymierzonego wojska
z domu ucieka i najokrutniejszego nie­
przyjaciela w nim sobie wystawia. Do
68 «8
tej już prawie przyszło rozpaczy, że na
widok grabieży lud się na rynek hur­
mem gromadził. Nie tylko, że nie wi­
dział w tym oddziale żadnej karności,
ale nawet od komenderujących żadna
władza nie miała poszanowania. Dodać
trzeba do tego i to, że w czasie pobie­
rania furażów nie tylko biorą podług
upodobania i że nikogo o przypadającej
ilości przekonać nie chcą, ale nadto
przychodzą do składów siana i słomy
z palącymi się lulkami, czego wzbraniać
nie byłem mocen.
Jeżeli tym nadużyciom żadna tama
nie będzie położona, mieszkaniec nie
tylko z tej okolicy, gdzie stać będą, ucie­
kać musi, ale nadto wszelkie zapasy
magazynowe zmarnotrawione zostaną.
Obywatel już daje wszystko, jeszcze tyl­
ko zniszczenia ostatniego potrzeba. Od­
dział ten ma stać w Bolimowie i oko­
licach do dalszych rozkazów Najjaśniej­
szego Pana, a jeżeli podobnie tam się
zachowa, śmiało wyrzec mogę, że w pu­
stynię tamta okolica się zamieni. - - -
Kończąc ten raport, odbieram właśnie
z różnych stron doniesienia, że wszędzie
sami po wsiach furażowali i że chłopi
całkiem ze wsiów pouciekali. Sam le­
dwo zwolniłem wiele podwód, które
więcej jak po mil 12 z nimi tu przyszły,
a konie i woły z głodu zdychać musiały.
Na tych zaś podwodach nie znajdowało
się nic więcej, jak tylko wódki, piwa,
kury i różne rzeczy, które zapewne oby­
watelom i chłopom pozabierane zosta­
ły, a ponadto wszystko świeżych koni 157
dodać musiałem. Lecz na tym nie prze­
stając, sami wszędzie na drodze i polu
gwałtem dobytek zabierali. W tym mo­
mencie nadeszły tu konie i dwór Naj­
jaśniejszego Pana, już generał brygady
Wolff uwiadomił mnie, że z gwardią
JKs.Mci dnia jutrzejszego 1000 ludzi
mocną tu przybędzie, a która stąd do
Warszawy udać się ma rozkaz. Zostaję
WKs. Mci wiernym podkomendnym
i najniższym sługą. Jędrzejewicz”.
AGAD. Korespondencja Rady Ministrów
Księstwa Warszawskiego 258. Sekcja V
N 13 B (1812—1813). Zaskarżenie prze­
ciwko wojskowym francuskim i sprzy­
mierzonym.
9 5 korpus składał się z 16 dywizji
gen. Józefa Zajączka, 17 gen. Jana Hen­
ryka Dąbrowskiego i 18 gen. Ludwika
Kamienieckiego (później gen. Karola
Kniaziewicza). Dywizją jazdy dowodził
gen. Aleksander Rożniecki, ale nie
wchodziła ona w skład 5 korpusu. Wg
B, Gembarzewskiego (Wojsko Księstwa
Warszawskiego, Warszawa 1911) 5 kor­
pus liczył 36 311 żołnierzy. Zbliżone da­
ne podają M. Kukieł (Wojna 1812 roku,
Kraków 1935) i G. Zych (Arm ia Księ­
stwa Warszawskiego, Warszawa 1961).
10 Poza 5 korpusem i dywizją Rożniec-
kiego walczyły jeszcze następujące pol­
skie jednostki: dywizja „gdańska” (5, 10
i 11 pułki piechoty z kompanią saperów
i kompanią artylerii konnej) najpierw
w 1 korpusie Davouta, a później w 10
Macdonalda;
— dywizja „hiszpańska” (4, 7 i 9 pułki
piechoty z kompanią artylerii) w 9 kor­
pusie Victora;
— dywizja „nadbużna” (kompanie za­
kładowe, gwardia narodowa i częściowo
13 pułk piechoty stojący garnizonem w
Zamościu), strzegąca granicy Księstwa
Warszawskiego od strony Bugu;
— brygada jazdy gen. Józefa Niemo-
jewskiego (6 i 8 pułk ułanów), przy­
dzielona do 1 korpusu kawalerii rezer­
wowej gen. Nansouty;
— 9 pułk ułanów w 2 korpusie kawale­
rii rezerwowej gen. Montbrun;
— 14 pułk kirasjerów (obok dywizji
Rożnieckiego) w 4 korpusie kawalerii
rezerwowej gen. Latour-Maubourg;
— 8 pułk lansjerów w 2 korpusie mar­
szałka Oudinota;
— Legia Nadwiślańska, pułk szwoleże­
rów i szwadron ułanów nadwiślańskich,
wchodzące w skład gwardii.
11 Polski wysiłek zbrojny w 1812
(łącznie z Litwą) sięgał 108 tys. żołnie­
rzy. W 1831 zmobilizowano 122 tys. lu­
dzi.
12 Wymarsz z rejonu koncentracji (Se­
rock— Pułtusk) nastąpił 16 czerwca.
13 Marsz w takim ugrupowaniu byl
wynikiem braku dróg. Jedna tylko dro­
ga biegła z Warszawy do Augustowa,
kilka kilometrów na zachód od g r a n i c y
Księstwa z imperium rosyjskim. Zmu­
szało to do rozciągnięcia kolumn, tym
bardziej że każdy z pułków miał liczne
wozy taborowe.
14 Krytyczna ocena organizacji mar­
szu 5 korpusu (niewątpliwie słuszna)
jest też wynikiem niechęci Dąbrowskie­
go do Poniatowskiego i Fiszera. Kołacz­
kowski był związany z Dąbrowskim,
klórv w 1814 zlecił mu nawnt onN ^ ie
działań swej dywizji w kampanii 1812.
15 Gedeon — jeden z biblijnych sę­
dziów izraelskich, wódz w wojnie z Ma-
dianitami. W decydującym starciu użył
tylko tych żołnierzy, którzy potrafili
oprzeć się pokusie ugaszenia pragnienia
w rzece.
 34
POCZĄTEK K A M P A N II
Napoleon zamierzał zakończyć woj­
nę z Rosją w ciągu kilku tygodni
i w tym celu starał się od początku
wciągnąć przeciwnika w strategiczną
pułapkę. Większość sił cesarskich
skoncentrowana została na obszarze
Prus Wschodnich, podczas gdy War­
szawę pozostawiono bez poważniej­
szej osłony. Bonaparte chciał w ten
sposób skłonić przeciwnika do szyb­
kiego marszu na polską stolicę, po
której zajęciu Rosjanie — kontynu­
ując ofensywę w dół Wisły — znale­
źliby się na tyłach głównych sił W iel­
kiej Armii i mogliby dokonać próby
odcięcia Napoleonowi drogi odwrotu.
W rzeczywistości jednak, gdyby ro­
syjskie dowództwo przyjęło taką kon­
cepcję — zresztą gorąco popieraną
m. in. przez gen. Bagrationa —
Wrieika Armia wykonałaby zwrot
zaczepny z Prus Wschodnich ku po­
łudniowi i sama zaatakowałaby prze­
ciwnika już w jego marszu na War­
szawę. Cesarz zakładał, że niespo­
dziewany atak na prawe skrzydło
Rosjan doprowadziłby do rozbicia
nieprzyjaciela, a resztki jego armii,
zepchnięte w błota poleskie, musia­
łyby niechybnie kapitulować.
Operacja ta — podobna do ma­
newru zastosowanego przez cesarza
pod Austerlitz — nie doszła jednak
» 70 «
do skutku, Rosjanie bowiem postano­
wili ograniczyć się do działań obron­
nych i nie zamierzali wcale pierwsi
podejmować działań. Kiedy więc 24
czerwca wojska napoleońskie prze­
prawiły się przez Niemen, armia ro­
syjska rozpoczęła odwrót na wschód,
oddając bez walki kolejne gubernie.
W ten sposób przekreślony został cały
plan Napoleona rozstrzygnięcia woj­
ny w wielkiej bitwie przygranicznej,
a jego armia — chociaż zajmowała
Grodno, Wilno, Połock i Witebsk —
nie mogła zmusić przeciwnika do
przyjęcia walnej batalii.
Większość żołnierzy dwudziestu na­
rodowości, ściągniętych ze wszyst­
kich stron podbitej Europy, szła nie­
chętnie na tę wyprawę, r.ie zamierza­
jąc dopomagać Francuzom w rozsze­
rzaniu panowania nad resztą konty­
nentu. Tylko Polacy widzieli w tej
wojnie walkę o wskrzeszenie ojczy­
zny, pogrzebanej przed blisko ćwierć­
wieczem wraz z upadkiem powstania
kościuszkowskiego i trzecim rozbio­
rem. Oni tylko wierzyli odezwie ce­
sarza, głoszącej początek „drugiej
wojny polskiej,,, która miała dokoń­
czyć dzieła wyzwolenia, zapoczątko­
wanego układami z Tylży.
Ta różnica w postawie Polaków i
innych narodowości przejawia się
już od pierwszych dni kampanii. Je­
śli bowiem Niemcy, Włosi, a nawet
Francuzi uważają Litwę za „kraj
nieprzyjacielski” , żołnierze Księstwa
Warszawskiego dokładają wszelkich
starań, aby przyspieszyć zwycięskie
zakończenie wojny i przynieść wol­
ność swoim pobratymcom zamie­
szkałym na wschód od Niemna i Bu­
gu. Oddziały polskie — w swej zasad­
niczej masie — starają się unikać
gwałtów i rabunków, a tylko osta­
teczna konieczność zmusza je do re-
kwirowania żywności i furażu. Przy­
jazny stosunek do miejscowej ludno­
ści utrzyma się także w późniejszych
tygodniach, kiedy to wojska Księst­
wa znajdą się na ziemiach oderwa­
nych od Rzeczpospolitej jeszcze
w X V II wieku.
Już pierwszy okres kampanii przy­
niósł dotkliwe rozczarowania. Nieja­
sna polityka samego Napoleona,
który nie chciał niczego przesądzać
w sprawie przyszłości Rzeczpospoli­
tej, odstręczyła odeń tych nielicz­
nych mieszkańców Litwy, którzy
zdecydowali się początkowo stanąć
po jego stronie. Co gorsza, armia cią­
gnąca za cesarzem dopuszczała się
takich rabunków i okrucieństw, że
Litwini i Białorusini nie mogli do­
patrzyć się w niej „wyzwolicieli”
i „sojuszników” . To odium — w zła­
godzonej formie — spadło także na
żołnierzy Księstwa Warszawskiego,
którzy z goryczą musieli stwierdzić,
że się ich tu nie wita z entuzjazmem.
Pierwsze tygodnie wojny były też
dla młodych żołnierzy okresem w y­
jątkowych trudów i wyrzeczeń.
W pościgu za uchodzącą armią Ba-
grationa 5 korpus polski pokonywał
po kilkadziesiąt wiorst dziennie,
często po bezdrożach, lasach i werte­
pach, z dala od ludzkich siedzib, w y­
godnych kwater i magazynów.
Czerwcowe upały, gwałtowne burze
i choroby przerzedziły korpus do
tego stopnia, że nie uczestnicząc
w żadnym poważniejszym boju, stra­
cił trzecią część swego stanu. Polacy
przekonali się też wkrótce, że choć
przeciwnik cofa się na wschód, to
jednak nie jest to paniczna ucieczka,
ale planowy odwrót, podjęty dla ura­
towania armii. W kilku potycz­
kach — m. in. pod Mirem i Roma­
nowem — kawaleria polska doznała
dotkliwych porażek i odtąd przesta­
ła lekceważyć nieregularne oddziały
kozackie.
Polacy znajdowali się niemal na
wszystkich frontach tej kampanii,
cesarz bowiem rozdzielił większość
pułków Księstwa Warszawskiego po­
między korpusy innych narodowości,
a pod rozkazami ks. Józefa pozo­
stawił zaledwie 35 tys. żołnierzy.
Korpus Poniatowskiego wchodził
w skład prawego skrzydła Wielkiej
Armii i przekraczał Niemen w rejo­
nie Grodna. Inne oddziały polskie —
głównie pułki jazdy — osłaniały na­
tomiast przeprawy bardziej na pół­
noc i w początkach kampanii szły
poprzez Kowno i Wilno na Witebsk.

ROM AN SO ŁTYK
szef szwadronu 6 -pułku ułanów

Szósty pułk ułanów, do którego należałem, oddany został pod rozkazy gene­
rała Bruyeres, dowodzącego dywizją kawalerii francuskiej, przeznaczoną do
marszu w awangardzie. Dywizja nadeszła 20 czerwca, ale jej obecność ukryta
była przed nieprzyjacielem, dzięki lasom ogromnym, które pokrywały brzegi
Niemna. Z przeciwnego brzegu można było dostrzec jedne tylko placówki
polskie.

» 71 «
 23 czerwca nasi jeźdźcy wypoczywali jeszcze na swych biwakach, kiedy ka­
reta podróżna, zaprzężona w sześć rączych biegunów, nadeszła w pędzie drogą
od Królewca i zatrzymała się nagle pośród naszego obozu. Otaczało ją kilku
tylko strzelców konnych gwardii na zdyszanych i zmęczonych koniach.
Drzwiczki otworzyły się i dostrzeżono Napoleona żywo wysiadającego z po­
wozu, któremu towarzyszył książę Neuchâtel *. Nie pokazał się żaden z adiutan­
tów, żaden z oficerów ordynansowych. Wnet potem generał Bruyères nadbiegł
sam galopem. Napoleon ubrany był w mundur strzelców konnych gwardii. W y­
dawał się być mocno zmęczony podróżą, rysy jego nosiły ślady zatroskania.
Nadbiegło kilku oficerów, wśród których i ja się znajdowałem, a także major
pułku Suchorzewski. Napoleon zrobił szybko kilka kroków w jego stronę i za­
pytał się, gdzie jest dowódca pułku. Suchorzewski, nie zmieszany nieobecnością
pułkownika, który jeszcze wypoczywał, odpowiedział, że zastępuje go i że go­
tów jest przyjąć jego rozkazy. Wówczas cesarz zapytał go o drogę ku Niemnowi
i dowiadywał się, gdzie są przednie straże. Czynił też różne inne zapytania
o pozycje Moskali. Prowadząc nadal swe zapytania, zażądał zmiany ubioru,
pragnąc wdziać polski uniform, bowiem wydawało się dogodniejsze, a nawet
było nakazane, aby żaden wojskowy francuski nie pokazał się Moskalom. Zdjął
więc swój ubiór, co uczynił też książę Neuchâtel, a Suchorzewski, ja i pułkow­
nik Pągowski, który właśnie nadbiegł, poszliśmy za jego przykładem, podob­
nie jak gen. Bruyères. Tak więc znaleźliśmy się, pięć lub sześć osób, w koszu­
lach pośród biwaku, otaczając cesarza, a każdy z nas trzymał swój mundur
w ręku. Polacy ofiarowali swoje Francuzom, co stanowiło obraz szczególnie
oryginalny. Ze wszystkich naszych mundurów płaszcz pułkownika Pągow-
skiego i jego furażerka najlepiej odpowiadały cesarzowi. Zaproponowano mu
najpierw czapkę oficera ułanów, ale odmówił, bowiem była zbyt ciężka.
Wszystko to trwało kilka minut. Berthier również przebrał się w polski uni­
form. Przyprowadzono spiesznie konie pułkownika. Napoleon wsiadł na jed­
nego z nich, a Berthier na innego. Porucznik Zrelski, którego kompania stała
tego dnia na awanpostach, wyznaczony został do towarzyszenia cesarzowi i słu­
żenia mu za przewodnika. Udali się oni do Aleksoty, osady odległej o milę od
miejsca wymarszu, położonej naprzeciw Kowna, które było od niej oddalone
o jeden strzał armatni. Cesarz zsiadł z konia na podwórzu domu należącego
do pewnego lekarza, skąd łatwo było dostrzec okolicę (ja sam trzy dni wcze­
śniej uczyniłem z tego miejsca plan Kowna). Stąd Napoleon rozpoznał dokład­
nie kraj, nie będąc sam dostrzeżony. Konie zostały dokładnie ukryte na dzie­
dzińcu. Ukończywszy ten rekonesans, powrócił Napoleon do naszego biwaku.

H. Sołtyk Napoléon en 1812. Mémoires

historiques et militaires sur la campagne
de B,ussie, Paris 1836, s. 6—10.

W IN C E N T Y P Ł A C Z K Ó W S K I
porucznik, pułku szwoleżerów gwardii

Przybyliśmy pod miasto Kowno, na drugiej stronie Niemna leżące, było to

już późnym wieczorem; prowadził nas niejaki Ihnatowicz przez lasy gęste. Po­
zycja brzegu z tej strony była wyższa od położenia miasta.
* Louis Alexandre Berthier ks. Neu­
châtel i Wagram

» 72 «
 Ze strony, do któreiśmy przybyli, był folwark, a las zaraz niedaleko, tam
domek niewielki i dwie stodół litewskich tak dużych, że w jednej dwa szwa­
drony stanąć mogło. Zastaliśmy już tam stojącą piechotę wojska Hessen-Kessel-
skiego strzelców. Napoleon zsiadł z konia i wszedł do tego domu, a my wszyscy
do stodół, w których ognie rozłożyć mogliśmy i cokolwiek się osuszyć.
Most na rzece Niemnie był na łyżwach, wysłany słomą i oblany smołą.
W mieście była jedna dywizja nieprzyjacielska i pułk kozaków; a nie spo­
dziewali się nas, abyśmy na tym punkcie pod Kownem przeprawiać się mieli.
Nasza armia całą noc za nami maszerowała. Jak tylko dzień rozświtać poczy­
nał, deszcz nie tak gęsty, a drobniejszy padał, stanęliśmy u brzegu tak cicho,
że nieprzyjaciel o tym nie wiedział. Napoleon rozkazał szwadronowi naszemu,
aby wpadł nagle na most i nie dał go spalić.
Do tego posłużył nam wąwóz głęboki i kręty, którym droga do mostu z w y­
sokiego brzegu prowadzona była. Ruszyliśmy z miejsca galopem i wpadli ma
most jak piorun. Kozacy, leżący koło ognia nad samym mostem, gdy nas spo­
strzegli, strwożyli się, krzyknęli i most zapalili, ale ten, bardzo deszczem na­
moczony, nie mógł się od razu zapalić tak prędko, abyśmy go nie zdołali przy­
gasić i przejechać. Kozacy poczęli wreszcie umykać, my zaś jadąc ogień ten
przydusiliśmy, a konie bardzo mało osmaliły się, bo i mieszkańcy biegli szybko
z wiadrami i ugasili ten ogień; za nami weszła zaraz kawaleria z konną arty­
lerią.
Wojsko nieprzyjacielskie uszło za rzekę Wilię, która pod Kownem wpada do
Niemna, i udało się prosto do Wilkomierza. Nasz szwadron i drugi szaserów
pomknęli się za kozakami drogą do Wilna, inni popędzili się ku rzece Wilii,
inni zaś chwytali wśród miasta i po domach rozpierzchłych kozaków, którzy byli
nagłym napadem wielce przerażeni; tych wszystkich za rzekę Niemen ku War­
szawie wysłano.
Na rzece W ilii nieprzyjaciel uciekający most spalił. Napoleon rozkazał jed­
nemu szwadronowi naszemu wpław przez tę rzekę się przeprawić. Generał
adiutant, książę Eustachy Sanguszko, na przód szwadronu popłynął śmiało
i odważnie. Gdyśmy płynęli, już niedaleko drugiego brzegu zaczęły się konie
plątać i przewracać, a żołnierze tonąć, jakoż i jeden z naszych wcale utonął.
Widząc to Napoleon zsiadł z konia na brzegu, wszedł aż w wodę i zaczął wołać,
aby szwadron brał się mocno pod wodę na prawo, bo poznał, że zostały liny
nie spalone przy palach od mostu i dlatego konie przewracały się.
W kilka szwadronów kawalerii przepłynęliśmy na drugą stronę rzeki, a książę
Sanguszko popędził z nami za nieprzyjacielem, ale nadaremnie, bo nagle umy­
kali, i to drogami w różne strony, więc kazano nam się wrócić 1.
Wkrótce postawiono most i korpus Oudinota wysłany był za uciekającymi,
a Napoleon śpiesznym marszem z gwardią prostą drogą do Wilna wyruszył,
a cała armia za nami. Przed awangardą naszą na przodzie ruszył książę Domi­
nik Radziwiłł z pułkiem swoich ułanów, a dniem i nocą pomykał się za koza­
kami.

W. Płaczkowski Pam iętniki, Żytomierz

1861, s. 163—165.

» 73 «
 A N TO N I ROZW ADOW SKI
podporucznik 8 pułku ułanów

W Nowym Mieście nad Niemnem połączyliśmy się z 6 pułkiem ułanów,

2 którym przez całą kampanię roku 1812 tworzyliśmy jedną brygadę pod ko­
mendą generała Niemojewskiego. W Nowym Mieście staliśmy przez trzy dni;
po raz ostatni w tym roku w kwaterach. Trzeciego dnia po północy ruszyliśmy
ku Niemnowi.
Przed dojściem do rzeki spotkaliśmy armię francuską, a już nad samym
brzegiem Niemna brygada nasza, sformowawszy się, została wcieloną do 1 kor­
pusu jazdy rezerwowej pod dowództwem generała Nansouty, a do dywizji ge­
nerała Bruyeres, składającej się z ośmiu p u łków .---- Chociaż policzeni do
korpusu jazdy rezerwowej, objęliśmy zaraz awangardę armii.
Staliśmy jeszcze nad brzegiem Niemna, gdy przyjechał przed nasz front ce­
sarz Napoleon. Na rzece nie było mostu, kazał on więc naszej brygadzie szukać
brodu. Szukając niedługo trafiliśmy na miejsce, gdzie niewiele trzeba było
płynąć, przeszliśmy więc w bród, a za nami reszta dywizji. Na drugim brzegu
stanęliśmy zaraz w szyku bojowym, osłaniając budowę mostu i przeprawę
armii.
Do dnia wyruszyliśmy z kwater na czczo, dzień cały siedzieliśmy na ko­
niach, a gdy tylko część armii przeprawiła się, ruszyliśmy dalej, nie karmiąc
ani koni, ani ludzi. Dniało już, gdyśmy stanęli na odpoczynek pod jakimś mia­
steczkiem, czekając na rozdanie żywności i furażu z magazynu, o których
istnieniu nas zapewniano, a które egzystowały tylko w raportach.
Zdobywać sobie sami żywności nie śmieliśmy i nie chcieli, i tak znowu nie
mieliśmy nic do włożenia do ust, zarówno my, jak i nasze konie. Około dzie­
siątej przypędził do nas Murat, król neapolitański:
— Na koń i dalej!
Po drodze widzieliśmy już rozpasane rabunki Francuzów, a sami maszero­
waliśmy znów o głodzie przez cały dzień aż do późnej nocy, dotarłszy tak aż
do wzgórz pod Wilnem.
Z musu, z potrzeby, zdecydowaliśmy się już furażować, ale Francuzi uwinęli
się żwawiej od nas, a przed nie zrabowanymi domami i spichlerzami stawiali
warty, niby to zajmując je na kwatery dla marszałków, w7 rzeczywistości zaś
oszukując nas, abyśmy nie korzystając, zostawiali je w7yłącznie dla nich.
W ten sposób mało kto z naszych zdołał chwycić coś dla siebie i dla konia,
toteż przymieraliśmy prawie z głodu. Ja przynajmniej, nie lubiący z natury
pchać się naprzód, a jeszcze skromniejszy jako oficer najmłodszy wiekiem,
przez trzy doby ani razu nic nie jadłem, ani koniom moim niczego dać nie
mogłem. Do tego zabraniano nam i picia wody z obawy dyzenterii, był bowiem
wielki czerwcowy upał.
Trzeciego dnia po przejściu Niemna ruszyliśmy na wzgórza wileńskie.
Dwie armatki, trzy szwadrony jazdy i zw7ykła czerń kozaków, jaką Moskale
demonstrowali krótką obronę Wilna, nie powstrzymały nas, toteż ze stratą
tylko dwóch huzarów * z 8 pułku podstąpiliśmy pod samo Wilno; nasza brygada
na czele, a za nami cesarz z gwardiami.
Kazano się nam przebrać, oczyścić i oczekiwać deputacji, którą z miasta
zapowiadano. Reszta naszej dywizji poszła w pogoń za tą garstką kawalerii
rosyjskiej.

* właśc.: ułanów

» 74 «
 Okrążając miasto, idąc na oślep, po drugiej stronie miasta na przedmieściu
zwanym Antokol, wpadli Francuzi nasi na drodze wiodącej przez gęsty lasek
w zasadzkę i straciwszy kilkudziesięciu ludzi, cofnęli się na Antokol. Oczeki­
waliśmy deputacji z miasta, lecz ta nie nadchodziła. Wreszcie nad wieczorem
przysłano, prosząc o konie, gdyż Moskale zabrali ze sobą wszystkie konie, jakie
tylko były w mieście.
Przed wieczorem ruszyliśmy wreszcie do miasta — nasz pułk, jako dowo­
dzony przez litewskiego magnata *, szedł w paradzie i z muzyką na czele. Nie
widziałem oznak radości z naszego przybycia. Ulice były prawie puste, domy
i sklepy pozamykane, trochę młodzieży na ulicy i trochę uliczników biegło koło
naszych koni, wołając: „Vivat!” Teraz rozumiem dobrze tę obawę i wstrze­
mięźliwość mieszkańców, lecz wówczas ta rozsądna ostrożność przejmowała
nas goryczą. Mimo woli porównywaliśmy ten głuchy pochód z owacjami, ja­
kie nas spotykały w innych miastach Polski.
Przechodząc przez Wilno spotkaliśmy pierwszy konwój rannych, byli to lu­
dzie z naszej dywizji, ranieni w owej zasadzce urządzonej za Antokolem.
Przeszedłszy Wilno, rozłożyliśmy się obozem na Antokolu, czekając jakichś
oznak sympatii, a bodaj po prostu nadesłania żywności od mieszkańców brat­
niego nam miasta. Czekaliśmy na próżno, daremnie; to nie pod Warszawą!
Dopiero późnym wieczorem przysłał nam książę pułkownik chleba i wódki,
dla koni zaś musieliśmy się sami postarać o jaką taką żywność. Żołnierze zna­
leźli siano na przedmieściu i to musieliśmy zabrać dla koni.
Kirasjerzy 2 dywizji naszego korpusu wprowadzili swe konie na łan zielo­
nego żyta i zaczęli je spasać. Na nasze uwagi i przestrogi, że konie swe strują,
ledwie gdzie niektóry zwrócił uwagę i posłuchał, reszta ze zwykłą francuską
zarozumiałością i uporem przedrwiwała nasze przesądy. Tejże nocy padło im
wskutek tego paszenia 111 koni, a dużo ledwie z gwałtownych kolek odrato­
wać zdołano, ale do pochodu były chwilowo niezdolne.
Konie luźne i bagaże szły zawsze na końcu dywizji i mój służący zatem nie
poszedł z nami przez miasto, lecz okrążył je z drugą częścią dywizji. Na
przedmieściach przychwycił ukryte gdzieś powózki moskiewskie i przyprowa­
dził mi dwie z nich do obozu, obładowane owsem, herbatą, cukrem i innymi
wiktuałami. Jedną powózkę zachował sobie i od tego czasu jechał na niej,
a konie moje prowadził inny żołnierz, który mniej o moje dobro dbały, w kilka
tygodni później dał je sobie w obozie ukraść.
Wieczorem, jak przyszło ruszyć na grangardę, kolej była po starszeństwie,
więc daleką ode mnie, jednego z najmłodszych oficerów, lecz w obozie po­
sprzeczali się starsi oficerowie, którym się tego dnia odpoczynku stracić nie
chciało, z przeznaczającym kolej służby adiutantem majorem. W sprzeczce
odezwał się jeden z nich, czemu to mnie do tej służby nie komenderuje? Obu­
rzony rzuconą tym odezwaniem się insynuacją, jakiejś niewłaściwej protekcji
w służbie względem syna dawnego pułkownika *'*, zgłosiłem się natychmiast
sam na ochotnika, co mi znowu między kolegami i żołnierzami życzliwych
przysporzyło.
Na grangardzie znalazłem się sam jeden oficer z oddziałem żołnierzy, gdy
podług przepisów grangarda powinna była składać się z najmniej stu ludzi
z trzema oficerami i pod komendą oficera sztabowego. Lecz w tych dniach
lekceważono Moskali, nie przypuszczano możliwości niespodzianego napadu,
* ks. Dominika Radziwiłła
** 8 pułkiem ułanów dowodził po­
przednio Kazimierz Rozwadowski

» 75 «
 więc zaniedbywano służbę bezpieczeństwa. Sztabowy oficer, przeznaczony na
komendanta grangardy, nie wystąpił nawet do niej, tylko przysłał mi przez
ordynansa rozkaz, abym go zastąpił. Nazajutrz wyruszyliśmy spod Wilna,
a wieczorem stanęliśmy nad brzegami Wilii.
Na noc znowu mnie wyprawiono na patrol z 15 ludzi, zebranymi ze wszyst­
kich pułków dywizji. Miałem lat 16, pierwszy raz byłem przed nieprzyjacielem
z zadaniem trudnego, nocnego rekonesansu, bo kazano mi pójść brzegiem Wilii
lasami i manowcami. Sztabowy oficer oznaczył mi na mapie budy i chałupy
w lesie, a na końcu wieś, do której miałem dotrzeć i zrekognoskować. Na to
dano mi kilkunastu ludzi, zupełnie nieznajomych i mnie, i pomiędzy sobą. Byli
tam Francuzi, Prusacy, Holendrzy, a tylko dwóch swoich Polaków, podoficer
dodany był Francuz, ani słowa innego języka nie rozumiejący. Dzień był go­
rący, wieczór parny. Wybrałem się w lekkim mundurze, zostawiwszy płaszcz
przytroczony do siodła drugiego konia. Na moją biedę zerwała się burza, deszcz
lał jak z cebra. Oślepiony, przemoczony do nitki, jechałem prawie na oślep,
nie mogąc się obronić uczuciu pewnego lęku, bo zorientować się nie byłem już
w stanie. Dotarłem jednak szczęśliwie do owej zakazanej wioski. Z powrotem
było mi już raźniej, bo i zorientowałem się, i spotykałem nasze patrole, póź­
niej już wysłane.
Dopełniwszy powierzonego mi zadania i odmeldowawszy się, położyłem się
koło obozowego ogniska, aby trochę wypocząć i przemokłe odzienie, o ile się
da, wysuszyć. Nie czułem, śpiąc twardo, że mnie ogień nadto przygrzewał,
a gdym się rano obudził, jak się tylko ruszyłem, obleciało ze mnie odzienie,
tak że znalazłem się tylko w butach i w bieliźnie. Sukno munduru stlało zupeł­
nie i rozsypało się w proch.
Rankiem ruszyliśmy dalej, teraz furażu i żywności mieliśmy pod dostatkiem,
bo staraliśmy się o nie sami, na nic się już nie oglądając. Za furażowaniem
wysyłał pułkownik zwykle kapitana Jangrodzkiego, który miał do tego osobli­
wy spryt, tyle też dostarczał nam żywności, że pułkownik, mając z sobą ku­
charza, wyborny dawał stół w obozie dla wszystkich oficerów pułku.
Moskali nie widzieliśmy przez trzy tygodnie, choć ścigaliśmy ich tylne stra­
że, maszerując pospiesznie od rana do nocy. Na sześć mil przed miasteczkiem
Bieszenkowicze stanęliśmy na dwa dni dla odpoczynku. Kapitan Jangrodzki
pojechał naprzód do Bieszenkowicz, tam natrafił niespodziewanie na większy
oddział kozaków, oderwany od korpusu generała Bagrationa, i ci zabrali go
w niewolę. Jeden z jego żołnierzy zdołał się uratować i ten uwiadomił nas
o tym, co zaszło. Natychmiast wyprawiono kompanię kapitana Gackiego,
w której ja znowu służyłem (i to na nieszczęście chwilowo znowu bez żadnych
innych oficerów), aby dognać kozaków i starać się uwolnić Jangrodzkiego.
Wyruszywszy z obozu, Gacki jechał z dobrą miną, lecz ujechawszy ze dwie
mile, udał słabego i przyzostał z kilkunastoma żołnierzami w ostatniej wiosce
przed Bieszenkowiczami, puszczając mnie z oddziałem samego!
Podszedłszy pod miasteczko, zostawiłem wachmistrza z jednym plutonem
w rezerwie, a sam wpadłem do miasta. Kozaków nie zastałem, a ścigać ich nie
mogłem, bo dowiedziałem się, iż była to kupa nieregularna, nie należąca stale
do żadnego oddziału armii. Nie wiadomo było, którędy się obrócili i w jakim
kierunku ich ścigać.
Przemaszerowałem przez miasteczko, usadowiłem się jakby na placówce,
a uważając kapitana za nieobecnego, rozesłałem patrole na dwie mile w oko­
lice i składałem stosowne raporta do komendy pułku.
Obywatele okoliczni zjeżdżali się do mojej placówki i wetowali serdecznie,

» 16 «
toteż gdy po dwóch nocach przepędzonych na koniu, a dniach spędzonych
w przyjaznej kompanii, trzeciej nocy oczekiwałam, siedząc na koniu, nadejścia
dywizji, zasnąłem na koniu tak twardo, że nadejścia wojska naszego nie sły­
szałem i dopiero idący w awangardzie oficer z trudnością obudzić mnie zdołał.
Szliśmy tak szukając nadaremnie armii moskiewskiej, a spotykając tylko
małe oddziałki lub maruderów, aż do miasteczka Dzisna, położonego nad
Dźwiną o dziewięć mil od Witebska. Tam dopędziliśmy ariergardę * Bagrationa,
który zdołał się wymknąć naszemu prawemu skrzydłu, dowodzonemu niedbale
i niedołężnie przez króla westfalskiego.
Pierwszego dnia stanęła do boju Wwo nasza lekka dywizja jazdy, skończyło
się też na rozpoznawaniu terenu. Nazajutrz, gdy nadciągnęli kirasjerzy i nasi
zaczęli silniej następować za Moskalami, kazano naszej brygadzie, Bóg wie
z jakiej racji, przejść wpław na drugą stronę Dźwiny. Duży kawał płynęły
nasze konie, ale dzięki Bogu, bez szwanku i nikt się nie utopił. Ledwieśmy
zdołali stanąć po drugiej stronie otrzymaliśmy rozkaz powracania wpław na­
tychmiast. W tym powrocie nie byliśmy już tak szczęśliwi — konie nasze osła­
bione zbytnim wysiłkiem tonęły. Z naszego pułku utonęło marnie 7, a z 6 pułku
11 żołnierzy.
Gdyśmy powrócili na iewy brzeg nie dano nam czasu nawet na otrząśnię-
eie się z wody, lecz kazano ruszać natychmiast do ataku. Idziemy plutonami,
lekkim kłusem pod górę, a tu widzimy, jak 16 pułk szaserów francuskich, party
przez moskiewskich dragonów, u beka w nieładzie, a dragoni otoczyli już króla
neapolitańskiego wraz z jego świtą.
Książę pułkownik .caże pułkowi rozwijać się we front do ataku. Nie czeka,
aż się manewr skończy, Jęcz rozgorączkowany komenderuje:
— Marsz! marsz!
I sam wypuściwszy konia, nie oglądając się na pułk, leci naprzód. Jak się
wklinowaL w masę dragonów, znalazł się w okamgnieniu otoczony zbitym wa­
łem ludzi i Koni. Ściskają go, walą się jeden przez drugiego, chcąc ściągnąć
go z konia, chwytają za szlify, za barki, bc tak ciasno, że broni użyć niepodobna.
Ale w tej krytycznej chwili dobiega pułk, impetem swoim rozbija w puch ten
ogromny kłąb dragonii i w jednej orawie chwili oswobodziwszy naszego puł­
kownika i króla neapolitańskiego, zaczęliśmy już łowić uciekających.
Był to pułk dragonów rosyjskich, dobrzy żołnierze na wybornych koniach.
Wzięliśmy ich do niewoli — trzysta kilkadziesiąt żołnierzy, kilkunastu ofice­
rów i dwóch sztabsoficerów. Po wystąpieniu naszym na linię bojową, Moskale
zaczęli się cofać i stanęli az za miasteczkiem Ostrowno 2, gdzie nocowaliśmy,
my z jednej, a om z drugiej strony. W nocy przyłączył się do nas pułk lekkiej
piechoty trancuskiej, a z artylerii mieliśmy z sobą 12 lekkich armat.
Ostrowno oddalone jest od W itebska---- mil sześć. Kraj bardzo lesisty, tak
że droga do Witebska prawie ciągle w lesie lub pośród mniejszych lasków
prowadzi. Król neapolitański, który nami dowodził, tak jak pod Ostrownem
zaangażował się, nie czekając na piechotę, tak i teraz, mając tylko jeden pułk
piechoty i ten zostawił w tyle, bo za nami nadążyć nie mogła, i puścił się pra­
wie po szalonemu na Witebsk.

A. Rozwadowski, Pamiętnik. Bibliote­

ka Zakłada im. Ossolińskich, rkps nr
7994.

* straż tylną
77
 KLEM ENS K O ŁA CZK O W SK I
Kapitan korpusu inżynierów

Pod Augustowem jenerał Allix, szef sztabu króla westfalskiego, pod którego
komendę cesarz oddał nasz korpus p ią ty ---- otrzymał polecenie od króla, ażeby
na czele przedniej straży naszej starał się ubiec przeprawę pod Grodnem. Prze­
znaczeniem tej masy, stanowiącej prawe skrzydło Wielkiej Armii, było prze­
szkodzić połączeniu się jenerała Bagrationa (którego główna kwatera była
w Wołkowysku) z główną armią rosyjską, pod dowództwem Barclaya de Tolly,
stojącą w okolicach Wilna, i pobicia jej, gdyby się sposobność do tego podała.
Odległość od Augustowa do Grodna wynosi 7 do 8 mil. Droga prowadzi la­
sami i bagnami około Lipska. Oddział, przeznaczony do tej wyprawy, składał
się z pułku 1 piechoty o trzech batalionach, pod komendą pułkownika Mała­
chowskiego, z dwoma armatami pułkowymi; dwóch kompanii saperów z na­
rzędziami do stawiania mostów; pułku 1 strzelców konnych Przebendowskiego
i pułku 12 ułanów Rzyszczewskiego, czyli 2700 piechoty i 1500 jazdy. O nie­
przyjacielu dokładnej nie było wiadomości, ponieważ brzegi Niemna jak naj­
pilniej strzeżone były. To tylko pamiętam, iż nieświadomi rzeczy główną kwa­
terę jenerała Bagrationa w Białymstoku przypuszczali, kiedy ta znajdowała
się w Wołkowysku. O kozakach Płatowa wiedziano, że się pod Grodnem znaj­
dują. Oddział ten był oczywiście za mały, ażeby przeprawę pod Grodnem
w przytomności Płatowa, stanowiącego przednią straż drugiej armii rosyjskiej,
uskutecznić.
Wyruszyliśmy dnia 28 czerwca z Augustowa i tegoż dnia około Lipska sta­
nęliśmy obozem. Dnia 29 czerwca około godziny piątej wieczorem odkryliśmy
brzegi Niemna i wieże Grodna. Pułk 1 strzelców konnych szedł brzegiem
Niemna, 12 pułk ułanów zwrócił się na trakt od Nowego Dworu, piechota
o jedną milę była jeszcze za nami. Piękna to była okazja dla Płatowa zniesie­
nia nas zupełnie; miał bowiem 7000 koni pod swoją komendą. Lecz rozkazy
jego inaczej brzmieć musiały, zachował bowiem tylko kilkaset kozaków przed
Grodnem, którzy się z ułanami Rzyszczewskiego żwawo ucierali, a uczyniwszy
przygotowania do spalenia mostu, nad wieczorem, przed nadciągnięciem na­
szej piechoty, ogień pod nim podłożyli. Sam Płatów cofnął się ku głównemu
korpusowi---- Nasza piechota w nocy przybyła, sapery most naprawili, a woj­
sko nasze dnia 30 czerwca weszło z rana do Grodna. Tu pierwsze strzały
armatnie ze strony rosyjskiej przeciwko nam się odezwały. Siły nasze główne
tegoż samego dnia zaczęły pod Grodno ściągać, mianowicie: korpus Latour-
-Maubourga, do którego 1 pułk strzelców konnych Przebendowskiego w tym
czasie przeszedł, nasz 5 i 8 westfalski.----
Spóźnienie przeprawy prawego skrzydła pod komendą króla westfalskiego-
w dni sześć po przeprawie Wielkiej Armii pod Aleksotą, która 24 czerwca za­
częła przechodzić, nie miało nic innego na celu, jak tylko ubezpieczenie i oszu­
kanie jenerała Bagrationa, który z korpusem 40 000 stał około Wołkowyska na
południe o 70 wiorst, czyli 10 mil, od Grodna, gdy tymczasem korpus marszałka
Davouta szybkimi pochodami poruszał się ku Mińskowi dla odcięcia go od
pierwszej armii rosyjskiej, pod Barclayem de Tolly.
Manewr ten, który dla Bagrationa fatalne mógł przynieść skutki, ze strony
króla westfalskiego tak niedbale i z taką nieznajomością wojny poparty zo­
stał, iż błędom tu popełnionym większą część dalszych niepomyślności przy­
pisać można.
Król westfalski, mając 80 000 ludzi pod ręką, nie powinien był zatrzymywać

» 78 «
 się dłużej, jak czas potrzebny do przeprawy Niemna, to jest jeden dzień,
30 czerwca, w Grodnie.----
Tymczasem, nie wiedzieć dla jakich powodów, korpus Latour-Maubourga
dopiero dnia 4 lipca wyruszył z okolic Grodna ku Nowogródkowi, a korpus
księcia Poniatowskiego 5 lipca. Czoło kolumny ostatniego korpusu stanęło pod
Nieświeżem 13 lipca, potrzebowało zatem dni ośm, ażeby 27 mil przebiec. Ta
to niesłychana gnuśność w prowadzeniu operacji tak ważnej uratowała Bagra-
tio n a .---- Tu mi się nastręczają słowa Napoleona: la guerre c'est un calcul
d'heures! * Prawidło to wodzowie nasi w tym czasie zupełnie w niepamięć
puścili.----
Lecz do prowadzenia tak ważnej operacji innego wodza Napoleon powinien
był przeznaczyć; nie należało się Hieronimowi, niedoświadczonemu i gnuśne-
mu, powierzać tak wielkiej masy, lecz Davoutowi, który tyle, mianowicie pod
Auerstedt, dał dowodów swojej energii i samodzielności. Sam książę Ponia­
towski za mało miał doświadczenia w kierowaniu korpusu kilkodziesiąttysięcz-
nego, wojsko nasze po większej części składało się z pułków młodych, nie umie­
jących maszerować, które w f*gniu nigdy nie postały; pomiędzy pułkownikami
jazdy wielu takich było, którzy od razu do tego stopnia doszli i tę tylko za­
sługę mieli, że majątkami swoimi pułki formowali; do tego przydać należy,
że nasze dywizje do wielkich manewrów nie były wprawne i rzadko nawet
ściągane były w tym celu. I tak pułki jazdy nowej formacji: 7, 11, 12, 15 i 16,.
znajdujące się z nami, żadnej próby swojej waleczności jeszcze nie złożyły;
podobnież w piechocie: 14, 15, 16 i 17 nigdy nieprzyjaciela nie widziały. K or­
pus westfalski, chociaż na pozór był piękny, lecz duchem niemieckim zara­
żony, niechętnie służył i nie dawał wielkiej rękojmi za sobą. Jakoż w pierw­
szej zaraz bitwie pod Możajskiem, czyli pod Borodyną, w dwóch godzinach
ognia stopił się jak śnieg wiosenny.
Inny skład i porządek był w wojsku rosyjskim. Sam książę Bagration
z Gruzji rodem, wódz naczelny, wychowany w szkole Suworowa, w kampa­
niach włoskich składał dowody swojej zdolności i waleczności; należał on do
najznakomitszych jenerałów tego czasu i z Lannes’em, Neyem, Davoutem mógł
iść w porównanie. Posiadał do tego miłość i zaufanie swego wojska. Wojska
to, tak często spotwarzane, w karności, w wytrwałości, w znoszeniu znojów
wojennych przewyższało francuskie nawet, a nasze bardzo w tyle zostawiało
za sobą. Co się tyczy inteligencji, zapewnie żołnierz rosyjski, prosta machina
wykonywująca, o tej nic nie wie, lecz za to fanatyzm religijny i duma naro­
dowa są to dwa bodźce, których wódz nie na próżno używa dla zapalenia
umysłów. Żołnierz rosyjski nigdy nie bywał głuchy na te dwa głosy i w tym
wszystkich innych przewyższa, iż w szczęściu i w nieszczęściu zawsze równy
i nie da się łatwo zdemoralizować.
Dnia 5 lipca wyruszyliśmy z Grodna, a 6 lipca stanęliśmy obozem w Skidle,
5 mil za Grodnem. Odległość z Grodna do Szczuczyna wynosi 56 wiorst, z Szczu­
czyna do Nowogródka na Bielicę 59 wiorst. Przybyliśmy do Nowogródka
9 lipca. Przednia straż pod komendą jenerała Rożnieckiego w wilię 8 lipca
tamże obozowała, a dnia 9 lipca spotkała się z nieprzyjacielską tylną strażą
pod Płatowem za Mirem.
Tu przyszło do dwóch potyczek, których opis przez naocznego świadka, lubo
zbyt pochlebnie dla nas wystawiony, załączam:
„Dnia 7 lipca wieczorem dywizja jazdy pod dowództwem jenerała dywizji

* wojna to kw7estia godzin

» 79 «
 Rożnieckiego przeszła wpław Niemen pod Bielicą i stanęła dnia 8 sierpnia
w Nowogródku, skąd udać się miała spiesznie do Nieświeża. Dnia 9 lipca jeden
szwadron pułku 3 ułanów, spotkawszy mocny posterunek kozaków przed Pia-
seczną, uderzył na niego i wpędził do miasta Mira; uniesiony zapałem, prze­
szedłszy miasto nacierał za przedmieściami na tenże sam posterunek, mocno
powiększony. Pułkownik Radzimiński wyruszył z resztą pułku dla posiłkowa­
nia swego pierwszego szwadronu. Gdy wychodził z przedmieścia, pięć pułków
kozackich natarło na niego, których liczba powiększała się w miarę odporu,
jaki im dawano 3. Naówczas, otoczony od przewyższającej siły, przymuszonym
był przerzynać się dla złączenia się z dwoma szwadronami pułku 16 i jednym
puiku 15 ułanów, które mu w posiłek przybywały. Potykano się z zaciętością,
nieprzyjaciel doznał daleko większej straty niż 29 brygada, składająca się
z 3, 15 i 16 pułku ułanów, której pomimo wszelkiej usilności, nie mógł w nieład
wprowadzić 4.
Brygada 28, składająca się z 2, 7 i 11 pułku ułanów, przybyła do Jarczy,
gdzie się z 29 złączyła, i tam przebyliśmy noc całą naprzeciw nieprzyjaciela
i chmary kozaków. Dnia 10 lipca cała dywizja ruszyła do Mira, gdzie wypo-
cząwszy, w południe w dalszą udała się drogę do Nieświeża. Straż przednia
spotkała nieprzyjaciela w Sienikowie (mila jedna od Miru) i odparła go żywo
w lasy, które odłączają Sienikowo od wsi Horodnicy. Pułk 7 ułanów z 28 bry­
gady przeszedł las, reszta dywizji została z tej strony onego. Rozpoznany nie­
przyjaciel był nadto w sile, żeby nań odważano się natrzeć. Siła jego składała
się z korpusów kozackich Płatowa i Iłowajskiego 5, połączonych z dywizjami
dragonów i huzarów. Nieprzyjaciel, wiedząc dokładnie o sile dywizji przez
wziętych w niewolę dniem wprzódy, rozumiał, że ją zniszczy zupełnie wśród
lasów i bagnisk; ze wszech stron zaczął posuwać się na nas i sypać ogień karta-
czowy na najbliższe nasze szwadrony. W mgnieniu oka cała płaszczyzna Sie-
nikowa zajęta była lekką jazdą. 7 pułk ułanów, który zajmował tamten brzeg
lasu, zmuszony był przebijać się przez nieprzyjaciela dla złączenia się z dy­
wizją. Wnet przybyły huzary i dragony, a wtedy silna i krwawa rozpoczęła się
walka. Pułki 3 i 16 ułanów najmniej po razy czterdzieści natarły na nieprzy­
jaciela i okryły się chwałą. Pułki 7 i 15 ułanów czynnie przyczyniły się do
boju, szczególnie zaś 15. Pułki 2 i 11 były w odwodzie, zasłaniając lewe nasze
skrzydło. Nieprzyjaciel, zaufany w przewyższającej swej sile, nie umiał korzy­
stać z pozycji naszej, gdyż już była godzina dziewiąta wieczór, kiedy odwód
nieprzyjacielski przybył na nasze lewe skrzydło i otoczył aż do ostatniego na­
szego plutonu w tyle pozostałego; kilka tysięcy kozaków wpadło nawet w od­
stęp pomiędzy pułki 7 i 11. Lecz cała 29 brygada oraz 7 pułk 28 brygady, na­
cierając na nieprzyjaciela, cofnęły się w porządku ku Mirowi. Brygada 19 jazdy
5 korpusu, pod dowództwem jenerała brygady Tyszkiewicza, przybyła wła­
śnie na ten czas do Mira i wysłała zaraz naprzód dwa szwadrony. Kilka w y­
strzałów działowych z baterii, postępującej za brygadą jenerała Tyszkiewicza,
wstrzymały zapał nieprzyjaciela, który zmuszony do odwrotu, ścigany był aż
za las, w bliskości tego miasta znajdujący się.
Dywizja została na placu boju do świtu, ale nieprzyjaciel zostawił nas spo­
kojnych. Sześciogodzinna walka, jedna z najżywszych, jaka być może w nie­
równie mniejszej liczbie, dała poznać nieprzyjacielowi, iż ma do czynienia z żoł­
nierzem dowodzonym przez wielkiego Napoleona. Pułk dragonów kijowskich
i pułk huzarów achtyrskich * poniosły wielką stratę. Generał lejtnant Pahlen,
* stacjonujących w mieście Achtyrka
w guberni charkowskiej

» 80 «
pułkownicy Andreinow i Iłowajski legli na płaci'; pobojowisko zasłane było
trupami kozaków, Kałmuków, Baszkirów i Tatarów. Nie straciliśmy żadnego
oficera wyższego stopnia; wszystko to, co się potykało, utrzymało honor wojska
naszego. Było kilku flankierów od ułanów, którzy ścigając nieprzyjaciela, prze­
darli się aż do korpusu piechoty Płatowa Wszystkie nasze pułki mają większą
liczbę krzyżów, oficerów nieprzyjacielskich wiele ubiorów śmiesznych i broni,
szczególniej zdobytych na pułkach azjatyckich, które są najgorszymi z żołnie­
rzy nieprzyjacielskich, słowem 3000 naszej jazdy wytrzymało sześciogodzinną
walkę przeciw 8000 kozaków, 3000 jazdy regularnej, dwom pułkom strzeleckim
i 30 działom polowym 6.
Dnia 14 lipca 1 pułk jazdy (Frzebendowskiego) ścigał uchodzącego nieprzy­
jaciela; we wsi Czarnołuby spędził posterunek kozacki z znaczną jego stratą
i posunął się z zapałem aż na wysokość Romanowa, na drodze od Nieświeża do
Słucka. Zastał tam cały obóz nieprzyjacielski, z którego kilka pułków kozackich
i liniowych wyruszywszy otoczyły go zewsząd, lecz przebił się walecznie przez
nieprzyjaciela, położywszy wielu trupem na placu, lubo z niemałą stratą swo­
ich, i okrył się chwałą. Major Montrezor, ranny, pojmany został w niewolę wraz
z kilku innymi oficerami Strata cała pułku tego wynosić ma do 240 ludzi, tak
w zabitych, rannych, obłąkanych *, jak w niewolę wziętych'57,
Opowiadanie naocznegc świadka d rć dobre wyobrażenie daje o tych trzech
wypadkach. W pierwszej potyczce pułk 3 ułanów najwięcej ucierpiał; sam puł­
kownik Radzimiński został ranny. Pułk stracił do 200 ludzi, zabitych, rannych
i wziętych w niewolę. Nieszczęśliwym tym wypadkiem nauczony, komendant
dywizji, jenerał Rożniecki, powinien był z większą ostrożnością rozporządzenia
swoje porobić, znając zwłaszcza nieprzyjacielską siłę. Nie tylko, że tego nie
uczynił, lecz niektóre swoje pułki w jednej linii uszykował, myśląc przez to
omamić nieprzyjaciela, natomiast bardziej się sam osłabił i łatwiej przewrócony
został. W tym jednak nie jego wina, iż ani artylerii kcnnej. ani piechoty nie
miał sobie przydanej.----
Bitwa pod Mirem jeszcze nie nauczvła jenerała Latour-Maubourga, jak na­
leży jazdę w przytomności nieprzyjaciela prowadzić, Pod Romanowem błędy
dwa pierwsze powtórzone zostały. Pułk 1 strzelców konnych, o 2 mile przed
korpusem wysłany na rozpoznanie bez żadnego wsparcia, ujrzał się nagle na­
padniętym przez nieprzyjacielską jazdę, musiał się przez nią przebijać i pędzo­
ny był półtora mili drogi bez wypoczynku; kto miał dobrego konia, ten uszedł
śmierci. Pułk ten, tak piękny, liczący przeszło 700 koni, stracił połowę ludzi i nie
był już czynny w całej kampanii. Formował się na nowo w Smoleńsku i w cza­
sie odwrotu Wielkiej Armii wszedł znowu na linię bojową w liczbie 500
koni.
Dodać tu jednak należy, lecz tą rażą na pochwałę jazdy naszej pod Mirem,
iż nieprzyjacielska jazda składała się z czternastu pułków kozackich Płatowa,
7000 koni, 1000 kozaków z Bagr&tiona korpusu, trzech pułkówr regularnych:
achtyrskiego huzarów o ośmiu szwadronach, kijowskiego i noworosyjskiego
dragonów o czterech szwadronach, i dwóch batalionów piechoty; do tego 6 dział
kozackich i 16 dział artylerii konnej — w ogóle 10 000 jazdy, 1400 piechoty
i 22 dział.
Rzecz zastanowienia godna, iż nasza czterotysięczna dywizja, bez armat i pie-

* zabłąkanych

» 81 «
choty, o 2 mile od korpusu swego, z taką chmarą jazdy potykając się, ciągle
oskrzydlona, i mając ciężką przeprawę przez groblę i trzy mosty, nareszcie przez
miasto Mir, nie uległa zupełnemu zniszczeniu! Moralnie bardzo ucierpiała.----
W Nieświeżu król westfalski odebrał widoczne dowody nieukontentowania
od potężnego brata z powodu opieszałego prowadzenia armii. Po gorzkich wy­
rzutach, które księcia Poniatowskiego także dotknęły, odebrał mu dowództwo
i oddał pod komendę marszałka Davoûta. Obrażony tak lekceważeniem swojej
świętej osoby, król Hieronim dnia 16 [lipca] opuścił nagle wojsko i na Warsza­
wę powrócił do swojej stolicy; oddawszy księciu Poniatowskiemu komendę nad
korpusami 5, 8 i 4 jazdy.----
Nareszcie dnia 28 lipca czoło naszej kolumny stanęło w Mohylewie, w stanie
znużenia trudnym do opisu. Dywizje 16 i 18 piechoty, o dziewięciu batalionach,
wchodząc do miasta, miały po 2000 ludzi, tylko w szeregach 17 i 12 batalionu
ledwie 400 ludzi; reszta piechoty wlekła się po drodze, jedni bezsilni lub chorzy
nie mogli żadną miarą wydążyć za kolumną, drudzy zdrowi, lecz jarzmo kar­
ności niechętnie dźwigający, korzystali ze sposobności dla opuszczenia szeregów
i starania się o żywność po bokach drogi. Były to owe marodery, czyli oderwań-
ce, plaga każdego wojska, a osobliwie francuskiego, w dalekich wojnach żywio­
nego sposobem rekwizycyjnym.
Lecz taki ubytek w szeregach nie tylko niedoświadczeniu lub złej chęci żoł­
nierza przypisać należy ; winę tę ponosili w większej części podoficerowie, z któ­
rych niewielu kampanie odbywało, i młodsi nasi oficerowie, którym się zda­
wało, że powinnością ich tylko bić się i przywodzić żołnierzowi w boju. Za­
pominali oni, iż na tym zależy najbardziej, ażeby licznymi i pełnymi rotami
stanąć wobec nieprzyjaciela, z niegłodnym żołądkiem, z rynsztunkiem i bronią
w porządku. To wszystko, co się tyczyło obozowania, ognisk, żywności, rozdzie­
lenia obowiązków i służby obozowej itd., niewiele ich obchodziło. Każdy znu­
żony o sobie tylko myślał i byle mógł wypocząć, o resztę nie dbał. Tu dopiero
różnica pomiędzy starym a młodym żołnierzem spostrzegać się daje. Że wiele
na oficerach polega: mogę tu za przykład podać kompanię 15 pułku kapitana
Macieja Rybińskiego, później w roku 1831 naczelnego wodza wojska polskiego,
która bez żadnego ubytku znalazła się po wyjściu z Księstwa. Za tę pieczoło­
witość około żołnierza naczelny wódz mianował Rybińskiego szefem batalionu 8.
Lecz i wódz naczelny, i szef sztabu słusznym tu zarzutom ulegają, a to przez
niestosowne wybieranie godzin marszu, nieporządek w pochodzie, odległość dy­
wizji zbyt małą, wypoczynki nieodpowiednie itd. Jakaż różnica między naszym
korpusem a pierwszym Davouta? Widziałem pułki 57, 61, 111, 85 i 108 piechoty
francuskiej, przechodzące nazajutrz po naszym przybyciu przez Mohylew; wra­
cali z bitwy pod Sałtanówką, o 2 mile od Mohylewa, stoczonej 23 lipca z kor­
pusem jenerała Bagrationa. Postać ich marsowa, mundury i zbroje w najlep­
szym porządku dźwigali, żywność na kilka dni, podwójna ilość naboi, podwójne
obuwie, narzędzia pionierskie9; z całym tym ciężarem zdawali się lekko i ocho­
czo, jakby do tańca postępować. W szeregach nikogo, prócz zabitych i rannych,
nie brakło, batalion po 800 ludzi: nielitościwy bowiem marszałek maroderów
nie cierpiał i krótką miał z nimi rozprawę. Wstyd nas ogarnął, porównywując
jego żołnierzy z naszymi. Dlatego też twierdziłem, i dziś jeszcze twierdzę, iż
nam potrzeba żelaznej ręki, ażeby z nas dobrych zrobić żołnierzy i w karbach
nas utrzymać.
Powoli zaczęli się oderwańce nasze ściągać; szeregi się zapełniały, wkrótce
bataliony liczyły 500 ludzi, a wychodząc z Mohylewa 600 ludzi. Kilka przykła­
dów podanych wojsku przez rozstrzelanie występnych przyprowadziły rabu­

» 82 «
siów do porządku; ubytek jednakże około 200 ludzi na batalion wynosił, z któ­
rych później marszowe bataliony uformowano. Wielu wcale się nie stawiło, wie­
lu nieprzyjaciel rozproszonych zastał i do niewoli zabrał.

K. Kołaczkowski, op. cit., ks. 1, s. 84—

101 .

S T A N IS Ł A W M A Ł A C H O W S K I
pułkownik —dowódca 14 pułku kirasjerów

Wojsko nieprzyjacielskie, postanowiwszy cofać się bez przerwy, wszystko pa­

liło na trakcie, przez który mieliśmy iść, i przymuszało mieszkańców do opusz­
czania swych siedzib, tak dalece, że skorośmy tylko Niemen przeszli, ani ma­
gazynów żywności, ani furażów dla koni nigdzie już nie było i niedostatek dał
się czuć nagle, nawet studnie zawalono, tak że wodę do napojów i gotowania
braliśmy ze stawów i kałuż. Przymuszeni, wysyłaliśmy do pobocznych wiosek
małe oddziały, które zastając puste chaty i dwory, niszczyły i zabierały, co tylko
było. Potrzeba ta zwolniła karność żołnierską, ja zaś byłem szczęśliwy, że z po­
czątku dwa domy dworskie uratowałem od rabunku. Cieszyło mnie to, żem
mógł wstrzymać najrozwięźlej szych z całej armii Westfalczyków, lecz później
sam, nie mając czym żywić koni, tolerowałem podobne grabieże, bo ludzi po­
rażonych przykładem powszechnego rozprężenia wstrzymać już nie mogłem. Tym
tylko różnili się moi od drugich, i to na ich usprawiedliwienie dodać muszę, że
do żadnych podpaleń ani niszczeń sprzętów nie należeli, że się brzydzili postę­
powaniem swawolnego żołnierza i prócz rzeczy do wyżywienia potrzebnych, nic
więcej nie wynosili. Nasz korpus był pod rozkazami jenerała Latour-Maubourg,
lecz znajdował się w wielkim nieładzie, chociaż sam wódz, mający przydomek,
słusznie sobie nadany przez Hiszpanów, „général sans peur et sans reproche” *,
wydawał najsurowsze rozkazy, aby krzywdy mieszkańcom nie robić. Nie było
można zapobiec złemu, sami niszczyliśmy ducha patriotyzmu. Obywatel, bojąc
się zemsty uchodzącego nieprzyjaciela, a nie widząc żadnej różnicy między po­
stępowaniem tych, co mu egzystencję polityczną i swobodę obiecywali, a swy­
mi wrogami, uchodził przed nami, unikał spotkania naszego, tak dalece, żeśmy
przez wsie jak przez dzikie stepy przechodzili, istoty żyjącej nie widząc. Pogłoski
gwałtów, których dopuszczaliśmy się, poprzedzały nasz przechód. Bojaźń, opinia
niechętnych powiększyła okropność; wystawiano nas gorszych jeszcze, jak by­
liśmy w rzeczywistości, tak dalece, że gdyśmy przeszli Dniepr, mieszkańcy wy­
nosili sprzęty, uprowadzali żywność, dobytki, uchodzili w lasy i szukali puszcz
głębokich, gdzie z bronią przeciw nam się okopywali. Głód, który coraz więcej
dawał nam się czuć, wiódł nas do ich schronień; posyłaliśmy więc oddziały z na­
bitą bronią, aby ich stamtąd wystraszyć. Mężowie uciekali przed hukiem strzel­
by w głąb lasów, a naprzeciw żołnierzy wychodziły zatrwożone matki u piersi
swoich trzymając dzieci i wołały: „Nie zabijajcie nas, oto o kilkanaście kroków
zastaniecie żywność naszą!” Podobne komendy za żywnością i gwałtowne mar­
sze, które robiliśmy dla złączenia się z Wielką Armią, wyniszczyły tak korpusy

* odpowiednik polskiego „bez skazy

i zmazy”

» 83 «
nasze, że gdyśmy się zeszli i stanąli na jedne? linii, każdy pułk mia1 mniej o po­
łowę ludzi i koni. Maszerowaliśmy po 11 mil na dzień, noc nawet nie była spo­
czynkiem; 36 godzin trzeba było siedzieć na koniu. Trzy miesiące byliśmy w ta­
kich trudach, nie mając ani razu do czynienia z nieprzyjacielem.

S. Małachowski Pamiętnik, Pcznań 1885,

s, 51—53.

M I C H A Ł JACKOWSKI
;prrucznik artylerii

Widziałem na Białejrusi wielkie spustoszenie. Francuzi zabierali wszędzie nie

tylko żywność, ale obchodzili się z własnościami tamtejszych mieszkańców Po­
laków jak z własnościami nieprzyjacielskimi; nie dziw więc, że ich Polacy tam­
tejsi nienawidzili i że także my, jako ich sprzymierzeńcy, nie byli bardzo łu­
biani.
W miasteczku Sienny na Białejrusi szlachcianka jedna wyraziła tę nienawiść
do kilku naszych oficerów mówiąc:
— Moskale daleko od panów grzeczniejsi.
W ciągu tego forsownego do Smoleńska pochodu straciliśmy z powodu upa­
łów i niewprawy młodego żołnierza do trudów wielu ludzi, których po lazare­
tach musieliśmy zostawiać.----
Spod mojej komendy wysłany był razu jednego podporucznik Obalski z po­
ciągiem o 2 mile drogi od Smoleńska di a furażowania, mając polecenie czeka­
nia tam dalszego rozkazu. Wieś, w której się zatrzymał furażując, nazywała się
Klementów.
Dla uporządkowania zaprzęgów i dla lustracji udałem się w to miejsce ma­
łym wózkiem, w parę dobrych koni. Żołnierz powoził i oprócz pary pistoletów
i pałasza mieliśmy z sobą karabin żołnierza, bo wtenczas i artylerzyści mieli
karabinki. Było widać dwie wsi tego samego nazwiska i nie mogłem trafić do
komendy podporucznika Obalskiegc.
Tak błądząc, spostrzegłem pod lasem wieś do 30 domów piętrowych i bardzo
porządnych mającą, a przede wsią może na 200 krokow stał przy drodze stary
człowiek, oparty na kiju. Dojechawszy do niego, przemówiłem po rusku:
— Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus, zdarow staryk.
Na co mi z wypogodzonym licem odpowiedział:
— Na weki.
Zapytałem o Klementów, dobyłem manierki z arakiem, napiliśmy się wszyscy
trzej i starca zobowiązałem po przyjacielsku, aby haust powtórzył, co też uczy­
nił.
W tej chwili otoczyło nasz wózek kilkadziesiąt chłopów, a moj żołnierz prze*
lękniony rzecze:
— Żle z nami.
Starzec krzyknął natychmiast donośnym głosem:
— Rebiata nazad! W swoje miesta! Eto nasz chrestjanin!
Na głos jego wszyscy odstąpili, a starzec, pocałowawszy mnie, powiedział:
— Budtie zdarowy, pojeżdżaj hdie tobie ugodno i ne gawory o nas, odnak

» 84 «
dam tebia załohu, aby moja rebiata tiebie ne zabiła, aż do Klementowa on od-
wiedziot.
To mówiąc, zawołał chłopca, któremu z nami na wózek wsiąść i na drogę do
Klementowa doprowadzić nas kazał.
Pożegnaliśmy starego i ruszyliśmy.
Ujechaliśmy może milę, kiedy chłopiec nam dany, spostrzegłszy w lesie czte­
rech ludzi, z wózka zeskoczył i rzekł:
— Pojeżdżajti zdarowo priamo, a za lesom Kłementów siejczas.
W rzeczy samej, wkrótce potem dojechałem do Klementowa, gdzie zastałem
podporucznika Obalskiego.
Przychylność tę starca winienem był nie tyle poczęstowaniu go arakiem, ile
przyjacielskiemu obejściu się z nim, a nade wszystko przywitaniu religijnemu
w jego języku.
Moskale nie cierpieli Francuzów, raz za niesłychane rabunki, jakich w Prze­
chodzie ogromnej armii nie można było i nie chciano może uniknąć; po wtóre,
ponieważ uważali ich za pogan, za ludzi bez religii; za takich przynajmniej
głosił ich przed ludem rząd z duchwieństwem. Nas, jako ich sprzymierzeńców,
brano za jedno z nimi. Ile razy więc wydarzyło się, że Polak przemawiał po
ludzku, religijnie i zrozumiale, zadziwienie Moskala było tym więcej niespo­
dziewane i przyjemne.
Obalski opowiedział mi podobny przykład zaufania, jakiego sam i dla tej sa­
mej przyczyny doświadczył w Klementowie: Pop tamtejszy nie chciał dawać
chłopom ślubów, odkładając je do końca wojny. Chłopi udali się z prośbą do
Obalskiego, aby popowi dał rozkaz do ich dawania. Obalski użył swego wpły­
wu i skutecznie, za co chłopi bardzo go lubili i wszystkiego chętnie mu dostar­
czali.
Pomimo tej przychylności uważałem za rzecz roztropną cofnąć komendę, wy­
stawioną na niebezpieczeństwo, i tego samego wieczora przymaszerowałem do
Smoleńska, raportując całe zdarzenie pułkownikowi naszemu Tremo. Jenerał
Gerard pochwalił mój postępek.
Dano mi natychmiast kompanią piechoty i wysłano za Dniepr dla szukania
żywności i furażowania.
Przybywszy do jednej wsi, kazałem schwytać jednego włościanina i pamiętny
skuteczności obejścia się dobrego z owym starcem, przemówiłem do niego także
po rosyjsku:
— Mój bracie, nie my winni, bo to robić musimy, co nam starsi rozkażą; i oni
także muszą żywić wojsko. Kazano mi zabrać, co tylko w waszej wsi zastanę
z żywności i furażu. Ja tego nie uczynię, bo i wy z waszymi rodzinami żyć mu­
sicie, ale jest tu sześćdziesiąt domów; proszę was po chrześcijańsku, dajcie z każ­
dego po jednej sztuce bydła, po dwie owiec, po jednym koniu, a owsa i siana,
co możecie.
Żądanie moje nie było przesadzone, bo wieś była zamożna i wiedziałem, że
każdy gospodarz ma liczny inwentarz, ale uprowadzony do lasu; włościanin
ukląkł przede mną i zaczynając od słowa: karmilec, tak mi odpowiedział:
— Pierwszego Bóg nam zesłał dobrego człowieka. Rozumiem, że musicie
wypełnić dany rozkaz, wszystko zrobię z moimi sąsiadami, damy, co żądacie.
Wojsko nasze inaczej z nami postąpiło; wy przychodzicie jak przyjaciel,
nie rabujecie, nie zabieracie. Tu we wsi nic nie mamy, ale za dwie godziny
przywieziemy, co będzie można, i przypędzimy bydła i koni nad przewóz do
Dniepra. Ufajcie mi, jak ja wam ufam, a jeżelibym nie dotrzymał słowa, przyj­
dziecie i spalicie naszą wieś, lecz proszę was, nie wydajcie nas, że mamy bydło

» 85 «
i konie w lesie, i starajcie się zrobić u swoich starszych, aby więcej od nas nie
żądali, boby to było dla nas uciążliwe, a są i inne wsie.
Poszedłem nad Dniepr i tam z komendą czekałem więcej jak dwie godziny;
zaczynałem już wątpić o szczerości tego włościanina, gdy wtem spostrzegam
30 fur parokonnych, 60 sztuk bydła, 100 owiec, 10 świń. Na wozach było 120
worów owsa. Ten sam włościanin przyszedł z tym transportem i prosił o kwit.
Stał tam przy przewozie szef batalionu Truskowski ze swoim batalionem
i właśnie nadszedł, kiedy włościaninowi kwit dać chciałem. Zażądał on ode mnie
trzy konie, czego mu odmówiłem, bo konie kazano mi przyprowadzić do umon-
towania pociągów artylerii z trzech pułków do artylerii pozycyjnej przyłączo­
nych. Rozgniewany moją odpowiedzią, Truskowski odezwał się:
— Dlatego pan więcej wszystkiego nie przyprowadziłeś, bo musiałeś wziąć
za to pieniądze.
Z oburzeniem odpowiedziałem mu:
— Panie szefie, w Hiszpanii nie byłem, gdzie wielu rabowało, a podłym być
nie umiem; zresztą na zarzut ten później panu odpowiem.
Włościanin, stojąc przy nas, zrozumiał, co mówiliśmy, i rzekł:
— Jenerał, tot czesny oficer, ne żełał od nas dzieniok, tolki to, czto tu jest.
Truskowski zawołał:
— Wziąć chłopa, a wszystkiego więcej mieć będziem.
To usłyszawszy Moskal, nie czekając kwitu, drapnął do bliskiego lasu, a za
nim odbiegli fur i bydła inni włościanie.
Zabrałem wszystko z moją komendą i powróciłem do Smoleńska, gdzie na­
tychmiast zameldowałem pułkownikowi zajście moje z Truskowskim, prosząc
o wyznaczenie sądu wojennego i aby mnie na podobne komenay nigdy nie wy­
syłał.

M. Jackowski Pamiętniki [w:] Pamięt­

niki polskie , t. 1, Paryż 1844, s. 133—136.

P R Z Y P IS Y

1 Oto co pisze sam Eustachy Sangusz-
ko: „Kilka dni Napoleon bawił w Kow­
nie, budowanie mostu na Wilii i popis
niektórych dywizji zatrudniły go czyn­
nie. Markotnym był jawnie, że Moskale
cofnęli się bez bitwy. Na wzgórkach po
prawym lądzie biegu Wilii okazywali
się kozacy, co widząc, szwadronowi Ko­
zietulskiego z gwardii przejść ją kazał.
Woda nie gasiła walecznych zapału i to­
nący, których pięciu zginęło, jeszcze gło­
sili «Wiwat cesarz!». Sam nazajutrz
przede dniem po moście niegodziwym
przebył rzekę. Kazał mnie, lubo z ob-
mokłym szwadronem tegoż Kozietul­
skiego, śledzić Wittgensteina uchodzą­
cego do Kiejdan i promy na Niemnie
zabrać, co dopełniłem”. E. Sanguszko
Pamiętnik 1786— 1815, Kraków 1876
s. 60.
» 86
2 Bitwa pod Ostrownem stoczona zo­
stała 26 lipca. Rosyjski korpus Oster-
mana-Tołstoja zdołał powstrzymać tu
przez 24 godziny 4 korpus ks. Eugeniu­
sza Beauharnais i kawalerię Murata,
umożliwiając w ten sposób głównej
armii rosyjskiej ewakuację Witebska
i dalszy odwrót na wrschód aż do Smo­
leńska, gdzie nastąpiło jej połączenie
z armią Bagrationa.
8 Były to pułki atamana Płatowa, li­
czące ponad 2 tys. szabel. Siły polskie
zaangażowane w tym starciu nie prze­
kraczały 800 ludzi.
4 Straty polskie były poważniejsze,
niż wynikałoby to z relacji. Wynosiły
w zabitych i rannych 80 oficerów i 500
żołnierzy, a w jeńcach 7 oficerów i 750
żołnierzy. Do niewoli dostali się m. in
ppłk Jan Sumiński z 3 pułku oraz
«
ppłk Wincenty Radzimiński z 16 pułku
ułanów. Brygada gen. Kazimierza Turny
straciła trzecią część stanu. Warto zwró­
cić uwagę, że walczące tego dnia 7 i 11
pułki ułanów uchodziły za najsłabiej
wyćwiczone w całej armii Księstwa.
5 W kampanii 1812 walczyło blisko
dwudziestu dowódców kozackich tego
nazwiska. Dla odróżnienia nosili kolej­
ne numery. Ten miał numer 5.
6 W opinii współczesnych walka pod
Mirem uważana była za przegraną i za­
rzucano Rożnieckiemu, że „wygubił pol­
skie legiony”. Przytoczona relacja dosyć
wiernie oddaje natomiast sam przebieg
wydarzeń na polu bitwy.
7 Wg J. Staszewskiego (Walki kawa­
leryjskie pod M irem i Romanowem
1812 r., „Przegląd Historyczno-Wojsko-
wy” 1934, t. 7) straty wynosiły 9 ofice­
rów i ponad 300 żołnierzy, czyli prawie
trzecią część stanu 1 pułku strzelców
konnych. Pułk ten przez dwa miesiące
nie brał udziału w walkach.
8 Oto co na ten temat pisze sam Ma­
ciej Rybiński: „Przyciągnąwszy korpus
polski pod księciem Poniatowskim pod
Mohylew nad Dnieprem, piechota pol­
ska, licząca pod Modlinem 36 000, nie
znalazła się nad Dnieprem jak w poło­
wie ledwie, nie mając w czasie swej
drogi żadnej rozprawy z nieprzyjacie­
lem. Najwięcej zaszkodził marsz spiesz­
ny we wielkie upały, ażeby gdzie do­
paść korpusu Bagrationa. Od Ihumena
do Mohylewa ten przedział przebyliś­
my w parę dni. Lasy przez kozactwo
zapalone również mogły wpływać. Mar­
szałek Davout, on, dognał ten korpus
i urwał parę tysięcy.
Lecz również było powodem niedbal­
stwo oficerów, gdyż w czasie marszu
ciągle to tu, to tu, przechodząc wsie
wstępowali do dworów sielskich lub na­
wet schodząc sami na bok, aby się po­
silić, nie dbając o swoje kompanie i lu­
dzi. Książę Poniatowski, obruszony
i zmartwiony, rozkazuje pod Mohyle­
wem przeciągać przed sobą piechocie
kompaniami, ażeby widział, jak są licz­
ne. Kompanie przeciągają po 30, po 50
żołnierzy liczące. Gdy nadchodzi moja,
licząca 180, i miałem jeszcze odkomen­
derowanych kilkanaście do ambulan­
sów powózki.
Wieczorem dnia tegoż szukają mnie
do księcia Poniatowskiego. Był u niego
wieczór, a jenerał Fiszer przysyła mi
nominację na szefa batalionu. Lecz ja,
przyszedłszy nad Dniepr po defiladzie,
rzuciłem się w mundurze do rzeki i na­
piłem się w ody,----a potem znużony
spałem w ogrodach z kompanią pomię­
dzy mymi rycerskimi towarzyszami bro­
ni. Nazajutrz byłem u księcia Poniatow­
skiego. Uśmiechnął się i podał mi rękę,
dowiadując się, jak gasiłem pragnienie
u wód Dniepra”. M. Rybiński, Moje
przypomnienie od urodzenia. Biblioteka
Zakładu im. Ossolińskich, rkps nr 3517.
9 Każdy pułk piechoty miał etatowy
niewielki oddział saperów odpowiednio
wyposażony, ale niezależnie od tego miał
też narzędzia do budowy dróg i mostów
itp., tzw. narzędzia pionierskie. Narzę­
dzia te porzucano, gdy zaczynało bra­
kować koni lub też gdy oficerowie zaj­
mowali wozy pod własne bagaże i łupy.
Fakt, że pułki Davouta miały narzędzia
pionierskie jeszcze miesiąc po rozpoczę­
ciu kampanii, świadczy o ich dobrej dy->
scyplinie.
 35
BÓJ O S M O L E Ń S K
Po daremnym pościgu za Rosjanami
przez Litwę i Białoruś, Napoleon w
połowie sierpnia znalazł się z więk­
szością swych sił w pobliżu Smoleń­
ska. Tu właśnie nastąpiło połączenie
1 i 2 armii rosyjskich i Barclay de
Tolly zdecydował się wówczas stawić
opór Francuzom. Część podległych
mu generałów (m. in. Bagration, Ben-
nigsen, Jermołow i w. ks. Konstanty)
była przeciwna dalszemu odwro­
towi ku Moskwie i domagała się wal­
nej bitwy, wierząc, że żołnierz ro­
syjski — w obronie własnej ziemi —
zdoła powstrzymać nieprzyjaciela.
Smoleńsk, położony na obu brze­
gach Dniepru, otoczony był wysokim
średniowiecznym murem o 32 ka­
miennych wieżach, na których moż­
na było ustawić lekkie działa. Dostę­
pu do miasta broniła sucha fosa oraz
kilka głębokich wąwozów, a żołnie­
rze rosyjscy obsadzili też przedmie­
ścia, przekształcając niektóre domy
w samodzielne punkty oporu.
Napoleon, dowiedziawszy się o po­
łączeniu armii rosyjskich oraz o po­
zostaniu przeciwnika w Smoleńsku,
mimo ataków francuskiej awangar­
dy, miał nadzieję, że uda mu się
wreszcie zmusić Barclaya do przy­
» 88
jęcia rozstrzygającej bitwy. Dlatego
też 17 sierpnia zdecydował się na
szturm miasta, gdyż obawiał się, że
manewr oskrzydlający od wschodu,
który proponował mu Davout, może
spłoszyć nieprzyjaciela i spowodować
jego natychmiastowy odwrót. Osta­
tecznie jednak w walkach tych prze­
ciw 45 tys. żołnierzy Wielkiej Armii
uczestniczył jedynie 6 korpus rosyj­
ski gen. Dochturowa oraz dywizje
Konowniczyna i Niewierowskiego,
razem 35 tys. ludzi.
Bitwa o Smoleńsk była pierwszym
większym starciem, w którym wziął
udział 5 korpus polski. Jego zada­
niem było zdobycie miasta od połu­
dnia, poprzez przedmieścia Raczeń-
skie i Nikolskie, ora z „wyłom Zyg­
munta III” w murach obronnych.
W dwudniowym szturmie (17— 18
sierpnia) zginęło bądź zostało ran­
nych 2000 polskich żołnierzy, a więc
tyleż samo co podczas wielomiesięcz­
nego oblężenia Saragossy. To porów­
nanie wskazuje, jak zacięty i krwa­
wy bój toczono o miasto, co zresztą
było wynikiem zarówno bohaterstwa
obrońców, jak też ofiarności i poświę­
cenia żołnierzy Poniatowskiego.
«
 F R A N C IS Z E K S A L E Z Y G A W R O Ń S K I
porucznik,, dowódca pólbaterii armat 12 pułku piechoty

Po kilkudniowym tam * odpoczynku (bo zapewne dla przejścia Dniepru na

całej linii wojennej robiono przygotowania) ruszyliśmy w pochód na Szkłów
ku Smoleńskowi. Droga wielka, prowadzona nad brzegiem Dniepru, była bar­
dzo szeroka, tak że sekcjami ** piechota maszerować mogła; wysadzana w cztery
rzędy brzozami, w lecie miły nam cień sprawiała, a że miękka, bo nie chaussée,
nie wysypywana kamieniami, wybornie się szło. Generałowie naprzód jechali,
żołnierze śpiewali. Wyruszyliśmy przed wschodem słońca z biwaków. W Szkło-
wie, miasteczku całkiem żydowskim, nad Dnieprem była dniówka ***. Tam do­
wiedzieliśmy się, że armia nieprzyjacielska Smoleńska bronić będzie i przepra­
wy na Dnieprze, gdzie jest most. Kazano się koncentrować skrzydłom w Kra-
snem, miasteczku o 3 mile przed Smoleńskiem; dążyliśmy z Szkłowa spieszniej
i pod Krasnem 15 sierpnia przed wieczorem stanęli w czystym polu. Ujrzeliśmy
masy na wzgórkach całej zebranej naszej Wielkiej Armii; powiadano nam, że
jest tam sam Napoleon. Jakaż była radość i ciekawość, by go można było zo­
baczyć! Z dala słychać było huk dział k
Miasteczko Krasne leży na samym wielkim trakcie od Wilna przez Smoleńsk
do Moskwy, którym właśnie środek Armii Wielkiej tam dążył; nasz korpus, jako
prawe skrzydło składający, innym szedł traktem, na prawo smoleńskiego trak­
tu. Tu pod Krasnem zeszły się korpusa; musiało tak z planu wojennego wyni­
kać, tym więcej gdy spod Mohylewa zaraz tu dążyliśmy, opuszczając na prawo
idącą drogę. Jedynie tylko dywizja generała Dąbrowskiego cała, z swymi trze­
ma brygadami2, odesłaną została od korpusu naszego w prawo, pod twierdzę
Bobrujsk, dla oblegania jej i mienia baczności nad korpusami nieprzyjacielski­
mi mogącymi ciągnąć od Podola, gdy głoszono już, jakoby tam nie były po­
trzebnymi, bo miał pokój nastąpić z Turcją. Pod Krasne przed wieczorem przy­
bywszy, ustawiono nasz korpus obozem w polu, na prawo wielkiej drogi, czyli
alei pięknej, brzozami wysadzonej. Gdy się wkrótce dobrze już ściemniło, ujrze­
liśmy na lewo tej alei na pagórku odosobnionym wielki obóz Wielkiej Armii,
w którym mnóstwo świateł i ogni rozjaśniało nagle. Na bagnetach i lancach
wiechy słomiane zapalone te światła wydały i krzyk Vive l'empereur ! dał się
słyszeć, muzyki grały; był to dzień 15 sierpnia, imieniny cesarza Napoleona, któ-
ren wojsko tym sposobem obchodziło, a marszałek Ney, zabrawszy nieprzyja­
cielowi 12 dział i coś jeńców w pochodzie ku Smoleńskowi, posyłał je w poda­
runku do obozu pod Krasne3. Cesarz leżał w alei wielkiej, gdy to już ciemno
w noc wojsko przed nim defilowało, nie można go było dobrze widzieć, można
go było tylko czuć i używać tego pięknego widoku całego obozu w świetle i tro­
feów zdobytych, co dało zapomnieć o niedogodności obozowej. Trochę się tylko
przespawszy w biwaku, tylko świt, koło czwartej z rana, ruszył korpus po ode­
braniu rozkazu znowu na prawo dla rozciągnięcia linii, biorąc swe stanowisko
na ubocznych drogach, dążąc ku Dnieprowi i Smoleńsku, zachodząc niejako
nieprzyjacielowi tam zgromadzonemu prawym skrzydłem. Cały dzień 16 byliśmy
w marszu. Po krótkich odpoczynkach dla gorąca nocowaliśmy w jakiejś wiosce,
dla głównej kwatery korpusu przeznaczonej, pułki w polu obozem leżały. Mó­

* w Mohylewie nad Dnieprem

** pół plutonu piechoty; w tym kon­
kretnym wypadku maszerowało 6—8
żołnierzy całą szerokością drogi
*** jednodniowy odpoczynek wojska

» 89 «
wiono o mającej się stoczyć bitwie z powodu zebrania się całej Wielkiej Armii,
którąśmy w wilię widzieli pod Krasnem; nikt nie wiedział z nas, dokąd idziemy.
Dnia 17 z rana zapowiedziano czyste ubranie, przygotowanie świeżych mun­
durów i chędożenie broni. Wystąpił cały nasz korpus jak w czasie rewii; książę
Poniatowski na czele sztabu swego oglądał pułki, polecał porządku zachowanie
i oświadczył, że tego dnia pewno cesarza ujrzymy i stoczymy walkę pod Smo­
leńskiem 4. W godzin trzy marszu, w duże gorąco i kurz wielki, lecz w piękną
pogodę, kazano spocząć; słychać było huk dział z daleka od lewego skrzydła,
broń wzięto, a przechodząc przez lasek niewielki w pełnym sekcjami marszu,
książę Józef był w wielkim mundurze z wstęgą Legii Honorowej na wierzchu,
przejechał około maszerującego korpusu i zalecił oczy mieć zwrócone w lewo.
Kiedy nagle, wychodząc z lasku, ujrzeliśmy cesarza Napoleona leżącego na zie­
mi, głowę podpartą tylko ręką mającego, muzyki wojskowe zagrzmiały z bębna­
mi, każdy pluton, przechodząc, brał za broń, książę się pozostał na koniu przy
cesarzu leżącym, a korpus dalej maszerował i ujrzeliśmy wkrótce miasto Smo­
leńsk atakowane już od rana i ogień mocny ze wszech stron. Taki dzień, jak
był ten, nie wyjdzie z pamięci. Jeszcze korpus nie przeszedł był cały przez ów
lasek, kiedy cesarz porwał się z ziemi i miejsca, gdzie leżał, wsiadł na trzyma­
nego obok konia i pospieszył galopem poprzed czoło korpusu, zawsze idącego
naprzód.
Może tak o ćwierć godziny od Smoleńska przy jakiejś wiosce i folwarku kazał
cesarz stanąć korpusowi w linii bojowej; gdy się rozciągnął, generałowie za­
komenderowali broń w kozły i odpoczynek zwykły. Wokoło Smoleńska trwał
ogień ciągle; cesarz wtedy rozmawiał przed frontem naszej linii z księciem
Józefem. Można mu się było dobrze przypatrzeć, jakaż to radość była widzieć
go przed naszym frontem! Mnie się wtedy zdawało, że gdyby mi był rozkazał
wkręcić się w ziemię lub samemu pójść zdobywać twierdzę Smoleńsk lub
w Dniepr obok nas płynący wskoczyć, bez żadnego namysłu byłbym wnet usku­
tecznił rozkaz; taki miał urok, taką ufność wzbudzał. Jeśli takim uczuciem by­
wało przejęte całe wojsko, jakże nie miało zwyciężać?! Ale nie byliśmy jesz­
cze w ciężkim boju, który się dał wkrótce uczuć. Po krótkiej z księciem Józe­
fem rozmowie i naszym niedługim spoczynku, zabębniono do wstawania i broni
wzięcia; cały korpus znowu pod bronią i przed Napoleonem — jakiż był zapał!
Zwinięto linię w ściśnięte kolumny, cesarz kazał maszerować ku miastu, sam
na czele; w chwili ujrzeliśmy go galopem odjeżdżającego w lewo, my w prawo
pociągnęliśmy ku miastu i w pół godziny do boju. Posłano tyralierów w przed­
mieście przed murowe \ między ogrody i parkany, by wypędzić tam sadowią­
cych się Moskali, artylerię ustawiono na wzgórkach małych i kazano strzelać
do miasta. Moją półbaterię postawił sam generał Fiszer, szef sztabu, w miejscu,
gdzie mogła dosięgać jednego bastionu, z którego ognia dawano, aby z niego
spędzić nieprzyjaciela. Jakoż wystrzelawszy jakie 80 ładunków, baszta strzelać
zaprzestała; musiało się coś w mieście stać niepomyślnego. Ogień się wielki po­
kazał w Smoleńsku za murami, a na przedmieściu, które nasze wojsko odbie­
rało, trwał ogień karabinowy ciągle; kulki nas dochodziły do baterii, kule dzia­
łowe przenosiły. Kłanialiśmy się im pięknie, nikt dotąd nie był raniony; to trwa­
ło od samego południa ku wieczorowi na tak wielkim dniu. Lecz wkrótce, nie­
stety, zaczęto poza linię wynosić rannych; widzę z naszego pułku kapitana
Dönhoff rannego w nogę, Chmielewskiego w brzuch, Szczawińskiego w ramię
i innych; odnoszono ich do opatrzenia w ambulansie i odwiezienia do tej wioski,
spod której my byli ruszyli. Donoszą, że generał Grabowski Michał zginął, ge­
nerał Zajączek ranny, Krukowiecki ranny, Jaś Dembiński z sztabu głównego

» 90 cc
poległ, od kuli ugodzony w czoło, i na parkan się wspinający, by go przejść,
kapitan Potkański; o innych nie z naszej dywizji nie zaraz się dowiedzieliśmy6.
Z owej radości pójścia do boju żal niejednego ogarnął i smutek; głodno przy
tym było, a noc zapadała. Już było dobrze ciemno, gdy nam się kazano pod­
sunąć pod same mury miasta. Widać, że nieprzyjaciel z przedmieść wyparowa­
ny został. Gdzie by się podział, widzieć już nie można było; artyleria tylko zo­
stała na swoich miejscach, bo zaklęśnięcia i fosa w przedmieściach nie pozwa­
lały działom dogodnego przejścia. Noc spędziliśmy o głodzie, każdy przy swej
kompanii; ogień wielki palił się w mieście w murach, na przedmieściach żywej
duszy nie było z mieszkańców.
18 sierpnia, ledwie dnieć zaczęło, głoszono, że miasto zdobyto, że pułki pie­
choty naszej wyłomem weszły do niego; ustały zupełnie strzały, pozwolono od­
dalić się od kompanii do miasta dla szukania żywności. Po takim całodziennym
boju i znużeniu, a do tego głodzie i niewyspaniu, trzeba było czuwać noc całą,
choć wprawdzie dość w tej porze krótką. Nie bardzo się chciało ruszać, ale
jednak ciekawość dowiedzenia się, gdzie kwatera główna, bo dotąd była w czy­
stym polu i na linii bojowej, co będziemy obowiązani dziś lub jutro, co nastą­
piło po ustaniu boju, na koniec zobaczenia zdobytego miasta, jak wygląda,
zachęciło to wszystko do wejścia w mury jego. Zostawiwszy podporucznika Le-
bowskiego przy działach bezpiecznie ustawionych, zameldowawszy się swemu
pułkownikowi Wierzbińskiemu, poszedłem z jednym żołnierzem do miasta przez
wyłom w murze wybity, który był najbliższy naszej linii. Ledwo kilkanaście
kroków zrobiwszy, już znajdujemy leżących trupów na ulicy; ale nic tyle wra­
żenia przykrego nie zrobiło, jak widok amputacji członków rannym, na uli­
cach leżącym, których nieprzyjaciel, z miasta w nocy się cofając, zostawił. Chi­
rurgowie francuscy i nasi natychmiast wezwani zostali do opatrywania ich, po
opatrzeniu swoich; ujrzałem, jak operowali, ręce lub nogi urzynając, innych
tylko opatrując, składali te ucinane członki na jedno miejsce, na które właśnie
natrafiłem. Stos tego leżał przy jednym na to obranym dornku, bo w tak piękną
porę pod gołym niebem to odbywano.

F. S. Gawroński Pamiętnik roku 1830/31

i kronika pamiętnikowa ( 1787— 1831),
Kraków 1916, s. 308—312.

M A C IE J R Y B I Ń S K I
szef batalionu 15 pułku piechoty

17 sierpnia był dzień pogodny, oświecony słońcem. Ubrani byliśmy jak naj­
czyściej — a grandę tenue — to jest w paradzie. Albowiem bitwa jest dzień
uroczysty dla żołnierza — czy umrze, czy zwycięża.
Gdy piechota polska szła do szturmu, widok piękny jej przedstawiał się wojsk
francuskich jazdy, którą we wilię szturmu król neapolitański obtoczył twierdzę
Smoleńsk. Jazda francuska stojąca w kolumnach, kirasjerzy, dragony, huzary,
szasery, promienie słońca dziwnie pięknie odbijały blask i światło od jej kasków,
hełmów, pancerzy i ubiorów.
O jedenastej przed południem staje na czele swej dywizji jenerał Zajączek
i prowadzi do szturmu. Pułk 15 piechoty na przedzie. Napoleon patrzy, a z nim

» 91 «
 i Francuzi patrzą. Powstaje wielki i rzęsisty ogień z murów. Pułki polskie bez
odpowiadania idą pod mury przez przykre i głębokie wąwozy.
Przed szturmem zebrałem kapitanów mego batalionu i każdego uprzedziłem,
co wypadało czynić, a woltyżerów oddałem walecznemu kapitanowi Emilianowi
Węgierskiemu, aby gdy zbliżymy się, dawał tylko ognia do Rosjan, co są na
murach, kiedy ja, znalazłszy miejsce wprost, wpadniemy z innymi kompaniami
do ogrodu.
Gdy wychodzimy z wąwozów, na czele pod samym murem pada ciężko
ranny jenerał Zajączek i pułkownik Miaskowski, dowódca pułku, z tym koń
związał się i został skaleczony.
Widzę wychód w murach — poternę * — przyspieszam biegiem, by tam do­
paść. Już w nim jestem, kiedy w tej tak ważnej chwili szef batalionu I Biernacki
zawoła: ,,przewodni na lewo” , co się znaczyło, gdzie żołnierze mają kierować
się. I na nieszczęście był głęboki wąwóz w tej stronie, kroków może 30 od
muru.
Wszystko zaraz przez nałóg manewrów tam zawraca się. Z mojego II bata­
lionu żołnierze, część za mną już w tym wy chodzie — poternie — w murze, giną.
Tłuczemy się tam z Rosjanami kolbami i bagnetem. Ta komenda „przewodni na
lewo” wszystko zwichnęła.
Kiedy tedy nie można było dostać się do twierdzy, bowiem to miejsce było
zawalone ciałami poległych i mur był wysoki, a nie było drabin, formuję i ja
batalion w wąwozie i rozpoczynam ogień.
Z różnych stron naraz uderzały francuskie bataliony. Rosjanie bronili się
odważnie. Owych artyleria z drugiego brzegu Dniepra wyrządza między nami
wielkie szkody, biorąc strzały ciągliwymi szturmujących — en écharpe **. Napo­
leon rozkazuje jenerałowi, dowódcy artylerii francuskiej, Drouot postawić
dział 60. Rozpoczyna ogień i wkrótce miesza i przepędza rosyjską artylerię.
Ogień trwa z murów i nasz na całym obwodzie. Nadchodzi noc, Rosjanie
robią wycieczki kilkakroć, my je odpieramy przez strzały z wąwozu. Szef III ba­
talionu Mycielski przysyła do mnie (był starszy w służbie) i sam p r z y c h o d z i ,
ażeby się cofnąć. Pierwszy batalion i mój cofają się, ja odpowiadam: „Cofaj się
podpułkownik, jeżeli chcesz, ale ja nie” . Jakoż cofnął się z batalionami7.
Przed drugą godziną z rana idę do tej poterny, wchodzę szybko z batalionem,
przepędzam Rosjan jeszcze będących na murach i potem wybiłem bramę na
lewo. Rosjanie byli już po części w odwrocie. Zaczynamy gonitwy po ulicach,
zabieram i robię jeńców. Gdy to się dzieje w twierdzy, marszałek Davout roz­
kazuje, ażeby Polacy cofnęli się i ustąpili, i sam wszedł do twierdzy z pułkami
francuskimi. Pułk 15 stracił 19 oficerów i 800 ludzi. Ale do twierdzy wszedł
z bagnetem w ręku.----
Po bitwie w parę dni Napoleon nakazuje stanąć pułkom. Nadjechawszy
wprost ku pułkowi z wielką świtą, zatrzymał się i zsiadł z konia. Przywoływa
mnie i mianuje chevalier de Vempire ***, ozdabiając krzyżem Legii Honorowej 8.
Książę Poniatowski rozkazuje mi, chociaż nie byłem najstarszym w służbie
z sztabsoficerów pułku, ażebym prezentował oficerów i żołnierzy. Oficerowie
wszyscy z pułku wystąpili przed front. Cesarz przyznaje i ozdabia trzynastu
krzyżami Legii Honorowej. Pułkownik gwardii polskiej Krasiński zapisywał
imiona, Francuzom było trudno.----

* korytarz łączący fortecę z fosą

** na skos
*** kawalerem cesarstwa

» 92 «
 Wkrótce przebyliśmy Dniepr, ścigając uchodzącego nieprzyjaciela. Niedaleko
Wiążmy przybyliśmy do jednej wsi i jakie było nasze zadziwienie, zastaliśmy
tej wsi właściciela w kontuszu, ubranego po polsku i po polsku mówiącego.
Po przyjemnym, gościnnym przyjęciu rzekł do nas:
— Ja tu jestem ostatni.
P R Z Y P IS Y
1 Tego dnia Wielka Armia nie toczy­
ła żadnych walk z Rosjanami. Gawroń­
ski słyszał natomiast strzały na wiwat
francuskiej artylerii, obchodzono bo­
wiem właśnie 43 rocznicę urodzin cesa­
rza.
2 Dywizja Dąbrowskiego składała się
tylko z dwu brygad piechoty (pułki 1,
6, 14 i 17), ale dodano jej brygadę jaz­
dy gen. Dominika Dziewanowskiego (2,
7 i 13 pułki ułanów), która potrzebowa­
ła wypoczynku i reorganizacji po stra­
tach doznanych pod Mirem i Romano­
wem.
3 Były to zdobycze z potyczki pod
Krasnem z poprzedniego dnia. Część
armat przeciwnika zagarnął 9 pułk uła­
nów polskich pod majorem Krzyckim.
4 W paryskim Archiwum Narodowym
(w serii AF IV 1842—1652. Guerre de
Russie) znajduje się kilkadziesiąt rapor­
tów gen. Michała Sokolnickiego, który
v/ kampanii 1812 był szefem służby wy­
wiadowczej Wielkiej Armii. Zamiesz­
czamy dwa raporty sporządzone jeszcze
przed bitwą o Smoleńsk, kiedy Sokol-
nicki obserwował ruchy wojsk rosyj­
skich z „baterii zygmuntowskiej”, sie­
demnastowiecznych okopów położonych
na południowych przedpolach miasta.
Raporty przeznaczone były dla Napo­
leona:
„Raport nr 6. Bateria Zygmuntowska
o 3 godzinie 20 minut po południu 16
sierpnia.
Cały park artyleryjski i bagaże nie­
przyjaciela zgromadzono na prawym
brzegu Dniepru, zdaje się z zamiarem
ustąpienia mieisca nowej kolumnie pie­
choty, która nadchodzi drogą od Rudni.
Dostrzegłem szwoleżerów gwardii [ro­
syjskipi], czerwonych huzarów i koza­
ków wyhorczvch. Jeniec zagarnięty
orzez 27 dywizję widział też regiment
izmajłowski i zapewnia, że Aleksander
» 93
M. Rybiński, Moje przypomnienie od
urodzenia. Biblioteka Zakładu im. Osso­
lińskich, jw.
jest w Smoleńsku. Grupa oficerów po­
jawiła się w narożniku bastionu, pole­
ciłem pułkownikowi artylerii, aby po­
zdrowił ich kilku pociskami. Próba ta
wspaniale powiodła się i cała grupa roz­
pierzchła się natychmiast. Wiele wozów
taborowych odjeżdża drogą na Wielkie
Łuki.
Raport nr 16. Bateria Zygmuntowska
o 5 godzinie rano 17 sierpnia.
Nie było w nocy innych ruchów jak
tylko stała ewakuacja miasta drogą na
Wielkie Łuki. Ognie obozowe nieprzy­
jaciela przy drodze wiodącej na prawo
znacznie zmniejszyły się około 2 godzi­
ny po północy, ale może to być zjawi­
sko naturalne, skoro znaki ogniowe obo­
zu są w tej chwili niemal takie same
jak wczoraj wieczorem. Zaczyna się
ruch, kolumna piechoty schodzi na wy­
brzeże, by wycofać się wzdłuż brzegu
rzeki, a podobna kolumna, w chwili gdy
zaczęła się strzelanina na naszym fron­
cie, wycofała się na lewo od miasta do­
łem wąwozu”.
5 Było to przedmieście Słoboda Ra-
czeńska, położone na południe od mia­
sta. Kapitan woltyżerów 2 pułku pie­
choty, Karol Zieliński, tak opisuje ten
fragment walki:
„W czasie uderzenia korpusu polskie­
go na Smoleńsk ośmnaście kompanii
woltyżerów mieli sobie zleconym wzię­
cie części przedmieścia, do którego przy­
stęp bronionym był przez wybór woj­
ska nieprzyjacielskiego. Nadto utrudza­
ły go wąwozy, cegielnie i liczne ogrody.
Śmierć kapitana Kosińskiego, dowodzą­
cego kompanią 3 woltyżerów, pułku 2
Księstwa Warszawskiego, w chwili gdy
ten waleczny oficer wskakiwał na par­
kan jednego z ogrodów, tak nrzeraziła
jego towarzyszów broni i nodkomend-
nych, że wszyscy, jak gdyby na rozkaz,
cofnęli się aż pod dość odległe od strza­
«
łów nieprzyjacielskich cegielnie i gdy
jeden drugiego zdawał się wzrokiem py­
tać, co nam dalej czynić pozostaje, wy­
skoczył z szeregów żołnierz prosty, na­
zwiskiem Wróblewski, z kompanii 2
wolty żerów tegoż pułku, i do pot rwożo­
nych tymi ozwał się słowy:
— Wiarusy! ---- Dalej, naprzód,
a śmiało, niech się tylko nikt poza sie­
bie nie ogląda.
Słowa te dodały odwagi i ogród zo­
stał wT kilku minutach zdobyty, w któ«.
rym zabrano 200 strzelców z gwardii
finlandzkiej. Żołnierza zaś Wróblew­
skiego za ten czyn ozdobił cesarz Fran­
cuzów krzyżem Legii Honorowej”.
K. Zieliński, Autobiografia. Biblioteka
Zakładu im. Ossolińskich, rkps nr 5385.
6 Poległych pod Smoleńskiem ofice­
rów polskich pochowano w dawnej mo­
gile z czasów Zygmunta III, cdzie zna­
leziono jeszcze kości Polakć * .
7 Oficer Legii Nadwiślańskiej Henryk
Brandt przedstawia ten fragment walki
nieco inaczej: „W tej stronie, z której
nacierali Polacy, słychać było strzały
armatnie, zawładnęli oni, ale po bardzo
gorącej walce, Przedmieściem Raczeń-
skim, a stamtąd przedarli się aż do
miejskiego muru. Dla tych zuchów
z przedniej straży był to pewien punkt
honoru, żeby zapukać do bramy miasta.
Skutkiem tego kilka batalionów z prze­
dniej straży znalazło się w przykrym
położeniu i przyszło do tego, że trzeba
było nakazać im odwrót, ale wszyscy
oficerowie, którzy otrzymali polecenie
zanieść ten rozkaz, padli pod strzałami
nieprzyjaciela. Wtedy ofiarował się mło­
dy oficer, hrabia Heliodor Skórzewski,
adiutant jenerała Fiszera, do zaniesie­
nia rozkazu. Popędził galopem aż do pa­
rowcu, zsiadł z konia, sprowadził go za
cugle po stromej ścianie, w ten sam spo­
sób wdarł się na drugą stronę, oddał
rozkaz i przeciąwszy na poprzek parów,
powrócił na przedmieście do księcia*
Poniatowskiego, któremu zameldował*
0 wykonaniu rozkazu, nie otrzymawszy
przy tym żadnej rany, tylko jego koń
został dwukrotnie postrzelony. Piękny
to przykład, że szczęście sprzyja odważ­
nym”. H. Brandt, op. cit., cz. 3, s. 25—
26.
Fragment ten oparty jest na relacjf
samego Heliodora Skórzewskiego, któ­
rego Brandt poznał w czasie służby
w wojsku pruskim po 1817, stojąc
w Wielkopolsce.
8 Gen. Karol Kniazie wicz,-dowódca 18*
dywizji polskiej, tak pisał do żony bez­
pośrednio po bitwie:
„Ze Smoleńska 18 Augusta 1312*
Donoszę Tobie, kochanie moje, żeśmy
mieli wczoraj wielką batalię pod Smo­
leńskiem. Myśmy zwyciężyli, lecz zwy­
cięstwo nas drogo kosztuje. Ja i adiu­
tanci moi bez najmniejszej rany wy­
szliśmy. Rozumiem, że po tak ważnym
zwycięstwie i pokój wkrótce nastąpi.
Sfatygowanym będąc, więcej pisać nie
mogę, ponieważ kurier zaraz wyjeżdża-
Miło mi jest, że przynajmniej w krót­
kich wyrazach Ciebie, kochanie moje,
zaspokoić mogę i zapewnić Ciebie, że
lubię nad życie, kocham i adoruję”.
AGAD. Archiwum Radziwiłłów z Nie­
borowa. Seria I. Teka 6 N 51.
Tzw. rewia pojednania Napoleona
z Polakami odbyła się 21 sierpnia. Ce­
sarz rozdał żołnierzom i oficerom 5 kor­
pusu 88 krzyży Legii Honorowej.
A. Révérend w swym Armorial du
Prem ier Empire (Paris 1974) nie wymie­
nia Macieja Rybińskiego pośród kawa­
lerów cesarstwa. Tytuły kawalerów,
baronów i hrabiów cesarstwa otrzymali
zresztą tylko ci oficerowie polscy, któ­
rzy służyli w jednostkach przyiętych do
armii francuskiej, a więc w pułku szwo­
leżerów gwardii, Legii Nadwiślańskiej
1 pułku ułanów nadwiślańskich.
 36
M O ZAJSK
Przez pierwsze dwa miesiące Napo­
leon daremnie starał się zmusić prze­
ciwnika do przyjęcia walnej bitwy,
która rozstrzygnęłaby losy wojny.
Batalia o Smoleńsk, mimo swej za­
ciętości, nie spełniła nadziei cesarza,
gdyż Barclay de Tolly po dwudnio­
wych walkach opuścił miasto i wy­
cofał się dalej na wschód ku Mo­
skwie. Dopiero jego następca, Michał
Kutuzow — bardziej pod presją ota­
czających go generałów i dworu pe­
tersburskiego niż z własnego prze­
konania — zdecydował się stawić
czoło Bonapartemu na przedpolach
rosyjskiej stolicy. Zajął pozycję
obronną w rejonie wioski Borodino
pod Możajskiem, zwracając swą
armię frontem na północny zachód,
skąd ze Smoleńska biegła droga ku
Moskwie. Napoleon dostrzegł od razu
błąd przeciwnika, który odsłonił
w ten sposób swe lewe skrzydło,
oparte o redutę ziemną usypaną pod
wsią Szewardino. 5 września korpu­
sy Davouta i Poniatowskiego przy­
puściły szturm na redutę, która po
bohaterskim i pełnym poświęcenia
oporze obrońców została zajęta w go­
dzinach wieczornych.
Napoleon wiedział, że główną po­
zycję rosyjską można teraz obejść od
» 95 «
południa tak, aby poprzez słabe lewe
skrzydło przeciwnika zagrozić jego
tyłom. Obawiał się jednak, że podob­
nie jak pod Smoleńskiem, Rosjanie
podejmą znowu odwrót na wschód
i że raz jeszcze nie dojdzie do decy­
dującej bitwy. Dlatego też, gdy dwa
dni później rozegrała się bitwa pod
Możajskiem, by nie spłoszyć Kutu-
zowa, nie zaatakował energicznie jego
lewego skrzydła i prowadził walkę
jedynie wyczerpującymi uderzeniami
od czoła. W rezultacie starcie pod Mo­
żajskiem przekształciło się w zmaga­
nia dużych mas wojska (130 tys.
Francuzów przeciw 121 tys. Rosjan),
które odbierały sobie poszczególne
wzgórza, wioski i pozycje, ponosząc
przy tym ogromne straty. Była to
także bitwa, w której obie strony
wykorzystały ponad tysiąc dział (587
francuskich przeciw 640 rosyjskim),
przez co ogień artyleryjski był tak
gwałtowny, że musiał spowodować
prawdziwe hekatomby śmiertelnych
ofiar. W rezultacie więc, nie wykorzy­
stując swych możliwości manewru,
Napoleon okupił zwycięstwo wielkimi
stratami, a armia rosyjska — chociaż
poważnie osłabiona — nie została
rozbita i mogła w porządku wycofać
się z pola walki.
 Polacy brali aktywny udział za­
równo w zdobywaniu reduty szewar-
dyńskiej, jak i w decydującej batalii
7 września. 5 korpus walczył na pra­
wym skrzydle ugrupowania Wielkiej
Armii, a w centrum znajdowała się
Legia Nadwiślańska i kilka naszych
pułków kawalerii. Polscy żołnierze
uczestniczyli tego dnia zarówno w
szturmie reduty Bagrationa (,,trzy
strzały” ), jak też „wielkiej reduty” ,
bronionej przez gen. Rajewskiego.

JAN W EYSSENHOFF
generał brygady — szef sztabu 16 dywizji piechoty

Zbliżyliśmy się nareszcie pod Borodino, wieś położoną na wielkiej drodze

o milę od Możajska 1. Tam w korzystnym położeniu nieprzyjaciel stanął i po­
stanowił przyjąć walną bitwę. Dnia 5 września nasz korpus, postępując zawsze
na prawym skrzydle na równi z awangardą, spotkał nieprzyjaciela. Atakowa­
liśmy natychmiast z natarczywością; nieprzyjaciel śpiesznie ustępował aż do
krzaków, w których walka stała się uporczywszą i straty znaczne, większe
przecież u nieprzyjaciela. Trwał bój po całej linii armii aż do nocy. Skutkiem
onego było opanowanie mamelonu * osadzonego działami przed frontem nie­
przyjaciela i zupełne odkrycie jego położenia. Dnia 6 września armie stały
w cichości naprzeciw siebie i gotowały się wzajemnie do wielkiej walki, która
nazajutrz, to jest 7, nieuchronnie nastąpić miała. Napoleon, objeżdżając swoje
linie, gdy przybył do naszej, stojącej na wczorajszym pobojowisku, widział
wzgórze okryte trupami i zawołał:
— On s’est bien battu ici! **
W rzeczy samej mieliśmy przeciwko sobie gwardie rosyjskie, a szczególnie
strzelców i pułk pawłowski2, które bardzo wiele straciły. Nie mogę tu nie wspo­
mnieć o jednym z najświetniejszych zdarzeń w bitwie wczorajszej. Dywizja
kirasjerów rosyjskich wpadła ze strasznym szturmem na dwa słabe pułki jazdy
z korpusu króla neapolitańskiego. Te nie wytrzymały ataku i pierzchnęły; go­
niąc za nimi, cała dywizja wpadła w środku obszernego pola na jedną kom­
panię grenadierską pułku 16, komenderowaną przez swego kapitana Skrzyne­
ckiego (znanego później naczelnego wodza). Nieustraszeni grenadierowie ufor­
mowali się w kłąb i tak dzielnie się bronili, że zrobiwszy sobie przedpiersie
z kirasjerów różnokołnierzowych3, zmusili ich do odstąpienia, nie straciwszy
sami prawie ani jednego człowieka. Gdy jako szef sztabu troskliwy o los tej
kompanii, nie wiedząc, co się z nią stać mogło w tym zamieszaniu, wyjecha­
łem na rzeczone pole, wszyscy oficerowie pułku francuskiego lekkiej piechoty,
stojącego opodal w krzakach, wybiegli naprzeciw mnie, jednogłośnie wołając:
— Allez, commandant, faire au prince Poniatowski le rapport sur la conduite
de cette invincible compagnie ; c’est le plus brillant fait d’armes, qu’on puisse
voir. Citez nous tous comme témoins oculaires ***.

* wzgórza
** Dobrze tu walczono!
*** Pospiesz, komendancie, uczynić
ks. Poniatowskiemu raport o zachowa­
niu się tej niezwyciężonej kompanii. To
najwspanialszy wyczyn, jaki można
oglądać. Powołaj się na nas wszystkich
jako naocznych świadków.

» 96 «
 W rzeczy samej, gdym przyjechał do kompanii, stojącej jeszcze w swoim miej­
scu, znalazłem ją otoczoną poległymi kirasjerami, opatrującą spokojnie broń
swoją. Kapitan Skrzynecki został za ten czyn ozdobiony krzyżem Legii Hono­
rowej. Pisarze francuscy, a szczególnie Segur, na karcie 368 tomu 14, przeisto­
czyli to factum, nazywając kompanię batalionem, a Polaków Francuzami.

J. Weyssenhoff Pamiętnik, Warszawa

1904, s. 142—144.

!A N T O N I R O Z W A D O W S K I
'podporucznik. 8 pułku ułanów

Tego dnia [5 września] 6 pułk ułanów był w pierwszej linii, staliśmy uszyko­
wani w schody * (echelons). Dragoni moskiewscy zaatakowali 6 pułk, było to na
suchej roli. Ogromny, gęsty tuman kurzu, rozbity końskimi kopytami, zasłonił
nas zupełnie. Moskale, nie widząc nas, nacierali na 6 pułk, który cofał się
umyślnie. My daliśmy się minąć, a potem nagle, wziąwszy lewe skrzydło: „Na­
przód!” Jak nie wpadniemy z boku i z tyłu, diablośmy ich strzepali! Przy jed­
nym majorze dragonów przyzostał porucznik Strzembosz i wodził się z nim.
Porucznik Stawski łajał go, że porzucił szereg. Przyszło do gorzkich przy mó­
wek, a wskutek tego do pojedynku między nimi.
Po tej mocnej szarży zaszliśmy za lasek na dolinę i ujrzeliśmy idący już kłu­
sem na nas pułk jazdy, zupełnie podobny do dragonów, których dopiero co roz­
biliśmy (teraz pułki nasze stały w kolumnach, jeden za drugim i dopiero bry­
gady ustawione były w schody). Mazurzy 6 pułku rozzuchwaleni świeżym
tryumfem, tak sobie lekceważyli tego nieprzyjaciela, że przyjęli go stępa, do­
puściwszy go na koniec lanc, aż tu lance zamiast leźć w dragonów, oparły się
na kirysach. Nasze Mazury dawaj w nogi, wpadli na nas, zepchnęli nas, my
z nimi złamaliśmy pruskich huzarów i dopiero druga brygada stojąca w scho­
dach, poskoczywszy, atak kirasjerów sparła i wstrzymała. Wstyd nam było
okrutnie, bo właśnie książę Józef, który nas przez całą wojnę dotychczas nie
widział, przejeżdżał wtenczas tamtędy.
Po odparciu kirasjerów stanęliśmy w tym samym miejscu w asekuracji
armat. Z lewej strony, zza płotów, dochodziły do nas gęsto kule karabinowe5.
Jedną z nich ugodzony, padł o trzy kroki przede mną jeden z najdzielniej­
szych oficerów naszych, męczennik kryminałów lwowskich z czasów powstania
Deniski **, kapitan Berezowski. Cały pułk był dotknięty, nawet formalnie prze­
rażony jego stratą. Ja com osobiście za nikim tak nie żałowałem, jak za nim.
Dopóki on żył, byłem pewny najlepszej rady i pomocy, każdym kawałkiem
dzielił się ze mną, gdy płaszcz straciłem, on mi dał swój. Prawie wszyscy ofice­
rowie wyjechali z frontu, by go pożegnać i pochować ciało jego, ja jednak po­
czuwałem się do obowiązku pozostać we froncie z żołnierzami, bo ogień armatni

* Uszykowanie oddziałów polegające

na tym, że każdy następny znajduje się
w pewnym odstępie w bok i w pewnej
odległości w tyle w stosunku do poprze­
dniego.
*'* 1797
» 97 «
był bardzo silny i dokuczliwy, a i karabinowy był gęsty. Nie chciałem, aby się
w żołnierzach wzbudziło podejrzenie, że wszyscy oficerowie korzystają z tego
pretekstu, aby się choć na jakiś czas z tych gorących opałów usunąć.
Tego dnia staliśmy w miejscu i w ogniu do późnej nocy na koniach. Ku wie­
czorowi zaczęli nas Moskale rakietami ostrzeliwać, ale bez wielkiego skutku 6.
Następny dzień był dniem odpoczynku i przygotowaniem do wielkiej batalii
pod Możajskiem.
Podaliśmy wykazy rzeczywistego stanu wojska. Po zebraniu i wstąpieniu do
frontu przybyłych z rezerwy żołnierzy oraz i tych, którzy różnymi sposobami
o konie się wystarali i gorliwością swoją w szeregach stanąć zdołali, było nas
w pułku ogółem 220 ludzi i 13 oficerów z podpułkownikiem Obuchem na czele.
Książę pułkownik zachorował na silne zapalenie oczu i od Valentino nie był
przy pułku 7, podporucznik Czarnecki i kilku innych oficerów ciągnęło z tyłu
przy pułkowniku pod pozorem słabości. Oprócz tych brakowali we froncie kapi­
tanowie Kijański i Koźmiński, bo ci od początku wojny trudnili się przemysłem
rabunku.

A. Rozwadowski, Pamiętnik. Biblioteka

Zakładu im. Ossolińskich, jw.

STANISŁAW MAŁACHOWSKI
pułkownik —dowódca 14 pułku kirasjerów

Jeszcze noc zakrywała w trzech częściach horyzont, a w czwartej blade tylko

światło zapowiadało jutrzenkę, gdy generałowie już do brygad swoich wydawali
rozkazy. Odgłos trąby jak zwykle nie budził żołnierza, pułki w największym
milczeniu zebrały się i stanęły na miejscu przeznaczonym. Równo ze dniem
[7 września] ruszył nasz korpus, złożony z 5 regimentów kirasjerów, 5 hułanów
polskich i pułku artylerii, liczącym 24 armat. Na czele postępował dowódca,
generał Latour-Maubourg. Przechodziliśmy koło całej linii jazdy ciężkiej, złożo­
nej z regimentów różnych narodów. Powszechne w szeregach głosy chwalące
postawę naszą i dobry porządek dodawały ochoty.
Gdyśmy stanęli na prawym skrzydle kirasjerów francuskich, wkrótce nad­
jechał król neapolitański całą kawalerią komenderujący, a przebiegłszy otwarte
szeregi*, odebrał od dowódców pojedynczych pułków raporta o ich sile8. Ja
miałem podówczas zdatnych do boju 365 ludzi, a wyszedłem w 456. Po odby­
tym przeglądzie ruszyło naprzód prawe skrzydło jazdy naszej. Zaledwie weszli­
śmy w wąwóz, którego armaty neapolitańskie broniły9, gdy huk z dział ogłosił
rozpoczęcie bitwy. Miejsce tak było wąskie, że kolumna nasza tylko szóstkami
maszerowała. Krzyżowy ogień tak nam łamał szeregi, że pierwsze szóstki razem
od jednego wystrzału padały, a drugie szły na śmierć oczywistą. Tam na czele
swego szwadronu zginął mężny Jabłoński, jeden z najlepszych instruktorów
jazdy; kula armatnia jego i konia wpół uderzyła. Żyjąc ze mną w przyjaźni,
gdy padał o kroków kilkanaście ode mnie, wołał mnie po imieniu przeraźli­
wym głosem, abym go nie odstępował. Powinność kazała zamilczeć litości; po­

* tzw. pułki stojące w szyku rozwi­

niętym z podwójnymi odstępami

» 98 «
słałem chirurga, aby go opatrzył. Kazano nam kłusem miejsce to przebyć; da­
łem znak trębaczowi przy mnie jadącemu, by otrąbił apel. Zaledwie trąbę do
ust przyłożył, kula armatnia zabija konia i jego. Potem już nie uważałem na pa­
dających żołnierzy. Kłusem dobrym wśród takiego ognia w pół godziny przebie­
gliśmy wąwóz, z którego wyszedłszy, uformowaliśmy front i cała jazda uszyko­
wała się na równinie, mając jedną baterię nieprzyjacielską na wysokiej górze
naprzeciw siebie, a dwie inne z prawego i lewego boku. Tam dopiero prawdziwa
zaczęła się batalia. Ośmset paszcz spiżowych zionęło z obu stron piekielnym
ogniem, niosąc śmierć i zniszczenie na wszystkie strony. Jazda nasza stała nie-
poruszenie przez ośm godzin pod natężonym, kartaczowym ogniem, sama nie
nie działając 10. Świstanie kul podobne było do jesiennego wiatru, a nieprze­
rwany huk armat do nawałnicy w czasie wielkich upałów, połączonej z łosko­
tem grzmotów i piorunów. Grad kul wyrywał ziemię, obsypując nią ludzi
i konie. Wyrwane szeregi zapełniały się nowymi żołnierzami, którzy stawali na
poległych towarzyszach swoich. Wśród takiej okropnej pozycji żołnierz stał
w największym milczeniu, najmniejszy nieporządek oznaczający trwogę łub
nieufność nie wcisnął się w szeregi, z uszanowaniem pełnym uwielbienia pa­
trzałem na tę spokojną postawę żołnierzy. Dodać nawet trzeba, że żaden wódki
w ten dzień nie pił. a od dwóch dni nie mieliśmy pożywienia. Wtem przyszedł
rozkaz, abyśmy redutę po prawej stronie leżącą atakowali. Ruszyliśmy więc
stępa aż pod samą górę. Tu zaczął się atak; z prawej strony baterii uderzyli
Westfalczyki, nasza zaś brygada sam środek zaatakowała. Lecz rzęsisty ogień
sypany z baterii tak zmięszał brygadę kirasjerów westfalskich, że w najwięk­
szym nieporządku zepchnął już prawie na szczycie baterii będącą naszą kolumnę
i do cofnięcia się aż na dół przymusił. Nie tracąc momentu, jenerał saski Thiel-
mann, naszą brygadą komenderujący, szykuje nas pod górę śród kartaezowego
ognia, obchodzi z drugiej strony baterię i w największym impecie konia prze-
biia się na szczyt i zostaje panem baterii.
Nadeszła piechota francuska, my zaś w największym porządku maszerowa­
liśmy do środkowej baterii: jużeśmy o kroków 300 od niej byli oddaleni, gdy
przelatuje jenerał francuski, służbę adiutanta przy cesarzu pełniący, wołając do
mnie: Colonel au nom de Vempereur chargez ä Vinstant! * Odpowiedź moja była:
Vive Vempereur! en avant! ** i w mgnieniu oka bateria była okryta moim żoł­
nierzem. Rowy, które ją opasywały, nie były żadną zawadą; koń zdawał się
dzielić zapał i sławę jeźdźca, dobywał sił ostatnich, aby z drugimi w zawody
idąc, pierwszy przeskoczył. Tam pułk mój wziął przeszło 300 jeńców i jedną
armatę zagwożdżoną, którą zaraz oddałem do kwatery cesarskiej. Ryły jeszcze
4 armaty, ale bez koni, i tych nie można było uwieźć. Fosy były zasłane piecho­
tą rosyjską; chciałem bezbronnych od śmierci zachować, ale rozjuszony żołnierz
nie słuchał głosu dowódcy, rąbał i żelazo swoje broczył we krwi nieprzyjaciel­
skiej. Wyciągnąłem sam z rowów zatrwożonych i bez przytomności leżących
żołnierzy i ze czterech tym sposobem ocaliwszy, jako jeńców z kapralem i kil­
ku ludźmi odesłałem. Z lewego boku zostawała nam jeszcze do zdobycia jedna
bateria. Tu kirasjerowie francuscy formowali czoło kolumny. Atakowaliśmy
w kolumnie regimentami, których w tej akcji było 12; szliśmy, że tak powiem,
na wyścigi, aż na koniec, i ta w rękach naszych została. Była już czwarta z wie­
czora, a chociaż już byliśmy panami placu bitwy, staliśmy jeszcze gotowi do boju
na płaszczyźnie aż do dziewiątej w nocyn. Nieprzyjaciel cofał się strzelając
* Pułkowniku, w imię cesarza, szar­
żuj natychmiast!
** Niech żyje cesarz! Naprzód!

M 99 «
z ręcznej broni i armat, a chociaż był rozproszony, góry z tyłu służyły mu za
zasłonę. Żeby sobie wystawić okropność rzezi dnia tego, należy wiedzieć, że
naliczono 33 jenerałów francuskich zabitych lub rannych; w brygadzie saskiej
z trzech regimentów złożonej, w której ja byłem, 50 oficerów było rannych lub
zabitych, a w moim pułku żadnego nie było oficera, który by albo sam, albo
koń jego nie był rannym. Ja dwa konie miałem pod sobą ranne, jeden od kar-
tacza, drugi od kuli karabinowej, a kirys mój miał trzy zagięcia od kuli. Zda­
niem samych Rosjan, dnia tego stracili 38, my zaś 20 tysięcy, ale strata nasza
była największa w oficerach 12. Jenerałowie francuscy i sam nawet cesarz w y­
znał, że ani Jena, ani Austerlitz, ani Preussisch Eylau, ani nawet Wagram tak
długo nie wytrzymały ognia i podobnie były okropne. Bitwa ta była tylko bitwą
artylerii i jazdy, inne kolumny stały nieczynne w pozycji.

S. Małachowski, op. cit., s. 53— 56.

HENRYK BRANDT
k a p i t a n 2 p u ł k u L e g ii N a d w i ś l a ń s k i e j

Nie mam wcale zamiaru opisywać dokładnie samej bitwy, która się potem
rozpoczęła, mogę tylko wskazać ogólnie miejsca, w których walczono, i opisać
ducha wojsk, które walczyły, mając w pamięci wyrażenie Wellingtona o bitwie
pod Waterloo, że: tak samo niepodobieństwem jest opisać bal, jak bitwę.
Przed nami padło kilka strzałów, na prawo w lesie zawrzała żywsza walką 13.
Około siódmej bitwa rozwinęła się w całej pełni: na wszystkie strony grzmiały
działa. Ale, pomimo że staliśmy blisko pola bitwy i kule armatnie padały
przed nami albo też przelatywały ponad nami, nie widzieliśmy nic, co się dzieje.
Ranni, których przed nami przenoszono, opowiadali, że reduta została nam ode­
brana, że jenerał Compans, Dessaix i marszałek Davout ranieni14. Od czasu do
czasu dochodziły do nas wołania: En avant! — i rosyjskie „hura” !, które nam
wiatr przynosił; ale bitwy samej nie widzieliśmy. Zaraz po dziesiątej rozległa się
komenda:
— Na ramię broń!
Ruszyliśmy naprzód 15. Mieliśmy Szewardino z boku za sobą o jakie 1000— 1200
kroków i doszliśmy do małego załomu wzgórza, kiedy nagie odezwało się:
— Stój !
Armatnie kule zaczęły ze wzgórza padać przed nami i przelatywać ponad
nami. Jenerał Chłopicki przyjechał, przyjrzał się stanowisku nieprzyjaciela; je­
nerał Claparède przybył do batalionów, kazał wystąpić oficerom, przypomniał
im dawną sławę pułku, a potem udał się do kompanii grenadierów 1 pułku i tam
pozostał dłużej.----
Bitwa srożyła się dalej. Na prawo od nas widzieliśmy przeciągających tłumnie
rannych. Zdawało się, jak gdyby bitwa posuwała się z prawej strony i za na­
mi — i tu, i tam padały gęsto strzały. Pomimo że słyszeliśmy bezustanny świst
kul armatnich, nie postradaliśmy jeszcze ani jednego człowieka. Jenerał wybrał
nam stanowisko z największą przezornością; byliśmy zabezpieczeni od niepo­
trzebnych strat, a mogliśmy się poruszać swobodnie na wszystkie strony w razie
potrzeby. Około dziesiątej przybył ordynansowy oficer od cesarza. Wzięliśmy na­
tychmiast broń do ręki i skierowaliśmy się na lewo od zajmowanego miejsca.

»100 «
Przerżnęliśmy w ten sposób znaczną część pola bitwy, idąc przez łąki wzdłuż
małego przepływającego przez nie strumyka. Na prawo od nas wrzała bitwa,
na lewo stały długie szeregi jazdy en ligne *, w których ogień nieprzyjaciela
robił wielkie szczerby. I my także postradaliśmy kilku ludzi, ponieważ kule
armatnie uderzały niekiedy w nasze kolumny.
Niedaleko nas musiała się toczyć najgwałtowniejsza walka, staliśmy na miej­
scu dobrze osłoniętym, a całe gromady rannych przejeżdżały i przechodziły koło
nas. Wieża Borodina wznosiła się przed nami, widzieliśmy tylko jej zieloną
czapkę, na której połyskiwały chwilami promienie słońca. Nie wiem, która mo­
gła być godzina, kiedy zobaczyliśmy z tamtej strony wsi oddziały jazdy i usły­
szeli armatnie i karabinowe strzały. Słońce było już wysoko na niebie. Był to
sławny atak konnicy Uwarowa, odparty, jak wiadomo 16. W tejże chwili nad­
jechał wolno od prawego skrzydła kapitan Dessaix. Przystanął przed nami i po­
wiedział :
— Je viens de la droite, votre prince Poniatoiuski ne marche pas, Vaffaire
y est stationnée depuis quelques heures, Vempereur en est très peu satisfait, nos
pertes sont partout énormes, les Russes se battent comme les enragés **.
Około drugiej mniej więcej dostaliśmy rozkaz posunięcia się naprzód. Prze­
szliśmy przez jakiś strumień, zdaje się, że przez Semenówkę, w miejscu strato­
wanym przez konnicę. Wysunęliśmy się tym razem na front, ale gdyśmy weszli
na szczyt pagórka leżącego naprzeciwko, ujrzeliśmy przed sobą niesłychany tu­
man kurzu, a przerażający krzyk z towarzyszeniem silnej kanonady rozdarł po­
wietrze. Kule armatnie sypnęły się, padając nad nami i na nasze kolumny. Kie­
dy kurz opadł, zobaczyliśmy, że Francuzi zdobyli główny szaniec (szaniec Rajew-
skiego) i że konnica opodal od reduty ucierała się z nieprzyjacielem i ostrzeliwała
go. Dostaliśmy rozkaz ustawienia się tuż pod redutą. Stanowiliśmy rodzaj rezer­
wy dla kolumny idącej do ataku, ale nie za nią, lecz z boku od prawej strony.
Opisać widok, jaki przedstawiał szaniec Rajewskiego, jest wprost niepodobień­
stwem. Rzeczywistość przewyższała tam wszystko, co najokropniejszego może
wymyślić ludzka wyobraźnia. Ludzie, konie, żywi, ranni, zabici leżeli jedni na
drugich warstwami po sześciu i ośmiu, pokrywając szeroko i daleko wszystkie
drogi wiodące do reduty, zapełniając fosy i wnętrza szańca. Idąc w stronę redu­
ty, spotkaliśmy jenerała Caulaincourta — który przy zdobywaniu szańca, już
w jego wnętrzu, został śmiertelnie raniony — niesionego przez kilku kirasjerów
na białym, krwią zlanym płaszczu kirasjerskim. W samej reducie stało 21 dział
dwunastofuntowych. Na parapecie leżał oficer sztabowy, człowiek już niemłody,
z otwartą raną w głowie; najwięcej między poległymi było żołnierzy od piecho­
ty. Po prawej stronie i w samej reducie leżeli kirasjerzy w białych i niebieskich
mundurach, sascy gwardziści, kirasjerzy Zastrowa z 5 i 8 pułku, dalej na prawo
Polacy i Westfalczycy. Polacy nie mogli razem przeprawić się przez Semenówkę
i przybywali szwadronami, rozdrobnieni na części. W pułku były tylko cztery
Kompanie, którymi dowodzili rotmistrze: Wielopolski, Budziszewski, Załuski
i. Wołłowicz. Dowódca szwadronu Jabłoński — znany w Warszawie pod nazwą
„pięknego Jabłońskiego” — wynalazł miejsce do przeprawy, sformował spiesznie
* w jednej linii obok siebie batalio­
ny i szwadrony tego samego pułku
** Przybywam od prawego skrzydła.
Wasz ks. Poniatowski nie posuwa się
naprzód od kilku godzin, walka trwa
w miejscu. Cesarz jest bardzo niezado­
wolony, nasze straty są wszędzie ogrom­
ne, Rosjanie biją się jak wściekli.

» 101 «
swój szwadron i posunął się naprzód, ale padł pod ciosami nieprzyjaciół, zanim
jeszcze nadbiegły inne szwadrony.
Z chwilą zdobycia reduty umilkł od razu straszliwy ogień od tej strony, zda­
wało się, że walczący znużyli się pasowaniem — na prawo i na lewo od reduty
biła się jeszcze konnica i gdzieniegdzie rozdrobnione oddziały piechoty. Później
cofnęła się nasza jazda, a do reduty zbliżyła się znowu rosyjska piechota, nic
jednak nie przedsiębiorąc, Kiedy z tej strony nastąpiła przerwa w działaniach,
zobaczyliśmy, że przestrzeń pomiędzy zdobytymi szańcami Rajewskiego i Bagra-
tiona, naprzeciwko nas, zajęta została przez piechotę, artylerię i konnicę. Z na­
szej strony ustawiono wielką baterię, do której jenerałowie sprowadzali ze­
wsząd działa, i rozpoczęła się gwałtowna kanonada. Mianowicie szaniec Rajew­
skiego, za którym staliśmy, był niesłychanie ostrzeliwany. Byliśmy obsypywani
kulami, granatami i w pierwszych chwilach straty nasze były bardzo znaczne.
Wał rozsypał się wkrótce pod gradem kul, w parapecie były w kilku miejscach
wyłomy. Zabici i ranieni tworzyli jedną splątaną z sobą i krwawą masę, świad­
czącą o gwałtowności strzałów. Żołnierzom nakazano wkrótce kłaść się na ziemi,
a oficerowie naturalnie musieli stać, ażeby — jak się wyraził kapitan Recho-
wicz: d’attendre la mort debout *. Zaledwie wymówił te słowa, jego i mnie obryz­
gał mózg grenadiera, który podniósł się, chcąc podskoczyć na pomoc koledze
i któremu w tejże chwili kula armatnia urwała głowę. Plamy te nosiłem na
mundurze przez cały ciąg kampanii i ilekroć padł na nie kurz, występowało za­
raz jako memento mori miejsce obryzgane mózgiem w kształcie dużej tłustej
plamy. Baterie francuskie, których stanowiska fałszywie są oznaczone na wszy­
stkich planach, jakie widziałem, dochodziły do samego szańca Rajewskiego.
Końca ich nie było od nas widać. Stojąca najbliżej nas bateria straciła wszyst­
kich starszych oficerów: dowodził nią młodziuteńki oficer, który wydawał się
bardzo z tego dumny.
Niepojętym prawdziwie było to, że nigdzie nie było widać zdemontowanego
działa, pomimo tylu ranionych i zabitych kanonierów. Przed sobą mieliśmy
wielkie masy piechoty i jazdy. Poruszały się w różnych kierunkach, posuwały
naprzód i cofały, zdawało się, że silny ogień działowy przeszkadza im do ener­
gicznego posuwania się dalej. Wreszcie znikły zupełnie. O ile mogłem widzieć,
ani Rosjanie, ani Francuzi nie występowali zaczepnie; nie było nigdzie widać
wojska, wszyscy poukrywali się w zagłębieniach i pochyłościach gruntu przed
pustoszącym wszystko ogniem artylerii. Głównym usiłowaniem byłe utrzyma­
nie szyku bojowego i przygotowanie się do nowej walki. Tylko artyleria roz­
ciągała się linią ginącą w oddaleniu i stała w wielu miejscach bez żadnej osłony.
W reducie zgromadziło się wielu jenerałów, którzy śledzili poruszenia nieprzy­
jaciela. Sam cesarz miał tam być jakiś czas razem z Berthierem i Bessieres’em,
ale go nie widziałem. Murat był tam także, kule gwizdały naokoło, ale zdawało
się, że oszczędzają tę grupę mężnych wojowników. Zaczynało się ściemniać
i ogień z obu stron się uciszał; tylko jeszcze niekiedy odzywały się strzały ka­
rabinowe z towarzyszeniem słabej kanonady armatniej. Ale przy zapadającym
mroku podsunęli się Rosjanie do reduty i stanęli niedaleko. Nasza dywizja otrzy­
mała rozkaz wyparcia ich stamtąd. Zatoczyliśmy półkole na prawo od reduty
i wziąwszy przed siebie dwie kompanie woltyżerów, ruszyliśmy za nimi kolum­
nami. Przednie oddziały wpadły już pod gwałtowny ogień karabinowy, kiedy
końcowe bataliony defilowały jeszcze w najlepsze.

* oczekiwać śmierci stojąc

'» 102 «
 — Na miłość boską! — zawołał do mnie żyw o pułkow nik — niech się ko­
lum ny zeszlusują!
Przystanąłem na chw ilę i zobaczyłem jednego z kapitanów, wracającego w m oją
stronę.
— Czy jesteś raniony? — zapytałem.
— N ie ! — odparł — tylko idę po żonę.
Poniew aż w iedziałem , że jeg o żona — Hiszpanka — została u jego rodziców
nad polską granicą, nie m ogłem zrozum ieć tej odpowiedzi. D opiero później do­
w iedziałem się, że kula przeszyw szy kaszkiet, ugodziła go w czoło, skutkiem
czego dostał obłędu. Choroba w zm ogła się tak dalece, że musiano go związać.
K rzy k i jeg o słychać było w całym o b o z ie .-----
Nastąpiła potem żw aw a utarczka piechoty, w której kilku o ficerów i dużo
żołnierzy poległo i otrzym ało rany, ale nie trw ała ona dłużej niż pół godziny.

H. Brandt Pam iętniki oficera polskiego

(1808— 1812), Warszawa 1904, cz. 3, s.
65— 71.

A N T O N I R OZ W A D O W S K I
porucznik, 8 pułku ułanów

W dzień w ielk iej batalii, przed wschodem słońca jeszcze, zaprosił nas kilku
kolegów porucznik Szaw łow ski na pożegnalne śniadanie, mówiąc, iż ma prze­
czucie, że to ostatni dzień jego życia, że dziś zginie. W kilka chw il później b y­
liśm y ju ż na koniach i ruszyliśm y popod lasek, znajdujący się na pochyłości
w zgórza, pom iędzy w zgórzem a baterią odebraną Moskalom, którą zająć miała
nasza artyleria g w a r d ii17.
Z lasku piechota w ypędzała piechotę, a m y oczyszczaliśmy pole. P rzy jęto nas
rzęsistym ogniem kartaczowym , a z lasku i karabinowe kule do nas dochodziły.
W pierw szych zaraz chwilach przedarła kula karabinowa Obuchowi czapkę
ułańską. Krzycząc, że ranny, poleciał cw ałem w tył. Pod kapitanem Zapolskim
ubiło konia, a ten nie chciał wsiąść na innego, i tak u jrzał się pułk o wschodzie
słońca pod komendą porucznika Stanowskiego o siedmiu oficerach, a byliśm y
tego dnia sami, zupełnie oddzielnie działający, bo reszta d y w iz ji poszła z pra­
w ej strony lasku 18,
Ostatecznie spędziliśmy nieprzyjaciela, a ja k tylko m iejsce było oczyszczone,
założyła natychmiast artyleria starej gw a rd ii cesarskiej, ubrana w pełnej para­
dzie, 24 dział ciężkiego kalibru na rzeczoną baterię 19. M y zeszliśm y na dół przed
nią w asekurację, bo nieprzyjaciel był bardzo blisko. P rzez kilka godzin znosili­
śmy ogrom ny ogień. Dostaw ały się nam i kule pełne, i granaty, i kartaczowe
strzały.
Porucznik Szołtański dostał w piersi kartaczami, porucznicy Putiatycki i Sta-
rorypiński ciężko ranni. Po trzech ludzi od razu w y ry w a ły nam kule z frontu,
a od huku naszych własnych dział ogłuszeni, otumanieni, zobojętniali, że bez
wzruszenia liczyliśm y na to, iż żaden z nas j*JŻ stamtąd nie w yjdzie. Doskonale
pamiętam, jak zupełnie obojętnie czekałem na kolej, kied y mnie kula zabierze,
choć zrazu gęsto się oglądałem, czy nie ujrzę naszego generała, aby nas z tego
piekła w yprow adził.

» 103
 Z południa odsunął się nieprzyjaciel20, wyszliśmy na flankiery. Granat, za­
rywszy się w mokrą ziemię pod mojego konia, i mnie, i konia wywrócił, lecz
wstaliśmy oba bez szwanku.
Przed wieczorem, już ku końcowi batalii, kazano nam przejść kłusem na lewo,
na trakt, dla objęcia awangardy. Przechodząc na to stanowisko, traciliśmy lu­
dzi od pocisków działowych i trafiliśmy na chwilę, gdy moskiewscy kirasjerzy
rozwijali się do szarży na naszą baterię. Wicekról włoski dał nam rozkaz, żeby
ich odeprzeć, lecz widząc, jak liczebnie jesteśmy słabi, wsparł nas batalionem
grenadierów, którzy przypuściwszy nieprzyjacielską konnicę na 50 kroków, do­
piero dali ognia z potężnym skutkiem, bo zamieszanie i dużą stratę nieprzyjacie­
lowi wyrządziwszy, dali nam możność wysunąć się, rozbić ich do reszty i wziąć
w niewolę rannego podpułkownika, dwóch oficerów i kilkudziesięciu żołnierzy.
To spotkanie zakończyło batalię 21.
Przed naszym frontem ściągnęła wieczorem cała nasza dywizja na pozycje
przez 8 pułk zajęte. Stanęliśmy wszyscy na pobojowisku gęsto trupami zasłanym.
Ten jeden raz podczas całej tej morderczej kampanii trafiło mi się tak nocować.
Żołnierze śmiertelnie zmęczeni, ledwie że trupy od koni odciągnęli, kładąc się
pomiędzy nie i na nie, szukali we śnie trochę pokrzepienia, po tej nocy ani my,
ani konie nie mieliśmy nic w gębie, a nawet ognia nie było z czego rozłożyć.
Do dnia ruszyliśmy pod samo miasto Możajsk i tu obliczyliśmy się. Z całego
pułku zostało tylko 52 żołnierzy i 5 oficerów, to jest porucznicy Stanowski
i Strzębosz, podporucznicy Borysławski, ja i Niezabitowski, który właśnie tego
ranka do pułku przybył.

A. Rozwadowski, Pamiętnik. Biblioteka

Zakładu im. Ossolińskich, jw.

JA N W EYSSENHOFF
generał brygady — szef sztabu 16 dywizji piechoty

7 września rozpoczęła się bitwa, najkrwawsza może od początku wojny re­

wolucyjnej. Nasze wojsko miało z ćwierć mili krzaków gęstych, wysokich i tak
okrytych liśćmi, że nie tylko przez nie przedrzeć się, ale na krok przejrzeć było
trudno 22. Jenerał Sebastiani, który komenderował dywizją polskiej jazdy, nale­
żącej do korpusu naszego, przyjechał do księcia Józefa przed rozpoczęciem na­
szego ruchu i oświadczył, że ponieważ tu jazda działać wcale nie może, on chce
pełnić służbę adiutanta przy księciu. Rzeczone krzaki były osadzone przez nie­
przyjaciela, trzeba było zatem walczyć z zawiązanymi oczyma. Dywizja Zającz­
ka otrzymała rozkaz maszerowania naprzód przez krzaki, za którymi było wyso­
kie wzgórze (mamelon). cel wszystkich naszych usiłowań23, gdyż zostawiona tam
nasza artyleria byłaby strychowała * wzdłuż i z tyłu lewe skrzydło głównego
frontu nieprzyjaciela, ale on, widząc niebezpieczeństwo tego położenia, wzmac­
niał coraz te krzaki, przeznaczając do ich obrony najlepsze swoje pułki. Gdyśmy
się krwawo przebijali przez te gąszcze, ja jechałem z kilku sztabu naszego ofice­
rami na prawym skrzydle pułku 16, a że dla gąszczu musiałem zwracać konia to
w prawo, to w lewo, oddaliłem się o kilka kroków od frontu na miejsca nieco

* ostrzelała

» 104 «
rzadsze. Wtem ujrzałem tuż przed sobą ze 20 grenadierów pawłowskich; pozna­
łem ich po mosiężnych kaszkietach. Nie dali mi się jednak rozpatrzeć, gdyż oficer
komenderował natychmiast: ognia! — i wszyscy razem wystrzelili do mnie. Tak
nadzwyczajnie blisko żadna kula nie powinna była mnie minąć, a przecież tylko
jedną byłem ugodzony w prawe ramię, które zostało przeszyte. Utrzymałem się
przecie na koniu, a postrzegłszy bagnety zbliżającego się naszego frontu, woła­
łem na Rosjan, aby się poddali, sądząc, że mogą być otoczeni, lecz w tej chwili
kula przeszła mi między lewym bokiem i łokciem, nie naruszywszy mnie, ale
z taką siłą, że mię zrzucił' z konia i dała kontuzję. Józef Mieroszewski, kapitan
z naszego sztabu, wpadł w tym momencie z kilku grenadierami i kazał mnie
w tył odprowadzić. Wojsko tymczasem postępowało dalej i na koniec zdobyło
owo ważne wzgórze, ale niedługo mogło się utrzymać, bo odnawiane coraz pułki
rosyjskie nie dały się tam osadzić. Rychło też i noc nadeszła, a położywszy ko­
niec walce, dała Rosjanom cofnąć się spokojnie 24.

J. Weyssenhoff, op. cit., s. 144— 145.

L U D W I K JELSKI
K a p ita n 16 p u ł k u pie -c ho ty

Książę Józef, poprowadziwszy korpus pod wieś Borowna, ustawił baterie na

wyniosłym wzgórku, wieś dominującym, i natychmiast ogień działowy rozpo­
czął. Po niejakim, czasie przymusiła artyleria polska artylerię moskiewską do
milczenia, a batalion pułku 3 pod komendą szefa Kurcjusza aż do wsi się pod­
sunął, spędzając jegrów na polu i we wsi się broniących; drugie zaś dwa bata­
liony tegoż pułku prowadzone przez pułkownika Blumera, przeszedłszy wieś,
wypierały Moskali z lasów na prawo i na lewo, po czym korpus, we dwie linie
uszykowany, stanął w pozycji pode wsią na przedłużeniu korpusu westfalskiego
i korpusu marszałka Davout, czuwając jazdą swoją na prawej stronie, gdzie się
znaczna kolumna jazdy nieprzyjacielskiej pokazywała.
Tak wypełniwszy korpus 5 dany sobie rozkaz, to jest zająwszy wieś Borowna,
na pół już od granatów spaloną, był niejako uwolniony od dalszych czynności
i tylko na rozkazy w nieczynności mógł czekać.
Gdy jednak rozkazy nie przychodziły, gorliwość księcia Józefa, naczelnego
wodza 5 korpusu, trafiając w chęci każdego Polaka, nie dozwoliła mu tam prze­
stać, gdzie możność więcej uczynić nakazywała.
W tym celu wykomenderował szefa sztabu dywizji 16, pułkownika Weyssen­
hoffa na czele pułku 15, ażeby, wsparty resztą dywizji 16, atak rozpoczął. Atak
ten zrazu szczęśliwie poszedł; strwożony nieprzyjaciel baterię swoją z góry na
drugą pozycję cofnął, pułk zaś 15, wypierając strzelców z krzaków, baterię za­
słaniając, na sam wierzch wzgórka się dostał. Ale w tej chwili nieprzyjaciel
z drugiej, wyższej pozycji, zmusił ogniem kartaczowym pułk 15 do cofnienia się.
Książę, wódz naczelny, chcąc ten atak silniej wesprzeć, stanąwszy sam na czele
18 dywizji, zbliżył się pod same krzaki, ,,hura dzieci!” wykrzyknął i na bagnety
dywizji 18 iść kazał. Pomimo odwagi, z jaką żołnierze polscy naprzód się rzu­
cili, sięgające ze wszech stron działa nieprzyjacielskie całego korpusu Bagratio-
na zaczęły łamać pięciotysięczną linię polską, dotychczas z największym stara­
niem jenerała Kniaziewicza i oficerów utrzymywaną, a gdy ta zupełnie się ro­

» 105 «
zerwała, żołnierze odosobnieni, wpadłszy z zapałem w krzaki, nie zawsze nie­
przyjaciela rozeznać mogli i często swoich, w pierwszej linii z nieprzyjacielem
ucierających się, strzałami razili; niepodobna już było kończyć ataku z rozsypa­
nym żołnierzem. Książę Józef przyjął wtenczas propozycję jenerała Kniaziewi-
cza, ażeby przede wszystkim zebrać atakujących w masę, a dopiero potem atak
na nowo rozpocząć. Uskutecznienie tego jenerałowi temu poruczył. Jenerał Knia-
ziewicz zajął się tym natychmiast. Odparłszy Moskale pułk 15 już działa swoje
na powrót na górę zaciągnęli i kartaczami rozsypanych w krzakach żołnierzy
polskich razili. Porozsyłani adiutanci jenerała Kniaziewicza roznosili do cofania
się rozkazy, a wychodzące z krzaków obydwóch dywizji oddziały zbierał w masę
sam jenerał, okrywając nią artylerią swoją. Zebranych na koniec w największym
porządku, którym samych nieprzyjaciół zadziwił, tak że cofających się atakować
nie śmieli, pośród gradu kul jak najpowolniej w dwóch liniach ku dawniejszej
pozycji prowadził, a ile razy znużony żołnierz tracił linię, zatrzymywał ją jene­
rał z najzimniejszą krwią i obracał frontem ku nieprzyjacielowi, przenosząc stra­
tę kilku żołnierzy, pod strzałami nieprzyjacielskimi zostających, nad niebez­
pieczeństwo z nieporządku wyniknąć mogące. Sam zawsze przy ostatniej linii,
poprzedzającej, przesyłał rozkazy, nie chcąc spiesznym biegiem w tak niebez­
piecznym razie dać pozór nawet wahania się, który by mógł wstrząsnąć żołnierzy
odwagę. Tak postępując przybył jenerał Kniaziewicz na dawne przede wsią sta­
nowisko, uszykował korpus w jedną linię frontem do nieprzyjaciela i oznajmił
żołnierzom, że po odpoczynku, niewygodnym wprawdzie, bo sięganym przez
strzały nieprzyjaciela, zimniejsza odwaga na baterią ich doprowadzi. Tymczasem
zaś, o tyle, o ile brak amunicji dozwalał, dawać z dział ognia kazał.
Po niejakim czasie, gdy książę Józef spostrzegł, że lewe skrzydło Wielkiej
Armii nieprzyjaciół na prawym skrzydle z pozycji wyparło i że korpus nieprzy­
jacielski przeciw nam stojący odwrotny ruch czynić zaczyna, nie zważając na
szczupłe już siły wojska naszego, rozkazał jenerałowi Kniaziewiczowi, ażeby
powtórny atak przeciw bateriom nieprzyjacielskim rozpoczął. Jakoż jenerał ten,
uszykowawszy bataliony obydwóch dywizji w szczeble, pod zasłoną baterii do
ataku je poprowadził, lecz nieprzyjaciel, nie czekając ataku, działa swoje z po­
zycji ściągnął i cofać się zaczął, a wnet potem artyleria polska na górę wciągnio-
na dała ognia do uchodzących, woltyżery zaś wypędzili jegrów z krzaków, aż na
koniec jenerał Sebastiani z jazdą i dwoma działami artylerii konnej drogą ku
Możajskowi za nieprzyjacielem w pogoń się puścił. Noc zatrzymała dalsze nie­
przyjaciela ściganie.

L. Jelski Marsze i działania korpusu

polskiego w kampanii moskiewskiej
1812 [w:] Pamiętniki polskie, t. 3, Paryż
1845, s. 50—52.

HE NR Y K BRANDT
k a p i t a n 2 p u ł k u Legrii N a d w i ś l a ń s k i e )

Nieprzyjaciel cofnął się, a my zajęliśmy natychmiast miejsce, na którym od­

była się ostatnia potyczka. Otrzymaliśmy rozkaz zatrzymania się tu i porozsta­
wiania forpoczt. Użyliśmy do tego czterech kompanii i sam jenerał Chłopicki
zajął się ich rozstawieniem. Oparliśmy je z lewej strony nad strumieniem, gdy
z prawej sięgały daleko poza redutę. Nie przypominam sobie, żebyśmy gdziekol­

» 108 «
wiek mieli łączność ze stojącymi w pobliżu posterunkami, tylko od czasu do
ezasu ukazywały się patrole, ale służba forpocztowa była nędznie urządzona. My,
•tak jak w Hiszpanii, mieliśmy się zawsze na baczności i później nie żałowaliśmy
tego.
Biwakowaliśmy pośród umierających i umarłych, nie mieliśmy drzewa ani
wody, ale żywności nam nie brakowało. Rosjanie mieli tornistry wyładowane
kaszą i mąką, manierki z wodą i wódką pełne. Od dawna już zrobiliśmy to
odkrycie i zagarnęli dziedzictwo po nich. Z zapasów żywności, znajdującej się
przy żołnierzach, można było sądzić o mniejszej lub większej zabiegliwości do­
wódców; u wielu żołnierzy tornistry i flaszki bywały równie puste jak u nas.
Dla zdobycia drzewa rozbijaliśmy karabiny nieprzyjacielskie i kolby ich uży­
wali jako opał. Wózki z amunicją, lawety armat, porozrzucane tu i ówdzie, po­
służyły do tego samego użytku, dzięki czemu mogliśmy gdzieniegdzie porozpalać
ognie, niewielkie wprawdzie, ale wystarczające, żeby przy nich piec trochę koń­
skiego mięsa i ugotować zupy, do której sprowadziliśmy wodę z Kołoczy. Ale
ledwie zapłonęły ognie, ze wszystkich stron zaczęli ściągać i czołgać się ranni —
jedni po to, żeby zaraz skonać, inni dla ogrzania skostniałych członków. Wkrót­
ce było ich już tylu, co nas samych. Uważam to za piękny rys charakteru naszych
żołnierzy, że woleli cierpieć, niż pozostawić nieszczęśliwych rannych bez pomocy.
Niezadługo leżeli obok siebie umarli i konający, z utkwionymi w ogień gasną­
cymi oczyma, jakby oczekując od niego pomocy i wzmocnienia. Umarłych odno­
szono na bok troskliwie, jak gdyby obawiano się obudzić ich ze snu. Żywi po­
ruszali się w ciemnościach jak cienie umarłych. Biwak nasz podobny był do
ambulansu. Dzielni nasi lekarze opatrywali rannych i ratowali ich według moż­
ności. W każdym pułku kilka kompanii stało pod bronią.

H. Brandt, op. cit., s. 71—72.

JAN WEYSSENHOFF
generał brygady —szef sztabu 16 dywizji piechoty

Nazajutrz rano już nie było nieprzyjaciela przed nami. Korzyści tej strasznej
bitwy ograniczały się na kilku sztukach dział opuszczonych, kilkuset jeńcach
i placu otrzymanym. Nie wynagradzało to ogromnej straty w wojsku, a nade
wszystko tej demoralizacji, która pochodziła z opinii, że nieprzyjaciel cofając
się wzmacnia swoje siły, a my postępując tracimy je coraz. Napoleon w tej
bitwie był nadto przezorny; nic tu w nim nie było z owego śmiałego wodza, któ­
ry ważąc wiele, zwyciężał stanowczo i świat zadziwiał. Sam cesarz dwa razy nie
dał tej walce być stanowczą: pierwszy — gdy odmówił marszałkowi Davout,
który go błagał o pozwolenie, aby z korpusem i przybranym polskim wojskiem
obejść lewe skrzydło nieprzyjaciela, a tym sposobem odciąć mu wszelką możność
cofnięcia się — i to marszałek łatwo mógł zrobić, gdyż nieprzyjaciel alboby
musiał przeciw niemu manewrować, albo trzymając front przeciw głównemu
atakowi, dwa ognie znosić i być koniecznie zmieszanym. Ruch ten marszałka,
łatwy i bezpieczny, wskazywały położenie i stara droga pocztowa do Możajska.
Za śmiałe to było dla cesarza, który jako generał na tyle się odważał. Drugi raz,
kiedy wśród bitwy marszałek Ney, opanowawszy klucz pozycji nieprzyjaciela
ze słabym swoim korpusem, przysłał z żądaniem jednej dywizji piechoty i za­

» 107 «
pewniał cesarza, że przełamie nieprzyjaciela, Napoleon kazał ruszać dywizji pol­
skiej Nadwiślańskiej, stojącej w rezerwie przy jego gwardiach, a w kwadrans
później rozkazał ją odwołać na swoje miejsce. Tym sposobem usiłowania mar­
szałków zostały zniweczone i bitwa skończyła się tylko na czczym tryumfie otrzy­
mania placu. Nazajutrz ruszyliśmy w pochód za nieprzyjacielem, ale ten, ośmie­
lony, już mocniejszą ariergardę przeciw nam rozwijał i porządnie się cofał

J. Weyssenhoff, op. cit., s. 145—146.

P R ZY P IS Y

1 Relacjonowany tu bój o redutę pod
wsią Szewardino rozegrał się 5 września
i był dopiero wstępem do walnej ba­
talii. 5 korpus uczestniczył w ataku na
redutę od strony południowej, walcząc
początkowo z oddziałami gen. Sieversa.
Ks. Józef Poniatowski dążył do obejścia
od tyłu lewego skrzydła przeciwnika
i poprzez gęsty lasek wierzbowy rzucił
do walki 16 pułk piechoty, a później
całą dywizję Kniaziewicza. Już o zmro­
ku, gdy reduta szewardyńska została
poważnie zagrożona, ks. Gorczakow,
chcąc odeprzeć ataki Polaków, wysłał
przeciw nim 2 dywizję kirasjerów oraz
jazdę Sieversa. To właśnie wówczas od­
znaczył się 16 pułk piechoty, a raczej
dwie jego kompanie — Skrzyneckiego
i Kempskiego, które walcząc początko­
wo w tyralierze, zdołały uformować
mały czworobok i stawiły kirasjerom
zacięty opór. Ostatecznie wieczorem re­
duta została zdobyta, przy czym oprócz
Francuzów weszły do niej dwie kompa­
nie polskie.
2 Pawłowski pułk lejbgwardii walczył
z Polakami dopiero dwa dni później.
3 Po kolorze kołnierza, podobnie jak
innych części munduru, można było roz­
poznać przynależność żołnierza do da­
nego pułku jazdy. W tym wypadku
autor chce podkreślić, że Skrzyneckiego
atakowało po kolei kilka pułków kira-
sjerskich.
4 Philippe de Segur w Campagne de
Russie (Paris 1824) twierdził, że był to
III batalion 61 pułku piechoty z dywizji
Compansa. Wyd. polskie: Pamiętniki F i­
lipa Pawia de Segur a, adiutanta Napo­
leona, Warszawa 1967, s. 105.
5 Rozwadowski prezentuje najpierw
walkę z kawalerią Sieversa, a później
atak dywizji kirasjerów.
6 Wówczas to po raz pierwszy zasto­
sowano tzw. rakiety kongrewskie prze­
ciwko wojskom napoleońskim. Na więk­
» 108 «
szą skalę zostały użyte przez Anglików
pod Lipskiem i Waterloo.
7 Książę pułkownik — to Dominik
Radziwiłł, dowódca 8 pułku ułanów.
Pod Valentino, właśc. Waltyną Górą
(miejscowość na wschód od Smoleńska),
tylko nieudolność gen. Junota, dowódcy
8 korpusu, przeszkodziła Francuzom
w rozbiciu Rosjan
8 Murat zebrał całą niemal jazdę re­
zerwową (korpusy 1, 2 i 4) w centrum
ugrupowania Wielkiej Armii, za pozy­
cjami zajmowanymi przez gwardię. Od
strony Rosjan zasłaniał kawalerię gęsty
las. 4 korpus jazdy (a w nim 14 pułk ki­
rasjerów Małachowskiego) stał na le­
wym, a nie na prawym skrzydle tego
wielkiego zgrupowania kawalerii.
9 Był to wąwóz rzeczki Kami enki,
płynącej przed centrum pozycji rosj^j-
skich, znajdujących się w zasięgu armat
baterii Bagrationa, zwanych też „trze­
ma strzałami” od trzech nasypów ziem­
nych w kształcie strzał.
10 Ciężka jazda korpusu Latour-Mau-
bourga została rozmieszczona naprze­
ciw „wielkiej reduty” dowodzonej przez
gen. Rajewskiego. Reduta ta była kil­
kakrotnie atakowana przez kawalerię
Murata w godzinach południowych
i wczesnym popołudniem. Atak pułku
Małachowskiego nastąpił ok. godziny 3
po południu. Pułk nie stał pod ogniem
osiem godzin, chociaż poniósł jeszcze
przed szarżą ogromne straty.
11 Brygada polsko-saska, chociaż opa­
nowała i zdołała utrzymać „wielką re­
dutę”, to jednak poniosła tak wielkie
straty od ognia rosyjskich artylerii, że
praktycznie przestała istnieć. Walczy­
ła — już w szańcach — z 24 dywizją
gen. Lichaczewa, którego wzięto do
niewoli.
12 Kukieł ocenia straty rosyjskie na
50 tys. zabitych, rannych i jeńców, stra-
ty Wielkiej Armii natomiast na 25 tys.
Współczesna historiografia francuska
przyjmuje, że Rosjanie stracili 60 ty­
sięcy zabitych i rannych oraz 2 tys. jeń­
ców, natomiast Francuzi 10 tys. zabi­
tych i 20 tys. ciężko rannych. W szere­
gach francuskich poległo bądź zostało
rannych 47 generałów (m. in. zginęli
Montbrun, Caulaincourt, Lepel, Com-
pere, Marion, Romeuf, Plauzonne).
13 Legia Nadwiślańska, której ofice­
rem był Brandt, stanęła wraz z całą
gwardią w centrum ugrupowania W iel­
kiej Armii, początkowo poza zasięgiem
ognia przeciwnika.
14 Mowa o ,,trzech strzałach” Bagra-
tiona, które próbował zdobyć 1 korpus
Davouta. Generałowie Compans i Des-
saix oraz marszałek Davout istotnie zo­
stali ranni, a ich dywizje cofnęły się,
ustępując miejsca 3 korpusowi Neya.
15 Przesunięcie Legii Nadwiślańskiej
bliżej pierwszej linii było związane
z nową próbą opanowania „trzech
strzał”. Dokonała tego przed godziną 11
rano dywizja gen. Moranda z korpusu
Davouta, spychając w tył pułki Bagra-
tiona. Legia nie weszła jeszcze wówczas
do walki.
16 Kozacy atamana Płatowa i 1 kor­
pus konny Uwarowa obeszli w połu­
dnie lewe skrzydło francuskie i znaleź­
li się na tyłach, wywołując panikę w ta­
borach. Atak odparli m. in. polscy szwo­
leżerowie. Legia została zatrzymana ną
swych stanowiskach, przewidywano bo­
wiem, że trzeba będzie jej użyć prze­
ciw kozakom.
17 8 pułk ułanów wraz z 1 korpusem
kawalerii rezerwowej stał w centrum
ugrupowania Wielkiej Armii, za stano­
wiskami gwardii.
18 Autor opisuje utarczki z piechotą
rosyjską na przedpolu „trzech strzał”
Bagrationa.
19 Była to bateria gen Drouota,
ostrzeliwująca „trzy strzały”.
20 Rosjanie nie „odsunęli się”, ale zo­
stali wyparci z szańców Bagrationa
przez dywizję Moranda.
21 Mowa tu o walce korpusu ks. Euge­
niusza z kozakami Płatowa i Uwarowa
na lewym skrzydle sił francuskich.
W walce tej uczestniczył też 8 pułk uła­
nów.
22 5 korpus polski zajmujący skraj
prawego skrzydła wojsk napoleońskich
stał na „starej drodze smoleńskiej” na
wschód od wioski Jelnia. Droga prze­
chodziła przez gęsty las brzozowy, czę­
ściowo zajęty przez Rosjan.
23 Było to wzgórze, na którym leżała
wioska Utica, broniona przez gen. Tucz-
kowa.
24 Rosjanie rzeczywiście utrzymy­
wali się na wzgórzu do godziny 3 po
południu. Wówczas jednak dywizja
Kniaziewicza odebrała je zdecydowa­
nym uderzeniem. W walkach z Polaka­
mi poległ gen. Tuczkow.
25 Głównym punktem orientacyjnym
pola bitwy pod Możajskiem jest dziś
obelisk z czarnego marmuru, wzniesio­
ny w 1839 na miejscu, gdzie znajdowa­
ło się stanowisko dowodzenia Kutuzo-
wa koło wioski Gorki. Na szczycie ko­
lumny — orzeł z brązu z rozpostartymi
skrzydłami.
W pobliżu wioski Siemienowskoje
można zobaczyć resztki reduty „trzy
strzały” — nasypy ziemne tworzące trzy
kąty o szerokości 60 stopni. Nasypy te
zostały podwyższone w 1912 podczas
obchodów setnej rocznicy bitwy. Zazna­
czono także wówczas miejsca, gdzie sta­
ły baterie Bagrationa. Na stokach re­
duty i w jej pobliżu znajduje się kilka­
naście pomników ku czci żołnierzy ro­
syjskich pułków i dywizji walczących
tutaj 7 września. Są to m. in. pomniki
pułków piechoty sybirskiego, odeskie-
go i litewskiego, saperów, artylerii po-
lowej oraz 4 dywizji dowodzonej przez
ks. Wirtemberskiego. Znajduje się tu
także grób generała Niewiarowskiego,
który poległ pod Lipskiem w 1813, ale
został pochowany na polu bitwy pod
Możajskiem.
Trzy kilometry na zachód widać resz­
tki reduty szewardyńskiej, gdzie wznie­
siono pomnik ku czci saperów rosyj­
skich, którzy nie chcieli poddać się 5
września i zginęli w walkach z Francu­
zami i Polakami. Kilkaset metrów w
kierunku wioski Borodino znajduje się
jedyny francuski pomnik na polu bit­
wy — granitowa czworoboczna kolumna
z cesarskim orłem i napisem: A ux
wmts de la Grande Armée *. Kolumnę
tę ustawiono w 1912.
Na polu bitwy pod Możajskiem jest
też niewielkie muzeum, gdzie można
zobaczyć armaty francuskie zdobyte
przez Rosjan w kampanii 1812. Ekspo­
nowany tu orzeł 148 francuskiego pułku
piechoty (jednostka ta powstała dopie­
ro w początkach 1813) zdobyty został
29 V I I I 1813 w bitwie nad śląską rzeką
Kaczawą.
* poległym Wielkiej Armii
 37
POŻAR MOSKWY
14 września późnym popołudniem w
asyście oficerów swego sztabu dotarł
Napoleon na przedpola Moskwy i ze
szczytu góry Pokłonnej ujrzał wresz­
cie stolicę carów. Była to dlań chwila
wielkiego tryumfu, a zarazem wiel­
kich nadziei, wydawało mu się bo­
wiem, że po krwawej bitwie pod Mo­
zajskiem nieprzyjaciel musi nie­
uchronnie poprosić o pokój. Jeszcze
tegoż wieczora okazało się jednak, że
Rosjanie nie chcą wcale kapitulować
i że cesarz daremnie czeka przy doro-
gomilskiej rogatce na deputację bo­
jarów, która wręczyłaby mu klucze
do miasta i uroczyście wprowadziła
na Kreml. Kiedy nazajutrz w eskor­
cie strzelców konnych i polskich
szwoleżerów przejeżdżał ulicami Mo­
skwy, nie witał go żaden z mieszkań­
ców, a rosyjska stolica zdawała się
niemal wymarła.
Już 14 września wieczorem wy­
buchły w mieście pierwsze pożary.
Przez długi czas publicyści i history­
cy starali się wyjaśnić, kto wywołał
ów kataklizm, który w ciągu trzech
dni zniszczył słynne ze swych zabyt­
ków „białokamienne miasto” . Rosja­
nie twierdzili, że było to dziełem
Francuzów, ci natomiast zrzucali wi­
nę na carskiego gubernatora Rostop-
czyna, którego cechował taki fana­
» 110 «
tyzm, iż własnoręcznie podpalił swój
pałac w Woronowie, aby nie stał się
schronieniem żołnierzy tego „rewolu­
cjonisty” Bonapartego.
Wydaje się, że Rostopezyn był istot­
nie inicjatorem „polityki spalonej
ziemi” i dlatego w przeddzień utraty
miasta wypuścił z więzień krymina­
listów, wydając równocześnie szefowi
policji Iwaszkinowi polecenie, by z ich
pomocą przystąpił do podpalania
domów. W pierwszych dniach pobytu
w Moskwie Francuzi — na rozkaz
Napoleona — energicznie walczyli
z pożarem, a specjalny trybunał pod
przewodnictwem gen. Michela skazy­
wał na śmierć przez rozstrzelanie
schwytanych na miejscu przestępst­
wa podpalaczy. Kiedy jednak pożary
zaczęły wybuchać na nowo, a silny
wrześniowy wiatr przerzucał ogień
do innych dzielnic, Wielka Armia da­
ła za wygraną i zajęła się — już na
skalę masową — grabieżą i rabun­
kiem. Trudno zresztą dziwić się żoł­
nierzom przyzwyczajonym od lat do
grabieży, skoro generałowie obiecy­
wali im przecież, że „Moskwa będzie
kresem ich cierpień i udręki” . Nie­
liczni mieszkańcy stolicy także nie
walczyli z ogniem, sądząc, że pożary
są dziełem wroga i że za ich tłumie­
nie grozi im niechybna śmierć. Nie-
jeden z nich zresztą przyłączył się do
rabunku, tym bardziej że w mieście
pozostała wyłącznie najuboższa lud­
ność, a pałace arystokratów — ku­
rzące przepychem — stały otworem,
nie strzeżone przez nikogo.
Moskwa zajmowana była w owym
czasie przede wszystkim przez gwar­
dię i pułki francuskie. 5 korpus pol­
ski jeszcze 14 września otrzymał roz­
kaz osłonienia stolicy od południa, tak
że przeszedłszy do Podolska, nie kwa­
terował w Moskwie i nie splamił się
rabunkiem. Podobnie inne pułki pol­
skie z kawalerii rezerwowej i Legii
Nadwiślańskiej — przechodziły tylko
przez Moskwę i zajmowały pozycje
na jej dalekich przedpolach. W rezul­
tacie więc dysponujemy przede wszy­
stkim relacjami tych Polaków, którzy
przebywali w stolicy jako adiutanci
bądź oficerowie sztabowi przy boku
francuskich generałów.

K O N S T A N T Y J A N TA
adiutant gen. Kirgenera, dowódcy saperów gwardii

Dnia 14 września po południu ujrzeliśmy w końcu z daleka wyniosłe, złocone

mury Kremlina i setnych cerkiew w stolicy Rosji, nad samym zaś wieczorem
całe wojsko stanęło obozem we wsi pod samą Moskwą. Wtem dowiedzieliśmy
się, że wszyscy prawie mieszkańcy opuścili ją z Rostopczynem, gubernatorem
wojennym, który odesłał klucze miasta cesarzowi i napisał do niego, że los woj­
ny podaje mu w ręce stolicę starożytną i że poleca jego opiece majątki obywa­
teli. Zaraz ks. Neuchâtel pojechał do miasta dla zaprowadzenia porządku i wziął
z sobą dwa bataliony gwardii na utrzymanie wewnętrznej policji. Nikomu zresztą
nie był wolny wstęp do miasta, które dla porządku oświecono i noc tak zeszła
spokojnie 1.
Dnia 15 września o godzinie szóstej rano, odebrawszy rozkaz generała Kirge­
nera udania się do miasta dla zrobienia mieszkań sztabowi, wjechałem nieledwie
pierwszy z Polaków do Moskwy i w całej jeszcze widziałem ją świetności2.
Rozległość jej (ma bowiem 7 mil niemieckich * obwodu), gmachy publiczne
i prywatne architektury wytwornej, wreszcie wszystko nad moje spodziewanie
znalezione, zdziwiło mnie niepomału. Ludzi tamecznych nie zastałem więcej jak
8000, samego prawie motłochu. Nie liczę do tego 500 familii cudzoziemców, które
cesarz ze sobą z Moskwy uprowadził, a które w czasie następnym, w odwrocie,
prawie ze szczętem z głodu i nędzy wyginęły.
Najprzód uskuteczniłem zlecenie generała. Zająłem dla nas pałac księcia Doł-
gorukiego i poboczne budowle. O godzinie dziewiątej rano wszczął się pierw­
szy pożar w starym Kremlinie, zbiorze wielkiej liczby najbogatszych sklepów
(w tych wszystko znaleziono); ta część miasta, przedzielona od jego reszty mura-
mi wokoło, przy tym składy sklepione, odziane zewsząd okiennicami, drzwiami,
kratami i dachami z blach żelaznych, aniby mogła roznieść pożar dalej nad swój
obwód.
Gwardie weszły z cesarzem koło południa. Wszyscy, widząc niepodobieństwo
rozprzestrzeniania ognia tego, chodzili spokojnie po Moskwie, pięknościom się
jej przypatrując. Dotąd żadnych jeszcze znacznych nie popełniono zdrożności,
prócz, że kilka z winem piwnic i składów żywności odbito. Ale to wybaczyć woj-
* 1 mila niemiecka (właśc. 1 miła
pruska) = ok. 7,5 km, czyli ok. 50 km
obwodu

» 111 «
 sku należało, pomimo że od Możajska nic nie miało do pokarmu, że zgłodniałe
i spragnione weszło do stolicy. Ale mnie w tej mierze najbardziej zgorszył widok
znacznej liczby pijanych żołnierzy, leżących bez duszy po ulicach Moskwy. Przez
cały dzień 15 września chodziłem po tym nieszczęśliwym mieście i com tylko
mógł widzieć w tak krótkim czasie, tom wszystko widział.
Byłem naprzód w gmachu Akademii, w jej sławnym księgozbiorze, gdzie zna­
lazłem znaczną ilość rzadkich dawnych dzieł polskich i rękopism. Ująłem sobie
jego poddozorcę, który mi najpiękniejsze zrobił nadzieje. Nie mniej ucieszony
poszedłem do nowego Kremlina, gdzie są dawne i nowe pałace carów, dawne
i nowe arsenały, koronacyjne cerkwie, gmach dla senatu Moskwy przeznaczony
i wspaniały, jeszcze nie ukończony kościół 3. ----
Oglądałem to wszystko z ukontentowaniem. Byłem na wieży Iwana. Następ­
nie zdjęliśmy z niej ów krzyż święty, którego podług odezw imperatora oczy na­
sze nigdy widzieć nie miały. Widziałem sławny dzwon Moskwy, w ziemię za­
padły, którego tylko wierzchołek widać, 18 stóp francuskich obwodu mający,
dalej owo działo niesłychanej wielkości przed bramami Kremlina 4 i prześliczną
salę Senatu, okrągłą; w niej 24 kolumn kamiennych i rzeźby dłuta niepospoli­
tego. Byłem na długich korytarzach, przystrojonych dawnymi i nowoczesnymi
archiwami Senatu, ale na ich rozpoznanie długiego trzeba było czasu.
Z Kremlina poszedłem do domu dzieci znalezionych, prawie tak wielkiego, jak
dom inwalidów w Paryżu. Obejrzałem teatr jeden z najpiękniejszych w Europie,
szpital przepyszny dla chorych oficerów i kilkanaście pałaców pierwszych, otwo­
rem stojących, krótko mówiąc, tak mnie wszelkie rzeczy omamiły, żem nawet
oka zmrużyć nie mógł, kiedy za nadejściem nocy każdy posilony udał się do
spoczynku.
Przeczuwałem smutny los tego miasta i wkrótce ujrzałem jego początek. O go­
dzinie bowiem jedenastej zaczęły się naprzód palić dwa domy drewniane przy
podwalu. Zbudzeni saperowie ugasili je, lecz w tejże chwili we dwudziestu miej­
scach po różnych stronach pożary buchnęły i dotąd przez siedem dni nie było
nocy w Moskwie5. Masy okropnych płomieni i czarne powstające dymy raziły
ustawicznie oczy i czułych do najtkliwszego politowania pobudzały nad tylu
gorejącymi pięknościami.
Gdy już Kremlin wokoło ogniskami był otoczony, wyniósł się cesarz jeszcze
w nocy z niego i zajął mieszkanie za miastem w przepysznym pałacu letnim ca­
rów Petrowka, nad którego wewnętrzne urządzenie nic nie widziałem piękniej­
szego. Wszystkie gwardie tamże się udały, a gdy nazajutrz ogień koło Kremlina
zwolniał, wrócił cesarz do niego i już w nim bawił aż do opuszczenia Moskwy 6.
My za powrotem zajęliśmy naprzód pałac Gagarina, a potem Kutej sowa.
Dnie 16, 17, 18 i 19 września były dniami okropnego rabunku. Nikt już nie
myślał o ratowaniu miasta, ale tylko o robieniu zdobyczy. Rozhukane żołnierstwo
na wszystkie się nieprawości wylało. Napotykanych popów z brodami między
opalonymi ruinami, biorąc za podpalaczy, okrutnie zabijało. Żeby się nie roz­
wodzić nad tyle smutnymi i ludzkość hańbiącymi rzeczami powiem krótko, że
ten cały przeciąg, oniemiały prawie, siedząc jak przykuty w mym pokoju, są­
dziłem, iżem dnia sądnego doczekał, a za każdym zwróceniem oczu w okna ude­
rzały mnie nowe, coraz okropniejsze sceny.
Od pożaru Moskwy ledwie 500 pałaców i domów ocalało 7. Do tego nie liczę
nowego Kremlina i wiele cerkiew (do tysiąc ich było), których płomienie, dla
grubych sklepień i odzień żelaznych, pochłonąć nie mogły. Pałace rosyjskich
panów znalazłem nader wspaniałe. Meble z drzew drogich, brązy, kominy, osady
drzwi, wszystko z marmurów włoskich, obrazy pierwszych mistrzów, statuy,

» 112 «
 obicie, zwierciadła, porcelana, zgoła wszystko kosztownością zadziwiało, a w każ­
dym pałacu znajdowało się coś szczególnego, godnego widzenia. Rafinerie
cukru i setne rękodzielnie Moskwy, którem przed pożarem część widział, wy­
sokiego stopnia doskonałości dopięły. Moskwa obszernemu handlowi z Azją
i pobytowi wojsk magnatów moskiewskich winna była prawo należenia do rzę­
du stolic, którymi się najoświeceńsze narody szczycą.
Co do pożaru jej, przyznam się, iż łubom na niego patrzył, dotąd z pewnością
nie wiem, czy my, czy Moskale Moskwę spalili. Ja znalazłem pozoru do tego
i owego mniemania. Prawiono nam o jakowymś Schmitcie8, angielskim me­
chaniku, o palnych jego kłódkach, alem nic z tego wszystkiego nie widział i lubo
czyniono wywody z naszej strony nas usprawiedliwiające, lubo 16 nieszczęśli­
wych, niby-podpalaczów, złapano i tych na zetknięciu się podwala z ulicą Pe­
tersburską na latarniach powieszono, ja jednak w tej mierze byłem ciemny i nie
wchodząc w dalsze badanie, kto Moskwę spalił, wniosłem tylko, że rządu mo­
skiewskiego było może interesem kazać podpalić Moskwę, gniazdo opozycji
i malkontentów, a naszym nie bronić im; dozwolić Rosji utracić najpiękniejszą
z jej ozdób.
Przez miesiąc i dni cztery bawiliśmy w Moskwie. W tym czasie znalazłem
sposobność zyskania kilku dawnych chorągwi, z których jedną, konfederacji
barskiej, złożył księżnie * generał Sokolnicki, ja zaś dwie polskie, a jedną Dy­
mitra Fałszywego. Na ręce tegoż generała kolega mój, kapitan K o s ---- złożył
pięknej roboty duży róg od prochu ze słoniowej kości, do Ludwika X IV nale­
żący. Są na nim wyrżnięte polowania.
Kolumna nasza pracowała przez ten cały pobyt nad rozwalaniem różnych
murów w starym Kremlinie. Kopała miny pod najdawniejszą cerkwią, pomni­
kiem śmiesznej struktury. Stawiała piece na chleb, rozbierała ołtarze z ozdób
srebrnych i świętych nawet z grobów dobyto, aby im kosztowności poodejmo-
wać. Była mi się dostała głowa niespróchniała Iwana cara, alem jej dla nie­
dostatku sposobów przewozu zabrać nie mógł.

K. Janta, Dziennik wojny moskiewskiej

w roku 1812, a szczególnie obrotów głó­
wnej kwatery ces. Napoleona. Bibliote­
ka Czartoryskich w Krakowie, rkps nr
3733.

!A NTON I R OZ W A D O W S K I
podporucznik 8 pułku ułanów

Wieczorem stanęliśmy pod miastem Moskwą. Wpośród przedmiejskich ogro­

dów rozkoszowaliśmy się piekąc kartofle i gotując kartofle z mięsem, lecz chleba
nie mieliśmy jeszcze. W bramach miasta stała mocna straż gwardii i nikogo nie
przepuszczała. Cesarz nocował w letnim carskim pałacyku, niedaleko od nas.
Do dnia weszła do miasta piechota. Kawaleria ruszyła poza miasto, oczysz­
czając przedmieścia, a nasza dywizja ruszyła dopiero koło południa, ciągnąc
przez środek miasta z dobytą bronią. Ludności miejscowej nie było zupełnie
widać. _______________
* Izabeli Czartoryskiej

» 113 «
 W otwartych siłą sklepach gospodarowała piechota. Nam z koni zsiadać za­
kazano, żebyśmy mogli jak najprędzej stanąć za miastem w awangardzie. Ma­
szerując widzieliśmy już w kilku punktach miasta wybuchający ogień. Prze­
chodzącym kawalerzystom podawała piechota najrozmaitsze wiktuały. Chwytał
każdy, co mógł złapać. W przejeździe dostał mi się woreczek z rodzynkami i dak­
tylami, który mi podał żołnierz od piechoty na Długiej ulicy, wśród sklepów
korzennych. Zjawił się także między nami żołnierz z gwardii ułanów Krasiń­
skiego, wiozący na wózku beczkę wina. Sam stał nad nią z lewarem w ręku
i kto się zgłosił, dawał mu się napić. Pociągnąłem dobrze i ja tego wina i zrazu
nic nie czułem, lecz gdy wyszedłszy za miasto stanęliśmy obozem, tak mnie to
wino rozmarzyło, żem do białego dnia spał jak zabity. Obudziwszy się, jakże
miłą miałem niespodziankę, pozbywszy się bardziej dokuczliwej diarii, która
mnie od kilku dni ogromnie męczyła.
Z miasta dostaliśmy obficie wszelkiej żywności. Dzień cały staliśmy na tym
przedmieściu, rozumie się, że utrzymując wartę połową i rozsyłając patrole.
Przybył tu wreszcie i mój służący, miał powózkę, zaprzężoną trzema dobrymi
chłopskimi końmi, pełną najrozmaitszych zapasów żywności, a oprócz tego pro­
wadził jeszcze ze sobą krowę mleczną. Tych kilkanaście dni niczego nam nie
brakowało,

A. Rozwadowski, Pamiętnik. Biblioteka

Zakładu im. Ossolińskich, jw.

R OM AN S O Ł T Y K
szef szwadronu, adiutant gen. Sokolnickiego

O świcie opuściłem pałac Musina-Puszkina, aby połączyć się z generałem So-

kolnickim, który noc spędził w kwaterze głównej cesarza. Napotkałem go na
przedmieściu Smoleńskim i dowiedziałem się odeń, że Napoleon udał się już
na Kremlin, gdzie mają rozmieścić się jego dom, jego stara gwardia i sztab. Opo­
wiedziałem generałowi, czegom dowiedział się dzień przedtem i wskazałem mu
pomieszczenie, którem dla niego przygotował. Sokolnicki był z niego nader za­
dowolony i nawiązał zaraz kontakt z damami francuskimi, które zamieszkiwały
nasz pałac.
Zmieniwszy uniform i pożywiwszy się nieco, Sokolnicki udał się na Kremlin,
a ja mu tam towarzyszyłem. Podczas gdy on był w gabinecie cesarza, ja mia­
łem czas rozpatrzyć się w okolicy, której krótki opis nie znudzi czytelnika.
Kremlin jest cytadelą, której budowa sięga średniowiecza. Jest on otoczony
zębatym murem i osłaniany wieżami o różnych formach, tak jak mur w Avi-
gnonie. Jest to trójkąt, którego bok najdłuższy, mogący mieć około pięćset łokci,
rozciąga się wzdłuż rzeki Moskwy, która nie sięga w tym punkcie połowy sze­
rokości Sekwany w Paryżu.
Kremlin zawiera pałace, świątynie i różnorakie budowle publiczne, których
architektura zmienia się zależnie od czasu, w jakim zostały wzniesione, i za­
leżnie od gustu różnych narodów, które kolejno w Moskwie panowały. Znaj­
duje się tu świątynia najbardziej czczona przez lud moskiewski; jest zbudo­
wana w stylu wschodnim, z kopułą i minaretami, które datują się bez wątpie­
nia z czasu podboju Tatarów 9. Kiedy widziałem ją, wieńczył ją krzyż Wiel­
kiego Iwana. Arsenał o pięknej architekturze, zbudowany, jak mówią, na po­
czątku 18 stolecia i który mieścił ludwisarnie, świadczył o pobycie w Kremlinie

» 114 «
 Polaków, którzy zajmowali ten ważny punkt prźez pięć lat i którzy założyli tu
wielki skład wojenny 10. Architektura pałacu carów, w którym mieszkał Na­
poleon, była w połowie stylu włoskiego, a w połowie wschodniego; jakkolwiek
nieregularny, stanowił on bryłę okazałą i przyjemną dla oka. W jego budo­
wie uderzyły mnie najbardziej zewnętrzne schody, najwspanialsze, z białego
marmuru. Pośród tych różnych gmachów wznosiły się stare drzewa, których
gęste liście rzucały cień, jaki przyczyniał się jeszcze do umilenia tu pobytu.
Służba moja wzywała mnie często na Kremlin, co mi dostarczyło okazji wi­
dzenia także wnętrza różnych budowli tam zebranych; ograniczę się więc tylko
do wspomnienia tego, co mnie szczególnie uderzyło. W jednej z sal pałacowych,
przeznaczonej na uroczystości koronacyjne carów, pośród bogatych draperii
i zdobycznej broni zawieszone były chorągwie wzięte na ludach Wschodu i kil­
ka sztandarów odebranych konfederatom barskim. Wielu generałów polskich
z świty Napoleona zabrało je, pragnąc po powrocie do swych siedzib przyozdo­
bić swe domostwa tymi oznakami, odzyskanymi na naszych wrogach. Ja zaś
zadowoliłem się płatem aksamitu szkarłatnego, który pokrywał tron, na którym
wszyscy carowie od wieków byli koronowani. Był to też tron Katarzyny II. — -
Dziś ten tron był w strzępach i doznawałem niewypowiedzianej przyjemności
wyrywając z niego resztki, które mogły przypominać mojej rodzinie pamiątkę
naszej wiekopomnej wyprawy 11.
Widok arsenału dostarczał mi nie mniejszego zainteresowania. Pośród 60 ty­
sięcy karabinów, które tam wzięliśmy, znajdowało się też 150 luf armatnich,
w większości odlanych przed dwustu laty przez oficerów polskiej artylerii i któ­
re z tej racji określano zawsze mianem dział zygmuntowskich 12. Ich wykona­
nie, jak też nadzwyczajne rozmiary wielu z nich, świadczyły o doskonałości,
jaką osiągnęła wówczas nasza artyleria.
Z chwilą gdy generał opuścił Napoleona, powróciliśmy razem do naszego pa­
łacu, a Sokolnicki, pragnąc zająć się bezzwłocznie organizacją tej walnej służ­
by, która była mu powierzoną l3, zebrał swój sztab i nakazał nam wszystkim
z największym pośpiechem siadać bez zwłoki na konie i przebiec miasto we
wszystkie strony, aby odnaleźć mieszkańców, z których pomocą mógłby wy­
pełnić swe zadanie. Było już po południu, kiedy zajęliśmy się wykonaniem roz­
kazów generała. Kilku oficerów miało sobie powierzone przebiec północną część
Moskwy, podczas gdy kapitan Dembiński i ja mieliśmy odwiedzić część południo­
wą tej stolicy.
Wybuch pożaru w różnych punktach miasta przyciągnął najpierw naszą uwa­
gę; nader było ważne poznać prawdziwą tego przyczynę. Aby do tego dojść
jednak, trzeba było znaleźć mieszkańców, którzy by mogli i chcieli oświecić nas
w tym względzie. Dostrzegliśmy, prawdę mówiąc, tu i tam kilku nieszczęsnych,
którzy wymykali się na wieś, niosąc swój dobytek na grzbiecie, ale uciekali oni
na nasz widok. Widzieliśmy też kilku moskiewskich maruderów, którzy rabo­
wali sklepy i domy i zdawali się spieszyć z dokonaniem grabieży, zanim się
im w tym przeszkodzi; nie byli to jednak ci ludzie, od których mogliśmy spo­
dziewać się uzyskania kilku ważnych wskazówek. Trzeba było więc udać się
do mieszkańców, którzy wciąż jeszcze siedzieli zamknięci w swych domach;
jakże jednak dotrzeć do nich, skoro wszystkie bramy były zamknięte, a więk­
szość można było otworzyć tylko je wyłamując. Pozostawał nam jeden środek:
próbować sprawić, by mniemano, że jesteśmy Moskalami, prosząc mieszkań­
ców w ich własnym języku, by otworzyli nam swe bramy. Udało się nam to
istotnie przy wielu okazjach, skoro jednak weszliśmy, by zadać pytanie, odpo­
wiadali lakonicznie bądź też w sposób wymijający, bowiem nasz polski mun­

» 115«
dur odkrywał im już, że jesteśmy nieprzyjaciółmi. W takim stanie rzeczy łatwo
pojąć, że informacje, któreśmy zebrali, musiały być niekompletne i nie mogły
usunąć naszej niepewności co do prawdziwych sprawców pożaru. Jeśli bowiem
z jednej strony przypomnimy sobie rewelacje dam z pałacu Musina-Puszkina
co do ciemnych projektów Rostopczyna, to z drugiej, będąc od dawna świadka­
mi nieporządków, jakie towarzyszyły marszowi naszych oddziałów, byliśmy
skłonni złożyć winę za pożary na naszych własnych żołnierzy.
Jednakże skoro było rzeczą nieodzowną wyjaśnić nasze wątpliwości, zbliży­
liśmy się do dzielnic, gdzie wybuchły pożary, aby dokładnie przepytać miesz­
kańców co do tej klęski, która może wkrótce ogarnąć ich własne domostwa
i którą w rezultacie, zarówno w ich, jak i w naszym interesie, należało jak naj­
szybciej powstrzymać. Nie mogliśmy jednak dowiedzieć się niczego więcej. Kon­
tynuując wciąż naszą jazdę, znaleźliśmy się na jednym z przedmieść Moskwy,
przed domem dosyć obszernym, który nosił napis w języku rosyjskim „dom
kształcenia panien” . Czyniono trudności z wpuszczeniem nas tam, chociaż da­
ma, która kierowała instytutem, jak też kilka uczennic znajdowały się tam
jeszcze. Jednakże grzeczny sposób, w jaki zwróciliśmy się do przełożonej pensji,
wywarł swój skutek. Surowa jej twarz wypogodziła się i wprowadziwszy nas
do salonu poprosiła, abyśmy usiedli, oraz ofiarowała nam jakieś napoje chło­
dzące. Nie chciała jednak mówić językiem innym niż moskiewskim, chociaż jest
nader prawdopodobne, że francuski nie był jej obcy, choćby dlatego, że miała
w swym instytucie wiele pensjonariuszek należących do arystokracji tego kraju,
która bardzo dobrze posiadła ten język.
Nasza rozmowa nie była więc zbyt ożywiona, bowiem Dembiński i ja mówi­
liśmy językiem moskiewskim nader niedoskonale. Wspomnieliśmy najpierw
o nieszczęściach chwili, o zniszczeniu miasta, o olbrzymich zasobach, które bez
wątpienia padną pastwą płomieni. Mówiliśmy dalej o rzadkości żywności i kło­
potach z jej zdobyciem. Nagle jedna z uczennic tego domu, jeszcze dziecko, która
przysłuchiwała się naszej rozmowie, poglądając przy tym przez okno na ulicę,
odwróciła się żywo i rzekła do nas z gwałtownością:
— Żywność dla Francuzów! Kit z tych okien jest wystarczającym dla nich
pożywieniem!
Obróciłem całą sprawę w żart, ale przyznaję, że byłem silnie poruszony. Nie
można wcale liczyć na podporządkowanie sobie ludności, jeśli dwunastoletnie
dzieci są egzaltowane do tego stopnia, a jeszcze mniej można oczekiwać wy­
korzystania ich tak, by spełnić nadzieje generała Sokolnickiego. Opuściliśmy
wkrótce pensję, gdzie tak nieprzyjaźnie przyjęci byliśmy przez moskiewskie
dziecko, i poszliśmy odwiedzić kilka gmachów publicznych.
Pośród tych naszą uwagę przyciągnęły zwłaszcza szpitale i koszary. Znaleźli­
śmy tam wielką liczbę chorych i porzuconych rannych, którzy znajdowali się
w stanie skrajnej nędzy i byli pozbawieni niezbędnej opieki. Nieprzyjacielscy
generałowie pozostawili wprawdzie oddziały dla ich obrony, ale żołnierze, któ­
rzy składali te oddziały, zamiast pomyśleć o połączeniu się z armią Kutuzowa,
dopuścili się wszelkiego rodzaju wybryków i niemal wszyscy znajdowali się
w stanie jak najpełniejszego pijaństwa. W miarę jak dostrzegaliśmy niektórych,
nakazywaliśmy im rzucać broń i iść za nami. Zebraliśmy ich w ten sposób w krót­
kim czasie 121, których to, przy pomocy dwu ordynansów nam towarzyszących,
przywiedliśmy do pierwszego posterunku wojskowego.
Nasi generałowie zajęli się wreszcie wysłaniem oddziałów na poszukiwania
maruderów moskiewskich. Przyprowadzono ich na Kremlin w wielkiej liczbie,
a ci nie stawiali żadnego oporu. Te oddziały miały też rozkaz porozumieć się

» 116 «
z mieszkańcami dla tłumienia pożaru i zatrzymywania podpalaczy, jeśliby ich
znaleziono. Z braku środków nie mogły one powstrzymać płomieni. Przynaj­
mniej jednak odkryły prawdziwych sprawców tej godnej ubolewania katastrofy.
Pochwyciły one kilku ludzi Rostopczyna, którzy wyznali, że popchnięci byli do
tej zbrodni przez samego gubernatora i zostali natychmiast rozstrzelani. Wszel­
kie nasze wątpliwości rozwiały się wówczas i pospieszyliśmy złożyć raport So-
kolnickiemu w tym przedmiocie, a ten udał się natychmiast do Napoleona.
Następnej nocy nie mogliśmy zaznać żadnego wypoczynku. Niespokojni o po­
stępy pożaru wstawaliśmy co chwilę, aby obserwować jego marsz. 16 o świcie
pojawił się nagle ogień w dzielnicy przylegającej do Kremlina. Ujrzeliśmy, jak
gęsty dym unosi się z kopuły pałacu Puszkina. Wkrótce ten wspaniały pałac,
położony naprzeciw tego, który sami zajmowaliśmy, stał się pastwą płomieni,
a nasze własne mieszkanie było mocno zagrożone. Trzeba więc było je opuścić,
nie czekając dłużej, co zdołaliśmy wykonać tym szybciej, że nasze rzeczy, które
nie zostały rozpakowane, znajdowały się jeszcze na wozach i w kufrach podróż­
nych sztabu. Jednakże postęp płomieni był tak wielki, że w tejże chwili, gdy
opuściliśmy dom, dachy zaczynały już płonąć. Damy francuskie i służba hra­
biny * opuściły go jeszcze przed nami i nie dowiedzieliśmy się nigdy, co się z ni­
mi stało.
Szczegóły tego, co poprzedziło te straszne wydarzenia, były nam już znane.
Przed swym wyjazdem Rostopczyn nakazał rozdać pośród kilkuset złoczyńców,
wypuszczonych na jego rozkaz w tym zamiarze z więzień, materiały zapalne
w wielkiej ilości i rozkazał im podpalić Moskwę. Pozostawił nawet przebra­
nych policjantów dla nadzorowania egzekucji swych rozkazów i aby tym pew­
niej osiągnąć swój cel, zabrał lub zniszczył wszystkie pompy i inne instrumen­
ty, którymi Francuzi mogliby posłużyć się dla zaduszenia pożaru. W pierwszych
chwilach naszego wejścia do miasta ci złoczyńcy, chociaż zatwardziali w zbrod­
ni, wahali się wykonać rozkazy gubernatora. Później jednak, pod wpływem
silnych trunków i zagrzani przez tę samą ich zbrodnię, rozbiegli się po różnych
dzielnicach miasta i podłożyli wszędzie ogień ze zdumiewającą zaciekłością.
Jednakże te przerażające przygotowania i ich wykonanie nie znane były więk­
szości mieszkańców Moskwy, a jeśli uciekali oni z miasta, było to skutkiem
przerażenia, jakim napełniali ich Francuzi, którym przypisywali oni stratę swe­
go majątku, jak też wynikiem obawy przed samym pożarem.
Jakiż wyrok wyda historia o postępowaniu Rostopczyna! Jest ono bez wątpie­
nia nacechowane dzikością, jakiej nie ma równej. Jednakże trzeba przyznać, że
czysty patriotyzm kierował jego względami. Podpalając Moskwę, wierzył, że
zadaje cios śmiertelny Napoleonowi i że ocali swą ojczyznę i jeśli, jak zobaczy­
my później, rachuba ta była w znacznej części błędna, to była przynajmniej
bezinteresowna i nosiła na sobie piętno gorącej miłości ojczyzny. Rostopczyn
sam dał przy tej okazji przykład poświęcenia. Wiedział on, że dwa jego domy
położone w Moskwie padną pastwą płomieni, ale nie chciał, aby pośród tej wiel­
kiej ofiary narodowej jego ofiara mogła być uważana za niepełną. Widziano
więc, jak sam własnymi rękoma podpalił swą wiejską siedzibę, jaką posiadał
w okolicach Moskwy, a na miejscu, gdzie znajdowała się ona, znaleźliśmy jedy­
nie słup z takim oto napisem: „Rostopczyn upiększał to miejsce przez długie
lata. Była to jego umiłowana siedziba. Gdy zbliżała się armia Napoleona, wy­
dał ten gmach na pastwę płomieni, aby nie został zbrukany obecnością Fran­
cuzów !”

* hrabiny Musin-Puszkin

» 117 «
 Gdyśmy tylko opuścili pałac Musina-Puszkina, Sokolnicki udał się na Krem-
lin, aby połączyć się z cesarzem, i rozkazał mi, bym z jego sztabem szukał no­
wego pomieszczenia, bym tam się rozmieścił i dał mu znać o tym. Wszyscy ofi­
cerowie składający nasz mały sztab jechali konno. Kilku ordynansów, prowa­
dzących ze służącymi konie za uzdy oraz dwa bądź trzy powozy, postępowali za
nimi. Skierowaliśmy się na chybił trafił przez ulice tego obszernego miasta,
które pochłaniało wówczas ponad sto pożarów, starając się znaleźć pomieszcze­
nie, w którym moglibyśmy się zatrzymać. Zaledwie jednak zajęliśmy nowe
mieszkanie, kiedy płomienie wypędziły nas z niego. Zmienialiśmy tak trzy po­
mieszczenia, nie mogąc nigdy pozostać w żadnym na tyle długo, by przygotować
i spożyć nasz posiłek.
Ta włóczęga bez wytkniętego kierunku i bez celu innego, jak tylko uniknię­
cia ognia, była jedną z najszczególniejszych. Wynieśliśmy z niej przynajmniej
tę korzyść, że widzieliśmy dobrze straszliwe sceny, jakie rozgrywały się na na­
szych oczach.
Pierwsze wysiłki naszych oddziałów, aby opanować pożar, były bezowocne,
przestano się więc nim zajmować i wszystko pozostawiono przeznaczeniu. Do­
konało się ono więc w sposób szczególny. Ogromne składy zawierające bogactwa
Europy i Azji, świątynie poświęcone kultowi boskiemu, wspaniałe pałace, domy
mieszczańskie, mniej przepyszne, ale doskonale zbudowane, płonęły wszystkie
naraz. Nawet drzewa i krzewy w ogrodach stanęły w ogniu i zostały pochło­
nięte na pniu. W długich wędrówkach, jakie czyniliśmy aż do wieczora pośród
budynków ogarniętych pożarem, zdarzało się nam przechodzić przez te same
miejsca, których nie mogliśmy rozpoznać, innym razem zaś przez jakieś ruiny,
które odnajdywaliśmy pośród popiołów. Tak więc przypominam sobie, że w i­
działem ulicę, do której przylegały z obu stron składy powozów, które za na­
szym pierwszym przejściem wypełnione były wozami błyszczącymi wszelkimi
zdobieniami luksusu, ustawionymi w długie szeregi. W godzinę później na zie­
mi leżało samo tylko żelazo, którego ogień nie mógł zniszczyć, i tak dowiedzie­
liśmy się, że to właśnie tu stały kiedyś setki drogocennych powozów.
Złowroga i uroczysta cisza panowała w Moskwie, przerywana tylko odległy­
mi wybuchami materiałów zapalnych, jękami ofiar bądź złorzeczeniem kilku
żołnierzy widzących z rozpaczą, jak olbrzymie bogactwa uchodzą ich zachłan­
ności. Widziano, jak zewsząd uciekali mieszkańcy, unosząc swe najcenniejsze
dobytki, by połączywszy się w grupy, zatrzymać się w ogrodach podmiejskich,
gdzie będą biwakować następnych dni, padając pastwą głodu, oczekując chwili,
gdy będą mogli rozejść się po okolicy i połączyć z rodakami. Zdawało mi się,
że ich liczba jest wciąż jeszcze znaczna, i jestem przekonany, że gdyby znali
oni prawdziwego sprawcę pożaru, większość nie opuściłaby miasta i przyłączy­
łaby się do naszych wysiłków, by go opanować. Jednakże wierzyli oni, że klęska
ta była dziełem Francuzów, dlatego też odwracali głowy, gdyśmy zbliżali się,
i uciekali jak dzikie zwierzęta.
Pośród tej licznej ludności widziano, jak ludzie należący do najbogatszych
klas społeczeństwa, których osobiste względy zatrzymały w Moskwie, uciekali
wmieszani w tłum. Tu byli starcy osłabieni wiekiem i chorobą, których nieśli
na swych ramionach oddani słudzy; tam księżniczka Golicyn, ślepa i sterana
latami, szła chwiejąc się, wsparta na kilku wiernych sługach. Pośród tego tłu­
mu dostrzegłem młodą osobę w kwiecie wieku, której chód i ubiór zwiastowały
ogładę i dobre wykształcenie. Była rzadkiej piękności. Jej rysy pełne słodyczy
wskazywały jednak odwagę i rezygnację na wszelkie doświadczenia. Słysza­
łem, jak mówiła po francusku do osób, które jej towarzyszyły, by dopomogły

» 118 «
 przecisnąć się przez tłum, który ją otaczał. Widok tej osoby tak delikatnej i o fi­
gurze prawdziwie zwiewnej, wystawionej tak na niebezpieczeństwa wojny i bru­
talność ludzi z gminu, natchnął mnie najżywszym zainteresowaniem; zbliżyłem
się do niej i przemówiwszy po francusku przedstawiłem jej, jak błędnym było
z jej strony narażanie się w ten sposób w takich okolicznościach. Zapropono­
wałem jej, że wezmę ją w swą opiekę i że ją odprowadzę do głównej kwatery
i że odeślę następnie z przepustką na łono rodziny. Nie trzeba było czekać na
jej odpowiedź. Krzyknęła z największą gwałtownością odwracając głowę i czy­
niąc gest przerażenia:
— Potworze! cóż mi proponujesz?
W chwilę później dojrzałem, jak znikała w tłumie.
Trudy dnia i żar powodowany przez ogień sprawiły, że cierpieliśmy palące
pragnienie, nie mogąc znaleźć wody, by orzeźwić się, kiedy dostrzegliśmy
w drzwiach przestronnego klasztoru wielu moskiewskich mnichów, którzy roz­
dawali żywność i wino wszystkim, którzy przechodzili przed ich świętym schro­
nieniem. Nie czynili oni żadnej różnicy ani co do rangi, ani co do narodowości.
Wydawało się, że ci pobożni ludzie, najbardziej zbliżeni ze względu na swój
stan do boskości, bezstronni w tym wielkim konflikcie, litowali się nad zbłą­
dzeniem ludzkim i nie mieli innego celu, jak tylko przynieść nieco ukojenia
ich mękom. Jeden z nich, skoro nas zobaczył, zbliżył się i ofiarował mi czaszę
napełnioną winem. Zawahałem się przez chwilę czy przyjąć, bowiem w po­
wszechnym rozjątrzeniu ludu Moskwy można było podejrzewać, że jest zatrute;
skoro jednak przyjrzałem się bogobojnej twarzy moskiewskiego mnicha, na któ­
rej panował wyraz spokoju i cnoty, przyjąłem czarkę z jego rąk i wychyliłem.
Oficerowie, którzy mi towarzyszyli, uczynili to samo. Byliśmy wówczas na skra­
ju jednego z przedmieść Moskwy, wyczerpani zmęczeniem, rozpaczliwie szuka­
jąc schronienia w mieście. Skierowaliśmy się na wieś; tu znajdował się kościół,
który zdawał się być opuszczony i który leżał pośród cmentarza otoczonego mu-
rem. Uznaliśmy, że może on dać nam schronienie i pozwoli nam na spokojne
biwakowanie, jednakże gwałtowny wiatr, wywołany bez wątpienia pożarem, za­
czął przenosić ponad murami cmentarza iskry, a nawet zapalone głownie, które
przelatywały znacznie dalej poza miejsce, w którym znajdowaliśmy się. Zapa­
dała noc. Podczas tej nocy wszystkie te cząstkowe pożary, które pochłaniały
Moskwę, zdawały się połączyć, tworząc jakby jeden. Był to zaiste ocean pło­
mieni. Cały horyzont był w ogniu. Długo kontemplowaliśmy ten widok, zara­
zem przerażający, jak i wspaniały, dyskutując w cichej rozmowie nad szansami
naszej przyszłości. Wreszcie sen zamknął nam powieki. Nieostrożni! spoczywa­
liśmy na wulkanie. O świcie jeden z naszych ordynansów wszedł przypadkowo
do kościoła, którego drzwi były otwarte. W chwilę później powrócił blady i ledwie
zdołał wykrztusić słowa:
— Komendancie — powiedział do mnie — kościół jest napełniony baryłkami
prochu, a okna są wybite.
— Na koń, panowie — krzyknąłem. — Na koń! Nasze głowy spoczywają na
magazynie prochu!
Zbudzono się natychmiast, machinalnie okiełznano konie wierzchowe, zaprzę­
żono konie pociągowe. Jeźdźcy skoczyli szybko na siodła i oddalili się w milcze­
niu, a za nimi nasze ekwipaże. Nie odezwano się ani słowem i dopiero, gdy by­
liśmy poza wszelkim niebezpieczeństwem uściskaliśmy się i gratulowali wza­
jemnie z okazji naszego niewiarygodnego szczęścia.

R. Sołtyk, op. cit., s. 279—297.

» 119 «
 W I N C E N T Y P Ł A C Z K 0 WS K 1
porucznik polskich szwoleżerów gwardii

Miasto ciągle płonęło i w końcu mało co domów w całości zostało, jak o tym
szczegółowe dzieje obszerniej donoszą. Mieszkańcy, wynosząc się i siedziby opu­
szczając, po domach wszystko pozostawiali: sprzęty, zegary, srebro i inne kosz­
towne przedmioty, a nawet bieliznę i suknie.
Lecz sklepy wszystkie pełne były rozmaitych towarów: cukru, kawy, herbaty
i tym podobnych, bo nie mogli i nie byli w stanie z sobą powywozić, i nas tak
prędko do Moskwy się nie spodziewali.
Tych, którzy z obładowanymi galarami popłynęli rzeką, niedaleko za miastem
doścignęli i zabrali. Chociaż postrzegłszy, że nasi pędzą, zaczęli oni galary palić,
lecz te tylko z jednej strony nieco się nadpaliły, bo woda ogień zalała. Inni za­
bierali i wynosili kosztowniejsze rzeczy na brzeg, tam w piasek i ziemię zagrze-
bywali, i to przez naszych znalezionym było.
Pożar Moskwy był tak wielki i straszny, jakby wulkanu eksplozja; w powie­
trze buchały kłęby ogniste barw rozmaitych, czerwone, sine, zielonawe, siar­
czyste; a te dobywały się z miejsc, gdzie były ogromne składy słoniny, oliwy,
oleju, łoju, tranów, wosków i innych podobnych palnych przedmiotów. Mówio­
no nam później, że w pałacach i domach właściciele umyślnie ponakładali
w miejscach sposobnych miny ogniste, z prochu, siarki i saletry złożone, aby
nieprzyjaciół, gdy się rozkwaterują, pogubić, co i w rzeczy samej uczuć się
dało.
W cesarskim zamku Kremlu od spieków pożaru szyby popękały. Kryminali­
stów, których gubernator Moskwy kazał z turmy wypuścić dla prędszego spale­
nia miasta i uszkodzenia nieprzyjacielowi, patrole nasze chwytały i na słupach
latarniowych wieszali.
To miasto paliło się ciągle dniem i nocą prawie dni jedenaście, a tak wielki
był ogień, że w ciemnej nocy o mil kilka za miastem jakby we dnie widzieć
można było. W tym czasie widziałem Francuzów nader chciwych wzbogacenia
się, że dla zdobyczy zdrowie i życie ryzykowali. Nieraz przejeżdżając z patro­
lem, widziałem ich po domach, sklepach — wszędzie pełno niebacznych na
pożar piekielnie się rozszerzający; kupy ich tornistrów na ulicach złożone
były.
Chciwość ich była nienasycona; najprzód jeden drugiemu pokazuje zdobycz
swoją i rozkłada jakby na targu jakim do sprzedania, wtem widzi, że z innych
sklepów piękniejsze i kosztowniejsze rzeczy kamraci wynoszą, śpieszy więc za
nimi, zabiera znowu, co może; dawne zdobycze, co przez kilka godzin nosił w tor­
nistrze, wyrzuca, a nowe pakuje i tak idzie dalej.
Tym sposobem w zapamiętałej chciwości kilkakrotnie przez dzień coraz co
innego nabiera i wyrzuca, dźwiga i nosi na plecach, rad by wszystko pochłonąć,
jak gdyby był pewny i bezpieczny życia i powrotu do swego kraju, i że te zdo­
bycze dla swojej rodziny zaniesie. Zdarzyło mi się widzieć we Francji, gdyśmy
tam stali na kwaterach, że gdy jednego Francuza syn odstawny z wojska po­
wrócił i witał się z rodzicami, ci go dość mile i radośnie przyjęli, lecz w kilka
dni potem wypędzili go z domu, dlatego że bez żadnej zdobyczy powrócił i nic
do domu nie przywiózł.
Dla takiej to zapalczywej chciwości w Moskwie bardzo ich wielu poginęło:
nie uważając bowiem na to, że pożar coraz bardziej i nagiej obejmuje i że już
na domach dachy palą się, ci niebaczni na to cisną się tłumem jeden przez dru­
giego, uniesieni za zdobyczą wpadają na pierwsze, drugie i trzecie piętro, a tu

» 120 «
przepalone pułapy padają na nich, uciec niepodobna, bez ratunku więc żywcem
się palą i w tychże gruzach zagrzebani zostają.
Zdarzyło się jednej nocy, bardzo ciemnej, iż naprzeciwko Kremlu w rządo­
wych magazynach, w których był skład monety miedzianej, to jest kopiejek
i półkopiejek, a to w workach wielkich rogożowych, tam drzwi odbili: znaleźli
te worki, poczęli je dźwigać i wynosić.
W samych drzwiach na progu jeden wór spodem rozerwał się, postrzegli od
ognia blask tej monety nowo wybitej, która wydawała się jak złoto, a padając
rozsypała się po schodach i dalej aż na brukowaną ulicę. Poczęli więc krzyczeć
w uniesieniach radości: złoto, złoto! Cisnęli się na przełaj, a nawet bili się z sobą
i wydzierali mocą z rąk jeden drugiemu; z tornistrów wyrzucali różne rzeczy
i towary, które tam mieli i po kilka dni nosili, a pakowali te kopiejki znalezione,
bo mieli ich za dukaty rosyjskie.
Toż samo i artyleria, która stała z armatami na placu przed Kremlem, skrzy­
neczki do armat służące pełne ponasypywała. Lecz krótko trwało chciwości złu­
dzenie! Jak tylko dzień nastał, zaraz poznali, że to jest tylko czysta i nowa
miedź; w zapalczywości więc gniewu wszystko to potem powyrzucali i wszędzie
po ulicach tej miedzi rozsypanej na bruku wiele leżało.
Gdy już Moskwa przestała się palić, znaczna liczba mieszkańców z niższej
klasy powróciła, a między gruzami miasta w kilku miejscach szałasy sobie z tar­
cic pobudowali i różnymi towarami, napitkiem i żywnością handlowali. Inni
też z podobnej klasy zapoznali się z Francuzami i Niemcami i chodzili razem
z sobą po tych gruzach z rydlami, siekierami i kilofami; a wiedząc dobrze, gdzie
jakie sklepy lub składy w jakich domach były, żelaznymi drągami gruzy i po­
pioły odwalali, ziemię odkopywali i spuściwszy się w powyłamywane sklepie­
nia różne kosztowne i drogie towary i rzeczy dobywali, a takową zdobyczą na
równo się z sobą dzielili.
Tak to powszechnie się dzieje, że wojna jednych zuboża, a innych wzbogaca.
Staliśmy w Moskwie niedziel sześć; jesień była pogodna i ciepła, jeszcze po ogro­
dach był wszelki dostatek, bo nic nie wykopano, żyliśmy wygodnie i na niczym
nam nie zbywało.
Gdyśmy byli przy Napoleonie w Kremlu na służbie, nie mieliśmy dla koni
ani siana, ani słomy, tylko samym owsem ich karmiliśmy, a na podściółki dla
koni, które dzień i noc ubrane w siodłach stały, aby czapraków nie powalały,
przywożono nam z miasta furgonami sukna, różne materie i perkale w sztukach
i bardzo wiele takich towarów pognojonych zostawiliśmy.
Nieprzyjacielska armia stała za Moskwą, z jednej strony o mil 3, a z dru­
giej o 5. Prawie każdego dnia widzieć można było posłów rosyjskich, przyjeż­
dżających z papierami do Napoleona, a zdawało się, że układy jakieś o pokój
czyniono. Dyplomatyczna kancelaria Napoleona była w pałacu Orłowa, na Przed­
mieściu Kaługskim, za rzeką niedaleko od Kremlu położonym; tam też ciągle
wysłannicy przyjeżdżali i odjeżdżali.
Podczas pobytu swego w Kremlu Napoleon rozkazał z cerkwi Sw. Iwana,
z najwyższej wieży, zdjąć i spuścić krzyż, który był długi najmniej łokci 20,
a szeroki cali 8, gruby cali 4, kuty z czystego srebra, z wierzchu zaś obciągnięty
grubo złotem. Ten krzyż złożony był około muru tej cerkwi na ziemi i tam przez
kilka dni spoczywał.
Jeszcze wzięty był z cerkwi św. Jerzy, siedzący na koniu w postaci niewiel­
kiej, jak dziecię w roku trzecim, a koń jak źrebię czterotygodniowe: to było
wylane takoż z czystego srebra i grubo wyzłocone. Z sali tronowej dawnych

» 121 «
carów zabrano bardzo starożytnych podświeczników szczerozłotych i drogimi
kamieniami sadzonych sztuk dwanaście.
Rozkazał potem Napoleon też krzyż na szyny krótkie poprzecinać, a całą tę
zdobycz w paki przekładać i z tym wysłał do Francji generała Victora z dy­
wizją kilkunastu tysięcy14; te tym tylko sposobem można było z Moskwy wy­
wieźć, gdy komunikacja na wszystkie strony już zupełnie przeciętą była. Po
wysłaniu tej zdobyczy z Moskwy, jeszcze przeszło trzy niedziele staliśmy w tym
mieście.
Mając czas wolny od służby, wziąłem z sobą jednego mieszkańca, który po­
jechał ze mną za miasto dla pokazania mi mogił naszych Polaków, którzy za
króla Zygmunta III w mieście tym wyrżnięci byli.
Wstąpiłem na wierzch tych mogił, a smutek rozdarł serce moje! Wspomnia­
łem i was w obecnej chwili i zabolałem nad wzniecającym się przeczuciem, że
nadzieje nasze, za któreśmy tyle trudów ponieśli, tyle bratniej krwi przelali,
nigdy się pono urzeczywistnieć nie miały. Wyniosły zdobywca nie myślał o nas
pono wcale!...

W. Płaczkowski, op. cit., s. 195—201,

TA D E U SZ SUCHORZEW SKI
k a p ita n — oficer o r d y n a n s o w y s zta b u m a rsza łk a B erthiera

Z Moskwy 3 X 1812
Drogi Przyj aciel u! *
Chciałbym Ci powiedzieć, chociaż w to nie uwierzysz, że od czasu, jak roz­
łączyłem się z Tobą, piszę do Ciebie już piąty list. Niemal tyleż samo napisałem
do pana Kołaczkowskiego i do pani Tayler, do której nie będę już pisać, nie
chcąc anonsować jej złej wiadomości, która i Was także mocno zasmuci, kiedy
powiem Wam, że nasz biedny Krzycki zmarł z mocnej rany, którą otrzymał
w bitwie 7 września pod Możajskiem. Nie mogę zapomnieć tego biednego chłop­
ca, widziałem go razem z Bnińskim w wigilię tej wielkiej batalii. Taki już los
nas wszystkich, mogę tylko cieszyć się z mojego, że przez cały ten czas nie by­
łem ani ranny, ani chory. Jeśli zechcecie napisać do mnie, adresujcie Wasze
listy dla kapitana Suchorzewskiego przy sztabie głównym Jego Wysokości księ­
cia Neuchatel i Wagram, przy głównej kwaterze.
Rosjanie opuszczając Moskwę wypuścili z więzień wszystkich złoczyńców, da­
jąc im wolność pod warunkiem, że podpalą całe miasto, i postawiwszy na ich
czele oficerów, zabrali wszystkie pompy przeciwogniowe. W rzeczy samej ich
zamysł powiódł się, bowiem całe miasto zostało podpalone. Pochwyciliśmy wie­
lu z tych ludzi, którzy podkładali ogień, i wszyscy zostali rozstrzelani. Sam zła­
pałem jednego, który kładł ogień pod dom. Jednakże cel Rosjan nie został osią­
gnięty, bowiem podpalając miasto chcieli nas zmusić do jego opuszczenia i po­
zbawić nas zasobów do życia. Znaleźliśmy jednak zapasy w podziemiach i piw­
nicach i nie brakuje nam niczego. Zwłaszcza mamy w bród dobrego wina. Ura­
towaliśmy wiele dobrych domów i każdy z nas mieszka jak jaki książę. Wszyst­
kie domy są znakomicie umeblowane, ja mieszkam razem z Bnińskim, Reyta-
nem i Niegolewskim, mamy zupełnie znośny dom i bardzo dobre piano forte.
* adresat nieznany

» 122 «
 Powiedz swej żonie, aby ubolewała nade mną, bowiem służący, którego wzią-
tem w drodze, aby prowadził mą kibitkę, okradł mię i pośród cennych rzeczy
zabrał mi flet, poza tym zegarek złoty i wszystkie me pieczęcie. Ja jednak nigdy
nie skarżę się Opatrzności i będę wystarczająco wynagrodzony, jeśli będę mógł
spędzić karnawał z wami, czyli w Kościańskiem.
Żegnaj mój drogi przyjacielu, nie zapominaj oddanego Ci druha i brata, niech
Twa żona czyni podobnie i bądźcie oboje przekonani, że nie zmienię się do końca
życia.
T. Suchorzewski

Listy różne wielkopolskich rodzin szla­

checkich z lat 1786—1812. Biblioteka
Uniwersytetu Warszawskiego, rkps nr
akc. 321.

P IOT R S T R Z Y Ż E W S K I
major — szef sztabu polskiej dywizji kawalerii

Moskwa 12X1812
fDo żony, Emmy z Potockich]
Kochanie,
Korzystając z pobytu w Moskwie, piszę do Ciebie każdego dnia. Nasz rozejm
trwa ciągle, chociaż zawarty został tylko przez generałów dowodzących przednią
strażą. Zdaje się on obiecywać to, czego pragniemy z taką niecierpliwością. Oby
Bóg zesłał wreszcie pokój! Potrafiłbym z niego korzystać.
Jestem tu za kilkudniowym urlopem. Moim pragnieniem było zrobić parę
zakupów dla Ciebie po przystępnej cenie, ale ci, którzy mają trochę pięknych
rzeczy do sprzedania, nie potrafią już podać rozsądnej ceny. Wszystko jest droż­
sze niż u nas. Mówiono mi, że sobole, za które zapłaciłem 24 franki w złocie,
nie są wcale drogie, ale w porównaniu z tym, co było w pierwszych dniach, jest
to cena wygórowana
Krążę ulicami, aby wynaleźć coś, ale to już koniec, nie można nic wyszukać.
Jedyne, z czego korzystam, to oglądanie miasta, które chociaż spalone w bardzo
znacznej części, ukazuje nam wciąż wyjątkową wspaniałość życia tutejszych
panów. Wszystkie pałace są ogromne, o niepojętym luksusie, zdobione stiukami
i kolumnadami o zachwycającej architekturze. Wnętrza tych przepysznych bu­
dowli są przyozdobione z wielkim gustem, poczynając od westybuli, schodów
aż po strychy — wszystko jest wykończone. Widać tu posągi naturalnej wiel­
kości, urzekającej roboty, wykonane w antycznym brązie i trzymające kande­
labry o 20 świecach.
Wczoraj byłem na spektaklu. Była to francuska komedia, grana przez aktorów
bardzo przeciętnych, w prywatnym domu, gdzie znajdowała się pałacowa scena,
bowiem wielki teatr jest spalony. Byłem zachwycony tym wszystkim, co w i­
działem. W salonie myślałem szczególnie o Tobie, bowiem w połowie zapełniony
był najpiękniejszymi kwiatami ir\
Opowiedziałem Ci tyle rzeczy o Moskwie, że boję się, iż nie uwierzysz mi. że
nie chcę tu pozostać na zimę. Bądź spokojna, to, co piszę, jest tylko sprawiedli­
wą pochwałą, której nikt nie może odmówić temu pięknemu miastu. Nawet

» 123 «
Francuzi, tak dumni z Paryża, są zaskoczeni wielkością Moskwy, jej wspania­
łością, luksusem tutejszego życia, bogactwami, chociaż miasto zostało niemal
w całości opuszczone. Nie mogę odżałować, że nie przybyłem tu wcześniej. Mógł­
bym kupić tysiące rzeczy po niskiej cenie, bowiem wszyscy chcieli się ich po­
zbyć.
Znajdujemy się wciąż w niepewnym oczekiwaniu tego, co ma wkrótce nastą­
pić. Wszyscy mają nadzieję na pokój, chociaż nie liczą zbytnio na takie szczę­
ście. Wysłano kuriera do Petersburga, a to, co przywiezie, będzie z pewnością
interesujące. Cesarz podjął wszystkie kroki na wypadek odmowy, aby zmusić
ich do pokoju, ale to potrwa jeszcze trochę. Tym samym nie pozostaje nic inne­
go, jak zdać się na łaskę Opatrzności, prosić o jej opiekę i zostawić rzeczy wła­
snemu biegowi.

Lettres interceptées par les Russes du­

rant la campagne de 1812, Paris 1913,
s. 58.

PRZYPISY

1 Autor myli się. List wysłał gen. Mi-
łoradowicz, polecając opiece Francuzów
pozostawionych w Moskwie rannych
żołnierzy rosyjskich. Rostopczyn nato­
miast nie odesłał Napoleonowi kluczy do
miasta. Warto dodać, że kiedy 14 wrze­
śnia po południu wkroczyła do Moskwy
awangarda Murata, napotkała tam jesz­
cze korpus Miłoradowicza. Aby urato­
wać swą straż tylną, zagrożoną odcię­
ciem, Miłoradowicz poprosił o rozejm,
który został skwapliwie zaakceptowa­
ny, gdyż sądzono, że jest to pierwszy
krok ku negocjacjom pokojowym. Ro­
sjanie mogli więc spokojnie wycofywać
się do godziny 6 następnego dnia, a Mu­
rat opuścił nawet na pewien czas mia­
sto. Utrzymaniem porządku w Moskwie
zajmował się w rzeczywistości gen. Du-
rosnel, pierwszy gubernator miasta. Gu­
bernatorem prowincji moskiewskiej był
natomiast marszałek Mortier.
2 Pierwszą polską jednostką, która
weszła do Moskwy — zresztą na czele
całej Wielkiej Armii — był 10 pułk
„złotych” huzarów Jana Umińskiego.
3 Mowa o Akademii Medycznej, któ­
rej gmach znajdował się na północ od
Kremla, w pobliżu słynnej ulicy Kuz-
niecki Most. Autor zwiedził też piętna-
stowieczny pałac carów — Granowitą
Pałatę, nieco późniejszy pałac Tieremny
Dworec, osiemnastowieczny Arsenał
i pałac Senatu oraz koronacyjny sobór
Uspienski, sobór Błagowieszczenski,
a także sobór Archangielski — mauzo­
leum wielkich książąt i carów.
» 124 «
4 Dzwonnica Iwan Wielki wzniesiona
została w latach 1505—1508 przez archi­
tekta Marco Bono, a ukończona w 1600.
Wielki złocony krzyż zdjęto bezpośred­
nio przed opuszczeniem Moskwy przez
Wielką Armię. Dalsze jego losy nie są
jasne. Według jednej z rozlicznych
wersji został zatopiony w czasie od­
wrotu w Jeziorze Semlewskim koło
Smoleńska bądź też rozbity na mniej­
sze części, rozgrabione przez żołnierzy.
Inna — głosi, że krzyż został odzyska­
ny przez kozaków już pod Wilnem
i ofiarowany cerkwi w Nowoczerkasku.
W 1813 moskiewskie władze duchowne
twierdziły, iż krzyż „cudownym sposo­
bem” ocalał schowany za głównymi
wrotami jednego z soborów na Krem­
lu. Autor widział też olbrzymi dzwon
Car-Kołokoł z 1735 (5 m 87 cm wyso­
kości i 218 ton) oraz armatę Car-Pusz-
kę z 1585 o wadze 40 ton. Dzwon
i armata znajdują się do dziś na Krem­
lu.
5 Pożar rozpoczął się już 14 września
wieczorem w dzielnicy handlowej w oo-
bliżu tzw. Gostinnego Dworu i na ulicy
Solianka, gdzie były kramy z solony­
mi rybami. Wzniecony został przez
niejakiego Woronienkę, agenta car­
skiej policji, który działał na polecenie
gubernatora Rostopczyna.
Tego dnia podpalono też bazar na
Placu Czerwonym u stóp Kremla, mię­
dzy wieżami Spaską a Nikolską. 15
września ponownie wybuchł tam pożar,
a równocześnie zaobserwowano ogniska
nad rzeką Jałzą, na ulicy Arbat, Po­
krowce i drodze prowadzącej ku Doro-
gomilskiej rogatce.
6 Letnia siedziba carów — zbudowa­
na w 1775, leżała przy trakcie peters­
burskim 4 km za miastem. Cesarz opu­
ścił Krem l 16 września około czwartej
po południu, a powrócił dwa dni póź­
niej.
7 Według rosyjskich danych oficjal­
nych na 2750 domów ocalało 578. Szcze­
gólnie ucierpiały dzielnice Kitajgorod
i Zamoskworieczje.
8 Latem 1812 r. przebywał w M o­
skwie — sprowadzony przez Rostop-
czyna — niemiecki wynalazca Leppich.
Brano go też za „angielskiego mecha­
nika Schmitta”. M iał on skonstruować
ogromny balon z obszernym pokładem,
z którego kilkudziesięciu ludzi mogło­
by ostrzeliwać żołnierzy francuskich
i dokonać zamachu na Napoleona. Lep­
pich przygotował też rakiety łatwo pal­
ne, które miano zrzucać z balonu na
wojska nieprzyjacielskie. Część tych ra­
kiet użyta została do podpalenia M o­
skwy, resztę Francuzi znaleźli w pod­
miejskiej rezydencji Rostopczyna —
Woronowie. Rakiety Leppicha i inne
materiały łatwo palne pozostawiono też
w kominach moskiewskich pałaców
i domów, licząc na to, że Francuzi —
przygotowując posiłki — sami wzniecą
pożar, a być może zginą w wyniku
eksplozji.
9 Autor opisuje sobór Archangielski.
10 Arsenał, zbudowany w X V II w.,
nie ma nic wspólnego z pobytem Po­
laków na Krem lu za czasów Zygmunta
III.
11 Autor nawiązuje tu do tragicznych
losów jednego ze swych przodków, bi­
skupa krakowskiego Kajetana Sołtyka,
który w 1767 — wraz z innymi senato­
rami — wywieziony został na rozkaz
ambasadora Repnina do Kaługi.
12 Były to armaty późniejsze, głów­
nie z czasów Stanisława Augusta, zdo­
byte przez Suworowa i wywiezione po
powstaniu kościuszkowskim. Część
z nich została zabrana przez Polaków,
cztery pozostają do dziś pod murami
Arsenału.
13 Gen. Michał Sokolnicki kierował
służbą wywiadowczą Wielkiej Armii.
14 Nie jest to ścisłe. Marszałek Victor,
dowodzący 9 korpusem, stał w owym
czasie w rejonie Smoleńska i nigdy nie
przebywał w Moskwie. Napoleon wy­
słał natomiast do Francji kilkunasto­
tysięczny konwój rannych i chorych,
dowodzony przez gen. Nansouty. Kon­
wój ten — prowadzący także liczne
wozy ze zdobyczą — dotarł bezpiecznie
do Francji.
15 W Moskwie działał od 1808 Cesar­
ski Teatr Francuski, w którym wystę­
powała m. in. słynna aktorka panna
George. 18 VI 1812 francuski zespół wy­
stawił sztukę o wybitnie antynapoleoń-
skim charakterze, aby dowieść swej
lojalności wobec władz carskich. Przed
wkroczeniem Wielkiej Armii większość
artystów opuściła miasto. Ci, którzy
pozostali, zgodzili się występować na
amatorskiej scenie w domu niejakiego
Pozniakowa. Od 7 października grano
komedię Marivaux Igraszki trafu i m i -
łości oraz jednoaktówkę Cerana
Uamanty auteur et valet. Francuscy
aktorzy opuścili Moskwę wraz z Wiel­
ką Armią, ale większość z nich zginęła
w czasie odwrotu.
 38
PRZEŁOM
Bezpośrednio po zajęciu Moskwy Na­
poleon wysłał w ślad za ustępującym
Kutuzowem trzy korpusy kawalerii
Murata, korpus polski ks. Józefa Po­
niatowskiego oraz Legię Nadwiślań­
ską. Osłabiona, ale nie rozbita, armia
rosyjska cofała się początkowo w kie­
runku Riazania, a później zawróciła
na zachód i obchodząc Moskwę od
południa, zatrzymała się w ufortyfi­
kowanym obozie pod Tarutino. Gru*
pa korpusów Joachima Murata zaję­
ła stanowiska na drogach prowadzą­
cych ze stolicy, starając się nie stra­
cić kontaktu bojowego z nieprzyja­
cielem i rozpoznać jego dalsze za­
miary. W ten sposób doszło do poty­
czek pod Krasną Pachrą, Czirikowem
i Woronowem (28, 29 i 30 września),
w których uczestniczył przede wszy­
stkim 5 korpus polski. 4 października
połączone oddziały Poniatowskiego
i Murata odrzuciły za rzekę Narę
w kierunku Tarutina rosyjską grupę
osłonową gen. Miłoradowicza, zada­
jąc jej poważne straty. Kiedy jednak
stwierdzono, że pod Tarutinem za­
trzymały się główne siły Kutuzowa,
zrezygnowano z dalszych działań za­
czepnych, przechodząc do obrony.
Grupa Murata, oddalona od Moskwy
o 80 km, czyli trzy dni marszu, li­
czyła tylko 21 tys. żołnierzy, a nie
» 126 «
mogąc otrzymać natychmiastowego?
wsparcia, musiała zaniechać dalszej
ofensywy. Dlatego też na dwa tygo­
dnie przerwane zostały działania bo­
jowe, a Murat zawarł nawet z Miłora-
dowiczem lokalne porozumienie o za­
wieszeniu broni.
Napoleon zgodził się na wstrzyma­
nie ofensywy, wkroczywszy bowiem
do Moskwy był przekonany o możli­
wości rychłego rozpoczęcia negocja­
cji pokojowych, i w tym celu wysłał
do cara kilka listów z propozycją ro­
kowań. Pożar stolicy — przypisywa­
ny powszechnie ,,perfidnemu działa­
niu Bonapartego” — sprawił jednaką
iż na dworze petersburskim odrzuco­
no wszelką myśl paktowania z na­
jeźdźcą. Dlatego też kolejne zabiegi
Napoleona były zbywane milczeniem,
a cesarz Francuzów, daremnie czeka­
jąc na odpowiedź, tracił bezczynnie
dzień za dniem na Kremlu. Sam Ku-
tuzów łudził Murata, że zawarcie po­
koju jest bliskie, a tymczasem uzu­
pełnił armię 70 tys. rekrutów, ścią­
gnął znad Donu 20 tys. kozaków i po­
wołał do szeregów drużyny ludowe­
go „opołczenia” . Równocześnie wo­
kół stolicy i na szlakach komunika­
cyjnych Francuzów pojawiły się
groźne i ruchliwe oddziały party­
zanckie dowodzone przez oficerów
 z armii Kutuzowa. Partyzanci i ko­
zacy przecięli praktycznie wszelkie
dostawy zaopatrzenia, a kiedy wy­
głodniali żołnierze Wielkiej Armii
zaczęli rozchodzić się w poszukiwa­
niu żywności, wyłapywano ich bądź
likwidowano po kilkuset dziennie.
Te dwa tygodnie względnego spoko­
ju przyniosły też demoralizację
wojsk napoleońskich, które w Mo­
skwie zajmowały się grabieżą i pi­
jaństwem, a na przedpolach stolicy
topniały w drobnych utarczkach
z partyzantami.
18 października o świcie feldmar­
szałek Kutuzow przeszedł niespodzie­
wanie do kontrofensywy, atakując
pod Winkowem nad rzeczką Czer-
niszną korpusy Poniatowskiego i Se-
bastianiego. Przeważające liczebnie
wojska rosyjskie oskrzydliły jazdę
francuską, która poprzedniego dnia
otrzymała znaczny transport wódki
i po nocnym pijaństwie nie mogła
dosiąść koni. Równocześnie na pozy­
cje 5 korpusu uderzyło kilka pułków
kozackich, powodując chwilowe za­
mieszanie w szeregach 18 dywizji.
Wkrótce jednak 16 dywizja, prowa­
dzona przez gen. Zajączka, odparła
atak kozaków, pozwalając uporząd­
kować się reszcie korpusu. W tej
pierwszej fazie bitwy pod Winko­
wem zginął, trafiony kulą w głowę,
szef sztabu wojsk polskich, gen. Sta­
nisław Fiszer, posłany przez ks. Jó­
zefa do 18 dywizji. Chwilę później
polska artyleria, ostrzeliwując wzgó­
rza za wsią Teterinka, nakryła celną
salwą czoło korpusu ks. Wirtember-
skiego, a wśród zabitych był też gen.
Baggowut.
Tymczasem z lasu pod Teterinką
zaczął wysuwać się 3 korpus Strogo-
nowa, przeciw któremu Poniatowski
rzucił brygadę jazdy gen. Sułkow­
skiego. Atak 5 pułku strzelców kon­
nych i 13 pułku huzarów rozbił
pierwsze rosyjskie czworoboki, ale
siły brygady były stanowczo zbyt ma­
łe, aby mogła powstrzymać na dłuż­
szy czas marsz przeciwnika. Brawu­
rowa szarża polskiej kawalerii — nie­
licznej już i na osłabionych ko­
niach — pozwoliła ściągnąć polskie
ubezpieczenia i cały 5 korpus, stra­
ciwszy 1300 zabitych i rannych, wy­
cofał się za rzeczkę Czernisznę.
W bitwie pod Winkowem ks. Józef
zademonstrował umiejętności dojrza­
łego dowódcy, a jego manewry
i kontrataki pozwoliły uniknąć klę­
ski.
Bitwa stoczona 18 października
stanowiła jednak moment zwrotny
w całej kampanii, inicjatywa bowiem
przeszła w ręce Kutuzowa, który dys­
ponuje od tej pory wyraźną prze­
wagą liczebną nad Wielką Armią.

HEN RY K D EMB I ŃS KI
kapitan 5 pułku strzelców konnych

Ruszywszy z Moskwy, wzięliśmy dyrekcją północno-wschodnią, jak nam mó­

wiono, że się to działo w sposobie rekonesansu, żeby wiedzieć, w którą stronę
się główne siły nieprzyjacielskie cofnęły 1. A gdyśmy o półtory mili oddalili
się od Moskwy, obróciliśmy dyrekcją nasze prostopadle na południe, tak żeśmy
w tym oddaleniu półtoramilowym wschodnią część miasta prawie dokoła obe­
szli. Pamiętam, jak maszerując w nocy, wydobywaliśmy listy, jakie kto miał
na sobie, dla przekonania się, jak łatwym było czytać przy łunie palącej się
Moskwy. Mam nadzieję, że już nigdy takiej przestrzeni ognia widzieć nie będę:
było to ogromne ogniste jezioro, którego okiem trudno było objąć. Pierwszy
spoczynek w tym marszu mieliśmy w dobrach hrabianki Orłów, gdzie gospo­

» 127 «
 darstwo było na wysokiej stopie udoskonalenia. Między innymi rzeczami pamię­
tam stajnie, gdzie było sto krów kałmogórskich, z których jednę od rzezi urato­
wałem i do jednej z powózek kompanii przywiązać kazałem. Ta krowa była
dużym zasiłkiem pod względem żywności, bo trzy razy na dzień dojona, pomimo
że tylko słomą, a często barłogiem żyła, na każdy dój przeszło garniec dawała
mleka.
Przez kilka dni marszu nie spostrzegliśmy żadnego nieprzyjacielskiego od­
działu i dopiero po raz pierwszy przyszło do walki pod Woronowem, gdzieśmy
się złączyli z królem neapolitańskim, któremu cesarz dowództwo korpusu ca­
łego wyprawionego ku nieprzyjacielowi powierzył. W Woronowie był piękny
i obszerny pałac, lecz tego zostały tylko mury, a na tych napis przez właściciela
dóbr, który mówił w języku francuskim: „przez dziesięć lat życia mego intraty
i czas mój na upiększenie tego miejsca obracałem, dziś palę go własną ręką,
aby pies Francuz w nim schronienia nie znalazł” 2. Tutaj bój nie był uparty,
po krótkiej kanonadzie cofnął się nieprzyjaciel i jedynie kozaki naprzeciwko
nas zostali, przeciw którym król neapolitański z jedenastoma pułkami francu­
skimi, wprawdzie już wtedy nielicznymi, ruszył. Nie znając fortelów, jakich ko­
zacy używać zwykli, za daleko posunął się za nim, reszcie wojska jako i na­
szemu korpusowi nakazawszy zająć obóz na noc. Tutaj książę Poniatowski dużą
królowi neapolitańskiemu oddał przysługę; był to początek przyjaźni i sza­
cunku, któren mu król aż do śmierci okazywał3. Widząc książę, że król usta­
wicznie robiąc szarżę coraz dalej się zapędza, kazał jednej brygadzie pieszej
wziąć za broń i ledwie nie biegiem poprowadził ją w dyrekcją, którą król nea­
politański ścigał kozaków. Pole, na którym francuska jazda ucierała się z koza­
kami, było obszerną równiną świeżo pooranego wybornego pszenicznego grun­
tu. Deszcze jesienne cały ten obszar w błoto zamieniły. Kozaki, nęcąc Francu­
zów coraz dalej, często front formowali, który szarże jazdy francuskiej, po naj­
większej części ze strzelców konnych złożone, łatwo łamały. A gdy dopiero
widzieli, że konie francuskie dobrze pomęczone, i więcej półtory mili od obozu
naszego byli oddaleni, zrobili szarżę po swojemu, tj. z ogromnymi okrzykami
oskrzydlając z prawej i lewej strony całą masą uderzyli. Jazda francuska zmie­
szana musiała w szybkiej ucieczce szukać ratunku, lecz zmęczone konie i grunt
błotnisty uchodzić przed lekkimi kozackimi końmi nie pozwalały. Nie wiem,
co by się było stało z całą tą jazdą i z samym królem neapolitańskim, gdyby
książę Poniatowski ruchu, jaki powyżej wspomniałem, z piechotą nie był w y­
konał. Widząc z tego, co się działo w szarżach króla neapolitańskiego, że tu od­
wrót szybki jazdy francuskiej nastąpić musi, zajął książę krańce lasu na lewej
stronie pola znajdujące się, i wtedy, kiedy jazda francuska w największym nie­
ładzie piechotę tę minęła, rzęsisty ogień długo rozciągniętego frontu całą go­
nitwę kozaków wstrzymał. Król neapolitański zdziwiony tym niespodziewanym
ratunkiem zwraca konia ku naszej piechocie i tam samego księcia Poniatow­
skiego na czele jej znajduje. Uściskał go serdecznie i nazwał swoim zbawcą, bo
istotnie tak było. Nie umiem dać szczegółów wszystkich ruchów, jakieśmy tu
przedsiębrali zawsze w zamiarze odkrycia głównych sił nieprzyjacielskich, to
tylko wiem, żeśmy się od Woronowa na kilka części rozdzielili.
Korpus polski pod komendą księcia Poniatowskiego ruszył ku Czirikowu,
spychając coraz bardziej opór kozaków wsparty artylerią. Pod Czirików przy­
byliśmy 29 sierpnia * z rana i w dzień mglisto deszczowy. O milę za nami znaj­
dował się jenerał La Houssaye z owymi jedenastu pułkami jazdy francuskiej,

* września

» 128 «
które tak wiele ucierpiały przez nieostrożność króla neapolitańskiego. Pod Czi-
rikowem już opór Moskali był zaciętym, piechota ich trzymała wieś i ogród
pałacowy, broniła go mężnie. Pójdę za działaniem moim osobistym w tej bitwie,
bo mi się zdaje, że tym sposobem najdokładniej ją opisać potrafię. Gdyśmy
front zrobili naprzeciwko ogrodu pałacu, na krótki strzał armatni, wyprawiony
zostałem ze szwadronem i dwoma działami artylerii konnej Straszewskiego na
lewe skrzydło, gdziem się opierał o gęste i wysokie krzaki. Przed frontem staro-
drzewny stał las dębowy, bynajmniej krzakami nie podszyty. Gdym się zbliżył
do owych krzaków, usłyszeliśmy tamże gwar kłótliwy. Wysłany sierżant Jagmin
z dwoma szaserami do krzaków, przyprowadził mi parę niewolników z opołcze-
nia (pospolite ruszenie). Ludzie ci uzbrojeni tylko w piki, z czapkami, na któ­
rych były wyszyte krzyże nad czołem, pierwaszy raz tutaj się nam ukazali.
Jagmin mówił, że ich dużo w krzakach i że się między sobą kłócili. Zdaje się,
że sam nieprzyjaciel niewiele na tę pomoc liczył, bo masy nie pokazały się
na placu. Po krótkiej godzinie zaczęliśmy spostrzegać między dębami dość licz­
nych doboszów piechoty nieprzyjacielskiej, którzy wychodząc zza krzaków wy­
raźnie widzieć chcieli, jaki jest nasz szyk i liczba. Posłałem natychmiast raport,
donosząc o tym, com widział, równie z mą opinią, że tu masy piechoty ukryte
być muszą, co się wkrótce sprawdziło. Książę Poniatowski wzmocnił tyralie­
rów naszych, Czirików atakujących, wziął środki, jakie należało przeciw koza­
kom, gdzie było opołczenie, a ja dostałem rozkaz przejścia na prawe skrzydło
całej naszej pozycji, przez co nie byłem świadkiem tego, co później działo się
na naszym froncie, więc tylko z opowiadania to opiszę.
Siły nieprzyjacielskie coraz bardziej rosły. Zdaje się, że Kutuzow, który już
wtedy naczelne był odebrał dowództwo, był w marszu ku Kałudze, kiedy parcie
na jego straż tylną do odwrotu ku nam go nakłoniło, w nadziei, że nas zbić
kompletnie potrafi. Książę Poniatowski, widząc przemagające nieprzyjaciela
siły, słał oficera po oficerze do jenerała La Houssaye, prosząc, aby mu w pomoc
przybywał. Lecz ten ruszyć się nie chciał i dość niegrzecznie odpowiedział: Bah!
bah ! Les Polonais se tireront d'affaire eux mêmes *. Było to podwójnie bole­
sne, gdyż wysłanie każdego oficera ku niemu o szwadron jeden nas osłabiało.
Kozaki wsunęli się byli między nas a niego i trzeba było silnej eskorty dla
utrzymania komunikacji. Przed samym zmierzchem nieprzyjaciel atak na cen­
trum nasze kolumnami piechoty przypuścił i równocześnie na prawe skrzydło,
gdzie się wtedy znajdowałem, silną kolumnę artylerii i jazdy obrócił, tak że­
śmy dokoła atakowani byli. Książę Poniatowski, widząc wysuwające się mo­
skiewskie masy, sądził zrazu, że to nasza piechota tak szybko pozycją opuszcza.
Przypuszcza więc konia ku masom i łajać zaczyna; dopiero ręczny ogień rosyj­
ski z błędu go wyprowadził. Szczęście, że dzień mglisto dżdżysty sprawił, że
mało która broń dobrze paliła. Musiał książę dobyć pałasza, jak również cały
sztab i czoło kolumn, rąbać i kłuć. Sam jenerał Fiszer dobył szpady w tym ata­
ku, a raczej obronie. Pułk nasz, który prawie o pół strzału karabinowego się
znajdował za księciem, dostał do szarży rozkazy i na szczęście wystarczył, aby
tę piechotę do odwrotu zmusić, co w tym punkcie oprócz tyralierskiego ognia
bitwie koniec położyło, bo też i noc była bliską. To wiem tylko z opowiadania;
na prawym zaś skrzydle, właśnie kiedym ja tam przebywał, rozwijał nieprzy­
jaciel kilka baterii artylerii, którym jedynie dwa działa sześciofuntowe Stra­
szewskiego odpowiadały.

* Polacy sami zdołają się z tego wy­

dostać.

» 129 «
 Nieprzyjaciel wysunął z frontu artylerii 4 działa, które kartaczami razić za­
częły nas, eskortę dział; a reszta artylerii z położenia nieco wywyższonego gra­
natami i kulami raziła pułk 13 huzarów, który za mną stał rozwinięty, i 4 pułk
strzelców konnych, który za huzarami był w kolumnie uszykowany. Pamiętam,
kiedy przyleciał do mnie w czasie tego ognia kartaczowego Lefebvre-Desnouettes,
którego cesarz Napoleon na miejsce Sebastianiego na dowódcę naszej dywizji
jazdy był przysłał. Ten przylatując do mnie pyta się, co ja tu robię i co się tu
dzieje, odpowiadam mu, jak się rzecz miała, że zrazu nieprzyjaciel przypuścił
szarże na nasze działa, lecz że te odparłem i że teraz te cztery działa, które
bliżej widzi, kartaczami do nas strzelają, a owe na wzgórzu ciężkimi pociska­
mi. Nie wiem, czy miał wzrok krótki, czy też młodość jego była przyczyną, że
się obrócił do starego wachmistrza, który jedynie stanowił jego eskortę, i pyta
się go: Dagobert! dit-il-vrai? *. Wachmistrz, roztropniejszy od jenerała i więcej
dla mego stopnia uszanowania mający, mówi: Mais oui général, cela doit être
vrai puisque le capitaine vous le dit **. Lecz wyraźniej od raportu mojego i od
potwierdzenia Dagoberta przekonał nieprzyjaciel jenerała o prawdzie, bo jak
sypnie kartaczami, już wątpienia nie zostawił. Wtedy jenerał do mnie: Retirez
vous en arrière, vous êtes trop exposé ***. Alem go prosił, aby wprzód ten roz­
kaz dał artylerii, bo ja się wprzód od niej cofać nie mogę, co natychmiast wyko­
nał, i ja w kolumnie plutonowej za działami odszedłem. W tym odwrocie ran­
nym był sierżant mój Korn, w biodro kartaczem strzelony. Moskale wtedy nie
strzelali celnie, bo jak tutaj kartacze prawie wszystkie górowały. Strzały ich
jednak nie były dla nas bez szkody, zginęło kilku oficerów z 4 pułku strzelców
konnych, ranny był mocno dzisiejszy jenerał Gawroński, szef szwadronu z pułku
13 huzarów.----
Nazajutrz po bitwie, gdzieśmy plac kompletnie otrzymali, a nieprzyjaciel się
cofnął, przybył król neapolitański, który się nie mógł nachwalić i dość nadzię-
kować księciu za w wilią odbytą bitwę. Przejeżdża przed naszym frontem, nie
szczędząc pochwał dla waleczności Polaków. Jenerała La Houssaye przed fron­
tem naszym złajał najmocniejszymi wyrazami, których nawet nie powtórzę, bo
były zbyt grenadierskie. A na jego upokorzenie oświadczył mu, że go stawia
pod rozkazy księcia Poniatowskiego, prosząc księcia głośno, aby go ciągle
w przedniej straży używał. Wina jenerała La Houssaye zapewne, że była wiel­
ka; ale żeby ją nieco zmniejszyć, a przynajmniej okazać, że pomoc, jaką nam
mógł przynieść, nie była tak stanowcza, muszę powiedzieć, że owe jedenaście
pułków jazdy już wtedy nie więcej jak 1300 lub 1500 w ogóle koni liczyły. Tak
jazda nasza dużo była koni straciła, szczególniej u Francuzów, którzy mniej
o konie dbać umieją. Nazajutrz po bitwie pod Czirikowem, a raczej w nocy,
o- wszy spadł śnieg i dosyć grubo okrył ziemię, lecz około południa zupełnie
zniknął, a błoto oczywiście pomnożył. Zaraz po odjeździe króla neapolitańskiego
ruszyliśmy w marsz ku Kałudze. Nic znaczniejszego aż do dnia 4 października
nie nastąpiło. W dniu 4 przybyliśmy na równinę lasami otoczoną pod Tarutino.
Tu mieliśmy ledwie nie walną bitwę, bo nieprzyjaciel tego położenia silnie bro­
nił, a szczególniej starodrzewnego lasu, który to położenie ku Kałudze zamykał.
Ciężka jazda nieprzyjacielska z kirasjerów i dragonów złożona licznie z tego
lasu wysypała się, tak że książę Poniatowski nieliczną, lecz dzielną, piechotę

* Dagobert! Czy on mówi prawdę?

** Ależ tak, generale. Tak musi być
w istocie, bo to kapitan panu mówi.
*** Cofnij się pan, jesteś zbyt nara­
żony.

» 130 «
 naszą we dwa czworoboki uszykować musiał. Między nimi front artylerii,
a jazdę na skrzydłach w kolumnach, i ten groźny szyk dopiero atakom nieprzy­
jacielskim koniec położył.
Tarutina była ostatnim punktem w naszym posuwaniu się naprzód. Tu stanę­
liśmy obozem i do 18 października nieporuszenie, lecz z wielkim utrudzeniem
naszym, staliśmy. Zaczęli tu Moskale Napoleona durzyć niby-pokojem. Działa­
nia te oczywiście do opisu mego należyć nie mogą; ja tylko piszę to, com naocz­
nie widział i gdziem sam działał. Wszystkie siły króla neapolitańskiego pod
Tarutinę ściągnęły. Że tu walną bitwę 18 października odbyliśmy, winienem
nieco położenie pola, na którym się odbyła, opisać. Przed całym naszym fron­
tem, o półtora strzału armatniego, ciągnął się starodrzewny las, który równie
prawie pod kątem prostym na lewym skrzydle naszym się znajdował i docho­
dził do strumyka, stąd biorącego początek, który płynął równolegle z całym
naszym frontem, miał spadek od lewej poza prawe skrzydło i w tej dyrekcji
był coraz głębszym. Za strumykiem, tj. na prawym brzegu tegoż, była dość
obszerna wieś, za którą frontem do nas i do strumyka stał rozwinięty korpus
ciężkiej jazdy jenerała Sebastianiego. Za frontem tego korpusu ciągnął się rów­
nie starodrzewny sosnowy las.
Przed prawym naszym skrzydłem polskim i na środku całej tej równiny był
mały gaik brzozowy z paru morgów złożony, w którym rozbito namiot księcia
Poniatowskiego. W prawo od tego gaiku trzymał pozycją król neapolitański
z wojskiem francuskim, przy którym znajdowała się Legia Nadwiślańska polska
jenerała Chłopickiego.
Codziennie połowa naszej polskiej jazdy chodziła po furaż, a to zawsze w dy­
rekcji, skąd strumyk wypływał, tj. ocierając się o skrzydło ciężkiej jazdy fran­
cuskiej Sebastianiego. Po kilkunastu dniach zmieniliśmy front w następujący
sposób, tj. że prawe skrzydło nasze pozostało w miejscu, a lewe zostało pod
prostym kątem w tył cofnięte, co zrobiło, że jakeśmy pierwej front ku Kałudze
i południowi obrócony mieli, teraz patrzaliśmy prosto na wschód. Sebastianiego
korpus pozostał na miejscu, lecz zamiast frontu rozwiniętego ku południowi
sformował się szwadronami w kolumnę i front kolumnowy równie na wschód
obrócił.
Sądziłem, że ta odmiana frontu nastąpiła z powodu licznych koni, które nam
tu były pozdychały, bo ich w naszej brygadzie samej więcej jak 150 upadło,
i to prawie wszystkie w jednej nocy. Tej nocy nastąpił mróz tak silny, że
wszystkie klacze źrebne tej nocy porzuciły i zdechły, równie jak i więcej od-
psute konie, gdyż to opsucie tak było mocne, że pomimo dek * w 16 razy złożo­
nych te kompletnie przegniły, tak że jeżeli zgnilizna i czaprak przegryzła, można
było wnętrzności konia, gdy żołnierz zsiadł z niego, z łatwością widzieć. Nie
dziw więc, że mróz taką śmiertelność sprowadził. Służba obozowa odbywała się
jak najregularniej, lecz z wielkiem utrudzeniem wojska, a szczególniej jazdy.
Środki ostrożności były przez Polaków jak najlepiej wzięte, bo oprócz placówek
i wedet, które jazda trzymała, bataliony piechoty miały w lasach grangardy,
które znowu wedety naokoło siebie stawiały. Jazda, jak powiedziałem, połowę
swej liczby co dzień za furażem wysyłała, a ta połowa tyle musiała nabrać żyta
w snopach, dopóki to wystarczyło, a później słomy i barłogu, aby tak dla siebie,
jako i połowy zostającej wystarczyło. Zrazu szło to dość łatwo, bo i miejsce
było bliższe, i nieprzyjaciel niewiele przeszkadzał, lecz z każdym dniem rosły
trudności: i miejsce po furaż coraz dalsze, i grunt co dzień błotnistszy, i nie­

* derek

» 131 «
 przyjaciel coraz silniej atakował furażerów, tak że połowa tych stać pod bronią
musiała, kiedy druga wiązała furaż w snopy. Tak obładowana znowu tworzyła
front, dając czas drugiej połowie. Były jednak zdarzenia, gdzie nieprzyjaciel
tak był silny, że trzeba było furażu pozrzucać dla odparcia jego ataków i bez
niczego do obozu powrócić. Piechota mniej miała utrudzenia. Furgony i powózki
armii nawiozły jm słomy, z której porządne baraki sobie porobiła, lecz jazda,
pomimo mrozu, a czasem i słoty, obozowała pod gołym niebem; jedynie zasłony
od wschodniego wiatru porobiliśmy sobie; a paląc przed nimi ogień, dym i ciepło
szły ku koniom. Widzieliśmy, jak kapiemy po trochu, bo co dzień i konie słab­
sze, i ubywały, a ludzie prawie wszyscy mieli dyzenterią. Co łatwo było pojąć,
kiedy się racja żołnierza jedynie z funta mięsa składała. Bydło świeże bito co
dzień, i tego nigdy nie brakło, dopókiśmy stali w miejscu, ale chleba, soli,
wódki nigdy nie dawano. Żołnierze mełli między dwoma kamieniami żyto
i z tego piekli podpłomyki, ale to słabość żołądka pomnażało, bo grubo mielone,
a raczej tylko zgniecione żyto sprawiało, że się podpłomyk zjadło, a surowe pra­
wie żyto stolcem odchodziło. Szczęściem dla zdrowia naszego, że każdy z nas
był się obficie herbatą w Moskwie opatrzył, jak równie naczyniami miedzia­
nymi do prędkiego robienia herbaty. Ja miałem prócz tego blisko pół korca
najdelikatniejszej mąki pszeniczej, którą ostrożność służącego mego Marcinka
sposobem zapasu zdobytego w Moskwie oszczędziła. Kładzione kluski z tej mąki,
smażone w świeżym łoju na patelni, były głównym codziennym obok mięsa
pożywieniem, dlatego jednak od krwawej dezenterii nie byłem wolny i tylko
wiek młody mię uratował.
Nieraz oficerowie schodzili się w godzinach wolnych i nad położeniem na­
szym rozprawialiśmy. Widzieliśmy, jak nikniemy powoli, lecz ufność w jeniu-
szu Napoleona, w jego tyloletnich zwycięstwach, była tak nieograniczona, że
się zawsze te rozmowy kończyły decyzją, że on lepiej jak my musi wiedzieć, co
robi. Ufności podobnej wątpię, żeby który bądź człowiek od stworzenia świata
był posiadał, a co do mnie, wyznaję, że im więcej byłem niejako jego wyznawcą,
im więcej za nadzwyczajną go istotę uważałem, tym mniej dziś jestem skłonny
komukolwiek ślepo zaufać, bo rozliczając tyloliczne jego błędy, tak w kierowa­
niu losem narodów, jak i tą wojną, widzę, że każdy człowiek jest wielce ułomny.
Moskale wprawdzie byli zręczni w utrzymaniu Napoleona w nadziejach po­
koju, gdyż oprócz działań dyplomatycznych, które oczywiście wiadome nam być
nie mogły, we wszystkich stycznościach, jakie z nami mieli na fortpocztach,
o pokoju, jakby był bliskim, niby ze szczerością wojskową mówili. Na trzy dni
przed atakiem na nas zrobionym, znaleźli furażery z wielkim swym zadziwie­
niem, że mieszkańcy wsi opuszczonych na powrót do chat swych przybyli i pie­
czeniem chleba jako i innymi zatrudnieniami gospodarskimi byli zajęci, oświad­
czając żołnierzom, że ponieważ pokój już bliski, oni do chat wracają. Dowódcy
rosyjscy ze swej strony, ile mogli, te iluzje w nas utrzymywali. Razu jednego
dało się słyszeć na całej linii moskiewskiej mocne strzelanie karabinowe. Było
to wyraźnie przygotowanie się do walnej bitwy przez przestrzelenie broni staro
nabitej. Lecz dowódcy ci przysłali do nas parlamentarza, oświadczając nam,
żeby się tym strzałom nie dziwić, gdyż te pochodzą od rekrutów świeżo odebra­
nych, musztrę z ogniem odbywających. Próżne były jednak ich zabiegi, aby
księcia Poniatowskiego oszukać. Doskonały ten wódz wiedział, iż ostrożność
jest pierwszym obowiązkiem wodza i żołnierza. Co dzień o czwartej w nocy
siadaliśmy na konie i zakaz palenia fajek lub głośnego gadania był surowo
strzeżony. Z wydobytymi pałaszami staliśmy zawsze frontem do godziny szóstej
z runa, <> której nieco świtać poczynało. Książę Poniatowski dając przykład

» 132 «
wojsku sam na koniu ze sztabem zwykle stawał przed frontem. O godzinie
szóstej zsiadaliśmy z koni. ale każdy stojąc przy koniu, trzymał go za mundsztuk,
który ciągle na szyi miał zarzucony. O siódmej godzinie zaczęły kompanie ko­
leją prowadzić konie do pojenia, insze czekały we froncie swojej kolejki.
0 ósmej dopiero ruszała połowa koni za furażem, a wracała zwykle w noc
późną. Tę tak mozolną służbę, której żadne poruszenie nieprzyjaciela uspra­
wiedliwić nie dawało, odbywało karne nasze wojsko, bez myśli szemrania, a sku­
tek tej ostrożności księcia Poniatowskiego, bo jemu jedynie przypisać to należy,
18 października usprawiedliwiony został. Tym środkom ostrożności winna była
cała armia tu się znajdująca swoje ocalenie.
W dniu 16 przybył nam z Moskwy ogromny transport żywności i podchodziły
nas oddziały, które od Smoleńska były po drodze, z powodu ran lub innych
słabości, pozostawiane. Niektórzy nawet jenerałowie, a między innymi Zają­
czek, z tym konwojem przybyli. Jak na nieszczęście w tym transporcie nadeszło
wiele wódki, araku, dla korpusu ciężkiego jazdy Sebastianiego. Widać, że tam
niewielki musiał panować porządek, bo przez cały dzień 17 i w nocy z 17 na 18
w ogromnych rondlach warzyli rum z cukrem, co z obozu naszego, gdzie lewe
skrzydło nasze pod kątem prostym o ich prawe opierało się, widzieć było można.
Środki ostrożności były zaniedbane, bo nieprzyjaciel, właśnie spoza lewego ich
skrzydła z lasu wychodząc, atak swój rozpoczął, tj. przychodził w dyrekcji,
w którąśmy zawsze po furaż chodzili. Musiał książę Poniatowski bądź wiedzieć,
bądź przeczuwać, że z tej dyrekcji nieprzyjaciel atakować będzie, kiedy przed
10 dniami dyrekcją frontu naszego zmienił, a może i to miał, co śp. Chłopicki
pochlebnie mówiąc o mnie wspomniał, że mam węch. Jakkolwiek było, opiszę
bitwę tę tak, jak ją krok po kroku odbytą widziałem. Właśnie zsiedliśmy z koni
1 kompania 7 pułku naszego wracała od wody, a ja już moję 6 prowadzić mu­
siałem, kiedy okropne „hurra!” zapełniło powietrze i rzęsisty ogień ręcznej broni
dał się słyszeć, równie jak i jeden strzał armatni; krzykniono: „na koń” i nie
było czasu do dania komendy: „do dobycia pałaszy” , lecz dał książę Sułkowski
od razu komendę: „nacieraj” . Piechota bowiem rosyjska, w gęste nadzwyczaj­
nie rozsypana tyraliery, w kilku szeregach, ledwie o pół strzału karabinowego,
zalała przestrzeń całą przed naszym frontem. Ruszył nasz 5 pułk sam jeden do
ataku i zrąbaliśmy lub w niewolą zabrali wszystko, co było przed nami; działo
się to jeszcze przed wschodem słońca. Zapędziwszy się dalej od drugich z sze­
fem szwadronu Siemiątkowskim (słońce co tylko wschodzić zaczynało), widzimy
przed nami piechotę żywo ku nam postępującą w czworobokach. Sądziliśmy, że
to nasze piesze grangardy wracają z lasu na huk strzałów. Siemiątkowski był
krótkiego wzroku, a do tego trudno było i ostro na te kolumny patrzeć, bo
słońce wprost za nimi wschodziło, tak że się tylko formy głów ku słońcu odbi­
jały. Szerokie szako rosyjskie dawały wyobrażenie czworograniastych czapek
piechoty naszej, u góry rozłożystych. Siemiątkowski odzywa się do mnie: ..do­
trzyj no z bliska, bo ty ma>z lepsze oczy” , co oczywiście skoro tylko wyrzekł,
szybkim biegiem dzielnej mej karej klaczy zrobiłem, a dopadłszy do tych mas,
Moskali poznałem, a ci gęstymi mnie strzałami przywitali. Wróciliśmy w tył
i Siemiątkowski czynnie i sprężyście jął się rajlowania * pułku i uformowania
frontu. Był to człowiek nie tylko wielkiej odwagi, ale wielkiej przytomności
w chwili działania. Owa słodka postawa, która go znamionowała, nikła zupeł­
nie, głos sam zdawał się donośniejszy, a każdy krótki wyraz każdemu, co miał
wykonać, przypominał; tak że w tej chwili, pomimo że Kurnatowski dobry był

* zbierania, gromadzenia

» 133 «
 żołnierz, istotnie Siemiątkowski komendę pułku objął. Nie było tu czasu do
stracenia, bo ledwieśmy front uformowali, zaczęły się owe masy ku nam zbli­
żać, lecz czy nieufne w siebie, czy też raczej, że prawdziwa ich dyrekcja, chcąc
nam tył zająć, była: trzymać się biegu strumyka, wzięły się te masy w prawo
skośne i dopiero od strumyka w lewo skośne ku nam maszerować zaczęły.
Książę Sułkowski nietęgi był manewrzysta, ale widząc masy blisko, dał ko­
mendę: „trzema w lewo” , a potem: „nacieraj” , co było niewłaściwym, bo gdy­
byśmy byli poszli w dyrekcji szóstek tak sformowanych, bylibyśmy po prostu
przed frontem czoła kolumny rosyjskiej defilowali. Lecz jeżeli słowa komendy
jego nie były stosowne do szyku naszego, przykład waleczności błąd słów po­
prawił, gdyż jak tylko dał komendę: „nacieraj” , puścił się galopem na batalion
czoło kolumny rosyjskiej formujący. A że konie żołnierskie były słabe i już
pierwszą szarżą zmęczone, przybyliśmy przed batalion w 7 koni, licząc w to
księcia Sułkowskiego. Jadąc obok niego z lewej strony, mówię: „Mości książę,
wolno, bo nas mało” , lecz on z zimną krwią odpowiada: „naprzód, naprzód” .
Wpadliśmy więc w ten batalion w 7 koni, nim pułk za nim zdążył. Te 7 koni
składało: jenerał książę Sułkowski, kapitan czy major, a później pułkownik
Bojanowicz, ja, porucznik czy wachmistrz Górecki i 3 żołnierzy. Na szczęście
nasze Moskale, żeby swe bataliony pomnożyć, byli je rekrutami wzmocnili, i ci
występowali w furażerkach, a starzy żołnierze w kaszkietach. Każdy rekrut po
wystrzeleniu chronił się w środek batalionu, tak że się w batalionie utworzyły
luki, któreśmy oczywiście i końmi naszymi, i cięciami pałaszy powiększyli.
Naturalnie pułk w krótkiej chwili zdążył za nami i batalion ten czoło kolumny
formujący został rozsiekany, co pochód całej wstrzymało kolumny4. Dostałem
tu silne pchnięcie w brzuch bagnetem, a lubo w pierwszej chwili ledwo nie
zemdlałem z powodu silnego uderzenia, jednak mię bagnet nie przebił, choć był
dobrze zaostrzony, bo znaki, jakie w pasku od owych łosiowych spodni zosta­
wił, były jakby scyzorykiem przecięte. Pod tymi byłem żołądek opasał sztuczką
materii wpółjedwabnej z Moskwy wywiezionej i ta, jakby lity pas, bagnet
wstrzymała 5. Po rozbiciu tego batalionu puściła się część pułku w rozsypce da­
lej, lecz żywym nader ogniem piechoty przyjęci, straciliśmy wiele ludzi i koni;
pode mną konia trzema strzałami ubito, a 7 kul dostałem w płaszcz kolisty na
mnie wiszący. Z 300 ludzi, które pułk przed tymi dwiema szarżami liczył, ze­
szedł na 100 koni, które wszakże nazajutrz na 200 się podniosły, bo żyjący ludzie
wsiedli na konie pozostałe po zabitych żołnierzach. Dziesięciu oficerów było
bagnetem rannych, a niektórzy od strzałów karabinowych; między innymi: Je­
zierski Stanisław ranny w udo kulą, kapitan kompanii grenadierskiej. Żywość
ataków naszych armią od zupełnej klęski wybawiła, bo nieprzyjaciel wstrzymał
swój ruch, a rozwijając liczną artylerią, raził nas srodze. To jest opis tego, co
się przed frontem polskim działo. Po odbytej tej drugiej szarży sformował się
nasz pułk za barakami piechoty, któia teraz dalszą miała prowadzić bitwę.
Wsunięcie się tak raptowne nieprzyjaciela w środek pozycji naszej nastąpiło
z powodu złego strzeżenia się korpusu Sebastianiego i ze stanu, w jakim się tak
oficerowie, jako i żołnierze tego korpusu znajdowali. Wszystko tam bez wyjątku
było kompletnie pijane, tak że piechota rosyjska zalała ich obóz, nim kto bądź
konia dopaść potrafił. Z 18 dział nabitych jedno tylko zdążyło dać ognia, resztę
Moskale zabrali nabite. Ja sam o mało od pijaków nie zostałem zarąbany, bo
koń padł pode mną w chwili, kiedym się za daleko był wysunął, tak że pieszo
ku pułkowi wracając polem, które granaty i kule nieprzyjacielskie silnie orały,
nadjechało parę kirasjerów pijanych, którzy się przez strumyk na naszą stronę
ratowali. Upuścił któryś z tych pijaków rękawicę, i tymże głosem woła na mnie:

» 134 «
 Sacre matin, ramasse moi mon gant *, a gdym mu hardo odpowiedział, sięga
ręką do pałasza i obiecuje łeb przeciąć. Musiałem pychę z serca zrzucić i temu
pijakowi rękawicę podnieść. Wracając dalej natrafiam na trębacza kirasjerów
trzeźwego, siedzącego na koniu i wołającego na kapitana swego, któren pijany
w kirysie leżał obok konia, którego trębacz trzymał za cugle, aby wstał; kapitan
klnąc co niemiara nie chciał wstać i na koń wsiąść. Poczciwy trębacz widząc, że
wszelkie prośby i nalegania jego nic nie pomagały, zsiada z konia i mówi do
kapitana: „Niechże przynajmniej nieprzyjaciel się nie chwali, że zbrojnego ofi­
cera kirasjerów francuskich wziął w niewolę pijanego” i zabiera się do odpięcia
pendenta; to jakoś zrobiło na pijanym wrażenie, zaczął mówić: laisse donc,
loisse donc **, a ja poczciwemu trębaczowi pomogłem wsadzić go na konia i w tył
go odprowadziłem. Kozaki podczas samego boju jakby chmary much wszędzie
się między kolumny wsunęli, wszystkie nasze grangardy pominęli, lecz te szczę­
śliwie bez żadnej straty do nas się przebiły 6. Ledwie kilka minut po ataku, a już
namiot księcia Poniatowskiego przez kozaków był otoczony, kiedy w jednym
czasie wzdłuż strumyka inne kozackie snuły się oddziały i uchodzące powozy
z obozu poza rzekę niektóre uprowadzać zdołali. Pamiętam nawet, jak do jed­
nego z naszych oficerów z pułku 13 huzarów, jadącego w powozie pułkownika
Tulińskiego ***, przypadł oddział kozaków i zażądał od niego zegarka, ten
w przestrachu oddał, a kozacy spłoszeni przez jakiś nasz oddział odbiegli ekwi-
pażu, unosząc z sobą zegarek.
Skoro książę Poniatowski grangardy wszystkie ściągniętymi widział, nakazał
nam odwrót za strumyk, tj. w pozycją, gdzie parki nasze rezerwowe szeroką
przykopą opasane stały. Odbyło się to w największym porządku, ale nie bez
strat dla naszej piechoty, gdyż niejeden w tym odwrocie od kuli nieprzyjaciel­
skiej śmierć znalazł, między innymi jenerał Fiszer, szef sztabu księcia Ponia­
towskiego, któren powszechnego używał szacunku i był duszą porządku
w armii. Z wysokiego położenia, któreśmy zajmowali, mogliśmy przypatrzeć
się całemu tokowi bitwy. Liczna ciężka jazda nieprzyjacielska z kirasjerów
i dragonów złożona na próżno kilkakrotnie przeciw piechocie naszej próbowała
szarżę, i to nie tylko na piechotę polską, pod bezpośrednią komendą księcia
Poniatowskiego, lecz i -na Legią Nadwiślańską jenerała Chłopickiego. Ten tak
ufał swojemu żołnierzowi, że nawet czworoboków nie kazał formować, ale
w rozwiniętym froncie szarżę tę przyjmował. Po każdej szarży, po komendzie
„nabij broń” , dawał komendę „w ramię broń” , a gdy nieprzyjaciel odparty na
nowo szedł do szarży, komendy do przygotowania się do strzałów dawał w miarę
jego zbliżenia, tak ie komenda „pal” wtedy dopiero z ust jego wychodziła,
kiedy nieprzyjaciel o kilkadziesiąt kroków się znajdował7. Więcej dziesięciu
szarż tym sposobem odparł, 3 nieprzyjaciel, widząc próżność swoich ataków,
na silnym ogniu armatnim musiał skończyć bitwę. Brat mój, Wacław, po cięż­
kiej ranie kapitana swego Grzelachowskiego, dowodząc kompanią woltyżerską,
ariergardę korpusu księcia Poniatowskiego robił i mostka przez strumyk do
ostatniego bronił przed ro yjskimi kirasjerami, że to uwagę króla neapolitań-
skiego zwróciło. Trzy razy posyłał do niego podczas bitwy, pierwszy raz zapytu­
jąc o nazwisko, drugi raz obiecując, że go do krzyża poda, a trzecią rażą, kiedy
mój brat dla braku ładunków na bagnety poszedł ku kirasjerom, przyszedł
z oświadczeniem, że mu krzyż ofiaruje. Lecz że się mój brat po bitwie nie przy­
pominał, minęła go ta nagroda, o którą się wtedy tak silnie dobijano, a król
* Do kroćset, podnieś mą rękawicę!
** zostaw, zostaw
*** Tolińskiego
» 135 «
neapolitański, pomimo honorowej bitwy, jakąśmy odbyli, nie mógł się bardzo
u cesarza o nagrody upominać, bo istotnie bitwa dla nas była przegraną. Z kor­
pusu Sebastianiego ledwie się dwa szwadrony wyratowały, które były w stanie
front sformować. Znalazła ta waleczna garstka sposobność pomszczenia się za
klęski, jakie ten korpus spotkały; bo gdy nieprzyjaciel masy piechoty swojej
z lewego brzegu strumyka na prawy przeniósł i zawsze z dyrekcji ze wschodu
na zachód się posuwał, pożyczył jenerał Sebastiani u księcia Poniatowskiego
dwa działa artylerii konnej i ukrywając te poza frontem owych dwóch szwa­
dronów, wytrzymał nimi silny ogień ręczny, który te kolumny w ciągłym postę­
powaniu naprzód na tych kirasjerów sypały. A gdy dopiero na krótki strzał
kartaczowy zbliżyła się piechota, zakomenderował w lewo i w prawo szwadro­
nem, i po kilku strzałach artylerii naszej zrobił szarżę, która bez proporcji
szarżującej garstki trupami moskiewskimi pole zasłała.
Nazajutrz zaczęliśmy odwrót ku miasteczku Wereja.

H. Dembiński Pamiętnik , Poznań 1860,

s. 146— 169.

!A N T O N I R O Z W A D O W S K I
podporucznik 8 pułku ułanów

18 [października] rano spostrzegł nasz komendant, król neapolitański, że Mo­

skale manewrują, aby nas otoczyć. Zaczęliśmy więc wolny odwrót z działami na
prolonżach *, choć nas nawet bardzo z frontu nie atakowano. Ciągnęliśmy tak
z wolna przez dwa pagórki i minęliśmy las, który zaraz piechota moskiewska
zaczęła obsadzać. Za lasem, mając za sobą otwarte pole, stanęliśmy w asekuracji
armat. Wtem zaatakowała moskiewska kawaleria naszą, wypartą z lasu piecho­
tę — kazano nam spędzić tę konnicę. Poszliśmy kłusem. Moskale cofali się, pod­
prowadzając nas pod las. Gdyśmy już byli blisko, odkryli piechotę, która na ko­
mendę pułkownika: „Stój!” — dała do nas ognia na bardzo bliski dystans.
Ja dostałem kulę w lewe oko. Stałem wtedy na prawym skrzydle pułku, obok
mnie wachmistrz Szygodzki, syn ekonoma z Białobożnicy, pełen szlachetnej am­
bicji, lecz niezmiernie nerw ow y.---- Po moim zranieniu on jeden i sześciu
żołnierzy zostało z całego pułku na koniach, bo salwa piechoty nie mnie jednego
tylko trafiła. Adiutant, podoficer Tadeusz Wyleżyński, który dopiero co z księ­
ciem przybył i pierwszy raz przed nieprzyjacielem stanął, jednocześnie ze mną
postrzelony, utracił rękę.
Gdym dostał strzał w oko, pierwszą moją myślą przy nadzwyczaj gwałtownym
bólu było, że już koniec wszystkiemu, że od takiego postrzału muszę być zabity.
Bezwładnie opadła mi głowa na kulę ** od siodła, czekałem spokojnie, co też
dalej będzie. Po dłuższej chwili, czując się przytomnym, zawołałem kilkakrotnie,
że jestem ranny, ale mój Szygodzki nie wiedział, czy sam jeszcze żyje, i zostawił
mnie bez pomocy. Dopiero porucznik Strzembosz wziął konia mego za cugle,
obrócił w tył i dwom żołnierzom kazał mnie odprowadzić. Podniosłem głowę
i zasłoniłem sobie twarz kołnierzem od płaszcza, lecz widząc, że krew bardzo
obficie płynie, odrzuciłem płaszcz, bo mi go szkoda było. Pułk cofając się, zbliżał
* przodkach artyleryjskich
** część siodła na przednim łęku,
ułatwiająca wsiadanie i zsiadanie, służą­
ca też do mocowania wodzy

» 136 «
się do nas, za nim karlacze. Żołnierze, którzy mnie prowadzili, chcieli pospieszyć
kłusem. Nie pamiętam, czy nie chciałem, czy ruchu tego znieść nie mogłem, czy
też mnie siły opuściły, dość, że puściłem cugle, opuściłem pałasz i zsunąłem się
z konia, zostawiając kaszkiet na ziemi. Przypominam sobie tylko, że żywiłem
gorące pragnienia, aby mnie dobito. Nadjechali oficerowie z pułkiem, wsadzili
mnie na konia i uprowadzili z sobą. Otrzeźwiałem, siedząc na ziemi, podtrzy­
mywany przez kolegów. Od nich dowiedziałem się, że dostałem się tu po dwugo­
dzinnym marszu. Za frontem 16 pułku ułanów opatrzył mnie chirurg. Powieki
mocno już były spuchnięte, zatkał więc dziurę szarpiami, obandażował i wsa­
dzono mnie do bryki naszego generała brygady. Buda tej bryki zarzuconą była
różnymi gratami i wepchano mnie tam prawie na siłę. Huzar pruski, który tę
brykę powoził, umykał, o ile mógł najszybciej, nie wyszukując drogi, jak to
bywa w rejteradzie. Tłukłem się więc niemiłosiernie o graty tej budy i przekli­
nałem ją, póki nie straciłem przytomności. Nie wiem, jakim sposobem znalazłem
się, przyszedłszy w nocy do przytomności, między swoimi oficerami w baraku
i mając przy sobie swojego sługę.
19 rano już i drugie oko tak mi spuchło, że nic nie widziałem. Słysząc, że ktoś
mnie przyszedł odwiedzić, podniosłem palcami powiekę prawego oka, lecz wię­
cej po głosie, jak wzrokiem, poznałem generała Wincentego Krasińskiego i na­
szego księcia pułkownika. .
A. Rozwadowski, Pamiętnik. Bibliote­
ka Zakładu im. Ossolińskich, jw.

PRZYPISY
1 Przed opuszczeniem Moskwy zosta­
ła utworzona w 5 korpusie podległa
bezpośrednio Poniatowskiemu dywizja
jazdy w składzie: brygada Tyszkiewi­
cza (4 pułk strzelców konnych i 12 pułk
ułanów), brygada Sułkowskiego (5
strzelców konnych i 13 huzarów) oraz
kompania artylerii konnej kpt. Roma­
nowskiego. Dowódcą dywizji został gen.
Lefebvre-Desnouettes, a szefem sztabu
mjr Piotr Strzyżewski. Dywizja używa­
na była do działań rozpoznawczych
i ubezpieczała marsz polskiego korpusu.
2 Był to — wspomniany wcześniej —
pałac gubernatora Moskwy, Fiodora
Rostopczyna. Dembiński podobnie jak
Sołtyk cytuje ten napis z pamięci, przez
co w jego wersji brzmi on nieco ina­
czej, choć sens pozostaje ten sam.
3 Przyjaźń Poniatowskiego z Mura­
tem datowała się z początków 1807,
kiedy ówczesny wielki książę Bergu
przebywał w Warszawie-
4 W wojnach napoleońskich piechota
zagrożona szarżą kawalerii tworzyła
batalionowe bądź pułkowe czworoboki,
składające się z trzech szeregów żoł­
nierzy: pierwszy (klęczący) i drugi
strzelały ogniem salwowym, trzeci na­
tomiast stanowił ubezpieczenie i nabi­
jał broń. W rogach czworoboku umiesz­
czano nieraz lekkie armaty i grupy wol-
tyżerów, wysuwających się na przed­
pole. Rozbicie czworoboku złożonego
z doświadczonych żołnierzy nie było
łatwe. Francuzi stosowali czasem nastę­
pujący manewr: pierwszy szwadron
atakował czworobok i rozsypywał się
na boki tuż przed salwą nieprzyjaciel­
skiej piechoty. Kilkanaście sekund póź­
niej uderzał drugi szwadron, idący peł­
nym galopem na wroga, którego dwa
pierwsze szeregi nie miały wówczas
nabitej broni. Impet rozpędzonych ko­
ni był tak silny, że obalały piechotę.
Ta z kolei próbowała ratować się, pa­
dając na ziemię. Leżący piechur osła­
niał głowę lękami lub karabinem, plecy
zaś ochraniał mu tornister.
5 Był to często stosowany. w owych
czasach sposób zabezpieczenia się przed
ranami kłutymi szabel i bagnetów. Ra­
ny brzucha były wyjątkowo groźne i na
ogół kończyły się śmiercią.
6 Ubezpieczenie polskiego korpusu
stanowił 3 pułk piechoty Ignacego Blu-
mera i batalion 16 pułku Ignacego Do-
brogoyskiego.
7 Legia Nadwiślańska należała istot­
nie do najlepszych jednostek Wielkiej
Armii i jedynie grenadierzy gwardii —
tak jak Legia — mogli pozwolić sobie
na przyjmowanie ataków lekkiej ka­
walerii w szyku rozwiniętym.
 39
PI ERWS ZE D NI ODWROTU
Rosyjska ofensywa pod Winkowem
przekonała ostatecznie Napoleona, że
przeciwnik nie myśli wcale o pokoju
i że nie ma co dalej liczyć na rozpo­
częcie negocjacji. Spalona ?/loskwa,
okrążona przez partyzantów, nie mo­
gła stanowić dogodnej bazy ope­
racyjnej, a pozostanie tu na kilka zi­
mowych miesięcy byłoby równo­
znaczne z kapitulacją. Cesarz rozwa­
żał początkowo możliwość podjęcia
działań w kierunku Petersburga, ale
musiałby wówczas maszerować nad
Newę przez ziemie całkowicie niemal
ogołocone z żywności. Bardziej ko­
rzystny wydał mu się wariant skie­
rowania Wielkiej Armii na południe,
tym bardziej że korpusy Murata i Po­
niatowskiego zajmowały już pozycje
wyjściowe do ofensywy w tym kie­
runku.
Chociaż cesarz zamierzał w grun­
cie rzeczy wycofać się na leża zimo­
we w rejon Smoleńska, to przecież
nie chciał opuścić Moskwy bez sto­
czenia bitwy z Rosjanami, gdyż ina­
czej wyglądałoby na to, iż porzucił
stolicę na skutek porażki pod Win­
kowem. Dlatego też przeważyła osta­
tecznie koncepcja odwrotu na Smo­
leńsk nowym, nie zniszczonym szla­
kiem południowym, na który Wielka
Armia miała wkroczyć po rozbiciu
przynajmniej części wojsk Kutuzowa.
» 138 «
19 października nad ranem opuści­
ło Moskwę 150 tys. ludzi, prowadzą­
cych 55 armat i ponad 10 tys. wozów
taborowych, wyładowanych po brze­
gi zdobyczą. W mieście pozostał jesz­
cze przez cztery dni korpus marszał­
ka Mortiera, który przed wymarszem
wysadził w powietrze część murów
Kremla.
Wielu oficerów i żołnierzy Wielkiej
Armii porzuciło już wówczas swe
pułki, troszcząc się wyłącznie o za­
grabione łupy i nie mając najmniej­
szej ochoty brać dalszego udziału w
walkach. Wojska napoleońskie obcią­
żone setkami powozów, które opóź­
niały przemarsz sprawnych jeszcze
jednostek, podążały początkowo sta­
rym traktem kałuskim, prowadzącym
ku obozowi pod Tarutino. Skoro jed­
nak Kutuzow nie zamierzał zejść
z drogi cesarzowi, ten postanowił
obejść lewe skrzydło jego wojsk
i w tym celu ruszył na przełaj w stro­
nę Małojarosławca. Francuzom uda­
łoby się zapewne wprowadzić w błąd
przeciwnika, gdyby Wielka Armia
nie była obciążona taborami i mogła
posuwać się nieco szybciej. W rezul­
tacie jednak ks. Eugeniusz, maszeru­
jący w awangardzie, nie zdołał minąć
Małojarosławca przed przybyciem tam
Rosjan. 24 października doszło więc
do krwawych walk o miasto, które
 siedmiokrotnie przechodziło z rąk do
rąk i dopiero pod wieczór zostało
opanowane przez Francuzów. Straty
były jednak tak znaczne, że Napole­
on zdał sobie sprawę, iż prędzej zgubi
swą armię, niż przedrze się przez
główne siły Kutuzowa. Po dramatycz­
nej naradzie w Horodni — nakłania­
ny usilnie przez marszałków — cesarz
zdecydował się powrócić na stary
trakt smoleński, którym maszerował
do Moskwy zaledwie przed sześciu ty­
godniami. Oznaczało to, że Wielka
Armia na całej trasie do Smoleńska
pozbawiona będzie żywności i furażu,
ziemie te bowiem zostały zdewasto­
wane już w pierwszej części kam­
panii.
Początkowo marsz na zachód od­
bywał się we względnym porządku,
gdyż Kutuzow nie ścigał bezpośred­
nio Francuzów, maszerując równole­
gle szlakiem południowym. Dlatego
też aż do Smoleńska Wielka Armia
miała do czynienia tylko z partyzan­
tami oraz awangardą Miłoradowicza,
który atakował ją pod Medynią, Bo-
rowskiem i Wiaźmą. Sam Kutuzow,
którego wojska były również osłabio­
ne głodem, mrozem i chorobami, wo­
lał odczekać jeszcze kilka dni z walną
batalią, wiedząc, że przeciwnik jest
coraz słabszy.
27 października zaczęły się dotkli­
we mrozy i zamiecie śnieżne, które
przyspieszyły rozkład wojsk napo­
leońskich, porzucających teraz arma­
ty i bagaże. Źle podkute konie fran­
cuskiej artylerii nie mogły ciągnąć
dział po gołoledzi, a zresztą — z bra­
ku żywności — zabijano je codzien­
nie setkami. Podobnie też — jeszcze
w okolicach Wiążmy — zniknęły
resztki kawalerii i odtąd Wielka A r­
mia stała się w znacznej części bez­
ładną masą maruderów. Ze 100 tys.
żołnierzy, którzy przed trzema tygod­
niami opuścili stolicę rosyjską, do
Smoleńska dotarło 8 i 9 listopada nie
więcej niż 40 tys.
Zapasy w Smoleńsku, na które li­
czył cesarz, okazały się niewystarcza­
jące, a demoralizacja wojska stała się
tak powszechna, że nie mogło już ono
stawiać dłuższego oporu. Dlatego też
Napoleon postanowił cofać się po kil­
kudniowym odpoczynku za Dniepr,
łudząc się jeszcze, że odwrót skończy
się w Orszy bądź w Mińsku. Ten
krótki postój Wielkiej Armii pozwo­
lił jednak Kutuzowowi wyprzedzić ją
i zagrodzić jej drogę w rejonie mia­
steczka Krasne. Idący przodem Napo­
leon przedarł się bez trudu ze swą
gwardią, dzień później Davout otwo­
rzył sobie przejście bagnetami, ale 18
listopada ariergarda Neya została
otoczona przez przeważające siły ro­
syjskie. Przyszedł mu w sukurs 1 pułk
strzelców konnych Przebendowskie-
go, który stacjonując w Smoleńsku,
poznał doskonale całą okolicę. Cho­
ciaż więc w dwudniowych walkach
z 6 tysięcy żołnierzy pozostało nie
więcej niż tysiąc, 3 korpus Neya wy­
prowadzony przez Polaków z okrą­
żenia przeszedł Dniepr po lodzie
i maszerując na przełaj przez lasy,
połączył się z Wielką Armią.

F RA N CI SZ EK GA JEWS KI
kapitan — adiutant generała Chastela

19 października wydał cesarz rozkaz do odwrotu. Sam wyruszył z zamku

Petrowski na czele gwardii swej h Tylną strażą dowodził książę Treviso (mar­
szałek Mortier), który został w Moskwie aż do 23. Od 15 października już po­
ciągnęły wszystkie tabuny i szpitale wojskowe ku Smoleńskowi pod zasłoną
korpusu księcia d’Eckmuhl (marszałka Davouta). Batalion Portugalczyków za­
mknął się w Kremlinie, a razem z nim ówczesny kapitan, a później pułkowmik,

» 139 «
 Kos z korpusu inżynierów polskich, któremu było polecone wysadzić w powie­
trze już podminowaną siedzibę Ruryków.----
Dowódca batalionu miał rozkaz opuścić Kremlin o samej północy; kapitanowi
Kosowi polecono zapalić miny, zanim batalion wyruszy. Opowiadam tu owe
dokonanie dzieła tak, jak mi udzielił w późniejszym czasie sam pułkownik Kos:
„Książę Treviso — mówił Kos — opuścił miasto dnia 23 października około
południa. W dwie godziny po jego ustąpieniu ukazali nam się kozacy i drużyna
(pospolite ruszenie). Każdy mijający Kremlin żegnał się, zdejmował czapkę,
a wielu z nich przyklękało przed obrazami wmurowanymi w bramach. Komen­
dant batalionu uszykował ludzi swoich na wałach i w oknach, gotów dać odpór
w razie szturmu, wszakże ten motłoch poprzestał na strzelaniu z dala do naszych,
my nie odpowiadaliśmy nawet. Zeszedłem do lochu, gdzie miny były pozakłada­
ne, było ich 47. Przekonałem się, że wszystko w porządku, pozakładałem lonty
i czekałem godziny oznaczonej. Nad wieczorem ucichło w Moskwie, ale kozaki
i chłopstwo pozakładało ognie nad brzegami rzeki Moskwy i po rozmaitych miej­
scach naokoło Kremlinu; snadź nas pilnowali. O wpół do dwunastej spuściłem się
do lochów, dowódca batalionu kazał uprzątnąć jednę z bram, które wszystkie
zatarasowane były; ja osobiście przyczepiłem do każdego lontu po kawale hubki,
w spiral wykrojonej, a obliczonej na godzinne tlenie, aż zapali lont. Po tej czyn­
ności zapaliłem hubki jednę po drugiej, a również taką samą hubkę zapaliłem
i dla siebie, chcąc się przekonać o czasie, kiedy wybuch nastąpi. Po uskutecz­
nionej czynności pobiegłem do batalionu, już uszykowanego w kolumnę i goto­
wego do opuszczenia Kremlinu. O samej północy otworzono bramę, batalion w y­
szedł w największej cichości i przeprawił się przez most, gdy się rozległ krzyk
pomiędzy kozactwem i drużyną: «Francuzy!». Ten motłoch otoczył nas zewsząd,
wszakże ustępował w miarę posuwania się naszego. Kilkanaście strzałów padło
z ich strony, nasi żołnierze nie odpowiedzieli. Wkrótce usłyszeliśmy dzwony
Kremlinu, a cała tłuszcza rzuciła się ku oswobodzeniu zamku2. Wyszedłszy
z Moskwy, zatrzymał dowódca batalion swój w lasku brzozowym o jakie ćwierć
mili od miasta, ażeby się przekonać o skutku min. Już dawno rzuciłem dogory­
wającą hubkę, a cichość nocy nie była przerywaną jakimkolwiek hukiem. Przy­
kra to była chwila dla mnie, obawiałem się zagaszenia lontów, jednakże wie­
działem, żem hubkę przyczepił własną ręką do nich z największą przezornością.
Wyrzuciłem sobie pośpiech, z którym opuściliśmy Kremlin, będąc przekonany,
że postradam na zawsze zaufanie moich przełożonych. Pozostawałem przez kwa­
drans w tej niepewności, aż rozległ się w powietrzu głuchy huk pierwszej miny,
a niebawem nastąpiły trzy inne. Dzieło było zatem wykonane, Kremlin leżał
w gruzach. Odtąd ucichły dzwony, nastąpiła cisza. Byłem spokojny, batalion
ruszył w dalszy pochód. Maszerowaliśmy całą noc bez jakiejkolwiek napaści;
około południa złączyli się Portugalczycy z tylną naszą strażą, było to dnia 24
października” 3. ----
Dnia 29 października stanęło wojsko pod Możajskiem. Mróz chwycił nagle
i bez jakiegokolwiek wstępu doszedł od razu do 15 stopni Reaumura *. Wojsko
cierpiało z braku żywności, a odzież żołnierza, zastosowana do łagodnego klima­
tu, nic nie znaczyła w kraju pod strefą tak na wschód posuniętą. Konie okute
bez ocelów **, według zwyczaju francuskiego, nie były w stanie ciągnąć ciężaru,
konnica musiała prowadzić konie za cugle, gdzie tylko jakiekolwiek gołoledzie
się znajdowało. W pierwszym i drugim etapie jeszcze wojsko się trzymało jako
* —35°C
** haków u każdego z dwóch końców
podkowy

» 140 «
tako, ale trzeciego dnia rzuciło kilka tysięcy broń, a każdy pobiegł za żywnością
i odzieżą według instynktu. Liczba włóczęgów była przerażającą, a pomnażała
się z każdym dniem. Bagaże stały opuszczone na drodze dla braku koni, zdycha­
jących codziennie z głodu. Wkrótce przyszła kolej na wozy prochowe i armaty.
Mnóstwo wozów, których nie było można uprowadzić, wysadzono w powietrze;
słyszałem od rana do wieczora huk wybuchów tego rodzaju. Zrazu biegli kozacy
skwapliwie do każdego furgonu opuszczonego, wszakże zaniechali tego, gdy
wyleciało w powietrze kilka wozów prochowych i kilkudziesięciu ludzi, zabici
albo ranni zostali; odtąd minęło zawsze nieco czasu, zanim który z nich zbliżył
się do pozostawionego wozu.
Nigdy nie wyjdzie mi z pamięci widok owych nieszczęśliwych żołnierzy, pi zed
kilku tygodniami jeszcze pełnych zapału i energii. Przyodziani w najosobliwszy
sposób, w szaty jakiej bądź płci i stanu, byle tylko mogły ich osłonić od mrozu
dokuczliwego, byliby pobudzili do pustego śmiechu w innych okolicznościach.
Otóż wlokło się kilkanaście tysięcy takich istot nieszczęśliwych, przemarzniętych
i zgłodniałych; żadnego piętna nie zatrzymali ludzkiego prócz powierzchowności.
Oczy powychodziły im nadzwyczajnie z głowy, warstwą brudu i dymu powle­
czeni, nie zatrzymali nawet barwy skórze ludzkiej właściwej. Wzrok ich był dziki,
twarz wychudzona, wszyscy niejako osłupieli, każdy milczał, a zdawał się ni­
czym nie zajęty. Długa kolumna t k a postępowała milcząco ku Smoleńskowi,
a następnie ku Wilnu. Gdzie końskie ścierwo leżało, czy dopiero co padłe, czy
zwierz zdechł w pochodzie naszym do Moskwy, tam się rzucało kilkadziesiąt
nieszczęśliwych, rozrzynali obrzydliwą strawę na kawałki i pożerali surową.
Żadnego apelu ni komendy nie słuchali, wszystkie stopnie hierarchii znikły, każ­
dy był tylko sobą zajęty. Zebrani w gromadę po kilkunastu, a nawet kilkudzie­
sięciu, postępowali od rana do późnej nocy, ile sił każdemu starczyło. Który
z nich padł, temu żaden nie dopomógł do powstania. Każdy go mijał obojętnie,
pozostawiając losowi. Co więcej, znajdowali się tacy, którzy takiego odzierali
z odzieży, okrywając własne członki łachmanami, zabranymi konającemu ko­
ledze, nie zważając wcale na jego jęki i złorzeczenia, a nie było nikogo, który by
się ujął za nim. Wieczorem zatrzymywała się owa kolumna, gdy się gwiazdy
ukazały, równym instynktem. Co było drzewa w okolicy, budynek czy płot, roz­
bierano na ogień, nie zważając, że w domostwach znajdowali się generałowie
albo ranni, a jeżeli zgraję taką odpędzali chwilowi mieszkańcy, palono domostwa,
i częstokroć ginęli w płomieniach ci, którzy chwilowego spoczynku pod dachem
szukali. Po rozpaleniu ogni szukał każdy sposobu do uśmierzenia głodu doku­
czającego; najwięcej służył do tego kawał ścierwa końskiego, niekiedy pies albo
jakie bądź zwierzę, co tam pod rękę wpadło. Byli tacy, którzy mieli mieszek
mąki, pilnie strzeżonej, ci rozpuszczali nad ogniem śnieg w kociołku, sypali garść
mąki do wody wrzącej, dodawali do niej parę nabojów prochu i spożywali ła­
komo ten rodzaj czerniny. Ów klajster obrzydliwy stawał się przedmiotem za­
zdrości wielu innych, a częstokroć płacono 20 franków i więcej za porcję tego
przysmaku. Ja sam zapłaciłem pod Krasnem, już za Smoleńskiem, 20 franków
za mały kieliszek wódki; pod Wiaźmą schwyciłem kota, zabiłem, ociągnąłem,
upiekłem i spożyłem jako kąsek najwyborniejszy.
Zaspokoiwszy głód, ugasiwszy pragnienie śniegiem roztopionym, kładła się
owa tłuszcza naokoło ognisk w ten sposób, że jeden kładł głowę na nogi dru­
giego; utworzywszy zatem koło naokoło ognia, zasypiali owi nieszczęśliwi, za­
pominali o cierpieniach swoich na chwilę. Każdej nocy umierało ich wielu, ci
już przestawali cierpieć.
Zdarzało się często, że śnieg przykrył wielkim całunem wszystkich, żaden się

» 141 «
nie ruszył z miejsca; nikt nie byłby się domyślił, że kilkanaście żebraków koczuje
na owym polu; wszyscy leżeli w niejakim rodzaju odrętwienia. Nie było straży,
co by ich pilnowała, nie było dowódcy między nimi. Im już było wszystko
obojętne, gdyż doszli do tego stopnia nieszczęścia, że dla nich było jednym i tym
samym umrzeć od razu albo powlec się o kilka mil dalej; wiedzieli, że się nie
wydobędą z położenia swego. Nad ranem podnosili się, ile ich jeszcze pozostało
przy życiu, reszta już nie cierpiała — snem wiecznym zasypiali, śmierć przynosiła
im ulgę. Nie potrzebowali ni bębna, ni trąbki do odebrania hasła; kto mógł, ten
wstawał razem ze świtem, chwytał kij i ruszał dalej. W tym okropnym czasie
ustały wszelkie uczucia przyjaźni i życzliwości; ktokolwiek się rozrzewnił nad
losem kolegi, przepadł ; należało posiadać nadzwyczajną siłę moralną, ażeby zdo­
być zobojętnienie na wszystko, co otaczało, w przeciwnych warunkach człek
ginął. Kto pragnął uratować własne życie, ten musiał mijać nawet rodzonego
brata, choć siły mu ustawały, a spieszyć czym prędzej dalej. Siła fizyczna stano­
wiła wszystko; różnica stopni wojskowych już nie miała żadnej wartości. Złoto
było niczym, kęs chleba skarbem nieocenionym. Były wypadki, że włóczęga włó­
częgę obdzierał nawzajem, w tym przypadku powstawał bój zacięty, kończący
się bardzo często śmiercią jednego z nich; inni mijali obojętnie zapaśników.
Powszechne hasło u wszystkich było: „Jeść!”
Taki sam niedostatek żywności panował pomiędzy końmi; słoma z dachów,
która nawet była bardzo rzadka, bo kozaki wszystko palili, stała się pokarmem
wielu pułków konnych i wielu baterii. Oczywiście, że konie opadły z sił w tym
niedostatku; porzucano zatem najprzód bagaże, następnie wozy amunicyjne,
a wreszcie i armaty. Konnica zjadła konie swoje. Począwszy od Możajska, widzia­
łem armaty pozostawione na trakcie, a nieustanne wysadzanie w powierzę wo­
zów prochowych przekonywało o niemożliwości uprowadzenia ich.
Wojsko pozostałe pod bronią dostawało resztki żywności uprowadzonej
z Moskwy, było przedmiotem pieczołowitości cesarza 4. Mianowicie gwardia po­
bierała regularnie żywność z Moskwy aż do Smoleńska, gdzie znów zaopatrzoną
została we wszystko na dwa tygodnie. Konie artylerii i konnica gwardii dosta­
wały, począwszy od Możajska aż do Smoleńska, po jednym garncu owsa dzien­
nie, a zatem nie utraciły siły, lubo wychudły. Wszakże niegodziwy zwyczaj kucia
koni u Francuzów, nie zostawiających oceli przy podkowach, spowodował wiel­
kie straty nawet i w gwardii. O żołnierzy zdemoralizowanych nikt się nie trosz­
czył, byli plagą wojska pozostałego pod bronią.
Kawaleria liniowa zniknęła zupełnie, konie padały z powodu całkowitego nie­
dostatku furażu, a w miarę padania były natychmiast rozćwiartkowywane i zja­
dane. Jeździec odpinał mantelzak i przyłączał się do maruderów; w parę dni
tracił powierzchowność żołnierza, stawał się takim jak inni.

F. Gajewski Pam iętniki, Poznań 1913^

t. 1, s. 259—26(i.

HEN R YK D EMB IŃ SK I
kapitan 5 pułku strzelców konnych

Między Wereją, do której wcale nie weszliśmy, a którą spalić kazano, aby nie­
przyjaciela pozbawić schronienia, między Wereją, mówię, a Możajskiem padł
koń pode mną i pieszo dalej ku Możajskowi za armią iść musiałem. Nie szedłem

>3 142 «
 sam, bo już wielka liczba maruderów tworzyć się zaczynała. Nie pamiętam, wiele
dni szedłem do Możajska, lecz to pamiętam, że mróz był nadzwyczaj silny, gdym
to miasto przechodził, gdzie domy jeszcze stojące wszędzie podpalano, aby Mo­
skałów ochrony pozbawić. Okropny widok poprzedniego naszego pobojowiska!
Działa maszerując nie zawsze pilnowały się drogi, bo bez ocelów konie artylerii
francuskiej szukać musiały miejsc, gdzie by się mniej ślizgały. Gęsto leżące
trupy po walnej bitwie nie zagrzebane, dziś wyschłe przez mróz, wznosiły się
do góry, jeżeli działo któremu po nogach przejeżdżało. Widziałem tutaj praw­
dziwą przyczynę rozsypania się piechoty francuskiej; bezsilne konie i z gładkimi
podkowami pod najmniejszy pagórek dział wyciągnąć nie mogły. Musiano więc
używać piechotę do pchania dział pod górę. Stawiała piechota broń w kozły,
a po wyprowadzeniu dział do karabinów wracała. Lecz że na noc w obozie racji
żadnej żywności nie odbierali, wolał każdy broń i szereg opuścić, aby się od
pchania armat uwolnić i we trzy dni z armii zrobiła się procesja. Co dzień
z rana ustawiano w jeden szereg obok siebie furgony amunicyjne. Te otwarte
były i pakuły na wierzchu tak rozłożone, aby się łatwo zapalać mogły; po rusze­
niu z obozu od strony wiatru zapalano, tak aby ogień idąc od furgonu do fur­
gonu amunicją zniweczył.
Jakim sposobem doszedłem do Wiążmy? — ani wiem; czymem żył? — nie pa­
miętam. Nieraz kawał mięsa z leżącego konia odkroiłem, rzuciłem na węgle pa­
lących się wszędzie ogniów i jak się to opaliło z jednej i drugiej strony, gryźć
musiałem, tak żem więcej głód zagłuszył, jak go zaspokajał. Przed Wiaźmą
w późnej nocy natrafiłem na furgon pułku 13 huzarów, któren (inaczej jak cała
armia) miał długie węgierskie wozy płótnem okryte. Przyjęty gościnnie przez
adiutanta podoficera Trzeciaka, który pół wołu miał na bryczce i baryłkę wódki,
skrzepiłem się kompletnie, a spuszczając się na los, podczas całej bitwy pod
Wiaźmą z wozu Trzeciaka nie wysiadłem. Tu stare grenadiery gwardii Napoleo­
na, którzy jedyni w całej armii szeregów nie opuścili, bitwę tę utrzymali.
Przejeżdżałem wzdłuż ich kolumn rozwiniętych wśród niskich krzaków; każdy
żołnierz miał śnieg po kolana. Ani wiem, dlaczegom opuścił wóz Trzeciaka, lecz
może to było w Dorohobużu, gdzie w nocy znalazłem się przy reszcie naszego
pułku, który się składał z 15 może oficerów i 40 żołnierzy. Poczciwy wiarus
sprzedał mi za 5 franków — ostatnie, które miałem — dużą delią futrzaną, któ­
rej winienem ocalenie życia, bo nie miałem na sobie jak mundur i płaszcz koli­
sty wiatrem podszyty. Puściłem się wcześniej od pułku ku Smoleńskowi sam pie­
chotą; tak jakem już maszerował, dochodząc do Smoleńska o jedną lub dwie
stacje pocztowe, wszedłem do pocztowego domu opalisadowanego, jak wszystkie
były opasywane, gdzie oddziały jazdy trzymały stójki i utrzymywały komunika­
cję z armią. Tam zastałem porucznika 1 pułku strzelców konnych Skrzyńskiego,
któren co tylko był śniadanie skończył, z kilkoma oficerami podobnie jak ja
maszerującymi. Zastałem obrzynki pięknego chleba na stole i mówię mu: „Co
ty tak chlebem szafujesz, nie wiesz, jaki tu głód prawdziwy” . Nie chciał temu
wierzyć i śmiał się z nagany mojej. Prosiłem go o kawałek chleba, lecz go już nie
miał, a że rozkaz otrzymał, aby wracać z oddziałem do Smoleńska, bo ta stacja
na nocleg dla cesarza Napoleona była przeznaczona, umyśliłem sobie czekać tu
na cesarza i rzucić się na jedzenie, jakie by jemu podawali. Że zaś były dwie izby
w domu pocztowym, wszedłem do drugiej i zostałem do ziemi przykutym. Na
ławce w kącie siadłem z mocnym postanowieniem czekać cesarza, a bardziej na
jego obiad. Niedługo przyjechał dwór, tj. nadeszły muły niosące jego service
(nakrycie) stołowe, jako i furiery pałacowe. Zbliża się jeden z nich do mnie
i grzecznie prosi, abym z tego pokoiu ustąpił, bo tu najjaśniejszego pana nocleg

» 143 «
przygotowują: lecz na harde moje odpowiedzenie, że ja z cesarzem chcę mówić
i że w tym pokoju na niego chcę czekać, odpowiada mi najgrzeczniej, żebym
tylko wyszedł do pierwszego pokoju, a ten jak będzie uprzątnięty, będę mógł do
niego powrócić, i ja jak dudek dałem się w pole wyprowadzić. Wyszedłem
z pokoju i tej chwili dwóch grenadierów postawiono przede drzwiami, którzy
stawiając na krzyż karabiny, oczywiście nikogo nie byliby wpuścili. Widziałem,
że mój zamiar zrobienia niejako zgorszenia w obecności cesarza już jest nie­
podobnym, bo oczywiście z pierwszego pokoju, już nie w obecności jego, byliby
mnie gwałtem wyprowadzili. Wyszedłem więc na opalisadowane podwórze i do
obszernego ognia biwakowego, który tam zapalili, zbliżyłem się. Niedługo za­
jechał cesarz karetą przed pocztę, usłali mu ścieżkę ze słomy, aby suchą nogą
mógł dojść do domu, i przybył oddział szwoleżerów polskich pułku Krasińskiego.
Zbliżyli się do ognia Krasiński, Rostworowski, Załuski i kilku innych znajo­
mych moich, lecz ja, ponuro patrząc na wszystkich, z nikim się witać nie chcia­
łem.
Musiała obecność moja dojść do wiadomości sztabu cesarza otaczającego, bo
przybył do ognia jakiś francuski jenerał, spojrzał bokiem na mnie i odezwał się
po francusku : Allons, les cantines, qu'on nous serve du pain, du vin, du sucre *
i wkrótce liberia cesarska przyniosła ogromne tace srebrne naładowane czubato,
jedne chlebem w kostki pokrajanym, drugie cukrem, a trzecie ze szklankami.
Rzuciłem się jak wilk zgłodniały na ten posiłek, jadłem, co się zmieściło, i do
kieszeni chleb pakowałem. Wypiłem, jednę po drugiej, duże szlanki dobrego
bordeaux, kiwnąłem głową, niby na znak podziękowania, a że już noc zbliżała
się, puściłem się dalej ku Smoleńskowi. Mróz był potężny, niebo wyiskrzone,
szedłem, póki sił wystało, potem upatrzywszy, jak zwykle robiłem, miejsce, gdzie
wiatr mniej działał (zawsze daleko od ognia), kładłem się na śniegu, nakrywa­
łem głowę płaszczem kolistym i zasypiałem. Jeżeli kiedy śnieg padł w nocy,
ciepło było doskonałe, a sen tym smaczniejszy, lecz i tu nowa okazywała się
bieda, bo gdy się ciało dobrze rozgrzało, robactwo, którego kilka gatunków każ­
dy z nas na sobie nosił, zaczynało brać pożywienie, co sen choćby najlepszy
koniecznie przerywało. Do jakiego punktu plaga ta armią trapiła, przekona na­
stępujący wypadek: Razu jednego wstąpiłem do budynku niedaleko traktu sto­
jącego, a który, nie wiem jakim trafem, nie był spalony. Liczba odpoczywających
w głównej izbie była znaczna, podłoga cała okryta była słomą gładko udeptaną.
Wpada wśród nas młody oficer piechoty francuskiej, zrzuca z siebie odzież,
a nawet i koszulę, i przeklinając cesarza, który ich w taką biedę wprowadził,
obnaża skancerowane plecy, które jeden tylko strup formowały, tak były przez
robactwo zjedzone, rzuca się na ziemię i trze plecy o słomę, aż całe rozkrwawił,
po czym się na nowo ubrał, a klnąc bez ustanku, ruszył dalej w drogę. Pomimo
żeśmy do rozmaitej biedy byli przyzwyczajeni, ta scena mocno patrzących wzru­
szyła; nikt słowa nie wyrzekł, ale wszyscy jednej byli myśli. Powiedziałem po­
wyżej, że chcąc spać szukałem miejsca daleko od ognia. Robiłem to z dwóch
przyczyn, pierwsza, żem poznał, iż w gwałtownym mrozie kłaść się przy ogniu
było niebezpiecznie, bo z jednej strony ogień piekł, a z drugiej mróz dokuczał,
lecz robiłem to także z powodu, że niełatwo było zbliżyć się do ognia, który
przez kogo innego był założony, bo taka zazdrość, taka nienawiść jednych do
drugich panowała, że ci, co założyli ogień, choćby i najobszerniejszy, nikomu
obcemu zbliżyć się do niego nie pozwalali, szczególniej, jeżeli Francuzi wzniecili

* Chodźmy do kantyny, gdzie dadzą

nam chleba, wina i cukru.

» 144 «
takowy, a zbliżał się Polak, tego groźnie oddalali, bo nam zawsze wyrzucali, że
tę wojnę dla nas robią. Było więc dla Polaków podwójnie boleśnie, bośmy czuli
błąd Napoleona, że tego, co każdy żołnierz francuski rozumiał, nie robił, tj. Pol­
ski istnienia nie wyrzekł, i wyrzuty masy francuskich żołnierzy, którzy pomimo
tego nas za przyczynę wojny uważali. Wspomnę tu, do jakiego stopnia nieukon-
tentowanie mas było doszło, bo gdy raz, prawda później, cesarz chciał się do
ognia zbliżyć i wysłał wprzódy adiutanta, aby rozpoznał, kto ogień założył,
wrócił do niego adiutant mówiąc, że ogień przez francuskich żołnierzy założony,
lecz że byłoby dla osoby jego zbliżenie się niebezpiecznym, tak złorzeczenia na
osobę jego były powszechne, lecz to, jak powiadam, w kilka dni później, po
przejściu Smoleńska, było ogólne.
Nazajutrz, a może trzeciego dnia po owej stacji pocztowej, gdziem się wina
był napił, natrafiłem na powózkę moję, do której owa krowa kałmogórska zdo­
byta pod Moskwą była przywiązana; na tej powózce siedział sierżant z mojej
kompanii, Korn, ranny kartaczem pod Czirikowem; furmanił mu żołnierz z mo­
jej kompanii, którego rysy do dziś dnia pamiętam, lecz nie nazwisko. Powózka
zaś miała kilka postawów sukna zielonego, które nam w Moskwie rozdano, na
tej powózce zajechałem do Smoleńska, a raczej na jego przedmieście, około go­
dziny 11 z rana w dzień mroźny a pogodny. Zgłodniały, jakem był, pytam się
moich ludzi, czy nie mają jakiej żywności, odpowiada Korn, że nie mają nic
jak marynowaną rybę, był to sterlet zasolony, który wymagał gotowania. Za­
miast więc zająć kwatery, co było łatwym, bo nieco procesją tworzącą armią
byłem wyprzedził, założyliśmy ogień na ulicy i znaczny kawał sterleta w ko­
ciołku do tegoż przystawili. Lecz bądź z głodu, bądź widząc napływ maroderów
chciałem wcześniej kwaterę zająć, nie czekając, aby się ryba dogotowała, zjad­
łem znaczny kawał surowej ryby i popiłem mlekiem świeżo dojonym od pocz­
ciwej krowy, która, pomimo że bardzo schudzona, garniec mleka na każdy dój
dawała. Po tej niestrawnej biesiadzie, szczególniej na żołądek tak osłabiony, bo
dyzenteria krwawa panująca w całej armii i mnie już od dawna była zaraziła,
zaczęliśmy szukać na noc schronienia, lecz na próżno; wszystkie domy i zakąty
były już zajęte i wszędzie nas odpychano, tak że już wieczór nadchodził, a my
miejsca znaleźć nie mogliśmy. W takim poszukiwaniu, przed samym już wie­
czorem, przyszedłem nad wodę dosyć obszerną, nad którą stała kaplica ze sta­
tuą kamienną św. Jana; że miejsca około świętego nawet na położenie się nie
było, chcieliśmy statuę wyrugować, lecz oczywiście ruszyć jej nie było możności,
a mróz coraz bardziej się wysilał i noc się zbliżała. Sierżant Korn proponuje mi
jakiś budyneczek na środku tej wody na palach stojący, do którego po kładkach
z tarcic dojść było można. Oczywiście tę propozycją przyjąłem, tym bardziej że
skutki dyzenterii były coraz mocniejsze i nieprzyjemniejsze. Dowlókłszy się po
kładce do owego budynku poznałem, że to łaźnia parowa dla ubogich; powie­
trze u góry izby, gdzie się na piec wchodziło, było jeszcze dość ciepłe. Znalazło się
parę maroderów naszego pułku, powózkę więc z krową oddaliśmy im pod opiekę,
a sami z Kornem przenieśliśmy kilka postawów sukna do owej łaźni; ułożono
mi legowisko, część ubioru, która tego wymagała, na mróz wywieszono, jakby
do wyprania, i takeśmy się na noc przysposobili. Byłem mocno osłabiony, tak że
nawet wstawać sam nie mogłem, i w tej samej izbie skutki dyzenterii zostawać
musiały. Korn z ordynansem przynieśli cegieł i w sieni brudnej izdebki, w której
leżałem, ułożyli posadzkę i na tę ogień nałożyli, pokładli się około tegoż i wszy­
stko zasnęło. Ogień tlił pomału przed otwartymi drzwiami, naprzeciwko którego
leżałem bezsennie, gdy wtem raptem wszczął się duży płomień i wszystko
zgasło wielkim szumem, a to z tej przyczyny: Szparami między cegłą do­

» 145 «
 szedł płomień do podłogi, tę wysuszył do najwyższego stopnia, tak że jak się
zapaliła, to się i załamała, i wszystko padło na lód poprzednio gorącym popiołem
rozpuszczony, tak że cegły swoim ciężarem przebiły go do reszty i wszystko
w wodzie utonęło.
Nazajutrz trudno było do mnie dostąpić; leżałem tak dzień jeden i dwie nocy,
żyjąc jedynie herbatą, którą Korn gdzieś dostał. Byłem prawdziwie bliski śmierci,
lecz wiek młody przemógł. Trzeciego dnia Korn się odzywa: „Jeżeli pan kapitan
wstać może, to musimy iść dalej, bo już ariergarda nadchodzi i wszystko za
Dniepr rusza” . Kazałem sobie podać mą odzież, która strząśnięta po wymarznię-
ciu była podana tak czystą, jakby ją rękawicznik wyczyścił; ubrałem się, wsia­
dłem na powózkę i przez most, nie bez trudności dla wielkiego tłumu, przeje­
chałem. Przejechałem przez Dniepr, nie wjechałem do miasta, do którego jedy­
nie gwardią cesarską wpuszczano, lecz pominąłem Smoleńsk i przejeżdżałem
przez miejsca, gdzie nasza piechota tyle była ucierpiała, i dostałem się do obszer­
nego budynku drewnianego, gdzie była sala redutowa. Było to miejsce na zabawy
miasta nieco ustrojone, tam natrafiłem na oddział woltyżerów, szefa batalionu
Samuela Różyckiego, który jeszcze sto kilkadziesiąt ludzi razem prowadził, a że
żywności żadnej dla oddziału nie miał, poświęciłem mu moją kałmogórską kro­
wę, którą mu darowałem, a chociaż chuda, wystarczyła oddziałowi na 24 godzin
pożywienia. Jaki nieporządek panował, można widzieć jeszcze i z tego: Obok
budynku, w którymśmy spoczywali, stał park wozów czterokonnych krakow­
skich, naładowanych ryżem i kaszą jęczmienną, którą rząd Księstwa Warszaw­
skiego za armią wysyłał. Dozór tego transportu miał jakiś szlachcic, zdaje się
ekonom z Krakowskiego, gdy się dowiedział od Różyckiego, że ja tu jestem,
przyszedł do mnie, aby pana chorążyca powitać, tak imię mego ojca, od tylu lat
zmarłego, było szanowane, i dopiero na usilne prośby moje dał nam parę kwart
krup, tłumacząc się, że robi wielkie nadużycie, bo mu surowo przykazali tej
żywności nie ruszać, jako dla gwardii cesarskiej przeznaczonej. Wątpię, żeby
to doszło w porządku tej gwardii, bo wkrótce po ugotowaniu rosołu z mej krowy,
do którego owe parę kwart kaszy wsypano, nadeszła ostatnia ariergarda fran­
cuskiej piechoty i ta nas bez ceremonii z owej sali redutowej wyrugowała. Scenę,
która tu nastąpiła, muszę opisać, jest bowiem charakterystyczna. Komendant tej
tylnej straży wszedł do sali w chwili, kiedyśmy tę dokoła na słomie obiegli i za­
sypiać zaczynali; musiał zapewne zawołać na śpiących, aby ustąpili, lecz widząc,
że to nie skutkuje, wprowadził kilku doboszy na środek sali i kazał im bić marsz,
a oddział jego wziąwszy broń do ataku, szeregami maszerując, zaczął po nas
deptać. Obudziłem się ze snu czując, że mnie depczą, i krzyknąłem ze złością,
żem jest oficer, lecz żołnierze z uśmiechem szyderskim zniżając bagnety do mego
brzucha, jakby do pchnięcia, mówią: „Przepraszamy pana oficera, ale ustąp” .
Wstałem ze złością, wyrzucając temu komendantowi jego błąd, że szlif oficer­
skich szanować nie każe, ale ten równie uśmiechając się, dalszą ewakuacją sali
wykonywał sposobem powyższym.
Opuściwszy salę, byłem świadkiem czynu jeszcze bardziej obruszającego, po­
mimo nieczułości, jaka w nas wszystkich panowała. Spostrzegłem żołnierza z jaz­
dy francuskiej, który zsiadł z konia, a dobywszy pałasz, stanął naprzeciwko konia
i wbił mu w piersi aż po gifes *, koń był tak osłabiony, że stał nieporuszenie,
pomimo że ten nieludzki żołnierz pałaszem na wszystkie strony kręcił, by go
domordować. Wydobywa w końcu ze złością pałasz z piersi konia, przeklina to
biedne stworzenie, że się ruszyć nie chce, staje obok niego, jakby do wsiadania,

* rękojeść

» 146 «
chwyta za prawą nogę jedną ręką, a drugą popycha, aby przewrócić, co po nie­
jakim czasie dokonał, i dopiero gdy leżał na ziemi, zaczął z bólu ruszać nogami,
a żołnierz nie czekając, aby życie konia opuściło, pałaszem bok mu przecina, wy­
dobywa wątrobę jako część najprędzej mogącą się ugotowrać. Długo mi rzecz
podobna stała przed oczami.

B. Dembiński, op. cit., s. 178—189.

EUSTACHY SANGUSZKO
generał brygady — adiutant Napolecnui

Po niesłychanych trudach, których opis prawie niepodobny i nie zdołałby

wyobrazić, ile to ludzie nędzy ucierpieli, w połowie zaledwo dostajemy się do
Smoleńska, gdzie przez obfitość obiecaną prowiantu miał być kres nieznośnego
głodu. Lecz skończyło się na obietnicy, a nieporządek strwonił, co tylko było
w nim zapasów. Straszniejsza jeszcze, bo już wycieńczonego żołnierza czekała
bieda. Skrupiło się znowu na naszych podjezdkach żmudziakach, które mniej
spadając ze ścierwa, aniżeli francuskie i niemieckie szkapy, obracały na siebie
wygłodniałych apetyt i oczy.
W Smoleńsku zapytany przez cesarza łaskawie, z ufnością względem niektó­
rych okoliczności krajowych, podałem mu na piśmie zdanie moje. Lecz pełzną
racgonacje tam, gdzie chłodno, głodno i do domu daleko. W Smoleńsku mróz
dwunastostopniowy *, ściskając ciała już bezsilne, gubi wielu ludzi. Widziałem
tego dnia cały biwak zmarzniętych i marznących. W Krasnem ocala nas odwaga
młodej gwardii, która odsądziła atakującego nas nieprzyjaciela. Nazajutrz, gdy
świeży korpus Miłoradowicza przybył pod Krasne, a młoda gwardia jeszcze za­
jętą była dziełem rozpoczętym w nocy, wystąpił Napoleon do bitwy przede dniem
piechotą ze dwoma batalionikami starej gwardii, z której jeden front, drugi re­
zerwę czynił i tak wytrzymał kanonadę czas niejaki, dopóki Davout nie zastąpił
miejsca. W korpusie cesarza byliśmy jeszcze szczęśliwi w porównaniu, co awan­
gardy doznawały. Dla ślizgoty konie nie mogły się utrzymać na nogach, Napo­
leon dość długo szedł piechotą. Właśnie na stawie, wychodząc z Krasnego, spot­
kał się z Poniatowskim w pojeździe będącym, a którego konie nie mogły wy­
wieźć na brzeg. Nie widział się z księciem od Możajska i bardzo go ozięble
wonczas traktował. Tu zaś przywitał go uprzejmie, stanął na stopniu karety
(gdyż książę dla nogi nie mógł z niej wysiąść) i dość długo rozmawiał. Nadzieja
pokoju go ominęła: zaczynał być dla nas względniejszy.----
Wśród błota już z Orszy ciągniem do Berezyny. Nie myśląc wtedy, bym kiedyś
w tej okoliczności pisał, i nie mając do tej pory żadnej obcej skazówki należytej,
która by pokrzepiała objęcie przebytych zdarzeń i nieprzyjemne ich wspomnie­
nia, jedne z ochotą opuszczam, drugie same uszły z pamięci mojej. Z tej jednak
nigdy nie wyjdzie skład obozu, jakim był w uchodzie naszym. Wojsko niegdyś
i tak połyskujące się sławą i przepychem, teraz przybrane zostaje w postać
stypowej procesji. Zbiór różnych narodów w ubiorach najdzikszych i obszar­
panych; głód, chciwość harpii, wyryta na spalonych ustach i twarzach nędzą
wyssanych, a okopconych sadzą biwaków, łby zwieszone koni, sierść ich prze­

* w skali Reaumura, czyli —32°C

» 147 «
wrócona i najeżona, co krok z ludzi i z nich zgasłe już ofiary, drugie słabo pa­
sujące się jeszcze z napaścią śmierci. Cichość ponura rozpaczy nie przerwana
tylko głosem przekleństw i bluźnierstwa. Broń zrazu płoch ością, a później nie­
mocą dźwigania jej, strwoniona: gdzieniegdzie tylko bagnet błyszczy. Taki to
był obraz pysznej i niezwyciężonej armii. Zbrodnie zastanawiają mniej czło­
wieka, który złego nie jest przyczyną i którego ciało osłabione mniej także zdo­
ła czuć wpływu duszy, bo i troskliwość o własne ocalenie zatwardza serce. Gęste
jednak zbrodnicze wydarzenia pomijam z boleścią, żałosnym na nie rzucając
okiem. Ale nad inne przeszyło mnie spotkanie grenadiera, którego niedawno
odszczególniałem, bo stojąc na flanku przenosił głową swój szereg, jak dąb
z czoła lasu poświęcony znakom granicznym. Znachodzę go obalonym i rzew­
nymi zalanym łzami, iż zniszczałemu wydarto ostatni kawał chleba. Z ciężkością
wynurzył się mi z niedoli swojej. Zachwycały mnie tym bardziej przy tym pła­
czu marsowe lica i męstwo jeszcze z nich nie starte, a poświadczone zaszczytny­
mi ozdoby. Głuchota, ćma, na kształt w dzieciństwie łatwość pobudzenia się do
płaczu, w skutku osłabionych nerwów powszechną była po tylu biedach klęską.
Lament tych ludzi wyblakłych, tułających się po całych nocach, odganianych
zewsząd dla zarazy, podwojony jeszcze cichością zmroku i cieniami niedogas*ych
ogniów, urzetelniały wystawy piekielne.
W środku tego żałobnego konwoju jasnokościstych sześć koni karych ciągnie
noga za nogą zażywnego Napoleona; z zimną krwią spogląda on na te okropne
widowiska. W czarnych czapeczkach i sobolach ciemno pokrytych z Berthierem
w karecie sobie towarzyszą. Jak dwóch filozofów wyższych nad wszystkie plagi
ludzkości, aby sami mieli co jeść, pić i gdzie się wyspać. Często także ze śnia­
daniem na śród drogi się potykali, o które wołał Berthier solennym przez nos
głosem. Murat siedząc na lewicy Napoleona w dramatycznej czamarce swojej
pocieszniej jeszcze wyręczył Berthiego! Zimna krew w złych razach ma swoją
zaletę i najpotrzebniejszą bywa, ale wtedy znosić wspólnie nieszczęścia naczel­
nikom i z podkomendnymi wypada.

E. Sanguszko Pamiętnik 1786—1815,

Kraków 1876, s. 110—116.

P r z y p is y
* Napoleon od 18 września przebywał
na Kremlu. Tutaj rozpoczął się odwrót
jego wojsk. Z Moskwy kolejno wycho­
dziły korpusy: 4 — ks. Eugeniusza, 1 —
Davouta, 3 — Neya oraz gwardia.
2 Pierwsza weszła na Kreml grupa
kozaków esaula Jazykowa z partyzanc­
kiego oddziału Dorochowa.
3 Miny założone na Kremlu nie spo­
wodowały w gruncie rzeczy poważniej­
szych strat, tego dnia bowiem padał
deszcz i część ładunków prochowych
była wilgotna. Uszkodzone zostały:
Wieża Nikolska, narożna baszta od stro­
ny mostu, dwie wieże nad rzeką Mo­
skwą, dzwonnica Iwan Wielki oraz
Arsenał.
4 Podczas całego odwrotu rozdano
żywność oddziałom liniowym tylko trzy
razy — w Smoleńsku. Orszy i Wilnie.
 40
BORYSOW— B EREZYNA
Bezpośrednio po walkach pod Kra-
snem, kiedy wydawało się, że armia
Kutuzowa pozostała w tyle, Napo­
leon dowiedział się, iż zagraża mu
teraz nowe niebezpieczeństwo. Dal­
szą drogę odwrotu przecięła bowiem
nadciągająca z Mołdawii armia admi­
rała Cziczagowa, której z pomocą
spieszył od strony Połocka silny kor­
pus gen. Wittgensteina. Po zajęciu
Mińska Cziczagow uderzył na przy­
czółek mostowy w Borysowie, bro­
niony przez polską dywizję gen. Dą­
browskiego, pozostawioną na Biało­
rusi jeszcze w początkach sierpnia.
21 listopada po wielogodzinnym sztur­
mie Rosjanie zdołali opanować przy­
czółek, a choć dwa dni później zo­
stali odparci pod Łosznicą, to prze­
cież zdążyli spalić most na Berezynie
i utrzymać się na zachodnim brzegu
rzeki w rejonie Borysowa. W ten spo­
sób Wielka Armia (15 tys. żołnierzy
i 50 tys. maruderów) znalazła się w
pułapce, zagrożona z trzech stron
przez wojska Cziczagowa, Wittgen­
steina i Kutuzowa. Sytuacja była tym
tragiczniejsza, że trwająca od kilku
dni odwilż uniemożliwiała przejście
Berezyny po lodzie i trzeba było szu­
kać brodu bądź budować mosty pod
ogniem nieprzyjaciela. Na szczęście
zdemoralizowane oddziały zostały
wzmocnione przez korpusy Oudinota
» 149 «
i Victor a oraz dywizję Dąbrowskiego,
tak że cesarz dysponował ok. 27 tys.
żołnierzy przeciw 50 tys. Cziczagowa
i Wittgensteina. Armia Kutuzowa,
wyczerpana pościgiem i wykrwawio­
na w bojach pod Małojarosławcem
i Krasnem, nie zdążyła dotrzeć na
czas pod Borysów i ostatecznie nie
wzięła udziału w operacji berezyń-
skiej.
W chwili gdy 25 listopada główne
siły Wielkiej Armii dotarły już do Bo­
rysowa, ich dalszy los zależał od wy­
prowadzenia w pole przeciwnika
i przeprawienia się przez rzekę tam,
gdzie tego nie oczekiwał Cziczagow.
Następnego dnia w południe Napo­
leon rozpoczął przeprawę pod Stu-
dzianką — na północ od Borysowa —
gdzie lansjerzy pułkownika Łubień­
skiego znaleźli dogodny bród, a sape­
rzy polscy i francuscy wybudowali
dwa mosty na kozłach — dla piecho­
ty i artylerii. W tym samym czasie na
południe od Borysowa skierowano
kilka tysięcy maruderów, a Czicza­
gow, sądząc, że są to główne siły fran­
cuskie, pospieszył także w tym kie­
runku, oddalając się od rzeczywiste­
go miejsca przeprawy. W ten sposób
przez dwa dni na zachodni brzeg Be­
rezyny zdołały przedostać się niemal
wszystkie korpusy Wielkiej Armii,
a kiedy Cziczagow zorientował się
w sytuacji, było już za późno na in­
terwencję.
W tym momencie — 27 listopada —
Napoleon zdał sobie sprawę, że oto
nadarza się jedyna szansa rozbicia
armii Cziczagowa, która chociaż jest
liczebnie silniejsza (ok. 30 tys. żołnie­
rzy), to przecież nie ma połączenia
z korpusem Wittgensteina, przebywa­
jącym na wschodnim brzegu rzeki.
Rozbicie wojsk admirała mogłoby od­
wrócić dotychczasowy bieg kam­
panii, a w każdym razie położyć kres
dalszemu pościgowi ze strony Rosjan.
Dlatego też 28 listopada, przepra­
wiwszy już niemal wszystkie oddzia­
ły i mając otwartą drogę odwrotu na
Wilno, Napoleon zdecydował się w y­
dać bitwę na obu brzegach Berezyny,
pod Studzianką i Stachowem. W bit­
wie tej — zakończonej taktycznym
sukcesem — nie udało się cesarzowi
uzyskać najważniejszego celu, jakim
było rozbicie armii admirała. Osiąg­
nął jednak inne korzyści, które jesz­
cze kilka dni przedtem wydawały się
nierealne. Oprócz żołnierzy zdolnych
do noszenia broni udało mu się prze­
prawić na zachodni brzeg rzeki kil­
kanaście tysięcy maruderów (razem
47 tys. ludzi), ratując w ten sposób
znakomicie wyszkolonych weteranów,
którzy po pewnym czasie powrócili do
szeregów i stanowili kadry odrodzo­
nej w 1813 r. nowej Wielkiej Armii.
W operacji berezyńskiej — od walk
o przyczółek borysowski aż po osta­
tni dzień przeprawy — szczególną ro­
lę odegrali Polacy. Z wyjątkiem boju
koło folwarku Stary Borysów, kiedy
to 27 listopada kapitulowała francu­
ska dywizja gen. Partouneaux, Pola­
cy zawsze uczestniczyli w walkach,
i to zazwyczaj w liczbie większej niż
inne narodowości. Ich udział był
szczególnie duży — można nawet
stwierdzić, że decydujący — w naj­
krwawszej i najważniejszej bitwie,
pod Stachowem, która według pla­
nów Napoleona miała przynieść roz­
bicie armii Cziczagowa i powstrzy­
manie rosyjskiej ofensywy. Polacy
stanowili wówczas ponad p )łowę wal­
czących, a ich decydującv wkład w
taktyczny sukces cesarza zauważyło
wielu uczestników owych zmagań.
Udział Polaków w operacji bere­
zyńskiej nie ograniczał się tylko do
uczestniczenia w walkach i budowie
mostów. Spełniali oni także najprze­
różniejsze funkcje sztabowe, wywia­
dowcze i łącznikowe. Wywiadem
Wielkiej Armii kierował — jak już
wspomniano — gen. Michał Sokol-
nicki i jakkolwiek wywiad ten ustę­
pował rosyjskiemu — co było natu­
ralne ze względu na walkę miejsco­
wej ludności z najeźdźcą — to prze­
cież właśnie w okresie zmagań nad
Berezyną, w beznadziejnej, wydawa­
łoby się, sytuacji Polacy potrafili
szybko dostarczyć Napoleonowi pre­
cyzyjnych informacji, co pozwoliło
wyprowadzić Cziczagowa w pole
i przeprawić armię na drugi brzeg.
Warto też wspomnieć o poświęceniu
polskich kurierów, niemal jedynych,
którym udawało się przedostawać
z Wilna do odciętej armii napoleoń­
skiej.

IGNACY PRĄDZYŃSKI
kapitan — o/icer sztabu gen. Dąbrowskiego

Szczególnie sławną dla całego świata i po wszystkie wieki uczyniły Berezynę

wypadki zaszłe nad jej zlodowaciałymi brzegami przy schyłku roku 1812. Na­
poleon w ciągu kilkotygodniowego pobytu na gruzach Moskwy, nie doczekaw­
szy się porządnych układów o pokój, niespodzianym napadem przedniej jego
straży pod Tarutinem z ułudzenia przebudzony, opuścił swoją zdobycz i wracał
ku Polsce. Wielka jego armia, ulegając wszelkiego rodzaju niedostatkom w spu­

» 150 «
 stoszonym kraju, nękana mrozem i niepokojona przez szarpiącego ją nieprzy­
jaciela, przez którego szeregi nieraz, a szczególniej pod Wiaźmą i Krasnem, orę­
żem sobie drogę przecinać musiała, co dzień bliższa zupełnego rozprzężenia, zo­
stawiała po sobie szlak zasłany trupami i konającymi, działami i wszelkimi
sprzętami wojennymi, których nie zdołano uprowadzić, zostawiała na łup na­
stępującym kozakom. Każdy dzień powiększał jej słabość i niebezpieczeństwa,
zwłaszcza dla grożących już chmur z dwóch stron na jej tyle, którymi były armie
Wittgensteina i Cziczagowa, ta od południa, owa od północy zachodzące. Pozo­
stałe siły na powierzchni Polski, pod Macdonaldem, Oudinotem, St-Cyrem,
Reynierem, Schwartzenbergiem, Dąbrowskim, Kosińskim i różne inne pomniej­
sze oddziały były zaiste aż nadto dostateczne dla zaradzenia poczynającemu się
złemu. Te atoli siły nie miały przyzwoitego kierunku; nie było jedności w dzia­
łaniach różnych dowódców. Już był minął dla Napoleona zawód powodzeń, już
się zaczynało dla niego pasmo klęsk, nic się nie wiodło, wszystko się rwało. Od
Inflant armia Wittgensteina, znacznie powiększona w czasie kampanii, po kilku
krwawych bojach pod Połockiem, w miesiącu październiku stoczonych 1, prze-
parła na lewy brzeg Dźwiny wojska francuskie i sprzymierzone, przez Oudinota
i St-Cyra dowodzone; nie zdołał jej przymusić do odwrotu bitwą pod Czaszni-
karni2 marszałek Victor, w tym celu z głównym odwodem wojsk francuskich
spod Smoleńska przybyły. Gdy tak Wittgenstein co dzień to mocniej zagraża
linii odwrotu Napoleona, z drugiej strony armia mołdawska, po zawartym z Tur­
cją w Jassach pokoju, zwróciła się ku teatrom, na których się losy świata wa­
żyły. W miesiącu wrześniu łączy się pod Łuckiem na Wołyniu z wojskiem Tor-
masowa, przez połączonych Schwartzenberga i Reyniera pobitym, odpycha tych
dwóch wodzów nad Bug, maskuje ich słabszym korpusem pod Sackenem, który
naprzeciw większych sił zostawiony, rozgromiony wprawdzie zostaje — ale za
to, gdy Schwartzenberg, dla jakich bądź powodów, fałszywymi się obrotami
zajmuje, odsłania całkiem tył Wielkiej Armii Napoleona. Cziczagow zatem w 40
tysięcy zwraca się ku Berezynie traktem mińskim w celu połączenia się z Witt-
gensteinem. Po drodze oddział jego pod Czaplicem napada i znosi w Słonimie
nowo formujący się dla Napoleona pułk litewskiej gwardii pod Konopką. Prze­
dnia jego straż pod Lambertem zarywa przy przeprawie Niemna korpus gene­
rała Kosseckiego, złożony z wojska polskiego, litewskiego, francuskiego i nie­
mieckiego. Następnie 15 listopada roztrąca go, minąwszy Kojdanów i Mińsk,
w którym wielkie zapasy wpadają w ręce Rosjan, którzy tu dni kilka tracą.
Część ich pod Lambertem staje pod Borysowem, którego rozwlekłe szańce przed-
mostowe, na tę właśnie wojnę przez Rosjan usypane, a następnie przez nich
opuszczone, z rozkazu Napoleona zburzone, były w tym momencie zajmowane
przez generała Dąbrowskiego z częścią jego dywizji. Generał Dąbrowski był
zostawiony nad Dnieprem i Berezyną przez idącego naprzód Napoleona jako
pośrednik między główną armią a prawym skrzydłem pod Schwartzenbergiem,
na Wołyniu zostającym dla trzymania na wodzy twierdzy Bobrujska i korpusu
Hertela w Mozyrze i zakrywania przed nimi zajętej i powstającej Litwy.
Generał Dąbrowski, mówię, zajmując obszerną przestrzeń kraju, po różnych
utarczkach w ciągu kampanii, przez nagłe ustąpienie Schwartzenberga na gra­
nicę Księstwa Warszawskiego na sztych wystawiony, wchodził właśnie z czę­
ścią swojej dywizji do zburzonych szańców przedmieścia borysowskiego, gdy
Lambert już na nie atak gotował3.

I. Prądzyński Berezyna, Warszawa 1920,

s. 57—61.

» 151 «
 F R AN CI SZ EK
porucznik — adiutant gen. Dąbrowskiego

Byłem w sztabie Dąbrowskiego. Nie rozbierając się Dąbrowski zasnął do­

piero około północy. Lecz się już zbudził około drugiej i kazał mi jechać z sobą.
Noc była ciemna i chłodna. Konie niesłychanie zmęczone i „podbite” . Przeje­
chaliśmy miasto w śnie głębokim pogrążone, a puste już przed naszym przy­
byciem. Zbliżyliśmy się do mostu, przy którym czuwała placówka. Wzięliśmy
od niej hasło i odzew i stępa podążyliśmy przez most dudniący pod nami 4.
Berezyna, której wody nie opadły jeszcze zupełnie od jesiennego wezbrania,
szumiała i pieniła się złowrogo. Przed nami, z dr ugiej strony mostu, biły w górę
dymne łuny ognisk, rozłożonych w okopach, gdzie spoczywały dwa nasze pułki
wraz z rozbitkami Bronikowskiego. Cisza zalegała okopy. Rozłożeni kolumna­
mi przy ogniskach żołnierze spoczywali snem twardym. Milcząc zwiedzaliśmy
batalion po batalionie pułku 6, który się rozłożył w prawej połowie przyczółka,
od strony Ziembina. O hasło nikt nas nie spytał. W lewo jednak od mostu (stro­
na Ihumenia) pułk 1 nie zaniedbał otoczyć się łańcuchem straży czujnej. Dzielny
pułkownik Małachowski nie spał. Jeden z jego batalionów na lewym flanku
stał pod bronią.
W polu, o ile można było przejrzeć przez grubą zasłonę ciemności nocnych,
panował spokój martwy. Na lewo, ku Ihumeniowi i wzdłuż drogi mińskiej czer­
niały lasy, na prawo spoza krzaków wyglądało drobne światełko. Trudno było
rozpoznać, czy pochodziło ono ze wsi Dymek, czy też z karczmy położonej u Dy­
mek, przy zbiegu dwóch dróg: mińskiej (stare]) i ziembińskiej, idącej w górę
Berezyny, lewym jej brzegiem na północ.
— Czy sądzisz, kolego — zagadnął Dąbrowski Małachowskiego — że jest jaka
niepewność jeszcze tej nocy?
— Nie przypuszczam, generale — odrzekł — lecz nie lubię i lękam się ciszy.
Zanadto jakoś cicho dokoła.
— Placówki przecież rozstawione?
— Wiem, że rozstawione. Nie moja to jednak dziś służba.
Dąbrowski się zadumał. Raz jeszcze spojrzał w głąb pól czarnych, nierucho­
mych i pożegnawszy Małachowskiego wrócił do Borysowa. Zasnęliśmy n« go­
dzinkę.

Relacja F. Mycielskiego cytowana w:

Z pamiętników Czaphcav „Kłosy” 1886,
nr 1100, s. 78.

DOMINIK DZIEWANOWSKI
generał — dowódca 28 brygady lekkiej kawale*ii

Ledwie dnieć zaczęło, już z wielkim krzykiem był atak przypuszczony 5, w któ­
rym momencie przybiegł adiutant marszałka Oudim t z tym doniesieniem, że
ów marszałek nie dalej nocuje jak w Bobrze i że dziś wT Borysowie stanie; za­
leca więc, aby się jak najlepiej trzymać 6.
Każdy stanął do swej powinności Generał Dąbrowski bagaże i zbytnią arty­
lerię w tył odesłał. Generał Dziewanow>ki, nie znając pozycji, szukać musiał

» 152 «
 tniejsca dla jazdy, którego nie znalazł aż za młynem i groblami, a które wtedy
znalazł zawalone do tego stopnia różnymi bagażami z Mińska rej terującymi, iż
za wielkim staraniem ledwo o ósmej na pozycji stanął. Uczyniwszy potem różne
ostrożności do strzeżenia rzeki, którą w bród przejść można było, pobiegł do
generała dywizji po dalsze rozkazy, który go zatrzymał przy sobie.
Generał Pakosz z ariergardą zanocowawszy o półtorej m ili---- przybył do­
piero o dziewiątej7. Był on bowiem przymuszony na czele batalionu z 14 pułku
piechoty przebijać się przez prawe skrzydło nieprzyjaciela i wypędzać go
z karczmy, w której się był zatarasował ponad mostem. Dwa zaś szwadrony
jazdy z pułku 7 pod dowództwem kapitana Radoszkowskiego ucierały się bar­
dzo długo z nieprzyjacielem dla ułatwienia przebicia się piechocie. Na koniec gdy
ta złączyła się z swoimi, te szwadrony, przechodząc potem pod ogniem nieprzy­
jacielskim, wiele ucierpiały, tak że ledwie połowa została. Kapitan Wilczek i Mar-
tyszewski ciężko byli ranni. Grabowski wzięty został w niewolę. Bagaże, tak sa­
mego generała Pakosza, jako też batalionu i pułku 7 jazdy wraz z oddziałem
300 ludzi i pułkownikiem Siemianowskim, chorym, nie mogąc się już przedostać,
cofnęły się nad Uszę i nad tą rzeką dostały się w ręce Hertela, idącego z swym
korpusem od Berezyny 8. Od godziny szóstej rano do jedenastej coraz nowym
wojskiem po trzykroć nowy szturm przypuszczano, lecz nasze waleczne bata­
liony zawsze odparły nieprzyjaciela. Artyleria nasza, która broniła mostów, wie­
le bardzo ucierpiała od wymierzonych przeciw niej, a rzęsistych razów. Ubiło
nam kilku kanonierów, rozwalono 1 armatę i kawał pękniętego granatu uderzył
generała dywizji w nogę, ale szczęściem nieszkodliwie. O godzinie 11 uciszyło
się trochę. Generał Dąbrowski, przewidujący nowy szturm, a mając powód oba­
wiania go się, rzekł do generała Bronikowskiego i innych przy nim obecnych:
— Co bym dał za to, żeby to już była godzina czwarta albo piąta, bo zdaje
się, że my im rady nie damy. Gdy oni coraz świeże wojska prowadzą, my ani
zasilić, ani odmienić nie mamy czym naszych. Przed wieczorem zaś może albo
Oudinot nadejdzie, albo my się będziemy mogli zrej terować.
Zaledwie tę rozmowę generał Dąbrowski ukończył, posłyszeliśmy huk dział
dwunastofuntowych, których dotąd nie było, a co nam dało powód wnosić, że
korpus Cziczagowa nadszedł, i takie zaraz mnóstwo granatów w miasto i na
most wypuszczono, że wątpić prawie nie można było, aby od nich w perzynę
obrócone nie zostało, przecież żaden granat więcej nie skutkował nad ubicie
lub pokaleczenie ludzi.
Między dwunastą i pierwszą z południa usłyszeliśmy bardzo gęsty ogień ka­
rabinowy, a z drugiej strony wielki krzyk idących do szturmu, którymi okryte
góry spostrzegliśmy. Nie można więc było ani jednego momentu wystawić po­
dobnego do oparcia się takiej sile, gdy naszych kilka tylko batalionów biło się
raz w raz już przez siedem godzin najmniej. Wszelakoż trzymały się jeszcze
przez pół godziny, lecz na koniec zaczęły się rej terować i na most wchodzić
w nieporządku, na które dwie baterie dwunastodziałowe krzyżowały granatami
i kartaczami. Nasza więc artyleria, stojąca na grobli między mostami, spostrzegł­
szy to zaczęła zaprzęgać i uciekać.
Generał Dąbrowski, nie chcąc dopuścić tak nieporządnego cofania się, a ra­
zem czekając, aby się pułk 6 wyrejterował, który stał na samym prawym skrzy­
d le 9, stanął sam na koniu na środku mostu, rozkazując generałowi Dziewa­
nowskiemu i kapitanowi Hauke, przy nim będącym, aby natychmiast armaty
obrócone zostały i żeby strzelały kartaczami do nieprzyjaciela na przedmoście,
który już rej terującym (drogę) zastępował, a razem, żeby nikogo w nieporządku
nie przepuszczać, lecz ile możności do szyku zmuszać, czyli raliować. Co też

» 153 «
było wykonane. Kapitan Weissflog 10 swymi wystrzały utrzymał nieprzyjaciela
i oddalił na czas jakiś od mostu.
W tym to momencie z owych niezliczonych kartaczy i granatów wysyłanych
od nieprzyjaciela w czasie raliowania naszego wojska jeden granat w całej swej
wielkości ugodził w generała Dziewanowskiego, stojącego obok generała dy­
wizji. Raniony w pierwszej chwili mniemał, iż ma cały krzyż złamany, albo­
wiem strzał ów pod same krzyże go trafił, wkrótce atoli spostrzegł, że równie
mocno jak w miarę tego zdarzenia szczęśliwie dosyć był piej zerowany. Pobiegł
więc co prędzej do ambulansu dać się opatrzyć, a potem jeszcze ujechał aż pod
Bóbr naprzeciw Wielkiej Armii. Gdzie osłabiony równie krwi upływem, jako
też boleścią rany, osądzono, iż w żaden sposób dalej jechać nie może. Po przej­
ściu więc armii, w łóżku leżąc, musiał się poddać generałowi Płatów.

D. Dziewanowski, Dziennik wypraw

wojennych z r. 1812. Biblioteka Zakła­
du im. Ossolińskich, rkps nr 3406/1.

IGNACY PRĄDZYŃSKI
kapitan — oficer sztabu gen. Dąbrowskiego

Na dniu 21 listopada przed świtem rozpoczęta bitwa trwała z zaciętością aż

do zmroku. Równe było z obu stron męstwo, Polakom mniej sprzyjały okolicz­
ności, utracili tak ważny wówczas most, 3000 ludzi i 6 dział. Łączą się nazajutrz
pod Bobrem z Oudinotem, przednią straż Napoleona formującym, z nim razem
i pod jego rozkazanie odwracają się na powrót szerokim traktem borysowskim,
przez same bory idącym. 2 i 7 pułki ułanów pod przewodnictwem szefa szwadro­
nu Kosseckiego, zaledwo 400 koni liczące, postępują na czele maszerującej ko­
lumny, towarzyszy im bateria artylerii konnej francuskiej. Opodal od Bobra
spotykają się z czołem kolumny rosyjskiej Lamberta. Dzielne ułany, wsparte
postępującym za nimi wojskiem francuskim, rzucają się na nieprzyjaciela; cała
przestrzeń od Borysowa staje się dla nich polem walki i sławy. Większa ich
część polega, ale Rosjanie, straciwszy kilka tysięcy ludzi w zabitych, rannych
i jeńcach i wszystkie bagaże, wtłoczeni do Borysowa i za rzekę przeparci u. Tak
więc klęska borysowska pomszczona dla Polaków; ale niepowetowane skutki
owej przegranej — albowiem wchodzące wojska do Borysowa zostają nagle
zatrzymane przez płonący most, a na wysokościach drugiego brzegu spostrze­
gają roztoczony obóz wszystkich sił Cziczagowa, w którego ręce wpadły i inne
mosty na Berezynie, pod Świsłoczą, Jakszycami i miasteczkiem Berezyną, przez
generała Dąbrowskiego wystawione i strzeżone. Przed frontem zagradza od­
wrót Cziczagow, broniący przeprawy rzeki, dla bagnistych i zarosłych brzegów
i licznych koryt trudnej do przeprawy. Z tyłu grzmią już działa Wittgensteina,
którego już ledwo zdoła wstrzymać Victor, tylną straż wojska francuskiego
czyniący; a nadchodząca, zbyt może wolno dla sprawy rosyjskiej, główna armia
Kutuzowa ani jednej chwili tracić nie dozwala. W ciągu dwóch dni gromadzą
się nad Berezyną szczątki owych pysznych korpusów, które przed pół rokiem
wojnę rozpoczynały i które zaledwo już dzisiaj wojskową postawę zachowują,
a w których co chwila szerzy się gangrena dezorganizacji, co chwila głód, zimno
i wszelkiego rodzaju niedostatek śmiertelny swój wpływ wywierają. Napoleon,

» 154 «
Kilku poruszeniami nad fbrzegiem rzeki zręcznie uskutecznionymi, uwodzi Czi-
czagowa, który sądząc, że przeprawa ma być poniżej ku miasteczku Berezynie
przedsięwzięta, udaje się swoim brzegiem w tym kierunku z większą częścią sił
sw* ich. Tymczasem oddział francuski zajmuje w cichości wieś Studziankę, gdzie
się znajdował bród wprawdzie dosyć trudny, miejsce wsławione już przeprawą,
przrd wiekiem Karola XII, ścigającego Piotra I, którego to miejsca strzegł ko­
czujący na drugim brzegu oddział Czaplica.

I. Prądzyński, op. cit., s. 61—63.

JÓZEF K R A S IŃ S KI
major — adiutant gen. Zajączka

Nazajutrz rano wyruszyliśmy do Bory sowa; zastaliśmy w tej mieścinie zgiełk,

o jakim wyobrażenia sobie zrobić nie może, kto tego nie widział. Muszę tu
objaśnić, że nad Drujcem 1* popalono tylko wozy oficerów i ludzi należących
4do wojska z jakiegokolwiek tytułu, ale tabor wychodźców francuskich z Mo­
skwy poszedł inną drogą lub szedł z daleka za wojskiem i uchronił się od znisz­
czenia. Może go sam Napoleon chciał uchronić i ta niezliczona ilość wozów
z kobietami, dziećmi, ludźmi bezbronnymi wtłoczyła się do Borysowa w prze­
konaniu, że most tamtejszy zostanie naprawiony i przez niego odbędzie się prze­
prawa na drugi brzeg Berezyny. Wszystko zdawało się zapowiadać, że tak będzie
rzeczywiście, gdyż Napoleon chciał zwieść nieprzyjaciela i udało mu się to; ale
zwiódł zarazem tych nieszczęśliwych wychodźców włóczących się za wojskiem.
Ulice Borysowa były tak zapchane tym taborem, że przejść przez nie było nie­
podobna inaczej, jak druzgocąc wozy i gniotąc ludzi. Pełno też na tych ulicach
było pogniecionych trupów, pokruszonych wozów, zmiażdżonych rzeczy, i nie
słychać było jak tylko krzyki, nawoływania się wzajemne, jęki, lamenta. Nam
kazano, gdyśmy zaledwie weszli do Borysowa, obrócić się na prawo i iść na
błonia pod miastem18. Noc już była ciemna; błyszczały tylko z daleka naokoło
ognie biwaków. Konie nasze, działa i jaszczyki musiały się przeciskać przez
nieszczęsne te tłumy, przechodzić po upadających i gnieść ich kołami i kopyta­
mi koni. Pamiętam, że na jednej uliczce wydobyłem spod nóg koni dziecko
w pieluchach na środku drogi leżące, a dalej widziałem na małym mostku wó­
zek kantonierski, zrzucony w wodę przez przepychających się przed nami Fran­
cuzów; a na tym wózku była kobieta z dzieckiem na ręku; wołała ona o ratunek,
którego nikt z nas dać jej nie mógł.
Zaraz za mostem na błoniu zatrzymaliśmy się, czekając dalszego rozkazu.
Przeziębnięci, przemokli, zgłodniali, nie mając ani słomy, ażeby się na niej po­
łożyć, ani drzewa, aby rozpalić ognie, widzieliśmy z zazdrością naokoło nas
Francuzów grzejących się przy wielkich ogniskach. Żołnierze nasi postrzegli
przy odblasku tych ogniów, przy oddalonych domach przedmieścia, ułożone sto­
sy drzewa rąbanego i poszli wziąć trochę, lecz rozkwaterowani tam Francuzi’
obstawili je wartami i ruszyć ich nie dali, lubo drzewa tego było tyle, że na
parę tygodni byłoby im wystarczyło. Gdy zaraportowano to Zajączkowi, wy-
komenderował mnie z kompanią piechoty, ażeby, choćby gwałtem, wziąć nieco
tego drzewa na potrzeby nasze. Francuzi snadź przewidzieli, że przyjdą nasi
w większej sile, i uszykowali także przed stosami kompanię piechoty z bronią;

» 155 a
 gdyśmy się zbliżyli, dali ognia do nas jakby do nieprzyjaciela i dwóch ludzi mi
zranili. Nie chcąc wszczynać wojny domowej pod bokiem Napoleona, cofnęliśmy
się i korpusik nasz musiał w błocie bez ognia, bez strawy całą noc przebiedo-
wać.
To znalezienie się Francuzów było rzeczą dosyć zwyczajną w naszym odwro­
cie; garstki rozmaitych narodowości biły się jedna z drugą o wszystko: o dach,
0 żywność, o furaż, o słomę, o drzewo, a gdy użyły z tego, co zabrały, ile im
było potrzeba, resztę paliły, ażeby nadchodzący po nich z niej nie korzystali,
1 tak się też stało z tymi stosami drzewa, z których nic nam udzielić nie chcieli.
Wychodząc nazajutrz, zapalili je i zostawili z nich tylko węgle.
Rankiem po tej smutnej dla nas nocy udałem się piechotą do Borysowa od­
wiedzić moją dobrą znajomą, pania profesorową Suchecką, u której stałem był
na kwaterze, idąc na tę nieszczęśliwą wyprawę w głąb Rosji, a która była dla
mnie nader uprzejmą i gościnną. Ale zmieniły się czasy. Tym razem ledwie
mnie za drzwi nie wypchnęła. Wspomnienia jej gościnności dawnej, jakie przy­
wołałem, i czułe przemówienia moje ten tylko skutek osiągnęły, że mi za 10 duka­
tów sprzedała starą zabitą kurę, garnczek masła i worek może dwugarncowy
kartofli. Niestety, wracając do swoich, już na pierwszej ulicy w Borysowie wy­
ciągnięto mi kurę spod pachy tak zręcznie, żem ani wiedział, gdzie się podziała;
dalej, żołnierz francuski z kawalerii uderzył pochwą od pałasza w garnuszek
masła, który troskliwie w ręku trzymałem, i rozbił go; wnet kilku innych żoł­
nierzy przypadło i w mgnieniu oka pozbierało masło z zhmi, tak żem ledwie
zdołał sam troszkę, wielkości orzecha włoskiego, porwać z ziemi na skorupie
od garnka i co prędzej podążyłem do naszych, ażeby mi i tej reszty mojego pro­
wiantu nie zabrano.
Zaledwiem wrócił, odebraliśmy rozkaz maszerowania dalej ku Studziance,
gdzie budowano spiesznie most na Berezynie. Doszliśmy aż do miejsca, gdzie
stawiali go pontonierzy pod dyrekcją starego jenerała Fole, i tam staliśmy spo­
kojnie półtora dnia. Mieliśmy już cokolwiek drzewa z rozebranych chat wioski,
mogliśmy ognisko zapalić, osuszyć się i upiec końskiego mięsa. Ja dla siebie
i moich kolegów przyrządziłem bankiet lukullusowski z moich kartofli i chleba;
piekliśmy kartofle w popiele, a tymczasem pożeraliśmy jak wilki końskie ścier­
wo, nie dawszy mu czasu upiec się. W tej chwili nadjechała do ognia naszego
kareta, wioząca chorego księcia Józefa. Wysiadł z niej adiutant jego. Kie ki,
i przybiegł do nas z prośbą, ażebyśmy, jeżeli mamy co ciepłego do jedzenia,
udzielili z niego trochę choremu wodzowi naszemu. Na co to zeszło Alcybiade­
sowi spod Blachy! Natychmiast zaniosłem sam do karety kawałek chleba, tro­
chę gorących kartofli w mojej bermycy i ową próbkę masła, zebraną na sko­
rupie garnka, którą, przyznaję, zachowywałem dla siebie na mocy francuskiej
maksymy: Charite, hien entendue, commence par soi-meme*. Książę ze łzami
w oczach przyjął ten dar, a Kicki pokazując na mnie, rzekł: „On dał wszystko,
co miał” . I to była prawda. Książę uścisnął mnie też serdecznie. Była to krótka,
lecz nader ważna w życiu moim chwila zupełnego pojednania się mojego z księ­
ciem Józefem, po długiej jego ku mnie niechęci, z powodu dawnych jego nie­
snasek z panem Wincentym Krasińskim.

Relacja w: J. Falkowski Obrazy z ży­

cia..., t. 5., Poznań—Kraków 1887, s. 87—
91.
* Miłosierdzie — rzecz jasna — nale­
ży rozpoczynać od samego siebie.
» 156 «
 IG N A C Y P R Ą D Z Y Ń S K l
kapitan — oficer sztabu gen. Dąbrowskiego

Ponlonierzy i saperzy korpusu Oudinota i dywizji Dąbrowskiego 14 pracują;

ci nad robieniem kozłów z rozebranych chałup wioski do stawiania mostów,
owi nad wiązaniem faszyn dla robienia drogi, bo na drugiej stronie rzeki ląd
stały przedzielało od brzegu 300 sążni i bagna, krzakami w części zarosłego,
które odwilż co i rzekę od kilku dni rozpuściła, dla dział i wozów nieprzystęp­
nym uczyniła. 26 listopada, skoro się dzień dobrze rozwinął, ukazuje się nad
brzegiem rzeki Napoleon, spoza chat wioski występuje artyleria Oudinota i na
sam brzeg rzeki działo swoje zatacza. Ułany polskie 8 pułku rzucają się poje­
dynczo do wody, przepływają rzekę i z wielką trudnością wydobywają się na
wyniosły brzeg przeciwny 15, oddziały woltyżerów francuskich przeprawiają się
na trzech tratwach 16; wnet stoi na przeciwnym brzegu kilka uszykowanych od­
działów konnicy polskiej i piechoty francuskiej wobec stojącego pod bronią
nieprzyjaciela, patrzącego w milczeniu na rozpoczynające się dzieło. Pontonie-
rzy francuscy stawiają tymczasem dwa liche mosty na kozłach, jeden dla pie­
choty, drugi dla koni i wozów przeznaczony; około tej roboty przepędzają część
dnia po pas, po szyję w marznącej wodzie i stają się niemal wszyscy ofiarą
swego poświęcenia się; pomagają im saperzy polscy17. Około południa dają się
spostrzegać w zaroślach poruszenia Rosjan; ciskają na nich gromy wszystkie
działa francuskie. Napoleon chodzi od jednego mostu do drugiego i zachęca
robotników, to po francusku, to polskimi urywanymi wyrazami. Już jeden most
dosięgną! przeciwnego brzegu; wzrusza się wojsko Oudinota przy okrzykach
Vive Vempereur!, na czele pluton piechoty, dwa lekkie działa i polscy saperzy
obładowani faszynami. Na drugim brzegu woltyżerzy rozsypują się w zaroślach
i rozpoczynają fizyladę * z rosyjskimi jegrami. Saperzy ścielą drogę z faszyn
i chrustu, po której postępują owe dwa działa, strzelając na Rosjan, uchodzą­
cych traktem ku Borysowowi. Cały korpus Oudinota, kilka już tysięcy tylko li­
czący, idzie za nimi i o pół mili od mostu, w lesie, po obu stronach traktu koczo-
wiska swoje zakłada, aby z tej strony zasłaniać od Cziczagowa odwrót Fran­
cuzów ku Wilnu. Za Oudinotem staje Ney ze szczątkami swojego korpusu. Za
Neyem wszystko, co zostawało z piechoty polskiej korpusu księcia Józefa Po­
niatowskiego, to jest szczątki 17 i 18 dywizji, niespełna tysiąc ludzi liczące, pod
Zajączkiem; szczątki piechoty z bitwy borysowskiej, tysiąc przeszło ludzi pod
Dąbrowskim, do którego nadeszły prócz tego dwa bataliony 14 pułku piechoty
ze świsłoczy, trzy bataliony 17 pułku i 15 ułanów z Rohaczewa, te wszystkie
w zupełności i w jak najlepszym stanie. Przez cały dzień 26 i 27 Francuzi
i sprzymierzeni przeprawiają się przez mosty i w nieforemnej masie ciągną ku
Wilnu. Rozprzężenie karności, a nawet wszelkiej organizacji, czyniły zupełnym
niepodobieństwem władanie tą masą, tak iż nie można było nawet korzystać
z ostatnich chwil na uregulowanie dalszego odwrotu. Przez całe dwie noce mosty
były zupełnie wolne; znaczna część tej całej hałastry, zamiast korzystania
z otwartej drogi, czekała w osłupieniu i z obojętnością ostatniej klęski, która
się zbliżała.
Dnie 26 i 27 Napoleon przepędził nad rzeką, wysilając się na zaprowadzenie
jakiegokolwiek ładu, co się każdej chwili coraz większym stawało niepodobień­
stwem. Na lewym brzegu rzeki Victor z tylną strażą doszedł do Borysowa w no­
cy, zburzywszy do reszty tameczny wielki most, po czym udaje się za resztą

* strzelaninę

» 157 «
 wojska ku przeprawie pod Studzienkę. Niepojętym zdarzeniem cala dywizja
Parthoneaux, zboczywszy z drogi, wpada wśród koczowisk rosyjskich Wittgen-
steina i razem z dowódcą swoim broń składa, tak iż Victor z dwiema już tylko
dywizjami, Daendelsa i Girarda 18, przed mostami się rozwija dla zasłonięcia
ostatnich chwil przeprawy. Sam Napoleon stał z gwardią opodal rzeki na pra­
wym jej brzegu pod wioską Brylem, gotów wspierać obydwa oddziały wojska
swojego.
Cziczagow, poznawszy omyłkę, wrócił z pośpiechem po ustąpieniu Francuzów”
z Borysowa, zniósł się z Wittgensteinem, wodzowie rosyjscy umówili na dzień
następny atak na obu brzegach Berezyny, który rzeczywiście dnia 28 listopada
z natarczywością uskuteczniono. Na prawym brzegu, po trzygodzinnej walce,
Francuzi Oudinota i Neya w gęstwinie i między zawałami walcząc, rozprzężeni,
już Rosjanom wydołać nie mogli, zaczym Polacy odbierają rozkaz iść naprzód..
Zajączek bierze pod swoje rozkazy owe piękne pięć batalionów 14 i 17 pułku
i udaje się z nimi na prawo gościńca, gdzie także do walki wstąpiła dywizja
polska, zwana Legią Nadwiślańską, w dość dobrym jeszcze stanie będąca, pod
rozkazami generała Claparède.
Dąbrowski wziął pod swoje rozkazy resztę piechoty polskiej i poszedł na lewo-
traktu, na którym rozstawionych z każdej strony dział kilka przedzielały ogni­
stą ścianą weteranów polskich 19. Za tych przybyciem na pole walki wstrzymany
zapęd Rosjan za ustępującymi już ze wszech stron Francuzami ; kolumny pol­
skie uderzają naprzód, lecz skutkiem samej pogoni gęstwiną i zawałami roz-
przężone, mieszają się z żołnierzami przeciwnika, gdzie już bez porządku rzeź
następuje; nie mogąc się z daleka zoczyć, przeciwnicy o krok do siebie strze­
lają, a gdy sypiący się śnieg broń do palby niezdatną czyni, bagnety i kolby ją
zastępują.

I. Prądzyński, op. cit., s. 63—69.

JOZEF K R A S I Ń S K I
major — adiutant gen. Zajączka

Gdym przybył do Zajączka, było już po czwartej po południu, a już od świtu

trwała walka (tyralierska i armatnia) między dywizjami Oudinota a czołem
armii Cziczagowa, zawsze prawie na tymże samym miejscu, to jest na szerokim
bitym gościńcu i po bokach w lesie. To Francuzi się posuwali naprzód, a Rosja­
nie się cofali, to przeciwnie, Rosjanie postępowali naprzód, a Francuzi się cofali.
Francuzi jednak już byli bardzo znużeni tą więcej niż półdniową utarczką,
i właśnie, gdy tylko połączyłem się z naszymi jenerałami, odebrał Zajączek roz­
kaz rzucić się z całym korpusem swoim na drogę dla poparcia Francuzów. Jakoż
natychmiast stanąwszy na czele korpusu piechoty, z dobytą szpadą poprowadził
go Zajączek w ogień. Szedłem obok niego i widzę, jakby to dziś było, starego,
osiwiałego jenerała, w małych futrzanych bucikach idącego do ataku w posta­
wie metra do tańca 20. Przed nami spostrzegliśmy niebawem cofających się Fran­
cuzów i napierający na nich pułk rosyjski jegierski w kolumnach do ataku
i z bagnetem w ręku; jedni i drudzy, gdy nas zobaczyli, zatrzymali się. Naten­
czas dywizja Dąbrowskiego, wykomenderowana naprzód do ataku, poszła na
bagnety na pułk rosyjski; Francuzi już słabniejący, ożywieni tym przykładem,

» 158 «
 zwrócili się także na niego. Zaatakowany z dwóch stron nieprzyjaciel placu nie
dotrzymał, batalion jeden jegierski broń rzucił i poddał się, drugi pierzchnął,
a nasz korpus cały poszedł naprzód i zluzował bardzo już znużone i zdziesiątko­
wane dywizje francuskie.
Zabrały one w niewolę batalion nieprzyjacielski, który się poddał, i wycofały
się z lasu, ażeby przejść na drugą groblę, którędy szła reszta armii. Korpus nasz
został sam jeden na wielkiej drodze dla osłaniania jej odwrotu przed armią
Cziczagowa. Położenie to było wcale niedogodne. Po rozbiciu pułku jegierskiego
odsłoniły się przed naszymi oczami baterie rosyjskie, usypane na drodze na
wzgórzu, i zaczęły prażyć nas kartaczami i granatami. W okamgnieniu szeregi
nasze ogromnie się przerzedziły. Zajączek dał rozkaz rozstąpienia się w las na
prawo i na lewo, sam został na gościńcu pilnując, ażeby dywizje spiesznie
i w porządku się rozeszły. Kniaziewicz w lewo, a Dąbrowski w prawą stronę
lasu. Postrzegłszy, że batalion jeden pułku Blumera ociągał się iść za dywizją
swoją, pobiegł ku niemu rozgniewany, ja za nim, wtem o kilkanaście kroków
od nas pada granat, pęka, mnie całego obsypuje śniegiem i ziemią, a Zajączka
0 parę kroków przede mną jeden odłam tegoż granatu trafia w nogę i grucho-
cze ją. Przyznaję, iż w tej chwili straciłem głowę, padłem na ziemię, lubo wcale
nie ranny. Może być, że się tylko poślizgnąłem, bo od rana mróz chwycił i była
wielka ślizgota; cóżkolwiek bądź, zerwałem się natychmiast, a widząc starego
jenerała leżącego na śniegu, we krwi obficie lejącej się z jego rany, przyskoczy­
łem do niego z kilku żołnierzami. Porwaliśmy go z drogi i zanieśliśmy na prawą
stronę boru; jenerał stracił był zrazu przytomność; odzyskawszy ją, rzekł do
mnie:
— Wszystko już dziś skończyło się dla mnie.
Żegnał mnie i dziękował za przychylność, jaką mu okazywałem przez ciąg
służby mojej. Odpowiedziałem mu, że nie jest tak źle z nim, jak sądzi, a ja go
nigdy nie odstąpię.
— Niechże i tak będzie, kiedy tego chcesz koniecznie — rzekł.
Zebrałem, co mogłem, ludzi pozostałych w tyle, którzy zrobili nosze z gałęzi
1 karabinów, pokryli je płaszczami i włożyli na nie Zajączka. On zaś polecił mi,
ażebym zaraz pojechał do Napoleona i prosił go w jego imieniu, aby pozwolił
swojemu chirurgowi, sławnemu Larreyowi, ranę jego opatrzyć. Larrey znał go
od dawna, opatrywał bowiem jego rany, gdy był z Napoleonem w Egipcie.
Wsiadłem natychmiast na koń, gdyż ordynans prowadził zawsze za mną konia,
kiedy przy Zajączku szedłem piechotą, i pobiegłem galopem do cesarza, a tym­
czasem ludzie nieśli powoli za mną jenerała.
Przeprowadziwszy nasz park artylerii przez Berezynę, zostawiłem był Napo­
leona stojącego na brzegu przy moście z tamtej strony rzeki i tam też prosto
dążyłem. Po drodze spotkałem znajomego mego Szymanowskiego, którego, mó­
wiąc nawiasem, nie poznałem, bo podobniejszym się stał do zbója z lasu niż do
oficera, ale on mnie poznał i dowiedziawszy się, że jadę do Napoleona za most,
powiedział mi, że on dawno już przeszedł na tę stronę rzeki i wskazał mi dy­
rekcję, w której go widział jadącego ze sztabem, tj. za mostem, na płaszczyźnie
przy zetknięciu się obu gościńców. Pojechałem w tę stronę i rzeczywiście na
wskazanym mi miejscu ujrzałem starą gwardię; bliżej dwa czy trzy baraki,,
urządzone naprędce ze splecionych gałęzi, a przed jednym z nich cesarza stoją­
cego samotnie bez żadnej świty. Zsiadłem z konia i śmiało do niego przystą­
piwszy, oświadczyłem, że jestem adiutantem Zajączka i że tenże ciężko ranny
prosi go o pomoc Larreya. Wiadomość ta snadź mocno go poruszyła, bo pytał
mnie, gdzie jest ranny? od jakiego strzału? itp. Na koniec rzekł: C’est hien,.

» 159 «
faites Vapporter ici, chez moi — Ventendez vous, chez moi ici *. Wsiadłem na
powrót co prędzej na koń i pobiegłem naprzeciw ludzi niosących jenerała; spot­
kałem ich niedaleko i powtórzyłem Zajączkowi, co mi cesarz powiedział, po
czym szedłem piechotą przy nim. Rozmawiał ze mną spokojnie, mówił mi, iż
czuje, że kości nogi ma zgruchotane, a więc bez amputacji się nie obejdzie i znie­
sie ją cierpliwie, ale jest przekonany, że w jego wieku i przy wycieńczonych
siłach nie przeżyje tej operacji. Kazał mi pojechać zaraz do Dąbrowskiego
i oznajmić mu, że mu zdaje dowództwo korpusu; prosił mnie także, ażeby
w jego imieniu pożegnać kolegów i przyjaciół.
Odprowadziłem Zajączka aż do baraku Napoleona; nie zastaliśmy cesarza,
lecz czekał już Larrey ze swoimi pomocnikami i instrumentami. Kazał zaraz
rozłożyć jenerała na składanym łóżku cesarskim i zabrał się do operacji, ja zaś
pojechałem wypełnić rozkaz rannego wodza.
Wiedząc, iż dywizja Dąbrowskiego stoi po prawej stronie gościńca, prze­
szedłem przez ten niebezpieczny gościniec zaraz na wstępie do lasu, to jest jak
najdalej mogłem od baterii nieprzyjacielskich; szedłem pierwszy przez las za­
walony pościnanymi drzewami, za mną ordynans prowadził konie, z którymi
biedę miał wielką przechodzić przez wszystkie te zawady. Po lesie rozlegały się
z pewnej jeszcze odległości strzały tyralierskie i grzmot dział, ostrzeliwających
ciągle nie tylko gościniec, ale i las. Niedaleko jeszcze zaszedłem, gdy spostrze­
gam idącą ku mnie kupkę żołnierzy naszych, a między nimi Dąbrowskiego sa­
mego z postrzeloną ręką. Wywiązać się jednak musiałem z danego mi zlecenia
i powiedziałem jenerałowi, że Zajączek składa dowództwo w jego ręce. Dąbrow­
ski był ogromnie rozdrażniony — snadź rana mu bardzo dokuczała, lubo tylko
w palec był ranny. Fuknął na mnie:
— Widzisz waćpan, żem sam ranny — idź do diabła! — Niedługo jednak
pożałował, że się ze mną tak niegrzecznie obszedł, i posłał za mną adiutanta,
ażeby mi powiedział, iż oddał już dowództwo Kniaziewiczowi.
Szedłem zatem dalej i spotykałem ciągle rannych; jednych idących pieszo,
innych, ciężej rannych, jęczących i umierających, których żołnierze nieśli na
karabinach i gałęziach. I tak, zaraz po Dąbrowskim spotkałem kilku żołnierzy
z 16 pułku, niosących jednego oficera. Miałem w tym pułku wielu znajomych;
zatrzymałem przeto żołnierzy i spytałem, kogo niosą.
— Naszego kapitana — odpowiedzieli.
— I gdzież ranny?
— Już zabity — odrzekli i położyli go z noszami na ziemi.
Poznałem go. Był to mój przyjaciel, nawet daleki krewny, Ignacy Dembow­
ski z Nacpolska, miał piersi na wylot przestrzelone kulą karabinową i nie dawał
już znaku życia.
— I gdzież go niesiecie — zapytałem — kiedy zabity?
— A jużcić, panie majorze — odpowiedzieli — musimy go pochować uczci­
wie, żeby go Moskale nie obdarli.
Żal mi się go wielki zrobiło, ale powiedziałem sobie, że gdzie ludzie padają
tak jak muchy, to i mnie wkrótce czeka, co spotkało Dembowskiego, a więc po­
szedłem dalej w moją stronę, żołnierze w swoją, z mniemanym nieboszczykiem,
który, chwała Bogu, dotąd żyje w swoim Nacpolsku pod Płockiem, zdrów, ma
żonę i dzieci.
Musiałem znowu przejść na lewą stronę gościńca do mojego jenerała Kniazie-
* Dobrze, spraw, by przyniesiono go
tutaj, do mnie. — Słyszysz, do mnie,
tutaj.

» 160 «
wieża i mojej własnej dywizji w początku kampanii. Stanowisko korpusu na­
szego, tak po lewej, jak po prawej stronie gościńca, było najokropniejsze dla
żołnierza zmuszonego stać ciągle z bronią na ramieniu pod morderczym ogniem,
gdy zasłanialiśmy odwrót armii i nic więcej nie mieliśmy do czynienia. Byliśmy
jak na straconej czacie, forpoczty nasze tylko odstrzeliwały się forpocztom nie­
przyjacielskim, ale ponad głowami ich działa wielkiego kalibru miotały na nas
kule. granaty, kartacze. Drzewa kulami połamane, gałęzie urwane waliły się
na nas; z boku zachodzili znienacka tyralierzy nieprzyjacielscy i spoza drzew
strzelali do nas jak do kaczek.
Pamiętam, że ludzie tak padali, iż Kniaziewicz kazał nam o kilkanaście kro­
ków dalej postąpić, ażeby się oddalić od trupów. Mój płaszcz, moja bernica *
były przestrzelone. Kula jedna karabinowa odbiła się o pochwę żelazną mojego
pałasza, ale opatrzność zdawała się czuwać nade mną, iż mnie żaden pocisk nie
ranił. Zresztą mogę powiedzieć, bez żadnej chełpliwości, bo nie ma z czego się
chełpić w tym straszliwym położeniu, widząc około siebie ze wszystkich stron
ginących ludzi i pewny, że podobnegoż losu nie uniknę, nie doznawałem naj­
mniejszego uczucia bojaźni; byłem zobojętniały na wszystko i dziś może bym
z większym wzruszeniem patrzał na zabicie kurczęcia niż wtenczas na cierpią­
cych, jęczących i konających moich towarzyszy broni. Doświadczyłem tego jed­
nak dopiero w tej ostatniej bitwie. Zdaje się, iż nadmiar nieszczęść, nędzy, nie­
bezpieczeństw przytępia, paraliżuje w człowieku jego uczucia naturalne i zmie­
nia go w jakąś machinę działającą bezmyślnie i bezwiednie.
Już zapadał zmrok, część lasu, gdzieśmy stali, była trupami naszych zasła­
na, strzały moskiewskie karabinowe i armatnie były coraz rzadsze. W tej chwili
przybył do jenerała Kniaziewicza adiutant marszałka Neya — który po ran­
nym Oudinocie objął dowództwo naczelne jego korpusu, a z nim i naszego —
z rozkazem, ażeby natychmiast do niego się udał. Kniaziewicz zdał komendę
jenerałowi Izydorowi Krasińskiemu i rozesłał adiutantów do dwóch innych dy­
wizji, ażeby dowódców o tym zawiadomili, a sam ze mną jednym wybrał się
piechotą przez las do marszałka. Ciemno było w lesie, trzymaliśmy się obydwa
pod ręce. drapiąc się przez pościnane i zawalone drzewa. Nie chcieliśmy przejść
na gościniec, ażeby nie narażać się niepotrzebnie na kule i granaty, które tam
artyleria nieprzyjacielska nie przestała jeszcze była ciskać. Na koniec znużeni
i prawie już bez sił, sądząc, że jesteśmy za obrębem strzałów, zwracamy się na
gościniec, przechodzimy przez rów niezbyt szeroki, ja podaję rękę jenerałowi,
a w tej chwili słyszę jakiś trzask blisko siebie, jakby złamanie kawałka drzewa,
pewny byłem, iż drąg był przez rów położony i złamał się pod nogami jenerała,
aż tu jenerał krzyknął i powalił się w rów. Kula działowa tocząca się już tylko
po ziemi trafiła go w nogę i uszkodziła mu kość.
Zostaliśmy sami jedni wśród nocy w lesie, kolosalny Kniaziewicz jęczący
w rowie, ja obok niego bezsilny, bo zaledwie mogąc nogi włóczyć, nie było mi
podobna wziąć go samemu na barki, a ratunku, pomocy znikąd. Daremnie wo­
łałem na przechodzących żołnierzy; wszyscy nas mijali udając, że nie widzą nas
i nie słyszą. Obawiali się zapewne, żebym ich nie zapędził do szeregów, które
opuścili. Nareszcie usłyszałem chrzęst w lesie i pojawił się przed nami mały, ale
krzepki woltyżer z 1 pułku, krakowiak, nazwiskiem Rosołek. Ten poczciwy
chłopiec nie dał się prosić, natychmiast przybiegł do nas, wydźwignął razem
ze mną Kniaziewicza z rowu, przyniósł z lasu grubą gałąź, posadził go na niej.
Jenerał silnie go za szyję oburącz uchwycił i tak potrafiliśmy go we dwóch kilka-

* właśc.: bermyca

» 161 «
 set kroków gościńcem ponieść, przy czym Rosołek broni swojej nie porzucił.
Gdyśmy spotkali więcej naszych żołnierzy, ci zastąpili mnie do niesienia jene­
rała, bo już sił mi nie stało. Szedłem jednak obok niego. Doszliśmy do jednego
baraku z chrustu, jakich było kilka bliżej ku Berezynie wystawionych przez
żołnierzy z gwardii Napoleona i szczęśliwieśmy trafili, gdyż tu był ambulans
pułku polskiego lekkokonnego gwardii, a przy nim był chirurg naczelny tego
pułku, znany w całym wojsku Girardot. Ten natychmiast zajął się rannym jene­
rałem, rozciął mu but na nodze bardzo już nabrzmiałej, nie znalazł żadnej ranyT
lecz noga była czarna od silnej kontuzji, a kość pęknięta wzdłuż. Rozpłatał tę
nogę, ażeby krew spiekłą wypuścić, i opatrzył ją.
Wszystko to stało się w mojej nieobecności. Zaledwieśmy bowiem weszli do
baraku, jenerał, wielki służbista, wyprawił mnie na gwałt do marszałka Neya,
ażebym mu doniósł, iż on ranny, przeto rozkazu jego wypełnić nie może, i że
zdał dowództwo jenerałowi Izydorowi Krasińskiemu. To zlecenie wprawiało
mnie w rozpacz. Od 24 godzin, ciągle chodząc, byłem do najwyższego stopnia
znużony, miałem but jeden wykręcony, drugi bez podeszwy, przy tym nic nie
jadłem przez te 24 godzin, niczym pragnienia ugasić nie mogłem, połykałem
tylko trochę śniegu, ażeby odwilżyć język wysuszony i gardło spiekłe. W takim
to stanie był wyższy oficer polski, podszef sztabu dywizji, który rozpoczął kam­
panię z dziesięcioma końmi, a teraz miałem jeszcze szukać marszałka Neya
w chaosie rozprzężonej armii francuskiej pieszo i po ciemku.----
Ani wiem, jakim cudem się to stało, żem znalazł Neya i zdołał jeszcze powró­
cić do baraku, gdziem zostawił Kniaziewicza. Byłem bezmyślnym jak automat;
pamiętam to tylko, że noc była straszliwie ciemna, żem się kierował tylko podług
rzadkich ognisk na błoniu nad Berezyną, że z mostów dochodził mnie zgiełk,
hałas ogromny, krzyki, piski, jęki jakby na dniu sądnym, a na błoniu tłoczyli
się żołnierze wszystkich pułków w największym bezładzie. Pamiętam także bar­
dzo dobrze, że gdym znalazł, nie wiem jakim sposobem, Neya i powiedział mu,
co mi kazał Kniaziewicz, marszałek wykrzyknął comment, encore un! * Pamię­
tam na koniec, że wróciwszy do Kniaziewicza, zapewne na wpół śpiący, zasta­
łem zgromadzonych już około jenerała moich kolegów sztabowych, Jelskiego,
Wodzyńskiego, Orsettiego i innych, oraz wielu oficerów z naszego korpusu,
który już odebrał był rozkaz cofnięcia się, ażeby następnie iść za resztą armii
przez groblę ku Kamionnej, czyli tak zwaną groblę Ziembińską.
Zaledwie zdawszy jenerałowi w kilku słowach sprawę z mojego poselstwa,
rzuciłem się na ziemię przy baraku obok ognia i zasnąłem jak kamień. Pamię­
tam wszakże jeszcze, że już śpiący odpychałem nogami francuskiego żołnierza,
który chciał się rozłożyć przy ogniu i parł mnie dokuczliwie. Nie spałem więcej
jak godzinę, bo mnie obudzono gwałtem, ażeby iść dalej; ocknąwszy się uczułem
jakąś rzecz pod moimi kolanami, odpycham ją, kopię — to coś nieruchomego;
staję i postrzegam przy blasku płonącego jeszcze ognia, że to ów Francuz, który
się garnął usilnie do ognia, a w końcu wcisnął się pod moje kolana i pod nimi
umarł.

J. Falkowski, op. cit., t. 5, s. 102—113.

^C o, jeszcze jeden!

» 162 «
 IGNACY PRĄDZYŃSKI
kapitan — ojicer sztabu gen. Dąbrowskiego

W tymże samym czasie Wittgenstein po drugiej stronie Berezyny uderzył na

Victora, którego siły, po przejściu dywizji Daendelsa na drugą stronę rzeki,
z samych już tylko Polaków złożone, a bez żadnej proporcji, od przeciwnika
słabsze 21, przez cuda tylko waleczności utrzymać się przez cały dzień zdołały
na zajętym stanowisku przed mostami, do których atoli sięgały kule i granaty
nieprzyjacielskie, zrządzały trwogę i do ostatniego stopnia wzmagały nieład
w tej ogromnej masie ludzi, koni i wozów, która się przy mostach zapchała
i z miejsca ruszyć nie mogła 22. Scena okropności, która tu nastąpiła, przecho­
dzi wszelkie wyobrażenie, żadnymi słowami określoną być nie może, powięk­
szyła ją tylko noc, podczas której Victor, nie mogąc już wystawić swojego zbyt
uszczuplonego korpusu na dalszą walkę w tak niekorzystnym położeniu, nie
chcąc na całkowitą i niezawodną zgubę narazić, poszedł za resztą wojska, uto­
rowawszy sobie drogę z jak największą trudnością aż do mostów28; wszystko
zaś, co po tej stronie wTojowników i bagażu zostało, dostało się w ręce rosyjskie.
Przejście Berezyny, lubo zaszczytne dla tych, co je wykonali, było ostatnim
czynem wojennym konającej Wielkiej Armii Napoleona. Przymuszone zatrzy­
manie się przez kilka dni na tym pustym miejscu dopełniło jej zguby. Korpusy,
które dotąd były zachowały swoją organizację, stopiły się w masie z Moskwy
wracającej. Masa ta w strasznej pstrociźnie i mieszaninie ciągnęła ku Wilnu,
co dzień głodem i wzmagającym się mrozem okropnie przerzedzana. Zasłaniał
ją cień tylnej straży pod Victorem, następnie pod generałem Maison, w której
najwięcej było może Polaków z dywizji Girarda i cokolwiek z 5 korpusu. Zaszło
jeszcze między nią a następującymi Rosjanami kilka mało znaczących spotkań,
mianowicie pod Mołodecznem. Napoleon już był ze Smorgoni pospieszył do
Paryża zbierać nowe siły na grożących nowych nieprzyjaciół.

I. Prądzyński, op. cit., s. 69—71.

PRZYPISY

1 Bitwę pod Połockiem stoczono 18 nad Polakami przede wszystkim licz­

ł 19 października.
2 Bitwę pod Czasznikami rozegrano
1 listopada. Wzięły w niej udział 4, 7
i 9 pułki piechoty polskiej.
Przyczółka borysowskiego broniło
4170 ludzi i 14 dział. Dywizja Dąbrow­
skiego przybyła tam po długim marszu
spod Mińska, idąc okrężną drogą przez
lhumeń. Zajęła pozycje zaledwie kilka
godzin przed atakiem rosyjskim.
4 Szańce przyczółka znajdowały się
na prawym brzegu Berezyny. Broniły
mostu i Borysowa, leżącego na lewym
brzegu. Dąbrowski rozmieścił piechotę
na przyczółku, a jazdę i artylerię po
drugiej stronie rzeki.
5 Siły Lamberta atakujące przyczó­
łek liczyły ponad 5 tys. ludzi. Górowały
» 163 «
niejszą i silniejszą artylerią.
6 Obawiając się utraty Borysowa
1 przecięcia drogi odwrotu Wielkiej
Armii, Napoleon wydał rozkaz marszał­
kowi Oudinot, aby pospieszył ze swym
korpusem na pomoc Dąbrowskiemu.
Marszałek posuwał się jednak woino,
był bowiem zwolennikiem przekracza­
nia Berezyny bardziej na północ, w re­
jonie Lepią, i sądził, że cesarz przychyli
się do tej koncepcji, w tym wypadku
zaś nie trzeba by było iść do Borysowa.
W rezultacie 2 korpus spóźnił się i Po­
lacy nie otrzymali na czas pomocy.
7 Gen. Czesław Pakosz dowodził
ariergardą dywizji Dąbrowskiego. Idąc
prawym brzegiem Berezyny, przybył
w rejon przyczółka już po rozpoczęciu
walki, a nie mogąc połączyć się z za­
łogą, cofnął się, przeszedł rzekę kilka,
kilometrów na południe od Borysowa
i dopiero wówczas połączył się z Dą­
browskim.
8 Niewielka grupa płk. Euzebiusza
Siemianowskiego nie wchodziła w skład
ariergardy Pakosza. Siemianowski pod­
dał się istotnie 21 listopada nad Uszą,
ale nie Hertelowi, lecz kozackiemu puł­
kownikowi Łukowkinowi.
9 6 pułk piechoty Juliana Sierawskie-
go już na początku walki został odcięty
od reszty załogi i wycofał się do wsi
Dymki, gdzie zza opłotków odparł kilka
ataków rosyjskiej kawalerii. Żołnierze
Sierawskiego wycofali się w nocy na
północ, ułożyli warstwę słomy na sła­
bym lodzie, polali ją wodą, która za­
marzła, ułożyli jeszcze jedną warstwę,
znów oblali wodą i po takim zaimpro­
wizowanym moście przedostali się na
drugi brzeg. Następnego dnia połączyli
się ze swą dywizją.
50 Kpt. Karol Weissflog dowodził
obok mjr. Gugenmusa 11 kompanią
artylerii pieszej.
11 Oto co pisze o tym starciu szef
szwadronu Michał Kossecki, dowodzący
wówczas 2 i 7 pułkami ułanów. „O go­
dzinie 3 rano generał [Dąbrowski] po­
jechał do obozu. Uprzedził pułkowni­
ków, że trzeba się spodziewać ataku
nieprzyjacielskiego. Kazał odprowadzić
wszystkie wozy i 8 dział na lewy brzeg
za miasto, a 4 działa zostały przy pie­
chocie. Jazda służyła w mieście. O go­
dzinie 6, równo z dniem, atakował nas
nieprzyjaciel. Ogień karabinowy zaraz
był gęsty z obydwóch stron. Nieprzy­
jaciel został odpartym trzy razy. Ge­
nerał kazał dawać ognia z 2 granatni­
ków i 4 dział rozstawionych na lewym
brzegu. Około godziny 10 rano generał
Pakcsz przybył z ariergardą ponad rze­
kę, wypędził nieprzyjaciela z karczmy.
Ogień z ręcznej broni i armatni trwał
nieustannie. Batalion z pułku 14, zaj­
mujący karczmę, silnie był atakowany
i zaczął się cofać na most. Generał dy­
wizji wśród ognia kartaczowego i gra­
natów, padających na most, stanął na
czele cofającego się batalionu i znowu
go poprowadził naprzód. Karczma zo­
stała odzyskana. Generał dywizji na
moście dostał kontuzję od kuli armat­
niej. Generał Pakosz już poprzednio
przy odbieraniu karczmy dostał był
kontuzję. Walka ta trwała już do godzi­
ny 3 po południu. Nieprzyjaciel świeżo
nadoszlymi granatnikami usiłował za­
pal ió most. Nareszcie nieprzyjaciel,
ucIchni wszy świeże posiłki, atakował
czwarty raz. Reszty pułków naszych,
» 164 «
prawie zupełnie wybitych, musieli się
cofać. Z pułku 1 pozostało się kilkadzie­
siąt Judzi, z pułku 6 kilkaset ludzi co­
fnęło się na prawo, do lasu ponad Be­
rezynę. Oprócz straty oficerów i żoł­
nierzy straciliśmy 2 armat. Przy końcu
bitwy generał Dziewanowski mocno zo­
stał raniony od kuli armatniej”.
„Przeszłość” 1933, nr 4, s. 60.
12 Na rozkaz Napoleona w Orszy i To-
łoczynie żandarmeria francuska spaliła
część furgonów, które tarasując drogę,
opóźniały marsz resztek Wielkiej Armii
ia Autor mówi o 5 korpusie polskim,
dowodzonym teraz przez gen. Zajączka.
Ze względu na brak kwater, w mie­
ście stacjonowały przede wszystkim od­
działy francuskie Pułki innych narodo­
wości odesłano poza Borysów
14 Mosty na Berezynie pod wsią Stu-
dzianką budowało ok. 270 saperów
i pontonierów z kompanii 1, 2, 3, 5
i pontonierskiej armii Księstwa War­
szawskiego. Szczególnie zasłużyli sie
dowódca 5 kompanii kpt. Salwator Ra­
kowiecki i porucznik inżynierów Mi­
chał Swida.
15 Jako pierwsi na prawym brzegu
znaleźli się żołnierze 8 pułku lansje-
rów Tomasza Łubieńskiego, szwadron
7 pułku lansjerów por. Bogusławskie­
go, resztki 18 pułku ułanów płk.
Przeździeckiego oraz szwadron 20 puł­
ku francuskich strzelców konnnych.
16 Autor się myli. Niemal równocześ­
nie z konnym desantem odbiły od le­
wego brzegu dwie tratwy, każda z 10
żołnierzami, które — mimo kry — zdo­
łały przewieźć (20 nawrotów) 400 żoł­
nierzy polskich z dywizji Dąbrowskie­
go. W tej pierwszej grupie nie było
francuskich piechurów
17 Oto co pisze szef batalionu Maciej
Rybiński, który ze swym 15 pułkiem
piechoty znalazł się: tam w nocy z 26
na 27 listopada: „Przechodząc przez
most w nocy, zatrzymałem się przy je­
go wchodzie, póki by cały pułk nie prze­
szedł. Tak stojąc, słyszę pluskanie w
wodzie, rąbanie pod mostem i głosy
ludzkie. Patrzę z oficerami, którzy byli
przy mnie, widzę — ponton lerzy.
Mniemałem, że to francuskie, ale to byli
polskie, a między nimi i francuskie, jak
stoją w wodzie i naprawiają belki
obruszone i inne tym podobne rzeczy.
Odżywiam sie po polsku do oficerów:
— Jaka ofiara tych ludzi! Dziś na­
prawiają, jutro z przeziębienia febra,
a w parę godzin i śmierć.
A ci odzywają się:
— Tak. ale tu idzie, ażeby armia
przeszła!” M., Rybiński, Moje przypc-
mnienie ad urodzenia. Biblioteka Zakła­
du im. Ossolińskich, rkps nr 3517.
18 W dywizji Girarda walczyły pol­
skie pułki piechoty — 4, 7 i 9.
19 W bitwie na prawym brzegu, pod
Stachowem, brało udział 6700 Polaków,
czyli 57% walczących po stronie Napo­
leona. Oddziały francuskie liczyły 3400
ludzi, tj. 29%». Resztę stanowili Niemcy,
Holendrzy, Włosi, Szwajcarzy, Portu­
galczycy.
20 „Na czele pierwszej dywizji —
wspomina Henryk Dembiński — szedł
pieszo jenerał Zajączek, mający czapkę
sobolową na głowie i ciepłym szalem
owiniętą szyję. Maszerował z gołą szpa­
dą, lecz podpierali go z obu stron adiu­
tanci, Józef Mieroszewski i Wołodko-
wicz. Cesarz, nie poznawszy Zajączka,
dobrze mu znanego z Egiptu, wziął za
Dąbrowskiego i mówi do niego:
— Allons, Dąbrowski. Allez prendre
votre revanche! *
Zajączek pyta adiutantów, co on mó­
wi, a gdy ci mu słowa cesarza powtó­
rzyli, odpowiada:
— Powiedzcie mu, że pójdę wziąć re­
wanż za Dąbrowskiego” . H. Dembiński
Pamiętnik, Poznań 1860, s. 200— 201.
21 Na lewym brzegu Berezyny w al­
czyło ok. 1800 żołnierzy polskich i bli­
sko 4000 żołnierzy niemieckich.
22 A oto jak wspomina przeprawę Jó­
zef Szumlański, który eskortował ks.
Józefa Poniatowskiego: „Przybywszy
nad Berezynę w w igilię najokropniej­
szej katastrofy, jakiej żadne dzieje ani
najbujniejsza wyobraźnia ludzka w y­
stawić sobie nie jest w stanie, dla mnó­
stwa nieprzezwyciężonych przeszkód
kareta księcia do mostu zbliżyć się nie
mogła i w miejscu na dobre pół ćwier­
ci mili do nocy stać zmuszona była.
Wystawić sobie z łatwością można za
każdą upływającą chwilą wzrastającą
moją rozpacz wtenczas, kiedy ten ksią­
żę, wyższy nad wszystkie razy przeciw­
nej fortuny, nie myślał o sobie, tylko
zajęty być zdawał się okropną niedolą
tylu nieszczęśliwych ofiar. Już zdawało
się wszystko dla mnie straconym, już
mało mi do ocalenia tak drogiego ży­
cia nadziei pozostało, gdy szukając
jeszcze jakiego nieprzewidzianego środ­
ka, zdybałem oddział żandarmów
gwardii, którzy po części najusilniej­
szym prośbom moim, po części hojne­
mu wynagrodzeniu nie mogąc się
oprzeć, przyszli na pomoc moją, a krzy­
cząc par ordre de l’empereur ** wszy­
stkie powozy bez różnicy którymi dro­
ga do mostu zawalona była, częścią wy­
wracali, częścią niszczyli, aby pojazdo­
wi księcia wolną do przebycia zostawić
drogę.
O godzinie wpół do trzeciej w nocy
ta operacja szczęśliwie ukończona zosta­
ła. Pułkownik Hornowski, komendant
17 pułku piechoty z dywizji jenerała
Dąbrowskiego, do którego biwaku le­
dwo dopchaliśmy się, widząc koniecz­
ną potrzebę, dał z furgonu do karety
cztery świeże konie, za pomocą których
w dalszą puściliśmy się drogę, a mniej
więcej doświadczywszy trudów i nie­
bezpieczeństw, których détails *** tu nie
są potrzebne, ostatnich dni grudnia w
Warszawie stanęliśmy”. Papiery Józe­
fa Szumlańskiego. Biblioteka PAN w
Krakowie, rkps nr 1800.
23 Ostatnie oddziały polskie wycofa­
ły się z lewego brzegu 29 listopada
o godzinie 6.30 rano. Most został spa­
lony o godzinie 8 przez saperów i kom­
panię grenadierską z 9 pułku piechoty
polskiej.
* Dalej, bierz odwet!
** z rozkazu cesarza
*** szczegóły
 41
KATASTROFA
Wielka Armia, wyczerpana długo­
trwałym marszem, dziesiątkowana
chorobami, mrozem i brakiem poży­
wienia, po blisko dwu tygodniach
wędrówki dotarła znad Berezyny do
Wilna. Gubernator gen. Godart
wzniósł wokół miasta palisady, pozo­
stawiając tylko jeden wąski wjazd
przez długą sklepioną Ostrą Bramę,
w której wkrótce powstał gigantycz­
ny zator z wozów taborowych, san
i jaszczy amunicyjnych. Żandarme­
ria francuska bezskutecznie starała
się przywrócić porządek, strzelając
na oślep do tłumu, ale wozy były tak
sczepione, że przez długi czas można
było przedostać się do Wilna jedynie
po końskich grzbietach. Co chwila
wśród maruderów wybuchała pani­
ka, wydawało im się bowiem, że ko­
zacy są już w pobliżu i że lada chwi­
la rozpoczną atak. Gdy w nocy
z 8 na 9 grudnia zator został zlikwi­
dowany, w bramie leżały dziesiątki
zaduszonych bądź zastrzelonych żoł­
nierzy.
Następnego dnia równie wstrząsa­
jące sceny powtórzyły się na ulicach
samego Wilna. Administracja fran­
cuska nie chciała wydawać chleba
bez dopełnienia wszystkich formal­
ności i w rezultacie wygłodniałe tłu­
my rozbiły większość składów. Coraz
częściej widziało się pijanych żołnie­
» 166 «
rzy, którzy leżąc pokotem na ulicach,
ginęli na kilkunastostopniowym mro­
zie. Maruderzy — zaopatrzeni już
w żywność — wzięli się tu i ówdzie
do rabowania domów prywatnych,
w paru punktach wybuchły pożary,
nieraz po prostu od rozniecanych na
ulicach ognisk.
Napoleon, który 5 grudnia opuścił
Wielką Armię w Smorgoniach, uda­
jąc się niemal samotnie do Paryża,
wyznaczył na swego zastępcę Joachi­
ma Murata i pozostawił mu szczegó­
łową instrukcję co do dalszego postę­
powania. Zakładał, że dzięki dobre­
mu zaopatrzeniu Wilna i silnemu
garnizonowi miasto będzie utrzyma­
ne, co pozwoli na przeprowadzenie
reorganizacji wojska i powrót maru­
derów do szeregów. Marszałkowie
jeszcze przed Wilnem zorientowali
się, że z tak zdemoralizowaną armią
nie będą w stanie wykonać cesar­
skich poleceń, i na naradzie, pospiesz­
nie zwołanej 9 grudnia, postanowili
cofać się dalej w kierunku Królewca
i fortec nad dolną Wisłą. 5 korpus
polski, prowadzony przez gen. Izydo­
ra Krasińskiego, otrzymał rozkaz
marszu na Warszawę, dokąd zresztą
pospieszyły samorzutnie także nie­
które nasze pułki formowane na
Litwie.
Wymarsz „zasadniczych sił” Wiel­
kiej Armii r— w atmosferze paniki
i stałego zagrożenia ze strony koza­
ków — nastąpił zaraz po północy
10 grudnia. Długa kolumna, obciążo­
na wozami taborowymi, sankami
i kilkudziesięciu ostatnimi działami,
posuwała się bardzo wolno i dopie­
ro nad ranem osiągnęła podnóże Gó­
ry Ponarskiej, leżącej półtorej mili
na zachód od miasta. Góra nie była
zbyt wysoka, ale oblodzona i oskal­
powana, co sprawiało, że trudno było
artylerii, kawalerii i taborom wydo­
stać się na szczyt bądź też objechać
ją bokiem. Jeszcze 8 grudnia zwra­
cano Muratowi uwagę na tę poważną
przeszkodę terenową i król Neapolu
wyznaczył wówczas jednego z pol­
skich oficerów, by wynalazł taką dro­
gę do Kowna, która omijałaby Pona-
ry. Oficer ów spełnił rozkaz, ale
gwardia wyruszyła z Wilna głęboką
nocą i w rezultacie wozy jadące przo­
dem straciły orientację w terenie. Za­
miast skręcić w lewo, w kierunku
Troków, jak to uczynił korpus polski,
poszły głównym szlakiem koweń-
skim, prowadzącym właśnie do owej
fatalnej przeszkody, której starano
się uniknąć.
Katastrofa Wielkiej Armii nastą­
piła rankiem 10 grudnia, kiedy to
przy pokonywaniu Góry Ponarskiej
rozpadły się ostatecznie napoleoń­
skie korpusy, utracona została niemal
cała artyleria, a sami cesarscy żołnie­
rze zrabowali furgony z kasą impe­
ratora.
Bezładne kupy maruderów dwu­
dziestu narodowości podążały teraz do
Królewca, osłaniane przez kilkakrot­
nie odtwarzaną ariergardę, w któ­
rej znajdowali się żołnierze Legii
Nadwiślańskiej i polscy szwoleżero­
wie gwardii. W grudniu i styczniu do
fortec nad Wisłą dotarło około
200 tys. ludzi spośród 630 tys., któ­
rzy pół roku wcześniej wyruszyli na
wyprawę moskiewską. Kilkanaście
tysięcy zmarło wkrótce w szpitalach
Gdańska, Elbląga, Kwidzyna, Toru­
nia, Płocka i Warszawy z ran, od­
mrożeń, głodu bądź na tyfus i grypę,
które przybrały wówczas rozmiary
prawdziwych epidemii. Trudna do
ustalenia liczba uratowanych (być
może nawet 100 tys.) powróciła sa­
morzutnie do domów, nie chcąc wię­
cej brać udziału w walkach. Odnosi
się to zwłaszcza do kontyngentów
niemieckich, a także do oddziałów
polskich, które w roku 1812 złożone
były w dużej części z rekrutów siłą
zaciągniętych do wojska. W punk­
tach zbornych pozostało więc zale­
dwie 30 tys. ludzi, w większości zde­
moralizowanych i chwilowo niezdol­
nych do noszenia broni.

ANTONI KULESZA
podoficer 7 pułku lansjerów

Wojska wyborowego po przeprawie przez Berezynę zostało tylko 14 tysięcy.

Oskrzydlało ono i broniło jedynie osoby Napoleona, ale niebezpieczeństwo wzra­
stało co krok i zbyt się już groźnie zaczęło przedstawiać. W Smorgoniach prze­
to, stanąwszy na noc z najpoufalszymi swymi towarzyszami, złożył cesarz na­
radę, jakim sposobem wyślizgnąć się może z rąk nieprzyjaciela, który mu już
zewsząd zastępuje drogę. Stanęło na tym, że cesarz ma dowództwo nielicznej
armii zdać na Murata, sam zaś w towarzystwie Duroca i Caulaincourta z ulu­
bieńcem swoim mamelukiem Rustanem niepostrzeżenie wymykać się z zasta­
wionych sieci i dążąc przez pruskie prowincje, do Paryża pospieszać. Że jednak
bez żadnej straży puszczać się tak na los szczęścia nie było bezpiecznie, należało
z owego wyborowego wojska, które tyle trudów przetrwać zdołało, uczynić jesz­

» 167 «
 cze jeden wybór, samego czoła ludzi najdzielniejszych, ku obronie cesarskiej
*' osoby.
Jest to chwila najwyższej wojska naszego chwały. Kogóż dla ubezpieczenia
własnej osoby wybiera ów geniusz wojenny i ci doświadczeni w bojach gene­
rałowie? Oto przeznaczają na eskortę cesarską dwa oddziały ułanów polskich —
■jeden z gwardii Krasińskiego, drugi nasz, z pułku Konopki, pod mężnym do­
wódcą Stokowskim, który nas jeszcze w Hiszpanii nieraz do boju prowadził.
Byliśmy prawdziwie dumni z tego wyboru. Wieczorem oznajmiono nam rozkaz,
nazajutrz przede dniem, mimo 28-stopniowego mrozu*, stanęliśmy już w goto­
wości.
Wyszedł cesarz i powitawszy nas uprzejmie, zwrócił się do Stokowskiego:
— Pułkowniku — rzekł -— gdybym miał się w ręce nieprzyjaciół dostać, pro­
szę was i nakazuję, abym z waszych rąk raczej zginął.
— Najjaśniejszy Panie — odparł śmiało Stokowski — gdyby do tego nie­
szczęścia przyjść miało, już z nas natenczas żyw ani jeden nie będzie.
Rzecz prawdziwie niepojęta, jaki ten człowiek na nas wszystkich urok wywie­
rał. Z odpowiedzią pułkownika wszyscy zawołaliśmy jednym głosem:
— Vive Vempereur !
Sanie ruszyły, pędziliśmy cwałem.
Lecieliśmy tak dzień cały, z małymi tylko odpoczynkami, ale drugiego dnia
w nocy w Równopolu okazało się, że ledwo dwadzieścia kilka koni i ludzi byłoby
w stanie może jeszcze czas jakiś dalej eskortować cesarza. Reszta koni albo
padła na miejscu, albo na nogach stać wcale nie mogła. Ludzie mieli poodma-
rzane ręce, nogi, twarze albo uszy. Cesarz przeto na obronę żadną liczyć nie
mógł, pozostawała jedna tylko rada — rzucić się w bok gościńca głównego
i manowcami uchodzić.
Miejscowy obywatel Falkowski, u którego cesarz odpoczywał, podjął się prze­
prowadzić Napoleona. Własne doskonałe konie zaprzągłszy do sani, w których
cesarz z Caulaincourtem jechał, powoził sam w prostym kożuchu, przebrawszy
się za furmana, na koźle obok niego siadł Stanisław Wąsowicz, dzielny oficer
z pułku Krasińskiego. W drugich saniach z rzeczami jechał Duroc z Rustanem.
Tak przez Miedniki, zatrzymawszy się krótko na przedmieściu w Wilnie, skąd
na Kowno dojechali do Mariampola. Tu poczmistrz Mikulicz, który nieźle po
francusku mówił, zwrócił uwagę cesarza, że kierunek podróży przez Prusy, lubo
drogę skraca, ale bezpiecznym nie jest.
— Dlaczego? — spytał Napoleon żywo.
— Najjaśniejszy panie — odpowiedział Mikulicz — tam każdy czyhać teraz
będzie na życie lub na osobą wcmości, tu u nas w Polsce każdy życie w jego
obronie położy.
Napoleon uznał słuszność uwagi, zgodzono się na to, że lepiej drogę na Księ­
stwo obrócić. Mikulicz przeto, wziąwszy naprędce starą karetę od pana Wę­
gierskiego, w kilka godzin osadził ją na płozy i własnymi końmi również jak
Falkowski powożąc, sam, z nieodstępnym obok Wąsowiczem, szczęśliwie i bez
żadnego przypadku dowiózł cesarza aż do samej Warszawy.
Za tę przysługę dostał trzysta napoleonów, które cesarz mu własnymi rękoma
do czapki nasypał L
Pomimo klęski i porażki strasznej Napoleon, jak zapewniają ci, co natenczas
mieli przystęp do jego osoby, rad był widocznie, że się osobiście z tak ciasnej

* według skali Celsjusza

» 168 «
matni wyśliznął, dało mu to humor niezwykły, wesoły, w dziwnej będący z oko­
licznościami sprzeczności. Wtenczas to po kilkakroć powtarzał owe historyczne
słowa: du sublime au ridicule il n’y a qu’un pas *.

K. Kraszewski Od szkolnej ławy, „Bi­

blioteka Warszawska” 1880, t. 3, s. 37—
39.

D E Z YD E R Y C H Ł A P OW SK I
Jcapitan — oficer ordynansowy sztabu Berihiera

Myśmy poszli do Wilna, ale tam tylko dwa dni zabawiwszy, dostaliśmy się
w trzech dniach marszu do Kowna. Wychodząc z Wilna, a widząc straszny nie­
ład i zamieszanie furgonów i powózek, które nie mogły po ślizgawicy pod Górę
Ponarską podjechać, a znając dobrze okolicę, skręciłem z naszą jazdą na prawo
i po lodzie na Wilii minęliśmy to niebezpieczne przejście. Za nami i na moje
zaręczenie, że tamtędy się przedostaniemy, pomaszerował i pułk jazdy sabaudz­
kiej, komenderowany przez księcia Carignan.
W pochodzie do Moskwy nasz pułk przebył Niemen w sile 915 koni. Daliśmy
kadry dla armii litewskiej, kadry na szwadron, który się uformował z ochotni­
ków w Gdańsku, a prócz tego wysłanych było trzech naszych kapitanów z Mo­
skwy z kadrami do formowania trzech pułków jazdy, na co nie stało już czasu.
Pbmimo tych umniejszeń pułk nasz, na powrót Niemen przekraczając, miał jesz­
cze 422 ludzi i mocniejszym był niż wszystkie trzy inne konne regimenta gwar­
dii razem wzięte **. Nie rachuję holenderskiego, bo oprócz kapitana Colquhoun
i jego brata podoficera, którzy do nas się przyczepili, już od Smoleńska nic
z tego regimentu nie widziałem, a przecież nas nie ochraniano. Jak tylko od
głównej kwatery przychodziły raporta, że się kozacy pokazują gdzieś na boku,
przychodził rozkaz: Polonais, allez ooir ***. Więc przepędzenie nocy spokojnej
było dla nas rzadkim wypadkiem.
Jaka była dezorganizacja pomiędzy wojskiem Rzeszy Niemieckiej, to najle­
piej okaże moje spotkanie się z jenerałem Wrede, dowódcą Bawarów. Było to
nazajutrz po przybyciu do Wilna. Mróz dochodził dwudziestu kilku stopni. Były
to najzimniejsze dnie w tej zimie. Z rana szedłem do głównej kwatery Murata
na zamku, spostrzegam na ulicy człowieka w płaszczu nie wojskowym, z Zawo­
jem na głowie, ze szpadą gołą w ręku, biegnącego szybko, a za nim około 12 lub
15 żołnierzy z karabinami, a bagnety spuszczone, jakby do ataku. Spostrzegłszy
mnie i poznawszy po mundurze i po czapce, żywym głosem zawołał:
— Gdzie główna kwatera? Kozacy w mieście, łapią naszych po ulicach,
a gwardie nie ruszają się z kwater!
Przypatrzywszy się dobrze twarzy obwiniętej w chustki, również jak po gło­
sie, poznałem jenerała Wrede, któregom często widywał w 1809 roku, i spokoj­
nie mu odrzekłem;
■
— Idę właśnie do głównej kwatery króla Murata i jeżeli jenerał pozwoli, będę

* Od wzniosłości do śmieszności —
jeden tylko krok.
** strzelców konnych, grenadierów
konnych i żandarmerii wyborczej
*** Polacy — rozpoczynać!

» 169 «
mu przewodniczył, ale możemy iść spokojnie, bramy obsadzone piechotą, a pla­
cówki jazdy wokoło miasta stoją, kozaków w mieście jeszcze nie ma, zaręczam.
Jenerał, bądź łaskaw, włóż szpadę w pochwę, ażebyśmy króla Murata nie wy­
straszyli.
Ogółem francuscy oficerowie wyżsi daleko lepiej zimno i niewygody do końca
znosili jak sprzymierzeńcy i przekonany jestem, że gdyby był cesarz sam kazał
swój namiot rozbijać wśród wyznaczonego obozu, nie byliby jenerałowie mogli
się oddalać do domów, a za nimi niżsi oficerowie i żołnierze, i porządek mógłby
się był utrzymać. Magazyny po etapach przygotowane byłyby porządnie rozda­
wanymi, zamiast co stawały się pastwą jakby ogólnego rabunku. Co zaś do
bitw kilku, które w odwrocie stoczono, za każdą rażą Francuzi, choć w mniej­
szej liczbie, zwycięsko się oparli.
Nasz pułk trzymał się dobrze. Oficerowie spali zawsze przy ognisku wśród
żołnierzy. Jeść tak bardzo nie brakło, bo jednak byliśmy blisko głównej kwa­
tery i spotykaliśmy transporta wołów, które były szły za armią. Przyszedłszy
na noc, ulany zajmowali jakie domostwo, strzegli, żeby je Francuzi dla ogrzania
się nie zapalili. W nim zajmował się mój kuchcik Garoliński z kilkunastu ludźmi
przygotowaniem, co można było. O mięso i mąkę postarali się żołnierze. Piekł
kawałki mięsa i robił z mąki duże kluski, które przypiekał. Brak soli dokuczał
nam mocno.
Rano przy wymarszu dostawał każdy taką kluskę ciepłą i kawał wołowiny,
który się na dzień cały miało. Garoliński ego strzegły ulany jak oka w głowie.

D. Chłapowski, op. cit., cz. 1, s. 136—138.

JÓZEF GRABOWSKI
porucznik — oficer ordynansowy sztabu Berthiera

Już przy przejściu Berezyny, pod Studzianką, zostało po tamtej stronie rzeki
kilkaset powozów, wózków różnych, częścią w rzekę wepchniętych, częścią przez
Rosjan razem z pilnującymi tych wozów oficerami i żołnierzami zabranych. Co
się mogło przez mosty przeprawić oraz co przed bitwą jeszcze ku Wilnw zdą­
żyło, zatrzymało się pod Ponarską Górą.
Ekwipaże cesarskie, skarb armii (dwadzieścia milionów franków), pojazdy
wielu marszałków, generałów, wozy amunicyjne, armaty i kilkaset innych po­
ciągów tam się zgromadziło. Mróz był okrutny, a mimo śniegu ślizgawica taka,
że koń ostro nie kuty pod górę nie mógł podejść. Wozy, które zdołały się dostać,
szły przez Wilno ku Niemnowi, lecz największa ich część uwięzia pod Górą Po­
narską; wówczas to pokazali się kozacy i zaczęli nacierać.
Kilkuset żołnierzy ze szczątków gwardii pieszej francuskiej eskortowało skarb,
ekwipaże cesarskie i wozy, ładowane dowodami pobytu armii francuskiej w Mo­
skwie, jak na przykład wielkim krzyżem wyzłacanym z cerkwi Iwana, mającym
być Paryżowi pamiątką zwycięstw odniesionych. Otóż, mimo wszelkie użyte
sposoby, pojazdy te nie mogły wjechać na ową Górę Ponarską; po pierwsze
dlatego, że owe wozy, powozy, amunicje ciągnęły się w największym nieładzie,
a każdy broniąc swej własności, chciał przed innym się wydostać i zawadzał
o drugiego, po wtóre, że upór Francuzów i ich zarozumiałość, że tak dawno wo­
jując mędrsi są od innych i rady nie potrzebują, nie zezwoliła im kucia koni

» 170 «
 ostro. Nadto podkowy mieli bez ocelów i płaskie, a wiele koni zupełnie było
rozkutych, choć te lepiej jeszcze się trzymały na ślizgawicy niż kute na modę
francuską; niejednokrotnie radzono i wystawiano cesarzowi i marszałkom, aby
rozkazano ostro kuć konie — na próżno. Mieli potem przykład na naszej armii,
która po gołoledzi szarżowała i która wróciła z tymi samymi stu armatami,
^ którymi na kampanię wyciągnęła, a miała też same mrozy, śniegi i gołoledzie
co Francuzi -. Ba, lecz ci znów na przekór mieli przekonanie, że podkowy z ocen­
iam i psują i niszczą konia, że osłabiają mu nogi i że koń łatwo się wiąże, za­
czepiając przednie podkowy o tylne. Mogło się takie związanie kiedy wydarzyć,
lecz czy dla pojedynczego wypadku można było dobrowolnie zapomnieć o ko­
rzyściach, jakie daje koniowi kucie z ocelami i szczególnie ostrymi podczas śliz­
gawicy?
A temu tylko uporowi czy niedbałości zawdzięczają Francuzi straty większej
części swej artylerii, furgonów, amunicji i niezdolnej do marszu i nacierania
kawalerii.
Wróćmy do skupionej pod górą masy koni, wozów i ludzi. Gdy powożący
przekonali się, że podjazd pod górę jest niemożliwy, a kozacy coraz śmielej na­
cierali 3, zasypując już gradem kul cały tabor, powstał popłoch, jak Francuzi
mówią: sauve-qui-peut! to jest hasło demoralizacji ogólnej. Zaczęto odrzynać
konie od pojazdów i armat, chcąc bodaj z końmi uciekać, a kto miał jakie droż­
sze lub potrzebniejsze sprzęty w powózkach, wyciągał je pospiesznie. Równo­
cześnie gwardziści, widząc kasę cesarską, odbili wieko kolbami i jęli grabić
złoto w sądki * pakowane. Obładowawszy się nim do woli, poszli, zostawiając
innym resztę.
Tu już zaczął się rabunek. Do skarbów cesarskich rzucili się wszyscy, na­
poi eond o ry tarzały się po śniegu. Niejeden życiem przypłacił chciwość, powa­
lony kulą kozacką. Rozbito cały skarb i zrabowano doszczętnie ekwipaże ce­
sarskie. Srebro stołowe, mundury haftowane, klejnoty, tabakierki, zegarki i zło­
to objuczyło łupieżców tak, że niejeden ruszyć się nie mógł. Ostatki bogactw
wpadły w ręce kozaków, a wraz z nimi i ci, którzy zbyt objuczeni, stali się do
marszu niezdolnymi. Nadto i tych, co spod Ponarskiej Góry uszli, czekał los nie
mniej okrutny.
Pod Wilnem i w samym Wilnie, gdzie zmęczeni i zziębnięci chcieli spocząć
i użyć zrabowanych pieniędzy na pokrzepienie sił, tam najwięcej dostało się
ich do niewoli. Żydzi szczególnie, spostrzegłszy pieniądze i kosztowności, ścią­
gali do siebie biednych uchodzących pod pozorem dostarczenia im futer, ubio­
rów, obuwia i koni i podpitych lub sennych zabijali i z bogactw obdzierali. Ci
zaś, którzy zdołali dostać konia, wóz czy sił tyle mieli, by zdążyć za cofającą się
armią, napadani byli i zamordowywani na drogach i noclegach przez chłopów
pruskich i mieszczan. Rozgłosiło się już bowiem, że każdy Francuz jest bo­
gactwami obładowany. Gdy więc przybywał do austerii **, żądano odeń kilka
napoleondorów za kieliszek, a jeżeli nocował i nie był tyle przezornym, żeby
z kolegami się trzymać i straż z nimi ustanowić, zabijano go w nocy i grabiono.
Niekiedy chorych a samotrzeć idących w biały dzień łupiono i puszczano bez
grosza.
Przejście pruskiego generała Yorka do Rosjan 4 podniecało patriotyzm i obu­
dziło wściekłość ludu niemieckiego do tego stopnia, że nawet kobiety dopusz­
czały się mordów i łupiestwa na biednych Francuzach.

* naczynia drewniane
** karczmy

» 171 «
 Kto nie był świadkiem tych wypadków, ten wiary nie da temu, co się działo.
Chociaż widok rannych lub ze zmarzłymi członkami pełznących żołnierzy i ofi­
cerów francuskich był godnym litości, to śmiech często zdejmował obojętnych
na widok ich dziwacznych ubiorów, a obraz nędzy i niedołęstwa zachęcał nie­
przyjaciół do obelg i poniewierania.
Ci nędzarze, uchodzący przed niewolą Rosjan, a walczący z mrozem, istotnie
bardzo niezwykle wyglądali. Na przykład w czapach wielkich futrzanych, w sa­
lopach, spódnicach kobiecych, w chustkach i szalach, nawet bardzo kosztow­
nych, lub w łachmanach i siermięgach chłopskich. Jedni mieli proste kożuchy,
drudzy dery i koce wełniane, ci płaszcze żołnierskie opalone przy ogniach biwa­
ków. I tak opierając się na kijach, z nogami spowiniętymi rozmaitymi płachta­
mi, z trudnością tylko wlec się mogli po śniegu. Uczucia ludzkie między tymi
biedakami zamarły. Przyjaciel odmawiał przyjacielowi miejsca w wózku, na
sankach, nie troszcząc się, że go skazuje na śmierć. Trupami i konającymi były
drogi wymoszczone.
Kozacy, którzy za armią postępowali, opatrując żywych i umarłych, a szuka­
jąc kosztowności, wyglądali nie mniej dziwacznie. Obarczonych łupem ledwo
konie unieść mogły. Bywało, że kozak miał pod płaszczem lub burką bogato
haftowany mundur generała francuskiego, w kieszeniach po kilkanaście pierście­
ni i zegarków i trzos złota pod siodłem. Widziano niektórych żołnierzy francu­
skich nawet w ornatach cerkiewnych i kościelnych, pochodzących z rabunków,
boć i oni w pochodzie ku Moskwie zabierali, co się dało.

J. Grabowski Pamiętniki wojskowe,

Warszawa 1905, s. 6—10.

F R A NC IS Z EK S A L E Z Y G A W R O Ń S K I
porucznik — dowódca półbaterii armat 12 pułku piechoty

W nocy więc [9 grudnia] zbieraliśmy się na rynku wileńskim w małe kupki

oficerów i żołnierzy, z różnych miejsc wychodzących, przyuczonych od dawna
do ustawicznego alarmu, a zebranych, gdy się wypytywałem, gdzie się działa
podzieją z braku pociągu, którym ledwieśmy do Wilna mogli je dociągnąć przed
nocą, oświadczono mi, że zaradzono tej potrzebie, że się nie trzeba o nie trosz­
czyć, bo już cały nasz park zaopatrzony został w nocy w zabrane innym par­
kom konie. A resztę wozów pociągną woły tymczasem, zebrane przez ordyna­
tora * Hermana. Skoro zaś nad Niemen dojdziemy w całości, tam łatwiej do­
staniemy koni, jako w kraju swoim, żmudzkim5, nie zajętym przez nieprzyja­
ciela, a wtedy woły, ciągnące działa i wozy, na żywność pójdą.
Nie widząc więc już dział swoich, bo nie miały być użyte i nie mogły być
nawet użytymi, jedynie ocalonymi, kazano nam wszystkim oficerom i żołnie­
rzom trzymać się kupy i koło godziny piątej lub szóstej po północy, bardzo jesz­
cze ciemno było, latarnie pobrawszy w Wilnie, wskazano ulicę, którą wyjść
mamy, i drogą na lewo od traktu kowieńskiego ku Trokom udać się polecono.
Oficer był wysłany do drogi rozstajnej za miastem, aby luzując się jeden po
* oficera, który jako komisarz woj­
skowy sprawował kontrolę nad zaopa­
trzeniem szpitali i służb medycznych

» 172 «
 drugim, obwoływał: ,,Korpus polski na lewo!” Śnieg był wielki, tak żeśmy jak
w wąwozie brnąć musieli, idąc ku Trokom. Kiedy dnieć poczynało, już nasza
kupka mała z działami była złączona na tej drodze, może jakie 2, najwyżej
3 tysiące ludzi wynosząca, ledwie do obsługi dział 90 posłużyć mogąca; trochę
jazdy było przy tym. Generał Krasiński Izydor nami dowodził, a Różycki Sa­
muel był mu do pomocy. Wnet usłyszeliśmy za sobą huk dział, co dowodziło,
że Wilno atakuje nieprzyjaciel. Nie wiedząc o naszej wyprawie oddzielonej zu­
pełnie od Wielkiej Armii, która szła na Kowno, po zdobyciu Wilna za nią się
udał nieprzyjaciel, lecz nie skwapliwie, bo miał silny opór w Wilnie; my zaś
bardzo spokojnie do Troków doszli, mając ciągniony park w połowie wołami.
Od pogoni moskiewskiej wolni, bezpieczny mieliśmy marsz i po drodze znaj­
dowaliśmy wszędzie żywność i możność nocowania po wsiach ocalonych, tak aż
do samego Niemna.
Przybywszy nad Niemen, w bok Grodna, pod miasteczko Dąbrówna, znaleźli­
śmy tę rzekę dobrze zamarzniętą, tak że działa mogły po lodzie być przepra­
wionymi, że zaś brzegi były bardzo wysokie, a dla zmarznięcia ziemi spustu
na lód nie można było rozkopać, musieliśmy działa spuszczać bez zaprzęgu, tylko
się między koła drągi grube zakładały u ciężkich dział i tak się je spuszczało
z brzegu na lód, a te swoim ciężarem spuszczone z wysokiego brzegu aż
do drugiego same się dostawały; lżejsze były przez obracające się koła popchnię­
te, to samo i wozy amunicyjne. Na drugim brzegu zaprzęgano woły i te wy­
ciągały na brzeg; już i koni dostawiano ze wsi, a woły poszły na żywność dla
tych szczątków korpusu, które pilnowały dział. W Dąbrównie, nad brzegiem
Niemna, wypoczęliśmy dzień cały dla samej przeprawy dział; w żydowskich
pościelach kładli się oficerowie, nie zważając na ich niechlujność, taka była po­
trzeba spania. Dostarczono żywności i mrozy trochę zelżyły. Stamtąd doszliśmy
do Kalwarii, miasteczka na Żmudzi<}, i znowu dzień stojąc, nastąpiła organi­
zacja dalszego do Warszawy marszu. Polecono oficerom, nie mającym służby
(bo żaden pułk nie egzystował, tylko ze wszystkich oddział jeden był ułożony),
aby każdy osobno starał się dostać do Warszawy7, jak by mógł, i tam zameldo­
wawszy się komendzie, odebrał przeznaczenie i żołd, któregośmy całą wyprawę
nie pobierali; zostawiono tylko potrzebną liczbę do prowadzenia tych pułko­
wych szczątków. Ja się zmówiłem z trzema innymi, tj. Mieroszewskim, Lebow-
skirn i Szczawińskim, kupiliśmy konia i sanie chłopskie z dwoma deskami,
które przysposobiwszy do jazdy, tj. wysławszy sianem siedzenie, i zabrawszy
z sobą ordynansa. w pięć osób tym jednym koniem, otrzymawszy pozwolenie
na piśmie i marszrutę zwykłą wojskowym, zabrawszy jakie takie manatki swoje,
których mało co było, trochę kawy, herbaty i cukru na te biedne sanie chłop­
skie jednym koniem, tak puściliśmy się w podróż ku Warszawie z nadzieją, że
wstępując do wsi po drodze będących, jako w swoim kraju od nieprzyjaciela
dotąd wolnym, znajdziemy sposób wyżywienia siebie i konia, który nas miał
ciągnąć. Sanna była wyśmienita w kraju żmudzkim, równym, bo jeziorami za­
lanym, zamarznięte były i dały sposobność zbliżenia sobie drogi, przebywając
je po łodzie, o czym dowiadywaliśmy się od włościan żmudzkich, nader życzli­
wych.
Koło 10 grudnia * porzuciliśmy miasteczko Kalwarię, zostawując resztki kor­
pusu z paru tysięcy ludźmi i parkiem artylerii pod dowództwem generała Izy­
dora Krasińskiego z Samuelem Różyckim do pomocy, którzy mieli małymi mar­
szami kroczyć do Warszawy. Od wsi do wsi jadąc tymi saneczkami, bardzo nie­

* 20 g ru d n ia

» 173 «
wygodnymi, jakiś fałszywy wstyd nas ogarnął wstępować do dworów; tak by­
liśmy zbrudzeni, zeszkaradzeni ubiorem i postawą naszą zbiedzoną. Nocowa­
liśmy zwykle po chałupach u włościan, kędy nas którego dnia Pan Bóg na noc
przyprowadził. Nie znając przez całą tę niefortunną wyprawę dachu, pod któ­
rym by spocząć można było, zawsze pod gołym niebem, każda chata była nam
dogodnym pałacem, aby w niej ciepło było. Sołtysi wiejscy nam też wynajdo­
wali najporządniejsze i nie zawiedliśmy się na przyjęciu i żywności jakiej ta­
kiej, a czasem do dworu, gdzie był, posyłaliśmy, prosząc o jaki w żywność za­
siłek. Bóg nam przez całą drogę błogosławił pogodą. Przez tę drogę pomyliśmy
się trochę, poczyścili, jak mogli, czasem który z nas dostał koszulę lub obuwie,
bośmy obdarci byli zupełnie, jedynie futra mieliśmy pobrane jeszcze w Moskwie,
które nas od przeziębienia za pomocą opatrzności ochraniały. Przejechawszy
tak Augustów, Suwałki, Rajgród, Ostrołękę, Pułtusk, przybyliśmy koło 18 gru­
dnia * pod Warszawę. Ujrzawszy miasto z daleka, ucieszyliśmy się radośnie,
a spotkawszy się na Pradze z marymoncką bułką, uściskaliśmy ją serdecznie.
Tu była narada, jak się przyjdzie w mieście tak obrzydliwie obtargano pokazać,
jak wnijść do jakiego domu? Potrzeba przemogła, wstyd upadł i puściliśmy się
na most. Lecz książę Józef, wódz naczelny, który od Berezyny już się był na­
przód udał do stolicy8, nie mogąc na konia po upadku wsiadać, wyleczony,
pomniał na wojsko i kolegów; polecił, aby na moście zaraz stał jeden z ofice­
rów garnizonu, co na wyprawie nie był, i każdemu z nas przybywających wrę­
czał kartę kwaterunkową do miasta, razem asygnację do kasy wojskowej na
żołd zaległy. To nam wiele ułatwiło do zaspokojenia pierwszych potrzeb i oszczę­
dziło strudzonym szukania kwater.

F. S. Gawroński, op. cit., s. 343—346*.

ANTONI BIAŁKOW SKI

kapitan 12 pułku piechoty

W Wilię Bożego Narodzenia wjechaliśmy na Pragę. Zostawiwszy Tarnawskie­

go i sanki na Pradze, udałem się do komendantury placu. Gdym przechodził
ulicami, każdy prawie o mnie powtarzał: „Widać, że to oficer powracający
z Moskwy” . Łatwo to można było poznać po moim wyglądzie.
Gdy zjawiłem się w komendanturze, witano mnie jak z tamtego świata przy­
byłego, a wszyscy byli wyświeżeni i czyści. Gdy mnie ściskać zaczęto, ostrzegłem
tylko, aby się do mnie nie przysuwano. Doręczono mi bilet kwaterniczy i oświad­
czono, że wszyscy oficerowie, podoficerowie i żołnierze powracający z Moskwy
odbiorą oprócz żołdu gratyfikację.
Po owej pomyślnej wiadomości wracałem w lepszym humorze do mego ko­
legi na Pragę. Po udzieleniu mu pomyślnej wiadomości wsiedliśmy na sanki,
zmierzając do przeznaczonej kwatery przy Świętokrzyskiej ulicy, w domu „Ja­
śnie Wielmożnego szambelana dworu Jego Królewskiej Mości Króla Stanisława
Poniatowskiego, Niewieścińskiego” . Odczytując tytuły naszego przyszłego go­
spodarza, marzyliśmy, jak to będziemy dobrze przyjęci.
Stało się jednak inaczej. Gdy zajechaliśmy w dziedziniec domu, burgrabia
pałacu oświadczył, że nie ma nas gdzie pomieścić, gdyż wszystkie pokoje zajęte.

* k o ło 28 g r u d n ia

» 174 «
W końcu, litując sie nad naszym smutnym położeniem, zaprowadził nas do*
przedpokoju jw szambelana, w którym wszystkiego było jedno maleńkie okien­
ko kwadratowe, a co gorsza, że palono tu w trzech piecach, ogrzewających przy­
ległe pokoje. W pierwszej chwili byliśmy kontenci nawet z tego poddasza.
Eyło to już pod wieczór. Będąc głodni, udaliśmy się do oberży, znajdującej
się w sąsiedztwie, na rogu ulicy Świętokrzyskiej i Krakowskiego Przedmieścia.
Poczciwy oberżysta, widząc nas w tak smutnym stanie, żądających jedzenia,
odezwał się od razu: „Trzeba panom wiedzieć, że dziś u nas w Warszawie obcho­
dzimy Wilię Bożego Narodzenia. Panowie zapewne w obozach stracili datę. A za­
tem proszę panów — oto jest wódka, strucle, śledzie itp. Niech panowie raczą
się tymczasem posilić, a kiedy panów do nas szczęście sprowadza, raczcie nie
odmówić proszącemu i przyjąć z nami i stołownikami naszymi wieczerzę, która
wkrótce nastąpi” . Wyrazy te, wypowiedziane szczerze i ze wzruszeniem, zobo­
wiązały nas do przyjęcia gościnności, zwłaszcza z dodatkiem gospodarza, że
w dniu tym nie tylko swoim stołownikom, ale i obcym zwykł służyć (gratis).
Coraz więcej przybywało gości, którzy w miarę przybywania obsypywali nas
zapytaniami o przebieg obecnej kampanii. Na rozmowie o tym czas przed wie­
czerzą minął szybko. Po zwykłych ceremoniach dzielenia się opłatkiem za­
siedliśmy do wieczerzy, która nie tylko była porządna, ale nawet zbytkowna;,
było suto jedzenia i dostatek wina. Pod koniec wieczerzy obecni goście, zado­
woleni z naszej obecności, postanowili nas uczęstować. Zażądali od gospodarza
różnych trunków, dodając, że tylko wieczerzę przyjęli gratis, a teraz wolno im
jest za pieniądze coś wypić. Nie przyjął propozycji gospodarz, powtarzając:
„U mnie nie ma dziś nic za pieniądze. I tak szczęśliwy jestem z tak szanownych
gości, a szczególnie (zwracając się do nas) z łaskawych naszych obrońców, któ­
rzy nam wszystkim tyle przyjemności zrobili” . Humor wesoły malował się na
twarzach obecnych. Każdy coś dodał do wesołości ogólnej, a szczególnie nas
bawił starej daty wojskowy, Wodzyński, który nie śmiał się przy nas popisywać
swymi przygodami, ale za to różnymi anegdotami i śpiewkami bardzo dowcipny­
mi całe towarzystwo bawił.
Było już po dwunastej w nocy, gdyśmy się rozeszli. Noc pierwsza w przed­
pokoju szambelana była jaka taka, bo powróciliśmy późno, znużeni drogą, w do­
brych humorach po Wilii, do naszego ubogiego posłania (bo i posłania szambe-
lan odmówił).
Nad ranem obudził nas dym, wydobywający się z paleniska pieców i prze­
pełniający całą naszą izdebkę. Gdy dzień nadszedł, Tarnawski, który był więcej
wytrawnym ode mnie, postanowił udać się do gospodarza domu jw szambelana
w celu upomnienia się o lepsze pomieszczenie. Zastał jednak mieszkanie za­
mknięte, a rządca odpowiedział, że tylko on (rządca), widząc nas zziębniętych,
taką kwaterę dać się odważył. „Inaczej — mówił — musielibyście w stajni no­
cować” . Dodał, że pan jego, gdy jest kwaterunek, zwykł bardzo późno w noc
przychodzić do domu, a bardzo do dnia wychodzić, aby uniknąć nieprzyjemno­
ści. Nie mając innego sposobu, udaliśmy się do komendantury placu, użalając
się, że w marszu nawet nigdzie nie spotkała nas podobna niedogodność, jakiej
doświadczać musimy w miejscu, gdzie spodziewaliśmy się znaleźć wszelką przy­
chylność ze strony rodaków. „Rodak — powtórzył jeden z placowych kolegów
z szyderczym uśmiechem — to jest gorszy od Żyda, bo nie ma dnia, aby nie
robiono do nas podobnych reklamacji. Ale ja wam poradzę — dodał — obracając
się do mego kolegi, widząc go w wieku daleko starszym ode mnie i marsowej
postaci. Kolega niech mu tak zrobi, jak to pewien oficer z nim zrobił, gdy tenże
szambelan, nie dawszy mu kwatery ani pościeli, ukrywał się przed nim. Oficer

» 175 «
postanowił koniecznie dostać się do niego i stanął przed drzwiami pokoju szam-
belana na szyldwachu. Niewieściński postanowił nie pokazać się wcale, a tak
jeden drugiego chcieli przetrzymać przez całą dobę. Jednakowoż potrzeby nie
odbyte zmusiły szambelana do otworzenia swego pokoju. Skoro tylko drzwi
się otworzyły, oficer wpada szturmem do pokoju i pakuje się w ubraniu, a na­
wet z butami, na łóżko Niewieścińskiego i okrywa się jego kołdrą, nie zważając
na groźby. Niewieściński widząc, że nic nie poradzi, udał się do władzy o wymiar
sprawiedliwości. Ta, będąc już uprzedzoną o niegodnym postępowaniu szambe­
lana, podała mu projekt, aby wynajął w domu zajezdnym lokal z potrzebną w y­
godą dla owego oficera, a on z domu jego i pościeli ustąpi. Szambelan, rad nie-
rad, niezwłocznie tak uczynił. Tak i wy sobie postąpcie” . Chociaż dobre, lubo
nieprzyjemne, adiutant placu podawał środki, przecież w pierwszy dzień Bo­
żego Narodzenia trudno to było uczynić, zwłaszcza że szambelan miał tysiączne
sposoby bawienia się za domem.
Zatem na razie udaliśmy się do kościoła Św. Krzyża dla podziękowania Bogu
za szczęśliwe ocalenie. Następnie, jak to w Warszawie, dzień ten upłynął swo­
bodnie, a późno w noc udaliśmy się znowu do naszej kurnej ciemnicy. Następ­
nego dnia, podobnie jak i poprzedniego, mój kolega zrobił wycieczkę do Nie­
wieścińskiego, ale na próżno; szambelan był parę godzin za domem. Na drugi
dzień świąt rano rozłączyliśmy się z moim kolegą. Udałem się do kościoła Augu­
stynów, a to z powodu mniejszego tam natłoku publiczności jak u Św. Krzyża,
gdyż mnie oczami wszędzie przeprowadzano, gdziem się tylko ruszył, a to za­
pewne litując się nad moim położeniem, chociaż nie było nic występnego w tym,
żem w sprawie narodowej w takowe popadł. Idąc Krakowskim Przedmieściem,
miałem oczy spuszczone przed siebie, wtem spojrzę na mężczyznę prawie przede
mną stojącego, który z rozpostartymi rękami na szyję mi się rzuca. Był to młody
urzędnik, Wyzlański, który tylko w takich stosunkach ze mną zostawał przed
wojną, żeśmy często widywali się po bilardach albo kaffenhauzach. Zawsze
objawiał się dla mnie z jakimś szacunkiem, lubo mu nic nie wyświadczyłem
dobrego, jedynie tylko tworząc przyjemne towarzystwo. Po czułym uściskaniu,
więcej prawie jak braterskim, gdy mnie zobaczył w tak ubogim stanie, pomimo
mego oporu wziął mnie zaraz po nabożeństwie do swej stancji przy Mostowej
ulicy. Kazał mnie rozebrać w ciepłej swej stancji swemu chłopakowi, a gdy zo­
baczył na moim ciele, podartym od brudu, blizny, kazał przynieść okowity do
obmycia całego ciała, bo — dodał — że który tylko przybyły z wojny udał się
do łazienek i wziął ciepłą kąpiel, wpadał zaraz w zgniłą gorączkę i umierał.
Obmyłem się tedy spirytusem, a następnie włożyłem, zacząwszy od bielizny aż
do kapelusza, całe ubranie gospodarza. Tak wyświeżony, we fraczku cywilnym
(bo nam wówczas wolno było używać ubioru cywilnego), udałem się z Wyzlań-
skim do restauracji i tam bawiliśmy się wśród młodzieży i naszych wojskowych,
którzy mi pozazdrościli, że się tak prędko oporządziłem. Ubiór mój, pozostały
z kampanii, rzucono gdzieś na mieście, bo spodziewano się, że nikt nie powa­
żyłby się wziąć go na siebie. Nie dosyć na tym. Poczciwy Wyzlański, słysząc
moje narzekania z powodu niewygodnej kwatery, nie puścił mnie ze swej stan­
cji. Tak przez czas mego pobytu w Warszawie nie tylko w jego ubiorze, ale po­
ścieli i stancji zostawałem.
Gdy święta minęły, udałem się do kasy, gdzie mi oprócz żołdu wyliczono gra­
tyfikację dwumiesięczną; odebrałem przeto blisko tysiąc złotych i natychmiast
zająłem się oporządzeniem wojskowym 9.

A. Białkowski, op. cit., s. 271—275.

» 176 «
 PRZYPISY
1 Oba oddziały polskie — szwoleże­
rów gwardii i ułanów nadwiślań­
skich — liczyły 266 ludzi. Do Równo-
pola dojechało tylko 36, reszta pozosta­
ła w tyle na osłabionych koniach bądź
wyginęła w utarczkach z kozakami.
Wspomniany przez Kuleszę Falkowski
mieszkał w Miednikach i był dawnym
porucznikiem polskich ułanów. Dostar­
czył Napoleonowi wygodniejszych sań,
okrytych rogożą (do tej pory cesarz je­
chał w niewielkich saniach chłopskich,
a towarzyszący mu oficerowie w powo­
zach), i dowiózł aż do domu Frolanda
na przedmieściu Wilna — Pohulance.
Od Miednik do Wilna jechał wraz z Na­
poleonem sekretarz stanu Maret, któ­
ry otrzymał wówczas od władcy dyspo-
zyjce w sprawie obrony Wilna i rozlo­
kowania Wielkiej Armii na leżach zi­
mowych. Węgierski (inne źródła mówią
o Wilczewskim) mieszkał w Grajewie,
a nie w Mariampolu. Sprzedał za kil­
ka dukatów lekką karetę na płozach,
skonstruowaną specjalnie na wesele
córki, wygodniejszą od sań, którymi je­
chał do tej pory Napoleon, kareta bo­
wiem była powozem zamkniętym, za­
pewniającym osłonę od mroźnego wia­
tru.
2 5 korpus polski wyruszył na wypra­
wę z 74 armatami, z których utracił
kilka pod Medynią i Borysowem, kilka
zaś musiał przekazać innym korpusom.
Między Berezyną a Wilnem, kiedy nie­
mal wszyscy porzucali swe działa, Po­
lacy zbierali je, zastępując nimi włas­
ne utracone wcześniej, tak że w końcu
grudnia przyprowadzili do Warszawy
ok. 80 sztuk, a więc więcej, niż zabrali
na wojnę. Inne korpusy Wielkiej Ar­
mii — razem wzięte — zdołały urato­
wać zaledwie jedno działo.
3 10 grudnia ok. godziny 9 rano roz­
począł się atak rosyjski na Górę Ponar-
ską. Wzięły w nim udział przede wszy­
stkim pułki kozaków dońskich atama-
na Płatowa, wsparte baterią dział księ­
cia Kudaszewa, ustawioną na jednym
ze wzgórz. Po pewnym czasie Płatów
wysłał parlamentariusza z wezwaniem,
by żołnierze napoleońscy złożyli broń.
Gdy zostało ono odrzucone, ataman
wprowadził do akcji brygadę kozaków
gen. Iłowajskiego, dragonów arzama-
skich i żytomirskich oraz huzarów ol-
wiopolskich. Francuzi stawili zacięty
©pór i mimo zamętu dopiero po godzi­
nie udało się Płatowowi ująć pewną
liczbę jeńców i zdobyć 28 dział, które
» 277 «
Murat i Berthier pozostawili u stóp
góry.
4 Gen. York dowodził kontyngentem
wojsk pruskich, które wchodziły w
skład 10 korpusu marszałka Macdonal-
da i uczestniczyły w oblężeniu Rygi
oraz w walkach nad dolną Dźwiną.
W grudniu 1812 r., gdy Macdonald co­
fał się pospiesznie w kierunku Kró­
lewca, York pozostał umyślnie w tyle
ze swymi pułkami i dał się otoczyć woj­
skom rosyjskim. Na mocy tzw. konwen­
cji z Taurogów Prusacy zobowiązali się
przestrzegać neutralności w dalszych
działaniach wojennych, ale już wkrótce
jawnie przeszli na stronę cara Aleksan­
dra. W korpusie Macdonalda pozostały
tylko trzy pułki polskiej piechoty (5,
10 i 11) i drobne oddziały francuskie.
5 Wielka Armia nie cofała się z Wil­
na przez Żmudź.
6 Kalwaria — niewielkie miasteczko
na Litwie, nie na Żmudzi, na północ od
Sejn. W owym czasie biegła tędy głów­
na droga z Wilna do Warszawy. Szla­
kiem tym zdążał też Napoleon ze Smor-
goni do Paryża.
7 5 korpus cofał się z 18 i 21 pułkami
piechoty formowanymi na Litwie, któ­
re zapewniły osłonę zmęczonym dłu­
gim odwrotem żołnierzom. Oto relacja
z tych dni płk. Aleksandra Chodkiewi­
cza, dowódcy 18 pułku, zawarta w je­
go raporcie z grudnia 1812 r. do ks. Jó­
zefa: „Mam honor donieść WKs.Mci, iż
stosownie do rozkazu datowanego
w Wilnie pod dniem 9 bm., a doszłego
do mnie dnia 11, udałem się niezwłocz­
nie do Wilna, dokąd spiesząc, stanąłem
dnia 12 tegoż miesiąca pod wsią Mar­
cele, o 2 i pół mili oddaloną od miasta,
i tu, dowiedziawszy się o wzięciu Wil­
na przez wojska nieprzyjacielskie, osą­
dziłem rzeczą nieuchronną cofać się
spiesznym marszem, zwłaszcza mając
wiadomość, iż nieprzyjaciel w znacznej
sile był niedaleko tej wsi. Obróciłem
przeto marsz mój na Olkieniki i zna­
lazłszy pułk 21 piechoty, cofałem się
z nim na Orany, obrałem mój trakt
ku Grodnu, po cz3^m rzuciwszy się nagle
w prawo, przeszedłem Niemen w Łysz-
kowie w zamiarze skrócenia marszu ku
Kownowi, gdzie, jak usłyszałem, cofnę­
ła się Armia Wielka francuska, lecz gdy
mnie doszła niemylna wiadomość, iż
wojska rosyjskie zajęły Merecz i postę­
powały w granice Księstwa Warszaw­
skiego, opuściłem mój projekt łączenia
się z wielkim wojskiem, jako do usku-
tecznienia niepodobny i poszedłem na
Sejny. Tu miałem szczęście złączyć się
ze zwycięskimi orłami korpusu 5 i od­
tąd z nimi zostaję w marszu. Oba pułki
są znacznie zmniejszone przez choroby
i nadzwyczajne zimno, lecz jakkolwiek
one ucierpiały, ożywia je zawsze miłość
ojczyzny i chęć służenia pod naczelnic­
twem Jego”. Archiwum Wojewódzkie
w Krakowie. Oddział na Wawelu. Ar­
chiwum Chodkiewiczów z Młynowa.
8 Książę Józef opuścił Wilno 7 grud­
nia w towarzystwie gen. Paszkowskiego
i Sanguszki, komendanta kwatery głów­
nej 5 korpusu płk. Józefa Szumlańskie-
go oraz kilkunastu adiutantów i ofice­
rów sztabowych. Dotarli oni do War­
szawy 13 grudnia.
9 Kilka słów o żołnierzach polskich
wziętych do niewoli rosyjskiej w 1812.
Ich liczba jest trudna do ustalenia
i można ją tylko szacunkowo określić
na 40—50 tys. Pierwszą większą grupę
stanowili kawalerzyści spod Mira i Ro­
manowa. Po kilkutygodniowej przerwie
dołączyli do niej jeńcy polscy ujęci pod­
czas stacjonowania 5 korpusu na przed­
polach Moskwy. Od 18 października,
a więc od bitwy pod Winkowem, do
niewoli rosyjskiej dostawało się już po
kilkuset, a nawet kilka tysięcy żołnie­
rzy polskich dziennie. Ostatnia większa
grupa jeniecka przypada na 9—12 grud­
nia, czyli walki w rejonie Wilna i Kow­
na.
Polacy byli w większości wywożeni
do tzw. starych guberni — kałuskiej,
tulskiej, saratowskiej, tambowskiej —
i kierowani do miast powiatowych i wsi
albo też przekazywani gubernatorom
na Ukrainie i Powołżu. Niewielkie gru­
py dotarły do Archangielska (był tu
ni. in. gen. Romuald Giedroyć), Wiatki
(gen. Potocki) i Astrachania (zesłano tu
dowódcę artylerii polskiej, Francuza
gen. Jeana Pelletiera). Dokładne spisy
jeńców polskich zostały opublikowane
w zbiorach dokumentów z rosyjskich
archiwów gubernia lnych w latach
1910—1914, w związku z obchodami set­
nej rocznicy wojny ojczyźnianej. Za­
wierają one często nie tylko imiona
i nazwiska jeńców, ale także stopnie
wojskowe, nazwy pułków oraz daty
przybycia poszczególnych osób do danej
miejscowości. Jest to bogaty materiał
źródłowy, wciąż jeszcze nie wykorzy­
stany.
Jak wynika z powyższych spisów,
w grudniu 1812 r. i styczniu 1813 r. pa­
nowała wśród jeńców epidemia tyfusu
i grypy* Zmarło wówczas kilka tysięcy
Polaków.
W styczniu 1813 r. car Aleksander
zatwierdził projekt Komitetu Mini­
strów, przewidujący wcielenie jeńców
polskich do pułków rosyjskich stacjo­
nujących na tzw. liniach kaukaskiej
i syberyjskiej. W rezultacie w następ­
nych tygodniach wysłano na Kaukaz
i Syberię kilkusetosobowe grupy pol­
skich żołnierzy i podoficerów. Oficero­
wie natomiast pozostali w „starych gu­
berniach”. W czerwcu 1814 r. — już po
upadku Napoleona — Aleksander po­
lecił odesłać do Księstwa Warszawskie­
go Polaków wcielonych do armii.
W Białymstoku zorganizowano punkt
zborny. Uwolniono większość Polaków,
chociaż byli i tacy, którzy nadal pozo­
stali w carskim wojsku. Według spisu
z 1816 w stanicach kozackich na „linii
kaukaskiej” znajdowało się jeszcze 256
Polaków, w tym kilkadziesiąt kobiet
i dzieci.
 VII
HONOR PO LA K Ó W
 42
K A M P A N I A WI OSEN NA
Napoleon przewidywał początkowo,
że rozbita w kampanii rosyjskiej
Wielka Armia zatrzyma się na linii
środkowej i dolnej Wisły i tu nastąpi
reorganizacja jej korpusów. Wkrót­
ce jednak okazało się, że Fran­
cuzi — wciąż jeszcze pozostają­
cy pod wrażeniem klęski — nie są
w stanie powstrzymać ofensywy Ku-
tuzowa i że trzeba wycofywać się
na linię Odry, a następnie na za­
chodni brzeg Łaby. Murat, które­
mu Napoleon powierzył dowództwo
nad resztkami Wielkiej Armii, wyje­
chał jeszcze w styczniu 1813 r. do
swego neapolitańskiego królestwa, a
jego następca, wicekról Włoch, ks.
Eugeniusz, mógł tylko opóźniać marsz
carskich dywizji. Posiłkowy korpus
austriacki ks. Schwarzenberga wyco­
fał się spod Warszawy na południe,
odsłaniając w ten sposób Rosjanom
drogę na Śląsk.
Aby związać część sił przeciwnika
i utrudnić mu komunikację na zaję­
tym już terenie, Napoleon pozostawił
na ziemiach polskich i w Prusach swe
załogi w takich twierdzach, jak Za­
mość, Modlin, Toruń, Gdańsk (li­
nia Wisły), Głogów, Kostrzyn, Szcze­
cin (linia Odry), a także Torgau, Wit­
tenberga, Magdeburg i Hamburg (li­
nia Łaby). Cesarz zamierzał na wio­
» 180 «
snę podjąć kontrofensywę siłami swej
nowej Wielkiej Armii i uderzając ko­
lejno na Berlin i dolną Wisłę, rozbić
poszczególne korpusy przeciwnika.
Zadanie to miały właśnie ułatwić za­
łogi wspomnianych twierdz, których
łączna liczba dochodziła do 120 tys.
W wielu z nich zresztą znajdowały się
oddziały polskiej piechoty, kawalerii
i artylerii.
Obrona linii Wisły, Odry i Łaby
organizowana była w takim pośpie­
chu, że do twierdz kierowano nieraz
pojedyncze bataliony czy szwadrony,
rozbijając w ten sposób niektóre od­
budowane już pułki wojska polskie­
go. Zależnie od inicjatywy poszcze­
gólnych marszałków żołnierze polscy
byli rozdzielani między pułki francu­
skie bądź też łączeni przypadkowo
z formacjami holenderskimi czy wir-
temberskimi w kombinowane bryga­
dy i dywizje, wskutek czego traciły
narodowy charakter. W ten sposób —
podobnie jak w poprzedniej kam­
panii — przy każdym niemal francu­
skim korpusie znajdowały się polskie
pułki i bataliony.
Tymczasem obóz przeciwników Na­
poleona powiększył się o monarchię
pruską. W grudniu 1812 r. na stronę
Rosjan przeszły oddziały generała
Yorka, które walczyły pod rozkaza­
mi marszałka Macdonalda w ramach
10 korpusu Wielkiej Armii. Król pru­
ski Fryderyk Wilhelm III początkowo
„potępił” swego generała, ale póź­
niej — widząc faktyczną likwidację
armii cesarskiej — schronił się we
Wrocławiu i powoławszy do szeregów
ponad 50 tys. rekrutów, zawarł w lu­
tym 1813 r. tajny układ z carem Ale­
ksandrem. 11 marca wkroczył do Ber­
lina rosyjski feldmarszałek Piotr
Wittgenstein, a na całym niemal te­
rytorium pruskim zaczęto tworzyć
oddziały ochotników do walki z Na­
poleonem. Był to początek powstania
podbitej Europy przeciw Francuzom
i anty cesarska koalicja miała od tej
pory rozszerzać się na coraz to nowe
państwa niemieckie.
W początkach kwietnia Prusacy
i Rosjanie podjęli kolejną ofensywę,
atakując z północy i wschodu (a więc
od strony Berlina i Śląska) korpusy
wicekróla Eugeniusza i generała
Reyniera. Atak został częściowo
powstrzymany przez załogi kilku
twierdz nad Łabą, w których —
o czym już była mowa — bronili się
też polscy żołnierze. Pozwoliło to Na­
poleonowi przybyć do Saksonii z no­
wą Wielką Armią, która sformowa­
na została w pierwszych miesiącach
1813 r., przede wszystkim z osiem­
nastoletnich rekrutów.
Armia ta (w jej szeregach walczył
polski pułk szwoleżerów gwardii)
zdołała odnieść kilka efektownych
zwycięstw (m. in. pod Lützen i Baut­
zen), odrzucić przeciwnika aż za
Odrę, wkroczyć do Wrocławia i uwol­
nić oblężoną załogę Głogowa. W
chwili gdy wydawało się, że Napo­
leon lada dzień znajdzie się znów na
ziemiach Księstwa Warszawskiego,
podpisany został 4 czerwca dwumie­
sięczny rozejm w Pielaszkowie i zwy­
cięska francuska ofensywa została po­
wstrzymana.

JÓZEF P O N IA T O W S K I
generał, dowódca 5 korpusu

Z Warszawy d. 9 I [1813]
Żołnierze!
W odezwie, którą dziś do waszej podaję wiadomości, niosę wam najchlubniej-
szą, jedyną polskich rycerzy prawdziwie godną nagrodę, głos wdzięcznej Ojczy­
zny za zapewnioną na zawsze krwią waszą imienia Polaków sławę.
Otworzy się jeszcze męstwu waszemu pożądana do nabycia nowych w boju
zasług pora. Lecz nim przyjazne losów Ojczyzny koleje zwycięskimi wam się
znowu pozwolą wieńczyć wawrzyny, cieszę się, że duch, który was wśród walk
i niebezpieczeństw ożywia, jest duchem całego narodu. Wkrótce bracia wasi, po­
wołani do świętego obowiązku stawienia się na obronę polskiej ziemi, ubiegać
się będą o zaszczyt dzielenia z wami wojennych trudów i zasłonienia wzrasta­
jących na nowo waszych zawiązek. Wkrótce liczne nowych wojowników hufce,
obok waszych umieszczone szeregów, ochoczo w wasze wstępując ślady dowiodą,
że nie powierzchowność ani jednostajność stroju, lecz święta miłość Ojczyzny
i odziedziczona od przodków waleczność zrównały polskiego żołnierza z nie­
zwyciężonymi pierwszego w świecie wojska rotami.
Będziecie zapewne umieli cenić tak szanowny braci waszych i współobywa­
teli zapał, a wspierając doświadczeniem waszym pierwsze ich w polu sławy
kroki raz jeszcze okażecie światu, że jak Polak dla Ojczyzny się rodzi, tak za­
wsze dla niej umierać jest gotów.

Dodatek do „Gazety Krakowskiej” 1813,

nr 5.

»181 «
 SYK STUS
general — dowódca 4 pułku Legii Nadwiślańskie)

Warszawa 28 X I I 1812
Do brata
---- O rozbiciu naszej armii cóż ci mam powiedzieć? Te dzieło nadnaturalne jest
nie do pojęcia. Mniejsza, że całą straciliśmy kawalerią i harmaty, ale prócz tego
przeszło 100 tysięcy piechoty, a co najgorsza, że z 20 tysięcy gwardii nie zna­
lazło się tylko 1900 reszty, która stoi w kwaterze głównej w Królewcu. 60 ty­
sięcy starego wojska idzie z Hiszpanii, gdzie armia Wellingtona zupełnie pobitą
została i podobnież nieco jak my tutaj uciekła w góry. Czy pokój, czy wojna,
nikt tego zgadnąć nie może, bo to zależy od całej Francji i od tejże resursów*.
Zdaje się jednak, że Moskale nie tkną Księstwa Warszawskiego przez względy
polityczne tylko. Tutaj w Warszawie wszyscy gadają o powstaniu, jednak nikt
nie wsiadł dotąd na konia, i wszyscy piechotą lub sankami jeżdżą. Słowem, jest
cała ta machina zagadką, której ciężko odgadnąć, aż na przyszłą wiosnę. Podług
obrotów teraźniejszych rzeczy, mówiąc po militarnemu, cała nadzieja i resurs
jest na panu Franciszku **. Zatem kiedy kto cudzej potrzebuje pomocy, łatwą
jest wniosek zrobić, jak dalej pójdą interesa. Stracić, pewnie nie stracim, mało
jednak możem zyskać lub nic. Gadają tutaj, że Turcy wojnę wydają Moska­
lom ---- Słowem, nasz Pan w stolicy świata wynajdzie pewnie źródła do od­
pędzenia kozaków, co nas tak nastraszyli.

Biblioteka PAN w Krakowie, rkps nr

681.

AUGUSTYN SŁUBICKl
marszałek pospolitego ruszenia departamentu bydgoskiego

Konfederacja jeneralna postanowiła powstanie *** ogólne kraju. Mianowała re­

gimen tarzem jeneralnym księcia Józefa Poniatowskiego, a wiceregimentarzem
księcia Eustachego Sanguszkę i do ośmiu departamentów ośmiu marszałków
mianowała, a między tymi: do departamentu warszawskiego Antoniego Gra­
bińskiego, do poznańskiego Wiktora Szołdrskiego, do bydgoskiego Augustyna
Słubickiego, do krakowskiego Walewskiego, z rangami generałów brygady. Roz­
jechali się spiesznie nowo nominowani marszałkowie po departamentach i roz­
poczęli czynnie organizację powstania. Wszyscy nominowani marszałkowie, po­
mimo największej gorliwości i czynności, nie zdołali nic skutecznego zrobić,
gdyż wojsko francuskie, spiesznie rejterując, nie było w stanie zasłonić nowej
organizacji. Przeto kraj po Wisłę, zaraz za ustępującym wojskiem francuskim,
przez Rosjan był zajętym. Gdyby wojsko francuskie mogło się nad Wisłą trzy­
mać i książę Schwarzenberg, którego korpus był nietknięty, chciał szczerze Wi­
sły bronić, powstanie to na lewym brzegu Wisły organizowane być by było
mogło, i wojsko rosyjskie, będące także mocno osłabione, nie byłoby się od­
ważyło przejść Wisły h

* zasobów
** Franciszku I, cesarzu Austrii
*** pospolite ruszenie

» 182 «
 Będąc nominowanym marszałkiem departamentu bydgoskiego, udałem się
spiesznie w ten departament i rozpocząłem czynnie organizacją, lecz ten cały
departament bydgoski nad Wisłą położony, skoro wicekról włoski, książę
Beauharnais, który odebrał komendę ogólną po królu neapolitańskim, koło Kwi-
dzynia Wisłę przeszedł i z resztą swego wojska zrejterował, organizacja powsta­
nia w departamencie bydgoskim bez skutku pozostać musiała, a mając już ze­
branych dwieście koni, tych z rozkazu marszałka Davouta do Torunia odesła­
łem -. Sam zaś z swoją osobą do Poznania przy wojsku francuskim zrej tero­
wałem.
Gdyby Napoleon znad Berezyny odjeżdżając od wojska oddał był zaraz ko­
mendę ogólną nad wojskiem księciu Beauharnais, wicekrólowi włoskiemu, ten
prawdziwy bohater byłby jeszcze utrzymał w porządku resztę wojska. Zwłasz­
cza że korpus marszałka Macdonalda był jeszcze nietykalnym i nie będącym
w ogniu, który był tylko w rezerwie. Nawet generał pruski York nie byłby się
poważył bez rozkazu swego króla przejść na stronę nieprzyjaciela. Lecz król
neapołitański, który w rzeczach przychylnych nie miał nigdy daru menażować *
kawalerii, który zawsze wszelkie błędy popełniał, tylko że Napoleon będąc
zawsze zwycięzcą mniej już na podobne błędy zważał. Wtenczas będąc umysł
tego króla zdemoralizowanym i uważał już wszystko za stracone, on jedynie
zupełnego zniszczenia reszty wojska stał się przyczyną.
Od momentu, kiedy król neapołitański opuścił wojsko francuskie, objął ko­
mendę wicekról włoski i odtąd porządnie i z wolna do Poznania rejterował.
W Poznaniu zaczął się organizować wicekról włoski i zbierać cząstki wojska
swego. Lecz gdy Rosjanie do Kalisza wkroczyli3, nie mógł się już utrzymać
wicekról w Poznaniu i ku Frankfurtowi swą rejteradę obrócił, spodziewając się
spotkać 10 tysięcy nowego francuskiego wojska, pod dowództwem generała
Reynier, który w pomoc do Poznania przyjść miał.
Przy wicekrólu włoskim znalazło się kilku Polaków, którzy odtąd kampanię
niemiecką aż do Drezna czynili. Jako to: generałowie Sokolnicki, Woyczyriski,
Słubicki, Rembieliński, prefekt płocki, i pułkownik Klicki. Znalazło się też kilka
Polek, które z kraju wyjeżdżały, przeto pod zasłoną wojska francuskiego wy­
jazd swój bezpieczniejszy z kraju widziały, jako to: Rembielińska, Zabłocka,
Brzychwa, siostra generała Sokolnickiego, Giełgud z Litwy z dwoma córkami
i kuzynką Piłowską. Z takiego towarzystwa osób profitowa! generał Sokolnicki,
dawszy tańcujący wieczór w Międzyrzeczu. Wicekróla włoskiego wraz z gene­
rałami francuskimi zaprosił i całą koterią polską wraz z oficerami polskimi,
którzy przy generałach użytymi byli. Bawiono się jak najlepiej i wesoło, wiele
tańczono, gdzie wicekról włoski, będąc tańca amatorem, mile ten wieczór spę­
dził.
Nazajutrz z Międzyrzecza udało się wojsko francuskie w dalszy pochód, a pani
Giełgud z córkami, będąc zaprowidowaną w pieniądzach przez nas, udała się
wprost do Drezna, tam chcąc dla siebie spokojność znaleźć, lecz ujechawszy
mil kilka, napadnięta od kozaków zrabowaną została, wszystkie dane przez nas
pieniądze utraciła. Później zgłosiła się do nas w Magdeburgu, opowiedziawszy
wicekrólowi nieszczęśliwy jej przypadek, który litując się nad jej nieszczęściem
rozkazał przesłać 200 luidorów.
W rejteradzie od Poznania do Frankfurtu nigdzie żadnej utarczki stoczonej
nie było, gdyż tylko po bokach czasem okazywały się kozackie komendy, które
nigdy nic zrobić nie mogły.

* oszczędzać

» 183 «
 Z Frankfurtu przeniósł wicekról swą główną kwaterę do Köpenick pod Berlin
i tam całe swe wojsko w tej okolicy rozkwaterował. Sam zaś swoją osobą
i z małym oddziałem kawalerii udał się do Berlina, gdzie było do kilkunastu
tysięcy wojska francuskiego, które na ulicy Pod Lipami * i innych obozem sta­
ło. Już w berlińczykach okazywał się duch niesubordynacji, już jawnie noszono
kokardy czarne z białymi obwódkami i lud prosty tłumami się często zbierał.
Chcąc wicekról rozpoznać siłę Rosjan około Berlina się okazującą, zrobił wy­
cieczkę w kilka tysięcy ludzi za Berlin i przekonał się, że generał Czernyszew,
który awangardą rosyjską komenderował, już z całą nadciągnął siłą, tak równie
dowiedziawszy się, iż król pruski nowy traktat z cesarzem Aleksandrem zawarł
w Kaliszu, musiał więc i Berlin opuścić i zrejterować na Wittenberg do Lipska.
Drezno zajął marszałek Davout, a Lipsk wicekról, lecz gdy Rosjanie pod
Drezno nadciągnęli, marszałek Davout kazał most ten, pięknie murowany
w trzy arkady, zrujnować i sam się zrejterował. Wicekról zaś włoski udał się
z swym wojskiem przez Halle do Magdeburga.
W Lipsku odpoczęło wojsko francuskie dni kilkanaście, zorganizowało się le­
piej i wyżywione dobrze było. Generał Sokolnicki w dzień św. Józefa ** dał
piękny bal dla wicekróla włoskiego na obchód imienin Józefiny, matki wice­
króla. Różne były pięknie zrobione transparenta, stosowane do okoliczności,
i różne kupleta francuskie, zrobione przez generała Sokolnickiego, które
w przytomności wicekróla odśpiewane były. Mile to przyjął wicekról włoski
i lubo dla Polaków przy nim będących był nader grzeczny i uprzejmy, przecież
cokolwiek się z nimi żenował, aby go przed Napoleonem nie oskarżono, iż on
sobie między Polakami partią robi, zwłaszcza że słychać było, iż po ukończonej
szczęśliwie wojnie jego Napoleon na króla polskiego przeznaczał.----
Połączywszy wszystkie wojska swoje w okolicach Magdeburga i oparłszy swoje
prawe skrzydło o Góry Harzowe, wicekról z częścią swojego wojska założył
główną kwaterę w Magdeburgu i tam oczekiwał momentu, dopóki Napoleon
z nowymi nie nadciągnie siłami z Francji, które już w pochodzie były. Robił
różne wycieczki z Magdeburga przeciw wojsku pruskiemu, które z awantażem ***
zawsze odnosił4.

A. Słubicki, Pamiętniki z lat 1806—1831.

Biblioteka Polska w Paryżu, rkps nr
415.

JÓZEF R U D N I C K I
kapitan 4 pułku piechoty

Garnizon Wittenberga składał się wówczas z batalionu Francuzów, pułku

4 Legii Nadwiślańskiej, trochę artylerii pieszej i konnej, saperów i naszego
batalionu. Dowodził tą twierdzą jenerał dywizji baron La Poype, a dwóch ofi­
cerów od inżynierii w krótkim przeciągu czasu najwięcej naszymi żołnierzami
potrafili fortecę wzmocnić i do obrony przysposobić, nadto most na rzece
Elbie **** drewniany egzystujący przedmostowymi bateriami zabezpieczyć.

* Unter den Linden

** 19 marca
*** z sukcesem
**** Łabie

* 184 «
 Miasto Wittenberg jest pięknie zamurowane. Miało dawniej w sobie wielką
akademię, dziś tylko pomniejsze szkoły egzystują. Sławne ono jest tak z dawa­
nia nauk, jak i wielkich dysput przez Lutra Marcina prowadzonych; pochowany
on jest w kościele przy rynku Wittenberga będącym.
Coraz ściślej Prusacy blokować nas zaczęli, a nieustanne ich strzelanie ani
chwili spoczynku nam nie dawało, dnia zaś 13 kwietnia 1813 roku, w sam dzień
pierwszego święta wielkanocnego, ze wszystkich stron szturm do fortecy przy­
puścili. Bomby i granaty w znacznej liczbie w miasto padały, a kiedy już kilka
kamienic ogniem płonęło, wtenczas Prusacy najsilniej działać poczęli; wytraw-
ność tylko naszych żołnierzy i śmiałe postępowanie artylerii zmusiło Prusaków
do zaniechania swego zamiaru i powrócenia ze znaczną stratą na poprzednie swe
posterunki.
Odtąd o wzięcie szturmem fortecy więcej się nie kusili, tylko nam wodę
czyszczącą kanały zakopali; nie mogąc się bez takowej w twierdzy obejść, z po­
wodu fetoru z kanałów, który by powietrze * w miasto mógł sprowadzić, roz­
kazał gubernator jenerałowi francuskiemu Bourdet wziąć batalion Legii Nadwi­
ślańskiej i nasz Księstwa Warszawskiego i pomaszerować o milę drogi celem
odkopania nieodzownie nam potrzebnej wody. W największej cichości przed
wieczorem wyszliśmy z miasta, udało się nam wodę odkopać, lecz kiedy ta praca
była już przy końcu, Prusacy otoczyli nas i ze wszystkich stron ognia dawać
poczęli; noc tylko ciemna posłużyła nam do przebicia się, jednakże ze stratą
kilkudziesięciu ludzi w zabitych, nierównie więcej rannych i dwóch w niewolę
wziętych, to jest szefa batalionu naszego Zboińskiego i kapitana Szulca z pułku
4 Legii Nadwiślańskiej, który z odniesionych tu ran życie zakończył. Gubernator
uwiadomiony, że wycieczka napadniętą została, wysłał nam w pomoc jeden
batalion Holendrów i konną artylerię z poleceniem cofania się w gruzy na
przedmieściu będące, i tam, aby przez ukrycie się nieprzyjaciół za nami gonią­
cych zwabić można było. Kolumny pruskie coraz się do nas zbliżały, wtem
i dnieć cokolwiek poczęło, skorośmy tylko kolumny ich dojrzeli, polecono nam
na nich z artylerią uderzyć, które po małym oporze haniebnie uciekać poczęły;
my ciągle za nimi goniąc, pod zasłoną nie próżnującej w dniu tym artylerii,
całe pole trupami ich pokryliśmy. Na koniec z wielkim tryumfem na powrót
do Wittenberga weszliśmy.
Jenerał baron La Poype, wymierzając sprawiedliwość oficerom, w dniu tym
odwagą się odznaczającym, podał kilkunastu do ozdoby Legii Honorowej, po­
między którymi ja się znajdowałem, lecz czy szef sztabu armii cesarzowi całej
listy nie przedstawił, czyli też cesarz Napoleon wyrywkiem kilku tylko zano-
minował, to nam nie jest wiadome, to tylko pewna, że z kilkunastu podanych
czterech tylko takową ozdobę dostało. Nie tylko gubernator, ale nadto jenerał
Bronikowski, tu, w Wittenbergu, Polakami dowodzący, podał nas kilku do krzy­
żów polskich wprost najjaśniejszemu królowi saskiemu, które zaakordowane
zostały, lecz je dopiero za powrotem do ojczyzny w roku 1819 odebraliśmy.
Patent na krzyż złoty polski doręczony mi został dnia 1 września 1819 roku za
numerem 491.
Wojska sprzymierzone Rosji, Prus i Austrii przeszły rzekę Elbę i zebrały się
celem stoczenia wielkiej batalii pod Lützen. W tym to czasie puścili Prusacy
na rzekę Elbę statek, na którym było mnóstwo palnych bomb i granatów5,
i tak czas wyrachowali, że gdy pod most wittenberski przypłynie, palne materie

* zarazę

» 185 «
swój skutek wezmą i most zapalą. Na znak oficera, straż w dniu tym mającego,
batalion nasz jak najśpieszniej w miejsce grożącego niebezpieczeństwa dążył
i wszelkie środki na wypadek przybycia statku tego zabezpieczył; wiatr był
bardzo wolny, przez co statek ledwie się poruszał, na koniec mały wietrzyk za­
pędził go na wysepkę, przy której się wstrzymał. Kompania jedna wy komende­
rowana została w celu, jak można, zatrzymania tej piekielnej maszyny, i kilku­
nastu żołnierzy udało się ochoczo w wodę i gdy już na ową wyspę wyleżli, linę
do statku tego przywiązawszy, silnie go do tej wyspy przymocowali, a po czynie
tak odważnym śpiesznie do lądu powrócili. W kwadrans czasu po przymoco­
waniu go, ogień doszedł do prochu i statek ten z wielkim hukiem rozerwał się.
Jenerał gubernator przez chlubny dla nas rozkaz dzienny wdzięczność nam
swoją okazał, a tym żołnierzom odważnym pieniężne nagrody rozdać polecił.
W kilku dniach po tym wypadku usłyszeliśmy dalekie, bo o 10 mil odległe,
mocne armatnie strzelanie, które z batalii pod Lützen pochodziło; a w 48 godzin
później ujrzeliśmy kawalerię od strony Lipska jadącą, na czele której jechał
jenerał Sebastiani, głównie nami w kampanii hiszpańskiej dowodzący, do mostu
przez nas obronionego przybył i z wyborowymi karabinami * gwardii most
przeszedł, na Prusaków, Wittenberg od strony Berlina oblegających, uderzył.
Nieprzyjaciele, lubo pobici, jednakże w dobrym jeszcze porządku do miasta
Beizig zrej terowali się. Rozpoczął się też i dowóz żywności do twierdzy, przez
cztery miesiące ściśle zamkniętej.
Francuzi, wygrawszy batalię pod miastem Lützen, aż pod miasto Bautzen **
posunęli się, gdzie po stoczonej batalii zawieszenie broni podpisane zostało.
W tym czasie przybył cesarz Napoleon do Wittenberga; a że z fortecy Spandau,
no kapitulacji onej 6, przybyła do nas znaczna liczba Polaków, tak do naszej
dywizji, jak i do Legii Nadwiślańskiej należąca, cesarz Napoleon na błoniach
przy rzece Elbie formując różne pułki i z naszych trzech — 4, 7, 9 — sformować
rozkazał jeden nr 4, niemniej komenderować nim pułkownikowi Cichockiemu,
z fortecy Spandau przybyłemu, polecił. Do tego świeżo sformowanego pułku
przeznaczony zostałem już nie jako adiutant kapitan-major, ale jako kapitan
z kompanią. W dni kilka czasu odebrał pułk rozkaz maszerowania do twierdzy
pierwszego rzędu ***, Magdeburga. Z wielkim ukontentowaniem opuściliśmy ten
pracowity dla nas garnizon i na noc do miasta Wörlitz przybyliśmy.

J. Rudnicki Pamiętnik , „Pismo Zbio­

rowe Wileńskie na rok 1862”, s. 102—
105.

A U G U S T Y N SŁUBIC K I
generał b r y g a d y w sztabie wicekróla włoskiego

Zebrawszy więc wicekról
w Magdeburgu, udał się
chciał przejść około Halle,
gdzie by przejście to wiele
wszystkie siły swoje i zostawiwszy tylko małą osadę
przez Halberstadt ku Lipskowi. Rzekę Salę ****
lecz gdy widział pozycję zbyt trudną do przejścia,
ludzi kosztowało, przeszedł takową koło Merseburga
* karabinierami
** Budziszyn
*'** twierdza o najwyższym znacze­
niu strategicznym
**** Saale

» 186 «
i tam z całą siłą obrócił. Napoleon z swoim wojskiem przeszedł Salę pod Weisen­
fels i około pomnika Gustawa Adolfa, króla szwedzkiego, pod Lützen Napoleon
z wicekrólem włoskim tam się połączył7, uściskawszy wicekróla włoskiego i po­
całowawszy jego w twarz. Wicekról zaś pocałowawszy Napoleona w ręce, nie­
zmierne ukontentowanie odnosił w sercu swoim jak i każdy, iż to nowe połą­
czenie armii francuskiej nastąpiło. Od tego momentu, skoro ujrzeliśmy na czele
wojska bohatera świata, każdego to nowe przekonanie natchnęło serce jego, iż
odtąd będziemy zwycięzcami, a my Polacy cieszyliśmy się, iż niezadługo ujrzy­
my niwy Polski.
Nie spodziewał się Napoleon, aby nazajutrz batalia około Lipska miała mieć
miejsce. Wieczorem, wydał rozkazy wicekrólowi włoskiemu, aby maszerował ku
Lipskowi i to miasto zajął. Gdy wicekról już prawie stanął pod murami Lipska
i już na przedmieściach awangarda jego ucierała się z nieprzyjacielem rej teru­
jącym się, wtem dały się słyszeć wystrzały armat w tyle, pod Lützen, i nieza­
długo przybył adiutant cesarski, aby wicekról na strzały armat prosto maszero­
wał. gdyż Napoleon jest atakowanym przez znaczne siły Rosjan i Prusaków.
Rozpoczęła się krwawa i uporczywa walka na całej linii Napoleona 8. Kilka razy
już byli spędzeni Francuzi i kilka razy takową na nowo odbierali. Napoleon był
bardzo czynny w tej walce i pomiędzy kulami karabinowymi i armatnimi czę­
sto się pokazywał, co ducha wojsku młodemu wiele dodawało. W tym czasie
maszerując spiesznie wicekról z swym wojskiem samymi polami, na strzał armat
nieprzyjacielskich, zaszedł nieprzyjacielowi z boku i pod Gross Gorschen zaczął
atakować nieprzyjaciela. Trwała uporczywa i krwawa bitwa aż do ciemnej nocy.
Dwa razy odbierali Rosjanie i Prusacy Gross Gorschen i dwa razy z tej wsi wy­
parowani z dużą stratą zostali. W tej wiosce utraciłem od kuli armatniej konia
pod sobą obok wicekróla włoskiego i surdut od kuli karabinowej dwa razy mia­
łem przestrzelony, nie otrzymawszy żadnej rany. Dzień ten był pomyślnym dla
wojsk francuskich, a princypalnie dla wicekróla włoskiego, który nadejściem
szybkim zdecydował wygranie batalii pod Lützen. Na lewym skrzydle wicekróla
włoskiego okazywały się znaczne masy kawalerii nieprzyjacielskiej, lecz (wice­
król włoski i Napoleon zawsze infanterią w carré * atakują) nie kuszono się na­
wet użyć tej kawalerii, którą dopiero przy ciemnej nocy użyć, przez napad nie­
spodzianie na obozy francuskie, plan sobie ułożono, na tył armii wicekróla wło­
skiego, na podnietę przez kozaków rosyjskich bagaży. Zabrano w tych wiele
bagaży, między którymi dostały się wozy z żywnością wicekróla, i z tego powodu
cały sztab jego był pozbawiony żywności. Bryczka moja wraz z kamerdynerem
i końmi dostała się także i którą za straconą miałem, lecz napadnięci przez
kozaków wielu się w bok schroniło, i mój kamerdyner z bryczką, i wiele tym
sposobem bagaży się znalazło.
Skoro już ciemna noc okryła horyzont i obozy spokojnie na placu bitwy odpo­
czynkowi się oddawać miały, szczęściem jakimś wysłany oficer z gwardii Napo­
leona polskiej, gdy miał powierzony z małym oddziałem dozór placówek, przy­
padkiem natarł na masy stojące kawalerii nieprzyjacielskiej i zbłąkanego pod­
oficera rosyjskiego zdołał ująć. Z tego przekonano się, iż te masy niezadługo
mają napaść obóz francuski i takowy zniweczyć i wyciąć. Ten przypadek posta­
wił Francuzów w stanie obrony; przysposobione armaty i wojsko w liniach przy
największej cichości uszykowane zostało. Zaraz po dwunastej godzinie został
wykonany ten napad, lecz razem wystrzeliwszy na całej linii z armat i ręcznej
broni w atakującą kawalerię, tym sposobem bardzo wiele kawalerii trupem po­

* czworobok piechoty

*> 187
 łożono i zmuszono te masy do zrejterowania w nader wielkim nieporządku.
Gdy ten plan nieprzyjaciela został z dużą stratą wykonany, zaczęto się zaraz
rejterować z całej linii i dzień odkrył opuszczone przez nieprzyjaciela pozycje.
Odebrał wicekról włoski rozkaz maszerowania za rej terującym się nieprzyja­
cielem z całym swym wojskiem, który awangardą aż do Drezna komenderował.
Rosjanie i Prusacy (pomimo forsowanego za nieprzyjacielem marszu) rej terowali
w dużym porządku, stawając każdego dnia jak z rana i po obiedzie w awanta-
żownych pozycjach, zasłaniając swoją porządną rejteradę. Tym sposobem, cią­
gle się rej terując aż do Drezna, ewakuowali Drezno i spalili most drewniany na
trzech arkadach murowanych postawiony. Tego samego dnia przed wieczorem
Napoleon zrobił wjazd tryumfalny do Drezna z wielką okazałością znacznego
orszaku marszałków, generałów i różnego stopnia sztabu swego oficerów. Sta­
nął w zamku, a nazajutrz przybył król saski z całą swoją familią, który wten­
czas w Niemczech dla siebie schronienia szukał. Miłe było przyjęcie przez Napo­
leona króla saskiego, który zawsze był wiernym jego aliantem.
W Dreźnie wicekról włoski odebrał inne od Napoleona przeznaczenie. Otrzy­
mał rozkaz udania się do Włoch, tam organizowania nowego wojska i obserwo­
wania wojska austriackiego, aby to do koalicji przyciągnięte nie zostało i nie
zaczęto z tej strony zaczepnie działać.
Kilka dni zabawił w Dreźnie Napoleon, a tymczasem, przeprawiwszy całe swe
wojsko za Elbę, rozkazał ścigać nieprzyjaciela, będąc pewnym, że dopiero około
Bautzen znajdzie opór, gdyż za Bautzen przygotowane miał nieprzyjaciel
obronne okopy, z których tak łatwo wyparowanym być się nie spodziewał.
Po odjeździe wicekróla włoskiego ogólnie był wydany rozkaz, iż cały sztab
wicekróla włoskiego do głównego sztabu cesarskiego przeniesionym być ma.
Nie widząc, jak sobie z moją osobą postąpić mam, zwłaszcza że na wniosek
wicekróla przedstawiony byłem cesarzowi Francuzów i ten mi przyznał rangę
jenerała brygady, kazał mi być przy sztabie wicekróla włoskiego i pensją tej
randze przynależną pobierać. Udałem się do księcia Neuchâtel, Berthier, majora
jeneralnego armii francuskiej *, zapytując się, czyli i ja tym rozkazem objęty
zostałem. Major jeneralny rozkazał mi być przy sztabie, dodając, iż wkrótce
wkroczymy do Polski, gdzie użytym podług woli Napoleona być mam. Udałem
się więc z główną kwaterą Napoleona ku Bautzen. Co tylko stanął Napoleon,
wydał rozkazy do atakowania wojska nieprzyjacielskiego 9. Nieprzyjaciel zmu­
szony do rej terowania opuścił Bautzen i przeszedłszy to miasto o pół mili, wziął
pozycję przed okopami, w których schronienia swego szukać miał.
Napoleon tego dnia miał główną kwaterę w Bautzen, nazajutrz rano wyjechał
Napoleon na linię do wojska i zaraz rozpoczęła się na prawym skrzydle Fran­
cuzów kanonada, opierając swe skrzydło o Góry Czeskie. Parę godzin później,
po śniadaniu, odjechaliśmy po Napoleona z generałem Woyczyńskim, a wyje­
chawszy na linią dopytywaliśmy się, gdzie jest Napoleon. Powiedziano nam, iż
jest na lewym skrzydle armii francuskiej, tam więc udawszy się, zastaliśmy
tylko na lewym skrzydle oficera z kilku kanonierami i dwoma armatami na
wzgórzu ustawionymi. Mając dobry wzrok, dostrzegłem w odległości ćwierć
mili znaczne masy kawalerii, pod górą w tej odległości ustawione. Zapytany
przez nas oficer, co by to za wojsko stać mogło, odpowiedział nam, iż to jest
korpus marszałka Neya. Wtem nadjechał na to wzgórze książę Berthier, a gdy­
śmy mu powiedzieli, iż oficer utrzymuje, że to korpus marszałka Neya widziany
jest w tej odległości, odpowiedział książę Berthier, że to jest kawaleria nieprzy­

* szefa sztabu głównego

» 188 «
 jacielska i że ta góra, będąc prawym skrzydłem armii nieprzyjacielskiej, jest
mocno ufortyfikowana i strzeżona przez kawalerię nieprzyjacielską.
Rozpoznawszy dokładnie przez perspektywę książę Berthier pozycją, udał się
na powrót do Napoleona na prawe skrzydło, gdzie już Napoleon czynny atak
rozpoczął.
Gdyby był nieprzyjaciel tak wielkimi masami kawalerii dokładne zrobił roz­
poznanie położenia armii francuskiej i godziną pierw rozpoczął lewego skrzydła
francuskiego atak, byłby znaczne korzyści odniósł i przyparł do Gór Czeskich
całą armią francuską tak, że cała armia schronienia swego w górach szukać by
musiała. Lecz nie umiał korzystać z swego położenia. Zdany raport księcia
Berthier o położeniu nieprzyjaciela na prawym jego skrzydle znaglił Napoleona
do jak najprędszego z tamtej strony ataku.
Przybył osobiście sam Napoleon na to wzgórze, nie wstrzymując ataku na
prawym skrzydle, wziąwszy z sobą kilka dywizji infanterii, którą nizinami prze­
prowadził 10. Rozkazał naprzód maszerować w kolumnie ściśnionej dywizji gene­
rała Bertranda, później marszałka dworu, za nim postępowała druga, trzecia
i czwarta dywizja w równej od siebie odległości, wszystkie w kolumnach ściśnio-
nych. Od wzgórza tego, gdzie stał Napoleon, aż do wzgórza, gdzie były nie­
przyjacielskie okopy, przedzielała to miejsce płaszczyzna. Z boku kolumn fran­
cuskich maszerujących odkryły się ukryte baterie, którymi mocno razili ko­
lumny ścieśnione i wielu położono trupem Francuzów.
Kawaleria nieprzyjacielska nie odważyła się atakować te kolumny ścieśnione
czterech dywizji. Skoro pierwsza dywizja generała Bertranda doszła do okopów
nieprzyjacielskich i poczęła takowe odbierać, Napoleon, widząc to przez per­
spektywę, kazał przywołać sekretarza swego i dał rozkaz, aby napisał list do
cesarzowej, iż batalia pod Hochkirchen jest wygrana. Słysząc to, wszyscy obok
Napoleona stojący, zdziwieni byliśmy podobnym rozkazem, widząc, iż na pra­
wym skrzydle francuskim linia nic się nie posuwa, tu zaś widząc jak masy
kawalerii, tak i mocnego w okopach osadzonego nieprzyjaciela; mógł jeszcze
wypadek przegranej batalii nastąpić. Wszelako wierząc każdy w Napoleona zna­
jomości i geniusz z zaufaniem największym wierzył temu, co z ust jego usły­
szał. Realnie w skutku w godzinę później tak się okazało, iż utraciwszy nieprzy­
jaciel mocno obwarowane to wzgórze, które prawe jego skrzydło formowało,
zmuszony był do opuszczenia tak warownych okopów, które tak długą pracą dla
swej obrony sobie przysposobił. W godzinę później po wyrzeczonych tych do
sekretarza słowach sam Napoleon na tych się znajdował okopach.
Takie to są korzyści wyższości geniuszu wodza dowodzącego wojskami. Jeden
tylko Napoleon z korzyścią mógł komenderować dużą armią, nie robił sobie
żadnych planów naprzód, lecz maszerując za nieprzyjacielem, atakował jego
i w czasie batalii uważał, jak z każdej pozycji korzystać. Wodzowie nieprzyja­
cielscy nie posiadając tego geniuszu, nie umieli korzystać z pomyłek, które się
Napoleonowi przytrafić mogły, on zaś przenikał wszystko i z rozpoczętego swego
poruszenia mógł naprzód powiedzieć o skutku. Skoro więc już okop prawego
skrzydła odbierał, mógł już być pewnym, że całe okopy opuszczone przez nie­
przyjaciela być muszą, inaczej byłby im wziął tył i większą klęskę mógłby nie­
przyjacielowi zadać.
Zimna nadzwyczajnie krew i obojętność, którą w każdej batalii okazywał
Napoleon, odznaczała widocznie człowieka wielkiego i wyższego nad wszystkich
go otaczających. Dlatego też wszyscy, zacząwszy od marszałków aż do prostego
żołnierza, wszyscy jednego byli przekonania, iż gdzie Napoleon jest przytomnym,
zawsze zwycięzcami koniecznie być muszą. Takie też to przekonanie w odwrot­

» 189 «
nym razie rejterady szkodziło Francuzom, gdyż ducha utracili i tym sposobem'
nieporządnie odbywali rejteradę, na czym najwięcej wojsko francuskie cier­
piało.
Po tej batalii ciągle szedł za nieprzyjacielem rej terującym się Napoleon i na­
zajutrz. chcąc odnieść korzyści, Napoleon nad wojskiem rejterującym się użył
pierwszy raz swej kawalerii, której jak pod Lützen, tak pod Bautzen i Hochkir-
chen najmocniej oszczędzał i wcale jej nie używał. Wszystkie te batalie samą
infanterią w carré batalionach wygrywał i artylerią działał najwięcej.
Pod Reichenbach nazajutrz, dogoniwszy nieprzyjaciela, atakował kawalerią,
gdzie także z gwardią konną użyta była lekka konnica polska gwardii pod do­
wództwem generała Krasińskiego. Lecz nie odniesiono żadnej znacznej korzyści,
owszem generał dywizji gwardii od kuli armatniej dwie nogi utracił i zabitym
zostałn.
Po tym ataku kazał spocząć Napoleon kawalerii, a sam zsiadłszy z konia, od­
począł sobie i cokolwiek wina się napiwszy i zjadłszy na zimno pieczystego, ka­
zał awansować awangardzie za rejterującym się nieprzyjacielem. Gdy już awan­
garda dochodzić miała do wioski Markersdorf, rozkazał Napoleon, aby kawa­
leria na konie siadła, z którym także rozkazem ja byłem posłany przez księcia
Berthier do generała Krasińskiego. Powracając od generała Krasińskiego już
na tym wzgórzu nie zastałem Napoleona, tylko samego marszałka dworu, ge­
nerała Duroca. który siedząc na kamieniu, trzymając konia, miał opartą głowę
na ręku. Zapytawszy się generała Duroca, gdzie się udał Napoleon, wskazał mi
ręką, iż pod tą wioską znajdować się musi. Dopędziłem Napoleona już w tej
wiosce stojącego w wąwozie na drodze, gdzie po jednej stronie drogi były wzgó­
rza, na których domy stały, po drugiej stronie drogi obok rzeczka płasko pły­
nąca.
Zdawszy raport księciu Berthier, stanąłem nad samą rzeczką obok wielu bę­
dących przy Napoleonie różnego stopnia oficerów. Napoleon właściwie stał
w awangardzie, obok niego przedzierały się tyraliery, skrobiąc się po górach
i wychodząc w bok tej wioski, aby wypędzić z tej wsi opierającego się nieprzy­
jaciela przy końcu tej wsi. Po małej chwili nadjeżdża marszałek Duroc i stawa
obok mnie tak dalece, że koń mój kręcąc się jego w rzeczkę napychał. Wtem
nadeszła na wzgórze za nami artyleria francuska i poczęła strzelać nad naszy­
mi głowami do nieprzyjaciela na wzgórzach, końca wsi jeszcze się broniącego.
Duroc wstępuje do rzeczki i konia poi, ja także będąc ciasnością inkomodowa-
nym, wjechałem w rzeczkę, gdzie stałem, a wtem odstrzeliwszy się po raz pierw­
szy i ostatni nieprzyjaciel z trzyfuntowej tylko armatki na artylerię francuską,
ta kula tak daleko donieść nie mogła i już spadająca kula przecina średnią
wierzbę nad brzegiem rzeczki stojącą, przykrywa mnie gałęziami swymi, godzi
przez pół wnętrzności Duroca i obok niego stojącego generała inżynierii Kirge-
nera, trafiwszy go w bok na miejscu ubija, a rekoszując o siodło jenerała
Kirgenera epoleta adiutantowi generała Paca, Dowgialle, obrywa. Tak to mniej
znacząca kula ubiła dwóch znaczących ludzi, to jest osobistego przyjaciela Na­
poleona, Duroca, w którym wiele zaufania pokładał, i generała Kirgenera, który
będąc generałem inżynierii, był wiele pomocnym Napoleonowi, którego strata
także nieodżałowaną. Marszałek Duroc jeszcze uniesiony od konia — za
drugimi końmi — spadł. Na ratunek przybiegł marszałek Mortier, do którego
wyrzekł Duroc te słowa : „Marszałku, dobij mnie” , i wtem zaczął sam
swoją ręką wnętrzności wyszłe w siebie wpychać. Zaniesiono zaraz marszałka
Duroca do obok stojącego domu. Zameldował książę Berthier cesarzowi o wy­
padku zdarzonym, który o kilkanaście kroków za cesarzem wypadł, równie po­

» 190 «
tem generał Friant z tą wiadomością do cesarza przychodzi, któremu z niecier­
pliwością odpowiedział, iż już jest mu wiadomo. Dla generała Kirgenera wy­
kopano zaraz na wzgórzu przy tym domu w ogrodzie dół, gdzie zaraz pochowa­
nym ciało jego zostało.
Lubo Napoleon miał zamiar tego dnia mieć główną kwaterę w Görlitz, lecz
po takim wypadku wyparowawszy nieprzyjaciela z tej wioski, udawszy się za
wieś w awangardzie, posunąwszy naprzód swoje wojska, wrócił się do tej wsi
i niedaleko od domu tego, gdzie leżał Duroc, kazawszy grenadierom gwardii
w carre bataliony stanąć, wpośród tej gwardii namiot rozbito i tam Napoleon
noc całą przepędził. W godzinę później udał się Napoleon do Duroca, zastał jego
przytomnym, oddającym córkę swoją pod szczególną opiekę Napoleona. I gdy
mu Napoleon mówił, że się niezadługo wszyscy na tamtym świecie zobaczymy,
odpowiedział mu Duroc z wszelką przytomnością, oby to było jak najpóźniej,
gdyż życie waszej cesarskiej mości jest potrzebne koniecznie dla uszczęśliwie­
nia ludów. Tak więc z żalem dużym odebrał ostatnie pożegnanie od przyjaciela
swego osobistego, który mu przez ciąg całego swego życia niezaprzeczone dawał
dowody przychylności i wierności dla pana i dobroczyńcy swego. Duroc żył
jeszcze trzydzieści kilka godzin, bo dopiero nazajutrz nad samą umarł nocą.
Serce jego pochowano w Reichenbach, ciało zaś zapakowane zostało w beczkę,
przewiezione do Paryża i tam między grobami królów francuskich było pocho­
wanym. Napoleon przed odejściem z tego miejsca kazał przywołać chłopa tego
pola, gdzie leżał Durne, a kazawszy mu wyliczyć 500 napoleondorów, przykazał
mu, aby w tym miejscu skromny pomnik dla generała Kirgenera i Duroca na
swym ogrodzie położył. Lecz ten niegodziwy chłop tego nie uczynił, skarżąc się
niby na księcia Repnina, który mu po przyjściu potem Rosjan dane pieniądze
przez Napoleona miał odebrać. Co jest fałszem, jak ludzie drudzy powiadali.
Miał to być chłop utratny, nie tylko te pieniądze, lecz majątek swój miał utracić.
Tak więc żadnego pomnika tam nie masz. Róg ogrodu tego wTzięto teraz na
szosę, lecz jak powiadał ten chłop, na brzegu tego wzgórza znajduje się grobo­
wiec Kirgenera. Nawet dla znaku prostego nie położył kamienia. Wiedząc ja
dokładnie, gdzie Kirgener był pochowany, kazałem przywołać tego chłopa, któ­
ry zgodził się na to miejsce, i strofowałem jego o tę nieczułość, że przynajmniej
dla znaku kamienia polnego nie położył. On się tłumaczył, że mu książę Repnin
odebrał pieniądze, co przecież drudzy chłopi tego zaprzeczali12.
Po takiej utracie jednego dnia trzech generałów znakomitych, nazajutrz po
południu ruszył swoje wojsko Napoleon, wszedł do Görlitz i tam na noc założył
swoją główną kwaterę. Maszerując z wojskiem swoim za rej terującym nieprzy­
jacielem przez Waldau, Bunzlau, Hainau do Neumarkt *, tam stanął kilka dni
Napoleon główną kwaterą, a korpus wojsk jego wkroczył już do Wrocławia.
Kiedy nieprzyjaciel żądał zawieszenia broni, zezwolił Napoleon na takowe,
i w głównej kwaterze Napoleona takowe podpisane zostało.

A. Słubicki, Pamiętniki z lat 1806— 1831.

Biblioteka Polska w Paryżu, rkps. nr
415.

* Wykroty, Bolesławiec, Chojnów dc

Środy Śląskiej

» 191 «
 DEZYDERY CHŁAPOWSKI
szef szwadronu pułku szwoleżerów gwardii

Z Neumarkt rozkazano mi eskortować wielkiego koniuszego Caulaincourt do

zamku naprzód Leuthen 1 *, a potem Pläswitz **, gdzie traktował o pokój z je­
nerałem Szuwałow. Staliśmy na podwórzu i zsiedliśmy z koni. Z jenerałem
Szuwałow przyszło kilkaset kozaków, którzy także zsiedli z koni, rozmawialiśmy
więc z oficerami, opowiadali nam, gdzie stali w Polsce, i zdarzyło się, że wspo­
mnieli o kilku domach mi znajomych. Zapytałem się pułkownika kozackiego,
czyby nie był łaskaw oddać na pocztę głównej kwatery moskiewskiej list do
mego ojca, który napiszę i zostawię nie zapieczętowany. Przyobiecał mi to uczy­
nić, ale prosił, żeby zapieczętować, tylko on adres napisze, a nikt nie otworzy.
Wszedłem do pałacu, uprosiwszy sekretarza cesarskiego, który był z Caulaincour-
tem, o papier, napisałem list do ojca. Znajdując się sam na sam z sekretarzem
[cesarza Fainem] w pokoju (Caulaincourt był w drugim z Szuwałowem i Kleis­
tern), pokazał mi on propozycje do układu cesarza z cesarzem Aleksandrem.
Zaraz na wstępie ofiarował cesarz Aleksandrowi całe Księstwo Warszawskie
i pozwalał, albo żeby przyjął tytuł króla polskiego, albo żeby Księstwo War­
szawskie wcielił do swego cesarstwa.
Sekretarz cesarski, który miał mnie tak jak za Francuza, widywał mnie bo­
wiem kilka lat przy cesarzu, ani domyślić się mógł, jako we mnie straszną re­
wolucję sprawił, pokazując mi ten projekt pokoju. Aby nie zdradzić pomięsza-
nia mego, wyszedłem i tak byłem zamyślony, że dopierom się ocucił, gdy mnie
pułkownik kozacki przytrzymał i o list zapytał. Oddałem mu go z konotatką,
jaki adres ma napisać. List ten doszedł mego ojca. Kozacy dla nas zawsze byli
grzeczni, jakby pamiętali, że niegdyś byli z nami.
Stanęło zawieszenie broni, nie pokój, jak cesarz proponował. Pomaszerowa­
liśmy na powrót do Drezna. Tam napisałem o dymisję i oddałem marszałkowi
Soult. Bardzo był zdziwiony i próbował mię nakłonić do pozostania w służbie.
Nie mogłem sekretarza Fain kompromitować i mówić wszystkim o owych pro­
pozycjach pokoju, bo mi je pokazał był pod sekretem. Przecież powiedziałem
o tym kapitanowi Jordanowi, z którym byłem w przyjaźni, i jenerałowi Chło-
pickiemu. Ten zaklął po swojemu i powiedział, że wolałby tłuc kamienie niż
dłużej służyć temu człowiekowi. Obaj się podali do dymisji,

D. Chłapowski Pamiętniki, Poznań 1899,

cz. 1, s. 160—161.

PRZYPISY

1 Ks. Karol Schwarzenberg, dowódca żywności i paszy, przeznaczone dla puł­

austriackiego korpusu posiłkowego, o-
trzymał z Wiednia polecenie nieangażo-
wania się w walkę z Rosjanami i utrud­
niania Polakom odbudowy wojska. Kor­
pus austriacki zagarniał więc magazyny
ków polskich, dopuszczał się rabunków
wobec ludności cywilnej i rozpędzał re­
krutów prowadzonych do koszar.
W styczniu 1813 r. rosyjski wysłannik,
Anstett, nawiązał tajne rokowania ze

* Lutynia
** Pielaszkowo (Pielaszkowice)

» 192 «
 Schwarzenbergiem, w których wyniku
podpisana została konwencja o odsło­
nięciu przez Austriaków Warszawy
i o ich wycofaniu się za Pilicę, czyli na
dawne ziemie zaboru austriackiego,
sprzed 1809. Schwarzenberg pod pozo­
rem, iż zagraża mu 180 tys. Rosjan
(w rzeczywistości było ich nie więcej
niż 30 tys.), przeszedł Wisłę pod Ze­
grzem i odsłoniwszy Warszawę, zmusił
słaby jeszcze korpus polski do opusz­
czenia przed czasem stolicy.
2 Marszałek Davout starał się zebrać
szczątki swego 1 korpusu w Toruniu,
w czym pomagał mu gubernator woj­
skowy tego miasta, gen. Stanisław Woy-
czyński. 5 korpus polski zbierał się
w Warszawie, a 6 bawarski gen. Wre-
de — w Płocku. Pozostałe korpusy były
reorganizowane w twierdzach nad dol­
ną Wisłą — Elblągu, Malborku, Kwi­
dzynie i Gdańsku.
3 Oto co pisze o udziale Polaków
w7bitwie pod Kaliszem Karol Zieliński,
kapitan 2 pułku piechoty: „W roku 1813,
dnia 14 lutego, uderzył generał Witt-
genstein pod Kaliszem na generała
Reynier, cofającego się z wojskiem sa­
skim. Napadnięcie na Tyniec, przedmie­
ście Kalisza, było tak niespodziane, że
kompania grenadierów pułku 2 kapita­
na Rembowskiego, tamże rozłożona, za­
ledwie miała czas się zebrać. Żołnierze
ci byli bez żadnego ładunku i już ku
miastu cofać się mieli, gdy ujrzeli wkra­
czający oddział nieprzyjacielski, do 150
ludzi mający.
— Szkoda — rzecze kapitan — że nie
mamy ładunków, a wiem, jak bym tu
ich przyjął.
— Lecz mamy bagnety — odpowia­
dają jednym głosem waleczni grenadie­
rowi e.
I w tej samej chwili bez żadnej ko­
mendy składają broń do ataku, rzucają
się na nieprzyjaciela, gromią i przycho­
dzą do miasta. Prawda, że ze stratą kil­
ku towarzyszów broni, lecz przyprowa­
dzają 30 niewolnika.
Po bitwie pod Kaliszem dwa rzeczo­
ne pułki (to jest 2 i 12) i różne oddziały
wojska polskiego wyruszyły przez Pru­
sy do Saksonii pod komendą generała
brygady Żółtowskiego. Wkroczywszy
w granicę pruską, stanęli dla odpocz-
nienia tuż przy orłach polskich.
W czasie spoczynku powTstaie rozruch,
który przez skupienie się żołnierzy co­
raz bardziej się zwiększał. Co widząc
oficerowie pospieszyli na miejsce roz­
ruchu i jakim nie było ich zdziwienie,
gdy ujrzeli podoficerów i żołnierzy roz­
rywających tablice, na których wyma­
lowanym był orzeł polski. A biorąc ten
» 193 «
czyn za pustą swawolę, zaczęli surowo
karcić skupionych, lecz wkrótce inne
uczucie zajęło ich serca, gdy tamci, za­
lani łzami, tymi się do swych naczelni­
ków ozwali słowy:
— Wolimy te orły nasze własnymi
rozszarpać rękoma, niżli je zostawić na
pastwę drapieżnego nieprzyjaciela”.
K. Zieliński, Autobiografia. Biblioteka
Zakładu im. Ossolińskich, rkps nr 5385.
4 Nie wszystkie bitwy stoczone przez
ks. Eugeniusza były pomyślne. 5 kwiet­
nia pod Möckern generałowie Wittgen­
stein, York i Bülow zmusili go do wy­
cofania się ;na lewy brzeg Łaby.
5 Był to tzw. brander, stosowany czę­
sto podczas wojen rewolucyjnych i na­
poleońskich.
6 Dowódcą Spandau — twierdzy leżą­
cej na przedpolach Berlina, mającej
duże znaczenie strategiczne — był gen.
Bruny, który objął komendę 3 marca,
kilka godzin przed rozpoczęciem oblę­
żenia. Broniły jej oddziały czterech puł­
ków Legii Nadwiślańskiej, trzech puł­
ków Księstwa Warszawskiego oraz kil­
ka batalionów z dawnego 3 korpusu
marszałka Neya, złożonych z Fracuzów
i Holendrów. W skład załogi liczącej
3100 osób wchodziło 1700 żołnierzy pol­
skich.
7 kwietnia Prusacy rozpoczęli silny
ogień, a jedenaście dni później udało
im się wzniecić pożar w cytadeli. Ogień
ogarnął składy żywności i przeniósł się
na pobliski „bastion królowej”, w któ­
rym zgromadzono proch i amunicję.
Eksplozja zniszczyła dwie ściany ba­
stionu i przylegającą do niego kurty­
nę, w rezultacie fosa została zasypa­
na gruzem, tak że głębokość wody nie
przekraczała teraz dwu stóp. Gen. Bru­
ny odparł wprawdzie atak Prusaków,
ale już 24 kwietnia podpisał kapitula­
cję, uzyskując wolny przemarsz swej
załogi z bronią i bagażami do Francji
w zamian za obietnicę, iż nie będzie
walczyć przez sześć miesięcy przeciw
wojskom koalicji.
Napoleon rozwścieczony kapitulacją
Spandau — co przekreślało jego plan
odzyskania Berlina — powołał komisję
śledczą, która uznała, że gen. Bruny nie
dopełnił swych obowiązków, że obrona
była prowadzona „miękko”, a kapitula-^
cja — przedwczesna. Cesarz wydał tak­
że rozkaz zabraniający poddawania
fortec, zanim nieprzyjaciel nie prze­
dostanie się do wnętrza i jeśli przy­
najmniej trzecia część początkowe­
go stanu załogi zdolna jest do stawia­
nia energicznego oporu.
Załoga Spandau wyszła 27 kwietnia
z twierdzy, kierując się ku Łabie, ale
 grupy Prusaków uzbrojonych w widły,
kosy i starą broń palną starały się ją
rozbroić po drodze. Namawiano żołnie­
rzy z Legii Nadwiślańskiej — w której
służyło wielu mieszkańców Pomorza,
Wielkopolski i Śląska — aby przeszli na
stronę koalicji. Pruska landwera chcia­
ła nawet nocą rozbroić żołnierzy gen.
Bruny, ale ostatecznie doszli oni do li­
nii placówek francuskich, eskortowani
przez pułk rosyjskich ułanów Guriewa.
W pułku tym służyło wielu Polaków
z Litwy i Białorusi.
Napoleon nie uznał postanowień ka­
pitulacji, zwłaszcza o sześciomiesięcz­
nym zakazie służby w polu. Oddziały
polskie zostały skierowane do Erfurtu
i tam zreorganizowane. Utworzono pułk
piechoty nadwiślańskiej i 4 pułk pie­
choty, które połączyły się z formacjami
polskimi broniącymi Wittenberg!. (Ar­
chiwum Wojenne w Vincennes. Cam­
pagne 1813. Correspondance. Seria C2
135—166 oraz Legion de la Vistule.
1810—1813. X1 8).
7 Weissenfels nad Saalą zajęte zostało
przez Francuzów 29 kwietnia. Spotka­
nie Napoleona z Eugeniuszem Beauhar-
nais nastąpiło w pobliżu pomnika kró­
la szwedzkiego Gustawa Adolfa, który
poległ pod Lützen 16 XI 1632.
8 Bitwę stoczono 2 V 1813. Stroną
atakującą byli Prusacy i Rosjanie. Blü­
cher i Wittgenstein parokrotnie usiło­
wali przełamać front wojsk napoleoń­
skich, ale ostatecznie zmuszeni zostali
do odwrotu. Mimo taktycznego zwycię­
stwa Napoleona bitwa pod Lützen prze­
kreśliła jego plan otoczenia wojsk prze­
ciwnika. Decydując się na walkę, 2 ma­
ja Prusacy i Rosjanie mieli przeciw
sobie tylko 85 tys. Francuzów. Gdyby
nie podjęli tego dnia ataku, nazajutrz
Napoleon dysponowałby już — 140 tys.
Bitwa pod Lützen została wygrana
przez cesarza samą piechotą i artylerią
(39 tys. strzałów), w jego armii brako­
wało bowiem kawalerii. Stąd też nie
można było wykorzystać taktycznego
sukcesu, przeciwnik — nie zagrożony
pościgiem francuskiej jazdy — wycofał
się w porządku bez większych strat.
W bitwie pod Lützen (w walkach o wieś
Gross Gorschen) został śmiertelnie ran­
ny gen. Gerhard von Scharnhorst, re-
organizator pruskiej armii po klęskach
1806-1807.
9 Bitwa pod Bautzen (Budziszynem)
rozegrana została 20 i 21 maja. 92 tys.
Prusaków i Rosjan z 600 działami za­
jęły stanowiska na dwu umocnionych
liniach obronnych. Pierwszego dnia Na­
poleon starał się jedynie związać bojem
przeciwnika, tak aby marszałek Ney
zdążył na pole walki.
10 Zgodnie z opisem Słubickiego w al­
ka 21 maja rozpoczęła się na prawym
skrzydle francuskim, gdzie uderzył sil­
ny korpus Oudinota, odwracając uwagę
przeciwnika od północnego odcinka
frontu. Około 9 rano na lewym skrzy­
dle ruszyły do natarcia dywizje Fran­
cuzów i Wirtemberczyków, prowadzone
przez marszałka Soulta, a nie przez Na­
poleona — jak pisze autor. Okopów —
nazywanych „niemieckimi Termopila-
mi” — bronił pruski generał Blucher.
Bitwę wygrano dzięki interwencji kor­
pusu Neya, który zagroził tyłom Blti-
chera i zmusił go w ten sposób do od­
wrotu. Ney, zamiast wykonać rozkaz ce­
sarza i kontynuować pościg, zajął się
zdobywaniem wioski Preititz, dzięki
czemu Prusacy mogli się wycofać w po­
rządku, utraciwszy 15 tys. ludzi i 19
dział.
11 W potyczce pod Reichenbach (22
maja) poległ generał kawalerii Pierre
Joseph Bruyeres.
„Po mym wyjeździć z pola bitwy pod
Bautzen — wspomina Józef Grabow­
sk i— była walna potyczka pod Reichen­
bach, gdzie kawaleria francuska po
raz pierwszy się mierzyła z kawalerią
rosyjską i pruską od czasu wyprawy na
Moskwę. Generał Walther dowodził
konnicą francuską, co mu się nie bardzo
udało. Przytomni temu moi koledzy
twierdzili, że gdyby nie pułk szwoleże­
rów polskiej gwardii, który kilkanaście
razy szarżował, źle by wypadła dla
Francuzów ta pierwsza próba. Szef
szwadronu Chłapowski wraz z szefem
Fredrą dzielnie się odznaczyli” . J. Gra­
bowski Pamiętniki wojskowe, Warsza­
wa 1905, s. 46— 47.
12 Duroc i gen. Kirgener (dowódca sa­
perów gwardii) zginęli w bitwie pod
Markersdorf. W centrum tej wioski
znajduje się dziś kamienny pomnik z na­
pisem „Duroc t 1813” . Zwłoki marszałka
dworu zostały istotnie przewiezione do
Paryża. Dziś spoczywają pod kopuła pa­
łacu Inwalidów, przy wejściu do kryp­
ty, gdzie znajduje się sarkofag samego
Napoleona. Po drugiej stronie wejścia
jest grobowiec gen. Henri Gratiena Ber­
tranda, który został następcą Duroca
jako marszałek dworu.
 43
ÓSMY KORPUS P O LS K I
Napoleon zdecydował się na rozejm
licząc, iż zdoła w ciągu dwu miesięcy
rozbudować Wielką Armię, a przede
wszystkim jej kawalerię, której tak
bardzo mu brakowało w kampanii
wiosennej. Istotnie, siły jego wzrosły
0 130 tys. żołnierzy, dochodząc do
350 tys., ale równocześnie wojska au­
striackie i szwedzkie oraz nowe kon­
tyngenty armii rosyjskiej i pruskiej
wzmocniły obóz koalicji. Po raz pier­
wszy sojusznicy uzyskali zdecydowa­
ną przewagę nad Napoleonem; trzy
główne armie koalicji („północna” —
szwedzkiego następcy tronu Berna­
dettę’ a, „śląska” —- Bluchera oraz
„czeska” — Schwarzenberga i Bar-
claya de Tolly) liczyły 540 tys. szabel
1 karabinów.
W połowie czerwca 1813 r. połączył
się w Żytawie z Wielką Armią ks. Jó­
zef Poniatowski, który po wielu trud­
nościach i szykanach Austriaków
zdołał przedostać się z Krakowa przez
Czechy do Saksonii. Jego liczące 12
tysięcy oddziały miały stać się teraz
8 korpusem, a z części pułków kawa­
lerii sformowano 4 korpus jazdy re­
zerwowej gen. Kellermanna. W Sak­
sonii stacjonowały także pułki: 8
lansjerów, 13 huzarów i 16 ułanów,
które znalazły się w 1 korpusie. Sfor­
mowana w Wetzlar dywizja gen. Dą­
browskiego osiągnęła w połowie czer­
» 195 «
wca pełną sprawność bojową, a ma­
szerując znad Renu do Saksonii ucie­
rała się kilkakrotnie z niemieckimi
partyzantami von Lützowa, którzy
nie uznawali rozejmu.
Ponieważ zaproponowane przez
Austrię negocjacje pokojowe w Pra­
dze (V n 1813) nie dały żadnych re­
zultatów i obie strony w gruncie rze­
czy chciały wykorzystać rozejm je­
dynie dla wzmocnienia swych sił,
17 sierpnia 1813 r. walka została
wznowiona. Blücher rozpoczął nie­
spodziewanie ofensywę. Tym razem
wodzowie koalicji przyjęli zasadę ata­
kowania jedynie tych korpusów fran­
cuskich, które w danej chwili nie
były bezpośrednio dowodzone przez
Napoleona. Armie sprzymierzonych
szerokim pierścieniem — od Berlina
przez Śląsk aż do Gór Czeskich —
otoczyły mniej liczne siły Wielkiej
Armii, starając się zamknąć je w
wielkim kotle na wschód od Drezna.
Samo miasto było bronione przez
14 korpus marszałka Gouviona-St-
-^Cyra, zdolnego wystawić zaledwie
40 tys. żołnierzy przeciw 180 tys.
Austriaków i Prusaków. Napoleon,
powiadomiony o manewrach przeciw­
nika, pospieszył ze Śląska pod Drez­
no ze swą gwardią i walcząc trzy dni
w strugach ulewnego deszczu, odniósł
tu jedno z najwspanialszych zwy-
cięstw (26—26 sierpnia). Zaprzepasz­
czone już dwa dni później, kiedy to
ścigający Austriaków korpus Van-
damme’a został otoczony pod Kulm
i zmuszony do kapitulacji. Równocze­
śnie Blücher nad śląską Kaczawą roz­
bija Macdonalda, otrzymując w nagro­
dę od swego monarchy tytuł książęcy.
Przez wrzesień i pierwszą połowę
października trwają nieustanne ma­
newry i walki na wszystkich trzech
frontach (północnym, śląskim i cze­
skim). Koalicja antynapoleońska co­
raz częściej odnosi sukcesy. 8 korpus
ks. Józefa broni frontu południowe­
go, starając się nie dopuścić, by Au­
striacy i Rosjanie przekroczyli Las
Czeski i weszli do Saksonii (m. in.
starcia pod Gabel i Lobau). Samo­
dzielna dywizja gen. Dąbrowskiego
walczy natomiast na froncie północ­
nym, gdzie, mimo poświęcenia i tak­
tycznych sukcesów. Wielka Armia
traci stopniowo teren,,

A U G U S T Y N S Ł UB IC K I
generał brygady

W czasie pobytu księcia Poniatowskiego w Krakowie i .konfederacji jeneral-

nej, na której czele był pan Zamoyski, senator wojewoda, jak równie znajdo­
wali się wszyscy ministrowie: Stanisław Potocki, Łubieński, Mostowski, Matu-
szewicz i Sobolewski, wtenczas różne projekta niektóre osoby robiły sobie, aby
odstąpić od Napoleona a przejść na stronę Rosjan, udawszy się pod szczególną
opiekę Aleksandra. Minister Matuszewicz, który od samego początku zdawał się
więcej skłaniać dla Rosji jak dla Napoleona, potrafił jak ministra Sobolewskiego,
tak Zamoyskiego na swoją przeciągnąć stronę. Użyty do tej misji przez cesarza
Aleksandra książę Antoni Radziwiłł, mający za żonę ciotkę króla pruskiego,
podjął się tej misji i przybył do Krakowa w celu zaproponowania tej zmiany.
Poparty był przez ministra Matuszewieża i niektórych członków konfederacji
jeneralnej. Lecz książę Poniatowski, od którego najwięcej decyzji zależało, który
zawsze jako dobry Polak dalekim był od wszelkiej zdrady, z pogardą najwięk­
szą przyjął proponowany mu z daleka ten projekt. Pan Bignon, który wtenczas
zastępował miejsce ambasadora Pradta przy rządzie polskim w Krakowie, do­
wiedziawszy się o tym niecnym zamiarze, zawezwał księcia Poniatowskiego, aby
księcia Radziwiłła Antoniego aresztował i do głównej kwatery Napoleona ode­
słał. Książę Poniatowski, pełen zawsze^ kawalerskiego honoru, nie chcąc nawet
0 tak szkaradny czyn Polaka posądzić i jego aresztować, zwłaszcza że był o so­
bie dostatecznie przekonanym, że podobny projekt nigdy do serca jego i do do­
brze myślących Polaków trafić nie może, oświadczył to panu Bignon i wspólną
z nim naradą kazał z boku ostrzec księcia Antoniego Radziwiłła, aby opuścił jak
najprędzej Kraków, gdyż aresztowanym i do głównej kwatery Napoleona ode­
słanym zostanie. Opuścił więc ze strachem książę Antoni Radziwiłł spiesznie
Kraków, bez czynienia wyraźnych propozycji księciu Poniatowskiemu. Senator
wojewoda Zamoyski rozwiązał konfederację jeneralną, przeciw któremu roz­
wiązaniu rozpisało się kilku członków. Pan Matuszewicz i Sobolewski Ignacy,
obawiając się już Napoleona, wyjechali w miejsca bezpieczne do Niemiec. Mi­
nistrowie zaś: Stanisław Potocki, Łubieński, Niemcewicz sekretarz senatu i wie­
lu innych Polaków, którzy podobny plan z pogardą przyjęli, przybyli do Drezna
1 prezentowali się Napoleonowi, którzy najlepiej przez niego przyjęci byli.

A. Słubicki, Pamiętniki z lat.4806—1831.

Biblioteka Polska w Paryżu, jw.

» 196 «
 JÓ Z E F GRABOW SKI
oficer ordynansowy w sztabie marszałka Berthiera

Tu wypada przypomnieć, że książę Poniatowski, cofając się z Warszawy pod

Kraków przed naporem wojsk rosyjskich, ściągnął do siebie, co tylko mógł ze
szczątków armii polskiej. W Krakowie zarządził organizację i znacznie tam kor­
pus swój powiększył, nawet nowy pułk kawalerii uformował z samych Krako­
wiaków, pod imieniem krakusów.
Krakusi dosiadali małych, chłopskich koników i sami byli dobrani do ma­
łego wzrostu. Lecz był to lud, jak się okazało, silny, zwinny, ochoczy i odważny.
Pułk ten liczył przeszło 1000 koni, a pozostawał pod komendą pułkownika Obor­
skiego. Korpus zaś cały polski dochodził do 15 tysięcy żołnierzy, z czego połowa
prawie konnicy.
Książę Poniatowski, bawiąc w Krakowie od grudnia do kwietnia, wielokrot­
nie był nagabywany za sprawą rozmaitych pośredników, aby złożył broń i prze­
szedł ze swym korpusem do Rosjan. Cesarz Aleksander, który już wówczas od
dawna miał ku Polsce projekta i nosił się z ogłoszeniem Królestwa, jak to urze­
czywistnił w roku 1815, życzył sobie mieć księcia.
Austriacy tymczasem otaczali swym wojskiem Kraków i cisnęli się coraz bli­
żej do okręgu działań księcia.
Nie wiadomo, co by było z tych ruchów wynikło, gdyby cesarz Napoleon pod
Lützen był pobity, a raczej łatwo odgadnąć... Austriacy niezawodnie zmusiliby
Poniatowskiego do złożenia broni. Lecz skoro generał Sokolnicki przybył z wie­
ścią o wygranej bitwie ood Lützen oraz o zbliżeniu się armii francuskiej, Austria­
cy już się nie opierali marszowi korpusu polskiego przez Czechy i konwencję
z księciem, zawarli. Ostrożności atoli wielkie i upokarzające warunki w niej
umieścili.
Korpus polski miał być podzielony na trzy równe oddziały i. Żołnierze mieli
bez broni maszerować, a broń na wozach za nimi iść miała. Między jednym
a drugim oddziałem przestrzeń jednego dnia marszu zachowaną być musiała,
a za każdym polskim oddziałem szło po kilka tysięcy Austriaków, zajmując od­
stęp między jedną kolumną wojska polskiego a drugą. Tym wojskiem austria­
ckim dowodził książę Liechtenstein i przy księciu Józefie bawił.
W takim szyku wymaszerowało wojsko polskie z Krakowa2.
Tyle jedynie zdołał wyrobić książę Poniatowski, że podoficerowie i giefrej-
terzy * broń zachować mogli. Stąd też ostatnich pomnożono znacznie, tak że
prawie połowa piechoty pod bronią szła. Ale od chwili mego przybycia do
Austeriitzu, bez dalszego paktowania, żołnierze sami za broń z wozów sehwy-
cili i z bronią szli dalej. Austriacy nie śmieli się opierać, bo zwycięstwa Fran­
cuzów lękiem ich przejmowały, a nadto nie miano jeszcze decyzji, czy z nimi
pójdą, czy przeciw nim. Skupiono więc tylko oddziały i mitygowano je, bo na­
leży przyznać, że Austriacy pałali wciąż chęcią wojny i odwetu.
Wracam do mej bytności w Austerlitz.
Na południe przybył książę Liechtenstein z adiutantami i kilku generałów pol­
skich, którzy proszeni byli przez księcia Józefa na obiad. Ja także byłem za­
proszony. Udawałem skromnego w rozmowie, lecz głosiłem wciąż przed oczyma
Austriaków zwycięstwa francuskie i skutki tychże.
Książę Liechtenstein udawał radość i nad geniuszem cesarza się zastanawiał.
Wtem książę Ponicdowski wzniósł zdrowie cesarza przy odgłosie armat naszej

* starsi szeregowcy

» 197 «
 artylerii za miasteczkiem. Austriacy radzi nieradzi musieli pić i wiwatować
z nami. Wojsko nasze na rynku uszykowane krzyki podnosiło i ,,hurra” wołało
z zapałem.
Tak się ów dzień świetny dla naszego wojska skończył, które przecież nie­
dawno jeszcze Austriakami otoczone już nie miało nadziei połączenia się z armią
francuską. Od tej chwili więc wojsko polskie znów pod bronią szło, a wojsko
austriackie zaprzestało je przegradzać.
Książę zmienił dalszą drogę i już nie na Pragę, lecz ku Saksonii do Zittau *
jął maszerować — a to w myśl przywiezionego rozkazu cesarskiego.
Wziąwszy od księcia listy do cesarza i do króla saskiego i o stanie korpusu
naszego zebrawszy szczegóły, które mi cesarz nakazał, ruszyłem z powrotem do
Brünn **, dokąd mnie książę ze sobą zabrał, chcąc mnie przedstawić arcyksięciu
Ferdynandowi, temu samemu, którego był w roku 1809 tak dzielnie pobił i kor­
pus jego czterdziestotysięczny ledwo dziesięcioma tysiącami Polaków do ucieczki
z Galicji przymusił.
Arcyksiążę Ferdynand natychmiast przyjął księcia, a po chwili mnie powo­
łano do pokoju. Książę Józef przedstawił mnie. I tu znów jak pacierz musiałem
recytować wypadki bitwy, którą zawsze pod Hochkirch nazywałem, usłyszaw­
szy tę nazwę z ust samego cesarza. Później tę samą bitwę nazwano pod Lützen,
lecz to, co tu mówię, jest szczerą prawdą.
Arcyksiążę małomówny był i zimno, chociaż grzecznie, pożegnał Poniatow­
skiego, prosząc go nazajutrz na obiad. Ja zaś po odebraniu depesz ruszyłem
tego samego dnia z Brünn tą samą drogą na Pragę i Toeplitz *** do Drezna.
W Pradze, na poczcie, nie zastałem owych znajomych mi oficerów, chociaż
jechałem przez rynek podczas parady wojskowej, a po moim mundurze łatwo
było poznać, do czyjej armii należę.
Tak po drodze, jak i od samego księcia Poniatowskiego dowiedziałem się
0 zbrojeniu się Austriaków. Spotykałem nadto wiele wojska, armat i wozów
ciągnących ku Pradze i granicy saskiej.
Książę Józef miał nieomylne dowody intencji Austrii do przedsięwzięcia kro­
ków zaczepnych przeciw Francji. Zwłaszcza korespondencje z Wiednia, odbierane
przez księcia od bawiących tam licznych jego krewnych i znajomych, zapowia­
dały niechybną wojnę. Nawet starsi oficerowie Austriacy, sami generałowie, nie
taili się i głośno powstawali dowodząc, że nadszedł czas Napoleona zrzucić
1 Francję za Ren przepędzić. Książę udzielił mi w tej mierze owych wiadomości,
które powtórzyć cesarzowi polecił.

J. Grabowski Pamiętniki wojskowe,

Warszawa 1905, s. 41—4Ö.

K L EM E N S K O Ł A C Z K O W S K I
kapitan — adiutant gen. Umińskiego

Pierwszych dni czerwca, po zawartym zawieszeniu broni, kolumny nasze bez

żadnej przeszkody przebyły granicę czeską pod Gabel i stanęły na ziemi saskiej,
w mieście Zittau i w okolicy3. Mieszkańcy tego pięknego kraju, nie dotknięci
* Zytawy
** Brna
*** Teplice — miasto w płn.-zach.
Czechach, u podnóża Rudaw. Polska
nazwa tej miejscowości — Cieplice.
» 198 «
 jeszcze wojennymi klęskami, przyjęli nas jak braci. Nie pamiętam w czasie mo­
jej kariery wojskowej większej uprzejmości i gościnności.
Główny sztab stanął w Zittau. I mnie się tu dobra kwatera dostała w mieście
u poczciwego obywatela Plehna. Stąd różne wycieczki czyniłem w Góry Cze­
skie, do obozu francuskiego 7 korpusu pod Görlitz; zamek Ojbin i inne intere­
sujące miejsca, a mianowicie sławne fabryki płótna, zwiedziłem. Zastanowiła
nas zamożność mieszkańców, którzy prawie wszyscy są fabrykantami, a między
nimi tacy, co 50 tysięcy talarów posagu córkom swoim dają.
Dnia 4 czerwca nastąpiło pomiędzy cesarzem Napoleonem a sprzymierzony­
mi monarchami zawieszenie broni na kilka dni, po którym nastąpił dłuższy
rozejm we wsi Pläswitz pod Jauer *, do 20 lipca. W tym czasie toczyć się miały
w Pradze rokowania o pokój, do których cesarz austriacki ofiarował obydwóm
stronom pośrednictwo swoje.
Tymczasem organizacja 8 korpusu, ten bowiem numer porządkowy otrzyma­
liśmy od cesarza, szybkim postępowała krokiem4. Uformowano pięć pułków
piechoty o dwóch batalionach po 700 ludzi; później pułk nadwiślański, w oko­
licach miasteczka Stolpe, przyłączył się do nas. Z jazdy uformowano dwie dy­
wizje: pierwszą pod dowództwem księcia Sułkowskiego, drugą pod dowództwem
jenerała Sokolnickiego, razem 3500 ludzi.
Jazda ta przeszła pod komendę jenerała Kellermanna, hrabiego Valmy, pod
nazwą 4 korpusu rezerwowego. Dodano ze strony francuskiej dwie piękne konne
baterie.
Prócz tej jazdy utworzono korpus przedniej straży z pułku krakusów, o czte­
rech szwadronach, [razem] 880 koni, pod komendą majora Rzuchowskiego,
i szwadron kirasjerów bez kirysów, pod pułkownikiem Dziekońskim, z 180 koni,
nad którym dowództwo powierzone zostało jenerałowi Umińskiemu, dawnemu
dowódcy 10 pułku huzarów. Później dwa działa artylerii konnej pod poruczni­
kiem Wierzbickim przydane zostały.
Artyleria 8 korpusu składała się z czterech baterii pieszych, jednej ciężkiej
i jednej konnej, pod dowództwem pułkownika artylerii Redlą. Parkiem dowo­
dził pułkownik Bontemps; saperami, do których przyłączył się oddział saperów
naszych, wprawionych oblężeniami hiszpańskimi, pułkownik Rakowiecki. Wa­
leczny kapitan Szweycer, wsławiony w Hiszpanii, prowadził jedną kompanię.
Nareszcie z całego korpusu 8 wybrano batalion grenadierów, pod komendą puł­
kownika 2 pułku piechoty Kurcyusza, z 600 ludzi, i ten wcielony został do
gwardii cesarskiej pod nazwą gwardii polskiej.
Cała siła 8 korpusu składała się tym sposobem z 10 710 ludzi; doliczywszy do
tego: korpus jazdy hrabiego Valmy — 3500 ludzi, i dwie baterie francuskiej
artylerii konnej — 300 ludzi, otrzymamy cyfrę 14 510 ludzi; była to cała siła
pozostająca pod dowództwem księcia Poniatowskiego.
Sztab główny składał się z następujących osób: jenerał dywizji Rożniecki, szef
sztabu; jenerał brygady Rautenstrauch, podszef; adiutanci naczelnego wodza:
szef szwadronu Artur Potocki, kapitanowie: Kicki, Szydłowski, Heliodor Skó-
rzewski i Kamieniecki; major Aksamitowski. Adiutanci kapitanowie: Potulicki,
Langert, Kostkowski, Brodowski, Braun, kapitan Bleschamps. Ordonator kor­
pusu Darewski5.
Piechotą dowodzili: jenerał dywizji Izydor Krasiński; jenerał brygady Ma­
łachowski, weteran z Legionów; jazdą jenerałowie dywizji: książę Sulkowski,
Sokolnicki; brygadami pułkownik Kwaśniewski itd. Pomiędzy sztabsoficerami

* Jawor

» 199 «
 piechoty odznaczali się już wtedy: pułkownik Jan Skrzynecki i podpułkownik
Maciej Rybiński. Legią Nadwiślańską dowodził waleczny i nader wykształcony
pułkownik Malczewski; pułkiem 1 strzelców konnych Kurnatowski. Podpuł­
kownicy 6 pułku ułanów: Dłuski i Kazimierz Skarżyński, do najdzielniejszych
dowódców jazdy słusznie policzeni być powinni. W korpusie jenerała Dąbrow­
skiego znajdowali się: jenerał Krukowiecki, pułkownicy jazdy: Estko, Siemiąt­
kowski i szef szwadronu artylerii Schwerin.
Prócz siły zebranej pod Zittau pod rozkazami księcia Poniatowskiego, wyno­
szącej, jak wyżej powiedziano, 14 510 ludzi z 42 działami, jenerał Dąbrowski
przyprowadził do Wielkiej Armii dywizję uformowaną w zakładach nad Renem
i Wezerą, złożoną: z dwóch pułków piechoty o dwóch batalionach po 700 ludzi,
dwóch pułków ułanów po cztery szwadrony i j-ednej baterii konnej o sześciu
działach; gwardii konnej Krasińskiego o sześciu szwadronach; pułku ułanów
nadwiślańskich pod pułkownikiem Stokowskim: doliczywszy do tego korpus 8
i korpus hrabiego Valmy, przyjdziemy do przekonania, iż przy Wielkiej Armii
znajdowało [się] 20 160 wojska polskiego, dobrze zorganizowanego i bitnego.
W garnizonach pozostało: w Modlinie niektóre zakłady starej piechoty, re­
konwalescenci z kampanii rosyjskiej i cztery pułki litewskie nowej formacji
pod komendą jenerała Daendelsa, Holendra rodem. Garnizon modliński składał
się z początku z 6000 ludzi piechoty, z odpowiednią wałową artylerią. Jedną
brygadą piechoty dowodził pułkownik Blumer, wsławiony w armii śmiałym od­
wrotem dnia 18 października [1812] pod Tarutino; inżynierami placu: pułkow­
nik francuski Prevost-Vernois, jeden z najdzielniejszych oficerów tej broni, pod
nim kapitan Meciszewski i porucznik Wiszniewski Konstanty. W Zamościu, prócz
różnych zakładów rekonwalescentów, znajdował się kompletny pułk 13 piechoty
0 trzech batalionach, pod pułkownikiem Żymirskim, z odpowiednią ilością arty­
lerii wałowej i jedną kompanią saperów. Twierdzą, na rok w żywność zaopa­
trzoną, dowodził jenerał brygady Maurycy Hauke, doświadczony oficer Legio­
nów, inżynierami kapitan Jodko. Garnizon zamojski wynosił 4000 ludzi.
W Gdańsku pozostały następujące oddziały polskie: jenerał brygady książę
Michał Radziwiłł, pułkownik szef sztabu Nowicki z 5, 10 i 11 pułkiem piechoty,
9 ułanów, 6 i 16 kompanią artylerii polnej, jedną kompanią artylerii konnej
1 kompanią saperów, to jest 5835 ludzi.
W Częstochowie zostało 1000 ludzi załogi, która za przybyciem korpusu Sacke-
na i z wyrzuceniem pierwszych granatów kapitulowała dnia 5 kwietnia.
Nareszcie w Hamburgu szef szwadronu Dwernicki uformował 17 pułk ułanów
polskich z rozmaitych zakładów, składający się z 300 koni.
Rekapitulacja siły oddziałów polskich w czasie kampanii 1813 roku:
Batalion Kurcyusza przy gwardii cesarskiej 700 ludzi, przy Wielkiej Armii
20 160, w Modlinie 6000, w Zamościu 4000, w Gdańsku 5835, w Hamburgu 300.
Ogółem było 36 995 ludzi.
Niemałe wysilenie na tak mały kraik, jakim było Księstwo Warszawskie,
zwłaszcza po stratach kampanii 1812 roku. Lecz jeszcze wtedy wierzono w gwiaz­
dę Napoleona i nikt spomiędzy nas nie wątpił o powrocie Francuzów nad Wisłę.
Tymczasem układy o pokój toczyły się w Pradze czeskiej, pomiędzy pełno­
mocnikami mocarstw" wojujących, pod protekcją Austrii. Lecz pośrednictwo
to przestało być bezstronne, skoro ofiarowane z bronią w ręku. Spostrzeżono
wkrótce ze strony francuskiej, iż Austria znacznie się przechyliła na stronę
Rosji i Prus, sądząc po warunkach podawanych z jej strony, które dążyły do
ograniczenia francuskiego państwa pomiędzy Renem, Alpami i Pirenejami, a za­
tem ustąpienia bez wystrzału królestwa włoskiego, Ilirii, Wysp Jońskich, Rzy­

» 200 «
 mu i całego wpływu w Niemczech i Hiszpanii. Holandia, Królestwo Westfalskie,
Neapol, Hiszpania miały powrócić pod panowanie dawne. Los Księstwa War­
szawskiego w zawieszeniu pozostał, a zapewne trzy mocarstwa do rozbioru Pol­
ski należące byłyby o nim stanowić chciały bez udziału Francji.
Kilka przegranych bitew nie mogły gorszego rezultatu za sobą pociągnąć.
A jednak Francja rozbrojona nie leżała jeszcze u stóp koalicji. Owszem, wysile­
nia z jej strony były tak ogromne, jak niemal w 1812 roku; 300 tysięcy ludzi
stało między Elbą i Odrą. Rezerwy silne nadchodziły, nareszcie twierdze nad
Wisłą, Odrą, Elbą, z wyjątkiem Torunia, były dotąd jeszcze w naszym ręku.
Dodać do tego należy, iż sprzymierzeńcy Francji jeszcze wierności swojej nie
naruszyli.
Termin rozejmu, postanowiony z początku do 20 lipca, nie wystarczał do roz­
wikłania tak ważnej kwestii. Przedłużono go do 10 sierpnia za wspólną zgodą.
Lecz 7 sierpnia Austria, porzuciwszy rolę pośredniczki zbrojnej, kategoryczne
oświadczenie złożyła, któremu Napoleon w tej osnowie i z warunkami tymi nie
mógł się żadną miarą poddać. Oręż musiał rozstrzygnąć.

K. Kołaczkowski Wspomnienia, Kraków

1899, ks. 2, s. 12—16.

T O M A S Z Ł U SZ C Z E W S K I
kapitan — adiutant gen. Woyczyńskiego

Drezno 14 V I 1813
[Do króla saskiego Fryderyka Augusta]
Będąc rannym w ostatniej kampanii, zostałem wzięty w niewolę i zaprowa­
dzony do szpitala wojskowego w Wilnie. Pozostawałem tam od 12 grudnia 1812
do 26 lutego 1813. W marcu wysłano nas w drogę do Wiatki w Azji, gdzie prze­
nosi się wszystkich Polaków. 28 marca między Smoleńskiem a Dorohobużem
miałem szczęście zbiec z transportu z pewnym oficerem francuskim i mam za­
szczyt oznajmić Waszej Królewskiej Mości kilka interesujących informacji, ja­
kich dowiedziałem się w drodze.
Przechodząc przez województwa smoleńskie, mińskie, wileńskie i trockie, wi­
działem bardzo mało wojsk rosyjskich. Kilku wybitnych mieszkańców Litwy
zapewniło mnie, że tylko 4 do 5 tysięcy żołnierzy znajduje się na Litwie, by
pełnić tam służbę policji.
Z głębi Rosji wysłano wszystkie oddziały i widziałem nawet, jak przez 15 dnia­
mi przechodził przez Warszawę batalion piechoty z Tobolska. Generał dywizji
R;> mski-Korsakow, starzec osiemdziesięcioletni, dowodzi oddziałami na Litwie
i jest gubernatorem Wilna. W Księstwie Warszawskim znajdują się wojska na­
stępujące:
Generał dywizji, senator Łanskoj, jest gubernatorem Księstwa 6. Na garnizon
składają się — jeden regiment piechoty, mający około 700 ludzi, jeden batalion
strzelców pieszych i 100 kozaków dla służby zewnętrznej. W każdym powiecie
jest 13—20 kozaków, którzy są przeznaczeni do wypełniania rozkazów podpre-
fektów. Korpus nieprzyjacielski, który prowadzi blokadę Modlina, jak mnie za­
pewniał o tym pewien oficer rosyjski, składa się z regimentu piechoty liniowej,

» 201 «
dwu batalionów grenadierów, dwu kompanii artylerii i regimentu kozaków.
Koło Zamościa znajduje się dywizja z dwu regimentów piechoty liniowej, jed­
nego regimentu strzelców pieszych, 20 dział i mniej więcej 1000 kawalerii mię­
dzy Zamościem a Lublinem.
Na drodze z Warszawy do Wrocławia spotkałem 7000 piechoty, 1000 kozaków,
3000 ułanów i huzarów i kilka dział z parku pociągów. Wojsko to wzięło kie­
runek przez Kalisz, Ostrzeszów, Kernpno, Namysłów, Brzeg, Świdnicę. Na Ślą­
sku w Jułiusburgu *, o 8 mil od Wrocławia, założono magazyn 4000 korcy
pszenicy.
W Prusach i Księstwie Warszawskim krąży pogłoska, że generał, wódz na­
czelny, Wittgenstein, został zatrzymany i wysłany na Sybir. Generał Barclay
de Toliy ma objąć dowództwo armii. Ciało generała Kutuzowa zostało przewie­
zione do Moskwy w eskorcie 100 kozaków gwardii 7. ----
W Polsce zatrzymałem się tylko na kilka dni. Udałem się do armii i po szczę­
śliwym przebyciu awanpostów rosyjskich zgłosiłem się do generała Lauristona
we Wrocławiu i przekazałem mu powyższe wiadomości.
Mam zaszczyt upraszać Waszą Wysokość, abyś raczyła to przyjąć za dowód
mego przywiązania do Jego Cesarskiej Mości i do mej drogiej ojczyzny.

Archiwum Wojenne w Vincennes. Se­

ria C 2 135— 166. Campagne 1813. Cor­
respondance. Teczka z 14 VI 1813.

;A LEKSANDER FREDRO
kapitan — oficer ordynansowy sitaou Berthiera

Drezno 3 V III 1813

Raport oficera powracającego z więzień Rosji.
Wyruszyłem z Wilna 3 czerwca. 11 tegoż miesiąca przeszedłem Niemen. Nie
widziałem wcale oddziałów wojskowych aż do Narwi, którą przekroczyłem
25 wspomnianego miesiąca, w dwa dni po przejściu pułku huzarów, złożonego
z trzech silnych szwadronów. Między Narwią a Bugiem obozuje piechota rosyj­
ska. Żołnierz jest ubrany i uzbrojony, ale w większości są to rekruci. 27 tegoż
miesiąca przybyli do Sokołowa kwatermistrze pułku strzelców konnych i pułku
dragonów. Byli na dobrych koniach i dobrze ubrani. 28 [czerwca] przeszła przez
Łuków kolumna piechoty, która według tego, co mówią mieszkańcy Łukowa,
była już trzecią z kolei. Miała ona 3000 ludzi. Widziałem tego dnia, jak ćwi­
czyło w Łukowie 7000 do 8000 piechoty, ubranej, uzbrojonej i w furażerkach.
Wszystkie te oddziały skierowały się na Warszawę. 29 [czerwca] znajdowałem
się koło Kazimierza, gdzie na obu brzegach Wisły jest kilka tysięcy pospolitego
ruszenia uzbrojonego w lance. Według tego, co mówił mi podprefekt z Hru­
bieszowa, generał książę Golicyn przybył 14 czerwca do tego ostatniego miasta.
Rosjanie rozpuścili pogłoskę, że dowodzi on korpusem złożonym z 40 tys. ludzi,
ale generał sam powiedział podprefektowi, że wkrótce przekroczy granicę Księ­
stwa 20 tys. ludzi. [15 czerwca] dwa pułki kozaków weszły do tego kraju. Od­

* Dobroszycach

» 202 «
działy ks. Golicyna złożone są z chłopów, którzy, gdy obiecano im zgodę na splą­
drowanie Księstwa, opuścili swe domy, ale nad Bugiem umundurowano ich,
by skompletować pułki liniowe, co spowodowało wielkie niezadowolenie i mo­
cną dezercję.
Fredro, kapitan

Jw. Teczka z 3 VIII 1813.

T A D E U SZ B U Ł H A R Y N
podoficer 8 pułku lansjerów

Długimi klęskami znękane wojsko francuskie i polskie, wzmocnione po wiel­

kich stratach 1812 roku świeżymi zaciągami, odpoczywało na leżach w żyznej
Saksonii i Śląsku podczas zawieszenia broni w miesiącach lipcu i sierpniu
1813 roku. Cieszyły się narody, spodziewając się prędkiego pokoju: życzyło tego
wojsko, lecz wódz Francuzów nieugięty, ufny w mocy swego geniuszu i dziel­
ności swoich zastępów tudzież polegając na gotowości na własne rozkazy licz­
nych narodów, odrzucał dumnie wszelkie traktaty.
Fo skończeniu więc rozejmu w połowie sierpnia zebrało się wojsko w oko­
licy Drezna, które było główną kwaterą oraz środkiem działań francuskiej
armii. Jeszcze nie wszystkie oddziały były na miejscu swego przeznaczenia, gdy
wojsko austriackie jak okropna powódź, szybko spuszczając się z Gór Czeskich,
szło pochłonąć Drezno i zamknąć nas za Elbą. Lecz skutek nie uwieńczył przed­
sięwzięcia: po uporczywym boju Austriacy musieli odstąpić z wielką stratą;
zdobyto kilkanaście dział i cała dywizja jenerała Metzko dostała się w nie­
wolę 8.
Wtedy Napoleon powziął śmiały zamiar zaczepnie rozpocząć działania wo­
jenne i zwróceniem większej części sił na Berlin pomieszać cały plan kampanii
sprzymierzonych monarchów. Ney, Oudinot, Reynier byli wyznaczeni z korpu­
sami do wykonania tego przedsięwzięcia. Yandamme, mając w odwodzie kor­
pus Saint-Cyra ze strony Czech, powinien był utrzymywać postępy nieprzyja­
cielskiej armii.
Sam zaś Napoleon zostawał w Dreźnie. Trzy dni przed odebraniem rozkazu
do marszu rzęsisty deszcz lał bez ustanku. Stojąc cały ten czas pod odkrytym
niebem, konie bez karmu ledwo mogły się ruszać z miejsca; zgłodniali ludzie,
leżąc w błocie po oranych niwach, z trudnością utrzymując ognie, zostawali
w nędznym, a co większa w niedołężnym stanie. Zmokła i zardzewiała ognista
broń nie mogła być użyteczna, przesiąkłe wilgocią siodła ciężyły koniom. Prze­
cież z ochotą wystąpiło wojsko w nadziei (posuwając się naprzód) znalezienia
żywności i szczęśliwym bojem polepszenia stanu swojego opłakanego.
Wyruszył korpus Yandamme spod Drezna po drodze do Kónigsteinu. 1 dy­
wizja jazdy francuskiej składała przednią straż. Jeden tylko pułk polski,
8 lekkokonny, pod dowództwem pułkownika Tomasza Łubieńskiego, zostający
we francuskiej służbie, znajdował się w całym korpusie. I ta szczupła garstka
męstwem i przezornością pułkownika Łubieńskiego miała chlubny zaszczyt oca­
lić po przegranej bitwie szczątki korpusu.
Tegoż dnia z rana nieprzyjacielski korpus pod przewodnictwem księcia Wir-
temberskiego zastąpił nam drogę; po stoczonej bitwie zręcznie cofnął się małą

» 203 «
drogą przerzynającą Geiersberg, zostawując nam wolne przejście przez Elbę.
A tak pod samym Konigsteinem przebyliśmy rzekę i rozpołożyliśmy się obozem
naprzeciwko nieprzyjaciela, czekając wypadków dnia następnego. Groźny jest
widok Kónigsteinu, tego palladium saskiej niepodległości, dotąd nie tkniętego
jeszcze ręką nieprzyjaciela. Dla zbudowania twierdzy wybrano panującą opokę
nad pasmem skał otaczających brzegi Elby. Sterczące sosny i jodły w rozpadli­
nach i rozszczepach kamiennych sprawują bardziej ponurym widok natury,
skądinąd jałowy i posępny w tym miejscu. Oprócz kilku budowli wzniesionych
poziomo, koszary, magazyny i prochownie wysieczone są w skałach; źródło
wewnątrz twierdzy dostarcza wody, a ogromne zapasy żywności na lat kilka­
naście mogą ochronić od głodu nieliczną osadę w przypadku oblężenia. U spodu
skały leży małe miasteczko, gdzie tej nocy była nasza główna kwatera.
Ze świtem bój się rozpoczął, który trwał aż do samej nocy. Położenie miejsca
nie dozwalało całej kawalerii być czynną. Ciągle atoli, przenosząc się z miejsca
na miejsce, zostawaliśmy pod ogniem nieprzyjacielskim. Nieustanny huk dział
i ręcznej broni, krzyki rozjuszonego żołnierstwa, jęki konających, dym i kurza­
wa, które otaczały nas przez dzień cały, nie sprawiły w nas, nawykłych do
krwawych bojów, osobliwego wrażenia. Lecz zmrok odkrył nam nowe wido­
wisko : były to kongrewskie race z płomienistymi ogonami9. Ogniste te strzały
przeraźliwym trzaskiem napełniły powietrze. Nie pomnąc o własnym niebezpie­
czeństwie, z zadziwieniem i niejaką ciekawością patrzaliśmy na ten straszliwy
owoc ludzkiego zaślepienia. W końcu nieprzyjaciel odstąpił i my przepędziliśmy
noc na miejscu pobojowiska. Znaczna była strata obydwóch stron. Pułk 8, nie
będąc czynnym, stracił jednak kilkanaście koni. Waleczny szef szwadronu Jara-
czewski, który ledwo ozdrowiał od ran pod Bautzen odebranych, dostał w tym
dniu silnej kontuzji, nie opuścił atoli szeregów.
Ścierając się nieustannie z lekką nieprzyjacielską jazdą, korpus Vandamme’a
29 sierpnia wkroczył do Czech przez wąwozy Peterswaldu. Nieprzyjaciel słabo
nam bronił przejścia, wpuścił za sobą w dolinę ze wszech stron górami opasaną,
gdzie leży zamek Kulm ze wsią tego nazwiska, zająwszy wysokości pokryte za­
roślami ze strony Toeplitz i wielki trakt, nam zostawił odkryte pole.
Takim sposobem najmniejsze nasze poruszenie nie mogło być ukrytym, my
zaś tylko przez wystrzały wiedzieliśmy o miejscu zajętym przez nieprzyjaciela,
nie mogąc nawet widzieć liczby. Do tego uchybienia w zajęciu położenia miejsca
dodać należy, iż wąwozy w tyle korpusu zostały bez najmniejszej straży; nie
dano przy tym żadnej baczności na to, co się dzieje w tyle ze strony Pirny, spo­
dziewając się, że jenerał Saint-Cyr ciągnie w ślad za nami10.
Tak dobrowolnie wpadł w sidła jenerał Vandamme, który więcej był sławny
z osobistej śmiałości niżeli ze znajomości sztuki wojennej. Nieszczęśliwa była
ta strona, gdzie on przechodził z wojskiem, gdyż karność i zachowanie własności
obywatelskiej nie wchodziły nigdy do planu jego postępowania. O nim to powie­
dział Napoleon, że gdyby miał dwóch Vanclamme’ów, jednego kazałby roz­
strzelać.
30 sierpnia z rana już połączone siły sprzymierzonych wojsk uderzyły razem
na wszystkie punkta naszej pozycji. Armaty biły we środek i wkrótce zapaliły
wieś, gdzie stały nasze obozy i prochy. Wybór piechoty nieprzyjacielskiej nacie­
rał na nasze prawe skrzydło, jazda zaś na lewym skrzydle przypuszczała silny
atak, chcąc, zmięszawszy nas, ogarnąć z tyłu. Niewprawni francuscy konskryp-
cjoniści * nie mogli się opierać rosyjskiej kawalerii, słusznie poczytującej się za

* rekruci

» 204 «
jedną z najpierwszych w świecie. Przykład nieustraszonego pułkownika Łubień­
skiego, który na czele 8 pułku lekkokonnego przenosił się w miejsca najwięk­
szego niebezpieczeństwa, przykład, mówię, tego odważnego dowódcy na niejaki
czas utrzymał przewagę na naszej stronie i kilka razy zwracał do boju już pierz­
chające pułki. Wtedy nieprzyjaciel powziął zamiar działaniem artylerii zbić nas
ze skrzydła i pod zasłoną swej jazdy rozpoczął do nas ogień z dział na pagórku
uszykowanych.----
Armatnie kule przerzedzały szeregi, pękające pod końskimi nogami granaty
mieszały szyki; 8 pułk lekkokonny na przodzie będący najwięcej ucierpiał. Za
każdym wystrzałem padali ludzie i konie, przecie waleczni żołnierze zagrzani
świetnym przykładem swego pułkownika i oficerów, gdyby na musztrze stali
ochoczo. Zginąłby w tym miejscu cały pułk, żeby jenerał Corbineau nie cofnął
nas z ognia dla oparcia się na nowo nieprzyjacielskiej jeździe, która tymczasem
usiłowała z boku przedarć się w środek pozycji. Lecz mężny opór nie mógł, jak
na chwilę, oddalić naszą zgubę. Już prawe skrzydło nasze zwijało się do środka;
działa były wyrugowane z miejsc dogodnych. Odwaga nieprzyjaciela połączona
z siłą przeważającą zwyciężyły stałą uporczywość francuskiej piechoty. Widząc
niepodobieństwo utrzymania się dłużej, jenerał Vandamme, porzuciwszy w zam­
ku ranionych i wozy, rozkazał artylerii wyciągnąć na trakt peterswaldzki
z przykryciem kawalerii, mając zamiar z piechotą w wąwozach utrzymywać
natarczywość zwycięzców. Gdy już pierwszy oddział miał wstępować pomiędzy
góry, odkryto razem ogień z wierzchołków pokrytych lasem. Z początku
myśleliśmy, że to korpus Saint-Cyra, przybyły nam na pomoc, który przez
omyłkę mógł rozpocząć działanie w tym miejscu. Ale wkrótce zniknęła pocie­
szająca nadzieja, gdy ujrzeliśmy liczne hufce Prusaków spuszczające się z gór
oraz uszykowanych w wąwozach. Był to korpus pruskiego jenerała Kleista,
który idąc od Drezna zwrócił z małej drogi przerzynającej Geiersberg i prze­
szedłszy przez Breitenau i Fürstenwalde, wpadł na wielki trakt peterswaldzki,
którym Vandamme wkroczył do Czech, i tym sposobem oderżnął go od Saksonii.
Wtedy Vandamme, widząc, że został ze wszystkich stron otoczony, stracił zupeł­
nie przytomność, rozpacz ogarnęła umysł jego i męstwo zamieniła w szaleństwo:
z obnażonymi piersiami, bez kapelusza, z płaszczem w ręku, na spienionym ko­
niu zjawił się przed wojskiem i wyrzekłszy te okropne dla Francuzów słowa:
Sauve-qui-peut! (Ratuj się, kto może!) rzucił się szukając śmierci między nie­
przyjacielskie szeregi i dostał się w niewolę.
W jednym momencie zniknęła karność i posłuszeństwo w wojsku, rozprzęgły
się szyki, nie zostało śladu dawnego porządku. Większa część piechoty rzuciła
się w góry pokryte lasem, które dla wysokości i trudnego przejścia nie były
zajęte przez nieprzyjaciela; drudzy złożyli broń i szli dobrowolnie w niewolą.
Niektóre z konnych pułków chciały iść na przebój. Z liczby tych ostatnich był
9 pułk lekkokonny, złożony z Flamandczyków, którym dowodził znany z mę­
stwa i sztuki wojennej, jak polskim, tak i we francuskim wojsku, pułkownik
Fredro. Przywykły na czele Polaków lancami torować sobie drogę, uderzył
dzielny Fredro na mnóstwo nieprzyjaciół i okazawszy najświetniejszy przykład
odwagi i poświęcenia się dla ojczyzny, nie zwyciężony, lecz przywalony został
liczbą i wzięty w niewolą.
W tak smutnym położeniu pułkownik Łubieński, uważając, iż piechota nasza
tysiącami uchodziła w góry, nie będąc bynajmniej naciskaną, umyślił udać się
tąż samą drogą w nadziei zebrania jakiejkolwiek liczby i z tą oprzeć się w gó­
rach, znalazłszy dogodną do tego pozycją. Odkrywszy tedy niektórym oficerom
swój zamiar, wąską ścieżką prowadził pułk w skaliste góry pod gradem kul

» 205 «
 pruskiej piechoty, usiłującej zastąpić nam drogę. Pieszo i po jednemu, wlekąc
za sobą konie, właziliśmy ze skały na skałę lub z większą jeszcze trudnością
spuszczaliśmy się w przepaści. Bystre potoki i zwalone drzewa często zatrudniały
nas w marszu, jednak po kilku godzinach wybraliśmy się na pole. Natych­
miast pułkownik Łubieński, uszykowawszy regiment i zmierzając ku Pirnie,
kazał trąbić apel. Rozproszeni po całej okolicy żołnierze pojedynczo wycho­
dzący z lasu, nie widząc, dokąd się mają udać, bez przewodnika i wodza złoży­
liby broń przed pierwszym nieprzyjacielskim patrolem. Postrzegłszy jednak
pułk 8 lekkokonny w porządku przyzwoitym, wolnym krokiem idący, jęli się
doń skupiać, tak że pułkownik Łubieński był w stanie utworzyć z kawalerzy-
stów kilka szwadronów, którym przykładem zachęceni oficerowie piechoty
utworzyli wnet kilka batalionów. Gdy więc w parę godzin wypadła lekka nie­
przyjacielska jazda, już znalazła nas w porządku i gotowych do boju. Z tym
oddziałem pułkownik Łubieński przykrywał rejteradę i wysyłając flanki er ów
na wszystkie strony dla obrony pieszych żołnierzy, którzy kupami zbierali się
i garnęli do oficerów, do zachodu słońca zebrał do kilku tysięcy zbrojnych.
Kilku generałów, między którymi się znajdował nasz generał dywizji Corbi-
neau, przyłączyli się do nas. lecz żaden z nich nie chciał się wtrącać do rozpo­
rządzeń pułkownika Łubieńskiego, woląc być raczej pod jego opieką i obroną.
W takim porządku połączyliśmy się niedaleko Pim y z korpusem Saint-Cyra,
który przybył nam na odsiecz. W nocy do rozłożonych ognisk zbierali się jesz­
cze żołnierze, i na drugi dzień rachowano już do 10 tysięcy ocalonych z korpusu
Vandamme'a, co uczyni niemal trzecią część liczby, z którą weszliśmy do Czech.
Później z oddziałem korpusu Saint-Cyra i dodaniem armat, których my zosta­
wiliśmy 70 pod Kulmem, utworzono na nowo jeden korpus Wielkiej Armii
pod dowództwem grafa Lobau.
Ocalenie tak wielkiej części rozbitego korpusu przypisać należy męstwu i gor­
liwości pułkownika Łubieńskiego. A chociaż po przegranej bitwie nie było
w zwyczaju nagradzać, jednak odgłos wojska, wyznanie samych jenerałów od­
dające sprawiedliwość pułkownikowi Łubieńskiemu dodały nowego blasku do
chwały, którą się nieraz wprzódy był okrył ten waleczny dowódca. Tak świetny
czyn ściągnął nawet uwagę wodza Francuzów, który wkrótce, pominąwszy wielu
jenerałów, jego zarządzeniu poruczył brygadę.

T. B.[ułharyn] Bitwa pod Kulm em ,

„Tygodnik Wileński” 1820, t. 10, s.
123—134.

P ROT L E L EW E L
k a p i t a n — a d i u t a n t ge n. D ą b r o w s k i e g o

Lewe skrzydło Wielkiej Armii, złożone z czterech korpusów: Oudinota^

Reyniera, Bertranda i korpusu jazdy Arrighi, księcia Padwy, wyruszyło na nie­
przyjaciela, który zasłaniał Berlin. Wojsko nieprzyjacielskie składało się z Pru­
saków, korpusu jazdy rosyjskiej Czernyszewa i wojsk szwedzkich; wszystkim
tym dowodził następca tronu szwedzkiego, Bernadotte, zaszczycony przez Na­
poleona stopniem marszałka państwa i tytułem księcia Ponte Corvo, który w tej
chwili nie wahał się krew bratnią przelewać i przyłożyć ręki do zguby Napo­
leona a klęski ojczyzny.

» 206 «
 Od strony Magdeburga generał Gerard, mając sześć tysięcy, dał się pobić
i rozproszyć. Szczątki jego za naszą linię uchodzą. Marszałek Oudinot, genera­
łowie: Reynier, Bertrand. Arrighi, książę Padwy — korpusami swymi uderzają
na nieprzyjaciela. Trebbin zdobyty. Spotkanie i bitwa pod Grossbeeren. Berna-
dotte bije braci Francuzów, walczy za kraj, któremu panować powołany. Mocno
porażeni Francuzi śpiesznym marszem dążą pod Wittenberg i zbierają się pod
Torgau.
Klęskę tę spowodowały okoliczności mogące łatwo być przewidzianymi. Nie
było tego, który by głównie tam rzecz prowadził. Każdy korpus na swoją rękę
działał, co tym więcej złem było, że wojska te składały się z rozmaitych zbie­
ranin, a mianowicie z kontyngensów Ligi Reńskiej, które ani się bić umiały,
ani się bić chciały.
Manewrując jako obserwatorzy, stajemy pod Wittenbergiem. Zasłaniamy tę
fortecę, generał La Poype dowodzi w niej nielicznym garnizonem Francuzów.
Teraz w całej tej pozycji za Elbą nasz tylko korpusik pozostał, wystawiony
przeciw takim nieprzyjacielskim siłom. Napoleon, oceniając zdolności Dąbrow­
skiego, tak w prowadzeniu małych wojen, jako też przezorność i ostrożność
jego, powierzył jego pilności tę przestrzeń od Wittenberga i prawego brzegu
Elby — było więc zadaniem Dąbrowskiego, który małymi siłami swoimi odgry­
wać miał tę poważną rolę. Aby więc o sobie w nieprzyjacielu wyrobić większe
przekonanie, większe okazywał siły, w kilku punktach robił silne rekonesanse
oraz liczne patrole, które ciągle ścierały się z nieprzyjacielskimi — i zwykle
z korzyścią naszą. Mógł generał polegać na doświadczonych oficerach, którym
powierzał te wyprawy, a którym zalecał ostrożność, aby się nie ryzykowali na
zbyt śmiałe kroki, nie narażali niepotrzebnie żołnierza. Każda strata, chociażby
jednego — już generała do gniewu pobudzała. Powtarzał nam, że ma to od
cesarza mocno poleconym.
Z rekonesansów przypominamy znaczniejsze: Bieliński Julian, naówczas do­
wódca batalionu 4 pułku, stoczył silną walkę z przemagającym nieprzyjacielem
pod Belzig, wstrzymał ataki i w całości do obozu powrócił.
Rekonesans, którym dowodził pułkownik Kostanecki z batalionem podpuł­
kownika Skrzyneckiego pod Wettinern i Rudnickiego Józefa z pułku 4 piechoty
na Jüterbog, poparty przez generała Krukowieekiego, godzien też wspomnienia.
Kostanecki, obskoczony przez hurmę kozaków Czernyszewa w otwartym polu,
w czworobok zwinąwszy swoją kolumnę, długi bój toczy. Na odgłos strzałów
pośpiesza Żółtowski z kilku kompaniami, lecz zanim na plac boju podążył,
ogień ustal. Zastaliśmy Skrzyneckiego spoczywającego w lasku brzozowym,
Kostaneckiego — bez życia. Kostanecki wielce byi kochany od żołnierza; na
pomszczenie jego trzech ułanów robi czyn desperacki: wypadają z czworoboku
pomiędzy nieprzyjaciela, aby się pomścić na ich dowódcy, którego widzą świtą
otoczonego, a dopadłszy świetnie wyhaftowanego, ściągają z konia i rannego
kilkakrotnie przywodzą w swój czworobok. Lecz niemała zaszła omyłka, nie
był to Czernyszew, był to tylko adiutant króla pruskiego, którego z jego świet­
nego ubrania za większą wzięli figurę n. Zaiste szkoda fatygi i szkoda poświę­
cenia. Ten pan adiutant przyjęty z dyferencją wielką przez naszego dowódcę;
pochodził on z Berlina, z rodziny znanej Dąbrowskiemu. Oddany do Witten­
berga, z ran leczony, najlepiej traktowany, nieco później za dobre złem wypła­
cił się. Przednie straże nasze ujęły wieśniaka, przy którym znaleziono wiado­
mości potrzebne, które pan adiutant przesyłał swoim. Dostateczny powód do
rozstrzelania, ale generał nasz nie zrobił z tego użytku, obronił głow ę nie­
wdzięcznego. Miał nasz generał słabość do Niemców!

» 207 «
 Rekonesans Rudnickiego Józefa z dwiema kompaniami pułku 4 piechoty
i szwadronem jazdy Łagowskiego przebył ostrzejszą walkę z Prusakami pod
Jiiterbogiem. Obskoczony przez przemagającą siłę nieprzyjaciela, walecznie ją
odpierając, utrzymywał się do przybycia w pomoc generała Krukowieckiego.
W walce tej tak on, Rudnicki, jako i kapitan Śmigielski, i kapitan ułanów Dunin
Seweryn odznaczyli się męstwem i wytrwałością. Obszerny opis tej wyprawy,
przez samego dowódcę skreślony, jest w tomie III Cmentarza Powązkowskiego9
wyd. K. W. Wójcickiego 1~.
Takimi to śmiałymi działaniami Dąbrowski powstrzymywał postępy nieprzy­
jaciela. Posterunkowe utarczki, flankierowanie jazdy codziennie bywały. Rosja­
nie z naszymi spotykali się często z butelką w ręku. Razu pewnego kozak powi­
tał Dunina jako znajomego z ojczystego domu na Ukrainie i na pamiątkę obda­
rował batożkiem. Później wydany był rozkaz, aby nie dozwalać tych zaprzyjaź-
nień.
Tymczasem marszałek Ney, przysłany do Torgau, obejmuje komendę nad ową
zdemoralizowaną armią, która poniosła klęskę pod Grossbeeren. Ney, jako do­
wodzić mający całymi północnej armii ruchami, mając wyruszyć przeciw nie­
przyjacielowi, prosił i otrzymał od generała Dąbrowskiego w pomoc batalion
pułku 2 i szwadron ułanów Biernackiego, które poprowadził pułkownik Sie­
miątkowski. Ney ufał więcej tej słabej eskorcie aniżeli czterem korpusom zło­
żonym z rozmaitych oddziałów wojsk zwątpiałych wypadkami poprzednimi,
i nie zawiódł się wcale. Przed rozpoczęciem bitwy świadkiem był sławnej szarży
ułanów naszych na piechotę pruską. Dał on rozkaz pułkownikowi Siemiątkow­
skiemu zaczepienia Prusaków stojących w czworobokach na płaszczyźnie.
Szwadron poszedł do ataku. Za uderzeniem na pierwszy czworobok pułkownik
kazał trąbić na odwrót — nadaremnie, ułani już czworobok rozbijali. Kiedy
jednego dokonali, wpadają na drugi, ten również rozbity, w zapędzie wpadają
na trzeci i ten tegoż losu doznał, wszystko, co nie zdołało uciekać, kłuto, tuman
kurzu i dym od strzałów pokrywał horyzont. Wtem liczna jazda nieprzyjacielska
wpada na akcję i ułani nasi po morderczej walce zniszczeni. Poległ szef szwa­
dronu Biernacki, kapitan Suchecki i inni, Puszet kapitan, ranny, wzięty w nie­
wolę. Powrócił Siemiątkowski z trębaczem i podobno dwunastu ułanami, lanca
każdego z nich w posoce zanurzona. Ów najwaleczniejszy z walecznych, Ney,
podziwiał odwagę, dojrzał niebezpieczeństwo grożące, posłał rozkaz do najbliż­
szego oddziału jazdy (była to brygada westfalska), aby szła śpiesznie w pomoc.
Dowódca tej, widząc niebezpieczeństwo, nie poszedł. Marszałek odesłał go do
cesarza, jak mówiono, obdarłszy własnoręcznie szlify, zaś raport zdany o tym
czynie jazdy naszej miał być najzaszczytniejszy.
Świetny ten czyn za wiele nas kosztował. Wprawdzie w czworobokach mnó­
stwo legło Prusaków od lanc i szabel ułanów, ale to nie nagrodziło straty na­
szych.
Następna bitwa przegrana, następuje odwrót w największym nieładzie, a nie
ma go kto zasłaniać; jeden tylko batalion nasz stanowi cały opór i zakrywa
uciekających, a kompania woltyżerów tegoż batalionu Karola Zielińskiego
ukrywa bagaż i bagaże marszałka.----
Tak zeszedł miesiąc wrzesień, początek października, który miał być tak
płodny w zdarzenia i w nieszczęścia, obfity w smutne wypadki.

P. Lelewel Pamiętnik i diarusz domu

naszego, Wrocław 1966, s. 192—195.

» 208 «
 PRZYPISY
1 Informacja nieścisła. Wojsko polskie
podzielone zostało na pięć kolumn, do­
wodzonych początkowo przez genera­
łów: Tolińskiego, Kamienieckiego, Bie­
gańskiego, Krasińskiego i Sułkowskie­
go. Gen. Łukasz Biegański pozostał w
Podgórzu, gdzie objął dowództwo cho­
rych i rekonwalescentów i starał się pro­
wadzić jeszcze pobór do wojska polskie­
go. Kolumny opuszczały okolice Krako­
wa w odstępach dziennych od 7 do 10
maja 1813 r. Ostatnie oddziały polskie
wkroczyły do Czech w Cieszynie 18 maja.
Według raportu ks. Józefa z 15 V I 1813 r.
wTojsko polskie, które dotarło do Sakso­
nii, liczyło łącznie 1035 oficerów, 14 825
podoficerów i żołnierzy oraz 5676 koni.
2 Znacznie później — w sierpniu
1813 r. — z Podgórza, gdzie pozostał
jeszcze gen. Łukasz Biegański, wyru­
szyły do Saksonii kolumny rekonwale­
scentów (300 i 350 ludzi), prowadzone
przez płk. Bardzkiego, dawnego do­
wódcę wojsk w departamencie bydgo­
skim, oraz mjr. Pogonowskiego. Oto re­
lacja płk. Bardzkiego: „Oddziały nasze
pozostawały na Podgórzu koło Krako­
wa na mocy konwencji zawartej mię­
dzy ich cesarskimi mościami Francji
i Austrii w maju 1813 roku i powinny
być odesłane przez Cieszyn i Kolin do
Żytawy w Saksonii. Po przybyciu 21
lipca do Cieszyna otrzymaliśmy kartę
drożną dalszego marszu na Svitavy
i Litomyśl, ale w Svitavach dano nam
kontrrozkaz udania się poprzez Brno,
Igławę do Czasławia. W Habern raz
jeszcze zmieniono nam kartkę, kierując
na Żnojrno..
Widząc, że rząd austriacki zwodzi nas,
kierując moją kolumnę to tędy, to owę­
dy, uznałem za konieczne wysłanie ofi­
cera do głównej kwatery cesarskiej
albo do księcia Poniatowskiego, który
przedłożyłby mój raport. Wszystkie me
żądania zostały jednak odrzucone przez
generała feldmarszałka Buchla w Brnie.
27 sierpnia dotarliśmy do Znojma.
Nadeszły tu rozkazy dworu austriackie­
go. Zabrano nam broń, która, zgodnie
z postanowieniami układu, spoczywała
na wozach. Austriacy zagarnęli także na­
szych żołnierzy, mówiąc, że będą oni za­
prowadzeni do Brna, gdzie pozwoli im się
pozostać swobodnie w tym kraju albo też
powrócić do Polski. Zabrano również
broń wiezioną przez oficerów artylerii w
Czasławiu, a której było 22 tysięcy sztuk.
Na mocy tegoż samego rozkazu ce­
sarza Austrii zezwolono oficerom na
swobodę wyboru powrotu do Polski
bądź też kontynuowania marszu i połą­
» 209 «
czenia się w armię. Jednomyślnie wy­
braliśmy połączenie z armią, a komen­
dant Znojma oświadczył, że dalszy
marsz będzie już odbywał się na nasz
koszt.
Wyruszyliśmy ze Znojma 28 sierpnia,
a 2 września przybyliśmy do Amstet-
ten, gdzie dano nam rozkaz maszerowa­
nia z powrotem do Krems. Zaczęliśmy
marsz 8 września, 11 byliśmy w Linzu,
a 14 wreszcie w Braunau. Druga ko­
lumna dowodzona przez majora Pogo­
nowskiego wyprzedziła nas o 24 godzi­
ny. Panowie oficerowie z tej kolumny
rozeszli się do domów.
Napotykaliśmy po drodze wielu de­
zerterów francuskich i z wojsk sojusz­
niczych, a wszyscy byli zaopatrzeni
w paszporty pozwalające na przemarsz
w głąb Austrii. Wielu żołnierzy naszych
poprzednich kolumn, którzy pozostali po
drodze w szpitalach, nie zdołało uzyskać
zgody na połączenie się z korpusem.
Otrzymawszy w Amstetten rozkaz po­
wrotu do Krems, sporządziłem raport
dla generała Straucha, dowodzącego
w Linzu, by powiadomić go, że brak
nam pieniędzy. Od tego dnia aż do wej­
ścia naszego do Bawarii żywność, furaż
i środki transportu były dostarczane
przez Austrię.
Przybyliśmy 12 września do Weissen-
kirchen, 14 do Braunau, a 21 do Mona­
chium, skąd rozkazem cesarza Francu­
zów skierowano nas do Wiirzburga.
Wurzburg 1 października 1813”. Archi­
wum Wojenne w Vincennes. Campagne
1813. Correspondance. Seria C2 135—166.
Teczka z 1 X 1813.
Resztki kolumny płk. Bardzkiego,
które połączyły się z 8 korpusem, liczy­
ły 27 żołnierzy i oficerów, a wśród nich
znajdowała się znana nam już Joanna
Żubrowa. Wielu z tych, których Au­
striacy zatrzymali po drodze bądź wcie­
lili siłą do swych pułków, zdezerterowało
w czasie walk we wrześniu i październi­
ku, przechodząc na stronę wojsk napo­
leońskich. W Archiwum Wojennym w
Vincennes zachowały się dziesiątki pro­
tokołów z przesłuchania owych żołnierzy,
którzy dostarczyli cennych informacji o
składzie i położeniu armii austriackiej.
3 Jako pierwsza dotarła do Zittau
(Żytawy) kolumna druga — 14 czerwca.
Ostatnie oddziały polskie stanęły tu
cztery dni później.
4 Dekret o sformowaniu 8 korpusu
polskiego podpisał Napoleon 7 VI 1813
w Chojnowie na Śląsku. Wojsko pol­
skie przechodziło na żołd Francji od
1 czerwca, utworzono pięć pułków pie­
choty o numerach 1, 8, 12, 15 i 16 oraz
sześć pułków lekkiej jazdy o nume­
rach 1, 3, 6, 8, 13 i 16.
5 Kołaczkowski wymienia tylko część
oficerów sztabowych, w paru wypad­
kach dając im stopnie wyższe, niż mieli
w rzeczywistości.
6 W marcu 1813 r. car Aleksander po­
wołał Radę Najwyższą Tymczasową
Księstwa Warszawskiego pod przewod­
nictwem senatora Łanskoja dla tym­
czasowego zarządu ziem polskich. Ad­
ministracja lokalna pozostała nie zmie­
niona. Taki stan trwał do chwili ogło­
szenia Królestwa Polskiego (20 VI 1815)
na mocy decyzji kongresu wiedeńskiego.
7 Feldmarszałek Piotr Wittgenstein
w kampanii wiosennej 1813 r. dowodził
armią północną sprzymierzonych i obok
części armii rosyjskiej podlegały mu
pruskie korpusy Yorka, Bülowa i Klei­
sta. Po zajęciu Berlina oddziały Witt-
gensteina brały udział w blokadzie Ma­
gdeburga, a następnie w bitwie pod
Lützen. Informacja o aresztowaniu nie­
prawdziwa. Po śmierci Kutuzowa Witt­
genstein był głównodowodzącym połą­
czonych armii rosyjskiej i pruskiej.
Feldmarszałek Michaił Kutuzow, do­
wódca armii rosyjskiej w kampanii
1812, zmarł w Bolesławcu na Śląsku
28 IV 1813. Pochowany został w Pe­
tersburgu w soborze Kazańskim; jego
grobowiec do dziś zdobi sześć sztanda­
rów zdobytych przez Rosjan, m. in.
sztandar jednego z polskich pułków
strzelców konnych. Obok zawieszono
klucze sześciu miast zajętych przez Ro­
sjan w kampanii 1814 r., m. in. belgij­
skiego Mons i francuskiego Nancy.
Po śmierci Kutuzowa wodzem armii
rosyjskiej, a także całości sił sprzymie­
rzonych, został Barclay de Tolly.
8 Straty austriackie pod Dreznem się­
gały 27 tys. zabitych, rannych i wzię­
tych do niewoli.
9 Było to jedno z pierwszych zasto­
sowań rakiet zapalających, wynalezio­
nych przez brytyjskiego generała arty­
lerii Williama Congreve. Rakiety skła­
dały się z metalowej rury wypełnionej
ściśle prochem strzelniczym jako mate­
riałem napędowym i z głowicy zapala­
jącej bądź rozpryskowej. Rakiety były
montowane na specjalnych stojakach
i wystrzeliwane pod ostrym kątem.
Chociaż armia brytyjska znała je od
1806, na szerszą skalę znalazły zastoso­
wanie dopiero pod Lipskiem i Water­
loo. Rakiety powodowały panikę w od­
działach kawalerii i wzniecały pożary
wśród stanowisk przeciwnika. Po
1815 rakiety Congreve’a wprowadzono
w armii Królestwa Polskiego.
» 210
10 Napoleon zamierzał początkowo
wysłać na pomoc 14 korpus Saint-Cyra,
ale ponieważ żołnierze byli zmęczeni
trzydniowymi walkami w obronie
Drezna, zrezygnował z tego, uznając, że
„Vandamme musi sam zapracować na
marszałkowską buławę”. Cofający się
spod Drezna pruski korpus generała
Kleista przeszedł przez góry i znalazł
się na drodze z Pirny do Toeplitz już
po przejściu oddziału Vandammea.
W ten sposób Francuzi zostali zamknię­
ci z obu stron w górskiej dolinie.
11 Sam generał Dąbrowski tak opisu­
je to starcie w raporcie przesłanym
21 sierpnia z Teuchel do marszałka
Neya: „Mam zaszczyt zdać sprawę Wa­
szej Wysokości, że dzisiaj o siódmej
rano me straże przednie na całej linii
od Zahna aż do Melsdorf koło Coswig
zostały zaatakowane na różnych punk­
tach.
Jedna kolumna, złożona z 600 ludzi,
pojawiła się przed Zahna. Posterunek
ten, wsparty przez rezerwę, zmusił nie­
przyjaciela do odwrotu. Druga kolum­
na, licząca 200 albo 300 kozaków, zaata­
kowała posterunek w Kropstadt, który
mimo przewagi liczebnej wroga utrzy­
mał się na swej pozycji. Trzecia kolum­
na, złożona z pułku kozaków, zaatako­
wała placówki w Strakau i Berka u.
Rezerwy zebrane przed Strakau pobiły
go z korzyścią. Jeszcze inna kolumna,
z pięciu pułków kawalerii, mająca czte­
ry działa, pod rozkazami generała Czer­
nyszewa, wyszła na drogę z Treubriet-
zen do Wettin, gdzie umieściłem szwa­
dron 4 pułku ułanów z trzema kompa­
niami 14 pułku piechoty i dwoma dzia­
łami pod komendą pułkownika Kosta-
neckiego z 4 pułku ułanów. Mimo li­
czebnej przewagi [wroga] ta placówka
w Wettinie utrzymała się aż do jede­
nastej godziny, nie tracąc terenu. Wy­
słałem dwa szwadrony i jeden batalion,
jakimi dysponowałem, na pomoc temu
posterunkowi. Gdy nadeszły te posiłki,
nieprzyjaciel zaczął wycofywać swe od­
działy. Ścigano go ciągle bijąc się.
Kawaleria nieprzyjacielska atakowa­
ła więcej niż dziesięć razy, ale wciąż
bez powodzenia. 500 kozaków zeszło na­
wet z koni, by atakować w tyralierach.
Ten sposób walki nie lepiej im się po­
wiódł. Nasza piechota sprawiła im wie­
le szkody, podobnie jak dwa działa,
które strzelając bez ustanku, wyczer­
pały swą amunicję. Nasze trzy szwa­
drony kawalerii odznaczyły się w tym
starciu w sposób szczególny. Wydaje
się, że straty nieprzyjaciela są poważ­
ne. My sami mieliśmy nieszczęście stra­
cić dzielnego pułkownika Kostaneckie-
«
go, który został zabity. Żołnierze nasi,
aby pomścić śmierć swego wodza, nie
chcieli wcale brać jeńców, zarąbali
więc tych wszystkich, których dostali
w swe ręce. Zagarnięto oficera ze szta­
bu generała Czernyszewa, rannego
osiem razy. Mam zaszczyt dołączyć do
mego raportu kopię listu, jaki napisał
on do swego generała, i który wysłałem
przez trębacza. Jest też kilku kozaków
zagarniętych, których odesłałem do gu­
bernatora Wittenbergi.
To starcie przynosi wiele zaszczytu
części oddziałów mojej dywizji. Musiała
ona walczyć tego dnia z około 6000 ko­
zakami, którzy zostali żywo odparci na
wszystkich punktach przez me awan-
posty. Wydaje się, że nieprzyjaciel
chciał rozpoznać moją siłę i twierdzę
Wittenbergi, ale jego cel został obrócony
wniwecz”. Archiwum Neya w Archi­
wum Narodowym w Paryżu. Sekcja
„Archiwa Prywatne”. 137 AP 14.
12 Józef Rudnicki, kapitan 4 pułku
piechoty, tak oto wspomina owe wyda­
rzenia: „Wykomenderowany zostałem
z dwoma kompaniami piechoty celem
udania się do miasta Jüterbog, w ase­
kuracji mojej maszerował szwadron ka­
walerii polskiej, pod komendą szefa
szwadronu Łagowskiego będący. Mia­
łem sobie polecone, abym jeżeli zastanę
jaką załogę, i to niewielką, takową sta­
rał się z miasta wypędzić, militarnie
się w mieście obsadzić i wszelką żyw­
ność zabierać, później wozami ją do
brygady odsyłać. Przymaszerowaliśmy
pod Jüterbog o godzinie dziewiątej
z rana: kawaleria uszykowała się na
wzgórzu, a ja zająłem miasto tylko co
przez Prusaków opuszczone. Miasto
Jüterbog jest murem opasane, w któ­
rym trzy bramy egzystują. Rozprowa­
dziłem warty, a widząc, że u bram są
duże zamki, poleciłem oficerom, że sko­
ro odbiorą rozkaz cofania się, ażeby
bramy zamknęli i klucze od nich z sobą
zabrali; podoficera zaś jednego posła­
łem na wieżę na ratuszu będącą celem
obserwowania poruszeń nieprzyjaciel­
skich. Gdy to rozporządzenie ułatwione
zostało, rozpocząłem żywność z różnych
domów zabierać i spiesznie do swego
korpusu odsyłać. O godzinie trzeciej
z południa dał mnie podoficer z wieży
znak, że liczne kolumny nieprzyjaciel­
skiej kawalerii pod miasto się zbierają.
Wyruszyłem natychmiast z miasta
i udałem się z kompaniami mymi
w stronę kawalerii swojej: rozkazałem
oficerom przy bramach stojącym rejte-
rować się; skoro się tylko ze mną złą­
czyli, rozpocząłem ogólną wraz ze
szwadronem kawalerii rejteradę. Pru­
sacy, nie mogąc się tak prędko do bram
miasta dostać, okrążać go koniecznie
musieli: profitowałem przez to na cza­
sie i prawie truchtem wraz z hułanami
biegłem, lecz to wszystko było za mało,
bo już kawaleria pruska na równe pole
wyjeżdżała; rozkazałem wówczas sfor­
mować z dwóch kompanii czworobok,
a szwadron Łagowskiego starał się, o ile
możności, zasłaniać go. Lecz gdy sześć
szwadronów pruskich kłusem na nas
awansować poczęło, wtenczas to z nad­
stawionymi lancami jeden tylko szwa­
dron polski na sześćkroć liczniejszego
nieprzyjaciela uderzył i męstwem go
swoim o staj kilka drogi odpędził. Ja zaś
nie tracąc czasu ani momentu, ciągle
się w porządku cofałem; na koniec
przyszła i na mnie kolej bronić się ca­
łemu pułkowi kawalerii, któren pędem
swoim rozbić szwadron mój zamyślał,
brakło mu tylko męstwa do dopięcia
swego zamiaru, bo po rozpoczęciu przez
nas dwuszeregowego ognia, haniebnie
uciekać zaczął, a ja znów rejte-
rować się począłem. Nieprzyjaciel
całą siłą na szwadron polski ude­
rzył, a lubo kapitan Dunin Seweryn
ze swym plutonem cudów waleczności
dokazywał, jednakże siłą przemogli go,
znaczną liczbę żołnierzy wykłuli i przez
to 40 w niewolę zabrali; kiedy się po­
wtórnie na mnie szykować poczęli,
spoza góry słyszeć się dały armatnie
strzelania, przez generała Krukowiec-
kiego na nieprzyjaciela wymierzone.
Masa tej kawalerii zmieniła swój kie­
runek, a przez to dozwoliła mu złączyć
się ze swymi, nim jednak połączenie to
nastąpiło, schodząc z góry dostrzegłem,
że w małym wąwozie Prusacy zabra­
nych w niewolę hulanow z wszystkiego
obdzierają; z czworoboku sformować
kazałem koło, i tak z nadstawionym
bagnetem na nich uderzyłem, gdzie bez
wystrzału 14 konnych Prusaków zabra­
łem, nadto prawie wszystkich Polaków
przed chwilą w niewolę zabranych od­
biłem. Utarczka z generałem Kruko-
wieckim trwała przez kilka godzin, w
którym to czasie kawaleria pruska, go­
niąc naszą, w opłotki wsi wpadła, i tam
przez kompanią wolty żerów kapitana
Śmigielskiego w tychże na zasadzce bę­
dącej, bardzo wielu w zabitych i ran­
nych straciła. Samym już wieczorem
Prusacy cofnęli się do miasta Jiiterbog,
a my dowiedziawszy się, że wielka po­
łączona armia tom na noc przybywa,
na powrót do Wittenberga wróciliśmy”.
K. W. Wójcicki Cmentarz Powązkowski,
t. 3, Warszawa 1858, s. 93—94.
 44
B I T W A N AR OD Ó W I ŚMIERĆ K SI Ę CI A JOZEFA
Klęski napoleońskich marszałków
w sierpniu i wrześniu 1813 r. spra­
wiły, że na początku października ce­
sarz dysponował zaledwie 300 tys.
żołnierzy, podczas gdy armie koali­
cji — stale wzmacniane nowymi dy­
wizjami — dochodziły już do 540 tys.
Mając tak zdecydowaną przewagę,
alianci nie wahali się podjąć działań
przeciw samemu Napoleonowi i naj­
wyraźniej pragnęli doprowadzić do
walnej batalii. Ich plan polegał na
wciągnięciu cesarza w pułapkę przez
skłonienie go do marszu na wschód —
w stronę Zgorzelca — podczas gdy
potężne skrzydła, południowe i pół­
nocne, miały zamknąć się za nim
w rejonie Lipska, odcinając w ten
sposób Wielką Armię od Francji.
Plan ten wydawał się tym łatwiejszy
do zrealizowania, że na stronę sprzy­
mierzonych przeszła jedna z dywizji
saskich i cała armia bawarska.
W szeregach Wielkiej Armii pano­
wała powszechna depresja, a więk­
szość marszałków i generałów opo­
wiadała się za jak najszybszym wy­
cofaniem do Francji. Ulegając tym
żądaniom, Napołeon zdecydował się
skoncentrować swą armię w rejonie
Lipska, ale przed podjęciem odwrotu
za Ren chciał raz jeszcze spróbować
szczęścia na polu walki. Wierzył bo­
» 212
wiem, że uda mu się odrobić błędy
swych podkomendnych i że zdoła po­
konać kolejno armie sprzymierzo­
nych (przede wszystkim Schwarzen-
berga), zanim te zdołają połączyć
swe siły.
W ten sposób 16— 19 października
doszło do krwawej batalii pod Lip­
skiem — największej w napoleoń­
skiej epopei — która z racji ogromu
sił zaangażowanych przez obie stro­
ny nazwana została później „bitwą
narodów” . Pośród szesnastu narodo­
wości biorących w niej udział nie za­
brakło też Polaków. W zmaganiach
tych uczestniczyły zarówno 8 korpus
ks. Józefa Poniatowskiego i 4 korpus
kawalerii gen. Sokolnickiego, jak też
dywizja gen. Dąbrowskiego.
Napoleon, mając mniejsze siły, po­
stanowił rozegrać bitwę „z położenia
środkowego” , a więc skupić korpusy
w Lipsku i na jego przedmieściach,
dzięki czemu przeciwnik, pragnąc
otoczyć półkolem Francuzów, musiał
rozrzucić swe armie na znacznej prze­
strzeni, tak że nie zawsze mogły spie­
szyć sobie wzajemnie z pomocą. Ce­
sarz chciał przy tym skoncentrować
posiadane rezerwy w rejonie głów­
nego ataku wroga, czyli miejscu,
gdzie zaangażuje on najwięcej sił.
Tym sposobem — gdy zasadnicza
«
 część armii koalicyjnej zostanie już
wprowadzona do walki i gdy sprzy­
mierzeni nie będą mieli większych
rezerw — Francuzi mogliby przejść
do kontrnatarcia, uderzając na głów­
ne siły przeciwnika z boku. Ma­
newr — stosowany przez Napoleo­
na już kilkanaście razy od bitwy pod
Rivoli aż do walk nad Berezyną —
miał doprowadzić do rozbicia zasad­
niczych sił nieprzyjaciela, zmusić go
do bezładnego odwrotu i umożliwić
zadanie maksymalnych strat w cza­
sie pościgu.
16 października o dziewiątej rano
Schwarzenberg dowodzący wojskami
koalicji atakuje Wielką Armię na po­
łudniowych przedpolach Lipska wie­
dząc, że będzie musiała stawić rów­
nocześnie czoła na północy woj­
skom Blüchera. Uderzenie Austria­
ków i Rosjan prowadzone było trze­
ma kolumnami, przy czym lewa
z nich (patrząc od strony Schwarzen-
berga) otrzymała zadanie przebicia
się wzdłuż rzeki Pleissy do miasta
i odcięcia w ten sposób, Francuzom
drogi odwrotu na zachód. Na jej dro­
dze podczas głównego uderzenia zna­
lazł się 8 korpus Poniatowskiego, bro­
niący ofiarnie powierzonych mu po­
zycji. Stracił trzecią część stanu. Oko­
ło południa żołnierze polscy musieli
wycofać się z wiosek Markkleeberg
i Dölitz, ale odwrót ten ułatwiał w y­
konanie planu Napoleona, Austriacy
wchodzili bowiem w ten sposób
w wąski korytarz między Pleissą
a korpusem Victor a i mogli być —
właśnie tak jak pragnął tego ce­
sarz — zaatakowani z boku. Ów ma­
newr został wykonany siłami gwar­
dii i kawalerii Murata. Przyniósł po­
wodzenie jednak tylko w początko­
wej fazie operacji. Dwudziestoty-
sięczny korpus Marmonta, który
miał brać udział w rozbiciu wroga,
związany został wówczas na północ­
nych przedmieściach walką z Prusa­
kami Blüchera. Chociaż więc Fran­
cuzi odnieśli taktyczny sukces i od­
» 213 «
rzucili przeciwnika na pozycje w yj­
ściowe, to przecież było to pirrusowe
zwycięstwo, a liczebna przewaga nie­
przyjaciela nie została zmniejszona.
Polacy w końcowej fazie walki oto­
czyli i zmusili do kapitulacji austria­
cką dywizję Mer veldt a — tego same­
go, który w 1809 r. rozstrzeliwał ga­
licyjskich powstańców. Ogromny wy­
siłek i poświęcenie polskich żołnierzy
nie przyniosły jednak rozstrzy­
gnięcia, stąd również wśród nich
zaczął się szerzyć defetyzm. Wie­
czorem 16 października — jako
wyraz uznania dla postawy Pola­
ków — Napoleon mianował Ponia­
towskiego marszałkiem Francji, co
zresztą nie zostało najlepiej przyjęte
w 8 korpusie. Polacy obawiali się po
prostu przekształcenia ich korpusu
w legiony, sądzili, iż cesarz — aby
ułatwić sobie rokowania z koalicją —
chce zatrzeć narodowy charakter
wojska polskiego.
Ponieważ w pierwszym dniu „bi­
twy narodów’' sprzymierzeni nie uzy­
skali powodzenia, a Francuzi utrzy­
mali w całości pole walki, Napoleon
spodziewał się, że mu się uda skłonić
przeciwnika do zaakceptowania no­
wego rozejmu i podjęcia negocjacji
pokojowych. Wzięty do niewoli przez
Polaków generał Merveldt wypusz­
czony został na słowo honoru, a przed
zachodem słońca 17 października miał
powrócić do Lipska i przynieść odpo­
wiedź koalicji na propozycje ro­
kowań. Merveldt pozostał jednak
w obozie sprzymierzonych, nie trosz­
cząc się o dane słowo, a Napoleon —
czekając na odpowiedź — stracił cały
dzień, zamiast spokojnie wycofać się
za Ełsterę, nie atakowany przez wro­
ga.
18 października walkę wznowio­
no na skróconym froncie, długości
20 km, cesarz bowiem — ze względu
na dużą liczbę zabitych i rannych —
wycofał swe korpusy na przedmie­
ścia. Skrócony front pozwolił jednak
także sprzymierzonym połączyć armie
Schwarzenberga i Błiichera, wobec
czego mogły teraz współdziałać ze so­
bą, atakując miasto od południa,
wschodu i północy. Na stronę koali­
cji przeszły tego dnia niektóre kon­
tyngenty niemieckie, co spowodowa­
ło załamanie obrony francuskiej na
odcinku dowodzonym przez Neya,
tak że przeciwnik zdołał w kilku
punktach wedrzeć się do miasta. Od­
działy Węgrów i Austriaków poważ­
nie zagroziły przedmieściu Lindenau,
przez które wiodła jedyna droga od­
wrotu na zachód.
19 października — w ostatnim dniu
bitwy — Wielka Armia wycofuje się
z miasta, które od wczesnych godzin
rannych ostrzeliwane jest przez
1500 armat wroga. Odwrót przebie­
ga początkowo we względnym po­
rządku, gdyż Lipsk broniony jest je­
szcze przez Poniatowskiego, Macdo-
nalda i Reyniera, chociaż siły są zbyt
małe, aby można było dłużej po­
wstrzymać nieprzyjaciela i uniemożli­
wić mu wdarcie się do centrum. Kie­
dy więc żołnierze rosyjscy pojawili
się nad brzegiem Elstery, saperzy
wysadzili w powietrze most w Lin­
denau, odcinając w ten sposób drogę
odwrotu kilkunastu tysiącom towa­
rzyszy broni.
19 października to dla Polaków
przede wszystkim dzień śmierci ks.
Józefa, który kilkakrotnie raniony
utonął podczas przeprawy przez ba­
gnistą Elsterę. Zgon Poniatowskiego
zbiegł się z zagładą 8 korpusu. Ozna­
czał kres aktywnego reprezentowa­
nia sprawy polskiej u boku cesarza
Francuzów. Chociaż wojsko polskie —
w sile dywizji — będzie nadal wal­
czyć w szeregach Wielkiej Armii, to
przecież żaden z generałów nie mógł
już wywierać takiego wpływu na ce­
sarza jak Poniatowski.

T A D E US Z W Y L E Ż Y Ń S K I
kapitan — oficer sztabowy 8 korpusu

Dnia 14 października monarchowie: rosyjski, austriacki i pruski, przybyli oso­

biście do armii czeskiej dla nadania większej jedności i skutku zbliżającym się
ważnym wypadkom *. Książę Schwarzenberg myślał, że może by wypadało pójść
na lewo za Saalę, a tak zmusić Napoleona do odstąpienia Lipska bez bitwy,
gdyż wtedy i armia francuska byłaby zniewoloną przejść za Saalę, ale impera­
tor rosyjski Aleksander zawyrokował, że gdy teraz już wszystkie armie tak były
z sobą zbliżone, nie należało więc tracić czasu, na manewrach strategicznych,
ale stanowczo uderzyć na skupionego nieprzyjaciela i kres tej wojnie położyć.
Co też przedsięwzięto 2.
Armia czeska już była pod samym Lipskiem, generał Blücher szedł z Halli,
książę szwedzki od Köthen i Zörbig, a generałowie Bennigsen i Coli o redo spod
Drezna, wszyscy ku Lipsku. Dnia 15 października wszystkie wojska francuskie
skupiły się w okolicach Lipska, tak te, które już tam były z królem Muratem,
jak i te, które szły od Düben z cesarzem 3. ----
Król saski Fryderyk August, ten pozostały wierny sprzymierzeniec Napoleo­
na, opuściwszy Drezno 15 października, przyjechał ze swoją rodziną do Lipska.
Cesarz Francuzów, który właśnie objeżdżał stanowiska Murata, za zbliżeniem
się króla saskiego wyjechał naprzeciw niemu, zsiadł z konia i zbliżywszy się do
pojazdu królewskiego, czule witał szanowną tę rodzinę. Zaspokajał o dających
się słyszeć czasami strzałach działowych na forpocztach i długo z nią rozmawiał;
po czym stary król wjeżdżał konno do Lipska z pocztem ułanów gwardii cesar­

» 214 «
 skiej *, a za nim królowa ze swą córką, ozięble witani od ludu, który bardziej
sprzymierzonym niż swojemu monarsze sprzyjał.
Zamysł cesarza Napoleona o wydaniu bitwy księciu Schwarzenbergowi, nim­
by nadeszli książę szwedzki **, Bennigsen, Colloredo, był bez wątpienia dobry,
ale do tego trzeba było pewnym być zwycięstwa, co było trudnym przy tak
przemagających siłach przeciwnych; inaczej, za nadejściem innych armii, jak
się i stało, wielka klęska była niechybna. Zresztą wydanie bitwy przed nie obwa­
rowanym Lipskiem, mając za sobą błotniste rzeki Pleissę i Elsterę, na których
była tylko jedna długa grobla z kilką mostami, a zatem niedobra przeprawa,
a dalej jeszcze mając rzekę Saalę do przejścia, było zupełnie przeciw prawidłom
strategii i taktyki, gdyż odwrót był najgorszy i niczym nie zabezpieczony 4. Za­
miast tedy wydania bitwy przed Lipskiem, gdyby Napoleon zaraz się był cofnął
za Saalę, miałby tam lepsze stanowiska do obronnej wojny i do bitew, lub gdy­
by, udawszy się na Erfurt ku Moguncji, z dość jeszcze silną armią stanął nad
Renem, wtedy oparty o wszystkie zasoby Francji, położenie swoje uczyniłby
groźnym i mógłby w jakie dla siebie dogodne układy wchodzić.
Dzień 16 października.
Cesarz Francuzów, lubo zamierzył w dniu tym uderzyć na armią księcia
Schwarzenberga, musiał jednak pozostawić znaczną siłę dla zasłany od idącego
z Halli generała Blüchera. Na północy Lipska stanęły zatem pod rozkazami mar­
szałka Neya korpusy 3, 6 i 3 jazdy i osobna dywizja generała Dąbrowskiego 5.
Generał Reynier z korpusem 7 był jeszcze w Eilenburgu, zasłaniając się od nad­
chodzącej armii księcia szwedzkiego, i ledwo wieczorem mógł pod Lipsk zdą­
żyć. Napoleon miał sam na południe Lipska przeciw armii czeskiej 110 tysięcy
ludzi w szeregach, tj. gwardie cesarskie piesze i konne, korpusy 2, 4, 5, 8, 9, 11
i korpusy 1, 2, 4 i 5 jazdy, które przed świtem 16 października w następujący
sposób uszykowane były.
Na samym końcu prawego skrzydła był korpus 8 księcia Poniatowskiego6,
oparty w prawo o rzekę Elsterę i zasłaniający drogę z Zwenkau do Lipska tu­
dzież przejścia przez rzekę Pleissę we wsiach Konnewitz i Dölitz. W lewo od
Poniatowskiego, przy wiosce Dösen, stał korpus 9 marszałka Äugereau, ma­
jący na swym prawym korpus 4 jazdy, dowodzony przez generała Sokolnickie-
go, a na lewym 5 jazdy generała Milhaud. Dalej w lewo, na wzgórzach poza
Wachau, stał korpus 2 marszałka Victora, a bardziej jeszcze na lewo wsi Lie-
bertwolkwitz korpus 5 generała Lauriston, za którym stały korpusy jazdy: 1 ge­
nerała Latour-Maubourg i 2 generała Sebastiani. Na skraju lewego skrzydła,
po drodze do G&imma, przy wsi Holzhausen, był marszałek Macdonald z kor­
pusem 11. W rezerwie u wsi Probstheyda stały w kolumnach gwardie cesarskie
konne i piesze. Korpus 4 generała Bertranda przeszedł był Lipsk i stanął za
groblami i za rzeką Elsterą, zakrywając wielką drogę do Lützen i Erfurtu jako
związek z Renem.----
Chociaż cesarz Napoleon zamierzył wydać bitwę i był do niej przygotowany,
nie ogłosił jednak zwykłych do swego wojska rozkazów dziennych, które daw­
niej wielkie bitwy poprzedzały. Jego gwardie nie stroiły się jak dawniej w pa­
radne mundury. Wszyscy byli zadumani i los bitwy każdego niepokoił. Przy
tym dzień był wilgotny, pochmurny, i wszystko w wojsku Napoleona posępną
postać miało. Nikomu przecież na odwadze nie zbywało i każdy walecznością
i męstwem w tych dniach okazanym dowiódł, że los osobisty bynajmniej go nie
obchodził.----
* polskich szwoleżerów gwardii
** tj. Bernadotte

» 215 «
 O godzinie ósmej rano wszystkie obustronne wojska stały pod bronią i cze­
kały tylko rozkazu do bitwy. O wpół do dziewiątej przyjechał Napoleon z Lip­
ska do swojej armii; gwardie zebrane w kolumnach przed Probstheydą przy­
witały go okrzykiem: „niech żyje cesarz’’, i w tej samej chwili, kiedy wysiadał
z pojazdu, mocny ogień działowy dał się słyszeć z baterii wojsk sprzymierzo­
nych, które były podeszły przed środek armii francuskiej. Kule i granaty pa­
dają koło cesarza i w kolumny gwardii; wszystko spieszy do boju, jazda siada
na koń. Druga dywizja jazdy gwardii generała Lefebvre idzie na lewe skrzydło
pod rozkazy marszałka Macdonałda, piechota młodej gwardii szykuje się przed
wsią Probstheydą, stare gwardie piesze i konne pozostają w miejscu. Cesarz
Napoleon jedzie naprzód ze czterema szwadronami służbowymi starej swej
gwardii konnej i staje za wsią Wachau na wzgórzach przy owczarni Meusdorff.
Na całej linii rozpoczyna się ogień.
Książę Schwarzenberg uprzedził Napoleona. Była to pierwsza linia wojsk
sprzymierzonych pod wodzą generała Wittgenstein a, która poprzedzona dwoma-
set działami, rozpoczęła walkę.
Na lewym brzegu Pleissy jednocześnie rozpoczął walkę korpus austriacki ge­
nerała Merveldta7 z księciem Poniatowskim, mającym ledwie 7000 piechoty
polskiej na obronę przepraw przez Pleissę. Austriacy, którzy przez błotniste
i krzakami zarosłe brzegi z trudnością do rzeki doszli, chcieli naprzód ją przebyć
pod Konnewitz, lecz tego przeciwna piechota i artyleria im nie dozwoliła. Wtedy
generał Merveldt skierował swoje siły na przeprawę u wsi Dölitz i opanował
folwark przy lewym brzegu rzeki. Na tym ograniczyły się jego wszystkie wy­
silenia, gdyż i tu dzielny opór znalazł; długo przesyłano sobie nawzajem dzia­
łowe i karabinowe kule, bez żadnych innych poruszeń i korzyści.
Już południe minęło, na całej linii zacięta trwa walka, żadna strona drugiej
nie ustępuje. Merveldt, Kleist, książę Wirtemberski, Gorczakow i Klenau da­
remnie usiłują przełamać wojska przeciwne. Lauriston spod Liebertwolkwitz,
a Victor spod Wachau już szóste natarcie wojsk sprzymierzonych odpierają,
ale sami iść naprzód nie mogą 8. Wtedy cesarz Napoleon daje rozkaz, aby cała
piechota młodej gwardii ruszyła wesprzeć środek, a dywizja piechoty starej
gwardii aby stanęła w drugiej linii za prawym skrzydłem dla wsparcia Po­
niatowskiego lub marszałka Augereau.----
Cesarz Francuzów, widząc wojska swoje zatrzymane u Gossa i Avenhayn,
chciał masami jazdy złamać i rozbić szyki przeciwne. Z prawego skrzydła wojsk
marszałków Victora i Oudinota 4 korpus jazdy, z generałami Sokolnickim i Suł­
kowskim, rusza naprzód, uderza na kir asjerów generała Lewaszewa i na pułk
huzarów gwardii rosyjskiej i odpiera ich aż ku wsi Goehren; wtedy piechota
francuska zdobywa Avenhayn, a generał Rajewski, dowódca korpusu grena­
dierów rosyjskich, i generał Lewaszew zostają ranni. Jednocześnie król Murat
wychodzi zza lasku pod Wachau z 1 korpusem jazdy generała Latour-Maubourg,
uderza na środek armii przeciwnej, rozbija najpierw kilka pułków jazdy ro­
syjskiej i pruskiej generała Pahlena i przełamuje kilka kolumn piechoty księcia
Wirtemberskiego; następnie jazda francuska obiega całym pędem koni wieś
Gossa, zabiera 26 dział, spędza przybywające pułki jazdy lekkiej gwardii rosyj­
skiej, dowodzone przez generała Szewicza, który w tym spotkaniu polega, i tym
stanowczym natarciem zbliża się do ostatnich rezerw pod wsią Goehren, gdzie
byli monarchowie. Imperator Aleksander, widząc środek swej armii przełamany
i krytyczne położenie całej bitwy, rozkazuje pułkowi kozaków gwardii, który
był przy jego straży, natrzeć na tak daleko zaszłą jazdę francuską; jakoż pułk
ten z generałem Orłow-Denisow na czele walecznie uderza na jazdę francuską,

» 216 «
 będącą w koniecznym, nieporządku szczęśliwego i długiego ataku, wstrzymuje
ją, a wsparty innymi pułkami jazdy gwardii i artylerią konną gwardii rosyj­
skiej, zmusza jazdę przeciwną do spiesznego odwrotu i odzyskuje większą część
zdobytych dział. Generał Latour-Maubourg w tym zdarzeniu miał nogę urwaną;
jazda francuska, unosząc zasłużonego i rannego wodza, wróciła do pierwotnego
stanowiska swego; a tak świetne natarcie, mogące mieć wielkie skutki, i na
niczym spełzło.
Pierwotnym zamiarem księcia Schwarzenberga było wymusić i opanować ko­
niecznie przeprawę na rzece Pleissie pod Konnewitz i Dölitz, i dlatego korpusa
rezerwowe austriackie stały na lewym brzegu Pleissy, u wsi Zöbigker, za woj­
skami generała Merveldta. Lecz widząc postępy Francuzów na prawym brzegu
Pleissy, widząc, że cała pierwsza linia Wittgensteina, a nawet część rezerw ro­
syjskich się cofały, że środek armii był mocno zagrożony, dał rozkaz, aby wszyst­
kie rezerwy austriackie księcia Hessen-Homburg przeszły spiesznie na prawy
brzeg Pleissy i wsparły wojska rosyjskie Wittgensteina i Rajewskiego oraz pru­
skie Kleista. Właśnie kiedy jazda polska korpusu 4 zaszła była aż pod Grobem
za huzarami i kir asjerami rosyjskimi, napadniętą została z prawego boku przez
generała Nostitz, który z ośmiu pułkami kirasjerów austriackich, tworzących
czoło kolumny rezerw austriackich, przechodził groblę na Pleissie pod wsią
Gröbern i zaraz one rozwijając prowadził naprzód, w miarę jak przebywały
rzekę. Pułki jazdy korpusu wytrzymały wprawdzie pierwszy atak, ale nie mo­
gąc wydołać świeżym hufcom, za powtórnym natarciem odparte zostały aż na
wzgórze ku Wachau, gdzie wsparły one pułk dragonów gwardii francuskiej ge­
nerała Letort. W tym spotkaniu wielu oficerów i żołnierzy korpusu 4 jazdy
ciężkie rany od pałaszów austriackich odniosło i generał austriacki Nostitz był
także ranny.----
Na prawym końcu linii francuskiej piechota korpusu 8 utrzymała cały dzień
brzegi Pleissy przy Dölitz i Konnewitz przeciw powtarzanym natarciom Austria­
ków. Książę Poniatowski zimną krwią, talentami wodza i osobistym przykładem
ciągle odpierał wojska generała Merveldta. Lecz na koniec pułki polskie, coraz
bardziej i uszczuplane, i znużone całodzienną walką, z trudnością już opór sta­
wiały i ogień ich słabnąć zaczynał. Nad wieczorem generał Merveldt, wprowa­
dziwszy w ogień swoje rezerwy, zdołał ostatnim atakiem odeprzeć nieco Pola­
ków; spostrzegłszy to Napoleon posłał w pomoc księciu Poniatowskiemu gene­
rała Curial z 12 działami i dwoma pułkami piechoty starej swej gwardii, które
właśnie przybyły, kiedy Merveldt na czele piechoty już był stanął na prawym
brzegu rzeczki we wsi Dölitz. Natychmiast wyborcze pułki gwardii francuskiej
uderzają na Austriaków, rozbijają przeprawione już bataliony i w mgnieniu oka
odpędzają je za rzekę, a samego generała korpuśnego Merveldta, któremu konia
ubito, biorą do niewoli. Z tym nowym posiłkiem książę Poniatowski walczył
znowu korzystnie, ale wkrótce nadeszła noc, przerwała bitwę tu i na całej linii;
ogień tylko działowy czas niejaki jeszcze się przeciągał, ale i ten niedługo zupeł­
nie ustał.
Znużone oba wojska tak długim, zaciętym bojem .rozłożyły swe ognie na ran­
nych prawie stanowiskach i szukały spoczynku obok swych licznych towarzy­
szów broni już wiecznym snem ujętych. Cesarskie namioty rozbito wśród starej
gwardii francuskiej przy cegielni na dolinach za Wachau.
Jeszcze tego samego wieczora, nim ogień działowy ustał, cesarz Napoleon wy­
niósł księcia Poniatowskiego na godność marszałka francuskiego. Napoleon wi­
dział, jak Poniatowski cały dzień mężnie walczył, jak jego dzielności i zdolno­
ściom winien był utrzymanie swego prawego skrzydła; powodowany może jakim

» 217 «
 tajemnym przeczuciem i jak gdyby nie miał czasu do stracenia, by mu swój
dług wypłacić, przed skończeniem jeszcze bitwy pospieszył mu przesłać znaki
nowego, tak zasłużonego dostojeństwa 9.
W tym dniu, 16 października, Francuzi pod Wachau zwycięstwo sobie przy­
pisują; i sprawiedliwie, gdyż będąc natarci, odparli przeciwników na wszystkich
punktach, a nawet środek, mianowicie zaś skrzydło Macdonalda, nieco zyskały
pola. Lecz zwycięstwo, które tak wiele kosztowało, było bez korzyści, bo wojska
sprzymierzone nie tylko że się nie cofnęły, ale pozostawszy w miejscu, oczeki­
wały na przybywające nowe siły dla rozpoczęcia powtórnej b itw y.----
Dzień 17 października.
Mniemano, że siedemnastego walka się ponowi; z rana we wszystkich obu­
stronnych obozach wojska stanęły pod bronią. Monarchowie sprzymierzeni i ksią­
żę Schwarzenberg zamierzali uderzyć dnia 17 po południu na armię francuską;
stosowne ku temu już rozkazy dano, zwłaszcza że o jedenastej godzinie rano
korpus generała Colloredo, idący z Borna, połączył się z armią czeską i wstąpił
na linią. Z drugiej strony armia księcia szwedzkiego, po całonocnym marszu
z Landsberg, przyszła o dziewiątej godzinie rano na równiny pod Breitenfeld
i stanęła za Blücherem. Lecz generał Bennigsen, dla złych dróg, ledwo późno
wieczorem mógł przybyć. Książę Schwarzenberg chciał więc czekać na zjedno­
czenie sił, a widząc, że armia francuska się nie cofa i stoi na stanowiskach,
odłożył do dnia jutrzejszego ogólne natarcie wszystkich armii sprzymierzonych.
Francuzi po tak znacznych stratach dnia poprzedzającego potrzebowali spo­
czynku, uporządkowania się wewnętrznego w pułkach i napełnienia świeżymi
ładunkami wozów amunicyjnych. Cesarz Napoleon chciał także rozpoznać do­
kładnie wszystkie stanowiska i stosownie do zaszłych zmian ustawić swoje siły.
Wypadało mu już nie zaczepnie, lecz tylko odpornie działać, co też przedsię­
wziął; a dopiero gdyby odparł przeciwników, sądził, że wtedy mógłby na nich
uderzyć, a może i pokonać, korzystając z jakiej szczęśliwej dla siebie nadarzyć
się mogącej chwili. Zdaje się jednak, że to już było rzeczą niepodobną, bo kiedy
16 nie mógł odnieść zwycięstwa nad armiami Schwarzenberga i Blüchera, cze­
góż się mógł spodziewać, kiedy na pole bitwy przybywały korpusy sprzymie­
rzonych generałów Colloredo, Bubny i Bennigsena oraz cała armia księcia
szwedzkiego, to jest 126 tysięcy nowego wojska! Jemu zaś nadchodził tylko
korpus 7 generała Reynier.----
Jeszcze jedna okoliczność powodem była do nieczynności Napoleona w dniu 17.
Znany mu był wzięty do niewoli generał austriacki hrabia Merveldt, który
dawniej w imieniu swego zwyciężonego monarchy użyty był do układów przy
Campoformio, a później po bitwie austerlickiej zażądał zawieszenia broni IU.
Sądził Napoleon, że obecnie nawzajem będzie mógł mu dać zlecenie, w swoim
imieniu, do poniesienia przedstawień o zawieszenie broni, i mniemał, że głos
posłannika, bogaty w wspomnienia, pożądany skutek sprowadzi. Oddał zatem
mu szpadę i odesłał zaraz do przednich czat przeciwnych z listem do swego
teścia, cesarza austriackiego, wzywającym do ukończenia wojny bez dalszego
krwi rozlewu, ofiarując cofnąć się za Ren. Czekał Napoleon dzień cały na od­
powiedź, lecz żadnej nie otrzymał; Merveldt nie wrócił i nazajutrz oręż miał
sprawę rozstrzygnąć.----
Wieczorem 17 przybyły do sprzymierzonych: armia rosyjska generała Bennig­
sena i dywizja austriacka generała Bubny, i stanęły w prawo armii Schwarzen­
berga koło Fuchsnain, po drodze z Naumhof do Lipska; dalej w prawo, koło
Taucha, stanęła armia księcia szwedzkiego, stykając się z lewym skrzydłem
Blüchera. Takim sposobem wszystkie armie sprzymierzonych, przeszło 300 ty­

» 218 «
 sięcy ludzi w szeregach liczące, obstąpiły w półkole skupioną przed Lipskiem
armią Napoleona, ledwo 150 tysięcy ludzi pod bronią wynoszącą. Na żyznych
niwach Lipska, w pięknych okolicach i we wsiach otaczających to bogate mia­
sto. rozniecone ogniska niezliczone obu przeciwnych wojsk jaskrawą łuną oświe­
cały pochmurne niebo. Przeszło 450 tysięcy wojowników, na przestrzeni dwóch
ledwo mil kwadratowych zebranych, oczekiwało z bronią w ręku hasła do no­
wego boju; jedni z nadzieją zwycięstwa, acz krwawego i trudnego; drudzy z po­
święceniem się zupełnym dla wodza, który przez tyle lat na ich czele zwyciężał,
z mocnym postanowieniem utrzymać dawną świetność swojego oręża i polec ze
sławą.
Dzień 18 października.
Cesarz Napoleon, mając stoczyć bitwę z dwakroć silniejszym przeciwnikiem,
uczuł potrzebę odmienić swój szyk bojowy i znieść przedział, jaki był mię­
dzy Macdonaldern a Neyem, zamierzył więc skupić bardziej swe wojska
i zbliżyć je pod Lipsk. O godzinie drugiej po północy z 17 na 18, kiedy blade
promienie księżyca zaczęły przebijać się po zachmurzonym niebie, wojska
francuskie cofnęły się spod Dölitz, Wachau, Liebertwolkwitz, Pössnau i więcej
zbliżone stanowiska zajęły. Na samym końcu prawego skrzydła przy wsi Konne-
wilz pozostał książę Poniatowski z korpusami polskimi: 8 piechoty i 4 jazdy,
do którego przyłączyły się dnia 17 dwa pułki ułanów z dywizji Dąbrowskie­
go. —
Wojska sprzymierzone tworzyły sześć wielkich kolumn, które z rana 18 stały
już uszykowane do natarcia na armią Napoleona i wszystkie miały za punkt
dyrekcyjny wieże miasta Lipska.----
Przodowe wojska francuskie stawiły z początku mocny opór, i ledwo o dzie­
siątej godzinie kolumny sprzymierzonych stanęły przed właściwą linią armii
Napoleona. Lewa kolumna austriacka księcia Hessen-Homburg, idąca z Mark-
kleeberg, uderzyła na prawe skrzydło Francuzów; dywizja księcia Liechtenstein
zajęła wieś Dösen, skąd dywizja francuska generała Lefol z korpusu Augereau
ustąpić musiała. Książę Hessen-Homburg, na czele dywizji generała Bianchi,
naciera na wieś Dölitz, bronioną przez przodowe wojska korpusu polskiego; po
upartym boju zdobywa ją i sam mocno ranny zostaje. Jenerał Colloredo objął
dowództwo lewego skrzydła; wspiera Bianchiego dywizją grenadierów austria­
ckich generała Weissenwolf, po długiej walce zdobywa wieś Lössnig i idzie
do Konnewitz. Tu książę Poniatowski upornie się broni i ze swymi szczupłymi
siłami (bo miał ledwo 5000 piechoty) odpiera natarcia Austriaków po pra­
wym brzegu Pleissy, równie jak i natarcie generała Lederer z jej lewego
brzegu.
Napoleon, sam w te miejsca przyjechawszy, rozkazuje marszałkowi Oudinot
wstąpić z drugą linią do boju. Wnet dwie dywizje młodej gwardii z pułkami
8 korpusu uderzają na Austriaków, których wypędzają ze wsi Lössnig, a nawet
z Dölitz; generał Lefol zdobywa wtedy także na powrót wieś Dösen. Austriacy
już się w nieporządku cofali, gdy generał Colloredo wprowadza w ogień świeże
dwie dywizje generałów Wimpfen i Greth swojego korpusu; zwracają się tak­
że pułki Bianchiego, Weissenwolf a i Liechtensteina i razem wchodzą szturmem
do Dölitz, Dösen i Lössnig, lecz wszystkie ich usiłowania, aby postąpić dalej,
były bezskuteczne. Daremnie sypią tysiące pocisków ze swych dział, daremnie
dywizja generała Hardegg i kirasjery austriackie weszły w działanie, daremnie
szykowali się coraz na nowo, by koniecznie przełamać prawe skrzydło armii
Napoleona. Generał austriacki Giffing poległ, inni byli ranni; próżne ich wszel­
kie usiłowania; zawsze ze stratą odparci przez waleczną piechotę Poniatów-

» 219 <(
skiego, spieraną od jazdy korpusu 4 i przez pułki francuskiej gwardii, dowo­
dzone przez okrytego w dawnych bojach ranami marszałka Oudinot.----
Bitwa ta, 18 października, chociaż nieszczęsne dła Napoleona miała skutki,
jednak może być uważaną za jedną z najwięcej sławy przynoszących dla oręża
francuskiego. Mimo całą nierówność sił, mimo odwagę i energią wojsk sprzy­
mierzonych, mimo odstąpienie Sasówn, wojska jednak Napoleona utrzymały
wszystkie główne stanowiska: Konnewitz, Probstheydę, Stötteritz i Pfaffen-
dorf przed bramą Kaliską. Wojska Neya mające przeciw sobie całą armię księ­
cia szwedzkiego z wojskami Langerona, Bubny i Płatowa nie mogły wpraw­
dzie utrzymać się w Schönefeld, ale zachowały Reudnitz i północne przedmieścia
Lipska.
Chociaż z obu stron straty były znaczne, jednak w wojskach sprzymierzo­
nych mniej się czuć dawały, bo te, będąc daleko liczniejsze, za każdą stratą
zyskiwały jeszcze bardziej przewagę numeryczną nad znużonymi krwawym
i bezskutecznym bojem Francuzami, u których przy ciągłym przerzadzaniu sze­
regów i moralność słabieć zaczęła. Zdaje się, Napoleon, wysyłając naprzód do
Weissenfels korpus generała Bertrand, miał już odwrót w myśli, zwłaszcza gdy
mu wiadomo było, iż nowa armia austriacko-bawarska generała Wrede spie­
szyła odciąć go od Francji. Z tym wszystkim twierdzą, że widząc waleczność
i stałość swego wojska w utrzymaniu wszystkich głównych stanowisk, jeszcze
chciał pozostać na miejscu, i dopiero gdy generałowie artylerii Dulauloy i Sor-
bier przyszli mu powiedzieć, że brakuje amunicji, że w parkach nie ma więcej
jak 16 tysięcy ładunków działowych, ledwo na dwugodzinną bitwę wystarcza­
jących, postanowił na koniec odwrót, drogą jeszcze swobodną na Erfurt, w któ­
rego cytadeli były znaczne zapasy wojenne. W bitwach pod Lipskiem od 14 paź­
dziernika wystrzelano ze strony Francuzów 240 tysięcy ładunków działowych,
z których 95 tysięcy w jednym dniu, 18 października 12.
Dzień 19 października.
Kiedy odwrót już był postanowiony, zaraz w armii francuskiej stosowne ku
temu rozkazy wydano. W nocy z 18 na 19 zaczęły iść z Lipska drogą do Lützen
tabory, parki i artyleria, za którymi miało postępować wojsko. Niemałe jednak
były w tym trudności, bo od Lipska do Lindenau, którędy odwrót uskuteczniać
trzeba było, jedna tylko jest droga, a raczej grobla pół mili długa, na której
było ośm mostów przez błotniste koryta rzek Pleissy i Elstery.----
W nocy z 18 na 19 wszystkie korpusa francuskie, opuściwszy cicho stano­
wiska dotąd zajmowane, przy Konnewitz, Probstheydzie, Thonbergu, Stötteritz
i Reudnitz, pozostawiły tam niektóre oddziały dla utrzymania przeciwników
w mniemaniu, że stoją w miejscu, i cofnęły się do przedmieść Lipska. Korpu­
sy 2 i 9 marszałków Victora i Augereau oraz wszystkie korpusy jazdy zaczęły
przed świtem przechodzić za Elsterę, do Lindenau, za którymi miały iść gwar­
die. Tymczasem generał Reynier z dywizją generała Durutte miał bronić z końca
lewego przedmieście i błonia Rosental; dalej marszałek Marmont obsadził bramę
Hallską i Pfaffendorf korpusem i dywizją Dąbrowskiego; w środku korpus 3 sta­
nął na przedmieściu od Reudnitz; dalej na prawo, aż do brzegów Pleissy, były
korpusy: 5 generała Lauriston, 11 marszałka Macdonald, a na prawym końcu
8 marszałka księcia Poniatowskiego 13. Następnie przechodzić miały za Elsterę
korpusy 3, 5, 6 i dywizje Dąbrowskiego i Durutte, a korpusy 8 i 11 miały two­
rzyć ostatnią straż tylną i zasłaniać odwrót. Główny most na rzece Pleissie był
podminowany i strzeżony przez oddział saperów, który miał go wysadzić w po­
wietrze za przejściem ostatniego oddziału wojska. Dwa bataliony piechoty gwar­
dii saskiej i książąt saskich zostały uszykowane na ulicach starego miasta, przy

» 220 «
mieszkaniu króla saskiego, dla zabezpieczenia osoby królewskiej od pierwszego
nieporządku przy wejściu do miasta wojsk sprzymierzonych. Szanowny bowiem
starzec dał się nakłonić przez Napoleona, aby nie dzielił dalszych jego losow
i pozostał w Lipsku dla ochrony zawojowanego kraju swego 14. ----
Wojska sprzymierzone, po wyparowaniu z przodowych stanowisk oddziałów
francuskich, zbliżyły się o godzinie dziewiątej rano ku zewnętrznym obwodom
przedmieść Lipska i zatoczyły wokoło 260 dział, których strzały burzyły miasto.
Na prawym skrzydle sprzymierzonych korpus generała Sackena naciera na
przedmieście Hallskie, bronione przez Francuzów korpusu Marmonta i przez dy­
wizję Dąbrowskiego. Te osadziwszy wielki dom fabryczny przed samą bramą
Hallską, odpierały kilkakrotne natarcia. Nadeszła piechota generała Langerona
nie była w pierwszym swym ataku szczęśliwą i pułk piechoty rosyjskiej, zwany
archangielski, większą połowę swych walecznych żołnierzy stracił, kilka zaś puł­
ków rosyjskich, które obchodziły to stanowisko, przez działa francuskie do od­
wrotu zmuszone. Na koniec oba korpusy razem, Sackena i Langerona, ude­
rzywszy i opanowawszy dom fabryczny, przeszły następnie Parthę * i weszły
do samego przedmieścia Hallskiego, lecz tylko z wolna postępować tu mogły,
bo każdy krok był broniony.----
Od końca lewego sprzymierzonych wojska Wittgensteina, Kleista i Colloredo
wdzierają się do przedmieścia południowego, upornie bronionego przez księcia
Poniatowskiego, który ledwo 1500 Polaków miał w szeregach 15. Ze wszystkich
stron kolumny wojsk sprzymierzonych wdarły się już były do przedmieść Lip­
ska, lecz tylko z wolna dalej posuwać się mogły, bo każdy dom, każdy ogród
i zawalone ulice przedmieść najwaleczniej były bronione.
Gdy tak część wojska francuskiego potykała się na przedmieściach, reszta
przechodziła za Elsterę. Z rana korpus 2 i 9, cała jazda i artyleria rezerwowa
przeszły za mosty. Około dziesiątej godziny opuszczały Lipsk gwardie piesze
cesarskie; naprzód dywizja starej gwardii, a następnie marszałkowie Mortier
i Ouainot z młodą gwardią 10. Cesarz Napoleon, który był dotąd w mieście, udał
się wtedy do króla saskiego; po długim i czułym pożegnaniu z nim i dostojną
jego rodziną, siadł na konia, wydał ostateczne rozkazy wojskom tylnej straży
i przejechał za Elsterę do Lindenau, co mu jednak już z trudnością przyszło 17.
Ulice bowiem do mostu wiodące natłoczone były kolumnami cofających się
wojsk, rannymi, ciurami, działami i taborami. Natłok i nieporządek coraz się
zwiększał, tak że i o godzinie jedenastej, kiedy ostatnia tylna straż przechodzić
miała mosty, jeszcze z połowa wojska była w mieście. Przeszły następnie za
Elsterę korpus 3 z marszałkiem Neyem, korpus 6 marszałka Marmont z dy­
wizją generała Dąbrowskiego 1B, którą zastąpił generał Keynier z dywizją pie­
choty Durutte’a i bronił jeszcze przedmieście Hallskie bliżej wałów. Słabe kor­
pusy 5, 8 i 11 rozszerzają się w lewo, zajmują miejsca już odeszłych wojsk, wal­
czą ciągle i przyparte na koniec zostają do samych wałów, otaczających stare
miasto, gdzie przestrzeń otwartsza dozwala łatwiej działać artylerii. Działa też
francuskie i polskie sypią kartacze we wszystkich kierunkach na występujące
z przedmieść hufce przeciwne, a piechota, rozsypana w strzelcy, walczy z ogniem
z rozsypanymi także w tyraliery po większej części pułkami sprzymierzonych.
Jenerałowie Reynier i Durutte na lewym, Macdonald i Lauriston w środku, a na
prawym Poniatowski najmężniej broni ogrody południowe nad rzeką Pleissą.
Była chwila, że strzelcy piesze austriackie wstąpili na wały i już szli do starego
miasta; wtedy ks. Poniatowski z ranną lewą ręką, a w prawej z pałaszem, rzucił

* rzekę Parthę

» 221 «.
 się sam na czele swojego sztabu i z 3J jeźdźcami swojej eskorty przymusza
Austriaków do odwrotu. Natłok i nieporządek w mieście i po ulicach koło mo­
stu coraz bardziej się zwiększający pomnożony był jeszcze to walką już wokoło
samego starego miasta, to pożarem niektórych domów, to strzałami batalionu
saskiej gwardii, którego żołnierze, zostawieni dla straży swojego króla, wystrze­
liwali karabiny wśród miasta na cofających się Francuzów. Wtedy także brama
starego miasta, Św. Piotra, oddaną została bez wystrzału Austriakom korpusu
generała Klenau przez batalion Badeńczyków; a niektóre oddziały strzelców
rosyjskich z korpusu Langerona albo Sackena podeszły brzegiem zarosłym rzeki
aż pod most na Pleissie.
Miano jednak nadzieję, że cała straż tylna zdoła przejść za rzekę, bo obrona
była waleczna i wodzowie dzielni; już nawet część korpusu Macdonalda prze­
szła mosty, on zaś był jeszcze w mieście przewodnicząc walce. Wtem około po­
łudnia sapery francuskie, przy straży głównego mostu będące, widząc zbliża­
jących się strzelców rosyjskich, słysząc strzały Sasów w samym mieście i po
ulicach koło grobli, mniemając zatem, że już ostatni oddział tylnej straży prze­
szedł, niebaczni zapalają prochy pod mostem, kiedy jeszcze Macdonald i Ponia­
towski, generałowie Reynier, Lauriston i wielu innych z dziesięciotysięcznym
wojskiem pod bronią i 150 działami byli w mieście19. Ostatni ten sposób ocale­
nia widząc zniweczony, oficerowie i żołnierze wpadają w rozpacz. Zamieszanie
wówczas dochodzi do najwyższego stopnia, pomnożone ogólnym natarciem
wojsk sprzymierzonych, które spostrzegłszy kłęby dymu z wysadzonego mostu
i ostatni odwrót Francuzom odcięty, z przeraźliwym krzykiem ze wszystkich
stron uderzają na miasto. Wszystko w okropnym nieładzie, każdy ratuje się,
jak może; jedni bronią się zapamiętale, chociaż pewną śmierć widzą; drudzy
uchodzą ku rzece, której grzęskość i wysokie brzegi trudne do przebycia; wielu
też w jej nurtach śmierć znajduje, a inni dostają się w ręce ścigających prze­
ciwników.
Książę Poniatowski był ranny kulą karabinową w piersi; o poddaniu się jed­
nak nie myśli; cofa się przez ogrody Reicheła i Reichenbacha, ciągle walcząc
z rozpaczą; dwa razy spotyka przed sobą przeciwników, lecz toruje sobie drogę
ostrzem swej szabli i poświęceniem się towarzyszów broni, którzy przy nim
ginęli. Przebywa na koniec szczęśliwie Pleissę; ale nieco dalej, otrzymawszy
jeszcze jedną ranę od strzału rosyjskiego, przebywając Elsterę, gdy już do prze­
ciwnego brzegu dopływał, osłabiony — runął z koniem w rzekę, i w jej nur­
tach waleczny i dostojny wódz skończył świetny zawód chwalebną śmiercią 20.
Marszałek Macdonald, szczęśliwszy, wpław przebył Elsterę, ale jego szef szta­
bu, generał dywizji Dumoustier, utonął. Generałowie korpusowi Reynier i Lau­
riston oraz wielu innych wojskowych wszelkiego stopnia dostali się w niewolę.
Mała tylko liczba zdołała przebyć rzekę i dostać się do wojska, które cesarz
Francuzów zgromadził przy Marktranstadt między Lipskiem a Lützen. Marsza­
łek Oudinot z dwiema dywizjami piechoty młodej gwardii i nieco jazdy tworzył
tylną straż i jeszcze w bliskości Lindenau utrzymał się do nocy, strzelając z dział
w kierunku Lipska.
Imperator rosyjski Aleksander, król pruski, a później nieco cesarz austriacki
wjechali na czele swych wojsk do Lipska w tryumfie i w pierwszej radości z tak
wielkiego zwycięstwa. Książę szwedzki, książę Schwarzenberg, generałowie
Blücher, Bennigsen, Barclay de Tolly, Wittgenstein, Kleist, Längeren, Klenau,
Colloredo i inni, zebrani wśród zdobytego miasta, winszowali sobie nawzajem
tak szczęśliwego dla nich dnia. Wszystkie korpusy wojsk sprzymierzonych roz­
łożyły się w Lipsku i okolicach; tylko jazda rosyjska generałów Wasilczykowa,

» 222 c<
Czernyszewa i Kreuza przeszła zaraz w bród rzekę Płeissę i Elsterę. Wieczorem
dopiero po nowo zbudowanym moście dywizja piechoty rosyjskiej generała
Faskiewicza przeszła do Lindenau.
Straty z obu stron były bardzo znaczne. W czterech dniach bitew pod Lip­
skiem *, 16, 17, 18 i 19 października, armia Napoleona miała samych zabitych
do 18 tysięcy ludzi, a rannych przeszło 30 tysięcy, z których ze 23 tysiące zostało
w ręku przeciwników. Marszałek Poniatowski poległ, a marszałkowie Ney i Mar-
mont oraz kilkunastu znakomitych generałów, jak: Latour-Maubourg, Maison,
Sebastiani, Souham, Compans, Fredericks i inni, odnieśli rany; polegli genera­
łowie: Vial, Dełmas, Rocliambeau, Dumoustier, Estko, Bachełet i inni. Do 10 ty­
sięcy żołnierzy z bronią w ręku zostało jeńcami wojennymi wraz z dwudziestką
aenerałów francuskich, polskich i niemieckich, z których połowa była rannych;
liczyć między tymi należy generałów: Reynier, Lauriston, Durutte, Rożnieckie-
go. szefa sztabu korpusu 8, Krasińskiego Izydora, Małachowskiego, Bronikow­
skiego, Rautenstraucha, Umińskiego, Valory, Dorsenne, Couloumy, księcia Emila
Darmstadzkiego* Zeschau, Stóckhorn etc.21 Król saski był również uważany za
jeńca i zaraz odesłany pod strażą do Berlina. Stracono także ze 600 wozów
amunicyjnych i przeszło 260 dział, po większej c«ęści znalezionych potem w gru­
zach murów wałowych i zakopanych po ogrodach. Prócz tego przeszło do sprzy­
mierzonych z 15 tysięcy Niemców, a pułki Rzeszy Niemieckiej, które były jeszcze
przy Napoleonie, tu do reszty go opuściły. Straciła zatem armia Napoleona pod
Lipskiem do 70 tysięcy ludzi, a korpusy 5, 7, 8 i część 11 zupełnie istnieć prze­
stały.
Armie sprzymierzone, jeśli nie straciły materiału i prawie nic jeńców, stra­
ciły jednak do 20 tysięcy ludzi zabitych i do 40 tysięcy rannych; miały 8 gene­
rałów zabitych i 14 rannych, a oficerów do 2000 poległych i rannych.

T. Wyleżyński Bitvja lipska r. 1813, „Bi­

blioteka Warszawska” 1841, t. 2, s. 265—
343.

JÓZEF G RA BO WS KI
■ kapitan — ofice* ordynansowy sztabu Berthiera

W nocy już wojsko francuskie zaczęło maszerować przez Lipsk ku Weissenfełs.

Cesarz zkś nazajutrz, dnia 19, około godziny dziesiątej rano pożegnał się z kró­
lem saskim i jego rodziną i przez ową ciasną ulicę, przez którą cała armia prze­
szła, przejechał, z trudom przesuwając się między wozami, furgonami i armata­
mi stłoczonymi w ulicy.
Przy krom saskim był w Lipsku jako adiutant generał Turno, czynny, choć
cierpiący na rany odebrane pod Berezyną. Turno dostał się razem z królem do
nie Won, jak również pułkownik Błeszyński i generał Paszkowski.
Ja się trzymałem świty i równie przejechałem aż za most na Eislerze. Tam
cesarz zsiadł z konia i wszedł do małego domu, znajdującego się tuż przy moście,
po lewej ręce. Tu zastałem czekających na mnie służących, z czego ucieszyłem
się nieinało. Zmieniłem konia i cackałem, oo dalej.
* Bitwa pod Lipskiem trwała właści­
wie trzy dni. 17 X nie było walki.

» 223 «
 Wojsko tymczasem francuskie, a nawet i artyleria maszerowały przez most
bez ustanku. Od strony Lipska zbliżać się zaczęły gęste strzały.
Korpusy marszałka Macdonalda, Lauristona, Reynier i księcia Poniatowskiego
były jeszcze w Lipsku i broniły się w przedmieściach. Dąbrowski walczył na
przedmieściu Hallskim.
Most na rzece Elster, bardzo mały, o jednym łuku, był podminowany i zu­
pełnie niepotrzebnie. Na tak mało znaczącej rzeczce, przez którą w godzinę moż­
na rzucić most drewniany, most podminowanym być nie powinien, bo nieprzy­
jaciela zatrzymać by i tak nie zdołał. Nieprzyjaciel bowiem otoczył miasto tak
przemagającą siłą, że mógł bądź wpław, bądź po innych mostach za miastem
rzeczkę przebyć i maszerować ku Weissenfels dla przecięcia nam drogi. I tak
się stało. O podminowaniu mostu nie wiedziałem. Postrzegłem tylko stojący
przy moście oddział saperów z oficerem.
Podczas właśnie książę Poniatowski przyjechał na karym koniu z jednym
oficerem, lecz nie pamiętam, którym, i ordynansem do cesarza.
Książę pozdrowił mnie uprzejmym ukłonem głowy i zapytał, gdzie jest ce­
sarz. Wskazałem mu. Książę zsiadł z konia i poszedł do cesarza na piętro dom-
ku 22. Ja zostałem w sieni. Po chwili książę zeszedł i podaną mu przez ordynansa
fajkę chciał zapalić. Postrzegłszy to, wpadłem do kuchni gospodarza, chwyciłem
obcęgami za węgielek i na fajkę (stambułkę) księciu włożyłem.
Książę podziękował mi uprzejmie słowami:
— Dziękuję ci, bywaj zdrów!
Zaczem na konia siadł i na powrót jął się przeciskać przez tłok ku Lipskowi.
Twarz księcia była blada i widać na niej było smutek i ponurość. Postawa
jednak księcia wspaniała, determinowana, była znakomitą.
Poniatowski miał wówczas na sobie mundur generalski polski, spodnie szare
z lampasami, gwiazdę Legii Honorowej i wojskowego krzyża, kapelusz stoso­
wany i burkę, którą trzymał ordynans, bo ją książę zdjął wchodząc do ce­
sarza.
Już więcej tego bohatera naszego nie widziałem, lecz mnie to do dziś dnia
cieszy, żem mu podał ognia do ostatniej fajki, którą wypalił.
Cesarz powierzył księciu dowództwo całej ariergardy. Poniatowski miał, bro­
niąc się na tyłach, dać czas wojsku, pozostałym jeszcze, a licznym ekwipażom
wojskowym i artylerii rezerwowej do przejścia przez miasto i most.
Cesarz miał się podobno odezwać wtedy o swych marszałkach:
— Ils sont tous démoralisés, hormis Poniatowski *.
Po odjeździe księcia Józefa cesarz dosiadł konia i na szosę ku Weissenfels
zawrócił. Nie ujechał atoli nawet mili, gdy już dogonił go oficer donosząc, że
most na Elsterze został wysadzony w powietrze, wskutek czego rejterada tylnej
straży została odcięta.----
Tu dopiero wydało się, iż oficer, któremu polecono ów mały most na Elsterze
wysadzić, gdy się wojsko nasze przeprawi, a nieprzyjaciela nadciągającego zo­
baczy, zdał komendę podoficerowi. Podczas strzelcy celni ** pruscy czy rosyjscy,
skradając się przez ogrody i mury, dotarli owego mostu w chwili, gdy jeszcze
wojsko nasze biło się w Lipsku i broniło bram, i zaczęli do saperów strzelać
z dala. Saperzy, widząc to, a sądząc, że nadeszła pora, aby most wysadzić, za­
palili minę prochu. Mina wysadziła most, a saperzy zawrócili za armią.
Na tę wieść, która się błyskawicznie po mieście rozeszła, zrobił się francuski
* Wszyscy są zdemoralizowani, o-
prócz Poniatowskiego.
** wyborowi

» 224 «
un sauve-qui-peut, czyli że taki przestrach i popłoch walczące wojsko ogarnął,
a nieład taki powstał, że nie do rejterady, lecz w rozsypkę poszło wszystko.
Granaty i kule padające do miasta powiększyły jeszcze ten popłoch. Wojska
nieprzyjacielskie tymczasem otoczyły Lipsk i odcięły zupełnie odwrót. Co woj­
ska było w mieście, dostało się do niewoli, liczą, że przeszło 20 tysięcy ludzi,
a z nimi mnóstwo armat, amunicji, wozów itd.

J. Grabowski Pamiętniki wojskowe,

Warszawa 1905, s. 123—132.

K LEM ENS K O ŁA C ZK O W SK I
kapitan — adiutant gen. Umińskiego

Książę Poniatowski podjął się obrony od bramy Grimma do Peterskiej; mar­

szałek Macdonald obrony reszty. Tym końcem książę Poniatowski obsadził
mury, płoty i ogrody tyralierami, w ulicach prowadzących do bram zatoczył
kilka dział, rezerwy zachował w alejach. Przy królu saskim pozostał batalion
grenadierów gwardii saskiej; prócz tego kilka batalionów heskich, badeńskich
i francuskich z dawnego garnizonu lipskiego pod jenerałem brygady Bertrandem
stały w mieście.
O godzinie ósmej z rana grzmot dział ze wszystkich wzgórzy oznajmił atak
nieprzyjaciela. Masy sprzymierzonych wojsk stały w ściśniętych kolumnach na
strzał armatni od miasta; na lewym skrzydle rezerwy austriackiej korpus pierw­
szy Colloredo, obok niego korpus Kleista i Wittgensteina, następnie armia pol­
ska * Bennigsena, dalej pod Reudnitz korpus Btilowa, mający w odwodzie za
sobą Szwedów pod marszałkiem Stedinckiem; nareszcie od Kaliskiej bramy kor­
pusy Sackena i Langerona z śląskiej armii.
Atak rozpoczął się na Kaliskim przedmieściu ze strony korpusu Sackena.
Około godziny dziesiątej z rana Rosjanie podstąpili pod Hallską bramę, zdobyli
barykady i opalisadowania broniące przystępu do niej, lecz tu natrafili na
mocniejszy opór. Dopiero za nadejściem korpusu Langerona powtórny atak na­
stąpił, ten się udał i brama Kaliska zdobytą została. Rosjanie wstępnym bojem
weszli do miasta, bój się wszczął w ulicach.
Z armii północnej korpus Bulowa, trzymający porządek, atakował przedmie­
ście od Schoenefeld. I tu bramę zatarasowaną znaleźli; spoza murów strzelni­
cami opatrzonych i spoza płotów szedł ogień nader żywy ze strony francuskiej.
Książę Kessen-Homburg, dowódca brygady pruskiej, ranę tu otrzymał, kilku
oficerów i żołnierzy pruskich padło; atak się nieco zastanowił. Dopiero za przy­
byciem sześciu batalionów szwedzkich z baterią artylerii rozstrzygła się tu walka
na stronę sprzymierzonych, a wchód od Schoenefeld zdobyty został.
Jednocześnie strzelcy armii północnej korpusu Woroncowa opanowali bramę
Grimma i do miasta wkroczyli, pomimo najzaciętszego oporu; za nimi korpus
Bennigsena.
Kolomny sprzymierzonych ze wszech stron wchodziły w ulice i szykowały się

* Była to oczywiście armia rosyjska.

Nazywano ją jednak „polską”, ponieważ
przed przybyciem na teren głównych
działań militarnych koncentrowała się
w Księstwie Warszawskim.

» 225 «
 na rynkach. Żołnierze francuscy pojedynczo spotykani prezentowali broń przed
jenerałami nieprzyjacielskimi, a potem ją składali. Mieszkańcy na widok zwy­
cięzców witali ich radosnymi okrzykami, kobiety powiewały z okien chustkami,
wieńce pod nogi rzucały; niektóre nawet ściskały oficerów i żołnierzy wołając:
Die Kosaken sind doch schoene Leute!* Inni, zaciętsi, za naszymi żołnierzami
strzelali.
Od strony Petersthor ** korpusy Kleista, Wittgensteina i Colloredo walczyły
od samego rana z garstką Polaków. Po dzielnym oporze musieli oni przed siłą
przemagającą ustąpić z przedmieść. Książę Poniatowski batalion po batalionie
sam w ogień wprowadzał; zostawiwszy parę batalionów, mianowicie 4 [pułk]
nadwiślański pod pułkownikiem Malczewskim, w alejach w odwodzie, książę
na czele eskorty kirasjerów i krakusów w ulicy szarżując na tyralierów pru­
skich pierwszą ranę odebrał w rękę od kuli karabinowej; kazał się opatrzyć,
wsiadł znów na konia i rękę na chustce trzymając, nie przestał wałczyć.
Niebezpieczeństwo rosło z każdą chwilą. Hesi i Badeńczycy, stojący w mieście,
przeszli na stronę sprzymierzonych i zaczęli z murów miasta do naszych strze­
lać. Pułkownik Malczewski poległ od ich strzałów.
W tej chwili tyralierzy nieprzyjacielscy z korpusu Sackena, obszedłszy mury
od zachodniej części miasta, zaczęli się zbliżać ku Ranstedzkiej bramie; kule ich
dochodziły już murowanego mostu. Ulice prowadzące doń zapchane były tłu­
mami rannych, chorych i bezbronnych; wozy amunicyjne, armaty, powozy ofi­
cerskie w zbitej, nierozwikłanej masie cisnęły się ku mostowi; zamieszanie
powstało nie do opisania. Berezyna mi się przypomniała...
W tej ostateczności oficer minierów, czuwający nad mostem, mając rozkaz
wysadzenia go za zbliżeniem się nieprzyjaciela, przyłożył lont i most w powietrze
wyleciał.
Tym to sposobem odwrót wojskom polskim i francuskim, broniącym się jesz­
cze w ulicach miasta i w alejach, przy Peterskiej bramie przecięty został. Książę
Poniatowski na czele garstki walczących, przyparty do Pleissy, wystawiony
był na ogień tyralierów nieprzyjacielskich, w gęstych zastępach ze wszystkich
stron zbliżających się. Jenerał Bronikowski, przy księciu stojący, radził mu szu­
kać ocalenia wpław. Lecz książę żywo mu odparł:
— Chcę zginąć śmiercią walecznych!
Nakazał reszcie eskorty swojej nowy atak na nieprzyjacielskich tyralierów,
lepz ten tylko na chwilę zdołał wstrzymać ich postępy. Nie było jednej chwili
do stracenia! W tej ostateczności książę nareszcie poszedł za zdaniem otacza­
jących go oficerów, wspiął konia i wskoczył z nim w rzekę!
Woda wysoko zalewała brzegi; koń porwany jej pędem nie mógł do brzegu
przybić. Na ten widok kapitan sztabu Bleschamps rzuca się za księciem, pomaga
przepłynąć i dostać się na brzeg przeciwny.
Niebezpieczeństwo jednak jeszcze nie minęło; głęboka, do tego błotnista od­
noga Elstery zostawała do przebycia. Książę szedł pieszo ogrodami leżącymi
pomiędzy Elsterą i Pleissą: tu kulą karabinową w bok po raz drugi ugodzony,
padł w objęcia otaczających go oficerów. Wkrótce odzyskał jednak przytomność
i z pomocą adiutanta dosiadł z trudnością konia, lecz już się chwiał na siodle.
Zaczęto go ze wszystkich stron zaklinać, aby się dał opatrzyć i oddawszy ko­
mendę innemu generałowi, zachował się dla ojczyzny. Lecz odwaga księcia z nie­
bezpieczeństwem wzmagać się zdawała.

* Kozacy — co za piękni ludzie!

** bramy Peterskiej

» 226 «
 — Nie! nie! — zawołał — Bóg mi powierzył honor Polaków, Bogu tylko go
oddam.
Oficer inżynierów przybiega i miejsce najdogodniejsze do przeprawy wska­
zuje; książę brzegiem rzeki postępując, kieruje się w tę stronę, lecz spostrzegłszy
nieprzyjacielski oddział, zachodzący mu drogę, zawoła głośno:
— Otóż oni!
Konia zwraca i rzuca się do Elstery. Osłabiony ranami, koniem już nie po­
woduje, ten jednak pasuje się z nurtem i wspiąć się na brzeg wysoki, urwisty
nie może. To wszystko działo się pod gradem kul. W tej ostatecznej chwili
książę odbiera trzecią ranę, zsuwa się z konia i pędem wody porwany, tonąć
zaczyna. Zacny Bleschamps i tu na ratunek spieszy. W szlachetnym zapale rzuca
się w rzekę i porywa księcia. Widziano, jak obejmując wpół, starał się unosie
głowę księcia nad powierzchnią wody, lecz daremne były usiłowania tego szla­
chetnego męża. Znikli obaj na zawsze w nurtach zdradliwej rzeki! Taki był
zgon bohatera polskiego, wodza kochanego, przekładającego śmierć nad sro­
motną niewolę 28.
Oficerowie sztabu, co zdążyli przepłynąć Pleissę w jego ślady, osłupieni tą
stratą, wzięci tu zostali do niewoli. Tenże sam los spotkał pozostałych na pra­
wym brzegu głównodowodzących: Rożnieckiego, Bronikowskiego, Umińskiego
(adiutant księcia, Szydłowski, na wylot przestrzelony, pozostał w Lipsku) i puł­
kowników: Malleta, Rautenstaucha, adiutanta księcia — Kickiego i wielu
innych oficerów; z niektórymi Prusacy najniegodziwiej się obeszli.
W czasie tej śmiertelnej katastrofy piechota nasza ciągle walczyła w ulicach
przed Peterską bramą; zewsząd otoczona sformowała się nareszcie w małą
kupkę, w liczbie może jeszcze 500 ludzi, gotowa do ostatniego tchu bronić orłów
polskich. Były tam pułki: 15 — pod dowództwem pułkownika Macieja Rybiń­
skiego, 16 — pod majorem Bolestą, 8 — pod pułkownikiem Ostrzeżewiczem,
pułk 1 — pod kapitanem Łubieńskim *. O dwóch innych, o 4 — nadwiślańskim
i 12, nie mogłem powziąć dokładniejszej wiadomości. Jenerał Małachowski,
dowodzący tu, nie wiedząc, co czynić, udał się sam trochę na bok i został w ulicy
schwytany. Gdy niepotrzebnie łudzi tracono od ognia nieprzyjacielskiej pie­
choty, a nawet od niemieckich naszych sprzymierzonych, chcieli nasi dowódcy
przynajmniej w polu, z bronią w ręku, kapitulować. Stali spokojnie w kolumnie
ściśniętej, na ramieniu broń, o pół strzału kartaczowego od dział wymierzo­
nych przeciwko nim, otoczeni dokoła kolumnami rosyjskimi, pruskimi i austria­
ckimi. Nie śmiał nieprzyjaciel uderzyć na garstkę bohaterów w rozpaczy! Zbli­
żył się nareszcie jenerał Paskiewicz i żądał zdania się na łaskę, lecz gdy nie
mógł dogodzić żądaniom dowódców naszych, nawinął się flugeladiutant ** ce­
sarza Aleksandra, za radą którego wysłali dowódcy polscy pułkownika Rybiń­
skiego do cesarza. Kiedy wszedł na rynek lipski, zastał cesarza Aleksandra
otoczonego monarchami sprzymierzonymi i głównie naczelnymi.
— Co żądasz? — zapytał cesarz.
— Najjaśniejszy Panie! — odpowiedział Rybiński w języku francuskim —-
pięćset Polaków, odciętych i otoczonych, składa broń u stóp waszej cesarskiej

* W 1 pułku piechoty nie służył ża­

den oficer o tym nazwisku. Był to za­
pewne kpt. Józef Łubieński z 6 pułku
piechoty, który stanął na czele kilku­
dziesięciu ocalałych żołnierzy.
** adiutant przyboczny cara, zazwy­
czaj w stopniu generała

» 227 «
 mości, któremu się należy zaszczyt wygranej. Zachowaj, najjaśniejszy panie,
żołnierzom naszym te godła honoru, które oni nad życie cenią. Los nas poddaje
waszej cesarskiej mości, lecz gotowi jesteśmy w stanowczej dla nas chwili bro­
nić tych godeł do ostatniego tchu naszego.
Patrzał w czasie tej mowy cesarz surowo na Rybińskiego, potem z łagodno­
ścią wyrzekł:
— Zgoda!
Tym sposobem dokonane zostało poddanie się garstki naszej piechoty; zło­
żyli broń, orły znikły, zatrzymali swe znaki i ubiór żołnierze i pożegnawszy
obok nich leżących, rannych swoich i przyjaciół Francuzów, również rannych,
poszli do niewoli.

K. Kołaczkowski Wspomnienia , Kra­

ków 1899, ks. 2, s. 93—98.

PRZYPISY

1 Wojska koalicji antynapoleońskiej zanie kompromisowe postanawiając, że

(Rosja, Prusy, Austria, Szwecja, Anglia)
znajdowały się pod nominalnym do­
wództwem ks. Schwarzenberga i dzie­
liły się na kilka armii. Armią pół­
nocną, maszerującą z rejonu Berli­
na, dowodził szwedzki następca tro­
nu, dawny marszałek Francji — Ber­
nadette. a w skład jej wchodziły kor­
pusy pruskie Bülowa i Tauenziena, ro­
syjski Winzingerodego oraz szwedzki
Stedincka. Armia śląska znajdowała się
pod rozkazami generała Bliichera
i obejmowała pruski korpus Yor-
ka oraz rosyjskie korpusy Sackena,
Langerona i St-Priesta. Zdążała z Dol­
nego Śląska w stronę Lipska. Wreszcie
armią czeską dowodził sam ks. Schwar­
zenberg, a składała się ona z austria­
ckich korpusów Colloredo, Merveldta,
Gyulaia i Klenaua, pruskiego korpusu
Kleista oraz rosyjskich korpusów Witt-
gensteina i Barclaya de Tolly. Dotarła
ona do Lipska z rejonu Gór Kruszco­
wych. Koalicja antynapoleońska dyspo­
nowała łącznie 540 tys. ludzi.
2 Wśród sprzymierzonych ścierały się
dwie koncepcje. Rosjanie i Prusacy
pragnęli, by główny atak na pozycje
francuskie został przeprowadzony na
prawym (wschodnim) brzegu Pleissy.
Austriacy natomiast byli zdania, że le­
piej jest zaatakować Lipsk od południa,
wzdłuż lewego (zachodniego) brzegu
Pleissy i Elstery, tak aby po połączeniu
z pruskim korpusem Bliichera na pół­
nocnych przedpolach zamknąć Napoleo­
na w mieście i pozbawić go możliwości
odwrotu. Ostatecznie przyjęto rozwią­
» 228 «
austriacki korpus Gyulaia wspólnie
z pruską dywizją Thielmanna (łącznie
20 tys. ludzi) uderzy wzdłuż zachodnie­
go brzegu Elstery na Lindenau, by opa­
nować tam most kamienny — jedyną
drogę odwrotu Napoleona. Główne siły
sprzymierzonych miały natomiast pod­
jąć atak według koncepcji cara Aleks­
andra. 40 tys. Austriaków Merveldta
i księcia Hessen-Homburg postanowio­
no rzucić na wieś Dölitz, gdzie stał kor­
pus Poniatowskiego. 70 tys. Prusaków
i Rosjan podjęło natomiast atak na Wa­
chau i Liebertwolkwitz.
3 Wielka Armia dzieliła się wówczas
na następujące korpusy: 1 — gen. Van-
damme’a (zniszczony w bitwie pod Kul-
mem), 2 — marsz. Victora, 3 — marsz.
Neya, 4 — gen. Bertranda, 5 — gen.
Lauristona, 6 — marsz. Marmonta, 7 —
gen. Reyniera, 8 — ks. Poniatowskiego,
9 — marsz. Augereau, 10 — gen. Rappa
(oblężonego w Gdańsku), 11 — marsz.
Macdonalda, 12 — marsz. Oudinota,
13 — marsz, Davouta (w Hamburgu),
14 — marsz. Gouviona-St-Cyra (oblę­
żonego w Dreźnie), 1 korpusu kawalerii
gen. Latour-Maubourga, 2 — gen. Se-
bastianiego, 3 — gen. Arrighi, 4 — gen.
Kellermanna i 5 — gen. Milhauda. Do
tego dochodziły gwardia, artyleria re­
zerwowa, wojska inżynieryjne, tabory.
Napoleon dysponował na głównym
froncie 250 tys. żołnierzy francuskich
i 50 tys. wojsk sojuszniczych, w tym
15 tys. Polaków.
4 Napoleon dlatego nie zabezpieczył
sobie wygodnej drogi odwrotu na za­
 chód przez błotniste rzeki Pleissę i Li­
sterę (co 19 października doprowadziło
do katastrofy), ponieważ zamierzał po­
czątkowo wycofywać się na północny
zachód, w kierunku Halle. Wskazuje na
to pozostawienie w pierwszym dniu bi­
twy całego parku artylerii i taborów na
przedmieściu Eilenburg, czyli właśnie od
strony Halle. Nadejście korpusu Blu-
chera i zablokowanie planowanej drogi
odwrotu zmusiło cesarza do zmiany 17
października całej koncepcji.
5 Tj. korpusy marszałków Neya i Mar-
monta oraz gen. Arrighi. Dywizja gen.
Dąbrowskiego należała nominalnie do
8 korpusu polskiego, ale faktycznie wal­
czyła samodzielnie, najczęściej współ­
działając z korpusem Neya. W skład dy­
wizji wchodziły wówczas brygada pie­
choty gen. Żółtowskiego (pułki 2 i 14)
oraz brygada jazdy gen. Krukowieckie-
go (pułki 2 i 4 ułanów), a także kom­
pania artylerii konnej szefa szwadronu
Schwerina. Dywizja liczyła razem do
2700 łudzi.
6 Pod bezpośrednimi rozkazami Po­
niatowskiego znajdowały się 1 pułk pie­
choty Piotrowskiego, 4 — Cichockiego,
8 — Stuarta, 12 — Wierzbińskiego, 15 —
Rybińskiego, 16 — Bolesty oraz pułk
Legii Nadwiślańskiej Malczewskiego
i artyleria płk. Redlą. Pułki jazdy wcho­
dziły w skład 4 korpusu kawalerii re­
zerwowej i były dowodzone przez gen.
Sokolnickiego. Korpus ten walczył na
tym samym odcinku frontu i ściśle
współdziałał z oddziałami ks. Józefa.
7 Siły austriackie liczyły 19 tys. żoł­
nierzy.
8 Do tego momentu poległo bądź zo­
stało rannych 4 tys. Francuzów i 12 tys.
żołnierzy koalicji. Tak wysokie straty
wojsk sprzymierzonych były przede
wszystkim wynikiem celnego ognia 150
armat gen. Drouota, broniących cen­
trum francuskich pozycji. Napoleon w
dalszym ciągu trzymał wioski Dblitz,
Wachau i Liebertwolkwitz, o które od
rana toczyły się walki. Sytuacja uległa
zmianie, gdy w południe rozpoczął atak
na północnych przedpolach Lipska pru­
ski korpus Bliichera i gdy cesarz mu­
siał tam skierować część swych rezerw.
9 Według relacji Ludwika Kickiego
(adiutanta ks. Józefa) Napoleon miał
oświadczyć Poniatowskiemu:
„— Jesteś pan zuchem, mianowałem
pana marszałkiem Francji.
— Najjaśniejszy panie, wszakże ja
dowodzę Polakami.
— To nic nie szkodzi, będziesz pan
dowodził nimi zawsze i nosić będziesz
wasz mundur”. A. Skałkowski O cześć
imienia polskiego, Lwów 1908, s. 444.
» 229
Ks. Józef, który zginął trzy dni póź­
niej, nie zdążył otrzymać marszałkow­
skiej buławy i ani razu nie wdział mar­
szałkowskiego munduru. Nie istnieje też
żaden dokument z jego podpisem jako
marszałka Francji.
10 Gen. Merveldt reprezentował Au­
strię zarówno podczas rokowań o zawie­
szenie broni w Leoben, jak też w Cam-
poformio (1797). Napoleon wezwał go do
siebie 17 października o godzinie dru­
giej po południu. W czasie rozmowy' de­
klarował gotowość wycofania się z pew­
nych terytoriów i ograniczenia strefy
wpływów francuskich do linii rzeki Sa-
ale. Merveldt oświadczył mu jednak, że
sprzymierzeni nie zgodzą się na zawar­
cie pokoju, jeśli wojska cesarskie nie
powrócą na zachodni brzeg Renu,
opuszczając m. in. Hanower i Holandię.
11 Wojska saskie broniły północnych
przedmieść Lipska. Saska kawaleria,
zajmująca pozycję w szeregach korpu­
su Marmonta, opuściła niespodziewanie
swe stanowiska, wychodząc na przed­
pole. Początkowo Francuzi sądzili, że
Sasi zamierzają atakować Bliichera
i dlatego też nie zdołali przeszkodzić im
w połączeniu się z nieprzyjacielem. Śla­
dem kawalerii poszła piechota i artyle­
ria, a także dwa pułki wirtemberskie,
które ostrzelały przy tym sąsiednią dy­
wizję Durutte’a. Część Sasów nie zdą­
żyła wydostać się na przedpole, została
rozbrojona i odesłana na tyły. W sze­
regach francuskich pozostał tylko do­
wódca wojsk saskich, gen. Zeschau,
z 500 żołnierzami. Po zdradzie Sasów
korpus Reyniera musiał opuścić wioskę
Paunsdorf i wycofać się do Lipska.
12 Relacja Wyleżyńskiego oparta jest
na Biuletynie W ielkiej A rm ii z 24 X 1813
i na pamiętnikach cesarskiego sekreta­
rza A. Faina Manuscrit de 1813, Paris
1824, t. 1—2.
13 Lipsk w owym czasie nie był już
fortecą, gdyż mury obronne zaczęto bu­
rzyć w 1784. Tuż przed bitwą usypano
trochę umocnień drewniano-ziemnych
przed bramami miejskimi, ale ponieważ
Napoleon chciał rozegrać walkę na
przedpolu, nie przywiązywano większej
wagi do tego rodzaju prac, W rezulta­
cie więc jedyne poważniejsze umocnie­
nia znajdowały się od strony północnej,
koło bramy Kaliskimi, gdzie stały 2 i 14
pułki piechoty z d> wizji Dąbrowskiego.
Kawaleria tej dywizji odesłana została
do 8 korpusu. Korpus ks. Józefa miał
bronić Lipska od strony południowej,
od wschodniego brzegu Pleissy aż do
bramy Peterskiej (Św Piotra). Drugą li­
nię obrony stanowiły tu oddziały mar­
szałka Augereau z 9 korpusu.
«
 Ks. Józef otrzymał rozkaz obrony po­
łudniowego odcinka dopiero 19 paź­
dziernika nad ranem w kwaterze cesa­
rza, kiedy znaczna część polskich od­
działów zeszła już ze swych stanowisk
i zdążała ku mostowi w Lindenau. Od­
działy te zawrócono, ale nie zdążyły one
zająć wszystkich wyznaczonych pozycji,
zwłaszcza na przedmieściach. W ten
sposób utracono bez walki sporo tere­
nu i trzeba było podjąć bój na linii
dawnych murów miejskich otaczających
śródmieście. Poranna mgła utrudniała
rozpoznanie przedpola i zorientowanie
się w sytuacji. Współdziałanie z korpu­
sem Macdonalda, broniącym Lipska od
wschodu, było bardzo słabe. Oddziały
polskie — wykrwawione w wralkach 16
i 18 października — były bardzo zmę­
czone, a spora część żołnierzy nie miała
amunicji. Wielu oficerów, którzy nie
sprawowali już bezpośredniego dowódz­
twa, odeszło samowolnie na tyły, wy­
cofując się z Wielką Armią bądź też
pozostając przy królu saskim Frydery­
ku Auguście, by wraz z nim kilka go­
dzin później dostać się do niewoli. Osta­
tecznie tego dnia Poniatowski dyspono­
wał zaledwie 2500 żołnierzami.
14 Napoleon przeprowadził ostatnią
rozmowę z Fryderykiem Augustem oko­
ło godziny dziewiątej 19 października.
Pozostawił mu całkowitą swobodę na­
wiązania rokowań ze sprzymierzonymi,
prosił tylko o opiekę nad rannymi Fran­
cuzami w lipskich szpitalach. Fryderyk
August uznany został później przez
sprzymierzonych za jeńca ^wojennego
i odesłany do Berlina.
15 Ze względu na małe siły 8 korpusu
ks. Józef nie mógł obsadzić wszystkich
pozycji południowego odcinka obrony
miasta. Część swych żołnierzy wysłał na
przedpola — w charakterze wolty że­
rów — by ostrzeliwali zbliżającego się
nieprzyjaciela. Resztę podzielił na kil­
ka kolumn, które rozmieścił na skrzy­
żowaniach ulic i rzucał do przeciwna­
tarcia, gdy tylko przeciwnik zdołał prze­
kroczyć linię murów miejskich. W ten
sposób udało się Poniatowskiemu po­
wstrzymywać wroga przez trzy godzi­
ny. W południe napór nieprzyjaciela był
już tak wielki, że trzeba było ewakuo­
wać bramę Peterską. Wtedy też Polacy
zostali ostrzelani przez piechotę badeń-
ską, należącą do korpusu Augereau,
która przeszła na stronę koalicji, odci­
nając 8 korpusowi drogę odwrotu do
mostu Lindenau.
16 Wówczas też wycofany został pol­
ski batalion gwardii Kurcyusza.
17 Napoleon zatrzymał się w Lindenau
na zachodnim brzegu Elstery koło ka­
» 230 «
miennego mostu, jedynej drogi odwro­
tu. Jego stanowisko dowodzenia znaj­
dowało się teraz na pierwszym piętrze
starego młyna, gdzie cesarz wydał kil­
ka rozkazów, spotkał się po raz ostatni
z Poniatowskim, a następnie — zmę­
czony — zasnął w fotelu. Obudziła go
eksplozja ładunku wybuchowego, któ­
rym wysadzono most. Wybuch był tak
silny, że kamienie padły na oba brzegi
Elstery, raniąc kilkudziesięciu żołnie­
rzy.
18 Tylko 2 i 14 pułki piechoty oraz
kompania artylerii konnej Schwerina.
13 W Archiwum Wojennym w Vin­
cennes zachował się raport kapitana,
dowódcy kompanii saperów gwardii,
która strzegła mostu Lindenau. Raport
sporządzony został już 20 października
na biwaku pod Weissenfels, a więc na­
zajutrz po dramatycznych wydarze­
niach. Kapitan ten (podpis nieczytelny)
stwierdza, że ostatniego dnia bitwy lip­
skiej jego kompania oddana została do
dyspozycji pułkownika saperów Mrmt-
forta i otrzymała zadanie rozebrania
wszystkich drewnianych mostków na
Eisterze w obrębie przedmieść i na dro­
dze do Lindenau. Zniszczono więc sześć
małych drewnianych mostków, które
znajdowały się na tym odcinku rzeki,
gdzie później usiłował przeprawić się
Poniatowski z resztkami 8 korpusu. W
rzeczywistości więc ks. Józef zginął nie
dlatego, że wysadzony został w powie­
trze kamienny most w Lindenau (do
którego i tak nie mógłby przedostać się
przez miasto), ale dlatego, iż zerwano
drewniane mostki i kładki służące mie­
szkańcom domów położonych nad Li­
sterą. Trzeba zresztą dodać, że rozebra­
nie mostków nie miało większego zna­
czenia dla zabezpieczenia francuskich
pozycji, gdyż austriacki korpus Gyulaia
od samego początku bitwy znajdował
się na zachodnim brzegu Elstery.
Saperzy gwardii, dowodzeni przez kpi
Picot, założyli tymczasem miny procho­
we pod mostem Lindenau, a po wyko­
naniu zadania odeszli zgodnie z rozka­
zem na tyły. Płk Montfort pozostawił
kaprala i trzech żołnierzy polecając im
wysadzenie mostu, gdy tylko nieprzy­
jaciel pojawi się w pobliżu. Most wy­
sadzono około dziesiątej, kiedy zbliżyli
się doń jegrzy rosyjscy z korpusu gen.
Langerona.
20 W chwili śmierci ks. Józef miał
pięć ran. 12 października w walkach
z kozakami pchnięty został dzidą w pra­
wą dłoń koło wielkiego palca. 16 paź­
dziernika otrzymał postrzał — także w
prawą rękę — pomiędzy dłonią a łok­
ciem, tak że w następnych dniach mu­
siał ją trzymać na temblaku i z trudem
tylko kierował koniem. 19 października
około południa otrzymał nową ranę po­
strzałową w górną część lewej piersi,
między obojczykiem a łopatką. Rana
była ciężka i spowodowała znaczny
upływ krwi. Tuż po dwunastej — po
przebyciu Pleissy — kula ugodziła go
pomiędzy żebra i od tej pory z trudem
tylko zachowywał przytomność. Wresz­
cie podczas przeprawy przez Elsterę zo­
stał raniony kulą po raz piąty, prosto
w pierś, i osunąwszy się z konia, uto­
nął w rzece.
21 W trzydniowej bitwie pod Lipskiem
oprócz ks. Poniatowskiego zginęli: sio­
strzeniec Kościuszki, gen. Sykstus Est-
ko, oraz płk Malczewski. Do niewoli
dostali się generałowie: Kamieniecki.
Izydor Krasiński, Małachowski, Pasz­
kowski, Turno, Bronikowski, Grabow­
ski, Umiński, Rautenstrauch oraz puł­
kownicy Mallet, Straszewski, Piotrow­
ski, Wierzbiński, Błeszyński i Rybiński.
Pod Lipskiem zginęło ok. 7000 Polaków,
a 3000 dostało się do niewoli.
22 Był to wspomniany już młyn koło
mostu Lindenau. Według cesarskiego
sekretarza Agathona Faina rozmowa
Napoleona z ks. Józefem miała przebieg
następujący:
„— Książę, będziesz bronił przed­
mieść południowych.
— Sire, mam bardzo mało ludzi.
— To nic, będziesz bronił przedmieść
tym, co masz.
— Sire, utrzymamy się. Jesteśmy go­
towi zginąć dla waszej cesarskiej moś­
ci!” A. Fain, op. cit., t. 2, s. 432.
33 Dowódca artylerii 8 korpusu, Ja­
kub Redel, tak pisze: „Już mostu na
Elsterze nie było, bo go Napoleon spalić
rozkazał, aby się zabezpieczyć od ściga­
jącego nieprzyjaciela, ale niemało jesz­
cze na drugiej stronie pozostało wojska,
które jak i gdzie mogło, przebywało tę
rzekę. Książę otoczony kilkunastu woj­
skowymi, pomiędzy którymi i ja byłem,
szukał także dogodnego miejsca do prze­
prawy. Długo krążyliśmy nad brzegiem,
nareszcie w ogrodzie, przez który ta
rzeka płynie, trafiliśmy na miejsce, któ­
re się zdawało dobrym, a czasu tracić
już nie można było, bo dochodziły nas
krzyki zbliżających się nieprzyjaciół.
Wskoczył książę w rzekę i już się wię­
cej nie pokazał. Podobno w tym skoku
popręg pękł, koń się przewrócił i zgniótł
jeźdźca.
Widząc tak okropny koniec tego wo­
jownika, dałem koniowi ostrogę, aby
stracić z oczu widok tego miejsca. Pod­
jechawszy dalej, zawsze nad brzegiem,
spostrzegam w poprzek rzeki kilka ster­
» 231
czących palów, na które sapery francu­
skie zarzucili belki leżące na brzegu. Na
jednej z tych belek siedział jakiś ofi­
cer francuski, którego sapery francuscy
na drugi brzeg przeciągali. Niewiele
myśląc, zeskoczyłem z konia i puściw­
szy go, wskoczyłem za tego oficera, że
zaś z powodu rany miałem głowę ob­
wiązaną bandażem, który mi się zsunął
na oczy, przeto lękając się stracenia
równowagi w tak niebezpiecznej prze­
prawie, uchwyciłem się za poły surdu­
ta siedzącego przede mną. Położenie je­
go pogorszyło się tym sposobem, bo bel­
kę z dwoma ciężej było ciągnąć; nie
oglądając się za siebie, wołał tylko cią­
głe Francuz: «Chcesz mnie utopić» i ko­
pał w tył nogami. Ale ja nic na to nie
zważałem, tylko się mocno trzymałem
jego poły. Wtem belka osunęła się
i obadwa wpadliśmy w wodę, szczęś­
ciem, że to było już blisko brzegu i sa­
pery wyciągnęli nas. Stanąwszy na
brzegu, poznałem, że ten, z którym tę
osobliwą przeprawę odbyłem, był mar­
szałek Macdonald. On mnie także po­
znał i nawzajem przepraszaliśmy się
i winszowali sobie tak szczęśliwego oca­
lenia. Na drugiej stronie rzeki napotka­
łem karetę, w której siedział cesarz. Ja
mu pierwszy zaniosłem tę smutną wia­
domość o śmierci naszego wodza. Zapy­
tał mnie, czym to na swoje własne oczy
widział? A skoro odpowiedziałem, że tak
jest, smutnie wzruszył ramionami, nic
nie odrzekłszy”. K. W. Wójcicki, op. cit.,
t. 1, s. 132—133.
Śmierć ks. Józefa tak opisują adiu­
tant Poniatowskiego, Ludwik Kicki,
i adiutant gen. Izydora Krasińskiego —
Wacław Sierakowski: „Dnia 19 paź­
dziernika, w czasie cofania się wojska,
miał książę Poniatowski z rozkazu ce­
sarza Francuzów powierzoną swojej
obronie, z garstką dwóch tysięcy pie­
choty polskiej, część przedmieścia lip­
skiego ze strony drogi do Borna prowa­
dzącej. Pomimo jednak dzielnego odpo­
ru, dawanego nacierającemu wojsku,
ujrzał po lewej swojej stronie będące
kolumny francuskie w mocnym cofaniu
się przed natarczywością przemagają-
cej siły, a widząc się nagle odsłonionym
na skrzydle i przewidując zamysły za­
chodzących mu w tył kolumn, gdy most,
ciągle zatkany cofającym się parkiem
artvlerii i wozami, przejścia nie zosta­
wił, dobył pałasza, odzywając się do
kilku oficerów otaczających go wten­
czas: «Panowie, lepiej jest zginąć, jak
przystoi!» i na czele kilkudziesiąt kira-
sjerów polskich, składających straż je­
go i oficerów go otaczających, żywo na­
tarł na będące już na przedmieściu ko­
«
lumny pruskie, iż zmusił je do cofnięcia
się aż za rogatki przedmieścia. Wtem
ugodzony kulą karabinową w lewe ra­
mię, będąc już na dniu 14 i 16 raniony,
proszony, aby się dał opatrzyć, zosta-
wując komu z przytomnych na czas do­
wództwo, rzekł: «Bóg mi oddał honor
Polaków, jemu samemu go oddam».
Uważając zaś, że ta rana wszystkich Po­
laków dotknęła, kazał odstąpić ofice­
rom, skupionym dla wspierania go, i po­
suwając się przed żołnierzy wyrzekł:
«Nic to, dzieci — naprzód!» Widząc
ogromne siły ze wszech stron nadcho­
dzące, gdy już nic do przedsięwzięcia
nie zostawało, wracał do swojej piecho­
ty, ale już jej na miejscu nie zastał;
uczyniła ona była dzielne poruszenie
naprzód, lecz utraciwszy oficerów, w
większej części wycięta, a reszta do rze­
ki zagnana. Książę zastał już przed­
mieścia napełnione strzelcami nieprzy­
jacielskimi i badeńskimi, którzy zarów­
no z innymi ubiegali się dla zabrania
go, i przebił się, dostawszy jednak
w krzyż postrzał; lecz gdy już na żad­
nym moście przejazdu nie było, widząc
przepływających rzekę Pleissę, rzucił
się w nią i szczęśliwie na drugą stronę,
za pomocą oficerów otaczających go, zo­
stał wydobyty.
Gdy koń, na którym siedział, w tej
pierwszej rzeczce już został, wsiadł osła­
biony książę do innego, którego mu po­
dano, a gdy nadjechał nad rzekę Elster,
która już była osadzona strzelcami
pruskimi i saskimi, i gdy ujrzał zbliża­
jących się za sobą, skoczył w rzekę
i z koniem natychmiast zatonął. Kilku
oficerów, którzy rzucili się za księciem,
utonęli, inni na brzegu lub w wodzie
zostali pojmani”. Dodatek do „Gazety
Korespondenta Warszawskiego” z 13 XI
1813, s. 1352—1353.
Według informacji Tomasza Ostrow­
skiego, prezesa senatu Księstwa War­
szawskiego, który 19 października był
w Lipsku, na krótko przed śmiercią Po­
niatowskiego przybył do polskiego wo­
dza oficer saperów francuskich z wia­
domością, że w pobliżu zdołano zorga­
nizować prowizoryczną przeprawę i że
gotów jest zaprowadzić tam Polaków.
Ledwie jednak Poniatowski i grupa to­
warzyszących mu oficerów przeszli kil­
kadziesiąt metrów we wskazanym kie­
runku, pojawili się strzelcy pruscy,
otwierając ogień karabinowy. „Oto
oni!” — miał zawołać ks. Józef i nie
wahając się dłużej, skoczył z koniem
do Elstery, daremnie starając się prze­
dostać na zachodni brzeg rzeki. Chwilę
później — trafiony kulą w pierś —
zniknął pod wodą.
Prowizoryczna przeprawa, o której
poinformował Polaków oficer francuski,
została zorganizowana przez pułkowni­
ka saperów Mariona. Rozkazał on ściąć
dwa drzewa rosnące tuż nad Elsterą,
upadły one w ten sposób, iż można było
po nich przedostać się na zachodni
brzeg. Na pniach saperzy ułożyli drzwi,
okiennice i deski z pobliskich domów,
tworząc rodzaj pomostu. Po pewnym
czasie konstrukcja ta zawaliła się i po­
zostały jedynie pnie. To właśnie po
owych pniach przedostali się na drugą
stronę marszałek Macdonald i Jakub
Redel. Gdyby więc Poniatowski nie zde­
cydował się skoczyć do Elstery, zoba­
czywszy nieprzyjacielskich żołnierzy,
miałby jeszcze szansę przeprawienia się
przez rzekę kilkaset metrów na północ.

W. O B R O N I E M O D L I N A
Podczas gdy rozbita pod Lipskiem
Wielka Armia odchodziła na zachód
ku granicom Francji, na terenach
opanowanych już przez wojska koa­
licji broniło się jeszcze kilkanaście
napoleońskich fortec. Część z nich
obsadzona była także przez polskich
żołnierzy, m. in. Gdańsk, Zamość,
Modlin, Drezno i Hamburg. Oblęże­
nie tych twierdz rozpoczęło się jesz­
cze w lutym 1813 r. i dopiero w li­
stopadzie i grudniu — po upływie
dziesięciu miesięcy — udało się nie­
przyjacielow i zmusić niektóre z nich
do kapitulacji.
Modlin, leżący w widłach Wisły
i Bugu, był główną twierdzą Księ­
stwa Warszawskiego. Decyzję o jej
budowie podjął Napoleon w grudniu
1806 r., kiedy to właśnie w tym rejo­
nie walczył z rosyjską armią Ben-
nigsena. Twierdza odgrywała pewną
rolę już podczas kampanii 1809 r.,
gdyż właśnie tutaj reorganizowało
się wojsko polskie po bitwie pod Ra­
szynem i opuszczeniu Warszawy.
W roku 1810 w związku z trudną sy­
tuacją finansową Księstwa prace
;> 233 «
45
przy budowie Modlina zostały ogra­
niczone i dopiero w przeddzień kam­
panii 1812 r. podjęto je z nowym roz­
machem. Ogrom zadań sprawił jed­
nak, że forteca nie została ukończona
i kiedy w lutym 1813 r. przyszło jej
znowu bronić — nie nadawała się
właściwie do obrony.
Trzon załogi Modlina stanowiły
pułki litewskie (18, 19, 20 i 21), które
w grudniu 1812 r. zdołały wycofać
się z okolic Wilna ku Warszawie,
a także 3 i 17 pułki Księstwa, czę­
ściowo odtworzone po klęskach po­
przedniej kampanii. W skład załogi
wchodziły również drobne oddziały
francuskie i niemieckie, a całością
sił dowodził holenderski generał
Daendels. Obok dowództwa francu­
skiego istniało też polskie z gen.
Franciszkiem Kosseckim jako ko­
mendantem twierdzy i płk. Piotrem
Łubieńskim jako szefem sztabu. Ob­
lężenie Modlina rozpoczęło się 5 lu­
tego 1813 r., a kapitulacja nastąpiła
1 grudnia — na wiadomość o klęsce
Wielkiej Armii pod Lipskiem.
J
 F R A N C IS Z E K K S A W E R Y KOSSECKI
generał brygady — dowódca polskiej załogi Modlina

Modlin 11 VI 1813
Do Księcia Ministra Wojny
Próbowałem wielokrotnie przesłać Waszej Wysokości wiadomość o stanie
twierdzy podczas czteromiesięcznego oblężenia, mam jednak podstawy sądzić,
że skoro jesteśmy tak ściśle otoczeni przez nieprzyjaciela, wiadomości te nie
mogły dotrzeć. Korzystając dziś spiesznie z przybycia kapitana Textora, wysła­
nego przez Jego Wysokość szefa sztabu głównego 1 dla powiadomienia nas o za­
wieszeniu broni, przesyłam Waszej Wysokości zestaw sił garnizonu, jak też
ogólny zarys naszych działań.
Chociaż strata trzeciej części naszego garnizonu jest z pewnością znaczna, to
przecież jest ona o wiele mniejsza od tej, jakiej doznały oddziały sprzymierzo­
nych, które zmniejszone zostały do mniej niż połowy ich sił początkowych2.
Wasza Wysokość osądzi przez to, jaka jest siła całego garnizonu. Chociaż, jak
się wydaje, wszelkie choroby winny ustać w obecnej porze roku, to przecież
sądzę, że trudno będzie podjąć kroki dosyć skuteczne, aby zapobiec wszelkiej
dezercji. Żołnierze pułków litewskich tęsknią do swych domów, a ci z 13
i 17 pułku Księstwa to w większości rekruci z okolic twierdzy.
Nie będę tu opisywał, w jakim stanie znajdowała się twierdza w początkach
oblężenia, ponieważ Wasza Wysokość wie o tym sama. Winienem jednak wspo­
mnieć o przyczynach chorób, które spowodowane były głównie brakiem świe­
żego mięsa i medykamentów. Ze 150 wołów połowa padła z mrozu, tak że w po­
czątkach lutego trzeba było zaprzestać dystrybucji mięsa świeżego dla załogi,
aby można było zachować chociaż trochę dla szpitali. Pod koniec tego miesiąca
1 te resursy zostały wyczerpane z powodu bardzo znacznej liczby chorych. Wy­
pad uczyniony od strony Nowego Dworu na początku marca dał nam tylko
38 krów, z czego część wykorzystano dla szpitali, a resztę przeznaczono na da­
wanie mleka i wyrób masła dla oficerów, nie było bowiem w twierdzy żadnego
rodzaju tłuszczów. Trzeba było robić zupę dla chorych z mięsa solonego, i kiedy
później zaczął się pojawiać szkorbut wśród załogi i inne choroby, zmuszeni byli­
śmy pozabijać konie. Złe kwatery, brak odzienia, nieustanna czujność przed
nieprzyjacielem i roboty fortyfikacyjne w złej porze roku spowodowały rów­
nież wiele chorób, dezercji i zgonów. Brak kawalerii nie pozwalał nam czynić
wypadów i trzeba było codziennie niepokoić nieprzyjaciela i spędzać jego pla­
cówki, aby zaopatrzyć się w drewno na opał, wykorzystując stare baraki i domy
leżące najbliżej twierdzy. Te wyprawy nie kosztowały nas zbytnio, nasze straty
wynosiły tylko kilku rannych i zabitych. Z drugiej strony dawały one tę korzyść,
że pozwalały młodym żołnierzom obcować z ogniem i niebezpieczeństwem.
2 kwietnia spłonęło lewe skrzydło koszar, gdzie znajdował się szpital. Pożar ten
kosztował nas wielu ludzi, wiele wyposażenia i sprzętu koszarowego, magazyn
ubiorczy 20 pułku piechoty i aptekę, gdzie rozpoczął się ogień. Szpital przenie­
siono do jednego z drewnianych magazynów. Nie można go było założyć w kaza­
matach ze względu na wilgoć i wielką liczbę chorych. Odwilż dodała nam
wreszcie nieco sił, wzmacniając nas z najsłabszej strony twierdzy w zimowej
porze, i skierowaliśmy teraz naszą uwagę i nasze prace na inny punkt. Trzeba
było odbudować całą kontrskarpę *, dokończyć w wielu miejscach parapety

* mur otaczający rów forteczny od

zewnątrz

» 234 «
i przebić nowe embrazury *. Jednym słowem twierdza potrzebuje jeszcze i wy­
maga wielkich prac, które jednak w części są już wykonane3.
Mimo tych wszystkich niedogodności i przymusów nieprzyjaciel nie odważył
się zaatakować twierdzy, mając na to siły niewystarczające. Dopiero w nocy
z 7 na 8 tego miesiąca próbował szturmu na dzieła ** zewnętrzne pod osłoną
swej artylerii. Trzy baterie założone na wprost koron B i C, każda po 10 granat­
ników, wrzuciły do twierdzy ponad 200 granatów i kul zapalających, jedna z ko­
lumn nieprzyjacielskich ruszyła na koronę A, aby zająć ją szturmem. Żywy
ogień naszej artylerii nie tylko zmusił tę kolumnę do rezygnacji ze swego pro­
jektu, ale także zmusił wrogie baterie do milczenia, ze znaczną stratą bowiem
zdemontowano jedno działo i zabito majora artylerii. Nasza strata wynosiła
tylko dwu żołnierzy zabitych i trzech rannych. Granaty nie sprawiły żadnego
pożaru. Wasza Wysokość może z przyjemnością stwierdzić, że wszelkie wybuchy
granatów nie wywarły żadnego wrażenia na młodych żołnierzach. Oczekiwali
oni z zimną krwią i niecierpliwością chwili, kiedy będą mogli pokazać nie­
przyjacielowi, iż potrafią bronić z honorem powierzonej im twierdzy ł.
Zawieszenie broni, ogłoszone tutaj w dniu wczorajszym, przeszkodziło pro­
jektom nieprzyjaciela, który otrzymawszy posiłki miał ponowić ataki. Mogę
zapewnić, że duch, jakim Wasza Wysokość potrafiłeś natchnąć swe oddziały,
ożywia również garnizon Modlina. Żołnierz z odwagą znosi wszelkie niewygody,
oczekując niecierpliwie pory, gdy będzie mógł złożyć dowody swych wartości.
Znając ojcowską troskę Waszej Wysokości wobec swych oddziałów, ośmielam
się przedstawić ich potrzeby. Pułk 18 nie ma żadnych mundurową co powToduje,
że 149 ludzi z 19 i 22 pułku, których Wasza Wysokość poleciłeś włączyć do tego
regimentu, są w pułku 21. We wszystkich pułkach brak jest koszul i butów.
Suma 200 tysięcy złotych polskich, wysłana dla zapłacenia żołdu garnizonu, wy­
starczyła tylko na miesięczną płacę dla oficerów i 15 dni żołdu dla oddziałów.
Żołnierz, pracując przy fortyfikacjach, był do tej pory opłacany za te prace
i nie odczuwał jeszcze tak bardzo braku pieniędzy, co podoficerowie i oficero­
wie, którzy, bez żadnej przesady mówiąc, pozbawieni są mundurów i butów.
Racz, Panie, wziąć pod uwagę naszą nędzę. Czyż nie byłoby możliwe przynaj­
mniej otworzyć kredyt w Warszawie na wypłacenie dwumiesięcznego żołdu,
aby pozwolić im na wyekwipowanie się i zaopatrzenie na wypadek, gdyby dzia­
łania wojenne zostały wznowione.
Kossecki, generał brygady

Archiwum Wojenne w Vincennes. Se­

ria C2 168. Defense de Modlin (1813).

:ALEK SA NDE R CHODKIEWI CZ

putkownik — dowódca 18 pułku piechoty

Nieszczęśliwy koniec wyprawy 1812 roku wrzucił mnie w twierdzę Modlin,

której upadek, jakowym nastąpił sposobem, powiedzmy. Garnizon składał się
z artylerii francuskiej, artylerii polskiej, jednego batalionu Francuzów, dwóch
batalionów Sasów, jednego batalionu Wirzburgów, jednego batalionu pułku
3 piechoty polskiej, jednego batalionu pułku 17, jednego batalionu pułku 18,
dwóch batalionów pułku 20, dwóch batalionów pułku 21 i kompanii saperów
* otwory strzelnicze
** dzieło — od franc, ouvrage — for­
tyfikacja

» 235 «
saskich. Komenderował twierdzą generał dywizji francuskiej, rodem Holen­
der — Daendels. Pod nim generał brygady Kossecki, pułkownik inżynierów
Prévost z wojska francuskiego. Pułkownicy Polacy w pułkach piechoty: Blu-
mer w 3, Koszarski — 17, Chodkiewicz — 18, Biszping — 20, Giełgud — 21, Kry­
siński major artylerii.----
Twierdza nasza, lubo nie dokończona, staraniem wszelako Prévosta a pracą
garnizonu tak została wzmocnioną, że mogła się bronić przez miesiąc cały prze­
ciw regularnemu dobywaniu, a chociaż już się niszczyło mięso końskie, miała
wszelako kilkanaście tysięcy korcy zboża, legumin na miesięcy 14 od septembra *
licząc, garnizonu blisko jeszcze 3000, dział 160 i amunicji pod dostatkiem. W ta­
kim byliśmy stanie, gdy Daendels tę twierdzę chciał jeszcze poddać w czasie
armistycjum * * .----
Dnia 21 septembra ośmielił się [Daendels] ukazać wezwanie generała dywizji
Kleinmichela [do kapitulacji], zrobione na jego prośbę — jak powiedział — a to
w celu niby zachowania garnizonu naszego. Wszyscy cudzoziemcy przystali na
ten projekt, myśmy go tylko odrzucili i Prévost. Widząc nie przyjęty ten pro­
jekt większością głosów, które były samych Polaków, oświadczył mimowolnie
być naszego zdania i odmówił wezwaniu, używając do tego barona Berc, komen­
danta Sasów, który całą intrygę prowadził. Dla dopięcia celu zaczął jednak naj­
gorsze roznosić nowiny, skrył wygraną pod Dreznem, na koniec, dla zepsucia
ducha, ogłosił całą radę obrończą, dając ją czytać każdemu. Adherenci i ci, któ­
rym sława jest obca, poczęli wychwalać zamiary jego, a tak duch, który dotąd
wszystkich ożywiał, począł nagle stygnąć u wszystkich, a cudzoziemcom więk­
szej dodawać odwagi. Ponieważ ja i Blumer powiedzieliśmy, iż póki chleba star­
czy, myśleć nawet o poddaniu się nie należy, generał przeto, chcąc mieć wypadek
do poddania twierdzy, wydał rozkaz, aby dla doświadczenia, czyli będzie można
obyć się samym chlebem, nakazał trzydniową próbę. Rzecz ta była ukartowana
wprzódy. Zagraniczni oświadczyli, iż na pewno się obejść bez mięsa nie mogą,
a za nimi poszli wszyscy oprócz regimentu Blumera i mojego. Odbyliśmy próbę
i pomimo [niedostatku mięsa] żadnegośmy zbiega nie mieli.
Wezwał nas później [Daendels] na radę, zapytując się, czyli ma pomniejszyć
racje w mięsie. Godzono się na pomniejszenie dla Polaków do połowy, wyna­
gradzając leguminami, dla cudzoziemców zaś zostawiono w całości. Że zaś
chleba nie brakło, mając młyny — zostawiono ilość chleba jak dawniej. Zwo­
łano znów radę. Generał chciał, aby pomniejszono chleb, lecz odrzucono [to]
powtórnie, prosząc o pomniejszenie mięsa.----
Dnia 22 października [Daendels] podał nam znowu na wezwanie generała
Kleinmichela propozycje względem poddania się. Wszyscy cudzoziemcy oświad­
czyli, iż są za kapitulacją, oprócz Prévosta, który na nią nie przystał. Generał,
chcąc mieć większość głosów, przydał kapitana During od Wirzburczyków, aby
wotował za kapitulacją.----
Zdanie moje było w tych słowach:
,,Jeśli chodzi o sprawę, czy mamy rozpocząć rokowania o kapitulację z braku
żywności, dla dobra naszego garnizonu mam zaszczyt przedstawić moje zdanie
następująco. Zawsze wierzyłem i będę wierzyć zawsze, iż dzielny żołnierz zdolny
jest bronić twierdzy mu powierzonej. Mimo czterodniowej próby głodu 18 pułk
służy nadal jak przystało na dzielnych żołnierzy, co jest wystarczającym dowo­
dem tego, co miałem wam zaszczyt przedstawić” . ----

* września
** zawieszenia broni

» 236 «
 Opinia moja, mimo nalegań, z rozkazu generała w protokóle obrad umiesz­
czoną nie została.---- Ponieważ zdanie moje wpisane nie było, nie podpisałem
przeto tej sesji, co uczynili także Blumer i Prévost. Generał Daendels nie chciał
poprzestać na przestrodze rozsiewania złych wieści, rozgłosił więc przegraną
główną cesarza pod Lipskiem, śmierć księcia Poniatowskiego, przejście Sasów
[na stronę nieprzyjaciela], niewolę króla saskiego itp. wieści z gazet dobyte.
Podmówił też niektóre osoby do pisania prośby o kapitulację, w końcu ośmielił
się one podać dnia 1 listopada radzie obrończej. Nie przybyli na nią Prévost
i Blumer, udający chorych. Wszyscy ją przyjęli oprócz mnie jednego. Wysłano
przeto do paktowania Łubieńskiego, Bezego i Jacha, którzy zawieźli umowę,
o której dotąd nie wiem jeszcze z pewnością. Dziś, to jest dnia 3 [listopada],
była znowu rada wojenna, nie byli na niej Kossecki, Blumer i Prévost pod
pozorem choroby. Czytano na niej warunki kapitulacji zasadzające się na ode­
słaniu garnizonu do Francji, lecz bez broni, i oddaniu Modlina dnia 31 listo­
pada [sic!]. Ja i Krasiński odrzuciliśmy kapitulację, Koszarski, Bisping i Kry­
siński oświadczyli, iż pozwalają na nią z warunkiem maszerowania z bronią,
a inaczej wolą iść w niewolę 5.
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskie­
go. Dział Rękopisów, sygn. 172, s. 7—24.

PRZYPISY
5 Tj. marszałka Berthiera. Po podpi­
saniu rozejmu w Pielaszkowie (4 VI
1813} do każdej z oblężonych twierdz
wysłano oficera ze sztabu głównego
Wielkiej Armii, który po kilkudniowym
pobycie w fortecy miał dostarczyć Na­
poleonowi szczegółowy raport o sytua­
cji załogi.
2 Według raportów generała Daen-
delsa załoga Modlina liczyła początkowo
5300 ludzi, ale już w połowie lutego cho­
rych było 900 żołnierzy, a w marcu —
2000. W pierwszym okresie oblężenia
umierało codziennie 30—35 ludzi, tak że
do momentu ogłoszenia rozejmu (poło­
wa czerwca) załoga zmniejszyła się
o 1937 żołnierzy, częściowo także na
skutek dezercji. Choroby ustały latem,
ale już we wrześniu notowano znów
w szpitalach 900 chorych. W rzeczywi­
stości więc tylko 2500—3000 ludzi mo­
gło pełnić normalną służbę. W większo­
ści byli to żołnierze polscy.
3 Do końca marca oblężonym groził
przede wszystkim atak od strony Wisły,
którą można było przejść wówczas po
lodzie. Szańce ziemne z tej strony nie
zostały ukończone i trzeba było wybu­
dować prowizoryczne palisady, aby za­
mknąć przystęp do fortecy.
4 Był to jedyny atak podjęty w pierw­
szym okresie oblężenia przez korpus
rosyjski stojący pod Modlinem. Korpus
ten składał się głównie z pułków ko­
zackich i od<tóaVnv pospolitego rusze-
nia, natomiast pozbawiony był artyle­
rii.
5 Umowa kapitulacyjna podpisana zo­
stała wstępnie 2 XI 1813, z tym że pew­
ne jej artykuły — wymarsz z twierdzy
z bronią w ręku oraz sprzedaż części
ziarna na potrzeby garnizonu — musia­
ły być zatwierdzone przez cara Alek­
sandra, który znajdował się przy głów­
nej armii rosyjskiej w Niemczech. Od­
powiedź cara — odmowna — znana była
dopiero 29 listopada, a Modlin kapitu­
lował 1 grudnia.
W chwili poddania twierdzy jej gar­
nizon przedstawiał się następująco: ar­
tyleria francuska — 8 oficerów, 107 żoł­
nierzy; francuskie wojska inżynieryj­
ne — 2 oficerów; 1 batalion 133 pułku
francuskiej piechoty (złożony z Toskań-
czyków) — 22 oficerów, 148 żołnierzy;
oddziały niemieckie — 26 oficerów
i 264 żołnierzy; pułki polskie i litew­
skie — 159 oficerów i 2140 żołnierzy.
Łącznie załoga Modlina liczyła wów­
czas 237 oficerów i 2659 żołnierzy.
W czasie dziesięciomiesięcznego oblę­
żenia zmarło w wyniku chorób 1914 lu­
dzi, zdezerterowało 524, dostało się do
niewoli 37, a 4 skazano na karę śmierci
i rozstrzelano. Łącznie więc straty wy­
nosiły 2479 ludzi, czyli blisko połowę
początkowego stanu załogi. Wg doku­
mentów z Archiwum Wojennego w Vin­
cennes. Seria C2 168. Defense de Modlin
(1813).
 46
O ST A TN I E W A L K I
W listopadzie 1813 r. Napoleon w y­
cofał się za Ren, a w działaniach wo­
jennych nastąpiła kilkumiesięczna
przerwa. W grudniu i styczniu cesarz
powołał do szeregów 120 tys. rekru­
tów, ale wielu z nich trzeba było na­
tychmiast odesłać do armii włoskiej
ks. Eugeniusza oraz do korpusów
Sucheta i Soulta. które starały się nie
wpuścić Anglików i Hiszpanów poza
linię Pirenejów. W nowej kampanii
1814 r. Napoleon musiał bowiem bro­
nić Francji aż na trzech frontach
(Ren, Włochy i Pireneje), przy czym
nie mógł już liczyć na pomoc króla
Neapolu Murata, który przeszedł na
stronę koalicji. Ponad 100 tys. ludzi
miał jeszcze cesarz w twierdzach na
terenie Niemiec, ale garnizony te by­
ły unieruchomione i nie można było
ich wykorzystać w aktywnych działa­
niach przeciw sprzymierzonym. Nie­
które załogi, wyczerpane głodem
i chorobami, kapitulowały w listopa­
dzie i grudniu 1813 r. wiedząc, że po­
zostawione bez pomocy nie zdołają
przetrwać nadchodzącej zimy. Tak na
przykład stało się z garnizonem
Drezna, gdzie przez parę tygodni bro­
nił się 14 korpus marszałka Gouvio-
na-St-Cyra, a w jego szeregach kil­
ka tysięcy polskich kawalerzystów
i piechurów.
» 238 «
31 grudnia 1813 r. pierwsze oddzia­
ły sprzymierzonych przeprawiły się
przez Ren. wkraczając do Francji.
Większość dowódców Wielkiej Armii
nie wierzyła już w zwycięstwo, a w i­
dząc zdecydowaną przewagę liczebną
koalicji (460 tys.), zrezygnowała de
facto ze stawiania oporu, oddajac bez
walki kolejne departamenty. Dopie­
ro w końcu stycznia 1814 r., kiedy
Napoleon przybył do armii, powrócił
częściowo dawny entuzjazm, zwłasz­
cza wśród młodych rekrutów, zwa­
nych ,.Marie-Louises” (na cześć cesa­
rzowej), oraz niższych oficerów.
Przez dwa miesiące (luty i marzec)
cesarz krążył pomiędzy armiami koa­
licji, odnosząc raz wspaniałe zwycię­
stwa (Brienne, Champaubert. Vau-
champ, Montmirail), to znów dozna­
jąc porażek (La Rothière, Arcis-sur-
-Aube. Craonne). Biorąc pod uwagę
niewielkie siły, jakimi dysponował
Napoleon, brak wiary w zwycięstwo
większości generałów, upadek ducha
wśród ludności cywilnej, wyczer­
panie zasobów materialnych kraju
oraz bierny opór części administra­
cji — kampania 1814 r. raz jeszcze
dowiodła jego wielkich talentów wo~
dzowskich. Kiedy jednak sprzymie­
rzeni — za radą Talleyranda — ru­
szyli bezpośrednio na Paryż i kiedy
 stolica Francji kapitulowała po sła­
bej obronie, marszałkowie zaczęli
opuszczać cesarza, szukając porozu­
mienia z koalicją.
W tej kampanii nie zabrakło rzecz
jasna Polaków. Zagłady pod Lipskiem
zdołały uniknąć dywizja gen. Dą­
browskiego i 4 korpus jazdy, które
przekroczyły most Lindenau bezpo­
średnio przed jego wysadzeniem.
Z okrążenia wydostały się także luź­
ne grupy żołnierzy 8 korpusu (nie
więcej niż 500 ludzi), którzy wędro­
wali kilka dni. nie mając kontaktu
z żadną zorganizowaną polską jed­
nostką.
To co pozostało z wojska polskie­
go — szczątki 2 i 14 pułków piechoty
oraz kilkuset ludzi z każdego regi­
mentu jazdy — odesłano w końcu li­
stopada do Sedanu. Tutaj też gen.
Dąbrowski, który objął dowództwo
po kilkudniowej komendzie Antonie­
go Sułkowskiego, miał na rozkaz ce­
sarza przystąpić do reorganizacji
„polskiego korpusu” .
Francuski sztab generalny i mini­
sterstwo wojny, widząc, że z polskiej
piechoty pozostało tylko 1400 ludzi,
proponowały Napoleonowi wcielenie
tych żołnierzy do pułków jazdy, któ­
re przydzielone do większych francu­
skich jednostek działałyby niezależ­
nie od siebie. Ponieważ w Wielkiej
Armii odczuwano wówczas dotkliwy
brak kawalerii, chciano odbudować
7 i 8 pułki lansjerów, a Legię Nad­
wiślańską posadzić na chłopskie ko­
niki i stworzyć z niej „polskich ko­
zaków” .
Ostatecznie jednak Napoleon utrzy­
mał pewną odrębność wojska pol­
skiego, polecając dekretem z 48 gru­
dnia stworzyć korpus złożony z dwu
pułków ułańskich (Kurnatowskiego
i Siemiątkowskiego), pułku eklere-
rów (dawnego krakusów) pod Ludwi­
kiem Oborskim oraz dwubataliono-
wego regimentu piechoty nadwiślań­
skiej płka Michała Kąsinowskiego.
Do tego dochodziła bateria artylerii
konnej, cztery baterie artylerii pie­
szej oraz kompania saperów. Całość
miała liczyć 4680 ludzi, ale poza kor­
pusem Dąbrowskiego znajdowały się
jeszcze pułki szwoleżerów i eklere-
rów gwardii, 7 pułk lansjerów oraz
tzw. gwardia honorowa (160 ludzi),
złożona z wyższych oficerów. Ponie­
waż w Sedanie przebywało kilkuset
oficerów bez wojska, część z nich
odesłano do Paryża do dyspozycji mi­
nisterstwa wojny, a niektórych uży­
to w pułkach francuskich. Mimo
więc klęski pod Lipskiem istniały
w dalszym ciągu wystarczające ka­
dry, aby odtworzyć kilka dalszych
pułków, ale dopiero w lutym 1814 r.
wyrażono zgodę na przeprowadzenie
rekrutacji w obozach jenieckich. Ze
względów politycznych Napoleon
ograniczył rekrutację tylko do jeń­
ców Polaków pochodzących z Księ­
stwa Warszawskiego, choć w rzeczy­
wistości oficerowie Dąbrowskiego
zwerbowali także kilkuset żołnierzy
urodzonych na Litwie, w Galicji i na
Wołyniu. Ludzi tych użyto przede
wszystkim do uzupełnienia piechoty
nadwiślańskiej, stąd też mimo spo­
rego napływu kadr żołnierskich nie
udało się stworzyć nowych pułków.

A U G U S T Y N SŁUBIC K I
generał brygady

Za Naumburgiem, na rzece Saali, zastał Napoleon most spalony, który

wkrótce odbudować rozkazał i wojsko swe przeprawił. Między innymi oddzia­
łami francuskimi odebrał rozkaz poduułkownik gwardii Kurcyusz, który wy­
brany miał batalion z pułków polskich, grenadierów najbitniejszych, i ten od­
dział formował grenadierów polskich gwardii Napoleona h

» 239 «
 Oficer ten, który się bitnym w obozie okazał i był okryty dwoma krzyżami:
francuskim i polskim 2 — o tyle nie poznał wysokiego swego przeznaczenia, iż
będąc zostawiony w ariergardzie, która zakrywać miała przejście przez most
wojsku francuskiemu, tyle został wtenczas zdemoralizowanym, iż począł na­
mawiać cały batalion do przejścia na stronę rosyjską. Inni oficerowie ani bata­
lion nie dał się uwieść tak szkaradnemu projektowi; ten zaś obawiając się, aby
lub nie był zabitym, lub aresztowanym, wysunąwszy się z trębaczem i kilku
żołnierzami naprzód, przeszedł na stronę nieprzyjaciół. Taki szkaradny oficera
tego sztabowego postępek rozgłosił się zbyt szybko po całej armii, lecz jak
ludzie nie lubią się dokładnie o wszystkim dowiedzieć, a lubią powtarzać z ohydą
i powiększeniem rzeczy baśne, tak też i to rozgłosiło się, że cała gwardia Napo­
leona, z Polaków złożona, przeszła na stronę nieprzyjaciół.
Będąc nader zmartwionym ciągłymi wypadkami, których naocznym byłem
świadkiem, widząc upadek zupełny interesów Polski i przypatrując się intry­
gom Polaków, jakich się dopuszczali po odebranej wiadomości o śmierci księcia
Poniatowskiego, z mocnym uczuciem serca to przyjmując, udałem się wieczorem
do sztabu jeneralnego dla dowiedzenia się o rozkazach i wypadkach, jakie nas
co moment spotykały.
Usiadłszy sobie na boku w surducie granatowym, słuchałem spokojnie, co
mówiono. Wtem wchodzi generał francuski, którego nigdy nie znałem, słyszę
z ironią wyrzeczone te słowa:
— Otóż i polska gwardia, najwierniejsza Napoleonowi, dziś przeszła na stronę
nieprzyjaciół, a co więcej, że to ta gwardia cesarska, którą tak Napoleon pieścił.
Nie było nikogo, jak na nieszczęście, z Polaków, który by równie tak uczuł
jak ja te ohydne na Polaków paszkwile. Porwawszy się z miejsca mego, a za­
pomniawszy i właśnie w osłupieniu będący i uniesiony będąc nadzwyczajną
pasją, porywam się do szpady i biegnę przeciw nie znanemu generałowi, chcąc
jego na miejscu przebić, mówiąc prostym wyrazem:
— Kłamiesz, oszczerco!
Szczęściem dla mnie, że generał Monthyon, podszef sztabu jeneralnego, osoba
bardzo łagodna i moim się mienił przyjacielem, wstrzymał mnie w tym zapę­
dzie pasji i wściekłości i zaczyna mu tłumaczyć, że to jest generał polski, który
nie mogąc znieść takiego na Polaków rzuconego zbrodniczego szyderstwa, to
jego do podobnego przyprowadziło kroku.
Nie potrafiłem się w tym momencie wstrzymać od pasji, którą powodowany
byłem, zacząłem generałowi wyrzucać ostro łatwowierność bez pewnego się
przekonania. Tłumacząc, iż Kurcyusz nie jest Polakiem, pochodzi on z Prusa­
ków, którego ojciec był amtmanem * pruskim, łatwo mógł zdradzić Napoleona
i lubo miał batalion wybranych Polaków jako grenadierów gwardii pod swoją
komendą, nie potrafił ich namówić do tak szkaradnego czynu. Powrócili wszy­
scy, tylko on sam obawiając się, aby nie był przez nich zabitym lub areszto­
wanym, ucieczką się ratował wraz z kilkoma do nieprzyjaciela. Wszelako w tej
pasji wyzwałem tego generała na pojedynek, który nie przyszedł do skutku,
bo generał Monthyon rzecz tę zaraz ukończył i zrobił to na tym generale, że
mnie przeprosił i wiele mi po tym grzeczności powiedział.----
Należy mi tu wspomnieć o wojsku polskim, jakim duchem ożywione było.
Demoralizacja, jaka się tu w wojsku polskim poczęła tworzyć, byłaby najgorsze
dla honoru narodu polskiego i interesu kraju przyniosła skutki. Już zaczęło woj­
sko polskie pod Lipskiem się odzywać z nieukontentowaniem, że książę Ponia-

* urzędnikiem

» 240 <(
fowski zostawszy marszałkiem Francji tych poprowadzi do Francji i tam ich
w służbie zatrzyma i sprzeda Francuzom. Gdy przyszła wieść o śmierci księcia
Poniatowskiego, generałowie Krukowiecki i Toliński, będąc osobistymi nieprzy­
jaciółmi tak generała Dąbrowskiego, jako też generałowi Sokolnickiemu, któ­
rym (jednemu z tych) należała się komenda po księciu Poniatowskim, udali się
do księcia Berthier i oświadczyli swoje życzenia, aby generał książę Sułkowski
objął wojska polskiego komendę. Stąd generał Dąbrowski i generał Sokolnicki
byli nieukontentowani i ze swej strony różne nieukontentowania oficerom
oświadczali. Wkradła się już demoralizacja między wojskiem i oficerami, gdyż
już wielu oficerów i generałów, którzy mieli dosyć czasu zrejterowania się
z Lipska, dobrowolnie i z namysłem w Lipsku zostali. Jako to generałowie: Ka­
mieniecki, Rożniecki, Turno, Umiński i wielu innych oficerów. Jeden tylko
generał Małachowski, który komenderował przy księciu Poniatowskim infan-
terią, z bronią w ręku pojmanym został. Wszyscy zaś wyszczególnieni generało­
wie, nie chcąc już trudów wojennych i niebezpieczeństwa znosić, jako amato-
rowie swego życia pozostali w Lipsku. Ten zły przykład rozszerzał się codzien­
nie w wojsku już w marszu będącym tak dalece, że codziennie po kilkunastu
oficerów w marszu na noclegu umyślnie zostawało. Widząc to nowy dowódca
Polaków, książę Sulkowski, pragnąc, aby mu się komenda nie rozeszła, zebraw­
szy wszystkich oficerów i żołnierzy, przemówił do nich, dawszy im słowo hono­
ru, że nie przejdzie Renu, że do Renu Napoleona odprowadzi i sam się z hono­
rem z wszystkimi wróci Polakami, aby tylko sami pojedynczo oficerowie nie
zostawali oraz pilnowali, aby się wojsko nie rozchodziło. Ten krok księcia Suł­
kowskiego, godny dobrego Polaka, wstrzymał wszystkich Polaków i odtąd żad­
nego już oficera ani żołnierza z noclegu nie brakowało.
Napoleon, dowiedziawszy się o tych niesnaskach Polaków, polecił wielkiemu
koniuszemu Caulaincourt, aby się dokładnie o tym przekonać zechciał. Wysłał
więc generała Paca do wojska polskiego, aby mu szczery i otwarty w najwięk­
szym sekrecie zdał raport, co jest nieukontentowania Polaków przyczyną. Rów­
nie i mnie to poleconym zostało, abym wywiedział się w wojsku polskim i po­
dobny zrobił raport pod największym sekretem. Jeden o drugim nie wiedząc,
żeśmy prawdę szczerą odkryli i zrobiliśmy panu Caulaincourt słowny raport,
że Polacy nie wiedzą, jak mają być przez Napoleona uważani, gdyż mając króla,
odstąpili jego, a cesarz nic do nich ani rozkazem dziennym, ani ustnie nie prze­
mawia, że to jest przyczyną, iż wielu oficerów pozostało i dlatego książę Suł­
kowski dał im słowo honoru, że nie przejdzie z nimi Renu.
Nazajutrz, po wyjeździe z Erfurtu, Napoleon jadąc konno spotyka na boku
traktu odpoczywające wojsko polskie, posłał adiutanta swego, aby się oficero­
wie wszyscy zebrali. Sam się więc w to miejsce udał i w następującym sposobie
do Polaków przemówił:
„W Polakach zawsze pokładałem moje zaufanie. Czy myślicie, że już nie je­
stem tym, czym byłem dawniej? Jeżeli oddalam się od granic waszych, to za­
wsze jestem dosyć silny, że mogę jeszcze być zwycięzcą lub przynajmniej wy­
robić wam to, że z bronią w ręku i z honorami powrócić będziecie mogli do
ojczyzny swojej. Kiedy mnie teraz odstąpicie — uważani będziecie za niewol­
ników i jako tacy traktowani będziecie. Czy myślicie, że król saski byłby wa­
szym panem? Wcale ja inne przeznaczenie dla was stanowiłem, z którego by
kontenci byliście” .
Wtem wszystko wojsko wykrzyknęło: ,,Niech żyje Napoleon!” i przyrzekło
jednomyślnie, że los Napoleona dzielić będą.----
Nazajutrz przejeżdżając Napoleon około powozów dojrzał w jednym powozie

» 241 «
piękną kobietę, o której nazwisko zapytał. Odpowiedziano mu, że to jest Polka.
Była to córka Kosierkiewicza, oberżysty z Łowicza, żona pułkownika Lebland,
Francuza 3. Zapytał się potem, kto z nią siedzi. Odpowiedziano — generał Dą­
browski. Kazał jego natychmiast do siebie przywołać, który będąc na oko sła­
bym, miał czarną chustką podwiązane oko, i nie mając na sobie żadnych zna­
ków wojskowych, ubranym był w ciemnozielonym wytartym bajowym surdu­
cie. Nie mając już czasu przebrać się, zawołany przez Napoleona w tym po­
dobnym dziwacznym kostiumie i dosyć brudno, przedstawił się Napoleonowi.
Cesarz do generała Dąbrowskiego podobnymi wyrzekł słowy;
— Generale, odbierzesz Polaków pod swoją komendę!
Gdy generał Dąbrowski tłumaczył się, iż jest rannym i już siły jego przez
wiek są stargane, Napoleon odpowiedział, że to na czas krótki, a później po­
myśli o wodzu dla Polaków, z którego kontenci Polacy będą. W takim położeniu
rzeczy nie mógł się dłużej generał Dąbrowski wymawiać, a gdy zapytał się
Napoleon Dąbrowskiego, gdzie są jego ekwipaże, odpowiedział, że utracił pod
Lipskiem. Kazał Napoleon dać mu jednego ze swoich koni z zupełnym gene­
ralskim ubraniem. Od tego momentu więc odebrał generał Dąbrowski nad Po­
lakami komendę i przy nich maszerował.

A. Słubicki, Pamiętniki z lat 1806—1831.

Biblioteka Polska w Paryżu, jw.

FRANCISZEK SALEZY GAWROŃSKI

kapitan batalionu polskich grenadierów gwardii

Marsze mieliśmy bardzo nagłe i uciążliwe w brzydkiej porze; dokuczały nam

wszelkiego rodzaju przykrości Taka masa wojska cofając się ku Renowi, na
karku mając nieprzyjaciela ze wszech stron, bo nawet samych mieszkańców już
nam niechętnych, wszelką żywność znalezioną zabierała. Jazda, naprzód zawsze
idąca, wyjadała wszystko; później przybyłym nie było co jeść gdzie dostać.
Oprócz więc mrozów których jeszcze nie było, klęska podobna świeżo doznanej
zeszłej zimy w Moskwie przed oczy nam się jasno stawiała, a do tego nader
forsowne marsze męczyły do ostatniego; a tu wypadało koniecznie uprzedzić
nieprzyjaciela, bo grożono że korpus bawarski pod generałem Wrede ciągnie
zastępować nasze cofanie pod Banau nad Men. Przeszłej kampanii 1812 mie­
liśmy do czynienia z jednym nieprzyjacielem, którego siły równie wyczerpane
były, tej zaś, 1813, ze wszech stron przeciw nam powstawano i zastępowano
drogę obraną; trzeba było wielkiej siły moralnej i fizycznej, by dotrzymać i wy­
trwać do końca, łaski Opatrzności, by znieść tyle znowu dręczących cierpień.
Żołnierze ustawali w marszu; młodzi nie mogli wytrzymać, starzy dobry dawali
przykład. Nie można się było oddziwie gwardiakom starym; jak który zesłabł
lub ustawał, składali drudzy broń. jak nosze, w krzyż i nieśli niektórych grena­
dierów. Małe, raczej krótkie, bywały odpoczynki, dzień i noc maszerować przy­
chodziło. Przez Naumburg, Butieistedt doszliśmy do Erfurtu. Kilka razy w no­
cy kazałem się podnosić z ziemi i prowadzić, osobliwie po odpoczynku, tak sił
brakowało; nie pozostałem jednak nigdy w tyle, ciągle będąc przy batalionie.
Grenadiery francuskie czasem zostawały, nigdy jednak do apelu żadnego nie
brakowało; ci nam służyli za przykład, tam się można było nauczyć maszero-

» 242 «
wać, bo sześć i osiem mil uchodziliśmy na dobę. W Erfurcie chwila odpoczynku
i więcej żywności, potem Gotha, Eisenach, Vacha, doszliśmy do Fu Idy; tam
przybywszy wśród dnia, tak byłem z sił ogołocony, że nim obóz wytknięto, po­
łożyłem się na gołym bruku i zasnąłem, nie mogąc już, jak zwykle byłem robił,
iść oglądać miasto. Mieliśmy, po zostaniu się Kurcyusza w Saksonii, dowódcą
batalionu kapitana de Smett, Polaka, który był dawniej w Legii Nadwiślańskiej,
robił był wszystkie kampanie i w Hiszpanii był, znał służbę doskonale, uzdatnio­
ny i względny dla kolegów oficer; 1 kompanią dowodził kapitan Sulejowski,
którego żona, Hiszpanka rodem .----Poznałem się z nimi w ciągu marszu te­
raźniejszej wyprawy, będąc wraz zawsze na czele kolumny w marszu. Ciągle
na koniu, po męsku ubrana z wielką schludnością, opatrzona była we wszystko,
co do żywności potrzebne; znając kraj, bo go kilka razy przechodziła z armią,
wiedziała zawsze, jak się znaleźć w nim, jak dostać żywność. Wielką z niej do­
godność mieliśmy na froncie, bo nim się stanęło obozem, ona już przygotowała
biwuak*, barakę zrobić kazała; żołnierze nasi znosili słomę, drzewo, a ona za­
raz jeść gotowała dla nas trojga zwykle — dla męża, siebie i mnie. Zawsze
czynna, wesoła, śpiewająca i śmiejąca się; nie mogłem się wydziwić jej w y­
trzymałości w znoszeniu tylu trudów, kiedy my upadali pod ich ciężarem. Znała
wszystkie etapy wojskowe, czasem naprzód pojechała z ordynansem jakim, żeby
wiedzieć, gdzie na noc staniemy, aby tam przygotować dogodniejszy biwuak,
bo to bardzo wiele w obozie znaczy.
Z Fuldy przez Schlüchtern, Wertheim, Gelnhausen doszliśmy w parę dni do
Hanau twierdzy nad Menem, ostatnich dni października, mając zapowiedziane,
że korpus bawarski pod generałem Wrede [drogę] nam zastępuje, więc się bę­
dziemy musieli przez niego przebijać i zapewne bitwę stoczyć; ostrożność więc
w marszu zalecono. Dnie były brzydkie, słotne, jak zwykle w jesieni późnej,
marsz dużo utrudzony. Już przednie straże i poprzednio idące korpusa strzała­
mi oznajmiły nam, że wstępują do boju. Gwardie, zostawione w rezerwie, sta­
nęły na pozycji, nim nas do boju użyto; artyleria najwięcej działała, jazda
szarżowała nader pomyślnie, szczególniej pułk polski szwoleżerów generała Win­
centego Krasińskiego gnębił Bawarczyków, odznaczył się znakomicie i odpędził
ich do twierdzy. Na placu leżała masa trupów, nawet z odciętymi głowami,
kaszkiety były rozrzucone po polu, gdyśmy na niego weszli już ku wieczorowi,
pędząc przed sobą cofających się Bawarów. Generał Wrede był ranny i kapi­
tulował z oddaniem twierdzy Hanau 4, co nim nastąpiło, zbliżyliśmy się do lasu
dębowego, który do niej przytyka. Kazano nam go zająć. Deszcz padał, błoto
było znaczne, mokro wszędzie, w lesie z drzew kapała woda, noc się zbliżyła;
tam trzeba było zostać i bez porządku się ustanowić w tym lesie, zgarniając
liście już opadające i opadłe na posłanie mokre. Po apelu zrobionym pokazało
się kilku grenadierów poległych; por. Wacław Dembiński z kompanii drugiej
Chmielewskiego kontuzję w nogę otrzymał lekką wedle biodra i zasłabł, ale
maszerował z nami. Kiedy się tak do spoczynku gotujemy pod samą twierdzą,
niespodzianie zajeżdża kareta sześciokonna z eskortą. Mówią nam: ,,Cesarz przy­
jechał” ; tej chwili grenadiery stanęły pod bronią. Napoleon wysiadł z karety
i marszałek Berthier, oświadczając, że tu nocować między nami będą. Cóż się
stało? Gdzie nocować w błocie, wśród lasu? Taka wola. Rzucili się grenadiery
do rozpalenia ogniska, co z trudnością przychodziło, bo w dębowym lesie po
deszczu mokre były gałęzie obrębywane, sosnowy byłby nam się prędzej przy­
dał. Cięły jednak grenadiery pałaszami, sapery siekierami gałęzie i pniaki su-

* od franc, bivouac — biwak

» 243 «
che ne ognisko dla cesarze i dla siebie, gdy tymczasem z furgonu cesarskiego,
który szedł zawsze z główną kwaterą przy oddziale gwardii, dobyto potowego
namiotu, ten rozpięto, światła rozświecono i do niego Napoleon wraz z Berthie-
rem weszli. Na to wszystko z wielką ciekawością i interesem patrzałem, gdyż
naokoło namiotu warty rozstawiałem: cała kompania przed namiotem pod bro­
nią stała. To zaś przybycie w nocy do naszych obozowych w lesie hanauskim
hlwuków samego cesarza było z tej przyczyny, że gdy po stoczonej bitwie i ustą­
pieniu Bawarczyków z pola twierdza Hanau kapitulowała, zdawało się Napo­
leonowi, że w niej powinien nocować i dalsze rozkazy do wojska wydawać;
tymczasem gdy sie kazał wieźć do miasta, znalazł jeszcze bramy zamknięte
i garnizon w nim bawarski, bo nie była owej chwili jeszcze kapitulacja pod­
pisana Kazał więc cesarz powozowi nawrócić i do obozu gwardii swojej się
zawieźć, aby między grenadierami bezpieczniej noc przebyć i rozkazy poroz-
syłać: wielki to był bowiem tryumf, że te liczne zastępy, zgromadzone pod
Hanau dla przecięcia armii francuskiej w cofaniu nad Ren, zostały pobite. Na
to rachowała koalicja, bo wojska jej pod Lipskiem zgromadzone taką były klęskę
odniosły w ciągu trzechdniowej walki, że nie były w stanie gonić armii fran­
cuskiej; na świeży tylko Bawarczyków korpus 40-tysięczny. który zastępował
cofającej się armii francuskiej na drodze ku Renowi, rachowała. Lecz się w na­
dziejach omyliła, bo ten korpus pobity zupełnie, sam jego dowódca generał
Wrede ranny, twierdzę Hanau poddać był zmuszony i wolną drogę otworzył do
Moguncji.----
Przybywszy do Frankfurtu razajutrz, zda mi się 1 listopada, na przedmieściach
i pięknych plantacjach miasta obozem stanęła piechota i artyleria, bośmy tam
żywność otrzymali. Między klombami na plantacjach ognie były pozakładane
w wielkim nieładzie; głód, zimno, błoto, fatyga niepospolita dókuczały pospołu.
Po całodziennym wypoczynku ruszyliśmy do Hochheim pod Moguncją nad Ren,
który grenadiery francuskie ujrzawszy, z całego gardła wykrzykiwali: Vive
notre chère patrie! Vive la France! * Radość była wielka, obóz się rozlokował
po winnicach; kołki od wina posłużyły do robienia ognisk, lecz sławnego Hoch-
heimera ** nie dowieziono. Był rozkaz dany marszałkowi Mortier, który naszym
korpusem gwardii dowodził, dopóty tam obozem pozostać, dopóki cała armia
i wszystkie marodery, parki i pociągi wojskowe nie przejdą na drugą stronę
Renu, co mogło kilka dni potrwać5. Pogoda nastała, żołnierze gwardii zaczęli
chędożyć broń, mundury, ubierać się i pudrować, bo to niezmordowany żoł­
nierz; pierwszy raz widziałem ich — nie będąc nigdy dotąd wraz spoczynku
dłuższym, bo zawsze w ustawicznym marszu — jakie to eleganty, gdy wystąpić
trzeba. Nasz batalion grenadierów polskich nie miał jeszcze mundurów gwar-
dyjskich, tylko w swoich tę kampanię robili, odznaczając się jedynie grenadier-
kami, czyli bermycami futrzanymi, lecz i w nich dobrze wyglądali.----
Zostawszy dni ośm czy dziesięć w Moguncji, wyruszały wojska na zimowe
kwatery; myśmy mieli przeznaczony Sedan, dokąd przez Winnweiler, Laute-
recken, Trewir, Luksemburg, Longwy, Montmédy — same twierdze, małymi
marszami dążyliśmy. W Lauterecken, stojąc na kwaterach, dowiedzieliśmy się
o skonie księcia Dominika Radziwiłła, pułkownika gwardii Napoleona, i jego
adiutanta, który z kontuzji odebranej pod Hanau chorując, padł ofiarą śmierci
w Kaiserslautern. Był to jeden z najbogatszych panów polskich, odważny, przy-

* Niech żyje nasza kochana ojczyzna!

Niech żyje Francja!
** znane wino reńskie

» 244 «
 stępny, miły w obcowaniu, nieodżałowanej straty, młody jeszcze człowiek; obcho­
dzono jego skon 6. ----
Doszedłszy do Sedanu, dostaliśmy z oddziałem na kwatery wieś Pourru-St-
-Rémy, w której pozostaliśmy do późniejszego rozkazu. Domek włościański po­
rządny miałem, gospodyni staruszka, pobożna, niezamożna, ale usłużna była;
co do jadła, to mizerne, składaliśmy się oficerowie, by nie być mieszkańcom
ciężarem.-----
Tu mi należy wspomnieć, że w Sedanie zebrani wojskowi polscy już na spo­
kojnym kwaterunku obrali dzień 23 grudnia 1813 roku na obchód żałobny w ko­
ściele za duszę śp. wodza naszego, ks. Józefa Poniatowskiego, w czasie którego
kościół był wojskowo ubrany, mnóstwem ludu i dam napełniony. Pułkownik
Morawski miał mowę rozczulającą, nad którą się unoszono; drukowana była
potem w Paryżu.----
W środku stycznia odebraliśmy rozkaz udania się z oddziałem do Sedanu,
gdzie nam wygotowano marszrutę do Paryża jako gwardii; reszta z korpusu
polskiego w Sedanie przez zimę stała. Szliśmy do Fumay, Givet, Charlemond,
które to miasteczka rzeką Mozą przedzielone, La Chapelle, Guise, St-Quentin —
tam był rasztag * cały dzień, miasto większe, dobre kwatery — dalej na Ham,
Noÿon, Compiègne, gdzie przepyszny pałac cesarski. Lasy wielkie, przez które
chaussée prowadzona. Tu otrzymałem jako adiutant-major rozkaz udania się
wraz z furierami naprzód do Paryża dla dowiedzenia się, gdzie nam w tej wiel­
kiej stolicy kwatery przeznaczą, i na Senlis, gdzie był nocleg; drugiego dnia
stanąłem w Paryżu. Czas był zupełnej zimy, śnieg gęsty padał, ja ciągle konno
jechałem. W miasteczku St-Denis, ostatnim przed Paryżem, odpocząłem; było
to w dzień moich imienin, 29 stycznia. Poszedłem na mszę św. do katedry, którą
z wielką ciekawością oglądałem; wspaniała świątynia, zawierająca groby kró­
lów francuskich, starannie przez Napoleona odnowiona i dla niego już grób
przygotowany mająca, którego się nie doczekał nieborak.
Wieczorem stanąłem w Paryżu, a znalazłszy komisję kwaterniczą, dostałem
polecenie udania się do koszar zwanych Ave Maria, z jakiegoś klasztoru znie­
sionego przerobionych, na Quai des Célestins nad samą Sekwaną stojących;
tam wiedziano o naszym przybyciu i zaraz nas ulokowali, mnie zaś samego w bli­
skości koszar umieszczono na osobnej kwaterze, wysoko, bo na trzecim piętrze,
aleć porządny znalazłem pokój. Potem oświadczono, że go muszę sam opłacać,
przeznaczając na to fundusz. W kilka dni później cały mój oddział przybył, a za
jego przybyciem został wcielony do jazdy gwardyjskiej, bo formowano pułk no­
wy, z Polaków składać się mający, pod nazwą les éclaireurs de la vieille garde 7.
Dowódcą był Kozietulski, pułkownik, szefami Zielonka, Jankowski. Żołd po­
bierano dostateczny, na umundurowanie przeznaczono fundusz. Ja brałem 300
franków za miesiąc, można się było utrzymać przy oszczędnym życiu. Służba
niewielka, bośmy koni do pułku nie tak łatwo dostać mogli, po tak ciężkiej
kampanii. Po odbyciu służby z rana, zrobieniu raportu, miałem dosyć czasu na
poznanie Paryża.----
Cesarz odjechał. Król hiszpański Józef, brat Napoleona, odbywał rewie na
placu du Caroussel przed pałacem Tuileries. Występowaliśmy często jako na­
leżący do garnizonu paryskiego. Szczególniej pułk jazdy szwoleżerów polskich
zawsze oko ciekawych dam zwracał, bo ślicznie był ubrany i dzielne miał konie.
Mając swe koszary w Chantilly, w stajniach kondeuszowskich, wspaniałych,
z marmurowymi żłobami, przychodził co drugi tydzień na służbę pałacową do

* odpoczynek

& 245 «
Paryża. Zwykle podczas parady na placu du Caroussel, przed pałacem cesar­
skim w Tuileries, po odjeździe cesarza do armii nad Ren bywał obecny Józef,
król hiszpański, jako namiestnik w czasie nieobecności Napoleona. Na dole
pałacu w oknie przypatrywał się paradzie król rzymski, syn cesarstwa, mający
wtedy czwarty rok. Obok niego bywał syn generała Wincentego Krasińskiego,
Zygmunt, w równym będąc wieku z tamtym, w stroju polskim występował
z karabelą u boku. Obydwa strzeżeni przez hrabinę Montesquiou, ochmistrzy­
nię dworu, krzyczeli: Vivat! jak pułk polskiej jazdy przechodził. Dwóch żan­
darmów gwardii przy oknie stało zwykle, aby się nie cisnęli ciekawi do okien,
bo pełno ludzi bywało. Tymczasem Napoleon zwycięstwa odnosił nad sprzymie­
rzonymi, którzy się byli odważyli Ren przekroczyć. Pobił ich pod Arcis-sur-
-Aube 8, pod Château-Tierry, pod Laon itp. Trudno to jednak było opierać się
tak silnej, ledwie nie całej Europy napaści. Tę jednak za najpiękniejszą mu
znawcy przypisują kampanię, nieporównane manewra w obronie kraju w 1814
roku. Gdzie tylko sam obecny się znajdował, nigdzie się nieprzyjaciel utrzymać
nie potrafił. Lecz wszędzie być nie mógł. Już intrygi przeciw niemu knuły się
w niewdzięcznym kraju. Party ze wszech stron przez tak liczne zastępy, ciągnął
w cofaniu ku Paryżowi, opierając się jak najsilniej przemocy tak silnych nie­
przyjaciół. Biuletyny de la Grande Armée przychodziły codziennie, a w Paryżu
chłopcy gaminy * roznosili je po ulicach, krzycząc o zwycięstwach.

T. S. Gawroński Pamiętnik r. 1830/31

i kronika pamiętnikowa (1781— 1831),
Kraków 1916, s. 372—386.

IGNACY PRĄDZYŃSKI
podpułkownik — adiutant gen . Dąbrowskiego

Skoro tylko wojska sprzymierzone we wszystkich miejscach Ren przeszły

i w głąb Francji posuwać się zaczęły, odebrał nasz korpus rozkaz udania się
niezwłocznie do Compiegne w celu śpiesznego użycia wszelkich sposobów ekwi-
powania i uzbrojenia się. Z tego względu generał nasz wydał rozkaz dnia 16 sty­
cznia 1814 roku, aby cały korpus polski, podzielony na trzy oddzielne kolumny,
każda jednodniowym etapem oddzielona od siebie, do nowego stanowiska ma­
szerował, stosownie do którego sztab główny korpusu na czele pierwszej ko­
lumny wojska ruszył.
Dnia 17 stycznia 1814 roku do Mezieres, 18 do Launois, 19 do Rethel, 20 do
Reims, 21 spoczynek, 22 udał się do Fismes, 23 do Soissons, 24 stanął w Com­
piegne, w której okolicy rozlokowanym tenże korpus został. W czasie marszu
wojska z Rethel do Reims przybył generał dywizji Pac z rozkazem zabrania
tyle, ile było ubranego, uzbrojonego i zdatnego do boju żołnierza z jazdy, koń­
cem zaprowadzenia go do Wielkiej Armii, co najpierwej pułkownik Kurnatow­
ski i Siemiątkowski uskutecznili, zebrawszy około 400 koni, a pod rozkazami
tegoż generała, maszerując na przeznaczone stanowisko, w bitwie zaszłej pod
Laon natarli na nieprzyjaciela, gdzie generał Pac był ranny, a później w po­
tyczce pod Craonne — pułkownik Siemiątkowski, i oba dla wyleczenia udali
się do Paryża. Pułkownik Kurnatowski objął potem komendę nad kawalerią
* urwisy

» 246 <t
pozostałą i późniejszą, która z różnych zakładów do Wielkiej Armii posłaną
była.
W Compiègne odebrał generał nasz rozkaz, aby korpusem polskim Soissons,
Compiègne i okolice przyległe od napaści nieprzyjaciela bronił. Zostawił zatem
piechotę polską pod komendą pułkownika Kosińskiego w Soissons, a szczątki
kawalerii, artylerii i pontonierów w Compiègne. Nie ubraną zaś kawalerię dla
ekwipowania się posłał do Wersalu, skąd w miarę ubrania i uzbrojenia onej
do Wielkiej Armii odsyłano. Kompanie gwardii honorowej pod komendą ge­
nerała dywizji Woyczyńskiego, złożone z samych oficerów, udały się do Cler-
mont-d’Oise.
Dnia 8 lutego 1814 roku odebraliśmy rozkaz pomaszerowania do Senlis i obsa­
dzenia ile możności Compiègne, rzekę Oise, iżby od napadów nieprzyjacielskich
zabezpieczyć. W tym celu piechota nasza w Soissons będąca i wszystko, co było
tylko zdolnym do obrony, zostały do Compiègne ściągnięte. Verberie, Pont-Ste-
-Maxence, Creil nad wspomnianą wyżej rzeką leżące, zasłoniono lekkimi forty­
fikacjami pod dozorem kapitana inżynierów Valentin, zwierzchnia zaś komenda
nad tym wszystkim generałowi dywizji Sokolnickiemu oddana była, któren
główną kwaterę miał w Compiègne.
Przykre położenie rzeczy, mała liczba wojska do obronienia tych trzech sta­
nowczych przepraw nie zatrwożyły bynajmniej walecznego generała dywizji
Sokolnickiego, który pomimo przewagi nieprzyjaciela liczbą i stanowiskiem po­
trafił i tu otrzymać sławę bitnego wojska polskiego.
W tymże samym czasie generał dywizji Woyczyński utrzymywał kompania­
mi gwardii honorowej komunikację pomiędzy Clermont-d’Oise i Pont-Ste-Ma-
xence. Posterunek swój miał w St-Just, a patrolował do Breteuil i Montdldier.
Generał ten, znany ze swego męstwa i przezorności, komendant tego świetnego
hufca, złożył i tu piętno prawdziwej wytrwałości i odwagi, kompanie gwardii
honorowej, jak się wyżej rzekło, z samych oficerów złożone, pełniły służbę pro­
stego żołnierza, nie zapominając ani na chwilę o tym, co od nich honor walecz­
nego wojska i świętość wykonania rozkazów swych naczelników wymaga. Z ta­
kim to oddziałem, z najszlachetniejszej młodzieży naszego narodu złożonego,
odparł generał ten patrole nieprzyjacielskie i najdokładniejsze wiadomości o po­
zycji nieprzyjaciela raportował. Przyjemną jest rzeczą odczytywać w listach
korespondencyjnych pochwały temu generałowi i gwardii przez niego dowo­
dzonej dane, tak przez samego ministra wojny francuskiego, jak przez majora
generalnego księcia Berthier.
Dnia 17 lutego 1814 roku odebrał generał rozkaz od majora generalnego księ­
cia Berthier, aby całą piechotę, będącą w stanie do boju, posłał do marszałka
Mortiera w Château-Thierry, a artylerię do uzbrojenia zamku Vincennes, leżą­
cego pod samym Paryżem. Sam zaś z pozostałą resztą do Pontoise pomasze­
rował.
Na tyle więc części korpus polski podzielonym został tak dalece, że do Pontoise
przybyliśmy tylko z inwalidami, weteranami i kompaniami gwardii honorowej.
Piechota nasza, również i kawaleria, wszędzie po rozmaitych korpusach fran­
cuskich użyta była. Później też piechota pod komendą pułkownika Kosińskiego
została posłana przez marszałka księcia Treviso do bronienia Soissons, gdzie
walcząc z właściwą jej odwagą, przez wytrwałość i dobry porządek na pochwałę
generałów i komendantów francuskich zasłużyła, lecz nie tylko tu, ale we
wszystkich następnych bitwach dała dowody swego męstwa, a szczególniej pod
Troyes i Arcis, gdzie podpułkownik Skrzynecki ciężko był rannym, a w nagrodę
tej akcji odebrała od samego cesarza Napoleona 12 ozdób Legii Honorowej.

* 241 «
 Po bitwie pod Arcis maszerowała też piechota rozmaitymi obrotami, bijąc się
ciągle z nieprzyjacielem, i tak dnia 22 marca 1814 roku przybyła do Vitry-sur-
-Marne, 26 bm. znajdowała się w bitwie pod St-Dizier, 3 kwietnia tr. pod
Fontainebleau, a 5 trn. odebrał dowódca rzeczonej piechoty rozkaz wejścia pod
komendę generała dywizji hr. Krasińskiego i oczekiwania dalszych jego roz­
kazów. Przybyła zatem dnia 11 kwietnia 1814 roku pod St-Denis, gdzie całe
wojsko polskie zgromadziło się.
Niewiadome są nam szczegóły naszej kawalerii i artylerii, ponieważ, jak się
wyżej rzekło, rozebrane były po różnych korpusach francuskich. To tylko z pew­
nością powiedzieć można, że wszędzie, aż do ostatniego momentu przez swoje
męstwo i karność utrzymały honor i duch narodowy. Ostatnią bitwą, którą taż
kawaleria pod komendą pułkownika Kurnatowskiego stoczyła, była pod St-
-Dizier nad rzeką Marną dnia 26 marca 1814 roku — nieprzyjaciela odparła,
5 armat, 14 wozów amunicyjnych zdobyła i około 600 niewolnika zabrała, a póź­
niej według zaszłych okoliczności do Fontainebleau przybyła. Część artylerii
naszej w końcu znajdowała się w obronie Paryża, którą zaświadczają dzienniki
i uczniowie Szkoły Politechnicznej, gdzie taż artyleria swojej pozycji broniła
aż do czasu kapitulacji Paryża.

Relacja opublikowana w: B. Gemba-

rzewski Wojsko polskie, Warszawa 1905,
5. 350—351.

A U G U S T Y N SŁUBICK1
marszałek pospolitego ruszenia departamentu bydgoskiego

Oficerowie polscy podali notę do generała Dąbrowskiego z oświadczeniem,

iż są gotowi ginąć w obronie Paryża. Ta nota odesłana była gubernatorowi,
żadnej odpowiedzi nie dano.
Tak więc nadszedł dzień ataku Paryża. Każdy z nas obrał sobie punkt, z któ­
rego obronę Paryża widzieć mógł, aby tym sposobem zszedłszy się razem u ge­
nerała Dąbrowskiego wiedzieć mogliśmy, na którym punkcie, jaka obrona być
mogła. Ja byłem na górze Montmartre, z której najdokładniej całość obrony
widzieć się dała.
Góra Montmartre, która była największą obroną Paryża, miała tylko kilka
armat, gdzie kilkadziesiąt armat wygodnie ustawić się dało. Zdziwiony byłem
podobną obroną. Przed Montmartre stał pułk konnicy, który eklerery * formo­
wali, było przed nimi także parę pułków kozaków, którzy przez cały dzień po­
jedyncze wystrzały dawali. Na prawym skrzydle wojska francuskiego odzywa­
ły się armaty Szkoły Politechnicznej. Ci się szczerze bronić chcieli, zresztą tylko
czasami sama ręczna broń słyszeć się dała, z której do przybliżających się ko­
zaków strzelano. Cały dzień prawie przeszedł na podobnej obronie. Nad wie­
czorem na lewym skrzydle nieprzyjacielskim zaczęły się okazywać znaczne masy
wojska, które się posuwały ku Paryżowi. Wtem nadjeżdża oficer na górę Mont­
martre, który donosi dowodzącemu oficerowi, iż marszałek Marmont kapitu­
lował i wydał rozkazy do cofania się. Taka więc była całodzienna obrona Pa-

* pułk Józefa Dwernickiego

» 248 «
 ryża i gdyby nie Szkoła Politechniczna, może armaty w obronie Paryża słyszeć
by się nie dały 9.
Na wieczór zjechaliśmy się prawie wszyscy do generała Dąbrowskiego, aby
się naradzić, co z sobą czynić mamy, skoro Paryż już kapitulował. Generał To-
liński, Aksamitowski, Falkowski byli zdania, aby się już pozostać w Paryżu,
utrzymując, że rzeczy są już ukończone, tylko się ryzykować będziemy, że nas
gdziekolwiek w niewolę zabiorą i ze wszystkiego obedrą. Generał Woyczyński,
Sokolnicki i ja utrzymywaliśmy, iż honor narodowy koniecznie tego wymaga,
abyśmy do ostatka dzielili los Napoleona i gdzie się wojsko francuskie rejte-
rować będzie, tam i my udać się powinni, zwłaszcza że armia polska jest cała
przy Napoleonie. Generał Dąbrowski nic się nie odezwał, gdyż sobie życzył
pozostać w Paryżu przy żonie, która dwa dni pierwej rozwiązaną została 10.
Pragnąłby był, abyśmy się wszyscy na pozostanie w Paryżu zgodzili. Tłumaczył
się generał Dąbrowski, iż nawet nie ma powozu i koni, którymi bv mógł wy­
jechać z Paryża, a koni nająć w tak krótkim czasie jest rzeczą niepodobną.
Ja — mając kocz i parę koni — ofiarowałem zabrać generała Dąbrowskiego
oświadczając, iż ludzie moi mogą pójść piechotą koło powozu, aby tylko z Pa­
ryża wyjechać. Wszyscy się przeto na wyjazd z Paryża zgodzili i umówiliśmy
się, iż około godziny dwunastej każdy zajedzie przed generała Dąbrowskiego
i tak się zbierać będziemy, jak tylko będzie można, aby Paryż opuścić. Posła­
liśmy na plac komendanta, aby nam dał rozkaz, gdzie się rej terować mamy,
i ten nam udzielony nie został.
Koło godziny dwunastej w nocy ja pierwszy przybyłem do generała Dąbrow­
skiego i już jego karetę w parę koni zaprzężoną widziałem, przeto okazało się,
że generał Dąbrowski miał konie i powóz w Paryżu. Przyszedłszy do generała
Dąbrowskiego, zastałem jego zamyślonego i chodzącego, gdy mnie ujrzał, zaczął
załamywać i ścierać ręce, mówiąc:
— Oj, co to jest ten honor, jak to często przeciw przekonaniu postępować
należy. Ryzykujemy się wszyscy bezpotrzebnie, wszelako honor każe nam opusz­
czać Paryż i oddać się losowi.
Przy generale Dąbrowskim był Prądzyński podpułkownik, jego adiutant,
i wkrótce potem nadszedł pułkownik Szymanowski. Czekając może jeszcze go­
dzinę — nikt z generałów nie nadjechał. Przywdzieliśmy na siebie mundury,
zostawiwszy pieniądze przy generałowej Dąbrowskiej, udaliśmy się w podróż
ku Wersalowi. Generał Dąbrowski wsiadł do swej karety ze swoim adiutantem,
ja zaś do mego kocza z pułkownikiem Szymanowskim. Mój kocz szedł naprzód.
Że była noc ciemna, a mój powoziciel nie znał dobrze drogi do Wersalu, już
za Paryżem zmylił drogę i udał się nad Sekwanę, gdzie w błocie konie moje
uwięzły. Szukać musieliśmy ludzi, którzy by nas wyciągnęli z tego błota i wy­
prowadzili na drogę wersalską. Równo ze dniem stanęliśmy w Wersalu, już nie
zastaliśmy żadnego wojska. Powiedziano nam, iż traktem ku Rambouillet rej-
terowało się. Zabawiwszy tam dobrą godzinę i konie popasłszy, w tym czasie
nadjechali generałowie: Woyczyński, Sokolnicki i pułkownik Cichocki, który
nająwszy sobie kabriolet dał 80 franków, do Wersalu aby był wywieziony.
Generał Dąbrowski posłał do Pontoise, gdzie stali oficerowie gwardii hono­
rowej, z rozkazem, aby się do Le Mans w Normandii rejterowali. Tak więc,
zabrawszy z sobą pułkownika Cichockiego, który później dostał od artylerzy-
stów francuskich parę koni, te przyprzężone były do mego konia i zabieraliśmy
się wszyscy, jak tylko można było. Przybywszy do Rambouillet zastaliśmy tam
cesarzową z królem rzymskim i królem Józefem. Tak więc ciągle małymi eta­
pami się rej terując, przybyliśmy do Le Mans. W Le Mans znalazł się później

» 249 «
generał Klicki, Pac i w dni kilka wszyscy oficerowie gwardii honorowej nad­
ciągnęli oraz reszta wojska polskiego, która nie była w czynnej przy armii
służbie.
Po wejściu Rosjan do Paryża dowiedzieliśmy się przez gazety, że Napoleon
zrucony jest z tronu przez senat, że przywołany jest na króla Ludwik X VIII, że
Napoleon w skutku tej detronizacji abdykował koronę za siebie i syna swego,
króla rzymskiego. Taka wiadomość bardzo nas wszystkich obeszła, widząc przed
sobą najgorsze położenia i spodziewając się co moment wysłania parę pułków
kozaków i nas w niewolę zabrania. Zszedłszy się wszyscy do generała Dąbrow­
skiego, narady zaczęły się odbywać, jak sobie w tak gwałtownych okoliczno­
ściach zaradzić.
Większość uradziła, aby najprzód udać się do Fontainebleau do Napoleona,
żądać od niego uwolnienia, a dopiero udać się do cesarza Aleksandra. Ułożyw­
szy adres do Napoleona i Aleksandra, wysłaliśmy z tymi adresami generała So-
kolnickiego i pułkownika Szymanowskiego, którzy niebawem wyjechali. Przy­
bywszy najprzód do Napoleona, mieli u niego posłuchanie, który naszych depu­
towanych jak najlepiej przyjął, wyraził wdzięczność Polakom, którą dozgonnie
w sercu swym zachowa, i usiadłszy, sam własnoręcznie wydał pismo sprawowa­
nia się Polaków, uwolnienia ich z dodaniem, iż pamiętał o Polakach, aby powró­
cili do ojczyzny z bronią w ręku i z wszelkimi honorami wojskowymi1 11. Na tym
się skończyła deputacja naszych posłanników, którzy z Fontainebleau udali się
do Paryża i nazajutrz mieli audiencję u cesarza Aleksandra.

A. Słubicki; Pamiętniki z lat 1806— 1831.

giblioteka Polska w Paryżu, jw.

PRZYPISY
1 Dekretem z 2 X 1813 Napoleon
utworzył polski batalion starej gwardii,
przydzielony do 2 pułku grenadierów
pieszych i zarządzany przez radę admi­
nistracyjną tego regimentu. Batalion
polski — według pełnego stanu — miał
liczyć 830 ludzi, podzielonych na cztery
kompanie po 204 w każdej. Batalion nie
otrzymał własnego sztandaru ani mu­
zyki; dano mu 8 saperów. Nową jedno­
stkę sformowano z oficerów nadliczbo­
wych oraz żołnierzy wybranych z kilku
pułków polskich.
2 Odznaczony był Legią Honorową
i Krzyżem Wojskowym Polskim (Vir-
tuti Militari).
3 Napoleon, jadąc w grudniu 1806 r.
do Warszawy, zatrzymał się na kilka
godzin w Łowiczu u Kosierkiewicza,
który miał oberżę na rynku. Płk Le-
bland był wówczas komendantem pla­
cu w Łowiczu i wkrótce ożenił się z cór­
ką oberżysty.
4 Bitwa pod Hanau stoczona została
30 października. Gen. Wrede, który
przez osiem lat służył pod rozkazami
Napoleona, a teraz przeszedł na stronę
koalicji, zebrał 52 tys. Bawarów i Au ­
striaków i usiłował zagrodzić W ielkiej
Armii drogę odwrotu do Francji u zbie­
gu rzek Menu i Kinzing. Gdyby udało
mu się powstrzymać na kilka dni Fran­
cuzów, zostaliby oni rozbici przez armie
koalicji, zdążające już od strony Lipska.
Po kilku godzinach walki bez powo­
dzenia drogę odwrotu otworzył Napo­
leonowi wspaniałą szarżą polski pułk
szwoleżerów gwardii.
5 Na rozkaz cesarza zbierano w Mo­
guncji luźne grupy żołnierzy poszcze­
gólnych korpusów. Oficer kwatery
głównej adiutant komendant Hipolit
Falkowski zgromadził w kościele Sw.
Ignacego 290 ludzi z 8 korpusu, których
odesłał do dywizji gen. Dąbrowskiego.
W Moguncji — gdzie warunki sanitarne
były wyjątkowo złe — wybuchła epi­
demia tyfusu. Ogółem zmarło tu 1100
żołnierzy W ielkiej Armii, w tym wielu
Polaków.

» 250 «
 8 Ks. Dominik Radziwiłł, major pułku
szwoleżerów gwardii, został kontuzjo­
wany w bitwie pod Hanau (kula armat­
nia zerwała mu czako). 10 X I 1813 przy­
był do Lauterecken — pozornie w do­
brym zdrowiu — ale zmarł trzy dni
później w gospodzie „Pod Koroną” —
według relacji świadków — „na apo­
pleksję”. Zwłoki przewieziono do kraju.
7 Dekretem z 4 X II 1813 Napoleon
utworzył trzy pułki eklererów włączo­
ne do starej gwardii. Dwa pierwsze
składały się z żołnierzy francuskiej
gwardii honorowej, a trzeci z Polaków.
Polski pułk eklererów gwardii przydzie­
lony został do pułku szwoleżerów i ob­
sadzony przez oficerów tego regimentu.
Większość żołnierzy (800) pochodziła
z korpusu gen. Dąbrowskiego. Pułk do­
siadał koni miary: 4 stopy i 3 cale,
i miał spełniać zadania rozpoznawczo-
-dywersyjne. Nie należy mylić tego puł­
ku z regimentem eklererów polskich
(dawnych krakusów) w korpusie gen.
Dąbrowskiego (brygada gen. Paca), re­
gimentem, którym dowodził płk Ludwik
Oborski.
8 20 III 1814 Napoleon (16 tys.) napot­
kał pod Arcis-sur-Aube 30 tys. Austria­
ków i Bawarów i stawił im tak zacięty
opór, że Schwarzenberg, przeceniając
jego siły, czekał ęlo następnego dnia na
wsparcie całej armii czeskiej. Napoleon
z kolei brak inicjatywy przeciwnika
tłumaczył sobie jako zapowiedź odwro­
tu i 21 marca, mając już 34 tys. ludzi,
zaatakował 100 tys. nieprzyjaciół.
W takiej sytuacji po paru godzinach
krwawych walk Francuzi musieli po­
spiesznie przejść na prawy brzeg rzeki
Aube, z trudem unikając klęski. Gen.
Jan Krukowiecki tak opisuje udział
polskiej piechoty nadwiślańskiej w tych
zmaganiach: „Pod Arcis-sur-Aube, nim
nadeszły gwardie, Napoleon, nie mając
z sobą jak tylko pułki nowozaciążnymi
zapełnione i jeden polski ze starych żoł­
nierzy złożony, został prawie obskoczo-
ny przez wojska nieprzyjacielskie. Po­
zycja obydwóch wojsk była podobna do
łuku, którego stronę prostą zajmowały
» 251 «
Francuzy, a kabłąk nieprzyjaciel; przy
czym wioska w tyle Francuzów będąca,
zajęta kilka razy przez nieprzyjaciela
i przez Francuzów odbierana, została
ku wieczorowi w ręku nieprzyjaciel­
skim. Podczas ataku jazdy nieprzyja­
cielskiej Napoleon, pędzony przez ko­
zaków, schronił się nie do którego
z francuskich czworoboków, ale do pol­
skiego, a postrzegłszy starych żołnierzy,
rzekł do szefa batalionu Muchowskie-
go:
— Vous aves des moustaches dans
votre bataillon*.
Nieprzyjaciel natężał cały ogień swej
artylerii na ten czworobok, ale to żad­
nego innego skutku nie zrobiło, tylko
że był trupami ku końcu wieczora ob­
sypany. Napoleon stojąc w tym czworo­
boku, zobaczywszy, że cztery szwadrony
jego gwardii przed nieprzyjacielem ucie­
kają, chciał dobyć swej szpady, co gdy
trudno szło, porwał szpadę adiutanta
i poleciał do tych szwadronów, które,
jak tylko go zobaczyły, natychmiast się
obróciły i tak żywo natarły na nieprzy­
jaciela, że pola odstąpił i całym pędem
uciekał.
Późnym wieczorem, gdy już gwardie
nadciągnęły, przyjechał Napoleon do
polskiego pułku i powiedział:
— Régiment de la Vistule! Je vous
donne deux bataillons de mes gardes,
prenez-moi ce village en arrière. Mon­
sieur le maréchal Lefebvre mettez-vous
à leur tête **.
Marszałek natychmiast wziął komen­
dę i stanąwszy na ięh czele w parad­
nym mundurze, z orderami i wstęgą, po­
prowadził ich do ataku. Pułk polski
wziął tę wioskę. Marszałek chciał dalej
pędzić nieprzyjaciela. Na przedstawie­
nie szefa batalionu, chcącego rozhuka­
nych w ataku żołnierzy przyprowadzić
do porządku, zatrzymał się cokolwiek,
pochwalił szefa mówiąc:
— Vous savez garder votre sang froid
dans le plus grand danger et profiter
de votre experience militaire ***.
A jak się pułk uporządkował, pędził
dalej za nieprzyjacielem, mając zawsze
* Masz pan wąsaczy w swoim bata­
lionie. Moustaches — wąsacze — to
doświadczeni żołnierze mający za sobą
nieraz po kilka kampani.
** Pułk Nadwiślański! Daję wam
dwa bataliony mojej gwardii, weźcie mi
tę wioskę, tam z tyłu. Panie marszałku
Lefebvre, stawaj pan na czele.
*** Potraficie zachować zimną krew
w największym niebezpieczeństwie i w y ­
korzystać wasze doświadczenie bojowe.
Polaków na czele, a dwa bataliony
gwardii w tyle” . Biblioteka Uniwersy­
tetu Warszawskiego. Dział Rękopisów.
Papiery Krukowieckiego. Fragmenty
wspomnień, rkps 577.
9 Sprzymierzeni, korzystając z chwi­
lowego oddalenia Napoleona, podjęli
próbę opanowania Paryża gwałtowanym
atakiem od północy. 30 marca — po za­
ciętej obronie (9 tys. zabitych i rannych
po obu stronach) — korpusy marszał­
ków Mortiera i Marmonta musiały od­
dać przedmieścia. Kiedy pruska piecho­
ta wdarła się na Montmartre i zajęła
tę pozycję górującą nad miastem, Józef
Bonaparte upoważnił Marmonta do
podpisania konwencji o wycofaniu od­
działów francuskich. Następnego dnia
w południe do Paryża wkroczył na cze­
le sprzymierzonych car Aleksander,
któremu towarzyszyli król pruski i feld­
marszałek Schwarzenberg. 1 kwietnia
Talleyrand utworzył rząd tymczasowy,
który dwa dni później ogłosił detroni­
zację Napoleona. 4 kwietnia cesarz —
pod naciskiem marszałków — zrzekł się
korony na rzecz syna, króla Rzymu. K il­
ka godzin później, gdy przedstawiciele
Napoleona — Ney, Macdonald i Cau-
laincourt — prowadzili rozmowy z ca­
rem Aleksandrem, na stronę sprzymie­
rzonych przeszedł 6 korpus dowodzony
przez marszałka Marmonta, Opuszczony
przez większość marszałków i genera­
łów, pozbawiony dowództwa nad w oj­
skiem, Napoleon podpisał 6 kwietnia po
raz drugi abdykację, tym razem zrze­
kając się korony także w imieniu syna.
W obronie Paryża uczestniczyły pol­
skie kompanie artylerii pieszej, dowo­
dzone przez kapitanów: Walewskiego,
Bujalskiego i Piętkę; gen. Sokolnicki
z trzecią kompanią polskiej gwardii ho­
norowej bronił wzgórza Buttes-Chau-
mont, a ranny gen. Pac na rogatkach
La Villette dowodził grupą szwoleżerów
kpt. Zajączka. Na górze Montmartre
walczył pułk eklererów Dwernickiego,
wchodzący w skład korpusu Marmonta.
Kiedy korpus ten przeszedł na stronę
koalicji, eklererzy jako jedyni odmówili
wykonania rozkazu i pomaszerowali do
Fontainebleau, by połączyć się z Napo­
leonem. Przybył tam również pułk
szwoleżerów Krasińskiego.
10 Dąbrowskiemu urodziła się w ów ­
czas córka Bogusława.
11 W tym samym czasie podobną ini­
cjatywę podjął gen. Wincenty Krasiń­
ski. Oto trzy jego listy pisane do Napo­
» 252 «
leona, zachowane w Archiwum Naro­
dowym w Paryżu (A F IV 1670):
„Chavannes 5 XV 1814
Sire,
Marszałkowie zdradzili Cię, genera­
łowie przechodzą na stronę nieprzyja­
ciela. Polacy, Sire, nie zdradzą Cię ni­
gdy, jeżeli stanę na ich czele. Zechciej
rozkazać, aby zebrali się oni w Fontai­
nebleau, przybędę tam ze swym regi­
mentem, sformuję nieprzenikalne bata­
liony i zobaczysz, Sire, co może zdzia­
łać garstka ludzi z tego narodu, który
winien jest Ci swą wdzięczność. Tw oje
zaufanie jest naszym najpiękniejszym
apanażem *. Pozostały nam tylko honor
i życie, które niezbędne są dla Twojego
bezpieczeństwa. Opuszczam me kwatery
bez rozkazu, by stawić się przy Tobie.
Widzę bowiem, Sire, iż nieprzyjaciel
wykorzystuje wszelkie możliwe w ybie­
gi, jakich wobec nas nie odważyłby się
stosować. Sire, każdy środek jest dobry,
jeśli mogę przez niego udowodnić me
przywiązanie do Waszej Cesarskiej Mo­
ści, jak też mego narodu. Możesz liczyć
na nas.
Fontainebleau 5 IV 1314
Sire,
Racz zezwolić, że w obecnych oko­
licznościach zaniosę Waszej Cesarskiej
Mości wyrazy uczuć oficerów i żołnie­
rzy powierzonych mym rozkazom.
Wierni honorowi, noszą Cię w swych
sercach, poszliby za Tobą wszyscy i nie
chcą znać innego szczęścia, jak te, by
służyć Tw ej osobie. Wszystko może się
zmienić, ale nie zmieni się przywiąza­
nie. Upraszam Waszą Cesarską Mość,
by była o tym przekonana.
Fontainebleau 7 IV 1814
Sire,
W obecnych okolicznościach nie po­
zwoliłbym sobie żądać czegokolwiek,
gdybym nie był zmuszony prośbami
wszystkich oficerów polskich. Prosili
mnie, Sire, abym uzyskał list, którym
upoważniłbyś mnie do wzięcia komen­
dy nad wszystkimi Polakami i którym
wyraziłbyś swą satysfakcję z ich służ­
by, a także udzieliłbyś im prawa wzię­
cia dymisji, nie chcą bowiem oni pod
żadnym oretekstem służyć naszym nie­
przyjaciołom. Jest to jedyny środek, aby
mogli powrócić z honorem do swego
kraju i odróżnić się od tych, którzy
opuścili Cię poprzednio lub teraz.
Pozostaję Waszej Cesarskiej Mości
najpokorniejszym i najposłuszniejszym
Krasiński
* darem
 47
POWRÓT DO K R A J U
Po upadku Paryża i abdykacji Na­
poleona nadszedł czas, by Polacy na­
wiązali kontakt z tryumfującą koa­
licją. Nowa sytuacja — odejście Bo-
napartego i zakończenie wieloletnich
wojen — umożliwiała porozumienie,
a nawet pojednanie z carem Alek­
sandrem, który był faktycznym przy­
wódcą sprzymierzonych i którego
wojska zajmowały wówczas Księstwo
Warszawskie. Niemal równocześnie
przybyły do cara delegacje wysłane
przez generałów Krasińskiego i Dą­
browskiego. Pierwszy zgromadził
w Fontainebleau żołnierzy czynnych
w armii, drugi w Le Mans ,,oficerów
bez wojska” , rannych i inwalidów.
Polacy uzyskali od Napoleona list po­
chwalny z wyrazami satysfakcji za
wierną służbę oraz obietnicę, iż nie
zapomni o nich, gdy trzeba będzie
układać się o traktat pokojowy.
Car Aleksander, który już wtedy
myślał o utrwaleniu swej przewagi
w środkowej Europie, nader łaska­
wie przyjął polskich wysłanników,
biorąc od razu na siebie rolę rzeczni­
ka i opiekuna narodu polskiego. Fakt,
że wojsko polskie, które do tej pory
trwało wiernie u boku Napoleona
i uosabiało „legalne prawa” do Księ­
stwa Warszawskiego, zwróciło się
właśnie doń z prośbą o protekcję,
dawał mu dodatkowe argumenty
w przetargach o podział napoleoń­
skiego spadku. Ponieważ car — zwy­
» 253 «
cięzca Napoleona — stał wówczas
u szczytu powodzenia, mógł narzucić
swą koncepcję pojednania z Polaka­
mi tym wszystkim dowódcom rosyj­
skim i dworakom z Petersburga, któ­
rzy postulowali automatyczne włą­
czenie Księstwa do Rosji bądź też
powrót do granic rozbiorowych
z 1795 r. Decyzją cara dowództwo nad
wojskiem polskim objął wielki ksią­
żę Konstanty. Po rewii pod St-Denis
23 kwietnia polecił on gen. Wincen­
temu Krasińskiemu odprowadzenie
żołnierzy Polaków do kraju. Odma-
szerowały też — wcześniej i póź­
niej — mniejsze oddziały dowodzone
przez generałów: Dąbrowskiego, So-
kolnickiego i Łubieńskiego. Oddział
Sokolnickiego zabrał z Lipska zwłoki
ks. Józefa Poniatowskiego, które
w żałobnym a równocześnie tryum­
falnym pochodzie przewieziono do
Warszawy.
Książę Konstanty zajął się także
zgromadzeniem tych polskich żołnie­
rzy i oficerów, którzy służyli w puł­
kach francuskich bądź też znajdowali
się w niewoli hiszpańskiej i angiel­
skiej. To właśnie z jego rozkazu udali
się do Londynu i Madrytu z zadaniem
uwolnienia polskich jeńców gen. Jan
Krukowiecki i szef szwadronu Sewe­
ryn Krzyżanowski. Ludzie pozosta­
jący w niewoli często od walk na San
Domingo i bitwy pod Maidą powró­
cili wreszcie do kraju jesienią 1814 r.
 M ICH AŁ S O K O LN 1C K I
general d y w iz ji

J Ó Z E F SZ Y M A N O W S K I
p u łk o w n i k ,

Paryż 13 IV 1814
Do generała Jana Henryka Dąbrowskiego
Mon Général!
Przepraszam Generała wcześnie za nieporządek tego listu, albowiem nie chcąc
opuścić żadnej okoliczności zdania sprawy naszej czynności, będę je mieścił
w porządku, w jakim mi je moja pamięć wystawi. Mieliśmy już honor donieść
Generałowi, że pan Ségur zapewnił nas był przez list w oryginale pokazany, od
ojca w Tours pisany 1, iż cesarz już podpisał abdykację, a przeto będąc już pod
Chartres, zamiast drogi Orleanu wzięliśmy drogę Wersalu, gdzie z pewnością
dowiedziawszy się, że abdykacja nie jest podpisaną, postanowiliśmy koniecznie
wśród obozów koalicyjnych jechać do Fontainebleau, ażeby nie chybić kroku,
który nam honor dyktował i któren od nikogo nie powinien był być źle wi­
dziany.
Przybywszy więc do Fontainebleau dnia 11 o godzinie szóstej rano, udaliśmy
się do duc de Bassano i komunikowaliśmy list Generała w imieniu korpusu pol­
skiego do Napoleona pisany. Z powodu zatrudnienia cesarza, jako i jednej dla
niego nader przy tych zgryzotach dotkliwej okoliczności, której nie śmiem po­
wierzyć pismu, nie tylko ze spóźnieniem do godziny dziewiątej wieczór dla nas
została audiencja, ale nadto mniej przyjemny może, jak się w istocie stało, obie­
cała nam skutek 2. Żeby skrócić tę narrację, która by zbyt długą być mogła do
oddania jej na piśmie, mamy honor komunikować Generałowi w kopii pismo,
jakie de Bassano z gabinetu Napoleona nam oddał. Konwersacja zaś z nim,
aczkolwiek w tonie uprzejmym, a nawet uśmiechającym się, była krótka —
mniej więcej jak następuje:
— Cóż panowie robicie tutaj?
— Sire, przybyliśmy, aby oddać Waszej Cesarskiej Mości wyrazy szacunku
i list generała Dąbrowskiego w imieniu jego towarzyszy broni.
— Jak miewa się generał Dąbrowski?
— Jest chory.
— Czyż ciągle cierpi z powodu swej rany?
— Tak, Sire.
A generał Sokolnicki dodał :
— Cierpi on jeszcze bardziej pod względem moralnym w obecnych okoliczno­
ściach.
Na to wzruszył ramionami i odchodząc odpowiedział nam z uśmiechem:
— Zawsze byłem zadowolony z Polaków.
Trzeba prócz tego, żeby Generał wiedział, iż zaraz dnia czwartego po decyzji
abdykacji Napoleona wydał on rozkaz Krasińskiemu, żeby zebrał wszystkich
Polaków i miał nad nimi główną komendę (rozumie się, że to Polaków w obozie
jego znajdujących się) oraz aby w imieniu jego podziękował im za okazane
w tych wojnach poświęcenie się i ofiary, których po tylekroć był świadkiem.
Generał Krasiński zgromadził w rzeczy samej wszystko, co było pod jego ręką,
i wysłał za wiadomością Napoleona do cesarza Aleksandra swoją sumisję *, jak
sam nam ustnie powiedział, w przyzwoitym stylu napisaną. Z tą pierwszą

* poddanie, podporządkowanie się

*> 254 «
 misją jeździł pułkownik Szeptycki. Ta pierwsza misja nie wzięła dość porząd­
nego skutku, lecz drugi raz, zawsze za wiedzą Napoleona, wysłał generała Kur­
natowskiego, któremu cesarz kazał odpisać to, co w kopii załączam, a prócz tego
ustnie tak Kurnatowskiemu, jako i osobno Tolińskiemu wiele przyjemnych rze­
czy nagadał, jak na przykład:
— Jesteście dzielnym narodem, zapominam wszystkie błędy kilku waszych
indywiduów. Widzę w was tylko odwagę i zapał. Powrócicie do Księstwa jako
dzielni, z bronią i bagażami.
Kurnatowski na to się zapytał:
— Czy to do Księstwa, Sire?
— Tak, jest ono zachowane. Wierzcie, że szanuję was i pragnę dla was wiele
dobrego.
Na to rzekł Kurnatowski:
— Sire, Wasza Cesarska Mość może być przekonana o naszym oddaniu i na­
szej wdzięczności.
— Nie pragnę wdzięczności, jak tylko wówczas, kiedy czynię coś dla was,
coś, co mi da do tego prawo. To prawda, że trzeba będzie pokonać wiele trudno­
ści i uczynić wiele ofiar. Ale widzicie mnie tu w Paryżu, i to wystarczy.
Tolińskiemu także był już coś w tym guście powiedział. Pytał się go był Toliń-
ski, czy możemy nosić kokardę polską, odpowiedział ścisnąwszy go za rękę:
— Tak. I mogę was zapewnić, że niedługo będziecie ją nosić z większym jesz­
cze prawem.
Krasiński, mając rozkaz Napoleona, mniemał może, że ma komendę wszyst­
kiego, lecz się pomylił, bo cesarz dał komendę ogólną wielkiemu księciu Kon­
stantemu, któremu dziś rano byliśmy prezentowani i już znaleźliśmy w jego
ręku list do Generała, któren chciał posłać, a któren w oryginale zasyłam. Prze­
czytał notę od cesarza, pochwalił przyzwoity krok, czeka na przybycie Generała
i korpusu 3, i jest o tym przez Tolińskiego i przez nas uprzedzony, że Generał
jesteś najstarszym generałem i komenderowałeś dotąd nami en ch ef*. Dziś już
nie idzie o dowództwo en chef, bo wielki książę Konstanty cieszy się tym, że
cesarz uczynił mu honor dowodzenia naczelnie korpusem polskim i w tym celu
załączamy list wielkiego księcia Konstantego do Generała pisany. Obecnie ze
strony cesarza i wielkiego księcia mamy pełno obietnic naszej egzystencji. Daj
Bóg, aby się prędko sprawdziły. Wielki książę kazał sobie dodać wynotowanie
tego, co dla nas prosić ma u cesarza. Łączymy kopię tego podania.

Dnia 13 kwietnia 1814 z Paryża

W ten moment przychodzimy od cesarza Aleksandra, któremu zostaliśmy pre­
zentowani przez wielkiego księcia Konstantego. Przyjął nas najłaskawiej, odpo­
wiedział na przemowę generała Sokolnickiego, że przyjmuje przedstawienie,
które mu na piśmie podaliśmy, chce wkrótce dać dowód, że go Polacy intere­
sują, że w nich widzi dzielny naród, którego konduita zasługuje na szacunek,
że chce zapomnieć błędy tych, którzy fałszywie go mniemali, że pragnie nawet,
aby nie było więcej o tym mowy. Na to odpowiedzieliśmy mu krótko, że może
nie wątpić w nasze uczucia wdzięczności, a on na to rzekł:
— Nie jestem szarlatanem, zażądam od was wdzięczności, kiedy poprzez
fakty, które nastąpią wkrótce, nabiorę do niej praw.
Generał Sokolnicki, ośmielony jego łaskawym przyjęciem, zwierzył się w w y­
razach przyzwoitych o kroku, któren zrobiliśmy u Napoleona. On na to odpo­
wiedział :
* naczelnie

255 «
 -— Wiedzieliście jednak, co stało się?
Na to odpowiedzieliśmy mu, że kiedy opuszczaliśmy Le Mans, fakt abdykacji
nie był jeszcze znany, a zresztą obawialiśmy się choćby cienia podejrzeń dezercji
i uznaliśmy za swój obowiązek uczynić to, co dyktowały nam uczucia honoru.
A on na to, ścisnąwszy go za rękę:
— Znam od dawna to uczucie, które charakteryzuje wasz dzielny naród, i da­
leki jestem od potępienia waszego kroku.
Co do liczby pułków powiedział nam cesarz:
— Będziemy mieli więcej wojska, niż mogło go utrzymać Księstwo. Omó­
wimy to z rządem Księstwa Warszawskiego. Polecam wam oświadczyć waszemu
dzielnemu wojsku dyspozycje, w jakich mnie znaleźliście wobec niego i wobec
waszego kraju.
Przy tym wielki książę oddał nam, a raczej komunikował, co cesarz odpisał
ołówkiem na każden artykuł przez nas podany i kopię tegoż znajdziesz Gene­
rał na marginesie. Gdy już tak pierwszy krok jest zrobiony, z którego spodzie­
wam się, że Generał i wszyscy będą kontenci, godzi się, żeby Generał sam tu
przyjechał, ale trzeba koniecznie jak najprędzej przysłać tu sytuację tego
wszystkiego, co tam jest, a to przez sztafetę, bo ustawnie o to wołają. Trzeba
tę sytuację ułożyć stopniami z wyrażeniem jeszcze, gdzie i wiele ich zostało, aby
się o zwrócenie ich, jeżeli są w niewoli, upomnieć można u ministra wojny.
Generał Toliński jest już uważany i aprobowany przez cesarza jako szef
sztabu wielkiego księcia Konstantego. List ten może jest nieporządny, ale spo­
dziewam się, że będzie dostatecznym dla objaśnienia wszystkiej zaszłej czyn­
ności.
Wszystkich naszych, co tu byli pozostali, ani się zapytano, co tu robią. Zdaje
się, że się byli uradzili, by nas przez swoją wspaniałomyślność i grzeczność do
siebie przywiązali i dokażą tego pewnie, jeżeli dotrzymają tego, co obiecali.

B. Gembarzewski Wojsko Polskie, t. 1:

Księstwo Warszawskie 1807— 1814, W ar­
szawa 1905, s. 354— 355.

J Ó Z E F SZY M A N O W SK I
;p u ł k o w n i k

Przybywszy do Paryża, udaliśmy się natychmiast do księcia Adama Czarto­

ryskiego, który niezmordowanie egzystencją Polski jak najserdeczniej zajęty,
w nadziei, iż przy tej sposobności sprawie jej będzie mógł służyć, przybył także
do Paryża i nie odstępował cara Aleksandra I, w którego prawdopodobnie do­
brej dla nas dyspozycji jedyną w ówczesnym zbiegu okoliczności pokładał na­
dzieję i ufność. Książę Adam, z oczywistym zadowoleniem wysłuchawszy nas,
oświadczył, że zaraz oznajmi carowi o naszym przybyciu. Zwracał jednak uwa­
gę, że trzeba nam będzie zameldować się carowi przez wielkiego księcia Kon­
stantego, który ma sobie powierzoną komendę udających się pod protekcję
rosyjską Polaków, tymczasowo zakwaterowanych w St-Denis. Udaliśmy się
przeto do wielkiego księcia Konstantego, który nas nader uprzejmie przyjął i za­
dawszy nam kilka pytań, kazał ze sobą jechać do cara Aleksandra 4. Przyjął
nas car nad wieczorem w swoim gabinecie. U drzwi stał jenerał adiutant Orłów,
zaś o kilka kroków dalej, w pobliżu kominka, zatrzymał się cesarz. Sokolnicki,

» 256 «
 zajęty przygotowaną przemową, a przy tym nieco dystrakt, skłonił się nisko
Orłowowi, biorąc go za cesarza, i chciał już mówić. Spostrzegłszy jego pomyłkę,
choć cara znałem tylko z portretu, zwróciłem Sokolnickiego, wziąwszy go nie­
znacznie za łokieć, we właściwą stronę, co zoczywszy monarcha uśmiechnął się.
Car wysłuchał, nie przerywając mowy Sokolnickiego, której celem głównym
była prośba, aby nas przyjął pod swoją protekcję i dozwolił armii polskiej po­
wrócić do kraju z bronią w ręku, po czym car, jak zwykle trafny i uprzejmy,
odpowiedział nam w tych mniej więcej słowach:
— Panowie! Kto z takim jak wy honorem umiał, mimo zbiegu nieszczęśli­
wych wypadków, zaszczytnie nosić broń, ten nigdy z nią rozstać się nie powi­
nien. Biorę was pod moją protekcję i zezwalam z chęcią, abyście wrócili do
Polski z wszelkimi wojskowymi honorami, z bronią, ze sztandarami i z armata­
mi 5. Zresztą przebaczam to. co się działo w przeszłości. Odtąd chcę, by pamię­
tano. że jestem wam przychylny i dobrze dla was usposobiony, czego pragnę
dać dowody. Oddaję was pod rozkazy mego brata Konstantego, abyście nie
mieli nic do czynienia z innymi jenerałami rosyjskimi, jeno z mym bratem, a za
jego pośrednictwem ze mną samym. Powtarzam raz jeszcze, iż chcę zapomnieć
0 całej przeszłości.
Gdy już po raz drugi obok wielu uprzejmych i ujmujących wyrazów z ust
monarchy usłyszeliśmy ową nieszczęsną wzmiankę, zmazującą rzekome winy
1 grzechy, a kolega mój Sokolnicki milczał, przeto poważyłem się odezwać w na­
stępujący sposób:
— Dziękuję waszej cesarskiej mości, iż przez takie wyrażenie upoważniasz
nas do oświadczenia w jego imieniu tym współrodakom naszym, służącym
w naszych szeregach, którzy są jego poddanymi, iż gdy wrócą do kraju, nie
będą prześladowani i że im łaskawą amnestię dać raczysz. Co do nas przecież,
reprezentujących tu armię polską, do króla jegomości saskiego jako księcia
warszawskiego, nam dotąd panującego, należącą, nie sądzimy, abyśmy tu być
mogli jako wykraczający przeciw prawnemu swojemu monarsze.
Ta uwaga moja, zda się, iż bynajmniej nie uraziła cara, gdyż wysłuchawszy
jej spokojnie odrzekł:
— Toteż nie mówię o was jako o armii należącej do króla saskiego, ale nie
potraficie mi zaprzeczyć, że wśród wszystkich kadrów znajduje się wielu moich
poddanych. O nich to chciałem mówić...
Gdy mi właśnie nic na myśl nie przychodziło, co bym mógł dalej cesarzowi
powiedzieć w tej mierze, skłoniwszy głowę, zamilkłem. Po skończonej audiencji
pospieszyliśmy do księcia Adama Czartoryskiego, którego nasze posłuchanie
mocno interesowało, a nazajutrz byliśmy znowu, ale już jako podkomendni,
u wielkiego księcia Konstantego, który nas także bardzo uprzejmie przyjął.

J. Szymanowski Pamiętniki, Lwów 1898,

s. 113—115.

!ADAM TURNO
kapitan p u łk u eklererów g w ardii1

1 kwietnia. Dziś my się dowiedzieli, że nieprzyjaciel przez zdradę marszałka

Marmonta zajął Paryż; ten do armat sześciofuntowych kazał przystawić dwuna­
sto funtowe kule. Paryżanie wołali o broń, to jest pospólstwo, bo pierwsi rzą-

» 257 «
 dzący, a raczej Talleyrand, to życzyli sobie końca. My, smutni, przewidując nasz
przyszły los, poszli na noc do wioski Tomery nad Sekwaną.
2 kwietnia pomaszerowaliśmy do Fontainebleau, miasteczka porządnego, prze­
defilowali przed naszym kochanym i smutnym cesarzem na dziedzińcu przed
zamkiem i poszli na noc do Chavannes. W Fontainebleau zamek cesarski wspa­
niały, lasy same prawie dębowe wokoło. Krótko przed naszym przyjściem wy­
jechał papież Pius V II ku Rzym owi0. Co minuta nowiny najgorsze: Francuzy
Napoleona opuszczają, idą samopas do Paryża, nie tylko prości żołnierze, ale
i oficerowie, nawet sztabowi. My, Polacy, naszemu słowu wierni, ani jeden
swojej chorągwi nie opuścił. Ludwik X V III królem ogłoszony. Anglicy w Bor­
deaux.
3—4 kwietnia staliśmy w Chavannes. Przysłał cesarz po generała Krasińskie­
go, którego dziś imieniny, i oświadczył, że w ręce syna dobrowolnie składa
koronę dla szczęścia Francji i spokojnie chce sobie żyć. Marszałek Marmont,
generał Nansouty przeszli do nieprzyjaciela. Nam naszej wierności tak zazdro­
ścili, że chcieli nas rozbroić, lecz nasz pułkownik i generał Krasiński, przemó­
wiwszy czule, zebrał wszystkich Polaków i poszedł z nami pod Fontainebleau,
gdzieśmy w lasku stanęli olszowym; było nas wszystkich blisko 5000. Sam nie­
przyjaciel umie nas szanować i Aleksander nie proszony przysłał wszystkim
Polakom generalną amnestię.
Napoleon w swym nieszczęściu zawsze wielki. Dziś, szóstego, rozdawano
krzyże i rangi. Wielu nas podanych było na wyższe rangi, ja na majora; już
mi nawet szef Kozietulski szlify swoje dawał, abym przyjął, lecz ja mówiłem,
jak patent dostanę, to przyjmę. Tymczasem nasz Krasiński prędki pokłócił się
z Berthier, major-général, który wszystkie nasze patenta przez Napoleona już
podpisane w ogień wrzucił7. Ja się już więcej nie prosił, gdyż ani dla rangi nie
służyłem, ani tejże przez pochlebstwa lub podłości mieć nie chciałem; służyłem
li tylko, abym mą ojczyznę całą i świetną widział.
Napoleonowi przeznaczają wyspę Elbę. Dziś było śniadanie u Jerzmanow­
skiego in gratiam imienin Krasińskiego. Zatrąbiono na koń, gdyż nam się zda­
wało, że Francuzi nas obsaczają. Tymczasem nasz szef Szeptycki pojechał do
Aleksandra z pismem od nas Polaków.----
8 kwietnia Szeptycki wrócił od Aleksandra. Wielki książę Konstanty sam go
do gabinetu Aleksandra zaprowadził przez salę, gdzie pełno było oficerów mo­
skiewskich, austriackich i pruskich ; ci ostatni widocznie się dąsali, że taki honor
ma mężny Polak. Aleksander przyjął Szeptyckiego najgrzeczniej i wszystko
akordowa! ; widząc to Szeptycki ośmielił się prosić cesarza, abyśmy z bronią,
armatami i chorągwiami do kraju wracać mogli. Cesarz odpowiedział: Bien
entendu avec armes et bagages, et dites au général K rasiński , que je l’attends
et que nous irons ensemble *.
Po obiedzie Kozietulski, Szeptycki, Skarżyński, Madaliński, ja i jeszcze kilku
oficerów pojechali oddać nasze uszanowanie naczelnikowi Kościuszce, który
mieszkał w Berville u przyjaciół swych Celtnerów. Ten starzec 68-letni, wyso­
kiego wzrostu, przyjął nas ze łzami i my pełne oczy tych mieli. Każdego osobno
o nazwisko pytał i całował, a my go w ręce. Gdy mu Kozietulski pokazał pier­
ścień, który dał generałowi Madalińskiemu w 1794 roku, a który miał na palcu
syn jego, pułkownik, rozpłakał się. Powiadał nam, że radził Napoleonowi, gdy

* Rozumie się, że z bronią i bagaża­

mi, i powiedz pan generałowi Krasiń­
skiemu, że czekam nań i że pomaszeru­
jemy razem.

» 258 «
wychodził na kampanię 1812 roku, aby nie iść ponad Morzem Bałtyckim, tylko
przez Ukrainę, przez armię Tormasowa, kozaków zbuntować. Potem dodał: „Nie
podpisywałem aktu konfederacji, bo nie widziałem jak tylko podpisy samych
magnatów, ani imienia Polski, ani jej granic, że nigdy nie było myślą Napo­
leona zrobić nas królestwem, tylko trzecią prowincją” . Poczęstował nas winem
i z płaczem, i pełnym sercem z radością odjechaliśmy, szczęśliwi, żeśmy mogli
oblicze tego wielkiego i prawdziwego widzieć i ręce te ucałować, które ojczyznę
naszą tak dzielnie i nieszczęśliwie broniły.
Kościuszko mieszka tu u bankiera Celtnera, od którego tę wieś trzymał pier­
wej dzierżawą, po polsku gospodarował i chłopy ograniczone wydziwić się nie
mogli, tak jak dobremu gospodarstwu, jako i jego dobroczynności.
Miał z naszego pułku straż honorową i potrzebną, a to następującego przy­
padku. Wysłany patrol po furaż przyjechał do Berville i nie pytając się zaczęli
sobie pozwalać, wyrzucając siano, słomę, słowem dokazywać. Widząc to Ko­
ściuszko przybliżył się do żołnierzy, a byli z naszego pułku, i mówi do nich:
„Czy tak się sprawują Polacy, aby rabowali?” Ci, zdziwieni, że tak do nich
ich język mówi, pytają: „Kto jesteś, co tak nas strofujesz?” „Jestem Kościusz­
ko” . Na te słowa padli na kolana i ze wstydem, nic nie wziąwszy, odjechali.
Kozacy nawet, jak przyjechali i dowiedzieli się, że to Kościuszko, nic nie ruszyli.
9 kwietnia był apel, przy którym rozkaz dzienny przeczytali taki:
„Kiedy błysnęła nadzieja powstania ojczyzny naszej, wszyscy Polacy rzucili
się służyć bohaterowi świata, który ją chciał postawić. Męstwo w boju, wier­
ność w nieszczęśliwych czasach były naszym udziałem. Honor, pierwszy wasz
przedmiot, który piastować umieliście, na nieprzyjacielu samym wymógł sza­
cunek dla cnotliwych. Cesarz Rosji dał nam zupełną amnestię. Polacy bez zło­
żenia broni powrócą do kraju, kto do ojczyzny wróci, wolny będzie od obcej
służby, wróci do domu z bronią i koniem swoim na pamiątkę męstwa i wier­
ności. Złożeniem korony cesarz Napoleon Wielki uwolnił nas od wszystkich obo­
wiązków. Dziś na czele Polaków Polsce oddać was jest moim obowiązkiem.
Kiedyś nadzieja uśmiechała się nam, że jako zwycięzcy wrócimy, dzisiaj losy
inaczej przeznaczyły. Honor nienaruszony i wierność monarsze, któremu my
służyli, uzyskał nam w oczach Europy szacunek, w ojczyźnie wdzięczność. Po­
lacy, miejcie ufność w wodzu, który was nigdy nie zdradził. W. Krasiński” .
23 kwietnia mieliśmy rewię w St-Denis przed Aleksandrem. Moi żołnierze
nie chcieli trzykolorowe kokardy na białe zamienić mówiąc, że nie chcą Burbo-
nów znaki nosić. Ledwo my im wyperswadowali, że kokarda biała jest polska,
więc francuska cała biała, a polska ma brzeg srebrny. Potem kazali nam na
znak laurów gałązki za kaszkiety włożyć, co się tylko zwycięzcom należy;
ledwo to zrobili, i to tylko na prośbę Krasińskiego, i gdyśmy przed Aleksandrem
defilowali, ledwo go minęli, tak zaraz odrzucili. Było Polaków na tej rewii
szesnaście szwadronów jazdy, dwadzieścia kompanii piechoty, artyleria piesza
l konna, wszystko pięknie ubrane. Eklerery najgorzej się popisali, bo ludzi od
piechoty wsadzili na najgorsze konie.

rA . Turno Z pamiętnika [w:] A. Skał-

kowski Fragmenty, Poznań 1928, s. 170—
178.

» 259 «
 ANTONI BIAŁKOWSKI
kapitan 12 pułku piechoty

Nadszedł też 24 maja 1814, w którym to dniu podzieleni zostaliśmy na ko­

lumny. Kolumny te dzień po dniu z miejsc dotychczasowej konsystencji wyru­
szyły, kierując się do traktu głównego. Mieszkańcy żegnali nas ze łzami i jak
gdyby przewidując zmianę wkrótce nastąpić mającą, prosili nas, abyśmy, gdy
przyjdziemy znowu do Francji, jako jej natenczas nieprzyjaciele, nie zapomnieli
0 tym, że Francja zawsze nam była przychylną. Tego symbolu nietrudno było
podówczas odgadnąć, że oni wiedzieli, iż już należymy pod berło rosyjskie,
1 mówili tak, ponieważ się spodziewano, że Napoleon nie pobawi długo na wy­
spie Elbie, i przewidywano nowe wkroczenie skoalizowanych.----
Maszerując dalej, przybyliśmy do Nancy. Wiadomo każdemu z historii, że
miasto Nancy było stolicą króla polskiego Stanisława Leszczyńskiego, który
w tym mieście życie zakończył. Jako monarsze i zięciowi króla francuskiego po
zgonie jego wystawiono mu wspaniały pomnik w kościele, tak zwanym tam
Bon-Secours *. Wiadomo każdemu, że Francja przy owej pamiętnej rewolucji
wzięła się do broni dla strącenia tronów, jak niemniej ołtarzy. Miasto Nancy
nie było wyłączonym od tego zaburzenia. W owym czasie przez rozhukany na­
ród został ów pomnik Leszczyńskiego zburzonym, a ciało jego, dzięki zabalsa­
mowaniu, znalezione w całości, zostało wywleczonym na ulicę i zwalanym
w rynsztokach, w końcu rydlami porozcinanym na sztuki i porozrzucanym po
najobrzydliwszych kałużach. Widząc to, jego dawni dworzanie, czyli ich potom­
kowie, przez wdzięczność pozbierali szczątki tylko zwłok rozrzuconych króla
i w wielkiej tajemnicy, bojąc się zemsty rozhukanego ludu, takowe starannie
ukryli. Przy powróceniu porządku przez Napoleona złożono je znowu w tym
samym kościele, mieszcząc niektóre tylko ocalone części w małej srebrnej tru­
mience. Szczątki te składały się z głowy już bez ciała, jednej ręki i jednej nogi,
paru żeber itd.
Gdyśmy przybyli do owego miasta pod dowództwem jenerała Sokolnickiego,
mieszkańcy czy potomkowie dworzan królewskich, przewidując znów podobną
burzę, zebrali się do wspomnianego jenerała prosząc, aby te drogie szczątki
Leszczyńskiego zabrać i umieścić na ziemi jego rodzinnej. Jenerał Sokolnicki,
nie mogąc osobiście zdecydować tego, postanowił zrobić raport do n. cesarza
Aleksandra i prosić o jego pozwolenie, na co też otrzymał rozkaz, że nie tylko
zwłoki króla Leszczyńskiego, ale nawet księcia Józefa Poniatowskiego, zosta­
jące w Lipsku, może pod swym dozorem doprowadzić na ziemię rodzinną; ce­
sarz zostawił tylko sobie przepisanie formalności w ich przeprowadzeniu. W tym
celu rozkazano, aby kolumna Sokolnickiego zatrzymała się w Nancy do dal­
szego rozkazu 8. ----
Następnie rozpoczęto przygotowanie do zabrania pozostałych części zwłok
Leszczyńskiego i na ten cel w owym kościele zrobiono podniesienie od wiel­
kiego ołtarza aż do chóru, na nim porobiono miejsca dla publiczności. Gdy
nadszedł ów dzień ceremonii, miejsca owe zapełniły tylko damy, urzędnicy
i klasa wyższa, wpuszczona za biletami. Jenerał Sokolnicki miał długą mowę
w języku francuskim wspominając uplynione wypadki historyczne. W mowie
tej nie przepomniał podziękować mieszkańcom tego miasta w imieniu narodu
polskiego za ocalenie wspomnianych szczątków. Odpowiedział znowu jakiś oby­
watel, czyli urzędnik. Na wspomnianą mowę znowu jeden z naszych jenerałów

* Notre-Dame-de-Bon-Secours

>> 260! <c

 miał mowę i opowiedziano znowu, tak że trudno wyliczyć, ile było mów przez
trzy dni odbywającego się nabożeństwa. Jenerał Sokolnicki powybierał nas
także i przygotował do eskorty zwłok księcia Józefa, która w komplecie miała
się zebrać w Lipsku, jak będzie niżej. Po skończeniu wszystkiego udaliśmy się
w dalszą drogę.
Przybywszy do Lipska, odebraliśmy rozkaz, aby oficerowie wybrani do
eskorty, w ilości 180 koni, jak niemniej oddział krakusów, z 200 koni złożo­
nych, zostali w Lipsku do dalszego rozkazu, reszta zaś wojska, aby po odpo­
czynku jednodniowym udała się w dalszą drogę. Ponieważ zostałem wybrany
do eskorty, przeto wraz z innymi oczekiwałem kilkanaście dni, póki, jak mó­
wiono, n. cesarz Aleksander przez to miasto nie przejedzie i nie wyda rozka­
zów do wzięcia zwłok księcia Poniatowskiego. Przez ten czas odwiedzaliśmy
miejsca smutnej pamiątki, a nasamprzód udaliśmy się nad rzekę Elster, na
miejsce, w którym utonął książę Poniatowski. Następnie odwiedziliśmy pole
bitwy owej pamiętnej, jak niemniej niebezpieczne miejsce mojej przeprawy
przez Els terę.
Nim nastąpiło wyprowadzenie zwłok Poniatowskiego, zebrano z eskorty na­
szej wyższych i niższych oficerów dla naradzenia się o nastąpić mającej cere­
monii wyprowadzenia zwłok. Pierwszą kwestią było, na czym będą wiezione
zwłoki. Ponieważ byliśmy w obcym kraju i mieście, które i tak poniosło przez
bitwę znaczne szkody, nie mogliśmy żądać, aby owo miasto dostarczyło nam
odpowiedniego karawanu. A że i w tym względzie ucierpiałaby ambicja naro­
dowa, przeto obliczono koszta na ten cel i zaproponowano składkę, ale Sokol­
nicki nie pozwolił, aby wszyscy eskortę składający ponosili koszta, które sam
ofiarował się ponieść. Dodał tylko, że w obecnym czasie nie jest przy odpowied­
nim zapasie pieniędzy, ale że ktokolwiek by mu na ten cel zaliczył, temu
z wdzięcznością zwróci w krótkim czasie. Spomiędzy obecnych członków oświad­
czył się kapitan od ułanów Otwinowski, że nie tylko gotów dać zaliczenie, ale
nawet decyduje się własnym kosztem to uczynić. Sokolnicki, podziękowawszy
za ofiarę dodał, że tego pierwszeństwa nikomu nie ustąpi, że sam koszta ponie­
sie, a ofiarę przyjmuje tylko jako zaliczkę. Gdy na tym stanęło, wzięto się
zaraz do rzeczy, zbudowano karawan bardzo obszerny; podstawa na trumnę
była na niskich resorach, a nad nią wznosił się na czterech słupkach daszek
w kształcie baldachimu. To wszystko pomalowane olejno kolorem czarnym.
Przygotowano trumny metalową i drewnianą i pudło objętości takiej, aby
obydwie trumny wygodnie pomieścić mogło. Do tego sprawiono całun na okrycie
całego karawanu z sukna koloru czarnego, obszyty galonami i frędzlami srebr­
nymi, ozdobiony po dwóch rogach orłami polskimi białymi, na dwóch przeciw­
nych — ciołkami, czyli herbami rodziny Poniatowskich. Sprawiono także sześć
kap czarnych, równie ozdobionych galonami, na przykrycie sześciu koni, któ­
rych artyleria saska dostarczyła (jak niemniej dwóch zwoszczyków dla odwiezie­
nia zwłok aż na miejsce, to jest do Warszawy).
Gdy tedy wszystko przygotowanym zostało, oczekiwaliśmy przejazdu przez
Lipsk n. cesarza. Gdy ten nastąpił, gubernator wówczas całej Saksonii, książę
Repnin, odebrał od n. cesarza instrukcje. Po jego wyjeźazie naznaczono dzień,
w którym owa ceremonia odbyć się miała. Zaraz z południa dnia tego ściągnię­
to wszystkie oddziały wojsk rosyjskich i pruskich stojące kwaterami w okolicy
Lipska oraz oddział krakusów, jak niemniej naszą eskortę konną. Zebrało się
wszystko przed kościołem, gdzie w grobie familijnym jednego z książąt saskich
ciało Poniatowskiego było tymczasowo złożone. Po przybyciu na miejsce księ­
cia Repnina, jego sztabu, jak również generalicji wojsk rosyjskich i pruskich,

» 261 «
 rady miejskiej miejscowej i mnóstwa osób różnego stanu, po otworzeniu grobu
rozkazano naszej eskorcie, aby zsiadłszy z koni, udała się do grobu, a to w tym
celu, aby być świadkami, że ciało, które pod swój dozór bierzemy, jest ciałem
prawdziwego Poniatowskiego, aby później takich kwestii i wątpliwości nie było.
Gdyśmy w komplecie się znaleźli, wystawiono ciało na środek grobu, odkry­
to i pokazano go nam wszystkim. Ciało to zostało wydobytym z wody po upły­
wie 24 godzin przez tamecznych rybaków, ale wiadomo wszystkim, że Ponia­
towski wówczas liczył życia około lat 00, nie miał już na głowie włosów, ale
nosił perukę i faworyty sztuczne, co wszystko przy utonięciu w wodzie zostało 9.
Chociaż przeto był w mundurze i orderach, przecie trudno było i nam poznać
go, tak był zmienionym, raz dlatego, że był bez peruki, po wtóre czoło miał tak
czarne jak u Mulata. Z tego powodu rada miejska, jako mająca ciało wspomi­
nane pod swym dozorem i kluczem, wykonała przysięgę, jako ciało to jest istot­
nie ciałem Poniatowskiego. Następnie przystąpiła rada lekarska do uzupełnie­
nia, nabalsamowania ciała i opatrzenia go do dłuższej podróży. Gdy to skoń­
czonym zostało, zawinięto ciało w przygotowane na ten cel długie ręczniki, prze­
kładając takowe ziołami. Następnie, gdy kładziono ciało do trumny, obłożono
je z boków i z wierzchu znowu ziołami i kłakami, tak aby podczas jazdy nie
taczało się po trumnie i z tego powodu nie popadało zepsuciu. Na ostatek oby­
dwie trumny włożono do przygotowanego pudła, opatrzonego trzema zamkami,
i po zamknięciu pudła oddano jeden klucz księciu Repninowi, drugi Sokol-
nickiemu, a trzeci radzie miejskiej. Następnie przyłożono pieczęci herbowe
księcia Repnina, Sokolnickiego i rady miejskiej i nam, na eskorcie będącym,
polecono, aby pod żadnym pozorem nie dozwalać ich naruszenia. Po dopełnie­
niu owych formalności Sokolnicki już miał przygotowaną mowę pożegnalną,
w której wynurzył podziękowanie i wdzięczność księciu Repninowi, jako też
i obywatelom Lipska, która tak czule napisaną była, że obecnych do łez czułych
poruszyła. Na koniec wzięliśmy zwłoki, których dotknęły się wyż wspomniane
znakomite osoby, i tak razem umieściliśmy na przygotowanym karawanie.
Przy wynoszeniu zwłok z grobu artyleria obu wojsk, rozstawiona po placach,
uderzyła z dział salwę, a piechota, zacząwszy od kościoła, pod którym grób się
znajdował, aż do gościńca za miastem dawała ognia batalionami z ręcznej broni.
Przed ruszeniem karawanu taki uczyniono porządek co do eskorty, który ciągle,
aż do Warszawy, był zachowany. Naprzód czterech oficerów trzymało za rogi
całunu, ośmiu przeznaczonych wiozło osiem sztandarów, z których jeden, żółty
aksamitny, srebrem haftowany, należał dawniej do gwardii przybocznej króla
Leszczyńskiego; ten i trzy inne wzięli z Nancy, a cztery pozostałe — były to
orły wojska Księstwa Warszawskiego. Ci oficerowie otaczali w pewnej odległo­
ści karawan. Przed karawanem, o kilka kroków, jechał oficer dyżurny (naj­
mniej kapitan) i za nim dwóch niższych oficerów sztabowych. Potem postępo­
wał oddział krakusów, a za karawanem cały skład eskorty, mając na czele
jenerała Sokolnickiego, a w zastępstwie majora Malinowskiego. Przy ruszeniu
karawanu dano znowu drugi raz salwę, tak z dział, jako i z ręcznej broni.
Gdyśmy się zbliżali do czoła wojska rosyjskiego, na którego czele stał książę
Repnin z całym swym sztabem, oddawano ciału honory należne feldmarszałko­
wi, bo takie było polecenie n. pana. Książę Repnin przeprowadził ciało przed
frontem swych wojsk, uszykowanych w liniach, które prezentowały broń, biły
w bębny, muzyka grała marsza, a oficerowie salutowali ciału, przed którym
pochylono sztandary. Po przejeździe takim tryumfalnym, gdyśmy wojska już
na polu pominęli, zatrzymano nas i dopiero książę Repnin, zebrawszy wszyst­
kie sztaby, jak niemniej oficerówT frontowych, miał mowę pożegnalną, w któ­

» 262 «
 rej te pamiętne wyrzekł słowa: „Na popiołach tego walecznego wodza potwierdź­
my sobie wieczną przyjaźń między polskim a rosyjskim narodem” . Po skończo­
nej mowie wojska wszystkie, zaszedłszy plutonami, defilowały przed karawa­
nem ze spuszczonymi sztandarami, niosąc broń spuszczoną jak do pogrzebu. Po
przedefilowaniu, znowu we właściwym porządku, uszykowały się wojska w linie
po drugiej stronie szosy, a gdy karawan ostatecznie ruszył, książę z całym na-
czalstwem odprowadził zwłoki aż do granicy lipskiej, blisko pół mili. Wojsko
wykonało salwę, dając trzy razy ognia batalionami, a działa przedłużały strzały
tak długo, jak tylko nasz konwój widzieć mogły, co już przy zmroku się ukoń­
czyło.
Przybyliśmy do jakiegoś małego miasteczka, na trakcie leżącego, z którego
cała ludność wyszła, jak niemniej miejscowa gwardia narodowa, która wów­
czas wszędzie służbę miejscową odbywała, i ta asystowała naszemu konwojowi,
aż przybyliśmy przed kościół. Taki porządek, jaki tu wymieniam, był ciągle
zachowanym przez całą drogą. Wiadomo zapewne każdemu, że w całej Saksonii
jest wyznanie ewangelickie i oprócz kaplicy dworskiej w Dreźnie obrządku ka­
tolickiego, który tylko dwór wyznaje, nie ma innych kościołów, jak tylko ewan­
gelickie. Przecież i te podług swego obrządku odbywały ceremonie pogrzebowe,
a że dla uniknięcia ambarasu, a więcej dla nienaruszenia pieczęci w zdejmowa­
niu na każdej stacji pudła z karawanu, postanowiono, aby w każdym miejscu,
gdy się przeprowadzi karawan przed kościół, starano się, aby ten ustawiony
był bokiem jak najbliżej podwoi kościelnych, a te aby były całkiem otwarte,
w kościele zaś podług obrządku wszystko miało się odbywać. A zatem, gdyśmy
się zbliżyli do kościoła, pastor tameczny wyszedł i przyjął podług swego obrząd­
ku ciało. Gdy przed wrotami kościelnymi postawiono ciało, znowu w kościele
odbyło się krótkie nabożeństwo z powodu nocy. Po skończonym nabożeństwie
konie z karawanu wyprzęgano, wartę z krakusów przy karawanie zostawiono,
za którą oficerowie służbowi każdego dnia byli odpowiedzialni. Nasza eskorta
przy przeprowadzeniu przed kościół karawanu, zsiadłszy z koni, udawała się
do kościoła na nabożeństwo, a po skończonym nabożeństwie burmistrz miasta
tego zaprosił nas na wieczerzę, po której rozeszliśmy się po przygotowanych dla
siebie kwaterach, do przygotowania których w wigilię każdego marszu oficer
bywał posyłany. Dnia zaś następnego, stosownie do umowy, w oznaczonym cza­
sie zbieraliśmy się przed kościołem. Tymczasem przed kościół już nam konie
przyprowadzono, a po nabożeństwie ruszyliśmy w drogę. Pomimo tego, że Sasi
nas w części zdradzili w roku 1813, przecież przy przeprowadzeniu zwłok przez
ten kraj doznaliśmy wielkiej przychylności ze strony mieszkańców. Wszędzie
nas najgościnniej przyjmowano i ze łzami żegnano. Nie widzę potrzeby wy­
mieniać stacji i obrządków czynionych dla zwłok Poniatowskiego, gdyż te były
jednostajne, a zatem nie wzbudzają ciekawości. Ale nadzwyczajne wypadki obo­
wiązują mnie do zrobienia wzmianki.
Sokolnicki odprowadził nas tylko do drugiej stacji, a sam pojechał naprzód
w celu uwiadomienia familii Leszczyńskiego o tym, że wiezie zwłoki króla Sta­
nisława; komendę i nadzór nad eskortą i zwłokami otrzymał po nim major Ma­
linowski. Tak postępując przybyliśmy do Rosen, miasteczka leżącego nad gra­
nicą śląską. Wszedłszy w owo miasteczko, spostrzegliśmy już tam stojące wojsko
pruskie, to jest landwerzystcw, którzy otwarcie objawiali przeciwko nam jakąś
nienawiść, pochodzącą, jak widać, z wypadków ostatniej kampanii, jak o tym
wyżej mówiłem. Nie tylko nie okazywali oni żadnego uszanowania dla zwłok,
ale nawet pogardę. Gdy podług zwyczaju po nabożeństwie udaliśmy się do kwa­
ter, prawie każdy z oficerów naszych miał pod swym oknem serenadę. W se­

» 263 «
 renadzie takiej ludowej, zastosowanej do obecnych okoliczności, w najobelżyw-
szych wyrazach spotwarzano nasz naród i Poniatowskiego. Z tego to powodu
nasz dowódca, dowiedziawszy się o tym, że to wojsko idzie jednym traktem
z nami i ma nazajutrz bardzo rano wyruszyć, postanowił, że nasz konwój o dwie
godziny później ruszy, aby się z nimi w drodze nie spotkać. Dnia następnego
wyruszyli oni o świcie, a my później, spóźniwszy się jeszcze przy tym dzięki
odbywającemu się nabożeństwu i innym ceremoniom. Przy naszym wyjściu
władza tamtejsza zatrzymała naszego dowódcę, który miał wkrótce za nami po­
śpieszyć. Ale, pomimo to, że landwerzyści daleko prędzej wyszli, ponieważ droga
była piaszczysta, niesporo jakoś maszerowali, a może też i oni naumyślnie ocią­
gali się, aby się z nami w drodze zejść. Uszedłszy może więcej jak milę drogi,
gdyśmy się do lasu zbliżyli, spostrzegamy ową piechotę tuż obok, tak żeśmy
wkrótce z nią się zeszli. Nasz zastępca dowódcy, kapitan Otwinowski, widząc,
że trudno będzie za nimi w pewnej odległości maszerować, a bokiem trudno
ominąć, gdyż to był trakt szeroki, ale z obu stron las był bardzo gęsty, a droga
sama bardzo piaszczysta, dzięki czemu Prusacy, unikając piasku, rozdzielili się
na dwie połowy, idąc brzegiem lasu, a środek został wolnym. Otwinowski po­
słał do krakusów, na czele idących, aby korzystając z odkrytego traktu, ru­
szyli kłusem, co i myśmy następnie zrobili, aby pomiędzy Prusakami prędko
się przesunąć. Gdy oni to zobaczyli, jak najśpieszniej zaczęli się skupiać, chcąc
niejako nam przejście zatamować, ale nie zdążywszy, zbliżali się tylko śpiesz-
nie, strasząc nasze konie stemplami od broni. Gdy widzieli, że nasze konie są
oswojone z bronią, przeto na inny sposób się wzięli. Zaczęli wszyscy wykrzy­
kiwać najobelżywsze wyrazy: ,,Gdzie ten gnój wieziecie?” Inni: „ Wiozą cielca
(bo widzieli na całunie ciołki), któregośmy w Elsterze utopili!” Na koniec w y­
gadywali, co tylko może być najokropniejszego. Spokojnieśmy to wszystko znie­
śli, aż dostaliśmy się do czoła, gdzie kilku ich oficerów się znajdowało. Chcie­
liśmy się przed nimi poskarżyć, ale widzimy, że ci nie tylko nie poskramiają
swych podkomendnych swawoli, ale nawet ich ona bawi i żołnierzy sami pod­
puszczają. A zatem gdyśmy ich wyprzedzili o paręset kroków, oficer z naszej
eskorty podaje nam sposób satysfakcji mówiąc: „Oto widzicie, którzy się dobrze
umiecie bić na pałasze, wróćmy się do nich i oficerów, za to, że nie umieją
utrzymać karności przyzwoitej, wyzwijmy na pojedynek” . Wkrótce nas pięciu,
tj. tylu, ilu było tamtych, zwracamy konie i w galopie do nich ruszamy. Zo­
baczywszy to oni, zaczęli wojsko skupiać, a sami jakby się kryli pomiędzy żoł­
nierzy. Ale my, nie zważając na to, skorośmy dotarli do szeregów, zsiadamy
z koni i jeden z oficerów, nazwiskiem Ress, od kirasjerów, przystępuje tuż do
nich i w imieniu wszystkich do nich mówi: „Panowie oficerowie! Nie mamy
żadnej urazy za te obelgi waszych żołnierzy, bo to jest bydło. Ale wy, którzy,
mogąc temu zapobiec, jeszczeście ich podburzali, jesteście odpowiedzialni, prze­
to wymagamy od was osobistej satysfakcji. Jest nas tu tylu, ilu was, prosimy
zatem, z kim się komu podoba” . Ci nie odpowiadają nic, ale tłoczą się pomiędzy
swych żołnierzy, którzy spiesznie sami kolumnę formują. Nareszcie Ress się
odzywa: „Jeżeli z nami na ostrze szabli nie pójdziecie, zmusicie nas do użycia
płaza” .
Gdy się to dzieje, nasze krakusy wracają i przybywają nam na pomoc. Tamci
zaczynają broń nabijać, wszystko przybiera postać wojenną. Tymczasem przy­
bliża się koczyk, z którego wychyla głowę nasz dowódca, a widząc, do czego
rzecz zmierza, szybko wyskoczył z koczyka, a zbliżywszy się do nas, pyta się
o przyczynę. Opowiedzieliśmy mu wszystko, a ten d n a s się tak odzywa: „Do­
brze, żeście się panowie o honor narodowy upominali, ale z tym wszystkim pro­

» 264 «
szę udać się na miejsce, a ja rzecz tę sam załatwię” . Nimeśmy odjechali, za­
pytuje się Malinowski oficerów pruskich: „Kto z panów dowodzi tym batalio­
nem?” Gdy odebrał odpowiedź, że dowódcą jest podpułkownik Potuliński, który
jeszcze w mieście pozostał, przeto Malinowski postanowił na miejscu na niego
zaczekać, aby prosić o satysfakcję. Niebawem nadjechał ów dowódca, a gdy
mu Malinowski doniósł o zaszłym wypadku, ten natychmiast najstarszego po
sobie oficera aresztował, jak niemniej z każdej kompanii podoficera służbowego
i do ariergardy takowych odesłał przyrzekając, że skoro do miasta Hagenau
przyjedzie, nie omieszka zrobić najściślejszego śledztwa i winnych surowo uka­
rać. Po skończonej tej utarczce ruszyliśmy dalej, a przybywszy do Hagenau, po
skończonej ceremonii kościelnej otrzymaliśmy od dowódcy naszego polecenie,
aby, ile możności, unikać w mieście zajść. Dodał przy tym Malinowski, że roz­
jątrzeni Prusacy, których zapewne ich dowódca ukarał, będą się chcieli mścić,
co nie obejdzie się bez krwi rozlewu. Ale jakież było nasze zdziwienie, gdy ów
batalion wchodził do miasta i widzieliśmy w ariergardzie idących trzech ofi­
cerów i mnóstwo podoficerów i żołnierzy niosących za karę po kilka broni. Nim
się rozeszliśmy na kwatery, ich dowódca najsurowsze dał polecenie, aby pod
żadnym pretekstem nie wszczynać awantur, a spotkawszy naszego kwatermi­
strza, prosił go, aby się pofatygował i był świadkiem ukarania winnych, co się
też i wykonało na odwachu. A tak dzień zeszedł jak najspokojniej, bo nasi, a tym
bardziej Prusacy, unikali zajść.
Dnia następnego znowu ów batalion wyruszył bardzo wcześnie, a my, prze­
ciwnie, spóźniliśmy nasz wymarsz jeszcze więcej. Na koniec, gdyśmy uszli może
połowę drogi sądząc, że tamci już muszą być na kwaterach, naraz gdy wchodzi­
my na wzgórek, widzimy ów batalion pruski stojący w szyku bojowym. Przeto
nasz dowódca rozkazał poprawić porządek w szeregach i powoli kazał się zbli­
żać, chcąc rozpoznać, co zamierzają Prusacy. Gdy na koniec zbliżyliśmy się do
nich, Potuliński wyjechał konno naprzeciw nas, prosząc naszego dowódcę, aby
zboczyć z drogi i przeciągnąć przed frontem jego batalionu dla odebrania przy­
należnych zwłokom honorów. Gdyśmy doszli, po sprezentowaniu broni i odbi­
ciu przez doboszy marsza przeciągnęliśmy wolnym krokiem przed frontem, a na­
stępnie prosił Potuliński, abyśmy my, oficerowie, przybyli przed ich front. Sta­
nąwszy tam, Potuliński odezwał się do batalionu swego: „Żołnierze! Mylne jest
wasze wyobrażenie, że obcemu wodzowi nie należą się zasłużone honory, a na­
tomiast rzucanie ohydnych obelg. W każdym wojsku należy czcić waleczność
i czyny wielkie w tych, którzy sobie na to zasłużyli, chociażby to byli i nieprzy­
jaciele, bo oni to nawzajem dla nas uczynią. Wczorajsze uchybienie zasługuje
na naganę i jedynie tylko mam wzgląd na was, młodzi żołnierze, którzy nie
oswojeni jeszcze jesteście z ustawami wojennymi. Ale więcej winy spada na
panów oficerów, że zamiast w drodze oddać przynależne honory tym zwło­
kom — bo trzeba wiedzieć, że nie tylko zwłoki księcia Poniatowskiego, ale
i zwłoki monarsze tu ten karawan unosi — przeto, nie wchodząc dalej w spra­
wę, przepraszam za uchybienie” . Malinowski zaś w krótkich wyrazach podzię­
kował Potulińskiemu za załagodzenie tej rzeczy, który odpowiedział, że spełnił
tylko swą powinność. Dodał, że ponieważ tutaj trakt rozgałęzia się na dwa i oni
idą w prawo, a my w lewo, dlatego tu zatrzymał batalion i czekał godzin kilka,
aby swych ludzi przekonać i wyprowadzić ich z błędu.
Podobny wypadek miał miejsce, gdy jenerał Wincenty Krasiński prowadził
na ostatku wojsko polskie pod bronią będące z Francji. Gdy przechodził przez
Śląsk, przybył do miasteczka Cottbus. Tam, z powodu że w mieście stał już
załogą batalion landwTery pruskiej, nie mógł pomieścić na kwaterach swych żoł-

» 265
nierzy; w końcu ulokował tylko główną kwaterę i dla porządku tylko rozkazał,
aby warta polska, złożona z piechoty, zajęła odwach. Reszta wojska została roz­
kwaterowaną w przyległych wioskach. Wielu żołnierzy polskich przybyło wnet
ze wsi do owego miasteczka. Między tymi znajdował się weteran polski, który
szedł ulicą, a za nim piesek jego. Spotkało go paru landwerzystów, jeden z nich
odezwał się do swych kolegów z ironią: „Patrzcie, oto idzie Polak, a za nim
Napoleon” . Weteran, usłyszawszy to, zatrzymał się i odpowiedział: „Nie, nie
poznałeś, bracie, to nie Napoleon, to Fryderyk” . Ta odpowiedź oburzyła land­
werzystów i rzucili się na weterana, któremu przybiegli na pomoc żołnierze
przybyli do miasta, a stąd powstała bójka. Warta polska, zobaczywszy to, wy­
słała kilku żołnierzy i przyaresztowano kłócących się, ale wkrótce przybył oficer
pruski domagając się, aby mu oddano aresztowanych landwerzystów, którzy
niby mieli być ukarani. Komendant warty uczynił to i oddał owych landwe­
rzystów. Ale następnie przychodzi podoficer pruski z kilku uzbrojonymi żołnie­
rzami żądając, aby owego weterana oddano im pod straż. Na to komendant
warty odpowiedział: „Waszych już oddałem, a do naszego nie macie prawa, bo
on zostaje pod aresztem u nas. Jeżeli będziecie chcieli jakiej z niego satysfakcji,
macie oto tu obecnego jenerała naszego, do niego się udajcie, a weterana nie
wydam” . Ów oddział odszedł, nic nie wskórawszy, ale niedługo przybywa znowu
oddział daleko większy z bronią nabitą, grożąc, że jeżeli weterana warta nie
wyda, dadzą ognia. Ponieważ przy tym oddziale nie było żadnego oficera, prze­
to komendant warty tym więcej się upierał. Gdy Prusacy nie mogli nic wskórać,
dali ognia do warty, która stała już w szyku przed odwachem. Wskutek tak
bliskiego strzału raniono kilku ludzi z warty, a zatem i owa warta odpowie­
działa salwami, od których Prusacy ponieśli straty. Ale na ten odgłos strzałów
w mgnieniu oka zebrał się cały garnizon pruski z bronią, chcąc swego dopiąć.
Gdy warta spostrzegła taką siłę, cofnęła się do odwachu i zabarykadowawszy
drzwi, przez okna broniła się strzałami przed natarczywością Prusaków. Ci po­
nieśli znaczną stratę w ludziach, będąc odkrytymi na strzały, zaś warta, lubo
mniejsza, ale zakryta ścianą, nie tyle uszkodzoną została. Gdy się to dzieje, je­
nerał Krasiński, mając kwaterę naprzeciwko odwachu, przebudzony został ze
snu strzałami. Zobaczywszy z okna, co się dzieje, wysłał na odwach adiutanta,
zdaje mi się, księcia Radziwiłła. Ten, przybywszy pomiędzy Prusaków, zapytuje
się o przyczynę tego zamieszania, ale za odpowiedź odbiera cios pałaszem w gło­
wę, po czym, nie czekając smutniejszych skutków, ucieka na powrót pod pro­
tekcję i obronę swego jenerała. Ten, widząc z okna, że za adiutantem już ra­
nionym biegnie kilkunastu rozjuszonych żołnierzy, chcąc go dognać i więcej
ciosów zadać, ponieważ był wówczas rozebranym, dla zabezpieczenia siebie
i wspomnianego bierze czym prędzej na siebie mundur i wybiega na schody,
chcąc wstrzymać rozjuszonych żołnierzy. Skoro tylko się zbliżył, sądząc, że jako
jenerała szanować go będą, zapytuje się: „Czego chcecie, zrobię wam satysfak­
cję” . Ci, nie odpowiedziawszy nic, rąbią i jenerała, i może byłby smutny koniec
nastąpił, gdyby nie gospodarz domu, który, wstrzymawszy cokolwiek rozhuka­
nych, jenerała wepchnął do stancji, a zamknąwszy drzwi, innymi go wyprowa­
dził i ukrył. Następnie przybyło i więcej żołdactwa, które wybiło drzwi, szukając
jenerała po całym domu. Gdy się to dzieje, żołnierze polscy, którzy przybyli
przed tym zdarzeniem do miasta, widząc ten smutny wypadek, dali znać swoim,
stojącym po pobliskich wioskach, a ci znowu do wiosek dalszych. A tak w mo­
mencie, uchwyciwszy za broń, zebrani otoczyli miasteczko, a artyleria odprzod-
kowała działa, chcąc strzelać do miasta. Prusacy, którzy blokowali odwach, wi­
dząc to, w tym momencie rozbiegli się po mieście i pochowali się. Całe miasto

» 266 «
było w największej trwodze, spodziewając się zemsty. Wtedy komendant miasta
pruski przybiegł do kwatery jenerała i za pomocą gospodarza wynalazłszy go
w kryjówce owej, z największym przestrachem zawołał: „Jenerale, ratuj! Mia­
sto i mieszkańcy jego są zagrożeni zniszczeniem. Oto wasi obiegli miasto, działa
zatoczyli i postanowili bombardować” . Na to jenerał odpowiedział: „Teraz pan
wołasz ratunku, a nie przeszkodziłeś tym smutnym wypadkom, Któż teraz od­
powie za to?” Ale pierwszy nalegał, aby wstrzymano zniszczenie i rozlew krwi,
po czym jenerał posłał do oblegających, aby się wstrzymali, a dopiero do owego
komendanta się odzywa: „Któż teraz wstrzyma tych, którzy postanowili Pola­
ków w mieście będących wyrżnąć?” Na to komendant się odezwał, że w wojsku
pruskim jest takie prawo, iż osoba starsza w stopniu ma komendę, że jenerał
ma prawo rozkazywać, że władza komendanta ustała i nie istnieje, skoro jene­
rał do miasta przybył, że on oczekuje rozkazu jenerała w tym względzie. Je­
nerał odpowiedział, że kiedy przy nim komenda, to poleca, aby garnizon pruski
co do jednego żołnierza opuścił miasto i wydalił się w miejsce odległe, tak aby
nie miał żadnej komunikacji z wojskiem polskim, bo inaczej on nie odpowiada
za zajść mające smutne starcia, a to aż do opuszczenia przez Polaków tej oko­
licy. Ten rozkaz natychmiast uskuteczniono.
Gdy Prusacy oddalili się z miasta, pozbierano trupów i rannych, wartę po­
większono i Polacy wrócili na swoje kwatery, a po przenocowaniu, dnia na­
stępnego, udali się w dalszą drogę. Jenerał Krasiński miał wówczas do 7000 woj­
ska i 35 dział.
Wracam do dalszego marszu przy zwłokach Poniatowskiego, prz^ których ten
marsz odbywałem. Po rozejściu się z owym batalionem Potulińskiego postępo­
waliśmy dalej, aż wreszcie weszliśmy do Śląska. Gdyśmy przybyli do Oylichau,
oficer z naszej komendy wysłany poprzednio dla zrobienia kwater wyjechał na­
przeciw nas z oświadczeniem, że został przez komendanta pruskiego, jak nie­
mniej władzę miejską najniegrzeczniej przyjętym i odmówiono mu dla nas
kwater i furażu. Tłumaczenie, że zostajemy obecnie pod opieką n. cesarza Alek­
sandra, nie zostało przyjętym. Zatem nasz dowódca postanowił iść dalej i po
drodze żyć za gotowe pieniądze. Gdyśmy weszli w owo miasto, mieszkańcy
tegoż rzucali na nas wzrok pogardliwy i ucinkowe gadaniny wciąż dochodziły
do naszych uszu. Co najgorsze, że gdyśmy przechodzili około kościoła, przed
którym stał ksiądz tamtejszy wyznania rzymskokatolickiego, nie tylko nie za­
dzwoniono (jak to miało miejsce w Saksonii), ale nie robiono żadnych obrząd­
ków żałobnych. Gdy nasz komendant zaczepił księdza mówiąc: „A cóż to, księ­
że, czy nie widzisz tego żałobnego orszaku, nie każesz zadzwonić?” , ksiądz tylko
wzruszył smutnie ramionami mówiąc, że nie wolno. Po przejściu owego miasta,
gdyśmy uszli parę wiorst, doszliśmy do karczmy dużej i porządnej, zatrzyma­
liśmy się przy niej, chcąc konie popaść i sami się czym posilić. Ale na zapytanie
się szynkarza, czy ma siano, owies i co do zjedzenia, ten odpowiedział, że nic
nie ma. Dopiero gdy mu powiedziano, że chcemy to mieć za gotowe pieniądze,
lubo się niby wzbraniał, ale dał do zrozumienia, że mu tego zakazały jego wła­
dze. Ale niby od siebie powiedział, że chyba sobie sami weźmiemy. Otworzy­
liśmy tedy sobie sami skład siana i owsa, czego gospodarz nie tylko, że nie
wzbraniał, ale jeszcze wskazywał, gdzie się co znajduje, mówiąc: „Bierzcie so­
bie, panowie, co chcecie, wiem, że mi krzywdy nie zrobicie” . Tak dawszy ko­
niom siana i owsa, braliśmy, co się znalazło do pożywienia i trunki. Na koniec
nagrodziliśmy szynkarza hojnie, z czego bardzo był zadowolonym. Przy opusz­
czaniu karczmy ów szynkarz, żegnając nas, powiedział nam otwarcie, że władza
miejscowa zakazała mu sprzedaży, że zapewne w całym Śląsku musimy sobie

* 267 «
 sami brać wszystko, i dodał, że nam życzy, abyśmy w miejscach takich odpo­
czywali, które nam podyktował, jako mu dobrze znajome. Radził przy tym, aby
w tych miejscach wspomnieć nazwisko jego karczmy, jego samego imię i sposób,
jaki nam sam w tym względzie podał.
A tak uszedłszy znów parę mil, zatrzymaliśmy się znowu przy wskazanej
karczmie i postąpiwszy sobie jak wyżej, przedłużaliśmy marsz przez dwie doby.
Na koniec przybyliśmy do miasteczka Krosna. Tam, lubo robiono nam trudności
w przyjęciu nas na noc, ale w końcu, niby sposobem gościnności, zdecydowano
się nas przenocować. Wspomniane miasteczko leży blisko granicy polskiej, a owi
mieszkańcy wiedzieli, jakie robiono na granicy przygotowania dla nas i o tym
sami zawiadomili. Może i to było przyczyną ich gościnności, Po owym długim
marszu, bo przez mil 14, któreśmy przebyli, popasając tylko, kwatery obecnie
wydawały się bardzo wspaniałymi. Chociaż już przed wieczorem przybyliśmy
do miasteczka, jednakże nasz dowódca, jak się zdaje za porozumieniem się z wła­
dzą miejscową, postanawia dnia następnego spoczynek, a dopiero dnia trzeciego
wyruszyliśmy dalej. Już było kawał na dzień, gdy przeszedłszy ten mały dystans,
na koniec wyszliśmy z lasu i ujrzeliśmy miasteczko do Polski należące, Kargo-
wę. Przed Kargową na kilka wiorst ujrzeliśmy mnóstwo ludu zebranego na
samej granicy polskiej. Ponieważ tej granicy nie odznacza żadna rzeka, przeto
jakaż była nasza niewypowiedziana radość, gdyśmy za słupkami pruskimi ujrzeli
słupy świeżo pomalowane kolorem biało-czerwonym, a na nich tablicę, na któ­
rej figurowały w czerwonym polu orły polskie białe. (N. cesarz Aleksander,
skoro nas przyjął w Paryżu pod swą protekcję, natychmiast posłał do Księstwa
Warszawskiego z poleceniem, aby zdjęto wszędzie herby sasko-polskie, a nato­
miast zawieszono orły li tylko polskie białe). Kto nie opuszczał w życiu swoim
swej ojczyzny, ten nie pojmie nigdy, co się w duszy dzieje na jej widok. Tego
właśnie uczucia my wówczas wszyscy doznali po przystąpieniu do słupów wspo­
mnianych. Jedno uczucie wszystkich ogarnęło i tak jak gdyby każdemu do ucha
powiedziano: „Oto jest ziemia macierzyńska”.
Wszyscy w jednym momencie zeskoczyliśmy z koni, a padłszy na ziemię tę,
oblewając łzami, stokrotnie ją całowali. Widok nasz tak rozczulił obecnych, na
granicy nas witających, że pomieszał łzy wspólnie. Długo tak my, jak tamci
uspokoić się nie mogliśmy; łkając, od łez trudno było co przemówić. Gdy przy­
szła wiadomość do kraju, że prowadzimy zwłoki króla Stanisława Leszczyńskie­
go i księcia Józefa Poniatowskiego, zachęcone duchowieństwo i obywatele polscy
wspaniałością n. cesarza Aleksandra, który polecił przeprowadzenie zwłok zza
granicy z należnymi honorami na ziemię ojczystą, postanowili urządzić uro­
czyste przyjęcie tychże na granicy. Przeto zastaliśmy tu arcybiskupa poznań­
skiego ze wszystkimi biskupami, prałatami i księżmi pontyfikalnie przybranymi,
prefekta i podprefektów departamentu poznańskiego, jak niemniej prawie
wszystkich obywateli i urzędników tego departamentu, poprzeplatanych dama­
mi i wojskowymi, którzy poprzednio wzięci byli w niewolę a teraz uzyskali
ogólną amnestię. Gdy konwój nasz wprowadził karawan, który unosił zwłoki,
i stanął wśród tego świetnego orszaku, nasamprzód duchowieństwo odbyło ce­
remonialnie żałobny obrządek i żałobne śpiewy, po czym rozpoczęto egzortę
żałobną. Dalej rozpoczęto mowy, stosowne do okoliczności, których było bez
liczby, a na koniec, po upływie kilku godzin, z powodu, że w Kargowej nie ma
żadnego kościoła rzymskokatolickiego, odprowadziliśmy zwłoki do miasteczka
małego, niezbyt oddalonego, Kopanicy.
Wyruszywszy z Kargowej ciągnęliśmy dalej. Arcybiskup poznański, czyli
gnieźnieński, sw ym listem pasterskim polecił wszystkim proboszczom blisko

» 268 *
traktu będącym, którędy konwój przechodził, aby czekali na trakcie, gdy ten
przechodzić będzie, i odbywali zwykłe ceremonie pogrzebowe. Z tego tytułu
mieliśmy przedłużony marsz dla odbywanych w parafiach obrządków, o czym
niżej będzie. Następnie przyszliśmy do Wolsztyna, miejsca rodzinnego familii
Leszczyńskich, którego szczątki z Nancy prowadziliśmy, i tam zostały w gro­
bach familijnych złożone. Tam arcybiskup z całym duchowieństwem, tak jak
to miało miejsce w Kargowej, czekał na przyjęcie zwłok i odbycie ceremonii
monarchicznej żałobnej. Zatrzymano nas tu dni kilka, a po odbytych nabożeń­
stwach, zostawiwszy zwłoki Leszczyńskiego, udaliśmy się przez Grodzisk, Ko-
narzew do Poznania 10. Zbliżając się do tego miasta, gdy nam przyległe lasy
odsłoniły wierzchołki szczytów i wież tego starożytnego grodu, na widok ten
tak zostałem przejęty uczuciem radości, że mimowolnie łzy puściły się strumie­
niem. Na zapytanie moich kolegów, skąd to rozczulenie, odpowiedziałem:
„Wszakże tó jest życia mego kolebka, tu pierwsze światło dzienne ujrzałem” .
Zbliżywszy się do przedmieścia Św. Marcina, zastaliśmy zebraną ludność przed
miastem, która towarzyszyła konwojowi aż do kościoła zwanego Tumem. W nim
już był pyszny przygotowany katafalk ozdobiony kolumnami, na których umiesz­
czone były wieńce, a w nich na każdym osobno napisy miejsc, czyli batalii,
w których się nieboszczyk znajdował. Od wyprowadzenia zwłok z Lipska nie
zdejmowano zwłok z karawanu (jak to wyżej wspomniałem), tylko w Wolszty­
nie i tu w Poznaniu, gdyż to robiło wielką trudność. Z całym pudłem trzeba
było zdejmować, a to dla nienaruszenia pieczęci na wierzchu będących, i tu
blisko tydzień zatrzymano nas dla odbycia nabożeństw. Korzystając z tego dla
mnie drogiego czasu, bom się znajdował w gniazdeczku swoim, odwiedziłem
swych znajomych, familię i kolegów szkolnych.

A. Białkowski s. 477—499.

PR ZYPISY
1 Philippe de Ségur był jednym z ofi­
cerów kwatery głównej Napoleona. Je­
go ojciec — mistrz ceremonii — znaj­
dował się wówczas w Tours przy dwo­
rze cesarzowej Marii Luizy, stąd też So-
kolnicki i Szymanowski mieli podsta­
wy sądzić, że informacje o abdykacji
są prawdziwe.
2 Kilka dni wcześniej Napoleon usi­
łował popełnić samobójstwo, zażywając
truciznę — mieszaninę opium i bella­
donny — którą nosił przy sobie od cza­
su, gdy w październiku 1812 r„ omal nie
dostał się pod Horodnią w ręce koza­
ków. Przyjmując Polaków, cesarz nie
powrócił jeszcze do sił, stąd przygnę­
bienie i skrócona do minimum rozmo­
wa z wysłannikami Dąbrowskiego.
8 W Le Mans znajdowało się ok. 800
oficerów i 1800 żołnierzy.
4 Car zamieszkał w pałacu Talley­
randa przy ulicy Saint-Florentin.
5 Wszystko to zawarowane zostało art.
19 traktatu paryskiego, podobnie jak
prawo do noszenia odznaczeń i otrzy­
mywania związanych z nimi pensji.
6 Od 1809 papież znajdował się w nie­
woli francuskiej, najpierw w Savonie,
a później w Fontainebleau.
7 Po abdykacji Napoleon utracił wła­
dzę nad armią, którą dowodził szef szta­
bu głównego marszałek Berthier, nie­
chętny Polakom.
8 Informacja nieścisła. Polacy nie za­
brali z Nancy zwłok Stanisława Lesz­
czyńskiego. Odnowili natomiast swoim
kosztem grobowiec króla i jego żony
Katarzyny z Opalińskich oraz umieścili
w kościele Notre-Dame-de-Bon-Secours
tablicę pamiątkową.
9 Zwłoki Poniatowskiego (który w
chwili śmierci liczył 50 lat) zostały wy­
dobyte po pięciu dniach, wieczorem 24
października. Rybak Friedrich, który na

» 269 «
nie natrafił, pokazywał je za drobną
opłatą okolicznej ludności. Grupa pol­
skich oficerów pozostałych w Lipsku
wykupiła zwłoki i poleciła je przenieść
do podziemi ratusza. Stąd po oficjalnych
oględzinach dokonanych przez polskich
generałów (m. in. Kamienieckiego i Ro-
żnieckiego) przewieziono szczątki pol­
skiego wodza, zamknięte w miedzianej
trumnie, do magistratu na przedmieściu
Grimma, przy kościele Św. Jana.
W początkach czerwca 1814 r. gen. Dą­
browski, który pierwszy przejeżdżał
przez Lipsk, polecił otworzyć trumnę
i zabalsamować zwłoki, czego dokonał
lekarz Johann Ehrlich. Gubernator Sa­
ksonii ks. Repnin nie zezwolił mu jed­
nak na zabranie zwłok do kraju. Do­
piero druga grupa wojsk polskich —
pod komendą gen. Sokolnickiego — mo­
gła wywieźć szczątki ks. Józefa (17 lip-
ca).
Na pamiątkę odprowadzenia zwłok
Poniatowskiego do kraju wybito spe­
cjalne obrączki z napisem: „Ostatnia
straż wodza 1814”, wykonane — jak gło­
si legenda — z podków konia, którego
ks. Józef dosiadał w bitwie pod Lip­
skiem. Obrączka ofiarowana Antonie­
mu Białkowskiemu zachowała się do
dziś w zbiorach Biblioteki Jagielloń­
skiej w Krakowie.
10 2 sierpnia kondukt wyruszył z Po­
znania. Przez Konin, Kościelec, Kłoda­
wę, Krośniewice, Kutno dotarł do Ło­
wicza 13 sierpnia. Tu zwłoki ks. Józefa,
po uroczytej ceremonii, złożono w ko­
legiacie. Dopiero 7 września, gdy do Ło­
wicza przybył korpus polski pod do­
wództwem gen. Wincentego Krasińskie­
go, żałobny kondukt ruszył dalej, by po
dwóch dniach dotrzeć do Warszawy. Ce­
remoniom żałobnym nadano niezwykle
uroczysty charakter. Ciało ks. Józefa
Poniatowskiego złożono w podziemiach
kościoła Św. Krzyża, a w 1817 przewie­
ziono do podziemi katedry na Wawelu.
 48
EPIGONI
Układem podpisanym w Paryżu 11
kwietnia 1814 r. zwycięska koalicja
przyznała Napoleonowi niewielką
wyspę Elbę, leżącą u wybrzeży Włoch.
Cesarzowi pozwolono zabrać ze sobą
500 żołnierzy i oficerów, wśród któ­
rych znajdowało się 109 Polaków,
tworzących szwadron szwoleżerski.
Szwadronem tym dowodził pułkow­
nik Paweł Jerzmanowski, a jego za­
stępcą był kapitan Jan Schultz —
oficer 7 pułku lansjerów, który po­
wrócił niedawno z pięcioletniej nie­
woli w Anglii. Połowa szwadronu
stacjonowała początkowo we włoskim
księstwie Parmy, którego władczynią
uczyniono Marię Luizę, żonę Napo­
leona. Cesarz spodziewał się, iż jego
małżonka przybędzie na Elbę. Gdy
nadzieje z tym związane okazały się
po kilku miesiącach daremne, rozka­
zał szwoleżerom dołączyć do reszty
szwadronu, pełniącego od maja 1814
służbę na wyspie.
W niewielkim państewku, które
sam Napoleon nazywał ironicznie
,,polem kapusty” , tylko część szwo­
leżerów dosiadła koni, inni natomiast
zajmowali się obsługą armat. Puł­
kownik Jerzmanowski został miano­
wany dowódcą portu w Longrono
i brał aktywny udział w przygotowy­
waniu powrotu Napoleona do Fran­
cji.
» 271 «
Cesarz opuścił stolicę swego pań­
stewka, Portoferraio, 26 lutego
1815 r., a w pełną niebezpieczeństw
wyprawę po utraconą koronę zabrał
ze sobą szwoleżerów, którzy przy­
byli do Francji schowani pod pokła­
dem kupieckiego statku ,,Saint-Es­
prit” . Kiedy wylądowano 1 marca
w zatoce Juan koło Cannes, Jerzma­
nowski odkupił konie od miejsco­
wych żandarmów i wieśniaków, tak
że po kilku dniach cały szwadron
mógł już pełnić normalną służbę kon­
nej awangardy.
20 marca 1815 r, — pozyskawszy
bez wystrzału większość armii fran­
cuskiej — Napoleon wkroczył tryum­
falnie do Paryża, skąd klika godzin
wcześniej zbiegł do Gandawy Lud­
wik X V III. Bezpośrednio po odzys­
kaniu władzy cesarz przystąpił do
formowania nowej Wielkiej Armii.
Już w pierwszych dniach zwrócili się
doń z prośbą o przyjęcie do szeregów
ci polscy żołnierze i oficerowie, któ­
rzy nie zdążyli jeszcze odjechać do
kraju i których na rozkaz Ludwi­
ka X V III zgromadzono w zakładzie
w Reims. Było tam 31 oficerów i 563
żołnierzy. Mieli wyruszyć w drogę do
Polski 18 marca, kiedy jednak do­
wiedzieli się o powrocie Napoleona,
podnieśli bunt. Postanowili zbrojnie
wesprzeć cesarza. Już 23 marca Bo­
naparte wydał rozkaz utworzenia
polskiego batalionu, a kilka dni póź­
niej sformowania polskiego pułku
piechoty. Równocześnie dawny ofi­
cer 7 pułku lansjerów, Adam Hup-
pe (Iiupet), wystąpił z propozycją
odtworzenia tego regimentu, który —
pod różnymi nazwami — walczył we
Włoszech, w Hiszpanii, Rosji, Niem­
czech i Francji. Ogółem w piechocie
i pułku lansjerów zgromadzono w
czerwcu 1815 r. 855 ludzi, do czego
dochodził oddział szwoleżerów z El­
by, tworzący teraz pierwszy szwa­
dron regimentu „czerwonych lansje­
rów” gwardii. Łącznie z oficerami,
którzy przydzieleni byli do sztabów
francuskich, w ostatniej kampanii
napoleońskiej wzięło udział około
1000 Polaków.
Szwoleżerowie polscy, towarzysząc
Napoleonowi, uczestniczyli w wal­
kach 15 i 16 czerwca pod Quatre-
-Bras, a dwa dni później w zakoń­
czonej klęską bitwie pod Waterloo.
W tej tragicznej batalii, zamykającej
blisko dwudziestoletnią epopeję na­
poleońską, wsławili się znakomitą
szarżą, rozbijając najlepszą angielską
jazdę — dragonów generała Ponson-
by. Pułk piechoty polskiej i 7 pułk
lansjerów — organizowane w Sois-
sons — nie zdążyły dotrzeć na teren
głównych działań bojowych, ale w
końcu czerwca i początkach lipca
brały udział w obronie Paryża (m. in.
mostu Sèvres i przedmieścia Saint-
-Cloud).
Wielki książę Konstanty na wieść
0 przyłączeniu się Polaków do Na­
poleona wysłał wiosną 1815 r. do Pa­
ryża generała Łączyńskiego (brata
pani Walewskiej). Zdołał on — po
powtórnym upadku cesarstwa —
skłonić większość naszych żołnierzy
1 oficerów do powrotu do kraju. Byli
jednak i tacy — jak kapitan
Schultz — którzy chcieli towarzyszyć
Napoleonowi nawet na Sw. Helenę,
gdzie ostatecznie dotarł tylko jeden
Polak — kapitan Piątkowski.

PAW EŁ JERZM ANO W SKI

pułkownik polskich szwoleżerów gwardii

Batignolles 1 marca 1852

Do pana Lamartine
Panie,
Czytając trzeci tom Pańskiej Historii restauracji znalazłem tam nieścisłości, co
do podróży cesarza z Fontainebleau na wyspę Elbę i co do jego powrotu do
Francji.
Jako naoczny świadek, poprzedzając jego pojazd wraz z furierami pałaco­
wymi, panami Baillon i Dechamp, którzy mieli przygotować postoje i noclegi
w miejscach wyznaczonych, przekazuję Panu moje uwagi.
Cesarz wyruszył z Fontainebleau z pikietą strzelców konnych gwardii, a inne
eskorty tegoż regimentu towarzyszyły mu aż do trzeciego przeprzęgu. Od tej
pory kontynuował swą podróż bez eskorty.
Kozaków nie było w Lyonie, dlatego też nie mogli oni strzec nocą jego pobytu
w tym mieście, jak Pan to opublikował. Dopiero od wrogich demonstracji pija­
nego ludu w Orange i Avignonie, podburzonego przez rojalistów, austriacki ge­
nerał Koller, jeden z komisarzy, zażądał eskorty swego wojska i huzarzy nie­
mieccy dostarczyli pikiet aż do Frejus *.
Księżniczka Paulina nie weszła na pokład fregaty angielskiej2. Przybyła ona
do Portoferraio dopiero 1 czerwca, a matka cesarza dopiero 2 sierpnia.

» 272 «
 Byłem jedynym oficerem gwardii na pokładzie. W kilka dni po moim przy­
byciu na wyspę udałem się do Genui, by doręczyć wezwanie admirałowi Ex­
mouth, aby ten dostarczył statki transportowe dla oddziałów cesarza, a gwar­
dia, załadowana w Savonie, przybyła do Portoferraio dopiero w końcu maja.
Cesarz po wylądowaniu zamieszkał w budynku merostwa, a później zajął dwa
pawilony oficerów korpusu inżynierów, które kazał połączyć galerią 3.
Nazajutrz odśpiewano Te Deum w kościele, w czym uczestniczyły władze
i cesarz. Garnizon wyspy tworzył jego orszak.
Nie dokonał on przeglądu milicji miejscowej, aby natknąć ją wojowniczym
duchem. Był to batalion wolnych strzelców, złożony z mieszkańców kraju, któ­
rzy dostarczali oddziałów służbowych, zmieniających się co osiem dni, i którzy
otrzymywali żołd tylko podczas służby. Batalion ten — umundurowany i uzbro­
jony — istniał zawsze na wyspie.
Wspomina Pan o etykiecie cesarskiej zaprowadzonej na wyspie i o świętach,
które tu obchodzono, by odwrócić uwagę opinii publicznej od późniejszych pro­
jektów. Za cały ceremoniał musiało wystarczyć czterech szambelanów i sześciu
oficerów ordynansowych, zwykła straż dowodzona przez oficera, kilku wartow­
ników i czterech lansjerów polskich do eskorty, którymi cesarz rzadko się po­
sługiwał.
Generał Bertrand przedstawiał obcokrajowców cesarzowi, który łatwo godził
się na audiencje4. Podziw cudzoziemców, nasz szacunek i nasze oddanie zastę­
powały ceremoniał.
Księżniczka Paulina wydała kilka wieczorów i uroczystości.
We wrześniu cesarz spędził trzy tygodnie w Longrono, gdzie sprawowałem
dowództwo. Skorzystałem z jego pobytu w tym mieście, by wydać dwa bale,
które cesarz, jak też księżniczka Paulina raczyli zaszczycić swą obecnością. Na­
pływ cudzoziemców na wyspę był taki, że nie znajdując kwater, musieli pozo­
stać na pokładach statków, które ich przywiozły.
Mówiąc o panu Fleury de Chaboulon r>, insynuuje Pan, iż załadował się on na
statek w Longrono bez wiedzy komendanta. Ta ostrożność nie mogła mu być
zalecana, gdyż właśnie na rozkaz generała Bertranda przygotowałem dla niego
felukę * w porcie i spędził on cały dzień u mnie, zanim odpłynął do Neapolu.
Mówi Pan także, że pierwsze raty dotacji dla cesarza posłużyły na opłacenie
kosztów ekspedycji. Tymczasem jest powszechnie wiadome, że Ludwik X VIII,
nie uznając traktatu z Fontainebleau, niczego nigdy nie wypłaci! 6.
Przyznaje Pan cesarzowi we Francji wielu wspólników, a tymczasem procesy
polityczne i egzekucje w roku 1815 i 1816 nie dostarczają ku temu żadnych
śladów. Opinia publiczna i nienawiść do Burbonów tworzyły cały spisek.
Nie wiadomo, czy generałowie Bertrand, Drouot i Cambronne znali projekty
cesarza, ale mogę zapewnić, że pan Pons de THerault, administrator kopalń
żelaza w Rio, wiedział o nich doskonale. Rozmowa cesarza na Wyspie Sw. He­
leny zrelacjonowana w Memoriale 7 potwierdza moje opinie.
Ów człowiek energiczny i o wielkim charakterze cieszył się zaufaniem cesa­
rza. To właśnie pan Pons wynajął w Civita Vecchia wielkie statki kupieckie
i sprowadził je do portu Longrono, gdzie na trzy dni przed odjazdem przybył,
by zaopatrzyć je w żywność i załadować, amunicję, którą dostarczyłem i która
została załadowana potajemnie. Statki te odpłynęły do Portoferraio nocą
w przeddzień odjazdu i posłużyły do przewiezienia części armii cesarza.
* Mały statek żaglowy, zazwyczaj
jednomasztowy; dziób i rufa — tego sa­
mego kształtu.

» 273 «
 Cała flotylla zgromadzona w zatoce Juan zaczęła wyładowywać się o czwar­
tej godzinie z wieczora. Generałowie Bertrand, Drouot i Cambronne, pan Pons
de 1’Herault i ja byliśmy z cesarzem na pokładzie „Inconstant” .
Był Pan źle poinformowany, jeśli napisał Pan, że generał Drouot wyładował
się przed nami i że wziął nasz bryg za statek, który chciał przeszkodzić lądo­
waniu.
Kiedy wysłano oddział do Antibes, który został zatrzymany, myli się Pan,
mówiąc o wzburzeniu żołnierzy, którzy mieliby chcieć zdobywać szturmem mia­
sto, by uwolnić swych towarzyszy. Kiedy dowiedziano się o zatrzymaniu, żoł­
nierze cesarza maszerowali już do Grasse, czyli posłusznie i nie deliberowali.
Mówi Pan o zdumieniu i wahaniu mieszkańców Cannes po naszym lądowa­
niu. Kiedy jednak dowiedzieli się oni, że to cesarz, dali dowody zaskoczenia,
pełnego zadowolenia i nadziei.
Załadowano tylko cztery konie, pierwszego dosiadł cesarz, drugiego generał
Bertrand, trzeciego ja, a czwartego szef szwadronu Roule, wysłany jako obser­
wator i dla informowania o drogach dochodzących.
Polacy nie dosiadali koni i nieśli na plecach swój ekwipunek. Udało mi się
zakupić w Cannes przy świetle latarń kilkanaście koni od celników i żandar­
mów. Prowadziłem tę remontę * aż do Grasse i w miejscach, które przechodzi­
liśmy, kupując konie żandarmów i rolników, a opuszczając Gap wszyscy lansje-
rzy dosiadali już koni.
Przybywszy do Grasse o świcie, kolumna zatrzymała się na wzgórzu ponad
miastem. Mieszkańcy przybyli tłumnie, przynosząc jedzenie, ludność przyjęła
nas z entuzjazmem i od tego momentu towarzyszyli nam zawsze mieszkańcy
okolic, przez które przechodziliśmy, pozdrawiając cesarza z radością i nadzieją,
dorzucając parę przekleństw przeciw szlachcie i dawnym emigrantom, którzy
już im dali odczuć swą pogardę.
Tak mało obawialiśmy się oporu batalionu 3 pułku, który wysłano przeciw
nam, że liczna i rozentuzjazmowana ludność otaczała nas ze wszystkich stron.
Pańskie porównanie Polaków do mameluków nie jest słuszne. Pierwsi, skom­
promitowani w Egipcie dla sprawy francuskiej, zmuszeni byli opuścić swój
kraj wraz z armią, podczas gdy Polacy, istniejący jako naród w Księstwie
Warszawskim, poszli za cesarzem z poświęcenia i narodowej wdzięczności.
Napoleon umiał docenić ich odwagę i wierność. To na polach bitewnych we
Włoszech, w chrzcie ogniowym, Legiony Polskie ujrzały narodziny tego brater­
stwa narodowego, jakie istnieje wciąż między Francją a Polską, mimo wszelkich
niestałości polityki i rządu.
Jest zaszczytem dla Polaków, że cesarz w swym układzie abdykacyjnym
z Fontainebleau zawarował artykuł na ich korzyść, jako świadectwo swego sza­
cunku.
Nazywa pan Polaków nomadami i mącicielami, którzy znajdują swą ojczyznę
we wszystkich rewolucjach. Oni tymczasem szukali chwały, zwalczając rozbior-
ców ich ojczyzny.
W 1807 roku cesarz Napoleon przywrócił im ich imię i gdyby nie katastrofa
kampanii w Rosji, uzyskaliby oni przywrócenie Polski. Dlatego też cesarz był
ich bożyszczem, a ich wdzięczność była ogromna, a poświęcenie bez granic.
Kiedy wasi sojusznicy zdradzali was, kiedy porzucali was zdradziecko nawet
na polu bitwy, opuszczając wasze szeregi, by połączyć się z nieprzyjacielem, Po­
lacy zawsze trzymali się drogi honoru.

* zakup koni dla wojska

» 274 «
 Po odwrocie w 1812 roku korpus z piętnastu tysięcy ludzi pod rozkazami
księcia Poniatowskiego zorganizował się w Krakowie na granicy Austrii. Żadne
środki dyplomatyczne, wpływy rodziny, pokusy cara Aleksandra, łaskawe
oferty neutralności, a nawet gwarancje własnego państwa nie mogły spowodo­
wać odstępstwa Polaków. Armia pozostała niezachwiana w swej wierności dla
sprawy Napoleona, a sprzymierzeni nie mogli pozyskać nawet kilku dezerterów.
Korpus zbrojny przeszedł Austrię podczas okresu neutralności i połączył się
z armią francuską. W Saksonii wziął udział w wielu bitwach, a jego wódz zgi­
nął w batalii pod Lipskiem, otrzymawszy w przeddzień śmierci buławę mar­
szałka Francji.
Kiedy Duńczycy porzucili sprawę cesarza, regiment kawalerii polskiej pod
wodzą pułkownika Brzechwy znajdował się w ich korpusie. Nie mogąc pocią­
gnąć go do zdrady, chcieli go rozbić. Ale dumna postawa tego regimentu narzu­
ciła taki szacunek i podziw Duńczyków, że nie odważyli się przeciwstawić jego
połączeniu z marszałkiem Davoutem 8.
Kiedy zdrajca książę Raguzy 9 porzucił cesarza w Esonne i kiedy zdołał oszu­
kać swój korpus, dwa regimenty kawalerii polskiej, które były pod jego rozka­
zami, nie wpadły w pułapkę zdrady. Krocząc drogą wierności, połączyły się
z cesarzem w Fontainebleau.
To wciąż owe mącicielstwo — jak Pan to nazywa i określa, a co historyk
nazwałby bohaterską wytrwałością — wpłynęło bez wątpienia na ich rozbior-
ców, zebranych na kongresie w Wiedniu, iż utworzyli pozór królestwa. Trudno
im bowiem było wypowiedzieć imię Polaka, które wymazali z mapy Europy.
Porównuje Pan Polaków do Germanów, których cesarze rzucali przeciw lu­
dowi Rzymu.
Polacy, przyjaciele narodu francuskiego, nigdy nie mieli z nim sporów i nie
mogli nawet mieć, podzielali bowiem ten sam kult i podziw dla Napoleona.
Dopuszcza się Pan insynuacji, mówiąc o wejściu cesarza do Grenoble, Lyonu
i Paryża, iż czekał on zawsze na noc, aby się tam wślizgnąć. Nie widzę sensu
w Pańskim twierdzeniu, gdyż to właśnie w nocy jest się najbardziej wystawio­
nym na ciosy skrytobójcy. To przeglądy wojska, które wychodziło cesarzowi
naprzeciw, powodowały to opóźnienie.
Kiedy cesarz był u bram Grenoble, otoczony tysiącami osób niosących latar­
nie w ręku, wydałem rozkaz, aby zagaszono te, które były w jego pobliżu. Ce­
sarz zauważył to i skarcił mnie.
— Czyż boisz się, że nas zobaczą?
— Tak, Sire, gdyż jakiś fanatyk rojalistyczny może strzelić do Waszej Cesar­
skiej Mości.
Byliśmy wówczas w zasięgu strzału pistoletowego z murów.
To garnizon Lyonu przygotował nasze wejście do miasta i nie było żadnych
pijanych Polaków, którzy obaliliby ostatnie zapory, większość bowiem mieszkań­
ców poprzedzała nas.
Cesarz dokonał przeglądu w pewnej odległości od miasta i Polacy nie wkra­
czali wraz z nim. Tym samym nie mogli ścigać marszałka Macdonalda z szablą
w ręku i lancą do boju. Prawdą jest natomiast, że to 4 pułk huzarów dogonił
marszałka w ucieczce i rozpoznawszy go, pozwolił mu dalej uchodzić.
Wspomina Pan, że emisariusze polscy urabiali opinię w armii w Lyonie
i Montereau. W 1815 roku w zakładzie w Sedanie było tylko kilkuset żołnierzy
i 28 oficerów, którzy wyszli z więzień Hiszpanii i Anglii. W jakiż sposób mo­
gliby oni robić cesarską propagandę w Lyonie, skoro w samym Paryżu skry-
$yano $rejścię cesarza do tego miasta?

» 275 «
 Mówi Pan, że przy każdym z czterech kół karety eskortował cesarza lansjer
z szablą w ręku. Lansjer nie posłuży się swą szablą, dopóki lanca jest zdolna
do walki. Pikieta towarzyszy zawsze powozowi z małym wyprzedzeniem i nigdy
nie trzyma szabli w ręku.
Kiedy cesarz zatrzymał się na kilka godzin w Moret, miałem okazję zakupić
sześć koni od żandarmów. Lansjerzy na świeżych koniach pospieszyli za panami
Dechamp i Marchand, którzy mieli przygotować kwaterę cesarza w Fontaine­
bleau, ów przybywając tam, znalazł lansjerów na straży przy zamkowej kracie.
Ponieważ wyprzedził on wszystkie oddziały, generał Magnan, wówczas kapi­
tan gwardii, stanął na straży u drzwi apartamentów, czekając na przybycie
piechoty. Połączył się on z cesarzem przed Fontainebleau i eskortował go aż do
Paryża.
Wszystko to, co mówi Pan o inspekcji pałacu, jest błędne. Kilka godzin w y­
tchnienia, kilka listów i rewii na dziedzińcu zamkowym zajęło czas cesarza i nie
mógł on w tak ważnych okolicznościach zajmować się bagatelkami.
Niemało zachodu poczyniono, aby poinformować Pana o ponurym szemraniu,
głuchych przekleństwach i z trudem powstrzymywanych łkaniach w dniu wej­
ścia cesarza do Paryża. Ale nie kontynuował Pan swej opowieści po jego przy­
byciu i nie opisał Pan entuzjazmu i aklamacji ludu podczas jego pobytu w pa­
łacu.
Wejście cesarza nie było ani przewidziane, ani oczekiwane na dzień 20 marca.
To wyjaśnia, dlaczego tak mało ludu znajdowało się na ulicach. Ale mimo to
na placu Karuzeli i na dziedzińcu Tuileries tłum był bardzo liczny.
Jako stary i wierny żołnierz nie mogę pominąć milczeniem Pańskiej anty­
patycznej stronniczości wobec cesarza. Pańskie komentarze jego działań, Pań­
skie interpretacje jego intencji są mu zawsze wrogie. I jeśli narracja zmusza
Pana do mówienia o jego geniuszu czy też o jego wielkich akcjach, czyni to
Pan z niedomówieniami i w wyrażeniach przesadnie skąpych.
Tymczasem o księciu Angouleme 10 mówi pan jako o bohaterze i wychwala
pan nieustraszoność jego ochotników.
Rozczula się Pan i pomniejsza zdradę księcia Raguzy. Czyni pan z niego ofiarę
sytuacji i okoliczności. Lituje się Pan nad jego wrażliwością mówiąc, iż zacho­
wał on zawsze w swym sercu afektację dla cesarza.
Jest Pan jednak osamotniony w swym sądzie, nawet bowiem ci, którzy sko­
rzystali z tej zdrady, odmówili mu swego szacunku.
Dezerter Bourmont11 czeka swej apologii z oświadczeniem okoliczności łago­
dzących.
Doszukuje się Pan być może w postępowaniu więziennego dozorcy Hudsona
Lowe 12 wobec cesarza dobroczynnych intencji i uczuć filantropijnych.
Czas nienawiści i stronniczości minie i jakiś nowy Tacyt odda sprawiedliwość
nieśmiertelnemu herosowi.
Mam zaszczyt pozostawać z poważaniem
baron Jerzmanowski

Lettre à M. de Lamartine en réfutant

ses assertions [w:] L'histoire de la Re­
stauration relative à l’empereur Napo­
léon I et aux Polonais, Paris—Ratignol-
les 1852.

» 276 «
 'ADAM H U P P E
major 7 pułku Iansjerów

Paryż 24 marca 1815

Do Jego Ekscelencji księcia d’Ecmuhl, ministra w o jn y13
Monseigneur,
W chwili gdy rząd zajmuje się organizacją armii, sądzę, że spodoba się Wa­
szej Ekscelencji, iż przedłożę kilka uwag, które mogą przyspieszyć sformowanie
pułku kawalerii, a więc broni, której szkolenie zajmuje najwięcej czasu.
Jako były major 7 pułku lansjerów obecny byłem przy rozwiązaniu tego regi­
mentu, który, jako że w większości złożony z Polaków, winien wówczas opuścić
Francję. Zwróciłem wówczas uwagę, a nawet uczyniłem, co było w mej mocy,
aby nasi ludzie pozostali w kraju, zatrudniając się jako robotnicy — wszędzie
gdzie było to możliwe 14.
Powrót Jego Cesarskiej Mości ożywił ducha tych ludzi i już wielu zażądało
powrotu do służby. Przekazuję Waszej Ekscelencji propozycję, aby zechciała
przedłożyć ją Jego Cesarskiej Mości i uzyskać zezwolenie na sformowanie pułku,
co byłoby tym szybsze i łatwiejsze, iż w zakładzie polskim w Reims jest blisko
300 dawnych kawalerzystów, którzy dodani do Francuzów wyszłych z regi­
mentu, a znajdujących się za terminowym i bezterminowym urlopem, pragną
gorąco podjąć służbę. Ponadto pozostała dwudziestka oficerów 7 pułku lansje-
rów.
Jeśli pragnie się wykorzystać te resursy, sądzę, iż mogę stwierdzić, że w prze­
ciągu miesiąca miałbym 500 do 600 ludzi, dawnych kawalerzystów, ożywionych
dobrym duchem, jako stanowiących resztki 7 pułku lansjerów, który przez swą
konduitę w Hiszpanii i na Północy wyrobił sobie szacunek rządu i przyjaźń
armii.
Jeśli te propozycje spodobają się rządowi, wystarczy zadecydować, gdzie bę­
dzie miejsce zboru oficerów, podoficerów i żołnierzy byłego 7 pułku lansjerów.
Mam zaszczyt pozostawać z najgłębszym respektem, pokornym i posłusznym
sługą Waszej Ekscelencji.
Huppe, major

Akta 7 pułku lansjerów. Archiwum Wo­

jenne w Vincennes.

J E R Z Y DESPOT ZE NO W ICZ
oficer sztabu głównego Wielkiej Armii

Z rozdartym sercem przystępuję do pisania swej relacji o 18 czerwca. - - -

Zasadniczy epizod tego dnia to działania prawego skrzydła, dowodzonego przez
marszałka Grouchy. Nie ma co dłużej nad tym dyskutować, jedyną bowiem
przyczyną przegranej batalii pod Waterloo była źle zrozumiana akcja korpusu
pozostającego pod rozkazami hrabiego Grouchy, który manewrował stale
sprzecznie z wyraźnymi rozkazami Napoleona 15. Ponieważ fakt ten jest w pełni
ustalony i nie podlega dyskusji, nasuwa się natychmiast następne pytanie. Czy
hrabia Grouchy mógł wykonać rozkazy cesarza? Jeśli odpowiedź jest pozytyw­
na, to w jakim stopniu zasłużył na wyrzuty ze strony Francji?
Nie powinienem niczego z góry przesądzać w sprawie zarówno tak delikatnej,
jak też o wielkim znaczeniu. Ograniczę się tylko do dorzucenia do znanych
wszystkim autentycznych dokumentów, moich osobistych informacji, jakie mam

» 277 «
 z racji udziału w wydarzeniach pod Waterloo. Powinienem zresztą stwierdzić,
że — w mej opinii — honor hrabiego Grouchy pozostał nienaruszony w tych
smutnych okolicznościach. Składam to oświadczenie z całą świadomością, tym
bardziej że jest to zgodne z powszechną opinią.----
18 czerwca 1815 roku, w dniu bitwy pod Waterloo, miałem służbę jako wyż­
szy oficer w kwaterze cesarskiej i otrzymałem rozkaz nieopuszczania ani na
chwilę Napoleona.
Około dziewiątej rano cesarz wsiadł na konia. Ruszyłem za nim. Zbliżając się
ku prawemu skrzydłu armii, zamieniwszy kilka słów z hrabią Erlonem, pozosta­
wił on swą świtę w tyle i w towarzystwie jednego tylko szefa sztabu głównego
(marszałka Soulta) wjechał na niewielki pagórek, skąd łatwo było rozpoznać
różne pozycje obu armii. Przez pewien czas, nie zmieniając miejsca, obserwował
on przez lunetę, po czym powiedział kilka słów do szefa sztabu głównego. Jesz­
cze później, kiedy ten schodził z pagórka, cesarz dał znak, abym przybliżył się
do niego. Wykonałem rozkaz. Wówczas powiedział do mnie:
— Oto hrabia Erlon, nasze prawe skrzydło — i wskazał mi korpus tego gene­
rała. Później mówił dalej, zatoczywszy ręką w prawo:
— Grouchy maszeruje w tym kierunku, udaj się natychmiast do niego, prze­
chodząc przez Gembloux, idź jego śladem.
Chciałem zwrócić uwagę cesarzowi, że droga, jaką mi wskazał, jest zbyt długa,
Ten jednak, nie pozwalając mi dokończyć, rzekł:
— To nie ma znaczenia. Zostałbyś pochwycony, gdybyś jechał najkrótszą
drogą.
Natychmiast też wskazał kraniec naszego prawego skrzydła i dodał:
— Powrócisz tędy, by połączyć się ze mną, kiedy Grouchy wyjdzie na po­
zycję. Chciałbym, aby czym prędzej nawiązał bezpośredni kontakt i zajął sta­
nowiska wraz z nami. Ruszaj, ruszaj!
Kiedy tylko otrzymałem ten rozkaz, pobiegłem do szefa sztabu głównego,
który w tym momencie kierował się ku farmie Caillou, gdzie kwatera cesarska
przepędziła noc. Przybyliśmy o dziesiątej godzinie do farmy. Szef sztabu udał
się do swej izby i wezwał sekretarza. Pierwsza rzecz, jaką czyni się rozpoczy­
nając pisanie rozkazu, jest położenie daty i godziny. Łatwo jest zrozumieć, że
godzina ta nie może być zgodna z chwilą wyjazdu z depeszą, gdyż przed w y­
jazdem potrzeba czasu na jej napisanie. Trzeba też czasu, by wpisać depeszę
do rejestru rozkazów szefa sztabu głównego. Wszystko to wymaga dosyć czasu.
W zwyczajnej służbie, kiedy godziny i minuty nie mają żadnego znaczenia,
uwaga ta nie miałaby sensu. Jednakże w tym szczególnym przypadku, kiedy
liczą się godziny i minuty, kiedy zrzuca się winę na oficera niosącego rozkaz,
trzeba ustalić fakty, tak jak zachodziły one. Powtarzam, iż data niesionego
przeze mnie rozkazu ustalona została na godzinę dziesiątą. Wówczas też wyco­
fałem się do salonu służbowego. Po półgodzinnym oczekiwaniu powróciłem do
szefa sztabu. Niczego jeszcze nie napisano poza datą. Szef sztabu spoglądał na
mapę, a jego sekretarz zabawiał się ostrzeniem pióra. Powróciłem do salonu,
gdzie znalazłem pana Regnault, ordonatora głównego pierwszego korpusu, który
dowiedziawszy się, iż od dwudziestu czterech godzin, będąc ciągle w rozjazdach,
nie mogłem niczego zdobyć do jedzenia, zechciał posłać kogoś do swego furgonu
po kawałek chleba i nieco wódki. Po mym posiłku wszedłem znów do szefa
sztabu. Zajęty był dyktowaniem rozkazu, na który czekałem. Raz jeszcze uda­
łem się do salonu służbowego. Po półgodzinie wezwano mnie. Marszałek Soult
powtórzył mi — wręczając swój rozkaz — to co już powiedział mi cesarz. Wyru­
szyłem natychmiast.

» 278 «
 Wszystkie opisane przeze mnie szczegóły dowodzą więcej niż wystarczająco,
że uwagi pisarzy na temat mojej misji były nieścisłe. Kilku z tych pisarzy można
wybaczyć. Nie mogli oni znać okoliczności, jakie przytoczyłem. Na podstawie
opublikowanych rozkazów osądzili mnie według źle położonej godziny mego
wyjazdu. Jeśli idzie o innych, którzy prawdę poświęcili na rzecz swej politycz­
nej nienawiści, nie będę zajmować się ich krytykami stronniczymi i nieuzasad­
nionymi.
Minęło zaledwie kilka minut mej jazdy, kiedy rozległa się strzelanina i ka­
nonada. Wynika z tego, iż opuściłem szefa sztabu około południa, a więc o go­
dzinie, w której rozpoczęła się bitwa. Trudno jest mi ustalić dokładną minutę.
Aby zajmować się czasem w podobnej sytuacji, potrzeba znacznych powodów.
Na polu bitwy żołnierz zapomina o godzinach, jak u boku pięknej kobiety, i nie
myśli o mijającym czasie. Po raz pierwszy zatrzymałem się, by zapytać o drogę
do Gembloux, a następnie w samym Gembloux, by dowiedzieć się o kierunek,
jaki wziął korpus Grouchy. Nie mogłem od nikogo uzyskać zadowalającej odpo­
wiedzi na to ostatnie pytanie. Ruszyłem więc dalej zgodnie ze wskazówkami
cesarza i zgodnie z kierunkiem, który sam mi wskazał. Trafiłem dobrze. Do­
tarłem wreszcie między godziną trzecią a czwartą do dywizji ariergardy stano­
wiącej część korpusu, jakiego szukałem. W kwadrans później połączyłem się
z hrabią Grouchy. Znajdował się on z generałem Gerard w maleńkiej izbie
pewnego domu, gdzie założono lazaret. Oddałem depesze marszałkowi i powie­
działem mu jeszcze głośno to, co mi polecono przekazać. Przeczytawszy wrę­
czony przeze mnie rozkaz, marszałek Grouchy pokazał go generałowi Gerard,
który zapoznawszy się z nim, zawołał poruszony wzburzeniem do Grouchy:
— Zawsze ci mówiłem, że jeśli przegramy, będzie to twoja wina!
Kiedy zobaczyłem, iż hrabia Grouchy odpowiada w takim samym tonie,
i kiedy zaczęto zamieniać grubiańskie słowa, których nie ma potrzeby tu cyto­
wać, uznałem za stosowane oddalić się i pod pretekstem zajęcia się mym ko­
niem — odeszłem.
Wkrótce jednak sądząc, iż emocje już opadły, powróciłem do marszałka
Grouchy, w momencie gdy ten wyszedł nagle ze swego gabinetu z generałem
Gerard i idąc wprost ku mnie rzekł:
— Zobaczymy jeszcze. Pan zostajesz z nami, nieprawdaż?
Odpowiedziałem, iż mam rozkaz jego cesarskiej mości nie opuszczać go, do­
póki jego korpus nie wyjdzie na linię bitewną.
Marszałek Grouchy wezwał wówczas swych adiutantów. Wydał rozkazy, udał
się sam nad brzegi rzeczki Dyle i wnet rozpoczął się atak młynu Bielge, a to
w celu zajęcia go, i przejście rzeczki w tym ważnym punkcie. Czyniono wielkie
wysiłki, by osiągnąć lewy brzeg Dyle. Przeszkody zdawały się zwiększać w miarę
nasilenia ataków. Generał Gerard, nie bacząc na niebezpieczeństwo, walczył
pieszo jak prosty żołnierz. Został trafiony kulą, upadł i zwycięstwo zdawało
się oddalać od nas. Zapadła noc, trzeba było zaprzestać walki. Wreszcie 19 czerw­
ca o świcie zdobyto młyn. Korpus generała Thielmanna był w pełnym odwro­
cie. Byliśmy pełni radości licząc, iż nie ma żadnych przeszkód w połączeniu
się z cesarzem i jego armią. Oddawszy ostatnie posługi memu przyjacielowi,
generałowi Penne, który został zabity, przeszedłem na lewy brzeg Dyle z kilku
szaserami, których dał mi generał Pajol. Nie spotkałem nikogo. Nieprzyjaciel
wycofywał się pospiesznie drogą ku Brukseli.
Powróciłem wkrótce, by wziąć rozkazy od marszałka Grouchy. Spotkałem go
wprost na polu, zajętego pisaniem. Powiedziałem mu zbliżając się:
— Marszałku, oto piękny dzień dla pana!

» 279 «
 Przyjął mnie ze zwykłą mu uprzejmością. Wnet jednak spostrzegłem ze zdu­
mieniem, że zajęty był smutnymi myślami, co wydawało się dziwne po nie­
dawnym sukcesie. Zauważył on me zdumienie i zapytał się, czy znam oficera
sztabu głównego, który przybył przed chwilą. Kiedy odpowiedziałem, iż nie
widziałem go jeszcze, wskazał mi go pośród grupy oficerów. Zaniepokojony,
pospieszyłem do niego. Wówczas to poznałem straszne rezultaty bitwy pod
W aterloo!16
Nie będę mówił o odwrocie hrabiego Grouchy na Namur. Jest on dostatecz­
nie znany. Nie ma to zresztą żadnego związku z kwestią, która nas zajmuje.
Generał Vandamme, dowódca awangardy, w odwrocie zaproponował, abym
pozostał z nim. Zgodziłem się z pośpiechem i od Wavre aż do Namur nie opusz­
czałem go, był to jedyny bowiem sposób, abym mógł połączyć się z kwaterą
cesarską. 20 czerwca około piątej z rana zażądałem rozkazów marszałka, który
powiedział mi:
— Napisałem kilka słów do cesarza. Zajmę się wszystkimi szczegółami, panu
pozostaje tylko zdać sprawę jego cesarskiej mości z tego, co pan widział
Po czterech dniach nieustannych trudów, zwłaszcza zaś po wytężonej jeździe
18 czerwca z rozkazami do hrabiego Grouchy, mój koń był niezdatny do służby.
Wziąłem więc pocztę i jadąc na złamanie karku, przybyłem do Laon rankiem
21 czerwca. Cesarz wyjechał już do Paryża. Znalazłem sztab główny w wielkim
niepokoju co do losu korpusu hrabiego Grouchy. Chociaż kurier wysłany przez
marszałka w noc przed moim odjazdem miał nade mną znaczną przewagę, no­
winy, jakie przywiozłem, były pierwszymi. Wywarły one wielkie wrażenie
i znacznie ułagodziły niepokoje. Nietknięty korpus Grouchy stanowił chwilowo
jedyną wystarczającą siłę dla osłony odwrotu na Paryż Szef sztabu głównego
zdawał się bardzo zadowolony z mego raportu i wysłuchawszy wszystkich szcze­
gółów mej misji, zaszczycił mnie słowami w obecności wszystkich oficerów:
— Lubię bardzo, kiedy służy się z takim zapałem jak pan.
Opowiedziałem dokładnie wszystko to, co widziałem, wszystkie fakty, w któ­
rych uczestniczyłem podczas krótkiej kampanii pod Waterloo. Przedstawię teraz
moje uwagi nad dniem 18 czerwca.----
Cesarz po bitwie pod Ligny upewniwszy się, iż Blücher wycofuje się na
Wavre, rozkazał hrabiemu Grouchy ścigać Prusaków i dopełnić ich klęski,
a przynajmniej przeszkodzić ich połączeniu z Wellingtonem, jeśli nie można ich
zniszczyć, i w każdym przypadku połączyć się z główną armią dowodzoną przez
Napoleona. Wreszcie utrzymywać z nim łączność drogą, która prowadzi do
Quatre-Bras.
Zadanie hrabiego Grouchy było jasne. Aby zapewnić powodzenie planu kam­
panii, wystarczyło tylko, aby rozkazy dane marszałkowi Grouchy zostały wiernie
spełnione. Nie potrzeba było ku temu otrzymywać nowe rozkazy.
Dlaczegóż marszałek Grouchy zwolnił swój pościg za Prusakami? Dlaczegóż
nie podjął poważnych działań, aby przeszkodzić ich połączeniu z Wellingtonem?
Odpowiadać, że nie dotarły do niego ustne rozkazy, nie jest odpowiedzią wy­
starczającą. Zadaniem hrabiego Grouchy było nie spuszczać oka z Prusaków.
Nie otrzymawszy nowych rozkazów, powinien wykonywać pierwsze. Rozkazy
ustne, na które powołuje się hrabia Grouchy w swych tłumaczeniach, mogły
tylko potwierdzić pierwsze, dotyczące nieustannego ścigania korpusu Blüchera.

G. Zenowicz Waterloo. Déposition sur

les quatre journées de la campagne de
1815, Paris 1848, s. 26—33.

» 280 «
 PRZYPISY
1 Od Awinionu do Fréjus Napoleon
jechał w przebraniu służącego, z białą
burbońską kokardą przypiętą do kape­
lusza, bądź też w mundurze austriac­
kiego generała, pożyczonym od Kollera.
2 Cesarz przewieziony został z Fréjus
do Portoferraio na pokładzie angielskie­
go okrętu „Undaunted”.
3 Jest to wilia „M ulini”, położona na
wysokim brzegu nad morzem, ponad
Portoferraio. Dziś znajduje się tam mu­
zeum napoleońskie, a w nim kilka po­
loników — m. in. portret Jerzmanow­
skiego, sztych przedstawiający śmierć
ks. Józefa w nurtach Elstery oraz ko­
pia sztandaru polskich szwoleżerów.
Oryginał — z napisem „Escadron Na­
poleon — Chevaulégers polonais” i zło­
tymi pszczołami, godłem rodu Bonapar­
tów — przechowuje paryskie Muzeum
Armii.
4 Wśród tych, którzy odwiedzili wów­
czas Napoleona, była również Maria
Walewska. Przywiozła na wyspę małego
Aleksandra — syna cesarza.
5 Był to ówczesny sekretarz cesarza,
jeden z jego zaufanych ludzi, wysyłany
w różnych misjach na kontynent.
6 Traktat ten zobowiązywał Ludwika
XVIII do wysyłania co roku Napoleono­
wi 2 milionów franków.
7 Chodzi o słynne dzieło Emanuela de
Las Casesa: Mémorial de Sainte-Hé­
lène, Paris 1823 — pierwszy z serii
dzienników, które opublikowali towa­
rzysze niewoli Napoleona na tej wys­
pie.
8 Był to 17 pułk ułanów litewskich.
9 Mowa o marszałku Marmoncie, księ­
ciu Raguzy.
1(ł Ks. Ludw ik Angoulême z rodziny
Burbonów organizował w 1815 wojnę
partyzancką przeciw Napoleonowi na
południu Francji.
11 Gen. Louis Auguste Victor Bour-
mont, dowódca jednej z dywizji W iel­
kiej Armii, przeszedł na stronę sprzy­
mierzonych, wyjawiając im szczegóły
strategicznego planu cesarza.
12 Hudson Lowe był angielskim gu­
bernatorem Sw. Heleny, kiedy przeby­
wał tam Napoleon. Legenda uczyniła
zeń oprawcę obalonego cesarza.
13 Mowa o marszałku Davout.
14 7 pułk lansjerów został rozwiązany
w 1814 r. na rozkaz Burbonów w ra­
mach zmniejszania sił zbrojnych i usu­
wania z armii bonapartystów.
15 W piątek 16 czerwca pod Ligny Na­
poleon rozbił pruskiego marszałka Blü-
chera, który obalony z koniem omal nie
» 281
dostał się do niewoli. Poważnie kontu­
zjowany pruski dowódca kazał przywią­
zać się do swego wierzchowca i wyco­
fywał pospiesznie w kierunku miastecz­
ka WTavre, aby uniknąć ostatecznej klę­
ski. Tegoż wieczora Bonaparte, zadowo­
lony z sukcesu, zatrzymał się na noc
we Fleurus, rezygnując chwilowo z po­
ścigu za armią angielską, która cofała
się w kierunku Brukseli. Kilka lat póź­
niej, już na Sw. Helenie, Napoleon przy­
znał, iż był to jeden z jego najpoważ­
niejszych błędów, gdyby bowiem kon­
sekwentnie prowadził pościg, to bitwa
pod Waterloo odbyłaby się dzień wcze­
śniej i wówczas nie mogłoby jeszcze
dojść do ponownego złączenia Angli­
ków z Prusakami.
W sobotę 17 czerwca Anglicy, dowo­
dzeni przez Wellingtona, trzymali wciąż
ważne skrzyżowanie dróg, zwane Qua-
tre-Bras, nie pozwalając marszałkowi
Neyowi posuwać się ku północy. Kiedy
Napoleon podjechał do swych straży
przednich, przyprowadzono mu schwy­
taną właśnie angielską markietankę,
która ujawniła, że Anglicy pozorowali
jedynie obronę węzła drogowego i że
na wieść o klęsce Bliichera i jego od­
wrocie wycofali się pospiesznie w kie­
runku Brukseli, aby zbliżyć się do Pru­
saków. Tego dnia Francuzi popełnili
drugi błąd, gdyż nie zdołali dopaść Wel­
lingtona i w ten sposób rozstrzygająca
batalia mogła odbyć się dopiero naza­
jutrz — 18 czerwca.
Tymczasem Wellington, wycofawszy
się na wzgórze koło miasteczka Wa­
terloo, zajął tu pozycje bojowe i we­
zwał Bliichera, by czym prędzej starał
się z nim połączyć. Napoleon, spędziw­
szy noc w farmie Caillou, na południe
od Waterloo, zdecydował się wydać An­
glikom decydującą bitwę, ale początek
boju nastąpił dopiero o 13.30, gdyż po
wielogodzinnych deszczach ziemia była
rozmokła i czekano, aż łąki podeschną
nieco, by można było przeprowadzić
szarżę ciężkiej kawalerii.
Tymczasem Grouchy, który otrzymał
rozkaz konsekwentnego ścigania Prusa­
ków i który prowadził 33 tys. doboro­
wych żołnierzy, znajdował się 18 czerw­
ca rano na północ od Gembloux, gdzie
spożywał właśnie śniadanie u notariu­
sza Hollerta. Kiedy tuż przed południem
usłyszał odgłosy artyleryjskiej kanona­
dy, nie zaniepokoił się tym wcale, wie­
dział bowiem, że cesarz zamierza wy­
dać bitwę Anglikom, rozłączonym prze­
cież z Prusakami. Około 2 po południu
«
gen. Gerard wezwał go, by „maszero­
wał na odgłos dział”, ale Grouchy auto­
rytatywnie stwierdził, że cesarz rozka­
zał mu ścigać Prusaków. Dopiero około
15.30, a nawet 16, dotarł do niego Jerzy
Zenowicz, ale rozkaz, jaki przywiózł,
nie był zbyt precyzyjny i mówił jedynie
o potrzebie „nawiązania łączności z głó­
wnymi siłami”. O godzinie 13.30 szef
sztabu głównego, marszałek Soult, wy­
słał nowy rozkaz do Grouchy’ego, tym
razem wzywając go, by czym prędzej
spieszył na pole bitwy. Rozkaz ten do­
tarł do marszałka około godziny 17, w
chwili gdy ten atakował pruską dywi­
zję Thielmanna na przedpolach Wavre.
Grouchy raz jeszcze nie podporządko­
wał się wezwaniu cesarza, tłumacząc
później, że przeczytał w rozkazie sfor­
mułowanie, „bitwa jest wygrana” (La
bataille est gagnée), podczas gdy rozkaz
zawierał słowa „la bataille est enga­
gée” (bitwa została rozpoczęta). Grou­
chy znajdował się wówczas zaledwie
15 km od pola bitwy, i w ciągu dwu
godzin (Wielka Armia broniła się w po­
rządku do 19) dotarłaby tam przynaj­
mniej jego kawaleria. Tymczasem jed­
nak zamiast Francuzów na polu walki
pojawił się korpus Blüchera, który po­
zostawił pod Wavre jedynie dywizję
Thielmanna dla pozorowania obecności
oddziałów pruskich.
Sporą część winy za klęskę pod Wa­
terloo ponosi także marszałek Soult,
który był dobrym dowódcą liniowym,
ale nie nadawał się do pełnienia funk­
cji szefa sztabu. Z tak ważnym rozka­
zem jak wezwanie, by Grouchy powra­
cał pod Waterloo, wysłał zaledwie dwu
oficerów, podczas gdy jego poprzednik,
Berthier, wysyłał w podobnych wypad­
kach kilkanaście depesz, by być pew­
nym, że dotarły do rąk adresata — i to
w możliwie krótkim czasie. Soult za­
niedbał także zaopatrzenia swych ku­
rierów w najlepsze konie, co spowodo­
wało, że na pokonanie kilkunastu kilo­
metrów błotnistych dróg musieli stracić
wiele godzin.
16 Był to kpt. Dumonceau, który na
dotarcie do Wavre stracił dziesięć go­
dzin. Wieść o klęsce była tak zaskaku­
jąca, że nie chciano mu wierzyć i uwa­
żano początkowo za wrogiego agenta,
który pragnie wprowadzić w błąd mar­
szałka Grouchy.
 49
KRÓLESTWO POLSKIE
Wkrótce po powrocie wojska polskie­
go do kraju, we wrześniu 1814 r.,
zebrał się w Wiedniu kongres mo­
narchów, by dokonać podziału napo­
leońskiego spadku. Na kongresie tym
zadecydowano także o losach Księ­
stwa Warszawskiego, które od wio­
sny 1813 r. znajdowało się pod fak­
tycznym zarządem rosyjskim.
Car Aleksander — jeszcze w Pary­
żu, podczas pierwszego spotkania
z polskimi oficerami — wziął na sie­
bie rolę protektora i obrońcy polskie­
go narodu i potwierdził to w czasie
wiedeńskich przetargów. Chcąc za­
chować jak największą część Księ­
stwa, wszedł w porozumienie z Pru­
sami, które w zamian za zrzeczenie
się pretensji do swych dawnych za­
borów, miały otrzymać rekompensatę
w Saksonii. Przeciw takiemu rozwią­
zaniu wystąpiła jednak Anglia, oba­
wiając się zbytniego wzrostu potęgi
rosyjskiej, a jej przedstawiciel, lord
Robert Stewart Castlereagh, uzyskał
poparcie dworów francuskiego i au­
striackiego. Spór o losy Księstwa
i Saksonii był już tak ostry, że w po­
czątkach 1815 r. wydawało się, iż
musi dojść do zbrojnego starcia mię­
dzy dwoma zarysowującymi się blo­
kami.
W marcu jednak nastąpił niespo­
» 283 «
dziewany zwrot w sytuacji, kiedy to
Napoleon powrócił z Elby do Paryża
i odzyskawszy utracony przed rokiem
tron, zdawał się znów zagrażać swym
dawnym przeciwnikom. W obliczu
nowego niebezpieczeństwa uczestnicy
kongresu doszli szybko do porozumie­
nia, car Aleksander bowiem zrezy­
gnował z utrzymania całości tery­
torialnej Księstwa Warszawskiego
i zgodził się na jego podział. Prusy
otrzymały dawne departamenty —
poznański i bydgoski z Toruniem, na­
tomiast Kraków stał się „wolną i ści­
śle neutralną” Rzeczpospolitą. Pod­
stawowa część kraju uznana została
za Królestwo Polskie, którego mo­
narchą miał być każdorazowy car ro­
syjski. W ten sposób chwilowe
wskrzeszenie napoleońskiego impe­
rium wiosną 1815 r. fatalnie zawa­
żyło na rozwiązaniu sprawy polskiej
i spowodowało przyjęcie w Wiedniu
mniej korzystnego dla Polaków wa­
riantu.
Wyniki kongresu — w formie trak­
tatów, jakie Rosja zawarła z Prusa­
mi i Austrią 3 maja — przyjęte zo­
stały z wyraźnym zawodem przez
polskie społeczeństwo. Po kilkakrot­
nych deklaracjach cara Aleksandra
i jego początkowych staraniach
w Wiedniu wydawało się, że utrzy­
many zostanie ten polski stan posia­
dania, jaki wywalczyli napoleończycy.
W pewnym sensie wiosną 1815 r. po­
wtórzyła się sytuacja z okresu potyl-
życkiego, kiedy to również nadzieje
Polaków były większe niż twarda rze­
czywistość i po chwilowym zwątpie­
niu zwyciężyło przekonanie, że prze­
cież byt narodu został zachowany i że
istnieją nadal szanse, by powiększyć
kiedyś Królestwo Polskie.

JÓZEF K R A S IŃ S K I
były adiutant gen . Wielhorskiego

Po ukończeniu, czyli raczej zawieszeniu wojny powróciłem z mej emigracji

do kraju i do stolicy. Lubo zastałem kraj cały zajęty i władze wyższe objęte
przez nieprzyjaciela, lecz że to miało charakter tymczasowy i że czynione były
nadzieje, a nawet obietnice szczęśliwego losu dla Polski, przeto zastałem byt
nasz polityczny mniej okropnym, niżelim się obawiał. Zajączek wypuszczony
na wolność, a nawet przywołany do Warszawy, stanął w moim domu na kwa­
terze *. Po abdykacji Napoleona w Fontainebleau zaczęły się najprzód zjeżdżać
niektóre figury z rządu i wojska, snadź ażeby wobec nadziei nowego bytu nie
ubiegł ich kto w zajęciu najwyższych, ile było można, szczebli. Już generał
Dąbrowski, teraz po śmierci księcia Józefa a kalectwie Kniaziewicza2, naj­
większym w wojsku dygnitarzem, zaczął pisać i ogłaszać odezwy do obywateli
i wojskowych, pozostałych i przybywających, zgoła wszystko zaczynało przy­
bierać nową postać.----
Przybył też z Francji i brat cesarza Aleksandra, Konstanty, mianowany na­
czelnym wodzem wojsk polskich, których organizacją szczerze się zająwszy, zło­
żył i wezwał Komitet Wojskowy, z polskich generałów złożony.

J. Krasiński W pierwszych latach

Królestwa Kongresoioego, „Biblioteka
Warszawska” 1913, t. 2, s. 41—42.

!A u g u s t y n s ł u b i c k i
general brygady

Przed kongresem wiedeńskim, zaraz po powrocie z Francji, wielki książę

zajmował się organizacją nowego wojska polskiego. Ustanowiwszy Komitet
z generałów jeszcze w Paryżu, zajął się nową organizacją wojska. Gdy szło
0 reformę wojska polskiego, które jeszcze od przysięgi przez króla saskiego,
księcia warszawskiego, zwolnionym nie było, znaleźli się generałowie, Kniazie-
wicz, Woyczyński i Paszkowski, którzy wnioski swoje zrobili, iż zaczynać orga­
nizację Komitet nie powinien, dopóki od przysięgi wykonanej księciu warszaw­
skiemu zwolnieni nie będą, a gdy inni generałowie, jako to Zajączek, Dąbrow­
ski, książę Sułkowski, Sierakowski, temu się nie opierali i tych przekresko-
wali — wyszli z Komitetu 3. Od tego to czasu wielki książę za nieposłusznych
ich uważał, dymisji udzielić nie chciał, oni zaś nawet pensji pobierać się zrzekli
1 odtąd widocznie prześladowani byli. Generałowie Kniaziewicz i Paszkowski

» 284 «
udali się do Drezna, zaś Woyczyński osiadł sobie na wsi, utrzymując się z mier­
nego swego majątku.

A. Słubicki, Pamiętniki z lat 1806—

1831. Biblioteka Polska w Paryżu, jw.

:J Ó ZE F K R A S IŃ S K I
były adiutant gen. Wielhorskiego

W końcu października [1814] zaczęto w Warszawie robić wielkie przygoto­

wania na nastąpić mający przyjazd cesarza.---- Pierwszy ten przyjazd króla
polskiego do stolicy pamiętnym na zawsze będzie Polakom, co do jego miłego
dla nich przystępu i ojcowskiego przyjęcia oraz prawdziwie narodowych festy­
nów. Pamiętne mi są bardzo w przyjęciu cesarza wyrażone dowody wielkich
jego zamiarów. Była umyślnie przez J. U. Niemcewicza na tę uroczystość napi­
sana opera Jadwiga, czyli połączenie Litwy z Polską, z muzyką Kurpińskiego,
gdzie na końcu chorągwie tych dwóch narodów — Orzeł z Pogonią — się łączą.
W podobnym rodzaju były wszędzie przezrocza na iluminacjach. Pyszny bal
dla cesarza w teatrze rozpoczął taniec polski z muzyką Kurpińskiego, śpie­
wany przez 200 głosów: Witaj, królu Polski.----
Odjechał monarcha z Warszawy, zostawiwszy nas przy największych nadzie­
jach pomyślnej przyszłości oraz danych władzom najwyższym instrukcjach dal­
szych zmian i ulepszeń, które po jego wyjeździe, pomału się rozwijając, czę­
ściowo ogłoszono.

IT. Krasiński, op. cit., s. 45—46.

F R A N C IS Z E K S A L E Z Y G A W R O Ń S K I
były kapitan grenadierów gwardii

Właśnie się zbierał kongres monarchów w Wiedniu dla ułożenia stanu

państw europejskich po uwolnieniu ich spod władzy Napoleona, który był odda­
lony na wyspę Elbę. Wszystko rokowało pokój europejski. Do Wiednia się
zjeżdżali monarchowie i posłowie zagraniczni, gdzie się już był znajdował ce­
sarz Aleksander, możnowładca wtedy największy i ustanowiciel powszechnego
pokoju. Od niego tylko mogliśmy się wtedy spodziewać ustalenia losu kraju
naszego, nad czym nasi tam pracowali, a w tym oczekiwaniu schodził rok
1814. - - -
Kongres wiedeński trwał ciągle, największy wpływ na nim mieli dyplomaci
Talleyrand z francuskiej, Castlereagh z angielskiej, Tatiszczew i Nesselrode
z rosyjskiej strony. Książę Adam Czartoryski z hrabią ordynatem Zamoyskim
upominali się o wskrzeszenie całej Polski. Niewiele już podobno do tego brako­
wało, bo cesarz austriacki miał odstąpić Galicję za prowincję nad Morzem
Adriatyckim, jak to nam donoszono, kiedy w miesiącu marcu [1815] nadzwy­
czajny, bo nigdy nie przewidywany, wypadek zamieszanie wielkie między ukła­
dającymi się na kongresie sprawił. Napoleon w największej tajemnicy wypły­

» 285 «
nąwszy z wyspy Elby, gdzie był osadzony, wylądował na brzegu Francji,
a z największym zapałem przez mieszkańców przyjęty, z łączącą się z nim armią
w Grenoble i Lyonie maszeruje na Paryż. Kończą więc co prędzej układy kon­
gresowe, podpisują traktaty, o ile te nie były przygotowane, zostawiają resztę
upoważnionym posłom do ukończenia, a sami monarchowie rozjeżdżają się, by
stanąć na czele każdy swych respective * zastępów, by się wspólnie łączyć prze­
ciw tak groźnemu im i doświadczonemu nieprzyjacielowi, ułożywszy wprzód
pospołu uznać go za zdrajcę, łamiącego układ z nim zrobiony w Fontainebleau
i chcącemu sobie na nowo przywłaszczyć tron francuski.

F. S. Gawroński, op. cit., s. 414.

:A u g u s t y n s ł u b i c k i
generał brygady

Przy końcu kongresu wiedeńskiego Napoleon z wyspy Elby do Francji w y­

lądował. Zezwoliły przecież sprzymierzone mocarstwa, że Aleksander przyjął
tytuł króla polskiego i Królestwo Polskie przez inne narody przyznane było.
Przecież Austria i Prusy starały się w traktatach tych opisać, że w wątpliwość
było poddane, czyli kraje polskie pod ich panowaniem będące podobnej kon­
stytucji co i Królestwo Polskie używać będą.----
Podług konstytucji, na pozór liberalnej, Królestwu Polskiemu nadanej, nomi­
nował na nowo cesarz Aleksander ministrów, rząd cały i senatorów. Zastępcą
zaś swoim na wicekróla pod nazwiskiem namiestnika mianował generała broni
Zajączka, któremu wielki książę tę godność wyrobił, będąc pewnym, że jemu
będzie zawsze uległym i że z nim wszystko zrobi, czego tylko od niego zażąda.
Obiecywał sobie kraj, że z pewnością na tę godność powołanym zostanie książę
Czartoryski, i zdawało się, że z pewnością tę godność osiągnie, ile że od mło­
dości był przychylnym i przyjaznym Aleksander księciu Czartoryskiemu Ada­
mowi. Wszelako przemógł wielki książę na cesarzu i dokazał tego, że nad spo­
dziewanie całego narodu generał Zajączek namiestnikiem królewskim ogło­
szony został. Lubo wielki książę zdawał się nie mieszać do interesów wewnę­
trznych kraju, wszelako wszystko to Zajączek wykonać musiał, co tylko wielki
książę przez swego adiutanta ustnie mu powiedział.

A. Słubicki, Pamiętniki z lat 1806—

1831. Biblioteka Polska w Paryżu, jw.

J O Z E F K R A S IŃ S K I
były adiutant gen. Wiclhorskiego

P ierw szego października [1815] przyjech ał cesarz Aleksander, którem u m e l­

dow ałem się jako szambelan. W czasie sw ego pobytu b ył n adzw yczaj popu­
larn y ubierał się w mundur polski, a n aw et odw iedzał pryw atn ych ob yw a teli

* poszczególnych, odnośnych

» 286 «
w ich domach, b yw a ł na balach u Stanisława Potockiego, u namiestnika oraz
w pałacu Raczyńskich, gdzie ze składek dobrow olnych mieszczanie W arszaw y
bal dla niego w ydali. W szędzie przystępny i uprzejm y, w y w a rł tym razem
w rażenie nie m onarchy wszechwładnego, lecz dobrego ojca swoich poddanych.
Jednak po w yjeźd zie jeg o w iele rzeczy poszło inaczej, n iżeli obiecał i niż się
spodziewano...

J. Krasiński, op. cit., s. 51.

PRZYPISY

* Gen. Józef Zajączek — ciężko ran­ Ponieważ w Wiedniu decydowała się

ny w bitwie nad Berezyną, dostał się
kilka dni później w Wilnie do niewoli
rosyjskiej. Więziono go w Kijowie.
2 Gen. Karol Kniaziewicz był kontu­
zjowany w bitwie nad Berezyną i złym
stanem zdrowia wymawiał się później
od udziału w pracach Komitetu Woj­
skowego.
3 Spór co do organizacji nowego woj­
ska polskiego wynikł zarówno z powo­
du ambicji personalnych wymienionych
tu generałów, jak też racji politycznych.
kwestia, czyim kosztem — Księstwa
Warszawskiego czy Saksonii — należy
zaspokoić pretensje Prus, wielki książę
Konstanty wzywał polskich oficerów do
udziału w organizowaniu armii narodo­
wej, która miała wesprzeć Rosjan, gdy­
by doszło do starcia z Austrią, Anglią
i Francją. Tym samym więc stanowi­
sko Dąbrowskiego, Zajączka, Sułkow­
skiego i Sierakowskiego w pełni odpo­
wiadało polskim interesom narodowym.
|
 KALENDARZ
NAJWAŻNIEJSZYCH W YDARZEŃ
1793
25 czerwca — kpt. Wojciech Turski
przedstawia projekt utworzenia legionu
polskiego przy armii francuskiej.
1794
Październik — gen. Jan Henryk Dą­
browski opracowuje plan przebicia się
z resztkami wojska polskiego do Fran­
cji.
1795
1 stycznia — memoriał Polaków prze­
bywających na emigracji w Wenecji do
rządu francuskiego o potrzebie odbudo­
wy Rzeczpospolitej.
22 sierpnia — utwórzenie w Paryżu De-
putacji Polskiej.
1796
20 września — gen. Jan Henryk Dą­
browski przybywa' do Paryża.
9— 10 października — gen. Dąbrowski
prowadzi rozmowy z Dyrektoriatem
w sprawie utworzenia legionu pol­
skiego.
5 grudnia — naczelny dowódca armii
włoskiej, gen. Bonaparte, wydaje roz­
kaz sformowania w Mediolanie batalio­
nu polskiego „na modłę lombardzką”.
1797
9 stycznia — konwencja gen. Dąbrow­
skiego z Administracją Generalną Lom ­
bardii o utworzeniu „Legionów Polskich
posiłkujących Lombardię”.
20 stycznia — odezwa gen. Dąbrowskie­
go wzywająca Polaków, by wstępowali
do Legionów.
25 stycznia — Bonaparte zatwierdza
konwencję.
» 289 «
17 marca — wymarsz dwu pierwszych
batalionów polskich z Mediolanu do
Mantu i.
18 kwietnia — rozejm w Leoben.
17 maja — utworzenie dwu legii pol­
skich.
30 czerwca — klęska wyprawy bryga­
diera Joachima Deniski pod Dobronow-
cami na Bukowinie.
Lipiec — Józef Wybicki układa w Reg-
gio Mazurka Dąbrowskiego.
14 października — pokój w Campofor-
mio.
7 grudnia — zdobycie zamku San Leo.
1798
3 maja — pierwsza legia gen. Dąbrow­
skiego wkracza do Rzymu.
1 grudnia — gen. Karol Kniaziewicz
zwycięża Neapolitańczyków pod Magłia-
no.
4 grudnia — legia Kniaziewicza prze­
sądza o zwycięstwie nad Neapolitańczy-
kami pod Civitacastellana.
9 grudnia — gen. Kniaziewicz zdobywa
umocnioną pozycję wojsk neapolitań-
skich pod Calvi.
30 grudnia — kapitulacja neapolitań-
skiej twierdzy Gaeta, utworzenie legio­
nowego pułku jazdy.
1799
8 marca — gen. Kniaziewicz składa Dy­
rektoriatowi „sto krwawych sztanda­
rów”, zdobytych w kampanii neapoli-
tańskiej.
26 marca — bitwa pod Legnano, druga
legia traci 750 ludzi.
4 kwietnia — bitwa pod Magnano, dru­
ga legia traci 1000 ludzi, gen. Rymkie­
wicz śmiertelnie ranny.
12 kwietnia — początek oblężenia Man-
tui.
27 kwietnia — początek odwrotu pierw­
szej legii gen. Dąbrowskiego znad rzeki
Garigliano na północ.
17— 19 czerwca — bitwa nad Trebbią,
krwawe straty pierwszej legii.
29 lipca — kapitulacja Mantui, koniec
drugiej legii gen. Józefa Wielhorskiego.
15 sierpnia — bitwa pod Novi z udzia­
łem resztek pierwszej legii.
6 września — uchwała Rady Pięciuset
o utworzeniu Legii Naddunajskiej.
28 listopada — nominacja gen. Knia-
ziewicza na dowódcę Legii Naddunaj­
skiej.
1800
12 lipca — Legia Nadduna jska uczestni­
czy w bitwie pod Offenbach.
3 grudnia — bitwa pod Hohenlinden,
znakomita postawa ułanów polskich.
1801
9 lutego — pokój w Lunéville.
1802
21 stycznia — Legiony Polskie przecho­
dzą na służbę Republiki Włoskiej.
Maj — 3 półbrygada polska (późniejsza
113) odpływa na San Domingo.
Wrzesień — pierwsze oddziały legioni­
stów lądują na San Domingo.
1803
27 stycznia— 11 lutego — 2 półbrygada
polska (późniejsza 114) odpływa z Ge­
nui na San Domingo.
24 września — przekształcenie 1 pół-
brygady w pułk piechoty polskiej.
1805
24 listopada — pułk piechoty polskiej
przyczynia się do rozbicia austriackie­
go korpusu ks. Rohana pod Castelfran-
co.
1806
4 lipca — przegrana bitwa pułku pie­
choty polskiej z Anglikami pod Maidą
w Kalabrii.
Październik — w Landau i Moguncji
powstaje Legia Północna.
14 października — klęska armii prus­
kiej pod Jeną i Auerstedt.
26 października — rozmowy Dąbrow­
skiego z Napoleonem w Charlottenbur-
gu na temat utworzenia 40-tys. wojska
polskiego.
27 października — Napoleon przybywa
a o Berlina.
3 listopada — berlińska odezwa Jana
Henryka Dąbrowskiego i Józefa W ybic­
kiego do Polaków z wezwaniem o chwy­
cenie za broń.
» 290 «
4 listopada — Francuzi wkraczają do
Poznania.
7 listopada — powstańcy wielkopolscy
pod wodzą gen. Pawła Skórzewskiego
1 kpt. Kacpra Miaskowskiego opanowu­
ją Kalisz.
11 listopada — akt powstania dawnego
województwa łęczyckiego, za którego
przykładem idą inne ziemie polskie.
14 listopada — Dąbrowski przedstawia
projekt przeprowadzenia poboru w de­
partamencie poznańskim i utworzenia
pierwszych oddziałów wojska polskie­
go.
18 listopada — kpt. Miaskowski opano­
wuje fortelem Częstochowę.
19 listopada — Napoleon przyjmuje w
Berlinie delegację szlachty z Wielko­
polski.
27 listopada — Francuzi wkraczają do
Warszawy, Napoleon w Poznaniu.
2 grudnia — ostatni wojewoda gnieź­
nieński, Józef Radzimiński, wydaje ma­
nifest zwołujący pospolite ruszenie
szlachty zamieszkałej na lewym brzegu
Wisły.
19 grudnia — Napoleon przybywa do
Warszawy.
26 grudnia — bitwy pod Pułtuskiem
i Gołyminem z udziałem kilkudziesięciu
ochotników polskich.
29 grudnia — utworzenie pierwszej
kompanii artylerii.
1807
1 stycznia — utworzenie pułku kawa­
lerii narodowej Jana Michała Dąbrow­
skiego z pospolitego ruszenia szlachec­
kiego, zgromadzonego pod Łowiczem.
2 stycznia — utworzenie brygady pie­
choty gen. Wincentego Aksamitowskie-
go.
14 stycznia — powstanie Komisji Rzą­
dzącej; tymczasowego rządu polskiego.
15 stycznia — ks. Józef Poniatowski
mianowany zostaje dyrektorem wojny.
20 stycznia — pierwsze grupy dawnych
legionistów wyruszają z Włoch w drogę
do kraju.
26 stycznia — dekret Komisji Rządzącej
o utworzeniu trzech legii wojska pol­
skiego.
28 stycznia — powołanie „warszawskiej**
legii ks. Józefa.
4 lutego — wprowadzenie francuskich
regulaminów w wojsku polskim.
7—8 lutego — bitwa pod Pruską Iławą.
23 lutego — zwycięska dla legii Dą­
browskiego potyczka pod Tczewem.
12 marca — początek oblężenia Gdań­
ska.
6 kwietnia — dekret Napoleona o utwo­
rzeniu pułku polskich szwoleżerów
gwardii.
7 kwietnia — dekret Napoleona o utwo­
rzeniu Legii Polsko-Włoskiej pod do­
wództwem gen. Józefa Grabińskiego,
złożonej z trzech pułków piechoty i puł­
ku ułanów.
24 kwietnia — utworzenie gwardii na­
rodowej warszawskiej.
3 maja — uroczystość rozdania w War­
szawie orłów pułkowych.
15 maja — wracający z Włoch do Pol­
ski pułk dawnych ułanów legionowych
rozbija Prusaków pod Strugą na Ślą­
sku.
26 maja — kapitulacja Gdańska, w któ­
rego oblężeniu uczestniczyła legia Dą­
browskiego.
14 czerwca — bitwa pod Frj^dlandem
z udziałem legii Dąbrowskiego.
21 czerwca — koniec działań wojen­
nych.
7— 9 lipca — układy pokojowe w Tylży,
utworzenie Księstwa Warszawskiego z
ziem drugiego i trzeciego zaboru prus­
kiego, bez okręgu białostockiego.
12 lipca — wojsko polskie podporząd­
kowane zostaje marszałkowi Davout,
dowódcy 3 korpusu.
22 lipca — nadanie konstytucji Księ­
stwu Warszawskiemu, przewidującej
30-tys. wojsko polskie i przywracającej
order Virtuti Militari.
7 września — włączenie Legii Północ­
nej do armii Księstwa Warszawskiego.
16 września — do Warszawy powracają
weterani i inwalidzi Legionów Polskich
we Włoszech.
5 października — ks. Józef Poniatowski
zostaje ministrem wojny Księstwa War­
szawskiego i naczelnym wodzem wojska
polskiego.
11 listopada — Legia Polsko-Włoska
przechodzi na służbę westfalską.
26 grudnia — pierwsze rozdanie krzyży
Virtuti Militari.
1808
31 stycznia — rozkaz ks. Józefa Ponia­
towskiego dotyczący organizacji woj­
skowej służby zdrowia.
25 lutego — utworzenie Szkoły Aplika­
cyjnej Artylerii i Inżynierów.
20 marca — Legia Nadwiślańska (daw­
na Polsko-Włoska) przechodzi na służ­
bę francuską.
8 maja — umowa Napoleona z rządem
Księstwa Warszawskiego w Bajonnie
o przyjęciu 8 tys. żołnierzy polskich na
żołd francuski.
9 maja — dekret Fryderyka Augusta,
króla saskiego i księcia warszawskiego,
o organizacji poboru.
19 czerwca—14 sierpnia — pierwsze
oblężenie Saragossy z udziałem Legii
Nadwiślańskiej.
è> 291 «
24 czerwca — płk Józef Chłopicki na
czele piechoty Legii Nadwiślańskiej roz­
bija pod Epilą Hiszpanów idących na
pomoc załodze Saragossy.
14 lipca — szwadron polskich szwole­
żerów gwardii pod wodzą szefa Radzi­
mińskiego odznacza się w bitwie pod
Mediną del Rioseco.
Sierpień — dywizja Księstwa Warszaw­
skiego (4, 7 i 9 pułki piechoty) wyrusza
do Hiszpanii.
Wrzesień — wycofanie 3 korpusu mar­
szałka Da voûta z Księstwa Warszaw­
skiego.
23 listopada — świetne zwycięstwo uła­
nów nadwiślańskich pod Tudelą.
30 listopada — trzeci szwadron pułku
szwoleżerów gwardii pod wodzą szefa
Jana Kozietulskiego i kpt. Jana Dzie­
wanowskiego zdobywa przełęcz Somo-
sierrę, otwierając Napoleonowi drogę na
Madryt.
20 grudnia — początek drugiego oblę­
żenia Saragossy z udziałem Legii Nad­
wiślańskiej.
24 grudnia — potyczka pod Puente de
Almaraz z udziałem dywizji Księstwa
Warszawskiego.
1809
11 lutego — utworzenie Szkoły Elemen­
tarnej Artylerii i Inżynierii w Warsza­
wie.
20 lutego — kapitulacja Saragossy.
24 marca — porażka pułku ułanów nad­
wiślańskich pod Jevenes.
15 kwietnia — początek wojny polsko-
-austriackiej.
18 kwietnia — odparcie austriackiej
próby opanowania Częstochowy.
19 kwietnia — bitwa pod Raszynem,
śmierć płk. Cypriana Godebskiego.
21 kwietnia — konwencja o oddaniu
Warszawy, wojsko polskie wycofuje się
na prawy brzeg Wisły.
24 kwietnia — narada w Zegrzu, ks. Jó­
zef przedstawia plan polskiej ofensywy
w kierunku Galicji.
26 kwietnia — potyczka pod Grocho-
wem.
3 maja — zdobycie austriackiego przy­
czółka mostowego pod Ostrówkiem.
8 maja — szef szwadronu Berek Jose-
lewicz ginie pod Kockiem.
14 maja — zajęcie Lublina.
15 maja — odparcie austriackiej próby
opanowania Torunia.
17 maja — gen. Michał Sokolnicki zdo­
bywa Sandomierz.
20 maja — generałowie Pelletier i K a ­
mieński zdobywają Zamość. Odezwa ks.
Józefa do mieszkańców Galicji z we­
zwaniem do formowania oddziałów woj­
skowych.
22 maja — klęska Napoleona pod Es-
sling i Aspern.
27 maja — por. Starzeński wkracza do
Lwowa.
2 czerwca — odzyskanie Warszawy.
3 czerwca — rosyjski korpus gen. Goli-
cyna przystępuje do wojny z Austrią.
12 czerwca — porażka ks. Józefa pod
Wrzawami.
15 czerwca — Legia Nadwiślańska zwy­
cięża pod Marią w Hiszpanii.
15—18 czerwca — walki o Sandomierz
1 utrata miasta.
18 czerwca — Legia Nadwiślańska de­
cyduje o zwycięstwie pod Belchite w
Hiszpanii.
5—6 Lipca — zwycięstwo Napoleona pod
Wagram, polscy szwoleżerowie gwardii
rozbijają ułanów austriackich.
8 lipca — dekret Napoleona o utworze­
niu drugiej Legii Nadwiślańskiej, prze­
kształconej następnie w 4 pułk Legii.
10 lipca — Napoleon przejmuje na żołd
francuski oddziały polskie utworzone
w Galicji (tzw. wojsko galicyjsko-fran-
cuskie).
12 lipca — rozejm w Znojmie.
15 lipca — wojsko polskie wkracza do
Krakowa, zakończenie wojny z Austria­
kami.
11 sierpnia — w Hiszpanii dywizja Księ­
stwa Warszawskiego decyduje o zwy­
cięstwie pod Almonacid.
14 października — pokój w Schoen-
brunnie, powiększenie Księstwa War­
szawskiego o cztery departamenty.
18—19 listopada — dywizja Księstwa
Warszawskiego przyczynia się do zwy­
cięstwa pod Ocańą w Hiszpanii.
7 grudnia — konwencja między Napo­
leonem a Fryderykiem Augustem o po­
większeniu armii Księstwa Warszaw­
skiego o 60 tys.
18 grudnia — uroczysty powrót wojska
polskiego do Warszawy po wygranej
wojnie z Austrią.
1810
Styczeń — ułani nadwiślańscy zajmu­
ją przełęcz Paso des Despeńaperros,
otwierając armii francuskiej drogę do
Andaluzji.
14 maja — kapitulacja Leridy obleganej
przez Legię Nadwiślańską.
4 lipca — początek oblężenia Tortosy
z udziałem Legii.
15 października — świetna obrona zam­
ku Fuengirola przez oddział 4 pułku pie­
choty pod dowództwem kpt. Francisz­
ka Młokosiewicza.
1811
2 stycznia — kapitulacja Tortosy.
10 kwietnia — dekret Fryderyka Augu­
» 292 «
sta o organizacji gwardii narodowej w
Księstwie Warszawskim.
16 maja — ułani nadwiślańscy rozbija­
ją piechotę angielską pod Albuherą.
21 czerwca — kapitulacja Tarragony
obleganej przez Legię Nadwiślańską.
1812
3 marca — utworzenie 5 korpusu W iel­
kiej Arm ii złożonego z części wojsk
Księstwa Warszawskiego; Legia Nad­
wiślańska włączona do gwardii cesar­
skiej.
22 czerwca — odezwa Napoleona z W ił-
kowyszek, ogłaszająca „drugą wojnę
polską”.
24 czerwca — początek kampanii rosyj­
skiej, przeprawa przez Niemen.
28 czerwca — powołanie konfederacji
generalnej pod laską ks. Adama Kazi­
mierza Czartoryskiego, Napoleon wkra­
cza do Wilna.
I lipca — Napoleon tworzy w W ilnie
Komisję Rządu Tymczasowego Litew ­
skiego.
9— 10 lipca — porażka polskiej jazdy
pod Mirem.
II lipca — Napoleon przyjmuje w W il­
nie deputację sejmu polskiego z Józe­
fem W ybickim na czele.
17— 18 sierpnia — bitwa pod Smoleń­
skiem, śmierć gen. Grabowskiego.
5 września — bój o redutę szewardyń-
ską.
7 września — bitwa pod Możajskiem
(Borodino).
14 września — Wielka Arm ia wkracza
do Moskwy.
29 września — potyczka pod Cziriko-
wem.
30 września — potyczka pod Worono-
wem.
18 października — bitwa pod Winko-
wem, śmierć gen. Stanisława Fiszera.
19 października — początek odwrotu
Wielkiej A rm ii spod Moskwy.
15 listopada — porażka gen. Kosseckie-
go pod Kojdanowem.
21 listopada — utrata przyczółka mo­
stowego w Borysowie.
26— 28 listopada — przeprawa przez
Berezynę, bitwa pod Stachowem i Stu-
dzianką.
5 grudnia — Napoleon opuszcza Wielką
Arm ię w Smorgoniach, eskortowany
przez polskich szwoleżerów gwardii
i ułanów nadwiślańskich.
10 grudnia — Napoleon przybywa do
Warszawy.
Grudzień — powrót wojska polskiego
do Warszawy z całą artylerią 5 korpu­
su.
 1813
5 lutego — wojsko polskie opuszcza
Warszawę.
18 lutego — początek formowania dy­
wizji Dąbrowskiego w Głogowie, a na­
stępnie w Wetzlar.
25 marca — koniec krótkotrwałej obro­
ny Częstochowy.
2 maja — bitwa pod Lützen z udzia­
łem polskich szwoleżerów.
3 maja — wojsko polskie opuszcza Kra­
ków.
12 maja — rozwiązanie rady ministrów
Księstwa Warszawskiego.
21 maja — bitwa pod Budziszynem
z udziałem polskich szwoleżerów.
4 czerwca — rozejm w Pielaszkowie.
26—27 sierpnia — bitwa pod Dreznem
z udziałem polskich szwoleżerów.
Wrzesień — utworzenie polskiego bata­
lionu starej gwardii.
16—19 października — „bitwa narodów”
pod Lipskiem, rozbicie 8 korpusu pol­
skiego, śmierć ks. Józefa.
11 listopada — kapitulacja Drezna bro­
nionego m. in. przez 7 pułk lansjerów.
22 listopada -- kapitulacja Zamościa
bronionego przez polską załogę pod do­
wództwem gen. Maurycego Hauke.
29 listopada — kapitulacja Gdańska bro­
nionego m. in. przez 5, 10 i 11 pułki pie­
choty polskiej.
Listopad—grudzień — reorganizacja
wojska polskiego w Sedanie.
I grudnia — kapitulacja Modlina bro­
nionego m. in. przez Polaków.
1814
29 stycznia — szarża polskich szwole­
żerów pod Brienne.
7 marca — szarża polskich szwoleże­
rów pod Craonne.
19 marca — pułk piechoty nadwiślań­
skiej odznacza się pod Arcis-sur-Aube.
26 marca — szarża polskich szwoleże­
rów pod Saint-Dizier.
30 marca — Polacy w obronie Paryża.
4 kwietnia — gen. Wincenty Krasiński
obejmuje dowództwo resztek wojska
polskiego.
II kwietnia — traktat paryski zezwa­
lający Polakom na powrót z bronią do
kraju.
24 kwietnia — rewia wojska polskiego
w Saint-Denis przed carem Aleksan­
drem.
30 maja — wojsko polskie wyrusza
z Francji w drogę powrotną do kraju.
Sierpień — wojsko polskie w kraju.
1815
1 marca — Napoleon ląduje w zatoce
Juan osłaniany przez szwadron pol­
skich szwoleżerów gwardii.
18 czerwca — bitwa pod Waterloo
z udziałem polskich szwoleżerów.
 S Ł O W N IK
AUTORÓW
AKSAMITOWSKI Wincenty (1760—
1828). Ur. 15 września w Kamieńcu Po­
dolskim, służbę rozpoczął jako kadet w
Szkole Artylerii Koronnej w 1774.
Uczestnik kampanii 1792 i powstania
kościuszkowskiego, po pobycie w Gali­
cji przedostał się do Włoch i wstąpił
do Legionów. Jako szef batalionu zajął
się organizacją artylerii. Walczył w
obronie Mantui, a po jej kapitulacji do­
stał się do niewoli austriackiej. Po po­
wrocie do Francji awansował na szefa
brygady, w 1802 objął dowództwo dru­
giej półbrygady Legionów, przemiano­
wanej na 114 półbrygadę. Nie po­
płynął ze swymi żołnierzami na San
Domingo, lecz pozostał w Europie pod
pretekstem porządkowania rachunków.
Uważano go zresztą za jednego z głów­
nych sprawców ekspedycji. Przez kilka
lat służył w armii francuskiej. Jesienią
1806 mianowany komendantem Pozna­
nia, awansowany do stopnia gen. bry­
gady, zajął się organizacją wojska pol­
skiego, zwłaszcza zaś korpusu artylerii
i inżynierów. Skłócony z Poniatowskim,
przez dłuższy czas przebywał we Fran­
cji. W 1812 był gubernatorem Poznania,
a następnie zastępcą szefa sztabu króla
neapolitańskiego. W kampanii 1813 do­
wodził jazdą w dywizji gen. Dąbrow­
skiego. Po upadku Napoleona wrócił do
kraju, był komendantem departamen­
tu siedleckiego, ale w 1816 wziął djuni-
sję. Zmarł 13 stycznia 1828 w Warsza­
wie.
BIAŁKOWSKI Antoni (1788—1852). Ur.
13 czerwca w Poznaniu. W 1806 iako
ochotnik wstąpił do wciska polskiego.
Bił się na Pomorzu, m. in. pod Gdań­
» 294
skiem i Frydlandem. Służył w 12 pp,
z którym dzielił losy w kampaniach
1809 i 1812. W 1813 należał do 8 korpu­
su ks. Józefa, bił się pod Dreznem
i Lipskiem. Po katastrofie przeszedł
z resztkami wojska polskiego do Fran­
cji. Służył wtedy w oficerskiej gwardii
honorowej. W drodze powrotnej do kra­
ju należał do honorowej eskorty odpro­
wadzającej zwłoki ks. Józefa. W armii
Królestwa Polskiego dosłużył się rangi
ppłk. W powstaniu listopadowym do­
wodził 18 pp. Skorzystał z amnestii,
pozostał w kraju, osiedlając się na Pod­
lasiu, Pisał przez wiele lat swe pamię­
tniki. Zmarł 30 stycznia 1852, pocho­
wany w Leśnie0
BIERNACKI Paweł (1740—1826). Ucze­
stnik konfederacji barskiej, poseł na
sejm, członek Rady Nieustającej i Ko­
misji Skarbowej. W kampanii 1792 był
brygadierem kawalerii narodowej,
uczestniczył też w powstaniu kościusz­
kowskim, W 1806 powołany przez Dą­
browskiego na organizatora brygady
jazdy. Nie odegrał potem większej roli.
Zmarł 23 września 1826 w Bartochowie.
BRANDT Henryk (1789—1868). Ur.
w Łąkach pod Bydgoszczą, syn drobne­
go urzędnika Niemca. W 1806 służył
w armii pruskiej, a w 1808 przeszedł do
Legii Nadwiślańskiej w stopniu ppor.
Bił się przez cztery lata w Hiszpanii,
m. in. pod Saragossą, Tortozą, Walencją.
Brał udział w kampanii rosyjskiej i w
walkach 1813. Ranny pod Lipskiem, do­
stał się do niewoli. W 1815 służył w ar­
mii Królestwa Polskiego, ale wnet prze­
szedł do armii pruskiej, w której do­
«
szedł do stopnia generała. W 1831 prze­
bywał jako obserwator w sztabie Dybi-
cza. Po upadku powstania asystował
w Brodnicy podczas kapitulacji wojska
polskiego. Nakłaniał Polaków do po­
wrotu w granice zaboru rosyjskiego.
W 1848 tłumił powstanie wielkopolskie,
rozbijając obóz powstańczy w Książu.
Zmarł w 1868 w Berlinie.
BREKIEIt Stanisław (1789—1860). Ur.
8 maja pod Międzyrzeczem. Kształcił
się w korpusach kadetów w Kaliszu
i Berlinie. W 1806 rozpoczął służbę
w armii pruskiej, brał udział w walkach
na Śląsku przeciw Francuzom. W 1808
wstąpił do 9 pp Księstwa Warszaw­
skiego i wyruszył z nim do Hiszpanii.
W 1810 był por. Wzięty 21 sierpnia 1811
do niewoli w Motril, był więziony w
Alicante, potem na Balearach. W 1814
zwolniony, powrócił przez Neapol, Ge­
nuę, Austrię do kraju. Zmarł w Warsza­
wie 4 stycznia 1860. W 1824 spisał po nie­
miecku swe wspomnienia z wojny hisz­
pańskiej, wydane po jego śmierci przez
córkę Paulinę Cybulską w przekładzie
polskim.
BRODZIŃSKI Kazimierz (1791—1835).
Ur. 8 marca w Królówce pod Bochnią.
W 1809 ukończył gimnazjum tarnow­
skie i zaciągnął się do artylerii Księst­
wa Warszawskiego. W 1811 służąc
w wojsku uczęszczał na uniwersytet
krakowski. Brał udział w wyprawie
moskiewskiej, bił się pod Smoleńskiem,
Możajskiem i nad Berezyną. Ranny pod
Lipskiem, dostał się do niewoli. Od 1814
osiadł w Warszawie. Był znanym i ce­
nionym poetą, członkiem Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, profesorem Uniwer­
sytetu Warszawskiego. Zmarł 10 paź­
dziernika 1835 w Dreźnie.
BRONIKOWSKI Mikołaj (1767—1817).
Ur. 6 stycznia. Ukończył Szkołę Wojsko­
wą w Berlinie. W 1786 wstąpił do woj­
ska polskiego. Brał udział w kampanii
1792 i powstaniu kościuszkowskim. Na­
leżał do przyjaciół ks. Józefa. W 1809
uczestniczył w bitwie pod Raszynem,
a pod koniec maja posłany został do
głównej kwatery Napoleona. Cesarz po­
lecił mu organizację drugiej Legii Nad­
wiślańskiej, przekształconej w 4 pułk
Legii. W latach 1810—1811 bił się w
Hiszpanii jako gen. dowódca brygady
w korpusie Sucheta. Dopiero w 1812
zdołał uzyskać zgodę na powrót do kra­
ju. W kampanii rosyjskiej był guberna­
torem Mińska. Próbował daremnie or­
ganizować obronę linii Berezyny, został
rozbity pod Kojdanowem. W 1813
» 295 «
dowodził brygadą piechoty w korpusie
marszałka Victora. Ranny pod Lip­
skiem, dostał się do niewoli. Zmarł 23
stycznia w Warszawie.
BUŁHARYN Tadeusz (1789—1859).
Kształcił się w petersburskim korpusie
kadetów, od 1809 w armii rosyjskiej.
W 1810 zaciągnął się do armii francu­
skiej, przejściowo służył w 8 pułku lan-
sjerów polskich. Brał udział w kampa­
niach 1812 i 1813. Po upadku Napoleona
zamieszkał w Wilnie, a potem w Peters­
burgu, gdzie zajął się działalnością li­
teracką. Był renegatem, wrogiem pol­
skości. Zmarł w Dorpacie.
CHŁAPOWSKI Dezydery (1788—1879).
Ur. 23 maja w Śmiglu lub Turwi
w Wielkopolsce. Służbę wojskową za­
czął w armii pruskiej, ale już w 1806
przeszedł do armii francuskiej, był
m. in. oficerem ordynansowym Napo­
leona. Bił się na Pomorzu w 1807, po­
tem studiował w paryskiej Szkole Po­
litechnicznej. Uczestniczył w wojnie
hiszpańskiej oraz kampaniach 1812
i 1813. Jeszcze przed upadkiem Napo­
leona podał się do dymisji i wrócił do
kraju. Przez wiele lat zajmował się go­
spodarką, był propagatorem nowocze­
snych metod uprawy roli i hodowli.
Brał udział w powstaniu listopadowym,
bił się pod Grochowem, następnie po­
słany został na Litwę, gdzie działał jako
dowódca oddzielnego korpusu, z którym
zmuszony był schronić się w Prusach.
Dwa lata był więziony w Szczecinie, po­
tem wrócił do Wielkopolski, gdzie brał
czynny udział w życiu politycznym
i kulturalnym. Zmarł 26 maja 1879 w
Turwi. Jego pamiętniki ukazały się
w Poznaniu w 1899.
CHŁOPICKI Józef Grzegorz (1771—
1854). Ur. w Kapustynie na Wo­
łyniu. Służbę wojskową zaczął w 1785
w wojsku polskim. W 1788 jako ochot­
nik wziął udział w wojnie Rosji z Tur­
cją. Uczestniczył w kampanii 1792, po­
tem wcielony został do armii rosyjskiej.
Po upadku powstania kościuszkowskie­
go, w którym wziął udział, przedostał
się do Włoch i tam wstąpił do Legio­
nów. Bił się nad Trebbią i pod Novi,
bronił Mantui, walczył w Kalabrii.
W latach 1808—1812 bił się w Hiszpanii
jako dowódca jednego z pułków Legii
Nadwiślańskiej, a następnie jej fak­
tyczny dowódca. Mianowany w 1809
gen. brygady, wziął udział w kampanii
rosyjskiej. Skłócony z Napoleonem, po­
dał się do dymisji w 1813. W armii
Królestwa Polskiego był dowódcą dy­
wizji piechoty, ale po zatargu z Kon­
stantym wystąpił z wojska w 1818. Po
wybuchu powstania listopadowego po­
wołany do Rady Administracyjnej, któ­
ra powierzyła mu dowództwo wojsk w
stolicy, ogłosił się 5 grudnia 1830 dykta­
torem. Nie wierząc w powodzenie walki
zbrojnej, próbował nawiązać rokowa­
nia z carem, czym zwrócił przeciw sobie
powstańczą lewicę. 17 stycznia 1831 zło­
żył dyktaturę, ale pozostał faktycznym
dowódcą armii przy boku nieudolnego
naczelnego wodza ks. Michała Radzi­
wiłła. W bitwie pod Grochowem został
ciężko ranny i parę dni później opuścił
Warszawę. Ostatnie lata spędził w Kra­
kowie, gdzie zmarł 30 września 1854.
CHODKIEWICZ Aleksander (1776—
1838). Ur. 4 czerwca w Czarnobylu.
Brał udział w powstaniu kościuszkow­
skim jako major gwardii narodowej,
potem osiadł w swych dobrach na Wo­
łyniu, zajmując się pracą naukową i li­
teracką. Współorganizator Liceum
Krzemienieckiego, członek Towarzyst­
wa Przyjaciół Nauk. W 1812 po zajęciu
Wilna Napoleon mianował go członkiem
Rządu Tymczasowego Litewskiego.
Otrzymawszy stopień pułkownika, wy­
stawił swym kosztem 18 pp, z którym
pod koniec kampanii wycofał się do
Warszawy. Brał udział w obronie Mo­
dlina, a po kapitulacji twierdzy przeby­
wał kilka miesięcy w niewoli rosyjskiej.
Służył początkowo w armii Królestwa,
ale już w 1818 wziął dymisję jako gen.
brygady. W 1819 został senatorem kasz­
telanem, ale za gwałtowną krytykę
Konstantego został pozbawiony tej god­
ności. Wybrany rok później deputowa­
nym, należał w Sejmie do stronnictwa
kaliszan. Za związki z dekabrystami
aresztowany i odesłany do Petersburga,
ale zwolniony z braku dowodów winy.
Ostatnie lata spędził w rodzinnym Mły-
nowie, gdzie zmarł 24 stycznia 1838.
CICHOCKI Dominik. Ur. 21 września
1781 w Kopicach pod Siedlcami. Od
1807 w pułku szwoleżerów gwardii, do­
szedł do stopnia por. w 1812. Walczył
w Hiszpanii, Austrii i Rosji. W 1812
przeszedł do 3 pułku litewskich szwo­
leżerów gwardii.
DALEKI Andrzej — syn chłopski spod
Krotoszyna, jesienią 1806 wcielony do
wojska polskiego. Bił się na Pomorzu,
a w 1808 posłany został ze swym 9 pp
do Hiszpanii. W 1811 dostał się w Mo-
tril do niewoli, w której przebywał do
1814.
» 296 «
DĄBROWSKI Jan Henryk (1755—1818).
Ur. 2 lub 29 sierpnia w Pierzchowcu
pod Krakowem. Od 1771 wT wojsku sa­
skim, od 1792 w armii Rzeczypospolitej.
Brał udział w powstaniu kościuszkow­
skim, bronił Warszawy i dowodził sa­
modzielną wyprawą do Wielkopolski.
Jesienią 1796 przybył do Paryża, gdzie
przedstawił projekt utworzenia Legio­
nów Polskich. 9 stycznia 1797 podpisał
w Mediolanie układ z rządem lombardz-
kim powołujący Legiony Polskie jako
korpus posiłkujący Lombardię. Na cze­
le I legii brał udział w bitwach nad
Trebbią i pod Novi. Nie wziął udziału
w wyprawie na San Domingo, pozostał
we Włoszech. Jesienią 1806, wezwa­
ny przez Napoleona, stawił się w Ber­
linie, gdzie otrzymał zadanie zorganizo­
wania wojska polskiego. Stworzył w
Wielkopolsce pierwsze pułki, na czele
własnej legii (dywizji) wziął udział w
walkach na Pomorzu w 1807. Ranny
pod Tczewem, oblegał Gdańsk, bił się
pod Frydlandem. Po pokoju tylżyckim
odsunięty przez Poniatowskiego, w
1809 organizował opór przeciw Au­
striakom w Wielkopolsce i uczestni­
czył w ofensywie w Galicji. W kampanii
1812 dowodził 17 dywizją piechoty 5
korpusu, z którą bronił linii Berezyny.
W kampanii 1813 Napoleon powierzył
mu dowództwo oddzielnej dywizji, zor­
ganizowanej w Wetzlar. Wziął udział
w bitwie pod Lipskiem, następnie objął
naczelne dowództwo nad szczątkami
wojska polskiego. Po powrocie do kraju
wszedł do Komitetu Wojskowego orga­
nizującego armię Królestwa Polskiego.
Piastował też godność senatora, ale ze
względu na podeszły wiek nie odgrywał
większej roli. Zmarł 6 czerwca 1818
w swym majątku w Winnogórze w
Wielkopolsce.
DEMBIŃSKI Henryk (1791—1864). Ur.
16 stycznia w Strzałkowie na Kielec-
czyźnie. Od 1809 w wojsku polskim, w 5
pułku strzelców konnych, wziął udział
w wojnie z Austriakami, a także wy­
prawie moskiewskiej i kampanii 1813.
Był posłem na sejm w 1825. Po wybu­
chu powstania listopadowego zajmował
się organizacją wojska w województwie
krakowskim. Mianowany płk. i dowód­
cą brygady jazdy, posłany został po
bitwie pod Ostrołęką na Litwę. Wsła­
wił się doskonale zorganizowanym od­
wrotem z Litwy do Warszawy, za co
mianowany został generałem i guberna­
torem stolicy. Krótko był także wodzem
naczelnym po odebraniu tego stanowi­
ska Skrzyneckiemu. Bronił Warszawy,
a po kapitulacji stolicy przeszedł do
Prus. Był jednym z działaczy emigra­
cyjnej prawicy, związanym ze stronni­
ctwem Czartoryskiego. Odegrał istotną
rolę w rewolucji węgierskiej 1848—
1849 jako jej wódz naczelny. Od 1851
ponownie we Francji. Zmarł 13 czerwca
1864 w Paryżu. Autor znanych pamięt­
ników, tłumaczonych także na język
francuski.
DOBIECKI Wojciech (1780—1862). Ur.
17 kwietnia w Chełmcach. Mając 18 lat
wstąpił do Legii Naddunajskiej, z któ­
rej przeszedł do jazdy legionowej.
Z pułkiem ułanów odbył kampanie wło­
skie, bił się w 1807 na Śląsku, a potem
w Hiszpanii, m. in. pod Saragossą. Ran­
ny, powrócił do Księstwa Warszawskie­
go, gdzie w 1809 był komisarzem wo­
jennym. Brał udział w wojnie z Austrią
i wyprawie moskiewskiej. Wiosną 1813
wziął dymisję i ^osiadł na roli. W po­
wstaniu listopadowym był generalnym
ordonatorem wojska. Po upadku po­
wstania schronił się w Prusach, prze­
bywał kilka lat na emigracji. Za namo­
wą gen. Kazimierza 'Tańskiego napisał
Wspomnienia wojenne, ogłoszone w 1859
w dodatku do krakowskiego „Czasu”.
DRZEWIECKI Józef (1772—1852). Ur.
7 marca w Juskowicach koło Krze­
mieńca. Uczestniczył w powstaniu ko­
ściuszkowskim jako płk milicji wołyń­
skiej, pod Maciejowicami dostał się do
niewoli. Brał udział w życiu konspira­
cyjnym Galicji, po czym przedostał się
do Legionów Dąbrowskiego. W latach
1799—1801 służył w Legii Naddunaj­
skiej, ale zerwał z Bonapartem po po­
koju w Lunéville. Po powrocie do kraju
współpracował z Tadeuszem Czackim
przy organizowaniu szkolnictwa na Po­
dolu. Był opiekunem Liceum Krzemie­
nieckiego. Na krótko przed śmiercią
opublikował pamiętniki.
DZIEWANOWSKI Dominik (1759—
1827). Ur. 15 lutego w Płonnem pod Ry­
pinem. Służbę wojskową zaczął w armii
pruskiej, potem przeszedł do armii
Rzeczpospolitej, m. in. jako adiutant
ks. Stanisława Poniatowskiego. Brał
udział w powstaniu kościuszkowskim,
a po jego upadku zajął się gospodarką
i studiowaniem dzieł wojskowych. Prze­
łożył na język polski pracę Grand-
-Maisona Mała wojna, czyli opis służby
lekkich pułków w czasie wojny. W li­
stopadzie 1806 z polecenia Dąbrowskie­
go zajął się formowaniem pułku kawa­
lerii, którego trzon stanowili dezerte­
rzy z pruskiego pułku „towarzyszów”.
W styczniu 1807 został płk. i dowódcą
tego pułku — późniejszego 6 pułku. Bił
» 297 «
się na Pomorzu, uczestniczył m. in.
w oblężeniu Gdańska. W 1809, w kam­
panii przeciw Austriakom, zajął Lublin
i brał udział w zdobyciu Zamościa
i Sandomierza. W 1810 awansował do
stopnia gen. brygady i objął komendę
departamentu lubelskiego, a następnie
radomskiego. W kampanii 1812 dowo­
dził 28 brygadą kawalerii, bijąc się pod
Mirem. Działał w ramach dywizji gen.
Dąbrowskiego na Białorusi. Ranny pod
Borysowem 20 listopada, dostał się kil­
ka dni później do niewoli. Wiosną 1814
wrócił do kraju i wziął dymisję. Był
jednym ze zdolniejszych dowódców
wojska polskiego.
DZIEWANOWSKI Jan (1782—1808). Ur.
w Płonnem. W listopadzie 1806 był uży­
ty przez gen. Dąbrowskiego do misji
wywiadowczych, później służył w szta­
bie gen. Milhauda. W pułku szwoleże­
rów gwardii otrzymał stopień kapitana
i dowództwo 3 kompanii w 3 szwadro­
nie. Odznaczył się w szarży na Somo-
sierrę, gdzie został śmiertelnie ranny.
Zmarł w szpitalu w Madrycie 5 grud­
nia 1808.
ESTKO Sykstus (1776—1813). Ur. w
Brześciu Litewskim, siostrzeniec Ko­
ściuszki. Służbę wojskową zaczął w 1791
w korpusie inżynierów. Brał udział
w powstaniu kościuszkowskim, przedo­
stał się w 1797 do Legionów. Uczestni­
czył w kampanii neapolitańskiej, bił się
nad Trebbią, a w 1805 pod Castelfran-
co. W 1807 przeniesiono go do Legii
Polsko-Włoskiej na szefa batalionu. Od
1808 walczył w Hiszpanii, uczestniczył
m. in. w oblężeniu Saragossy, gdzie w
stopniu płk. otrzymał dowództwo 3 puł­
ku Legii. Od stycznia 1812 objął komen­
dę 4 pułku Legii, stojącego w północnej
Hiszpanii, z którym pospieszył na wy­
prawę moskiewską, ale dotarł tylko do
Warszawy. W lipcu 1813 mianowany
został gen. brygady. Bił się pod Lip­
skiem, gdzie kula działowa strzaskała
mu udo. Wzięty do niewoli, zmarł kil­
kanaście dni później.
FĄDZIELSKI Paweł (1779—1813). Ur.
29 czerwca w Warszawie. Przedostał
się do Legionów we Włoszech, bił się
m. in nad Trebbią, pod Novi, Castel-
franco, w Kalabrii. W 1807 otrzymał
szefostwo batalionu i przeniesiony zo­
stał do Legii Polsko-Włoskiej. Trzy la­
ta spędził w Hiszpanii, walcząc m. in.
pod Epilą, Marią, Belchite, Saguntemu
Jako pułkownik przeszedł całą kampa­
nię rosyjską, był pod Smoleńskiem, Mo-
żajskiem, Czirikowem, Krasnem. Ciężko
ranny nad Berezyną, zmarł 7 stycznia
1813.
FREDRO Aleksander (1793—1876). Ur.
20 czerwca w Surochowie koło Jarosła­
wia. W 1809 wstąpił do wojska polskie­
go, służąc m. in. w 5 pułku strzelców
konnych. Brał udział w kampanii mo­
skiewskiej, dostał się do niewoli rosyj­
skiej, ale z niej uciekł i latem 1813 prze­
dostał się przez Lwów do Wielkiej Ar­
mii. Został oficerem ordynansowym
sztabu Berthiera i w tym charakterze
brał udział w walkach 1813 i 1814. Po­
wrócił do kraju w stopniu kapitana.
Wystąpiwszy z wojska, osiadł w Galicji,
zajmując się działalnością literacką.
Zmarł 15 lipca 1876 we Lwowie.
GAJEWSKI Franciszek (1792—1868).
Ur. 31 marca we Wsi Margoninskiej
w Wielkopolsce. Uczył się w szkole in­
żynierskiej w Dreźnie, w 1809 bił się
jako ppor. inżynierów saskich w Bawa­
rii, a potem w korpusie marszałka Ber-
nadotte pod Wagram. W 1810 przeszedł
do służby polskiej, do 5 pułku strzelców
konnych. W kampanii 1812 służył jako
adiutant francuskiego gen. Chastela.
Odznaczył się pod Dreznem, zakończył
kampanię 1814 w stopniu płk. we fran­
cuskim sztabie głównym. W 1815 wy­
stąpił z wojska i zajął się gospodarką.
W powstaniu listopadowym walczył w 1
pułku jazdy kaliskiej. Z korpusem Ró­
życkiego wszedł do Rzeczypospolitej
Krakowskiej. Zmarł 9 kwietnia 1868
w Poznaniu, pozostawiwszy pamiętnik
spisany dla synów.
GAWROŃSKI Franciszek Salezy
(1787—1871). Ur. 29 stycznia w Niena­
szowie pod Jasłem. Po zajęciu Krako­
wa przez wojsko polskie wstąpił do
2 pp, po czym przeniesiony został do
sztabu gen. Biegańskiego. Od 1811 słu­
żył w 11, a następnie 12 pp, z którym
uczestniczył w kampanii rosyjskiej.
Pod Lipskiem przeszedł do polskiego
batalionu grenadierów gwardii cesar­
skiej, a później do kawalerii gwardii.
Należał do eskorty cesarza w ostatnich
tygodniach jego rządów. Po abdykacji
Napoleona wrócił do kraju. Służył jesz­
cze w sztabie 2 dywizji piechoty-, ale
w 1816 wziął dymisję i zajął się gospo­
darką. W powstaniu listopadowym słu­
żył jako ppłk w 10 pp, potem przeszedł
do sztabu naczelnego wodza. Po upadku
rewolucji znalazł się w Prusach, wrócił
do Galicji, ale utraciwszy majątek, mu­
siał zamieszkać w F$:akowie. W 1846
aresztowany przez władze rosyjskie,
przesiedział rok w więzieniu warszaw­
» 298 '<
skim. Zmarł 16 kwietnia 1871 w Kra­
kowie.
GIEŁGUD Ignacy (zm. 1807). Poseł na
sejm i członek Towarzystwa Przyjciół
Konstytucji 3 Maja, uczestnik powsta­
nia kościuszkowskiego. Kiedy po roz­
biorze Polski zjawił się w Warszawie
były faworyt carycy Płaton Zubow,
Giełgud wyzwał go na pojedynek, co zy­
skało mu znaczną popularność. W grud­
niu 1806 Murat powierzył mu organiza­
cję wojska w departamencie warszaw­
skim, a w marcu 1807 objął komendę
po rannym Dąbrowskim nad legią wal­
czącą na Pomorzu. Brał udział w oblę­
żeniu Gdańska, ale zmarł z trudów wo­
jennych 6 czerwca w Gniewie.
GODEBSKI Cyprian (1765—1809). Ur.
na Polesiu Wołyńskim. W 1798 przedo­
stał się do Legionów, gdzie rozwijał
działalność oświatową wśród żołnierzy,
wydawał „Dekadę Legionową”. Dzielił
losy Legii Naddunajskiej, w 1803 roz­
czarowany do'Napoleona wrócił do kra­
ju, wydając w latach 1804—1806 w War­
szawie „Zabawy Przyjemne i Pożytecz­
ne”. Wrócił do służby wojskowej
w 1806, był komendantem Modlina i do­
wódcą 8 pp. Poległ 19 kwietnia 1809
w bitwie pod Raszynem.
GORAYSKI Stanisław (1784—1809). Ur.
w Strzeboszewicach na Mazowszu. Służ­
bę wojskową zaczął w 1807 w gwardii
honorowej asystującej Napoleonowi.
Mianowany por., a następnie kpt. w
pułku szwoleżerów gwardii, bił się
w Hiszpanii i Austrii. Zmarł 1 sierpnia
1809 z ran w szpitalu w Wiedniu.
GRABIŃSKI Józef (1771—1835). Ur. 19
marca w Warszawie. W służbie wojsko­
wej od 1791, uczestnik kampanii 1792
i powstania kościuszkowskiego. Po
krótkotrwałej niewoli rosyjskiej i po­
bycie w Petersburgu przedostał się do
Paryża, a stamtąd do Mediolanu.
W 1797 uzyskał szefostwo jednego z ba­
talionów Legionów Polskich. Skłócony
z wielu oficerami musiał rok później
opuścić Legiony, i to zadecydowało o je­
go udziale w wyprawie egipskiej. Wra­
cając z Egiptu do Francji, wpadł w rę­
ce korsarzy tureckich i przez rok sie­
dział w więzieniu w Stambule. Uwol­
niony po interwencjach posłów hiszpań­
skiego i pruskiego, powrócił do Paryża,
a w 1800 wznowił służbę w legii wło­
skiej Dąbrowskiego. W 1805 bił się pod
Castelfranco, a w 1806 nad zatoką
Santa Eufemia. Latem 1807, już w stop­
niu gen. brygady, otrzymał dowództwo
organizowanej na Śląsku Legii Polsko-
-Włoskiej, z którą spędził rok na służbie
westfalskiej w Kassel. W drodze do
Hiszpanii odebrano mu komendę za
braki organizacyjne. Osiadł wtedy pod
Bolonią, gdzie pozostawał bezczynny do
1831. Wtedy to stał się naczelnym wo­
dzem powstania liberałów bolońskich,
próbujących zrzucić rządy papieskie.
Jeszcze przed upadkiem powstania
schronił się we Francji.
GRABOWSKI Józef (1791—1881). Ur. 23
lutego w Wełnie pod Rogoźnem w Wiel-
kopolsce. Po studiach w Dreźnie był
w latach 1810—1811 sekretarzem w In-
tendenturze Dóbr i Lasów Narodowych
w Poznaniu. Służbę wojskową zaczął
w listopadzie 1812 jako oficer wywiadu
w sztabie gen. Sokolnickiego. Od maja
1813 był w sztabie marszałka Berthiera,
z którego polecenia udał się po bitwie
pod Lützen z Saksonii *do ks. Józefa.
Awansował do stopnia majora, uczest­
nicząc m. in. w bitwach pod Dreznem
i Lipskiem. Po upadku Napoleona wró­
cił do kraju i zajął się gospodarką. Nie
brał udziału w powstaniu listopado­
wym, ale organizował zbiórkę pienię­
dzy i pomoc dla rodzin uczestników. Na
Boże Narodzenie 1831 gościł w swym
dworze Mickiewicza. Wybierany paro­
krotnie na sejmy prowincjonalne, re­
prezentował ugodowo-konserwatywną
szlachtę, był nawet obecny przy poło­
żeniu kamienia węgielnego pod cytade­
lę poznańską. Sprzedawszy część mająt­
ków, które tym samym przeszły w ręce
niemieckie, przeniósł się z czasem
w Lubelskie. W 1863 zaczął spisywać
wspomnienia, wydane przez Wacława
Gąsiorowskiego w 1905. Wspomnienia
te wkrótce doczekały się tłumaczenia
na język francuski. Cytują je liczni
francuscy historycy epoki napoleoń­
skiej. Zmarł 6 maja 1881 w Bachowie.
HAUKE Maurycy (1773—1830). Ur. 25
października pod Dreznem. W 1790
wstąpił do saskiej szkoły inżynieryjnej.
Wziął udział w kampanii 1792 i powsta­
niu kościuszkowskim, po którego upad­
ku pomagał ojcu w prowadzeniu w
Warszawie instytutu pedagogicznego.
Na wiadomość o tworzeniu Legionów
pospieszył do Włoch, gdzie zaczął służbę
w artylerii legionowej. Po upadku Man-
tui dostał się do niewoli austriackiej,
a po powrocie z niej wszedł do sztabu
gen. Dąbrowskiego, z którym był zwią­
zany przez kilka lat. Wraz z nim przy­
był do Polski jesienią 1806, w stopniu
płk. był szefem sztabu legii Dąbrow­
skiego. Brał udział w walkach na Po­
» 299
morzu, awansując do stopnia gen. bry­
gady. W 1809 organizował obronę To­
runia, potem został komendantem Za­
mościa. Od stycznia do listopada 1813
dowodził bohaterską obroną tej twier­
dzy. Wielki książę Konstanty mianował
go generalnym kwatermistrzem powsta­
jącej armii Królestwa Polskiego. Po
dymisji gen. Wielhorskiego został za­
stępcą ministra wojny, którą to funkcję
pełnił 15 lat. W 1826 awansował do
stopnia gen. broni (artylerii). Zwolennik
karności i ślepego posłuszeństwa, wier­
nie wykonywał rozkazy Konstantego,
brał udział w sądach wojskowych nad
Łukasińskim i Krzyżanowskim. Był
znienawidzony w wojsku *i potępiany
przez opinię publiczną. Zginął w noc
listopadową, próbując przeciwstawić się
podchorążym.
HEMPEL Joachim (1787—1874). Ur. 1
września w Puławach, wychowywał się
na dworze Czartoryskich. W 1807 wstą­
pił do pułku szwoleżerów gwardii, brał
udział w wojnie hiszpańskiej, gdzie od­
znaczył się pod Mediną del Rioseco.
Walczył też w 1809 pod Wagram i Zna-
im, brał udział w kampanii rosyjskiej.
W 1813 już jako kpt. dowodził pierw­
szym szwadronem. W 1814 bronił Fran­
cji, bijąc się dzielnie pod Arcis-sur-
Aube, gdzie rozbił batalion bawarski
i osłonił cesarza. Po upadku Napoleona
wrócił do kraju, wystąpił z wojska i za­
jął się gospodarką. W powstaniu listo­
padowym był instruktorem ;krakusów
i kosynierów. Zmarł 28 października
1874 w Tuchowiczu.
HEMPEL Stanisław. Ur. 19 październi­
ka 1788 w Puławach, brat Joachima.
Służbę wojskową zaczął jako prosty
żołnierz w 1807 w pułku szwoleżerów
gwardii, z którym poszedł na wojnę
hiszpańską. Awansował do stopnia kpt.
Bił się w kampanii austriackiej 1809,
walczył w Hiszpanii w latach 1810—
1811, następnie w Rosji, Niemczech i we
Francji. W bitwie pod Małojarosławcem
ocalił życie Napoleonowi, 'kiedy to ob­
jął komendę szwadronu po rannym
Kozietulskim.
JACKOWSKI Michał (zm. 1849). Od
1806 w wojsku polskim, najpierw w po­
wstaniu łęczyckim, potem w artylerii
konnej, wreszcie w 7 pp. Odbył kam­
panie 1808—1807, 1809 i 1812. Z ks. Jó­
zefem przeszedł z Krakowa do Saksonii,
gdzie włączono go do oficerskiej gwar­
dii honorowej. Służył w armii Królest­
wa Polskiego, ale wystąpił z niej po za­
targu z Konstantym. W powstaniu li­
stopadowym zajmował się organizacją
wojska, walczył w korpusie gen. Sie-
rawskiego, a następnie na Litwie. Za­
raz po przejściu granicy pruskiej spisał
swe wspomnienia z wojen napoleoń­
skich i powstania. Od 1832 na emigracji
we Francji. Zmarł w Paryżu w 1849.
JASZOWSKI Józef (1788—1866). Ur. 8
lutego we wsi Moczeredy koło Przemy­
śla. W 1810 wstąpił do służby wojsko­
wej jako kanonier. W 1811 był ppor.,
a w 1812 por. Wziął udział w wyprawie
moskiewskiej i kampaniach 1813 i 1814.
W armii Królestwa Polskiego od 1815.
W 1822 mianowany dowódcą półbaterii
rakietników konnych. W powstaniu li­
stopadowym bił się pod Grochowem,
został mianowany kolëjno mjr., ppłk.
i płk. Po upadku powstania pozostał
w kraju i osiadł na wsi. Zmarł 5 lipca
1866 w Warszawie. Pamiętniki ukoń­
czył w 1860.
JELSKI Ludwik (1785—1843). Ur.
w Massalanach pod Grodnem. W la­
tach 1807—1810 przebywał w Paryżu,
studiując ekonomię. Po powrocie do
kraju wstąpił do 16 pp, skąd przenie­
siony został do sztabu głównego. Od­
był kampanię 1812 w stopniu kpt.
w sztabie 5 korpusu. W 1813 w randze
mjr. przeszedł do armii francuskiej, był
oficerem ordynansowym w sztabie
Berthiera. W 1815 wystąpił z wojska.
Zajął się działalnością gospodarczą. Był
urzędnikiem Komisji Rządowej Przy­
chodów i Skarbu, referendarzem stanu,
a od 1828 prezesem Banku Polskiego.
W czasie powstania listopadowego peł­
nił funkcję zastępcy ministra skarbu,
próbował uzyskać obce pożyczki dla
Rządu Narodowego i sprowadzić broń
z zagranicy. Po upadku powstania prze­
bywał w Anglii. Zmarł 8 sierpnia 1843
we francuskim uzdrowisku Neris w dep.
Allier.
JERZMANOWSKI Jan Paweł (1779—
1862). Ur. 25 czerwca w Mniéwie.
W 1799 przedostał się do Legii Nàddu-
najskiej, bił się pod Hohenlinden. Po
pokoju w Lunéville wziął dymisję, ale
pozostał we Francji. W 1805 powrócił
do służby, walczył pod Austerlitz, był
adiutantem gen. Duroca. W 1807 prze­
szedł do pułku szwoleżerów gwardii ja­
ko kpt. Walczył w Hiszpanii i pod\ Wa-
gram, w kampanii rosyjskiej, w 1813
i 1814. Po abdykacji Napoleona towa­
rzyszył mu na Elbę jako dowódca szwa­
dronu szwoleżerów. Brał udział w przy­
gotowywaniu powrotu cesarza, osłaniał
go w marszu do Paryża w marcu 1815.
» 300 «
Bił się pod Waterloo. W latach 1815—
1821 przebywał w Polsce, po czym uzy­
skawszy amnestię, osiadł we Francji.
W czasie powstania listopadowego pró­
bował organizować dostawy broni dla
wojska narodowego i kierował nieudaną
wyprawą morską do brzegów Żmudzi.
Zmarł 15 kwietnia 1862 w Paryżu.
KAHLE Karol — por. Legii Północnej.
Uczestniczył w walkach na Pomorzu
1807 i kampanii 1809. Wziął dymisję
w 1810.
KIERZKOWSKI Jakub (1771—1862). Ur.
1 kwietnia w Smoszewie pod Krotoszy­
nem. Służbę wojskową zaczął w 1787,
brał udział w kampanii 1792 i powsta­
niu kościuszkowskim. W 1800 wstąpił
do Legii Naddunajskiej, brał udział w
walkach na Elbie, we Włoszech i ekspe­
dycji na San Domingo. W 1803 wrócił
do Francji, dwa lata później wstąpił do
armii francuskiej, biorąc udział w bi­
twie pod Austerlitz. W początkach 1809
znalazł się w Hiszpanii, gdzie służył we
francuskich sztabach i żandarmerii.
Walczył w 1813 w Niemczech i 1814 we
Francji. Po powrocie do kraju osiadł
w Wielkopolsce i zajął się gospodarką.
Brał udział w powstaniu listopadowym
jako major, za co władze pruskie ska­
zały go na 9 miesięcy twierdzy. Prze­
bywał początkowo na emigracji we
Francji, ale „źle przyjęty” zdecydował
się .na powrót do zaboru pruskiego i od­
siedzenie wyroku. Przebywając w wię­
zieniu w Świdnicy, spisał swe wspo­
mnienia. Zmarł 24 lutego 1862 w Pozna­
niu.
KNIAZIEWICZ Karol (1762—1842). Ur.
4 (października w Assiten koło Mitawy
w Kurlandii. Wychowanek Szkoły Ry­
cerskiej, służbę wojskową rozpoczął w
artylerii. Brał udział w kampanii 1792
i powstaniu kościuszkowskim, kiedy to
był szefem sztabu gen. Zajączka. Pod
Maciejowicami dostał się do niewoli.
W 1797 przedostał się do Włoch, gdzie
objął dowództwo pierwszej legii. Od­
znaczył się w kampanii neapolitańskiej
pod Civitacastellana. Wiosną 1799 po­
słano go do Paryża dla złożenia Dy­
rektoriatowi sztandarów zdobytych w
tej wojnie. Wkrótce stanął na czele Le­
gii Naddunajskiej, którą dowodził m. in.
pod Hohenlinden. Po pokoju w Luné­
ville zrażony do Bonapartego podał się
do dymisji i osiadł na Wołyniu. W 1807
car Aleksander próbował wykorzystać
go do organizowania oddziałów polskich
w służbie rosyjskiej. W 1812 powrócił
do służby wojskowej, dowodząc jedną
z dywizji 5 korpusu. Brał udział w wy­
prawie moskiewskiej, kontuzjowany
nad Berezyną podał się do dymisji w
początkach 1813. Po utworzeniu Króle­
stwa Polskiego był członkiem Komite­
tu Wojskowego, ale wnet zraził się do
Konstantego. W 1817 wyjechał do Dre­
zna. W czasie powstania listopadowego
był wraz z kasztelanem Ludwikiem
Platerem przedstawicielem rządu naro­
dowego w Paryżu, Na emigracji zwią­
zany był z ks. Adamem Czartoryskim.
Zmarł 9 maja 1842 w Paryżu.
KOŁACZKOWSKI Klemens (1793—
1873). Ur. w Poznaniu, studiował na
uniwersytecie wrocławskim. W’ 1809
przyjęty do Szkoły Aplikacyjnej, wziął
udział w wojnie z Austrią jako adiu­
tant ppłk. Malleta. Pod jego kierun­
kiem nadzorował prace fortyfikacyjne
w Zamościu i Modlinie. Uczestniczył
w kampanii rosyjskiej, a także walkach
w Niemczech i we Francji. Służył w
armii Królestwa Polskiego w korpusie
inżynierów, założył pierwszy tajny
związek — Prawdziwi Polacy. Od 1820
profesor fortyfikacji w Szkole Aplika­
cyjnej. W powstaniu listopadowym, już
jako płk, przygotował obronę Warsza­
wy, fortyfikował też Pragę i Modlin.
W czerwcu 1831 mianowany gen. bry­
gady. Po upadku Modlina wrócił do
Warszawy i ponowił przysięgę wierno­
ści carowi Mikołajowi. Schronił się jed­
nak wnet w zaborze pruskim, gdzie
osiadł na gospodarce pod Kruszwicą.
Pod koniec życia przeniósł się do Dre­
zna i tam zmarł 23 września 1873.
KOSIŃSKI Antoni Amilkar (1769—1823).
Uczestnik powstania kościuszkowskiego.
Po upadku insurekcji wyjechał do
Włoch, po czym wstąpił do armii francu­
skiej. W 1797 został szefem pierwszego
batalionu Legionów Dąbrowskiego. Po
kapitulacji Mantui dostał się do niewoli
austriackiej. W 1803 wrócił do kraju,
ale jesienią 1806 wznowił służbę woj­
skową, organizując wojsko polskie w
Wielkopolsce. Brał udział w walkach
na Pomorzu w 1807. W kampanii 1812
objął komendę tzw. dywizji nadbużnej,
ale zrażony do władz Księstwa War­
szawskiego podał się do dymisji.
KOSSECKI Franciszek Ksawery (1778—
1857). Ur. 3 grudnia w Kotiużyncach na
Podolu. Wziął udział w powstaniu ko­
ściuszkowskim, w 1797 wyjechał do
Włoch i wstąpił do Legionów. Jako adiu­
tant Kniaziewicza uczestniczył w kam­
panii neapolitańskiej i wraz z nim prze­
szedł do Legii Naddunajskiej. Po pokoju
w Lunéville podał się do dymisji i wrócił
» 301 «
do kraju. W latacłi 1804—1806 wspólnie
z Godebskim wydawał „Zabawy Przy­
jemne i Pożyteczne”, był członkiem To­
warzystwa Przyjaciół Nauk. W 1807
wstąpił w stopniu kpt. do wojska pol­
skiego, organizował legię kaliską. Wal­
czył na Pomorzu, a po awansie na płk.
został szefem sztabu legii Zajączka. Brał
udział w kampanii 1809, został ranny
pod Jedlińskiem. Niechętny ks. Józefo­
wi, zaliczał się do jakobinów. W 1812
mianowany gen. brygady. W wyprawie
moskiewskiej walczył pod Smoleńskiem,
potem dowodził samodzielną grupą na
Białorusi. Rozbity pod Kojdanowem, bił
się nad Berezyną. W 1813 był polskim
komendantem twierdzy Modlin i ucze­
stniczył w jej bohaterskiej obronie. W
1815 wystąpił z wojska, ale w 1823
awansowano go jeszcze do stopnia gen.
dywizji. Należał do zaufanych Konstan­
tego, w noc listopadową próbował prze­
ciwstawić się powstaniu. Wnet opuścił
Warszawę i przedostał się, do Peters­
burga. Zmarł 20 maja 1857 w Warsza­
wie.
KRASIŃSKI Józef (1783—1845). Ur. 10
sierpnia w Zegrzu. Służbę wojskową
zaczął w 1806 w 5 pp. Służył początko­
wo w pułku szwoleżerów gwardii, lecz
w chwili wymarszu tejże do Francji po­
został w Warszawie. Uczestniczył w or­
ganizowaniu gwardii narodowej war­
szawskiej, której majorem był od 1808,
W kampanii 1809 bił się pod Raszynem.
W 1810 organizował gwardię narodową
w departamentach krakowskim i ra­
domskim. W wyprawie moskiewskiej
był adiutantem gen. Kniaziewicza. W
początkach 1813 wziął dymisję. W po­
wstaniu listopadowym w stopniu płk.
dowodził 1 pułkiem gwardii narodowej
w Warszawie. Po upadku powstania
schronił się do Krakowa, gdzie zmarł
w październiku 1845.
LELEWEL Prot (1790—1884). Ur. 11
września w Warszawie, brat Joachima.
W 1809 wstąpił jako ochotnik do 3 pp.
Kampanię rosyjską odbył już w stopniu
kpt. jako adiutant gen. Żółtowskiego.
W kampanii 1813 był adiutantem gen.
Dąbrowskiego. Dostał się do niewoli pod
Lipskiem, a po powrocie do kraju wy­
stąpił ze służby wojskowej, zajmując się
gospodarką. Podczas powstania listopa­
dowego pracował w biurach wydziału
wojskowego przy Rządzie Narodowym.
W połowie lat pięćdziesiątych spisał
pamiętnik. Część wspomnień wyszła
jeszcze za życia P. Lelewela. Zmarł on
21 marca w swym majątku — Woli
Cygowskiej.
LEOPOLD Ksawery — służbę wojsko­
wą zaczął w 1809 jako ppor. w 15 pp.
W 1810 przeszedł do 2 pp i w 1812 otrzy­
mał stopień por. Wziął udział w kam­
panii rosyjskiej.
LUX Kazimierz (1780—1846). Ur. 4 mar­
ca w Warszawie. Mając 16 lat przedo­
stał się do Legionów, walczył we Wło­
szech do 1803. Posłany na San Domin­
go ze 114 półbrygadą, po kapitulacji
Cayes dostał się do niewoli angielskiej.
Więziony na Jamajce i pontonach u wy­
brzeży angielskich, uwolniony, wrócił na
San Domingo. Wziął dymisję w 1807
i przez Nowy Jork przedostał się do
Europy. Służył w legionie północnym,
a następnie w 6 pp Księstwa Warszaw­
skiego. Bił się pod Raszynem, brał
udział w kampanii 1812, bronił Modlina
w 1813. W armii Królestwa Polskiego
dosłużył się stopnia majora,, wziął dy­
misję w 1820. W latach czterdziestych
spisał swe wspomnienia. Zmarł 16 sier­
pnia 1846 w Warszawie.
ŁUBIEŃSKI Tomasz (1784—1870). Służ­
bę wojskową rozpoczął w 1806. W puł­
ku szwoleżerów gwardii otrzymał do­
wództwo pierwszego szwadronu. Brał
udział w kampanii hiszpańskiej i 1809
w Austrii. Mianowany płk. objął ko­
mendę 8 pułku lansjerów polskich na
służbie francuskiej, z którym wziął
udział w kampanii rosyjskiej i walkach
w Saksonii 1813. Od 1815 w armii Kró­
lestwa Polskiego, był posłem na sejm.
W powstaniu listopadowym był dowód­
cą dywizji jazdy, bił się pod Grocho-
wem i Ostrołęką. W czerwcu 1831 mia­
nowany szefem sztabu głównego armii
powstańczej. Po kapitulacji Warszawy
pozostał w mieście i ponowił przysięgę
wierności carowi Mikołajowi. Wywie­
ziony do Petersburga, po powrocie do
kraju zajął się działalnością gospodar­
czą.
ŁUSZCZEWSKI Tomasz — por. adiu­
tant gen. Woyezyńskiego, mianowany
kpt. w 1809 za udział w wojnie z Au­
striakami. Uczestniczył w kampanii ro­
syjskiej, dostał się do niewoli, ale zbiegł
z niej i w czerwcu 1813 przedostał się
do Saksonii. Od 1816 w korpusie wete­
ranów Królestwa Polskiego.
MAŁACHOWSKI Kazimierz (1765—
1845). Ur. 24 lutego w Wiśniewie na Lit­
wie. Brał udział w powstaniu kościusz­
kowskim, odznaczył się pod Racławi­
cami. Od 1797 w Legionach Dąbrow­
skiego, posłany został na San Domingo,
skąd udało mu się wrócić do Europy.
» 302 «
W 1806 walczył w Kalabrii i z resztka­
mi piechoty legionowej dotarł na Śląsk.
W 1807 przeszedł z Legii Polsko-Wło­
skiej w stopniu majora do 1 pp, któ­
rego dowódcą został rok później. Od­
znaczył się w wojnie z Austrią, w kam­
panii rosyjskiej dowodził pułkiem w ra­
mach dywizji gen. Dąbrowskiego. W
1812 mianowany gen. brygady, z 8 kor­
pusem przeszedł z Krakowa do Sak­
sonii. Pod Lipskiem dostał się do nie­
woli. W 1815 był komendantem Modli­
na, ale już w 1818 wystąpił z wojska.
Wrócił do służby w czasie powstania li­
stopadowego, bił się pod Białołęką, Wa-
wrem i Ostrołęką. Mianowany zastępcą
naczelnego wodza, nieudolnie bronił
Warszawy. Po dymisji Krukowieckiego
objął naczelne dowództwo, ale wobec
niechętnej postawy innych generałów
zdecydował się na kapitulację stolicy.
Po upadku powstania przebywał na
emigracji we Francji. Zmarł w Chan-
tilly pod Paryżem.
MAŁACHOWSKI Stanisław (1770—
1849). Ur. 26 lutego w Legnicy na Ślą­
sku. Służbę wojskową zaczął w 1809,
kiedy własnym kosztem wystawił 14
pułk kirasjerów. Wziął udział w kam­
panii rosyjskiej, dostał się do niewoli,
w której przebywał do 1814. W 1815 zo­
stał gen. brygady w armii Królestwa
Polskiego. W 1817 senator kasztelan.
W powstaniu listopadowym był regi-
mentarzem pospolitego ruszenia woje­
wództw na lewym brzegu Wisły. Po
upadku powstania osiadł w swych ma­
jątkach. Zmarł 28 maja 1849.
MATKOWSKI Józef (1792—po 1860).
Służbę wojskową zaczął w 1808 w 1 pp.
Brał udział w kampanii 1809, a po ukoń­
czeniu Szkoły Aplikacyjnej wszedł do
korpusu inżynierów, stacjonując m. in.
w Gdańsku. Kampanię 1812 odbył w
sztabie 5 korpusu, a w roku następnym
został przeniesiony do służby w szta­
bach francuskich. Po kapitulacji Drezna
dostał się do niewoli, a po powrocie do
kraju wystąpił z wojska i osiadł na go­
spodarce.
MŁOKOSIEWICZ Franciszek (1769—
1845). Ur. 5 maja w Koźminku pod Ka­
liszem. Służbę wojskową rozpoczął w
1789. Brał udział w kampanii 1792 i po­
wstaniu kościuszkowskim. W 1806 po­
wrócił do wojska jako por. 4 pp. Z puł­
kiem tym pomaszerował do Hiszpanii,
gdzie bił się m. in. pod Talaverą, Almo-
nacid, Ocańą. Wsławił się bohaterską
obroną zamku Fuengirola 14 paździer­
nika 1810. W 1812 walczył w Rosji, rok
później dostał się do niewoli pod Lip­
skiem. W armii Królestwa Polskiego był
początkowo w korpusie weteranów, ale
już w 1817 wziął dymisję i osiadł na
roli. W powstaniu listopadowym orga­
nizował 11 ppl, walczył w korpusie gen.
Sierawskiego, dowodził brygadą pod­
czas wyprawy łysobyckiej. Po upadku
Warszawy wziął dymisję i złożył przy­
sięgę wierności carowi Mikołajowi.
Zmarł 23 marca 1845 w Warszawie.
MROZIŃSKI Józef (1784—1839). Ur. 19
marca we wsi Koniuchy w Galicji. W
1807 wstąpił do Legii Polsko-WToskiej,
późniejszej Nadwiślańskiej, i z nią po­
maszerował do Hiszpanii. Walczył tam
do 1814, m. in. pod Saragossą, Leridą,
Saguntem, był adiutantem marszałka
Sucheta. Po upadku Napoleona powró­
cił do kraju i wstąpił do armii Króle­
stwa Polskiego. W 1820 otrzymał awans
na płk., a w 1829 został gen. brygady.
Podczas powstania listopadowego pra­
cował w Komisji Rządowej Wojny.
Przed upadkiem powstania wziął dy­
misję i złożył przysięgę wierności ca­
rowi Mikołajowi. Deportowany do Wo-
łogdy, powrócił z zesłania w 1833. Zmarł
16 stycznia 1839 w Warszawie. Był zna­
nym językoznawcą.
NIEGOLEWSKI Andrzej (1787—1857).
Ur. 12 listopada w Bytyniu koło Sza­
motuł. W listopadzie 1806 wszedł jako
ochotnik do gwardii honorowej asystu­
jącej Napoleonowi przy wjeździe do Po­
znania. Później był ppor. w 5 pułku
jazdy, bił się pod Tczewem, Gdańskiem
i Frydlandem. Przeniesiony do pułku
szwoleżerów gwardii, ruszył z nim do
Hiszpanii. Brał udział w szarży na wą­
wóz Somosierrę, gdzie odniósł 11 ran
i gdzie cesarz osobiście dekorował go
Legią Honorową. Służył w szwoleżerach
do lipca 1812, kiedy to przydzielono go
do sztabu głównego Wielkiej Armii
z awansem na kapitana. Towarzyszył
cesarzowi w wyprawie moskiewskiej
i kampanii 1813. Kontuzjowany pod Lip­
skiem, wziął urlop i udał się do Pary­
ża. Po powrocie do kraju osiadł na go­
spodarstwie. W powstaniu listopado­
wym bił się pod Grochowem, awansu­
jąc do stopnia płk. i objął komendę 1
pułku jazdy sandomierskiej. Za udział
w powstaniu władze pruskie osadziły go
na cztery miesiące w twierdzy Koźle.
Jako poseł do sejmu prowincjonalnego
był gorącym obrońcą polskości. W 1850
zaczął polemikę z francuskim history­
kiem Adolphe?em Thiersem na temat
przebiegu szarży na Somosierrę i roli
Polaków. Polemika ta sprawiła, że spi­
» 303 «
sał swe wspomnienia i zachęcił do tego
także kilku innych dawnych kolegów
pułkowych. Zmarł 18 lutego 1857 w Po­
znaniu.
PASZKOWSKI Franciszek (1778—1856).
Po studiach na uniwersytecie lwowskim
przedostał się do Legionów, gdzie w 1799
dosłużył się stopnia kpt. W 1802 wystą­
pił ze służby, udał się do Paryża, gdzie
zbliżył się do Kościuszki. W 1805 zo­
stał adiutantem Murata, z którym przy­
był rok później do Polski. Wnet został
płk. i adiutantem króla saskiego. Po bit­
wie pod Raszynem prowadził rokowania
z Austriakami o warunki ustąpienia
z Warszawy. Po wyzwoleniu Krakowa
odbierał przysięgę wierności od miesz­
kańców miasta. W 1812 dowodził, już
jako generał, brygadą jazdy. W 1814 na­
leżał do deputacji wojska polskiego
przyjętej w Paryżu przez cara Aleksan­
dra. W 1815 wystąpił ze służby i wy­
jechał za granicę. Potem zajął się go­
spodarką w Wielkopolsce. Organizował
budowę kopca Kościuszki w Krakowie,
zajmował się historią Polski, napisał
biografię Kościuszki i ks. Józefa. Zmarł
10 marca 1856 w Krakowie.
PŁACZKOWSKI Wincenty (zm. 1855).
Służbę wojskową zaczął w 1807 w puł­
ku szwoleżerów, z którym ruszył do
Hiszpanii. Wziął udział w wojnie z Au­
strią i kampanii rosyjskiej. Dostał się
do niewoli nad Berezyną. Służbę opu­
ścił w stopniu por. Ostatnie lata spę­
dził w Miropolu u hr. Rostworowskich.
Zmarł tam 18 kwietnia 1855.
PONIATOWSKI Józef (1763—1813). Ur.
7 maja w Wiedniu, bratanek króla
Stanisława Augusta. Wychowany w
Austrii, służbę wojskową zaczął w armii
austriackiej, uczestniczył w wojnie
z Turcją, był ranny pod Sabaczem. W
1789 na wezwanie stryja przybył do
Polski, otrzymał stopień gen. majora
i dowództwo dywizji bracławskiej.
Osłaniał „zamach stanu” 3 maja 1791,
po czym otrzymał dowództwo nad całym
wojskiem mającym bronić Ukrainy. W
kampanii 1792 odniósł kilka taktycznych
sukcesów, m. in. pod Zieleńcami. Po
przystąpieniu króla do Targowicy de­
monstracyjnie podał się do dymisji, wy­
jeżdżając do Wiednia, a następnie do
Belgii. Na wieść o powstaniu kościusz­
kowskim wrócił do kraju, brał udział
w obronie Warszawy, dowodząc jednym
z odcinków frontu. Po upadku insurek­
cji pozostał w kraju, nie biorąc udziału
w życiu politycznym. Jesienią 1806 zde­
cydował się wrócić do czynnej służby.
Najpierw stał na czele milicji miejskiej
Warszawy, a od 6 grudnia objął komen­
dę nad powstającym wojskiem pol­
skim. Był dyrektorem wojny w Komisji
Rządzącej i równocześnie dowódcą jed­
nej z trzech legii. Zajmując się orga­
nizacją wojska, nie brał udziału w wal­
kach 1806—1807. Po utworzeniu Księ­
stwa Warszawskiego został ministrem
wojny i pełnił tę funkcję do 1813. Wy­
kazał talenty doskonałego wodza w woj­
nie z Austriakami 1809, staczając nie
rozegraną taktycznie, ale zwycięską mo­
ralnie bitwę pod Raszynem, przeprowa­
dzając ofensywę na prawym brzegu Wi­
sły, zajmując Kraków. Wielokrotnie na­
mawiany do porzucenia Napoleona stał
wiernie przy cesarzu, broniąc równo­
cześnie interesów polskich. W 1811 prze­
bywał kilka miesięcy w Paryżu. W
kampanii 1812 dowodził 5 korpusem
Wielkiej Armii złożonym z Polaków.
Kontuzjowany w czasie odwrotu, zajął
się zaraz po przybyciu do Warszawy
odbudową wojska polskiego. Starał się
jak najdłużej pozostać w Księstwie,
stąd jego odwrót z Warszawy do Kra­
kowa w początkach 1813. Na czele puł­
ków polskich, tworzących 8 korpus
Wielkiej Armii, przeszedł przez Cze­
chy do Saksonii i wziął udział w wal­
kach jesiennych. Mianowany na polu
bitwy pod Lipskiem marszałkiem Fran­
cji, utonął 19 października 1813 w El-
sterze, próbując — kilkakrotnie ran­
ny — wydostać się z okrążenia.
PRĄDZYŃSKI Ignacy (1792—1850). Ur.
20 lipca w Sannikach w Wielkopolsce.
W 1807 wstąpił do wojska Księstwa
Warszawskiego, od 1809 studiował w
Szkole Aplikacyjnej. Uczestniczył w
wojnie z Austrią, a w latach 1810—1812
pracował przy fortyfikacji Zamościa
i Modlina. W wyprawie moskiewskiej
należał do sztabu dywizji Dąbrowskie­
go. Po bitwie pod Lipskiem mianowany
szefem batalionu. W armii Królestwa
Polskiego od 1815. Prowadził wykłady
dla oficerów kwatermistrzostwa, opra­
cował plan budowy Kanału Augustow­
skiego. Należał do tajnych związków,
za co z rozkazu Konstantego został
uwięziony w 1826. W powstaniu listo­
padowym bliski kaliszanom. Był szefem
sztabu, generalnym kwatermistrzem,
awansował do stopnia płk. i gen. bry­
gady. Opracował plan wiosennej ofen­
sywy wojsk polskich, przyczyniając się
w niemałym stopniu do zwycięstwa
pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iga-
niami. Jego plan wyprawy na gwardie
zakończył się niepowodzeniem z racji
nieudolnych działań Skrzyneckiego. Za
» 304 «
krytykę przełożonego Prądzyński utra­
cił stanowisko generalnego kwatermi­
strza. Przez jeden dzień sam był wo­
dzem naczelnym, brał udział w roko­
waniach o kapitulację Warszawy, a po
upadku stolicy pozostał w niej, pona­
wiając przysięgę carowi Mikołajowi.
Wywieziony w głąb Rosji opracował na
polecenie cara historię wojny polsko-
-rosyjskiej. W 1834 wrócił do kraju.
Zmarł 4 sierpnia 1850 na wyspie Hel-
goland, gdzie przebywał na leczeniu.
REDEL Jakub (1759—1845). Ur. 20 lip­
ca w Warszawie. Służbę zaczął w 1788
jako kanonier artylerii konnej. Uczest­
nik kampanii 1792 i powstania kościusz­
kowskiego. Po dwu latach niewoli ru­
szył do Włoch i w 1797 wstąpił jako kpt.
do artylerii legionowej. W 1807 wrócił
do kraju, był adiutantem marszałka
Masseny. W 1808 został dowódcą pierw­
szego batalionu artylerii pieszej. Ucze­
stniczył w wojnie z Austrią i kampanii
rosyjskiej. W 1813 dowodził artylerią 8
korpusu. W 1814 wrócił do kraju, w 1817
został gen. brygady. Zmarł 20 kwietnia
1845 w Warszawie.
REGULSKI Józef (1773—1851). Ur. 7
października we wsi Wielki Las pod
Kurowem. Służbę zaczął w 1790, brał
udział w kampanii 1792 i powstaniu ko­
ściuszkowskim. Od 1797 w Legionach,
gdzie był adiutantem generałów Rym­
kiewicza i Dąbrowskiego. Walczył w
oblężeniu Mantui i pod Castelfranco.
W 1807 został szefem batalionu w Legii
Polsko-Włoskiej i szefem sztabu tej Le­
gii. Rok później objął komendę 2 pułku
Legii. Walczył w Hiszpanii w latach
1808—1812, m. in. pod Saragossą, Marią,
Belchite, Tortozą i Saguntem. Poszedł
na wyprawę moskiewską, walczył w
Niemczech w 1813, dowodząc pułkiem
piechoty nadwiślańskiej. Po kapitulacji
Drezna dostał się do niewoli austriac­
kiej. Po powrocie do kraju został ko­
mendantem kaliskiego korpusu kade­
tów. Od 1824 na reformie. Zmarł
w Warszawie 24 lipca 1851.
ROWICKI Gracjan (1785—1808). Ur 8
października w Grudusku pod Płoc­
kiem. Służbę wojskową zaczął w 1806.
Mianowany ppor. w pułku szwoleżerów
gwardii w 1808. Wziął udział w wojnie
hiszpańskiej, zginął w szarży na Somo-
sierrę 30 listopada 1808.
ROZWADOWSKI Antoni (1795—1855).
Syn Kazimierza, płk., twórcv 8 pułku
ułanów. Wstąpił do tego pułku w 1811
w stopniu ppor. Wziął udział w wypra­
wie moskiewskiej, w której został ran­
ny. Mianowany w styczniu 1813 por.
W 1815 w stopniu kpt. wstąpił do armii
Królestwa Polskiego, do 1 pułku strzel­
ców konnych. W powstaniu listopado­
wym był kpt. pułku jazdy lubelskiej.
W 1843 dowodził gwardią narodową w
Tarnopolu.
RUDNICKI Józef (1782—1849). Ur. 19
marca w Warszawie. Od 1806 w służbie
wojskowej w 4 pp. z którym poszedł do
Hiszpanii. Erał też udział w wyprawie
moskiewskiej i walkach w Niemczech
w 1813 W 1814 należał do pułku Legii
Nadwiślańskiej. Od 1816 w korpusie
weteranów i inwalidów. W 1833 miano­
wali v majorem w tym korpusie. Zmarł
3C stycznia 1849 w Warszawie.
RYBIŃSKI Maciej (1784—1874). Ur. w
Sławucie na Wołyniu. Służbę wojskową
rozpoczął w 1806. Mianowany kpt. w
1808, wziął udział w wojnie z Austrią,
odznaczając się m. in. pod Sandomie­
rzem. Mianowany szefem batalionu 15
pp w 1812, odznaczył się szczególnie
w walkach o redutę szewardyńską i pod
Możajskiem. W armii Królestwa Pol­
skiego od 1815. W powstaniu listopado­
wym dowodził 1 dywizją piechoty, zo­
stał mianowany gen. brygady. Brał
udział w bitwach pod Wawrem i Ostro­
łęką, bronił Warszawy. Po kapitulacji
stolicy mianowany ostatnim wodzem
naczelnym, wyprowadził resztki wojska
polskiego do Prus. Od 1332 na emigra­
cji we Francji, w latach czterdziestych
próbował rozwinąć działalność polity­
czną na czele „stronnictwa wojskowe­
go”. W czasie Wiosny Ludów chciał
organizować legiony polskie we Wło­
szech. Zmarł w 1874 w Paryżu.
SANGUSZKO Eustachy (1768—1844).
Ur. 2" września. Poseł na Sejm Cztero­
letni, zwolennik Konstytucji 3 maja,
przyjaciel ks. Józefa. Brał udział w
kampanii 1792 i powstaniu kościuszkow­
skim. Ułaskawiony przez Katarzynę,
osiadł w swych dobrach na Wołyniu.
W 1809 próbował przeciągnąć Poniato­
wskiego na stronę Rosji. Wziął udział
w wyprawie moskiewskiej w stopniu
gen. w sztabie Napoleona. Mianowany
wiceregimentarzem pospolitego rusze­
nia w 1813, uchylił się od tej godności,
wziął dymisję i wycofał z działalności
politycznej.
SIERAWSKI Jan Kanty Julian (1777—
1849). Ur. w Krakowie, uczestniczył w
powstaniu kościuszkowskim, dostał się
do niewoli pod Maciejowicami. Przez
» 305 «
Wołoszczyznę dotarł do Włoch i wstąpił
do Legionów Dąbrowskiego. Bił się nad
Adygą, bronił Mantui, od 1800 w Legii
Naddunajskiej. W wojsku Księstwa
Warszawskiego dowodził 6 pp, na które­
go czele wziął udział w wojnie z Austrią
i wyprawie moskiewskiej. W armii Kró­
lestwa Polskiego był m. in. komendan­
tem Modlina i Zamościa. W powstaniu
listopadowym dowodził samodzielną
grupą, broniącą linii Wisły. Po upadku
Warszawy przeszedł do Prus, a potem
znalazł się na emigracji we Francji.
Zmarł w Paryżu w 1849.
SKÓRZEWSKI Paweł (zm. 1820). Kon­
federat barski, generał ziemski woje­
wództwa kaliskiego w powstaniu koś­
ciuszkowskim. Jesienią 1806 stanął na
czele powstania kaliskiego. W 1812 był
marszałkiem pospolitego ruszenia w
swym departamencie. W 1817 miano­
wany senatorem wojewodą Królestwa
Polskiego.
SMARZEWSKI Marcin (1788—1866). Ur.
w Izdebkach w Galicji, odbył studia
prawnicze na uniwersytecie lwowskim.
W 1809 wstąpił do wojska polskiego,
znalazł się w szeregach 8 pp, z którym
dzielił losy aż do upadku Napoleona.
Brał udział w wyprawie moskiewskiej,
walkach w Niemczech i obronie Francji.
Od 1814 osiadł na gospodarce w Galicji.
W powstaniu listopadowym był majo­
rem i organizował Legię Nadwiślańską.
Zmarł we Lwowie 23 lipca 1866.
SOKOLNICKI Antoni. W stopniu kpt.
był adiutantem gen. Michała Sokolnic-
kiego. Brał udział w walkach na Pomo­
rzu w 1807. Wziął wtedy do niewoli hr.
Krockowa, jednego z dowódców pru­
skich oddziałów partyzanckich. Wystą­
pił z wojska w 1808.
SOKOLNICKI Michał (1760—1816). Ur.
29 września w Wierzei w Wielkopolsce.
Ukończył Szkołę Rycerską, odbył też
studia w Saksonii w zakresie inżynierii
wojskowej. W 1787 został kpt. inżynie­
rów armii Rzeczpospolitej, w kampanii
1792 był generalnym kwatermistrzem
armii litewskiej. Płk, a następnie gen.
major w powstaniu kościuszkowskim,
dostał się do niewoli rosyjskiej. W 1797
przybył do Paryża, brał udział w orga­
nizowaniu Legii Nadwiślańskiej i został
jej szefem sztabu. Jesienią 1806 zajął
się organizacją wojska w Wielkopolsce,
brał udział w walkach na Pomorzu w
1807. W wojnie z Austrią odznaczył sie
pod Raszynem. Ostrówkiem. Sandomie­
rzem. W 1810 mianowany gen. dywizji
i dowódcą czwartego okręgu wojskowe­
go. Skłócony z Poniatowskim, wziął
urlop i wyjechał do Paryża. W wypra­
wie moskiewskiej stał na czele wywia­
du Wielkiej Armii. Brał też udział w
kampaniach 1813 i 1814. Zmarł 24 wrze­
śnia 1816 w Warszawie, po upadku z ko­
nia.
SOŁTYK Roman (1791—1843). Po stu­
diach w paryskiej Szkole Politechnicz­
nej wstąpił w 1808 do wojska polskiego
i wystawił własnym kosztem kompanię
artylerii konnej. Brał udział w wojnie
z Austrią, a w wyprawie moskiewskiej
był oficerem wywiadu w sztabie gen.
Sokolnickiego. Odznaczył się też w bit­
wie pod Lipskiem. Poseł na sejm, brał
udział w pracach konspiracyjnych za
czasów Królestwa Polskiego. W powsta­
niu listopadowym organizował ruchomą
gwardię narodową, został mianowany
gen. brygady. Po upadku powstania
znalazł się na emigracji we Francji,
gdzie prowadził ożywioną działalność
polityczną. Zmarł w 1843 w Saint-Ger-
main-en-Laye.
STRZYŻEWSKI Piotr (1777—1853). Je-
sienią 1806 jeździł do Napoleona jako
członek delegacji szlachty galicyjskiej.
Od 1807 w wojsku polskim. Zyskał so­
bie znaczną sławę w kampanii 1809
znakomitymi działaniami partyzancki­
mi na Podolu galicyjskim. Uczestniczył
w wyprawie moskiewskiej, w 1812 mia­
nowany płk. Wystąpił z wrojska w 1816.
SUCHORZEWSKi Tadeusz (1779—1852).
IJr. 28 października w Sarbinowie pod
Kościanem. Służbę rozpoczął w 1800
w Legii Naddunajskiej, bił się m. in.
pod Hohenlinden. W 1801 wziął dymisję
i wrócił do kraju. Jesienią 1806 wstąpił
do poznańskiej gwardii honorowej, oo-
iem znalazł się w 5 pułku strzelców
konnych. Brał udział w walkach na Po­
morzu 1807, dostał się do niewoli ro­
syjskiej. W wojnie przeciw Austrii bił
się pod Raszynem, Górą, Sandomie­
rzem. W 1812 został płk., wziął udział
w wyprawie moskiewskiej. Pod Lip­
skiem dostał się do niewoli. Od 1815
w armii Królestwa Polskiego, w 1818
awansowany na gen. brygady. W po­
wstaniu listopadowym pozostawał ałow­
nie na tyłach. Po upadku powstania
emigrował do Francji. Zmarł 17 marca
1852 w Paryżu.
SZEPTYCKI Wincenty (1782—1836).
Służbę zaczął w 1807 w pułku szwole­
żerów gwardii, z którym wyruszył do
Francji, a następnie do Hiszpanii. Bił
» 306 «
się w 1809 pod Wagram, uczestniczył w
wyprawie moskiewskiej, bitwie pod
Lipskiem i obronie Francji 1814.
Dosłużył się stopnia płk. Od 1815
w armii Królestwa Polskiego, w 1818
wziął dymisję, osiadł na roli, zajmując
się gospodarką i literaturą. W 1830 po­
wrócił do wojska, otrzymał stopień gen.
brygady. Potem osiadł w Galicji, gdzie
zmarł 22 stycznia 1836 we Lwcwie.
SZUMLAŃSKI Józef (zm. 1839). Służbę
wojskową rozpoczął w 1790 w armii
Rzeczpospolitej, uczestniczył w kampa­
nii 1792 i powstaniu kościuszkowskim.
Przedostał się w 1797 do Legionów
1 wsiął udział w wyprawie egipskiej
jako por. 7 pułku dragonów. W drodze
powrotnej do Francji dostał się do nie­
woli tureckiej i szesnaście miesięcy spę­
dził w kajdanach w Konstantynopolu.
Wykupiony przez ks. Adama Czartory­
skiego. Przez trzy lata służył w armii
rosyjskiej jako rotmistrz, a potem ma­
jor smoleńskiego pułku dragonów.
W 1806 wstąpił do wojska polskiego,
w 1809 został płk. i adiutantem poło­
wy m ks. Józefa. Wziął udział w wrypra­
wie moskiewskiej i kampanii 1813. Do­
stał się do niewoli pod Lipskiem. Zmarł
we Lwowie w 1839.
SZYMANOWSKI Józef (1779—1867).
Wychowanek Szkoły Rycerskiej, uczest­
nik powstania kościuszkowskiego.
W 1806 wstąpił do sztabu marszałka
Davouta jako oficer ordynanscwy. Bił
się pod Pruską Iław^ą, gdzie został kon­
tuzjowany. Sztab Davouta opuścił w>
1809 w stopniu szefa batalionu. Walczył
z Austriakami pod Aspern i Wagram,
wrócił do kraju w 1810. Uczestniczył
w wyprawie moskiewskiej jako ppłk,
organizował nowe pułki, a w ostatnich
dniach odwrotu dowodził resztkami
2 pp. Wziął udział w kampanii 1813
i obronie Francji. W kwietniu 1814 w
imieniu korpusu gen. Dąbrowskiego po­
słany został do cara Aleksandra. W ar­
mii Królestwa Polskiego został dowmd-
cą pułku strzelców pieszych gwardii,
ale skłócony z Konstantym w^ziął dy­
misję w 1818. W powstaniu listopado­
wym powderzono mu organizację 19 pp.
Bił się pod Ostrołęką, poszedł na Litwę,
później znalazł się w Prusach. Na emi­
gracji początkowa w Dreźnie, potem
w Neapolu i Rzymie. Zmarł w Rzymie
15 stycznia 1867.
SLIWOWSKI Józef. Ur. 1788 we Wło­
dzimierzu Wołyńskim. Wstąpił w 1807
jako żołnierz do pułku szwoleżerów
gwardii. Był ppor. w początkach woj­
ny hiszpańskiej. Bił się w 1809 w Au­
strii, ranny pod Wagram. Za złe spra­
wowanie przeniesiony do 4 pp Księstwa
Warszawskiego w 1810.
TAŃSKI Kazimierz (1774—1853). Ur.
4 marca, uczestnik kampanii 1792 i po­
wstania kościuszkowskiego. W 1797
wstąpił do Legionów jako ppor. Od 1802
w pułku jazdy legionowej. Bił się m. in.
pod Castelfranco i w 1807 na Śląsku.
Z pułkiem ułanów nadwiślańskich po­
szedł do Westfalii. W 1809 powierzono
mu organizację drugiej Legii Nadwi­
ślańskiej z jeńców austriackich. Był ma­
jorem 4 pułku Legii, od 1810 w Hiszpa­
nii, ale wnet wziął dymisję. Od 1811
w wojsku polskim Księstwa Warszaw­
skiego jako mjr 11 pułku ułanów.
W 1812 organizował 3 pułk szwoleżerów
gwardii. W 1813 objął dowództwo 7 puł­
ku lansjer ów polskich (dawnych uła­
nów nadwiślańskich). Dostał się do nie­
woli po kapitulacji Drezna. W armii
Królestwa Polskiego dowódca 3 ppl, ale
w 1818 wziął dymisję. Zmarł 7 marca
1853 w Łagiewnikach.
TOEDWEN Wincenty. Ur. 1788 w Dzię-
ciołowie na Litwie. Służbę wojskową za­
czął w 1807 w pułku szwoleżerów gwar­
dii. Walczył w Hiszpanii i pod Wagram,
brał udział w kampanii rosyjskiej.
W 1812 mianowany kpt. w 3 pułku li­
tewskich szwoleżerów gwardii, powró­
cił do macierzystego pułku w począt­
kach 1813. Uczestniczył w kampaniach
1813 i 1814.
TRZCIŃSKI Feliks. Ur. 18 marca 1776
w Popowie na Mazowszu. Służbę woj­
skową zaczął w 1806 w armii pruskiej.
W 1807 został ppor. w pułku szwoleże­
rów gwardii. Bił się w Hiszpanii i Au­
strii, przeniesiony w 1812 w stopniu
majora do 18 pułku ułanów.
TURNO Adam (1775—1851). W 1806 w
gwardii honorowej, potem kpt. 9 pułku
ułanów. W 1812 przeszedł do pułku
szwoleżerów gwardii, w którym w 1813
otrzymał rangę kpt. W 1814 w pułku
eklererów gwardii, ranny pod Reichen-
bach. Wziął dymisję w 1816.
TURNO Kazimierz (zm. 1816). W 1807
płk wojska' polskiego, wziął udział w
walkach na Pomorzu jako dowódca
pułku jazdy, późniejszego 5 pułku strzel­
ców konnych. Uczestnik kampanii gali­
cyjskiej, w 1810 mianowany gen. bry­
gady i dowódcą wojskowym departa­
mentu kaliskiego. W 1812 bił się w Ro­
sji, a w 1813 dowodził w Niemczech
» 307
brygadą jazdy. Zmarł 1816 w Dobrzycy
na skutek ran odniesionych nad Bere­
zyną.
WEYSSENHOFF Jan (1774—1848). Ur.
w Andżelmujże (Inflanty). Służbę woj­
skową rozpoczął w 1789 w armii Rzecz­
pospolitej, wziął udział w kampanii 1792
i powstaniu kościuszkowskim. W 1806
wrócił do służby jakc ppłk adiutant
gen. Dąbrowskiego. Mianowany mir. w
12 pp, objął komendę tegc pułku w 18:>8.
Uczestnik wojny z Austrią, w kampanii
1812 był szefem sztabu 16 dywizji pie­
choty. W 1813 mianowany gen. bryga­
dy dowodził brygadą jazdy. Dostał się
do niewoli po kapitulacji Drezna. W
armii Królestwa Polskiego od 1815,
dowodził 2 brygadą ułanów. W powsta­
niu listopadowym dowodził całą jazdą,
organizował Legię Nadwiślańską, był
też dowódcą wojskowym departamentu
krakowskiego. Zesłany do Kostromy,
powrócił w 1833 do kraju. Osiadł na wsi
i zajął się gospodarką. Zmarł 19 maja
1848 w Samoklęskach. Swe pamiętniki
spisał w latach 1841—1843.
WOJCIECHOWSKI Kajetan (1786—
1848). Służbę wojskową rozpoczął w 1807
w pułku huzarów Kalinowskiego, który
włączony został wnet dc ułanów nad­
wiślańskich. Od 1808 walczył w Hisz­
panii, wziął udział w kampanii 1813 w
Niemczech. Służbę zakończył w stopniu
kpt. Po powrocie do kraju osiadł na wsi.
Wziął udział w powstaniu listopado­
wym w stopniu płk. Po upadku powsta­
nia pozostał w kraju, zajmując się go­
spodarką.
WYBRANOWSKI Roman (1789—1863).
Ur. 9 sierpnia w Żurowie. W maju 1809
wstąpił do oddziału Piotra Strzyżew­
skiego i v/alczył z Austriakami na Podo­
lu galicyjskim. Uczestnik kampanii 1812,
1813 i 1814, był kpt. 2 pp. W 1816 w ar­
mii Królestwa Polskiego jako mjr 6 ppl.
Wziął udział w powstaniu listopado­
wym. Przeszedł z korpusem Ramorina
do Galicji. W 1848 organizował gwardię
narodową we Lwowie i był jej dowód­
cą. Zmarł 21 stycznia 1863 w SzoŁmyi.
WYLEŻYŃSKI Tadeusz (1794—1844).
Ur. na Podola w Teremcach. Po ukoń­
czeniu uniwersytetu wileńskiego wstą­
pił w 1812 do wojska polskiego. Stracił
rękę w kampanii rosyjskiej, ale wyle­
czywszy się. wznowił służbę i prze­
szedł z ks. Józefem z Krakowa do Sak­
sonii. W 1814 awansował na kęt. W 1817
zaliczony do pułku strzelców konnych
gwardii. W 1827 mianowany ppłk.
W pierwszych dniach powstania listo­
padowego posłany przez Chłopickiego
do cara do Petersburga. W 1831 wystą­
pił z wojska. Zmarł w 1844 w Warsza­
wie. Autor kilku prac z dziejów kam­
panii 1813.
ZENOWICZ Jerzy (ok. 1782—1853). Ur.
w Zamościu pod Połockiem na Litwie.
Od 1797 w Legionach, był adiutantem
gen. Grabowskiego. Służył wTarmii fran­
cuskiej, m. in. w sztabie marszałka
Oudinota, i przyjął francuskie obywa­
telstwo. W przeddzień bitwy pod Wa-
terloo przeszedł do sztabu głównego
Wielkiej Armii i został posłany z roz­
kazem Napoleona do marszałka Grou-
chy ego 18 czerwca 1815. Za działalność
przeciw Burbonom aresztowany i ska­
zany w 1816 na deportację. Przebywał
m. in. wr Belgii, wrócił w 1830 do Fran­
cji. Zmarł w Brukseli w 1853. SwTą re­
lację z bitwy pod Waterloo spisał jako
odpowiedź na zarzuty, iż to on spowo­
dował klęskę Napoleona, zbyt późno
doręczywszy Grouchy’emu depeszę.
ŻUBR Joanna (1786—1852). Ur. w Ber­
dyczowie, córka porucznika kawalerii
narodowej Jana Pasławskiego. Wraz
z mężem, Maciejem Żubrem, wstąpiła
do 2 pp i wzięła udział w kampanii ga­
licyjskiej. Odznaczyła się przy szturmie
Zamościa. Przeszła następnie do 17 pp,
w którym mąż został ppor., a ona sier­
żantem. Brała udział w kampanii rosyj­
skiej w walkach na Białorusi w dywizji
Dąbrowskiego Latem 1813 przedostała
się z Krakowa do Saksonii i powróciła
do służby. Po powrocie do kraju osiadła
w Popowicach pod Wieluniem, gdzie-
Maciej Żubr miał posadę w lasach rzą­
dowych. Zmarła w 1852 w Wieluniu.
 B I BL I O GR A FI A
T EK ST ÓW P U B L I K O W A N Y C H
WYKORZYSTANYCH
W WYBORZE
Aksamitowski W. Historia artylerii pol­
skiej w Legiach we Włoszech [w:]
Amilkar Kosiński we Włoszech 1795—
1803 r. Zbiór materiałów do historii Le­
gionów Polskich we Włoszech, Poznań
1877, s. 406-408.
Białkowski A. Pamiętniki starego żoł­
nierza ( Ï806— 1814). Wydał Wacław To­
karz, Warszawa 1903.
Brandt H. Pamiętniki oficera polskiego
(1808— 1812). Przekład z niemieckiego
M. G., z przedmową prof. Szymona
Askenazego, cz. 1—3, Warszawa 1904
Brodziński K. Wspomnienia mojej m ło­
dości i inne pisma autobiograficzne.
Wstępem i objaśnieniami zaopatrzył
Aleksander Łucki, Kraków 1928.
Broekere S. Pamiętniki z wojny hisz­
pańskiej (1808— 1814) Stanisława Broe-
kera, b. oficera legionów francusko-pol­
skich. Tłumaczone z oryginału niemiec­
kiego przez córkę jego Paulinę Cybul­
ską, Warszawa 1877.
Bronikowski M. Lettre du général Bro­
nikowski [w:] Władysław de Fedoro­
wicz 1809. Campagne de Pologne depuis
le commencement jusqu’à l’occupation
de Varsovie, vol. 1. Documents et maté­
rialise français, nr 231, Paris 1911.
Bułharyn T. Bitwa pod Kilimem sierp­
nia 30, roku 1813. Wyjątek z pamiętnika
polskiego oficera Tadeusza B[ułharyna],
„Tygodnik Wileński” 1820, t. 10.
Chłapowski D. Pamiętniki, cz. 1: Wojny
napoleońskie 1806— 1813, Poznań 1899.
Chłopicki J. Żurnal oficera. Wydał S.
Askenazy, „Bellona” 1926, t. 23, z. 1.
Daleki A. Wspomnienia mojego ojca,
żołnierza dziewiątego pułku Księstwa
» 309 «
Warszawskiego. Według ustnego opo­
wiadania spisane przez ks. Jakuba Da­
lekiego, Poznań 1903.
Dąbrowski J. H. Dąbrowski do Wybic­
kiego [w:] Archiwum Wybickiego. Ze­
brał i wvdał A. M. Skałkowski, t. 2:
1802—1822, nr 527, Gdańsk 1950.
Dąbrowski J. H. Jenerała Henryka Dą­
browskiego pamiętnik wojskowy l egio­
nów Polskich we Włoszech poparty no­
tami wyjaśniającymi. Przełożył z fran­
cuskiego rękopisu nie ogłoszonego dru­
kiem na język polski Ludwik Miłków-
ski, Poznań 1864.
Dąbrowski J. K. Odezioa do Holendrów
i wszystkich rodu niemieckiego miesz­
kańców na polskiej ziemi, „Gazeta Po­
znańska” 1807, nr 15. s. 4—5.
Dąbrowski J. H. Raport do księcia J. P o ­
niatowskiego z 15 VI 1807, „Gazeta
Poznańska” 1807, nr 51.
Dąbrowski J. H„ Wybicki J. Urządzenie
względem rekrutowania żołnierzy [w:]
Archiwum Wybickiego. Zebrał i wydał
A. M. Skałkowski, t. 2: 1802—1822.
nr 496, Gdańsk 1950.
Dąbrowski J. H. Wezwani'' do pn sia­
nia n a rod owego [ w :] A ri ■ i wurn W ;>hic -
kiego. Zebrał i wydał A M. Skałkowski.
t. 2: 1802— 1822, nr 479, Poznań 1950.
Dembiński H. Pamiętnik Henryka Demi-
Lińskiego, jenerała wojsk polskich.
Z rękopisu wydał S[tefan] Baszczyń­
ski], Poznań 1860.
Dobiecki W. Pismo pułkownika Wojcie­
cha Dobieckiego do śp. jenerała Kazi­
mierza Tańskiego jako pamiętnik o puł­
ku jazdy Legionów, „Czas” (dodatek