(Tiép theo) OPGS. CHU QUANG TRU B - BAI TRI PHAT DIEN THOI LE Thdi Lé so Nho giéo phat trién lén dinh cao thi Phat gido lai bi han ché. Tuy nhién, theo str cui va bia ky van t6n tai mot s6 chia. Nhimg cong trinh nghién cit vé nghé thuat Phat gido trudc day déu coi giai doan nay 18 sur Ong ving vé kién tric va diéu khac Phat gido, c6 chang chi la y doan chia cang gan véi lang va mét s6 nha su thdi LY, thoi Tran duge huyén thoai héa thanh van ban dé truyén lau dai Thanh tich vé sau. Nhung mot 86 phat hign méi day da cho biét chit it vé tugng duong thdi. Chia Thap 6 lang Bén xa Kham Lang huyén Luc Nam tinh Bac Giang 66, bé da hoa sen khoi hop ging nhu loat bé thi Tran, cao 105 cm (cdn chim chimg 15 cm nita) dai 288 cm rong 117 cm, chi khéc 6 chi tiét hinh réng trang tri va nhat 1a bon géc khong cé hinh chim than, & mot géc bé ghi rd do vo chéng mot gia dinh ngudi dia phuong cong dife vao nam Nham Ty nién higu Thuan Thién 5 (1432). Khac céc bé thoi Tran 6’ vi tri, chiée bé dat 6 phfa trudéc Phat dién, ngay sau ché nha su ngdi tung niém, do dé it cé kha nang 1A bé tuong, ma cé thé 1a nhang An dé dé 1é dang cling Phat. Tuy nhién, 6 phia cudi phat dién cé hai bé dé va mot bé xay, hién dat bo twong Phat Tam Thé. Hai be dé déu cé toa sen thich hop v6i mot pho tugng - c6 thé nguyén xua ba bé nhung da bi mat mot be -, trén mdi bé c6 khac chit cho biét mot sé ngudi dia phuong da "khdi tao Phat tam ton" vao nam Hong Die 25 (1494). Co hai cdch hiéu thong tin trén: Bat dau lam bo tugng Di Da tam ton gém tuong Phat A Di Da 6 gitta va hai tuong B6 Tat Quan Thé Am - Dai Thé Chi 6 hai bén. Hoac bat dau lam be, toa tuong Phat, va nhu vay thi day la tugng Phat Tam Thé ma tir thoi Tran da né ciing phi hop véi hinh thie bé va noi be. Ching ta lai biét them chita Hung Phuc thon Cung Kiém xa Nhan Hoa huyén Qué V6 tinh Bic Ninh c6 pho tuong di Quan Am dire vao nam Thai Hoa 7 (1449). Néu twong Quan Thé Am da cé 6 thdi Ly, ma sang thdi Tran thi bia ndi rd 18 Quan Am nghin tay nghin mat, thi gid day dén thdi Lé so c6 them tuong Quan Am Nam Hai. Nhu vay Phat di¢n thoi Lé so 6 méi chita duge bai ti theo mot kiéu, va don gin hon ca cac giai doan truéc Trong diéu kién lich sir dac biét cua thé ky XVI, quy toc Mac tim dén Than quyén, cing véi dan lang céc dia phuong xay, sita nhiéu chia quén. Nhiéu chiia nay con dé lai bia dén nay, dugc Dinh Khac Thuan tap hgp va cong b6 trong cudn Van bia thoi Mac (Nha xuat ban Khoa hoc xa hoi, Ha Noi, 1996). Mot so chita quén cing cdn dé lai tong cla thoi Mac. Trén hai ngu6n tu ligu nay, chting ta duoc biét thoi Mac vita t6 lai tugng cu vita tao them nhiéu tugng mdi. Néu cdc bia "Phuic Lau Tut thach bi" (1559 - Ninh h), "Ky Lan Ty bi" (1562 - Ninh Binh), "Trang tm Dai Tw Tic bi" (1580 - Hai Duong), “Triic Am Tw bi" (1589 ~ Hai Phong), "Dién Phuc Ty bi" (1590 - Hai Duong), "Cdu tée-Tay Lang Tu Phat bi ky" (1592 - Thai Binh)... déu chi ndi "to tuong(6 tuong H6 Phdp", "to bo Kim ... hay dé cap dén hiéu qua cia viée t0 twong gin véi viéc lam chia: "Via méi vung nu bia, ludt nhanh tya gid ma Phan cung, hanh lang da ngén ngon thay, sang lang thay! Vita to than vang tugng nggc ma tuong Phat da boi phan nguy nga, voi voi!" (bia "Tu tao Tu Ty Phat bi" - 1576, Bac Ninh). Ciing cé noi, nhu bia "Phiic Khénh Tu bi” (1587 - Bac Ninh) cho biét "vita t6 lai tuong Phat ci vira ‘0 thém tuong Phat mdi". Bia "Dién Phiic Tu lugng 1a "to 10 pho tugng Phat". Cing thé, bia "Dai Déng - Linh Am nhj ue thi dinh khé kiéu bi" (1590 - Vinh Phtic) cho biét "to tuong cii 6 pho, tao tugng méi 14 pho". Dac biét mot s6 bia cho biét rd ten cia nhiing tuong lam méi. Bia "Phiic Lam Hoding Thé Tu bi" (1578 - Ha Tay) vita ndi lai lich chia trong d6 c6 viéc thdi Tran nam 1324 "to mot bo tuong Kim Cuong", vita xéc nhan gid day (1577) "hung cong lam méi tugng Thich Ca So Sinh, Ngoc Hoang, H6 Php, Thé Dia va tu sita 34 pho tugng ci”. Bia "Tan tao Ngoc Hoang chu Phét Bdo Quang Tit bi" (1591 - Vinh Phiic) ndi rd ngay 6 thang 2 nam Ky Stu (1589) lam méi tugng Ngoc Hoang, Su Tuéng cing 4 pho tuong Kim . Ngoc Ni, Nam Tao, Bic Dau. Dac piét bia "Dai Tir Tu bi" (1592 - Hai Duong) ngay mo diu da noi rd: "Sai vai xd Dong Phan huyén Thanh Ha phi Nam Séch lam ndi tugng Phat gém 8 pho Kim Cuong, 4 pho B6 Tat, 2 pho Nam Tao - Bic Dau, 18 pho La Hain, 2 pho Kim Déng - Ngoc Nit, 3 pho co 16n, 2 pho Long thin va 7 pho tuong 26 Truéng ong dé tai chia Cao Duong véi tam bia Tam Gido trong minh bi" (1533 - Thai Binh) hi chang nhiing tén bia ma ndi dung bia cing 161 1 "thué tho tao téc trong quy Tam Gido a Diéu Thién". Nhu vay ngoai mot so tuong da ting gap 6 cdc thdi truée nhu Phat (ma 6 day khong néi TO tén Phat nao), Bé Tat, Kim Cuong, Ho Phdp, Thé dia (va mot dang gan gai 1a Long than)... thi gid day ndi lén 1a cdc tuong Ngoc Hoang, Nam Tao, Bic Dau, Kim Déng, Ngoc Ni, Thich Ca So Sinh, La Han, réi c6 ca tuong Co hén, Trudng Gia, Su Tuéng... Lai ca tugong Tam gido ttc Nho gido (Khéng Tit) - Phat gido (Thich Ca) - Dao gido (Lao Ti) Tuong Diéu Thién chinh 1a tuong cong chia Diéu Thién - mot tién than cia B6 Tat Quan Thé Am, thudng hién lam thanh tuong ngan tay ngan mat. Nhing tuong mdi lam nay két hop véi tugng ci to lai, cé chia - nhu chia Phtic Lam Hoing Thé da 6 cdc tugng hop thanh timg bo nhu Ngoc Hoang v6i Nam Tao - Bac Dau, Quan Am vi Kim Déng - Ngoc Ni, Thich Ca So Sinh v6i Pham Thién - Dé Thich. Cac b6 Tit vi B6 Tat, Thap bat La Hén Bat bo Kim Cuong... di nang nhanh s6 long tuong trong chila, va do dé doi hoi quy mo chita phai dugc mé rong, 1a tién dé dé sang thé ky XVII xuat hién mot loat chia loai tram gian. Qua thu tich, tugng thoi Mac c6 kha nhiéu loai khdc nhau, song qua nhiéu bién thién cua lich sir, ngay nay mot s6 dé tai khong con nifa (nhu Nam Tao, Bic Dau, Kim Déng, Ngoc Na, Kim Cuong, HO Phép, Tam gido...). Tuong Quan Am it dugc bia thoi Mac dé cap, song da phin la tong Quan Am ngan tay ngan mit, trong d6 cé tuong chi cé 12 tay nhu 6 chia Phim (Dong Ngo Tu - Hai Duong) c6 nién dai tuyét déi 1582, c6 tuong kha 16n nhu 6 chia Dao Xuyén (Thanh An Ty - Ha NOi) ngoai 42 tay 1dn con cé 610 cach tay nhd, cé tuong rat 16n nhu 6 chia Hoi Ha (Dong Lam Tu - Vinh Phiic) cé 42 tay lon, cao 180 cm, ké ca bé lén téi 327 cm. NGoai ra tuong nay con thay 6 nhiéu noi, nhu chita Boi Khé (Dai Bi Ty - Ha Tay), chia Thuong Trung (Vinh Phtic), chia Bai, chia Che (Ha Tay)...Tuong Thich Ca So Sinh con= }-—____Gninomin cotati) cé 6 chia Dong ‘Duong va chia Bin Yen Nhan (Hung Yén). Tugng Ngoc Hoang da gap 6 chia Ngo (Ngo Son Tu - Ha Tay) ma son Ti bi” cha chia dung nam : "Quy m6 chia da nguy nga, ng dep dé". Tuong Ngoc Hoang ac mdi c6, song ngay tir dau da rat duoc coi trong, chia Quang Khai (Hai Phong) c6 han mot tam bia "Tao Phat Ngoc Hoang bi" dung nam 1588 ndi riéng vé viéc lam tuong Phat dé Ngoc Hoang. Chita Thuong Trung (Bao Quang Ty - Vinh Phtic) cling c6 tam bia "Tan tao Ngoc Hoang chit Phét Bao Quang Ty bi ky” dung nam 1591 dua viée tao tuong Ngoc Hoang lén hang dau. Qua tén bia, Ngoc Hoang duge xem nhu Phat. Tir bé cuc cua Ngoc Hoang véi tu cach vua trén tri, da duoc goi y tir loat tugng Duc Vua Mac lam truéc dé ft nam trong nhiéu chia & Hai Phong van con dén nay nhu chia Hoa Niéu (Thién Phiic Ty - 1562?), chia Dai Tra (Dai Linh Ty - 1578), chia Phic Hai (Bach Da tu - 1580), cha Béch Phuong (Hoa Tan Tu -: 15822); chia Trung Hanh: (Hung Khanh tu - 1583)... Dtic Vua Mac 6 day cing duge xem 1a nhiing tugng Hau Phat 6 ngoi vi ti cao, cling tinh chat véi mot s6 tugng Hau khac nhu "tong" Cong chia Mac chia Phé Minh (Nam Dinh) va "tuong" Ba Hau chia Boi Khé (Ha Tay), dac biét 1a mot loat "tuong" ba Thai hoang hau ho Va (Va Thi Ngoc Toan - vo Mac Dang Dung? ) 6 chia Tra Phuong, chia Minh Thi, chta Hoa Niéu (déu thudc Hai Phong). Riéng tuong Tam Thé thoi Mac tuy khong dugc bia duong thoi néi rd ma chi goi chung 1a "tao tugng Phat", nhung nay con gap 6 mot s6 chia nhu chia Lé Mat va chit Ninh Hiép (déu 6 Ha Ndi), chia Tra Phuong (Hai Phong), chia Thay (Ha Tay)... Voi hai ngudén tu ligu thu tich va thuc 16 rang tuong 6 chia thdi Mac c6 kha nhiéu tugng thudc nhiéu dé tai khéc nhau, nhung van bia khong néi vi tri dat tugng, tugng con lai thi hau hét da chuyén vi tri, va chi lac dac, do dé that khé dua ra mot mau Phat dign chung lic nay. in tugng chia thoi Mac kha phong phi, thai Lé trung hung voi viec tw sita nhiéu chia cai va lam méi rat nhiéu quy mo 16n thudc loai “chia Tram Gian" thi cling to lai tuong ci va lam them nhiéu S6 bia ky thé ky XVII - XVHII con lai rat nhiéu, trong so d6 khong it bia néi dén viéc t6 lai hodc lam moi tong Phat. nhung rat ft khi ndi cu the s6 luong va nhat 1a tén tugng. Tap Vdn khde Han Nom Viét Nam (Nha xuat ban Khoa hoc Xa hoi, Ha Noi, 1993) Vien nghién ctu Han Nom gidi thigu tom tat rat nhiéu bia chia song 6 thdi Le trung hung chi cé mot s6 bia cho théng tin cu thé vé tugng 6 chia. Chang han bia "Trang tu Quang Phic Ty bi" dung nam 1600 6 chia xa Loc Dién (Nghé An) cho biét nam 1599 chia to 13 pho tong Phat. Bia "Thién Va Ti thach bi" dung nam 1606 6: chia xa Phi. Luu. Noi (Hai Phon cho hay trong dip tu stta chia da tac 2 phe tuong Phat va 7 pho tugng Hau Phat. Biz "Thanh Lan Tw bi ky" dung nim 1614 ¢ chiia x Béng Lai (Bac Ninh) cing cho bie lic nay chia duge tu stra va 10 lai 6 phe tuong Phat va tugng Long Than. Bia "Tring tu Linh Ung Tu cdc chung bi" dung nan 1612 6 chita xa Ngoc Kham (Bac Ninh) che biét nhan dip lam géc chudng da tu stta la kién tric va cling stra lai 37 pho tugng. Bi "Pluic Hai Ty bi” dumg nam 1624 o chia xi Phuong Dé (Nam Dinh) cho bi: im 161: chiia dip 10 pho twong Phat. Bia "Cam U Tuc bi k§" dung nam 1627 cho biét nam 161! chia mé dau dot tring tu da dung 4 ph tugng Phat. Bia "Vién Son Tu bi ky” dun, nam 1632 6 chia lang Ngi Xa (Ha Tay) chi biét nhan dip xay lai chia tat ca 26 gian th ciing to lai 26 pho tung. Bia "Thién su Tu@Quan dm cdc tinh xd Ngoc Trang - Nha Trang Anh: ies Odnh cing dién bi" dung nam 1641 6 chia lang Pha Thi (Ha Noi) néi ro nha su da to lai cée toa tuong Phat gém tong Phat Ba, tugng A-Nan, Kim Cuong, HO Phdp... Bia Tinh Quang Ty bi" dung nam 1661 6 xa Tir Phong (Bac Ninh) cho biét nha su ngudi ‘ay Triic tu & chita Lang, khi mat trao ti san cho chia 1am cla Tam bao, dan lang tu stta chia da 16 lai 53 pho tong cil va tao them 6 pho \ugng méi. Bia "Tw tao Sting Quang Tu Sing in ké hau bi" dung nam 1662 6 chia xa Dong Cru (Ha Tay) cho hay cuéi nam trude ld 6 2 tugng Phat va tring tu 9 pho ci. Bia ‘u tao Phat Tu Long Kiéu bi ky" dung nam 1671 6 chia x4 Nam Dai (Thai Binh) cho biét nhan dip dia phuong sta chia va bac cdu da dap 2 pho tong Ho Phap. Bia "Tao Ho Phép Pluic Linh Tw bi ky" dung nam 1706 6 chia xa Cao Nhan (Hai Phong) cho hay chita von khong c6 tuong H6 Phap, vi thé gid day quyén citing to hai pho tuong Ho Phap. Bia "Tao Canh Déan bi khai khan Kim Lién thién uc’ dung nam 1705 6 chia An Son (Hai Phdng) cho hay nam Canh Dan (1700) nha su t6 chttc dan lang dung ngoi chia lop 14, gid day quyén g6p lam tuong Thich Ca va cdc tugng La Han. Bia "Phung sit Hau Phat bi ks" dung nam 1715 6 chia xa Mai Trai (Ha ) lai cho biét mot Khia canh khac: Ba Lé Thi Tir Khoan m6 dao Phat, lam nhiéu viéc phtic thién, duoc dan lang bau lam Hau Phat va khac tuong da dé thé 6 chia. Nhing thong tin tren cho biét thoi Le trung hung phan 16n chia con rat it tuong, truéng hop chia Tinh Quang c6 duoe 59 pho (53 pho tuong ci + 6 pho tuong mdi) 1a rat hiém, khong ké nhing chia ci lam them tuong tang cudng cho Phat dién, thi chia méi nhu chia Kim Lien, Phat dién chinh chi cé mdi pho tugng Thich Ca, sau dé Ia cae tugng La Han. C6 1é phan én nhing chia trén IA chia Lang quy mo nho, tuong khong nhiéu va chi thudc s6 ft dé tai da c6 6 thoi trude réi Tuy thé, néu diéu tra thuc dia va nham vao nhing chia Ién cé su déng gép ctia hoang gia, thi v6i quy mo chia da mo rong cling sé c6 sO tugng rat nhiéu méi str dung het Khong gian noi that chia. Dién hinh 1a chit Con Son (Hai Duong): Trén tam bia b6n mat "Cdn Son Thién Tu Phic Tu’ dung nam Hoang Dinh 15 (1615), 6 mat 1 khac lénh chi cla chia Trinh Tung cho dan dia phuong lam tao 1é phung thd chia Con Son, thi mat 3 cho biét nha su Mai Tri Ban cing dan dia phuong lam cay Citu phim lién hoa (thap g6 quay dugc), céc nha tién dudng, hitu duéng, tam quan va tring w thuong dién, déng thdi lam mdi tat ca 385 pho tugng, trong dé lam 3 pho Tam Thé, tuong Quan Am nghin tay nghin mat, tong Khuyén Thién va Trimg dc, tring tu 18 pho 6 Thuong dién. Rat tiée s6 lugng trén 6 chiaCon Son ngay nay da bi mat gan hét, cd chang chi cdn bo Phat Tam Thé, nay tugng khong nhiéu va bé sung 6 cdc thdi sau. V6i s6 lugng gan 400 pho tugng qua day la mot Phat dién dong vao bac nhat. Ngay nay, chia Mia (Ha Tay) ca tugng thoi Lé trung hung va tugng thdi Nguyén, téng sé 16n nh6 co gan 300 pho da duge xem nhu ngdi chia nhiéu tugng nhat. Tugng thé ky XVII con rai rac trong rat nl chia, trong d6 chia But Thdp (Bac Ninh) con git dugc kha nhi gém cac tugng Tam Thé, BO Tat Quan Am nghin tay nghin mat, Bo Tat Van Tha, B6 Tat Phé Hién, Kim Déng, Ngoc Nit, Tuyét Son, bo La Han (hay TO truyén dang?), cdc tia Chuyét Chuyét va Minh Hanh, céc Hau Phat...B6 tugng Di Da Tam Ton 6 thé ky XVII con hiém, song da thay 6 toa dién Thanh cla chia Thay (Ha Tay). Trong nhiéu tuong Hau Phat 6 chia thoi Lé trung hung, dac biét loai tugng hau Phat é cae nhan vat quy téc cao cap rat duge chi ¥, chang han nhu bd tugng vua Lé Thin Tong va 6 ba Hoang quay quan 6 chia Mat (Thanh Héa); hoang hau Trinh Thi Ngoc Tic, cong chia Lé Thi Ngoc Duyen va quan chiia Lé Thi Ngoc Co 6 chita But Thap; ba cung tin Tran Thi Ngoc Am duge ban quéc tinh ho Trinh nha chia lai duge vinh phong 1a Thanh Quang B6 Tat dugc tho o nhiéu chia, trong 46 cé tuong thd tai qué nha xa Cong Va (Hung Yen) rat dep. Phat trién tir Phat dién thoi Mac, Phat dién thoi Le Trung Hung han da co nhiéu tvong, nhung khong déng déu, bén canh nhimg chia c6 hang tram pho tugng, thi van c6 chia chi ching mui pho, di 6 chia But Thap hé théng tugng thoi Lé Trung Hung kha thuan, song Phat dien & day mang tinh dac thi hon 1a phé quat, trudc hét do mat bang cla né dudng nhu la duy nhat, do dé khong thé 4p dung duge cho Phat dién cua cdc chia khac. Cudi thé ky XVIII nha Tay Son thanh ip, nhung triéu dai nay qua ngan ngiti chi co 14 nam, cing chi 6n dinh duge nhiing nam 6 khong giita. Tuy vay, trong thoi gian on dinh, nhiéu chia da duge tu stra - nhat 1a dic chudng, mot s6 chia cé lam thém tuong. Hai ngoi chia duge lam mdi hoan toan vao thoi Tay Son la chia Nghi Tam (Kim Lién Ty) 1792 @ Ha Noi va chia Tay Phuong 1794 6 Ha Tay, thi chia Nghi Tam hau nhu khong con tugng thdi Tay Son. Chita Tay Phuong tuy con dé lai kha nhiéu tugng dep - tham chi rat dep va thudc nhiéu dé tai khdéc nhau nhu céc bO Di Da Tam ton, Hoa Nghiém Tam Thanh, Tuyét Son, Vi Da thai wt, bo 8 vi Kim Cuong, bo 16 vi T6 truyén dang... Nhung vé bai tri Phat di¢n chia tay Phuong thi trai ra trén binh dé ghi trong séch Phar luc cia Tran Trong Kim truéc Céch mang thang Tam cé rat nhiéu khac biét so véi so 6 hign nay - nhat 1a vi tri céc Kim Cuong va céc Té truyén dang. Phan cOn lai 6 chia Tay Phuong tuong d6i én dinh thi duéng nhu Jai phit hop véi Phat dién-n6i chung cla céc chia thoi Nguyén, sé tim hicu phan sau Nhu thé thi Phat thoi Tay Son cing chua the xe dinh duge Noi tom lai, nhin qua tién trinh phat trién cia Phat dién tir thoi Ly dén thoi Tay Son. ty theo su thang tram cla Phat gido. sy binh yén hay chién tranh gay cho xa hoi. ma tuong 6 chita Itic nhiéu Itic it rat khde nhau Thuc té tugng con lai chi 1a phan nho so voi nhimg ghi nhan trong céc loai thu tich, di hai nguén tu ligu bé sung nhau, c6 thé bi tén cac loai tugng trong timg thdi, song th kho biét duoc cach bai tri Phat di¢n cua mé thoi, Tat cd nhing Phat dién ci dén thé Nguyén déu da duoc bé sung tugng mdi hay dting hon 1a duge ding lai vao Phat diet mdi, va nhu thé chi cé thé biét duoc Pha dién thoi Nguyén. (Con nita