om Cie eS se os eS” oeAnsTRACT. Jakubowska Honorata. Socjologia ciala [The sociology of the body]. Adam Mic- kiewicz University Press. Poznari 2009, Seria Socjologia nr 59. Pp. 319. ISBN. 978-83-232- 1962-0. ISSN 0554-8225. Text in Polish with a summary in English. ‘The book Socjologia ciala (The sociology of the body] is meant to be read in two ways. First, it is meant to serve as a handbook in which contemporary ideas, views and reflections on the body and corporaity are systematized and recounted, Secondly, the subject ofthe body and corporality is presented as a riveting aspect of contemporary social reality, but also as an indicator of some defirite type of changes and socio-cultural processes. The first and second parts of book present the socio-cultural changes and the development of scientific reflection which have led to the present status of the body in culture and social sciences. From this perspective, the sociology of the body is presented as a separate sub-ciscipline. ‘The third part of the book considers the ways by which the body and corporality are being analyzed in sociology. in these analyses, the body is viewed as: (1) an element of the (post- modern) identity, (2) an element of an interactive game, (3) capital, (4) merchandise and ob- ject of property, (6) a place of social control, (6) the recipient of sensations, an instrument of pleasure and a source of suffering, and (7) as a source of knowledge and experience, This “polyphony” of views is an attempt at a presentation of a comprehensive, yet internally va- ried picture of the perception of the body in the present-day sociology. Honorata Jakubowska, Uniwersytet im, Adama Mickiewicza, Instytut Socjologii, ul. Sza- marzewskiego 89, 60-569 Poznan, Poland, Recenzent: prof. dr hab. Jacek Kurczewski © Copyright by Honorata Jakubowska 2009 © Copyright for this edition by Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznari 2009 Projekt okladki: Karolina Koka Stelmach Fotografia na okladce: Andrzej Dragan www.andrzejdragan.com Redaktor: Elzbieta Piechorowska Redaktor techniczny: Dorota Borowiak Lamanie komputerowe: Bartosz Dzianiski ISBN 978-83-232-1962-0 W yuo : el An ISSN 0554-8225 Y hd nd 4 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU ce 61-734 Poznait, ul, F, Nowowiejskiego 55, tel, 61 829 39 85, fax 061 829 39 80 e-mail: press@amuedu.pl www. press.amu.ed pl Wydanie 1, Naklad 500 egz, Ark, wyd. 16,00, Ark. druk. 20,00 Druk i oprawa: QUICK-DRUK s.c., LODZ, UL, LAKOWA 11 6, Rozw6j nauki i technologii Spis tresci Watep 1, Wprowadzenie 2, Wazxost indywidualizmu i roli jednostki 2.1, Modliwosé wyboru .. 2.2, Przemiany systemu wartosci 4, Rozw6j spoteczenistwa konsumpcyjnego .... Konsumpcja jako pole autokreacji jednostki 4,2, Od-medialne wizerunki ciata .. | Emancypacja kobiet i kobiecej seksualnosci . 4,1, Ucielesnianie nowych rél ee 4,2, Ciato jako miejsce tworzenia plciowej réznicy 4,3, Feministyczne analizowanie kobiecego ciala . 4.4, Psychoanaliza jako negatywny punkt odniesienia . §, Przemiany obyczajowosei 5,1, Odkrywanie ciata . 5,2, Seksualnos¢ w przestrzeni publiczne} .....- 5,3, Praktyki seksualne wpisane w codziennosé 5.4, Kontrola religii nad ciatem ..... §,5, Batalia o ciala i ich seksualnosé 6:1, Technologiczna interwencja w cielesnosé .. 6,2, Powiazania cztowieka z maszynq 1, Medykalizacja . Czym jest medykalizacja . 7.2, Prayezyny medykalizacji 7.3, Demedykalizacja .. . i, Clato jako jednostkowa i spoteczna (re)konstrukeja .. 19 26 26 29 32 38 43 43, 46 49 54 58 a7 61 64 66 70 ae 72 76 81 82 85, 87 90.CzeSé I. ROZWOJ REFLEKSJI O CIELE W NAUKACH SPOLECZNYCH 1. Wprowadzenie 2. Dualistyezna koncepeja czlowieka Kartezjusza 2.1. Cialo w koncepeji Kartezjusza 2.2, Dziedzictwo Kartezjusza \/ 3. Ciato w koncepejach filozoficznych 3.1. Ucielesnienie jednostki 3.2. Relacje jednostki z ciatem \/4. Antropologiczne spojrzenie na ciato 4.1, Cialo fizyezne - ciato spoleczne 4.2. Techniki postugiwania sie cialem V5, Odkrywanie ciata w socjologii 5.1, Nurt naturalistyczno-organicystyezny 5.2. , Nieobeena obecnosé” ciata w klasycznej socjolog: \V 6. Socjologia ciala - narodziny i rozw6j nowej subdyscypliny 6.1. Powstanie i zdefiniowanie socjologii ciala 6.2. Autorzy (z)wigzani z socjologia ciala ... 6.3. Socjologia ciala w Polsce Czeéé II, CIALO JAKO PRZEDMIOT ROZWAZAN, SOCJOLOGICZNYCH 1. Wprowadzenie ....... “s : 2. Cialo jako element (ponowoczesnej) tozsamosci . 2. Przeksztalcanie ciala 2.2. Przeksztalcanie ciala a tozsamosé 23. Ucielegniona kobieca tozsamose . 2.4. Cialo jako gléwny element refleksyjnego projektu jednostki (A. Gid- dens) 2.5. Ucielesniona toZsamosé w wirtualnym swiecie .. 3, Cialo jako element gry interakcyjnej ... 3.1. Terytoria , ja” \/ 3.2. Cialo jako element przedstawienia 3.3. Cielesne stygmaty 3.4. Cialo w wirtualnych interakejach 4, Cialo jako kapitat 4.1, Typy kapitatow . 4.2. Kapital biologiczny 43, Przeksztalcalnosé kapitatu biologicznego ...... 4.4, Kapital biologicany jako narzedzie dystynkji.... 4.5, Kapital biologiceny a ryzyko bc) 103 103 105 108 108 113 117 118 122 124 124 127 Taz 132 136 143, 154 155 161 164 169 AGE 176 ie 179 184 186 188 190 192 189 206 4, Clato jako towar i obiekt wlasnoéci ......... 5.1, Fragmentaryzacja i utowarowienie ciala §,2, Spoleczna wartosé ciala .... 5.4, Prawna kontrola nad utowarowionym cialem 544, Powracajace pytania o ciato, cztowieka i granice .. Clalo jako miejsce kontroli spotecznej .. 6,1, Proces cywilizowania ciala .. 6.2, Dyseyplinowanie i ujarzmianie ciala ... 2a o ciele jako wladza nad cialem . Dyskurs o ciele i seksualnogci 6,5, Uwalnianie ciala .. plenia . e . Cialo jako narzedzie (imaginatywnej) przyjemnosci . Zmystowe dogwiadezanie przyjemnosci |, Claio jako Zr6dio cierpienia 4, Cato (ucielesnienie) jako Zrédto wiedzy i doswiadezenia (Nie)obecnosé¢ ciala w codziennym doswiadczeniu Przedmioty jako przedtuzenia ludzkiego ciala Ih, Praestrzen weryfikujaca ciata 9, Socjologiczne spojrzenie na ciato ‘Pakonezenie: ciato jako przedmiot badan socjologicznych . Hibliografia Tndeks nazwisk ‘The sociology of the body Summary) .. ¥ Ciato jako odbiorca wradeit, narzedzie przyjemnosci i ér6dlo cier- nikanie sig przyjemnosci i cierpienia w intymnych relacjach . 213 214 220 223 229 232 232 235 244 249 254 261 262 266 269 272 276 277 281 283, 287 291 296 312 aneCalowiek wspélezesny - obdarty ze statusu spolecznega oraz przynaleznosci regionalnej mieszkaniec ~ musi byé rozpatrywany na podstawie jedynego rozréznienia, jakie niu zostalo, cielesnoscit, Nie mozemy oddzielié naszego zycia od ciafa, nasze doswiad- czanie $wiata ma charakter cielesny i jest mozliwe dzieki fizyczne- mu wyposazeniu. Dzieki ciatu przekazujemy innym nasze uczucia, przekonania, emocje, odbieramy to, co dzieje sig na zewnatrz niego i przekazujemy innym to, co dzieje sig w naszym wnetrzu, rowno- czesnie ciato jest obiektem radoéci, pragnienia, jak i bélu, stabosci icierpienia. Kazdy aspekt naszego Zycia jest ucielesniony, wszystko co robimy, robimy za pomoca naszych cial, kiedy myélimy, méwi- my, stuchamy, jemy, pracujemy czy relaksujemy sie uzywamy na- szych ciat (por. Nettleton, Watson 1998: 1). To cielesne doswiadczanie Swiata jest uwarunkowane przez czynniki kulturowe i spoteczne. Biologiczna podstawa naszej egzy- stencji zyskuje znaczenie poprzez odpowiedni kontekst spoleczny i kulturowy. Berger i Luckmann (1983: 272 i nast.) pisza o dialektyce miedzy natura i spoleczeristwem; nalezy ona do ludzkiej kondy¢ji i przejawia sie ciagle na nowo w kazdej jednostce, a sprowadzié ja mozéna do dialektyki miedzy biologicznym podlozem jednostki i jej wytworzona spolecznie tozsamoscia. Jednostka dogwiadcza siebie Kulturowe pojecie cinta w ujeciu filozofii 1B. Wybacz, Traaskanie manekin www-humanista.pl/ludzie/bwybacz.phtml), M. Merleau-Ponty‘ego (wersja elektroniczr 2002.jako organizmu, ale r6wniez przez spolecznie uwarunkowane uje- cia, co jest postrzegane jako konfrontacja miedzy ,,wyiszym ja’, czyli tozsamoscia spoleczna i ,nizszym ja”, czyli przedspolecana czy antyspoleczna zwierzecoscia. Organizm wplywa na ludzkie dzialania, naktada na nie pewne ograniczenia, ale sam jest zdeter- minowany spolecznie i ograniczany przez swiat spoleczny. Dialek- tyka miedzy natura i spoleczenstwem przejawia sie zatem we wza- jemnym ograniczaniu sie organizmu i spoleczenstwa. Jest to widoczne niemal w kazdej dziedzinie codziennego zycia, m.in. w spo- sobie odzywiania Sie, zaspokajaniu popedow seksualnych, zmaga- niach ze slabosciami organizmu itd. Cialo nie jest wigc tylko fizycz- nym bytem, zbiorem instynktow i mechanicznych procesow, ale rowniez forma kulturowa, ktora nosi ze soba znaczenia. Bordo (1999: 26) uwaza, Ze wspdiczesnie, kiedy ,,patrzymy na ciala (wla- caajac w to nasze wlasne ogladane w lustrze), nie widzimy wlasci wie biologicznej natury, ale wartosci i idealy, ré¢mice i podobien- stwa, ktora kultura »zapisata« na tych cialach”. Kazde spoleczeristwo i kazda kultura w okreslony sposéb ,,ubiera” czynniki ,naturalne” (biologiczne), nadajac im znaczenie i spoteczne uprawomocnienie, Cechy biologiczne posiadajace swoje kulturowe re- prezentacje uzyskuja prawo do publicznej egzystencji. Na przyktad pojecie piekna pokazuje, e poszczegéine aspekty cielesnosci sa kultu- rowo definiowane, Ze nie ma kategorii uniwersalnych ~ w kazdej kul- turze pod okresleniem piekna kryja sie bowiem rézne przymioty, jest wiec ono zmienne w czasie i przesirzeni, jest kategoria kulturowa, anie maturalng”. Zréznicowane kulturowo i historycznie tworzenie irozumienie ciala dotyczy wielu obszaréw - zaréwno wygladu, sto- sunku do nagosci, ubioru, komunikacji niewerbalnej, jak i tego, co Mauss nazywa ,,technikami ciala”. Bourdieu (2004: 80) mowi w tym kontekscie 0 spolecznej konstrukcji natury Przejawiajacej sig w spo- lecznej konstrukcji ciala, ktéra zauwaza sie glownie poprzez dwa zja- wiska: po pierwsze to, co wydaje sig nam naturalne, jak np. wielkosé cay waga ciala, jest zalezne od warunkow, w ktérych zyjemy, a po drugie - nasze schematy percepgji i oceny cielesnosci sa zdetermino- wane poprzez zajmowang przez nas pozyce spoleczna. 10 Ciato jest zatem konstruktem kulturowym i spolecznym. Przyj- mujac to zatozenie, opowiadam sig po stronie konstruktywistyez- nego ujecia ciata/cielesnosci, ktore zaklada istnienie czynnikow spoleczno-kulturowych je ksztattujacych i tym samym budowane jest w opozyeji do esencjalizmu, ktéry traktuje ciato/cielesnos¢ jako zdeterminowane jedynie biologicznie. To zatozenie pozwala trak- towaé cialo jako przedmiot spotecznej kontroli, kt6ra obejmuje jego roane aspekty: zdrowie, wyglad, sprawnosé czy seksualnos¢. Ciato nie jest jednak tylko biernym obiektem kontroli, ale jest rowniez éwiadomie zarzadzane i modyfikowane przez same jednostki, by staé sie elementem refleksyjnie tworzonego projektu ,,ja”. Tym sa- mym cialo traktowane jest jako podstawa jednostkowej i grupowej tozsamosci. Poprzez ciato pokazujemy nasza przynaleznos¢ do jed- nych grup spolecznych i dystans dzielacy nas od innych grup. R62- nice w wygladzie zewnetrznym czy w dbaniu 0 zdrowie sq narze- dziami rozpoznania (my) oraz segregacji, wykluczania i stwarzania barier (inni, obcy). Poprzez ciato manifestujemy swoja przynalez- nosé grupowa, uznawany system wartosci, a takze praktykowany styl Zycia. Cechy biologiczne, posiadajace znaczenie i kulturowe re- prezentacje sq nagradzane badz karane i powiazane zostajq z uzy- skiwaniem przywilejow spolecznych. Zréznicowanie w_,realizo- waniu” cielesnosci wystepuje co najmniej na dwéch poziomach: norm obowigzujacych w réznych grupach spotecaznych oraz w do- stepie do szeroko pojmowanych narzedzi umozliwiajgcych doko- nywanie interwengji (mam tu na mysli zaréwno kapital finansowy, jak i kulturowy), Kazde spoleczeristwo, ale rownie# funkejonujace w jego ramach klasy spoteczne, definiuje zaréwno normy zwiazane z cielesnoscia, jak i formy dewiacyjne, czy - uzywajac okreslenia Goffmana - cielesne stygmaty. Rownoczesnie spotecznie zr6znico- wane sq Swiadomosé przeksztalcalnosci i odwracalnosci czynnikow biologicznych oraz obiektywne mozliwosci ich realizacji. Sposob w jaki jednostka traktuje swoje cialo jest wskaZnikiem jej stylu zycia, miejsca w strukturze spolecznej, stopnia ,oswojenia” nowej 1ze- czywistosci i umiejgtnego korzystania z nowych mozliwosci. Libera (1997: 20) uwaza, Ze ,na naszych oczach trwa i radykali- zuje sie cos, co popularnie okresla sie jako »kult ciala«, dokonuje sig 11chyba najwiekszy z dotychczasowych przewrotéw kulturowych do- tyczacych czlowieka i cielesnosci’, dlatego nie moze nas dziwié zwréocenie sig nauki w kierunku ciala, Zmieniaja sie poglady doty- czace ciala oraz sposdb patrzenia na nie. Wedlug Baudrillarda (2006: 170), ,,przez wieki zawziecie starano sig przekonaé ludzi o tym, Ze sq go pozbawieni (skadinad nigdy nie dali sie oni tak do korica do tego przekonaé), dzis podejmuje sig wszelkie mozliwe isystematyczne starania, by przekonaé ich do wlasnego ciala”. W podobnym tonie wypowiada sie Maisonneuve (1995: 67) piszac, ze wdzisiaj mam do czynienia z daleko posunigta ewolucja pogladéw zwiazanych z cialem. Kiedy$ mialo ono drugorzedne znaczenie, zaS obecnie zaczyna stawaé sie wartoscia naczelna sluzaca cztowiekowi jako narzedzie komunikacji, wyrazu, przyjemnosci”. Dowartoscio- wanie ciala jako przedmiotu badan, w sytuagji jego rosnacego zna- czenia oraz okreslonych przemian spoleczno-kulturowych, stalo sie zatem koniecznoscia. Rownocze$nie przyczynito sie do powstania socjologii ciata oraz wzrostu znaczenia ciata/cielesnogci w obrebie nauk spolecznych. Za poczatek socjologii ciata jako odrebnej subdyscypliny na- ukowej mozna uzna¢ potowe lat 80. i wydanie przez Bryana S. Tur- nera ksiqzki The Body and Society. Od tego czasu ukazalo sie wiele ksiazek i artykul6w dotyczacych zagadnien ciata i cielesnoéci. Nie- muniej jednak na polskim rynku wydawniczym widaé wyrazna luke w tym obszarze. O ile mamy okazje zapoznaé sie z wybranymi kon- cepcjami autorstwa Foucaulta, Giddensa czy Goffmana, to brakuje takich pozycji ksiqzkowych, ktére prezentowalyby dorobek samej socjologii ciata i refleksji naukowej odbywajacej sie w jej ramach. Zatem, choé pozornie wydaje sie, Ze na temat ciala/cielesnogci na- pisano juz zbyt wiele, to zagtgbienie sie w te tematyke wskazuje na istniejace braki. Tym wieksze, ze na jezyk polski nie zostata (jesz- cze?) przettumaczona zadna ksiazka autorow glownie kojarzonych z socjologia ciata, jak np. wspomnianego Bryana S. Turnera, Chrisa Shillinga czy Nicka Crossleya. Proponowana przeze mnie ksigzka wpisuje sie w te luke wy- dawnicza i powinna zostaé potraktowana w dwojaki sposéb. Po 12 pierwsze, wiaSnie jako rodzaj podrecznika, ktéry zbiera i porzadku- je stan refleksji dotyczacej ciala/cielesnogci pojawiajacej sig w socjo- logii. Po drugie, problematyke ciala/cielesnosci przedstawiam jako sam w sobie interesujacy aspekt rzeczywistosci spotecznej, ale r6w- niez jako wskaZnik okreSlonego typu przemian i proceséw spotecz- no-kulturowych. A zatem praktyki cielesne, ktore rozumiem jako dziatania podejmowane przez same jednostki, jak i dziatania r6z- nych instytucji, ktorych przedmiotem jest ciato, sq dla mnie wazne zarowno same w sobie, jak i jako wyraz okreslonych przemian; méwienie o ciele jest wiec dla mnie méwieniem o kulturze wsp6!- czesnej i spoteczeristwie. W tym kontekécie mozna méwié o trzech perspektywach socjo- logii ciala wzorowanych na trzech perspektywach socjologii wizu- alnej wyréznionych przez Wrigtha (1999: 33). Autor ten wskazat na trzy rodzaje patrzenia na obraz fotograficzny: przez, na oraz za zdje- cie. Pierwszy z nich oznacza, ze zdjecie nie jest traktowane jako umowna reprezentacja badZ kopia rzeczywistosci, lecz jako sama rzeczywistosé. W patrzeniu na zdjecie wazna jest symbolika tego co wida¢ oraz znaczenia, do ktérych nas to odsyla, a nie to, co widaé na samym zdjeciu. Patrzenie za zdjecie oznacza natomiast szukanie w zdjeciu Sladow regul spoleczno-kulturowych, ktore zdecydowaly 0 jego wykonaniu i wygladzie. Analogicznie, mozna, jak sig wydaje, méowié o patrzeniu przez cialo, na cialo oraz za ciato, co znajduje swoje odzwierciedlenie w przedstawionych sposobach analizowa- nia cielesnosci. Patrzenie przez cialo odnosi sie do tych wszystkich opis6w, kt6re dotycza praktyk cielesnych, prezentuja statystyczne dane pokazujace co kto robi ze swoim ciatem; jest ono tutaj zatem jedynie przedmiotem deskrypgji. Ci, ktorzy patrza na cialo, traktuja je jako ,,element znaczacy”, system semantyczny, w co wpisuja sie rézne odezytania modyfikacji ciata, jak np. tatuazu czy piercingu, ale takze analizy Bourdieu dotyczqce habitusu i gustu Klasowego. I wreszcie patrzenie za ciato to badania, ktore koncentruja sie nie ty- le na samym ciele, co na wzorach czy przemianach spoleczno- -kulturowych, ktre znajduja swoje odzwierciedlenie w ciele, w spo- sobach jego odcezytywania i realizowania praktyk cielesnych. W tym 13znaczeniu przeksztalcanie ciala bedzie wyrazem (re)konstruowania tozsamosci, a dyscyplinowanie ciala przejawem dziatania wspot- czesnej wiadzy. Trzecia perpsektywa wydaje sie najbardziej cieka- wa i obiecujaca, gdy% poszerza pole analiz. socjologii ciala, czyniac cialo istotnym obiektem nie tylko tej subdyscypliny, ale rowniez ca- ej socjologii. Ksigzka sklada sig z trzech ezesci. W pierwszej z nich przedsta- wiam najwazniejsze przemiany spoleczno-kulturowe, ktore dopro- wadzily do obecnego statusu ciala. Jak pokazal Elias, przemiany ciata powinny byé analizowane w szerszej perspektywie zmian spo- tecznych, dlatego kwestia wspdlczeSnie zachodzacych zmian w na- stawieniu do ciala i cielesnogci jest przeze mnie rozpatrywana w kontekscie i w powigzaniu z wybranymi megatrendami spotecz- nymi, kulturowymi, ekonomicznymi czy technologicznymi. Sq. ni- mi: (1) wzrost indywidualizmu i roli jednostki, (2) rozw6j spote- czeristwa konsumpcyjnego, (3) emancypacja kobiet (kobiecosci), (4) przemiany obyczajowosci, (5) rozw6j nauki i technologii oraz (6) medykalizacja. Warto w tym miejscu zaznaczyé, ze w ksiqéce inte- resuje mnie ciato rozpatrywane na poziomie jednostek, a nie na po- ziomie populacji, stad nie zajmujg sie takimi zagadnieniami, jak demografia czy biowladza. Wymienione przemiany, jak pisze w podsumowaniu pierwszej czesci, sprawiaja, Ze ciato jest traktowa- ne jako ,,zadane”, spolecznie/kulturowo (re)konstruowane, a od- powiedzialnosé za nie spoczywa na jednostce. Przemiany dopro- wadzaja réwniez do znikania z przestrzeni publicznej ciala ynaturalnego” (biologicznego), co wiaze sie z jednym z paradoksow nowoczesnosci, w ktérej z jednej strony nieustannie przypomina nam sig 0 ciele, a z drugiej - kaze nam sig o nim zapominaé. Obok przemian spoleczno-kulturowych, czynnikiem, ktory do- prowadzil do wspétczesnego zainteresowania cialem w naukach spolecznych byly zmiany w ich obrebie. Temu rozwoju refleksji na- ukowej 0 ciele/cielesnogci poswiecam druga czesé ksiazki. Rozpo- czynam ja od przedstawienia koncepeji Kartezjusza, ktora czesto jest traktowana jako punkt wyjécia w (nie)méwieniu o ciele w na- ukach spotecznych. Nastepnie prezentuje wybrane koncep¢je filozo- 14 ficzne, glownie fenomenologiczne, ktore zmienity status ciata, wy- dobywajac je z cienia duszy oraz wybrane koncepgje antropologiczne, do ktérych odwoluje sie socjologia ciata. Kolejny rozdzial poswie- cony jest przede wszystkim odkrywaniu obecnosci ciala u klasykow socjologii, ale réwniez nurtowi naturalistyezno-organicystycznemu. Zaprezentowany rozw6j refleksji naukowej dotyczacej ciala/cie- lesnosci, doprowadza mnie do opisania socjologii ciala - narodzin, glownych zatozen i przedstawicieli tej subdyscypliny, a takze jej obecnosci w Polsce. Trzecia czesé ksiazki poSwigcona jest roznym sposobom anali- zowania cielesnosci obecnym w socjologii i dziedzinach je} pokrew- nych. Rozpoczynam ja od przedstawienia istniejqcych typologii po- rzadkujacych refleksje 0 ciele/cielesnogci, a nastepnie, w kolejnych rozdzialach, prezentuje wlasny spos6b jej uporzadkowania. Ciato przedstawiam jako: (1) element (ponowoczesnej) tozsamosci, (2) element gry interakcyjnej, (3) kapitat, (4) towar i obiekt wtasnosci, (6) miejsce kontroli spolecznej, (6) odbiorce wrazent, narzedzie przy- jemnoéci i Zr6dto cierpienia oraz (7) Zr6dto wiedzy i doswiadezania. Czesé te koriczy rozdziat, w ktorym formutuje, na podstawie przed- stawionych teoretycznych ujeé ciala/cielesnosci, ogdlniejsze wnio- ski dotyezace postrzegania ciala w socjologii. Zakoniczenie poswigcam cialu jako przedmiotowi badan socjo- logicznych, co wydaje mi sig istotnym uzupeinieniem zaprezento- wanych teoretycznych ujeé. Rownoczesnie zwracam uwage na bra- ki w tych badaniach i koniecznos¢ ich rozwijania. Chcialabym podziekowaé prof. UAM dr. hab. Rafalowi Droz- dowskiemu za przeczytanie wstepnej wersji ksiazki oraz wszelkie podpowiedzi i sugestie. Podzigkowania kieruje rowniez do prof. “UAM dr. hab. Marka Krajewskiego, z ktorym rozmowa zainspiro- wala mnie do rozbudowania ksiazki o kolejna perspektywe pa- trzenia na ciato. Panu prof. dr. hab. Jackowi Kurczewskiemu ser- decznie dziekuje za recenzje oraz zawarte w niej uwagi dotyezace publikacj Dziekujg rowniez moim Bliskim, ktérzy mocno wspierali mnie w pisaniu mojej pierwszej ksiqzki.Czesé I STATUS CIALA W KULTURZE WSPOECZESNEJWprowadzenie Zrozumienie wspdlezesnego sposobu odczytywania ciala/cie- lesnosci i podejmowania okreslonych praktyk cielesnych jest niemoz- liwe bez przyjrzenia sig szerszym zjawiskom i procesom spoteczno- -kulturowym. Zwrécenie sie nauk spotecznych ku cialu rowniez wy- maga ich uwzglednienia. Przemiany spoteczno-kulturowe sprawily, ze cialo znalazto sig w centrum zainteresowania nie tylko przedstawicieli romnych nauk, ale réwniez nas samych, nie tylko jako obiekt teoretyez~ nych rozwazari, ale réwniez jako przedmiot codziennych praktyk. Wybrane megatrendy spoleczne, kulturowe i technologiczne, ktére vedstawiam w pierwszej czeSci ksigzki, nie sq dla mnie zatem jedy- pasywnym tlem” przemian dotyczacych ciala/cielesnosci, lecz przede wszystkim Kluczowymi zmiennymi, ktore pozwalaja je wyja- Sni¢ i przewidzieé ich dalszy kierunek. Uzywajac metafory, wybrane aspekty nowoczesnosci traktuje jako ,,glebe”, na ktorej moga wyrosnaé praktyki cielesne, a takze refleksja naukowa je opisujaca. Autorzy zajmujacy sie socjologia ciala sq wlaSciwie zgodni co do prayezyn, ktére doprowadzity do naukowego i potocznego zainte- resowania sig cialem (zob. np. Turner 1991: 18 i nast.2, 1996: 2 i nast.; 2 W ksigzce odwoluje sig do dwoch autoréw o nazwisku Turner: Bryana S, Tur- ‘nera oraz Jonathana H. Turnera. W przypadku pierwszego z autoréw, cytowanego uclecydowanie ezescie), podaje samo nazwisko, w przypadku drugiego autora poda- inicjaly.Nettleton 1996: 101-108; Howson, Inglis 2001: 297-298; Shilling 2005; 2 nast.). Pierwsza z nich jest rozw6j kultury konsumpcyjnej i przej- Scie od produkcji i cigzkiej pracy do konsumpgj i hedonizmu, Wkroczenie w epoke postindustrializmu i postfordyzmu oznaczalo: zmiany na rynku pracy, na przyktad wzrost znaczenia ustug i male- jaca role dawnej Klasy pracujacej, jak i zmiany stylu zycia zwiazane z konsumpcjazi czasem wolnym. Badacze zajmujacy sie kultura konsumencka dostrzegli r6wniez znaczenie wygladu zewnetrzne- go, ksztaltu ciata i sprawnosci fizycznej dla ksztaltowania jednost- kowej tozsamosci oraz rosnacy wplyw kultury konsumenckiej na zarzadzanie cialem i codziennym zyciem. Za druga przyezyne uznaje sie dziatalnos¢ feministek, zaréwno akademicka, jak i w ramach ruchu spolecznego, kt6ra przyczynita sie do zainteresowania, traktowanym jako Zrédio podporzadkowania, cia~ tem kobiecym. Trzeci niezwykle wazny element to postep w technolo- gii i nauce, konsekwencjq czego jest rozwéj ‘biowladzy’, postepujaca: medykalizacja zycia codziennego oraz uczynienie ciala i jego potrzeb problemem w skali globalnej, przedmiotem analiz i statystyk. Wiaze sig to z rosnaca Swiadomoscia zmieniajacych sie modeli wtadzy czy za- rzadzania cielesnoscia, o ktorych pisat m.in. Foucault, jak i kolejnymi wyzwaniami dotyczacymi kontroli cielesnogci w obliczu nowych ro- dzajow chorob, jak np. AIDS. Rozw6j biotechnologii natomiast rodzi wiele dylematow natury etycznej, dotyczacych eugeniki, granicy zycia i Smierci czy granicy miedzy naturalnym a spolecznym. Autorzy ksiazki Wstep do kulturoznawstwa jako najwazniejsze, obok tw6rczoSci Michela Foucaulta, czynniki, ktére zainspirowaly badania nad cielesnogcia, wskazuja dwa z wyzej wymienionych: akademicka aktywnosé feministek i inwazje kultury konsumpcyj nej. Jak czytamy: ,,feminizm - w swych r6znorodnych wcieleniach inurtach - podkreSlal, ze wlasciwe ujecie kobiecosci musi mie¢ za przestanke subiektywne doSwiadczenie »bycia kobieta«, a wiec weielenie podmiotu badajacego w badane ciato. Wreszcie kultura konsumpcyjna pociaga za soba utowarowienie ludzkiego ciata, jego kolonizacje przez r6zne sektory ustug, wydobywajace, réznicujace i zaspokajajace jego potrzeby” (Baldwin i in. 2007: 308). 20 avuje sig na jeszcze jeden ezynnik, ktory wptywa na zwiek- yalnteresowanie cielesnogcia, a mianowicie na przemiany yrafiezne. Socjologowie traktuja zjawiska i procesy badane demografie jako pewna podstawe, w ktorej zachodza interesu- iv} #jawiska psychologiczne, spoteczne i kulturowe (Szezepariski | 126), Cechy biologiczne, takie jak wiek czy ple¢, wplywaja w poliredni na charakter zjawisk spoleczno-ekonomieznych, na Kad na zapotrzebowanie na okreslone dobra w sferze kon- rfl, a takze na ksztattowanie sie okreslonych wzorow, w tym. “tly spoleczenstwa oznaczajace zarowno rosnaca dlugosé zycia, eq main, efektem rozwoju nauki i technologii, jak i zmniejszaja-_ dyletnosé. Konsekwencja tego procesu jest zwiekszanie sie \i O86b starszych w spoleczenstwie, z ktorym zwiazany jest link pewien paradoks. Z jednej strony starsze osoby staja sig¢ co- “warniejsza grupa spoleczeristwa, co zdaje sie dostrzega¢ na Mad rynek traktujac je jako coraz bardziej atrakcyjny target. f lo) jednak strony mamy do czynienia z procesem polegaja- | wypychaniu starosci i ludzi starych z pola spolecznej i kul- We) widzialnogci (na ,,prywatyzacji” staroSci). Proces ten Hy jest przede wszystkim z ucielesnieniem starosci, ktore - piiveelwstawne obowiazujacym idealom - u-nieobecnia osoby “To gagadnienie interesuje mnie jednak mniej, gdyz dotyczy wale Zarzqdzania cielesnogciq na poziomie populacji. Z tego du, choé bedzie sig ono pojawiaé w kolejnych czeSciach ksiqz- ylownle w kontekscie kultu mtodosci czy walki ze starosciq Jerlelnoseia, nie poswiecam mu odrebnego miejsca®. ogostale przyczyny, kt6re sq wymieniane w literaturze, to: velacji migdzy piciami, wynikajgca m.in. ze zmiany roli ko- Ih lomat biowladzy zob. M. Foucault, Trzeba bronié spoleczeristwa, tlum. M. Ko- hy, Wyltad z 17 marca 1976, Wydawnictwo KR, Warszawa 1998, ss. 237-260, shi) M. Foucault 2000a; M. Foucault 2000b.biet we wspélczesnych spoleczenstwach (Turner 1991: 20), prze- miany obyczajowosci wynikajace m.in. z procesu laicyzacji (Turner 1991: 19), rosnaca liczba grup i ruchéw spolecznych, dotyczacych doskonalenia doswiadczania ciata, z jednej strony, i ekologicznego stylu zycia z drugiej, powstalych poniekad jako reakcja przeciwko naciskowi na konsumpeje i wyglad (Shilling 2007: 7). Podkresla sig rowniez, do czego powrdce w drugiej czesci ksiazki, Ze istotne byly zmiany, ktre dokonaty sie w obrebie samej nauki. I tak na przyklad Frank (1991) twierdzi, ze nowe znaczenie ciata w socjologii moze byé nie tylko wyjagniane w odniesieniu do zmian spolecznych, ale rowniez do teoretycznych i konceptualnych zmian zwiazanych ze sprzecznosciami nowocZesnosci i postnowo- czesnosci. Ciato stato sig ,punktem odniesienia w Swiecie ciagtych zmian i uosobieniem tych zmian” czy méwiac inaczej - ,,miejscem”, w ktorym powracajace kwestie i napiecia socjologii sa ponownie rozpatrywane i opracowywane. Wedlug Shillinga (2007: 9) nato- miast, czes¢ naukowcow traktuje ciato/cielesnosé jako pewne ,,po- jeciowe zasoby” pomocne w poznawaniu i przedstawianiu interesu- jacych ich zagadnien, dajace réwnoczesnie mosliwosé odejgcia od dotychezasowych sposobéw ich wyjasniania np. poprzez odwoly- wanie sig do wartosci czy teorii racjonalnego wyboru. Na zmiany w Polsce dotyezace praktyk ciélesnych nalezy spoj- tze¢ Zz szerszej perspektywy przestrzennej i potraktowaé je jako element og6lniejszych zmian zachodzacych w spoteczenstwach za- liczanych do zachodniego kregu cywilizacyjno-kulturowego. Przy czym zauwaizyé nalezy, ze zmiany dokonujace sie po 1989 roku ma- ja glownie charakter ,nasladowezy” ezy ,mimetyczny” w stosunku do spoteczenistw ,, przodujacych” (Bendix 1984: 146; por. Ziétkowski 1997: 21) z zachodniego kregu cywilizacyjnego 4+ Wedlug Tarde’a (1921: VIII, za: Zidtkowski 2000: 37) imitacje nalezy rozumieé zarowno jako dzialania dobrowolne, jak i niedobrowolne, zaréwno swiadome, jak i nieswiadome. Odnoszac to do polskiego spoleczerstwa po 1989 roku, oznacza to, ze , ma oddzialywanie réznych elementéw wspélczesnego swiatowego kapitalizmu Polska zostata obiektywnie wystawiona, niekiedy musi sig do tego systemu z ko- niecznosci i niejako automatycznie praystosowywaé, niekiedy nasiakamy wzorami 22 Wésréd najwazniejszych zmian kulturowo-spotecznych w Polsce, ktére dokonaly sie po 1989 roku, wymienié nalezy (Zi6tkowski 2000: 13, 16 i nast. * rozw6j nauki i technologii i ich coraz wiekszy wplyw na zycie spoteczne * przemiany gospodarcze (upowszechnienie sig zasad wolnego rynku i konkurengji, az do pojawienia sig rynku Swiatowego, po- nadnarodowych instytucji finansowych i gospodarczych) * przemiany struktury spolecznej wywolane zmianami gospo- darezymi (spadek liczby rolnikow, przejsciowy wzrost liczby ro- botnikéw przemystowych, wzrost sfery ustug) * przemiany wewnetrznych funkcji panstwa (mimo zr6énico- wania sytuacji w réznych krajach i rozmaitych kontrtendengji na- stepowal najpierw ogéIny rozw6j modelu paristwa opiekuriczego, a potem czesciowy odwrét od tego modelu) * urbanizacja * postep cywilizacyjny * najpierw wzrost, a potem ograniczanie (przynajmniej lokalne) zanieczyszczania srodowiska przy jednoczesnym wzroscie éwia- domosci ekologicznej * rozw6j mediéw, systemow komunikowania i przekazu infor- magcji i ich stopniowa globalizacja * wzrost emancypacji spolecznej réznych segment6w spote- czenstwa, dotad wylaczonych z demos, a takze wzrost liberalizacji regul rzadzacych zyciem publicznym * przemiany systemu wartosci (od zakazéw i nakazoéw do uprzywilejowania i przyzwolenia), w tym w szezegélnosci tenden- cja do sekularyzacji; * wzrost indywidualizmu i roli jednostki. Zmiana kulturowa polega(ta) w tym przypadku glownie na - wynikajacym z kontaktu kulturowego - pojawianiu sig nowych elementéw kulturowych przenoszonych z zachodnich spoleczenstw, amy wplywom wbrew naszej woli, a nawet swiadomosci, niektore rozwiaza- nia wreszcie sami chcemy nasladowac¢ i usilnie wprowadzamy w zycie" (Ziétkow- ski 2000).w tym spoleczeristwa amerykariskiego5. ,Zwrécenie sig ku ciatu” wynika zatem 7 imitacji kultu ciata, mtodosci, piekna i idei fitness obecnych w krajach Europy Zachodniej, np. Francji czy Wtoszech oraz w Stanach Zjednoczonych, ktére to sq glownym dostarezycie- lem wzoréw kulturowych, promowanych przez mass media. Nale- zy jednak podkreélié, ze w Stanach Zjednoczonych wiele os6b, nie tylko nie ucielesnia tych ideatow, lecz, wrecz przeciwnie, ma pro- blemy z otytogciq. Zatem wzorce, o ktorych pisze, nie sq ucielesnia- ne powszechnie, lecz sq realizowane glownie przez osoby z wyz- szych klas spolecznych. Osoby szczuple, wysportowane i pigkne sq raczej_,wytworami” Swiata mediéw, rozrywki, wielkiej polityki ibiznesu. Dlatego tez duza role beda odgrywaly wzory przenoszo- ne z paristw Europy Zachodniej, np. z Francji (Paryza), ktéra koja- rzona jest z moda i elegancja. Dokonujaca sie zmiana jest zwiazana takze z przenoszong z zachodnich spoteczenistw komercjalizacja, utowarowieniem oraz konsumpcja zdrowia i prozdrowotnych sty- low zycia (Storiska 2002; Nettleton 1996). Wplyw zagranicy w sferze kultury dokonat sie (i nadal dokonu- je) w duzej mierze poprzez srodki masowego przekazu, czy szerzej - kulture masowa, ktére oddzialywuja na wzory konsumpeji, pod- suwaja ,pragnienia”, ksztaltuja style zycia czy sposoby spedzania czasu wolnego (por. Zidtkowski 1997: 42). Media zwrécily wiec uwage na bogactwo i waznos¢ tematyki zdrowia, urody i sprawno- sci fizycznej, czynigc cielesnosé istotnym elementem codziennego aycia. Patrzac szerzej na to zjawisko, mozna powiedzieé, ze srodki masowego przekazu, a zwlaszcza telewizja, staly sie wiec przede wszystkim heroldami nowego spoteczeristwa konsumpcyjnego, ja- kim stato sig spoteczenstwo polskie po 1989 roku, odgrywajac istot- nq role w ksztaltowaniu potrzeb i pragnie’ konsumpcyjnych, w tym tych zwiqzanych z cielesnoscia. 5 Zmiang kulturowa mozemy zdefiniowaé jako proces pojawienia sie, zaniku lub restrukturalizagji elementow kultury oraz powstawania i zaniku poszczegél- nych, konkretnych kultur (Kwasniewski, [w:] Stownik etnologiczny, red. Z. Staszczak, PWN, Warszawa - Poznan 1987, ss. 381-383). Zob. tez: A dictionary of the Social Sciences, red. J. Gould, W.L.. Kolb, Free Press, New York 1964, ss. 169-170. 24 CzeSé z wymienionych zmian dotyczacych spoleczeristwa pol- skiego zostala juz wezeSniej wskazana jako te czynniki, ktére do- prowadzily do obecnego znaczenia cielesnosci i podejmowania wobec niej okreslonych praktyk. Uprawnione zatem wydaje sie analizo- wanie tych czynnikéw w skali globalnej jako pewnych aspektow nowoczesnosci. Nie mozna jednak zapominaé o istniejacych zr6zni- cowaniach kulturowo-spotecznych, na przyktad o specyfice pol- skiego spoleczeristwa, w ktérym istotna rola Kosciola katolickiego ksztaltuje w duzym stopniu stosunek do cielesnogci. | tak na przy- kdad w sferze obyczajowosci mozemy obserwowaé przeplatanie sig dwéch tendengji - z jednej strony liberalizacji wynikajacej z otwar- cia sie Polski na Zachéd, a z drugiej - istnienia silnych postaw kon- serwatywnych ksztattowanych glownie przez Koégcid!. Dlatego, choé moje rozwazania beda miaty charakter ogéIny, to w niektorych przypadkach bede odnosié sig wylacznie (czy gléwnie) do spote- czenstwa polskiego. Mozna zatem powiedzie¢, ze wyodrebniam w swojej ksiazce dwa poziomy analizy: (1) ten wspdlny dla wszyst- kich kraj6w péznego kapitalizmu i (2) ten specyficzny tylko dla Pol- Wedtug mnie najwazniejszymi procesami, a réwnoczeSnie czynnikami, ktére uksztattowaly dzisiejsze naukowe i codzienne zajmowanie sie cielesnoscia sa: (1) wzrost indywidualizmu i roli jednostki, (2) rozw6j spoteczeristwa konsumpcyjnego, (3) emancy- pacja kobiet (kobiecosci), (4) przemiany obyczajowosci, (5) rozw6j nauki i technologii oraz (6) medykalizacja. Zjawiska te przedsta- iam w kolejnych rozdziatach pierwszej czesci ksiqzki. Kazdemu znich poswiecam osobny rozdzial, bedac rownoczesnie Swiadoma, ze wzajemnie sie one przenikaja i wzmacniaja. Réwnoczesnie, wzrost indywidualizmu, ktory rozumiem gléwnie jako rosnace mozZliwosci jednostkowego wyboru, traktuje jako pewna naczelna zmiane, ktra w duzym stopniu ksztaltuje wszystkie pozostale.Wzrost indywidualizmu i roli jednostki Kultura wspélczesna nazywana jest kultura indywidualizmu, czyli taka, w ktrej - uzywajac pewnego uproszczenia - dominuje jednostkowa perspektywa, a akcent przesuwa sig z tego, co spo- teczne, kolektywne na to, co indywidualne i osobiste. Moim celem nie jest przedstawienie w tym miejscu calosci tego zlozonego za- gadnienia, lecz jedynie zaprezentowanie tych jego elementow, ktére (wspél)tworzq obecne znaczenie ciata i podejmowane wobec niego praktyki; bede je zatem rozpatrywala z perspektywy cielesnoéci. 2.1. Mozliwoéé wyboru Mozliwos¢ indywidualnego wyboru staje sie jedna z najwazniej- szych wartosci we wspélezesnych spoleczerstwach zachodnich, w ktérych nastepuje przejécie od spoteczeristwa losu do spoleczeri- stwa wyboru, W wymiarze kulturowym, ktory z punktu widzenia omawianego tematu jest najwazniejszy, zmiana polega na powstawa- niu i propagowaniu réznych stylow zycia, ksztattowaniu i uznawaniu roznych pragnien, potrzeb i aspiracji. Mowiac inaczej, jednostki coraz 26 ‘ciej funkcjonujq jako wolne indywidualne podmioty, ktore maja tonomiczny wybér sposréd dostepnych dobr, informagji, wzoréw wartosci czy stylow aycia (por. Ziétkowski 1997: 44, 2006: 157). Mozliwosé i wolnosé wyboru sa postrzegane jako czynniki ksztattujace podmiotowoéé jednostek. Jak pisze Jacyno (2007: 23): prawezosé, autentycznos¢é, poczucie godnosci i wolnosci - glowne wartosci kultury indywidualizmu - urzeczywistniajg sig wiasnie w mozliwogci dokonywania wyboréw czy tez w moiliwosci takiej in- terpretacji_doswiadczenia biograficznego, ktora pozwala je do- Swiadezaé jako efekt wykonywania wyborow”. Réwnoczesnie sa one traktowane jako glowne czynniki stratyfikacyjne w dzisiejszym spoleczenistwie: im wiekszy ma sig wybor i im wigcej realistycznych opeji wyboru, tym wyzsze miejsce zajmuje sie w hierarchii spolecz- nej (Bauman 2000: 151, 342; 2001: 14, 22; Jacyno, Szulzycka 2001: 47). O ile kazdy posiada potrzebe konstruowania i budowania wlasnej lozsamosci, o tyle nie kazdy posiada zdolnosé zaspokajania tej po- trzeby, a tworzenie jednostkowej tozsamosci rozposciera sie migdzy koniecznoécia (na dole hierarchii spotecznej) a wyborem (na szczy- tach tej hierarchii). Nie kazdy posiada bowiem realne mozliwosci idostep do srodk6w, ktére pozwolilyby kreowaé i aktualizowaé swoje ucielesnione ,ja”. To uwolnienie jednostki od tozsamosci odziedziczonej, przejscie ze sfery przypisania do sfery osiagania, sprawia, Ze rosnie jej od- powiedzialnosé za swoje miejsce w hierarchii spotecznej, ktére zale- zy obecnie w duzej mierze od osobistych osiagnieé, aktywnosci i skutecznoéci (Bauman 2000: 151; Kaschak 2001: 46; Krajewski 2003: 46, 52, 96). Jednostka jest wiec odpowiedzialna za swoje sukcesy, ale réwniez za swoje niepowodzenia czy porazki. Ksztaltowanie toz- samoéci to zatem zadanie, przed ktorym staje jednostka i za kt6re ponosi odpowiedzialnosé: ,,indywidualizacja zycia sprawia, ze bio- yrafia jednostki jest otwarta, Ze staje sie ona wlasnym zadaniem jednostki, ktéra sama siebie uznaje za uprawniona instancje wybo- row, sama jednoczeénie tworzy wiasna biografie i wytwarza wlasng tozsamos¢é” (Barariski 2005: 324). Odnosi sie to réwniez do ciala, ktére staje sie jednym z kluczowych element6w tworzacych jed- nostkow@g tozsamosé. 27.Przeniesienie na jednostki odpowiedzialnogci za ksztaltowanie wlasnej biografii pociaga za soba dazenie do profesjonalizacji w by- ciu podmiotem, kt6re oznacza, Ze ,,jednostki same potrafia i musza troszczyé sie o siebie oraz soba zarzqdzaé, a nikt nie musi ani nawet nie moze ich w tym wyreczyé” (Jacyno 2007: 217). Zewnetrzna kontrola spofeczna zostaje zastapiona przez samokontrole, ktéra, wedtug Jacyno (2007: 179), ,okresla istote doswiadezenia podmio- towosci: odpowiedzialna za siebie jednostka moze sama soba za- rzadzaé” Jednostka stosuje rézne sposoby zarzadzania soba, ktére mozna odnies¢ do technik ,,siebie” Foucault pozwalajacych jednostkom: dokonywaé, za pomoca wlasnych Srodkow badé przy pomocy innych, pewnych operacji na wlasnych cialach oraz duszach, myélach, zachowaniu, sposobie bycia, operacji, ktérych celem jest przeksztatcenie siebie tak, by osiagnaé pewien stan szczeScia, czystosci, madrosci, doskonatosci czy nie- Smiertelnosci” (Foucault 2000: 249). By moéliwe bylo jak najlepsze projektowanie swojego zycia, niezbedne staja sie takie elementy, jak: wstuchiwanie sie w siebie, samoobserwacja czy poznawanie wlasnego wnetrza. Znajdziemy je w trzech, powstalych w oparciu o techniki ,siebie”, porzadkach od- noszenia sig do siebie i zajmowania sie soba: poznawczym, despo- tycznym i troski o sobie (Rose 1997, za: Jacyno 2007: 220-221). Pierwszy z nich oznacza poznawanie siebie, swojej przesztosci, pra- gnient, sklonnosci czy talentow, a stosowanymi technikami sa tu np. zwierzanie sig, udzial w grupach terapeutycznych, obserwacja czy odkrywanie mowy ciala. Drugi z porzadkow - despotyezny - to rézne rezimy, sposoby dyscyplinowania ciala i umystu, takie jak dieta, Cwiczenia fizyczne czy umystowe. Troska 0 siebie moze byé rozumiana dwojako: po pierwsze - jako kontrolowane poluzowanie 6 Foucault oprécz technik ,siebie”, wymienia trzy inne typy technik: (1) pro- dukcji, ktore pozwalaja produkowaé, przeiwarza¢ i manipulowaé rzeczami; (2) sys- temu znakéw umoiliwiajace postugiwanie sig znakami, symbolami, znaczeniem iG) wladzy determinujace zachowanie jednostek i podporzadkowujace je pewnym celom czy dominacji. Na ten temat zob. rownied: A. Elliott 2007. 28 narzuconych sobie rezimow, a po drugie - jako eliminacja czy neu- tralizacja, za pomoca techniki relaksu, masazu czy innych, szk6d i strat zwiazanych z r6gnymi zyciowymi doswiadezeniami’. Warto zwrécié uwage, Ze niemal w kazdym porzadku centralna role od- grywa cielesnosé, zatem mozna powiedzicé, ze zarzadzanie soba oznacza w duzej mierze zarzadzanie swoim ciatem. 2.2. Przemiany systemu wartosci Indywidualizm mozna tez rozpatrywaé w kontekéscie przemian wartosci, o ktérych pisze Inglehart. Na podstawie licznych badan autor ten zauwaza, ze w zachodnich spoleczeristwach porzadek podstawowych wartosci przesuwa sie od materializmu, gdzie istot- ne bylo przede wszystkim fizyczne utrzymanie i bezpieczeristwo, w kierunku postmaterializmu, gdzie nacisk polozony jest na poczucie przynaleznoéci, autoekspresje i jakoS¢ zycia (Inglehart 2005[1990}: 3.4)8. oe spoteczno-ekonomiczny spowodowal takie podniesienie poziomu egzystencjalnego bezpieczenstwa, ktére doprowadzilo do ysngcego znaczenia indywidualizmu, autonomii i autoekspresji. Inglehart i Welzel (2005, za: Inglehart 2006: 127) opisuja to jako pro- ces ludzkiego rozwoju, w ktorym najbardziej odrézniajaca czlowie- ka zdolnoégé - zdolnosé do dokonywania autonomicznego wyboru - staje sie glowna cecha wspétczesnych spoteczeristw. Postmateriali- styczne wartosci opieraja sie wigc na mozliwosci wolnego wyboru, co laczy je z pojeciem indywidualizmu. +? Trzeci z porzadku bliski jest temu, co okresla sig jako ,prace z cialem”, ktora mode byé nastawiona zaréwno na relaksacjg, medytacje, jak i ekspresje ciala, a celem tych wszystkich praktyk jest poprawienie samoakceptacji, lepszy kontakt z wiasnym clatem czy i z.ciatem partnera (por. Maisonneuve 1995: 73). 8 Wigcej o koncepji R. Ingleharta mona znalezé w nastepujacych publikacjach ego autora: The Silent Revolution: Changing Values and Political Styles among Western °s, Princeton University Press, Princeton 1977; Culture Shift in Advanced Indus- rial Society, Princeton University Press, Princeton 1990; Changing Values, Economic went and Political Change, ,,International Social Science Journal”, 1995 nr 145. 29W latach 90. Inglehart rozszerzyt swoja koncepeje i stwierdzil, ze dokonujgca sie zmiana jest dwutorowa i oznacza, po pierwsze, przejscie od uznawania autorytet6w tradycyjnych do panowania racjonalno-legalnego, ktore jest wskaznikiem modernizacji oraz, po drugie, przejécie od wartosci niedostatku do wartosci ponowoczes- nych, bedace wskaénikiem postmodernizacji. Mozna zatem stwo- tzyé dwa wymiary dokonujacych sig zmian: (1) panowanie trady- cyjne/ panowanie racjonalno-legalne (traditional/secular-rational) oraz (2) wartogci_niedostatku/wartosci_ ponowoczesne (survival/self- -expression), na kt6rym to wymiarze poczatkowo gléwnie skupial sie autor (Inglehart 2006: 116). Pierwszy z wymiar6w pokazuje kontrast miedzy religiinymi i tradycyjnymi wartosciami, ktére dominowaty glownie w rolniczych spoteczeristwach oraz $wieckimi, biurokra- tycznymi i racjonalnymi wartosciami charakterystycznymi dla spo- teczeristw zurbanizowanych, industrialnych. Drugi wymiar, jak juz wezesniej napisalam, zostaje opisany przez nacisk na ekonomiczne i socjalne bezpieczeristwo - z jednej strony, oraz nacisk na autoeks- presje, indywidualny dobrostan i jakosé zycia - z drugiej. Zmiany dokonujace sig na tym wymiarze mozna postrzegaé jako proces po- legajacy na przechodzeniu od kolektywizmu do indywidualizmu, w ktorym znikaja stopniowo rézne ograniczenia indywidualnego wyboru, jak np. niepewnosé ekonomicznego bytu (Inglehart 2006: 128). Wedlug Zidtkowskiego (2000: 120-121) teza Ingleharta wymaga reinterpretacji w oparciu o prace Flanagana (1982, 1987), w rezulta- cie ktorej przejécie od materializmu do postmaterializmu postrzega sie jako dwie niezalezne tendencje. Pierwsza z nich oznacza malenie znaczenia kwestii ekonomicznych czy wymiaru ekonomicznego, druga - zmiang preferengi w wymiarze kulturowym, gdzie naste- puje przejsci¢ od wartosci zakazujacych i hamujacych, tj. samody- scyplina, konformizm czy podporzadkowanie do wartosci ,,liberta- rianskich”, jak np. tolerancja, pluralizm czy swoboda’. Druga ze ° Dla Flanagana (za: Ziéikowski 2006: 157-158) libertarianizm to , osobista i poli- tyczna wolnosé, uczestnictwo we wiadzy, tolerancja dla mniejszoéci, dla cudzych 30 wskazanych tendengji przejawia sie m.in. w przemianach obycza- jowosci dotyezacych sposobéw dbania o ciato i prezentowania go czy seksualnoéci Mozna przyja¢, za Inglehartem (2006: 130), ze podstawowe war- toSci jednostek zmieniajqa sie, a zmiana ta wplywa na zasieg (roz- miar) réznych zjawisk rozgrywajacych sie na poziomie spoleczen- stwa, jak np. réwnosé pici w zyciu polityeznym, ekonomicznym spolecznym, przyrost naturalny, rola religii, prawa mniejszosci sek- sualnych czy ochrona Srodowiska". Dlatego indywidualizm traktu- je, jak juz wezesniej zaznaczytam, jako pewna nadrzedna zmiane, ktora przejawia sig w pozostatych obszarach przemian. opinii i odmiennych stylow Zycia, otwartosé na nowe idee, przywiazywanie wagi do ochrony srodowiska, dogadzanie sobie’” © Wokét wartosci postmaterialistycznych, takich jak: jakos¢ Zycia, godnos¢ jed- iki, samorealizacja czy wolnosé, skupiaja sie nowe ruchy spoleczne, np. ruch iczmy, ruch feministyczny czy ruch praw czlowieka (por. Sztompka 2002:.163-Rozw6j spoteczenstwa konsumpcyjnego Jednym z najwazniejszych element6w wplywajacych na obecny status ciata jest rosnaca rola konsumpcji w (re)produkowaniu po- rzadku spolecznego oraz w kreowaniu jednostkowej i grupowej tozsamosci!!. Bauman (1995a: 54) uwaza, ze w warunkach ponowo- czesnych jednostki ludzkie ksztaltowane sa w pierwszym rzedzie pod katem spozywczo-ludycznych funkcji, pelnia przede wszystkim role konsumenta i gracza (cztowieka zabawy), ktore dostarczajq pod- stawowych wzoréw i kryteriéw oceny jednostek. Wspomniane zmiany dotycza rowniez spoleczefistwa polskiego, na co zwraca uwage Zidtkowski (2000: 153) podkreslajac, ze dla Polaka wésr6d wszystkich odgrywanych przez niego r6l spolecznych, najbardziej zmienita sie i nabrala znaczenia jego rola konsumenta i odbiorcy kultury popularnej. Rola konsumenta odnosi sig w duzym stopniu do kwestii urody, sprawnoéci fizycznej i zdrowia, na co zwraca uwage m.in. Giddens 1 Na ten temat zob, min: Z. Bauman, Socjologia i ponowozytnosé, [w:] H. Koza- kiewicz, E. Mokraycki, M.J. Siemek (red.), RacjonalnoSé wspdtczesnosci. Miedzy filozofie a socjologig; Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1992; J. Baudrillard 2006; D. Bell, Kulturo- we sprzecznosci kapitalizmu, ttum. S. Amsterdamski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1998; M. Krajewski 1997; G. Ritzer, Magiczny Stviat konstempeji, thum, L. Stawow. Muza, Warszawa 2001 32 (2004; 166) piszac, ze jednostki w coraz wiekszym stopniu staja sig konsumentami zdrowia” czynnie dbajacymi o wlasne zdrowie samopoczucie. Zmiane te mozemy zaobserwowaé na przyktadzie polskich mediéw, w ktérych pojawity sie w ostatnich kilkunastu la- tach liczne reklamy produktéw i uslug stuzacych poprawieniu ydrowia i urody, programy promujace aktywny styl zycia, porady ekspertow czy kampanie spoteczne zwiqzane z dbaniem o zdrowie. Samo zdrowie stato sie konstruktem rynkowym, towarem dostep- nym przez nabywanie okreslonych produkt6w i korzystanie z okre- onych ustug (Ostrowska 1999: 194-195), Konsumenci sq namawia- ni poprzez liczne przekazy reklamowe do brania ,zdrowia we wlasne rece”, do zakupu licznych preparat6w czy produktéw zyw- nosciowych, ktére wzmocniqa organizm lub ochronia go przed in- fekejami. Zdrowie, kondycje i tadny wyglad maja zapewnic rownies coraz czesciej reklamowane przyrzady do éwiczen czy urzadzenia | preparaty pomagajace schudnaé. Przekonuje sig odbiorcow, Ze ofe- ywane produkty zapewnia samodzielne, szybkie i bezproblemowe rozwiazanie probleméw zwiazanych ze zdrowiem i uroda, a ich zytkowanie bedzie Zrodtem przyjemnosci, Reklamy lekarstw, pla- ‘ow pomagajacych schudnaé czy rzucié palenie nie rézniq sig pod tym wzgledem od reklam innych débr konsumpcyjnych: zywnosci, samochodéw czy telefon6w komérkowych. Uswiadamiajg takze, podobnie jak inne przekazy medialne, czego mozemy (powinni- émy) pragnaé, ksztattuja w nas przekonanie 0 potrzebie zaspokaja- nia coraz to nowych pragniefi i przekonuja, Ze jest to jedyna droga do osiagnigcia zadowolenia i spetnienia. Obecnie sprzedaje sie niezliczona game produktéw, programow i ustug, ktore maja zmienié wyglad, coraz to nowsze i lepsze srodki sluzace pielegnacji, konserwagji i ,renowacji” naszych organizmow. iczba przedsigbiorstw i instytucji zajmujacych sie _,sprzedaza” drowia i urody jest dzisiaj ogromna, sq to zaréwno producenci ko- metykow, lekarstw czy dietetycznej Zywnosci, jak i salony fryzjer- skie, salony odnowy biologicznej czy fitness kluby. Konsumowanie débr i aktywnoSci oferowanych przez te podmioty ma zapewni¢ gnigcie i utrzymanie ,,adekwatnej” cielesnosci bedacej wy- znacznikiem jednostkowej tozsamosci. 333.1, Konsumpgja jako pole autokreacji jednostki Konsumpgja jest polem autokreagji jednostki, czlowiek poprzez bycie konsumentem okresla swoja jednostkowa i spoleczna tozsa- mos¢, a w konsekwencji - swoje miejsce w hierarchii spolecznej. Kempny (2001: 95), opisujac ponowoczesna tozsamosé, stwierdza, ze rozgrywa sie ona w obszarze czasu wolnego, skupiajac sie na ,,spoj- tzeniach, obrazach i konsump¢ji”. Przedmioty konsumpcji trakto- wane sq jako znaki, za pomoca ktorych jednostka okresla siebie w stosunku do spoleczeristwa i wobec siebie samej (Falk 1994, za: Wieczorkiewicz 2000: 195). Konsumpeja stuzy nie tylko zaspokaja- niu interesow, lecz jest r6wniez, w coraz wiekszym stopniu, sposo- bem manifestowania uznawanych wartoéci zaréwno w wymiarze jednostkowym, jak i grupowym (czego przykladami sa: zdrowa zywnosé, wegetarianizm, niekupowanie odziezy z futer i skér natu- ralnych). Konsumpgja jest wige podstawa grupowego i indywidu- alnego stylu Zycia, okreslania grupowej tozsamosci i przedstawia- nia samego siebie, odpowiadania na pytanie kim jestem?” (por. Krajewski 1997)!2, Wielu autor6w (Bauman 1998, 2001; Featherstone 1991b; Jaw- towska 2001; Melosik 1995, 2000) zwraca uwage na to, ze jednost- kowa tozsamosé budowana w oparciu o konsumpcje ma chwilowy, plynny, fragmentaryczny i czesto wewnetrznie sprzeczny charakter, Jak pisze Sennett (2006, za: Elliott 2007: 162): ,,w dzisiejszych wa- runkach spolecznych miejsce trwalej jaéni zajelo cog na ksztalt hi- permarketowej tozsamoSci - chaotycznego zbioru strzepow do- Swiadczenia, przypadkowych pragnien, spotkan i kontaktow, 2 Styl Zycia mozna zdefiniowaé jako mniej lub bardziej zintegrowany zespél praktyk, kt6re podejmuje jednostka nie tylko dlatego, Ze sq uzyteczne, ale take dla- tego, Ze nadajq materialny ksztalt poszczegéInym narracjom tozsamosciowym. Style aycia sq zrutynizowanymi praktykami, kt6re odpowiadaja nawykom zywienio- wym, sposobom ubierania sie, zachowania i zwyczajom spotykania sie w ulul nych miejscach (Giddens 2002: 113 i nast.). Zob, tez np.: A. Sicitiski (red.), Sty! Koncepcje i propozycje, PWN, Warszawa 1976; A, Sicinski, Styl Zy. IFS PAN, Warszawa 2002. 34 przygodnych i tymezasowych zdarzen”. Swiat nowoczesny oferuje am mozliwosé wdziewania i odrzucania coraz to nowych tozsa- mosci, co jednak sprawia, ze nieustannie poszukujemy, gonimy za jej innym ksztattem, a brak jednoznacznych _,,instrukcji” okreslaja- cych jej pozadany charakter budzi w nas niepewnos¢ i cheé siegania po to, co nowe, dziwne, ekstrawaganckie. Bauman (2000: 49), po- slugujac sig metafora budowlana, uwaza, ze kiedys tozsamosé bu- dowalo sie, tak jak wznosi sie dom, etap po etapie, wspélczesnie na- lomiast postugujemy sig technika ,,absolutnych poczatk6w”, eksperymentowania, szybkich rozbidrek i ,,malowania nowych ob- azow na wezoraj sporzadzonych wizerunkach”", Konsumpeja jest podstawowym obszarem wybierania siebie, w ktorym przeprowadza sig tozsamosciowe zmiany i eksperymenty (por. Jacyno 2007: 20). Poprzez przekazy medialne i niezwykle bo- gata oferte rynkowa, jednostka jest kuszona haslami ,,badé jaki cheesz”, ,,badz inny”, , mozesz sig nieustannie zmieniac”, a zarazem roponowane sa jej liczne produkty, ktére maja byé pomocne w re- zacji tych przeobraze. W konsekwencji konsumenci ,,probujq” réznych tozsamoéci, przybierajac je jedynie , na chwile” i nadajac im powierzchowny, ,,wizualny” charakter. Glownym elementem bu- dowanej poprzez konsumpcje tozsamosci jest cialo. Mozliwosé (przynajmniej teoretyczna) przywdziewania coraz to nowszych i zréznicowanych wizerunkéw ciala wpisuje sig w dyskurs frag- mentaryzacji jednostkowej tozsamosci"', 8W podobny spossb wypowiada sie S. Hall, ktory opowiada sig raczej za ywaniem pojecia ,,identyfikacja” nid ,,tozsamoSé”, rozumianym jako proces bez ndamentu, proces, ktéry moze postepowaé we wszystkich kierunkach. Identyti- ja jest procesem dyskursywnym, co kaze postrzega¢ ja jako nie koriczace sig bu- owanie (S, Hall, Who needs Identity?, [w:] Questions of Cultural Identity, pod red. §, Halla i P. du Gaya, Sage, London 1996, ss. 2-4). 4 Mozna za Drozdowskim (2006: 243 i nast.) zastanowit sie, na ile rzeczywigcie mamy do czynienia wspélezesnie z mozliwoscia (czy wymogiem) przeksztalcania amosci, czy raczej nie jest tak, Ze ,coraz. wigce} jednostek dodaje do swych (za- iniczo stabilnych i nieprzewidzianych do Zadnego re-konstruowania) toZsamosci swego rodzaju »tozsamosciowg dostawke« (..) Jest ona, w jakims sensie, »dzikim polem« tozsamosci, w obrebie ktorego i dzigki ktoremu mozna sobie pozwolié na 35Kwintesencja tak rozumianej nowoczesnej tozsamosci: fragmen- taryeznej, chwilowej, latwej do przybrania, ale tez do odrzucenia, jest tozsamosé ,,w sieci”. Internauci twierdza, ze tozsamosg¢ jest kwestia interfejsu, nie przybiera stalej formy, lecz powstaje ciagle na nowo, jest nieustannie wybierana i utrzymywana tylko przez chwile iza kazdym razem, gdy wehodzimy do ,sieci”, mozemy ja wybraé na nowo. Takze cielesnos¢ w wirtualnym Swiecie mozna potrakto- waé jako odzwierciedlenie wspéiczesnej cielesnosci. Po pierwsze dlatego, ze znosi ograniczenia ,naturalnego” (biologicznego) ciata i podkregla jego spoleczng (re)konstrukeje. Po drugie, uwidacznia nie- doskonatos¢ natury i koniecznos¢ jej ulepszania czy upiekszania. 1 po trzecie wreszcie, daje nieograniczone mozliwoSci modyfikowania wilas- nego ciala, przyjmowania i odrzucania jego nowych weielen, zapew- niajac jednoczesnie niemal catkowita kontrole nad kazdym z nich'’. W kulturze konsumpcyjnej liezy sie obraz; wyglad zewnetrzny, uroda, sposoby upiekszania ciata i ubidr stajq sig najwazniejsze, wy- suwaja sig na pierwszy plan. W kulturze tej cialo staje sie obiektem narcystycznego kultu, a jego dominujacymi motywami przewod- nimi sa piekno i erotyzm, ktore wspélnie wyznaczajq nowg etyke w stosunku do ciata (por. Baudrillard 2006: 174). Zwiazane jest to z po- jawieniem si¢ narcystycznej osobowosci!’, Dla Lascha, ktérego koja- rzymy glownie z tym pojeciem, punktem wyjécia do rozwazan jest psychoanaliza Freuda i obecny w niej spos6b rozumienia narcyzmu. wigcej i na inaczej”, Niezaleznie jednak czy opowiemy sig za mozliwoscia prze- ksztalcania tozsamosei, czy jedynie za mozliwosciq dodawania do niej pewnych zmiennych elementow, w jednym i w drugim przypadku cialo bedzie istotnym elementem owych rekonstrukeji 380 ciele wirtualnym zob. np. MLL, Angerer, Zycie jako ekran? Albo uchwycié wir- Sé ciala? i Ciato jako interfejs, oba artykuty w: ,Kwartalnik Filmowy” 2001, nr 35-36; D. de Kerckhove 1996; W. Welsch, Sztuczne raje? Rozwaznnia o Swiecie medisw elektronicznych i o innych swiatach [w:] A. Zeidler-Janiszewska (red.), Problemy pono- woczesnej phiralizacfi kultury, Wyd. Fundacja Humaniora, Poznan 1998. % Pojecie narcyzmu pojawia sie rownied m.in. u Fromma w Sercu c2totvicka, jed- nak autor ten nie traktuje go w kategoriach klinicznych, lecz zdecydowanie szerzej, jako synonim ,aspolecznego” indywidualizmu, z ktérym mozna wiazaé takie cechy, jak: préanosé, samozachwyt, samozadowolenie czy autogloryfikacje (Lasch 2002). 36 Opierajac sig na raportach klinicznych, Lasch stwierdza, ze w dru- ie) polowie XX wieku coraz mniej osdb cierpiato na nerwice kom- pulsywno-obsesyjne, ktére. byly jednymi z najpowszechniejszych zaburzen psychicznych za czaséw Freuda, a ich miejsce zajely nar- eystyczne zaburzenia osobowoéci (por. Szuster 2002). Autor okresla typem narcystyeznym tego, kto jest samogwiadomy, kto nieustannie niepokoi sig o sw6j wyglad, swoje zdrowie, boi sig starosci i Smierci, traktuje swoja osobowoSé jako towar na sprzedaz, jest chtonny emogonalnych doswiadczen i marzy o wielkiej mocy i wiecznej mlodoéci. Fantazje o wtasnej omnipotencji, nieSmiertelnosci czy urodzie sq sposobem usmierzania doswiadczanego leku i niemocy (Lasch 2002; Jacyno 2007: 222). Odwolujac sie do mitu 0 Narcyzie, ktory jest opowiescia o uwiel- bieniu wlasnego wygladu, podkreslié nalezy, ze w wiekszosci ana- iz narcyzmu stosunek do wygladu zewnetrznego odgrywa zasad- nicza role (por. Giddens 2002: 242). Postawa narcystyczna oznacza, ze nie jestesmy obojetni wobec swoich cial, stajemy sie ,,uwrazli- wieni terapeutycznie”, czyli monitorujemy i kontrolujemy swoje organizmy, a zajmowanie sie cialem i widoczne efekty tych praktyk prawiaja nam satysfakeje. Jak zauwaza Prost (2006: 119), ,przy- jemnoé¢ kapieli, zabiegow pielegnacyjnych, wysitku fizycznego jest ezeSciowo rodzajem narcystycznej satysfakeji, kontemplacja samego siebie”. Jednoczeénie jednak jestesmy bardzie} wrazliwi na wszelkie iedoskonatosci i procesy szpecace nasze ,ucielesnione ja”. Kultura narcystyczna powiazana z kultura konsumpcji dopro- wadza do wyksztalcenia sig ,osobowosci na pokaz” (performing self), ktora skupiona jest na sobie, swoim wygladzie, dazy do od- _powiedniego prezentowania i sprzedania siebie (Featherstone 1991a: 187). W kulturze wspélezesnej obowiazuje maksyma Ber- kleya - esse est percipi (istnieé to byé postrzeganym). Jak pisze Ba- rariski (2005: 326), ,, wspdlezesne doswiadczanie ciala to specyficzna, bo dominujaca, perspektywa estetyzowania ciala”, co wpisuje sig w proces estetyzacji zycia codziennego (Welsch 2005; Featherstone 1996). Zajmowanie sig ciatem polega zatem glownie na wpisaniu go w estetyczne normy, wedlug kt6rych jest ono oceniane. 303.2. Od-medialne wizerunki ciala Czaja (1999: 8) twierdzi, ze ciato nowoczesne jest dzisiaj przede wszystkim cialem zwizualizowanym, wielokrotnie i natretnie repro- dukowanym obrazem, cialo ogladamy w reklamach, filmach, w prasie ina billboardach, nie mozna juz uciec od wszechobecnych obrazéw ciala. Uprawnione wydaje sie wige méwienie nie tyle o wielostronne| i wielowymiarowej obeenosci ciata w dzisiejszej kulturze, ale o jego nad- obecnosci. Przyczyniaja sie do tego glownie media. Rola, jaka odgry- waja w budowaniu znaczenia cielesnosci i jej wizerunk6w, wpisuje sig w role, jaka odgrywaja media w ogéle w kulturze wspéiczesnej!7, Dla jej podkreSlenia uprawnione wydaje sie méwienie o zmedializowaniu tzeczywistosci czy 0 zmedializowanym spoleczerstwie. Krajewski okregla spoleczeristwo zmedializowane jako takie, w ktorym: nelektroniczne techniki komunikacyjne okreslaja, czym jest rzeczywistosé, w jaki spos6b nalezy w niej dzialaé, jak oceniaé zjawiska w niej wystepuja- ce, w co wierzy¢ i komu tufaé, jak glosowa¢ i przeciwko komu protestowaé, Ww co inwestowaé i co kupowaé, (...) spoleczeristwo zmedializowane to r6wniez spoleczeristwo, w ktorym kaddy z jego elementéw, zjawisk i wy- darzeri musi zaistnie€ najpierw w mass mediach, aby zaistnieé w rzeczywie stosci, aby mieé znaczenie i wywieraé wplyw” (Krajewski 2003: 93). Spogladajac na media z perspektywy interesujacego mnie tema- tu, nalezy wskaza¢ na dwie ich wazne funkcje. Pierwszq z nich jest funkeja wzorotwéreza, ktéra mozemy podzielié na dwa zadania: po pierwsze - dostarczanie wzor6w i po drugie - ich hierarchizowanie. Media nie tylko tworza pewien ,,bank” wzoréw, ale rownoczeénie sugerujg nam, po ktory warto czy nalezy siegnaé, wskazuja ktore ¥ Moina tutaj odwota€ sie do pojecia funkeji czy hipotezy porzadku dziennego (agenda setting function). Wplyw masowego komunikowania na opinig publiczna dokonuje sig miedzy innymi poprzez to, ze wérdd wielu tematow, os6b i tendencji, silnie eksponowane sq tylko niektore z nich i angazuja tym samym uwage pu- blicana, Efekt ,porzadku dziennego” ozmacza wigc zdolnos¢ srodkéw masowych do ksztaltowania hierarchii waznosci tematow i wydarzeni interesujacych opinig pu- bliczna (Goban-Klas, Lipnik 1999: 49). Na temat roli medidw zob. tez: D. Strinati 1998. 38 gnich sq najbardziej pozadane i maja najwiekszq wartoSé kulturo- Wa/spoteczna. Druga funkeja, jaka mozemy przypisaé mediom, to dostarczanie ,,instrukeji obstugi”, przekazywanie pewnych umie- ptnosci, dzieki ktorym bedziemy mogli spelniaé obowiazujace normy. O ile pierwsza funkcja dostareza wzoréw, pewnych ,,punk- tow docelowych”, do ktérych powinnismy dazy¢, to druga funkcja podpowiada nam praktyczne wskaz6wki, jak pokonaé droge do te- go celu. Dzieki mass mediom, a szczegélnie dzigki reklamie i pro- mom czy artykulom o charakterze poradnikowym, wiemy, jak nasze cialo powinno wygladaé, a takze prezentowane sa nam meto- dy i narzedzia pomocne w osiaganiu wymarzonego wygladu. Dzisiejszy ideat ciata propagowany poprzez mass media mozna okreslié kilkoma cechami: mlodosé, szezuptosé, piekno, atrakcyj- nosé seksualna i ,,bycie w formie” (fitness). To ostatnie osiqga sie poprzez polaczenie kilku elementow: wytrzymatosci, sily, ruchli- Wosei, zgrabnosci, zrecznosci i zdolnosci do relaksu. Nie wystarezy wigc, aby nasze ciala byly szczuple, ciala powinny byé rownies ‘iprawne i wysportowane, a postugujac sie stowami Melosika (1996: 147), ,dopasowane” i ,,zwarte”. Podejmowane przez jednostki praktyki cielesne polegaja w duzej mierze na ucielegnianiu tych od- medialnych wzorcow. Media przyczyniaja sig do normalizowania nawet najbardzicj inwazyjnych form poprawiania urody. Dobrym przyktadem sq ope- je plastyczne, ktore niegdy$ byly przywilejem bogatych i staw- nych, a dzis stajq sie coraz bardziej powszechne wéréd ,,zwyktych” ludzi. Pokazywanie stawnych ludzi, ktorzy poddali sie operacjom plastycznym przekonuje odbiorcéw, ze nikt nie jest az tak piekny, zeby nie moc sta¢ sig jeszcze piekniejszym (Melosik 1996: 173), na- lomiast pokazywanie ,,zwyklych” ludzi, ktorzy poddali sie opera- cjom czy zabiegom plastycznym (przykladami sa programy Chee byé piekna i Mitodsza, piekniejsza, szczesliwvsza?), popularyzuje je i skla- nia wiele os6b do podjecia podobnej decyzji. W pewien sposdb me- a naktadaja wigc obowiazek urody na wszystkich. Ciato, z ktérym obcujemy za posrednictwem mediéw Szpilka (1999: 118) nazywa cialem masowym, a Jatynska (2003) pisze o ciele 39