1. FIZYCZNE PODSTAWY METEOROLOGII 1.1, PODSTAWOWE WIADOMOSCI 1.1.1. POGODA | KLUMAT Pogoda to istniejacy w danej chwili i miejscu uklad czynnikéw pogodo- iworcaych. Jedne z nich, jak temperatura powietrza i wilgotnosé, maja cha- rakter ciggly i nazywa sig je w meteorologii elementami pogodowymi, a inne, jak opady, mgly, wiatry, chmury itp., maja charakter chwilowy lub okresowy i pogodowe sq ze soba po- wigzane. Zmiana jednego z nich pociaga za soba zmiane calego ukladu, np. pojawienie sie chmur obniza w stoneczny dzieri temperature, spadek tem- peratury z kolei zwieksza wilgotnosé wzgledna powietrza i zmniejsza paro- wan Pogoda ciggle sie zmienia. Zmiany te moga byé wywolane zmianami kata padania promieni stonecznych w ciagu doby i roku oraz zmieniajaca sig, w slad za tym, ilosciq doplywajqcej energii stonecznej, a takze naplynieciem inne] masy powietrza, frontu atmosferycznego, pojawieniem sig chmur itp. Nickiedy kazdy dzieti przynosi inna pogode, a czasem jeden typ pogody uutrzymuje sig przez kilka lub kilkanaseie dni. Duza liceba czynnikow ksztaltujacych pogode i ich zmieniajace si¢ nate- jenie sprawiaja, Ze, wedtug kryteri6w meteorologicznych, powtérzenie sig identycznych pogéd jest mato prawdopodobne — uklad wszystkich czynnikow inusialby byé idealnie taki sam. Okreslenie ,pogoda stoneczna” lub ,pogoda Ueseceowa" jest wogdlnieniem, w ktérym podkresta sig jej jeden, dominujaey okurat, czynnik, Klimat to, w duzym uproszczeniu, ,przecigtna pogoda” panujaca w da- hnym miejscu i czasie. Termin ten moze odnosié sig do réznych pod wzgledem Wwielkosci obszardw — kraju, regionu geograficznego, niziny, wyzyny, okreslo- ego miasta itp., jak i rézej dlugosci okressw ~ roku, pétrocza, zimy, lata, danego miesiaca itp. charakterze klimatu decyduje wiele czynnikéw, z ktérych najwatniejsze \o szerokosé geograficzna, wysokos nad poziomem morza, uksztaltowanic powierzchni, odleglosé od mérz i oceanéw, pokrycie terenu, W odréenieniu od pogody, klimat jest stabilny i nawet przy porwnaniu odleglych wieloleci nie wykazuje istotnych zmian. Okreslone, nie zmieniajace sig cechy maja np. rozciggajgce sie réwnoleznikowo na kazdej z potkul od 16wnika po bieguny i przechodzace lagodnie jedna w druga, strefy klima-tyczne: réwnikowa, zwrotnikowa, umiarkowana i arktyezna, Mimo ze jedne z nich otrzymuja wigcej ciepta, a inne mniej, ich klimat nie zmienia sig (stahilnosé ta istnieje dzigki wymianie ciepta pomigdzy niskimi i wysokimi szerokosciami geograficenymi, w ktérej podstawowa role odgrywa ogdina cyrkulacja atmosfery oraz oceanicane prady glebinowe. Stabilne i zarazem r6znigce sie cechy maja takze klimat morski i kontynentalny. Klimat morski cechuje duza wilgotnos¢ powietrza, lagodne zimy i umiarkowanie cieple lata, a klimat kontynentalny — suche powietrze, mrogne zimy i upalne lata. wszy 2 nich jest charakterystyezny m.in. dla zachodniej Europy — przewazajgca tu zachodnia cyrkulacja sprawia, ze znad Atlantyku naplywa nad nig wilgotne powietrze, ktdre latem obniza temperature, a zima nie pozwala na jej duze spadki. W Irlandii, Anglii, zachodniej i p6inocnej Francji, Belgii, Holandii, a nawet w pélnocnych Niemezech, przewazajq w okresie zimowym temperatury dodatnie, podezas gdy w glebi kontynentu ~ ujemne, spadajgce niekiedy do Kilkunastu i wigcej stopni ponizej zera R6énice pomigdzy klimatem morskim i kontynentalnym mogna takée zauwazyé w Polsce — w zachodniej waza klimat morski, a we wschodniej i poludniowo-wschodniej ~ kontynen- talny. Klimat okresla sig biorac pod uwage srednie arytmetyczne wartosci gidw- nych czynnik6w pogodowych obliczanych na podstawie wieloletnich obserwa- ji. Najezesciej jest to srednia temperatura powietrza oraz Srednia liczba dni slonecznych, pochmurnych, wietrznych, mglistych, z opadami, bez opadéw itp. w danym miesiqcu, sezonie, pétroczu, roku, Srednie te uzupeinia sig \wartosciami ekstremalnymi, np. najwyésza i najnizsza temperatura oraz liczbq dni z okreslonym zjwiskiem odnotowanym w wieloleciu. Im liczba lat przyje- tych do obliczenia Srednich jest wieksza, tym Srednie te lepiej odzwierciedlaja rzeczywiste warunki klimatyczne, 1.1.2. ZIEMIA | JEJ RUCH Ziemia jest jedna z planet Ukladu Slonecznego. Jej powierzchnia wynosi 510,1 min km?, z czego na lady przypada 148,8 mln km?, ana morza i oceany 361,3 mln km?. Otacza ja powloka gazowa — atmosfera, w sktad ktdrej weho- daa, obojetne w stosunku do siebie, gazy. Ziemia wykonuje dwa ruchy obrotowe ~ jeden dookota Storica i drugi — ‘wok6t wlasnej osi. Pelny obrét dookota Storica trwa w przyblizeniu 365 dni, 6 godz. i 9 min, Ukosne ustawienie osi ziemskie} do plaszczyzny obrotu po- woduje, Ze pas prostopadiego padania promieni slonecznych praemieszcza sig ww ciqgu jednego obrotu od zvrotnika Raka na pétkuli péinocnej do zwrotnika Koziorozca na pétkuli potudniowej, iz powrotem. Raz wige jest oswietlona lepiej jedna, a raz druga pétkula (rys. 1). m= kote Nad réwnikiem Storice znajduje Nee - Beincete"* sie 21 marca i 23 wrzeSnia (rownonoc (so2. zworikfaia —- Wiosenna i jesienna). Obydwie pétku- ie le sq wtedy jednakowo oSwietlone, a WES dugos¢ dnia na kazdej z nich jest row- = nna dlugosci nocy. Na biegunach jest ‘ono widoczne na wysokosci widnokre- gu. Od 21 marca Slorice zaczyna »przechodzié” na pélkule pélnocng i 22 ezerwea osiaga avrotnik Raka. Jest to najdtuzszy dzieti na tej potkuli (przesilenie letnie), rozpoczynajgcy na niej astronomiczne lato. Obszary powyZe) 66,5° szer. geogr. pn. (kolo podbiegunowe) sq tego dnia oswietlo- ne jego promieniami przez cala dobe = Slorice obniza sig tylko do widno- kregu i wznosi. Na potkuli pokudnio- We) jest to dziest najkrétszy, rozpoczynajacy astronomicznq zime, a obszary powyze) 66,5° szer. geogr. pd. sq zacienione krzywiang Ziemi, Wraz 2 oddala- hiem sie Slorica od zwrotnika Raka i zblizaniem do réwnika, a nastepnie do wtotnika Koziorozca, kat padania promieni slonecenych na péikuli poinocnej inaleje, a zwigksza sig na pélkuli poludniowej. Odpowiednio do tego zmienia sig ‘Whugos dhia i nocy. Zwwrotnik Koziorozca Slorice osiqga 22 grudnia. W tym dniu 1y catkowicie oswietlone obszary za kolem podbiegunowym péikuli potudnio- We), natomiast zacienione na pétkuli péinocne}. Na pierwszej z nich jest to Jodnoczesnie dries najdtuzszy, a na drugiej najkrdtszy (przesilenie zimowe). Wynikiem drugiego ruchu obrotowego Ziemi - dookola wiasnej osi, sa ory doby. Jeden obrét Ziemi trwa w przyblizeniu 23 h 56”. Ruch ten odbywa Aig z zachodu na wschéd, przez. co Storice wedruje pozornie ze wschodu na yichéd, Wraz z nim ze wschodu na zachéd przesuwa sig na Kuli ziemskiej oludnie stoneczne i pozostate pory doby. Rédny dia kazdej dlugosei geogra- Niczne} czas stoneceny sprawit, 2¢ konieczne stato sig wprowadzenie czasu \\mownego (lokalnego) - kula ziemska podzielona zostala na 24 strefy czaso- Wwe, Kazda z nich obejmuje pas szerokosci 15°dhugosci geograficznej i ma ten um czas, rzniacy sig od czasu strefy sasiedniej o jedna godzine. Godzina 1200 w kazdej z nich przypada na moment kulminacji Storica nad centralnie olozonym poludnikiem. W strefie czasu uniwersalnego np. rozciagajqcej sig (ul 75° dl. geogr. wsch. do 7,5° dk. geogr. zach., godzina 1200 przypada na inoment kulminacji Storica nad potudnikiem O°dl. geogr. W strefie sqsiadu- Jeo] z nig bezposrednio od wschodu jest w tym czasie juz godzina 13 00, W nastepne} 14 00, Kolejne} 15 00 itd., gdy tymezasem w sasiadujacych od jachodu = godzina 1100, 10.00, 09 00 ita. aa Rys. 1. Rocene zmiany oswietlenia kuli iemskie [Thurman, 1982]W ‘egludze wszystkie informacje podaje sig w czasie uniwersalnym (ang. UTC - Universal Time Coordinate). Czas ten na statkach pokazuje chronometr na mostku nawigacyjnym. Wedlug tego czasu pracuje takZe Swiatowa sluzba meteorologicana. Aby z docierajacych na statki ostrzezert sztormowych, komunikat6w meteorologicznych iin. odpowiednio korzystac, nalezy czas uniwersalny przeliczaé na czas strefowy. W zachodnich dlugos- iach geograficanych czas strefowy ma nizszq wartosé niz czas UTC, nato~ miast we wschodnich — wy2szq. Jesli np. informacja dotyczy sytuacji o godzi- fie 1200 UTC, to na statkach znajdujacych sig na Oceanie Atlantyckim Zzegary na statku beda wskazywaé, w zaleznosci od strefy czasowej, godziny przedpoludniowe lub poranne, a na Oceanie Indyjskim — popotudniowe lub wieczorne. W celu dopasowywania sig do czassw obowigzujacych w mijanych stre~ fach nalezy podezas podrézy na zachéd, kiedy wschéd Stotica i inne pory doby przypadaja coraz pOmniej, przesuwaé wskaz6wki zegarow na statku, do tylu, a przy podrozy na wehéd, kiedy przypadaja one coraz wezesnic), przesuwaé je do przodu. Na statkach ezynnosé te wykonuje sig zwykle nocd przy przekraczaniu poczatkowych granic stref, przesuwajac wskazdwkt 1 jedng godzing (na kazdej z trzech wacht o 20 min bad# na jedne} o cala godzing). 1.1.3. CHARAKTRYSTYKA ATMOSFERY Kula ziemska jest otoczona gazowa powloka zlozonq z mieszaniny gaz6w i nosi nazwe atmosfery. Jej grubos¢ jest, praktycznie biorac, niemozliwa do) ustalenia, gdyé, na skutek wzrastajacego wraz 2 wysokoscig rozrzedzenia po~ wietrza, przechodzi ona bez. wyraénej granicy w przestrzent kosmiczna. Gazy te aa wobce sicbie obojetne i nie wehadizq we wzajemne reakeje chemicznes Najwigcej jest azotu — 78,08%, tlenu ~ 20,95% i argonu — 0,93% jednostel objetasciowych. W sktad powietrza wehodza rOwniez gazy, takie jak: dwutles nek wegla, neon, hel, krypton, ksenon, wod6r, ozon. Z meteorologicanego punktu widzenia jednym z najwadniejszych sktad: nikéw atmosfery jest para wodna. Jej ilosé w atmosferze ulega zmianom wigce) jest jei latem, a mniej zima. Wigce} jest je) takze w niskich szerokos iach geograficznych niz. w wysokich. Jeszeze jednym wyrézniajacym ja el mentem jest je] modliwoS przechodzenia ze stanu gazowego w stan cick (kondensacja) lub staly (resublimacja). Dzigki tym przemianom tworza si m.in, mgty i chmury. W przekroju pionowym atmosfery wyrdenia sig kilka warstw. Podsta podziatu jest zmieniajaca sig temperatura powietrza ~ w jednych z nich male} Gna wraz 2 wysokoscia, a w innych wzrasta. Warstwa najblizszq powierzcht cee eect tury anefera Je] wysokosé wyznacza poziom do jakiego docieraj prady wenoszace powietrza ~ w strefie réwnikowej sigga ona 1520 km, w szerokosciach umiarkowanych - 10-15 km, a w strefie podbiegunowej - 6- 10 km. W warstwie tej temperatura maleje wraz.z wysokoscia ina jej a6rne} granicy wynosi —50-70°C. Warstwa ta zawiera ok. 80% masy powietrza i ok. 99% masy pary wodne}. W nie} odbywa sig takze wieksz0Sé procesdw pogo- \lotwérezych - tworza sie chmury, mgly, wystepuja pionowe i poziome ruchy powietrza, zmienia sie temperatura i wilgotnosé, wyksztalcaja sig masy po- wietrza, fronty atmosferyczne, uklady baryczne niskiego i wysokiego cisnie- tworza zaburzenia tropikalne itp. Ponad troposfera rozciaga sig stratosfera. Sigga ona do wysokosei 50 (60 km, a temperatura na pogranicau z mezosfera wzrasta do ok. 0°C. Szeze- 0lnie wyraéne przyrosty temperatury nastepuja w je} czeSci Srodkowe} i g6r- hej. Ten szybki wzrost jest spowodowany wieksza na tym poziomie koncen- traci ozonu (Os) ~ gazu absorbujgcego promienie slonecene. W stratosferze zuchodzi wiekszo$ barwnych zjawisk optycznych ~ min. srebrzyste obloki nocne swieeenie nieba, : Nad stratosfera znajduje sie mezosfera, ktdre) géma granica biegnie na wysokosei 85 km. W warstwie tj temperatura ponownie male 2 wysokoscia | obniza na jej gémej granicy do ~75-90°C. Powietrze w tej warstwie jest juz macznie rozrzedzone. E Kolejna wars to termosfera. Siega ona do wysokosei 800 km. Podob- ic jak w stratosferze, temperatura zwieksz ej é Fosigga wartose ok 1500°C Ree eee Najbardzie} zewngtrana warstwa atmosfery, przechodzaca juz bezposred- nio w przestrzert kosmiczna, jest egzosfera. Mala gestos¢ powietrza sprawia, te cxastecrki powietrza osiagaja bardzo duze predkosci. i Niezaleznie od oméwionych warstw, w atmosferze wyrdinia sie jeszcze jo- nosfere — warstwe rozciagajaca sie na wysokosci od 80 do 400 km, ktora cha- jukteryzuje zwiek:zona:koncentracja wolnych elektrondw i jonéw. Sktada sig ‘ona z kilku cieriszych warstw, w ktérych zawartosé elektronéw i jonéw w duzym Miopniu zalezy od pory roku i doby oraz aktywnosci Sloica ~ ich zwigkszona liczba zima i w ciagu nocy wplywa na polepszenie propagacii fal radiowych. 1.2. CIEPLO W ATMOSFERZE 1.2.1, PROMIENIOWANIE SLONECZNE fy, Promfenleanie i wyjania fl olektromagnsiyizayeh pisez ‘lala, ktGrych temperatura jest wy2sza od zera bezwzgled i ne -awzglednego, tzn. Ow skali Najwigkseym Zrédtem promieniowania i glownym Zrddlem energii docie~ Fujace} do Ziemi jest Slorice — gigantyczna kula rozzarzonych gaz6w, gldwniewodoru - 72,7% masy i helu ~ 26,2% masy. Wysylane przez Storice promienie biegna w przestrzeni kosmicznej z predkoscia 300 000 km/s. Odlegiosé od Slorica do Ziemi, wynoszaca srednio ok. 150 min km (wahania w ciggu roku od 148 do 152 mln km), pokonuja one w czasie 8,3 min Dla oka ludzkiego widzialny jest tylko niewielki zakres promieniowania, mieszczacy sig w granicach od 0,40 do 0,76 wm (mikrometr = 10° m). Pro- mieniowanie 0 falach krétszych od 0,40 jim nosi nazwe fal nadfioletowych, natomiast o falach dhuzszych od 0,76 um — podezerwonych. Promienie wi- dzialne, np. rozszczepione przez pryzmat (od najkrétszych do najdtuzszych), przedstawiaja game barw od fioletowej, przez niebieska, zielona, 26Ita, po- marariczowa do czerwonej. Uktadajac sig w ten spossb na niebie tworza, ‘obserwowang nieraz po deszezu, teczg. ‘Tabela. 1. Klasyfikacja widma widzialnego fal slonecznych Promieniowanie Barwa Diugosé fai (um) Podezerwone E > 076 czerwone 0,76 - 0,62 pomaraficzowe 062-059 ote 059-056 Widzialne zielone 056 - 050 niebieskie 050-045 floletowe 045 - 0,40 Nadfioletowe = <040 ‘Tylko ok, 80% Swiatla z zakresu fal widzialnych przechodzi przez atmo- sferg do powierzchni Ziemi, Pozostata czeSé jest przez niq pochtaniana, roz. prasza sig w niej i jest przez nig odbijana. Ostabienie natezenia promieni wania slonecznego w atmosferze nosi nazwe ekstynkeji. Pochtanianie jest selektywne, tzn. okreslone gazy tworzqce powietrze atmosferyczne pochtaniaja fale 0 ré¢nej dhugosci i w réznym stopniu. Oprécz gaz6w do pochlaniania promieniowania stonecznego przyczyniaja sig zanie~ czyszczenia atmostery, np. pyly, sadze, a takée para wodna, krysztalki lodu iin, W najwigkszym. stopniu jest pochtaniane promieniowanie podezerwone. W jego wyniku energia promienista zamienia si¢ w energie cieping (po chnie absorbujgce to promieniowanie ogrzewaja sie). W rozpraszaniu promieniowania gléwny udziat majq takze czasteczki gaz6w, pylow i wody. Padajace na nie promienie wywoluja w nich drgania elektromagnetyczne, ktére sq praekazywane we wszystkich kierunkach. W najwickszym stopniu sq rozpraszane kr6tkie fale SwietIne (barwy od fiole- towej do nicbieskiej), a w najmniejszym fale swietIne w zakresie pasma dh iego (barwy od czerwone} do pomarariczowej). Wigksze rozpraszanic pro- mieni krotkich, fioletowych i niebieskich, nadaje niebu blgkitne zabarw a= ta zmienia sig na jasnoszara, kiedy powietrze zawiera duzo zanieczy- \yezer irozproszeniu ulegaja takze inne, dluésze od niebieskich fale. Rowniez obnizajace sig nad widnokregiem Storice nie jest wtedy alociste, lecz. zmienia kolor na pomarariczowy, a nawet czerwony. Promieniowanie stoneczne dociera do powierzchni Ziemi jako bezpo- frednie i rozproszone. Natgzenie promieniowania bezpostedniego rosnie wraz ze warostem wysokosci Storica nad horyzontem, maleje natomiast na skutek zachmurzenia lub zanieczyszezenia atmosfery. Przy calkowitym za- chmurzeniu dociera do Ziemi tylko promieniowanie rozproszone. Suma promieniowania bezposredniego i rozproszonego nosi nazwe pro- ieniowania calkowitego. Tos docierajacego do Ziemi promieniowania wilkowitego zalezy od szerokosci geograficznej, pory roku i doby, stopnia juchmurzenia nieba, przezroczystosci atmosfery, wysokosci terenu nad po- rlomem morza itp. CzgS promieniowania sonecznego, kt6re dochodzi do Ziemi, odbija od nie), a czeSé praeksztatca sie w energie cieplng. Ilosé promieniowa odbitego zalezy gldwnie od banwy i rodzaju podtoza. Najwiecej odbijaja go powierzchnie gladkie i o jasnych barwach, a najmniej czarne, matowe. Pro- (entowy stosunek ilosci promieniowania odbitego do ilosci promieniowania )slajqcego nosi nazwe albedo. Albedo Swiezo spadiego Sniegu jest wysokie \ wynosi 70-80%, a ciemnej gleby tylko 15-20%. Jednoczesnie powierzchnie 0 Wysokim albedo nagrzewaja sig mnie}, a0 malym ~ bardzie} Albedo wody zmienia sig wraz.ze zmiana kata padania promieni stonecz- liych. Gdy Stotice jest w zenicie, od powierzchni wody odbija sig zaledwie ilka procent promieniowania stonecznego, natomiast gdy znajduje sig nisko ‘uc! horyzontem ~ prawie w catosci. nnergia ciepina docierajqca od Storica do Ziemi sprawia, Ze staje sig ona {ukze érddlem promieniowania (zwanego czesto wypromieniowaniem). Emito- Wane przez nig fale sq falami dlugimi (podezerwiest) mieszczacymi sie w zakresie id 4 do 100 jum, Przewazajqca czeSé promieniowania powierzchni Ziemi jest pochlaniana przez atmosfere, a gléwnie przez znajdujaca sie w niej parg wodng (ok. 60%) i dwutlenek wegla (ok. 20%) oraz rane zanieczyszczenia. ‘Wzrost temperatury, bedacy wynikiem zatrzymywania i magazynowania ‘ioplaw atmosferze powstajacego na skutek promieniowania podezerwonego «unitowanego przez Ziemig, jest okreslany mianem efektu szklarniowego (vieplarnianego). Obserwowane w ostatnich kilkudziesigciu latach zwieksza- Iie sig w atmosferze ilosci dwutlenku wegla i innych zanieczyszczeni powoduje hiwilenie sig efektu szklarniowego, a tym samym stale, prawie niezauwazalne jniany klimatyczne. ‘Zr6dlem wt6rnego promieniowania diugofalowego jest réwniez atmosfe- fi, Wysylane przez nig w kierunku Ziemi promieniowanie to promieniowanie jwroine atmosfery. R62 izy iloscia promieniowania emitowanego przez powierzchnig Ziemi a promieniowaniem zwrotnym atmosfery nosi na-zwe promieniowania efektywnego Ziemi, Przy duzym zachmurzeniu war- stwowym, a takze podezas mgly, promieniowanie to spada niekiedy do zera, Réénica pomigdzy ilosciq energii slonecznej pochtonigte) przez p wierzchnie Ziemi a energia tracona przez nia w wyniku promieniowania efek tywnego jest nazywana bilansem promieniowania. Bilans dodatni ozna przewage ilosei promieniowania slonecznego, natomiast ujemny — przewas ilosci promieniowania efektywnego Ziemi. Wartosé bilansu promieniowania zalezy od kata padania promieni st necznych i zmienia sig podczas doby i roku. W ciqgu doby dodatnim bilanser promieniowania charakteryzuje sig czes¢ dnia poczawszy od waniesienia Storica na wysokos¢ kilkunastu stopni nad widnokregiem, kiedy jego promi nie zacena ogrzewaé powierzchni¢ Ziemi, do chwili jego kulminacji. Poter -¢ obnizania sie polozenia Storica oraz uptywu godzin nocnych, staje si on coraz bardziej ujemny. W ciagu roku wedréwka Slorica migdzy zwrotnikami powoduje zwigksz ny doplyw energii slonecznej na jednej lub na drugiej potkuli. Zuzycie cie na ogrzanie wéd i kontynent6w sprawia, ze odczuwalne podnoszenie sig tem: peratury, zwigzane ze zwigkszaniem si¢ kata padania promieni stonecanyc jest o kilka tygodni opéénione. Opdénienie to jest wieksze na obszarach nad: ‘oceanicanych — choé Slorice osiaga zwrotnik Raka w czerwcu, najcieplej miesiqcem w umiarkowanych szerokosciach pétkuli pétnocne| jest lipiee, a n obszarach lezaeych nad oceanem ~ sierpier. Na kuli ziemskiej dodatni bilans promieniowania maja obszary znajdujq: ce sig w niskich szerokoSei geograficznych. Granica strefy dodatniego bilanst biegnic mnie} wiecej wadluz 40° szer. geogr. na pétkuli péinocnej i 35% szer. geogr. na péikuli poludniowe). R6znica ta wynika z wigkszej zasobnos pierwsze} z tych pélkul w wody oceaniczne, ktére potrzebuja wiecej ciepla ogrzania sie niz kontynenty. Mimo dodatniego bilansu cieplnego temperatut te) strefy nie podnosi sie 7 roku na rok, edyz nadmiar ciepla jest 7 nich przed kazywany obszarom 0 ujemnym bilansi 1.2.2. PRZENOSZENIE CIEPLA Ciepto z ogrzanej powierzchni Ziemi przenika w glab podloda oraz 1074 przestrzenia sie w atmosferze. Rozprzestrzenianie nastepuje gldwnie w wy-| niku: przewodnictwa ciepla, konwekcji termicznej, adwekcji termiczne] i tur- Przewodnictwo ciepta polega na bezposrednim przekazywaniu energif ciepIne| przez czasteczki podtoza najblizszym czasteczkom powiet przekazuja je nastepnym itd. Proces ten odbywa sig ghéwni przygruntowej warstwie powietrza, Konwekeja termiezna to ruch powietrza w pion i jednoczesne opadani chlodniejszego. W przypadku silnegol ‘oyrzania podtoza i zalegajacego nad nim powietrza tworza sig strumienie przeradzajace sig niekiedy w potezne, dochodzace do najwyészych parti tro- posfery prady wstepujace. Najbardziej rozwinigta konwekcja termiczna wy- Mepuje w strefie okotorswnikowej - prady powietrza siegaja 18-20 km wy- sokosei. W szerokosciach umiarkowanych prady konwekeyjne pojawiaja sie hajezeSciej w upalne dni, gléwnie w godzinach popoludniowych. Sprzyja im Wwany stopiest ogrzania podtoza. Adwekeja termiczna to poziome przenoszenie ciepla czesto na duze, liezace setki i tysigce kilometréw, odleglosci. Przenoszenie to odbywa sie lownie za posrednictwem mas powietrza przemieszczajacych sie z obszar6w powstania nad inne rejony kuli ziemskiej. Ciepla masa powietrza, powstala had cieptym podlozem, naplywajgc w obszary chlodu przynosi ocieplenie (\lwekeja ciepta), natomiast chtodna masa, uformowana nad chlodnym pod- Jozem, naplywajac w obszary ciepla przynosi ochtodzenie (adwekeja chlodu). ‘Turbulencja to nieuporzadkowane mieszanie sig czasteczek powietrza \ jego wigkszych objetosci zachodzace w réznych kierunkach i na réznych \wysokosciach. W je] wyniku cieplo rozprzestrzenia sig w atmosferze po bar- \Wzo lozonych torach. Bardzo wadna role w procesach przenoszenia ciepta w atmosferze odgry- Wijq takze przemiany fazowe wody. Zmiana ze stanu gazowego w ciekly (\kraplanie) i staly (resublimacja) powoduje wydzielanie sie ciepla, natomiast vechodzenie ze stanu ciektego (parowanie) i stalego (sublimacja) w gazowy jego pobieranie. Procesy te odbywaja sig stale, na réznych poziomach iz WWenym natgzeniem, 1.2.3. STANY TERMICZNEJ ROWNOWAGI ATMOSFERY W najnizszej warstwie atmosfery, troposferze, temperatura powietrza hniza sig wraz 7 wysokaseia. Jest to naturalny spadek wywolany m.in. §wickszajacym sig rozrzedzeniem powietrza. Wielkosé tego spadku okresla plonowy gradient temperatury. W szerokosciach umiarkowanych do wy- sokosei 10 km wynosi on Srednio 0,6°C na 100 m. Rzeczywisty gradient jmnicnia sig w szerokim zakresie i zalezy od szerokosci geograficznej, pory Joku, rodzaju podtoza, jego pokrycia itp. Duze wahania wykazuje on takze \W przekroju pionowym troposfery, np. w przyziemnych warstwach powietrza jiid ogrzanym podlozem moze przekraczaé 1°C na 100 m. Oznaka obnizania Aig temperatury powietrza wraz z wysokoscig i osiqgania przez nig ujem- liyeh wartosei jest np. utrzymywanie sie przez caly rok éniegu w wysokich juirtiach gor. ‘Zmiany temperatury wraz z wysokoseiq nastepuja takZe w powietrzu Nigclacym w ruchu, a wige w pradach konwekeyjnych, podczas pokonywania Jizez nie wzniesier\ i opadania za nimi itp. Przy unoszeniu sig powietr2a jego lomperatura obniza sig, a przy opadaniu wzrasta. Ze wzgledu na to, zeprocesy ochiadzania sie powietrza i jego ogrzewania odbywaja sig bez wy- miany ciepla z powietrzem otaczajacym sq nazywane procesami adiabatycz- nymi. "Gradient adiabatyemny w unoszacym sig powietrzu do poziomu kon- densacji (Wwysokosé, od ktérej rozpoczyna sig w nim skraplanie pary wodnej)) ‘wynosi srednio 1°C na 100 m (gradient suchoadiabatyceny), natomiast powy- ze} niego — srednio 0,5°C na 100 m (gradient wilgotnoadiabatycany). Przy- czyna wolniejszego spadku temperatury powyze| poziomu kondensacji jest wydzialanie sig ciepla w procesie skraplania. viitciltomeopll W opadajgcym powietrzu gradient adiabatyczny nie zmienia sig i wynosi Srednio 1°C na 100 m. Procesy adiabatyczne nie wystepuja w atmosferze w czystej postaci, edyz zardwno powietrze unoszace sig, jak i opadajace, nie jest odizolowane od pozostalej jego czesci. Du2a role odgrywa takze mieszanie sig powietrza. W zaleznosi od ksztaltowania sie gradientu temperatury i gradientu adiabatycznego wyrdznia sig trzy stany termicznej réwnowagi atmosfery: sta- 4a, chwiejng i obojetna. 2 R6wnowaga stala istnieje wtedy, gdy ruch okreslonej objetosei powie~ trza (do géry lub w dé) wywoluje pojawianie sig sit hydrostatycznych powo- ujacych jego powrst do pierwotnego poziomu. Sytuacja taka wystepuje, gdy przy ruchu powietrza do g6ry jego temperatura obniza sie szybciej niz W powietrzu otaczajacym, a przy ruchu w dét ~ szybciej wzrasta. Réznice te powoduja, Ze na okreslonym poziomie ich temperatury wyrdwnuja sig (a tym samym cigzary wlasciwe powietrza) i ruch powietrza ustaj Rownowaga chwiejna wystepuje, gdy pionowy ruch objetosei powie- trza wywola pojawienie sig sil hydrostatycanych, ktre beda go wmagaly. ‘Aby ruch ten mégh istnieé, temperatura unoszqcego sig powietrza musi byé na kazdym poziomie wy2sza, a opadajacego niésza od powietrza otacza- ee W warunkach réwnowagi chwiejnej nastepuje rozw6j konwekcji termicz- nj, Szczegdlnie duzy jest on w strefie przyrswnikowej, gdzie potezne prady wstepujace powietrza docieraja na wysokosé kilkunastu kilometréw. W sze~ rokosciach umiarkowanych silna konwekcja pojawia sie najczeSciej w godzi- nach popoludniowych przy stonecznej, upalnej pogodzie. Wynikiem konwek- ji termicznej sq chmury kigbiaste. Przy silnych pradach wznoszacych sq one mocno rozbudowane w pionie. i R6wnowaga obojetna istnieje wéwezas, gdy ruch danej objetosci powie~ trza w pionie nie wywoluje pojawienia sig sil hydrostatycznych hamujacych lub wspomagajacych go. Wystepuje ona, gdy zmiany temperatury tej objetosel sq réwne zmianom w powietrau otaczajacym. 4 Pionowy rozktad temperatury powictrza jest w troposferze bardzo zr62- nicowany i zalezy od szerokosci geograficzne), rodzaju podloza, pory roku i doby, zachmurzenia itp. Czesto zdarza sig, Ze w okreslonej warstwie tempes tatura nie obniza sig wraz z wysokoseia, lecz werasta lub nic zmienia sig. Zjawisko, kiedy temperatura zwigksza sig wraz z wysokoscia, nosi nazwe in- wersji temperatury, a warstwa, w kt6rej sig to dzieje — warstwy inwersyj- :j. Gdy temperatura warstwy nie zmienia sig wraz z wysokoscia, wowczas awisko to jest okrestane jako izoterm! zotermia czesto jest stanem przejsciowym, ktGry przechodzi w inwersje lomperatury. Warstwy inwersyjne wystepuja na réénych poziomach, a ich iniqzszosé wynosi od kilku do kilkuset i wiecej metréw. Ze wzgledu na wyso- hose wystepowania dziela sig one na dolne — stykajace sig z powierzchnia Ziemi i gérne - zawieszone w troposferze na okreslonej wysokosci. Do pier- wszych zalicza sig inwersje radiacyjne i adwekcyjne, a do drugich — inwersje (siadania, turbulencyjne i frontowe. Inwersja radiacyjna powstaje najczeScie noca w przygruntowej, kilku- b kilkunastometrowej warstwie powietrza podezas pogody bezchmurnej | beawietrznej lub ze stabym wiatrem. Jest ona wynikiem wypromieniowania tiepla z podtoza. Inwersja ta zanika zazwyczaj po wschodzie Slorica i ogrzaniu sig podioza, Nad pokrytymi lodem obszarami morskimi moze utrzymywaé sig izez dtuészy okres. Inwersja adwekcyjna tworzy si¢ najezesciej w cieplej masie powietrza huplywajacej nad chlodniejsze podioze. Siega ona najczeSciej kilkudziesigciu, niekiedy kilkuset metréw wysokosci. Nad obszarami morskimi powstaje ona |izy naplywie cieplego powietrza nad rejony chlodnych pradéw morskich, \ilakze przy naplywie powietrza znad otwartej praestrzeni wodnej nad obszar pokryty zwartym lodem. Inwersji tej czgsto towarzyszy, zajimujqca rozlegle Jestrzenie, mgla (adwekcyjna). Inwersja osiadania powstaje, gdy opadajace powietrze ulega sprezeniu i wiabatyeznemu ogrzaniu. Inwersja osiadania tworzqca sie w stacjonarnych Krodkach wysokiego cisnienia zajmuje powierzchnie o srednicy kilkuset i Wigce) kilometrow. Szezegdlnie duzy, prawie o stalym charakterze, rozw6j lnwersji osiadania obserwuje sig w szerokosciach okotozwrotnikowych (in- Wersja pasatowa); jest on zwiazany z opadaniem powietrza w centrach wy26w Jodzwrotnikowych (zob. podr. 2.2). Inwersja turbulencyjna tworzy sie, gdy na okreslonej wysokosci w tro- Josferze wystepuje warstwa o silnym poziomym ruchu powietrza. Zassanie ku \llowi powietrza z pozioméw polozonych wy2ej oraz, ku gérze, powietrza ulacego nizej powoduje utworzenie sig dwéch warstw wyraénie réznigeych ti temperatura. Jedna z nich tworzy powietrze pociagnigte w dél, ktdre \leglo sprezeniu i ogrzaniu, a druga — powietrze pociagnigte do géry, ktore \iewto rozprezeniu i ochlodzeniu, Inwersja frontowa jest zwigzana z cieplym frontem atmosferycznym — Jud ustawiona ukosnie do powierzchni Ziemi plaszezyzng frontows znajduje lic cieple powietrze, a pod nia powietrze cigésze, chlodne.Warstwy inwersyjne, szezegdlnie gérme, maja bardzo waéne znaczeni pogodotwéreze. Zmniejszajac konwekeje termiczna, sq ezynnikiem ograni czajacym tworzenie sig chmur 0 rozwoju pionowym. R6znica pomigdzy preznoscia pary wodnej nasyconej w danej temperatu- {ye Ajej preznoseig aktualng nosi nazve niedosytu wilgotnosci powietrza (d) d=E~e (hPa) Niedosyt wilgotnosci awigksza sig wraz ze wzrostem temperatury powie~ {iva i maleje 2 jej obnizaniem sig. Wynika to z niejednakowej reakeji preznosci ‘naksymalnej i aktualnej na zmiany temperatury — przy jej weroscie preznosé ‘naksymalna zwieksza sig szybcie} niz aktualna (spowodowana intensywniej- juym parowaniem) i réénica pomigdzy nimi powigksza sig. Przy obnizaniu si¢ \ualomiast maleje tylko preznos¢ maksymalna, podczas edy aktualna pozosta- jena tym samym poziomie (lub nieznacznie rosnie, gdyz procesy parowania i vunspiracji trwajq nadal), wiec r6énica pomiedzy nimi sie zmniejsza. Procentowg wartosé aktualnej preznosci pary wodne} w danej tempera- \uize w stosunku do jej preznosci maksymalnej w tej samej temperaturze wyruza wilgotnosé wzgledna (f). 1.3. PARA WODNA W ATMOSFERZE Para wodna w atmosferze jest jednym z najwazniejszych czynnikéw godotwérezych. Dzigki jej przemianom z fazy gazowej w ciekla lub stata za sie chmury, mgly, zamglenia, powstaja opady atmosferyczne, a na wierzchni gruntu osadza sig rosa, szron, szadé itp. Zawartosé pary wodnej powietrzu wynosi od 0,2% jednostek objetosciowych w szerokosciach pi biegunowych do 2,5% jednostek objetosciowych w poblizu réwnika. Jej ol nosé w atmosferze jest wynikiem parowania powierzchni wodnych, parowani powierzchni Igdowych, transpiracji (parowania) roslin itp. Parowanie to proces przechodzenia wody ze stanu cieklego do stant lotnego, gazowego, polegajacy na odrywaniu sig czasteczek wody od jej wierzchni i ich przenikaniu do atmosfery. Odrywaja sig caasteczki, ktry energia kinetyczna przewyésza site przyciagania molekularnego wody. Para wodna, jak kazdy gaz, wywiera cisnienie, kt6re nosi nazwe prezn jest wyrazane w jednostkach ciSnienia ~ hPa. Iosé ps wodnej, jaka moze pomiescié powietrze, jest ograniczona i zalezy od jes temperatury — im jest ona wyzsza, tym wigce}. Mianem pary wodnej nasyconej okresla sig jej ilo 100% E Wilgotnosé wzgledna, podobnie jak niedosyt, zmienia sie wraz z tempe- tama charakter odwrotny ~z tych samych co poprzedinio juyyezyn pray wzroscie temperatury wilgotnosé wzgledna maleje (szybeie} jiowicksza sig mianownik utamka), a przy jej spadku ~ werasta. Przy odpowiednio duzym spadku temperatury preznosé aktualna pary Wodne} staje sig réwna prezosci maksymalnej — powietrze osiqga stan na- jjcenia, Niedosyt osigga wowezas 0 hPa, natomiast wilgotnos¢ wzgledna — \%. Temperatura, w ktérej do tego dochodzi, nosi nazwe temperatury jinktu rosy. Dalsze obnizanie sig temperatury powoduje skraplanie sig nad- Jlaru pary Wodnej. Tlosé skroplonej pary zalezy od wielkosci obnizenia sie onperatury ponizej temperatury punktu rosy i od nasycenia powietrza para Woulng (wilgotnoéci bezwzgledne) W ciagu doby najmniejszy niedosyt, a zarazem najwieksza wilgotnosé ruledina, notuje sig w godzinach najwiekszego wychtodzenia. Noca, gdy tem- \jeratura spada ponizej temperatury punktu rosy, tworzy sie mgla, rosa, aw imperaturach ujemnych — szron. Wraz z podnoszeniem sig Slorica nad wid- vkrggiem i wzrostem temperatury niedosyt sig zwigksza, a wilgotnos Wiledna maleje. Najwiekszy niedosyt i najmniejsza wilgotnosé wzgledna ob- senwuje sig, gdy jest najcieplej - we wezesnych godzinach popoludniowych. Zima nad obszarami Idowymi w szerokosciach umiarkowanych sredni \lobowy niedosyt wilgotnosci stosunkowo rzadko przekracza 10 hPa, nato- ihlnst Srednia dobowa wilgotnosé wzgledna waha sig od ponizej 80 do 95%. Jalem niedosyt moze dochodzié do 20 hPa, a wilgotnosé wegledna spadaé d 10-60%. W upalne poludnie niedosyt przekracza czgsto 30 hP: Wauledna sigga wtedy zaledwie 20-40% , jaka w dane} tem peraturze osiagnie najwy2seq mozliva prezmos, a cisnienie jakie wywiera prezos (©). Maksymalng preénos pary wodnej w réanych temperaturach oraz odpx windajqea je] ilosé wody w 1 m?® powietrza, okreslane} jako wilgotnosé bs wagledna, przedstawia tabela 2. iq maksymalng pary nasyconej lub preznoscia maksymalni Tabela 2. Maksymalna preénoéé pary wodnej i odpowiadajace jej wartosci wilgotnose be ‘wagledne) powietrza Tempera 15 30 Preamosé (hPa) Wilgotnosé benwzgledna (g H.0/m') 171 | 23,4 25 128 | 173, 304 Preznosé pary wodnej, jaka w danym momencie ma powietrze, jest nay zywana prednoseig aktualng (¢),1.3.1. PRODUKTY KONDENSACJI PARY WODNEJ Maly tego rodzaju, zwykle o bardzo duzej intensywnosci, takze sq obser- Wowane na akwenach oceanicznych. Dotyczy to gidwnie miejsc, gdzie spo aja sig ze soba ciepte i zimne prady oceaniczne (np. rejon Nowej Fundlandii, Lu Platy, Przylgdka Dobrej Nadziei lub Wysp Kurylskich), oraz przybrzez- liych stref oceandw, gdy na skutek dlugotrwalego wiatru wiejacego od Iadu hastapi odepchniecie cieplych w6d powierzchniowych i wyplynigcie na ich Iniejsce chlodnych w6d przydennych (zjawisko upwellingu — patrz czeSé druga Oceanografia). To ostatnie zjawisko zachodzi gléwnie na wschodnich rubie- fch oceanicznych, na szerokoseiach geograficznych o przewadze wiatrow Wichodnich — pasatéw (strefa ta zmienia polozenie w ciagu roku, oscylujac (i ok. 10° do ponad 20° szer. geogr. obydwu pétkul). Maly adwekcyjne, powstale na skutek naplyniecia cieptego powietrza nad ladu i wychtodzenia go przez chtodne wody Atlantyku, sq obserwowane tugsto w Zatoce Biskajskiej i w poblizu wejécia do Ciesniny Gibraltarskiej. Ocenia sig, ze mgly adwekcyjne stanowig nad obszarami morskimi ok. 80% Wweystkich rodzajéw mgiel. Do mgiet powstajacych na skutek ochlodzenia nalezq réwniez mgly orogra- ficane (zboczowe) wystepujace na terenach gérzystych oraz na pograniczu wod | wysokich przybrzeznych gér. Prayczyng ich powstawania jest zasysanie do gory niidujacego sig nad zboczem cieptego powietrza przez wiejacy ponad szczytami Wiatr. W podobny spossb powstaje zjawisko dymienia gér, czyli zwiewanie przez Wintr mgly tworzace} sie od strony zawietrznej gory. Takie dymigce wierzcholki charakterystyczne dla wielu gor, m.in, Gory Gibraltarskiej. Na obszarach tych Uubserwuje sig ponadto mgly powstate w wyniku splywania po zboczach wychio- \ironego noca powietrza. Zbocza te w dziesi mocno sig nagrzewaja, a noca od- ‘lh ciepto na skutek wypromieniowania i stajq sie mocno wyziebione. Do mgie! powstajacych na skutek parowania zaliczane sa mgty frontowe. worza sig one w strefie przejsciowej pomigdzy ciepla i chlodna masa powie- (vz, c2yli na froncie atmosferyeznym, gtéwnie cieplym, Zajmuja pas rozciq- {njacy sig przed frontem, Prayczyna ich powstawania jest nasycenie powietrza pita wodna spowodowane parowaniem podioza po opadach i najezesciej Jjlnoczesne jego ochtodzenie na skutek wymieszania z powietrzem chlod- Hicjszym. Mgly te przemieszezaja sig razem z frontem i zajmuja obszary \)trSénicowanej szerokosci, niekiedy majq kilkadziesiat kilometrow. Zdarza ze sq one chmura warstwowa siggajacq do powierzchni Ziemi Lokalnie mgly powstajace z powodu parowania pojawiaja sig najezeSciej Jw burzy, gdy nastapi ochlodzenie, a rozgrzana jeszcze powierzchnia Ziemi Intensywnie paruje. Nad obszarami morskimi mgly spowodowane parowaniem wystepuja szerokosciach geograficznych. Tworza sig, gdy nad Woe naplynie mrogne powietrze. W takich warunkach morze intensywne jiruje, a unoszaca sie para ma postaé smug osiggajacych niekiedy kilkadzic- iat metréw. Zjawisko to nosi nazwe dymienia morza. Warunkami umodliwiajacymi kondensacje pary wodnej zawartej w atmo: sferze jest spadek temperatury ponizej temperatury punktu rosy i obecnos w powietrzu jader kondensacji, czyli stalych czqsteczek (wielkosci od dzi siatych do setnych czeSci mikrometra), na ktérych moga osiadaé drobiny skroplonej pary wodnej. NajezeSciej sq nimi krysztalki soli, drobne ziarenl piasku, sadze, pyly i inne zanieczyszezenia atmosfery, a takze krysztatki lod Produkty kondensa¢ji sq zawieszone w powietrzu, przyczyniajac sie do p ‘wstawania mgiel, zamglenia i chmur lub osadzaja sig na podlozu w post osad6w atmosferycanych 1.3.1.1. Maly i ich rodzaje Produktami skraplania sig pary wodnej w warstwach troposfery blizszycl powierzchni Ziemi sq mgly. Mgla to zawiesina mikroskopijnych kropel wody w powietrzu ograniczajaca widzialnosé ponizej 1 km (zmniejszanie widzialnosci dol km jest nazywane zamgleniem). Zaleznie od warunk6 powstania dzieli sig je na mgly powstale na skutek ochtodzenia lub paro: wania, Do mgiel powstajacych na skutek ochtodzenia naleza m.in. mgly radia. cyjne (2 wypromieniowania). Sq to najezesciej mgly lokalne powstajac wwyniku ochlodzenia przyziemnych warstw powietrza przez wyzigbione pod: loze. Tworza sig zwykle w godzinach nocnych, a czasem juz wieczornyct i zanikaja po wschodzie Storica. Ich powstawaniu sprzyja bezchmurna pogé da, duza zawartosé wilgoci w powietrzu i slaby, ledwie odccuwalny, wiatr Siggaja kilku lub kilkunastu metrow wysokosci. Zima moga zalegaé przei dluzsze okresy i obejmowaé wigksze obszary, a ich wysokosé moze dochodzi do kilkuset metréw. Mgly tego rodzaju pojawiaja sig najcagsciej podczas po: gody wyzowej, kiedy brak chmur sprzyja wychtadzajacemu, dlugofalowemt niowaniu powierzchni Ziemi. Nad akwenami morskimi pojawiaja si sscach, gdzie zalega stata pokrywa lodowa. Innym rodzajem mgiet powstajgcych na skutek ochlodzenia sq mgly ad wekeyjne. Tworza sig one w wyniku ochlodzenia dolnych warstw ciepl i wilgotne] masy powietrza, naplywajacej nad chlodniejsze podtoze, a taki w wyniku ochtodzenia sie cieplego, wilgotnego powietrza po wymieszaniu z napotkanym chtodniejszym. Mgly adwekcyjne obejmuja zwykle duze, li ce dziesiatki i setki kilometréw obszary, a ich wysokos siega kilkudziesi a nawet kilkuset metréw. Niekiedy tgcza sie one bezposrednio 2 chmurami Bardzo czgsto wystepuja na pograniczu obszaréw morskich i ladowycl w warunkach, kiedy cieple wilgotne powietrze morskie naplywa nad chiod: niejszy Id lub cieple powietrze znad ladu przemieszcza sig nad chlodniejszq powierzchnig morza.1.3.1.2. Chmury i ich klasyfikacja ) Chmura to zbiér drobnych kropelek wody lub krysztalkéw lodu (chmun jednorodne)-badé kropelek wody, krysztalk6w lodu i Sniezynek jednoczesni (chmury mieszane) zawieszonych w swobodnej atmosferze, powstalych w wy- niku kondensa¢ji pary wodnej,Spadek temperatury prowadzacy do procesd kondensacji pary wodnej nastepuje na skutek: adiabatycznego ochlodzenia si tunoszacego sig powietrza, mieszania sie powietrza cieplego i chlodniejsze lub oddzialywania na cieple powietrze chlodniejszego podloza, Ksztalty, rozmiary i wysokoSci chmur, na jakich ich rodzaje wystepuja, s Scisle zwigzane z procesami fizycanymi, w wyniku ktérych powstaly. Gtdwny- mi przyczynami powodujacymi tworzenie sig chmur sa: ‘© prady konwekcyjne, © wypieranie do géry cieplego powietrza przez chlodne, © much cieplego powietrza do gory wadtuz powierzchni frontu cieptego, © ruchy turbuleneyjne, ¢_ istnienie warstw inwersyjnych. Efektem pradéw konwekcyjnych w powietrzu sq chmury ktebiaste, Pionowe unoszenie sig strumieni powietrza powoduje jego szybkie adiaba- tyczne ochladzanie sig i skraplanie pary wodnej. W zaleznosci od intensyw- nosci pradéw powstajace chmury maja r6zng rozciaglos¢ w pionie. Przy bar dzo silnych pradach powstaja potezne, rozbudowane w pionie chmury bu: rowe 0 nazwie Cumulonimbus (Cb), a przy slabszych ~ mniej rozciagniete w pionie, rézne gatunki chmur Cumulus (Cu) (congestus, mediocris, humilis), Pionowa konwekeja termiczna najbardzie} rozwija sig podezas sloneczne}, Uupalne} pogody nad obszarami lqdowymi o réznym stopniu nagrzania, a takze. W masach chtodnego, wilgotnego powietrza, naptywajacych nad cieplejs podloze, w ktérym takze pojawiaja sig prady wznoszace i traci ono statecz. Chmury klgbiaste tworza sig réwnicz w wyniku wypierania do g6ry cieplego powietrza przez szybko wélizgujace sig pod nie, cigzsze powietrze chlodne. W powietrzu cieplym, podobnie jak w przypadku pradéw wznoszq- cych, nastepuja wéwezas intensywne procesy ochtadzania sig i skraplania pary wodnej. Przy bardzo gwaltownym wypieraniu tworza si¢ potgéne, siggajace! czgsto najwyeszych parti troposfery chmury burzowe Cb gatunku capillatus, Przy ruchu wélizgowym cieptego powietrza do géry wzdluz po- wierzchni frontu cieptego powstaja chmury warstwowe. Powierzchnia frontu, zwykle dlugosci kilkuset kilometrow, przebiega w odniesieniu do po- wierzchni Ziemi pod katem ostrym i ruch powietrza w kierunku pionowym odbywa sig w wolnym tempie. Wolno przebiegaja takze procesy kondensacji pary wodnej, a chmury ukladaja sig wzdhuz te) powierzchni warstwowo, Z najwyzszymi_jej partiami sq zwigzane chmury Cirrus (Ci) i Cirrostratus (Cs), ze Stednimi ~ Altostratus (As) iz najblizszymi powierzchni Ziemi thmury warstwowe — Stratus (St). Jednocee chmury Nimbostratus (Ns). Pod tymi ostatnimi moga sig jeszcze znajdowaé énie_grubosé chmur wzrasta | poblizu przecigcia sig powierzchni frontu z powierzchnia Ziemi jest naj- Wigksza. W wyniku turbulencyjnego mieszania sig powietrza powstaja, lezace Wos€ nisko, chmury warstwowe — St. Tworza sie one najczesciej w cieplych \iusach naplywajacych nad chtodniejsze podtoze, a takze w masach stacjonar- liych, w ktorych dolne czesci wychtodzily sie od podtoza. Pray dostatecznej Wilgotnosei powietrza w gémych partiach tych mas dosé czgsto nastepuje izektoczenie temperatury punktu rosy i procesy kondensacji pary wodnej bejmuja nieraz cate zaimowane przez nie powierzchnic. Lokalnie tego ro- \Wzaju chmury obserwuje sie takze nad ranem w wyniku unoszenia sig mgly lub pizygruntowego wychiodzenia po wschodzie Storia. Z wystepowaniem w troposferze warstw inwersyjnych sq zwigzane thmury falowe. Tworza sie one, gdy na gérnej granicy warstwy inwersyjnej sig, majqce przeciwne kierunki, poziome prady powietrza. W takiej tworza sig fale, ktdrych grzbiety wypeinia powietrze uniesione iw \ivrym nastapit adiabatycany spadek temperatury oraz powstaly chmury, na- omiast doliny — powietrze, ktére podczas opadania ogrzato sie adiabatycznic. W taki whasnie spossb powstaja chmury z rodzaju Cirrocumulus (Cc), Alto- tumulus (Ac) i Stratocumulus (Sc). Chmury Cc, Ac i Se tworza sig takze z \inych rodzajéw chmur, np. z Cs, Asi St, kiedy ulegng one przeksztalceniu na shtek konwekeji lub ruchéw falowych, a takée z chmur ktebiastych Cb i Cu, More ulegty rozmyciu. ‘Zlozone procesy ochtadzania sig powietrza, w wyniku ktérych powstajg thmury, powoduja, ze ich wygiad jest bardzo zréénicowany. Na potrzeby nsyfikacji wybrano charakterystyczne, wystepujace we wszystkich szerokos- tlich geograficznych, postacie chmur i ustalono podstawowe ich rodzaje. Opis poszezegstnych rodzajéw chmur zawiera Migdzynaradowy atlas chmur (International Cloud Ailas), opublikowany przez Swiatowa Organizacje Me- Wworologiczng (WMO) Rodzaje chmur i ich polskie nazwy: Crus (Ci) — pierzaste, Cirrocumulus (Cc) — Kigbiasto-pierzaste, Cirostratus (Cs) —_ warstwowo-pierzaste, Mocumulus (Ac) = Mosiratus (As) — Nimbostratus (Ns) — Sivatocumulus (Se) = Niratus (St) x Cumulus (Cu) - Cumulonimbus(Cb) ~ Srednie Kigbiaste, Srednie warstwowe, warstwowe deszczowe, Kicbiasto-warstwowe, wwarstwowe, Kiebiaste, Kiebiaste deszezowe.Oprécz wygladu inna charakterystyczng cechq rodzajéw chmur jest sokos ich wystepowania. Cecha ta stanowi podstawe podziatu troposfery ni ‘zy pigtta (tab. 3). ‘Tabela 3. Preyblizone granice pigter chmur (w km) Moe eet | eaten] [ mieazyewromnikowa ‘Wysokie 38 6-18 Srednie 14 a Nise do2 ae eae ee cod wysokosci ok. 0.5 km do pigtra wysokiego Cirrus, Cirrocumulus i Cirrostratus wystepuja w pigtrze wysokim, Altoc ‘mulus i Altostratus ~_w Stednim, a Stratus i Stratocumulus w niskim. Chmu Altostratus obserwuje si¢ najczeScie} na Srednich wysokosciach, ale nicki ich gérne caesci przenikaja wyzej. Chmury Nimbostramus maja podstawe pigtrze niskim, lecz ich pozostale partie czesto siggaja pi ‘Chmury Cumulus i Cumulonimbus maja duza rozciaglos¢ pionowa i obejmuy czgsto zasiggiem dwa, a nawet trzy pigtra (rys. 2). Rys, 2. Wysokosé wystepowania poszezegdlnych rodzajéw chmur w umiarkowanych szer kosciach geograficenych 13.13 1. Chmury pietra wysokiego Cirrus (Ci) ~ chmury w postaci oddzielnych, bialych i delikatnych wi6kiet lub bialych poprzecznych lawie, a niekiedy waskich, podhuénych pasm zbie! nych pozornie ku widnokregowi. Maja zwykle jedwabisty wyglad. Gdy Storie obniza sig nad horyzontem, zmieniaja barwe na Z6Htawa, poénie] rozowa, nawet czerwona, Sktadajg sie z krysztatkéw lodu. ra. wysokiego, Cirrocumulus (Ce) ~ chmury w postaci platkéw réénej wielkosei, w skiad Mrych wehodza mate czlony w ksztalcie ziaren lub zmarszczek. Niekiedy Inia wyglad tawie o wyraznych zarysach. Chmury Ce sq przejrzyste, a Storice | Ksigzyc sq przez nie wyragnie widoczne. W ich sklad wchodza krysztalki lod Cirrostratus (Cs) - chmury tworzace bialawa, przejrzysta zastong 0 wisk- Ailstym lub gladkim wygladzie, pokrywajaca niebo catkowicie lub czeSciowo. Z, thmurami Ci tworza czasem pasma zbiezne w kierunku jednego miejsca na Widnokregu. Czesto o ich obecnosei Swiadezy zjawisko halo \wokst Storica lub Ksiezyca powstaly na skutek zalamania promieni. Sktadajq sp glownie z krysztatkéw lodu. bialy krag 1.3.1.2.2. Chmury pietra sredniego Alrocumulus (Ac) ~ warstwa chmur, na ktérq skladaja sie platy, zaokra- lone bryly, walce itp. Sq one zwykle nalozone na siebie, niekiedy polgczone ¥ woba lub tez wystepuja oddzielnie stykajgc sig krawedziami, Bywaja takze \jporzadkowane, tworzac réwnolegle pasma. Pomiedzy poszezegdinymi bry- {iyni moze byé widoczne niebo badé zarys Slorica lub Ksigzyca. Na kraricach \ych bryt pojawia sie niekiedy iryzacja ~teczowa gra barw. Zdarza sie czgsto, He chmury te tworza jednolita, bezcieniowg zastone. W ich sklad wehodza jhivnie kropelki wody, a pry niskich temperaturach ~ krysztatki lodu. Alostratus (As) - rozlegta warstwa chmur przestaniajqca niebo calkowicie Ib czesciowo. Niekiedy Storice lub Ksiezye przeswiecaja przez nie, jak przez Wiilowe szkto. Ich grubose jest réana ~ nickiedy moga si¢gaé od pigtra sred- Jikiyo do wysokiego. Maja barwe szarawa lub niebieskawa, a wyglad prazko- wily, wlUknisty, czasem jednolity. Tworza je kropelki wody i krysztatki lodu. Moga dawaé niewielkie, ciagnace sig dluzej opady (tab. 4). ‘Tabela 4. Najezestsze postacie opadéw atmosferycanych z poszeze- g6inyeh rodzajéw chmur Rodzaj chmur Rodzaje opadu |} as [ws | se | st [ cu | Deseez +++ +/+ Maawka is Snieg stallistalartt cate + Krupy Sniezne + J+ Grad + 1,3.1.2.3. Chmury pigtra niskiego Stratus (St) — chm Bing warstwe pokryws © barwie szarej lub ciemnoszarej, tworzace jedno- iaca catkowicie niebo. Wystepuja zwykle najbli:powierzchni Ziemi, Podstawa tych chmur znajduje sie niekiedy zaledwie kil kadziesiat metrow nad powierzchnia Ziemi. W ich sklad wehodza najezesci kropelki wody, a przy niskiej temperaturze r6wnie? Sniezynki i krysztalki lodu, Moga dawaé opady méawki, a zima Sniegu. Zwykle sq to opady 0 mat natgzeniu. ‘Stratocumulus (Sc) ~ warstwa lub tawica szarych albo bialawych chmur widocznymi ciemnymi czeSciami. Czeéci te maja ksztalt duzych, zaokragl nych bryt lub walesw potaczonych ze soba lub oddzielonych od siebie. Pomi dzy poszczegstnymi czlonami moga wystepowaé przeswity. Czasem chmury pokrywaja cale niebo jednolita warstwa. W ich sklad wehodza gléwnie kro pelki wody. Moga dawaé opady mzawki i stabe opady deszezu, a w niski temperaturach — Sniegu i krup Snieznych. ‘Nimbostratus (NS) ~ ciemnoszara, jednostajna niska warstwa chmur duzej, siegajacej nieraz kilku kilometréw grubosci (od pietra niskiego do wys sokiego). Catkowicie przestania Ksiezyc i Storice. W dolnej czesci w jej sk wehodza kropelki wody, a w wyészych ~ Sniezynki i krysztalki lodu. Przynos ‘ona opady deszczu i mzawki, a zima Sniegu. 1.3.1.2.4, Pozostate rodzaje chmur Cumulus (Cu) ~ najezgSciej oddzieine chmury o wyraénie zarysowany brzegach. Niekiedy sq one splaszczone lub maja wypuklosei. Bywaja taki ‘mocno wypigtrzone, a ich g6rna czesé przypomina kalafior. Chmury Cu ‘malej i umiarkowanej rozciaglosci pionowej sq porozrzucane na niebie ni regularnie, a nickiedy uktadaja sig w szeregi rownolegle do kierunku wiat Mocno wypigtrzone, oswietlone przez promienie slonecene, sa olsniewaj jasne, a ich podstawa pozostaje zwykle ciemna i prawie pozioma. Chmury sktadaja sig glownie z kropelek wody, a ich wypietrzone czesci ~7 krysztalk lodu. Moga dawaé opady przelotne, czasem 0 duzym natgzeniu. Cumulonimbus (Cb) ~ potgzne, cigzkie i geste chmury burzowe. Ich doln ‘a zwykle ciemne, a gore jasniejsze, przypominaja olbrzymie kowadto clym wierzcholku lub pidropusz. Wypigtrzenia maja czesto wyglad gor I wiez. Od chmur Cu réénig sig one wigksza zwartoscia bryty. Sq takze bardzi rozbudowane w pionie. U ich podstaw czgsto sq widoczne postrzepione wi trem mniejsze chmury. W gérnej czesci chmury Cb sq zbudowane z krysztatki lodu, a w dolnej - z kropelek wody; zawieraja one takze platki Sniegu or krupy i gradziny. Chmury Cb przynosza intensywne opady burzowe, cz¢st polaczone 2 wyladowaniami atmosferycznymi. Opady te z daleka sq wido ww postaci charakterystycznych, ciagnacych sig ku Ziemi ciemnych smug. ces 1.3.1.2.5. Gatunki chmur aje, dziela sig takze na gatunl rodnice w budowie wewnet Chmury, niezalezs Podstawa podzjalu (ie). Chmura zaliczona do jednego gatunku moze odnosié sig do jednego lub hilku rodzajéw chmur. W Miedzynarodowym atlasie chmur wyrééniono 14 gatunkéw chmur (w \nnwiasach podano rodzaje, w ktérych gatunek ten moze wystepowaé): Fibratus (fib) ~ oddzielne chmury lub cienka zastona z chmur, skladajaca Aig z prawie prostoliniowych widkien (Ci i Cs), Uncinus (unc) ~ chmury w ksztalcie przecinka zakoriczonego haczykiem Jub klaczkiem (Ci), Spissatus (spi) ~ chmury czasem tak geste, Ze majg barwe szarawa (Ci), Castellanus (cas) ~ chmury w gémnej czeSci z wypuktosciami w postaci Wlozyczek, ktore maja wspélng podstawe i sa jak gdyby ulozone wadtuz jedne} Winii (Ci, Ce, Ae, Se), Floceus (flo) ~ cztony chmur w postaci Klebiastych Klaczkéw 0 postrae- pilonej dotne| czgsei (Ci, Ce iAc), Siratiformis (str) — chmury rozpostarte w postaci rozleglego plata lub Warstwy (Ae, Se, Ce), Nebulosus (neb) ~ chmury w postaci mglistej zaslony lub warstwy nie Wykizujqce] wyragnych saczegot6w (Cs i St), Lenticularis (len) — chmury w ksztaicie soczewek, czgsto wydluzone i suykle o wyraénych zarysach (Ce, Ac i Sc), Fractus (fra) ~ chmury charakteryzujace sig nieregularnym ksztattem i W)tuénie postrzepionym wygladem (St i Cu), Humilis (hum) ~ chmury 0 mate} rozciagtosci pionowej, jak gdyby spla- sevone. Potocznie sq nazywane chmurami picknej pogody (Cu), Mediocris (med) — chmury 0 srednie} rozcigglosci pionowej, ktérych Wlorzchotki maja ticzne wypuklosci (Cu), Congestus (con) — chmury 0 duzej rozciaglosci pionowej. Ich géma, [ierkujaca czgSé jest czgsto ostepiajgco biala, a podstawa ciemnogra- Jislowa. Podezas dalszego rozwoju preechodza w chmury Cumulonimbus (Cy), Calvus (cal) — chmury 0 zwartej, masywnej budowie. Ich podstawa jest oinna, a wierzchotki Snieznobiate. Czgsto daja intensywne, burzowe opady. Fh przejSciem sq zwigzane porywy wiatru szkwaly (Cb), Capillatus (cap) ~ rozbudowane pionowo chmury, ktérych szczytowe jyyici sa pierzaste, 0 budowie wldkniste} lub prazkowanej. W dalszym sta- ihn rozwoju widkna te tworza potgznych rozmiaréw kowadio (incus). {imurom tym, podobnie jak poprzednim, towarzysza opady burzowe i whwaly (Cb). 1.3.1.3. Opady i osady atmosferyczne Opady atmosferyezne powstaja na skutek zlozonych proceséw fizyez~ yeh zachodzacych w chmurach. W ich wyniku pojedyncze produkty konden-sagji pary wodnej ~ krysztalki lodu i kropelki wody 0 wielkosei rzedu od ki do kilkudziesieciu mikrometréw osiagaja tak duze rozmiary i mase, ze pok nuja op6r powietrza i wypadaja z chmury. ‘W chmurach mieszanych, zawierajacych kropelki wody i krysztalki le du, procesy te polegaja, w duzym uproszezeniu, na tym, Ze krysztatki lod powigkszaja sie dzi¢ki osadzaniu sig na nich kropelek przechlodzonej we Po osiagnigciu odpowiednio duzej masy opadaja jako platki sniegu. Jezeli do powierzchni Ziemi panuje ujemna temperatura, docieraja do niej wt postaci, jesli natomiast dodatnia, wéwezas platki ulegaja stopnicniu. G w chmurze temperatura waha sig nieznacznie ponizej zera, krysztatki lo przyrastaja powoli i przyjmuja ksztalt éniezynek, ktére opadajac tacza sie soba i tworza wieksze platki Sniegu. W przypadku bardzo niskich temperat spowodowanych gwaltownymi pradami wstepujacymi, krysztalki lodu pr rastaja bardzo szybko, tworzac, charakterystyczne dla chmur Cb, gradziny ll krupy Sniezne. 'W chmurach jednorodnych, skladajacych sig tylko z kropelek wod) nastepuje Iaczenie sig (koagulacja) drobnych kropelek z opadajacymi wie szymi. Kiedy kropla spadajac osiggnie zbyt duza wielkoSé, w6wczas r07j sig na kilka mniejszych, ktdre w trakcie opadania znowu lacza sig innymi i Sytuacja taka powtarza sig az do podstawy chmury. ‘Opady atmosferyczne charakteryzuja sig r62nq intensywnoscia i czas trwania, a takée postacig — deszez, Snieg, grad itp. Ze wegledu na r6zny stopier\ ich natezenia wyrdénia sie opady bun czasem 2 gradem, ktéremu towarzysza wytadowania atmosferyczne i porywis te wiatry, opady umiarkowane i o stabej intensywnoSci. Z uwagi na trwania, dzieli sig je na ciagte (chmury Ns i As), przelotne (Cb) i roszai (chmury St iSc). Czas trwania opadu wykazuje duty zwiazek z jego nasilenier opady burzowe trwaja zwykle krdcej niz 0 malym natezeniu. * Krupa lodowa - opad kulistych, bialych ziarenek lodu 0 dosé luénej budowie, otoczonych jednolita, cienka i twarda warstwa lodu ~ przy upadku nie rozpryskuja sig: * Krupa Sniezna - opad kulistych lub jajowatych bialych, nieprzezro- czystych ziaren lodu, rozpryskujacych sig przy upadku. Z opadami sq zwigzane burze. Ze wzgledu na przyczyny powstawania \ivlolg sig one na frontowe i wewnatrzmasowe. Do pierwszych z nich zalicza ip burze awigzane z frontami: chlodnym, cieplym i zokludowanym, a do \ijugich burze spowodowane adwekcja i konwekcja, ze Zwigzane z frontem chtodnym nalez do najczesciej wystepuja- ‘yeh, Powstaja, edy na czele frontu chlodnego, w wyniku szybkiego unoszenia \loplego powietrza, utworzy sie chmura Cb. Burze frontu chlodnego sq typo- Wwe dla nizowych ukladéw barycznych. rze frontu cieplego pojawiajg sig rzadko, gdya.w wigkszosci przypad- li naplywajace cieple powietrze wslizguje sig powoli do gory po lagodnie ‘uiehylone} powierzchni frontu utworzonej przez zalegajace nize} powietrze thlodne. Powstajgce chmury sq warstwowe i przynosza zwykle opady ciagle 1) inalym natezeniu, Burze zwiqzane z okluzja powstaja na skutek wypierania cieplego po- Wluliza do gory przez zblizajace sig do siebie i ukosnie ustawione powierz- ‘iipie frontu cieptego i chtodnego. Znajdujace sig pomigdzy nimi powietrze [ites sie adiabatyeznie, co prowadsi do roavoju chmur,niekiedy tke Hiirvowych. Nurze adwekeyjne tworza sig najezeSciej w chiodnym powietrau naply- \ijieym za frontem chlodnym w tylne} czesci nizu, Dosé ezesto podtoze silnie ‘yiyowa sie od powietrza cieplego przedniej czesci nizu i kiedy naplynie po- Wletrze chlodne, wyksztalca sie w nim réwnowaga chwiejna - powstaja silne Jiinly wstepujace, a w ich efekcie — rozbudowane w plaszczyZnie pionowej *hinury burzowe. ze powstale na skutek konwekeji wystepuja gléwnie podczas upal- Ji) pozody, przy stabych wiatrach lub ich braku i maja zazwyczaj charakter ihslny. Formuja sie, edy duze nagrzanie powierzchni Ziemi i dolnych warstw Wwictrza prowadzi do powstania rownowagi chwiejnej, a silne prady wste- Ie przyczyniaja sie do duzego rozwoju chmur klebiastych. W szerokos- Jf unsiarkowanych burze tego typu wystepuja zwyile w godzinach popo- ilhiowych, Najezestsze postaci opadu to: @. deszez — opad zlozony z kropel wody 0 Srednicy réwnej i wigkszej of 0,5 mm; © mzawka — opad tworzacy sig z drobnych kropel wody o éredni mniejszej od 0,5 mm; © Snieg — opad krysztatkéw lodu majqcych delikatna, rozgalezioni przewaznie szeScioramienna strukture; © Snieg z deszezem — opad Sniegu i deszezu lub mokrego Sniegu stepujacy przy temperaturach zblizonych do zera i nieco wyzszych; © grad — opad kulek lub brylek lodu nieforemnego ksztaltu 0 Sredni zawykle do 0,5 em, a czasem wickszych; ¢ ziarna lodowe - opad bardzo drobnych, twardych krysztalkéw lodu, jednolitej budowie ~ podezas upadku nie rozpryskuja s rary wodnej osadzajace sig w stanie cieklym lub shim bezposrednio na powierzchni Ziemi lub na wystajacych przedmiotach (i thady atmosferyczne. Do najczesciej wystepujacych osadéw nalezy rosa, ‘Won, szadé i gotoledZ, Rosa powstaje w wyniku procesu skraplania sig pary wodnej w warstwie Wyvictrza przylegajace} bezpostednio do wyzighione} powierzchni Ziemi, Wivvnie podezas bezchmurnych nocy (wypromieniowanie ciepla) przy braku Hur lub jego matej predkosei, najezesciej wezesna jesienia.Szron tworzy sig, podobnie jak rosa, na skutek wychlodzenia powierzcl Ziemi, ale w temperaturach ujemnych. Nastepuje to na skutek resublimacji czyli bezposredniego przechodzenia pary wodnej ze stanu gazowego w st © szerokosci umiarkowanych ~ na wigkszosci obszaréw ladowych ist- nieje przewaga opadéw okresu letniego nad zimowymi. Nad wschod- nimi obszarami oceandw obserwuje sie niewielka przewage opadéw ‘Szron pojawia sie gléwnie wezesna wiosna i péZna jesienia — najwezesniej zimowych; ciemnych, szybciej ochtadzajacych sig powierzchniach. * arktyezny (antarktyczny) ~ nieznaczna przewaga opad6w w okresie Szadé migkka powstaje podczas mroénej, mglistej pogody, gdy drobit letnim, przechtodzonej wody osadzaja sie na narozach réznych przedmiotw od st ny nawietrznej (na gaigziach drzew, drutach elektrycznych itp.). Zamarzaj tworzy biata, puszysta warstwe, dosé tatwo zdmuchiwana przez wiatr. Sza ‘migkka moze byé bardzo obfita (grubosci kilku centymetr6w). Powstaje le w temperaturach ponizej ~10°C. Szadé twarda tworzy sig w czasie mgliste] pogody przy temperatu powietrza od -3 do -8°C. Przechlodzone drobne kropelki wody p zetknigciu z przeszkodg szybko zamarzaja, zachowujac sferyceny kszt Osad ten ma strukture ziarnista. Jego narastanie nastepuje od strony d wietrznej i zwigksza sig wraz z predkosciq wiatru. Gdy temperatura obn , twardos¢ tego rodzaju szadzi maleje, aw koricu moze ona przejsé w sz kk. Gotoledé to jednorodny i przezroczysty osad lodu, powstaly na skut zamarznigcia kropel méawki lub deszczu na powierzchni o temperatut ujemnej. Powstaje ona takze na skutek ponownego zamarznigcia stopiones lodu lub Sniegu. Gotoledé najczesciej wystepuje w klimacie morskim, g okresy temperatur ujemnych, czeScie} niz w klimacie kontynentalnym, platajg sig 2 okresami temperatur dodatnich, W strefie réwnikowej opady sq wysokie. Prayezyna jest trwajgca prawie caly {Wk intensywna konwekeja termiczna. Strumienie unoszacego sie rozgrzanego i Wilyotnego powietrza ulegaja gwaltownemu adiabatycznemu ochtadzaniu, a 2a- ‘wir w nich para wodna — skropleniu. Efektem sq obfite tropikalne deszcze. Mipfa duzego zachmurzenia i intensywnych opadéw przesuwa sie w ciagu roku, Wine ze zmiang deklinaeji Storica, raz na jedna, a raz na druga potkule. Ze wealedu na wigksze ogrzanie podloza i mocniejsza konwekcjg nad Juniynentami notuje sig znaczniejsze opady. Do szezegslnie uprzywilejowa- ‘(yeh w opady nalezy Ameryka Srodkowa, wybrzeza Zatoki Gwinejskiej oraz Hilonezji, edzie siggajq one w skali roku od 5000 do 6500 mm. W niektérych Wyle) polozonych rejonach Kolumbii praekraczaja nawet 7000 mm. Duze ‘ipuily, powyze] 3000 mm, notuje sie takze w potudniowych Indiach, a miej- Sumi, np. w poblizu Himalajéw — nawet 6000-7000 mm. W strefie zwrotnikowej intensywna konwekcja trwa tylko przez czesé Whi, Przypada ona na okres, kiedy Slorice znajduje si¢ nad zwrotnikiem i Joyo poblizu. Opady sq mniejsze niz.w strefie réwnikowej, wykazujac pr2y Iii) st6znicowanie ~ wytsze sq w czeSci doréwnikowej, nizsze natomiast W {ici przechodzacej w strefe podzwrotnikowa, Ni obszarach podzwrotnikowych, gdzie rozciaga sig strefa podwy2szo- hp cisnicnia i przewaza pogoda o malym zachmurzeniu, opady sq mate, 2 Wy)! Kontynentami, szezegdinie w ich czgSciach srodkowych, nawet bardzo Wile, Na tych szerokosciach rozposcierajq sie pustynie Azji i Afryki oraz Hiplio, skaliste obszary Ameryki. Opady roczne nad kontynentami siegaja ‘sHleiiwic 200-250 mm, a lokalnie ~ ponizej 100 mm, W szerokosciach umiarkowanych opady wynosza od kilkuset milime- {hy 110 nize} potozonych obszarach ladowych do kiku tysigey na terenach Wwlovonych wysoko. W Europie np. duze opady sq notowane w gérzystych Hwarich Szkocji - rocznie w granicach 4000-5000 mm, na wybrzezu adria- Wehinn 3500-5000 mm, w Atpach -3000-4000 mm i na wybrzezach Norwegii 1100-2500 mm, W glebi ladéw, z dala od oceanéw i na nize} potozonych Jsenuch réwninnych, opady siegajg 300-400 mm, a lokalnie wynosza nawet ney W szerokoSciach arktycznych opady wynosza Srednio 200-300 mm, a w ‘hilloach podbiegunowych niespetna 200 mm rocznie. Najwigksze opady notuje sig u podnéza potudniowych Himalajéw, gd Wi oozne sumy dochodza do 12.000 mm, Sprawia to monsun letni —wiatr 0 ‘HHiowym charakterze wiejacy w okresie lata znad Oceanu Indyjskiego nad 1.3.1.4. Geograficzny rozktad opadow Czestos6 wystepowania opadsw i ich wielkos¢ zalezy od ezynnikéw, kich jak szerokosé geograficzna, wysokosé nad poziomem morza, oddaleni od mérz i oceandw, uksztaltowanie terenu, rodzaj jego pokrycia, przewa jncy kierunek wiatru itp. Czestosé opadéw i ich ilosé zmienia sig w ciagu rol i wykazuje sezonowa eyklicznosé. Na kuli ziemskie} wyréznia sig nastepujace typy rocznego przebi opadéw: ‘© réwnikowy —w ciagu roku wystepuja dwa okresy deszczowe, obydw ‘gdy Storice znajduje sig nad réwnikiem lub w jego poblizu, a wi wiosna i jesienia, Charakteryzujq sie one gwaltownymi i obfitymi opi damis ‘© zwrotnikowy — pora deszczowa przypada na okres lata danej potkul trwa ok. 4 miesiecy. Zaréwno czgstos¢ opadéw, jak i ich intensywnos jest tu nieco mniejsza niz w strefie réwnikowej; @ podzwrotnikowy - pora deszezowa zaznacza sig stabie}. Przypa takze na lato i trwa ok. 6 miesigcy;Kontynent azjatycki. Przemieszezajace sig wilgotne powietrze monsun¢ a b napotykajqc Himalaje, unosi sig i ochladza adiabatycznie, Ze wgledu na di ss nto ilosé pary wodne}, jaka zawiera, oraz ozigbienie spowodowane wyniesieniem | |, = ee na kilka tysigcy metrow, zachodzace w nim skraplanie si¢ pary wodnej jes at hp 4 je eee bardzo intensywne. oe ee cane ‘Najwigksza jednorazowa ilosé opadu zanotowano na Filipinach—w ciggi | ° SRS Silat asad ale face jednej doby spadto tam 1168 mm deszczu, a wigc tyle, ile w Polsce weiggull 9" tpt 8 =a +o4 =e lat, Stacja meteorologiczna w Cerapundii w Indiach u podnéza potudniowyel "> py f= 4 = Pt 1= = Himalajéw odnotowata opad niewiele mniejszy, bo 1036 mm. Liczba dni z opadem na niektérych wyspach Polinezji i w poblizu Now Zelandii przekracza 300, a nawet 350 rocznie, podczas gdy np. na Saharze wybrzezach Chile opady sq notowane tylko kilka razy w roku. Dla poréwnat wW Polsce liczba dni z opadem wynosi ok. 180. Wigksz0s¢ z nich praypada mi chtodng pore roku. Wp 3 Reakad pois ibaa ue ch chow pot nad obarami ciple du (b) [Holec, 1973] ae kh punkty 0 jednakowych wartosciach nosza nazwe izohips. Mapy te kresli yn icegScie} dla wartosci cignienia 850, 700, 500, 200 i 100 hPa. Powierzch- lp te znajdujg sig mniej wigce} na wysokosci 1500, 3000, 5500, 9000, 12.000 1 100 m. Im blizej powierzchni Ziemi, tym bardzie} ksztalt izohips przypo- iia ksztalty izobar na poziomie morza, Drugi rodzaj map, topografii baryeznej wzglednej, przedstawia réinice #iokosci w metrach pomiedzy dwoma powierzchniami izobarycanymi, np. 0 WistoSei 1000 hPa i potozonej nad nig o wartosci 500 hPa. Ze wzgledu na to i isinice pomigdzy powierzchniami izobarycenymi sq tym wigksze, im wyZ f it empermtira powietrza pomigdzy nimi, mapy te pozwalaja na okres- [fer topos otsaron singh sig linea emicny op, Cisnienie atmosferyczne zmienia sig takée poziomo. Wielkosé tych 2 yiva gradient baryezny, bedacy réinicg cieienath obedes| Sse {haktora preyjmuje sig 1° dlugosci potudnika, czyli 60 mil morskich (1Mm = * {352 m), co odpowiada w przyblizenia 111,1 km. Na mapach rozklad cignienia na okreslonym obszarze przedstawi aja izo- {pty linie jednakowego cisnienia, Izobary wykresta sie, zachowujge migdzy Iii stata réznice wielkosci cignienia, najczesciej co 4 lub 5 hPa, Ukiad izobar wskazuje polozenie uktadéw barycznych wysokiego i niskie- {iisnienia, frontéw atmosferycznych, klinéw wyzowych i zatok nizowych, hw, siodet itp. (rys. 4). Z ich ksztaltu i ukladu mozna w duéym stopni ‘Wislaé panujacq w danym miejscu pogode. Nid barycany (cyklon) to uklad niskiego cisnienia, w kt6rym maleje ono ‘herunku centrum iw ktérym istnieje wirowy, przeciwny (pélkula pélnocna) mary ese nal ear ey Hhicgu wskazéwek zegara, ruch powietrza. Z nizem sq zwigzane fronty SS ba ee ence ae nsferyezne — cieply, chtodny, a w péZniejszym okresic takze front okluzji Foe aer eepazcnta oxpowstdajg one zvykiym mettom), wysokalp Mach rozkladu cisnienia punkt o naimniejzym cisneniu jst oznaczony ‘ni izobarycznej nad poziomem morza. Linie taczace tig Mt N ~ nit (ang. L — low), 1.4, CISNIENIE ATMOSFERYCZNE | Cignienie atmosferycane to cisnienie (cigzar) stupa powietrza, siggal ceuo gore} granicy atmosfery, jakie wywiera on na znajdujacq sie pod ni powierzchnie. Cignienie to zmniejsza sie wraz z wysokoscia w postepic a ‘metrycznym ina poziomie 5 km jest dwukrotnie, a na poziomie 10 km pra czterokrotnie mniejsze od cisnienia na poziomie morza. Jednostkami cisni nia atmosferyeznego sq hektopaskale (hPa). Wielkosé spadku cisnienia wrazz wysokoscia okresla stopieit baryezny, rinica pomigdzy dwoma poziomami rézniacymi sig 0 1 hPa. Przy cisnieni ‘ok. 1000 hPa i temperaturze 0°C stopieri baryezny do wysokosci ok. 5000 n.p.m. wynosi Srednio 8 m, W zaleznosci od temperatury powietrza istnie pod tym wzgledem rdmice — w powietrau cieplym cisnienie maleje wraz wysokoscia wolniej niz w powietrzu chlodnym. Jesli np. przy powierzc Ziemi cignienie jest takie samo, to na poziomie kilkuset metr6w jest 0 \wyésze w powietrzu cieplym, Réznica pozioméw o tej samej wartosci cisniet jest tym wicksza, im wigksza jest r6anica temperatur powietrza ciepte; chlodnego. Powierzchnia 0 jednakowych wartosciach cisnienia, zwana wierzchnig izobaryczna, jest w zwigzku z tym nad obszarem zajmowan\ przez powietrze ciepte wypukta (rys. 3a), a nad obszarem zajmowat przez powietrze chtodne — wklesta (rys. 3b). Rozktad cisnienia w poszczegdinych warstwach atmosfery przedstawisZatoka niskiego cignienia jest wydluzona w jednym kierunku czesci 1.5.1. SILY KSZTALTUJACE WIATR nizu, Ogranicza ja 1 lub 3 izobary. Linia biegnaca jej Srodkiem to of zatol (ang. trough). 5 pages yi ‘Wyi baryczny (antycyklon) jest uktadem wysokiego cisnienia, w ktory ‘wrasta ono ku centrum i gdzie panuje godny (pétkula péinocna) z biegie wwskazéwek zegara ruch powietrza. Na mapach rozkladu najwyészym cignieniu oznacza sig litera W ~ wy (ang. H— high). | Sita Coriolisa powstaje na skutek niezgodnosci pomigdzy predkoscia jlowg obracajacej sig Ziemi, ktsra jest stala, a jej malejaca wraz z szerokos- 1) geograficzna predkoscia liniowal Mimo, Ze jeden petny obrot kuli ziem- hic} wynosi 360°, dlugosé drogi, ja pokonuja czasteczki powietrza obraca- jie sig wraz z Ziemia, jest rézna — na réwniku pokonuja one 40 000 km {illuosé réwnika), w wyészych szerokosciach geograficznych mniejsza, a W pe biegunéw jeszeze mniejsza. Czasteczka powietrza znajdujaca sie na \ioyunie nie wykonuje 2adnej drogi. Kula ziemska obraca sig z zachodu na wuld, a wige przemieszczajace sig na pétkuli péinocnej powietrze jest ‘yyiku te] niezgodnosci odchylane od poczatkowego kierunku w prawo (na wilkuli pokudniowej w lewo). Sita ta zwieksza sig wraz.z szerokosciq geogra- iyi) od O na réwniku do 1 na biegunach (rys. 5). Zjawisko pozornego od- fliylunia przez site Coriolisa wystepuje nie tylko przy ruchu poludnikowym, Wp i kazdym innym. Sila odsrodkowa wystepuje przy krzywoliniowym ruchu powietrza i jest shoiowana na zewnatrz. Jej wartoSé jest tym wieksza, im szybszy jest ruch jiwietrza i bardziej zakrzywiony tor (wztasta wprost proporcjonalnie do Wyiulratu predkosci wiatru). Varcie jest awigzane z bliskoseia powierzchni Ziemi. Powoduje ono Wihie)szenie predkosci wiatru i jego odchylanie w kierunku nizszego cisnie- Ji, Wraz z wysokoscia znaczenie tarcia maleje. ys. 4. Typy ukladéw eignienia [Radomski, 1977] i Linie ciagle —izobary, lini praerywane ~ osie ukladsw, strealki~ kierunki wiatru na pol pstnoene}, Symbole: W — wy2 baryeeny, N — niz baryczny, B - bruzda niskiego cisnienia, Fatoka niskiego cisnienia, K —klin wysokiego cisnienia, Wa — wal wysokiego cisnienia, siodto baryezne Klin wysokiego cignienia to wydluzona w jednym kierunku czesé Linia biegnaca srodkiem klina nazywa sig osia klina (ang. ridge). Siodto jest obszarem pomigdzy dwoma nizami i dwoma wyzami (I pomigdzy dwoma zatokami i klinami wy2owymi) ulozonymi na krzy2. (p ciwlegle). Punkt w Srodku siodta nazywa sig punktem siodtowym. WIATR ‘{Wiatij to poziomy (w odniesieniu do powierzchni Ziemi), uporzadkowal ruch powietrza wywolany gradientem cisnicnia.JNa przemieszczajace sig wietrze dzialajg sily, ktérych wypadkowa sprawia, Ze linia tego pradu pokrywa sie z reguly z wektorem gra nalezy Coriolisa, sila odsrodkowa oraz tarcie. 100% Rys. 5. Procentowe wartosetsily Coriolisa1.5.3.PARAMETRY WIATRU. 1.5.2. RODZAJE WIATROW W zaleinosci od tego, kt6re z wymienionych uprzednio sit dzialaja ruch czasteczek powietrza, wyrdenia sig wiatr geostroficany, gradientowy rzeczywisty. ‘Wiatr geostroficzny to wiatr wystepujacy przy prostoliniowym lub 2bI ‘zonym do prostoliniowego ksztalcie izobar (izohips) w Srednich i wysoki partiach troposfery. Dziataja na niego dwie sily — gradientu cisnienia ba nego i Coriolisa. Sita Coriolisa powoduje, ze czasteczki powietrza rozpo najqce sw6j ruch w kierunku nizszego cisnienia (prostopadle do izobar) chylaja sig od linii gradientu cignienia w prawo na potkuli pétnocnej i w Ie na polkuli potudniowej. W wyniku tego przyjmuja one kierunek rownole, do izobar. Obszar podwyzszonego cignienia znajduje si¢ po prawej, a obni nego po lewej stronie od kierunku ruchu powietrza (pétkula poludniow odwrotnie), Jest to podstawowa zasada zachowania kierunku wiatru, Wiatr gradientowy to ruch czasteczek powietrza, na ktére dziatajq si gradientu cisnienia barycznego, Coriolisa i odsrodkowa. Wystepuje on Kolowym, charakterystycanym dla ukladéw barycanych, ksztalcie izob: W ukladach nizowych ku srodkowi jest skierowana sila gradientu cisnieni natomiast na zewnatrz — sila odsrodkowa i sila Coriolisa, Poniewaz.w stosu ‘ku do wektora predkosci wiatru sita Coriolisa jest jednoczesnie skierowana prawo, wige nadaje poruszajacemu sig powietrzu na pétkuli potnocne} kie nek przeciwny do ruchu wskazdwek zegara (na pétkuli pohudniowej ~ zgo ny), W ukladach wyzowych do Stodka jest skierowana sila Coriolisa, a zewnattz sila gradientu i sila odSrodkowa. Sila Coriolisa jest, podobnie j poprzednio, skierowana w prawo i pod katem prostym do wektora predk i nadaje poruszajacemu sig na pétkuli péInocnej powietrau kierunek zgod z ruchem wskazéwek zegara (na pélkuli pohudniowe} ~ przeciwny) Wiatr rzeczywisty jest ruchem czasteczek powietrza bedacym wyniki dziatania gradientu cisnienia, sity odsrodkowe), sity Coriolisa i tareia. Wp tarcia jest bardzo zlozony i zmienia sie wraz z wysokoscia. Powoduje ont ogéinie biorgc, zmiany polegajace na odchylaniu kierunku wiatru od izobar strong niaszego cignienia i zmniejszeniu jego predkosci. Tarcie sprawia taki ze ustawiony prostopadle do wektora sity Coriolisa wektor wiatru ulega pr sunigciu i odchyla sig od kierunku réwnoleglego do izobar w strone nizsze cisnienia, Wielkosé tego odchylenia przy powierzchni Ziemi, nad ladem, nosi srednio ok. 45°, a nad morzem, gdzie tarcie jest mniejsze, ok. 20°. chylenie to zmniejsza sig wraz z wysokoscia. Maleje ono takze pray siln wiatrach i w ciagu dnia, kiedy turbulencyjne mieszanie powietrza jest d Predkosé wiatru rzeczywistego, przy tym samym gradiencie cisnienia baryezm 20, jest mniejsza od predkosci wiatru geostroficznego ok. 25-50% nad powiel chniami Iqdowymi i ok. 25% nad powierzchniami morskimi. Wyrazny wai predkosci wiatru nastgpuje dopiero na wysokosci 30-50 m nad podlozem, Morun WNW oraz NNW (ys. 6). J fees eme10 mmii35 mm tema SSE Wy). Resta wiatséw da poszczegsnych prec Wisk6w jego predkosei [Prawdzic, 1981] Wiatr charakteryzuja dwa podstawowe parametry — kierunek i predkosé. Korunek wiatru to kierunek, z ktérego wiatr wieje. Wyrdznia sig cztery gldwne, cztery posrednie i osiem uzupetniajgcych. Kierunki glowne 1) polnocny ~ N (ang. north), wschodni ~ E (east), poludniowy ~ $ (south) | yichodni = W (west), a poSrednie: NE — péinocno-wschodni, SE — potud- Wlowo-wschodni, SW ~ poludniowo-zachodi Kiorunkami uzupetniajgeymi sq: NNE, ENE, ESE, SSE, SSW, WSW, NW - pétnocno-zachodni. Przy okreslaniu symbolami uzu- pelniajacych kierunksw wiatrw obo- wigzuje zasada umieszczania jako pierwszej litery najblizszego kierunku ‘gléwnego (np. S), a nastepnie — litery najblizszego kierunku posredniego (np. SW). Kierunek wiatru okresla sig takze jako azymut, a wiec w stopniach ka- towych, poczynajac od péinocy (2god- nie z ruchem wskaz6wek zegara). Kie- runkowi E odpowiada 90°, kierunko- wi S— 180° itd, Procentowy rozktad czestosci kie- runkéw wiatréw za dany okres jest przedstawiany za pomoca r6ay wis tr6w (rys. 7). Diugosé kazdego ramie- nia jest na niej proporcjonalna do czestosci wiatréw wiejacych z tego kierunku (rysunek gory). Zakresy predkosci wiatru oznacza sig na nich inna szerokosciq ramienia (rysunek ‘g6my). Korice ramion moga byé pota- ‘zone (rysunek dolny). Drugi parametr wiatru, pred- ko8é, to droga, jaka czasteczki powie- trza pokonuja w okreslonym czasie. Na morzu predkosé te podaje sig w wezlach (1 wezet = 1 mila/h), a na ladzie w metrach na sekunde (m/s) lub kilometrach na godzing (km/h). Przeliczanie predkosei wiatru wezl6w na mis, i odwrotnie, nie jest| 9< weeny pow | eyo -ouyd | opuzow | 6 1y wos) anows e095 jou) Sunoweas | | soley wos yim con | omma |g | (ez) 6 | ss-ar | veers y 7 wors| Says oxpea| — ¢ w a oo 2 | uy Fee eal oe emo |g — <>, = pan anal " new) yinoséon| emp | 9 | (Ss) + | cee 2708 wou) Kays 070509 8 | yinos | wupas | s | () € | eee . az2atg Buons| ney Kus Bz{aq azouipalod bind’ysh reawosfxu Souqs yi oempnyvozyp mt seal “Sapo don poy ayoiopou | + | oo z | te coos | FUP | azaaug ysayf] Aus 9307 uoxgoesyoitsgoncds ts wnnfod| 200 aes |g | Gy 1 | sear | ees's | seeps 3 Hewkoer ape ayes] amopou) Arewoxsran aquargazs8 97 ais bfeacfod ‘squzospeiods sips pha sz oo gone zal 395 He rope | om | 2 |) wo 90 | ore |rsve {9p aqeu apie azauq 2128 | rep Supodey nae (eo) co | ov | est azaug sya}) ane KqEs yp | SUOHSES0N2 ey faupez 209 54 parddu ue>| ea serou | 1 | Co) ro | et | st-¢0 |avpb(8Gn 0 eyszeeue a tzsoun | a0 i 2 Aesop ugoo | pet 0 1 | zoo ‘onsny ye! arppei8 azs001 goo) e250) aasaiiae | apts! ne .s anysyariue arysjod, Teaiou nus eS erudons SUNOS AHAB | unos U21S2140trudne. Predkosé np. 20 weztsw to 20 x 1852 m, ezyli 37 040 m/h, a wige’ przyblizeniu 10,3 m/s. Predkosé natomiast 20 m/s = 72 km/h = 38,9 wez! (72.000 m : 1852 m) ‘W warunkach morskich, w celu szybkiego otrzymania przyblizonych w: tosci, przeliczanie to przyjmuje niekiedy bardzo uproszezona forme i sprow. dza sig do dziclenia liczby wezk6w przez 2 lub mnozenia m/s przez. 2. Na morzu do okreslania sity wiatru stosuje sig skale Beauforta. Jest skala sporzadzona w 1806 r. na potrzeby floty przez angielskiego admin: Beauforta i wielokrotnie pééniej modyfikowana. Dzieli sig ona na 13 stopi (ed 0 do 12). Odpowiadajg im okreslone wizualnie oznaki dziatania wiat Stopnie tej skali maja przyporzadkowane sobie odpowiednie predkosci wia w m/s, km/h i weztach. Skala Beauforta (tab. 5) zawiera takZe opis st morza i wygladu fal. polo2enie osi migdzyzwrotnikowej strefy obnizonego cisnienia latem na pétuli polnocnej (linia przerywana) i pétkuli potudniowej (linia ciggla) [Holec, 1973] Wf lo 28° szer. geogr., a na pétkuli potudniowej latem jest przesunigta nad Miultulia do 20° szer. geogr. (rys. 8). ‘odzwrotnikowe strefy wysokiego ciSnienia nad obszarami ocea- Uiiymi obydwu pétkul to w istocie centra rozleglych wyz6w podzwrotniko- i Na pétkuli pétnocnej jest to Wyz Azorski (Ocean Atlantycki) i Wyz { ajski (Ocean Spokojny), a na pétkuli potudniowej — Wy: Poludniowoat- WiWyeki, Wyz Poludniowopacyficzny i Wyz Poludniowoindyjski. Zima, kiedy jucjonarne tworza sig takze nad kontynentami, strefy wysokiego cisnienia Wii) Zicmig dookola prawie nieprzerwanym pasem. Latem strefy te sq po- aivicla ig nad rozgrzanymi kon- siurni. Mrely obnizonego cignienia szerokosci umiarkowanych sq na obyd- iilkulach bardzo szerokie. Strefa na pétkuli poludniowe} otacza kule whi) prawie ciaglym pasem, przesuwajac sig nieznacznie na pétnoc lub Wlnic, Na péikuli pétnocne} strefa obnizonego cisnienia jest w okresie swym przerwana wyzami stacjonarnymi tworzacymi sig nad wyziebionymi Wyhiontami ~ Wyzem Azjatyckim i Wyzem Kanadyjskim, Jej obecnosé za- Wi sig glownie w postaci rozlegtego Nizu Islandzkiego (Grenlandzkiego) i Aleuckiego. Latem, gdy nad kontynentami panuje niskic cignienie, ma Wy ehurakter prawie ciggly. 1.6. OGOLNA CYRKULACJA ATMOSFERY NA KULI ZIEMSKIEJ Ogéina cyrkulacja atmosfery to przemieszezanie sie powietrza w s calego globu — sa to zardwno jego ruchy wielkoskalowe, jak i o zasiegu lok nym. Obok prad6w oceanicanych odgrywa ona podstawowa role w wymial ciepla pomiedzy niskimi i wysokimi szerokosciami geograficznymi, prz niajge sig do utrzymania stabilnych, przechodzacych lagodnie jedna w di stref klimatycznych na kuli ziemskie}, Zasadnicza przyezyna ogéInej cyrkulacji atmosfery jest nieréwnomi doplyw energii stonecznej do powierzchni Ziemi, Pociaga to za soba réznic rozkladzie temperatury, a te z kolei wywoluja rézénice w rozkladzie cisniei Na przebieg cyrkulacji ogromny wplyw wywiera ruch obrotowy Zier zwiqzana z nim sita Coriolisa, a takze sila odsrodkowa, tarcie, obecnosé ki tynentdw i oceanéw, zréznicowanie fizjograficzne kontynent6w itp. Na kuli ziemskiej wyrdnia sig nastepujace, ulozone mniej wigcej r leznikowo, strefy cisnienia: © przyrownikowa strefe niskiego cisnienia, © podzwrotnikowg strefe wysokiego cisnienia, Wkolobiegunowe strefy podwyzszonego cisnienia charakteryzuje ‘©. strefe obnizonego cignienia szerokosci umiarkowanych, shovvan inienie, ezesto zakidcane, gléwnie na pétkuli pétnoc- ‘© okolobiegunowa strefe podwyzszonego iver nize baryczne praemieszczajace sig ze strefy obnizonego cisnienia Oto krétka charakterystyka tych stref. jhe umiarkowanych, Najbardziej stabilne pod tym wzgledem obszary to Przyréwnikowa strefa niskiego cisnienia przebiega w poblizu rowni kiya i Grenlandia, gdzie podwyzszone, skutkiem niskiej temperatury, ima ksztalt falisty. W styczniu, kiedy Storice znajduje sig nad potkulg pol ipnle utrzymuje sig z wahaniami przez.caly rok. niowa, zajmuje ona potozenie od 10° szer. geogr. pn. do 20° szer. geogr. pay w lipcu, kiedy jest ono nad pétkulg péinocna — potozenie od prawie 30° ‘geogr. pn. do 5° szer. geogr. pd. Falisty ksztalt jest wynikiem jej wigksa przesunigcia w wyasze szerok mniejszego nad oc nami, np. latem na pélkuli péInocnej siega ona nad kontynentem ay Jolkoskalowa eyrkulacja atmosferyezna na kul et bardzo ztozony (rys. 9). Zapoc e Jiwnikowej strefie niskiego cisnienia. W wyészych partiach troposfe- lin jogo czeSe przemies potkule polnoena, a druga nad pol- Jwhidniowg, Sila Coriolisa sprawia, Ze na ok. 30° szer. geogr. przyjmujeweiokosei geograficzne tej pétkuli znajdujace sie pomiedzy 40 i 50° nosza na- \iiny) im przez. deglarzy nazwe ryczacych pigédziesigtek (lub czterdziestek). 10 zlozonosci wielkoskalowych ruchéw powietrza na kuli ziemskiej przy- Hla sig takze to, 2e podewrotnikowa strefe wysokiego cisnienia stanowig jwpiuslowane wyze stacjonarne o antycyklonalnej, wirowej i zgodnej z ru- ‘hem wskazowek zegara cyrkulacji powietrza, natomiast w strefie obnizo- yp cisnicnia szerokosei umiarkowanych przemieszezaja sig z zachodu na ‘slits nizowe uktady baryczne, w kt6rych istnieje eyrkulacja cyklonalna _ Wilowy ruch powietrza o kierunku przeciwnym do ruchu wskaz6wek zegara {i polkuli potudniowej cyrkulacje w tych ukladach maja kierunek odwrotny).. W porne} troposterze tworza sig ponadto zaburzenia majace postac fal, Mliyeh grzbiety zwrécone w kierunku bieguna sq wypelnione powietrzem “Joplin, « doliny — powietrzem chlodnym. Przemieszczaja sig one z zachodu 1) Wiehdd, powodujac przenikanie cieplejszego powietrza w obszary zajmo- ii) przez chlodne i przenikanie chlodnego w obszary zajmowane przez ‘iiple, Przy duzych kontrastach termicznych powietrza cieplego i chtodnego J sig Borne strefy frontowe, ktérym przy powierzchni ziemi odpowia- \\fronly atmosferyezne. Koleing przyczyng jest zréznicowanie poziome cisnienia w troposferze i roinym nagrzaniem podtoza. Wzrost temperatury nad okreslonym, ow ys. 9. Cyrkulagja atmosferyczna na kuli ziemskiej (Thurman, 1982] 1 polame wiatry wschodnie, 2 ~ wiatry zachodnie, 3 ~ ,koriskie szerokosei”(strfa cis, pasaty ptnocno-wschodnie, 5 —strefa ciszy r6wnikowe) 6 ~ pasaty poludniowo-wschodl ‘ono kierunek zachodni i opada, tworzac podzwrotnikowa strefe wysokie} cignienia, Stad czesé powietrza wraca do przyrwnikowej strefy obnizone {ujom powoduje, Ze odlegiosci pomiedzy powierzchniami izobarycznymi iyajy sig, a jej spadek — Ze odlegtosci te zmniejszaja sig. W pierwszym fie na skutek uwypuklenia sig powierzchni izobarycznych, nastepuje cignienia w postaci pasatéw, a druga czesé podejmuje wedrwke w szerokosci geograficzne. Pod wplywem sily Coriolisa powietrze to pon skrgca i w rejonie 60° szer. geogr. jego ruch ku biegunowi znowu ustaje, po czeSciowym wymieszaniu si¢ z powietrzem chlodniejszym, unosi sig ~ zy sig strefa obnizonego cisnienia szerokosci umiarkowanych. J jego czesé wraca z tej strefy do podawrotnikowej strely podwyzszonego nienia, a druga przemieszcza w rejon bieguna, gdzie opada, tworzac ol iegunowg strefe podwyzszonego cisnienia. ae tego bandza Uprosczonege schemata Wyniks, © na kazde} 2. pol istnieja trzy kolowe obiegi powietrza: pierwszy pomigdzy przyréwnik strefq niskiego cignienia i okolozwrotnikowa strefa wysokiego cisnienia, di — pomigdzy okolozwrotnikowa strefa wysokiego cisnienia i strefa obnizont cignienia szerokosci umiarkowanych oraz traeci — pomiedzy strefa obnizo1 g0 cisnienia szerokosei umiarkowanych i okolobiegunowa strefa podwyt nego cignienia Sila Coriolisa powoduje, Ze w pierwszej z nich przy powi chni Ziemi przewazaja wiatry wschodnie (pasatowe), w drugiej — zac nie i w trzeciej — ponownie wschodnie. Szczegélnie intensywne wiatry zachodnie wiejg na pétkuli potudniowe) migdzy Antarktyda a potudniowymi kraricami Ameryki Poludniowej, Afi ‘Australii (w poblizu przyladka Horn notuje sig srednio w roku 280 dni z trem o sile 8°B i wigksze}). Brak kontynentéw pozwala jednoczesnie na rozw6) wywolywanych nimi fal. Ze wzgledu na bardzo trudne warunki Ze} \wive) wysokosei odplyw powietrza, a w drugim, w wyniku ich wklestego ull), naplyw powietrza z obszardw sasiednich. Vajuwiajace sie w gornej czesci troposfery duze gradienty cignienia i tem- Wily, plownie pomigdzy 35 a 65° szer. geogr., powoduja szybki ruch po- iy vachodu na wschéd. Prady te wystepuja na poziomie 9-12 km i maja shone kilkuset, a wysokosé — kilku kilometrw. Ich predkos¢ przekracza ily 400-400 km/h. Nosza one angielska nazwe jet stream. 10.1, Wiatry STALE, SEZONOWE | LOKALNE ih) wiatrsw 2wiqzanych bezposrednio z ogéIna cyrkulacja atmosfery na- ity t ny. Bony sy charakterystyczne dla szerokoSci migdzyzwrotnikowych. Wieja iyi potkulach w strong przyréwnikowej strefy niskiego cisnienia i Wi dorswnikowe czeSci cyrkulacji powietrza, w wyzach stacjonarnych Wjiyeh podzwrotnikowa strefe wysol . Zgodnie z kierun- Huh powietrza w tych uktadach pa 4 do przyréwnikowe} Aivkiego cisnienia na potkuli péinocne| z pétnocnego wschodu, a na Nowe) z poludniowego wschodu, Im blizej tej strefy, tym bardziej prze- Merunek wschodni.Strefa, gdzie zbiegaja sig pasaty z obydwu pétkul, nosi nazwe migdi awrotnikowej strefy zbieznosci lub strefy konwergencji (ang. Intertropi Convergence Zone ~ITCZ). Jej szerokosé nad oceanami waha sig od ok. 2 ok. 10° szer. geogr. W zwiqzku z rocznymi zmianami deklinacji Storica 1 nia ona cyklicanie swoje potozenie przechodzac to na jedna, to na dru potkulg, Nad kontynentami zmiany te sa wigksze niz nad obszarami oceani nymi (rys. 10). Pasaty zaznaczaja sig najbardziej nad otwartymi przestrzeniami oceant gdzie ich predkosé wynosi od kitku do kilkunastu wezidw. Mimo niezbyt dui predkosei, stalosé kierunku jaki utrzymuja wywoluje falowanie utrudniaj ‘Zegluge. Przyktadem jest prawie stale weburzone Morze Karaibskie. ‘Zmiana kierunku wiatru pasatowego jest jednym z objawGw tworzace ig lub bliskoSci zaburzenia atmosferycznego — cyklonu tropikalnego, fali pikalnej, linii szkwat6w lub burzy. ‘Monsuny sq wiatrami sezonowymi zmieniajacymi kierunek na prze ny dwukrotnie w ciqgu roku — latem wieja one znad oceanu w glab komt nentu (monsun letni), a zima - znad kontynentu nad ocean (monsun zit wy). Zmiany kierunku wiatru sq wynikiem sezonowych zmian cisnienia migdzy kontynentami Agji, Afryki i Australii i obszarami przyleglych oc néw, a takée cyklicznym przemieszezaniem sig przyrwnikowe} st niskiego cignienia zwiqzanym ze zmianami deklinacji Storica (patrz t podrozdz. 2.2). Do obszardw, gdzie wiatry monsunowe sq najbardziej odczuwalne, ‘cza sig péinocna czesé Oceanu Indyjskiego (Morze Arabskie i Zatoka galska) i sasiadujgce 2 nig obszary kontynentu azjatyckiego, péinocna Aus lig, a takée zachodniq czesé Oceanu Spokojnego z przylegajaca do wschodnia czescia Azj Na Oceanie Indyjskim monsun letni wieje (ze wzgledu na site Coriolis poludniowego zachodu na poinocny wschdd, w poinocne} Australii z ps nego wschodu na poludniowy zachéd, a na zachodnim Pacyfiku z polud wego wschodu na pétnocny zachéd. Monsun zimowy ma, w przyblize! kierunek przeciwny. Predkosé wiatru monsunowego rzadko przekracza 30-40 wezlow. Oceanie Indyjskim jest ona zwykle wigksza latem, natomiast na Pacyfil wybrzezy Chin — zima. ‘Naplywajace latem nad kontynent powietrze oceaniczne jest bardzo gotne. Zawarta w nim para wodna ulega nad Iqdem skropleniu, a efekt tego jest przewazajace nad nim o tej porze roku duze zachmurzenie ‘wystepujace czeste i ulewne opady. W Indiach i obszarach sasiednich pi deszezowa trwa z przerwami od kwietnia do paédziernika. Razem z cyklonl tropikalnymi monsuny te powoduja niejednokrotnie katastrofalne szto polgezone z ulewnymi opadami i powodziami. ha Peele | BD Sion potozenier CZ. zachodnie} czgSei Oceanu Spokojnego [Holee, 1973]Wiejacy natomiast z glebi kontynentu monsun zimowy jest wiatrem’ male} zawartosci wilgoci. Jego wilgotnos¢ wzgledna wraz ze zblizaniem sig strefy brzegowej i podnoszeniem sig w nim temperatury maleje ~ staje sig coraz bardziej suche. Zwiqzana jest z nim pogoda o malym i umiarkowany zachmurzeniu i rzadko wystepujacych opadach. Wiatry 0 charakterze monsunowym, lecz 0 znacznie mniejszym nate niu, wystepuja takze w innych rejonach kuli ziemskiej. Nalezy do nich Zatoka Gwinejska u zachodnich wybrze2y Afryki, wschodnie wybrzeze i zachodnie wybrzeza Meksyku. W okresie utrzymywania sig przez dluzszy czas upalnej pogody wial cechach monsunéw zaznaczaja sig takée u poludniowych, srédziemnor skich wybrzezy Frangji i Hiszpanii. Wiatry lokalne sq wynikiem miejscowych réznic cisnienia lub stan drobniejsze rozgalezienia wielkoskalowe) cyrkulacji atmosfery. Wiele z powtarza sie i ma swoje nazwy. ‘Do wiatréw powstajacych w wyniku lokalnych réznic ciSnienia nal m.n, bryzy (rys. 11). Sa to wiatry rozwijajace sig na pograniezu mérz i szych jezior oraz Igdéw. Charakteryzuja sig zmiennosciq dobowa ~ w nia wiejq znad morza w strong ladu, a noca znad ladu w kierunku mor Pierwsze znich to bryzy morskie, a drugie ~ bryzy ladowe. Zmiany kieru wiatru sq wywokane zmieniajacymi sig na przemian osrodkami wysokie} ‘ego ciénienia — w dzieti niasze cisnienie panuje nad rozgrzanym la ‘noca natomiast, kiedy jest on wychlodzony ~ nad cieplejsza woda. W go nach rannych i wieczornych, po wyrdwnaniu sig temperatur nad Iadem i rzem, bryza okresowo zanika. Vodobne do bryz pod wzgledem genezy i charakteru sq wiatry dolinne | firnkic Hilinny), Na obszarach gérzystych i sasiadujacych z nimi wystepuje cieply lily, ktGry w Alpach nosi nazwe fenu, w Stanach Zjednoczonych ~ chi- Wijk, 0 w Polsce, w Tatrach ~ halnego. Wiatr o takim charakterze pojawia iy (wnicz na pograniczu wysokich gérzystych brzegow i otwartego morza. po stronie zawietranej waniesien wyzsza temperature i mniej wilgoci Wf fo stronic nawietrznej. Przyczynq jest wiekszy przyrost temperatury Ww Jyietizu opadajacym (1° na 100 m) niz je spadek we wznoszacym (do Joint kondensacji 1° na 100 m, a powyzej niego 0,5° na 100 m). Mniejsza AiloXe wilgoci jest spowodowana opadami po stronic nawietrznej (rys. |) Wiutr ten, opadajge po stronie zawietrzne}, osigga nieraz bardzo duza yh w dzieri nad rozgrzany stok jest zasysane powietrze z dolin (wiatr noca, po wychtodzeniu, nastepuje jego splyw w dot (wiatr gorski). suchy Rys. 12. Geneza wiatru halnego [Radomski, 1977] _Wprvypadku nizszych pasm glrskich, jakic ciggna sig wedtuz wybreczy, # lomperatur i wilgotnosci moga nie wystepowaé, ale gwaltowne opa- jowietrza powoduje ezesto powstawanie niebezpiecznych fal. Janie o takim wlasnie charakterze wywoluje np. wiatr 0 nazwie bora, ima na adriatyckim wybrzezu Jugostawii, w niektérych, arnego oraz w poludniowej Francji. Pojawia sie on, edy {i strony Iqdu chlodne powietrze po przejsciu ponad pasmem wzi zwigkszajae jeszcze bardziej predkosé. Niezbyt duza wysokosé Shiilosient powoduje, ze ogrzewa si¢ ono adiabatycznie bardzo nieznacz- J wists jest odezuwany jako zimny i bardzo ostry. Niekiedy powoduje Jie statkow Hijo podobieristwo do bory wykazuje mistral, chtodny porywisty wiatr {iy lub potnocno-zachodni, wiejgcy zima i wiosna w poblizu wybrzezy Hishich | wloskich (riwiera francuska i wloska) Morza S bbryza morska (dzien) bryza lqdowa (noc) ys. 11, Bryza morska i ladowa [Radomski, 1977] Bryzy pojawiaja sie podczas utrzymujacej sie dluzszy czas upalnej po} i obejmujg strefe brzegowg o szerokosci kilku lub kilkunastu kilomett Nickiedy, przy duzych kontrastach termicznych pomigdzy ladem i woda, rokosé tego pasa moze osiagaé kilkadziesiat kilometrsw (np. poludni wybrzeza Frangji). srédziemnego orazw dolinie Rodanu. Wywolane nim falowanie charakteryzuje sie krotka i sokg fala. Podobny do obydwu wymienionych wiatréw jest takze boraccio ~ wisty wiatr wystepujacy na wioskim wybrzeau Adriatyku. |W Srodkowej czesci Morza Srédziemnego wystepuje, glwnie zima, co naawie gregale, Jest on zwiazany z przemieszczajqcymi sig ukladami ‘wymi i najczesciej wieje z pétnocnego wschodu. Levanter to zwykle slaby, wschodni wiatr wystepujacy latem w CieSnil Gibraltarskiej. Z jego istnieniem jest zwiqzana charakterystyczna chmt u szczytu pobliskiej skalistej gory, bedgca efektem skraplania sig pary wo% ww powietrzu zasysanym ze stoku do gory przez przeplywajace wyze} chlor powietrze. "Sirocco jest suchym i goracym wiatrem pojawiajgcym sig nad Mo} Srsdziemnym zwykle latem. Wieje on znad Afryki i Pétwyspu Arabski i niesie duzo pylu. Preemieszezajace sie nad morzem powietrze pobiera go¢ i staje sig bardzo parne. Przynosi on gwattowne, krétkotrwale i powoduje sztormy. Harmattan to wiatr pasatowy wiejgcy na zachodnim wybrzezu Pétnocnej i nadciagajacy nad Atlantyk znad Sahary. Niesie duzo pytu, o niczajgc widzialnosé. W chlodnej porze roku wystepuje gtownie w rej Zatoki Gwinejskiej, w cieple} natomiast ~ na wybrzezu atlantyckim Poinocne}. ‘Do wiatréw 0 charakterystycznych cechach naleza takée m.in. no potnocny wiatr nad Zatoka Meksykariska, pampero ~ wiatr sz ‘okresu zimowego nad La Plata, sumatra — wiatr ciesniny Malakka, shi ~ wiatr Zatoki Perskiej, south-easter ~ wiatr sctormowy m.in. Zatoki Francisco, bayamo — wiatr u wybrzezy Kuby, bali ~ na Jawie, blizzard charakterze burzy Snieznej w Ameryce Péinocne} oraz purga — 0 taki mym charakterze na wyspie Nowa Ziemia (Morze Arktyczne). Przycaynami lokalnych zaktéceri atmosfery objawiajacymi sig ni werostem predkosei wiatru jest réwnowaga chwiejna atmosfery, przechot nie chlodnego frontu atmosferycznego, obecnosé chmur Cb i upalna Do najezeéciej obserwowanych zjawisk tego typu nalezq szkwaly oraz t powietrzne i traby wodne. ‘Szkwat to gwaltowny i krétko trwajacy wiatr zwiqzany najczesciej 7 mieszezajaca sie i dajaca opady burzowe, rozbudowana i wypigtrzona ch Cb, Jego predkosé przekracza niekiedy znacznie 30 m/s. Jesli chmura t warzyszy frontowi atmosferyeznemu, ktdry, szybko postepujac, wslizgu pod powietrze cieple i unosi je do géry, szkwaly nosza nazwe frontal jesli za8 powstaje w wyniku lokalnych pradéw konwekcyjnych powietra stepujgcych w jednorodnej masie powietrza ~ wewnatrzmasowych. Wi predkosei wiatru jest zwiqzany z istnieniem w przednicj czesci przemies Jace} sie chmury pradéw wstepujacych, natomiast w jej Srodkowej i tyl aon Fiance scacno neem Rys. 13. Powstawanie szkwatu (Holec, 1973] ¥) sig Wir o osi poziomej ustawione} poprzecznie do kierunku ruchu \\) - kolnierza burzowego. Najwigksza predkosé wiatru jest zwiqzana (hodzeniem tego kotnierza. CiSnienie, ktére wraz ze zblizaniem sig Wily Cb spadato, w chwili przechodzenie sckwatu nagle werasta i rwnie spada, dajac charakterystyczny ,zygzak” na barogratie. Aykwvaly pochodzenia frontalnego maja wieksza site niz wewnatrzmasowe ple neki woah fone stam Klometnn, worms lng sara- {iawatnic iiha powietrzna to wir powietrza ciggnacy sie od chmury Cb do po- Ini Ziemi, NajezeSciej ma ona ksztalt ciemnego leja, ktérego szerszy | zy sig z.chmurg. Powietrze, obracajge sig w nim spiralnie, unosi sig Jiyoinic i na gérze rozplywa. Wielkosci trab powietranych sq bardzo Juv wune. Te najgwaltowniejsze wystepuja w Ameryce Péinocnej, gdzie yivane tornadami, Predkosé obracajacego sig w nich powietrza siega 1010-300 km/h (odnotowano przypadki 800 km/h). Cignienie atmosfe- Jost bardzo niskie i rézni sie od cignienia panujacego na zewnatrz 0 iki icktopaskali. Pray tak duzej predkosci obracajacego sig w nich po- Iinija one potezng site niszczqca. Srednica leja tornada wynosi Srednio Juiriesigciu do 200 m. Tornada praesuwaja sig ze Srednia predkuscia ok. I), przyspieszajae tub zwalniajac. Rejonem najezescie} nawiedzanym {uynuca jest obszar pomiedzy Gérami Skalistymi a Apallachami. Why powietrzne o duzej mocy wystepuja rownied w Australit i w In- W Huropie, edzie sq znacznie stabsze, pojawiaja sig najczesciej podczas J poyody, eléwnie w powietrzu pochodzenia zwrotnikowego, przy iw) fownowadze termicznej atmosfery. i) obszarami morskimi obserwuje sig niekiedy zjawiska o podobnym do Wlelrznych charakterze. Sa to traby wodne. Ciagna sig one od chmury jiowierzchni wody, ktéra zasysajg. Woda wirujgca z olbrzymig pred- {wory ruchomy, wyginajgcy sie slup. Moc trab wodnych jest zwykle Wiz trab powietrznych, fr _stepujacych (rys. 13). Na styku powietrza unoszonego i opadajacego{Wl hue transformagji. Im wiekszy jest kontrast pomigdzy wlasciwoscia- Wi figyeznymi masy a wlasciwosciami podtoza, tym transformacja przebiega wane Poyocla ksztaltowana przez masy powietrza jest zwiqzana z ich wlasciwos- is ‘{Addlowymi oraz pééniejszymi zmianami, jakie w nich zachodza. Poni- 2. PROCESY POGODOTWORCZE W ATMOSFERZE jigestawiono krétka charakterystyke zmian termicznych w cieplych lulnych masach powietrza. WV cleplej masie powietrza naplywajacego nad chtodniejsze podloze na- \ije obnizanie temperatury, a w Slad za tym zwieksza sig w nich rownowa- ipnlczna i maleje konwekcja — rozw6j chmur Klebiastych staje sig znacznie Wi\vony. Obnizenie temperatury pociaga za soba wzrost wilgotnos sine) powietrza i obnizenie poziomu, od ktdérego zaczyna sig kondens: Jy wodne}. Sprzyja to tworzeniu sie chmur warstwowych pietra niskiego , kidre moga dawaé opady méawki lub stabego deszezu. Nickiedy chmu- Jivechodza w Ns dajace opady o cigglym charakterze. Duze zachmu- Wp, oraniczajace zaréwno doplyw promieni stonecznych do powierzchni |, juk i je} nocne straty ciepia spowodowane wypromieniowaniem, spra- | je dobowe wahania temperatury sq niewielkie. Obnizenie si¢ tempera- ivyja tworzeniu sig mgiet adwekcyjnych. W przypadku duéych roznic viyeh pomiedzy ciepta masa a chlodnym podlozem moze powstac wy- | sigajaca kilkuset metréw wysokoSci warstwa inwersyjna. Gdy naplywa jiiWictrza o bardzo malej wilgotnosci wzglednej, obnizenie temperatury lye jest wystarczajace, aby zachodzily procesy kondensacji pary wod- 1s przewazaé pogoda o malym zachmurzeniu lub jego braku. (Modnej masie powietrza naptywajqce| nad cieplejsze podtoze, od | sip nagrzewa, wzrost temperatury powoduje ustalenie sig réwnowagi iio), Co sprzyja rozwojowi konwekeji termiczne}. W wyniku rozleglych w Juiilow konwekcyjnych tworza sie chmury Klebiaste, ktére maja budo- ‘atem sq to gléwnie chmury Cu i Cb. Zima, kiedy prady te sa ajq chmury Cu i Se. Opady z chmur powstalych w wyniku {uji termiczne} trwaja zwykle kr6tko —w lecie sq to czesto opady prze- le ulewne lub opady burzowe o duéym natezeniu. Zima chmury te Mwac intensywne opady sniegu. 1) luli ziemskie} wyrdznia sig cztery geograficzne obszary érédtowe ila sig mas powietrza: arktyczng (antarktyczna), polarna, zwrotni- | (wnikowa. Naplywajace stamtad masy powietrza okresla sie wiee hiyezne, polarne, zwrotnikowe i réwnikowe. W zaleznosci od tego uksztaltowala sig nad kontynentem, czy oceanem, dzieli jwnulto na kontynentalne i morskie, a ze wzgledu na to czy na- iyo tuud dany obszar niesie ocieplenie, czy ochtodzenie ~ na ciepte Pogoda jest odzwierciedleniem aktualnego ukladu czynnikow pos ‘wych na okrestonym obszarze. tie i 'W szerokosciach pozazwrotnikowych, a wigc umiarkowanych i wysol jest ona ksztaltowana gléwnie przez stacjonarne lub naplywajace masy wietrza oraz dzielace je strefy przejsciowe - fronty atmosferyczne. Pogt bedgca wynikiem processw zachodzacych w masach powietrza nosi na pogody wewnatrzmasowej, natomiast bedaca wynikiem processw 2wi nych z frontami atmosferyeznymi - pogody frontalnej. WW. szerokosciach migdzyzwrotnikowych pogoda determinowana obecnoscia przyréwnikowe} strefy niskiego cisnienia oraz podawrot strefy wysokiego cisnienia, pomigdzy ktérymi istnieje nieustanny prze powietrza. 2.1. KSZTALTOWANIE SIE POGODY W POZAZWROTNIKO\ SZEROKOSCIACH GEOGRAFICZNYCH 2. Najniasza warstwa atmosfery = troposfera, charakteryzuje sig nie pionowym, ale i poziomym zrznicowaniem wlasciwosci fizycznych po {rza. Sklada sig ona z wielu objetosci powietrza i dzieleych je stref przej wych. Objetosei te nosza nazwe mas powietrza, natomiast waskie W po anit z nimi strefy przejsciowe, 0 duzej zmienuusci parametrow meteor gicznych — front6w atmosferycznych. “Masy powietrza to liczsjce setki i tysiace kilometr6w przestrzenie al sfery réznigce sie pomigdzy soba wlasciwosciami fizycanymi. Masy te t sig w wyniku przekazywania charakterystycznych cech podtoza znajduja sig nad nim powietrzu. Powietrze zalegajace mp. zima nad Syberia staje caasem mrodne, 0 male} zawartosci wilgoci, natomiast zalegajace nad nem Atlantyckim — cieple i wilgotne. Naplywajqc nad Europe pierwsze 2 przyniesie temperatury ponize} zera i male zachmurzenic, @ drugie, ‘samej porze roku —znacene ocieplenie i zachmurzenie z modliwoscia opa ‘Obszary, nad ktérymi tworza sig masy powietrza, sq nazywane obsi dtowymi. Stad, ulegajac ogdlne} cyrkulacji atmosferyezne}, prze szczaja sie one nad inne rejony Kuli ziemskie), zatracajac z wolna piel wlagciwosei. Proces tracenia przez masg powietrza wh 11, MASY POWIETRZA | ICH KLASYFIKACJA. lis powietrza arktyezno-morskiego formuje sig nad obszarami mor- Wwwkich szerokosci geograficznych. W rejonach tych, na skutek niskiejtemperatury i duzej wilgotnosci wzglednej powietrza, przewaza pogoda p chmurna ~ niebo najezesciej jest pokryte niskimi chmurami warstw Niska temperatura i duza wilgotnos sprzyjaja powstawaniu mgiet. W po trzu tym przewaza stata réwnowaga termiczna. Nad Europe i poinocny Atlantyk powietrze to naplywa z péino zachodu, a nad péinocna czesé Ocean Spokojnego ~ znad Morza Beri Przemieszczajac sig na poludnie i ogrzewajac, osiaga ono réwnowage chwit nq — pojawiaja sie chmury Cu i Cb oraz zwigzane z nimi krétkotrwale op: burzowe. Masa powietrza arktyczno-kontynentalnego tworzy sig nad lod Arktyki oraz nad obszarami lezacymi w wysokich szerokosciach geografi nych Azjii Ameryki Pdinocnej. Przewazaja tu nisko lezace chmury. W ol zimowym, przy bardzo duzych spadkach temperatury, tworza sig mgly, nos ce nazwe mgiet arktyeznych, Powietrze to ma niska temperature i ‘mala zawartosé pary wodnej. Charakteryzuje je rownowaga stata, ktora ut muje przemieszezajac sig zima na potudnie nad kontynentem. Z jego napl wem wigze sig 0 tej porze roku przewaga pogody chlodnej i o malym zachm rzeniu, Latem réwnowaga stata zmienia sig w chwiejna, z przewaga chmur @ Nad Europe powietrze to naplywa rzadko, czesto natomiast nad péln nq Azje i Ameryke. Przemieszczajgc sie nad morzem w nizsze szeroko ‘geograficzne, ogrzewa sig, staje sig wilgotniejsze i przeksztaica w powiett polarno-morskie. Masa powietrza polarno-morskiego powstaje nad obszarami mors ww strefach: zima w pasie pomiedzy 40 i 60°, a latem pomiedzy 50 i 70° geogr. Podczas przemieszezania sig latem w nidsze szerokosei geografic powietrze ogrzewa sie od podioza i nastepuje w nim rozw6j konwekcj, w 4 za tym pojawiaja sig chmury kiebiaste Cu i Cb oraz rzadziej St i Sc, daj przelotne opady i burze. Zima zachowuje ono duza statecznos¢ ~ przew: w nim chmury warstwowe St i Se dajqce slabe opady Snicgu lub mzawki. Powietrze to czesto naplywa do Europy, przynoszac latem ochlodzen a zima — wzrost temperatury. Masa powietrza polarno-kontynentalnego formuje si¢ nad rozleg obszarami w umiarkowanych szerokosciach geograficanych Azji i Amel Poinocnej. Zima nad tymi kontynentami rozciagaja sie potezne wyze ba ne 0 cisnieniu siggajacym 1050 — 1060 hPa i panuje stabina, ale bardzo mi na pogoda. Temperatury spadajq do kilkudziesigciu stopni ponizej zera ( w Jakucji Srednia temperatura stycznia wynosi ~48°C). Na obszarach tj rocane amplitudy temperatury sq najwieksze na kuli ziemskiej, gdyZ lat bardzo upalne. Gdy powietrze to przemieszeza sig nad kontynentem, przyih latem pogodg stoneczna i upalna, gdy natomiast wedruje nad oceanem ~ sig wilgotne i nastepuje w nim silny rozw6j chmur klebiastych Cu i Cb, kt towarzysza burze. Zima niesie ze soba duze spadki temperatury oraz 24 Pio hozchmurng lub o malym zachmurzeniu. Czgsto ksztaltuje ono po- a opi . Mise powietrza zwrotnikowo-morskiego podezas przemieszezania sig \) {iiynikovi traci stopniowo statecznosé. W powietrzu tym powstaja prady Jwelvyine o charakterze lokalnym, niebo jest pokryte porozrzucanymi \ijumnl Cu, gl6wnie hum, a blizej réwnika — Cu con. W pol strefy, i sig pasaty z obydwu pétkul, wyragnie juz przewazaja chmury Ch, x ktrymi sq zwiqzane tropikalne ulewy. Powietrze to, prze- \0 sig w wyésze szerokosci geograficzne, ochiadza si¢ od podtoza i ig bardzie} stabilne — przewazaja w nim chmury warstwowe St i Sc. {ive ewrotnikowo-morskie po nasunigciu sig latem nad rozgrzany kon- pivynosi, ze wzgledu na duéq zawartosé pary wodnej, burze. W glebi ‘shnury Cb przechodza w chmury Cu. isu powietrza zwrotnikowo-kontynentalnego nabiera swoich cech jijoony Attyka, poludniowa Azjq i poludniowa czescia Ameryki Pot- Jont to powietrze bardzo cieple i suche, © duzej statecznosci. Nad Jin tymi niebo jest najezescie} bezchmurne. Naplywajac nad obszary shi, inci statecznosé, pojawiaja sig w nim prady konwekeyjne i wzrasta \iivonie, Przemieszezajac sig nad ladem, zachowuje przez dlugi czas Wily charakter. Issn powietrza réwnikowego tworzy sig z naplywajacego w postaci i i wietrza zwrotnikowego, gtéwnie zwrotnikowo-morskiego. W wy- J\leo intensywnej konwekcji w strefie tej przewaza duze zachmurzenie } Bokots jest chmurami o duzym rozwoju pionowym, gléwnie Cu con {Hiyeh podstawy sq potaczone, stanowige zwarta powloke. Zawartosé silo) W powietrzu jest bardzo wysoka. Jest to strefa o niezwykle sil- jwie codziennych burzowych ulewach. H\ople pogode ksztaltuja najczesciej masy powietrza polarnego i ark- , W je} potudniowej cz¢sci takze zwrotnikowego. Oto krétka cha- yk pogody zwiqzana z naplywem poszezegdinych rodzajéw mas: i hiyerno-morskie — late ochtodzenie i zachmurzenie z mozliwoScia ‘ijl; zimg ~ zachmurzenie i opady, najezesciej Sniegu lub Sniegu # tlonsezom; W/hiyerno-kontynentalne —latem docieraja rzadko, przynoszac chtod- §i) | jednoczeSnie stoneczng pogodg; zima — niskie temperatury; jwlurno-morskie ~ latem zachmurzenie i opady; zima — ocieplenie, ‘Hwhmurzenie i opady deszezu lub Sniegu z deszezem; Jwlirno-kontynentalne — tatem upaty, zima — ujemne temperatury, ‘Wlowny | jesienig ~ przymrozki; sytotnikowe-morskie ~ latem ~ opady burzowe, zi pleniey #yotnlkowo-kontynentalne iq ~ znaczne ocie~ item upaly, zim ~ wysokie temperatury.