Professional Documents
Culture Documents
15 Mühazirə
15 Mühazirə
Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Şurası müstəqil, özü-özünü maliyyələşdirən, mühasibat uçotu standartlarını yaradan və
Londonda yerləşən bir qurumdur. İanə verənlərin siyahısına mühasibatlıq xidməti göstərən aparıcı müəssisələr, özəl maliyyə qurumları, qlobal
sənaye qurumları, mərkəzi və inkişaf bankları və digər beynəlxalq və peşəkar təşkilatlar daxildir.
2001-ci ilin mart ayında BMUSK Təşkilatı mənfəət məqsədi olmayan bir qurum formasında ABŞ-da təsis edilmişdir. BMUSK Təşkilatı
BMUSŞ-nin baş qurumudur.
2001-ci ilin aprel ayından BMUSŞ öz sələfindən, Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsindən (BMUSK) mühasibat uçotu
standartlarını yaratmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdür. Bu restrukturizasiya BMUSK-nın Gələcəyi üzrə Məsləhətlər sənədində əks
olunmuş məsləhətlərə əsaslanmışdır. Əslində, bu restrukturizasiya iş həcminin artması səbəbindən lazımi resursların artırılması ehtiyacından
irəli gələrək həyata keçirilmişdir.
BMUSŞ-nin 14 üzvü doqquz ölkəni təmsil edir və auditorlardan, maliyyə hesabatlarını hazırlayanlardan və onların istifadəçilərindən, habelə
elmi işçilərdən təşkil olunmuşdur. Şura tamştatlı 12 üzvdən və yarımştatlı 2 üzvdən ibarətdir.
a) İşçi heyətinin vəzifəsi mövzu ilə əlaqəli olan məsələləri müəyyən və təhlil etmək və BMUSŞ-nin
Konseptual Əsaslarının məsələlərə tətbiqini nəzərdən keçirmək;
b) Milli mühasibat uçotu tələblərini və təcrübəsini öyrənmək və ortaya çıxmış məsələlər üzrə milli standartları tərtib
edən qurumlarla fikir mübadiləsini həyata keçirmək;
c) BMUSŞ-nin gündəliyinə ortaya çıxan məsələlərin əlavə olunması barədə Standartlar üzrə Məsləhət Şurası
(SMŞ) ilə məsləhətləşmək*;
ç) Layihə üzrə BMUSŞ-yə məsləhət vermək üçün məsləhət qrupunu formalaşdırmaq; d) İctimai rəy
üçün müzakirə sənədini nəşr etmək;
e) İctimai rəy üçün BMUSŞ-nin ənı azı səkkiz üzvü tərəfindən təsdiqlənmiş standartların İlkin Versiyasını və
BMUSŞ üzvlərinin bu mövzuda fikir ayrılıqlarını nəşr etmək*;
ə) Standartların İlkin Versiyasında nəticələrin əsaslarını nəşr etmək;
f) Rəylərin təqdim edilməsi üçün ayrılmış dövrdə müzakirə sənədləri və standartların İlkin Versiyası üzrə daxil olmuş bütün
rəyləri nəzərdən keçirmək*;
g) İctimai iclasları təşkil etmək və sahə testlərini həyata keçirmək istəyini nəzərdən keçirmək və əgər bu istəklər varsa, münasib ictimai
iclasları və sahə testlərini həyata keçirmək;
ğ) Şuranın minimum səkkiz üzvü Standartı təsdiqləməli və nəşr olunmuş Standarta fikir ayrılıqları daxil edilməlidir;
h) Nəticələrin əsaslarını standartda nəşr edərək digər məsələlər ilə birlikdə BMUSŞ-nin standartı yaratma prosesinin mərhələlərini və BMUSŞ-nin
Standartların İlkin Versiyası barədə verilmiş ictimai rəylərdən necə faydalandığını açıqlamaq*.
Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları üzrə Şərhlər Komitəsi BMUSŞ-nin bir komitəsidir və maliyyə hesabatları istifadəçilərinin, onları hazırlayanların və
auditorların faydalanması naminə BMUSŞ-yə maliyyə uçotu və hesabatı standartlarını tərtib və təkmilləşdirməyə kömək edir.
BMHŞK 2002-ci ilin mart ayında Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsi Təşkilatının Himayədarları tərəfindən qurulmuşdur və
ondan əvvəl fəaliyyət göstərən şərhlər komitəsini, Şərhlər üzrə Daimi Komitəni əvəz etmişdir.
BMHŞK BMUSŞ-yə milli standartları tərtib edən qurumlar tərəfindən maliyyələşdirilən bənzər qruplarla birlikdə çalışaraq əsas standartların
əhəmiyyətli dərəcədə eyni olduqları məsələlərdə bənzər nəticələr əldə etmək üçün mühasibat uçotu standartlarının beynəlxalq
konvergensiyasına (bir-birinə uyğunlaşdırılmasına) nail olunmaqda kömək edir.
Bu məqamda mühasibat uçotu üzrə bəzi əhəmiyyətli terminləri təkrarlamaq ehtiyacı yaranır:
Yerli (milli) müəssisələrin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik;
Milli və beynəlxalq mühasibat uçotu standartları;
Digər ölkələrdə qanunla müəyyən edilmiş qaydalar (xüsusən, Amerika Birləşmiş Ştatlarında);
Fond birjalarının tələbləri.
ÜQMUP ifadəsi istifadə olunan ölkədən asılı olaraq qanuni səlahiyyətə malik ola və yaxud olmaya bilər, məsələn,
Birləşmiş Krallıqda ÜQMUP qanuni səlahiyyətə malik deyil, lakin Amerika Birləşmiş Ştatlarında ÜQMUP qanuni
səlahiyyətə malikdir.
ÜQMUP dinamik bir anlayışdır və qanunvericilikdə, standartlarda və təcrübədə meydana gələn yeniliklərlə
birlikdə dəyişir.
“Ümumi qəbul edilmiş” məsələsi asanlıqla müəyyən edilən bir məsələ deyil, çünki yeni təcrübələr hələ tam
tətbiq olunmur. Müəyyən bir təcrübənin “ümumi qəbul edilmiş” meyarına uyğun olması bu təcrübənin öz əksini
maliyyə hesabatlarında və qanunvericilikdə əks etdirməsinə və ya müəssisələrin bu təcrübəni tətbiq etməsinə
bağlıdır. Güman edilir ki, ən vacib sual belə qoyulmalıdır: “yeni təcrübə öz istifadəçilərinin ehtiyaclarına və maliyyə
hesabatlarının məqsədinə və “düzgün və ədalətli“ anlayışına uyğun gəlirmi?”
1989-cu ilin iyulunda BMUSŞ (o vaxtlar BMUSK) Maliyyə Hesabatlarının Hazırlanması və Təqdimatı Haqqında Konseptual Əsaslar (bundan
sonra “Konseptual Əsaslar” adlandırılacaq) adında sənəd hazırlamışdı. Konseptual Əsaslar, əslində, bütün BMUS-lərin özülünü qoyur və
beləliklə, maliyyə hesabatlarının necə hazırlanmasını və hesabatlardakı məlumat tələblərini müəyyən edən təməl prinsipləri təmin edir.
Konseptual Əsaslar ön söz və girişdən sonra başlayan bir neçə bölmədən və ya fəsildən ibarətdir. Bu fəsillər aşağıdakılardır:
Maliyyə hesabatlarının məqsədləri;
Ümumi fərziyyələr;
Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri;
Maliyyə hesabatlarının elementləri;
Maliyyə hesabatlarının elementlərinin tanınması;
Maliyyə hesabatlarının elementlərinin ölçülməsi;
Kapital və kapital saxlanılması konsepsiyaları.
Biz, qısaca olaraq, Konseptual Əsasların ön söz və giriş hissələrinə nəzər yetirəcəyik. Həmin hissələr bu kitabda öyrənəcəyiniz digər biliklərlə
birgə Konseptual Əsasların BMUS-lərin yaradılmasında BMUSŞ-nin yanaşmasındakı rolu haqqında sizdə ümumi təsəvvür yaradacaq.
Maliyyə hesabatlarına əlavə məlumatlar daxil edilə bilər, lakin direktorların, idarə heyəti sədrinin və ümumiyyətlə, rəhbərliyin təqdim etdiyi
şərh və hesabatlar kimi bəzi maddələr maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi hesab edilmir.
Maliyyə hesabatlarını təqdim edən müəssisələrin bütün növləri (ticarət, sənaye, biznes; ictimai və ya özəl sektor) Konseptual Əsasların
tətbiqi sahəsi və əhatə dairəsinə daxildir.
©Likvidlik və ödəmə qabiliyyəti: bu məlumat müəssisənin öz maliyyə öhdəliklərini, həmin öhdəliklərin vaxtı çatdıqda
ödəyəbilmə qabiliyyətini proqnozlaşdırmağa şərait yaradır (likvidlik qısamüddətli (cari), ödəmə qabiliyyəti isə uzunmüddətli
öhdəliklərə şamil edilir)
Bütün bu sahələrdə müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi mühitdə baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmaq bacarığı çox vacibdir.
Maliyyə nəticələri (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) haqqındakı məlumatdan, xüsusilə də mənfəətlilik haqqında
məlumatdan müəssisənin gələcəkdə nəzarət edəcəyi iqtisadi resurslardakı mümkün dəyişiklikləri proqnozlaşdırmaq üçün
istifadə olunur. Bu baxımdan, maliyyə nəticələrinin əvvəlki dövrlər ilə müqayisəsi haqda məlumat çox zəruridir.
Maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər (pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat) haqqında məlumatdan müəssisənin
investisiya, maliyyə və əməliyyat fəaliyyətlərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bu məlumat müəssisənin pul
vəsaitlərini əldə etmə imkanlarını və həmin vəsaitlərin sərf olunduğu ehtiyacları göstərir.
Maliyyə hesabatlarının bütün hissələri, eyni əməliyyat və ya hadisələrin müxtəlif aspektlərini əks etdirdiklərinə görə, bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədədir. Hər bir hesabat müxtəlif məlumatı təqdim edir; bu hesabatlardan heç biri ayrılıqda istifadəçilər tərəfindən tələb
olunan bütün məlumatı təqdim edə bilməz.
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, keyfiyyət xüsusiyyətləri maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatların
istifadəçilər üçün yararlı olmasını təmin edən amillərdir. Dörd əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri anlaşıqlılıq, münasiblik,
etibarlılıq və müqayisəlilikdir.
3.1 Anlaşıqlılıq
İstifadəçilər maliyyə hesabatlarını anlamalıdırlar. Güman edilir ki, istifadəçilərin müəyyən səviyyədə biznes, iqtisadiyyat və mühasibat uçotu
bilikləri vardır və onlar bu biliklərdən istifadə edərək maliyyə hesabatlarını təhlil edə bilərlər. Əgər bir məlumat münasibdirsə, onun
mürəkkəb olduğunu önə sürərək, həmin məlumatı maliyyə hesabatlarından çıxarmaq düzgün deyil.
3.2. Münasiblik
Məlumat sırf onun mahiyyətinə görə (məsələn, rəhbərliyə mükafat) münasib olaraq qiymətləndirilə bilər. Digər hallarda,
məlumatın həm mahiyyəti, həm də ki, əhəmiyyəti diqqətə alınmalıdır. Əhəmiyyətlilik özü-özlüyündə (etibarlılıq və ya münasiblik
kimi) əsas keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, çünki o, sadəcə olaraq, bir istinad nöqtəsidir.
Etibarlılıq
Məlumat faydalı olmaq üçün, eyni zamanda, etibarlı olmalıdır. İstifadəçi məlumatın doğruluğuna arxalanaraq ona etibar
etməlidir .
Məlumatın münasib olmasına baxmayaraq, əgər o, kifayət qədər etibarlı deyilsə, onda ona güvənmək aldadıcı ola bilər.
Məlumatın etibarlı olması üçün nəzərdə tutulan əməliyyatlar düzgün təqdim edilməlidir. Lakin bəzən bu mümkün olmaya bilər.
Bu da çox vaxt qərəzli mövqeyə görə deyil, sırf əməliyyatların mahiyyətini müəyyənləşdirməklə və ya ölçülmə və ya təqdimatın
müvafiq metodunun tapılması ilə bağlı çətinliklərdən irəli gəlir. Hər hansı bir əməliyyatın maliyyə effektlərinin ölçülməsi həddindən artıq
qeyri-müəyyən olduqda, müəssisələr belə əməliyyatları uçota almamalıdırlar (məsələn, daxildə yaradılmış qudvil).
Əməliyyatın düzgün təqdimatı ancaq o halda mümkündür ki, həmin əməliyyatın hüquqi forması deyil, məhz onun mahiyyəti və iqtisadi
reallığı əsas götürülsün.
3.2.3 Neytrallıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni qərəzsiz olmalıdır.
Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan məlumat, onların öncədən müəyyən olunmuş nəticənin
əldə edilməsi üçün istifadəçinin qərarına təsir etdikdə, maliyyə hesabatları neytral hesab oluna bilməz.
3.2.4 Ehtiyatlılıq
Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında bəzi qeyri-müəyyənlik mövcud ola bilər. Buna misal olaraq, şübhəli debitor
borclarının yığılmasını göstərə bilərik. Bu cür qeyri-müəyyənliklər müvafiq açıqlamalar təqdim etməklə və ehtiyatlılıq
prinsipindən istifadə etməklə uçota alınır. Digər tərəfdən, ehtiyatlılıq gizli ehtiyatların və ya hədsiz qiymətləndirilmiş
öhdəliklərin yaradılmasına, aktiv və ya gəlirin olduqlarından az göstərilməsinə və yaxud öhdəlik və ya xərclərin
olduqlarından az göstərilməsinə icazə vermir.
3.2.5 Tamlıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün bu məlumat onun əhəmiyyətliliyi və
ona çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla, dolğun olmalıdır. Dolğun olmayan məlumat aldadıcı və ya səhv istiqamətə
yönləndirici ola bilər.
3.3 Müqayisəlilik
İstifadəçilər müəssisənin maliyyə hesabatlarını aşağıdakı meyarlar baxımından müqayisə etmək imkanına malik olmalıdırlar:
(a) Müəyyən tendensiyanı görmək üçün müəssisənin müxtəlif dövrlərə aid olan öz maliyyə
hesabatlarının bir-biri ilə müqayisəsi;
(b) Digər müəssisələrin maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətindəki
dəyişiklikləri öz müəssisələrinin hesabatları ilə müqayisəsi.
Müqayisə olunan məlumatın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri ardıcıllıqdır. Müəssisə dövrlər üzrə öz hesabatlarını bir-biri ilə və
digər müəssisələrin hesabatları ilə müqayisə etmək üçün eyni uçot yanaşmalarını tətbiq etməkdə ardıcıl olmalı, eləcə də digər
müəssisələr ardıcıllıq prinsipinə əməl etməlidirlər.
Uçot siyasətinə dair məlumatların açıqlanması burada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstifadəçilər müxtəlif müəssisələrin
hesabatlarında oxşar maddələrin müqayisəsini təmin edə bilmək üçün müxtəlif uçot siyasətlərini fərqləndirməyi
bacarmalıdırlar.
Müqayisəlilik eynilik demək deyildir. Müəssisələr öz uçot siyasətlərini onlar qeyri-münasib olduqda dəyişməlidirlər.
Müqayisəyə imkan vermək üçün əvvəlki dövrlərlə bağlı məlumat göstərilməlidir.
İnformasiyanın münasib sayılması üçün onun vaxtında təqdim edilməsi vacibdir. Təqdimat zamanı səbəbsiz ləngitmələrə yol verilən
məlumat öz münasibliyini itirə bilər.
Vaxtında təqdimatla məlumatın etibarlılığı arasında nisbi tarazlıq vardır. Bəzən məlumatın vaxtında təqdim olunması məqsədilə
əməliyyatların və digər hadisələrin bütün aspektlərinin tam müəyyənləşməsinə qədər hesabat təqdim etmək tələbi ortaya çıxır. Bu
da maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatın etibarlılıq səviyyəsinin aşağı enməsinə səbəb ola bilər. Digər tərəfdən, əksinə,
hesabatın təqdim edilməsi bütün aspektlər müəyyən olunanadək gecikdirilərsə, informasiya yüksək dərəcədə etibarlı, lakin bundan
əvvəl qərar qəbul etməli olan istifadəçilər üçün az faydalı ola bilər. Müəssisə rəhbərliyi maliyyə hesabatlarının vaxtında təqdim edilməsindən və
etibarlılığından əldə olunacaq nisbi səmərəliliyin tarazlığını təmin etməlidir. Burada əsas prinsip istifadəçilərin məlumat tələblərinin daha
səmərəli ödənilməsidir.
Bu, bir keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, daha geniş bir məhdudluqdur. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatdan əldə
olunan səmərə bu məlumatın hazırlanması ilə bağlı xərclərdən artıq olmalıdır. Bu, subyektiv bir məsələdir və burada digər
çətinliklər də mövcud ola bilər:
məsələn, istifadəçilərdən başqa, digər qruplar da bu məlumatlardan faydalana bilər, həmçinin, məlumatla bağlı
məsrəflər istifadəçilər tərəfindən deyil, digərləri tərəfindən ödənilə bilər. Buna görə də səmərə-xərclər təhlilini tətbiq etmək
çox çətin ola bilər, lakin məlumatları hazırlayanlar və onun istifadəçiləri bu məhdudluğun mövcud olduğunu
bilməlidirlər.
Təcrübədə keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlığın əldə edilməsi zəruri hesab edilir. Maliyyə hesabatlarının vəzifələrinin
yerinə yetirilməsi üçün keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında müvafiq tarazlığa nail olmaq məqsədəuyğundur. Müxtəlif
hallarda xüsusiyyətlərin nisbi mühümlüyü peşəkar mülahizələrin predmetidir.
3.5 Düzgün və ədalətli göstərmə/ədalətli
təqdimat
Konseptual Əsaslar bu konsepsiyaları birbaşa təyin etməyə cəhd göstərmir. Lakin o, əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri
və müvafiq maliyyə standartlarının tətbiqinin, adətən, maliyyə hesabatlarının düzgün və ədalətli göstərmə və ya
ədalətli təqdimatı ilə nəticələnəcəyini bildirir.
Əməliyyatlar və digər hadisələr birlikdə daha geniş siniflərdə qruplaşdırılır və bu yolla da onların maliyyə effektləri
maliyyə hesabatlarında göstərilir. Bu geniş siniflər maliyyə hesabatlarının elementləridir. Konseptual Əsaslar bu
elementləri aşağıdakı kimi göstərir:
Малиййя щесабатларын
елементляри
Мянфяят
Малиййя вязиййяти щаггында щесабатда малиййя щаггында ятрафлы
вязиййятинин щесабатда малиййя нятиъяляринин юлчцлмяси
юлчцлмяси
Əsas terminlər
Актив. Кечмиш щадисялярин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян идаря олунан вя
мцяссисяйя эяляъякдя игтисади сямяря эятиря биляъяйи эюзлянилян ресурсдур.
Ющдялик. Мцяссисянин кечмиш щадисялярдян йаранмыш вя йериня йетирилмяси
игтисади сямяряни юзцндя якс етдирян ресурсларын мцяссисядян кянара ахыны иля
нятиъялянян мювъуд боръудур.
Капитал. Бцтцн ющдяликляр чыхылдыгдан сонра мцяссисянин халис активляринин
дяйяридир.
(Консептуал Ясаслар)
Bu təriflər əhəmiyyətli olsa da, bu fəslin növbəti bölməsində nəzərdən keçirəcəyimiz həmin elementlərin tanınma
meyarlarını özöndə tam olaraq əks etdirmir. Bu o deməkdir ki, elə maddələr ola bilər ki, yuxarıdakı təriflərə uyğun olsun, lakin
tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermədiklərinə görə uçota alınmasınlar. Tanınma meyarı iqtisadi səmərənin müəssisəyə
və ya müəssisədən kənara axınının ehtimal edilməsidir.
Hər hansı bir əməliyyatdan yaranan mühasibat obyektinin yuxarıdakı təriflərə uyğun olması həmin əməliyyatın hüquqi
formasından deyil, onun mahiyyəti və iqtisadi reallığından asılıdır. Məsələn, maliyyə icarəsi mövzusunu nəzərdən keçirin.
4.2 Aktivlər
İndi isə yuxarıda göstərilən elementlərə daha dərindən nəzər yetirə bilərik.
Əsas terminlər
Эяляъяк игтисади сямяря. Бу, пул вясаитляринин вя онун еквивалентляринин мцяссисяйя
бирбаша вя йа долайы йолла ахынына имкан йаратмаг потенсиалыдыр. Бу потенсиал
мцяссисянин ямялиййат фяалиййятинин мящсулдар бир щиссяси ола биляр. О, щям дя пул
вясаитляри вя йа онун еквивалентляриня конвертасийа вя йа пул вясаитляринин кянара ахыныны
азалтмаг имканы (мясялян, истещсал хярълярини азалдан алтернатив истещсал просесинин
тапылмасы) шяклиндя дя юзцнц бöрузя веря биляр.
(Консептуал Ясаслар)
Aktivlər adətən alıcılar üçün mal və xidmətlər istehsal etmək üçün istifadə olunur. Alıcılar isə bu mal və xidmətlərə görə
müəssisəyə pul vəsaitləri və yaxud onların ekvivalentlərini ödəyirlər. Pul vəsaitləri özü-özlüyündə müəssisəyə resursları
idarəetmə istiqamətində köməklik göstərir.
Aktivin mövcudluğu, xüsusilə də nəzarət etmə (idarə olunma) nöqteyi-nəzərindən, aşağıdakılardan asılı deyil:
(a) Fiziki forma (məsələn, patent və müəlliflik hüquqları fiziki formaya malik deyildir); (b) Qanuni haqlar (məsələn, icarə
müqavilələri).
Keçmişdə olan əməliyyatlar və ya hadisələr aktivlərin yaranması ilə nəticələnir; gələcəkdə baş verəcək hadisələr isə
özü-özlüyündə aktiv yaratmır. Məsələn, müəssisənin gələcəkdə uzunmüddətli bir aktivi almaq niyyəti, özü-
özlüyündə, aktivin tərifinə uyğun gəlmir.
4.3 Öhdəliklər
Biz burada yuxarıdakı tərifin bəzi aspektlərinə daha dərindən nəzər yetirəcəyik. Öhdəliyin əsas xüsusiyyəti
müəssisənin mövcud (cari) borcunun olması ilə xarakterizə olunur.
Əsas
Боръ. Мцяййян бир шякилдя щярякят етмяк вя йа мцяййян бир фяалиййяти щяйата terminlər
кечирмяк ющдялийи вя мясулиййятидир. Борълар гануни гцввядя олан мцгавиля вя йа
ганунвериъилийин тялябляринин нятиъяси олараг мювъуд ола биляр. Ющдяликляр, щямчинин,
нормал бизнес практикасындан, бизнес яняняляриндян вя йахшы ишэцзар мцнасибятляри
горумаг вя ядалятли фяалиййят эюстярмяк ниййятиндян дя йарана биляр.
(Консептуал Ясаслар)
Cari borcları və gələcək təəhhüdləri bir-birindən fərqləndirmək çox vacibdir. Məsələn, rəhbərliyin gələcəkdə hər
hansı bir aktivi satın almaq qərarı özü-özlüyündə cari öhdəlik yaratmır.
Cari borclarla bağlı hesablaşma digər tərəfin iddialarını ödəmək üçün müəssisənin iqtisadi səmərəni özündə təcəssüm
etdirən resurslarını təslim etməsini əks etdirən prosesdir. Bu proses təkcə pul vəsaitlərinin ödənişi ilə deyil, bir sıra
fərqli yollarla edilə bilər.
Öhdəliklər yalnız keçmiş əməliyyat və ya hadisələr nəticəsində əmələ gəlməlidir. Məsələn, illik alışlara əsaslanaraq
müştərilərə gələcək dövrlərdə qaytarılacaq güzəşt məbləğlərinin tanınması halında, keçmişdə əmtəələrin satışı öhdəliyin
yaranmasına səbəb olan əməliyyat hesab olunur.
Əsas terminlər
Гиймятляндирилмиш ющдялик. Вахты вя йа дяйяри гейри-мцяййян олан ющдяликдир.
Йяни гиймятляндирилмиш ющдялик ющдялийин йухарыда эюстярилян тярифиня уйьун эялир,
садяъя олараг, онун дяйяри гейри-мцяййяндир вя бу сябябдян дя бу дяйяр рящбярлик
тяряфиндян гиймятляндирилмялидир.
(Консептуал Ясаслар)
Konseptual Суал
əsaslar
Aşağıdakı halları nəzərdən keçirin. Hər bir halda Konseptual Əsaslara istinad edərək, bu halın aktiv və yaxud öhdəlik
yaratdığını müəyyənləşdirin. Cavablarınızı əsaslandırın.
(a) Huqo şirkəti $20,000 məbləğində patent alıb. Bu patent şirkətə sonrakı beş ilin hər birində $3,000 məbləğində
qənaət etmək imkanı yaradan xüsusi bir istehsal prosesindən eksklöziv istifadə hüququnu verir;
(b) Lantos şirkəti Zophiaya avtomobil təmiri mağazasını açmaq üçün $10,000 məbləğində ödəniş edir və belə
bir şərt qoyur ki, Zophia birinci növbədə xidməti Lantos şirkətinin maşınlarına göstərəcək;
(c) Uils şirkəti hər satılan maşını zəmanətlə təmin edir.
Ъаваб
(a) Bu, bir aktivdir (qeyri-maddi aktiv). Burada keçmiş hadisə, nəzarət (müəssisə tərəfindən idarə olunan resurs) və gələcək
iqtisadi səmərə (xərclərin azaldılması) vardır;
(b) Bu, aktiv kimi təsnifləşdirilə bilməz. Lantos şirkətinin avtomobil təmiri mərkəzi üzərində heç bir nəzarət (idarə) etmə səlahiyyəti
yoxdur və burada “gələcək iqtisadi səmərələr” haqda danışmaq çox çətin olardı;
(c) Bu, bir öhdəlikdir; çünki müəssisə təmir etmə zəmanəti altında öz üzərinə məsuliyyət götürmüşdür. Öhdəlik gələcəkdə hər
hansı bir iddia müqabilində ödəniş olduqda deyil, zəmanətin verilməsi anında tanınmalıdır (uçota alınmalıdır).
4.4 Kapital
Kapital yuxarıda aktivlərlə öhdəliklərin fərqi kimi xarakterizə edilmişdir, lakin o, balans hesabatında daha təfərrüatlı şəkildə
təsnifləşdirilə bilər. Kapitalın daha təfərrüatlı şəkildə təsnifləşdirilməsi onun paylaşdırılması və ya başqa məqsədlər üçün istifadə
olunmasına qoyulmuş hüquqi və digər məhdudiyyətləri əks etdirmək məqsədi daşıyır. Məsələn, bəzi ölkələrin
qanunvericiliklərinə görə kreditorların mənafeyinin qorunması məqsədilə bəzi kapital ehtiyatlarının yaradılması tələb olunur.
Kapitalın balans dəyəri birbaşa aktivlərin və öhdəliklərin ölçülməsindən (balans dəyərindən) asılıdır. O, müəssisənin səhmlərinin
bazar dəyərindən heç bir formada asılı deyil.
Əsas terminlər Эялир. Сящмдарларын капитал гойулушу иля ялагяли олмайан, лакин капиталда артым иля
нятиъялянян вя щесабат дюврц ярзиндя активлярин артмасы, дахил олмасы вя йа
ющдяликлярин азалмасы шяклиндя игтисади сямярянин артымыдыр.
Хяръляр. Сящмдарлар арасында капиталын бюлцшдцрцлмяси иля ялагяли олмайан, лакин
капиталын азалмасы иля нятиъялянян, щесабат дюврц ярзиндя активлярин кянара ахыны вя
йа азалмасы вя ющдяликлярин артмасы щесабына баш верян игтисади сямярянин
азалмасыдыр.
(Консептуал Ясаслар)
Gəlir və xərclər, iqtisadi qərar qəbul etmək üçün münasib məlumatı təmin etmək məqsədilə, mənfəət və zərər haqqında
hesabatda müxtəlif üsullarla təqdim edilə bilər. Məsələn, adi əməliyyatlar nəticəsində əmələ gələn gəlir və xərcləri qeyri-adi
gəlir və xərclərdən ayırmaq lazımdır.
Gəlir və xərclər üzrə maddələr bir-birindən ya fərqləndirilə, ya da ki, birləşdirilə bilər.
Gəlirin tərifi həm gəlir, həm də qazancları əhatə edir. Gəlir müəssisənin adi əməliyyatları nəticəsində əmələ gəlir.
Əsas terminlər
Газанълар. Игтисади сямярядяки артыма дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя
эялирдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)
Qazanclara uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan mənfəəti misal göstərmək olar. Gəlirin tərifi
realizə olmamış qazancları da əhatə edir, məsələn, satış üçün nəzərdə tutulan qiymətli kağızların yenidən
qiymətləndirilməsindən əmələ gələn qazanc.
4.6 Xərclər
Gəlirdə olduğu kimi, xərclərin tərifi də həm müəssisənin adi əməliyyat fəaliyyəti nəticəsində yaranmış xərcləri, həm də
əməliyyat fəaliyyətinə aid olmayan zərərləri (itkiləri) əhatə edir.
Əsas
Зярярляр. Игтисади сямярядяки азалмайа дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя terminlər
хярълярдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)
Zərərlərə uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan zərəri misal göstərmək olar. Xərclərin tərifi
həmçinin realizə olunmamış zərərləri əhatə edir, məsələn, borc vəsaitləri üzrə valyuta məzənnəsi effektləri.
Əsas
Йенидянгиймятляндирмя. Актив вя ющдяликлярин дяйяринин йенидян тяйин олунмасыдыр. terminlər
(Консептуал Ясаслар)
Bu artım və azalmalar gəlir və xərclərin təriflərinə uyğundur. Lakin onlar kapitalın saxlanması konsepsiyasının
müddəalarına əsasən, mənfəət və zərər haqqında hesabatda deyil, kapitalda uçota alınır.
Bölmənin xülasəsi
Aşağıdakı terminlərin təriflərini qavradığınızı bir daha yoxlayın.
Maliyyə vəziyyəti:
– Aktiv;
– Öhdəlik;
– Kapital.
Maliyyə nəticələri:
– Gəlir;
– Xərc.
5. Maliyyə hesabatlarının elementlərinin
tanınması
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Ашаьыда гейд олунан танынма мейарлары олдугъа ящямиййятлидир:
– Эяляъяк игтисади сямярялярин артмасы вя йахуд азалмасы ещтималы;
– Гиймятляндирмянин етибарлылыьы.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, aktiv və öhdəliklərin təriflərinə uyğun gələn bəzi maddələr maliyyə
hesabatlarında xüsusi tanınma meyarının tələblərinə cavab vermədikləri təqdirdə, uçota alınmaya bilər.
Əsas terminlər Танынма. Малиййя щесабатларынын елементляринин биринин тярифиня уйьун эялян вя
ашаьыдакы танынма мейарларынын тялябляриня ъаваб верян маддянин баланс щесабатында
вя йахуд мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда учота алынмасы просесидир.
(а) бу маддя иля ялагядар эяляъяк игтисади сямярянин мцяссисяйя дахил вя йа
мцяссисядян хариъ олunмасы ещтимал олунур; вя
(б) бу маддянин дяйяри етибарлы шякилдя мцяййян олуна, гиймятляндириля вя йа
щесаблана билир.
(Консептуал Ясаслар)
Burada ehtimal dedikdə, hər hansı maddə ilə bağlı olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə axını və ya müəssisədən
kənara axınının proqnozlaşdırılmasındakı qeyri- müəyyənlik dərəcəsi başa düşülür. Bu ehtimal müəssisənin fəaliyyət
göstərdiyi mühitin xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları hazırlanarkən mövcud olan dəlilləri əsasında hesablanır.
Maddənin (mühasibat obyektinin) dəyəri və ya qiyməti bir çox hallarda qiymətləndirilməlidir (təxmini hesablanmalıdır).
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, qiymətləndirmə maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının mühüm bir hissəsidir və
qiymətləndirmədən istifadə etməklə maliyyə hesabatlarının etibarlılığı azalmır. Əgər hər hansı maddənin dəyərini
müəyyənləşdirmək üçün məntiqli bir qiymətləndirmədən istifadə etmək mümkün deyilsə, bu halda həmin obyekt uçota
alınmamalıdır, lakin bu obyektin mövcudluğu qeydlərdə və yaxud digər izahedici materiallarda açıqlanmalıdır.
Bu obyektlər, şərait və ya hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisələrlə bağlı olaraq, sonrakı tarixlərdə tanınma meyarlarına
uyğun ola bilərlər.
5.3 Maddələrin tanınması
Biz tanınmanın yuxarıda verilən tərifinə əsaslanaraq, aktiv, öhdəlik, gəlir və xərclərin tanınma meyarlarının aşağıdakı
kimi qısa izahını verə bilərik:
Hansı hesabatda
Madd Nə vaxt tanınır
tanınır
ə
Aktiv Maliyyə vəziyyəti Aktiv yalnız müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin axını
haqqında hesabat ehtimal olunduğu və onun dəyərinin və ya qiymətinin
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud
olduğu hallarda tanınır (uçota alınır).
Öhdəlik Maliyyə vəziyyəti Öhdəlik yalnız keçmiş hadisələrə görə yaranmış cari borcun
haqqında hesabat ödənilməsi nəticəsində müəssisədən gələcək iqtisadi
səmərənin kənara axını ehtimal olunduğu və bu borcun
dəyərinin və ya qiymətinin etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi
imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.
Gəlir Mənfəət və zərər Gəlir aktivlərin artması və öhdəliklərin azalması ilə bağlı iqtisadi
haqqında hesabat səmərənin artımının baş verdiyi və bu artımın etibarlı şəkildə
qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.
Xərc Mənfəət və zərər Xərc aktivlərin azalması və ya öhdəliklərin artması ilə bağlı
haqqında hesabat iqtisadi səmərənin azalmasının baş verdiyi və bu azalmanın
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu
hallarda tanınır.
Юлчмя. Баланс щесабатында вя мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда танынан вя тягдимƏsas terminlər
едилян елементлярин монетар дяйяринин мцяййянляшдирилмяси просесидир.
(Консептуал Ясаслар)
Burada müəyyən ölçü əsaslarının (bazalarının) seçilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu əsasları aşağıdakı kimi sıralamaq
olar:
Əsas terminlər
Илкин дяйяр. Активин илкин дяйяр ясасында юлчцлмяси онун ялдя едилмяси заманы пул
вясаитляринин вя йа пул вясаитляринин еквивалентляринин юдянилмиш мябляьи вя йа
верилмиш явязляшдирмянин ядалятли дяйяри иля юлчцлмяси демякдир. Ющдялийин илкин
дяйяр ясасында юлчцлмяси мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдяликля баьлы боръун
йериня йетирилмяси мягсядиля юдямяси эюзлянилян пул вясаитляринин вя йа онларын
еквивалентляринин мябляьи (мясялян, мянфяят верэиси ющдялийи), йахуд боръ ющдялийи
явязиня алынмыш пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин мябляьинин
юлчцлмяси мянасына эялир.
Ъари дяйяр. Активин ъари дяйяри ясасында юлчцлмяси щал-щазырда аналожи активлярин ялдя
едилмяси цчцн юдянилмяли олан пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин
мябляьи иля юлчцлмяси демякдир.
Щал-щазырда боръун юдянилмяси цчцн тяляб олунан пул вясаитляринин вя йа пул
вясаитляри еквивалентляринин ачыгланмамыш мябляьидир.
Мцмкцн сатыш (щесаблашма) дяйяри
– Мцмкцн сатыш дяйяри. Активин мцмкцн сатыш дяйяри мцяссисянин ади иш
шяраитиндя активин сатылмасы нятиъясиндя ялдя едя биляъяйи пул вясаитляринин
вя йа онларын еквивалентляринин мябляьидир; və
– Щесаблашма дяйяри. Ющдялийин мцмкцн щесаблашма дяйяри ися
мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдялийин йериня йетирилмяси мягсядиля
пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин юдянилмяли олан номинал
(дисконтлашдырылмамыш) мябляьидир.
Щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяр. Ади иш шяраитиндя эяляъяк халис пул вясаитляри
щярякятинин щазыркы дисконтлашдырылмыш дяйяринин ъари щесабланмыш мябляьидир.
(Консептуал Ясаслар)
İlkin dəyər ən geniş şəkildə istifadə olunan ölçü əsasıdır, lakin o, adətən digər əsaslarla birgə tətbiq olunur, məsələn, mal-material
ehtiyatları mövcud olan iki dəyərdən ən aşağı dəyərlə qiymətləndirilməlidir: ilkin dəyər və ya mümkün xalis satış dəyəri.
1.3 Amortizasiya
16 №-li BMUS tələb edir ki, amortizasiya edilə bilən aktivin amortizasiya edilmiş dəyəri həmin aktivin faydalı
istifadə müddəti ərzində hər uçot dövrünə sistematik əsasda bölüşdürülsün. Torpaq, tikili və avadanlıqlara aid
müəyyən aktivin hər hansı hissəsinin ilkin dəyəri tərkib hissəsi olduğu aktivin ümumi dəyərinə nisbətdə
əhəmiyyətli məbləği təşkil edirsə, həmin hissə ayrıca olaraq amortizasiya edilməlidir.
Amortizasiyanın tərifini izah etməyin bir yolu da uzunmüddətli aktivin ilkin dəyərinin onun faydalı istifadə
müddəti dövrü üzrə paylaşdırılması vasitəsilə xərclərin həmin aktivin müəssisə yaradacağı mənfəətlə
uyğunlaşdırılmasına nail olmaqdır. Amortizasiya xərclərinin uçotu mənfəətin hesablanmasında mühasibat
uçotunun hesablama metodunun istifadəsinin bir nümunəsidir.
Bəzən elə hallar olur ki, dövr ərzində aktivin dəyəri artır, yəni onun cari dəyəri maliyyə hesabatında olan
balans dəyərindən daha çox olur. Belə hallarda, ilk baxışdan elə bir təsəvvür yarana bilər ki, bu aktivi
amortizasiya etmək lazım deyil. Lakin standartda qeyd edilir ki, bu artımın amortizasiya məsələsinə dəxli
yoxdur və amortizasiya, aktivin dəyərindəki artıma baxmayaraq, amortizasiya edilən dəyər əsasında hər
uçot dövrü üzrə hesablanmalıdır.
Müəssisə torpaq, tikili və avadanlıqların istifadəyə hazır olduğu andan başlayaraq, onları müəssisənin
balansından silinməsi anına qədər amortizasiya etməlidir. Əgər bu dövr ərzində bu aktivlər istifadəsiz
qalsa belə, amortizasiya davam etdirilməlidir.
1.7 Açıqlamalar
Uçot siyasəti ilə bağlı qeydlərdə amortizasiya olunan aktivin amortizasiya edilən dəyərinin
qiymətləndirilməsində istifadə olunan əsaslar və digər uçot siyasətləri açıqlanmalıdır (bax: 1 №-li BMUS). 16
№-li BMUS, həmçinin, amortizasiya olunan aktivlərin hər bir əsas sinfi üzrə aşağıdakıların açıqlanmasını
tələb edir:
İstifadə edilmiş amortizasiya metodları;
Faydalı istifadə müddətləri və ya istifadə edilmiş amortizasiya dərəcələri;
Dövr üzrə amortizasiya ayırmaları;
Amortizasiya edilə bilən aktivlərin ümumi dəyəri və yığılmış amortizasiya.
1.8 Amortizasiya nədir?
Uzunmüddətli aktivləri amortizasiya etmək ehtiyacı mühasibat uçotunun hesablama metodundan irəli
gəlir. Aktiv alınanda sərf edilən pul vəsaiti nə vaxtsa mənfəət və zərər hesabatında xərc kimi qeyd
olunmalıdır. Əgər aktiv bir neçə uçot dövrü ərzində müəssisəyə mənfəət gətirirsə, bu halda həmin aktivin
alınması ilə bağlı xərcləri bir uçot dövründə (yəni aktivin alındığı uçot dövründə) xərcə silmək münasib
olmazdı. Bu baxımdan, aktivin dəyərini onun faydalı istifadə müddəti ərzində bölüşdürmək üçün bəzi
metodlardan istifadə etmək lazımdır.
Amortizasiyaya aktivin dəyərinin bir neçə uçot dövrü ərzində bölüşdürülməsi prosesi kimi baxılması 16 №-
li BMUS tərəfindən qəbul edilmiş bir prinsipdir. Burada amortizasiyanın məqsəd və təsirləri ilə bağlı
formalaşmış iki səhv təsəvvür haqqında danışmaq yerində düşərdi:
(a) Bəzən elə fikirləşirlər ki, aktivin son qalıq dəyəri (SQD) onun xalis realizasiya (satış) dəyərinə
bərabərdir və amortizasiya hesablanmasının məqsədi istifadə müddəti ərzində aktivin dəyərində olan
azalmanı əks etdirməkdir. Bu səhv məntiqdən çıxış edənlər deyə bilərlər ki, istifadə olunmayan torpaq
sahələrinin qiymətləri yüksələn dövrlərdə həmin aktivi amortizasiya etməyə ehtiyac yoxdur. Əlbəttə,
əgər aktivin ilkin dəyəri həmin dəyər aktivin bazar dəyərindən olduqca aşağı olarsa, aktiv
haqqında düzgün olmayan məlumat təqdim edilə bilər. Lakin bu halda, müəssisələr
yenidənqiymətləndirmə metodundan istifadə edə bilərlər. Bu, aktivin dəyərinin bir neçə uçot dövrü
ərzində bölüşdürülməsi problemindən fərqli bir məsələdir;
(b) Digər bir yanlış anlayış isə ondan ibarətdir ki, amortizasiya aktivin öz faydalı istifadə müddətinin
sonunda dəyişdirilməsi üçün həyata keçirilir. Bu, belə deyildir.
(i) Aktivin dəyişdirilməsi ilə bağlı heç bir niyyət yoxdursa, mübahisə edilə bilər ki, bu halda
amortizasiya hesablanmasına ümumiyyətlə ehtiyac yoxdur;
(ii) Qiymətlər qalxarsa, aktivin dəyişdirilməsi xərci ayrılmış amortizasiya məbləğindən çox
olacaq.
Суал Tanınma
Müəssisənin aldığı yük maşınının ilkin dəyəri $17,000-dır. Bu aktivin gözlənilən faydalı istifadə müddəti beş ildir
və müəssisənin bu müddətin sonunda aktivi $2,000 məbləğində tullantı kimi satmaq niyyəti vardır. Beş il
ərzində aktivdən aşağıdakı qaydada istifadə edilməsi gözlənilir:
1- ci il 200 gün
2- ci il 100 gün
3- cü il 100 gün
4- cü il 150 gün
5- ci il 40 gün
Tələb olunur:
Aşağıdakı metodlardan istifadə edərək, hər il üzrə amortizasiya xərcini hesablayın: (a) Düz
xətt metodu;
(b) Azalan qalıq metodu (35% amortizasiya dərəcəsindən istifadə etməklə); (c)
Maşın saatı metodu.
Ъаваб
(a) Düz xətt metodu əsasında beş ilin hər biri üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları (xərci)
aşağıdakı kimidir:
(b) Azalan balans metodu əsasında beş ilin hər biri üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları
İl Amortizasiya
1 35% x $17,000 = $5,950
2 35% x ($17,000 – $5,950) = 35% x $11,050 = $3,868
3 35% x ($11,050 – $3,868) = 35% x $7,182 = $2,514
4 35% x ($7,182 – $2,514) = 35% x $4,668 = $1,634
5 Qalıq dəyərini $2,000 məbləğinə gətirmək üçün qalıq = $4,668 = $1,034
–$1,634 – $2,000
aşağıdakı kimidir:
(c) Maşın saatı metodu əsasında beş ilin hər biri üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları aşağıdakı
kimidir:
Ümumi istifadə (günlərin sayı) = 200 + 100 + 100 + 150 + 40 = 590 gün
İstifadə
Amortizasiya ($)
İl (günlər) (günlər x $25.42)
1 200 5,084.00
2 100 2,542.00
3 100 2,542.00
4 150 3,813.00
5 40 1,016.80
14,997.80
Qeyd. Cavabda dəqiqliklə $15,000 məbləği alınmır, çünki hər günə düşən amortizasiya ayırmalarını
hesablayarkən ədədlər yuvarlaqlaşdırılmışdır.
Ъаваб
(a) Müəssisə çalışır ki, uzunmüddətli aktiv köhnəldikcə, onun dəyərinin tədricən silinməsini hesabatda
uçota alsın. Bu, aktivin ilkin dəyərini bir neçə uçot dövrü ərzində
mənfəət və zərər haqqında hesabata tədricən silmək yolu ilə baş verir. Bu prosesə amortizasiya
deyilir və mühasibat uçotunun hesablama metoduna aid bir misaldır. Torpaq, tikili və
avadanlıqlar adlı 16 №-li BMUS tələb edir ki, amortizasiya aktivin faydalı istifadə müddəti ərzində
hər uçot dövrünə sistematik (ardıcıl) qaydada bölüşdürülsün.
Mühasibat uçotunun hesablama metodu nöqteyi-nəzərindən, mənfəətin amortizasiya ayırmaları
vasitəsilə azaldılması ədalətlidir; bu, təsadüfi bir proses deyildir. Amortizasiya, bəzən güman
edilən kimi, tələb ediləndə yeni uzunmüddətli aktivləri satın almaq üçün vəsaitlərin bir kənara
qoyulması cəhdi deyildir. Torpaq sahələrinə amortizasiya ayırmaları nəzərdə tutulmur, çünki belə
torpaq sahələri 'köhnəlmir' (əgər o, dağ-mədən və s. sənaye üçün saxlanılmayıbsa).
(b) Amortizasiyanın azalan qalıq metodu, müəssisə tərəfindən aktivin işlədilməsindən əldə edilən səmərənin
vaxt keçdikcə azalması fərziyyəsinə əsaslanaraq, amortizasiya edilə bilən ümumi məbləğin daha
böyük hissəsinin əvvəlki illərə və daha az hissəsini isə sonrakı illərə bölüşdürülməsinin ədalətli hesab
edildiyi hallarda düz xətt metodunun əvəzində istifadə olunur.
Bu metodun leyinə fakir yürütsək, deyə bilərik ki, bu metod vasitəsilə amortizasiya ayırmaları aktivə
xidmət göstərmək və onu işlətmək üzrə xərclərlə əlaqələndirilir. Əvvəlki illərdə bu xərclər aşağı və
amortizasiya ayırmaları böyük, sonrakı illərdə isə əksinə olur.
Müəssisə 1 yanvar 20X5-ci il tarixində hərəsi $15,000 məbləğində iki pərçimqayırma avadanlığını satın
alıb. Hər bir avadanlığın gözlənilən faydalı istifadə müddəti beş ildir və bu müddətin sonunda son qalıq dəyəri
sıfıra bərabər olacaq. Amortizasiya düz xətt metodu ilə hesablanır.
Bazarda pərçimlərə olan tələbatın gözlənilmədən azalması səbəbindən, müəssisə pərçim istehsalını
azaltmaq və onun əvəzində digər malların istehsalına keçmək qərarına gəlir. 31 mart 20X7-ci il tarixində
pərçimqayırma avadanlıqlarından biri $8,000 məbləğində (kreditlə) satılır.
İlin sonrakı dövrlərində müəssisə pərçim istehsalını tamamən dayandırmaq qərarına gəlir və ikinci avadanlıq
1 dekabr 20X7-ci il tarixində $2,500 məbləğində nağd pula satılır.
31 dekabr 20X7-ci il tarixində başa çatan uçot ili üzrə avadanlıqlar, avadanlıqlar üzrə amortizasiyası
ayırmaları və avadanlıqların silinməsi hesablarını hazırlayın.
Ъаваб
1 йанвар Dюvrö
20Х7
AVADANLIQLAR HESABI
$ 20Х7 $
əvvəlinə qalıq 30,000 31 март Аваданлыгларын 15,000
силинмяси
щесабы
1 декабр Аваданлыгларын 15,000
силинмяси
30,000 щесабы 30,000
AVADANLIQLAR ÜZRƏ AMORTİZASİYA AYIRMALARI HESABI
$ $
20Х7 20Х7
31 мартАваданлыгларын 6,750 1 йанварDюvrön əvvəlinə qalıq 12,000
силинмяси щесабы* 1
декабрАваданлыгларын 8,750 31 декабр Мянфяят вя зяряр 3,500
силинмяси щесабы** щаггында щесабат***
15,500 15,500
$
20X7
$ 20Х7
31 mart 15,000
Avadanlıqlar hesabı 31 март Дебитор борълары щесабы 8,000
(сатыш гиймяти)
31 март Аваданлыглар цзря 6,750
амортизасийа айырмалары
1 dekabr Avadanlıqlar hesabı 15,000 щесабы
1 декабр Пул вясаитляри щесабы (сатыш 2,500
гиймяти)
1 декабр Аваданлыглар цзря 8,750
амортизасийа айырмалары
щесабы
31 декабр Мянфяят вя зяряр 4,000
30,000
щаггында щесабат (силинмя
Siz ilk avadanlığın silinməsindən $250, ikinci avadanlığın silinməsindən isə $3,750 məbləğlərində silinmə
üzrə zərər ortaya çıxdığını və nəticədə bunların cəminin $4,000 məbləğində ümumi zərərə səbəb
olduğunu hesablamağı bacarmalısınız.
Hesablamalar:
1 1 yanvar 20X7-ci il tarixində avadanlıqların yığılmış amortizasiyası aşağıdakı kimi olacaq:
2 Aylıq amortizasiya ayırmaları = = $250 (hər bir avadanlıq üzrə aylıq ayırma)
3 Avadanlıqlar 20X7-ci ildə balansdan silinir.
(a) 31 mart tarixində – ilin başlanmasından 3 ay sonra. Avadanlıq üzrə cari ildə
amortizasiya ayırmaları = 3 ay × $250 = $750.
(b) 1 dekabr tarixində – ilin başlanmasından 11 ay sonra. Avadanlıq üzrə cari ildə
amortizasiya ayırmaları = 11 ay × $250 = $2,750
Əsas Торпаг, тикили вя аваданлыглар – ашаьыдакы мейарлара ъаваб верян мадди активлярдир:
terminlər
– истещсалда вя йа мал-материалларын чатдырылмасы вя йа хидмятлярин эюстярилмясиндя
истифадя едилмяси, диэяр тяряфляря иъаряйя верилмяси вя йа инзибати мягсядляр цчцн
сахланылмасы мягсядиля сахланылан; вя
– бир щесабат дюврцндян артыг истифадя едилмяси эюзлянилян.
Илкин дяйяр – активин сатын алынмасы вя йа тикилмяси, дашынмасы вя гурашдырылмасы
заманы, онун ялдя едилмяси цчцн юдянилмиш пул вясаити вя йа пул вясаитляринин
еквивалентляри вя йахуд тятбиг едилмяси мцмкцн олан тягдирдя, диэяр sтандартларын
хцсуси тялябляриня уйьун олараг илкин мярщялядя танынмыш активя аид едилян мябляьдир.
Сон галыг дяйяри – торпаг, тикили вя аваданлыглара аид актив файдалы истифадя
мцддятинин сонунда нязярдя тутулан вязиййятя уйьун олдугда, онун сатышы иля баьлы
ещтимал олунан хяръляр чыхылдыгдан сонра мцяссися тяряфиндян ялдя олуна биляъяк
гиймятляндирилмиш мябляьдир.
2.3 Tanınma
Bu konteksdə tanınma dedikdə, sadəcə olaraq, bu maddənin (mühasibat obyektinin) müəssisənin
hesabatlarında uçota alınması (hazırkı halda uzunmüddətli aktiv kimi) başa düşülür. Torpaq, tikili və
avadanlıqların tanınması iki meyardan asılıdır:
(a) Aktivlə əlaqədar olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə axını ehtimal edilir; (b) Aktivin
dəyəri etibarlı əsasla qiymətləndirilə bilir.
Bu tanınma meyarları həm ilkin xərclərə, həm də sonrakı xərclərə tətbiq edilir. Sonrakı xərclərin tanınmasına
dair başqa bir meyar mövcud deyildir.
Torpaq, tikili və avadanlıqlar müəssisənin maliyyə hesabatlarında xüsusi çəkiyə malik ola bilərlər. Bu
aktivlər üzrə amortizasiya ayırmaları və yaxud səhvən xərc kimi mənfəət və zərər haqqında hesabatda
uçota alınan, əslində isə uzunmüddətli aktiv kimi uçota alınmalı olan məbləğlər nöqteyi-nəzərindən,
müəssisənin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabata) və onun mənfəətliliyinə əhəmiyyətli
şəkildə təsir göstərə bilər.
Yenilənmiş 16 №-li BMUS-də torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyərinə aid edilən birbaşa məsrəflərə aid
əlavə qaydalar təqdim olunur:
(a) Bu məsrəflər, aktivin düzgün şəkildə işləməsini sınaqdan keçirməklə bağlı çəkilmiş məsrəflər də daxil
olmaqla, rəhbərlik tərəfindən aktivin nəzərdə tutulan formada istifadə edilməsi üçün onun lazımi
istismar yerinə və vəziyyətinə gətirilməsini təmin edən məsrəflərdir;
(b) Bu məsrəflər və avadanlıq obyektin yerləşdiyi əraziyə və istismara hazır vəziyyətə gətirilməsi zamanı
istehsal olunan hər hansı malların satışından əldə olunan xalis mədaxilin çıxılması şərtilə hesablanır.
Yenilənmiş Standart, həmçinin, qeyd edir ki, torpaq, tikili və avadanlıqların tikilməsi və yaradılması ilə bağlı
əməliyyatlar üzrə təsadüfi gəlir və xərclər mənfəət və zərər haqqında hesabatda uçota alınmalıdır.
Aşağıdakı məsrəflər aktivin əldə edilməsi və ya onun işlək vəziyyətə gətirilməsi ilə birbaşa bağlı olmadıqda,
torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyərinin tərkib hissəsinə aid edilmir:
İnzibati və digər ümumi əlavə məsrəflər;
Başlanğıc fəaliyyəti (işəsalma) və bu qəbildən olan hazırlıq məsrəfləri;
Aktivin planlaşdırılmış fəaliyyət fazasına çatmasından əvvəl yaranan ilkin əməliyyət zərərləri.
Bütün bunlar aktivin bir hissəsi kimi yox, xərc kimi uçota alınmalıdır.
Müəssisə tərəfindən istehsal olunmuş aktivlərin ilkin dəyəri alınan aktivlərin ilkin dəyərinin müəyyən
edilməsində istifadə olunan eyni prinsiplər əsasında müəyyən edilir. Müəssisə adi fəaliyyət dövrü ərzində
satış üçün analoji aktivləri istehsal edərsə, bu aktivlərin ilkin dəyəri adətən 2 №-li BMUS ilə müəyyən edilmiş
qaydada satış üçün istehsal edilən aktivlərin ilkin dəyərinə bərabər olur. Bu, həmçinin o deməkdir ki,
normadan artıq məsrəflər (normadan artıq xammal, əmək haqqı və digər resurslar) aktivin ilkin dəyərinə
daxil edilmir. Müəssisə tərəfindən istehsal olunmuş aktivlərə misal olaraq, müəssisənin öz istifadəsi üçün tikdiyi
baş ofisi göstərmək olar.
Yenilənmiş 16 №-li BMUS təfsilatı ilə bildirir ki, yenidənqiymətləndirmə modelindən istifadə yalnız aktivin
ədalətli dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bildikdə mümkündür.
2.7.1 Yenidənqiymətləndirmələr
Torpaq və tikililərin bazar dəyəri, aktivin istifadə olunduğu iqtisadiyyat sahəsini və müəssisənin aktivdən
cari istifadə tərzini nəzərə alaraq, adətən onların ədalətli dəyərini əks etdirir. Bu cür qiymətləndirmələr adətən
peşəkar, ixtisaslı ekspertlər tərəfindən həyata yetirilir.
Cihaz və avadanlıqların ədalətli dəyəri də onların bazar dəyəri kimi götürülə bilər. Bazar dəyəri mövcud
olmayanda, amortizasiya edilmiş əvəzetmə dəyəri işlənməlidir. Əgər torpaq, tikili və avadanlıqlara aid
obyektlər xüsusi təbiətli olduğundan və yaxud müəssisədən ayrı olaraq nadir hallarda satıldığından
onların ədalətli dəyərini müəyyən etmək üçün bazar məlumatlarına istinad edən dəlil mövcud deyilsə,
müəssisə amortizasiya edilmiş əvəzetmə dəyəri yanaşmasından istifadə edərək ədalətli dəyəri müəyyən
edə bilər.
Yenidənqiymətləndirmənin müntəzəmliyi torpaq, tikili və avadanlıq obyektlərinin ədalətli dəyərində baş
verən dəyişikliklərdən asılıdır. Ədalətli dəyər nə qədər çox dəyişkən olsa, yenidənqiymətləndirmələr də bir o
qədər tez-tez yerinə yetirilməlidir. Aktivin ədalətli dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə onun balans dəyərindən
fərqləndikdə, bu aktiv yenidən qiymətləndirilməlidir.
Ən əsası isə odur ki, torpaq, tikili və avadanlıqların bir obyekti yenidən qiymətləndirildikdə, həmin aktivin
aid olduğu bütün torpaq, tikili və avadanlıqlar sinfi yenidən qiymətləndirilməlidir.
Eyni torpaq, tikili və avadanlıqlar sinfinə aid olan bötön obyektlər, aktivlərin seçimli yenidən qiymətləndirilməsinin
və maliyyə hesabatlarında ayrı-ayrı hesabat tarixlərinə olan dəyər və qiymətlərdən ibarət məbləğlərin təqdim
edilməsinin qarşısının alınması məqsədilə, eyni anda yenidən qiymətləndirilməlidir. Lakin yenidən
qiymətləndirilmə qısa zaman ərzində aparıldıqda və bu yenidən qiymətləndirilmənin nəticələri mütəmadi
olaraq təzələndikdə, torpaq, tikili və avadanlıqlar sinfi həm də söröşən qrafik əsasında yenidən
qiymətləndirilə bilər.
Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin dəyərindəki artım necə uçota alınmalıdır? Aydın məsələdir ki, bu
artım maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda aktivin balans dəyərinin debet hissəsinə yazılmalıdır. Bəs kredit
müxabirləşməsi hansı hesaba verilməlidir? 16 №-li BMUS tələb edir ki, bu artım kapitaldakı
yenidənqiymətləndirmə artımı hesabının kredit hissəsinə yazılmalıdır. Lakin əgər bu aktiv bundan əvvəl
yenidən qiymətləndirilmişdisə və onun nəticəsində həmin aktiv üzrə balans dəyərinin azalması mənfəət
və zərər haqqında hesabatda tanınmışdırsa, bu zaman hər hansı sonrakı yenidənqiymətləndirmə artımı
mənfəət və zərər
haqqında hesabatda yalnız əvvəlki yenidən qiymətləndirmənin azalması müqabilində tanındıqdan sonra
kapitalda tanına bilər.
Həlli
İkili müxabirləşmə aşağıdakı kimi olacaq:
DEBET Aktivin balans dəyəri (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat) $7,000
KREDİT Mənfəət və zərər haqqında hesabat $2,000
Yenidənqiymətləndirmə artımı $5,000
Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyəri azalarsa, bu zaman həmin azalma mənfəət
və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır. Lakin əgər əvvəlki tarixlərdə aparılan yenidənqiymətləndirmə
nəticəsində hər hansı yenidənqiymətləndirmə artımı yaranmışsa və o artım yenidənqiymətləndirmə artımı başlığı
altında kapitalın kreditinə yazılmışsa, hər hansı növbəti hesabat tarixində yaranan azalma
yenidənqiymətləndirmə hesabının kredit qalığı müqabilində həmin hesabın debetinə yazılmalıdır.
Həlli
İkili müxabirləşmə aşağıdakı kimi olacaq:
DEBET Yenidənqiymətləndirmə artımı $5,000
DEBET Mənfəət və zərər haqqında hesabat $2,000
KREDİT Aktivin balans dəyəri (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat) $7,000
Bundan başqa, yenidən qiymətləndirilmiş aktivin amortizasiyası ilə bağlı da müəyyən mürəkkəb məqamlar
mövcuddur. Gördüyümüz kimi, yenidənqiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin artması
amortizasiya xərcinin artmasına gətirib çıxaracaq. Əslində, yenidənqiymətləndirmə artımı aktiv satılanda,
realizə olunmuş hesab edilir. Lakin aktivin
istifadəsi nəticəsində həmin aktiv amortizasiya ediləndə onunla bağlı yenidənqiymətləndirmə artımı da realizə
olunur. Realizə olunmuş artımın məbləği yenidən qiymətləndirilmiş məbləğə hesablanmış amortizasiya ilə aktivin
ilkin dəyərinə hesablanmış (daha aşağı) amortizasiya arasındakı fərqə bərabərdir. Bu məbləğ mənfəət və
zərər haqqında hesabata qeyd olunmadan birbaşa, bölüşdürülməmiş mənfəət hesabına köçürülə bilər.
Həlli
1 yanvar 20X8-ci il tarixində aktivin balans dəyəri $10,000 – (2 $10,000 5) = $6,000 məbləğinə
bərabərdir. Həmin tarixə yenidənqiymətləndirmə ilə bağlı müxabirləşmə isə aşağıdakı kimi olmalıdır:
.
1. Qeyri-maddi aktivlər adlı 38 №-li BMUS
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Гейри-мадди активляр адлы 38 №-ли БМУС-дя гейри-мадди активляр физики субстансийайа
(формайа) малик олмайан гейри-монетар активляр кими мцяййян олунур. Онлар ашаьыдакы
тялябляря ъаваб вермялидирляр:
– Мцяййян едиля билян;
– Кечмиш щадисянин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян нязарят (идаря) едилян;
– Мцяссисяйя эяляъяк игтисади сямяряни тямин едя билян.
Qeyri-maddi aktivlər adlı 38 №-li BMUS 1998-ci ilin sentyabr ayında dərc olunmuşdur. Bu standard
Müəssisələrin birləşməsi adlı 3 №-li BMHS tərəfindən təqdim olunmuş dəyişiklikləri özündə əks etdirmək
məqsədilə bu yaxınlarda yenilənmişdir.
38 №-li BMUS müəyyən istisnaları çıxmaq şərtilə bütün qeyri-maddi aktivlərə tətbiq olunur. Bu istisnalar
aşağıdakılardır: təxirə salınmış vergi aktivləri (12 №-li BMUS), İcarə adlı 17 №-li BMUS-nin tətbiqi sahəsinə daxil olan
icarələr, maliyyə aktivləri, siğorta müqavilələri, işçilərin mükafatlandırılması nəticəsində yaranan aktivlər (19
№-li BMUS), satış üçün saxlanılan uzunmüddətli aktivlər, mineral maddələrlə bağlı hüquqlar və mineral
maddələrin tədqiqatı və çıxarılması ilə bağlı məsrəflər (lakin bu hüquqları yaratmaq və qorumaq üçün
istifadə olunan qeyri-maddi aktivlər bu standartın tətbiqi sahəsinə daxildir). Bu standart Müəssisələrin
birləşməsi adlı 3 №-li BMHS-nin tətbiqi sahəsinə aid olan müəssisə birləşməsi nəticəsində yaranmış qudvilə
tətbiq olunmur.
Qeyri-maddi aktivin tərifi standartın ən əsas aspektidir, çünki qeyri-maddi aktivin müəssisənin hesabatında
tanınmasını müəyyən edən qaydalar məhz bu tərifə əsaslanır.
Əsas
terminlər Гейри-мадди актив физики формайа малик олмайан, мцяййян едиля билян гейри-монетар
активдир. Актив ашаьыдакы тялябляря ъаваб вермялидир:
(а) кечмиш щадисялярин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян нязарят едилмяли; вя
(б) мцяссисяйя бу активя эюря эяляъякдя игтисади сямяря дахил олмалыдыр.
Qeyri-maddi aktivlərə misal olaraq, kompöter proqramı təminatları, patentlər, müəllif hüquqları, kinofilmlər,
müştəri siyahıları, françayz (lisenziya) hüquqları və balıqtutma (ov) hüquqlarını göstərmək olar. Bununla belə,
əgər aktiv standartdakı tərifə tam uyğun gəlmirsə, bu halda həmin aktiv qeyri-maddi aktiv kimi
tanınmamalıdır. Bu məsələ ilə bağlı təlimatlarda daha təfərrüatlı məlumat təqdim olunur.
Qeyri-maddi aktiv onu qudvildən fərqləndirmək üçün müəyyən edilə bilən olmalıdır. Lakin fiziki formaya
malik olmayan aktivlərin “müəyyən edilə bilməsi” özü çox mürəkkəb məsələ ola bilər.
(a) Əgər qeyri-maddi aktiv alqı-satqı vasitəsilə əldə edilibsə, bu halda həmin aktiv üzrə hüquqi haqların
alıcıya verilməsi (ötürülməsi) faktı bu aktivin müəyyən edilə bilən olmasını təmin edə bilər;
(b) Əgər qeyri-maddi aktiv ayrılandırsa, yəni onu ayrıca icarəyə vermək və ya satmaq mümkündürsə,
bu halda həmin aktiv müəyyən edilə bilən aktiv sayıla bilər. Buna baxmayaraq, “ayrılan olma”
meyarı qeyri-maddi aktivin əsas xüsusiyyəti deyildir.
Qeyri-maddi aktivin tərifindəki digər bir aspekt keçmiş hadisələr nəticəsində yaranmış bu aktiv üzərində
müəssisə tərəfindən nəzarətin olunmasıdır. Müəssisə aktivə o zaman nəzarət etmiş olur ki, o, qeyd olunan
aktiv üzrə gələcək iqtisadi səmərəni əldə etmək və digərlərinin həmin səmərəyə çıxışını məhdudlaşdırmaq
qüvvəsinə malik olsun.
Qanuni hüquq bu cür nəzarətin mövcudluğuna bir dəlil ola bilər, lakin bu, heç də həmişə zəruri şərt
sayılmır.
(a) Texniki bilik və ya nou-hau yalnız qanuni hüquqla müdafiə olunduqda mövcud olur; (b)
İşçilərin treninqi ilə bağlı məsrəflər nəticəsində əldə etdikləri bacarıqlar çox vaxt qeyri-
maddi aktiv kimi tanınmır, çünki müəssisə öz işçilərinin gələcək fəaliyyətlərinə nəzarət etmir;
(c) Eynilə, bazar payı və müştəri sadiqliyi də qeyri-maddi aktiv ola bilməz, çünki müəssisə öz
müştərilərinin gələcək fəaliyyətlərinə nəzarət edə bilmir.
Aktiv yalnız müəssisənin həmin aktiv üzərində mülkiyyət hüququ olduğuna görə müəssisəyə gələcəkdə
iqtisadi səmərənin axını gözlənildiyi halda qeyri-maddi aktiv sayıla bilər. İqtisadi səmərə əmtəə və ya
xidmətlərin satışından və ya məsrəflərə qənaətdən əldə edilə bilər.
Qeyri-maddi aktiv ilkin olaraq tanındıqda, aktivin ilkin dəyəri ilə qiymətləndirilməlidir. Qeyri-
maddi aktiv yalnız aşağıdakıların hər ikisi təmin olunduqda tanınmalıdır:
(a) müəssisəyə aktivlə bağlı gözlənilən gələcək iqtisadi səmərənin daxil olması ehtimal olunduqda;
və
(b) aktivin ilkin dəyərinin düzgün qiymətləndirilməsi mümkün olduqda.
Müəssisənin rəhbərliyi iqtisadi səmərənin daxil olması ehtimalının ölçülməsi ilə bağlı müəyyən mühakiməyə
əsaslanmalıdır. Bu halda kənardan əldə edilmiş dəlil ən yaxşı vasitədir.
(a) Əgər qeyri-maddi aktiv ayrıca əldə edilirsə, onun satış qiyməti özünün ilkin dəyəri kimi qəbul edilə (etibarlı
şəkildə ölçülə) bilər (ilkin dəyərə qeyri-maddi aktivin əldə edilməsilə bağlı hüquqi ödənişlər kimi məsrəflər
və aktivin istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilməsi üçün sərf edilən əlavə məsrəflər daxil olmalıdır);
(b) Qeyri-maddi aktiv müəssisə birləşməsinin bir hissəsi kimi əldə edilibsə (yəni satınalma və ya əldə etmə),
qeyri-maddi aktivin ilkin dəyəri onun əldə etmə tarixinə ədalətli dəyəri sayılır.
3 №-li BMHS-yə əsasən, müəssisə birləşmələrindən əldə edilmiş qeyri-maddi aktivləri qudvildən ayrı şəkildə
göstərmək üçün onların ədalətli dəyəri, adətən, etibarlı şəkildə ölçülə bilir.
Fəal bazarda təyin olunmuş (kvotalaşdırılmış) bazar qiymətləri qeyri-maddi aktivin ədalətli dəyərinin müəyyən
edilməsi üçün ən etibarlı zəmin yaradır. Əgər qeyri-maddi aktiv üçün fəal bazar mövcud deyilsə, bu
aktivin ədalətli dəyəri onun əldə olunduğu tarixdə, müstəqil, məlumatlı və bu sövdələşməni həyata
keçirmək niyyətində olan tərəflər arasında aparılan əməliyyat cərçivəsində müəssisə tərəfindən məlum olan
ən yaxşı məlumat əsasında ödənilmiş məbləğdir. Bu məbləğ müəyyən edilərkən müəssisə oxşar aktivlər
ilə aparılmış son əməliyyatların nəticəsini nəzərdən keçirir. Nadir növlü qeyri-maddi aktivlərin (marka adları
kimi) ədalətli dəyərini hesablamaq üçün mütərəqqi üsullar vardır və bu üsullardan müəssisə birləşmələri
zamanı əldə edilən qeyri-maddi aktivi qiymətləndirmək üçün istifadə oluna bilər.
20 №-li BMUS-yə müvafiq olaraq, hökumət subsidiyaları ilə əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər və subsidiyanın
özü ilkin olaraq ya ilkin dəyərlə (bu, sıfıra bərabər ola bilər), ya da ədalətli dəyərlə uçota alına bilər.
Aşağıdakı hallar istisna olmaqla, bir qeyri-maddi aktiv digəri ilə mübadilə edildikdə, qeyri- maddi aktivin
ilkin dəyəri ədalətli dəyərlə ölçülür:
(a) Mübadilə əməliyyatı kommersiya məzmunlu olmadıqda; və ya (b)
Heç bir aktivin ədalətli dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bilmədikdə.
Əks halda, alınmış aktivin ilkin dəyəri mübadilə nəticəsində təhvil verilmiş aktivin balans dəyərilə ölçülür.
1.8 Müəssisənin daxili imkanları hesabına
yaradılmış qudvil
Бу гайданы юйрянин!
Мцяссисянин дахили имканлары щесабына йарадылмыш гудвил актив кими танынмалы дейил.
Standart daxili imkanlar hesabına yaradılmış qudvilin tanınmasına icazə vermir, çünki ilkin tanınma zamanı aktivin
ədalətli dəyəri deyil, onun ilkin dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bilməli və bu aktiv müəyyən edilə bilən və müəssisə
tərəfindən nəzərat edilə bilən olmalıdır. Bu baxımdan, subyektiv olan və etibarlı şəkildə ölçülə bilməyən
aktivi tanımaq olmaz.
1.9.1 Tədqiqat
Tədqiqat fəaliyyətləri 38 №-li BMUS-də göstərilən tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermir. Bunun
səbəbi odur ki, layihənin tədqiqat fazasında (mərhələsində) layihə ilə bağlı gələcək iqtisadi səmərənin
müəssisəyə axınının baş verəcəyini əminliklə söyləmək mümkün deyil. Bu mərhələdə layihənin uğurlu və
ya uğursuz olacağı barədə həddən artıq qeyri- müəyyənliklər mövcud olur. Bu baxımdan, tədqiqat
üzrə məsrəflər yarandığı an xərc kimi uçota alınmalıdır.
Tədqiqat üzrə məsrəflərə aşağıdakıları misal göstərmək olar:
(a) Yeni biliyin əldə olunmasına yönəlmiş fəaliyyətlər;
(b) Tədqiqat nəticələri və ya digər biliklərin axtarışı, qiymətləndirilməsi və yekun seçimi; (c) Materiallar,
vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üzrə alternativlərin
axtarışı;
(ç) Yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və xidmətlər üçün mümkün
alternativlərin formalaşdırılması, dizaynı, qiymətləndirməsi və yekun seçimi.
Təcrübə-konstruktor işləri (yaxud daxili layihənin təcrübə-konstruktor işləri fazası) zamanı yaranmış qeyri-maddi
aktivlər müəssisə tərəfindən yalnız onun aşağıdakı şərtlərin təmin edilməsini nümayiş etdirmək
iqtidarında olduğu halda tanına bilər:
(a) istifadə və ya satış üçün yararlı olması məqsədilə qeyri-maddi aktivin tamamlanmasının texniki
cəhətdən mümkünlüyü;
(b) istifadə və ya satış məqsədilə qeyri-maddi aktivin yaradılmasının başa çatdırılması ilə bağlı niyyətin
olması;
(c) müəssisənin qeyri-maddi aktivdən istifadə etməsi və ya satması bacarığı;
(ç) qeyri-maddi aktivin gələcək iqtisadi səmərə gətirəcəyi perspektivini göstərən amillərin mövcudluğu;
(d) qeyri-maddi aktivin yaradılması zamanı ona aid edilə bilən məsrəflərin etibarlı şəkildə
qiymətləndirilməsi bacarığı.
Tədqiqat üzrə məsrəflərdən fərqli olaraq, təcrübə-konstuktor işləri üzrə məsrəflər layihənin daha sonrakı
mərhələsində yaranır və bu mərhələdə layihənin müvəffəqiyyətli olub- olmayacağı daha aşkar şəkildə
görünür. Təcrübə-konstuktor işləri üzrə məsrəflərə misal olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar:
(a) istehsaldan və istifadədən əvvəl prototiplərin və ya modellərin dizaynı, tikilməsi və yoxlanması;
(b) yeni texnologiyanı istifadə etməklə alətlərin, detalların dizaynı;
(c) kommersiya istehsalı ilə məşğul olmaq üçün iqtisadi cəhətdən real olmayan sınaq zavodunun
dizaynı, tikintisi və fəaliyyəti; və
(ç) yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üçün seçilmiş
alternativin dizaynı, tikintisi və yoxlanması.
Standart daxili imkanlar hesabına yaradılmış ticarət markaları, qəzet başlıqları, nəşriyyat hüquqları, müştərilərin
siyahısı və xarakter etibarı ilə oxşar digər maddələri qeyri-maddi aktiv kimi tanımağa icazə vermir. Bunların heç
biri müvafiq terminə və tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermir və bəzi hallarda daxili imkanlar
hesabına yaradılmış qudvildən heç bir fərqi olmur.
Müəssisənin daxili imkanları hesabına yaradılmış qeyri-maddi aktivlərin ilkin dəyəri həmin aktivlərin
planlaşdırılan qaydada istifadəsini təmin etmək üçün aktivin yaradılması, istehsalı və hazırlanması üçün zəruri
olan, məntiqli və ardıcıl qaydada aid edilə bilən bütün birbaşa məsrəflərdən ibarətdir. İlkin dəyərə hansısa
məsrəfin daxil edilməsi və yaxud edilməməsi digər uzunmüddətli aktivlər və mal-material ehtiyatları üçün
istifadə olunan bənzər prinsiplər əsasında müəyyənləşdirilir.
Daxili imkanlar hesabına idarə olunan qeyri-maddi aktivin ilkin dəyəri qeyri-maddi aktivin ilk dəfə tanınma
meyarlarının tələblərinə cavab verdiyi tarixdən etibarən yaranan məsrəflərin cəmi kimi hesablanır. Bəzən elə
olur ki, rəhbərlik aktivin tanınma meyarlarının tələblərinə
cavab verdiyini nümayiş etdirdiyi ana qədər aktivlə bağlı əhəmiyyətli məsrəflər xərc kimi uçota alınmış olur.
Bu halda, həmin məsrəfləri sonrakı dövrlərdə retrospektiv olaraq aktivin ilkin dəyərinin bir hissəsi kimi
tanımaq olmaz.
Douq şirkəti yeni istehsal prosesi ilə bağlı təcrübə-konstruktor işləri aparır. 20X3-cü il ərzində yaranmış məsrəflər
$100,000 məbləğində olmuşdur ki, bunun $90,000 məbləği 1 dekabr 20X3- cü il tarixinə qədər, $10,000
məbləği isə 1 dekabr 20X3-cü il tarixindən 31 dekabr 20X3-cü il tarixinə qədər olan dövrdə yaranmışdır.
Douq şirkəti 1 dekabr 20X3-cü il tarixində istehsal prosesinin qeyri-maddi aktivin tanınması meyarlarının
tələblərinə cavab verdiyini nümayiş etdirə bilmişdir. Prosesə daxil olan nou-hou-nun bərpa dəyəri $50,000
dəyərində hesablanır.
Məsrəflər necə uçota alınmalıdır?
Ъаваб
20X3-cü ilin sonunda istehsal prosesi $10,000 məbləğində ilkin dəyərlə qeyri-maddi aktiv kimi tanınmışdır.
Bu, tanınma meyarının tələblərinə cavab verilən tarixdən, yəni 1 dekabr 20X3-cü il tarixindən sonra yaranmış
məsrəflərdir. 1 dekabr 20X3-cü il tarixindən əvvəlki dövrdə yaranmış $90,000 məbləğində olan məsrəflər xərc
kimi uçota alınmışdır, çünki həmin tarixə qədər tanınma meyarlarının tələbləri yerinə yetirilməmişdir. Bu
məsrəflər heç vaxt maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda tanınmış istehsal prosesinin ilkin dəyərinin tərkib hissəsi
ola bilməz.
Müəyyən oluna bilən qeyri-maddi aktiv və yaxud müəssisələrin birləşməsi nəticəsində ortaya çıxan qudvilin
tanınma meyarlarının tələblərinə cavab verməyən qeyri-maddi aktivlə bağlı çəkilən bütün məsrəflər
yarandığı an xərc kimi tanınmalıdır. Standart bu növ məsrəflərə aid aşağıdakı misalları təqdim edir:
Başlanğıc fəaliyyəti üzrə məsrəflər;
Reklam məsrəfləri;
Təlim məsrəfləri;
Müəssisənin köçürülməsi ilə bağlı məsrəflər.
Xidmətlər üçün əvvəlcədən ödənilmiş məsrəflər, məsələn, hazırlanmış, lakin həyata keçirilməmiş
kampaniyalar üçün elan və ya marketinq məsrəfləri qabaqcadan ödəniş kimi tanına bilər.
Standart qeyri-maddi aktivlərin ilkin tanınmasından sonra iki qiymətləndirmə metodunun tətbiq
edilməsinə icazə verir.
İlkin dəyər modeli tətbiq edilərsə, qeyri-maddi aktiv onun dəyərindən hər hansı yığılmış
amortizasiya və dəyərdən düşmə zərəri çıxılmaqla, ilkin dəyərlə uçota alınmalıdır.
Yenidənqiymətləndirmə modeli qeyri-maddi aktivin, onun dəyərindən hər hansı yığılmış amortizasiya və
dəyərdən düşmə zərərləri çıxılmaqla, yenidənqiymətləndirmə tarixinə onun ədalətli dəyəri olan
yenidənqiymətləndirmə dəyəri ilə təqdim olunmasına imkan verir.
(a) Ədalətli dəyər həmin aktiv üzrə fəal bazarda mövcud olan qiymətə istinadən etibarlı şəkildə
ölçülməlidir;
(b) Həmin növə aid qeyri-maddi aktivlərin bütün sinfi eyni zamanda yenidən qiymətləndirilməlidir
(seçmə üsulu ilə yenidənqiymətləndirmələrin qarşısını almaq üçün);
(c) Əgər fəal bazarın mövcud olmaması səbəbindən yenidən qiymətləndirilmiş qeyri-maddi aktivlər
sinfindən olan hər hansı qeyri-maddi aktivin yenidən qiymətləndirilməsi mümkün deyilsə, bu
zaman hər hansı yığılmış amortizasiya və qiymətdən düşmə zərərləri çıxılmaq şərtilə, həmin aktiv
ilkin dəyərlə göstərilməlidir;
(ç) Yenidənqiymətləndirmələr elə müntəzəm şəkildə aparılmalıdır ki, hesabat tarixində aktivin balans
dəyəri onun ədalətli dəyərindən fərqlənməsin.
Əhəmiyyətli
qeyd Бу учот гайдасы активин илкин танынмасына шамил олунмур, беля ки, илкин танынма анында
активин илкин дяйяри етибарлы шякилдя юлчцля билмялидир.
Təlimatlar göstərir ki, adətən, qeyri-maddi aktiv üzrə fəal bazar mövcud olmur; bu səbəbdən
yenidənqiymətləndirmə modeli adətən istifadə olunmur. Məsələn, baxmayaraq ki, müəlliflik hüquqları, dərc
etmə hüquqları və ekranlaşdırma hüquqları satıla bilər, onların hər biri özünəməxsus satış dəyərinə
malikdir. Bu halda, aktivin ədalətli dəyərlə yenidən qiymətləndirilməsi məqsədəuyğun olmaz. Buna
baxmayaraq, balıqtutma hüququ, kvotalar və ya taksi lisenziyaları kimi aktivlərin ədalətli dəyərini
müəyyənləşdirmək mümkün ola bilər.
Əgər yenidənqiymətləndirmə nəticəsində qeyri-maddi aktivin balans dəyəri artarsa, onda bu artım
yenidənqiymətləndirmə artımı başlığı altında kapitalın kredit hissəsinə yazılmalıdır.
Lakin, əgər bu aktiv bundan əvvəl yenidən qiymətləndirilmişdirsə və onun nəticəsində həmin aktiv üzrə
balans dəyərinin azalması mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmışdırsa, bu zaman hər hansı sonrakı
yenidənqiymətləndirmə artımı mənfəət və zərər haqqında hesabatda yalnız əvvəlki
yenidənqiymətləndirmə azalması müqabilində tanına bilər.
Əgər yenidənqiymətləndirmə nəticəsində qeyri-maddi aktivin balans dəyəri azalarsa, bu zaman həmin
azalma mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc kimi tanınmalıdır. Lakin əgər əvvəlki tarixlərdə aparılan
yenidənqiymətləndirmə nəticəsində hər hansı yenidən qiymətləndirmə artımı yaranmışsa və o artım
yenidənqiymətləndirmə artımı başlığı altında kapitalın kreditinə yazılmışsa, hər hansı növbəti hesabat
tarixində yaranan azalma yenidənqiymətləndirmə artımı hesabının kredit qalığı müqabilində həmin hesabın
debetinə yazılmalıdır.
Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində
Суал aktivin balans dəyərinin azalması
Qeyri-maddi aktiv şirkət tərəfindən ədalətli dəyərlə ölçülür. 20X3-cü ildə aktivin yenidən qiymətləndirilməsi
nəticəsində onun balans dəyəri $400 məbləğində artmışdır və müvafiq olaraq balans hesabatında $400
məbləğində yenidənqiymətləndirmə artımı uçota alınmışdır. 20X4-cü ilin sonunda aktiv bir daha yenidən
qiymətləndirilir və aktivin balans dəyərində $500 məbləğində azalmanın uçota alınması tələb olunur.
Tələb olunur:
Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin azalması ilə bağlı uçot qaydasını izah edin.
Ъаваб
Bu misalda aktivin balans dəyərindəki $500 məbləğindəki azalma ilk öncə $400 məbləğindəki
yenidənqiymətləndirmə artımı müqabilində həmin hesabın debetinə yazılmalıdır. 20X4-cü ildə
yenidənqiymətləndirmə artımı hesabının qalığı 0-a qədər azaldılmalı və yerdə qalan $100 xərc kimi
tanınmalıdır.
Yenidənqiymətləndirmə modeli istifadə olunduqda və qeyri-maddi aktivin balans dəyəri artdıqda,
yaranmış məcmu yenidənqiymətləndirmə artımı bu artım realizə olunduqca bölüşdürülməmiş mənfəət
hesabına köçürülə bilər. Bu artım, aktiv balansdan silindikdə realizə olunmuş hesab olunur. Bununla yanaşı, bu
artım həmçinin müəssisə tərəfindən aktivin istifadə olunması zamanı realizə oluna bilər. Hər il bölüşdürülməmiş
mənfəətə köçürülmüş artımın məbləği aktivin yenidən qiymətləndirilmiş balans dəyəri əsasında hesablanmış
amortizasiyası ilə aktivin ilkin dəyəri əsasında tanınan amortizasiyası arasındakı fərqi təşkil edir. Bu halda, realizə
olunmuş artım yenidənqiymətləndirmə artımından birbaşa bölüşdürülməmiş mənfəətə köçörülür və mənfəət
və zərər haqqında hesabatda əks etdirilmir.
Məhdud istifadə müddətli qeyri-maddi aktivin amortizasiya olunan dəyəri onun faydalı istifadə müddəti
üzrə müntəzəm şəkildə bölünməlidır (paylaşdırılmalıdır).
(a) Amortizasiya aktiv istifadəyə verildikdə başlamalıdır;
(b) Aktiv “Satış üçün saxlanılan uzunmüddətli aktivlər və dayandırılmış fəaliyyətlər” adlı
5 №-li BMHS-yə müvafiq olaraq, satış üçün nəzərdə tutulmuş aktiv kimi təsnifləşdirildiyi tarixlə
aktivin tanınmasının dayandırıldığı tarixdən hansı daha əvvəl gəlirsə, həmin tarixdə akitivin amortizasiyası
dayandırılmalıdır;
(c) İstifadə olunmuş amortizasiya metodu müəssisə tərəfindən aktiv üzrə sərf edilməsi gözlənilən gələcək
iqtisadi mənfəət sxemini əks etdirməlidir. Əgər həmin sxemi etibarlı şəkildə əvvəlcədən
proqnozlaşdırmaq mümkün deyilsə, bu halda düz xətt üsulundan istifadə olunmalıdır;
(ç) Hər dövr üzrə amortizasiya ayırmaları mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.
Aktivin faydalı istifadə müddəti sonunda üçüncü tərəfin həmin aktivi almaq öhdəliyi olmadıqda, həmin
aktiv üzrə fəal bazar mövcud olmadıqda (yəni aktivin son qalıq dəyərinin müəyyənləşdirilməsini təmin edən
fəal bazar mövcud olmadıqda) və aktivin faydalı istifadə müddəti sonunda onun satılması üçün bazarın
mövcud olması ehtimalı olmadıqda, məhdud istismar müddətli son qalıq dəyərinin sıfıra bərabər olduğu
ehtimal olunur.
Məhdud faydalı istifadə müddəti olan qeyri-maddi aktiv üçün istifadə olunmuş amortizasiya müddəti və
amortizasiya metodu hər maliyyə ilinin sonunda yenidən təhlil edilməlidir.
Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddəti olan qeyri-maddi aktiv amortizasiya edilməməlidir. (36 №-li BMUS
tələb edir ki, bu cür aktivlərin dəyərdən düşüb-düşməməsi ən azı ildə bir dəfə yoxlanılmalıdır).
Amortizasiya olunmayan qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddəti, onun hələ də qeyri- müəyyən
müddətli kimi təyin edilməsinin münasib olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün, müəssisə tərəfindən
hər il nəzərdən keçirilməlidir.
Qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddətinin qeyri-müəyyən müddətdən məhdud müddət kimi yenidən
qiymətləndirilməsi faktı həmin aktivin dəyərdən düşməsi ehtimalına dəlalət edə bilər. Belə olan halda, müəssisə
aktivi dəyərdən düşmə predmetinə yoxlamalıdır.
Ъаваб
Aşağıdakı amillər nəzərə alınmalıdır:
(a) Ticarət nişanının hüquqi müdafiəsi və ticarət nişanından başqalarının (qeyri-qanuni şəkildə) istifadəsi
üzərində müəssisənin nəzarəti (yəni piratçılıq üzərində nəzarət);
(b) Ticarət nişanının müddəti.
(c) Ticarət nişanının müvafiq bazarda statusu və ya mövqeyi;
(ç) Müəssisə rəhbərliyinin ticarət nişanını idarə etmək və ticarət nişanını dəstəkləyən fəaliyyətləri (məsələn,
reklam və ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə fəaliyyətləri) qiymətləndirmək bacarığı;
(d) Ticarət nişanı altında satılan məhsulların satıldığı bazarın stabilliyi və coğrafi əhatə dairəsi;
(e) Ticarət nişanının vaxtaşırı yaradacağı faydaların sxemi;
(ə) Müəssisənin vaxtaşırı marka adından istifadə etmək və onu reklam etmək niyyəti (bu biznes
planında marka adını reklam etmək üçün əhəmiyyətli məsrəflərin mövcud olması ilə sübut
oluna bilər).
1.15 Qeyri-maddi aktivlərin istismardan
çıxması və silinməsi (satılması)
Qeyri-maddi aktiv aktivin balansdan silinməsi (satılması) halında və ya həmin aktivin gələcək istifadəsindən
iqtisadi səmərənin daxil olacağı ehtimalı olmadıqda, balans hesabatından çıxarılmalıdır. Qeyri-maddi aktivin
silinməsi nəticəsində yaranan qazanc və ya zərər həmin aktivin silinməsindən (satılmasından) yaranan xalis
daxilolmalarla aktivin balans dəyəri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir və bu fərq aktivin silinməsindən
yaranan qazanc və ya zərər kimi mənfəət və zərər haqqında hesabatda (müvafiq olaraq, gəlir və xərc
kimi) uçota alınır.
Standartın qeyri-maddi aktivlər üzrə olduqca geniş açıqlama tələbləri vardır. Maliyyə hesabatlarında qeyri-
maddi aktivlər üzrə tətbiq olunmuş uçot siyasəti ilə bağlı açıqlamalar təqdim edilməlidir.
Qeyri-maddi aktivlərin hər bir sinfi üzrə aşağıdakı məlumatların açıqlanması tələb olunur:
İstifadə olunmuş amortizasiya metodu;
Aktivin faydalı istifadə müddəti və yaxud istifadə olunmuş amortizasiya dərəcəsi;
Hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna olan ümumi balans dəyəri, hər hansı yığılmış
amortizasiya və yığılmış dəyərdən düşmə zərərləri;
Hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna aktivin balans dəyərinin üzləşdirilməsi (müddətin
əvvəlində və sonunda balans dəyərinin üzləşdirilməsi (əlavələr, silinmə və satılmalar,
yenidənqiymətləndirmələr, ləğv edilmiş (geri qaytarılmış) dəyərdən düşmə zərərləri, dövr üzrə
amortizasiya ayırmaları, xalis məzənnə fərqləri və digər məlumatlar);
Daxili imkanlar hesabına yaradılmış qeyri-maddi aktivlərin balans dəyəri. Maliyyə
hesabatlarında aşağıdakı məlumatlar da açıqlanmalıdır:
Faydalı istifadə müddəti qeyri-müəyyən olan aktiv kimi qiymətləndirilmiş qeyri- maddi aktivin
balans dəyəri və onun faydalı istismar müddətinin qeyri-müəyyən kimi
qiymətləndirilməsinə əsas verən səbəblər;
Hökümət subsidiyaları hesabına əldə edilmiş və ilkin olaraq ədalətli dəyərlə tanınmış qeyri-maddi
aktivlər üzrə bu aktivlər üçün ilkin olaraq tanınmış ədalətli dəyər, onların balans dəyəri və
onların tanındıqdan sonra ilkin dəyər modelinə və ya yenidənqiymətləndirmə modelinə
əsasən hesablanmalarının müəyyənləşdirilməsi;
Müəssisənin maliyyə hesabatları üçün əhəmiyyət kəsb edən hər hansı fərdi qeyri- maddi aktivin
təsviri, balans dəyəri və yerdə qalan amortizasiya dövrü;
Mülkiyyət hüquqları məhdud olan qeyri-maddi aktivlərin mövcud olması və onların balans
dəyərləri və həmçinin öhdəliklər üzrə təminat şəklində girov qoyulan qeyri- maddi aktivlərin
balans dəyərləri;
Qeyri-maddi aktivlərin alınması üçün müqavilə öhdəliklərinin məbləği.
Qeyri-maddi aktivlər yenidənqiymətləndirmə dəyəri ilə uçota alındıqda aşağıdakı açıqlamalar tələb olunur:
Yenidənqiymətləndirmənin qüvvəyə mindiyi tarix (qeyri-maddi aktivlərin hər bir sinfi üzrə);
Yenidən qiymətləndirilmiş qeyri-maddi aktivlərin balans dəyəri;
Aktiv ilkin dəyər modeli əsasında uçota alınsaydı, həmin aktivlərin balans dəyəri (qeyri-maddi
aktivlərin hər bir sinfi üzrə) və uçota alınacaq amortizasiya ayırmaları;
Dövr ərzində baş vermiş dəyişiklikləri və səhmdarlar arasında qalığın bölüşdürülməsi üzrə hər
hansı məhdudiyyətləri göstərərək, hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna qeyri-maddi
aktivlərə aid edilən yenidənqiymətləndirmə artımının məbləği.
Maliyyə hesabatlarında həmçinin dövr üzrə tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflərlə bağlı
uçota alınmış xərclərin məbləğləri açıqlanmalıdır.
Qeyri-maddi aktiv yalnız bu aktivlə bağlı müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin axını ehtimal
olunduqda və aktivin ilkin dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bildikdə tanınmalıdır;
Qeyri-maddi aktiv ilkin olaraq aktivin ilkin dəyərilə tanınmalıdır. Daha sonra isə aktiv ya ilkin
dəyərlə, yaxud da yenidən qiymətləndirilmiş dəyərlə ölçülməlidir;
Tanınma meyarlarının tələblərinə cavab verməyən məsrəflər yarandıqları an xərc kimi uçota
alınmalıdır;
Məhdud istifadə müddətli qeyri-maddi aktiv onun faydalı istifadə müddəti üzrə amortizasiya
edilməlidir. Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddəti olan qeyri-maddi aktiv amortizasiya
edilməməlidir.
Ъаваб
38 №-li BMUS aşağıdakı nümunələri təqdim edir:
Tədqiqat işləri:
Yeni biliyin əldə olunmasına yönəlmiş fəaliyyətlər;
Tədqiqat nəticələri və ya digər biliklərin axtarışı, qiymətləndirilməsi və yekun seçimi;
Materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üzrə alternativlərin
axtarışı;
Yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və xidmətlər üçün
dizayn.
Təcrübə-konstruktor işləri:
İstehsaldan və istifadədən əvvəl prototiplərin və ya modellərin dizaynı, tikilməsi və yoxlanması;
Yeni texnologiyanı istifadə etməklə alətlərin, detalların dizaynı;
Kommersiya istehsalı ilə məşğul olmaq üçün iqtisadi cəhətdən real olmayan sınaq
zavodunun dizaynı, tikintisi və fəaliyyəti;
Yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üçün
seçilmiş alternativin dizaynı, tikintisi və yoxlanması.
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Сатын алынмыш гудвил малиййя вязиййяти щаггында щесабатда эюстярилир, чцнки онун цчцн
мцяссися тяряфиндян мцяййян бир мябляь юдянилмишдир. О, физики формайа (субстансийайа)
малик дейил вя буна эюря дя о, гейри-мадди узунмцддятли активдир. Дахили имканлар
щесабына йарадылмыш гудвил актив кими танына билмяз, лакин дахили имканлар щесабына
йарадылмыш диэяр активляр, мясялян, тядгигат вя тяръцбя-конструктор ишляри актив кими
танына билярляр.
Qudvilin obyektiv dəyərə malik olmaması ilə bağlı ümumi qaydaya yalnız bir istisna mövcuddur. Bu
da müəssisə satıldıqda baş verir. Biznes qurmağı arzulayan insanlar seçimə malikdirlər – onlar ya özləri
uzunmüddətli aktivlərini və mal-material ehtiyatlarını alaraq öz müəssisələrini yarada bilər, ya da hazır bir
müəssisəni onu satmaq niyyətində olan sahibkardan ala bilərlər. Alıcı mövcud biznesi satın aldıqda, o, təkcə
uzunmüddətli aktivləri və mal-material ehtiyatlarını (yəqin ki, kreditor və debitor borclarını da) deyil, eyni
zamanda həmin müəssisənin qudvilini də satın almalıdır.
Satın alınmış qudvil maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda göstərilir, çünki onun alınması üçün müəssisə
tərəfindən müəyyən məbləğ ödənilmişdir. O, fiziki formaya (substansiyaya) malik deyil və buna görə də
qeyri-maddi uzunmüddətli aktivdir.
Дяйярдян дцшмя активин баланс дяйяри иля онун бярпа едиля билян дяйярини мцгайися
етмякля мцяййян едилир.
Mühasibat balansında aktivlərin öz bərpa edilə bilən məbləğlərindən yuxarı məbləğlə əks etdirilməməsi
prinsipi mövcuddur. Əgər aktivin balans dəyəri tam bərpa edilə bilmirsə, müəssisə aktivin balans dəyərini
onun bərpa edilə bilən məbləğinə qədər silməlidir. 36 №-li BMUS aktivlərin dəyərdən düşmə predmetinə
yoxlanılması və bununla bağlı uçot qaydaları və məlumatın açıqlanması tələblərinə dair təfsilatlı
metodologiyanı əks etdirir.
36 №-li BMUS mal-material ehtiyatları, tikinti müqavilələrindən əmələ gələn aktivlər, təxirə salınmış vergi aktivləri,
İşçilərin mükafatlandırılması adlı 19 №-li BMUS üzrə yaranan aktivlər və Maliyyə alətləri: Təqdimat adlı 32 №-li
BMUS-nin tətbiqi sahəsinə aid maliyyə aktivlərindən başqa, bütün maddi, qeyri-maddi və maliyyə aktivlərinə
tətbiq edilir. Bu, ona görə baş verir ki, həmin BMUS-lərdə dəyərdən düşmənin tanınması və
qiymətləndirilməsinə aid qaydalar artıq mövcuddur. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, 36 №-li
BMUS Satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktivlər və dayandırılmış əməliyyatlar adlı 5 №-li BMHS-
yə müvafiq olaraq satış üçün saxlanılan uzunmüddətli aktivlərə tətbiq edilmir.
Əsas
Дяйярдян дцшмя: малиййя вязиййяти щаггында щесабатда активин баланс дяйяринин terminlər
онун бярпа едиля билян дяйяриня гядяр азалмасыдыр.
Баланс дяйяри: щяр щансы кющнялмя (амортизасийа) вя гиймятдян дцшмя нятиъясиндя
йыьылмыш зярярляри чыхдыгдан сонра активин баланс щесабатында халис танынан дяйяридир.
(36 №-ли БМУС)
36 №-li BMUS-nin əsasını təşkil edən prinsip nisbətən asandır. Əgər aktivin hesablarda olan dəyəri onun
'bərpa edilə bilən məbləği' ilə ölçülən real dəyərindən daha çoxdurdursa, aktiv dəyərdən düşmüş hesab
olunur. Buna görə də aktivin dəyəri dəyərdən düşmə zərərinin məbləği qədər azalmalıdır. Dəyərdən
düşmə zərərinin məbləği dərhal mənfəətdən silinməlidir.
Bu səbəbdən də nəzərə alınası əsas uçot məsələləri aşağıdakılardır:
(a) Dəyərdən düşmə zərərinin nə vaxt baş verməsini necə təyin etmək olar? (b) Aktivin
bərpa edilə bilən məbləği necə qiymətləndirilməlidir?
(c) “Dəyərdən düşmə zərəri” maliyyə hesabatlarında necə əks olunmalıdır?
Müəssisə hər balans hesabatı tarixində istənilən bir aktivinin dəyərdən düşməsinə işarə edən əlamətin mövcud
olub-olmamasını yoxlamalıdır. Burada əhəmiyyətlilik konsepsiyası tətbiq
olunmalı və yalnız əhəmiyyətli dəyərdən düşmə zərərləri müəyyən edilməlidir.
Aktivin mümkün dəyərdən düşməsini bildirən əlamətlər üzə çıxarsa, müəssisə nəzərdə tutulan aktivlərin
bərpa edilə bilən məbləğini formal olaraq qiymətləndirməlidir.
36 №-li BMUS mümkün dəyərdən düşmə əlamətlərinin necə müəyyən edilməsinə dair tövsiyələr verir.
Bu təkliflər əsasən sağlam fikrə arxalanır.
(a) İnformasiyanın xarici mənbələri:
(i) dövr ərzində aktivin bazar dəyəri vaxtın keçməsi və ya adi istifadə nəticəsində gözləniləndən
əhəmiyyətli dərəcədə çox aşağı düşməsi;
(ii) Aktivlərin istifadə edildiyi müəssisənin texnoloji, bazar, hüquqi və ya iqtisadi mühitlərində olan
əhəmiyyətli dəyişikliklər;
(iii) İstifadə dəyərinin hesablanmasında istifadə edilən diskont dərəcəsinə ehtimal olunan qədər təsir
göstərə bilən bazar faiz dərəcələri və ya investisiyalar üzrə bazar gəlir dərəcəsində olan
artım;
(iv) Müəssisənin bazar kapitalizasiyasından çox olan xalis aktivlərinin balans dəyəri.
(b) İnformasiyanın daxili mənbələri: köhnəlmə və ya fiziki zərərlərin sübutu, aktivin istismar edilməsi
şəraitində baş vermiş mənfi dəyişikliklər və ya aktivin iqtisadi keyfiyyəti.
Hətta dəyərdən düşmə əlamətləri olmasa belə, aşağıdakı aktivlər hər zaman dəyərdən düşmə üzrə illik
yoxlamadan keçməlidirlər.
(a) Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik qeyri-maddi aktivlər; (b)
Müəssisələrin birləşməsi nəticəsində əldə edilən qudvil.
Əsas Активин бярпа едиля билян мябляьи ашаьыда эюстярилян ики дяйярдян ян йцксяйи иля
terminlər юлчцлмялидир:
(а) Активин сатыш хяръляри чыхылмагла ядалятли дяйяри; вя
(б) Активин истифадя дяйяри.
(36 №-ли БМУС)
Aktivin şatış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyəri aktivin satışından əldə edilə bilən xalis (satış xərcləri çıxıldıqdan sonra
qalan) satış məbləğidir. Satış xərclərinə, hüquqi xərclər kimi, satış əməliyyat xərcləri daxildir.
(a) Əgər aktiv üçün fəal bazar mövcuddursa, xalis satış qiyməti bazar dəyəri və ya oxşar aktivlər üzrə
aparılan əməliyyatların qiyməti əsasında olmalıdır;
(b) Əgər aktiv üçün fəal bazar mövcud deyilsə, ticarət əməliyyatının həyata keçirilməsində maraqlı olan, bir-
birindən asılı olmayan, yaxşı məlumatlandırılmış tərəflərin arasında razılaşdırılması mümkün olan ən yaxşı
qiymət xalis satış qiyməti kimi hesab edilə bilər.
Xalis satış qiyməti azaldıla bilməz, lakin bu, satış xərclərinin içərisinə hər hansı restrukturizasiya və ya
yenidənqurma xərcləri və ya artıq maliyyə hesabatlarında öhdəlik kimi tanınan hər hansı xərclər daxil etməklə
mümkündür.
“İstifadə dəyəri” konsepsiyası çox mühümdür.
Активин истифадя дяйяри aktivin эцман едилян файдалы истифадя мцддятинин сонунда Əsas
активин ещтимал едилян халис силинмя (хариъ олма) дяйяри (вардырса) дахил олмагла, активдян terminlər
ondan олунаъаьы эюзлянилян эяляъяк пул вясаитляри ахынынын (мядахил чыхылсын мяхариъ)
щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяри кими гиймятляндирилир.
Hesablamalarda istifadə edilən pul vəsaitləri axını vergidən öncəki pul vəsaitləri axını olmalı, diskontlaşdırılmış
dəyəri hesablamaq üçün isə vergidən öncə olan diskont dərəcəsi tətbiq edilməlidir.
İstifadə dəyərinin hesablanması aşağıdakıları əks etdirməlidir:
(a) müəssisənin aktivdən əldə etməyi gözlədiyi gələcək pul vəsaitləri axınının qiymətləndirilmiş
məbləği;
(b) gələcək pul vəsaitləri axınının məbləği və zamanında olan mümkün dəyişmələr ilə bağlı ehtimallar;
(c) pulun zaman dəyəri;
(ç) aktivə xas olan qeyri-müəyyənliyin qiyməti; və
(d) aktivdən irəli gələn gələcək pul vəsaitləri axınının qiymətləndirilməsinə təsir göstərə bilən digər
faktorlar.
İstifadə dəyərini hesablamaq, bu səbəbdən, gələcək pul vəsaitləri axınının qiymətləndirilməsini tələb edir və
mümkün ola bilər ki, müəssisə pul vəsaitləri axınının həddən artıq optimist rəqəmləri ilə çıxış etsin. Buna
görə, BMUS aşağıdakıları bəyan edir:
(a) Pul vəsaitləri axınının proqnozları rasional və qəbul edilə bilən fərziyyələrə əsaslanmalıdır;
(b) Pul vəsaitləri axınının proqnozları maksimum beş il müddətini əhatə edərək, ən son maliyyə büdcəsi
və ya maliyyə proqnozlarına əsaslanmalıdır;
(c) Bu dövrdən sonrakı dövrlər üçün pul vəsaitləri axınlarının proqnozları hər növbəti il üçün (yüksələn
artım dərəcəsinin tətbiqinin daha səmərəli olduğu təsdiqlənməyənə qədər) sabit və ya azalan
artım dərəcəsini tətbiq edərək qısamüddətli proqnozların ekstrapolyasiyası vasitəsilə əldə edilə
bilər. Tətbiq edilən uzunmüddətli artım dərəcəsi məhsul, bazar, sənaye və ya ölkə üçün təyin edilmiş
uzunmüddətli orta artım dərəcəsindən yüksək olmamalıdır (daha yüksək artım dərəcəsinin
tətbiqinin səmərəli olduğu təsdiqlənməyənə qədər).
Бу гайданы юйрянин
Яэяр активин бярпа едиля билян мябляьи онун баланс дяйяриндян аздырса, активин баланс
дяйяри щямин фярг мябляьиндя азалмалы вя бу фярг (йяни дяйярдян дцшмя зяряри)
мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда хяръ кими танынмалыдыр.
Yenidən qiymətləndirilmiş dəyərlə ölçülən aktivlər üçün qayda (16 №-li BMUS-yə əsasən yenidən
qiymətləndirilən əmlak):
Бу гайданы юйрянин
Дяйярдян дцшмя зяряри мцвафиг БМУС-йя ясасян йенидянгиймятляндирмя нятиъясиндя
дяйярин азалмасы кими учота алынмалыдыр.
Пул вясаитлярини йарадан ващид мцстягил пул вясаитляри ахынларынын мцяййян едилмяси вя
гиймятляндирилмяси мцмкцн олан, идентификасийа едиля билян ян кичик активляр групудур. Əsas
terminlər
Суал Pul vəsaitlərini yaradan vahid - I
Pul vəsaitlərini yaradan vahidin necə müəyyən edilməsinə dair bir neçə misal çəkə bilərsinizmi?
Ъаваб
Burada iki misal göstərilir.
(a) Dağ-mədən şirkəti öz mədənlərinin birindən məhsulları daşımaq üçün istifadə etdiyi şəxsi dəmir yoluna
malikdir. Dəmir yolunun, metal tullantısından başqa, heç bir bazar dəyəri yoxdur və onun
istifadəsindən heç bir fərdi pul vəsaitləri mədaxillərini müəyyən etmək mümkün deyildir. Bu
səbəbdən də əgər dağ-mədən şirkəti dəmir yolunun dəyərdən düşməsinə inanırsa, o,
mədənə pul vəsaitlərini yaradan tam vahid kimi baxmalı və mədənin bərpa edilə bilən məbləğini
bütöv şəkildə qiymətləndirməlidir;
(b) Avtobus şirkətinin şəhərin bələdiyyə orqanı ilə avtobus xidmətini şəhərdə dörd marşrut istiqamətində
göstərmək haqda razılaşması var. Fərdi identifikasiya edilən aktivlər hər avtobus marşrutuna
bölüşdürülür və hər marşrut üzrə pul vəsaitlərinin mədaxilləri və məxaricləri ayrıca müəyyən edilir. Üç
marşrut gəlirlə işləyir, yerdə qalan biri isə zərərlə. Avtobus şirkəti zərərlə işləyən marşrutda aktivlərin
dəyərdən düşməsinə işarə edən sübutlar aşkar edir. Lakin şirkət zərərlə işləyən marşrutu bağlaya
bilməyəcək, çünki yerli bələdiyyə ilə olan müqavilə dörd marşrutun hər birini işlətməyi tələb edir. Nəticə
etibarı ilə şirkət bütün dörd marşruta birlikdə pul vəsaitlərini yaradan vahid kimi baxmalı və dörd
marşrut üçün vahid bərpa edilə bilən məbləğ hesablamalıdır.
Ъаваб
Minimart-ın pul vəsaitlərini yaradan vahidini müəyyən etdikdə, müəssisə aşağıdakıların olub- olmamasını
nəzərdən keçirir, məsələn:
(a) Rəhbərlik üçün hazırlanan daxili hesabatlar hər mağaza üzrə maliyyə nəticələrini qiymətləndirmək
məqsədilə təşkil edilmişdir;
(b) İş hər mağazanın mənfəəti və ya rayon/şəhər əsasında aparılır.
Maximartın bütün mağazaları müxtəlif rayonlarda yerləşir və çox güman ki, hərəsinin müxtəlif alıcı bazaları vardır.
Beləliklə, baxmayaraq ki, Minimart korporativ səviyyədə idarə edilir, o, Maximartın digər mağazalarından
əhəmiyyətli dərəcədə müstəqil (asılı olmayan) pul vəsaitləri daxilolmalarını yaradır. Buna görə də Minimartın
pul vəsaitlərini yaradan vahid olması mümkündür.
Суал Pul vəsaitlərini yaradan vahid – III
Mighty Mag Publishing şirkəti 150 fərqli jurnal başlıqlarının sahibidir, onlardan 70-i satın alınmış, 80-i isə şirkətin özü
tərəfindən yaradılmışdır. Satın alınmış jurnal başlağı üçün ödənilən qiymət qeyri-maddi aktiv kimi uçota alınır. Jurnal
başlıqlarının yaradılması və mövcud olan başlıqların saxlanılması xərcləri baş verəndə xərc kimi uçota alınırlar.
Birbaşa satışdan və reklamdan olan pul vəsaitlərinin mədaxilləri hər jurnal başlığı üçün identifikasiya edilə bilər.
Başlıqlar alıcı seqmentləri əsasında idarə edilir. Jurnal başlığı üçün reklam gəlirinin səviyyəsi jurnal başlığının əlaqədar
olduğu alıcı seqmentində olan müxtəlif başlıqlardan asılıdır. Rəhbərliyin köhnə başlıqlardan iqtisadi istifadə
müddəti sona çatmamışdan öncə imtina etmək və təcili olaraq onları eyni alıcı seqmenti üçün yeni başlıqlarla
əvəzləmək haqda siyasəti vardır.
Fərdi jurnal başlığı üçün pul vəsaitlərini yaradan vahid nədir?
Ъаваб
Çox güman ki, fərdi jurnal başlığının bərpa edilə bilən məbləği qiymətləndirilə bilər. Başlıq üçün reklam gəliri
səviyyəsinə müəyyən dərəcədə alıcı seqmentində olan digər başlıqlar tərəfindən təsir edilməsinə
baxmayaraq, birbaşa satış və reklamdan olan pul vəsaitlərinin mədaxilləri hər başlıq üçün identifikasiya
edilə bilər. Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, başlıqlar alıcı seqmentləri əsasında idarə edilsə belə,
başlıqlardan imtina etmək qərarı fərdi başlıq əsasında qəbul edilir.
Buna görə də, çox güman ki, fərdi jurnal başlıqları bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olmayan pul vəsaitləri
axınlarını törədir və hər jurnal başlığı ayrı-ayrılıqda nağd pulu yaradan vahiddir.
Aktiv və ya aktivlər qrupu tərəfindən istehsal edilən məhsul üçün fəal bazar mövcuddursa, həmin aktiv və
ya qrup pul vəsaitlərini yaradan vahid kimi müəyyən edilməlidir, hətta məhsulun hamısı və ya bəziləri
daxildə işlənirsə belə.
Pul vəsaitlərini yaradan vahidlər aktivin eyni növü üçün (dəyişikliyin baş verdiyi təsdiqlənməyənə qədər)
ardıcıl surətdə, dövrdən-dövrə müəyyən edilməlidir.
Dəyərdən düşmə üçün nəzərdə tutulan xalis aktivlər (aktivlər çıxılsın öhdəliklər) qrupu, bərpa edilə bilən
məbləğin hesablanması üçün nəzərdə tutulanlarla eyni olmalıdır. (qudvil və korporativ aktivlərin uçotu
üçün aşağıdakılara baxın).
Müəssisələrin birləşməsindən əldə edilən qudvil digər aktivlərdən asılı olmayan pul vəsaitləri axınlarını törətmir.
O, müəssisəni əldə edənlərin birləşmənin sinerjisindən xeyir əldə etməsi gözlənilən pul vəsaitləri yaradan
vahidlərindən (və ya pul vəsaitləri yaradan vahid qruplarından) hər biri arasında bölüşdürülməlidir. Qudvili bu
şəkildə bölüşdürülən hər vahid:
(a) müəssisə çərçivəsində daxili idarəetmə məqsədləri üçün qudvilin nəzarət edildiyi ən aşağı
səviyyəni ifadə etməlidir;
(b) Əməliyyat seqmentləri adlı 8 №-li BMHS-yə uyğun olaraq müəyyən edilən hesabat seqmentindən
böyük olmamalıdır.
Qudvilin bölüşdürülməsini, müəssisələrin birləşməsindən sonra başlayan birinci hesabat tarixindən əvvəl başa
çatdırmaq mümkün olmaya bilər, xüsusilə də əgər alıcı müəssisə birləşməni şərti dəyərlərdən istifadə
edərək ilk dəfə uçota alırsa (baxın: Fəsil 6). Qudvilin ilkin bölüşdürülməsi alış tarixindən sonra başlayan birinci
hesabat dövrü qurtarmamışdan əvvəl başa çatdırılmalıdır.
Təbii qaz və neft çıxaran şirkətin Xəzər dənizində burğu platforması vardır. Müvafiq ölkənin qanunvericiliyi tərəfindən tələb edilir ki,
platforma faydalı istifadə müddətinin sonunda demontaj edilib oradan çıxarılsın. Bu tələbə əsasən, müəssisə öz hesablarında demontaj
xərclərini əks etdirmiş və həmin məbləği platformanın gözlənilən faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya edir.
Müəssisə platformada dəyərdən düşmənin olub-olmamasını müəyyən edən tapşırığı yerinə yetirir.
(a) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda onun balans dəyəri $3m məbləğinə bərabərdir;
(b) Müəssisə digər bir neft şirkətindən bu plaftorma üçün $2.8m məbləğində təklif almışdır. Alıcı platformanın
faydalı istifadə müddətinin sonunda platformanı demontaj etməyə bütün məsuliyyəti (və xərcləri) öz
üzərinə götürmüşdür;
(c) Platformanın fasiləsiz işləməsindən gözlənilən pul vəsaitləri axınının diskontlaşdırılmış dəyəri $3.3m
məbləğindədir;
(ç) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda demontaja aid qiymətləndirilmiş öhdəliyin balans dəyəri hal-
hazırda $0.6m məbləğindədir.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda burğu platformasının dəyəri və dəyərdən düşmə zərəri (əgər varsa)
nə qədər olmalıdır?
Həlli
Ədalətli dəyər çıxılsın satış xərcləri = $2.8m
İstifadə dəyəri = Aktivin istifadəsindən olan pul vəsaitləri axınının
diskontlaşdırılmış dəyəri çıxılsın qiymətləndirilmiş
öhdəliyin balans dəyəri = $3.3m – $0.6m =
$2.7m
Bərpa edilə bilən məbləğ = Bu, iki məbləğdən ən yüksəyidir, yəni $2.8m
Balans dəyəri = $3m
Dəyərdən düşmə zərəri = $0.2m
Müəssisə digər bir biznesi $4.5m məbləğinə əldə etmişdir: maddi aktivlərin dəyəri $4.0m, qudvilin dəyəri
isə $0.5m məbləğində qiymətləndirilir.
Balans dəyəri $1m məbləğində olan aktiv terrorçu hücumu nəticəsində məhv edilmişdir. Aktiv sığorta
edilməmişdir. Sığortalanmamış aktivin itirilməsi müəssisəni əldə edilmiş biznesdə aktivlərin dəyərdən düşüb-
düşməməsini və hər hansı belə bir zərər məbləğinin nə qədər olmasını müəyyənləşdirməyə vadar
etmişdir.
Biznesin bərpa edilə bilən məbləği (pul vəsaitlərini yaradan yeganə vahid) $3.1m məbləğində
qiymətləndirilir.
Həlli
Dəyərdən düşmə zərəri $1.4m ($4.5m – $3.1m) məbləğində olmuşdur.
Dəyərdən düşmə zərəri mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır. Bu zərər pul vəsaitlərini yaradan vahiddə
mövcud olan aktivlər arasında aşağıdakı kimi bölüşdürüləcək: (a)$1m məbləğində olan zərər birbaşa olaraq məhv
edilmiş sığortalanmamış aktivə silinə
bilər;
(b) yerdə qalan $0.4m məbləğində olan zərər qudvilə aid edilməlidir.
İndi isə aktivlərin balans dəyəri maddi aktivlər üçün $3m, qudvil üçün isə $0.1m məbləğində olacaqdır.
Бу гайданы юйрянин
Активин сонунъу дяфя дяйярдян дцшмя зяряринин учота алындыьы андан етибарян, активин
бярпа едиля билян мябляьини мцяййян етмяк цчцн истифадя едилян гиймятляндирмялярдя
дяйишиклик баш вердикдя, яввялки иллярдя актив цзря танынан дяйярдян дцшмя зяряри бярпа
(сторно) едилмялидир.
Aktivin dəyəri özünün əvvəlki xalis balans dəyərindən (qiymətdən düşməzdən əvvəlki amortizasiya
olunmuş balans dəyərindən) yüksək dəyərə artırıla bilməz. Dəyərdən düşmə zərəri bərpa edildikdən
sonra aktivin amortizasiyası onun yeni qiymətləndirilmiş məbləği gözlənilən qalıq dəyəri (əgər vardırsa) və
gözlənilən faydalı istifadə müddəti əsasında hesablanmalıdır.
Bu qayda qudvilə tətbiq edilmir. Qudvil üzrə dəyərdən düşmə zərəri sonrakı dövrdə ləğv
(storno/bərpa) edilməməlidir.
Ъаваб
Dəyərdən düşmə zərərinin ləğv edilməsi uzunmüddətli maddi aktivlərin balans dəyərinin onların dəyərdən
düşməsi baş vermədiyi halda malik olacaqları balans dəyərinə artırılacaq məbləğdə tanınmalıdır (uçota
alınmalıdır). Belə ki, dəyərdən düşmə zərəri $10m məbləğində ləğv (bərpa) edilməli, uzunmüddətli maddi
aktivlər isə $70m məbləğində artırılmalıdır. Dəyərdən düşmənin bərpası qudvil və patentə aid edilmir,
çünki ilkin dəyərdən düşməyə səbəb olan amil hələ də mövcuddur, yəni müəssisənin məhsulları hələ
də daha qabaqcıl modellərlə əvəz olunmaqdadır.
Giriş
Mal-material ehtiyatlarının və qısamüddətli başa çatdırılmamış işlərin
dəyərləndirilməsi şirkətin məcmu mənfəətinə birbaşa təsir göstərir. Bu, adətən, hər bir
şirkətin hesabatında əhəmiyyətli maddə hesab edilir. Bu səbəbdən də çox
mühüm mövzudur. Əgər sizin mal-material ehtiyatlarının uçotuna və
qiymətləndirilməsi metodlarına dair hər hansı şübhəniz varsa, məsləhət görərdik ki,
əvvəlki tədris materiallarınıza dönüb, bu mövzunu təkrarlayasınız.
Bu fəslin 1-ci hissəsi 2 №-li BMUS-nin əsas tələblərini nəzərdən keçirir. Fəslin 2-ci
hissəsi isə yeni sahə olan tikinti müqavilələrinin müzakirəsinə başlayır. Bu da, öz
növbəsində, uzunmüddətli başa çatdırılmamış işlərə aiddir. Siz məsələ və suallar
üzərində diqqətlə çalışsanız, bu mövzunun kifayət qədər məntiqli olduğunu
görəcəksiniz.
1. Mal-material ehtiyatları və
qısamüddətli başa çatdırılmamış işlər
(2 №-li BMUS)
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мал- материал ещтийатлары адлы 2 №-ли БМУС мал-материал ещтийатларынын малиййя вязиййяти
щаггында щесабатда мцяссисяйя уйьун олараг тяснифляшдирилмясини тяляб едир. Цмуми
тяснифатлар белядир:
– Əmtəə;
– Тяъщизат маллары;
– Материаллар;
– Баша чатдырылмамыш ишляр;
– Щазыр мящсуллар.
1.1 Giriş
Əksər müəssisələrdə mal-material ehtiyatlarına qoyulan dəyər mənfəətin müəyyənləşdiril- məsində mühüm
rol oynayır. Mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi hər halda çox subyektiv məsələdir və bu
səbəbdən, praktikada istifadə edilən bir çox müxtəlif metodlar mövcuddur.
Əsas
Мал-материал ещтийатларына ашаьыдакы активляр аиддир: terminlər
– мцяссисянин ади фяалиййяти заманы сатыш мягсядиля сахланылан;
– сатыш цчцн истещсал просесиндя щазырланмагда олан; вя йа
– истещсал вя йа хидмətлярин эюстярилмяси просесиндя сярф едилян хаммал вя
материаллар формасында чыхыш едян.
Мцмкцн халис сатыш дяйяри – ади фяалиййят заманы нязярдя тутулмуш сатыш
гиймятиндян ишин тамамланмасына чякилмяси ещтимал едилян хяръляр вя сатышын щяйата
кечирилмяси цчцн ещтимал едилян хяръляр чыхылдыгдан сонра галан мябляьдир.
Ядалятли дяйяр - мцстягил, йахшы мялуматландырылмыш тяряфляр арасында активлярин
мцбадиля едиля вя йа ющдялийин йериня йетириля биляъяйи мябляьдир. (2 №-ли БМУС)
Standart qeyd edir ki, istehsal qaimə məsrəflərinin mal-material ehtiyatları vahidləri üzrə bölşdürülməsi
müəssisənin normal iş şəraitində mövcud olan istehsal gücünə əsasən həyata keçirilir. Bu, çox mühüm
məsələdir.
(a) Normal istehsal gücü normal fəaliyyət zamanı bir neçə dövr və ya iş mövsümü üzrə orta
göstəricilər əsasında hesablanaraq əldə edilməsi gözlənilən istehsal həcmidir;
(b) Yuxarıdakı dəyərdə planlı texniki qulluğun (təmirin) göstərilməsi nəticəsində istehsal gücünün itirilməsi
də nəzərə alınmalıdır;
(c) Əgər bu, normal istehsal gücünə təxminən uyğun olarsa, onda müəssisənin faktiki istehsal
dərəcəsi istifadə edilə bilər;
(ç) Məhsulun hər bir vahidinə aid edilən daimi qaimə məsrəflərinin məbləği istehsal həcminin aşağı
düşməsi və ya avadanlığın işsiz dayanması nəticəsində artmır;
(d) Bölüşdürülməmiş qaimə məsrəfləri yarandığı dövr üzrə xərc kimi tanınır;
(e) İstehsalın son dərəcədə yüksək olduğu dövrlərdə məhsulun hər bir vahidinə aid edilən daimi qaimə
məsrəflərinin məbləği azalır və beləliklə, mal-materil ehtiyatları öz ilkin dəyərindən artıq səviyyədə
qiymətləndirilmir;
(ə) Dəyişən istehsal qaimə məsrəfləri hər məhsul vahidinə istehsal avadanlıqlarından faktiki istifadə olunma
sxeminə əsasən aid edilir.
Siz bu üsullar haqqında daha ətraflı məlumatı Möhasibat Uçotu özrə Milli Sertifikat proqramın- dan
əldə edə bilərsiniz. Çəkili orta dəyər üsulu tətbiq edildikdə, bu dəyəri düzgün hesablamaq üçün hesablamanı
hər alışdan sonra və ya alternativ olaraq, yalnız dövrun sonunda aparmaq lazımdır.
Ümumi qaydaya əsasən, aktivlər onların satış və ya istifadəsindən gözlənilən məbləğdən daha yüksək
məbləğlə balans hesabatında göstərilə bilməz. Mal-material ehtiyatları korlandıqda və ya köhnəldikdə və ya
satışın həyata keçirilməsi üzrə ehtimal edilən xərclər artdıqda, mal- material ehtiyatlarının balans dəyəri öz
ilkin dəyərindən aşağı düşə bilər.
Belə ki, biz MXSD-nin ilkin dəyərdən aşağı olduğu əsas halları müəyyənləşdirə bilərik. Bu hallar
aşağıdakılardır:
(a) Xərclərin artması və ya satış qiymətinin aşağı düşməsi;
(b) Mal-material ehtiyatlarının fiziki korlanması; (c)
Məhsulların köhnəlməsi;
(ç) Şirkətin marketinq strategiyasına əsasən məhsulları zərərlə satmaq məqsədilə onları istehsal
etmək qərarının verilməsi;
(d) İstehsal və ya təchizatda olan xətalar.
Mal-material ehtiyatlarının silinməsi normal halda maddəbəmaddə tətbiq edilməlidir, buna baxmayaraq,
oxşar və ya bir-birilə bağlı maddələr birlikdə qruplaşdırıla bilər. Qruplaşdırmanı eyni çeşidli və təyinatlı
məhsullarla aparmaq məqsədəmüvafiq sayılır, lakin mal-material ehtiyatlarının onların aid olduqları təsnifata
(məsələn, hazır məhsullar) və ya bütün biznes seqmentinin ehtiyatlarına əsasən silinməsi mümkün deyil.
MXSD-nin qiymətləndirilməsi, uyğun olan ən etibarlı məlumatdan istifadə edilərək, satış qiymətinin təxmin
edilməsilə eyni zamanda baş verməlidir. Bu hesablamalarda hesabat dövrünün bitməsindən sonra baş
verən hadisələrlə birbaşa bağlı olan (bu hadisələr hesabat dövrünün sonunda mövcud olan şərtləri təsdiq
edirsə) qiymət və ya ilkin dəyərin dəyişməsi nəzərə alınmalıdır.
Mal-material ehtiyatlarının saxlanılması səbəbləri də hesaba alınmalıdır. Məsələn, bəzi mal- material ehtiyatları
müəssisənin müqaviləsinin təmin edilməsi üçün saxlanılır və bu səbəbdən, onların MXSD-si müqavilə
qiymətinə bərabər olur. Bununla yanaşı, dövrün sonunda saxlanılmış hər hansı eyni növ əlavə mal-material
ehtiyatlarının MXSD-si qiymətləndirilərkən, onların ümumi satış qiyməti əsas götürülür.
Xalis satış dəyəri hər dövrün sonunda yenidən qiymətləndirilməli və ilkin dəyərlə müqayisə olunmalıdır.
Əgər bir dövrdən çox saxlanılan mal-material ehtiyatları üzrə MXSD artarsa, onda əvvəlki dövrlərdə mal-material
ehtiyatlarının silinmiş məbləği onların yeni balans dəyəri ilkin dəyərdən və yenidən qiymətləndirilmiş MXSD-dən
daha az olan dəyərə uyğunlaşdırılmaqla, storno (bərpa) edilməlidir.
Bəzi hallarda MXSD-nin silinməsi həddən artıq böyük məbləğdə və ya xüsusi növdə və ya xüsusi
xarakterdə ola bilər. Belə olduqda, bu haqda ayrıca məlumatın açıqlanması tələb olunur.
Суал
Qiymətləndirmə
Siz Vater Pumps şirkətində mühasibsiniz və sizdən ilin sonu olan 30 aprel 20X5-ci il tarixi üçün şirkətin
ehtiyatlarının dəyərini hesablamaq tələb olunur. Vater Pumps müxtəlif çeşidli nasos istehsal edir. Nasoslar Vater
Pumps tərəfindən alınan hissələrdən yığılır (şirkət heç bir hissəni özü istehsal etmir).
Şirkət normativ məsrəflər sistemindən istifadə etmir və bitirilməmiş işlər və hazır məhsullar aşağıdakı kimi
qiymətləndirilir:
(a) Material xərcləri nasosu yığmaq üçün lazım olan hissələri sadalayan məhsul xösusiyyətlərindən
müəyyən edilir;
(b) Şirkət müxtəlif çeşidli nasos istehsal edir. İşçilər hər növ nasosun yığımına sərf etdikləri vaxtı qeyd edirlər, bu
məlumatlar ödəmə cədvəlinə daxil edilir və buradan hər həftə möxtəlif növ nasosun yığımına sərf
edilən ümumi vaxt çap edilir. Bütün nasos yığan işçilərə eyni tarif ilə ödəniş edilir və normadan artıq iş
vaxtına görə əlavə pul ödənilmir;
(c) Qaimə məsrəfləri mal-material ehtiyatlarının dəyərinə 2 №-li BMUS-yə uyğun olaraq əlavə edilir.
Mühasibat uçotu qeydləri qaimə məsrəflərinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə edilir və bu da işçilərə
çəkilən birbaşa məsrəflər əsasında faiz nisbətində tətbiq edilir.
İşçilərə çəkilən birbaşa məsrəflər üzrə siz belə razılığa gəlmisiniz ki, başa çatdırılmamış (bitirilməmiş) işlərin hər bir
vahidinə sərf edilən əmək hazır məhsul vahidinə sərf edilən əməyin yarısı qədər hesablanacaqdır.
Uçot qeydləri mal-material ehtiyatlarında əks etdirilmiş aşağıdakı material və işçlərə çəkilən birbaşa məsrəfləri
göstərir.
Xammal Bitirilməmiş işlər Hazır məhsul
Materiallar ($) 74,786 85,692 152,693
İşçilər üzrə birbaşa 13,072 46,584
məsrəflər ($)
Mühasibat uçotu qeydlərində yazıldığı kimi apreldə baş verən məsrəflər aşağıdakı kimidir.
$
İşçilərə çəkilən birbaşa məsrəflər 61 320
Satış məsrəfləri 43,550
İstehsal maşınlarının amortizasiya və maliyyə məsrəfləri 4,490
Daşınma məsrəfləri 6,570
Zavod müdirlərinin maaşları 2,560
Digər istehsalat qaimə məsrəfləri 24,820
İstehsalla əlaqəli təchizat və uçot məsrəfləri 5,450
Digər uçot məsrəfləri 7,130
Digər idarəetmə məsrəfləri 24,770
Hesablamalarınızı aparmaq üçün fərz edin ki, bütün bitirilməmiş işlər və hazır məhsullar 20X5- ci ilin aprel ayında
istehsal edilib və şirkət normal fəaliyyət səviyyəsində idarə edilir.
Tələb olunur:
Mal-material adlı 2 №-li BMUS-yə uyğun olaraq bitirilməmiş işlər və hazır məhsulların üzərinə əlavə ediləcək
qaimə məsrəflərini hesablayın.
Qeyd. Siz hesablamalarınızın təfsilatını və təsvirini daxil etməlisiniz və bütün rəqəmlər ən yaxın $
məbləğinə yuvarlaqlanmalıdır.
Ъаваб
Mal-material ehtiyatlarının qaimə məsrəflərinin hesablanması
İstehsal qaimə məsrəfləri aşağıdakı kimidir.
$
Amortizasiya/ maliyyə məsrəfləri 4,490
İstehsalat müdirlərinin məsrəfləri 2,560
Digər istehsal qaimə məsrəfləri 24,820
Uçot/ təchizat məsrəfləri 5,450
37,320
İşçilərə çəkilən birbaşa məsrəflər = $61,320
37,320
İstehsal qaimə məsrəflərinin norması =
61,320 = 60.86%
Mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi
2 №-li BMUS bir-biri ilə əvəzləşdirilə bilən və ya xüsusi layihələr üçün istehsal edilib ayrılmayan mal-material
ehtiyatları üçün ilkin dəyərin hesablanmasında 2 üsuldan (FİFO və ya çəkili orta dəyər) istifadə etməyə icazə
verir. Burada əsas sual müəssisənin müxtəlif ilkin dəyər üsullarını bir-birindən fərqli olan mal-material
ehtiyatlarına tətbiq edə bilib- bilməməsidir.
2 №-li BMUS bildirir ki, müəssisə oxşar xüsusiyyətə malik və analoji məqsədlər üçün istifadə olunan bütön mal-
material ehtiyatları üçün eyni ilkin dəyər üsulundan istifadə etməlidir. Müxtəlif xüsusiyyətə malik olan və ya
fərqli məqsədlər üçün istifadə olunan (məsələn, biznesin bir sahəsində istifadə edilən mal-material ehtiyatları
müəssisə tərəfindən başqa sahələrdə istifadə edilən ehtiyatlardan fərqli şəkildə fayda gətirə bilər) mal-material
ehtiyatları üçün müxtəlif ilkin dəyər üsullarından istifadə edilə bilər. Mal-material ehtiyatlarının müxtəlif coğrafi
məkanlarda yerləşməsi faktı ( və ya müvafiq vergiqoyma qaydalarındakı fərq) özü- özlüyündə ilkin dəyərin
hesablanması üçün müxtəlif üsulların tətbiq edilməsinə kifayət etmir.
Kənd təsərrüfatı sahəsi ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatında müxtəlif dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Kənd
təsərrüfatının inkişaf etmiş dünya ölkələri üçün əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, ömumdaxili məhsulda
payı baxımından, inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ) üçün onun rolu daha əhəmiyyətlidir.
Müəyyən sənaye və ya müəssisələr üçün mahiyyət və məna etibarilə böyük əhəmiyyət kəsb edən
məsələlərlə bağlı xüsusi standartların işıq üzü görməsi məqsədilə BMUSK yaradılmışdır. Kənd təsərrüfatı sahəsində
ilk atdım olaraq BMUSK 2001-ci ilin fevral ayında Kənd təsərrüfatı adlı 41 №-li BMUS-ni təqdim etdi.
Kənd təsərrüfatı üzrə standartın yaradılmasının əsas səbəbi digər standartların yaradılmasının səbəblərilə eynidir,
yəni əsas səbəb kənd təsərrüfatı uçotunun həm beynəlxalq, həm də milli səviyyədə müxtəlif yanaşmalarla
aparılması idi. Uçot üçün təlimatlar pərakəndə şəkildə idi və onlar müəyyən ölkələrdə xüsusi məsələlərin həll
edilməsi məqsədilə hazırlanırdı.
Суал
Kənd təsərrüfatı
Əgər siz kənd təsərrüfatı sahəsində çalışırsınızsa və ya kənd təsərrüfatı sizin ölkənizdə əhəmiyyətli sahədirsə,
çox güman ki, siz öz ölkənizdə olan meşəçilik və ya heyvandarlıq təsərrüfatı üzrə uçotun necə aparılmasını
araşdırmaq istəyərsiniz. Yaşadığınız ölkə daxilində bu sahədə hər hansı fərqli yanaşmalar müşahidə olunurmu? Bu
üsullar digər ölkələrdə tətbiq olunan üsullardan nə ilə fərqlənir?
Ən maraqlısı budur ki, ənənəvi uçot metodlarını kənd təsərrüfatına tətbiq etmək kifayət qədər çətindir və bu
da kənd təsərrüfatının hansı səbəbdən bir çox BMUS-lərdə əhatə olunmadığını izah edir.
(a) Bioloji aktivlərin mahiyyətini dəyişən bioloji transformasiya (əkin məhsullarının yetişdirilməsi, heyvanların nəsil
artımı, məhsul istehsalı və cinsin korlanması – məhv edilməsi) ilə əlaqədar vacib hadisələri nə zaman
və necə uçota almaq lazımdır?
(b) Kənd təsərrüfatının canlı aktivlərinin növü və səciyyəvi xüsusiyyətləri onların maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatda təsnifatını çətinləşdirir;
(c) Həmçinin, kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin idarə edilməsi xarakteri (xüsusilə ölçü vahidinin müəyyən
edilməsində) müəyyən problemlərə səbəb olur. Məsələn, bioloji aktivlər müddətsiz aktivlər
qrupundan ibarətdir, yoxsa bir sıra məhdud ömürlü aktivlərdən?
Bu standart öz səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə digər biznes fəaliyyəti növlərindən tamamilə fərqlənən kənd
təsərrüfatının uçot praktikasını təkmilləşdirir və harmonizasiya edir.
1.1 Əsas anlayışlar
41 №-li BMUS-də aşağıdakı terminlərdən istifadə olunmuşdur (ədalətli dəyər və balans dəyəri anlayışları
artıq sizə tanış olmalıdır).
Əsas
Кянд тясяррцфаты фяалиййяти - сатыш мягсядиля биоложи активлярин ялавя биоложи активя вя terminlər
йа кянд тясяррцфаты мящсулларына биоложи трансформасийасынын мцяссися тяряфиндян
идаря едилмяси мянасыны ифадя едир.
Кянд тясяррцфаты мящсулу - мцяссисянин биоложи активляриндян йыьылмыш (ялдя
олунмуш) мящсулдур.
Биоложи актив - ъанлы щейван вя йа биткидир.
Биоложи трансформасийайа - биоложи активлярдя кейфиййят вя кямиййят дяйишикликляриня
сябяб олан йетишмя, ъинсин корланмасы, истещсал вя тюрямя (нясил артымы) просесляри
дахилдир.
Биоложи активляр групу - охшар ъанлы щейван вя биткилярин ъямидир.
Йыьым - кянд тясяррцфаты мящсулунун биоложи активдян айрылмасы вя йа биоложи активин
fəaliyyətinin дайандырылмасыдыр.
Ядалятли дяйяр - бир-бириндян асылы олмайан, йахшы мялуматландырылмыш вя бу
ямялиййаты щяйата кечирмякдя мараглы олан тяряфляр арасында активлярин
мцбадилясиндян вя йа ющдялийин йериня йетирилмясиндян ялдя олуна билян
мябляьдир.
Баланс дяйяри - активин малиййя вязиййяти щаггында щесабатда якс олунан дяйяридир.
(41 №-ли БМУС)
Ъаваб
Standart aşağıdakıları qeyd edir:
(a) Bioloji aktivlər maddi aktivlərin tərifinə və tanınma meyarlarına müvafiqdir (bax: 16 №-li BMUS);
(b) Bioloji transformasiya bu sahənin özünəməxsusluğunun və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti daxilində
mühüm hadisələrin mənbəyidir;
(c) Bioloji transformasiyalar - yerinə yetirilən əməliyyatları asanlaşdırmaq məqsədilə onlardan ayrıla bilən
mühüm hadisələrdir;
(ç) Kənd təsərrüfatı əməliyyatlarında istehsala daxil edilən resurslar ilə istehsal prosesindən əldə olunan məhsullar
arasındakı münasibətlər tam aydın deyildir və bu, onların birgə məsrəflər ilə birgə məhsullar arasında
bölüşdürülməsi prosesini çətinləşdirir;
(d) Cari dövr ərzində maliyyə göstəricilərinin mənalı təqdimatı məqsədilə məhsulların müxtəlifliyini və
istiqamətini təyin etmək üçün müvafiq idarəetmə əsası bütün məhsullara tətbiq edilməlidir. Bu isə o
deməkdir ki, bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsulları eyni əsasda ölçülməlidir;
(e) Bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsulları üçün fəal və səmərəli bazarların mövcudluğu xalis bazar
dəyəri və mövcud istifadə dəyərinin ölçülməsinin etibarlılığını artırır;
(ə) Bioloji aktivlərin qrup və ya siniflərindən ölçü vahidi kimi istifadəsinin nəticələri: ölçüdə (sinif şəklində ölçülmə tək
şəkildə ölçülmədən daha etibarlıdır, gələcək səmərə təcili olaraq istifadə edilmək üçün məhdud deyildir,
dəyərlər qrup olaraq ifadə edilir); təsnifatda (qrupun fərdi üzvlərinin istifadə möddətinin
məhdud olmasına baxmayaraq, qrup tam olaraq daima yenilənən müddətsiz aktivdir); və
fəaliyyətin fasiləsizliyi (davamlılıq fəaliyyətin fasiləsizliyinin mühüm göstəricisidir);
(f) Müxtəlif kənd təsərrüfatı fəaliyyəti növləri risk və mükafatlandırma sistemlərinin səciyyəvi
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir və bu səbəbdən müxtəlif seqmentlər əsasında təqdim olunmalıdır
(bax: 8 №-li BMHS , 18-ci Fəsil).
Bu standart kənd təsərrüfatı fəaliyyəti nəticəsində yaranan və ya kənd təsərrüfatının bir hissəsini təşkil edən üç
elementə tətbiq olunur:
Bioloji aktivlər;
Məhsul yığımı dövründə kənd təsərrüfatı məhsulları;
Dövlət subsidiyaları.
Bu standart kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaq sahəsinə (16 və 40 №-li BMUS) və ya kənd
təsərrüfatı ilə əlaqədar olan qeyri-maddi aktivlərə tətbiq edilmir ( 38 №-li BMUS). Məhsul yığımından sonra isə
2 №-li BMUS tətbiq olunur.
Ъинсин
корланмасы
Истещс
ал
Нясил
артымы
Aktivlərin dəyişməsinin cari və gələcək dövrlərdə iqtisadi səmərənin axını üçün vacib olduğunu qeyd
etməklə, biz bunların əhəmiyyətini bir-birindən fərqləndirə bilərik, lakin yeni aktivin yaradılmasının nisbi
əhəmiyyəti kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin məqsədindən asılı olmalıdır.
Bu səbəbdən, 41 №-li BMUS kənd təsərrüfatı istehsalı sistemini iki geniş kateqoriyaya ayırır: (a) İstehlak
oluna bilən: heyvanlar/bitkilər özləri məhsul yığımı kimi əldə edilir;
(b) Daşıyıcı: heyvanlar/bitkilər məhsul yığımına səbəb olur. Bəzi əlavə
məqamlar qeyd olunmalıdır:
(a) Bioloji aktivlər, adətən, onların davamlılığına imkan yaradan səciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq (məsələn,
erkək/dişi nisbəti), heyvan qrupları və ya bitki növləri şəklində idarə olunurlar;
(b) Torpaq-otarmanın və torpaqla bağlı olan digər kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsini təşkil
edir.
Standart bundan sonra bioloji aktivlərin uçota alınması ilə bağlı əsas məsələləri nəzərdən keçirir.
Alternativ metodun tətbiqinə yalnız bazar qiymətləri və ya dəyərləri əldə edilə bilmədikdə və bu səbəbdən
ədalətli dəyərin müəyyən edilməsi mümkün olmadıqda icazə verilir.
Alternativ yanaşmaya yalnız ilkin tanınma zamanı icazə verilir.
Bioloji aktivin ədalətli dəyərini təsvir etmək üçün istifadə edilən ölçülmə əsasları fəal bazarın mövcudluğundan, bazarın
effektivliyindən və aktivin istifadəsindən asılı olaraq fərqlənir.
Nəticədə görünür ki, ilkin dəyərlə müqayisədə ədalətli dəyər gələcək iqtisadi səmərənin ölçüsü kimi daha uyğun,
etibarlı, müqayisə oluna bilən və anlaşılandır.
1.3.4 Tanınma
Bu, çox mühüm bir prinsipdir. Bu prinsipə əsasən, bioloji aktivlər qrupunun balans dəyərindəki
dəyişikliklər aşağıdakılar arasında bölüşdürülməlidir:
(a) Ədalətli dəyərdəki fərqlərə aid edilə bilən dəyişiklik; və (b)
Saxlanılan bioloji aktivlərin fiziki dəyişikliyi.
Beləliklə, hesabat dövrünün əvvəli ilə sonu arasında bioloji aktivlərin balans dəyərində ümumi dəyişiklik iki
hissədən ibarətdir. Bu iki elementin ayrılmasının qeyri-praktiki ola bilməsinə baxmayaraq, standartda göstərilir
ki, hər birinin ayrılıqda açıqlanması cari dövrün məhsuldarlığını və gələcək perspektivləri qiymətləndirmək
üçün əsas amildir. Bunun səbəbi onların maliyyə hesabatlarında eyni cür təqdim olunmayacaqdır.
(a) Bioloji aktivlərin balans dəyərində fiziki dəyişikliyə aid oluna bilən dəyişiklik gəlir və ya xərc kimi tanınmalı
və bioloji aktivdə dəyişiklik kimi qeyd olunmalıdır. Bu, rəhbərliyin bioloji aktivlərin istehsalı, saxlanılması
və bərpası ilə əlaqədar gördüyü işlər əsasında qiymətləndirilməsinə imkan yaradır. Bu, balans dəyərində
dəyişikliyin “əməliyyat” hissəsidir;
(b) Ədalətli dəyərdəki fərqlərə aid edilə bilən balans dəyərindəki dəyişiklik kapitalda qeyri- sahibkar vəsaiti
hərəkəti bölməsində tanınmalı və kapitalda bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin artımı/(azalması) adı
altında təqdim olunmalıdır. Bu, balans dəyərində baş verən dəyişikliyin saxlanılan hissəsidir.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda bioloji aktivlər ədalətli dəyərdə göstərilməlidir və bu dəyər bütün bioloji
transformasiyaların nəticələrini əks etdirməlidir. Bu aktivlər və onların müxtəlif risk və gəlir xarakteri aydın
müəyyən olunmalıdır.
Yuxarıdakı komponentlərin ayrılması üçün tövsiyə olunan metod – hesabat dövrünün sonuna olan ədalətli
dəyərdən istifadə etməklə bioloji aktivlərin cari balans hesabatındakı dövrün əvvəlinə olan dəyərini yenidən
təyin edib, onu dövrün sonuna olan balans dəyəri ilə müqayisə edərək ədalətli dəyərdəki fərqlərə aid edilə bilən
dəyişikliklərin hesablanmasından ibarətdir. Dövrün əvvəlində və sonunda mövcud olan bioloji aktivlər daha
sonra ümumi ölçü vahidi ilə
(yəni dövrün sonuna olan ədalətli dəyərilə) ifadə olunmalıdır. Bu, satışların, silinmələrin, alışların, əlavələrin və
bioloji transformasiyaların nisbi əhəmiyyətliliyini dövr ərzində saxlanılan bioloji aktivlərin mahiyyətində baş vermiş
ümumi dəyişikliklərə əsasən qiymətləndirməyə imkan verir.
Müəyyən hallarda bu yanaşmaya istisnalar vardır. Məsələn, bəzi kənd təsərrüfatı fəaliyyətində istehsal dövrö bir
ildən azdır (misal öçön: broyler cücələri, göbələk yetişdirilməsi, taxıl məhsulları). Belə hallarda balans dəyərində
olan məcmu dəyişiklik mənfəət və zərər haqqında hesabatda bir maddə ilə gəlir və ya xərc kimi
təqdim edilir.
Müəssisənin fəaliyyət nəticələrinin izah edilməsi (8 №-li BMUS-də müəyyən edildiyi kimi) üçün bioloji aktivlərdə
ölçüsü, xüsusiyyəti və həcminə görə baş vermiş hər hansı dəyişikliyə səbəb olan digər hadisələr üzrə məlumatın
açıqlanması məqsədəmüvafiq hesab edilərsə, onlar bioloji aktivlərdəki dəyişikliklərə daxil edilərək gəlir və xərc kimi
tanınmalıdır. Bununla belə, onlar bioloji transformasiyaya aid edilə bilən dəyişikliyi müəyyən etmək üçün tələb
olunan üzləşdirmədə ayrıca maddə kimi göstərilməlidir.
Satışla bağlı qiymətləndirilmiş məsrəflər çıxılmaqla, ədalətli dəyərlə qiymətləndirilmiş bioloji aktivlərə aid olan şərtsiz
dövlət subsidiyaları yalnız subsidiyalar debitor borcuna çevrilən zaman gəlir kimi tanına bilər.
Əgər dövlət subsidiyası müəssisənin müəyyən kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məşğul olmasına icazə vermirsə,
müəssisə subsidiyanı yalnız müəyyən şərtlər yerinə yetirilən zaman gəlir kimi tanıya bilər.
20 №-li BMUS satışla bağlı qiymətləndirilmiş məsrəflər çıxılmaqla ədalətli dəyərlə qiymətləndirilən bioloji
aktivlərə aid dövlət subsidiyasına tətbiq olunmur. Əgər bioloji aktivlər yığılmış amortizasiya və yığılmış dəyərdən
düşmə zərərləri çıxılmaqla ilkin dəyərlə qiymətləndirilərsə, o zaman 20 №-li BMUS tətbiq olunur.
Aşağıdakıların açıqlanması tələb olunur:
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda tanınan dövlət subsidiyalarının xüsusiyyəti və həcmi;
Dövlət subsidiyalarına aid olan yerinə yetirilməmiş və digər şərtlər;
Dövlət subsidiyalarının səviyyəsində gözlənilən əhəmiyyətli azalmalar.
Maliyyə alətləri
1. Maliyyə alətləri
10
Əhatə olunan mövzular
Giriş
Maliyyə alətləri ilk baxışdan ağır mövzu təəssüratı yaradır və həqiqətən də bu sahə
mürəkkəb və mübahisəlidir. Maliyyə alətlərində rast gəlinən ədədlər adətən çox
böyük olur, amma onların sizi qorxutmağına imkan verməyin. Bu fəsildə biz
mövzunu mümkün qədər asanlaşdırmağa və diqqətimizi ən mühüm
məsələlərə cəmləşdirməyə çalışacağıq.
Mürəkkəbliyin azaldılması üzrə müzakirə sənədi fəsilə daxil olunmuşdur.
1. Maliyyə alətləri
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя алятляри мювзусу кифайят гядяр мцряккяб ола биляр. Бу мювзуда ян
мцряккяб алятляр тюрямя малиййя алятляридир. Буна бахмайараг, илкин малиййя алятляринин
даща айдын вя садя олмасыны гейд етмяк олар.
Əgər siz maliyyə xəbərlərini oxuyursunuzsa, maliyyə alətlərindən beynəlxalq səviyyədə istifadə edilməsinin sürətlə
genişlənməsindən hər halda xəbərdarsınız. Onların forması istiqrazlar kimi sadə, ənənəvi alətlərdən başlayaraq müxtəlif növ
“törəmə alətlərinə” kimi dəyişir.
Maliyyə alətlərinin uçotunu əhatə edən standartlar ilə bağlı layihənin nə üçün vacib hesab olunması səbəblərini
aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirə bilərik.
(a) Son illərdə maliyyə alətlərinin geniş vüsət alması onların uçotunu tənzimləyən sənədlərin təkmilləşdirilməsi
səviyyəsindən daha çox irəli gedib;
(b) Mövzunun vacibliyi beynəlxalq səviyyədə qəbul edildiyindən, BMUSŞ kimi, digər milli standartlar yaradan
qurumlar da bura cəlb olunmuşlar;
(c) Son zamanlar törəmə maliyyə alətlərilə bağlı baş vermiş ciddi fəlakətlər (məsələn, Barinqs bankı), uçot səhvləri
səbəbindən baş verməməsinə baxmayaraq, mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlarındakı açıqlamalar ilə bağlı
suallar meydana çıxarmışdır.
Aşağıdakılar maliyyə alətləri üzrə mövcud olan üç standartdır:
(a) “Maliyyə alətləri: Təqdimat” adlı 32 №-li BMUS bunları əhatə edir: (i) Maliyyə
alətlərinin öhdəlik və kapital kimi təsnifatı;
(ii) Bəzi mürəkkəb alətlərin təqdimatı.
(b) “Maliyyə alətləri: Məlumatın açıqlanması” adlı 7 №-li BMHS “Maliyyə alətləri: Təqdimat” adlı 32 №-li BMUS-də
əvvəllər göstərilən açıqlama tələblərini yenidən nəzərdən keçirmiş, sadələşdirmiş və birləşdirmişdir;
(c) “Maliyyə alətləri: Tanınma və qiymətləndirmə” adlı 39 №-li BMUS aşağıdakıları əhatə edir: (i) Tanınma və
tanınmanın dayandırılması;
(ii) Maliyyə alətlərinin ölçülməsi; (iii) Hedcinqin
uçotu.
1.2 Əsas anlayışlar
Hər iki standartın əsas anlayışları eynidir.
Юйрянилмяси ваъиб олан анлайышлар: ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя активи;
Малиййя ющдялийи;
Капитал аляти.
Maliyyə aləti bir müəssisədə maliyyə aktivi, digər müəssisədə isə maliyyə öhdəliyi və ya kapital aləti yaradan
hər hansı bir müqavilədir.
Maliyyə aktivi aşağıdakılardan hər hansı birinə aid olan aktivdir: (a) Pul vəsaiti; Əsas
terminlər
(b) Digər müəssisənin kapital aləti;
(c) Digər müəssisədən pul vəsaitləri və ya digər maliyyə aktivini qəbul etmək və ya müəssisə üçün potensial
olaraq əlverişli şərtlər əsasında öz maliyyə alətlərini digər bir müəssisənin maliyyə alətlərilə mübadilə
etmək üzrə müqavilə hüququ;
(ç) Müəssisənin öz kapital alətləri ilə ödəniləcək və ya ödənilə bilən və aşağıdakı şərtlərdən birinə
cavab verən müqavilə:
(i) əvəzində müəssisənin müxtəlif sayda öz kapital alətlərini almalı olduğu və ya almalı ola
biləcəyi qeyri-törəmə aləti; və ya
(ii) sabit pul vəsaitləri məbləği və ya hər hansı digər maliyyə aktivinin müəssisənin müxtəlif sayda öz
kapital alətləri ilə dəyişdirilməsindən başqa, ödəniləcək və ya ödənilə biləcək törəmə aləti.
Maliyyə öhdəliyi aşağıdakılardan hər hansı birinə uyğun olan öhdəlikdir: (a) Müqavilə
öhdəliyi üzrə:
(i) digər müəssisəyə pul vəsaitini və ya digər maliyyə aktivini təqdim etmək; yaxud
(ii) potensial olaraq səmərəli olmayan şərtlər altında digər müəssisə ilə maliyyə alətlərini
mübadilə etmək; və ya
(b) Müəssisənin öz kapital aləti ilə ödəniləcək və ya ödənilə bilən və aşağıdakı şərtlərdən birinə cavab verən
müqavilə:
(i) əvəzində müəssisənin müxtəlif sayda öz kapital alətlərinin təqdim etməli olduğu və ya ola
biləcəyi qeyri-törəmə aləti; yaxud
(ii) sabit pul vəsaiti məbləği və ya digər maliyyə aktivinin müəssisənin öz kapital alətlərinin sabit
sayı ilə dəyişdirilməsindən başqa, ödəniləcək və ya ödənilə biləcək törəmə aləti.
Kapital aləti bütün öhdəliklərin çıxılmasından sonra müəssisənin aktivlərində olan qalıq payını sübut edən hər
hansı müqavilədir.
Ədalətli dəyər hər hansı əməliyyatı həyata keçirməkdə istəkli olan, yaxşı məlumatlandırılmış və müstəqil tərəflər
arasında aktivin dəyişdirilə, öhdəliyin isə yerinə yetirilə biləcəyi məbləğdir.
Törəmə maliyyə aləti aşağıda təqdim edilən hər üç xüsusiyyətə malik olan maliyyə aləti və ya digər
müqavilədir:
(a) Dəyəri faiz dərəcəsində, maliyyə alətinin qiymətində, əmtəə qiymətində, xarici valyuta məzənnəsində,
qiymətlər və ya faizlər indeksində, kredit qiymətləndirilməsi və ya indeksində baş verən dəyişikliklərə
görə dəyişir;
(b) İlkin xalis investisiya tələb etmir, yaxud bazar göstəricilərində dəyişikliklərə oxşar reaksiya verən müqavilələr üçün
tələb olunandan kiçik ilkin investisiya tələb edir; və
(c) Bu, gələcək tarixdə ödənilir. (32 №-li BMUS və 39 №-li BMUS)
Бу анлайышлар, хцсусиля илк цч анлайыш чох ящямиййятлидир – онлары юйрянин.
Bu anlayışlardan yaranan bəzi məsələləri aydınlaşdırmalıyıq. İlk növbədə, yuxarıda göstərilən bir və ya iki anlayışı açıqlamaq lazımdır.
(a) “Müqavilə”nin yazılı formada olması mütləq deyildir, lakin o, "aydın iqtisadi nəticə”yə malik olan və adətən razılaşmanın qanunla
möəyyən edilməsi səbəbindən, tərəflərin boyun qaçıra bilməyəcəyi sövdələşmədir;
(b) Burada “müəssisə” fiziki və ya hüquqi şəxs, ortaqlıq və ya dövlət orqanı ola bilər.
Maliyyə alətləri dedikdə, daha çox maliyyə aktivi və maliyyə öhdəlikləri anlayışları nəzərdə tutulur. İş burasındadır ki, bir sıra zəncirvari müqavilə
hüquqları və öhdəlikləri mövcud ola bilər, lakin bu, sonda pul vəsaitinin alınması və ya ödənişinə, yaxud kapital alətinin əldə edilməsi və ya
emissiyasına gətirib çıxarır.
Maliyyə aktivinə misal olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar:
(a) Ticarət əməliyyatları üzrə debitor borcları; (b) Opsionlar;
(c) Səhmlər ( investisiya kimi istifadə edildikdə).
Maliyyə öhdəliklərinə misal olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar: (a) Ticarət əməliyyatları üzrə kreditor
borcları;
(b) Borc iltizamı istiqrazlarının ödənişləri;
(c) Geri alına bilən imtiyazlı (qeyri-pay aləti) səhmlər; (ç) İtki verən forvard
müqavilələri.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, aşağıdakılardan hər ikisi maliyyə alətlərinə daxildir:
(a) İlkin alətlər: məs. debitor borcu, kreditor borcu və pay aləti olan qiymətli kağızlar;
(b) Törəmə alətlər: məs., tanınıb-tanınmamasından asılı olmayaraq, maliyyə opsionları, fyuçers və forvardlar, faiz dərəcəsi ilə və
valyuta məzənnəsi ilə aparılan svoplar.
32 №-li BMUS aşağıdakıların maliyyə aləti olmadığını müəyyən edir:
Fiziki aktivlər, məs. mal-material ehtiyatları, torpaq, tikili və avadanlıqlar, icarəyə götürülmüş aktivlər və qeyri-maddi aktivlər
(patentlər, ticarət nişanları və s.);
Qabaqcadan ödənilmiş xərclər, təxirə salınmış gəlir və zəmanət öhdəliklərinin əksəriyyəti;
Xüsusiyyətinə görə müqavilə əsaslı olmayan öhdəliklər və ya aktivlər;
Maliyyə aktivlərinin köçürülməsini nəzərdə tutmayan müqavilə hüquqları/öhdəlikləri, məsələn: əmtəə fyuçers müqavilələri,
əməliyyat icarələri.
1.3 Törəmələr
Törəmə maliyyə aləti, öz dəyərini hər hansı bir maddənin qiymətindən və ya onun faiz dərəcəsindən götürən (törədən)
alətdir. Törəmələrə aid ümumi misallar aşağıdakılardır:
(a) Forvard müqavilələri: aktivi müəyyən olunmuş gələcək tarixdə əvvəlcədən müəyyən olunmuş qiymətə
almaq və ya satmaq haqqında razılaşma;
(b) Fyuçers müqavilələri: forvard müqavilələrinə oxşardır, lakin fyuçers müqavilələri standartlaşdırılır və fond
birjalarında alınıb-satılır;
(c) Opsionlar: opsion sahibinin əməliyyatı əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlə həyata keçirmək hüququndan istifadə
etmək (bu hüquqdan istifadə etmək zərurət deyil); Opsion hüququndan istifadə olunarsa, opsion verən
tərəf zərərlə üzləşər;
(ç) Svoplar: bir növ pul vəsaitlərinin hərəkətinin digəri ilə mübadiləsi haqqında razılaşmalardır (adətən, faiz dərəcələri
və ya valyuta mübadilələri).
Törəmə alətlər öz xüsusiyyətindən irəli gələrək tez-tez ciddi problemlər yaradır. Törəmənin dəyəri (həmçinin onun
sonda ödənildiyi məbləğ) əsas maddədə baş verən dəyişikliklərdən (məsələn, valyuta məzənnəsi) asılı olur. Bu, törəmə
alətin ödənilməsinin ilkin nəzərdə tutulan nəticələrdən çox fərqli nəticələrə gətirib çıxara biləcəyini bildirir. Törəmə alətlərə malik
olan şirkətlər qeyri-müəyyənlik və riskə (potensial olaraq mənfəət və ya zərərə) məruz qalırlar və bu, onların maliyyə
nəticələrinə, maliyyə vəziyyətinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə ciddi təsir göstərə bilər.
Bununla belə, törəmə müqaviləsinin ilkin dəyərinin çox aşağı olması və yaxud heç olmamasına görə, o, ənənəvi uçot
zamanı maliyyə hesabatlarında tanınmaya da bilər. Eyni zamanda, o, öz cari dəyərinə uyğun olmayan bir məbləğdə də
tanına bilər. Aydındır ki, bu, aldadıcıdır və maliyyə hesabatının istifadəçilərini şirkətin üzləşdiyi riskin səviyyəsindən xəbərsiz
qoyur. 32
№-li və 39 №-li BMUS-lər bu vəziyyəti tənzimləmək üçün nəşr edilmişdir.
2. Maliyyə alətlərinin təqdimatı
2.1 Məqsəd
32 №-li BMUS-nin məqsədi maliyyə alətlərinin müəssisənin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə nəticələrinə və pul vəsaitlərinin
hərəkətinə təsirinin “maliyyə hesabatı istifadəçiləri” tərəfindən başa düşülməsini təmin etməkdir.
32 №-li BMUS-yə əsasən, maliyyə alətləri onların hüquqi formalarına görə deyil, mahiyyətinə görə təqdim olunmalıdır.
Xüsusilə maliyyə alətlərini emissiyası edən müəssisələr onları (və ya onların tərkib hissələrini) maliyyə öhdəlikləri və ya kapital
kimi təsnif etməlidirlər.
Maliyyə alətinin öhdəlik və ya kapital kimi təsnif edilməsi aşağıdakılardan asılıdır:
İlkin tanınmada müqavilə razılaşmasının mahiyyəti;
Maliyyə öhdəliyi və pay (kapital) alətlərinin tərifi.
Maliyyə öhdəliyini kapital alətindən necə fərqləndirmək olar? Öhdəliyin əsas cəhəti iqtisadi səmərəni ötürmək öhdəliyidir.
Buna görə də maliyyə alətinin sahibinə pul vəsaiti və ya digər maliyyə aktivinin ötürülməsi, yaxud emitent üçün potensial
olaraq əlverişli olmayan şərtlər altında maliyyə alətinin sahibilə digər maliyyə alətinin mübadilə edilməsi üzrə müqavilə
öhdəliyi mövcuddursa, maliyyə aləti maliyyə öhdəliyi hesab edilir.
Maliyyə öhdəliyi müqavilə öhdəliklərinin necə yerinə yetiriləcəyindən asılı olmayaraq mövcud olur. Emitentin öhdəliyi yerinə
yetirmək imkanları məhdud ola bilər (məs. xarici valyuta almaq imkanının yoxluğu), lakin bu məhdudiyyətlər maliyyə alətinə
dair emitentin öhdəliyini və ya maliyyə aləti sahibinin hüququnu ləğv etmədiyinə görə, bu məhdudiyyətlər nəzərə alınmır.
Yuxarıda qeyd olunan əsas xüsusiyyət mövcud olmadıqda isə maliyyə aləti pay (kapital) aləti
kimi hesab olunur. 32 №-li BMUS-yə əsasən, kapital alətinin sahibinin müəssisənin bölüşdürülməmiş mənfəətində
mütənasib paya malik ola biləcəyinə baxmayaraq, emitent bölüşdürülməmiş mənfəəti pay aləti sahibləri arasında
bölüşdürmək üçün heç bir müqavilə öhdəliyi daşımır.
Mahiyyətlə hüquqi formanın çox vaxt bir-birinə uyğun olmasına baxmayaraq, bu, həmişə belə deyildir. Maliyyə aləti
hüquqi formasına əsasən kapital , mahiyyətcə isə öhdəlik hesab oluna bilər. Digər alətlər həm kapital alətlərinin, həm də
maliyyə öhdəliklərinin xüsusiyyətlərini özöndə birləşdirə bilər.
Məsələn, bir çox müəssisələr emitent (müəssisələrin özləri) tərəfindən müəyyən olunmuş gələcək tarixdə və müəyyən
olunmuş qiymətə geri alınmalı olan imtiyazlı səhmlər buraxırlar. Alternativ olaraq, bu səhmlərin alıcısı öz növbəsində
emitentdən müəyyən tarixdən sonra səhmləri sabit qiymətə ondan geri almasını tələb edə bilər. Belə hallarda emitentin
öhdəliyi yaranır. Buna görə də bu alət maliyyə öhdəliyi hesab edilir və belə təsnif olunmalıdır.
Maliyyə alətinin təsnifatı onun ilk dəfə tanınması zamanı aparılır və bu təsnifat maliyyə aləti müəssisənin maliyyə vəziyyəti
haqqında hesabatından çıxarılana qədər davam edir.
Bəzi maliyyə alətlərinin tərkibində həm öhdəlik, həm də kapital elementi mövcud olur. Belə hallarda, 32 №-li BMUS-nin
tələblərinə əsasən, müqavilə şərtlərinin mahiyyətinə və maliyyə öhdəlikləri ilə pay alətlərinin tərifinə uyğun olaraq, həmin hissələr
ayrılıqda təsnif olunmalıdır.
Qarışıq maliyyə alətinin ən geniş yayılmış növlərindən biri konvertasiya oluna bilən borc vəsaitidir. Bu, emitentin əsas maliyyə
öhdəliyini yaradır və alətin sahibinə onu emitentin pay alətinə (adətən, adi səhmlərə) çevirmək hüququ verir. Bu, adi
borcu emissiya etmək və gələcəkdə həmin səhmlərin geri alınmasına zəmanət vermək ilə eyni iqtisadi mahiyyətə
malikdir.
Nəzəriyyədə bölünmənin hesablanması üçün bir neçə üsulun mövcud olmasına baxmayaraq,
növbəti üsulun tətbiqi məsləhət görülür:
(a) Öhdəlik komponentinin dəyərini hesablamaq;
(b) Bu dəyəri alətin tam dəyərindən çıxmaq və beləliklə, kapital komponentinin qalıq dəyərini tapmaq.
Bu üsul belə əsaslandırılır – müəssisənin kapitalı bütün öhdəliklər çıxılandan sonra şirkətin aktivlərdə qalmış payıdır.
Öhdəlikdə və kapitalda göstərilmiş balans dəyərlərinin cəmi ilə bütövlükdə alətin balans dəyəri həmişə bərabər olacaqdır.
Həlli
İlk olaraq öhdəlik komponenti dəyərləndirilir, istiqrazların emissiyasından daxilolma ilə öhdəliyin ədalətli dəyəri arasındakı
fərq kapitala təyin edilir. Öhdəlik komponentinin diskontlaşdırılmış dəyəri 9% diskont dərəcəsindən (konversiya hüququ
olmayan oxşar istiqrazların bazar faiz dərəcəsi) istifadə etməklə hesablanır
$
Əsas məbləğin diskontlaşdırılmış dəyəri: Üçüncü ilin sonunda ödənilməli olan $2,000,000
($2m x 0.772)* 1,544,000
Faizin diskontlaşdırılmış dəyəri: Üç il ərzində, hər illin sonunda ödənilməli olan
$120,000
($120,000 x 2.531)* 303,725
Ümumi öhdəlik komponenti 1,847,720
Kapital komponenti (balanslaşdırıcı ədəd) 152,280
İstiqrazın emissiyasından daxilolma 2,000,000
Maliyyə alətləri: tanınması və ölçülməsi adlı 39 №-li BMUS maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəliklərinin tanınması və ölçülməsi
üçün prinsipləri müəyyən edir.
Бунун ваъиб нятиъяси ондан ибарятдир ки, бцтцн тюрямя алятляр малиййя вязиййяти Xösusi
щаггында щесабатда эюстярилмялидир. qeyd
Diqqət yetirin ki, bu, Mexanizm və əksər digər standartlarda olan tanınma meyarlarından fərqlənir.
Adətən, maddələr resursların daxil olması və xaric olması ehtimalı olarkən tanınır və maddənin etibarlı ölçülə bilən
dəyəri və ya məsrəfə malikdir.
Ъаваб
39 №-li BMUS aşağıdakı halları əhatə edir:
(a) (i) maliyyə aktivinin qeyri-şərtsiz satışı;
(ii) maliyyə alətinin geri alınma tarixində olan ədalətli dəyərində yenidən alması opsionu ilə satılması.
(b) (i) qiymətin sabit və ya satış qiyməti ilə borc verənin gəlirinin cəminə bərabər olduğu satış və
yenidən alış əməliyyatı;
(ii) bazar riskinə məruzqalmanı müəssisəyə geri ötürən cəmi gəlirlərin svopu ilə birlikdə maliyyə
alətinin satışı.
İmtahan
özrə əsas Бурада ясас принсип мащиййятин форма цзяриндя цстцнлцйцдцр.
məqamla
r
Maliyyə öhdəliyi tükənən zaman (məsələn, müqavilədə göstərilən öhdəlik yerinə yetiriləndə, ləğv olunanda və ya müddəti
bitəndə) müəssisə onun tanınmasını dayandırmalıdır.
Maliyyə aktivinin və ya öhdəliyinin yalnız bir hissəsinin tanınmasını dayandırmaq mümkündür. Bu, tanınması
dayandırılan hissə aşağıdakıları özündə cəmlədiyi halda mümkündür:
(a) Maliyyə aktivindən xüsusi müəyyən olunmuş pul vəsaitlərinin hərəkətini; və ya
(b) Maliyyə aktivindən pul vəsaitlərinin hərəkətlərinin yalnız bütövlükdə mütənasib payını.
Məsələn, əgər müəssisə istiqraza sahibdirsə, onun iki ayrı pul vəsaitlərinin hərəkətinə hüququ var: nominal dəyərə aid
olanlar və istiqraz üzrə verilən faiz ödənişlərinə aid olanlar. O, faiz almaq hüququnu digər tərəfə sata, nominal
məbləğə hüququ isə özündə saxlaya bilər.
Tanınma dayandırılan zaman hesabat dövrü üçün xalis mənfəət və ya zərərdə göstəriləcək məbləğ aşağıdakı
kimi hesablanır:
Tədris $ $
üzrə
formula Ютцрцлмцш активин/ющдялийин (йахуд активин/ющдялийин бир
щиссясинин) баланс дяйяри Х
Чыхылсын: Алынмыш/юдянилмиш мянфяят Х
Капиталда эюстярилмиш щяр щансы йыьылмыш mənfəət вя йа
зяряр Х
Fərq xалис мянфяятə/зярярə aid edilir
(Х)
Х
Maliyyə aktivinin ancaq bir hissəsinin tanınmasının dayandırıldığı halda, aktivin balans dəyəri köçürmə tarixində mövcud olan
ədalətli qiymətlərə əsaslanaraq, köçürülmüş və qalan hissələr arasında bölüşdürülməlidir. Mənfəət və ya zərər köçürülmüş
hissələrdən daxilolmalara əsasən tanınmalıdır.
3.5 Bölmənin xülasəsi
Bütün maliyyə aktivləri və öhdəlikləri, o cümlədən törəmə alətlər maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda
tanınmalıdır;
Maliyyə aktivi ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkətinə olan hüquq tükənəndə və ya aktivin mülkiyyət hüququ üzrə bütün
risk və mükafatlar mahiyyətcə digər tərəfə ötürülən zaman aktivin tanınması dayandırılmalıdır;
Maliyyə öhdəlikləri bitən zaman onların tanınması dayandırılmalıdır.
Maliyyə alətlərinin ilkin ölçülməsi bu şəkildə həyata keçirilir – alınmış və verilmiş ödənişlərin ədalətli dəyəri (yəni ilkin dəyəri)
üstəgəl maliyyə alətinin əldə olunması ilə birbaşa bağlı olan əməliyyat məsrəfləri.
Bu qaydaya istisna maliyyə alətinin mənfəət və ya zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə təyin edildiyi haldır (aşağıda izah olunub).
Bu halda, ilkin tanınma zamanı əməliyyat məsrəfləri ədalətli dəyərə əlavə olunmur.
Gəlirin ədalətli dəyəri kimi, adətən əməliyyatın qiyməti və ya bazar qiyməti qəbul olunur. Əgər bazar qiymətləri etibarlı
deyildirsə, ədalətli dəyər qiymətləndirmə metodunun tətbiqi ilə hesablana bilər (məsələn, pul vəsaitinin hərəkətinin
diskontlaşdırılması ilə).
4.2 Növbəti ölçülmə
Maliyyə aktivinin ilkin tanınmadan sonrakı ölçülməsi üçün 39 №-li BMUS maliyyə aktivlərini aşağıda göstərilən dörd
kateqoriyaya təsnif edir. Xüsusilə mənfəət və zərərdə əks olunan ədalətli dəyərdə olan maliyyə aktivi və ya maliyyə
öhdəliyi üçün olan meyarlara fikir verin.
Əsas Mənfəət və ya zərərdə əks olunan ədalətli dəyərdə olan maliyyə aktivi və ya maliyyə öhdəliyi aşağıdakı
terminlə şərtlərdən hər hansı birinə uyğun olur.
r (a) O, ticarət üçün saxlanılan kimi təsnif olunur. Maliyyə aləti növbəti hallarda ticarət üçün saxlanılan kimi təsnif
oluna bilər:
(i) prinsipial olaraq yaxın müddətdə satılmaq və ya yenidən alınmaq məqsədilə əldə
edilib və ya götürülübsə;
(ii) birgə idarə olunan müəyyən olunmuş maliyyə alətləri portfelinin bir hissəsidirsə və portfelin
strukturu qısamüddətli mənfəətin əldə edilməsi meylini faktiki olaraq sübut edirsə;
(iii) törəmə alətdirsə (təyin edilmiş və effektiv hedcinq aləti istisna olmaqla).
(b) İlk tanınma zamanı müəssisə onu mənfəət və ya zərərdə əks olunan ədalətli dəyərdə olan kimi təyin
etmişdirsə. Müəssisə bu təyinatdan müəyyən məhdud hallarda istifadə edə bilər:
(i) o, tanınma və ya ölçülmə nəticəsində yarana bilən uyğunsuzluğu aradan qaldırır
və ya əhəmiyyətli dərəcədə azaldır;
(ii) bir qrup maliyyə aktivi/öhdəliyi idarə olunur və onun göstəriciləri ədalətli dəyər əsasında
qiymətləndirilir.
Ödəniş müddətinə qədər saxlanılan investisiyalar, aşağıda sadalananlar istisna olmaqla, sabit və ya
müəyyənləşdirilə bilən ödənişli və sabit ödəmə müddətində müəssisə tərəfindən ödəniş müddətinədək saxlamaq
niyyəti və imkanı olmasını bildirən qeyri-törəmə maliyyə aktivləridir:
(a) Ədalətli dəyərdə baş verən dəyişikliyin nəticəsi ilkin tanınma zamanı müəssisə tərəfindən mənfəət və zərər
haqqında hesabatda tanınaraq ədalətli dəyərlə müəyyən edilən;
(b) Müəssisə tərəfindən satıla bilən kimi müəyyən edilən; (c) Borc öhdəliyi
və debitor borcları anlayışına uyğun olan.
Kreditlər və debitor borcları, aşağıdakılar istisna olmaqla, fəal bazarda qiyməti təyin edilməmiş sabit və ya müəyyən oluna
bilən ödənişli qeyri-törəmə maliyyə aktivləridir:
(a) Müəssisənin dərhal və ya yaxın zamanda satmaq niyyəti olduğu, satış üçün saxlanılmış kimi
təsnifləşdirilmiş və ilkin tanınma zamanı mənfəət və zərər haqqında hesabat vasitəsilə ədalətli dəyərilə
müəyyən olunan;
(b) Müəssisə tərəfindən ilkin tanınma zamanı satıla bilən kimi təyin olunan;
(c) Kredit qabiliyyətinin zəifləməsi səbəbindən satıla bilən kimi təsnif olunanlardan başqa, sahibkarın qoyduğu ilkin
investisiyaların mahiyyət etibarilə hamısını qaytara bilmədikləri.
Kredit ya debitor borcu olmayan aktivlərin ümumi fondunda iştirak payı (məsələn, qarşılıqlı investisiya və ya
oxşar fondda iştirak) kredit və ya debitor borcu deyil.
Satış üçün mövcud olan maliyyə aktivləri aşağıdakılara aid olmayan maliyyə aktivləridir:
(a) Müəssisənin kreditləri və debitor borcları;
(b) Ödəniş müddətinə qədər saxlanılan investisiyalar;
(c) Ədalətli dəyərdə baş vermiş dəyişikliyin nəticəsi mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınaraq ədalətli
dəyərlə müəyyən edilən maliyyə aktivləri.
(39 №-li BMUS)
İlkin tanınmadan sonra bütün maliyyə aktivlərinin ədalətli dəyəri yenidən ölçülməlidir. Bu ölçülmə zamanı aktivin satışı və
silinməsindən meydana gələ bilən əməliyyat xərcləri çıxılmamalıdır. Aşağıdakı hallar istisnadır:
(a) Kredit və debitor borcları;
(b) Ödəniş tarixinədək saxlanılan investisiyalar;
(c) Qiyməti aktiv bazarda göstərilməyən və ədalətli dəyəri etibarlı hesablana bilməyən pay alətlərinə investisiyalar və
onlarla bağlı olan və bu tip alətlərin çatdırılması ilə yerinə yetirilməli olan törəmələr.
Kredit və debitor borcları və ödəniş müddətinə qədər saxlanılan investisiyaların ölçülməsi amortizasiya olunmuş dəyərlə və
effektiv faiz metodunun tətbiqi ilə aparılmalıdır.
Həlli
Abacus şirkəti hər il $59 (1,250 * 4.72%) faiz və alətin müddəti bitərkən $1,250 pul vəsaiti alacaq.
Abacus şirkəti $250 məbləğində diskontu və 5 il ərzində borcdan daxil olacaq faizi borcun balans dəyəri üzrə sabit
dərəcədə bölüşdürməlidir. Bunun üçün o, 10% effektiv faiz dərəcəsi tətbiq etməlidir.
Aşağıdakı cədvəl illər üzrə bölüşdürməni göstərir:
İmtahan
özrə əsas Диггят йетирин ки, тюрямяляр ядалятли дяйяриля йенидян юлчцлмялидир. Бунун сябяби онларын
məqamla илкин дяйярля юлчцлмясинин алдадыъы ола билмясидир.
r
Maliyyə alətinin ödəniş tarixinə qədər saxlanılması üçün o, bəzi spesifik meyarlara cavab verməlidir. Müəssisənin
investisiyanı odəniş tarixinədək saxlamağa müsbət niyyəti və nümayiş edilmiş imkanı olmalıdır. Aşağıdakı hallarda bu
şərtlər təmin olunmur:
(a) Əgər müəssisə maliyyə aktivini qeyri-müəyyən müddətdə saxlamaq niyyətindədirsə;
(b) Faiz dərəcəsində, likvidlik ehtiyacında və digər oxşar faktorlarda dəyişiklik zamanı müəssisə maliyyə aktivini
satmağa hazırdırsa (bu hadisələrin proqnozlaşdırılması qeyri- mümkün olduğu hallar istisnadır);
(c) Əgər emitent maliyyə aktivini onun amortizasiya olunmuş dəyərindən əhəmiyyətli dərəcədə kiçik məbləğdə
ödəmək hüququna sahibdirsə (çünki bu hüquqdan demək olar ki, mütləq istifadə ediləcək);
(ç) Əgər investisiyanı ödəniş müddətinə qədər maliyyələşdirmək üçün kifayət qədər maliyyə vəsaiti yoxdursa;
(d) Əgər maliyyə aktivinin hüquqi və ya digər məcburiyyətləri müəssisənin onu ödəmə tarixinə qədər
saxlamaq niyyətini poza bilərsə.
Bundan əlavə, pay alətinin ödəniş tarixinə qədər saxlanılan investisiya kimi klassifikasiya olunması üçün qoyulan
meyarlara cavab vermək ehtimalı kiçikdir.
Müəyyən halları çıxmaq şərti ilə, “ödəmə tarixinə qədər saxlanılan” investisiyanın satışına və yenidən təsnifatına görə cərimə
tətbiq olunur. Əgər bu, cari və ya əvvəlki iki maliyyə ili ərzində baş veribsə, heç bir maliyyə aktivi ödəniş müddətinə qədər
saxlanılan investisiya kimi təsnif oluna bilməz.
Əgər müəssisə investisiyanı ödəmə müddətinə qədər daha saxlaya bilmirsə, o, amortizasiya olunmuş ilkin dəyərin
istifadəsi üçün artıq uyğun deyildir və aktiv yenidən ədalətli dəyərilə ölçülməlidir. Bütün qalan ödəmə tarixinə qədər
saxlanılan investisiyalar yenidən ədalətli dəyərlə ölçülməli və satıla bilən kimi təsnif edilməlidir.
4.5 Maliyyə öhdəliklərinin növbəti ölçülməsi
İlkin tanınmadan sonra bütün maliyyə öhdəlikləri amortizasiya olunmuş dəyərlə ölçülməlidir (əksər törəmələr daxil olmaqla).
Mənfəət və zərər vasitəsilə əks olunan ədalətli dəyəri ilə hesablanmış maliyyə öhdəlikləri bu qaydaya istisnadır. Onlar
ədalətli dəyərlə ölçülməlidir, lakin ədalətli dəyərin etibarlı ölçmə üçün yararlı olmadığı hallarda onların ölçülməsi ilkin dəyərlə
aparılmalıdır.
Суал
Qiymətləndirmə
20X2-ci il 1 yanvar tarixində Galaxy şirkəti $503,778 məbləğində istiqraz emissiya edir. İstiqraza görə heç bir faiz
ödənilmir, lakin o, ödəmə müddətinə qədər saxlanılacaq və 31 dekabr 20X4- cü il tarixində $600,000 məbləğində geri
alınacaqdır. İstiqraz mənfəət və ya zərərdə əks olunan ədalətli dəyərilə təyin olunmayıb.
Tələb olunur:
20X2-ci il 31 dekabr tarixində başa çatacaq il üçün Galaxy şirkətinin mənfəət və zərər haqqında hesabatında uçota
alınacaq məbləği və 31 dekabr 2002-ci il üçün balansı hesablayın.
Ъаваб
İstiqraz “dərin diskont” istiqrazıdır və Galaxy şirkətinin maliyyə öhdəliyidir. O, amortizasiya olunmuş dəyərlə hesablanır. Hər
hansı bir faiz xərcinin olmamasına baxmayaraq, istiqrazın ilkin məbləği və geri alınma zamanı ödəniləcək məbləğ
arasındakı fərq maliyyə xərcidir. Bu, istiqrazın qövvədə olma möddəti ərzində balans dəyəri üzrə sabit dərəcədə
bölüşdürülməlidir.
Amortizasiya olunmuş dəyəri hesablamaq üçün biz istiqrazın effektiv faiz dərəcəsini hesablamalıyıq.
= 1.191, üç il ərzində
Ъаваб
C İmtiyazlı səhmlərin geri alınması zamanı verilən əlavə ödəniş maliyyə məsrəfini göstərir. Borcun amortizasiya
olunmuş dəyərdə qiymətləndirilməsi üçün effektiv faiz dərəcəsi tətbiq olunmalıdır. (39 №-li BMUS)
Emissiya tarixində borc öhdəliyi daxilolmaların xalis məbləğində – $599,800 (600,000 – 200) tanınır.
31 dekabr 20X4-cü il tarixində bitən il üçün maliyyə xərci aşağıdakı kimi hesablanır:
1 yanvar 20X5-ci il tarixində müəssisə faiz dərəcəsi 3.5%, nominal dəyəri $6,000,000 olan borc aləti emissiya etmişdir.
Birbaşa emissiya ilə bağlı olan məsrəflər $120,000 təşkil etmişdir. Borc aləti 31 dekabr 2011-ci il tarixində $1,100,000 əlavə
ödənişlə ödənilməlidir.
Borc aləti ilə bağlı maliyyə məsrəfinin ümumi məbləği nə qədərdir? A
$1,470,000;
B $1,590,000;
C $2,570,000;
Ç $2,690,000.
Ъаваб
Ç
$
Емиссийа мясряфи 120,000
Фаиз юдянишляри $6,000,000 х 3.5% х 7 1,470,000
Эери алынмасы заманы ялавя юдяниш 1,100,000
Ъями малиййя мясряфляри 2,690,000
4.7 Maliyyə aktivlərinin dəyərdən düşməsi
və yığıla bilinməməsi
Hər ilin sonunda müəssisə maliyyə aktivinin və ya aktivlər qrupunun dəyərdən düşməsi ilə bağlı hər hansı bir obyektiv
göstəricisinin olub-olmadığını müəyyən etməlidir.
Суал Dəyərsizləşmə
Maliyyə aktivinin və ya aktivlər qrupunun dəyərdən düşməsini bildirən misal göstərin.
Ъаваб
39 №-li B 39 №-li BMUS aşağıdakı halları göstərir:
(a) Emitentin əhəmiyyətli dərəcədə maliyyə çətinliyi;
(b) Müqavilənin pozulması, məsələn, faiz dərəcəsi və ya əsas ödənişlər ilə bağlı öhdəliyin yerinə yetirilməməsi;
(c) Borc alanın maliyyə çətinliklərinə görə, kreditor ona digər şərtlər altında edilməyəcək güzəştə gedir;
(ç) Borc alanın iflasa uğraması ehtimal olunur;
(d) Maliyyə çətinlikləri səbəbindən həmin maliyyə aktivi üçün fəal bazarın yox olması.
Dəyərdən düşmənin obyektiv dəlili mövcud olduqda, müəssisə dəyərdən düşmək üzrə olan istənilən zərərin
məbləğini təyin etməlidir.
Tələb olunur:
(a) Dəyərdən düşmə aydın olandan əvvəl veksellər hansı dəyərdə göstərilməli idi?
(b) 31 dekabr 20X4-cü il tarixində veksellərin dəyərdən düşməsindən sonra onlar hansı dəyərdə göstərilməlidir?
(c) 31 dekabr 20X4-cü il tarixində bitmiş il üçün maliyyə hesabatlarında dəyərdən düşmə necə göstərilməlidir?
Həlli
(a) Veksellər ödəniş tarixinə qədər saxlanılan maliyyə aktivləri kimi təsnif olunur və buna görə, onlar amortizasiya
olunmuş dəyərdə göstərilməli idi:
$
Илкин дяйяр 100,000
10% фаиз юдянишляри 10,000
5% пул вясаити (5,000)
31 dекабр 20Х3-ъц ил тарихиндя 105,000
10% фаиз юдянишляри 10,500
5% пул вясаити (5,000)
(b) Dəyərdən düşmədən sonra veksellər bərpa oluna bilən məbləğdə göstərilir (ilkin 10% effektiv faiz dərəcəsindən istifadə etməklə):
80% x $130,525 0.751 = $78,419
(c) $32,081 ($110,500 – $78,419) həcmində dəyərdən düşmə uçota alınmalıdır: DEBET
Mənfəət haqqında ətraflı hesabat $32,081
KREDİT Maliyyə aktivi $32,081
Əsas terminlər
Интегрə едилмиш тюрямя тюрямя алятидир вя о, тюрямя олмайан баш мцгавиля иля бирликдя
hibrid aləti ямяля эятирир.
(b) Beş il sonra geri alına bilən və geri alınma qiymətinin müəyyən hissəsi “FTSE 100” indeksində artıma əsaslanan
istiqraz;
(c) Qiyməti xarici valyutada təyin edilən tikinti müqaviləsi. Tikinti müqaviləsi qeyri-törəmə müqaviləsidir, lakin xarici valyuta
məzənnəsində dəyişikliklər inteqrə edilmiş törəmədir.
İcarənin uçotu
1.
2.
İcarə növləri
İcarəçilər
5
Əhatə olunan mövzular
Əsas
terminlər Иъаря. Иъаряйя верян субйект тяряфиндян щяр щансы активдян разылашдырылмыш заман
мцддятиня истифадя етмя щцгугунун юдяниш вя йа ардыъыл юдяниш мцгабилиндя
иъарячийя ютцрцлмяси щаггында баьланмыш мцгавилядир.
Малиййя иъаряси. Актив цзря мцлкиййят щцгугларына аид бцтцн риск вя мцкафатларын
ютцрцлмясини тямин едян иъаря нювцдцр. Сонда мцлкиййят щцгугу щям кечя, щям
дя кечмяйя биляр.
Ямялиййат иъаряси. Малиййя иъаряси олмайан щяр щансы диэяр иъаря нювцдцр.
(17 №-ли БМУС)
Maliyyə icarəsi “icarə-alış müqaviləsi” ola bilər (fərq ondan ibarətdir ki, “icarə-alış müqaviləsi”nə uyğun
olaraq, müştəri razılaşmış sayda ödənişlər etdikdən sonra aktivi satın almaq hüququna malik olur. Digər
icarə müqavilələrinə görə isə mülkiyyət hüququ daim icarəyə verən subyektdə qalır).
Bu fəsildə aktivin istifadəçisi icarəçi kimi, aktivi təmin edən isə icarəyə verən subyekt kimi adlandırılacaqdır. Siz
yadda saxlamalısınız ki, eyni tələblər müvafiq olaraq “icarə-alış müqaviləsi” üzrə icarəyə götürən ilə
icarəyə verənə də tətbiq edilir.
Yuxarıdakı tərifi daha da genişləndirsək, icarə şərtlərinin qəbul edilməsi tarixində minimal icarə ödənişlərinin cari
(diskontlaşdırılmış) dəyəri icarəyə götürülən aktivin ədalətli dəyərinə təqribən bərabər olduqda, bunun maliyyə
icarəsi olduğunu fərz etmək olar.
Diskontlaşdırılmış dəyər icarə müqaviləsində nəzərdə tutulan faiz dərəcəsindən istifadə edilməklə
hesablanmalıdır.
Əsas
Minimal icarə ödənişləri. Şərti icarə haqqı, xidmət xərcləri və icarəyə verən subyekt tərəfindən ödənilən və terminlər
ya ona geri qaytarılan vergi tutulmaları ilə bərabər aşağıda qeyd edilən məbləğlərlə bağlı
ödənişlər istisna olmaqla, icarə müddəti ərzində icarəçidən tələb olunan, yaxud tələb olunması
mümkün olan ödənişlərdir:
(a) İcarəçi üçün: icarəçinin və ya icarəçi ilə əlaqəli olan tərəfin zəmanət verdiyi hər hansı məbləğ;
(b) İcarəyə verən subyekt üçün: aşağıda qeyd edilən subyektlər tərəfindən zəmanət verilmiş hər
hansı qalıq (silinmə) dəyəri:
(i) İcarəçi;
(ii) İcarəçi ilə əlaqəli tərəf; və ya
(iii) İcarəyə verən subyektlə əlaqəli olmayan, bu zəmanət üzrə öhdəlikləri ödəmə imkanı
olan üçüncü tərəf.
Əgər icarəçinin aktivi ədalətli dəyərindən əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olacağı gözlənilən
qiymətə almaq hüququ həmin hüququn reallaşması tarixinə mövcuddursa və əgər
icarəçinin həmin hüquqdan istifadə edəcəyini icarə müddətinin əvvəlində əsaslandırılmış
şəkildə bildirmək mümkündürsə, o zaman minimal ödənişlər həmin hüququn gercəkləşdirilməsi
tarixinə qədər müqavilə müddətindəki minimal ödənişlərdən və bu hüququn gercəkləşdirilməsi
üçün tələb olunan ödənişdən ibarətdir.
İcarə müqaviləsində nəzərdə tutulan faiz dərəcəsi.
İcarə müddətinin əvvəlində (a) minimal icarə ödənişlərinin və (b) təminatsız qalıq dəyərinin
ümumi diskontlaşdırılmış dəyərinin (i) icarəyə götürülmüş aktivin ədalətli dəyəri ilə (ii) icarəyə verən
subyektin ilkin birbaşa məsrəfləri cəminə bərabər olmasını təmin edən diskont dərəcəsidir.
İlkin birbaşa məsrəflər, istehsalçı və ya diler qismində çıxış edən icarəyə verən subyektin çəkdiyi
məsrəflər istisna olmaqla, icarə üzrə danışıqlara və müqavilənin hazırlanmasına birbaşa aid
edilən əlavə məsrəflərdir.
İcarə müddəti. İcarəçinin, müqaviləyə uyğun olaraq, aktivi icarəyə götürdüyü ləğv edilməyən
müddətdir. İcarəçi əlavə ödənişlə və ya ödənişsiz həmin müddəti daha uzun müddətə
uzatmaq hüququna malikdir. Lakin uzadılması mümkün olan müddətin icarə
müddətinə daxil edilməsi üçün icarə şərtlərinin qəbul edilməsi tarixində icarəçinin bu hüquqdan
istifadə edəcəyinə dair əsaslı əminlik mövcud olmalıdır.
Ləğv edilə bilməyən icarə ləğv edilməsi yalnız aşağıdakı hallarda mümkün olan icarə
növüdür:
(a) Baş verməsi az ehtimal olunan şərti hadisənin baş verdiyi halda; (b)
İcarəyə verən subyektin icazəsi ilə;
(c) İcarəçinin eyni icarəyə verən subyektlə eyni, yaxud ekvivalent aktivlə bağlı olan yeni
icarə müqaviləsi bağladığı halda; və ya
(ç) İcarəçinin icarənin başlanması tarixində onun davamlılığını əsaslı şəkildə zəmanətli hesab
etməyi mümkün edən əlavə məbləği ödədiyi halda.
İcarə müddətinin başlanğıcı icarə müqaviləsinin qüvvəyə minməsi və tərəflərin icarə predmetinin əsas
şərtlərinə dair öhdəlikləri qəbul etməsi tarixlərindən ən tez başlayan tarixdir. Məhz bu tarixdə:
(a) İcarə ya əməliyyat, ya da maliyyə icarəsi kimi təsnif edilir; və
(b) Maliyyə icarəsi halında, icarə müddətinin başlanğıcında tanınması zəruri olan məbləğlər
müəyyənləşdirilir.
İqtisadi istifadə müddəti ya:
(a) aktivin bir və ya bir neçə istifadəçi tərəfindən iqdisadi cəhətdən istifadə edilməsi
gözlənilən müddət; ya da
(b) bir və ya bir neçə istifadəçi tərəfindən aktivdən əldə edilməsi gözlənilən istehsal
vahidlərinin və ya analoji vahidlərin miqdarıdır.
Faydalı istifadə müddəti müəssisənin aktivdə təcəssüm olunan iqtisadi səmərəni əldə etməsi
gözlənilən, icarə müddəti ilə məhdudlaşdırılmayan, icarə müddətinin başlanması tarixindən
hesablanmış qalan dövrdür.
Zəmanətli son qalıq (silinmə) dəyəri:
(a) İcarəçi üçün: qalıq dəyərinin icarəçi və ya onunla əlaqəli tərəfin zəmanət verdiyi hissəsidir
(belə ki, zəmanət məbləği ödənilməsi istənilən an mümkün ola bilən maksimal
məbləğə bərabər olmalıdır);
(b) İcarəyə verən subyekt üçün: qalıq dəyərinin icarəçi tərəfindən zəmanət verdiyi və ya icarəyə
verən subyektlə əlaqəli olmayan maliyyə imkanı olan üçüncü tərəfin zəmanət üzrə
öhdəlikləri yerinə yetirmək üçün təminat verdiyi hissəsidir.
Zəmanətsiz son qalıq dəyəri icarədə olan aktivin qalıq dəyərinin elə bir hissəsidir ki, onun əldə
edilməsinə icarəyə verən subyekt tərəfindən təminat verilmir, yaxud yalnız icarəyə verən
subyektlə əlaqəli tərəf təminat verir.
İcarəyə ümumi investisiya qoyuluşu aşağıdakıların cəmidir:
(a) maliyyə icarəsi çərçivəsində icarəyə verən subyekt tərəfindən alınan minimal icarə ödənişləri;
(b) icarəyə verən subyektə çatacaq hər hansı zəmanətsız qalıq dəyəri.
İcarəyə xalis investisiya qoyuluşu icarə müqaviləsində öz əksini tapmış faiz dərəcəsi üzrə
diskontlaşdırılmış, icarəyə ümumi investisiya qoyuluşudur.
Qazanılmamış maliyyə gəliri aşağıdakılar arasında olan fərqdir: (a)
icarəyə ümumi investisiya qoyuluşu;
(b) icarəyə xalis investisiya qoyuluşu.
İcarəçinin borc kapitalı üzrə marjinal faiz dərəcəsi icarəçinin oxşar icarə üzrə ödəyəcəyi faiz dərəcəsi və ya
müəyyən edilə bilinmədiyi təqdirdə, icarə müddətinin əvvəlində icarəçinin həmin aktivi alması üçün
eyni şərt üzrə və eyni girovla ala biləcəyi kreditin faiz dərəcəsidir.
Şərti icarə haqqı icarə ödənişlərinin hissəsi olan, lakin sabit məbləğdə olmayan və dəyişməsi vaxt
amilindən deyil, digər amillərin gələcək həcmindən asılı olan hissədir (məsələn, gələcək satışların faizi,
gələcək istifadənin miqdarı, gələcək qiymətlər və gələcək bazarın faiz dərəcəsi).
(17 №-li BMUS)
17 №-li BMUS-də başqa təriflər də mövcuddur, lakin onlar sizin tədris proqramınıza daxil deyildir.
1.2 Əməliyyat icarələrinin uçotu
Ямялиййат иъаряси кирайя ямялиййатыдыр вя бу иъаря цзря бцтцн юдянишляр хяръя ГЫСА ХЦЛАСЯ
йазылмалыдыр.
Əməliyyat icarələri mühasibat uçotu baxımından əslində heç bir problem yaratmır. İcarəçi icarəyə verən
subyektə mütəmadi olaraq ödənişlər edir və bu ödənişlər mənfəət və zərər haqqında hesabatda öz əksini
tapır. İcarəyə verən subyekt icarəyə verilmiş aktivi uzunmüddətli aktiv kimi uçota alır və ona normal şəkildə
amortizasiya (köhnəlmə) hesablayır. İcarəçidən əldə edilmiş icarə haqqı icarəyə verən subyektin mənfəət və
zərər haqqında hesabatına qeyd edilir (kredit müxabirləşməsi kimi).
İcarəçi icarə ödənişindən müəyyən bir dövr ərzində azad edilərsə və yaxud ona pul vəsaitinin geri
qaytarılması ilə bağlı stimullar təklif olunarsa, bu halda həmin stimullar əslində endirim kimi qəbul edilir və
mühasibat uçotunun hesablama metoduna əsasən əməliyyat icarəsi dövrü ərzində paylaşdırılır. Məsələn,
müəssisə 4 illik əməliyyat icarəsi müqaviləsi bağlayıb, lakin 2- ci ilə qədər müəssisədən heç bir ödəniş tələb
olunmursa, bu halda 2-4-cü illər ərzində ediləcək bütün ödənişləri 1-4-cü illər arasında bərabər şəkildə
paylaşdırmaq lazımdır.
İcarəçiyə pul vəsaitinin geri qaytarılması stimulu verilərsə, bu halda icarə müddəti ərzində ödəniləcək ümumi
məbləğ, çıxılsın geri qaytarılan pullar, icarə müddəti ərzində bərabər olaraq paylaşdırılmalıdır. Bunu geri alınmış pul
vəsaiti məbləğini təxirə salınmış gəlir (öhdəlik) hesabına kreditləşdirmək və icarə müddəti ərzində tədricən
mənfəət və zərər haqqında hesabata köçürmək yolu ilə həyata keçirmək olar.
Maliyyə icarələri (“icarə-alış müqaviləsi” daxil olmaqla) üzrə saxlanılan aktivlər üçün isə bu uçot qaydası
real vəziyyəti əks etdirmir. Əgər icarəyə verən subyekt maliyyə icarəsi çərçivəsində aktivi icarəyə
verirsə, həmin aktiv, çox güman ki, heç vaxt onun ərazisində görönməyəcək və ya fəaliyyətində
(biznesində) istifadə edilməyəcək. İcarəyə verən subyektin bu aktivi uzunmüddətli aktiv kimi uçota
alması münasib deyil. Reallıqda onun sahib olduğu tək şey icarəçidən alınacaq pul vəsaitləri axınıdır. Bu
halda, həmin aktiv uzunmüddətli aktiv kimi deyil, debitor borcu kimi tanınmalıdır.
Analoji olaraq, icarəçi sonradan öz biznesində, çox güman ki, uzun illər boyu işlədiləcək böyük bir aktivin əldə
edilməsini maliyyələşdirmək üçün maliyyə icarəsindən istifadə edə bilər. Əməliyyatın mahiyyəti ondan ibarətdir
ki, icarəçi uzunmüddətli bir aktiv əldə etmişdir və bu da 17 №-li BMUS-də yazılan uçot qaydasında öz
əksini tapır. Buna baxmayaraq, qanunla icarəçi heç vaxt aktivin mülkiyyətçisi olmaya bilər.
Aşağıdakı diaqram sizə icarənin maliyyə və ya əməliyyat icarəsi olduğunu
müəyyənləşdirməkdə kömək edə bilər.
Yenilənmiş 17 №-li BMUS-də qeyd edilir ki, torpaq və binadan (tikilidən) ibarət mülkün icarəsinin
təsnifləşdirilməsi zamanı mülkün torpaq hissəsi adətən əməliyyat icarəsi kimi təsnifləşdirilir. Əgər mülkün
torpaq hissəsi üzrə mülkiyyət hüququ müqavilənin sonunda icarəçiyə keçirsə, bu zaman həmin torpaq
hissəsi maliyyə icarəsi kimi uçota alınır.
1.4. ŞDK-nın 15 №-li Şərhi
1.4.1 Əməliyyat icarələri – stimullar
Yeni və ya yenilənmiş əməliyyat icarəsinin razılaşdırılmasında icarəyə verən subyekt müqavilə bağlamaq üçün
icarəçiyə müəyyən stimullar təqdim edə bilər. Buna nümunə olaraq, icarəçiyə qabaqcadan nağd pul
vəsaitinin ödənilməsini göstərmək olar. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, əməliyyat icarəsi ilə bağlı stimullar
həm icarəyə verən subyektin, həm də icarəçinin maliyyə hesabatlarında necə tanınmalıdır.
ŞDK-nın 15 №-li Şərhinə görə, əməliyyat icarəsi ilə bağlı müqavilə üzrə bütün stimullar, onların xarakteri və ya
forması və ya ödəniş müddətindən asılı olmayaraq, icarəyə verilmiş aktivin istifadəsi üçün razılaşdırılmış xalis
kompensasiyanın bir komponenti kimi tanınmalıdır.
İcarəyə verən subyekt stimulların məcmu xərclərini icarə müddəti ərzində, əsasən düz xətt metodu
əsasında, icarə gəlirindən azalma kimi uçota almalıdır.
İcarəçi stimulların məcmu qazancını düz xətt metodu əsasında hesablayaraq, icarə müddəti ərzində icarə
xərcinin azalması kimi uçota almalıdır.
Əvvəlki icarə ilə əlaqədar olan xərclər də daxil olmaqla, icarəçinin çəkdiyi xərclər müvafiq BMUS-yə
uyğun olaraq uçota alınmalıdır.
Maliyyə icarələri (“icarə-alış müqaviləsi” daxil olmaqla) üzrə saxlanılan aktivlər üçün bu uçot qaydası real
vəziyyəti əks etdirmir. Əgər icarəyə verən subyekt maliyyə icarəsi çərçivəsində
aktivi icarəyə verirsə, həmin aktiv, çox güman ki, heç vaxt onun ərazisində görönməyəcək və ya
fəaliyyətində (biznesində) istifadə edilməyəcək. İcarəyə verən subyektin bu aktivi uzunmüddətli aktiv kimi
uçota alması münasib deyil. Reallıqda onun sahib olduğu tək şey icarəçidən alınacaq pul vəsaitləri
axınıdır. Bu halda, həmin aktiv uzunmüddətli aktiv kimi deyil, debitor borcu kimi tanınmalıdır.
Analoji olaraq, icarəçi də sonradan öz biznesində, çox güman ki, uzun illər boyu işlədiləcək böyük bir aktivin
əldə edilməsini maliyyələşdirmək üçün maliyyə icarəsindən istifadə edə bilər. Əməliyyatın mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, icarəçi uzunmüddətli bir aktiv əldə etmişdir və bu da 17 №-li BMUS-də yazılan uçot
qaydasında öz əksini tapır. Buna baxmayaraq, qanunla icarəçi heç vaxt aktivin mülkiyyətçisi olmaya
bilər.
2. İcarəçilər
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Сиз иъарячилярдян малиййя вя ямялиййат иъаряляри цзря тяляб олунан мялумат ачыгламалары
иля баьлы тялябляри юйрянмялисиниз.
17 №-li BMUS tələb edir ki, maliyyə icarəsi çərçivəsində aktivlər bir tərəfdən digər tərəfə keçirsə, bu halda
icarəçi və icarəyə verən subyekt həmin əməliyyatı sanki bir kredit satışı kimi uçota almalıdır.
Bu baxımdan, icarəçinin hesabatlarında bu aktiv kapitallaşdırılmalıdır: DEBET
Aktiv hesabı
KREDİT İcarəyə verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı
Bu yolla qeyd edilən məbləğ ədalətli dəyərlə minimal icarə ödənişlərinin diskontlaşdırılmış dəyərindən daha az
olanıdır.
Müvafiq aktiv hesabını aktivin ədalətli dəyəri məbləğində debetləşdirmək, gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabını
müqaviləyə əsasən ödəniləcək faizlərin ümumi məbləğində debetləşdirmək və müqavilə üzrə icarəyə
verən subyektə ödəniləcək məcmu əsas məbləği ilə faiz xərclərini icarəyə verən subyekt qarşısındakı öhdəlik
hesabına kredit müxabirləşməsi verməklə eyni nəticəyə nail olmaq olar. Biz aşağıdakı misalda bunların
ilin sonuna olan mühasibat yazılışlarına (müxabirləşmələrinə) necə təsir göstərəcəyinə nəzər yetirəcəyik.
17 №-li BMUS qeyd edir ki, icarəyə götürülmüş aktivlər üzrə öhdəlikləri icarəyə götürülmüş aktivlərin dəyərindən
çıxmaqla göstərmək münasib deyil. Əgər müəssisə digər öhdəlikləri cari və uzunmüddətli öhdəliklərə bölürsə,
icarə öhdəliklərini də bu yolla bölməlidir.
Aktiv aşağdakılardan daha qısa müddət ərzində amortizasiya edilməlidir (16 və 38 №-li BMUS-lərdə
təyin edilən əsaslara görə).
İcarə müddəti Aktivin faydalı istifadə müddəti
Əgər icarə müddətinin sonunadək icarəçi tərəfindən mülkiyyət hüququnun əldə ediləcəyinə dair əsaslı
əminlik varsa, aktiv öz faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya edilməlidir.
n (n+1)
(b) Rəqəmləri toplayın. Rəqəmlərin cəmini düsturundan
2 istifadə etməklə daha
tez tapmaq olar (burada n ödənişlərin sayını göstərir). Əgər cəmi on iki ödəniş varsa, onda
rəqəmlərin cəmi 78 olacaq. Bu səbəbdən də rəqəmlərin cəmi metoduna bəzən 78 qanunu
da deyilir;
(c) Hər ödənişin tərkibindəki faiz xərclərini hesablayın. Bunu icarə müddəti ərzində hesablanan ümumi faiz
məbləğini aşağıdakı nisbətə vurmaqla edə bilərsiniz:
Rəqəmlərin cəmi
Həlli
Bu misalda mötənasib paylaşdırma metodlarının hər hansı birindən istifadə etmək üçün kifayət qədər
məlumat vardır. İmtahan suallarında sizdən, konkret olaraq, yalnız bir metoddan istifadə etmək tələb
ediləcək.
(a) Rəqəmlərin cəmi metodu
Hər ödənişə aşağıdakı kimi bir rəqəm təyin edilir.
Ödəniş Rəqəm
1-ci (20X0) 4
2-ci (20X1) 3
3-cü (20X2) 2
4-cü (20X3) 1
10
Və ya düsturdan istifadə edərək, = 10.
$2,290 məbləğində olan faiz xərcləri illər arasında aşağıdakı kimi bölüşdürülə bilər:
$
1-ci ödəniş $2,290 x 4/10 916
2-ci ödəniş $2,290 x 3/10 687
3-cü ödəniş $2,290 x 2/10 458
4-cü ödəniş $2,290 x 1/10 229
2,290
$ $ $ $
Faiz 916 687 458 229
Əsas məbləğ
(ödənişin qalan hissəsi) 1,084 1,313 1,542 1,771
2,000 2,000 2,000 2,000
Ясас
Ъями мябляь Фаиз
$ $ $
1 йанвар 20Х0-ъu ил тарихиня ясас мябляьин галыьы 5,710
1-ъи юдяниш
2-ci ödəniş 2,000 1,144 856
(фаиз = $5,710 х 15%)
1 йанвар 20Х1-ъи ил тарихиня ясас мябляьин галыьы 4,566
Yuxarıdakı (c) bəndindəki müxabirləşmə ödənişin faiz elementinin illik düzəliş formasında uçota alınmasını
təmin edir. Əlbəttə, bunu hər bir ödəniş baş verdikdə tam düzgün məbləği qeyd etməklə də
müxabirləşmə aparmaq mümkündür:
Lakin təcrübədə bir çox şirkətlər faiz xərclərinin hesablanmasını yalnız ildə bir dəfə, illik hesabatlar hazırlananda
həyata keçirirlər.
Beləliklə də il ərzində istifadə olunan sistemdən asılı olmayaraq, ilin sonunda icarəyə verən subyekt
qarşısında öhdəlik hesabı (müvafiq olduqda, gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabındakı qalıq çıxılmaqla) əsas
məbləğin ödənilməmiş hissəsini göstərəcək. Gələcək faiz xərcləri əsl öhdəlik sayılmır, çünki əsas məbləğ
istənilən vaxt tam şəkildə (tam məbləğdə) ödənilə bilər və bu halda belə bir xərc yaranmaz.
Суал Müxabirləşmələr
Dundas Ko şirkəti 1 yanvar 20X6-cı il tarixində maliyyə icarəsi çərçivəsində avadanlıq alıb. Müqavilədə qeyd
edilib ki, ilkin ödəniş $2,000 məbləğində olacaq və daha sonra hər biri müvafiq olaraq 30 iyun və 31 dekabr
tarixlərində olmaqla, $3,056 məbləğində beş bərabər məbləğli ödəniş həyata keçiriləcəkdir. Avadanlığın
nağd vəsaitlə satış qiyməti $10,000-dır. Dundasın təxmini hesablamalarına görə avadanlığın faydalı istifadə
müddəti 5 ildir və bu müddətin sonunda onun son qalıq dəyəri $1,000 məbləğində olacaqdır. İcarə
dövrünün sonunda mülkiyyət hüququ Dundas Ko şirkətinə keçəcəkdir.
Şirkət faiz xərclərini müvafiq uçot dövrlərinə bölüşdürərkən “rəqəmlərin cəmi” metodundan istifadə edir.
Tələb olunur:
(a) Müvafiq olaraq, 31 dekabr 20X6-cı, 20X7-ci və 20X8-ci illərin hər üçü üzrə aşağıdakı jurnal
hesablarını hazırlayın:
(i) avadanlığın icarəsi üzrə kreditor borcları hesabı; (ii)
avadanlığın icarəsi üzrə faiz xərcləri hesabı.
(b) 31 dekabr 20X6-cı, 20X7-ci, 20X8-ci il tarixlərinə maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdan avadanlığa aid
olan aşağıdakı çıxarışları göstərin:
(i) uzunmüddətli aktivlər: avadanlığın xalis balans dəyəri; (ii)
cari kreditor borcları: maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər;
(iii) uzunmüddətli kreditor borcları: maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər.
Ъаваб
(a) (i) AVADANLIĞIN İCARƏSİ ÜZRƏ KREDİTOR BORCLARI HESABI
20Х6 $ 20Х6 $
1.1 2,000 1.1 Аваданлыг щесабы 10,000
Банк щесабы
30.6 Банк щесабы 3,056 1.1 Аваданлыг цзря фаиз 7,280
31.12 Банк щесабы 3,056 щесабы
31.12 Илин сонуна галыг 9,168
17,280 17,280
20Х7 20Х7
30.6 Банк щесабы 3,056 1.1 Илин яввялиня галыг 9,168
31.12 Банк щесабы 3,056
31.12 Илин сонуна галыг 3,056
9,168 9,168
20Х8 20Х8
30.6 Банк щесабы 3,056 1.1 Илин яввялиня галыг 3,056
Hesablamalar $
Rəqəmlərin cəmi = 5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 15
(5 yarımillik dövr)
7,280
(b) (i) Uzunmüddətli aktivlər: avadanlıqların xalis balans dəyəri
$
31.12.X6 Avadanlıqların ilkin dəyəri 10,000
Yığılmış amortizasiya 1,800
Xalis balans dəyəri 8,200
31.12.X7 Avadanlıqların ilkin dəyəri 10,000
Yığılmış amortizasiya 3,600
Xalis balans dəyəri 6,400
31.12.X8 Avadanlıqların ilkin dəyəri 10,000
Yığılmış amortizasiya 5,400
Son qalıq (likvidasiya) dəyəri 4,600
Hesablama
Amortizasiya: ilkin dəyər 10,000
son qalıq dəyəri 1,000
9,000
İqtisadi istifadə müddəti* 5 il
Hesablamalar
$
31.12.Х6 Боръ щесабында галыг 9,168
Чыхылсын 20Х8-ъи илдя юдянилмяли олан мябляь (3,056)
Чыхылсын фаиз щиссяси (елементи) (2,427)
3,685
31.12.Х7 Боръ щесабында галыг 3,056
Чыхылсын фаиз щиссяси (елементи) (485)
2,571
17 №-li BMUS yuxarıda göstərilənlərdən əlavə, digər məlumatların da lazım gəldikdə açıqlanmasını
məsləhət görür (lakin tələb etmir).
Həlli
İcarənin ilk ili, yəni 31 dekabr 20X0-ci il tarixində başa çatan il üzrə şirkətin hesabatlarına aşağıdakı məlumatlar
daxil olacaqdır:
31 DEKABR 20X0-cu İL TARİXİNƏ OLAN MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABAT
(ÇIXARIŞLAR)
$ $
Uzunmüddətli aktivlər
Maliyyə icarəsi çərçivəsində saxlanılan aktivlər Torpaq,
tikili və avadanlıqların ilkin dəyəri Çıxılsın yığılmış 7,710
amortizasiya (20% x $7,710) (1,542
) 6,168
Uzunmüddətli öhdəliklər
Maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər
$(1,512 + 1,739) 3,251
Cari öhdəliklər
Maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər 1,315
(Nəzərinizə çatdırırıq ki, yalnız əsas məbləğin ödənilməmiş hissəsi öhdəliklər bəndinin altında
açıqlanır, yəni gələcək maliyyə xərcləri ilə minimal icarə ödənişlərinin cəmi ayrı-ayrılıqda buradan çıxılır).
31 DEKABR 20X0-cu İL TARİXİNDƏ SONA YETƏN İL ÜZRƏ MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR
HAQQINDA HESABAT/MƏNFƏƏT HAQQINDA ƏTRAFLI HESABAT (ÇIXARIŞ)
Faiz xərcləri və ona bənzər xərclər $
Maliyyə icarəsi üzrə faiz xərcləri
856
$
1 yanvar 20X0-cu il tarixinə olan qalıq 7,710
30 iyun 20X0-cu il tarixinə qədər faiz xərci (7,710 x 15% x 6/12) 578
30 iyun 20X0-cu il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
30 iyun 20X0-cu il tarixinə olan qalıq 7,038
31 dekabr 20X0-cu il tarixinə qədər faiz xərci (7,038 x 15% x 6/12) 528
31 dekabr 20X0-cu il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
31 dekabr 20X0-cu il tarixinə olan qalıq 6,316
30 iyun 20X1-ci il tarixinə qədər faiz xərci (6,316 x 15% x 6/12) 478
30 iyun 20X1-ci il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
30 iyun 20X1-ci il il tarixinə olan qalıq 5,544
31 dekabr 20X1-ci il tarixinə qədər faiz xərci (5,544 x 15% x 6/12) 416
31 dekabr 20X1-ci il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
31 dekabr 20X1-ci il tarixinə olan qalıq 4,710
31 dekabr 20X0-cu il tarixinə olan maliyyə hesabatlarından çıxarışlar:
$
Uzunmüddətli aktivlər (yuxarıda göstərildiyi kimi) 6,168
Uzunmüddətli öhdəliklər
Maliyyə icarələri üzrə öhdəliklər 4,710
Cari öhdəliklər
Maliyyə icarələri üzrə öhdəliklər (6,316 – 4,710) 1,606
Mənfəət və zərər haqqında hesabat: faiz xərcləri (578 + 528) 1,106
(a) Aşağıdakı dövrlərdən hər biri üçün ləğv edilməyən əməliyyat icarəsi üzrə gələcək minimal icarə
ödənişlərinin cəmi:
(i) bir ildən artıq olmayan dövr;
(ii) bir ildən çox, lakin beş ildən artıq olmayan dövr; (iii) beş
ildən artıq olan dövr.
(b) Balans hesabatı tarixində ləğv edilməyən subicarə üzrə alınması gözlənilən gələcək minimal
subicarə ödənişlərinin cəmi;
(c) Minimal icarə ödənişləri, şərti icarə haqqı və subicarə ödənişləri üçün ayrı-ayrı məbləğləri göstərərək,
xərc kimi tanınan icarə və subicarə ödənişləri;
(ç) İcarəci tərəfindən bağlanan əhəmiyyətli icarə müqavilələrinin ümumi təsviri. Aşağıda buna aid bəzi
misallar təqdim edilib:
(i) şərti icarə ödənişlərinin möəyyən edilməsinin əsası;
(ii) yeniləndirmə və ya satınalma opsionunun mövcudluğu və şərtləri və dəyişən qiymətlər
haqqında qeyd; və
(iii) icarə müqavilələri ilə dividendlərə, əlavə borca, sonrakı icarəyə qoyulan
məhdudiyyətlər.
Aşağıdakı diaqram icarəçi üçün maliyyə icarəsi üzrə uçot qaydası haqda faydalı məlumat təqdim edir.
Сиз иъарячиляр цзря олдуьу кими, иъаряйя верян субйектляр цчцн дя тяляб олунан ГЫСА ХЦЛАСЯ
ачыгламалары юйрянмялисиниз.
İcarə gəliri (siğorta və təmir kimi xidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən mədaxil istisna olmaqla) icarə müddəti
ərzində düz xətt metodu ilə tanınmalıdır, hətta əgər mədaxillər həmin üsulla daxil olmasa belə. Əgər hər
hansı digər sistematik metod icarədə olan aktivdən əldə edilən səmərənin azalmasını təmin edən zaman
sxemini daha aydın şəkildə təqdim etmək imkanı verərsə, onda digər metod istifadə olunmalıdır.
Dolayı xərclər aşağıdakı iki üsuldan birindən istifadə edilməklə uçota alınmalıdır:
(a) İcarə gəlirinin uçota alınmasına mötənasib olaraq, təxirə salınmalı və gəlir kimi icarə müddəti
ərzində paylaşdırılmalıdır;
(b) Onların baş verdiyi dövrdə mənfəət və ya zərər haqqında hesabatda xərc kimi
tanınmalıdır.
İcarəyə verən subyektlər icarəyə verilmiş aktivin dəyərdən düşüb-düşməməsini müəyyən etmək üçün 36
№-li BMUS-yə əsaslanmalıdırlar.
İstehsalçı və ya diler qismində çıxış edən icarəyə verən subyekt əməliyyat icarəsi ilə bağlı müqavilə üzrə heç bir
satış gəliri uçota almamalıdır, çünki bu, satışın ekvivalenti deyildir.
31 dekabr 20X0-cu il tarixində başa çatan il üçün Silenus Ko şirkətinin hesabatlarında aşağıdakı məlumatlar görönəcək.
31 DEKABR 20X0-cu İL TARİXİNƏ OLAN MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABAT (ÇIXARIŞ)
$
Cari aktivlər
Debitor borcları
Maliyyə icarələrinə xalis investisiya (qeyd) 4,566
QEYDLƏR
Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər adlı 37 №-li BMUS-nin məqsədi qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti
öhdəliklər və şərti aktivlərə müvafiq tanınma meyarlarının və qiymətləndirmə əsaslarının tətbiq olunmasını,
həmçinin istifadəçilərin onların xüsusiyyətini, vaxtını və məbləğini başa düşməsinə imkan verəcək kifayət
qədər ətraflı informasiyanın maliyyə hesabatlarının qeydlərində açıqlanmasını təmin etməkdən ibarətdir.
Vacibdir 37 №-ли БМУС-нин ясас мягсяди гиймятляндирилмиш ющдяликлярин йалныз зярури олдугда
танынмасыны тямин етмякдир.
Əsas
Гиймятляндирилмиш ющдялик вахты вя йа мябляьи гейри-мцяййян олан ющдяликдир. terminlər
Ющдялик мцяссисянин кечмиш ямялиййатлар вя йа щадисялярин нятиъяси олараг игтисади
сямярялярин кючцрцлмяси цзря бир боръудур.
(37 №-ли БМУС)
1.3 Tanınma
37 №-li BMUS-yə əsasən, qiymətləndirilmiş öhdəlik aşağıdakı hallarda maliyyə hesabatlarında adi öhdəlik kimi
tanınmalıdır:
Müəssisənin keçmiş hadisənin nəticəsi olaraq (hüquqi və ya konstruktiv) cari öhdəliyi mövcud
olduqda;
Həmin öhdəliyi ödəmək üçün iqtisadi səmərələrin xaric olmasının tələb olunacağı ehtimal edildikdə;
Öhdəliyin məbləği etibarlı qiymətləndirilə bildikdə.
1.4 Öhdəliyin mənası
Hüquqi öhdəliyin nə olduğu kifayət qədər aydındır. Buna baxmayaraq, siz konstruktiv öhdəliyin nə olduğunu
bilməyə bilərsiniz.
Misal:
Müəssisə bilir ki, müəyyən əməliyyatını 5 ildən sonra dayandırdıqda, o, $5m məbləğində ətraf mühitin
təmizlənməsi xərcini ödəməli olacaqdır.
Hal-hazırda uçota alınması zəruri olan qiymətləndirilmiş öhdəlik $5m məbləğinin 5 il müddətinə
hesablanan diskontlaşdırılmış dəyəri olmalıdır.
Uyğun olan diskont dərəcəsi 10%-dir.
Nəticə etibarilə, qiymətləndirilmiş öhdəlik aşağıdakı kimi hesablanmalıdır:
1.4.5 Kompensasiya
Qiymətləndirilmiş öhdəliyin yerinə yetirilməsi üzrə xərcləri bütövlüklə və ya qismən üçüncü tərəf öz üzərinə
götürə bilər. Belə olan halda, kompensasiyanın tanınması yalnız müəssisə borcunu ödədikdən sonra
kompensasiya ala biləcəyini aydın şəkildə müəyyən etdikdə baş verə bilər.
Kompensasiya məbləğinə başqa bir aktiv kimi baxılmalıdır və tanınan məbləğ
qiymətləndirilmiş öhdəliyin məbləğindən çox olmamalıdır;
Qiymətləndirilmiş öhdəlik və kompensasiya məbləği mənfəət və zərər haqqında hesabatda
bir-birilə qarşılıqlı əvəzləşdirilə bilər.
Əsas Аьыр шяртли мцгавиля, мцгавиля чярчивясиндя ющдяликляри йериня йетирмяк цчцн гачылмаз
terminlər олан хярълярин щямин мцгавиля цзря (мящсул сатышындан вя йа хидмятлярин
эюстярилмясиндян вя йахуд бирбаша вя йа долайы йолла мящсул вя йа хидмятлярин сатын
алынмасындан) ялдя олунмасы эюзлянилян игтисади сямярялярдян чох олдуьу вя ющдялик
йериня йетирилмядикдя, диэяр тяряфя компенсасийанын юдянилмясини нязярдя тутан
мцгавилядир.
Əsas
terminlər 37 №-ли БМУС реструктуризасийаны ашаьыдакы кими мцяййян едир:
Рящбярлик тяряфиндян планлашдырылан вя идаря олунан вя ашаьыдакылардан щяр щансы бирини
ящямиййятли дяряъядя дяйишян програмдыр:
Мцяссисянин фяалиййят щяъмини; вя йа
Щямин фяалиййятин идаря олунмасы гайдасыны.
Vacibdir
ya fəaliyyətin bir ölkə və ya regiondan digərinə köçürülməsi;
BMUS İdarəetmə strukturunda dəyişikliklər, misal üçün, bir idarəetmə səviyyəsinin ləğv edilməsi;
restrukturizasi
Müəssisənin fəaliyyətinin xarakteri və istiqamətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcək
ya tərifinə
fundamental yenidən təşkil olunma.
uyğun gələn
hadisələrə aid Sual müəssisənin hesabat dövrünün sonunda hüquqi və ya konstruktiv öhdəliyin mövcud olub-
olmamasından ibarətdir. Restrukturizasiya ilə bağlı qiymətləndirilmiş öhdəlik yaratmaq üçün:
aşağıdakı
misalları Müəssisənin restrukturizasiya üzrə təfsilatlı planı olmalıdır;
göstərir: Müəssisə bu planın yerinə yetirilməsinin başlanması və ya onun əsas xüsusiyyətlərinin açıqlanması
Biznes yolu ilə restrukturizasiyanın təsiri altına düşən tərəflərdə əsaslı inam yaratmalıdır.
fəaliyy
ətinin
bir
növün
ün
satışı
və ya
dayan
dırılm
ası;
Ölkə
v
ə
y
a
re
gi
o
n
d
a
fə
al
iy
y
ət
in
a
p
ar
ıl
dı
ğı
y
er
lə
ri
n
b
a
ğl
a
n
m
as
ı
v
ə
Адятян, рящбярлийин гярар гябул етмяси юзц-юзлцйцндя кифайят дейилдир. Рящбярлийин
гярарлары бязян гиймятляндирилмиш ющдялийин танынмасына сябяб ола биляр, лакин бу йалныз
о заман мцмкцн ола биляр ки, гярар гябул едилмяздян яввял рящбярлик щямкарлар иттифагы
вя диэяр мараьы олан тяряфлярля данышыглар апарсын вя мцяййян нятиъяляр ялдя едиляряк
рящбярлик тяряфиндян тясдиглянсин.
Restrukturizasiya hər hansı bir fəaliyyətin satışı ilə bağlı olduqda, 37 №-li BMUS-yə əsasən müəssisə satış üzrə
icbari müqaviləni imzalamayana qədər heç bir öhdəlik yaranmır. Bu o səbəbdən irəli gəlir ki, müəssisə, hətta
öz niyyətini ictimaiyyətə elan etməsinə baxmayaraq, satış üzrə icbari müqaviləni imzalamazdan əvvəl öz fikrini
dəyişə və satışdan imtina edə bilər.
Ъаваб
(a) Bu qərar heç kimin diqqətinə çatdırılmadığı üçün heç bir qiymətləndirilmiş öhdəlik
tanınmayacaqdır;
(b) Qiymətləndirilmiş öhdəlik 20X9-cu ilin maliyyə hesabatlarında tanınacaq;
(c) Bu cür xərclər üçün qiymətləndirilmiş öhdəliyin tanınması məqsədəuyğundur;
(ç) Heç bir cari öhdəlik mövcud olmadığından, 37 №-li BMUS-yə əsasən, burada qiymətləndirilmiş
öhdəlik tanınmamalıdır. Belə ki, müəssisə gələcəkdə həyata keçirəcəyi tədbirlərlə gözlənilən xərclərin
qabağını ala bilər (məsələn, əməliyyat metodunu dəyişməklə).
2. Şərti öhdəliklər və şərti aktivlər
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мцяссися шярти актив вя йа ющдялийи малиййя щесабатларында танымамалы, лакин онлар
щагда малиййя щесабатлары гейдляриндя мялумат ачыгламалыдыр.
Siz artıq qiymətləndirilmiş öhdəlikləri başa düşdüyünüzdən, şərti aktiv və öhdəlikləri anlamaq sizin üçün daha asan
olacaqdır.
Əsas
terminlər 37 №-ли БМУС шярти ющдялийи ашаьыдакы кими мцяййян едир:
Кечмиш щадисялярдян иряли эялян вя мювъудлуьу йалныз там олараг мцяссисянин
нязаряти алтында олмайан бир вя йа даща чох гейри-мцяййян эяляъяк щадисялярин баш
вермяси вя йа вермямяси иля тясдигляняъяк мцмкцн олан ющдяликдир; вя йа
Кечмиш щадисялярдян иряли эялян, лакин ашаьыда эюстярилян сябябляр цзцндян
танынмайан ъари ющдяликдир:
– Ющдялийин йериня йетирилмяси цчцн игтисади сямяряляри тяъяссцм етдирян ресурсларын
мцяссисядян хариъ олunмасынын тяляб олунаъаьы ещтимал олунмадыгда; вя йа
– Ющдялийин мябляьи кифайят гядяр етибарлы гиймятляндириля билмядикдя.
Təcrübəyə əsasən, “ehtimal edilən” ifadəsinin mənası ehtimal dərəcəsinin 50%-dən çox olduğunu bildirir. Əgər
öhdəliyin yerinə yetirilməsi ehtimal edilirsə, deməli, bu, şərti öhdəlik deyildir, əksinə, qiymətləndirilmiş
öhdəlikdir.
Yaranma ehtimalı zəif olan hallardan başqa, əhəmiyyətli dəyəri olan bütün şərti öhdəliklərin qısa təsviri verilməlidir.
Əlavə olaraq, aşağıdakılar da açıqlanmalıdır:
Onların maliyyə hesabatlarına göstərəcəyi təsirin məbləği;
Hər hansı qeyri-müəyyənliklərin təfsilatı;
Hər hansı məbləğin kompensasiya edilməsi mümkünlüyü.
2.5 Diaqram
Siz 37 №-li BMUS-ni daha yaxşı anlamaq üçün aşağıdakı suallara cavab verməyə çalışmalısınız. Amma
əvvəlcə, 37 №-li BMUS-dən götürülmüş və onun qiymətləndirilmiş öhdəlik və şərti öhdəliklərə aid tələblərinin
izahlı icmalı olan diaqramı öyrənin.
Суал Uçot qaydası
20X0-cu il ərzində Smak şirkəti o dövr üçün möhkəm maliyyə vəziyyəti olan Pony şirkətinin bəzi borc
vəsaitlərinə zəmanət verir. 20X1-ci il ərzində Pony şirkətinin maliyyə vəziyyəti pisləşir və 30 iyun 20X1-ci il
tarixində Pony şirkəti öz kreditorlarından müdafiə olunmaq üçün sənədləşməyə başlayır.
Tələb olunan uçot qaydasını müəyyən edin:
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixinə (b) 31
dekabr 20X1-ci il tarixinə
Ъаваб
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixində
Burada keçmiş hadisənin nəticəsi olan cari öhdəlik mövcuddur. Keçmiş hadisə hüquqi öhdəliklə
nəticələnən zəmanətin verilməsidir. Lakin 31 dekabr 20X0-cu il tarixində öhdəliyi ödəmək üçün heç
bir resursun xaric olunması ehtimal edilmir.
Heç bir qiymətləndirilmiş öhdəlik tanınmamalıdır. Hər hansı məbləğin xaric olunması ehtimalı zəif
olduğu hallar istisna olmaqla, sözü gedən zəmanət şərti öhdəlik kimi açıqlanmalıdır.
Суал
Qiymətləndirilmiş öhdəliyin tanınması
Varren şirkəti öz mallarına görə alıcılara zəmanət verir. Zəmanətin şərtlərinə görə istehsalçı satış tarixindən
başlayaraq üç il ərzində üzə çıxacaq istehsal qüsurlarını təmir və ya əvəzetmə yolu ilə aradan qaldırmağı öz
öhdəsinə götürür. Bu halda qiymətləndirilmiş öhdəlik tanınmalıdırmı?
Ъаваб
Varren şirkəti istehsal qüsurları olan məhsulun bütün hissələrinin hesabat dövründən əvvəl verilən
zəmanətlə bağlı təmir və ya əvəzetmə məsrəflərindən boyun qaçıra bilməz və bu səbəbdən də həmin
məsrəflər üçün qiymətləndirilmiş öhdəlik yaradılmalıdır.
Varren şirkəti zəmanətin qüvvədə olduğu dövr ərzində baş verən istehsal qüsurlarını təmir və ya
əvəzetmə öhdəliyini daşıyır. Buna görə də bu ilin satışları ilə bağlı hesabat dövrünün sonunda tanınması zəruri
olan öhdəliyin dəyəri zəmanətlə təmin edilmiş məhsulların istehsal qüsurlarının aradan qaldırılmasına çəkilən
təxmini məsrəflərin cəminə bərabər olmalıdır.
Суал
Uçot qaydası
20X0-cu ildə təmtəraqla keçirilən toy məclisindən sonra çox güman ki, Kallov şirkətinin istehsal etdiyi qida
məhsulundan hazırlanmış xörəkdən zəhərlənərək on nəfər ölmüşdür. Kallov şirkəti tərəfindən dəymiş itkilərə
görə ona qarşı məhkəmə işi açılmasına baxmayaraq, o, bu məsuliyyəti rədd edir. 31 dekabr 20X0-cu il tarixinə
olan maliyyə hesabatlarının təsdiqi tarixinə qədər Kallov şirkətinin hüquqşünasları ona bu işdə məsuliyyətə cəlb
edilməyəcəyinin ehtimal olunduğunu bildirirlər. Buna baxmayaraq, Kallov şirkəti 31 dekabr 20X1-ci il tarixinə
olan maliyyə hesabatlarını hazırladıqda, onun hüquqşünasları məhkəmə prosesinin gedişatına əsaslanaraq,
Kallovun məsuliyyətə cəlb ediləcəyinin ehtimal olunduğunu bildirirlər.
Tələb olunan uçot qaydasını müəyyən edin:
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixinə; (b) 31
dekabr 20X1-ci il tarixinə;
Ъаваб
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixində.
Maliyyə hesabatları təsdiq edilən zaman mövcud olan sübut əsasında keçmiş hadisələrin nəticəsi olan
heç bir öhdəlik yoxdur. Heç bir qiymətləndirilmiş öhdəlik tanınmır. Resurların xaric olunması ehtimalı zəif
olduğu hallar istisna olmaqla, bu hadisə şərti öhdəlik kimi maliyyə hesabatı qeydlərində
açıqlanmalıdır.
(b) 31 dekabr 20X1-ci il tarixində
Mövcud olan sübutlar əsasında cari öhdəliyin mövcud olmasını hesab etmək olar. Bu öhdəliyin yerinə
yetirilməsi üçün resursların xaric olunması ehtimal edilir.
Maliyyə hesabatlarında tanınmalı olan qiymətləndirilmis öhdəliyin məbləği cari öhdəliyin ödənilməsi
üçün hesablanmış ən dürüst məbləğə bərabər olmalıdır.
Vergi Uçotu
1. Hüquqi şəxslərin mənfəət
vergisinin hesablanması
sistemləri
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мцяссисялярдян верэитутманын ики ясас системи мювъуддур:
– Классик систем;
– Аванс (верэинин шярти щесабланмаsı) системи.
1.1 Giriş
Bu fəsildə biz uçot dövrləri arasında mənfəət vergisinin necə bölüşdürülməsinə baxacağıq. Əvvəlcə
biz iki müxtəlif vergi sisteminə nəzər yetirəcəyik. Bu metodlar hesabatlarda vergi öhdəliyinin hansı
məbləğdə olacağından daha çox vergilərin ödənməsinin vaxtını göstərir.
Müəssisənin vergi tutulan mənfəəti əsasən dividendlərin ödənilməsindən əvvəl olan xalis mənfəəti
(vergi uçotunun mühasibat uçotundan fərqləndiyi bəzi maddələr üzrə düzəlişlər edilməklə) əks
etdirir.
Hesabat dövrü ərzində müəssisənin mənfəətindən hesablanmış vergi məbləği həmin dövr üzrə onun
vergi öhdəliyi adlanır. Ümumiyyətlə, hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra müəyyən vaxt ərzində
müəssisə öz vergi öhdəliyini ödəməlidir (lakin bəzi ölkələrdə müəssisələr qabaqcadan aylıq və ya
rüblük nağdsız ödənişlər etməlidirlər).
Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisinin iki əsas sistemi mövcuddur: klassik sistem və avans
(verginin şərti hesablanması) sistemi.
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Классик систем даща садядир. “А” мцяссисяси “Б” мцяссисясиня дивиденд юдяйир. Бу
дивидендя эюря щеч бир аванс верэи юдянилмир. “Б” mцяссисясиня щеч бир верэи кредити
щесабланмыр вя мянфяят верэиси цзря ющдяликля явязляшдириля билян щеч бир аванс (шярти
щесабланмыш) верэи дя мювъуд дейилдир.
Klassik sistemə görə, mənfəət vergisi sadəcə müəssisənin il ərzində vergi tutulan mənfəətinə əsasən
hesablanır. Digər müəssisələrə (səhmdarlara) edilən ödənişlər (dividendlər) vergidən sonrakı
(bölüşdürülməmiş) mənfəətdən ödənilir və bu səbəbdən də həmin dividendlər onları alan
müəssisədə vergiyə cəlb edilmir.
Hüquqi şəxsin mənfəət vergisi 30%-ə, avans verginin kəsri isə ¼-ə bərabərdir.
Tələb olunur:
Cari il üzrə mənfəət vergisini və 30 iyun 20X8-ci il tarixində Kadis şirkəti tərəfindən ödənilməli olan mənfəət
vergisini aşağıdakı metodlar vasitəsilə hesablayın:
(a) Klassik sistem;
(b) Avans (verginin şərti hesablanması) sistemi;
Həlli
(a) Klassik sistem:
Mənfəət haqqında ətraflı hesabat
İl üzrə hesablanmış vergi = 30% $100,000 = $30,000.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat
İl ərzində avans vergi ödənilmir və ona görə də balans hesabatındakı vergi öhdəliyi də
$30,000 bərabərdir.
(b) Avans sistemi:
Mənfəət haqqında ətraflı hesabat
İl üzrə hesablanmış vergi = 30% $100,000 = $30,000.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat
$ $ $
Mənfəət vergisi: 30% x $100,000 30,000
Ödənilməli olan avans vergi = ¼ x $35,000 8,750
Çıxılsın alınmış dividendlər üzrə vergi kreditləri
Cari dövrün əvvəlinə qalıq (keçən ildən
keçirilmiş): ¼ x $10,000
2,500
Cari: ¼ x $20,000 5,000
7,500
1,250
Mənfəət vergisi öhdəliyi 28,750
Diqqət yetirin ki, mənfəət və zərər haqqında hesabata yazılmış vergi məbləği son balans hesabatındakı
öhdəliklə üst-üstə düşmür. Bu, avans (verginin şərti hesablanması) sisteminin qaçılmaz xüsusiyyətidir.
Siz maraqlana bilərsiniz ki, nə üçün klassik vergi sistemində ödənilmiş və alınmış dividendlər nəzərə alınmır. Siz
bilməlisiniz ki, dividendlər vergidən sonrakı mənfəətin mənimsənilməsidir. Müəssisənin vergi tutulan mənfəətini
hesablayarkən siz alınmış dividendləri geri əlavə etmirsiniz. Dividendlər vergi tutulmuş mənfəətdən ödənilir və
beləliklə də onları əldə etmiş müəssisədə həmin dividendlər vergiyə cəlb edilmir. Əgər belə olsaydı, o
zaman bu dividendlərdən iki dəfə vergi tutulmuş olacaqdı.
2. Cari vergi
ГЫСА ХЦЛАСЯ Верэитутма ики компонентдян ибарятдир:
– Ъари верэи;
– Тяхиря салынмыш верэи.
Ъари верэи дювр ярзиндя kommersiya фяалиййятляриня эюря верэи органларына
юдяниляъяк мябляьдир. Бу, адятян чох ращат анлашылыр.
2.1 Giriş
Bu zamanadək müəssisələr üçün mənfəət vergisi uçotunun sadə bir əməliyyat olduğunu düşünə
bilərdiniz. Siz müəssisənin vergi tutulan mənfəəti üzrə ödəniləcək vergini hesablayır və bu məbləği (klassik
sistemdə) aşağıdakı kimi uçota alırsınız:
DEBET Hesablanmış vergi (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) KREDIT
Vergi öhdəliyi (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat)
Həqiqətən hüquqi şəxslərin vergiyə cəlb edilməsinin bu aspekti (cari vergi) çox sadədir. Lakin hazırda
hesabatlarda baş verənlərin gələcəkdə vergilərə təsiri nəzərdən keçirildikdə, çətinliklər ortaya çıxır. Bu, təxirə
salınmış vergi adlanan vergi aspektidir ki, növbəti bölmədə nəzərdən keçiriləcək.
Bu mövzunu davam etdirməzdən əvvəl cari və təxirə salınmış vergi arasındakı fərqlərə baxaq. (a)
Cari vergi dövr üzrə müəssisənin ticarət əməliyyatlarından vergi orqanlarına
ödənilməli olan həqiqi məbləğdir;
(b) Təxirə salınmış vergi əməliyyatların mühasibat uçotu ilə vergi uçotu arasında uyğunluğu təmin
etmək və eyni zamanda, daha az təhrif olunmuş nəticələr əldə etmək məqsədilə tətbiq
edilən uçot alətidir.
Siz bu mövzunu 3-cü Bölməni keçdikdən sonra daha yaxşı anlayacaqsınız.
2.4 Cari vergi öhdəliklərinin və
aktivlərin tanınması
12 №-li BMUS cari və ya əvvəlki dövrlərə aid olan hər hansı ödənməmiş verginin öhdəlik kimi tanınmasını tələb
edir.
Əksinə, cari və ya əvvəlki dövrlər üçün tələb olunandan artıq olaraq ödənmiş hər hansı vergi məbləginin aktiv kimi
tanınması tələb olunur.
Tələb olunur:
20X7-ci il üzrə mənfəət vergisinin məbləği vergi orqanları ilə aşağıdakı kimi razılaşdırılmış olduqda, 20X8-ci il
üçün ödənilməli olan (vergi öhdəliyi) və xərc kimi tanınmalı olan vergi məbləğini hesablayın:
(a) $35,000; və ya
(b) $25,000.
Növbəti ilin vergi ödənişinin vaxtı gəlmədikdə artıq və ya əskik ödənişlər həyata keçirilmir.
Ъаваб
(a)
(b)
Alternativ olaraq, ödəmədə olan güzəştlər mənfəət haqqında ətraflı hesabatda mənfəət kimi, maliyyə
vəziyyəti haqqında hesabatda isə aktiv kimi göstərilməlidir. Lakin bunların əvəzləşdirilməsi
yanaşmasına tez-tez rast gəlinir.
Bir az daha dərindən baxsaq, 12 №-li BMUS əvvəlki dövrün cari vergisi ilə əvəzləşdirilməsi məqsədilə əvvəlki
dövrə tətbiq edilə (keçirilə) bilən hər hansı vergi zərərinə aid olan səmərənin aktiv kimi tanınmasını tələb edir. Bu
yanaşma qəbul edilə bilər, çünki həmin səmərənin müəssisəyə axını ehtimal edilə və etibarlı ölçülə
bilər.
2.5 Misal: Әvvəlki dövrlərə keçirilmiş vergi
zərəri
20X7-ci ildə Eramu şirkəti mənfəətdən $50,000 vergi ödəmişdir. 20X8-ci ildə müəssisə $24,000 vergi zərəri
etmişdir. Yerli vergi qanunvericiliyi əvvəlki dövrlərin cari vergisi ilə əvəzləşdirilməsi üçün zərərin əvvəlki
dövrlərə keçirilməsinə icazə verir.
Tələb olunur:
20X8-ci il üçün hesablanmış vergi xərcini və vergi öhdəliyini göstərin.
Misalın həlli
Vergi zərərinə görə geri ödənilməli olan vergi = 30% $24,000 = $7,200. İkili yazılış:
DEBET Vergilər üzrə debitor borcu (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat) $7,200 KREDİT
Geri ödənilməli vergi (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) $7,200
Vergi orqanlarından əldə edilməsi gözlənilən məbləğ alınana qədər vergi üzrə debitor borcu aktiv kimi
göstəriləcəkdir.
2.6 Qiymətləndirmə
Cari və əvvəlki dövrlər üçün cari vergi öhdəliyinin (aktivlərinin) qiymətləndirilməsi çox sadədir. Onlar vergi
orqanlarına ödənilməsi (vergi orqanlarından geri qaytarılması) gözlənilən məbləğ kimi qiymətləndirilir. Tətbiq
edilən vergi dərəcələri (və vergi qanunları) hesabat dövrünün sonunadək qanunla təsdiqlənmiş (və ya
əhəmiyyətli dərəcədə təsdiqlənmiş) vergi dərəcələrinə bərabərdir.
Əsas
terminlər Тяхиря салынмыш верэи ющдяликляри верэи тутулан мцвяггяти фяргляр иля ялагядар
эяляъяк дюврлярдя юдянилмяли олан мянфяят верэиси мябляьидир;
Тяхиря салынмыш верэи активляри:
Чыхыла билян мцвяггяти фяргляр;
Истифадя олунмамыш верэи зярярляринин эяляъяк дювря кечирилмяси;
Истифадя олунмамыш верэи кредитляринин эяляъяк дювря кечирилмяси.
Мцвяггяти фяргляр актив вя йа ющдялийин баланс дяйяри иля онун верэи базасы арасында
олан фярглярдир. Мцвяггяти фяргляр ашаьыдакы кими ола биляр:
Верэи тутулан мцвяггяти фяргляр: активин (ющдялийин) баланс дяйяринин бярпа
олундуьу (юдянилдийи) эяляъяк дюврлярин верэи тутулан мянфяятинин (верэи
зяряринин) мöяййян олунмасында верэи тутулан мябляьляр иля нятиъялянян
мцвяггяти фяргляр;
Чыхыла билян мцвяггяти фяргляр: активin (ющдялийин) баланс дяйяринин бярпа
олундуьу (юдянилдийи) эяляъяк дюврлярин верэи тутулан мянфяятинин (верэи
зяряринин) мцяййян олунмасында чыхылан мябляьляр иля нятиъялянян мцвяггяти
фяргляр.
Верэи базасы: актив вя йа ющдялийин верэи базасы верэи мягсядляри цчцн щямин актив
вя йа ющдялийя аид едилян мябляьдир. (12 №-ли БМУС)
Ъаваб
(a) Dəzgahın vergi bazası $7,000-dır;
(b) Alınacaq faizin vergi bazası sıfırdır (0);
(c) Ticarət üzrə debitor borclarının vergi bazası $10,000-dır; (ç)
Kreditin vergi bazası $1m-dır.
Öhdəliklər üzrə vergi bazası gələcək dövrlərdə həmin öhdəliklə əlaqədar vergi məqsədləri üçün çıxılacaq hər
hansı məbləğ çıxılmaqla, onun balans dəyəridir. Mənfəətin avans olaraq alındığı halda yaranan öhdəliyin vergi
bazası gələcək dövrlərdə vergi tutulmayacaq hər hansı mənfəət məbləği çıxılmaqla, onun balans
dəyəridir.
Суал Öhdəliyin vergi bazası
Aşağıdakı hər bir öhdəliyin vergi bazasını təyin edin.
(a) Cari öhdəliklərə balans dəyəri $1,000 olan hesablanmış xərclər daxildir. Əlaqəli xərclər vergi
məqsədləri üçün kassa metodu ilə çıxılacaqdır;
(b) Cari öhdəliklərə avans olaraq alınmış balans dəyəri $10,000 olan faiz gəliri daxildir. Faiz gəlirlərindən
kassa metodu ilə vergi tutulur;
(c) Cari öhdəliklərə balans dəyəri $2,000 olan hesablanmış xərclər daxildir. Bu xərclər artıq vergi məqsədilə
çıxılmışdır;
(ç) Cari öhdəliklərə balans dəyəri $100 olan hesablanmış cərimə və sanksiyalar daxildir.
Cərimə və sanksiyalar vergi məqsədləri üçün çıxıla bilməz;
(d) Ödənilməli olan bank kreditinin (kreditor borcunun) balans dəyəri $1m-dır. Kreditin ödənilməsi
(qaytarılması) vergiyə cəlb olunmur.
Ъаваб
(a) Hesablanmış xərclərin vergi bazası sıfırdır (0);
(b) Avans olaraq alınmış faizin vergi bazası sıfırdır (0); (c)
Hesablanmış xərclərin vergi bazası $2,000-dır;
(ç) Hesablanmış cərimə və sanksiyaların vergi bazası $100-dır; (d)
Kreditin vergi bazası $1m-dır.
12 №-li BMUS-də aktivin və ya öhdəliyin balans dəyərinin onun vergi bazasına bərabər olduğu hallara aid
aşağıdakı misallar göstərilir.
Hesablanmış xərclər müəssisənin cari və ya əvvəlki dövrlər üçün cari vergi öhdəliyinin
müəyyən edilməsi zamanı artıq çıxıldıqda;
Ödənilməli olan bank krediti (kreditor borcu) alındığı ilkin məbləğdə hesablandıqda və bu məbləğ
kreditin müddəti başa çatan zaman ödəniləcək məbləğlə eyni olduqda;
Hesablanmış xərclər vergi məqsədləri üçün heç vaxt çıxılmadıqda;
Hesablanmış gəlirdən heç vaxt vergi tutulmadıqda.
“Бцтцн верэи тутулан мцвяггяти фяргляр тяхиря салынмыш верэи ющдялийини йарадыр”.
4.1 Misallar
Aşağıdakılar vergi tutulan müvəqqəti fərqlərin yaranmasına səbəb olan vəziyyətlərə aid misallardır.
Tələb olunur:
Aktiv üçün təxirə salınmış vergi öhdəliyini hesablayın.
Həlli
İlk növbədə, aktivin vergi bazasının məbləği nə qədərdir? O, $600 məbləğinə bərabərdir ($1,500 –
$900).
$1,000 olan balans dəyərini bərpa etmək üçün müəssisə $1,000 vergi tutulan mənfəət əldə etməlidir,
lakin o, vergi xərci kimi ancaq $600 çıxa bilər. Buna görə də aktivin balans dəyəri bərpa olduqda, müəssisə
$100 məbləğində ($400 x 25%) mənfəət vergisi ödəməlidir.
Bu səbəbdən, müəssisə $1,000 balans dəyəri ilə $600 vergi bazası arasındakı fərqi vergi tutulan müvəqqəti
fərq kimi tanımaqla, $100 ($400 x 25%) təxirə salınmış vergi öhdəliyini tanımalıdır.
Tələb olunur:
20X1 və 20X2-ci illər üçün təxirə salınmış verginin nəticələrini göstərin.
Həlli
20X1-ci ildə Petros şirkəti aktivin balans dəyərini bərpa etdikdə, $10,000 vergi tutulan mənfəət əldə edəcəkdir və
$4,000 vergi ödəyəcəkdir. Yaranan $4,000 təxirə salınmış vergi öhdəliyi tanınmamalıdır, çünki o, aktivin ilkin
tanınması nəticəsində yaranır.
20X2-ci ildə aktivin balans dəyəri artıq $8,000 olacaqdır. $8,000 vergi tutulan mənfəəti əldə etdiyinə görə,
müəssisə $3,200 vergi ödəyəcəkdir. Yenə də yaranmış $3,200 təxirə salınmış vergi öhdəliyi aktivin ilkin
tanınmasının nəticəsi olduğuna görə tanınmayacaqdır.
Sürətləndirilmiş amortizasiyaya aid aşağıdakı sual bəzi məsələləri aydınlaşdıracaq və sizi imtahanda tələb
olunan hesablamalar ilə tanış edəcəkdir.
CariСуал
və təxirə salınmış vergi
Conquil şirkəti $50,000 qiymətində avadanlıq alır və onu beş il faydalı istifadə müddəti ərzində düz xətt metodu
ilə amortizasiya edir. Vergi məqsədləri üçün avadanlıq düz xətt metodu ilə illik 25% dərəcəsində
amortizasiya edilir. Vergi zərərləri əvvəlki beş ilin vergi tutulan mənfəətinə qarşı keçirilə bilər. 20X0-cu ildə
müəssisənin vergi tutulan mənfəəti $25,000 olmuşdur. Vergi dərəcəsi 40%-dir.
Tələb olunur:
20X1-ci ildən 20X5-ci ilə qədər olan amortizasiyadan sonrakı mənfəət/zərərin sıfır olduğunu fərz edərək,
avadanlığın əldə edilməsinin 20X1ci ildən 20X5-ci ilə qədər olan cari və təxirə salınmış vergi təsirlərini
göstərin.
Ъаваб
Conquil şirkəti avadanlığın balans dəyərini satış məqsədilə məhsulların istehsalında ondan istifadə etməklə
bərpa edəcəkdir. Buna görə də müəssisənin cari vergi məbləğinin hesablanması aşağıdakı kimidir:
İllər
20X1 20X2 20X3 20X4 20X5
$ $ $ $ $
Vergi tutulan gəlir* 10,000 10,000 10,000 10,000 10,000
Vergi məqsədilə olan amortizasiya 12,500 12,500 12,500 12,500 0
Vergi tutulan mənfəət (vergi zərəri) (2,500) (2,500) (2,500) (2,500) 10,000
Cari vergi xərci (gəlir) 40%-lə (1,000) (1,000) (1,000) (1,000) 4,000
İllяr
20X1 20X2 20X3 20X4 20X5
Balans dəyəri $ $ $ $ $
Vergi bazası 40,000 30,000 20,000 10,000 0
Vergi tutulan müvəqqəti fərq 37,500 25,000 12,500 0 0
Dövrün əvvəlinə təxirə salınmış vergi 2,500 5,000 7,500 10,000 0
öhdəliyi
Təxirə salınmış vergi xərci (gəlir): 0 1,000 2,000 3,000 4,000
saldo rəqəmi
1,000 1,000 1,000 1,000 (4,000)
Dövrün sonuna təxirə salınmış vergi
öhdəliyi, 40%-lə hesablanmış
1,000 2,000 3,000 4,000 0
Müəssisə 20X1-20X4-cü illər ərzində təxirə salınmış vergi öhdəliyini tanıyır, çünki vergi tutulan müvəqqəti fərqlərin
stornosu sonrakı illərdə vergi tutulan gəliri yaradacaqdır. Müəssisənin mənfəət və zərər haqqında
hesabatı aşağıdakı kimidir:
İllяr
20X1 20X2 20X3 20X4 20X5
$ $ $ $ $
Gəlir Amortizasiya
Vergidən əvvəlki mənfəət Cari vergi xərci (gəliri) 10,000 10,000 10,000 10,000 10,000
Təxirə salınmış vergi xərci (gəliri) 10,000 10,000 10,000 10,000 10,000
Cəmi vergi xərci (gəliri) 0 0 0 0 0
Dövr üzrə xalis mənfəət (1,000) (1,000) (1,000) (1,000) 4,000
1,000 1,000 1,000 1,000 (4,000)
0 0 0 0 0
Lakin bir şərt vardır. Təxirə salınmış vergi aktivi həmçinin 12 №-li BMUS-də verilən tanınma meyarlarına uyğun
olmalıdır. Təxirə salınmış vergi aktivi bütün çıxıla bilən fərqlərə görə tanınmalıdır, bir şərtlə ki, həmin aktivin silinə
bilinəcəyi vergi tutulan mənfəətin gələcəkdə əldə edilməsi ehtimal olunsun. Bu, ehtiyatlılıq prinsipinin tətbiqidir. Bu
məsələyə daha təfsilatlı baxmazdan əvvəl standartda verilmiş vergi çıxılan müvəqqəti fərqlərə aid misalları
nəzərdən keçirək.
5.2 Mənfəət haqqında ətraflı hesabata
təsir edən əməliyyatlar
(a) Pensiya təminatı məsrəfləri (pensiya məsrəfləri) işçi xidmət göstərdikcə uçot mənfəətindən çıxılır.
Lakin vergi tutulan mənfəətin möəyyən olunmasında onların çıxılması müəssisə tərəfindən pensiya
fonduna ayırmalar ödənildikdə baş verə bilər (bu, bənzər xərclərə də tətbiq edilə bilər);
(b) Maliyyə hesabatlarında aktivin yığılmış amortizasiyası uçot dövrünün sonuna qədər olan vergi
məqsədləri üçün icazə verilən yığılmış amortizasiyadan çox olduqda;
(c) Hesabat dövrünün sonunadək satılmış mal-material ehtiyatlarının dəyəri uçot mənfəətindən
mallar/xidmətlər təqdim edildikdə çıxılır, lakin vergi tutulan mənfəətdən çıxılması pul vəsaiti
alındıqdan sonra mümkündür. (Qeyd. 3-cü Bölmədə qeyd olunduğu kimi, ticarət üzrə debitor
borcları ilə əlaqədar olan vergi tutulan müvəqqəti fərqlər vardır);
(ç) Mal-material ehtiyatlarının xalis realizasiya dəyəri və ya torpaq, tikili və avadanlıqların bərpa edilən məbləği
aşağı düşür və nəticə etibarilə balans dəyəri də azalır, lakin aktiv satılana qədər vergi məqsədləri
üçün bu azalma nəzərə alınmır;
(d) Tədqiqat məsrəfləri (və ya quruculuq/digər işə başlama xərcləri) çəkildiyi dövrün uçot mənfəətinin
müəyyən olunmasında xərc kimi tanınır, lakin onların vergi tutulan mənfəətdən çıxılmasına daha
gec dövrə qədər yol verilməyə bilər;
(e) Gəlir maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda təxirə salınmışdır, lakin cari/əvvəlki dövrlərin vergi tutulan
mənfəətinə daxil edilmişdir;
(ə) Dövlət subsidiyası maliyyə vəziyyəti haqqında hesabata təxirə salınmış gəlir kimi daxil edilmişdir, lakin
gələcək dövrlərdə həmin məbləğdən vergi tutulmayacaqdır (Qeyd. Bu standarta görə təxirə salınmış
vergi burada tanına bilməz).
və
yenidənqiymətləndirmələr
Cari investisiyalar və ya maliyyə alətləri onların ilkin dəyərindən daha az olan ədalətli dəyərlə göstərilə bilər, lakin
vergi məqsədləri üçün buna uyğun heç bir ekvivalent düzəlişlər edilmir.
Tələb olunur:
Bu vəziyyətin təxirə salınmış vergi nəticələrini göstərin.
Həlli
Öhdəliyin vergi bazası nədir? Bu məbləğ sıfırdır ($10,000 balans dəyəri çıxılsın gələcək dövrlərdə bu
öhdəliyə əsasən vergi məqsədləri üçün çıxıla bilən məbləğ).
Öz balans dəyərinə görə öhdəlik ödənildiyi zaman müəssisənin gələcək vergi tutulan mənfəəti
$10,000, gələcək vergi ödənişləri isə $10,000 x 25% = $2,500 qədər azaldılır.
$10,000 məbləğində olan balans dəyəri ilə vergi bazası (sıfır) arasındakı fəqr ($10,000) vergi çıxılan
müvəqqəti fərq olacaqdır. Bu səbəbdən, müəssisə təxirə salınmış $10,000 x 25% = $2,500 vergi aktivini
tanımalıdır, bunu təmin etməklə müəssisə ehtimal edir ki, vergi ödənişlərində olan azalmalardan faydalanmaq
üçün gələcəkdə kifayət qədər vergi tutulan mənfəət qazanacaqdır.
Tam məbləğdə öhdəlik metodunun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, hesabat dövrünün sonunda mövcud
olan hər bir zaman fərqinin gələcək vergi ödənişlərinə təsiri vardır. Əgər müəssisə avadanlıqların müəyyən
maddəsinə görə sürətləndirilmiş vergi amortizasiyasını tələb edirsə, gələcək vergi üçün qiymətləndirilmiş
məbləğ olmalı olduğundan daha çox olacaqdır. Gələcək əməliyyatlar bu qiymətləndirmələrə daha sonra da
təsir göstərə bilər, lakin bu, hesabat dövrünün sonundakı vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün uyğun
deyildir.
6.2 Misal
Güman edək ki, Qirdo şirkəti ticarətə 1 yanvar 20X7-ci il tarixində başlayır. Birinci il $5m mənfəət əldə edir,
amortizasiya xərci $1m və bu aktivlərə görə vergi amortizasiyası $1.5m təşkil etmişdir. Mənfəət vergisinin
dərəcəsi 30%-dir.
6.4 Diskontlaşdırma
Diskontlaşdırmadan pulun zaman dəyəri effektinin nəzərə alınması üçün istifadə edilir.
12 №-li BMUS tələb edir ki, mürəkkəbliklər və çətinliklərə görə təxirə salınmış vergi aktivləri və öhdəlikləri
diskontlaşdırılmamalıdır. Diskontlaşdırma qiymətləndirilmiş öhdəliklər və təxirə salınmış ödəniş kimi digər
uzunmüddətli öhdəliklərə tətbiq edilir.
6.5 Təxirə salınmış vergi aktivlərinin
balans dəyəri
Təxirə salınmış vergi aktivlərinin balans dəyəri hər hesabat dövrünün sonunda yenidən nəzərdən
keçirilməlidir və uyğun olduqda (gələcək vergi tutulan mənfəətin kifayət qədər olmaması halında)
azaldılmalıdır. Belə azalma gələcək illərdə bərpa (storno) edilə bilər.
6.6 Tanınma
Cari vergidə olduğu kimi, təxirə salınmış vergi də adətən gəlir və ya xərc kimi tanınmalı və dövr üzrə
mənfəət haqqında ətraflı hesabata xalis mənfəət və ya zərər kimi daxil edilməlidir. Buna istisna olaraq,
əməliyyat və ya hadisədən yaranan vergi birbaşa kapitalda tanındığı (eyni və ya müxtəlif dövrlərdə)
halları misal gətirmək olar.
Təxirə salınmış vergi üçün mənfəət haqqında ətraflı hesabatda göstərilən rəqəmlər iki hissədən ibarət olmalıdır.
(a) Vaxt fərqləri ilə bağlı olan təxirə salınmış vergi;
(b) Təxirə salınmış vergi aktivləri/öhdəliklərinin balans dəyərində baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar olan düzəlişlər
(vaxt fərqlərində dəyişiklik olmadıqda), məsələn, vergi qanunları/dərəcələrində olan dəyişikliklər, təxirə
salınmış vergi aktivlərinin bərpa edilməsinin yenidən qiymətləndirilməsi və ya aktivin gözlənilən
bərpa edilməsində dəyişiklik.
Yuxarıdakı (b) bəndində olan maddələr əvvəlki dövrlərdə kapitala debet/kredit kimi yazıldığı hallar istisna
olmaqla, mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.
Əgər vergi kapitala debet/kredit kimi daxil edilmiş (eyni və ya müxtəlif dövrlərdə) maddələrə aiddirsə, təxirə
salınmış vergi (və cari vergi) də birbaşa kapitala debet/kredit kimi daxil edilməlidir.
12 №-li BMUS-nin kapitala birbaşa kredit/debet kimi daxil edilə bilən müəyyən maddələrə aid misallar
aşağıdakılardır:
(a) Torpaq, tikili və avadanlıqların yenidən qiymətləndirilməsi (16 №-li BMUS); və
(b) Uçot siyasətində dəyişikliyin nəticəsi (retrospektiv şəkildə tətbiq olunan) və ya əhəmiyyətli səhvin
düzəlişi (8 №-li BMUS).
6.6.1 Misal
Z Co 20X9-cu ilin əvvəlində $1,500,000 balans dəyərinə malik olan mülkiyyətə sahibdir. İlin sonunda
mülkiyyəti $1,800,000 məbləğinə satmaq üçün müqavilə bağlanır. Vergi dərəcəsi 30%- dir. Bu, maliyyə
hesabatlarında necə göstərilməlidir?
Həlli
MƏNFƏƏT HAQQINDA ƏTRAFLI HESABAT (ÇIXARIŞ)
7. Müəssisənin hesabatlarında
vergilərin əks olunması
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя вязиййяти щаггында щесабатда юдянилмяли олан верэи ющдялийи ил цзря
щесабланмыш верэи хяръидир. Мянфяят щаггында ятрафлы щесабатда ил цзря щесабланмыш верэи
мябляьиня щямин илин тяхиря салынмыш верэи ющдялийиндя баш верян щярякят мябляьиндя вя
яввялки ил цзря ъари верэинин щесабланмасында артыг вя йа яскик танынмыш ющдялийя эюря
дцзялиш едилир.
Biz hazırda müəssisə hesabatlarında əks olunan verginin “tərkib hissəsi”ni nəzərdən keçiririk. İki məsələyə
diqqət yetirilməlidir:
(a) Mənfəət haqqında ətraflı hesabatda mənfəətin vergiyə cəlb edilməsi;
(b) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda öhdəlik kimi göstərilən ödənilməli olan vergi.
Tələb olunur:
(a) 20X3-cü il üzrə maliyyə hesabatlarında açıqlanması üçün mənfəətə görə vergini hesablayın;
(b) Ödənilməli vergi məbləğini hesablayın.
Ъаваб
(а) $
Mяnfяяtя gюrя mяnfяяt vergisi (MV haqqında hesabatdakı юhdяlik) 45,000
Tяxirя salınmış vergi 16,000
Яvvяlki ilя gюrя яskik hesablanmış vergi mяblяği $(40,500 – 38,000) 2,500
20X3-cц il цzrя mяnfяяt vergisi (Mяnfяяt vя zяrяr haqqında hesabatda xяrc 63,500
kimi hesablanmış məbləğ)
$
(b)
20X3-cü ilin mənfəətinə görə ödənilməli vergi məbləği (öhdəlik) 45,000
7.2 Maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatda vergilərin əks
olunması
Əvvəlki misallardan aydın olmalıdır ki, mənfəət haqqında ətraflı hesabatda xərc kimi hesablanmış vergi
məbləği maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdakı mənfəət vergisi öhdəliyi ilə eyni olmayacaqdır.
Maliyyə hesabatında bir neçə maddələri aşkar edə bilərik:
(a) Mənfəət vergisi ilin sonuncu bəyannamə hesabat dövründə ödənilmiş və ya hesablanmış faizlər üzrə
ödənilə bilər;
(b) Əgər vergi ödənilməli deyilsə (və ya çox az vergi ödənilməlidirsə), onda cari aktivlər bölməsində mənfəət
vergisi üzrə bərpa edilə bilən aktivə dair məlumat açıqlana bilər (mənfəət vergisi il üzrə vergi
öhdəliyini əvəzləşdirməklə bərpa edilir);
(c) Vergi öhdəliyi adətən hər dövrdə yaranır və yəqin ki, bu öhdəliyə keçmiş illərə görə ödənilməli, lakin
hələ ödənilməmiş vergi məbləği də daxil olur;
(ç) Təxirə salınmış vergi hesabında da öhdəliyə rast gəlinir. Təxirə salınmış vergi maliyyə vəziyyəti üzrə
hesabatlarda “uzunmüddətli öhdəliklər” adı altında göstərilir.
Суал
Vergi xərci
31 iyul 20X4-cü il tarixində bitən hesabat ilində Norman Kronkest şirkəti $1,200,000 vergi tutulan əməliyyat
mənfəəti əldə etmişdir ki, bundan da 30% vergi ödəməlidir.
(a) $20,000 təxirə salınmış vergi hesabına köçürmə olunacaqdır. Bu abzasda verilən maddələrə
düzəlişlər olmazdan əvvəl həmin hesabda qalıq $100,000 olmuşdur;
(b) 31 iyul 20X3-cü il tarixində bitən hesabat ilinin sonu üçün mənfəətə görə qiymətləndirilmiş vergi
$80,000 olmuşdur, lakin hal-hazırda vergi $84,000 məbləğində razılaşdırılmış və tam olaraq
ödənilmişdir;
(c) 31 iyul 20X4-cü il tarixinə görə olan vergi 1 may 20X5-ci il tarixində ödənilməlidir;
(ç) 31 iyul 20X4-cü il tarixində müəssisə mülkiyyətin satılmasından $60,000 mənfəət əldə edir. Bu
mənfəətdən 30% vergi tutulur.
Tələb olunur:
(a) 31 iyul 20X4-cü il tarixi üçün vergi xərcini hesablayın;
(b) 31 iyul 20X4-cü il tarixinə Norman Kronkestin maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatında əks
olunması tələb olunan vergi öhdəliklərini hesablayın.
Ъаваб
(a) İl üçün hesablanmış vergi xərci
$
(i) Əməliyyat mənfəətinə görə vergi (30% $1,200,000) 360,000
Mülkiyyətin satışından əldə edilən mənfəətdən vergi 18,000
Təxirə salınmış vergi 20,000
398,000
Əvvəlki illərdə əskik hesablanmış vergi məbləği $(84,000 – 80,000) 4,000
Dövr üzrə mənfəət vergisi xərci 402,000
(ii) Qeyd. Mənfəət haqqında ətraflı hesabatda aşağıdakılar əks olunacaq.
$
Vergi tutulan mənfəət (1,200,000 + 60,000) 1,260,000
Hesablanmış mənfəət vergisi xərci (402,000)
İl üzrə mənfəət 858,000
İcmal
Cari öhdəliklər $
1 may 20X5-ci il tarixinə ödənilməli olan vergi 378,000
Uzunmüddətli öhdəliklər
Təxirə salınmış vergi 120,000
$ $
DEBET Vergi xərci (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) 402,000
KREDİT Vergi borcu *382,000
Təxirə salınmış vergi 20,000
* (360,000 + 18,000 + 4,000) məbləği artıq ödənildiyindən, əskik hesablanmış məbləğ yazılmayana
qədər bu hesabda $4,000 DEBET saldosu əks etdiriləcəkdir. Ona görə də dövrün sonuna
saldo $378,000 olacaqdır.
Maliyyə Nəticələrinin
təqdim edilməsi
Əsas
termin Баланс щесабаты тарихиндян сонракы щадисяляр: баланс щесабаты тарихи иля малиййя
lər щесабатларынын дяръ едилмяк цчцн тясдиг олундуьу тарих арасындакы дюврдя баш верян
мянфи вя йа мцсбят характерли щадисялярдир. Бу щадисялярин ики нювц мöяййян олуна биляр:
баланс щесабаты тарихиндя мювъуд олан шяртляри тясдигляйян щадисяляр; вя
баланс щесабаты тарихиндян сонра йаранмыш шяртляри тясдигляйян щадисяляр (10 №-ли
БМУС).
1.2 Hesabat tarixindən sonra baş
vermiş hadisələr
Hesabat tarixi ilə maliyyə hesabatlarının dərc edilmək üçün təsdiq edildiyi tarix arasındakı zaman kəsiyi ərzində
hesabat tarixində mövcud olan aktiv və öhdəliklərə düzəliş edilməli olduğunu göstərən hadisələr baş verə bilər və
ya bu hadisələrin maliyyə hesabatları qeydlərində açıqlanması tələb oluna bilər.
1.3 Düzəliş tələb edən hadisələr
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Щесабат тарихиндян сонра баш вермиш щадисяляр щесабат тарихиндя мцяййян шяртлярин
мювъуд олдуьуну тясдигляйярся, малиййя щесабатларында актив вя ющдяликляря дцзялишляр
едилмялидир.
Hazırkı standart müəyyən hallarda aktiv və öhdəliklərə düzəlişlərin edilməsini tələb edir.
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мцяссися щесабат тарихиндян сонра баш вермиш дцзялиш тяляб едян щадисяляри юз малиййя
щесабатларында якс етдирмяк цчцн танынмыш мябляьляря дцзялишляр етмялидир. (10 №-ли
БМУС)
Hesabat tarixindən sonra əldə edilə bilən əlavə sübuta dair müştərinin iflasa uğramasını misal çəkmək olar. Bu, öz
növbəsində hesabat ilinin sonunda olan debitor borcunun yığıla bilinməməsinə dəlalət edir.
Standart həm də fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi baxımından bildirir ki, əgər hesabat tarixindən sonra əməliyyatların nəticələri və
maliyyə vəziyyəti zəifləyibsə, fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipinin maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında tətbiqinin uyğun olub-
olmadığını yenidən nəzərdən keçirmək zəruri hesab edilə bilər.
Мцяссися малиййя щесабатларына дцзялиш едилмясини тяляб етмяйян баланс щесабаты ГЫСА ХЦЛАСЯ
тарихиндян сонракы щадисяляря даир малиййя щесабатларында танынмыш мябляьляря дцзялиш
етмямялидир. (10 №-ли БМУС)
Bu standartda, misal olaraq, hesabat tarixi ilə maliyyə hesabatlarının dərc olunması üçün təsdiq olunduğu tarix arasındakı
müddətdə investisiya dəyərinin düşməsi göstərilir. Bu misalda göstərilən investisiya dəyərinin düşməsi keçmiş dövr ərzində
mövcud olan şərtlərə görə deyil, cari dövrə aid olan şərtlərə görə baş verdiyindən, maliyyə hesabatlarında investisiyanın
dəyərinə düzəliş etmək tələb olunmur. Aktiv və öhdəliklərə təsir edən hesabat tarixindən sonrakı “qeyri-adi”
dəyişikliklərin maliyyə hesabatlarının qeydlərində açıqlanması maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə təqdim olunan
məlumatları anlamağa kömək edir.
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş və hesabat tarixindən sonrakı dövr ilə əlaqəli olan hadisələrin maliyyə hesabatları
qeydlərində açıqlanması ilə bağlı qayda belədir ki, əgər məlumatın açıqlanmaması maliyyə hesabatlarının
istifadəçilərinin düzgün təhlil apara bilməsinə və maliyyə hesabatları əsasında verilən qərarlara xələl gətirəcəksə,
məlumatın qeydlərdə açıqlanması təmin edilməlidir. Misal kimi, digər şirkətin satın alınmasını göstərmək olar.
Aşağıdakı diaqram sizə düzəliş tələb edən və düzəliş tələb etməyən hadisələr arasındakı fərqi başa düşməyə kömək edə
bilər:
31/12/X1
15/1/X2 6/2/X2 18/2/X2
Hesabat tarixi İnvestisiyanın dəyəri düşür. Maliyyə hesabatlarının dərc
31/12/X1 tarixində debitor borclar
hesabına daxil olan müştəri müflis Görüləcək tədbir: Maliyyə olunması üçün təsdiqlənmə
olur. hesabatları qeylərində tarixi
Görüləcək tədbir: borcun yığıla məlumatı açıqlamaq
bilməyəcək hissəsini silmək
1.5 Dividendlər
Müəssisənin hesabat tarixindən sonra elan etdiyi dividendlər xüsusi haldır. Maliyyə hesabatlarının əhatə etdiyi dövr ilə
bağlı olan və hesabat tarixindən sonra, lakin hesabatların təsdiq edildiyi tarixdən əvvəl elan edilmiş və ya təklif edilmiş
dividendlər öhdəlik kimi tanınmalı deyil, lakin maliyyə hesabatları qeydlərində açıqlanmalıdır.
Суал
Düzəliş tələb edən və ya etməyən hadisələr
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş növbəti hadisələrin maliyyə hesabatlarında aktiv və öhdəliklərə düzəlişlərin
edilməsini tələb edib və ya etmədiyini göstərin.
(a) İnvestisiyanın alınması;
(b) Vergi dərəcələrində keçmiş ilə tətbiq oluna bilən dəyişiklik; (c) Təqaüdlərin
(pensiyaların) artırılması;
(ç) Yanğınla bağlı itkilər;
(d) Ümidsiz borcların gözlənilmədən ödənilməsi;
(e) Satışdan daxil olan pul vəsaitləri və ya mal-material ehtiyatının xalis realizə oluna bilən dəyərinə təsir edən digər
hadisələr;
(ə) Uzunmüddətli aktiv kimi saxlanılan mülkiyyətin dəyərinin gözlənilmədən azalması.
Ъаваб
(b), (d) və (e) bəndləri düzəliş tələb edir.
(a) bəndinin açıqlanmasına, ümumiyyətlə, ehtiyac yoxdur. Şirkətin çəkdiyi məsrəflər əhəmiyyətli olduğu halda, (c)
bəndinin açıqlanması tələb olunur. (ç) və (ə) bəndləri də həmçinin, əhəmiyyətli olduqları hallarda, açıqlanmalıdır.
(ç) bəndinin əhəmiyyətli olmasını ehtimal etsək, hesabatların qeydlərində onun açıqlanması növbəti şəkildə göstərilməlidir
(Şirkətin hesabat ili 31 dekabr 2008-ci il tarixində bitir).
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisələr
22 yanvar 2009-cu il tarixində şirkətin anbarında yanğın baş vermişdir. Nəticədə $250,000 dəyəri olan mal-material
ehtiyatı məhv olmuşdur. Bu ehtiyatlar hesabat tarixində aktivlərə daxil edilmişdir.
İmtahan
Имтащанда сиздян учот сийасятиндя дяйишикликляр едиля билян щаллары мцяййянляшдирмяк üzrə əsas
вя учот сийасятиндя дяйишиклийин нядян ибарят олдуьуну тясвир етмяк, щабеля сящвлярин məqamlar
дцзялдилмяси иля учот гиймятляндирмяляринин йенидян нязярдян кечирилмяси гайдаларыны
бир-бириндян фяргляндирмяк тяляб олуна биляр.
8 №-li BMUS, aşağıda göstərildiyi kimi, uçot qiymətləndirmələrində dəyişikliklər, uçot siyasətində dəyişikliklər və
səhvləri əhatə edir.
2003-cü ilin dekabr ayında bu standart yenidən ətraflı nəzərdən keçirilmişdir. Bu standarta verilmiş yeni ad dövr üçün
xalis mənfəət və zərəri müəyyən edən hissənin 1 №-li BMUS-yə köçürüldüyünü əks etdirir.
Əsas
Учот сийасяти малиййя щесабатларынын щазырланмасы вя тягдим едилмяси заманы terminlər
мцяссися тяряфиндян тятбиг едилян мцяййян принсипляр, ясаслар, шяртляр вя гайдалардыр.
Учот гиймятляндирмяляриндя дяйишикликляр активлярин вя йа ющдяликлярин мювъуд
вязиййятинин вя онларла баьлы ещтимал едилян эяляъяк игтисади сямяря вя ющдяликлярин
qiymətləndirilməsi nəticəsində aktivin və ya öhdəliyin balans dəyərinin və ya aktivin dövri istehlak məbləğinin
düzəldilməsidir. Uçot qiymətləndirmələrində dəyişikliklər əldə olunmuş yeni məlumatlardan və ya vəziyyətin
dəyişməsindən yarandığı üçün səhvlərin düzəldilməsi kimi hesab edilmir.
Əhəmiyyətlilik: 1 №-li BMUS-də müəyyən olunduğu kimi ( 4-cü Fəslə bax)
Keçmiş dövrlərin səhvləri müəssisənin bir və ya bir neçə əvvəlki dövrlərini əhatə edən maliyyə
hesabatlarında aşağıdakı şərtləri təmin edən etibarlı məlumatdan istifadə edilməməsi və ya yanlış istifadə
edilməsi nəticəsində buraxılmış səhvlər və edilmiş yanlış bəyanatlardır:
(a) məlumat həmin dövrlərin maliyyə hesabatları dərc olunmaq üçün təsdiq edildiyi zaman
mövcud olduqda; və
(b) məlumatın həmin maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsi zamanı əldə edilməsi
və uçota alınması məntiqi olaraq mümkün hesab edildikdə.
Bu səhvlərə riyazi və uçot siyasətinin tətbiq edilməsi zamanı buraxılan səhvlər və faktların gözdən
qaçırılması və ya səhv izah edilməsi və saxtakarlıq daxildir.
Retrospektiv tətbiq etmə yeni uçot siyasətinin əməliyyatlara, digər hadisə və şərtlərə onun sanki həmişə
tətbiq edildiyi şəkildə tətbiq edilməsidir.
Retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə maliyyə hesabatları elementlərinin məbləğlərinin
tanınması, ölçülməsi və açıqlanmasına dair əvvəlki hesabat dövrlərinin səhvlərinin sanki heç olmadığı
kimi düzəldilməsidir.
Perspektiv qaydada tətbiq etmə uçot siyasətində dəyişikliyin və uçot qiymətləndirmələrində
dəyişikliyin nəticəsinin tanınmasının perspektiv tətbiqi aşağıdakılardan ibarətdir:
(a) uçot siyasətinin dəyişdiyi tarixdən sonra baş vermiş əməliyyatlara, digər hadisə və şərtlərə yeni
uçot siyasətinin tətbiq edilməsi; və
(b) dəyişikliyin təsir etdiyi hazırkı və gələcək hesabat dövrlərində uçot qiymətləndirmələrində
dəyişikliklərin nəticəsinin tanınması.
Mümkünsüzlük: müəssisə, bütün mümkün cəhdləri etməsinə baxmayaraq, standartların tələbini
tətbiq edə bilmədikdə, belə tələbin tətbiq edilməsi qeyri- mümkün sayılır. Müəyyən keçmiş hesabat dövrü
üçün uçot siyasətində dəyişikliyi retrospektiv şəkildə tətbiq etmək və ya səhvi düzəltmək məqsədilə
məlumatları retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmək aşağıdakı hallarda qeyri-mümkün sayılır:
(a) retrospektiv tətbiq etmənin və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmənin
nəticəsi müəyyən edilə bilmədikdə;
(b) retrospektiv tətbiq etmə və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə həmin dövrdə
müəssisə rəhbərliyinin niyyətləri haqqında fərziyyələrin irəli sürülməsini tələb etdikdə; və ya
(c) retrospektiv tətbiq etmə və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə məbləğlərin
əhəmiyyətli dərəcədə qiymətləndirilməsini tələb etdikdə və növbəti məlumatları obyektiv şəkildə
digər məlumatlardan ayırmaq mümkün olmadıqda: həmin məbləğlərin tanındığı,
qiymətləndirildiyi və ya açıqlandığı tarixdə (tarixlərdə) mövcud olan şərtlər haqqında dəlilləri
təmin edən qiymətləndirmə; və həmin dövrlərin maliyyə hesabatları dərc olunmaq üçün təsdiq
edildiyi zaman mövcud olan qiymətləndirmə.
(8 №-li BMUS)
3. Uçot siyasətləri
Müəssisə uçot siyasətini dövr üçün seçməli və davamlı olaraq tətbiq etməlidir. ГЫСА ХЦЛАСЯ
Adətən, dövrlər üzrə eyni uçot siyasəti qəbul olunur. Bunun əsas səbəbi maliyyə hesabatları istifadəçilərinə müəssisənin
mənfəətinin, pul vəsaitləri hərəkətinin və maliyyə göstəricilərinin dövrlər üzrə necə dəyişdiyini təhlil etməyə imkan yaratmaqdır.
Bu səbəbdən, uçot siyasətində dəyişikliklər nadir hallarda baş verir və yalnız aşağıdakı üç amildən biri tərəfindən tələb
olunduqda həyata keçirilməlidir.
(a) Qanunvericilik tərəfindən;
(b) Mühasibat uçotu standartlarını müəyyən edən orqan tərəfindən;
(c) Əgər dəyişiklik müəssisənin maliyyə hesabatlarında hadisə və ya əməliyyatların daha uyğun təqdimatı ilə
nəticələnərsə.
Standart uçot siyasətində dəyişiklik hesab olunmayan iki növ hadisəni xüsusilə vurğulayır. (a) Əvvəllər müəssisə
tərəfindən aparılmayan yeni növ əməliyyat və ya hadisə üçün uçot
siyasətinin qəbul edilməsi;
(b) Keçmişdə baş verməyən və ya baş verdiyi halda əhəmiyyətli olmayan hadisə və ya əməliyyatlar üçün yeni
uçot siyasətinin qəbul olunması.
Uzunmüddətli maddi aktivlər üzrə yenidənqiymətləndirmə siyasəti ilk dəfə qəbul olunduqda, onun hesabatlarda
göstərilməsi uçot siyasətində dəyişiklik kimi deyil (8 №-li BMUS), yenidənqiymətləndirmə (Torpaq, tikili və
avadanlıqlar adlı 16 №-li BMUS) kimi qeyd olunur. Bu
səbəbdən, növbəti paraqraflar uçot siyasətində yenidənqiymətləndirmənin tətbiqi ilə bağlı olan dəyişikliklərə tətbiq
edilmir.
Uçot siyasətində dəyişiklik retrospektiv qaydada tətbiq olunmalıdır. Retrospektiv qaydada tətbiq etmə yeni uçot
siyasətinin hadisələrə və əməliyyatlara onun sanki həmişə tətbiq edildiyi kimi tətbiq edilməsidir. Başqa sözlə desək, siyasət
bu cür əməliyyat və ya hadisələrin baş verdiyi ən erkən tarixdən etibarən tətbiq olunmalıdır.
8 №-li BMUS-nin yenilənmiş versiyasına əsasən, perspektiv qaydada tətbiq etməyə artıq icazə verilmir. Buna istisna
yalnız retrospektiv qaydada tətbiq etmənin mümkün olmadığı hallardır (Əsas anlayışlara bax).
(c) İl ərzində baş vermiş təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər çıxıldıqdan sonra 20X3- cü il üzrə xalis mənfəət
$2,030,000 təşkil etmişdir.
Tələb olunur:
Uçot siyasətində dəyişikliyin şirkətin 20X3-cü il üçün olan kapital ehtiyatlarında 8 №-li BMUS- yə əsasən necə göstərilməli
olduğunu izah edin.
Vergilər nəzərə alınmır.
Ъаваб
Əgər yeni uçot siyasəti şirkət yaradılan tarixdən etibarən tətbiq olunsa idi, mənfəət və zərər haqqında hesabatda təcrübə-
konstruktor işləri üzrə əlavə məsrəflər aşağıdakı kimi olacaqdı:
$'000
20X0 525
20X1 (780 – 215) 565
1,090
20X2 (995 – 360) 635
1,725
Bu o deməkdir ki, 1 yanvar 20X3-cü il tarixində maliyyə hesabatlarında təqdim edilmiş kapital ehtiyatı hesabındakı
qalıq $4,780,000 məbləğindən $1,725,000 məbləğində azaldılmalıdır; eyni zamanda, 1 yanvar 20X2-ci il tarixində
hesabatlarda olan kapital ehtiyatı hesabında təqdim edilmiş qalıq $2,955,000 məbləğindən $1,090,000 məbləğində
azaldılmalıdır.
Bu səbəbdən, Dudek şirkətinin 20X3-cü il üçün kapital ehtiyatları haqqında hesabatı aşağıdakı kimi olacaqdır:
BÖLÜŞDÜRÜLMƏMİŞ MƏNFƏƏT
Müqayisəli rəqəmlər
(əvvəlki il)
20X 20X
3 2
İlin əvvəlinə olan bölüşdürülməmiş mənfəət Əvvəlki hesabatlarda $'000 $'000
təqdim olunmuş
Uçot siyasətində retrospektiv dəyişikliklər (qeyd 1) Yenidən 4,780 2,955
hesablanmış 1,725 1,090
İl üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət 3,055 1,865 (qeyd 2)
İlin sonunda bölüşdürülməmiş mənfəət 2,030 1,190
5,085 3,055
Qeydlər:
1. Uçot siyasətində dəyişikliklərin səbəblərini və bu dəyişikliklərin nəticələrini izah edən qeyd hesabatlara daxil edilməlidir
(20X3-cü və 20X2-ci illər üçün yuxarıda göstərilmiş hesablamalara bax);
2. 2002-ci il üçün göstərilmiş bölüşdürülməmiş mənfəət təcrübə-konstruktor işləri üzrə əlavə $635,000 məbləğində
məsrəf silindikdən sonra göstərilmişdir.
Biznes fəaliyyəti ilə bağlı qiymətləndirmələr bu fəaliyyətlərə xas qeyri-müəyyənliklərə görə yaranır. Mühakimələr ən son
məlumatlar əsasında aparılır və bu növ qiymətləndirmənin istifadəsi maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında əhəmiyyətli rol
oynayır. Bu, onların etibarlılığına zərər vurmur. Aşağıda uçot qiymətləndirməsinə dair bir neçə misal göstərilmişdir.
Şübhəli borclar üzrə qiymətləndirilmiş ehtiyat hesabının zəruri olaraq yaradılması;
Amortizasiya oluna bilən aktivlərin faydalı istifadə müddəti;
Mal-material ehtiyatının köhnəlməsi üzrə yaradılmış qiymətləndirilmiş öhdəlik.
Burada qayda belədir ki, uçot qiymətləndirməsində dəyişikliyin effekti aşağıdakıların biri üzrə xalis mənfəət və ya zərərin
müəyyən edilməsi üçün istifadə olunmalıdır:
(a) dəyişiklik dövrü, əgər dəyişiklik yalnız bu dövrə təsir edirsə;
(b) dəyişiklik dövrü və gələcək dövrlər, əgər dəyişiklik hər ikisinə təsir edirsə.
Qiymətləndirmənin hesablandığı tarixdə mövcud olan şərtlərdə dəyişikliklər baş verə bilər və ya əlavə informasiya və ya
sonrakı irəliləyiş aşkarlana bilər.
Yalnız cari müddətə təsir edən uçot qiymətləndirməsində dəyişikliyə misal olaraq, şübhəli borcların qiymətləndirməsini
göstərmək olar. Lakin aktivin amortizasiya müddətinin yenidən nəzərdən keçirilməsi nəticəsində dəyişməsi həm cari, həm
də gələcək dövrlərdə baş verəcək amortizasiya xərclərinin həcminə təsir edəcəkdir.
Мисал
31 декабр 20Х1-ъи ил тарихдя цмидсиз
боръ ещтийат щесабынdа артым
Ъаваб
31 декабр 20Х1-ъи ил тарихдя битян иля
цчцн ъари мянфяят вя зяряр щаггында
щесабатда дцзялишляри таныйын
Мисал
31 dекабр 20Х1-ъи ил тарихиндя машынын галан файдалы истифадя
мцддятиниn ики илдян дюрд иля кими артырылмасы гярара
алынмышдыр Ъаваб
Амортизасийа олунан мябляь 31 dекабр 20Х3-ъц ил тарихиня кими
ики ил ярзиндя дейил, дюрд ил ярзиндя 31 dекабр 20Х5-ъи ил
тарихиня кими силиняъякдир
Kifayət qədər inamla demək olar ki, uçot qiymətləndirməsində dəyişikliyin səmərəliliyi əvvəllər qiymətləndirmə
üçün istifadə edilən mənfəət və zərər haqqında hesabatın təsnifatı ilə eyni təsnifata daxil edilməlidir. Bu qayda müxtəlif
dövrlərin maliyyə hesabatları arasında uyğunluğu təmin etməyə kömək edir.
Dəyişikliyin əhəmiyyətliliyi vacibdir. Uçot qiymətləndirməsində cari dövrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilən (və ya
növbəti dövrlərdə əhəmiyyətli təsir göstərməsi gözlənilən) dəyişikliyin xarakteri və məbləği açıqlanmalıdır. Əgər
məbləği müəyyən etmək mümkün deyilsə, bu mümkünsüzlük açıqlanmalıdır.
6. Səhvlər
Cari dövr ərzində aşkarlanan, lakin əvvəlki dövrlərə aid olan səhvlər aşağıdakılara görə yarana bilər:
(a) Riyazi səhvlər;
(b) Uçot siyasətlərinin tətbiqində səhvlər; (c)
Faktların yanlış interpretasiyası;
(ç) Diqqətsizlik;
(d) Fırıldaqçılıq.
Daha formal tərif 2.1-ci bölmənin Əsas anlayışlarında təqdim olunmuşdur.
Bir çox hallarda bu səhvləri cari dövr üzrə olan xalis mənfəət və ya zərər vasitəsilə düzəltmək olar. Lakin onların
fundamental səhvlərin təriflərinə uyğun gəldiyi hallarda, bu, mümkün deyildir. Standart iki alternativ uçot
metodunu təklif edir.
6.1 Uçot qaydası
Əvvəlki dövrlərin səhvləri: retrospektiv qaydada düzəldilməlidir. Artıq heç bir alternativ uçot qaydasına icazə
verilmir.
Bura daxildir:
(a) Səhvin baş verdiyi əvvəlki dövrlər üçün müqayisəli məbləğlərin yenidən göstərilməsi; və ya
(b) Səhv təqdim olunmuş dövrlərin ən erkənindən əvvəl baş vermişdirsə, həmin dövr üçün ilin əvvəlinə aktivlərdə,
öhdəliklərdə və kapitalda olan qalıqların yenidən təqdim edilməsi.
Beləliklə, maliyyə hesabatları sanki heç bir səhvin baş vermədiyi kimi göstərilməlidir.
Yalnız səhvin əvvəlki dövrlərə olan ümumi təsirini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda, onu perspektiv
qaydada düzəltmək olar.
Müxtəlif açıqlamalar tələb olunur.
(a) Əvvəlki dövrdə olan səhvin mahiyyəti;
(b) Göstərilməsi mümkün olduğu qədər, aşağıdakılar üzrə hər əvvəlki dövrdə düzəlişin məbləği:
(i) Təsirə məruz qalan hər bir maliyyə hesabatı maddəsi;
(ii) Əgər 33 №-li BMUS tətbiq olunarsa, səhm üzrə baza və azaldılmış mənfəət. (c) Təqdim olunmuş
ən erkən keçmiş hesabat dövrünün əvvəlində düzəliş məbləği;
(ç) Müəyyən keçmiş hesabat dövrü üçün retrospektiv təqdim olunma qaydasını tətbiq etmək qeyri-mümkün
olduqda, bu halın yaranmasına səbəb olan şərtləri və səhvin necə və hansı tarixdən etibarən düzəldildiyi.
Növbəti dövrlərdə bu açıqlamanın təkrarlanması zəruri deyildir.
Суал
Əvvəlki ilin səhvi
Prioska şirtkəti 20X7-ci il ərzində aşkar etmişdir ki, 31 dekabr 20X6-cı il tarixi üçün mal-material ehtiyatı hesabının balansına
$4.2 milyon dəyərində müəyyən məhsullar daxil olunmuşdur, halbuki bu məhsullar faktiki olaraq 20X6-cı ilin sonunadək
satılmışdır. 20X6-cı (nəşr olunmuş hesabatdakı kimi) və 20X7-ci (hesabatın ilkin versiyası) illər üzrə rəqəmlər aşağıdakı
kimidir:
20X6 20X7
(ilkin versiya)
$'000 $'000
Satışlar 47,400 67,200
Satışın maya dəyəri (34,570) (55,800)
Vergidən əvvəlki mənfəət 12,830 11,400
Mənfəət vergisi (3,880) (3,400)
Xalis mənfəət 8,950 8,000
1 yanvar 20X6-cı il tarixində kapital ehtiyatları (bölüşdürülməmiş mənfəət) hesabında $13 milyon əks olunmuşdu.
$4.2 milyon səhv məbləğ 20X7-ci ilin satışın maya dəyərində mal- material ehtiyatının ilin əvvəlinə olan qalığına
daxildir. 20X6-cı və 20X7-ci illər üzrə mənfəət vergisi 30% olmuşdur.
Tələb olunur:
Prioska şirkətinin 2006-cı və 2007-ci illər üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatını və bölüşdürülməmiş mənfəətini
göstərin.
Ъаваб
PRİOSKA ŞİRKƏTİ
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT
20X6 20X7
$'000 $'000
Satışlar 47,400 67,200
Satışın maya dəyəri (H1) (38,770) (51,600)
Vergidən əvvəlki mənfəət 8,630 15,600
Mənfəət vergisi (H2) (2,620) (4,660)
Xalis mənfəət 6,010 10,940
BÖLÜŞDÜRÜLMƏMİŞ MƏNFƏƏT
20X6 20X7
İlin əvvəlində bölüşdürülməmiş mənfəət
Əvvəlki hesabatlarda təqdim olunduğu kimi 13,000 21,950
Əvvəlki dövrün səhvinə düzəliş (4,200 – 1,260) – (2,940)
Yenidən hesablanmış 13,000 19,010
İl üzrə xalis mənfəət 6,010 10,940
İlin sonunda bölüşdürülməmiş mənfəət 19,010 29,950
Hesablamalar
1 Satışın maya dəyəri
20X6 20X7
$'000 $'000
Sualda göstərildiyi kimi 34,570 55,800
Mal-material ehtiyatlarında düzəliş 4,200 (4,200)
38,770 51,600
2 Mənfəət vergisi
20X6 20X7
$'000 $'000
Sualda göstərildiyi kimi 3,880 3,400
Mal-material ehtiyatlarında düzəliş (4,200 x 30%) 1,260 1,260
2,620 4,660
7. Satış üçün nəzərdə tutulan
uzunmüddətli aktivlər və dayandırılmış
əməliyyatlar adlı 5 №-li BMHS
ГЫСА ХЦЛАСЯ
5 №-ли БМЩС-нин тялябляриня ясасян “сатыш цчцн нязярдя тутулан” активляр малиййя
İmtahan Имтащанда сиздян щесабатда
вязиййяти щаггында дайандырылмыш ямялиййатлар
айрыъа тягдим щаггында
олунмалыдыр. мялуматларын
Дайандырылмыш малиййя
ямялиййатларын
üzrə əsas щесабатларынын истифадячиляри цчцн niyə ящямиййятли олдуьу сорушула биляр. Сиздян,
məqamlar нятиъяляри мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда айрыъа тягдим олунмалыдыр.
щямчинин, сатын алынмыш вя дайандырылмыш ямялиййатларла баьлы мянфяятин учоту щаггында
da сорушула биляр.
Силинмя групу: сатыш вя йа башга цсулла бирликдя - груп шяклиндя, бир ямялиййатла силинмяли
олан активляр групу вя бу активлярля бирбаша баьлы олан ямялиййатла ютцрцляъяк ющдяликляр.
Əsas terminlər
(Тяърцбядя тюрямя мцяссися, пул вясаити йарадан ващид вя йа ширкят дахилиндя ващид
ямялиййат силинмя групу ола биляр.)
(5 №-ли БМЩС)
5 №-li BMHS digər uçot standartları tərəfindən əhatə olunan müəyyən aktivlərə tətbiq olunmur.
(a) Təxirə salınmış vergi aktivləri (12 №-li BMUS);
(b) İşçilərin mükafatlandırılmasından yaranan aktivlər (19 №-li BMUS); (c) Maliyyə
aktivləri (39 №-li BMUS);
(ç) Ədalətli dəyər modelinə əsasən uçota alınmış investisiya mülkiyyəti (40 №-li BMUS);
(d) Satışla bağlı xərclər çıxılmaqla, ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilən kənd təsərrüfatı aktivləri və bioloji aktivlər
(41 №-li BMUS);
(e) Sığorta müqavilələri (4 №-li BMHS).
7.2 Satış üçün nəzərdə tutulan
aktivlərin təsnifatı
Əgər uzunmüddətli aktivin (və ya silinmə qrupunun) balans dəyəri onun davamlı istifadəsi hesabına deyil, satış
əməliyyatı hesabına bərpa ediləcəksə, aktiv “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif olunmalıdır. Bunun üçün bir sıra ətraflı
meyarlar təmin olunmalıdır:
(a) Aktiv onun cari vəziyyətində dərhal satışı üçün mövcud olmalıdır;
(b) Aktivin satış ehtimalı yüksək olmalıdır (yəni satışın mümkün olması ehtimalı onun olmaması ehtimalından
kifayət qədər böyük olmalıdır).
Satış ehtimalının yüksək olması üçün aşağıdakılar tətbiq olunmalıdır:
(a) Aktivlərin satışı ilə bağlı öhdəliklər müəssisə rəhbərliyi tərəfindən qəbul edilməlidir; (b) Alıcı tapmaq üçün
fəal satış planı olmalıdır;
(c) Aktivlərin satış qiyməti onların ədalətli dəyərinə kifayət qədər uyğun olmalıdır; (ç) Satışın təsnifat
tarixindən sonra bir il ərzində baş verməsi gözlənilməlidir;
(d) Plana böyük dəyişikliklərin edilməsi və ya plandan imtina edilməsi ehtimalı kiçik olmalıdır.
Əgər satış bir il ərzində baş verməzsə, aktiv (və ya silinmə qrupu) yenə də satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif oluna
bilər. Lakin satışın uzadılması şirkətin nəzarətindən kənarda olan hadisə və ya şərtlər səbəbindən baş verməli və
müəssisənin aktivi və ya silinmə qrupunu satmaq planına riayət etdiyini göstərən kifayət qədər dəlil mövcud
olmalıdır. Əks halda, müəssisə aktivin satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktiv kimi təsnif edilməsini
dayandırmalıdır.
Əgər müəssisə silinmə qrupunu (məsələn, törəmə müəssisəni) sonradan satmaq məqsədi ilə satın alırsa və əgər
satışın bir il ərzində baş verməsi gözlənilirsə və bütün digər meyarların qısa zaman ərzində (adətən üç ay) təmin olunması
ehtimal edilirsə, müəssisə aktivi satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif edə bilər.
İmtina olunmuş aktiv satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif olunmamalıdır. Bunun səbəbi onun balans dəyərinin, əsas
etibarilə, onun davamlı istifadəsi hesabına bərpa olunmasıdır. Lakin imtina olunacaq silinmə qrupu dayandırılmış
əməliyyatın tərifinə uyğun ola bilər və buna görə də ayrıca açıqlama tələb edə bilər (aşağıdakılara nəzər yetirin).
Суал
Satış üçün nəzərdə tutulan
1 dekabr 20X3-cü il tarixində Biscan şirkəti istehsal avadanlığını satmaq qərarına gəlmiş və artıq potensial alıcı tapmışdır.
Şirkət hal-hazırda avadanlıqla həyata keçirilən əməliyyatları dayandırmaq niyyətində deyildir. Şirkət 31 dekabr 20X3-cü il
tarixində yerinə yetirilməmiş sifarişlər portfelinə malikdir. Avadanlıqla iş qurtarmayana və yerinə yetirilməmiş sifarişlər yerinə
yetirilməyənə qədər törəmə müəssisə avadanlığı alıcıya ötürə bilməyəcəkdir. Bunun 20X4-cü ilin yazına kimi baş
verməsi gözlənilmir.
Tələb olunur:
31 dekabr 20X3-cü il tarixində istehsal avadanlığı “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif oluna bilərmi?
Ъаваб
Avadanlıq sifarişlərin yerinə yetirilməsi tamamlanmayana qədər ötürülməyəcəkdir; bu, avadanlığın hazırkı vəziyyətində
dərhal satış üçün hazır olmadığını göstərir. Avadanlıq 31 dekabr 20X3-cü il tarixində “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi
təsnif oluna bilməz. Onun uçotu digər əsas vəsaitlərin uçotu ilə eyni formada aparılmalıdır: avadanlığın amortizasiyası
davam etdirilməli və aktiv ayrıca açıqlanmamalıdır.
7.3 Satış üçün nəzərdə tutulan
Əsas
aktivlərin ölçülməsi
Ядалятли дяйяр: апарылан ямялиййат щаггында йахшы мялуматлы вя бу ямялиййаты щяйата
terminlər кечирмяк арзусунда олан ики мцстягил тяряфляр арасында ямялиййат заманы активин
дяйишдириля вя йа ющдялийин йериня йетириля билдийи мябляь.
Сатыш хяръляри: малиййя мясряфляри вя мянфяят верэиси хяръляри чыхылмагла, активин (вя йа
силинмя групунун) сатылмасы иля бирбаша баьлы олан ялавя мясряфляр.
Бярпа едиля билян мябляь: мювъуд олан ики мябляьдян ян йцксяк олан мябляь; активин
сатышı иля баьлы хяръляр чыхылмагла ядалятли дяйяри вя йа активин истифадя дяйяри.
Истифадя дяйяри: активин истифадясиндян вя онун файдалы истифадя мцддяти битдикдян сонра
сатылмасындан йаранан гиймятляндирилмиш эяляъяк пул вясаитляри ахынынын
дисконтлашдырылмыш дяйяри.
Satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktivlər (və ya silinmə qrupu) mövcud olan iki dəyərdən ən aşağı dəyərlə
ölçülməlidir: aktivin balans dəyəri və ya satış xərcləri çıxılmaqla aktivin ədalətli dəyəri. Ədalətli dəyərdən satış xərcləri
çıxıldıqdan sonra qalan dəyər xalis satış dəyərinin ekvivalentidir.
Dəyərdən düşmə zərəri yalnız satış xərcləri çıxılmaqla aktivin ədalətli dəyəri onun balans dəyərindən kiçik olduğu
halda tanına bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu, adi qaydaya istisnadır. Aktivlərin dəyərdən düşməsi adlı 36 №-li
BMUS-yə əsasən, müəssisə dəyərdən düşmə zərərlərini yalnız aktivin bərpa oluna bilən məbləği onun balans dəyərindən
kiçik olduğu halda tanımalıdır. Bərpa oluna bilən məbləğ isə xalis satış dəyəri və istifadə dəyərinin arasında daha yüksək
olan məbləğ kimi müəyyən olunur. 36 №-li BMUS satış üçün nəzərdə tutulan aktivlərə tətbiq olunmur.
Satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktivlər amortizasiya olunmamalıdır, hətta müəssisə onlardan istifadə etdiyi
halda belə.
Satış üçün nəzərdə tutulmuş kimi təsnif edilməsi dayandırılan (məsələn, satışın bir il ərzində baş verməməsi səbəbindən)
uzunmüddətli aktiv (və ya silinmə qrupu) aşağıdakı iki dəyərdən daha az olanı ilə ölçülür:
(a) onun satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif olunmasından əvvəl olan balans dəyəri çıxılsın aktivin bu növ təsnif
olunmadığı halda tanınmalı olan amortizasiyası;
(b) aktivi satmamaq qərarı verilən tarixdə onun bərpa oluna bilən məbləği.
7.5 Nümunə
Aşağıdakı nümunə 5 №-li BMHS-nin tətbiqi üzrə təlimatdan götürülmüşdür. Dövr ərzində dayandırılmış əməliyyatlardan
qazanılmış mənfəət qeydlərdə təhlil olunmalıdır.
XYZ QRUPU
31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BİTƏN İL ÜÇÜN MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR
HAQQINDA HESABAT
Asılı müəssisələrin mənfəətində pay 20Х2 X 20Х1 X
Vergidən əvvəlki mənfəət
Давам едян ямялиййатлар $'000 X $'000 X
Суал
Fəaliyyətin bağlanması
20 oktyabr 20X3-cü il tarixində ana şirkətin direktorları poladtökmə sahəsində fəaliyyətlərinə son qoymaq barədə planlarını
ictimaiyyətə bildirmişlər. Bu fəaliyyətin tam dayandırılması şirkətin artıq bu növ əməliyyatları yerinə yetirməyəcəyini
bildirir. Poladtökmə sahəsi müəssisənin ümumi dövriyyəsinin 10%-ni təşkil edirdi. Növbəti bir neçə ay ərzində işlər
tədricən dayandırılacaq və işlərin tam dayandırılmasının 20X4-cü ilin iyul ayında baş verməsi gözlənilir. Artıq 31 dekabr
tarixində istehsal əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmışdır və işçi heyətində bəzi ixtisarlar aparılmışdır. Törəmə müəssisənin
poladtökmə işləri ilə əlaqədar olan pul vəsaitlərinin hərəkəti, gəlirləri və xərcləri müəssisənin digər əməliyyatlarından aydın
şəkildə fərqləndirilə bilər.
Tələb olunur:
31 dekabr 20X3-cü il tarixində bitən il üçün maliyyə hesabatlarında bu hadisə necə göstərilməlidir?
Ъаваб
Poladtökmə fəaliyyəti satılmadığından, əksinə, tam dayandırıldığından, “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif oluna
bilməz. Bundan başqa, poladtökmə işləri dayandırılmış əməliyyat da deyildir. Qrupun 31 dekabr 2003-cü il tarixində
işlərə son qoymaq üzrə qəti qərarına baxmayaraq, bu, hələ baş verməmişdir və bu səbəbdən, poladtökmə
əməliyyatları davam edən əməliyyatlara daxil edilməlidir. Planlaşdırılmış şəkildə fəaliyyətə son qoymaq barəsində
məlumat maliyyə hesabatlarının qeydlərində təqdim olunmalıdır.
Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Şurası müstəqil, özü-özünü maliyyələşdirən, mühasibat uçotu standartlarını yaradan və Londonda yerləşən
bir qurumdur. İanə verənlərin siyahısına mühasibatlıq xidməti göstərən aparıcı müəssisələr, özəl maliyyə qurumları, qlobal sənaye qurumları, mərkəzi və
inkişaf bankları və digər beynəlxalq və peşəkar təşkilatlar daxildir.
2001-ci ilin mart ayında BMUSK Təşkilatı mənfəət məqsədi olmayan bir qurum formasında ABŞ-da təsis edilmişdir. BMUSK Təşkilatı BMUSŞ-nin
baş qurumudur.
2001-ci ilin aprel ayından BMUSŞ öz sələfindən, Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsindən (BMUSK) mühasibat uçotu standartlarını
yaratmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdür. Bu restrukturizasiya BMUSK-nın Gələcəyi üzrə Məsləhətlər sənədində əks olunmuş məsləhətlərə
əsaslanmışdır. Əslində, bu restrukturizasiya iş həcminin artması səbəbindən lazımi resursların artırılması ehtiyacından irəli gələrək həyata keçirilmişdir.
BMUSŞ-nin 14 üzvü doqquz ölkəni təmsil edir və auditorlardan, maliyyə hesabatlarını hazırlayanlardan və onların istifadəçilərindən, habelə elmi işçilərdən
təşkil olunmuşdur. Şura tamştatlı 12 üzvdən və yarımştatlı 2 üzvdən ibarətdir.
a) İşçi heyətinin vəzifəsi mövzu ilə əlaqəli olan məsələləri müəyyən və təhlil etmək və BMUSŞ-nin Konseptual
Əsaslarının məsələlərə tətbiqini nəzərdən keçirmək;
b) Milli mühasibat uçotu tələblərini və təcrübəsini öyrənmək və ortaya çıxmış məsələlər üzrə milli standartları tərtib edən
qurumlarla fikir mübadiləsini həyata keçirmək;
c) BMUSŞ-nin gündəliyinə ortaya çıxan məsələlərin əlavə olunması barədə Standartlar üzrə Məsləhət Şurası (SMŞ) ilə
məsləhətləşmək*;
ç) Layihə üzrə BMUSŞ-yə məsləhət vermək üçün məsləhət qrupunu formalaşdırmaq; d) İctimai rəy üçün müzakirə
sənədini nəşr etmək;
e) İctimai rəy üçün BMUSŞ-nin ənı azı səkkiz üzvü tərəfindən təsdiqlənmiş standartların İlkin Versiyasını və BMUSŞ
üzvlərinin bu mövzuda fikir ayrılıqlarını nəşr etmək*;
ə) Standartların İlkin Versiyasında nəticələrin əsaslarını nəşr etmək;
f) Rəylərin təqdim edilməsi üçün ayrılmış dövrdə müzakirə sənədləri və standartların İlkin Versiyası üzrə daxil olmuş bütün rəyləri
nəzərdən keçirmək*;
g) İctimai iclasları təşkil etmək və sahə testlərini həyata keçirmək istəyini nəzərdən keçirmək və əgər bu istəklər varsa, münasib ictimai iclasları və sahə
testlərini həyata keçirmək;
ğ) Şuranın minimum səkkiz üzvü Standartı təsdiqləməli və nəşr olunmuş Standarta fikir ayrılıqları daxil edilməlidir;
h) Nəticələrin əsaslarını standartda nəşr edərək digər məsələlər ilə birlikdə BMUSŞ-nin standartı yaratma prosesinin mərhələlərini və BMUSŞ-nin Standartların
İlkin Versiyası barədə verilmiş ictimai rəylərdən necə faydalandığını açıqlamaq*.
Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları üzrə Şərhlər Komitəsi BMUSŞ-nin bir komitəsidir və maliyyə hesabatları istifadəçilərinin, onları hazırlayanların və auditorların
faydalanması naminə BMUSŞ-yə maliyyə uçotu və hesabatı standartlarını tərtib və təkmilləşdirməyə kömək edir.
BMHŞK 2002-ci ilin mart ayında Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsi Təşkilatının Himayədarları tərəfindən qurulmuşdur və ondan əvvəl
fəaliyyət göstərən şərhlər komitəsini, Şərhlər üzrə Daimi Komitəni əvəz etmişdir.
BMHŞK BMUSŞ-yə milli standartları tərtib edən qurumlar tərəfindən maliyyələşdirilən bənzər qruplarla birlikdə çalışaraq əsas standartların əhəmiyyətli
dərəcədə eyni olduqları məsələlərdə bənzər nəticələr əldə etmək üçün mühasibat uçotu standartlarının beynəlxalq konvergensiyasına (bir-birinə
uyğunlaşdırılmasına) nail olunmaqda kömək edir.
Bu məqamda mühasibat uçotu üzrə bəzi əhəmiyyətli terminləri təkrarlamaq ehtiyacı yaranır:
Yerli (milli) müəssisələrin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik;
Milli və beynəlxalq mühasibat uçotu standartları;
Digər ölkələrdə qanunla müəyyən edilmiş qaydalar (xüsusən, Amerika Birləşmiş Ştatlarında);
Fond birjalarının tələbləri.
ÜQMUP ifadəsi istifadə olunan ölkədən asılı olaraq qanuni səlahiyyətə malik ola və yaxud olmaya bilər, məsələn, Birləşmiş
Krallıqda ÜQMUP qanuni səlahiyyətə malik deyil, lakin Amerika Birləşmiş Ştatlarında ÜQMUP qanuni səlahiyyətə malikdir.
ÜQMUP dinamik bir anlayışdır və qanunvericilikdə, standartlarda və təcrübədə meydana gələn yeniliklərlə birlikdə
dəyişir.
“Ümumi qəbul edilmiş” məsələsi asanlıqla müəyyən edilən bir məsələ deyil, çünki yeni təcrübələr hələ tam tətbiq olunmur.
Müəyyən bir təcrübənin “ümumi qəbul edilmiş” meyarına uyğun olması bu təcrübənin öz əksini maliyyə hesabatlarında və
qanunvericilikdə əks etdirməsinə və ya müəssisələrin bu təcrübəni tətbiq etməsinə bağlıdır. Güman edilir ki, ən vacib sual belə
qoyulmalıdır: “yeni təcrübə öz istifadəçilərinin ehtiyaclarına və maliyyə hesabatlarının məqsədinə və “düzgün və ədalətli“
anlayışına uyğun gəlirmi?”
1989-cu ilin iyulunda BMUSŞ (o vaxtlar BMUSK) Maliyyə Hesabatlarının Hazırlanması və Təqdimatı Haqqında Konseptual Əsaslar (bundan sonra
“Konseptual Əsaslar” adlandırılacaq) adında sənəd hazırlamışdı. Konseptual Əsaslar, əslində, bütün BMUS-lərin özülünü qoyur və beləliklə, maliyyə
hesabatlarının necə hazırlanmasını və hesabatlardakı məlumat tələblərini müəyyən edən təməl prinsipləri təmin edir.
Konseptual Əsaslar ön söz və girişdən sonra başlayan bir neçə bölmədən və ya fəsildən ibarətdir. Bu fəsillər aşağıdakılardır:
Maliyyə hesabatlarının məqsədləri;
Ümumi fərziyyələr;
Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri;
Maliyyə hesabatlarının elementləri;
Maliyyə hesabatlarının elementlərinin tanınması;
Maliyyə hesabatlarının elementlərinin ölçülməsi;
Kapital və kapital saxlanılması konsepsiyaları.
Biz, qısaca olaraq, Konseptual Əsasların ön söz və giriş hissələrinə nəzər yetirəcəyik. Həmin hissələr bu kitabda öyrənəcəyiniz digər biliklərlə birgə
Konseptual Əsasların BMUS-lərin yaradılmasında BMUSŞ-nin yanaşmasındakı rolu haqqında sizdə ümumi təsəvvür yaradacaq.
7.1.1 Məqsəd və status
Maliyyə hesabatlarına əlavə məlumatlar daxil edilə bilər, lakin direktorların, idarə heyəti sədrinin və ümumiyyətlə, rəhbərliyin təqdim etdiyi şərh və
hesabatlar kimi bəzi maddələr maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi hesab edilmir.
Maliyyə hesabatlarını təqdim edən müəssisələrin bütün növləri (ticarət, sənaye, biznes; ictimai və ya özəl sektor) Konseptual Əsasların tətbiqi sahəsi
və əhatə dairəsinə daxildir.
©Likvidlik və ödəmə qabiliyyəti: bu məlumat müəssisənin öz maliyyə öhdəliklərini, həmin öhdəliklərin vaxtı çatdıqda ödəyəbilmə
qabiliyyətini proqnozlaşdırmağa şərait yaradır (likvidlik qısamüddətli (cari), ödəmə qabiliyyəti isə uzunmüddətli öhdəliklərə şamil edilir)
Bütün bu sahələrdə müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi mühitdə baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmaq bacarığı çox vacibdir.
Maliyyə nəticələri (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) haqqındakı məlumatdan, xüsusilə də mənfəətlilik haqqında
məlumatdan müəssisənin gələcəkdə nəzarət edəcəyi iqtisadi resurslardakı mümkün dəyişiklikləri proqnozlaşdırmaq üçün
istifadə olunur. Bu baxımdan, maliyyə nəticələrinin əvvəlki dövrlər ilə müqayisəsi haqda məlumat çox zəruridir.
Maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər (pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat) haqqında məlumatdan müəssisənin
investisiya, maliyyə və əməliyyat fəaliyyətlərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bu məlumat müəssisənin pul
vəsaitlərini əldə etmə imkanlarını və həmin vəsaitlərin sərf olunduğu ehtiyacları göstərir.
Maliyyə hesabatlarının bütün hissələri, eyni əməliyyat və ya hadisələrin müxtəlif aspektlərini əks etdirdiklərinə görə, bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədədir. Hər bir hesabat müxtəlif məlumatı təqdim edir; bu hesabatlardan heç biri ayrılıqda istifadəçilər tərəfindən tələb
olunan bütün məlumatı təqdim edə bilməz.
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, keyfiyyət xüsusiyyətləri maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatların
istifadəçilər üçün yararlı olmasını təmin edən amillərdir. Dörd əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri anlaşıqlılıq, münasiblik,
etibarlılıq və müqayisəlilikdir.
9.1 Anlaşıqlılıq
İstifadəçilər maliyyə hesabatlarını anlamalıdırlar. Güman edilir ki, istifadəçilərin müəyyən səviyyədə biznes, iqtisadiyyat və mühasibat uçotu
bilikləri vardır və onlar bu biliklərdən istifadə edərək maliyyə hesabatlarını təhlil edə bilərlər. Əgər bir məlumat münasibdirsə, onun
mürəkkəb olduğunu önə sürərək, həmin məlumatı maliyyə hesabatlarından çıxarmaq düzgün deyil.
3.2. Münasiblik
Məlumat sırf onun mahiyyətinə görə (məsələn, rəhbərliyə mükafat) münasib olaraq qiymətləndirilə bilər. Digər hallarda,
məlumatın həm mahiyyəti, həm də ki, əhəmiyyəti diqqətə alınmalıdır. Əhəmiyyətlilik özü-özlüyündə (etibarlılıq və ya münasiblik
kimi) əsas keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, çünki o, sadəcə olaraq, bir istinad nöqtəsidir.
Etibarlılıq
Məlumat faydalı olmaq üçün, eyni zamanda, etibarlı olmalıdır. İstifadəçi məlumatın doğruluğuna arxalanaraq ona etibar
etməlidir .
Məlumatın münasib olmasına baxmayaraq, əgər o, kifayət qədər etibarlı deyilsə, onda ona güvənmək aldadıcı ola bilər.
Məlumatın etibarlı olması üçün nəzərdə tutulan əməliyyatlar düzgün təqdim edilməlidir. Lakin bəzən bu mümkün olmaya bilər.
Bu da çox vaxt qərəzli mövqeyə görə deyil, sırf əməliyyatların mahiyyətini müəyyənləşdirməklə və ya ölçülmə və ya təqdimatın
müvafiq metodunun tapılması ilə bağlı çətinliklərdən irəli gəlir. Hər hansı bir əməliyyatın maliyyə effektlərinin ölçülməsi həddindən artıq
qeyri-müəyyən olduqda, müəssisələr belə əməliyyatları uçota almamalıdırlar (məsələn, daxildə yaradılmış qudvil).
Əməliyyatın düzgün təqdimatı ancaq o halda mümkündür ki, həmin əməliyyatın hüquqi forması deyil, məhz onun mahiyyəti və iqtisadi
reallığı əsas götürülsün.
9.2.3 Neytrallıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni qərəzsiz olmalıdır.
Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan məlumat, onların öncədən müəyyən olunmuş nəticənin
əldə edilməsi üçün istifadəçinin qərarına təsir etdikdə, maliyyə hesabatları neytral hesab oluna bilməz.
9.2.4 Ehtiyatlılıq
Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında bəzi qeyri-müəyyənlik mövcud ola bilər. Buna misal olaraq, şübhəli debitor
borclarının yığılmasını göstərə bilərik. Bu cür qeyri-müəyyənliklər müvafiq açıqlamalar təqdim etməklə və ehtiyatlılıq
prinsipindən istifadə etməklə uçota alınır. Digər tərəfdən, ehtiyatlılıq gizli ehtiyatların və ya hədsiz qiymətləndirilmiş
öhdəliklərin yaradılmasına, aktiv və ya gəlirin olduqlarından az göstərilməsinə və yaxud öhdəlik və ya xərclərin
olduqlarından az göstərilməsinə icazə vermir.
9.2.5 Tamlıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün bu məlumat onun əhəmiyyətliliyi və
ona çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla, dolğun olmalıdır. Dolğun olmayan məlumat aldadıcı və ya səhv istiqamətə
yönləndirici ola bilər.
9.3 Müqayisəlilik
İstifadəçilər müəssisənin maliyyə hesabatlarını aşağıdakı meyarlar baxımından müqayisə etmək imkanına malik olmalıdırlar:
(a) Müəyyən tendensiyanı görmək üçün müəssisənin müxtəlif dövrlərə aid olan öz maliyyə
hesabatlarının bir-biri ilə müqayisəsi;
(b) Digər müəssisələrin maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətindəki
dəyişiklikləri öz müəssisələrinin hesabatları ilə müqayisəsi.
Müqayisə olunan məlumatın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri ardıcıllıqdır. Müəssisə dövrlər üzrə öz hesabatlarını bir-biri ilə və
digər müəssisələrin hesabatları ilə müqayisə etmək üçün eyni uçot yanaşmalarını tətbiq etməkdə ardıcıl olmalı, eləcə də digər
müəssisələr ardıcıllıq prinsipinə əməl etməlidirlər.
Uçot siyasətinə dair məlumatların açıqlanması burada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstifadəçilər müxtəlif müəssisələrin
hesabatlarında oxşar maddələrin müqayisəsini təmin edə bilmək üçün müxtəlif uçot siyasətlərini fərqləndirməyi
bacarmalıdırlar.
Müqayisəlilik eynilik demək deyildir. Müəssisələr öz uçot siyasətlərini onlar qeyri-münasib olduqda dəyişməlidirlər.
Müqayisəyə imkan vermək üçün əvvəlki dövrlərlə bağlı məlumat göstərilməlidir.
İnformasiyanın münasib sayılması üçün onun vaxtında təqdim edilməsi vacibdir. Təqdimat zamanı səbəbsiz ləngitmələrə yol verilən
məlumat öz münasibliyini itirə bilər.
Vaxtında təqdimatla məlumatın etibarlılığı arasında nisbi tarazlıq vardır. Bəzən məlumatın vaxtında təqdim olunması məqsədilə
əməliyyatların və digər hadisələrin bütün aspektlərinin tam müəyyənləşməsinə qədər hesabat təqdim etmək tələbi ortaya çıxır. Bu
da maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatın etibarlılıq səviyyəsinin aşağı enməsinə səbəb ola bilər. Digər tərəfdən, əksinə,
hesabatın təqdim edilməsi bütün aspektlər müəyyən olunanadək gecikdirilərsə, informasiya yüksək dərəcədə etibarlı, lakin bundan
əvvəl qərar qəbul etməli olan istifadəçilər üçün az faydalı ola bilər. Müəssisə rəhbərliyi maliyyə hesabatlarının vaxtında təqdim edilməsindən və
etibarlılığından əldə olunacaq nisbi səmərəliliyin tarazlığını təmin etməlidir. Burada əsas prinsip istifadəçilərin məlumat tələblərinin daha
səmərəli ödənilməsidir.
Bu, bir keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, daha geniş bir məhdudluqdur. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatdan əldə
olunan səmərə bu məlumatın hazırlanması ilə bağlı xərclərdən artıq olmalıdır. Bu, subyektiv bir məsələdir və burada digər
çətinliklər də mövcud ola bilər:
məsələn, istifadəçilərdən başqa, digər qruplar da bu məlumatlardan faydalana bilər, həmçinin, məlumatla bağlı
məsrəflər istifadəçilər tərəfindən deyil, digərləri tərəfindən ödənilə bilər. Buna görə də səmərə-xərclər təhlilini tətbiq etmək
çox çətin ola bilər, lakin məlumatları hazırlayanlar və onun istifadəçiləri bu məhdudluğun mövcud olduğunu
bilməlidirlər.
Təcrübədə keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlığın əldə edilməsi zəruri hesab edilir. Maliyyə hesabatlarının vəzifələrinin
yerinə yetirilməsi üçün keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında müvafiq tarazlığa nail olmaq məqsədəuyğundur. Müxtəlif
hallarda xüsusiyyətlərin nisbi mühümlüyü peşəkar mülahizələrin predmetidir.
9.5 Düzgün və ədalətli göstərmə/ədalətli
təqdimat
Konseptual Əsaslar bu konsepsiyaları birbaşa təyin etməyə cəhd göstərmir. Lakin o, əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri
və müvafiq maliyyə standartlarının tətbiqinin, adətən, maliyyə hesabatlarının düzgün və ədalətli göstərmə və ya
ədalətli təqdimatı ilə nəticələnəcəyini bildirir.
Əməliyyatlar və digər hadisələr birlikdə daha geniş siniflərdə qruplaşdırılır və bu yolla da onların maliyyə effektləri
maliyyə hesabatlarında göstərilir. Bu geniş siniflər maliyyə hesabatlarının elementləridir. Konseptual Əsaslar bu
elementləri aşağıdakı kimi göstərir:
Малиййя щесабатларын
елементляри
Активляр Эялирляр
Ющдяликля Хяръляр
р Капитал
Daha sonra bu elementlər maliyyə hesabatlarında təqdim olunmaq məqsədilə daha təfərrüatlı təsnifləşdirilir. Məsələn, aktivlər
mahiyyətlərinə və yaxud funksiyalarına görə xüsusi qruplar şəklində göstərilir ki, bu da istifadəçilərə qərar qəbul etməkdə kömək
məqsədi daşıyır.
Əsas terminlər
Актив. Кечмиш щадисялярин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян идаря олунан вя
мцяссисяйя эяляъякдя игтисади сямяря эятиря биляъяйи эюзлянилян ресурсдур.
Ющдялик. Мцяссисянин кечмиш щадисялярдян йаранмыш вя йериня йетирилмяси игтисади
сямяряни юзцндя якс етдирян ресурсларын мцяссисядян кянара ахыны иля нятиъялянян
мювъуд боръудур.
Капитал. Бцтцн ющдяликляр чыхылдыгдан сонра мцяссисянин халис активляринин
дяйяридир.
(Консептуал Ясаслар)
Bu təriflər əhəmiyyətli olsa da, bu fəslin növbəti bölməsində nəzərdən keçirəcəyimiz həmin elementlərin tanınma
meyarlarını özöndə tam olaraq əks etdirmir. Bu o deməkdir ki, elə maddələr ola bilər ki, yuxarıdakı təriflərə uyğun olsun, lakin
tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermədiklərinə görə uçota alınmasınlar. Tanınma meyarı iqtisadi səmərənin müəssisəyə
və ya müəssisədən kənara axınının ehtimal edilməsidir.
Hər hansı bir əməliyyatdan yaranan mühasibat obyektinin yuxarıdakı təriflərə uyğun olması həmin əməliyyatın hüquqi
formasından deyil, onun mahiyyəti və iqtisadi reallığından asılıdır. Məsələn, maliyyə icarəsi mövzusunu nəzərdən keçirin.
10.2 Aktivlər
İndi isə yuxarıda göstərilən elementlərə daha dərindən nəzər yetirə bilərik.
Əsas terminlər
Эяляъяк игтисади сямяря. Бу, пул вясаитляринин вя онун еквивалентляринин мцяссисяйя
бирбаша вя йа долайы йолла ахынына имкан йаратмаг потенсиалыдыр. Бу потенсиал
мцяссисянин ямялиййат фяалиййятинин мящсулдар бир щиссяси ола биляр. О, щям дя пул
вясаитляри вя йа онун еквивалентляриня конвертасийа вя йа пул вясаитляринин кянара ахыныны
азалтмаг имканы (мясялян, истещсал хярълярини азалдан алтернатив истещсал просесинин
тапылмасы) шяклиндя дя юзцнц бöрузя веря биляр.
(Консептуал Ясаслар)
Aktivlər adətən alıcılar üçün mal və xidmətlər istehsal etmək üçün istifadə olunur. Alıcılar isə bu mal və xidmətlərə görə
müəssisəyə pul vəsaitləri və yaxud onların ekvivalentlərini ödəyirlər. Pul vəsaitləri özü-özlüyündə müəssisəyə resursları
idarəetmə istiqamətində köməklik göstərir.
Aktivin mövcudluğu, xüsusilə də nəzarət etmə (idarə olunma) nöqteyi-nəzərindən, aşağıdakılardan asılı deyil:
(a) Fiziki forma (məsələn, patent və müəlliflik hüquqları fiziki formaya malik deyildir); (b) Qanuni haqlar (məsələn, icarə
müqavilələri).
Keçmişdə olan əməliyyatlar və ya hadisələr aktivlərin yaranması ilə nəticələnir; gələcəkdə baş verəcək hadisələr isə
özü-özlüyündə aktiv yaratmır. Məsələn, müəssisənin gələcəkdə uzunmüddətli bir aktivi almaq niyyəti, özü-
özlüyündə, aktivin tərifinə uyğun gəlmir.
10.3 Öhdəliklər
Biz burada yuxarıdakı tərifin bəzi aspektlərinə daha dərindən nəzər yetirəcəyik. Öhdəliyin əsas xüsusiyyəti
müəssisənin mövcud (cari) borcunun olması ilə xarakterizə olunur.
Əsas
Боръ. Мцяййян бир шякилдя щярякят етмяк вя йа мцяййян бир фяалиййяти щяйата terminlər
кечирмяк ющдялийи вя мясулиййятидир. Борълар гануни гцввядя олан мцгавиля вя йа
ганунвериъилийин тялябляринин нятиъяси олараг мювъуд ола биляр. Ющдяликляр, щямчинин,
нормал бизнес практикасындан, бизнес яняняляриндян вя йахшы ишэцзар мцнасибятляри
горумаг вя ядалятли фяалиййят эюстярмяк ниййятиндян дя йарана биляр.
(Консептуал Ясаслар)
Cari borcları və gələcək təəhhüdləri bir-birindən fərqləndirmək çox vacibdir. Məsələn, rəhbərliyin gələcəkdə hər
hansı bir aktivi satın almaq qərarı özü-özlüyündə cari öhdəlik yaratmır.
Cari borclarla bağlı hesablaşma digər tərəfin iddialarını ödəmək üçün müəssisənin iqtisadi səmərəni özündə təcəssüm
etdirən resurslarını təslim etməsini əks etdirən prosesdir. Bu proses təkcə pul vəsaitlərinin ödənişi ilə deyil, bir sıra
fərqli yollarla edilə bilər.
Öhdəliklər yalnız keçmiş əməliyyat və ya hadisələr nəticəsində əmələ gəlməlidir. Məsələn, illik alışlara əsaslanaraq
müştərilərə gələcək dövrlərdə qaytarılacaq güzəşt məbləğlərinin tanınması halında, keçmişdə əmtəələrin satışı öhdəliyin
yaranmasına səbəb olan əməliyyat hesab olunur.
Əsas terminlər
Гиймятляндирилмиш ющдялик. Вахты вя йа дяйяри гейри-мцяййян олан ющдяликдир. Йяни
гиймятляндирилмиш ющдялик ющдялийин йухарыда эюстярилян тярифиня уйьун эялир, садяъя
олараг, онун дяйяри гейри-мцяййяндир вя бу сябябдян дя бу дяйяр рящбярлик тяряфиндян
гиймятляндирилмялидир.
(Консептуал Ясаслар)
Konseptual Суал
əsaslar
Aşağıdakı halları nəzərdən keçirin. Hər bir halda Konseptual Əsaslara istinad edərək, bu halın aktiv və yaxud öhdəlik
yaratdığını müəyyənləşdirin. Cavablarınızı əsaslandırın.
(a) Huqo şirkəti $20,000 məbləğində patent alıb. Bu patent şirkətə sonrakı beş ilin hər birində $3,000 məbləğində
qənaət etmək imkanı yaradan xüsusi bir istehsal prosesindən eksklöziv istifadə hüququnu verir;
(b) Lantos şirkəti Zophiaya avtomobil təmiri mağazasını açmaq üçün $10,000 məbləğində ödəniş edir və belə
bir şərt qoyur ki, Zophia birinci növbədə xidməti Lantos şirkətinin maşınlarına göstərəcək;
(c) Uils şirkəti hər satılan maşını zəmanətlə təmin edir.
Ъаваб
(a) Bu, bir aktivdir (qeyri-maddi aktiv). Burada keçmiş hadisə, nəzarət (müəssisə tərəfindən idarə olunan resurs) və gələcək
iqtisadi səmərə (xərclərin azaldılması) vardır;
(b) Bu, aktiv kimi təsnifləşdirilə bilməz. Lantos şirkətinin avtomobil təmiri mərkəzi üzərində heç bir nəzarət (idarə) etmə səlahiyyəti
yoxdur və burada “gələcək iqtisadi səmərələr” haqda danışmaq çox çətin olardı;
(c) Bu, bir öhdəlikdir; çünki müəssisə təmir etmə zəmanəti altında öz üzərinə məsuliyyət götürmüşdür. Öhdəlik gələcəkdə hər
hansı bir iddia müqabilində ödəniş olduqda deyil, zəmanətin verilməsi anında tanınmalıdır (uçota alınmalıdır).
10.4 Kapital
Kapital yuxarıda aktivlərlə öhdəliklərin fərqi kimi xarakterizə edilmişdir, lakin o, balans hesabatında daha təfərrüatlı şəkildə
təsnifləşdirilə bilər. Kapitalın daha təfərrüatlı şəkildə təsnifləşdirilməsi onun paylaşdırılması və ya başqa məqsədlər üçün istifadə
olunmasına qoyulmuş hüquqi və digər məhdudiyyətləri əks etdirmək məqsədi daşıyır. Məsələn, bəzi ölkələrin
qanunvericiliklərinə görə kreditorların mənafeyinin qorunması məqsədilə bəzi kapital ehtiyatlarının yaradılması tələb olunur.
Kapitalın balans dəyəri birbaşa aktivlərin və öhdəliklərin ölçülməsindən (balans dəyərindən) asılıdır. O, müəssisənin səhmlərinin
bazar dəyərindən heç bir formada asılı deyil.
Əsas terminlər Эялир. Сящмдарларын капитал гойулушу иля ялагяли олмайан, лакин капиталда артым иля
нятиъялянян вя щесабат дюврц ярзиндя активлярин артмасы, дахил олмасы вя йа
ющдяликлярин азалмасы шяклиндя игтисади сямярянин артымыдыр.
Хяръляр. Сящмдарлар арасында капиталын бюлцшдцрцлмяси иля ялагяли олмайан, лакин
капиталын азалмасы иля нятиъялянян, щесабат дюврц ярзиндя активлярин кянара ахыны вя
йа азалмасы вя ющдяликлярин артмасы щесабына баш верян игтисади сямярянин
азалмасыдыр.
(Консептуал Ясаслар)
Gəlir və xərclər, iqtisadi qərar qəbul etmək üçün münasib məlumatı təmin etmək məqsədilə, mənfəət və zərər haqqında
hesabatda müxtəlif üsullarla təqdim edilə bilər. Məsələn, adi əməliyyatlar nəticəsində əmələ gələn gəlir və xərcləri qeyri-adi
gəlir və xərclərdən ayırmaq lazımdır.
Gəlir və xərclər üzrə maddələr bir-birindən ya fərqləndirilə, ya da ki, birləşdirilə bilər.
Gəlirin tərifi həm gəlir, həm də qazancları əhatə edir. Gəlir müəssisənin adi əməliyyatları nəticəsində əmələ gəlir.
Əsas terminlər
Газанълар. Игтисади сямярядяки артыма дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя
эялирдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)
Qazanclara uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan mənfəəti misal göstərmək olar. Gəlirin tərifi
realizə olmamış qazancları da əhatə edir, məsələn, satış üçün nəzərdə tutulan qiymətli kağızların yenidən
qiymətləndirilməsindən əmələ gələn qazanc.
10.6 Xərclər
Gəlirdə olduğu kimi, xərclərin tərifi də həm müəssisənin adi əməliyyat fəaliyyəti nəticəsində yaranmış xərcləri, həm də
əməliyyat fəaliyyətinə aid olmayan zərərləri (itkiləri) əhatə edir.
Əsas
Зярярляр. Игтисади сямярядяки азалмайа дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя terminlər
хярълярдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)
Zərərlərə uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan zərəri misal göstərmək olar. Xərclərin tərifi
həmçinin realizə olunmamış zərərləri əhatə edir, məsələn, borc vəsaitləri üzrə valyuta məzənnəsi effektləri.
Əsas
Йенидянгиймятляндирмя. Актив вя ющдяликлярин дяйяринин йенидян тяйин олунмасыдыр. terminlər
(Консептуал Ясаслар)
Bu artım və azalmalar gəlir və xərclərin təriflərinə uyğundur. Lakin onlar kapitalın saxlanması konsepsiyasının
müddəalarına əsasən, mənfəət və zərər haqqında hesabatda deyil, kapitalda uçota alınır.
Bölmənin xülasəsi
Aşağıdakı terminlərin təriflərini qavradığınızı bir daha yoxlayın.
Maliyyə vəziyyəti:
– Aktiv;
– Öhdəlik;
– Kapital.
Maliyyə nəticələri:
– Gəlir;
– Xərc.
11. Maliyyə hesabatlarının elementlərinin
tanınması
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Ашаьыда гейд олунан танынма мейарлары олдугъа ящямиййятлидир:
– Эяляъяк игтисади сямярялярин артмасы вя йахуд азалмасы ещтималы;
– Гиймятляндирмянин етибарлылыьы.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, aktiv və öhdəliklərin təriflərinə uyğun gələn bəzi maddələr maliyyə
hesabatlarında xüsusi tanınma meyarının tələblərinə cavab vermədikləri təqdirdə, uçota alınmaya bilər.
Əsas terminlər Танынма. Малиййя щесабатларынын елементляринин биринин тярифиня уйьун эялян вя
ашаьыдакы танынма мейарларынын тялябляриня ъаваб верян маддянин баланс щесабатында
вя йахуд мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда учота алынмасы просесидир.
(а) бу маддя иля ялагядар эяляъяк игтисади сямярянин мцяссисяйя дахил вя йа
мцяссисядян хариъ олunмасы ещтимал олунур; вя
(б) бу маддянин дяйяри етибарлы шякилдя мцяййян олуна, гиймятляндириля вя йа
щесаблана билир.
(Консептуал Ясаслар)
Burada ehtimal dedikdə, hər hansı maddə ilə bağlı olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə axını və ya müəssisədən
kənara axınının proqnozlaşdırılmasındakı qeyri- müəyyənlik dərəcəsi başa düşülür. Bu ehtimal müəssisənin fəaliyyət
göstərdiyi mühitin xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları hazırlanarkən mövcud olan dəlilləri əsasında hesablanır.
Maddənin (mühasibat obyektinin) dəyəri və ya qiyməti bir çox hallarda qiymətləndirilməlidir (təxmini hesablanmalıdır).
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, qiymətləndirmə maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının mühüm bir hissəsidir və
qiymətləndirmədən istifadə etməklə maliyyə hesabatlarının etibarlılığı azalmır. Əgər hər hansı maddənin dəyərini
müəyyənləşdirmək üçün məntiqli bir qiymətləndirmədən istifadə etmək mümkün deyilsə, bu halda həmin obyekt uçota
alınmamalıdır, lakin bu obyektin mövcudluğu qeydlərdə və yaxud digər izahedici materiallarda açıqlanmalıdır.
Bu obyektlər, şərait və ya hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisələrlə bağlı olaraq, sonrakı tarixlərdə tanınma meyarlarına
uyğun ola bilərlər.
11.3 Maddələrin tanınması
Biz tanınmanın yuxarıda verilən tərifinə əsaslanaraq, aktiv, öhdəlik, gəlir və xərclərin tanınma meyarlarının aşağıdakı
kimi qısa izahını verə bilərik:
Hansı hesabatda
Madd Nə vaxt tanınır
tanınır
ə
Aktiv Maliyyə vəziyyəti Aktiv yalnız müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin axını
haqqında hesabat ehtimal olunduğu və onun dəyərinin və ya qiymətinin
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud
olduğu hallarda tanınır (uçota alınır).
Öhdəlik Maliyyə vəziyyəti Öhdəlik yalnız keçmiş hadisələrə görə yaranmış cari borcun
haqqında hesabat ödənilməsi nəticəsində müəssisədən gələcək iqtisadi
səmərənin kənara axını ehtimal olunduğu və bu borcun
dəyərinin və ya qiymətinin etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi
imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.
Gəlir Mənfəət və zərər Gəlir aktivlərin artması və öhdəliklərin azalması ilə bağlı iqtisadi
haqqında hesabat səmərənin artımının baş verdiyi və bu artımın etibarlı şəkildə
qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.
Xərc Mənfəət və zərər Xərc aktivlərin azalması və ya öhdəliklərin artması ilə bağlı
haqqında hesabat iqtisadi səmərənin azalmasının baş verdiyi və bu azalmanın
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu
hallarda tanınır.
Юлчмя. Баланс щесабатында вя мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда танынан вя тягдимƏsas terminlər
едилян елементлярин монетар дяйяринин мцяййянляшдирилмяси просесидир.
(Консептуал Ясаслар)
Burada müəyyən ölçü əsaslarının (bazalarının) seçilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu əsasları aşağıdakı kimi sıralamaq
olar:
Əsas terminlər
Илкин дяйяр. Активин илкин дяйяр ясасында юлчцлмяси онун ялдя едилмяси заманы пул
вясаитляринин вя йа пул вясаитляринин еквивалентляринин юдянилмиш мябляьи вя йа
верилмиш явязляшдирмянин ядалятли дяйяри иля юлчцлмяси демякдир. Ющдялийин илкин
дяйяр ясасында юлчцлмяси мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдяликля баьлы боръун
йериня йетирилмяси мягсядиля юдямяси эюзлянилян пул вясаитляринин вя йа онларын
еквивалентляринин мябляьи (мясялян, мянфяят верэиси ющдялийи), йахуд боръ ющдялийи
явязиня алынмыш пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин мябляьинин юлчцлмяси
мянасына эялир.
Ъари дяйяр. Активин ъари дяйяри ясасында юлчцлмяси щал-щазырда аналожи активлярин ялдя
едилмяси цчцн юдянилмяли олан пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин
мябляьи иля юлчцлмяси демякдир.
Щал-щазырда боръун юдянилмяси цчцн тяляб олунан пул вясаитляринин вя йа пул
вясаитляри еквивалентляринин ачыгланмамыш мябляьидир.
Мцмкцн сатыш (щесаблашма) дяйяри
– Мцмкцн сатыш дяйяри. Активин мцмкцн сатыш дяйяри мцяссисянин ади иш
шяраитиндя активин сатылмасы нятиъясиндя ялдя едя биляъяйи пул вясаитляринин
вя йа онларын еквивалентляринин мябляьидир; və
– Щесаблашма дяйяри. Ющдялийин мцмкцн щесаблашма дяйяри ися
мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдялийин йериня йетирилмяси мягсядиля пул
вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин юдянилмяли олан номинал
(дисконтлашдырылмамыш) мябляьидир.
Щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяр. Ади иш шяраитиндя эяляъяк халис пул вясаитляри
щярякятинин щазыркы дисконтлашдырылмыш дяйяринин ъари щесабланмыш мябляьидир.
(Консептуал Ясаслар)
İlkin dəyər ən geniş şəkildə istifadə olunan ölçü əsasıdır, lakin o, adətən digər əsaslarla birgə tətbiq olunur, məsələn, mal-material
ehtiyatları mövcud olan iki dəyərdən ən aşağı dəyərlə qiymətləndirilməlidir: ilkin dəyər və ya mümkün xalis satış dəyəri.
Müəssisə xarici ölkə ilə ticarət əməliyyatı aparırsa, o, xarici valyutada aktivləri alıb-satacaqdır. Misal
öçön, Hindistanda fəaliyyət göstərən müəssisə Kanadadan material ala bilər və ödənişi ABŞ
dollarıyla həyata keçirə bilər. Daha sonra isə hazır məhsulu Almaniyada sataraq gəliri avro ilə,
yaxud digər valyutada əldə edə bilər. Əgər müəssisənin hesabat ilinin sonunda xarici
valyutada borcu mövcuddursa və yaxud müəssisə xarici valyutada alınmiş aktivlərə
sahibdirsə, həmin borc və yaxud aktivlər uçot kitablarında düzgün əks olunmaq üçün
yerli valyutaya çevrilməlidir (bu fəsildə yerli valyuta kimi ABŞ dolları götürülmüşdür).
Müəssisənin xaricdə törəmə müəssisəsi varsa, həmin törəmə müəssisə əməliyyatlarını yəqin ki, öz
yerli valyutasında aparacaq. Həmçinin, törəmə müəssisə öz uçot kitabını və illik uçot hesabatını
öz yerli valyutasında aparacaq. Lakin ilin sonunda ana müəssisə xaricdəki törəmə müəssisənin
nəticələrini öz qrup uçotunda konsolidə etməlidir və beləliklə, törəmə müəssisənin
aktivləri, öhdəlikləri və illik mənfəəti xarici valyutadan yerli valyutaya çevrilməlidir.
Əgər xarici valyuta məzənnəsi sabit olaraq qalmışsa, bu halda uçotda heç bir problem ortaya
çıxmır. Lakin məlum olduğu kimi, xarici valyuta məzənnələri daimi olaraq dəyişir. Məsələn,
hesabat ilinin başlanğıcında Polşa zlotu və funt-sterlinq z6.2- £1 nisbətində və hesabat ilinin
sonunda isə z5.6 - £1 nisbətində ola bilər (burada zlotun 10% qalxdığını görürük).
Xarici valyuta əməliyyatlarının iki fərqli növü mövcuddur- konvertasiya və çevirmə.
Yerli müəssisə təchizatçıya pulu odəmək istədikdə müəyyən məbləğdə xarici valyuta əldə
etməlidir. Lakin bu zamana kimi dolların avroya məzənnəsi dəyişərək $1=€ 3.55 olarsa, nəticə
etibarilə €124,250 (3.55) $35,000-ə bərabər olacaqdır. Müəssisə $35,500 dəyərində olan
mal- material ehtiyatları üçün sadəcə $35,000 ödəmiş olacaqdır. Müəssisənin uçot kitablarında mal-
material ehtiyatlarının qiymətini dəyişmək administrativ baxımdan çətin olduğundan aradakı fərqi
konvertasiyadan yaranan $500 mənfəət kimi yazmaq daha məqsədəuyğundur.
1.2 Çevrilmə
Xarici valyutanın çevrilməsi zamanı konvertasiyadan fərqli olaraq bir valyuta digər valyutaya mübadilə
edilmir. Müəssisə xarici valyuta ilə aldığı aktivləri və ya öz üzərinə götürdüyü öhdəlikləri ilin sonunda balans
hesabatında hələ də əlində saxlayırsa, bu zaman hesabat ilinin sonunda onları çevirməyə ehtiyac var.
Bu aktiv və öhdəliklər aşağıdakılardan yarana bilər:
(a) Fərdi yerli müəssisənin aktiv və öhdəlikləri xarici valyutada aparılmış əməliyyatdan yaranır;
(b) Fərdi yerli müəssisənin xaricdə filialı varsa, bu filial mühasibat uçotunu yerləşdiyi ölkənin valyutasında
aparır;
(c) Yerli müəssisə xaricdə yerləşən törəmə müəssisənin nəticələrini konsolidə etmək istəyir. Aşağıdakıların hansı
metodla çevrilməsi barədə bəzi qeyri-müəyyənliklər mövcud olmuşdur:
İlin sonunda maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda aktiv və öhdəlikərin dəyərinin xarici
valyutadan $-a (yəni yerli valyutaya) çevrilməsi;
İllik mənfəət haqqında ətraflı hesabatda müstəqil xarici filialın mənfəətinin $-a çevrilməsi.
Məsələn, fərz edək ki, Belçikada yerləşən törəmə müəssisə 31 dekabr 20X7-ci il tarixində
€2,100,000 dəyərində əmlak alır. Bu zaman valyuta məzənnəsi €0.70 - $1 nisbətində olmuşdur. 20X8-ci
il ərzində törəmə müəssisə bu binaya €16,800 həcmində amortizasiya tətbiq edir və beləliklə, 31 dekabr
20X8-ci il tarixində törəmə müəssisə bu əmlakı aşağıdakı kimi qeyd edir:
Yuxarıda müzakirə edilən suallar Xarici valyuta məzənnələrində dəyişikliklərin təsiri adlı 21 №-li BMUS ilə
əlaqəlidir .
Monetar maddələr (kreditor və debitor borcları, kreditlər, xarici valyutada pul vəsaiti) üzrə hesablaşmadan
və ya müəssisənin monetar maddələrini əvvəllər çevrildiyi məzənnədən fərqli məzənnə ilə çevrilməsindən
və ya əvvəlki maliyyə hesabatlarında bəyan edildiyi məzənnədən fərqli məzənnədə bəyan edilməsindən
yaranan məzənnə fərqləri yarandıqları dövrdə mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınır.
12: Xarici valyutanın çevrilməsi
307
Nəzərə çarpan iki müxtəlif vəziyyət vardır:
(a) Əməliyyat üzrə hesablaşma əməliyyat baş verdiyi dövrdə aparılır: bütün məzənnə fərqləri həmin
dövrdə tanınır;
(b) Əməliyyat üzrə hesablaşma sonrakı hesabat dövründə aparılmışdır; əməliyyat tarixindən
hesablaşma dövrünə qədər keçən hər bir dövrdə tanınmış məzənnə fərqi həmin dövr ərzindəki
məzənnə dərəcələrindəki dəyişikliyə görə müəyyən edilir.
Başqa sözlə, monetar maddə üzrə dövrün sonunda hesablaşma aparılmayıbsa, o, dövrün sonuna olan
valyuta məzənnəsindən istifadə edilməklə yenidən bəyan olunmalı və hər hanssı mənfəət və ya zərər
mənfəət və zərər haqqında hesabatda qeyd edilməlidir.
Суал Müxabirləşmələr
Red Kəbic müəssisəsi (hesabat ilinin sonu 31 dekabrdır) 30 sentyabrda Fransa müəssisəsi olan Distan SA-
dan mal alır. Qaimədə qiymət €40,000-dır və bərabər hissələrlə 30 noyabr və 31 yanvarda hesablaşma
aparılmalıdır. Dövr ərzində valyuta məzənnəsi aşagıdakı kimi dəyişmişdir:
€= $1
30 sentyabr 1.60
30 noyabr 1.80
31 dekabr 1.90
31 yanvar 1.85
Tələb olunur:
Red Kəbic müəssisəsinin uçot kitablarında bu əməliyyatla bağlı aparılmalı olan
müxabirləşmələri göstərin.
Ъаваб
Red Kəbic müəssisəsinin uçot kitabında alış 30 sentyabr valyuta məzənnəsindən istifadə olunaraq
qeyd ediləcək.
DEBET Alış $25,000
KREDİT Ticarət üzrə kreditor borcları $25,000
€40,000-ya alınan malın $ qiyməti (€40,000 €1.60/$1) = $25,000
30 noyabrda Red Kəbic €20,000 ödəməlidir. Bu €20,000 €1.80/$1 = $11,111-dır və buna görə də
müəssisə mübadilədən mənfəət əldə etmiş olur ($12,500 – $11,111 = $1,389).
31 dekabr ilin sonu üçün mübadilədən yaranan qazanc məbləği olan $3,363 əməliyyat mənfəəti kimi
tanınacaq.
31 yanvar tarixində Red Kəbic €20,000 məbləğində ikinci ödənişi etməlidir. Bu $10,811
(€20,000 €1.85/$1) təşkil edir.
Qeyri-monetar maddə üzrə mənfəət və ya zərər birbaşa olaraq kapital hesabında tanındıqda (məs.,
əmlak yenidən qiymətləndirildikdə) bununla əlaqədar məzənnə fərqləri də birbaşa kapital hesabında
tanınmalıdır.
2.5 Açıqlama
21 №-li BMUS aşağıdakıların açıqlanmasını tələb edir.
(a) Mənfəət və zərər haqqında hesabatda haqqında hesabatda tanınmış məzənnə fərqlərinin məbləği;
(b) Kapitalın fərdi bir hissəsi olaraq xalis məzənnə fərqləri (kapital kimi təsnif olunmuş) və bu cür məzənnə
fərqlərinin ilin əvvəli və sonunda üzləşdirilməsi.
Əlavə olaraq, təqdimat valyutası əməliyyat valyutasından fərqli olduqda, bu fakt qeyd edilməli və əməliyyat
valyutası açıqlanmalıdır. Fərqli təqdimat valyutasının istifadə olunması səbəbi də aydınlaşdırılmalıdır.
Hesabat verən müəssisənin və ya əhəmiyyətli xarici əməliyyatın (törəmə, filial və s.) əməliyyat valyutasında
dəyişiklik olduqda, bu fakt və əməliyyat valyutasında dəyişikliyin səbəbi açıqlanmalıdır.
Müəssisə öz maliyyə hesabatlarını və ya digər maliyyə məlumatını onun əməliyyat və təqdimat
valyutasından fərqli valyutada göstərə bilər. Məsələn, o, sadəcə seçilmiş maddələri konvertasiya edə
bilər, yaxud hiperinflasiyanı nəzərə almaq üçün BMHS-yə uyğun olmayan çevirmə metodundan istifadə edə
bilər. Bu vəziyyətdə müəssisə aşağıdakıları etməlidir:
(a) BMHS-yə uyğun olan digər məlumatlardan fərqləndirmək üçün bu məlumatı əlavə məlumat
kimi göstərməlidir;
(b) Əlavə məlumatın hansı valyutada təqdim olunduğunu açıqlamalıdır;
(c) Müəssisənin əməliyyat valyutasını və əlavə məlumatın əldə olunması üçün istifadə olunan
çevirmə metodunu açıqlamalıdır.
Müəssisənin xarici fəaliyyəti də olduqda aşağıdakı bir sıra amillər nəzərə alınmalıdır:
(a) xarici əməliyyatın ana müəssisənin fəaliyyətinin bir davamı kimi və ya əhəmiyyətli dərəcədə müstəqil
(və ya fərdi) olaraq həyata keçirilməsi;
(b) ana müəssisə ilə həyata keçirilən əməliyyatların xarici əməliyyatların az və ya çox hissəsini təşkil
etməsi;
(c) xarici əməliyyatlardan yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətinin ana müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkətinə
birbaşa təsir etməsi və bu vəsaitlərin ona (ana şirkətə) köçürülməsi üçün hazır olması;
(ç) xarici əməliyyatlardan yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətinin mövcud olan və gözlənilən borc öhdəliklərinin
ödənilməsi üçün ana müəssisənin fondlarından istifadə etməməklə kifayət etməsi.
Ümumiləşdirmə etsək, xarici fəaliyyətdən olan əməliyyat valyutasını təyin etmək üçün həmin xarici
fəaliyyətin ana müəssisə ilə əlaqəsini nəzərə almaq lazımdır:
Əgər xarici fəaliyyət ana müəssisənin xarici fəaliyyətinin davamıdırsa, bu zaman əməliyyat
valyutası da eynidir;
Əgər xarici fəaliyyət müstəqildirsə, bu zaman ana müəssisədən fərqli olan əməliyyat valyutası
mövcud olacaqdır.
İstifadə olunan çevirmə metodu ana müəssisə ilə xarici fəaliyyətin münasibətlərinin iqtisadi reallığına uyğun
olmalıdır.
Əgər yuxarıdakı amillər qeyri-müəyyəndirsə və əməliyyat valyutası aydın deyilsə, rəhbərlik əsas
əməliyyatların, hadisələrin və şərtlərin iqtisadi təsirini daha düzgün şəkildə əks etdirən valyutanın seçilməsi
haqqında qərar verə bilər. Əməliyyat valyutası müəyyən edildikdən sonra
310 12: Xarici valyutanın çevrilməsi
həmin müvafiq əməliyyatlarda, hadisələrdə və şəraitlərdə dəyişikliklər olmadığı halda, əməliyyat valyutası da
dəyişilə bilməz.
(a) Balans hesabatı günü xarici müəssisənin balans hesabatında olan aktiv və öhdəliklər həmin maddələrin
hansı gün yaranmasından asılı olmayaraq, dövrün sonuna olan məzənnə ilə çevrilir. Çevrilmiş
maliyyə hesabatında olan saldo rəqəmi hesabat verən müəssisənin xarici müəssisədəki xalis
investisiyasını göstərir;
(b) Mənfəət haqqında ətraflı hesabatdakı məbləğlər əməliyyat baş verən günə olan məzənnə ilə çevrilməlidir
(praktiki məqsədlər üçün, adətən, dövr üzrə orta məzənnədən istifadə olunur);
(c) Hər ilin sonunda ana müəssisənin xalis investisiyasının çevrilməsindən yaranan məzənnə fərqləri
xarici müəssisəyə qoyulmuş investisiya silinənə qədər il üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatda
deyil, kapital hesabında yazılmalıdır.
Adətən təcrübədə mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatın əsasını təşkil etmək üçün fərdi müəssisələrin
mənfəət və zərər haqqında hesabatlarının yan-yana düzüldüyü və toplandığı (konsolidasiya cədvəli kimi tanınan) işçi
sənəd hazırlanır .
İ Имтащанда бу просеся ямял етмядян мясяляни даща тез щялл етмяк олар. Бизим мисалларда
m эюстярилдийи гайдада, нязарят етмяйян иштирак пайлары кими мцряккяб рягямлярин
t щесабланмасыны айрыъа, диэяр рягямлярин ися бирбаşа мянфяят вя зяряр щаггында
a щесабатда щесабланмасыны эюстярин.
h
a
n
ü
z
r
ə
ə
s
a
s
m
ə
q
a
m
l
a
r
Нязарят етмяйян иштирак пайлары мянфяят вя зяряр щаггында консолидя едилмиш щесабатын
сонунда бир сятирлик дцзялиш кими эюстярилир.
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Həlli
P ŞİRKƏTİ
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT 31
DEKABR 20X6-cı İL TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN
$
Сатышдан эялир (75 + 38) 113,000
Сатысын майа дяйяри (30 + 20) 50,000
Мяъму мянфяят 63,000
Инзибати хяръляр (14 + 8) 22,000
Верэидян яввялки мянфяят 41,000
Мянфяят верэиси хяръи 12,000
Ил цзря мянфяят 29,000
Мянфяятдя иштирак пайлары: 27,000
Ана мцяссисянин сащибляри 2,000
Нязарят етмяйян иштирак пайлары ($8,000 х 25%) 29,000
25,000
Nəzarət etməyən iştirak paylarının S şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəətindəki hissəsi ilin əvvəlinə $17,000
məbləğində mənfəətdə olan payından və cari il üzrə $8,000 bölüşdürülməmiş mənfəətdə olan
payından ($2,000) ibarətdir.
Nəzərə alın ki, mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabat ilə maliyyə vəziyyəti haqqında
konsolidə edilmiş hesabatın arasındakı əlaqə eynilə fərdi müəssisələrdə bu iki hesabat arasında olan əlaqə
kimidir: mənfəət və zərər haqqında hesabatın sonunda göstərilən dövrün mənfəəti maliyyə vəziyyəti
haqqında hesabatda bölüşdürülməmiş mənfəətin tərkib hissəsi kimi göstərilir.
İndi isə törəmə müəssisədə müəssisələrarası ticarətdən, müəssisələrarası dividendlərdən və müəssisənin
satın alınmasından əvvəlki mənfəətindən irəli gələn mürəkkəbliklərə nəzər yetirəcəyik.
Maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatda olduğu kimi, mənfəət və zərər haqqında
konsolidə edilmiş hesabatda da qrupun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri vahid müəssisənin nəticələri kimi
göstərilməlidir. Qrup daxilində bir müəssisə digər müəssisəyə mal satarkən, eyni məbləğ birinin satışdan
gəlirinə, digərinin isə satışın maya dəyərinə əlavə edilir. Belə ki, qrupdaxili satışların nəticəsində qrupdan kənar
müəssisələrə həmin mallar satılmayana qədər heç bir satış baş tutmuş hesab edilmir.
Satışdan gəlir və satışın maya dəyəri kimi göstərilmiş konsolidə edilmiş rəqəmlər qrupdan kənar müəssisələrlə
satış və alış əməliyyatlarını əks etdirməlidir. Bu səbəbdən də il ərzində qrupdaxili satışların hamısı həm
konsolidə edilmiş gəlir maddəsindən, həm də konsolidə edilmiş satışın maya dəyəri maddəsindən
çıxarılmalıdır.
Əvvəlki fəsildə gördüyümüz kimi, qrupdaxili ticarət üzrə hər hansı realizə edilməmiş mənfəət qrupun
mənfəətindən çıxılmalıdır. Bu, qrup daxilində mənfəətlə satılan malların hesabat ilinin sonunda alıcı şirkətin
mal-material ehtiyatlarında qaldığı zaman baş verir. Bunu etməyin ən yaxşı üsulu ilin sonunda satılmamış mal-
material ehtiyatları üzrə realizə edilməmiş mənfəəti hesablamaq və alınmış məbləği konsolidə edilmiş
ümumi mənfəətdən çıxmaqdır. Satışın maya dəyəri saldo rəqəmi olacaq.
Həlli
31 dekabr 20X6-cı il tarixində bitən hesabat ili üçün hazırlanmış mənfəət və zərər haqqında konsolidə
edilmiş hesabat aşağıdakı kimi olacaq:
$
Satışdan gəlir (75 + 38 – 5) 108,000
Satışın maya dəyəri (30 + 20 – 5 + 1*) (46,000)
Məcmu mənfəət (45 + 18 – 1*) 62,000
İnzibati xərclər (22,000)
Vergidən əvvəlki mənfəət 40,000
Mənfəət vergisi xərci (12,000)
İl üzrə mənfəət 28,000
Mənfəətdə iştirak payları:
Ana müəssisənin sahibləri 26,250
Nəzarət etməyən iştirak payları 1,750
28,000
Qeyd:
Hesabat dövrünün əvvəlinə bölüşdürülməmiş İl üzrə mənfəət 99,750
mənfəət 26,250
Hesabat dövrünün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət 126,000
Yuxarıda izah edildiyi kimi, hesabat dövrünün sonuna olan bölüşdürülməmiş mənfəət rəqəmi maliyyə vəziyyəti
haqqında konsolidə edilmiş hesabatdakı bölüşdürülməmiş mənfəət rəqəmi ilə eyni olmalıdır. Əvvəlki fəsillərdən
bizə aydın oldu ki, maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatda bölüşdürülməmiş mənfəət
aşağıdakılardan ibarətdir:
(a) Ana müəssisənin bütün bölüşdürülməmiş mənfəəti;
(b) Törəmə müəssisənin bölüşdürülməmiş mənfəətinin bir hissəsi. Bu hissə qrupun törəmə müəssisədə
satınalmadan sonrakı bölüşdürülməmiş mənfəətdə olan payıdır. Buna görə də törəmə müəssisənin
ümumi bölüşdürülməmiş mənfəətindən həm nəzarət etməyən iştirak paylarına aid olan hissəni, həm
də qrupun törəmə müəssisənin satınalmadan əvvəlki bölüşdürülməmiş mənfəətində olan payını
çıxmalıyıq.
Mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabat maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabat
ilə əlaqələndirilməli olarsa, həmin hesabatın hazırlanması zamanı da oxşar prosedurlara əməl edilməlidir.
Əvvəlki misallarda nəzarət etməyən iştirak paylarının mənfəətdə olan hissəsinin mənfəət və zərər haqqında
hesabatdan necə çıxıldığı göstərilmişdir. Onların il üzrə mənfəətdəki payı vergidən sonrakı mənfəətdən
çıxılmalıdır. Bu halda, konsolidasiya cədvəlində dövrün sonuna qalan mənfəət məbləğinə törəmə
müəssisənin mənfəətinin yalnız qrupa aid hissəsi daxildir.
Eyni qaydada, törəmə müəssisənin satınalmadan əvvəl qazandığı mənfəətin daxil olduğu məsələlərin
həlli zamanı hesabat dövrünün sonuna olan mənfəət rəqəminə yalnız qrupun törəmə müəssisənin satın
alınmasından sonrakı bölüşdürülməmiş mənfəətindəki payı daxil edilməlidir. Əgər törəmə müəssisə hesabat ili
ərzində satın alınarsa, bu halda, onun il üzrə mənfəətini satınalmadan əvvəlki və satınalmadan sonrakı
elementlərə bölmək lazımdır. “İlin hissəsi” metodundan istifadə olunur.
İlin hissəsi metodunda törəmə müəssisənin mənfəət və zərər haqqında hesabatı bütövlükdə satınalmadan
əvvəlki və satınalmadan sonrakı hissələrə bölünür. Mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabata
törəmə müəssisənin yalnız satınalmadan sonrakı rəqəmləri daxil edilir.
Суал Satınalma
P şirkəti 1 aprel 20X5-ci il tarixində S şirkətinin səhmlərinin 60%-ni almışdır. Hər iki müəssisənin 31 dekabr 20X5-ci il
tarixində bitən hesabat ili üçün mənfəət və zərər haqqında hesabatları aşağıda verilir.
P şirkəti S şirkəti S şirkəti
(9/12)
$ $ $
Satışdan gəlir Satışın 170,000 80,000 60,000
maya dəyəri 65,000 36,000 27,000
Məcmu mənfəət 44,000 33,000
105,000
Digər gəlir – S şirkətindən alınmış 3,600
dividendlər
İnzibati xərclər 43,000 12,000 9,000
Vergidən əvvəlki mənfəət 65,600 32,000 24,000
Mənfəət vergisi xərci 23,000 8,000 6,000
İl üzrə mənfəət 42,600 24,000 18,000
Qeyd
Dividendlər (31 dekabr tarixində ödənilmiş) 12,000 6,000
Bölüşdürülməmiş mənfəət 30,600 18,000
Dövrünün əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəət 81,000 40,000
Dövrünün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət 111,600 58,000
Konsolidə edilmiş mənfəət və zərər haqqında hesabatı və kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatdan
bölüşdürülməmiş mənfəətə dair çıxarışı hazırlayın.
Ъаваб
S şirkətinin səhmləri hesabat ilinin başlanğıcından üç ay sonra alınmışdır. Mənfəət və zərər haqqında konsolidə
edilmiş hesabata S şirkətinin mənfəət və zərər haqqında hesabatının yalnız satınalmadan sonrakı hissəsi (9/12-
u) daxil edilir. Bu, rahatlıq üçün yuxarıda göstərilmişdir.
P ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X5-ci İL TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN MƏNFƏƏT VƏ
ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABATI
$
Satışdan gəlir (170 + 60) 230,000
Satışın maya dəyəri (65 + 27) (92,000)
Məcmu mənfəət 138,000
İnzibati xərclər (43 + 9) (52,000)
Vergidən əvvəlki mənfəət 86,000
Mənfəət vergisi xərci (23 + 6) (29,000)
İl üzrə mənfəət 57,000
Mənfəətdə iştirak payları:
49,800
Ana müəssisənin sahibləri
Nəzarət etməyən iştirak payları (18 x 40%) 7,200
57,000
KAPİTALDA DƏYİŞİKLİKLƏR HAQQINDA HESABAT Bölüşdürülməmiş mənfəət
$
Hesabat dövrünün əvvəlinə qalıq* 81,000
Ödənilmiş dividendlər (P) (12,000)
İl üzrə cəmi mənfəət 49,800
Heasabat dövrünün sonuna qalıq 118,800
* S şirkətinin hesabat dövrünün əvvəlinə olan bütün mənfəəti S şirkətinin satın alınmasından əvvəlki dövrə
aiddir.
Суал
Nəzarət etməyən iştirak payları
Aşağıdakı məlumat 30 aprel 20X7-ci il tarixində bitən hesabat ili üçün Brodik şirkətinə və onun törəmə
müəssisəsi olan Lamlaş şirkətinə aiddir
Brodik şirkəti
Lamlaş şirkəti
$'000
$'000
Сатышдан эялир 1,100 500
Сатышын майа дяйяри (630) (300)
Мяъму мянфяят 470 200
Инзибати хяръляр (105) (150)
Ламлаш ширкятиндян дивидендляр 24 –
Верэидян яввялки мянфяят 389 50
Мянфяят верэиси хяръи (65) (10)
Ил цзря мянфяят 324 40
Qeyd
Ödənilmiş dividendlər Bölüşdürülməmiş mənfəət 200 30
Hesabat dövrünün əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəət Hesabat 124 10
dövrünün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət 460 106
584 11
6
Əlavə məlumat:
(a) Qrupun emissiya olunmuş səhm kapitalı aşağıdakı kimi olmuşdur: Brodik
şirkəti: nominal dəyəri $1 olan 5,000,000 ədəd adi səhmlər;
Lamlaş şirkəti: nominal dəyəri $1 olan 1,000,000 aid səhmlər.
(b) Brodik şirkəti 20X0-cu ildə Lamlaş şirkətinin emissiya olunmuş səhm kapitalının 80%- ni əldə etmişdir.
Həmin tarixdə Lamlaş şirkətinin gəlir (kapital) ehtiyatları $56,000 olmuşdur.
Tələb olunur:
Əldə olan məlumatların imkan verdiyi dərəcədə, 30 aprel 20X7-ci il tarixində bitən hesabat ili üçün
Brodik qrupunun BMUS-lərə uyğun olan mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatını və
kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatdan bölüşdürülməmiş mənfəəti göstərən çıxarış hazırlayın.
Ъаваб
BRODİK QRUPU
30 APREL 20X7-ci İL TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR
HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT
$'000
Satışdan gəlir (1,100 + 500) 1,600
Satışın maya dəyəri (630 + 300) (930)
Məcmu mənfəət 670
İnzibati xərclər (105 + 150) (255)
Vergidən əvvəl mənfəət 415
Mənfəət vergisi xərci (65 + 10) İl (75)
üzrə mənfəət
340
Mənfəətdə iştirak payları:
Satışdan gəlir maddəsindən il 100% ana müəssisə + 100% törəmə müəssisə (müəssisələrarası
üzrə mənfəət maddəsinə əməliyyatlara dair düzəlişlər edilmədən).
qədər
Qrupdaxili satışlardan realizə (a) P (ana müəssisə) tərəfindən satılmış mallar. Satışın maya dəyərini
edilməmiş mənfəət realizə edilməmiş mənfəət qədər artırın.
(b) S (törəmə müəssisə) tərəfindən satılmış mallar. Satışın maya dəyərini realizə
edilməmiş mənfəətin tam dəyərində artırın və nəzarət etməyən iştirak paylarını
onların realizə edilməmiş mənfəətdəki payları qədər azaldın.
Amortizasiya Əgər S-in uzunmüddətli aktivlərinin ədalətli dəyəri artmışdırsa, bu halda, hər hansı əlavə
amortizasiya mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatda xərc kimi qeyd edilməlidir.
Nəzarət etməyən iştirak paylarına onların payına görə düzəliş edilməlidir.
Uzunmüddətli aktivlərin Xərclər köçürülmədən əldə olunan hər hansı mənfəət qədər artırılmalı və aktivin balans dəyərinin
köçürülməsi artması ilə bağlı yaranmış hər hansı əlavə amortizasiya qədər azaldılmalıdır.
Sizin tədris planınıza mənfəət haqqında ətraflı hesabat üzrə yalnız yenidənqiymətləndirmə artımı və ya
azalması daxil edilmişdir, odur ki, mənfəət və zərər haqqında hesabatı hazırladıqdan sonra konsolidə
edilmiş mənfəət haqqında ətraflı hesabatın hazırlanması asan olacaq.
Biz bunu nümayiş etdirmək üçün sonuncu suala mənfəət haqqında ətraflı hesabatın maddəsini əlavə
edəcəyik.
Əsas
terminlər Ади сящм: пай алятляринин бцтцн диэяр синифляри иля мцгайисядя икинъи дяряъяли щесаб
едилян пай алятидир.
Потенсиал ади сящм: сащибиня ади сящмляри ялдя етмяк щцгугу веря билян малиййя аляти
вя йа диэяр мцгавилядир.
Опсионлар вя йа варрантлар: сащибиня ади сящмляри сатын алмаг щцгугу верян малиййя
алятляридир.
Малиййя аляти: бир мцяссисянин малиййя активинин вя диэяр мцяссисянин капитал аляти вя
йа малиййя ющдялийинин йаранмасына сябяб олан щяр щансы бир мцгавилядир.
Пай (капитал) аляти: бцтцн ющдяликлярин чыхылмасындан сонра мцяссисянин активляриндя
олан галыг пайыnı тясдиг едян щяр щансы мцгавилядир. (33 №-ли БМУС)
2. Əsas SÜM
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Ясас СЦМ дювр цзря халис мянфяятин вя йа зярярин ади сящм сащибляриня аид олан щиссясини
ил ярзиндя дювриййядя олмуш сящмлярин чякили орта сайына бюлмякля щесабланыр.
2.1 Ölçülmə
Səhm üzrə mənfəətin hesablanmasını adi səhm sahiblərinə aid olan xalis mənfəət və ya zərəri hesabat dövrü
ərzində dövriyyədə olan səhmlərin çəkili orta sayına bölməklə aparmaq olar.
2.2 Mənfəə
t
Mənfəət imtiyazlı səhm sahiblərinə aid xalis mənfəət çıxılmaqla bütün gəlir və xərc maddələrini (kiçik
paya sahib olan səhmdarlar və vergi daxil olmaqla) özündə əks etdirir.
Xalis mənfəətdən çıxılmış imtiyazlı dividendlər aşağıdakılardan ibarətdir:
(a) Cari dövr ərzində elan edilmiş qeyri-kumulyativ imtiyazlı səhmlər üzrə dividendlər; və
(b) Dividendlərin elan edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, dövr ərzində kumulyativ imtiyazlı
səhmlər üzrə tələb olunan imtiyazlı dividendlərin tam məbləği (əvvəlki dövrlərdə verilmiş və ya
əvvəlki dövrlər üzrə elan edilmiş dividendlər istisna olmaqla).
2.3 Səhm üzrə
Hesablamada istifadə olunan adi səhmlərin sayı dövr ərzində mövcud olan adi səhmlərin çəkili orta sayına
bərabər olmalıdır. Səhmlərin sayına (təqdim olunmuş bütün dövrlər üçün), hadisələrə uyğun olaraq,
düzəlişlər edilməlidir. Bu hadisələr, potensial adi səhmlərin konversiyası istisna olmaqla,dövriyyədə olan
səhmlərin sayını dəyişir, lakin resurslarda buna müvafiq heç bir dəyişiklik baş vermir.
Orta zaman əmsalı səhmlərin dövriyyədə olduqları günlərin sayının dövr ərzində günlərin tam sayına olan
nisbətidir; adətən, etibarlı hesablanmış təqribi rəqəmlər kifayət edir.
* Xəzinə səhmləri müəssisənin öz səhmlərinin satın olaraq geri alınmasıdır. Bəzi ölkələrin qanunvericiliyinə
əsasən, şirkət öz səhmlərini saxlaya bilməz, onlar alınma zamanı ləğv edilməlidir.
Tələb olunur:
20X7-ci il üçün dövriyyədə olan səhmlərin çəkili orta sayını hesablayın.
Həlli
Səhmlərin çəkili orta sayı iki üsulla hesablana bilər.
(a) (170,000 5/12) + (250,000 6/12) + (225,000 1/12) = 214,583 səhm
(b) (170,000 12/12) + (80,000 7/12) – (25,000 1/12) = 214,583 səhm
2.5 Ödəniş
Adətən, səhmlər çəkili orta saya səhm üzrə ödəniş debitor borcuna çevrilən tarixdən etibarən daxil edilir. Bu
tarix emissiya tarixidir; digər hallarda emissiya ilə bağlı xüsusi şərtlər nəzərdən keçirilməlidir (istənilən müqavilənin
mahiyyəti nəzərdən keçirilməlidir). Müxtəlif hallarda adi səhmlərin emissiyasının uçotu aşağıdakı kimi
aparılır.
Digər şirkətin satın alınması zamanı ödəniş kimi emissiya olunmuş adi səhmlər satınalma tarixindən daxil
edilməlidir, çünki satın alınmış müəssisənin nəticələri həmin tarixdən etibarən daxil ediləcəkdir.
Əgər adi səhmlər qismən ödənilibsə, onlar adi səhmin bir hissəsi kimi uçota alınır. Uçota alınacaq hissə
qismən ödənilmiş səhmlərə görə ödənilən dividendin tam ödənilmiş səhmlərə görə ödənilən dividendə
nisbəti kimi müəyyən edilir.
Şərti emissiya edilə bilən səhmlər (geri alına bilənlər daxil olmaqla) emissiya üçün bütün lazımi şərtlər təmin
olunan zaman hesablamaya daxil edilir.
Əsas SÜM
Суал
Flame şirkəti hər birinin nominal dəyəri $1 olan 100,000 ədəd emissiya edilmiş və ödənilmiş adi səhmə və $1
dəyərində olan 10%-lik 20,000 ədəd imtiyazlı səhmə malik olan müəssisədir. Şirkət qaz cihazları istehsal edir.
31 dekabr tarixində bitən maliyyə ili ərzində şirkətin ərazisində baş vermiş siğorta olunmamış hadisə nəticəsində
müştəriyə dəymiş şəxsi zərərə görə cəmi $50,000 məbləğində təzminat və məsrəf ödənilmişdir.
Məcmu mənfəət $200,000 təşkil etmişdir. Flame şirkəti imtiyazlı səhmlərlə bağlı tələb olunan dividendləri ödəmiş
və adi səhmlər üzrə 42 sent dividend elan etmişdir. Verilmiş məbləğlər üzrə 30% mənfəət vergisi şirkətin
ticarət nəticələrini və SÜM-i göstərir.
Ъаваб
FLAME ŞİRKƏTİ
31 DEKABR TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN TİCARƏT NƏTİCƏLƏRİ
$ $
Məcmu mənfəət 200,000
Xərclər (50,000)
Vergidən əvvəlki mənfəət 150,000
30% mənfəət vergisi (45,000)
Maliyyə ili üzrə mənfəət 105,000
Çıxılsın dividendlər
İmtiyazlı* 2,000
Adi 42,000
44,000
61,000
SƏHM ÜZRƏ MƏNFƏƏT
103,000 *
3.1 Giriş
Biz yuxarıda yeni səhmlərin emissiyasının və səhmlərin geri alınmasının SÜM-ə təsirini nəzərdən keçirdik. Bu
hallarda, əvvəlki il üçün müvafiq SÜM ilə cari ilin göstəricisinin müqayisəliliyi qüvvədə qalacaqdır, çünki
səhmlərin çəkili orta sayında qalxma və ya enməyə müvafiq olaraq, resurslarda da azalma və ya artma
müşahidə olunur. Səhmlər emissiya olunan zaman pul vəsaiti alınmışdır və səhmlərin geri alınması üçün pul
ödənilmişdir. Burada güman edilir ki, satış və ya satınalmalar tam bazar qiymətində həyata keçirilmişdir.
20X2 20X1
31 dekabr tarixi üçün dövriyyədə olan səhmlərin sayı 9,000,000 8,000,000
Vergi və imtiyazlı dividendlər verildikdən sonra mənfəət $3,300,000 $3,280,000
Tələb olunur:
20X2-ci il üçün SÜM-i və 20X1-ci il üçün müvafiq göstəricini hesablayın.
Həlli
2002 2001
Mənfəət $80,000 $75,000
1 yanvar tarixi üçün dövriyyədə olan səhmlərin sayı 400,000 400,000
Ödənişsiz (pulsuz) emissiya 100,000 100,000
500,000 səhm 500,000 səhm
SÜM 16 sent 15 sent
SÜM-in müqayisəliliyinin saxlanıldığı halda, 20X1-ci il üçün dövriyyədə olan səhmlərin sayına düzəliş
edilməlidir.
3.5 Haqların emissiyası (güzəştli
qiymətlə - rights issue)
Haqların emissiyası mövcud səhmdarlara yeni səhmlərin cari bazar qiymətindən aşağı qiymətdə
emissiyasıdır. Yeni səhmlərin təklifi hər “Y” sayda saxlanılan səhm üçün “X” sayda yeni səhm əsasında
edilir; məsələn, 3 səhmə 1 haqqın emissiyası hal-hazırda saxlanılan hər 3 səhmə 1 səhmin təklif olunan qiyməti
ilə satılmasını təklifidir. Göründüyü kimi, burada bonus elementi də mövcuddur.
Haqların emissiyasından sonrakı SÜM-in göstəricilərini müəyyən etmək üçün ilk əvvəl səhmlərin haqların
emissiyasından sonrakı nəzəri qiymətini hesablamaq lazımdır. Bu, səhm üzrə çəkili orta dəyərdir və misal
vasitəsilə daha asan şəkildə izah oluna bilər.
Həlli
$
Emissiyadan əvvəl 4 səhm, hər birinin dəyəri $3.50 olmaqla 14.00
1 səhm üzrə haqların emissiyası, dəyəri $3 3.00
5 səhmin hesablanmış nəzəri dəyəri 17.00
$17.00
Səhm üzrə haqların emissiyasından sonrakı hesablanmış nəzəri dəyər = = $3.40
5
Diqqət yetirin ki, bu hesablamanı alternativ olaraq dövriyyədə olan səhmlərin ümumi dəyərindən və
dövriyyədə olan səhmlərin sayından istifadə etməklə aparmaq olar.
3.7 Prosedurlar
Düstur
Cari il ayını ilin haqların emissiyası baş verdiyi tarixdən əvvəlki nisbətinə və aşağıdakı nisbətə
üçün vurmalısınız;
SÜM-
in və Сонунъу эцндя мювъуд олан базар гиймяти (щагларын емиссийасындан яввял)
əvvəlk
Щагларын емиссийасындан сонракы щесабланмыш нязяри дяйяр
i il
üçün (ii) Səhmlərin haqların emissiyasından sonrakı sayını ilin haqların emissiyasından sonrakı nisbətinə vurun
müva və (i) bəndindəki hesablamada alınmış ədədin üzərinə gəlin.
fiq
göstər
icinin
hesabl
anmas
ı üzrə
prose
durlar
aşağı
dakı
kimid
ir.
(a) Cari il
üçün SÜM-i
hesablamaq üçün
siz:
(i)
Səhmlərin
h
a
q
l
a
r
ı
n
ı
n
e
m
i
s
s
i
y
a
s
ı
n
d
a
n
ə
v
v
ə
l
k
i
s
(b) Əvvəlki müvafiq dövr üçün SÜM aşağıdakı nisbətə vurulmalıdır (Qeyd. Standartın tələblərinə
əsasən, haqların emissiyasından dərhal əvvəl olan ədalətli dəyər kimi səhmlərin sonuncu gündə
mövcud olan bazar qiyməti tətbiq edilir):
Həlli
Haqların emissiyasından sonrakı nəzəri dəyərin hesablanması:
$
Emissiyadan əvvəl 5 səhm, dəyəri x $1.60 8.00
1 səhm özrə haqların emissiyası, dəyəri x $1.00 1.00
6 səhmin hesablanmış cəmi nəzəri dəyəri 9.00
$9
1 səhmin haqların emissiyasından sonrakı hesablanmış nəzəri dəyəri =
= $1.50
6
20X1-ci il üçün SÜM
Haqların emissiyası nəzərə alınmazdan əvvəl hesablanmış SÜM = 40 sent ($40,000 bölünsün 100,000
səhmə).
1.50
SÜM = s = 37 ½ sent
1.60
(Unutmayın: bu, 20X2-ci ilin sonunda Brayns şirkətinin maliyyə hesabatlarında 20X1-ci il üçün göstəriləcək
müvafiq dəyərdir.)
20X2-ci il üçün SÜM
Haqların emissiyasından əvvəl səhmlərin sayı 100,000 idi. Əlavə 20,000 səhm emissiya edilmişdir.
$50,000
SÜM = = 45 ½ sent
110,000
Cəmi mənfəətin göstəricisi olan ədəd il üçün həqiqi mənfəətdir.
Суал
Haqqların emissiyası
Markoli şirkəti 31 dekabr tarixində bitən hesabat illəri üzrə aşağıdakı xalis mənfəət göstəricilərini hesablayıb.
$m
20X6 1.1
20X7 1.5
20X8 1.8
1 yanvar 2007-ci il tarixində dövriyyədə olan səhmlərin sayı 500,000 idi. 20X7-ci il ərzində şirkət haqların
emissiyasını aşağıdakı təfsilatı ilə elan etmişdir:
Haqlar: hər 5 səhm üçün 1 yeni səhm (ümumilikdə
100,000 yeni səhm)
Qiymət: $5.00
Haqların emissiyasından son istifadə tarixi: 1 Mart 20X7
Markoli şirkətinin 1 mart 20X7-ci il tarixində haqların emissiyası elan edilməmişdən dərhal əvvəl 1 səhminin
bazar (ədalətli) dəyəri = $11.00.
Tələb olunur:
20X6, 20X7 və 20X8-ci illər üçün SÜM-i hesablayın.
Ъаваб
Haqların emissiyasından sonrakı nəzəri dəyərin hesablanması:
Bu hesablanmada cəmi ədalətli dəyərdən və səhmlərin sayından istifadə olunur.
Dövriyyədə olan bütün səhmlərin ədalətli dəyəri + haqların emissiyasından alınan cəmi məbləğ
=
Emissiyadan əvvəl dövriyyədə olan səhmlərin sayı + emissiya olunmuş səhmlərin sayı
SÜM-in hesablanması:
4. Səhm üzrə azaldılmış mənfəət (SÜAM)
СЦАМ ади сящмлярин сащибляриня аид олан халис мянфяятя вя дювриййядя олан сящмлярин чякили ГЫСА ХЦЛАСЯ
орта сайына бцтцн потенсиал ади сящмляря конверсийа олуна билян алятлярин сящм цзря
мянфяятя тясириня уйьун дцзялиш едилмякля щесабланыр.
4.1 Giriş
Uçot dövrünün sonunda şirkət dövriyyədə kapital mənfəətində (hal-hazırda) heç bir paya sahib olmaq
iddiası olmayan, lakin gələcəkdə bu cür paya iddialı ola biləcək bəzi maliyyə alətlərinə malik ola bilər. Bu növ
maliyyə alətlərinə aşağıdakılar daxildir:
(a) özərində hal-hazırda heç bir dividend ödənilməyən, lakin gələcəkdə ödəniləcək pay səhmlərinin ayrıca
sinfi;
(b) sahiblərinə gələcəkdə öz maliyyə alətlərini qabaqcadan təyin edilmiş konversiya dərəcəsində şirkətin adi
səhmləri ilə dəyişmək hüququ verən konversiya edilə bilən veksellər və ya konversiya edilə bilən
imtiyazlı səhmlər;
(c) opsion və ya varrantlar.
Bu hallarda, dövriyyədə olan adi səhmlərin sayı gələcəkdə arta bilər, bu da öz növbəsində SÜM-də
azalmaya səbəb olacaq. Başqa sözlə, adi səhmlərin sayında gələcək artım səhm üzrə kapitalın
azalmasına və ya “durulaşmasına” səbəb olacaq. Belə ki, səhm üzrə azaldılmış mənfəəti (yəni əgər
azalmanın artıq baş verdiyini fərz etsək, maliyyə dövrü ərzində əldə ediləcək SÜM-i) hesablamaq
mümkündür. Bu, investorlara gələcəkdə səhmlərin sayında artıma görə bir səhmə düşən mənfəətin
azalmasının mümkün təsirlərini göstərəcəkdir.
4.2 Mənfəət
Əsas SÜM üçün hesablanmış mənfəətə, aşağıdakıların vergidən (təxirə salınmış vergi daxil olmaqla) sonrakı
təsirinə əsasən, düzəlişlər edilməlidir:
(a) Əsas SÜM-in hesablanması zamanı mənfəətdən çıxılmış, gələcəkdə adi səhmə çevrilməklə səhm
üzrə mənfəəti azaldacaq potensial adi səhmlər üzrə dividendlər;
(b) Dövr ərzində potensial adi səhmlər üzrə tanınmış faiz;
(c) Gələcəkdə adi səhmə çevrilməklə səhm üzrə mənfəəti azaldan potensial səhmlərin konversiyası
nəticəsində gəlir və ya xərclərdə yaranmış hər hansı digər dəyişikliklər (ödəniş və diskontlar, gəlirdə
dəyişikliklər).
Bəzi potensial adi səhmlərin konversiyası digər gəlir və ya xərclərdə dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Məsələn,
potensial adi səhmlərlə bağlı faiz xərcinin azaldılması və bundan irəli gələn dövr üçün xalis mənfəətdə artım
işçilərin qeyri-diskresion mənfəət-bölgüsü planı ilə bağlı xərcin artımına səbəb ola bilər. Azaldılmış SÜM-i
hesablayarkən, dövr üçün xalis mənfəət və ya zərərdə bu növ halların nəticəsində gəlir və ya xərcdə yaranmış
dəyişikliklərə uyğun düzəliş edilməlidir.
4.3 Səhm üzrə
Adi səhmlərin sayı əsas SÜM üçün hesablanmış adi səhmlərin çəkili orta sayı ilə bütün səhm üzrə mənfəətin
azaldılması təsirinə malik olan potensial adi səhmlərin adi səhmlərə konversiyası zamanı emissiya
olunacaq adi səhmlərin hesablanmış orta sayının cəminə bərabərdir.
Səhm üzrə mənfəətin azaldılması təsirinə malik olan potensial adi səhmlərin adi səhmlərə konversiyası
dövrün əvvəlində baş vermiş olduğu kimi qəbul edilməlidir. Əgər bunun hər hansı sonrakı tarixdə baş
verməsi fərz edilərsə, onda bu, faktiki emissiya tarixində baş vermiş olduğu kimi qəbul edilməlidir. İki digər
məqam da nəzərə alınmalıdır.
(a) Hesablanmada potensial adi səhmlərin sahibləri üçün ən sərfəli olan konversiya dərəcəsi tətbiq edilir;
(b) Şərti emissiya olunan (potensial) adi səhmlər əsas SÜM üçün nəzərə alınmış kimi uçota alınır; əgər şərtlər
ödənilməsə, hesablamaya daxil edilmiş şərti emissiya olunan səhmlərin sayı hesabat dövrünün sonunun
şərtin qüvvədə olduğu dövrün sonu ilə eyni tarixdə olduğu halda emissiya olunacaq səhmlərin
sayına əsaslanmalıdır. Şərtin qüvvədə olduğu dövrün sonuna kimi şərtlər ödənilməyibsə,
yenidən hesablanmaya icazə verilmir.
Tələb olunur:
SÜAM-i hesablayın.
Həlli
SÜAM aşağıdakı kimi hesablanılır:
Pillə 1 Səhmlərin sayı: veksellərin konversiyası zamanı yaranacaq əlavə kapital 40,000 ×
4/5 = 32,000 səhm olacaqdır;
Pillə 2 Mənfəət: Farrah şirkəti $6,000 faiz məsrəflərinə qənaət edəcək, lakin bu qənaətdən
yaranacaq mənfəətdən vergi tutulacaqdır. Beləliklə, mənfəət yenidən hesablanıla
bilər:
$
Məcmu mənfəət 200,000
Xərclər (50,000 – 6,000) (44,000)
Vergidən əvvəl mənfəət 156,000
Mənfəət vergisi (30%) (46,800)
Xalis mənfəət 109,200
$109,200
Pillə 3 Hesablanma: SÜAM = = 82.7 sent
132,000
Pillə 4 Azalma: hər səhm üzrə mənfəətdə azalma 105s - 82.7s = 22.3 sent təşkil edəcəkdir.
SÜAM
Суал
Ardent şirkətinin dövriyyədə hər biri 25 sent olan 5,000,000 adi səhmi vardır, həmçinin 20X4- cü ildə
şirkətin dövriyyədə aşağıdakı alətləri də mövcud idi:
(a) $1,000,000 məbləğində 14%-lik konversiya oluna bilən veksel; üç ildən sonra hər $10
məbləğində olan veksel 2 səhmə konversiya oluna bilər;
(b) $2,000,000 məbləğində 10%-lik konversiya oluna bilən veksel; bir ildən sonra hər $5
məbləğində olan veksel 3 səhmə konversiya oluna bilər.
20X4-cü ildə cəmi mənfəət $1,750,000 olmuşdur. Mənfəət
vergisi dərəcəsi 35%-dir.
Tələb olunur:
Əsas SÜM və SÜAM-i hesablayın.
Ъаваб
(a) Əsas SÜM = = 35 sent;
(b) Biz potensial adi səhmlərdən (yəni veksellərdən) hansı birinin səhm üzrə mənfəəti azalda biləcəyini
müəyyən etməliyik (yəni konversiya olunduqları halda SÜM-i azaldacaqlar).
0.65 $140,000
14%-lik veksellər üçün, artan SÜM = 45.5 sent
200,000 səhm
=
0.65
10%-lik veksellər üçün, artan SÜM $200,000 = 10.8 sent
= 1.2 m səhm
14%-lik veksellərin konversiyası nəticəsində SÜM göstəricisi artacaqdır, belə ki, 45.5 sent olan artan SÜM
35 sent olan əsas SÜM-dən böyükdür. 14%-lik veksellər səhmə düşən mənfəəti azaltmır və bu
səbəbdən SÜAM-ın hesablanmasında istifadə olunmur.
10%-lik veksellər isə səhm üzrə mənfəəti azaldır.
$1.75m
SÜAM = = 30.3 sent
$0.13m 5m +
1.2m
Opsionlardan istifadə edildiyi və səhmlərin emissiyasından daxilolmaların ədalətli dəyərlə əldə olunduğu
ehtimal edilməlidir. Bu məqsədlə ədalətli dəyər adi səhmlərin dövr ərzində orta qiyməti əsasında
hesablanır. Bu imtahanın proqramı bu növ hesablamaları əhatə etmir.
5.2 Açıqlanma
Müəssisə aşağıdakıları açıqlamalıdır:
(a) Əsas SÜM və SÜAM-ın hesablanmasında surət (kəsirdə bölünən ədəd) kimi istifadə olunan
məbləğləri və bu məbləğin dövr üçün xalis mənfəət və ya zərər ilə üzləşdirilməsi;
(b) Əsas SÜM və SÜAM-ın hesablanmasında məxrəc (bölən) kimi istifadə olunan adi səhmlərin
çəkili orta sayı və bu göstəricilərin bir-biri ilə üzləşdirilməsi.
Görünür ki, təqdim olunmuş və proqnozlaşdırılan SÜM Q/M əmsalı vasitəsilə şirkətin səhm qiymətinə
əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Beləliklə, SÜM-in aşağı düşəcəyi gözlənilirsə, səhm qiyməti də aşağı düşə bilər.
Bu, rasional deyildir, çünki SÜM tarixi faktları əks etdirən hesabatın – mənfəət və zərər haqqında hesabatın
hazırlanmasında istifadə olunan böyük sayda subyektiv fərziyyələrdən asılıdır. Onun göstərdiyi dəyərin şirkətin
dəyəri və onun səhmlərinin dəyəri ilə əlaqədar olması mütləq deyildir. Buna baxmayaraq, bazar SÜM-ə
həssasdır.
SÜM, həmçinin, şirkət direktorları və menecerlərinin yerinə yetirdiyi rəhbərliyi və idarəetməni qiymətləndirməkdə
köməkçi bir alətə çevrilmişdir. İşçilərin mükafatlandırılması SÜM-də artım ilə əlaqələndirilə bilər və bu üsulla
rəhbərliyə SÜM-i artırmaq barədə təzyiq göstərmək mümkündür. Bununla belə, idarə heyətinin əlverişli SÜM
əldə etmək məqsədilə şirkətin göstəricilərini saxtalaşdırmaq təhlükəsi mövcuddur.
1. Pul vəsaitlərinin hərəkəti
haqqında hesabat adlı 7 №-li
BMUS
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Пул вясаитляринин щярякяти щаггында щесабат мцяссисялярин малиййя щесабатларына файдалы
ялавядир, беля ки, учот мянфяятинин мцяссисянин малиййя нятиъяляринин йеэаня эюстяриъиси
олмадыьы гябул едилмишдир.
1.1 Giriş
Bir çoxlarının fikrincə, “mənfəət” müəssisənin əməliyyatları barədə faydalı təsəvvör yaratmır. Hətta müəssisənin
maliyyə hesabatlarının istifadəçilərində təqdim edilmiş mənfəət göstəricisinə görə müəssisə haqqında
yanlış təsəvvür yarana bilər:
(a) Səhmdarlarda fikir yarana bilər ki, əgər müəssisənin vergidən sonrakı mənfəəti $100,000 təşkil edirsə, deməli,
bu məbləğ dividend kimi ödənilə bilər. Müəssisənin fəaliyyətini davam etdirə bilməsi, eləcə də
dividendləri ödəməsi üçün kifayət qədər pul vəsaiti olmazsa, səhmdarların bu ehtimalı səhv ola
bilər;
(b) İşçilər fikirləşə bilərlər ki, əgər müəssisə mənfəət qazanırsa, o, gələn il daha yüksək əmək haqqı ödəyə bilər. Bu
fikir düzgün olmaya bilər: əmək haqlarının ödənilməsi pul vəsaitlərinin mövcudluğundan
asılıdır;
(c) Biznes qurumunun fəaliyyətini davam etdirə bilməsi onun mənfəətindən daha çox öz borclarını
vaxtında ödəyə bilməsindən asılıdır. Bu ödənişlərə aktivlərin alınması, əmək haqları, faizlər, vergilər və s.
üzrə ödənişlərlə yanaşı, “gəlir” bölməsinə aid maddələr də daxil ola bilər. Lakin bu ödənişlərə yeni
uzunmüddətli aktivlərin alınmasına görə kapital ödənişlər və vaxtı çatmış borc kapitalının geri ödənilməsi
də daxil ola bilər (məsələn, istiqrazların ödənilməsi).
Bu misallardan görmək mümkündür ki, müəssisənin fəaliyyəti və perspektivləri dövr ərzində qazanılmış
“mənfəətdən” çox da asılı deyildir. Bunu likvidlik və pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə əlaqələndirmək reallığa daha
uyğun olardı.
Bir sıra ölkələr hal-hazırda və ya keçmişdə pul vəsaitlərinin hərəkətinə deyil, fondların hərəkətinə əsaslanan əlavə
hesabatların açıqlanmasını tələb etmişlər. Lakin “fond” anlayışı qeyri-müəyyən ola bilər və bu cür hesabatlar,
adətən, maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda və mənfəət və zərər haqqında hesabatda göstərilmiş
rəqəmlərin, sadəcə olaraq, yenidən düzəliş aparılmaqla təqdim olunmasını tələb edir. Bundan fərqli olaraq,
pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat qeyri-müəyyən deyil və digər hesabatlarda olmayan əlavə
məlumatları təqdim edir. Bu hesabat, həmçinin, maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdakı təsnifata əsasən
deyil, təşkilatın fəaliyyət növləri əsasında məlumat təqdim edir.
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat, adətən, maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatı, mənfəət haqqında
ətraflı hesabatı və müvafiq qeydləri tamamlamaq məqsədilə əlavə hesabat kimi təqdim olunur. Pul
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın qrupların uçotuna aid bəzi aspektləri (və müəyyən mürəkkəb
məsələlər) sizin tədris planınızın çərçivəsindən kənara çıxdığı üçün bu fəsilə daxil edilməmişdir.
1.3 7 №-li BMUS-nin məqsədi
7 №-li BMUS-nin məqsədi maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə müəssisənin pul vəsaitləri və onların
ekvivalentlərini əldə etmək qabiliyyəti haqqında məlumat təqdim etmək, eləcə də müəssisənin pul
vəsaitlərinə olan ehtiyacını göstərməkdir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat pul vəsaitlərinin hərəkətini
əməliyyat, investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətlərinə uyğun olaraq təsnifləşdirməklə pul vəsaitləri və onların
ekvivalentləri haqqında tarix (yəni keçmiş dövrə aid) məlumat təqdim edir.
7 №-li BMUS-nin tələblərinə əsasən, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat dövr üzrə pul vəsaitlərinin
hərəkətini əməliyyat, investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətləri üzrə təsnif etməklə təqdim edilməlidir.
Həlli
FLEYL ŞİRKƏTİNİN
31 DEKABR 20X1-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABATI
$ $
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Müştərilərdən daxil olmuş pul vəsaitləri ($29,400 – $900) 28,500
Təchizatçılara ödənilmiş pul vəsaitləri ($19,500 – $2,550) (16,950)
İşçilərə və işçilər adından ödənilmiş pul vəsaitləri ($10,500 – $750) (9,750)
Ödənilmiş faiz xərcləri (2,100)
Əməliyyat fəaliyyətlərində istifadə olunmuş xalis pul vəsaiti (300)
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Uzunmüddətli aktivlərin alınması (21,000)
Daxil olmuş faiz ödənişləri 75
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunmuş xalis pul vəsaitləri
(20,925)
Nəzərə alın ki, dividendlər sadəcə elan edilib, ona görə də bununla bağlı 20X1-ci ildə pul
vəsaitlərində heç bir hərəkət baş verməmişdir.
Pul Суал
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında proqnoz
Fleyl şirkətinin rəhbərləri 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün proqnozlaşdırılan pul
vəsaitlərinin hərəkətinə dair aşağıdakı məlumatlara malikdirlər:
(a) Uzunmüddətli aktivlər $3,000 nağd pul müqabilində satın alınacaqdır; (b)
Digər xərclər aşağıdakı kimi olacaqdır:
(i) təchizatçılardan alış – $18,750 (ilin sonunda $4,125 məbləğində kreditor borcu
qalmaqla);
(ii) əmək haqları – $11,250 (ilin sonunda $600 məbləğində kreditor borcu qalmaqla); (iii)
kreditlər üzrə faiz xərcləri – $1,575.
(c) Satışdan gəlir $36,000 təşkil edəcəkdir (bunun $450 məbləğində olan hissəsi ilin sonunda debitor
borcu olaraq qalacaq);
(ç) Bank depozitləri üzrə faiz gəliri $150 məbləğində olacaqdır; (d) Kreditlər
üzrə $5,250 məbləğində ödəniş həyata keçiriləcəkdir;
(e) $5,000 məbləğində dividend elan olunacaq və əvvəlki il üzrə dividend ödəniləcəkdir; (ə) 20X1-
ci il üzrə $2,300 məbləğində mənfəət vergisi ödəniləcəkdir.
31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün pul vəsaitlərinin hərəkəti barədə proqnoz
hazırlayın.
Ъаваб
FLEYL ŞİRKƏTİNİN
31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN PROQNOZLAŞDIRILAN HƏRƏKƏTİ HAQQINA HESABAT
$ $
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
İstehlakçılardan daxil olmuş pul vəsaitləri ($36,000 + $900 36,450
– $450)
Təchizatçılara ödənilmiş pul vəsaitləri ($18,750 + $2,550 – $4,125) (17,175)
İşçilərə və işçilər adından ödənilmiş pul vəsaitləri
($11,250 + $750 – $600) (11,400)
Ödənilmiş faiz xərcləri (1,575)
Vergi ödənişləri (2,300)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olacaq xalis pul vəsaiti 4,000
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Uzunmüddətli aktivlərin alınması (3,000)
Daxil olacaq faiz gəliri 150
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunacaq xalis pul vəsaitləri (2,850)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Ortamüddətli kreditin geri ödənişi (5,250)
Dividend ödənişi (4,000)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərində istifadə olunacaq xalis pul vəsaitləri (9,250)
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərində proqnozlaşdırılan xalis azalma (8,100)
31 dekabr 20X1-ci il tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 29,525
31 dekabr 20X2-ci il tarixinə proqnozlaşdırılan pul vəsaitləri və onların 21,425
ekvivalentləri
1.10 Fəaliyyət növləri
Pul vəsaitlərinin hərəkətinin əməliyyat, investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətləri üzrə təqdimat forması
müəssisənin xarakterindən asılıdır. Pul vəsaitlərini müxtəlif fəaliyyət növləri üzrə bu cür təsnifləşdirməklə istifadəçilər
hər bir fəaliyyət növünün pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinə təsirini və onlar arasındakı əlaqəliliyi görə bilərlər.
Hər bir fəaliyyət növünü ayrılıqda nəzərdən keçirək.
20X5-ci il 30 iyun tarixində başa çatan hesabat ili ərzində maliyyə icarəsi üzrə ödənilmiş faiz xərclərinin məbləği $6
mln. təşkil etmişdir. Maliyyə icarəsi ilə əldə edilmiş uzunmüddətli maddi aktivlərə əlavələr $56,000
məbləğində göstərilmişdir.
Tələb olunur:
30 iyun 20X5-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün Hayley şirkətinin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında
hesabatında göstəriləcək əsas məbləğ üzrə ödənişin miqdarını hesablayın.
Həlli
MALİYYƏ İCARƏSİ ÜZRƏ ÖHDƏLİKLƏR
1.12 Əməliyyat fəaliyyətləri üzrə pul
vəsaitlərinin hərəkətinin
təqdimatı
Standart pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın bu hissəsinə dair bir neçə metod təklif edir:
(a) Birbaşa metod: məcmu pul vəsaitlərinin daxilolmaları və xaricolmalarının əsas növləri haqqında
məlumat açıqlanılır;
(b) Dolayı metod: qeyri-pul xarakterli əməliyyatların nəticələri, əməliyyat fəaliyyətindən hər hansı təxirə
salınmış və hesablanmış keçmiş və gələcək pul vəsaitlərinin daxilolmaları və ya xaricolmaları, eləcə
də investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə bağlı gəlirlərin
və ya xərclərin maddələri nəzərə alınmaqla xalis mənfəət və ya zərərin təshih edilməsi.
Birbaşa metoda daha çox üstünlük verilir, çünki o, maliyyə hesabatlarının digər hissələrində olmayan və gələcək
pul vəsaitlərinin daxilolmasının proqnozlaşdırılmasında istifadə oluna biləcək məlumatı açıqlayır. Aşağıdakı
nümunədə hər iki metod təqdim olunmuşdur.
Bəzi maddələrin əlavə edilməsinin, digərlərinin isə çıxılmasının səbəbini başa düşmək əhəmiyyətlidir.
Aşağıda göstərilən məqamları nəzərə alın:
(a) Amortizasiya pul vəsaitləri tələb edən xərc deyil, lakin o, mənfəətin hesablanması zamanı çıxılır. Bu
səbəbdən, amortizasiyanın geriyə toplanılma ilə ləğv edilməsi məqsədəuyğundur;
(b) Eyni məntiqə əsasən, uzunmüddətli aktivlərin xaric olunmasından yaranan zərər (amortizasiyanın
lazım olandan az hesablanmasından yaranmış) geriyə əlavə olunmalı, mənfəət isə çıxılmalıdır;
(c) Mal-material ehtiyatlarında artım pul vəsaitlərinin azalması deməkdir – siz ehtiyatları almaq üçün pul
vəsaitləri xərcləmisiniz;
(ç) Debitor borclarının artması müəssisəyə borclu olanların bu miqdarda pul vəsaitini ödəmədiyini bildirir və
beləliklə, pul vəsaiti azalmışdır;
(d) Əgər kreditor borcu ödənilirsə və kreditor borcu hesabında qalıq azalırsa, deməli, pul vəsaiti
azalmışdır.
* Bu əməliyyat fəaliyyətləri ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi də təqdim oluna bilər.
* Bu əməliyyat fəaliyyətləri ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi də təqdim oluna bilər.
2.1 Giriş
Щесабатын мярщяляли щазырланма проседуруну йадда сахлайын вя ъаваб вердийиниз бцтцн ГЫСА ХЦЛАСЯ
суалларда бундан истифадя един.
Mahiyyət etibarı ilə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın hazırlanması çox sadə prosesdir. Buna görə də siz
formatı öyrənməli və aşağıdakı nümunədə göstərilən mərhələləri tətbiq etməlisiniz. Diqqət yetirin ki, hesablama
zamanı aşağıdakı maddələrdən bəzilərinin istifadəsi çaşdırıcı görünə bilər. Lakin pul vəsaitləri nöqteyi-
nəzərindən düşünsək, bu istifadənin məntiqə uyğun olduğunu görərik.
(a) Ehtiyatların artımı mənfi işarə ilə (mötərizədə) uçota alınır. Bunun səbəbi artımın pul vəsaitlərinin məxaricini
göstərməsidir; pul vəsaitləri mal-material ehtiyatına sərf olunur;
(b) Debitor borcunun artması da eyni səbəbdən mənfi işarə ilə uçota alınır; daha çox borc daha az pul
vəsaiti deməkdir;
(c) Bunun əksi olaraq, kreditor borcunda artım müsbət işarə ilə uçota alınır, belə ki, pul vəsaitləri saxlanılır və
kreditor borcları ödənilmir. Bu səbəbdən də pul vəsaitlərinin həcmi artır.
2.2 Misal: Pul vəsaitlərinin hərəkəti
haqqında hesabatın hazırlanması
Keyn şirkətinin 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün mənfəət və zərər haqqında hesabatı
və 31 dekabr 20X1-ci və 31 dekabr 20X2-ci il tarixləri üçün maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatları aşağıda
göstərilmişdir.
KEYN ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABATI
$'000 $'000
Satış gəliri 720
İstifadə olunmuş xammal 70
İşçi heyətinin əmək haqqı 94
Amortizasiya 118
Uzunmüddətli aktivlərin xaric olunması üzrə zərər 18
300
Əməliyyat mənfəəti 420
Ödənilməli olan faiz xərcləri 28
Vergidən əvvəl mənfəət 392
Vergi 124
Hesabat ili üzrə mənfəət 268
Tələb olunur:
Dolayı metodu tətbiq etməklə, 7 №-li BMUS-yə əsasən, 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan
hesabat ili üçün Keyn şirkətinin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatını hazırlayın.
Həlli
Mərhələ 1 7 №-li BMUS-də tələb olunan başlıqlardan istifadə etməklə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında
hesabat nümunəsi hazırlayın. Ən yaxşı halda üç və ya daha çox vərəqdən istifadə etməlisiniz:
biri əsas hesabat üçün, biri qeydlər üçün və biri də hesablamalar üçün. Aydındır ki, formatları
yaxşı bilmək vacibdir;
Mərhələ 2 Mümkün olan bütün hallarda, əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin axını hissəsindən başlayın.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdan istifadə edərək hesabat hazırlayarkən amortizasiya,
uzunmüddətli aktivlərin satışından zərər, hesabat ili üzrə mənfəət və ödənilmiş vergilər kimi
maddələri hesablamalısınız (4- cü mərhələyə bax). Nəzərə alın ki, mənfəət və zərər
haqqında hesabatda vergi təqdim olunmaya bilər. Bu halda, fərz etməlisiniz ki, il ərzində
ödənilmiş vergi ötən ilin sonunda olan qiymətləndirilmiş ehtiyata bərabərdir və vergi ödənişini
saldo rəqəmi kimi hesablamalısınız;
Mərhələ 3 Əgər sizə bu barədə artıq məlumat verilməyibsə (verilməsi mümkündür), uzunmüddətli
aktivlərin alınması və ya satılması, səhmlərin emissiyası və kreditlərin geri ödənilməsi üzrə
məbləğləri hesablayın;
Mərhələ 4 Əgər mənfəət təqdim olunmayıbsa, mənfəət və ya zərər üçün hesablamaya baxın.
Bölüşdürülməmiş mənfəət, vergi ödənişi və ödənilmiş və elan olunmuş dividendlərin ilin
əvvəlinə və sonuna olan göstəricilərindən istifadə etməklə, hesabat ili üçün mənfəəti hesablaya
bilərsiniz. Bu rəqəmdən hesabatın əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin axını hissəsində
istifadə edə biləcəksiniz;
Mərhələ 5 Verilmiş və ya hesablanmış göstəriciləri yerinə qoymaqla hesabatı hazırlaya bilərsiniz.
KEYN ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN PUL
VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABATI
$'000 $'000
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Vergidən əvvəl mənfəət 392
Amortizasiya xərcləri 118
Uzunmüddətli maddi aktivlərin satışından zərər 18
Faiz xərcləri 28
Mal-material ehtiyatlarında artım (4)
Debitor borclarında artım (18)
Kreditor borclarında artım 6
Əməliyyatlardan daxil olmuş pul vəsaitləri 540
Ödənilmiş faizlər (28)
Ödənilmiş dividendlər (66)
Ödənilmiş vergi (86+124-102) (108)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olan xalis pul vəsaitləri İnvestisiya 338
fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Uzunmüddətli maddi aktivlərin alınması üçün ödəmələr (90)
Uzunmüddətli maddi aktivlərin satışından daxilolmalar (H) 12
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunan xalis pul vəsaitləri Maliyyələşdirmə (78)
fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Səhm kapitalının emissiyası (360+36-340-24) 32
Ödənilmiş uzunmüddətli kreditlər (500 – 200) (300)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərində istifadə olunan xalis pul vəsaitləri (268)
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərində azalma (8)
1.1.X2 tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 56
31.12.X2 tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 48
YIĞILMIŞ AMORTİZASİYA
Суал Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat
hazırlayın
Aşağıda Emma şirkətinin maliyyə hesabatları təqdim olunub. Siz maliyyə direktorusunuz və
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat adlı 7 №-li BMUS-ni tətbiq etməlisiniz.
EMMA ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABATI
$'000
Gəlir 2,553
Satışın maya dəyəri (1,814)
Məcmu mənfəət 739
Digər gəlirlər: alınmış faiz 25
Satışla bağlı məsrəflər (125)
İnzibati xərclər (264)
Maliyyə məsrəfləri (75)
Vergidən əvvəl mənfəət 300
Mənfəət vergisi xərcləri (140)
Hesabat ili üzrə mənfəət 160
(ç) İl ərzində nominal dəyəri $1 məbləğində olan 50,000 adi səhm, hər səhm üzərində 20 sent
emissiya gəliri olmaqla emissiya edilmişdir;
(d) Qısamüddətli investisiyalar çox likviddir və ödənilmə tarixlərinə yaxındır; (e) İl
ərzində $80,000 məbləğində dividend ödənilmişdir.
Tələb olunur:
7 №-li BMUS-də göstərilən formatdan istifadə etməklə 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili
üçün pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat hazırlayın.
Ъаваб
EMMA ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABATI
$'000 $'000
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin axını
Vergidən əvvəl mənfəət 300
Amortizasiya xərcləri (H1) 90
Torpaq, tikili və avadanlığın satışından zərər (45 – 32) 13
Uzunmüddətli aktivlərə investisiyaların satışından mənfəət (5)
Faiz xərcləri (xalis) 50
Mal-material ehtiyatlarının (artması)/azalması (48)
Debitor borclarının (artması)/azalması (75)
Kreditor borclarının artması/(azalması) 8
333
Ödənilmiş faiz xərcləri (75)
Dividendlərin ödənilməsi (80)
Ödənilmiş vergi (110 + 140 – 120) (130)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olmuş xalis pul vəsaitləri 48
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Torpaq, tikili və avadanlığın alınması üçün ödənişlər (H2) (201)
Uzunmüddətli qeyri-maddi aktivlərin alınması üçün ödənişlər (50)
Torpaq, tikili və avadanlığın satışından daxilolmalar 32
Uzunmüddətli aktivlərə investisiyaların satışından daxilolmalar 30
Alınmış faiz 25
$'000 $'000
31 dekabr 20X2-ci il tarixinə amortizasiya 340
31 dekabr 20X1-ci il tarixinə amortizasiya 290
Satılmış aktivlər üzrə amortizasiya (85 – 45) 40
250
Hesabat ili üzrə məbləğ 90
Qeyd. İmtahanda pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatla bağlı bir sıra problemləri həll etməli ola
bilərsiniz. Məsələn:
Səhm kapitalı məsələləri. Daxilolmalar səhm kapitalı və emissiya gəliri arasında bölüşdürülür;
Pulsuz (ödənişsiz) emissiya. Bu əməliyyatda pul vəsaitləri iştirak etmir;
Uzunmüddətli aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi. Bu, aktivlərin alınması və xaric olunmasını
hesablayan zaman nəzərə alınmalıdır;
Ödənilməmiş vergidə dəyişikliklər. Bu, ödənilmiş vergilərin hesablanması zamanı nəzərə
alınmalıdır;
Maliyyə icarələri. Maliyyə icarələri vasitəsilə alınmış aktivlərə uzunmüddətli aktivlərin hesablanması
zamanı düzəlişlər olunmalıdır və maliyyə icarəsi üzrə ödənilmiş məbləğ pul vəsaitlərinin
hərəkəti kimi təqdim olunmalıdır.
Praktiki Suallar Toplusundan maliyyə icarəsi ilə bağlı mövzunu əhatə edən 27-ci sualı həll etməyi
unutmayın.
Biz 20-ci fəsildə bəzi mühüm anlayışları nəzərdən keçirmişik; onlar bəzi əlavə mühüm anlayışlarla bərabər bu
fəsildə təkrar olunur.
Əsas
Асылы мцяссися ортаглыг кими сящмдар ъямиййят щесаб едилмяйян мцяссисяляр дахил
terminlər олмагла, инвесторун ящямиййятли тясиря малик олдуьу, лакин ня тюрямя, ня дя бирэя
nəzarət olunmayan мцяссисядир;
Ящямиййятли тясир мцяссисянин инвестисийа обйектинин малиййя вя ямялиййат
сийасятляри иля баьлы гярарларын гябул едилмясиндя иштирак етмяк, лакин бу сийасятляр
цзяриндя нязаряти вя йа бирэя нязаряти тямин етмяйян сялащиййятидир;
Иштирак пайы методу инвестисийанын яввялъя илкин дяйяри иля учота алындыьы вя
инвесторун инвестисийа обйектинин халис активляриндяки пайында сатыналмадан сонраки
дяйишикликляр цзря дцзялишляр едилдийи мцщасибат учоту методудур. Инвесторун
мянфяят вя йа зяряр щаггында щесабатында онун инвестисийа обйектинин мянфяят вя йа
зяряриндяки пайы якс етдирилир.
Biz asılı müəssisədə investisiyanın dərəcəsinin necə müəyyən olunduğunu artıq nəzərdən keçirmişik. 20-ci
fəslin 1-ci bölməsinə qayıdıb bunu yenidən nəzərdən keçirə bilərsiniz (Nəzərə alın ki, törəmə müəssisəyə
investisiyanın uçotunda olduğu kimi, investorun investisiya qoyduğu müəssisə üzərində əhəmiyyətli təsirə
malik olması qiymətləndirilən zaman potensial səsvermə hüquqları da nəzərə alınmalıdır).
28 №-li BMUS-yə əsasən, konsolidə edilmiş hesabatlarda asılı müəssisələrə qoyulan bütün investisiyaların
uçotunun iştirak payı metoduna uyğun aparılması tələb edilir. Lakin investisiya 5 №-li BMHS-yə əsasən “satış
üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif edildiyi halda, bu investisiya 5 №-li BMHS-yə əsasən uçota alınmalıdır (16-ci
fəslə bax); və ya aşağıdakı abzasda olduğu kimi, investor iştirak payı metodunu tətbiq etməkdən azad
oluna bilər.
İnvestor iştirak payı metodunun tətbiqindən aşağıdakı hallarda azad edilir:
(a) O, 27 № li BMUS-yə əsasən konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarını hazırlamaqdan azad olunmuş ana
müəssisədir; və ya
(b) Aşağıdakıların hamısı mövcud olarsa:
(i) investor digər müəssisənin tam və ya qismən mülkiyyətində olan törəmə
müəssisədir və onun digər sahibləri, o cümlədən səsvermə hüququna sahib
olmayanlar iştirak payı metodunun tətbiq edilmədiyindən xəbərdardırlar və buna etiraz
etmirlər;
(ii) investorun qiymətli kağızları fond birjalarında satılmır;
(iii) o, öz qiymətli kağızlarının fond birjalarına satışa çıxarılması prosesində deyil; və
(iv) əsas və ya aralıq ana müəssisə Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlarına uyğun şəkildə
konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarını dərc edir.
28 №-li BMUS-nin yenilənmiş versiyasına əsasən, asılı müəssisə öz maliyyə vəsaitlərini investora ötürmək
bacarığına əhəmiyyətli dərəcədə xələl gətirəcək uzunmüddətli məhdudiyyətlər altında fəaliyyət göstərdiyi
halda, asılı müəssisəyə qoyulmuş investisiyanın
iştirak payı metodu ilə uçota alınmamasına artıq icazə verilmir. İştirak payı metodunun tətbiq edilməsinin
dayandırılması yalnız əhəmiyyətli təsirin itirilməsi ilə mümkündür.
İnvestor əhəmiyyətli təsirini itirdiyi andan etibarən, iştirak payı metodundan istifadəni dayandırmalıdır.
Həmin tarixdən etibarən, investor bu investisiyanın uçotunu Maliyyə alətləri: tanınma və qiymətləndirmə adlı 39
№-li BMUS-yə əsasən aparmalıdır. Bu tarixdə artıq asılı müəssisəyə investisiya hesab edilməyən bu
investisiyanın balans dəyəri, 39 №-li BMUS-yə əsasən, maliyyə aktivi kimi uçota alınmalıdır və həmin tarixə
maliyyə aktivinin ilkin ölçülməsi zamanı onun ilkin dəyəri kimi qəbul edilməlidir.
İştirak payı metodunun tətbiqini tələb edən prosedurların çoxu tam konsolidasiya üçün tələb olunanlarla
eynidir. Xüsusilə də qrupdaxili realizə edilməmiş mənfəət konsolidasiya zamanı ləğv edilməlidir.
Qudvil alış dəyəri ilə investorun asılı müəssisənin müəyyən edilə bilən xalis aktivlərinin ədalətli dəyərində
olan payı arasındakı fərq (müsbət və ya mənfi) şəklində hesablanır. Bu, 3 №- li BMHS-nin tələblərinə (6-cı
fəslə bax) əsasən uçota alınmalıdır.
Həlli
Bu investisiya P şirkətinin fərdi hesabatlarında 1 yanvar 20X8-ci il tarixində olan ilkin dəyəri ilə göstərilməlidir.
İnvestisiyanın dəyərdən düşdüyü (aşağı bax) hallar istisna olmaqla, bu məbləğ P şirkətinin maliyyə vəziyyəti
haqqında fərdi hesabatında daim qalacaqdır. P şirkətinin mənfəət və zərər haqqında fərdi hesabatına ediləcək
yeganə yazı alınmış dividendlər ilə bağlıdır. 31 dekabr 20X8-ci il tarixində bitən il üçün P şirkəti aşağıdakı
mühasibat yazılarını etməlidir:
Инвестисийа гойан груп асылы мцяссисянин верэидян сонракы мянфяятиндяки пайыны, онун ГЫСА ХЦЛАСЯ
дивиденд шяклиндя юдянилиб-юдянилмямясиндян асылы олмайараг, юз мянфяят вя зяряр
щаггында консолидя едилмиш щесабатына дахил едир.
Asılı müəssisələri olan qrupun mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatını hazırlamaq üçün
konsolidasiya cədvəlindən istifadə etmək olar. Aşağıdakı misalda verilən asılı müəssisənin mənfəətinə aid
uçot qaydasını diqqətlə nəzərdən keçirin.
3.2 Misal
Aşağıdakı konsolidasiya cədvəli P şirkətlər qrupuna aiddir. Bu qrup ana müəssisə (P şirkəti), 80%-li törəmə
müəssisə (S şirkəti) və qrupun 30% payı olan asılı müəssisədən (A şirkəti) ibarətdir.
KONSOLİDASİYA CƏDVƏLİ
Qrup P şirkəti S şirkəti A şirkəti
$'000 $'000 $'000 $'000
Satış gəlirləri 1,400 600 800 300
Satışın maya dəyəri 770 370 400 120
Məcmu mənfəət 630 230 400 180
İnzibati xərclər 290 110 180 80
340 120 220 100
Alınmalı olan faiz gəlirləri
30 30 – –
370 150 220 100
Ödənilməli olan faiz xərcləri (20) – (20) –
Asılı müəssisənin mənfəətində pay
((100 – 43) x 30%) 17 – –
367 150 200 100
Mənfəət vergisi xərcləri
Qrup (145) (55) (90)
Asılı müəssisə – – (43)
Hesabat ili üzrə mənfəət 222 95 110 57
Nəzarət etməyən iştirak payı
(110x20%) (22) – (22) –
200 95 88 57
Şirkətdaxili dividendlər – 20 (18) (2)
Qrupun mənfəəti 200 115 70 55
Aşağıdakıları nəzərə alın:
(a) Asılı müəssisənin satış gəlirləri, məcmu mənfəəti və amortizasiya kimi sair məsrəfləri qrupun satış
gəlirləri, məcmu mənfəəti, amortizasiya və s. maddələrinə daxil edilmir;
(b) Qrupun asılı müəssisənin mənfəətindəki payı qrupun mənfəət və zərər haqqında
hesabatına kredit (əlavə) edilir. Əgər asılı müəssisə il ərzində satın alınıbsa, satınalmadan əvvəlki mənfəəti
çıxmaq lazımdır (cari il üzrə mənfəət vergisini nəzərə alaraq);
(c) Nəzarət etməyən iştirak payları yalnız törəmə müəssisələrə tətbiq edilir.
Daha öncə də izah olunduğu kimi, maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabata “Asılı müəssisələrə
investisiya” adlı aktiv daxil edilir. Bu aktivin balans dəyəri onun ilkin dəyəri üstəgəl satınalmadan sonra
qazanılan mənfəətin dividend kimi paylanılmamış məbləğinin qrupa aid olan hissəsindən ibarətdir.
3.5 Misal: Maliyyə vəziyyəti
haqqında konsolidə edilmiş
hesabat
1 yanvar 20X6-cı il tarixində A şirkətinin xalis maddi aktivləri $220,000 təşkil etmişdir. Bu aktivlər nominal
dəyəri $1 olan 100,000 ədəd adi səhm və $120,000 məbləğində gəlir (kapital) ehtiyatları ilə
maliyyələşdirilmişdir. Törəmə müəssisələrə sahib olan P şirkəti $75,000 ödəməklə A şirkətinin 30,000 səhmini əldə
edir. 31 dekabr 20X6-cı il tarixində bitən hesabat ili ərzində A şirkətinin vergidən sonrakı mənfəəti $30,000 təşkil
etmişdir və bu mənfəətdən $12,000 məbləğində dividend ödənilmişdir.
31 dekabr 20X6-cı il tarixinə olan maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatda P şirkətinin A
şirkətinə qoyduğu investisiyanın necə əks etdiriləcəyini göstərin.
Həlli
MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT
31 DEKABR 20X6-cı İL (çıxarış)
Суал
Asılı müəssisə – I
Aşağıda ana müəssisə olan Parent şirkətinin, onun törəmə müəssisələrinin və Assosiet şirkəti adlı asılı
müəssisənin hesabatlarının layihələri təqdim olunur. Parent şirkəti üç il əvvəl Assosiet şirkətinin səhm kapitalının 40%-ni
satın almışdır və həmin tarixdə Assosiet şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəəti $40,000 təşkil etmişdir.
Sizdən Parent şirkətinin konsolidə edilmiş icmal hesabatlarını hazırlamaq tələb olunur.
Qeydlər:
(1) Asılı müəssisənin aktivlərinin/öhdəliklərinin ədalətli dəyərlə göstərildiyini fərz edin;
(2) Törəmə müəssisədə nəzarət etməyən iştirak paylarının olmadığını fərz edin.
Ъаваб
PARENT şirkəti
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT
Qeydlər:
(a) Vergiyə aid qeyddə vergi xərclərində $12,000 məbləğinin asılı müəssisənin vergisi olduğu
açıqlanmalıdır;
(b) Hesabatlarda Parent şirkətinin səhmdarlarına aid mənfəət təqdim olunmalı və həmin şirkətin öz
hesablarında qeydə alınan mənfəətin məbləği açıqlanmalıdır. Bu misalda bunu etmək üçün kifayət
qədər məlumat təqdim olunmamışdır.
PARENT ŞİRKƏTİ
MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT
Qeyd:
Hesablamalar:
Суал
Asılı müəssisə – II
31 dekabr 20X8-ci il tarixində Alfred şirkəti Grimbald şirkətinin səhmlərinin 25%-ni $38,000 ödəməklə satın
almışdır.
31 dekabr 20X9-cu il tarixində bitən il ərzində Grimbald şirkətinin vergidən əvvəlki mənfəəti
$82,000 təşkil etmiş və bu mənfəət üzrə $32,000 məbləğində mənfəət vergisi hesablanmışdır.
31 dekabr tarixində bu mənfəətdən $20,000 məbləğində dividend ödənilmişdir.
28 №-li BMUS-yə əsasən, Alfred şirkətlər qrupunun konsolidə edilmiş hesabatlarında asılı müəssisə üzrə
əks olunacaq rəqəmləri hesablayın.
Ъаваб
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT
Hesablama
Aşağıda göstərilən qaydalar ana-törəmə müəssisələrin konsolidasiyasına uyğun və oxşardır. (a) Eyni hesabat
tarixlərinə hazırlanmış maliyyə hesabatlarından istifadə edin;
(b) Əgər bu mümkün deyilsə, aradakı vaxt ərzində baş vermiş əhəmiyyətli əməliyyatlara/hadisələrə
görə düzəlişlər edin. Asılı müəssisənin hesabat tarixi ilə investorun hesabat tarixi arasındakı zaman
fərqi 3 aydan çox olmamalıdır;
(c) Oxşar şəraitdə baş verən bənzər əməliyyatlar və hadisələr üçün vahid uçot siyasətindən istifadə edin və ehtiyac
olarsa, qrup siyasətini əks etdirmək üçün asılı müəssisənin hesabatlarına düzəlişlər edin.
3.6 “Yuxarı istiqamətli” və “aşağı
istiqamətli” əməliyyatlar
“Yuxarı istiqamətli” əməliyyatlar dedikdə, adətən asılı müəssisənin aktivlərinin investora satışı nəzərdə tutulur.
“Aşağı istiqamətli” əməliyyatlar dedikdə isə investorun aktivlərinin asılı müəssisəyə satışı nəzərdə tutulur.
İnvestor (onun konsolidə edilmiş törəmə müəssisələri daxil olmaqla) ilə asılı müəssisə arasında “yuxarı
istiqamətli” və “aşağı istiqamətli” əməliyyatlardan yaranan mənfəət və zərər investorun asılı müəssisədəki
payına uyğun olaraq hesabatlardan xaric edilir. Bu, ana və törəmə müəssisələr arasındakı qrupdaxili
əməliyyatların qalıqlarının ləğvetmə prosedurlarına çox oxşardır. Unutmayın ki, yalnız qrupun payı ləğv
edilməlidir.
Həlli
A şirkəti asılı müəssisəyə satışlardan $200,000 ($1,000,000 x 25/125) məbləğində realizə edilməmiş mənfəət
əldə etmişdir. Burada qrupun payı (25%) ləğv edilməlidir.
DEBET Satışın maya dəyəri (mənfəət və zərər haqqında
konsolidə edilmiş hesabat) $50,000
KREDİT Asılı müəssisəyə investisiya (maliyyə vəziyyəti
haqqında konsolidə edilmiş hesabat) $50,000
Satış asılı müəssisəyə edildiyinə görə, satılmayan mal-material ehtiyatında qrupun payı ilin sonunda asılı müəssisəyə qoyulan
investisiyanın bir hissəsini təşkil edir. Əgər asılı müəssisə
ана мцяссисяйя сатышы щяйата кечирся иди, дцзялиш ашаьыдакы шякилдя едилярди:
ДЕБEТ Сатышын майа дяйяри (мянфяят вя зяряр щаггында
консолидя едилмиш щесабат) $50,000
КРЕДИТ Мал-материал ещтийатлары (малиййя вязиййяти щагqında
консолидя едилмиш щесабат) $50,000
Групун сатыш эялириндяки пайы мянфяят вя зяряр щаггында консолидя едилмиш щесабатдан да
ляьв едилмялидир.
ДЕБEТ Сатыш эялири (25% х 1,000,000) $250,000
КРЕДИТ Сатышын майа дяйяри $250,000
3.8 Asılı müəssisənin zərərləri
İştirak payı metodundan istifadə olunduqda və asılı müəssisənin zərərlərində investora aid edilən zərərlərin
məbləği onun asılı müəssisədə payının dəyərinə bərabər və ya bu paydan artıq olarsa, investor asılı
müəssisənin zərərlərində ona aid olan hissəni maliyyə hesabatlarına daxil etməyi dayandırmalıdır. Hesabatlarda isə
investisiya sıfır dəyərilə göstərilməlidir. Asılı müəssisədəki pay, adətən, asılı müəssisəyə investisiyanın balans
dəyərinə bərabərdir, lakin bura həmçinin digər uzunmüddətli paylar da daxildir, məsələn, uzunmüddətli
debitor borcları və ya kreditlər.
İnvestorun payı sıfıra qədər azaldıqda, əlavə zərərlər yalnız investorun asılı müəssisə əvəzinə müəyyən öhdəliklər
götürdüyü və ya asılı müəssisənin adından ödənişlər etdiyi hallarda tanınır (məsələn, əgər investor asılı
müəssisənin üçüncü tərəflərə borclu olduğu məbləğlərə görə zəmanət veribsə).
İmtahan
Имтащанда щям асылы мцяссися, щям дя тюрямя мцяссисянин консолидя едилмясини тяляб
едян суалларла растлашмаг гейри-ади щал дейил.
üzrə əsas
məqamla
r
Суал Maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabat
J şirkəti və onun investisiya qoyduğu P və S şirkətlərinin 31 dekabr 20X5-ci il tarixi üçün maliyyə
vəziyyəti haqqında hesabatları aşağıda verilmişdir.
31 DEKABR 20X5-ci İL TARİXİNƏ MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABATLAR
Əlavə məlumat:
(a) J şirkəti 1 yanvar 20X0-cu il tarixində $1,000,000 ödəyərək P şirkətində 600,000 adi səhm əldə etmişdir.
Həmin tarixdə P şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəəti $200,000 təşkil etmişdir;
(b) P şirkətinin satınalma tarixində daşınmaz əmlakının ədalətli dəyərinin onun maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatda göstərilmiş dəyərindən $400,000 məbləğində çox olduğu hesab olunurdu. P şirkəti həmin
daşınmaz əmlakı 20W0-cu ilin yanvar ayında almışdır. Bu əmlakın ümumi dəyərinin 50%-ni təşkil
edən bina elementi 50 il faydalı istifadə müddəti ərzində öz ilkin dəyəri əsasında amortizasiya
edilir;
(c) 1 yanvar 20X4-cü il tarixində J şirkəti $500,000 ödəməklə S şirkətində 225,000 adi səhm satın almışdır.
Həmin tarixdə S şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəəti $150,000 təşkil etmişdir;
(ç) P şirkəti həm J, həm də S şirkətinin istifadə etdiyi məhsul istehsal edir. P şirkəti qrupdaxili satışlarını malların
maya dəyərinin üstünə 25% mənfəətini əlavə etməklə həyata keçirir. 31 dekabr 20X5-ci il tarixində bu
məhsulların $100,000 məbləğində hissəsi J şirkətinin mal-material ehtiyatında, $80,000 məbləğində hissəsi
isə S şirkətinin mal- material ehtiyatında qalmışdır;
(d) P şirkətinin qudvili dəyərdən düşmüşdür və tamamilə silinməlidir. S şirkətinə investisiyada $92,000
məbləğində dəyərdəndüşmə zərəri tanınmalıdır.
Tələb olunur:
J şirkətlər qrupunun 31 dekabr 20X5-ci il tarixinə rəsmi illik hesabata daxil edilə biləcək qaydada maliyyə
vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatını hazırlayın.
Ъаваб
J ŞİRKƏTLƏR QRUPUNUN 31 DEKABR 20X5-ci İL TARİXİNƏ OLAN MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ
HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABATI
$'000
Uzunmüddətli aktivlər
Daşınmaz əmlak (H2) 3,570.00
Maşın və avadanlıqlar (795 + 375) 1,170.00
Asılı müəssisəyə investisiya (H8) 475.20
5,215.20
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatları (H3) 855.00
Debitor borcları (H4) 620.00
Pul vəsaiti (50 + 120) 170.00
1,645.00
Cəmi aktivlər 6,860.20
Kapital və öhdəliklər
Kapital
Səhm kapitalı 2,000.00
Bölüşdürülməmiş mənfəət (H9) 1,778.12
3,778.12
Nəzarət etməyən iştirak payı (H6) 892.08
4,670.20
Uzunmüddətli öhdəliklər
12%-li borc öhdəliyi (500 + 100) 600.00
Cari öhdəliklər (H5) 1,590.00
Cəmi kapital və öhdəliklər 6,860.20
Hesablamalar
1 Qrupun strukturu:
Ж
1.1.XO 1.1.X4
60 % 30%
(6 ил яввял) (2 ил
яввял)
ПС
2 Daşınmaz əmlak:
$'000
J şirkəti 1,950
P şirkəti 1,250
Ədalətli dəyər üzrə düzəlişlər 400
Əlavə amortizasiya (400 x 50% : 40) x 6 il (20X0-20X5) (30)
3,570
3 Mal-material ehtiyatları:
$'000
J şirkəti 575
P şirkəti 300
Realizə edilməmiş mənfəət (100 x 25/125) (20)
855
4 Debitor borcları:
$'000
J şirkəti 330
P şirkəti 290
620
5 Cari öhdəliklər:
$'000
J şirkəti: bank overdraftı 560
ticarət üzrə kreditor borcları 680
P şirkəti: ticarət üzrə kreditor borcları 350
1,590
7 Qudvil:
$'000
J (ana müəssisə) şirkətinə edilən satışdan 100 x 25/125 20.0
S (asılı müəssisə) şirkətinə edilən satışdan 80 x 25/125 x 30% 4.8
24.8
11 Ədalətli dəyər üzrə düzəlişlər:
Satınalma zamanı fərq İndiki fərq
$'000 $'000
Daşınmaz əmlak 400 400
Əlavə amortizasiya: 200 x 6/40 – (30)
400 370