1.

Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Şurası (BMUSŞ)

Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Şurası müstəqil, özü-özünü maliyyələşdirən, mühasibat uçotu standartlarını yaradan və
Londonda yerləşən bir qurumdur. İanə verənlərin siyahısına mühasibatlıq xidməti göstərən aparıcı müəssisələr, özəl maliyyə qurumları, qlobal
sənaye qurumları, mərkəzi və inkişaf bankları və digər beynəlxalq və peşəkar təşkilatlar daxildir.

2001-ci ilin mart ayında BMUSK Təşkilatı mənfəət məqsədi olmayan bir qurum formasında ABŞ-da təsis edilmişdir. BMUSK Təşkilatı
BMUSŞ-nin baş qurumudur.

2001-ci ilin aprel ayından BMUSŞ öz sələfindən, Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsindən (BMUSK) mühasibat uçotu
standartlarını yaratmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdür. Bu restrukturizasiya BMUSK-nın Gələcəyi üzrə Məsləhətlər sənədində əks
olunmuş məsləhətlərə əsaslanmışdır. Əslində, bu restrukturizasiya iş həcminin artması səbəbindən lazımi resursların artırılması ehtiyacından
irəli gələrək həyata keçirilmişdir.

1.1 BMUSŞ-nin tərkibi

BMUSŞ-nin 14 üzvü doqquz ölkəni təmsil edir və auditorlardan, maliyyə hesabatlarını hazırlayanlardan və onların istifadəçilərindən, habelə
elmi işçilərdən təşkil olunmuşdur. Şura tamştatlı 12 üzvdən və yarımştatlı 2 üzvdən ibarətdir.

1.2 BMUSŞ-nin məqsədləri

BMUSŞ-nin rəsmi məqsədləri aşağıdakılardır:

a) İctimai mənafe naminə maliyyə hesabatlarında və digər maliyyə sənədlərində yüksək keyfiyyətli, şəffaf və müqayisə oluna bilən
məlumatların əks etdirilməsini tələb edən yüksək səviyyəli, asanlıqla anlaşılan və tətbiq oluna bilən qlobal mühasibat uçotu standartlarını
yaratmaq və bununla da dünyanın müxtəlif kapital bazarlarının iştirakçılarına və bu standartların digər istifadəçilərinə daha səmərəli iqtisadi
qərarlar vermək üçün imkan yaratmaq;
b) Bu standartların istifadəsini və ciddi şəkildə tətbiqini sövq etmək;
c) Milli standartları tərtib edən qurumlarla birlikdə çalışaraq milli standartları və BMHS- ləri bir-birinə uyğunlaşdırmaqla problemləri aradan
qaldırmaq.

1.3 BMUSŞ-nin strukturu

BMUSŞ-nin strukturu aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərə malikdir:

a) BMUSK Təşkilatı müstəqil qurumdur və iki əsas idarədən ibarətdir – Himayədarlar və
BMUSŞ;
b) BMUSK Təşkilatının himayədarları BMUSŞ-nin üzvlərini təyin edir, ona nəzarəti və qurumun maliyyələşməsini
təmin edir;
c) BMUSŞ mühasibat uçotu standartlarının tərtib edilməsinə görə müstəsna məsuliyyət
daşıyır;
ç) Burada daha iki idarə vardır: Standartlar üzrə Məsləhət Şurası və Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları
üzrə Şərhlər Komitəsi (aşağı baxın).
Maliyyə hesabatlarının tam toplusuna aşağıdakılar daxildir:
 Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat (Balans hesabatı);
 Mənfəət haqqında ətraflı hesabat (Mənfəət və zərər haqqında hesabat);
 Səhmdar kapitaldakı bütün dəyişiklikləri əks etdirən hesabat və yaxud səhmdarlar ilə əlaqəli kapital
əməliyyatları və ya kapitalın səhmdarlara paylanılması ilə bağlı əməliyyatlardan başqa, səhmdar kapitalındakı bütün
digər dəyişikliklər haqqında hesabat;
 Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat;
 Uçot siyasəti və izahlı qeydlər.
Vaxt və xərc amillərini nəzərə alaraq və əvvəl dərc edilmiş məlumatın yenidən təkrarlanmaması məqsədi ilə müəssisələr illik maliyyə
hesabatı ilə müqayisədə aralıq maliyyə hesabatlarında daha az məlumat təqdim edə bilər. Aralıq maliyyə hesabatları adlı 34 №-li BMUS aralıq
maliyyə hesabatları üçün tam və yaxud müxtəsər (yığcam) maliyyə hesabatlarının minimal komponentləri haqqında məlumat verir.
“Maliyyə hesabatları” termininə tam həcmli aralıq və ya illik dövr üzrə hazırlanan maliyyə hesabatları və aralıq dövr üzrə müxtəsər maliyyə
hesabatları daxildir.
Əvvəlki BMUSK bəzi hallarda “əsas uçot qaydası” və “icazə verilmiş alternativ uçot qaydası” rejiminə icazə verirdi. BMUSŞ-nin məqsədi
müəssisələr daxilində və müəssisələrarası bənzər əməliyyat və hadisələrin hesabat dövründə eyni şəkildə uçota alınması, bənzər olmayan
əməliyyat və hadisələrin isə fərqli şəkildə uçota alınmasını təmin etməkdir. Bu səbəbdən, BMUSŞ uçot zamanı fərqli yanaşmaya icazə
verməmək fikrindədir. Bununla yanaşı, eyni əməliyyatlara və hadisələrə tətbiq edilə bilən fərqli uçot yanaşmalarının sayını azaltmaq
məqsədi ilə BMUSŞ qüvvədə olan BMUS-lərin fərqli uçot yanaşmasına icazə verdiyi halları yenidən nəzərdən keçirir və gələcəkdə də
nəzərdən keçirməyə davam edəcəkdir.
BMHS-lərin tətbiqinə dair qoyulan hər hansı məhdudiyyət standartda açıq şəkildə izah edilir.

1.4 BMHS-lərin yaradılması prosesi

BMHS-lər bütün dünya üzrə mühasiblərin, maliyyə analitiklərinin və maliyyə hesabatlarından faydalanan digər istifadəçilərin, işgüzar
ictimaiyyətin, fond birjalarının, tənzimləyici və dövlət qurumlarının, elmi təşkilatlar və digər marağı olan insan və qurumların cəlb edilməsi
vasitəsi ilə beynəlxalq proses nəticəsində yaradılır. BMUSŞ açıq iclaslarda əsas layihələr, gündəlikdə duran qərarlar və görüləcək işlərin prioritetləri
üzrə SMŞ-yə məsləhət verir, habelə ictimaiyyətə açıq olan iclaslarda texniki məsələləri müzakirə edir.
Adətən, standartların yaradılması prosesinə aşağıdakı mərhələlər daxildir (BMUSŞ-nin Nizamnaməsinin müddəaları çərçivəsində tələb
olunan mərhələlər ulduz (*) işarəsi ilə göstərilib):

a) İşçi heyətinin vəzifəsi mövzu ilə əlaqəli olan məsələləri müəyyən və təhlil etmək və BMUSŞ-nin
Konseptual Əsaslarının məsələlərə tətbiqini nəzərdən keçirmək;
b) Milli mühasibat uçotu tələblərini və təcrübəsini öyrənmək və ortaya çıxmış məsələlər üzrə milli standartları tərtib
edən qurumlarla fikir mübadiləsini həyata keçirmək;
c) BMUSŞ-nin gündəliyinə ortaya çıxan məsələlərin əlavə olunması barədə Standartlar üzrə Məsləhət Şurası
(SMŞ) ilə məsləhətləşmək*;
ç) Layihə üzrə BMUSŞ-yə məsləhət vermək üçün məsləhət qrupunu formalaşdırmaq; d) İctimai rəy
üçün müzakirə sənədini nəşr etmək;
e) İctimai rəy üçün BMUSŞ-nin ənı azı səkkiz üzvü tərəfindən təsdiqlənmiş standartların İlkin Versiyasını və
BMUSŞ üzvlərinin bu mövzuda fikir ayrılıqlarını nəşr etmək*;
ə) Standartların İlkin Versiyasında nəticələrin əsaslarını nəşr etmək;
f) Rəylərin təqdim edilməsi üçün ayrılmış dövrdə müzakirə sənədləri və standartların İlkin Versiyası üzrə daxil olmuş bütün
rəyləri nəzərdən keçirmək*;
g) İctimai iclasları təşkil etmək və sahə testlərini həyata keçirmək istəyini nəzərdən keçirmək və əgər bu istəklər varsa, münasib ictimai
iclasları və sahə testlərini həyata keçirmək;
ğ) Şuranın minimum səkkiz üzvü Standartı təsdiqləməli və nəşr olunmuş Standarta fikir ayrılıqları daxil edilməlidir;
h) Nəticələrin əsaslarını standartda nəşr edərək digər məsələlər ilə birlikdə BMUSŞ-nin standartı yaratma prosesinin mərhələlərini və BMUSŞ-nin
Standartların İlkin Versiyası barədə verilmiş ictimai rəylərdən necə faydalandığını açıqlamaq*.

1.5 BMUS/BMHS-nin Şərhi

Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları üzrə Şərhlər Komitəsi BMUSŞ-nin bir komitəsidir və maliyyə hesabatları istifadəçilərinin, onları hazırlayanların və
auditorların faydalanması naminə BMUSŞ-yə maliyyə uçotu və hesabatı standartlarını tərtib və təkmilləşdirməyə kömək edir.
BMHŞK 2002-ci ilin mart ayında Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsi Təşkilatının Himayədarları tərəfindən qurulmuşdur və
ondan əvvəl fəaliyyət göstərən şərhlər komitəsini, Şərhlər üzrə Daimi Komitəni əvəz etmişdir.
BMHŞK BMUSŞ-yə milli standartları tərtib edən qurumlar tərəfindən maliyyələşdirilən bənzər qruplarla birlikdə çalışaraq əsas standartların
əhəmiyyətli dərəcədə eyni olduqları məsələlərdə bənzər nəticələr əldə etmək üçün mühasibat uçotu standartlarının beynəlxalq
konvergensiyasına (bir-birinə uyğunlaşdırılmasına) nail olunmaqda kömək edir.

BMHŞK-nın müxtəlif vəzifələri vardır:

 Mütəmadi olaraq yeni müəyyən edilmiş, lakin BMHS-lərdə xüsusi olaraq əks etdirilməmiş mühasibat
uçotu və maliyyə hesabatı məsələlərini yenidən nəzərdən keçirmək;
 Ziddiyyətli və ya qənaətbəxş olmayan şərhlər meydana gəldikdə və ya lazımi nüfuzlu təlimatın mövcud
olmaması səbəbindən belə şərhlər meydana gəlməyə meyl göstərdikdə bu şərhləri açıqlamaq və müvafiq uçota imkan verən yekdil
rəyə nail olmaq.
BMUSŞ-nin standartları tərtib etmə yanaşmasına müvafiq olaraq BMHŞK şərhli təlimatları prinsiplərə əsaslanaraq yazır. Beləcə, BMHŞK
ilk öncə yekdil rəy üçün təməli formalaşdıran BMUSŞ-nin Maliyyə Hesabatlarının Hazırlanması və Təqdimatı üzrə Konseptual Əsaslara (növbəti fəsilə
baxın) nəzər yetirir. Bundan sonra BMHŞK şərhli təlimatı tərtib etmək və həmin təklif olunan təlimatın BMHS-nin müddəaları ilə
ziddiyyətdə olmadığını müəyyən etmək üçün müvafiq standartda açıqlanmış prinsipləri nəzərə alır. Yekdil rəyi əldə edərkən BMHŞK
həmçinin beynəlxalq konvergensiyaya olan ehtiyaca da lazımi diqqət yetirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, öz vəzifələrini yerinə yetirərkən BMHŞK BMHS-lərə və ya Konseptual Əsaslarla zidd olan və ya onları dəyişən
məsələlərdə qətiyyən güzəştə getmir. Əgər BMHŞK- nın fikrinə görə BMHS-nin tələbləri Konseptual Əsaslardan fərqlənərsə, BMHŞK
müəyyən şərh və yaxud təlimat verməzdən əvvəl BMUSŞ-dən ona istiqamət verməsini tələb edir.
BMHŞK cari BMHS-lərdə və ya Konseptual Əsaslarda çatışmazlıqları göstərən mövcud və ya gələcəkdə meydana gələ bilən məsələlər
barədə BMUSŞ-yə məlumat verir. Əgər BMHŞK mövcud BMHS-yə və ya Konseptual Əsaslara düzəlişin edilməsi və yaxud yeni
BMHS-nin yaradılması lazım olduğu qənaətinə gələrsə, bu halda BMHŞK öz fikirlərini BMUSŞ-nin diqqətinə çatdırır.
BMHŞK bir məsələ barədə yekdil rəyə gəldiyi vaxt həmin yekdil rəy haqqında mütəmadi olaraq maraqlanan tərəflərə BMHŞK-nın şərhi adlı
sənəddə məlumat verir. BMHŞK tərəfindən nəşr edilən şərhlər, onların İlkin Versiyalarının ictimai rəyə açıq olmasını da nəzərdə tutaraq, standart
məsləhət və müzakirə prosesinə uyğun şəkildə tərtib edilir.

2. Ümumi Qəbul edilmiş Mühasibat Uçotu Prinsipləri (ÜQMUP)

Bu məqamda mühasibat uçotu üzrə bəzi əhəmiyyətli terminləri təkrarlamaq ehtiyacı yaranır:
 Yerli (milli) müəssisələrin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik;
 Milli və beynəlxalq mühasibat uçotu standartları;
 Digər ölkələrdə qanunla müəyyən edilmiş qaydalar (xüsusən, Amerika Birləşmiş Ştatlarında);
 Fond birjalarının tələbləri.
ÜQMUP ifadəsi istifadə olunan ölkədən asılı olaraq qanuni səlahiyyətə malik ola və yaxud olmaya bilər, məsələn,
Birləşmiş Krallıqda ÜQMUP qanuni səlahiyyətə malik deyil, lakin Amerika Birləşmiş Ştatlarında ÜQMUP qanuni
səlahiyyətə malikdir.
ÜQMUP dinamik bir anlayışdır və qanunvericilikdə, standartlarda və təcrübədə meydana gələn yeniliklərlə
birlikdə dəyişir.
“Ümumi qəbul edilmiş” məsələsi asanlıqla müəyyən edilən bir məsələ deyil, çünki yeni təcrübələr hələ tam
tətbiq olunmur. Müəyyən bir təcrübənin “ümumi qəbul edilmiş” meyarına uyğun olması bu təcrübənin öz əksini
maliyyə hesabatlarında və qanunvericilikdə əks etdirməsinə və ya müəssisələrin bu təcrübəni tətbiq etməsinə
bağlıdır. Güman edilir ki, ən vacib sual belə qoyulmalıdır: “yeni təcrübə öz istifadəçilərinin ehtiyaclarına və maliyyə
hesabatlarının məqsədinə və “düzgün və ədalətli“ anlayışına uyğun gəlirmi?”

1. BMUSŞ-nin Konseptual Əsasları

1989-cu ilin iyulunda BMUSŞ (o vaxtlar BMUSK) Maliyyə Hesabatlarının Hazırlanması və Təqdimatı Haqqında Konseptual Əsaslar (bundan
sonra “Konseptual Əsaslar” adlandırılacaq) adında sənəd hazırlamışdı. Konseptual Əsaslar, əslində, bütün BMUS-lərin özülünü qoyur və
beləliklə, maliyyə hesabatlarının necə hazırlanmasını və hesabatlardakı məlumat tələblərini müəyyən edən təməl prinsipləri təmin edir.

Konseptual Əsaslar ön söz və girişdən sonra başlayan bir neçə bölmədən və ya fəsildən ibarətdir. Bu fəsillər aşağıdakılardır:
 Maliyyə hesabatlarının məqsədləri;
 Ümumi fərziyyələr;
 Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri;
 Maliyyə hesabatlarının elementləri;
 Maliyyə hesabatlarının elementlərinin tanınması;
 Maliyyə hesabatlarının elementlərinin ölçülməsi;
 Kapital və kapital saxlanılması konsepsiyaları.

Biz, qısaca olaraq, Konseptual Əsasların ön söz və giriş hissələrinə nəzər yetirəcəyik. Həmin hissələr bu kitabda öyrənəcəyiniz digər biliklərlə
birgə Konseptual Əsasların BMUS-lərin yaradılmasında BMUSŞ-nin yanaşmasındakı rolu haqqında sizdə ümumi təsəvvür yaradacaq.

1.1.1 Məqsəd və status

Konseptual Əsasların məqsədləri aşağıdakılardır:

(a) BMUSŞ-yə gələcək standartların yaradılmasında və cari BMUS/BMHS-lərin təkmilləşdirilməsində köməklik göstərmək;
(b) BMUS/BMHS tərəfindən icazə verilən alternativ uçot metodlarının sayını azaltmaq üçün baza təmin etməklə, BMUSŞ-yə maliyyə
hesabatlarının təqdimatı ilə bağlı nizamlama, mühasibat uçotu standartları və prosedurların harmonizasiyası istiqamətində köməklik
göstərmək;
(c) Milli standartı tərtib edən qurumlara milli standartların yaradılmasında köməklik göstərmək;
(ç) Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlara BMUS/BMHS-ləri tətbiq etməkdə və hər hansı spesifik BMUS/BMHS tərəfindən əhatə
olunmayan məsələlərlə bağlı köməklik göstərmək;
(d) Auditorlara maliyyə hesabatlarının BMUS/BMHS-yə uyğun olaraq hazırlanması rəyini formalaşdırmaqda köməklik göstərmək;
(e) Maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə BMUS/BMHS-yə uyğun olaraq hazırlanan maliyyə hesabatlarında təqdim
olunan məlumatı aydın şəkildə anlamağa və şərh etməyə köməklik göstərmək;
(ə) BMUSŞ-nin işi ilə maraqlananları bu qurumun BMUS/BMHS-ləri formalaşdırma prosesi ilə bağlı məlumatla təmin etmək.
Konseptual Əsaslar BMUS/BMHS-ni əvəz etmir, eyni zamanda, bu əsaslar heç bir BMUS/BMHS- ni inkar etmir. Bəzən nadir hallarda
BMUS/BMHS ilə Konseptual Əsaslar arasında ziddiyyət yarana bilər və hər halda, BMUS/BMHS üstünlük təşkil edir. Bu hallar vaxt
keçdikcə azalacaq, çünki Konseptual Əsaslar gələcək BMHS-ləri hazırlamaq üçün bələdçi rolunda çıxış edir. Konseptual Əsaslar, BMUSŞ
tərəfindən istifadə edildikcə, özü-özlüyündə təshih ediləcək.

1.1.2 Tətbiqi sahəsi

Konseptual Əsaslar aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
(a) Maliyyə hesabatlarının məqsədi;
 (b) Maliyyə hesabatlarındakı məlumatların yararlılığını müəyyən edən keyfiyyət xüsusiyyətləri;
(c) Maliyyə hesabatlarını təşkil edən elementlərin tərifi, tanınma və ölçülmə qaydaları; (ç) Kapital və kapitalın saxlanılması
konsepsiyaları.
Konseptual Əsaslar daha çox “ümumi məqsədli” maliyyə hesabatlarını (yəni tam həcmli illik maliyyə hesabatları) əhatə edir, lakin bu əsaslar
hesabatların digər növlərinə də tətbiq edilə bilər. Tam həcmli maliyyə hesabatlarına aşağıdakılar daxildir:
(a) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat; (b) Mənfəət və zərər haqqında hesabat;
(c) Maliyyə vəziyyətində baş verən dəyişikliklər haqqında hesabat (məsələn, pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı);
(ç) Qeydlər, digər hesabatlar və izahedici material.

Maliyyə hesabatlarına əlavə məlumatlar daxil edilə bilər, lakin direktorların, idarə heyəti sədrinin və ümumiyyətlə, rəhbərliyin təqdim etdiyi
şərh və hesabatlar kimi bəzi maddələr maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi hesab edilmir.
Maliyyə hesabatlarını təqdim edən müəssisələrin bütün növləri (ticarət, sənaye, biznes; ictimai və ya özəl sektor) Konseptual Əsasların
tətbiqi sahəsi və əhatə dairəsinə daxildir.

2. Maliyyə hesabatlarının məqsədi

Maliyyə hesabatlarının məqsədi istifadəçilərin məlumat tələblərini ödəməkdir.
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki: “Maliyyə hesabatlarının məqsədi iqtisadi qərarların qəbul edilməsində geniş istifadəçi kütləsini
müəssisənin maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər haqqında faydalı məlumatla təmin
etməkdir”.
Maliyyə hesabatları əksər istifadəçilərin məlumat ehtiyaclarını ödəyir. Lakin maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumat aşağıdakı
amillərə görə məhdud xarakter daşıyır:
(a) Maliyyə hesabatları gözlənilən gələcək hadisələr deyil, keçmiş hadisələrə əsaslanır; (b) Maliyyə hesabatları özündə, adətən,
qeyri-maliyyə məlumatlarını da ehtiva etmir.
Maliyyə hesabatları həmçinin rəhbərliyin ona həvalə edilmiş resursları necə idarə etdiyinin nəticələrini göstərir.

2.1 Maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində

dəyişikliklər
İstifadəçilər üçün müəssisənin işçilərə, borcverənlərə və sairlərə ödənişlər etmək məqsədilə pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərini əldə
etmək imkanlarını qiymətləndirmək olduqca vacibdir.
Maliyyə vəziyyəti (balans hesabatı) haqqında olan məlumata aşağıdakı amillər təsir edir və bu baxımdan, həmin amillər haqqında
məlumata sahib olmaq istifadəçilər üçün yararlı ola bilər:
(a) Müəssisənin nəzarətində olan iqtisadi resurslar: bu məlumat müəssisənin gələcəkdə pul vəsaitlərini əldə etmək imkanlarını
proqnozlaşdırmağa (təxmin etməyə) şərait yaradır;
(b) Maliyyə strukturu: bu məlumat gələcəkdə borcalma ehtiyaclarını, mənfəətin bölüşdürülməsi və yeni maliyyə vəsaitlərinin əldə
edilməsi imkanlarını proqnozlaşdırmağa şərait yaradır;

©Likvidlik və ödəmə qabiliyyəti: bu məlumat müəssisənin öz maliyyə öhdəliklərini, həmin öhdəliklərin vaxtı çatdıqda
ödəyəbilmə qabiliyyətini proqnozlaşdırmağa şərait yaradır (likvidlik qısamüddətli (cari), ödəmə qabiliyyəti isə uzunmüddətli
öhdəliklərə şamil edilir)
 Bütün bu sahələrdə müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi mühitdə baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmaq bacarığı çox vacibdir.
Maliyyə nəticələri (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) haqqındakı məlumatdan, xüsusilə də mənfəətlilik haqqında
məlumatdan müəssisənin gələcəkdə nəzarət edəcəyi iqtisadi resurslardakı mümkün dəyişiklikləri proqnozlaşdırmaq üçün
istifadə olunur. Bu baxımdan, maliyyə nəticələrinin əvvəlki dövrlər ilə müqayisəsi haqda məlumat çox zəruridir.
Maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər (pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat) haqqında məlumatdan müəssisənin
investisiya, maliyyə və əməliyyat fəaliyyətlərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bu məlumat müəssisənin pul
vəsaitlərini əldə etmə imkanlarını və həmin vəsaitlərin sərf olunduğu ehtiyacları göstərir.
Maliyyə hesabatlarının bütün hissələri, eyni əməliyyat və ya hadisələrin müxtəlif aspektlərini əks etdirdiklərinə görə, bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədədir. Hər bir hesabat müxtəlif məlumatı təqdim edir; bu hesabatlardan heç biri ayrılıqda istifadəçilər tərəfindən tələb
olunan bütün məlumatı təqdim edə bilməz.

2.2 Mühasibat uçotunun hesablama metodu

Hesablama metodu ilə hazırlanan maliyyə hesabatları istifadəçilərə həm pul vəsaitləri ilə həyata keçirilmiş keçmiş əməliyyatları, həm
də gələcəkdə müvafiq olaraq pul vəsaitləri ilə ödəniləcək öhdəlikləri və yaxud pul vəsaitinin daxil olmasına səbəb olacaq resursları
əks etdirir.

2.3 Fəaliyyətin fasiləsizliyi

Güman edilir ki, müəssisə əsas əməliyyatlarını ləğv etmək və yaxud kommersiya fəaliyyətinin böyük hissəsini dayandırmaq niyyətində
deyil. Əgər belə bir niyyət olsaydı, onda maliyyə hesabatları fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi əsasında deyil, fərqli fərziyyələr (açıqlama) əsasında
hazırlanmalı idi.

3. Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri

Малиййя щесабатларынын ящямиййятли кейфиййят хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр:

– Анлашыглылыг;
– Мцнасиблик;
– Етибарлылыг;
– Мцгайисялилик.

Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, keyfiyyət xüsusiyyətləri maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatların
istifadəçilər üçün yararlı olmasını təmin edən amillərdir. Dörd əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri anlaşıqlılıq, münasiblik,
etibarlılıq və müqayisəlilikdir.

3.1 Anlaşıqlılıq
İstifadəçilər maliyyə hesabatlarını anlamalıdırlar. Güman edilir ki, istifadəçilərin müəyyən səviyyədə biznes, iqtisadiyyat və mühasibat uçotu
bilikləri vardır və onlar bu biliklərdən istifadə edərək maliyyə hesabatlarını təhlil edə bilərlər. Əgər bir məlumat münasibdirsə, onun
mürəkkəb olduğunu önə sürərək, həmin məlumatı maliyyə hesabatlarından çıxarmaq düzgün deyil.

3.2. Münasiblik

Münasiblik baxımından məlumatın mahiyyəti və əhəmiyyəti bir-biri ilə əlaqəlidir.

Məlumatın münasibliyi onun mahiyyəti və əhəmiyyətliliyindən asılıdır. Bəzi hallarda məlumatın mahiyyəti onun münasib olması
üçün kifayətdir. Digər hallarda isə məlumatın mahiyyəti və əhəmiyyətliliyi birgə nəzərə alınmalıdır.
3.2 Əhəmiyyətlilik
Məlumatın münasibliyi onun mahiyyəti və əhəmiyyətliliyi ilə səciyyələnir.

Məlumat sırf onun mahiyyətinə görə (məsələn, rəhbərliyə mükafat) münasib olaraq qiymətləndirilə bilər. Digər hallarda,
məlumatın həm mahiyyəti, həm də ki, əhəmiyyəti diqqətə alınmalıdır. Əhəmiyyətlilik özü-özlüyündə (etibarlılıq və ya münasiblik
kimi) əsas keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, çünki o, sadəcə olaraq, bir istinad nöqtəsidir.

Etibarlılıq
Məlumat faydalı olmaq üçün, eyni zamanda, etibarlı olmalıdır. İstifadəçi məlumatın doğruluğuna arxalanaraq ona etibar
etməlidir .
Məlumatın münasib olmasına baxmayaraq, əgər o, kifayət qədər etibarlı deyilsə, onda ona güvənmək aldadıcı ola bilər.

3.2.1 Düzgün təqdimat

Məlumatın etibarlı olması üçün nəzərdə tutulan əməliyyatlar düzgün təqdim edilməlidir. Lakin bəzən bu mümkün olmaya bilər.
Bu da çox vaxt qərəzli mövqeyə görə deyil, sırf əməliyyatların mahiyyətini müəyyənləşdirməklə və ya ölçülmə və ya təqdimatın
müvafiq metodunun tapılması ilə bağlı çətinliklərdən irəli gəlir. Hər hansı bir əməliyyatın maliyyə effektlərinin ölçülməsi həddindən artıq
qeyri-müəyyən olduqda, müəssisələr belə əməliyyatları uçota almamalıdırlar (məsələn, daxildə yaradılmış qudvil).

3.2.2 Mahiyyətin formadan üstünlüyü

Əməliyyatın düzgün təqdimatı ancaq o halda mümkündür ki, həmin əməliyyatın hüquqi forması deyil, məhz onun mahiyyəti və iqtisadi
reallığı əsas götürülsün.

3.2.3 Neytrallıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni qərəzsiz olmalıdır.
Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan məlumat, onların öncədən müəyyən olunmuş nəticənin
əldə edilməsi üçün istifadəçinin qərarına təsir etdikdə, maliyyə hesabatları neytral hesab oluna bilməz.

3.2.4 Ehtiyatlılıq
Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında bəzi qeyri-müəyyənlik mövcud ola bilər. Buna misal olaraq, şübhəli debitor
borclarının yığılmasını göstərə bilərik. Bu cür qeyri-müəyyənliklər müvafiq açıqlamalar təqdim etməklə və ehtiyatlılıq
prinsipindən istifadə etməklə uçota alınır. Digər tərəfdən, ehtiyatlılıq gizli ehtiyatların və ya hədsiz qiymətləndirilmiş
öhdəliklərin yaradılmasına, aktiv və ya gəlirin olduqlarından az göstərilməsinə və yaxud öhdəlik və ya xərclərin
olduqlarından az göstərilməsinə icazə vermir.

3.2.5 Tamlıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün bu məlumat onun əhəmiyyətliliyi və
ona çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla, dolğun olmalıdır. Dolğun olmayan məlumat aldadıcı və ya səhv istiqamətə
yönləndirici ola bilər.
3.3 Müqayisəlilik
İstifadəçilər müəssisənin maliyyə hesabatlarını aşağıdakı meyarlar baxımından müqayisə etmək imkanına malik olmalıdırlar:
(a) Müəyyən tendensiyanı görmək üçün müəssisənin müxtəlif dövrlərə aid olan öz maliyyə
hesabatlarının bir-biri ilə müqayisəsi;
(b) Digər müəssisələrin maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətindəki
dəyişiklikləri öz müəssisələrinin hesabatları ilə müqayisəsi.

Müqayisə olunan məlumatın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri ardıcıllıqdır. Müəssisə dövrlər üzrə öz hesabatlarını bir-biri ilə və
digər müəssisələrin hesabatları ilə müqayisə etmək üçün eyni uçot yanaşmalarını tətbiq etməkdə ardıcıl olmalı, eləcə də digər
müəssisələr ardıcıllıq prinsipinə əməl etməlidirlər.
Uçot siyasətinə dair məlumatların açıqlanması burada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstifadəçilər müxtəlif müəssisələrin
hesabatlarında oxşar maddələrin müqayisəsini təmin edə bilmək üçün müxtəlif uçot siyasətlərini fərqləndirməyi
bacarmalıdırlar.
Müqayisəlilik eynilik demək deyildir. Müəssisələr öz uçot siyasətlərini onlar qeyri-münasib olduqda dəyişməlidirlər.
Müqayisəyə imkan vermək üçün əvvəlki dövrlərlə bağlı məlumat göstərilməlidir.

3.4 Münasib və etibarlı məlumatın məhdudluğu

3.4.1 Vaxtında təqdimat

İnformasiyanın münasib sayılması üçün onun vaxtında təqdim edilməsi vacibdir. Təqdimat zamanı səbəbsiz ləngitmələrə yol verilən
məlumat öz münasibliyini itirə bilər.

Vaxtında təqdimatla məlumatın etibarlılığı arasında nisbi tarazlıq vardır. Bəzən məlumatın vaxtında təqdim olunması məqsədilə
əməliyyatların və digər hadisələrin bütün aspektlərinin tam müəyyənləşməsinə qədər hesabat təqdim etmək tələbi ortaya çıxır. Bu
da maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatın etibarlılıq səviyyəsinin aşağı enməsinə səbəb ola bilər. Digər tərəfdən, əksinə,
hesabatın təqdim edilməsi bütün aspektlər müəyyən olunanadək gecikdirilərsə, informasiya yüksək dərəcədə etibarlı, lakin bundan
əvvəl qərar qəbul etməli olan istifadəçilər üçün az faydalı ola bilər. Müəssisə rəhbərliyi maliyyə hesabatlarının vaxtında təqdim edilməsindən və
etibarlılığından əldə olunacaq nisbi səmərəliliyin tarazlığını təmin etməlidir. Burada əsas prinsip istifadəçilərin məlumat tələblərinin daha
səmərəli ödənilməsidir.

3.4.2 Səmərə və xәrclər arasında tarazlıq

Bu, bir keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, daha geniş bir məhdudluqdur. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatdan əldə
olunan səmərə bu məlumatın hazırlanması ilə bağlı xərclərdən artıq olmalıdır. Bu, subyektiv bir məsələdir və burada digər
çətinliklər də mövcud ola bilər:
məsələn, istifadəçilərdən başqa, digər qruplar da bu məlumatlardan faydalana bilər, həmçinin, məlumatla bağlı
məsrəflər istifadəçilər tərəfindən deyil, digərləri tərəfindən ödənilə bilər. Buna görə də səmərə-xərclər təhlilini tətbiq etmək
çox çətin ola bilər, lakin məlumatları hazırlayanlar və onun istifadəçiləri bu məhdudluğun mövcud olduğunu
bilməlidirlər.

3.4.3 Keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlıq

Təcrübədə keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlığın əldə edilməsi zəruri hesab edilir. Maliyyə hesabatlarının vəzifələrinin
yerinə yetirilməsi üçün keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında müvafiq tarazlığa nail olmaq məqsədəuyğundur. Müxtəlif
hallarda xüsusiyyətlərin nisbi mühümlüyü peşəkar mülahizələrin predmetidir.
 3.5 Düzgün və ədalətli göstərmə/ədalətli
təqdimat
Konseptual Əsaslar bu konsepsiyaları birbaşa təyin etməyə cəhd göstərmir. Lakin o, əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri
və müvafiq maliyyə standartlarının tətbiqinin, adətən, maliyyə hesabatlarının düzgün və ədalətli göstərmə və ya
ədalətli təqdimatı ilə nəticələnəcəyini bildirir.

4. Maliyyə hesabatlarının elementləri

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя щесабатларынын елементляри ашаьыдакы груплара бюлцня биляр:
– Малиййя вязиййяти (малиййя вязиййяти щаггында щесабат): активляр, ющдяликляр, капитал;
– Малиййя нятиъяляри (мянфяят щаггында ятрафлы щесабат): эялирляр, хяръляр.

Əməliyyatlar və digər hadisələr birlikdə daha geniş siniflərdə qruplaşdırılır və bu yolla da onların maliyyə effektləri
maliyyə hesabatlarında göstərilir. Bu geniş siniflər maliyyə hesabatlarının elementləridir. Konseptual Əsaslar bu
elementləri aşağıdakı kimi göstərir:
Малиййя щесабатларын
елементляри

Мянфяят
Малиййя вязиййяти щаггында щесабатда малиййя щаггында ятрафлы
вязиййятинин щесабатда малиййя нятиъяляринин юлчцлмяси
юлчцлмяси

Активляр Эялирляр Хяръляр

Ющдяликляр Капитал
Daha sonra bu elementlər maliyyə hesabatlarında təqdim olunmaq məqsədilə daha təfərrüatlı təsnifləşdirilir. Məsələn, aktivlər
mahiyyətlərinə və yaxud funksiyalarına görə xüsusi qruplar şəklində göstərilir ki, bu da istifadəçilərə qərar qəbul etməkdə kömək
məqsədi daşıyır.

4.1 Maliyyə vəziyyəti

Biz diqqəti aşağıdakı üç terminə yönəltməliyik.

Əsas terminlər
 Актив. Кечмиш щадисялярин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян идаря олунан вя
мцяссисяйя эяляъякдя игтисади сямяря эятиря биляъяйи эюзлянилян ресурсдур.
 Ющдялик. Мцяссисянин кечмиш щадисялярдян йаранмыш вя йериня йетирилмяси
игтисади сямяряни юзцндя якс етдирян ресурсларын мцяссисядян кянара ахыны иля
нятиъялянян мювъуд боръудур.
 Капитал. Бцтцн ющдяликляр чыхылдыгдан сонра мцяссисянин халис активляринин
дяйяридир.
(Консептуал Ясаслар)

Bu təriflər əhəmiyyətli olsa da, bu fəslin növbəti bölməsində nəzərdən keçirəcəyimiz həmin elementlərin tanınma
meyarlarını özöndə tam olaraq əks etdirmir. Bu o deməkdir ki, elə maddələr ola bilər ki, yuxarıdakı təriflərə uyğun olsun, lakin
tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermədiklərinə görə uçota alınmasınlar. Tanınma meyarı iqtisadi səmərənin müəssisəyə
və ya müəssisədən kənara axınının ehtimal edilməsidir.
Hər hansı bir əməliyyatdan yaranan mühasibat obyektinin yuxarıdakı təriflərə uyğun olması həmin əməliyyatın hüquqi
formasından deyil, onun mahiyyəti və iqtisadi reallığından asılıdır. Məsələn, maliyyə icarəsi mövzusunu nəzərdən keçirin.

4.2 Aktivlər
İndi isə yuxarıda göstərilən elementlərə daha dərindən nəzər yetirə bilərik.

Əsas terminlər
Эяляъяк игтисади сямяря. Бу, пул вясаитляринин вя онун еквивалентляринин мцяссисяйя
бирбаша вя йа долайы йолла ахынына имкан йаратмаг потенсиалыдыр. Бу потенсиал
мцяссисянин ямялиййат фяалиййятинин мящсулдар бир щиссяси ола биляр. О, щям дя пул
вясаитляри вя йа онун еквивалентляриня конвертасийа вя йа пул вясаитляринин кянара ахыныны
азалтмаг имканы (мясялян, истещсал хярълярини азалдан алтернатив истещсал просесинин
тапылмасы) шяклиндя дя юзцнц бöрузя веря биляр.
(Консептуал Ясаслар)

Aktivlər adətən alıcılar üçün mal və xidmətlər istehsal etmək üçün istifadə olunur. Alıcılar isə bu mal və xidmətlərə görə
müəssisəyə pul vəsaitləri və yaxud onların ekvivalentlərini ödəyirlər. Pul vəsaitləri özü-özlüyündə müəssisəyə resursları
idarəetmə istiqamətində köməklik göstərir.
Aktivin mövcudluğu, xüsusilə də nəzarət etmə (idarə olunma) nöqteyi-nəzərindən, aşağıdakılardan asılı deyil:
(a) Fiziki forma (məsələn, patent və müəlliflik hüquqları fiziki formaya malik deyildir); (b) Qanuni haqlar (məsələn, icarə
müqavilələri).
Keçmişdə olan əməliyyatlar və ya hadisələr aktivlərin yaranması ilə nəticələnir; gələcəkdə baş verəcək hadisələr isə
özü-özlüyündə aktiv yaratmır. Məsələn, müəssisənin gələcəkdə uzunmüddətli bir aktivi almaq niyyəti, özü-
özlüyündə, aktivin tərifinə uyğun gəlmir.

4.3 Öhdəliklər
Biz burada yuxarıdakı tərifin bəzi aspektlərinə daha dərindən nəzər yetirəcəyik. Öhdəliyin əsas xüsusiyyəti
müəssisənin mövcud (cari) borcunun olması ilə xarakterizə olunur.

Əsas
Боръ. Мцяййян бир шякилдя щярякят етмяк вя йа мцяййян бир фяалиййяти щяйата terminlər
кечирмяк ющдялийи вя мясулиййятидир. Борълар гануни гцввядя олан мцгавиля вя йа
ганунвериъилийин тялябляринин нятиъяси олараг мювъуд ола биляр. Ющдяликляр, щямчинин,
нормал бизнес практикасындан, бизнес яняняляриндян вя йахшы ишэцзар мцнасибятляри
горумаг вя ядалятли фяалиййят эюстярмяк ниййятиндян дя йарана биляр.
(Консептуал Ясаслар)

Cari borcları və gələcək təəhhüdləri bir-birindən fərqləndirmək çox vacibdir. Məsələn, rəhbərliyin gələcəkdə hər
hansı bir aktivi satın almaq qərarı özü-özlüyündə cari öhdəlik yaratmır.
Cari borclarla bağlı hesablaşma digər tərəfin iddialarını ödəmək üçün müəssisənin iqtisadi səmərəni özündə təcəssüm
etdirən resurslarını təslim etməsini əks etdirən prosesdir. Bu proses təkcə pul vəsaitlərinin ödənişi ilə deyil, bir sıra
fərqli yollarla edilə bilər.
Öhdəliklər yalnız keçmiş əməliyyat və ya hadisələr nəticəsində əmələ gəlməlidir. Məsələn, illik alışlara əsaslanaraq
müştərilərə gələcək dövrlərdə qaytarılacaq güzəşt məbləğlərinin tanınması halında, keçmişdə əmtəələrin satışı öhdəliyin
yaranmasına səbəb olan əməliyyat hesab olunur.

4.3.1 Qiymətləndirilmiş öhdəliklər

Qiymətləndirilmiş öhdəlik adi öhdəlik hesab olunurmu?

Əsas terminlər
Гиймятляндирилмиш ющдялик. Вахты вя йа дяйяри гейри-мцяййян олан ющдяликдир.
Йяни гиймятляндирилмиш ющдялик ющдялийин йухарыда эюстярилян тярифиня уйьун эялир,
садяъя олараг, онун дяйяри гейри-мцяййяндир вя бу сябябдян дя бу дяйяр рящбярлик
тяряфиндян гиймятляндирилмялидир.
(Консептуал Ясаслар)

Konseptual Суал
əsaslar
Aşağıdakı halları nəzərdən keçirin. Hər bir halda Konseptual Əsaslara istinad edərək, bu halın aktiv və yaxud öhdəlik
yaratdığını müəyyənləşdirin. Cavablarınızı əsaslandırın.
(a) Huqo şirkəti $20,000 məbləğində patent alıb. Bu patent şirkətə sonrakı beş ilin hər birində $3,000 məbləğində
qənaət etmək imkanı yaradan xüsusi bir istehsal prosesindən eksklöziv istifadə hüququnu verir;
(b) Lantos şirkəti Zophiaya avtomobil təmiri mağazasını açmaq üçün $10,000 məbləğində ödəniş edir və belə
bir şərt qoyur ki, Zophia birinci növbədə xidməti Lantos şirkətinin maşınlarına göstərəcək;
(c) Uils şirkəti hər satılan maşını zəmanətlə təmin edir.
 Ъаваб
(a) Bu, bir aktivdir (qeyri-maddi aktiv). Burada keçmiş hadisə, nəzarət (müəssisə tərəfindən idarə olunan resurs) və gələcək
iqtisadi səmərə (xərclərin azaldılması) vardır;
(b) Bu, aktiv kimi təsnifləşdirilə bilməz. Lantos şirkətinin avtomobil təmiri mərkəzi üzərində heç bir nəzarət (idarə) etmə səlahiyyəti
yoxdur və burada “gələcək iqtisadi səmərələr” haqda danışmaq çox çətin olardı;
(c) Bu, bir öhdəlikdir; çünki müəssisə təmir etmə zəmanəti altında öz üzərinə məsuliyyət götürmüşdür. Öhdəlik gələcəkdə hər
hansı bir iddia müqabilində ödəniş olduqda deyil, zəmanətin verilməsi anında tanınmalıdır (uçota alınmalıdır).

4.4 Kapital

Kapital yuxarıda aktivlərlə öhdəliklərin fərqi kimi xarakterizə edilmişdir, lakin o, balans hesabatında daha təfərrüatlı şəkildə
təsnifləşdirilə bilər. Kapitalın daha təfərrüatlı şəkildə təsnifləşdirilməsi onun paylaşdırılması və ya başqa məqsədlər üçün istifadə
olunmasına qoyulmuş hüquqi və digər məhdudiyyətləri əks etdirmək məqsədi daşıyır. Məsələn, bəzi ölkələrin
qanunvericiliklərinə görə kreditorların mənafeyinin qorunması məqsədilə bəzi kapital ehtiyatlarının yaradılması tələb olunur.
Kapitalın balans dəyəri birbaşa aktivlərin və öhdəliklərin ölçülməsindən (balans dəyərindən) asılıdır. O, müəssisənin səhmlərinin
bazar dəyərindən heç bir formada asılı deyil.

4.5 Maliyyə nəticələri

Mənfəət maliyyə nəticələrinin qiymətləndirilməsi və ya digər qiymətləndirmələrdə (məsələn, səhm üzrə

mənfəət) əsas kimi istifadə olunur. Mənfəət birbaşa gəlir və xərclərin ölçülməsindən, onlar isə öz
növbələrində (qismən də olsa), kapital və kapitalın saxlanılması konsepsiyalarından asılıdır.
Bu səbəbdən də mənfəətin elementləri olan gəlir və xərclər daha ətraflı şəkildə aşağıda izah edilir:

Əsas terminlər  Эялир. Сящмдарларын капитал гойулушу иля ялагяли олмайан, лакин капиталда артым иля
нятиъялянян вя щесабат дюврц ярзиндя активлярин артмасы, дахил олмасы вя йа
ющдяликлярин азалмасы шяклиндя игтисади сямярянин артымыдыр.
 Хяръляр. Сящмдарлар арасында капиталын бюлцшдцрцлмяси иля ялагяли олмайан, лакин
капиталын азалмасы иля нятиъялянян, щесабат дюврц ярзиндя активлярин кянара ахыны вя
йа азалмасы вя ющдяликлярин артмасы щесабына баш верян игтисади сямярянин
азалмасыдыр.
(Консептуал Ясаслар)

Gəlir və xərclər, iqtisadi qərar qəbul etmək üçün münasib məlumatı təmin etmək məqsədilə, mənfəət və zərər haqqında
hesabatda müxtəlif üsullarla təqdim edilə bilər. Məsələn, adi əməliyyatlar nəticəsində əmələ gələn gəlir və xərcləri qeyri-adi
gəlir və xərclərdən ayırmaq lazımdır.
Gəlir və xərclər üzrə maddələr bir-birindən ya fərqləndirilə, ya da ki, birləşdirilə bilər.
Gəlirin tərifi həm gəlir, həm də qazancları əhatə edir. Gəlir müəssisənin adi əməliyyatları nəticəsində əmələ gəlir.
Əsas terminlər
Газанълар. Игтисади сямярядяки артыма дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя
эялирдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)

Qazanclara uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan mənfəəti misal göstərmək olar. Gəlirin tərifi
realizə olmamış qazancları da əhatə edir, məsələn, satış üçün nəzərdə tutulan qiymətli kağızların yenidən
qiymətləndirilməsindən əmələ gələn qazanc.

4.6 Xərclər
Gəlirdə olduğu kimi, xərclərin tərifi də həm müəssisənin adi əməliyyat fəaliyyəti nəticəsində yaranmış xərcləri, həm də
əməliyyat fəaliyyətinə aid olmayan zərərləri (itkiləri) əhatə edir.

Əsas
Зярярляр. Игтисади сямярядяки азалмайа дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя terminlər
хярълярдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)

Zərərlərə uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan zərəri misal göstərmək olar. Xərclərin tərifi
həmçinin realizə olunmamış zərərləri əhatə edir, məsələn, borc vəsaitləri üzrə valyuta məzənnəsi effektləri.

4.7 Kapitalın saxlanmasını təmin edən

düzəlişlər

Müəssisənin aktivlərinin və öhdəliklərinin dəyərinin yenidən qiymətləndirilməsi və ya yenidən müəyyənləşdirilməsi

kapitalda artıma və ya azalmaya səbəb olur.

Əsas
Йенидянгиймятляндирмя. Актив вя ющдяликлярин дяйяринин йенидян тяйин олунмасыдыр. terminlər
(Консептуал Ясаслар)

Bu artım və azalmalar gəlir və xərclərin təriflərinə uyğundur. Lakin onlar kapitalın saxlanması konsepsiyasının
müddəalarına əsasən, mənfəət və zərər haqqında hesabatda deyil, kapitalda uçota alınır.

Bölmənin xülasəsi
Aşağıdakı terminlərin təriflərini qavradığınızı bir daha yoxlayın.
 Maliyyə vəziyyəti:
– Aktiv;
– Öhdəlik;
– Kapital.
 Maliyyə nəticələri:
– Gəlir;
– Xərc.
 5. Maliyyə hesabatlarının elementlərinin
tanınması
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Ашаьыда гейд олунан танынма мейарлары олдугъа ящямиййятлидир:
– Эяляъяк игтисади сямярялярин артмасы вя йахуд азалмасы ещтималы;
– Гиймятляндирмянин етибарлылыьы.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, aktiv və öhdəliklərin təriflərinə uyğun gələn bəzi maddələr maliyyə
hesabatlarında xüsusi tanınma meyarının tələblərinə cavab vermədikləri təqdirdə, uçota alınmaya bilər.

Əsas terminlər Танынма. Малиййя щесабатларынын елементляринин биринин тярифиня уйьун эялян вя
ашаьыдакы танынма мейарларынын тялябляриня ъаваб верян маддянин баланс щесабатында
вя йахуд мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда учота алынмасы просесидир.
(а) бу маддя иля ялагядар эяляъяк игтисади сямярянин мцяссисяйя дахил вя йа
мцяссисядян хариъ олunмасы ещтимал олунур; вя
(б) бу маддянин дяйяри етибарлы шякилдя мцяййян олуна, гиймятляндириля вя йа
щесаблана билир.
(Консептуал Ясаслар)

Burada əhəmiyyətlilik konsepsiyasına da diqqət yetirmək lazımdır (bax: bölmə 5.3).

5.1 Gələcək iqtisadi səmərənin artımı və ya

azalması ehtimalı

Burada ehtimal dedikdə, hər hansı maddə ilə bağlı olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə axını və ya müəssisədən
kənara axınının proqnozlaşdırılmasındakı qeyri- müəyyənlik dərəcəsi başa düşülür. Bu ehtimal müəssisənin fəaliyyət
göstərdiyi mühitin xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları hazırlanarkən mövcud olan dəlilləri əsasında hesablanır.

5.2 Qiymətləndirmənin etibarlılığı

Maddənin (mühasibat obyektinin) dəyəri və ya qiyməti bir çox hallarda qiymətləndirilməlidir (təxmini hesablanmalıdır).
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, qiymətləndirmə maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının mühüm bir hissəsidir və
qiymətləndirmədən istifadə etməklə maliyyə hesabatlarının etibarlılığı azalmır. Əgər hər hansı maddənin dəyərini
müəyyənləşdirmək üçün məntiqli bir qiymətləndirmədən istifadə etmək mümkün deyilsə, bu halda həmin obyekt uçota
alınmamalıdır, lakin bu obyektin mövcudluğu qeydlərdə və yaxud digər izahedici materiallarda açıqlanmalıdır.
Bu obyektlər, şərait və ya hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisələrlə bağlı olaraq, sonrakı tarixlərdə tanınma meyarlarına
uyğun ola bilərlər.
5.3 Maddələrin tanınması
Biz tanınmanın yuxarıda verilən tərifinə əsaslanaraq, aktiv, öhdəlik, gəlir və xərclərin tanınma meyarlarının aşağıdakı
kimi qısa izahını verə bilərik:

Hansı hesabatda
Madd Nə vaxt tanınır
tanınır
ə
Aktiv Maliyyə vəziyyəti Aktiv yalnız müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin axını
haqqında hesabat ehtimal olunduğu və onun dəyərinin və ya qiymətinin
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud
olduğu hallarda tanınır (uçota alınır).

Öhdəlik Maliyyə vəziyyəti Öhdəlik yalnız keçmiş hadisələrə görə yaranmış cari borcun
haqqında hesabat ödənilməsi nəticəsində müəssisədən gələcək iqtisadi
səmərənin kənara axını ehtimal olunduğu və bu borcun
dəyərinin və ya qiymətinin etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi
imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.

Gəlir Mənfəət və zərər Gəlir aktivlərin artması və öhdəliklərin azalması ilə bağlı iqtisadi
haqqında hesabat səmərənin artımının baş verdiyi və bu artımın etibarlı şəkildə
qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.

Xərc Mənfəət və zərər Xərc aktivlərin azalması və ya öhdəliklərin artması ilə bağlı
haqqında hesabat iqtisadi səmərənin azalmasının baş verdiyi və bu azalmanın
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu
hallarda tanınır.

6. Maliyyə hesabatlarının elementlərinin

ölçülməsi
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя щесабатларынын елементляринин юлчцлмяси заманы ашаьыдакы дяйяр
формаларындан истифадя олунур:
– Илкин дяйяр;
– Ъари дяйяр;
– Мцмкцн сатыш (щесаблашма) дяйяри;
– Щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяр.

Ölçmənin tərifi aşağıdakı kimidir:

Юлчмя. Баланс щесабатында вя мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда танынан вя тягдимƏsas terminlər
едилян елементлярин монетар дяйяринин мцяййянляшдирилмяси просесидир.
(Консептуал Ясаслар)
 Burada müəyyən ölçü əsaslarının (bazalarının) seçilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu əsasları aşağıdakı kimi sıralamaq
olar:

Əsas terminlər
 Илкин дяйяр. Активин илкин дяйяр ясасында юлчцлмяси онун ялдя едилмяси заманы пул
вясаитляринин вя йа пул вясаитляринин еквивалентляринин юдянилмиш мябляьи вя йа
верилмиш явязляшдирмянин ядалятли дяйяри иля юлчцлмяси демякдир. Ющдялийин илкин
дяйяр ясасында юлчцлмяси мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдяликля баьлы боръун
йериня йетирилмяси мягсядиля юдямяси эюзлянилян пул вясаитляринин вя йа онларын
еквивалентляринин мябляьи (мясялян, мянфяят верэиси ющдялийи), йахуд боръ ющдялийи
явязиня алынмыш пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин мябляьинин
юлчцлмяси мянасына эялир.
 Ъари дяйяр. Активин ъари дяйяри ясасында юлчцлмяси щал-щазырда аналожи активлярин ялдя
едилмяси цчцн юдянилмяли олан пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин
мябляьи иля юлчцлмяси демякдир.
Щал-щазырда боръун юдянилмяси цчцн тяляб олунан пул вясаитляринин вя йа пул
вясаитляри еквивалентляринин ачыгланмамыш мябляьидир.
 Мцмкцн сатыш (щесаблашма) дяйяри
– Мцмкцн сатыш дяйяри. Активин мцмкцн сатыш дяйяри мцяссисянин ади иш
шяраитиндя активин сатылмасы нятиъясиндя ялдя едя биляъяйи пул вясаитляринин
вя йа онларын еквивалентляринин мябляьидир; və
– Щесаблашма дяйяри. Ющдялийин мцмкцн щесаблашма дяйяри ися
мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдялийин йериня йетирилмяси мягсядиля
пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин юдянилмяли олан номинал
(дисконтлашдырылмамыш) мябляьидир.
 Щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяр. Ади иш шяраитиндя эяляъяк халис пул вясаитляри
щярякятинин щазыркы дисконтлашдырылмыш дяйяринин ъари щесабланмыш мябляьидир.
(Консептуал Ясаслар)

İlkin dəyər ən geniş şəkildə istifadə olunan ölçü əsasıdır, lakin o, adətən digər əsaslarla birgə tətbiq olunur, məsələn, mal-material
ehtiyatları mövcud olan iki dəyərdən ən aşağı dəyərlə qiymətləndirilməlidir: ilkin dəyər və ya mümkün xalis satış dəyəri.

Uzunmüddətli maddi aktivlərin uçotu

1. Amortizasiyanın uçotu
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мцяссисянин сащиб олдуьу активлярин файдалы истифадя (истисмар) мцддяти мящдуддурса,
бу щалда щямин активин дяйяри онун йаратдыьы эялирdən чıxılmaq öчön систематик
шякилдя истифадя мцддяти цзря бюлцшдцрцлцр.

1.1 Uzunmüddətli aktivlər

Əgər aktivin istifadə müddəti bir uçot dövründən çoxdursa, bu aktiv bir uçot dövründən daha artıq
dövrdə gəlir yaradır. Belə aktivlərə uzunmüddətli aktivlər deyilir.
Möəssisənin mölkiyyətində olan və yaxud uzunmüddətli icarədə saxlanılan torpaq sahəsi
istisna olmaqla, bütün uzunmüddətli aktivlər vaxt keçdikcə köhnəlməyə məruz qalır. Maşınların,
avtomobillərin və digər nəqliyyat vasitələrinin, cihaz və qurğuların və hətta binaların da faydalı istifadə
dövrü sonsuz deyildir. Müəssisə uzunmüddətli aktivi əldə edərkən, həmin aktivin faydalı istifadə
müddətinin nə qədər olduğu haqda müəssisənin müəyyən təsəvvürü olur və bu aktivlə bağlı
müəssisənin gələcək planı formalaşır:
(a) Müəssisə uzunmüddətli aktivi tamamilə köhnələ, lazımsız və faydasız vəziyyətə düşənə qədər
istifadə edə bilər; və yaxud
(b) Faydalı istifadə müddətinin sonunda uzunmüddətli aktivi ya işlənmiş əşya, ya da qalıq tullantıları
kimi sata bilər.
Uzunmüddətli aktiv ilkin dəyərə və məhdud faydalı istifadə müddətinə malik olduğundan, habelə
onun dəyəri vaxt keçdikcə aşağı düşdüyündən, belə çıxır ki, bu aktivin istifadəsini əks etdirən xərc
mənfəət və zərər haqqında hesabatda uçota alınmalıdır. Bu xərcə amortizasiya deyilir.

1.2 Tətbiqi sahəsi

Amortizasiyanın uçotu bu fəslin 2-ci bölməsində öyrənəcəyimiz Torpaq, tikili və avadanlıqlar adlı 16 №-li
BMUS tərəfindən tənzimlənir. Bu bölmədə isə biz sizi 16 №-li BMUS-də amortizasiya ilə bağlı istifadə
edilmiş bir sıra terminin tərifi ilə tanış edəcəyik.

 Амортизасийа – истифадяйя йарарлы мцддятдя активлярин амортизасийа едилмиш Əsas

дяйяринин мцяййян олунмуш щиссялярля мцнтязям олараг (систематик) terminlər
пайлашдырылмасыдыр (бюлцшдцрцлмясидир).
 Амортизасийа олунан активляр ашаьыдакылардыр:
– Истифадяси бир учот дюврцндян даща чох мцддятдя нязярдя тутулан активляр;
– Файдалы истифадя мцддяти мящдуд олан активляр;
– Мцяссися тяряфиндян малların istehsalı вя/və ya хидмятлярин gюstərilməsi,
диэяр шяхсляря иъаряйя верилмяси вя йахуд мцяссисянин юз инзибати
мягсядляри цчцн сахланылан активляр.
 Файдалы истифадя (истисмар) мцддяти – ашаьыдакы мейарларdаn biridir:
(а) мцяссися тяряфиндян активин истифадяйя йарарлы олмасы эюзлянилян дюврдцр;
вя йа
(б) мцяссисянин активин истифадясиндян ялдя едяъяйи ещтимал олунан мящсул
ващидляринин мигдарыдыр.
 Амортизасийа olunan дяйяр - активин илкин дяйяриндян вя йа бу дяйяри явяз едян
диэяр мябляьдян сон галыг дяйяринин чыхылмасындан сонра ялдя олунан дяйярдир.
(16 №-ли БМУС)
“İlkin dəyəri əvəz edən digər məbləğ” dedikdə, adətən, yenidənqiymətləndirmədən sonra aktivin cari
bazar dəyəri nəzərdə tutulur.

1.3 Amortizasiya
16 №-li BMUS tələb edir ki, amortizasiya edilə bilən aktivin amortizasiya edilmiş dəyəri həmin aktivin faydalı
istifadə müddəti ərzində hər uçot dövrünə sistematik əsasda bölüşdürülsün. Torpaq, tikili və avadanlıqlara aid
müəyyən aktivin hər hansı hissəsinin ilkin dəyəri tərkib hissəsi olduğu aktivin ümumi dəyərinə nisbətdə
əhəmiyyətli məbləği təşkil edirsə, həmin hissə ayrıca olaraq amortizasiya edilməlidir.
Amortizasiyanın tərifini izah etməyin bir yolu da uzunmüddətli aktivin ilkin dəyərinin onun faydalı istifadə
müddəti dövrü üzrə paylaşdırılması vasitəsilə xərclərin həmin aktivin müəssisə yaradacağı mənfəətlə
uyğunlaşdırılmasına nail olmaqdır. Amortizasiya xərclərinin uçotu mənfəətin hesablanmasında mühasibat
uçotunun hesablama metodunun istifadəsinin bir nümunəsidir.
Bəzən elə hallar olur ki, dövr ərzində aktivin dəyəri artır, yəni onun cari dəyəri maliyyə hesabatında olan
balans dəyərindən daha çox olur. Belə hallarda, ilk baxışdan elə bir təsəvvür yarana bilər ki, bu aktivi
amortizasiya etmək lazım deyil. Lakin standartda qeyd edilir ki, bu artımın amortizasiya məsələsinə dəxli
yoxdur və amortizasiya, aktivin dəyərindəki artıma baxmayaraq, amortizasiya edilən dəyər əsasında hər
uçot dövrü üzrə hesablanmalıdır.
Müəssisə torpaq, tikili və avadanlıqların istifadəyə hazır olduğu andan başlayaraq, onları müəssisənin
balansından silinməsi anına qədər amortizasiya etməlidir. Əgər bu dövr ərzində bu aktivlər istifadəsiz
qalsa belə, amortizasiya davam etdirilməlidir.

1.4 Faydalı istifadə müddəti

Amortizasiya olunan aktivlərin faydalı istifadə müddətini qiymətləndirərkən aşağıdakı faktorlar nəzərə
alınmalıdır.
 Gözlənilən sınma və aşınma;
 Kommersiya baxımından köhnəlmə (mənəvi amortizasiya);
 Aktivlərin istifadəsinə qoyulan hüquqi və ya digər məhdudiyyətlər.
Faydalı istifadə müddəti müəyyənləşdirildikdən sonra bu müddət ən azı hər maliyyə ilinin axırı yenidən
nəzərdən keçirilməli və əgər yeni qiymətləndirilmələr ilkin qiymətləndirilmələrdən əhəmiyyətli dərəcədə
fərqlənirsə, amortizasiya dərəcələrinə cari və gələcək dövrlər üzrə müvafiq düzəlişlər edilməlidir. Bu düzəlişlərin
maliyyə hesabatlarına təsiri həmin düzəlişlərin aparıldığı uçot dövründə açıqlanmalıdır.
Faydalı istifadə müddətinin qiymətləndirilməsi zamanı oxşar aktivlər və ya aktiv növləri ilə bağlı keçmiş
təcrübəyə əsaslanan mülahizələrdən istifadə etmək tələb olunur. Tamamilə yeni növ aktiv əldə ediləndə də
(məsələn, texnoloji müvəffəqiyyətlər və ya yeni məhsul və ya xidmət yaradılmasında tətbiq etmə
nəticəsində), bu nə qədər çətin olsa da, faydalı istifadə müddətini qiymətləndirmək lazımdır.
Standartda həm də qeyd edilir ki, aktivin fiziki istifadə müddəti onun faydalı istifadə müddətindən daha çox
ola bilər. Burada nəzərə alınmalı ən əhəmiyyətli amillərdən biri aktivin sınma və aşınmaya məruz qalması
ehtimalıdır. Bu, aktivin istifadəsi ilə bağlı iş növbələrinin sayı, müəssisənin təmir və texniki xidmət
proqramları və s. daxil olmaqla, bir çox amillərdən asılıdır. Nəzərə alınacaq digər amillərə isə mənəvi
köhnəlmə (texnoloji müvəffəqiyyətlər/istehsalda olan təkmilləşdirmələr/məhsula olan tələbin azalması/aktiv
tərəfindən yaradılan xidmət nəticəsində) və hüquqi məhdudiyyətlər (müvafiq icarə müddətinin
uzunluğu) daxildir.
1.5 Son qalıq dəyəri
Bir çox hallarda aktivin son qalıq dəyəri, çox güman ki, əhəmiyyətsiz dərəcədə kiçik olur. Əgər son qalıq
dəyərinin əhəmiyyətli dəcəcədə böyük olacağı gözlənilirsə, bu halda, həmin məbləğ aktiv alınan tarixdə və
ya hər hansı sonrakı yenidənqiymətləndirmə tarixində qiymətləndirilməlidir. Aktivin son qalıq dəyərinin
məbləği həmin aktivlə eyni şəkildə istifadə olunmuş və hal-hazırda öz faydalı istifadə müddətinin sonunda
olan digər bənzər aktivlərlə mövcud şərait əsasında müqayisə edilərək qiymətləndirilməlidir. Gözlənilən hər
hansı silinmə xərci son qalıq dəyəri ilə əvəzləşdirilməlidir.

1.6 Amortizasiya metodları

Metodların tətbiqində müntəzəmliyə riayət etmək çox vacibdir. Seçilmiş metod, əgər mövcud şəraitdəki
dəyişiklik əksini tələb etmirsə, dövrdən-dövrə müntəzəm olaraq tətbiq edilməlidir. Metod dəyişdirilərsə, bu zaman
həmin dəyişikliyin maliyyə hesabatlarına təsiri ölçülməli, bu haqda müvafiq açıqlamalar verilməli və
dəyişikliyin səbəbi izah edilməlidir.
Amortizasiyanın uçot dövrləri arasında sistematik olaraq bölüşdürülməsinin bir neçə metodu vardır, lakin
dövrlər arasında müqayisəliliyi təmin etmək üçün seçilmiş metod müntəzəm olaraq tətbiq edilməlidir (1 №-li
BMUS tərəfindən tələb edildiyi kimi: bax: Fəsil 1). Müəssisənin mənfəətlilik vəziyyətinin düzgün əks etdirilməsi
məqsədilə uçot siyasətindəki dəyişikliyə icazə verilmir.
Siz bu bölmənin sonunda təqdim edilmiş sualları nəzərdən keçirməklə bir neçə amortizasiya metodu və
onlarla bağlı hesablama və uçot qaydaları ilə tanış olacaqsınız.

1.7 Açıqlamalar
Uçot siyasəti ilə bağlı qeydlərdə amortizasiya olunan aktivin amortizasiya edilən dəyərinin
qiymətləndirilməsində istifadə olunan əsaslar və digər uçot siyasətləri açıqlanmalıdır (bax: 1 №-li BMUS). 16
№-li BMUS, həmçinin, amortizasiya olunan aktivlərin hər bir əsas sinfi üzrə aşağıdakıların açıqlanmasını
tələb edir:
 İstifadə edilmiş amortizasiya metodları;
 Faydalı istifadə müddətləri və ya istifadə edilmiş amortizasiya dərəcələri;
 Dövr üzrə amortizasiya ayırmaları;
 Amortizasiya edilə bilən aktivlərin ümumi dəyəri və yığılmış amortizasiya.
1.8 Amortizasiya nədir?
Uzunmüddətli aktivləri amortizasiya etmək ehtiyacı mühasibat uçotunun hesablama metodundan irəli
gəlir. Aktiv alınanda sərf edilən pul vəsaiti nə vaxtsa mənfəət və zərər hesabatında xərc kimi qeyd
olunmalıdır. Əgər aktiv bir neçə uçot dövrü ərzində müəssisəyə mənfəət gətirirsə, bu halda həmin aktivin
alınması ilə bağlı xərcləri bir uçot dövründə (yəni aktivin alındığı uçot dövründə) xərcə silmək münasib
olmazdı. Bu baxımdan, aktivin dəyərini onun faydalı istifadə müddəti ərzində bölüşdürmək üçün bəzi
metodlardan istifadə etmək lazımdır.
Amortizasiyaya aktivin dəyərinin bir neçə uçot dövrü ərzində bölüşdürülməsi prosesi kimi baxılması 16 №-
li BMUS tərəfindən qəbul edilmiş bir prinsipdir. Burada amortizasiyanın məqsəd və təsirləri ilə bağlı
formalaşmış iki səhv təsəvvür haqqında danışmaq yerində düşərdi:
(a) Bəzən elə fikirləşirlər ki, aktivin son qalıq dəyəri (SQD) onun xalis realizasiya (satış) dəyərinə
bərabərdir və amortizasiya hesablanmasının məqsədi istifadə müddəti ərzində aktivin dəyərində olan
azalmanı əks etdirməkdir. Bu səhv məntiqdən çıxış edənlər deyə bilərlər ki, istifadə olunmayan torpaq
sahələrinin qiymətləri yüksələn dövrlərdə həmin aktivi amortizasiya etməyə ehtiyac yoxdur. Əlbəttə,
əgər aktivin ilkin dəyəri həmin dəyər aktivin bazar dəyərindən olduqca aşağı olarsa, aktiv
haqqında düzgün olmayan məlumat təqdim edilə bilər. Lakin bu halda, müəssisələr
yenidənqiymətləndirmə metodundan istifadə edə bilərlər. Bu, aktivin dəyərinin bir neçə uçot dövrü
ərzində bölüşdürülməsi problemindən fərqli bir məsələdir;
(b) Digər bir yanlış anlayış isə ondan ibarətdir ki, amortizasiya aktivin öz faydalı istifadə müddətinin
sonunda dəyişdirilməsi üçün həyata keçirilir. Bu, belə deyildir.
(i) Aktivin dəyişdirilməsi ilə bağlı heç bir niyyət yoxdursa, mübahisə edilə bilər ki, bu halda
amortizasiya hesablanmasına ümumiyyətlə ehtiyac yoxdur;
(ii) Qiymətlər qalxarsa, aktivin dəyişdirilməsi xərci ayrılmış amortizasiya məbləğindən çox
olacaq.

Aşağıdakı suallar yalnız təkrar məqsədi üçün verilmişdir.

Суал Tanınma

Müəssisənin aldığı yük maşınının ilkin dəyəri $17,000-dır. Bu aktivin gözlənilən faydalı istifadə müddəti beş ildir
və müəssisənin bu müddətin sonunda aktivi $2,000 məbləğində tullantı kimi satmaq niyyəti vardır. Beş il
ərzində aktivdən aşağıdakı qaydada istifadə edilməsi gözlənilir:
1- ci il 200 gün
2- ci il 100 gün
3- cü il 100 gün
4- cü il 150 gün
5- ci il 40 gün

Tələb olunur:
Aşağıdakı metodlardan istifadə edərək, hər il üzrə amortizasiya xərcini hesablayın: (a) Düz
xətt metodu;
(b) Azalan qalıq metodu (35% amortizasiya dərəcəsindən istifadə etməklə); (c)
Maşın saatı metodu.
 Ъаваб

(a) Düz xətt metodu əsasında beş ilin hər biri üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları (xərci)
aşağıdakı kimidir:

İllik amortizasiya ayırmaları = = $3,000

(b) Azalan balans metodu əsasında beş ilin hər biri üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları
İl Amortizasiya
1 35% x $17,000 = $5,950
2 35% x ($17,000 – $5,950) = 35% x $11,050 = $3,868
3 35% x ($11,050 – $3,868) = 35% x $7,182 = $2,514
4 35% x ($7,182 – $2,514) = 35% x $4,668 = $1,634
5 Qalıq dəyərini $2,000 məbləğinə gətirmək üçün qalıq = $4,668 = $1,034
–$1,634 – $2,000
aşağıdakı kimidir:
(c) Maşın saatı metodu əsasında beş ilin hər biri üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları aşağıdakı
kimidir:
Ümumi istifadə (günlərin sayı) = 200 + 100 + 100 + 150 + 40 = 590 gün

Hər günə düşən amortizasiya ayırmaları = = $25.42

İstifadə
Amortizasiya ($)
İl (günlər) (günlər x $25.42)
1 200 5,084.00
2 100 2,542.00
3 100 2,542.00
4 150 3,813.00
5 40 1,016.80
14,997.80

Qeyd. Cavabda dəqiqliklə $15,000 məbləği alınmır, çünki hər günə düşən amortizasiya ayırmalarını
hesablayarkən ədədlər yuvarlaqlaşdırılmışdır.

Суал Amortizasiya ilə bağlı müzakirə

(a) Amortizasiya ayırmalarının məqsədi nədir?

(b) Hansı hallarda azalan qalıq metodundan istifadə etmək düz-xətt metodundan istifadə
etməkdən daha münasibdir? Cavabınızı səbəblərlə əsaslandırın.

Ъаваб
(a) Müəssisə çalışır ki, uzunmüddətli aktiv köhnəldikcə, onun dəyərinin tədricən silinməsini hesabatda
uçota alsın. Bu, aktivin ilkin dəyərini bir neçə uçot dövrü ərzində
 mənfəət və zərər haqqında hesabata tədricən silmək yolu ilə baş verir. Bu prosesə amortizasiya
deyilir və mühasibat uçotunun hesablama metoduna aid bir misaldır. Torpaq, tikili və
avadanlıqlar adlı 16 №-li BMUS tələb edir ki, amortizasiya aktivin faydalı istifadə müddəti ərzində
hər uçot dövrünə sistematik (ardıcıl) qaydada bölüşdürülsün.
Mühasibat uçotunun hesablama metodu nöqteyi-nəzərindən, mənfəətin amortizasiya ayırmaları
vasitəsilə azaldılması ədalətlidir; bu, təsadüfi bir proses deyildir. Amortizasiya, bəzən güman
edilən kimi, tələb ediləndə yeni uzunmüddətli aktivləri satın almaq üçün vəsaitlərin bir kənara
qoyulması cəhdi deyildir. Torpaq sahələrinə amortizasiya ayırmaları nəzərdə tutulmur, çünki belə
torpaq sahələri 'köhnəlmir' (əgər o, dağ-mədən və s. sənaye üçün saxlanılmayıbsa).
(b) Amortizasiyanın azalan qalıq metodu, müəssisə tərəfindən aktivin işlədilməsindən əldə edilən səmərənin
vaxt keçdikcə azalması fərziyyəsinə əsaslanaraq, amortizasiya edilə bilən ümumi məbləğin daha
böyük hissəsinin əvvəlki illərə və daha az hissəsini isə sonrakı illərə bölüşdürülməsinin ədalətli hesab
edildiyi hallarda düz xətt metodunun əvəzində istifadə olunur.
Bu metodun leyinə fakir yürütsək, deyə bilərik ki, bu metod vasitəsilə amortizasiya ayırmaları aktivə
xidmət göstərmək və onu işlətmək üzrə xərclərlə əlaqələndirilir. Əvvəlki illərdə bu xərclər aşağı və
amortizasiya ayırmaları böyük, sonrakı illərdə isə əksinə olur.

Суал Amortizasiyanın uçotu

Müəssisə 1 yanvar 20X5-ci il tarixində hərəsi $15,000 məbləğində iki pərçimqayırma avadanlığını satın
alıb. Hər bir avadanlığın gözlənilən faydalı istifadə müddəti beş ildir və bu müddətin sonunda son qalıq dəyəri
sıfıra bərabər olacaq. Amortizasiya düz xətt metodu ilə hesablanır.
Bazarda pərçimlərə olan tələbatın gözlənilmədən azalması səbəbindən, müəssisə pərçim istehsalını
azaltmaq və onun əvəzində digər malların istehsalına keçmək qərarına gəlir. 31 mart 20X7-ci il tarixində
pərçimqayırma avadanlıqlarından biri $8,000 məbləğində (kreditlə) satılır.
İlin sonrakı dövrlərində müəssisə pərçim istehsalını tamamən dayandırmaq qərarına gəlir və ikinci avadanlıq
1 dekabr 20X7-ci il tarixində $2,500 məbləğində nağd pula satılır.
31 dekabr 20X7-ci il tarixində başa çatan uçot ili üzrə avadanlıqlar, avadanlıqlar üzrə amortizasiyası
ayırmaları və avadanlıqların silinməsi hesablarını hazırlayın.

Ъаваб
1 йанвар Dюvrö
20Х7
 AVADANLIQLAR HESABI
$ 20Х7 $
əvvəlinə qalıq 30,000 31 март Аваданлыгларын 15,000
силинмяси
щесабы
1 декабр Аваданлыгларын 15,000
силинмяси
30,000 щесабы 30,000
 AVADANLIQLAR ÜZRƏ AMORTİZASİYA AYIRMALARI HESABI

$ $
20Х7 20Х7
31 мартАваданлыгларын 6,750 1 йанварDюvrön əvvəlinə qalıq 12,000
силинмяси щесабы* 1
декабрАваданлыгларын 8,750 31 декабр Мянфяят вя зяряр 3,500
силинмяси щесабы** щаггында щесабат***

15,500 15,500

* Silinmə tarixinə yığılmış amortizasiya = $6,000 + $750

** Silinmə tarixinə yığılmış amortizasiya = $6,000 + $2,750
*** İl üzrə amortizasiya ayırmaları = $750 + $2,750

AVADANLIQLARIN SİLİNMƏSİ HESABI

$
20X7
$ 20Х7
31 mart 15,000
Avadanlıqlar hesabı 31 март Дебитор борълары щесабы 8,000
(сатыш гиймяти)
31 март Аваданлыглар цзря 6,750
амортизасийа айырмалары
1 dekabr Avadanlıqlar hesabı 15,000 щесабы
1 декабр Пул вясаитляри щесабы (сатыш 2,500
гиймяти)
1 декабр Аваданлыглар цзря 8,750
амортизасийа айырмалары
щесабы
31 декабр Мянфяят вя зяряр 4,000
30,000
щаггында щесабат (силинмя

Siz ilk avadanlığın silinməsindən $250, ikinci avadanlığın silinməsindən isə $3,750 məbləğlərində silinmə
üzrə zərər ortaya çıxdığını və nəticədə bunların cəminin $4,000 məbləğində ümumi zərərə səbəb
olduğunu hesablamağı bacarmalısınız.
Hesablamalar:
1 1 yanvar 20X7-ci il tarixində avadanlıqların yığılmış amortizasiyası aşağıdakı kimi olacaq:

2 avadanlıq × 2 il × = $12,000 və ya hər avadanlıq üzrə = $6,000

2 Aylıq amortizasiya ayırmaları = = $250 (hər bir avadanlıq üzrə aylıq ayırma)
 3 Avadanlıqlar 20X7-ci ildə balansdan silinir.
(a) 31 mart tarixində – ilin başlanmasından 3 ay sonra. Avadanlıq üzrə cari ildə
amortizasiya ayırmaları = 3 ay × $250 = $750.
(b) 1 dekabr tarixində – ilin başlanmasından 11 ay sonra. Avadanlıq üzrə cari ildə
amortizasiya ayırmaları = 11 ay × $250 = $2,750

2. Torpaq, tikili və avadanlıqlar adlı 16 №-li

BMUS
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Торпаг, тикили вя аваданлыглар адлы 16 №-ли БМУС торпаг, тикили вя аваданлыгларын
учотунун бцтцн аспектлярини ящатя едир. Бу, мадди узунмцддятли активлярля bağlı ясас
щиссяни тяшкил едир. Стандарт 2003-ъц илин декабр айында йенилянмишдир.

2.1 Tәtbiqi sahәsi

Torpaq, tikili və avadanlıqların uçotu ilə bağlı digər beynəlxalq mühasibat uçotu standartları fərqli qaydalar
tələb etmirsə, bu halda uçot 16 №-li BMUS-yə uyğun aparılmalıdır.
16 №-li BMUS aşağıdakılara tətbiq olunmur:
(a) Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinə aid olan bioloji aktivlərə;
(b) Neft, təbii qaz və oxşar bərpa edilməyən ehtiyatlar kimi yeraltı sərvətlərdən və faydalı qazıntılardan
istifadə hüquqlarına.
Lakin bu standart həmin aktivlərin əldə edilməsi üçün istifadə olunan torpaq, tikili və avadanlıqlara tətbiq
edilir.

2.2 Әsas anlayışlar

Standartda bir çox təriflərə rast gəlmək olar.

Əsas  Торпаг, тикили вя аваданлыглар – ашаьыдакы мейарлара ъаваб верян мадди активлярдир:
terminlər
– истещсалда вя йа мал-материалларын чатдырылмасы вя йа хидмятлярин эюстярилмясиндя
истифадя едилмяси, диэяр тяряфляря иъаряйя верилмяси вя йа инзибати мягсядляр цчцн
сахланылмасы мягсядиля сахланылан; вя
– бир щесабат дюврцндян артыг истифадя едилмяси эюзлянилян.
 Илкин дяйяр – активин сатын алынмасы вя йа тикилмяси, дашынмасы вя гурашдырылмасы
заманы, онун ялдя едилмяси цчцн юдянилмиш пул вясаити вя йа пул вясаитляринин
еквивалентляри вя йахуд тятбиг едилмяси мцмкцн олан тягдирдя, диэяр sтандартларын
хцсуси тялябляриня уйьун олараг илкин мярщялядя танынмыш активя аид едилян мябляьдир.
 Сон галыг дяйяри – торпаг, тикили вя аваданлыглара аид актив файдалы истифадя
мцддятинин сонунда нязярдя тутулан вязиййятя уйьун олдугда, онун сатышы иля баьлы
ещтимал олунан хяръляр чыхылдыгдан сонра мцяссися тяряфиндян ялдя олуна биляъяк
гиймятляндирилмиш мябляьдир.

 Мцяссисяйя хас олан дяйяр – активин давамлы истифадясиндян вя истисмар мцддянин

сонунда силинмясиндян вя йа ющдялийин йериня йетирилмясиля баьлы йаранмасы
 эюзлянилян наьд вясаит ахынынын дисконтлашдырылмыш дяйяридир.
 Ядалятли дяйяр – мцстягил, йахшы мялуматландырылмыш вя бу ъцр ямялиййаты щяйата
кечирмякдя мараглы олан тяряфляр арасында активин мцбадиля едиля биляъяйи мябляьдир.
 Активин баланс дяйяри - йыьылмыш амортизасийа вя дяйярдян дцзмя зярярляри
чыхылдыгдан сонра активин баланс щесабатында танынан дяйяридир.
 Дяйярдян дцшмя зяряри – активин баланс дяйяри иля бярпа олунан дяйяри арасындакы
фярги ифадя едян мябляьдир.
(16 №-ли БМУС)

2.3 Tanınma
Bu konteksdə tanınma dedikdə, sadəcə olaraq, bu maddənin (mühasibat obyektinin) müəssisənin
hesabatlarında uçota alınması (hazırkı halda uzunmüddətli aktiv kimi) başa düşülür. Torpaq, tikili və
avadanlıqların tanınması iki meyardan asılıdır:
(a) Aktivlə əlaqədar olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə axını ehtimal edilir; (b) Aktivin
dəyəri etibarlı əsasla qiymətləndirilə bilir.
Bu tanınma meyarları həm ilkin xərclərə, həm də sonrakı xərclərə tətbiq edilir. Sonrakı xərclərin tanınmasına
dair başqa bir meyar mövcud deyildir.
Torpaq, tikili və avadanlıqlar müəssisənin maliyyə hesabatlarında xüsusi çəkiyə malik ola bilərlər. Bu
aktivlər üzrə amortizasiya ayırmaları və yaxud səhvən xərc kimi mənfəət və zərər haqqında hesabatda
uçota alınan, əslində isə uzunmüddətli aktiv kimi uçota alınmalı olan məbləğlər nöqteyi-nəzərindən,
müəssisənin maliyyə vəziyyətinə (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabata) və onun mənfəətliliyinə əhəmiyyətli
şəkildə təsir göstərə bilər.

2.3.1 Birinci meyar: Gələcək iqtisadi

səmərələr
Gələcək iqtisadi səmərələrin axını ilə bağlı olan əminlik dərəcəsi qiymətləndirilməlidir. Bu qiymətləndirmə ilkin
tanınma tarixində (adətən, aktivin alınma tarixində) mövcud olan dəlillər əsasında həyata keçirilməlidir.
Müəssisə bu səbəbdən də əmin olmalıdır ki, aktivlə bağlı səmərələri əldə edəcək və əlaqədar risklərə
məruz qalacaqdır. Bu isə yalnız həmin səmərə və risklər müəssisəyə ötürüldüyü zaman baş verə bilər. O
vaxta qədər aktiv uçota alınmamalıdır.

2.3.2 İkinci meyar: Etibarlı əsasla

qiymətləndirilmiş dəyər
Ümumiyyətlə, aktivin dəyərini satınalmada köçürmə məbləği kimi (yəni aktivin alınması üçün ödənilən
dəyərlə) qiymətləndirmək çox asandır. Müəssisə tərəfindən istehsal olunmuş (tikilmiş) aktivlərin dəyəri də,
sadəcə olaraq, aktivin tərkib hissələri (işçi qüvvəsi, material və s.) üçün kənar tərəflərə ödənilmiş bütün alış
qiymətlərini toplayaraq qiymətləndirilə bilər.

2.4 Ayrı-ayrı (fərdi) hissələr

Adətən, aktivlər fərdi qaydada tanınır, lakin bu, bəzən mal-material ehtiyatları kimi təsnifləşdirilən və xərc
kimi silinən iş alətləri, metal alətlər, qəliblər və s. kimi kiçik hissələrə aid deyildir.
Halbuki aktivin əsas komponentləri və ya ehtiyat hissələri torpaq, tikili və avadanlıqlar kimi uçota alınmalıdır.
Çox böyük və xüsusi maddələrə gəldikdə, ilk baxışda tək aktiv kimi görünən aktiv tərkib hissələrə
bölünməlidir. Bu, müxtəlif tərkib hissələrin fərqli faydalı istifadə müddətləri olduqda və hər hissəyə fərqli
amortizasiya dərəcələrinin tətbiq edildiyi hallarda baş verir. Məsələn, təyyarənin əsas korpusunun və
mühərrikinin fərqli faydalı istifadə müddətləri vardır.

2.5 Təhlükəsizlik avadanlıqları və ekoloji

avadanlıqlar
Belə aktivlər müəssisənin bu aktivləri əldə etməməsi halında əldə edəcəyi iqtisadi səmərədən daha artıq
iqtisadi səmərə əldə etməsinə şərait yaradarsa, yalnız o halda aktiv kimi uçota alınır. Tanınma yalnız o halda baş
verməlidir ki, aktivin və onunla əlaqədar olan aktivlərin balans dəyəri bu aktivlərin ümumi bərpa
edilən dəyərindən çox olmasın.

2.6 İlkin ölçülmə

Torpaq, tikili və avadanlıqların tanınma meyarlarına cavab verən hər hansı bir maddəsi onun ilkin dəyəri
ilə ölçülməlidir.

2.6.1 İlkin dəyərin tərkib hissələri

Standartda torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyərinin aşağıdakı tərkib hissələri sadalanır:
 Alış qiyməti, çıxılsın hər hansı ticarət güzəştləri və ya endirimlər;
 İdxal rüsumu və alışla bağlı əvəzləşdirilməyən vergilər;
 Aktivdən müəssisə tərəfindən nəzərdə tutulan formada istifadə edilməsi üçün onun lazımi
istismar yerinə və vəziyyətinə gətirilməsinə çəkilən bütün birbaşa məsrəflər:
– Ərazinin hazırlanması üzrə məsrəflər;
– İlkin çatdırılma və boşaldılma məsrəfləri;
– Quraşdırma (montaj) məsrəfləri;
– Yoxlama/sınaq məsrəfləri;
– Peşəkar xidmətlər (memarlar, mühəndislər) üzrə ödənişlərlə bağlı məsrəflər.
 Aktivin demontaj edilməsi və onun yerləşdiyi ərazinin bərpa edilməsi ilə bağlı qaçıl- maz
öhdəliklərin ilkin proqnozlaşdırılan məbləği.

Yenilənmiş 16 №-li BMUS-də torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyərinə aid edilən birbaşa məsrəflərə aid
əlavə qaydalar təqdim olunur:
(a) Bu məsrəflər, aktivin düzgün şəkildə işləməsini sınaqdan keçirməklə bağlı çəkilmiş məsrəflər də daxil
olmaqla, rəhbərlik tərəfindən aktivin nəzərdə tutulan formada istifadə edilməsi üçün onun lazımi
istismar yerinə və vəziyyətinə gətirilməsini təmin edən məsrəflərdir;
(b) Bu məsrəflər və avadanlıq obyektin yerləşdiyi əraziyə və istismara hazır vəziyyətə gətirilməsi zamanı
istehsal olunan hər hansı malların satışından əldə olunan xalis mədaxilin çıxılması şərtilə hesablanır.
Yenilənmiş Standart, həmçinin, qeyd edir ki, torpaq, tikili və avadanlıqların tikilməsi və yaradılması ilə bağlı
əməliyyatlar üzrə təsadüfi gəlir və xərclər mənfəət və zərər haqqında hesabatda uçota alınmalıdır.
Aşağıdakı məsrəflər aktivin əldə edilməsi və ya onun işlək vəziyyətə gətirilməsi ilə birbaşa bağlı olmadıqda,
torpaq, tikili və avadanlıqların ilkin dəyərinin tərkib hissəsinə aid edilmir:
 İnzibati və digər ümumi əlavə məsrəflər;
 Başlanğıc fəaliyyəti (işəsalma) və bu qəbildən olan hazırlıq məsrəfləri;
 Aktivin planlaşdırılmış fəaliyyət fazasına çatmasından əvvəl yaranan ilkin əməliyyət zərərləri.
Bütün bunlar aktivin bir hissəsi kimi yox, xərc kimi uçota alınmalıdır.
Müəssisə tərəfindən istehsal olunmuş aktivlərin ilkin dəyəri alınan aktivlərin ilkin dəyərinin müəyyən
edilməsində istifadə olunan eyni prinsiplər əsasında müəyyən edilir. Müəssisə adi fəaliyyət dövrü ərzində
satış üçün analoji aktivləri istehsal edərsə, bu aktivlərin ilkin dəyəri adətən 2 №-li BMUS ilə müəyyən edilmiş
qaydada satış üçün istehsal edilən aktivlərin ilkin dəyərinə bərabər olur. Bu, həmçinin o deməkdir ki,
normadan artıq məsrəflər (normadan artıq xammal, əmək haqqı və digər resurslar) aktivin ilkin dəyərinə
daxil edilmir. Müəssisə tərəfindən istehsal olunmuş aktivlərə misal olaraq, müəssisənin öz istifadəsi üçün tikdiyi
baş ofisi göstərmək olar.

2.6.2 Aktivlərin mübadiləsi

Yenilənmiş 16 №-li BMUS təfsilatı ilə bildirir ki, barter əməliyyatında kommersiya mahiyyətinin olmadığı və
ya mübadilə edilmiş aktivlərdən heç birinin ədalətli dəyəri etibarlı şəkildə qiymətləndirilə bilmədiyi hallar istisna
olmaqla, torpaq, tikili və avadanlıqların mübadiləsi, mübadilə edilən aktivlərin oxşarlığından asılı olmayaraq, öz
ədalətli dəyərilə ölçülür. Əldə edilən aktiv ədalətli dəyərlə ölçülmürsə, onun ilkin dəyəri mübadilə üçün
verilmiş aktivin balans dəyərilə ölçülür.
Torpaq, tikili və avadanlıqların bir komponentinin dəyişdirilməsi və ya yeniləşdirilməsi ilə əlaqədar olan
məsrəflər həmin aktivin balans dəyərinə əlavə edilərək uçota alınmalıdır. Dəyişdirilmiş və ya yeniləşdirilmiş
komponentin balans dəyəri isə balansdan silinməlidir. Eyni yanaşma, həmçinin, aktivin müntəzəm işləməsini təmin
etmək üçün keçirilən əsaslı təftiş nəticəsində müəyyən edilən torpaq, tikili və avadanlıqların təyin edilən
ayrıca bir komponentinə də tətbiq edilir.

2.7 İlkin tanınmadan sonrakı ölçülmə

Standart burada aktivin öz ilkin dəyərində qeyd edilməsinə davam etdirilməsi və ya onun ədalətli
dəyərlə yenidən qiymətləndirilməsi ilə bağlı seçim təklif edir.
 Илкин дяйяр модели Йенидянгиймятляндирмя модели
Актив щяр щансы йыьылмыш Актив щяр щансы йыьылмыш
амортизасийа вя щяр щансы амортизасийа вя дяйярдян дцшмя
йыьылмыш дяйярдян дцшмя зяряри зярярляри чыхылмагла
чыхылмагла onun илкин дяйяри ilя йенидянгиймят- ляндирмя тарихиня
учота алınır. онун ядалятли дяйяри олан
йенидянгиймятляндирмя дяйяри иля
учота алınır.
Щесабат тарихиндя баланс
дяйяринин тяхминян ядалятли
дяйяря бярабяр олмасыны тямин
етмяк цчцн
йенидянгиймятляндирмяляр кифайят
гядяр мцнтязям шякилдя щяйата
кечирилмялидир.

Yenilənmiş 16 №-li BMUS təfsilatı ilə bildirir ki, yenidənqiymətləndirmə modelindən istifadə yalnız aktivin
ədalətli dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bildikdə mümkündür.

2.7.1 Yenidənqiymətləndirmələr
Torpaq və tikililərin bazar dəyəri, aktivin istifadə olunduğu iqtisadiyyat sahəsini və müəssisənin aktivdən
cari istifadə tərzini nəzərə alaraq, adətən onların ədalətli dəyərini əks etdirir. Bu cür qiymətləndirmələr adətən
peşəkar, ixtisaslı ekspertlər tərəfindən həyata yetirilir.
Cihaz və avadanlıqların ədalətli dəyəri də onların bazar dəyəri kimi götürülə bilər. Bazar dəyəri mövcud
olmayanda, amortizasiya edilmiş əvəzetmə dəyəri işlənməlidir. Əgər torpaq, tikili və avadanlıqlara aid
obyektlər xüsusi təbiətli olduğundan və yaxud müəssisədən ayrı olaraq nadir hallarda satıldığından
onların ədalətli dəyərini müəyyən etmək üçün bazar məlumatlarına istinad edən dəlil mövcud deyilsə,
müəssisə amortizasiya edilmiş əvəzetmə dəyəri yanaşmasından istifadə edərək ədalətli dəyəri müəyyən
edə bilər.
Yenidənqiymətləndirmənin müntəzəmliyi torpaq, tikili və avadanlıq obyektlərinin ədalətli dəyərində baş
verən dəyişikliklərdən asılıdır. Ədalətli dəyər nə qədər çox dəyişkən olsa, yenidənqiymətləndirmələr də bir o
qədər tez-tez yerinə yetirilməlidir. Aktivin ədalətli dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə onun balans dəyərindən
fərqləndikdə, bu aktiv yenidən qiymətləndirilməlidir.
Ən əsası isə odur ki, torpaq, tikili və avadanlıqların bir obyekti yenidən qiymətləndirildikdə, həmin aktivin
aid olduğu bütün torpaq, tikili və avadanlıqlar sinfi yenidən qiymətləndirilməlidir.
Eyni torpaq, tikili və avadanlıqlar sinfinə aid olan bötön obyektlər, aktivlərin seçimli yenidən qiymətləndirilməsinin
və maliyyə hesabatlarında ayrı-ayrı hesabat tarixlərinə olan dəyər və qiymətlərdən ibarət məbləğlərin təqdim
edilməsinin qarşısının alınması məqsədilə, eyni anda yenidən qiymətləndirilməlidir. Lakin yenidən
qiymətləndirilmə qısa zaman ərzində aparıldıqda və bu yenidən qiymətləndirilmənin nəticələri mütəmadi
olaraq təzələndikdə, torpaq, tikili və avadanlıqlar sinfi həm də söröşən qrafik əsasında yenidən
qiymətləndirilə bilər.
Yenidən qiymətləndirmə nəticəsində aktivin dəyərindəki artım necə uçota alınmalıdır? Aydın məsələdir ki, bu
artım maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda aktivin balans dəyərinin debet hissəsinə yazılmalıdır. Bəs kredit
müxabirləşməsi hansı hesaba verilməlidir? 16 №-li BMUS tələb edir ki, bu artım kapitaldakı
yenidənqiymətləndirmə artımı hesabının kredit hissəsinə yazılmalıdır. Lakin əgər bu aktiv bundan əvvəl
yenidən qiymətləndirilmişdisə və onun nəticəsində həmin aktiv üzrə balans dəyərinin azalması mənfəət
və zərər haqqında hesabatda tanınmışdırsa, bu zaman hər hansı sonrakı yenidənqiymətləndirmə artımı
mənfəət və zərər
haqqında hesabatda yalnız əvvəlki yenidən qiymətləndirmənin azalması müqabilində tanındıqdan sonra
kapitalda tanına bilər.

2.8 Misal: Yenidənqiymətləndirmə artımı

Binki Ko şirkətinin uçot kitablarında balans dəyəri $13,000 olan torpaq sahəsi qeyd olunmuşdur. İki il
bundan əvvəl qiymətlərin kəskin şəkildə azalması nəticəsində torpaq sahəsinin balans dəyəri $15,000
səviyyəsindən hazırkı səviyyəyə qədər (yəni $13,000) azaldılmışdır. Bu azalma mənfəət və zərər haqqında
hesabatda xərc kimi uçota alınmışdır. Cari ildə torpaq sahələrinin qiymətləri kəskin şəkildə artmış və hal-hazırda
həmin torpaq sahəsinin dəyəri $20,000 məbləğindədir.
Cari ildə baş verən yenidənqiymətləndirməni uçota alın.

Həlli
İkili müxabirləşmə aşağıdakı kimi olacaq:
DEBET Aktivin balans dəyəri (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat) $7,000
KREDİT Mənfəət və zərər haqqında hesabat $2,000
Yenidənqiymətləndirmə artımı $5,000
Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyəri azalarsa, bu zaman həmin azalma mənfəət
və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır. Lakin əgər əvvəlki tarixlərdə aparılan yenidənqiymətləndirmə
nəticəsində hər hansı yenidənqiymətləndirmə artımı yaranmışsa və o artım yenidənqiymətləndirmə artımı başlığı
altında kapitalın kreditinə yazılmışsa, hər hansı növbəti hesabat tarixində yaranan azalma
yenidənqiymətləndirmə hesabının kredit qalığı müqabilində həmin hesabın debetinə yazılmalıdır.

2.9 Misal: Yenidənqiymətləndirmə

nəticəsində aktivin balans dəyərinin
azalması
Gəlin yuxarıda göstərilən misalın şərtlərini dəyişdirək. İki il əvvəl $20,000 məbləğinə qaldırılaraq yenidən
qiymətləndirilmiş aktivin ilkin dəyəri $15,000 idi. Hal-hazırda cari dəyər
$13,000 məbləğinə düşmüşdür.
Aktivin balans dəyərində olan azalmanı uçota alın.

Həlli
İkili müxabirləşmə aşağıdakı kimi olacaq:
DEBET Yenidənqiymətləndirmə artımı $5,000
DEBET Mənfəət və zərər haqqında hesabat $2,000
KREDİT Aktivin balans dəyəri (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat) $7,000
Bundan başqa, yenidən qiymətləndirilmiş aktivin amortizasiyası ilə bağlı da müəyyən mürəkkəb məqamlar
mövcuddur. Gördüyümüz kimi, yenidənqiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin artması
amortizasiya xərcinin artmasına gətirib çıxaracaq. Əslində, yenidənqiymətləndirmə artımı aktiv satılanda,
realizə olunmuş hesab edilir. Lakin aktivin
 istifadəsi nəticəsində həmin aktiv amortizasiya ediləndə onunla bağlı yenidənqiymətləndirmə artımı da realizə
olunur. Realizə olunmuş artımın məbləği yenidən qiymətləndirilmiş məbləğə hesablanmış amortizasiya ilə aktivin
ilkin dəyərinə hesablanmış (daha aşağı) amortizasiya arasındakı fərqə bərabərdir. Bu məbləğ mənfəət və
zərər haqqında hesabata qeyd olunmadan birbaşa, bölüşdürülməmiş mənfəət hesabına köçürülə bilər.

2.10 Misal: Yenidənqiymətləndirmə və

amortizasiya
Krinkl Ko şirkəti 20X6-ci ilin əvvəlində $10,000 məbləğində aktiv almışdır. Aktivin faydalı istifadə müddəti beş
ildir. 1 yanvar 20X8-ci il tarixində yenidənqiymətləndirmə nəticəsində aktivin dəyəri $12,000 məbləğində
qiymətləndirilib. Təxmin edilən faydalı istifadə müddəti eyni qalmışdır (yenidənqiymətləndirmə
tarixindən etibarən üç il).
Yenidənqiymətləndirməni uçota alın və 20X8-ci il və ondan sonrakı dövrlərdə amortizasiyanın uçota alınma
qaydalarını göstərin.

Həlli
1 yanvar 20X8-ci il tarixində aktivin balans dəyəri $10,000 – (2  $10,000  5) = $6,000 məbləğinə
bərabərdir. Həmin tarixə yenidənqiymətləndirmə ilə bağlı müxabirləşmə isə aşağıdakı kimi olmalıdır:

DEBET Aktivin balans dəyəri $6,000

KREDİT Yenidənqiymətləndirmə artımı $6,000
$10,000  5 = $2,000 məbləğində olan amortizasiyadan fərqli olaraq, gələn üç il üçün olan amortizasiya
$12,000  3 = $4,000 məbləğində olacaqdır. Beləliklə, hər il əlavə $2,000 məbləği realizə olunmuş
yenidənqiymətləndirmə artımı kimi uçota alına bilər:

DEBET Yenidənqiymətləndirmə artımı $2,000

KREDİT Bölüşdürülməmiş mənfəət $2,000
Bu müxabirləşmə mənfəət və zərər haqqında hesabata qeyd olunmadan birbaşa bölüşdürülməmiş
mənfəət (kapital) hesabında uçota alınır.

.
 1. Qeyri-maddi aktivlər adlı 38 №-li BMUS
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Гейри-мадди активляр адлы 38 №-ли БМУС-дя гейри-мадди активляр физики субстансийайа
(формайа) малик олмайан гейри-монетар активляр кими мцяййян олунур. Онлар ашаьыдакы
тялябляря ъаваб вермялидирляр:
– Мцяййян едиля билян;
– Кечмиш щадисянин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян нязарят (идаря) едилян;
– Мцяссисяйя эяляъяк игтисади сямяряни тямин едя билян.

Qeyri-maddi aktivlər adlı 38 №-li BMUS 1998-ci ilin sentyabr ayında dərc olunmuşdur. Bu standard
Müəssisələrin birləşməsi adlı 3 №-li BMHS tərəfindən təqdim olunmuş dəyişiklikləri özündə əks etdirmək
məqsədilə bu yaxınlarda yenilənmişdir.

1.1 Standartın məqsədləri

(a) Qeyri-maddi aktivlərin tanınması ilə bağlı meyarları müəyyənləşdirmək; (b)Qeyri-

maddi aktivlərin ölçmə üsulunu müəyyənləşdirmək;
(c) Qeyri-maddi aktivlər üzrə açıqlama tələblərini müəyyənləşdirmək.

1.2 Tətbiqi sahəsi

38 №-li BMUS müəyyən istisnaları çıxmaq şərtilə bütün qeyri-maddi aktivlərə tətbiq olunur. Bu istisnalar
aşağıdakılardır: təxirə salınmış vergi aktivləri (12 №-li BMUS), İcarə adlı 17 №-li BMUS-nin tətbiqi sahəsinə daxil olan
icarələr, maliyyə aktivləri, siğorta müqavilələri, işçilərin mükafatlandırılması nəticəsində yaranan aktivlər (19
№-li BMUS), satış üçün saxlanılan uzunmüddətli aktivlər, mineral maddələrlə bağlı hüquqlar və mineral
maddələrin tədqiqatı və çıxarılması ilə bağlı məsrəflər (lakin bu hüquqları yaratmaq və qorumaq üçün
istifadə olunan qeyri-maddi aktivlər bu standartın tətbiqi sahəsinə daxildir). Bu standart Müəssisələrin
birləşməsi adlı 3 №-li BMHS-nin tətbiqi sahəsinə aid olan müəssisə birləşməsi nəticəsində yaranmış qudvilə
tətbiq olunmur.

1.3 Qeyri-maddi aktivin əsas anlayışları

Qeyri-maddi aktivin tərifi standartın ən əsas aspektidir, çünki qeyri-maddi aktivin müəssisənin hesabatında
tanınmasını müəyyən edən qaydalar məhz bu tərifə əsaslanır.

Əsas
terminlər Гейри-мадди актив физики формайа малик олмайан, мцяййян едиля билян гейри-монетар
активдир. Актив ашаьыдакы тялябляря ъаваб вермялидир:
(а) кечмиш щадисялярин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян нязарят едилмяли; вя
(б) мцяссисяйя бу активя эюря эяляъякдя игтисади сямяря дахил олмалыдыр.
Qeyri-maddi aktivlərə misal olaraq, kompöter proqramı təminatları, patentlər, müəllif hüquqları, kinofilmlər,
müştəri siyahıları, françayz (lisenziya) hüquqları və balıqtutma (ov) hüquqlarını göstərmək olar. Bununla belə,
əgər aktiv standartdakı tərifə tam uyğun gəlmirsə, bu halda həmin aktiv qeyri-maddi aktiv kimi
tanınmamalıdır. Bu məsələ ilə bağlı təlimatlarda daha təfərrüatlı məlumat təqdim olunur.

1.4 Qeyri-maddi aktiv: Müəyyən edilə bilən

olmalıdır

Qeyri-maddi aktiv onu qudvildən fərqləndirmək üçün müəyyən edilə bilən olmalıdır. Lakin fiziki formaya
malik olmayan aktivlərin “müəyyən edilə bilməsi” özü çox mürəkkəb məsələ ola bilər.
(a) Əgər qeyri-maddi aktiv alqı-satqı vasitəsilə əldə edilibsə, bu halda həmin aktiv üzrə hüquqi haqların
alıcıya verilməsi (ötürülməsi) faktı bu aktivin müəyyən edilə bilən olmasını təmin edə bilər;
(b) Əgər qeyri-maddi aktiv ayrılandırsa, yəni onu ayrıca icarəyə vermək və ya satmaq mümkündürsə,
bu halda həmin aktiv müəyyən edilə bilən aktiv sayıla bilər. Buna baxmayaraq, “ayrılan olma”
meyarı qeyri-maddi aktivin əsas xüsusiyyəti deyildir.

1.5 Qeyri-maddi aktiv: Müəssisə tərəfindən

nəzarət edilməlidir

Qeyri-maddi aktivin tərifindəki digər bir aspekt keçmiş hadisələr nəticəsində yaranmış bu aktiv üzərində
müəssisə tərəfindən nəzarətin olunmasıdır. Müəssisə aktivə o zaman nəzarət etmiş olur ki, o, qeyd olunan
aktiv üzrə gələcək iqtisadi səmərəni əldə etmək və digərlərinin həmin səmərəyə çıxışını məhdudlaşdırmaq
qüvvəsinə malik olsun.
Qanuni hüquq bu cür nəzarətin mövcudluğuna bir dəlil ola bilər, lakin bu, heç də həmişə zəruri şərt
sayılmır.
(a) Texniki bilik və ya nou-hau yalnız qanuni hüquqla müdafiə olunduqda mövcud olur; (b)
İşçilərin treninqi ilə bağlı məsrəflər nəticəsində əldə etdikləri bacarıqlar çox vaxt qeyri-
maddi aktiv kimi tanınmır, çünki müəssisə öz işçilərinin gələcək fəaliyyətlərinə nəzarət etmir;
(c) Eynilə, bazar payı və müştəri sadiqliyi də qeyri-maddi aktiv ola bilməz, çünki müəssisə öz
müştərilərinin gələcək fəaliyyətlərinə nəzarət edə bilmir.

1.6 Qeyri-maddi aktiv: Gözlənilən gələcək

iqtisadi səmərə

Aktiv yalnız müəssisənin həmin aktiv üzərində mülkiyyət hüququ olduğuna görə müəssisəyə gələcəkdə
iqtisadi səmərənin axını gözlənildiyi halda qeyri-maddi aktiv sayıla bilər. İqtisadi səmərə əmtəə və ya
xidmətlərin satışından və ya məsrəflərə qənaətdən əldə edilə bilər.
Qeyri-maddi aktiv ilkin olaraq tanındıqda, aktivin ilkin dəyəri ilə qiymətləndirilməlidir. Qeyri-
maddi aktiv yalnız aşağıdakıların hər ikisi təmin olunduqda tanınmalıdır:
(a) müəssisəyə aktivlə bağlı gözlənilən gələcək iqtisadi səmərənin daxil olması ehtimal olunduqda;
və
(b) aktivin ilkin dəyərinin düzgün qiymətləndirilməsi mümkün olduqda.
Müəssisənin rəhbərliyi iqtisadi səmərənin daxil olması ehtimalının ölçülməsi ilə bağlı müəyyən mühakiməyə
əsaslanmalıdır. Bu halda kənardan əldə edilmiş dəlil ən yaxşı vasitədir.
(a) Əgər qeyri-maddi aktiv ayrıca əldə edilirsə, onun satış qiyməti özünün ilkin dəyəri kimi qəbul edilə (etibarlı
şəkildə ölçülə) bilər (ilkin dəyərə qeyri-maddi aktivin əldə edilməsilə bağlı hüquqi ödənişlər kimi məsrəflər
və aktivin istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilməsi üçün sərf edilən əlavə məsrəflər daxil olmalıdır);
(b) Qeyri-maddi aktiv müəssisə birləşməsinin bir hissəsi kimi əldə edilibsə (yəni satınalma və ya əldə etmə),
qeyri-maddi aktivin ilkin dəyəri onun əldə etmə tarixinə ədalətli dəyəri sayılır.
3 №-li BMHS-yə əsasən, müəssisə birləşmələrindən əldə edilmiş qeyri-maddi aktivləri qudvildən ayrı şəkildə
göstərmək üçün onların ədalətli dəyəri, adətən, etibarlı şəkildə ölçülə bilir.
Fəal bazarda təyin olunmuş (kvotalaşdırılmış) bazar qiymətləri qeyri-maddi aktivin ədalətli dəyərinin müəyyən
edilməsi üçün ən etibarlı zəmin yaradır. Əgər qeyri-maddi aktiv üçün fəal bazar mövcud deyilsə, bu
aktivin ədalətli dəyəri onun əldə olunduğu tarixdə, müstəqil, məlumatlı və bu sövdələşməni həyata
keçirmək niyyətində olan tərəflər arasında aparılan əməliyyat cərçivəsində müəssisə tərəfindən məlum olan
ən yaxşı məlumat əsasında ödənilmiş məbləğdir. Bu məbləğ müəyyən edilərkən müəssisə oxşar aktivlər
ilə aparılmış son əməliyyatların nəticəsini nəzərdən keçirir. Nadir növlü qeyri-maddi aktivlərin (marka adları
kimi) ədalətli dəyərini hesablamaq üçün mütərəqqi üsullar vardır və bu üsullardan müəssisə birləşmələri
zamanı əldə edilən qeyri-maddi aktivi qiymətləndirmək üçün istifadə oluna bilər.
20 №-li BMUS-yə müvafiq olaraq, hökumət subsidiyaları ilə əldə edilmiş qeyri-maddi aktivlər və subsidiyanın
özü ilkin olaraq ya ilkin dəyərlə (bu, sıfıra bərabər ola bilər), ya da ədalətli dəyərlə uçota alına bilər.

1.7 Aktivlərin mübadiləsi

Aşağıdakı hallar istisna olmaqla, bir qeyri-maddi aktiv digəri ilə mübadilə edildikdə, qeyri- maddi aktivin
ilkin dəyəri ədalətli dəyərlə ölçülür:
(a) Mübadilə əməliyyatı kommersiya məzmunlu olmadıqda; və ya (b)
Heç bir aktivin ədalətli dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bilmədikdə.
Əks halda, alınmış aktivin ilkin dəyəri mübadilə nəticəsində təhvil verilmiş aktivin balans dəyərilə ölçülür.
1.8 Müəssisənin daxili imkanları hesabına
yaradılmış qudvil

Бу гайданы юйрянин!
Мцяссисянин дахили имканлары щесабына йарадылмыш гудвил актив кими танынмалы дейил.

Standart daxili imkanlar hesabına yaradılmış qudvilin tanınmasına icazə vermir, çünki ilkin tanınma zamanı aktivin
ədalətli dəyəri deyil, onun ilkin dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bilməli və bu aktiv müəyyən edilə bilən və müəssisə
tərəfindən nəzərat edilə bilən olmalıdır. Bu baxımdan, subyektiv olan və etibarlı şəkildə ölçülə bilməyən
aktivi tanımaq olmaz.

1.9 Tədqiqat və təcrübə-konstuktor işləri

üzrə məsrəflər
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Тяърцбя-конструктор ишляри цзря мясряфляр мцяййян мейарлара ъаваб вердикдя, актив
кими танына биляр.

1.9.1 Tədqiqat

Tədqiqat fəaliyyətləri 38 №-li BMUS-də göstərilən tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermir. Bunun
səbəbi odur ki, layihənin tədqiqat fazasında (mərhələsində) layihə ilə bağlı gələcək iqtisadi səmərənin
müəssisəyə axınının baş verəcəyini əminliklə söyləmək mümkün deyil. Bu mərhələdə layihənin uğurlu və
ya uğursuz olacağı barədə həddən artıq qeyri- müəyyənliklər mövcud olur. Bu baxımdan, tədqiqat
üzrə məsrəflər yarandığı an xərc kimi uçota alınmalıdır.
Tədqiqat üzrə məsrəflərə aşağıdakıları misal göstərmək olar:
(a) Yeni biliyin əldə olunmasına yönəlmiş fəaliyyətlər;
(b) Tədqiqat nəticələri və ya digər biliklərin axtarışı, qiymətləndirilməsi və yekun seçimi; (c) Materiallar,
vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üzrə alternativlərin
axtarışı;
(ç) Yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və xidmətlər üçün mümkün
alternativlərin formalaşdırılması, dizaynı, qiymətləndirməsi və yekun seçimi.

1.9.2 Təcrübə-konstruktor işləri

Təcrübə-konstruktor işləri (yaxud daxili layihənin təcrübə-konstruktor işləri fazası) zamanı yaranmış qeyri-maddi
aktivlər müəssisə tərəfindən yalnız onun aşağıdakı şərtlərin təmin edilməsini nümayiş etdirmək
iqtidarında olduğu halda tanına bilər:
 (a) istifadə və ya satış üçün yararlı olması məqsədilə qeyri-maddi aktivin tamamlanmasının texniki
cəhətdən mümkünlüyü;
(b) istifadə və ya satış məqsədilə qeyri-maddi aktivin yaradılmasının başa çatdırılması ilə bağlı niyyətin
olması;
(c) müəssisənin qeyri-maddi aktivdən istifadə etməsi və ya satması bacarığı;
(ç) qeyri-maddi aktivin gələcək iqtisadi səmərə gətirəcəyi perspektivini göstərən amillərin mövcudluğu;
(d) qeyri-maddi aktivin yaradılması zamanı ona aid edilə bilən məsrəflərin etibarlı şəkildə
qiymətləndirilməsi bacarığı.
Tədqiqat üzrə məsrəflərdən fərqli olaraq, təcrübə-konstuktor işləri üzrə məsrəflər layihənin daha sonrakı
mərhələsində yaranır və bu mərhələdə layihənin müvəffəqiyyətli olub- olmayacağı daha aşkar şəkildə
görünür. Təcrübə-konstuktor işləri üzrə məsrəflərə misal olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar:
(a) istehsaldan və istifadədən əvvəl prototiplərin və ya modellərin dizaynı, tikilməsi və yoxlanması;
(b) yeni texnologiyanı istifadə etməklə alətlərin, detalların dizaynı;
(c) kommersiya istehsalı ilə məşğul olmaq üçün iqtisadi cəhətdən real olmayan sınaq zavodunun
dizaynı, tikintisi və fəaliyyəti; və
(ç) yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üçün seçilmiş
alternativin dizaynı, tikintisi və yoxlanması.

1.9.3 Müəssisənin daxili imkanları hesabına

yaradılmış digər qeyri-maddi aktivlər

Standart daxili imkanlar hesabına yaradılmış ticarət markaları, qəzet başlıqları, nəşriyyat hüquqları, müştərilərin
siyahısı və xarakter etibarı ilə oxşar digər maddələri qeyri-maddi aktiv kimi tanımağa icazə vermir. Bunların heç
biri müvafiq terminə və tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermir və bəzi hallarda daxili imkanlar
hesabına yaradılmış qudvildən heç bir fərqi olmur.

1.9.4 Daxili imkanlar hesabına yaradılmış

qeyri-maddi aktivin ilkin dəyəri
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Гейри-мадди активляр илкин танындыьы ан илкин дяйяри иля юлчцлмялидир, лакин даща сонра
isə ya илкин дяйярля вя йахуд йенидян гиймятляндирилмиш дяйярля юлчцля биляр.

Müəssisənin daxili imkanları hesabına yaradılmış qeyri-maddi aktivlərin ilkin dəyəri həmin aktivlərin
planlaşdırılan qaydada istifadəsini təmin etmək üçün aktivin yaradılması, istehsalı və hazırlanması üçün zəruri
olan, məntiqli və ardıcıl qaydada aid edilə bilən bütün birbaşa məsrəflərdən ibarətdir. İlkin dəyərə hansısa
məsrəfin daxil edilməsi və yaxud edilməməsi digər uzunmüddətli aktivlər və mal-material ehtiyatları üçün
istifadə olunan bənzər prinsiplər əsasında müəyyənləşdirilir.
Daxili imkanlar hesabına idarə olunan qeyri-maddi aktivin ilkin dəyəri qeyri-maddi aktivin ilk dəfə tanınma
meyarlarının tələblərinə cavab verdiyi tarixdən etibarən yaranan məsrəflərin cəmi kimi hesablanır. Bəzən elə
olur ki, rəhbərlik aktivin tanınma meyarlarının tələblərinə
cavab verdiyini nümayiş etdirdiyi ana qədər aktivlə bağlı əhəmiyyətli məsrəflər xərc kimi uçota alınmış olur.
Bu halda, həmin məsrəfləri sonrakı dövrlərdə retrospektiv olaraq aktivin ilkin dəyərinin bir hissəsi kimi
tanımaq olmaz.

Суал Uçot qaydası

Douq şirkəti yeni istehsal prosesi ilə bağlı təcrübə-konstruktor işləri aparır. 20X3-cü il ərzində yaranmış məsrəflər
$100,000 məbləğində olmuşdur ki, bunun $90,000 məbləği 1 dekabr 20X3- cü il tarixinə qədər, $10,000
məbləği isə 1 dekabr 20X3-cü il tarixindən 31 dekabr 20X3-cü il tarixinə qədər olan dövrdə yaranmışdır.
Douq şirkəti 1 dekabr 20X3-cü il tarixində istehsal prosesinin qeyri-maddi aktivin tanınması meyarlarının
tələblərinə cavab verdiyini nümayiş etdirə bilmişdir. Prosesə daxil olan nou-hou-nun bərpa dəyəri $50,000
dəyərində hesablanır.
Məsrəflər necə uçota alınmalıdır?

Ъаваб
20X3-cü ilin sonunda istehsal prosesi $10,000 məbləğində ilkin dəyərlə qeyri-maddi aktiv kimi tanınmışdır.
Bu, tanınma meyarının tələblərinə cavab verilən tarixdən, yəni 1 dekabr 20X3-cü il tarixindən sonra yaranmış
məsrəflərdir. 1 dekabr 20X3-cü il tarixindən əvvəlki dövrdə yaranmış $90,000 məbləğində olan məsrəflər xərc
kimi uçota alınmışdır, çünki həmin tarixə qədər tanınma meyarlarının tələbləri yerinə yetirilməmişdir. Bu
məsrəflər heç vaxt maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda tanınmış istehsal prosesinin ilkin dəyərinin tərkib hissəsi
ola bilməz.

1.10 Xərcin tanınması

Müəyyən oluna bilən qeyri-maddi aktiv və yaxud müəssisələrin birləşməsi nəticəsində ortaya çıxan qudvilin
tanınma meyarlarının tələblərinə cavab verməyən qeyri-maddi aktivlə bağlı çəkilən bütün məsrəflər
yarandığı an xərc kimi tanınmalıdır. Standart bu növ məsrəflərə aid aşağıdakı misalları təqdim edir:
 Başlanğıc fəaliyyəti üzrə məsrəflər;
 Reklam məsrəfləri;
 Təlim məsrəfləri;
 Müəssisənin köçürülməsi ilə bağlı məsrəflər.
Xidmətlər üçün əvvəlcədən ödənilmiş məsrəflər, məsələn, hazırlanmış, lakin həyata keçirilməmiş
kampaniyalar üçün elan və ya marketinq məsrəfləri qabaqcadan ödəniş kimi tanına bilər.

1.11 İlkin tanınmadan sonra qeyri-maddi

aktivlərin ölçülməsi

Standart qeyri-maddi aktivlərin ilkin tanınmasından sonra iki qiymətləndirmə metodunun tətbiq
edilməsinə icazə verir.
İlkin dəyər modeli tətbiq edilərsə, qeyri-maddi aktiv onun dəyərindən hər hansı yığılmış
 amortizasiya və dəyərdən düşmə zərəri çıxılmaqla, ilkin dəyərlə uçota alınmalıdır.
Yenidənqiymətləndirmə modeli qeyri-maddi aktivin, onun dəyərindən hər hansı yığılmış amortizasiya və
dəyərdən düşmə zərərləri çıxılmaqla, yenidənqiymətləndirmə tarixinə onun ədalətli dəyəri olan
yenidənqiymətləndirmə dəyəri ilə təqdim olunmasına imkan verir.
(a) Ədalətli dəyər həmin aktiv üzrə fəal bazarda mövcud olan qiymətə istinadən etibarlı şəkildə
ölçülməlidir;
(b) Həmin növə aid qeyri-maddi aktivlərin bütün sinfi eyni zamanda yenidən qiymətləndirilməlidir
(seçmə üsulu ilə yenidənqiymətləndirmələrin qarşısını almaq üçün);
(c) Əgər fəal bazarın mövcud olmaması səbəbindən yenidən qiymətləndirilmiş qeyri-maddi aktivlər
sinfindən olan hər hansı qeyri-maddi aktivin yenidən qiymətləndirilməsi mümkün deyilsə, bu
zaman hər hansı yığılmış amortizasiya və qiymətdən düşmə zərərləri çıxılmaq şərtilə, həmin aktiv
ilkin dəyərlə göstərilməlidir;
(ç) Yenidənqiymətləndirmələr elə müntəzəm şəkildə aparılmalıdır ki, hesabat tarixində aktivin balans
dəyəri onun ədalətli dəyərindən fərqlənməsin.

Əhəmiyyətli
qeyd Бу учот гайдасы активин илкин танынмасына шамил олунмур, беля ки, илкин танынма анында
активин илкин дяйяри етибарлы шякилдя юлчцля билмялидир.

Təlimatlar göstərir ki, adətən, qeyri-maddi aktiv üzrə fəal bazar mövcud olmur; bu səbəbdən
yenidənqiymətləndirmə modeli adətən istifadə olunmur. Məsələn, baxmayaraq ki, müəlliflik hüquqları, dərc
etmə hüquqları və ekranlaşdırma hüquqları satıla bilər, onların hər biri özünəməxsus satış dəyərinə
malikdir. Bu halda, aktivin ədalətli dəyərlə yenidən qiymətləndirilməsi məqsədəuyğun olmaz. Buna
baxmayaraq, balıqtutma hüququ, kvotalar və ya taksi lisenziyaları kimi aktivlərin ədalətli dəyərini
müəyyənləşdirmək mümkün ola bilər.
Əgər yenidənqiymətləndirmə nəticəsində qeyri-maddi aktivin balans dəyəri artarsa, onda bu artım
yenidənqiymətləndirmə artımı başlığı altında kapitalın kredit hissəsinə yazılmalıdır.
Lakin, əgər bu aktiv bundan əvvəl yenidən qiymətləndirilmişdirsə və onun nəticəsində həmin aktiv üzrə
balans dəyərinin azalması mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmışdırsa, bu zaman hər hansı sonrakı
yenidənqiymətləndirmə artımı mənfəət və zərər haqqında hesabatda yalnız əvvəlki
yenidənqiymətləndirmə azalması müqabilində tanına bilər.
Əgər yenidənqiymətləndirmə nəticəsində qeyri-maddi aktivin balans dəyəri azalarsa, bu zaman həmin
azalma mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc kimi tanınmalıdır. Lakin əgər əvvəlki tarixlərdə aparılan
yenidənqiymətləndirmə nəticəsində hər hansı yenidən qiymətləndirmə artımı yaranmışsa və o artım
yenidənqiymətləndirmə artımı başlığı altında kapitalın kreditinə yazılmışsa, hər hansı növbəti hesabat
tarixində yaranan azalma yenidənqiymətləndirmə artımı hesabının kredit qalığı müqabilində həmin hesabın
debetinə yazılmalıdır.

Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində
Суал aktivin balans dəyərinin azalması

Qeyri-maddi aktiv şirkət tərəfindən ədalətli dəyərlə ölçülür. 20X3-cü ildə aktivin yenidən qiymətləndirilməsi
nəticəsində onun balans dəyəri $400 məbləğində artmışdır və müvafiq olaraq balans hesabatında $400
məbləğində yenidənqiymətləndirmə artımı uçota alınmışdır. 20X4-cü ilin sonunda aktiv bir daha yenidən
qiymətləndirilir və aktivin balans dəyərində $500 məbləğində azalmanın uçota alınması tələb olunur.

Tələb olunur:
Yenidənqiymətləndirmə nəticəsində aktivin balans dəyərinin azalması ilə bağlı uçot qaydasını izah edin.
 Ъаваб
Bu misalda aktivin balans dəyərindəki $500 məbləğindəki azalma ilk öncə $400 məbləğindəki
yenidənqiymətləndirmə artımı müqabilində həmin hesabın debetinə yazılmalıdır. 20X4-cü ildə
yenidənqiymətləndirmə artımı hesabının qalığı 0-a qədər azaldılmalı və yerdə qalan $100 xərc kimi
tanınmalıdır.
Yenidənqiymətləndirmə modeli istifadə olunduqda və qeyri-maddi aktivin balans dəyəri artdıqda,
yaranmış məcmu yenidənqiymətləndirmə artımı bu artım realizə olunduqca bölüşdürülməmiş mənfəət
hesabına köçürülə bilər. Bu artım, aktiv balansdan silindikdə realizə olunmuş hesab olunur. Bununla yanaşı, bu
artım həmçinin müəssisə tərəfindən aktivin istifadə olunması zamanı realizə oluna bilər. Hər il bölüşdürülməmiş
mənfəətə köçürülmüş artımın məbləği aktivin yenidən qiymətləndirilmiş balans dəyəri əsasında hesablanmış
amortizasiyası ilə aktivin ilkin dəyəri əsasında tanınan amortizasiyası arasındakı fərqi təşkil edir. Bu halda, realizə
olunmuş artım yenidənqiymətləndirmə artımından birbaşa bölüşdürülməmiş mənfəətə köçörülür və mənfəət
və zərər haqqında hesabatda əks etdirilmir.

1.12 Faydalı istifadə müddəti

Müəssisə qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddətinin məhdud və ya qeyri-müəyyən (sonsuz)

olduğunu qiymətləndirməlidir. Aktivin müəssisə üçün xalis pul vəsaiti axınını təmin edəcəyi müddətin
hüdudlarını əvvəlcədən ehtimal etmək mümkün olmadığı halda, qeyri- maddi aktiv faydalı istifadə
müddəti qeyri-müəyyən olan aktiv kimi nəzərə alınmalıdır.
Qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddətini müəyyənləşdirərkən, aşağıdakılar da daxil olmaqla, bir sıra
amillər nəzərə alınmalıdır: müəssisə tərəfindən aktivin gözlənilən istifadəsi; məhsulun səciyyəvi istifadə dövrü;
texniki, texnoloji, kommersiya və ya köhnəlmənin digər növləri; aktivin fəaliyyət göstərdiyi sənaye sahəsinin
stabilliyi; rəqiblər tərəfindən gözlənilən fəaliyyətlər; aktiv üzrə tələb olunan texniki xidmət məsrəflərinin
səviyyəsi və aktiv üzrə nəzarət müddəti və aktivlərdən istifadə üzrə hüquqi və ya oxşar
məhdudiyyətlər, məsələn, müvafiq lizinqin müddətinin başa çatması. Kompöter proqramı təminatları və
bir çox digər qeyri-maddi aktivlər, adətən, qısa istifadə müddətinə malik olurlar, çünki onlar texnoloji
köhnəlməyə (mənəvi aşınmaya) qarşı həssasdırlar. Bununla belə, qeyri-müəyyənlik həddindən artıq qısa olan
faydalı istifadə müddətinin seçilməsinə bəraət qazandırmamalıdır.
Müqavilə hüquqlarından və ya digər qanuni hüquqlardan yaranan qeyri-maddi aktivlərin faydalı
istifadə müddəti müqavilə hüquqları və ya digər qanuni hüquqlarla müəyyənləşdirilmiş müddətdən
çox olmamalıdır, lakin bu, müəssisənin aktivdən istifadə etmək niyyətində olduğu müddətdən asılı
olaraq, daha qısa ola bilər.

1.13 Amortizasiya müddəti və

amortizasiya metodu

Məhdud istifadə müddətli qeyri-maddi aktivin amortizasiya olunan dəyəri onun faydalı istifadə müddəti
üzrə müntəzəm şəkildə bölünməlidır (paylaşdırılmalıdır).
(a) Amortizasiya aktiv istifadəyə verildikdə başlamalıdır;
(b) Aktiv “Satış üçün saxlanılan uzunmüddətli aktivlər və dayandırılmış fəaliyyətlər” adlı
5 №-li BMHS-yə müvafiq olaraq, satış üçün nəzərdə tutulmuş aktiv kimi təsnifləşdirildiyi tarixlə
aktivin tanınmasının dayandırıldığı tarixdən hansı daha əvvəl gəlirsə, həmin tarixdə akitivin amortizasiyası
dayandırılmalıdır;
(c) İstifadə olunmuş amortizasiya metodu müəssisə tərəfindən aktiv üzrə sərf edilməsi gözlənilən gələcək
iqtisadi mənfəət sxemini əks etdirməlidir. Əgər həmin sxemi etibarlı şəkildə əvvəlcədən
proqnozlaşdırmaq mümkün deyilsə, bu halda düz xətt üsulundan istifadə olunmalıdır;
(ç) Hər dövr üzrə amortizasiya ayırmaları mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.
Aktivin faydalı istifadə müddəti sonunda üçüncü tərəfin həmin aktivi almaq öhdəliyi olmadıqda, həmin
aktiv üzrə fəal bazar mövcud olmadıqda (yəni aktivin son qalıq dəyərinin müəyyənləşdirilməsini təmin edən
fəal bazar mövcud olmadıqda) və aktivin faydalı istifadə müddəti sonunda onun satılması üçün bazarın
mövcud olması ehtimalı olmadıqda, məhdud istismar müddətli son qalıq dəyərinin sıfıra bərabər olduğu
ehtimal olunur.
Məhdud faydalı istifadə müddəti olan qeyri-maddi aktiv üçün istifadə olunmuş amortizasiya müddəti və
amortizasiya metodu hər maliyyə ilinin sonunda yenidən təhlil edilməlidir.

1.14 Qeyri-müəyyən faydalı istifadə

müddətləri olan qeyri-maddi aktivlər

Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddəti olan qeyri-maddi aktiv amortizasiya edilməməlidir. (36 №-li BMUS
tələb edir ki, bu cür aktivlərin dəyərdən düşüb-düşməməsi ən azı ildə bir dəfə yoxlanılmalıdır).
Amortizasiya olunmayan qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddəti, onun hələ də qeyri- müəyyən
müddətli kimi təyin edilməsinin münasib olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün, müəssisə tərəfindən
hər il nəzərdən keçirilməlidir.
Qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddətinin qeyri-müəyyən müddətdən məhdud müddət kimi yenidən
qiymətləndirilməsi faktı həmin aktivin dəyərdən düşməsi ehtimalına dəlalət edə bilər. Belə olan halda, müəssisə
aktivi dəyərdən düşmə predmetinə yoxlamalıdır.

Суал Qeyri-maddi aktiv

Qeyri-maddi aktivin faydalı istifadə müddətini müəyyənləşdirmək bəzən çətin ola bilər və bu halda
mülahizələrdən istifadə etməyə ehtiyac yarana bilər. Satın alınmış ticarət nişanının (markanın) faydalı istifadə
müddətinin necə müəyyənləşdirildiyini müzakirə edin.

Ъаваб
Aşağıdakı amillər nəzərə alınmalıdır:
(a) Ticarət nişanının hüquqi müdafiəsi və ticarət nişanından başqalarının (qeyri-qanuni şəkildə) istifadəsi
üzərində müəssisənin nəzarəti (yəni piratçılıq üzərində nəzarət);
(b) Ticarət nişanının müddəti.
(c) Ticarət nişanının müvafiq bazarda statusu və ya mövqeyi;
(ç) Müəssisə rəhbərliyinin ticarət nişanını idarə etmək və ticarət nişanını dəstəkləyən fəaliyyətləri (məsələn,
reklam və ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə fəaliyyətləri) qiymətləndirmək bacarığı;
(d) Ticarət nişanı altında satılan məhsulların satıldığı bazarın stabilliyi və coğrafi əhatə dairəsi;
(e) Ticarət nişanının vaxtaşırı yaradacağı faydaların sxemi;
(ə) Müəssisənin vaxtaşırı marka adından istifadə etmək və onu reklam etmək niyyəti (bu biznes
planında marka adını reklam etmək üçün əhəmiyyətli məsrəflərin mövcud olması ilə sübut
oluna bilər).
1.15 Qeyri-maddi aktivlərin istismardan
çıxması və silinməsi (satılması)

Qeyri-maddi aktiv aktivin balansdan silinməsi (satılması) halında və ya həmin aktivin gələcək istifadəsindən
iqtisadi səmərənin daxil olacağı ehtimalı olmadıqda, balans hesabatından çıxarılmalıdır. Qeyri-maddi aktivin
silinməsi nəticəsində yaranan qazanc və ya zərər həmin aktivin silinməsindən (satılmasından) yaranan xalis
daxilolmalarla aktivin balans dəyəri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir və bu fərq aktivin silinməsindən
yaranan qazanc və ya zərər kimi mənfəət və zərər haqqında hesabatda (müvafiq olaraq, gəlir və xərc
kimi) uçota alınır.

1.16 Məlumatların açıqlanması ilə bağlı

tələblər

Standartın qeyri-maddi aktivlər üzrə olduqca geniş açıqlama tələbləri vardır. Maliyyə hesabatlarında qeyri-
maddi aktivlər üzrə tətbiq olunmuş uçot siyasəti ilə bağlı açıqlamalar təqdim edilməlidir.
Qeyri-maddi aktivlərin hər bir sinfi üzrə aşağıdakı məlumatların açıqlanması tələb olunur:
 İstifadə olunmuş amortizasiya metodu;
 Aktivin faydalı istifadə müddəti və yaxud istifadə olunmuş amortizasiya dərəcəsi;
 Hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna olan ümumi balans dəyəri, hər hansı yığılmış
amortizasiya və yığılmış dəyərdən düşmə zərərləri;
 Hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna aktivin balans dəyərinin üzləşdirilməsi (müddətin
əvvəlində və sonunda balans dəyərinin üzləşdirilməsi (əlavələr, silinmə və satılmalar,
yenidənqiymətləndirmələr, ləğv edilmiş (geri qaytarılmış) dəyərdən düşmə zərərləri, dövr üzrə
amortizasiya ayırmaları, xalis məzənnə fərqləri və digər məlumatlar);
 Daxili imkanlar hesabına yaradılmış qeyri-maddi aktivlərin balans dəyəri. Maliyyə
hesabatlarında aşağıdakı məlumatlar da açıqlanmalıdır:
 Faydalı istifadə müddəti qeyri-müəyyən olan aktiv kimi qiymətləndirilmiş qeyri- maddi aktivin
balans dəyəri və onun faydalı istismar müddətinin qeyri-müəyyən kimi
qiymətləndirilməsinə əsas verən səbəblər;
 Hökümət subsidiyaları hesabına əldə edilmiş və ilkin olaraq ədalətli dəyərlə tanınmış qeyri-maddi
aktivlər üzrə bu aktivlər üçün ilkin olaraq tanınmış ədalətli dəyər, onların balans dəyəri və
onların tanındıqdan sonra ilkin dəyər modelinə və ya yenidənqiymətləndirmə modelinə
əsasən hesablanmalarının müəyyənləşdirilməsi;
 Müəssisənin maliyyə hesabatları üçün əhəmiyyət kəsb edən hər hansı fərdi qeyri- maddi aktivin
təsviri, balans dəyəri və yerdə qalan amortizasiya dövrü;
 Mülkiyyət hüquqları məhdud olan qeyri-maddi aktivlərin mövcud olması və onların balans
dəyərləri və həmçinin öhdəliklər üzrə təminat şəklində girov qoyulan qeyri- maddi aktivlərin
balans dəyərləri;
 Qeyri-maddi aktivlərin alınması üçün müqavilə öhdəliklərinin məbləği.
Qeyri-maddi aktivlər yenidənqiymətləndirmə dəyəri ilə uçota alındıqda aşağıdakı açıqlamalar tələb olunur:
 Yenidənqiymətləndirmənin qüvvəyə mindiyi tarix (qeyri-maddi aktivlərin hər bir sinfi üzrə);
 Yenidən qiymətləndirilmiş qeyri-maddi aktivlərin balans dəyəri;
  Aktiv ilkin dəyər modeli əsasında uçota alınsaydı, həmin aktivlərin balans dəyəri (qeyri-maddi
aktivlərin hər bir sinfi üzrə) və uçota alınacaq amortizasiya ayırmaları;
 Dövr ərzində baş vermiş dəyişiklikləri və səhmdarlar arasında qalığın bölüşdürülməsi üzrə hər
hansı məhdudiyyətləri göstərərək, hesabat dövrünün əvvəlinə və sonuna qeyri-maddi
aktivlərə aid edilən yenidənqiymətləndirmə artımının məbləği.
Maliyyə hesabatlarında həmçinin dövr üzrə tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflərlə bağlı
uçota alınmış xərclərin məbləğləri açıqlanmalıdır.

1.17 Bölmənin xülasəsi

 Qeyri-maddi aktiv yalnız bu aktivlə bağlı müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin axını ehtimal
olunduqda və aktivin ilkin dəyəri etibarlı şəkildə ölçülə bildikdə tanınmalıdır;
 Qeyri-maddi aktiv ilkin olaraq aktivin ilkin dəyərilə tanınmalıdır. Daha sonra isə aktiv ya ilkin
dəyərlə, yaxud da yenidən qiymətləndirilmiş dəyərlə ölçülməlidir;
 Tanınma meyarlarının tələblərinə cavab verməyən məsrəflər yarandıqları an xərc kimi uçota
alınmalıdır;
 Məhdud istifadə müddətli qeyri-maddi aktiv onun faydalı istifadə müddəti üzrə amortizasiya
edilməlidir. Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddəti olan qeyri-maddi aktiv amortizasiya
edilməməlidir.

Суал Tədqiqat və təcrübə-konstruktor işləri

Təkrar üçün 38 №-li BMUS-də tədqiqat və tərcübə-konstruktor işlərinə aid edilən fəaliyyətlərin siyahısını təqdim edin:

Ъаваб
38 №-li BMUS aşağıdakı nümunələri təqdim edir:
Tədqiqat işləri:
 Yeni biliyin əldə olunmasına yönəlmiş fəaliyyətlər;
 Tədqiqat nəticələri və ya digər biliklərin axtarışı, qiymətləndirilməsi və yekun seçimi;
 Materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üzrə alternativlərin
axtarışı;
 Yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və xidmətlər üçün
dizayn.
Təcrübə-konstruktor işləri:
 İstehsaldan və istifadədən əvvəl prototiplərin və ya modellərin dizaynı, tikilməsi və yoxlanması;
 Yeni texnologiyanı istifadə etməklə alətlərin, detalların dizaynı;
 Kommersiya istehsalı ilə məşğul olmaq üçün iqtisadi cəhətdən real olmayan sınaq
zavodunun dizaynı, tikintisi və fəaliyyəti;
 Yeni və təkmilləşdirilmiş materiallar, vasitələr, məhsullar, proseslər, sistemlər və ya xidmətlər üçün
seçilmiş alternativin dizaynı, tikintisi və yoxlanması.

2. Qudvil (3 №-li BMHS)

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Консолидасийа заманы йаранан ялдя едилмиш гудвил 3 №-ли БМЩС-йя эюря малиййя
вязиййяти щаггында щесабатда гейри-мадди актив кими учота алынмалыдыр. О, бундан
сонра иллик олараг дяйярдян дцшмя предметиня йохланмалыдыр.
2.1 Qudvil nədir?
Qudvil müəssisə ilə onun müştəriləri arasındakı yaxşı münasibətlər vasitəsilə yaranır:
(a) Yüksək keyfiyyətli məhsullar və ya yüksək standartlı xidmətlər göstərməklə nöfuz yaratmaq
vasitəsilə;
(b) Müştərilərin suallarına və şikayətlərinə dərhal və onlara kömək etmək formasında cavab verməklə;
(c) İşçi heyətin şəxsiyyəti və onların müştərilərə qarşı davranışı vasitəsilə.
Qudvilin müəssisəyə görə dəyəri hədsiz dərəcədə əhəmiyyətli ola bilər. Bununla belə, adətən qudvil maliyyə
uçotlarında nəzərə alınmır və biz balans hesabatında qudvil ilə bağlı məbləğlə rastlaşmağı gözləməməliyik.
Məsələn, barda işləyən işçinin gülərüz münasibəti bara yeni elektron kassanın alınmasından daha çox
mənfəət gətirə bilər. Elektron kassa maliyyə uçotunda uzunmüddətli aktiv kimi qeyd olunur, lakin
işçinin dəyəri uçot məqsədləri üçün nəzərə alınmır.
Biz ilk baxışda qudvilin maliyyə uçotlarında qeyd olunmaması ilə razılaşa bilərik:
(a) Qudvil biznesə xasdır, lakin onun əldə olunması üçün heç bir ödəniş haqqı edilməyib və o,
“obyektiv” bir dəyərə malik deyil. Biz bu cür qudvilin dəyərini təxmin edə bilərik, lakin bu, əsaslı
faktlara deyil, subyektiv fikirlərə əsaslanacaq;
(b) Qudvil gündən-günə dəyişir. Müştəri ilə hər hansı pis münasibət qudvilə zərər verə bilər və ya yaxşı
münasibət onu artıra bilər. Müsbət xösusiyyətə malik olan işçi təqaüdə çıxa, başqa bir işə keçə və yaxud
başqa bir işçiylə əvəzləşdirilə bilər. Bu halda yeni işçi işə uyğunlaşmaq üçün müəyyən vaxta ehtiyac
duya bilər. Qudvilin dəyəri mütəmadi olaraq dəyişdiyindən, o, maliyyə uçotlarında real olaraq
qeyd edilə bilməz.

2.2 Satın alınmış (əldə edilmiş) qudvil

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Сатын алынмыш гудвил малиййя вязиййяти щаггында щесабатда эюстярилир, чцнки онун цчцн
мцяссися тяряфиндян мцяййян бир мябляь юдянилмишдир. О, физики формайа (субстансийайа)
малик дейил вя буна эюря дя о, гейри-мадди узунмцддятли активдир. Дахили имканлар
щесабына йарадылмыш гудвил актив кими танына билмяз, лакин дахили имканлар щесабына
йарадылмыш диэяр активляр, мясялян, тядгигат вя тяръцбя-конструктор ишляри актив кими
танына билярляр.

Qudvilin obyektiv dəyərə malik olmaması ilə bağlı ümumi qaydaya yalnız bir istisna mövcuddur. Bu
da müəssisə satıldıqda baş verir. Biznes qurmağı arzulayan insanlar seçimə malikdirlər – onlar ya özləri
uzunmüddətli aktivlərini və mal-material ehtiyatlarını alaraq öz müəssisələrini yarada bilər, ya da hazır bir
müəssisəni onu satmaq niyyətində olan sahibkardan ala bilərlər. Alıcı mövcud biznesi satın aldıqda, o, təkcə
uzunmüddətli aktivləri və mal-material ehtiyatlarını (yəqin ki, kreditor və debitor borclarını da) deyil, eyni
zamanda həmin müəssisənin qudvilini də satın almalıdır.
Satın alınmış qudvil maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda göstərilir, çünki onun alınması üçün müəssisə
tərəfindən müəyyən məbləğ ödənilmişdir. O, fiziki formaya (substansiyaya) malik deyil və buna görə də
qeyri-maddi uzunmüddətli aktivdir.

3. Aktivlərin dəyərdən düşməsi adlı 36 №-li

BMUS

Дяйярдян дцшмя активин баланс дяйяри иля онун бярпа едиля билян дяйярини мцгайися
етмякля мцяййян едилир.

Mühasibat balansında aktivlərin öz bərpa edilə bilən məbləğlərindən yuxarı məbləğlə əks etdirilməməsi
prinsipi mövcuddur. Əgər aktivin balans dəyəri tam bərpa edilə bilmirsə, müəssisə aktivin balans dəyərini
onun bərpa edilə bilən məbləğinə qədər silməlidir. 36 №-li BMUS aktivlərin dəyərdən düşmə predmetinə
yoxlanılması və bununla bağlı uçot qaydaları və məlumatın açıqlanması tələblərinə dair təfsilatlı
metodologiyanı əks etdirir.

3.1 Tətbiqi sahəsi

36 №-li BMUS mal-material ehtiyatları, tikinti müqavilələrindən əmələ gələn aktivlər, təxirə salınmış vergi aktivləri,
İşçilərin mükafatlandırılması adlı 19 №-li BMUS üzrə yaranan aktivlər və Maliyyə alətləri: Təqdimat adlı 32 №-li
BMUS-nin tətbiqi sahəsinə aid maliyyə aktivlərindən başqa, bütün maddi, qeyri-maddi və maliyyə aktivlərinə
tətbiq edilir. Bu, ona görə baş verir ki, həmin BMUS-lərdə dəyərdən düşmənin tanınması və
qiymətləndirilməsinə aid qaydalar artıq mövcuddur. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, 36 №-li
BMUS Satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktivlər və dayandırılmış əməliyyatlar adlı 5 №-li BMHS-
yə müvafiq olaraq satış üçün saxlanılan uzunmüddətli aktivlərə tətbiq edilmir.

Əsas
 Дяйярдян дцшмя: малиййя вязиййяти щаггында щесабатда активин баланс дяйяринин terminlər
онун бярпа едиля билян дяйяриня гядяр азалмасыдыр.
 Баланс дяйяри: щяр щансы кющнялмя (амортизасийа) вя гиймятдян дцшмя нятиъясиндя
йыьылмыш зярярляри чыхдыгдан сонра активин баланс щесабатында халис танынан дяйяридир.
(36 №-ли БМУС)

36 №-li BMUS-nin əsasını təşkil edən prinsip nisbətən asandır. Əgər aktivin hesablarda olan dəyəri onun
'bərpa edilə bilən məbləği' ilə ölçülən real dəyərindən daha çoxdurdursa, aktiv dəyərdən düşmüş hesab
olunur. Buna görə də aktivin dəyəri dəyərdən düşmə zərərinin məbləği qədər azalmalıdır. Dəyərdən
düşmə zərərinin məbləği dərhal mənfəətdən silinməlidir.
Bu səbəbdən də nəzərə alınası əsas uçot məsələləri aşağıdakılardır:
(a) Dəyərdən düşmə zərərinin nə vaxt baş verməsini necə təyin etmək olar? (b) Aktivin
bərpa edilə bilən məbləği necə qiymətləndirilməlidir?
(c) “Dəyərdən düşmə zərəri” maliyyə hesabatlarında necə əks olunmalıdır?

3.2 Potensial olaraq dəyərdən düşmüş

aktivin müəyyən edilməsi

Müəssisə hər balans hesabatı tarixində istənilən bir aktivinin dəyərdən düşməsinə işarə edən əlamətin mövcud
olub-olmamasını yoxlamalıdır. Burada əhəmiyyətlilik konsepsiyası tətbiq
 olunmalı və yalnız əhəmiyyətli dəyərdən düşmə zərərləri müəyyən edilməlidir.
Aktivin mümkün dəyərdən düşməsini bildirən əlamətlər üzə çıxarsa, müəssisə nəzərdə tutulan aktivlərin
bərpa edilə bilən məbləğini formal olaraq qiymətləndirməlidir.
36 №-li BMUS mümkün dəyərdən düşmə əlamətlərinin necə müəyyən edilməsinə dair tövsiyələr verir.
Bu təkliflər əsasən sağlam fikrə arxalanır.
(a) İnformasiyanın xarici mənbələri:
(i) dövr ərzində aktivin bazar dəyəri vaxtın keçməsi və ya adi istifadə nəticəsində gözləniləndən
əhəmiyyətli dərəcədə çox aşağı düşməsi;
(ii) Aktivlərin istifadə edildiyi müəssisənin texnoloji, bazar, hüquqi və ya iqtisadi mühitlərində olan
əhəmiyyətli dəyişikliklər;
(iii) İstifadə dəyərinin hesablanmasında istifadə edilən diskont dərəcəsinə ehtimal olunan qədər təsir
göstərə bilən bazar faiz dərəcələri və ya investisiyalar üzrə bazar gəlir dərəcəsində olan
artım;
(iv) Müəssisənin bazar kapitalizasiyasından çox olan xalis aktivlərinin balans dəyəri.
(b) İnformasiyanın daxili mənbələri: köhnəlmə və ya fiziki zərərlərin sübutu, aktivin istismar edilməsi
şəraitində baş vermiş mənfi dəyişikliklər və ya aktivin iqtisadi keyfiyyəti.
Hətta dəyərdən düşmə əlamətləri olmasa belə, aşağıdakı aktivlər hər zaman dəyərdən düşmə üzrə illik
yoxlamadan keçməlidirlər.
(a) Qeyri-müəyyən faydalı istifadə müddətinə malik qeyri-maddi aktivlər; (b)
Müəssisələrin birləşməsi nəticəsində əldə edilən qudvil.

3.3 Aktivin bərpa edilə bilən məbləğinin

qiymətləndirilməsi
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Активин бярпа едиля билян мябляьи активин сатыш хяръляри чыхылмагла ядалятли дяйяри (вя йа
ядалятли дяйяри чыхылсын сатыш хяръляри) иля активин истифадя дяйяри арасында ян бюйцк
мябляьдир. Щяр щансы бир активин бярпа едиля билян мябляьини щесабламаг мцмкцн
олмадыгда, онун явязиндя щямин активин аид олдуьу нaьд пул вясаитини йарадан ващидин
бярпа едиля билян мябляьини щесабламаг лазымдыр.

Aktivin bərpa edilə bilən məbləği nədir?

Əsas Активин бярпа едиля билян мябляьи ашаьыда эюстярилян ики дяйярдян ян йцксяйи иля
terminlər юлчцлмялидир:
(а) Активин сатыш хяръляри чыхылмагла ядалятли дяйяри; вя
(б) Активин истифадя дяйяри.
(36 №-ли БМУС)

Aktivin şatış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyəri aktivin satışından əldə edilə bilən xalis (satış xərcləri çıxıldıqdan sonra
qalan) satış məbləğidir. Satış xərclərinə, hüquqi xərclər kimi, satış əməliyyat xərcləri daxildir.
(a) Əgər aktiv üçün fəal bazar mövcuddursa, xalis satış qiyməti bazar dəyəri və ya oxşar aktivlər üzrə
aparılan əməliyyatların qiyməti əsasında olmalıdır;
(b) Əgər aktiv üçün fəal bazar mövcud deyilsə, ticarət əməliyyatının həyata keçirilməsində maraqlı olan, bir-
birindən asılı olmayan, yaxşı məlumatlandırılmış tərəflərin arasında razılaşdırılması mümkün olan ən yaxşı
qiymət xalis satış qiyməti kimi hesab edilə bilər.
Xalis satış qiyməti azaldıla bilməz, lakin bu, satış xərclərinin içərisinə hər hansı restrukturizasiya və ya
yenidənqurma xərcləri və ya artıq maliyyə hesabatlarında öhdəlik kimi tanınan hər hansı xərclər daxil etməklə
mümkündür.
“İstifadə dəyəri” konsepsiyası çox mühümdür.

Активин истифадя дяйяри aktivin эцман едилян файдалы истифадя мцддятинин сонунда Əsas
активин ещтимал едилян халис силинмя (хариъ олма) дяйяри (вардырса) дахил олмагла, активдян terminlər
ondan олунаъаьы эюзлянилян эяляъяк пул вясаитляри ахынынын (мядахил чыхылсын мяхариъ)
щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяри кими гиймятляндирилир.

Hesablamalarda istifadə edilən pul vəsaitləri axını vergidən öncəki pul vəsaitləri axını olmalı, diskontlaşdırılmış
dəyəri hesablamaq üçün isə vergidən öncə olan diskont dərəcəsi tətbiq edilməlidir.
İstifadə dəyərinin hesablanması aşağıdakıları əks etdirməlidir:
(a) müəssisənin aktivdən əldə etməyi gözlədiyi gələcək pul vəsaitləri axınının qiymətləndirilmiş
məbləği;
(b) gələcək pul vəsaitləri axınının məbləği və zamanında olan mümkün dəyişmələr ilə bağlı ehtimallar;
(c) pulun zaman dəyəri;
(ç) aktivə xas olan qeyri-müəyyənliyin qiyməti; və
(d) aktivdən irəli gələn gələcək pul vəsaitləri axınının qiymətləndirilməsinə təsir göstərə bilən digər
faktorlar.
İstifadə dəyərini hesablamaq, bu səbəbdən, gələcək pul vəsaitləri axınının qiymətləndirilməsini tələb edir və
mümkün ola bilər ki, müəssisə pul vəsaitləri axınının həddən artıq optimist rəqəmləri ilə çıxış etsin. Buna
görə, BMUS aşağıdakıları bəyan edir:
(a) Pul vəsaitləri axınının proqnozları rasional və qəbul edilə bilən fərziyyələrə əsaslanmalıdır;
(b) Pul vəsaitləri axınının proqnozları maksimum beş il müddətini əhatə edərək, ən son maliyyə büdcəsi
və ya maliyyə proqnozlarına əsaslanmalıdır;
(c) Bu dövrdən sonrakı dövrlər üçün pul vəsaitləri axınlarının proqnozları hər növbəti il üçün (yüksələn
artım dərəcəsinin tətbiqinin daha səmərəli olduğu təsdiqlənməyənə qədər) sabit və ya azalan
artım dərəcəsini tətbiq edərək qısamüddətli proqnozların ekstrapolyasiyası vasitəsilə əldə edilə
bilər. Tətbiq edilən uzunmüddətli artım dərəcəsi məhsul, bazar, sənaye və ya ölkə üçün təyin edilmiş
uzunmüddətli orta artım dərəcəsindən yüksək olmamalıdır (daha yüksək artım dərəcəsinin
tətbiqinin səmərəli olduğu təsdiqlənməyənə qədər).

3.4 Gələcək pul vəsaitləri axınlarının

qiymətləndirmələrinin strukturu

Bunlara aşağıdakılar daxil edilməlidir:

(a) aktivin davamlı istifadəsindən əmələ gələn pul vəsaitləri daxilolmalarının proqnozları; (b) aktivin
davamlı istifadəsindən əmələ gələn pul vəsaitləri daxilolmalarını yaratmaq üçün
zəruri olaraq baş vermiş pul vəsaitləri xaricolmalarının proqnozları;
(c) faydalı istifadə müddətinin sonunda aktivin silinməsindən əldə edilən/ödənilən xalis pul vəsaitləri
axınları.
Aktivin gələcək pul vəsaitləri axınları onun cari vəziyyətində qiymətləndirilməlidir. Müəssisənin hələ
başlamadığı restrukturizasiya və ya aktivə əlavə etmək, bir hissəsini dəyişmək və ya ona xidmət göstərməyin
gələcək xərclərinə aid olan gələcək pul vəsaitləri axını daxil edilməməlidir.
Gələcək pul vəsaitləri axınlarının qiymətləndirmələrinə aşağıdakılar daxil edilməməlidir. (a) Maliyyə
fəaliyyətlərindən olan pul vəsaitlərinin mədaxili/məxarici;
(b) Mənfəət vergisi üzrə mədaxil/ödənişlər.
Aktivin silinməsindən yaranan xalis pul vəsaitlərinin mədaxili/məxarici məbləği etibarlı əsasda müəyyən
edilməlidir.
Xarici valyutada ifadə olunmuş gələcək pul vəsaitləri axını onların baş verəcəyi valyutada proqnoz edilməli
və həmin valyutaya uyğun olan dərəcədə diskontlaşdırılmalıdır. Nəticədə əldə edilən diskontlaşdırılmış rəqəm
(hazırkı dəyər) balans hesabatı tarixində mövcud olan spot məzənnəsilə hesabat verilən valyutaya
çevrilməlidir.
Diskont dərəcəsi pulun zaman dəyərinin və aktivin səciyyəvi risklərinin cari qiymətləndirilməsini əks
etdirən cari vergidən öncəki dərəcə (və ya dərəcələr) olmalıdır. Əgər əsas pul vəsaitləri axını məbləğinə artıq risklə
bağlı düzəlişlər edilibsə, diskont dərəcəsinə riskin qiymətləndirilməsi daxil edilməməlidir.

3.5 Dəyərdən düşmə zərərinin tanınması və

qiymətləndirilməsi

İlkin dəyərlə ölçülən aktivlərə aid qayda:

Бу гайданы юйрянин
Яэяр активин бярпа едиля билян мябляьи онун баланс дяйяриндян аздырса, активин баланс
дяйяри щямин фярг мябляьиндя азалмалы вя бу фярг (йяни дяйярдян дцшмя зяряри)
мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда хяръ кими танынмалыдыр.

Yenidən qiymətləndirilmiş dəyərlə ölçülən aktivlər üçün qayda (16 №-li BMUS-yə əsasən yenidən
qiymətləndirilən əmlak):

Бу гайданы юйрянин
Дяйярдян дцшмя зяряри мцвафиг БМУС-йя ясасян йенидянгиймятляндирмя нятиъясиндя
дяйярин азалмасы кими учота алынмалыдыр.

Təcrübədə bu, o deməkdir ki:

 aktivlə əlaqədar olan yenidənqiymətləndirmə ehtiyat hesabında hər hansı yenidənqiymətləndirmə
artımı məbləği mövcuddursa, dəyərdən düşmə zərəri həmin hesaba silinməlidir;
 əgər bunda sonra da dəyərdən düşmə zərəri məbləği hələ qalmış olarsa, həmin artıq məbləğ
mənfəət və zərər haqqında hesabata silinməlidir.
BMUS-də zəruri konsepsiya sayılan pul vəsaitlərini yaradan vahidlər haqqında çox təfsilatlı danışılır. Əsas
qayda kimi, aktivin bərpa edilə bilən məbləği aktiv üçün fərdi olaraq hesablanmalıdır. Halbuki, bəzən elə
hallar olur ki, fərdi bir aktiv üçün belə dəyərin qiymətləndirilməsi qeyri-mümkündür, xüsusilə də istifadə
dəyərinin hesablanmasını buna misal gətirmək olar. Bu, pul vəsaitləri mədaxillərinin və məxariclərinin fərdi
aktivə aid edilə bilməməsi səbəbindən baş verir.
Əgər fərdi aktiv üçün bərpa edilə bilən məbləği hesablamaq mümkün deyilsə, onun əvəzinə aktivin aid
olduğu pul vəsaitləri axınını yaradan vahidin bərpa edilə bilən məbləği qiymətləndirilməlidir.

Пул вясаитлярини йарадан ващид мцстягил пул вясаитляри ахынларынын мцяййян едилмяси вя
гиймятляндирилмяси мцмкцн олан, идентификасийа едиля билян ян кичик активляр групудур. Əsas
terminlər
Суал Pul vəsaitlərini yaradan vahid - I
Pul vəsaitlərini yaradan vahidin necə müəyyən edilməsinə dair bir neçə misal çəkə bilərsinizmi?

Ъаваб
Burada iki misal göstərilir.
(a) Dağ-mədən şirkəti öz mədənlərinin birindən məhsulları daşımaq üçün istifadə etdiyi şəxsi dəmir yoluna
malikdir. Dəmir yolunun, metal tullantısından başqa, heç bir bazar dəyəri yoxdur və onun
istifadəsindən heç bir fərdi pul vəsaitləri mədaxillərini müəyyən etmək mümkün deyildir. Bu
səbəbdən də əgər dağ-mədən şirkəti dəmir yolunun dəyərdən düşməsinə inanırsa, o,
mədənə pul vəsaitlərini yaradan tam vahid kimi baxmalı və mədənin bərpa edilə bilən məbləğini
bütöv şəkildə qiymətləndirməlidir;
(b) Avtobus şirkətinin şəhərin bələdiyyə orqanı ilə avtobus xidmətini şəhərdə dörd marşrut istiqamətində
göstərmək haqda razılaşması var. Fərdi identifikasiya edilən aktivlər hər avtobus marşrutuna
bölüşdürülür və hər marşrut üzrə pul vəsaitlərinin mədaxilləri və məxaricləri ayrıca müəyyən edilir. Üç
marşrut gəlirlə işləyir, yerdə qalan biri isə zərərlə. Avtobus şirkəti zərərlə işləyən marşrutda aktivlərin
dəyərdən düşməsinə işarə edən sübutlar aşkar edir. Lakin şirkət zərərlə işləyən marşrutu bağlaya
bilməyəcək, çünki yerli bələdiyyə ilə olan müqavilə dörd marşrutun hər birini işlətməyi tələb edir. Nəticə
etibarı ilə şirkət bütün dörd marşruta birlikdə pul vəsaitlərini yaradan vahid kimi baxmalı və dörd
marşrut üçün vahid bərpa edilə bilən məbləğ hesablamalıdır.

Суал Pul vəsaitlərini yaradan vahid - II

Minimart – Maximart pərakəndə satış mağazaları şəbəkəsinə məxsusdur. Minimart bütün pərakəndə
satış satınalınmalarını Maximart satınalınma mərkəzinin vasitəsilə həyata keçirir. Qiymətqoyma, marketinq və
insan resursları siyasətləri (yalnız Minimartın kassir və satıcılarını işə götürməkdən başqa) Maximart tərəfindən
qəbul edilir. Maximartın həmçinin Minimartın yerləşdiyi eyni şəhərdə (lakin müxtəlif rayonlarda) digər 5 mağazası
və başqa şəhərlərdə əlavə 20 mağazası vardır. Bütün mağazalar Minimart kimi eyni tərzdə idarə edilir.
Minimart və digər 4 mağaza 5 il bundan əvvəl satın alınmış və alış zamanı qudvil tanınmışdır (uçota
alınmışdır).
Minimart üçün pul vəsaitlərini yaradan vahid nədir?

Ъаваб
Minimart-ın pul vəsaitlərini yaradan vahidini müəyyən etdikdə, müəssisə aşağıdakıların olub- olmamasını
nəzərdən keçirir, məsələn:
(a) Rəhbərlik üçün hazırlanan daxili hesabatlar hər mağaza üzrə maliyyə nəticələrini qiymətləndirmək
məqsədilə təşkil edilmişdir;
(b) İş hər mağazanın mənfəəti və ya rayon/şəhər əsasında aparılır.
Maximartın bütün mağazaları müxtəlif rayonlarda yerləşir və çox güman ki, hərəsinin müxtəlif alıcı bazaları vardır.
Beləliklə, baxmayaraq ki, Minimart korporativ səviyyədə idarə edilir, o, Maximartın digər mağazalarından
əhəmiyyətli dərəcədə müstəqil (asılı olmayan) pul vəsaitləri daxilolmalarını yaradır. Buna görə də Minimartın
pul vəsaitlərini yaradan vahid olması mümkündür.
 Суал Pul vəsaitlərini yaradan vahid – III
Mighty Mag Publishing şirkəti 150 fərqli jurnal başlıqlarının sahibidir, onlardan 70-i satın alınmış, 80-i isə şirkətin özü
tərəfindən yaradılmışdır. Satın alınmış jurnal başlağı üçün ödənilən qiymət qeyri-maddi aktiv kimi uçota alınır. Jurnal
başlıqlarının yaradılması və mövcud olan başlıqların saxlanılması xərcləri baş verəndə xərc kimi uçota alınırlar.
Birbaşa satışdan və reklamdan olan pul vəsaitlərinin mədaxilləri hər jurnal başlığı üçün identifikasiya edilə bilər.
Başlıqlar alıcı seqmentləri əsasında idarə edilir. Jurnal başlığı üçün reklam gəlirinin səviyyəsi jurnal başlığının əlaqədar
olduğu alıcı seqmentində olan müxtəlif başlıqlardan asılıdır. Rəhbərliyin köhnə başlıqlardan iqtisadi istifadə
müddəti sona çatmamışdan öncə imtina etmək və təcili olaraq onları eyni alıcı seqmenti üçün yeni başlıqlarla
əvəzləmək haqda siyasəti vardır.
Fərdi jurnal başlığı üçün pul vəsaitlərini yaradan vahid nədir?

Ъаваб
Çox güman ki, fərdi jurnal başlığının bərpa edilə bilən məbləği qiymətləndirilə bilər. Başlıq üçün reklam gəliri
səviyyəsinə müəyyən dərəcədə alıcı seqmentində olan digər başlıqlar tərəfindən təsir edilməsinə
baxmayaraq, birbaşa satış və reklamdan olan pul vəsaitlərinin mədaxilləri hər başlıq üçün identifikasiya
edilə bilər. Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, başlıqlar alıcı seqmentləri əsasında idarə edilsə belə,
başlıqlardan imtina etmək qərarı fərdi başlıq əsasında qəbul edilir.
Buna görə də, çox güman ki, fərdi jurnal başlıqları bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olmayan pul vəsaitləri
axınlarını törədir və hər jurnal başlığı ayrı-ayrılıqda nağd pulu yaradan vahiddir.

Aktiv və ya aktivlər qrupu tərəfindən istehsal edilən məhsul üçün fəal bazar mövcuddursa, həmin aktiv və
ya qrup pul vəsaitlərini yaradan vahid kimi müəyyən edilməlidir, hətta məhsulun hamısı və ya bəziləri
daxildə işlənirsə belə.
Pul vəsaitlərini yaradan vahidlər aktivin eyni növü üçün (dəyişikliyin baş verdiyi təsdiqlənməyənə qədər)
ardıcıl surətdə, dövrdən-dövrə müəyyən edilməlidir.
Dəyərdən düşmə üçün nəzərdə tutulan xalis aktivlər (aktivlər çıxılsın öhdəliklər) qrupu, bərpa edilə bilən
məbləğin hesablanması üçün nəzərdə tutulanlarla eyni olmalıdır. (qudvil və korporativ aktivlərin uçotu
üçün aşağıdakılara baxın).

3.6 Misal: bərpa edilə bilən məbləğ və balans

dəyəri
Fourways şirkəti dörd pul vəsaiti yaradan vahiddən ibarətdir. Dörd vahidin hamısı dəyərdən düşmə üzrə
yoxlamadan keçirilir.
(a) Torpaq, tikili və avadanlıqlar və ayrı-ayrı qeyri-maddi aktivlər, imkan daxilində, pul vəsaitləri
yaradan vahid olmaq məqsədilə bölüşdürüləcək;
(b) Mal-material ehtiyatı, debitor borcları və qabaqcadan ödəmələr kimi olan cari aktivlər müvafiq pul
vəsaitləri yaradan vahidlər arasında bölüşdürüləcək;
(c) Öhdəliklər (yəni kreditor borcları) müvafiq pul vəsaitləri yaradan vahidlərin xalis aktivlərindən
çıxılacaq;
(ç) Bu məsələnin nəticəsi olan hər pul vəsaitləri yaradan vahid üçün xalis rəqəm eyni əsasda
hesablanmış müvafiq bərpa edilə bilən məbləğlə müqayisə ediləcək.
3.7 Qudvil və aktivlərin dəyərdən düşməsi

3.7.1 Qudvilin pul vəsaitləri yaradan vahidlər arasında

bölüşdürülməsi

Müəssisələrin birləşməsindən əldə edilən qudvil digər aktivlərdən asılı olmayan pul vəsaitləri axınlarını törətmir.
O, müəssisəni əldə edənlərin birləşmənin sinerjisindən xeyir əldə etməsi gözlənilən pul vəsaitləri yaradan
vahidlərindən (və ya pul vəsaitləri yaradan vahid qruplarından) hər biri arasında bölüşdürülməlidir. Qudvili bu
şəkildə bölüşdürülən hər vahid:
(a) müəssisə çərçivəsində daxili idarəetmə məqsədləri üçün qudvilin nəzarət edildiyi ən aşağı
səviyyəni ifadə etməlidir;
(b) Əməliyyat seqmentləri adlı 8 №-li BMHS-yə uyğun olaraq müəyyən edilən hesabat seqmentindən
böyük olmamalıdır.
Qudvilin bölüşdürülməsini, müəssisələrin birləşməsindən sonra başlayan birinci hesabat tarixindən əvvəl başa
çatdırmaq mümkün olmaya bilər, xüsusilə də əgər alıcı müəssisə birləşməni şərti dəyərlərdən istifadə
edərək ilk dəfə uçota alırsa (baxın: Fəsil 6). Qudvilin ilkin bölüşdürülməsi alış tarixindən sonra başlayan birinci
hesabat dövrü qurtarmamışdan əvvəl başa çatdırılmalıdır.

3.7.2 Qudvilin daxil olduğu pul vəsaitlərini yaradan

vahidlərin dəyərdən düşmə predmetinə
yoxlanılması

Burada nəzərə alınası iki vəziyyət vardır.

(a) Qudvilin pul vəsaitləri yaradan vahidə bölüşdürülməsi;
(b) Qudvilin pul vəsaitləri yaradan xüsusi vahidə bölüşdürülməsi mümkün olmadığı, lakin vahidlər
qrupuna bölüşdürülməsi mümkün olduğu hal.
Qudvilin bölüşdürüldüyü pul vəsaitlərini yaradan vahid hər il dəyərdən düşmə predmetinə yoxlanılmalıdır.
Qudvil daxil olmaqla, vahidin balans dəyəri həmin vahidin bərpa edilə bilən məbləğilə müqayisə edilir. Əgər
vahidin balans dəyəri bərpa edilə bilən məbləğindən çoxdursa, müəssisə dəyərdən düşmə zərərini
tanımalıdır (uçota almalıdır).
Qudvil müəyyən pul vəsaitlərini yaradan vahidə aid olduğu, lakin həmin vahidə hələ
bölüşdürülmədiyi halda, bu vahid öz balans dəyəri (qudvil çıxmaq şərti ilə) ilə bərpa edilə bilən məbləğini
müqayisə edərək dəyərdən düşmə predmetinə yoxlanılmalıdır. Əgər balans dəyəri bərpa edilə bilən
məbləğdən çox olarsa, müəssisə dəyərdən düşmə zərərini tanımalıdır.
İllik dəyərdən düşmə üzrə yoxlama, hər il eyni vaxtda yerinə yetirilmək şərti ilə, uçot dövrü ərzində istənilən
vaxt keçirilə bilər.

3.8 Korporativ aktivlər

Korporativ aktivlər baş ofis binası, kompüter avadanlığı və ya elmi tədqiqat mərkəzi kimi, qruplaşmış və ya
divizional aktivlərdir. Mahiyyətcə, korporativ aktivlər digər aktivlərdən müstəqil şərkildə (asılı olmayaraq) pul
vəsaitləri mədaxillərini yaratmayan aktivlərdir. Bu səbəbdən də onların balans dəyəri nəzərdən keçirilən pul
vəsaitlərini yaradan vahidə tam şəkildə aid edilə bilməz.
Pul vəsaitlərini yaradan vahidi dəyərdən düşməyə görə yoxladıqda, müəssisə pul vəsaitlərini yaradan vahidlə
əlaqədar olan bütün korporativ aktivləri müəyyən etməlidir.
(a) Əgər korporativ aktivin balans dəyərinin bir hissəsi məntiqi və ardıcıl qaydada pul vəsaitlərini yaradan
vahidə bölüşdürülə bilərsə, müəssisə həmin vahidin balans dəyərini (aktivin həmin hissəsi daxil olmaqla)
onun bərpa edilə bilən məbləği ilə müqayisə edir;
(b) Əgər korporativ aktivin balans dəyərinin bir hissəsi məntiqi və ardıcıl qaydada pul vəsaitlərini yaradan
vahidə bölüşdürülə bilmirsə, müəssisə:
(i) vahidin balans dəyərini (aktiv daxil olmamaq şərti ilə) onun bərpa edilə bilən məbləği ilə
müqayisə etməli və hər hansı dəyərdən düşmə zərərini uçota almalıdır;
(ii) aktivin aid olduğu pul vəsaitlərini yaradan vahidin daxil olduğu və həmin korporativ aktivin
balans dəyəri məntiqi və ardıcıl qaydada bölüşdürülə bildiyi pul vəsaitləri yaradan vahidlərin
ən kiçik qrupunu müəyyən etməlidir;
(iii) pul vəsaitləri yaradan həmin vahidlər qrupunun balans dəyərini (vahidlər qrupuna bölüşdürülən
korporativ aktivin həmin hissəsi daxil edilməklə) vahidlər qrupunun bərpa edilə bilən məbləği
ilə müqayisə etməli və hər hansı dəyərdən düşmə zərərini uçota almalıdır.

3.9 Dəyərdən düşmə zərərinin uçot qaydası

Əgər balans hesabatında aktivin bərpa edilə bilən məbləği onun balans dəyərindən azdırsa, dəyərdən
düşmə zərəri baş vermişdir. Bu zərər dərhal tanınmalıdır (uçota alınmalıdır).
(a) Balans hesabatında aktivin balans dəyəri onun bərpa edilə bilən məbləğinə qədər azaldılmalıdır;
(b) Dəyərdən düşmə zərəri dərhal mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır (aktiv
yenidənqiymətləndirmə modeli ilə uçota alındıqda, bu zərər yenidənqiymətləndirmə nəticəsində
baş verən azalma kimi uçota alınır; baxın: bənd 5.5).
Aktivi onun bərpa edilə bilən məbləğinə qədər azaldandan sonra aktivin amortizasiyası onun yeni balans
dəyəri, fərz edilən son qalıq dəyəri (əgər vardırsa) və fərz edilən faydalı istifadə müddəti əsasında
hesablanmalıdır.
Əgər balans hesabatında pul vəsaitləri yaradan vahidin (vahiddə olan bütün aktivlər nəzərə alınmalıdır)
bərpa edilə bilən məbləği onun balans dəyərindən azdırsa, pul vəsaitləri yaradan vahidin dəyərdən düşmə
zərəri tanınmalıdır. Pul vəsaitləri yaradan vahid üzrə dəyərdən düşmə zərəri uçota alındıqda, zərər həmin
vahiddə olan aktivlər arasında aşağıdakı qaydada bölüşdürülməlidir:
(a) Birinci növbədə, açıq-aydın şəkildə korlanmış və ya məhv olunmuş bütün aktivlərə; (b) Sonra pul
vəsaitləri yaradan vahidə bölüşdürülmüş (aid edilmiş) qudvilə;
(c) Bundan sonra isə pul vəsaitləri yaradan vahiddə mövcud olan bütün digər aktivlərə (mötənasib
qaydada).
Dəyərdən düşmə zərəri bölüşdürüldükdə, aktivin balans dəyəri aşağıdakıların ən yüksək qiymətindən aşağı
azaldılmamalıdır:
(a) Onun ədalətli dəyəri çıxılsın satış xərcləri (və ya satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyəri); (b) Onun istifadə
dəyəri (təyin edilə bilərsə);
(c) Sıfır.
Dəyərdən düşmə zərərinin hər hansı qalıq məbləği digər BMUS-lər tərəfindən tələb edilirsə, öhdəlik kimi
uçota alınmalıdır.
3.10 Misal 1: dəyərdən düşmə zərəri

Təbii qaz və neft çıxaran şirkətin Xəzər dənizində burğu platforması vardır. Müvafiq ölkənin qanunvericiliyi tərəfindən tələb edilir ki,
platforma faydalı istifadə müddətinin sonunda demontaj edilib oradan çıxarılsın. Bu tələbə əsasən, müəssisə öz hesablarında demontaj
xərclərini əks etdirmiş və həmin məbləği platformanın gözlənilən faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya edir.
Müəssisə platformada dəyərdən düşmənin olub-olmamasını müəyyən edən tapşırığı yerinə yetirir.
(a) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda onun balans dəyəri $3m məbləğinə bərabərdir;
(b) Müəssisə digər bir neft şirkətindən bu plaftorma üçün $2.8m məbləğində təklif almışdır. Alıcı platformanın
faydalı istifadə müddətinin sonunda platformanı demontaj etməyə bütün məsuliyyəti (və xərcləri) öz
üzərinə götürmüşdür;
(c) Platformanın fasiləsiz işləməsindən gözlənilən pul vəsaitləri axınının diskontlaşdırılmış dəyəri $3.3m
məbləğindədir;
(ç) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda demontaja aid qiymətləndirilmiş öhdəliyin balans dəyəri hal-
hazırda $0.6m məbləğindədir.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda burğu platformasının dəyəri və dəyərdən düşmə zərəri (əgər varsa)
nə qədər olmalıdır?

Həlli
Ədalətli dəyər çıxılsın satış xərcləri = $2.8m
İstifadə dəyəri = Aktivin istifadəsindən olan pul vəsaitləri axınının
diskontlaşdırılmış dəyəri çıxılsın qiymətləndirilmiş
öhdəliyin balans dəyəri = $3.3m – $0.6m =
$2.7m
Bərpa edilə bilən məbləğ = Bu, iki məbləğdən ən yüksəyidir, yəni $2.8m
Balans dəyəri = $3m
Dəyərdən düşmə zərəri = $0.2m

Balans dəyəri $2.8m məbləğinə qədər azaldılmalıdır.

3.11 Misal 2: Dəyərdən düşmə zərəri

Müəssisə digər bir biznesi $4.5m məbləğinə əldə etmişdir: maddi aktivlərin dəyəri $4.0m, qudvilin dəyəri
isə $0.5m məbləğində qiymətləndirilir.
Balans dəyəri $1m məbləğində olan aktiv terrorçu hücumu nəticəsində məhv edilmişdir. Aktiv sığorta
edilməmişdir. Sığortalanmamış aktivin itirilməsi müəssisəni əldə edilmiş biznesdə aktivlərin dəyərdən düşüb-
düşməməsini və hər hansı belə bir zərər məbləğinin nə qədər olmasını müəyyənləşdirməyə vadar
etmişdir.
Biznesin bərpa edilə bilən məbləği (pul vəsaitlərini yaradan yeganə vahid) $3.1m məbləğində
qiymətləndirilir.

Həlli
Dəyərdən düşmə zərəri $1.4m ($4.5m – $3.1m) məbləğində olmuşdur.
Dəyərdən düşmə zərəri mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır. Bu zərər pul vəsaitlərini yaradan vahiddə
mövcud olan aktivlər arasında aşağıdakı kimi bölüşdürüləcək: (a)$1m məbləğində olan zərər birbaşa olaraq məhv
edilmiş sığortalanmamış aktivə silinə
bilər;
(b) yerdə qalan $0.4m məbləğində olan zərər qudvilə aid edilməlidir.
İndi isə aktivlərin balans dəyəri maddi aktivlər üçün $3m, qudvil üçün isə $0.1m məbləğində olacaqdır.

3.12 Dəyərdən düşmə zərərinin ləğv

(storno) edilməsi
Hər hansı dəyərdən düşmənin olub-olmamasının illik yoxlanılması bütün aktivlərə, o cümlədən əvvəllər
dəyərdən düşmüş aktivlərə də tətbiq edilməlidir.
Bəzi hallarda əvvəllər dəyərdən düşmüş aktivin bərpa edilə bilən məbləğinin aktivin cari balans dəyərindən
çox olması aşkar edilə bilər. Başqa sözlərlə desək, bəzi keçmiş dəyərdən düşmə zərərlərinin ləğv (storno)
edilməsi baş verə bilər.
(a) Dəyərdən düşmə zərərinin ləğv (storno) edilməsi dərhal mənfəət və zərər haqqında hesabatda gəlir
kimi tanınmalıdır (uçota alınmalıdır);
(b) Aktivin balans dəyəri onun yeni bərpa edilə bilən məbləğinə qədər artırılmalıdır.

Бу гайданы юйрянин
Активин сонунъу дяфя дяйярдян дцшмя зяряринин учота алындыьы андан етибарян, активин
бярпа едиля билян мябляьини мцяййян етмяк цчцн истифадя едилян гиймятляндирмялярдя
дяйишиклик баш вердикдя, яввялки иллярдя актив цзря танынан дяйярдян дцшмя зяряри бярпа
(сторно) едилмялидир.

Aktivin dəyəri özünün əvvəlki xalis balans dəyərindən (qiymətdən düşməzdən əvvəlki amortizasiya
olunmuş balans dəyərindən) yüksək dəyərə artırıla bilməz. Dəyərdən düşmə zərəri bərpa edildikdən
sonra aktivin amortizasiyası onun yeni qiymətləndirilmiş məbləği gözlənilən qalıq dəyəri (əgər vardırsa) və
gözlənilən faydalı istifadə müddəti əsasında hesablanmalıdır.
Bu qayda qudvilə tətbiq edilmir. Qudvil üzrə dəyərdən düşmə zərəri sonrakı dövrdə ləğv
(storno/bərpa) edilməməlidir.

Суал Dəyərdən düşmə zərərinin ləğv edilməsi

Pul vəsaitlərini yaradan vahid fabrik, torpaq, tikili və avadanlıqlar və s. özrə satın alınmış qudvildən ibarətdir.
Həmin vahid onun yaratdığı məhsulların rəqibin istehsal etdiyi texnoloji cəhətdən daha qabaqcıl modellərlə əvəz
edildiyi üçün tədricən dəyərsizləşir. Pul vəsaitlərini yaradan vahidin bərpa edilə bilən məbləği $60m
məbləğinə düşür və beləliklə, dəyərdən düşmə zərəri aşağıdakı kimi bölüşdürülərək $80m məbləğinə
bərabər olur.

Dəyərdən düşmədən Dəyərdən düşmədən

əvvəl olan balans sonra olan balans
dəyərləri dəyərləri
$m $m
Qudvil 40 –
Patent (bazar dəyəri mövcud deyil) 20 –
Uzunmüddətli maddi aktivlər (bazar 80 60
dəyəri $60m) Cəmi
140 60
Üç ildən sonra müəssisə öz mötərəqqi texnologiyasını yaradır və pul vəsatilərini yaradan vahidin bərpa
edilə bilən məbləği $90m məbləğinə qalxır. Dəyərdən düşmə baş verməsəydi, uzunmüddətli maddi
aktivlərin balans dəyəri $70m məbləğinə bərabər olacaqdı.
Tələb olunur:
Dəyərdən düşmə zərərinin ləğv (storno/bərpa) edilməsini hesablayın.

Ъаваб
Dəyərdən düşmə zərərinin ləğv edilməsi uzunmüddətli maddi aktivlərin balans dəyərinin onların dəyərdən
düşməsi baş vermədiyi halda malik olacaqları balans dəyərinə artırılacaq məbləğdə tanınmalıdır (uçota
alınmalıdır). Belə ki, dəyərdən düşmə zərəri $10m məbləğində ləğv (bərpa) edilməli, uzunmüddətli maddi
aktivlər isə $70m məbləğində artırılmalıdır. Dəyərdən düşmənin bərpası qudvil və patentə aid edilmir,
çünki ilkin dəyərdən düşməyə səbəb olan amil hələ də mövcuddur, yəni müəssisənin məhsulları hələ
də daha qabaqcıl modellərlə əvəz olunmaqdadır.

3.13 Məlumatın açıqlanması

36 №-li BMUS aktivlərin dəyərdən düşməsinə dair ətraflı məlumatın açıqlanmasını tələb edir. Açıqlanacaq
məlumat aşağıdakıları özündə cəmləşdirir:
(a) aktivin hər növü (sinfi) üçün tanınmış (uçota alınmış) dəyərdən düşmə zərərlərinin məbləği və hər hansı
dəyərdən düşmə zərərlərinin bərpa edilən məbləği (yəni dəyərdən düşmə zərərinin ləğv
edilməsi);
(b) əhəmiyyətli məbləğdə dəyərdən düşmə zərərinə məruz qalan hər fərdi aktiv və ya pul vəsaitlərini
yaradan vahid üçün: aktivin xüsusiyyətləri, zərərin məbləği, zərərin tanınmasına (uçota alınmasına)
səbəb olan hadisələr, bərpa edilə bilən məbləğ ədalətli dəyər çıxılsın satış xərcləri və ya istifadə
dəyəridir və əgər bərpa edilə bilən məbləğ istifadə dəyəridirsə, bu dəyərin hansı əsasda müəyyən
edilməsi (yəni tətbiq edilən diskont dərəcəsi).

3.13.1 Maddələrin dəyərdən düşmə və

ya itkisi üçün kompensasiya
Müəssisə torpaq, tikili və avadanlıqların dəyərdən düşmə və ya itkisi üçün üçüncü tərəfdən monetar və ya
qeyri-monetar kompensasiya əldə edə bilər. Kompensasiya aktivi bərpa etmək üçün istifadə edilə bilər.
Buna aid misallar aşağıda təqdim edilir:
 Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyərdən düşməsindən sonra sığorta şirkətləri tərəfindən olan
kompensasiya;
 Dəyərsizləşən və ya itən aktivin fiziki əvəzləşdirilməsi. Uçot
qaydaları aşağıdakı kimi olacaqdır:
(a) Torpaq, tikili və avadanlıqların dəyərdən düşməsi 36 №-li BMUS-yə, silinmələri (xaricolmaları) isə
16 №-li BMUS-yə uyğun uçota alınmalıdır;
(b) Dəyərsizləşən, itən və ya imtina edilən torpaq, tikili və avadanlıqlara görə üçüncü tərəfin verdiyi monetar və
ya qeyri-monetar kompensasiyası mənfəət və zərər haqqında hesabata daxil edilməlidir;
(c) Əvəz etmə kimi bərpa edilən, satın alınan, tikilən və ya kompensasiya kimi əldə edilən aktivlərin dəyəri
16 №-li BMUS-yə uyğun müəyyən və təqdim edilməlidir.
Mal-material ehtiyatları və
bioloji aktivlərin uçotu

1. Mal-material ehtiyatları və qısamüddətli başa

çatdırılmamış işlər (2 №-li BMUS)
7
Əhatə olunan mövzular

Giriş
Mal-material ehtiyatlarının və qısamüddətli başa çatdırılmamış işlərin
dəyərləndirilməsi şirkətin məcmu mənfəətinə birbaşa təsir göstərir. Bu, adətən, hər bir
şirkətin hesabatında əhəmiyyətli maddə hesab edilir. Bu səbəbdən də çox
mühüm mövzudur. Əgər sizin mal-material ehtiyatlarının uçotuna və
qiymətləndirilməsi metodlarına dair hər hansı şübhəniz varsa, məsləhət görərdik ki,
əvvəlki tədris materiallarınıza dönüb, bu mövzunu təkrarlayasınız.
Bu fəslin 1-ci hissəsi 2 №-li BMUS-nin əsas tələblərini nəzərdən keçirir. Fəslin 2-ci
hissəsi isə yeni sahə olan tikinti müqavilələrinin müzakirəsinə başlayır. Bu da, öz
növbəsində, uzunmüddətli başa çatdırılmamış işlərə aiddir. Siz məsələ və suallar
üzərində diqqətlə çalışsanız, bu mövzunun kifayət qədər məntiqli olduğunu
görəcəksiniz.
 1. Mal-material ehtiyatları və
qısamüddətli başa çatdırılmamış işlər
(2 №-li BMUS)
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мал- материал ещтийатлары адлы 2 №-ли БМУС мал-материал ещтийатларынын малиййя вязиййяти
щаггында щесабатда мцяссисяйя уйьун олараг тяснифляшдирилмясини тяляб едир. Цмуми
тяснифатлар белядир:
– Əmtəə;
– Тяъщизат маллары;
– Материаллар;
– Баша чатдырылмамыш ишляр;
– Щазыр мящсуллар.

1.1 Giriş

Əksər müəssisələrdə mal-material ehtiyatlarına qoyulan dəyər mənfəətin müəyyənləşdiril- məsində mühüm
rol oynayır. Mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi hər halda çox subyektiv məsələdir və bu
səbəbdən, praktikada istifadə edilən bir çox müxtəlif metodlar mövcuddur.

1.2 2 №-li BMUS, Mal-material

Ehtiyatları (yenilənmiş)
2 №-li BMUS-yə 2003-ci ilin dekabr ayında yenilənmişdir. Bu standart ilkin dəyər sistemi çərçivəsində mal-
material ehtiyatları (bəzən ehtiyat da adlanır) üçün tələb olunan uçot qaydasını göstərir. Əsas mübahisə sahəsi
isə yazılmalı olan mal-material ehtiyatlarının dəyəridir. Mal-material ehtiyatları əlaqəli gəlirlər tanınana (yəni
məhsul satılana) qədər müəssisənin aktivi kimi, satılandan sonra isə xərc (yəni satışın maya dəyəri) kimi tanınır.
Əgər mal-material ehtiyatlarının ilkin dəyərinin xalis realizasiya (satış) dəyərinə qədər silinməsi lazım olsa, ehtiyatların
ilkin dəyərinin hamısı və ya bir hissəsi xərc kimi tanına bilər. Yenidən baxılmış BMUS mal-material ehtiyatlarının ilkin
dəyərinə hansı məsrəflərin aid edilməsi üçün istifadə edilən dəyər düsturlarını da təmin edir.
Başqa sözlə, əsas uçot fərziyyəsi olan hesablama metodu xərclərin əlaqəli gəlirlərlə uzlaşdırılmasını tələb edir.
Buna nail olmaq üçün ilin sonunda satılmayan mallara görə çəkilən məsrəflər maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatda əks olunmalı və gələcək gəlirlərlə uyğunlaşdırılmalıdır.
1.3 Tətbiqi sahəsi
Aşağıdakı maddələr standartın tətbiqi sahəsinə aid deyil.
 Tikinti müqavilələri üzrə başa çatdırılmamış işlər. (Tikinti müqavilələri adlı 11 №-li BMUS-də əhatə
edilib, 2-ci hissəyə baxın);
 Maliyyə alətləri (yəni səhmlər, istiqrazlar);
 Bioloji aktivlər.

Bu standartın qiymətləndirmə qaydaları müəyyən müəssisələrin mal-material ehtiyatlarına tətbiq edilmir.

Buna misal olaraq, aşağıdakı müəssisələri göstərmək olar:
 Kənd təsərrüfatı və meşə məhsulları istehsalçıları;
 İstehlak məhsulları üzrə broker-dilerlər.

1.4 Əsas anlayışlar

Standart aşağıdakı mühüm terminləri verir.

Əsas
 Мал-материал ещтийатларына ашаьыдакы активляр аиддир: terminlər
– мцяссисянин ади фяалиййяти заманы сатыш мягсядиля сахланылан;
– сатыш цчцн истещсал просесиндя щазырланмагда олан; вя йа
– истещсал вя йа хидмətлярин эюстярилмяси просесиндя сярф едилян хаммал вя
материаллар формасында чыхыш едян.
 Мцмкцн халис сатыш дяйяри – ади фяалиййят заманы нязярдя тутулмуш сатыш
гиймятиндян ишин тамамланмасына чякилмяси ещтимал едилян хяръляр вя сатышын щяйата
кечирилмяси цчцн ещтимал едилян хяръляр чыхылдыгдан сонра галан мябляьдир.
 Ядалятли дяйяр - мцстягил, йахшы мялуматландырылмыш тяряфляр арасында активлярин
мцбадиля едиля вя йа ющдялийин йериня йетириля биляъяйи мябляьдир. (2 №-ли БМУС)

Mal-material ehtiyatlarına aşağıdakıları da daxil etmək olar.

 Satın alınmış və təkrar satış üçün saxlanılmış mallar, məsələn, pərakəndə ticarətçilər tərəfindən satış
üçün saxlanılan mallar və ya torpaq və binalar;
 İstehsal edilmiş hazır məhsullar;
 Başa çatdırılmamış işlər (istehsalat);
 İstehsal prosesində istifadə üçün saxlanılan xammal və materiallar.
1.5 Mal-material ehtiyatlarının ölçülməsi
Standart bildirir ki, “Ehtiyatlar mövcud olan iki dəyərdən ən aşağı dəyərlə
qiymətləndirilməlidir: ilkin dəyər və ya mümkün xalis satış dəyəri”.

1.6 Mal-material ehtiyatlarının ilkin dəyəri

Mal-material ehtiyatlarının ilkin dəyəri aşağıda göstərilən bütün məsrəflərdən ibarətdir:
 əldə edilmə məsrəfləri;
 istehsal və ya emal məsrəfləri;
 mal-material ehtiyatlarının hazırkı vəziyyətə və yerləşdiyi əraziyə gətirilməsi üçün çəkilən sair
məsrəflər.

1.6.1 Mal-material ehtiyatlarının əldə

edilməsinə çəkilən məsrəflər
Standart aşağıdakıları mal-material ehtiyatlarının əldə edilməsinə çəkilən məsrəflər kimi sadalayır:
 Alış qiyməti üstəgəl;
 İdxal rüsumları və digər vergilər üstəgəl;
 Daşınma, boşaldılma və hazır məhsulların, xammal və xidmətlərin əldə edilməsi ilə birbaşa bağlı
olan digər məsrəflər çıxılsın;
 Ticarət endirimləri, qiymət güzəştləri və digər oxşar güzəştlər.

1.6.2 Emal məsrəfləri

Mal-material ehtiyatlarının emal məsrəfləri iki əsas hissədən ibarətdir.
(a) Məhsul vahidləri ilə birbaşa bağlı olan məsrəflər, məsələn, xammal və materiallar, istehsalatda
çalışan işçilər üzrə birbaşa məsrəflər;
(b) Xammalın hazır məhsula çevrilməsi zamanı yaranan və müntəzəm şəkildə bölüşdürülən daimi və
dəyişən istehsal qaimə məsrəfləri.
Siz artıq öz tədrisinizdə “daimi istehsal qaimə məsrəfləri” və ya “dəyişən istehsal qaimə məsrəfləri” terminlərinə rast
gəlmisiniz. Standart onları aşağıdakı kimi izah edir.

 Даими истещсал гаимя мясряфляриня истещсал щяъминдян асылы олмайараг, нисбятян

дяйишмяз галан, истещсалда истифадя олунан биналар вя аваданлыгларын амортизасийасы
вя онлара аид хидмятин эюстярилмяси вя инзибати-идаряетмя истещсал мясряфляри кими
долайы истещсал мясряфляри аиддир.
  Дяйишян истещсал гаимя мясряфляриня истещсал щяъминдян бирбаша вя йа тягрибян
бирбаша асылы олан долайы материал мясряфляри вя долайы ямяк щаглары кими долайы
истещсал мясряфляри аиддир.
(2 №-ли БМУС)

Standart qeyd edir ki, istehsal qaimə məsrəflərinin mal-material ehtiyatları vahidləri üzrə bölşdürülməsi
müəssisənin normal iş şəraitində mövcud olan istehsal gücünə əsasən həyata keçirilir. Bu, çox mühüm
məsələdir.
(a) Normal istehsal gücü normal fəaliyyət zamanı bir neçə dövr və ya iş mövsümü üzrə orta
göstəricilər əsasında hesablanaraq əldə edilməsi gözlənilən istehsal həcmidir;
(b) Yuxarıdakı dəyərdə planlı texniki qulluğun (təmirin) göstərilməsi nəticəsində istehsal gücünün itirilməsi
də nəzərə alınmalıdır;
(c) Əgər bu, normal istehsal gücünə təxminən uyğun olarsa, onda müəssisənin faktiki istehsal
dərəcəsi istifadə edilə bilər;
(ç) Məhsulun hər bir vahidinə aid edilən daimi qaimə məsrəflərinin məbləği istehsal həcminin aşağı
düşməsi və ya avadanlığın işsiz dayanması nəticəsində artmır;
(d) Bölüşdürülməmiş qaimə məsrəfləri yarandığı dövr üzrə xərc kimi tanınır;
(e) İstehsalın son dərəcədə yüksək olduğu dövrlərdə məhsulun hər bir vahidinə aid edilən daimi qaimə
məsrəflərinin məbləği azalır və beləliklə, mal-materil ehtiyatları öz ilkin dəyərindən artıq səviyyədə
qiymətləndirilmir;
(ə) Dəyişən istehsal qaimə məsrəfləri hər məhsul vahidinə istehsal avadanlıqlarından faktiki istifadə olunma
sxeminə əsasən aid edilir.

1.6.3 Sair məsrəflər

Digər məsrəflər mal-material ehtiyatlarının ilkin dəyərində yalnız onların hazırkı vəziyyətə və əraziyə
gətirilməsi zamanı yarandıqda tanına bilər.
Standart mal-material ehtiyatlarının dəyərinə daxil edilməyən məsrəflərin növlərini sadalayır. Bu məsrəflər baş
verdikləri dövrdə xərc kimi tanınmalıdır.
(a) Xammal, əmək haqqı və digər istehsal məsrəfləri üzrə normadan artıq sərf edilən məbləğlər;
(b) İstehsal prosesində növbəti mərhələyə keçid üçün lazım olan məsrəflər istisna olmaqla, saxlama
(anbar) məsrəfləri;
(c) Mal-material ehtiyatlarının hazırkı vəziyyətə və əraziyə gətirilməsi ilə heç bir əlaqəsi olmayan inzibati
qaimə məsrəfləri;
(ç) Satış məsrəfləri.

1.6.4 İlkin dəyərin ölçülməsi metodları

Standart tərəfindən 2 üsul qeyd edilir, bu üsulların hər ikisi ilkin dəyərə yaxın nəticə verir və rahatlıq üçün hər
ikisindən istifadə edilə bilər.
(a) Normativ məsrəflər metodu xammalın, materialların, sərf edilən əməyin, səmərəliliyin və istehsal
gücünün istifadəsinin normativ dərəcələrini nəzərə alır. Onlar mütəmadi olaraq təhlil edilir və
yenidən baxılır;
 (b) Pərakəndə satış qiyməti metodu: Bu, adətən oxşar marjalı mal-material ehtiyatlarının geniş dövriyyəyə malik
olduğu pərakəndə ticarətdə istifadə olunur. Mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində yeganə
praktiki metod ehtiyatların ümumi satış qiymətindən faiz nisbəti ilə ifadə edilmiş orta mənfəət marjasını
çıxaraq mal-material ehtiyatlarının təxmini ilkin dəyərini tapmaqdır. Tətbiq edilən faiz dərəcəsi ilkin satış
qiymətindən aşağı qiymətləndirilmiş mal-material ehtiyatlarının təsirini də özündə əks etdirir. Bəzən
pərakəndə ticarətin hər bir bölməsi üçün fərqli faiz dərəcəsi tətbiq edilir.

1.7 İlkin dəyərin hesablanması üsulları

Aşağıdakı mal-material ehtiyatlarının ilkin dəyəri onlara çəkilmiş fərdi məsrəflərin spesifik identifikasiyası vasitəsilə
muəyyənləşdirilməlidir:
(a) Adətən bir-birini əvəz edə bilməyən ayrı-ayrı maddələr üçün;
(b) Xüsusi layihələr üçün istehsal edilmiş və nəzərdə tutulmuş mal və xidmətlər üçün.
Xüsusi layihələr üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi məsrəflər mal-material ehtiyatlarının fərdi vahidlərinə aid
edilməlidir, lakin mal-material ehtiyatları böyük həcmdə bir-biri ilə əvəzləşdirilə bilən (yəni eyni və ya çox
oxşar) vahidlərdən ibarətdirsə, bu yanaşma münasib hesab edilmir. Bunun üçün aşağıdakı qayda
tətbiq edilməlidir.

1.7.1 Əvəzləşdirilə bilən maddələr

Юйрянилмяли гайда
Мал-материал ещтийатларынын илкин дяйяри “илк мядахил-илк мяхариъ” (ФİФО) вя йа чякили
орта дяйяр цсулу ясасында щесабланмалыдыр. Йенидян бахылмыш 2 №-ли БМУС ЛİФО (сон
мядахил-илк мяхариъ) цсулундан истифадя етмяйя иъазя вермир.

Siz bu üsullar haqqında daha ətraflı məlumatı Möhasibat Uçotu özrə Milli Sertifikat proqramın- dan
əldə edə bilərsiniz. Çəkili orta dəyər üsulu tətbiq edildikdə, bu dəyəri düzgün hesablamaq üçün hesablamanı
hər alışdan sonra və ya alternativ olaraq, yalnız dövrun sonunda aparmaq lazımdır.

1.8 Mümkün xalis satış dəyəri (MXSD)

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Баланс щесабатында МХСД иля гиймятляндирилмиш мал-материал ещтийатлары вя яввялки
силинмянин сторно едилмяси щаггында тяфсилатлы мялуматын ачыгланмасы тяляб едилир.

Ümumi qaydaya əsasən, aktivlər onların satış və ya istifadəsindən gözlənilən məbləğdən daha yüksək
məbləğlə balans hesabatında göstərilə bilməz. Mal-material ehtiyatları korlandıqda və ya köhnəldikdə və ya
satışın həyata keçirilməsi üzrə ehtimal edilən xərclər artdıqda, mal- material ehtiyatlarının balans dəyəri öz
ilkin dəyərindən aşağı düşə bilər.
Belə ki, biz MXSD-nin ilkin dəyərdən aşağı olduğu əsas halları müəyyənləşdirə bilərik. Bu hallar
aşağıdakılardır:
(a) Xərclərin artması və ya satış qiymətinin aşağı düşməsi;
(b) Mal-material ehtiyatlarının fiziki korlanması; (c)
Məhsulların köhnəlməsi;
(ç) Şirkətin marketinq strategiyasına əsasən məhsulları zərərlə satmaq məqsədilə onları istehsal
etmək qərarının verilməsi;
(d) İstehsal və ya təchizatda olan xətalar.

Mal-material ehtiyatlarının silinməsi normal halda maddəbəmaddə tətbiq edilməlidir, buna baxmayaraq,
oxşar və ya bir-birilə bağlı maddələr birlikdə qruplaşdırıla bilər. Qruplaşdırmanı eyni çeşidli və təyinatlı
məhsullarla aparmaq məqsədəmüvafiq sayılır, lakin mal-material ehtiyatlarının onların aid olduqları təsnifata
(məsələn, hazır məhsullar) və ya bütün biznes seqmentinin ehtiyatlarına əsasən silinməsi mümkün deyil.
MXSD-nin qiymətləndirilməsi, uyğun olan ən etibarlı məlumatdan istifadə edilərək, satış qiymətinin təxmin
edilməsilə eyni zamanda baş verməlidir. Bu hesablamalarda hesabat dövrünün bitməsindən sonra baş
verən hadisələrlə birbaşa bağlı olan (bu hadisələr hesabat dövrünün sonunda mövcud olan şərtləri təsdiq
edirsə) qiymət və ya ilkin dəyərin dəyişməsi nəzərə alınmalıdır.
Mal-material ehtiyatlarının saxlanılması səbəbləri də hesaba alınmalıdır. Məsələn, bəzi mal- material ehtiyatları
müəssisənin müqaviləsinin təmin edilməsi üçün saxlanılır və bu səbəbdən, onların MXSD-si müqavilə
qiymətinə bərabər olur. Bununla yanaşı, dövrün sonunda saxlanılmış hər hansı eyni növ əlavə mal-material
ehtiyatlarının MXSD-si qiymətləndirilərkən, onların ümumi satış qiyməti əsas götürülür.
Xalis satış dəyəri hər dövrün sonunda yenidən qiymətləndirilməli və ilkin dəyərlə müqayisə olunmalıdır.
Əgər bir dövrdən çox saxlanılan mal-material ehtiyatları üzrə MXSD artarsa, onda əvvəlki dövrlərdə mal-material
ehtiyatlarının silinmiş məbləği onların yeni balans dəyəri ilkin dəyərdən və yenidən qiymətləndirilmiş MXSD-dən
daha az olan dəyərə uyğunlaşdırılmaqla, storno (bərpa) edilməlidir.
Bəzi hallarda MXSD-nin silinməsi həddən artıq böyük məbləğdə və ya xüsusi növdə və ya xüsusi
xarakterdə ola bilər. Belə olduqda, bu haqda ayrıca məlumatın açıqlanması tələb olunur.

1.9 Xərc kimi tanınma

Mal-material ehtiyatları satıldıqda aşağıdakı uçot əməliyyatları aparılmalıdır:
(a) Həmin mal-material ehtiyatlarının balans dəyəri onların satışı ilə bağlı müvafiq gəlir tanındığı dövrdə xərc
kimi tanınmalıdır;
(b) Mal-material ehtiyatlarının balans dəyərinin mümkün xalis satış dəyərinədək hər hansı azalma məbləği və
ehtiyatlar üzrə bütün itkilər bu azalmanın və ya itkinin baş verdiyi dövrdə xərc kimi tanınmalıdır;
(c) Mümkün xalis satış dəyərinin artması ilə əlaqədar olaraq, ehtiyatların hər hansı silinmiş dəyərinin hər hansı bərpa
məbləği ehtiyatların dəyərinin bərpası dövründə xərc kimi tanınmış miqdarın azalması kimi
tanınmalıdır.

Суал
Qiymətləndirmə
Siz Vater Pumps şirkətində mühasibsiniz və sizdən ilin sonu olan 30 aprel 20X5-ci il tarixi üçün şirkətin
ehtiyatlarının dəyərini hesablamaq tələb olunur. Vater Pumps müxtəlif çeşidli nasos istehsal edir. Nasoslar Vater
Pumps tərəfindən alınan hissələrdən yığılır (şirkət heç bir hissəni özü istehsal etmir).
Şirkət normativ məsrəflər sistemindən istifadə etmir və bitirilməmiş işlər və hazır məhsullar aşağıdakı kimi
qiymətləndirilir:
(a) Material xərcləri nasosu yığmaq üçün lazım olan hissələri sadalayan məhsul xösusiyyətlərindən
müəyyən edilir;
(b) Şirkət müxtəlif çeşidli nasos istehsal edir. İşçilər hər növ nasosun yığımına sərf etdikləri vaxtı qeyd edirlər, bu
məlumatlar ödəmə cədvəlinə daxil edilir və buradan hər həftə möxtəlif növ nasosun yığımına sərf
edilən ümumi vaxt çap edilir. Bütün nasos yığan işçilərə eyni tarif ilə ödəniş edilir və normadan artıq iş
vaxtına görə əlavə pul ödənilmir;
(c) Qaimə məsrəfləri mal-material ehtiyatlarının dəyərinə 2 №-li BMUS-yə uyğun olaraq əlavə edilir.
Mühasibat uçotu qeydləri qaimə məsrəflərinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə edilir və bu da işçilərə
çəkilən birbaşa məsrəflər əsasında faiz nisbətində tətbiq edilir.
İşçilərə çəkilən birbaşa məsrəflər üzrə siz belə razılığa gəlmisiniz ki, başa çatdırılmamış (bitirilməmiş) işlərin hər bir
vahidinə sərf edilən əmək hazır məhsul vahidinə sərf edilən əməyin yarısı qədər hesablanacaqdır.
Uçot qeydləri mal-material ehtiyatlarında əks etdirilmiş aşağıdakı material və işçlərə çəkilən birbaşa məsrəfləri
göstərir.
Xammal Bitirilməmiş işlər Hazır məhsul
Materiallar ($) 74,786 85,692 152,693
İşçilər üzrə birbaşa 13,072 46,584
məsrəflər ($)

Mühasibat uçotu qeydlərində yazıldığı kimi apreldə baş verən məsrəflər aşağıdakı kimidir.
$
İşçilərə çəkilən birbaşa məsrəflər 61 320
Satış məsrəfləri 43,550
İstehsal maşınlarının amortizasiya və maliyyə məsrəfləri 4,490
Daşınma məsrəfləri 6,570
Zavod müdirlərinin maaşları 2,560
Digər istehsalat qaimə məsrəfləri 24,820
İstehsalla əlaqəli təchizat və uçot məsrəfləri 5,450
Digər uçot məsrəfləri 7,130
Digər idarəetmə məsrəfləri 24,770
Hesablamalarınızı aparmaq üçün fərz edin ki, bütün bitirilməmiş işlər və hazır məhsullar 20X5- ci ilin aprel ayında
istehsal edilib və şirkət normal fəaliyyət səviyyəsində idarə edilir.

Tələb olunur:
Mal-material adlı 2 №-li BMUS-yə uyğun olaraq bitirilməmiş işlər və hazır məhsulların üzərinə əlavə ediləcək
qaimə məsrəflərini hesablayın.
Qeyd. Siz hesablamalarınızın təfsilatını və təsvirini daxil etməlisiniz və bütün rəqəmlər ən yaxın $
məbləğinə yuvarlaqlanmalıdır.

Ъаваб
Mal-material ehtiyatlarının qaimə məsrəflərinin hesablanması
İstehsal qaimə məsrəfləri aşağıdakı kimidir.
$
Amortizasiya/ maliyyə məsrəfləri 4,490
İstehsalat müdirlərinin məsrəfləri 2,560
Digər istehsal qaimə məsrəfləri 24,820
Uçot/ təchizat məsrəfləri 5,450
37,320
İşçilərə çəkilən birbaşa məsrəflər = $61,320

37,320
İstehsal qaimə məsrəflərinin norması =
61,320 = 60.86%
 Mal-material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi

Xammal Bitirilməmiş işlər Hazır Cəmi

Məhsul
$
$ $ $
Materiallar 74,786 85,692 152,693 313,171
İşçilərə çəkilən birbaşa məsrəflər – 13,072 46,584 59,656
İstehsal qaimə məsrəfləri
(işçilər üzrə birbaşa
– 7,956 28,351 36,307
məsrəflərin 60.86 %-i ilə)
74,786 106,720 227,628 409,134

1.10 Ardıcıllıq – mal-material ehtiyatları üzrə

ilkin dəyərin hesablanması üçün
müxtəlif üsullar
ГЫСА ХЦЛАСЯ
ЛİФО-дан истифадя етмяк йенидян бахылмыш 2 №-ли БМУС тяряфиндян гадаьан олунур.

2 №-li BMUS bir-biri ilə əvəzləşdirilə bilən və ya xüsusi layihələr üçün istehsal edilib ayrılmayan mal-material
ehtiyatları üçün ilkin dəyərin hesablanmasında 2 üsuldan (FİFO və ya çəkili orta dəyər) istifadə etməyə icazə
verir. Burada əsas sual müəssisənin müxtəlif ilkin dəyər üsullarını bir-birindən fərqli olan mal-material
ehtiyatlarına tətbiq edə bilib- bilməməsidir.
2 №-li BMUS bildirir ki, müəssisə oxşar xüsusiyyətə malik və analoji məqsədlər üçün istifadə olunan bütön mal-
material ehtiyatları üçün eyni ilkin dəyər üsulundan istifadə etməlidir. Müxtəlif xüsusiyyətə malik olan və ya
fərqli məqsədlər üçün istifadə olunan (məsələn, biznesin bir sahəsində istifadə edilən mal-material ehtiyatları
müəssisə tərəfindən başqa sahələrdə istifadə edilən ehtiyatlardan fərqli şəkildə fayda gətirə bilər) mal-material
ehtiyatları üçün müxtəlif ilkin dəyər üsullarından istifadə edilə bilər. Mal-material ehtiyatlarının müxtəlif coğrafi
məkanlarda yerləşməsi faktı ( və ya müvafiq vergiqoyma qaydalarındakı fərq) özü- özlüyündə ilkin dəyərin
hesablanması üçün müxtəlif üsulların tətbiq edilməsinə kifayət etmir.

1. Kənd təsərrüfatı adlı 41 №-li BMUS,

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Кянд tясяррцфаты адлы 41 №-ли БМУС бейнялхалг сявиййядя чох актуал мювзудур.
İmtaha
n üzrə
əsas
məqaml
ar
 Бу мювзу 2004-ъц илин dекабр айында АЪЪА тяряфиндян кечирилян имтащана 25 баллыг суал
кими дахил едилмишдир. Бу мювзуйа хцсуси диггят йетирмяниз тювсийя едилир. Нязяря
алын ки, бу мювзу 20 №-ли БМУС-нин мцддяаларына уйьундур.

Kənd təsərrüfatı sahəsi ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatında müxtəlif dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Kənd
təsərrüfatının inkişaf etmiş dünya ölkələri üçün əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, ömumdaxili məhsulda
payı baxımından, inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ) üçün onun rolu daha əhəmiyyətlidir.
Müəyyən sənaye və ya müəssisələr üçün mahiyyət və məna etibarilə böyük əhəmiyyət kəsb edən
məsələlərlə bağlı xüsusi standartların işıq üzü görməsi məqsədilə BMUSK yaradılmışdır. Kənd təsərrüfatı sahəsində
ilk atdım olaraq BMUSK 2001-ci ilin fevral ayında Kənd təsərrüfatı adlı 41 №-li BMUS-ni təqdim etdi.
Kənd təsərrüfatı üzrə standartın yaradılmasının əsas səbəbi digər standartların yaradılmasının səbəblərilə eynidir,
yəni əsas səbəb kənd təsərrüfatı uçotunun həm beynəlxalq, həm də milli səviyyədə müxtəlif yanaşmalarla
aparılması idi. Uçot üçün təlimatlar pərakəndə şəkildə idi və onlar müəyyən ölkələrdə xüsusi məsələlərin həll
edilməsi məqsədilə hazırlanırdı.

Суал
Kənd təsərrüfatı

Əgər siz kənd təsərrüfatı sahəsində çalışırsınızsa və ya kənd təsərrüfatı sizin ölkənizdə əhəmiyyətli sahədirsə,
çox güman ki, siz öz ölkənizdə olan meşəçilik və ya heyvandarlıq təsərrüfatı üzrə uçotun necə aparılmasını
araşdırmaq istəyərsiniz. Yaşadığınız ölkə daxilində bu sahədə hər hansı fərqli yanaşmalar müşahidə olunurmu? Bu
üsullar digər ölkələrdə tətbiq olunan üsullardan nə ilə fərqlənir?

Ən maraqlısı budur ki, ənənəvi uçot metodlarını kənd təsərrüfatına tətbiq etmək kifayət qədər çətindir və bu
da kənd təsərrüfatının hansı səbəbdən bir çox BMUS-lərdə əhatə olunmadığını izah edir.
(a) Bioloji aktivlərin mahiyyətini dəyişən bioloji transformasiya (əkin məhsullarının yetişdirilməsi, heyvanların nəsil
artımı, məhsul istehsalı və cinsin korlanması – məhv edilməsi) ilə əlaqədar vacib hadisələri nə zaman
və necə uçota almaq lazımdır?
(b) Kənd təsərrüfatının canlı aktivlərinin növü və səciyyəvi xüsusiyyətləri onların maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatda təsnifatını çətinləşdirir;
(c) Həmçinin, kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin idarə edilməsi xarakteri (xüsusilə ölçü vahidinin müəyyən
edilməsində) müəyyən problemlərə səbəb olur. Məsələn, bioloji aktivlər müddətsiz aktivlər
qrupundan ibarətdir, yoxsa bir sıra məhdud ömürlü aktivlərdən?
Bu standart öz səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə digər biznes fəaliyyəti növlərindən tamamilə fərqlənən kənd
təsərrüfatının uçot praktikasını təkmilləşdirir və harmonizasiya edir.
1.1 Əsas anlayışlar
41 №-li BMUS-də aşağıdakı terminlərdən istifadə olunmuşdur (ədalətli dəyər və balans dəyəri anlayışları
artıq sizə tanış olmalıdır).

Əsas
 Кянд тясяррцфаты фяалиййяти - сатыш мягсядиля биоложи активлярин ялавя биоложи активя вя terminlər
йа кянд тясяррцфаты мящсулларына биоложи трансформасийасынын мцяссися тяряфиндян
идаря едилмяси мянасыны ифадя едир.
 Кянд тясяррцфаты мящсулу - мцяссисянин биоложи активляриндян йыьылмыш (ялдя
олунмуш) мящсулдур.
 Биоложи актив - ъанлы щейван вя йа биткидир.
 Биоложи трансформасийайа - биоложи активлярдя кейфиййят вя кямиййят дяйишикликляриня
сябяб олан йетишмя, ъинсин корланмасы, истещсал вя тюрямя (нясил артымы) просесляри
дахилдир.
 Биоложи активляр групу - охшар ъанлы щейван вя биткилярин ъямидир.
 Йыьым - кянд тясяррцфаты мящсулунун биоложи активдян айрылмасы вя йа биоложи активин
fəaliyyətinin дайандырылмасыдыр.
 Ядалятли дяйяр - бир-бириндян асылы олмайан, йахшы мялуматландырылмыш вя бу
ямялиййаты щяйата кечирмякдя мараглы олан тяряфляр арасында активлярин
мцбадилясиндян вя йа ющдялийин йериня йетирилмясиндян ялдя олуна билян
мябляьдир.
 Баланс дяйяри - активин малиййя вязиййяти щаггында щесабатда якс олунан дяйяридир.
(41 №-ли БМУС)

Kənd təsərrüfatına aid terminlərin əsas hissələrinə diqqət yetirin:

(a) Bioloji: kənd təsərrüfatı “həyat fenomeni” ilə əlaqədardır, yəni təbii sərvətlərin (günəş işığı, su və s.)
kombinasiyasından asılı olan, bioloji transformasiya qabiliyyətinə malik canlı heyvan və bitkilərdir;
(b) Transformasiya: kənd təsərrüfatı özünə fiziki transformasiyanı daxil edir – zaman keçdikcə heyvan və
bitkilər bioloji keyfiyyət (piy qatı, sıxlıq və s.) və/və ya kəmiyyətdə (nəsil artırma, canlı çəki və s.)
dəyişikliklərə məruz qalır, bu isə idarəetmənin bir hissəsi kimi ölçülür və nəzarət edilir (daha
obyektiv olaraq);
(c) İdarəetmə: bioloji transformasiya idarə edilir: (i) Şərait
sabitləşdirilir və ya təkmilləşdirilir;
(ii) İstehsala daxil olan resurslar və istehsal prosesindən əldə olunan məhsullar arasında əlaqənin
şəffaflığı nəzarət dərəcəsindən asılıdır (intensiv və ya ekstensiv);
(iii) Bu, transformasiya istiqamətində heç bir tədbir görülməyən, faydalı qazıntıların çıxarılmasından
fərqlidir;
(iv) Qrupun davamlılığını təmin etmək məqsədilə fərdi aktivlərdən istifadə olunaraq bioloji aktivlər
bitki qrupları və ya heyvan sinifləri şəklində idarə olunur;
(v) Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin dayanıqlılığı kəmiyyət və keyfiyyətdən asılıdır. (ç) Məhsul: kənd
təsərrüfatı məhsulları fərqli olur və son istehlaka qədər emal tələb edə
bilər.
 Суал
Mühasibat uçotu məsələləri
41 №-li standartın kənd təsərrüfatını necə uçota aldığına baxmazdan əvvəl, artıq nəzərdən keçirdiyimiz
məlumatlara əsaslanaraq, bəzi əsas uçot məsələləri barədə hər hansı bir fikir söyləyə bilərsinizmi?

Ъаваб
Standart aşağıdakıları qeyd edir:
(a) Bioloji aktivlər maddi aktivlərin tərifinə və tanınma meyarlarına müvafiqdir (bax: 16 №-li BMUS);
(b) Bioloji transformasiya bu sahənin özünəməxsusluğunun və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti daxilində
mühüm hadisələrin mənbəyidir;
(c) Bioloji transformasiyalar - yerinə yetirilən əməliyyatları asanlaşdırmaq məqsədilə onlardan ayrıla bilən
mühüm hadisələrdir;
(ç) Kənd təsərrüfatı əməliyyatlarında istehsala daxil edilən resurslar ilə istehsal prosesindən əldə olunan məhsullar
arasındakı münasibətlər tam aydın deyildir və bu, onların birgə məsrəflər ilə birgə məhsullar arasında
bölüşdürülməsi prosesini çətinləşdirir;
(d) Cari dövr ərzində maliyyə göstəricilərinin mənalı təqdimatı məqsədilə məhsulların müxtəlifliyini və
istiqamətini təyin etmək üçün müvafiq idarəetmə əsası bütün məhsullara tətbiq edilməlidir. Bu isə o
deməkdir ki, bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsulları eyni əsasda ölçülməlidir;
(e) Bioloji aktivlər və kənd təsərrüfatı məhsulları üçün fəal və səmərəli bazarların mövcudluğu xalis bazar
dəyəri və mövcud istifadə dəyərinin ölçülməsinin etibarlılığını artırır;
(ə) Bioloji aktivlərin qrup və ya siniflərindən ölçü vahidi kimi istifadəsinin nəticələri: ölçüdə (sinif şəklində ölçülmə tək
şəkildə ölçülmədən daha etibarlıdır, gələcək səmərə təcili olaraq istifadə edilmək üçün məhdud deyildir,
dəyərlər qrup olaraq ifadə edilir); təsnifatda (qrupun fərdi üzvlərinin istifadə möddətinin
məhdud olmasına baxmayaraq, qrup tam olaraq daima yenilənən müddətsiz aktivdir); və
fəaliyyətin fasiləsizliyi (davamlılıq fəaliyyətin fasiləsizliyinin mühüm göstəricisidir);
(f) Müxtəlif kənd təsərrüfatı fəaliyyəti növləri risk və mükafatlandırma sistemlərinin səciyyəvi
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir və bu səbəbdən müxtəlif seqmentlər əsasında təqdim olunmalıdır
(bax: 8 №-li BMHS , 18-ci Fəsil).

1.2 Standartın tətbiqi sahəsi

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Кянд тясяррцфаты иля ялагядар ашаьыдакылары билмялисиниз:
– Bиоложи активлярин учоту;
– Tрансформасийа вя мащиййят цзря дяйишикликляр;
– Юлчц ващиди вя баланс дяйяриндя дяйишикликляр.

Bu standart kənd təsərrüfatı fəaliyyəti nəticəsində yaranan və ya kənd təsərrüfatının bir hissəsini təşkil edən üç
elementə tətbiq olunur:
 Bioloji aktivlər;
 Məhsul yığımı dövründə kənd təsərrüfatı məhsulları;
 Dövlət subsidiyaları.
Bu standart kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaq sahəsinə (16 və 40 №-li BMUS) və ya kənd
təsərrüfatı ilə əlaqədar olan qeyri-maddi aktivlərə tətbiq edilmir ( 38 №-li BMUS). Məhsul yığımından sonra isə
2 №-li BMUS tətbiq olunur.

1.3 Bioloji aktivlər

Artıq biz yuxarıda verilən təriflə tanış olmuşuq. Bioloji aktivlər öz transformasiya imkanları üçün saxlanılan, kənd
təsərrüfatı fəaliyyətinin əsas gəlir mənbəyi sayılan aktivlərdir. Bioloji transformasiya müxtəlif nəticələrə səbəb
olur.
 Aktivlərdə dəyişikliklər:
– Artım: kəmiyyət və/və ya keyfiyyətdə artım;
– Cinsin korlanması (degenerasiya): kəmiyyət və/və ya keyfiyyətdə azalma.
 Yeni aktivlərin yaradılması:
– İstehsal: satıla bilən cansız məhsulların istehsalı;
– Nəsil artımı: ayrıla bilən canlı heyvanların artımı. Yuxarıda
sadalananlar aşağıdakı kimi təsvir oluna bilər.
Арты
м

Ъинсин
корланмасы

Истещс
ал

Нясил
артымы
Aktivlərin dəyişməsinin cari və gələcək dövrlərdə iqtisadi səmərənin axını üçün vacib olduğunu qeyd
etməklə, biz bunların əhəmiyyətini bir-birindən fərqləndirə bilərik, lakin yeni aktivin yaradılmasının nisbi
əhəmiyyəti kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin məqsədindən asılı olmalıdır.
Bu səbəbdən, 41 №-li BMUS kənd təsərrüfatı istehsalı sistemini iki geniş kateqoriyaya ayırır: (a) İstehlak
oluna bilən: heyvanlar/bitkilər özləri məhsul yığımı kimi əldə edilir;
(b) Daşıyıcı: heyvanlar/bitkilər məhsul yığımına səbəb olur. Bəzi əlavə
məqamlar qeyd olunmalıdır:
(a) Bioloji aktivlər, adətən, onların davamlılığına imkan yaradan səciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq (məsələn,
erkək/dişi nisbəti), heyvan qrupları və ya bitki növləri şəklində idarə olunurlar;
(b) Torpaq-otarmanın və torpaqla bağlı olan digər kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsini təşkil
edir.
Standart bundan sonra bioloji aktivlərin uçota alınması ilə bağlı əsas məsələləri nəzərdən keçirir.

1.3.1 Bioloji aktivlərin tanınması

Tanınma meyarı digər aktivlərin tanınma meyarları ilə çox oxşardır, belə ki, heyvanlar və ya bitkilər
aşağıdakı hallarda aktiv kimi tanınmalıdır.
(a) Müəssisə keçmiş hadisələrin nəticəsi olaraq aktivə nəzarət etdikdə;
(b) Müəssisəyə aktivlə bağlı gələcək iqtisadi səmərənin daxil olacağı ehtimal edildikdə; (c) Aktivin
ədalətli dəyəri və ya ilkin dəyəri etibarlı şəkildə qiymətləndirilə bildikdə.
Bioloji aktivlərin əhəmiyyətli fiziki əlamətləri müxtəlif metodlar (bazar tərəfindən dəyəri hesablanmaq üçün
istifadə olunan metodlar) vasitəsilə qiymətləndirilə bilər. Adətən, bunlar gələcək iqtisadi səmərənin
mənbəyini göstərir. Mülkiyyət hüququ ilə bağlı mükafatların ötürülməsi faktı formal mülkiyyət hüququ
sənədləri (məsələn, torpaq sahəsi üzrə mülkiyyət hüququ, brend) vasitəsilə müəyyənləşdirilə bilər. Bioloji
aktivin həm dəyər, həm də məsrəfinin mövcudluğu ölçülmə meyarının etibarlılıq aspektinin təmin edildiyini
nümayiş etdirir.

1.3.2 Bioloji aktivlərin ölçülməsi

BMUS bioloji aktivlərin ölçülməsi üçün iki uçot üsulu təklif edir: əsas qayda və icazə verilən alternativ üsul.

Ясас qайда Алтернатив öсул

Ядалятли дяйяр чыхылсын сатышла Илкин дяйяр чыхылсын йыьылмыш
баьлы məsrəfляр амортизасийа вя дяйярдян дцшмя
зяряри

Alternativ metodun tətbiqinə yalnız bazar qiymətləri və ya dəyərləri əldə edilə bilmədikdə və bu səbəbdən
ədalətli dəyərin müəyyən edilməsi mümkün olmadıqda icazə verilir.
Alternativ yanaşmaya yalnız ilkin tanınma zamanı icazə verilir.
Bioloji aktivin ədalətli dəyərini təsvir etmək üçün istifadə edilən ölçülmə əsasları fəal bazarın mövcudluğundan, bazarın
effektivliyindən və aktivin istifadəsindən asılı olaraq fərqlənir.
Nəticədə görünür ki, ilkin dəyərlə müqayisədə ədalətli dəyər gələcək iqtisadi səmərənin ölçüsü kimi daha uyğun,
etibarlı, müqayisə oluna bilən və anlaşılandır.

1.3.3 Ədalətli dəyərin müəyyən edilməsi

Standartda bildirilir ki, ədalətli dəyərin əsas göstəricisi xalis bazar dəyəri olmalıdır. Bu yanaşma
məqsədəuyğundur. Belə ki, bioloji aktivlərin böyük əksəriyyəti üçün bir çox yerlərdə effektiv bazarlar
mövcuddur. Fəal bazarlar mövcud olduğu hallarda bu növ aktivlərin ədalətli dəyərinin ən yaxşı göstəricisi
kimi məhz xalis bazar dəyəri qəbul olunur. Bazarlar adətən müxtəlif keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinə görə
fərqlənirlər. Bazar dəyəri yalnız rəhbərliyin istifadə edəcəyi məqsədlər üçün deyil, alternativ üsulların
tanınması üçün qabaqcadan müəyyən oluna bilər.
Hər hansı bir regionda müəyyən sinif bioloji aktivlər üçün fəal və səmərəli bazar mövcud olmaya bilər və ya
mövcud olduğu halda belə, tam inkişaf etməmiş ola bilər. Standart belə vəziyyətlərdə ədalətli dəyərin
ölçülməsinin bəzi detallarını daha dərindən açıqlayır, lakin nəticədə ölçülmə üsulları ədalətli dəyərin
ölçülməsinin məqsədinə uyğun olmalıdır və əhəmiyyətlilik və etibarlılıq arasında balans əldə edilməlidir.

1.3.4 Tanınma
Bu, çox mühüm bir prinsipdir. Bu prinsipə əsasən, bioloji aktivlər qrupunun balans dəyərindəki
dəyişikliklər aşağıdakılar arasında bölüşdürülməlidir:
(a) Ədalətli dəyərdəki fərqlərə aid edilə bilən dəyişiklik; və (b)
Saxlanılan bioloji aktivlərin fiziki dəyişikliyi.
Beləliklə, hesabat dövrünün əvvəli ilə sonu arasında bioloji aktivlərin balans dəyərində ümumi dəyişiklik iki
hissədən ibarətdir. Bu iki elementin ayrılmasının qeyri-praktiki ola bilməsinə baxmayaraq, standartda göstərilir
ki, hər birinin ayrılıqda açıqlanması cari dövrün məhsuldarlığını və gələcək perspektivləri qiymətləndirmək
üçün əsas amildir. Bunun səbəbi onların maliyyə hesabatlarında eyni cür təqdim olunmayacaqdır.
(a) Bioloji aktivlərin balans dəyərində fiziki dəyişikliyə aid oluna bilən dəyişiklik gəlir və ya xərc kimi tanınmalı
və bioloji aktivdə dəyişiklik kimi qeyd olunmalıdır. Bu, rəhbərliyin bioloji aktivlərin istehsalı, saxlanılması
və bərpası ilə əlaqədar gördüyü işlər əsasında qiymətləndirilməsinə imkan yaradır. Bu, balans dəyərində
dəyişikliyin “əməliyyat” hissəsidir;
(b) Ədalətli dəyərdəki fərqlərə aid edilə bilən balans dəyərindəki dəyişiklik kapitalda qeyri- sahibkar vəsaiti
hərəkəti bölməsində tanınmalı və kapitalda bioloji aktivlərin ədalətli dəyərinin artımı/(azalması) adı
altında təqdim olunmalıdır. Bu, balans dəyərində baş verən dəyişikliyin saxlanılan hissəsidir.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda bioloji aktivlər ədalətli dəyərdə göstərilməlidir və bu dəyər bütün bioloji
transformasiyaların nəticələrini əks etdirməlidir. Bu aktivlər və onların müxtəlif risk və gəlir xarakteri aydın
müəyyən olunmalıdır.
Yuxarıdakı komponentlərin ayrılması üçün tövsiyə olunan metod – hesabat dövrünün sonuna olan ədalətli
dəyərdən istifadə etməklə bioloji aktivlərin cari balans hesabatındakı dövrün əvvəlinə olan dəyərini yenidən
təyin edib, onu dövrün sonuna olan balans dəyəri ilə müqayisə edərək ədalətli dəyərdəki fərqlərə aid edilə bilən
dəyişikliklərin hesablanmasından ibarətdir. Dövrün əvvəlində və sonunda mövcud olan bioloji aktivlər daha
sonra ümumi ölçü vahidi ilə
(yəni dövrün sonuna olan ədalətli dəyərilə) ifadə olunmalıdır. Bu, satışların, silinmələrin, alışların, əlavələrin və
bioloji transformasiyaların nisbi əhəmiyyətliliyini dövr ərzində saxlanılan bioloji aktivlərin mahiyyətində baş vermiş
ümumi dəyişikliklərə əsasən qiymətləndirməyə imkan verir.
Müəyyən hallarda bu yanaşmaya istisnalar vardır. Məsələn, bəzi kənd təsərrüfatı fəaliyyətində istehsal dövrö bir
ildən azdır (misal öçön: broyler cücələri, göbələk yetişdirilməsi, taxıl məhsulları). Belə hallarda balans dəyərində
olan məcmu dəyişiklik mənfəət və zərər haqqında hesabatda bir maddə ilə gəlir və ya xərc kimi
təqdim edilir.
Müəssisənin fəaliyyət nəticələrinin izah edilməsi (8 №-li BMUS-də müəyyən edildiyi kimi) üçün bioloji aktivlərdə
ölçüsü, xüsusiyyəti və həcminə görə baş vermiş hər hansı dəyişikliyə səbəb olan digər hadisələr üzrə məlumatın
açıqlanması məqsədəmüvafiq hesab edilərsə, onlar bioloji aktivlərdəki dəyişikliklərə daxil edilərək gəlir və xərc kimi
tanınmalıdır. Bununla belə, onlar bioloji transformasiyaya aid edilə bilən dəyişikliyi müəyyən etmək üçün tələb
olunan üzləşdirmədə ayrıca maddə kimi göstərilməlidir.

1.3.5 Təqdimat və açıqlama

Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda bioloji aktivlər nə cari, nə də uzunmüddətli aktivlər sırasına aid
edilməyərək, ayrıca aktivlər sinfi kimi təsnifləşdirilməlidir. Bu, həmin aktivlərin məcmu əsasda qeyri-
müəyyən istifadə müddətinə malik olması fikrini əks etdirir; belə ki, bu, müəssisənin həmin aktivlərə ümumi
münasibətinin vacibliyini bildirir.
Bioloji aktivlər həmçinin alt siniflərə bölünməlidir (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatın özündə, yaxud
hesabatların qeydlərində):
(a) Heyvan və ya bitki sinfi;
(b) Fəaliyyətin növü (istehlak olunan və ya daşıyıcı);
(c) Nəzərdə tutulan məqsəd üçün yetişmiş və ya yetişməmiş.
Fəaliyyətlər istehlak olunan olduqda, yetişmə meyarı məhsulun yığılma xüsusiyyətlərinin əldə edilməsi ilə əks
olunur, daşıyıcı fəaliyyətində isə yetişmə meyarı iqtisadi məhsulların əldə edilməsi üçün kifayət qədər
yetişkənliyə nail olunması ilə təyin olunur.
Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə geniş şəkildə məşğul olan müəssisələr üçün mənfəət haqqında ətraflı hesabatın,
əməliyyat fəaliyyətindən yaranan mənfəətin müəyyən olunmasında gəlir və xərclərin təhlilini təqdim etməklə, gəlir
və xərclərin xüsusiyyətinə əsasən (yəni məsrəflərin funksiyası metodu əvəzinə) hazırlanması tövsiyə
edilir.
Hazırkı BMUS həmçinin bir sıra məlumatın ətraflı şəkildə açıqlanmasını tələb edir. Bu tələblərə ədalətli dəyərin
qiymətləndirilməsi əsası, il üzrə balans dəyərində dəyişikliyin üzləşdirilməsinin detalları və s. daxildir.

1.4 Kənd təsərrüfatı məhsulları

Bu, yuxarıda verilən əsas anlayışlar bölümündə açıqlanmışdır. Bu, yığım zamanı tanınır (məsələn, bioloji
aktivlərdən ayrılarkən). Kənd təsərrüfatı məhsulları bioloji proses qarşısında acizdir və ya bu proses dəyişməz qalır
(məsələn, anbarda saxlanılan taxıl). Məhsul ticarət fəaliyyətinə və ya inteqrə edilmiş aqrobiznes fəaliyyətində
olan istehsal prosesinə daxil olarkən, məhsulun kənd təsərrüfatı məhsulu kimi tanınması bitir. Emal sahəsinin
kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə əlaqəli olmasına və hətta məhsulun emal zamanı mahiyyət etibarı ilə
dəyişməməsinə ( məsələn, qurutma və ya təmizləmə) baxmayaraq, bu növ fəaliyyət kənd
təsərrüfatı fəaliyyəti kimi qəbul olunmur. Məhsul yığımından sonra 2 №-li BMUS-nin müddəaları tətbiq
olunmalıdır.
1.4.1 Qiymətləndirmə və təqdimat
Bu BMUS qeyd edir ki, yuxarıda göstərilən bioloji aktivlər uçota alındıqdan sonra, kənd təsərrüfatı məhsulları
hər balans hesabatı tarixində satışla bağlı qiymətləndirilmiş məsrəflər çıxılmaqla ədalətli dəyərlə ölçülməlidir.
Beləliklə, bu ədalətli dəyər müəssisənin ədalətli dəyərlə qiymətləndirilmiş bioloji aktivlərinə əsaslanmalıdır.
Əgər nəzərə alsaq ki, kənd təsərrüfatı məhsulları, yığıma qədər bioloji aktivin bir hissəsi kimi ədalətli dəyərlə
göstərilmişdir, bu yanaşma məntiqə uyğundur.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının iki balans hesabatı tarixində olan balans dəyərindəki dəyişiklik mənfəət və zərər
haqqında hesabatda gəlir və ya xərc kimi tanınmalıdır. Belə məhsullar qısa müddət ərzində satıldığı və ya
emal olunduğu üçün bu, nadir hallarda baş verir. Beləliklə, bir hesabat dövründən artıq saxlanılan məhsullar
müəssisə rəhbərliyinin xüsusi məqsədləri üçün saxlanılır və bunun nəticələri cari dövrdə əks
etdirilməlidir.
İnteqrə edilmiş kənd təsərrüfatı / aqrobiznes əməliyyatlarında emal və ya ticarət məqsədləri üçün yığılan
məhsullar yığım tarixində ədalətli dəyərlə qiymətləndirilməlidir və bu məbləğ mal-material ehtiyatlarına 2 №-li
BMUS-nin tətbiqi üçün ilkin dəyər kimi daxil edilməlidir.

1.4.2 Maliyyə vəziyyəti haqqında

hesabatda təqdimat
Kənd təsərrüfatı məhsulları maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda mal-material ehtiyatları kimi təsnif
olunmalı və maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda və ya qeydlərdə ayrıca açıqlanmalıdır.

1.5 Dövlət subsidiyaları

Сиз дювлят субсидийаларына аид учот, тягдимат вя ачыгланма тяляблярини билмялисиниз. ГЫСА ХЦЛАСЯ

Satışla bağlı qiymətləndirilmiş məsrəflər çıxılmaqla, ədalətli dəyərlə qiymətləndirilmiş bioloji aktivlərə aid olan şərtsiz
dövlət subsidiyaları yalnız subsidiyalar debitor borcuna çevrilən zaman gəlir kimi tanına bilər.
Əgər dövlət subsidiyası müəssisənin müəyyən kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məşğul olmasına icazə vermirsə,
müəssisə subsidiyanı yalnız müəyyən şərtlər yerinə yetirilən zaman gəlir kimi tanıya bilər.
20 №-li BMUS satışla bağlı qiymətləndirilmiş məsrəflər çıxılmaqla ədalətli dəyərlə qiymətləndirilən bioloji
aktivlərə aid dövlət subsidiyasına tətbiq olunmur. Əgər bioloji aktivlər yığılmış amortizasiya və yığılmış dəyərdən
düşmə zərərləri çıxılmaqla ilkin dəyərlə qiymətləndirilərsə, o zaman 20 №-li BMUS tətbiq olunur.
Aşağıdakıların açıqlanması tələb olunur:
 Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda tanınan dövlət subsidiyalarının xüsusiyyəti və həcmi;
 Dövlət subsidiyalarına aid olan yerinə yetirilməmiş və digər şərtlər;
 Dövlət subsidiyalarının səviyyəsində gözlənilən əhəmiyyətli azalmalar.
Maliyyə alətləri

1. Maliyyə alətləri
10
Əhatə olunan mövzular

2. Maliyyə alətlərinin təqdimatı

3. Maliyyə alətlərinin tanınması
4. Maliyyə alətlərinin qiymətləndirilməsi
5. İnteqrə edilmiş (əlaqədar) törəmələr

Giriş
Maliyyə alətləri ilk baxışdan ağır mövzu təəssüratı yaradır və həqiqətən də bu sahə
mürəkkəb və mübahisəlidir. Maliyyə alətlərində rast gəlinən ədədlər adətən çox
böyük olur, amma onların sizi qorxutmağına imkan verməyin. Bu fəsildə biz
mövzunu mümkün qədər asanlaşdırmağa və diqqətimizi ən mühüm
məsələlərə cəmləşdirməyə çalışacağıq.
Mürəkkəbliyin azaldılması üzrə müzakirə sənədi fəsilə daxil olunmuşdur.
 1. Maliyyə alətləri
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя алятляри мювзусу кифайят гядяр мцряккяб ола биляр. Бу мювзуда ян
мцряккяб алятляр тюрямя малиййя алятляридир. Буна бахмайараг, илкин малиййя алятляринин
даща айдын вя садя олмасыны гейд етмяк олар.

1.1 Standartın yaranması səbəbləri

Əgər siz maliyyə xəbərlərini oxuyursunuzsa, maliyyə alətlərindən beynəlxalq səviyyədə istifadə edilməsinin sürətlə
genişlənməsindən hər halda xəbərdarsınız. Onların forması istiqrazlar kimi sadə, ənənəvi alətlərdən başlayaraq müxtəlif növ
“törəmə alətlərinə” kimi dəyişir.
Maliyyə alətlərinin uçotunu əhatə edən standartlar ilə bağlı layihənin nə üçün vacib hesab olunması səbəblərini
aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirə bilərik.
(a) Son illərdə maliyyə alətlərinin geniş vüsət alması onların uçotunu tənzimləyən sənədlərin təkmilləşdirilməsi
səviyyəsindən daha çox irəli gedib;
(b) Mövzunun vacibliyi beynəlxalq səviyyədə qəbul edildiyindən, BMUSŞ kimi, digər milli standartlar yaradan
qurumlar da bura cəlb olunmuşlar;
(c) Son zamanlar törəmə maliyyə alətlərilə bağlı baş vermiş ciddi fəlakətlər (məsələn, Barinqs bankı), uçot səhvləri
səbəbindən baş verməməsinə baxmayaraq, mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlarındakı açıqlamalar ilə bağlı
suallar meydana çıxarmışdır.
Aşağıdakılar maliyyə alətləri üzrə mövcud olan üç standartdır:
(a) “Maliyyə alətləri: Təqdimat” adlı 32 №-li BMUS bunları əhatə edir: (i) Maliyyə
alətlərinin öhdəlik və kapital kimi təsnifatı;
(ii) Bəzi mürəkkəb alətlərin təqdimatı.
(b) “Maliyyə alətləri: Məlumatın açıqlanması” adlı 7 №-li BMHS “Maliyyə alətləri: Təqdimat” adlı 32 №-li BMUS-də
əvvəllər göstərilən açıqlama tələblərini yenidən nəzərdən keçirmiş, sadələşdirmiş və birləşdirmişdir;
(c) “Maliyyə alətləri: Tanınma və qiymətləndirmə” adlı 39 №-li BMUS aşağıdakıları əhatə edir: (i) Tanınma və
tanınmanın dayandırılması;
(ii) Maliyyə alətlərinin ölçülməsi; (iii) Hedcinqin
uçotu.
1.2 Əsas anlayışlar
Hər iki standartın əsas anlayışları eynidir.
Юйрянилмяси ваъиб олан анлайышлар: ГЫСА ХЦЛАСЯ

 Малиййя активи;
 Малиййя ющдялийи;
 Капитал аляти.

Maliyyə aləti bir müəssisədə maliyyə aktivi, digər müəssisədə isə maliyyə öhdəliyi və ya kapital aləti yaradan
hər hansı bir müqavilədir.
Maliyyə aktivi aşağıdakılardan hər hansı birinə aid olan aktivdir: (a) Pul vəsaiti; Əsas
terminlər
(b) Digər müəssisənin kapital aləti;
(c) Digər müəssisədən pul vəsaitləri və ya digər maliyyə aktivini qəbul etmək və ya müəssisə üçün potensial
olaraq əlverişli şərtlər əsasında öz maliyyə alətlərini digər bir müəssisənin maliyyə alətlərilə mübadilə
etmək üzrə müqavilə hüququ;
(ç) Müəssisənin öz kapital alətləri ilə ödəniləcək və ya ödənilə bilən və aşağıdakı şərtlərdən birinə
cavab verən müqavilə:
(i) əvəzində müəssisənin müxtəlif sayda öz kapital alətlərini almalı olduğu və ya almalı ola
biləcəyi qeyri-törəmə aləti; və ya
(ii) sabit pul vəsaitləri məbləği və ya hər hansı digər maliyyə aktivinin müəssisənin müxtəlif sayda öz
kapital alətləri ilə dəyişdirilməsindən başqa, ödəniləcək və ya ödənilə biləcək törəmə aləti.
Maliyyə öhdəliyi aşağıdakılardan hər hansı birinə uyğun olan öhdəlikdir: (a) Müqavilə
öhdəliyi üzrə:
(i) digər müəssisəyə pul vəsaitini və ya digər maliyyə aktivini təqdim etmək; yaxud
(ii) potensial olaraq səmərəli olmayan şərtlər altında digər müəssisə ilə maliyyə alətlərini
mübadilə etmək; və ya
(b) Müəssisənin öz kapital aləti ilə ödəniləcək və ya ödənilə bilən və aşağıdakı şərtlərdən birinə cavab verən
müqavilə:
(i) əvəzində müəssisənin müxtəlif sayda öz kapital alətlərinin təqdim etməli olduğu və ya ola
biləcəyi qeyri-törəmə aləti; yaxud
(ii) sabit pul vəsaiti məbləği və ya digər maliyyə aktivinin müəssisənin öz kapital alətlərinin sabit
sayı ilə dəyişdirilməsindən başqa, ödəniləcək və ya ödənilə biləcək törəmə aləti.
Kapital aləti bütün öhdəliklərin çıxılmasından sonra müəssisənin aktivlərində olan qalıq payını sübut edən hər
hansı müqavilədir.
Ədalətli dəyər hər hansı əməliyyatı həyata keçirməkdə istəkli olan, yaxşı məlumatlandırılmış və müstəqil tərəflər
arasında aktivin dəyişdirilə, öhdəliyin isə yerinə yetirilə biləcəyi məbləğdir.
Törəmə maliyyə aləti aşağıda təqdim edilən hər üç xüsusiyyətə malik olan maliyyə aləti və ya digər
müqavilədir:
(a) Dəyəri faiz dərəcəsində, maliyyə alətinin qiymətində, əmtəə qiymətində, xarici valyuta məzənnəsində,
qiymətlər və ya faizlər indeksində, kredit qiymətləndirilməsi və ya indeksində baş verən dəyişikliklərə
görə dəyişir;
(b) İlkin xalis investisiya tələb etmir, yaxud bazar göstəricilərində dəyişikliklərə oxşar reaksiya verən müqavilələr üçün
tələb olunandan kiçik ilkin investisiya tələb edir; və
(c) Bu, gələcək tarixdə ödənilir. (32 №-li BMUS və 39 №-li BMUS)
 Бу анлайышлар, хцсусиля илк цч анлайыш чох ящямиййятлидир – онлары юйрянин.

Bu anlayışlardan yaranan bəzi məsələləri aydınlaşdırmalıyıq. İlk növbədə, yuxarıda göstərilən bir və ya iki anlayışı açıqlamaq lazımdır.
(a) “Müqavilə”nin yazılı formada olması mütləq deyildir, lakin o, "aydın iqtisadi nəticə”yə malik olan və adətən razılaşmanın qanunla
möəyyən edilməsi səbəbindən, tərəflərin boyun qaçıra bilməyəcəyi sövdələşmədir;
(b) Burada “müəssisə” fiziki və ya hüquqi şəxs, ortaqlıq və ya dövlət orqanı ola bilər.
Maliyyə alətləri dedikdə, daha çox maliyyə aktivi və maliyyə öhdəlikləri anlayışları nəzərdə tutulur. İş burasındadır ki, bir sıra zəncirvari müqavilə
hüquqları və öhdəlikləri mövcud ola bilər, lakin bu, sonda pul vəsaitinin alınması və ya ödənişinə, yaxud kapital alətinin əldə edilməsi və ya
emissiyasına gətirib çıxarır.
Maliyyə aktivinə misal olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar:
(a) Ticarət əməliyyatları üzrə debitor borcları; (b) Opsionlar;
(c) Səhmlər ( investisiya kimi istifadə edildikdə).
Maliyyə öhdəliklərinə misal olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar: (a) Ticarət əməliyyatları üzrə kreditor
borcları;
(b) Borc iltizamı istiqrazlarının ödənişləri;
(c) Geri alına bilən imtiyazlı (qeyri-pay aləti) səhmlər; (ç) İtki verən forvard
müqavilələri.
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, aşağıdakılardan hər ikisi maliyyə alətlərinə daxildir:
(a) İlkin alətlər: məs. debitor borcu, kreditor borcu və pay aləti olan qiymətli kağızlar;
(b) Törəmə alətlər: məs., tanınıb-tanınmamasından asılı olmayaraq, maliyyə opsionları, fyuçers və forvardlar, faiz dərəcəsi ilə və
valyuta məzənnəsi ilə aparılan svoplar.
32 №-li BMUS aşağıdakıların maliyyə aləti olmadığını müəyyən edir:
 Fiziki aktivlər, məs. mal-material ehtiyatları, torpaq, tikili və avadanlıqlar, icarəyə götürülmüş aktivlər və qeyri-maddi aktivlər
(patentlər, ticarət nişanları və s.);
 Qabaqcadan ödənilmiş xərclər, təxirə salınmış gəlir və zəmanət öhdəliklərinin əksəriyyəti;
 Xüsusiyyətinə görə müqavilə əsaslı olmayan öhdəliklər və ya aktivlər;
 Maliyyə aktivlərinin köçürülməsini nəzərdə tutmayan müqavilə hüquqları/öhdəlikləri, məsələn: əmtəə fyuçers müqavilələri,
əməliyyat icarələri.

1.3 Törəmələr
Törəmə maliyyə aləti, öz dəyərini hər hansı bir maddənin qiymətindən və ya onun faiz dərəcəsindən götürən (törədən)
alətdir. Törəmələrə aid ümumi misallar aşağıdakılardır:
(a) Forvard müqavilələri: aktivi müəyyən olunmuş gələcək tarixdə əvvəlcədən müəyyən olunmuş qiymətə
almaq və ya satmaq haqqında razılaşma;
(b) Fyuçers müqavilələri: forvard müqavilələrinə oxşardır, lakin fyuçers müqavilələri standartlaşdırılır və fond
birjalarında alınıb-satılır;
(c) Opsionlar: opsion sahibinin əməliyyatı əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlə həyata keçirmək hüququndan istifadə
etmək (bu hüquqdan istifadə etmək zərurət deyil); Opsion hüququndan istifadə olunarsa, opsion verən
tərəf zərərlə üzləşər;
(ç) Svoplar: bir növ pul vəsaitlərinin hərəkətinin digəri ilə mübadiləsi haqqında razılaşmalardır (adətən, faiz dərəcələri
və ya valyuta mübadilələri).
Törəmə alətlər öz xüsusiyyətindən irəli gələrək tez-tez ciddi problemlər yaradır. Törəmənin dəyəri (həmçinin onun
sonda ödənildiyi məbləğ) əsas maddədə baş verən dəyişikliklərdən (məsələn, valyuta məzənnəsi) asılı olur. Bu, törəmə
alətin ödənilməsinin ilkin nəzərdə tutulan nəticələrdən çox fərqli nəticələrə gətirib çıxara biləcəyini bildirir. Törəmə alətlərə malik
olan şirkətlər qeyri-müəyyənlik və riskə (potensial olaraq mənfəət və ya zərərə) məruz qalırlar və bu, onların maliyyə
nəticələrinə, maliyyə vəziyyətinə və pul vəsaitlərinin hərəkətinə ciddi təsir göstərə bilər.
Bununla belə, törəmə müqaviləsinin ilkin dəyərinin çox aşağı olması və yaxud heç olmamasına görə, o, ənənəvi uçot
zamanı maliyyə hesabatlarında tanınmaya da bilər. Eyni zamanda, o, öz cari dəyərinə uyğun olmayan bir məbləğdə də
tanına bilər. Aydındır ki, bu, aldadıcıdır və maliyyə hesabatının istifadəçilərini şirkətin üzləşdiyi riskin səviyyəsindən xəbərsiz
qoyur. 32
№-li və 39 №-li BMUS-lər bu vəziyyəti tənzimləmək üçün nəşr edilmişdir.
 2. Maliyyə alətlərinin təqdimatı
2.1 Məqsəd
32 №-li BMUS-nin məqsədi maliyyə alətlərinin müəssisənin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə nəticələrinə və pul vəsaitlərinin
hərəkətinə təsirinin “maliyyə hesabatı istifadəçiləri” tərəfindən başa düşülməsini təmin etməkdir.

2.2 Standartın tətbiqi sahəsi

32 №-li BMUS tanınıb-tanınmamasından asılı olmayaraq, bütün növ maliyyə alətlərinin təqdimatı zamanı tətbiq
olunmalıdır.
Bu standartın tətbiqi sahəsinə aid olmayan alətlər aşağıdakılardır:
 Törəmə müəssisələrdə iştirak payları ( 27 №-li BMUS : 20-ci fəsil);
 Asılı müəssisələrdə iştirak payları (28 №-li BMUS: 23-cü fəsil);
 Birgə müəssisələrdə iştirak payları (31 №-li BMUS: 24-cü fəsil);
 Pensiyalar və təqaüdə çıxmaqla bağlı digər müavinətlər (19 №-li BMUS: 9-cu fəsil);
 Sığorta müqavilələri;
 Müəssisələrin birləşməsində şərti ödəmələr üzrə müqavilələr;
 İqlimi, geologiya və digər fiziki hallara görə ödəniş tələb edən müqavilələr;
 Səhmlə ödənilən əməliyyatlarda maliyyə alətləri, müqavilələr və öhdəliklər (2 №-li BMHS: 14-cü fəsil).

2.3 Öhdəliklər və kapital

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя алятляри юз мащиййятиня эюря ющдялик вя йа капитал кими тясниф олунмалыдыр.
Малиййя ющдялийинин ясас ъящяти пул вясаити вя йа диэяр малиййя активини тягдим
етмяк цзря мцгавиля ющдялийидир.

32 №-li BMUS-yə əsasən, maliyyə alətləri onların hüquqi formalarına görə deyil, mahiyyətinə görə təqdim olunmalıdır.
Xüsusilə maliyyə alətlərini emissiyası edən müəssisələr onları (və ya onların tərkib hissələrini) maliyyə öhdəlikləri və ya kapital
kimi təsnif etməlidirlər.
Maliyyə alətinin öhdəlik və ya kapital kimi təsnif edilməsi aşağıdakılardan asılıdır:
 İlkin tanınmada müqavilə razılaşmasının mahiyyəti;
 Maliyyə öhdəliyi və pay (kapital) alətlərinin tərifi.
Maliyyə öhdəliyini kapital alətindən necə fərqləndirmək olar? Öhdəliyin əsas cəhəti iqtisadi səmərəni ötürmək öhdəliyidir.
Buna görə də maliyyə alətinin sahibinə pul vəsaiti və ya digər maliyyə aktivinin ötürülməsi, yaxud emitent üçün potensial
olaraq əlverişli olmayan şərtlər altında maliyyə alətinin sahibilə digər maliyyə alətinin mübadilə edilməsi üzrə müqavilə
öhdəliyi mövcuddursa, maliyyə aləti maliyyə öhdəliyi hesab edilir.
Maliyyə öhdəliyi müqavilə öhdəliklərinin necə yerinə yetiriləcəyindən asılı olmayaraq mövcud olur. Emitentin öhdəliyi yerinə
yetirmək imkanları məhdud ola bilər (məs. xarici valyuta almaq imkanının yoxluğu), lakin bu məhdudiyyətlər maliyyə alətinə
dair emitentin öhdəliyini və ya maliyyə aləti sahibinin hüququnu ləğv etmədiyinə görə, bu məhdudiyyətlər nəzərə alınmır.
Yuxarıda qeyd olunan əsas xüsusiyyət mövcud olmadıqda isə maliyyə aləti pay (kapital) aləti
kimi hesab olunur. 32 №-li BMUS-yə əsasən, kapital alətinin sahibinin müəssisənin bölüşdürülməmiş mənfəətində
mütənasib paya malik ola biləcəyinə baxmayaraq, emitent bölüşdürülməmiş mənfəəti pay aləti sahibləri arasında
bölüşdürmək üçün heç bir müqavilə öhdəliyi daşımır.
Mahiyyətlə hüquqi formanın çox vaxt bir-birinə uyğun olmasına baxmayaraq, bu, həmişə belə deyildir. Maliyyə aləti
hüquqi formasına əsasən kapital , mahiyyətcə isə öhdəlik hesab oluna bilər. Digər alətlər həm kapital alətlərinin, həm də
maliyyə öhdəliklərinin xüsusiyyətlərini özöndə birləşdirə bilər.
Məsələn, bir çox müəssisələr emitent (müəssisələrin özləri) tərəfindən müəyyən olunmuş gələcək tarixdə və müəyyən
olunmuş qiymətə geri alınmalı olan imtiyazlı səhmlər buraxırlar. Alternativ olaraq, bu səhmlərin alıcısı öz növbəsində
emitentdən müəyyən tarixdən sonra səhmləri sabit qiymətə ondan geri almasını tələb edə bilər. Belə hallarda emitentin
öhdəliyi yaranır. Buna görə də bu alət maliyyə öhdəliyi hesab edilir və belə təsnif olunmalıdır.
Maliyyə alətinin təsnifatı onun ilk dəfə tanınması zamanı aparılır və bu təsnifat maliyyə aləti müəssisənin maliyyə vəziyyəti
haqqında hesabatından çıxarılana qədər davam edir.

2.4 Şərti hesablaşmalar üzrə

qiymətləndirilmiş öhdəliklər
Müəssisə realizasiyası aşağıdakılardan asılı olan hər hansı maliyyə alətini emissiya edə bilər:
(a) Qeyri-müəyyən gələcək hadisələrin baş verməsi və ya verməməsi; və ya
(b) Qeyri-müəyyən hadisələrin nəticələri.
Bu iki hal nə emitentin, nə də maliyyə alətinin sahibinin iradəsindən asılıdır. Məsələn, müəssisə pay aləti olan səhmlərin
emissiyası əvəzinə pul vəsaitini təqdim etməli ola bilər. Belə halda müəssisənin kapital aləti və ya maliyyə öhdəliyinə
malik olduğu dərhal aydın olmur.
Ödəmənin həyata keçiriləcəyi ehtimalı zəif olana qədər belə maliyyə alətləri maliyyə öhdəliyi kimi təsnif olunmalıdır.

2.5 Ödəniş üsulları

Törəmə maliyyə aləti tərəflərdən birinə ödənişin üsulunun seçimini verirsə (emitent ödənişi pul vəsaiti ilə və ya səhm
emissiya etməklə həyata keçirə bilər), bütün alternativ seçimlərin nəticəsi aləti pay (kapital) alətinə çevirdiyi hallar istisna
olmaqla, bu alət maliyyə aktivi və ya maliyyə öhdəliyi sayılır.

2.6 Qarışıq maliyyə alətləri

Гарышыг малиййя алятляри капитал вя ющдяликляря бюлцнцр вя малиййя вязиййяти щаггында ГЫСА ХЦЛАСЯ
щесабатда мцвафиг олараг тягдим олунмалыдыр.

Bəzi maliyyə alətlərinin tərkibində həm öhdəlik, həm də kapital elementi mövcud olur. Belə hallarda, 32 №-li BMUS-nin
tələblərinə əsasən, müqavilə şərtlərinin mahiyyətinə və maliyyə öhdəlikləri ilə pay alətlərinin tərifinə uyğun olaraq, həmin hissələr
ayrılıqda təsnif olunmalıdır.
Qarışıq maliyyə alətinin ən geniş yayılmış növlərindən biri konvertasiya oluna bilən borc vəsaitidir. Bu, emitentin əsas maliyyə
öhdəliyini yaradır və alətin sahibinə onu emitentin pay alətinə (adətən, adi səhmlərə) çevirmək hüququ verir. Bu, adi
borcu emissiya etmək və gələcəkdə həmin səhmlərin geri alınmasına zəmanət vermək ilə eyni iqtisadi mahiyyətə
malikdir.
Nəzəriyyədə bölünmənin hesablanması üçün bir neçə üsulun mövcud olmasına baxmayaraq,
növbəti üsulun tətbiqi məsləhət görülür:
(a) Öhdəlik komponentinin dəyərini hesablamaq;
(b) Bu dəyəri alətin tam dəyərindən çıxmaq və beləliklə, kapital komponentinin qalıq dəyərini tapmaq.
Bu üsul belə əsaslandırılır – müəssisənin kapitalı bütün öhdəliklər çıxılandan sonra şirkətin aktivlərdə qalmış payıdır.
Öhdəlikdə və kapitalda göstərilmiş balans dəyərlərinin cəmi ilə bütövlükdə alətin balans dəyəri həmişə bərabər olacaqdır.

2.7 Misal: Qarışıq maliyyə alətlərinin

qiymətləndirilməsi
Rathbone şirkəti 20X2-ci ilin başlanğıcında 2,000 konversiya oluna bilən istiqraz emissiyya edir. İstiqrazların müddəti 3 ildir
və nominal dəyəri 1,000 dollara bərabərdir. İstiqraz nominal dəyərdə satılır və ümümilikdə emissiyadan $2,000,000
həcmində pul vəsaiti daxil olur. Faizlər hər ilin sonunda 6% nominal illik faiz dərəcəsində ödənilməlidir. Hər bir istiqraz
müddəti başa çatan tarixə kimi istənilən zaman 250 adi səhmə konversiya oluna bilər.
İstiqrazların emissiyası zamanı konversiya opsionu olmayan oxşar istiqrazların bazarda orta faiz dərəcəsi 9%-dir.
Emissiya tarixində adi səhmin bazar qiyməti $3-dür. İstiqrazların üç il dövrü ərzində hər ilin sonunda hər səhmə 14 sent
dividend verilməsi gözlənilir. Risksiz üçillik borcların illik faiz dərəcəsi 5%-ə bərabərdir.
Tələb olunur:
İstiqrazın kapital komponentinin dəyəri nə qədərdir?

Həlli
İlk olaraq öhdəlik komponenti dəyərləndirilir, istiqrazların emissiyasından daxilolma ilə öhdəliyin ədalətli dəyəri arasındakı
fərq kapitala təyin edilir. Öhdəlik komponentinin diskontlaşdırılmış dəyəri 9% diskont dərəcəsindən (konversiya hüququ
olmayan oxşar istiqrazların bazar faiz dərəcəsi) istifadə etməklə hesablanır

$
Əsas məbləğin diskontlaşdırılmış dəyəri: Üçüncü ilin sonunda ödənilməli olan $2,000,000
($2m x 0.772)* 1,544,000
Faizin diskontlaşdırılmış dəyəri: Üç il ərzində, hər illin sonunda ödənilməli olan
$120,000
($120,000 x 2.531)* 303,725
Ümumi öhdəlik komponenti 1,847,720
Kapital komponenti (balanslaşdırıcı ədəd) 152,280
İstiqrazın emissiyasından daxilolma 2,000,000

* Bu rəqəmləri diskont və annunitet cədvəlindən əldə etmək olar.

Öhdəlik və kapital komponentləri arasında bölgü alətin qövvədə olma möddəti ərzində dəyişməz olaraq qalır. Hətta
opsiondan istifadə ehtimalında dəyişikliklər olsa belə, bölgüdə dəyişiklik edilmir. Bunun əsas səbəbi odur ki, sahibin necə
davranacağını qabaqcadan bilmək hər zaman mümkün deyildir. Emitentin gələcək ödənişlər etmək öhdəliyi alətin
müddətinin bitməsi, konversiyası və ya digər bir uyğun hadisə baş verənə qədər qüvvədə qalır.
2.8 Xəzinə səhmləri
Əgər müəssisə öz pay alətlərini geri alırsa , bu alətlər (xəzinə səhmləri) kapitaldan çıxılacaqdır. Müəssisənin öz pay alətlərini
satması, alması, emissiyası, yaxud ləğv etməsi ilə bağlı heç bir gəlir və ya zərər mənfəət və zərər haqqında hesabatda
tanınmayacaq. Alınmış və ya ödənilmiş məbləğ birbaşa kapitalda tanınacaq.

2.9 Faiz, dividendlər, zərər və gəlir

32 №-li BMUS maliyyə alətlərinin maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda təqdimatı ilə yanaşı, onların gəlir və zərərlərə (və
kapitaldakı dəyişikliklərə) etdiyi təsiri də nəzərdən keçirir. Uçotun aparılması faizin, dividendin, zərər və gəlirin maliyyə
öhdəliyi və ya pay alətinə aid olmasından asılı olaraq dəyişir.
(a) Maliyyə öhdəliyi kimi təsnif olunmuş maliyyə alətinə aid olan faiz, dividend, zərər və gəlir (yaxud onların tərkib
hissələri) mənfəət və zərər haqqında hesabatda xərc və ya gəlir kimi tanınmalıdır;
(b) Pay aləti kimi təsnif olunmuş maliyyə alətlərinin sahiblərinə dividendlərin ödənilməsi emitent tərəfindən birbaşa
kapitala debet edilməlidir;
(c) Kapital əməliyyatının əməliyyat məsrəfləri kapitaldan çıxılmaqla uçota alınacaqdır (əməliyyat məsrəflərini digər
müəssisənin alınmasına birbaşa aid etmək mümkün olduğu halları çıxmaq şərtilə, bu halda onlar 3 №-li BMHS-ə
əsasən uçota alınırlar).
Açıqlamanın təfsilatı üçün Maliyyə hesabatlarının təqdimatı adlı 1 №-li BMUS-ni, vergi təsirlərinin açıqlanması üçün isə
Mənfəət vergisi adlı 12 №-li BMUS-nin tələblərini nəzərdən keçirməlisiniz.

2.10 Maliyyə aktivi və maliyyə öhdəliyinin

qarşılıqlı əvəzləşdirilməsi
Maliyyə aktivi və ya maliyyə öhdəliyi maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda göstərilən məbləğlə yalnız aşağıdakı hallarda
qarşılıqlı əvəzləşdirilə bilər:
(a) Müəssisənin əvəzləşdirmək üçün qanuni hüququ varsa;
(b) Müəssisə əvəzləşdirilməni xalis dəyərdə aparmaq istəyirsə və ya aktivin realizasiyasını və öhdəliyin yerinə
yetirilməsini eyni vaxtda həyata keçirmək niyyətindədirsə.
Belə xüsusi hallarda bu, müəssisədən gözlənilən pul vəsaitlərinin gələcək hərəkətinə təsir göstərəcək. Bütün digər hallarda
maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəlikləri ayrılıqda təqdim olunur.

2.11 32 №-li BMUS-yə düzəliş:

Vaxtından әvvәl ödәmә höququnu
verәn maliyyə alətləri və
likvidasiya (lәğvetmә) zamanı
yaranan öhdəliklər
Bu düzəliş 2008-ci ilin fevral ayında edilmişdir. Dəyişikliklər vaxtından əvvəl ödəmə höququnu verən maliyyə alətləri və
ləğvetmə zamanı yaranan öhdəliklərin borc və ya pay aləti kimi müəyyən olunmasına təsiri ilə bağlıdır.
 32 №-li BMUS-nin tələbinə əsasən, əgər maliyyə alətinin sahibi həmin aləti emitentə pul vəsaiti möqabilində geri
qaytarma höququnu əldə edə bilərsə, sözö gedən alət öhdəlik kimi təsnif olunmalıdır. Bəzi adi səhmlər və ortaqlıqda
paylar öz sahiblərinə maliyyə alətinin geri qay- tarılması imkanını (yəni emitentdən maliyyə alətini pul vəsaiti
möqabilində geriyə almağı tələb etmək höququ) verir. Belə səhmlər çox hallarda pay səhmi kimi qəbul edilsə belə,
32 №- li BMUS-nin tətbiqi onların öhdəlik kimi təsnif olunmasını tələb edir.
Düzəlişə əsasən, əgər alətlər müəyyən şərtlərə cavab verirlərsə, müəssisə onları pay aləti kimi təqdim etməlidir. Düzəliş
həmçinin göstərir ki, ləğvetmə zamanı müəssisədən digər tərəfə xalis aktivlərin mötənasib çatdırılmasını tələb edən alətlər
pay aləti kimi təsnif olunmalıdırlar.

2.12 Bölmənin xülasəsi

 Kapital əldə etmək üçün emissiya olunmuş alətlər öhdəlik və kapital kimi təsnif olunmalıdır;
 Maliyyə alətinin mahiyyəti onun hüquqi formasından vacibdir;
 Maliyyə öhdəliyinin əsas cəhəti pul vəsaiti, yaxud digər maliyyə aləti təqdim etmək üzrə öhdəlik
müqaviləsinin olmasıdır;
 Qarışıq maliyyə alətləri kapital və öhdəlik hissələrinə bölünür və buna uyğun təqdim olunur;
 Faiz, dividend, itki və gəlirlər onların pay aləti, yaxud maliyyə öhdəliyinə aid olmasından asılı olaraq,
müxtəlif üsullarla uçota alınır.

3. Maliyyə alətlərinin tanınması

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя алятляри: танынмасы вя юлчцлмяси адлы 39 №-ли БМУС нисбятян йени вя ян чох
мцзакиря олунан стандартдыр.
БМУС эюстярир ки, тюрямя алятляр дя дахил олмагла бцтцн малиййя активляри вя ющдяликляри
малиййя вязийяти щаггында щесабатда танынмалыдыр.

Maliyyə alətləri: tanınması və ölçülməsi adlı 39 №-li BMUS maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəliklərinin tanınması və ölçülməsi
üçün prinsipləri müəyyən edir.

3.1 Standartın tətbiqi sahəsi

İstisna kimi müəyyən olunmuş sahələri çıxmaqla, 39 №-li BMUS bütün müəssisələrə və bütün maliyyə alətlərinə aid
edilir. İstisnalar aşağıdakılardır:
(a) Törəmə, asılı və birgə müəssisələrdə investisiyalar. Bu növ investisiyalar uçotu haqqında 27, 28 və 31 №-li
BMUS-lərdə bəhs olunur;
(b) İcarələr. Onlar haqqında 17 №-li BMUS-də bəhs olunur;
(c) İşçilərin mükafatlandırılması. Bu, 19 №-li BMUS-da əhatə olunur; (ç) Sığorta
müqavilələri;
(d) Müəssisə tərəfindən emissiya edilmiş pay alətləri, məsələn, emissiya olunmuş adi səhmlər, opsionlar və
zəmanətlər;
(e) Maliyyə zəmanəti müqavilələri;
(ə) Müəssisələrin birləşməsi zamanı şərti ödəmə üzrə müqavilələr 3 № BMHS-də əhatə olunur;
(f) İqlim, coğrafiya və digər fiziki dəyişənlərlə bağlı ödəmə tələb edilən müqavilələr;
(g) Pul vəsaiti, yaxud digər maliyyə aləti ilə tamamilə yerinə yetirilə bilməyən borc şərtləri; (ğ) Səhmlərlə
ödənilən əməliyyatlarda maliyyə alətləri, müqavilələr və öhdəliklər 2 №-li
BMHS tərəfindən əhatə olunur.

3.2 İlkin tanınma

Müəssisə müqavilənin şərtlərinə əsasən tərəf kimi çıxış etdikdə, maliyyə aktivləri müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatında tanınmalıdır.

Бунун ваъиб нятиъяси ондан ибарятдир ки, бцтцн тюрямя алятляр малиййя вязиййяти Xösusi
щаггында щесабатда эюстярилмялидир. qeyd

Diqqət yetirin ki, bu, Mexanizm və əksər digər standartlarda olan tanınma meyarlarından fərqlənir.
Adətən, maddələr resursların daxil olması və xaric olması ehtimalı olarkən tanınır və maddənin etibarlı ölçülə bilən
dəyəri və ya məsrəfə malikdir.

3.3 Misal: İlkin tanınma

Müəssisə iki müxtəlif müqaviləyə daxil olmuşdur.
(1) Müəyyən həcmdə dəmir almaq haqqında sərti öhdəlik (sifariş);
(2) Çatdırılma daxil olmamaq şərti ilə, müəyyən həcmdə dəmiri müəyyən olunmuş vaxtda və müəyyən olunmuş
qiymətə almaq haqqında forvard müqaviləsi;
1- ci müqavilə adi ticarət müqaviləsidir. Müəssisə dəmirə görə öhdəliyi dəmir çatdırılmayana qədər tanımır
(Diqqət yetirin, bu müqavilə maliyyə aləti deyil, çünki maliyyə aktivi ilə deyil, fiziki aktivlə bağlıdır);
2- ci müqavilə maliyyə alətidir. 39 №-li BMUS -ə əsasən, müəssisə mübadilənin baş verəcəyi tarixi
gözləmir, öhdəliyi öz üzərinə götürən gün maliyyə öhdəliyini (pul vəsaiti ödəmək öhdəliyi) tanıyır.
Diqqət yetirin ki, yerinə yetirilmək ehtimalından asılı olmayaraq, gələcəkdə həyata keçirilməsi planlaşdırılan əməliyyatlar
müəssisənin nə aktivi, nə də öhdəliyidir – müəssisə sövdələşməyə hələ daxil olmamışdır.

3.4 Tanımanın dayandırılması

Tanımanın dayandırılması müəssisənin əvvəllər tanıdığı aktivi maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdan pozmasıdır.
Müəssisə maliyyə aktivini tanımasını aşağıdakı hallarda dayandırmalıdır:
(a) Müqavilə ilə təyin olunmuş pul vəsaitinlərinin axınına hüququn qüvvədən düşməsi; və ya
(b) Müəssisə maliyyə aktivi üzrə mülkiyyət hüquqlarına aid bütün riskləri və mükafatları digər tərəfə ötürməsi.
 Суал Risk və mükafatlar
Növbəti vəziyyətlərə dair misal göstərə bilərsinizmi?
(a) Müəssisə mülkiyyət hüququ ilə bağlı bütün risk və mükafatları mahiyyətcə ötürüb;
(b) Müəssisə mülkiyyət hüququ ilə bağlı bütün risk və mükafatları mahiyyətcə özündə saxlayıb.

Ъаваб
39 №-li BMUS aşağıdakı halları əhatə edir:
(a) (i) maliyyə aktivinin qeyri-şərtsiz satışı;
(ii) maliyyə alətinin geri alınma tarixində olan ədalətli dəyərində yenidən alması opsionu ilə satılması.
(b) (i) qiymətin sabit və ya satış qiyməti ilə borc verənin gəlirinin cəminə bərabər olduğu satış və
yenidən alış əməliyyatı;
(ii) bazar riskinə məruzqalmanı müəssisəyə geri ötürən cəmi gəlirlərin svopu ilə birlikdə maliyyə
alətinin satışı.

İmtahan
özrə əsas Бурада ясас принсип мащиййятин форма цзяриндя цстцнлцйцдцр.
məqamla
r
Maliyyə öhdəliyi tükənən zaman (məsələn, müqavilədə göstərilən öhdəlik yerinə yetiriləndə, ləğv olunanda və ya müddəti
bitəndə) müəssisə onun tanınmasını dayandırmalıdır.
Maliyyə aktivinin və ya öhdəliyinin yalnız bir hissəsinin tanınmasını dayandırmaq mümkündür. Bu, tanınması
dayandırılan hissə aşağıdakıları özündə cəmlədiyi halda mümkündür:
(a) Maliyyə aktivindən xüsusi müəyyən olunmuş pul vəsaitlərinin hərəkətini; və ya
(b) Maliyyə aktivindən pul vəsaitlərinin hərəkətlərinin yalnız bütövlükdə mütənasib payını.
Məsələn, əgər müəssisə istiqraza sahibdirsə, onun iki ayrı pul vəsaitlərinin hərəkətinə hüququ var: nominal dəyərə aid
olanlar və istiqraz üzrə verilən faiz ödənişlərinə aid olanlar. O, faiz almaq hüququnu digər tərəfə sata, nominal
məbləğə hüququ isə özündə saxlaya bilər.
Tanınma dayandırılan zaman hesabat dövrü üçün xalis mənfəət və ya zərərdə göstəriləcək məbləğ aşağıdakı
kimi hesablanır:

Tədris $ $
üzrə
formula Ютцрцлмцш активин/ющдялийин (йахуд активин/ющдялийин бир
щиссясинин) баланс дяйяри Х
Чыхылсын: Алынмыш/юдянилмиш мянфяят Х
Капиталда эюстярилмиш щяр щансы йыьылмыш mənfəət вя йа
зяряр Х
Fərq xалис мянфяятə/зярярə aid edilir
(Х)
Х
Maliyyə aktivinin ancaq bir hissəsinin tanınmasının dayandırıldığı halda, aktivin balans dəyəri köçürmə tarixində mövcud olan
ədalətli qiymətlərə əsaslanaraq, köçürülmüş və qalan hissələr arasında bölüşdürülməlidir. Mənfəət və ya zərər köçürülmüş
hissələrdən daxilolmalara əsasən tanınmalıdır.
3.5 Bölmənin xülasəsi
 Bütün maliyyə aktivləri və öhdəlikləri, o cümlədən törəmə alətlər maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda
tanınmalıdır;
 Maliyyə aktivi ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkətinə olan hüquq tükənəndə və ya aktivin mülkiyyət hüququ üzrə bütün
risk və mükafatlar mahiyyətcə digər tərəfə ötürülən zaman aktivin tanınması dayandırılmalıdır;
 Maliyyə öhdəlikləri bitən zaman onların tanınması dayandırılmalıdır.

4. Maliyyə alətlərinin ölçülməsi

Малиййя активляри илкин олараг “илкин дяйяр=ядалятли дяйяр” иля юлчцлмялидир. ГЫСА ХЦЛАСЯ

Ашаьыдакы щаллары чыхмагла, онларын ядалятли дяйяри сонрадан йенидян щесабланмалыдыр:

(а) tиъарят цчцн сахланылмайан боръ ющдяликляри вя дебитор борълары;
(б) dиэяр юдяниш мцддятиня гядяр сахланылан инвестисийалар;
(ъ) dяйяринин етибарлы юлчцлмяси мцмкцн олмайан малиййя активляри.

4.1 İlkin ölçülmə

Maliyyə alətlərinin ilkin ölçülməsi bu şəkildə həyata keçirilir – alınmış və verilmiş ödənişlərin ədalətli dəyəri (yəni ilkin dəyəri)
üstəgəl maliyyə alətinin əldə olunması ilə birbaşa bağlı olan əməliyyat məsrəfləri.
Bu qaydaya istisna maliyyə alətinin mənfəət və ya zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə təyin edildiyi haldır (aşağıda izah olunub).
Bu halda, ilkin tanınma zamanı əməliyyat məsrəfləri ədalətli dəyərə əlavə olunmur.
Gəlirin ədalətli dəyəri kimi, adətən əməliyyatın qiyməti və ya bazar qiyməti qəbul olunur. Əgər bazar qiymətləri etibarlı
deyildirsə, ədalətli dəyər qiymətləndirmə metodunun tətbiqi ilə hesablana bilər (məsələn, pul vəsaitinin hərəkətinin
diskontlaşdırılması ilə).
 4.2 Növbəti ölçülmə
Maliyyə aktivinin ilkin tanınmadan sonrakı ölçülməsi üçün 39 №-li BMUS maliyyə aktivlərini aşağıda göstərilən dörd
kateqoriyaya təsnif edir. Xüsusilə mənfəət və zərərdə əks olunan ədalətli dəyərdə olan maliyyə aktivi və ya maliyyə
öhdəliyi üçün olan meyarlara fikir verin.

Əsas Mənfəət və ya zərərdə əks olunan ədalətli dəyərdə olan maliyyə aktivi və ya maliyyə öhdəliyi aşağıdakı
terminlə şərtlərdən hər hansı birinə uyğun olur.
r (a) O, ticarət üçün saxlanılan kimi təsnif olunur. Maliyyə aləti növbəti hallarda ticarət üçün saxlanılan kimi təsnif
oluna bilər:
(i) prinsipial olaraq yaxın müddətdə satılmaq və ya yenidən alınmaq məqsədilə əldə
edilib və ya götürülübsə;
(ii) birgə idarə olunan müəyyən olunmuş maliyyə alətləri portfelinin bir hissəsidirsə və portfelin
strukturu qısamüddətli mənfəətin əldə edilməsi meylini faktiki olaraq sübut edirsə;
(iii) törəmə alətdirsə (təyin edilmiş və effektiv hedcinq aləti istisna olmaqla).

(b) İlk tanınma zamanı müəssisə onu mənfəət və ya zərərdə əks olunan ədalətli dəyərdə olan kimi təyin
etmişdirsə. Müəssisə bu təyinatdan müəyyən məhdud hallarda istifadə edə bilər:
(i) o, tanınma və ya ölçülmə nəticəsində yarana bilən uyğunsuzluğu aradan qaldırır
və ya əhəmiyyətli dərəcədə azaldır;
(ii) bir qrup maliyyə aktivi/öhdəliyi idarə olunur və onun göstəriciləri ədalətli dəyər əsasında
qiymətləndirilir.
Ödəniş müddətinə qədər saxlanılan investisiyalar, aşağıda sadalananlar istisna olmaqla, sabit və ya
müəyyənləşdirilə bilən ödənişli və sabit ödəmə müddətində müəssisə tərəfindən ödəniş müddətinədək saxlamaq
niyyəti və imkanı olmasını bildirən qeyri-törəmə maliyyə aktivləridir:
(a) Ədalətli dəyərdə baş verən dəyişikliyin nəticəsi ilkin tanınma zamanı müəssisə tərəfindən mənfəət və zərər
haqqında hesabatda tanınaraq ədalətli dəyərlə müəyyən edilən;
(b) Müəssisə tərəfindən satıla bilən kimi müəyyən edilən; (c) Borc öhdəliyi
və debitor borcları anlayışına uyğun olan.
Kreditlər və debitor borcları, aşağıdakılar istisna olmaqla, fəal bazarda qiyməti təyin edilməmiş sabit və ya müəyyən oluna
bilən ödənişli qeyri-törəmə maliyyə aktivləridir:
(a) Müəssisənin dərhal və ya yaxın zamanda satmaq niyyəti olduğu, satış üçün saxlanılmış kimi
təsnifləşdirilmiş və ilkin tanınma zamanı mənfəət və zərər haqqında hesabat vasitəsilə ədalətli dəyərilə
müəyyən olunan;
(b) Müəssisə tərəfindən ilkin tanınma zamanı satıla bilən kimi təyin olunan;
(c) Kredit qabiliyyətinin zəifləməsi səbəbindən satıla bilən kimi təsnif olunanlardan başqa, sahibkarın qoyduğu ilkin
investisiyaların mahiyyət etibarilə hamısını qaytara bilmədikləri.
Kredit ya debitor borcu olmayan aktivlərin ümumi fondunda iştirak payı (məsələn, qarşılıqlı investisiya və ya
oxşar fondda iştirak) kredit və ya debitor borcu deyil.
Satış üçün mövcud olan maliyyə aktivləri aşağıdakılara aid olmayan maliyyə aktivləridir:
(a) Müəssisənin kreditləri və debitor borcları;
(b) Ödəniş müddətinə qədər saxlanılan investisiyalar;
(c) Ədalətli dəyərdə baş vermiş dəyişikliyin nəticəsi mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınaraq ədalətli
dəyərlə müəyyən edilən maliyyə aktivləri.
(39 №-li BMUS)
 İlkin tanınmadan sonra bütün maliyyə aktivlərinin ədalətli dəyəri yenidən ölçülməlidir. Bu ölçülmə zamanı aktivin satışı və
silinməsindən meydana gələ bilən əməliyyat xərcləri çıxılmamalıdır. Aşağıdakı hallar istisnadır:
(a) Kredit və debitor borcları;
(b) Ödəniş tarixinədək saxlanılan investisiyalar;
(c) Qiyməti aktiv bazarda göstərilməyən və ədalətli dəyəri etibarlı hesablana bilməyən pay alətlərinə investisiyalar və
onlarla bağlı olan və bu tip alətlərin çatdırılması ilə yerinə yetirilməli olan törəmələr.
Kredit və debitor borcları və ödəniş müddətinə qədər saxlanılan investisiyaların ölçülməsi amortizasiya olunmuş dəyərlə və
effektiv faiz metodunun tətbiqi ilə aparılmalıdır.

Малиййя активи вя йа малиййя ющдялийинин амортизасийа олунмуш дяйяри бярабярдир:

малиййя активи, йахуд малиййя ющдялийинин илкин танынмада гиймятляндирилдийи мябляь, Əsas
чыхылсын ясас боръун юдянилдийи мябляь, цстяэял вя йа чыхылсын илкин вя сон мигдарын terminlər
арасындакы амортизасийа фярги, чыхылсын истянилян гиймят дцшмяси.
Effektiv фаиз методу малиййя активи вя йа малиййя ющдялийинин амортизасийа едилмиш
дяйяринин щесабланмасы вя фаиз эялири вя йа фаиз хяръляринин аид олдуğu дюврляр цзря
бюлцшдцрцлмяси методудур.
Effektiv фаиз дяряъяси малиййя алятинин üövvədə olma möddəti ярзиндя
гиймятляндирилмиш эяляъяк пул вясаити юдямялярини вя йа дахилолмаларыны малиййя активляри
вя йа малиййя ющдяликляринин халис баланс дяйяриня гядяр дисконтлашдыран фаиз
дяряъясидир. (39 №-ли БМУС)

4.3 Misal: Amortizasiya edilmiş dəyər

20X1-ci il 1 yanvar tarixində Abacus şirkəti ədalətli dəyəri $1,000 olan borc alətini onun ədalətli dəyərində satın alır. Borc
alətinin müddəti 31 dekabr 20X5-ci il tarixində bitir. Alətin nominal dəyəri 1,250 dollara bərabərdir və alət üzrə hər il 4.72%
faiz dərəcəsində sabit faiz ödənilir. (effektiv faiz dərəcəsi 10%-ə bərabərdir)
Abacus şirkəti borc alətinin 5 illik ömrü ərzində onun uçotunu necə aparmalıdır?

Həlli
Abacus şirkəti hər il $59 (1,250 * 4.72%) faiz və alətin müddəti bitərkən $1,250 pul vəsaiti alacaq.
Abacus şirkəti $250 məbləğində diskontu və 5 il ərzində borcdan daxil olacaq faizi borcun balans dəyəri üzrə sabit
dərəcədə bölüşdürməlidir. Bunun üçün o, 10% effektiv faiz dərəcəsi tətbiq etməlidir.
Aşağıdakı cədvəl illər üzrə bölüşdürməni göstərir:

Илин башланьыъында Мянфяят вя Ил ярзиндя Илин сонунда

İl йа зяряр: ил цчцн алынмыш фаиз
амортизасийа амортизасийа
едилмиш дяйяр фаиз эялири (10% фаиз (pул вясаитляринин едилмиш дяйяр
дяряъяси иля) дахил олмасы)
20X1 $ $ $ $
20X2
1,000 100 (59) 1,041
20X3
1,041 104 (59) 1,086
20X4
20X5 1,086 109 (59) 1,136
1,136 113 (59) 1,190
1,190 119 (1,250+59) –
 Hər il maliyyə aktivinin balans dəyəri il üçün faiz gəlirinin həcmində artır və il ərzində alınmış aktual faizin həcmində azalır.
Ədalətli dəyəri etibarlı ölçülə bilməyən investisiyalar maya dəyərində ölçülməlidir.

4.4 Təsnifat (klassifikasiya)

İstənilən maliyyə alətini mənfəət və ya zərərdə əks olunan ədalətli dəyərdə ölçməyin mümkün olması bir növ elastiklik
yaradır. Buna baxmayaraq, bu seçim birdəfəlikdir və bütün seçimlərə aid olunur və ilkin tanınma zamanı yerinə
yetirilməlidir. Maliyyə aləti bir dəfə bu yolla təsnif olunduqdan sonra o, yenidən təsnifləşdirilə bilməz, hətta digər halda
onu ilkin dəyər və amortizasiya olunmuş dəyərlə ölçmək mümkün olarsa belə.
Eyni zamanda, maliyyə alətini ədalətli dəyərində yenidən ölçməmək müəssisə üçün kifayət qədər çətindir.

İmtahan
özrə əsas Диггят йетирин ки, тюрямяляр ядалятли дяйяриля йенидян юлчцлмялидир. Бунун сябяби онларын
məqamla илкин дяйярля юлчцлмясинин алдадыъы ола билмясидир.
r

Maliyyə alətinin ödəniş tarixinə qədər saxlanılması üçün o, bəzi spesifik meyarlara cavab verməlidir. Müəssisənin
investisiyanı odəniş tarixinədək saxlamağa müsbət niyyəti və nümayiş edilmiş imkanı olmalıdır. Aşağıdakı hallarda bu
şərtlər təmin olunmur:
(a) Əgər müəssisə maliyyə aktivini qeyri-müəyyən müddətdə saxlamaq niyyətindədirsə;
(b) Faiz dərəcəsində, likvidlik ehtiyacında və digər oxşar faktorlarda dəyişiklik zamanı müəssisə maliyyə aktivini
satmağa hazırdırsa (bu hadisələrin proqnozlaşdırılması qeyri- mümkün olduğu hallar istisnadır);
(c) Əgər emitent maliyyə aktivini onun amortizasiya olunmuş dəyərindən əhəmiyyətli dərəcədə kiçik məbləğdə
ödəmək hüququna sahibdirsə (çünki bu hüquqdan demək olar ki, mütləq istifadə ediləcək);
(ç) Əgər investisiyanı ödəniş müddətinə qədər maliyyələşdirmək üçün kifayət qədər maliyyə vəsaiti yoxdursa;
(d) Əgər maliyyə aktivinin hüquqi və ya digər məcburiyyətləri müəssisənin onu ödəmə tarixinə qədər
saxlamaq niyyətini poza bilərsə.
Bundan əlavə, pay alətinin ödəniş tarixinə qədər saxlanılan investisiya kimi klassifikasiya olunması üçün qoyulan
meyarlara cavab vermək ehtimalı kiçikdir.
Müəyyən halları çıxmaq şərti ilə, “ödəmə tarixinə qədər saxlanılan” investisiyanın satışına və yenidən təsnifatına görə cərimə
tətbiq olunur. Əgər bu, cari və ya əvvəlki iki maliyyə ili ərzində baş veribsə, heç bir maliyyə aktivi ödəniş müddətinə qədər
saxlanılan investisiya kimi təsnif oluna bilməz.
Əgər müəssisə investisiyanı ödəmə müddətinə qədər daha saxlaya bilmirsə, o, amortizasiya olunmuş ilkin dəyərin
istifadəsi üçün artıq uyğun deyildir və aktiv yenidən ədalətli dəyərilə ölçülməlidir. Bütün qalan ödəmə tarixinə qədər
saxlanılan investisiyalar yenidən ədalətli dəyərlə ölçülməli və satıla bilən kimi təsnif edilməlidir.
4.5 Maliyyə öhdəliklərinin növbəti ölçülməsi
İlkin tanınmadan sonra bütün maliyyə öhdəlikləri amortizasiya olunmuş dəyərlə ölçülməlidir (əksər törəmələr daxil olmaqla).
Mənfəət və zərər vasitəsilə əks olunan ədalətli dəyəri ilə hesablanmış maliyyə öhdəlikləri bu qaydaya istisnadır. Onlar
ədalətli dəyərlə ölçülməlidir, lakin ədalətli dəyərin etibarlı ölçmə üçün yararlı olmadığı hallarda onların ölçülməsi ilkin dəyərlə
aparılmalıdır.

Суал
Qiymətləndirmə
20X2-ci il 1 yanvar tarixində Galaxy şirkəti $503,778 məbləğində istiqraz emissiya edir. İstiqraza görə heç bir faiz
ödənilmir, lakin o, ödəmə müddətinə qədər saxlanılacaq və 31 dekabr 20X4- cü il tarixində $600,000 məbləğində geri
alınacaqdır. İstiqraz mənfəət və ya zərərdə əks olunan ədalətli dəyərilə təyin olunmayıb.

Tələb olunur:
20X2-ci il 31 dekabr tarixində başa çatacaq il üçün Galaxy şirkətinin mənfəət və zərər haqqında hesabatında uçota
alınacaq məbləği və 31 dekabr 2002-ci il üçün balansı hesablayın.

Ъаваб
İstiqraz “dərin diskont” istiqrazıdır və Galaxy şirkətinin maliyyə öhdəliyidir. O, amortizasiya olunmuş dəyərlə hesablanır. Hər
hansı bir faiz xərcinin olmamasına baxmayaraq, istiqrazın ilkin məbləği və geri alınma zamanı ödəniləcək məbləğ
arasındakı fərq maliyyə xərcidir. Bu, istiqrazın qövvədə olma möddəti ərzində balans dəyəri üzrə sabit dərəcədə
bölüşdürülməlidir.
Amortizasiya olunmuş dəyəri hesablamaq üçün biz istiqrazın effektiv faiz dərəcəsini hesablamalıyıq.

= 1.191, üç il ərzində

İllik dərəcəni hesablamaq üçün üçüncü dərəcədə kök alırıq:

(1.191)1/3 = 1.06, beləliklə illik faiz dərəcəsi 6%-dir.
Mənfəət və zərər haqqında hesabatda uçota alınacaq məbləğ $30,226 məbləğinə (503,778 x 6%)
bərabərdir.
31 dekabr 20X2-ci il tarixində balans $534,004 məbləğə (503,778 + 30,226) bərabərdir.

4.6 Mənfəət (qazanc) və zərər

Mənfəət və ya zərər vasitəsilə ədalətli dəyərdə olan maliyyə alətləri: mənfəət (qazanc) və zərərlər mənfəət və zərər
haqqında hesabatda tanınırlar.
Satıla bilən maliyyə aktivləri: mənfəət (qazanc) və zərərlər birbaşa kapitalda tanınırlar və tanınma kapitalda dəyişikliklər
haqqında hesabatın vasitəsi ilə aparılır. Aktivin tanınması dayandırılan zaman kapitalda əvvəl tanınan yığılmış mənfəət
(qazanc) və ya zərər, mənfəət və zərərdə tanınmalıdır.
Amortizasiya olunmuş dəyərdə göstərilən maliyyə alətləri: amortizasiya prosesinin nəticəsi olaraq və aktivin tanınması
dayandırıldığı zaman yaranmış mənfəət (qazanc) və zərər, mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınır.
Hedcinq edilmiş maddə olan maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəlikləri: xüsusi qaydalar tətbiq olunur (bu fəsildə müzakirə
olunacaq).
 Суал
Maliyyə dəyəri 1
20X3-cü il 1 yanvar tarixində Deferred şirkəti $600,000 məbləğində borc öhdəliyi emissiya etmişdir. Emissiya xərcləri
200 dollar təşkil etmişdir. Borc öhdəliyinə görə heç bir faiz ödənilmir, lakin o, 31 dekabr 20X4-cü il tarixində 152,389
dollar məbləğində əlavə ödəniş edilməklə geri alınmalıdır. Borc öhdəliyinin effektiv faiz dərəcəsi 12%-dir.
Borc öhdəliyinin 31 dekabr 20X4-cü il tarixində başa çatmış il üçün maliyyə xərci nə qədərdir? A $72,000
B $76,194
C $80,613
Ç $80,640

Ъаваб
C İmtiyazlı səhmlərin geri alınması zamanı verilən əlavə ödəniş maliyyə məsrəfini göstərir. Borcun amortizasiya
olunmuş dəyərdə qiymətləndirilməsi üçün effektiv faiz dərəcəsi tətbiq olunmalıdır. (39 №-li BMUS)
Emissiya tarixində borc öhdəliyi daxilolmaların xalis məbləğində – $599,800 (600,000 – 200) tanınır.
31 dekabr 20X4-cü il tarixində bitən il üçün maliyyə xərci aşağıdakı kimi hesablanır:

Илин яввялиня галыг 12% фаиз дяряъяси Илин сонуна галыг

$ $ $
20Х3 599,800 71,976 671,776
20Х4 671,776 80,613 752,389

Суал Малиййя мясряфи 2

1 yanvar 20X5-ci il tarixində müəssisə faiz dərəcəsi 3.5%, nominal dəyəri $6,000,000 olan borc aləti emissiya etmişdir.
Birbaşa emissiya ilə bağlı olan məsrəflər $120,000 təşkil etmişdir. Borc aləti 31 dekabr 2011-ci il tarixində $1,100,000 əlavə
ödənişlə ödənilməlidir.
Borc aləti ilə bağlı maliyyə məsrəfinin ümumi məbləği nə qədərdir? A
$1,470,000;
B $1,590,000;
C $2,570,000;
Ç $2,690,000.

Ъаваб
Ç
$
Емиссийа мясряфи 120,000
Фаиз юдянишляри $6,000,000 х 3.5% х 7 1,470,000
Эери алынмасы заманы ялавя юдяниш 1,100,000
Ъями малиййя мясряфляри 2,690,000
4.7 Maliyyə aktivlərinin dəyərdən düşməsi
və yığıla bilinməməsi
Hər ilin sonunda müəssisə maliyyə aktivinin və ya aktivlər qrupunun dəyərdən düşməsi ilə bağlı hər hansı bir obyektiv
göstəricisinin olub-olmadığını müəyyən etməlidir.

Суал Dəyərsizləşmə
Maliyyə aktivinin və ya aktivlər qrupunun dəyərdən düşməsini bildirən misal göstərin.

Ъаваб
39 №-li B 39 №-li BMUS aşağıdakı halları göstərir:
(a) Emitentin əhəmiyyətli dərəcədə maliyyə çətinliyi;
(b) Müqavilənin pozulması, məsələn, faiz dərəcəsi və ya əsas ödənişlər ilə bağlı öhdəliyin yerinə yetirilməməsi;
(c) Borc alanın maliyyə çətinliklərinə görə, kreditor ona digər şərtlər altında edilməyəcək güzəştə gedir;
(ç) Borc alanın iflasa uğraması ehtimal olunur;
(d) Maliyyə çətinlikləri səbəbindən həmin maliyyə aktivi üçün fəal bazarın yox olması.

Dəyərdən düşmənin obyektiv dəlili mövcud olduqda, müəssisə dəyərdən düşmək üzrə olan istənilən zərərin
məbləğini təyin etməlidir.

4.7.1 Amortizasiya olunmuş dəyəri ilə

uçota alınan maliyyə aktivləri
Dəyərdən düşmə üzrə zərər aktivin balans dəyəri və bərpa oluna biləcək məbləğ arasındakı fərqdir. Aktivlərin bərpa
oluna bilən dəyəri qiymətləndirilmiş gələcək pul vəsaitlərinin hərəkətinin diskontlaşdırılmış dəyəridir, diskontlaşdırma maliyyə
aktivinin ilkin effektiv faiz dərəcəsi ilə aparılır.
Zərərin məbləği mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.
Əgər dəyərdən düşmə üzrə zərər gələcək tarixdə azalırsa (və əgər azalma dəyərdən düşmənin tanınmasından sonra baş
vermiş hadisə ilə bağlıdırsa), ləğvetmə mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınır. Aktivin balans dəyəri ilkin
amortizasiya olunmuş dəyərdən böyük olmamalıdır.

4.7.2 İlkin dəyəri ilə uçota alınan maliyyə

aktivləri
Fond birjasında satılmayan pay alətlərinin ədalətli dəyəri etibarlı şəkildə qiymətləndirilə bilinmirsə, onlar ilkin dəyərdə uçota
alınır. Dəyərdən düşmə üzrə zərər maliyyə alətinin balans dəyəri ilə qiymətləndirilmiş gələcək pul vəsaitlərinin hərəkətinin
diskontlaşdırılmış dəyəri arasında olan fərqdir. Diskontlaşdırma oxşar alətlərin mənfəətlik dərəcəsi ilə hesablanır. Bu tip
dəyərdən düşmə zərərləri ləğv oluna bilməz.
 4.7.3 Satıla bilən maliyyə aktivləri
Satıla bilən maliyyə aktivləri ədalətli dəyərdə uçota alınır və mənfəət (qazanc) və zərər birbaşa olaraq kapitalda tanınır. Satıla
bilən maliyyə aktivinin dəyərdən düşməsi üzrə zərər kapitaldan silinməli və həmin dövr üçün xalis mənfəət və zərərdə
tanınmalıdır. Bu əməliyyat, maliyyə aktivinin tanınmasının dayandırılmaması halında belə, aparılmalıdır.
Dəyərdən düşmə zərəri alış dəyəri (əsas borc üzrə ödənişlər və amortizasiya çıxılmaqla) ilə cari ədalətli dəyərin (kapital
alətləri üçün) və ya bərpa edilə bilən məbləğın (borc aləti üçün) arasındakı (çıxılsın əvvəllər mənfəət və zərər haqqında
hesabatda həmin aktiv üzrə tanınmış hər hansı dəyərdən düşmə zərəri) fərqdir.
Pay alətlərinin dəyərdən düşməsi ilə bağlı zərərlər bərpa oluna bilməz. Borc alətləri ilə bağlı olan dəyərdən düşmə zərərləri
növbəti halda bərpa oluna bilərlər: sonrakı dövr ərzində alətin ədalətli dəyəri artır və artım zərər tanınandan sonra baş vermiş
hadisə ilə əlaqədardır.

4.8 Misal: Dəyərdən düşmə

Brodfild şirkəti 1 yanvar 20X3-cü il tarixində (öhdəliklərin emissiya tarixi) $100,000 məbləğində X şirkətinin 5%-lik
veksellərini alır. Veksellərin qövvədə olma möddəti 5 ildir və ödəmə məbləği $130,525-ə bərabərdir. Veksellərin effektiv
faiz dərəcəsi 10%-ə bərabərdir və şirkət onları ödəniş tarixinə qədər saxlanılan maliyyə aktivləri kimi təsnif etmişdir.
20X4 ilin sonunda X şirkəti iflasa uğrayır (ləğv olunur). Bu tarixə olan bütün faizlər ödənilmişdir. 31 dekabr 20X4-cü il
tarixində X şirkətinin ləğvetmə qurumu artıq heç bir faizin ödənilməyəcəyini və ödənilmə tarixində ödəniləcək məbləğin
(nominal dəyərin) yalnız 80%- nin ilkin ödəniş tarixində geri qaytarılacağını bildirir.
Həmin tarixdə oxşar borc öhdəliklərinin bazar faiz dərəcəsi 8%-ə bərabərdir.

Tələb olunur:
(a) Dəyərdən düşmə aydın olandan əvvəl veksellər hansı dəyərdə göstərilməli idi?
(b) 31 dekabr 20X4-cü il tarixində veksellərin dəyərdən düşməsindən sonra onlar hansı dəyərdə göstərilməlidir?
(c) 31 dekabr 20X4-cü il tarixində bitmiş il üçün maliyyə hesabatlarında dəyərdən düşmə necə göstərilməlidir?

Həlli
(a) Veksellər ödəniş tarixinə qədər saxlanılan maliyyə aktivləri kimi təsnif olunur və buna görə, onlar amortizasiya
olunmuş dəyərdə göstərilməli idi:
$
Илкин дяйяр 100,000
10% фаиз юдянишляри 10,000
5% пул вясаити (5,000)
31 dекабр 20Х3-ъц ил тарихиндя 105,000
10% фаиз юдянишляри 10,500
5% пул вясаити (5,000)
(b) Dəyərdən düşmədən sonra veksellər bərpa oluna bilən məbləğdə göstərilir (ilkin 10% effektiv faiz dərəcəsindən istifadə etməklə):
80% x $130,525  0.751 = $78,419
(c) $32,081 ($110,500 – $78,419) həcmində dəyərdən düşmə uçota alınmalıdır: DEBET
Mənfəət haqqında ətraflı hesabat $32,081
KREDİT Maliyyə aktivi $32,081

4.9 Bölmənin xülasəsi

 İlkin tanınma zamanı maliyyə alətləri ilkin dəyərlə ölçülür;
 Növbəti ölçülmə maliyyə aktivinin təsnifatından asılıdır;
 Mənfəət və ya zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə göstərilən maliyyə aktivləri ədalətli dəyərdə ölçülür; mənfəət
(qazanc) və zərər mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınır;
 Satıla bilən maliyyə aktivləri ədalətli dəyərlə ölçülür; mənfəət (qazanc) və zərər kapitala köçürülür;
 Kreditlər, debitor borcları və ödəniş tarixinə qədər saxlanılan investisiyalar amortizasiya olunmuş dəyərlə ölçülürlər;
mənfəət (qazanc) və zərərlər mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınırlar;
 Maliyyə öhdəlikləri adətən amortizasiya olunmuş dəyərlə ölçülürlər. İstisna yalnız onların mənfəət və ya zərər
vasitəsilə ədalətli dəyərlə göstərildiyi kimi təsnif olduğu hallardır.

5. İnteqrә edilmiş törəmələr

Özləri törəmə olmayan (və maliyyə alətləri olmaya bilən) müəyyən növ müqavilələrə “inteqrə edilmiş” törəmə müqavilələri
daxildir. Bu qeyri-törəmə alətləri baş müqavilələr adlanır.

Əsas terminlər
Интегрə едилмиш тюрямя тюрямя алятидир вя о, тюрямя олмайан баш мцгавиля иля бирликдя
hibrid aləti ямяля эятирир.

5.1 Baş müqaviləyə dair misallar

Aşağıdakıları misal kimi göstərmək olar: (a)
İcarə;
(b) Borc və ya kapital aləti; (c)
Sığorta müqaviləsi;
(ç) Alqı və ya satqı müqaviləsi;
(d) Tikinti müqaviləsi.
5.2 İnteqrә edilmiş törəmələrə dair
misallar
Aşağıdakıları misal kimi göstərmək olar:
(a) Pərakəndə satış məntəqələrinin icarəsi üzrə müqavilədə satışın həcmindən asılı olaraq şərti icarə haqları təklif edən
şərt:

(b) Beş il sonra geri alına bilən və geri alınma qiymətinin müəyyən hissəsi “FTSE 100” indeksində artıma əsaslanan
istiqraz;
(c) Qiyməti xarici valyutada təyin edilən tikinti müqaviləsi. Tikinti müqaviləsi qeyri-törəmə müqaviləsidir, lakin xarici valyuta
məzənnəsində dəyişikliklər inteqrə edilmiş törəmədir.

5.3. İnteqrә edilmiş törəmələrin uçotu

39 №-li BMUS-yə əsasən, aşağıdakı şərtlər yerinə yetirildikdə, inteqrə edilmiş törəmələr özlərinin aid olduqları baş
müqavilədən ayrılmalı və törəmə kimi uçota alınmalıdırlar.
(a) İnteqrə edilmiş törəmənin iqtisadi xüsusiyyətləri və riskləri baş müqavilənin iqtisadi xüsusiyyətləri və riskləri ilə
sıx bağlı deyilsə;
(b) İnteqrə edilmiş törəmə ilə eyni şərtlərə malik olan ayrıca alət törəmə alət anlayışına uyğun gəlirsə;
(c ) Ədalətli dəyərlə qiymətləndirilən və ədalətli dəyərdə dəyişikliklər mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınan Hibrid
(qarışıq) alət kimi deyilsə (yəni, əgər müəssisə ədalətli dəyərdə dəyişikliklərin mənfəət və zərər haqqında
hesabatda tanınan və ədalətli dəyərlə uçota alınan qarışıq maliyyə alətinə malikdirsə, maliyyə aktivinə və ya maliyyə
öhdəliyinə inteqrə edilmiş törəmə aləti ayrılmamalıdır).

5.4 9 №-li BMHŞK – İnteqrә edilmiş

törəmələrin yenidən qiymətləndirilməsi
39 №-li BMUS inteqrə edilmiş törəmələri müstəqil törəmənin xüsusiyyətlərinə malik olan maliyyə alətinin komponenti
kimi təsvir edir; belə ki, o, bu alət üzrə pul vəsaitlərinin hərəkətinin xüsusi faiz dərəcələri, bazar qiyməti, xarici valyuta
məzənnəsi və ya digər maliyyə faktorları ilə dəyişməsinə səbəb olur. 39 №-li BMUS-yə əsasən, inteqrə edilmiş törəmə
müqavilənin qeyri-törəmə elementlərindən ayrılmalı və ayrıca törəmə kimi uçota alınmalıdır. Buna istisna yalnız törəmə
alətin xüsusiyyətlərinin mürəkkəb (qarışıq) alətin qeyri-törəmə hissələri ilə “sıx bağlı” olduğu halda mümkündür.
9 №-li BMHŞK “müəssisə müqaviləyə üzv olduqdan sonra müəyyən hadisələr baş verərsə, inteqrə edilmiş
törəmənin müqavilənin qüvvədə olduğu müddət ərzində necə uçota alındığını yenidən qiymətləndirmək lazım olub-
olmadığını” müəyyən edir. Onun nəticəsi belədir ki, müqavilənin şərtində ciddi dəyişikliklər olmasa, yenidən
qiymətləndiməyə icazə verilmir.
 5.3 Maliyyə alətlərinin sinifləri və
açıqlanmanın dərəcələri
Müəssisə maliyyə alətlərini açıqlanan informasiyanın xarakterinə uyğun olaraq siniflərə qruplaşdırmalıdır. Müəssisə
vəziyyəti nəzərə alaraq, nə dərəcədə ətraflı məlumat təmin edəcəyi barədə qərar verməlidir. Maliyyə vəziyyəti
haqqında hesabatda təqdim olunan hesabların üzləşdirilməsinə icazə verilməsi üçün təqdim edilən informasiya kifayət
qədər dolğun olmalıdır.

8.3.1 Maliyyə vəziyyəti

haqqında hesabat
Aşağıdakılar açıqlanmalıdır:
(a) 39 №-li BMUS-də kateqoriyasına görə maliyyə aktivləri və öhdəliklərinin balans dəyəri; (b) Ədalətli dəyər ilə
amortizasiya olunmuş dəyər (və ya əksinə) arasında hər hansı bir
yenidən təsnifləşdirilməsinin səbəbi;
(c) Müəssisə aktivlərin sinifləri arasında etdiyi hər hansı köçürmə nəticəsində yaranan maliyyə aktivlərinin bir qismi və
ya hamısının tanınmasının dayandırılması mümkün olmadıqda, bu aktivlərin təfsilatı və onların riskə məruz
qalmaları;
(ç) Öhdəlik və ya şərti öhdəliyə görə müəssisənin girov qoyduğu maliyyə aktivlərinin balans dəyəri və onlarla bağlı
şərtlər;
(d) Maliyyə aktivləri kredit zərərlərinə görə dəyərdən düşürsə və müəssisə dəyərdən düşməni aktivin balans
dəyərini birbaşa azaltmaqla deyil, ayrıca hesabda yazırsa (məs., fərdi dəyərdən düşməni uçota almaq üçün istifadə
olunan yığılmış ehtiyat hesabı və ya aktivlərin qrup şəklində dəyərdən düşməsini uçota almaq üçün oxşar
hesab), o dövr ərzində həmin hesabda hər sinif maliyyə aktivləri üçün dəyişikliklərin üzləşdirilməsini açıqlamalıdır;
(e) Çoxsaylı inteqrə edilmiş törəmələr mövcuddur və onlar mürəkkəb alətlərin tərkibindədir;
(ə) Ödəmə qabiliyyətinin itirilməsi və müqavilə öhdəliklərinin pozulması.

8.3.2 Mənfəət haqqında

hesabat
Müəssisə ya maliyyə hesabatında, ya da qeydlərdə gəlir, xərc, mənfəət (qazanc) və zərərlər üzrə aşağıdakıları
açıqlamalıdır:
(a) 39 №-li BMUS-də müəyyən edilmiş kateqoriyalar üzrə xalis mənfəət/zərər (müvafiq olaraq bölünmüş:
məsələn, faiz, ədalətli dəyərdə dəyişikliklər, dividend gəliri);
(b) Faiz gəliri/xərci;
(c) Maliyyə aktivinin sinfi üzrə dəyərdən düşmə zərərləri.

8.3.3 Digər açıqlamalar

Müəssisələr əhəmiyyətli uçot siyasətlərinin xülasəsində maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında istifadə etdikləri ölçülmə
əsaslarını və hesabatların başa düşülməsi üçün uyğun olan digər uçot siyasətlərini açıqlamalıdırlar.
Hedcinq uçotuna aid aşağıdakı açıqlamalar edilməlidir:
(a) Hedcinqin təsviri;
(b) Hedcinq alətləri kimi təyin edilmiş maliyyə alətlərinin təsviri və hesabat tarixində onların ədalətli dəyəri;
(c) Hedcinq edilmiş risklərin xarakteri;
(ç) Pul vəsaitlərinin hərəkətinin hedcinqi zamanı pul vəsaitlərinin hərəkətinin baş verəcəyi dövrlər və onların mənfəət və
zərərə nə vaxt təsir etməsi açıqlanmalıdır;
(d) Ədalətli dəyər hedcinqi zamanı hedcinq aləti və hedcinq edilmiş maddə üzrə mənfəət və zərərlər;
(e) Pul vəsaitlərinin hərəkətinin hedcinqi və xarici əməliyyatlara xalis investisiyalardan yaranmış və mənfəət və
zərərdə tanınan qeyri-səmərəlilik.
Ədalətli dəyərlə bağlı aşağıdakılar açıqlanmalıdır:
(a) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda maliyyə vəziyyətinin dəyəri ilə müqayisəyə imkan verən üsullar
(maliyyə aktivləri və öhdəlikləri yalnız o qarşılıqlı əvəzləşdirilə bilər ki, onların balans məbləği maliyyə
vəziyyəti haqqında hesabatda qarşılıqlı əvəzləşdirilsin olunsun);
(b) İstifadə olunan metod və fərziyyələr (məsələn, fəal bazara istinad) və bu fərziyyələrdə olan hər hansı dəyişikliklər.
Əgər maliyyə aləti üçün bazar fəal deyildirsə, 39 №-li BMUS-də göstərilən qiymətləndirmə metodlarından istifadə
olunmalıdır. İlkin tanınmadakı ədalətli dəyər ilə qiymətləndirmə metodundan istifadə etməklə müəyyən olunan
məbləğ arasında fərq ola bilər. Bu fərqin mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınması ilə bağlı uçot siyasəti
dövrün əvvəlində və sonunda mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalı məcmu fərq və bu
dəyişikliklərin balansının üzləşdirilməsi açıqlanmalıdır və bu aşağıdakı misaldakı kimi olmalıdır.

İcarənin uçotu

1.
2.
İcarə növləri
İcarəçilər
5
Əhatə olunan mövzular

3. İcarəyə verən subyektlər

Giriş
İcarə əməliyyatları olduqca aktualdır və bu səbəbdən də bu mövzu praktiki
əhəmiyyət daşıyır. İcarə əməliyyatlarının uçotu 17 №-li BMUS tərəfindən
tənzimlənir. Bu standart müəssisələrin icarə əməliyyatları ilə bağlı uçotda yol
verdikləri sui-istifadə hallarının qarşısını almaq məqsədilə yaradılmışdır.
Bu müəssisələr əslində aktivə və onun satınalınması üzrə borc öhdəliyinə
sahib idilər. Lakin bunların heç biri balans hesabatında uçota alınmırdı, çünki bu,
müəssisələrdən tələb olunmurdu. Buna “balansarxası hesablarda
maliyyələşmə” deyilir və siz bu terminə mövzunun sonrakı hissələrində
rast gələcəksiniz.
 1. İcarənin növləri
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя иъарясинин мянасы активин узунмцддятли истифадя цчцн ялдя едилмясидир.
Ямялиййат иъаряси ися гысамцддятли иъаря разылашмасыдыр. Лакин онлары бир-бириндян
айырмаг цчцн мащиййятин форма цзяриндя цстцнлцйц принсипиндян истифадя етмяк
ваъибдир.

1.1 İcarə nədir?

Mallar pul vəsaitləri ilə dərhal ödənmə üsulundan fərqli üsullar vasitəsilə əldə edilirsə, bu halda həmin mallar üzrə
gələcək ödənişləri təşkil etmək lazımdır. Kredit satışlarının ən sadə formalarında satınalan şəxsə məbləği
ödəmək üçün müəyyən müddət (deyək ki, bir ay) verilir və bu halda debitor/kreditor borcları ilə əlaqədar olan
normal uçot prosedurları tətbiq edilir. Hər halda, son illərdə icarə müqavilələrinin sayında əhəmiyyətli artım baş
vermişdir (bəzi ölkələrdə icarənin möxtəlif növlərinə “icarə-alış müqavilələri” deyilir).
İcarə adlı 17 №-li BMUS icarədə saxlanılan aktivlərin uçotu və onlarla bağlı məlumatların açıqlanması üzrə
tələbləri standartlaşdırmışdır.
İcarə əməliyyatında icarəyə verən subyekt və icarəçi arasında aktivin icarəyə götürülməsi ilə bağlı müqavilə
mövcuddur. İcarə verən rəsmi mülkiyyət hüququnu özündə saxlayır, lakin icarəçiyə təyin olunmuş icarə
haqqını vermək şərti ilə razılaşdırılmış vaxt ərzində aktivdən istifadə etmək hüququnu verir. 17 №-li BMUS
icarənin tərifini verir və onun aşağıdakı iki növünü müəyyən edir:

Əsas
terminlər  Иъаря. Иъаряйя верян субйект тяряфиндян щяр щансы активдян разылашдырылмыш заман
мцддятиня истифадя етмя щцгугунун юдяниш вя йа ардыъыл юдяниш мцгабилиндя
иъарячийя ютцрцлмяси щаггында баьланмыш мцгавилядир.
 Малиййя иъаряси. Актив цзря мцлкиййят щцгугларына аид бцтцн риск вя мцкафатларын
ютцрцлмясини тямин едян иъаря нювцдцр. Сонда мцлкиййят щцгугу щям кечя, щям
дя кечмяйя биляр.
 Ямялиййат иъаряси. Малиййя иъаряси олмайан щяр щансы диэяр иъаря нювцдцр.
(17 №-ли БМУС)

Maliyyə icarəsi “icarə-alış müqaviləsi” ola bilər (fərq ondan ibarətdir ki, “icarə-alış müqaviləsi”nə uyğun
olaraq, müştəri razılaşmış sayda ödənişlər etdikdən sonra aktivi satın almaq hüququna malik olur. Digər
icarə müqavilələrinə görə isə mülkiyyət hüququ daim icarəyə verən subyektdə qalır).
Bu fəsildə aktivin istifadəçisi icarəçi kimi, aktivi təmin edən isə icarəyə verən subyekt kimi adlandırılacaqdır. Siz
yadda saxlamalısınız ki, eyni tələblər müvafiq olaraq “icarə-alış müqaviləsi” üzrə icarəyə götürən ilə
icarəyə verənə də tətbiq edilir.
Yuxarıdakı tərifi daha da genişləndirsək, icarə şərtlərinin qəbul edilməsi tarixində minimal icarə ödənişlərinin cari
(diskontlaşdırılmış) dəyəri icarəyə götürülən aktivin ədalətli dəyərinə təqribən bərabər olduqda, bunun maliyyə
icarəsi olduğunu fərz etmək olar.
Diskontlaşdırılmış dəyər icarə müqaviləsində nəzərdə tutulan faiz dərəcəsindən istifadə edilməklə
hesablanmalıdır.
 Əsas
 Minimal icarə ödənişləri. Şərti icarə haqqı, xidmət xərcləri və icarəyə verən subyekt tərəfindən ödənilən və terminlər
ya ona geri qaytarılan vergi tutulmaları ilə bərabər aşağıda qeyd edilən məbləğlərlə bağlı
ödənişlər istisna olmaqla, icarə müddəti ərzində icarəçidən tələb olunan, yaxud tələb olunması
mümkün olan ödənişlərdir:
(a) İcarəçi üçün: icarəçinin və ya icarəçi ilə əlaqəli olan tərəfin zəmanət verdiyi hər hansı məbləğ;
(b) İcarəyə verən subyekt üçün: aşağıda qeyd edilən subyektlər tərəfindən zəmanət verilmiş hər
hansı qalıq (silinmə) dəyəri:
(i) İcarəçi;
(ii) İcarəçi ilə əlaqəli tərəf; və ya
(iii) İcarəyə verən subyektlə əlaqəli olmayan, bu zəmanət üzrə öhdəlikləri ödəmə imkanı
olan üçüncü tərəf.
Əgər icarəçinin aktivi ədalətli dəyərindən əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olacağı gözlənilən
qiymətə almaq hüququ həmin hüququn reallaşması tarixinə mövcuddursa və əgər
icarəçinin həmin hüquqdan istifadə edəcəyini icarə müddətinin əvvəlində əsaslandırılmış
şəkildə bildirmək mümkündürsə, o zaman minimal ödənişlər həmin hüququn gercəkləşdirilməsi
tarixinə qədər müqavilə müddətindəki minimal ödənişlərdən və bu hüququn gercəkləşdirilməsi
üçün tələb olunan ödənişdən ibarətdir.
 İcarə müqaviləsində nəzərdə tutulan faiz dərəcəsi.
İcarə müddətinin əvvəlində (a) minimal icarə ödənişlərinin və (b) təminatsız qalıq dəyərinin
ümumi diskontlaşdırılmış dəyərinin (i) icarəyə götürülmüş aktivin ədalətli dəyəri ilə (ii) icarəyə verən
subyektin ilkin birbaşa məsrəfləri cəminə bərabər olmasını təmin edən diskont dərəcəsidir.
 İlkin birbaşa məsrəflər, istehsalçı və ya diler qismində çıxış edən icarəyə verən subyektin çəkdiyi
məsrəflər istisna olmaqla, icarə üzrə danışıqlara və müqavilənin hazırlanmasına birbaşa aid
edilən əlavə məsrəflərdir.
 İcarə müddəti. İcarəçinin, müqaviləyə uyğun olaraq, aktivi icarəyə götürdüyü ləğv edilməyən
müddətdir. İcarəçi əlavə ödənişlə və ya ödənişsiz həmin müddəti daha uzun müddətə
uzatmaq hüququna malikdir. Lakin uzadılması mümkün olan müddətin icarə
müddətinə daxil edilməsi üçün icarə şərtlərinin qəbul edilməsi tarixində icarəçinin bu hüquqdan
istifadə edəcəyinə dair əsaslı əminlik mövcud olmalıdır.
 Ləğv edilə bilməyən icarə ləğv edilməsi yalnız aşağıdakı hallarda mümkün olan icarə
növüdür:
(a) Baş verməsi az ehtimal olunan şərti hadisənin baş verdiyi halda; (b)
İcarəyə verən subyektin icazəsi ilə;
(c) İcarəçinin eyni icarəyə verən subyektlə eyni, yaxud ekvivalent aktivlə bağlı olan yeni
icarə müqaviləsi bağladığı halda; və ya
(ç) İcarəçinin icarənin başlanması tarixində onun davamlılığını əsaslı şəkildə zəmanətli hesab
etməyi mümkün edən əlavə məbləği ödədiyi halda.
 İcarə müddətinin başlanğıcı icarə müqaviləsinin qüvvəyə minməsi və tərəflərin icarə predmetinin əsas
şərtlərinə dair öhdəlikləri qəbul etməsi tarixlərindən ən tez başlayan tarixdir. Məhz bu tarixdə:
(a) İcarə ya əməliyyat, ya da maliyyə icarəsi kimi təsnif edilir; və
(b) Maliyyə icarəsi halında, icarə müddətinin başlanğıcında tanınması zəruri olan məbləğlər
müəyyənləşdirilir.
  İqtisadi istifadə müddəti ya:
(a) aktivin bir və ya bir neçə istifadəçi tərəfindən iqdisadi cəhətdən istifadə edilməsi
gözlənilən müddət; ya da
(b) bir və ya bir neçə istifadəçi tərəfindən aktivdən əldə edilməsi gözlənilən istehsal
vahidlərinin və ya analoji vahidlərin miqdarıdır.
 Faydalı istifadə müddəti müəssisənin aktivdə təcəssüm olunan iqtisadi səmərəni əldə etməsi
gözlənilən, icarə müddəti ilə məhdudlaşdırılmayan, icarə müddətinin başlanması tarixindən
hesablanmış qalan dövrdür.
 Zəmanətli son qalıq (silinmə) dəyəri:
(a) İcarəçi üçün: qalıq dəyərinin icarəçi və ya onunla əlaqəli tərəfin zəmanət verdiyi hissəsidir
(belə ki, zəmanət məbləği ödənilməsi istənilən an mümkün ola bilən maksimal
məbləğə bərabər olmalıdır);
(b) İcarəyə verən subyekt üçün: qalıq dəyərinin icarəçi tərəfindən zəmanət verdiyi və ya icarəyə
verən subyektlə əlaqəli olmayan maliyyə imkanı olan üçüncü tərəfin zəmanət üzrə
öhdəlikləri yerinə yetirmək üçün təminat verdiyi hissəsidir.
 Zəmanətsiz son qalıq dəyəri icarədə olan aktivin qalıq dəyərinin elə bir hissəsidir ki, onun əldə
edilməsinə icarəyə verən subyekt tərəfindən təminat verilmir, yaxud yalnız icarəyə verən
subyektlə əlaqəli tərəf təminat verir.
 İcarəyə ümumi investisiya qoyuluşu aşağıdakıların cəmidir:
(a) maliyyə icarəsi çərçivəsində icarəyə verən subyekt tərəfindən alınan minimal icarə ödənişləri;
(b) icarəyə verən subyektə çatacaq hər hansı zəmanətsız qalıq dəyəri.
 İcarəyə xalis investisiya qoyuluşu icarə müqaviləsində öz əksini tapmış faiz dərəcəsi üzrə
diskontlaşdırılmış, icarəyə ümumi investisiya qoyuluşudur.
 Qazanılmamış maliyyə gəliri aşağıdakılar arasında olan fərqdir: (a)
icarəyə ümumi investisiya qoyuluşu;
(b) icarəyə xalis investisiya qoyuluşu.
 İcarəçinin borc kapitalı üzrə marjinal faiz dərəcəsi icarəçinin oxşar icarə üzrə ödəyəcəyi faiz dərəcəsi və ya
müəyyən edilə bilinmədiyi təqdirdə, icarə müddətinin əvvəlində icarəçinin həmin aktivi alması üçün
eyni şərt üzrə və eyni girovla ala biləcəyi kreditin faiz dərəcəsidir.
 Şərti icarə haqqı icarə ödənişlərinin hissəsi olan, lakin sabit məbləğdə olmayan və dəyişməsi vaxt
amilindən deyil, digər amillərin gələcək həcmindən asılı olan hissədir (məsələn, gələcək satışların faizi,
gələcək istifadənin miqdarı, gələcək qiymətlər və gələcək bazarın faiz dərəcəsi).
(17 №-li BMUS)

17 №-li BMUS-də başqa təriflər də mövcuddur, lakin onlar sizin tədris proqramınıza daxil deyildir.
1.2 Əməliyyat icarələrinin uçotu
Ямялиййат иъаряси кирайя ямялиййатыдыр вя бу иъаря цзря бцтцн юдянишляр хяръя ГЫСА ХЦЛАСЯ
йазылмалыдыр.

Əməliyyat icarələri mühasibat uçotu baxımından əslində heç bir problem yaratmır. İcarəçi icarəyə verən
subyektə mütəmadi olaraq ödənişlər edir və bu ödənişlər mənfəət və zərər haqqında hesabatda öz əksini
tapır. İcarəyə verən subyekt icarəyə verilmiş aktivi uzunmüddətli aktiv kimi uçota alır və ona normal şəkildə
amortizasiya (köhnəlmə) hesablayır. İcarəçidən əldə edilmiş icarə haqqı icarəyə verən subyektin mənfəət və
zərər haqqında hesabatına qeyd edilir (kredit müxabirləşməsi kimi).

1.3 Maliyyə icarələrinin uçotu

Малиййя иъаряляриня уйьун олараг: ГЫСА ХЦЛАСЯ

– Əлдя едилмиш активляр капиталлашдырылмалыдыр;

– Юдянишлярин фаиз елементи (щиссяси) мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда учота
алынмалыдыр.

İcarəçi icarə ödənişindən müəyyən bir dövr ərzində azad edilərsə və yaxud ona pul vəsaitinin geri
qaytarılması ilə bağlı stimullar təklif olunarsa, bu halda həmin stimullar əslində endirim kimi qəbul edilir və
mühasibat uçotunun hesablama metoduna əsasən əməliyyat icarəsi dövrü ərzində paylaşdırılır. Məsələn,
müəssisə 4 illik əməliyyat icarəsi müqaviləsi bağlayıb, lakin 2- ci ilə qədər müəssisədən heç bir ödəniş tələb
olunmursa, bu halda 2-4-cü illər ərzində ediləcək bütün ödənişləri 1-4-cü illər arasında bərabər şəkildə
paylaşdırmaq lazımdır.
İcarəçiyə pul vəsaitinin geri qaytarılması stimulu verilərsə, bu halda icarə müddəti ərzində ödəniləcək ümumi
məbləğ, çıxılsın geri qaytarılan pullar, icarə müddəti ərzində bərabər olaraq paylaşdırılmalıdır. Bunu geri alınmış pul
vəsaiti məbləğini təxirə salınmış gəlir (öhdəlik) hesabına kreditləşdirmək və icarə müddəti ərzində tədricən
mənfəət və zərər haqqında hesabata köçürmək yolu ilə həyata keçirmək olar.
Maliyyə icarələri (“icarə-alış müqaviləsi” daxil olmaqla) üzrə saxlanılan aktivlər üçün isə bu uçot qaydası
real vəziyyəti əks etdirmir. Əgər icarəyə verən subyekt maliyyə icarəsi çərçivəsində aktivi icarəyə
verirsə, həmin aktiv, çox güman ki, heç vaxt onun ərazisində görönməyəcək və ya fəaliyyətində
(biznesində) istifadə edilməyəcək. İcarəyə verən subyektin bu aktivi uzunmüddətli aktiv kimi uçota
alması münasib deyil. Reallıqda onun sahib olduğu tək şey icarəçidən alınacaq pul vəsaitləri axınıdır. Bu
halda, həmin aktiv uzunmüddətli aktiv kimi deyil, debitor borcu kimi tanınmalıdır.
Analoji olaraq, icarəçi sonradan öz biznesində, çox güman ki, uzun illər boyu işlədiləcək böyük bir aktivin əldə
edilməsini maliyyələşdirmək üçün maliyyə icarəsindən istifadə edə bilər. Əməliyyatın mahiyyəti ondan ibarətdir
ki, icarəçi uzunmüddətli bir aktiv əldə etmişdir və bu da 17 №-li BMUS-də yazılan uçot qaydasında öz
əksini tapır. Buna baxmayaraq, qanunla icarəçi heç vaxt aktivin mülkiyyətçisi olmaya bilər.
Aşağıdakı diaqram sizə icarənin maliyyə və ya əməliyyat icarəsi olduğunu
müəyyənləşdirməkdə kömək edə bilər.

Yenilənmiş 17 №-li BMUS-də qeyd edilir ki, torpaq və binadan (tikilidən) ibarət mülkün icarəsinin
təsnifləşdirilməsi zamanı mülkün torpaq hissəsi adətən əməliyyat icarəsi kimi təsnifləşdirilir. Əgər mülkün
torpaq hissəsi üzrə mülkiyyət hüququ müqavilənin sonunda icarəçiyə keçirsə, bu zaman həmin torpaq
hissəsi maliyyə icarəsi kimi uçota alınır.
 1.4. ŞDK-nın 15 №-li Şərhi
1.4.1 Əməliyyat icarələri – stimullar

Yeni və ya yenilənmiş əməliyyat icarəsinin razılaşdırılmasında icarəyə verən subyekt müqavilə bağlamaq üçün
icarəçiyə müəyyən stimullar təqdim edə bilər. Buna nümunə olaraq, icarəçiyə qabaqcadan nağd pul
vəsaitinin ödənilməsini göstərmək olar. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, əməliyyat icarəsi ilə bağlı stimullar
həm icarəyə verən subyektin, həm də icarəçinin maliyyə hesabatlarında necə tanınmalıdır.
ŞDK-nın 15 №-li Şərhinə görə, əməliyyat icarəsi ilə bağlı müqavilə üzrə bütün stimullar, onların xarakteri və ya
forması və ya ödəniş müddətindən asılı olmayaraq, icarəyə verilmiş aktivin istifadəsi üçün razılaşdırılmış xalis
kompensasiyanın bir komponenti kimi tanınmalıdır.
İcarəyə verən subyekt stimulların məcmu xərclərini icarə müddəti ərzində, əsasən düz xətt metodu
əsasında, icarə gəlirindən azalma kimi uçota almalıdır.
İcarəçi stimulların məcmu qazancını düz xətt metodu əsasında hesablayaraq, icarə müddəti ərzində icarə
xərcinin azalması kimi uçota almalıdır.
Əvvəlki icarə ilə əlaqədar olan xərclər də daxil olmaqla, icarəçinin çəkdiyi xərclər müvafiq BMUS-yə
uyğun olaraq uçota alınmalıdır.
Maliyyə icarələri (“icarə-alış müqaviləsi” daxil olmaqla) üzrə saxlanılan aktivlər üçün bu uçot qaydası real
vəziyyəti əks etdirmir. Əgər icarəyə verən subyekt maliyyə icarəsi çərçivəsində

aktivi icarəyə verirsə, həmin aktiv, çox güman ki, heç vaxt onun ərazisində görönməyəcək və ya
fəaliyyətində (biznesində) istifadə edilməyəcək. İcarəyə verən subyektin bu aktivi uzunmüddətli aktiv kimi
uçota alması münasib deyil. Reallıqda onun sahib olduğu tək şey icarəçidən alınacaq pul vəsaitləri
axınıdır. Bu halda, həmin aktiv uzunmüddətli aktiv kimi deyil, debitor borcu kimi tanınmalıdır.
Analoji olaraq, icarəçi də sonradan öz biznesində, çox güman ki, uzun illər boyu işlədiləcək böyük bir aktivin
əldə edilməsini maliyyələşdirmək üçün maliyyə icarəsindən istifadə edə bilər. Əməliyyatın mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, icarəçi uzunmüddətli bir aktiv əldə etmişdir və bu da 17 №-li BMUS-də yazılan uçot
qaydasında öz əksini tapır. Buna baxmayaraq, qanunla icarəçi heç vaxt aktivin mülkiyyətçisi olmaya
bilər.

2. İcarəçilər

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Сиз иъарячилярдян малиййя вя ямялиййат иъаряляри цзря тяляб олунан мялумат ачыгламалары
иля баьлы тялябляри юйрянмялисиниз.

2.1 Uçot qaydası

17 №-li BMUS tələb edir ki, maliyyə icarəsi çərçivəsində aktivlər bir tərəfdən digər tərəfə keçirsə, bu halda
icarəçi və icarəyə verən subyekt həmin əməliyyatı sanki bir kredit satışı kimi uçota almalıdır.
Bu baxımdan, icarəçinin hesabatlarında bu aktiv kapitallaşdırılmalıdır: DEBET
 Aktiv hesabı
KREDİT İcarəyə verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı
Bu yolla qeyd edilən məbləğ ədalətli dəyərlə minimal icarə ödənişlərinin diskontlaşdırılmış dəyərindən daha az
olanıdır.
Müvafiq aktiv hesabını aktivin ədalətli dəyəri məbləğində debetləşdirmək, gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabını
müqaviləyə əsasən ödəniləcək faizlərin ümumi məbləğində debetləşdirmək və müqavilə üzrə icarəyə
verən subyektə ödəniləcək məcmu əsas məbləği ilə faiz xərclərini icarəyə verən subyekt qarşısındakı öhdəlik
hesabına kredit müxabirləşməsi verməklə eyni nəticəyə nail olmaq olar. Biz aşağıdakı misalda bunların
ilin sonuna olan mühasibat yazılışlarına (müxabirləşmələrinə) necə təsir göstərəcəyinə nəzər yetirəcəyik.
17 №-li BMUS qeyd edir ki, icarəyə götürülmüş aktivlər üzrə öhdəlikləri icarəyə götürülmüş aktivlərin dəyərindən
çıxmaqla göstərmək münasib deyil. Əgər müəssisə digər öhdəlikləri cari və uzunmüddətli öhdəliklərə bölürsə,
icarə öhdəliklərini də bu yolla bölməlidir.

Aktiv aşağdakılardan daha qısa müddət ərzində amortizasiya edilməlidir (16 və 38 №-li BMUS-lərdə
təyin edilən əsaslara görə).
 İcarə müddəti  Aktivin faydalı istifadə müddəti

Əgər icarə müddətinin sonunadək icarəçi tərəfindən mülkiyyət hüququnun əldə ediləcəyinə dair əsaslı
əminlik varsa, aktiv öz faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya edilməlidir.

2.2 İcarə haqlarının paylaşdırılması

(bölüşdürülməsi)
İcarəçi icarə haqqını ödəyəndə, bu məbləğ özündə iki elementi ehtiva edir:
(a) İcarəyə verən subyekt tərəfindən təmin edilmiş maliyyə vəsaiti üzrə faiz xərcləri. Hər ödənişin bu hissəsi
icarəçi və icarəyə verən subyektin mənfəət və zərər haqqında hesabatlarında müvafiq olaraq faiz
gəlirləri və faiz xərcləri olaraq göstərilir;
(b) Aktivin əsas (kapital) hissəsinin bir qisminin ödənişi. İcarəçinin uçot kitablarında hər icarə haqqının bu hissəsi
ödənilməmiş borcları azaltmaq üçün icarəyə verən subyekt qarşısındakı öhdəlik hesabının debetinə
aid edilməlidir. İcarəyə verən subyektin uçot kitablarında isə bu məbləğ icarəçidən alınacaq
məbləğləri azaltmaq üçün icarəçidən alınacaq debitor borclar hesabının kreditinə aid edilməlidir
(debetə, əlbəttə ki, pul vəsaitləri yazılacaq).
Burada ortaya çıxan uçot problemi icarəyə verən subyekt tərəfindən edilən hər ödənişin hansı hissəsinin faiz, hansı
hissəsinin isə icarəyə verən subyekt tərəfindən verilmiş kapitalın geri ödənilməsi kimi təsnifləşdirilməsini müəyyən
etməkdir. Sizin rastlaşa biləcəyiniz iki paylaşdırma (bölüşdürmə) metodu vardır:
 Aktuar metodu;
 Rəqəmlərin cəmi metodu.
Aktuar metodu ən yaxşı və ən elmi metoddur. Bu metodun istifadə etdiyi ümumi fərziyyəyə görə,
icarəyə verən subyekt tərəfindən uçota alınan faiz gəlirləri həmin şirkət tərəfindən arzu edilən gəlir normasının
onun investisiya etdiyi kapital məbləğinə vurulmasından ortaya çıxan məbləğə bərabər olmalıdır.
(a) İcarənin əvvəlində investisiya edilmiş əsas məbləğ aktivin ədalətli dəyərinə bərabərdir (çıxılsın icarəçi
tərəfindən ödənilən hər hansı ilkin depozit);
(b) Hər ödəniş edildikcə, bu əsas məbləğ azalır. Hesablanmış faizlər icarə müddətinin əvvəlində daha çox
olur və əsas məbləğ geri ödənildikcə tədricən azalır. Bu bölmədə biz aktuar metodunun sadə
bir nümunəsinə nəzər yetirəcəyik.
Rəqəmlərin cəmi metodu da təxminən aktuar metoduna uyğundur. Belə ki, bu metoda görə
ümumi faiz məbləği (faiz dərəcəsinə istinad etmədən) elə bölüşdürülür ki, ilk illərə daha çox faiz məbləği düşür.
 Bu metodu aşağıdakı kimi izah etmək olar:
(a) Hər ödənişə bir rəqəm təyin edin. 1 rəqəmi axırıncı, 2 rəqəmi axırıncıdan əvvəlki ödənişə təyin edilməlidir və
sair;

n (n+1)
(b) Rəqəmləri toplayın. Rəqəmlərin cəmini düsturundan
2 istifadə etməklə daha

tez tapmaq olar (burada n ödənişlərin sayını göstərir). Əgər cəmi on iki ödəniş varsa, onda
rəqəmlərin cəmi 78 olacaq. Bu səbəbdən də rəqəmlərin cəmi metoduna bəzən 78 qanunu
da deyilir;
(c) Hər ödənişin tərkibindəki faiz xərclərini hesablayın. Bunu icarə müddəti ərzində hesablanan ümumi faiz
məbləğini aşağıdakı nisbətə vurmaqla edə bilərsiniz:

Ödənişə uyğun olan rəqəm

Rəqəmlərin cəmi

2.3 Misal: Paylaşdırma metodları

1 yanvar 20X0-ci il tarixində şərab ticarəti ilə məşğul olan Bakkus şirkəti Silenus şirkətindən maliyyə icarəsi
çərçivəsində şüşə dolduran və yarlıq yapışdıran kiçik avadanlıq alır. Avadanlığın nağd qiyməti $7,710,
müqavilə üzrə ödəniləcək məbləğ isə $10,000-dır. Müqaviləyə görə, $2,000 müqavilə imzalandığı
an, qalan hissə isə 31 dekabr 20X0-ci il tarixindən başlayaraq, dörd il ərzində bərabər illik ödənişlər etməklə
ödənilməlidir. $2,290 məbləğində faiz xərci hər uçot dövrünün sonuna öhdəliyin qalığına 15%-li illik faiz dərəcəsi
tətbiq etməklə hesablanır. Avadanlığın amortizasiyası son qalıq dəyərini sıfır götürməklə, düz xətt metodu
əsasında illik 20% dərəcəsində nəzərdə tutulur.
Sizdən, yuxarıda göstərilən bölünmə metodlarından növbəylə istifadə etməklə, hər ödənişin faiz və əsas məbləğ
arasında paylaşdırılmasını göstərmək tələb olunur.

Həlli
Bu misalda mötənasib paylaşdırma metodlarının hər hansı birindən istifadə etmək üçün kifayət qədər
məlumat vardır. İmtahan suallarında sizdən, konkret olaraq, yalnız bir metoddan istifadə etmək tələb
ediləcək.
(a) Rəqəmlərin cəmi metodu
Hər ödənişə aşağıdakı kimi bir rəqəm təyin edilir.

Ödəniş Rəqəm
1-ci (20X0) 4
2-ci (20X1) 3
3-cü (20X2) 2
4-cü (20X3) 1
10
 Və ya düsturdan istifadə edərək, = 10.

$2,290 məbləğində olan faiz xərcləri illər arasında aşağıdakı kimi bölüşdürülə bilər:

$
1-ci ödəniş $2,290 x 4/10 916
2-ci ödəniş $2,290 x 3/10 687
3-cü ödəniş $2,290 x 2/10 458
4-cü ödəniş $2,290 x 1/10 229
2,290

Bölüşdürülmə və təsnifləşdirmə aşağıdakı kimi olacaq:

1-ci 2-ci 3-cü 4-cü

ödəniş ödəniş ödəniş ödəniş

$ $ $ $
Faiz 916 687 458 229
Əsas məbləğ
(ödənişin qalan hissəsi) 1,084 1,313 1,542 1,771
2,000 2,000 2,000 2,000

(b) Aktuar metodu

Faiz xərci hər ilin əvvəlində əsas məbləğin ödənilməmiş hissəsinin qalığının 15%-ni təşkil edir. Əsas məbləğin ödənilməmiş hissəsinin qalığı
hər ödənişin əsas məbləğə aid olan hissəsi (elementi) vasitəsilə hər il tədricən azalır. 1 yanvar 20X0-ci il tarixinə əsas məbləğin ödənilməmiş
hissəsinin qalığı $5,710 məbləğindədir ($7,710 ədalətli dəyər, çıxılsın $2,000 ilkin ödəniş).

Ясас
Ъями мябляь Фаиз
$ $ $
1 йанвар 20Х0-ъu ил тарихиня ясас мябляьин галыьы 5,710
1-ъи юдяниш
2-ci ödəniş 2,000 1,144 856
(фаиз = $5,710 х 15%)
1 йанвар 20Х1-ъи ил тарихиня ясас мябляьин галыьы 4,566

(фаиз = $4,566 х 15%) 2,000 1,315 685

1 йанвар 20Х2-ъи ил тарихиня ясас мябляьин галыьы 3,251

3-ъц юдяниш
2,000 1,512 488
(фаиз = $3,251 х 15%)
1 йанвар 20Х3-ъö ил тарихиня ясас мябляьин галыьы 1,739
4-ъц юдяниш
(фаиз = $1,739 х 15%) 2,000 1,739 261

1 йанвар 20Х4-ъц ил тарихиня ясас мябляьин галыьы 8,000 – 2,290

 2.4 Gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabı
Gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabından istifadə olunarsa (bax Bölmə 2.1), maliyyə icarəsi ödənişləri üzrə ikili
uçot müxabirləşmələri aşağıdakı kimi olar (fərz edilir ki, yuxarıdakı nümunədə aktuar metodundan istifadə
edilmişdir):
(a) DEBET Aktiv hesabı $7,710
Gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabı $2,290
KREDİT İcarəyə verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı $10,000
Bu müxabirləşmə aktivin maliyyə icarəsi çərçivəsində əldə edilməsini uçota almaq üçündür.

(b) DEBET İcarəyə verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı $2,000

KREDİT Bank hesabı $2,000
Bu müxabirləşmə hər bir ödənişi tam məbləğdə uçota almaq üçündür.

(c) DEBET Faiz xərcləri hesabı (mənfəət və zərər) $856

KREDİT Gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabı $856
Bu müxabirləşmə ilin sonunda faiz xərclərinin mənfəət və zərər haqqında hesabatda qeyd olunmasını
təmin etmək üçündür.
Gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabından istifadə edilmədiyi hallarda, müvafiq müxabirləşmələr aşağıdakı kimi ola
bilər.

(a) DEBET Aktiv hesabı $7,710

KREDİT İcarəyə verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı İcarəyə $7,710

(b) DEBET verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı $2,000

KREDİT Bank hesabı $2,000
(c) DEBET Faiz xərcləri hesabı (mənfəət və zərər) $856
KREDİT İcarəyə verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı $856

Yuxarıdakı (c) bəndindəki müxabirləşmə ödənişin faiz elementinin illik düzəliş formasında uçota alınmasını
təmin edir. Əlbəttə, bunu hər bir ödəniş baş verdikdə tam düzgün məbləği qeyd etməklə də
müxabirləşmə aparmaq mümkündür:

DEBET Faiz xərcləri hesabı (mənfəət və zərər) $856

İcarəyə verən subyekt qarşısında öhdəlik hesabı $1,144
KREDİT Bank hesabı $2,000

Lakin təcrübədə bir çox şirkətlər faiz xərclərinin hesablanmasını yalnız ildə bir dəfə, illik hesabatlar hazırlananda
həyata keçirirlər.
Beləliklə də il ərzində istifadə olunan sistemdən asılı olmayaraq, ilin sonunda icarəyə verən subyekt
qarşısında öhdəlik hesabı (müvafiq olduqda, gələcək dövrlərin faiz xərcləri hesabındakı qalıq çıxılmaqla) əsas
məbləğin ödənilməmiş hissəsini göstərəcək. Gələcək faiz xərcləri əsl öhdəlik sayılmır, çünki əsas məbləğ
istənilən vaxt tam şəkildə (tam məbləğdə) ödənilə bilər və bu halda belə bir xərc yaranmaz.

Суал Müxabirləşmələr
Dundas Ko şirkəti 1 yanvar 20X6-cı il tarixində maliyyə icarəsi çərçivəsində avadanlıq alıb. Müqavilədə qeyd
edilib ki, ilkin ödəniş $2,000 məbləğində olacaq və daha sonra hər biri müvafiq olaraq 30 iyun və 31 dekabr
tarixlərində olmaqla, $3,056 məbləğində beş bərabər məbləğli ödəniş həyata keçiriləcəkdir. Avadanlığın
nağd vəsaitlə satış qiyməti $10,000-dır. Dundasın təxmini hesablamalarına görə avadanlığın faydalı istifadə
müddəti 5 ildir və bu müddətin sonunda onun son qalıq dəyəri $1,000 məbləğində olacaqdır. İcarə
dövrünün sonunda mülkiyyət hüququ Dundas Ko şirkətinə keçəcəkdir.
Şirkət faiz xərclərini müvafiq uçot dövrlərinə bölüşdürərkən “rəqəmlərin cəmi” metodundan istifadə edir.
Tələb olunur:
(a) Müvafiq olaraq, 31 dekabr 20X6-cı, 20X7-ci və 20X8-ci illərin hər üçü üzrə aşağıdakı jurnal
hesablarını hazırlayın:
(i) avadanlığın icarəsi üzrə kreditor borcları hesabı; (ii)
avadanlığın icarəsi üzrə faiz xərcləri hesabı.
(b) 31 dekabr 20X6-cı, 20X7-ci, 20X8-ci il tarixlərinə maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdan avadanlığa aid
olan aşağıdakı çıxarışları göstərin:
(i) uzunmüddətli aktivlər: avadanlığın xalis balans dəyəri; (ii)
cari kreditor borcları: maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər;
(iii) uzunmüddətli kreditor borcları: maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər.
 Ъаваб
(a) (i) AVADANLIĞIN İCARƏSİ ÜZRƏ KREDİTOR BORCLARI HESABI

20Х6 $ 20Х6 $
1.1 2,000 1.1 Аваданлыг щесабы 10,000
Банк щесабы
30.6 Банк щесабы 3,056 1.1 Аваданлыг цзря фаиз 7,280
31.12 Банк щесабы 3,056 щесабы
31.12 Илин сонуна галыг 9,168
17,280 17,280
20Х7 20Х7
30.6 Банк щесабы 3,056 1.1 Илин яввялиня галыг 9,168
31.12 Банк щесабы 3,056
31.12 Илин сонуна галыг 3,056
9,168 9,168
20Х8 20Х8
30.6 Банк щесабы 3,056 1.1 Илин яввялиня галыг 3,056

(ии) АВАДАНЛЫЬЫН ИЪАРЯСИ ЦЗРЯ ФАИЗ ХЯРЪЛЯРИ ЩЕСАБЫ

20Х6 $ 20Х6 $
üzrə kreditor borcları hesabı 1.1 Аваданлыьын иъаряси 7,280 31.12 Мянфяят вя зяряр 4,368
31.12 İlin sonuna qalıq 2,912
7,280 7,280
20Х7 20Х7
1.1 Илин яввялиня галыг 2,912 31.12 Мянфяят вя зяряр 2,427
31.12 Илин сонуна галыг 485
2,912 2,912
20Х8 20Х8
1.1 Илин яввялиня галыг 485 31.12 Мянфяят вя зяряр 485

Hesablamalar $
Rəqəmlərin cəmi = 5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 15
(5 yarımillik dövr)

Faiz xərci 20X6 = $ 4,368

Faiz xərci 20X7 = 2,427

$

Faiz xərci 20X8 = 485

$

7,280
 (b) (i) Uzunmüddətli aktivlər: avadanlıqların xalis balans dəyəri
$
31.12.X6 Avadanlıqların ilkin dəyəri 10,000
Yığılmış amortizasiya 1,800
Xalis balans dəyəri 8,200
31.12.X7 Avadanlıqların ilkin dəyəri 10,000
Yığılmış amortizasiya 3,600
Xalis balans dəyəri 6,400
31.12.X8 Avadanlıqların ilkin dəyəri 10,000
Yığılmış amortizasiya 5,400
Son qalıq (likvidasiya) dəyəri 4,600

Hesablama
Amortizasiya: ilkin dəyər 10,000
son qalıq dəyəri 1,000
9,000
İqtisadi istifadə müddəti* 5 il

Düz xətt metodu ilə illik amortizasiya xərci =

= $1,800 (hər il üzrə)

*Qeyd. İcarə dövrünün sonunda mülkiyyət hüququnun keçməsi ilə bağlı əsaslı
əminlik mövcuddur – bax: Bölmə 2.1.

(ii) Cari kreditor borcları: maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər

$
31.12.X6
3,685
31.12.X7
2,571
31.12.X8
–

Hesablamalar
$
31.12.Х6 Боръ щесабында галыг 9,168
Чыхылсын 20Х8-ъи илдя юдянилмяли олан мябляь (3,056)
Чыхылсын фаиз щиссяси (елементи) (2,427)
3,685
31.12.Х7 Боръ щесабында галыг 3,056
Чыхылсын фаиз щиссяси (елементи) (485)
2,571

(iii) Uzunmüddətli kreditor borcları: maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər $

31.12.X6 2,571
31.12.X7 –
31.12.X8 –
Hesablamaları görmək üçün yuxarıdakı (b)(ii)-yə bax.
.
2.5 İcarəçilər üçün məlumatların
açıqlanması tələbləri
17 №-li BMUS (yenilənmiş) icarəçilərdən maliyyə icarələri üzrə aşağıdakı açıqlamaları verməyi tələb edir:
 Aktivin hər bir sinfi üzrə balans hesabatı tarixində xalis balans dəyəri;
 Balans hesabatı tarixində gələcək minimal icarə ödənişlərinin cəmi ilə onların diskontlaşdırılmış
dəyərinin üzləşdirilməsi. Əlavə olaraq, müəssisə aşağıda qeyd edilən dövrlərdən hər biri üçün balans
hesabatı tarixində gələcək minimal icarə ödənişlərinin cəmi və bu ödənişlərin diskontlaşdırılmış
dəyərlərini açıqlamalıdır:
(i) bir ildən artıq olmayan dövr;
(ii) bir ildən çox, lakin beş ildən artıq olmayan dövr; (iii) beş ildən
artıq olan dövr.

 Uçot dövründə xərc kimi tanınan şərti icarə haqları;

 Balans hesabatı tarixində ləğv edilməyən subicarə üzrə alınması gözlənilən bütün minimal
subicarə ödənişlərinin cəmi;
 İcarəçi tərəfindən bağlanan əhəmiyyətli icarə müqavilələrinin ümumi təsviri. Aşağıda buna aid
bəzi misallar təqdim edilib:
(i) şərti icarə ödənişlərinin müəyyən edilməsinin əsasları;
(ii) yeniləndirmə və ya satınalma opsionunun mövcudluğu, şərtləri və dəyişən
qiymətlər haqqında qeyd; və
(iii) icarə müqavilələri ilə dividendlərə, əlavə borca, sonrakı icarəyə qoyulan
məhdudiyyətlər.

17 №-li BMUS yuxarıda göstərilənlərdən əlavə, digər məlumatların da lazım gəldikdə açıqlanmasını
məsləhət görür (lakin tələb etmir).

2.6 Misal: İcarəçinin açıqlamaları

Yuxarıda tələb olunan məlumat açıqlamaları Bacchus Ko şirkəti (yuxarıdakı misal) üçün göstəriləcəkdir. Biz
fərz edirik ki, Bacchus Ko şirkəti öz hesabatlarını 31 dekabr tarixinə tərtib edir və faiz xərclərini paylaşdırmaq
üçün aktuar metodundan istifadə edir.

Həlli
İcarənin ilk ili, yəni 31 dekabr 20X0-ci il tarixində başa çatan il üzrə şirkətin hesabatlarına aşağıdakı məlumatlar
daxil olacaqdır:
31 DEKABR 20X0-cu İL TARİXİNƏ OLAN MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABAT
(ÇIXARIŞLAR)
$ $
Uzunmüddətli aktivlər
Maliyyə icarəsi çərçivəsində saxlanılan aktivlər Torpaq,
tikili və avadanlıqların ilkin dəyəri Çıxılsın yığılmış 7,710
amortizasiya (20% x $7,710) (1,542
) 6,168

Uzunmüddətli öhdəliklər
Maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər
$(1,512 + 1,739) 3,251
Cari öhdəliklər
Maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər 1,315

(Nəzərinizə çatdırırıq ki, yalnız əsas məbləğin ödənilməmiş hissəsi öhdəliklər bəndinin altında
açıqlanır, yəni gələcək maliyyə xərcləri ilə minimal icarə ödənişlərinin cəmi ayrı-ayrılıqda buradan çıxılır).
31 DEKABR 20X0-cu İL TARİXİNDƏ SONA YETƏN İL ÜZRƏ MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR
HAQQINDA HESABAT/MƏNFƏƏT HAQQINDA ƏTRAFLI HESABAT (ÇIXARIŞ)
Faiz xərcləri və ona bənzər xərclər $
Maliyyə icarəsi üzrə faiz xərcləri
856

2.7 Misal: 6 aylıq ödənişlər

İndi isə gəlin Bacchus şirkətinin ilkin ödənişi etmədiyini, lakin 4 il ərzində hər 6 aydan bir
$1,250 məbləğində ödəniş etdiyini fərz edək. Bu halda hansı dəyişikliklər olacaq? Biz eyni faiz dərəcəsindən
istifadə edəcək və ilk ilin maliyyə hesabatları üçün müvafiq məbləğləri hesablayacağıq.

$
1 yanvar 20X0-cu il tarixinə olan qalıq 7,710
30 iyun 20X0-cu il tarixinə qədər faiz xərci (7,710 x 15% x 6/12) 578
30 iyun 20X0-cu il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
30 iyun 20X0-cu il tarixinə olan qalıq 7,038
31 dekabr 20X0-cu il tarixinə qədər faiz xərci (7,038 x 15% x 6/12) 528
31 dekabr 20X0-cu il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
31 dekabr 20X0-cu il tarixinə olan qalıq 6,316
30 iyun 20X1-ci il tarixinə qədər faiz xərci (6,316 x 15% x 6/12) 478
30 iyun 20X1-ci il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
30 iyun 20X1-ci il il tarixinə olan qalıq 5,544
31 dekabr 20X1-ci il tarixinə qədər faiz xərci (5,544 x 15% x 6/12) 416
31 dekabr 20X1-ci il tarixində baş verən ödəniş (1,250)
31 dekabr 20X1-ci il tarixinə olan qalıq 4,710
 31 dekabr 20X0-cu il tarixinə olan maliyyə hesabatlarından çıxarışlar:
$
Uzunmüddətli aktivlər (yuxarıda göstərildiyi kimi) 6,168
Uzunmüddətli öhdəliklər
Maliyyə icarələri üzrə öhdəliklər 4,710
Cari öhdəliklər
Maliyyə icarələri üzrə öhdəliklər (6,316 – 4,710) 1,606
Mənfəət və zərər haqqında hesabat: faiz xərcləri (578 + 528) 1,106

2.8 Əməliyyat icarələri: Açıqlamalar

Əməliyyat icarələri üzrə tələb olunan açıqlamalar aşağıdakılardır:

(a) Aşağıdakı dövrlərdən hər biri üçün ləğv edilməyən əməliyyat icarəsi üzrə gələcək minimal icarə
ödənişlərinin cəmi:
(i) bir ildən artıq olmayan dövr;
(ii) bir ildən çox, lakin beş ildən artıq olmayan dövr; (iii) beş
ildən artıq olan dövr.

(b) Balans hesabatı tarixində ləğv edilməyən subicarə üzrə alınması gözlənilən gələcək minimal
subicarə ödənişlərinin cəmi;
(c) Minimal icarə ödənişləri, şərti icarə haqqı və subicarə ödənişləri üçün ayrı-ayrı məbləğləri göstərərək,
xərc kimi tanınan icarə və subicarə ödənişləri;
(ç) İcarəci tərəfindən bağlanan əhəmiyyətli icarə müqavilələrinin ümumi təsviri. Aşağıda buna aid bəzi
misallar təqdim edilib:
(i) şərti icarə ödənişlərinin möəyyən edilməsinin əsası;
(ii) yeniləndirmə və ya satınalma opsionunun mövcudluğu və şərtləri və dəyişən qiymətlər
haqqında qeyd; və
(iii) icarə müqavilələri ilə dividendlərə, əlavə borca, sonrakı icarəyə qoyulan
məhdudiyyətlər.
Aşağıdakı diaqram icarəçi üçün maliyyə icarəsi üzrə uçot qaydası haqda faydalı məlumat təqdim edir.

3. İcarəyə verən subyektlər

Сиз иъарячиляр цзря олдуьу кими, иъаряйя верян субйектляр цчцн дя тяляб олунан ГЫСА ХЦЛАСЯ
ачыгламалары юйрянмялисиниз.

3.1 Uçot qaydası: Maliyyə icarələri

Əsas etibarilə icarəyə verən subyekt tərəfindən maliyyə icarəsinin uçotu icarəçi tərəfindən aparılan uçotun
tam əksidir. Aktiv icarəyə verən subyektin uçot kitablarında uzunmüddətli aktiv kimi deyil, debitor
borcu kimi qeyd edilir:
DEBET İcarəçidən alınacaq məbləğlər (debitor borcları) hesabı KREDİT
Uzunmüddətli aktivlər
İcarədən alınan gəlir uçot dövrləri ərzində icarəyə verən subyektə sabit dövri faiz gəliri təmin etmək üçün
paylaşdırılır (bölüşdürülür). Buna nail olmağın daha kompleks metodları sizin tədris proqramınızdan
kənardır, lakin bu metodlar maliyyə icarəsinə uyğun olaraq, icarəyə verən subyektin xalis investisiyasına
əsaslanır. Siz bu kompleks metodları daha sonra öyrənəcəksiniz.

3.2 Uçot qaydası: Әməliyyat icarələri

İcarəyə verən subyekt tərəfindən əməliyyat icarələrində istifadə olunmaq üçün saxlanılan aktiv uzunmüddətli
aktiv kimi uçota alınır və bu aktiv öz faydalı istifadə müddəti ərzində amortizasiya edilməlidir.
Amortizasiya üçün istifadə olunan əsas, icarəyə verən subyektin bu aktivə bənzər icarəyə verilməyən
aktivlərinə tətbiq etdiyi siyasətə və 16 №-li BMUS-nin qaydalarına uyğun olmalıdır.

İcarə gəliri (siğorta və təmir kimi xidmətlərin göstərilməsindən əldə edilən mədaxil istisna olmaqla) icarə müddəti
ərzində düz xətt metodu ilə tanınmalıdır, hətta əgər mədaxillər həmin üsulla daxil olmasa belə. Əgər hər
hansı digər sistematik metod icarədə olan aktivdən əldə edilən səmərənin azalmasını təmin edən zaman
sxemini daha aydın şəkildə təqdim etmək imkanı verərsə, onda digər metod istifadə olunmalıdır.

Dolayı xərclər aşağıdakı iki üsuldan birindən istifadə edilməklə uçota alınmalıdır:
(a) İcarə gəlirinin uçota alınmasına mötənasib olaraq, təxirə salınmalı və gəlir kimi icarə müddəti
ərzində paylaşdırılmalıdır;
(b) Onların baş verdiyi dövrdə mənfəət və ya zərər haqqında hesabatda xərc kimi
tanınmalıdır.

İcarəyə verən subyektlər icarəyə verilmiş aktivin dəyərdən düşüb-düşməməsini müəyyən etmək üçün 36
№-li BMUS-yə əsaslanmalıdırlar.
İstehsalçı və ya diler qismində çıxış edən icarəyə verən subyekt əməliyyat icarəsi ilə bağlı müqavilə üzrə heç bir
satış gəliri uçota almamalıdır, çünki bu, satışın ekvivalenti deyildir.

3.3 Əməliyyat icarələri üzrə icarəyə

verən subyektlərin açıqlamaları
Aşağıdakı məlumatlar açıqlanmalıdır:
 Aktivin hər növü üçün balans hesabatı tarixinə xalis balans dəyəri, yığılmış amortizasiya
və yığılmış dəyərdən düşmə zərərləri:
– dövr üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatda uçota alınmış amortizasiya xərci;
– dövr üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatda uçota alınmış dəyərdən düşmə
zərərləri;
– dövr üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatda bərpa edilən (ləğv edilən) dəyərdən
 düşmə zərərləri.
 Aşağıda qeyd edilən dövrlərin ayrılıqda hər biri və hamısı üçün birlikdə ləğv edilməyən
əməliyyat icarəsi üzrə gələcək minimal icarə ödənişləri:
(i) bir ildən artıq olmayan dövr;
(ii) bir ildən artıq, lakin beş ildən artıq olmayan dövr; (iii)
beş ildən artıq dövr.
 Dövr üzrə gəlir kimi tanınmış ümumi şərti icarə haqları;
 İcarəyə verən subyektin icarə müqavilələrinin ümumi təsviri.

31 dekabr 20X0-cu il tarixində başa çatan il üçün Silenus Ko şirkətinin hesabatlarında aşağıdakı məlumatlar görönəcək.
31 DEKABR 20X0-cu İL TARİXİNƏ OLAN MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABAT (ÇIXARIŞ)
$
Cari aktivlər
Debitor borcları
Maliyyə icarələrinə xalis investisiya (qeyd) 4,566
QEYDLƏR

Maliyyə icarələrinə xalis investisiya $

Bir il ərzində ödənilməli olan 1,315
Bir ildən sonra ödənilməli olan 3,251
4,566

3.4 Satış və geriyə icarə əməliyyatları

Bu əməliyyat növü çərçivəsində aktivin mülkiyyətçisi onu digər tərəfə satır və eyni anda həmin aktivi yenidən
icarəyə götürür. Satış qiyməti və icarə haqqı bir-birindən asılıdır və paket şəklində razılaşdırılmışdır. Uçot qaydası
nəticədə ortaya çıxacaq icarə növündən asılıdır.
Maliyyə icarələri üçün hər satışdan alınan mənfəət gəlir kimi uçota alınmalı deyil. Bu gəlir təxirə salınmalı və icarə
müddəti ərzində amortizasiya edilməlidir (bölüşdürülməlidir). Bu əməliyyat aktivi özündə saxlamaqla və
balansdan silməməklə onu girov qoyaraq maliyyə vəsaitinin əldə edilməsidir.
Əməliyyat icarələri üçün, əgər əməliyyat ədalətli dəyərlə yerinə yetirilibsə, satışdan əldə olunan mənfəət dərhal
tanınmalıdır (yəni bu, normal satış olduğu təqdirdə). Ədalətli dəyərlə yerinə yetirilməyən əməliyyatlar üçün
aşağıdakı qaydalar tətbiq edilir:
 Satış qiyməti ədalətli dəyərdən aşağı olan halda: zərərin gələcək icarə ödənişlərinin bazar qiymətindən aşağı
olan hissəsi ilə kompensasiya edildiyi hallar istisna olmaqla, hər hansı mənfəət və ya zərər dərhal
tanınmalıdır. Həmin istisna halında, zərər aktivin gözlənilən istifadə olunma dövrü ərzində icarə
ödənişlərinə mütənasib şəkildə hesablanaraq amortizasiya edilməlidir.
 Satış qiyməti ədalətli dəyərdən yüksək olan halda: bu zaman satış qiymətinin aktivin ədalətli dəyərindən
artıq olan məbləği təxirə salınmalı və aktivin istifadə edilməsi ehtimal olunan müddət ərzində
amortizasiya edilməlidir.
 Ədalətli dəyər cari balans dəyərindən aşağı olan halda: bu zaman aktivin ədalətli dəyəri ilə cari
balans dəyəri arasındakı fərq dərhal zərər kimi tanınmalıdır.

Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər

 1.1 Məqsəd

Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər adlı 37 №-li BMUS-nin məqsədi qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti
öhdəliklər və şərti aktivlərə müvafiq tanınma meyarlarının və qiymətləndirmə əsaslarının tətbiq olunmasını,
həmçinin istifadəçilərin onların xüsusiyyətini, vaxtını və məbləğini başa düşməsinə imkan verəcək kifayət
qədər ətraflı informasiyanın maliyyə hesabatlarının qeydlərində açıqlanmasını təmin etməkdən ibarətdir.

1.2 Qiymətləndirilmiş öhdəliklər

Siz bundan əvvəl keçdiyiniz tədris proqramlarından amortizasiya və şübhəli borclar üzrə tanınan
qiymətləndirilmiş ehtiyatlarla tanışsınız. Buna baxmayaraq, 37 №-li BMUS-də tamamilə müxtəlif
qiymətləndirilmiş ehtiyat (öhdəlik) növləri müzakirə edilir.
37 №-li BMUS-dən əvvəl qiymətləndirilmiş öhdəliklərə aid heç bir mühasibat uçotu standartı mövcud deyildi.
Müəssisələr maliyyə nəticələrini daha əlverişli şəkildə göstərmək məqsədilə yüksək gəlirli illərdə birdəfəlik böyük
məbləğdə qiymətləndirilmiş öhdəliklər hesablayırdılar. Adətən “böyük silinmə” kimi tanınan bu qiymətləndirilmiş
öhdəliklər gələcəkdə aşağı gəlirlı illərin xərclərini azaltmaq üçün istifadə olunurdu.
Başqa sözlə, qiymətləndirilmiş öhdəliklər mənfəətin hamarlaşdırılması (gəlirli illərin nəticələri ilə digər illərin
nəticələrini uyğunlaşdırmaq) üçün istifadə edilirdi. Mənfəətin hamarlaşdırılması özü-özlüyündə aldadıcı
nəticələr verir.

Vacibdir 37 №-ли БМУС-нин ясас мягсяди гиймятляндирилмиш ющдяликлярин йалныз зярури олдугда
танынмасыны тямин етмякдир.

37 №-li BMUS qiymətləndirilmiş öhdəliyə adi öhdəlik kimi yanaşır.

Əsas
Гиймятляндирилмиш ющдялик вахты вя йа мябляьи гейри-мцяййян олан ющдяликдир. terminlər
Ющдялик мцяссисянин кечмиш ямялиййатлар вя йа щадисялярин нятиъяси олараг игтисади
сямярялярин кючцрцлмяси цзря бир боръудур.
(37 №-ли БМУС)

Bu BMUS qiymətləndirilmiş öhdəlikləri kommersiya əməliyyatları üzrə yaranan kreditor borclarından və

hesablanmış borclar kimi digər öhdəliklərdən fərqləndirir. Buna səbəb qiymətləndirilmiş öhdəliklər üçün
gələcək xərclərin vaxtı və ya məbləğinin qeyri-müəyyən olmasıdır. Qeyri-müəyyənliklərin müəyyən
hesablanmış borclarda da aydın şəkildə mövcud olmasına baxmayaraq, bu qeyri-müəyyənliklər
qiymətləndirilmiş öhdəliklərdəki qeyri- müəyyənliklərlə müqayisədə daha azdır.

1.3 Tanınma
37 №-li BMUS-yə əsasən, qiymətləndirilmiş öhdəlik aşağıdakı hallarda maliyyə hesabatlarında adi öhdəlik kimi
tanınmalıdır:
 Müəssisənin keçmiş hadisənin nəticəsi olaraq (hüquqi və ya konstruktiv) cari öhdəliyi mövcud
olduqda;
 Həmin öhdəliyi ödəmək üçün iqtisadi səmərələrin xaric olmasının tələb olunacağı ehtimal edildikdə;
 Öhdəliyin məbləği etibarlı qiymətləndirilə bildikdə.
1.4 Öhdəliyin mənası

Hüquqi öhdəliyin nə olduğu kifayət qədər aydındır. Buna baxmayaraq, siz konstruktiv öhdəliyin nə olduğunu
bilməyə bilərsiniz.

37 №-ли БМУС конструктив ющдялийə ашаьыдакы тярифi verir:

“Ашаьыдакыlar мцяссисянин фяалиййятиндян иряли эялян konstruktiv ющдяликдир:
 Mцяссися кечмиш тяърцбясиня, дяръ олунмуш сийасятиня (проседура) вя йа кифайят
гядяр конкрет ъари бяйанатына ясасланараг, юз цзяриня мцяййян ющдяликляри
эютцряъяйини диэяр тяряфляря эюстярдикдя; вя
 Nятиъядя мцяссися бу щдяликляри йериня йетиряъяйи барядя щямин диэяр тяряфлярдя
ясаслы цмид йаратдыгда”.

1.4.1 Resursların xaric olunması ehtimalı

Sözü gedən BMUS məqsədləri üçün iqtisadi səmərələri təcəssüm etdirən resursların xaric olunmasının
ehtimal edilməsi bu hadisənin baş verəcəyi ehtimalının onun baş verməyəcəyi ehtimalından daha böyük
olduqda mümkün hesab edilir. Bu, göründüyü kimi, 50%-dən daha çox olan ehtimala işarə edir. Lakin
standart açıq-aydın qeyd edir ki, bir neçə oxşar öhdəliyin mövcud olduğu halda, ehtimal ayrı-ayrı öhdəlikləri deyil,
həmin sinfə aid bütün öhdəlikləri birlikdə nəzərə alaraq edilməlidir.

1.4.2 Misal: Resursların xaric olunması

Əgər müəssisə hər hansı zəmanət öhdəliyini öz üzərinə götürmüşsə, hər hansı bir maddə üçün iqtisadi səmərələri
təcəssüm etdirən resursların xaric olunması ehtimalı çox kiçik ola bilər. Lakin maddələri birgə nəzərə aldıqda,
resursların xaric olunması ehtimalı çox güman ki, artacaqdır. İqtisadi səmərələrin xaric olunması ehtimalı
50%-dən çoxdursa, gözlənilən məbləğ üzrə qiymətləndirilmiş öhdəlik tanınmalıdır.

Misal:
Müəssisə bilir ki, müəyyən əməliyyatını 5 ildən sonra dayandırdıqda, o, $5m məbləğində ətraf mühitin
təmizlənməsi xərcini ödəməli olacaqdır.
Hal-hazırda uçota alınması zəruri olan qiymətləndirilmiş öhdəlik $5m məbləğinin 5 il müddətinə
hesablanan diskontlaşdırılmış dəyəri olmalıdır.
Uyğun olan diskont dərəcəsi 10%-dir.
Nəticə etibarilə, qiymətləndirilmiş öhdəlik aşağıdakı kimi hesablanmalıdır:

* 10% ilə 5 il üçün olan diskont dərəcəsi. Sonrakı il

üçün qiymətləndirilmiş öhdəlik:
İkinci il $310,450 məbləğində olan artım mənfəət və zərər haqqında hesabata yazılacaqdır. Bu, diskontlaşdırma müddətinin
azalmasından irəli gəlir və maliyyə xərci kimi uçota alınır.

1.4.3 Gələcək hadisələr

Baş verəcəyi gözlənilən gələcək hadisələr (məsələn, yeni qanunvericilik, texnologiyada dəyişikliklər)
öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan məbləğə təsir edə bilər. Bu səbəbdən, onlar nəzərə alınmalıdır.

1.4.4 Aktivlərin gözlənilən satışı

Aktivlərin gözlənilən satışından əldə ediləcək qazanc qiymətləndirilmiş öhdəliyin hesablanmasında nəzərə alınmalı
deyil.

1.4.5 Kompensasiya
Qiymətləndirilmiş öhdəliyin yerinə yetirilməsi üzrə xərcləri bütövlüklə və ya qismən üçüncü tərəf öz üzərinə
götürə bilər. Belə olan halda, kompensasiyanın tanınması yalnız müəssisə borcunu ödədikdən sonra
kompensasiya ala biləcəyini aydın şəkildə müəyyən etdikdə baş verə bilər.
 Kompensasiya məbləğinə başqa bir aktiv kimi baxılmalıdır və tanınan məbləğ
qiymətləndirilmiş öhdəliyin məbləğindən çox olmamalıdır;
 Qiymətləndirilmiş öhdəlik və kompensasiya məbləği mənfəət və zərər haqqında hesabatda
bir-birilə qarşılıqlı əvəzləşdirilə bilər.

1.4.6 Qiymətləndirilmiş öhdəliklərdə

dəyişikliklər
Qiymətləndirilmiş öhdəliklərin məbləğinə hər hesabat dövrünün sonunda yenidən baxılmalı və ən yaxşı cari
qiyməti əks etdirmək məqsədilə ona düzəlişlər edilməlidir. Öhdəliyin yerinə yetirilməsi üçün iqtisadi resursların
xaric olunması artıq ehtimal olunmadıqda, qiymətləndirilmiş öhdəlik ləğv (storno) edilməlidir.

1.4.7 Qiymətləndirilmiş öhdəliklərin istifadəsi

 Qiymətləndirilmiş öhdəlikdən digər xərclərin ödənilməsi üçün deyil, məhz ilkin olaraq nəzərdə tutulan xərclərin
ödənilməsi üçün istifadə olunmalıdır. İlkin olaraq başqa məqsəd üçün tanınmış qiymətləndirilmiş öhdəlikdən
digər xərclərin ödənilməsi üçün istifadə edilməsi iki müxtəlif hadisənin təsirini gizlədəcək.

1.4.8 Gələcək əməliyyat zərərləri

Gələcəkdə baş verə biləcək əməliyyat zərərləri üçün qiymətləndirilmiş öhdəliklər tanınmamalıdır. Onlar
standartla müəyyə edilən öhdəlik tərifinə və ümumi tanınma meyarına uyğun deyillər.

1.4.9 Ağır şərtli müqavilələr

Müəssisənin ağır şərtli müqaviləsi olduqda, bu müqavilə əsasında yaranmış cari öhdəlik qiymətləndirilmiş
öhdəlik kimi tanınmalı və qiymətləndirilməlidir. Buna icarəyə götürülmüş, lakin istifadə olunmayan əmlakı misal
çəkmək olar. Müəssisə bu əmlakdan heç bir gəlir əldə etməməsinə baxmayaraq, onun saxlanılması ilə
bağlı xərci çəkməlidir.

Əsas Аьыр шяртли мцгавиля, мцгавиля чярчивясиндя ющдяликляри йериня йетирмяк цчцн гачылмаз
terminlər олан хярълярин щямин мцгавиля цзря (мящсул сатышындан вя йа хидмятлярин
эюстярилмясиндян вя йахуд бирбаша вя йа долайы йолла мящсул вя йа хидмятлярин сатын
алынмасындан) ялдя олунмасы эюзлянилян игтисади сямярялярдян чох олдуьу вя ющдялик
йериня йетирилмядикдя, диэяр тяряфя компенсасийанын юдянилмясини нязярдя тутан
мцгавилядир.

Əsas
terminlər 37 №-ли БМУС реструктуризасийаны ашаьыдакы кими мцяййян едир:
Рящбярлик тяряфиндян планлашдырылан вя идаря олунан вя ашаьыдакылардан щяр щансы бирини
ящямиййятли дяряъядя дяйишян програмдыр:
 Мцяссисянин фяалиййят щяъмини; вя йа
 Щямин фяалиййятин идаря олунмасы гайдасыны.

Vacibdir
 ya fəaliyyətin bir ölkə və ya regiondan digərinə köçürülməsi;
BMUS  İdarəetmə strukturunda dəyişikliklər, misal üçün, bir idarəetmə səviyyəsinin ləğv edilməsi;
restrukturizasi
 Müəssisənin fəaliyyətinin xarakteri və istiqamətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcək
ya tərifinə
fundamental yenidən təşkil olunma.
uyğun gələn
hadisələrə aid Sual müəssisənin hesabat dövrünün sonunda hüquqi və ya konstruktiv öhdəliyin mövcud olub-
olmamasından ibarətdir. Restrukturizasiya ilə bağlı qiymətləndirilmiş öhdəlik yaratmaq üçün:
aşağıdakı
misalları  Müəssisənin restrukturizasiya üzrə təfsilatlı planı olmalıdır;
göstərir:  Müəssisə bu planın yerinə yetirilməsinin başlanması və ya onun əsas xüsusiyyətlərinin açıqlanması
 Biznes yolu ilə restrukturizasiyanın təsiri altına düşən tərəflərdə əsaslı inam yaratmalıdır.
fəaliyy
ətinin
bir
növün
ün
satışı
və ya
dayan
dırılm
ası;
 Ölkə
v
ə
y
a
re
gi
o
n
d
a
fə
al
iy
y
ət
in
a
p
ar
ıl
dı
ğı
y
er
lə
ri
n
b
a
ğl
a
n
m
as
ı
v
ə
 Адятян, рящбярлийин гярар гябул етмяси юзц-юзлцйцндя кифайят дейилдир. Рящбярлийин
гярарлары бязян гиймятляндирилмиш ющдялийин танынмасына сябяб ола биляр, лакин бу йалныз
о заман мцмкцн ола биляр ки, гярар гябул едилмяздян яввял рящбярлик щямкарлар иттифагы
вя диэяр мараьы олан тяряфлярля данышыглар апарсын вя мцяййян нятиъяляр ялдя едиляряк
рящбярлик тяряфиндян тясдиглянсин.

Restrukturizasiya hər hansı bir fəaliyyətin satışı ilə bağlı olduqda, 37 №-li BMUS-yə əsasən müəssisə satış üzrə
icbari müqaviləni imzalamayana qədər heç bir öhdəlik yaranmır. Bu o səbəbdən irəli gəlir ki, müəssisə, hətta
öz niyyətini ictimaiyyətə elan etməsinə baxmayaraq, satış üzrə icbari müqaviləni imzalamazdan əvvəl öz fikrini
dəyişə və satışdan imtina edə bilər.

1.5 Restrukturizasiya üzrə

qiymətləndirilmiş öhdəliyə aid
məsrəflər
37 №-li BMUS qeyd edir ki, qiymətləndirilmiş restrukturizasiya öhdəliyinə yalnız restrukturizasıya üzrə
yaranan birbaşa məsrəflər daxil edilməlidir ki, bunlara misal olaraq, aşağıda olan və hər iki halı əhatə edən
məsrəfləri göstərmək olar:
 Yalnız restrukturizasiya üçün zəruri olan; və
 Müəssisənin davamlı fəaliyyətləri ilə bağlı olmayan.

Aşağıdakı məsrəflər qiymətləndirilmiş restrukturizasiya öhdəliyinə qətiyyən daxil edilməməlidir:

 İşləməyə davam edən əməkdaşların yenidən öyrədilməsi və ya yerlərinin dəyişdirilməsi;
 Marketinq;
 Yeni sistemlərə və satış şəbəkələrinə edilən investisiyalar.

1.6 Məlumatın açıqlanması

Qiymətləndirilmiş öhdəliklərə aid məlumat açıqlanması iki hissəyə ayrılır:
 İlin əvvəlindən sonuna qədər qiymətləndirilmiş öhdəliyin balans dəyərində olan dəyişikliklər
haqqında təfsilatlı məlumat açıqlanması;
 Qiymətləndirilmiş öhdəliyin yaradılmasının səbəbi və onun nəticəsinə təsir göstərən qeyri-
müəyyənliklər haqqında məlumat açıqlanması.

Суал Qiymətləndirilmiş öhdəlik

Aşağıdakı hansı hallarda qiymətləndirilmiş öhdəlik tanına bilər?
(a) 13 dekabr 20X9-cu il tarixində müəssisənin idarə heyəti müəyyən bir şöbəni bağlamaq qərarını qəbul
etmişdir. Müəssisənin uçot tarixi 31 dekabrdır. 31 dekabr 20X9-cu il tarixinə qədər bu qərar aidiyyatı
olanların heç birinin diqqətinə çatdırılmamış və qərarı yerinə yetirmək üçün heç bir addım
atılmamışdır;
(b) İdarə heyəti 20 dekabr 20X9-cu il tarixində müəyyən şöbənin bağlanmasına dair təfsilatlı planını təsdiq edir
və bu qərar müştəri və əməkdaşlara elan edilir;
(c) Müəssisə ətraf mühitə vurduğu zərəri aradan qaldırmaq üçün təmizlənmə xərclərini çəkmək
məcburiyyətindədir;
(ç) Müəssisə gələcəkdə öz əməliyyatlarını xüsusi üsulla idarə etmək üçün xərc çəkəcəyini planlaşdırır.

Ъаваб
(a) Bu qərar heç kimin diqqətinə çatdırılmadığı üçün heç bir qiymətləndirilmiş öhdəlik
tanınmayacaqdır;
(b) Qiymətləndirilmiş öhdəlik 20X9-cu ilin maliyyə hesabatlarında tanınacaq;
(c) Bu cür xərclər üçün qiymətləndirilmiş öhdəliyin tanınması məqsədəuyğundur;
(ç) Heç bir cari öhdəlik mövcud olmadığından, 37 №-li BMUS-yə əsasən, burada qiymətləndirilmiş
öhdəlik tanınmamalıdır. Belə ki, müəssisə gələcəkdə həyata keçirəcəyi tədbirlərlə gözlənilən xərclərin
qabağını ala bilər (məsələn, əməliyyat metodunu dəyişməklə).
 2. Şərti öhdəliklər və şərti aktivlər
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мцяссися шярти актив вя йа ющдялийи малиййя щесабатларында танымамалы, лакин онлар
щагда малиййя щесабатлары гейдляриндя мялумат ачыгламалыдыр.

Siz artıq qiymətləndirilmiş öhdəlikləri başa düşdüyünüzdən, şərti aktiv və öhdəlikləri anlamaq sizin üçün daha asan
olacaqdır.

Əsas
terminlər 37 №-ли БМУС шярти ющдялийи ашаьыдакы кими мцяййян едир:
 Кечмиш щадисялярдян иряли эялян вя мювъудлуьу йалныз там олараг мцяссисянин
нязаряти алтында олмайан бир вя йа даща чох гейри-мцяййян эяляъяк щадисялярин баш
вермяси вя йа вермямяси иля тясдигляняъяк мцмкцн олан ющдяликдир; вя йа
 Кечмиш щадисялярдян иряли эялян, лакин ашаьыда эюстярилян сябябляр цзцндян
танынмайан ъари ющдяликдир:
– Ющдялийин йериня йетирилмяси цчцн игтисади сямяряляри тяъяссцм етдирян ресурсларын
мцяссисядян хариъ олunмасынын тяляб олунаъаьы ещтимал олунмадыгда; вя йа
– Ющдялийин мябляьи кифайят гядяр етибарлы гиймятляндириля билмядикдя.

Təcrübəyə əsasən, “ehtimal edilən” ifadəsinin mənası ehtimal dərəcəsinin 50%-dən çox olduğunu bildirir. Əgər
öhdəliyin yerinə yetirilməsi ehtimal edilirsə, deməli, bu, şərti öhdəlik deyildir, əksinə, qiymətləndirilmiş
öhdəlikdir.

2.1 Şərti öhdəliklərə aid uçot qaydaları

Şərti öhdəliklər maliyyə hesabatlarında tanınmamalı, lakin maliyyə hesabatları qeydlərində onlar haqda məlumat
açıqlanmalıdır. Açıqlanması tələb edilən məlumatlar aşağıdakılardır:
 Şərti öhdəliyin xüsusiyyətinin qısa təsviri;
 Onun maliyyə hesabatlarına təsirinin dəyəri;
 Mövcud olan qeyri-müəyyənliklərin göstərilməsi;
 Hər hansı məbləğin kompensasiya edilməsi mümkünlüyü.

2.2 Şərti aktivlər

Əsas
terminlər 37 №-ли БМУС шярти активи ашаьыдакы кими мцяййян едир:
Кечмиш щадисялярдян иряли эялян вя мювъудлуьу йалныз там олараг мцяссисянин нязаряти
алтында олмайан бир вя йа даща чох гейри-мцяййян эяляъяк щадисялярин баш вермяси вя
йа вермямяси иля тясдигляняъяк мцмкцн олан активдир.
Müəssisə şərti aktivləri mühasibat balansında aktiv kimi tanımalı deyil. Yalnız onunla bağlı iqtisadi səmərələrin
realizə edilməsi qaçılmaz dərəcədə olduqda, bu aktiv balansda tanınmalıdır. Həmin anda aktiv artıq
şərti aktiv hesab edilmir!

2.3 Məlumatın açıqlanması

2.3.1 Məlumatın açıqlanması: Şərti öhdəliklər

Yaranma ehtimalı zəif olan hallardan başqa, əhəmiyyətli dəyəri olan bütün şərti öhdəliklərin qısa təsviri verilməlidir.
Əlavə olaraq, aşağıdakılar da açıqlanmalıdır:
 Onların maliyyə hesabatlarına göstərəcəyi təsirin məbləği;
 Hər hansı qeyri-müəyyənliklərin təfsilatı;
 Hər hansı məbləğin kompensasiya edilməsi mümkünlüyü.

2.3.2 Məlumatın açıqlanması: Şərti aktivlər

Maliyyə hesabatları qeydlərində şərti aktivlərin açıqlanması yalnız onların yaranması ehtimalı mövcud olduqda
mümkündür. Bu halda, şərti aktivin qısa təsviri və onun maliyyə hesabatlarına təsiri haqda
məlumat açıqlanmalıdır.

2.4 “Məlumatın açıqlanmasına dair istisna”

Qiymətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlərə aid məlumatın açıqlanması digər tərəflərlə
mübahisəli məsələlər üzrə müəssisənin vəziyyətinə ciddi şəkildə zərər gətirməsi gözlənilirsə, 37 №-li BMUS
hesabat verən müəssisələrə açıqlanma tələblərindən yan keçməyə icazə verir. Lakin bundan son dərəcə
nadir hallarda istifadə edilməlidir. Buna baxmayaraq, qiymətləndirilmiş öhdəliklərin/şərti öhdəlik və şərti
aktivlərin ümumi xüsusiyyətlərinin təfsilatı ilə birlikdə məlumatın açıqlanmaması səbəbləri izah edilməlidir.

2.5 Diaqram
Siz 37 №-li BMUS-ni daha yaxşı anlamaq üçün aşağıdakı suallara cavab verməyə çalışmalısınız. Amma
əvvəlcə, 37 №-li BMUS-dən götürülmüş və onun qiymətləndirilmiş öhdəlik və şərti öhdəliklərə aid tələblərinin
izahlı icmalı olan diaqramı öyrənin.
 Суал Uçot qaydası
20X0-cu il ərzində Smak şirkəti o dövr üçün möhkəm maliyyə vəziyyəti olan Pony şirkətinin bəzi borc
vəsaitlərinə zəmanət verir. 20X1-ci il ərzində Pony şirkətinin maliyyə vəziyyəti pisləşir və 30 iyun 20X1-ci il
tarixində Pony şirkəti öz kreditorlarından müdafiə olunmaq üçün sənədləşməyə başlayır.
Tələb olunan uçot qaydasını müəyyən edin:
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixinə (b) 31
dekabr 20X1-ci il tarixinə

Ъаваб
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixində
Burada keçmiş hadisənin nəticəsi olan cari öhdəlik mövcuddur. Keçmiş hadisə hüquqi öhdəliklə
nəticələnən zəmanətin verilməsidir. Lakin 31 dekabr 20X0-cu il tarixində öhdəliyi ödəmək üçün heç
bir resursun xaric olunması ehtimal edilmir.
Heç bir qiymətləndirilmiş öhdəlik tanınmamalıdır. Hər hansı məbləğin xaric olunması ehtimalı zəif
olduğu hallar istisna olmaqla, sözü gedən zəmanət şərti öhdəlik kimi açıqlanmalıdır.

(b) 31 dekabr 20X1-ci il tarixində

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, burada keçmiş hadisənin, yəni zəmanətin verilməsinin nəticəsi olan
cari öhdəlik mövcuddur.
31 dekabr 20X1-ci il tarixində öhdəliyi ödəmək üçün resursun xaric olunması ehtimal edilir. Bu
səbəbdən də qiymətləndirilmiş öhdəliyin ən dürüst dəyəri hesablanaraq tanınmalıdır.

Суал
Qiymətləndirilmiş öhdəliyin tanınması
Varren şirkəti öz mallarına görə alıcılara zəmanət verir. Zəmanətin şərtlərinə görə istehsalçı satış tarixindən
başlayaraq üç il ərzində üzə çıxacaq istehsal qüsurlarını təmir və ya əvəzetmə yolu ilə aradan qaldırmağı öz
öhdəsinə götürür. Bu halda qiymətləndirilmiş öhdəlik tanınmalıdırmı?

Ъаваб
Varren şirkəti istehsal qüsurları olan məhsulun bütün hissələrinin hesabat dövründən əvvəl verilən
zəmanətlə bağlı təmir və ya əvəzetmə məsrəflərindən boyun qaçıra bilməz və bu səbəbdən də həmin
məsrəflər üçün qiymətləndirilmiş öhdəlik yaradılmalıdır.
Varren şirkəti zəmanətin qüvvədə olduğu dövr ərzində baş verən istehsal qüsurlarını təmir və ya
əvəzetmə öhdəliyini daşıyır. Buna görə də bu ilin satışları ilə bağlı hesabat dövrünün sonunda tanınması zəruri
olan öhdəliyin dəyəri zəmanətlə təmin edilmiş məhsulların istehsal qüsurlarının aradan qaldırılmasına çəkilən
təxmini məsrəflərin cəminə bərabər olmalıdır.

Суал
Uçot qaydası
20X0-cu ildə təmtəraqla keçirilən toy məclisindən sonra çox güman ki, Kallov şirkətinin istehsal etdiyi qida
məhsulundan hazırlanmış xörəkdən zəhərlənərək on nəfər ölmüşdür. Kallov şirkəti tərəfindən dəymiş itkilərə
görə ona qarşı məhkəmə işi açılmasına baxmayaraq, o, bu məsuliyyəti rədd edir. 31 dekabr 20X0-cu il tarixinə
 olan maliyyə hesabatlarının təsdiqi tarixinə qədər Kallov şirkətinin hüquqşünasları ona bu işdə məsuliyyətə cəlb
edilməyəcəyinin ehtimal olunduğunu bildirirlər. Buna baxmayaraq, Kallov şirkəti 31 dekabr 20X1-ci il tarixinə
olan maliyyə hesabatlarını hazırladıqda, onun hüquqşünasları məhkəmə prosesinin gedişatına əsaslanaraq,
Kallovun məsuliyyətə cəlb ediləcəyinin ehtimal olunduğunu bildirirlər.
Tələb olunan uçot qaydasını müəyyən edin:
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixinə; (b) 31
dekabr 20X1-ci il tarixinə;

Ъаваб
(a) 31 dekabr 20X0-cu il tarixində.
Maliyyə hesabatları təsdiq edilən zaman mövcud olan sübut əsasında keçmiş hadisələrin nəticəsi olan
heç bir öhdəlik yoxdur. Heç bir qiymətləndirilmiş öhdəlik tanınmır. Resurların xaric olunması ehtimalı zəif
olduğu hallar istisna olmaqla, bu hadisə şərti öhdəlik kimi maliyyə hesabatı qeydlərində
açıqlanmalıdır.
(b) 31 dekabr 20X1-ci il tarixində
Mövcud olan sübutlar əsasında cari öhdəliyin mövcud olmasını hesab etmək olar. Bu öhdəliyin yerinə
yetirilməsi üçün resursların xaric olunması ehtimal edilir.
Maliyyə hesabatlarında tanınmalı olan qiymətləndirilmis öhdəliyin məbləği cari öhdəliyin ödənilməsi
üçün hesablanmış ən dürüst məbləğə bərabər olmalıdır.

Vergi Uçotu
1. Hüquqi şəxslərin mənfəət
vergisinin hesablanması
sistemləri
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мцяссисялярдян верэитутманын ики ясас системи мювъуддур:
– Классик систем;
– Аванс (верэинин шярти щесабланмаsı) системи.

1.1 Giriş

Bu fəsildə biz uçot dövrləri arasında mənfəət vergisinin necə bölüşdürülməsinə baxacağıq. Əvvəlcə
biz iki müxtəlif vergi sisteminə nəzər yetirəcəyik. Bu metodlar hesabatlarda vergi öhdəliyinin hansı
məbləğdə olacağından daha çox vergilərin ödənməsinin vaxtını göstərir.
Müəssisənin vergi tutulan mənfəəti əsasən dividendlərin ödənilməsindən əvvəl olan xalis mənfəəti
(vergi uçotunun mühasibat uçotundan fərqləndiyi bəzi maddələr üzrə düzəlişlər edilməklə) əks
etdirir.
Hesabat dövrü ərzində müəssisənin mənfəətindən hesablanmış vergi məbləği həmin dövr üzrə onun
vergi öhdəliyi adlanır. Ümumiyyətlə, hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra müəyyən vaxt ərzində
müəssisə öz vergi öhdəliyini ödəməlidir (lakin bəzi ölkələrdə müəssisələr qabaqcadan aylıq və ya
rüblük nağdsız ödənişlər etməlidirlər).
 Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisinin iki əsas sistemi mövcuddur: klassik sistem və avans
(verginin şərti hesablanması) sistemi.

1.2 Klassik sistem

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Классик систем даща садядир. “А” мцяссисяси “Б” мцяссисясиня дивиденд юдяйир. Бу
дивидендя эюря щеч бир аванс верэи юдянилмир. “Б” mцяссисясиня щеч бир верэи кредити
щесабланмыр вя мянфяят верэиси цзря ющдяликля явязляшдириля билян щеч бир аванс (шярти
щесабланмыш) верэи дя мювъуд дейилдир.

Klassik sistemə görə, mənfəət vergisi sadəcə müəssisənin il ərzində vergi tutulan mənfəətinə əsasən
hesablanır. Digər müəssisələrə (səhmdarlara) edilən ödənişlər (dividendlər) vergidən sonrakı
(bölüşdürülməmiş) mənfəətdən ödənilir və bu səbəbdən də həmin dividendlər onları alan
müəssisədə vergiyə cəlb edilmir.

1.3 Avans (verginin şərti hesablanması)

sistemi
Avans sistemində dividend ödənilən zaman vergi orqanı həmin anda bu dividend üzrə gəlir
vergisinin payını “avans vergi” olaraq tutur. Bu məbləğ hesabat dövrünün sonunda və ya
hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra ödənilməli olan son mənfəət vergisi məbləğindən çıxılır.
Vergi orqanı tərəfindən tutulan avans verginin dərəcəsi hüquqi şəxsin mənfəət vergisi dərəcəsi ilə eyni
olmaya bilər. Burada nəzərdə tutulduğu kimi, bu dərəcə fiziki şəxsin gəlir vergisi
dərəcəsinə əsaslana bilər. Əgər avans vergi dərəcəsi 20%-dirsə, o zaman (dividendlərə tətbiq olunan)
avans verginin kəsri 20/80 və ya ¼-ə bərabər olacaqdır.
Səhmdar (fərdi və ya hüquqi şəxs) $100 məbləğində xalis dividend əldə etdikdə, vergi orqanı elə hesab
edəcəkdir ki, həmin səhmdarın əldə etdiyi məcmu dividend 5/4x$100 = $125 məbləğinə bərabərdir ki, bu
məbləğdən də 25 dollar mənfəət vergisi çıxılmışdır. Başqa sözlə, müəssisə tərəfindən ödənilən avans vergi
səhmdara vergi krediti kimi şərti olaraq hesablanır.
Avans vergi adətən vergi orqanı tərəfindən dövri (məsələn, rüblük) bəyannamələr vasitəsilə mütəmadi
qaydada yığılır.
Müəssisə dividend üstəgəl şərti hesablanmış avans vergi krediti aldıqda, həmin vergi kreditindən öz
dividendlərinə görə ödəməli olduğu avans vergini əvəzləşdirmək üçün istifadə edə bilər. Alınmış dividendlər
üzrə vergi krediti gələcəkdə ödəniləcək dividendlər üzrə avans verginin əvəzləşdirilməsi üçün gələcək dövrə
keçirilə bilər.

1.4 Misal: Klassik və avans sistemlərinin

müqayisəsi
Kadis şirkəti haqqında aşağıdakı məlumatlar təqdim edilir. 30 iyun

20X7-ci il tarixində bitən hesabat ili özrə $

Alınmış dividendlər (xalis)
Dividend ödənməmişdir 10,000
30 iyun 20X8-ci il tarixində bitən hesabat ili özrə
Vergi tutulan mənfəət
Alınmış dividendlər (xalis) 100,000
İl özrə ödənmiş dividendlər 20,000
35,000

Hüquqi şəxsin mənfəət vergisi 30%-ə, avans verginin kəsri isə ¼-ə bərabərdir.

Tələb olunur:
Cari il üzrə mənfəət vergisini və 30 iyun 20X8-ci il tarixində Kadis şirkəti tərəfindən ödənilməli olan mənfəət
vergisini aşağıdakı metodlar vasitəsilə hesablayın:
(a) Klassik sistem;
(b) Avans (verginin şərti hesablanması) sistemi;

Həlli
(a) Klassik sistem:
Mənfəət haqqında ətraflı hesabat
İl üzrə hesablanmış vergi = 30%  $100,000 = $30,000.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat
İl ərzində avans vergi ödənilmir və ona görə də balans hesabatındakı vergi öhdəliyi də
$30,000 bərabərdir.
(b) Avans sistemi:
Mənfəət haqqında ətraflı hesabat
İl üzrə hesablanmış vergi = 30%  $100,000 = $30,000.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat
 $ $ $
Mənfəət vergisi: 30% x $100,000 30,000
Ödənilməli olan avans vergi = ¼ x $35,000 8,750
Çıxılsın alınmış dividendlər üzrə vergi kreditləri
Cari dövrün əvvəlinə qalıq (keçən ildən
keçirilmiş): ¼ x $10,000
2,500
Cari: ¼ x $20,000 5,000

7,500
1,250
Mənfəət vergisi öhdəliyi 28,750

Diqqət yetirin ki, mənfəət və zərər haqqında hesabata yazılmış vergi məbləği son balans hesabatındakı
öhdəliklə üst-üstə düşmür. Bu, avans (verginin şərti hesablanması) sisteminin qaçılmaz xüsusiyyətidir.
Siz maraqlana bilərsiniz ki, nə üçün klassik vergi sistemində ödənilmiş və alınmış dividendlər nəzərə alınmır. Siz
bilməlisiniz ki, dividendlər vergidən sonrakı mənfəətin mənimsənilməsidir. Müəssisənin vergi tutulan mənfəətini
hesablayarkən siz alınmış dividendləri geri əlavə etmirsiniz. Dividendlər vergi tutulmuş mənfəətdən ödənilir və
beləliklə də onları əldə etmiş müəssisədə həmin dividendlər vergiyə cəlb edilmir. Əgər belə olsaydı, o
zaman bu dividendlərdən iki dəfə vergi tutulmuş olacaqdı.

1.5 Bölmənin xülasəsi

 Müəssisələr iki sistem vasitəsilə mənfəət vergisi ödəyə bilər: klassik və avans;
 Klassik sistem daha sadədir və fəslin qalan hissəsində klassik sistemin tətbiq edildiyi fərz edilir;
 Aydındır ki, vergi qaydaları və dərəcələri möxtəlif ölkələrdə fərqlənir;
 İmtahan zamanı hansı vergi sisteminin istifadə olunduğu göstəriləcəkdir.

Sizin ölkədə hansı vergi sistemindən istifadə olunur?

Суал Vergi sistemi

Vergilər necə ödənilir və necə uçota alınır?

2. Cari vergi
ГЫСА ХЦЛАСЯ Верэитутма ики компонентдян ибарятдир:
– Ъари верэи;
– Тяхиря салынмыш верэи.
Ъари верэи дювр ярзиндя kommersiya фяалиййятляриня эюря верэи органларына
юдяниляъяк мябляьдир. Бу, адятян чох ращат анлашылыр.
2.1 Giriş

Bu zamanadək müəssisələr üçün mənfəət vergisi uçotunun sadə bir əməliyyat olduğunu düşünə
bilərdiniz. Siz müəssisənin vergi tutulan mənfəəti üzrə ödəniləcək vergini hesablayır və bu məbləği (klassik
sistemdə) aşağıdakı kimi uçota alırsınız:
DEBET Hesablanmış vergi (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) KREDIT
Vergi öhdəliyi (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat)
Həqiqətən hüquqi şəxslərin vergiyə cəlb edilməsinin bu aspekti (cari vergi) çox sadədir. Lakin hazırda
hesabatlarda baş verənlərin gələcəkdə vergilərə təsiri nəzərdən keçirildikdə, çətinliklər ortaya çıxır. Bu, təxirə
salınmış vergi adlanan vergi aspektidir ki, növbəti bölmədə nəzərdən keçiriləcək.

2.2 Mənfəət vergisi adlı 12 №-li BMUS

12 №-li BMUS cari və təxirə salınmış vergilərdən bəhs edir. Cari vergitutmaya aid olan hissə çox qısadır,
çünki bu hissə çox sadədir və vergitutmanın mübahisəolunmaz hissəsidir.

2.3 Əsas anlayışlar

Бунлар 12 №-ли БМУС-дя верилян бязи анлайышлардыр. Диэярляриня даща сонра бахаъаьыг. Əsas
terminlər
 Учот мянфяяти. Верэи хяръляринин чыхылмасындан яввял дювр цзря халис мянфяят вя йа
зярярдир.
 Верэи тутулан мянфяят (верэи зяряри). Щесабат дюврц цзря верэи ганунвериъилийиня
уйьун олараг мцяййян олунан вя мянфяят верэисинин юдянилдийи (бярпа олундуьу)
мянфяятдир(зярярдир).
 Верэи хяръи (верэи мянфяяти). Ъари вя тяхиря салынмыш верэилярля ялагядар дювр цзря
халис мянфяят вя йа зярярин щесабланмасына дахил едилян мяъму мябляьдир.
 Ъари верэи. Щесабат дюврц цзря верэи тутулан мянфяят (верэи зяряри) иля ялагядар
юдянилмяли (бярпа олунмалы) мянфяят верэиси мябляьидир.
(12 №-ли БМУС)

Bu mövzunu davam etdirməzdən əvvəl cari və təxirə salınmış vergi arasındakı fərqlərə baxaq. (a)
Cari vergi dövr üzrə müəssisənin ticarət əməliyyatlarından vergi orqanlarına
ödənilməli olan həqiqi məbləğdir;
(b) Təxirə salınmış vergi əməliyyatların mühasibat uçotu ilə vergi uçotu arasında uyğunluğu təmin
etmək və eyni zamanda, daha az təhrif olunmuş nəticələr əldə etmək məqsədilə tətbiq
edilən uçot alətidir.
Siz bu mövzunu 3-cü Bölməni keçdikdən sonra daha yaxşı anlayacaqsınız.
2.4 Cari vergi öhdəliklərinin və
aktivlərin tanınması
12 №-li BMUS cari və ya əvvəlki dövrlərə aid olan hər hansı ödənməmiş verginin öhdəlik kimi tanınmasını tələb
edir.
Əksinə, cari və ya əvvəlki dövrlər üçün tələb olunandan artıq olaraq ödənmiş hər hansı vergi məbləginin aktiv kimi
tanınması tələb olunur.

Суал Cari vergi

20X8-ci ildə Darton şirkətinin vergi tutulan mənfəəti $120,000 məbləğinə bərabərdir. Əvvəlki ildə (20X7) isə
20X7-ci il üçün qiymətləndirilmiş mənfəət vergisi $30,000 məbləğinə bərabər idi.

Tələb olunur:
20X7-ci il üzrə mənfəət vergisinin məbləği vergi orqanları ilə aşağıdakı kimi razılaşdırılmış olduqda, 20X8-ci il
üçün ödənilməli olan (vergi öhdəliyi) və xərc kimi tanınmalı olan vergi məbləğini hesablayın:
(a) $35,000; və ya
(b) $25,000.
Növbəti ilin vergi ödənişinin vaxtı gəlmədikdə artıq və ya əskik ödənişlər həyata keçirilmir.

Ъаваб
(a)

(b)

Alternativ olaraq, ödəmədə olan güzəştlər mənfəət haqqında ətraflı hesabatda mənfəət kimi, maliyyə
vəziyyəti haqqında hesabatda isə aktiv kimi göstərilməlidir. Lakin bunların əvəzləşdirilməsi
yanaşmasına tez-tez rast gəlinir.

Bir az daha dərindən baxsaq, 12 №-li BMUS əvvəlki dövrün cari vergisi ilə əvəzləşdirilməsi məqsədilə əvvəlki
dövrə tətbiq edilə (keçirilə) bilən hər hansı vergi zərərinə aid olan səmərənin aktiv kimi tanınmasını tələb edir. Bu
yanaşma qəbul edilə bilər, çünki həmin səmərənin müəssisəyə axını ehtimal edilə və etibarlı ölçülə
bilər.
2.5 Misal: Әvvəlki dövrlərə keçirilmiş vergi
zərəri
20X7-ci ildə Eramu şirkəti mənfəətdən $50,000 vergi ödəmişdir. 20X8-ci ildə müəssisə $24,000 vergi zərəri
etmişdir. Yerli vergi qanunvericiliyi əvvəlki dövrlərin cari vergisi ilə əvəzləşdirilməsi üçün zərərin əvvəlki
dövrlərə keçirilməsinə icazə verir.

Tələb olunur:
20X8-ci il üçün hesablanmış vergi xərcini və vergi öhdəliyini göstərin.

Misalın həlli
Vergi zərərinə görə geri ödənilməli olan vergi = 30%  $24,000 = $7,200. İkili yazılış:
DEBET Vergilər üzrə debitor borcu (maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat) $7,200 KREDİT
Geri ödənilməli vergi (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) $7,200
Vergi orqanlarından əldə edilməsi gözlənilən məbləğ alınana qədər vergi üzrə debitor borcu aktiv kimi
göstəriləcəkdir.

2.6 Qiymətləndirmə
Cari və əvvəlki dövrlər üçün cari vergi öhdəliyinin (aktivlərinin) qiymətləndirilməsi çox sadədir. Onlar vergi
orqanlarına ödənilməsi (vergi orqanlarından geri qaytarılması) gözlənilən məbləğ kimi qiymətləndirilir. Tətbiq
edilən vergi dərəcələri (və vergi qanunları) hesabat dövrünün sonunadək qanunla təsdiqlənmiş (və ya
əhəmiyyətli dərəcədə təsdiqlənmiş) vergi dərəcələrinə bərabərdir.

2.7 Cari verginin tanınması

Adətən, cari vergi hesabat dövrü üçün gəlir və ya xərc kimi tanınmalı və iki hal istisna olmaqla xalis mənfəət və
ya zərərə daxil edilməlidir.
(a) Müəssisələrin satınalma yolu ilə birləşməsindən yaranan vergi müxtəlif yanaşmalarla uçota alınır (bu
kitabın müəssisələrin birləşməsinə aid hissənə baxın);
(b) Birbaşa kapitalda tanınan əməliyyat və ya hadisədən yaranan vergi (eyni və ya müxtəlif dövrdə).
Yuxarıdakı (b) bəndində göstərilən qayda məntiqə uyğundur. Əgər baş verən əməliyyat və ya hadisə
mənfəət və zərər haqqında hesabata deyil, birbaşa kapital hesabına yazılbsa (debet və ya kredit hissəsinə), o
zaman müvafiq vergi də kapital hesabına yazılmalıdır. Buna misal olaraq, 8 №-li BMUS-yə əsasən,
retrospektiv şəkildə tətbiq olunan uçot siyasətinin dəyişdirilməsinə və ya əvvəlki dövrə aid mühüm
səhvin düzəldilməsinə görə bölüşdürülməmiş mənfəətin ilin əvvəlinə olan qalığına düzəliş edilir.
 2.8 Təqdimat
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda vergi aktivləri və öhdəlikləri digər aktiv və öhdəliklərdən ayrı
göstərilməlidir.
Müəyyən şərtlər təmin edildikdə, vergi aktivləri və öhdəlikləri qarşılıqlı əvəzləşdirilə bilər. (a) Müəssisə
taninmiş məbləğlərin əvəzləşdirilməsi üçün qanuni hüquqlara malik olduqda; (b) Müəssisənin niyyəti
hesablaşmanı netto əsasında həyata keçirmək və ya aktivi realizə
edərək dərhal öhdəliyi yerinə yetirməkdən ibarət olduqda.
Müəssisənin adi əməliyyat fəaliyyətindən yaranan mənfəət və ya zərərə aid vergi xərci (gəliri) mənfəət haqqında
ətraflı hesabatda göstərilməlidir.
12 №-li BMUS-nin məlumatların açıqlanması tələbləri çox genişdir və biz buna bir qədər sonra baxacağıq.

3. Təxirə salınmış vergi

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Тяхиря салынмыш верэи ямялиййатларын мцщасибат учоту иля верэи учоту арасында
İmtahan уйьунлуьу тямин етмяк мягсядиля тятбиг едилян учот алятидир. Бу, кифайят гядяр
üzrə əsas Тялябяляр
мцряккябтяхиря салынмыш верэи мювзусунун чох гарышыг мювзу олдуьуну дцшцнцрляр.
мювзудур.
məqamlar Бу имтащанда тяхиря салынмыш верэийя аид чох мцряккяб суаллар йохдур. Она эюря дя
тяхиря салынмыш верэинин мягсядини анламаг вя баша салмаг габилиййятиня малик олмаг
цчцн диггятинизи топлайын вя садя щесабламалара диггят един.

3.1 Təxirə salınmış vergi nədir?

Müəssisə aktiv və ya öhdəliyi tanıdıqda, həmin aktiv və ya öhdəliyin balans dəyərinin müvafiq olaraq bərpa
edilməsi və ya ödənilməsini gözləyir. Başqa sözlə, müəssisə öz aktivlərini satmağı və ya onlardan istifadə
etməyi və öhdəliklərini ödəməyi güman edir. Əgər aktiv və ya öhdəliklərin müvafiq olaraq bərpa
edilməsi və ya ödənilməsi gələcək vergi ödənişlərini bu bərpa və ödəmənin vergi təsiri olmayacağı halda
gözlənilən vergi ödənişlərindən daha çox (və ya az) olmasına səbəb olarsa, nə baş verər? Belə
vəziyyətlərdə 12 №-li BMUS müəssisələrdən təxirə salınmış vergi öhdəliyinin (və ya təxirə salınmış vergi
aktivinin) tanınmasını tələb edir .

3.2 Əsas Anlayışlar

Təxirə salınmış vergi anlayışını hələ tam başa düşməmisinizsə, buna görə narahat olmayın: bu bölməni
öyrəndikdən sonra hər şey daha aydın olacaqdır. İlkin olaraq, 12 №-li BMUS-də təxirə salınmış vergiyə
dair verilən terminlərə nəzər yetirək.

Əsas
terminlər  Тяхиря салынмыш верэи ющдяликляри верэи тутулан мцвяггяти фяргляр иля ялагядар
эяляъяк дюврлярдя юдянилмяли олан мянфяят верэиси мябляьидир;
 Тяхиря салынмыш верэи активляри:
Чыхыла билян мцвяггяти фяргляр;
Истифадя олунмамыш верэи зярярляринин эяляъяк дювря кечирилмяси;
Истифадя олунмамыш верэи кредитляринин эяляъяк дювря кечирилмяси.
  Мцвяггяти фяргляр актив вя йа ющдялийин баланс дяйяри иля онун верэи базасы арасында
олан фярглярдир. Мцвяггяти фяргляр ашаьыдакы кими ола биляр:
Верэи тутулан мцвяггяти фяргляр: активин (ющдялийин) баланс дяйяринин бярпа
олундуьу (юдянилдийи) эяляъяк дюврлярин верэи тутулан мянфяятинин (верэи
зяряринин) мöяййян олунмасында верэи тутулан мябляьляр иля нятиъялянян
мцвяггяти фяргляр;
Чыхыла билян мцвяггяти фяргляр: активin (ющдялийин) баланс дяйяринин бярпа
олундуьу (юдянилдийи) эяляъяк дюврлярин верэи тутулан мянфяятинин (верэи
зяряринин) мцяййян олунмасында чыхылан мябляьляр иля нятиъялянян мцвяггяти
фяргляр.
 Верэи базасы: актив вя йа ющдялийин верэи базасы верэи мягсядляри цчцн щямин актив
вя йа ющдялийя аид едилян мябляьдир. (12 №-ли БМУС)

Bu anlayışların bəzilərinə daha ətraflı baxaq.

3.3 Vergi bazası

Yuxarıda təqdim edilən anlayışları daha da genişləndirərək deyə bilərik ki, aktivin vergi bazası aktivin balans
dəyərinin bərpa olunması zamanı daxil olacaq vergi tutulan iqtisadi səmərələrə qarşı vergi məqsədləri üçün
çıxılacaq məbləğdir. Bu iqtisadi səmərələr vergiyə cəlb olunmazsa, aktivin vergi bazası onun balans
dəyərinə bərabərdir.

Суал Aktivin vergi bazası

Aşağıdakı hər bir aktivin vergi bazasını təyin edin.
(a) Dəzgahın ilkin dəyəri $10,000-dır. Vergi məqsədlərilə $3,000 məbləğində olan amortizasiya cari
dövr üçün və əvvəlki dövrlər üçün çıxılmışdır və qalan məbləğ gələcək dövrlərdə ya amortizasiya, ya
da xaricolma zamanı silinmə kimi çıxılacaqdır. Dəzgahın istifadəsindən əldə edilən gəlirdən vergi
tutulur, dəzgahın silinməsindən əldə edilən hər hansı mənfəətdən vergi tutulur, silinmə zamanı
yaranan hər hansı zərər isə vergi məqsədləri üçün çıxıla bilər;
(b) Alınacaq faizlər üzrə debitor borcunun balans dəyəri $1,000-dır. Faiz gəlirlərindən kassa metodu ilə
vergi tutulur;
(c) Ticarət üzrə debitor borclarının balans dəyəri $10,000-dır. Bu növ gəlir artıq vergi tutulan mənfəətə (vergi
zərərinə) daxil edilmişdir;
(ç) Alınmalı kreditlərin (kredit məbləği üzrə debitor borcunun) balans dəyəri $1m-dır.
Kreditin ödənilməsi (qaytarılması) vergiyə cəlb olunmur.

Ъаваб
(a) Dəzgahın vergi bazası $7,000-dır;
(b) Alınacaq faizin vergi bazası sıfırdır (0);
(c) Ticarət üzrə debitor borclarının vergi bazası $10,000-dır; (ç)
Kreditin vergi bazası $1m-dır.

Öhdəliklər üzrə vergi bazası gələcək dövrlərdə həmin öhdəliklə əlaqədar vergi məqsədləri üçün çıxılacaq hər
hansı məbləğ çıxılmaqla, onun balans dəyəridir. Mənfəətin avans olaraq alındığı halda yaranan öhdəliyin vergi
bazası gələcək dövrlərdə vergi tutulmayacaq hər hansı mənfəət məbləği çıxılmaqla, onun balans
dəyəridir.
 Суал Öhdəliyin vergi bazası
Aşağıdakı hər bir öhdəliyin vergi bazasını təyin edin.
(a) Cari öhdəliklərə balans dəyəri $1,000 olan hesablanmış xərclər daxildir. Əlaqəli xərclər vergi
məqsədləri üçün kassa metodu ilə çıxılacaqdır;
(b) Cari öhdəliklərə avans olaraq alınmış balans dəyəri $10,000 olan faiz gəliri daxildir. Faiz gəlirlərindən
kassa metodu ilə vergi tutulur;
(c) Cari öhdəliklərə balans dəyəri $2,000 olan hesablanmış xərclər daxildir. Bu xərclər artıq vergi məqsədilə
çıxılmışdır;
(ç) Cari öhdəliklərə balans dəyəri $100 olan hesablanmış cərimə və sanksiyalar daxildir.
Cərimə və sanksiyalar vergi məqsədləri üçün çıxıla bilməz;
(d) Ödənilməli olan bank kreditinin (kreditor borcunun) balans dəyəri $1m-dır. Kreditin ödənilməsi
(qaytarılması) vergiyə cəlb olunmur.

Ъаваб
(a) Hesablanmış xərclərin vergi bazası sıfırdır (0);
(b) Avans olaraq alınmış faizin vergi bazası sıfırdır (0); (c)
Hesablanmış xərclərin vergi bazası $2,000-dır;
(ç) Hesablanmış cərimə və sanksiyaların vergi bazası $100-dır; (d)
Kreditin vergi bazası $1m-dır.

12 №-li BMUS-də aktivin və ya öhdəliyin balans dəyərinin onun vergi bazasına bərabər olduğu hallara aid
aşağıdakı misallar göstərilir.
 Hesablanmış xərclər müəssisənin cari və ya əvvəlki dövrlər üçün cari vergi öhdəliyinin
müəyyən edilməsi zamanı artıq çıxıldıqda;
 Ödənilməli olan bank krediti (kreditor borcu) alındığı ilkin məbləğdə hesablandıqda və bu məbləğ
kreditin müddəti başa çatan zaman ödəniləcək məbləğlə eyni olduqda;
 Hesablanmış xərclər vergi məqsədləri üçün heç vaxt çıxılmadıqda;
 Hesablanmış gəlirdən heç vaxt vergi tutulmadıqda.

3.4 Müvəqqəti fərqlər

Müvəqqəti fərqlər anlayışı sizə bir qədər qarışıq görünə bilər. Yadda saxlayın ki, uçot mənfəəti il üzrə vergi
öhdəliyinin hesablanmasında istifadə edilən vergi tutulan mənfəətin hesablanması əsasını təşkil edir; buna
baxmayaraq, uçot mənfəəti və vergi tutulan mənfəət məbləğləri müxtəlifdir. Bu fərqlərin 2 səbəbi
var.
(a) Daimi fərqlər. Bu, müəyyən gəlir və xərc maddələrinin vergi tutulan mənfəətin hesablanmasına
daxil edilmədikdə baş verir (məsələn, vergi məqsədləri üçün əyləncə xərclərinin tanınmasına
icazə verilməyə bilər);
(b) Müvəqqəti fərqlər. Bu, gəlir və xərc maddələrinin müxtəlif uçot dövrlərində həm uçot mənfəətinə, həm
də vergi tutulan mənfəətə daxil edildikdə baş verir. Məsələn, 20X7-ci il üzrə vergi tutulan mənfəətin
hesablanması üçün çıxıla bilən xərclər 20X8-ci və ya daha sonrakı illərə qədər maliyyə hesablarına daxil
edilməyə bilər. Son nəticədə bir neçə dövrdən sonra cəmi vergi tutulan mənfəət ilə cəmi uçot
mənfəəti eyni olacaqdır (daimi fərqlər istisna olmaqla). Belə ki, bir dövrdə yaranan müvəqqəti fərqlər
bir və ya bir neçə növbəti dövrlərdə ləğv (storno) oluna bilər. Təxirə salınmış vergi müvəqqəti fərqlərə aid
edilən vergidir.
Vergi tutulan müvəqqəti fərqlər ilə çıxıla bilən müvəqqəti fərqlərin anlayışları arasındakı fərqləri daha yaxşı başa
düşmək üçün standartda və onun əlavələrindəki misallara və açıqlamalara baxa bilərsiniz.

3.5 Bölmənin xülasəsi

 Təxirə salınmış vergi bir uçot alətidir. O, hazırda vergi orqanlarına ödənilməli olan cari vergini
ifadə etmir;
 Aktiv və ya öhdəliyin vergi bazası aktiv və ya öhdəliyin vergi məqsədləri üçün olan dəyəridir;
 Siz müvəqqəti və daimi fərqlər arasındakı fərqləri başa düşməlisiniz;
 Təxirə salınmış vergi müvəqqəti fərqlərə aid edilən vergidir.

4. Vergi tutulan müvəqqəti fərqlər

Тяхиря салынмыш верэи активляри вя ющдяликляри верэи тутулан вя чыхыла билян мцвяггяти ГЫСА ХЦЛАСЯ
фярглярдян йараныр.
İmtahan
üzrə əsas
Бурада йадда сахламалы ясас гайда ашаьыдакыдыр: məqamlar

“Бцтцн верэи тутулан мцвяггяти фяргляр тяхиря салынмыш верэи ющдялийини йарадыр”.

4.1 Misallar
Aşağıdakılar vergi tutulan müvəqqəti fərqlərin yaranmasına səbəb olan vəziyyətlərə aid misallardır.

4.1.1 Mənfəət haqqında ətraflı hesabata

təsir edən əməliyyatlar
(a) Faiz gəliri: dövrün sonunda alınır və uçot mənfəətinə zaman bölgüsü əsasında daxil edilir. Lakin bu
gəlir vergi tutulan mənfəətə kassa metodu ilə daxil edilir;
(b) Malların satışı üzrə gəlir, mallar müştəriyə çatdırıldıqda uçot mənfəətinə daxil edilsə də, vergi tutulan
mənfəətə yalnız pul vəsaiti alındıqdan sonra daxil edilir;
(c) Aktivin amortizasiyası vergi məqsədləri üçün sürətləndirilir. Yeni aktiv alındıqda, vergi məqsədləri üçün vergi
tutulan mənfəətdən çıxıla bilən amortizasiya məbləği maliyyə hesabatlarında uçot məqsədləri üçün
həmin aktiv üzrə hesablanmış amortizasiya məbləğindən artıq ola bilər;
(ç) Kapitallaşdırılmış təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər mənfəət haqqında ətraflı hesabatda amortizasiya
olunur, lakin onlar əmələ gəldiyi dövrdə vergi tutulan mənfəətdən tam məbləğdə çıxılmışdır;
(d) Qabaqcadan ödənilmiş xərclər cari və ya əvvəlki dövrlərin vergi tutulan mənfəəti hesablanarkən
kassa metodu ilə artıq çıxılmışdır.
4.1.2 Maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabata təsir edən
əməliyyatlar
(a) Aktivin amortizasiyası vergi məqsədləri üçün çıxıla bilən maddə hesab edilmir. Aktiv
satıldıqda/silindikdə vergi məqsədləri üçün heç bir məbləğ çıxılmır;
(b) Borc alan subyekt krediti əməliyyat xərcləri çıxılmaqla alınmış məbləğ (kreditin son ödəmə tarixinə olan
məbləğ) ilə uçota alır. Kreditin balans dəyəri əməliyyat xərclərinin amortizasiya şəklində uçot
mənfəətindən çıxılması yolu ilə sonradan artır. Vergi məqsədləri üçün isə həmin əməliyyat xərcləri
borcun ilkin olaraq tanındığı tarixdə çıxılır.

4.1.3 Ədalətli dəyər üzrə düzəlişlər

və
yenidənqiymətləndirmələ
r
(a) Cari investisiyalar və ya maliyyə alətləri ədalətli dəyərlə qiymətləndirilir. Bu, aktivin ilkin dəyərindən artıq
olur, lakin vergi məqsədləri üçün heç bir ekvivalent düzəlişlər edilmir;
(b) Torpaq, tikili və avadanlıqlar müəssisə tərəfindən yenidən qiymətləndirilir (16 №-li BMUS), lakin vergi
məqsədləri üçün heç bir ekvivalent düzəlişlər edilmir. Bu, həmçinin uzunmüddətli investisiyalara da tətbiq
edilir. Vergi bazası ilkin dəyərdə qaldığına görə balans dəyəri ilə vergi bazası arasında müəyyən fərq
yaranır və bu, öz növbəsində təxirə salınmış vergi öhdəliyinin artmasına səbəb olur.

4.1.4 Təxirə salınmış vergi öhdəliklərini

yaratmayan fərqlər
Yuxarıda sizə verilən qaydanı yadda saxlayın, bütün vergi tutulan müvəqqəti fərqlər təxirə salınmış vergi
öhdəliyini yaradır. Standartda göstərildiyi kimi, bu qayda iki halda tətbiq edilmir:
(a) Amortizasiyası vergi məqsədləri üçün çıxılmayan qudvildən yaranan təxirə salınmış vergi öhdəliyi;
(b) Aşağıdakı xüsusiyyətlərə aid əməliyyatlar zamanı aktiv və ya öhdəliyin ilkin tanınmasından yaranan
təxirə salınmış vergi öhdəliyi:
(i) müəssisələrin birləşməsi olmayan əməliyyatlar; və
(ii) əməliyyat zamanı nə uçot mənfəətinə, nə də vergi tutulan mənfəətə təsir etməyən əməliyyatlar.
Vergi tutulan müvəqqəti fərqlər üzrə təxirə salınmış vergi öhdəliyinin tanınmasının mənasını anlamağa çalışın.
(a) Aktiv tanınarkən, onun balans dəyərinin gələcək dövrlərdə müəssisəyə daxil olacaq iqtisadi
səmərələr nəticəsində bərpa olunacağı güman edilir;
(b) Aktivin balans dəyəri onun vergi bazasından çox olduqda, vergi tutulan iqtisadi səmərənin
məbləği də vergi məqsədləri üçün çıxıla bilən məbləğdən çox olacaq;
(c) Buna görə də bu fərq vergi tutulan müvəqqəti fərqdir və gələcək dövrlərdə bunun
 nəticəsində yaranmış mənfəət vergisini ödəmə öhdəliyi təxirə salınmış vergi öhdəliyidir;
(ç) Müəssisə aktivin balans dəyərini bərpa etdikcə, vergi tutulan müvəqqəti fərq əks istiqamətdə
dəyişəcək (storno ediləcək) və müəssisə vergi tutulan mənfəət əldə edəcək;
(d) Bundan sonra iqtisadi səmərələrin vergi ödənişi şəklində müəssisədən xaric olunacağı ehtimal edilir və
buna görə də 12 №-li BMUS bütün təxirə salınmış vergi öhdəliklərinin tanınmasını (yuxarıda
göstərilənlər istisna olmaqla) tələb edir.

4.2 Misal: Vergi tutulan müvəqqəti fərqlər

Müəssisə ilkin dəyəri $1,500 olan aktiv alır. 20X8-ci ilin sonunda aktivin balans dəyəri $1,000 məbləğinə
bərabərdir. Vergi məqsədləri üçün yığılmış amortizasiya $900, cari vergi faizi isə 25%-dir.

Tələb olunur:
Aktiv üçün təxirə salınmış vergi öhdəliyini hesablayın.

Həlli
İlk növbədə, aktivin vergi bazasının məbləği nə qədərdir? O, $600 məbləğinə bərabərdir ($1,500 –
$900).
$1,000 olan balans dəyərini bərpa etmək üçün müəssisə $1,000 vergi tutulan mənfəət əldə etməlidir,
lakin o, vergi xərci kimi ancaq $600 çıxa bilər. Buna görə də aktivin balans dəyəri bərpa olduqda, müəssisə
$100 məbləğində ($400 x 25%) mənfəət vergisi ödəməlidir.
Bu səbəbdən, müəssisə $1,000 balans dəyəri ilə $600 vergi bazası arasındakı fərqi vergi tutulan müvəqqəti
fərq kimi tanımaqla, $100 ($400 x 25%) təxirə salınmış vergi öhdəliyini tanımalıdır.

4.3 Vaxt fərqləri

Gəlir və ya xərc bir dövr üçün uçot mənfəətinə və fərqli dövr üçün vergi tutulan mənfəətə daxil edilərkən
yaranmış bəzi müvəqqəti fərqlər adətən vaxt fərqləri kimi də adlandırılır. Vaxt fərqlərinə aid olan və təxirə salınmış
vergi öhdəliyi yaradan vergi tutulan müvəqqəti fərqlərin əsas növləri aşağıda verilən misallarda əks
olunur:
 Hesablama metodu ilə uçota alınan, lakin vergi məqsədləri üçün kassa metodu ilə daxil
edilən alınmış faizlər;
 Vergi məqsədləri üçün sürətləndirmiş amortizasiya;
 Kapitallaşdırılmış və amortizasiya edilmiş təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər. Müvəqqəti fərqlərin
yarandığı digər halları qısaca nəzərdən keçirəcəyik.

4.4 Yenidənqiymətləndirilmiş aktivlər

16 №-li BMUS-yə əsasən, aktivlər yenidənqiymətləndirilə bilər. Əgər bu, cari dövrün vergi tutulan mənfəətinə
təsir edirsə, aktivin vergi bazası dəyişir və heç bir müvəqqəti fərq yaranmır.
Lakin əgər (bəzi ölkələrdə olduğu kimi) yenidənqiymətləndirmə cari vergi tutulan mənfəətə təsir etmirsə,
aktivin vergi bazasına düzəliş edilmir. Nəticə etibarilə, aktivin balans dəyəri bərpa olunduqda, müəssisəyə
daxil olan vergi tutulan iqtisadi səmərələrin məbləği vergi məqsədləri üçün çıxılan məbləğdən fərqli
olacaq.
Yenidən qiymətləndirilmiş aktivin balans dəyəri ilə vergi bazası arasındakı fərq müvəqqəti fərqdir və təxirə
salınmış vergi öhdəliyini və ya aktivini yaradır.

4.5 Aktiv və ya öhdəliyin ilkin tanınması

Müvəqqəti fərq aktiv və ya öhdəliyin ilkin tanınması zamanı yarana bilər, məsələn, əgər aktivin ilkin dəyəri
tamamilə və ya qismən vergi məqsədləri üçün çıxılmırsa. Aktivin ilkin tanınması ilə nəticələnən əməliyyatın
xarakteri belə müvəqqəti fərqlərin uçot metodunun müəyyən edilməsi üçün vacibdir.
Əgər əməliyyat uçot mənfəətinə və ya vergi tutulan mənfəətə təsir edirsə, müəssisə hər hansı təxirə salınmış
vergi öhdəliyini və ya aktivi tanımalıdır. Bunun nəticəsində yaranan təxirə salınmış vergi xərci və ya gəliri
mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.
Əgər əməliyyat nə uçot mənfəətinə, nə də vergi tutulan mənfəətə təsir etmirsə, müəssisə təxirə salınmış vergi
öhdəliyini və ya aktivini tanıya və aktivin və ya öhdəliyin balans dəyərinə eyni məbləğdə düzəliş edə bilər
( yuxarıda verilən 4.1.1-ci Maddədə göstərilən 12 №-li BMUS-yə əsasən). Lakin 12 №-li BMUS təxirə salınmış
vergi aktivlərinin və ya öhdəliklərinin bu cür tanınmasına icazə vermir, çünki onlar maliyyə hesabatlarının
şəffaflığını azaldır. Bu həm ilkin tanınmaya, həm də sonrakı tanınmaya aiddir. Həmçinin, aktiv amortizasiya
edildikdə tanınmamış təxirə salınmış vergi öhdəliklərində və ya aktivlərində müvafiq dəyişikliklər edilə bilməz.

4.6 Misal: İlkin tanınma

Əvvəlki abzasa misal olaraq, güman edək ki, Petros şirkəti ilkin dəyəri 20X1-ci ildə $10,000 olan aktivi onun
beş illik faydalı istifadə müddəti ərzində istismar etmək niyyətindədir. Ak- tivin son qalıq dəyəri beş ildən sonra
sıfır olacaqdır. Vergi dərəcəsi 40%-dir. Aktivin silinməsindən yarana bilən mənfəətdən vergi tutulmayacaq
(və heç bir zərər çıxılmayacaq). Aktivin amortizasiyası vergi məqsədləri üçün çıxılmır.

Tələb olunur:
20X1 və 20X2-ci illər üçün təxirə salınmış verginin nəticələrini göstərin.

Həlli
20X1-ci ildə Petros şirkəti aktivin balans dəyərini bərpa etdikdə, $10,000 vergi tutulan mənfəət əldə edəcəkdir və
$4,000 vergi ödəyəcəkdir. Yaranan $4,000 təxirə salınmış vergi öhdəliyi tanınmamalıdır, çünki o, aktivin ilkin
tanınması nəticəsində yaranır.
20X2-ci ildə aktivin balans dəyəri artıq $8,000 olacaqdır. $8,000 vergi tutulan mənfəəti əldə etdiyinə görə,
müəssisə $3,200 vergi ödəyəcəkdir. Yenə də yaranmış $3,200 təxirə salınmış vergi öhdəliyi aktivin ilkin
tanınmasının nəticəsi olduğuna görə tanınmayacaqdır.
Sürətləndirilmiş amortizasiyaya aid aşağıdakı sual bəzi məsələləri aydınlaşdıracaq və sizi imtahanda tələb
olunan hesablamalar ilə tanış edəcəkdir.
 CariСуал
və təxirə salınmış vergi
Conquil şirkəti $50,000 qiymətində avadanlıq alır və onu beş il faydalı istifadə müddəti ərzində düz xətt metodu
ilə amortizasiya edir. Vergi məqsədləri üçün avadanlıq düz xətt metodu ilə illik 25% dərəcəsində
amortizasiya edilir. Vergi zərərləri əvvəlki beş ilin vergi tutulan mənfəətinə qarşı keçirilə bilər. 20X0-cu ildə
müəssisənin vergi tutulan mənfəəti $25,000 olmuşdur. Vergi dərəcəsi 40%-dir.
Tələb olunur:
20X1-ci ildən 20X5-ci ilə qədər olan amortizasiyadan sonrakı mənfəət/zərərin sıfır olduğunu fərz edərək,
avadanlığın əldə edilməsinin 20X1ci ildən 20X5-ci ilə qədər olan cari və təxirə salınmış vergi təsirlərini
göstərin.

Ъаваб
Conquil şirkəti avadanlığın balans dəyərini satış məqsədilə məhsulların istehsalında ondan istifadə etməklə
bərpa edəcəkdir. Buna görə də müəssisənin cari vergi məbləğinin hesablanması aşağıdakı kimidir:

İllər
20X1 20X2 20X3 20X4 20X5
$ $ $ $ $
Vergi tutulan gəlir* 10,000 10,000 10,000 10,000 10,000
Vergi məqsədilə olan amortizasiya 12,500 12,500 12,500 12,500 0
Vergi tutulan mənfəət (vergi zərəri) (2,500) (2,500) (2,500) (2,500) 10,000
Cari vergi xərci (gəlir) 40%-lə (1,000) (1,000) (1,000) (1,000) 4,000

* yəni sıfır mənfəət üstəgəl $10,000 ($50,000 ÷ 5) , amortizasiyanın geri hesablanması.

Müəssisə 20X1ci ildən 20X4-cü ilə qədər hər ilin sonunda cari vergi aktivini tanıyır, çünki o, 20X0-cu il üçün
vergi mənfəətinə qarşı vergi zərərinin səmərəsini bərpa edir.
Avadanlıqla əlaqədar olan müvəqqəti fərqlər və nəticədə yaranan təxirə salınmış vergi aktivi və öhdəliyi və təxirə salınmış
vergi xərci və gəliri aşağıdakı kimidir:

İllяr
20X1 20X2 20X3 20X4 20X5

Balans dəyəri $ $ $ $ $
Vergi bazası 40,000 30,000 20,000 10,000 0
Vergi tutulan müvəqqəti fərq 37,500 25,000 12,500 0 0
Dövrün əvvəlinə təxirə salınmış vergi 2,500 5,000 7,500 10,000 0
öhdəliyi
Təxirə salınmış vergi xərci (gəlir): 0 1,000 2,000 3,000 4,000
saldo rəqəmi
1,000 1,000 1,000 1,000 (4,000)
Dövrün sonuna təxirə salınmış vergi
öhdəliyi, 40%-lə hesablanmış
1,000 2,000 3,000 4,000 0

Müəssisə 20X1-20X4-cü illər ərzində təxirə salınmış vergi öhdəliyini tanıyır, çünki vergi tutulan müvəqqəti fərqlərin
stornosu sonrakı illərdə vergi tutulan gəliri yaradacaqdır. Müəssisənin mənfəət və zərər haqqında
hesabatı aşağıdakı kimidir:
 İllяr
20X1 20X2 20X3 20X4 20X5
$ $ $ $ $
Gəlir Amortizasiya
Vergidən əvvəlki mənfəət Cari vergi xərci (gəliri) 10,000 10,000 10,000 10,000 10,000
Təxirə salınmış vergi xərci (gəliri) 10,000 10,000 10,000 10,000 10,000
Cəmi vergi xərci (gəliri) 0 0 0 0 0
Dövr üzrə xalis mənfəət (1,000) (1,000) (1,000) (1,000) 4,000
1,000 1,000 1,000 1,000 (4,000)
0 0 0 0 0

4.7 Bölmənin xülasəsi

 Bir və ya iki istisna olmaqla, bütün vergi tutulan müvəqqəti fərqlər təxirə salınmış vergi
öhdəliklərini yaradır;
 Bir çox vergi tutulan müvəqqəti fərqlər vaxt fərqləridir;
 Vaxt fərqləri gəlir və ya xərc maddəsinin uçot mənfəətinə bir dövrdə, vergi tutulan mənfəətə isə
fərqli dövrdə daxil edildiyi zaman baş verir.

5. Çıxıla bilən müvəqqəti fərqlər

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Бцтцн чыхыла билян мцвяггяти фяргляр тяхиря салынмыш верэи активлярини йарадыр.

5.1 Əsas anlayışlar

3-cü Bölmədə verilən anlayışlara bir daha baxaq.

İmtahan Йадда сахланмалы олан гайда ашаьыдакыдыр:

üzrə əsas
məqamla “Бцтцн чыхыла билян мцвяггяти фяргляр тяхиря салынмыш верэи активлярини йарадыр”.
r

Lakin bir şərt vardır. Təxirə salınmış vergi aktivi həmçinin 12 №-li BMUS-də verilən tanınma meyarlarına uyğun
olmalıdır. Təxirə salınmış vergi aktivi bütün çıxıla bilən fərqlərə görə tanınmalıdır, bir şərtlə ki, həmin aktivin silinə
bilinəcəyi vergi tutulan mənfəətin gələcəkdə əldə edilməsi ehtimal olunsun. Bu, ehtiyatlılıq prinsipinin tətbiqidir. Bu
məsələyə daha təfsilatlı baxmazdan əvvəl standartda verilmiş vergi çıxılan müvəqqəti fərqlərə aid misalları
nəzərdən keçirək.
5.2 Mənfəət haqqında ətraflı hesabata
təsir edən əməliyyatlar
(a) Pensiya təminatı məsrəfləri (pensiya məsrəfləri) işçi xidmət göstərdikcə uçot mənfəətindən çıxılır.
Lakin vergi tutulan mənfəətin möəyyən olunmasında onların çıxılması müəssisə tərəfindən pensiya
fonduna ayırmalar ödənildikdə baş verə bilər (bu, bənzər xərclərə də tətbiq edilə bilər);
(b) Maliyyə hesabatlarında aktivin yığılmış amortizasiyası uçot dövrünün sonuna qədər olan vergi
məqsədləri üçün icazə verilən yığılmış amortizasiyadan çox olduqda;
(c) Hesabat dövrünün sonunadək satılmış mal-material ehtiyatlarının dəyəri uçot mənfəətindən
mallar/xidmətlər təqdim edildikdə çıxılır, lakin vergi tutulan mənfəətdən çıxılması pul vəsaiti
alındıqdan sonra mümkündür. (Qeyd. 3-cü Bölmədə qeyd olunduğu kimi, ticarət üzrə debitor
borcları ilə əlaqədar olan vergi tutulan müvəqqəti fərqlər vardır);
(ç) Mal-material ehtiyatlarının xalis realizasiya dəyəri və ya torpaq, tikili və avadanlıqların bərpa edilən məbləği
aşağı düşür və nəticə etibarilə balans dəyəri də azalır, lakin aktiv satılana qədər vergi məqsədləri
üçün bu azalma nəzərə alınmır;
(d) Tədqiqat məsrəfləri (və ya quruculuq/digər işə başlama xərcləri) çəkildiyi dövrün uçot mənfəətinin
müəyyən olunmasında xərc kimi tanınır, lakin onların vergi tutulan mənfəətdən çıxılmasına daha
gec dövrə qədər yol verilməyə bilər;
(e) Gəlir maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda təxirə salınmışdır, lakin cari/əvvəlki dövrlərin vergi tutulan
mənfəətinə daxil edilmişdir;
(ə) Dövlət subsidiyası maliyyə vəziyyəti haqqında hesabata təxirə salınmış gəlir kimi daxil edilmişdir, lakin
gələcək dövrlərdə həmin məbləğdən vergi tutulmayacaqdır (Qeyd. Bu standarta görə təxirə salınmış
vergi burada tanına bilməz).

5.3 Ədalətli dəyər üzrə düzəlişlər

və
yenidənqiymətləndirmələr
Cari investisiyalar və ya maliyyə alətləri onların ilkin dəyərindən daha az olan ədalətli dəyərlə göstərilə bilər, lakin
vergi məqsədləri üçün buna uyğun heç bir ekvivalent düzəlişlər edilmir.

5.4 Vergi tutulan müvəqqəti

fərqlərin tanınması
4.1-ci Bölmədə biz mühüm tanınma meyarını nəzərdən keçirdik. Vergi tutulan müvəqqəti fərqlərdə
olduğu kimi, həmçinin elə vəziyyətlər də vardır ki, təxirə salınmış vergi aktivinin ümumi tanınma qaydasına
icazə verilmir (təxirə salınmış vergi aktivinin tanınması üzrə qaydalara istisnalar vardır).
(a) Təxirə salınmış vergi aktivi 3 №-li BMHS-yə əsasən gəlir kimi uçota alınan mənfi qudvildən
yarandıqda;
(b) Aşağıdakı xüsusiyyətlərə aid əməliyyatlar zamanı aktivin və ya öhdəliyin ilkin tanınmasından təxirə
salınmış vergi aktivi yaranarsa:
 (i) müəssisələrin birləşməsi olmayan əməliyyatlar; və
(ii) əməliyyatın həyata keçirildiyi anda nə uçot mənfəətinə, nə də vergi tutulan mənfəətə (vergi
zərərinə) təsir etməyən əməliyyatlar.
İndi isə çıxıla bilən müvəqqəti fərqlərdən yaranan təxirə salınmış vergi aktivlərinin tanınması məntiqinə baxaq.
(a) Öhdəlik tanınan zaman güman edilir ki, onun balans dəyəri gələcək dövrlərdə müəssisədən iqtisadi
səmərələrin xaric olması şəklində ödəniləcək;
(b) Bu resurslar müəssisədən xaric olduğu zaman resursların bir hissəsi və ya bütünlüklə hamısı öhdəlik
tanındığı deyil, sonrakı dövrün vergi tutulan mənfəətini müəyyən etmək üçün çıxıla bilər;
(c) Bundan sonra müvəqqəti vergi fərqi öhdəliyin balans dəyəri ilə vergi bazası arasında mövcud olur;
(ç) Ona görə də təxirə salınmış vergi aktivi yaranır və öhdəliyin bu hissəsi vergi tutulan mənfəətdən çıxma
kimi icazə verildikdə gələcək dövrlərdə bərpa oluna bilən mənfəət vergisini təmsil edir;
(d) Mövafiq olaraq, aktivin balans dəyəri onun vergi bazasından az olduqda, bu fərq gələcək
dövrlərdə bərpa olunacaq mənfəət vergisi ilə əlaqədar olan təxirə salınmış vergi aktivini yaradır.

5.5 Misal: Çıxıla bilən müvəqqəti fərqlər

Parqata şirkəti satdığı məhsullar üzrə hesablanmış zəmanət məsrəflərinə görə 31 dekabr 20X7- ci il tarixinə
$10,000 məbləğində öhdəlik tanıyır. Bu zəmanət məsrəfləri müəssisə müştərilərin iddialarını ödəməyənə qədər
vergi məqsədləri üçün çıxıla bilməz. Vergi dərəcəsi 25%-dir.

Tələb olunur:
Bu vəziyyətin təxirə salınmış vergi nəticələrini göstərin.

Həlli
Öhdəliyin vergi bazası nədir? Bu məbləğ sıfırdır ($10,000 balans dəyəri çıxılsın gələcək dövrlərdə bu
öhdəliyə əsasən vergi məqsədləri üçün çıxıla bilən məbləğ).
Öz balans dəyərinə görə öhdəlik ödənildiyi zaman müəssisənin gələcək vergi tutulan mənfəəti
$10,000, gələcək vergi ödənişləri isə $10,000 x 25% = $2,500 qədər azaldılır.
$10,000 məbləğində olan balans dəyəri ilə vergi bazası (sıfır) arasındakı fəqr ($10,000) vergi çıxılan
müvəqqəti fərq olacaqdır. Bu səbəbdən, müəssisə təxirə salınmış $10,000 x 25% = $2,500 vergi aktivini
tanımalıdır, bunu təmin etməklə müəssisə ehtimal edir ki, vergi ödənişlərində olan azalmalardan faydalanmaq
üçün gələcəkdə kifayət qədər vergi tutulan mənfəət qazanacaqdır.

5.6 Gələcək dövrlərdə vergi tutulan mənfəət

Çıxıla bilən müvəqqəti fərqlərdən istifadə etmək üçün kifayət qədər vergi tutulan mənfəətin olacağına nə
zaman əmin ola bilərik? 12 №-li BMUS bildirir ki, bu, eyni vergi orqanına və eyni vergi tutulan müəssisəyə
aid olan kifayət qədər vergi tutulan müvəqqəti fərqlər mövcud olduqda mümkün ola bilər. Bunların
aşağıdakılarla bərabər storno edilməsi güman edilməlidir:
(a) Çıxıla bilən müvəqqəti fərqlərin storno edilməsi gözlənilən eyni dövrdə; və ya
(b) Təxirə salınmış vergi aktivindən yaranan vergi zərərinin geri və ya irəli keçirilə bilən dövrlərdə.
Çıxıla bilən müvəqqəti fərqlər yarandığı dövrdə, yəni yalnız bu vəziyyətlərdə təxirə salınmış vergi aktivi
tanınır.

5.7 İstifadə edilməmiş vergi zərəri və

vergi kreditləri
Dövrün sonunda müəssisə istifadə edilməmiş (yəni vergi tutulan mənfəətlə əvəzləşdirilə biləcək) vergi
zərərlərinə və ya kreditlərinə malik ola bilər. Təxirə salınmış vergi aktivi belə məbləğlərə qarşı tanınmalıdırmı? 12
№-li BMUS qeyd edir ki, belə vəziyyətlərdə təxirə salınmış vergi aktivi tanına bilər, yalnız bu təxirə salınmış
vergi aktivi gələcək dövrlərdə istifadə olunmamış vergi zərərləri/kreditlərinin istifadə edilməsi üçün gələcək vergi
tutulan mənfəətlərin mövcud olacağı həcmdə tanına bilər.

5.8 Tanınmamış təxirə salınmış

vergi aktivlərinə yenidən
baxılması
Hər hesabat dövrünün sonunda müəssisədə bütün tanınmamış təxirə salınmış vergi aktivləri üçün gələcək
vergi tutulan mənfəətlərin mövcud olacağının mümkünlüyünə yenidən baxılır və tanınmamış təxirə
salınmış vergi aktivinin müəyyən bir hissəsinin və ya hamısının indi tanınmalı olub-olmadığına baxılır. Bu,
davam edilməsi gözlənilən ticarət vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar ola bilər.

5.9 Bölmənin xülasəsi

 Cıxılan müvəqqəti fərqlər təxirə salınmış vergi aktivini yaradır;
 Ehtiyatlılıq prinsipinə əsasən, təxirə salınmış vergi aktivləri yalnız silinə biləcəyi kifayət qədər gələcək
vergi tutulan mənfəətlər mövcud olduqda tanına bilər.

6. Təxirə salınmış verginin tanınması

və qiymətləndirilməsi
12 №-ли БМУС тяхиря салынмыш верэи цчцн там мябляьдя ющдялийин йарадылмасы ГЫСА ХЦЛАСЯ
методуну гябул едир.
6.1 Təxirə salınmış vergi üzrə
qiymətləndirilmiş öhdəliyin əsası

Tam məbləğdə öhdəlik metodunun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, hesabat dövrünün sonunda mövcud
olan hər bir zaman fərqinin gələcək vergi ödənişlərinə təsiri vardır. Əgər müəssisə avadanlıqların müəyyən
maddəsinə görə sürətləndirilmiş vergi amortizasiyasını tələb edirsə, gələcək vergi üçün qiymətləndirilmiş
məbləğ olmalı olduğundan daha çox olacaqdır. Gələcək əməliyyatlar bu qiymətləndirmələrə daha sonra da
təsir göstərə bilər, lakin bu, hesabat dövrünün sonundakı vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün uyğun
deyildir.

6.2 Misal
Güman edək ki, Qirdo şirkəti ticarətə 1 yanvar 20X7-ci il tarixində başlayır. Birinci il $5m mənfəət əldə edir,
amortizasiya xərci $1m və bu aktivlərə görə vergi amortizasiyası $1.5m təşkil etmişdir. Mənfəət vergisinin
dərəcəsi 30%-dir.

Həlli: Tam mәblәğli öhdәlik

Vergi öhdəliyi $1.35m (30%  $m(5.0 + 1.0 –1.5) təşkil edir, lakin mənfəət və zərər haqqında hesabata
daxil edilən DEBET 30%  $0.5m = $150,000 məbləğində təxirə salınmış vergi öhdəliyi qədər artır. Mənfəət və
zərər haqqında hesabata yazılası məbləğ $1.5m təşkil edir ki, bu da uçot mənfəəti üzrə 30% effektiv vergi
dərəcəsidir (yəni 30%  $5.0m).

6.3 Vergi dərəcələrində olan dəyişikliklər

Hüquqi şəxlərin mənfəət vergisinin dərəcəsi ildən-ilə dəyişdikdə, gələcək illərdə mənfəət haqqında ətraflı
hesabata (debet və ya kredit hissəsinə) daxil ediləcək təxirə salınmış vergi məbləği ilə əlaqədar problem
yaranır.
12 №-li BMUS tələb edir ki, təxirə salınmış vergi aktivləri və ya öhdəlikləri aktivin reallaşdığı və ya öhdəliyin ləğv
edildiyi dövrdə tətbiq olunması gözlənilən vergi dərəcələri ilə qiymətləndirilsin və hesabat dövrünün
sonuna mövcud olan vergi dərəcələrinə və qanunlarına əsaslansın. Başqa sözlə, 12 №-li BMUS öhdəlik
metodunun istifadə olunmasını tələb edir.

6.4 Diskontlaşdırma
Diskontlaşdırmadan pulun zaman dəyəri effektinin nəzərə alınması üçün istifadə edilir.
12 №-li BMUS tələb edir ki, mürəkkəbliklər və çətinliklərə görə təxirə salınmış vergi aktivləri və öhdəlikləri
diskontlaşdırılmamalıdır. Diskontlaşdırma qiymətləndirilmiş öhdəliklər və təxirə salınmış ödəniş kimi digər
uzunmüddətli öhdəliklərə tətbiq edilir.
6.5 Təxirə salınmış vergi aktivlərinin
balans dəyəri
Təxirə salınmış vergi aktivlərinin balans dəyəri hər hesabat dövrünün sonunda yenidən nəzərdən
keçirilməlidir və uyğun olduqda (gələcək vergi tutulan mənfəətin kifayət qədər olmaması halında)
azaldılmalıdır. Belə azalma gələcək illərdə bərpa (storno) edilə bilər.

6.6 Tanınma
Cari vergidə olduğu kimi, təxirə salınmış vergi də adətən gəlir və ya xərc kimi tanınmalı və dövr üzrə
mənfəət haqqında ətraflı hesabata xalis mənfəət və ya zərər kimi daxil edilməlidir. Buna istisna olaraq,
əməliyyat və ya hadisədən yaranan vergi birbaşa kapitalda tanındığı (eyni və ya müxtəlif dövrlərdə)
halları misal gətirmək olar.
Təxirə salınmış vergi üçün mənfəət haqqında ətraflı hesabatda göstərilən rəqəmlər iki hissədən ibarət olmalıdır.
(a) Vaxt fərqləri ilə bağlı olan təxirə salınmış vergi;
(b) Təxirə salınmış vergi aktivləri/öhdəliklərinin balans dəyərində baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar olan düzəlişlər
(vaxt fərqlərində dəyişiklik olmadıqda), məsələn, vergi qanunları/dərəcələrində olan dəyişikliklər, təxirə
salınmış vergi aktivlərinin bərpa edilməsinin yenidən qiymətləndirilməsi və ya aktivin gözlənilən
bərpa edilməsində dəyişiklik.
Yuxarıdakı (b) bəndində olan maddələr əvvəlki dövrlərdə kapitala debet/kredit kimi yazıldığı hallar istisna
olmaqla, mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınmalıdır.
Əgər vergi kapitala debet/kredit kimi daxil edilmiş (eyni və ya müxtəlif dövrlərdə) maddələrə aiddirsə, təxirə
salınmış vergi (və cari vergi) də birbaşa kapitala debet/kredit kimi daxil edilməlidir.
12 №-li BMUS-nin kapitala birbaşa kredit/debet kimi daxil edilə bilən müəyyən maddələrə aid misallar
aşağıdakılardır:
(a) Torpaq, tikili və avadanlıqların yenidən qiymətləndirilməsi (16 №-li BMUS); və
(b) Uçot siyasətində dəyişikliyin nəticəsi (retrospektiv şəkildə tətbiq olunan) və ya əhəmiyyətli səhvin
düzəlişi (8 №-li BMUS).
 6.6.1 Misal
Z Co 20X9-cu ilin əvvəlində $1,500,000 balans dəyərinə malik olan mülkiyyətə sahibdir. İlin sonunda
mülkiyyəti $1,800,000 məbləğinə satmaq üçün müqavilə bağlanır. Vergi dərəcəsi 30%- dir. Bu, maliyyə
hesabatlarında necə göstərilməlidir?

Həlli
MƏNFƏƏT HAQQINDA ƏTRAFLI HESABAT (ÇIXARIŞ)

Məbləğlər mühasibat jurnalına aşağıdakı kimi daxil edilməlidir:

6.7 Təxirə salınmış vergini niyə tanıyırıq?

(a) Təxirə salınmış vergi üzrə düzəlişlər hesablama konsepsiyasına və Çərçivədə (Konseptual Əsaslarda)
əks olunan öhdəliyin tərifinə əsasən aparılır, yəni keçmiş hadisə artırılmış vergi şəklində öhdəlik
yaratmışdır ki, o da gələcəkdə ödəniləcəkdir. Məbləğ etibarlı şəkildə qiymətləndirilə bilər. Təxirə salınmış
vergi aktivi isə eyni qayda ilə aktivin anlayışına uyğun gəlir;
(b) Əgər əməliyyatın gələcək vergi nəticələri tanınmırsa, mənfəət şişirdilə bilər, bu isə dividendlərin artıq
məbləğdə verilməsinə və səhmlərin qiymətlərinin və SÜM-ön (səhm üzrə mənfəətin) təhrif
olunmasına gətirib çıxaracaqdır.

7. Müəssisənin hesabatlarında
vergilərin əks olunması
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя вязиййяти щаггында щесабатда юдянилмяли олан верэи ющдялийи ил цзря
щесабланмыш верэи хяръидир. Мянфяят щаггында ятрафлы щесабатда ил цзря щесабланмыш верэи
мябляьиня щямин илин тяхиря салынмыш верэи ющдялийиндя баш верян щярякят мябляьиндя вя
яввялки ил цзря ъари верэинин щесабланмасында артыг вя йа яскик танынмыш ющдялийя эюря
дцзялиш едилир.
Biz hazırda müəssisə hesabatlarında əks olunan verginin “tərkib hissəsi”ni nəzərdən keçiririk. İki məsələyə
diqqət yetirilməlidir:
(a) Mənfəət haqqında ətraflı hesabatda mənfəətin vergiyə cəlb edilməsi;
(b) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda öhdəlik kimi göstərilən ödənilməli olan vergi.

7.1 Mənfəət haqqında ətraflı

hesabatda vergilərin əks
olunması
Adi fəaliyyətlərdən əldə edilən mənfəətdən verginin hesablanması aşağıdakıları cəmləməklə tapılır:
(a) Vergi tutulan mənfəətdən mənfəət vergisi;
(b) Təxirə salınmış vergi hesabına daxil olan və ya xaric olan məbləğlər;
(c) Əvvəlki illərin mənfəətindən mənfəət vergisi üzrə öhdəliyin artıq və ya əskik məbləğlər.
Mənfəətdən mənfəət vergisi hesablandıqda, bu hesablama yalnız müəssisənin vergi öhdəliyinin nə qədər
olması barədə təxmini qiymətləndirməsidir. Vergi orqanları ilə sonrakı müzakirələr zamanı mənfəət vergisinə dair
başqa hesablamalar (vergi xərci) razılaşdırıla bilər.
İl üçün təxmini hesablanmış və faktiki mənfəətdən hesablanmış vergi arasındakı fərq sonrakı ildə mənfəət vergisinə
edilən düzəliş kimi qəbul edilir və əvvəlki ilin cari vergisi üzrə artıq və ya əskik hesablanmış öhdəlik kimi
açıqlanır.

Суал Vergi ödənişi

31 dekabr 20X3-cü il tarixində başa çatan hesabat ilində Neil Dovn şirkəti $110,000 vergi tutulan əməliyyat
mənfəəti əldə etmişdir.
Əməliyyat mənfəətinə görə mənfəət vergisi $45,000 kimi qiymətləndirilmişdir. Əvvəlki ildə (20X2) 20X2-ci il
üçün mənfəətə görə mənfəət vergisi təxmini olaraq $38,000 məbləğində qiymətləndirilmişdir, lakin daha
sonra $40,500 həddində razılaşdırılmışdır.
20X3-cü ildə təxirə salınmış vergi hesabının kredit hissəsinə $16,000 məbləği daxil ediləcəkdir.

Tələb olunur:
(a) 20X3-cü il üzrə maliyyə hesabatlarında açıqlanması üçün mənfəətə görə vergini hesablayın;
(b) Ödənilməli vergi məbləğini hesablayın.

Ъаваб

(а) $
Mяnfяяtя gюrя mяnfяяt vergisi (MV haqqında hesabatdakı юhdяlik) 45,000
Tяxirя salınmış vergi 16,000
Яvvяlki ilя gюrя яskik hesablanmış vergi mяblяği $(40,500 – 38,000) 2,500
20X3-cц il цzrя mяnfяяt vergisi (Mяnfяяt vя zяrяr haqqında hesabatda xяrc 63,500
kimi hesablanmış məbləğ)
$
(b)
20X3-cü ilin mənfəətinə görə ödənilməli vergi məbləği (öhdəlik) 45,000
7.2 Maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatda vergilərin əks
olunması
Əvvəlki misallardan aydın olmalıdır ki, mənfəət haqqında ətraflı hesabatda xərc kimi hesablanmış vergi
məbləği maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdakı mənfəət vergisi öhdəliyi ilə eyni olmayacaqdır.
Maliyyə hesabatında bir neçə maddələri aşkar edə bilərik:
(a) Mənfəət vergisi ilin sonuncu bəyannamə hesabat dövründə ödənilmiş və ya hesablanmış faizlər üzrə
ödənilə bilər;
(b) Əgər vergi ödənilməli deyilsə (və ya çox az vergi ödənilməlidirsə), onda cari aktivlər bölməsində mənfəət
vergisi üzrə bərpa edilə bilən aktivə dair məlumat açıqlana bilər (mənfəət vergisi il üzrə vergi
öhdəliyini əvəzləşdirməklə bərpa edilir);
(c) Vergi öhdəliyi adətən hər dövrdə yaranır və yəqin ki, bu öhdəliyə keçmiş illərə görə ödənilməli, lakin
hələ ödənilməmiş vergi məbləği də daxil olur;
(ç) Təxirə salınmış vergi hesabında da öhdəliyə rast gəlinir. Təxirə salınmış vergi maliyyə vəziyyəti üzrə
hesabatlarda “uzunmüddətli öhdəliklər” adı altında göstərilir.

Суал
Vergi xərci
31 iyul 20X4-cü il tarixində bitən hesabat ilində Norman Kronkest şirkəti $1,200,000 vergi tutulan əməliyyat
mənfəəti əldə etmişdir ki, bundan da 30% vergi ödəməlidir.
(a) $20,000 təxirə salınmış vergi hesabına köçürmə olunacaqdır. Bu abzasda verilən maddələrə
düzəlişlər olmazdan əvvəl həmin hesabda qalıq $100,000 olmuşdur;
(b) 31 iyul 20X3-cü il tarixində bitən hesabat ilinin sonu üçün mənfəətə görə qiymətləndirilmiş vergi
$80,000 olmuşdur, lakin hal-hazırda vergi $84,000 məbləğində razılaşdırılmış və tam olaraq
ödənilmişdir;
(c) 31 iyul 20X4-cü il tarixinə görə olan vergi 1 may 20X5-ci il tarixində ödənilməlidir;
(ç) 31 iyul 20X4-cü il tarixində müəssisə mülkiyyətin satılmasından $60,000 mənfəət əldə edir. Bu
mənfəətdən 30% vergi tutulur.

Tələb olunur:
(a) 31 iyul 20X4-cü il tarixi üçün vergi xərcini hesablayın;
(b) 31 iyul 20X4-cü il tarixinə Norman Kronkestin maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatında əks
olunması tələb olunan vergi öhdəliklərini hesablayın.

Ъаваб
(a) İl üçün hesablanmış vergi xərci
$
(i) Əməliyyat mənfəətinə görə vergi (30% $1,200,000) 360,000
Mülkiyyətin satışından əldə edilən mənfəətdən vergi 18,000
Təxirə salınmış vergi 20,000
398,000
Əvvəlki illərdə əskik hesablanmış vergi məbləği $(84,000 – 80,000) 4,000
Dövr üzrə mənfəət vergisi xərci 402,000
(ii) Qeyd. Mənfəət haqqında ətraflı hesabatda aşağıdakılar əks olunacaq.

$
 Vergi tutulan mənfəət (1,200,000 + 60,000) 1,260,000
Hesablanmış mənfəət vergisi xərci (402,000)
İl üzrə mənfəət 858,000

(b) Təxirə salınmış vergi

$
Cari dövrə keçirilmiş qalıq 100,000
Mənfəət və zərər haqqında hesabatdan köçürmə 20,000
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda təxirə salınmış vergi 120,000

Vergi öhdəliyi aşağıdakı kimidir.

1 may 20X5-ci il tarixinə olan borc $

Mənfəət vergisi ($1,200,000-nin 30%-i) 360,000
Mülkiyyətin satışından əldə edilən mənfəətdən vergi 18,000
($60,000-nin 30%-i)
1 may 20X5-ci il tarixinə ödənilməsi tələb olunan borc 378,000

İcmal

Cari öhdəliklər $
1 may 20X5-ci il tarixinə ödənilməli olan vergi 378,000
Uzunmüddətli öhdəliklər
Təxirə salınmış vergi 120,000

Qeyd. Bu maddələrə görə jurnal qeydlərini göstərmək faydalı ola bilər

$ $
DEBET Vergi xərci (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) 402,000
KREDİT Vergi borcu *382,000
Təxirə salınmış vergi 20,000
* (360,000 + 18,000 + 4,000) məbləği artıq ödənildiyindən, əskik hesablanmış məbləğ yazılmayana
qədər bu hesabda $4,000 DEBET saldosu əks etdiriləcəkdir. Ona görə də dövrün sonuna
saldo $378,000 olacaqdır.

7.3 Vergi aktivlərinin və öhdəliklərinin

təqdimatı
Vergi aktivləri və öhdəlikləri maliyyə vəziyyəti üzrə hesabatlarda digər aktiv və öhdəliklərdən ayrı olaraq
göstərilməlidir. Təxirə salınmış vergi aktivləri və öhdəlikləri cari vergi aktivləri və öhdəliklərindən
fərqləndirilməlidir.
Əlavə olaraq, müəssisə belə fərqləndirmə apardıqda, təxirə salınmış vergi aktivləri/öhdəlikləri cari vergi
aktivləri/öhdəlikləri kimi təsnifləşdirilməməlidir.
Cari vergi aktivlərinin və öhdəliklərinin əvəzləşdirilməsinin yalnız bir neçə məhdud halları vardır. Bu,
aşağıdakı iki tələb tətbiq olunduqda baş verir.
 (a) Müəssisənin tanınmış məbləğləri silmək üçün qanuni hüquqları olduqda;
(b) Müəssisənin niyyəti hesablaşmanı netto əsasda aparmaq və ya aktivi realizə etmək və dərhal
öhdəliyi eyni zamanda ödəməkdirsə.
Eyni meyar təxirə salınmış vergi aktivlərinin və öhdəliklərinin əvəzləşdirilməsində tətbiq edilir.

Maliyyə Nəticələrinin
təqdim edilməsi

1. Hesabat tarixindən sonra baş vermiş

hadisələr adlı 10 №-li BMUS
(Yenilənmiş)
ГЫСА ХЦЛАСЯ
10 №-ли БМУС щесабат тарихиндян сонра баш вермиш щадисяляри мцяййян едир.

Maliyyə hesabatları şirkətin uğur və müvəffəqiyyətsizliklərinin mühüm göstəricisidir. Bu səbəbdən, maliyyə

hesabatlarında şirkətin maliyyə vəziyyətinin anlaşılması üçün zəruri olan bütün məlumatların əks etdirilməsi
vacibdir.
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisələr adlı 10 №-li BMUS (Yenilənmiş) bu anlayışı asanlaşdırmaq üçün
əlavə məlumatın təqdim olunmasını tələb edir. 10 №-li BMUS hesabat tarixindən sonra baş vermiş və şirkətin
hesabat tarixində olan maliyyə vəziyyətinə təsir edə biləcək hadisələri əhatə edir.

İmtahan üzrə əsas

məqamlar Малиййя щесабатларынын щазырланмасыны тяляб едян суалын бир щиссяси щесабат тарихиндян
сонра баш вермиш щадисялярин учотуна аид ола биляр.
Мясялян, имтащанdа намизядлярдян ашаьыдакылар тяляб олуна биляр:
 Щесабат тарихиндян сонра баш вермиш щадисялярин ваъиб олдуьу сябябляри изащ етмяк;
 Малиййя щесабатларында дцзялишлярин апарылмалы олдуьу вя олмадыьы щаллары тясвир
етмяк.
Намизядлярдян щямчинин щесабат тарихиндян сонра баш вермиш бир нечя щадисянин
дцзэцн учоту цзря юз мяслящятлярини вермяляри тяляб олуна биляр.

1.1 Əsas anlayışlar

Standartda aşağıdakı anlayışlar təqdim olunur.

Əsas
termin Баланс щесабаты тарихиндян сонракы щадисяляр: баланс щесабаты тарихи иля малиййя
lər щесабатларынын дяръ едилмяк цчцн тясдиг олундуьу тарих арасындакы дюврдя баш верян
мянфи вя йа мцсбят характерли щадисялярдир. Бу щадисялярин ики нювц мöяййян олуна биляр:
 баланс щесабаты тарихиндя мювъуд олан шяртляри тясдигляйян щадисяляр; вя
 баланс щесабаты тарихиндян сонра йаранмыш шяртляри тясдигляйян щадисяляр (10 №-ли
БМУС).
1.2 Hesabat tarixindən sonra baş
vermiş hadisələr
Hesabat tarixi ilə maliyyə hesabatlarının dərc edilmək üçün təsdiq edildiyi tarix arasındakı zaman kəsiyi ərzində
hesabat tarixində mövcud olan aktiv və öhdəliklərə düzəliş edilməli olduğunu göstərən hadisələr baş verə bilər və
ya bu hadisələrin maliyyə hesabatları qeydlərində açıqlanması tələb oluna bilər.
1.3 Düzəliş tələb edən hadisələr
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Щесабат тарихиндян сонра баш вермиш щадисяляр щесабат тарихиндя мцяййян шяртлярин
мювъуд олдуьуну тясдигляйярся, малиййя щесабатларында актив вя ющдяликляря дцзялишляр
едилмялидир.

Hazırkı standart müəyyən hallarda aktiv və öhdəliklərə düzəlişlərin edilməsini tələb edir.

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мцяссися щесабат тарихиндян сонра баш вермиш дцзялиш тяляб едян щадисяляри юз малиййя
щесабатларында якс етдирмяк цчцн танынмыш мябляьляря дцзялишляр етмялидир. (10 №-ли
БМУС)

Hesabat tarixindən sonra əldə edilə bilən əlavə sübuta dair müştərinin iflasa uğramasını misal çəkmək olar. Bu, öz
növbəsində hesabat ilinin sonunda olan debitor borcunun yığıla bilinməməsinə dəlalət edir.
Standart həm də fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi baxımından bildirir ki, əgər hesabat tarixindən sonra əməliyyatların nəticələri və
maliyyə vəziyyəti zəifləyibsə, fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipinin maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında tətbiqinin uyğun olub-
olmadığını yenidən nəzərdən keçirmək zəruri hesab edilə bilər.

1.4 Düzəliş tələb etməyən hadisələr

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Щесабат тарихиндя мювъуд олан вязиййятя тясир етмяйян щадисяляря эюря дцзялишляр
едилмир, лакин онлар малиййя щесабатларынын гейдляриндя ачыгланмалыдыр.

Standart, həmçinin, düzəliş tələb etməyən hadisələri nəzərdən keçirir.

Мцяссися малиййя щесабатларына дцзялиш едилмясини тяляб етмяйян баланс щесабаты ГЫСА ХЦЛАСЯ
тарихиндян сонракы щадисяляря даир малиййя щесабатларында танынмыш мябляьляря дцзялиш
етмямялидир. (10 №-ли БМУС)

Bu standartda, misal olaraq, hesabat tarixi ilə maliyyə hesabatlarının dərc olunması üçün təsdiq olunduğu tarix arasındakı
müddətdə investisiya dəyərinin düşməsi göstərilir. Bu misalda göstərilən investisiya dəyərinin düşməsi keçmiş dövr ərzində
mövcud olan şərtlərə görə deyil, cari dövrə aid olan şərtlərə görə baş verdiyindən, maliyyə hesabatlarında investisiyanın
dəyərinə düzəliş etmək tələb olunmur. Aktiv və öhdəliklərə təsir edən hesabat tarixindən sonrakı “qeyri-adi”
dəyişikliklərin maliyyə hesabatlarının qeydlərində açıqlanması maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə təqdim olunan
məlumatları anlamağa kömək edir.
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş və hesabat tarixindən sonrakı dövr ilə əlaqəli olan hadisələrin maliyyə hesabatları
qeydlərində açıqlanması ilə bağlı qayda belədir ki, əgər məlumatın açıqlanmaması maliyyə hesabatlarının
istifadəçilərinin düzgün təhlil apara bilməsinə və maliyyə hesabatları əsasında verilən qərarlara xələl gətirəcəksə,
məlumatın qeydlərdə açıqlanması təmin edilməlidir. Misal kimi, digər şirkətin satın alınmasını göstərmək olar.
Aşağıdakı diaqram sizə düzəliş tələb edən və düzəliş tələb etməyən hadisələr arasındakı fərqi başa düşməyə kömək edə
bilər:

16: Maliyyə nəticələrinin təqdim edilməsi

 Düzəliş tələb edən hadisə Düzəliş tələb etməyən hadisə
Hesabat TARİXİNDƏ mövcud olan
şərtləri təsdiqləyən hadisələr Hesabat TARİXİNDƏ yaranan şərtləri
təsdiqləyən hadisələr

31/12/X1
15/1/X2
Hesabat tarixi
31/12/X1 tarixində debitor borclar
hesabına daxil olan müştəri müflis
olur.
Görüləcək tədbir: borcun yığıla
bilməyəcək hissəsini silmək
6/2/X2 18/2/X2
İnvestisiyanın dəyəri düşür. Maliyyə hesabatlarının dərc
Görüləcək tədbir: Maliyyə olunması üçün təsdiqlənmə
hesabatları qeylərində tarixi
məlumatı açıqlamaq

1.5 Dividendlər

Müəssisənin hesabat tarixindən sonra elan etdiyi dividendlər xüsusi haldır. Maliyyə hesabatlarının əhatə etdiyi dövr ilə
bağlı olan və hesabat tarixindən sonra, lakin hesabatların təsdiq edildiyi tarixdən əvvəl elan edilmiş və ya təklif edilmiş
dividendlər öhdəlik kimi tanınmalı deyil, lakin maliyyə hesabatları qeydlərində açıqlanmalıdır.

1.6 Məlumatın açıqlanması

Hesabat tarixindən sonra baş vermiş və düzəliş tələb etməyən hadisələr üçün növbəti açıqlanma tələbləri qoyulmuşdur.
Əgər hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisənin açıqlanması bu standart ilə tələb olunursa, aşağıdakı məlumatların
açıqlanması təmin olunmalıdır:
(a) hadisənin xüsusiyyətləri;
(b) bu hadisənin maliyyə təsirinin qiymətləndirilməsi və ya bu qiymətləndirmənin əldə oluna bilinməməsi haqqında
qeyd.

Суал
Düzəliş tələb edən və ya etməyən hadisələr
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş növbəti hadisələrin maliyyə hesabatlarında aktiv və öhdəliklərə düzəlişlərin
edilməsini tələb edib və ya etmədiyini göstərin.
(a) İnvestisiyanın alınması;
(b) Vergi dərəcələrində keçmiş ilə tətbiq oluna bilən dəyişiklik; (c) Təqaüdlərin
(pensiyaların) artırılması;
(ç) Yanğınla bağlı itkilər;
(d) Ümidsiz borcların gözlənilmədən ödənilməsi;
(e) Satışdan daxil olan pul vəsaitləri və ya mal-material ehtiyatının xalis realizə oluna bilən dəyərinə təsir edən digər
hadisələr;
(ə) Uzunmüddətli aktiv kimi saxlanılan mülkiyyətin dəyərinin gözlənilmədən azalması.
 Ъаваб
(b), (d) və (e) bəndləri düzəliş tələb edir.
(a) bəndinin açıqlanmasına, ümumiyyətlə, ehtiyac yoxdur. Şirkətin çəkdiyi məsrəflər əhəmiyyətli olduğu halda, (c)
bəndinin açıqlanması tələb olunur. (ç) və (ə) bəndləri də həmçinin, əhəmiyyətli olduqları hallarda, açıqlanmalıdır.
(ç) bəndinin əhəmiyyətli olmasını ehtimal etsək, hesabatların qeydlərində onun açıqlanması növbəti şəkildə göstərilməlidir
(Şirkətin hesabat ili 31 dekabr 2008-ci il tarixində bitir).
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisələr
22 yanvar 2009-cu il tarixində şirkətin anbarında yanğın baş vermişdir. Nəticədə $250,000 dəyəri olan mal-material
ehtiyatı məhv olmuşdur. Bu ehtiyatlar hesabat tarixində aktivlərə daxil edilmişdir.

2. Uçot siyasətləri, uçot

qiymətləndirmələrində dəyişikliklər
vә səhvlər adlı 8 №-li BMUS
8 №-ли БМУС сизя таныш олан чох ящямиййятли стандартдыр. Сиз ашаьыдакылары мцяййян
етмяйи вя онларла ишлямяйи баъармалысыныз:
– Учот сийасяти – Учот гиймятляндирмяляриндя дяйишикликляр
– Учот сийасятиндя дяйишикликляр – Сящвляр

İmtahan
Имтащанда сиздян учот сийасятиндя дяйишикликляр едиля билян щаллары мцяййянляшдирмяк üzrə əsas
вя учот сийасятиндя дяйишиклийин нядян ибарят олдуьуну тясвир етмяк, щабеля сящвлярин məqamlar
дцзялдилмяси иля учот гиймятляндирмяляринин йенидян нязярдян кечирилмяси гайдаларыны
бир-бириндян фяргляндирмяк тяляб олуна биляр.

8 №-li BMUS, aşağıda göstərildiyi kimi, uçot qiymətləndirmələrində dəyişikliklər, uçot siyasətində dəyişikliklər və
səhvləri əhatə edir.
2003-cü ilin dekabr ayında bu standart yenidən ətraflı nəzərdən keçirilmişdir. Bu standarta verilmiş yeni ad dövr üçün
xalis mənfəət və zərəri müəyyən edən hissənin 1 №-li BMUS-yə köçürüldüyünü əks etdirir.

2.1 Əsas anlayışlar

Standartda aşağıdakı anlayışlar təqdim olunur. Uçot siyasətinin tərifi istisna olmaqla, anlayışların bir çoxu ya yenisi ilə
əvəz olunmuş, ya da əsaslı şəkildə dəyişdirilmişdir.

Əsas
 Учот сийасяти малиййя щесабатларынын щазырланмасы вя тягдим едилмяси заманы terminlər
мцяссися тяряфиндян тятбиг едилян мцяййян принсипляр, ясаслар, шяртляр вя гайдалардыр.
 Учот гиймятляндирмяляриндя дяйишикликляр активлярин вя йа ющдяликлярин мювъуд
вязиййятинин вя онларла баьлы ещтимал едилян эяляъяк игтисади сямяря вя ющдяликлярин
 qiymətləndirilməsi nəticəsində aktivin və ya öhdəliyin balans dəyərinin və ya aktivin dövri istehlak məbləğinin
düzəldilməsidir. Uçot qiymətləndirmələrində dəyişikliklər əldə olunmuş yeni məlumatlardan və ya vəziyyətin
dəyişməsindən yarandığı üçün səhvlərin düzəldilməsi kimi hesab edilmir.
 Əhəmiyyətlilik: 1 №-li BMUS-də müəyyən olunduğu kimi ( 4-cü Fəslə bax)
 Keçmiş dövrlərin səhvləri müəssisənin bir və ya bir neçə əvvəlki dövrlərini əhatə edən maliyyə
hesabatlarında aşağıdakı şərtləri təmin edən etibarlı məlumatdan istifadə edilməməsi və ya yanlış istifadə
edilməsi nəticəsində buraxılmış səhvlər və edilmiş yanlış bəyanatlardır:
(a) məlumat həmin dövrlərin maliyyə hesabatları dərc olunmaq üçün təsdiq edildiyi zaman
mövcud olduqda; və
(b) məlumatın həmin maliyyə hesabatlarının hazırlanması və təqdim edilməsi zamanı əldə edilməsi
və uçota alınması məntiqi olaraq mümkün hesab edildikdə.
Bu səhvlərə riyazi və uçot siyasətinin tətbiq edilməsi zamanı buraxılan səhvlər və faktların gözdən
qaçırılması və ya səhv izah edilməsi və saxtakarlıq daxildir.
 Retrospektiv tətbiq etmə yeni uçot siyasətinin əməliyyatlara, digər hadisə və şərtlərə onun sanki həmişə
tətbiq edildiyi şəkildə tətbiq edilməsidir.
 Retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə maliyyə hesabatları elementlərinin məbləğlərinin
tanınması, ölçülməsi və açıqlanmasına dair əvvəlki hesabat dövrlərinin səhvlərinin sanki heç olmadığı
kimi düzəldilməsidir.
 Perspektiv qaydada tətbiq etmə uçot siyasətində dəyişikliyin və uçot qiymətləndirmələrində
dəyişikliyin nəticəsinin tanınmasının perspektiv tətbiqi aşağıdakılardan ibarətdir:
(a) uçot siyasətinin dəyişdiyi tarixdən sonra baş vermiş əməliyyatlara, digər hadisə və şərtlərə yeni
uçot siyasətinin tətbiq edilməsi; və
(b) dəyişikliyin təsir etdiyi hazırkı və gələcək hesabat dövrlərində uçot qiymətləndirmələrində
dəyişikliklərin nəticəsinin tanınması.
 Mümkünsüzlük: müəssisə, bütün mümkün cəhdləri etməsinə baxmayaraq, standartların tələbini
tətbiq edə bilmədikdə, belə tələbin tətbiq edilməsi qeyri- mümkün sayılır. Müəyyən keçmiş hesabat dövrü
üçün uçot siyasətində dəyişikliyi retrospektiv şəkildə tətbiq etmək və ya səhvi düzəltmək məqsədilə
məlumatları retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmək aşağıdakı hallarda qeyri-mümkün sayılır:
(a) retrospektiv tətbiq etmənin və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmənin
nəticəsi müəyyən edilə bilmədikdə;
(b) retrospektiv tətbiq etmə və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə həmin dövrdə
müəssisə rəhbərliyinin niyyətləri haqqında fərziyyələrin irəli sürülməsini tələb etdikdə; və ya
(c) retrospektiv tətbiq etmə və ya retrospektiv qaydada yenidən təqdim etmə məbləğlərin
əhəmiyyətli dərəcədə qiymətləndirilməsini tələb etdikdə və növbəti məlumatları obyektiv şəkildə
digər məlumatlardan ayırmaq mümkün olmadıqda: həmin məbləğlərin tanındığı,
qiymətləndirildiyi və ya açıqlandığı tarixdə (tarixlərdə) mövcud olan şərtlər haqqında dəlilləri
təmin edən qiymətləndirmə; və həmin dövrlərin maliyyə hesabatları dərc olunmaq üçün təsdiq
edildiyi zaman mövcud olan qiymətləndirmə.
(8 №-li BMUS)
3. Uçot siyasətləri
Müəssisə uçot siyasətini dövr üçün seçməli və davamlı olaraq tətbiq etməlidir. ГЫСА ХЦЛАСЯ

Uçot siyasətləri üzrə material 1 №-li BMUS-dən 8 №-li BMUS-yə köçürülmüşdür.

Uçot siyasətləri müvafiq BMHS və ya BMHŞK-nın tətbiqi ilə, habelə BMUSŞ-nin BMHS/BMHŞK üçün nəşr etdiyi
Tətbiqi Təlimatlar nəzərə alınmaqla müəyyən olunur.
Müvafiq BMHS və ya BMHŞK mövcud olmadığı hallarda, müəssisə rəhbərliyi özü qiymətləndirmə apararaq
uyğun və etibarlı informasiya ilə nəticələnən uçot siyasəti hazırlamalı və tətbiq etməlidir.
Müəssisə rəhbərliyi aşağıdakılara istinad etməlidir:
(a) BMHS və BMHŞK-nın oxşar və ya əlaqəli məsələlər üzrə tələbləri və göstərişləri;
(b) Aktivlərin, öhdəliklərin və xərclərin konseptual əsaslarda göstərilmiş tərifləri, tanınma meyarları və ölçülmə
prinsipləri.
Rəhbərlik həmçinin digər standart müəyyən edən orqanların ən yeni bəyanatlarından istifadə edə bilər. Bunun üçün
həmin orqanlar oxşar konseptual əsaslardan, digər uçot ədəbiyyatından və istehsal sahəsi üzrə qəbul olunmuş
təcrübədən istifadə etməli və onların hazırladıqları yuxarıda göstərilənlərlə ziddiyyət təşkil etməməlidir.
Müəssisə dövr üçün uçot siyasətini seçməli və onu davamlı şəkildə oxşar əməliyyatlar, digər hadisələr və vəziyyətlər
üçün tətbiq etməlidir. Bu şərtə istisna BMHS və BMHŞK-nın bu maddələrin digər əsaslarla, hər biri ayrı uçot siyasəti tələb
edə biləcək kateqoriyalarda təsnif olunmasını tələb etməsi və ya icazə verməsidir. Əgər BMHS və BMHŞK maddələrin
təsnifatına icazə verirsə və ya bunu tələb edirsə, hər bir kateqoriya üçün müvafiq uçot siyasəti seçilməli və davamlı
şəkildə tətbiq edilməlidir.

4. Uçot siyasətində dəyişikliklər

Uçot siyasətinə dəyişikliklər nadir hallarda və xüsusi şəraitlərdə edilməlidir. ГЫСА ХЦЛАСЯ

Adətən, dövrlər üzrə eyni uçot siyasəti qəbul olunur. Bunun əsas səbəbi maliyyə hesabatları istifadəçilərinə müəssisənin
mənfəətinin, pul vəsaitləri hərəkətinin və maliyyə göstəricilərinin dövrlər üzrə necə dəyişdiyini təhlil etməyə imkan yaratmaqdır.
Bu səbəbdən, uçot siyasətində dəyişikliklər nadir hallarda baş verir və yalnız aşağıdakı üç amildən biri tərəfindən tələb
olunduqda həyata keçirilməlidir.
(a) Qanunvericilik tərəfindən;
(b) Mühasibat uçotu standartlarını müəyyən edən orqan tərəfindən;
(c) Əgər dəyişiklik müəssisənin maliyyə hesabatlarında hadisə və ya əməliyyatların daha uyğun təqdimatı ilə
nəticələnərsə.
Standart uçot siyasətində dəyişiklik hesab olunmayan iki növ hadisəni xüsusilə vurğulayır. (a) Əvvəllər müəssisə
tərəfindən aparılmayan yeni növ əməliyyat və ya hadisə üçün uçot
siyasətinin qəbul edilməsi;
(b) Keçmişdə baş verməyən və ya baş verdiyi halda əhəmiyyətli olmayan hadisə və ya əməliyyatlar üçün yeni
uçot siyasətinin qəbul olunması.
Uzunmüddətli maddi aktivlər üzrə yenidənqiymətləndirmə siyasəti ilk dəfə qəbul olunduqda, onun hesabatlarda
göstərilməsi uçot siyasətində dəyişiklik kimi deyil (8 №-li BMUS), yenidənqiymətləndirmə (Torpaq, tikili və
avadanlıqlar adlı 16 №-li BMUS) kimi qeyd olunur. Bu
səbəbdən, növbəti paraqraflar uçot siyasətində yenidənqiymətləndirmənin tətbiqi ilə bağlı olan dəyişikliklərə tətbiq
edilmir.
Uçot siyasətində dəyişiklik retrospektiv qaydada tətbiq olunmalıdır. Retrospektiv qaydada tətbiq etmə yeni uçot
siyasətinin hadisələrə və əməliyyatlara onun sanki həmişə tətbiq edildiyi kimi tətbiq edilməsidir. Başqa sözlə desək, siyasət
bu cür əməliyyat və ya hadisələrin baş verdiyi ən erkən tarixdən etibarən tətbiq olunmalıdır.
8 №-li BMUS-nin yenilənmiş versiyasına əsasən, perspektiv qaydada tətbiq etməyə artıq icazə verilmir. Buna istisna
yalnız retrospektiv qaydada tətbiq etmənin mümkün olmadığı hallardır (Əsas anlayışlara bax).

4.1 BMUS/BMHS-nin tətbiqi

8 №-li BMUS-nin tələblərinə əsasən, yeni BMUS və ya BMHS tətbiq olunan zaman yeni BMUS– də göstərilən
keçid üzrə təlimatlara əməl edilməlidir. Tətbiq olunan BMUS-də heç bir təlimat verilmədiyi halda, 8 №-li BMUS
tərəfindən təyin olunmuş əsas uçot qaydası və icazə verilən alternativ üsullardan istifadə oluna bilər.

4.2 Uçot siyasətində digər dəyişikliklər

8 №-li BMUS uçot siyasətində dəyişikliklər etmək üçün retrospektiv qaydada tətbiq etməni tələb edir. İstisna hal kimi,
yalnız retrospektiv qaydada tətbiq etmənin keçmiş illərə ümumi təsirini (kumulyativ məbləği) müəyyən etmək
mümkün olmadığı halda qəbul olunur. Bunun nəticəsində yaranmış istənilən düzəlişlər bölüşdürülməmiş mənfəət
hesabının ilin əvvəlinə olan qalığında düzəliş kimi uçota alınmalıdır. Göstərilməsi mümkün olan bütün hallarda
müqayisəli məlumatlar yenidən təqdim edilməlidir.
Bu halda bütün müqayisəli məlumat elə təqdim olunmalıdır ki, sanki bu siyasət həmişə qüvvədə olmuşdur. Belə ki,
əvvəlki dövrlərlə bağlı olan məbləğlər üzrə təqdim edilən ən erkən dövrün bölüşdürülməmiş mənfəət hesabının ilin
əvvəlinə olan qalığına düzəliş edilməlidir.
Perspektiv qaydada tətbiq etməyə yalnız dəyişikliyin tam (kumulyativ) təsirini müəyyən etmək qeyri-mümkün
olduğu hallarda icazə verilir.
Uçot siyasətində dəyişikliyin cari dövrə və ya təqdim olunmuş əvvəlki dövrlərə əhəmiyyətli təsiri varsa və ya dəyişiklik növbəti
dövrlərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilərsə, müəyyən açıqlamalar tələb olunur.
(a) Dəyişikliyin səbəbləri;
(b) Cari və təqdim olunmuş hər dövr üçün olan düzəlişlərin məbləği;
(c) Müqayisəli məlumatların verildiyi dövrlərdən əvvəlki dövrlərə aid olan düzəlişlərin məbləğləri;
(ç) Müqayisəli məlumatın yenidən göstərilməsini və ya bunu etməyin mümkün olmamasını bildirən fakt.
Müəssisə, həmçinin, hələ yeni BMHS qüvvəyə minmədiyi zaman nəşr olunmuş maliyyə hesabatlarına yeni BMHS-
nin gələcəkdə tətbiqinin təsirini açıqlamalıdır.
 Суал
Uçot siyasətində dəyişiklik
Dudek şirkəti 1 yanvar 20X0-ci il tarixində yaradılmışdır. İlk üç ilin hesabatlarında təcrübə- konstruktor işləri üzrə məsrəflər
maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda aktiv kimi göstərilirdi. 20X3-cü il ərzində rəhbərlər qərara almışlar ki, cari və gələcək
illər üçün bütün təcrübə- konstruktor işləri üzrə məsrəflər baş verdikdə, xərcə silinməlidir. Bu qərarın səbəbi hal-hazırda
mövcud olan təcrübə-konstruktor layihələrindən gözlənilən nəticələrin dəyişməsi deyil, ehtiyatlılıq prinsipinə əsaslanır.
Növbəti məlumat açıqlanmışdır.
(a) Təcrübə-konstruktor işləri hesabında dəyişikliklər:
İl ərzində baş vermiş və kapitallaşdırılmış təcrübə-
Kapitallaşdırılmış təcröbə-kon-
konstruktor işləri üzrə məsrəflər
struktor məsrəfləri hesabından
İl mənfəət və zərər haqqında
hesabata köçörmələr
$'000
$'000
20X0 525 –
20X1 780 215
20X2 995 360

(b) 20X2-ci ilin hesabları aşağıdakıları göstərir:

$'000
İlin əvvəlində bölüşdürülməmiş mənfəət İl üzrə xalis 2,955
mənfəət 1,825
İlin sonunda bölüşdürülməmiş mənfəət 4,780

(c) İl ərzində baş vermiş təcrübə-konstruktor işləri üzrə məsrəflər çıxıldıqdan sonra 20X3- cü il üzrə xalis mənfəət
$2,030,000 təşkil etmişdir.

Tələb olunur:
Uçot siyasətində dəyişikliyin şirkətin 20X3-cü il üçün olan kapital ehtiyatlarında 8 №-li BMUS- yə əsasən necə göstərilməli
olduğunu izah edin.
Vergilər nəzərə alınmır.

Ъаваб
Əgər yeni uçot siyasəti şirkət yaradılan tarixdən etibarən tətbiq olunsa idi, mənfəət və zərər haqqında hesabatda təcrübə-
konstruktor işləri üzrə əlavə məsrəflər aşağıdakı kimi olacaqdı:
$'000

20X0 525
20X1 (780 – 215) 565
1,090
20X2 (995 – 360) 635
1,725

Bu o deməkdir ki, 1 yanvar 20X3-cü il tarixində maliyyə hesabatlarında təqdim edilmiş kapital ehtiyatı hesabındakı
qalıq $4,780,000 məbləğindən $1,725,000 məbləğində azaldılmalıdır; eyni zamanda, 1 yanvar 20X2-ci il tarixində
hesabatlarda olan kapital ehtiyatı hesabında təqdim edilmiş qalıq $2,955,000 məbləğindən $1,090,000 məbləğində
azaldılmalıdır.
Bu səbəbdən, Dudek şirkətinin 20X3-cü il üçün kapital ehtiyatları haqqında hesabatı aşağıdakı kimi olacaqdır:
 BÖLÜŞDÜRÜLMƏMİŞ MƏNFƏƏT

Müqayisəli rəqəmlər
(əvvəlki il)

20X 20X
3 2
İlin əvvəlinə olan bölüşdürülməmiş mənfəət Əvvəlki hesabatlarda $'000 $'000
təqdim olunmuş
Uçot siyasətində retrospektiv dəyişikliklər (qeyd 1) Yenidən 4,780 2,955
hesablanmış 1,725 1,090
İl üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət 3,055 1,865 (qeyd 2)
İlin sonunda bölüşdürülməmiş mənfəət 2,030 1,190
5,085 3,055

Qeydlər:
1. Uçot siyasətində dəyişikliklərin səbəblərini və bu dəyişikliklərin nəticələrini izah edən qeyd hesabatlara daxil edilməlidir
(20X3-cü və 20X2-ci illər üçün yuxarıda göstərilmiş hesablamalara bax);
2. 2002-ci il üçün göstərilmiş bölüşdürülməmiş mənfəət təcrübə-konstruktor işləri üzrə əlavə $635,000 məbləğində
məsrəf silindikdən sonra göstərilmişdir.

5. Uçot qiymətləndirmələrində dəyişikliklər

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Учот гиймятляндирмяляриндя дяйишикликляр ъари вя/ вя йа эяляъяк дюврлярин мянфяят вя
зяряр щаггында щесабатына дахил едилмялидир.

Biznes fəaliyyəti ilə bağlı qiymətləndirmələr bu fəaliyyətlərə xas qeyri-müəyyənliklərə görə yaranır. Mühakimələr ən son
məlumatlar əsasında aparılır və bu növ qiymətləndirmənin istifadəsi maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında əhəmiyyətli rol
oynayır. Bu, onların etibarlılığına zərər vurmur. Aşağıda uçot qiymətləndirməsinə dair bir neçə misal göstərilmişdir.
 Şübhəli borclar üzrə qiymətləndirilmiş ehtiyat hesabının zəruri olaraq yaradılması;
 Amortizasiya oluna bilən aktivlərin faydalı istifadə müddəti;
 Mal-material ehtiyatının köhnəlməsi üzrə yaradılmış qiymətləndirilmiş öhdəlik.
Burada qayda belədir ki, uçot qiymətləndirməsində dəyişikliyin effekti aşağıdakıların biri üzrə xalis mənfəət və ya zərərin
müəyyən edilməsi üçün istifadə olunmalıdır:
(a) dəyişiklik dövrü, əgər dəyişiklik yalnız bu dövrə təsir edirsə;
(b) dəyişiklik dövrü və gələcək dövrlər, əgər dəyişiklik hər ikisinə təsir edirsə.
Qiymətləndirmənin hesablandığı tarixdə mövcud olan şərtlərdə dəyişikliklər baş verə bilər və ya əlavə informasiya və ya
sonrakı irəliləyiş aşkarlana bilər.
Yalnız cari müddətə təsir edən uçot qiymətləndirməsində dəyişikliyə misal olaraq, şübhəli borcların qiymətləndirməsini
göstərmək olar. Lakin aktivin amortizasiya müddətinin yenidən nəzərdən keçirilməsi nəticəsində dəyişməsi həm cari, həm
də gələcək dövrlərdə baş verəcək amortizasiya xərclərinin həcminə təsir edəcəkdir.
 Мисал
31 декабр 20Х1-ъи ил тарихдя цмидсиз
боръ ещтийат щесабынdа артым
Ъаваб
31 декабр 20Х1-ъи ил тарихдя битян иля
цчцн ъари мянфяят вя зяряр щаггында
щесабатда дцзялишляри таныйын

31/12/X1 31/12/X2 31/12/X3 31/12/X4 31/12/X5

Мисал
31 dекабр 20Х1-ъи ил тарихиндя машынын галан файдалы истифадя
мцддятиниn ики илдян дюрд иля кими артырылмасы гярара
алынмышдыр Ъаваб
Амортизасийа олунан мябляь 31 dекабр 20Х3-ъц ил тарихиня кими
ики ил ярзиндя дейил, дюрд ил ярзиндя 31 dекабр 20Х5-ъи ил
тарихиня кими силиняъякдир

Kifayət qədər inamla demək olar ki, uçot qiymətləndirməsində dəyişikliyin səmərəliliyi əvvəllər qiymətləndirmə
üçün istifadə edilən mənfəət və zərər haqqında hesabatın təsnifatı ilə eyni təsnifata daxil edilməlidir. Bu qayda müxtəlif
dövrlərin maliyyə hesabatları arasında uyğunluğu təmin etməyə kömək edir.
Dəyişikliyin əhəmiyyətliliyi vacibdir. Uçot qiymətləndirməsində cari dövrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilən (və ya
növbəti dövrlərdə əhəmiyyətli təsir göstərməsi gözlənilən) dəyişikliyin xarakteri və məbləği açıqlanmalıdır. Əgər
məbləği müəyyən etmək mümkün deyilsə, bu mümkünsüzlük açıqlanmalıdır.

6. Səhvlər

Cari dövr ərzində aşkarlanan, lakin əvvəlki dövrlərə aid olan səhvlər aşağıdakılara görə yarana bilər:
(a) Riyazi səhvlər;
(b) Uçot siyasətlərinin tətbiqində səhvlər; (c)
Faktların yanlış interpretasiyası;
(ç) Diqqətsizlik;
(d) Fırıldaqçılıq.
Daha formal tərif 2.1-ci bölmənin Əsas anlayışlarında təqdim olunmuşdur.
Bir çox hallarda bu səhvləri cari dövr üzrə olan xalis mənfəət və ya zərər vasitəsilə düzəltmək olar. Lakin onların
fundamental səhvlərin təriflərinə uyğun gəldiyi hallarda, bu, mümkün deyildir. Standart iki alternativ uçot
metodunu təklif edir.
6.1 Uçot qaydası
Əvvəlki dövrlərin səhvləri: retrospektiv qaydada düzəldilməlidir. Artıq heç bir alternativ uçot qaydasına icazə
verilmir.
Bura daxildir:
(a) Səhvin baş verdiyi əvvəlki dövrlər üçün müqayisəli məbləğlərin yenidən göstərilməsi; və ya
(b) Səhv təqdim olunmuş dövrlərin ən erkənindən əvvəl baş vermişdirsə, həmin dövr üçün ilin əvvəlinə aktivlərdə,
öhdəliklərdə və kapitalda olan qalıqların yenidən təqdim edilməsi.
Beləliklə, maliyyə hesabatları sanki heç bir səhvin baş vermədiyi kimi göstərilməlidir.
Yalnız səhvin əvvəlki dövrlərə olan ümumi təsirini müəyyən etmək mümkün olmadığı hallarda, onu perspektiv
qaydada düzəltmək olar.
Müxtəlif açıqlamalar tələb olunur.
(a) Əvvəlki dövrdə olan səhvin mahiyyəti;
(b) Göstərilməsi mümkün olduğu qədər, aşağıdakılar üzrə hər əvvəlki dövrdə düzəlişin məbləği:
(i) Təsirə məruz qalan hər bir maliyyə hesabatı maddəsi;
(ii) Əgər 33 №-li BMUS tətbiq olunarsa, səhm üzrə baza və azaldılmış mənfəət. (c) Təqdim olunmuş
ən erkən keçmiş hesabat dövrünün əvvəlində düzəliş məbləği;
(ç) Müəyyən keçmiş hesabat dövrü üçün retrospektiv təqdim olunma qaydasını tətbiq etmək qeyri-mümkün
olduqda, bu halın yaranmasına səbəb olan şərtləri və səhvin necə və hansı tarixdən etibarən düzəldildiyi.
Növbəti dövrlərdə bu açıqlamanın təkrarlanması zəruri deyildir.

Суал
Əvvəlki ilin səhvi
Prioska şirtkəti 20X7-ci il ərzində aşkar etmişdir ki, 31 dekabr 20X6-cı il tarixi üçün mal-material ehtiyatı hesabının balansına
$4.2 milyon dəyərində müəyyən məhsullar daxil olunmuşdur, halbuki bu məhsullar faktiki olaraq 20X6-cı ilin sonunadək
satılmışdır. 20X6-cı (nəşr olunmuş hesabatdakı kimi) və 20X7-ci (hesabatın ilkin versiyası) illər üzrə rəqəmlər aşağıdakı
kimidir:

20X6 20X7
(ilkin versiya)
$'000 $'000
Satışlar 47,400 67,200
Satışın maya dəyəri (34,570) (55,800)
Vergidən əvvəlki mənfəət 12,830 11,400
Mənfəət vergisi (3,880) (3,400)
Xalis mənfəət 8,950 8,000
1 yanvar 20X6-cı il tarixində kapital ehtiyatları (bölüşdürülməmiş mənfəət) hesabında $13 milyon əks olunmuşdu.
$4.2 milyon səhv məbləğ 20X7-ci ilin satışın maya dəyərində mal- material ehtiyatının ilin əvvəlinə olan qalığına
daxildir. 20X6-cı və 20X7-ci illər üzrə mənfəət vergisi 30% olmuşdur.
Tələb olunur:
Prioska şirkətinin 2006-cı və 2007-ci illər üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatını və bölüşdürülməmiş mənfəətini
göstərin.

Ъаваб
PRİOSKA ŞİRKƏTİ
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABAT
20X6 20X7
$'000 $'000
Satışlar 47,400 67,200
Satışın maya dəyəri (H1) (38,770) (51,600)
Vergidən əvvəlki mənfəət 8,630 15,600
Mənfəət vergisi (H2) (2,620) (4,660)
Xalis mənfəət 6,010 10,940

BÖLÜŞDÜRÜLMƏMİŞ MƏNFƏƏT
20X6 20X7
İlin əvvəlində bölüşdürülməmiş mənfəət
Əvvəlki hesabatlarda təqdim olunduğu kimi 13,000 21,950
Əvvəlki dövrün səhvinə düzəliş (4,200 – 1,260) – (2,940)
Yenidən hesablanmış 13,000 19,010
İl üzrə xalis mənfəət 6,010 10,940
İlin sonunda bölüşdürülməmiş mənfəət 19,010 29,950

Hesablamalar
1 Satışın maya dəyəri
20X6 20X7
$'000 $'000
Sualda göstərildiyi kimi 34,570 55,800
Mal-material ehtiyatlarında düzəliş 4,200 (4,200)
38,770 51,600

2 Mənfəət vergisi

20X6 20X7
$'000 $'000
Sualda göstərildiyi kimi 3,880 3,400
Mal-material ehtiyatlarında düzəliş (4,200 x 30%) 1,260 1,260
2,620 4,660
 7. Satış üçün nəzərdə tutulan
uzunmüddətli aktivlər və dayandırılmış
əməliyyatlar adlı 5 №-li BMHS
ГЫСА ХЦЛАСЯ
5 №-ли БМЩС-нин тялябляриня ясасян “сатыш цчцн нязярдя тутулан” активляр малиййя
İmtahan Имтащанда сиздян щесабатда
вязиййяти щаггында дайандырылмыш ямялиййатлар
айрыъа тягдим щаггында
олунмалыдыр. мялуматларын
Дайандырылмыш малиййя
ямялиййатларын
üzrə əsas щесабатларынын истифадячиляри цчцн niyə ящямиййятли олдуьу сорушула биляр. Сиздян,
məqamlar нятиъяляри мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда айрыъа тягдим олунмалыдыр.
щямчинин, сатын алынмыш вя дайандырылмыш ямялиййатларла баьлы мянфяятин учоту щаггында
da сорушула биляр.

7.1 Standart haqqında qısa məlumat

5 №-li BMHS ABŞ-ın Maliyyə Uçotu Standartları Şurası ilə qısamüddətli konvergensiya layihəsinin nəticəsidir. Bu
standart Dayandırılmış əməliyyatlar adlı 35 №-li BMUS-ni əvəz etmişdir.
5 №-li BMHS “satış üçün nəzərdə tutulan” aktivlərin və aktivlər qruplarının maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda ayrıca
təqdim olunmasını və dayandırılmış əməliyyatların nəticələrinin mənfəət və zərər haqqında hesabatda ayrıca təqdim
olunmasını tələb edir. Bu, maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə müəssisənin maliyyə vəziyyəti, mənfəəti və pul
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında proqnozlar verməyə imkan yaradır.

Силинмя групу: сатыш вя йа башга цсулла бирликдя - груп шяклиндя, бир ямялиййатла силинмяли
олан активляр групу вя бу активлярля бирбаша баьлы олан ямялиййатла ютцрцляъяк ющдяликляр.
Əsas terminlər
(Тяърцбядя тюрямя мцяссися, пул вясаити йарадан ващид вя йа ширкят дахилиндя ващид
ямялиййат силинмя групу ола биляр.)
(5 №-ли БМЩС)

5 №-li BMHS digər uçot standartları tərəfindən əhatə olunan müəyyən aktivlərə tətbiq olunmur.
(a) Təxirə salınmış vergi aktivləri (12 №-li BMUS);
(b) İşçilərin mükafatlandırılmasından yaranan aktivlər (19 №-li BMUS); (c) Maliyyə
aktivləri (39 №-li BMUS);
(ç) Ədalətli dəyər modelinə əsasən uçota alınmış investisiya mülkiyyəti (40 №-li BMUS);
(d) Satışla bağlı xərclər çıxılmaqla, ədalətli dəyər əsasında qiymətləndirilən kənd təsərrüfatı aktivləri və bioloji aktivlər
(41 №-li BMUS);
(e) Sığorta müqavilələri (4 №-li BMHS).
7.2 Satış üçün nəzərdə tutulan
aktivlərin təsnifatı
Əgər uzunmüddətli aktivin (və ya silinmə qrupunun) balans dəyəri onun davamlı istifadəsi hesabına deyil, satış
əməliyyatı hesabına bərpa ediləcəksə, aktiv “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif olunmalıdır. Bunun üçün bir sıra ətraflı
meyarlar təmin olunmalıdır:
(a) Aktiv onun cari vəziyyətində dərhal satışı üçün mövcud olmalıdır;
(b) Aktivin satış ehtimalı yüksək olmalıdır (yəni satışın mümkün olması ehtimalı onun olmaması ehtimalından
kifayət qədər böyük olmalıdır).
Satış ehtimalının yüksək olması üçün aşağıdakılar tətbiq olunmalıdır:
(a) Aktivlərin satışı ilə bağlı öhdəliklər müəssisə rəhbərliyi tərəfindən qəbul edilməlidir; (b) Alıcı tapmaq üçün
fəal satış planı olmalıdır;
(c) Aktivlərin satış qiyməti onların ədalətli dəyərinə kifayət qədər uyğun olmalıdır; (ç) Satışın təsnifat
tarixindən sonra bir il ərzində baş verməsi gözlənilməlidir;
(d) Plana böyük dəyişikliklərin edilməsi və ya plandan imtina edilməsi ehtimalı kiçik olmalıdır.
Əgər satış bir il ərzində baş verməzsə, aktiv (və ya silinmə qrupu) yenə də satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif oluna
bilər. Lakin satışın uzadılması şirkətin nəzarətindən kənarda olan hadisə və ya şərtlər səbəbindən baş verməli və
müəssisənin aktivi və ya silinmə qrupunu satmaq planına riayət etdiyini göstərən kifayət qədər dəlil mövcud
olmalıdır. Əks halda, müəssisə aktivin satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktiv kimi təsnif edilməsini
dayandırmalıdır.
Əgər müəssisə silinmə qrupunu (məsələn, törəmə müəssisəni) sonradan satmaq məqsədi ilə satın alırsa və əgər
satışın bir il ərzində baş verməsi gözlənilirsə və bütün digər meyarların qısa zaman ərzində (adətən üç ay) təmin olunması
ehtimal edilirsə, müəssisə aktivi satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif edə bilər.
İmtina olunmuş aktiv satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif olunmamalıdır. Bunun səbəbi onun balans dəyərinin, əsas
etibarilə, onun davamlı istifadəsi hesabına bərpa olunmasıdır. Lakin imtina olunacaq silinmə qrupu dayandırılmış
əməliyyatın tərifinə uyğun ola bilər və buna görə də ayrıca açıqlama tələb edə bilər (aşağıdakılara nəzər yetirin).

Суал
Satış üçün nəzərdə tutulan
1 dekabr 20X3-cü il tarixində Biscan şirkəti istehsal avadanlığını satmaq qərarına gəlmiş və artıq potensial alıcı tapmışdır.
Şirkət hal-hazırda avadanlıqla həyata keçirilən əməliyyatları dayandırmaq niyyətində deyildir. Şirkət 31 dekabr 20X3-cü il
tarixində yerinə yetirilməmiş sifarişlər portfelinə malikdir. Avadanlıqla iş qurtarmayana və yerinə yetirilməmiş sifarişlər yerinə
yetirilməyənə qədər törəmə müəssisə avadanlığı alıcıya ötürə bilməyəcəkdir. Bunun 20X4-cü ilin yazına kimi baş
verməsi gözlənilmir.

Tələb olunur:
31 dekabr 20X3-cü il tarixində istehsal avadanlığı “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif oluna bilərmi?

Ъаваб
Avadanlıq sifarişlərin yerinə yetirilməsi tamamlanmayana qədər ötürülməyəcəkdir; bu, avadanlığın hazırkı vəziyyətində
dərhal satış üçün hazır olmadığını göstərir. Avadanlıq 31 dekabr 20X3-cü il tarixində “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi
təsnif oluna bilməz. Onun uçotu digər əsas vəsaitlərin uçotu ilə eyni formada aparılmalıdır: avadanlığın amortizasiyası
davam etdirilməli və aktiv ayrıca açıqlanmamalıdır.
 7.3 Satış üçün nəzərdə tutulan
Əsas
aktivlərin ölçülməsi
Ядалятли дяйяр: апарылан ямялиййат щаггында йахшы мялуматлы вя бу ямялиййаты щяйата
terminlər кечирмяк арзусунда олан ики мцстягил тяряфляр арасында ямялиййат заманы активин
дяйишдириля вя йа ющдялийин йериня йетириля билдийи мябляь.
Сатыш хяръляри: малиййя мясряфляри вя мянфяят верэиси хяръляри чыхылмагла, активин (вя йа
силинмя групунун) сатылмасы иля бирбаша баьлы олан ялавя мясряфляр.
Бярпа едиля билян мябляь: мювъуд олан ики мябляьдян ян йцксяк олан мябляь; активин
сатышı иля баьлы хяръляр чыхылмагла ядалятли дяйяри вя йа активин истифадя дяйяри.
Истифадя дяйяри: активин истифадясиндян вя онун файдалы истифадя мцддяти битдикдян сонра
сатылмасындан йаранан гиймятляндирилмиш эяляъяк пул вясаитляри ахынынын
дисконтлашдырылмыш дяйяри.

Satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktivlər (və ya silinmə qrupu) mövcud olan iki dəyərdən ən aşağı dəyərlə
ölçülməlidir: aktivin balans dəyəri və ya satış xərcləri çıxılmaqla aktivin ədalətli dəyəri. Ədalətli dəyərdən satış xərcləri
çıxıldıqdan sonra qalan dəyər xalis satış dəyərinin ekvivalentidir.
Dəyərdən düşmə zərəri yalnız satış xərcləri çıxılmaqla aktivin ədalətli dəyəri onun balans dəyərindən kiçik olduğu
halda tanına bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu, adi qaydaya istisnadır. Aktivlərin dəyərdən düşməsi adlı 36 №-li
BMUS-yə əsasən, müəssisə dəyərdən düşmə zərərlərini yalnız aktivin bərpa oluna bilən məbləği onun balans dəyərindən
kiçik olduğu halda tanımalıdır. Bərpa oluna bilən məbləğ isə xalis satış dəyəri və istifadə dəyərinin arasında daha yüksək
olan məbləğ kimi müəyyən olunur. 36 №-li BMUS satış üçün nəzərdə tutulan aktivlərə tətbiq olunmur.
Satış üçün nəzərdə tutulan uzunmüddətli aktivlər amortizasiya olunmamalıdır, hətta müəssisə onlardan istifadə etdiyi
halda belə.
Satış üçün nəzərdə tutulmuş kimi təsnif edilməsi dayandırılan (məsələn, satışın bir il ərzində baş verməməsi səbəbindən)
uzunmüddətli aktiv (və ya silinmə qrupu) aşağıdakı iki dəyərdən daha az olanı ilə ölçülür:
(a) onun satış üçün nəzərdə tutulan kimi təsnif olunmasından əvvəl olan balans dəyəri çıxılsın aktivin bu növ təsnif
olunmadığı halda tanınmalı olan amortizasiyası;
(b) aktivi satmamaq qərarı verilən tarixdə onun bərpa oluna bilən məbləği.

7.4 Dayandırılmış əməliyyatların təqdimatı

Əsas terminlər
Дайандырылмыш ямялиййат: мцяссисянин силинмиш вя йа сатыш цчцн нязярдя тутулан кими
тясниф олунмуш компонентидир вя:
 айрыъа ясас фяалиййят сащясини вя йа ямялиййатларын ъоьрафи яразисини тямсил едир;
 айрыъа ясас фяалиййят сащясини вя йа ямялиййатларын ъоьрафи яразисинин хариъ олунмасы
цчцн ващид координасийа олунмуш планын тяркиб щиссясидир; вя йа
 хцсуси олараг йенидян сатылмасы мягсядиля ялдя едилян тюрямя мцяссисядир.
Мцяссисянин компоненти: ямялиййатлар иля вя малиййя щесабатларынын тягдим едилмяси
мягсяди иля мцяссисянин галан щиссясиндян айдын шякилдя фяргляндириля билян ямялиййатлар
вя пул вясаитляринин щярякяти.
 Müəssisə maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə, dayandırılmış əməliyyatların və uzun- müddətli aktivlərin və ya silinmə
qrupunun satışı ilə bağlı olan və maliyyə nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verən məlumatı təqdim etməli və
açıqlamalıdır.
Müəssisə mənfəət və zərər haqqında hesabatda aşağıdakıların cəmini özündə əks etdirən vahid məbləği açıqlamalıdır:
(a) Dayandırılmış əməliyyatların vergidən sonrakı mənfəəti və ya zərəri;
(b) Dayandırılmış əməliyyatlardan ibarət olan aktivlərin və ya silinmə qrupunun/qruplarının satılmasından və ya satış
xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyər ilə ölçülməsindən yaranan vergidən sonrakı mənfəət (qazanc) və ya
zərər.
Müəssisə, həmçinin, vahid məbləğin aşağıdakılar üzrə təhlilini açıqlamalıdır:
(a) Dayandırılmış əməliyyatlar üzrə gəlir, xərclər və vergidən əvvəlki mənfəət və ya zərərin məbləği;
(b) Müvafiq mənfəət vergisi xərci;
(c) Dayandırılmış əməliyyatların və ya aktivlərin satılmasından və ya satış xərcləri çıxılmaqla ədalətli dəyər ilə
ölçülməsindən yaranan mənfəət və ya zərər;
(ç) Müvafiq mənfəət vergisi xərci.
Bu, mənfəət və zərər haqqında hesabatda və ya onun qeydlərində təqdim oluna bilər. Əgər bu, mənfəət və
zərər haqqında hesabatda təqdim olunarsa, onun təqdimatı dayandırılmış əməliyyatlarla bağlı bölmədə, yəni davam
edən əməliyyatlardan ayrılıqda təqdim edilmədir. Əgər dayandırılmış əməliyyat satış üçün nəzərdə tutulmuş kimi təsnif
olunan yenicə satın alınmış törəmə müəssisədirsə, bu təhlil tələb olunmur.
Müəssisə dayandırılmış əməliyyatlara aid əməliyyat, investisiya və maliyyə fəaliyyəti ilə bağlı xalis pul vəsaitlərinin hərəkətini
açıqlamalıdır. Bu açıqlamalar pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda və ya onun qeydlərində təqdim oluna
bilər.
Dayandırılmış əməliyyat olmayan, lakin satış üçün nəzərdə tutulan silinmə qrupunun yenidən qiymətləndirilməsindən
yaranan mənfəət (qazanc) və zərər davam edən əməliyyatlardan yaranan mənfəət və ya zərərin bir hissəsi kimi
göstərilməlidir.

7.5 Nümunə
Aşağıdakı nümunə 5 №-li BMHS-nin tətbiqi üzrə təlimatdan götürülmüşdür. Dövr ərzində dayandırılmış əməliyyatlardan
qazanılmış mənfəət qeydlərdə təhlil olunmalıdır.
XYZ QRUPU
31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BİTƏN İL ÜÇÜN MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR
HAQQINDA HESABAT
Asılı müəssisələrin mənfəətində pay 20Х2 X 20Х1 X
Vergidən əvvəlki mənfəət
Давам едян ямялиййатлар $'000 X $'000 X

Эялир Mənfəət vergisi xərci Х (X) Х (X)

Dövr ərzində davam edən əməliyyatlardan
Сатышын майа дяйяри (Х) X (Х) X

Мяъму мянфяят qazanılmış mənfəət Х Х

Диэяр эялир Dayandırılmış əməliyyatlar Х Х
Dövr ərzində fəaliyyəti dayandırılmış (Х) X (Х) X
Сатыш мясряфляри
əməliyyatlardan qazanılmış mənfəət (Х) (Х)
Инзибати хяръляр
Dövr ərzində mənfəət (Х) X (Х) X
Диэяр хяръляр
Малиййя мясряфляри (Х) 20X2 (Х) 20X1
$'000 $'000
Aşağıdakılar arasında bölüşdürülür:
Ana müəssisənin sahibləri X X
Nəzarət etməyən iştirak payları X X
X X
 Bu təqdimat formasına alternativ olaraq, dayandırılmış əməliyyatlardan qazanılmış mənfəətin təhlilini mənfəət və zərər
haqqında hesabatda ayrıca sütun şəklində təqdim etmək mümkündür.

Суал
Fəaliyyətin bağlanması
20 oktyabr 20X3-cü il tarixində ana şirkətin direktorları poladtökmə sahəsində fəaliyyətlərinə son qoymaq barədə planlarını
ictimaiyyətə bildirmişlər. Bu fəaliyyətin tam dayandırılması şirkətin artıq bu növ əməliyyatları yerinə yetirməyəcəyini
bildirir. Poladtökmə sahəsi müəssisənin ümumi dövriyyəsinin 10%-ni təşkil edirdi. Növbəti bir neçə ay ərzində işlər
tədricən dayandırılacaq və işlərin tam dayandırılmasının 20X4-cü ilin iyul ayında baş verməsi gözlənilir. Artıq 31 dekabr
tarixində istehsal əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmışdır və işçi heyətində bəzi ixtisarlar aparılmışdır. Törəmə müəssisənin
poladtökmə işləri ilə əlaqədar olan pul vəsaitlərinin hərəkəti, gəlirləri və xərcləri müəssisənin digər əməliyyatlarından aydın
şəkildə fərqləndirilə bilər.

Tələb olunur:
31 dekabr 20X3-cü il tarixində bitən il üçün maliyyə hesabatlarında bu hadisə necə göstərilməlidir?

Ъаваб
Poladtökmə fəaliyyəti satılmadığından, əksinə, tam dayandırıldığından, “satış üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif oluna
bilməz. Bundan başqa, poladtökmə işləri dayandırılmış əməliyyat da deyildir. Qrupun 31 dekabr 2003-cü il tarixində
işlərə son qoymaq üzrə qəti qərarına baxmayaraq, bu, hələ baş verməmişdir və bu səbəbdən, poladtökmə
əməliyyatları davam edən əməliyyatlara daxil edilməlidir. Planlaşdırılmış şəkildə fəaliyyətə son qoymaq barəsində
məlumat maliyyə hesabatlarının qeydlərində təqdim olunmalıdır.

3. Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Şurası (BMUSŞ)

Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Şurası müstəqil, özü-özünü maliyyələşdirən, mühasibat uçotu standartlarını yaradan və Londonda yerləşən
bir qurumdur. İanə verənlərin siyahısına mühasibatlıq xidməti göstərən aparıcı müəssisələr, özəl maliyyə qurumları, qlobal sənaye qurumları, mərkəzi və
inkişaf bankları və digər beynəlxalq və peşəkar təşkilatlar daxildir.

2001-ci ilin mart ayında BMUSK Təşkilatı mənfəət məqsədi olmayan bir qurum formasında ABŞ-da təsis edilmişdir. BMUSK Təşkilatı BMUSŞ-nin
baş qurumudur.

2001-ci ilin aprel ayından BMUSŞ öz sələfindən, Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsindən (BMUSK) mühasibat uçotu standartlarını
yaratmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdür. Bu restrukturizasiya BMUSK-nın Gələcəyi üzrə Məsləhətlər sənədində əks olunmuş məsləhətlərə
əsaslanmışdır. Əslində, bu restrukturizasiya iş həcminin artması səbəbindən lazımi resursların artırılması ehtiyacından irəli gələrək həyata keçirilmişdir.

3.1 BMUSŞ-nin tərkibi

BMUSŞ-nin 14 üzvü doqquz ölkəni təmsil edir və auditorlardan, maliyyə hesabatlarını hazırlayanlardan və onların istifadəçilərindən, habelə elmi işçilərdən
təşkil olunmuşdur. Şura tamştatlı 12 üzvdən və yarımştatlı 2 üzvdən ibarətdir.

3.2 BMUSŞ-nin məqsədləri

BMUSŞ-nin rəsmi məqsədləri aşağıdakılardır:
a) İctimai mənafe naminə maliyyə hesabatlarında və digər maliyyə sənədlərində yüksək keyfiyyətli, şəffaf və müqayisə oluna bilən məlumatların əks
etdirilməsini tələb edən yüksək səviyyəli, asanlıqla anlaşılan və tətbiq oluna bilən qlobal mühasibat uçotu standartlarını yaratmaq və bununla da
dünyanın müxtəlif kapital bazarlarının iştirakçılarına və bu standartların digər istifadəçilərinə daha səmərəli iqtisadi qərarlar vermək üçün imkan yaratmaq;
b) Bu standartların istifadəsini və ciddi şəkildə tətbiqini sövq etmək;
c) Milli standartları tərtib edən qurumlarla birlikdə çalışaraq milli standartları və BMHS- ləri bir-birinə uyğunlaşdırmaqla problemləri aradan qaldırmaq.

3.3 BMUSŞ-nin strukturu

BMUSŞ-nin strukturu aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərə malikdir:

a) BMUSK Təşkilatı müstəqil qurumdur və iki əsas idarədən ibarətdir – Himayədarlar və BMUSŞ;
b) BMUSK Təşkilatının himayədarları BMUSŞ-nin üzvlərini təyin edir, ona nəzarəti və qurumun maliyyələşməsini təmin edir;
c) BMUSŞ mühasibat uçotu standartlarının tərtib edilməsinə görə müstəsna məsuliyyət daşıyır;
ç) Burada daha iki idarə vardır: Standartlar üzrə Məsləhət Şurası və Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları üzrə Şərhlər
Komitəsi (aşağı baxın).

Maliyyə hesabatlarının tam toplusuna aşağıdakılar daxildir:

 Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat (Balans hesabatı);
 Mənfəət haqqında ətraflı hesabat (Mənfəət və zərər haqqında hesabat);
 Səhmdar kapitaldakı bütün dəyişiklikləri əks etdirən hesabat və yaxud səhmdarlar ilə əlaqəli kapital əməliyyatları
və ya kapitalın səhmdarlara paylanılması ilə bağlı əməliyyatlardan başqa, səhmdar kapitalındakı bütün digər dəyişikliklər
haqqında hesabat;
 Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat;
 Uçot siyasəti və izahlı qeydlər.
Vaxt və xərc amillərini nəzərə alaraq və əvvəl dərc edilmiş məlumatın yenidən təkrarlanmaması məqsədi ilə müəssisələr illik maliyyə hesabatı ilə
müqayisədə aralıq maliyyə hesabatlarında daha az məlumat təqdim edə bilər. Aralıq maliyyə hesabatları adlı 34 №-li BMUS aralıq maliyyə hesabatları üçün
tam və yaxud müxtəsər (yığcam) maliyyə hesabatlarının minimal komponentləri haqqında məlumat verir.
“Maliyyə hesabatları” termininə tam həcmli aralıq və ya illik dövr üzrə hazırlanan maliyyə hesabatları və aralıq dövr üzrə müxtəsər maliyyə hesabatları
daxildir.
Əvvəlki BMUSK bəzi hallarda “əsas uçot qaydası” və “icazə verilmiş alternativ uçot qaydası” rejiminə icazə verirdi. BMUSŞ-nin məqsədi müəssisələr
daxilində və müəssisələrarası bənzər əməliyyat və hadisələrin hesabat dövründə eyni şəkildə uçota alınması, bənzər olmayan əməliyyat və hadisələrin
isə fərqli şəkildə uçota alınmasını təmin etməkdir. Bu səbəbdən, BMUSŞ uçot zamanı fərqli yanaşmaya icazə verməmək fikrindədir. Bununla yanaşı,
eyni əməliyyatlara və hadisələrə tətbiq edilə bilən fərqli uçot yanaşmalarının sayını azaltmaq məqsədi ilə BMUSŞ qüvvədə olan BMUS-lərin fərqli uçot
yanaşmasına icazə verdiyi halları yenidən nəzərdən keçirir və gələcəkdə də nəzərdən keçirməyə davam edəcəkdir.
BMHS-lərin tətbiqinə dair qoyulan hər hansı məhdudiyyət standartda açıq şəkildə izah edilir.

3.4 BMHS-lərin yaradılması prosesi

BMHS-lər bütün dünya üzrə mühasiblərin, maliyyə analitiklərinin və maliyyə hesabatlarından faydalanan digər istifadəçilərin, işgüzar ictimaiyyətin, fond
birjalarının, tənzimləyici və dövlət qurumlarının, elmi təşkilatlar və digər marağı olan insan və qurumların cəlb edilməsi vasitəsi ilə beynəlxalq proses
nəticəsində yaradılır. BMUSŞ açıq iclaslarda əsas layihələr, gündəlikdə duran qərarlar və görüləcək işlərin prioritetləri üzrə SMŞ-yə məsləhət verir, habelə ictimaiyyətə
açıq olan iclaslarda texniki məsələləri müzakirə edir.
Adətən, standartların yaradılması prosesinə aşağıdakı mərhələlər daxildir (BMUSŞ-nin Nizamnaməsinin müddəaları çərçivəsində tələb olunan
mərhələlər ulduz (*) işarəsi ilə göstərilib):

a) İşçi heyətinin vəzifəsi mövzu ilə əlaqəli olan məsələləri müəyyən və təhlil etmək və BMUSŞ-nin Konseptual
Əsaslarının məsələlərə tətbiqini nəzərdən keçirmək;
b) Milli mühasibat uçotu tələblərini və təcrübəsini öyrənmək və ortaya çıxmış məsələlər üzrə milli standartları tərtib edən
qurumlarla fikir mübadiləsini həyata keçirmək;
c) BMUSŞ-nin gündəliyinə ortaya çıxan məsələlərin əlavə olunması barədə Standartlar üzrə Məsləhət Şurası (SMŞ) ilə
məsləhətləşmək*;
ç) Layihə üzrə BMUSŞ-yə məsləhət vermək üçün məsləhət qrupunu formalaşdırmaq; d) İctimai rəy üçün müzakirə
sənədini nəşr etmək;
e) İctimai rəy üçün BMUSŞ-nin ənı azı səkkiz üzvü tərəfindən təsdiqlənmiş standartların İlkin Versiyasını və BMUSŞ
üzvlərinin bu mövzuda fikir ayrılıqlarını nəşr etmək*;
ə) Standartların İlkin Versiyasında nəticələrin əsaslarını nəşr etmək;
f) Rəylərin təqdim edilməsi üçün ayrılmış dövrdə müzakirə sənədləri və standartların İlkin Versiyası üzrə daxil olmuş bütün rəyləri
nəzərdən keçirmək*;
g) İctimai iclasları təşkil etmək və sahə testlərini həyata keçirmək istəyini nəzərdən keçirmək və əgər bu istəklər varsa, münasib ictimai iclasları və sahə
testlərini həyata keçirmək;
ğ) Şuranın minimum səkkiz üzvü Standartı təsdiqləməli və nəşr olunmuş Standarta fikir ayrılıqları daxil edilməlidir;
h) Nəticələrin əsaslarını standartda nəşr edərək digər məsələlər ilə birlikdə BMUSŞ-nin standartı yaratma prosesinin mərhələlərini və BMUSŞ-nin Standartların
İlkin Versiyası barədə verilmiş ictimai rəylərdən necə faydalandığını açıqlamaq*.

3.5 BMUS/BMHS-nin Şərhi

Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları üzrə Şərhlər Komitəsi BMUSŞ-nin bir komitəsidir və maliyyə hesabatları istifadəçilərinin, onları hazırlayanların və auditorların
faydalanması naminə BMUSŞ-yə maliyyə uçotu və hesabatı standartlarını tərtib və təkmilləşdirməyə kömək edir.
BMHŞK 2002-ci ilin mart ayında Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartları Komitəsi Təşkilatının Himayədarları tərəfindən qurulmuşdur və ondan əvvəl
fəaliyyət göstərən şərhlər komitəsini, Şərhlər üzrə Daimi Komitəni əvəz etmişdir.
BMHŞK BMUSŞ-yə milli standartları tərtib edən qurumlar tərəfindən maliyyələşdirilən bənzər qruplarla birlikdə çalışaraq əsas standartların əhəmiyyətli
dərəcədə eyni olduqları məsələlərdə bənzər nəticələr əldə etmək üçün mühasibat uçotu standartlarının beynəlxalq konvergensiyasına (bir-birinə
uyğunlaşdırılmasına) nail olunmaqda kömək edir.

BMHŞK-nın müxtəlif vəzifələri vardır:

 Mütəmadi olaraq yeni müəyyən edilmiş, lakin BMHS-lərdə xüsusi olaraq əks etdirilməmiş mühasibat uçotu və maliyyə
hesabatı məsələlərini yenidən nəzərdən keçirmək;
 Ziddiyyətli və ya qənaətbəxş olmayan şərhlər meydana gəldikdə və ya lazımi nüfuzlu təlimatın mövcud olmaması
səbəbindən belə şərhlər meydana gəlməyə meyl göstərdikdə bu şərhləri açıqlamaq və müvafiq uçota imkan verən yekdil rəyə nail olmaq.
BMUSŞ-nin standartları tərtib etmə yanaşmasına müvafiq olaraq BMHŞK şərhli təlimatları prinsiplərə əsaslanaraq yazır. Beləcə, BMHŞK ilk öncə yekdil
rəy üçün təməli formalaşdıran BMUSŞ-nin Maliyyə Hesabatlarının Hazırlanması və Təqdimatı üzrə Konseptual Əsaslara (növbəti fəsilə baxın) nəzər yetirir. Bundan
sonra BMHŞK şərhli təlimatı tərtib etmək və həmin təklif olunan təlimatın BMHS-nin müddəaları ilə ziddiyyətdə olmadığını müəyyən etmək üçün
müvafiq standartda açıqlanmış prinsipləri nəzərə alır. Yekdil rəyi əldə edərkən BMHŞK həmçinin beynəlxalq konvergensiyaya olan ehtiyaca da
lazımi diqqət yetirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, öz vəzifələrini yerinə yetirərkən BMHŞK BMHS-lərə və ya Konseptual Əsaslarla zidd olan və ya onları dəyişən məsələlərdə qətiyyən
güzəştə getmir. Əgər BMHŞK- nın fikrinə görə BMHS-nin tələbləri Konseptual Əsaslardan fərqlənərsə, BMHŞK müəyyən şərh və yaxud təlimat
verməzdən əvvəl BMUSŞ-dən ona istiqamət verməsini tələb edir.
BMHŞK cari BMHS-lərdə və ya Konseptual Əsaslarda çatışmazlıqları göstərən mövcud və ya gələcəkdə meydana gələ bilən məsələlər barədə
BMUSŞ-yə məlumat verir. Əgər BMHŞK mövcud BMHS-yə və ya Konseptual Əsaslara düzəlişin edilməsi və yaxud yeni BMHS-nin yaradılması
lazım olduğu qənaətinə gələrsə, bu halda BMHŞK öz fikirlərini BMUSŞ-nin diqqətinə çatdırır.
BMHŞK bir məsələ barədə yekdil rəyə gəldiyi vaxt həmin yekdil rəy haqqında mütəmadi olaraq maraqlanan tərəflərə BMHŞK-nın şərhi adlı sənəddə
məlumat verir. BMHŞK tərəfindən nəşr edilən şərhlər, onların İlkin Versiyalarının ictimai rəyə açıq olmasını da nəzərdə tutaraq, standart məsləhət və
müzakirə prosesinə uyğun şəkildə tərtib edilir.

4. Ümumi Qəbul edilmiş Mühasibat Uçotu Prinsipləri (ÜQMUP)

Bu məqamda mühasibat uçotu üzrə bəzi əhəmiyyətli terminləri təkrarlamaq ehtiyacı yaranır:
 Yerli (milli) müəssisələrin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik;
 Milli və beynəlxalq mühasibat uçotu standartları;
 Digər ölkələrdə qanunla müəyyən edilmiş qaydalar (xüsusən, Amerika Birləşmiş Ştatlarında);
 Fond birjalarının tələbləri.
ÜQMUP ifadəsi istifadə olunan ölkədən asılı olaraq qanuni səlahiyyətə malik ola və yaxud olmaya bilər, məsələn, Birləşmiş
Krallıqda ÜQMUP qanuni səlahiyyətə malik deyil, lakin Amerika Birləşmiş Ştatlarında ÜQMUP qanuni səlahiyyətə malikdir.
ÜQMUP dinamik bir anlayışdır və qanunvericilikdə, standartlarda və təcrübədə meydana gələn yeniliklərlə birlikdə
dəyişir.
“Ümumi qəbul edilmiş” məsələsi asanlıqla müəyyən edilən bir məsələ deyil, çünki yeni təcrübələr hələ tam tətbiq olunmur.
Müəyyən bir təcrübənin “ümumi qəbul edilmiş” meyarına uyğun olması bu təcrübənin öz əksini maliyyə hesabatlarında və
qanunvericilikdə əks etdirməsinə və ya müəssisələrin bu təcrübəni tətbiq etməsinə bağlıdır. Güman edilir ki, ən vacib sual belə
qoyulmalıdır: “yeni təcrübə öz istifadəçilərinin ehtiyaclarına və maliyyə hesabatlarının məqsədinə və “düzgün və ədalətli“
anlayışına uyğun gəlirmi?”

7. BMUSŞ-nin Konseptual Əsasları

1989-cu ilin iyulunda BMUSŞ (o vaxtlar BMUSK) Maliyyə Hesabatlarının Hazırlanması və Təqdimatı Haqqında Konseptual Əsaslar (bundan sonra
“Konseptual Əsaslar” adlandırılacaq) adında sənəd hazırlamışdı. Konseptual Əsaslar, əslində, bütün BMUS-lərin özülünü qoyur və beləliklə, maliyyə
hesabatlarının necə hazırlanmasını və hesabatlardakı məlumat tələblərini müəyyən edən təməl prinsipləri təmin edir.

Konseptual Əsaslar ön söz və girişdən sonra başlayan bir neçə bölmədən və ya fəsildən ibarətdir. Bu fəsillər aşağıdakılardır:
 Maliyyə hesabatlarının məqsədləri;
 Ümumi fərziyyələr;
 Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri;
 Maliyyə hesabatlarının elementləri;
 Maliyyə hesabatlarının elementlərinin tanınması;
 Maliyyə hesabatlarının elementlərinin ölçülməsi;
 Kapital və kapital saxlanılması konsepsiyaları.

Biz, qısaca olaraq, Konseptual Əsasların ön söz və giriş hissələrinə nəzər yetirəcəyik. Həmin hissələr bu kitabda öyrənəcəyiniz digər biliklərlə birgə
Konseptual Əsasların BMUS-lərin yaradılmasında BMUSŞ-nin yanaşmasındakı rolu haqqında sizdə ümumi təsəvvür yaradacaq.
7.1.1 Məqsəd və status

Konseptual Əsasların məqsədləri aşağıdakılardır:

(a) BMUSŞ-yə gələcək standartların yaradılmasında və cari BMUS/BMHS-lərin təkmilləşdirilməsində köməklik göstərmək;
(b) BMUS/BMHS tərəfindən icazə verilən alternativ uçot metodlarının sayını azaltmaq üçün baza təmin etməklə, BMUSŞ-yə maliyyə hesabatlarının
təqdimatı ilə bağlı nizamlama, mühasibat uçotu standartları və prosedurların harmonizasiyası istiqamətində köməklik göstərmək;
(c) Milli standartı tərtib edən qurumlara milli standartların yaradılmasında köməklik göstərmək;
(ç) Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlara BMUS/BMHS-ləri tətbiq etməkdə və hər hansı spesifik BMUS/BMHS tərəfindən əhatə olunmayan
məsələlərlə bağlı köməklik göstərmək;
(d) Auditorlara maliyyə hesabatlarının BMUS/BMHS-yə uyğun olaraq hazırlanması rəyini formalaşdırmaqda köməklik göstərmək;
(e) Maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə BMUS/BMHS-yə uyğun olaraq hazırlanan maliyyə hesabatlarında təqdim olunan
məlumatı aydın şəkildə anlamağa və şərh etməyə köməklik göstərmək;
(ə) BMUSŞ-nin işi ilə maraqlananları bu qurumun BMUS/BMHS-ləri formalaşdırma prosesi ilə bağlı məlumatla təmin etmək.
Konseptual Əsaslar BMUS/BMHS-ni əvəz etmir, eyni zamanda, bu əsaslar heç bir BMUS/BMHS- ni inkar etmir. Bəzən nadir hallarda BMUS/BMHS ilə
Konseptual Əsaslar arasında ziddiyyət yarana bilər və hər halda, BMUS/BMHS üstünlük təşkil edir. Bu hallar vaxt keçdikcə azalacaq, çünki
Konseptual Əsaslar gələcək BMHS-ləri hazırlamaq üçün bələdçi rolunda çıxış edir. Konseptual Əsaslar, BMUSŞ tərəfindən istifadə edildikcə, özü-
özlüyündə təshih ediləcək.

7.1.2 Tətbiqi sahəsi

Konseptual Əsaslar aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
(a) Maliyyə hesabatlarının məqsədi;
(b) Maliyyə hesabatlarındakı məlumatların yararlılığını müəyyən edən keyfiyyət xüsusiyyətləri;
(c) Maliyyə hesabatlarını təşkil edən elementlərin tərifi, tanınma və ölçülmə qaydaları; (ç) Kapital və kapitalın saxlanılması konsepsiyaları.
Konseptual Əsaslar daha çox “ümumi məqsədli” maliyyə hesabatlarını (yəni tam həcmli illik maliyyə hesabatları) əhatə edir, lakin bu əsaslar hesabatların
digər növlərinə də tətbiq edilə bilər. Tam həcmli maliyyə hesabatlarına aşağıdakılar daxildir:
(a) Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabat; (b) Mənfəət və zərər haqqında hesabat;
(c) Maliyyə vəziyyətində baş verən dəyişikliklər haqqında hesabat (məsələn, pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı);
(ç) Qeydlər, digər hesabatlar və izahedici material.

Maliyyə hesabatlarına əlavə məlumatlar daxil edilə bilər, lakin direktorların, idarə heyəti sədrinin və ümumiyyətlə, rəhbərliyin təqdim etdiyi şərh və
hesabatlar kimi bəzi maddələr maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi hesab edilmir.
Maliyyə hesabatlarını təqdim edən müəssisələrin bütün növləri (ticarət, sənaye, biznes; ictimai və ya özəl sektor) Konseptual Əsasların tətbiqi sahəsi
və əhatə dairəsinə daxildir.

8. Maliyyə hesabatlarının məqsədi

Maliyyə hesabatlarının məqsədi istifadəçilərin məlumat tələblərini ödəməkdir.
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki: “Maliyyə hesabatlarının məqsədi iqtisadi qərarların qəbul edilməsində geniş istifadəçi kütləsini müəssisənin
maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər haqqında faydalı məlumatla təmin etməkdir”.
Maliyyə hesabatları əksər istifadəçilərin məlumat ehtiyaclarını ödəyir. Lakin maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumat aşağıdakı amillərə görə
məhdud xarakter daşıyır:
(a) Maliyyə hesabatları gözlənilən gələcək hadisələr deyil, keçmiş hadisələrə əsaslanır; (b) Maliyyə hesabatları özündə, adətən, qeyri-
maliyyə məlumatlarını da ehtiva etmir.
Maliyyə hesabatları həmçinin rəhbərliyin ona həvalə edilmiş resursları necə idarə etdiyinin nəticələrini göstərir.

8.1 Maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətində

 dəyişikliklər
İstifadəçilər üçün müəssisənin işçilərə, borcverənlərə və sairlərə ödənişlər etmək məqsədilə pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərini əldə etmək
imkanlarını qiymətləndirmək olduqca vacibdir.
Maliyyə vəziyyəti (balans hesabatı) haqqında olan məlumata aşağıdakı amillər təsir edir və bu baxımdan, həmin amillər haqqında məlumata sahib
olmaq istifadəçilər üçün yararlı ola bilər:
(a) Müəssisənin nəzarətində olan iqtisadi resurslar: bu məlumat müəssisənin gələcəkdə pul vəsaitlərini əldə etmək imkanlarını proqnozlaşdırmağa
(təxmin etməyə) şərait yaradır;
(b) Maliyyə strukturu: bu məlumat gələcəkdə borcalma ehtiyaclarını, mənfəətin bölüşdürülməsi və yeni maliyyə vəsaitlərinin əldə edilməsi
imkanlarını proqnozlaşdırmağa şərait yaradır;

©Likvidlik və ödəmə qabiliyyəti: bu məlumat müəssisənin öz maliyyə öhdəliklərini, həmin öhdəliklərin vaxtı çatdıqda ödəyəbilmə
qabiliyyətini proqnozlaşdırmağa şərait yaradır (likvidlik qısamüddətli (cari), ödəmə qabiliyyəti isə uzunmüddətli öhdəliklərə şamil edilir)
Bütün bu sahələrdə müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi mühitdə baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşmaq bacarığı çox vacibdir.
Maliyyə nəticələri (mənfəət haqqında ətraflı hesabat) haqqındakı məlumatdan, xüsusilə də mənfəətlilik haqqında
məlumatdan müəssisənin gələcəkdə nəzarət edəcəyi iqtisadi resurslardakı mümkün dəyişiklikləri proqnozlaşdırmaq üçün
istifadə olunur. Bu baxımdan, maliyyə nəticələrinin əvvəlki dövrlər ilə müqayisəsi haqda məlumat çox zəruridir.
Maliyyə vəziyyətində dəyişikliklər (pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat) haqqında məlumatdan müəssisənin
investisiya, maliyyə və əməliyyat fəaliyyətlərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Bu məlumat müəssisənin pul
vəsaitlərini əldə etmə imkanlarını və həmin vəsaitlərin sərf olunduğu ehtiyacları göstərir.
Maliyyə hesabatlarının bütün hissələri, eyni əməliyyat və ya hadisələrin müxtəlif aspektlərini əks etdirdiklərinə görə, bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədədir. Hər bir hesabat müxtəlif məlumatı təqdim edir; bu hesabatlardan heç biri ayrılıqda istifadəçilər tərəfindən tələb
olunan bütün məlumatı təqdim edə bilməz.

8.2 Mühasibat uçotunun hesablama metodu

Hesablama metodu ilə hazırlanan maliyyə hesabatları istifadəçilərə həm pul vəsaitləri ilə həyata keçirilmiş keçmiş əməliyyatları, həm
də gələcəkdə müvafiq olaraq pul vəsaitləri ilə ödəniləcək öhdəlikləri və yaxud pul vəsaitinin daxil olmasına səbəb olacaq resursları
əks etdirir.

8.3 Fəaliyyətin fasiləsizliyi

Güman edilir ki, müəssisə əsas əməliyyatlarını ləğv etmək və yaxud kommersiya fəaliyyətinin böyük hissəsini dayandırmaq niyyətində
deyil. Əgər belə bir niyyət olsaydı, onda maliyyə hesabatları fəaliyyətin fasiləsizliyi prinsipi əsasında deyil, fərqli fərziyyələr (açıqlama) əsasında
hazırlanmalı idi.

9. Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri

Малиййя щесабатларынын ящямиййятли кейфиййят хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр:

– Анлашыглылыг;
– Мцнасиблик;
– Етибарлылыг;
– Мцгайисялилик.

Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, keyfiyyət xüsusiyyətləri maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatların
istifadəçilər üçün yararlı olmasını təmin edən amillərdir. Dörd əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri anlaşıqlılıq, münasiblik,
etibarlılıq və müqayisəlilikdir.

9.1 Anlaşıqlılıq
İstifadəçilər maliyyə hesabatlarını anlamalıdırlar. Güman edilir ki, istifadəçilərin müəyyən səviyyədə biznes, iqtisadiyyat və mühasibat uçotu
bilikləri vardır və onlar bu biliklərdən istifadə edərək maliyyə hesabatlarını təhlil edə bilərlər. Əgər bir məlumat münasibdirsə, onun
mürəkkəb olduğunu önə sürərək, həmin məlumatı maliyyə hesabatlarından çıxarmaq düzgün deyil.

3.2. Münasiblik

Münasiblik baxımından məlumatın mahiyyəti və əhəmiyyəti bir-biri ilə əlaqəlidir.

Məlumatın münasibliyi onun mahiyyəti və əhəmiyyətliliyindən asılıdır. Bəzi hallarda məlumatın mahiyyəti onun münasib olması
üçün kifayətdir. Digər hallarda isə məlumatın mahiyyəti və əhəmiyyətliliyi birgə nəzərə alınmalıdır.
9.2 Əhəmiyyətlilik
Məlumatın münasibliyi onun mahiyyəti və əhəmiyyətliliyi ilə səciyyələnir.

Məlumat sırf onun mahiyyətinə görə (məsələn, rəhbərliyə mükafat) münasib olaraq qiymətləndirilə bilər. Digər hallarda,
məlumatın həm mahiyyəti, həm də ki, əhəmiyyəti diqqətə alınmalıdır. Əhəmiyyətlilik özü-özlüyündə (etibarlılıq və ya münasiblik
kimi) əsas keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, çünki o, sadəcə olaraq, bir istinad nöqtəsidir.

Etibarlılıq
Məlumat faydalı olmaq üçün, eyni zamanda, etibarlı olmalıdır. İstifadəçi məlumatın doğruluğuna arxalanaraq ona etibar
etməlidir .
Məlumatın münasib olmasına baxmayaraq, əgər o, kifayət qədər etibarlı deyilsə, onda ona güvənmək aldadıcı ola bilər.

9.2.1 Düzgün təqdimat

Məlumatın etibarlı olması üçün nəzərdə tutulan əməliyyatlar düzgün təqdim edilməlidir. Lakin bəzən bu mümkün olmaya bilər.
Bu da çox vaxt qərəzli mövqeyə görə deyil, sırf əməliyyatların mahiyyətini müəyyənləşdirməklə və ya ölçülmə və ya təqdimatın
müvafiq metodunun tapılması ilə bağlı çətinliklərdən irəli gəlir. Hər hansı bir əməliyyatın maliyyə effektlərinin ölçülməsi həddindən artıq
qeyri-müəyyən olduqda, müəssisələr belə əməliyyatları uçota almamalıdırlar (məsələn, daxildə yaradılmış qudvil).

9.2.2 Mahiyyətin formadan üstünlüyü

Əməliyyatın düzgün təqdimatı ancaq o halda mümkündür ki, həmin əməliyyatın hüquqi forması deyil, məhz onun mahiyyəti və iqtisadi
reallığı əsas götürülsün.

9.2.3 Neytrallıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni qərəzsiz olmalıdır.
Maliyyə hesabatlarını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan məlumat, onların öncədən müəyyən olunmuş nəticənin
əldə edilməsi üçün istifadəçinin qərarına təsir etdikdə, maliyyə hesabatları neytral hesab oluna bilməz.

9.2.4 Ehtiyatlılıq
Maliyyə hesabatlarının hazırlanmasında bəzi qeyri-müəyyənlik mövcud ola bilər. Buna misal olaraq, şübhəli debitor
borclarının yığılmasını göstərə bilərik. Bu cür qeyri-müəyyənliklər müvafiq açıqlamalar təqdim etməklə və ehtiyatlılıq
prinsipindən istifadə etməklə uçota alınır. Digər tərəfdən, ehtiyatlılıq gizli ehtiyatların və ya hədsiz qiymətləndirilmiş
öhdəliklərin yaradılmasına, aktiv və ya gəlirin olduqlarından az göstərilməsinə və yaxud öhdəlik və ya xərclərin
olduqlarından az göstərilməsinə icazə vermir.

9.2.5 Tamlıq
Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatın etibarlı olması üçün bu məlumat onun əhəmiyyətliliyi və
ona çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla, dolğun olmalıdır. Dolğun olmayan məlumat aldadıcı və ya səhv istiqamətə
yönləndirici ola bilər.
9.3 Müqayisəlilik
İstifadəçilər müəssisənin maliyyə hesabatlarını aşağıdakı meyarlar baxımından müqayisə etmək imkanına malik olmalıdırlar:
(a) Müəyyən tendensiyanı görmək üçün müəssisənin müxtəlif dövrlərə aid olan öz maliyyə
hesabatlarının bir-biri ilə müqayisəsi;
(b) Digər müəssisələrin maliyyə vəziyyəti, maliyyə nəticələri və maliyyə vəziyyətindəki
dəyişiklikləri öz müəssisələrinin hesabatları ilə müqayisəsi.

Müqayisə olunan məlumatın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri ardıcıllıqdır. Müəssisə dövrlər üzrə öz hesabatlarını bir-biri ilə və
digər müəssisələrin hesabatları ilə müqayisə etmək üçün eyni uçot yanaşmalarını tətbiq etməkdə ardıcıl olmalı, eləcə də digər
müəssisələr ardıcıllıq prinsipinə əməl etməlidirlər.
Uçot siyasətinə dair məlumatların açıqlanması burada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstifadəçilər müxtəlif müəssisələrin
hesabatlarında oxşar maddələrin müqayisəsini təmin edə bilmək üçün müxtəlif uçot siyasətlərini fərqləndirməyi
bacarmalıdırlar.
Müqayisəlilik eynilik demək deyildir. Müəssisələr öz uçot siyasətlərini onlar qeyri-münasib olduqda dəyişməlidirlər.
Müqayisəyə imkan vermək üçün əvvəlki dövrlərlə bağlı məlumat göstərilməlidir.

9.4 Münasib və etibarlı məlumatın məhdudluğu

9.4.1 Vaxtında təqdimat

İnformasiyanın münasib sayılması üçün onun vaxtında təqdim edilməsi vacibdir. Təqdimat zamanı səbəbsiz ləngitmələrə yol verilən
məlumat öz münasibliyini itirə bilər.

Vaxtında təqdimatla məlumatın etibarlılığı arasında nisbi tarazlıq vardır. Bəzən məlumatın vaxtında təqdim olunması məqsədilə
əməliyyatların və digər hadisələrin bütün aspektlərinin tam müəyyənləşməsinə qədər hesabat təqdim etmək tələbi ortaya çıxır. Bu
da maliyyə hesabatlarında təqdim edilən məlumatın etibarlılıq səviyyəsinin aşağı enməsinə səbəb ola bilər. Digər tərəfdən, əksinə,
hesabatın təqdim edilməsi bütün aspektlər müəyyən olunanadək gecikdirilərsə, informasiya yüksək dərəcədə etibarlı, lakin bundan
əvvəl qərar qəbul etməli olan istifadəçilər üçün az faydalı ola bilər. Müəssisə rəhbərliyi maliyyə hesabatlarının vaxtında təqdim edilməsindən və
etibarlılığından əldə olunacaq nisbi səmərəliliyin tarazlığını təmin etməlidir. Burada əsas prinsip istifadəçilərin məlumat tələblərinin daha
səmərəli ödənilməsidir.

9.4.2 Səmərə və xәrclər arasında tarazlıq

Bu, bir keyfiyyət xüsusiyyəti deyil, daha geniş bir məhdudluqdur. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan məlumatdan əldə
olunan səmərə bu məlumatın hazırlanması ilə bağlı xərclərdən artıq olmalıdır. Bu, subyektiv bir məsələdir və burada digər
çətinliklər də mövcud ola bilər:
məsələn, istifadəçilərdən başqa, digər qruplar da bu məlumatlardan faydalana bilər, həmçinin, məlumatla bağlı
məsrəflər istifadəçilər tərəfindən deyil, digərləri tərəfindən ödənilə bilər. Buna görə də səmərə-xərclər təhlilini tətbiq etmək
çox çətin ola bilər, lakin məlumatları hazırlayanlar və onun istifadəçiləri bu məhdudluğun mövcud olduğunu
bilməlidirlər.

9.4.3 Keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlıq

Təcrübədə keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında tarazlığın əldə edilməsi zəruri hesab edilir. Maliyyə hesabatlarının vəzifələrinin
yerinə yetirilməsi üçün keyfiyyət xüsusiyyətləri arasında müvafiq tarazlığa nail olmaq məqsədəuyğundur. Müxtəlif
hallarda xüsusiyyətlərin nisbi mühümlüyü peşəkar mülahizələrin predmetidir.
9.5 Düzgün və ədalətli göstərmə/ədalətli
təqdimat
Konseptual Əsaslar bu konsepsiyaları birbaşa təyin etməyə cəhd göstərmir. Lakin o, əsas keyfiyyət xüsusiyyətləri
və müvafiq maliyyə standartlarının tətbiqinin, adətən, maliyyə hesabatlarının düzgün və ədalətli göstərmə və ya
ədalətli təqdimatı ilə nəticələnəcəyini bildirir.

10. Maliyyə hesabatlarının elementləri

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя щесабатларынын елементляри ашаьыдакы груплара бюлцня биляр:
– Малиййя вязиййяти (малиййя вязиййяти щаггында щесабат): активляр, ющдяликляр, капитал;
– Малиййя нятиъяляри (мянфяят щаггында ятрафлы щесабат): эялирляр, хяръляр.

Əməliyyatlar və digər hadisələr birlikdə daha geniş siniflərdə qruplaşdırılır və bu yolla da onların maliyyə effektləri
maliyyə hesabatlarında göstərilir. Bu geniş siniflər maliyyə hesabatlarının elementləridir. Konseptual Əsaslar bu
elementləri aşağıdakı kimi göstərir:
Малиййя щесабатларын
елементляри

Малиййя вязиййяти Мянфяят щаггында

щаггында щесабатда ятрафлы щесабатда
малиййя вязиййятинин малиййя нятиъяляринин
юлчцлмяси юлчцлмяси

Активляр Эялирляр
Ющдяликля Хяръляр
р Капитал
Daha sonra bu elementlər maliyyə hesabatlarında təqdim olunmaq məqsədilə daha təfərrüatlı təsnifləşdirilir. Məsələn, aktivlər
mahiyyətlərinə və yaxud funksiyalarına görə xüsusi qruplar şəklində göstərilir ki, bu da istifadəçilərə qərar qəbul etməkdə kömək
məqsədi daşıyır.

10.1 Maliyyə vəziyyəti

Biz diqqəti aşağıdakı üç terminə yönəltməliyik.

Əsas terminlər
 Актив. Кечмиш щадисялярин нятиъяси кими мцяссися тяряфиндян идаря олунан вя
мцяссисяйя эяляъякдя игтисади сямяря эятиря биляъяйи эюзлянилян ресурсдур.
 Ющдялик. Мцяссисянин кечмиш щадисялярдян йаранмыш вя йериня йетирилмяси игтисади
сямяряни юзцндя якс етдирян ресурсларын мцяссисядян кянара ахыны иля нятиъялянян
мювъуд боръудур.
 Капитал. Бцтцн ющдяликляр чыхылдыгдан сонра мцяссисянин халис активляринин
дяйяридир.
(Консептуал Ясаслар)

Bu təriflər əhəmiyyətli olsa da, bu fəslin növbəti bölməsində nəzərdən keçirəcəyimiz həmin elementlərin tanınma
meyarlarını özöndə tam olaraq əks etdirmir. Bu o deməkdir ki, elə maddələr ola bilər ki, yuxarıdakı təriflərə uyğun olsun, lakin
tanınma meyarlarının tələblərinə cavab vermədiklərinə görə uçota alınmasınlar. Tanınma meyarı iqtisadi səmərənin müəssisəyə
və ya müəssisədən kənara axınının ehtimal edilməsidir.
Hər hansı bir əməliyyatdan yaranan mühasibat obyektinin yuxarıdakı təriflərə uyğun olması həmin əməliyyatın hüquqi
formasından deyil, onun mahiyyəti və iqtisadi reallığından asılıdır. Məsələn, maliyyə icarəsi mövzusunu nəzərdən keçirin.

10.2 Aktivlər
İndi isə yuxarıda göstərilən elementlərə daha dərindən nəzər yetirə bilərik.

Əsas terminlər
Эяляъяк игтисади сямяря. Бу, пул вясаитляринин вя онун еквивалентляринин мцяссисяйя
бирбаша вя йа долайы йолла ахынына имкан йаратмаг потенсиалыдыр. Бу потенсиал
мцяссисянин ямялиййат фяалиййятинин мящсулдар бир щиссяси ола биляр. О, щям дя пул
вясаитляри вя йа онун еквивалентляриня конвертасийа вя йа пул вясаитляринин кянара ахыныны
азалтмаг имканы (мясялян, истещсал хярълярини азалдан алтернатив истещсал просесинин
тапылмасы) шяклиндя дя юзцнц бöрузя веря биляр.
(Консептуал Ясаслар)

Aktivlər adətən alıcılar üçün mal və xidmətlər istehsal etmək üçün istifadə olunur. Alıcılar isə bu mal və xidmətlərə görə
müəssisəyə pul vəsaitləri və yaxud onların ekvivalentlərini ödəyirlər. Pul vəsaitləri özü-özlüyündə müəssisəyə resursları
idarəetmə istiqamətində köməklik göstərir.
Aktivin mövcudluğu, xüsusilə də nəzarət etmə (idarə olunma) nöqteyi-nəzərindən, aşağıdakılardan asılı deyil:
(a) Fiziki forma (məsələn, patent və müəlliflik hüquqları fiziki formaya malik deyildir); (b) Qanuni haqlar (məsələn, icarə
müqavilələri).
Keçmişdə olan əməliyyatlar və ya hadisələr aktivlərin yaranması ilə nəticələnir; gələcəkdə baş verəcək hadisələr isə
özü-özlüyündə aktiv yaratmır. Məsələn, müəssisənin gələcəkdə uzunmüddətli bir aktivi almaq niyyəti, özü-
özlüyündə, aktivin tərifinə uyğun gəlmir.

10.3 Öhdəliklər
Biz burada yuxarıdakı tərifin bəzi aspektlərinə daha dərindən nəzər yetirəcəyik. Öhdəliyin əsas xüsusiyyəti
müəssisənin mövcud (cari) borcunun olması ilə xarakterizə olunur.

Əsas
Боръ. Мцяййян бир шякилдя щярякят етмяк вя йа мцяййян бир фяалиййяти щяйата terminlər
кечирмяк ющдялийи вя мясулиййятидир. Борълар гануни гцввядя олан мцгавиля вя йа
ганунвериъилийин тялябляринин нятиъяси олараг мювъуд ола биляр. Ющдяликляр, щямчинин,
нормал бизнес практикасындан, бизнес яняняляриндян вя йахшы ишэцзар мцнасибятляри
горумаг вя ядалятли фяалиййят эюстярмяк ниййятиндян дя йарана биляр.
(Консептуал Ясаслар)

Cari borcları və gələcək təəhhüdləri bir-birindən fərqləndirmək çox vacibdir. Məsələn, rəhbərliyin gələcəkdə hər
hansı bir aktivi satın almaq qərarı özü-özlüyündə cari öhdəlik yaratmır.
Cari borclarla bağlı hesablaşma digər tərəfin iddialarını ödəmək üçün müəssisənin iqtisadi səmərəni özündə təcəssüm
etdirən resurslarını təslim etməsini əks etdirən prosesdir. Bu proses təkcə pul vəsaitlərinin ödənişi ilə deyil, bir sıra
fərqli yollarla edilə bilər.
Öhdəliklər yalnız keçmiş əməliyyat və ya hadisələr nəticəsində əmələ gəlməlidir. Məsələn, illik alışlara əsaslanaraq
müştərilərə gələcək dövrlərdə qaytarılacaq güzəşt məbləğlərinin tanınması halında, keçmişdə əmtəələrin satışı öhdəliyin
yaranmasına səbəb olan əməliyyat hesab olunur.

10.3.1 Qiymətləndirilmiş öhdəliklər

Qiymətləndirilmiş öhdəlik adi öhdəlik hesab olunurmu?

Əsas terminlər
Гиймятляндирилмиш ющдялик. Вахты вя йа дяйяри гейри-мцяййян олан ющдяликдир. Йяни
гиймятляндирилмиш ющдялик ющдялийин йухарыда эюстярилян тярифиня уйьун эялир, садяъя
олараг, онун дяйяри гейри-мцяййяндир вя бу сябябдян дя бу дяйяр рящбярлик тяряфиндян
гиймятляндирилмялидир.
(Консептуал Ясаслар)

Konseptual Суал
əsaslar
Aşağıdakı halları nəzərdən keçirin. Hər bir halda Konseptual Əsaslara istinad edərək, bu halın aktiv və yaxud öhdəlik
yaratdığını müəyyənləşdirin. Cavablarınızı əsaslandırın.
(a) Huqo şirkəti $20,000 məbləğində patent alıb. Bu patent şirkətə sonrakı beş ilin hər birində $3,000 məbləğində
qənaət etmək imkanı yaradan xüsusi bir istehsal prosesindən eksklöziv istifadə hüququnu verir;
(b) Lantos şirkəti Zophiaya avtomobil təmiri mağazasını açmaq üçün $10,000 məbləğində ödəniş edir və belə
bir şərt qoyur ki, Zophia birinci növbədə xidməti Lantos şirkətinin maşınlarına göstərəcək;
(c) Uils şirkəti hər satılan maşını zəmanətlə təmin edir.
 Ъаваб
(a) Bu, bir aktivdir (qeyri-maddi aktiv). Burada keçmiş hadisə, nəzarət (müəssisə tərəfindən idarə olunan resurs) və gələcək
iqtisadi səmərə (xərclərin azaldılması) vardır;
(b) Bu, aktiv kimi təsnifləşdirilə bilməz. Lantos şirkətinin avtomobil təmiri mərkəzi üzərində heç bir nəzarət (idarə) etmə səlahiyyəti
yoxdur və burada “gələcək iqtisadi səmərələr” haqda danışmaq çox çətin olardı;
(c) Bu, bir öhdəlikdir; çünki müəssisə təmir etmə zəmanəti altında öz üzərinə məsuliyyət götürmüşdür. Öhdəlik gələcəkdə hər
hansı bir iddia müqabilində ödəniş olduqda deyil, zəmanətin verilməsi anında tanınmalıdır (uçota alınmalıdır).

10.4 Kapital

Kapital yuxarıda aktivlərlə öhdəliklərin fərqi kimi xarakterizə edilmişdir, lakin o, balans hesabatında daha təfərrüatlı şəkildə
təsnifləşdirilə bilər. Kapitalın daha təfərrüatlı şəkildə təsnifləşdirilməsi onun paylaşdırılması və ya başqa məqsədlər üçün istifadə
olunmasına qoyulmuş hüquqi və digər məhdudiyyətləri əks etdirmək məqsədi daşıyır. Məsələn, bəzi ölkələrin
qanunvericiliklərinə görə kreditorların mənafeyinin qorunması məqsədilə bəzi kapital ehtiyatlarının yaradılması tələb olunur.
Kapitalın balans dəyəri birbaşa aktivlərin və öhdəliklərin ölçülməsindən (balans dəyərindən) asılıdır. O, müəssisənin səhmlərinin
bazar dəyərindən heç bir formada asılı deyil.

10.5 Maliyyə nəticələri

Mənfəət maliyyə nəticələrinin qiymətləndirilməsi və ya digər qiymətləndirmələrdə (məsələn, səhm üzrə

mənfəət) əsas kimi istifadə olunur. Mənfəət birbaşa gəlir və xərclərin ölçülməsindən, onlar isə öz
növbələrində (qismən də olsa), kapital və kapitalın saxlanılması konsepsiyalarından asılıdır.
Bu səbəbdən də mənfəətin elementləri olan gəlir və xərclər daha ətraflı şəkildə aşağıda izah edilir:

Əsas terminlər  Эялир. Сящмдарларын капитал гойулушу иля ялагяли олмайан, лакин капиталда артым иля
нятиъялянян вя щесабат дюврц ярзиндя активлярин артмасы, дахил олмасы вя йа
ющдяликлярин азалмасы шяклиндя игтисади сямярянин артымыдыр.
 Хяръляр. Сящмдарлар арасында капиталын бюлцшдцрцлмяси иля ялагяли олмайан, лакин
капиталын азалмасы иля нятиъялянян, щесабат дюврц ярзиндя активлярин кянара ахыны вя
йа азалмасы вя ющдяликлярин артмасы щесабына баш верян игтисади сямярянин
азалмасыдыр.
(Консептуал Ясаслар)

Gəlir və xərclər, iqtisadi qərar qəbul etmək üçün münasib məlumatı təmin etmək məqsədilə, mənfəət və zərər haqqında
hesabatda müxtəlif üsullarla təqdim edilə bilər. Məsələn, adi əməliyyatlar nəticəsində əmələ gələn gəlir və xərcləri qeyri-adi
gəlir və xərclərdən ayırmaq lazımdır.
Gəlir və xərclər üzrə maddələr bir-birindən ya fərqləndirilə, ya da ki, birləşdirilə bilər.
Gəlirin tərifi həm gəlir, həm də qazancları əhatə edir. Gəlir müəssisənin adi əməliyyatları nəticəsində əmələ gəlir.
Əsas terminlər
Газанълар. Игтисади сямярядяки артыма дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя
эялирдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)

Qazanclara uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan mənfəəti misal göstərmək olar. Gəlirin tərifi
realizə olmamış qazancları da əhatə edir, məsələn, satış üçün nəzərdə tutulan qiymətli kağızların yenidən
qiymətləndirilməsindən əmələ gələn qazanc.

10.6 Xərclər
Gəlirdə olduğu kimi, xərclərin tərifi də həm müəssisənin adi əməliyyat fəaliyyəti nəticəsində yaranmış xərcləri, həm də
əməliyyat fəaliyyətinə aid olmayan zərərləri (itkiləri) əhatə edir.

Əsas
Зярярляр. Игтисади сямярядяки азалмайа дейилир. Яслиндя, онлар тябиятиня эюря щеч дя terminlər
хярълярдян фярглянмир.
(Консептуал Ясаслар)

Zərərlərə uzunmüddətli aktivlərin silinməsi nəticəsində əldə olunan zərəri misal göstərmək olar. Xərclərin tərifi
həmçinin realizə olunmamış zərərləri əhatə edir, məsələn, borc vəsaitləri üzrə valyuta məzənnəsi effektləri.

10.7 Kapitalın saxlanmasını təmin edən

düzəlişlər

Müəssisənin aktivlərinin və öhdəliklərinin dəyərinin yenidən qiymətləndirilməsi və ya yenidən müəyyənləşdirilməsi

kapitalda artıma və ya azalmaya səbəb olur.

Əsas
Йенидянгиймятляндирмя. Актив вя ющдяликлярин дяйяринин йенидян тяйин олунмасыдыр. terminlər
(Консептуал Ясаслар)

Bu artım və azalmalar gəlir və xərclərin təriflərinə uyğundur. Lakin onlar kapitalın saxlanması konsepsiyasının
müddəalarına əsasən, mənfəət və zərər haqqında hesabatda deyil, kapitalda uçota alınır.

Bölmənin xülasəsi
Aşağıdakı terminlərin təriflərini qavradığınızı bir daha yoxlayın.
 Maliyyə vəziyyəti:
– Aktiv;
– Öhdəlik;
– Kapital.
 Maliyyə nəticələri:
– Gəlir;
– Xərc.
 11. Maliyyə hesabatlarının elementlərinin
tanınması
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Ашаьыда гейд олунан танынма мейарлары олдугъа ящямиййятлидир:
– Эяляъяк игтисади сямярялярин артмасы вя йахуд азалмасы ещтималы;
– Гиймятляндирмянин етибарлылыьы.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, aktiv və öhdəliklərin təriflərinə uyğun gələn bəzi maddələr maliyyə
hesabatlarında xüsusi tanınma meyarının tələblərinə cavab vermədikləri təqdirdə, uçota alınmaya bilər.

Əsas terminlər Танынма. Малиййя щесабатларынын елементляринин биринин тярифиня уйьун эялян вя
ашаьыдакы танынма мейарларынын тялябляриня ъаваб верян маддянин баланс щесабатында
вя йахуд мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда учота алынмасы просесидир.
(а) бу маддя иля ялагядар эяляъяк игтисади сямярянин мцяссисяйя дахил вя йа
мцяссисядян хариъ олunмасы ещтимал олунур; вя
(б) бу маддянин дяйяри етибарлы шякилдя мцяййян олуна, гиймятляндириля вя йа
щесаблана билир.
(Консептуал Ясаслар)

Burada əhəmiyyətlilik konsepsiyasına da diqqət yetirmək lazımdır (bax: bölmə 5.3).

11.1 Gələcək iqtisadi səmərənin artımı və ya

azalması ehtimalı

Burada ehtimal dedikdə, hər hansı maddə ilə bağlı olan gələcək iqtisadi səmərələrin müəssisəyə axını və ya müəssisədən
kənara axınının proqnozlaşdırılmasındakı qeyri- müəyyənlik dərəcəsi başa düşülür. Bu ehtimal müəssisənin fəaliyyət
göstərdiyi mühitin xüsusiyyətləri və maliyyə hesabatları hazırlanarkən mövcud olan dəlilləri əsasında hesablanır.

11.2 Qiymətləndirmənin etibarlılığı

Maddənin (mühasibat obyektinin) dəyəri və ya qiyməti bir çox hallarda qiymətləndirilməlidir (təxmini hesablanmalıdır).
Konseptual Əsaslar qeyd edir ki, qiymətləndirmə maliyyə hesabatlarının hazırlanmasının mühüm bir hissəsidir və
qiymətləndirmədən istifadə etməklə maliyyə hesabatlarının etibarlılığı azalmır. Əgər hər hansı maddənin dəyərini
müəyyənləşdirmək üçün məntiqli bir qiymətləndirmədən istifadə etmək mümkün deyilsə, bu halda həmin obyekt uçota
alınmamalıdır, lakin bu obyektin mövcudluğu qeydlərdə və yaxud digər izahedici materiallarda açıqlanmalıdır.
Bu obyektlər, şərait və ya hesabat tarixindən sonra baş vermiş hadisələrlə bağlı olaraq, sonrakı tarixlərdə tanınma meyarlarına
uyğun ola bilərlər.
11.3 Maddələrin tanınması
Biz tanınmanın yuxarıda verilən tərifinə əsaslanaraq, aktiv, öhdəlik, gəlir və xərclərin tanınma meyarlarının aşağıdakı
kimi qısa izahını verə bilərik:

Hansı hesabatda
Madd Nə vaxt tanınır
tanınır
ə
Aktiv Maliyyə vəziyyəti Aktiv yalnız müəssisəyə gələcək iqtisadi səmərənin axını
haqqında hesabat ehtimal olunduğu və onun dəyərinin və ya qiymətinin
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud
olduğu hallarda tanınır (uçota alınır).

Öhdəlik Maliyyə vəziyyəti Öhdəlik yalnız keçmiş hadisələrə görə yaranmış cari borcun
haqqında hesabat ödənilməsi nəticəsində müəssisədən gələcək iqtisadi
səmərənin kənara axını ehtimal olunduğu və bu borcun
dəyərinin və ya qiymətinin etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi
imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.

Gəlir Mənfəət və zərər Gəlir aktivlərin artması və öhdəliklərin azalması ilə bağlı iqtisadi
haqqında hesabat səmərənin artımının baş verdiyi və bu artımın etibarlı şəkildə
qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu hallarda tanınır.

Xərc Mənfəət və zərər Xərc aktivlərin azalması və ya öhdəliklərin artması ilə bağlı
haqqında hesabat iqtisadi səmərənin azalmasının baş verdiyi və bu azalmanın
etibarlı şəkildə qiymətləndirilməsi imkanının mövcud olduğu
hallarda tanınır.

12. Maliyyə hesabatlarının elementlərinin

ölçülməsi
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя щесабатларынын елементляринин юлчцлмяси заманы ашаьыдакы дяйяр
формаларындан истифадя олунур:
– Илкин дяйяр;
– Ъари дяйяр;
– Мцмкцн сатыш (щесаблашма) дяйяри;
– Щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяр.

Ölçmənin tərifi aşağıdakı kimidir:

Юлчмя. Баланс щесабатында вя мянфяят вя зяряр щаггында щесабатда танынан вя тягдимƏsas terminlər
едилян елементлярин монетар дяйяринин мцяййянляшдирилмяси просесидир.
(Консептуал Ясаслар)
 Burada müəyyən ölçü əsaslarının (bazalarının) seçilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu əsasları aşağıdakı kimi sıralamaq
olar:

Əsas terminlər
 Илкин дяйяр. Активин илкин дяйяр ясасында юлчцлмяси онун ялдя едилмяси заманы пул
вясаитляринин вя йа пул вясаитляринин еквивалентляринин юдянилмиш мябляьи вя йа
верилмиш явязляшдирмянин ядалятли дяйяри иля юлчцлмяси демякдир. Ющдялийин илкин
дяйяр ясасында юлчцлмяси мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдяликля баьлы боръун
йериня йетирилмяси мягсядиля юдямяси эюзлянилян пул вясаитляринин вя йа онларын
еквивалентляринин мябляьи (мясялян, мянфяят верэиси ющдялийи), йахуд боръ ющдялийи
явязиня алынмыш пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин мябляьинин юлчцлмяси
мянасына эялир.
 Ъари дяйяр. Активин ъари дяйяри ясасында юлчцлмяси щал-щазырда аналожи активлярин ялдя
едилмяси цчцн юдянилмяли олан пул вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин
мябляьи иля юлчцлмяси демякдир.
Щал-щазырда боръун юдянилмяси цчцн тяляб олунан пул вясаитляринин вя йа пул
вясаитляри еквивалентляринин ачыгланмамыш мябляьидир.
 Мцмкцн сатыш (щесаблашма) дяйяри
– Мцмкцн сатыш дяйяри. Активин мцмкцн сатыш дяйяри мцяссисянин ади иш
шяраитиндя активин сатылмасы нятиъясиндя ялдя едя биляъяйи пул вясаитляринин
вя йа онларын еквивалентляринин мябляьидир; və
– Щесаблашма дяйяри. Ющдялийин мцмкцн щесаблашма дяйяри ися
мцяссисянин ади иш шяраитиндя бу ющдялийин йериня йетирилмяси мягсядиля пул
вясаитляринин вя йа онларын еквивалентляринин юдянилмяли олан номинал
(дисконтлашдырылмамыш) мябляьидир.
 Щазыркы (дисконтлашдырылмыш) дяйяр. Ади иш шяраитиндя эяляъяк халис пул вясаитляри
щярякятинин щазыркы дисконтлашдырылмыш дяйяринин ъари щесабланмыш мябляьидир.
(Консептуал Ясаслар)

İlkin dəyər ən geniş şəkildə istifadə olunan ölçü əsasıdır, lakin o, adətən digər əsaslarla birgə tətbiq olunur, məsələn, mal-material
ehtiyatları mövcud olan iki dəyərdən ən aşağı dəyərlə qiymətləndirilməlidir: ilkin dəyər və ya mümkün xalis satış dəyəri.

1. Xarici valyutanın çevrilməsi

ГЫСА ХЦЛАСЯ Сиз хариъи валйутада деноминасийа олунан активлярин вя ющдяликлярин малиййя
щесабатларында якс етдирилмяси мягсядиля чеврилмяси мясяляляри иля гаршылаша билярсиниз.

Müəssisə xarici ölkə ilə ticarət əməliyyatı aparırsa, o, xarici valyutada aktivləri alıb-satacaqdır. Misal
öçön, Hindistanda fəaliyyət göstərən müəssisə Kanadadan material ala bilər və ödənişi ABŞ
dollarıyla həyata keçirə bilər. Daha sonra isə hazır məhsulu Almaniyada sataraq gəliri avro ilə,
yaxud digər valyutada əldə edə bilər. Əgər müəssisənin hesabat ilinin sonunda xarici
valyutada borcu mövcuddursa və yaxud müəssisə xarici valyutada alınmiş aktivlərə
sahibdirsə, həmin borc və yaxud aktivlər uçot kitablarında düzgün əks olunmaq üçün
yerli valyutaya çevrilməlidir (bu fəsildə yerli valyuta kimi ABŞ dolları götürülmüşdür).
Müəssisənin xaricdə törəmə müəssisəsi varsa, həmin törəmə müəssisə əməliyyatlarını yəqin ki, öz
yerli valyutasında aparacaq. Həmçinin, törəmə müəssisə öz uçot kitabını və illik uçot hesabatını
öz yerli valyutasında aparacaq. Lakin ilin sonunda ana müəssisə xaricdəki törəmə müəssisənin
nəticələrini öz qrup uçotunda konsolidə etməlidir və beləliklə, törəmə müəssisənin
aktivləri, öhdəlikləri və illik mənfəəti xarici valyutadan yerli valyutaya çevrilməlidir.
Əgər xarici valyuta məzənnəsi sabit olaraq qalmışsa, bu halda uçotda heç bir problem ortaya
çıxmır. Lakin məlum olduğu kimi, xarici valyuta məzənnələri daimi olaraq dəyişir. Məsələn,
hesabat ilinin başlanğıcında Polşa zlotu və funt-sterlinq z6.2- £1 nisbətində və hesabat ilinin
sonunda isə z5.6 - £1 nisbətində ola bilər (burada zlotun 10% qalxdığını görürük).
 Xarici valyuta əməliyyatlarının iki fərqli növü mövcuddur- konvertasiya və çevirmə.

1.1 Konvertasiyadan yaranan

mənfəət və zərər
Konvertasiya - bir valyutada olan məbləğin digər valyutada olan məbləğə dəyişilməsi
prosesidir. Misal olaraq, yerli müəssisə Almaniyadakı təchizatçıdan böyük miqdarda
konsiqnasiya edilmiş mal alır. Sifariş 1 mayda edilib və razılaşdırılmış qiymət 124,250 avrodur.
Çatdırılma zamanı dolların avroya məzənnəsinin 1$=3.50€ oldugunu nəzərə alsaq, yerli
müəssisə öz uçot kitabında aşağıdakı müxabirləşməni qeyd edir:

DEBET Mal-material ehtiyatlar hesabı (124,250  3.5)

$35,500 KREDİT Kreditor borcları hesabı $35,500

Yerli müəssisə təchizatçıya pulu odəmək istədikdə müəyyən məbləğdə xarici valyuta əldə
etməlidir. Lakin bu zamana kimi dolların avroya məzənnəsi dəyişərək $1=€ 3.55 olarsa, nəticə
etibarilə €124,250 (3.55) $35,000-ə bərabər olacaqdır. Müəssisə $35,500 dəyərində olan
mal- material ehtiyatları üçün sadəcə $35,000 ödəmiş olacaqdır. Müəssisənin uçot kitablarında mal-
material ehtiyatlarının qiymətini dəyişmək administrativ baxımdan çətin olduğundan aradakı fərqi
konvertasiyadan yaranan $500 mənfəət kimi yazmaq daha məqsədəuyğundur.

DEBET Kreditor borcları hesabı $35,500

KREDİT Pul vəsaiti $35,000
KREDİT Konvertasiyadan mənfəət $500
Konvertasiya zamanı yaranan mənfəət (yaxud zərərlər) konvertasiya baş verən il (ödəniş,
yaxud alınma) üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabata daxil edilir.
Fərz edin ki, yerli müəssisə Çin müəssisəsinə mal satır. Ödəmənin Çin yuanı ilə baş verəcəyi
razılaşdırılıb və malın qiyməti Y116,000-dır. Fərz edək ki, satış zamanı yuanın dollara valyuta
məzənnəsi Y10.75 - $1 nisbətində olmuşdur, lakin borc ödənilən zaman məzənnə dəyişilərək
Y10.8 - $1 nisbətində olmuşdur. Müəssisə bu satışı aşağıdakı kimi qeyd etməlidir:

12: Xarici valyutanın çevrilməsi

 DEBET Debitor borcları hesabı (116,000  10.75) $10,800
KREDİT Satış gəliri hesabı $10,800
Y116,000 müəssisəyə ödənildikdə, yerli müəssisə onu dollara çevirəcək (10.8) və cəmi $10,750 əldə etmiş
olacaq. Bu misalda konvertasiyadan yaranan 50$ məbləğində zərər mənfəət və zərər haqqında hesabatda
aşağıdakı müxabirləşmə vasitəsilə qeyd ediləcək:

DEBET Pul vəsaiti $10,750

DEBET Konvertasiyadan zərər $50
KREDİT Debitor borcları hesabı $10,800
Beləlikə, xarici valyuta məzənnələrinin konvertasiyasından yaranan qazanc və zərərin qeyd
edilməsində heç bir çətinlik yoxdur və yuxarıda göstərilən bu prosedurlar olduqca sadədir.

1.2 Çevrilmə
Xarici valyutanın çevrilməsi zamanı konvertasiyadan fərqli olaraq bir valyuta digər valyutaya mübadilə
edilmir. Müəssisə xarici valyuta ilə aldığı aktivləri və ya öz üzərinə götürdüyü öhdəlikləri ilin sonunda balans
hesabatında hələ də əlində saxlayırsa, bu zaman hesabat ilinin sonunda onları çevirməyə ehtiyac var.
Bu aktiv və öhdəliklər aşağıdakılardan yarana bilər:
(a) Fərdi yerli müəssisənin aktiv və öhdəlikləri xarici valyutada aparılmış əməliyyatdan yaranır;
(b) Fərdi yerli müəssisənin xaricdə filialı varsa, bu filial mühasibat uçotunu yerləşdiyi ölkənin valyutasında
aparır;
(c) Yerli müəssisə xaricdə yerləşən törəmə müəssisənin nəticələrini konsolidə etmək istəyir. Aşağıdakıların hansı
metodla çevrilməsi barədə bəzi qeyri-müəyyənliklər mövcud olmuşdur:
 İlin sonunda maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda aktiv və öhdəlikərin dəyərinin xarici
valyutadan $-a (yəni yerli valyutaya) çevrilməsi;
 İllik mənfəət haqqında ətraflı hesabatda müstəqil xarici filialın mənfəətinin $-a çevrilməsi.
Məsələn, fərz edək ki, Belçikada yerləşən törəmə müəssisə 31 dekabr 20X7-ci il tarixində
€2,100,000 dəyərində əmlak alır. Bu zaman valyuta məzənnəsi €0.70 - $1 nisbətində olmuşdur. 20X8-ci
il ərzində törəmə müəssisə bu binaya €16,800 həcmində amortizasiya tətbiq edir və beləliklə, 31 dekabr
20X8-ci il tarixində törəmə müəssisə bu əmlakı aşağıdakı kimi qeyd edir:

Bu tarixdə valyuta məzənnəsi €0.60 = $1 olmuşdur.

Ana müəssisə aktivlərin dəyərini $-a çevirməlidir, lakin burada məzənnə seçimi etmək olar: (a) Çevrilmə
zamanı istifadə edilən valyuta məzənnəsi alış zamanı olan məzənnə olmalıdır?
Bu halda xalis balans dəyəri €2,083,200  0.70 = $2,976,000 təşkil edir;
(b) Çevrilmə zamanı istifadə edilən valyuta məzənnəsi 20X8-ci ilin sonundakı məzənnə olmalıdır
(yekun məzənnə €0.60 = $1)? Bu halda xalis balans dəyəri $3,472,000 təşkil edir.
Analoji olaraq qrup üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatda amortizasiya €0.70=$1(ilkin məzənnə),
€0.60=$1(dövrün sonuna məzənnə), yaxud il üzrə orta məzənnə ( məsələn, €0.65= $1) ilə
yazılmalıdır?
12: Xarici valyutanın çevrilməsi
305
 1.3 Konsolidə edilmiş hesabatlar
Əgər müəssisənin törəmə müəssisəsi varsa və bu törəmə müəssisə uçotu xarici valyutada aparırsa,
həmin uçot nəticəsində yaranan hesabatlar ömumi konsolidə edilmiş maliyyə hesabatına daxil
edilməmişdən əvvəl yerli valyutaya çevrilməlidir.
 Törəmə müəssisənin hesabatları həmin törəmə müəssisənin ana müəssisənin bir davamı
(uzantısı) olduğu fərz edilərək çevrilməlidir?
 Yaxud həmin hesabatlar törəmə müəssisənin fərdi müəssisə olduğu fərz edilərək çevrilməlidir?
Xarici törəmənin əməliyyatları investisiya edən müəssisənin əməliyyatları ilə sıx şəkildə bağlıdırsa, bu halda
konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarında əməliyyatlar sanki investisiya edən müəssisə tərəfindən həmin
müəssisənin öz yerli valyutasında həyata keçirilmiş kimi uçota alınmalıdır. Qeyri-monetar aktivlər və
amortizasiya əməliyyatın baş verdiyi tarixdəki məzənnə ilə, alış, satış və xərclər isə dövr üzrə orta məzənnə ilə
çevrilir. Yenidən çevrilmədən yaranan məzənnə fərqləri adi əməliyyatlardan yaranan mənfəət, yaxud zərərin
bir hissəsi kimi qeyd olunur.
Xarici törəmə müəssisə effektiv olaraq fərdi biznesdirsə, maliyyə hesabatlarındakı maddələrin çevrilməsi üçün
dövrün sonuna olan məzənnədən istifadə edilir. Məzənnə fərqləri birbaşa olaraq kapital hesabına yazılır.
Qeyd edək ki, xarici törəmə müəssisələr tədris proqramından çıxarılmışdır.

2. Fərdi müəssisə mərhələsi adlı 21

№-li BMUS
ГЫСА ХЦЛАСЯ Ямялиййат валйутасы – мцяссисянин фяалиййят эюстярдийи ясас игтисади мцщитин
валйутасыдыр.

Yuxarıda müzakirə edilən suallar Xarici valyuta məzənnələrində dəyişikliklərin təsiri adlı 21 №-li BMUS ilə
əlaqəlidir .

2.1 Әsas anlayışlar

21 №-li BMUS tərəfindın verilən bəzi təriflər.
Əsas
terminlər  Хариъи vалйута - mцяссисянин ямялиййат валйутасындан фяргли олан щяр щансы диэяр
валйутадыр.
 Ямялиййат валйутасы – mцяссисянин фяалиййят эюстярдийи ясас игтисади мцщитин
валйутасыдыр
 Тягдимат валйутасы - mалиййя щесабатларынын тягдим едилдийи валйутадыр.
 Мцбадиля мязянняси – bир валйутанын диэяр валйута иля мцбадиляси ямсалыдыр.
 Мязяння фярги – hяр щансы бир валйута ващидинин фяргли мязянняляр иля диэяр валйута
ващидиня дяйишилмясиндян йаранан фяргдир.
 Йекун мязяння-bаланс щесабаты эцнц иситифадя олунан спот мязяннясидир.
 Спот мязянняси – dярщал мцбадиля цчцн мювъуд олан мязяннядир.
 Монетар маддяляр – əлдя сахланылан валйута ващидляри вя сабит вя йа мцяййян едиля
билян валйута ващидляри мигдарында алынмалы вя йа юдянилмяли олан актив вя йа
ющдяликлярдир. (21 №-ли БМУС)
306 12: Xarici Valyutanın Çevrilməsi
Hər bir müəssisə – fərdi müəssisə, qrupun ana müəssisəsi, yaxud qrupdaxili əməliyyat (törəmə müəssisə,
asılı müəssisə və ya filial) – öz əməliyyat valyutasını təyin etməli və həmin valyutayla öz maliyyə vəziyyətini
və nəticələrini hesablamalıdır.
Fərdi müəssisələrin çoxu üçün əməliyyat valyutası həmin müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi ölkənin, yaxud öz
əməliyyatlarını daha çox etdiyi ölkənin valyutası olacaqdır. Əməliyyat valyutasının müəyyənləşdirilməsi
müəssisə hansısa bir qrupun üzvü kimi fəaliyyət gostərdikdə daha çətin olur. 21 №-li BMUS-də bu
barədə daha geniş məlumat vardır və biz buna daha ətraflı Bölmə 3-də baxacağıq.
Müəssisə maliyyə hesabatlarını istədiyi valyutada (valyutalarda) təqdim edə bilər. 21 №-li BMUS-də
əməliyyat valyutasından fərqli valyutada təqdim edilmiş maliyyə hesabatları nəzərdən keçirilir.
Buna fərdi müəssisələrin çoxunda rast gəlinmir. Onların təqdimat valyutası adətən əməliyyat valyutası ilə
eyni olur (fəaliyyət göstərdiyi ölkənin valyutası). Müəssisənin təqdimat valyutası əməliyyat valyutasından həm
də o zaman fərqli ola bilər ki, müəssisə qrup daxilində fəaliyyət göstərsin və biz buna Bölmə 3-də
baxacağıq.

2.2 Xarici valyuta ilə aparılan

əməliyyatlar: İlkin tanınma
21 №-li BMUS qeyd edir ki, xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar ilkin tanınma zamanı, əməliyyat gününə
olan əməliyyat və təqdimat valyutası arasındakı valyuta məzənnəsini xarici valyuta məbləğinə tətbiq
etməklə uçota alınmalıdır.
Valyuta məzənnələri çox sıx dəyişikliyə məruz qalmırsa, bu halda dövr üzrə orta məzənnə tətbiq edilə
bilər.

2.3 Sonrakı hesabat tarixlərində

hesabatın verilməsi
Aşağıdakı qaydalar sonrakı (ilkin tanınmadan sonrakı) hesabat tarixində tətbiq olunur:
(a) Xarici valyutada olan monetar maddələri dövrün sonuna olan məzənnədən istifadə edərək qeyd
edin;
(b) İlkin dəyər əsasında balansda xarici valyutada əks olunan qeyri-monetar maddələri (məs.,
uzunmüddətli aktivlər, mal-material ehtiyatları) əməliyyat gününə olan xarici valyuta
məzənnəsindən istifadə edərək (əməliyyat tarixinə olan məzənnə) qeyd edin;
(c) Ədalətli dəyər əsasında balansda xarici valyutada əks olunan qeyri-monetar maddələri həmin ədalətli
dəyərlər müəyyənləşdiyi günə olan xarici valyuta məzənnəsindən istifadə edərək qeyd edin.

2.4 Məzənnə fərqlərinin tanınması

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Хариъи валйута иля апарылмыш ямялиййатдан йаранан монетар маддяляр цзря ямялиййат
тарихи вя онлар цзря щесаблашма тарихляриня олан валйута мязянняляри арасында фярг
мювъуд олдугда, мязяння фяргляри йараныр.

Monetar maddələr (kreditor və debitor borcları, kreditlər, xarici valyutada pul vəsaiti) üzrə hesablaşmadan
və ya müəssisənin monetar maddələrini əvvəllər çevrildiyi məzənnədən fərqli məzənnə ilə çevrilməsindən
və ya əvvəlki maliyyə hesabatlarında bəyan edildiyi məzənnədən fərqli məzənnədə bəyan edilməsindən
yaranan məzənnə fərqləri yarandıqları dövrdə mənfəət və zərər haqqında hesabatda tanınır.
12: Xarici valyutanın çevrilməsi
307
 Nəzərə çarpan iki müxtəlif vəziyyət vardır:
(a) Əməliyyat üzrə hesablaşma əməliyyat baş verdiyi dövrdə aparılır: bütün məzənnə fərqləri həmin
dövrdə tanınır;
(b) Əməliyyat üzrə hesablaşma sonrakı hesabat dövründə aparılmışdır; əməliyyat tarixindən
hesablaşma dövrünə qədər keçən hər bir dövrdə tanınmış məzənnə fərqi həmin dövr ərzindəki
məzənnə dərəcələrindəki dəyişikliyə görə müəyyən edilir.
Başqa sözlə, monetar maddə üzrə dövrün sonunda hesablaşma aparılmayıbsa, o, dövrün sonuna olan
valyuta məzənnəsindən istifadə edilməklə yenidən bəyan olunmalı və hər hanssı mənfəət və ya zərər
mənfəət və zərər haqqında hesabatda qeyd edilməlidir.

Й3.0=$1 олдугда Дюврцн сонуна мязяння Й2.5=$1.0

мцяссися Й12000 мал Й2.0=$1.0 олдугда мцяссисяйя
сатыр юдяниш дахил олур

Əməliyyat tarixi Maliyyə ilinin sonu Hesablaşma tarixi

8/12/X7 31/12/X7 26/1/X8

Satış və debitor borcları

12,000 / 3.0 = $4,000 Dövrün soununda olan məzənnə
ilə debitor borcları 12,000 / 2.0 =
məbləğdə tanınır
$6,000 bərabərdir. Ona görə də
$2,000 (6,000 - 4,000) valyuta
məzənnəsinin dəyişməsindən
qazanc mənfəət və zərər
hesabatında tanınır
Müştəridən alınmış pul vəsaiti
12,000 / 2.5 = $4,800
məbləğindədir. Ona görə də
$1,200 (6,000 - 4,800)
mübadilə zərəri mənfəət və zərər
haqqında hesabatda tanınmalıdır

Суал Müxabirləşmələr
Red Kəbic müəssisəsi (hesabat ilinin sonu 31 dekabrdır) 30 sentyabrda Fransa müəssisəsi olan Distan SA-
dan mal alır. Qaimədə qiymət €40,000-dır və bərabər hissələrlə 30 noyabr və 31 yanvarda hesablaşma
aparılmalıdır. Dövr ərzində valyuta məzənnəsi aşagıdakı kimi dəyişmişdir:
€= $1
30 sentyabr 1.60
30 noyabr 1.80
31 dekabr 1.90
31 yanvar 1.85
Tələb olunur:
Red Kəbic müəssisəsinin uçot kitablarında bu əməliyyatla bağlı aparılmalı olan
müxabirləşmələri göstərin.

Ъаваб
Red Kəbic müəssisəsinin uçot kitabında alış 30 sentyabr valyuta məzənnəsindən istifadə olunaraq
qeyd ediləcək.
DEBET Alış $25,000
KREDİT Ticarət üzrə kreditor borcları $25,000
€40,000-ya alınan malın $ qiyməti (€40,000  €1.60/$1) = $25,000
30 noyabrda Red Kəbic €20,000 ödəməlidir. Bu €20,000  €1.80/$1 = $11,111-dır və buna görə də
müəssisə mübadilədən mənfəət əldə etmiş olur ($12,500 – $11,111 = $1,389).

12: Xarici valyutanın çevrilməsi

DEBET Ticarət üzrə kreditor borcları $12,500
KREDİT Mübadilə mənfəəti: Mənfəət və zərər haqqında hesabat $1,389
KREDİT Pul vəsaiti $11,111
31 dekabr maliyyə hesabatı günü ödənilməmiş borc həmin günün məzənnəsi ilə yenidən
hesablanmalıdır: €20,000  €1.90/$1 = $10,526. Yaranmış $1,974 məbləğində mübadilə mənfəəti aşağıdakı
kimi qeyd ediləcək:

DEBET Ticarət üzrə kreditor borcları $1,974

KREDİT Mübadilə mənfəəti: Mənfəət və zərər haqqında hesabat $1,974

31 dekabr ilin sonu üçün mübadilədən yaranan qazanc məbləği olan $3,363 əməliyyat mənfəəti kimi
tanınacaq.
31 yanvar tarixində Red Kəbic €20,000 məbləğində ikinci ödənişi etməlidir. Bu $10,811
(€20,000  €1.85/$1) təşkil edir.

DEBET Ticarət üzrə kreditor borcları $10,526

Mübadilə zərəri: Mənfəət və zərər haqqında hesabat $285
KREDİT Pul vəsaiti $10,811

Qeyri-monetar maddə üzrə mənfəət və ya zərər birbaşa olaraq kapital hesabında tanındıqda (məs.,
əmlak yenidən qiymətləndirildikdə) bununla əlaqədar məzənnə fərqləri də birbaşa kapital hesabında
tanınmalıdır.

2.5 Açıqlama
21 №-li BMUS aşağıdakıların açıqlanmasını tələb edir.
(a) Mənfəət və zərər haqqında hesabatda haqqında hesabatda tanınmış məzənnə fərqlərinin məbləği;
(b) Kapitalın fərdi bir hissəsi olaraq xalis məzənnə fərqləri (kapital kimi təsnif olunmuş) və bu cür məzənnə
fərqlərinin ilin əvvəli və sonunda üzləşdirilməsi.

Əlavə olaraq, təqdimat valyutası əməliyyat valyutasından fərqli olduqda, bu fakt qeyd edilməli və əməliyyat
valyutası açıqlanmalıdır. Fərqli təqdimat valyutasının istifadə olunması səbəbi də aydınlaşdırılmalıdır.
Hesabat verən müəssisənin və ya əhəmiyyətli xarici əməliyyatın (törəmə, filial və s.) əməliyyat valyutasında
dəyişiklik olduqda, bu fakt və əməliyyat valyutasında dəyişikliyin səbəbi açıqlanmalıdır.
Müəssisə öz maliyyə hesabatlarını və ya digər maliyyə məlumatını onun əməliyyat və təqdimat
valyutasından fərqli valyutada göstərə bilər. Məsələn, o, sadəcə seçilmiş maddələri konvertasiya edə
bilər, yaxud hiperinflasiyanı nəzərə almaq üçün BMHS-yə uyğun olmayan çevirmə metodundan istifadə edə
bilər. Bu vəziyyətdə müəssisə aşağıdakıları etməlidir:
(a) BMHS-yə uyğun olan digər məlumatlardan fərqləndirmək üçün bu məlumatı əlavə məlumat
kimi göstərməlidir;
(b) Əlavə məlumatın hansı valyutada təqdim olunduğunu açıqlamalıdır;
(c) Müəssisənin əməliyyat valyutasını və əlavə məlumatın əldə olunması üçün istifadə olunan
çevirmə metodunu açıqlamalıdır.

12: Xarici valyutanın çevrilməsi

309
 3. Əməliyyat və təqdimat valyutası
Aşağıdakı təriflər bu mövzuya aiddir.
Əsas
terminlər  Ямялиййат валйутасы – мцяссисянин фяалиййят эюстярдийи ясас игтисади мцщитин
валйутасыдыр.
 Тягдимат валйутасы - малиййя щесабатларынын тягдим едилдийи валйутадыр.
(21 №-ли БМУС)

3.1 Əməliyyat valyutasının təyin olunması

Müəssisənin əsas iqtisadi mühiti müəssisənin pul vəsaitini qazandiğı və xərclədiyi mühitdir.
21 №-li BMUS müəssisənin əməliyyat valyutasını təyin edərkən aşağıdakı amilləri nəzərə almasını tələb
edir:
(a) malların və xidmətlərin satış qiymətlərinə təsir edən əsas valyuta (bu, adətən, malların və xidmətlərin
satış qiymətinin müəyyən edildiyi və ödənildiyi valyutadır);
(b) müəssisənin mallarının və xidmətlərinin satış qiymətlərini əsas müəyyən edən rəqib qüvvələri və
qaydalarının olduğu ölkənin valyutası; və
(c) mal və xidmətlərin təmin olunmasında əmək haqqı, material və digər xərclərə təsir edən valyuta (bu,
adətən, sadalanan xərclərin müəyyən edildiyi və ödənildiyi valyutadır).
Bəzi hallarda müəssisənin əməliyyat valyutası aydın olmur. Rəhbərlik bu zaman müvafiq qərar verməli və
həmçinin aşağıdakıları nəzərə almalıdır:
(a) maliyyələşdirmə fəaliyyətindən (yəni borcların və kapital alətlərinin buraxılması) yaranan vəsaitlərin
valyutası;
(b) əməliyyat fəaliyyətindən yaranan gəlirlərin denominasiya olunduğu valyuta.

Müəssisənin xarici fəaliyyəti də olduqda aşağıdakı bir sıra amillər nəzərə alınmalıdır:
(a) xarici əməliyyatın ana müəssisənin fəaliyyətinin bir davamı kimi və ya əhəmiyyətli dərəcədə müstəqil
(və ya fərdi) olaraq həyata keçirilməsi;
(b) ana müəssisə ilə həyata keçirilən əməliyyatların xarici əməliyyatların az və ya çox hissəsini təşkil
etməsi;
(c) xarici əməliyyatlardan yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətinin ana müəssisənin pul vəsaitlərinin hərəkətinə
birbaşa təsir etməsi və bu vəsaitlərin ona (ana şirkətə) köçürülməsi üçün hazır olması;
(ç) xarici əməliyyatlardan yaranan pul vəsaitlərinin hərəkətinin mövcud olan və gözlənilən borc öhdəliklərinin
ödənilməsi üçün ana müəssisənin fondlarından istifadə etməməklə kifayət etməsi.
Ümumiləşdirmə etsək, xarici fəaliyyətdən olan əməliyyat valyutasını təyin etmək üçün həmin xarici
fəaliyyətin ana müəssisə ilə əlaqəsini nəzərə almaq lazımdır:
 Əgər xarici fəaliyyət ana müəssisənin xarici fəaliyyətinin davamıdırsa, bu zaman əməliyyat
valyutası da eynidir;
 Əgər xarici fəaliyyət müstəqildirsə, bu zaman ana müəssisədən fərqli olan əməliyyat valyutası
mövcud olacaqdır.
İstifadə olunan çevirmə metodu ana müəssisə ilə xarici fəaliyyətin münasibətlərinin iqtisadi reallığına uyğun
olmalıdır.
Əgər yuxarıdakı amillər qeyri-müəyyəndirsə və əməliyyat valyutası aydın deyilsə, rəhbərlik əsas
əməliyyatların, hadisələrin və şərtlərin iqtisadi təsirini daha düzgün şəkildə əks etdirən valyutanın seçilməsi
haqqında qərar verə bilər. Əməliyyat valyutası müəyyən edildikdən sonra
 310 12: Xarici valyutanın çevrilməsi

həmin müvafiq əməliyyatlarda, hadisələrdə və şəraitlərdə dəyişikliklər olmadığı halda, əməliyyat valyutası da
dəyişilə bilməz.

3.2 Təqdimat valyutası

Təqdimat valyutası müəssisənin maliyyə hesabatlarını təqdim etmək üçün istifadə etdiyi valyutadır. 21 №-li
BMUS müəssisəyə istənilən valyutanı təqdimat valyutası kimi istifadə etməyə icazə verir.
Hesabat verən müəssisə ana və törəmə müəssisələrdən ibarət ola bilər. Əgər törəmə müəssisələr ana
müəssisənin yerləşdiyi ölkədən xaricdə yerləşirsə, bu zaman onların əməliyyat valyutası fərqli ola bilər. Bu halda,
həmin törəmə müəssisənin maliyyə hesabatları qrupun təqdimat valyutasına çevrilməlidir.

3.3 Uçot qaydası: Hesabat verən

müəssisə ilə eyni əməliyyat
valyutası
Bu vəziyyətdə xarici əməliyyat hesabat verən müəssisənin (ana müəssisənin) əməliyyatlarının davamı kimi
fəaliyyət göstərir. Bu əməliyyatların sanki ana müəssisəyə məxsus olması hesab edilməli və 2-ci Bölmədə
fərdi müəssisənin hesabatları üçün göstərilən əməliyyat və prosedurlar həmçinin xarici əməliyyatların maliyyə
hesabatlarına tətbiq olunmalıdır.
Biz bu qaydanın xülasəsini aşağıdakı kimi verə bilərik:
(a) Mənfəət və zərər haqqında hesabat – faktiki məzənnədən istifadə etməklə çevrilir. Dövr üzrə orta
məzənnənin tətbiq edilməsini etibarsız edən əhəmiyyətli məzənnə dəyişiklikləri olmamışdırsa,
dövr üzrə orta məzənnədən istifadə oluna bilər;
(b) Qeyri-monetar maddələr: alış tarixinə (və ya ədalətli dəyər əsasında yenidənqiymətləndirmə və
ya bərpa dəyərində hesablanma zamanı) olan məzənnədən istifadə olunur. Buna uzunmüddətli
aktivlər və ehtiyatlar (və onların amortizasiyası) daxildir;
(c) Monetar maddələr: dövrün sonuna olan məzənnə ilə çevrilir; (ç)
Məzənnə fərqləri: il üzrə mənfəətin bir hissəsi kimi bəyan edilir.

3.4 Uçot qaydası: Hesabat verən

müəssisədən fərqli əməliyyat
valyutası
Bu halda xarici müəssisə yarımmüstəqil formada fəaliyyət göstərir və əməliyyatlar həmin müəssisənin öz
yerli valyutasında aparılır. Xarici müəssisənin maliyyə hesabatları ana müəssisənin əməliyyat valyutasına
çevrilməlidir. Burada fərqli prosedurlardan istifadə edilməlidir, çünki ana müəssisənin əməliyyat valyutası
xarici fəaliyyətin təqdimat valyutasıdır.

(a) Balans hesabatı günü xarici müəssisənin balans hesabatında olan aktiv və öhdəliklər həmin maddələrin
hansı gün yaranmasından asılı olmayaraq, dövrün sonuna olan məzənnə ilə çevrilir. Çevrilmiş
maliyyə hesabatında olan saldo rəqəmi hesabat verən müəssisənin xarici müəssisədəki xalis
 investisiyasını göstərir;
(b) Mənfəət haqqında ətraflı hesabatdakı məbləğlər əməliyyat baş verən günə olan məzənnə ilə çevrilməlidir
(praktiki məqsədlər üçün, adətən, dövr üzrə orta məzənnədən istifadə olunur);

(c) Hər ilin sonunda ana müəssisənin xalis investisiyasının çevrilməsindən yaranan məzənnə fərqləri
xarici müəssisəyə qoyulmuş investisiya silinənə qədər il üzrə mənfəət və zərər haqqında hesabatda
deyil, kapital hesabında yazılmalıdır.

1. Mənfəət və zərər haqqında konsolidə

edilmiş hesabat
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Мянфяят вя зяряр щаггында консолидя едилмиш щесабатын щазырланмасы цчцн истифадя
олунан мялумат мянбяйи група дахил олан айры-айры мцяссисялярин фярди щесабатларыдыр.

1.1 Konsolidasiya proseduru

Adətən təcrübədə mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatın əsasını təşkil etmək üçün fərdi müəssisələrin
mənfəət və zərər haqqında hesabatlarının yan-yana düzüldüyü və toplandığı (konsolidasiya cədvəli kimi tanınan) işçi
sənəd hazırlanır .

İ Имтащанда бу просеся ямял етмядян мясяляни даща тез щялл етмяк олар. Бизим мисалларда
m эюстярилдийи гайдада, нязарят етмяйян иштирак пайлары кими мцряккяб рягямлярин
t щесабланмасыны айрыъа, диэяр рягямлярин ися бирбаşа мянфяят вя зяряр щаггында
a щесабатда щесабланмасыны эюстярин.
h
a
n
ü
z
r
ə
ə
s
a
s
m
ə
q
a
m
l
a
r
 Нязарят етмяйян иштирак пайлары мянфяят вя зяряр щаггында консолидя едилмиш щесабатын
сонунда бир сятирлик дцзялиш кими эюстярилир.
ГЫСА ХЦЛАСЯ

1.2 Sadə misal: Mənfəət və zərər haqqında

konsolidə edilmiş hesabat
S şirkətinin 20X3-cü ildə təsis edilməsi zamanı P şirkəti onun adi səhmlərinin 75%-ni əldə etmişdir. Hər iki şirkətin 31 dekabr
20X6-cı il tarixində bitən hesabat ili üçün yekun mənfəət və zərər haqqında hesabatları və bölüşdürülməmiş mənfəətin hərəkəti
aşağıda göstərilmişdir.
P şirkəti
S şirkəti
$
Сатышдан эялир 75,000 38,000 $
Сатышын майа дяйяри 30,000 20,000
Мяъму мянфяят 45,000 18,000
Инзибати хяръляр 14,000 8,000
Верэидян яввялки мянфяят 31,000 10,000
Мянфяят верэиси хяръи 10,000 2,000
Ил цзря мянфяят 21,000 8,000

Гейд: Бюлцшдцрцлмямиш мянфяятин щярякяти

Щесабат дюврцнцн яввялиня бюлцшдцрцлмямиш мянфяят 87,000 17,000
Ил цзря мянфяят 21,000 8,000
Hesabat dövrünün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət
1 25,000
0
8
,
0
0
0
Tələb olunur:
Mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatı və kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatdan
bölüşdürülməmiş mənfəəti və nəzarət etməyən iştirak paylarını göstərən çıxarışı hazırlayın.

Həlli
P ŞİRKƏTİ
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT 31
DEKABR 20X6-cı İL TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN
$
Сатышдан эялир (75 + 38) 113,000
Сатысын майа дяйяри (30 + 20) 50,000
Мяъму мянфяят 63,000
Инзибати хяръляр (14 + 8) 22,000
Верэидян яввялки мянфяят 41,000
Мянфяят верэиси хяръи 12,000
Ил цзря мянфяят 29,000
Мянфяятдя иштирак пайлары: 27,000
Ана мцяссисянин сащибляри 2,000
Нязарят етмяйян иштирак пайлары ($8,000 х 25%) 29,000

КАПИТАЛДА ДЯЙИШИКЛИКЛЯР ЩАГГЫНДА ЩЕСАБАТ (ЧЫХАРЫШ)

Бюлцшдцрцлмямиш Нязарят етмяйян Ъями
мянфяят иштирак пайлары капитал
$ $ $
Щесабат дюврцнцн яввялиня галыг 99,750 4,250 104,000

Nəzarət etməyən iştirak paylarının necə uçota alındığına diqqət yetirin:

(a) S şirkətinin fəaliyyət nəticələrinin hamısı, qrupun payına və ya nəzarət etməyən iştirak payına
bölünmədən, “il üzrə mənfəət” sətrinədək daxil edilir. Sonra isə S şirkətinin mənfəətindən nəzarət
etməyən iştirak paylarını çıxmaq üçün mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabata bir
sətirlik düzəliş daxil edilir;
(b) S şirkətinin hesabat ilinin əvvəlində olan bölüşdürülməmiş mənfəətində nəzarət etməyən iştirak
paylarının hissəsi (17,000 x 25% = $4,250) qrupun bölüşdürülməmiş mənfəətinə daxil edilmir. Bu,
o deməkdir ki, ilin sonunda olan $126,750 məbləği qrupun maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatında bölüşdürülməmiş mənfəət kimi göstəriləcək.
Sonuncu məqamı bir daha aydınlaşdırmaq üçün qrupun bölüşdürülməmiş mənfəəti üzrə hesablamanı
göstərək.
Qrupun bölüşdürülməmiş mənfəəti
P şirkəti 6,750
$
Balans hesabatı tarixində Çıxılsın: 108,000
satınalmadan əvvəlki bölüşdürülməmiş
mənfəət

S şirkətinin satınalmadan sonrakı bölüşdürülməmiş mənfəətində

P şirkətinin payı (25,000 x 75%) 18,750
1
2
S ŞİRKƏTİ
$ 25,000
–

25,000
 Nəzarət etməyən iştirak paylarının S şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəətindəki hissəsi ilin əvvəlinə $17,000
məbləğində mənfəətdə olan payından və cari il üzrə $8,000 bölüşdürülməmiş mənfəətdə olan
payından ($2,000) ibarətdir.
Nəzərə alın ki, mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabat ilə maliyyə vəziyyəti haqqında
konsolidə edilmiş hesabatın arasındakı əlaqə eynilə fərdi müəssisələrdə bu iki hesabat arasında olan əlaqə
kimidir: mənfəət və zərər haqqında hesabatın sonunda göstərilən dövrün mənfəəti maliyyə vəziyyəti
haqqında hesabatda bölüşdürülməmiş mənfəətin tərkib hissəsi kimi göstərilir.
İndi isə törəmə müəssisədə müəssisələrarası ticarətdən, müəssisələrarası dividendlərdən və müəssisənin
satın alınmasından əvvəlki mənfəətindən irəli gələn mürəkkəbliklərə nəzər yetirəcəyik.

1.3 Qrupdaxili ticarәt

ГЫСА ХЦЛАСЯ Групдахили сатышлар вя алышлар мянфяят вя зяряр щаггында консолидя едилмиш щесабатда
гаршылыглы явязляшдирилир (ляьв едилир).

Maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatda olduğu kimi, mənfəət və zərər haqqında
konsolidə edilmiş hesabatda da qrupun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri vahid müəssisənin nəticələri kimi
göstərilməlidir. Qrup daxilində bir müəssisə digər müəssisəyə mal satarkən, eyni məbləğ birinin satışdan
gəlirinə, digərinin isə satışın maya dəyərinə əlavə edilir. Belə ki, qrupdaxili satışların nəticəsində qrupdan kənar
müəssisələrə həmin mallar satılmayana qədər heç bir satış baş tutmuş hesab edilmir.
Satışdan gəlir və satışın maya dəyəri kimi göstərilmiş konsolidə edilmiş rəqəmlər qrupdan kənar müəssisələrlə
satış və alış əməliyyatlarını əks etdirməlidir. Bu səbəbdən də il ərzində qrupdaxili satışların hamısı həm
konsolidə edilmiş gəlir maddəsindən, həm də konsolidə edilmiş satışın maya dəyəri maddəsindən
çıxarılmalıdır.
Əvvəlki fəsildə gördüyümüz kimi, qrupdaxili ticarət üzrə hər hansı realizə edilməmiş mənfəət qrupun
mənfəətindən çıxılmalıdır. Bu, qrup daxilində mənfəətlə satılan malların hesabat ilinin sonunda alıcı şirkətin
mal-material ehtiyatlarında qaldığı zaman baş verir. Bunu etməyin ən yaxşı üsulu ilin sonunda satılmamış mal-
material ehtiyatları üzrə realizə edilməmiş mənfəəti hesablamaq və alınmış məbləği konsolidə edilmiş
ümumi mənfəətdən çıxmaqdır. Satışın maya dəyəri saldo rəqəmi olacaq.

1.4 Misal: Qrupdaxili ticarәt

Fərz edin ki, əvvəlki misalda S şirkəti 20X6-cı il ərzində P şirkətinə $5,000 məbləğində mal satışmışdır. S şirkəti bu
malları qrupdan kənar təchizatçılardan $3,000 dəyərinə almışdır. Bu malların yarısı 31 dekabr 20X6-cı il tarixində
P şirkətinin mal-material ehtiyatlarında qalmışdır. Düzəlişlər edilmiş mənfəət və zərər haqqında konsolidə
edilmiş hesabatı hazırlayın.

Həlli
31 dekabr 20X6-cı il tarixində bitən hesabat ili üçün hazırlanmış mənfəət və zərər haqqında konsolidə
edilmiş hesabat aşağıdakı kimi olacaq:
 $
Satışdan gəlir (75 + 38 – 5) 108,000
Satışın maya dəyəri (30 + 20 – 5 + 1*) (46,000)
Məcmu mənfəət (45 + 18 – 1*) 62,000
İnzibati xərclər (22,000)
Vergidən əvvəlki mənfəət 40,000
Mənfəət vergisi xərci (12,000)
İl üzrə mənfəət 28,000
Mənfəətdə iştirak payları:
Ana müəssisənin sahibləri 26,250
Nəzarət etməyən iştirak payları 1,750
28,000

Qeyd:
Hesabat dövrünün əvvəlinə bölüşdürülməmiş İl üzrə mənfəət 99,750
mənfəət 26,250
Hesabat dövrünün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət 126,000

* Realizə edilməmiş mənfəət: ½  ($5,000 – $3,000)

Maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatda mal-material ehtiyatlarının məbləğinə realizə
edilməmiş mənfəət üzrə müvafiq düzəliş edilməlidir.

1.5 Qrupdaxili dividendlər

Yuxarıda təqdim edilən misallarda S şirkətinin vergidən sonrakı bütün mənfəətinin müəssisədə saxlandığı fərz
edilirdi. Lakin elə hal ola bilər ki, S şirkəti öz mənfəətinin müəyyən bir hissəsini dividend şəklində müəssisənin
sahiblərinə paylamış olsun. Əvvəlki halda olduğu kimi, nəzarət etməyən iştirak paylarının törəmə müəssisənin
mənfəətindəki hissəsi vergidən sonrakı mənfəət hesablandıqdan dərhal sonra hesablanmalıdır. Bu məqsədlə
nəzarət etməyən iştirak paylarının nə qədərinin S şirkəti tərəfindən dividend kimi bölüşdürüləcəyinin nəzərə
alınmasına ehtiyac yoxdur.
Nəzərə alın ki, qrupun bölüşdürülməmiş mənfəətinə yalnız ana müəssisənin səhmdarlarına ödənilmiş
dividendlərə görə düzəliş edilir. Törəmə müəssisə tərəfindən ana müəssisəyə ödənilmiş dividendlər
konsolidasiya zamanı ləğv edilir, nəzarət etməyən iştirak paylarına ödənilmiş dividendlər isə nəzarət etməyən
iştirak paylarına onların törəmə müəssisənin həmin il üzrə mənfəətindəki payının ayrılması ilə əvəz edilir.

1.6 Müəssisənin satınalmadan

əvvəlki mənfəəti
Тюрямя мцяссисянин йалныз сатыналмадан сонракы мянфяяти мянфяят вя зяряр щаггында ГЫСА ХЦЛАСЯ
консолидя едилмиш щесабата дахил едилир.

Yuxarıda izah edildiyi kimi, hesabat dövrünün sonuna olan bölüşdürülməmiş mənfəət rəqəmi maliyyə vəziyyəti
haqqında konsolidə edilmiş hesabatdakı bölüşdürülməmiş mənfəət rəqəmi ilə eyni olmalıdır. Əvvəlki fəsillərdən
bizə aydın oldu ki, maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatda bölüşdürülməmiş mənfəət
aşağıdakılardan ibarətdir:
(a) Ana müəssisənin bütün bölüşdürülməmiş mənfəəti;
(b) Törəmə müəssisənin bölüşdürülməmiş mənfəətinin bir hissəsi. Bu hissə qrupun törəmə müəssisədə
satınalmadan sonrakı bölüşdürülməmiş mənfəətdə olan payıdır. Buna görə də törəmə müəssisənin
ümumi bölüşdürülməmiş mənfəətindən həm nəzarət etməyən iştirak paylarına aid olan hissəni, həm
də qrupun törəmə müəssisənin satınalmadan əvvəlki bölüşdürülməmiş mənfəətində olan payını
çıxmalıyıq.
Mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabat maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabat
ilə əlaqələndirilməli olarsa, həmin hesabatın hazırlanması zamanı da oxşar prosedurlara əməl edilməlidir.
Əvvəlki misallarda nəzarət etməyən iştirak paylarının mənfəətdə olan hissəsinin mənfəət və zərər haqqında
hesabatdan necə çıxıldığı göstərilmişdir. Onların il üzrə mənfəətdəki payı vergidən sonrakı mənfəətdən
çıxılmalıdır. Bu halda, konsolidasiya cədvəlində dövrün sonuna qalan mənfəət məbləğinə törəmə
müəssisənin mənfəətinin yalnız qrupa aid hissəsi daxildir.
Eyni qaydada, törəmə müəssisənin satınalmadan əvvəl qazandığı mənfəətin daxil olduğu məsələlərin
həlli zamanı hesabat dövrünün sonuna olan mənfəət rəqəminə yalnız qrupun törəmə müəssisənin satın
alınmasından sonrakı bölüşdürülməmiş mənfəətindəki payı daxil edilməlidir. Əgər törəmə müəssisə hesabat ili
ərzində satın alınarsa, bu halda, onun il üzrə mənfəətini satınalmadan əvvəlki və satınalmadan sonrakı
elementlərə bölmək lazımdır. “İlin hissəsi” metodundan istifadə olunur.
İlin hissəsi metodunda törəmə müəssisənin mənfəət və zərər haqqında hesabatı bütövlükdə satınalmadan
əvvəlki və satınalmadan sonrakı hissələrə bölünür. Mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabata
törəmə müəssisənin yalnız satınalmadan sonrakı rəqəmləri daxil edilir.

Суал Satınalma
P şirkəti 1 aprel 20X5-ci il tarixində S şirkətinin səhmlərinin 60%-ni almışdır. Hər iki müəssisənin 31 dekabr 20X5-ci il
tarixində bitən hesabat ili üçün mənfəət və zərər haqqında hesabatları aşağıda verilir.
P şirkəti S şirkəti S şirkəti
(9/12)
$ $ $
Satışdan gəlir Satışın 170,000 80,000 60,000
maya dəyəri 65,000 36,000 27,000
Məcmu mənfəət 44,000 33,000
105,000
Digər gəlir – S şirkətindən alınmış 3,600
dividendlər
İnzibati xərclər 43,000 12,000 9,000
Vergidən əvvəlki mənfəət 65,600 32,000 24,000
Mənfəət vergisi xərci 23,000 8,000 6,000
İl üzrə mənfəət 42,600 24,000 18,000

Qeyd
Dividendlər (31 dekabr tarixində ödənilmiş) 12,000 6,000
Bölüşdürülməmiş mənfəət 30,600 18,000
Dövrünün əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəət 81,000 40,000
Dövrünün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət 111,600 58,000

Konsolidə edilmiş mənfəət və zərər haqqında hesabatı və kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatdan
bölüşdürülməmiş mənfəətə dair çıxarışı hazırlayın.
 Ъаваб
S şirkətinin səhmləri hesabat ilinin başlanğıcından üç ay sonra alınmışdır. Mənfəət və zərər haqqında konsolidə
edilmiş hesabata S şirkətinin mənfəət və zərər haqqında hesabatının yalnız satınalmadan sonrakı hissəsi (9/12-
u) daxil edilir. Bu, rahatlıq üçün yuxarıda göstərilmişdir.
P ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X5-ci İL TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN MƏNFƏƏT VƏ
ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABATI
$
Satışdan gəlir (170 + 60) 230,000
Satışın maya dəyəri (65 + 27) (92,000)
Məcmu mənfəət 138,000
İnzibati xərclər (43 + 9) (52,000)
Vergidən əvvəlki mənfəət 86,000
Mənfəət vergisi xərci (23 + 6) (29,000)
İl üzrə mənfəət 57,000
Mənfəətdə iştirak payları:
49,800
Ana müəssisənin sahibləri
Nəzarət etməyən iştirak payları (18 x 40%) 7,200
57,000
KAPİTALDA DƏYİŞİKLİKLƏR HAQQINDA HESABAT Bölüşdürülməmiş mənfəət
$
Hesabat dövrünün əvvəlinə qalıq* 81,000
Ödənilmiş dividendlər (P) (12,000)
İl üzrə cəmi mənfəət 49,800
Heasabat dövrünün sonuna qalıq 118,800

* S şirkətinin hesabat dövrünün əvvəlinə olan bütün mənfəəti S şirkətinin satın alınmasından əvvəlki dövrə
aiddir.

Суал
Nəzarət etməyən iştirak payları
Aşağıdakı məlumat 30 aprel 20X7-ci il tarixində bitən hesabat ili üçün Brodik şirkətinə və onun törəmə
müəssisəsi olan Lamlaş şirkətinə aiddir
Brodik şirkəti
Lamlaş şirkəti
$'000
$'000
Сатышдан эялир 1,100 500
Сатышын майа дяйяри (630) (300)
Мяъму мянфяят 470 200
Инзибати хяръляр (105) (150)
Ламлаш ширкятиндян дивидендляр 24 –
Верэидян яввялки мянфяят 389 50
Мянфяят верэиси хяръи (65) (10)
Ил цзря мянфяят 324 40
Qeyd
Ödənilmiş dividendlər Bölüşdürülməmiş mənfəət 200 30
Hesabat dövrünün əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəət Hesabat 124 10
dövrünün sonuna bölüşdürülməmiş mənfəət 460 106
584 11
6

Əlavə məlumat:
(a) Qrupun emissiya olunmuş səhm kapitalı aşağıdakı kimi olmuşdur: Brodik
şirkəti: nominal dəyəri $1 olan 5,000,000 ədəd adi səhmlər;
Lamlaş şirkəti: nominal dəyəri $1 olan 1,000,000 aid səhmlər.
(b) Brodik şirkəti 20X0-cu ildə Lamlaş şirkətinin emissiya olunmuş səhm kapitalının 80%- ni əldə etmişdir.
Həmin tarixdə Lamlaş şirkətinin gəlir (kapital) ehtiyatları $56,000 olmuşdur.

Tələb olunur:
Əldə olan məlumatların imkan verdiyi dərəcədə, 30 aprel 20X7-ci il tarixində bitən hesabat ili üçün
Brodik qrupunun BMUS-lərə uyğun olan mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatını və
kapitalda dəyişikliklər haqqında hesabatdan bölüşdürülməmiş mənfəəti göstərən çıxarış hazırlayın.

Ъаваб
BRODİK QRUPU
30 APREL 20X7-ci İL TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR
HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT

$'000
Satışdan gəlir (1,100 + 500) 1,600
Satışın maya dəyəri (630 + 300) (930)
Məcmu mənfəət 670
İnzibati xərclər (105 + 150) (255)
Vergidən əvvəl mənfəət 415
Mənfəət vergisi xərci (65 + 10) İl (75)
üzrə mənfəət
340
Mənfəətdə iştirak payları:

KAPİTALDA DƏYİŞİKLİKLƏR HAQQINDA HESABAT Bölüşdürülməmiş mənfəət

Hesablamalar
1 Nəzarət etməyən iştirak payları

2 Hesabat dövrünün əvvəlinə bölüşdürülməmiş mənfəət

1.7 Bölmənin xülasəsi

Aşağıdakı cədvəldə mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabata dair əsas
məqamların icmalı verilir.

Məqsəd Qrupun hesabat dövrü üçün fəaliyyətinin maliyyə nəticələrini vahid

müəssisənin nəticələri kimi göstərmək.

Satışdan gəlir maddəsindən il 100% ana müəssisə + 100% törəmə müəssisə (müəssisələrarası
üzrə mənfəət maddəsinə əməliyyatlara dair düzəlişlər edilmədən).
qədər

Səbəb Qrupun ana müəssisə tərəfindən nəzarət olunan fəaliyyət

nəticələrini göstərmək.

Qrupdaxili satışlar Satış gəlirindən və satışın maya dəyərindən

müəssisədaxili əməliyyatları çıxmaq.

Qrupdaxili satışlardan realizə
edilməmiş mənfəət
(a) P (ana müəssisə) tərəfindən satılmış mallar. Satışın maya dəyərini
realizə edilməmiş mənfəət qədər artırın.
(b) S (törəmə müəssisə) tərəfindən satılmış mallar. Satışın maya dəyərini realizə
edilməmiş mənfəətin tam dəyərində artırın və nəzarət etməyən iştirak paylarını
onların realizə edilməmiş mənfəətdəki payları qədər azaldın.

Amortizasiya Əgər S-in uzunmüddətli aktivlərinin ədalətli dəyəri artmışdırsa, bu halda, hər hansı əlavə
amortizasiya mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatda xərc kimi qeyd edilməlidir.
Nəzarət etməyən iştirak paylarına onların payına görə düzəliş edilməlidir.

Uzunmüddətli aktivlərin Xərclər köçürülmədən əldə olunan hər hansı mənfəət qədər artırılmalı və aktivin balans dəyərinin
köçürülməsi artması ilə bağlı yaranmış hər hansı əlavə amortizasiya qədər azaldılmalıdır.

Nəzarət etməyən iştirak S-in vergidən sonrakı mənfəəti (VSM) X

payları Çıxılsın: * realizə edilməmiş mənfəət (X)
* uzunmüddətli aktivlərin silinməsindən (satışından) mənfəət (X)
Ədalətli dəyər artımından yaranan əlavə amortizasiya (X)
Üstəgəl: ** uzunmüddətli aktivlərin silinməsi ilə əlaqədar
əlavə amortizasiya X
X
Nəzarət etməyən iştirak payları % X
* malların və uzunmüddətli aktivlərin satışı yalnız törəmə müəssisə tərəfindən həyata
keçirildikdə tətbiq olunur.
** uzunmüddətli aktivlərin satışı yalnız törəmə müəssisə tərəfindən həyata keçirildikdə tətbiq
olunur.
Səbəb P-nin nəzarətində olaraq yaradılmış mənfəətin hansı hissəsinin faktiki olaraq digər tərəflərə mənsub
olduğunu göstərmək.
Hesabat dövrünün sonuna Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdakı hesablamalara uyğun olaraq.
kapital ehtiyatlarının qalığı
 2. Konsolidə edilmiş mənfəət
haqqında ətraflı hesabat
ГЫСА ХЦЛАСЯ Консолидя едилмиш мянфяят щаггында ятрафлы щесабат мянфяят вя зяряр щаггында
консолидя едилмиш щесабатын ясасында щазырланыр.

Sizin tədris planınıza mənfəət haqqında ətraflı hesabat üzrə yalnız yenidənqiymətləndirmə artımı və ya
azalması daxil edilmişdir, odur ki, mənfəət və zərər haqqında hesabatı hazırladıqdan sonra konsolidə
edilmiş mənfəət haqqında ətraflı hesabatın hazırlanması asan olacaq.
Biz bunu nümayiş etdirmək üçün sonuncu suala mənfəət haqqında ətraflı hesabatın maddəsini əlavə
edəcəyik.

2.1 Misal: Konsolidə edilmiş

mənfəət haqqında ətraflı
hesabat
Brodrik qrupunun konsolidə edilmiş mənfəət və zərər haqqında hesabatı sonuncu sualın cavabında
olduğu kimidir. Əlavə olaraq, Lamlaş şirkəti il ərzində öz əmlaklarının birinin yenidən qiymətləndirilməsi
nəticəsində $200,000 yenidənqiymətləndirmə artımı əldə etmişdir.

2.2 Misalın həlli

BRODRİK QRUPU
30 APREL 20X7-ci İL TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜZRƏ KONSOLİDƏ EDİLMİŞ MƏNFƏƏT
HAQQINDA ƏTRAFLI HESABAT
2.3 Konsolidə edilmiş mənfəət
haqqında ətraflı hesabat (ayrıca
hesabat)
İki hesabatlı formatdan istifadə etsək (15-ci Fəsildə izah edildiyi kimi), ayrıca mənfəət və zərər haqqında hesabatı
və ayrıca mənfəət haqqında ətraflı hesabatı hazırlamalıyıq.

2.4 Misal: Mənfəət haqqında ətraflı hesabat

BRODRİK QRUPU
KONSOLİDƏ EDİLMİŞ MƏNFƏƏT HAQQINDA ƏTRAFLI HESABAT

İl üzrə mənfəət 340

Digər ümumi mənfəət:
Əmlakın yenidən qiymətləndirilməsindən artım 200
İl üzrə cəmi mənfəət 540
Cəmi mənfəətdə iştirak payları:
Ana müəssisənin sahibləri (332 + (200 x 80%)) 492
Nəzarət etməyən iştirak payları (8 + (200 x 20%) 48
540

2.5 Kapitalda dəyişikliklər

haqqında konsolidə edilmiş
hesabat
Bu məbləğlər kapitalda dəyişikliklər haqqında konsolidə edilmiş hesabatda aşağıdakı qaydada görünəcək:

1. Səhm üzrə mənfəət adlı 33 №-li BMUS

Сящм цзря мянфяят мцяссисянин щяр бир ади сящм цзря газандыьы мянфяят мябляьинин
юлчцсцдцр. СЦМ-ин щесабланмасы заманы истифадя олунан мянфяят мябляьи верэи вя
имтийазлы сящмляр цзря дивиденд чыхылдыгдан сонра галан мябляья бярабярдир.
İmtahan
üzrə əsas 33 №-ли БМУС чох садя стандартдыр. Чалышын бцтцн щесабламалара диггятля нязяр
məqamlar йетирясиниз вя бундан сонра сиз суаллара ращатлыгла ъаваб веря биляъяксиниз.
Имтащанда иштиракчылардан ясас вя азалдылмыш СЦМ-и щесабламаг вя онун васитясиля
чатдырылан мялуматын дяйярини, файдасыны вя мящдудиййятлярини изащ етмяк тяляб олуна
биляр. Чох эцман ки, бу мювзу имтащан суалларыны тяртиб едянлярин östönlök
verdikləri мювзуларындан биридир.

1.1 Standartın məqsədi

33 №-li BMUS-nin məqsədi bir neçə müxtəlif müəssisənin eyni dövr üzrə və ya bir müəssisənin müxtəlif
dövrlər üzrə maliyyə nəticələrinin müqayisəliliyini təkmilləşdirməkdir. Bu məqsədlə standartda səhm üzrə
mənfəəti hesablayan zaman nəzərə alınmalı olan səhmlərin sayı və səhm üzrə digər məbləğləri müəyyən
etmək üçün metodlar təsvir edilir və SÜM-in təqdimatı üzrə tələblər müəyyənləşdirilir.

1.2 Əsas anlayışlar

33 №-li BMUS-də aşağıda verilən anlayışlardan istifadə olunur. Onlardan bəzilərinin tərifləri digər BMUS-lərdə
verilmişdir.

Əsas
terminlər Ади сящм: пай алятляринин бцтцн диэяр синифляри иля мцгайисядя икинъи дяряъяли щесаб
едилян пай алятидир.
Потенсиал ади сящм: сащибиня ади сящмляри ялдя етмяк щцгугу веря билян малиййя аляти
вя йа диэяр мцгавилядир.
Опсионлар вя йа варрантлар: сащибиня ади сящмляри сатын алмаг щцгугу верян малиййя
алятляридир.
Малиййя аляти: бир мцяссисянин малиййя активинин вя диэяр мцяссисянин капитал аляти вя
йа малиййя ющдялийинин йаранмасына сябяб олан щяр щансы бир мцгавилядир.
Пай (капитал) аляти: бцтцн ющдяликлярин чыхылмасындан сонра мцяссисянин активляриндя
олан галыг пайыnı тясдиг едян щяр щансы мцгавилядир. (33 №-ли БМУС)

1.2.1 Adi səhmlər

Adi səhmlərin bir neçə sinfi ola bilər, lakin eyni sinfə aid olan adi səhmlər dividend almaq üçün eyni
hüquqlara malikdirlər. Adi səhmlər dövr üzrə xalis mənfəətdə olan paylarını yalnız digər növ səhmlər (məsələn,
imtiyazlı səhmlər) öz paylarını aldıqdan sonra alır.
1.2.2 Potensial adi səhmlər
33 №-li BMUS-də potensial adi səhm yaradan maliyyə alətlərinə və digər müqavilələrə aid aşağıdakı
misallar göstərilir:
(a) Adi səhmlərə konversiya oluna bilən borc və ya kapital alətləri, imtiyazlı səhmlər daxil olmaqla;
(b) Səhm varrantları və opsionları;
(c) İşçilərə əmək haqlarının bir hissəsi kimi adi səhmləri əldə etmək imkanı yaradan mükafat planları və
səhm alqısı üzrə digər planlar;
(ç) Müqavilə razılaşmalarının nəticələri olan müəyyən şərtlərin yerinə yetirilməsi zamanı emissiya olunacaq
səhmlər. Bu şərtlərə misal kimi, hər hansı bir müəssisənin və ya digər aktivlərin satın alınmasını
göstərmək olar.

1.3 Standartın tətbiqi sahəsi

33 №-li BMUS-nin tətbiqi sahəsi aşağıdakılarla məhdudlaşır:
(a) Yalnız (potensial) adi səhmləri açıq şəkildə səhm bazarlarında satılan şirkətlər SÜM- ləri təqdim
etməlidirlər (fond bazarına çıxma prosesində olan şirkətlər daxil olmaqla);
(b) SÜM yalnız konsolidə edilmiş nəticələr əsasında təqdim olunmalıdır, həmçinin ana şirkətin
nəticələri göstərilmək şərtilə;
(c) Səhm bazarlarında (potensial) adi səhmlərə malik olmayan şirkətlər SÜM-i təqdim etməyi qərara
alırsa, onlar bunu 33 №-li BMUS-nin tələblərinə əsasən etməlidirlər.

2. Əsas SÜM
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Ясас СЦМ дювр цзря халис мянфяятин вя йа зярярин ади сящм сащибляриня аид олан щиссясини
ил ярзиндя дювриййядя олмуш сящмлярин чякили орта сайына бюлмякля щесабланыр.

2.1 Ölçülmə

Səhm üzrə mənfəətin hesablanmasını adi səhm sahiblərinə aid olan xalis mənfəət və ya zərəri hesabat dövrü
ərzində dövriyyədə olan səhmlərin çəkili orta sayına bölməklə aparmaq olar.

Adi səhmlərə aid olan xalis mənfəət / zərər Dövr

Əsas SÜM =
ərzində dövriyyədə olan səhmlərin orta sayı

2.2 Mənfəə
t
Mənfəət imtiyazlı səhm sahiblərinə aid xalis mənfəət çıxılmaqla bütün gəlir və xərc maddələrini (kiçik
paya sahib olan səhmdarlar və vergi daxil olmaqla) özündə əks etdirir.
Xalis mənfəətdən çıxılmış imtiyazlı dividendlər aşağıdakılardan ibarətdir:
(a) Cari dövr ərzində elan edilmiş qeyri-kumulyativ imtiyazlı səhmlər üzrə dividendlər; və
(b) Dividendlərin elan edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq, dövr ərzində kumulyativ imtiyazlı
səhmlər üzrə tələb olunan imtiyazlı dividendlərin tam məbləği (əvvəlki dövrlərdə verilmiş və ya
əvvəlki dövrlər üzrə elan edilmiş dividendlər istisna olmaqla).
2.3 Səhm üzrə
Hesablamada istifadə olunan adi səhmlərin sayı dövr ərzində mövcud olan adi səhmlərin çəkili orta sayına
bərabər olmalıdır. Səhmlərin sayına (təqdim olunmuş bütün dövrlər üçün), hadisələrə uyğun olaraq,
düzəlişlər edilməlidir. Bu hadisələr, potensial adi səhmlərin konversiyası istisna olmaqla,dövriyyədə olan
səhmlərin sayını dəyişir, lakin resurslarda buna müvafiq heç bir dəyişiklik baş vermir.
Orta zaman əmsalı səhmlərin dövriyyədə olduqları günlərin sayının dövr ərzində günlərin tam sayına olan
nisbətidir; adətən, etibarlı hesablanmış təqribi rəqəmlər kifayət edir.

2.4 Misal: Səhmlərin çəkili orta sayı

Justina ASC 20X7-ci ildə aşağıda göstərilən səhm əməliyyatlarında iştirak etmişdir.
Tarix Təfsilatlar Emissiy Xəzinə Dövriyyədə
a edilmiş səhmləri* olan səhmlər
səhmlər
1 yanvar 20X7 İlin əvvəlinə olan 200,000 30,000 170,000
qalıq
31 may 20X7 Nağd pul vəsaiti 80,000 – 250,000
müqabilində yeni
səhmlərin emissiyası
1 dekabr 20X7 Xəzinə səhmlərinin – 25,000 225,000
alışı 280,00 55,000 225,000
31 dekabr İlin sonuna olan qalıq
20X7 0

* Xəzinə səhmləri müəssisənin öz səhmlərinin satın olaraq geri alınmasıdır. Bəzi ölkələrin qanunvericiliyinə
əsasən, şirkət öz səhmlərini saxlaya bilməz, onlar alınma zamanı ləğv edilməlidir.

Tələb olunur:
20X7-ci il üçün dövriyyədə olan səhmlərin çəkili orta sayını hesablayın.

Həlli
Səhmlərin çəkili orta sayı iki üsulla hesablana bilər.
(a) (170,000  5/12) + (250,000  6/12) + (225,000  1/12) = 214,583 səhm
(b) (170,000  12/12) + (80,000  7/12) – (25,000  1/12) = 214,583 səhm

2.5 Ödəniş
Adətən, səhmlər çəkili orta saya səhm üzrə ödəniş debitor borcuna çevrilən tarixdən etibarən daxil edilir. Bu
tarix emissiya tarixidir; digər hallarda emissiya ilə bağlı xüsusi şərtlər nəzərdən keçirilməlidir (istənilən müqavilənin
mahiyyəti nəzərdən keçirilməlidir). Müxtəlif hallarda adi səhmlərin emissiyasının uçotu aşağıdakı kimi
aparılır.
Digər şirkətin satın alınması zamanı ödəniş kimi emissiya olunmuş adi səhmlər satınalma tarixindən daxil
edilməlidir, çünki satın alınmış müəssisənin nəticələri həmin tarixdən etibarən daxil ediləcəkdir.
Əgər adi səhmlər qismən ödənilibsə, onlar adi səhmin bir hissəsi kimi uçota alınır. Uçota alınacaq hissə
qismən ödənilmiş səhmlərə görə ödənilən dividendin tam ödənilmiş səhmlərə görə ödənilən dividendə
nisbəti kimi müəyyən edilir.
Şərti emissiya edilə bilən səhmlər (geri alına bilənlər daxil olmaqla) emissiya üçün bütün lazımi şərtlər təmin
olunan zaman hesablamaya daxil edilir.

Əsas SÜM
Суал
Flame şirkəti hər birinin nominal dəyəri $1 olan 100,000 ədəd emissiya edilmiş və ödənilmiş adi səhmə və $1
dəyərində olan 10%-lik 20,000 ədəd imtiyazlı səhmə malik olan müəssisədir. Şirkət qaz cihazları istehsal edir.
31 dekabr tarixində bitən maliyyə ili ərzində şirkətin ərazisində baş vermiş siğorta olunmamış hadisə nəticəsində
müştəriyə dəymiş şəxsi zərərə görə cəmi $50,000 məbləğində təzminat və məsrəf ödənilmişdir.
Məcmu mənfəət $200,000 təşkil etmişdir. Flame şirkəti imtiyazlı səhmlərlə bağlı tələb olunan dividendləri ödəmiş
və adi səhmlər üzrə 42 sent dividend elan etmişdir. Verilmiş məbləğlər üzrə 30% mənfəət vergisi şirkətin
ticarət nəticələrini və SÜM-i göstərir.

Ъаваб

FLAME ŞİRKƏTİ
31 DEKABR TARİXİNDƏ BİTƏN HESABAT İLİ ÜÇÜN TİCARƏT NƏTİCƏLƏRİ
$ $
Məcmu mənfəət 200,000
Xərclər (50,000)
Vergidən əvvəlki mənfəət 150,000
30% mənfəət vergisi (45,000)
Maliyyə ili üzrə mənfəət 105,000
Çıxılsın dividendlər
İmtiyazlı* 2,000
Adi 42,000
44,000
61,000
 SƏHM ÜZRƏ MƏNFƏƏT

103,000 *

100,000 = 103 sent

*($105,000 – $2,000 imtiyazlı div. = $103,000)

3. Kapital strukturunda baş

verən dəyişikliklərin SÜM-ə
təsiri
ГЫСА ХЦЛАСЯ Сиз ясас СЦМ-и неъя щесабламаьы вя бунунла баьлы олан мцряккяб щалларын (наьд пул
вясаити мцгабилиндя, юдянишсиз (пулсуз) сящмлярин вя щагларын (эцзяштли гиймятля - риэщтс
issue) емиссийасы, сящмлярин парчаланмасы вя якс парчаланмасы ) неъя учота алынмалы
олдуьуну билмялисиниз.

3.1 Giriş
Biz yuxarıda yeni səhmlərin emissiyasının və səhmlərin geri alınmasının SÜM-ə təsirini nəzərdən keçirdik. Bu
hallarda, əvvəlki il üçün müvafiq SÜM ilə cari ilin göstəricisinin müqayisəliliyi qüvvədə qalacaqdır, çünki
səhmlərin çəkili orta sayında qalxma və ya enməyə müvafiq olaraq, resurslarda da azalma və ya artma
müşahidə olunur. Səhmlər emissiya olunan zaman pul vəsaiti alınmışdır və səhmlərin geri alınması üçün pul
ödənilmişdir. Burada güman edilir ki, satış və ya satınalmalar tam bazar qiymətində həyata keçirilmişdir.

3.2 Misal: yeni emissiya zamanı

səhm üzrə mənfəət
30 sentyabr 20X2-ci il tarixində Boffin şirkəti 1,000,000 adi səhmi real bazar qiymətində emissiya etmişdir.
Şirkətin uçot ili 1 yanvar tarixindən 31 dekabr tarixinədək davam edir. 20X1 və 20X2-ci illər üçün müvafiq
məlumatlar aşağıdakı kimidir.

20X2 20X1
31 dekabr tarixi üçün dövriyyədə olan səhmlərin sayı 9,000,000 8,000,000
Vergi və imtiyazlı dividendlər verildikdən sonra mənfəət $3,300,000 $3,280,000

Tələb olunur:
20X2-ci il üçün SÜM-i və 20X1-ci il üçün müvafiq göstəricini hesablayın.

Həlli 20Х2 20Х1

Сящмлярин чякили орта сайы
9 ай х 8 милйон 6,000,000
3 ай х 9 милйон 2,250,000
8,250,000 8,000,000
Мянфяят $3,300,000 $3,280,000
20X2-ci ildə mənfəətin $20,000 artmasına baxmayaraq, SÜM 20X1-ci ildəki kimi qənaətbəxş deyildir, çünki 20X2-ci
ilin son 3 ayında əlavə kapital cəlb edilmişdir.
Buna baxmayaraq, resurslarda müvafiq dəyişikliklər baş vermədən, dövriyyədə olan səhmlərin sayının
dəyişməsinə səbəb olan müəyyən növ digər hadisələr mövcuddur. Bu hallarda cari və əvvəlki dövr üzrə
SÜM-in göstəricilərini müqayisə etməyin mümkün olması üçün düzəlişlər edilməlidir.
33 №-li BMUS bu kimi halların dörd növünü əhatə edir.
(a) Kapitalizasiya və ya ödənişsiz (pulsuz) emissiya (bəzən səhm formasında dividend adlanır); (b) Hər hansı
digər formada olan emissiyanın ödənişsiz (pulsuz) elementi, məsələn, mövcud
səhmdarlara haqların emissiyası (güzəştli qiymətlə - rights issue);
(c) Səhmlərin parçalanması;
(ç) Səhmlərin əks parçalanması (səhmlərin konsolidasiyası).

3.3 Kapitalizasiya/ödənişsiz (pulsuz)

emissiya və səhmlərin
parçalanması/əks parçalanması
Bu iki növ hadisə oxşar təsirə malik olduğuna görə, birlikdə izah edilə bilər. Hər iki halda adi səhmlərin mövcud
səhmdarlar arasında paylanılması üçün emissiya edilməsi əlavə ödəniş olmadan baş verir. Adi səhmlərin
sayı resurslarda artım olmadan artır.
Bu məsələ hadisədən əvvəl dövriyyədə olan adi səhmlərin sayına dövriyyədə olan səhmlərdə dəyişikliyə
mütənasib düzəliş etməklə həll olunur – sanki hadisə təqdim edilmiş dövrlərdən ən erkəninin
başlanğıcında baş vermişdir.

3.4 Misal: Ödənişsiz (pulsuz) emissiya

ilə səhm üzrə mənfəət
Greymatter şirkəti 30 sentyabr 20X2-ci il tarixində 100,000 səhmin ödənişsiz (pulsuz) emissiyasını həyata
keçirməzdən öncə dövriyyədə 400,000 səhmə malik idi. 20X2-ci ildə yekun mənfəət $80,000, 20X1-ci ildə isə
$75,000 olduğunu nəzərə alaraq, 20X2-ci il üçün SÜM-i və 20X1-ci il üçün müvafiq göstəricini hesablayın.
Şirkətin uçot ili 1 yanvar tarixindən 31 dekabr tarixinə qədər davam edir.

Həlli
2002 2001
Mənfəət $80,000 $75,000
1 yanvar tarixi üçün dövriyyədə olan səhmlərin sayı 400,000 400,000
Ödənişsiz (pulsuz) emissiya 100,000 100,000
500,000 səhm 500,000 səhm
SÜM 16 sent 15 sent
SÜM-in müqayisəliliyinin saxlanıldığı halda, 20X1-ci il üçün dövriyyədə olan səhmlərin sayına düzəliş
edilməlidir.
3.5 Haqların emissiyası (güzəştli
qiymətlə - rights issue)
Haqların emissiyası mövcud səhmdarlara yeni səhmlərin cari bazar qiymətindən aşağı qiymətdə
emissiyasıdır. Yeni səhmlərin təklifi hər “Y” sayda saxlanılan səhm üçün “X” sayda yeni səhm əsasında
edilir; məsələn, 3 səhmə 1 haqqın emissiyası hal-hazırda saxlanılan hər 3 səhmə 1 səhmin təklif olunan qiyməti
ilə satılmasını təklifidir. Göründüyü kimi, burada bonus elementi də mövcuddur.
Haqların emissiyasından sonrakı SÜM-in göstəricilərini müəyyən etmək üçün ilk əvvəl səhmlərin haqların
emissiyasından sonrakı nəzəri qiymətini hesablamaq lazımdır. Bu, səhm üzrə çəkili orta dəyərdir və misal
vasitəsilə daha asan şəkildə izah oluna bilər.

3.6 Misal: Səhm haqlarının

emissiyasından sonrakı nəzəri
qiyməti
Eqhed şirkətinin dövriyyədə 10,000,000 səhmi var. İndi o, hər 4 səhmə 1 səhmi $3 qiymətində almaq hüququ
verən haqların emissiyasını həyata keçirməyi qərara alıb. Emissiyadan əvvəlki ən son tarixdə mövcud
səhmlərin bazar dəyəri $3.50 idi (bu, “haqların emissiasından əvvəlki” dəyərdir). Səhm üzrə haqların
emissiyasından sonrakı hesablanmış nəzəri dəyər nə qədərdir?

Həlli
$
Emissiyadan əvvəl 4 səhm, hər birinin dəyəri $3.50 olmaqla 14.00
1 səhm üzrə haqların emissiyası, dəyəri $3 3.00
5 səhmin hesablanmış nəzəri dəyəri 17.00

$17.00
Səhm üzrə haqların emissiyasından sonrakı hesablanmış nəzəri dəyər = = $3.40
5

Diqqət yetirin ki, bu hesablamanı alternativ olaraq dövriyyədə olan səhmlərin ümumi dəyərindən və
dövriyyədə olan səhmlərin sayından istifadə etməklə aparmaq olar.

3.7 Prosedurlar
Düstur
Cari il ayını ilin haqların emissiyası baş verdiyi tarixdən əvvəlki nisbətinə və aşağıdakı nisbətə
üçün vurmalısınız;
SÜM-
in və Сонунъу эцндя мювъуд олан базар гиймяти (щагларын емиссийасындан яввял)
əvvəlk
Щагларын емиссийасындан сонракы щесабланмыш нязяри дяйяр
i il
üçün (ii) Səhmlərin haqların emissiyasından sonrakı sayını ilin haqların emissiyasından sonrakı nisbətinə vurun
müva və (i) bəndindəki hesablamada alınmış ədədin üzərinə gəlin.
fiq
göstər
icinin
hesabl
anmas
ı üzrə
prose
durlar
aşağı
dakı
kimid
ir.
(a) Cari il
üçün SÜM-i
hesablamaq üçün
siz:
(i)
Səhmlərin
h
a
q
l
a
r
ı
n
ı
n

e
m
i
s
s
i
y
a
s
ı
n
d
a
n

ə
v
v
ə
l
k
i

s
 (b) Əvvəlki müvafiq dövr üçün SÜM aşağıdakı nisbətə vurulmalıdır (Qeyd. Standartın tələblərinə
əsasən, haqların emissiyasından dərhal əvvəl olan ədalətli dəyər kimi səhmlərin sonuncu gündə
mövcud olan bazar qiyməti tətbiq edilir):

Щагларын емиссийасындан сонракы щесабланмыш нязяри дяйяр

Düstur
Сонунъу эцндя мювъуд олан базар гиймяти (щагларын емиссийасындан яввял)

Sonra cəmi mənfəət səhmlərin hesablanmış yekun sayına bölünməlidir.

3.8 Misal: Haqların emissiyası ilə səhm

üzrə mənfəət
Brayns şirkətinin dövriyyədə 100,000 səhmi var idi, lakin 1 oktyabr 20X2-ci il tarixində şirkət hər 5 səhm üçün 1
səhmi $1 qiymətində almaq hüququ verən haqların emissiyasını həyata keçirir. Səhmlərin haqların
emissiyasından əvvəl son satılma günündə bazar dəyəri $1.60 idi.
20X2-ci ildə mənfəətin $50,000, 20X1-ci ildə isə $40,000 olduğunu nəzərə alaraq, 20X2-ci il üçün SÜM-i və
20X1-ci il üçün müvafiq göstəricini hesablayın.

Həlli
Haqların emissiyasından sonrakı nəzəri dəyərin hesablanması:
$
Emissiyadan əvvəl 5 səhm, dəyəri x $1.60 8.00
1 səhm özrə haqların emissiyası, dəyəri x $1.00 1.00
6 səhmin hesablanmış cəmi nəzəri dəyəri 9.00
$9
1 səhmin haqların emissiyasından sonrakı hesablanmış nəzəri dəyəri =
= $1.50
6
20X1-ci il üçün SÜM
Haqların emissiyası nəzərə alınmazdan əvvəl hesablanmış SÜM = 40 sent ($40,000 bölünsün 100,000
səhmə).
1.50
SÜM =   s = 37 ½ sent
1.60

(Unutmayın: bu, 20X2-ci ilin sonunda Brayns şirkətinin maliyyə hesabatlarında 20X1-ci il üçün göstəriləcək
müvafiq dəyərdir.)
20X2-ci il üçün SÜM
Haqların emissiyasından əvvəl səhmlərin sayı 100,000 idi. Əlavə 20,000 səhm emissiya edilmişdir.

Mərhələ 1: 100,000  9/12 1.60

 = 80,000
1.50

Mərhələ 2: 120,000  3/12 = 30,000

110,000

$50,000
SÜM = = 45 ½ sent
110,000
Cəmi mənfəətin göstəricisi olan ədəd il üçün həqiqi mənfəətdir.
 Суал
Haqqların emissiyası
Markoli şirkəti 31 dekabr tarixində bitən hesabat illəri üzrə aşağıdakı xalis mənfəət göstəricilərini hesablayıb.
$m
20X6 1.1
20X7 1.5
20X8 1.8
1 yanvar 2007-ci il tarixində dövriyyədə olan səhmlərin sayı 500,000 idi. 20X7-ci il ərzində şirkət haqların
emissiyasını aşağıdakı təfsilatı ilə elan etmişdir:
Haqlar: hər 5 səhm üçün 1 yeni səhm (ümumilikdə
100,000 yeni səhm)
Qiymət: $5.00
Haqların emissiyasından son istifadə tarixi: 1 Mart 20X7

Markoli şirkətinin 1 mart 20X7-ci il tarixində haqların emissiyası elan edilməmişdən dərhal əvvəl 1 səhminin
bazar (ədalətli) dəyəri = $11.00.

Tələb olunur:
20X6, 20X7 və 20X8-ci illər üçün SÜM-i hesablayın.

Ъаваб
Haqların emissiyasından sonrakı nəzəri dəyərin hesablanması:
Bu hesablanmada cəmi ədalətli dəyərdən və səhmlərin sayından istifadə olunur.

Dövriyyədə olan bütün səhmlərin ədalətli dəyəri + haqların emissiyasından alınan cəmi məbləğ
=
Emissiyadan əvvəl dövriyyədə olan səhmlərin sayı + emissiya olunmuş səhmlərin sayı

($11.00  500,000) + ($5.00 

100,000) = $10.00
=
500,000 + 100,000

SÜM-in hesablanması:
4. Səhm üzrə azaldılmış mənfəət (SÜAM)
СЦАМ ади сящмлярин сащибляриня аид олан халис мянфяятя вя дювриййядя олан сящмлярин чякили ГЫСА ХЦЛАСЯ
орта сайына бцтцн потенсиал ади сящмляря конверсийа олуна билян алятлярин сящм цзря
мянфяятя тясириня уйьун дцзялиш едилмякля щесабланыр.

4.1 Giriş

Uçot dövrünün sonunda şirkət dövriyyədə kapital mənfəətində (hal-hazırda) heç bir paya sahib olmaq
iddiası olmayan, lakin gələcəkdə bu cür paya iddialı ola biləcək bəzi maliyyə alətlərinə malik ola bilər. Bu növ
maliyyə alətlərinə aşağıdakılar daxildir:
(a) özərində hal-hazırda heç bir dividend ödənilməyən, lakin gələcəkdə ödəniləcək pay səhmlərinin ayrıca
sinfi;
(b) sahiblərinə gələcəkdə öz maliyyə alətlərini qabaqcadan təyin edilmiş konversiya dərəcəsində şirkətin adi
səhmləri ilə dəyişmək hüququ verən konversiya edilə bilən veksellər və ya konversiya edilə bilən
imtiyazlı səhmlər;
(c) opsion və ya varrantlar.
Bu hallarda, dövriyyədə olan adi səhmlərin sayı gələcəkdə arta bilər, bu da öz növbəsində SÜM-də
azalmaya səbəb olacaq. Başqa sözlə, adi səhmlərin sayında gələcək artım səhm üzrə kapitalın
azalmasına və ya “durulaşmasına” səbəb olacaq. Belə ki, səhm üzrə azaldılmış mənfəəti (yəni əgər
azalmanın artıq baş verdiyini fərz etsək, maliyyə dövrü ərzində əldə ediləcək SÜM-i) hesablamaq
mümkündür. Bu, investorlara gələcəkdə səhmlərin sayında artıma görə bir səhmə düşən mənfəətin
azalmasının mümkün təsirlərini göstərəcəkdir.

4.2 Mənfəət
Əsas SÜM üçün hesablanmış mənfəətə, aşağıdakıların vergidən (təxirə salınmış vergi daxil olmaqla) sonrakı
təsirinə əsasən, düzəlişlər edilməlidir:
(a) Əsas SÜM-in hesablanması zamanı mənfəətdən çıxılmış, gələcəkdə adi səhmə çevrilməklə səhm
üzrə mənfəəti azaldacaq potensial adi səhmlər üzrə dividendlər;
(b) Dövr ərzində potensial adi səhmlər üzrə tanınmış faiz;
(c) Gələcəkdə adi səhmə çevrilməklə səhm üzrə mənfəəti azaldan potensial səhmlərin konversiyası
nəticəsində gəlir və ya xərclərdə yaranmış hər hansı digər dəyişikliklər (ödəniş və diskontlar, gəlirdə
dəyişikliklər).
Bəzi potensial adi səhmlərin konversiyası digər gəlir və ya xərclərdə dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Məsələn,
potensial adi səhmlərlə bağlı faiz xərcinin azaldılması və bundan irəli gələn dövr üçün xalis mənfəətdə artım
işçilərin qeyri-diskresion mənfəət-bölgüsü planı ilə bağlı xərcin artımına səbəb ola bilər. Azaldılmış SÜM-i
hesablayarkən, dövr üçün xalis mənfəət və ya zərərdə bu növ halların nəticəsində gəlir və ya xərcdə yaranmış
dəyişikliklərə uyğun düzəliş edilməlidir.
4.3 Səhm üzrə
Adi səhmlərin sayı əsas SÜM üçün hesablanmış adi səhmlərin çəkili orta sayı ilə bütün səhm üzrə mənfəətin
azaldılması təsirinə malik olan potensial adi səhmlərin adi səhmlərə konversiyası zamanı emissiya
olunacaq adi səhmlərin hesablanmış orta sayının cəminə bərabərdir.
Səhm üzrə mənfəətin azaldılması təsirinə malik olan potensial adi səhmlərin adi səhmlərə konversiyası
dövrün əvvəlində baş vermiş olduğu kimi qəbul edilməlidir. Əgər bunun hər hansı sonrakı tarixdə baş
verməsi fərz edilərsə, onda bu, faktiki emissiya tarixində baş vermiş olduğu kimi qəbul edilməlidir. İki digər
məqam da nəzərə alınmalıdır.
(a) Hesablanmada potensial adi səhmlərin sahibləri üçün ən sərfəli olan konversiya dərəcəsi tətbiq edilir;
(b) Şərti emissiya olunan (potensial) adi səhmlər əsas SÜM üçün nəzərə alınmış kimi uçota alınır; əgər şərtlər
ödənilməsə, hesablamaya daxil edilmiş şərti emissiya olunan səhmlərin sayı hesabat dövrünün sonunun
şərtin qüvvədə olduğu dövrün sonu ilə eyni tarixdə olduğu halda emissiya olunacaq səhmlərin
sayına əsaslanmalıdır. Şərtin qüvvədə olduğu dövrün sonuna kimi şərtlər ödənilməyibsə,
yenidən hesablanmaya icazə verilmir.

4.4 Misal: SÜAM

20X7-ci ildə Farrah şirkəti $105,000 mənfəətə və hər biri $1 olan 100,000 adi səhmə malikdir. Beləliklə, şirkətin
SÜM göstəricisi 105 sentə bərabərdir. Həmçinin, şirkətin dövriyyədə $40,000 məbləğində olan 15%-lik konversiya
oluna bilən vekselləri vardır. Bu veksellər iki ildən sonra hər biri $5 məbləğində olmaqla 4 səhmə
konversiya olunacaqdır. Vergi dərəcəsi 30%-dir. 20X7- ci ildə $200,000 məcmu mənfəət və $50,000
məbləğində xərclər uçota alınmışdır. Xərclərə $6,000 məbləğində faiz məsrəfləri də daxildir.

Tələb olunur:
SÜAM-i hesablayın.

Həlli
SÜAM aşağıdakı kimi hesablanılır:
Pillə 1 Səhmlərin sayı: veksellərin konversiyası zamanı yaranacaq əlavə kapital 40,000 ×
4/5 = 32,000 səhm olacaqdır;
Pillə 2 Mənfəət: Farrah şirkəti $6,000 faiz məsrəflərinə qənaət edəcək, lakin bu qənaətdən
yaranacaq mənfəətdən vergi tutulacaqdır. Beləliklə, mənfəət yenidən hesablanıla
bilər:
$
Məcmu mənfəət 200,000
Xərclər (50,000 – 6,000) (44,000)
Vergidən əvvəl mənfəət 156,000
Mənfəət vergisi (30%) (46,800)
Xalis mənfəət 109,200
 $109,200
Pillə 3 Hesablanma: SÜAM = = 82.7 sent
132,000

Pillə 4 Azalma: hər səhm üzrə mənfəətdə azalma 105s - 82.7s = 22.3 sent təşkil edəcəkdir.

SÜAM
Суал
Ardent şirkətinin dövriyyədə hər biri 25 sent olan 5,000,000 adi səhmi vardır, həmçinin 20X4- cü ildə
şirkətin dövriyyədə aşağıdakı alətləri də mövcud idi:
(a) $1,000,000 məbləğində 14%-lik konversiya oluna bilən veksel; üç ildən sonra hər $10
məbləğində olan veksel 2 səhmə konversiya oluna bilər;
(b) $2,000,000 məbləğində 10%-lik konversiya oluna bilən veksel; bir ildən sonra hər $5
məbləğində olan veksel 3 səhmə konversiya oluna bilər.
20X4-cü ildə cəmi mənfəət $1,750,000 olmuşdur. Mənfəət
vergisi dərəcəsi 35%-dir.

Tələb olunur:
Əsas SÜM və SÜAM-i hesablayın.

Ъаваб
(a) Əsas SÜM = = 35 sent;
(b) Biz potensial adi səhmlərdən (yəni veksellərdən) hansı birinin səhm üzrə mənfəəti azalda biləcəyini
müəyyən etməliyik (yəni konversiya olunduqları halda SÜM-i azaldacaqlar).

0.65  $140,000
14%-lik veksellər üçün, artan SÜM = 45.5 sent
200,000 səhm
=

0.65 
10%-lik veksellər üçün, artan SÜM $200,000 = 10.8 sent

= 1.2 m səhm

14%-lik veksellərin konversiyası nəticəsində SÜM göstəricisi artacaqdır, belə ki, 45.5 sent olan artan SÜM
35 sent olan əsas SÜM-dən böyükdür. 14%-lik veksellər səhmə düşən mənfəəti azaltmır və bu
səbəbdən SÜAM-ın hesablanmasında istifadə olunmur.
10%-lik veksellər isə səhm üzrə mənfəəti azaldır.

$1.75m 
SÜAM = = 30.3 sent
$0.13m 5m +
1.2m

Opsionlardan istifadə edildiyi və səhmlərin emissiyasından daxilolmaların ədalətli dəyərlə əldə olunduğu
ehtimal edilməlidir. Bu məqsədlə ədalətli dəyər adi səhmlərin dövr ərzində orta qiyməti əsasında
hesablanır. Bu imtahanın proqramı bu növ hesablamaları əhatə etmir.

4.5 Səhm üzrə mənfəətin azaldılmasına

təsir edə bilən potensial adi
səhmlər
33 №-li BMUS-yə əsasən, potensial adi səhmlərin səhm üzrə mənfəəti azaldan kimi uçota alınması
yalnız onların adi səhmlərə çevrilməsi zamanı səhm üzrə xalis mənfəəti azaltdığı halda baş verməlidir. Bu
fikir yuxarıda göstərilən sualda təsvir edilmişdir.

4.6 Yenidən hesablanma

Əgər dövriyyədə olan adi və ya potensial adi səhmlərin sayı kapitalizasiya, ödənişsiz (pulsuz) səhmlərin
emissiyası və ya səhmlərin parçalanması nəticəsində artırsa və ya əks parçalanma nəticəsində azalırsa,
təqdim olunmuş bütün dövrlər üçün əsas SÜM və SÜAM-lərə retrospektiv qaydada düzəliş edilməlidir.
Əgər bu dəyişikliklər hesabat tarixindən sonra, lakin maliyyə hesabatlarının dərc olunması üçün
təsdiqlənməsindən əvvəl baş verərsə, maliyyə hesabatları və istənilən əvvəlki dövr üçün səhm üzrə
hesablamalar səhmlərin yeni sayı əsasında aparılmalıdır (və bu, açıqlanmalıdır).
Bundan əlavə, təqdim olunmuş bütün dövrlər üçün əsas SÜM və SÜAM-lərə əhəmiyyətli səhvlərin
nəticələri üzrə düzəliş edilməli və 8 №-li BMUS-yə əsasən, uçot siyasətində dəyişikliklərə görə aparılmış
düzəlişlər tətbiq edilməlidir.
Tətbiq edilən fərziyyələrdə dəyişikliklər baş verdikdə və ya potensial adi səhmlərin dövriyyədə olan adi səhmlərə
çevrilməsi baş verdiyi halda, müəssisə hər hansı əvvəlki dövrlərin SÜAM- nı yenidən hesablamalı deyil.
Açıqlanmaması maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinin xüsusi qiymətləndirmə və qərarlar vermə qabiliyyətinə
təsir edə biləcəyi qədər əhəmiyyətli olduğu halda, kapitalizasiya və səhm parçalanmasından başqa, adi səhmlər
və ya potensial adi səhmlərlə bağlı hesabat tarixindən sonra baş vermiş bütün əməliyyatların təsvirinin
açıqlanması tələb olunur (bax: 10 №-li BMUS). Bu cür əməliyyatlara aşağıdakıları nümunə kimi
göstərmək olar:
(a) Pul vəsaitləri müqabilində səhm emissiyası;
(b) Daxilolmaların hesabat tarixində olan borcun ödənilməsi və ya imtiyazlı səhmlər üzrə dividendlərin
verilməsi üçün istifadə edildiyi hallarda, səhmlərin emissiyası;
(c) Dövriyyədə olan adi səhmlərin geri alınması;
(ç) Hesabat tarixində potensial adi səhmlərin adi səhmlərə konversiyası;
(d) Varrantların, opsionların və ya konversiya oluna bilən digər alətlərin emissiyası;
(e) Şərti buraxıla bilən səhmlərin emissiyası ilə nəticələnəcək şərtlərin yerinə yetirilməsi.
Hesabat tarixindən sonra baş vermiş bu tip əməliyyatlara görə SÜM-in məbləğində düzəlişlər edilmir, çünki bu
növ əməliyyatlar dövr üçün xalis mənfəət və ya zərəri əldə etmək üçün istifadə olunan kapitalın
məbləğinə təsir etmir.

5. Təqdimat, açıqlanma və digər məsələlər

5.1 Təqdimat
Müəssisənin dövr üçün xalis mənfəətində müxtəlif payları olan hər növ adi səhmlər üçün əsas SÜM və SÜAM
müəssisə tərəfindən mənfəət haqqında ətraflı hesabatda təqdim edilməlidir. Təqdimat əsas SÜM və SÜAM
üçün bütün dövrlər üzrə eyni qaydada aparılmalıdır.
SÜM (əsas və ya azaldılmış) mənfi (yəni səhm üzrə zərər) olduğu hallarda belə, açıqlanma verilməlidir.

5.2 Açıqlanma
Müəssisə aşağıdakıları açıqlamalıdır:
(a) Əsas SÜM və SÜAM-ın hesablanmasında surət (kəsirdə bölünən ədəd) kimi istifadə olunan
məbləğləri və bu məbləğin dövr üçün xalis mənfəət və ya zərər ilə üzləşdirilməsi;
(b) Əsas SÜM və SÜAM-ın hesablanmasında məxrəc (bölən) kimi istifadə olunan adi səhmlərin
çəkili orta sayı və bu göstəricilərin bir-biri ilə üzləşdirilməsi.

5.3 Alternativ SÜM göstəriciləri

Müəssisə öz istəyinə əsasən alternativ SÜM göstəriciləri təqdim edə bilər. Buna baxmayaraq, 33 №-li
BMUS bununla bağlı müəyyən qaydalar irəli sürür.
(a) 33 №-li BMUS-yə əsasən, hesablanmış səhmlərin çəkili orta sayından istifadə edilməlidir; (b)
Alternativ SÜM-də istifadə olunan mənfəət komponenti (əgər bu, mənfəət və zərər
haqqında hesabatda təqdim olunan maddə deyilsə) ilə mənfəət və zərər haqqında hesabatda
verilmiş mənfəət maddəsi arasında üzləşdirilmə aparılmalıdır;
(c) Əsas SÜM və SÜAM eyni qaydada göstərilməlidir.

5.4 Səhm üzrə mənfəətin əhəmiyyəti

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Сящм цзря мянфяят (СЦМ) малиййя тящлилиндя ян чох истинад едилян статистик
эюстяриъилярдян биридир. Гиймятин мянфяятя нисбяти (Г/М) ямсалынын инвестисийа гярарлары
цчцн эениш шякилдя истифадя едилмяси нятиъясиндя СЦМ-цн ящямиййяти эетдикъя артыр.

Görünür ki, təqdim olunmuş və proqnozlaşdırılan SÜM Q/M əmsalı vasitəsilə şirkətin səhm qiymətinə
əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Beləliklə, SÜM-in aşağı düşəcəyi gözlənilirsə, səhm qiyməti də aşağı düşə bilər.
Bu, rasional deyildir, çünki SÜM tarixi faktları əks etdirən hesabatın – mənfəət və zərər haqqında hesabatın
hazırlanmasında istifadə olunan böyük sayda subyektiv fərziyyələrdən asılıdır. Onun göstərdiyi dəyərin şirkətin
dəyəri və onun səhmlərinin dəyəri ilə əlaqədar olması mütləq deyildir. Buna baxmayaraq, bazar SÜM-ə
həssasdır.
SÜM, həmçinin, şirkət direktorları və menecerlərinin yerinə yetirdiyi rəhbərliyi və idarəetməni qiymətləndirməkdə
köməkçi bir alətə çevrilmişdir. İşçilərin mükafatlandırılması SÜM-də artım ilə əlaqələndirilə bilər və bu üsulla
rəhbərliyə SÜM-i artırmaq barədə təzyiq göstərmək mümkündür. Bununla belə, idarə heyətinin əlverişli SÜM
əldə etmək məqsədilə şirkətin göstəricilərini saxtalaşdırmaq təhlükəsi mövcuddur.
 1. Pul vəsaitlərinin hərəkəti
haqqında hesabat adlı 7 №-li
BMUS
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Пул вясаитляринин щярякяти щаггында щесабат мцяссисялярин малиййя щесабатларына файдалы
ялавядир, беля ки, учот мянфяятинин мцяссисянин малиййя нятиъяляринин йеэаня эюстяриъиси
олмадыьы гябул едилмишдир.

1.1 Giriş
Bir çoxlarının fikrincə, “mənfəət” müəssisənin əməliyyatları barədə faydalı təsəvvör yaratmır. Hətta müəssisənin
maliyyə hesabatlarının istifadəçilərində təqdim edilmiş mənfəət göstəricisinə görə müəssisə haqqında
yanlış təsəvvür yarana bilər:
(a) Səhmdarlarda fikir yarana bilər ki, əgər müəssisənin vergidən sonrakı mənfəəti $100,000 təşkil edirsə, deməli,
bu məbləğ dividend kimi ödənilə bilər. Müəssisənin fəaliyyətini davam etdirə bilməsi, eləcə də
dividendləri ödəməsi üçün kifayət qədər pul vəsaiti olmazsa, səhmdarların bu ehtimalı səhv ola
bilər;
(b) İşçilər fikirləşə bilərlər ki, əgər müəssisə mənfəət qazanırsa, o, gələn il daha yüksək əmək haqqı ödəyə bilər. Bu
fikir düzgün olmaya bilər: əmək haqlarının ödənilməsi pul vəsaitlərinin mövcudluğundan
asılıdır;
(c) Biznes qurumunun fəaliyyətini davam etdirə bilməsi onun mənfəətindən daha çox öz borclarını
vaxtında ödəyə bilməsindən asılıdır. Bu ödənişlərə aktivlərin alınması, əmək haqları, faizlər, vergilər və s.
üzrə ödənişlərlə yanaşı, “gəlir” bölməsinə aid maddələr də daxil ola bilər. Lakin bu ödənişlərə yeni
uzunmüddətli aktivlərin alınmasına görə kapital ödənişlər və vaxtı çatmış borc kapitalının geri ödənilməsi
də daxil ola bilər (məsələn, istiqrazların ödənilməsi).
Bu misallardan görmək mümkündür ki, müəssisənin fəaliyyəti və perspektivləri dövr ərzində qazanılmış
“mənfəətdən” çox da asılı deyildir. Bunu likvidlik və pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə əlaqələndirmək reallığa daha
uyğun olardı.

1.2 Fondların və pul vəsaitlərinin hərəkəti

ГЫСА ХЦЛАСЯ
Пул вясаитляринин щярякяти щаггында щесабат пул вясаитляринин мянбяйи вя истифадясини якс
етдирир вя беляликля, бу щесабат мцяссисянин ликвидлийинин вя боръларыны юдяйя билмя
габилиййятинин файдалы эюстяриъисидир.

Bir sıra ölkələr hal-hazırda və ya keçmişdə pul vəsaitlərinin hərəkətinə deyil, fondların hərəkətinə əsaslanan əlavə
hesabatların açıqlanmasını tələb etmişlər. Lakin “fond” anlayışı qeyri-müəyyən ola bilər və bu cür hesabatlar,
adətən, maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda və mənfəət və zərər haqqında hesabatda göstərilmiş
rəqəmlərin, sadəcə olaraq, yenidən düzəliş aparılmaqla təqdim olunmasını tələb edir. Bundan fərqli olaraq,
pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat qeyri-müəyyən deyil və digər hesabatlarda olmayan əlavə
məlumatları təqdim edir. Bu hesabat, həmçinin, maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdakı təsnifata əsasən
deyil, təşkilatın fəaliyyət növləri əsasında məlumat təqdim edir.
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat, adətən, maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatı, mənfəət haqqında
ətraflı hesabatı və müvafiq qeydləri tamamlamaq məqsədilə əlavə hesabat kimi təqdim olunur. Pul
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın qrupların uçotuna aid bəzi aspektləri (və müəyyən mürəkkəb
məsələlər) sizin tədris planınızın çərçivəsindən kənara çıxdığı üçün bu fəsilə daxil edilməmişdir.
1.3 7 №-li BMUS-nin məqsədi
7 №-li BMUS-nin məqsədi maliyyə hesabatlarının istifadəçilərinə müəssisənin pul vəsaitləri və onların
ekvivalentlərini əldə etmək qabiliyyəti haqqında məlumat təqdim etmək, eləcə də müəssisənin pul
vəsaitlərinə olan ehtiyacını göstərməkdir. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat pul vəsaitlərinin hərəkətini
əməliyyat, investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətlərinə uyğun olaraq təsnifləşdirməklə pul vəsaitləri və onların
ekvivalentləri haqqında tarix (yəni keçmiş dövrə aid) məlumat təqdim edir.

1.4 Standartın tətbiqi sahəsi

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat müəssisənin maliyyə hesabatlarının tərkib hissəsi kimi təqdim
edilməlidir. Pul vəsaitlərinə olan ehtiyac universal olduğundan, müəssisənin gəlirinin mənbəyini təşkil edən
fəaliyyətlərin xarakterindən asılı olmayaraq, bütün növ müəssisələr pul vəsaitlərinin hərəkəti barədə faydalı
məlumat təqdim edə bilərlər. Bu səbəbdən, standarta əsasən, bütün növ müəssisələrdən pul vəsaitlərinin
hərəkəti haqqında hesabat hazırlamaq tələb olunur.

1.5 Pul vəsaitlərinin hərəkəti

haqqında məlumatların
faydaları
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın istifadəsi digər maliyyə hesabatları ilə çox əlaqəlidir. İstifadəçilər
müəssisənin maliyyə vəziyyətində xalis aktivlərdə dəyişiklikləri (likvidlik və ödəmə qabiliyyəti) və müəssisənin
pul vəsaitlərinin hərəkətinin məbləğinə və vaxtına təsir etməklə dəyişən şəraitə uyğunlaşma qabiliyyətini daha
dərindən qiymətləndirə bilərlər. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat ayrı-ayrı müəssisələrin fəaliyyətlərinin
nəticələri barədə hesabatların müqayisəliliyini artırır, çünki müxtəlif müəssisələrin eyni əməliyyatları və ya
hadisələri uçota almaq üçün istifadə etdikləri müxtəlif uçot siyasətləri hesabata təsir göstərmir.
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında tarixi məlumat pul vəsaitlərinin məbləğinin, vaxtının və pul vəsaitlərinin
gələcək axınlarında əminliyin göstəricisi kimi istifadə edilə bilər. Dəqiqliyi yoxlamaq məqsədilə pul vəsaitlərinin
gələcək hərəkəti haqqında keçmişdə verilmiş proqnozlar faktiki rəqəmlər məlum olduqca müqayisə oluna
bilər. Mənfəət və pul vəsaitlərinin hərəkəti arasında əlaqəlilik və eləcə də vaxt keçdikcə proqnozların dəyişməsi
təhlil edilə bilər.

1.6 Əsas anlayışlar

Standartda aşağıdakı anlayışlar təqdim olunur. Onlardan ən mühümləri pul vəsaitləri və pul vəsaitlərinin
ekvivalentləridir.
 Пул вясаитляри наьд пул вясаитляри, банк щесабларында тяляб олунанадяк сахланылан пул Əsas
вясаитляридир. terminlər
 Пул вясаитляринин еквивалентляри гыса юдяниш мцддятиня малик олан, пул вясаитляринин
яввялъядян мялум олан мябляьиня асан чевриля билян вя дяйярин дяйишмяси кими ъцзи
рискя мяруз галан йцксяк ликвидлийя малик гойулушлардыр.
 Пул вясаитляринин щярякяти пул вясаитляринин вя онларын еквивалентляринин məдахилləri
вя məхариъləridir.
  Ямялиййат фяалиййятляри мцяссисянин ясас эялир эятирян, щабеля инвестисийа вя
малиййяляшдирмя цзря фяалиййятляриндян башга, диэяр фяалиййятляридир.
 Инвестисийа фяалиййятляри узунмцддятли активлярин вя пул вясаитляринин
еквивалентляриня аид олмайан инвестисийаларын ялдя олунмасы вя хариъ едилмясидир.
 Малиййя фяалиййятляри мцяссисянин юдянилмиш капиталы вя боръ шяклиндя алынмыш
вясаитлярин мигдарынын вя тяркибинин дяйишмяси иля нятиъялянян фяалиййятлярдир.
(7 №-ли БМУС)

1.7 Pul vəsaitləri və pul

vəsaitlərinin ekvivalentləri
Hal-hazırkı standart pul vəsaitlərinin ekvivalenti anlayışını daha geniş şəkildə açıqlayır: onlar investisiya və ya digər
uzunmüddətli məqsədlər üçün deyil, qısamüddətli pul öhdəliklərinin ödənilməsi məqsədilə saxlanılır.
Yuxarıdakı tərifə uyğun olması üçün investisiya qoyuluşunun ödəniş müddəti onun əldə olunduğu tarixdən
etibarən, adətən, üç ay və ya daha az müddət ərzində olmalıdır. Bu zaman belə nəticəyə gəlmək olar ki,
kapital qoyuluşları (məsələn, digər müəssisələrin səhmlərinə) pul vəsaitlərinin ekvivalenti deyil. Yalnız qısa
ödəniş müddəti olan imtiyazlı səhmlərin alınması istisna hal təşkil edə bilər.
Banklardan alınmış kreditlər və digər borc vəsaitləri investisiya fəaliyyəti kimi təsnif olunur. Lakin bir sıra
ölkələrdə bank overdraftları tələb olunduqları halda geri ödənilməli olduğundan müəssisənin ümumi pul
vəsaitlərinin idarəetmə sisteminin tərkib hissəsi kimi qəbul edilir. Bu halda overdraft pul vəsaitləri və onların
ekvivalentlərinə aid edilir. Bu növ bankçılıq sistemlərində bank hesabı bəzən overdraft, bəzən isə kredit
kimi xarakterizə olunur.
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinin müxtəlif maddələri arasında hərəkət pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında
hesabata daxil edilmir. İzafi pul vəsaitinin pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinə investisiyası pul vəsaitlərinin idarə
edilməsinin bir hissəsidir, bu növ investisiya müəssisənin əməliyyat, investisiya və ya maliyyələşdirmə
fəaliyyətlərinə aid edilmir.

1.8 Pul vəsaitlərinin hərəkəti

haqqında hesabatın təqdimatı
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Сиз пул вясаитляринин щярякяти щаггында щесабатын 7 №- ли БМУС-дя эюстярилян
форматындан хябярдар олмалысыныз; форматын сахланылмасы щесабатын щазырланмасында илк
мцщцм мярщялядир, она эюря дя бу формат юйрянилмялидир.

7 №-li BMUS-nin tələblərinə əsasən, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat dövr üzrə pul vəsaitlərinin
hərəkətini əməliyyat, investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətləri üzrə təsnif etməklə təqdim edilməlidir.

1.9 Misal: Pul vəsaitlərinin hərəkəti

haqqında hesabatın sadə forması
Fleyl şirkəti 1 yanvar 20X1-ci il tarixində $21,000 məbləğində ortamüddətli kredit almaqla və daxilolmaları
$35,000 təşkil edən səhm emissiyası həyata keçirməklə ticarət fəaliyyətinə başlamışdır. Müəssisə $21,000
məbləğində nağd pul vəsaiti müqabilində uzunmüddətli aktivlər əldə etmiş və 31 dekabr 20X1-ci il
tarixində başa çatan hesabat ili ərzində aşağıdakı əməliyyatları həyata keçirmişdir:
(a) Təchizatçılardan $19,500 dəyərində mal alınmışdır və bu məbləğin $2,550 təşkil edən hissəsi ilin
sonunadək ödənilməmişdir;
(b) Əmək haqqı ümumən $10,500 təşkil etmişdir və bunun $750 məbləğində hissəsi ilin
sonunadək ödənilməmişdir;
(c) Kredit üzrə il ərzində hesablanmış $2,100 faiz xərci və əsas məbləğin $5,250 təşkil edən hissəsi
ödənilmişdir;
(ç) Satışdan gəlir $29,400 təşkil etmiş və bu gəlirin $900 məbləğində olan hissəsi ilin sonuna debitor borcu
olaraq qalmışdır;
(d) Banklara qoyulmuş pul əmanətləri üzrə faiz gəliri $75 təşkil etmişdir;
(e) 31 dekabr 20X1-ci il tarixində $4,000 məbləğində dividend elan edilmişdir.
Sizdən 31 dekabr 20X1-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında
hesabat hazırlamaq tələb olunur.

Həlli

FLEYL ŞİRKƏTİNİN
31 DEKABR 20X1-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABATI
$ $
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Müştərilərdən daxil olmuş pul vəsaitləri ($29,400 – $900) 28,500
Təchizatçılara ödənilmiş pul vəsaitləri ($19,500 – $2,550) (16,950)
İşçilərə və işçilər adından ödənilmiş pul vəsaitləri ($10,500 – $750) (9,750)
Ödənilmiş faiz xərcləri (2,100)
Əməliyyat fəaliyyətlərində istifadə olunmuş xalis pul vəsaiti (300)
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Uzunmüddətli aktivlərin alınması (21,000)
Daxil olmuş faiz ödənişləri 75
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunmuş xalis pul vəsaitləri
(20,925)

Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını

Səhmlərin emissiyası 35,000
Ortamüddətli kreditlərdən daxilolmalar 21,000
Ortamüddətli kreditin ödənişi (5,250)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən daxil olan xalis pul vəsaitləri
50,750
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərində xalis artım 29,525
1 yanvar 20X1-ci il tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri –
31 dekabr 20X1-ci il tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 29,525

Nəzərə alın ki, dividendlər sadəcə elan edilib, ona görə də bununla bağlı 20X1-ci ildə pul
vəsaitlərində heç bir hərəkət baş verməmişdir.
Pul Суал
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında proqnoz
Fleyl şirkətinin rəhbərləri 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün proqnozlaşdırılan pul
vəsaitlərinin hərəkətinə dair aşağıdakı məlumatlara malikdirlər:
(a) Uzunmüddətli aktivlər $3,000 nağd pul müqabilində satın alınacaqdır; (b)
Digər xərclər aşağıdakı kimi olacaqdır:
(i) təchizatçılardan alış – $18,750 (ilin sonunda $4,125 məbləğində kreditor borcu
qalmaqla);
(ii) əmək haqları – $11,250 (ilin sonunda $600 məbləğində kreditor borcu qalmaqla); (iii)
kreditlər üzrə faiz xərcləri – $1,575.
(c) Satışdan gəlir $36,000 təşkil edəcəkdir (bunun $450 məbləğində olan hissəsi ilin sonunda debitor
borcu olaraq qalacaq);
(ç) Bank depozitləri üzrə faiz gəliri $150 məbləğində olacaqdır; (d) Kreditlər
üzrə $5,250 məbləğində ödəniş həyata keçiriləcəkdir;
(e) $5,000 məbləğində dividend elan olunacaq və əvvəlki il üzrə dividend ödəniləcəkdir; (ə) 20X1-
ci il üzrə $2,300 məbləğində mənfəət vergisi ödəniləcəkdir.
31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün pul vəsaitlərinin hərəkəti barədə proqnoz
hazırlayın.

Ъаваб
FLEYL ŞİRKƏTİNİN
31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN PROQNOZLAŞDIRILAN HƏRƏKƏTİ HAQQINA HESABAT
$ $
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
İstehlakçılardan daxil olmuş pul vəsaitləri ($36,000 + $900 36,450
– $450)
Təchizatçılara ödənilmiş pul vəsaitləri ($18,750 + $2,550 – $4,125) (17,175)
İşçilərə və işçilər adından ödənilmiş pul vəsaitləri
($11,250 + $750 – $600) (11,400)
Ödənilmiş faiz xərcləri (1,575)
Vergi ödənişləri (2,300)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olacaq xalis pul vəsaiti 4,000
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Uzunmüddətli aktivlərin alınması (3,000)
Daxil olacaq faiz gəliri 150
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunacaq xalis pul vəsaitləri (2,850)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Ortamüddətli kreditin geri ödənişi (5,250)
Dividend ödənişi (4,000)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərində istifadə olunacaq xalis pul vəsaitləri (9,250)
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərində proqnozlaşdırılan xalis azalma (8,100)
31 dekabr 20X1-ci il tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 29,525
31 dekabr 20X2-ci il tarixinə proqnozlaşdırılan pul vəsaitləri və onların 21,425
ekvivalentləri
1.10 Fəaliyyət növləri
Pul vəsaitlərinin hərəkətinin əməliyyat, investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətləri üzrə təqdimat forması
müəssisənin xarakterindən asılıdır. Pul vəsaitlərini müxtəlif fəaliyyət növləri üzrə bu cür təsnifləşdirməklə istifadəçilər
hər bir fəaliyyət növünün pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərinə təsirini və onlar arasındakı əlaqəliliyi görə bilərlər.
Hər bir fəaliyyət növünü ayrılıqda nəzərdən keçirək.

1.10.1 Əməliyyat fəaliyyətləri

Çox güman ki, bu, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın ən əsas hissəsidir, çünki bu, müəssisələrin öz
əməliyyatlarından pul vəsaitləri əldə etmə bacarığını və nə dərəcədə əldə edə bildiklərini göstərir. Məhz əməliyyat
fəaliyyətlərindən daxil olan bu pul vəsaitləri hesabına sonradan digər fəaliyyət növləri üzrə pul vəsaitlərinin
ödənilməsi (məsələn, kreditlərə görə faiz xərcləri, dividendlər və s. ödənişlər) həyata keçirilir.
Əməliyyat fəaliyyəti üzrə pul vəsaitlərinin hərəkətinin bir çox komponentləri müəssisənin xalis mənfəət və ya
zərərini müəyyən edən maddələrdir, belə ki, onlar müəssisənin əsas gəlir mənbəyi olan fəaliyyətlər ilə
əlaqədardırlar. Haqqında bəhs olunan standartda əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin axını üzrə
növbəti nümunələr təqdim olunmuşdur:
(a) Malların satışından və ya xidmətlərin göstərilməsindən daxil olan pul vəsaitləri;
(b) Royaltilərdən, haqlardan, komisyon yığımları və digər gəlirlərdən daxil olan pul vəsaitləri;
(c) Mal və xidmətlərə görə təchizatçılara ödənilən pul vəsaitləri; (ç) İşçilərə
və işçilərin adından ödənilən pul vəsaitləri.
Əməliyyat fəaliyyətinə aid olmayan bəzi maddələr dövr üzrə xalis mənfəət və ya zərərə daxil ola bilər.
Məsələn, zavodun bir hissəsinin satışından əldə olunan mənfəət və ya zərər xalis mənfəət və ya zərərdə
nəzərə alınır, lakin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatda investisiya bölümünə aid edilir.

1.10.2 İnvestisiya fəaliyyətləri

Bu başlıq altında təsnifləşdirilən pul vəsaitlərinin hərəkəti gələcək mənfəət və pul vəsaitlərinin hərəkətinə səbəb olacaq
aktivlərə qoyulan investisiyaların miqyasını göstərir. Hal-hazırkı standart investisiya fəaliyyətlərindən yaranan
pul vəsaitlərinin hərəkətinə misal olaraq aşağıdakıları göstərir:
(a) torpaq, tikili və avadanlığın, qeyri-maddi və digər uzunmüddətli aktivlərin əldə edilməsi məqsədilə
pul vəsaitlərinin ödənişləri, o cümlədən müəssisənin öz gücünə inşa etdiyi torpaq, tikili və avadanlıq,
habelə təcrübə-konstruktor işləri üzrə kapitallaşdırılan xərclərə aid ödənişlər;
(b) torpaq, tikili və avadanlığın, qeyri-maddi və digər uzunmüddətli aktivlərin satılmasından əldə
olunan pul vəsaitləri;
(c) digər müəssisələrin pay və ya borc alətlərinin əldə edilməsi üçün ödənilən pul vəsaitləri; (ç) digər
müəssisələrin pay və ya borc alətlərinin satılmasından əldə olunan pul vəsaitləri; (d) digər tərəflərə təqdim
edilən avans pul vəsaitlərinin ödənişləri və kreditlər;
(e) digər tərəflərə təqdim edilmiş avans pul vəsaitləri və kreditlərin geri ödənilməsindən əldə olunan pul
vəsaitləri.
1.10.3 Maliyyə fəaliyyətləri
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın bu bölməsi pul vəsaitlərinin dövr ərzində müəssisənin maliyyə
vəsaitlərini təmin edən subyektlərinin tələb etdiyi hissəsini göstərir. Bu bölmə ehtimal olunan gələcək faiz və
dividend ödənişlərinin göstəricisidir. Standart bu başlıq altında yarana biləcək pul vəsaitlərinin hərəkətinin
aşağıdakı nümunələrini təqdim edir:
(a) səhmlərin emissiyasından pul vəsaitlərinin daxil olması;
(b) müəssisənin səhmlərinin əldə edilməsi və ya yenidən alınması məqsədilə səhmdarlara pul ödənişləri;
(c) istiqrazların, borc öhdəliklərinin, veksellərin, ipoteka kreditlərinin və digər qısamüddətli və ya uzunmüddətli
borc öhdəliklərinin yaranmasından əldə olunan pul vəsaitləri;
(ç) maliyyə icarəsi üzrə alınmış məbləğlərin əsas hissəsinin geri ödənişi.
{ç} maddəsinə dair əlavə izahata ehtiyac vardır. Hesabat verən müəssisə maliyyə icarəsi vasitəsilə əldə
olunmuş aktivlərdən istifadə edirsə, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın maliyyələşdirmə fəaliyyəti
bölməsində faiz deyil, yalnız əsas məbləğin (kapital) ödənişi göstərilməlidir. Ödənilmiş faiz xərcləri üzrə məbləğlər
əməliyyat fəaliyyəti bölməsində göstərilir.

1.11 Misal: Maliyyə icarəsi üzrə ödənişlər

Hayley şirkətinin maliyyə hesabatlarına olan qeydlərdə maliyyə icarəsi üzrə öhdəliklər üzrə aşağıdakı
məlumatlar təqdim edilir.
30 iyun tarixində başa çatan hesabat ili 20X5 20X4
$'000 $'000
Bir il ərzində ödənilməli olan məbləğ 12 8
İki ildən beş ilədək müddət ərzində ödənilməli olan məbləğ 110 66
122 74
Çıxılsın: gələcək dövrlərə aid edilən maliyyə (faiz) ödənişləri (14) (8)
108 66

20X5-ci il 30 iyun tarixində başa çatan hesabat ili ərzində maliyyə icarəsi üzrə ödənilmiş faiz xərclərinin məbləği $6
mln. təşkil etmişdir. Maliyyə icarəsi ilə əldə edilmiş uzunmüddətli maddi aktivlərə əlavələr $56,000
məbləğində göstərilmişdir.
Tələb olunur:
30 iyun 20X5-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün Hayley şirkətinin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında
hesabatında göstəriləcək əsas məbləğ üzrə ödənişin miqdarını hesablayın.

Həlli
MALİYYƏ İCARƏSİ ÜZRƏ ÖHDƏLİKLƏR
1.12 Əməliyyat fəaliyyətləri üzrə pul
vəsaitlərinin hərəkətinin
təqdimatı
Standart pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın bu hissəsinə dair bir neçə metod təklif edir:
(a) Birbaşa metod: məcmu pul vəsaitlərinin daxilolmaları və xaricolmalarının əsas növləri haqqında
məlumat açıqlanılır;
(b) Dolayı metod: qeyri-pul xarakterli əməliyyatların nəticələri, əməliyyat fəaliyyətindən hər hansı təxirə
salınmış və hesablanmış keçmiş və gələcək pul vəsaitlərinin daxilolmaları və ya xaricolmaları, eləcə
də investisiya və maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən yaranan pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə bağlı gəlirlərin
və ya xərclərin maddələri nəzərə alınmaqla xalis mənfəət və ya zərərin təshih edilməsi.
Birbaşa metoda daha çox üstünlük verilir, çünki o, maliyyə hesabatlarının digər hissələrində olmayan və gələcək
pul vəsaitlərinin daxilolmasının proqnozlaşdırılmasında istifadə oluna biləcək məlumatı açıqlayır. Aşağıdakı
nümunədə hər iki metod təqdim olunmuşdur.

1.12.1 Birbaşa metoddan istifadə

Məcmu pul daxilolmaları və xaricolmaları haqqında məlumatın əldə edilməsi üçün müxtəlif üsullar
mövcuddur. Daha aydın yanaşma - məlumatın sadəcə olaraq mühasibat yazılarından əldə edilməsidir.
Lakin bu, kifayət qədər zəhmət tələb edə bilən iş ola bilər və bu halda, aşağıda göstərilən dolayı metod daha asan
ola bilər. Yuxarıda göstərilən misal və sualda birbaşa metoddan istifadə edilmişdir.

1.12.2 Dolayı metoddan istifadə

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatı hazırlayan şəxs öçön bu, daha asan metoddur. Dövr üzrə
xalis mənfəət və ya zərərə aşağıdakılara görə düzəlişlər edilir.
(a) Hesabat dövrü ərzində mal-material ehtiyatlarında, əməliyyatlar üzrə debitor və kreditor
borclarında dəyişikliklər;
(b) Qeyri-pul maddələri, o cümlədən amortizasiya, qiymətləndirilmiş öhdəliklər, aktivlərin satışından əldə
edilən mənfəət və ya zərər;
(c) Pul vəsaitlərinin hərəkəti investisiya və ya maliyyələşdirmə fəaliyyətlərinə təsnif olunmalı olan digər
maddələr.
Bu cür hesablamanın hal-hazırkı BMUS-də təqdim edilən nümunəsi aşağıdakı kimi göstərilə bilər və bu
metoda imtahanlarda daha çox rast gəlinir (BMHS-də dəyişiklikləri əks etdirmək üçün nümunədə
dəyişikliklər edilib):
 $
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Vergidən əvvəlki mənfəət Düzəlişlər: X
Amortizasiya
Valyuta mübadiləsindən yaranan zərər X
İnvestisiya gəliri X
Faiz xərcləri (X)
X
Satışla bağlı olan və digər debitor borclarında artım Mal- X
material ehtiyatlarında azalma (X)
Ticarət üzrə kreditor borclarında azalma X
Əməliyyatlardan daxil olan pul vəsaitləri (X)
Ödənilmiş faiz xərcləri X
Ödənilmiş mənfəət vergisi (X)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olan xalis pul vəsaitləri (X)
X

Bəzi maddələrin əlavə edilməsinin, digərlərinin isə çıxılmasının səbəbini başa düşmək əhəmiyyətlidir.
Aşağıda göstərilən məqamları nəzərə alın:
(a) Amortizasiya pul vəsaitləri tələb edən xərc deyil, lakin o, mənfəətin hesablanması zamanı çıxılır. Bu
səbəbdən, amortizasiyanın geriyə toplanılma ilə ləğv edilməsi məqsədəuyğundur;
(b) Eyni məntiqə əsasən, uzunmüddətli aktivlərin xaric olunmasından yaranan zərər (amortizasiyanın
lazım olandan az hesablanmasından yaranmış) geriyə əlavə olunmalı, mənfəət isə çıxılmalıdır;
(c) Mal-material ehtiyatlarında artım pul vəsaitlərinin azalması deməkdir – siz ehtiyatları almaq üçün pul
vəsaitləri xərcləmisiniz;
(ç) Debitor borclarının artması müəssisəyə borclu olanların bu miqdarda pul vəsaitini ödəmədiyini bildirir və
beləliklə, pul vəsaiti azalmışdır;
(d) Əgər kreditor borcu ödənilirsə və kreditor borcu hesabında qalıq azalırsa, deməli, pul vəsaiti
azalmışdır.

1.12.3 Dolayı və birbaşa

metodların müqayisəsi
Bu, 7 №-li BMUS-də tələb olunmasa belə, zəruri məlumatın əldə edilməsi böyük xərc hesabına başa
gəlmədiyi hallarda, birbaşa metoddan istifadəyə üstünlük verilir. Dolayı metod daha asan və tez başa gəldiyi
öçön, praktikada ondan daha çox istifadə edilir.

1.13 Faizlər və dividendlər

Faizlər və dividendlərdən daxil olmuş və faiz və dividend şəklində ödənilmiş pul vəsaitləri barədə məlumatlar
ayrılıqda açıqlanmalıdır. Onların hər biri dövrlər üzrə ardıcıl qaydada əməliyyat, investisiya və ya maliyyələşdirmə
fəaliyyətləri üzrə təsnifləşdirilməlidir.
Müəssisə tərəfindən ödənilmiş dividendlər növbəti iki üsuldan biri ilə təsnifləşdirilə bilər: (a) Maliyyə
resurslarının əldə olunması üzrə məsrəfləri göstərməklə, maliyyələşdirmə
fəaliyyətləri üzrə pul vəsaitləri axını kimi;
(b) Müəssisənin əməliyyat fəaliyyətləri üzrə pul vəsaitlərinin hərəkətindən dividendləri ödəmə qabiliyyətinin
istifadəçilər tərəfindən qiymətləndirilə bilinməsi üçün, əməliyyat fəaliyyətləri üzrə pul vəsaitlərinin
hərəkətinin komponenti kimi.

1.14 Mənfəət vergisi

Mənfəət vergisi ilə bağlı pul vəsaitlərinin axını barədə məlumat ayrılıqda açıqlanmalıdır və onlar əməliyyat
fəaliyyətləri üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi təsnif edilməlidir. Bu qaydaya istisna yalnız onların
maliyyələşdirilmə və investisiya fəaliyyəti ilə əlaqəli olduğu hallardır.
Adətən, vergilərin ödənilməsi ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkətini fəaliyyətlərin üç növündən biri ilə əlaqələndirmək
çətin olur. Bu səbəbdən, bir çox hallarda vergi ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkəti əməliyyat fəaliyyətləri üzrə pul
vəsaitlərinin axını kimi təsnif edilir.

1.15 Pul vəsaitlərinin və onların

ekvivalentlərinin
komponentləri
Pul vəsaitlərinin və onların ekvivalentlərinin komponentləri barədə məlumat açıqlanmalıdır və pul
vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatdakı bu məbləğlər maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda təqdim
edilmiş məbləğlərlə üzləşdirilmə yolu ilə təqdim edilməlidir.
Maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsi adlı 1 №-li BMUS-nin tələblərinə əsasən, eləcə də dünya üzrə pul
vəsaitlərinin idarə edilməsi üzrə çoxsaylı metodların mövcud olduğuna görə, maddələrin pul vəsaitlərinə
və onların ekvivalentlərinə təsnifləşdirilməsi zamanı istifadə olunan uçot siyasəti açıqlanmalıdır.

1.16 Açıqlanılmalı olan digər məlumatlar

Bütün müəssisələr əhəmiyyət kəsb edə biləcək istənilən digər məlumatları və bu məlumatlara rəhbərliyin
şərhlərini açıqlamalıdırlar. Məsələn:
(a) pul vəsaitlərinin ekvivalentlərinin istənilən hissəsinin istifadəsinə və ya onların əldə edilməsinə
qoyulmuş məhdudiyyətlər;
(b) İstifadə üçün hazır olan, lakin istifadə edilməmiş borc alətlərinin məbləği;
(c) Əməliyyat imkanlarını artıran pul vəsaitlərinin hərəkətinin əməliyyat imkanlarını mövcud səviyyədə
saxlayan pul vəsaitlərinin hərəkəti ilə müqayisəli təqdimatı;
(ç) Hesabatlarda göstərilən hər bir sənaye sahəsi və coğrafi seqment üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti.

1.17 Pul vəsaitlərinin hərəkəti

haqqında hesabatın nümunəsi
Növbəti bölmədə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın hazırlanması prosedurlarını nəzərdən keçirəcəyik.
İlk növbədə, standartda verilmiş (şirkətlər qrupu üçün nəzərdə tutulan və tədris planına daxil edilməyən )
nümunəyə uyğun şəkildə hazırlanmış növbəti nümunəni nəzərdən keçirin.
1.17.1 Birbaşa metod
31 DEKABR 20X7-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABAT (BİRBAŞA METOD)
$m $m
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
İstehlakçılardan daxil olan pul vəsaitləri 30,330
Təchizatçılara və işçilərə ödənilmiş pul vəsaitləri (27,600)
Əməliyyatlardan daxil olmuş pul vəsaitləri 2,730
Ödənilmiş faiz xərcləri (270)
Ödənilmiş mənfəət vergisi (900)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olan xalis pul vəsaitləri 1,560
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Torpaq, tikili və avadanlığın alınması (900)
Avadanlıq satışlarından gəlir 20
Alınmış faizlər 200
Alınmış dividendlər 200
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunan xalis pul vəsaitləri (480)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Səhm kapitalının emissiyasından daxilolmalar 250
Uzunmüddətli kreditlərdən daxilolmalar 250
Ödənilmiş dividendlər* (1,290)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərində istifadə olunan xalis pul vəsaitləri (790)
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərində xalis artım 290
Dövrün əvvəlinə pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri (Qeyd) 120
Dövrün sonuna pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri (Qeyd) 410

* Bu əməliyyat fəaliyyətləri ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi də təqdim oluna bilər.

1.17.2 Dolayı metod

31 DEKABR 20X7-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABAT (DOLAYI METOD)
$m $m
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Vergidən əvvəl mənfəət 3,570
Düzəlişlər:
Amortizasiya 450
İnvestisiya gəliri (500)
Faiz xərcləri 400
3,920
Satışla bağlı olan və digər debitor borclarında artım (500)
 Mal-material ehtiyatlarında azalma 1,050
Ticarət üzrə kreditor borclarında azalma (1,740)
 Əməliyyatlardan daxil olan pul vəsaitləri 2,730
Ödənilmiş faiz (270)
Ödənilmiş mənfəət vergisi (900)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olan xalis pul vəsaitləri 1,560
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Torpaq, tikili və avadanlığın alınması (900)
Avadanlıqların satışından gəlir 20
Alınmış faizlər 200
Alınmış dividendlər 200
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunmuş xalis pul vəsaitləri (480)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Səhm kapitalının emissiyasından daxilolmalar 250
Uzunmüddətli kreditlərdən daxilolmalar 250
Ödənilmiş dividendlər* (1,290)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərində istifadə olunan xalis pul vəsaitləri (790)
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərində xalis artım 290
Dövrün əvvəlinə pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 120
Dövrün sonuna pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 410

* Bu əməliyyat fəaliyyətləri ilə bağlı pul vəsaitlərinin hərəkəti kimi də təqdim oluna bilər.

2. Pul vəsaitlərinin hərəkəti

haqqında hesabatın
hazırlanması
Сиз пул вясаитляринин щярякяти щаггында щесабаты щям бирбаша, щям дя долайы цсулла ГЫСА ХЦЛАСЯ
щазырламаьы баъармалысыныз.

2.1 Giriş

Щесабатын мярщяляли щазырланма проседуруну йадда сахлайын вя ъаваб вердийиниз бцтцн ГЫСА ХЦЛАСЯ
суалларда бундан истифадя един.

Mahiyyət etibarı ilə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatın hazırlanması çox sadə prosesdir. Buna görə də siz
formatı öyrənməli və aşağıdakı nümunədə göstərilən mərhələləri tətbiq etməlisiniz. Diqqət yetirin ki, hesablama
zamanı aşağıdakı maddələrdən bəzilərinin istifadəsi çaşdırıcı görünə bilər. Lakin pul vəsaitləri nöqteyi-
nəzərindən düşünsək, bu istifadənin məntiqə uyğun olduğunu görərik.
(a) Ehtiyatların artımı mənfi işarə ilə (mötərizədə) uçota alınır. Bunun səbəbi artımın pul vəsaitlərinin məxaricini
göstərməsidir; pul vəsaitləri mal-material ehtiyatına sərf olunur;
(b) Debitor borcunun artması da eyni səbəbdən mənfi işarə ilə uçota alınır; daha çox borc daha az pul
 vəsaiti deməkdir;
(c) Bunun əksi olaraq, kreditor borcunda artım müsbət işarə ilə uçota alınır, belə ki, pul vəsaitləri saxlanılır və
kreditor borcları ödənilmir. Bu səbəbdən də pul vəsaitlərinin həcmi artır.
2.2 Misal: Pul vəsaitlərinin hərəkəti
haqqında hesabatın hazırlanması
Keyn şirkətinin 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili üçün mənfəət və zərər haqqında hesabatı
və 31 dekabr 20X1-ci və 31 dekabr 20X2-ci il tarixləri üçün maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatları aşağıda
göstərilmişdir.
KEYN ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABATI

$'000 $'000
Satış gəliri 720
İstifadə olunmuş xammal 70
İşçi heyətinin əmək haqqı 94
Amortizasiya 118
Uzunmüddətli aktivlərin xaric olunması üzrə zərər 18
300
Əməliyyat mənfəəti 420
Ödənilməli olan faiz xərcləri 28
Vergidən əvvəl mənfəət 392
Vergi 124
Hesabat ili üzrə mənfəət 268

KEYN ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR TARİXİNƏ OLAN

MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABATI
20X2 20X1
$'000 $'000
Uzunmüddətli aktivlər
İlkin dəyər 1,596 1,560
Amortizasiya (318) (224)
1,278 1,336
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatları 24 20
Satışla bağlı olan debitor borcları 76 58
Bank hesabı 48 56
148 134
Cəmi aktivlər 1,426 1,470
Kapital və öhdəliklər
Kapital
Səhm kapitalı 360 340
Səhm mükafatı 36 24
Bölüşdürülməmiş mənfəət 716 514
1,112 878
 Uzunmüddətli öhdəliklər
Uzunmüddətli borc öhdəlikləri 200 500
Cari öhdəliklər
Ticarət üzrə kreditor borcları 12 6
Vergi öhdəliyi 102 86
114 92
Cəmi kapital və öhdəliklər 1,426 1,470
Ödənilmiş dividend $66,000 məbləğində olmuşdur.
İl ərzində şirkət yeni avadanlığın alınması üçün $90,000 məbləğində ödəniş həyata keçirmişdir.

Tələb olunur:
Dolayı metodu tətbiq etməklə, 7 №-li BMUS-yə əsasən, 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan
hesabat ili üçün Keyn şirkətinin pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatını hazırlayın.

Həlli
Mərhələ 1 7 №-li BMUS-də tələb olunan başlıqlardan istifadə etməklə pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında
hesabat nümunəsi hazırlayın. Ən yaxşı halda üç və ya daha çox vərəqdən istifadə etməlisiniz:
biri əsas hesabat üçün, biri qeydlər üçün və biri də hesablamalar üçün. Aydındır ki, formatları
yaxşı bilmək vacibdir;
Mərhələ 2 Mümkün olan bütün hallarda, əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin axını hissəsindən başlayın.
Maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatdan istifadə edərək hesabat hazırlayarkən amortizasiya,
uzunmüddətli aktivlərin satışından zərər, hesabat ili üzrə mənfəət və ödənilmiş vergilər kimi
maddələri hesablamalısınız (4- cü mərhələyə bax). Nəzərə alın ki, mənfəət və zərər
haqqında hesabatda vergi təqdim olunmaya bilər. Bu halda, fərz etməlisiniz ki, il ərzində
ödənilmiş vergi ötən ilin sonunda olan qiymətləndirilmiş ehtiyata bərabərdir və vergi ödənişini
saldo rəqəmi kimi hesablamalısınız;
Mərhələ 3 Əgər sizə bu barədə artıq məlumat verilməyibsə (verilməsi mümkündür), uzunmüddətli
aktivlərin alınması və ya satılması, səhmlərin emissiyası və kreditlərin geri ödənilməsi üzrə
məbləğləri hesablayın;
Mərhələ 4 Əgər mənfəət təqdim olunmayıbsa, mənfəət və ya zərər üçün hesablamaya baxın.
Bölüşdürülməmiş mənfəət, vergi ödənişi və ödənilmiş və elan olunmuş dividendlərin ilin
əvvəlinə və sonuna olan göstəricilərindən istifadə etməklə, hesabat ili üçün mənfəəti hesablaya
bilərsiniz. Bu rəqəmdən hesabatın əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin axını hissəsində
istifadə edə biləcəksiniz;
Mərhələ 5 Verilmiş və ya hesablanmış göstəriciləri yerinə qoymaqla hesabatı hazırlaya bilərsiniz.

KEYN ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN PUL
VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABATI
 $'000 $'000
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Vergidən əvvəl mənfəət 392
Amortizasiya xərcləri 118
Uzunmüddətli maddi aktivlərin satışından zərər 18
Faiz xərcləri 28
Mal-material ehtiyatlarında artım (4)
Debitor borclarında artım (18)
Kreditor borclarında artım 6
Əməliyyatlardan daxil olmuş pul vəsaitləri 540
Ödənilmiş faizlər (28)
Ödənilmiş dividendlər (66)
Ödənilmiş vergi (86+124-102) (108)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olan xalis pul vəsaitləri İnvestisiya 338
fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Uzunmüddətli maddi aktivlərin alınması üçün ödəmələr (90)
Uzunmüddətli maddi aktivlərin satışından daxilolmalar (H) 12
İnvestisiya fəaliyyətlərində istifadə olunan xalis pul vəsaitləri Maliyyələşdirmə (78)
fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Səhm kapitalının emissiyası (360+36-340-24) 32
Ödənilmiş uzunmüddətli kreditlər (500 – 200) (300)
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərində istifadə olunan xalis pul vəsaitləri (268)
Pul vəsaitləri və onların ekvivalentlərində azalma (8)
1.1.X2 tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 56
31.12.X2 tarixində olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 48

Hesablama: uzunmüddətli aktivlərin silinməsi

İLKİN DƏYƏR

YIĞILMIŞ AMORTİZASİYA
 Суал Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat
hazırlayın
Aşağıda Emma şirkətinin maliyyə hesabatları təqdim olunub. Siz maliyyə direktorusunuz və
Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat adlı 7 №-li BMUS-ni tətbiq etməlisiniz.
EMMA ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA HESABATI
$'000
Gəlir 2,553
Satışın maya dəyəri (1,814)
Məcmu mənfəət 739
Digər gəlirlər: alınmış faiz 25
Satışla bağlı məsrəflər (125)
İnzibati xərclər (264)
Maliyyə məsrəfləri (75)
Vergidən əvvəl mənfəət 300
Mənfəət vergisi xərcləri (140)
Hesabat ili üzrə mənfəət 160

EMMA ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR TARİXİNƏ

MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABATI
20X2 20X1
Aktivlər $'000 $'000
Uzunmüddətli aktivlər
Torpaq, tikili və avadanlıq 380 305
Qeyri-maddi aktivlər 250 200
İnvestisiyalar – 25
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatları 150 102
Debitor borcları 390 315
Qısamüddətli investisiyalar 50 –
Kassada olan pul vəsaiti 2 1
Cəmi aktivlər 1,222 948
Kapital və öhdəliklər
Kapital
Səhm kapitalı (1 dollar məbləğində adi səhmlər) 200 150
Emissiya gəliri 160 150
Yenidənqiymətləndirmə ehtiyatı 100 91
Bölüşdürülməmiş mənfəət 260 180
Uzunmüddətli öhdəliklər
Uzunmüddətli borc öhdəlikləri Cari 170 50
öhdəliklər
Ticarət üzrə kreditor borcları 127 119
Bank overdraftı 85 98
Vergilər 120 110
Cəmi kapital və öhdəliklər 1,222 948
 Aşağıdakı məlumatlar təqdim olunmuşdur.
(a) Uzunmüddətli aktivlərə investisiyaların satışından mədaxillər $30,000 təşkil etmişdir; (b) İl
ərzində ilkin dəyəri $85,000, xalis balans dəyəri isə $45,000 məbləğində olan avadanlıq
$32,000 məbləğinə satılmışdır;
(c) Torpaq, tikili və avadanlığa dair aşağıdakı məlumat təqdim olunmuşdur;
 31.12.20X2 31.12.20X1
$'000 $'000
İlkin dəyər 720 595
Yığılmış amortizasiya 340 290
Xalis balans dəyəri 380 305

(ç) İl ərzində nominal dəyəri $1 məbləğində olan 50,000 adi səhm, hər səhm üzərində 20 sent
emissiya gəliri olmaqla emissiya edilmişdir;
(d) Qısamüddətli investisiyalar çox likviddir və ödənilmə tarixlərinə yaxındır; (e) İl
ərzində $80,000 məbləğində dividend ödənilmişdir.

Tələb olunur:
7 №-li BMUS-də göstərilən formatdan istifadə etməklə 31 dekabr 20X2-ci il tarixində başa çatan hesabat ili
üçün pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat hazırlayın.

Ъаваб
EMMA ŞİRKƏTİNİN 31 DEKABR 20X2-ci İL TARİXİNDƏ BAŞA ÇATAN HESABAT İLİ ÜÇÜN
PUL VƏSAİTLƏRİNİN HƏRƏKƏTİ HAQQINDA HESABATI

$'000 $'000
Əməliyyat fəaliyyətlərindən pul vəsaitlərinin axını
Vergidən əvvəl mənfəət 300
Amortizasiya xərcləri (H1) 90
Torpaq, tikili və avadanlığın satışından zərər (45 – 32) 13
Uzunmüddətli aktivlərə investisiyaların satışından mənfəət (5)
Faiz xərcləri (xalis) 50
Mal-material ehtiyatlarının (artması)/azalması (48)
Debitor borclarının (artması)/azalması (75)
Kreditor borclarının artması/(azalması) 8
333
Ödənilmiş faiz xərcləri (75)
Dividendlərin ödənilməsi (80)
Ödənilmiş vergi (110 + 140 – 120) (130)
Əməliyyat fəaliyyətlərindən daxil olmuş xalis pul vəsaitləri 48
İnvestisiya fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını
Torpaq, tikili və avadanlığın alınması üçün ödənişlər (H2) (201)
Uzunmüddətli qeyri-maddi aktivlərin alınması üçün ödənişlər (50)
Torpaq, tikili və avadanlığın satışından daxilolmalar 32
Uzunmüddətli aktivlərə investisiyaların satışından daxilolmalar 30

Alınmış faiz 25

İnvestisiya fəaliyyətlərindən daxil olmuş xalis pul vəsaiti (164)

Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən pul vəsaitləri axını Pul ekvivalentlə

Səhm kapitalının emissiyası vəsaitləri rində artım
Uzunmüddətli borc öhdəliyi və 1.1.X2
Maliyyələşdirmə fəaliyyətlərindən daxil olmuş xalis pul vəsaitləri onların tarixində
 olan pul vəsaitləri və onların ekvivalentləri 31.12.X2 tarixində olan pul
vəsaitləri və onların ekvivalentləri 60
120
180
64
(97)
(33)
Hesablamalar
1 Amortizasiya xərcləri

$'000 $'000
31 dekabr 20X2-ci il tarixinə amortizasiya 340
31 dekabr 20X1-ci il tarixinə amortizasiya 290
Satılmış aktivlər üzrə amortizasiya (85 – 45) 40

250
Hesabat ili üzrə məbləğ 90

2 Torpaq, tikili və avadanlığın alınması

TORPAQ, TİKİLİ VƏ AVADANLIQ (İLKİN DƏYƏR)

Qeyd. İmtahanda pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatla bağlı bir sıra problemləri həll etməli ola
bilərsiniz. Məsələn:
 Səhm kapitalı məsələləri. Daxilolmalar səhm kapitalı və emissiya gəliri arasında bölüşdürülür;
 Pulsuz (ödənişsiz) emissiya. Bu əməliyyatda pul vəsaitləri iştirak etmir;
 Uzunmüddətli aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi. Bu, aktivlərin alınması və xaric olunmasını
hesablayan zaman nəzərə alınmalıdır;
 Ödənilməmiş vergidə dəyişikliklər. Bu, ödənilmiş vergilərin hesablanması zamanı nəzərə
alınmalıdır;
 Maliyyə icarələri. Maliyyə icarələri vasitəsilə alınmış aktivlərə uzunmüddətli aktivlərin hesablanması
zamanı düzəlişlər olunmalıdır və maliyyə icarəsi üzrə ödənilmiş məbləğ pul vəsaitlərinin
hərəkəti kimi təqdim olunmalıdır.
Praktiki Suallar Toplusundan maliyyə icarəsi ilə bağlı mövzunu əhatə edən 27-ci sualı həll etməyi
unutmayın.

1. Asılı müəssisələrin uçotu

ГЫСА ХЦЛАСЯ
28 №-ли БМУС-нин тялябляриня ясасян, консолидя едилмиш малиййя щесабатларында асылы
мцяссисялярин учоту иштирак пайы принсипляриня уйьун апарылмалыдыр.
 1.1 Əsas anlayışlar

Biz 20-ci fəsildə bəzi mühüm anlayışları nəzərdən keçirmişik; onlar bəzi əlavə mühüm anlayışlarla bərabər bu
fəsildə təkrar olunur.

Əsas
 Асылы мцяссися ортаглыг кими сящмдар ъямиййят щесаб едилмяйян мцяссисяляр дахил
terminlər олмагла, инвесторун ящямиййятли тясиря малик олдуьу, лакин ня тюрямя, ня дя бирэя
nəzarət olunmayan мцяссисядир;
 Ящямиййятли тясир мцяссисянин инвестисийа обйектинин малиййя вя ямялиййат
сийасятляри иля баьлы гярарларын гябул едилмясиндя иштирак етмяк, лакин бу сийасятляр
цзяриндя нязаряти вя йа бирэя нязаряти тямин етмяйян сялащиййятидир;
 Иштирак пайы методу инвестисийанын яввялъя илкин дяйяри иля учота алындыьы вя
инвесторун инвестисийа обйектинин халис активляриндяки пайында сатыналмадан сонраки
дяйишикликляр цзря дцзялишляр едилдийи мцщасибат учоту методудур. Инвесторун
мянфяят вя йа зяряр щаггында щесабатында онун инвестисийа обйектинин мянфяят вя йа
зяряриндяки пайы якс етдирилир.

Biz asılı müəssisədə investisiyanın dərəcəsinin necə müəyyən olunduğunu artıq nəzərdən keçirmişik. 20-ci
fəslin 1-ci bölməsinə qayıdıb bunu yenidən nəzərdən keçirə bilərsiniz (Nəzərə alın ki, törəmə müəssisəyə
investisiyanın uçotunda olduğu kimi, investorun investisiya qoyduğu müəssisə üzərində əhəmiyyətli təsirə
malik olması qiymətləndirilən zaman potensial səsvermə hüquqları da nəzərə alınmalıdır).
28 №-li BMUS-yə əsasən, konsolidə edilmiş hesabatlarda asılı müəssisələrə qoyulan bütün investisiyaların
uçotunun iştirak payı metoduna uyğun aparılması tələb edilir. Lakin investisiya 5 №-li BMHS-yə əsasən “satış
üçün nəzərdə tutulan” kimi təsnif edildiyi halda, bu investisiya 5 №-li BMHS-yə əsasən uçota alınmalıdır (16-ci
fəslə bax); və ya aşağıdakı abzasda olduğu kimi, investor iştirak payı metodunu tətbiq etməkdən azad
oluna bilər.
İnvestor iştirak payı metodunun tətbiqindən aşağıdakı hallarda azad edilir:
(a) O, 27 № li BMUS-yə əsasən konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarını hazırlamaqdan azad olunmuş ana
müəssisədir; və ya
(b) Aşağıdakıların hamısı mövcud olarsa:
(i) investor digər müəssisənin tam və ya qismən mülkiyyətində olan törəmə
müəssisədir və onun digər sahibləri, o cümlədən səsvermə hüququna sahib
olmayanlar iştirak payı metodunun tətbiq edilmədiyindən xəbərdardırlar və buna etiraz
etmirlər;
(ii) investorun qiymətli kağızları fond birjalarında satılmır;
(iii) o, öz qiymətli kağızlarının fond birjalarına satışa çıxarılması prosesində deyil; və
(iv) əsas və ya aralıq ana müəssisə Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlarına uyğun şəkildə
konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarını dərc edir.
28 №-li BMUS-nin yenilənmiş versiyasına əsasən, asılı müəssisə öz maliyyə vəsaitlərini investora ötürmək
bacarığına əhəmiyyətli dərəcədə xələl gətirəcək uzunmüddətli məhdudiyyətlər altında fəaliyyət göstərdiyi
halda, asılı müəssisəyə qoyulmuş investisiyanın
iştirak payı metodu ilə uçota alınmamasına artıq icazə verilmir. İştirak payı metodunun tətbiq edilməsinin
dayandırılması yalnız əhəmiyyətli təsirin itirilməsi ilə mümkündür.
İnvestor əhəmiyyətli təsirini itirdiyi andan etibarən, iştirak payı metodundan istifadəni dayandırmalıdır.
Həmin tarixdən etibarən, investor bu investisiyanın uçotunu Maliyyə alətləri: tanınma və qiymətləndirmə adlı 39
№-li BMUS-yə əsasən aparmalıdır. Bu tarixdə artıq asılı müəssisəyə investisiya hesab edilməyən bu
investisiyanın balans dəyəri, 39 №-li BMUS-yə əsasən, maliyyə aktivi kimi uçota alınmalıdır və həmin tarixə
maliyyə aktivinin ilkin ölçülməsi zamanı onun ilkin dəyəri kimi qəbul edilməlidir.

1.2 İnvestorun fərdi maliyyə hesabatları

Əgər investor konsolidə edilmiş maliyyə hesabatları hazırlayırsa (törəmə müəssisələrə sahib olduğu üçün), asılı
müəssisəyə investisiyanın uçotu onun öz fərdi maliyyə hesabatlarında ya:
(a) İnvestisiyanın ilkin dəyərilə; ya da
(b) 39 №-li BMUS-yə əsasən (ədalətli dəyəri ilə) aparılır.
Əgər investor konsolidə edilmiş maliyyə hesabatları hazırlamırsa (yəni törəmə müəssisələri yoxdursa), lakin asılı
müəssisədə investisiyaya malikdirsə, bu, eyni qaydada, investorun maliyyə hesablarında ya ilkin
dəyərilə, ya da 39 №-li BMUS-yə əsasən uçota alınmalıdır (10- cu fəslə bax).

2. İştirak payı metodu

2.1 İştirak payı metodunun tətbiqi:

Konsolidə edilmiş hesabatlar

İştirak payı metodunun tətbiqini tələb edən prosedurların çoxu tam konsolidasiya üçün tələb olunanlarla
eynidir. Xüsusilə də qrupdaxili realizə edilməmiş mənfəət konsolidasiya zamanı ləğv edilməlidir.
Qudvil alış dəyəri ilə investorun asılı müəssisənin müəyyən edilə bilən xalis aktivlərinin ədalətli dəyərində
olan payı arasındakı fərq (müsbət və ya mənfi) şəklində hesablanır. Bu, 3 №- li BMHS-nin tələblərinə (6-cı
fəslə bax) əsasən uçota alınmalıdır.

2.1.1 Mənfəət və zərər haqqında

konsolidə edilmiş hesabat
Əsas prinsipə görə, investisiya qoyan şirkət (X), asılı müəssisənin (Y) dividend ödəyib- ödəməməsindən
asılı olmayaraq, onun mənfəətində öz payının uçotunu aparmalıdır. Bunun üçün X şirkəti öz konsolidə
edilmiş mənfəətinə Y şirkətinin vergidən sonrakı mənfəətində
qrupa aid olan payını əlavə edir.
Bu növ uçot ilə törəmə müəssisənin maliyyə nəticələrinin konsolidasiyası arasındakı fərqə diqqət yetirin. Əgər
Y şirkəti X şirkətinin törəmə müəssisəsi olsa idi, X şirkəti onun bütün satış gəlirlərini, satışın maya dəyərini və s.
göstəricilərini öz hesablarına daxil edərdi və sonra nəzarət etməyən iştirak paylarını ayırmaq üçün bir sətirlik
düzəliş edərdi.
İştirak payı metodunun tətbiqi zamanı isə asılı müəssisənin gəliri, satışlarının maya dəyəri və digər göstəriciləri
qrupun göstəriciləri ilə birləşdirilmir. Bunun əvəzində ana müəssisənin və onun törəmə müəssisələrinin müvafiq
hesablarına yalnız asılı müəssisənin vergidən əvvəlki mənfəətində və il üzrə vergi məbləğində qrupun
payı əlavə olunur.

2.1.2 Maliyyə vəziyyəti haqqında

konsolidə edilmiş hesabat
Bu hesabatda asılı müəssisələrə qoyulan investisiya satınalma zamanı öz ilkin dəyərilə göstərilir. Bu məbləğ
hər il qrupun asılı müəssisənin il üzrə mənfəətində (zərərində) olan payı qədər artacaqdır (azalacaqdır).

2.2 Misal: Asılı müəssisə

P şirkəti törəmə müəssisələri olan bir şirkətdir. O, 1 yanvar 20X8-ci il tarixində A şirkətinin nominal dəyəri $1
olan 100,000 ədəd adi səhmlərindən 25,000 ədədini əldə etmiş və buna görə
$60,000 ödəmişdir. 31 dekabr 20X8-ci il tarixində bitən il ərzində A şirkəti $24,000 məbləğində vergidən
sonrakı mənfəət əldə edir və bu məbləğdən $6,000 məbləğində dividend ödəyir.
A şirkətinin maliyyə nəticələri P şirkətinin 31 dekabr 20X8-ci il tarixində bitən il üçün fərdi və konsolidə edilmiş
maliyyə hesabatlarında necə uçota alınmalıdır?

Həlli
Bu investisiya P şirkətinin fərdi hesabatlarında 1 yanvar 20X8-ci il tarixində olan ilkin dəyəri ilə göstərilməlidir.
İnvestisiyanın dəyərdən düşdüyü (aşağı bax) hallar istisna olmaqla, bu məbləğ P şirkətinin maliyyə vəziyyəti
haqqında fərdi hesabatında daim qalacaqdır. P şirkətinin mənfəət və zərər haqqında fərdi hesabatına ediləcək
yeganə yazı alınmış dividendlər ilə bağlıdır. 31 dekabr 20X8-ci il tarixində bitən il üçün P şirkəti aşağıdakı
mühasibat yazılarını etməlidir:

DEBET Pul vəsaiti $1,500

KREDİT Asılı müəssisələrdəki paylardan mənfəət $1,500
P şirkətinin konsolidə edilmiş hesabatlarında A şirkətinə investisiya iştirak payı metodundan istifadə edilərək uçota
alınmalıdır. Konsolidə edilmiş vergidən sonrakı mənfəətə qrupun A şirkətinin vergidən sonrakı
mənfəətindəki payı daxil edilməlidir (25% * $24,000 = $6,000). Bu mənfəətin dividend kimi verilmiş hissəsi artıq
P şirkətinin fərdi hesabatında qeyd olunmuşdur və avtomatik olaraq, konsolidə edilmiş nəticələrə daxil
edilmişdir. Qrupun asılı müəssisənin mənfəətindəki payının dividend kimi verilməmiş ($4,500) hissəsi isə
aşağıdakı düzəliş edilməklə konsolidə olunmalıdır.

DEBET Asılı müəssisələrə investisiya $4,500

KREDİT Asılı müəssisələrdəki paylardan mənfəət $4,500
Belə ki, “Asılı müəssisələrə investisiya” aktivi $64,500 məbləğində göstərilir. Bu məbləğ investisiyanın ilkin
dəyəri üstəgəl satınalmadan sonrakı bölüşdürülməmiş mənfəətin qrupa düşən payından ibarətdir.
3. Mənfəət və zərər haqqında
hesabat və maliyyə vəziyyəti
haqqında hesabat
3.1 Mənfəət və zərər haqqında konsolidə
edilmiş hesabat

Инвестисийа гойан груп асылы мцяссисянин верэидян сонракы мянфяятиндяки пайыны, онун ГЫСА ХЦЛАСЯ
дивиденд шяклиндя юдянилиб-юдянилмямясиндян асылы олмайараг, юз мянфяят вя зяряр
щаггында консолидя едилмиш щесабатына дахил едир.

Asılı müəssisələri olan qrupun mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatını hazırlamaq üçün
konsolidasiya cədvəlindən istifadə etmək olar. Aşağıdakı misalda verilən asılı müəssisənin mənfəətinə aid
uçot qaydasını diqqətlə nəzərdən keçirin.

3.2 Misal
Aşağıdakı konsolidasiya cədvəli P şirkətlər qrupuna aiddir. Bu qrup ana müəssisə (P şirkəti), 80%-li törəmə
müəssisə (S şirkəti) və qrupun 30% payı olan asılı müəssisədən (A şirkəti) ibarətdir.

KONSOLİDASİYA CƏDVƏLİ
Qrup P şirkəti S şirkəti A şirkəti
$'000 $'000 $'000 $'000
Satış gəlirləri 1,400 600 800 300
Satışın maya dəyəri 770 370 400 120
Məcmu mənfəət 630 230 400 180
İnzibati xərclər 290 110 180 80
340 120 220 100
Alınmalı olan faiz gəlirləri
30 30 – –
370 150 220 100
Ödənilməli olan faiz xərcləri (20) – (20) –
Asılı müəssisənin mənfəətində pay
((100 – 43) x 30%) 17 – –
367 150 200 100
Mənfəət vergisi xərcləri
Qrup (145) (55) (90)
Asılı müəssisə – – (43)
Hesabat ili üzrə mənfəət 222 95 110 57
Nəzarət etməyən iştirak payı
(110x20%) (22) – (22) –
200 95 88 57
Şirkətdaxili dividendlər – 20 (18) (2)
Qrupun mənfəəti 200 115 70 55
Aşağıdakıları nəzərə alın:
(a) Asılı müəssisənin satış gəlirləri, məcmu mənfəəti və amortizasiya kimi sair məsrəfləri qrupun satış
gəlirləri, məcmu mənfəəti, amortizasiya və s. maddələrinə daxil edilmir;
(b) Qrupun asılı müəssisənin mənfəətindəki payı qrupun mənfəət və zərər haqqında
 hesabatına kredit (əlavə) edilir. Əgər asılı müəssisə il ərzində satın alınıbsa, satınalmadan əvvəlki mənfəəti
çıxmaq lazımdır (cari il üzrə mənfəət vergisini nəzərə alaraq);
(c) Nəzarət etməyən iştirak payları yalnız törəmə müəssisələrə tətbiq edilir.

3.3 Mənfəət və zərər haqqında

konsolidə edilmiş hesabatın
forması
Aşağıda törəmə və asılı müəssisələri olan şirkət üçün mənfəət və zərər haqqında konsolidə edilmiş hesabatın
tövsiyə olunan forması təqdim olunmuşdur (yuxarıda verilmiş misaldakı rəqəmlərdən istifadə etməklə).
$'000
Satış gəlirləri 1,400
Satışın maya dəyəri 770
Məcmu mənfəət 630
İnzibati xərclər 290
340
Digər gəlirlər: alınmalı olan faiz gəlirləri 30
370
Maliyyə məsrəfləri (20)
350
Asılı müəssisənin mənfəətində pay (30 – 13) 17
Vergidən əvvəlki mənfəət 367
Mənfəət vergisi xərcləri (145)
Hesabat ili üzrə mənfəət 222
Mənfəətin bölüşdürülməsi: Ana
müəssisənin səhmdarları 200
Nəzarət etməyən iştirak payı 22
222

3.4 Maliyyə vəziyyəti haqqında

konsolidə edilmiş hesabat
ГЫСА ХЦЛАСЯ
Малиййя вязиййяти щаггында консолидя едилмиш щесабатда асылы мцяссисяляря
инвестисийалар ашаьыдакы кими эюстярилмялидир:
– Асылы мцяссисяйя инвестисийанын илкин дяйяри; цстяэял
– Сатыналмадан сонракы мянфяятдя групун пайы; чыхылсын
– Дивиденд олараг юдянилмиш щяр щансы мябляь; чыхылсын бу инвестисийа цзря
силинмиш щяр щансы мябляьи.

Daha öncə də izah olunduğu kimi, maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabata “Asılı müəssisələrə
investisiya” adlı aktiv daxil edilir. Bu aktivin balans dəyəri onun ilkin dəyəri üstəgəl satınalmadan sonra
qazanılan mənfəətin dividend kimi paylanılmamış məbləğinin qrupa aid olan hissəsindən ibarətdir.
3.5 Misal: Maliyyə vəziyyəti
haqqında konsolidə edilmiş
hesabat
1 yanvar 20X6-cı il tarixində A şirkətinin xalis maddi aktivləri $220,000 təşkil etmişdir. Bu aktivlər nominal
dəyəri $1 olan 100,000 ədəd adi səhm və $120,000 məbləğində gəlir (kapital) ehtiyatları ilə
maliyyələşdirilmişdir. Törəmə müəssisələrə sahib olan P şirkəti $75,000 ödəməklə A şirkətinin 30,000 səhmini əldə
edir. 31 dekabr 20X6-cı il tarixində bitən hesabat ili ərzində A şirkətinin vergidən sonrakı mənfəəti $30,000 təşkil
etmişdir və bu mənfəətdən $12,000 məbləğində dividend ödənilmişdir.
31 dekabr 20X6-cı il tarixinə olan maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatda P şirkətinin A
şirkətinə qoyduğu investisiyanın necə əks etdiriləcəyini göstərin.

Həlli
MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT
31 DEKABR 20X6-cı İL (çıxarış)

Суал
Asılı müəssisə – I
Aşağıda ana müəssisə olan Parent şirkətinin, onun törəmə müəssisələrinin və Assosiet şirkəti adlı asılı
müəssisənin hesabatlarının layihələri təqdim olunur. Parent şirkəti üç il əvvəl Assosiet şirkətinin səhm kapitalının 40%-ni
satın almışdır və həmin tarixdə Assosiet şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəəti $40,000 təşkil etmişdir.

MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA İCMAL-HESABAT

MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA İCMAL-HESABAT

Sizdən Parent şirkətinin konsolidə edilmiş icmal hesabatlarını hazırlamaq tələb olunur.
Qeydlər:
(1) Asılı müəssisənin aktivlərinin/öhdəliklərinin ədalətli dəyərlə göstərildiyini fərz edin;
(2) Törəmə müəssisədə nəzarət etməyən iştirak paylarının olmadığını fərz edin.

Ъаваб
PARENT şirkəti
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT

Qeydlər:
(a) Vergiyə aid qeyddə vergi xərclərində $12,000 məbləğinin asılı müəssisənin vergisi olduğu
açıqlanmalıdır;
(b) Hesabatlarda Parent şirkətinin səhmdarlarına aid mənfəət təqdim olunmalı və həmin şirkətin öz
hesablarında qeydə alınan mənfəətin məbləği açıqlanmalıdır. Bu misalda bunu etmək üçün kifayət
qədər məlumat təqdim olunmamışdır.
PARENT ŞİRKƏTİ
MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT

Qeyd:
Hesablamalar:

Суал
Asılı müəssisə – II
31 dekabr 20X8-ci il tarixində Alfred şirkəti Grimbald şirkətinin səhmlərinin 25%-ni $38,000 ödəməklə satın
almışdır.
31 dekabr 20X9-cu il tarixində bitən il ərzində Grimbald şirkətinin vergidən əvvəlki mənfəəti
$82,000 təşkil etmiş və bu mənfəət üzrə $32,000 məbləğində mənfəət vergisi hesablanmışdır.
31 dekabr tarixində bu mənfəətdən $20,000 məbləğində dividend ödənilmişdir.
28 №-li BMUS-yə əsasən, Alfred şirkətlər qrupunun konsolidə edilmiş hesabatlarında asılı müəssisə üzrə
əks olunacaq rəqəmləri hesablayın.

Ъаваб
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏR HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT

MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABAT

Hesablama

Aşağıda göstərilən qaydalar ana-törəmə müəssisələrin konsolidasiyasına uyğun və oxşardır. (a) Eyni hesabat
tarixlərinə hazırlanmış maliyyə hesabatlarından istifadə edin;
(b) Əgər bu mümkün deyilsə, aradakı vaxt ərzində baş vermiş əhəmiyyətli əməliyyatlara/hadisələrə
görə düzəlişlər edin. Asılı müəssisənin hesabat tarixi ilə investorun hesabat tarixi arasındakı zaman
fərqi 3 aydan çox olmamalıdır;
(c) Oxşar şəraitdə baş verən bənzər əməliyyatlar və hadisələr üçün vahid uçot siyasətindən istifadə edin və ehtiyac
olarsa, qrup siyasətini əks etdirmək üçün asılı müəssisənin hesabatlarına düzəlişlər edin.
 3.6 “Yuxarı istiqamətli” və “aşağı
istiqamətli” əməliyyatlar
“Yuxarı istiqamətli” əməliyyatlar dedikdə, adətən asılı müəssisənin aktivlərinin investora satışı nəzərdə tutulur.
“Aşağı istiqamətli” əməliyyatlar dedikdə isə investorun aktivlərinin asılı müəssisəyə satışı nəzərdə tutulur.
İnvestor (onun konsolidə edilmiş törəmə müəssisələri daxil olmaqla) ilə asılı müəssisə arasında “yuxarı
istiqamətli” və “aşağı istiqamətli” əməliyyatlardan yaranan mənfəət və zərər investorun asılı müəssisədəki
payına uyğun olaraq hesabatlardan xaric edilir. Bu, ana və törəmə müəssisələr arasındakı qrupdaxili
əməliyyatların qalıqlarının ləğvetmə prosedurlarına çox oxşardır. Unutmayın ki, yalnız qrupun payı ləğv
edilməlidir.

3.7 Misal: Aşağı istiqamətli əməliyyat

Törəmə müəssisələri olan A şirkəti B şirkətinin səhmlərinin 25%-nə sahibdir. İl ərzində A şirkəti B şirkətinə $1,000,000
məbləğində satış həyata keçirmişdir. Satılan malların qiyməti onların ilkin (maya) dəyərinə 25% mənfəət əlavə
olunmaqla müəyyənləşdirilir. İlin sonunda bütün bu mallar B şirkətinin mal-material ehtiyatında
qalmışdır.

Həlli
A şirkəti asılı müəssisəyə satışlardan $200,000 ($1,000,000 x 25/125) məbləğində realizə edilməmiş mənfəət
əldə etmişdir. Burada qrupun payı (25%) ləğv edilməlidir.
DEBET Satışın maya dəyəri (mənfəət və zərər haqqında
konsolidə edilmiş hesabat) $50,000
KREDİT Asılı müəssisəyə investisiya (maliyyə vəziyyəti
haqqında konsolidə edilmiş hesabat) $50,000

Satış asılı müəssisəyə edildiyinə görə, satılmayan mal-material ehtiyatında qrupun payı ilin sonunda asılı müəssisəyə qoyulan
investisiyanın bir hissəsini təşkil edir. Əgər asılı müəssisə
ана мцяссисяйя сатышы щяйата кечирся иди, дцзялиш ашаьыдакы шякилдя едилярди:
ДЕБEТ Сатышын майа дяйяри (мянфяят вя зяряр щаггында
консолидя едилмиш щесабат) $50,000
КРЕДИТ Мал-материал ещтийатлары (малиййя вязиййяти щагqında
консолидя едилмиш щесабат) $50,000
Групун сатыш эялириндяки пайы мянфяят вя зяряр щаггында консолидя едилмиш щесабатдан да
ляьв едилмялидир.
ДЕБEТ Сатыш эялири (25% х 1,000,000) $250,000
КРЕДИТ Сатышын майа дяйяри $250,000
3.8 Asılı müəssisənin zərərləri

İştirak payı metodundan istifadə olunduqda və asılı müəssisənin zərərlərində investora aid edilən zərərlərin
məbləği onun asılı müəssisədə payının dəyərinə bərabər və ya bu paydan artıq olarsa, investor asılı
müəssisənin zərərlərində ona aid olan hissəni maliyyə hesabatlarına daxil etməyi dayandırmalıdır. Hesabatlarda isə
investisiya sıfır dəyərilə göstərilməlidir. Asılı müəssisədəki pay, adətən, asılı müəssisəyə investisiyanın balans
dəyərinə bərabərdir, lakin bura həmçinin digər uzunmüddətli paylar da daxildir, məsələn, uzunmüddətli
debitor borcları və ya kreditlər.
İnvestorun payı sıfıra qədər azaldıqda, əlavə zərərlər yalnız investorun asılı müəssisə əvəzinə müəyyən öhdəliklər
götürdüyü və ya asılı müəssisənin adından ödənişlər etdiyi hallarda tanınır (məsələn, əgər investor asılı
müəssisənin üçüncü tərəflərə borclu olduğu məbləğlərə görə zəmanət veribsə).

3.9 Dəyərdəndüşmə zərərləri

39 №-li BMUS-də maliyyə aktivinin (asılı müəssisə daxil olmaqla) dəyərdən düşməsini göstərən bir sıra
göstəricilərin siyahısı təqdim olunmuşdur. Dəyərdəndüşmə zərərləri Aktivlərin dəyərdən düşməsi adlı 36 №-li BMUS-
yə əsasən, hər bir asılı müəssisə üçün ayrıca tanınır.
Asılı müəssisə üzrə hər hansı dəyərdəndüşmə zərəri maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatda onun balans
dəyərindən çıxılır.
Hesablama aşağıdakı kimi olacaqdır.

İmtahan
Имтащанда щям асылы мцяссися, щям дя тюрямя мцяссисянин консолидя едилмясини тяляб
едян суалларла растлашмаг гейри-ади щал дейил.
üzrə əsas
məqamla
r
Суал Maliyyə vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabat

J şirkəti və onun investisiya qoyduğu P və S şirkətlərinin 31 dekabr 20X5-ci il tarixi üçün maliyyə
vəziyyəti haqqında hesabatları aşağıda verilmişdir.
31 DEKABR 20X5-ci İL TARİXİNƏ MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ HAQQINDA HESABATLAR
Əlavə məlumat:
(a) J şirkəti 1 yanvar 20X0-cu il tarixində $1,000,000 ödəyərək P şirkətində 600,000 adi səhm əldə etmişdir.
Həmin tarixdə P şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəəti $200,000 təşkil etmişdir;
(b) P şirkətinin satınalma tarixində daşınmaz əmlakının ədalətli dəyərinin onun maliyyə vəziyyəti haqqında
hesabatda göstərilmiş dəyərindən $400,000 məbləğində çox olduğu hesab olunurdu. P şirkəti həmin
daşınmaz əmlakı 20W0-cu ilin yanvar ayında almışdır. Bu əmlakın ümumi dəyərinin 50%-ni təşkil
edən bina elementi 50 il faydalı istifadə müddəti ərzində öz ilkin dəyəri əsasında amortizasiya
edilir;
(c) 1 yanvar 20X4-cü il tarixində J şirkəti $500,000 ödəməklə S şirkətində 225,000 adi səhm satın almışdır.
Həmin tarixdə S şirkətinin bölüşdürülməmiş mənfəəti $150,000 təşkil etmişdir;
(ç) P şirkəti həm J, həm də S şirkətinin istifadə etdiyi məhsul istehsal edir. P şirkəti qrupdaxili satışlarını malların
maya dəyərinin üstünə 25% mənfəətini əlavə etməklə həyata keçirir. 31 dekabr 20X5-ci il tarixində bu
məhsulların $100,000 məbləğində hissəsi J şirkətinin mal-material ehtiyatında, $80,000 məbləğində hissəsi
isə S şirkətinin mal- material ehtiyatında qalmışdır;
(d) P şirkətinin qudvili dəyərdən düşmüşdür və tamamilə silinməlidir. S şirkətinə investisiyada $92,000
məbləğində dəyərdəndüşmə zərəri tanınmalıdır.

Tələb olunur:
J şirkətlər qrupunun 31 dekabr 20X5-ci il tarixinə rəsmi illik hesabata daxil edilə biləcək qaydada maliyyə
vəziyyəti haqqında konsolidə edilmiş hesabatını hazırlayın.

Ъаваб
J ŞİRKƏTLƏR QRUPUNUN 31 DEKABR 20X5-ci İL TARİXİNƏ OLAN MALİYYƏ VƏZİYYƏTİ
HAQQINDA KONSOLİDƏ EDİLMİŞ HESABATI
 $'000
Uzunmüddətli aktivlər
Daşınmaz əmlak (H2) 3,570.00
Maşın və avadanlıqlar (795 + 375) 1,170.00
Asılı müəssisəyə investisiya (H8) 475.20
5,215.20
Cari aktivlər
Mal-material ehtiyatları (H3) 855.00
Debitor borcları (H4) 620.00
Pul vəsaiti (50 + 120) 170.00
1,645.00
Cəmi aktivlər 6,860.20
Kapital və öhdəliklər
Kapital
Səhm kapitalı 2,000.00
Bölüşdürülməmiş mənfəət (H9) 1,778.12
3,778.12
Nəzarət etməyən iştirak payı (H6) 892.08
4,670.20
Uzunmüddətli öhdəliklər
12%-li borc öhdəliyi (500 + 100) 600.00
Cari öhdəliklər (H5) 1,590.00
Cəmi kapital və öhdəliklər 6,860.20

Hesablamalar
1 Qrupun strukturu:

Ж
1.1.XO 1.1.X4
60 % 30%
(6 ил яввял) (2 ил
яввял)
ПС

2 Daşınmaz əmlak:
$'000
J şirkəti 1,950
P şirkəti 1,250
Ədalətli dəyər üzrə düzəlişlər 400
Əlavə amortizasiya (400 x 50% : 40) x 6 il (20X0-20X5) (30)
3,570

3 Mal-material ehtiyatları:
$'000
J şirkəti 575
P şirkəti 300
Realizə edilməmiş mənfəət (100 x 25/125) (20)
855

4 Debitor borcları:
 $'000
J şirkəti 330
P şirkəti 290
620
5 Cari öhdəliklər:
$'000
J şirkəti: bank overdraftı 560
ticarət üzrə kreditor borcları 680
P şirkəti: ticarət üzrə kreditor borcları 350
1,590

6 Hesabat tarixində nəzarət etməyən iştirak payı:

7 Qudvil:

8 Asılı müəssisəyə investisiya:

$'000
İnvestisiyanın ilkin dəyəri 500.00
Satınalmadan sonrakı mənfəətdə pay (390 – 150) x 30% 72.00
Çıxılsın realizə edilməmiş mənfəət (4.80)
Çıxılsın dəyərdəndüşmə zərəri (92.00)
475.20
9 Bölüşdürülməmiş mənfəət:
J şirkəti P şirkəti S şirkəti
$'000 $'000 $'000
Sualın şərtlərinə əsasən Bölüşdürülməmiş 1,460.0 885.0 390.0
mənfəət Düzəlişlər
Realizə edilməmiş mənfəət (H10)
(24.8)
Ədalətli dəyər üzrə düzəlişlər (H11) (30.0)
830.2 390.0
Çıxılsın satınalmadan əvvəlki (200.0) (150.0)
bölüşdürülməmiş mənfəət
1,460.0 630.2 240.0
П: 60% х 630.2 378.1
С: 30% х 240 72.0
Чыхылсын дяйярдяндцшмя зяряри: П (40.0)
С (92.0)
1,778.1
10 Realizə edilməmiş mənfəət:

$'000
J (ana müəssisə) şirkətinə edilən satışdan 100 x 25/125 20.0
S (asılı müəssisə) şirkətinə edilən satışdan 80 x 25/125 x 30% 4.8
24.8
11 Ədalətli dəyər üzrə düzəlişlər:
Satınalma zamanı fərq İndiki fərq
$'000 $'000
Daşınmaz əmlak 400 400
Əlavə amortizasiya: 200 x 6/40 – (30)
400 370

Bölüşdürülməmiş mənfəətə $30,000 silinməlidir.