VAN HOA XUNG HO CUA NGUOI VIET" Nguyén Thi Diém Phuong 1. Co sé ly thuyét 1.1. Tar ngit xung hé - dai tir xung hé 1a nhimg tir ding dé xung hé trong giao tip. Theo hai tac gia Diép Quang Ban — Hoang ‘Van Thung thi tir ngit xumg hé 1a nhimg tir “ding thay thé va biéu thi cdc déi twong tham gia qua trinh giao tiép (duoc phan anh trong noi dung y nghia cia thuc tr hay 16 hop thuc tik teong tg)”. Cé thé ndi, tir ngit ding dé xung ho trong tiéng Viét nhiéu hon rat nhidu so voi sé long tir ngit xung hé cia nhiéu ngén ngit khac trén thé gidi. Trong thuc té, sé luong tir ngit xung hé trong tiéng Viét (ké ca nhimg ti ngi xung hé géc, dich thyc va nhing tir duge dai tir héa ding dé xung hd) rat nhiéu, khé cé thé théng ké thanh mét con sé xdc dinh, béi trong khi giao tiép ngudi Viét ludn cé xu hudng tao ra nhig tir moi dé xumg hé. 1.2, Dac diém cuia tir ngir xung hé trong tiéng Viet Ngoai trir tir “tdi” dugc xem 1a tuong déi trung hoa vé thai dé, biéu cam, cac tlr ngér xung hé trong tiéng Viét déu mang dam mau sac bigu cam, qua cach xung hé gitta ngudi ndi va ngudi nghe ching ta cd thé nhn ra thai dé, tinh cam giira hai ngudi. * Bai viét duge dang trong Ky yéu hdi thio Nghién ciiu va ging day Vigt Nam hoc va tiéng Viét, NXB KHXH Ha Néi, 2011 386 ¢NHIEU TAC GIATrong méi phat ngén, cdc tir ngit xung hé phan anh truc tiép cdc méi quan hé gitta ngudi ndi va ngudi nghe, “phdn anh trinh do nhdn thitc, thai dé tinh cam cua ngudi noi voi ngudi nghe, tham chi con cé thé béc 16 nhan cach con nguoi (nguoi cé van héa hay khong; thai dé chan thét hay gid tao...” Vi thé viée sir dung cac tir ngit xung hé trong tiéng Viét phu thudc vao nhiéu yéu t6: nhan vat giao tiép (ngudi ndi — ngudi nghe); muc dich, néi dung giao tiép, tinh huéng giao tiép va cdc yéu to khac nhu tap quan, truyén thong ~ van héa, x4 héi, y thir hé, tam ly dan téc, khu vue dia ly v.v.. 2. Cach xung hé cia ngudi Viét duéi géc d6 van héa Lénin timg noi “ngén ngif la phurong tién giao tiép quan trong nhat cia con ngudi”. Ng6n ngi cén 1a mét bé phan cau thanh cla nén van héa cia mét cong dong va yéu té van hoa hién dién trong moi binh dién ctia giao tiép ngén ngi.. That vay, van héa va ngon ngitcé méi lién hé chat ché, khéng thé tach roi. Ng6n ngirla phuong tién chuyén ché van héa va van héa chia dung trong ngén ngit. Cac céng déng ngén ngi-van hda sé co nhiing phong cach giao tiép ngon ngit khac nhau. Nguoi Viét Nam co mot hé thong nghi thie Idi ndi rat phong phu ma trudc hét 1a sy phong phu trong hé théng xung hé. Vi thé, déi voi ngudi nude ngoai, ho thudng cam thay béi réi trude céch xumg hé cia ngudi Viét béi cach xung hd khéng chi la van dé thudc vé ng6n ngit ma né con biéu 16 dic trang tam ly, nép suy tu va van héa clia dan téc Viét. Cong viéc day ng6n ngit tic 1a qua trinh truyén tai van héa mét cach gian tiép va kha hiéu qua. Do 46, bai viét nay di vao xem xét cach xung hé dudi géc d6 van héa dé tim hiéu mot sé dac trung van héa Viét thé hién qua xung hé trong hoat dong giao tiép ctia ngudi Viét. 2.1, Viét Nam la nudc c6 truyén théng van hda néng nghiép lau doi, truyén théng van héa nay di tac dong sdu sac dén 16i song va cach suy nghi cia ngudi Viét cho nén ngudi Viét séng rat trong tinh cam, trén co so lay tinh nghia lam dau, ngudi Viét thudng nd “Mét bé cai ly khong bang mét ti cdi tinh” hay: “Dua nhau dén TUYEN TAP VIET NAM HOC 6387trudc ctra quan; Bén ngoai [a ly, bén trong Ia tinh” vi thé cach xung hé6 cia ngudi Viét cé tinh chat than mat héa cao. Vi cach xung hd nay, tét cA moi nguéi trong céng déng déu tré thanh ba con ho hang trong mét gia dinh. Nguoi ta moi gap nhau lan dau, tuy khong phai ho hang nhung ciing duoc goi 1a anh, chi, chu, bac, cé,... thy theo gidi tinh va d6 tudi. Co thé thay ngoai cdc dai ti nhan xung nhur t6i, tao, td, may, nd, han; chting tdi, chting tao, ching té, ching nd, bon han... cn cé mét sé lugng Idn cdc danh tit chi lién hé ho hang nhw: anh - em, ba - chau, cht — chau,... dé thay thé cho dai tir nhan xung va nhing danh tir nay co xu huong ln at cdc dai tt nhan xung. Nép séng truyén théng néng nghiép cén tao cho ngudi Viét tam ly nhuong nhin, trong su héa thudn (hiéu héa). Nguoi Viet Nam xung va hé theo nguyén tac xung khiém hé tén (tu xung thi khiém nhudng con goi déi tuong giao tiép voi minh thi ton kinh). Néu trong tiéng Anh dé xung minh thi nguoi ta ding ti “I”, ngudi Trung Quéc ding tt “wd” thi trong tiéng Viét co rat nhiéu cach tu thé hién minh: voi ngudi ngang hang thi xung 1a /di, 16, tao, minh..., voi ngudi trén thi xung 1a em, con, chdu,..., voi ngudi dudi thi xung 1a anh/chi, cd/chu, bac, éng/ba,... 2.2. Voi nép van héa lang xa va da trai qua mét thoi gian dai duéi ché dé phong kién nén tinh t6n ty, thir bac thé hién rat nghiém khic vi thé cdc ti xumg hé ciing duge ding theo ding cdp x4 héi. Ching han nhv trong gia dinh ngudi Viét thoi ay, bén canh cdc tir xung hé chung ciia vo chéng nhu: “anh, em, 6ng, ba” thi trong cac gia dinh néng dan nguéi ta con dung cdc tir xung hé nhur: “bé thang cu, me cai di, me cai him, ba no, 6ng no..” trong khi do cac gia dinh kha gid thi vo chéng lai xung hé nhw “tdi, minh, c4u, mg”. Con khi xung goi ca 2 ngudi thi ngudi Idn tudi hon hodc thir bac cao hon sé dugc goi truéc “Ong voi chau, 6 vdi chau, anh vai em, chi voi em, chti voi chau, thay véi tro, thi truéng voi nhan vién”, hodc “Kinh thua cdc cu, cac 6ng, cdc ba, cac anh, cac chi, v.v.”, nghia la phai thwa ngudi lén tudi trudc, roi moi dén dng, ba, anh, chi. Tén ty Ia sy thé hién dung quan hé tudi tac, thir bac trong ho 388 ¢NHIEU TAC GIAhang, ngoai x4 hdi... Vi thé trong tiéng Viét mdi cé cdc cach xung hé nghé nghiép, chic vu + tén ngudi duoc goi hay tur xung hé + chite vu (thay, c6, bac si, éng cai, éng ly, éng huyén, 6ng ddi...) nhu: giao Mu, thay Lam, cé MY, bac si Tuyét, 6ng giam déc, ba chi (nha) v.v.. Néu tén riéng cé che nang ding dé dinh danh mdi ca nhan trong xa hdi thi trong giao tiép cia ngudi Viét khong chi don thuan dimg 6 chtrc nang dé ma viéc ding tén dé xung goi con mang nhimg dic trung rat riéng. Mac dui ding tén dé xung goi dé dang va gon nhung han ché ciia né 14 khéng thé hién duoc quan hé. Trong tiéng Viét, viéc goi nhau bang tén riéng hau hét chi xay ra ti nguéi thuéc thé hé trén déi voi nhimg ngudi thudc thé hé dudi hodc 6 nguwdi vi tri cao hon déi voi ngudi 6 vi tri thap hon. Ong ba goi con chau, bé me goi con, chéng goi va, anh chi goi em. Vi du: Lan oi, ra day ba bao! Nga, an nhanh lén kéo tré gic hoc day! Nguoc lai, nhiing ngudi thudc thé hé dudi hay 6 vi tri thép hon thi khéng duoc sir dung tén riéng 6 vi tri déc lap d6i voi nhing ngudi thudc thé hé trén hodc ngudi cé vj tri cao hon. Néu cé str dung tén riéng thi phai di kem voi tir chi quan hé than thudc dimg truéc no. Vi du: Chi Hong oi, chi cho méo an gitip em nhé. Em tré roi. Ba Nam co khoé khéng a? Tuy nhién ngay nay trong lop tré cing cé nhiéu ngudi dung tén dé xung goi nhau trong méi quan hé ngang hang ban- ban. Dac diém tén ty trong van hda da dan dén tuc kiéng tén riéng cia ngudi Viét: goi dén tén riéng, nhat la tén riéng ctia bd me nhau 1a mét su xuc pham, ngudi ta chi 16i tén cai ra dé “réo” khi chtti nhau. Khi dat tén con ciing phai chu y dé tranh trang voi tén cua nhimg ngudi bé trén trong ho hang ciing nhu xung quanh hang xém. Dé tranh goi tén riéng cia nhimg ngudi Idn tudi trong gia dinh, dac biét la ngudi gia ngudi ta thuong sir dung tén riéng cia con hoiic chau dé thay cho tén riéng ctia déi tuong giao ti¢p. Chang TUYEN TAP VIET NAM HQC #389han nhu “ba cai Mi”, “bé thing Ng6” v.v.. Trong khi dé ngudi phuong TAy thi khi gap nhau phai hdi tén nhau dé goi va chao bang tén do. Trong hoan canh giao tiép théng thudng, khéng ai xung “toi” voi mét ngudi cao tudi, mot ngudi bac trén; cing nhu khong ai goi mét ngudi cao tudi, mét ngudi bac trén 14 “nd”. Con cac thanh vién giao tiép khéng thudc cing mét thé hé, it khi cé su “vuot” thir bac trong xumg hé. Trong quan hé giao tiép anh -chi- em, cc thanh vién giao tiép déu cé quan hé hang dudi-hang trén cho di ho co sinh d6i cing gitt chimg muc, tén trong khu6n phép va co tén ti. Truéng hop néu cé ngudi thir ba thi anh, chi goi em bang nhiéu cach khac nhau: “em minh, em t6, em tao” va em- vai dudi thuéng bi vai trén goi tat 1a “nd, han, con em, thang ranh, ranh con, thang em, con em, oat con (khi gidn dit)” trong khi vai trén rat hiém khi phai nhan nhimng cach goi nhu vay. Trong tiéng Viét, néu trong cdu giao tiép voi ngudi vai trén ma lugc bé tir xung hé thi bi danh gid 1a khong 18 phép, 1a ndi trong khéng hay cau cut lin. Trong giao tiép gia dinh, ngudi ta con str dung hinh thife khac 6 1a goi bang tén tuc, hau hét ding dé goi khi con con nhé vi nhiéu ly do: con khé nudi, tén tuc dé tao cam giac than thuong, bé bong, gan gai, tén tuc dat cho con gin véi ky niém, con vat hay mén n hai vo chéng hay gia dinh wa thich. Vi dy nhu goi con la “Tho”, “Khoai tay”, “Cun”, “Ti” v.v.. nhung khi con cai da In thi khéng str dung nhimg tén goi nay nifa. Mac di tinh tén ty thé hién cao nhung xung hé trong tiéng Viét ciing cé tinh dan chu, trong giao tiép cé khi ca hai cing 1a “chi” hodc cing 1a “em”, 6 phuong Tay ngudi ta thudng goi ngudi phu nit cé chéng theo tén chéng nhung 6 Viét Nam ngudi ta cé thé goi chéng theo tén vg hoc thir ctia vg hodic goi ve theo tén chéng hoac thir ctia chéng. Vi du anh Hing cé vg IA chi Lan, chi Lan thir hai trong gia dinh nén ngudi ta con goi anh Hung 1a anh Hai (theo thir cuia chi Lan) v.v.. 390enHIEU TAC GIAC4ch xung hé cia ngudi Viét cing thé hién sy bién chuyén va chiu su tac déng ctia théi gian va lich str. Ldi séng trong tinh cam cua ngudi Viét tat yéu din dén thai d6 “trong dite, trong van, trong phu n@’, nhiéu hoc gid phuong Tay goi khu vue Déng Nam Ala “xur sé mau hé” va vai tro cua phy nit rat lon. Tuy nhién, nén van hoa Viét Nam ti théi nha Lé lay Nho gido lam quéc gido, chiu anh hung kha nhiéu cia van hoa Trung Hoa, da du nhap nhiéu tu tung, trong 46 cé tu tuéng “nam tén n@ ty”, thuyét “Tam tong”. Phai chang viéc xung hé “Thua cac anh” réi mdi dén “cac chi”, “thua cac éng” rdi moi dén “cdc ba”, “quy éng” roi moi dén “quy ba” cing 14 mét biéu hién cia su du nhdp tu tudng nay? Trong khi dé ngay nay, phuong Tay voi phuong cham dé cao phy nit va binh dng gidi thi lai thua “Ladies and gentlemen”, “ladies” réi moi dén “gentlemen”. 2.3. Cu dan néng nghiép luén phai dan do can nhac dé lam néng nghiép, dé kip thoi tmg bién véi moi hoan canh nén ho cd cach té chite va tu duy linh hoat: “O bau thi tron, & dng thi dai”, “Di voi But mic 4o ca sa, di voi ma mac 4o giay” nén trong cach xung hé cia ngudi Viét cling cé tinh linh hoat cao, quan hé xung hé phu thudc vao tudi tac, dia vi x4 héi, thoi gian, khong gian giao tiép: Cung 1a hai nguéi nam ni, nhung khi nhé thudng goi nhau bang may-tao; lén lén goi nhau 1a cdu-té, ban; lay nhau réi goi nhau la anh-em, la nha no 1a minh; c6 con réi goi nhau 1a bd n6 - me no, ba nb - ma né; c6 chau rdi goi nhau la dng né - ba nd, bb me trong quan hé véi con cai duge goi la éng ba khi con cai da cé gia dinh va cé con; con khi con cai da én hoac khi da co con thi trong quan hé voi bd me duge goi la anh chi, em trong quan hé véi anh chi duge goi la chi (em trai, em chong), cd, di, cau vv. C6 khi 6ng ba goi chau cia minh khéng phai 1a “chau” ma ding ti “con”, ching han nhu: “Sao con khong khéa ctta nhu loi 6ng dan?”, Cach xung goi nay thé hién tinh cam u yém, than mat. 6 day cé hién tugng ha xuéng mét thir bac, tir éng ba- chau dén thay vai (bd me - con) khién ho gan gai than thiét voi nhau hon. “Tén ti van tén tai nhung thir bac da nhuéng ché cho tinh cam”. TUYEN TAP VIET NAM HOC 4391Tuy theo muc dich giao tiép ma sir dung tir xung hé cing khac nhau. Trong xung hé gitta vo va chong hai tir“‘anh” va “em” duéng nhu duoc ding thong dung va xuyén suét nhung khi gian nhau thi cé khi xung “tdi, éng”, “tdi, ba”, “tdi, c6”, “anh, t6i” hodc loai bé hoan toan cac tr xung. Vi du: Lan sau dig cé ma lam thé. Lam thé nita dimg c6 ma trach t6i day nhé! Ngoai “anh” va “em” xung hé gitta vo chéng ngudi Viét con ding céc tt nhu “minh, nha”. Néu vo (hodc chéng) giao tiép voi ngudi thir ba can nhac dén chéng (hoc vg) thi ho lai chuyén sang cach xung goi khac, cach xung goi nay con tiy theo ngudi thir ba d6 lén tuéi hay nhé tuéi hon minh, tinh chat quan hé thé nao. Hau hét nguoi vg (chong) thudng goi chdng (vg) theo cach goi cua nguoi thir ba va ciing tu xung minh theo cach goi cla ngudi thir ba goi minh (chong em, vg em, cé Ay, nha em, nha minh, chéng minh, vo minh, anh ay, cé ay, nha to, chéng td). Trong xumg hé cha me vdi con cai trudc ngudi thir ba thi cha me thudng goi con can cir theo tong quan tudi tac cla ngudi thir ba d6 véi con, ty khoang cach tudi tac cla ngudi thir ba dé so véi con it hay nhiéu (anh, chi, bac, cé, chu, thing + tén, con + tén...). Xung hé trong tiéng Viét duge str dung kha linh hoat va cé tinh da nghia, xung hé vita thé hién nhimg cach biét trong vai vé, trong tuéi tac ln tinh chat cia mi quan hé (gan giii, than mat hay chi méi quen so). Trong tiéng Viét tir“chau” chi ngudi thé hé sau nhung khéng phai 1a con, nhung trong mét sé truéng hop “chau” lai cé nghia 1a “con”, cing cé trudng hop nghia 1a “ti”. Chinh digu nay 44 lam cho nhiing nguoi nudc ngoai khi tiép xuic voi hé théng xung hé trong tiéng Viét cam thay bdi réi. 2.4. Léi song trong tinh dan dén dic trumg quan trong bac nhat cia vin héa néng nghiép la tam ly coi trong tap thé, cng dong. Cho nén khong thé khéng xét dén tinh céng déng trong xung ho cua ngudi Viét. Néu vin héa phuong Tay dé cao, xem trong cd nhan thi ngudi Viét lam gi cting phai tinh dén tap thé, luén co tap 392¢NHIEU TAC GIAthé dimg sau, hai ngudi giao tiép voi nhau nhung khéng chi xumg hé don thuan bang tén goi ma xung hé con thé hién ca méi quan hé rang budc cia ngudi dé trong cong dong. Nguoi Viét thudng goi nhau bang tén con, tén chau, tén vo, tén chdng, goi theo thién chtre hod vai ctia nguéi dé trong gia dinh nhu “bé thing Tém, me cai Tha, me Lan, bé Ngo, bd may, bé nd, me may, me nd, dng nd, ba nd, ong cai Lé...” khi nguéi ndi tu xung minh bang cach xung nh trén thi dé 1a mét cach cho ngudi déi thoai biét minh da cé con, cé chau, hodc da 1a bac 6ng, ba, bac cha me cho ngudi kia tién viéc xung hd. Do tinh céng dong, nguéi Viét Nam ty thay cé trach nhiém phai quan tam dén ngudi khac, ma muén quan tam thi can biét rd hoan canh. Mat khac, vi cdc dai tir xung hé trong tiéng Viét duoc phan chia kha ti mi va gan lién voi ca sc thai tinh cam, thai d6 khi str dung cho nén mét khi bat dau giao tiép phai xac dinh déi tuong giao tiép cua minh... dé chon ttr xung hé cho ph hop cho nén can phai cé dui cdc thong tin can thiét vé ca nhan nguoi déi thoai. Hon nia, do tinh céng dong, ngudi Viét Nam ty thy cé tréch nhiém phai quan tam dén ngudi khac, ma mudn quan tam thi can biét ro hoan canh, tudi tac...Cho nén khéng it ngudi nude ngoai té ra ngac nhién hoc khé chiu khi ngudi Viét Nam trong giao tiép cé théi quen ua tim hiéu, quan sat, danh gid: Tudi tac, qué quan, trinh do hoc van, dia vi x4 hdi, tinh trang gia dinh (bd me con hay mat, da c6 vo/chéng chua, cé con chua, may trai mdy gai...) ciia déi tuong giao tiép. Tuong ty nhu vay, néu giao tiép voi nguoi thir ba thi ngudi thir nhat phai thuc hién mét thao tac doan dinh vé tudi tac, di x4 hi, tinh chat quan hé, mite d6 quen than cia ngudi dé voi chdng (vg) minh dé hya chon Idi xumg hé cho pht hop. Dac diém nay cing ly gidi nguén géc cia nhig tir xung hé nhu “anh, chi, éng, ba, chu, bac,...” 14 xudt phat tlrcach xung hé gitta nhing ngudi trong gia dinh v6i nhau, vi déi voi ngudi Viét xd hi 1a mot dai gia dinh, ma 6 46 ngudi ta van thé hién trach nhiém, tinh cam voi nhau tly theo méi quan hé thn — so, tiy theo tinh cach va hoan canh x4 héi ctia ngudi giao tiép. TUYEN TAP VIET NAM HOC #3933. Két luan Khi giao tiép thi phai cé xung hi, hoat déng giao tiép luén dién ra trong nhing tinh hudng, pham vi cu thé cho nén xung ho ciing phai dugc xem xét trong timg pham vi, tinh huéng cu thé bdi vi “hanh vi xung goi da tru tuong ha thuéc tinh xa hi” cua déi tuong giao tiép nhu tudi tac, nghé nghiép, dia vi, hoc van, tén giao, tin nguéng, cac dic diém cia tinh hudng giao tiép cu thé (binh thudng, than mat, xué xéa, suéng sa...), ty thudc vao ting giai doan lich st, dia phuong, thanh thi hay néng thon va diéu dic biét la phai c6 su hiéu biét vé van héa. Cé nhu vay moi hiéu dugc hé thong xung hé trong tiéng Viét. Sir dung duge tir xung hé thich hop sé tao thém su than mat vdi ngudi tham gia déi thoai va do dé dé dat duoc hiéu qua giao tiép mong muén. Tai ligu tham khao 1. Diép Quang Ban (cht bién) - Hoang Van Thung (2002), Ngit phdp tiéng Viét (tap 1), Nxb. Gido duc. 2. Lé Bién (1999), Tit loai tiéng Viét hién dai, Nxb. Gido Duc. 3. Nguyén Van Khang (CB), 1996, Ung xit ngén ngit trong giao tiép gia dinh nguoi Viet, Nxb. VHTT. 4. Tran Ngoc Thém, 2004, Tim ve ban sdc van héa Viét Nam, Nxb. Téng hop TRHCM. 394@NHIEU TAC GIA