Nguyen, Nhung T. L. - 2013 - Toan Cao Cap C2. MTH 102 - 2020S - REF

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC DUY TÂN

KHOA KHOA HỌC TỰ NHIÊN
Biên soạn: ThS. NGUYỄN THỊ LỆ NHUNG

ThS. NGUYỄN THỊ NGỌC BÍCH
Giáo trình
Đà Nẵng - Năm 2012

LỜI NÓI ĐẦU
Được sự phân công của Ban Giám Hiệu Trường Đại Học Duy Tân và sự ủy nhiệm
của Bộ môn Toán – Khoa KHTN, chúng tôi đã biên soạn cuốn giáo trình này để làm tài
liệu học tập thống nhất cho sinh viên khối kinh tế.
Khi biên soạn chúng tôi đã căn cứ vào chương trình khung của Bộ Giáo Dục và
Đào Tạo đối với chương trình Toán Cao Cấp C2 và cũng như bám sát vào đề cương tín
chỉ Toán Cao Cấp C2 đã biên soạn trước đó. Tất nhiên cũng có sự vận dụng linh hoạt để
phù hợp với trình độ cũng như chương trình học của nhà Trường. Trong quá trình biên
soạn, chúng tôi đã tham khảo các cuốn giáo trình, các cuốn sách làm tài liệu học tập và
giảng dạy của các Trường kinh tế, khoa kinh tế trong và ngoài nước.
Nội dung cuốn giáo trình gồm 3 chương:
Chương 1: Ma trận – Định thức – Hệ phương trình tuyến tính: Chương này
trình bày các khái niệm về ma trận, các phép biến đổi sơ cấp theo hàng của ma trận,
khái niệm về định thức, một số tính chất của định thức và cách tính định thức. Các
khái niệm về hệ phương trình tuyến tính, cách giải hệ phương trình tuyến tính tổng
quát và một số ứng dụng trong kinh tế của hệ phương trình tuyến tính.
Chương 2: Không gian vectơ: Chương này trình bày các kiến thức cơ bản về
không gian vectơ, không gian vectơ con, hệ độc lập tuyến tính hay phụ thuộc tuyến
tính. Khái niệm về không gian hữu hạn chiều và cơ sở của nó. Ma trận chuyển cơ sở,
tọa độ của một vectơ đối với một cơ sở.
Chương 3: Lý thuyết chuỗi: Chương này trình bày các kiến thức cơ bản về chuỗi
số, điều kiện để chuỗi hội tụ, tiêu chuẩn phân kì của chuỗi số và một số tiêu chuẩn để
xét sự hội tụ của chuỗi số dương. Các khái niệm về chuỗi hàm, chuỗi lũy thừa và miền
hội tụ của nó, cũng như cách tìm miền hội tụ của chuỗi hàm và chuỗi lũy thừa.
Sau mỗi bài học đều có các bài tập tương ứng, từ cơ bản đến nâng cao để các bạn
vận dụng lý thuyết vừa học và tự rèn luyện kỷ năng của mình.
Chúng tôi xin chân thành cảm ơn BGH Trường Đại Học Duy Tân, các thầy cô
trong Bộ môn Toán – Khoa Khoa học tự nhiên đã tạo điều kiện thuận lợi và đóng góp
nhiều ý kiến thiết thực để chúng tôi hoàn thành cuốn giáo trình này.
Trong quá trình biên soạn chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót, mong các
đồng nhiệp và bạn đọc quan tâm, góp ý một cách chân thành để lần tái bản sau cuốn
sách được hoàn thiện hơn. Mọi ý kiến đóng góp xin gởi về địa chỉ mail:
nhungduytan@gmail.com hoặc điện thoại: 0914288348.
Xin chân thành cảm ơn!
Các tác giả

ThS. Nguyễn Thị Lệ Nhung
ThS. Nguyễn Thị Ngọc Bích
môc lôc
Trang
Lêi nãi ®Çu
Ch−¬ng 1. Ma trËn - §Þnh thøc - HÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh 1
1.1. Ma trËn 1
1.1.1 §Þnh nghÜa ma trËn vµ mét sè ma trËn ®Æc biÖt 1
1.1.2 Çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp theo hµng vµ theo cét cña ma trËn 4
1.1.3 Çc phÐp to¸n cña ma trËn 6
1.2. §Þnh thøc 12
1.2.1 Ma trËn con cÊp n − 1 12
1.2.2 §Þnh nghÜa ®Þnh thøc 13
1.2.3 Mét sè tÝnh chÊt cña ®Þnh thøc 15
1.2.4 Çch tÝnh ®Þnh thøc b»ng biÕn ®æi s¬ cÊp 19
1.3. Ma trËn nghÞch ®¶o 22
1.3.1 §Þnh nghÜa 22
1.3.2 Çc ph−¬ng ph¸p t×m ma trËn nghÞch ®¶o 25
1.4. H¹ng cña ma trËn 29
1.4.1 H¹ng cña ma trËn 29
1.4.2 Ph−¬ng ph¸p t×m h¹ng cña ma trËn 31
1.5. HÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh 34
1.5.1 Kh¸i niÖm chung vÒ hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh 34
1.5.2 §Þnh lÝ vÒ sù tån t¹i nghiÖm cña hÖ ph−¬ng tr×nh 36
1.5.3 Ph−¬ng ph¸p gi¶i hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh tæng qu¸t 39
1.5.4 HÖ Cramer 43
1.5.5 HÖ ph−¬ng tr×nh thuÇn nhÊt 48
1.5.6 Mét vµi øng dông trong kinh tÕ 52
Ch−¬ng 2. Kh«ng gian vect¬ 70
2.1. Kh«ng gian vect¬ 70
2.1.1 §Þnh nghÜa vµ mét sè vÝ dô 70
2.1.2 Kh«ng gian vect¬ con 74
2.2 HÖ ®éc lËp tuyÕn tÝnh vµ phô thuéc tuyÕn tÝnh 77
2.2.1 Tæ hîp tuyÕn tÝnh cña hä vect¬ 77
2.2.2 Kh¸i niÖm ®éc lËp tuyÕn tÝnh vµ phô thuéc tuyÕn tÝnh 79
2.3 C¬ së vµ sè chiÒu cña kh«ng gian vect¬ 83
2.3.1 C¬ së, sè chiÒu vµ kh«ng gian h÷u h¹n chiÒu 83
2.3.2 Täa ®é cña mét vect¬ trong c¬ së 87
2.3.3 H¹ng cña mét hÖ vect¬ 89
2.4 ChuyÓn c¬ së - Ma trËn chuyÓn c¬ së 92
2.4.2 C«ng thøc chuyÓn täa ®é 94
Ch−¬ng 3. Lý thuyÕt chuçi 100
3.1. Chuçi sè 100

3.1.1 D·y sè 100
3.1.2 Çc tÝnh chÊt cña giíi h¹n d·y 101
3.1.3 Chuçi sè 103
3.1.4 §iÒu kiÖn héi tô cña chuçi sè vµ mét sè vÝ dô 108
3.2. Chuçi sè d−¬ng 114
3.2.2 Mét sè tiªu chuÈn xÐt sù héi tô cña chuçi sè d−¬ng 114
3.3. Chuçi cã dÊu bÊt k× 127
3.3.1 Chuçi ®an dÊu 128
3.3.2 Chuçi héi tô tuyÖt ®èi 131
3.4. Chuçi hµm 134
3.4.1 Mét sè ®Þnh nghÜa 134
3.4.2 MiÒn héi cña chuçi hµm vµ mét sè vÝ dô 135
3.5. Chuçi lòy thõa 137
3.5.1 Mét sè ®Þnh nghÜa 137
3.5.2 B¸n kÝnh héi tô vµ miÒn héi tô cña chuçi lòy thõa 140
3.5.3 BiÓu diÔn hµm b»ng chuçi lòy thõa 144
3.5.4 §¹o hµm vµ tÝch ph©n cña chuçi lòy thõa 146
PhÇn ®äc thªm 154
Tµi liÖu tham kh¶o
Tr−êng §¹i Häc Duy T©n Gi¸o tr×nh To¸n Cao CÊp C2
Ch−¬ng 1
ma trËn - ®Þnh thøc- hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh
1.1 ma trËn
1.1.1 §Þnh nghÜa ma trËn vµ mét sè ma trËn ®Æc biÖt.
§Þnh nghÜa 1.1.1. Ma trËn cÊp (cë) m × n lµ mét b¶ng h×nh ch÷ nhËt gåm m
hµng, n cét cã m.n phÇn tö. NÕu ký hiÖu phÇn tö aij lµ phÇn tö ë hµng thø i
vµ cét thø j cña ma trËn A, th× ma trËn A ®−îc biÓu diÔn d−íi d¹ng sau:
 
 a11 a12 . . . a1n 
 
 a21 a22 . . . a2n 
A = (aij )m×n = 



 ... ... ... ... 
 
am1 am2 . . . amn
trong ®ã aij lµ phÇn tö thuéc tËp K nµo ®ã.

NÕu m = n, th× A ®−îc gäi lµ ma trËn vu«ng cÊp n, vµ ®−îc ký hiÖu lµ:
 
 a11 a12 . . . a1n 
 
 a21 a22 . . . a2n 
A = (aij )n×n = (aij )n = 



 ... ... ... ... 
 
an1 an2 . . . ann
Khi ®ã ®−êng th¼ng nèi çc phÇn tö cã chØ sè hµng b»ng chØ sè cét (i = j),
tøc lµ a11 , a22 , ..., ann ®−îc gäi lµ ®−êng chÐo chÝnh; ®−êng chÐo ng−îc l¹i
®−îc gäi lµ ®−êng chÐo phô.
Chó ý :
+ K ë ®©y cã thÓ tËp çc sè thùc hay tËp çc sè phøc. Trong gi¸o tr×nh nµy
chóng ta chØ xÐt ma trËn trªn tËp çc sè thùc.
+ TËp çc ma trËn cÊp m × n x¸c ®Þnh trªn tr−êng K th−êng ®−îc ký hiÖu lµ
Mmn (K).
ThS. NguyÔn ThÞ LÖ Nhung 1 ThS. NguyÔn ThÞ Ngäc BÝch
VÝ dô 1.
B¶ng sè
 
2 3 4
A=  lµ ma trËn cÊp 2 × 3 víi çc phÇn tö
−1 9 7
a11 = 2 , a12 = 3 , a13 = 4

a21 = −1 , a22 = 9 , a23 = 7
B¶ng sè
h i
B= 10 30 −5 lµ ma trËn cÊp 1 × 3 víi çc phÇn tö
b11 = 10 , b12 = 30 , b13 = −5

B¶ng sè
 
 4 1
 
C =  8 0  lµ ma trËn cÊp 3 × 2 víi çc phÇn tö
 
−3 2
c11 = 4 , c12 = 18
c21 = 8 , c22 = 0
c31 = −3 , c32 = 2
VÝ dô 2.
Khi kiÓm kª hµng tån kho t¹i mét cöa hµng ®iÖn tö gåm (Ti vi JVC, ti vi
h i
samsung, ti vi SONY, ®Çu video) ta ghi l¹i nh− sau: 12 15 20 30 , ®©y
lµ mét ma trËn cÊp 1 × 4.
VÝ dô 3.
Mét c«ng ty cã 3 cöa hµng ®iÖn tö, lËp b¶ng thèng kª 4 mÆt hµng tån kho
nh− trong vÝ dô 2 cho c¶ 3 cöa hµng, ta ®−îc mét ma trËn cÊp 3 × 4.
 
12 15 20 30
 
 
 5 4 10 24 
 
6 3 15 18

§Þnh nghÜa 1.1.2. .

Ma trËn kh«ng: Lµ ma trËn mµ tÊt c¶ çc phÇn tö ®Òu b»ng kh«ng, vµ
nã ®−îc kÝ hiÖu lµ O.  
0 0 0
Ch¼ng h¹n: O=  lµ ma trËn kh«ng cÊp 2 × 3.
0 0 0
Ma trËn hµng: Ma trËn cÊp 1 × n (chØ cã 1 hµng) gäi lµ ma trËn

hµng.
h i
Ch¼ng h¹n ma trËn 1 2 3 4 lµ ma trËn hµng (cÊp 1 × 4).
Ma trËn cét: MatrËncÊp m × 1 (chØ cã 1 cét) gäi lµ ma trËn cét.
2
 
Ch¼ng h¹n ma trËn  3  lµ ma trËn cét (cÊp 3 × 1).
 
4
Ma trËn ®¬n vÞ: Lµ ma trËn vu«ng cÊp n cã çc phÇn tö n»m trªn
®−êng chÐo chÝnh b»ng 1 vµ çc phÇn tö n»m ngoµi ®−êng chÐo chÝnh ®Òu
b»ng 0, tøc lµ cã d¹ng:  
 1 0 ... 0 
 
 0 1 ... 0 
I=
 .. ..

.. 
 . . ... . 
 
0 0 ... 1
Ký hiÖu lµ: I (®«i khi ta cßn ký hiÖu: In ).

 
1 0 0
 
VÝ dô ma trËn ®¬n vÞ cÊp 3 lµ : I3 =  0 1 0 
 
0 0 1
Ma trËn tam gi¸c trªn (d−íi): Lµ ma trËn vu«ng cÊp n mµ tÊt c¶

çc phÇn tö n»m phÝa d−íi (trªn) ®−êng chÐo chÝnh ®Òu b»ng kh«ng.

Nh− vËy A = (aij )n lµ ma trËn tam gi¸c trªn khi vµ chØ khi nã cã d¹ng:
   
 a11 a12 . . . a1n   a11 a12 . . . a1n 
   
 0 a22 . . . a2n   a22 . . . a2n 
A=  ...
 cßn viÕt A = 
  ...


   
   
0 0 . . . ann ann
T−¬ng tù A = (aij )n lµ ma trËn tam gi¸c d−íi khi vµ chØ khi nã cã d¹ng:
   
 a11 0 . . . 0   a11 
   
 a21 a22 . . . 0   a21 a22 
A=  ...
 cßn viÕt A = 
  .


   . . 
   
an1 an2 . . . ann an1 an2 . . . ann
VÝ dô 4.  
1 2 3

 
A =  0 −1 4  lµ ma trËn tam gi¸c trªn.
 
0 0 5
 
2 0 0
 
B =  4 −1 0  lµ ma trËn tam gi¸c d−íi.
 
3 0 7
1.1.2 Çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng vµ trªn cét cña ma trËn.
• Çc phÐp biÕn ®æi sau ®©y ®èi víi hµng (t−¬ng øng cét) cña ma trËn ®−îc
gäi lµ çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng (t−¬ng øng cét) cña ma trËn:
1. Nh©n tÊt c¶ çc phÇn tö cña mét hµng (hoÆc mét cét) cña ma trËn víi
cïng mét sè λ 6= 0.
2. §æi chç hai hµng (hoÆc hai cét) cña ma trËn cho nhau.
3. Céng çc phÇn tö cña mét hµng (hoÆc mét cét) ®· ®−îc nh©n cho cïng
mét sè vµo çc phÇn tö t−¬ng øng cña mét hµng (cét) kh¸c.
VÝ dô 5. Cho ma trËn
 
1 3 4 −2
A= 
−2 2 0 1
Khi ®ã ta cã ba phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp nh− sau:

(1) §æi chç hµng 1 cho hµng 2 (t−¬ng øng cét 1 cho cét 2) ta ®−îc:
   
1 3 4 −2 h1 ←→h2 −2 2 0 1
A= −−−−→ B = 
− 
−2 2 0 1 1 3 4 −2
   
1 3 4 −2 c1 ←→c2 3 1 4 −2
A= −−−−→ B 0 =  
−2 2 0 1 2 −2 0 1
(2) Nh©n tÊt c¶ çc phÇn tö cña hµng 1 cña A cho λ = 2 ta ®−îc:
   
1 3 4 −2 2h1 −→h1 2 6 8 −4
A= −
−−−−→ C =  
−2 2 0 1 −2 2 0 1
(3) LÊy hµng 1 cña A nh©n víi λ = 2 råi céng vµo hµng 2 ta ®−îc:
   
1 3 4 −2 2h1 +h2 −→h2 1 3 4 −2
A= − −−−−−−→ D =  
−2 2 0 1 0 8 8 −3
¦ Ma trËn bËc thang.

Ta cã mét sè kh¸i niÖm:
+ PhÇn tö kh¸c kh«ng ®Çu tiªn cña mét hµng cña ma trËn (tÝnh tõ tr¸i sang
ph¶i) ®−îc gäi lµ phÇn tö c¬ së cña hµng ®ã.
+ Mét hµng cña ma trËn ®−îc gäi lµ hµng kh«ng nÕu tÊt c¶ çc phÇn tö cña
hµng ®ã ®Òu b»ng kh«ng. (Nh− vËy mét hµng kh¸c kh«ng nÕu cã Ýt nhÊt mét
phÇn tö kh¸c kh«ng).
§Þnh nghÜa 1.1.3. Mét ma trËn ®−îc gäi lµ ma trËn bËc thang nÕu nã cã 2
tÝnh chÊt sau:
(1) Çc hµng b»ng kh«ng n»m ë d−íi çc hµng kh¸c kh«ng.
(2) PhÇn tö c¬ së cña hµng d−íi ph¶i n»m phÝa ph¶i so víi phÇn tö c¬ së
cña hµng trªn (so s¸nh theo cét).
Ch¼ng h¹n, çc ma trËn sau cã d¹ng bËc thang:

   
1 4 8 1 1 4 0 1 5
   
   
A=0 0 4 5  ; B =  0 2 0 −3 3 
   
0 0 0 0 0 0 5 2 1
Chó ý 1.1.1. Mäi ma trËn ®Òu cã thÓ ®−a vÒ d¹ng ma trËn bËc thang nhê çc
phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp theo hµng cña ma trËn.
 
1 2 1 7

 
VÝ dô 6. T×m d¹ng bËc thang cña ma trËn A =  1 5 1 10 
 
2 9 3 17
Gi¶i Dïng çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp ta cã:
   
 1 2 1 7  (− 5 )h +h −→h 
1 2 1 7
(−1)h1 +h2 −→h2 

 3 2 3 3  
A −−−−−−−−−→  0 3 0 3  −−− −−−−−−→  0 3 0 3 
(−2)h1 +h3 −→h3    
0 5 1 3 0 0 1 −2
 
1 2 1 7 
 
VËy d¹ng bËc thang cña ma trËn A lµ :  0 3 0 3 
 
0 0 1 −2
1.1.3 Çc phÐp to¸n cña ma trËn.
a) Ma trËn b»ng nhau.
§Þnh nghÜa 1.1.4. Hai ma trËn A vµ B gäi lµ b»ng nhau nÕu chóng cã cïng
cÊp vµ çc phÇn tö cïng vÞ trÝ b»ng nhau, tøc lµ
A = [aij ]m×n , B = [bij ]m×n vµ aij = bij ∀i = 1, m; ∀j = 1, n.
   
1 2 3 a b c
VÝ dô 7. Cho ma trËn A =   vµ B =  . T×m a, b
0 −2 7 0 −2 7
vµ c ®Ó A = B.
Gi¶i: Ta cã 


a=1

A = B ⇐⇒ b=2



c=3
 
1 2 3
VËy B =  
0 −2 7
b) PhÐp céng ma trËn.
§Þnh nghÜa 1.1.5. Cho hai ma trËn cïng cÊp A = [aij ]m×n , B = [bij ]m×n .
Khi ®ã tæng A + B lµ mét ma trËn cÊp m × n, ®−îc x¸c ®Þnh bëi:
A + B = [aij + bij ]m×n

   
1 4 0  3 7 6
   
VÝ dô 8. Cho A =  0 2 −5  ; B =  0 8 7 . TÝnh A + B.
   
0 1 4 1 0 2
Gi¶i: Ta cã
   
 1 + 3 4 + 7 0 + 6   4 11 6 
   
A + B =  0 + 0 2 + 8 −5 + 7  =  0 10 2 
   
0+1 1+0 4+2 1 1 6
TÝnh chÊt 1.1.1. .
A+B =B+A
A+0=0+A=A
NÕu gäi −A = [−aij ]m×n th×
A + (−A) = (−A) + A = 0
NÕu cã thªm ma trËn C víi C = [cij ]m×n th×
(A + B) + C = A + (B + C)
c) PhÐp nh©n ma trËn víi mét sè.
§Þnh nghÜa 1.1.6. Cho ma trËn A = [aij ]m×n vµ sè k ∈ R. Khi ®ã tÝch kA lµ

ma trËn cÊp m × n, ®−îc x¸c ®Þnh bëi:
kA = [kaij ]m×n
 
4 0 1
VÝ dô 9. Cho sè k = 5 vµ ma trËn A =   . H·y tÝnh kA.
2 7 −5
   
5(4) 5(0) 5(1) 20 0 5
Gi¶i Ta cã: kA =  = 
5(2) 5(7) 5(−5) 10 35 −25
TÝnh chÊt 1.1.2. .

k(A + B) = kA + kB
(k + h)A = kA + hA
k(hA) = (kh)A
1.A = A
0.A = 0
d) PhÐp nh©n ma trËn víi ma trËn.
§Þnh nghÜa 1.1.7. Cho hai ma trËn A = [aij ]m×p vµ B = [bij ]p×n , tøc lµ sè
cét cña A b»ng sè hµng cña B. TÝch AB lµ mét ma trËn C = [cij ]m×n cã m
hµng n cét, mµ phÇn tö cij ®−îc x¸c ®Þnh bëi:
Pp
cij = ai1 b1j + ai2 a2j + . . . + aip bpj = k=1 aik bkj
Cã thÓ nãi t¾t

cij b»ng hµng thø i cña ma trËn A nh©n víi cétthø j cñama trËn B.
 
1 2 3  9 13 
VÝ dô 10. Cho hai ma trËn A =   vµ B =  
 10 14 . H·y tÝnh
5 6 7  
11 15
AB.
Gi¶i: Ta cã:
 
 
1 2 3  9 13 
AB =    
 10 14 
5 6 7  
2×3 11 15
3×2
   
1.9 + 2.10 + 3.11 1.13 + 2.14 + 3.15 62 86
=  = 
5.9 + 6.10 + 7.11 5.13 + 6.14 + 7.15 182 254
2×2
Chó ý 1.1.2. .
1) §Ó AB ®−îc th× ®iÒu kiÖn lµ sè cét cña A ph¶i b»ng sè hµng cña B. §Ó
BA th× ®iÒu kiÖn lµ sè cét cña B ph¶i b»ng sè hµng cña A. Do ®ã khi nh©n
AB ®−îc th× ch−a ch¾c nh©n BA ®−îc. Tr−êng hîp ®Æc biÖt A vµ B lµ çc
ma trËn vu«ng cïng cÊp th× nh©n AB vµ BA ®Òu ®−îc.
2) Khi nh©n AB vµ BA
 ®−îc, 
th× ch−a ch¾c
 AB =BA
1 2 −4 0
VÝ dô 11. Cho A =   vµ B =  
−2 0 10 3
th×    
16 6 −4 −8
AB =   BA =  
8 0 4 20
ë ®©y AB 6= BA  
h i 1
 
VÝ dô 12. Cho A = 1 2 3 ;B =  2 .
 
3
Khi ®ã  
1
h i  h i
 
AB = 1 2 3  2  = 14
 
3
   
 1 h i 
1 2 3
   
BA =  2  1 2 3 =  2 4 6 
   
3 3 6 9

vµ AB 6= BA.
3) Cho A lµ ma trËn vu«ng cÊp n vµ f (x) = an xn + an−1 xn−1 + · · · + a1 x + a0
lµ ®a thøc. Khi ®ã, ta cã ®a thøc ma trËn: f (A) = an An + an−1 An−1 + · · · +
a1 A + a0 In , trong ®ã In lµ ma trËn ®¬n vÞ cïng cÊp víi ma trËn A.
TÝnh chÊt 1.1.3. Cho ba ma trËn A, B, C vµ k ∈ R. Ta cã:

A(B + C) = AB + BC
(B + C)A = BA + CA
A(BC) = (AB)C
k(BC) = (kB)C = B(kC)
e) Ma trËn chuyÓn vÞ.
§Þnh nghÜa 1.1.8. Cho ma trËn A = [aij ]m×n . Khi ®ã ma trËn chuyÓn vÞ cña
ma trËn A lµ mét ma trËn cã ®−îc tõ A b»ng çch chuyÓn hµng thµnh cét,
chuyÓn cét thµnh hµng theo ®óng thø tù.
Ký hiÖu lµ: AT . Nh− vËy ta cã:
   
 a11 a12 . . . a1n   a11 a21 . . . am1 
   
 a21 a22 . . . a2n   a12 a22 . . . am2 
A=  .. ..

..  ⇒ AT = 
 .. ..

.. 
 . . ... .   . . ... . 
   
am1 am2 . . . amn a1n a2n . . . amn
m×n n×m
VÝ dô 13.  
 
1 2 3 1 5
Cho ma trËn A =  . Khi ®ã ta cã: AT = 
2 6

5 6 7  
3 7
TÝnh chÊt 1.1.4. Cho hai ma trËn A vµ B. Ta cã:
(A + B)T = AT + B T
(λ.A)T = λ.AT
(AT )T = A
(A.B)T = B T .AT
Bµi tËp 1.1
1. Cho
     
−3 5 6 −5 2 4 1 −2 9
A=  ; B=  ; C= 
0 −4 7 7 −4 3 2 −8 1
TÝnh
a) (A + B) + C b) A + (B + C) c) 3A − 2B
d) T×m AT , B T , C T vµ (A + B)T
2. Thùc hiÖn çcphÐp
 tÝnh sau:
   
  1
3 2 1    2 h i h
2
i 
       
a)  2 , b)  1  1 2 3 , c) 1 2 3 1
0 1 2      
3 3 3
     
 3 1 1   1 1 −1   2 1 1  3 1

     
d)  2 1 2   2 −1 1 , e)  3 0 2   2 −1 ,
     
1 2 3 1 0 1 1 2 3 1 0
 n
1 1
f)  
0 1
 
 1 −2 6 
 
3. Cho ma trËn A =  4 3 8 . T×m ma trËn X sao cho:
 
2 −2 5
a) 3A + 2X = I3 b) 5A − 4X = I3
   
1 −1 1 3 2 −5
4. Cho A =  ; B= 
2 3 0 1 −4 1
a) TÝnh 2A − B.
b) T×m çc ma trËn chuyÓn vÞ cña A, B.
c) T×m ma trËn X tháa A + X = B.
5. H·y t×m ma trËn f (A) víi :
 
−3 1
a) f (x) = x3 + x − 2I vµ A =  
1 3
 
1 2 3 
 
b) f (x) = x2 − 3x + 3I vµ A =  0 1 1 
 
0 4 −2
6.
a) H·y t×m tÊt c¶ çc ma trËn giao ho¸n víi ma trËn A
 d−íi ®©y.
  1 0 0
1 2  
   
1) A = ; 2) A =  0 1 0 
−1 −1  
3 1 2
b) H·y t×m tÊt c¶ çc ma trËn vu«ng cÊp hai cã b×nh ph−¬ng b»ng ma trËn
®¬n vÞ.    
1 2 −1 2
7. Cho A =  ,B =  . H·y tÝnh
−3 1 −2 5
1) AT B T ; 2) B T AT
3) (AB)T ; 4) (BA)T ; 5) (A + B)T
1.2 ®Þnh thøc
1.2.1 Ma trËn con cÊp n − 1.
Cho ma trËn vu«ng cÊp n

 
 a11 a12 . . . a1n 
 
 a21 a22 . . . a2n 
A=

.

 ... 
 
an1 an2 . . . ann
Ma trËn con cÊp (n − 1) cña ma trËn A ®−îc ký hiÖu Mij lµ ma trËn ®−îc
thµnh lËp tõ A b»ng çch bá hµng thø i vµ cét thø j.
 
1 0 −1 
 
Ch¼ng h¹n, cho ma trËn A =  3 2 7 . Khi ®ã ta cã:
 
2 1 −3
     
2 7 0 −1 1 −1
M11 =   , M21 =   , M32 =   , ...
1 −3 1 −3 3 7
1.2.2 §Þnh nghÜa ®Þnh thøc (Khai triÓn ®Þnh thøc theo cét j ).
Cho A lµ ma trËn vu«ng cÊp n. §Þnh thøc cña ma trËn A, ký hiÖu lµ

det(A) hay |A| lµ mét sè ®−îc x¸c ®Þnh b»ng ph−¬ng ph¸p quy n¹p nh− sau:
+ Víi A lµ ma trËn vu«ng cÊp 1 (n = 1) , A =[a11 ] th× det(A)
 = a11
a11 a12
+ Víi A lµ ma trËn vu«ng cÊp 2 (n = 2), A =   th×
a21 a22
det(A) = (−1)1+j a1j det(M1j ) + (−1)2+j a2j det(M2j ); ∀j ∈ 1, 2.
(LÊy j = 1 ⇒ det(A) = a11 a22 − a21 a12 ).
+ Víi A lµ ma trËn vu«ng cÊp n (n ≥ 3) th×:
det(A) = (−1)1+j a1j det(M1j )+(−1)2+j a2j det(M2j )+. . .+(−1)n+j anj det(Mnj ).
n
X
= (−1)i+j aij det(Mij ); ∀j ∈ 1, n.
i=1
NhËn xÐt 1.2.1. .

1) Thay v× khai triÓn ®Þnh thøc theo cét thø j ta còng cã thÓ khai triÓn ®Þnh
thøc theo hµng thø i víi c«ng thøc:
n
X
det(A) = (−1)i+j aij det(Mij ); ∀i ∈ 1, n.
j=1
2) Ta chØ cã thÓ tÝnh ®−îc ®Þnh thøc cña ma trËn vu«ng.

3) §èi víi ma trËn vu«ng cÊp 3 (n = 3), ta cã thÓ tÝnh nhanh theo quy t¾c
Sarrus (quy t¾c ®−êng chÐo) sau ®©y:
a11 a12 a13 a11 a12

a21 a22 a23 a21 a22
a31 a32 a33 a31 a32
Tõ ®ã ta cã:
¯ ¯
¯ ¯
¯a11 a12 a13 ¯
¯ ¯ = a11 .a22 .a33 + a12 .a23 .a31 + a13 .a21 .a32
¯ ¯
¯a21 a22 a23 ¯
¯ ¯ − a .a .a − a .a .a − a .a .a
¯ ¯ 13 22 31 11 23 32 12 21 33
¯a31 a32 a33 ¯
VÝ dô 1. TÝnh ®Þnh thøc sau

¯ ¯
¯ ¯
¯1 2 3 ¯
¯ ¯
¯ ¯
D = ¯4 5 6 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯7 8 9 ¯
Çch 1: Dïng c«ng thøc ®Þnh thøc cÊp 3.
D = 1.5.9 + 2.6.7 + 3.4.8 − 3.5.7 − 1.6.8 − 2.4.9 = 0
Çch 2: Khai triªn D theo hµng 1:

¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯5 6 ¯ ¯2 3 ¯ ¯ 2 3¯
D = 1. ¯¯ ¯ − 4. ¯
¯ ¯
¯ + 7. ¯
¯ ¯
¯
¯
¯8 9 ¯ ¯8 9 ¯ ¯ 5 6¯
= 1.(45 − 48) − 4.(18 − 24) + 7.(12 − 15) = 0.
Çch 3: Khai triÓn theo cét 2:

¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 4 6 ¯ ¯ 1 3 ¯ ¯ 1 3 ¯
D = (−1)1+2 .2. ¯¯ ¯ + (−1)2+2 .5. ¯
¯ ¯
¯ + (−1)3+2 .8. ¯
¯ ¯
¯
¯
¯7 9 ¯ ¯7 9 ¯ ¯4 6 ¯
= −2.(36 − 42) + 5.(9 − 21) − 8.(6 − 12) = 0.
NhËn xÐt 1.2.2. Trong qu¸ tr×nh tÝnh ®Þnh thøc b»ng çch khai triÓn theo cét
(theo hµng). Ta chän cét (hµng) cã nhiÒu sè 0 nhÊt ®Ó khai triÓn.
VÝ dô 2. TÝnh ®Þnh thøc.

¯ ¯
¯ ¯
¯1 −2 0 ¯
¯ ¯
¯ ¯
∆ = ¯2 4 0 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯2 3 −5¯
Cét sè 3 cña ∆ cã nhiÒu 0 nªn khai triÓn ∆ theo cét 3 ta ®−îc:

¯ ¯
¯ ¯
¯1 −2¯
∆ = (−1) .(−5). ¯¯
3+3 ¯ = −40
¯
¯2 4 ¯
1.2.3 Mét sè tÝnh chÊt cña ®Þnh thøc.
TÝnh chÊt 1: §Þnh thøc cña ma trËn kh«ng thay ®æi qua phÐp chuyÓn vÞ.
¯ ¯ ¯ ¯
NghÜa lµ: ¯A¯ = ¯AT ¯
VÝ dô 3. ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 −2¯ ¯ 1 −3¯
¯ ¯ = −2 , ¯ ¯ = −2
¯ ¯ ¯ ¯
¯−3 4 ¯ ¯−2 4 ¯
TÝnh chÊt 2: Khi ®æi vÞ trÞ hai hµng( hoÆc hai cét) cho nhau th× ®Þnh thøc
®æi dÊu.
VÝ dô 4. Ta cã: ¯ ¯
¯ ¯
¯1 0 ¯
¯ ¯ = 1.5 − 2.0 = 5
¯ ¯
¯2 5 ¯
§æi chæ hµng 1 cho hµng 2 ta ®−îc:

¯ ¯
¯ ¯
¯ 2 5¯
¯ ¯ = 2.0 − 1.5 = −5
¯ ¯
¯ 1 0¯
TÝnh chÊt 3: §Þnh thøc

¯ cã ¯hai hµng (hoÆc hai cét) b»ng nhau th× b»ng kh«ng.
¯ ¯
¯1 −2¯
VÝ dô 5. ¯ ¯ = 1(−2) − (−2)1 = 0
¯ ¯
¯1 −2¯
TÝnh chÊt 4: Thõa sè chung cña mét hµng (hoÆc mét cét) cña mét ®Þnh thøc
®−îc ®−a ra ngoµi dÊu ®Þnh thøc. NghÜa lµ víi

  ¯ ¯
¯ ¯
¯ a11 a1n ¯¯
 a11 a12 . . . a1n  ¯ a12 . . .
  ¯ ¯
 ··· ··· ··· ···  ¯· · · ··· ··· ···¯
  ¯ ¯
  ¯ ¯
A =  λai1 λai2 . . . λain  th× det(A) = λ ¯ ai1 ai2 . . . ain ¯
  ¯ ¯
  ¯ ¯
 ··· ··· ··· ···  ¯· · · ··· ··· ···¯
  ¯ ¯
¯ ¯
an1 an2 . . . ann ¯an1 an2 . . . ann ¯
Tõ ®ã suy ra det(λA) = λn det(A).

TÝnh chÊt 5: §Þnh thøc cã mét hµng (hoÆc mét cét) nµo ®ã gåm toµn sè 0
th× b»ng 0.
VÝ dô 6.
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 2 3 ¯ ¯6 9 0¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯0 0 0 ¯ = 0 hay ¯1 0 0¯ = 0
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯2 7 9 ¯ ¯2 3 0¯
TÝnh chÊt 6: NÕu nh©n mét hµng (hoÆc mét cét) nµo ®ã cña ®Þnh thøc víi
mét sè λ 6= 0 th× ®Þnh thøc ®−îc nh©n lªn víi sè λ ®ã.
VÝ dô 7.
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ka kb¯ ¯a b ¯
¯ ¯ = kay − kbx = k(ay − bx) = k ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯x y¯ ¯x y ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯la t ¯ ¯a t ¯
hay ¯¯ ¯ = lam − lxt = l(am − xt) = l ¯
¯ ¯
¯
¯
¯lx m¯ ¯ x m¯
Ch¼ng h¹n
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯2 3 ¯ ¯ 2 3 ¯ ¯2 3 ¯
¯ ¯=¯ ¯ = 2¯ ¯=2
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯2 4¯ ¯2(1) 2(2)¯ ¯1 2 ¯
TÝnh chÊt 7: §Þnh thøc cã hai hµng (hay hai cét) tû lÖ nhau th× b»ng 0.
VÝ dô 8. ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ma mb mc¯ ¯na b a¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ x y z ¯=0 hay ¯nx y x¯ = 0
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ a b c ¯ ¯ nt u t ¯
Ch¼ng h¹n ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 2 1¯ ¯1 2(1) 1¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯2 4 3¯ = ¯2 2(2) 3¯ = 0
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯3 6 9¯ ¯3 2(3) 9¯
TÝnh chÊt 8: NÕu ta céng béi k cña mét hµng (hoÆc béi k cña mét cét) vµo
mét hµng kh¸c (hoÆc cét kh¸c) th× ®Þnh thøc sÏ kh«ng ®æi.
VÝ dô 9. ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯a1 a2 a3 ¯ ¯(a1 + ka2 ) a2 a3 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ b1 b2 b3 ¯ = ¯ (b1 + kb2 b2 b3 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ c1 c2 c3 ¯ ¯ (c1 + kc2 ) c2 c3 ¯
Ch¼ng h¹n
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯2 1 3 ¯ ¯ 2 1 3 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯4 5 7¯ = ¯4 + (−2)2 5 + (−2)1 7 + (−2)3¯ = −20
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯6 1 5 ¯ ¯ 6 1 5 ¯
VÝ dô 10.
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯a 1 1 1¯¯ ¯¯a + 3 1 1 1¯¯ ¯1 1 1 1¯¯
¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯1 a 1 1 ¯ ¯a + 3 a 1 1¯ ¯1 a 1 1¯
¯ ¯=¯ ¯ = (a + 3) ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯1 1 a 1 ¯ ¯a + 3 1 a 1¯ ¯1 1 a 1¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯1 1 1 a¯ ¯a + 3 1 1 a¯ 1 1¯1 a¯
¯ ¯
¯ ¯
¯1 1 1 1 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯0 a − 1 0 0 ¯
= (a + 3) ¯¯ ¯ = (a + 3)(a − 1)3
¯
¯0 0 a−1 0 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯0 0 0 a − 1¯

TÝnh chÊt 9. Khi tÊt c¶ çc phÇn tö cña mét hµng (hay mét cét) cã d¹ng
tæng cña hai sè h¹ng th× ®Þnh thøc cã thÓ ph©n tÝch thµnh tæng cña hai ®Þnh
thøc, ch¼ng ¯h¹n nh−: ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯a1 a2 a3 + a3 ¯ ¯a1 a2 a3 ¯ ¯a1 a2 a03 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ b1 b2 b3 + b03 ¯ = ¯ b1 b2 b3 ¯ + ¯ b1 b2 b03 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 ¯ ¯ ¯ ¯ 0¯
¯ c1 c2 c3 + c3 ¯ ¯ c1 c2 c3 ¯ ¯ c1 c2 c3 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 0 0 ¯ ¯ ¯ ¯ 0 0 0¯
¯a1 + a1 a2 + a2 a3 + a3 ¯ ¯a1 a2 a3 ¯¯ ¯¯a1 a2 a3 ¯¯
¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ b1 b2 b3 ¯ = ¯ b1 b2 b3 ¯ + ¯ b1 b2 b3 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ c1 c2 c3 ¯ ¯ c1 c2 c3 ¯ ¯ c1 c2 c3 ¯
VÝ dô 11.
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯1 3 x + y ¯ ¯1 3 x ¯ ¯1 3 y ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 0 ¯ ¯ 0 ¯ ¯ 0 ¯
¯2 5 x + y ¯ = ¯2 5 x ¯ + ¯2 5 y ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ 00 00 ¯ ¯ 00 ¯ ¯ 00 ¯
¯4 2 x + y ¯ ¯4 2 x ¯ ¯4 2 y ¯
= 15(x + y) + 7(x0 + y 0 ) + 10(x00 + y 00 )
TÝnh chÊt 10 §Þnh thøc cña ma trËn tam gi¸c trªn hoÆc tam gi¸c d−íi b»ng
tÝch çc phÇn tö n»m trªn ®−êng chÐo chÝnh.
¯ ¯
¯ ¯
¯a11 a12 ... a1n ¯¯
¯
¯ ¯
¯ 0 a22 ... a2n ¯
¯ ¯ = a11 .a22 . . . . ann
¯ .. ¯
¯ . ... ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯0 0 ... ann ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯ a11 0 ... 0 ¯¯
¯
¯ ¯
¯ a21 a22 ... 0 ¯
¯ ¯ = a11 .a22 . . . . ann
¯ .. ¯
¯ . ... ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯an1 an2 ... ann ¯

VÝ dô 12. §Þnh thøc

¯ ¯
¯ ¯
¯1 −4 5 4 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯0 5 −60 −1¯
¯ ¯ = 1.5.3.(−2) = −30
¯ ¯
¯0 0 3 10 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯0 0 0 −2¯
VÝ dô 13. §Þnh thøc

¯ ¯
¯ ¯
¯ 1 0 0 0 0¯
¯ ¯
¯ ¯
¯40 3 0 0 0¯
¯ ¯
¯ ¯
¯30 20 −2 0 0¯ = 1.3.(−2).4.5 = −120
¯ ¯
¯ ¯
¯11 0 22 4 0¯
¯ ¯
¯ ¯
¯ 1 2 5 0 5¯
1.2.4 Çch tÝnh ®Þnh thøc b»ng biÕn ®æi s¬ cÊp.
§Ó tÝnh mét ®Þnh thøc ta thÓ dïng ®Þnh nghÜa hoÆc khai triÓn ®Þnh thøc
theo hµng, hoÆc theo cét, còng cã thÓ sö dông çc tÝnh chÊt cña ®Þnh thøc ®Ó
biÕn ®æi ®−a nã vÒ çc d¹ng ®¬n gi¶n. Çch dïng biÕn ®æi s¬ cÊp lµ mét
trong nh÷ng çch nh− thÕ.
Çc biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng mµ ta sÏ dïng ®−îc liÖt kª ë b¶ng sau
BiÕn ®æi s¬ cÊp T¸c dông LÝ do
(1) Nh©n mét hµng víi mét §Þnh thøc nh©n víi λ TÝnh chÊt 6
sè λ 6= 0
(2) §æi chç hai hµng §Þnh thøc ®æi dÊu TÝnh chÊt 2
(3) Céng k lÇn hµng i vµo §Þnh thøc kh«ng ®æi TÝnh chÊt 8
hµng j
Tõ ®ã, ta ®−a ra çch tÝnh mét ®Þnh thøc b»ng biÕn ®æi s¬ cÊp nh−
sau:
B−íc 1: ¸p dông çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng t×m çch ®−a dÇn
®Þnh thøc ®· cho vÒ d¹ng tam gi¸c, nhí ghi l¹i nh÷ng t¸c dông cña tõng phÐp
biÕn ®æi s¬ cÊp ®−îc sö dông.
B−íc 2: TÝnh gi¸ trÞ ®Þnh thøc d¹ng tam gi¸c thu ®−îc dùa vµo tÝnh chÊt
sè 10 vµ kÓ ®Õn t¸c dông tæng hîp cña ¯ çc phÐp¯ biÕn ®æi s¬ cÊp ®· sö dông.
¯ ¯
¯1 2 3 4 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯2 3 4 1 ¯
VÝ dô 14. H·y tÝnh ®Þnh thøc ∆ = ¯¯ ¯
¯
¯3 4 1 2 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯4 3 2 1 ¯
Gi¶i:¯ Ta cã: ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯1 2 3 4 ¯ ¯10 2 3 4¯ ¯1 2 3 4 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯2 3 4 1 ¯ ¯10 3 4 1¯ ¯1 3 4 1 ¯
∆ = ¯¯ ¯ c1 + c2 + c3 + c4 → c1 ¯
¯ ¯
¯ = 10 ¯
¯ ¯
¯
¯
¯3 4 1 2 ¯ ¯10 4 1 2¯ ¯1 4 1 2 ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯4 3 2 1 ¯ ¯10 3 2 1¯ ¯1 3 2 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 2 3 4 ¯ ¯1 2 3 4 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
−1h1 + hi → hi ¯0 1 1 −3¯ −2h2 + h3 → h3 ¯0 1 1 −3¯
10 ¯¯ ¯=
¯ 10 ¯¯ ¯
¯
i = 2, 4 ¯0 2 −2 −2¯ −h2 + h4 → h4 ¯0 0 −4 4 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯0 1 −1 −3¯ ¯0 0 −2 0 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯1 2 3 4 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯ 0 1 1 −3 ¯
−1
h + h → h 10 ¯ ¯ = 10.1.1.(−4).(−2) = 80
2 3 4 4 ¯ ¯
¯0 0 −4 4 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯0 0 0 −2¯
Bµi tËp 1.2
1. TÝnh çc ®Þnh thøc sau: ¯ ¯

¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ 246 427 327¯
¯13547 13647¯ ¯ ¯
¯ ¯
a) ¯¯ ¯
¯ b) ¯ 1014 543 443¯
¯28423 28523¯ ¯ ¯
¯ ¯
¯−342 721 621¯

¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯3 1 1 1¯¯ ¯1 2 3 4¯¯
¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 3 1 1¯ ¯2 3 4 1¯
c) ¯¯ ¯
¯ d) ¯¯ ¯
¯
¯1 1 3 1¯ ¯3 4 1 2¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 1 1 3¯ ¯4 1 2 3¯
2. Chøng
¯ minh ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯a b c 1 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ a+b b+c c+a ¯ ¯a b c¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ b c a 1¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯
a) ¯ ¯
¯ = 0 b) ¯¯a1 + b1 b1 + c1 c1 + a1 ¯¯ = 2 ¯¯a1 b1 c1 ¯¯
¯ c a b 1¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ a + b b + c c + a ¯ ¯ a b c ¯
¯ b+c c+a a+b ¯ 2 2 2 2 2 2 2 2 2
¯ 2 1 ¯
¯2 2
¯
¯ ¯
¯a b c¯
¯ ¯
¯ 0 0 0¯
3. Cho ¯ a b c ¯ = ∆
¯ ¯
¯ 00 00 00 ¯
¯a b c ¯
Hái çc ®Þnh thøc sau b»ng bao nhiªu?

¯ ¯ ¯ ¯
¯ 0 0 0¯ ¯ 00 00 0 ¯
¯a b c ¯ ¯a b c ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 00 00 00 ¯ ¯ ¯
a) ¯a b c ¯ b) ¯ a b c ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ 0 0 0¯
¯a b c¯ ¯a b c ¯
4. BiÕt çc sè 204, 527,

¯ 255 chia
¯ cho 17. Chøng minh
¯ ¯
¯2 0 4 ¯
¯ ¯
¯ ¯
D = ¯5 2 7¯ chia hÕt cho 17.
¯ ¯
¯ ¯
¯2 5 5 ¯
5. Gi¶i ph−¬ng ¯tr×nh ¯

¯ ¯
¯1 x 2
x x ¯3¯
¯
¯ ¯
¯1 2 4 8¯
¯ ¯=0
¯ ¯
¯1 3 9 27¯
¯ ¯
¯ ¯
¯1 4 16 64¯

6. TÝnh ®Þnh thøc ¯ ¯

¯ ¯
¯ 1 0 −1 −1¯
¯ ¯
¯ ¯
¯ 0 −1 −1 1 ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯a b c d¯
¯ ¯
¯ ¯
¯−1 −1 1 0 ¯
b»ng çch khai triÓn nã theo çc phÇn tö cña hµng ba.
7. TÝnh ®Þnh thøc ¯ ¯
¯ ¯
¯2 1 1 x¯¯
¯
¯ ¯
¯1 2 1 y¯
¯ ¯
¯ ¯
¯1 1 2 z¯
¯ ¯
¯ ¯
¯1 1 1 t¯
b»ng çch khai triÓn nã theo çc phÇn tö cña cét bèn.
8. TÝnh
¯ çc ®Þnh ¯thøc sau ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯1 1 1 1 ¯ ¯0 1 1 1¯¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ x y x + y ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯1 2 3 4 ¯ ¯1 0 a b¯ ¯ ¯
a) ¯¯ ¯
¯ b) ¯¯ ¯
¯ c) ¯ y x+y x ¯
¯1 4 9 16¯ ¯1 a 0 c¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ ¯x + y x y ¯
¯1 3 27 64¯ ¯1 b c 0¯
1.3 ma trËn nghÞch ®¶o
1.3.1 §Þnh nghÜa.
Cho A lµ ma trËn vu«ng cÊp n. Ta nãi A lµ ma trËn kh¶ nghÞch (cßn gäi
lµ kh¶ ®¶o), nÕu tån t¹i ma trËn B vu«ng cÊp n sao cho:
A.B = B.A = In .
Khi ®ã ma trËn B ®−îc gäi lµ ma trËn nghÞch ®¶o cña ma trËn A, ký hiÖu
lµ A−1 . VËy ta cã:
AA−1 = A−1 A = In
VÝ dô 1. Cho ma trËn
   
2 1 3 −1
A=  th× A−1 =  
5 3 −5 2
v×     
2 1 3 −1 1 0
A.A−1 =   = =I
5 3 −5 2 0 1
    
3 −1 2 1 1 0
A−1 .A =   = =I
−5 2 5 3 0 1
• Sù duy nhÊt cña ma trËn nghÞch ®¶o
§Þnh lÝ 1.3.1. Ma trËn nghÞch ®¶o A−1 cña A nÕu tån t¹i th× duy nhÊt.
Chøng minh Gi¶ sö B vµ C ®Òu lµ ma trËn nghÞch ®¶o cña A, nghÜa lµ
AB = BA = I, AC = CA = I
Tõ AB = I ta suy ra
C(AB) = CI
(CA)B = C
IB = C
B=C
• Sù tån t¹i cña ma trËn nghÞch ®¶o vµ biÓu thøc cña nã
§Þnh lÝ 1.3.2. Ma trËn vu«ng A cÊp n kh¶ nghÞch khi vµ chØ khi det(A) 6= 0.
 
 a11 a12 . . . a1n 
 
 a21 a22 . . . a2n 
XÐt ma trËn A =   .. ..

..  .
 . . ... . 
 
an1 an2 . . . ann
Trong môc 1.2.1 ta kÝ hiÖu Mij suy tõ A b»ng çch bá ®i hµng i vµ

cét j lµ ma trËn con t−¬ng øng phÇn tö aij .
B©y giê, ta kÝ hiÖu cij = (−1)i+j det(Mij ) ®−îc gäi lµ phÇn phô ®¹i sè cña
phÇn tö aij . §Æt ma trËn C = [cij ]n×n .

Víi kÝ hiÖu ®ã kÕt hîp víi tÝnh chÊt 3 cña ®Þnh thøc cho ta

 det(A) nÕu k = i
ak1 ci1 + ak2 ci2 + . . . + akn cin = (1.3.1)
0 nÕu k 6= i
KÕt hîp c«ng thøc trong tÝnh chÊt 4 vµ tÝnh chÊt 3 cña ®Þnh thøc ta cã

 det(A) nÕu k = j
a1k c1j + a2k c2j + . . . + ank cnj = (1.3.2)
0 nÕu k 6= j
Ta cã
§Þnh lÝ 1.3.3. NÕu ma trËn vu«ng A kh¶ nghÞch th× ma trËn nghÞch ®¶o A−1
®−îc x¸c ®Þnh bëi c«ng thøc sau:
 T
 C11 C12 . . . C1n 
 
 C21 C22 . . . C2n 
A−1 = det(A) C T = det(A) 
1 1
 .. ..

.. 
 . . ... . 
 
Cn1 Cn2 . . . Cnn
Chøng minh TÝch AC T vµ ¸p dông c«ng thøc (1.3.1) ta ®−îc
 
 det(A) 0 ... 0 
 
 0 det(A) . . . 0 
AC = 
T
 .. .. ..


 . . ... . 
 
0 0 . . . det(A)
TÝch C T A vµ ¸p dông c«ng thøc (1.3.2) ta còng ®−îc nh− thÕ.

VËy  
1 
 
1 1  1 
AC T = CT A = 
 ...
=I

det(A) det(A)  
 
1
vµ ®Þnh lÝ ®−îc chøng minh.
1.3.2 Çc ph−¬ng ph¸p t×m ma trËn nghÞch ®¶o.
a) Ph−¬ng ph¸p 1: ¸p dông®Þnh lÝ 1.3.3 ®Ót×m ma trËn nghÞch ®¶o
 −2 1 −2 
 
VÝ dô 2. Cho ma trËn A =  −2 −2 −1 . H·y t×m A−1 (NÕu cã).
 
−1 −2 −3
Gi¶i: Ta cã : det(A) = −1 6= 0 ⇒ ∃A−1 .
Ngoµi ra ta cã:
¯ ¯
¯ ¯
¯ −2 −1¯
C11 = (−1)1+1 det(M11 ) = ¯¯ ¯=4
¯ C12 = −5 C13 = 2
¯−2 −3¯
C21 = 7 C22 = −8 C23 = 3
C31 = −5 C32 = 6 C33 = −2
Do ®ã ta cã ma trËn nghÞch ®¶o cña ma trËn A nh− sau:
 T  
1 1  4 −5 2   −4 −7 5 
   
A−1 = CT =  7 −8 3  =  5 8 −6 
det(A) −1    
−5 6 −2 −2 −3 2
 
 1 −3 4 
 
VÝ dô 3. Gi¶ sö cho ma trËn A =  2 1 1 . H·y t×m A−1
 
−1 −2 1
Gi¶i : Ta cã: det(A) = 0, nªn ma trËn A kh«ng cã ma trËn nghÞch ®¶o.
Chó ý 1.3.1. Ph−¬ng ph¸p t×m ma trËn nghÞch ®¶o b»ng phÇn phô ®¹i sè chØ
¸p dông ®èi víi ma trËn vu«ng cÊp nhá h¬n hoÆc b»ng 3, nÕu cÊp cña ma trËn
lín (4 trë lªn) mµ sö dông ph−¬ng ph¸p nµy th× ta ph¶i tÝnh rÊt nhiÒu çc ®Þnh
thøc con cÊp cao nªn bµi to¸n rÊt phøc t¹p. Do ®ã, khi cÊp cña ma trËn lín
th× ta dïng ph−¬ng ph¸p sau.
b) Ph−¬ng ph¸p 2: T×m ma trËn nghÞch ®¶o b»ng çc phÐp biÕn ®æi s¬
cÊp
Cho A lµ ma trËn vu«ng cÊp n vµ gi¶ sö det(A) 6= 0. §Ó t×m ma trËn nghÞch
®¶o A−1 cña ma trËn A b»ng çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng cña ma trËn
ta thùc hiÖn çc b−íc sau:
.
B−íc 1: LËp ma trËn chia khèi [A..In ] cÊp n × 2n b»ng çch ghÐp thªm vµo
bªn ph¶i ma trËn A ma trËn ®¬n vÞ In cïng cÊp víi A.
B−íc 2: Sö dông çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng cña ma trËn ®Ó ®−a
. .
dÇn ma trËn [A..In ] vÒ d¹ng [In ..B].
B−íc 3: Khi ®ã ma trËn B chÝnh lµ ma trËn nghÞch ®¶o cña ma trËn A.
Cô thÓ chóng ta cã thÓ m« 
t¶ nh− sau: 
 a11 a12 . . . a1n ¯1 0 . . . 0
h i  a21 a22 . . . a2n ¯¯0 1 . . . 0

A|In = 
 .. .. . ¯. .

.. 
 . . . . . .. ¯ .. .. . . . .
 
an1 an2 . . . ann 0 0 . . . 1
−→ . . . . . . . . . biÓn ®æi . . . . . . . . .
−→ . . . . . . . . . biÕn ®æi . . . . . . . . .
 
1 0 . . . 0¯ b11 b12 . . . b1n 
 
0 1 . . . 0¯¯ b21 b22 . . . b2n 
−→ 
 .. .. .. ¯¯ .. .. .. 

. . . . . . . . ... . 
 
0 0 . . . 1 bn1 bn2 . . . bnn
Khi ®ã ta cã:  
 b11 b12 . . . b1n 
 
 b21 b22 . . . b2n 
A−1 =
 .. ..

.. 
 . . ... . 
 
bn1 bn2 . . . bnn
VÝ dô 4. T×m ma trËn nghÞch ®¶o cña ma trËn sau:
 
1 −3
A= 
−2 5
Gi¶i:
Ta cã: det(A) = −1 6= 0 ⇒ ∃A−1 .
   
¯ ¯
1 −3¯1 0 2h1 +h2 →h2 1 −3¯1 0
(A|I) =  ¯  −−−−−−→  ¯ 
¯ ¯
−2 5 0 1 0 −1 2 1
   
¯ ¯
(−1)h2 →h2 1 −3¯ 1 0 3h2 +h1 →h1 1 0¯−5 −3
−−−−−−→  ¯ − − − −− −→  ¯ 
¯ ¯
0 1 −2 −1 0 1 −2 −1
VËy ma trËn nghÞch ®¶o cña A lµ
 
−5 −3
A−1 = 
−2 −1
VÝ dô 5. T×m ma trËn nghÞch ®¶ocña ma trËn sau:
 1 1 −3
 
A = −1 0 2 
 
−3 5 0
Gi¶i:
Ta cã: det(A) = −1 6= 0 ⇒ ∃A−1 .
   
¯ ¯
 1 1 −3 ¯1 0 0 1 1 −3¯1 0 0
 ¯  h1 +h2 −→h2  ¯ 
(A|I) = −1 0 2 ¯0 1 0 −−− −−−−−→ 0 1 −1¯1 1 0
 ¯  (3)h1 +h3 −→h3  ¯ 
−3 5 0 0 0 1 0 8 −9 3 0 1
 
1 1 −3¯¯ 1 0 0

(−8)h2 +h3 −→h3  ¯ 
−−−−−−−−−→ 0 1 −1¯ 1 1 0
 ¯ 
0 0 −1 −5 −8 1
 
1 1 0 ¯¯ 16 24 −3
(−1)h3 +h2 −→h2  ¯ 
−−−−−−−−−→ 0 1 0¯6 9 −1
(−3)h3 +h1 −→h1  ¯ 
0 0 −1 −5 −8 1
 
1 0 0 ¯¯ 10 15 −2
(−1)h2 +h1 −→h1  ¯ 
−−−−−−−−−→ 0 1 0¯6 9 −1
 ¯ 
0 0 −1 −5 −8 1

 
1 0 0¯¯10 15 −2

(−1)h3 −→h3  ¯ 
−−−−−−−→ 0 1 0¯ 6 9 −1
 ¯ 
0 0 1 5 8 −1
VËy ma trËn nghÞch ®¶o cña A lµ
 
10 15 −2
 
A−1 =  6 9 −1
 
5 8 −1
Bµi tËp 1.3
1. T×m çc ma trËn X tháa m·n çc ph−¬ng

 tr×nh sau:
  
   
2 5 4 −6 3 1 0
 1
   
a)  X =   b) −1 −1 2 X = 2
1 3 2 1    
1 1 1 3
2. T×m ma trËn nghÞch

 ®¶o cña çc ma trËn sau
 (nÕu cã):
2 1 1
 1 1 −3

   
a) A = 1 2 1 b) B = −1 0 2 .
   
1 1 2 −3 5 0
3. Dïng ph−¬ng ph¸p biÕn ®æi s¬ cÊp t×m ma trËn nghÞch ®¶o cña çc
ma trËn sau (nÕu cã):  
 
 1 −2 1 −1
1 1
2  
  −1 4 −2 3 
a) A = 2 3 2 b) A = 



  2 0 1 3
1 3 −1  
−2 6 0 5
4. Chøng minh r»ng nÕu A lµ ma trËn vu«ng vµ det(A) 6= 0 tháa

m·n:
A2 − 3A + I = 0 th× A−1 = 3I − A.
5. T×m ma trËn X tháa m·n ph−¬ng tr×nh
   
1 1 −1 1 −1 3
   
X 2 1 0  = 4 3 2
   
1 −1 1 1 −2 5
6. Hái çc ma trËn sau cã kh¶ nghÞch kh«ng, nÕu cã, h·y t×m ma trËn
nghÞch
 ®¶o b»ng
 phÇn phô ®¹i sè  
2 −1 −1 4
a)   b)  
3 3 2 −8
   
2 1 −1 1 4 2
   
   
c) 0 1 3  d) −1 0 1
   
2 1 1 2 2 3
7. Gi¶i ph−¬ng tr×nh AX = B ®èi víi Èn lµ ma trËn X, víi

   
 1 −1 1 1 1 1 −1
   
A = −1 0 1 B = 1 0 2 2 
   
−2 3 1 1 −2 2 0
8. Cho çc ma trËn vu«ng A vµ B sao cho AB = 0. Chøng minh r»ng A
kh«ng thÓ kh¶ nghÞch trõ khi B = 0.
9. Chøng minh r»ng nÕu A kh¶ nghÞch vµ AB = AC th× B = C.
1.4 H¹ng cña ma trËn
1.4.1 H¹ng cña ma trËn.
XÐt ma trËn A cÊp m × n:

 
 a11 a12 . . . a1n 
 
 a21 a22 . . . a2n 
A=
 .. ..

.. 
 . . ... . 
 
am1 am2 . . . amn
vµ p lµ sè nguyªn tháa 0 < p ≤ min{m, n}.
§Þnh nghÜa 1.4.1. Ma trËn vu«ng cÊp p suy tõ A b»ng çch bá ®i m − p hµng
vµ n − p cét ®−îc gäi lµ ma trËn con cÊp p cña A.
§Þnh thøc cña ma trËn con ®ã gäi lµ ®Þnh thøc con cÊp p cña A.
VÝ dô 1. XÐt ma trËn  
1 −3 2 0

 
A = −1 2 4 3
 
2 −6 4 0
Ta cã min{3, 4} = 3 nªn p ∈ 1, 2, 3.
Çc ®Þnh con cÊp¯ 3 cña A lµ:¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 −3 2¯ ¯1 −3 0¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯−1 2 4¯ = 0; ¯−1 2 3¯ = 0
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 2 −6 4¯ ¯2 −6 0¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 2 0¯ ¯−3 2 0¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯−1 4 3¯ = 0; ¯2 4 3¯ = 0
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 2 4 0¯ ¯−6 4 0¯
Çc ®Þnh thøc con cÊp hai lµ:

¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 −3¯ ¯ 1 2¯
¯ ¯ = −1; ¯ ¯ = 6; ...
¯ ¯ ¯ ¯
¯−1 2 ¯ ¯−1 4¯
§Þnh nghÜa 1.4.2. (H¹ng cña ma trËn):

Cho A lµ ma trËn cÊp m × n. H¹ng cña mét ma trËn A, ký hiÖu lµ rank(A)
hay r(A), lµ mét sè nguyªn kh«ng ©m k tháa m·n çc ®iÒu kiÖn sau ®©y:
1) NÕu A = 0 th× k = 0.
2) NÕu A 6= 0 th× k > 0 vµ:
i) Tån t¹i Ýt nhÊt mét ®Þnh thøc con kh¸c kh«ng cÊp p cña A.
ii) Mäi ®Þnh thøc con cña A cÊp lín h¬n k (nÕu cã) ®Òu b»ng kh«ng.
VÝ dô 2. XÐt ma trËn A ë VÝ dô 1. Çc ®Þnh thøc con cÊp ba ®Òu b»ng

kh«ng, nh−ng cã ®Þnh thøc con cÊp hai kh¸c kh«ng. VËy r(A) = 2.
VÝ dô 3. T×m h¹ng cña ma trËn sau

 
 1 −3 4 2 
 
A= 2 1 1 4 
 
−1 −2 1 −2
Gi¶i: Çc ®Þnh thøc con cÊp ba cña A lµ:
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 −3 4¯ ¯1 4 2¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 2 1 1¯ = 0 ¯ 2 1 4 ¯=0
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯−1 −2 1¯ ¯−1 1 −2¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯−3 4 2 ¯ ¯ 1 −3 2 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 1 4 ¯=0 ¯ 2 1 4 ¯=0
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯−2 1 −2¯ ¯−1 −2 −2¯
Ta cã ®Þnh thøc con cÊp hai cña A lµ:
¯ ¯
¯ ¯
¯1 −3¯
¯ ¯ = 7 6= 0
¯ ¯
¯2 1 ¯
VËy r(A) = 2
1.4.2 Ph−¬ng ph¸p t×m h¹ng cña ma trËn.
a) Ph−¬ng ph¸p 1: Chóng ta cã thÓ dïng ®Þnh nghÜa ®Ó t×m h¹ng cña ma trËn,
tuy nhiªn ph−¬ng ph¸p nµy gÆp nhiÒu khã kh¨n khi cÊp cña ma trËn lín. B©y
giê ta chó ý çc ma trËn cã d¹ng bËc thang. Ch¼ng h¹n, xÐt çc ma trËn cã
d¹ng bËc thang sau:
     
1 −3 2 0 1 −3 5 7 4 −7 5 7
     
A = 0 0 4 3 , B = 0 0 2 3 , C = 0 0 0 0
     
0 0 0 0 0 0 0 4 0 0 0 0
¯ Ta thÊy
¯ ma trËn A cã Ýt nhÊt mét ®Þnh thøc con cÊp 2 kh¸c kh«ng lµ
¯ ¯
¯−3 2¯
¯ ¯ = −12, vµ mäi ®Þnh thøc cÊp 3 ®Òu b»ng kh«ng. VËy r(A) = 2, nã
¯ ¯
¯0 4¯
b»ng sè hµng kh¸c kh«ng cña A.

Ma trËn B, ®Þnh thøc con kh¸c kh«ng cÊp cao nhÊt lµ 3, vËy r(B) = 3, nã
b»ng sè hµng kh¸c kh«ng cña B. T−¬ng tù, r(C) = 1.
Nãi chung ta cã mét sè nhËn xÐt sau:
NhËn xÐt 1.4.1.
1) NÕu A lµ ma trËn bËc thang hµng (t−¬ng øng cét), th× r(A) b»ng sè
hµng (t−¬ng øng cét) kh¸c kh«ng.
2) H¹ng cña ma trËn kh«ng thay ®æi qua phÐp chuyÓn vÞ. NghÜa lµ:
r(A) = r(AT ).
3) H¹ng cña ma trËn kh«ng thay ®æi qua çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp.
b) Ph−¬ng ph¸p 2: T×m h¹ng cña ma trËn nhê çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp.
C¨n cø vµo çc nhËn xÐt trªn vÒ h¹ng cña ma trËn. §Ó t×m h¹ng cña ma
trËn A cÊp m × n , tr−íc hÕt ta dïng çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp hµng (t−¬ng
øng cét) ®Ó ®−a ma trËn A vÒ d¹ng ma trËn bËc thang hµng (t−¬ng øng cét)
B. Khi ®ã h¹ng cña ma trËn A b»ng sè hµng (t−¬ng øng cét) kh¸c kh«ng cña
ma trËn B.  
1 0 1 −2
 
1 1 3 −2
VÝ dô 4. T×m h¹ng cña ma trËn A = 

.

2 1 5 −1
 
1 −1 1 4
Gi¶i: Dïng çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng cña ma trËn ta cã:
   
1 0 1 −2 1 0 1 −2
(−1)h1 +h2 →h2    
(−2)h1 +h3 →h3 0 1 2 0  (−1)h2 +h3 →h3 0 1 2 0
A −−−−−−−−−→   −−−−−−−−→  
(−1)h1 +h4 →h4 
0 1 3

3  h2 +h4 →h4 0

0 1 3

   
0 −1 0 6 0 0 2 6

 
1 0 1 −2
 
(−2)h3 +h4 →h4 0 1 2 0
−−−−−−−−→  


0 0 1 3
 
0 0 0 0
VËy ta cã: r(A) = 3.  
1 2 1 
 
VÝ dô 5. T×m λ ®Ó ma trËn A = 2 λ −2 cã h¹ng lµ 2.
 
3 −6 −3
Gi¶i: Ta cã:    
1 1 2  (−3)h +h →h 
1 1 2 
c2 ↔c3   1 2 2  
A −− −→ 3 −3 −6 −−−−−−−−→ 0 −6 −12 
h2 ↔h3   (−2)h1 +h3 →h3  
2 −2 λ 0 −4 λ − 4
 
1 1 2

(− 46 )h2 +h3 →h3 


−−−−−−−−→ 0 −6 −12 
 
0 0 λ+4
§Ó r(A) = 2 th× λ + 4 = 0 ⇒ λ = −4
VËy víi λ = −4 th× r(A) = 2
Bµi tËp 1.4
1. T×m h¹ng cña çc ma trËn sau:  

 
1 2 3 1 3 2 0 5
   
  2 6 9 7 12
a) A = 2 3 4 b) A = 

.

  −2 −5 2 4 5
3 5 7  
1 4 8 4 20
 
 
1 3 5 −1
 
2 −1 −3 4  2 −1 3 −2 4
 
c) A = 


 d) A = 4 −2 5 1 7
5 1 −1 7   
  2 −1 1 8 2
7 7 9 1
2. X¸c ®Þnh h¹ng cña çc ma trËn sau theo m.

   
3 m 1 2 −1 2 1 −1 1 
   
1 4 7 2  m −1 1 −1 −1
a) A = 


 b) A = 



1 10 17 4 1 m 0 1 1
   
4 1 3 3 1 2 2 −1 1
3. T×m m®Ó h¹ng cñama trËn  

1 7 17 3 2 1 0 6 1
   
m 4 10 1 3 2 0 0 2
a) A = 

 b»ng 2 b) A = 
 
 b»ng 4.

3 1 1 4 1 2 3 4 0
   
2 2 4 3 m −1 2 3 1
1.5 hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh
1.5.1 Kh¸i niÖm chung vÒ hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh.
D¹ng tæng qu¸t cña hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh.
§Þnh nghÜa 1.5.1. (§Þnh nghÜa hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh).

HÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh lµ mét hÖ gåm m ph−¬ng tr×nh cña n Èn sè cã
d¹ng:




 a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1




a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = b2
(1.5.1)



 ...............




am1 x1 + am2 x2 + . . . + amn xn = bm
trong ®ã x1 , x2 , x3 , . . . , xn lµ çc Èn sè
aij ∈ R gäi lµ çc hÖ sè cña hÖ; i = 1, m; j = 1, n
bi ∈ R gäi lµ çc hÖ sè tù do cña hÖ ; i = 1, m
VÝ dô 1. 

x1 + 4x2 − 2x3 + 3x4 = 2



2x1 − x2 + 5x3 + x4 = 1



−2x + 4x − 4x + 11x = 1
1 2 3 4
lµ hÖ tuyÕn tÝnh 3 ph−¬ng tr×nh 4 Èn.

D¹ng ma trËn cña hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh.
§Þnh nghÜa 1.5.2. (Ma trËn hÖ sè)

XÐt hÖ (1.5.1). Çc hÖ sè aij , (i = 1, m; j = 1, n) lËp thµnh mét ma trËn
cÊp m × n  
 a11 a12 . . . a1n 
 
 a21 a22 . . . a2n 
A=
 .. ..

.. 
 . . ... . 
 
am1 am2 . . . amn
®−îc gäi lµ ma trËn hÖ sè cña hÖ (1.5.1). H¹ng cña ma trËn hÖ sè A còng
®−îc gäi lµ h¹ng cña hÖ (1.5.1).
Ma trËn cét gåm çc hÖ sè tù do
 
 b1 
 
 b2 
B= 
 .. 
 . 
 
bm
gäi lµ ma trËn hÖ sè tù do (hay cét tù do) cña hÖ (1.5.1).

Ma trËn chia khèi A = [A|B] cã ®−îc b»ng çch thªm cét tù do B vµo bªn
ph¶i cña ma trËn hÖ sè A:
 
 a11 a12 . . . a1n b1 
¯ 

 a21 a22 . . . a2n ¯¯ b2 
A = [A|B] = 
 .. ..

.. ¯¯ .. 
 . . ... . . 
 
am1 am2 . . . amn bm

gäi lµ ma trËn hÖ sè bæ sung (hay ma trËn më réng) cña hÖ (1.5.1).

Ma trËn cét gåm çc Èn sè
 
 x1 
 
 x2 
X= 
 .. 
.
 
xn
gäi lµ ma trËn Èn sè (hay cét Èn sè) cña hÖ (1.5.1).
Víi çc ký hiÖu ma trËn nh− trªn, hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh (1.5.1) cã thÓ
viÕt l¹i thµnh ph−¬ng tr×nh ma trËn nh− sau:
    
 a11 a12 . . . a1n   x1   b1 
    
 a21 a22 . . . a2n   x2   b2 
    
 .. .. ..   ..  =  .. 
 . . ... .  .   . 
    
am1 am2 . . . amn xn bm
hay cßn viÕt gän lµ:
AX = B
vµ ®−îc gäi lµ d¹ng ph−¬ng tr×nh ma trËn cña hÖ (1.5.1).
§Þnh nghÜa 1.5.3. (NghiÖm cña hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh).

NghiÖm cña hÖ (1.5.1) lµ mét bé gåm n sè s¾p thø tù (α1 , α2 , . . . , αn ) ∈ Rn
sao cho khi thay xj = αj , (j = 1, n) vµo çc ph−¬ng tr×nh cña hÖ (1.5.1) th×
nã tháa m·n ®ång thêi çc ph−¬ng tr×nh cña hÖ.
Mét hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh cã thÓ cã nghiÖm hoÆc v« nghiÖm. HÖ cã

nghiÖm l¹i cã thÓ cã mét nghiÖm duy nhÊt hay cã nhiÒu h¬n mét nghiÖm.
Hai hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh cïng Èn sè gäi lµ t−¬ng ®−¬ng, nÕu chóng
cã cïng tËp hîp nghiÖm.
1.5.2 §Þnh lý vÒ sù tån t¹i nghiÖm cña hÖ ph−¬ng tr×nh.
§Þnh lÝ 1.5.1 HÖ (1.5.1), tøc lµ hÖ AX = B, cã nghiÖm khi vµ chØ khi

r(A) = r(A).
Chøng minh: B»ng çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp vÒ hµng vµ b»ng çch ®¸nh
sè l¹i çc Èn tøc lµ ®æi chç çc cét ta ®−a ma trËn A vÒ d¹ng bËc thang :
a11 a12 . . . a1r a1r+1 . . . a1n b1
a22 . . . a2r a2r+1 . . . a2n b2
...
..
arr arr+1 . . . arn br
0 . . . 0 br+1
0 bm
trong ®ã r ≤ min{m.n}. Tõ ®ã suy ra ®Þnh lÝ 1.5.1.
Chó ý 1.5.1. Tõ ®Þnh lÝ (1.5.1) ta cã:

i) NÕu r(A) 6= r(A) th× hÖ (1.5.1) v« nghiÖm.
ii) NÕu r(A) = r(A) = n th× hÖ (1.5.1) cã 1 nghiÖm duy nhÊt.
iii) NÕu r(A) = r(A) < n th× hÖ (1.5.1) cã v« sè nghiÖm.
VÝ dô 2. T×m m®Ó hÖ sau cã nghiÖm.


 x1 + 2x2 − x3 + 4x4 = 2



 2x1 − x2 + x3 + x4 = 1



x + 7x − 4x + 11x = m
1 2 3 4
Gi¶i: Ta cã:
   
¯ ¯
1 2 −1 4 ¯ 2  (−2)h +h →h 1 2 −1 4 ¯ 2 
 ¯  1 2 2  ¯ 
A = 2 −1 1 1 ¯ 1  −−−−−−−−→ 0 −5 3 −7¯−3
 ¯   ¯ 
1 7 −4 11 m 1 7 −4 11 m
 
1 2 −1 4 ¯¯ 2
(−1)h1 +h3 →h3 

¯ 
−−−−−−−−→ 0 −5 3 −7¯ −3 
 ¯ 
0 5 −3 7 m − 2

 
¯
1 2 −1 4 ¯ 2 
h2 +h3 →h3  ¯ 
−− −−−−→ 0 −5 3 −7¯ −3 
 ¯ 
0 0 0 0 m−5
§Ó hÖ cã nghiÖm th× : r(A) = r(A) ⇐⇒ m − 5 = 0 ⇒ m = 5
VËy víi m = 5 th× hÖ ph−¬ng tr×nh cã nghiÖm.
VÝ dô 3. BiÖn luËn sè nghiÖm cña hÖ ph−¬ng tr×nh sau theo tham sè a:


 ax1 + x2 + x3 = 1



 x1 + ax2 + x3 = 1



x + x + ax = 1
1 2 3
Gi¶i: Ta cã:    
¯ ¯
a 1 1¯1 1 1 a¯1
 ¯  h1 ↔h3  ¯ 
A = 1 a 1¯1 −− −→ 1 a 1¯1
 ¯   ¯ 
1 1 a1 a 1 11
 
1 1 a ¯ 1

(−1)h1 +h2 →h2 
¯ 
¯ 
−−−−−−−−→ 0 a − 1 1 − a ¯ 0 
(−a)h1 +h3 →h3  ¯ 
2
0 1−a 1−a 1−a
 
¯ 1
1
1 a
¯ 
h2 +h3 →h3  ¯ 
−−−−−−→ 0 a − 1 1−a ¯ 0 
 ¯ 
2
0 0 2−a−a 1−a
TH1: NÕu 2 − a − a2 = 0 ⇔ a = 1 hoÆc a = −2
Khi a =1 th×:
 
¯
1 1 1¯1
 ¯ 
A = 0 0 0¯0 =⇒ r(A) = r(A) = 1 < 3
 ¯ 
0 0 00
Suy ra hÖ cã v« sè nghiÖm.
Khi a = -2 th×:
 
¯
1 1 −2¯1
 ¯ 
A = 0 −3 3 ¯0 =⇒ r(A) = 2, r(A) = 3
 ¯ 
0 0 0 3
Suy ra r(A) 6= r(A) nªn hÖ v« nghiÖm.

TH2: NÕu: 2 − a − a2 6= 0 =⇒ a 6= 1 vµ a 6= −2
suy ra r(A) = r(A) = 3. Nªn hÖ cã 1 nghiÖm duy nhÊt.
KÕt luËn:
NÕu a = 1 th× hÖ cã v« sè nghiÖm.
NÕu a = -2 th× hÖ v« nghiÖm.
NÕu a 6= 1 vµ a 6= −2 th× hÖ cã duy nhÊt 1 nghiÖm.
1.5.3 Ph−¬ng ph¸p khö Gauss - Gi¶i hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh tæng qu¸t.
§Þnh lÝ 1.5.1. Cho hai hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh cïng cã n Èn sè víi ma trËn
0 0
më réng lÇn l−ît lµ A = [A|B] vµ A0 = [A |B ]. Khi ®ã, nÕu A0 nhËn ®−îc tõ
A bëi mét sè h÷u h¹n çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp hµng th× hai hÖ ph−¬ng tr×nh
®· cho t−¬ng t−¬ng víi nhau.
NhËn xÐt 1.5.1. Thùc chÊt viÖc thùc hiÖn mét phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp hµng trªn
ma trËn më réng cña mét hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh chÝnh lµ viÖc thùc hiÖn
mét trong çc phÐp biÕn ®æi sau ®©y trªn çc ph−¬ng tr×nh cña hÖ:
1) §æi chæ hai ph−¬ng tr×nh nµo ®ã.
2) Nh©n mét ph−¬ng tr×nh nµo ®ã víi mét thõa sè kh¸c kh«ng.
3) Céng vµo mét ph−¬ng tr×nh nµo ®ã mét ph−¬ng tr×nh kh¸c ®· ®−îc nh©n
víi mét thõa sè.
Ta gäi çc phÐp biÕn ®æi nªu trªn lµ çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hÖ ph−¬ng
tr×nh tuyÕn tÝnh. VËy çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn mét hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn
tÝnh lµ çc phÐp biÕn ®æi t−¬ng ®−¬ng, tøc lµ kh«ng lµm thay ®æi tËp nghiÖm
cña hÖ ®ang xÐt.

Ta nhËn thÊy r»ng çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hÖ ph−¬ng tr×nh còng gièng
víi çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng cña ma trËn.
Tõ çc nhËn xÐt trªn, ta ®−a ra mét thuËt to¸n kh¸ hiÖu qu¶ ®Ó gi¶i hÖ
ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh tæng qu¸t nh− sau:
B−íc 1: Dïng çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng cña ma trËn ®Ó ®−a ma
trËn hÖ sè bæ sung A vÒ d¹ng ma trËn bËc thang. Lóc ®ã, ta dÓ dµng thÊy
®−îc h¹ng cña ma trËn A vµ A.
B−íc 2: NÕu r(A) 6= r(A) th× kÕt luËn hÖ v« nghiÖm.
NÕu r(A) = r(A) th× ta viÕt hÖ ph−¬ng tr×nh t−¬ng øng víi ma
trËn cuèi cïng nµy, hÖ nµy t−¬ng ®−¬ng víi hÖ ®· cho. Gi¶i hÖ nµy tõ d−íi
lªn ta thu ®−îc nghiÖm cña hÖ ®· cho.
VÝ dô 4. Gi¶i hÖph−¬ng tr×nh sau:

 2x − 2y − z = −1



 y+z =1



−x + y + z = −1
Gi¶i: Ta cã:
   
¯ 1 ¯−1
 2 −2 −1¯−1 −1
1
¯ 
 ¯  h1 ↔h3  ¯ 
A =  0 1 1 ¯ 1  −− −→  0 1 1¯1
 ¯   ¯ 
−1 1 1 −1 2 −2 −1 −1
 
1 1 ¯¯−1
−1 
2h +h3 →h3  ¯ 
−−1−−− −→  0 1 11¯ 1 
 ¯ 
0 0 1 −3
VËy hÖ ®· cho t−¬ng ®−¬ng víi hÖ
 

 −x+ y + z = −1 
 x=2

 

 
 y + z = 1 ⇐⇒ y = 4

 


 
z = −3
z = −3

HÖ ®· cho cã 1 nghiÖm (2, 4, −3).

VÝ dô 5. Gi¶i hÖ ph−¬ng tr×nh sau:


 2x1 + 4x2 + 3x3 = 4



 3x1 + x2 − 2x3 = −2



4x + 11x + 7x = 7
1 2 3
Gi¶i: Ta cã
   
¯ ¯
2 4 3 ¯ 4  (−4)h +3h →h 2 4 3 ¯ 4 
 ¯  2 3 3  ¯ 
A = 3 1 −2¯−2 −−−−−−−−−→ 3 1 −2¯−2
 ¯   ¯ 
4 11 7 7 0 29 29 29
   
 2 4 3¯4 2 4 3¯4
(3)h1 −2h2 →h2 
¯   ¯ 
¯  h2 ↔h3  ¯ 
−−−1−−−−−→ 0 10 13¯16 −−−→ 0 1 1 ¯ 1 
( 29 )h3 →h3  ¯   ¯ 
0 1 1 1 0 10 13 16
 
 2 4 3¯¯4
(−10)h2 +h3 →h3 

¯ 
−−−−−−−−−→ 0 1 1¯1
 ¯ 
0 0 36
Ta cã hÖ t−¬ng ®−¬ng
 

 2x1 + 4x2 + 3x3 = 4 
 x1 = 1

 

 
x2 + x3 = 1 ⇐⇒ x2 = −1

 


 

3x = 6 x = 2
3 3
VËy hÖ ®· cho cã 1 nghiÖm (1, −1, 2).



 3x1 − 5x2 + 2x3 + 4x4 = 2



 7x1 − 4x2 + x3 + 3x4 = 5



5x − 7x − 4x − 6x = 3
1 2 3 4

Gi¶i: Ta cã:
   
−5 2 4 ¯¯2 −5¯¯−1
3 1 6 −3

 ¯  (−2)h1 +h2 →h1  ¯ 
A = 7 −4 1 3 ¯5 −−−−−−−−→ 7 −4 1 3¯5
 ¯   ¯ 
5 −7 −4 −6 3 5 7 −4 −6 3
   
1 6 −3 −5¯¯−1 1 6 −3 −5¯¯−1
1
(−7)h1 +h2 →h2  ¯  2 (− )h 2 +h 3 →h 3  ¯ 
−−−−−−−−→ 0 −46 22 38 ¯ 12  −−−−−−−−→ 0 −46 22 38 ¯ 12 
(−5)h1 +h3 →h3  ¯   ¯ 
0 −23 11 19 8 0 0 0 0 2
Ta thÊy r(A) = 2 vµ r(A) = 3 =⇒ r(A) 6= r(A)
VËy hÖ ph−¬ng tr×nh ®· cho v« nghiÖm.





 x1 + x2 + 3x3 − 2x4 + 3x5 = 1




2x1 + 2x2 + 4x3 − x4 + 3x5 = 2



 3x1 + 3x2 + 5x3 − 2x4 + 3x5 = 1




2x1 + 2x2 + 8x3 − 3x4 + 9x5 = 6
Gi¶i: Ta cã:   
1 1 3 −2 3 1
¯  1 1 3 −2 3 1
¯ 
  
2 2 4 −1 3¯¯2 0 0 −2 3 −3¯¯ 0 
A =  ¯ 
 −→ 
 ¯  
3 3 5 −2 3¯1 0 0 −4 4 −6¯−2
   
2 2 8 −3 9 6 0 0 2 1 3 4
   
1 1 3 −2 3 1 
¯  1 1 3 −2 1
¯ 
3
  
0 0 −2 3 −3¯¯ 0  0 0 −2 3 −3¯¯ 0 
−→  ¯  −→ 
 ¯  
0 0 0 −2 0 ¯−2 0 0 0 −2 0 ¯−2
   
0 0 0 4 0 4 0 0 0 0 0 0
Ta thÊy r(A) = r(A) = 3 < 5 (sè Èn), nªn hÖ cã v« sè nghiÖm.



 x1 + x2 + 3x3 − 2x4 + 3x5 = 1 (1)



HÖ ®· cho t−¬ng ®−¬ng víi hÖ −2x3 + 3x4 − 3x5 = 0 (2)




 −2x4 = −2 (3)
Tõ (3)=⇒ x4 = 1
3 − 3x5
Tõ (2)=⇒ x3 =
2
−2x2 + 3x5 − 3
Tõ (1)=⇒ x1 =
2
§Æt: x2 = s, x5 = t; s, t ∈ R
3 3 3 3
Ta cã: x1 = −s + t − ; x3 = − t; x4 = 1.
2 2 2 2
VËy nghiÖm tæng qu¸t cña hÖ ph−¬ng tr×nh lµ:
3 3 3 3
(−s + t − , s, − t, 1, t); ∀s, t ∈ R
2 2 2 2
1.5.4 HÖ Cramer.
§Þnh nghÜa HÖ gåm n ph−¬ng tr×nh n Èn sè cã d¹ng:





 a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1




a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = b2
(1.5.2)



 ...............




an1 x1 + an2 x2 + . . . + ann xn = bn
tháa m·n ¯ ¯
¯ ¯
¯ a11 a12 ... a1n ¯¯
¯
¯ ¯
¯ a21 a22 ... a2n ¯
det(A) = ¯¯ . ..
¯
.. ¯ 6= 0
¯ .. . ... . ¯
¯ ¯
¯ ¯
¯an1 an2 ... ann ¯
®−îc gäi lµ hÖ Cramer.

h iT
D¹ng ma trËn cña (1.5.2) vÉn lµ AX = B, víi B = b1 b2 . . . bn
§Þnh lÝ 1.5.2. HÖ Cramer cã mét nghiÖm duy nhÊt vµ tÝnh b»ng c«ng thøc
X = A−1 B tøc lµ:

det(Aj )
xj =
det(A)
Trong ®ã A lµ ma trËn hÖ sè cña hÖ, Aj lµ ma trËn suy tõ ma trËn A b»ng
çch thay cét thø j bëi cét hÖ sè vÕ ph¶i B.
Chøng minh: V× det(A) 6= 0 nªn tån t¹i ma trËn nghÞch ®¶o
1
A−1 = Ct
det(A)
Thay X vµo d¹ng ma trËn cña hÖ (1.5.2) ta ®−îc:
A(A−1 B) = (AA−1 )B = B
VËy X = A−1 B lµ nghiÖm cña hÖ.

Sö dông biÓu thøc cña A−1 ë ®Þnh lÝ 1.3.2 ta suy ra
  
 C11 C21 . . . Cn1   b1 
  
1  C 12 C 22 . . . C n2   b2 
X = A−1 B =   

det(A)  .. . .. . . . .. 
. . .
  .. 
  
C1n C2n . . . Cnn bn
tøc lµ
C1j b1 + C2j b2 + . . . + Cnj bn det(Aj )
xj = =
det(A) det(A)
§Ó chøng minh sù duy nhÊt cña nghiÖm ta gi¶ sö hÖ (1.5.2) cã hai nghiÖm lµ
X vµ Y , nghÜa lµ:
AX = B; AY = B
Trõ vÕ theo vÕ ta ®−îc:
AX − AY = 0
hay
A(X − Y ) = 0
Nh©n hai vÕ víi A−1 ta cã:
A−1 A(X − Y ) = A−1 0 = 0
(X − Y ) = 0
suy ra X = Y . VËy hÖ chØ cã mét nghiÖm duy nhÊt.

VÝ dô 8. Gi¶i hÖ ph−¬ng tr×nh:


 x1 + 2x3 = 6



 −3x1 + 4x2 + 6x3 = 30



−x − 2x + 3x = 8
1 2 3
Gi¶i: Ta cã
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 0 2¯ ¯1 6 2¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
det(A) = ¯−3 4 6¯ = 44 det(A2 ) = ¯−3 30 6¯ = 72
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯−1 −2 3¯ ¯−1 8 3¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯6 0 2¯¯ ¯1 0 6 ¯¯
¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
det(A1 ) = ¯30 4 6¯ = −40 det(A3 ) = ¯−3 4 30¯ = 152
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯8 −2 3¯ ¯−1 −2 8¯
Do ®ã nghiÖm cña hÖ ph−¬ng tr×nh lµ:

40 10 72 18 152 38
x1 = − = − ; x2 = = ; x3 = =
44 11 44 11 44 11
VÝ dô 9. Gi¶i vµbiÖn luËn hÖ ph−¬ng tr×nh sau

 (1 + m)x + y + z = 1



 x + (1 + m)y + z = m



x + y + (1 + m)z = m2
Gi¶i: Ta cã
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 + m 1 1 ¯ ¯3 + m 1 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
det(A) = ¯ 1 1+m 1 ¯ = ¯3 + m 1 + m 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ 1 1 1 + m¯ ¯m + 3 1 1 + m¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 1 1 ¯ ¯1 1 1 ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯ 2
= (m + 3) ¯1 1 + m 1 ¯ = (m + 3) ¯0 m 0 ¯ = m (m + 3)
¯ ¯ ¯ ¯
¯ ¯ ¯ ¯
¯1 1 1 + m¯ ¯0 0 m¯

+ NÕu det(A) = 0 ⇐⇒ m = 0 ∨ m = −3.


 x + y + z = 1 

 
 x + y + z = 1
Khi m = 0, ta ®−îc hÖ x + y + z = 0 ⇐⇒

 
x + y + z = 0


x + y + z = 0
HÖ nµy v« nghiÖm 

 −2x + y + z = 1



Khi m = −3, ta ®−îc hÖ x − 2y + z = −3




x + y − 2z = 9
Ta cã:
   
−2 1 1 ¯ 1 1 1 −2¯ 9
 ¯   ¯ 
 ¯  h1 ↔h3  ¯ 
A =  1 −2 1 ¯−3 −−−→  1 −2 1 ¯−3
 ¯   ¯ 
1 1 −2 9 −2 1 1 1
   
 1 1 −2¯ 9 1 1 −2¯¯ 9
(−1)h1 +h2 →h2 
¯   
¯   ¯ 
−−−−−−−−→ 0 −3 3 ¯−12 −→ 0 −3 3 ¯−12
2h1 +h3 →h3  ¯   ¯ 
0 3 −3 19 0 0 0 7
Ta cã r(A) 6= r(A) nªn hÖ v« nghiÖm.

+ NÕu det(A) 6= 0 ⇐⇒ m 6= 0 ∧ m 6= −3 th× hÖ ®· cho lµ hÖ Cramer nªn cã
duy nhÊt nghiÖm.
¯ ¯
¯ ¯
¯1 1 1 ¯
¯ ¯
¯ ¯ 2
det(A1 ) = ¯ m 1 + m 1 ¯ = m(2 − m )
¯ ¯
¯ 2 ¯
¯m 1 1 + m¯
¯ ¯
¯ ¯
¯1 + m 1 1 ¯
¯ ¯
¯ ¯
det(A2 ) = ¯ 1 m 1 ¯ = m(2m − 1)
¯ ¯
¯ 2 ¯
¯ 1 m 1 + m¯

¯ ¯
¯ ¯
¯1 + m 1 1 ¯¯
¯
¯ ¯ 3 2
det(A3 ) = ¯ 1 1 + m m ¯ = m(m + 2m − m − 1)
¯ ¯
¯ 2¯
¯ 1 1 m¯
VËy nghiÖm cña hÖ lµ:
det(A1 ) 2 − m2 det(A2 ) 2m − 1
x= = ,y = =
det(A) m(m + 3) det(A) m(m + 3)
det(A3 ) m3 + 2m2 − m − 1
z= =
det(A) m(m + 3)
KÕt luËn:
+ NÕu m 6= 0 vµ m 6= −3 hÖ cã mét nghiÖm duy nhÊt.
2 − m2 2m − 1 m3 + 2m2 − m − 1
x= ;y = ;z =
m(m + 3) m(m + 3) m(m + 3)
+ NÕu m = 0 hoÆc m = −3 th× hÖ v« nghiÖm.
øng dông:
VÝ dô 10. Cã hai sinh viªn ®Õn quÇy t¹p hãa mua hai lo¹i vë S1 vµ S2 . Sinh
viªn thø nhÊt mua 10 quyÓn vë S1 vµ 7 quyÓn vë S2 hÕt sè tiÒn lµ 68 ngh×n
®ång. Sinh viªn thø hai mua 12 quyÓn vë S1 vµ 6 quyÓn vë S2 hÕt sè tiÒn lµ
72 ngh×n ®ång. Hái mçi quyÓn vë S1 vµ S2 cã gi¸ lµ bao nhiªu.
Gi¶i: Gäi x, y lÇn l−ît lµ gi¸ b¸n cña mçi quyÓn vë S1 vµ S2 (ngh×n ®ång).
Ta cã  
 10x + 7y = 68 x =4
⇐⇒
 12x + 6y = 72 y =4
VËy gi¸ b¸n mçi quyÓn vë S1 lµ 4000 ®ång vµ S2 lµ 4000 ®ång.

VÝ dô 11. Mét shop quÇn ¸o b¸n ¸o s¬ mi, quÇn t©y vµ v¸y. Ngµy thø nhÊt
b¸n ®−îc 12 ¸o, 21 quÇn vµ 18 v¸y th× doanh thu lµ 5349 ngh×n ®ång. Ngµy
thø hai b¸n ®−îc 16 ¸o, 24 quÇn vµ 12 v¸y th× doanh thu lµ 5600 ngh×n ®ång.
Ngµy thø ba b¸n ®−îc 24 ¸o, 15 quÇn vµ 12 v¸y th× doanh thu lµ 5259 ngh×n
®ång. Hái gi¸ b¸n mçi ¸o, mçi quÇn, mçi v¸y lµ bao nhiªu?
Gi¶i: Gäi x, y, z lÇn l−ît lµ gi¸ b¸n mçi ¸o, mçi quÇn, mçi v¸y (ngh×n ®ång).
Theo gi¶ thuyÕt bµi to¸n ta cã:


 12x + 21y + 18z = 5349



 16x + 24y + 12z = 5600



24x + 15y + 12z = 5259
   
12 21 18¯¯5349 13 h1 →h1 4 7 6¯1783
  ¯ 
 ¯  14 h2 →h2  ¯ 
Ta cã A = 16 24 12¯5600 −− − − −
→  4 6 3 ¯ 1400
 ¯  13 h3 →h3  ¯ 
24 15 12 5259 8 5 4 1753
   
4 7 6 ¯ 1783 4 7 6 ¯1783
(−1)h1 +h2 →h2 
¯   ¯ 
¯  (−9)h2 +h3 →h3  ¯ 
−−−−−−−−→ 0 −1 −3¯ −383  −−−−−−−−→ 0 1 3 ¯ 838 
(−2)h1 +h3 →h3  ¯   ¯ 
0 −9 −8 −1813 0 0 19 1634
Ta ®−îc hÖ t−¬ng ®−¬ng:
 

 4x + 7y + 6z = 1783 
 x = 98

 

 
y + 3z = 383 ⇐⇒ y = 125

 


 

19z = 1634 z = 86
VËy gi¸ b¸n mét ¸o lµ 98000 ®ång, mét quÇn 125000 ®ång, mét v¸y lµ 86000
®ång.
1.5.5 HÖ ph−¬ng tr×nh thuÇn nhÊt.
• §Þnh nghÜa:
 HÖ ph−¬ng tr×nh cã d¹ng:



 a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = 0




a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = 0
(1.5.3)



 ...............




am1 x1 + am2 x2 + . . . + amn xn = 0
®−îc gäi lµ hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt.
Chó ý 1.5.2
(1) Ta lu«n cã: r(A) = r(A), do vËy hÖ thuÇn nhÊt (1.5.3) lu«n cã nghiÖm.
Ta còng thÊy ngay r»ng: X = (0, 0, . . . , 0) lµ mét nghiÖm cña hÖ (1.5.3).
NghiÖm nµy ®−îc gäi lµ nghiÖm tÇm th−êng cña hÖ.
(2) HÖ (1.5.3) muèn cã nghiÖm kh«ng tÇm th−êng th× ph¶i cã: r(A) < n
(cã nghÜa lµ: h¹ng cña ma trËn hÖ sè nhá h¬n sè Èn cña hÖ). §Æc biÖt, khi
sè ph−¬ng tr×nh b»ng sè Èn th× hÖ cã nghiÖm kh«ng tÇm th−êng nÕu nh−
det(A) = 0.
(3) Trong tr−êng hîp r(A) < n th× r(A) Èn cña hÖ ®−îc gäi lµ Èn c¬ b¶n
vµ [n − r(A)] Èn cßn l¹i ®−îc gäi lµ Èn kh«ng c¬ b¶n. Çc Èn kh«ng c¬ b¶n
cã thÓ nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tïy ý.
(4). Khi chän çc gi¸ trÞ cô thÓ cho çc Èn kh«ng c¬ b¶n ta sÏ thu ®−îc
çc gi¸ trÞ cô thÓ cho çc Èn c¬ b¶n vµ khi ®ã ta cã ®−îc çc nghiÖm cña hÖ
(1.5.3). TËp gåm r(A) nghiÖm ®éc lËp tuyÕn tÝnh ®−îc gäi lµ tËp nghiÖm c¬
b¶n cña hÖ (1.5.3).
VÝ dô 12. T×m hÖ
 nghiÖm c¬ b¶n cña hÖ ph−¬ng tr×nh thuÇn nhÊt sau:



 x1 + 2x2 − 2x3 + x4 = 0




2x1 + 4x2 + 2x3 − x4 = 0



 x1 + 2x2 + 4x3 − 2x4 = 0




4x1 + 8x2 − 2x3 + x4 = 0
Gi¶i: Ta cã:
   
1 2 −2 2 0
¯  (−2)h1 +h2 →h2 
1 2 −2 2 0
¯ 
 
2 4 2 −1¯¯0 (−4)h1 +h4 →h4 0 0 6 −3 ¯¯0
A =
 ¯  −−−−−−−−→ 
 −(−1)h  ¯ 

1 ¯
2 4 −2 0 1 +h3 →h3 0 0 6 −3 ¯0
   
4 8 −2 1 0 0 0 6 −3 0

 
1 2 −2 1 ¯0  ¯ 
 
(−1)h2 +h4 →h4 0 0 2 −1¯0 xãa h3 vµ h4 1 2 −2 1 ¯¯0
¯
−−−−−−−−→  ¯ 
 −−−−−−→
 ¯ 
(−1)h2 +h3 →h3 
0 0 0 0 0 ¯ 0 0 2 −1¯0
 
0 0 0 0 0
HÖ ®· cho t−¬ng ®−¬ng víi hÖ


x1 + 2x2 − 2x3 + x4 = 0
(∗)

 2x3 − x4 = 0
Ta chän x1 , x4 lµm Èn c¬ b¶n vµ

x2 , x3 lµm Èn kh«ng
 c¬ b¶n.

x1 = −2x2
Khi ®ã ta cã: (∗) ⇐⇒

x4 = 2x3
Cho x2 = 1, x3 = 0 ta cã nghiÖm cña hÖ ®· cho lµ: (−2, 1, 0, 0)
Cho x2 = 0, x3 = 1 ta cã nghiÖm cña hÖ ®· cho lµ: (0, 0, 1, 2)
VËy tËp nghiÖm c¬ b¶n cña hÖ ®· cho lµ: {(−2, 1, 0, 0) ; (0, 0, 1, 2)}
VÝ dô 13. Víi gi¸ trÞ nµo cña k th× hÖ ph−¬ng tr×nh sau:


 3x + y + 10z = 0



 2x + y + 5z = 0



x + 4y + 7z = 0
a) ChØ cã nghiÖm tÇm th−êng.

b) Cã nghiÖm kh«ng tÇm th−êng.
Gi¶i: Ta cã ®Þnh thøc¯ cña ma ¯trËn hÖ sè lµ:
¯ ¯
¯3 1 10¯
¯ ¯
¯ ¯
det(A) = ¯2 k 5 ¯ = 11k + 11
¯ ¯
¯ ¯
¯1 4 7 ¯
a) §Ó hÖ chØ cã nghiÖm tÇm th−êng th× det(A) 6= 0 ⇐⇒ k 6= −1.
b) Khi det(A) = 0 ⇐⇒ 11k + 11 = 0 ⇒ k = −1 th× ta cã: r(A) < 3, hÖ
cã v« sè nghiÖm nªn cã nghiÖm kh«ng tÇm th−êng.
VÝ dô 14. T×m tËp nghiÖm c¬ b¶n cña hÖ ph−¬ng tr×nh sau:





 x1 + x2 + 3x3 − 2x4 + 3x5 = 0




2x1 + 2x2 + 4x3 − x4 + 3x5 = 0



3x1 + 3x2 + 5x3 − x4 + 3x5 = 0




2x1 + 2x2 + 8x3 − 3x4 + 9x5 = 0
Gi¶i: Ta cã:   
1 1 3 −2 3¯0 1 1 3 −2 3 0
¯ 
  (−3)h +h →h 
2 2 4 −1 3¯¯0 (−2)h1 +h4 →h4 0 0 −2 3 −3¯¯0
1 3 3
A =  ¯  −−−−−−−−→ 
 −(−1)h  ¯ 

¯
3 3 5 −1 3 0 1 +h2 →h2 0 0 −4 4 −6¯0
   
2 2 8 −3 9 0 0 0 2 1 3 0
   
1 1 3 −2 3 ¯0 1 1 3 −2 3 0
¯ 
  
(−1)h2 +h4 →h4 0 0 −2 3 −3¯¯0 (2)h3 +h4 →h4 0 0 −2 3 −3¯¯0
−−−−−−−−→   ¯ 
 −−−−−−−→   ¯ 

(−2)h2 +h3 →h3 0 0 0 −2 0 ¯0 0 0 0 −2 0 ¯0
   
0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0


 x1 + 2x2 + 3x3 − 2x4 + 3x5 = 0 (1)



HÖ ®· cho t−¬ng ®−¬ng víi : −2x3 + 3x4 − 3x5 = 0 (2)




−2x = 0 (3)
4
Tõ (3) ⇒ x4 = 0
−3
(2) ⇒ x3 = 2 x5
3
(1) ⇒ x2 = 2 x5 − x1
§Æt: x1 = s, x5 = t ; s, t ∈ R
NghiÖm tæng qu¸t cña hÖ lµ: X = (s, 32 t − s, −3
2 t, 0, t)
Ta cã: (r(A) = 3, n = 5 ⇒ k = 5 − 3 = 2)
Chän s = 1, t = 0 ⇒ x1 = (1, −1, 0, 0, 0)
s = 0, t = 1 ⇒ x2 = (0, 23 , −3
2 , 0, 1)
VËy tËp nghiÖm c¬ b¶n cña hÖ lµ:

{x1 = (1, −1, 0, 0, 0) ; x2 = (0, 23 , −3

2 , 0, 1)}
1.5.6 Mét vµi øng dông trong kinh tÕ.
1) M« h×nh c©n b»ng thÞ tr−êng.

Trong m« h×nh c©n b»ng thÞ tr−êng, vÊn ®Ò chÝnh lµ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ çc
biÕn ®Ó chóng tháa m·n çc ®iÒu kiÖn c©n b»ng, nh− ta xÐt m« h×nh x¸c ®Þnh
gi¸ c¶ thÞ tr−êng (ký hiÖu lµ p) cña mét lo¹i hµng sao cho trong mét ®¬n vÞ
thêi gian nµo ®ã khèi l−îng hµm cung theo gi¸ (ký hiÖu lµ QS ) b»ng khèi
l−îng hµm cÇu theo gi¸ (ký hiÖu lµ QD ).
a) ThÞ tr−êng mét lo¹i hµng hãa.
Cho mét s¶n phÈm cã çc th«ng tin nh− sau:
Hµm cung: QS = −a0 + a1 p
Hµm cÇu: QD = b0 − b1 p
trong ®ã a0 , a1 , b0 , b1 lµ çc h»ng sè d−¬ng; p : gi¸ mÆt hµng.
M« h×nh c©n b»ng thÞ tr−êng thÞ tr−êng cã d¹ng:
 

 QS = −a0 + a1 p 
 QS = −a0 + a1 p

 

 
QD = b0 − b1 p ⇔ Q D = b0 − b 1 p

 


 

Q = Q −a + a p = b − b p
S D 0 1 0 1
a0 +b0
Gi¶i ph−¬ng tr×nh nµy ta ®−îc: p = a1 +b1
S¶n l−îng c©n b»ng lµ:

Ã !
a 0 + b0 a1 b0 − a0 b1
QS = QD = −a0 + a1 =
a 1 + b1 a1 + b1
VÝ dô 1. Mét s¶n phÈm l−u th«ng trªn thÞ tr−êng cã çc th«ng tin nh− sau:
QS = −1 + p vµ QD = 5 − p; víi p lµ gi¸ b¸n. Gi¶ ®Þnh çc yÕu tè kh¸c
kh«ng ®æi, thÞ tr−êng c©n b»ng khi:
QS = QD ⇔ −1 + p = 5 − p ⇒ p = 3
S¶n l−îng c©n b»ng thÞ tr−êng lµ: QS = QD = 2

b) ThÞ tr−êng cã hai s¶n phÈm.
Gi¶ sö trªn thÞ tr−êng cã hai s¶n phÈm , th«ng tin cã ®−îc nh− sau:
S¶n phÈm 1:
QS1 = −2 + 3p1
QD1 = 10 − 2p1 + p2
S¶n phÈm 2:
QS2 = −1 + 2p2
QD2 = 15 + p1 − p2
ThÞ tr−êng c©n b»ng khi:
  

QS = QD 
−2 + 3p1 = 10 − 2p1 + p2 
5p1 − p2 = 12
1 1
⇔ ⇔

QS = QD 
−1 + 2p2 = 15 + p1 − p2 
−p1 + 3p2 = 16
2 2


p1 = 26 64
7 ; QS1 = QD1 = 7
⇒

p2 = 46 85
7 ; QS2 = QD2 = 7
c) ThÞ tr−êng cã ba s¶n phÈm

Gi¶ sö trªn thÞ tr−êng cã ba s¶n phÈm, th«ng tin cã ®−îc nh− sau:
S¶n phÈm 1:
QS1 = 4p1 − p2 − p3 − 5; QD1 = −2p1 + p2 + p3 + 8
S¶n phÈm 2:
QS2 = −p1 + 4p2 − p3 − 5; QD2 = p1 − 2p2 + p3 + 10
S¶n phÈm 3:
QS3 = −p1 − p2 + 4p3 − 1; QD3 = p1 + p2 − 2p3 + 14
H·y t×m ®iÓm c©n b»ng thÞ tr−êng ?

Gi¶i:
ThÞ tr−êng c©n b»ng khi cung vµ cÇu b»ng nhau.

Khi ®ã ta cã hÖ ph−¬ng tr×nh:
 

 QS1 = QD1 
 4p1 − p2 − p3 − 5 = −2p1 + p2 + p3 + 8

 

 
 QS2 = QD2 ⇔ −p1 + 4p2 − p3 − 5 = p1 − 2p2 + p3 + 10

 


Q = Q 
−p − p + 4p − 1 = p + p − 2p + 14
S3 D3 1 2 3 1 2 3
 

 6p1 − 2p2 + p3 = 13 
 p1 = 6.6

 

 
−2p1 + 6p2 − 2p3 = 12 ⇒ p2 = 6.5

 


 

−2p − 2p + 6p = 15 p = 6, 9
1 2 3 3
Lóc ®ã s¶n l−îng c©n b»n thÞ tr−êng lµ:
QS1 = QD1 = 8.2
QS2 = QD2 = 10.5
QS3 = QD3 = 13.5
d) Tæng qu¸t cã nhiÒu s¶phÈm.

Gi¶ sö cã n s¶n phÈm ®ang l−u th«ng trªn thÞ tr−êng. S¶n phÈm thø i cã l−îng
cung, cÇu vµ gi¸ lÇn l−ît lµ: QSi ; QDi ; pi .
Gi¶ sö r»ng çc yÕu tè kh¸c kh«ng thay ®æi, hµm cung, hµm cÇu cña s¶n phÈm
thø i lµ:
QSi = ai0 + ai1 p1 + ai2 p2 + · · · + ain pn ; ∀i = 1, n
QDi = bi0 + bi1 p1 + bi2 p2 + · · · + bin pn ; ∀i = 1, n
ThÞ tr−êng c©n b»ng khi:
QSi = QDi ; ∀i = 1, n
Ta ®−a ®iÒu kiÖn c©n b»ng thÞ tr−êng vÒ d¹ng: AX = B





 a10 + a11 p1 + a12 p2 + · · · + a1n pn = b10 + b11 p1 + b12 p2 + · · · + b1n pn




a20 + a21 p1 + a22 p2 + · · · + a2n pn = b20 + b21 p1 + b22 p2 + · · · + b2n pn



 .........................................................




an0 + an1 p1 + an2 p2 + · · · + ann pn = bn0 + bn1 p1 + bn2 p2 + · · · + bnn pn




 c11 p1 + c12 p2 + · · · + c1n pn = −c10




c21 p1 + c22 p2 + · · · + c2n pn = −c20
⇔ Víi: cij = aij −bij ; i = 1, n; j = 0, n



 ...........................




cn1 p1 + cn2 p2 + · · · + cnn pn = −cn0
VÝ dô 2.
Gi¶ sö thÞ tr−êng cã ba s¶n phÈm víi hµm cung vµ hµm cÇu ®−îc cho nh−
sau:
QS1 = 10p1 − p2 − 30 ; QD1 = 143 − 9p1 + p2 + p3
QS2 = 12p2 − p3 − 13 ; QD2 = 80 + p1 − 10p2
QS3 = −p1 + 9p3 − 20 ; QD3 = 79 + 2p2 − 8p3
1) T×m ®iÓm c©n b»ng thÞ tr−êng.

2) Trong mét ®¬n vÞ thêi gian , xuÊt 37 ®¬n vÞ s¶n phÈm 1; 15 ®¬n vÞ s¶n
phÈm 3; vµ nhËp vÒ 3 ®¬n vÞ s¶n phÈm 2. T×m ®iÓm c©n b»ng míi trªn thÞ
tr−êng.
Gi¶i:
1) ThÞ tr−êng c©n b»ng khi:
QS = QD ⇔ QS − QD = 0


 19p1 − 2p2 − p3 = 173



⇔ −p1 + 22p2 − p3 = 93; pi > 0; ∀i = 1, 3




−p − 2p + 17p = 99
1 2 3



p1 = 10



⇒ p2 = 5




p = 7
3
2)
QS1 − 37 = 10p1 − p2 − 30 − 37 = 10p1 − p2 − 67
QS2 + 3 = 12p2 − p3 − 13 + 3 = 12p2 − p3 − 10
QS3 − 15 = −p1 + 9p3 − 20 − 15 = −p1 + 9p3 − 35
Theo ®iÒu kiÖn c©n b»ng thÞ tr−êng, ta cã:

 

 19p1 − 2p2 − p3 = 210 
 p1 = 12

 

 
−p1 + 22p2 − p3 = 90; pi > 0; ∀i = 1, 3 ⇒ p2 = 5

 


 

−p − 2p + 17p = 114 p = 8
1 2 3 3
2) M« h×nh c©n ®èi liªn ngµnh Input - Output Leontief.

M« h×nh Input - Output cña Leontief liªn quan ®Õn vÊn ®Ò: X¸c ®Þnh ®Çu
ra cña mçi ngµnh trong n ngµnh kinh tÕ sao cho võa ®ñ ®Ó tháa m·n toµn bé
nhu cÇu vÒ lo¹i s¶n phÈm ®ã.
§Çu ra cña mét ngµnh kinh tÕ bÊt kú ®−îc sö dông nh− ®Çu vµo (nguyªn
liÖu) cña nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c, thËm chÝ cho chÝnh ngµnh ®ã n÷a.
Nh− vËy, møc ®é "chÝnh x¸c" cña ®Çu ra cña mét ngµnh c«ng nghiÖp thø i
phô thuéc vµo yªu cÇu ®Çu vµo cña tÊt c¶ n ngµnh kinh tÕ vÒ s¶n phÈm thø
i ®ã (kÓ c¶ ngµnh thø i). Do sù phô thuéc lÉn nhau nh− vËy, møc ®é chÝnh
x¸c cña çc ®Çu ra cña çc ngµnh kinh tÕ ph¶i hµi hßa, kh«ng cã sù thiÕu hôt
ë bÊt kú chç nµo. Trªn c¬ së ®ã, ph©n tÝch Input - Output ®−îc sö dông réng
r·i trong lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn s¶n xuÊt. Nh− lËp kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh
tÕ cña mét n−íc, hoÆc ch−¬ng tr×nh phßng thñ quèc gia.
Gi¶ ®Þnh chung: NÒn kinh tÕ cña mét khu vùc hay mét quèc gia cã nhiÒu
ngµnh s¶n xuÊt, vËy thÕ nµo lµ mét ngµnh s¶n xuÊt ?
¦ Ngµnh s¶n xuÊt: §−îc nh×n nhËn dùa vµo hai yÕu tè sau:
+ §−îc xem lµ mét ngµnh nÕu s¶n xuÊt mét lo¹i s¶n phÈm thuÇn nhÊt, hay
mét sè s¶n phÈm hµng hãa dÞch vô phèi hîp theo mét tû lÖ nhÊt ®Þnh, gäi
chung lµ mét mÆt hµng.
+ Çc yÕu tè ®Çu vµo (nhËp l−îng) sö dông theo mét tû lÖ nhÊt ®Þnh.
¦ Tæng cÇu ngµnh: §−îc chia thµnh hai yÕu tè.
+ CÇu trung gian: S¶n phÈm hµng hãa dÞch vô cña ngµnh nµy lµ yÕu tè ®Çu
vµo phôc vô s¶n xuÊt cho ngµnh kh¸c.
+ CÇu tiªu dïng vµ xuÊt khÈu cßn gäi lµ cÇu cuèi cïng, ®èi t−îng phôc vô lµ
hé gia ®×nh, chÝnh phñ hay çc c«ng ty xuÊt khÈu.
Gi¶ ®Þnh r»ng nÒn kinh tÕ cña mét quèc gia hay khu vùc cã n ngµnh ®−îc
ký hiÖu lµ: N1 , N2 , N3 , . . . , Nn , vµ gi¸ trÞ s¶n phÈm hµng hãa dÞch vô ®−îc
tÝnh b»ng tiÒn(tû USD).
Gäi:
xi lµ tæng cÇu cña ngµnh i.
xik lµ gi¸ trÞ s¶n phÈm hµng hãa, dÞch vô cña ngµnh i, mµ ngµnh k sö dông
lµm yÕu tè ®Çu vµo phôc vô s¶n xuÊt cho m×nh (cÇu trung gian).
bi lµ gi¸ trÞ s¶n phÈm hµng hãa, dÞch vô ngµnh i dïng cho tiªu dïng vµ xuÊt
khÈu (cÇu cuèi cïng).
VËy tæng cÇu cña ngµnh i lµ:
xi = xi1 + xi2 + · · · + xin + bi ; i = 1, n.
xi1 xi2 xin

xi = x1 + x2 + · · · + xn + bi ; i = 1, n.
x1 x2 xn
xik
§Æt aik = xk ; k = 1, n.
Ta thµnh lËp ®−îc hÖ ph−¬ng tr×nh sau ®©y:




 x1 = a11 x1 + a12 x2 + · · · + a1n xn + b1




x2 = a21 x1 + a22 x2 + · · · + a2n xn + b2



 ···························




xn = an1 x1 + an2 x2 + · · · + ann xn + bn




 (1 − a11 )x1 − a12 x2 − · · · − a1n xn = b1




−a21 x1 + (1 − a22 )x2 − · · · − a2n xn = b2
⇔ (∗)



 ···························




−an1 x1 − an2 x2 − · · · + (1 − ann )xn = bn
§Æt:
       
 a11 a12 · · · a1n   x1   b1  1 0 ··· 0
       
 a21 a22 · · · a2n   x2   b2  0 1 ··· 0 
A=

;X =  ;B =  ;I = 
     


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
       
an1 an2 · · · ann xn bn 0 0 ··· 1
Th× (∗) t−¬ng ®−¬ng víi:
(I − A)X = B (∗∗)
Trong ®ã:
A: ®−îc gäi lµ ma trËn hÖ sè kü thuËt hay ma trËn chi phÝ trùc tiÕp.
X: Ma trËn tæng cÇu cña nÒn kinh tÕ.
B: Ma trËn cÇu cuèi cïng hay cÇu tiªu dïng vµ xuÊt khÈu.
Ph−¬ng tr×nh (∗∗) cho ta x¸c ®Þnh møc tæng cÇu ®èi víi hµng hãa, dÞch vô cña
tÊt c¶ çc ngµnh s¶n xuÊt trong nÒn kinh tÕ. Tõ ®ã lËp kÕ ho¹ch s¶n xuÊt cho
phï hîp gióp nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng tèt, tr¸nh ®−îc l¹m ph¸t thõa hay thiÕu.
Ma trËn (I − A) mang trªn ma trËn Leontief, do nhµ to¸n häc, kinh tÕ häc
Lenotief t×m ra.
Chó ý:
xik
i) aik = xk cã nghÜa g× :
+ xk : tæng cÇu s¶n phÈm hµng hãa, dÞch vô ngµnh k.
+ xik : CÇu trung gian s¶n phÈm hµng hãa dÞch vô ngµnh k cÇn ë ngµnh i.
+ aik : chi phÝ ngµnh k tr¶ cho viÖc mua hµng hãa, dÞch vô cña ngµnh i tÝnh
b×nh qu©n trªn 1$ ngµnh k ®−îc lµm.
ii) Theo gi¶ ®Þnh chung th×:
+ aik kh«ng ®æi.
+ 0 ≤ aik < 1.
+ aik : HÖ sè chi phÝ cho nhËp l−îng hay hÖ sè kü thuËt.
Trong ma trËn A: Dßng i cho biÕt hÖ sè gi¸ trÞ s¶n phÈm hµng hãa, dÞch
vô ngµnh i b¸n cho mçi ngµnh, trong nÒn kinh tÕ.
Cét k cho biÕt gi¸ trÞ s¶n phÈm hµng hãa, dÞch vô mµ ngµnh k mua cña
mçi ngµnh ®Ó sö dông vµo viÖc s¶n xuÊt, ngay c¶ mua cña chÝnh ngµnh k.
iii) Tæng cña tÊt c¶ çc phÇn tö trªn cét k trong ma trËn A lµ møc chi phÝ
ngµnh k ph¶i tr¶, cho viÖc mua çc yÕu tè s¶n xuÊt tÝnh trªn 1$ gi¸ trÞ hµng
hãa cña m×nh.
Pn
Do ®ã: i=1 aik = a1k + a2k + · · · + ank ≤ 1.
iv) Tæng tÊt c¶ çc phÇn tö trªn dßng i chÝnh lµ xi tæng cÇu ngµnh i.
Gi¶i hÖ (A − I)X = B, chóng ta x¸c ®Þnh møc tæng cÇu ®èi víi s¶n phÈm
hµng hãa dÞch vô cña tÊt c¶ çc ngµnh trong nÒn kinh tÕ, tõ ®ã lËp kÕ ho¹ch
®iÒu hµnh nÒn kinh tÕ sao cho tr¸nh ®−îc l¹m ph¸t vµ nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng
tèt.
VÝ dô 3. Gi¶ ®Þnh nÒn kinh tÕ cã 3 ngµnh s¶n xuÊt, ma trËn hÖ sè kü thuËt lµ:
 
0, 2 0, 3 0, 2
 
A = 0, 4 0, 1 0, 2
 
0, 1 0, 3 0, 2
a) Gi¶i thÝch ý nghÜa con sè 0, 4 trong ma trËn A.

b) Cho biÕt tû phÇn gi¸ trÞ gia t¨ng cña çc ngµnh ®ãng gãp cho nÒn kinh tÕ.
c) BiÕt r»ng møc cÇu cuèi cïng (tiªu dïng vµ xuÊt khÈu) lµ: N1 = 10, N2 =
5, N3 = 6 (®¬n vÞ tû USD). H·y x¸c ®Þnh møc tæng cÇu cña mçi ngµnh.
Gi¶i:
a) Con sè: 0, 4 trong ma trËn A cã nghÜa lµ: §Ó s¶n xuÊt 1$ s¶n phÈm hµng
hãa dÞch vô cña ngµnh 1 ph¶i tr¶ cho ngµnh 2 lµ 0,4 ®Ó mua çc yÕu tè ®Çu
vµo.
b) Tû phÇn gi¸ trÞ gia t¨ng cña mçi ngµnh lµ:
Ngµnh 1: 0, 2 + 0, 4 + 0, 1 = 0, 7
1 − 0, 7 = 0, 3 t−¬ng ®−¬ng 30%.
Ngµnh 2: 0, 3 + 0, 1 + 0, 3 = 0, 7
1 − 0, 7 = 0, 3 t−¬ng ®−¬ng 30%.
Ngµnh 3: 0, 2 + 0, 2 + 0, 2 = 0, 6
1 − 0, 6 = 0, 4 t−¬ng ®−¬ng 40%.
c)
 
1 0 ··· 0  
  0, 2 0, 3 0, 2
0 1 ··· 0  
I −A=  − 0, 4 0, 1 0, 2

 
. . . . . . . . . . . .  
  0, 1 0, 3 0, 2
0 0 ··· 1
 
0, 8 −0, 3 −0, 2
 
 
= −0, 4 0, 9 −0, 2
 
−0, 1 −0, 3 0, 8
 
0, 66 0, 3 0, 24
1  
⇒ (I − A)−1 = 0, 34 0, 62 0, 24
0, 348  
0, 21 0, 27 0, 60
X = (I − A)−1 B
    
0, 66 0, 3 0, 24 10 24, 84
1  
   
= 0, 34 0, 62 0, 24  5  = 20, 68
0, 348     
0, 21 0, 27 0, 60 6 18, 36
VÝ dô 4. C«ng ty ®iÖn m¸y Tù Do cã 3 cöa hµng b¸n çc ®å dïng gia dông:
§Õn 31 - 12- 2008 b¸o ço hµng tån nh− sau:
 
 T D T V 21 T V 32 M G T L M L M A
 
CH1 50 40 100 150 100 100 
 
 
CH2 70 40 80 70 50 80 
 
CH3 80 50 70 100 140 100
trong ®ã:
- TD: C«ng ty Tù Do.
- CH1, CH2, CH3: Cöa hµng sè 1, 2, 3.
- TV21: Ti vi 21', víi gi¸ b¸n lµ 2 (®¬n vÞ: TriÖu ®ång).
- TV32: Ti vi 32', víi gi¸ b¸n lµ 7.
- MG: M¸y giÆt, víi gi¸ b¸n lµ 4.
- TL: Tñ l¹nh, víi gi¸ b¸n lµ 5.
- ML: M¸y l¹nh, víi gi¸ b¸n lµ 6.
- MA: M¸y ¶nh kû thuËt sè, víi gi¸ b¸n lµ 3.
B¸o ço kÕt qu¶ kinh doanh 2 th¸ng ®Çu n¨m 2009 nh− sau:
 
 T D T V 21 T V 32 M G T L M L M A
 
CH1 20 10 25 40 8 38 
T 1/09 = 


CH2 10 12 30 32 12 32 
 
CH3 15 20 18 38 14 40
 
 T D T V 21 T V 32 M G T L M L M A
 
CH1 15 20 10 30 12 28 
T 2/09 = 


CH2 12 24 20 38 14 42 
 
CH3 10 30 12 18 10 50

a) TÝnh doanh thu th¸ng 1, 2 vµ doanh thu 2 th¸ng.

b) TÝnh hµng tån ë thêi ®iÓm cuèi th¸ng 2/2009.
Gi¶i:
a) Gäi A lµ ma trËn sè l−îng b¸n ®−îc cña 3 cöa hµng, vµ P lµ ma trËn gi¸,
ta cã:  
20 10 25 40 8 38
 
T 1/09 = 10 12 30 32 12 32
 
15 20 18 38 14 40
 
15 20 10 30 12 28
 
T 2/09 = 12 24 20 38 14 42
 
10 30 12 18 10 50
 
2
 
7
 
 
4
 
P = 
5
 
 
6
 
3
Khi ®ã doanh thu th¸ng 1, 2 n¨m 2009 lÇn l−ît lµ:
 
2
 
  7  
 
20 10 25 40 8 38  
  4 572
    
T RT 1/09 = 10 12 30 32 12 32   = 552
  5  
 
15 20 18 38 14 40   636
6
 
3
 
2
 
  7  
 
15 20 10 30 12 28  
  4 516
    
T RT 2/09 = 12 24 20 38 14 42   = 672
  5  
 
10 30 12 18 10 50   578
6
 
3
Tæng doanh thu 2 th¸ng ®Çu n¨m lµ:
     
572 516 1088
     
     
T R1 + T R2 = 552 + 672 = 1224
     
636 578 1214
T R1 + T R2 = 3.526; (3.526.000.000®)
b) L−îng s¶n phÈm ®· xuÊt b¸n trong 2 th¸ng lµ:

   
20 10 25 40 8 38
 15 20 10 30 12 28
   
T 1, 2 = 10 12 30 32 12 32 + 12 24 20 38 14 42
   
15 20 18 38 14 40 10 30 12 18 10 50
 
35 30 35 70 20 56
 
= 22 36 50 70 26 74
 
25 50 30 56 24 90
Sè s¶n phÈm tån t¹i çc cöa hµng lµ:
  
50 40 100 150 100 100 35 30 35 70 20 56
   
70 40 80 70 50 80  − 22 36 50 70 26 74
   
80 50 70 100 140 100 25 50 30 56 24 90
 
15 10 65 80 80 44
 
= 48 04 30 00 24 6 
 
55 0 40 44 116 10

Bµi tËp 1.5
1. Gi¶i çc hÖ ph−¬ng tr×nh sau b»ng ph−¬ng

 ph¸p biÕn ®æi s¬ cÊp.
 


 x1 − x2 + x3 − x4 = 2

x+y+z =2 


 

 x1 − x3 + 2x4 = 0
a) x + 2y + 3z = −1 b)

 


 
 −x1 + 2x2 − 2x3 + 7x4 = −7
x + 4y + 9z = −9 



2x1 − x2 − x3 = 3

 


 x1 + 2x2 + 3x3 − 2x4 = 6

 3x − 5x + 2x + 4x = 2 


 1 2 3 4 

 2x1 − x2 − 2x3 − 3x4 = 8
c) 7x1 − 4x2 + x3 + 3x4 = 5 d)

 


 
 3x1 + 2x2 − x3 + 2x4 = 4
5x − 7x − 4x − 6x = 3 

1 2 3 4 

2x1 − 3x2 + 2x3 + x4 = −8
2. Gi¶i çc hÖ ph−¬ng tr×nh sau b»ng ph−¬ng

 ph¸p Cramer.

 x+y+z =1 
 2x − y − 2z = 5

 

 
a) x + 2y + 3z = −1 b) 4x + y + 2z = 1

 


 

x + 4y + 9z = −9 8x − y + z = 5

 


 x2 − 3x3 + 4x4 = −5

 x1 − x2 + x3 = 6 


 

 x1 − 2x3 + 3x4 = −4
c) 21 x + x2 + x3 = 3 d)

 


 
 3x1 + 2x2 − 5x4 = 12
x + x + 2x = 5 

1 2 3 

4x1 + 3x2 − 5x3 = 5
3. Víi çc gi¸ trÞ nµo cña a th× hÖ sau ®©y kh«ng cã nghiÖm duy
nhÊt. 
 
 x − y + 2z = 3
 

x − 2y = 5 
a) b) 2x + ay + 3z = 1

3x + ay = 1 



3x + 3y + z = 4
4. T×m çc gi¸ trÞ cña a ®Ó hai hÖ sau t−¬ng ®−¬ng.
 

x + 2y = 1 
x + ay = 4
a) b)

2x + 5y = 1 
−x + 2y = −5
5. ViÕt nghiÖm cña çc hÖ sau theo a, b, c 

 
 x+y−z =a
 

x + 3y = a 
a) b) x + 2y − 2z = b

2x + 2y = b 



2x − y + 2z = c
6. 
X¸c ®Þnh a ®Ó hÖ sau cã nghiÖm kh«ng tÇm th−êng

ax − 3y + z = 0 

 
 (1 − a)x + 2y = 0
a) 2x + y + z = 0 b)

 
2x + (4 − a)y = 0


3x + 2y − 2z = 0
7. 
Gi¶i vµ biÖn luËn çc hÖ sau theo
 çc tham sè:

x + ay + a2 z = a3 
 mx + y + z = 1

 

 
a) x + by + b2 z = b3 b) x + my + z = 1

 


 

x + cy + c2 z = c3 x + y + mz = 1


x+y+z =1



c) ax + by + cz = d




a2 x + b2 y = c2 z = d2
8. X¸c ®Þnh m ®Ó hÖ

 3x + y − 2z = m



a) 2x + 4y − z = −2 cã v« sè nghiÖm.




4x − 2y − 3z = 1


 2x − y + z = 0



b) x + y + 2z = 0 cã nghiÖm kh«ng tÇm th−êng.




5x − y + mz = 0



 2x − y − z = a



9. Chøng tá hÖ −x + 2y − z = b




−x − y + 2z = c
cã nghiÖm khi vµ chØ khi a + b + c = 0. X¸c ®Þnh tËp nghiÖm trong tr−êng
hîp hÖ cã nghiÖm.
10. T×m hÖ nghiÖm c¬ b¶n cña çc hÖ ph−¬ng tr×nh sau.



 x1 + 2x2 + 4x3 − 3x4 = 0




3x1 + 5x2 + 6x3 − 4x4 = 0
a)



 4x1 + 5x2 − 2x3 + 3x4 = 0




3x1 + 8x2 + 24x3 − 19x4 = 0




 x1 − 2x2 + 3x3 − x4 + 2x5 = 0




−x1 + 2x2 − x3 + x4 − x5 = 0
b)



 2x1 − 4x2 + 6x3 − 2x4 + 4x5 = 0




−2x1 + 4x2 − 2x3 + 2x4 − 2x5 = 0
11. Hai c«ng nh©n ®−îc giao viÖc s¬n mét bøc t−êng. Sau khi ng−êi thø
5
nhÊt lµm ®−îc 7 giê vµ ng−êi thø hai lµm ®−îc 4 giê th× hä s¬n ®−îc bøc
9
1
t−êng. Sau ®ã hä cïng lµm viÖc víi nhau trong 4 giê th× chØ cßn l¹i bøc
8
t−êng ch−a s¬n. Hái mçi ng−êi lµm riªng th× sau bao nhiªu giê mçi ng−êi
míi s¬n xong bøc t−êng?
§S: Ng−êi thø nhÊt s¬n xong 18 giê, ng−êi thø hai s¬n xong 24 giê.
12. Trong mét tiÖm thªu cã ba c« cïng theo mét lo¹i ¸o gièng nhau. Sè ¸o
cña c« thø nhÊt thªu trong 1 giê Ýt h¬n tæng sè ¸o cña c« thø hai vµ c« thø
ba thªu trong 1 giê lµ 5 ¸o. Tæng sè ¸o cña c« thø nhÊt theo trong 4 giê vµ
c« thø hai thªu trong 3 giê nhiÒu h¬n sè ¸o cña c« thø ba thªu trong 5 giê lµ
30 ¸o. Sè ¸o cña c« thø nhÊt thªu trong 2 giê céng víi sè ¸o cña c« thø hai
thªu trong 5 giê vµ sè ¸o cña c« thø ba thªu trong 3 giê tÊt c¶ ®−îc 76 ¸o.

Hái trong 1 giê mçi c« thªu ®−îc bao nhiªu çi ¸o?
§S: Trong mét giê c« thø nhÊt thªu ®−îc 9 ¸o, c« thø hai thªu ®−îc 8 ¸o, c«
thø ba thªu ®−îc 6 ¸o.
13. Mét c«ng ty cã 85 xe chë kh¸ch gåm hai lo¹i , xe chë ®−îc 4 kh¸ch vµ
xe chë ®−îc 7 kh¸ch. Dïng tÊt c¶ sè xe ®ã, tèi ®a c«ng ty chë mét lÇn ®−îc
445 kh¸ch. Hái c«ng ty cã mÊy xe mçi lo¹i?
§S: 45 xe 4 chç vµ 35 xe 7 chç.
14. Nh©n dÞp tÕt ®Õn, mét kh¸ch hµng mang 1,500,000 ®ång ®Õn ng©n hµng
®æi lÊy tiÒn míi ®Ó l× x×. Ng−êi ®ã ®æi ®−îc tÊt c¶ 145 tê tiÒn polymer vµ tiÒn
giÊy mÖnh gi¸ 20,000 ®ång, 10,000 ®ång vµ 5000 ®ång. BiÕt r»ng sè tê tiÒn
mÖnh gi¸ lo¹i 10,000 ®ång b»ng hai lÇn hiÖu cña sè tê tiÒn mÖnh gi¸ 5000
®ång víi sè tê tiÒn mÖnh gi¸ 20,000 ®ång. Hái mçi lo¹i cã bao nhiªu tê tiÒn?
§S: 35 tê mÖnh gi¸ 20,000 ®ång, 50 tê mÖnh gi¸ 5000 ®ång vµ 60 tê mÖnh
gi¸ 5000 ®ång.
15. Mét c«ng ty xe t¶i chë 290 tÊn xi m¨ng cho mét c«ng tr×nh x©y dùng
®Ëp thñy ®iÖn. C«ng ty sö dông 57 chiÕc gåm ba lo¹i, xe chë 3 tÊn, xe chë
5 tÊn vµ xe chë 7.5 tÊn. NÕu dïng tÊt c¶ xe 7.5 tÊn chë ba chuyÕn th× ®−îc
sè xi m¨ng b»ng tæng sè xi m¨ng do xe 5 tÊn chë ba chuyÕn vµ xe 3 tÊn chë
hai chuyÕn. Hái c«ng ty sö dông mÊy xe mçi lo¹i ®Ó chë 290 tÊn xi m¨ng?
§S: 20 xe chë 3 tÊn,19 xe chë 5 tÊn vµ 18 xe chë 7.5 tÊn.
16. XÐt thÞ tr−êng cã 3 mÆt hµng, ta gäi lµ mÆt hµng thø nhÊt, mÆt hµng thø
hai vµ mÆt hµng thø 3. Ng−êi ta nghiªn cøu thÊy hµm cung vµ hµm cÇu cña
3 mÆt hµng nµy phô thuéc vµo gi¸ cña chóng nh− sau:
QS1 = 10p1 − p2 − p3 − 40; QD1 = −2p1 + p2 + p3 + 40
QS2 = −2p1 + 5p2 − p3 − 10; QD2 = p1 − 5p2 + 2p3 + 30
QS3 = −p1 − p2 + 5p3 − 10; QD3 = p1 + p2 − 3p3 + 30
a) H·y t×m ®iÓm c©n b»ng cña thÞ tr−êng.

b) NÕu trong mét ®¬n vÞ thêi gian ng−êi ta xuÊt ®i 8 ®¬n vÞ mÆt hµng thø
nhÊt, 22 ®¬n vÞ mÆt hµng thø hai, 20 ®¬n vÞ mÆt hµng thø ba. H·y t×m ®iÓm
c©n b»ng míi cña thÞ tr−êng.
QS1 = 9p1 − p2 − 2p3 − 40; QD1 = −6p1 + p2 + p3 + 60
QS2 = −p1 + 8p2 − p3 − 40; QD2 = 2p1 − 5p2 + p3 + 40
QS3 = −p1 − p2 + 7p3 − 30; QD3 = p1 + p2 − 4p3 + 40

b) NÕu trong mét ®¬n vÞ thêi gian ng−êi ta nhËp vÒ 18 ®¬n vÞ mÆt hµng thø
nhÊt, 29 ®¬n vÞ mÆt hµng thø hai, 12 ®¬n vÞ mÆt hµng thø ba. H·y t×m ®iÓm
c©n b»ng míi cña thÞ tr−êng.
QS1 = 10p1 − p2 − p3 − 50; QD1 = −5p1 + p2 + p3 + 50
QS2 = −2p1 + 9p2 − p3 − 50; QD2 = p1 − 4p2 + p3 + 30
QS3 = −p1 − p2 + 8p3 − 40; QD3 = p1 + p2 − 3p3 + 30

b) NÕu trong mét ®¬n vÞ thêi gian ng−êi ta xuÊt ®i 58 ®¬n vÞ mÆt hµng thø
nhÊt vµ 18 ®¬n vÞ mÆt hµng thø ba, nhËp vÒ 42 ®¬n vÞ mÆt hµng thø hai. H·y
t×m ®iÓm c©n b»ng míi cña thÞ tr−êng.
19. M« h×nh c©n ®èi liªn ngµnh (I/O), ma trËn hÖ sè kü thuËt (gåm cã 3 ngµnh
kinh tÕ) lµ:  

0, 2 0, 3 0, 2
 
A = 0, 5 0, 1 0, 3
 
0, 1 0, 3 0, 1
a) Gi¶i thÝch ý nghÜa çc con sè 0,3 trong ma trËn A.
b) TÝnh tû phÇn gi¸ trÞ gia t¨ng çc ngµnh kinh tÕ ®ãng gãp cho quèc gia ?
Cho biÕt ý kiÕn cña b¹n.  
1
 
 
c) Cho biÕt cÇu cuèi cïng lµ B = 2, tÝnh tæng cÇu cña mçi ngµnh ?
 
3
20. M« h×nh c©n ®èi liªn ngµnh (I/O), ma trËn hÖ sè kü thuËt (gåm cã 3 ngµnh
kinh tÕ) lµ:  
0, 1 0, 2 0, 1
 
A = 0, 4 0, 5 0, 3
 
0, 2 0, 1 0, 2
a) Gi¶i thÝch ý nghÜa çc con sè 0,4 trong ma trËn A.
b) TÝnh tû phÇn gi¸ trÞ gia t¨ng çc ngµnh kinh tÕ ®ãng gãp cho quèc gia ?
Cho biÕt ý kiÕn cña b¹n.  
7
 
c) Cho biÕt cÇu cuèi cïng lµ B = 8, tÝnh tæng cÇu cña mçi ngµnh ?
 
9

Ch−¬ng 2
kh«ng gian vect¬
2.1 kh«ng gian vect¬
2.1.1 §Þnh nghÜa vµ mét sè vÝ dô.
§Þnh nghÜa 2.1.1. Cho V lµ mét tËp kh¸c rçng mµ çc phÇn tö ®−îc gäi lµ
çc "vect¬" vµ K lµ mét tr−êng sè (thùc hay phøc) mµ çc sè tõ K cßn ®−îc
gäi lµ çc "v« h−íng". Trong V ta ®Þnh nghÜa hai phÐp to¸n nh− sau:
• PhÐp céng hai vect¬:
+ : V × V −→ V
(x, y) 7−→ x + y
• PhÐp nh©n víi v« h−íng:
. : K × V −→ V
(λ, y) 7−→ λ.y
Khi ®ã V cïng víi hai phÐp to¸n trªn ®−îc gäi lµ kh«ng gian vect¬ trªn tr−êng
K (hay gäi t¾t lµ kh«ng gian vect¬) nÕu tháa m·n 8 tiªn ®Ò sau ®©y:
1. x + y = y + x, ∀x, y ∈ V
2. (x + y) + z = x + (y + z), ∀x, y, z ∈ V
3. Tån t¹i 0V sao cho: x + 0V = 0V + x = x, ∀x ∈ V
4. ∀x ∈ V, tån t¹i phÇn tö (−x) ∈ V sao cho: x + (−x) = 0V
5. 1.x = x, ∀x ∈ V
6. α(βx) = (αβ)x, ∀x ∈ V ; ∀α, β ∈ K
7. α(x + y) = αx + αy, ∀x, y ∈ V ; ∀α ∈ K
8. (α + β)x = αx + βx, ∀x ∈ V ; ∀α, β ∈ K

Vect¬ 0V ®−îc gäi lµ vect¬ kh«ng (phÇn tö trung hßa) cña kh«ng gian vect¬
V.
Víi mçi x ∈ V, vect¬ (−x) ∈ V ®−îc gäi lµ vect¬ ®èi cña x.
NÕu K lµ tr−êng sè thùc R th× V ®−îc gäi lµ kh«ng gian vect¬ thùc. NÕu
K lµ tr−êng sè phøc C th× V ®−îc gäi lµ kh«ng gian vect¬ phøc.
Trong gi¸o tr×nh nµy chóng ta chØ quan t©m ®Õn çc kh«ng gian vect¬ trªn
tr−êng sè thùc.
• Mét sè vÝ dô
VÝ dô 1. TËp çc sè thùc R víi hai phÐp to¸n céng vµ nh©n th«ng th−êng
gi÷a çc sè thùc lµ kh«ng gian vect¬ thùc .
VÝ dô 2. XÐt Rn lµ mét tËp mµ mçi phÇn tö lµ mét bé n sè thùc cã thø tù
(x1 , x2 , . . . , xn ), cßn gäi lµ mét vect¬ n thµnh phÇn. XÐt:
x = (x1 , x2 , . . . , xn ) vµ y = (y1 , y2 , . . . , yn )
PhÐp céng vµ phÐp nh©n víi tÝch v« h−íng ®−îc ®Þnh nghÜa nh− sau:
x + y = (x1 + y1 , x2 + y2 , . . . , xn + yn )
kx = (kx1 , kx2 , . . . , kxn ), k ∈ R
Ta thÊy tËp Rn víi phÐp céng vµ phÐp nh©n ®−îc ®Þnh nghÜa nh− trªn lµ mét
kh«ng gian vect¬. ThËt vËy:
1. x + y = (x1 + y1 , x2 + y2 , . . . , xn + yn )
= (y1 + x1 , y2 + x2 , . . . , yn + xn )
= y + x.
2. Víi x, y, z ∈ Rn , z = (z1 , z2 , . . . , zn ) th× ta cã:
(x + y) + z = (x1 + y1 , x2 + y2 , . . . , xn + yn ) + (z1 , z2 , . . . , zn )
= (x1 , x2 , . . . , xn ) + (y1 + z1 , y2 + z2 , . . . , yn + zn )
= x + (y + z)
3. Víi 0 = (0, 0, . . . , 0) ∈ Rn ; ∀x ∈ Rn , ta cã:
(x1 , x2 , . . . , xn ) + (0, 0, . . . , 0) = (0, 0, . . . , 0) + (x1 , x2 , . . . , xn )

= (x1 , x2 , . . . , xn )
4. Tiªn ®Ò (4) tháa m·n víi phÇn tö ®èi cña x ∈ Rn lµ:
−x = (−x1 , −x2 , . . . , −xn )
5. Ta cã:
1.x = 1(x1 , x2 , . . . , xn ) = (1.x1 , 1.x2 , . . . , 1.xn ) = (x1 , x2 , . . . , xn ) = x
6. Víi mäi α, β ∈ R, ∀x ∈ Rn ta cã :
α(βx) = α(βx1 , βx2 , . . . , βxn ) = αβ(x1 , x2 , . . . , xn ) = (αβ)x
7. Víi mäi α ∈ R ta cã:
α(x + y) = (α(x1 + y1 ), α(x2 + y2 ), . . . , α(xn + yn ))
= (αx1 + αy1 , αx2 + αy2 , . . . , αxn + αyn )
= (αx1 , αx2 , . . . , αxn ) + (αy1 , αy2 , . . . , αyn )
= αx + αy
8. Víi mäi α; β ∈ R, ∀x ∈ Rn ta cã :
(α + β)x = (α + β)(x1 , x2 , . . . , xn )
= (αx1 , αx2 , . . . , αxn ) + (βx1 , βx2 , . . . , βxn )
= α(x1 , x2 , . . . , xn ) + β(x1 , x2 , . . . , xn )
= αx + βx
VÝ dô 3. TËp hîp Mm×n (R) cïng víi hai phÐp to¸n céng çc ma trËn vµ
nh©n mét sè thùc víi ma trËn ®−îc ®Þnh nghÜa nh− sau:
Cho A = [aij ]m×n , B = [bij ]m×n lµ çc ma trËn vu«ng cÊp m × n, k ∈ R. Khi
®ã:
A + B = [aij + bij ]m×n
k.A = [k.aij ]m×n
th× Mm×n (R) lµ mét kh«ng gian vect¬ thùc.

VÝ dô 4. Gäi Pn lµ tËp çc ®a thøc cã bËc nhá h¬n hoÆc b»ng n, (n lµ sè
nguyªn d−¬ng), x¸c ®Þnh nh− sau:
Pn = {p | p = a0 + a1 t + a2 t2 + · · · + an tn }
Víi phÐp céng vµ phÐp nh©n ®−îc ®Þnh nghÜa:

Gi¶ sö k ∈ R vµ p, q ∈ Pn , tøc lµ:
p = a0 + a1 t + a2 t2 + · · · + an tn
q = b0 + b1 t + b2 t2 + · · · + bn tn
Th×:
p + q = (a0 + b0 ) + (a1 + b1 )t + (a2 + b2 )t2 + · · · + (an + bn )tn ∈ Pn
kp = ka0 + (ka1 )t + (ka2 )t2 + · · · + (kan )tn ∈ Pn
Ta dÔ dµng kiÓm tra ®−îc tËp çc ®a thøc cã bËc nhá h¬n hoÆc b»ng n, cïng
víi phÐp céng ®a thøc vµ phÐp nh©n ®a thøc víi mét sè thùc ®−îc ®Þnh nghÜa
nh− trªn lµ mét kh«ng gian vect¬. PhÇn tö trung hßa cña Pn lµ ®a thøc kh«ng:
0 = 0 + 0t + 0t2 + . . . + 0tn
• Mét sè tÝnh chÊt

Cho V lµ mét kh«ng gian vect¬ trªn tr−êng sè thùc R. Khi ®ã ta cã:
1. PhÇn tö kh«ng lµ duy nhÊt.
2. Víi mäi x ∈ V, phÇn tö ®èi cña x lµ duy nhÊt.
3. ∀x ∈ V ta cã: 0.x = 0V .
4. ∀λ ∈ R ta cã: λ.0V = 0V .
5. ∀x ∈ V ta cã: (−x) = (−1).x

2.1.2 Kh«ng gian vect¬ con.
§Þnh nghÜa 2.1.2. Cho V lµ mét Kh«ng gian vect¬ trªn tr−êng sè thùc R víi
hai phÐp to¸n: céng vect¬ vµ nh©n vect¬ víi mét sè, W lµ mét tËp con kh¸c
rçng cña V . NÕu W cïng víi hai phÐp to¸n trªn còng lµ mét kh«ng gian
vect¬ th× W ®−îc gäi lµ mét kh«ng gian con cña V .
Chó ý 2.1.1. Nh− vËy ®Ó chøng minh W lµ mét kh«ng gian con cña V th×
ta ph¶i chøng minh W cïng hai phÐp to¸n trªn tháa m·n 8 tiªn ®Ò cña mét
kh«ng gian vect¬.
§Þnh lÝ sau gióp ta chøng minh dÔ h¬n.
§Þnh lÝ 2.1.1. Cho V lµ mét kh«ng gian vect¬ trªn tr−êng sè thùc R, W 6= φ
lµ mét tËp con cña V. Khi ®ã W lµ kh«ng gian con cña V nÕu vµ chØ nÕu nã
tháa m·n hai tÝnh chÊt sau:
1. NÕu x, y ∈ W th× x + y ∈ W.
2. NÕu x ∈ W, k ∈ R th× k.x ∈ W.
Chøng minh i) NÕu W lµ kh«ng gian con cña V th× b¶n th©n nã lµ mét
kh«ng gian vect¬, nªn tháa m·n 8 tiªn ®Ò, do ®ã nã tháa m·n hai ®iÒu kiÖn
trªn.
ii) Ng−îc l¹i, gi¶ sö 1) vµ 2) tháa m·n th× ®ã chÝnh lµ ®Þnh nghÜa phÐp céng
vect¬ vµ nh©n vect¬ víi v« h−íng. Çc tiªn ®Ò 1, 2, 5, 6, 7, 8 ®· tháa m·n
trong V nªn nã còng tháa m·n trong W . Do ®ã ta chØ cÇn chøng minh tiªn
®Ò 3, 4 còng thâa m·n trong W .
Gi¶ sö x ∈ W . Theo gi¶ thuyÕt (2) kx ∈ W víi mäi sè k ∈ R. Víi k = 0
ta cã 0x = 0V ∈ W . Víi k = −1 ta cã (-1)x = −x ∈ W (theo mét sè tÝnh
chÊt cña kh«ng gian vect¬). Sau ®ã trong W ta cã
x + 0V = 0 V + x = x
(−x) + x = x + (−x) = (1 + (−1))x = 0x = 0V
v× 0x = 0V theo tÝnh chÊt cña kh«ng gian vect¬.

VËy W lµ mét kh«ng gian vect¬.
VÝ dô 5. Cho tËp M2 , tËp çc ma trËn vu«ng cÊp 2, lµ mét kh«ng
 gian vect¬.
0 a
B©y giê ta xÐt W lµ tËp çc ma trËn vu«ng cÊp 2 cã d¹ng:   , a, b ∈ R.
b 0
Khi ®ã W lµ mét kh«ng gian con cña M2 .
ThËt vËy, ta cã:
W 6= φ (hiÓn nhiªn).
   
0 a 0 c
1. ∀A, B ∈ W , tøc lµ : A =  ,B =   th× ta cã:
b 0 d 0
     
0 a 0 c 0 a+c
A+B = + = ∈W
b 0 d 0 b+d 0
2. Víi mäi λ ∈ R ta cã:

   
0 a 0 λ.a
λA = λ  = ∈W
b 0 λ.b 0
VËy W lµ mét kh«ng gian con cña M2 .

VÝ dô 6. XÐt hÖ ph−¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh thuÇn nhÊt m ph−¬ng tr×nh vµ n Èn
sè cã d¹ng ma trËn Ax = 0 . Gäi W lµ tËp nghiÖm cña hÖ. Mçi nghiÖm lµ
mét bé n sè thùc : x = (x1 , x2 , . . . , xn ) ∈ Rn . Nªn W ⊂ Rn .
Ta cã W 6= φ v× hÖ thuÇn nhÊt lu«n cã nghiÖm tÇm th−êng.
1. Gi¶ sö x, y ∈ W , th× : A(x + y) = Ax + Ay = 0
2. Gi¶ sö x ∈ W , λ ∈ R th×: A(λx) = 0
VËy W ®ãng kÝn ®èi víi phÐp to¸n céng vµ nh©n víi sè thùc .
Do ®ã W lµ mét kh«ng gian vect¬ con cña Rn .
Bµi tËp 2.1

1. Trong çc bµi tËp d−íi ®©y ng−êi ta cho mét tËp çc phÇn tö gäi lµ vect¬,
hai phÐp tÝnh céng hai vect¬ vµ nh©n vect¬ víi mét sè. H·y x¸c ®Þnh tËp nµo
kh«ng ph¶i lµ kh«ng gian vect¬ th× chØ ra çc tiªn ®Ò mµ tËp ®ã kh«ng tháa
m·n.
a) §Æt CR [a, b] lµ tËp hîp çc hµm sè liªn tôc tõ [a, b] → R.
Ta ®Þnh nghÜa hai phÐp to¸n : ∀f, g ∈ CR [a, b], ∀α ∈ R.
(f + g)(x) = f (x) + g(x), ∀x ∈ [a, b].
(αf )(x) = αf (x), ∀x ∈ [a, b].
b) TËp tÊt c¶ çc bé ba sè thùc (x, y, z) víi çc phÐp to¸n
(x, y, z) + (x0 , y 0 , z 0 ) := (x + x0 , y + y 0 , z + z 0 )
k(x, y, z) = (0, 0, 0)
c) TËp tÊt c¶ çc cÆp sè thùc (x, y) víi çc phÐp to¸n
(x, y) + (x0 , y 0 ) = (x + x0 + 1, y + y 0 + 1)
k(x, y) = (kx, ky)
d) TËp tÊt c¶ çc cÆp sè thùc (x, y) víi çc phÐp to¸n
(x, y) + (x0 , y 0 ) = (x + x0 , y + y 0 )
k(x, y) = (2kx, 2ky)
2. Hái mçi tËp d−íi ®©y cã ph¶i lµ kh«ng gian cña R3 hay kh«ng?
a) Çc vect¬ cã d¹ng (a, 0, 0) ?
b) Çc vect¬ cã d¹ng (a, 1, 1) ?
c) Çc vect¬ cã d¹ng (a, b, c) víi b = a + c ?
b) Çc vect¬ cã d¹ng (a, b, c) víi b = a + c + 1 ?
3. Çc tËp d−íi ®©y cã ph¶i lµ kh«ng gian vect¬ cña P3 kh«ng ?.
a) Çc ®a thøc a0 + a1 x + a2 x2 + a3 x3 trong ®ã a0 = 0 ?
b) Çc ®a thøc a0 + a1 x + a2 x2 + a3 x3 trong ®ã a0 + a1 + a2 + a3 = 0?
4. Gäi M2 lµ tËp çc ma trËn vu«ng cÊp hai víi phÐp céng ma trËn vµ nh©n
ma trËn víi mét sè thùc th«ng th−êng. Chøng minh r»ng M2 lµ mét kh«ng
gian vect¬. Hái mçi tËp d−íi ®©y cã lµ kh«ng gian con cña M2 kh«ng:

 
a b
a) Çc ma trËn cã d¹ng   trong ®ã a, b, c, d lµ çc sè nguyªn ?
c d
 
a b
b) Çc ma trËn cã d¹ng   trong ®ã a + d = 0 ?
c d
c) Çc ma trËn cÊp hai sao cho A = At ?
d) Çc ma trËn cÊp hai sao cho det(A) = 0 ?
2.2 HÖ ®éc lËp tuyÕn tÝnh vµ phô thuéc tuyÕn tÝnh
2.2.1 Tæ hîp tuyÕn tÝnh vµ biÓu thÞ tuyÕn tÝnh.
§Þnh nghÜa 2.2.1. Cho S = {u1 , u2 , u3 , . . . , un } lµ hÖ (hay cßn gäi lµ hä hoÆc

tËp) çc vect¬ cña kh«ng gian vect¬ V vµ çc v« h−íng α1 , α2 , · · · , αn trong
R. BiÓu thøc
n
X
y = α1 u1 + α2 u2 + . . . + αn un = αi ui ; αi ∈ R
i=1
lµ mét vect¬ thuéc V vµ ®−îc gäi lµ mét tæ hîp tuyÕn tÝnh cña çc vect¬ cña
hä S (hoÆc tæ hîp tuyÕn tÝnh cña hÖ S).
Khi y lµ tæ hîp tuyÕn tÝnh cña hÖ vect¬ S th× ta b¶o y biÓu thÞ tuyÕn tÝnh
(biÓu diÔn tuyÕn tÝnh) ®−îc qua hÖ S.
P
Chó ý 2.2.1. Çch biÓu diÔn y = ni=1 αi ui nãi chung kh«ng duy nhÊt, tøc lµ
P
cßn cã thÓ cã y = ni=1 ϕi ui mµ kh«ng ph¶i ϕi = αi víi mäi i = 1, n.
VÝ dô 1. Trong kh«ng gian vect¬ R3 , xÐt çc vect¬:
e1 = (1, 0, 0); e2 = (0, 1, 0); e3 = (0, 0, 1); x = (2, 1, 1)
Khi ®ã x lµ tæ hîp tuyÕn tÝnh cña çc vect¬ e1 , e2 , e3 .

ThËy vËy:
x = 2(1, 1, 1) = 2(1, 0, 0) + 1(0, 1, 0) + 1(0, 0, 1) = 2e1 + 1e2 + 1e3

Do ®ã x lµ mét tæ hîp tuyÕn tÝnh cña hä e1 , e2 , e3 .

VÝ dô 2. X¸c ®Þnh k sao cho x = (7, −2, k) lµ tæ hîp tuyÕn tÝnh cña:
B = {u = (2, 3, 5), v = (3, 7, 8), w = (1, −6, 1)}
Gi¶i: Ta ph¶i t×m k sao cho x cã thÓ biÓu diÔn thµnh tæ hîp tuyÕn tÝnh cña
hä B, tøc lµ :
x = au + bv + cw
(7, −2, k) = a(2, 3, 5) + b(3, 7, 8) + c(1, −6, 1)
(7, −2, k) = (2a + 3b + c, 3a + 7b − 6c, 5a + 8b + c)
Ta cã hÖ ph−¬ng tr×nh :


 2a + 3b + c = 7



3a + 7b − 6c = −2 (∗)




5a + 8b + c = k
Ta cã:
     
¯ ¯ 1 ¯¯ 7 
2 3 1 ¯ 7  −5 h +h →h 2 3 1 ¯ 7  −1 h +h →h 2 3
 ¯  2 1 3 3  5 ¯ −25  5 2 3 3  5 −15 ¯¯ −25 
−−−−−−→ 0 2 − 15
A = 3 7 −6¯−2 −−3 ¯ 2  −−−−−−−→ 0 2 
 ¯  2 h1 +h2 →h2  2¯   2 ¯ 2 
1 3 35
5 8 1 k 0 2 −2 k − 2 0 0 0 k − 15


 2a + 3b + c = 7



HÖ (∗) sÏ t−¬ng ®−¬ng víi: 5b − 15c = −25




0c = k − 15
+ NÕu k 6= 15 th× hÖ v« nghiÖm.
+ NÕu k = 15 th× hÖ cã v« sè nghiÖm.
VËy víi k = 15 th× x lµ tæ hîp tuyÕn tÝnh cña u, v, w.

2.2.2 Kh¸i niÖm hÖ ®éc lËp tuyÕn tÝnh vµ phô thuéc tuyÕn tÝnh.
§Þnh nghÜa 2.2.2. Cho S = {u1 , u2 , u3 , . . . , un } lµ hÖ vect¬ cña kh«ng gian

vect¬ V . Khi ®ã:
+ HÖ S ®−îc gäi lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh khi vµ chØ khi
α1 u1 + α2 u2 + . . . + αn un = 0V ⇒ α1 = α2 = · · · = αn = 0.
+ HÖ S kh«ng ®éc lËp tuyÕn tÝnh gäi lµ phô thuéc tuyÕn tÝnh, tøc lµ tån t¹i
Ýt nhÊt αi 6= 0; i = 1, n sao cho:
α1 u1 + α2 u2 + . . . + αn un = 0V .
© ª
VÝ dô 5. Cho hä B = b1 = (1, 3, 4); b2 = (1, 3, 3); b3 = (1, 4, 3) . Hái hä
nµy cã ®éc lËp tuyÕn tÝnh trong R3 kh«ng?
Gi¶i: XÐt ®iÒu kiÖn
α1 b1 + α2 b2 + α3 b3 = 0R3
⇐⇒α1 (1, 3, 4) + α2 (1, 3, 3) + α3 (1, 4, 3) = (0, 0, 0)

⇐⇒(α1 + α2 + α3 , 3α1 + 3α2 + 4α3 , 4α1 + 3α2 + 3α3 ) = (0, 0, 0)
 

 α + α + α = 0 
 α1 = 0

 1 2 3 

 
⇐⇒ 3α1 + 3α2 + 4α3 = 0 ⇐⇒ α2 = 0

 


 

4α + 3α + 3α = 0 α = 0
1 2 3 3
Do ®ã, hä B ®éc lËp tuyÕn tÝnh trong R3 .

VÝ dô 6. Trong kh«ng gian Rn , cho hÖ vect¬ B = {e1 , e2 , . . . , en } víi :
e1 = (1, 0, 0, . . . , 0)
e2 = (0, 1, 0, . . . , 0)
.........
en = (0, 0, 0, . . . , 1)
Khi ®ã, hä B lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh.

ThËt vËy , xÐt ®iÒu kiÖn
k1 e1 + k2 e2 + · · · + kn en = 0Rn
⇐⇒ k1 (1, 0, . . . , 0) + k2 (0, 1, . . . , 0) + · · · + kn (0, 0, . . . , 0) = (0, 0, . . . , 0)

⇐⇒ (k1 , k2 , . . . , kn ) = (0, 0 . . . , 0)
⇐⇒ k1 = k2 = · · · = kn = 0
VËy hä {e1 , e2 , . . . , en } lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh trong Rn .
VÝ dô 7. Trong R2 , cho hä vect¬: B = {x1 = (3, −6); x2 = (−2, 4)}. Hái
nã ®éc lËp tuyÕn tÝnh hay phô thuéc tuyÕn tÝnh?
α1 x1 + α2 x2 = 0R2
⇐⇒α1 (3, −6) + α2 (−2, 4) = (0, 0)
⇐⇒ (3α1 − 2α2 , −6αx1 + 4αx2 ) = (0, 0)


 3α1 − 2α2 = 0
Ta cã hÖ ph−¬ng tr×nh: (∗)

−6α1 + 4α2 = 0
Cã : ¯ ¯
¯ ¯
¯ 3 −2¯
det(A) = ¯¯ ¯=0
¯
¯−6 4 ¯
(∗) lµ hÖ ph−¬ng tr×nh thuÇn nhÊt cã det(A) = 0 nªn hÖ cã nghiÖm kh«ng

tÇm th−êng, ch¼ng h¹n α1 = 2, α2 = 3.
Do ®ã hä B ®· cho lµ phô thuéc tuyÕn tÝnh.
VÝ dô 8. Trong P2 [x], cho hÖ vect¬ B = {p1 , p2 , p3 , p4 } víi
p1 = 1 + 3x + 3x2 p2 = x + 4x2
p3 = 5 + 6x + 3x2 p4 = 7 + 2x − x2
Hái nã ®éc lËp tuyÕn tÝnh hay phô thuéc tuyÕn tÝnh?
λ1 p1 + λ2 p2 + λ3 p3 + λ4 p4 = 0P2


 λ1 + 5λ3 + 7λ4 = 0



⇐⇒ 3λ1 + λ2 + 6λ3 + 2λ4 = 0




3λ + 4λ + 3λ − λ = 0
1 2 3 4
Ta cã :
   
1 0 5 7  (−3)h +h →h 1 0 5 7 
  1 3 3  
A = 3 1 6 2  −−−−−−−−→ 0 1 −9 −19
  (−3)h1 +h2 →h2  
3 4 3 −1 0 4 −12 −22
 
1
0 5 7 
(−4)h2 +h3 →h3  
−−−−−−−−→ 0 1 −9 −19
 
0 0 24 55
⇒ r(A) = r(A) = 3 < 4 (sè Èn )

⇒ HÖ cã v« sè nghiÖm , nªn B phô thuéc tuyÕn tÝnh.
Chó ý 2.2.2. .
1. HÖ gåm duy nhÊt mét vect¬ M = {x} ®éc lËp tuyÕn tÝnh khi vµ chØ khi
x 6= 0.
2. NÕu cã Ýt nhÊt mét xj = 0 th× hÖ {xi }i=1,n phô thuéc tuyÕn tÝnh, hay nãi
çch kh¸c, hÖ chøa vect¬ 0 lu«n phô thuéc tuyÕn tÝnh.
3. NÕu {xi }i=1,n ®éc lËp tuyÕn tÝnh th× mäi hÖ con cña nã còng ®éc lËp tuyÕn
tÝnh.
4. HÖ n vect¬ (n ≥ 2){xi }i=1,n phô thuéc tuyÕn tÝnh khi vµ chØ khi cã Ýt
nhÊt mét vect¬ cña hÖ biÓu thÞ tuyÕn tÝnh ®−îc qua çc vect¬ cßn l¹i.
Bµi tËp 2.2
1. H·y biÓu diÔn vect¬ x thµnh tæ hîp tuyÕn tÝnh cña u, v, w.

a) x = (7, −2, 15); u = (2, 3, 5); v = (3, 7, 8); w = (1, −6, 1).
b) x = (0, 0, 0, 0); u = (4, 1, 3, −2); v = (1, 2, −3, 2); w = (16, 9, 1, −3).

2. H·y biÓu diÔn çc ®a thøc sau thµnh tæ hîp tuyÕn tÝnh cña:
p1 = 2 + x + 4x2 ; p2 = 1 − x − 3x2 ; p3 = 3 + 2x + 5x2
a) 5 + 9x + 5x2 .
b) 2 + 6x2 .
3. Ma trËn nµo d−íi ®©y lµ tæ hîp tuyÕn tÝnh cña hÖ {A, B, C} víi:
     
1 2 0 1 4 −2
A= ,B =  ,C =  
−1 3 2 4 0 −2
   
6 3 −1 7
a)   b)  
0 8 5 1
   
0 0 6 −1
c)   d)  
0 0 −8 −8
4. X¸c ®Þnh m sao cho x lµ tæ hîp tuyÕn tÝnh cña u, v, w:
a) u = (2, 3, 5); v = (3, 7, 8); w = (1, −6, 1); x = (7, −2, m).
b) u = (3, 2, 5); v = (2, 4, 7); w = (5, 6, m); x = (1, 3, 5).
c) u = (3, 4, 2); v = (6, 8, 7); w = (4, 1, m); x = (9, 12, 1).
5. Mçi hÖ vect¬ d−íi ®©y cã sinh ra R3 kh«ng?
a) v1 = (1,1,1); v2 = (2,2,0); v3 = (3,0,0).
b) v1 = (1,3,3); v2 = (1,3,4); v3 = (1,4,3); v4 = (6,2,1).
6. Hái çc ®a thøc sau cã sinh ra P3 [x] kh«ng?
p1 = 1 + 2x − x2 ; p 2 = 3 + x2 .
p3 = 5 + 4x − x2 ; p4 = −2 + +2x − 2x2
7. Nh÷ng hÖ vect¬ sau, hÖ nµo lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh, hÖ nµo lµ phô thuéc
tuyÕn tÝnh.
a) {u1 = (1, 0, 0, 2); u2 = (−1, 0, 2, 1); u3 = (0, 0, 2, 3)} trong R4 ?
b) {v1 = (2, 1, 0, 1); v2 = (4, 2, 0, 2); v3 = (1, 2, 5, 0)} trong R4 ?
c) {w1 = (1, 2, −1); w2 = (1, 0, −1); v3 = (−1, −2, 2)} trong R3 ?
8. TËp nµo trong P2 [x] d−íi ®©y lµ phô thuéc tuyÕn tÝnh.
a) 2 − x + 4x2 ; 3 + 6x + 2x2 ; 1 + 10x − 4x2 ?

b) 3 + x + x2 ; 2 − x + 5x2 ; 4 − 3x2 ?
c) 1 + 3x + 3x2 ; x + 4x2 ; 5 + 6x + 3x2 ; 7 + 2x − x2 ?
9. T×m λ thùc lµm cho çc vect¬ sau ®©y phô thuéc tuyÕn tÝnh trong R3 :
µ ¶ µ ¶ µ ¶
1 1 1 1 1 1
v1 = λ, − , − , v2 = − , λ, − , v3 = − , − , λ
2 2 2 2 2 2
10. Cho X, Y, Z ∈ Rn . §Æt A = X + Y, B = Y + Z, C = Z + X. Chøng
minh r¼ng nÕu {X, Y, Z} lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh th× {A, B, C} còng lµ ®éc lËp
tuyÕn tÝnh.
11. Cho {A1 , A2 , A3 } lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh trong Rn . Chøng minh hÖ: {A1 +
A2 , A1 − A2 , A1 + 2A3 } còng lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh.
12. Cho hÖ {u1 = (1, 2, 3); u2 = (0, 1, 1)} trong R3 .
a) Chøng minh hÖ {u1 , u2 } lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh.
b) T×m vect¬ u3 ®Ó {u1 , u2 , u3 } lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh.
2.3 c¬ së vµ sè chiÒu cña kh«ng gian vect¬
2.3.1 C¬ së, sè chiÒu vµ kh«ng gian h÷u h¹n chiÒu.
§Þnh nghÜa 2.3.1. (HÖ sinh).

Cho V lµ kh«ng gian vect¬, S = {u1 , u2 , u3 , . . . , un } lµ mét hÖ vect¬ cña
V . NÕu mäi vect¬ x ∈ V ®Òu ®−îc biÓu thÞ tuyÕn tÝnh qua çc vect¬ cña hÖ
S, tøc lµ :
x = α1 u1 + α2 u2 + . . . + αn un
th× hÖ S ®−îc gäi lµ hÖ sinh cña V (hay hÖ S sinh ra V ).

© ª
VÝ dô 1. Chøng minh hä B = b1 = (1, 3, 4); b2 = (1, 3, 3); b3 = (1, 4, 3)
lµ hÖ sinh cña kh«ng gian R3 .
Gi¶i: ThËt vËy, víi mäi x = (x1 , x2 , x3 ) ∈ R3 , ta cã :
x = λ1 b1 + λ2 b2 + λ3 b3
⇔ (x1 , x2 , x3 ) = λ1 (1, 3, 4) + λ2 (1, 3, 3) + λ3 (1, 4, 3)

Khi ®ã λ1 , λ
2 , λ3 lµ nghiÖm cña hÖ ph−¬ng
tr×nh

 λ1 + λ2 + λ3 = x1 
 λ1 = x3 − 3x1

 

 
 3λ1 + 3λ2 + 4λ3 = x2 ⇒ λ2 = 7x1 − x2 − x3

 


4λ + 3λ + 3λ = x 
λ = x − 3x
1 3 3 3 3 2 1
Ta cã :
x = (x3 − 3x1 )b1 + (7x1 − x2 − x3 )b2 + (x2 − 3x1 )b3
Do ®ã B lµ hÖ sinh cña kh«ng gian R3 .
VÝ dô 2. Trong P3 [x] xÐt hä {B = p1 , p2 , p3 , p4 }, víi:
p1 = 1 + 2x − x2 ; p2 = 3 + x2
p3 = 5 + 4x − x2 ; p4 = −2 + 2x − 2x2
Hái hä B cã sinh ra P3 [x] kh«ng?
Gi¶i: Ta cã ∀p ∈ P3 [x]; p = a0 + a1 x + a2 x2 + a3 x3
Gi¶ sö:
p = λ
1 p1 + λ2 p2 + λ3 p3 + λ4 p4

 λ1 + 3λ2 + 5λ3 − 2λ4 = a0



⇐⇒ 2λ1 + 4λ3 + 2λ4 = a1




−λ + λ − λ − 2λ = a
1 2 3 4 2
HÖ nµy cã ma trËn hÖ sè lµ:

 
 1 3 5 −2
 
A= 2 0 4 2 
 
−1 1 −1 −2
vµ ma trËn hÖ sè bæ sung
 lµ: 
¯
 1 3 5 −2¯a0 
 ¯ 
A =  2 0 4 2 ¯a 1 
 ¯ 
−1 1 −1 −2 a2

Ta cã :
   
1 3 5 −2¯¯a0  ¯ a0
1 3 5 −2¯
 
 ¯  h1 +h3 →h3  ¯ 
A =  2 0 4 2 ¯a1  −−−−−−−−→ 0 −6 −6 6 ¯a1 − 2a0 
 ¯  (−2)h1 +h2 →h2  ¯ 
−1 1 −1 −2 a2 0 4 4 −4 a2 + a0
 
¯
1 3 5 −2¯ a0
4 
h
6 2 +h 3 →h 3  ¯ 
−−−−−−−→ 0 −6 −6 6 ¯ a1 − 2a0 
 ¯ 
2 1
0 0 0 0 a2 + 3 a1 − 3 a0
Ta suy ra r(A) = 2
r(A) = 3 nÕu a2 + 23 a1 − 13 a0 6= 0
r(A) = 2 nÕu a2 + 23 a1 − 13 a0 = 0
Suy ra hÖ trªn chØ cã nghiÖm khi a2 + 23 a1 − 13 a0 = 0. Do ®ã hä trªn kh«ng
cã nghiÖm víi mäi p ∈ P3 [x]. VËy hä B ®· cho kh«ng sinh ra P3 [x].
§Þnh nghÜa 2.3.2. (C¬ së).

HÖ S = {u1 , u2 , u3 , . . . , un } trong kh«ng gian vect¬ V gäi lµ c¬ së cña V
nÕu S lµ mét hÖ sinh vµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh.
§Þnh nghÜa 2.3.3. (Sè chiÒu).

Sè vect¬ cã trong mét c¬ së S cña kh«ng gian vect¬ V ®−îc gäi lµ sè chiÒu
cña kh«ng gian vect¬ V .
Ký hiÖu: dim(V ).
NÕu S cã h÷u h¹n çc vect¬ th× V ®−îc gäi lµ kh«ng gian h÷u h¹n chiÒu.
Trong cuèn gi¸o tr×nh nµy ta chØ xÐt çc kh«ng gian h÷u h¹n chiÒu.
VÝ dô 3. Trong kh«ng gian vect¬ R3 trªn tr−êng sè thùc R, cho hÖ
© ª
B = b1 = (1, 3, 4); b2 = (1, 3, 3); b3 = (1, 4, 3)
Chøng minh B lµ mét c¬ së cña kh«ng gian vect¬ R3 .

Gi¶i: ThËt vËy, trong VÝ dô trªn ta ®· chøng minh hÖ B lµ hÖ sinh. B©y giê
ta chøng minh hÖ B ®éc lËp tuyÕn tÝnh trong R3 .
XÐt: α1 b1 + α2 b2 + α3 b3 = 0R3
⇐⇒ α1 (1, 3, 4) + α2 (1, 3, 3) + α3 (1, 4, 3) = (0, 0, 0)
Khi ®ã α1 , α2 , α3 lµ nghiÖm cña hÖ ph−¬ng tr×nh

 

 α1 + α2 + α3 = 0 
 α1 = 0

 

 
 3α1 + 3α2 + 4α3 = 0 ⇐⇒ α2 = 0

 


4α + 3α + 3α = 0 
α = 0
1 2 3 3
Suy ra B lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh.

VËy B lµ mét c¬ së cña kh«ng gian vect¬ R3 vµ dim(R3 ) = 3.
VÝ dô 4. Trong Rn xÐt hÖ vect¬ B = {e1 , e2 , . . . , en } trong ®ã:
e1 = (1, 0, 0, . . . , 0)
e2 = (0, 1, 0, . . . , 0)
.........
ei = (0, . . . , 0, 1, 0, . . . , 0)
.........
en = (0, 0, . . . , 1)
HÖ B sinh ra Rn v× mäi x = (x1 , x2 , . . . , xn ) ∈ Rn ta cã thÓ viÕt :
x = x1 e 1 + x2 e 2 + · · · + xn e n
HÖ B lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh v×
α1 e1 + α2 e2 + · · · + αn en = (0, 0 . . . , 0)
⇐⇒ α1 = α2 = · · · = αn = 0
VËy dim(Rn ) = n vµ B lµ mét c¬ së cña Rn .
B ®−îc gäi lµ c¬ së chÝnh t¾c cña kh«ng gian vect¬ Rn .
VÝ dô 5. Trong kh«ng gian Pn [x], tËp çc ®a thøc cã bËc nhá h¬n hoÆc b»ng
n, xÐt hÖ:
S = {1, x, x2 , . . . , xn }
HÖ S sinh ra Pn , v× mäi ®a thøc p cã bËc kh«ng lín h¬n n ®Òu ®−îc viÕt d−íi
d¹ng :
p = a0 + a1 x + a2 x2 + · · · + an xn ; ai ∈ R
HÖ S lµ ®éc lËp tuyÕn tÝnh v×:
α1 1 + α2 x + α3 x2 + · · · + αn xn = 0⇐⇒ α1 = α2 = · · · = αn = 0; ∀x
VËy dim(Pn ) = n + 1 vµ S lµ mét c¬ së cña Pn .
C¬ së S nµy ®−îc gäi lµ c¬ së chÝnh t¾c cña Pn .
Chó ý 2.3.1. Trong kh«ng gian vect¬ n chiÒu V (n ≥ 1) ta cã:
1. Mäi hÖ gåm nhiÒu h¬n n vect¬ ®Òu phô thuéc tuyÕn tÝnh.
2. Mäi c¬ së gåm ®óng n vect¬.
3. Mäi hÖ ®éc lËp tuyÕn tÝnh gåm n vect¬ ®Òu lµ c¬ së.
4. Mäi hÖ ®éc lËp tuyÕn tÝnh gåm Ýt h¬n n vect¬ ®Òu cã thÓ bæ sung thµnh
mét c¬ së.
2.3.2 Täa ®é cña mét vect¬ trong mét c¬ së.
§Þnh nghÜa 2.3.4. Gi¶ sö B = {u1 , u2 , u3 , . . . , un } lµ mét c¬ së cña V . Khi

®ã, víi mçi vect¬ x ∈ V ®Òu cã mét çch duy nhÊt biÓu thÞ tuyÕn tÝnh qua
B, tøc lµ tån t¹i duy nhÊt α1 , α2 , · · · , αn ∈ R sao cho:
x = α1 u1 + α2 u2 . . . + αn un
vµ çc sè α1 , α2 , . . . , αn ®−îc gäi lµ çc täa ®é cña vect¬ x ®èi víi c¬ së B.

Vect¬ (x)B = (α1 , α2 , . . . , αn ) lµ mét vect¬ trong Rn vµ ®−îc gäi lµ vect¬
täa ®é cña x ®èi víi c¬ së B.
Vect¬ x viÕt ë d¹ng cét dÉn ®Õn ma trËn

 
 α1 
 
 α2 
[x]B =  
 .. 
 . 
 
αn
lµ ma trËn cÊp n × 1 vµ ®−îc gäi lµ ma trËn täa ®é cña vect¬ x ®èi víi c¬ së
B.
VÝ dô 6. Trong kh«ng gian vect¬ R3 , cho vect¬ x = (1, 3, 7) vµ mét c¬ së

cña R3 lµ:
© ª
B = b1 = (1, 3, 4); b2 = (1, 3, 3); b3 = (1, 4, 3)
a) H·y t×m vect¬ täa ®é vµ ma trËn täa ®é cña vect¬ x ®èi víi c¬ së B.
b) H·y t×m vect¬ w ∈ R3 cã vect¬ täa ®é ®èi víi c¬ së B lµ (w)B =
(−2, 1, 5).
Gi¶i:
a) Ta cã biÓu diÔn cña vect¬ x qua c¬ së B lµ:
x = α1 b1 + α2 b2 + α3 b3
⇐⇒ (1, 3, 7) = α1 (1, 3, 4) + α2 (1, 3, 3) + α3 (1, 4, 3)

 

 α1 + α2 + α3 = 1 
 α1 = 4

 

 
⇐⇒ 3α1 + 3α2 + 4α3 = 3 ⇐⇒ α2 = −3

 


 

4α + 3α + 7α = 7 α = 0
1 2 3 3
VËy vect¬ täa ®é cña vect¬ x ®èi víi c¬ së B lµ: (x)B = (4, −3, 0), vµ ma
trËn täa ®é cña x ®èi víi c¬ së
 B lµ
4
 
[x]B = −3
 
0

b) Theo ®Þnh nghÜa cña vect¬ täa ®é (w)B ta cã

w = −2b1 + 1b2 + 5b3 = (4, 17, 10).
2.3.3 H¹ng cña mét hÖ vect¬.

§Þnh nghÜa 2.3.5. Cho H = {u1 , u2 , . . . , um } lµ mét hä vect¬ trong kh«ng
gian vect¬ V. Khi ®ã ta nãi H cã h¹ng lµ k, nÕu nh− trong H tån t¹i k vect¬
®éc lËp tuyÕn tÝnh vµ mäi (k + 1) vect¬ nµo ®ã cña H còng ®Òu phô thuéc
tuyÕn tÝnh, ký hiÖu lµ: rank(H).
Chó ý 2.3.2
1) rank(H) = k khi vµ chØ khi tån t¹i k vect¬ cña H ®éc lËp tuyÕn tÝnh
vµ mäi k + 1 vect¬ cña H ®Òu phô thuéc tuyÕn tÝnh.
2) H¹ng cña H còng chÝnh lµ h¹ng cña ma trËn víi çc hµng cña ma trËn
nµy t−¬ng øng lµ hµng täa ®é cña mçi vect¬ cña H. Do vËy ta cã thÓ sö dông
çc phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng (hoÆc cét) cña ma trËn ®Ó t×m h¹ng cña
mét hÖ vect¬ .
4
VÝ dô 7. Trong
½ kh«ng gian R cho hÖ vect¬
H = h1 = (1, 0, 1, −2); h2 = (1, 1, 3, −2);h3 = (2, 1, 5, −1);
¾
h4 = (1, −1, 1, 4)
H·y t×m h¹ng cña hÖ vect¬ H.
Gi¶i: Ta cã ma trËn lËp tõ çc vect¬ cña (H) nh− sau:
 
1 0 1 −2
 
1 1 3 −2
A=



2 1 5 −1
 
1 −1 1 4

Dïng phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp trªn hµng cña ma trËn ta cã:
   
1 0 1 −2 1 0 1 −2
(−2)h1 +h3 →h3    
(−1)h1 +h4 →h4 0 1 2 0  h2 +h4 →h4 0 1 2 0
A −−−−−−−−−→  
 −−−−−−−−→ 
 


(−1)h1 +h2 →h2 0 1 3 3  (−1)h2 +h3 →h3 0 0 1 3
   
0 −1 0 6 0 0 2 6
 
1 0 1 −2
 
(−2)h3 +h4 →h4 0 1 2 0
−−−−−−−−→  


0 0 1 3 
 
0 0 0 0
VËy ta cã : rank(H) = 3.
Bµi tËp 2.3
1. H·y gi¶i thÝch t¹i sao çc tËp sau kh«ng ph¶i lµ c¬ së cña kh«ng gian
t−¬ng øng :
a) u1 = (1, 2), u2 = (0, 3), u3 = (2, 7) ®èi víi R2 .
b) u1 = (−1, 3, 2), u2 = (6, 1, 1) ®èi víi R3 .
c) p1 =1 + x+ x2 , p2= x −1 ®èi víi
 P2 . 
1 1 6 0 3 0
d)A =  ,B =  ,C =  ,
2 3 −1 4 1 7
    .
5 1 2 8
D= ,E =   ®èi víiM2
4 3 7 3
2. HÖ nµo d−íi ®©y lµ c¬ së trong R3 :

a) (1, 0, 0) ; (2, 2, 0) ; (3, 3, 3).
b) (1, 6, 4) ; (2, 4, −1) ; (−1, 2, 5).
c) (1, 0, 2) ; (2, 1, 0).
3. HÖ nµo d−íi ®©y lµ c¬ së trong P2 [x].
a) 1 − 3x + 2x2 ; 1 + x + 4x2 ; 1 − 7x.
b) 1 + x + x2 ; x + x2 ; x2 .
c) −4 + x + 3x2 ; 6 + 5x + 2x2 ; 8 + 4x + x2 .
4. Chøng minh hÖ {u1 , u2 , u3 , u4 } víi:
u1 = (1, 1, 0, 1); u2 = (2, 1, 3, 1); u3 = (1, 1, 0, 0); u4 = (0, 1, −1, −1) lµ c¬ së
cña R4 .
T×m täa ®é cña vect¬ X = (0, 0, 0, 1) ®èi víi c¬ së ®ã.
5. Chøng
 minh  r»ng hä sau
 ®©y
 lµ c¬ së
 trong
 M2
3 6 0 −1 0 −8 1 0
a)  , , , 
3 −6 −1 0 −12 −4 −1 2
       
1 0 0 1 0 0 0 0
b)  , , , 
0 0 0 0 1 0 0 1
6. Cho hÖ {u1 = (1, 1, 0); u2 = (0, 1, 3)} trong R3 . HÖ {u1 , u2 } cã ph¶i lµ c¬
së cña R3 kh«ng ? T×m vect¬ u3 ∈ R3 ®Ó {u1 , u2 , u3 } lµ c¬ së cña R3 .
7. H·y t×m vect¬ täa ®é vµ ma trËn täa ®é cña w ®èi víi c¬ së
S = {u1 , u2 , u3 , u4 } trong ®ã
a) w = (2, −1, 3), u1 = (1, 0, 0), u2 = (2, 2, 0), u3 = (3, 3, 3)
b) w = (5, −12, 3), u1 = (1, 2, 3), u2 = (−4, 5, 6), u3 = (7, −8, 9)
8. H·y t×m vect¬ täa ®é vµ ma trËn täa ®é cña A ®èi víi c¬ së
B = {A1 , A2 , A3 , 
A4 } trong
 ®ã    
2 0 −1 1 1 1
A=  , A1 =  , A2 =  ,
−1 3 0 0 0 0
   
0 0 0 0
A3 =   , A4 =  
1 0 0 1
9. H·y t×m vect¬ täa ®é vµ ma trËn täa ®é cña ®a thøc p ®èi víi c¬
së B = {p1 , p2 , p3 } trong ®ã
p = 4 − 3x + x2 , p1 = 1, p2 = x, p 3 = x2
10. T×m h¹ng cña çc hÖ sau.
a) {u1 = (1, 2, −1, 0, 0); u2 = (0, 2, 3, 3, 2); u3 = (1, 2, −1, 0, 5);
u4 = (2, 6, 1, 3, 7)}
b) {u1 = (4, 2, 0, 2); u2 = (2, −1, −4, 7); u3 = (1, −2, −5, 8);
u4 = (−1, 3, 7, −11)}
c) {u1 = (1, 2, 0); u2 = (0, 1, 0); u3 = (−1, −1, 0)}
11. X¸c ®Þnh sè chiÒu vµ mét c¬ së cña kh«ng gian nghiÖm cña çc hÖ ph−¬ng
tr×nh 
sau:

 2x1 + x2 + 3x3 = 0 

 
 3x1 + x2 + x3 + x4 = 0
a) x1 + 2x2 = 0 b)

 
5x1 − 2x2 + x3 − x4 = 0


x + x = 0
2 3
12. T×m mét c¬ së vµ sè chiÒu cña kh«ng gian con cña R3 sinh bëi hÖ çc
vect¬ sau:
a) (1, −1, 2); (2, 1, 3); (−1, 5, 0)
b) (2, 4, 1); (3, 6, −2); (−1, 2, −1
2 )
13. Cho W = {X = (α, α − 2β, α, γ) : α, β, γ ∈ R}

a) Chøng minh W lµ kh«ng gian vect¬ con cña R4 .
b) T×m mét c¬ së vµ sè chiÒu cña W .
2.4 ChuyÓn c¬ së - Ma trËn chuyÓn c¬ së
Gi¶ sö trong kh«ng gian vect¬ n chiÒu V chóng ta cã hai c¬ së B vµ C

nh− sau:
B = {b1 , b2 , b3 , . . . , bn }
C = {c1 , c2 , c3 , . . . , cn }
Ta sÏ qui −íc gäi B lµ c¬ së cò vµ C lµ c¬ së míi.
V× B lµ mét c¬ së cña V nªn mäi vect¬ x ∈ V sÏ ®−îc biÓu thÞ tuyÕn tÝnh
qua çc vect¬ cña B. Ta cã
x = x 1 b1 + x 2 b2 + . . . + x n bn
 
 x1 
 
 x2 
Suy ra [x]B =  
 .. 
.
 
xn
§èi víi c¬ së míi C th×

x = x01 c1 + x02 c2 + . . . + x0n cn
 
0
 x1 
 0
 x2 
Suy ra [x]C =  
 .. 
.
 
x0n
Ta muèn t×m mét hÖ thøc liªn hÖ cña hai täa ®é ®ã.

Gi¶ sö ta biÓu diÔn çc vect¬ ci ®èi víi c¬ së B nh− sau
c1 = p11 b1 + p21 b2 + p31 b3 + . . . + pn1 bn
c2 = p12 b1 + p22 b2 + p32 b3 + . . . + pn2 bn
c3 = p13 b1 + p23 b2 + p33 b3 + . . . + pn3 bn
..............................
cn = p1n b1 + p2n b2 + p3n b3 + . . . + pnn bn
Mét çch tæng qu¸t ta cã:
n
X
cj = pij bi ; ∀j = 1, n
i=1
NghÜa lµ      
 p11   p12   p1n 
     
 p21   p22   p2n 
[c1 ]B =  
 ..  , [c2 ]B =  
 ..  , . . . , [cn ]B = 
 .. 

 .   .   . 
     
pn1 pn2 pnn

LËp ma trËn
 
 p11 p12 . . . p1n 
 
 p21 p22 . . . p2n 
P =
 .. ..

..  (2.4.1)
 . . ... . 
 
pn1 pn2 . . . pnn
mµ çc cét cña nã lÇn l−ît lµ çc cét täa ®é [c1 ]B , [c2 ]B , · · · , [cn ]B cña çc
vect¬ c1 , c2 , · · · , cn ®èi víi c¬ së C.
§Þnh nghÜa 2.4.1. Ma trËn P ®−îc x¸c ®Þnh bëi (2.4.1) gäi lµ ma trËn chuyÓn
c¬ së tõ c¬ së B sang c¬ së C, ký hiÖu:
P : B → C ( hay PB→C ).
2.4.2 C«ng thøc chuyÓn täa ®é.
Ta cã: µX ¶
n
X n
X n
X n
x= xi b i = x0j cj = x0j pij bi
i=1 j=1 j=1 i=1
n µX
X n ¶
= pij x0j bi
i=1 j=1
Do tÝnh duy nhÊt cña biÓu thÞ tuyÕn tÝnh x qua B cho ta:
n
X
xi = pij x0j ; i = 1, n (2.4.2)
j=1




 x1 = p11 x01 + p12 x02 + · · · + p1n x0n




x2 = p21 x0 + p22 x0 + · · · + p2n x0
1 2 n
⇔ (2.4.3)



 ...............




xn = pn1 x0 + pn2 x0 + · · · + pnn x0
1 2 n
D¹ng ma trËn cña (2.4.3) lµ:
[x]B = P [x]C (2.4.4)

Çc hÖ thøc (2.4.3) hay (2.4.4) gäi lµ c«ng thøc chuyÓn täa ®é tõ c¬ së B
sang c¬ së C.
Chó ý 2.4.1. .
1. Ma trËn P x¸c ®Þnh nh− trªn lµ duy nhÊt.
2. P lµ ma trËn kh¶ nghÞch (det(P ) 6= 0), tøc lµ tån t¹i P −1 .
3. Ma trËn P −1 lµ ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së C sang c¬ së B, vµ víi

x ∈ V ta cã:
[x]C = P −1 [x]B
VÝ dô 1. Trong R3 cho hai c¬ së

© ª
B = b1 = (1, 3, 4) ; b2 = (1, 3, 3) ; b3 = (1, 4, 3)
© ª
C = c1 = (1, 1, 1) ; c2 = (2, 2, 0) ; c3 = (3, 0, 0)
a) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ B sang C vµ tõ C sang B.

b) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ C sang B.
Gi¶i: a) Tr−íc hÕt ta biÓu diÔn çc vect¬ cña c¬ së C ®èi víi c¬ së B
c1 = λ1 b1 + λ2 b2 + λ3 b3
⇐⇒ (1, 1, 1) = λ1 (1, 3, 4) + λ2 (1, 3, 3) + λ3 (1, 4, 3)
   

 λ + λ + λ = 1 
 λ = −2
 
−2
 1 2 3  1
 
 
⇐⇒ 3λ1 + 3λ2 + 4λ3 = 1 ⇐⇒ λ2 = 5 =⇒ [c1 ]B =  5 

 
  

 

4λ + 3λ + 3λ = 1 λ = −2 −2
1 2 3 3
c2 = λ01 b1 + λ02 b2 + λ03 b3

(2, 2, 0) = λ01 (1, 3, 4) + λ02 (1, 3, 3) + λ03 (1, 4, 3)
   

 0 0 0
λ1 + λ2 + λ3 = 2 
 0
λ1 = −6

 
 −6
   
 
3λ 0
+ 3λ 0
+ 4λ 0
= 2 ⇐⇒ λ02 = 12 =⇒ [c2 ]B =  12 


1 2 3 
  

 

4λ0 + 3λ0 + 3λ0 = 0 λ0 = −4 −4
1 2 3 3

c3 = λ001 b1 + λ002 b2 + λ003 b3

(3, 0, 0) = λ001 (1, 3, 4) + λ002 (1, 3, 3) + λ003 (1, 4, 3)
   

 λ 00
+ λ 00
+ λ00
= 3 
 λ00
= −9

 1 2 3 
 1 −9
   
 
3λ 00
+ 3λ 00
+ 4λ 00
= 0 ⇐⇒ λ00
= 21 =⇒ [c3 ]B =  21 


1 2 3 

2  

 

4λ00 + 3λ00 + 3λ00 = 0 λ00 = −9 −9
1 2 3 3
VËy ma trËn chuyÓn c¬ së tõ B sang C lµ
 
−2 −6 −9
 
 
P =  5 12 21 
 
−2 −4 −9
b) Ma trËn chuyÓn c¬ së tõ C sang B lµ:
 
 4 3 3
 1 
P −1 = − 12 0 
 2 
− 23 − 23 −1
Chó ý r»ng ma trËn nµy còng cã thÓ t×m ®−îc b»ng çch biÓu diÔn ci , i = 1, 3
theo b1 , b2 vµ b3 .
VÝ dô 2. Trong R2 xÐt hai c¬ së B = {u1 , u2 } vµ B 0 = {v1 , v2 } víi:
u1 = (2, 2) ; u2 = (4, −1); v1 = (1, 3) ; v2 = (−1, −1)
a) H·y t×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ B sang B 0 .
b) H·y t×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ B 0 sang B.
c) Cho w = (3, −5), h·y t×m ma trËn täa ®é [w]B vµ tÝnh [w]B 0 .
d) TÝnh [w]B 0 trùc tiÕp vµ kiÓm tra l¹i kÕt qu¶ trªn.
Gi¶i:
a) Tr−íc hÕt ta biÓu diÔn lÇn l−ît çc vect¬ cña B 0 trong c¬ së B
v1 = α1 u1 + α2 u2
⇐⇒ (1, 3) = α1 (2, 2) + α2 (4, −1)
   

2α1 + 4α2 = 1 
α1 = 13 13
10  10 
⇐⇒ ⇐⇒ =⇒ [v1 ]B =  −2 

2α1 − α2 = 3 
α2 = −2
5 5
v2 = β1 u1 + β2 u2
⇐⇒ (−1, −1) = β1 (2, 2) + β2 (4, −1)
  

2β1 + 4β2 = −1 β1 = −1
 −1
⇐⇒ ⇐⇒ 2 =⇒ [v2 ]B =  2 

2β1 − β2 = −1 
β2 = 0 0
VËy ma trËn chuyÓn c¬ së tõ B sang B 0 lµ:

 
13 −1
P =  10 2 
−2
5 0
b) Ma trËn chuyÓn c¬ së tõ B 0 sang B lµ:

 
−5
0
P −1 =  2 
−10 −65
5 10
c) B©y giê ta tÝnh [w]B vµ [w]B 0 , ta cã:
w = λ1 u1 + λ2 u2
⇐⇒ (3, −5) = λ1 (2, 2) + λ2 (4, −1)
   

2λ1 + 4λ2 = 3 
λ1 = −17 −17
10  
⇐⇒ ⇐⇒ =⇒ [w]B =  10
8 

2λ1 − λ2 = −5 λ2 = 8

5 5
MÆt kh¸c ta cã:
    
−5 −17
 0 2    −4
[w]B 0 = P −1 [w]B =  −10 −65   10
8 =
−7
5 10 5
d) TÝnh [w]B 0 trùc tiÕp

     
3 1 −1
w =   = λ1   + λ2  
−5 3 −1
Ta suy ra:  

λ1 − λ2 = 3 
λ1 = −4
⇐⇒

3λ1 − λ2 = −5 
λ2 = −7
VËy  
−4
[w]B 0 = 
−7
bµi tËp 2.4
1. XÐt trong R3 hai c¬ së B = {u1 , u2 , u3 } vµ B 0 = {v1 , v2 , v3 } trong ®ã:
u1 = (−3, 0, −3), u2 = (−3, 2, 1), u3 = (1, 6, −1)
v1 = (−6, −6, 0), v2 = (−2, −6, 4), v3 = (−2, −3, 7)
a) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së B sang c¬ së B 0 .

b) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së B 0 sang c¬ së B.
c) Cho w = (−5, 8, −5), t×m ma trËn täa ®é [w]B vµ tÝnh [w]B 0 .
d) TÝnh trùc tiÕp [w]B 0 , vµ kiÓm tra l¹i kÕt qu¶ trªn.
2. Lµm l¹i bµi tËp 1 víi:
u1 = (2, 1, 1) ; u2 = (2, −1, 1) ; u3 = (1, 2, 1)
v1 = (3, 1, −5) ; u2 = (1, 1, −3) ; v3 = (−1, 0, 2)
3. Trong P1 xÐt çc c¬ së B = {p1 , p2 } , B 0 = {q1 , q2 } víi:
p1 = 6 + 3x , p2 = 10 + 2x
q1 = 2 , q2 = 3 + 2x
a) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së B 0 sang c¬ së B.

b) T×m ma trËn täa ®é [p]B víi p = −4 + x råi suy ra [p]B 0 .
c) TÝnh trùc tiÕp [p]B 0 vµ kiÓm tra l¹i kÕt qu¶ trªn.
d) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së B sang c¬ së B 0 .
4. Trong P2 xÐt çc c¬ së B = {p1 , p2 , p3 } , B 0 = {q1 , q2 , q3 } víi:
p1 = 2 − x + 4x2 , p2 = 3 + 6x + 2x2 , p3 = 1 + 10x − 4x2
q 1 = 3 + x + x2 , q2 = 2 − x + 5x2 , q3 = 4 − 3x2
a) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së B 0 sang c¬ së B.

b) T×m ma trËn täa ®é [p]B víi p = −3 + 5x råi suy ra [p]B 0 .
c) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së B sang c¬ së B 0 .
5. Trong kh«ng gian vect¬ R2 cho hai c¬ së:
H1 = {b1 = (1, 2); b2 = (3, 4)}
H2 = {c1 = (−1, 0); c2 = (−2, 5)}
a) T×m ma trËn chuyÓn c¬ së tõ c¬ së H2 sang c¬ së H1 .
b) Cho (x)H1 = (6, 4), h·y t×m [x]H2 .
c) Cho [y]H2 = (−3, 7), h·y t×m vect¬ y ∈ R2 .

Ch−¬ng 3
Lý thuyÕt chuçi
3.1 Chuçi sè
3.1.1 D·y sè.
Mét d·y cã thÓ hiÓu lµ mét çch liÖt kª çc sè theo mét thø tù:
a1 , a2 , a3 , . . . , an , . . .
Sè a1 ®−îc gäi lµ sè h¹ng thø nhÊt, a2 lµ sè h¹ng thø hai, ... , vµ an ®−îc gäi
lµ sè h¹ng thø n (hay sè h¹ng tæng qu¸t).
Ký hiÖu lµ:
{a1 , a2 , a3 , . . . , an , · · · } hay {an } hay {an }∞

n=1
Chóng ta sÏ ®Ò cËp ®Õn d·y v« h¹n vµ do vËy mçi sè h¹ng an sÏ cã sè h¹ng

kÕ tiÕp.
Chý ý r»ng víi mçi sè nguyªn d−¬ng n cã mét sè t−¬ng øng an vµ do vËy
mét d·y ®−îc x¸c ®Þnh b»ng mét hµm mµ tËp x¸c ®Þnh cña nã lµ tËp çc sè
nguyªn d−¬ng. Nh−ng chóng ta th−êng viÕt an thay cho hµm f (n) víi mçi
gi¸ trÞ hµm sè t¹i sè n.
VÝ dô 1. Mét sè d·y cã thÓ ®Þnh nghÜa b»ng c«ng thøc sè h¹ng thø n. Trong
vÝ dô sau cho chóng ta ba çch m« t¶ mét d·y: Mét ®−îc cho b»ng kÝ hiÖu
d·y, çch hai cho b»ng c«ng thøc tæng qu¸t, vµ çch thø ba viÕt çc sè h¹ng
cña d·y. Chó ý r»ng n kh«ng nhÊt thiÕt b¾t ®Çu tõ 1.
½ ¾∞ ½ ¾
n n 1 2 3 n
(a) an = , , ,..., ,...
n + 1 n=1 n+1 2 3 4 n+1
½ ¾∞ ½ ¾
(−1)n n (−1)n n 1 2 3 (−1)n n
(b) an = − , ,− ,..., ,...
3n n=1 3n 3 9 27 3n
§Þnh nghÜa 3.1.1. Mét d·y {an } cã giíi h¹n L vµ viÕt
lim an = L hoÆc an → L khi n → ∞

n→∞
nÕu sè h¹ng an tiÕn ®Õn L khi n tiÕn ra ∞.

NÕu lim an = L tån t¹i vµ h÷u h¹n, th× ta nãi d·y héi tô. Ng−îc l¹i (tøc
n→∞
lµ giíi h¹n kh«ng tån t¹i hoÆc b»ng ∞), ta nãi d·y ph©n k×.
§Þnh nghÜa 3.1.2. lim an = ∞ cã nghÜa lµ víi mçi sè nguyªn d−¬ng M tån
n→∞
t¹i sè nguyªn N sao cho
an > M víi bÊt k× n > N
NÕu lim an = ∞, th× d·y {an } ph©n k×. Ta nãi r»ng {an } ph©n k× ®Õn ∞.
n→∞
3.1.2 Çc tÝnh chÊt cña giíi h¹n d·y.
NÕu {an } vµ {bn } lµ çc d·y héi tô vµ c lµ mét h»ng sè, th×
lim (an + bn ) = lim an + lim bn
n→∞ n→∞ n→∞
lim (an − bn ) = lim an − lim bn

n→∞ n→∞ n→∞
lim can = c lim an lim c = c

n→∞ n→∞ n→∞
lim (an bn ) = lim an lim bn

n→∞ n→∞ n→∞
an lim an
n→∞
lim = nÕu lim bn 6= 0
n→∞ bn lim bn n→∞
n→∞
lim apn = [ lim an ]p nÕu p > 0 vµ an > 0

n→∞ n→∞
§Þnh lÝ 3.1.1. NÕu lim |an | = 0, th× lim an = 0.

n→∞ n→∞
(−1)n
VÝ dô 2. TÝnh lim nÕu nã tån t¹i.
n→∞ n
Gi¶i: Ta cã ¯ ¯
¯ (−1)n ¯
lim ¯¯ ¯ = lim 1 = 0
n→∞ n ¯ n→∞ n
Do ®ã, theo §Þnh lÝ 3.1.1,
(−1)n
lim =0
n→∞ n
§Þnh nghÜa 3.1.3. D·y {an } ®−îc gäi lµ t¨ng nÕu an < an+1 víi mäi n ≥ 1,
tøc lµ, a1 < a2 < a3 < . . .. Vµ ®−îc gäi lµ gi¶m nÕu an > an+1 víi mäi
n ≥ 1. D·y ®−îc gäi lµ ®¬n ®iÖu nÕu nã t¨ng hoÆc gi¶m.
½ ¾
3
VÝ dô 3. D·y lµ gi¶m bëi v×
n+5
3 3 3
> =
n + 5 (n + 1) + 5 n + 6
víi mäi n ≥ 1. (VÕ ph¶i nhá h¬n bëi v× cã mÉu lín h¬n.)
D·y {n + 2} lµ t¨ng bëi v×
n + 2 < (n + 1) + 2 = n + 3
n
VÝ dô 4. Chøng minh d·y an = lµ gi¶m.
n2 +1
Gi¶i:
Çch 1: Ta ph¶i chøng minh an+1 < an , tøc lµ
n+1 n
<
(n + 1)2 + 1 n2 + 1
BÊt ®¼ng nµy t−¬ng ®−¬ng víi bÊt ®¼ng thøc mµ ta thu ®−¬c b»ng çch nh©n
chÐo lªn
n+1 n
2
< 2 ⇐⇒ (n + 1)(n2 + 1) < n[(n + 1)2 + 1]
(n + 1) + 1 n + 1
⇐⇒ n3 + n2 + n + 1 < n3 + 2n2 + 2n
⇐⇒ 1 < n2 + n
V× n ≥ 1, nªn bÊt ®¼ng thøc 1 < n2 + n lµ ®óng. Do ®ã, an+1 < an , vµ d·y
{an } lµ gi¶m.
x
Çch 2: XÐt hµm f (x) = :
x2 + 1
0 x2 + 1 − 2x2 1 − x2
f (x) = = 2 <0 víi bÊt k× x2 > 1
(x2 + 1)2 (x + 1)2
Do ®ã, f gi¶m trªn (1, ∞) nªn f (n) > f (n + 1). Do vËy, d·y {an } gi¶m.
§Þnh nghÜa 3.1.4. D·y {an } ®−îc gäi lµ bÞ chÆn trªn nÕu tån t¹i sè M sao
cho
an < M víi mäi n ≥ 1
vµ ®−îc gäi lµ bÞ chÆn d−íi nÕu tån t¹i sè m sao cho
m < an víi mäi n ≥ 1
D·y bÞ chÆn trªn vµ d−íi th× d·y {an }®−îc gäi lµ bÞ chÆn.
Ch¼ng h¹n, d·y an = n lµ bÞ chÆn d−íi (an > 0) nh−ng kh«ng bÞ chÆn trªn.
n
D·y an = n+1 lµ bÞ chÆn bëi v× 0 < an < 1 víi mäi n.
§Þnh lÝ 3.1.2. (§Þnh lÝ d·y ®¬n ®iÖu) Mäi d·y ®¬n ®iÖu vµ bÞ chÆn th× héi
tô.
3.1.3 Chuçi sè.
a) Çc kh¸i niÖm vÒ chuçi sè.
§Þnh nghÜa 3.1.5. Cho mét d·y v« h¹n çc sè thùc a1 , a2 , . . . , an , . . ., khi ®ã
biÓu thøc
a1 + a2 + a3 + . . . + an + . . .
®−îc gäi lµ mét chuçi sè v« h¹n (hoÆc chuçi) vµ kÝ hiÖu lµ:

∞
X X
an hoÆc an
n=1
Sè h¹ng an ®−îc gäi lµ sè h¹ng tæng qu¸t cña chuçi.

LiÖu ta cã thÓ nãi g× vÒ tæng cña v« h¹n nh÷ng sè h¹n nµy?

Ta kh«ng thÓ t×m tæng cña chuçi
1 + 2 + 3 + 4 + 5 + ... + n + ...
bëi v× nÕu ta b¾t ®Çu céng nh÷ng sè h¹n nµy ta ®−îc çc tæng dån
n(n + 1)
1, 3, 6, 10, 15, 21, . . . vµ céng ®Õn sè h¹ng thø n th× ta ®−îc , vµ
2
tæng nµy rÊt lín khi n t¨ng.
Tuy nhiªn, nÕu chóng ta céng nh÷ng sè h¹ng cña chuçi
1 1 1 1 1 1
+ + + + + ... + n + ...
2 4 8 16 32 2
th× ta sÏ ®−îc
1 3 7 15 31 1
, , , , ,...,1 − n
2 4 8 16 32 2
§iÒu nµy cho thÊy r»ng khi ta céng cµng nhiÒu sè h¹ng th× çc tæng riªng sÏ
tiÕn gÇn vÒ 1. ThËt vËy, b»ng çch céng ®ñ lín nh÷ng sè h¹n cña chuçi ta cã
thÓ nhËn ®−îc mét tæng riªng tiÕn dÇn vÒ 1. V× vËy, ta cã thÓ nãi tæng cña
chuçi v« h¹n nµy b»ng 1 vµ viÕt
X∞
1 1 1 1 1 1 1
n
= + + + + + . . . + n
+ ... = 1
n=1
2 2 4 8 16 32 2
T−¬ng tù, ta cã thÓ x¸c ®Þnh tæng cña mét chuçi tæng qu¸t. Ta xÐt çc tæng
riªng
s1 = a 1
s2 = a1 + a2
s3 = a1 + a2 + a3
s4 = a1 + a2 + a3 + a4
vµ tæng qu¸t
n
X
sn = a1 + a2 + a3 + . . . + an = ai
i=1
Çc tæng riªng nµy t¹o thµnh d·y míi {sn }, nã cã thÓ cã giíi h¹n hoÆc
kh«ng cã giíi h¹n. NÕu lim sn = s (h÷u h¹n) th× s gäi lµ tæng cña chuçi
n→∞
P
an .
∞
X
§Þnh nghÜa 3.1.6. Cho mét chuçi sè an = a1 + a2 + a3 + . . . + an + . . .
n=1
Ký hiÖu sn lµ tæng riªng thø n cña chuçi:
n
X
sn = a1 + a2 + a3 + . . . + an = ai
i=1
NÕu d·y tæng riªng {sn } héi tô, tøc lµ lim sn = s (h÷u h¹n) th× ta nãi r»ng
n→∞
∞
X
chuçi an héi tô, vµ ta viÕt
n=1
∞
X
an = s hoÆc a1 + a2 + a3 + . . . + an + . . . = s
n=1
s ®−îc gäi lµ tæng cña chuçi. Ng−îc l¹i, nÕu d·y {sn } ph©n k× th× chuçi ®−îc
gäi lµ ph©n k×.
∞
X
Do vËy, khi ta viÕt an = s th× ®iÒu nµy cã nghÜa khi ta céng çc sè
n=1
h¹ng cña chuçi ®ñ lín th× ta nhËn ®−îc tæng tiÕn gÇn tíi s. Chó ý
∞
X n
X
an = lim ai
n−→∞
n=1 i=1
VÝ dô 5. Mét vÝ dô quan träng cña chuçi v« h¹n lµ chuçi cÊp sè nh©n

∞
X
2 3 n−1
a + aq + aq + aq + . . . + aq + ... = aq n−1 , víi a 6= 0
n=1
Mçi sè h¹ng nhËn ®−îc tõ sè h¹ng ®øng tr−íc nã nh©n víi mét sè kh«ng ®æi
q (gäi lµ c«ng béi).
NÕu q = 1, sn = a + a + a + . . . a = na nªn lim sn = ∞. Do ®ã, chuçi
n→∞
cÊp sè nh©n ph©n k×.
NÕu q 6= 1, ta cã
sn = a + aq + aq 2 + aq 3 + . . . + aq n−1
vµ qsn = aq + aq 2 + aq 3 + . . . + aq n−1 + aq n
Trõ vÕ theo vÕ cña hai ph−¬ng tr×nh trªn, ta ®−îc
sn − qsn = a − aq n
1 − qn
sn = a (tæng cña cÊp sè nh©n)
1−q
NÕu |q| < 1 th× q n → 0 khi n → ∞, do ®ã
1 − qn a
lim sn = lim a =
n→∞ n→∞ 1−q 1−q
a
Do ®ã, khi |q| < 1 th× chuçi cÊp sè nh©n héi tô vµ cã tæng s =
.
1−q
NÕu |q| > 1 th× q n → ∞ khi n → ∞, do ®ã sn → ∞, nªn chuçi cÊp sè
nh©n ph©n k×.
Tãm l¹i ta cã kÕt qu¶ cña vÝ dô 5 nh− sau.
Chuçi cÊp sè nh©n

∞
X
aq n−1 = a + aq + aq 2 + aq 3 + . . .
n=1
héi tô nÕu |q| < 1 vµ cã tæng lµ

∞
X a
aq n−1 = |q| < 1
n=1
1−q
NÕu |q| ≥ 1, th× chuçi cÊp sè nh©n ph©n k×.
VÝ dô 6. T×m tæng cña chuçi cÊp sè nh©n

5 5 5
5− + − + ...
3 9 27
−1 1
Gi¶i: Sè h¹ng ®Çu tiªn lµ a = 5 vµ c«ng béi q = 3 . V× |q| = 3 < 1, nªn
chuçi ®· cho héi tô vµ cã tæng lµ
5 5 5 5 15
5− + − + ... = =
3 9 27 1 − (− 13 ) 4
VÝ dô 7. H·y viÕt sè 2.317 = 2.3171717 . . . thµnh çc sè h÷u tû.

Gi¶i:
17 17 17
2.3171717 . . . = 2.3 + + + + ...
103 105 107
17 1
Sau sè h¹ng ®Çu tiªn ta cã chuçi cÊp sè nh©n víi a = 103 vµ q = 102 . Do ®ã
17 17
103 1000
2.317 = 2.3 + 1 = 2.3 + 99
1− 102 100
23 17 1147
=
+ =
10 ∞ 990 495
X
VÝ dô 8. T×m tæng cña chuçi xn , trong ®ã |x| < 1.
n=0
Gi¶i: Chó ý r»ng chuçi nµy b¾t ®Çu víi n = 0, do ®ã sè h¹ng ®Çu tiªn lµ
x0 = 1. (§èi víi chuçi, ta qui −íc r»ng x0 = 1 ngay c¶ khi x = 0). Do ®ã
∞
X
xn = 1 + x + x2 + x3 + x4 + . . .
n=0
§©y lµ chuçi cÊp sè nh©n víi a = 1 vµ q = x. V× |q| = |x| < 1, nªn chuçi
héi tô vµ cã tæng
∞
X 1
xn =
n=0
1−x
X∞
1
VÝ dô 9. Chøng minh chuçi sè héi tô vµ t×m tæng cña nã.
n=1
n(n + 1)
Gi¶i: §©y kh«ng ph¶i lµ chuçi cÊp sè nh©n, tuy nhiªn ta cã thÓ dïng ®Þnh
nghÜa chuçi héi tô vµ tÝnh tæng riªng
n
X 1 1 1 1 1
sn = = + + + ... +
k(k + 1) 1.2 2.3 3.4 n(n + 1)
k=1
µ ¶ µ ¶ µ ¶ µ ¶
1 1 1 1 1 1 1 1
= − + − + − + ... + −
1 2 2 3 3 4 n n+1
1
=1−
n+1
Do ®ã ta cã: µ ¶
1
lim sn = lim 1 − =1
n→∞ n→∞ n+1
X∞
1
VËy chuçi sè ®· cho lµ héi tô vµ cã tæng: = 1.
n=1
n(n + 1)
VÝ dô 10. Chøng minh chuçi ®iÒu hßa
∞
X 1 1 1 1
=1+ + + + ...
n=1
n 2 3 4
ph©n k×.
Gi¶i: s1 = 1
1
s2 = 1 + 2
¡ ¢ ¡ ¢
s4 = 1 + 12 + 13 + 41 > 1 + 12 + 14 + 41 = 1 + 22
¡ ¢ ¡ ¢
s8 = 1 + 12 + 13 + 41 + 15 + 61 + 17 + 81
¡ ¢ ¡ ¢
> 1 + 12 + 14 + 41 + 18 + 18 + 81 + 18
= 1 + 12 + 12 + 21 = 1 + 32
¡ ¢ ¡ ¢ ¡ ¢
s16 = 1 + 12 + 13 + 41 + 15 + . . . + 18 + 19 + . . . + 16
1
¡ ¢ ¡ ¢ ¡1 ¢
> 1 + 12 + 14 + 41 + 81 + . . . + 81 + 16 + . . . + 161
= 1 + 12 + 21 + 21 + 12 = 1 + 42
T−¬ng tù, s32 > 1 + 25 , s64 > 1 + 62 , vµ tæng qu¸t
n
s2n > 1 +
2
§iÒu nµy chøng tá r»ng s2n → ∞ khi n → ∞ do vËy {sn } ph©n k×. Do ®ã,
chuçi ®iÒu hßa ph©n k×.
Ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông trong VÝ dô 10 ®Ó chøng minh chuçi ®iÒu hßa
ph©n k× lµ do nhµ nghiªn cøu ng−êi Ph¸p Nicole Oresme (1323-1382) ph¸t
hiÖn.
3.1.4 §iÒu kiÖn héi tô cña chuçi sè vµ mét sè vÝ dô.

∞
X
§Þnh lÝ 3.1.3. NÕu chuçi an héi tô th× lim an = 0.
n→∞
n=1
P
Chøng minh §Æt sn = a1 + a2 + . . . + an . Suy ra an = sn − sn−1 . V× an
héi tô, do ®ã d·y {sn } héi tô nªn lim sn = s. V× n − 1 → ∞ khi n → ∞,
n→∞
ta còng cã lim sn−1 = s. Suy ra
n→∞
lim an = lim (sn − sn−1 ) = lim sn − lim sn−1 = s − s = 0

n→∞ n→∞ n→∞ n→∞
Chó ý 3.1.1. .
P
1. Víi bÊt kú d·y an ta kÕt hîp hai d·y: d·y {sn } lµ d·y tæng riªng vµ
P
d·y {an } lµ d·y çc phÇn tö. NÕu an héi tô th× giíi h¹n cña d·y {sn }
lµ s (tæng cña chuçi), vµ theo ®Þnh lÝ 3.1.3, th× giíi h¹n cña d·y {an }
b»ng 0.
2. §iÒu kiÖn ng−îc l¹i cña ®Þnh lÝ 3.1.3 lµ kh«ng ®óng, tøc lµ nÕu lim an = 0
n→∞
P
th× ta kh«ng kÕt luËn ®−îc chuçi an héi tô. Ch¼ng h¹n, chuçi ®iÒu hßa
P1 1
cã an = → 0 khi n → ∞, nh−ng chuçi nµy ph©n k× theo chøng
n n
minh ë vÝ dô 10.
Tiªu chuÈn Ph©n kú NÕu lim an kh«ng tån t¹i hoÆc lim an 6= 0 th×
n→∞ n→∞
P
chuçi an ph©n k×.
Tiªu chuÈn nµy ®−îc suy ra tõ ®Þnh lÝ 3.1.3, bëi v× nÕu chuçi kh«ng ph©n
kú th× nã ph¶i héi tô, vµ do ®ã lim an = 0.
n→∞
X ∞
n2 − 1
VÝ dô 11. Chøng minh chuçi sè 2+2
ph©n k×.
n=1
3n
Gi¶i: Ta cã:
n2 − 1
an = 2
3n + 2
Suy ra
n2 − 1 1
lim an = lim = 6= 0
n→∞ n→∞ 3n2 + 2 3
VËy chuçi nµy ph©n k× theo Tiªu chuÈn Ph©n k×
X ∞ µ ¶n
1 1
VÝ dô 12. Chøng minh chuçi sè 1+ ph©n k×.
n=1
2 n
Gi¶i: Ta cã:
µ ¶n
1 1
an = 1+
2 n
Suy ra
µ ¶n µ ¶n
1 1 1 1 1
lim an = lim 1+ = lim 1 + = e 6= 0
n→∞ n→∞ 2 n 2 n→∞ n 2
VËy chuçi nµy ph©n k× theo Tiªu chuÈn Ph©n k×.

PP P
§Þnh lÝ 3.1.4. NÕu an vµ bn lµ çc chuçi héi tô th× çc chuçi can
P P
(trong ®ã c lµ h»ng sè), (an + bn ), vµ (an − bn ) còng héi tô vµ
∞
X ∞
X ∞
X ∞
X ∞
X
(i) can = c an (ii) (an + bn ) = an + bn
n=1 n=1 n=1 n=1 n=1
∞
X ∞
X ∞
X
(iii) (an − bn ) = an − bn
n=1 n=1 n=1
Çc tÝnh chÊt nµy cña chuçi héi tô ®−îc suy ra tõ çc quy t¾c tÝnh giíi h¹n
cña d·y. Ch¼ng h¹n, ®©y lµ chøng minh c«ng thøc (ii) cña ®Þnh lÝ 3.1.2:
§Æt
n
X ∞
X ∞
X n
X
sn = ai s= an tn = bn t= bi
i=1 n=1 n=1 i=1
P
Tæng riªng thø n cña chuçi (an + bn ) lµ
n
X
un = (ai + bi )
i=1
Suy ra Ã !
n
X n
X n
X
lim un = lim (ai + bi ) = lim ai + bi
n→∞ n→∞ n→∞
i=1 i=1 i=1
n
X n
X
= lim ai + lim bi
n→∞ n→∞
i=1 i=1
= lim sn + lim tn = s + t
n→∞ n→∞
P
Do ®ã, chuçi (an + bn ) héi tô vµ cã tæng lµ
∞
X ∞
X ∞
X
(an + bn ) = s + t = an + bn
n=1 n=1 n=1
X∞
3
VÝ dô 13. T×m tæng cña chuçi n
.
n=0
4
Gi¶i: Ta cã
X∞
1 1 4 1
Chuçi n
héi tô vµ cã tæng s = 1− 14
= (Chuçi h×nh häc cã |q| = 4 <
n=0
4 3
1).
X∞ X∞
3 1 4
Theo ®Þnh lÝ 3.1.2 suy ra n
= 3. n
= 3. =4
n=0
4 n=0
4 3
VÝ dô 14. T×m tæng cña chuçi sè sau
∞ ³
X 1 1´
n
+ n
n=0
2 4
Gi¶i: Ta cã
X∞
1 1
héi tô vµ cã tæng s = 1 =2
n=0
2n 1− 2
X∞
1 1 4
héi tô vµ cã tæng s = 1 =
n=0
4n 1− 4
3
∞ ³
1´ X 1
X ∞ X∞
1 1 4 10
⇒ n
+ n
= n
+ n
= 2 + =
n=0
2 4 n=0
2 n=0
4 3 3
Chó ý 3.1.2. Mét sè h÷u h¹n çc sè h¹ng cña chuçi kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn
tÝnh héi tô hay ph©n k× cña chuçi. Ch¼ng h¹n, ta cã thÓ chøng minh chuçi
∞
X 1
n=4
n(n + 1)
héi tô. Bëi v×
∞
X X ∞
1 1 1 1 1
= + + +
n=1
n(n + 1) 1.2 2.3 3.4 n=4 n(n + 1)
∞
X 1
héi tô (VÝ dô 9), suy ra chuçi còng héi tô. T−¬ng tù nÕu chuçi
n=4
n(n + 1)
∞
X
an héi tô, th× chuçi ®Çy ®ñ
n=N +1
∞
X N
X ∞
X
an = an + an
n=1 n=1 n=N +1
còng héi tô.
Bµi tËp 3.1
Bµi 1. ThÕ nµo lµ chuçi héi tô? ThÕ nµo lµ chuçi ph©n k×?
Bµi 2. T×m sè h¹ng tæng qu¸t cña çc chuçi sau:
1 3 5 7
1. + + + + ...
2 4 6 8
1 4 7 10
2. + + + + ...
2 4 8 16
2 32 42
3. + + + ...
3 72 112
2 22 23 24
4. + + + + ...
1 1.2 1.2.3 1.2.3.4
3! 5! 7!
5. + + + ...
2.4 2.4.6 2.4.6.8
1 1.3 1.3.5
6. + + + ...
3 3.6 3.6.9
1 1 1
7. 1 + √ + √ + √ + ...
5 9 13
Bµi 3. T×m tæng riªng vµ tæng (nÕu cã) cña çc chuçi sè sau:
1 1 1
1. + + + ...
1.3 3.5 5.7
1 1 1 1
2. + + + ··· + ...
4.5 5.6 6.7 n(n + 1)
1 1 1
3. + + + ...
2.4.6
∞
4.6.8 6.8.10 ∞ ∞
X 3n2 + 3n + 1 X 1 X 3
4. 5. 6.
n=1
n3 (n + 1)3 n=1
4n2 − 1 n=0
2n
X ∞ X∞
n 1
7. 8.
n=0
n2 + 1 n=1
n2 + 3n + 2
X ∞
n+1
9.
n=4
n3 − 6n2 + 11n − 6
X∞ X∞
3n − 5 1 + 2n
10. 2 − 1)
11.
n=2
n(n n=0
3n
X∞ X∞
2n − 3n n 1
12. 13. (−1)
n=1
5n n=2
n2 − 1
Bµi 4. X¸c ®Þnh çc chuçi sau héi tô hay ph©n k×. NÕu héi tô th× h·y
tÝnh tæng.
1. 3 + 2 + 43 + 89 + . . . 2. 1
8 − 14 + 12 − 1 + . . .
3. −2 + 52 − 25
8 + 125
32 − ... 4. 1 + 0.4 + 0.16 + 0.064 + . . .
∞
X ∞
X
(−3)n−1 n
5. 6.
n=1
4n n=1
n+5
X∞ n−1 X∞
(−6) en
7. 8.
n=1
5n−1 n=1
3n−1
X∞ X∞
(n + 1)2 k2
9. 10.
n=1
n(n + 2) n=
k2 − 1
∞
X 3 n + 2n X ∞ µ ¶
3 5
11. 12. + n
n=1
6n n=1
n(n + 3) 4
Bµi 5. T×m gi¸ trÞ cña x ®Ó mçi chuçi sau héi tô. T×m tæng cña chuçi
t−¬ng øng víi nh÷ng gi¸ trÞ x nµy.
X∞ ∞
X
xn
1. 2. (x − 3)n
n=1
4n n=1
X∞ X∞
(x + 3)n
3. 4. 4n xn
n=1
2n n=1
Bµi 6. Dïng tiªu chuÈn ph©n kú, h·y chøng minh çc chuçi sè sau lµ
ph©n kú:
X∞ ∞
X
n−1
1. 2. sin n
n=0
3n + 2 n=0
X∞ X∞
1 ¡ n + 1 ¢n 1
3. (−1)n 4. .
n=0
2 n=1
n e
X∞ X∞
n 1
5. 6. √ √
n=2
ln2 n n=1
n− n−1
Bµi 7. BiÓu diÔn çc sè sau thµnh çc sè h÷u tû.

1. 0.2 = 0.2222 . . . 2. 0.73 = 0.737373 . . .
3. 3.417 = 3.417417417 . . . 4. 6.254 = 6.2545454 . . .
5. 0.123456 6. 5.6021
∞
X n−1
Bµi 8. NÕu tæng riªng thø n cña chuçi an lµ: sn = , t×m an
n=1
n+1
∞
X
vµ an .
n=1
Bµi 9. PhÐp nµo sau ®©y lµ sai?
0 = 0 + 0 + 0 + ...
= (1 − 1) + (1 − 1) + (1 − 1) + . . .
= 1 − 1 + 1 − 1 + 1 − 1 + ...
= 1 + (−1 + 1) + (−1 + 1) + (−1 + 1) + . . .
= 1 + 0 + 0 + 0... = 1
3.2 chuçi sè d−¬ng

∞
X
Chuçi sè an ®−îc gäi lµ chuçi sè d−¬ng nÕu nh−: an ≥ 0, ∀n.
n=1
T−¬ng tù nh− chuçi sè d−¬ng, chóng ta còng cã ®Þnh nghÜa chuçi sè ©m
∞
X
(an < 0, ∀n). Tuy nhiªn, nÕu chuçi an lµ mét chuçi sè ©m th× b»ng çch
n=1
∞
X
xÐt chuçi (−an ) ta sÏ cã ®−îc mét chuçi sè d−¬ng. Do vËy, kh«ng mÊt
n=1
tÝnh tæng qu¸t, chóng ta chØ cÇn xÐt chuçi sè d−¬ng.
3.2.2 Mét sè tiªu chuÈn xÐt sù héi tô cña chuçi sè d−¬ng.
Trong tr−êng hîp tæng qu¸t, viÖc t×m tæng cña mét chuçi rÊt khã. Ta cã
P 1
thÓ t×m tæng cña chuçi cÊp sè nh©n vµ chuçi n(n+1) bëi v× trong mçi tr−êng
hîp ta cã thÓ t×m ®−îc c«ng thøc ®¬n gi¶n cña tæng riªng sn . Nh−ng th«ng
th−êng th× kh«ng dÔ ®Ó tÝnh lim sn . Do ®ã, trong bµi nµy ta tr×nh bµy çc
n→∞
tiªu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh mét chuçi héi tô hay ph©n k× mÆc dï kh«ng t×m ®−îc
tæng chÝnh x¸c cña chuçi. Tr−íc hÕt, ta t×m hiÓu tiªu chuÈn tÝch ph©n.
a) Tiªu chuÈn tÝch ph©n.
Ta b¾t ®Çu víi chuçi mµ çc phÇn tö cña nã lµ nghÞch ®¶o cña b×nh ph−¬ng
çc sè nguyªn d−¬ng:

X∞
1 1 1 1 1 1
2
= 2
+ 2
+ 2
+ 2
+ 2
+ ...
n=1
n 1 2 3 4 5
Ta cã b¶ng gi¸ trÞ sau

Xn
1
n sn =
i=1
i2
5 1.4636
10 1.5498
50 1.6251
100 1.6350
1000 1.6439
5000 1.6447
Kh«ng cã c«ng thøc ®¬n gi¶n cho tæng riªng sn , nh−ng b¶ng tÝnh to¸n b»ng
m¸y tÝnh cho ta dù ®o¸n r»ng tæng riªng dÇn tíi mét sè xÊp xØ 1.64 khi
n → ∞ vµ chuçi nµy cã vÎ héi tô.
Chóng ta cã thÓ gi¶i thÝch ®iÒu nµy b»ng h×nh häc. H×nh 3.1 chØ ra
1
®−êng cong y = x2 vµ çc h×nh ch÷ nhËt n»m d−íi ®−êng cong. §¸y h×nh ch÷
1
nhËt lµ mét ®o¹n cã ®é dµi b»ng 1; chiÒu cao b»ng gi¸ trÞ cña hµm y = x2 t¹i
®iÓm mót tr¸i cña mçi ®o¹n. Do vËy tæng diÖn tÝch cña çc h×nh ch÷ nhËt lµ
X 1 ∞
1 1 1 1 1
+ + + + + ... =
12 22 32 42 52 n=1
n2
NÕu chóng ta lo¹i trõ h×nh ch÷ nhËt thø nhÊt, th× tæng diÖn tÝch cña çc h×nh
ch÷ nhËt cßn l¹i nhá h¬n diÖn tÝch n»m d−íi ®−êng cong y = x12 víi x ≥ 1,
R∞
diÖn tÝch nµy chÝnh lµ gi¸ trÞ cña tÝch ph©n 1 x12 dx. TÝch ph©n nµy héi tô vµ
b»ng 1. H×nh 3.1 chØ ra r»ng mäi tæng riªng ®Òu nhá h¬n
Z ∞
1 1
+ dx = 2
12 1 x2
Do ®ã, tæng riªng bÞ chÆn. Ta còng thÊy tæng riªng t¨ng (v× çc sè h¹ng ®Òu
d−¬ng). Do ®ã, tæng riªng héi tô nªn chuçi héi tô. Tæng cña chuçi nhá h¬n
2:
X∞
1 1 1 1 1 1
2
= 2
+ 2
+ 2
+ 2
+ 2
+ ... < 2
n=1
n 1 2 3 4 5
[Tæng chÝnh x¸c cña chuçi nµy ®−îc t×m thÊy bëi nhµ to¸n häc Leonhard
π2
Euler (1707-1783) vµ b»ng 6, nh−ng viÖc chøng minh rÊt khã.]
Cïng suy luËn h×nh häc mµ ta sö dông trong vÝ dô trªn cã thÓ sö dông ®Ó
chøng minh tiªu chuÈn sau.
Tiªu chuÈn tÝch ph©n. Gi¶ sö f lµ mét hµm liªn tôc, d−¬ng, gi¶m trªn
∞
X
[1, ∞) vµ gi¶ sö an = f (n). Khi ®ã, chuçi an héi tô nÕu vµ chØ nÕu tÝch
n=1
R
+∞
ph©n suy réng f (x)dx héi tô. Nãi çch kh¸c :
1
∞
X
R
+∞
(i) NÕu tÝch ph©n f (x)dx héi tô th× an héi tô.
1 n=1
X∞
R
+∞
(ii) NÕu tÝch ph©n f (x)dx ph©n k× th× an ph©n k×.
1 n=1
Chó ý 3.2.1. Khi ta sö dông tiªu chuÈn tÝch ph©n th× kh«ng cÇn thiÕt chuçi
vµ tÝch ph©n ph¶i b¾t ®Çu tõ n = 1. Ch¼ng h¹n, xÐt chuçi
∞
X Z+∞
1 1
ta sö dông dx
n=4
(n − 3)2 (x − 3)2
4
H¬n n÷a, f kh«ng cÇn thiÕt ph¶i lu«n lu«n gi¶m. §iÒu quan träng lµ cuèi
cïng f còng gi¶m, nghÜa lµ, nã gi¶m khi x lín h¬n mét sè N nµo ®ã. Khi
∞
X ∞
X
®ã chuçi an héi tô, th× chuçi an héi tô theo Chó ý 3.1.2.
n=N n=1
∞
X 1
VÝ dô 2. XÐt xem chuçi héi tô hay ph©n k×
n=1
n+1
1
Gi¶i: Hµm f (x) = liªn tôc, d−¬ng, vµ gi¶m trªn kho¶ng [1, ∞) do
x+1
vËy ta sö dông Tiªu chuÈn TÝch ph©n:
Z+∞ Zt ¯t
1 1 ¯
¯
dx = lim dx = lim ln(x + 1)¯
x+1 t→+∞ x+1 t→+∞ ¯
1 1 1
= lim (ln(t + 1) − ln 2) = +∞
t→+∞
∞
X
R
+∞
1 1
Suy ra x+1 dx ph©n k×, do vËy theo Tiªu chuÈn TÝch ph©n, chuçi
1 n=1
n+1
ph©n k×.
X∞
1
VÝ dô 3. Víi gi¸ trÞ nµo cña p th× chuçi p
héi tô?
n=1
n
1 1
Gi¶i: NÕu p < 0 th× lim p = ∞. NÕu p = 0 th× lim p = 1. Trong çc
n→+∞ n n→+∞ n
1
tr−êng hîp nµy lim p 6= 0, v× vËy chuçi ®· cho ph©n k× theo Tiªu chuÈn
n→+∞ n
ph©n k×.
1
NÕu p > 0, th× hµm f (x) = xp hiÓn nhiªn liªn tôc, d−¬ng, vµ gi¶m trªn
[1, ∞). Chóng ta ®· biÕt
Z+∞
1
dx héi tô nÕu p > 1 vµ ph©n k× nÕu p ≤ 1
xp
1
P 1
Theo Tiªu chuÈn TÝch ph©n suy ra chuçi np héi tô khi p > 1 vµ ph©n k×
khi 0 < p ≤ 1. (Víi p = 1, th× chuçi nµy lµ chuçi ®iÒu hßa ®· ®−îc xÐt trong
VÝ dô 5 cña Bµi 3.1)
Chuçi trong vÝ dô 3 ®−îc gäi lµ p−chuçi. Chuçi nµy ®ãng vai trß rÊt quan
träng trong ch−¬ng nµy, v× thÕ ta tæng kÕt kÕt qu¶ cña VÝ dô 2 nh− sau:
P 1
p−chuçi np héi tô nÕu p > 1 vµ ph©n k× nÕu p ≤ 1. (3.2.1)
VÝ dô 4.
a) Chuçi
X∞
1 1 1 1 1
3
= 3
+ 3
+ 3
+ 3
+ ...
n=1
n 1 2 3 4
héi tô v× ®©y lµ p−chuçi cã p = 3 > 1.
b) Chuçi
∞
X X∞
1 1 1 1 1
1 = √ = 1 + √ + √ + √ + ...
n=1 n3 n=1
3
n 3
2 3
3 3
4
1
ph©n k× v× ®©y lµ p−chuçi cã p = 3 < 1.
Chó ý 3.2.2. Chóng ta kh«ng nªn suy tõ Tiªu chuÈn tÝch ph©n r»ng tæng cña
chuçi b»ng gi¸ trÞ cña tÝch ph©n. ThËt vËy,
X∞ Z+∞
1 π2 1
2
= trong khi ®ã 2
dx = 1
n=1
n 6 x
1
Do ®ã, tæng qu¸t

∞
X Z+∞
an =
6 f (x)dx
n=1 1
∞
X ln n
VÝ dô 5. XÐt sù héi tô hoÆc ph©n k× cña chuçi .
n=1
n
ln x
Gi¶i: Hµm f (x) = x d−¬ng, liªn tôc víi x > 1 bëi v× hµm l«garit lµ hµm
liªn tôc. Nh−ng hµm f kh«ng hiÓn nhiªn gi¶m, do vËy ta tÝnh ®¹o hµm:
1
0 xx − ln x 1 − ln x
f (x) = =
x2 x2
Do ®ã, f 0 (x) < 0 khi ln x > 1, tøc lµ x > e. §iÒu nµy suy ra f gi¶m khi
x > e v× vËy ta cã thÓ ¸p dông Tiªu chuÈn TÝch ph©n:
Z+∞ Zt ¯t
2¯
ln x ln x (ln x) ¯ (ln t)2 1
dx = lim dx = lim ¯ = lim − =∞
x t→+∞ x t→+∞ 2 ¯ t→+∞ 2 2
e e e
P ln n
V× tÝch ph©n suy réng ph©n k× nªn chuçi n còng ph©n k× theo Tiªu chuÈn
TÝch ph©n.
b) Tiªu chuÈn so s¸nh.

ý t−ëng cña tiªu chuÈn nµy lµ ta so s¸nh chuçi ®· cho víi mét chuçi kh¸c
mµ ta ®· biÕt ®−îc sù héi tô hay ph©n k× cña nã. Ch¼ng h¹n, chuçi
X∞
1
n=1
2n + 1
P 1 1
nh¾c chóng ta nhí ®Õn chuçi 2n , ®©y lµ chuçi cÊp sè nh©n víi a = 2 vµ
1
q= 2 nªn nã héi tô. V× chuçi ®· cho t−¬ng tù víi chuçi héi tô, nªn ta cã thÓ
nghÜ r»ng chuçi ®· cho còng héi tô. ThËt vËy, bÊt ®¼ng thøc
1 1
<
2n + 1 2n
chøng tá r»ng chuçi ®· cho cã çc sè h¹ng nhá h¬n çc sè h¹ng cña chuçi
h×nh häc vµ do ®ã çc tæng riªng cña nã còng nhá h¬n 1 (tæng cña chuçi h×nh
häc). §iÒu nµy cã nghÜa lµ tæng riªng cña nã lµ mét d·y bÞ chÆn trªn, v× thÕ
chuçi héi tô. Suy ra tæng cña chuçi nhá h¬n tæng cña chuçi h×nh häc:
X∞
1
n
<1
n=1
2 + 1
LËp luËn t−¬ng tù ®−îc sö dông ®Ó chøng minh tiªu chuÈn sau, tiªu chuÈn
nµy chØ ¸p dông cho chuçi sè d−¬ng.
X∞ X∞
Tiªu chuÈn so s¸nh. Gi¶ sö an vµ bn lµ hai chuçi sè d−¬ng.
P n=1 n=1 P
(i) NÕu bn héi tô vµ an ≤ bn , víi mäi n th× an còng héi tô.
P P
(ii) NÕu bn ph©n k× vµ an ≥ bn , víi mäi n th× an còng ph©n k×.
Tøc lµ, (i) nãi r»ng nÕu ta cã çc sè h¹ng cña chuçi nhá h¬n çc sè h¹ng cña
mét chuçi héi tô, th× chuçi cña ta héi tô. Môc (ii) nãi r»ng nÕu çc sè h¹ng
cña mét chuçi lín h¬n çc sè h¹ng cña mét chuçi ph©n k× th× chuçi ®ã còng
ph©n k×.
Chøng minh:
(i) §Æt
n
X n
X ∞
X
sn = ai tn = bi t= bn
i=1 i=1 n=1
V× c¶ hai chuçi ®Òu d−¬ng, d·y {sn } vµ {tn } t¨ng (v× sn+1 = sn + an+1 ≥
sn ). V× tn → t, suy ra tn ≤ t víi mäi n. Do ai ≤ bi , ta ®−îc sn ≤ tn . Do ®ã,
sn ≤ t víi mäi n. §iÒu nµy cã nghÜa lµ d·y {sn } t¨ng vµ bÞ chÆn trªn nªn nã
P
héi tô theo §Þnh lÝ d·y ®¬n ®iÖu. V× thÕ, an héi tô.
P
(ii) NÕu bn ph©n k×, th× tn → ∞ (v× d·y {tn } t¨ng). Nh−ng ai ≥ bi do
P
vËy sn ≥ tn . Suy ra, sn → ∞. VËy chuçi an ph©n k×.
P
Khi sö dông tiªu chuÈn so s¸nh th× ta ph¶i biÕt chuçi bn víi môc ®Ých
so s¸nh. Ta th−êng sö dông çc chuçi:
P
1) p−chuçi [ n1p héi tô nÕu p > 1 vµ ph©n k× nÕu p ≤ 1; xem (3.2.1) ]
P n−1
2) Chuçi cÊp sè nh©n aq héi tô nÕu |q| < 1 vµ ph©n k× nÕu |q| ≥ 1;
xem VÝ dô 5 cña Bµi 3.2
VÝ dô 5. XÐt sù héi tô cña chuçi sè

∞
X 3
n=1
2n2 + 4n + 1
Gi¶i: Ta cã
3 3
<
2n2 + 4n + 1 2n2
v× vÕ bªn tr¸i cã mÉu lín h¬n. (Trong tiªu chuÈn so s¸nh, th× an lµ vÕ tr¸i vµ
bn lµ vÕ ph¶i.) Ta biÕt r»ng
X∞ ∞
3 3X 1
2
=
n=1
2n 2 n=1 n2
lµ chuçi héi tô v× ®©y lµ p−chuçi cã p = 2 > 1. V× thÕ

∞
X 3
n=1
2n2 + 4n + 1
héi tô theo (i) cña Tiªu chuÈn So s¸nh.

VÝ dô 6. XÐt sù héi tô cña chuçi sè
∞
X 1
√
n=1
3
n.3n
Gi¶i: Ta cã :
1 1
√ ≤ ; ∀n ≥ 1
3
n.3n 3n
X∞
1
Mµ n
lµ chuçi h×nh häc cã |q| = 13 < 1 nªn héi tô
n=1
3
X∞
1
Theo (i) cña Tiªu chuÈn So s¸nh, suy ra √ n
héi tô.
n=1
3
n.3
VÝ dô 7. XÐt sù héi tô hoÆc ph©n k× cña chuçi sè
∞
X ln n
n=1
n
Gi¶i: §Ó xÐt chuçi nµy (dïng Tiªu chuÈn TÝch ph©n) trong VÝ dô 5, nh−ng
ta còng cã thÓ sö dông Tiªu chuÈn So s¸nh. Ta thÊy ln n > 1 khi n ≥ 3 do
vËy
ln n 1
> n≥3
n n
P1
Ta ®· biÕt chuçi n ph©n k× (chuçi ®iÒu hßa). VËy chuçi ®· cho ph©n k×
theo Tiªu chuÈn So s¸nh.
Chó ý 3.2.3. Çc sè h¹ng cña chuçi cÇn xÐt ph¶i nhá h¬n çc sè h¹ng cña
chuçi héi tô hoÆc lín h¬n cña chuçi ph©n k×. NÕu çc sè h¹ng cña chuçi lín
h¬n chuçi héi tô hoÆc nhá h¬n chuçi ph©n k×, th× Tiªu chuÈn So s¸nh kh«ng
sö dông ®−îc. Ch¼ng h¹n, xÐt chuçi
∞
X 1
n=1
2n − 1
BÊt ®¼ng thøc

1 1
>
2n − 1 2n
P P
th× kh«ng sö dông Tiªu chuÈn So s¸nh ®−îc bëi v× chuçi bn = ( 12 )n héi
X∞
1
tô vµ an > bn . Tuy nhiªn, ta c¶m thÊy chuçi n−1
héi tô v× nã t−¬ng
n=1
2
P 1 n
®−¬ng chuçi chuçi h×nh häc ( 2 ) héi tô. Trong tr−êng hîp nµy ta cã thÓ sö
dông tiªu chuÈn sau.
c) Tiªu chuÈn t−¬ng ®−¬ng.

∞
X X∞
Gi¶ sö an vµ bn lµ hai chuçi sè d−¬ng. NÕu
n=1 n=1
an
lim =c
n→∞ bn
trong ®ã c lµ mét sè h÷u h¹n vµ c > 0 th× hai chuçi cïng héi tô hoÆc cïng
ph©n k×.
an
Chøng minh: Gäi m vµ M lµ çc sè d−¬ng sao cho m < c < M. V× bn tiÕn
®Õn c víi n ®ñ lín, nªn tån t¹i sè N sao cho
an
m< < M khi n > N
bn
do vËy mbn < an < M bn khi n > N .
P P P
NÕu bn héi tô th× M bn còng héi tô. Suy ra, chuçi an héi tô theo
P P
(i) cña Tiªu chuÈn so s¸nh. NÕu bn ph©n k× th× mbn còng ph©n k× vµ
P
theo (ii) cña Tiªu chuÈn so s¸nh chuçi an ph©n k×.
Chó ý 3.2.4. Trong Tiªu chuÈn t−¬ng ®−¬ng cã thÓ x¶y ra:
P P
NÕu c = 0 vµ chuçi bn héi tô th× suy ra chuçi an héi tô .
P P
NÕu c = +∞ vµ chuçi bn ph©n k× th× suy ra chuçi an ph©n k×.
VÝ dô 8. XÐt sù héi tô hay ph©n kú cña chuçi sè sau

∞
X 1
n=1
3n − 2
Gi¶i: Ta sö dông Tiªu chuÈn t−¬ng ®−¬ng víi

1 1
an = bn =
3n − 2 3n
thu ®−îc
1
an 3n −2 3n 1
lim = lim 1 = lim n = lim =1>0
n→∞ bn n→∞ n→∞ 3 − 2 n→∞ 1 − 2n
3n 3
P 1
V× giíi h¹n nµy tån t¹i vµ 3n lµ mét chuçi h×nh häc héi tô, nªn chuçi ®·
cho héi tô theo Tiªu chuÈn t−¬ng ®−¬ng.
VÝ dô 9. XÐt sù héi tô hay ph©n kú cña chuçi sè sau

∞
X 2n2 + 3n − 1
n=1
4n3 − 2
Gi¶i: V× phÇn tö lín nhÊt cña tö lµ 2n2 vµ phÇn tö lín nhÊt cña mÉu lµ 4n3 .
§iÒu nµy cho ta çch chän
2n2 + 3n − 1 2n2 1
an = bn = =
4n3 − 2 4n3 2n
2n2 +3n−1
an 3 4n3 + 6n2 − 2n 4n3
lim = lim 4n 1−2 = lim 3−2
= lim =1>0
n→∞ bn n→∞ n→∞ 4n n→∞ 4n3
P 1 1
P 2n
1
V× chuçi 2n = 2 n ph©n k× (chuçi ®iÒu hßa) nªn chuçi ®· cho ph©n k×
theo Tiªu chuÈn t−¬ng ®−¬ng.

P
d) Tiªu chuÈn D'Alembert. Cho chuçi sè d−¬ng an . Gi¶ sö r»ng
an+1
lim = D. Khi ®ã ta cã:
n→∞ an
(i) NÕu D > 1 th× chuçi ®· cho lµ ph©n kú.
(ii) NÕu D < 1 th× chuçi ®· cho lµ héi tô.
(iii) NÕu D = 1 th× ch−a kÕt luËn ®−îc, ph¶i xÐt b»ng ph−¬ng ph¸p kh¸c.
Chøng minh:
(i) Ta so s¸nh chuçi ®· cho víi mét chuçi h×nh häc. V× D < 1, ta cã thÓ chän
mét sè r sao cho D < r < 1. V×
an+1
lim =D vµ D<r
n→∞ an
an+1
nªn tû sè an sÏ nhá h¬n r; tøc lµ, tån t¹i mét sè nguyªn N sao cho
an+1
< r khi n ≥ N
an
t−¬ng ®−¬ng
an+1 < an r khi n≥N (3.2.2)
Cho n lÇn l−ît b»ng N, N + 1, N + 2, . . . ë (3.2.2), ta ®−îc
aN +1 < aN r
aN +2 < aN +1 r < aN r2
aN +3 < aN +2 r < aN r3
vµ tæng qu¸t,
aN +k < aN rk víi mäi k ≥ 1 (3.2.3)
B©y giê chuçi

∞
X
aN rk = aN r + aN r2 + aN r3 + . . .
n=1
héi tô v× ®©y lµ chuçi h×nh häc cã 0 < r < 1. Tõ bÊt ®¼ng thøc (3.2.3), kÕt
hîp víi Tiªu chuÈn So s¸nh, suy ra chuçi
∞
X ∞
X
aN = aN +k = aN +1 + aN +2 + aN +3 + . . .
n=N +1 k=1
P∞
còng héi tô. §iÒu nµy suy ra chuçi n=1 aN héi tô. ( Nh¾c l¹i, khi bá mét
sè h÷u h¹n çc phÇn tö cña chuçi th× kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh héi tô hay
ph©n k× cña chuçi.)
an+1 an+1 an+1
(ii) NÕu an → D > 1 hay an → ∞, th× tû sè an lín h¬n 1; tøc lµ, tån t¹i
mét sè N sao cho
an+1
>1 khi n≥N
an
§iÒu nµy cã nghÜa lµ an+1 > an khi n ≥ N do vËy
lim an 6= 0
n→∞
P
Suy ra chuçi an ph©n k× theo Tiªu chuÈn Ph©n k×.
an+1
Chó ý 3.2.5. Môc (iii) cña Tiªu chuÈn nãi r»ng lim = 1, th× ch−a kÕt
n→∞ an
P 1
luËn ®−îc. Ch¼ng h¹n, chuçi n2 héi tô, ta cã
an+1 n2
lim
= lim =1
n→∞ an n→∞ (n + 1)2
P1
Trong khi ®ã chuçi ®iÒu hßa n ph©n k× ta cã
an+1 n
lim = lim =1
n→∞ an n→∞ n + 1
an+1 P
Do ®ã, nÕu lim = 1, th× chuçi an cã thÓ héi tô hoÆc cã thÓ ph©n k×,
n→∞ an
vµ chóng ta ph¶i xÐt b»ng ph−¬ng ph¸p kh¸c.
∞
X nn
VÝ dô 10. XÐt sù héi tô hay ph©n k× cña chuçi .
n=1
n!
n
Gi¶i: Sö dông Tiªu chuÈn D'Alembert víi an = nn! . Ta cã
(n+1)n+1
an+1 (n+1)!
lim = lim nn
n→∞ an n→∞
n!
(n + 1)n+1 .n! (n + 1)n
= lim = lim =e>1
n→∞ nn .(n + 1)! n→∞ nn
VËy chuçi ®· cho lµ ph©n kú theo Tiªu chuÈn D'Alembert.
1³ 1 ń
X∞
VÝ dô 11. XÐt sù héi tô hay ph©n k× cña chuçi n
1+
3
n=1 ³
n
ń
Gi¶i: Sö dông Tiªu chuÈn D'Alembert víi an = 31n 1 + n1 . Ta cã
³ ń+1
1 1
an+1 3n+1 1+ n+1
lim = lim ³ ń
n→∞ an n→∞ 1 1
3n 1 + n
³ ń+1
1
1 1 + n+1 1 e 1
= lim ³ ń = . = < 1
n→∞ 3 3 e 3
1 + n1
VËy chuçi ®· cho lµ héi tô theo Tiªu chuÈn D'Alembert.

Tiªu chuÈn sau thuËn lîi khi ¸p dông cho chuçi cã sè mò n. ViÖc chøng
minh t−¬ng tù Tiªu chuÈn D'Alembert.
e) Tiªu chuÈn Cauchy.
P √
Cho chuçi sè d−¬ng an . Gi¶ sö r»ng lim n an = C. Khi ®ã ta cã:
n→∞
(i) NÕu C > 1 th× chuçi ®· cho lµ ph©n kú.
(ii) NÕu C < 1 th× chuçi ®· cho lµ héi tô.
(iii) NÕu C = 1 th× ch−a kÕt luËn ®−îc ph¶i xÐt b»ng tiªu chuÈn kh¸c.
√ P
NÕu lim n an = 1, th× môc (iii) nãi r»ng ch−a kÕt luËn ®−îc. Chuçi an
n→∞
cã thÓ héi tô hoÆc cã thÓ ph©n k×. (NÕu C = 1 th× ®õng dïng Tiªu chuÈn
D'Alembert bëi v× lóc nµy D còng b»ng 1.)
∞
X 3n
VÝ dô 12. XÐt sù héi tô hay ph©n k× cña chuçi .
n=1
(n + 1)n
Gi¶i: Sö dông Tiªu chuÈn Cauchy ta cã

s
√ 3n 3
lim n an = lim n = lim =0<1
n→∞ n→∞ (n + 1)n n→∞ n + 1
VËy chuçi ®· cho lµ héi tô theo Tiªu chuÈn Cauchy.

∞ ³
X 1 ´ n2 1
VÝ dô 13. XÐt sù héi tô hay ph©n k× cña chuçi 1+ . n
n=1
n 2
Gi¶i: Sö dông Tiªu chuÈn Cauchy ta cã
r³
√ n 1 ń2 1 ³ 1 ń 1 e
lim an = lim
n
1+ . n = lim 1 + . = >1
n→∞ n→∞ n 2 n→∞ n 2 2
VËy chuçi ®· cho lµ ph©n kú theo Tiªu chuÈn Cauchy .
Bµi tËp 3.2
1- 10 Dïng çc tiªu chuÈn so s¸nh xÐt sù héi tô cña çc chuçi sau:
X ∞ X ∞
n 1
1. 2. p
n=1
100n2 + 2 n=1 n(n + 1)
∞ ³ ´ ∞ √ √
X 1+n 2 X n+1− n−1
3. 2
4. 3
n=1
1 + n n=1 n 4
X ∞ X ∞
n+5 1
5. √ 6.
n=1
3
n7 + n2 n=1
4.2n − 3
X ∞ X∞
2n + 3n 1 n+1
7. 8. √ ln
n=1
4n + 2n n=2
n n−1
1 1 1 1
9. + + + + ...
11 12 13 14
2 + 1 22 + 1 23 + 1
10. + + + ...
5 + 1 52 + 1 53 + 1
11-15 Dïng Tiªu chuÈn TÝch ph©n x¸c ®Þnh çc chuçi sau héi tô hay ph©n
k×.
∞
X ∞
X ∞
X
−n2 ln n 1
11. ne 12. 13.
n=1 n=1
n2 n=1
n ln n
∞
X
1 1 1 ln 1n
14. + + + ···+ 15. 2
9 ln 9 19 ln 19 29 ln 29 n
P n=2
16 . B¹n cã thÓ nãi g× vÒ chuçi sè d−¬ng an trong mçi tr−êng hîp sau ®©y?
an+1 an+1 an+1
(a) lim =8 (b) lim = 0.8 (c) lim =1
n→∞ an n→∞ an n→∞ an
17- 38. X¸c ®Þnh çc chuçi sau héi tô hay ph©n k×.
X∞ X∞ X∞
n2 10n 2n
17. 18. 19.
n=1
2n n=1
n! n=1
n4
X∞ X ∞ X∞ 1
n 1 en
20. 21. 22.
n=1
5 + n n=1
(2n!) n=1
(n3 )
X∞ X∞ X ∞
−n 3n n n2 2n
23. e n! 24. n−1
25.
n=1 n=1
4 n=1
(n!)
X∞ X∞ X∞ µ ¶n
10n nn n2 + 1
26. 2n+1
27. 1+3n
28.
n=1
(n + 1)4 n=1
3 n=1
2n + 1
X∞
2 2.6 2.6.10 2.6.10.14 2.4.6 . . . (2n)
29. + + + 30.
5 5.8 5.8.11 5.8.11.14 n=1
n!
X∞ ∞
X nn
2n n!
31. 32.
n=1
5.8.11 . . . (3n + 3) n=0
3n .n!
X∞ X∞
n2 + 5 (3n + 1)!
33. 34.
n=1
2n n=1
8n .n2
1³ 1 ń2
X∞ X ∞
3n .(n!)2
35. 36. n
1−
n=1
(2n)! n=1
5 n
∞
X 7n .(n!)2 ∞
X 1.3.5. . . . (2n − 1)
37. 38.
n=1
n2n n=1
22n (n − 1)!
39. Cho çc sè h¹ng cña mét chuçi ®−îc x¸c ®Þnh bëi ph−¬ng tr×nh:
5n + 1
a1 = 2 an+1 = an
4n + 3
P
X¸c ®Þnh chuçi an héi tô hay ph©n k×.
40. Víi mçi chuçi sau Tiªu chuÈn D'Alember cã kÕt luËn ®−îc kh«ng (tøc
lµ, nÕu tr¶ lêi th× kÕt qu¶ sai)?
√
1 n n
(a) lim 4 (b) lim n (c) lim
n→∞ n n→∞ 2 n→∞ 1 + n2
3.3 Chuçi cã dÊu bÊt kú
Çc tiªu chuÈn héi tô mµ chóng ta võa t×m hiÓu chØ ¸p dông cho çc chuçi
sè d−¬ng. Trong bµi nµy, chóng ta nghiªn cøu çc chuçi mµ çc sè h¹ng cña
nã kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i d−¬ng. Mét tr−êng hîp quan träng ®ã lµ chuçi ®an
dÊu (chuçi lu©n phiªn), çc sè h¹ng cña nã ®an dÊu nhau.
3.3.1 Chuçi ®an dÊu.
§Þnh nghÜa 3.3.1. Chuçi ®an dÊu lµ mét chuçi mµ çc sè h¹ng cña nã d−¬ng
vµ ©m xen kÎ nhau. Ch¼ng h¹n, hai chuçi sau lµ chuçi ®an dÊu:
X∞
1 1 1 1 1
1 − + − + + ... = (−1)n−1
2 3 4 5 n=1
n
X ∞
1 2 3 4 5 n
− + − + − + ... = (−1)n
2 3 4 5 6 n=1
n+1
Chóng ta thÊy sè h¹ng tæng qu¸t cña chuçi ®an dÊu cã d¹ng
an = (−1)n−1 bn hoÆc an = (−1)n bn
trong ®ã bn lµ mét sè d−¬ng. (Tøc lµ, bn = |an |)

Hay nãi çch kh¸c, chuçi ®an dÊu cã d¹ng:
X X
(−1)n−1 bn hoÆc (−1)n bn
trong ®ã bn > 0 ∀n.

Tiªu chuÈn sau ph¸t biÓu r»ng nÕu gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña çc sè h¹ng cña
chuçi ®an dÊu gi¶m vµ tiÕn vÒ 0, th× chuçi héi tô.
Tiªu chuÈn Leibnitz: NÕu chuçi ®an dÊu

X∞
(−1)n−1 bn = b1 − b2 + b3 − b4 + b5 − b6 + . . . (bn > 0)
n=1
tháa m·n:
(i) bn+1 ≤ bn víi mäi n.
(ii) lim bn = 0.
n→∞
th× chuçi héi tô.
Tr−íc khi chøng minh chóng ta h·y nh×n vµo H×nh 3.2, nã cho ta thÊy ý
t−ëng cña viÖc chøng minh. Tr−íc hÕt ta ®Æt s1 = b1 trªn trôc sè. §Ó t×m
s2 ta trõ b2 , do vËy s2 n»m bªn tr¸i s1 . Sau ®ã ®Ó t×m s3 ta céng b3 , nªn s3
n»m bªn ph¶i s2 . Nh−ng, v× b3 < b2 , nªn s3 n»m bªn tr¸i s1 . Cø tiÕp tôc nh−
vËy, chóng ta thÊy r»ng çc tæng riªng dao ®éng phÝa tr−íc vµ phÝa sau. V×
bn → 0, cø tiÕp tôc çc kho¶ng çch ngµy cµng nhá. Çc tæng riªng ch½n
s2 , s4 , s6 , . . . t¨ng vµ çc tæng riªng lÎ s1 , s3 , s5 , . . . gi¶m. Do ®ã, d−êng nh−
c¶ hai ®Òu héi tô ®Õn sè s, lµ tæng cña chuçi. V× thÕ, trong chøng minh sau
ta xÐt riªng çc tæng riªng ch½n vµ lÎ.
Chøng minh Tr−íc hÕt ta xÐt çc tæng riªng ch½n:
s2 = b1 − b2 ≥ 0 v× b2 ≤ b1
s4 = s2 + (b3 − b4 ) ≥ s2 v× b4 ≤ b3
Tæng qu¸t s2n = s2n−2 + (b2n−1 − b2n ) ≥ s2n−2 v× b2n ≤ b2n−1
Do ®ã 0 ≤ s2 ≤ s4 ≤ s6 ≤ . . . ≤ s2n ≤ . . .
Nh−ng ta cã thÓ viÕt l¹i
s2n = b1 − (b2 − b3 ) − (b4 − b5 ) − . . . − (b2n−2 − b2n−1 ) − b2n
Mçi sè h¹ng trong dÊu ngoÆc ®Òu d−¬ng, v× s2n ≤ b1 víi mäi n. Do ®ã, d·y
{s2n } cña d·y tæng riªng ch½n t¨ng vµ bÞ chÆn trªn. §iÒu nµy chøng tá d·y
héi tô theo §Þnh lÝ D·y §¬n ®iÖu. Ta ®Æt giíi h¹n nµy b»ng s, tøc lµ,
lim s2n = s
n→∞
B©y giê ta tÝnh giíi h¹n cña d·y tæng riªng lÎ:
lim s2n+1 = lim (s2n + b2n+1 )
n→∞ n→∞
= lim s2n + lim b2n+1
n→∞ n→∞
=s+0 [theo ®iÒu kiÖn (ii)]

=s
V× c¶ hai d·y tæng riªng ch½n vµ lÎ ®Òu héi tô vÒ s, ta cã lim sn = s do vËy
n→∞
chuçi héi tô. ¥
VÝ dô 1. Cho chuçi ®an dÊu
X (−1)n−1 ∞
1 1 1
1 − + − + ... =
2 3 4 n=1
n
tháa m·n
1 1
(i) bn+1 < bn bëi v× <
n+1 n
1
(ii) lim bn = lim = 0
n→∞ n→∞ n
VËy chuçi ®· cho héi tô theo Tiªu chuÈn Leibnitz.
X∞
(−1)n 3n2
VÝ dô 2. Chuçi 2−1
lµ chuçi ®an dÊu nh−ng
n=1
4n
3n2 3
lim bn = lim =
n→∞ n→∞ 4n2 − 1 4
nªn ®iÒu kiÖn (ii) kh«ng tháa m·n. V× thÕ, ta xÐt giíi h¹n cña sè h¹ng thø n
cña chuçi. Giíi h¹n nµy kh«ng tån t¹i, v× vËy chuçi ph©n k× theo Tiªu chuÈn
Ph©n k×.
∞
X n2 n+1
VÝ dô 3. KiÓm tra xem chuçi (−1) 3+1
héi tô hay ph©n k×.
n=1
n
Gi¶i: Chuçi ®· cho lµ chuçi ®an dÊu do vËy ta kiÓm tra ®iÒu kiÖn (i) vµ (ii)
cña Tiªu chuÈn Leibnitz.
2
Kh«ng gièng nh− VÝ dô 1, d·y bn = n3n+1 kh«ng hiÓn nhiªn gi¶m. Tuy
x2
nhiªn, nÕu ta xÐt hµm f (x) = 3 , ta thÊy
x +1
0 x(2 − x3 )
f (x) = 3
(x + 1)2
√
V× ta chØ xÐt x d−¬ng, ta thÊy f 0 (x) < 0 nÕu 2 − x3 < 0, tøc lµ, x > 3 2. V×
√
thÕ, f gi¶m trªn kho¶ng ( 3 2, ∞). §iÒu nµy cã nghÜa lµ f (n + 1) < f (n) do
®ã bn+1 < bn khi n ≥ 2. ( BÊt ®¼ng thøc b2 < b1 cã thÓ kiÓm tra trùc tiÕp, nªn
cuèi cïng d·y bn thùc sù gi¶m.)

§iÒu kiÖn thø (ii) còng tháa m·n:
n2
lim bn = lim 3 =0
n→∞ n→∞ n + 1
VËy chuçi ®· cho héi tô theo Tiªu chuÈn Leibnitz.

3.3.2 Chuçi héi tô tuyÖt ®èi.
P
Cho chuçi bÊt kú an , ta cã thÓ xÐt chuçi t−¬ng øng
X∞
|an | = |a1 | + |a2 | + |a3 | + . . .
n=1
nh÷ng sè h¹ng nµy lµ gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cña çc sè h¹ng cña chuçi ban ®Çu.
P
§Þnh nghÜa 3.3.2. Mét chuçi sè an ®−îc gäi lµ héi tô tuyÖt ®èi nÕu chuçi
∞
X
gi¸ trÞ tuyÖt ®èi (chuçi sè d−¬ng) |an | héi tô.
n=1
P
Chó ý. NÕu chuçi sè d−¬ng an héi tô, th× |an | = an th× trong tr−êng hîp
nµy héi tô tuyÖt ®èi còng chÝnh lµ sù héi tô.
VÝ dô 4. Chuçi
∞
X (−1)n−1 1 1 1
=1− + − + ...
n=1
n2 22 32 42
héi tô tuyÖt ®èi bëi v×
X∞ ¯ ¯ ∞
¯ (−1)n−1 ¯ X 1 1 1 1
¯ 2 ¯ = 2
= 1 + 2
+ 2
+ 2
+ ...
n=1
n n=1
n 2 3 4
lµ mét p−chuçi héi tô (p = 2).
VÝ dô 5. Chóng ta biÕt r»ng chuçi ®iÒu hßa ®an dÊu
X∞
(−1)n−1 1 1 1
= 1 − + − + ...
n=1
n 2 3 4
héi tô (xem VÝ dô 1), nh−ng nã kh«ng héi tô tuyÖt ®èi bëi v× chuçi gi¸ trÞ
tuyÖt ®èi t−¬ng øng lµ
X∞ ¯ ¯ ∞
¯ (−1)n−1 ¯ X 1 1 1 1
¯ ¯= = 1 + + + + ...
n=1
n n=1
n 2 3 4
lµ chuçi ®iÒu hßa ph©n k× (p−chuçi víi p = 1).
∞
X
P
§Þnh nghÜa 3.3.3. Chuçi sè an ®−îc gäi lµ b¸n héi tô nÕu an héi tô
n=1
∞
X
nh−ng chuçi gi¸ trÞ tuyÖt ®èi |an | ph©n kú.
n=1
VÝ dô 5 cho thÊy r»ng chuçi ®iÒu hßa ®an dÊu th× b¸n héi tô. Do ®ã, mét
chuçi cã thÓ héi tô nh−ng chuçi gi¸ trÞ tuyÖt ®èi th× kh«ng héi tô. Tuy nhiªn,
®Þnh lÝ sau chøng tá r»ng chuçi héi tô tuyÖt ®èi kÐo theo chuçi héi tô.
P P
§Þnh lÝ 3.3.1. NÕu mét chuçi an héi tô tuyÖt ®èi, th× chuçi an héi tô.
Chøng minh Râ rµng bÊt ®¼ng thøc
0 ≤ an + |an | ≤ 2|an |
P P
®óng bëi v× |an | b»ng an hoÆc −an . NÕu an héi tô tuyÖt ®èi, th× |an |
P P
héi tô, do vËy 2|an | héi tô. V× thÕ, theo Tiªu chuÈn So s¸nh, (an + |an |)
héi tô. Tõ ®ã
X X X
an = (an + |an |) − |an |
lµ hiÖu cña hai chuçi héi tô vµ v× thÕ nã héi tô. ¥

P P
Chó ý 3.3.1. (1) §iÒu kiÖn |an | héi tô chØ lµ ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó an héi tô,
X∞
chø kh«ng ph¶i lµ ®iÒu kiÖn cÇn, cã nghÜa lµ chuçi sè an héi tô th× chuçi
n=1
∞
X
sè d−¬ng |an | kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i héi tô.
n=1
(2) NÕu dïng tiªu chuÈn D'Alembert hay tiªu chuÈn Cauchy mµ ta biÕt
∞
X ∞
X
chuçi sè d−¬ng |an | ph©n kú th× ta còng cã chuçi sè an ph©n kú.
n=1 n=1
X∞ ³ ń
n 2n − 1
VÝ dô 6. XÐt sù héi tô hay ph©n kú cña chuçi sè (−1)
n=1
3n + 2
Gi¶i: XÐt chuçi sè gi¸ trÞ tuyÖt ®èi
∞ ³
2n − 1 ń
∞
X X
|an | =
n=1 n=1
3n + 2
Sö dông tiªu chuÈn Cauchy ta cã:

r³
p n 2n − 1 ń 2n − 1 2
lim |an | = lim
n
= lim = <1
n→∞ n→∞ 3n + 2 n→∞ 3n + 2 3
∞ ³
X 2n − 1 ń
Suy ra chuçi héi tô theo Tiªu chuÈn Cauchy. Do ®ã chuçi
n=1
3n + 2
X∞ ³ 2n − 1 ń
(−1)n héi tô tuyÖt ®èi, suy ra chuçi ®· cho héi tô theo ®Þnh lÝ
n=1
3n + 2
3.3.1
X∞ ³ n ń
n 4
VÝ dô 7. XÐt sù héi tô hay ph©n kú cña chuçi sè (−1)
n=1
n4
Gi¶i: XÐt chuçi sè gi¸ trÞ tuyÖt ®èi
X ∞ X∞ ³ n´
4 n
|an | =
n=1 n=1
n4
Sö dông tiªu chuÈn D'Alember ta cã:
|an+1 | 4n+1 n4
lim = lim . =4>1
n→∞ |an | n→∞ (n + 1)4 4n
∞
X 4n
Suy ra chuçi ph©n k× theo Tiªu chuÈn D'Alember. Do ®ã chuçi
n=1
n4
X∞ ³ n ń
n 4
(−1) 4
còng ph©n k× theo Chó ý 3.3.1.
n=1
n
bµi tËp 3.3
1. a) ThÕ nµo lµ chuçi ®an dÊu?

b) Víi ®iÒu kiÖn nµo th× chuçi ®an dÊu héi tô?
2-10 XÐt sù héi tô hay ph©n k× cña çc chuçi sè sau.
1 2 3 4 5
2. − + − + − + . . .
3 4 5 6 7
4 4 4 4 4
3. − + − + − ...
7 8 9 10 11
1 1 1 1 1
4. − + − + − ...
ln
∞
2 ln 3 ln 4 ln 5 ln 6 ∞
X (−1)n−1 X 3n − 1
5. √ 6. (−1)n−1
n=1
n n=1
2n + 1
X∞ 2 X∞
n+1 n n n
7. (−1) 8. (−1)
n=1
n3 + 4 n=1
ln n
∞
X √ ∞
X
n n ln n
9. (−1) 10. (−1)n−1
n=1
4n2 + 1 n=1
n
11-24 XÐt sù héi tô hay ph©n k× cña çc chuçi sè sau.

X∞ X∞
n+1 n n+1
11. √ 12. (−1)
n=1
(−1)n n − n n=1
2n2 − 5
X∞ µ ¶n X∞ µ ¶n
n+1 n n 2n − 1
13. (−1) 14. (−1)
n=1
3n − 1 n=1
3n + 2
X∞ n2 X∞
n2 (−1)n−1
15. (−1) 16. √
n=1
n! n=1
2n − 1
X∞ X∞
n n! n+1
17. (−1) 18. (−1)n ln
n=1
1.3.5....(2n − 1) n=1
n
X∞ 1 ∞
X n(−3)n
ne
n
19. (−1) 3 20.
n=1
n n=1
4n−1
X∞ 2 n X∞
n+1 n 2 n 10n
21. (−1) 22. (−1)
n=1
n! n=1
(n + 1)42n+1)
X∞ n X∞
n+1 n n 2.4.6 . . . (2n)
23. (−1) 24. (−1)
n=1
31+3n n=1
n!
3.4 chuçi hµm
3.4.1 Mét sè kh¸i niÖm.
Cho mét d·y v« h¹n çc hµm sè a1 (x), a2 (x), . . . , an (x), . . . x¸c ®Þnh trªn
tËp X, khi ®ã biÓu thøc:
a1 (x) + a2 (x) + . . . + an (x) + . . .

X∞
®−îc gäi lµ mét chuçi hµm. Ký hiÖu lµ: an (x). (3.4.1)
n=1
Trong ®ã an (x) ®−îc gäi lµ hµm sè h¹ng tæng qu¸t cña chuçi (3.4.1)
Ta ®Æt
n
X
sn (x) = ak (x) = a1 (x) + a2 (x) + . . . + an (x)
k=1
vµ ®−îc gäi lµ tæng riªng thø n cña chuçi (3.4.1).
3.4.2 MiÒn héi tô cña chuçi hµm vµ mét sè vÝ dô.

∞
X
Khi x = x0 ∈ R th× chuçi hµm (3.4.1) sÏ trë thµnh chuçi sè an (x0 ),
n=1
nÕu chuçi sè nµy héi tô th× x0 ®−îc gäi lµ ®iÓm héi tô cña chuçi hµm (3.4.1).
TËp hîp çc ®iÓm héi tô cña chuçi hµm (3.4.1) ®−îc gäi lµ miÒn héi tô
cña chuçi hµm (3.4.1).
NÕu tån t¹i lim sn (x) = s(x) th× s(x) ®−îc gäi lµ tæng cña chuçi (3.4.1).
n→∞
* Çch t×m miÒn héi tô cña chuçi hµ:
B−íc 1: T×m miÒn x¸c ®Þnh cña çc hµm an (x).
¯ a (x) ¯ p
¯ n+1 ¯
B−íc 2: T×m lim ¯ ¯ hoÆc lim n |an (x)|.
n→∞ an (x) n→∞
Gi¶ sö giíi h¹n nµy b»ng |a(x)|, khi ®ã ta gi¶i bÊt ph−¬ng tr×nh |a(x)| < 1.
NghiÖm cña bÊt ph−¬ng tr×nh bá ®i nh÷ng ®iÓm lµm cho an (x) kh«ng x¸c
®Þnh lµ nh÷ng ®iÓm héi tô cña chuçi hµm (nh−ng kh«ng ph¶i lµ miÒn héi tô).
XÐt thªm t¹i çc ®iÓm biªn lµ nghiÖm cña ph−¬ng tr×nh |a(x)| = 1, sau ®ã
suy ra miÒn héi tô cña chuçi hµm.
VÝ dô 1. T×m miÒn héi tô cña chuçi sau
∞
X 1
n=1
1 + xn
Gi¶i:
1
NÕu |x| < 1 , ta cã lim an (x) = lim = 1 6= 0. Theo Tiªu chuÈn
n→∞ n→∞ 1 + xn
Ph©n k× suy ra chuçi ®· cho lµ ph©n kú.
NÕu |x| > 1 , ta cã
¯ a (x) ¯ ¯ 1 + xn ¯ ¯ xn ¯ 1
¯ n+1 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯
lim ¯ ¯ = lim ¯ n+1 ¯ = lim ¯ n+1 ¯ = <1
n→∞ an (x) n→∞ 1 + x n→∞ x |x|
Nªn chuçi ®· cho lµ héi tô theo Tiªu chuÈn D'Alembert.
1
NÕu = 1 ⇐⇒ x = ±1 th× Tiªu chuÈn D'Alembert ch−a kÕt luËn ®−îc.
|x|
Do vËy ta ph¶i xÐt riªng hai tr−êng hîp nµy.
X∞ X∞
1 1
Víi x = 1 , ta ®−îc chuçi n
= ph©n k× theo Tiªu chuÈn
n=1
1 + 1 n=1
2
1
Ph©n k× v× lim an (x) = 6= 0.
n→∞ 2 ∞
X 1
Víi x = −1, ta ®−îc chuçi ph©n k× theo Tiªu chuÈn Ph©n
n=1
1 + (−1)n
k× v× lim an (x) kh«ng tån t¹i.
n→∞
VËy miÒn héi tô cña chuçi lµ: (−∞, 1) ∪ (1, +∞)
VÝ dô 2. T×m miÒn héi tô cña chuçi hµm sau
∞
X 1
n=1
n(x + 2)n
Gi¶i: Ta cã víi mäi x 6= −2 :

¯ a (x) ¯ ¯ n(x + 2)n ¯ 1 n 1
¯ n+1 ¯ ¯ ¯
lim ¯ ¯ = lim ¯ ¯ = lim =
n→∞ an (x) n→∞ (n + 1)(x + 2)n+1 |x + 2| n→∞ n + 1 |x + 2|
1
+ NÕu < 1 th× chuçi ®· cho héi tô theo Tiªu chuÈn D'Alembert. BÊt
|x + 2|
®¼ng thøc
1
< 1 ⇐⇒ |x + 2| > 1 ⇐⇒ x < −3 ∪ x > −1
|x + 2|
1
+ NÕu > 1 th× chuçi ®· cho ph©n k× theo Tiªu chuÈn D'Alembert. BÊt
|x + 2|
®¼ng thøc
1
> 1 ⇐⇒ |x + 2| < 1 ⇐⇒ −3 < x < −1
|x + 2|
1
+ NÕu = 1 ⇐⇒ x = −3 hoÆc x = −1, th× theo Tiªu chuÈn D'Alembert
|x + 2|
ch−a kÕt luËn ®−îc, ta ph¶i xÐt riªng hai tr−êng hîp nµy.
X∞ X ∞
1 1
Víi x = −1, ta ®−îc chuçi n
= lµ chuçi ®iÒu hßa
n=1
n(−1 + 2) n=1
n
ph©n k×.
X∞ X∞
1 (−1)n
Víi x = −3, ta ®−îc chuçi n
= lµ chuçi ®iÒu hßa
n=1
n(−3 + 2) n=1
n
®an dÊu nªn héi tô.
VËy miÒn héi tô cña chuçi lµ: (−∞, −3) ∪ (−1, +∞)
Bµi tËp 3.4

T×m miÒn héi tô cña çc chuçi hµm sau:

X∞ X∞
(x + 2)n 1
1. 2.
n=1
n.3n n=1
1 + xn
X∞ X ∞
xn (n − 1)
3. 2n
4.
n=1
1+x n=1
x.nx
X∞ X ∞
n 1 x2n
5. (x + n n ) 6.
n=1
2 .x n=1
n9n
X∞ X∞
1 (−1)n+1
7. n 8.
n=1
ln x n=1
1 + n2x
X∞ X∞
(−1)n .n 1
9. n 2
10.
n=1
x +n n=1
n(ln x)n
X∞ X∞
n+2
11. (2n − 1)x 12. (2n − n)xn+1
n=1 n=1
∞
X n+1 X∞
x x4n−3
13. (−1)n+1 14.
n=1
n(n + 1) n=1
4n − 3
3.5 chuçi lòy thõa
3.5.1 Mét sè ®Þnh nghÜa.
Chuçi lòy thõa lµ mét chuçi hµm cã d¹ng:

X∞
cn xn = c0 + c1 x + c2 x2 + c3 x3 . . . (3.5.1)
n=0
trong ®ã x lµ biÕn vµ cn lµ çc h»ng sè ®−îc gäi lµ hÖ sè cña chuçi. Víi mçi
x cè ®Þnh, chuçi (3.5.1) lµ mét chuçi sè vµ chóng ta cã thÓ kiÓm tra tÝnh héi
tô hay ph©n k× cña nã. Mét chuçi lòy thõa cã thÓ héi tô víi mét sè gi¸ trÞ
cña x vµ ph©n k× víi mét sè gi¸ trÞ kh¸c cña x. Tæng cña chuçi lòy thõa lµ
mét hµm sè
f (x) = c0 + c1 x + c2 x2 + . . . + cn xn + . . .
miÒn x¸c ®Þnh cña nã lµ tËp hîp tÊt c¶ çc gi¸ trÞ x mµ chuçi sè t−¬ng øng héi
tô. Chó ý r»ng f t−¬ng tù mét ®a thøc. ChØ kh¸c f cã v« h¹n çc sè h¹ng.
Ch¼ng h¹n, nÕu ta lÊy cn = 1 víi mäi n, chuçi lòy thõa trë thµnh chuçi
h×nh häc
∞
X
x n = 1 + x + x2 + x3 + . . . + xn + . . .
n=0
héi tô khi −1 < x < 1 vµ ph©n k× khi |x| > 1 (xem VÝ dô 4 cña Bµi 3.1).
Tæng qu¸t h¬n, mét chuçi lòy thõa cã d¹ng
∞
X
cn (x − a)n = c0 + c1 (x − a) + c2 (x − a)2 + c3 (x − a)3 . . . (3.5.2)
n=0
®−îc gäi lµ chuçi lòy thõa theo (x − a) hoÆc mét chuçi lòy thõa t©m t¹i a
hoÆc mét chuçi lòy thõa gÇn a. Chó ý r»ng khi viÕt sè h¹ng t−¬ng øng víi
n = 0 trong ph−¬ng tr×nh (3.5.1) vµ (3.5.2) ta qui −íc (x − a)0 = 1 ngay c¶
khi x = a. Còng chó ý r»ng khi x = a tÊt c¶ çc sè h¹ng b»ng 0 víi n ≥ 1
vµ do vËy chuçi lòy thõa (3.5.2) lu«n lu«n héi tô khi x = a. Do vËy miÒn héi
tô cña chuçi lòy thõa lu«n kh¸c rçng.
∞
X
VÝ dô 1. Víi gi¸ trÞ nµo cña x th× chuçi n!xn héi tô?
n=0
Gi¶i: Ta sö dông Tiªu chuÈn D'Alember. Th«ng th−êng, ta ®Æt an lµ phÇn
tö thø n cña chuçi, th× an = n!xn . NÕu x 6= 0, ta cã
¯a ¯ ¯ (n + 1)!xn+1 ¯
¯ n+1 ¯ ¯ ¯
lim ¯ ¯ = lim ¯ n ¯ = lim (n + 1)|x| = ∞
n→∞ an n→∞ n!x n→∞
Theo Tiªu chuÈn D'Alember, chuçi ph©n k× víi mäi x 6= 0. Do ®ã, chuçi ®·
cho héi tô chØ khi x = 0.
∞
X (x − 2)n
VÝ dô 2. Víi gi¸ trÞ nµo cña x th× chuçi héi tô?
n=0
n
(x − 2)n
Gi¶i: §Æt an = . Th×
n
¯a ¯ ¯ (x − 2)n+1 n ¯
¯ n+1 ¯ ¯ ¯
lim ¯ ¯ = lim ¯ . n
¯
n→∞ an n→∞ n + 1 (x − 2)
µ ¶
n
= lim |x − 2|. = |x − 2|
n→∞ n+1
Theo Tiªu chuÈn D'Alember, chuçi ®· cho héi tô tuyÖt ®èi, vµ hiÓn nhiªn nã
héi tô, khi |x − 2| < 1 vµ ph©n k× khi |x − 2| > 1. Ta cã
|x − 2| < 1 ⇐⇒ −1 < x − 2 < 1 ⇐⇒ 1 < x < 3
do vËy chuçi héi tô khi 1 < x < 3 vµ ph©n k× khi x < 1 hoÆc x > 3.
Theo tiªu chuÈn D'Alember th× ta ch−a kÕt luËn ®−îc khi |x − 3| = 1 v×
vËy ta ph¶i xÐt riªng x = 1 vµ x = 3. NÕu ta thay x = 3 vµo chuçi, th× ta
P1
®−îc chuçi sè n , ®©y lµ chuçi ®iÒu hßa, nªn nã ph©n k×. NÕu x = 1, th× ta
P
®−îc chuçi (−1)n n1 , chuçi nµy héi tô theo Tiªu chuÈn Leibnitz. VËy chuçi
®· cho héi tô khi 1 ≤ x < 3.
Chóng ta sÏ thÊy øng dông chÝnh cña chuçi lòy thõa lµ ®−a ra mét ph−¬ng
ph¸p biÓu diÔn mét sè hµm quan träng xuÊt hiÖn trong to¸n häc, vËt lý, vµ hãa
häc. Nãi riªng, tæng chuçi lòy thõa trong vÝ dô sau ®−îc gäi lµ hµm Bessel,
sau khi nhµ thiªn v¨n ng−êi §øc Friedrich Bessle (1784-1846) nghiªn cøu, vµ
hµm cho trong Bµi tËp 27 lµ mét vÝ dô kh¸c cña hµm Bessle. ThËt ra, çc
hµm nµy ®Çu tiªn xuÊt hiÖn khi Bessle gi¶i ph−¬ng tr×nh Kepler ®Ó m« t¶ sù
chuyÓn ®éng cña çc hµnh tinh. KÓ tõ ®ã, çc hµm nµy th−êng xuyªn sö dông
trong vËt lý, nh− sù ph©n bè nhiÖt ®é trong b¶n kim lo¹i h×nh trßn vµ sù ng©n
vang cña mÆt trèng.
VÝ dô 3. T×m miÒn x¸c ®Þnh cña hµm Bessle cÊp 0 ®−îc ®Þnh nghÜa bëi
∞
X (−1)n x2n
J0 (x) =
n=0
22n (n!)2
x2n
Gi¶i: §Æt an = (−1)n . Th×
22n (n!)2
¯ a ¯ ¯ (−1)n+1 x2(n+1) 22n (n!)2 ¯
¯ n+1 ¯ ¯ ¯
¯ ¯ = ¯ 2(n+1) 2
. n 2n ¯
an 2 [(n + 1)!] (−1) x
x2n+2 22n (n!)2
= 2n+2 .
2 (n + 1)2 (n!)2 x2n
x2
= −→ 0 < 1 khi n → ∞, víi mäi x.
4(n + 1)2
Do ®ã, theo Tiªu chuÈn D'Alember, chuçi ®· cho héi tô víi mäi gi¸ trÞ cña
x. Nãi çch kh¸c, miÒn x¸c ®Þnh cña hµm Bessel J0 lµ (−∞, +∞) = R
Nh¾c l¹i tæng cña chuçi b»ng giíi h¹n cña d·y tæng riªng. Do ®ã khi ®Þnh
nghÜa hµm Bessle trong VÝ dô 3 nh− lµ tæng cña mét d·y mµ ta biÕt r»ng, víi
mäi gi¸ trÞ cña x,
n
X (−1)i x2i
J0 (x) = lim sn (x) trong ®ã sn (x) =
n→∞
i=0
22i (i!)2
Mét vµi tæng riªng ®Çu lµ

x2 x 2 x4
s0 (x) = 1 s1 (x) = 1 − s2 (x) = 1 − +
4 4 64
x2 x4 x6 x2 x4 x6 x8
s3 (x) = 1 − + − s4 (x) = 1 − + − +
4 64 2304 4 64 2304 147456
3.5.2 B¸n kÝnh héi tô vµ miÒn héi tô cña chuçi lòy thõa.
Víi çc chuçi lòy thõa mµ ta võa nghiªn cøu, tËp hîp çc gi¸ trÞ cña x ®Ó
chuçi héi tô lu«n lu«n lµ mét kho¶ng [ mét kho¶ng h÷u h¹n ®èi víi chuçi
h×nh häc vµ chuçi ë VÝ dô 2, kho¶ng v« h¹n (−∞, +∞) trong VÝ dô 3, vµ
mét kho¶ng ®ãng sËp [0,0]={0} trong VÝ dô 1]. §Þnh lÝ sau ph¸t biÓu ®iÒu
nµy lµ ®óng mét çch tæng qu¸t.
∞
X
§Þnh lÝ 3.5.1. Mét chuçi lòy thõa cn (x − a)n th× chØ x¶y ra ba kh¶ n¨ng
n=0
sau :
(i) Chuçi héi tô chØ khi x = a.
(ii) Chuçi héi tô víi mäi x.
(iii) Tån t¹i mét sè d−¬ng R sao cho chuçi héi tô nÕu |x − a| < R vµ ph©n
k× nÕu |x − a| > R.
Sè R trong tr−êng hîp (iii) ®−îc gäi lµ b¸n kÝnh héi tô cña chuçi lòy
thõ. Qui −íc, b¸n kÝnh héi tô R = 0 trong tr−êng hîp (i) vµ R = ∞ trong
tr−êng hîp (ii). MiÒn héi tô cña chuçi lòy thõa lµ tËp hîp çc gi¸ trÞ x
mµ t¹i ®ã chuçi héi tô. Trong tr−êng hîp (i) miÒn héi tô chØ lµ mét ®iÓm
a. Trong tr−êng hîp (ii) miÒn héi tô lµ (−∞, +∞). Trong tr−êng hîp
(iii) chó ý bÊt ®¼ng thøc |x − a| < R t−¬ng ®−¬ng a − R < x < a + R.
Kho¶ng (a − R, a + R) ®−îc gäi lµ kho¶ng héi tô. Khi x lµ ®iÓm mót cña
kho¶ng héi tô, tøc lµ, x = a ± R, mäi ®iÒu cã thÓ x¶y ra- chuçi cã thÓ
héi tô t¹i mét ®iÓm hoÆc t¹i 2 ®iÓm mót hoÆc cã thÓ ph©n k× t¹i c¶ hai
®iÓm. Do ®ã, trong tr−êng hîp (iii) th× miÒn héi tô cã 4 kh¶ n¨ng x¶y ra:
(a − R, a + R) (a − R, a + R] [a − R, a + R) [a − R, a + R]
Chóng ta tæng kÕt b¸n kÝnh héi tô cña mçi vÝ dô mµ ta võa nghiªn cøu
trong b¶ng sau.
Chuçi B¸n kÝnh héi tô MiÒn héi tô

X∞
Chuçi h×nh häc xn R=1 (−1, 1)
n=0
∞
X
VÝ dô 1 n!xn R=0 {0}
n=0
∞
X (x − 2)n
VÝ dô 2 R=1 [1, 3)
n=0
n
∞
X (−1)n x2n
VÝ dô 3 R=∞ (−∞, +∞)
n=0
22n (n!)2
Tæng qu¸t, Tiªu chuÈn D'Alember (hoÆc Tiªu chuÈn Cauchy) ®−îc sö dông
®Ó x¸c ®Þnh b¸n kÝnh héi tô R. Tiªu chuÈn D'Alember hoÆc Tiªu chuÈn
Cauchy lu«n lu«n thÊt b¹i khi x lµ ®iÓm mót cña kho¶ng héi tô, v× vËy t¹i
çc ®iÓm mót ph¶i ®−îc kiÓm tra b»ng çc tiªu chuÈn kh¸c.
¦ Mét sè vÝ dô vÒ t×m miÒn héi tô cña chuçi lòy thõa.

VÝ dô 4. T×m b¸n kÝnh héi tô vµ miÒn héi tô cña chuçi sau
∞
X (−2)n xn
n=0
n+1
(−2)n xn
n+1
¯ a ¯ ¯ (−2)n+1 xn+1 n + 1 ¯
¯ n+1 ¯ ¯ ¯
¯ ¯=¯ . ¯
an n+2 (−2)n xn
¯ n + 1 ¯¯
¯
= ¯(−2)x. ¯ −→ 2|x| khi n −→ ∞
n+2
Theo tiªu chuÈn D'Alember, chuçi ®· cho héi tô khi 2|x| < 1 vµ ph©n k× khi
1 1
2|x| > 1. Do ®ã, chuçi héi tô khi |x| < vµ ph©n k× khi |x| > . §iÒu nµy
2 2
1
cã nghÜa lµ b¸n kÝnh héi tô lµ R = 2 .
Do ®ã chuçi héi tô trªn kho¶ng (− 12 , 12 ), nh−ng chóng ta ph¶i kiÓm tra tÝnh
héi tô cña chuçi t¹i hai ®iÓm mót cña kho¶ng. NÕu x = − 12 , chuçi trë thµnh
∞
X ∞
X
(−2)n (− 1 )n 2 1
=
n=0
n+1 n=0
n+1
chuçi nµy ph©n k× (sö dông tiªu chuÈn so s¸nh giíi h¹n th× nã t−¬ng ®−¬ng
chuçi ®iÒu hßa). NÕu x = 21 , th× ta ®−îc chuçi
∞
X ∞
X
(−2)n ( 1 )n
2 (−1)n
=
n=0
n+1 n=0
n+1
héi tô theo Tiªu chuÈn Leibnitz. Do ®ã, chuçi ®· cho héi tô khi − 21 < x ≤ 12 ,
vËy miÒn héi tô cña chuçi lµ (− 21 , 12 ].
VÝ dô 5. T×m miÒn héi tô cña chuçi lòy thõa
X∞ µ ¶n
nx
n=1
n+1
µ ¶n
nx
n+1
s µ ¶n ¯
p ¯ nx n
n ¯ ¯
lim |an | = lim ¯
n
¯ = lim |x| = |x|
n→∞ n→∞ n+1 n→∞ n+1
Theo tiªu chuÈn Cauchy, chuçi ®· cho héi tô khi |x| < 1 vµ ph©n k× khi
|x| > 1. §iÒu nµy cã nghÜa lµ b¸n kÝnh héi tô lµ R = 1. Do ®ã, chuçi héi tô
khi −1 < x < 1 vµ ph©n k× khi x < −1 hoÆc x > 1.
Suy ra chuçi héi tô trªn kho¶ng (−1, 1), ta kiÓm tra tÝnh héi tô cña chuçi
t¹i x = −1 vµ x = 1. NÕu x = −1, chuçi trë thµnh
X ∞ µ ¶n X ∞ µ ¶n
n(−1) n n
= (−1)
n=0
n + 1 n=0
n+1
chuçi nµy ph©n k× v× lim an kh«ng tån t¹i. NÕu x = 1, th× ta ®−îc chuçi
n→∞
X∞ µ ¶n
n
n=0
n+1
1
ph©n k× theo Tiªu chuÈn Ph©n k× ( lim an = 6= 0). Do ®ã, chuçi ®· cho héi
n→∞ e
tô khi −1 < x < 1, vËy miÒn héi tô cña chuçi lµ (−1, 1).
VÝ dô 6. T×m b¸n kÝnh héi tô vµ miÒn héi tô cña chuçi sau
∞
X n(x + 2)n
n=0
3n+1
n(x + 2)n
3n+1
¯ a ¯ ¯ (n + 1)(x + 2)n+1 3n+1 ¯¯
¯ n+1 ¯ ¯
¯ ¯=¯ . ¯
an 3n+2 n(x + 2)n
n + 1 |x + 2| |x + 2|
= −→ khi n −→ ∞
n 3 3
|x+2|
Theo tiªu chuÈn D'Alember, chuçi ®· cho héi tô khi 3 < 1 vµ ph©n k× khi
|x+2|
3 > 1. Do ®ã, chuçi héi tô khi |x + 2| < 3 vµ ph©n k× khi |x + 2| > 3.
Suy ra b¸n kÝnh héi tô lµ R = 3.
BÊt ®¼ng thøc |x + 2| < 3 t−¬ng ®−¬ng −5 < x < 1, ta kiÓm tra tÝnh héi tô
cña chuçi t¹i hai ®iÓm mót x = −5 vµ x = 1. NÕu x = −5, ta ®−îc chuçi:
∞
X ∞
n(−3)n 1X
= (−1)n n
n=0
3n+1 3 n=0
chuçi nµy ph©n k× theo Tiªu chuÈn Ph©n k× [ lim an kh«ng tån t¹i]. NÕu
n→∞
x = 1, th× ta ®−îc chuçi:
∞
X ∞
n(3)n 1X
= n
n=0
3n+1 3 n=0
còng ph©n k× theo Tiªu chuÈn Ph©n k×. Do ®ã, chuçi ®· cho héi tô chØ khi
−5 < x < 1, vËy miÒn héi tô cña chuçi lµ (−5, 1).
Chó ý 3.5.1. Ngoµi çch t×m b¸n kÝnh héi tô vµ miÒn héi tô cña chuçi lòy
thõa mµ ta võa nghiªn cøu th× ta còng cã thÓ dïng quy t¾c sau ®Ó t×m b¸n
kÝnh héi tô:
∞
X
• Quy t¾c t×m b¸n kÝnh héi tô Cho chuçi lòy thõa cn (x − a)n
¯ ¯ n=0
¯ cn+1 ¯ p
NÕu lim ¯¯ ¯ = ρ hoÆc lim n |cn | = ρ th× b¸n kÝnh héi tô cña chuçi ®−îc
n→∞ cn ¯ n→∞
x¸c ®Þnh nh− sau:  1

 nÕu 0 < ρ < +∞

 ρ
R= 0 nÕu ρ = +∞




+∞ nÕu ρ = 0
Khi ®ã chuçi héi tô khi |x − a| < R ⇐⇒ a − R < x < a + R. Do ®ã,
kho¶ng héi tô cña chuçi lµ (a − R, a + R) vµ ta ph¶i xÐt tÝnh héi tô cña chuçi
t¹i hai ®iÓm mót x = a − R vµ x = a + R. KÕt hîp l¹i ta ®−îc miÒn héi tô
cña chuçi.
∞
X xn
VÝ dô 7. T×m miÒn héi tô cña chuçi lòy thõa .
n=1
n
Gi¶i: Ta cã:
|cn+1 | n! 1
lim = lim = lim =0
n→∞ |cn | n→∞ (n + 1)! n→∞ n + 1
Suy ra b¸n kÝnh héi tô cña chuçi lµ R = +∞

VËy chuçi ®· cho héi tô trªn (−∞, +∞) = R.
3.5.3 BiÓu diÔn hµm b»ng chuçi lòy thõa.
Trong môc nµy chóng ta häc çch biÓu diÔn mét sè hµm b»ng tæng cña chuçi
lòy thõa b»ng çch vËn dông chuçi h×nh häc hoÆc ®¹o hµm hay tÝch ph©n mét
chuçi. B¹n cã thÓ tù hái t¹i sao chóng ta muèn biÓu diÔn mét hµm ®· biÕt
thµnh tæng v« h¹n çc sè h¹ng. Chóng ta sÏ thÊy sau ®©y ph−¬ng ph¸p nµy
h÷u dông cho viÖc tÝnh tÝch ph©n cña mét hµm kh«ng cã nguyªn hµm, hoÆc
gi¶i ph−¬ng tr×nh vi ph©n, vµ cho viÖc xÊp xØ mét hµm b»ng mét ®a thøc. (Çc
nhµ khoa häc lµm ®iÒu nµy ®¬n gi¶n b»ng çch biÓu diÔn çc hµm trªn m¸y
tÝnh hoÆc m¸y vi tÝnh.)
Chóng ta b¾t ®Çu víi mét ph−¬ng tr×nh mµ ta ®· gÆp tr−íc ®©y:
X ∞
1 2 3
= 1 + x + x + x + ... = xn |x| < 1 (3.5.3)
1−x n=0
§Çu tiªn chóng ta gÆp ph−¬ng tr×nh nµy ë VÝ dô 4 trong Bµi 3.1, khi ®ã ta
nhËn ®−îc b»ng çch thÊy ®©y lµ chuçi h×nh häc víi a = 1 vµ q = x. Nh−ng ë
®©y quan ®iÓm cña chóng ta lµ kh¸c. Chóng ta quan t©m ph−¬ng tr×nh (3.5.3)
1
b»ng çch biÓu diÔn hµm f (x) = x−1 b»ng tæng cña mét chuçi lòy thõa.
1
VÝ dô 8. BiÓu diÔn hµm b»ng tæng cña mét chuçi lòy thõa vµ t×m
1 + x2
kho¶ng héi tô cña nã.
Gi¶i: Thay x b»ng −x2 vµo ph−¬ng tr×nh (3.5.3), ta ®−îc
X ∞
1 1
2
= 2
= (−x2 )n
1+x 1 − (−x ) n=0
∞
X
= (−1)n x2n = 1 − x2 + x4 − x6 + x8 − . . .
n=0
§©y lµ chuçi h×nh häc, nã héi tô khi | − x2 | < 1, tøc lµ, x2 < 1, hay |x| < 1.
Do ®ã, kho¶ng héi tô cña chuçi lµ (-1,1). (DÜ nhiªn, chóng ta cã thÓ ¸p dông
Tiªu chuÈn D'Alember ®Ó x¸c ®Þnh b¸n hÝnh héi tô, nh−ng ®iÒu nµy lµ kh«ng
cÇn thiÕt.)
1
VÝ dô 9. T×m mét chuçi lòy thõa biÓu diÔn hµm .
x+2
Gi¶i: §Ó hµm nµy cã d¹ng ë vÕ tr¸i cña Ph−¬ng tr×nh (3.5.3), tr−íc tiªn ta
®Æt nh©n tö 2 ra ngoµi:
1 1 1
= ¡ ¢ = £ ¡ ¢¤
2 + x 2 1 + x2 2 1 − − x2
∞ µ ¶n X ∞
1 X −x (−1)n n
= = n+1
x
2 n=0 2 n=0
2
Chuçi nµy héi tô khi | − x2 | < 1, tøc lµ, |x| < 2. Do ®ã, kho¶ng héi tô cña
chuçi lµ (-2,2).
x3
VÝ dô 10. T×m mét chuçi lòy thõa biÓu diÔn hµm .
x+2
Gi¶i: V× hµm nµy b»ng x3 nh©n víi hµm ë VÝ dô 2, chóng ta cã thÓ lµm
®−îc b»ng çch nh©n tÊt c¶ çc sè h¹ng cña chuçi víi x3 :
X∞ ∞
x3 3 1 3 (−1)n n X (−1)n n+3
=x . =x . n+1
x = n+1
x
x+2 x+2 n=0
2 n=0
2
1 1 1 1
= x3 − x4 + x5 − x6 + . . .
2 4 8 16
ViÕt chuçi nµy b»ng çch kh¸c nh− sau:
∞
X (−1)n−1
x3
= n−2
xn
x + 2 n=3 2
Nh− VÝ dô 9, kho¶ng héi tô cña chuçi lµ (-2,2).
3.5.4 §¹o hµm vµ tÝch ph©n cña chuçi lòy thõa.

∞
X
Tæng cña chuçi lòy thõa lµ mét hµm f (x) = cn (x − a)n mµ tËp x¸c ®Þnh
n=0
cña nã lµ kho¶ng héi tô cña chuçi. Chóng ta cã thÓ ®¹o hµm vµ tÝch ph©n çc
hµm nµy, vµ ®Þnh lÝ sau (chóng ta kh«ng chøng minh) ph¸t biÓu r»ng chóng
ta cã thÓ lµm ®−îc ®iÒu nµy b»ng çch lÊy ®¹o hµm hoÆc tÝch ph©n tõng sè
h¹ng riªng cña chuçi, chóng ta lµm nh− hµm ®a thøc. §iÒu nµy ®−îc gäi lµ
®¹o hµm vµ tÝch ph©n tõng sè h¹ng.
∞
X
§Þnh lÝ 3.5.2. NÕu chuçi lòy thõa cn (x − a)n cã b¸n kÝnh héi tô lµ R > 0,
n=0
th× hµm f ®−îc x¸c ®Þnh bëi
∞
X
2
f (x) = c0 + c1 (x − a) + c2 (x − a) + . . . = cn (x − a)n
n=0
kh¶ vi (hiÓn nhiªn liªn tôc) trªn kho¶ng (a − R, a + R) vµ

∞
X
0 2
(i) f (x) = c1 + 2c2 (x − a) + 3c3 (x − a) + . . . = ncn (x − a)n−1
n=1
∞
X
R 2 3 (x − a)n+1
(ii) f (x)dx = C +c0 (x−a)+c1 (x−a)
2 +c2 (x−a)
+. . . = 3 cn
n=0
n+1
B¸n kÝnh héi tô cña çc chuçi lòy thõa trong Ph−¬ng tr×nh (i) vµ (ii) ®Òu lµ
R
Chó ý 3.5.2. Ph−¬ng tr×nh (i) vµ (ii) trong §Þnh lÝ 3.5.2 cã thÓ viÕt l¹i d−íi
d¹ng " #
∞
X X∞
d n d
(iii) cn (x − a) = [cn (x − a)n ]
dx n=0 dx
Z "X # n=0
∞ X∞ Z
(iv) cn (x − a)n dx = [cn (x − a)n ]dx
n=0 n=0
Chóng ta biÕt r»ng, ®èi víi tæng h÷u h¹n, th× ®¹o hµm cña tæng b»ng tæng
çc ®¹o hµm vµ tÝch ph©n cña tæng b»ng tæng çc tÝch ph©n. Çc ph−¬ng tr×nh
(iii) vµ (iv) kh¼ng ®Þnh ®iÒu nµy còng ®óng ®èi víi tæng v« h¹n, miÔn lµ chóng
ta lµm víi chuçi lòy thõa (®èi víi çc chuçi d¹ng kh¸c th× kh«ng ®¬n gi¶n).
Chó ý 3.5.3. MÆc dï §Þnh lÝ 3.5.2 nãi r»ng b¸n kÝnh héi tô cña chuçi lòy thõa
kh«ng thay ®æi sau khi lÊy ®¹o hµm hoÆc tÝch ph©n, ®iÒu nµy kh«ng cã nghÜa
lµ miÒn héi tô cña chóng gièng nhau. Nã cã thÓ x¶y ra tr−êng hîp chuçi ban
®Çu héi tô t¹i ®iÓm mót nh−ng chuçi ®¹o hµm th× ph©n k× t¹i ®iÓm nµy (xem
Bµi tËp 48).
VÝ dô 11. Trong VÝ dô 3 chóng ta thÊy r»ng hµm Bessle

∞
X (−1)n x2n
J0 (x) =
n=0
22n (n!)2
x¸c ®Þnh víi mäi x. Do ®ã, theo §Þnh lÝ 3.5.2, J0 kh¶ vi víi mäi x vµ ®¹o
hµm cña nã nhËn ®−îc b»ng çch ®¹o hµm tõng sè h¹ng nh− sau:
X∞ ∞
d (−1)n x2n X (−1)n 2nx2n−1
J00 (x) = 2n (n!)2
=
n=0
dx 2 n=1
22n (n!)2
1
VÝ dô 12. BiÓu diÔn thµnh mét chuçi lòy thõa b»ng çch ®¹o hµm
(1 − x)2
ph−¬ng tr×nh (3.5.3). B¸n kÝnh héi tô cña nã b»ng bao nhiªu?
Gi¶i: §¹o hµm hai vÕ cña ph−¬ng tr×nh

X ∞
1
= 1 + x + x2 + x3 + . . . = xn
1−x n=0
ta ®−îc
X ∞
1 2
2
= 1 + 2x + 3x + . . . = nxn−1
(1 − x) n=1
NÕu cÇn, chóng ta cã thÓ thay n b»ng n + 1 vµ viÕt l¹i kÕt qu¶ d−íi d¹ng
X∞
1
2
= (n + 1)xn
(1 − x) n=0
Theo §Þnh lÝ 3.5.2, b¸n kÝnh héi tô cña chuçi ®¹o hµm b»ng b¸n kÝnh héi tô
cña chuçi ban ®Çu, tøc lµ, R = 1.
VÝ dô 13. T×m chuçi lòy thõa biÓu diÔn ln(1 − x) vµ b¸n kÝnh héi tô cña nã.
1
Gi¶i: Chóng ta chó ý r»ng, ®¹o hµm cña hµm nµy lµ nh©n víi -1, v×
1−x
vËy ta tÝch ph©n hai vÕ cña Ph−¬ng tr×nh (3.5.3):
Z Z
1
− ln(1 − x) = dx = (1 + x + x2 + x3 + . . .)dx
1−x
X∞
x2 x3 xn+1
=x+ + + ... + C = +C
2 3 n=0
n + 1
∞
X xn
= +C |x| < 1
n=1
n
§Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña C ta thay x = 0 vµo ph−¬ng tr×nh ta ®−îc:
− ln(1 − 0) = C. Do ®ã, C = 0 vµ
X∞
x2 x3 xn
ln(1 − x) = −x − − − ... = − |x| < 1
2 3 n=1
n
B¸n kÝnh héi tô cña chuçi chÝnh lµ b¸n kÝnh héi tô cña chuçi ban ®Çu, tøc
R = 1.
1
Chó ý ®iÒu g× x¶y ra nÕu ta thay x = 2 vµo kÕt qu¶ cña VÝ dô 13. V×
ln 21 = − ln 2, ta thÊy r»ng
X 1 ∞
1 1 1 1
ln 2 = + + + + ... =
2 8 24 64 n=1
n2n
VÝ dô 14.
R1
a) TÝnh dx b»ng mét hµm lòy thõa.
1 + x7
Z0.5
1
b) Sö dông c©u a) ®Ó tÝnh xÊp xØ 7
dx chÝnh x¸c tíi 10−7 .
1+x
0
1
Gi¶i: B−íc thø nhÊt chóng ta biÓu diÔn hµm b»ng tæng cña mét chuçi
1 + x7
lòy thõa. Nh− VÝ dô 1, chóng ta b¾t ®Çu víi Ph−¬ng tr×nh (3.5.3) vµ thay x
b»ng −x7 :
X ∞
1 1
7
= 7
= (−x7 )n
1+x 1 − (−x ) n=0
∞
X
= (−1)n x7n = 1 − x7 + x14 − . . .
n=0
B©y giê ta lÊy tÝch ph©n tõng sè h¹ng:

Z Z X ∞ X∞ 7n+1
1 n 7n n x
dx = (−1) x dx = C + (−1)
1 + x7 n=0 n=0
7n + 1
x8 x15 x22
=C +x− + − + ...
8 15 22
Chuçi nµy héi tô khi | − x7 | < 1, tøc lµ |x| < 1.
b) Theo §Þnh lÝ c¬ b¶n cña tÝch ph©n x¸c ®Þnh, ta sö dông nguyªn hµm trong
c©u a) víi C = 0:
Z0.5 µ 8 15 22
¶ ¯¯ 12
1 x x x ¯
dx = x − + − + ... ¯
1+x 7 8 15 22 ¯
0 0
1 1 1 1 (−1)n
= − + − + ... + + ...+
2 8.28 15.215 22.222 (7n + 1)27n+1
Chuçi v« h¹n nµy lµ kÕt qu¶ chÝnh x¸c cña tÝch ph©n x¸c ®Þnh, nh−ng v× ®©y
lµ chuçi ®an dÊu, chóng ta cã thÓ tÝnh xÊp xØ tæng cña nã. NÕu ta kh«ng céng
sè h¹ng sau sè h¹ng khi n = 3, sai sè nhá h¬n sè h¹ng khi n = 4:
1
29
≈ 6.4 × 19−11
29.2
VËy ta cã
Z0.5
1 1 1 1 1
dx ≈ − + − ≈ 0.49951374
1 + x7 2 8.28 15.215 22.222
0
bµi tËp 3.5
1. ThÕ nµo lµ chuçi lòy thõa?

2. (a) ThÕ nµo lµ b¸n kÝnh héi tô cña chuçi lòy thõa ? Nªu çch t×m b¸n kÝnh
héi tô?
(b) ThÕ nµo lµ miÒn héi tô cña chuçi lòy thõa? Nªu çch t×m miÒn héi tô?
3-24 T×m b¸n kÝnh héi tô vµ miÒn héi tô cña çc chuçi sau.
X∞ X∞
xn (−1)n xn
3. √ 4.
n=1
n n=1
n+2
X∞ X ∞
(−1)n−1 xn
5. 3
6. (−1)n n4n xn
n=1
n n=1
∞
X x n X ∞
(−2)n xn
7. n
8. √
n=1
n3 n=1
4
n
X ∞ X∞
xn (−1)n x2n
9. 5 5n
10.
n=1
n n=1
(2n)!
X∞ X∞
√ n
11. n(x − 1) 12. n3 (x − 5)n
n=1 n=1
X∞ n n X∞
(−1) (x + 2) (−2)n
13. 14. √ (x + 3)n
n=1
n2n n=1
n
∞
X X∞
(x − 2)n (3x − 2)n
15. 16.
n=1
nn n=1
n3n
X∞ X∞
n n(x − 4)n
17. n
(x − a)n , b > 0 18.
n=1
b n=1
n3 + 1
∞
X X∞
n 2 xn
19. n!(2x − 1)n 20.
n=1 n=1
2.4.6 . . . (2n)
∞
X X∞
(4x + 1)n n (2x + 3)
n
21. 22. (−1)
n=1
n2 n=1
n ln n
∞
X X∞
2 n! n
23. 2n xn 24. n
x
n=1 n=1
n
∞
X
25. NÕu cn 4n héi tô, th× cã suy ra çc chuçi héi tô kh«ng?
n=1
∞
X ∞
X
n
(a) cn (−2) b) cn (−4)n
n=1 n=1
26. NÕu k lµ mét sè d−¬ng, t×m b¸n kÝnh héi tô cña chuçi
X∞
(n!)k n
x
n=1
(kn)!
27. Hµm J1 ®−îc x¸c ®Þnh bëi
∞
X (−1)n x2n+1
n=1
n!(n + 1)!22n+1
®−îc gäi lµ hµm Bessle cÊp 1.
a) T×m miÒn x¸c ®Þnh cña hµm.
b) VÏ mét vµi ®−êng tæng riªng ®Çu tiªn trªn cïng mét hÖ trôc täa ®é.
28. Hµm A ®−îc x¸c ®Þnh bëi
∞
X
x3 x6 x9
A(x) = 1+ + + + ...
n=1
2.3 2.3.5.6 2.3.5.6.8.9
®−îc gäi lµ hµm Airy ®−îc nhµ to¸n häc ng−êi Anh vµ nhµ thiªn v¨n häc Sir
George Airy (1801-1892) t×m ra .
a) T×m miÒn x¸c ®Þnh cña hµm.
b) VÏ mét vµi ®−êng tæng riªng ®Çu tiªn sn (x) trªn cïng mét hÖ trôc täa
®é.
29. Mét hµm f ®−îc x¸c ®Þnh bëi
f (x) = 1 + 2x + x2 + 2x3 + x4 + . . .
tøc lµ, çc hÖ sè c2n = 1 vµ c2n+1 = 2 víi mäi n ≥ 0. T×m miÒn héi tô cña
chuçi vµ t×m c«ng thøc chÝnh x¸c cña f (x).
X∞
30. NÕu f (x) = cn xn , trong ®ã cn+4 = cn víi mäi n ≥ 0, t×m miÒn héi
n=1
tô cña chuçi vµ t×m c«ng thøc cña f (x).
p
31. Chøng minh r»ng nÕu lim n |cn | = c, trong ®ã c 6= 0, b¸n kÝnh héi tô
n→∞
P
cña chuçi lòy thõa cn xn lµ R = 1c .
P
32. Gi¶ sö chuçi lòy thõa cn (x − a)n tháa m·n cn 6= 0 víi mäi n. Chøng
cn
minh nÕu lim | | tån t¹i, th× nã b»ng b¸n kÝnh héi tô cña chuçi lòy thõa.
n→∞ cn+1
X∞
33. NÕu b¸n kÝnh héi tô cña chuçi lòy thõa cn xn lµ 10, th× b¸n kÝnh héi
n=0
∞
X
tô cña ncn xn−1 lµ bao nhiªu? V× sao?
n=1
∞
X
34. Gi¶ sö b¹n biÕt chuçi lòy thõa bn xn héi tô khi |x| < 2 . B¹n cã thÓ
n=0
nãi g× vÒ chuçi sau? V× sao?
X∞
bn n+1
x
n=0
n + 1
35-40 T×m chuçi lòy thõa biÓu diÔn çc hµm sau vµ x¸c ®Þnh miÒn héi tô.
X∞ X∞
3 1
35. 36.
n=1
1 − x4 n=1
1 − x3
X∞ X∞
1 x
37. 38.
n=1
x−5 n=1
4x + 1
X∞ X∞
x x2
39. 2
40.
n=1
9 + x n=1
a 3 − x3
41. a) Sö dông ®¹o hµm ®Ó t×m mét chuçi lòy thõa biÓu diÔn hµm
1
f (x) =
(1 + x)2
B¸n kÝnh héi tô cña chuçi lµ bao nhiªu?
b) Sö dông c©u a) ®Ó t×m mét chuçi lòy thõa cho hµm
1
f (x) =
(1 + x)3
c) Sö dông c©u b) ®Ó t×m mét chuçi lòy thõa cho hµm
x2
f (x) =
(1 + x)3
42. a) T×m mét chuçi lòy thõa biÓu diÔn hµm f (x) = ln(1 + x). B¸n kÝnh
héi tô cña chuçi lµ bao nhiªu?
b) Sö dông c©u a) ®Ó t×m mét chuçi lòy thõa cho hµm
f (x) = x ln(1 + x)
c) Sö dông c©u a) ®Ó t×m mét chuçi lòy thõa cho hµm
f (x) = ln(1 + x2 )
43-44 TÝnh tÝch ph©n bÊt ®Þnh b»ng mét chuçi lòy thõa. B¸n kÝnh héi tô cña
chuçiZlµ bao nhiªu? Z
t ln(1 − t)
43. dt 44. dt
1 − t8 t
45-47 Sö dông chuçi lòy thõa ®Ó tÝnh xÊp xØ tÝch ph©n x¸c ®Þnh víi sai sè
®Õn s¸u ch÷ sè thËp ph©n?
Z0.2 Z0.4 Z0.5
1 dx
45. 5
dx 46. ln(1 + x4 )dx 47. dx
1+x 1 + x6
0 0 0
48. Cho ∞
X xn
f (x) =
n=1
n2
T×m miÒn héi tô cña f, f 0 vµ f 00 .
phÇn ®äc thªm
1. Gi¸ trÞ t−¬ng lai cña mét kho¶n tiÒn

Gi¶ sö b¹n cã 100 (®¬n vÞ triÖu ®ång). B¹n ®em göi ng©n hµng víi l·i suÊt
r = 10% trong mét n¨m. Hái sau 2 n¨m b¹n ®−îc bao nhiªu tiÒn ?
Gäi:
F V : Gi¸ trÞ t−¬ng lai cña tiÒn (Future Value).
P V : Gi¸ trÞ hiÖn t¹i cña tiÒn (Present Value).
r: L·i suÊt chiÕt khÊu.
§Çu tiªn: P V = 100
Sau 1 n¨m: F V 1 = P V + P V.r
= 100 + 100.10%
= 100(1 + r)
Sau 2 n¨m: F V 2 = P V (1 + r) + P V (1 + r).r
= P V (1 + r + r + r2 )
= P V (1 + 2r + r2 )
= P V (1 + r)2
= 100(1 + r)2
⇒ F V 2 = 121(triÖu ®ång)
Tæng qu¸t ta cã:

HiÖn t¹i ta cã: P0 = P V , r: l·i suÊt chiÕt khÊu.
Sau n n¨m ta cã:
F Vn = P V (1 + r)n
2. Gi¸ trÞ t−¬ng lai cña mét chuçi tiÒn

Mét kho¶n thu nhËp cè ®Þnh cã ®−îc trong mét thêi ®o¹n kÐo dµi trong
nhiÒu kú nh− vËy lµ mét chuçi tiÒn.
VÝ dô: Mçi th¸ng b¹n cã thu nhËp 100 (®¬n vÞ triÖu ®ång), kÐo dµi trong 4
th¸ng (gäi lµ chuçi tiÒn 4 th¸ng). NÕu b¹n göi nh÷ng kho¶n tiÒn ®ã ë cuèi
mçi kú vµo ng©n hµng víi l·i suÊt 1% trong mét th¸ng. §Õn cuèi th¸ng thø
4 b¹n ®−îc tÊt c¶ bao nhiªu tiÒn ? - Sè tiÒn cuèi th¸ng 1: 100
- Sè tiÒn cuèi th¸ng 2: 100 + 100.0, 01 = 101
- Sè tiÒn cuèi th¸ng 3: 101 + 101.0, 01 = 102, 01
- Sè tiÒn cuèi th¸ng 4: 102, 01 + 102, 01.0, 01 = 103, 03
§Õn cuèi kú thø 4, tæng sè tiÒn cã ®−îc lµ: 406, 04.
Nh− vËy: Víi mét kho¶n thu nhËp ®Òu A. Trong n kú, l·i suÊt chiÕt khÊu lµ
r. Tæng sè tiÒn thu ®−îc lµ:
Fn = A(1 + r)0 + A(1 + r)1 + · · · + A(1 + r)n−2 + A(1 + r)n−1

= A[1 + (1 + r) + (1 + r)2 + · · · + (1 + r)n−2 + (1 + r)n−1 ]
§©y lµ tæng cña cÊp sè nh©n, víi c«ng béi q = 1 + r, suy ra:
n−1
X
Fn = A (1 + r)t
t=1
(1 + r)n − 1
=A
r
Tµi liÖu tham kh¶o
TiÕng ViÖt
[1 ] Lª Ngäc L¨ng (1997), ¤n Thi Häc Kú vµ Thi Vµo Giai §o¹n 2- TËp 2
, NXB Gi¸o Dôc.
[2 ] NguyÔn §×nh TrÝ (2008), To¸n Cao CÊp tËp 1 vµ 3 , NXB Gi¸o Dôc.
[3 ] NguyÔn §×nh TrÝ (2008), Bµi TËp To¸n Cao CÊp tËp 1 vµ 3 , NXB
Gi¸o Dôc.
[4 ] TrÇn C«ng ChÝn (2005), §¹i sè tuyÕn tÝnh (dµnh cho khèi kinh tÕ), NXB
Tæng hîp §ång Nai.
[5 ] TrÇn V¨n Minh (2002), §¹i sè tuyÕn tÝnh, NXB Giao Th«ng VËn T¶i.
[6 ] TrÇn V¨n H¹o (1997), §¹i sè tuyÕn tÝnh dïng trong kinh tÕ, NXB Khoa
häc vµ Kü thuËt.
[7 ] Vò V¨n Kh−¬ng (2002), §¹i sè tuyÕn tÝnh, NXB Giao Th«ng VËn T¶i.
[8 ] §Æng V¨n C−êng (2006), To¸n Cao CÊp C2, Tr−êng §¹i Häc Duy T©n.
TiÕng Anh
[9 ] James Stewart, Calculus - Chapter 11, McMaster University 2003.

Nguyen, Nhung T. L. - 2013 - Toan Cao Cap C2. MTH 102 - 2020S - REF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nguyen, Nhung T. L. - 2013 - Toan Cao Cap C2. MTH 102 - 2020S - REF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC DUY TÂN

Biên soạn: ThS. NGUYỄN THỊ LỆ NHUNG

Đà Nẵng - Năm 2012

Nội dung cuốn giáo trình gồm 3 chương:

Xin chân thành cảm ơn!

Các tác giả

3.1. Chuçi sè 100

1.1.1 §Þnh nghÜa ma trËn vµ mét sè ma trËn ®Æc biÖt.

trong ®ã aij lµ phÇn tö thuéc tËp K nµo ®ã.

a11 = 2 , a12 = 3 , a13 = 4

b11 = 10 , b12 = 30 , b13 = −5

ThS. NguyÔn ThÞ LÖ Nhung 2 ThS. NguyÔn ThÞ Ngäc BÝch

§Þnh nghÜa 1.1.2. .

Ma trËn hµng: Ma trËn cÊp 1 × n (chØ cã 1 hµng) gäi lµ ma trËn

Ma trËn cét: MatrËncÊp m × 1 (chØ cã 1 cét) gäi lµ ma trËn cét.

Ký hiÖu lµ: I (®«i khi ta cßn ký hiÖu: In ).

Ma trËn tam gi¸c trªn (d−íi): Lµ ma trËn vu«ng cÊp n mµ tÊt c¶

ThS. NguyÔn ThÞ LÖ Nhung 3 ThS. NguyÔn ThÞ Ngäc BÝch

Khi ®ã ta cã ba phÐp biÕn ®æi s¬ cÊp nh− sau:

¦ Ma trËn bËc thang.

Ch¼ng h¹n, c¸c ma trËn sau cã d¹ng bËc thang:

1.1.3 C¸c phÐp to¸n cña ma trËn.

a) Ma trËn b»ng nhau.

b) PhÐp céng ma trËn.

A + B = [aij + bij ]m×n

c) PhÐp nh©n ma trËn víi mét sè.

§Þnh nghÜa 1.1.6. Cho ma trËn A = [aij ]m×n vµ sè k ∈ R. Khi ®ã tÝch kA lµ

TÝnh chÊt 1.1.2. .

d) PhÐp nh©n ma trËn víi ma trËn.

Cã thÓ nãi t¾t

ThS. NguyÔn ThÞ LÖ Nhung 9 ThS. NguyÔn ThÞ Ngäc BÝch

TÝnh chÊt 1.1.3. Cho ba ma trËn A, B, C vµ k ∈ R. Ta cã:

e) Ma trËn chuyÓn vÞ.

Bµi tËp 1.1

1.2 ®Þnh thøc

1.2.1 Ma trËn con cÊp n − 1.

Cho ma trËn vu«ng cÊp n

Cho A lµ ma trËn vu«ng cÊp n. §Þnh thøc cña ma trËn A, ký hiÖu lµ

det(A) = (−1)1+j a1j det(M1j ) + (−1)2+j a2j det(M2j ); ∀j ∈ 1, 2.

(LÊy j = 1 ⇒ det(A) = a11 a22 − a21 a12 ).

+ Víi A lµ ma trËn vu«ng cÊp n (n ≥ 3) th×:

NhËn xÐt 1.2.1. .

2) Ta chØ cã thÓ tÝnh ®−îc ®Þnh thøc cña ma trËn vu«ng.

Sarrus (quy t¾c ®−êng chÐo) sau ®©y:

a11 a12 a13 a11 a12

VÝ dô 1. TÝnh ®Þnh thøc sau

C¸ch 1: Dïng c«ng thøc ®Þnh thøc cÊp 3.

D = 1.5.9 + 2.6.7 + 3.4.8 − 3.5.7 − 1.6.8 − 2.4.9 = 0

C¸ch 2: Khai triªn D theo hµng 1:

= 1.(45 − 48) − 4.(18 − 24) + 7.(12 − 15) = 0.

C¸ch 3: Khai triÓn theo cét 2:

= −2.(36 − 42) + 5.(9 − 21) − 8.(6 − 12) = 0.

VÝ dô 2. TÝnh ®Þnh thøc.

Cét sè 3 cña ∆ cã nhiÒu 0 nªn khai triÓn ∆ theo cét 3 ta ®−îc:

1.2.3 Mét sè tÝnh chÊt cña ®Þnh thøc.

§æi chæ hµng 1 cho hµng 2 ta ®−îc:

TÝnh chÊt 3: §Þnh thøc

®−îc ®−a ra ngoµi dÊu ®Þnh thøc. NghÜa lµ víi

Tõ ®ã suy ra det(λA) = λn det(A).

ThS. NguyÔn ThÞ LÖ Nhung 17 ThS. NguyÔn ThÞ Ngäc BÝch

= 15(x + y) + 7(x0 + y 0 ) + 10(x00 + y 00 )

ThS. NguyÔn ThÞ LÖ Nhung 18 ThS. NguyÔn ThÞ Ngäc BÝch