PON APE VE Des E lh Lap Drolet‘Oktadke i strony tytulowe do seri proektowat Wojetech J. Stetfer Sktad i manic PHOTOTEXT Redaktor naukowy dri. Jan Lewbiski Redaktor Eizbita Czarzasia W dich tomach podrecenika zawarto wyklad wytrzymalosei materatow w zakresie zxyceajowo prryjmowanym na uczeniach twchnicenyeh. Zachowano prey tym vkad wznawany 21 whakciwy ‘zmetodycznego punktu widzenia. Podstawowe zagadnienia wwytrrymaescowe uzupelniono clementami teori sprezystose oraz opisem metody elementSw skosczonych. W tomie I, po wprowadzeniu do praedmiotu, oméwiono podstawy teotit spre2ystasei (stan naprezenia, odks7talcena, zwigzki Fizycene), wyteienie oraz podstawowe stany naprezenia w prgtach (@ainanie, skxccanic, wytrzymaloié zlozong, wyboezenieh Podano twierdzenia ogélne 0 ukladach spre2ystych, praedstawiono tez melody elementow skoficzonych w zastosowaniu do ukladow pretowyeh. Zamieszczono liezne prayklad. Podrgeznik jes precznaczony dla studentdw wy2szych ucla technicenych, zwlaszera dla studentéw wydeialow mechanicenyeh i budowlanych Podrgcznik akademicki dotowany praez Ministerstwo Edukacji Narodowe} © Copyright by Wydawnietwa Naukowo-Techniczne Warszawa 1996, 1999 All Rights Reserved Printed in Poland Utwér w calosi ani we fragmentach nie mote byé powielany ani rozpowszechniany 24 pomoca urzadzei elektronicenych ‘mcchanieznych, Kopiujacych, nagrywajgeych i innych bez pisemne) 7gody posiadacra praw autorskieh Adres pocaty clektronicze: wnt@polpt Strona WWW: wow.wacompl ISBN 3-204-2389.9 cast ISBN $3-208-2390-2 tom | WNT Warszawa 1999, Wd I ‘Atk, wy 37.2. Atk, dak. 34,0. Symbol MK/207S5/MEN Spis tresci Od Autoréw "1 1. Wprowadzenie : as 13 14. Charakterystyka praedmiotw ; ae E 8 12 Zadania i metody 16 13. Rodale mods sematy obeziove Koosrabe 266. n 14 Analiza kinematyezna ee a) 48. Stata i kinematyezna niewyznacralnoie 31 16 Sily wewngtrene ~ preckroiowe x 2 17. Stan napreéenia, pezemicsmccni stan odkstaloenia rr 18 Podstawowe zalotenie 8 Bp Teselani pochesronseh wh ote mecianiornyc materialow. : 44 21. Motody badas wytrzymaloiowyeh 7 “ 22. Proba statyema rozciagania 4 23. Proba deiskania 56 24. Uprosacrone wykresy rozciagania i éiskania. 8 25 Proba udarnoici @ 26 Wplyw czasui zmicnnoicl obciai na wiascivosc wytrzymalosciowe msteralow 62 3. _Rozciaganie i Sciskanie pretow prostych 68 BU. Napreienia dopusrezane. Obliernia wytrzymaloiciowe ze wed ne napredenia lopuszczaine - e 32 —_Uwagi ogtine o spigtrzeniu napeeion 6 33. Wplyw cicaaru wlasnego na naprezenia 0 34. ——-Romwigzywanic satyeanic niewymacralnych ukladow prctowych n 38 Neliaooiswymiuove W ube satya neyanaclnnch Uti vestepie napigte 8 36 Odkstalenia | napretsnia wywolane amiang temperatury " 37, Noto ganic undo suomi nwsenaealnsh Obie ani ene ® S711, Oblcarnic ar waaledu na napecicnia dopuszczalne 2 372. Oblieni 6 wale na obsaieni raicme 2 cede ed pee 442. Sly poprzecae i momenty gnqse w belkach 180 SS ml ale u $3, Zaletokl wnicckowe migdey obcnicicm jstami wevngtrnyl 184 SA Zasiowanic asadysuperporyi prey wyzaczaniy st wewngtranych 193 4 Teoria stanu napreéenia o.oo eevee eens 87 95. Otsiaienie ruchome, Linie wplywowe 195 Se Napryonia | odkseakenn w preci rownomsiene ginanym 201 4a Napreenia we waajemaie prostopadlych prackrojach 7 97, Wyirrymaloi® na zzinanie j 20s 42 Rownaniarowsowag! sana napreena, Twierdzenie © waajemnoici napreéa 58 Bello rownomicrg)wytreymaloici aa zginanie oneal syecnych » $5. Naprecnia prey zpinaniu ukotnym (otonym) 4 43. Napreenia w pankeievaleini od orca przckroju 31 $10. Zglnniepeton 2 matrahs spreysto-patyezne@o i 4A. _Zmiana ubtade os. Tensor stanu naprtsnia het ts Moment gnaey granicany an 45. —_‘Kierunki glowne w ogc stanie naprezcnia 36 epieccrseeter ctr 46 Odwaorowanie stan oaffcsenia Kolami Mohra 10 ; : * a nia pretow zginanych epee 22 47, Plaki tan preenia ated 108 oo Bsc Dk ele rajhlady wercpsnych sand napreéenia a, Se eeticea ee 1h ay 0, Réwnanieriinieckowe osi usite} 102, Upromazna w callowaniu wnaniariicckoweeo os UB) Teoria stan odksztalcenia . . BR scat 13 {103, Zastesowaniezasady superposyet do wyznaceania premiere near) 0 Precmewerenn peta prosteo pre minani ukoinym x Si. Skladowe stnu odkstakenia . 13 {0 Zginanie beiki na poslory spremstm_ as 52. Odkstaenia | Kirunki glwne stanu odksrtatenia 16 —— 53. Odksctatenia objtosione i postacone 21 ie Blas : sii ais aS 6. _Zwigeki migdzy stanem odksztalcenia a stanem naprezenia .. 124 Th Wprowadzeie 112. Spossh dokiadny 61, Uogétnione prawo Hooke'a : a 112, Sposdb uproszezony 62. Modul &liwotl spre, Zig migday skadowymi Kuli i dewiatoro- 1131, Zaleenel opine : ‘yi tensorbw odksralena i napeieaia 7 1132 Gharaktersiyeme prspadki obiaenia parte Tr ga yaar es 19 1133. Obciaienia zlozone G4. Vogdlnione prawo Hook's da matraiw iniowospreiytych anizotropowyeh 133, 1134 Unzpednianie waitin) odksralaiosc ny. HH8S Obcirenie dodatkowe » posta sly skupion} basil 1136 Pranuw podpory m 1 Wredenie wpm ee ee seaeneeinnccas : 1138 Zmiany temperatury ‘ n: 11 Petanowe pia ote wei 0 Bs snc alkane arte psy ae ian | ahi apc regs MS ; 23 potery okt whacinych es oie 12. Skrecanie swobodne pretéw 0 przekroju kolowym . 282 74 Hlipoterynajwckszych napreie stycznych 14s 75,” Mipotery coerplyezne ie 121, Skrgcanie swobodne i nieswobodne : oe 16 _Uwagi o sosowanis hipotes wygieniowych 12s. 155 122, Teoria skrqaniapretw o preekrojach kolowych Est 12. —_Kruche pekanie iss 123 Obicsena wrteymaaisone syesnych tw 0 prekrjich kloysh «6 124 Skrgcanle spresto-lasyeane la 5 125. Prenmiesreaeninpretow skrgzanych Geometrycene charakterystyki przekrojéw - 164 2 Pere 81. Pojge momen berwladnoii 16 13. Skrecanie swobodne pretéw o przekroju dowolnym . 294 82. Momenty berwladnoscl w prosokainyn ukiadse wapSrgdnych 16s 83. Wplyw preesniqca oni na momenty becwladnob, TwirdanieStinera 168 134. __Uvagio skrcanin pret o praskojach nickolowych 1. 2 84. Obrétukladu on stSwne onic! gldwne momenty berwladnoic 1 132. Podstany tori de Sunt-Venanta srgcania pEtOW «oe es 85 Zatnoane ogra Lompoc J mrmacani carat Bo 133. Prt o prskrojeipyeenym Lop rmetyeznych figur paki ns 134 Pret o prskroje prostokatnym === 3 3o1 — 133, Analog blonowa an 30 9. Zginanie pretow Hg Pre o waskin prakooju prosiokaunyan 0/4 .'60 7 ce 306 2c abs ieee Ri 131 Piety denkoicenne o preckoju tartan ss 0L 2) ns 138 Prely ceakotconne o pekroju zamikngiym 000.002 m1 it... . katy. orgieanns t neihedky guum <0 ede es ean 179139, Parnas ttyl! | soln ruroych 0 pate ovary i ramknietym nes iB 1310. Ruy cienkoicienne 2 preegrodami wee : a ee 14, Ziozone dzialanie sit wewnetranych w pretach prostych .... 320 Eee 141. Napredenia w precierozciaganym lub cskanym i zginanym 320 342 Energia pyri ore pine ¥rnsganego Wb estanego 022 6 143 Rézed proekroju 327 144 Scinanie pret prostego. Uproseczone obliczenia na écinanie 2 30 145. Napreieniastyczne prey zgingnis nieéwnomiernym a... Bt 446 Trajektorie napreéei w nicrownomiemic zginane) beke : 346 147. Wplyw sit poprzzermych na preemicszceenia belki Energia spreiysta Scinania preta prostez0 49 148. Rownoczesne dziafanie momentu skrgcajacego i sly podtutne lub’ momenta nscego 3s 149. Réwnoczesne dtistanie moment nacego sly podhzng) 357 $$ 15, Twierdzenia ogéIne o ukladach sprezystych . . ss 361 ea ete a es 1 181. Zasada prac praygotowanych rey 361 152. Wariacyjne réwnanie Lagrange’a |... ee SSE 153. Twierdzenie 0 minimum enerai spreyste ery 365 154. Wyznaczanie sit preemicszezei ukladach spss ff 366 155, Uklady liniowospredyte ae’) 156 Energia spredystaukladéw Clapeyrona se 373 157. Twietdzenie 0 wrajemnossi prac i preemieszczei f 316 158. Twierdzenie Casigtiana 37 189. Wyznaczanie praemieszeze metoda Maxwella-Mohra. 9, 43s 17. Statecznosé pretow 441 174. Zagadnieie statecenosi w wtrzymalosl materiakiw an 172. Sprezyste wybocrenie peta 44 173. Sprezysterplastyeme wyboczenie peta 455 174. Obliczenia wytreymaloiciowe na wyboczenie 461 175. Energotycana metoda wyenaczani sly krytyeene} 467 176. Nicktdre kierunki analizy statecenoic 4m 18, Metoda elementéw skoficzonych w zastosowaniu do ukladéw pretowych 478 181. _Uwagi wstepne a 182 Zasada MES 49 183. Maciere sztywnodei clementa pretowea0 40 184. Stopnie swobody : 485 185. Tworzenie macierzy si, eakai | preemieszczci 486 186 Uklady ouniesienia. Teansformowanie 41 187. Wey 495 188 Obeiazenin 336 189. Wynki obliczei 97 1810. Tok postepowania .- 498 Literatura 3 Skorowide ssZonom naszym dedykujemy Od Autoréw Intensywny rozw6j badai w dziedzinie wytrzymalosci materialow oraz postep w zakresie techniki obliczeniowe} powoduja koniecznos opracowania odpo- wiednio dostosowanego podrecznika akademickiego. Autorzy starali sie w mo- itiwie przystepny spos6b przedstawié og6Ine podstawy, kierunki i praktyczne zastosowania zasadniczych metod wytrzymalosciowe} analizy elementow i ukladéw konstrukcyjnych. Nie zrezygnowali pray tym z przedstawienia zasad i metod badaf doswiadczalnych, ktore powinny stanowié podstawe dociekan teoretycnych i umodliwiaé ich weryfikacie w praktyce. ‘Opanowanie przedstawionych w podrgceniku zalemosci teoretycenych umoiliwi konstruktorowi ocene wplywu poszezegélnych parametrow, charak- teryzujacych rozpatrywany obiekt, na uzyskane wyniki i w zwigzku 2 tym ewentualne éwiadome zmodyfikowanie danych wyisciowych. Autorzy przedstawili w pracy: podstawowe pojecia z zakresu wytrzymato- Sei materiatw, charakterystyki wlasciwosci mechanicznych wazniejszych two- rayw, zalozenia dotyczace standw odksztalcenia i naprezenia elementow kon- strukeyjnych, ich modele i schematy obliczeniowe. Nastepnie oméwili hipotezy wytezenia materialu oraz elementy mechaniki pekania, a takée rozpatrzyli Proste i zlozone przypadki wytrzymalosciowe pretéw prostych i zakrzywio- ‘nych, ukladéw pretowych o charakterze kratownic i ram. W zakresic omawianych metod energetycznych wyjasnili zasade prac Przygotowanych i uzasadnili twierdzenia o wzajemnosci prac oraz prze- mieszezen, twierdzenie Castigliana i twierdzenie 0 minimum energii sprezys- tej. Przedstawili te sposéb wyznaczania praemieszczeti metoda Maxwel- la-Mohra. Rozpatrzyli réwniez zagadnienie statecenosci preta przy odksztalceniach sprezystych i spredysto-plastycznych oraz wyjasnili modzliwos zastosowania przyblizonej metody energetycznej do wyznaczania sity krytyczne} prey wybo- czeniu. Wskazali take na mozliwos wykorzystania metod numerycenych do ‘wyznaczania obciaze’ krytycznych uktadéw pretowych W przystepny spos6b wyjasnili zasadg metody elementéw skoficzonych (MES) w odniesieniu do plaskich i praestraennych ukladow liniowosprezys- tych, postugujac sie modelem ukladu pretowego.Podali informacje 2 zakresu teorii sprezystosci, niezbedne do rozwigzywa- nia zagadnien rozkladéw odksztalcefi i naprezef w elementach plaskich i osiowosymetrycanych. Rozpatrzyli problem spigtrzenia napreéet wywolywanych karbami i wyja- Snili problematyke odksztalcefi nieswobodnych pretéw cienkosciennych oraz zagadnieh 2 zakresu wytrzymalosciowych obliczeri plyt i powtok. Prredstawili elementy dynamiki ukladéw sprezystych ~ zagadnienia kine- tostatyki, drgas i obciazefi udarowych, oméwili problemy zmeczenia i pelzania materialow oraz zagadnienie noSnoéci graniczne| w odniesieniu do ukladow pretowych. Scharakteryzowali tez podstawowe metody badait doswiadczalnych, W awigzku z olbrzymim postepem w dziedzinie wytrzymatosci materia- Low wiele galezi tej dyscypliny wydzielilo sie w odrebne specjalnosci. Autorzy byli zmuszeni w wielu miejscach pracy ograniczyé sie jedynie do odeslan do ‘odpowiedniej literatury Zrédlowej. Wszystkie bardzie} szczegslowo przedstawione metody zilustrowali pros- tymi, mosliwie jak najbardzie) przekonywajacymi przykladami obliczeniowy- mi, dotyezacymi zagadnien praktycznych. ‘Wydaie sie, 2e w awigzku z og6lnym ujeciem podstawowych problemow zagadnies, wehodzacych w zakres szeroko pojete) wytrzymalosci materialéw, podrecznik mote byé przydatny dla réznych specjatnoschinzynierskich. Ze wagledéw praktycznych podrecznik sklada sig 2 dwoch rownorzed- nych merytorycznie tomow. W podanym na koricu spisie literatury autorzy zamie‘cili nie tylko te publikacje, 2 ktOrych sami korzystali, ale rowniez starali sig wymieni¢ tytuly dostgpnych u nas prac dotyczacych zagadnief wytrzymalosci_materialow. ‘Czgéé pozygji ma charakter informacji o dotychezasowym rozwoju wytrzyma- oSciowego analizowania konstrukgji i osiagnigciach w tym zakresie, Pozostale pozycje maja umodliwié Czytelnikom dotarcie do szerszych informacji na dany temat. Autorzy pragna tez podzigkowaé osobom, ktdre przyczynily sie do wyda- nia tej Ksigzki. Recenzentom konspektu, prof. dr. hab. inz. Andrzejowi Tyl kowskiemu i dr. ind. Janowi Lewifiskiemu, sq wdzigceni za cenne uwagi, ktore zostaly wykorzystane podczas pisania podrecznika. Doktorowi Lewiriskiemu dzigkuja ponadto 2a wnikliwe opracowanie naukowe. Sktadaja rowniez po- dzigkowania Elébiecie Czarzastej i Halinie Wierzbickiej z Redakcji Mechaniki Wydawnictw Naukowo-Technicznych za przygotowanie ksig?ki do wydania. Czytelnikom nadal beda wazieczni za wszelkie uwagi i sugestie dotyczace ksiazki, ktOre mona przesylaé pod adresem: Redakcja Mechaniki, Wydawnic- twa Naukowo-Techni¢zne, ul. Mazowiecka 2/4, 00-048 Warszawa. Zostana ‘one uwzglednione w nastepnym wydaniu. Wprowadzenie 1 Wytrzymalosé materialéw jest dzialem mechaniki, ktora zajmujac sie ruchem cial materiainych, sitami ich wzajemnego oddziatywania oraz zwiazkami mie- dzy silami a ruchem, stanowi z kolei dziat fizyki. W ramach mechaniki sa rozpatrywane zaréwno ciala sztywne (mechanika teoretyczna), jak i ciala ‘odksztalealne. W tym drugim praypadku méwi sig o mechanice cial odksztal- calnych stosowanej lub technicznej, zr6zmicowane} w zalezmosci od tego, jakich Aziaidw techniki dotyczy. Praedmiot wytrzymalosé materialéw obejmuje badania teoretyezne i do- fwiadezaine processw odksztalcet i niszezenia cial pod wplywem rézmorod- nych szeroko pojetych oddzialywai — obciazert. Prowadzi to do analizy pracy Konstrukeji w celu ustalenia obliczeniowych metod oceny je} trwalosci. Ma to umodliwié takie ekonomiczne dobranie ksztaltow, wymiaréw i materiaty Kaéde} ezeici maszyny lub innego urzadzenia technicznego, aby mogly po- Prawnie wspdlpracowaé, tworzac uklad racjonalnie zaprojektowany w celu wykonywania odpowiednich funkeji w przewidzianym przedriale czasowym. Przez oddzialywania rozumiemy zaréwno bezposrednio dziatajace sily zewnet- rane, cigzar konstrukcji, jak i sily prackazywane przez wspélpracujace elemen- ty, tarcie, zmiany temperatury, opory powietrza, parcie cieczy, skurcz, pecz- nienie, korozje. W celu oceny konstrukeji, 2 punktu widzenia mechaniki, Konieczne jest sprawdzenie shetnienia trzech warunk 6 w: wytrzymalosei, sztywnosci, state- cznosci. Warunek wyirzymatosci, najbardzie} oczywisty, sprowadza sie do wyma- gania, aby w calym obszarze analizowanego elementu przewidziane dla niego ‘obcigzenia nie powodowaly osiggnigcia wytrzymalosci materiatu, z ktérego jest wykonany. Najprostszym przykladem moze tu byé pionowy rozciagany Pret stalowy. Warunek sztywnoict dotyczy wystepowania zbyt duzych odksctatced ele- mentu, ktore w konkretne| sytuacji moga utrudnié ub wrece uniemodliwic Jego normaing eksploatacje i to wowezas, gdy stan naprezenia materialu jest 1.1, Charakterystyka przedmiotudaleki od osiagnigcia jego wytrzymatosci. Nadmierne ugigcia statyczne lub dynamiczne (drgania) walu jakiejé obrabiarki, belki stropowej czy mostowe} ‘moga na przyklad uniemozliwié normalna eksploatacje calego obiektu, a wige obrdbke produkowanych czesci z odpowiednia doktadnoscia, przejazd 2 nor- malng predkoscia itp. Spelnienie warunku statecznosei ma zapobiec naglym (zwykle) zmianom ksztaltu lub potozenia danego clementu konstrukcyjnego. Przykladami moga byé: wyboczenie preta éciskanego, wyboczenie Srodnika dwuteowej belki z2i- nanej, wywrocenie lub przesunigcie éciany oporowej — rowniez w sytuacjach, ‘ady naprezenia w konstrukeji nie osiggnely jeszcze wytrzymalosci materiatu, Jak z tego widaé, nazwa dyscypliny wyirzymalosé materialb jest okres- leniem uproszezonym, zawezonym, wynikajacym z jednego sposréd wymienio- nych warunkéw, lecz tradycyjnie stosowanym. Proponowana swego czasu przez prof. T. Hubera bardziej og6ina nazwa ,stereomechanika technicena” nie zostala powszechnie przyjeta. Nalezy jednak podkreslié, ze sformutowania i twierdzenia mechaniki teoretyeznej sa nadal aktualne i'w wielu przypadkach wykorzystywane w wytrzymalosci materialéw. Przy- Kladem moga tu byé np. warunki réwnowagi, nazywane réwnied rownaniami statyki lub réwnaniami rownowagi Jedna z zasadniczych réznic migdzy mechanika teoretyczng a wytrzyma- oscig materiatéw jest to, 2e w tej drugie} rozpatruje sie stale ciala odksztaleal- ne, a nie idealnie sztywne. Jest to zatem dziedzina mechaniki osrodkow cigglych. Odksztatealnosé typowych materialow konstrukeyjnych jest stosun- kowo niewielka, lece niepomijalna. Wartosci charakteryzujacych ja paramet- r6w (podobnie jak i inne wlasciwosci) dla poszezegélnych materialow sq okreslane za pomoca badai laboratoryjnych nazywanych potocznie badaniami wytrzymalosciowymi Wiasciwosci wytrzymalosciowe s@ zaleée od: rodzaju i stanu material, wymiardw clementow, stosowanych rodzajéw i zakresow obciazen mechani- canych, termicenych i in. Inne wartosci otrzymamy na prayklad przy roz~ ciqganiu inne przy Scinaniu, zginaniu lub skrecaniu, inne dla drewna, inne dla stali itd, Odksztaleenia moga zanikaé po usunigciu obciazenia ~ mamy wowezas do czynienia z odksztalceniami sprezystymi, czyli z tew. spreiystos cia, lub moga pozostawaé i wowezas beda to odksztalcenia trwale (skoi ezone) okreslane jako plastycznosé. W nicktorych materialach, szczegélnie prey wigkszych obciazeniach, po malych odksztalceniach sprezystych poj ‘wiaja sig znacane odksztalcenia trwate. Materialy takie, do ktérych najeze’ ie} naleza tworzywa techniczne, okreslamy jako sprezysto-plastyczne, Mate- rialy, w ktorych plastycznosé przed zniszczeniem wystepuje W bardzo malym stopniu, nazywamy krichymi. Odksztalcenia moga byé wprost proporcjonal- ne do abcigze lub ~ nie. Moga byé stale w czasie (przy niezmienne} wartosci obciazenia) lub zmienne (narastajace) - mamy wowczas do czynienia z tw. zjawiskami reologicznymi. W ssensie Scisiym przez. wyirzymalasé material rozumiemy wartosé na- prezenia powodujacego jego zniszezenie (utrate spojnosci ~ dekohezje), Jest ona zalezna min. od predkosci i czestotliwoSci_ prayKladanego obciazenia = mowimy wowezas o wytrzymalosci zmeczeniowe), udarowe) lub statyezne). Metale i ich stopy stosowane w technice maja strukturg krystaliczng. Na sysunku 1.1. pokazano przykladowo mikrofotografig zgladu stali St38 trawio- ‘nego nitalem 2%, w ktore} jasne ziarna praedstawiaja ferryt, ciemne ~ perlit; powiekszenie 100 na rys. 1.1a i powiekszenie x 400 na rys. 1.1b”. Z niemeta- licenych materialow konstrukcyjnych, rowniez 0 strukturze niejednorodne), mogna wymienié: beton, drewno, gumg, tworzywa sztuczne i laminaty. Jednak- #e we wspomnianych badaniach wytrzymatosciowych traktuje sie zazwyezaj materialy jako ciggle (kontinuum) i jednrodne, tan. takie, w ktorych w dowol- nym miejscu interesujace nas wlasciwosci fizyczne sa identyczne. Mozna ‘ewentualnie uwzglednié tylko anizotropie materialu, tzn. zaleznoSé wlasciwosci od kierunku (np. wlokien w drewnie). Wplyw faktyczne} nieciaglosci mikro- struktury materialu, z uwagi na olbraymie dysproporcie miedzy wymiarami elementw mikrostruktury i wymiarami nawet najmniejszych obiektow tech- nicznych, w typowych badaniach wytrzymalosciowych nie jest brany pod wage. Rys. 11 2 badai wykonanych praez dra ind. Stanslawa Joiwiaka (WAT).W obliczeniach wytraymatosciowych moga byé realizowane dwa sposoby rozumowania. W pietwszym przypadku, korzystajae z ilosciowych chai Kterystyk wytraymalosci i odksztatcalnosci okreslonego materialu oraz wymi row rozpatrywanego elementu, oblicza sig dla niego obciazenia lub odksztal- cenia odpowiadajace granicznemu stanowi i na ich podstawie wyznacza sig obcigzenie dopuszczalne. W dru gim przypadku, rownieé na podstawie wspo- mnianych charakterystyk materiatowych oraz wymiaréw elementu, sprawdza sig, czy przewidziane obcigéenie jest dopuszezaine i ewentualnie dopicro wtedy dobiera sie wymiary projektowanego element, jeli nie zostaly wezesnie} narzuco- ne. Oczywiscie, w kaidym preypadku wprowadza sie odpowiednie zapasy be: ieczeistwa, ktore kilka-, a ceasem nawet kilkunastokrotnie redukuja obciazenie dopuszczalne w stosunku do granicznego lub powoduja wzrost wymiaréw kon- strukgji Mechanika ostodkéw cigglych nalezaca do mechaniki klasycznej (niuto- nowskie)) zajmuje sie badaniem odksztalces, ruchu i sil wewngtrenych w roz- rnych modelach osrodka ciglego. Do jej podstawowych dzialow nalezq min teoria sprezystosct i teoria plastycenosei, uznane za fundamenty wytraymalosci materiatow. Obecnie znajduja one zastosowanie w odniesieniu do niektérych zagadnieh technicenych, tam gdzie uproszezone metody wytrzymalosci matc- rialow okazujg sie niewystarczajace. Rozwijaja sie rownie? dziedziny badat ‘eksperymentalnych i oblicze teoretycanych elementéw i ukladéw konstruk- eyjnych do ktérych naleza: analiza dynamiczna, termosprezystosé, statecznost, problemy nieliniowe. Sa to obecnie odrebne dyscypliny naukowe omawiane w romych publikacjach i oparte w znacznym stopniu na wykorzystani wspolczesnych mozliwosci realizacji obliczefi numerycznych, w tym w duze mierze ~ metody elementdw skoiczonych. W niniejszym ujeciu podrecanika wytrzymalosci materialéw ograticeymy sie do przedstawienia nicktorych podstawowych zagadnien z zakresu mechaniki ciata odksztalcalnego i zasygnalizowania nowszych kierunkéw badati w tej dziedzinie, ograniczajac sie do skierowania Czytelnika do odpowiednich. pozycji érédtowych podanych w wykazie literatury. Historii nauki o szeroko rozumianej wytrzymatosci materialow, poczaw- szy od Leonarda da Vinci i Domenico Galileo Galilei do polowy XX wieku, Jest poswiecona m.in. obszerna praca Stefana Timoshenki pt. Historia wy- trzymatosci materialéw, Arkady 1966. 1.2.. Zadania i metody W celu poprawnego wymiarowania konstrukeji, doboru tworzywa i oceny jej trwaloéci Konieczna jest zmajomos¢ zachowania sig materialu w Konkretnych warunkach uksztaltowania, zamocowania i obciazenia rozpatrywanego ele- ‘mentu, Pojawiajace sig w tworzywie skutki dziatania obciazesi bywaja nazywa- ne wytezeniem, stanem odksztalcenia i naprezenia lub bardzie) oBélnie pracq ‘materialu, a takze odpowiedziq materialu Podstawa wyiiciowa do osiagniecia takich informagji jest doswiadezenie. Obserwujac zachowanie sie réznych elementow, rézmie obcigzonych, rejest- rujac skutki w postaci preemieszczeai i odksztalcet, zmian temperatury i in,, rowniez i zniszcze, wnioskowano o tym, co wplywa na wytezenie materiaty i co powoduje jego zniszczenie, Wyniki takich doSwiadezen opisywano zalei- nosciami matematycznymi,z biegiem lat coraz bardziej poprawnie. Dazono do uogblniei, wprowadzano rééne zatozenia, jak rowniez pewne uproszczenia. Z drugie} strony rozwéj konstrukeji, wzrost stopnia ich skomplikowania i dazenie do dokladnego opisu analizowanych zjawisk doprowadza nieraz do bardzo skomplikowanych ujeé matematycznych, Na tym etapie bardzo efek- tywna pomoca okazala sie elektronicana technika obliczeniowa (ETO), Nadal jednak nie zrezygnowano z badati doswiadezalnych zarswno whasciwosci wytrzymatosciowych samych materialow (czesto dopiero nowo opracowa- nnych), jak i coraz to nowych konstrukeji rzeczywistych lub ich modeli. W ten spos6b nastepuje coraz dokladniejsze poznanie zdolnosci materialow do prze- noszenia réznych obciazen oraz weryfikacja wypracowywanyeh metod oblic niowyeh, sluzacych wymiarowaniu element6w rozmaitych konstrukeji. Zr62- nicowanie tych metod wiaze sig z coraz wigkszym zrdznicowaniem materiatow i oddzialujacych na nie obciazes Metody wytrzymatosci materiatw najbardziej ogétnie motna podzielié na: ‘wspomniane juz doswiadczalne, wykreslne — obecnie raczej zanikajace, anal ne i mumeryczne ~ znajdujace coraz szersze zastosowanie dzigki mozliwosciom, Jakie stwarza komputeryzacja. W celu przezwycigzenia trudnosci powstajacych rzy traktowaniu w obliczeniach materialu Konstrukeji jako osrodka cigglego sigga sig do sposobdw dyskreiyzaejt analizowanego modelu konstrukeji. Stad main. szeroki rozw6j metody’ elementéw skoriczonych (MES). Ogéina tendencja Jest dazenie do algorytmizacji + automatyzacji oblicaes, kt6rej sprzyja rozwej ETO. Wiaze sie z tym postugiwanie sig rachunkiem macierzowym. 1.3, Rodzaje, modele i schematy obliczeniowe konstrukeji Istnieja r6e mozliwosci Klasyfikowania element6w i tworzonych 2 nich Konstrukeji, Jednym z kryteriéw podziatu, dla potrzeb wytrzymalosci mater Yow, mote byé ksztatt oraz podobny sposéb pracy (por. tabl. 1.1). Rozréinia sie trzy podstawowe rodzaje elementow. 1. Prety charakteryzujace sie min. tym, 2e maja jeden wymiar (dlugosé) wielokrotnie wigkszy od dwu pozostalych i o$ prosta lub krzywoliniowa (np. stup, wieszak, ciegno, belka, luk, sprezyna). Moga one pracowaé jako pojedyn- ze elementy lub w zespolach tworzacych ~ w zaleznosci od rodzajéw polaczefi w wezlach — kratownice, ramy, ruszty, siatki. Najprostszym praypadkiem jest tu, bardzo czesto spotykana zarowno w praktyce, jak i w schematach ob- liczeniowych, tzw. belka prosta. Pod ta nazwa rozumiemy podlegajacy zgina- niu pret prostoliniowy zamocowany przegubowo jednym koricem na podporze Stale) i drugim — réwnied pregubowo, lecz na podporze praesuwng)“Tablica 1.1, Elementy ustroje konstrukey)ne ‘rablica 1.1 (ed) Pryklady Prajkhady Grupa | Nazwa Sehemat eee? Grupa | Nazwa eae ea —— me ~ Pry — i Belk 2 Poh Bela prota” squuy, Seno 6 j | ot ae | oe t wm | WE |e ns a Krstovy . = kd * oe te @ 2 Rama a E a — z Kulka lozyska = oceneg® 2 3 wast a 2. Ustroje powierzchniowe (nazywane rownieé. cienkosciennymi) charakte- Aymujace sig min. tym, ze maja jeden wymiar (grubosé) wielokrotnie mniejszy ‘od dwn pozostalych. Naleze do nich sareze (obcigzane w swojej plaszczyinie) Ogniwo ~OxO- oe 1 plyty (obciazane prostopadle do ich plaszezyzny), majace plaskie powierzch- tascucha “i hie Srodkowe, oraz powiokt (obciazane dowolnie) o jedno- lub dwukrzywiz- 8 = nowej powierzchni srodkowej é 2 3. Bryly (nazywane réwniez masywami) charakteryzujace sig tym, ze ich Sciana-tarcza aig Wwymiary we wszystkich trzech kierunkach sq tego samego rzedu, Wedlug innego podziatu rozréénia sig: ustroje 0 stalych i zmiennych al Przekrojach poprzecznych. Oczywiscie istnieja rowniez konstrukcje niejednorodne (mieszanc), bedace __ Spolami réznych wspélpracujacych ze soba clementéw.Obliczeniom analizujacym prace konstrukeji podlegaja nie obiekty rze~ caywiste, lecz ich modele — schematy obliczeniowe nazywane niezupetnic Scisle ‘schematami statycznymi, modele obciazeh i modele teoretyczne materiatow, z ktorych maja byé wykonywane, Jezeli chodzi o modele teoretyczne materialéw, to z jedne} strony zaleza fone od fizycznych wlasciwosci tworzywa, a z drugie} od tego, jakie stany ‘odksztalceri podczas pracy Konstrukeji sa przewidywane. Gdy wystepuja np. tylko odksztalcenia sprezyste niettumione, wowczas mamy do czynienia z naj- prostszym modelem materialu liniowosprezystego. W innych przypadkach nalezy uw2gledniaé modele bardziej zlozone (por. rozdz. 25, 27 i 28). W ob- liczeniach teoretycznych uwzglednienie rzeczywiste} struktury materialu jest niezwykle trudne i dlatego przyjmuje sie pewne odpowiednio 2definiowane modele materiatsw 0 wlasciwosciach zblizonych do tworzywa rzecrywistego. Zdajemy sobie przy tym sprawe, Ze jest to tylko przyblizone podejsci poniewaz w przypadku analizy zjawisk weajemnego oddzialywania czqsteczek. obciazonego ciala z materialu rzeczywistezo (por. rys. 1.1) nalezy wziaé pod uwage wystapienie istotnych odstepstw od przyjmowanego schematu uprosz~ caonego modelu materialu rozpatrywanego clementu konstrukcyjnego. ‘Modelujac konstrukcje (je element) i obciazenia, musimy uwzglednié dwa przeciwstawne wymagania, a mianowicie: Zadanie jak najlepsze} odpowiedmi ‘ci miedzy obiektem rzeczywistym a jego schematem oraz zachowanie mod Tiwie duzej prostory. Mozemy modele rozbudowywaé teoretycznie, uwzgled- niajgc bardziej szczegolowo wlasciwosci konstrukeji, Natrafiamy jednak wow- czas na trudnosci z obiektywnym ustalaniem wartoSci parametrow charak- teryzujacych ilosciowo te wlaSciwosci, pray czym moze sie okazaé, ze ich wplyw na prace konstrukeii jest nieznaczny. 'Wazystkie konstrukeje, tak jak i pojedyncze elementy, w rzeczywistosci Sq obiektami przestrzennymi ~ trojwymiarowymi, co komplikuje sprawe obliczed w sensie ilosciowym. W wielu jednak przypadkach ukladéw pretowych moze- my je sprowadzaé do taw. ukladéw plaskich bez istotaego naruszania doktad- nosci analizy. Ma to miejsce wowezas, gdy: osie podiuzne wszystkich elemen- tow leza w jednej plaszczyénie wspélne} rowniez dla plaszezyzny driatania obcigzen zewnetrznych, ponadto podpory i otientacje poprzecanych przekro- {jw clementow zapewniajg wystepowanie przemieszczei i odksztalcen tylko symetrycanych w stosunku do wspomnianej plaszczyzny (jedna 2 osi glownych Kazdego poprzecenego przekroju preta lezy w omawiane) plaszczyénie ~ por. rozdz. 8). 1.4, Analiza kinematyczna pee ene W sklad schematow konstrukeji wehodza elementy okreslane jako bryly (uklady przestrzenne) lub sarcze (uklady plaskie) i wiezy (2wane czasem lgcznikami lub wahaczami taczace je ze soba oraz zamocowujace konstrukeje do podioza; sq to tzw. uklady nieswobodne. Rozpatrujac polaczenia ze soba skoriczone| liczby bryl lub tarcz, traktujemy jedng z nich jako podoze (uklad ‘odniesienia). Preez wiezy bedziemy tu rozumieé ograniczenia potozenia lub uchu ukladu mechanicznego wzdiuz poszczeg6inych kierunkow. Poza wieza- mi dwustronnego dzialania, ktérymi bedziemy sie tu zajmowaé, zdarzaja sie ‘zasem townie wiezy jednostronnego dzialania, ograniczajace wadluz swojej finii ruch tylko o jednym zwrocie. Praemieszezanie sig w przestrzeni trdjwymiarowej poje- dyncze) bryly moma rozlozyé na szesé ruchow sktadowych. Beda to trzy przesun’y rownolegle do trzech dowolnie obranych (zwykle wzajemnie prosto- padlych) trzy obroty wzgledem tychze osi, Mowimy w takiej sytuacji © szesciu stopniach swobody. 9) 4 oy Vy os 22 ot qd) J Om AY ants s00 50 Rys. 12. Na plaszezyénie dla pojedynczej tarczy mamy do czynienia z dwo- ma przesuwami w2dluz dwéch osi lezacych w wymienionej plaszczyémie i jed- ‘nym obrofem wzgledem osi prostopadie} do tejze plaszczyzny. Mowimy wow- €2as 0 trzech stopniach swobody (cys. 1.2a). Wprowadzenie jednego preta-wigzu (rys, 1.2b) uniemodtiwia jeden z praesuwow, pozostawiajac dwa stopnie swobo- dy. Na rysunku 1.2c wystepuja dwa wiezy pozostawiajace juz tylko jeden Stopien swobody (obrét), Na rysunku 1.2d swobode tarczy ogranicza przegub (waleowy 0 osi prostopadiej do plaszczyzny xy), ktOrego skutki dzialania sa takie same, jak dwéch pojedynczych pretow. Na rysunku 1.2e, f wystepuia trzy wigzy w dwoch wersjach albo jeden praegub i jeden pret, albo trzy prety.W taki spos6b dochodzimy do najprostszego ukladu niezmiennego ~ pojedyn- czej tarczy pozbawione} wszystkich trzech przynaleémych je} stopni swobody. Analogicznie rozumujemy w przypadku bryly, dia ktorej rozpatrajemy w prze- strzeni szeé stopni swobody. ‘Analizujac polaczenia wiezami? bryt (tarcz) migdzy soba i z podiozem, zaréwno elementy taczone, jak i laczace traktujemy jako niepodatne (sztywne, nieodksztatcaine). W praypadku szesciu (bryla) lub treech (tarcza) odpowiednio usytuowa- nych wiezdw mamy do czynienia z calkowizym unieruchomieniem. Wprowadza- jiac wiezy w liczbie mniejszej, dopuszczamy niektére przemieszczeni W tablicy 1.2 przedstawiono przyklady polaczeri migdzy brytami i tar- czami oraz zamocowari na podporach, najpierw dla ukladéw przestrzennych, a nastgpnie plaskich o réznych liczbach wiezdw réznie usytuowanych i okres- onych przemieszczeniach swobodnych. Podano sposoby oznaczef, sily (reak- je) wystepujace w polaczeniach i sity, ktore musza byé rowne zeru, Wigzy przedstawiono w postaci: pretéw dolaczonych preegubami eliminujacych poje- dyncze przesuwy, przegubéw kulistych eliminujacych dla przestrzeni tray prze- suwy i przegubdw walcowych likwidujgeych dla przestrzeni dwa obroty i trzy przesuwy oraz dla plaszczyzny dwa przesuwy, ponadto ~ przegubéw krzyzako- wych (Cardana) uniemoéliwiajgcych trzy praesuwy i jeden obrét. Pierwsze z wymienionych przegubéw dopuszczaja trzy niezaleie obroty, a drugie ~ jeden obrét (tak w przestrzeni jak i na plaszczyénie). Dwa wigzy-prety © liniach dzialania przecinajacych sie w jednym punkcie (rowniez w niesko- czonosci) odpowiadaja jednemu praegubowi waleowemu, a takiez tray prety (nie lezace w jedne} plaszczyinie) odpowiadaja praegubowi kulistemu. Sily uogélnione pokazane na schematach, powstajace w polaczeniach, sa to taw. reakcje zaliczane do sil biernych. Dziataja na obie laczone czesci i maja rzeciwne sobie zwroty, poniewaz. jako sily wewnetrane wzajemnie sig rowno- waia. Prayezynami ich powstawania sq obciazenia (oddzialywania) zewnetrzne zaliczane do sit ezynnych (nie pokazywanych na rysunkach omawiane} tab- licy) Sity skupione sq oznaczane wektorami z pojedynczymi strzalkami, mo- ‘menty za’ ~ wektorami z strzatkami podwéjnymi. Symbole omawianych sit uogélnionych sq opisane wg ich orientacji w stosunku do przyjgtego prostokatnego ukladu wspdlrzednych. Podane w tablicy przemieszezenia w stosunku do wymienionych osi oznaczone wg nastepujace] umowy: u x, w to przesuwy rownolegle odpowiednio do osi x, 2 Gx» %y» _ 10 obroty odpowiednio wzgledem osi x, y, z. Wiezy podporowe moga byé podatne na przesuw lub na obrot ewentualnie i na jedno ina drugie. W omawiane) tablicy rozpatrzono rowniez kilka przypadkéw pojedynczych wiezow zapewniajacych przemieszczenia wprost proporcjonalne do odpowiednich reakeji. Wymienione wlasciwosci charakte- 3 Formalnic biorae, liceba pojedynera od wyrazu wigey aie istniee, jednak zmuszen} Jesteimy w pewnyeh praypadkach storowaé jg w posta wien”. Wyraz . wid” pozostawiamy dla ‘okresiania spraw dotyezgeych stosunk6w migdzylidzkich no Pods la Kieran Saye body pa |S rr [ica] Sly w polyezenia Uklad igen {i modlive premieszezenia Pn Bye a podporne A ay byt (tare) of 1.2, Polaczenia bryl arc, przekuzywane przex nie sly | modliwe wzajemne przemieszczenia : zk = = ae puuozaysozsdsented wo} - ‘eetepeo| waft] bime ES gee ig fi “2 = [ssionae sto] ~ a —— mi T ° ads seep “od Sag yy = ences fr toe | = ungated 2 peice poe oe Gln aig - 3 oo) oe Bae | termpoa a | oe é oo ooo woud nooyen ee at nisi «6 ufo “ ifs Shee z Shee Re -- | ee (ewepse9) woynetay z 1 (p>) C1 engeLwwartoscig tew. sztywnosel praestw k hub szaywnosel obrotu x. Praez ipwnoié rozumiemy tu wartos sily uogdlnione} powodujace] odpowiadajace tej sie uogolnione przemieszczenie o wartosci rownej jeden. Moina rownied postugiwaé sig tzw. podatnoscig przesuwu + lub podatnoscig obrons wwartoicia praemieszczenia ogolnionego (tzn. albo przesuwu albo obrotu) spowodowanego odpowiednia sily uogolniong © wartosci réwnej jeden. Ist- higje tu oczywista zale?oSé polegajaca na tym, de podatnosé réwna sie odwrotnosei sztywnosci Pojedyncze elementy, jak i ich zespoly, w zaleznosci od swego prze- maczenia moga byé ukladami calkowicie niezmiennymi (nieswobodnymi) lub tukladami o ograniczone) liczbie stopni swobod), tan. z dopuszezalnymi (koniec2- ‘nymi) niektérymi przemieszozeniami, W drugim preypadku mamy do czynie- nia 2 mechanizmami, jak np. caworobok przegubowy, uklad korbowo-wodzi- kowy. Pierwszy przypadek dotyezy awykle calosei Konstrukeii, seczegélie np. budowlanych. Sprawami tymi zajmuje sig tw. analiza kinematyczna, W tablicy 12 podano prayklady polaczei zapewniajgcych niezmiennose lub czgsciows zmiennosé w zaleznosei od liczby i usytuowania wigzow. Sq to zagadnicnia taw. geometrycane) zmiennosci zwigzane} 22 stosunkiem liceby wigzow do liceby bryt lub tarce, Jeli iczbe stopni swobody jakiegos ukladu oznaczymy przez s, liczbe bry! przez B, licebe tarcz przez T, pojedynczych preegubow przez Ri wigzéw-pretow preee P, to mozemy napisac: ~ dla ukladu preestrzennego z przegubami Kulistymi 6B-3R-P (11) — dla ukladu przestrzennego z przegubami walcowymi 6B-SR-P (12) — dla ukladu przestrzennego z przegubami krzyZakowymi (Cardana) 5 = 6B—4R—P (13) — dla ukladu plaskiego 7 przegubami waleowymi s=37-2R-P (14) Preez przeguby pojedyncze rozumiemy takie, kt6re tacza ze sobq dwie bryly lub dwie tarcze. W celu potaczenia jednym preegubem n tarcz liczba odpowiadajacych mu preegubéw pojedynczych R wynosi n—1. Warwick ilosciowy niezmiennosci geometrycznej dla wszystkich przypadkow ukladow nieswobodnych przedstawia sig nastepujaco <0 ws) Poza przedstawiona zmiennoscia geometrycang i je} przeciwiesistwem ~ nie- zmiennoécia geometryczna moze pojawiaé sie tzw. chwilowa zmiennos¢ kinema- tyczna wynikajgca z nieprawidlowego wzajemnego usytuowania wigzw. Za- chodzi ona wowezas, gdy mimo liczby wigzow formalnie zapewniajace) nic zmiennos geometryczng nie jest wykluczona zmiennosé polegajaca na tzw. chwilowej, dowolnie duéej lub ograniczonej, zmianie polozenia linii dziatania wigzdw. Prowadzi to albo do catkowitej, nieogranicaone}, zwykle niszczacej (katastrofalne)) zmiany potozenia bryly lub tarczy, albo — gdy zmiana poloze- nia jest formalnie ograniczona — do réwnied niszczacego wzrostu do nieskon- ezonosci wartosci sit wewnetrznych w przypadku opisanej zmiennosci chwilo- W celu wyjasnienia probleméw zmiennosci chwilowe| mozna rowniez korzystaé z pojecia srodka chwilowego obrow. Ot62 gdy np. linie driatania trzech wiez6w unieruchamiajacych jedna tarcze przecinaja sig w jednym punkcie, to istnieje mozliwos chwilowego nieskoriczenie malego (pomijamy ‘odksztalcalnosé tarczy i wigz6w) obrotu tarczy wok6! tego punktu, co prowa- 0, tan. odleglosé punktéw wskutek odksztal- cenia wztasta Jeieli w nicodksztalconym ciele zaznaczy sig dwie prostopadte i przecina- jace sig w punkcie 0 linie proste x i y (rys. 1.13), to po przylozeniu obciazenia linie te moga przyiaé nowe polozenia x i y’. Kat yyy, 0 jaki zmienia sie ‘waajemne potozenie linii, nazywa sie katem odksztalcenia postaciowego w pun- kcie 0. Kat ?,, wyraza sie w radianach i uwaza za dodatni, gdy kat miedzy ‘wymienionymi prostymi maleje po odksztal 1.8. Postawowe zatozenia W zakresie zalozed zwigzanych 2 materialem przyimujemy najcagiciej, 2e stanowi on ofrodek ciggls, jecuorodny i izotropowy. Tstotnym jest przyjecie dla rozpat- rywanego materialu okreslonych 2wiqzk6w migdzy naprezeniami i odksztalcenia- mi oraz ewentualnie innymi wlasciwosciami tworzywa. Tego rodzaju. zwiazki nazywa sie ezsto réwnaniami Konstytutywnymi (Gzycenymi). Do takich zwiazkow, ww szczegélnym przypadku materialéw liniowosprezystych, nalezy uogdlnione prax wo Hooke'a wyrazajace liniowa zalemmosé odksztalcen od naprezet. Na przykiadzie zagadnienia rozciagania preta prostego 0 stalym prze- kkroju okreslamy podstawowe zwiazki miedzy stanem naprezenia i stanem ‘odksztalcenia w przypadku materialu o liniowych wlasciwosciach sprezystych. Wyrdznimy tu warunki réwnowagi, warunki geometryczne i zwiazki fizyczne charakteryzujace rozpatrywane zagadnienie, A.Warunki rownowagi Na niewaaki pret prosty 6 stalym polu A przekroju (rys. 1.14) dziala uklad sit lub jedna sila P, kt6ra w kazdym praekroju wywoluje site rozciggajacy N = P. W przckroju popreceznym wystepuia naprezenia i zakladamy, 7 beda to wylgcznie naprezenia normalne 0 wartosci ¢. Uklad sil clementarnych @d4 musi byé rownowazny sile N, stad piszemy warunek oda =n (1.14) adzie o i N— odpowiednio wartosci naprezenia i sity osiowel CT ai B.Warunki geometryczne Pod dziataniem sity pret odksztalca sig. Przyjmijmy, co moina sprawdzi¢ doswiadczalnie, ze nastapi przesunigcie preckrojéw poprzecanych wadiue osi preta przy zachowaniu ich plaskosei i prostopadiosei do osi (rys. 1.15). Niech przesunigcie dowolnego przekroju, ktorego polozenie przed odksztatceniem okresla wspélrzedna x, wynosi u, wowczas wzajemne przesunigcie dwu prze- cciwleglych przekrojéw odlegtych 0 dx wynosi du aL Fe etd 2 Rys. LIS. Wyadluzenie wagledne « (ewane réwnied wydluzeniem jednostkowym lub “wlasciwym albo odksztatceniem wzdluznym) okresla sig wzorem (15) Wydluzenie to, jak wynika z definicji, jest wielkoScia niemianowang. W przypa- dku écisk ania analogicena wielkosé nazywa sie skrdceniem wlasciwym. Zaleemosé (1.15) ujmuje zwigzki migdzy przemieszczeniami i odksztat- ‘Seniami. Z zatozenia plaskich praekrojéw wynika, 2e dla danego przekroju cenie ¢ bedzie miato wartosé stata (e = const. ~ Wydluzenie calego preta 1 = I oblicea sie ze weora DB i=u,_,=feax (16) __ Teteti dodatkowo preyimie sig, 2e wydluzenie « jest rownied stale ze wzgledu na | wowczas ? t = a7)Zmieniajg sig nie tylko wymiary wedluine rozcigganego preta, lecz row- niez pierwotny wymiar poprasceny d (np. érednica) zmienia sie na d'«Za- Kladajac, 2 wydluzenie w kierunku popraecznym jest rownomierne, wyznacza é a Wydluzenie to nazywa sig wydludeniem poprzecenym sig &, i oznacza sig symbolem ¢’. Otrzymujemy « nia d>d’, a wige 2 <0. W przypadku rozciaga- ©. Zwiazki fizyezne W celu wyznaczenia wydluzen w zaleosci od wartosci obciazenia konieczne jest ustalenie fizycznego prawa dotyczacego 2wiazku miedzy odksztalceniami i naprezeniami, Prawo takie wyprowadzit na podstawie doswiadczei nad pretami z materialow sprezystych Robert Hooke! w 1672 r, formulyjae je nastepujaco: ut rensio sic vis (jakie wydluzenie, taka sila). Stosujac wspélezesne pojecia, prawo Hooke'a? moina wyrazié: wydluzenie jest wprost proporcjonal- ne do naprezenia, kt5re je spowodowalo 1 Ee (1.18) Wielko8 £ charakteryzuje odksztalealnosé materiatu i nazywa sie modulem Younga® lub modulem (wspélezynnikiem) sprezystosci wadluine). Poniewaz ¢ jest wielkoscia niemianowana, modut E ma wymiar napreze- nia, Prawo Hooke’a, jak wynika 2 wzoru (1.18), definiuje zwiazki fizyezne migdzy odksztalceniami i naprezeniami jako liniowe. Wydluzenie poprzecz~ ne jest rowniez proporcjonalne do naprezenia, natomiast stosunek #/e’ jest liczba stata zalezna od wlasciwosei materiatu gave (19) adzie v — wspélezynnik Poissona”. Dia wigkszoéci materiaiw wspélezynnik Poissona zawiera sie w zakresie 1 F gered. Z rownania (1.18) wynika, #e dla przyjetego przez nas zatozenia plaskich praekrojéw réwniez o musi mis skad z rownania (1.14) wynika w danym przckroju wartosé stala, te 1.20) a=5 fi adzie 4 — pole powierzchni przekroju poprzecznego. ® Robert Hooke (1635-1703) fzyk angielski » Réwnoczeénie i nieraleenie od Roberta Hooke'a prawo usta Edme Mariotte (1620-1684). Dlatego nickiedy stosuie sig okredlenie— prawo Hooke'a-Mariotte's. > Thomas Young (1773-1829) ~ prayrodnik angielski “ Simeon Deni Poisson (1781-1840) ~ matematyk i fizyk francuskl Wydlutenie calkowite 2 preta wyznaczamy, wstawiajac do wzoru (1.16) wyliczone z wzoréw (1.20) i (1.18) N a 21) i otrzymujemy tn Sua (1.22) Jeéeli N = P = const, A = const, £ = const, to PL =i (1.23) Hoczyn EA nazywamy sztywnosciq preta rozciaganego lub sciskanego. Poza prawem Hooke'a wazne sq zatozenia dotyczace sposobu dziala- nia sit na konstrukeje Podezas rozpatrywania zagadnieé x zakresu statyki prayimuje sig w wielu preypadkach, Ze: 1) Sily preylozone do konstrukefi warastaja od zera do swych koricowych wartosci w spos6b ciagly i powoiny. 2) Dzialania poszezegéinych obciaéeA na dany uklad sprezysty sq od sicbie niczaleéne i w zwigzku z tym wywolane przez nie sily wewnetrzne {odksztalcenia mozna do sicbie dodawaé, stosujac zasade superpozy¢ji 3) W warunkach malych odksztalcei i praemieszezem wartosci ich sa proporcjonalne do obcigzeh, w tym przypadku uklady te nazywamy liniowo- Sprezystymi. 4) Obowiazuje zasada zesztywnienia. Wedlug nie} do zdleformowanego Uukladu materiainego mozna wykorzystywaé ogélne warunki rownowagi takie Same, jak w przypadku ciala sztywnego. Przy malych deformacjach stosuje sie réwnania réwnowagi dla polozenia konstrukeji w stanie nieodksztalconym. Umorliwia to nie uwzglednianie preemieszezeh lini dzialaa i punktéw przylo- enia sit obciazajacych obiekt. __ 5) Odksztalcenia konstrukeji sa proporcjonalne do obciaéet i znikaja po ich usunigcin. 6) Popraecene prackroje pretw plaskie przed odksitalceniem pozostaja " Plaskie i po odksztalceniu. Nazywa sig to hiporeca Bernoulliego.” 7) Sposdb przylozenia obciazenia ma wplyw na rozklad napredef tylko W niewielkim obszarze Weémy na prayklad pod uwage try jednakowe prety éciskane sila © wartosci P (rys. 1.16), Realizacja obciazenia praedstawia sig jednak dla Kazdego preta inaczej. W pierwszym dzialanie sily 0 wartosci P rozklada sie Jednostajnie na catym preekroju, w drugim tylko na ezeSci, aw trzecim praenosi Sie za postednictwem kul, a wige rozklada sig na bardzo mala powierzchnie "Jakub Bernoulli (1654-1705) matematyk i fay szwajcarsj nierévnomiernie, Rozklady naprezei w sasiedztwie obciazone) powierzchni beda sig rzcezywiscie ré¢mily miedzy soba (jak to pokazano na rysunku w Wy Kresach napreéen), Wystarczy jednak przesungé rozpatrywany _prae- rj nieco dalej (ok. 1,54), a zauwazalnych réinie w rozkladzie nie bedzie i do wyznaczenia napredeA _moina stosowaé zalemosé o = P/4. Do tych wnioskéw, na podstawie analizy teoretycznej, doszedl de Saint-Venant” jw 1855 1. sformulowat prawo: Jezeli na pewien niewielki obszar ciala sprezys- tego pozostajacego w réwnowadze dzialaja kolemo rozmaicie rozmieszezone, ale ‘satyconie réwnowarte obeigéenia, to w odleglosci od obszaru przewy2szajacej wyraénie jego rozmiary powstaja praktycznie jednakowe stany naprezenia i od- ksztalcenia, Jest to zasada sprezyste) rownowaznosei statycznic rownowainych ukladow sil, kt6ra dla praktyki jest nieawykle cenna. Prey ‘wyznaczaniu naprezet i odksztalcen spowodowanych okreslonymi sitami moz- na zamienié je (na malych obszarach) na dowolne, byle statyeznie rownowazne uklady i osiggnaé praktycznie Scisle wyniki. Umodliwia to modyfikacje fak- tycanych obciazen w celu utatwienia rozwiazania zadania a WANN) AL TM | i uf 1 + b aye 6. Nalezy stwierdzié, ze w niektorych wainych prypadkach przytoczone zalotenia nie moga byé zastosowane. Na przyklad w konstrukeji wykonane) z materialu podlegajacego prawu Hooke'a zaleznosé migdzy obcigéeniami a przemieszezeniami moze byé nieliniowa. Wowezas w rownaniach rownowagi nalezy uwagledniac konfiguracje konstrukeji odksztalconej. W ukladach 0 ni \wielkiej sztywnosei przy malych odksztalceniach w2glednych moga wystapi¢ ‘amacene przemieszczenia, ktdrych skutkiem bedzie istotna zmiana polozenia miejse praylozenia sit zewnetranych. 7 Bard de Saint-Venant (1797-1886) - wykladowea francuskic) Ecole des Ponts et Chaus- sés, jden 7 Klasyeznych twércSw techniczne) teoril spreéystosi, wychowawsa wicks wybitnych ww tg) diedzinie uezonych, Oméwione zalozenia dotyczyly w glownej mierze obcigiei mechanicz- anych zmieniajacych sie bardzo wolno i nie powodujacych zmian temperatury ‘obiektu, czyli w procesach 0 charakterze izotermicznym. Pray obciazeniach _szybkozmiennych w konstrukejach_moga wystepowaé zmiany temperatury wywolane wydziclaniem sie ciepla. Réwniez i odrebnie wywotane obcigzeniem ‘cieplnym pola temperatury obiektu moga powodowaé pojawienie sig w nim “naprezedi cieplnych, zwanych naprezeniami temperaturowymi Inng grupe zagadnieh stanowia problemy szybkich, jedno- i wielokrot- fh zmian obciazenia. Wynikajace stad odksztatcenia i naprezenia dynamicz- ‘0 charakterze udarowym oraz drgania wymuszone moga prowadzié do miszezenia zmeczeniowego. Wymienione ragadnenia womagaie wprowadzenia dodatkowych zloie, wch od przedstawionych dla problemow statycenych i jane Biireboie w odpowicdnich roedistch podrgczika. iatOkreSlanie podstawowych wiasciwosci mechanicznych materiatow 2 ‘Tablica 2.2. Proby technologiczne Nara Badane obiekty ‘Obciaienie | Omnacvenie normy Proba tlocznoici metody | cenkie blachy, twimy, | doratne PN-79/H-08400 Erichsena bednaska ‘Proba prveginania blach, | blacky, taémy, oratoe wielokroiie | PN-90/H.04407 aim, bednarki bednarka zmienne Proba preeginania drut | drut ddoraine wielokrotnie | PN-83/M-80002 Proba nawijania drutw | drut doraéne PN-87/M-80004 ‘Proba speczania metal docaéne PN-83/H-04411 ‘Probe splaszezania metal doraéne PN-62/H-04412 ‘Préba technologiczna doraéne PN-76/H.08425 rozginania ksztaltownikiw 2.1. Metody badan wytrzymalosciowych Znaceny postep w dziedzinie inzynierii materialowej w zakresic opracowywa- nia coraz to nowszych materialéw konstrukeyjnych oraz bieZaca kontrola produkeji wymagaja prowadzenia rozmaitych badat wlasciwosci materialow yych warunkach obciazeé mechanicznych i cieplnych. Niekt6re metody badar wlasciwosci mechanicznych metali zestawiono w tabl. 2.1 ‘Tablica 2.1, NiektOre metody badatt wlasciwoSei mechanicznych metall Sposréd stosowanych ada wiasciwosci technologicanych moana wskazaé ina t2w. priby technologiczne wymienione w tabl. 22. Badania wytrzymatosciowe realizuje sig za pomoca specjalnych maszyn, cze- sto uniwersalnych, tzn. umodliwiajgcych wykonywanie réznego rodzaju prob przy uiyciu stosownych przyrzadéw i urzadzet pomiarowych, znajdujacych sie w typo- wym wyposazeniu lub odrebnie zamawianych jako wyposaienie dodatkowe. W dalszym ciagu podamy wiadomosci dotyczace watniejszych zagadnien badawezych wlasnosci mechanicznych materialow konstrukcyjnych. Charakieriyene wielote Onnacenie : Ra wake Wahl | pene | ORIG 2.2. Proba statyczna rozciagania Feet aca ee doraine PN-OYE-O4310 Tako podstawowe doswiadczenie w wytrzymaloéci materialéw, majace dopro- ae ee Bea cr eeracaitn Wadzié do okreslenia wlasciwosci mechanicanych material, uvaza si prabe ae ozciggania, Probka do badai na rozciyganie ma zazwycea) postac preta es eis okragiego 0 okreslonych normami wymiarach. Przykladowo w tabl. 23 Probe syeza zgiania | moment iajacy isto Pra satyerm icine | sn poprscena doraéne % tse sie! ||) coer | pms Tablica 2.3. Wymiary w mm prObek z glowkami Zotonych sanow | moneatyaleae | sreace Ea do chwytania w szcegh (yg PN-91/H-08310) sepeicla tapreenia wywolane @ =| Se tition bydrontatyxnym " Pomiartwardotei mea |okalay wtjouomy stan donine | PNSIALONSD —+ | piesotrotaeh Ze sgirotnych Ly = Td spocobem Brinn | napredela Sale| Salas «los mea eee Pri pelzania meta | la rorlgajaca stale PN-761-01930 etbui| pae| | ae | min | min Proba rata sti | da roa ceeeate | PN: a aie see ene 0 [3 «|= |» | @ || = | 3s “i Br a | »|2| 3 | o| 6 | ss cls a | 3 | » | 9 | x | 3s | us roby angcreiowe | ly oxlowe,momenty ainjce, | widotromic [PN oe ee |e | | os Cee ee ee ; | os 3 | # | x | | | 9 | 19 Pie etacowe tly oniowe, mementy ginance, | udarowe | PN-EN10045. Ee " rains |B Non 1s | 10 w | % | @ | 130 | 1 | 10 | 200 aie ine Pel Sale eee le (aii es ia odpornota | wapoleyan nen amicne | PNS7/H-O4S nin | ets : mlel ale) 2) e) eB) 2) ie] eB Fiestas i | 25 mo | 1s | 10 | 300 | 20 | 25 | aspokazano ksztalt i wymiary w mm probek do chwytania w szcz¢ki maszyny wytrzymatosciowej. Charakterystyczna cecha tego typu probek jest stosunek lugosci pomiarowe} Zo do Srednicy probki d,. W przypadku podanym w tabl 23° uwzgledniono probki S-krotne (Lg Sd,) oraz driesigciokrotne (Lo = 10d,). Korice odcinka wyznaczajgcego dlugosé pomiarowa sq punktami, Ktdrych zmiany odlegtosci w trakcie proby rozciggania mierzy sie 20 pomoca odpowiedniego tensometru. W saczeg6lnych przypadkach, gdy nie ma modliwo- fi wykonania probek okraglych (np. w badaniach wytrzymaloSei blach), stosuje sig rownied probki plaskie. Ponadto naledy zauwazyé, Ze w sytuacjach, gdy jest do dyspozyeji mata ilosé badanego materiahu ~ co zdarza sig niekiedy w bada- niach ekspertyzowych, np. zniszczonych elementéw konstrukgji — istnieje mod- liwoSé pewnych odstepstw od wymiaréw prébek zalecanych norma Rys. 21. ~__W maszynie wytrzymalosciowej, zwane} zrywarka, probke poddaje sie roz- | Gaganiv. Na rysunku 2.1 przedstawiono zdjgcie uniwersalne) maszyny wytreyma- fosciowe!firmy INSTRON Model seri $500. Praca tej serwohydrauliczne) maszy- Gy steruje komputer, Odpowiednie programy oraz réine urzadzenia wehodzace © sklad wyposazenia zasadniczego oraz dodatkowego maszyny umodliwiajg Jealizowanie nie tylko badania na rozciaganie, ale townie? ina Sciskanie, zginanie, ie, kruche pekanie, pelzanie i relaksacje. Badania te moza wykonywac romych temperaturach, przy zastosowaniu odpowiednich komér grzewezych Do zamocowania probki shvza uchwyty gory / i dolny 2. Gorny uchwyt polaczony 2 popreceka 3, kt6ra przesuwa sig wadiud koluma 4, co la na dostosowanie odpowiedniej odlegiosci uchwytow w zaleznosci od Sci probki. Serwohydrauliceny uklad napedowy maszyny wywoluje, skutek wzajemnego przemieszezania sig glowic potaczonych z zamocowana rbbka, sil rozciggajaca obcigzajaca probke, Do elektronicznego sterowania praca maszyny sluty pulpit sterowniezy polgczony z wieta 6 oraz komputer, w sklad ktorego wehodzi wieza 7, stura 8, monitor 9 oraz drukarka 10 shu2aca do wydruku wynikow badas. © Podstawowg probe rozciggania nazywa sie statyezna, chocia’ obcigzenie golno narasta z okreslong predkoscia. Zaktada sie jednak, 2e odpowiadajace lonym naprezeniom odksztalcenia pojawiaja sie natychmiast po zadziala- ‘obciazenia, tzn, Ze istnieje w kazde) chwili rownowaga w stanie naprezenia odksriatcenia, W dure] mierze jest to stuszne dla odksztalceii sprezystych; W zakresie jednak odksztaicet plastycznych dia wielu materialow przyjecie akie jest niezgodne 2 rzeczywistoscia. Normy przewiduja ograniczenia mak- fmalne} predkosci rozciagania (badé tez obciazania). Ze wagledu na norme wtkowo w tym rozdziale sile bedziemy oznaczaé litera F zamiast P, a pole roju litera S zamiast A. Po ustaleniu odpowiednich parametréw: realizacji obcigzenia probki, Miaru je} adksztalcenia oraz sposobu rejestracji wynikéw rozpoczyna sig rozciggania. " Przebieg proby rozciagania i towarzyszace jej charakterystyozne efekty wyjasnig, prowadzac obserwacje zachowania sie probki oraz rozpatrujac tikajacy z proby wykres zalemosci miedzy sila rozciagaiaca Fa wydluzeniem ikowitym AZ okreslonym dla jej dlugosci pomiarowe). Na rysunku 22 dstawiono wykres w ukladzie F—AZ dla przypadku rozciggania probki = 10 mm, L,=0 mm) ze stali weglowe| konstrukcyjne} 0 zawartosci 2 c - po odcigieniu prbka powraca do pierwotne} dlugosci, nie mona stwier- Zadnych trwalych wydluzen, wykres jest linia prosta. Potwierdza to wa?- Prawa Hooke'a w odniesieniu do odksztalcen sprezystych. Pray dalszym je obcigieh wykres zakraywia sig, co dowodzi odstepstwa od prawa oke'a i wiate sig z powstawaniem trwalych odksztalcot, Po osiagnigciu nej wartoici sily F, sila mimo wzrastajacych wydluzen nie tylko nie werasta, moze nawet chwilowo zmniejszaé sig. Poniewaz odksztalcenia zachodza tu Werostu obcigzenia, zachowanie materialu okresla sie jako plyniecie.of «4 eae eile ys. 22. Z chwila rozpoczecia plynigcia na powierzchni prdbek pojawiaja sig drobne bruzdy widoczne jako linie tzw. linie Litdersa lub Czernowa, nachylone do osi probki pod katem ok. 45°. Sa to slady gwaltownych wzajemnych przesunigé (poilizgsw) czastek matcrialu, Pojawiaja sie najpierw w jednym miejscu, 4 nastgpnie rozszerzaja sie na caly pomiarowa dtugosé probki. Przy dalszym trwaniu proby plyniecie ustaje, nastepuje tzw. umocnienie; dalszemu werostowi wydluzen wyraénie 0 charakterze plastyczym towarzyszy wzrost sily. Stosu- nek wydluzenia do sily nie jest wprost proporejonalny. Z chwila osiagnigcia maksymalne} (w czasie trwania proby) wartosci sity Fw jednym miejscu prdbki pojawia sie gwaltowne zwezenie, zwane szyjkq. Przekrdj zmniejsza sig Ww tym micjscu prey spadku obcigéenia, az w koficu pret ulega peknigciu. Daielge site F praez pierwotne pole przekroju S, (bez uwzglednienia odksztal- cei), uzyskuje sie tzw. naprezenie umowne lub nominalne a,. Aby wyznaczyé naprezenie rzeczywiste, nalezaloby sile F podziclié przez rzeczywiste pole Przekroju 5 odpowiadajace wartosci dziatajacej sity (z uwzglednieniem zmnie)- szenia sig pola przckroju). W zakresie odksztalcen sprezystych roznice w prze- kroju poprzecenym sq bardzo male. Przy dalszym rozcigganiu réénice te sa wyrazne, Z chwila powstania szyjki przekroje w tej strefie nie zachowuja Plaskosei, a rozklad rzeczywistych naprezesi nie jest rownomierny. Wydludenie wagledne ¢ wyznacza sig ze w20ru ¢ = AL/Ly. Poczatkowo, gdy wydluzenia sq réwnomierne, tak obliczona wartosé odpowiada rzeczywistym wydlui niom wlasciwym; z chwila pojawienia sie szyjki jest to Srednia wartose wydluzenia na okreslone} dlugoici pomiarowej. Poniewa? Sp = const i Ly = const, wige wykres w ukladzie F—AL (sila ~ wydtuzenie catkowite) Po zmianic skali mozna uwazaé za wykres w ukledzie o—6 (pokazujgcy zaleznosé wydiuzenia sredniego ¢,, od naprezenia umownego ¢,). Wyzna- czajac naprezenie rzeczywiste jako iloraz 5 (gdzie S rzeczywiste pole preckroju poprzecenego probki, zmniejszajace si¢ podezas proby rozciggania, © saczegdinie wyraznie po wystapieniu odkszialcen plastycznych i pojawieniu sie szyjki) otrzymuje sig zalemosé rzeczywistego naprezenia ¢ od odksztalcenia liniowego srednicgo, pokazang liniy przerywana na rys. 22. Zgodnie z norma napreéenia graniczne oznacza sig litera R z odpowied- nim wskaznikiem. Najwieksza wartosé naprezenia, prey ktérej jeszoze zachodzi wprost proporcjonalna zaleznosé miedzy wydluzeniem i naprezeniem (zgodnie z pra- wem Hooke'a) nazywa sie granica proporcjonalnosci Ry (lub R,,). Najwieksza wartosé naprezenia, prey ktorej nie wystapia jeszcze odksztalcenia trwale hazywa sie graniog sprezystosci R, Obydwa pojecia sq teoretyeznie niezalez- ne. Wyznaczenie tych napredett nastrgcza wiele trudnosei i budzi watpliwosci ¢0 do celowosci ich praktycanego stosowania. Nie sposob wyznaczyé granice spredystosci zakladajgc zgodnie z definicia, 2 odksztalcenie trwale jest dla tego naprezenia rwne zetu. Aby mieé pewnosé osiagnigcia granicy spretysto- Sci, tezeba ja praekroczyé i stwierdzié istnienie dowolnie malego odksztatcenia trwalego. Bardzo istotna staje sig czulosé i dokladnoéé urzadzeii do pomiarow wydiuzeii ~ tensometrow. Im czulszy jest tensometryceny uklad pomiarowy, tym nizsza ustalamy granice sprgzystosci, co w rezultacie prowadzi do wn ke, 2 w ogdle nie ma materialéw wylgcenie sprezystych, wniosku, ktory potwierdza, Ze zalozenie doskonalej sprezystoxci jest idealizacja rzeczywistych Wlasnosci materialu. Ze wzgledéw praktycanych koniecznym stalo sie przyjecie Wartoéci odksztalcenia trwalego odpowiadajacego umownej granicy sprezysto- ‘Sci, Polska norma PN-91/H-04310 wprowadza jako umowna granice sprezys- ; oes fled Roos = —28%, gdrie Fao, — wartos sily odpowiadajgea trwalemu ‘odksztalceniu 0.05%. Podobne trudnosci wystepujg prey wyznaczaniu granicy roporcjonalnosci. W reeczywistoéci wainosé prawa Hooke'a jest zwigzana prawie dla ‘szystkich materialow z ich sprezystoscia. Mozna wige w praktyce techniczne} ‘identyfikowaé obydwie granice i zidowolié sig wyznaczeniem umownej grani- _-&Y sprezystosei. "Dia uniknigcia nieporozumien wprowadzono pojgcie naprezenia granice- ~ Bézo przy umownym wydiufeniu trwalym x, Naprezenie to w zaleznosci od | $Pesobu wyznaczania oznacza sig symbolem R,., ~ przy zastosowaniu metody Sbciazania, lub R,. ~ przy zastosowaniu metody odcigzania, Opisy szczerdto- We wymienionych metod moana znaleéé w pracy [16] Dokladay pomiar wydluzen sprezystych w zalednosei od naprezerh po- | Bala na wyznaczenie modula sprezystosci wedluane} E, kt6rego wartosci dla Tinych material6w podano w tabl. 2.6. W celu zorientowania sie o wartosci odksztalcen sprezystych wyznacz- dla stali (E = 2,1:10° MPa, y = 0,3) wydluzenie wzgledne wadtuzne i poprzeczne 2’ odpowiadajgce umownej graniey proporcjonainosci Ry, = 210 MPa= spr = 9-001 (0.1%) =ve = —03 0,001 = — 0.0003 (0,03%) Naprezenia odpowiad aajgce sile F, nazywa sig granica plastyecnosci po en W wielu przypadkach po Csiagnieciu stamu plynigcie wartox sity rozciagajace) tlega mafym wahaniom mie-dzy jej bmg F.,, a doing wartoscia F,,, Umoaliwia to wprowadzenie pojeé g6rxej i dolnej granicy plastycznosci. Wahania te jednak, a szozegolnie gorna wartoSé sity, zale’a praede wszystkim od dynamicz- nych wlasnosci maszyny- wytrzymalosciowe) oraz warunkéw przeprowadza- nia proby. Polska Norma Cfefiniuje rowniez gorna i doing granice plastycenosei Ea Fa, ia eR Granica plastyeznosci. w wielt materialach sprezysto-plastycznych latwa do wymaczenia, jest wazn wielkoscia charakterystyczna materiatu. W prak- tycanych obliczeniach inzy mierskich spelnia najczesciej role granicy sprezysto- Sci i proporcjonalnosci. Nie wszystkie jednak materialy wykazuja w probie rozeidgania taka wyrazna (2wiazana 7 ustaleniem lub spadkiem obciazenia przy wzroscie wydhizen) 2x-anice plastycznosci Do celéw praktycznycih definivie sie granice plastycznosei przy umownym wydluzeniu trwalym jako raaprezenie, dla ktorego odksztalcenie trwale wynosi 0.2%; ty = 0,002 (0,2%) i znacza sig Ro,» ‘Naprefenie odpowiad ajace _maksymalne} wartosci sily F,, nazywa sie wytrzymaloscig na rozciager nie E, 3 22) R= Odksztalcenia, jakie w-ystepuja powy2ej granicy plastycanosci, sa gléwnie trwale plastycane i czeiciowvo sprezyste. Swiadezy o tym nastepujace zjawisko: jeteli odciaza sie probke, xap. na wykresie (rys. 2.2) w punkcie C, to wykres odcigdenia przedstawi pros ta CD w przyblizeniu rownolegla do poczatkowej, wylgcenie sprezyste} capa wykresu, Wydluzenia sprezyste stale wzrastaja i powyze) granicy plustycznosci stanowig jué tylko stosunkowo nieznaczna cagSé wydluzenia calkowite z20. Pole ograniczone wyk resem i osiq odcigtych w ukladzie F—AL wyraza prace rozciggania probki, a w ukladzie o—e sredniq prace rozciggania na jednostke objetosci ate Pole OCB (rys. 2.2) eprezentuje prace rozciggania do osiagnigeia ta wykresie punktu C, Wiekszza jej ezeSé zostaje zuzyta na odksztalcenie trwate = pole OCD, mniejsza za$ xaa odksztalcenia sprezyste — pole DCB. W probie rozciagania bada sie zachowanie calego preta przy obciazeniu sila osiowa. Do okrestenia wielkoSei charakterystyeenych materialu niezalednie cod ksztaltu probki wyniki podaje sie w naprezeniach i odksztalceniach wlas- iwych, W tym celu dokonuje sie praclicze opierajac na popraednich zaloze- niach, np. zatozenia zachowania plaskiego przekroju przy rozeiqganiu, Praw- dziwosé zatozes musi byé z dostateczna dokladnoscia potwierdzona przez dos- wiadezenie. Ze scisle wigc teoretycznego stanowiska nie jest modliwe uwolnicnie sie od wplywu ksztaltu probki na wyniki doswiadczenia podjetego w celu okres- Jenia whasciwosci materialu. Wyniki proby rozciagania, przynajmnicj w zakresie spredystych odksztalcer, dzieki prostocie stanu naprezenia i potwierdzenia doswiadezalnego poczynionych zalozes, nie budza praktycznie watpliwose Na rysunku 2.3 przedstawiono wykresy rozciagania stali weglowych w stanie surowym (krzywa 1), w stanie zahartowanym i odpuszezonym (krzywa 2) oraz W stanie zahartowanym (krzywa 3). W stanie surowym material wykazuje wyrai- nig granicg plastycznosci i duze trwale odksztalcenia. W stanie zahartowanym ‘wykazuje cechy material Kruchego i zacenie wicksea wytrzymalosé. Mimo tiiejszej wytrzymalosci stali w’stanic surowym praca rozciagania az do zerwania ‘materialu jest tu znacenie wieksza od pracy rozciagania stali zahartowanc 7 ys. 23. Zauwazmy, 2 mimo wielkich ré¢nic we whasciwosciach wytrzymatos- ciowych nachylenie wyktesu w poczatkowym sprezystym zakresie jest prawie takie samo. Obrobka ciepina podobnie jak i zawartosé wegla nie wplywaja rawie na wartosé modutu sprezystosci wadluznej stali weglowych. Wyirzymalosé R,, jest cecha bardzo wartosciowg dla Konstrukgji, ale réwnie cenna jest plastycznosé materiaiu, Do celéw technicanych prayjeto charakteryzowaé te wlasciwosé podajac trwale wydluzenie wzgledne i trwale przewezenie w miejscu zlomu (w procentach), Oznaczong przed zerwaniem divgosé pomiarowa Ly micrzy sig po zer- waniu jako L, (rys. 2.4) i wyznacza wydluzenie” 3 Flom powinien bye oddalony od kocow dtugose! pomiarows co najminigj 0 1/3 L,£0 999 7" 100% 23) Wyniki te beda tylko wéwezas pordwnywalne, jeveli stosunki dlugosci pomia- rowe} Lo do Srednicy dy beda takie same. Polskie Normy zalecajg dlugosé pomiarowa Lo = Sdo cen ie tg A oe a Rys. 24. W celu uniknigcia nieporozumiesi nalezy zaznaczyé dla jakie) dlugosei pomiarowe} wyznaczono wydluzenie piszac As, A, itp. Micrzac srednice praed zerwaniem dy i po zerwaniu w miejscu ztomu d, motna obliczyé pola preekrojéw dB _ nd? Ae Sy 100% ee 0 gdzie Z — preewerenie, ° Dla migkkiej stali wielkosci te wynoszg orientacyjnie 4, = 33%, Z = 60%. Obowiazujace w Polsce przepisy dotyczace‘warunkow preeprowadzania roby rozciggania oraz stosowanych oznaczeri sq ujgte w PN-91/H-04310. W tablicy 2.4 zestawiono okrestenia naprezen i odksztalees wyznaczanych na podstawie wynikow proby rozciagania, Przy uzyciu maszyny wytrzymatosciowe} typu INSTRON bezposrednio Po preeprowadzeniu proby statyczne} rozciagania mozna otrzymac wydruk ‘wynikéw z wartosciami charakteryzujacymi material probki. | Tablisa 24. Napretenia | odkstaccnia wyznacrone na podstawle proby rozsiagania ee Okreilenie wiekosc Jome: |czznie Weir jedno- ste! Uvagi napreenie odpowiadaee site rozsiagajte) F, od tére] WD tem srystepuie wyrainy wzrost wydhutenia forigzane) probkiy ais ehzeslonyeh materialow ror. sania sig edna granie plastye ric Ray Ora dona sani ples freannit Ry, kb odpowiada sito Foy Fy wyrmacronyen stoownie do aaleed PN1/H-0A3I0 MPa napreenierozciapajace odpo~ wiadajgoe deislaniu sly Bw 2a- leimosci od metody preeprows deanin badania roox6znia sig ma predenie granicane pray umow- ‘nym wydluteniu trvalym: Ry odpowiadajace sil F,, oraz R,,, odposiadaiaoe F., (PN91/H-04310) MPa napredenie odpowiadajae dzia- tani sity rozeiagajace) wywotu- liaej w probee umowne wou | enic x wynosrace 0.2% dlugo- Kc pomiarowe, w zaleinoici od metody preeprowadzania bad- nia rozinia sig umowng grani- oe plastycenosc: ‘Ryo. odpowiadainca sie Fo ~ Rie odpowiadajacasle Fg PNSIALOII0 Roz MPa napredenie odpowiadajgce dzia- ani sly Fy MPs napreienie odpowiadalace dzia- ani sly F, MPa wzgledny prayrost dlugoici po- miarowe) pr6bki proporcionaloe| [po rozerwanivs p~ wskagnik row ny lorazowi dfugosei pomiarows) ‘Ly prac Srednice dy pribki okt lub prasesrednicg rownowai= ng 1.13 /S9 probki phasis)Tablica 2.4, (a) i a Nazwa creslenie wiel I jror en eee oot acel a ne probki okrag: [2 wylgczeniem wplywu wydlue- | naledy wy-| dy —stednicapoccthowa, | 4 % | tussrs} mre ea onary nat Ses ae aces a os eer a alee ie [S)__— pole plerwotng prackoju poprascnego pb, IS, pole najmigiogo prakojapesbi po rozerwaniy Je; — sta rzcigajca, po wplyvem Kir) nasgnne wyrany wazost wydhuenia pk (csingngsegranicyplasyeaoic, 5, _—ta wywolujes umowne wyduieie 0 wart xt Lee. —sta nywoljce wydtueie wale rw2e 02% lugs pomiarowe Le, — naka sla csagniea w case roby rorciagania, [ela w dv ronernania pri ‘Tablica 25, Preykdad wydrulku wyrikOw badania materiale na rury platsrowane Seatysena prSbe roseLagania pride wptonsaych 2 sateriade ne nic ese exper material 8:3 Tnsteon corporation Series 1 dutonatee tatortals Tasting Syscen 1.29 eat Daves 02 Jan 2995 Operator nanet sétviak Sample Tasnetftertton: PROBE Tncertten ype: 8500 Serie chine Parameters of ert! suapte Types Sample tace (prs/ece): 1,000 Hamlatty (0): 59 amp ate (em/ain): 2.000 Tenperature (dep, ©): 20 Dienst: Spec. 3 Diaeeter (em) 40000 ‘Spec amage Leo Gem) 36.002 Grip atstance (en) 40.000 se Seraie \ Steatn DUsplesent Energy to * sae ato. at Auto. Benak Spectaes —Masload Manton! Break Beask. = Totat fins . W tablicy 2.5 przedstawiono przykladowo fragment wydruku dla prob- ki materiatu na rury platerowane. Zestawienie z wyszczeg6lnionymi w jezy- Ku angielskim pozycjami zawiera nastepujqce dane: Srednica probki (Dia- meter) - 4 mm, dlugos pomiarowa (Spec gauge len.) ~ 36, O11 mm, odleg- José uchwyt6w (Grip distance) ~ 40,0 mm, numer probki (Specimen Num- ‘ber) — 1, naprezenie przy maksymalnym obciqzeniu (Stress at max. Load) = -443,3 MPa, odksztalcenie w % przy maksymalnym obciazeniu (% Strain bt Max Load) — 17,23%, odksztatcenie w % przy rozerwaniu probki (M% Strain at Auto, Break) ~ 26,78, praemieszezenie prey zerwaniu (Dis- cement at Auto. Break) ~ 9,643 mm, energia do chwili zerwania (Energy to Break Point) ~ 47,09 J, dolna wartosé granicy plastycznosci (Stress at Lower Yield) - 2592 MPa. Uzupetnieniem tych danych jest uzyskany ‘automatycznie wykres zaleznoici F—AL (Load ~ Displacement) przedsta ‘wiony na tys. 2.5. 80-111 50) Onciazenie, KW 20 40 el eh dae sila dwebe de wile Ce a Przemleszczene, mm Rys. 25, W tublicy 2.6 podano zestawienie poréwnaweze wartosei wainicjszych charakterystyk wlasciwosci mechanicznych niektérych materialow.‘Tablica 2.6. Wlasciwosc! mechanicene materialéw konstrukeyjnych T ‘Modul ‘Granica ye Mota | Se Se | ayaa me TE | | wt | Wyate- | we i eral bradluine|POPE| cayanik |stye.| TOuca- |_| nie | amie coreg | ae) |Polwona S| “gone |Stkanic| “0° ae cd p ra G ee Tee a z 10 Rye 26, pa] MPs Mra| ma | mre | | “ SalOor-a1ac) | 208 | osie 02503 | 214 [ease ap ss 3 : : stat 042-0506) | 214 | oss [025-03] 67 |6s2-768| - | 16 | 20 + Pozostaja do dyspozycji tylko poKrodki, jak np. smarowanie powierz- AOAC) |. 219. | OAH (095-03) 713) 917 10 |30-40) ‘chni uchwytéw lub stosowanie stozkéw plyt Sciskajacych ograniczajacych aan - -wplyw tarcia. W zakresie malych odksztalced sprezystych wyniki proby Se rel lalae Co ake 0 RSIS See percents cpa a pa spreéyny tycznosci robié tego juz nie mozna. Dla materiatu plastycznego, o okre- [Zsliwo rw Re ia | o3e7_joaso27] — | 1aa-303 | 7is-aee | —— | Mone} wytrzymalosci na rozciaganie, nie mo2na w probie Sciskania wy- Aisnina ALO, | 330 [1s | a] — : - maczyé wartosci analogicznej. Probka bedzie praktycanie nicograniczenie Aluminio a7 | oa | 04 | 30 | 101 wa | = ‘splaszezaé sie bez wyrane} utraty spéjnosei material, sila 2a8 bedzie rosia Cina a3¢ | om | om | ao] aoa) — | fa | is BO cosraniccenie ee eee lgbs eens elo et ae de if Prébe éciskania stosuje sie dla celow technicznych do materiatow kru- Oise qu | oor [oa | s| te | — | S| 00 -chych; jest to konieczne rownied dlatego, Ze materialy te wykazuja duzo Wotram io 164 1220-1404 ~ wigksza wytraymatosé na sciskanie niz na rozcigganie. Na rysunkach 27-211 Soran pray ans Pat | ae Ss | —__prrsdstawiono wykresy rozciggania i sciskania dla réénych materiatbw. Dab aro} - | ons} - | oe | so] - | - es Baoa aay JOG] ——re-a 7%. = Gani, jase) — | E Seto ar | om | 03 a 2.3, Proba sciskania Miedt Beeeete eS! | muse Werawdzic oznaczenie standw naprezenia przy rozciaganiu i ciskaniu rdini je tyl ko anakami, to jednak praeprowadzenie proby écskania nastrecza wv pordwnani 2 proba rozeiggania wieletrudnosc, a interpretacajej wynik6w —watpliwosci, Pret sciskany musi micé dosyé zaczne w stosunku do dhigoSi wymiary preskroju: Wprzeciwnym razie pod dzialaniem sily osiowej grozi mu wygigcie, zw. wy boczeni. aige probke miedzy dwiema plaskimi plytami prasy, w preypadku mate- 4 ‘fialow ulegajacych znacznym odksctalceniom stwierdza sig bez trudnosci, ze np, probka eylindrycana zmienia swe} ksztalt na barytkowaty (ry. 26). W sasiedztwie Wwiee plyt poprzecene wymiary probki nie mogg swobodnie sie wiekszae. Wywie- z Yaa tu wplyw sity tarcia na powicrzchni styku 7 plytami. Wplyw ten jest tak ctor wielki, 22 w ogéle stan napredenia nie odpowiada naszym zatozeniom 0 jednostaj- nym rozkladzie napredes. Aby tego uniknaé, nalezaloby czeSé pomiarowg od- sunaé od koricéw 2godaie z zasada de Saint-Venanta przynajmni) 0 1,5 wymiara oprzecznego. Spowodowaloby to wydluzenie probki, co jest niewskazane ze wegledu na wspomniang grozbe wyboczenia. Rys. 2:10,uma (state maltarzowara) ys. 21, Dla stali stale sprezystosei oraz granice sprezystosci, proporejonalnosct j plastycenosci majg te same wartoSci przy rozcitganiu, co przy sciskaniu, na ‘og61 odpada wiec KoniecenoS przeprowadzania prob Sciskania. W obliczeniach przyimuje sie rownie? jednakowa wytrzymatosé na rozciqganie i sciskanie. Wrdd metali technicznych dosyé szczegéina pozycje zajmuje Zeliwo (rys. 2.9). Jest to material kruchy, dla ktérego zalezosé odksztatcen od naprezen dosyé znacznie odbiega od prawa Hooke'a (wykres juz prawie ‘od poczatku ma charakter krzywoliniowy). Nic mozna wiec wlasciwie méwié tu o stale) wartosci modulu sprezystosci £, cay tez 0 granicy proporcjonalnosc. 'W praktyce operuje sig Srednia wartoSciq modulu Z, Wytrzymalosé na fciskanie zwyczajnego Zcliwa szarego jest prawie trzykrotnie wieksza od wytrzymatosei na rozcigeunic. Wiasciwosci sprezyste i plastyczne materiatow wyznacza sig doswiad- ezalnie na odpowiednich probkach. Dla wielu materialow technicznych wlasciwosci te beda jednakowe dla probek wycietych w danym miejscu w roanych kicrunkach. O materialach takich mowi sig, ze pod wzgledem interesujgcych nas wlasciwosci sq izotropowe. Materialy, ktore wykazuja rie, zalezne od kierunku wiasciwosci nazywa sig anizotropowymi. Takim powszechnie znanym materialem anizotropowym jest drewno. Prabka wycie~ ta wadluz wlokien i w takim samym kierunku rozciggana wykaze wlasnosei inne niz probka rozciggana w poprzek wlokien. Pojedyncze krysztaly sa zawsze anizotropowe. Matcrialy polikrystaliczne mozna traktowaé jako izo- tropowe dzigki temu, ze ziarna krysztaléw sq bardzo mate i ulozone w spo- s6b nieuporzadkowany. Niektore procesy technologiczne, jak mp. kucie prasowanie, walcowanie, moga nadaé przewazajace} liczbie ziarn okreslona orientacje, wskutek czego material stanie sig w pewnym stopni anizotropo- Wy, ap. wytrzymalosé blachy na rozciaganie wadluz kierunku walcowania mote byé inna niz wytrzymalosé na rozciaganie w poprzek kierunku wal- cowania. 2.4, Uproszczone wykresy rozciagania i sciskania Proba rozciagania i Sciskania umodliwia doswiadczalne ustalenie zwigzkow migdzy odksztatceniem i naprezeniem w jednoosiowym stanie maprezenia Zwvigzki te dla wigkszosei materiai6w konstrukeyjnych, przynaimnic) w pew- nym zakresie (do granicy proporcjonalnosci) sq liniowe i wyrazone prawem Hooke'a. W zagadnieniach technicenych niezbednym jest uwzglednienie w wystar- czajgcym prryblizeniu rzeczywistych 2wigzkow spoza zakresu sprezystosci linio- we). Modliwosci takie uzyskuje sig najproscie} praez schematyzacie wykresu rzecaywistego jak na rys. 2.12, W seczegéinych przypadkach momma prayjac 2 = n/2 ia, = 0 (rys. 2.13). Cialo podlegajace tak okreslonemu prawu nazywa sie cialem ideabtie plastycenym (sztywno-plastycanym). Na wykresie (rys. 214) przyje- to tga = Fu,/u, (edzie 1, i 4, ~ odpowiednie podzialki), zas 2, = 0, odpowiada to ciatu sprezysto-plastycznemu, Zwrdémy uwage, # na rys. 214 linia ciggla Teprezentuje proces obcigienia. Odcigienie po osiagnigciu stanu plastycznego odbywa sig zgodnie z prawem odksztaloett sprezystych (linia praerywana). Mimo daleko posunigtych uproszczei w stosunku do warunk6w rzeczywistych, przyto- zone modele stosuje sie 2 powodzeniem w zagadnieniach technicanych, szczegol- thie wtedy, kiedy praejécie od stanu liniowej sprezystosci do stanu wyraéne} plastycenosci jest dostatecanie zdecydowane (fizykalna granica plastycanosci) Rys. 2.12, enree Rys. 213. Rys. 214, ___. Dla wielu materialéw zakres ich liniowej sprezystosei jest w stosunku do ich wytrzymalosci bardzo nieznaczny, np. niektore stopy nieéelazne i materialy aiemetaliczne. W takich przypadkach celowe moze byé przyigcie prawa wiaia- ego odksztalcenie z naprezeniem w postaci potezowe (rys. 2.15) e=alof'signe (25) ‘dzie: a, n ~ stale materialowe, sign 7 ~ znak wartosci naprezenia. W scczegdlnosci, jeéeli n= 1, mamy do czynienia x cialem linio- wo-spredystym, jeteli n = co, 2 cialem idealnie plastyeznym. Przykladowo Moina podaé, % dla wyzarzone} miedzi (rys. 28) ustalono (w zakresie do = 0,2%) a = 1,9604: 10-* (MPa)"*, n = 2,36. Potegowe prawo wiazace ma- lazto rownied zastosowanie w technicznych zagadnieniach pelzania materialow metalicznych (rozdz. 26)