�''''

- .,

iletişim
ÇİLEM TERCÜMAN 1977 İstanbul doğumlu. Lisans eğitimini İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyau Bölümü'nde 1999'da tamamladı. İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk
Edebiyatı Ana Bilim Dalı'ndan 2004 yılında yüksek lisans, 20 1 1 yılında ise doktora
derecesini aldı. Ahmet Rasim'in lstanbul'u (2008) ve lstanbul'un 1 00 Deyimi (2013)
adlı kitaplann yazan ve halihazırda İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü'nde yardımcı doçent.

lletişim Yayınları 2571 • Edebiyat Eleştirisi 60

Ş.
ISBN-13: 978-975-05-2314-4
© 2018 lletişim Yayıncılık A.
1. BASKI 2018, İstanbul

YAYINA HAZIRLAYAN Barış Özkul

KAPAK Suat Aysu
UYGULAMA Hüsnü Abbas
DÜZELTi Emre Bayın
BASKI Sena Ofset SERTiFiKA NO. 12064
Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11
Topkapı, 34010, İstanbul, Tel: 212.613 38 46

CiLT Güven Mücellit SERTiFiKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak,
Güven lş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

tletişim Yayınlan SERTiFiKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, lletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr
 ÇİLEM TERCÜMAN

Türk Romanında
Moda ve
Toplumsal Değişim
(1923-1940)

�,,,,,
._ .

iletişim
Babam Ali Tercüman'a...
 İÇİNDEKİLER

Onsöz 11
.............................................................................................................................. ..............

BİRİNCİ BÖLÜM
Hayat ve Moda ................................ ................................................................................... 17

Erken modernleşme döneminde moda ...............................................................25

İKİNCİ BÖLÜM
Kadın Kılık Kıyafeti ve Moda ............................................................ ............... 35
Dekolte ...................................................................................................................................... 35
Kumaş ........................................................................................................................................44
Giysi .............................................................................................................................................48
Kürk .............................................................................................................................................52
Şal ve eşarp ............................................................................................................................56
İpek çorap ................................................................................................................................57
Ayakkabı ...................................................................................................................................59
Şapka ......................................................... .................................................................................61
Mücevher ................................................................................................................................. 64

Tuvalet .......................................................................................................................................65
Kaş ve kirpik ..........................................................................................................................77
Makyaj ................................................................................................ ........................................78
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Erkek Kılık Kıyafeti ve Moda .......................................................................... 87
Erkekler ve moda ...............................................................................................................87
Erkek giyim kuşamı ..........................................................................................................96
Eril aksesuar modası .................................................................................................... 101
Monokl ....................1O1
Saston
...........................................................................................................

103
Yaka çiçeği .
................................................................................................................................

. .. .. . 104
Kol saati ............................................................................................................................ 105
....... ................ ............ ........ ............................................ .........................

Tuvalet .................. ... .... ............... .... .. ......... ...... .. ... ....... . . . . ............. . . . . . . .... .... .............. ..... . ...... 105

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Modanın Şekillendirdiği Bedenler 111
Zayıflık modası .................................................................................................................. 111
Yanık deri modası ............................................................................................................ 117

BEŞİNCİ BÖLÜM
Semt, Mimari, Tefrişat ve Moda .............................................................. 123
Semt ......................................................................................................................................... 124
Ev mimarisi .......................................................................................................................... 135
Tefrişat ................................................................................................................................... 153
Şark veya eski Türk odası .......................................................................................... 168
Dans salonu ......................................................................................................................... 170
Amerikan bar 172

ALTINCI BÖLÜM
Eğlence ve Moda ......................................................................................................... 177
Eğlence mekanları .......................................................................................................... 179
Beyoğlu................................................................................................................................... 180
Tokatlıyan ............................................................................................................................. 182
Pera Palas ............................................................................................................................ 185
Gardenbar (Garden Petits-Champs) ................................................................... 186
Taksim Bahçesi ................................................................................................................. 190
Lebon ....................................................................................................................................... 192
Maksim Bar.......................................................................................................................... 192
Serkldoryan (Cerde d'Orient) ................................................................................. 193
Büyükada .............................................................................................................................. 195
Yat Kulübü ............................................................................................................................ 206
Splendid Otel ...................................................................................................................... 207
YEDİNCİ BÖLÜM
Eğlence Modası ............................................................................................................ 209
Müzik........................................................................................................................................ 209
Dans ..........................................................................................................................................214
Kumar...................................................................................................................................... 234
Balo ........................................................................................................................................... 239
Çay ............................................................................................................................................. 261
Sigara, içki ve uyuşturucular ................................................................................ ... 270
Spor .............................................................................. ............................................................ 279
Tenezzüh ................... .... ........................................................................................................ 286

Sonsöz ......................................................................................................................................291

KAYNAKÇA ......................... .. . . . . . . . .. ......... ..................... .................................................. ........ ......... 295

 Önsöz

Moda denince akla kılık kıyafet gelir. Halbuki moda, politik

doktrinlerden ev dekorasyonuna, sanat akımlarından davranış
biçimlerine kadar sosyal hayatın değişikliğe açık olan bütün
cephelerinde var olabilen bir olgudur. Bu sebeple moda, gele­
neksel toplumlarda bugünkü manasıyla görülmezken modern
toplumlarda en yaygın ve etkileyici haliyle ortaya çıkar; top­
lumsal değişimle birlikte hızını ve gücünü arttırarak mevcudi­
yetini devam ettirir. Üstelik bunu, fikri ve fiili seviyede aleyhi­
ne olan onca çaba ve girişime rağmen başarır. Çünkü çoğu de­
fa değişimin bizzat kaynağı veya tetikleyicisi olan moda, gün­
delik hayatın belirlenmesinde muhafazakar veya anti-kapitalist
sosyologlardan, ekonomistlerden yahut ilahiyatçılardan, idari
ve ananevi kurallardan daha etkindir. Son yıllarda aralarına ba­
zı modacıların da dahil olduğu aleyhtarlarının bireyin özgürlü­
ğünden kendi benliğiyle ilişkisine, kaybolan değerlerden çev­
re ve bütçe problemlerine kadar sayıp döktükleri sorunların
ve yaptıkları uyarıların değil modayı bertaraf etmek hızını da­
hi kesemediği aşikardır. Bu durumu anlamlandırabilmek için
modanın yenilik, farklılık ve güzellikle bezeyerek yahut yara­
tarak sundukları bir kenara bırakılmalı ve alamod şeylerde ifa­
desini bulanların ne olduğu üzerine düşünülmelidir. Nitekim

11
başat alanı olması sebebiyle kılık kıyafet üzerine yoğunlaşsa
da her geçen gün biraz daha artan ilgili literatüre bakıldığın­
da modanın anlamı, doğuşu, kaynaklan; nesne, düşünce, ina­
nış veya yaşam pratiği olarak alamod şeylerin özellikleri, yayıl­
ma süreci, varoluşundaki etkenler, bireysel ve toplumsal haya­
ta etkileri, bireysel ve toplumsal hayat ile bağlan; idare, değer,
inanç, ahlak ve adetlerle çatışması veya uzlaşması, avantajları
veya dezavantajları; yaş, cinsiyet, ırk, sınıf, statü veya kimlik­
le ilgisi vb.nin farklı disiplinler çerçevesinde analiz edilip tartı­
şıldığı görülür. 1
20 10 yılında verdiğim doktora tezinin kitaplaştırılmış hali
olan bu çalışma, moda ve alamod şeylerde ifadesini bulan be­
ğeniler ve tercihler ile bunlar etrafında dile getirilen fikirler ve
açılan tartışmaları derleyip değerlendirmeyi; böylece moda ol­
gusu bağlamında toplumsal değişimi tespit ve tasvir etmeyi
amaçlamaktadır. Çalışmanın ana kaynaklarını, 1923- 1940 yıl­
ları arasında neşredilmiş romanlar oluşturmaktadır. Edebiya­
tın dönemlere ayrılması konusunda bir fikir birliği olmadığı
için farklı aynmlar söz konusudur ve bunlardan biri de Cum­
huriyet'in ilk yıllannı kuşatan 1923- 1940 arasındaki zaman di­
limidir. Ancak çalışma için, bu dönemin seçilmesinin tek sebe­
bi araştırmayı makul ve itibar edilen bir dönemle sınırlandır­
mak değildir. Söz konusu tarih aralığı, "Tanzimat reformları ve
Meşrutiyet hareketlerinin yarattığı özgürleşme dinamikleri ve
bu süreçlerin evrildiği Cumhuriyet modernleşmesi" şeklinde­
ki dönemeçlerin sıralandığı "erken modernleşme"2 döneminin
son düzlüğünü kapsamaktadır. Dolayısıyla erken Cumhuriyet
yılları, Türkçede, yaygın olarak Batılılaşma/asrileşme ile telaf­
fuz edilmeye başlanan3 moda ve ilgili gündemin hayatın için­
de belirginleşerek yaygınlaştığı dönem olarak kabul edilebilir.
Türk romanı ilk telif örneğini yıllar önce vermiş olmasına ve

Geniş bilgi için bkz. Nilay Ertürk, "Moda Kavramı, Moda Kuramları ve Gün­
cel Moda Eğilimi Çalışmaları" , Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanat­
lar Fakültesi Hakemli Dergisi, ART-E , Mayıs 20 1 1 -07

Kurar, iletişim Yayınları , lstanbul, 20 14, 3. basım, s. 81.

2 Serpil Sancar, Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti: Erkekler Devlet, Kadınlar Aile

3 Cem Hakko, Moda Olgusu, lstanbul, Vakko Yayınları, t . y . , s. 27

12
geçen sürede neşredilen romanlarla ilgili modayı temel mesele/
konu edinen herhangi bir edebiyat araştırması olmamasına rağ­
men çalışmanın başlangıç tarihi için 1923 yılının seçilmesinin
sebebi budur. Ayrıca realist, eleştirel ve faydacı yapısıyla dünü
ve günü yansıtan, değerlendiren, tartışan ve bunlar üzerinden
bireyi, toplumu ve yannı kurgulamak isteyen erken Cumhuri­
yet romanının böylesi bir çalışma için en elverişli malzemeler­
den biri olduğu malumdur.
Hayatın sürekliliğini esas alan bir yaklaşımla, çalışma için
özel olarak hazırlanan bibliyografyadaki romanlar kronolojik
sıra ile birinci baskılarından okunurken4 eserlerin vaka zaman­
larında tarih sınırlandırılması yapılmamış ve nitelik ve nice­
lik tartışmalarına bakılmaksızın roman adı altında basılan bü­
tün eserler çalışmaya dahil edilmiş; sadece konusu itibariyle il­
gisiz olan tarihi romanlar çalışma dışında bırakılmıştır. Ilgili
okumalar ve çalışmanın çıkış noktasını oluşturan sorularla tes­
pit edilen malzemelerin büyük bir kısmı bazıları birbirini tek­
rar eden alamod şeylerle ilgilidir. Nitekim ana ve alt başlıklar
bunlara bakılarak belirlenmiştir. Bununla birlikte çalışmanın,
1923- 1940 yıllan arasında neşredilen romanlardan hareketle
hazırlanan bir moda kataloğu niteliği taşımadığı belirtilmeli­
dir. Çalışmanın öncelikli amacı bu değildir. Ayrıca ana kaynak­
lan roman olan herhangi bir çalışmanın böyle bir iddiayı taşı­
ması zaten mümkün değildir. Zira her ne kadar realist özellik­
ler barındırsalar da romanlar, kurmaca eserlerdir ve barındır­
dıkları malzemeler dağınık, sistemsiz ve başka başka bağlam­
lara oturmuş vaziyettedir. Bu sebeple çalışmanın başlangıcında
yapılan moda okumalarının yanı sıra malzemenin tespiti, tasni­
fi ve tasviri aşamalarında da tali kaynaklardan geniş ölçüde fay-

4 Araştırmanın başlangıcında Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Milli Kütüphane,

Atatürk Kitaplığı katalogları ile Türkiye Bibliyografyası başta olmak üzere bel­
li başlı bibliyografik kaynaklar, sözlükler ve ansiklopediler taranarak yeni bir
roman bibliyografyası oluşturuldu . Bu süreçte, romanların yayımlanma tarih­
leriyle ilgili problemler, yazar monografilerine yahut ilgili çalışmalara gidile­
rek çözülmeye çalışıldı. Ancak Aka Gündüz'ün Üç Kızın Hikayesi adlı eseri gi­
bi bazı romanların ilk baskılarına veya daha önceden yapılmış bibliyografya­
larda adı geçen birkaç romana ulaşmak mümkün olmadı.

13
dalanılmıştır. Böylece bir taraftan tespit edilen karmaşık malze­
meler bir yığın halinden çıkarılarak anlamlı bir bütünlüğe ka­
vuşturulmuş, diğer taraftan anlamlı kılınan malzeme, tarihsel
süreçte bir toplumsal değişim enstrümanı olarak ele alınmıştır.
Tez, kitaplaşma aşamasında yeniden gözden geçirilmiş ve
birtakım değişiklikler yapılmıştır. Yeni bir literatür taraması
yapılmış ve çalışma, tali kaynaklar bakımından mümkün mer­
tebe zenginleştirilmiştir. 5 Yeni kaynaklar, tespit edilen malze­
menin yeniden yorumlanmasına ve moda olgusunun daha sağ­
lıklı bir şekilde değerlendirilmesine imkan vermiş ve daha önce
tezde kullanılmayan bazı malzemeler kitaba eklenirken metnin
daha rahat okunabilmesi için tez çalışmalarında yaygın olarak
kullanılan yöntem terk edilerek kendi içinde bir bütün oluştu­
ran bahisler ayrı bölümler halinde düzenlenmiştir.

* * *

Bu çalışmanın önce tez daha sonra kitap olma aşamalarında

pek çok kişinin katkısı oldu. Bu vesileyle burada onları da an­
mak isterim.
Bilgisi ve tecrübesiyle bana nezaret eden hocam Kazım Ye­
tiş'ten tezime danışmanlık yaparken çok şey öğrendim. Tez jü­
rimde yer alan hocalarım M. Fatih Andı, A. Emel Kefeli ve Nuri
Sağlam yapıcı eleştirileri ve tavsiyeleri ile çalışmamı en sağlıklı
haliyle ortaya koymamda bana yol gösterdiler. Hocam Ali Şük­
rü Çoruk, jürimde yer almanın yanı sıra tezimin kitaplaştırılma
aşamasında da bütün sorularımı sabırla cevapladı, kitapta ele
alınan meseleleri benimle tartışarak yazım sürecindeki zorluk­
ları aşmamı sağladı. Hocam Hatice Tören, diğer çalışmalarımda
olduğu gibi bu çalışmamada da desteğini hiç esirgemedi. Mes­
lektaşım ve dostlarım Fırat Karagülle ile Fatih Demir metinle­
re, talebem Hülya Tepedelen ise görsellere ulaşmamda yardım­
cı oldular. Editörüm ve dostum Barış Özkul, ilgisiyle beni hiç

5 Tezin kitaplaştırılma sürecinde basılı ve dijital kaynakları temel alan yeni bir
moda literatürü taraması yaptım. Bununla birlikte tez döneminde olduğu gibi
içinde bulunduğumuz zaman diliminde de Türkçe'de moda ile ilgili telif eser­
lerin eskiye nispetle arttığı ancak hala yabancı literatüre kıyasla zayıf olduğu;
dolayısıyla daha ziyade çevirilerden faydalandığımı söylemeliyim.

14
yalnız bırakmadı ve büyük bir titizlikle tezimi kitap haline ge­
tirmemi sağladı. Hepsine müteşekkirim.
Akademik çalışmaların, hele doktora tezi gibi uzun soluklu
olanların zaman ve mekanla sınırlı kalmaması umulur. Kütüp­
haneden arta kalan vaktimin çoğu kitaplar arasında yahut bil­
gisayar başında geçerken inanç ve gururla beni destekleyen an­
nem Ayşe Tercüman, hayata veda eden ancak manevi himaye­
sini daima yanımda hissettiğim merhum babam Ali Tercüman
ve ailemin öbür fertleri bu yükü benimle paylaştılar. Kadim
dostlarım Elif Yıldırım ve Bahar Tanyaş'a hiç azalmayan des­
tekleri için teşekkür ederim. Yıllar içinde kardeşim haline gelen
Halil Solak ve her türlü çalışmanın temel gereklerinden olan
sabrı bana öğreten Şinasi, Süheyla ve Ömer Faruk'u da sevgiy­
le anmak isterim. Bana, hayatıma ve bu çalışmaya kattıkları de­
ğer, güven, keyif ve huzur için hepsine şükran borçluyum.

15
 BİRİN C İ BÖLÜM
Hayat ve Moda

'"Moda· yalnız elbiseler. tuvaletler için değil.

muhit. daire ve görünüş için de vardır."

"!. ]yanlış anlaşılan bir şey de modaydı...

..

Moda kelimesinin anlamı herkesin malumudur. Ancak bir olgu

olarak modayı en derli toplu ve etkileyici biçimde anlatan her­
halde Baudrillard'ın "Modernlik bir kodsa moda da onun amb­
lemidir" ifadesidir. Zira bu kısacık cümle, modanın tarihine bir
sınır çizerken moda olabilecekleri sınırlandıran çizgileri siler.
Baudrillard'a göre olması veya olmaması gereken çizgiler, mo­
da ile birlikte ortaya çıkan önyargılardır ve bunlardan "birinci­
si modanın sınırlarını antropolojiye, hatta hayvan davranışları­
na kadar götürmek(. .. ) diğeriyse tam tersine güncel moda ala­
nını giysi ve dışsal göstergelerle sınırlandırmaktır. " 1
Hakikaten birtakım çalışmalar, modanın varlığını ve çeşitli
görünümlerini yüzyıllar öncesine ve farklı sahalara götürürler.
Halbuki 19. yüzyıldan önce modern anlamda modadan bahset­
mek imkansızdır ve bir olgu olarak modayı anlayabilmek için
kesin bir tarih verilemese bile yaklaşık olarak bir zaman belir­
lemek gerekir. Belki de bu yüzden yine birtakım çalışmalarda,
bazı milletlerin soyluları arasında ve sınırlı ilişkiler çerçevesin­
de doğup gelişerek modern anlamda moda kavramına yer ta-

jean Baudrillard, Simgesel Degiş Tokuş ve ôlüm, çev. Oğuz Adanır, Boğaziçi
Üniversitesi Yayınevi, lstanbul, 2016, 4. basım, s. 1 57

17
nımayacak kadar yavaş ilerleyen2 geniş süreç, modanın birinci
dönemi olarak kabul edilir. Ancak esas ve tartışmasız olan, mo­
danın 19 . yüzyıldan itibaren aristokrasinin ve zenginliğin teke­
linden çıkıp sosyalleşmeye/demokratikleşmeye başladığıdır. 3
Moda, "sosyal olarak inşa edilmiş" bir fikir, "kolektif bir et­
kinliktir" ve bir nesnenin moda olabilmesi için moda olarak
bilinmesi ve geniş bir kesime yayılması gerekir. 4 Ayrıca özü
değişim olan moda , hareketlidir; sürate ihtiyaç duyar. Moda­
ya bilinirliği, alanı ve sürati sağlayan sosyal ve teknik imkan­
lar ise en erken Fransız ihtilali ve Sanayi Devrimi'nin yarattığı
yeni şartların olgunlaşarak geniş kitleleri etkilemeye başladı­
ğı 19 . yüzyıla tarihlendirilebilir. l 789'da Fransa'da yayımlana­
rak asırlardır süregelen toplumsal hiyerarşi ilkelerini yok sa­
yan insan ve Yurttaş Hakları Bildirisi, sınıflar arasındaki sınır­
ları biçimsel düzlemde olsa bile kaldırmış ve ilerleyen Sanayi
Devrimi, hemen her alanda üretimi çoğaltıp iletişimi hızlandı­
rırken göçleri ve şehirleşmeyi arttırmıştır. llham kaynakların­
dan bireyleri etkileyen sosyolojik ve psikolojik enstrümanları­
na kadar modayı anlayabilmek veya modadan yola çıkarak çe­
şitli okumalar yapabilmek için bu süreç göz önünde bulundu­
rulmalıdır.
Kabaca iki cephesi bulunan meselenin sosyal tarafını in­
sanların dinine, ırkına veya diline bakılmaksızın eşit ve özgür
doğdukları temel prensibine dayanan insan ve Yurttaş Hakla­
rı Bildirisi oluşturur. l 789'da ilan edilmiş olmakla birlikte ka­
ğıt üzerinde kabulü yıllar alacak olan bildirinin temsil ettiği
toplumsal hinterlandda Veblen'in sözünü ettiği sosyal mobili­
te ortaya çıkmış 5 ve geniş kitlelerin kapısı modaya açılmıştır.

2 Enis Batur, "Gelenek ve Gelecek Arasında Moda " , Gergedan, Mart 1 987, sayı
1 , s. 84.
3 M . Sema Üşenmez , Toplum ve Moda Etkileşimi, lstanbul, Mimar Sinan Üni­
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı , 1992, basılmamış
doktora tezi, s. 20.
4 Yuniya Kawamura, Modaloji, çev. Şakir Özüdoğru , Ayrıntı Yayınları, lstanbul,
20 1 6 , s. 1 6- 1 7
5 Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Modernleşme Sürecinde Moda ve Zihniyet, iz
Yayıncılık, lstanbul 2004 , 3. basım, s. 1 99.

18
Modanın demokratikleşmesi sınıflar arası geçişlilikle müm­
kün olmuştur. Öte yandan insan ve Yurttaş Hakları Bildirisi,
sihirli bir değnek gibi dünyaya değerek bütün insanları fikirde
ve fiilde eşitleseydi herhalde bu , Hüseyin Rahmi'nin Utanmaz
Adam romanında , insanlar çıplak dolaşmaya başlasalar "moda­
nın iflas" 6 edeceğini düşünen Kene Şahap'ın öngörebildiği gi­
bi modanın sonu olurdu . Ama olmadı ve her ne kadar katı hi­
yerarşileri bütünüyle eritemese de moda , sosyal konum farklı­
lıklarını düzleştirmenin olanaklı, "sosyal dolaşıma izin veren" 7
"katmanlaşma sisteminin açık ve esnek" hale geldiği bir yapı­
ya kavuştu . 8
Sanayi Devrimi'nin ilerlemesiyle birlikte modanın varlığının
bağlandığı bir diğer ihtiyacı karşılayacak olan üretim ve ileti­
şim teknolojileri de gelişmiştir. Bu gelişmeler, öncelikle mo­
danın başat alanı olan kılık kıyafete yansıdı. Hiyerarşik ve ge­
leneksel yapıdan uzaklaştıkça özgürleşen birey, üretimi artan
ve ucuzlaşan ürünlerin çeşitlenmesiyle daha çok, daha sık ve
daha kolay tercihlerde bulunmaya başladı . Moda , "gitgide ar­
tan bir yoğunlukla gündeme" 9 yerleşirken kılık kıyafet unsur­
larının moda yahut demode olması bireysel ve toplumsal ha­
yatın içinde bir mesele haline geldi. Sürecin demokratikleşme­
si ve devrimin endüstriyelleşmesi ile modernleşen toplumların
şehirlerinde modem bir müessese olarak tesis edilen 10 moda ,
19. yüzyıla kadar sokaktaki insan için neredeyse hiçbir şey ifa­
de etmezken artık geniş kitleler için ulaşılabilir ve anlamlı ol­
muştu . Bir sonuç veya sebep olarak yahut hem sonuç hem se­
bep olarak kılık kıyafet döngüsü hızını arttırıyordu . Ö ncele­
ri sadece üst sınıfa özgü kıyafetler tasarlanırken, 19. yüzyıl so­
nunda orta sınıfın da dahil olduğu bir pazar için giysiler tasar­
layan modacılar ortaya çıkmış; 20. yüzyılın ilk yansına gelindi-
6 Hüseyin Rahmi, Utanmaz Adam, Hilmi Kitaphanesi, İstanbul , 1 934, s. 4 70-4 7 1 .
7 Kawamura, a.g.e., s. 5 1 .
8 Kawamura , bir topluluğun yapısındaki akışkanlığı ifade e ttiğini söyledi­
ği modanın var olabilmesi için böylesi bir topluluğu şart koşar. Kawamura,
a.g.e. , s. 43.
9 Enis Batur, "Gelenek ve Gelecek Arasında Moda" , s. 84.
10 Fatma Barbarosoğlu , Şov ve Mah rem, Profil Yayıncılık, İstanbul , 20 1 5 , s. 26.

19
ğinde ise çalışanları da giydirmeyi amaçlayan yaygın bir moda
yaratma çabasının neticesinde moda, geniş kitlelerin vazgeçil­
mez tutkusu olmuştu. 1 1 Artık moda döngüsü, sezondan sezo­
na ufak tefek farklılıklarla yaklaşık olarak on yılda bir değişe­
cek kadar kısalmış; 1 2 Burhan Cahit'in Sevenler Yolu romanında
Nazım Cemal'in söylediği gibi "yılın dört mevsiminde sekiz çe­
şit elbise" alınmaya, hevesle giyilen bir elbise iki ay sonra mo­
dası geçti diye çıkarılıp atılmaya başlanmıştı. 1 3 Modanın çok­
merkezli, çokbiçimli ve çoğulcu yapıya büründüğü ikinci (veya
üçüncü) dönemin başlangıcı ise il. Dünya Savaşı ve/veya son­
rasına tarihlenir. 1 4 Bu süreçte , kılık kıyafet üzerinden modanın
yaygınlaşması ve anlam kazanması ile kitlesel üretimin çoğalıp
ucuzlaşması ve hızlanan iletişim sayesinde yeniliklerden haber-

11 Enis Batur, "Gelenek ve Gelecek Arasında Moda " , s . 86. Davis , başlangıç­
ta modacı ile tamamı zenginlerden oluşan ayrıcalıklı ilişkinin Birinci Dünya
Savaşı yıllannda evrenselleştiğini; modacının "hala ağırlıkla burjuva olmak­
la birlikte , modaya yönelik daha geniş bir kitle ile ilişki kurmakta" olduğu­
nu, söyler. (Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, çev. Özden Arıkan, Yapı Kre­
di Yayınları , lstanbul, 1997, s. 1 55 .) Modada demokratikleşme olarak anılan
bu durumun öncelikli sebeplerinden biri , 1 9 . yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başın­
da meydana gelen giysi üretimindeki teknolojik ilerlemelerdir. Ayrıca "okur­
yazarlığın yayılmasıyla birlikte yine aynı dönemde muazzam bir gelişme gös­
teren moda basını da, seri üretime uygun bir işlev üstlenerek haute coutu­
re'ün moda piyasasındaki hakimiyetini daha da azalttı. 20. yüzyıl ortalarında,
yeni modaların ne kadar dayanacağının sınandığı toprak, hiç kuşkusuz hazır
giyim (pret a parter) olmuştu artık. O zamana kadar giderek daha fazla sınıf­
tan moda bilinci gelişmiş tüketici, son derece gösterişsiz yollar da dahil çeşitli
biçimlerde modanın yörüngesine girmeye başlamıştı. Zaten 1920'lere gelindi­
ğinde , en azından fazla seçici olmayan bir göz için tezgahtar bir kız , aristokrat
bir hanım kadar şık giyinebiliyordu. Üstelik taklit ürünler ve giysi tasarımla­
nnın büyük bir hızla üretime geçirilebilmesi, yeni modanın birkaç haftayı aş­
kın süre küçük bir elit grupla sınırlı tutulmasını imkansız hale getirmişti; oy­
sa eskiden bütün bir sezon boyu, hatta yıllar boyunca modayı üstünde sergi­
leyen kesim onlar olurdu." (Fred Davis, a.g. e . , s. 1 56)
12 Fred Davis, a.g.e., s . 1 2 1 - 1 22.
13 Burhan Cahit Morkaya, Sevenler Yolu lnkilab Kitabevi, lstanbul, 1937, s . 72.
14 Fred Davis, a.g. e., s. 1 70. Davis, ilgili diğer çalışmalara paralel olarak kılık kı-
yafette "belli başlı moda 'devrimleri"'ni "I. Dünya Savaşı'nın ardından etek
boylannın kısalması, Dior'un il. Dünya Savaşı sonrasındaki Yeni Görünüm'ü
ve 1 960'larda kadınların pantolon giymeye başlaması" şeklinde sıralar. (Fred
Davis, a.g.e., s. 1 4 1 ) Bugün gelinen noktada ise yine Davis'in i fadesiyle "han­
gi modanın in hangisinin out olduğunu takip etmek dikkatli bir moda tüketi­
cisi için bile gittikçe zorlaşmaktadır." (Fred Davis, a.g.e., s. 1 7 1 )

20
dar olma iç içe geçen süreçler olarak gelişmiş ve geçerli olduğu
diğer modalan da harekete geçirmiştir. 1 5

* * *

Modanın 19. yüzyılda geçirdiği değişim veya modem anlam­

da modanın doğuşu , kısa sürede düşünce alemine yansır ve
moda, başta iktisatçılar ve sosyologlar olmak üzere pek çok en­
telektüelin dikkatini çeker. Moda vasıtasıyla modem toplumu
anlamaya çalışan incelemeler yapılır 1 6 ve bu incelemelerde , ge­
nellikle, toplumsal cinsiyete sahip olmayan modanın kadınla­
rın sosyal konumu ve kılık kıyafet ile ilişkilendirilip "durmak­
sızın değişen" "içeriksiz" "dışsal bir süs" , "entelektüel bir un­
sur barındırmayan" ve "irrasyonel" gibi sıfatlarla nitelendiril­
mesi modanın sosyal bir olgu olarak kabul edilmesinin uzun
yıllar "abes" bulunmasına sebep olur. 1 7
Düşünce aleminde sistemleşen yaklaşım , gündelik hayatın
içinde de yaygındır. Hüseyin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi roma­
nındaki zarafet hocası Prenses Diçeski'nin "Şimdi herkes mo­
da , dans, spor ve birbirini aldatmakla meşgul. Kimsenin ciddi
bir şey öğrenmeğe vakti yok. . . " 1 8 yollu tespiti, modanın genelin
algısındaki yerini ifade eder. Moda, ciddi bir mesele veya uğraş
değildir. Bu yüzden Mahmut Yesari'nin Bahçemde Bir Gül Aç­
tı romanında Rasih, "okumak zevki" veya "ev kadınlığı" olma­
yan Belma'yı spor ve moda haricinde hiçbir şeyin bulunmadı­
ğı "kör, ışıksız bir cihan"a benzetirken 1 9 Nur Tahsin'in Gözlerin
Sırn romanında Fahri Celal, şiirle ilgilenmeyen Nazan'la " Öyle
ya . . . Hanımefendiye yalnız modadan, tuvaletten bahsetmek la­
zım. Filan hanımefendi ne giymiş? Filan baloda hangi tuvalet

15 Altınay v e Yüceer'in ifadesiyle "Edward dönemi ile başlıyan v e iki dünya sava­
şı dönemini kapsayan 1 900 ve 1 939 yıllan arası" esasen bütün dünyada haya­
tın bütün cephelerinde yaşanan "sansasyonel bir değişim dönemidir." (Hüs­
niye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, Ankara, y.y. , 1992, s. 1 00.)
16 Fred Davis, a.g.e., s. 1 5 .
17 Yuniya Kawamura, a.g.e., s. 28.
18 Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 929, s. 1 94.
19 Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi , ls-
tanbul, 1 9 3 2 , s. 69.

21
birinci gelmiş? Mesela şu mecmua modaya ait olsaydı Nazan'ın
elinden alamazdık," 20 sözleriyle eğlenir. Sanki ilgiler ve uğraş­
lar insanları başka başka iklimlerde yaşatmaktadır. Mebrure Sa­
mi'nin Leylaklar Altında romanında, "Beni hürriyetime, benliği­
me kavuşturacak bir iş" arıyorum diyen Nuran'a Feriha, yabancı
bir dille konuşuyormuş gibi hayretle bakar. Biraz sonra "Ame­
rika'da yeni çıkan yün örme bluzlardan acayip acayip isimler­
le, bilmem kimin giydiği tül pijamanın biçiminden bir sürü ga­
rip hareketler, tariflerle" bahseden Feriha karşısında da "benim
sevdiğim şeylerin hiçbirinden, ne kitaptan, ne resimden, ne ta­
biattan, ne de hayat dertlerinden anlamıyor," diye düşünen Nu­
ran, "adeta dilsizleşi [r] " 2 1 Belli ki Nuran, Efzayiş Suat'ın Aşk tan
Sonra . . . romanında, Handan'a "Arzunu , isteğini, zamanın gidi­
şine göre değiştirip durdun. Yarınki modadan kendini nasıl ko­
ruyacaksın, hiç düşündün mü? " diye sorup "Dünya hercailikle
dönmez, yavrum" 22 diyen Güzide veya Burhan Cahit'in Gurbet
Yolcusu romanında, kibar aleminin kadınlarını tasvir ederken

(. . . ) kadından anlayan bir erkek onu daima Havva gibi görme­

ğe muvaffak olan erkektir. Kadını moda gazetelerindeki kıya­
fe tle görüp aşık olan erkek acemi bir Donjuan'dan başka bir
şey olmaz. Erkek gözü tam manasıyla bir erkek gözü röntgen
gibidir. Gözlerini diktiği kadının dışını değil, içini görür. Kadı­
nı ruhuna, kabiliyetine kadar görebilen erkek gözleri en bah­
23
tiyar gözlerdir.

sözleriyle modanın "dışsal bir süs" olduğunu işaret eden an­

latıcı ile aynı tarafta durmaktadır. Yolpalas Cinayeti romanın­
da Halide Edip; Burhan Cahit ve diğerlerinden birkaç adım ile­
ri gider. Sallabaşların evindeki bir eğlencede Nadire'yi gören

Erkeklerin zihni istemeyerek onu salondaki boyalı, süslü ka­

dınlarla mukayese etti. Sağlam, sıhhatli ve basit. Yakası çene-

20 Nur Tahsin, Gözlerin Sırrı , Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, lstanbul, 1 93 1 ,

s. 4 1 -42 .
21 Mebrure Sami, Leylaklar Altında, ikbal Kitabevi, lstanbul 1 936, s. 1 4- 1 5 .
22 Efzayiş Suat, Aşktan Sonra . , lstanbul Halk Basımevi, lstanbul, 1939, s. 2 1 0.
..

23 Burhan Cahit, Gurbet Yolcusu, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1 934, s. 92.

22
 sine kadar ilikli, kollan uzun siyah bir entari giyiyor, önünde
beyaz bir önlük var. Suni olmayan güzel bir sarışın. En ziyade
vakarı ve sükunu göze çarpıyor . . .
Şimdi b u tabii kadının huzuru oradaki bayanları, canlı bir
kadının önünde titreyerek, zemberek üstünde dönen, hasta bir
24
sanatkarın yarattığı, bir sürü moda kuklasına benzetmişti.

Modaya böylesi bir yaklaşım, düşünürlerin kaleminde yahut

insanların zihninde veya dilinde egemen olmakla beraber cid­
di problemler ihtiva eder. Sokaktaki insan arasında bugün de
varlığını sürdüren bu problemler, modayla ilgili bazı vakıalann
modanın bir hususiyeti addedilmesinden doğmaktadır ve bun­
lardan ilki , değişkenlik meselesinin yanlış yahut eksik değer­
lendirilmesidir. Moda değişmez , alamod şeyler değişir. Alamod
şeylerle ilgilenmek veya şeyleri öncelemek, bu farkın gözden
kaçınlmasına sebep olur. Halbuki bir olgu olarak moda günde­
lik hayata dahil olduktan sonra alamod şeylerin değişiminden
beslenerek güçlenmiş; alamod şeylerin her geçen gün biraz da­
ha kısalan ömrü , modanın ömrünü uzatmıştır.
Egemen yaklaşımdaki bir diğer problem , modanın genellik­
le ve bazen sadece kadınlar ve kadın kılık kıyafeti ile ilişkilen­
dirilmesidir. Toplumsal rolleri veya statüleri dolayısıyla kadın­
ların erkeklerden daha fazla modayla ilgilendikleri bir gerçek­
tir; ancak bu durum, erkeklerin modayı takip etmedikleri an­
lamına gelmez. Modayı , kadın ile sınırlandırmak hususunda
Crane, kuramsal olarak modayı ilk ele alan isimlerden Simmel'i
işaret eder. Simmel, modayı "başka bir alanda kendini fark et­
tirme olanağına sahip olmayan kadınların fark edilme arzuları­
nı tatmin etmek için başvurdukları bir yol" olarak tanımlarken
"kamusal alanda benlik sunumunun başlıca etkenlerinden bi­
ri olan giysilerin her iki cinsiyet için de önemli olduğu gerçeği­
ni" gözden kaçırmıştır. Bahsi geçen yılların erkek giyimi, önce­
ki asırların gösterişli tarzına karşılık sade bir görünüm arz et­
mekle birlikte modayı sürekli ve düzenli olarak değişirken top-

24 Halide Edip, Yolpalas Cinayeti , Muallim Ahmet Halit Kitap Evi , lstanbul ,
1 9 3 7 , s. 24.

23
lumsal statüyü ifade eden; zevk ve para gerektiren; günün fark­
lı saatlerinde ve farklı faaliyetlerde kullanılan giysi ve aksesu­
arlardan oluşan bir alan olarak tanımlayan ve 19. yüzyılda er­
keklerin "modadan uzak durduklarını, sönük ve muhafazakar
bir görünüşü yeğlediklerini" öne süren moda tarihçileri ise ya­
nılmaktadırlar. 2 5
Modanın kullanımı veya görünümleri ile ilgili pek çok örnek
vermek mümkündür. Baudrillard'ın "kimlik ilkesi düzeyinde
değerlendirilebilecek her şey moda tarafından etkilenmiştir" 26
tezi esas alınırsa, varlığı daimi, görünümleri geçici olan moda,
gündelik hayatı oluşturan bütün unsurları ve pratikleri yarat­
ma, yönlendirme ve anlamlandırma kudretinde bir olgu olarak
tanımlanabilir ki basit bir giysiden siyasi bir kanaate kadar ha­
yatı oluşturan bütün unsurlar modaya konu olabilir ve birey,
daha önce hiç kullanmadığı bir rengi moda olduğu için tercih
edebilir. Çünkü moda olan şey, değerlidir. Bu değer tartışabilir
(nitekim sürekli ve başka başka argümanlarla başka başka cep­
helerde tartışılmaktadır) ancak modanın anlaşılabilmesi için
atılması gereken ilk adımlardan biri birey ile moda arasında de­
ğer üzerinden kurulan ilişkinin anlaşılmasıdır.
Günümüz dünyasında aynı maliyete sahip iki ürün arasın­
daki fiyat farkını, çoğu zaman moda tayin etmektedir. Hüseyin
Rahmi'nin B i l lur Kalp romanında , Sema Hanım ile evlilik hazır­
lıkları yapan Muhlis Bey'in annesinin alınacak ev eşyalarından
bahsederken "Zamana , modaya muvafık yenilerini tedarik et­
mek böyle vakitte kolay mı? " 27 diye sormasının sebebi budur.
Tartışmasız şekilde ederi hesaplanabilecek maddi ürünleri dahi
yüksek fiyatlarla satabilen modanın dayandığı şey "tamamı de­
ğişimin görece hızlı etkilerine açık olan belirli kültürel değer­
lerin kabulü"dür. 28 Baudrillard'ın "Modernlik bir kodsa moda
da onun amblemidir," ifadesi asıl anlamını bu kabulde bulur.
25 Diana Crane, Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, çev. Öz­
ge Çelik, lstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2003, s. 3 2 .
26 Jean Baudrillard, Simgesel Değiş Tokuş ve Ölüm , çev. Oğuz Adanır, 4 . baskı,
Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi , lstanbul, 20 1 6 , s. 1 54.
27 Hüseyin Rahmi, Billur Kalp, Kütüphane-i Hilmi , lstanbul 1 926, s. 426.
28 Kawamura, a.g.e. , s. 21.

24
 Dolayısıyla "moda modernlik çerçevesi içinde bir kopuş, ge­
lişme ve yenilik şeması olarak"29 ele alınırken şehir hayatı, ka­
pitalin el değiştirmesi/değiştirebilmesi, sınıflar arası geçişken­
lik, iletişim, ulaşım ve üretim teknolojilerini de kapsayan sınai
gelişmelerin yanı sıra modanın özünü oluşturan değişim ve de­
ğişimin yarattığı "yeni" ile modemin bağı ve bunların anlamı
veya anlamları mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.
Zamana ve zamanın maddi manevi şartlarına göre sürek­
li değişen moda, her şeyden ilham alabilir veya doğabilir. Mo­
da , güçlü bir olgudur. O kadar ki yıllar boyunca inançları gere­
ği modadan uzak durarak moda aleyhtarlığı yapmış olan Müs­
lümanlar bile bugün İslami etiketiyle meşrulaştırılan modaları
hevesle ve merakla takip etmektedirler. Elbette bütün dindar­
lar için aynı şey söylenemez. Ancak gelinen noktada moda ve
Müslümanlar arasındaki birliktelik öylesine dikkat çekici bir
hal almıştır ki yakın zamanlı pek çok araştırmaya konu olan bu
durumu Barbarosoğlu , modanın hangi kavramla yan yana alı­
nırsa alınsın tahakkümünü dayatan bir olgu olmasıyla açıkla­
maktadır. 30

Erken modernleşme döneminde moda

19. yüzyılda, Fransız İhtilali ve Sanayi Devrimi'nin yarattığı ge­
lişmelerin ve yeni şartların az veya çok yansıdığı değişime açık
toplumlarda toplumsal değişimin niteliği ve niceliği farklılaş­
makta ; önceleri belki yüzyıllar içinde görülebilecek farklılık­
lar, artık neredeyse onar yıllık dilimlerde görülmekteydi. Os­
manlı İmparatorluğu için de geçerli olan bu durumun özel ta­
rafı, çöken devleti kurtarabilmek ümidiyle, zamanın doğal akı­
şının çok üzerine çıkmış olan modernleşme yönündeki değişi-

29 jean Baudrillard, Simgesel Değiş Tokuş ve ôlüm, s. 1 56.

30 Barbarosoğlu , varılan noktayı günümüz Türkiyesi'nde "Tesellür modasının
in'lerini ve oul'larını sıralayan haberler arlık çok şaşırncı gelmiyor. Böyle bir
listede lslami ilkeler, oul olduğunda kolaylıkla lerk edilebilecek bir kurallar
dizisi olarak sergilenebiliyor. Mesela , çorap giymek oul, başörtüsüyle aynı
renkle far sürmek in."' sözleriyle tasvir eder. Fatma Barbarosoğlu , Şov ve Mah­
rem, Profil Yayıncılık, lstanbul , 20 1 5 , .s. 94.

25
me ayak uydurma çabasıdır. "Erken modernleşme döneminde
Avrupa karşısında gerilemeyi bir 'uygarlık kaybı' olarak yaşa­
yan Osmanlı" , 31 modernleşmeyi Batılılaşmakla eşitlemiş ve yü­
zünü Batı'ya dönerek değişime sarılmıştı. Bu anlamda idari, as­
keri, ticari, sosyal ve kültürel alanlarda Batılılaşma hareketinin
başlangıcı, önceki yıllara götürülebilmekle birlikte, sürecin be­
lirgin ve esaslı ilk adımı, Tanzimat Fermanı'nın ilanı olarak.ka­
bul edilir ve Batılılaşma hareketi bu tarihten itibaren ele alınır.
Bir reform paketi olan Tanzimat Fermanı'nın ( 1 939) ilanı­
nın ardından, daha III. Selim devrinde Avrupalılaşmaya başla­
mış olan saray ve ricalin muhitlerindeki yenilikler, yavaş yavaş
halkın arasına sokulur. 32 Tanzimat anlayışı doğrultusunda ye­
niden yapılanan kurumların yanı sıra Avrupa devletleriyle ar­
tan ekonomik ve siyasi ilişkiler, toplumu da etkileyerek Batılı­
laşma hareketini hızlandırır. Giyim kuşam ve yaşam şeklinin
alafrangalaşması, müzik ve mimarideki yenilikler ve değişimler
önceleri sadece yüzeyde kalsa bile Tanzimat döneminin en be­
lirgin özellikleridir. 33
1 856 tarihli Islahat Fermanı da Tanzimat Fermanı gibi askeri
ve siyasi kararlar neticesinde ilan edilmiş olmakla birlikte sos­
yal ve kültürel hayatı ciddi surette etkiler. Padişahın gelenek­
ten ayrıldığını gösterircesine Topkapı Sarayı'ndan çıkıp Batılı
tarzda inşa edilerek döşenmiş Dolmabahçe Sarayı'na taşınma­
sı, yabancı elçiliklerde verilen balolara katılması gibi hadise­
ler, dönemin şartlarında fevkalade önem taşır ve toplumun en
üst tabakasından başlayarak aşağılara doğru kısa sürede yan­
kılanır. 34 Ayrıca süreli yayınlarda çıkan haher ve yazılar, Avru­
pa 'ya gidip gelenler, ilişkilerin sıklaştığı ve samimileştiği azın­
lıklar ve Levantenler, 1 850'lerden sonra lstanbul'a yerleşen
-Batılılaşma serüvenine Osmanlı'dan önce başlamış- Mısır'ın

31 Serpil Sancar, Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti: Erkekler Devlet, Kadınlar Aile

Kurar, 3 . basım, İstanbul: lletişim Yayınlan, 20 1 4 , s. 8 1 -82.
32 Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi
Yayınlan, 2. basım, 2007, s. 1 28 .
33 llbeyi Özer, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yaşam ve Moda, İstanbul: Truva Yayın­
ları, 2006, s. 24-25.
34 A.g.e., s . 26-27

26
kibar tabakası ve Kırım Harbi sırasında İstanbul'a gelen İn­
giliz ve Fransız askerleri toplumun yeni hayat tarzının belir­
lenmesinde mühim bir rol oynarlar . 35 Harbin sonunda im­
zalanan Paris Antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu , Avru­
pa devleti konumuna gelir. Bu kabul ve müttefiklik duygu­
su , toplum nezdinde Batılılaşma önündeki direnci kırar. Ba­
tı mimarisi ve çevre düzenlemesi örnek alınarak inşa ve deko­
re edilen köşkler, yalılar ve konaklar çoğalır; alışveriş ve eğ­
lence merkezi olarak Beyoğlu günden güne daha fazla ziyaret­
çiyi ağırlar. 36
11. Meşrutiyet ( 1 908) yıllarında, Batılı unsurların ve yaşam
pratiklerinin Osmanlı'nın gündelik hayatına ithali yoğunla­
şır . 37 Çünkü 11. Meşrutiyet'e kadar yarı bilinçli bir arzu ola­
rak beliren Batılılaşma, artık bir zorunluluk addedilmekte ; ge­
çen zaman içinde düşüncelerini sistemli bir hale getiren taraf­
tarları, Batılılaşmayı toplumun en önemli meselelerinden bi­
ri olarak ileri sürmektedirler. 3 8 Ayrıca kısa bir süre sonra kon­
trolden çıktığına inanarak bizzat İ ttihatçıların nizam verme­
ye çalışacakları hürriyet ortamı fikrin fiile dökülmesine imkan
vermiş; 39 1 920'lere gelindiğinde Batılı yaşam pratikleri ve mo­
dalar, İstanbul'un alt sınıfa mensup kesimlerinde bile kendini
göstermeye başlamıştır.40
Dümeni Batı'ya dönük olan bu değişim hareketi, Cumhu­
riyet'in ilanının ardından en olgun ve siyasi biçimine kavu­
şurken değişimin memleketin en ücra köşelerine kadar yayıl­
ması için bilinçli ve programlı adımlar atılmaya başlanmış­
tır. İmparatorluğun Batılılaşmakla eşitlediği modernleşme fik­
ri, Cumhuriyet yıllarında iyice kuvvetlenmiştir. Sadece idare
değil; birey ve toplum da modernleşmek durumundadır. İm-

35 A.g.e. , s. 28-30 .
36 Ag.e. , s. 30-3 1 .
37 A.g.e., s. 38.
38 Akt. , a.g.e., s. 37
39 Yavuz Selim Karakışla, Eski Zamanlar Eski insanlar, lslanbul, Doğan Kilap,
20 1 5 , s. 65-66.
40 Elif Mahir Melinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Moda ve Kadın, 1918-
1923, lslanbul, Libra Kilapçılık ve Yayıncılık, 20 1 4 , s. 20.
27
paratorluk yıllarında idarenin çizdiği sınırlar içerisinde Batı­
lılaşan gündelik hayat, artık inkılaplarla desteklenmektedir.
Öte yandan Cumhuriyet'in müsebbibi olduğu söylenen birçok
"yeniliğin"/"değişikliğin" doğum tarihinin imparatorluk yılları
olduğu tartışılmaz bir vakıadır. Mesela Sermet Muhtar'ın Kıvır­
cık Paşa romanında, paşanın ikinci hanımına "Saçları itina ile
kabartılmış, tepesindeki topuzu dikkatle yapılmış , başı gayet
muntazam sarılmış, beli korsalı, çarşafı son moda" 4 1 bir kıyafet
ile salınırken tesadüf edilir. Yahut Cumhuriyet ile anılan balo­
lar esasen imparatorluk yıllarında başlamıştır.

* * *

Fazlı Necip'in Külhani Edipler romanında Namık Kemal, "bir

nutuk irat eder gibi" başladığı sözlerini "Moda değişiyor. Te­
rakki durmuyor, ilerliyor. Türkiye en müşkül adımı atmış, gar­
ba teveccüh etmiştir. Garp henüz bazılarına korkutucu bir şey
gibi görünüyorsa da gençlik teceddütten korkmuyor," 42 diye
tamamlar. Bir kurgu eserin içinde siyaset, matbuat ve edebiyat­
tan bahseden Namık Kemal'in sözünü ettiği Batı'ya " teveccüh"
kısa zaman sonra bir "teceddüt" idealine dönüşecek; Batı, ken­
dini yabancı veya düşman addedenlere hala korkutucu görün­
mekle birlikte genç veya yetişkin kadın ve erkeklerden oluşan
ve gittikçe genişleyen bir hayran, taklitçi veya takipçi kitlesine
erişecektir. Karakışla, kılık kıyafet modası üzerinden durumu
şöyle değerlendirir:

Çağdaşlaşmayı Batılılaşma , Frenkleşme eğilimi olarak algıla­

yan Müslüman Osmanlı toplumunda yaşanan hızlı dönüşü­
mün en önemli dinamiğini moda meselesi oluşturuyordu. Os­
manlı İmparatorluğu kendi Doğulu geleneklerini terk ede­
rek hızla Batı'ya doğru yöneldikçe , Osmanlı toplumu da şekil­
sel ve yüzeysel olarak Batılılaşıyor, kafası Doğulu kalsa da , en
azından dış görünümünü oluşturan kıyafetlerini Batılılaştır­
maya çalıyordu. Geleneksel giysiler 'demode', Batılı giysiler de

41 Sermet Muhtar, Kıvırcık Paşa, Akşam Kitaphanesi, İstanbul, 1933, s. 78.

42 Fazlı Necip, Külhani Edipler, Devlet Matbaası, İstanbul, 1930, s. 22-23.

28
 'moda' oldukça, Batılı giysilerin modasını takip eden Osmanlı­
lar çağdaş, takip etmeyenler de mürteci olarak kabul edilir ha ­
le geldiler. 43

Ahlaki, iktisadi veya başka türden bir sebeple modayı takip

etmeyenlerin dışlanması, aslında sınıf modasının hüküm sür­
düğü yılların tipik bir özelliğidir. Modanın bireyi kendini taki­
be ikna veya icbar etme mekanizmalarının birkaçını da ortaya
koyan bu durumun Osmanlı toplumuna has olan tarafı ise mo­
da lafzından önce gelen Batı'dır ki bu da yine Karakışla'nın de­
ğerlendirmesinde sıralanan bir diğer problemin kılık kıyafet­
le ilgili yönüdür. Zira moda hayatın neredeyse bütün cephele­
rini kuşatır ve modernleşmenin Batılılaşma eğilimi olarak algı­
lanması problemin ciddiyetini arttırırken "şekilsel ve yüzeysel"
Batılılaşma, değişim ve modernleşme taraftarlarını dahi zaman
zaman isyana sürükleyecek denli büyük ve ciddi problemler
manzumesinin doğmasına sebep olacaktır. Hüseyin Rahmi'nin
Utanmaz Adam romanında Avnussalah, kaleme aldığı bir gaze­
te yazısında erken modernleşme dönemindeki moda tartışma­
larının öne çıkanlarından alaycı bir dille bahseder:

Kadın vücutlarını baldırlarından diz kapaklarına kadar açan

moda hazretlerinin bu soygunculuk cüreti ne raddeye varabi­
leceğini şimdiden tahmin müşküldür. Son asırda her istibda­
da karşı başkaldıran cinsi latif yalnız bu müstebitin çok mu­
ti bir esiridir. Moda isterse Havva kızlarına yazın taş kızgınlı­
ğında kürk giydirir. Tebaasını zemheride yalın kat tüller için­
de gezdirir. Sırık hamalları gibi enselerini tıraş ettirir, kaşları­
m yoldurtur, kulaklarını, dudaklarım galibardaya boyatır. So­
kağa dansözler kadar kısa roplar içinde çıkartır. On iki santim­
lik ökçe üzerinde yürütür. Boyunlarına kedilere yaraşacak tür­
lü boncuklar geçirtir.
Zengin fakir onun bütün haraçgüzarları na-makul israfatı­
na karşı hemen cüzdanlarım açmak mecburiyetindedirler. Hiç
kimse için istisna, insaf bilmez. Beğendiği renge hemen boyan-

43 Yavuz Selim Karakışla , Osman lı Hanımları ve Kadın Terzileri (1869-1923),

Akıl Fikir Yayınları, lstanbul, 20 1 4 , s. 86.

29
 malı, emrettiği şekle derhal girmelidir. Bazen güzeli çirkin, çir­
kini gudubet yapar.
Modanın biçimsizlik garabetlerine yavaş yavaş göz alışkan­
lığıyla tahammül edebiliyoruz. Asırlardan beri bu müstebitin
medenileri ne gülünç kıyafetlere soktuğunu moda koleksiyon­
larını tetkikle anlayabilirsiniz. Bir arşın yerleri süpüren etek­
ler, kadınları balona çeviren malakoflar, sırt üstünde hamal se­
meri andıran tumürler, türlü çiçekler, tüylerle kabarmış leylek
yuvası şapkalar. Biz şimdi bunları görünce tuhaflıklarına gül­
mekten kendimizi alamıyoruz. Fakat zamanlarında bu şekille­
ri beğenmeyenler bedii histen mahrum sayılırdı. Kuyruklarını
sansara kaptırmış tepeli tavuklar gibi iki açık bacak üzerinde
yürüyen bugünkü kadını bir iki asır sonra moda koleksiyonla­
rında seyredecek ihlafımız bu canbaz kıyafetinin önünde yanı
kahkahaları koparacaktır.
Baldırlarını çok sevdiğiniz bir kadının size heyecanlar ve­
ren bu güzel uzuvlarını kem nazarların içlerini çeke çeke sey­
rettiklerine razı mısınız ? Oh hayır değilsiniz . . Hiç değilsi­
niz, fakat kadın sizin değil modanın emirberidir. Moda kadı­
nı bazı bazı üzerinde umumun temaşa hakkı olan bir tablo gi­
bi bir heykel gibi bedii manzaralar sırasına geçiriyor . . Belki bir
asır sürmeden elbise külfetinden tamamıyla tecerrütle Paris'in
Lüksemburg müzesindeki (Salambo) heykeli gibi tabii üryan­
lıkla meydana çıkacak ve seyri zevçten başka herkes için de
bedava olacak. Lügatlerde hiçbir ifade kuvveti kalmayan ha­
yasızlık kelimesi üzerindeki beyhude şamatalar tamamıyla su­
sacaktır . .
Sıkılmak hissiyle malul kalan muhafazakarlara şu cevap ve­
rilecektir:
Vücutlarımızda taşıdığımız her uzuv halikın eseridir. Bun­
dan ne size, ne bize kimseye bir hicap teveccüh etmez. Allah
ayıp şey yaratır mı? Günaha giriyorsunuz. Bu küfürdür. istiğ­
far ediniz . . 44

44 Hüseyin Rahmi , Utanmaz Adam, Hilmi Kitaphanesi, İstanbul, 1 934, s. 250-

253.

30
 Erken modernleşme döneminde "gösteriş karşıtı Osmanlı
geleneğinin sona ermesi" 45 ile neticelenen bu gidişe karşı im­
paratorluk yıllarında başlayan muhalefet, moda modernleş­
me politikasının bir parçası kabul edildiği için erken modern­
leşme döneminin en itibar gördüğü cumhuriyet yıllarında da­
hi devam etmiş ve "modaya uymanın ekonomiyi zorlayan çeh­
resi 'modaya uyalım ama israftan kaçınalım' düsturuyla berta­
raf edilmeye çalışılmıştır. " 46 Zira moda yolunda yapılan har­
camalar, bilhassa Külhani Edipler romanında Namık Kemal'in
" teceddütten korkmuyor" diye andığı gençler için tehlikeli so­
nuçlara sebep olabilmekteydi. Reşat Enis'in Gece Konuştu ro­
manında İstanbul sokaklarında gezinen anlatıcı, "Belki, şu sı­
vaları dökük, ufak pencereli bodur evin namuslu kızı, Beyoğ­
lu'nun en tanınmış terzisine diktirilen robunun hesabını gör­
mek için, arkasına takıp sürüklediği erkeğin koynunda, boyun­
dan büyük günaha giriyor. " 47 der. Bu denli ağır ve acı tablola­
ra yol açmamakla beraber yetişkinlerin de alamod şeyler için
makul olmayan işlere giriştiklerine tesadüf edilir. Mesela Hali­
de Edip'in Tatarcık romanındaki Poyrazköy sakinlerinden "Ca­
libe Hanım beş senede bir kostüm ısmarlayabilmek için selam­
lığın kiremitlerini, limonluğun enkazını satar, hatta otuz yıldır
biriktirdikleri cenaze paralarını verirler. En ihtiyarı bile sene­
de bir defa berbere gidebilmek, saçını boyatabilmek için san­
dıkta sepette ne varsa Bedesten'e yollamıştır. " 48 Yahut Kamil
Yazgıç'ın Türk Yıldız Emine romanındaki Emine'nin anlattıkla­
rına bakılırsa kadınların birçoğu "parası olmasa bile sandık eş­
yasını satıp berberlere koşarak" saçlarını alamod biçimde tan­
zim ettirmektedir. 49
Modanın yol açtığı israf; birey, aile ve devlet için ciddi bir
ekonomik problem kaynağıdır. Ayrıca bu israf, Ercüment Ek-

45 Elif mahir, s. 205 .

46 Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Moda ve Zihniyet, s. 1 4 .
47 Reşat Enis, Gece Konuştu, Semih Lütfi Bilik v e Basım Evi, lslanbul, 1 9 3 5 , s. 1 8 .
48 Halide Edip, Tatarcık, Ahmet Hali t Kitabevi, lstanbul, 1939, s. 5.
49 Kamil Yazgıç, Tü rk Yı ldızı Emine, Adapazarı Coşkun Basımevi, Adapazarı ,
1 9 3 7 , s. 8.

31
rem'in Papeloğlu romanında , "Bir okka vesika ekmeğini vak­
tiyle alabilmek için, sabah namazından camii kapılarında, bek­
çi kulübelerinin önünde beklemeğe giden asker anaları [ nın] " 50
sefalet içinde yaşadığı savaş yıllarında vicdanları yaralamak­
tadır; alamod yaşam uğruna edilen masraf, hali vakti yerinde
olanlar için dahi tahammül edilecek veya anlayışla karşılanacak
eşiği geçmiştir. 20. asrın başında yükselen milliyetçilik duygu­
ları ile birleşecek bu itiraz , medeni olmakla Batılı olmayı bir­
birinden ayırmaya çalışan Türkçülerin ön ayak olmasıyla do­
ğan "milli moda" fikriyle nihayetlenecektir. Televizyon ve sos­
yal medyanın olmadığı, sinemanın ancak son yıllarına yetişti­
ği erken modernleşme döneminde eğitim, aile, çocuk terbiyesi,
evlilik, sağlık, kadın hakları gibi konularla birlikte "çoğunlukla
yeni moda akımlarının ilan edildiği bir araç" görevi gören, "da­
ha az para ile nasıl en son moda giyinebilecekleri hakkında tü­
yolar ver [ erek] " "gelir düzeyi daha düşük orta sınıf kadınları
da modaya uymaya davet ed [ en] " 5 1 süreli yayınlarda bile moda
düşkünlüğünün sağlığa, bütçeye ve hatta güzelliğe zarar verdi­
ğini savunan yazılara sıklıkla tesadüf edilmektedir. 52
Süreli yayınlarda bile yankısını bulan bütün bu eleştirilerin
ortak noktası kılık kıyafettir. Kılık kıyafet hem modanın başat
alanı hem bireyin kendini bulmada veya ifade etmede kullandı­
ğı en nitelikli simgeler sergisi olmakla birlikte erken modern­
leşme döneminin en güçlü dinamiğini oluşturan olgunun sade­
ce bir yönü yahut görünür yüzüdür. Dolayısıyla her matruş su­
ratta Müslüman görünüşünden uzaklaşan alamod ve müsrif bir
erkek yahut her kısa saçta asırların kendine biçtiği toplumsal
rolü birkaç makas darbesiyle kesmiş alamod ve müsrif bir ka­
dın değil Batılı ve/veya modem ve/veya medeni ve/veya asri ve/
veya yeni ve/veya alafranga ve/veya zengin ve/veya soylu ve/ve­
ya şehirli ve/veya eğitimli ve/veya zevkli ve/veya zarif. . . birey­
ler görülecektir.

50 Ercüment Ekrem, Papeloğlu, Suhulet Kütüphanesi , lstanbul, t.y. , s. 204.

51 A.g.e., s. 2 1 2.

1918-1923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 20 14, s . 203-2 1 2.

52 Bkz. Elif Mahir Me tinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul 'unda Moda ve Kadın,

32
 1 9 . asır, bir taraftan demokratik ve eşitlikçi fikirlerin yük­
seldiği diğer taraftan sınıflar arası geçişkenlik ve servet edin­
me imkanları ile bireyin farklı veya üstün olma arzusunun ve
bu arzuya bağlı olarak kimlik ve kimlik göstergelerinin önemi­
nin arttığı bir asırdı. Böyle bir atmosferde sahneye çıkan moda,
var olan veya uyarmaya çalıştığı kararsızlıkların yanı sıra görü­
nürdeki kimlikleri değiştirmeye ve bireyi bir benlik imgesin­
den vazgeçirip bir başkasını benimsetmeye" 53 uğraşmış; mev­
cut "yapıntılara (artifact) sürekli olarak yeni anlamlar yükle­
yerek toplumsal kimliklerin yeniden tanımlanmasına" 54 se­
bep olmuştur. Ana kategorileri cinsiyet, yaş ve sınıf olan kim­
liksel kararsızlıklar modada değişimin en önemli kaynakları­
dır ve bu kararsızlıklar edebiyatta çoğu zaman moda etrafın­
da "yeniliği" sorgulayan karakterlerin ortaya çıkmasıyla so­
nuçlanmıştır.

53 Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, s. 38-39.

54 Diana Crane, Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, çev. Öz­
ge Çelik, Ayrıntı Yayınlan, Istanbul, 2003, s. 27.

33
 İ KİN C İ BÖLÜM
Kad m Kıllk Kıyafeti ve Moda

Dekolte
Erken modernleşme sürecinde kadın kılık kıyafetindeki değişi­
min en tartışmalı taraflarından biri, "açık giyim" anlamına ge­
len ve kapalılık algısına bağlı olarak ölçüsü farklılaşan "dekolte"
modasıdır. Refik Ahmet'in Çıplaklar romanında üzüm ve incir
ihracatı yapan Mehmet Halkatapar, bir incirin yırtılmış kabu­
ğuna bakarak "Bu , dünyanın en güzel incirinin yırtılmış kabu­
ğu insana kadın elbiselerindeki omuz başlarım ve kollan kapa­
yıp da ikisi ortasını açık bırakan modayı hatırlatır," 1 diye düşü­
nür. Burada göğüs dekoltesinin faili olarak anılan moda, sokak­
taki insanından gazete yazarına kadar pek çok kişi tarafından
tenkit edilmesine , aileden idareye kadar pek çok cihetten ko­
yulan kurallarla engellenmeye çalışılmasına rağmen, zaman za­
man hızını keser gibi olsa da önlenemeyerek bazen kollan, ba­
zen sırtı, bazen bacağı açacaktır. Zira dekolteyi icat edip hayata
sokan, kadının kılık kıyafetinde etkili olan aile, toplum ve ida­
reden daha çok sözünü dinleten ve pratiği tayin eden modadır.
Hüseyin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller romanının kahraman­
ları N evhayal, Şaheser, Lemiye ve Nigar, N evhayal'in evinde
Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar, lstanbul, y.y. , 1 936, s. 75-76.

35
toplanmışlardır. Bir aralık yanlarına Nevhayal'in annesi Nazıma
Hanım gelir. Kadın odaya girmeden evvel kızlar, pencereden bir
delikanlıyı izlemektedirler ve kadının odada kalması üzerine fı­
sıldaşmaya başlarlar. Rahatsız olan Nazıma Hanım, ne konuş­
tuklarını sorar. Kızlardan biri, kadının şüphelerini dağıtabilmek
için yeni aldığı kumaştan bahsettiklerini, söyler. Söz yeni ku­
maşlara, oradan yeni modalara geçer ve Nazıma Hanım, kızının
ve arkadaşlarının kıyafetleri dolayısıyla zamane modalarını ten­
kit ederken değişkenliğin, etekler üzerindeki etkilerini sıralar:

Al sana düttürü Leyla yeni moda elbise. Bir zamanlar kundak­

lanır gibi döne döne bir top kumaşın içine sarıldılar. Bir za­
manlar etekleri uzattılar süpür süpür yerlerde sürüdüler. So­
kakların mundar tozlarını havaya kaldırdılar. Sonra kısalttılar.
Kısalttılar, diz kapaklarını geçti. Eteklerden her gün böyle bir
iki parmak eksile eksile bu açıklığın en sonu nereye varacağı­
2
nı düşünerek utanmaya başladım.

Nazıma Hanım'ın bahsettiği sezonluk değişiklikler, neticeyi

değiştirmez. Netice , kadın kıyafetinin her geçen yıl biraz daha
dekolte olmasıdır. Nevhayal'in Gülhane Parkı'nda sevgilisi Sü­
ha Pertev'le buluştuğu zaman üzerindeki kıyafet, çarşafına rağ­
men dekoltedir.

Genç kadının körpecik vücudu , tesettürden ziyade tezyin için

büründüğü ve hemen eski zaman muhadderelerinin yüzlerine
tutundukları peçeler kadar ince ipek çarşafı altından her hare­
ketiyle letafetini dışarı veriyor. Billur kollar bileklere ve süt be­
yaz göğüs gerdandan bir karış aşağı vasat-ı hattına kadar apa­
çık. Şimdiki hanımlar cedlerinin yüzlerini kapamak hususun­
da ettikleri ihtimamı vücutlarının en mahrem aksamı için gös­
termiyorlar. Zannolunur ki Türk kadınının asırlardan beri giz­
lemekten en ziyade sıkıldığı uzuvları göğüs, kollar ve bacakla­
rıdır. Çünkü ilk hürriyette kanlı katiller ile beraber mahbesle­
3
rinden dışarı en evvel fırlayanlar bunlar oldu .

2 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, Kütüphanc-i Hilmi, lstanbul , 1926, s. 45.

3 A.g.e. , s . 3 1 8-3 1 9 .

36
 Tasvirini, devrin kadınlanyla ilgili genel bir değerlendirmey­
le bitiren anlatıcının andığı "hürriyet" il. Meşrutiyet'tir ve o
yıllarda çarşaf gibi, dekolteyle beraber düşünülmesi dahi ga­
rip gelen peçeler de incelmiştir. lskender Fahrettin'in Hint Yıl­
dızı romanında Seyyit Ali, romana adını veren Prenses Yogo­
da'yla ilk karşılaşmasında kadının taktığı peçeden bahsederken
"Peçe deyince on sene evvel lstanbul'da moda olan ince peçele­
ri hatırlamayınız ! " 4 diyerek, bir dönem ince kumaşlardan ma­
mul peçelerin moda olduğunu haber verir. Bu şekilde şartları
zorlayarak tesettüre riayet etmenin bir mecburiyet olduğu yıl­
larda dahi dekolteyi biçim biçim, bölge bölge kadın kıyafeti­
ne sokan moda ile bazen gülünç tablolar meydana gelir. Şukü­
fe N ihal'in Yalnız Dönüyorum romanında Yıldız , katıldığı Pe­
ra Palas'taki baloyu ve balodaki kadınları anlatırken Cumhuri­
yet'in ilk yıllarına devrolan bu hale dikkat çeker: "Gülünç tara­
fı; elbiseler dekolte olduğu halde başlar hala açılmamıştı; saçlar
uzunlu , kısalı, renk renk tüllerle örtülmüş, alarus sarılmıştı. 5 "

Çarşafı ve peçeyi dahi dekolte yapan moda, devrin şartlarıyla

birlikte kendine tabi olanın da sınırlarını zorlar. Bazı kadınlar,
dekoltenin her türlüsünden hazzeder ve bunları zevkle kulla­
nırlar. Bazı kadınlar ise esasında dekolteye hazır değillerdir ve
çoğu defa bilinçsizce, sadece moda olduğu için dekolte giyinir­
ler. Bahçemde Bir Gül Açtı romanında Hürrem Hakkı Bey, Ra­
sih, Belma ve Ferhunde sandalla denize açılırlar. Mayolarını gi­
yinmek için sandallarını erkeklerinkinden uzağa çeken ve bir­
birlerine bornozlarını siper ederek soyunan kızların çekingen­
liğine şaşıran Hürrem Hakkı Bey'e Rasih, şu açıklamayı yapar:

- (. . . ) Bu kızların serbest halleri, hep sinemalardan, tercü­

me romanlardan, hikayelerden kapma, yapmacıklardır. Onlar
aile kızlarıdır. Göründükleri gibi değillerdir. Filhakika flört­
leri vardır, birkaç erkekle kur yaparlar. Lakin bütün bunlara
rağmen masum hicap hisleri vardır. Yırtık değillerdir. Siz zan-

4 lskender Fahrettin, Hini Yı ldızı, $irket-i Mürettibiye Matbaası, lstanbul, 1932,

s. 75.
5 Şuküfe Nihal, Yalnız Dönüyorum, Kenan Basımevi, lstanbul, 1 938, s. 1 22.

37
 nettiniz ki onlar, yanınızda soyunup dökünecekler, denize at­
layacaklar, bornoza sarılmayı, örtünmeyi ihmal edecekler. Ha­
yır ! .. Belki mayoları fazla dekoltedir. Lakin bugün fazla kapalı
giyinmek, fazla örtünmek birtakım şırfıntı, sürtük kadınların
baş vurdukları bir hile haline gelmiştir. Mesela sinema artisti
Maryon Davis, bizim eski elifi şalvarla denize girse , bu kızca­
ğızlar, kayyum Hasan Efendi gibi elifi şalvarı bacaklarına çe­
6
ker, denize öyle girerler.

Rasih , her dekolte giyenin , aslında dekoltenin getirdiği açık­

lığa hazır olmadığını söylerken modanın hangi kanallarla ha­
yata dahil ve ne denli etkili olduğunu da ifade eder. Dekol­
te kıyafetler tartışılırken kadınlarla birlikte modanın da ten­
kit edilmesinin sebebi budur. Diğer taraftan dekolte giyinen
her kadının, Belma ve Ferhunde gibi olmadığı söylenmelidir.
Selami lzzet'in Küçük Hanımın Kısmeti romanında Belma , ev­
lenmeye karar verir. Bu ani karara şaşıran annesine " Kocaya
varan bir kız hürriyete kavuşmuştur. " diyerek hürriyetine ka­
vuşunca "nasıl çaylara , balolara gideceğini; nasıl şık tuvalet­
ler yapacağını; dekolte giyineceğini; kaşlarını yolup sahte kaş
resmedeceğini" 7 anlatır. Burada , Belma'yı hürriyetine kavuş­
turacak olan evlilik, dekolteyle birlikte genel olarak modanın
yetişkin veya evli kadınların hakkı görülmesi meselesiyle bağ­
lantılıdır. Çünkü geçen asırlarda bireyler çocuklar ve yetişkin­
ler olarak ayrılmaktadırlar ve çocukluktan yetişkinliğe geçiş­
te kılık kıyafetin farklılaşması güçlü bir simge değeri taşımak­
tadır. Dekolte giyinmeye hevesli olan Belma'nın , annesi Mü­
rüvvet Hanım tarafından engellenmesinin sebebi budur. Genç
kız , doğum gününün ve nişan merasiminin birlikte kutlana­
cağı davet için diktirilen elbisesine bakarak "bele kadar apa­
çık" olmasını istediği tuvaletini annesinin dekolte yaptırması­
na mani oluşunu düşünür:

6 Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi, İs­
tanbul, 1932, s. 1 77- 1 78.
7 Selami İzzet, Küçük Hanımın Kısmeti, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, İstan­
bul , t.y. , s. 1 8 - 1 9 .

38
 Genç kızlar bu kadar açık elbise giymezlermiş !
Ne dar kafalılık bu !
Halbuki Greta Garbo, filimde daha genç kızken belinden
aşağı kadar dekolte giymişti . Eğer yakışık almasaydı giyer
8
miydi?

Tıpkı Bahçemde Bir Gül Açtı romanındaki Maryon Davis gibi

burada da bir artistin, Greta Garbo'nun adı geçer. Ancak arada
fark vardır. Belma ve Ferhunde, Maryon Davis'i taklit eder ve
masum hicap hislerine rağmen dekolte giyinirler. Halbuki Sela­
mi lzzet'in Belma'sı için dekolte , arzu edilen bir kıyafet özelliği­
dir. Mesele salt taklitten öteye gitmiş ve dekolte genç kızın ide­
alindeki giyim tarzının bir parçası olmuştur. Greta Garbo'nun
dekolte giyiyor olması, Belma için genç kızların da dekolte gi­
yebileceği yolundaki fikrini ispat etme vesilesidir. Sonunda ar­
zusuna yenilen Belma, tuvaleti üzerinde değişiklik yapar ve el­
bisenin sırtını beline kadar açar. Ancak Belma'nın nişanlısı Hi­
dayet de Mürüvvet Hanım gibi düşünmektedir. Akşam genç
çift salona girerken arkada kalan Hidayet, Belma'nın sırtını be­
line kadar çırılçıplak bırakan dekoltesini görür.

Ö ne geçti Belma'nın iki bileğini yakaladı:

- Elbisenizin arkasını yırttınız mı?
llk defa şahit olduğu erkek kıskançlığı ile afalladı:
- Hayır, diye kekeledi, moda böyle.
- Ne dediniz ? . Moda mı? Genç kızların modası çıplak gez-
mek mi?
(. .. ) ablasının kolundaki eşarba gözü ilişti. Hemen çekip al­
dı. Belma'nın omuzlarına koydu:
- Bunu omzunuzdan atmayını z . Anlıyor musunuz ? Bu
9
eşarp omuzlarınızda duracak!

Çekingen yahut hevesli, bilinçli yahut bilinçsiz, fikirleri ve

hisleri her ne şekilde ve yönde olursa olsun modanın cazibesiy­
le her gün biraz daha dekolte giyinen kadınların karşısına bir-

8 A.g.e. , s. 2 1 -22.
9 A.g.e. , s . 30.

39
takım engeller çıkar. İmparatorluk yıllarında bu engellerin ba­
şında idarenin koyduğu kurallar gelir. Cumhuriyet'le birlikte
bu kurallar, bertaraf edilecek olsa da her iki dönemde de dekol­
te giyinen kadınlar aile ve toplumun dini ve ahlaki değerleri ve
adetleriyle çatışırlar. Belma'nın Mürüvvet Hanım ve Hidayet'le
dekolte yüzünden yaşadığı kavgalar, belki de bu çatışmaların
en zararsız atlatılanlarıdır. Hüseyin Rahmi'nin Muhabbet Tılsı­
mı romanında Cazim Bey'i okura tanıtan anlatıcı, onun "namus
sahifesinde , tesettür bahsinde hiç bid'atlere tahammül etmez
ve şaka götürmez mutaassıp bir eski Türk" olduğunu söyler ve
baştan aşağı dekolte giyinmiş aileden birkaç genç hanımın so­
kağa çıkarken harem kapısında Cazim Bey'le karşılaşması üze­
rine yaşananları nakleder:

Cazim, hanımları harem avlusuna çevirerek yüzlerine hay­

kırmış:
- Eğer muradınız hakikaten erkekten kaçmak ise büyük
analarınızın tesettür usulün e , an'anesine avdet ediniz. Yok
eğer sokağa büsbütün çıplak çıkmağa özeniyor iseniz işte o da
böyle olur. . .
Hiddet ve şiddetle hanımların çarşaflarını, peçelerini, ço­
raplarını parça parça etmiş. Soygunları birer birer dışarı iterek:
- Haydi bakalım, utanmayınız , çıkınız . Yirminci asrın son
moda örneğini aleme gösteriniz. Moda, her şey dünyada bir te­
kerrürden ibarettir. Çünkü siz, cennetten de böyle kovulmuş­
tunuz. Çünkü her şeyin aslına rücuu ezeli bir kanundur.
0
Felsefesiyle bar bar bağırmıştı. 1

Mürüvvet Hanım'ın, Hidayet ve Cazim Beylerin verdikle­

ri tepkiler, karşılarındaki kadınlar üzerinde�i yaptırım güçle­
ri dolayısıyla bir sonuca ulaşır. Halbuki Mahmut Yesari'nin Su
Sinekleri romanının kahramanlarından Sabbek'in arkadaşlarıy­
la tatile gideceği Bostancı'daki kamp için diktirdiği "kretondan
köylü biçimi esvap"ı gören genç kızın büyükannesi, elbisenin
dekoltesi hususunda torununu uyaramaz bile. Sabbek, odadan

10 Hüseyin Rahmi, Muhabbet Tılsımı, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 928, s . 289-

290.

40
çıktıktan sonra kızına döner ve "Biçimini nasıl buldun? Kollar
çıplak, boyun, ense meydanda. Cebrail buzağısı gibi. Süphane
men tahayyere. " 1 1 diye söylenir sadece. Sabbek, büyükannesini
duymaz. Duysa da aldırış etmeyecektir.
Dekolte hususunda olumsuz tepkiye maruz kalanlar, konu­
şurlarsa veya konuşabilirlerse, Küçük Hanımın Kısmeti 'nde Bel­
ma'nın Hidayet'e karşı kekeleyerek söyledikleri gibi, savunma­
larını moda ile yaparlar. Zeyno'nun Oğlu romanında, İzmirli bü­
yük bir memur olan Süleyman Bey, Zeyno'nun evinde düzenle­
nen toplantılarda, kolları açık esvap giymemesi için eşini uyarır.
Kadın, tartışmaya mahal bırakmayacak bir tavırla "Sen hiç mo­
da gazetesi görmedin mi? Çay esvaplarının hep kolları açık," 1 2
diyerek Süleyman Bey'i susturur. Yani dekolte meselesi, moda­
da düğümlenmektedir ve pek çok erkek bunun farkındadır. Hü­
seyin Rahmi'nin Tebessüm-i Elem romanında Mehmet Kenan'ın
"eski kafa"lı 1 3 olarak nitelendirdiği Yağlıkçı Hasan Efendi, Ke­
nan'la zihniyet konusunda yaptığı bir tartışmanın ardından deli­
kanlının çıkıp gitmesi üzerine kendi kendine mırıldanmaya baş­
lar ve monoloğunun bir yerinde "Hayvanat tüyler, yünler, kıl­
lar ile mestur! Ah. Ah. Şimdiki yeni moda kadınların fistanları,
çarşafları mestüriyyet değil, birer dar kılıf, vücutlara geçirilmiş
birer nevi eldiven. Etekler adeta birer köstek, pa-bend-i şekavet
olmuş bu moda üserası sekerek yürüyorlar. Bunun adı serbest­
i telebbüs . . . " 1 4 sözleriyle meselenin bu noktasına parmak basar.
Yağlıkçı Hasan Efendi, haklıdır. Dekoltede sının moda be­
lirler. Hüseyin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi romanında, Şişli'de
zengin erkeklerin alem yapıp çalışan kızları metres tuttukla­
rı Kokotlar Mektebi'nde kızlara kokotluk dersi veren Prenses
Diçeski, " Kadın ropları daha ne kadar kısalacaktır? " sorusu­
na "Bu , modacıların cesaretlerine bağlıdır, " 1 5 diye cevap verir.
11 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, Semih Lütfü Suhulet Kütüphanesi , lstanbul,
1932, s. 92.
12 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s . 1 9 7
13 Hüseyin Rahmi, Tebessüm-i Elem, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 339, s. 25.
14 A.g.e. , s. 37-38.
15 Hüseyin Rahmi, Kokotlar Mektebi, Kütüphane-i Hilmi , lstanbul, 1 9 29, s.
1 80- 1 8 1 .

41
 Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini romanının "alaf­
ranga gelini" Suat Hanım'ın da evde dekolte dolaşması, Cevdet
Efendi ailesinin diğer kadınları tarafından yadırganmaktadır:

- Ne diyordum, memşada çorabımı paklıyorum. Karının,

üzerime doğru , zıp zıp bir gelişi var ki sormayın. Kolları, göğ­
sü , bacakları çırçıplak; az daha anadan doğma çıkacakmış.
Ortanca hanım, durmadan başını sallayarak, tasdik edi­
yordu :
- Kadının ar damarı noksan vesselam. Gelin değil, sözüm
ona sultan Beyazıt dudusu . Hele nedir o arkasına giydiği? Ha­
niya bir zamanlar Beni zoksok'lar gelmişti; tıpkı onların kı­
yafeti .
Bedriye de yetişti:
- Anne , o son moda; ona kombolozon diyorlar.
- Ne karın ağrısı ise ne, orası bana lazım değil; fakat bu ka-
dar senelik karı kocayız. Şunu bir defa giy de efendinin yanı­
na çık deseler, önüme de bin altın saysalar, vallahi yapamam,
6
yerlere geçerim. 1

Evlerinin içinde, hemcinslerinin hatta eşlerinin yanında bi­

le kapalı giyinmeye özen gösteren büyük ve ortanca hanımla­
rın Suat'ın son moda kombinezonuyla evde rahatça dolaşma­
sını "ar damarı noksan"lığına bağlamaları doğaldır. Ancak za­
man , dekolte aleyhindeki tenkitleri azaltır ve Bahçemde Bir Gül
Açtı'da Rasih'in "bugün fazla kapalı giyinmek, fazla örtünmek
birtakım şırfıntı, sürtük kadınların başvurdukları bir hile ha­
line gelmiştir, " 1 7 sözlerinde ifadesini bulan bir noktaya kadar
ilerler. 193 2 yılında neşredilen romanın vaka tarihi , Cumhu­
riyet'in ilk yıllarıdır. Rasih, yeni rejimin paradigmasıyla büyü­
müş bir gençtir. 19. asırdan itibaren başlayan Batılılaşma ve as­
rileşme hareketi doğrultusunda değişen kılık kıyafet, Cumhu­
riyet ve onun yaratmaya çalıştığı yeni kadın örtülerinden sıyrıl­
mıştır. Peki, istenilen "sadece" bu mudur?

16 Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 20-2 1 .

17 Mahmut Yesari , Bahçemde Bir Gül Açtı, s . 1 77- 1 78.

42
 Şimdiki kadın vücutlarının açık tarafları mestur kısımlarından
fazla .. Kollar, koltuk altları, yarıdan ziyade göğüs .. Dizlerden
biraz yukarı bacaklar. Bütün gözlere serili.
Zannedersiniz ki karşınızda modaya tabiyen giyinmiş bir
kadın değil hemen parende atmağa hazır bir cambaz kızı var.
Her harekette bu çıplaklığın pergarı biraz daha açılıyor. Binae­
naleyh eskiden varolan teşhir-i beden hicabı da yavaş yavaş or­
tadan kalkıyor. Henüz biraz sıkılma var. lnkar etmeyelim. Fa­
kat salonlarda büsbütün soyunmaya utananlar cascavlak ol­
mak için şimdi ormanlara gidiyorlar. Maymunlara kostüm giy­
diren medeniler kendileri soyunuyorlar. Medeniyetin ince es­
18
rarı belki hayvanlarla bu kıyafet mübadelesindedir.

Kokotlar Mektebi'nde anlatıcının dekolteyle ilgili fikirlerini

bağladığı alaycı hüküm, kılık kıyafetin ardındaki zihniyet çar­
pıklığının ve 1 929 yılında neşredilen romanın bu satırları ya­
zılana kadar süren medeniyet tartışmalarının tezahürüdür. Hü­
seyin Rahmi'nin alaycı tavrına karşılık bazı romanlarda mesele
ciddiyetle ele alınır. Efzayiş Suat'ın Aşktan Sonra . . . romanında
Ef. . , çocukluk arkadaşı lclal'den bahisle örtünme meselesi üze­
rinde durur. lclal bekardır.

Ve erkek gözü değmeyen bu yalnız hayatı koruyabilmek için,

o zannediyordu ki mutlaka ananelerin koyduğu eski usule, ka­
dını örtbas eden hanımca bir kıyafete sığınmak lazımdı.
Fakat hiçbirimiz onun bu geri fikrine iştirak etmiyorduk.
Asırlardan beri kafi derecede örtbas olmuştuk. Şimdi artık saç­
lardan başlayarak çoraplara varıncaya kadar üzerimizdekile­
ri birer birer atarken, eski taassuptan intikamımızı almış olu­
yorduk. Ve bizim bu soyunma hareketinde, lclal'i de beraber
soymak, onu da bu koyu muhafazakarlığının üst üste yığılı yü­
19
künden kurtarmak istiyorduk.

Cumhuriyet'in ilanının ardından örtülerinden sıynlan kadın­

ların durumu, dekolteden farklıdır elbette. Kadınların çarşaflan-

18 A.g.e. , s. 242-243 .
19 Efzayiş Sual, Aşktan Sonra . . . , s. 1 4- 1 5 .

43
nı çıkarmalarının veya başlarını açmalarının dekolte ile kanştı­
nlması, devrin genel sıkıntılarından biridir. Yakup Kadri'nin An­
kara romanında Neşet Sabit, Selma Hanım ve Hakkı Bey'in ver­
dikleri bir davetten çıkarken oradaki dekolte hanımları anımsa­
yarak Türk kadınlarının "çarşaf ve peçelerini işe gitmek, çalış­
mak için daha kolaylık olur diye çıkarıp at"malan gerektiğini
düşünür. 20 Nitekim Hakkı Bey'le sürdürdüğü hayatından hoşnut
olmayan Selma Hanım, bir gün eşine çalışmak istediğini söyle­
yerek "Bizi, yalnız süsleyip dans ettirmek için mi açtınız?"2 1 di­
ye sorar. Hakikaten hayatın pek çok cephesinde olduğu gibi kı­
lık kıyafet hususunda da elde edilen serbesti, dekolte modasının
işine yaramış gibidir. Politik ve toplumsal hadiselerin kılık kıya­
feti getirdiği noktada , modanın şartları kullanma becerisi dev­
reye girmiştir. Moda, bütün yasaklara rağmen yıllar önce kılık
kıyafete soktuğu dekolteyi artık daha rahat sergilemekte; hatta
makul karşılandığı yılların sınırlarını dahi cüretkar bir biçimde
zorlamaktadır. Dekolte eskisi gibi ağır tenkitlere maruz kalmaz.
Tabii bu, dekoltenin tartışmasız kabulü demek değildir. Peyami
Safa'nın Mahşer romanında anlatıcı, Muazzez'i tanıtırken onun
"Modaya rağmen uzunca yakalan, uzunca etekleri ve koyu renk­
leri sev [diğini ] "22 söyler. Muazzez'in kılık kıyafet tercihi, Peyami
Safa'nın muhafazakar moda anlayışına uygundur.

Kumaş
Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet'e özgü kılık kıyafette ku­
maşların cinsleri, desenleri ve renkleri son derece önemlidir.
Çünkü vücudu saran ve ilk dikkati çeken kumaştır. İmparator­
luk yıllarında, kadınların kıyafetleriyle ilgili ilan edilen tembih­
namelerde sınırlandırılmaya çalışılan23 renkleri bireysel ve top-

20 Yakup Kadri, Ankara, s. 1 1 6.

21 A.g.e. , s. 1 3 1 .
22 Peyami Safa, Mahşer, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1 924, s. 1 08.
23 idarenin kadınların kılık kıyafetlerine, hatta kumaşların renk ve cinslerine
kadar yaptığı müdahaleler devrin tanıklarının hatıralarına da konu olmuştur.
Mesela Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, bu hususta şu sözleri kaleme alır: "Ka­
dınlarımızın vakit vakit tuvaletleriyle uğraşmak bizde pek eski bir adet oldu-

44
lumsal anlamlar yığını olarak kabul edebiliriz. Dönemin yeni
modası, kadın kıyafetlerini dekolte şekle sokarken kumaşları
inceltir ve esnetir, renkleri de çeşitlendirir. Hüseyin Rahmi'nin
Billur Kalp romanında Saim lzzet'in, mahalle kahvesinde arka­
daşlarıyla yarenlik ederken kumaşlarla ilgili "Şimdiki jarseler,
krepler, o püften ipincecik kumaşlar, körpe kadın vücutları­
nın kuytularına öyle sokuluyorlar ki bu fanteziye dokumalar­
da hassas bir zampara ruhu bulunduğuna insanın hükmedece­
ği geliyor"24 demesi boşuna değildir. Ü stelik Saim lzzet'in sıra­
ladığı fanteziye konu olan kumaşlar, sadece güzel ve moda ol­
dukları için tercih edilen, aslında dayanıksız kumaşlardır. Tu ­

tuşmuş Gönüller'deki Nazıma Hanım , kızlardan birinin şarlot

adında yeni bir kumaş aldığını söylemesi üzerine zamane mo­
daları aleyhinde başladığı sözlerine , kumaşların çeşitliliği ve
dayanıksızlığıyla ilgili eleştirilerini de ekler:

- A kızım şimdiki kumaşların türlü türlü adlan var. Bellenir

şey değil. Bizim gençliğimizde yanardöner, mantin, gron, kaş­
mir dö kos , saten dö Liyon daha bilmem neler vardı. Bunlar ol­
dukça cefaya dayanırlardı. Şimdikiler püften şeyler, sade fante­
ziye . Düzcesi parayı sokağa atmak . 2 5 . .

Devrin kumaş modasına bakıldığında iki cins göze çarpar.

Bunlardan ilki hemen her romanda tesadüf edilen ipektir.2 6
Muhabbet Tı lsımı'ndaki Cazim Bey'in, harem kapısında yakala­
yarak öfkeyle kıyafetlerini parçaladığı kadınların çarşafları "in­
ce ipek"tir.2 7 Esat Mahmut'un Ölünceye Kadar romanında Bed-

ğu ve bu da yaradılışlanna göre layıksız bir müdahale demek olacağı teveh­

hümüyle onların bu baptaki şikayetlerine hak verilmesi lüzumu hatıra gelir
ise de tesettürün süret-i meşrfiası ihlal edildikte adab-ı şeriyyenin ve terbiye­
i umümiyyenin muhafazası da bittabi hükümete ait olacağından lüzumu ha­
linde ber-vech-i muharrer müdahale edilmiş olduğuna hükmedilmek zaruri
görünüyor. " Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eslıi Zamanlarda lstanbul Hayatı,
Haz. Ali Şükrü Çoruk, 2.baskı , Kitabevi, İstanbul , 200 1 , s . 1 08- 1 09.
24 Hüseyin Rahmi, Billur Kalp, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1 926, s. 30.
25 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 44-46.
26 ipeğin moda oluşu 1 9 20'li yıllardır. Hüsniye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve
Tarihi, Ankara, y.y. , 1 992, s. 1 1 8.
27 Hüseyin Rahmi, Muhabbet Tılsımı , s. 289-290.

45
ri Nejat ile dostu Ziya'nın tatil için gittikleri Büyükada'da cad­
deleri dolduran kızların üzerindeki pijamalar2 8 ve Hayrettin Zi­
ya'nın Aşınmış Vicdanlar romanında Refik'in, Güzin'i baştan çı­
kartabilmesine aracı olan Sacide'ye , son moda şapkalarla birlik­
te hediye ettiği kumaşlar da ipektir. 29 Hasılı çarşaflı yıllardan
şapkalı yıllara kadar uzanan bir zaman diliminde, şehir merke­
zinden sayfiyeye kadar yayılan geniş bir alanda ipeğin, en göz­
de kumaş olduğu, söylenebilir.
lnce ve yumuşak bir kumaş olan ipekle dikilen giysi, vücu­
dun üzerinden akarmışçasına her kıvrımını zarafetle vurgular.
Gündelik hayatta tercih edilmeyecek kadar narindir. Bugün ar­
tık frapan kabul edilerek daha ziyade özel günlerde giyilen kı­
yafetlere yahut tuvaletlere mahsus bir kumaş olarak kalması­
na rağmen o yıllarda yaz aylarında dahi kadınlar, kıyafetlerin­
de ince ipeği tercih ederler. 30 Bununla birlikte Kemal Ahmet'in
Sokakta Harp Var! romanının anlatıcı kahramanı muharrir Ne­
şet, Fazilet Hanım'ın hususi evinde tanıdığı Leyla ile modadan
bahsederken genç kadın, o "sene kumaşlar [ ın ] " " tam ipek ola­
rak kullanıl [ mayacağını ] " söyler. 3 1 Yani bazı yıllar kumaşın
saflığı derece değiştirir; ama esasta herhangi bir değişim olmaz .
"Değişik renkte boya kullanılarak kumaş üzerine desen ve
zemin basma işlemi" ve "bu işleme uğratılan (ipekli, yünlü vb.
kumaş) " 3 2 şeklinde tarif edilen emprimeler, ipek gibi hemen
her romanda karşılaşılan bir diğer kumaş cinsidir. Mesela Aş k ­
tan Sonra romanında Serap'ın hatıra defterinde, senenin en son
modası olan beyaz ve kırmızı emprimeler33 anılır. Romanlarda
emprimelere sıkça tesadüf edilişinin sebebi, önceleri daha çok
düz kumaşlardan dikilen kıyafetler dantel ve toka gibi garnitür­
lerle süslenirken sonraları kendinden desenli kumaşların iti­
bar görmeye başlaması ile ilişkilendirilebilir. Su Sinekleri roma-
28 Esat Mahmut, ôlünceye Kadar, inkılap Kitabevi, İstanbul, 3. basım, 1 943, s. 37.
29 Hayrettin Ziya, Aşınmış Vicdanlar, y.y . , 1 938, s. 1 75 .
30 Baha Vefa Karatay, Son Tango (Siyah Gözler), Başarı Basımevi, İstanbul, 1939,
s. 50.
31 Kemal Ahmet, Sokakta Harp Var!, Nümune Matbaası , İstanbul, 1932, s . 49.
32 Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 64 1 .
33 Efzayiş Suat, Aşktan Sonra . . . , s. 206.

46
nında Sabbek, yeni diktirdiği kretondan köylü biçimi esvabını
büyükannesine gösterir. Yaşlı kadın "dallı güllü basma" dediği
kumaşla eskiden "şilte yüzü" yapıldığını anlatırken odaya ge­
len Sabbek'in annesi Nebiye Hanım, "bu basmalar"ın "döşeme­
lik, perdelik" için kullanıldığını söyler. Tahkir edildiğini düşü­
nen Sabbek, hiddetinden morarır. Ona göre kostümü, desenle­
ri "orijinal" "kretondan, köylü biçimi, en son moda bir 'tuva­
let"' tir. 34 Genç kıza hakaret gibi gelen benzetmeler onu sinir­
lendirir; ancak kıyafetinin güzelliğine dair olan fikrini değiştir­
mez. Zaman ve moda değişmiştir. Büyükannesi ve annesi bil­
mese de Sabbek, bunu bilir.
Cumhuriyet'le beraber iyice özgürleşen moda , kumaşlarda
daha ziyade açık renkleri tercih etmektedir. Sulara Giden Köp­
rü'de Adnan'ın Mahmure için diktirdiği son moda roblar, "hem
de koyu değil, açık renk [ lidir] " . 3 5 Dahası renklerin tonları bir
solukta sayılamayacak kadar çeşitlenmiştir. Sabbek'in desenleri
dolayısıyla bahsi geçen kreton esvabını , genç kız, tek başına ta­
sarlamamıştır. Arkadaşlarıyla birlikte seçim yapmışlardır ve se­
çim günü, "Evvela kumaş, renk üzerinde karar verelim. Biçim,
kumaşa göre değişir" diyen Dürdane, mavide fikir birliğine va­
rılması üzerine saymaya başlar: "Fakat nasıl mavi? Maviden
maviye fark var. 'Blue de sakxe' , 'Blue indigo', 'Blue de prusse',
'Blue mineral', 'Bleu de roi' , 'Blue acier', 'Blue gendarme' , 'Blue
d'azur' , 'Blue de safre', 'Blue de smalt' , 'Blue d'email' , 'Blue d'em­
pois' , 'Verse de cobalt' , 'Blue ehasseur' , 'Blue foncee' , 'Blue ci­
el' , 'Blue victoria' , 'Blue turqoise', 'Blue hindu', 'Violet blue' " 36
. .

Evet, renkler çeşitlenmiştir; ancak kıyafeti oluşturan giysi ve

aksesuarlarda genelde tek renk hakimdir. Henüz zıt renkler­
den yapılan kombinasyonların moda olmadığı yıllarda, bilhas­
sa tuvaletlerde ayakkabılar bile giysi ile aynı renkte özel olarak
yaptırılmaktadır. Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore romanında
Leyla, evinde düzenlediği davet için diktirdiği tuvaletin rengin­
de ayakkabılar ısmarlar. Alelacele yapılan ayakkabılar, genç kı-

34 Mahmul Yesari, Su Sinekleri, s. 90-9 1 .

35 Halil Fahri Ozansoy, Sulara Giden Köprü, s. 1 74- 1 75 .
36 Mahmul Yesari, Su Sinekleri, s. 70-8 1 .

47
zın ayaklarını sıkmasına ve ona bütün gece boyunca ıstırap ver­
mesine rağmen Leyla onları çıkarmaz. Asorti, candan tatlıdır.

Giysi
Devrin moda kadın giysileri, vokabülerinin neredeyse tamamı­
nı Fransızca kelimelerin oluşturduğu zengin bir gardırop teşkil
eder. Bu gardırobun dekoltesi, kumaşları ve rengiyle birlikte en
dikkate değer yeniliği ise giysilerin vücudu düz ve ince göste­
ren modelleridir. Ö nceki yıllarda idealize edilen kum saati bi­
çiminden uzaklaşılmış, düz hatlı zayıf vücutlar moda olmuş­
tur. Kıyafetlerin modelleri de elbette buna uygundur. Kabaca
giysinin şekli, dış hatları olarak tanımlanabilecek olan siluette­
ki en büyük değişim, Birinci Dünya Savaşı sonrası modem gi­
yime geçişte yaşanmış37 ve " 1 9 20'ler ve 30'larda üretilen kadın
kıyafetleri, savaş kıyafetlerinin ağırbaşlı, işlevsel ve 'basit' tar­
zından esinlenerek geliştirilmiştir. " 3 8 Kadın gardırobunun çeşit
zenginliğinin önemli bir sebebi modanın yarattığı gereklilikler­
di. lster çalışmak ister eğlenmek için olsun kadın, artık çok da­
ha fazla dışarı çıkmakta ve modayı gün gün takip eden mon­
den kadınların, gün içinde katıldıkları her toplantı veya gittik­
leri her yer için ayrı bir kıyafet giymeleri; bilhassa "varlıklı ka­
dınlardan, hala kıyafetlerini günde birkaç kez değiştirmeleri"
beklenmektedir. 39
Pantolon giymenin henüz erkeğin tekelinde olduğu yıllarda,
kadın giysilerinin çoğu tek parça roplardır40 ve bunlar, günlük

37 N ilay Ertürk, "Moda Kavramı, Moda Kuramları ve Güncel Moda Eğilimi Ça­
lışmaları" , Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli
Dergisi, ART-E, Mayıs 20 1 1 -07, s. 1 5 .
38 Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi,
çev. Duygu Özen, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 20 1 3 , s. 249.
39 Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi,
çev. Duygu Özen, İstanbul: Kaknüs Yayınları , 20 1 3 , s. 228.
40 Aka Gündüz'ün Aşkın Temizi romanında tıbbiye talebesi Erden , kuzeni Gü­
ner'e lstanbul'dan "Kenarları, kıvrımları kreme yakın tirşe dantellerle işlen­
miş açık kül rengi krepdöşin bir blüz. Altında lacivert bir markizet eteklik. "
getirir. (Aka Gündüz , Aşkın Temizi, Tan Matbaası, lstanbul, 1 937, s. 48-49.)
Romanda bu kıyafetlerin moda olduğu söylenir; ancak genelde modanın ib-

48
 1 830 1850 1810

1 8 05 1810 1 928 1 93 0
sade kıyafetlerdir. Gidilen yerler özelleştikçe veya günün saat­
leri ilerledikçe giysilerin dekoltesi ve süsü artar. Mesela Üç ls­
tanbul romanında Belkıs'ın çayda giydiği apremidisi, modeli Vi­
yana' dan getirtilen boncuk işlemeli bir elbisedir. 41 Devrin mo­
da eğlencesi balolar dolayısıyla sıkça karşılaşılan ve Burhan Ca­
hit'in Ayten romanında Hicran'ın Eliza'nın Avrupa' dan getirdiği
tuvaletlerden bahisle "garnitürsüz, sade tuvaletlerin bizde o ka­
dar meraklısı yoktur. Ama herhalde birkaç kişi yapınca diğerle­
ri de peşinden gelecekler. " 42 diyerek sadeleştiklerinden bahset­
tiği tuvaletler giysilerin en gösterişlileridir. Abiyelerin üstleri­
ne giyilen, "gövdeyi omuzların üstünden çepeçevre saracak bi­
çimde yapılmış olan bir tür üst giysisi" 43 olan frapan kapların
bir tasvirini, yine Hicran yapar. Eliza'nın Avrupa'dan getirdiği
ve Hicran'ın mevsim sergisindeki defilede kullandığı kap "gü­
vez kadife, içi beyaz ipekli yakaları ve etekleri tilki kürkü çev­
rilmiş çok şık" 44 bir parçadır.
Hicran'ın tuvalet örneğiyle bahsettiği sadeleşme, kadın kılık
kıyafetinin geneline yansımıştır. Yakup Kadri'nin Sodom ve Go­
more romanında anlatıcı, Azize Hanım'ın, sevdalısı genç Fran­
sız bahriyelisinin zevkine uymak için kılık kıyafetini soktuğu
tarzı anlatırken bunu vurgular. Aynca, mahalli ve Şarkkari ta­
birleri ile yapılan tasvir, tersten okunduğu zaman devrin kadın
modasını anlamak bakımdan önemlidir.

(. .. ) öyle mahalli bir kadın olmaya , o kadar Şarkkari bir tarza

girmeğe başladı ki , kendisini görenler adeta tanımakta müş­
kilat çekiyordu . Yüzünü, yürürken iki taraftan iki tayyare ka­
nadı gibi açılan uzun tüllerle örtüyordu . Pelerininin uçları ka­
lın püsküllü etekleri saçaklı bir nevi çarşaf icat etti. Bu giyin­
ce, nakli güç bir eşya haline intikal ediyordu. Mesela bir ara-

resi , tek parça roplan işaret etmektedir. Benzer şekilde etek blüz gibi iki par­
ça olarak kullanılan ve aynı kumaştan takım olarak dikilen tayyörlere de tek
parça roplara nispetle çok daha az rastlanır.
41 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 3 1 4.
42 Burhan Cahil, Ayten, s. 54.
43 Türkçe Sözlük, s. 1 065.
44 Burhan Cahit, Ayten, s. 60.

50
 baya binerken her tarafından kapılara takılıyor; bir erkeğin ya­
nına yaklaştı mı derhal saçaklarının, püsküllerinin bir tane­
si onun düğmelerinden birine dolaşıyordu . Devrin kadınlarını
pratik ve düzgün bir şekle sokan yeni modanın hemen hiçbir
icabına uymak istemiyordu. Mesela bütün hanımlar saçlarını
keserken bu uzatmağa çalışıyor ve onu , evinde bulunduğu za­
45
manlarda dalga dalga ensesinden aşağıya doğru bırakıyordu.

Burada, kadın kılık kıyafetinde izlenen sadeleşme temayülü­

nün sebepleri hatırlanmalıdır. Harp yıllarında çalışmak zorun­
da kalan kadının, eskisi gibi külfetli kıyafetlere ayıracak para­
sı ve vakti yoktur. Ayrıca giysileri , dışarıda çalışırken rahat ha­
reket etmesine müsaade etmeli; daha önemlisi kadınlığını giz­
lemelidir. 46 Mesela eskiye göre boylan her gün biraz daha kı­
salan ve kesimleri darlaşan etekler, eskinin boyu yerlere ka­
dar uzanan, kat kat ve kabarık eteklerine nispetle daha kul­
lanışlıdır. Ancak bu sadelikteki nispet unsuru eskidir ve hala
kıyafetler çeşitli garnitürlerle süslenmektedir. Hatta , süslerin
de modası değişmektedir. Bunun bir örneğini Kamil Yazgıç'ın
Türk Yıldızı Emine romanında Emine , kadınların dedikoduyu
ne denli sevdiklerinden bahsederken "Filanın düğününde bir­
çok noksanlar görülmüş, gelin elbisesinin üzerindeki limon çi­
çekleri modaya uygun değilmiş, şimdi gelinler kamelya çiçeği
takıyorlarmış, " 47 diyerek verir. Ö te yandan bazı giysiler, her­
hangi bir süs kullanılmadan yahut sade modellerle dahi göste­
rişli olabilmektedir. Çok dar bir sınıfın içinde kalan ve kadın­
ların her fırsatta statülerini sergilemelerine imkan veren kürk
modası, bunun örneğidir.

45 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, Hamit Matbaası, İstanbul, 1 928, s. 286-287.

46 Bilhassa erkek gibi görünerek var olma çabası, "olabildiğince oğlana" benze­
me modasıyla neticelenir. "Bukleler makaslara feda ediliyor, saçlar 'a la gar­
son' (oğlan biçimi) kestiriliyordu. Etek boylan dize kadar yükselmişti. Kadın,
bacaklarını yüzyıllardır ilk kez hareket ve aksiyon için sergiliyor, buna karşı­
lık göğüs ve bel hatlarını yok eden düz kesimli elbiseler giyiyordu. Bu dönem­
de düz göğüslü ve kalçasız, hem dişiye hem erkeğe benzeyen yeni yetme okul
çocukları gibi gözükmeye çalıştılar. " Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Moda­
ları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1 923-40" , s. 48-49.
47 Kamil Yazgıç, Türk Yıldızı Emine, Adapazarı Coşkun Basımevi, 1 93 7 , s. 14.

51
Kürk
Tüyleri yumuşak ve güzel hayvanların postlarından kumaşlar­
la kaplanarak hazırlanan kürkler; cinslerine, boy ve biçimleri­
ne göre aldıkları isimlerle asırlarca, kadın-erkek, kibar ve zen­
gin Türklerin kıymetli ve anlamlı kıyafetlerinden biri olmuş­
tur. 48 imparatorluk protokolünde dahi yer alan kürkü, sokakta
tesettüre mutlak surette riayet edilen yıllarda dışarlık olarak sa­
dece erkekler giyebilirken 20. asrın başına gelindiğinde bu pa­
halı üstlüğün kullanımı, neredeyse tamamen kadınlara bırakı­
lır. 49 Ayten'de Hicran'ın,

Ermin, Mavi Tilki, Lutr gibi en iyi cinsleri binlerce liraya te­
min edilen bu kürkler üzerine Beyoğlu piyasasında çok büyük
işler yapıldı. Herkes birbirinden pahalı ve güzel kürk sahibi ol­
maya çalışıyordu. Bu heves bütün bir kış bizim zengin ve mo­
dayı takip eden sınıfı heyecandan kırdı, geçirdi. so

sözleriyle bahse ttiği kürk modası , lstanbul'un zengin sınıfı­

nın hemen hemen bütün fertlerini kıymetli kürklere bürün-

48 Kürk, il. Mahmut'un kıyafet inkılabından önce devletin "azamet, şevket ve

servetini temsil eden bir üstlük" olarak kabul edilmekte ; padişah tarafından
taltif edileceklere yahut padişahın huzuruna çıkacak yabancı elçilere ve ma­
iyetindekilere münasip bir kürk verilmektedir. Reşat Ekrem Koçu , Türk Gi­
yim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Yayınları, Ankara, 1967, s. 165.
49 A.g.e. ,
s . 1 65- 1 66. Kadınlar arasında kürk kullanımı öylesine yaygınlaşmıştır

ki Ahmet Haşim dahi konuya dair bir yazı kaleme alır ve kürk modası ile ilgi­
li şunları söyler:
"Nereden geldiği ve nasıl başladığı meçhul bir kürk modası , lstanbul'un
hemen bütün kadın tabakalarına yayıldı.
Bu moda, dedelerimizin ve ninelerimizin bildiğimiz kürkünü çevirip
sırta geçirmek ve kurt veya goril gibi, iri cüsseli bir hayvana benzemek tu­
haflığından ibarettir.
Bu moda, o kadar yayılmış ki, şimdi kastor mantosu olmayan hanımın,
hiç olmazsa kedi veya fare derisinden bir kürkü olması gerekiyor.
Tırnaklarını uzatıp sivrilten ve vücudunu baştan başa tüylü göstermek is­
teyen kadın, belli ki insandan başka bir hayvana benzemek için uğraşıyor.
Kadınlarda bu insan şeklinden uzaklaşma meylinin sebepleri ne olsa gerek?"
(Ahmet Haşim, Bize Göre, Gurebahdne-i Laklakan, Frankfurt
Seyahatnamesi, Ed. Mehmet Kaplan, MEB Devlet Kitapları,
lstanbul, 1 969, s. 8-9.)
50 Burhan Cahit, Ayten, s. 53.

52
 0
M A S R A F L I B i R M O D A
K R K
Bo "'.. .ut.t•n•w• \ııatlıa t..r ..,... kih'k
�· •tıMlttcd,f , 80 MH,. bclu flıll•l)"t• M ..C.

SoM• ı Yab.ıı .. bordirii tri lılfld.

.-...ı, •lk J"lfİlf tHfİtMM W,. t91JÖr•
ıc.a.,. .... tifN •"Jôul w, .. aud• .wııa
w.. "" ..ate - 0...11.,, .,. Pt-8
fM il• ....ıaİf bir t&JJlr. Çek JHIWr
.-.o• .ı.. '*''•""'""' ,u..... '- hk
lcirlt..dlr.- DU..ktnıw wa.da dik ı•
blı Wr •..- 0.I -.n NS. IJl-•lfth'.

dürmüştür. Öyle ki M i that Cemal Kun tay'ın Üç ls tan bu l roma­

nında Adnan'ı n dostu Moiz'in evindeki an trede duran mermer
masanın üstü , evde çeşitli toplantılar düzenlendiği zamanlar­
da "Viso n , Zibline , Hermine kadın kürkleriyle " 5 1 dolmaktadır.
" Sa nsargi l l e rd e n , k ü r k ü ç o k beğe n i l e n b i r m e m e l i t ü r ü ,
mink" yani vison\ın Türkçesi vizondu r . Zibline ise samur de-

51 M i that Cema l , 0( lsıarılıul, s. 357

53
mektir. Diğerleri gibi Fransızca bir kelime olan hermine ise
ermin yani "Sansargillerden , yazın esmer kırmızı , kışın be­
yaz renkli kürkü değerli, etçil hayvan"ın adıdır. Bunlara Hic­
ran'ın saydığı mavi tilki ve lutru , Aka Gündüz'ün Giderayak ro­
manındaki Melike'nin astragan mantosunu, 5 2 Sodom ve Gomo­
re'de Leyla'nın, "kendisine bir tekir kedi hali veren küçük sin­
cap kürkü"nü, 53 yine Üç lstanbul 'da Moiz'in eşi Raşel'in düzen­
lediği bir eğlencedeki misafir hanımlardan birinin elbisesinin
yakasını süsleyen kastoru 54 ve son olarak Harp Zengininin Ge­
lini 'ndeki Cevdet Efendi'nin hanımının "beyaz tilki boalar"ı 55
eklenirse dönemin moda olan pahalı kürk cinsleri hemen he­
men tamamıyla sıralanmış olur.
Eskisinden farklı bir şekilde, artık çoğu defa Fransızca isim­
leriyle anılan kürklerdeki asıl büyük değişiklik, biçimlerinde­
dir. Eskiden post, giyeni sıcak tutmak için giysinin içinde ka­
lır ve dışına sadece süs için konulurken artık tamamıyla dışa
çıkmış, astarlı kısımlar giysinin içinde kalmıştır. Bununla bir­
likte kürkün, garnitür olarak kullanılmasına devam edilmekte­
dir. Hicran'ın terzihanesinde düzenlediği defilenin özel parça­
larından biri olan kapın yakalan ve etekleri, tilki kürküyle çev­
rilmiştir. 5 6 Benzer şekilde kapalı mekanlarda giyilen giysilerde
de kürkten , harç olarak yararlanılır. Üç lstanbul 'daki Moiz'in
eşi Raşel'in verdiği bir çay partisinde , konuklardan bir hanımın
yakasında kastor57 bulunmaktadır.
Bu şekilde üstlük ve harç olarak kullanılan kürklerden, akse­
suarlar da yapılır. Billur Kalp romanında Sema Hanım , babasını
ve servetini kaybetmiş; annesiyle birlikte dışarıya parayla el işi
yapmaktadır. Sema Hanım, ticaret evlerinin bekleme yerlerin­
de genç, güzel ve bazen çok şık giyinmiş kadınlara rastlar: "Pa­
halı kumaşlardan paltoları, mantoları, çarşafları, serin havalar-

52 Aka Gündüz, Giderayak, Kanaat Kitabevi, lstanbul, 1 939, s. 226.

53 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 69.
54 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 412.
55 Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 287
56 Burhan Cahit, Ayten, s. 60.
57 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 412.

54
da boyunlarında samur 'boa'ları, ellerinde manşonları, adeta bir
artist zevkiyle süslenmiş 'elegan' kadınlar, bir hafta için beş altı
liralık iş alıp gidiyorlardı. " 58
Sema Hanım'ın dikkatini çeken elegan kadınların ellerinde­
ki manşon, "elleri soğuktan korumak için kullanılan astarlan­
mış" el kürkü; boyunlarındaki "boa" ise "kadınların boyunları­
na aldıkları yılan biçiminde dar ve uzun" boyun kürküdür. Ka­
lın üstlüklerden ayrı olarak bir atkı gibi boyna sarılır ve bazıla­
rında süs olarak hayvanın kafası bırakılır. Hüseyin Rahmi'nin
Tutuşmuş Gönüller romanının kahramanı olan genç kızların ah­
babı ve onlarla erkekler arasında aracılık yapan Fındıkçı Seher
" ( . . . ) mayıs sonuna doğru Bit Pazarında düşürerek yok pahası­
na satın aldığı samur taklidi bir boayı mevsimle muvaffakati­
ne bakmaz hevesini alıncaya kadar kullanır. Temmuz gelir hala
Fındıkçı Seher'in boynunda iki boncuk gözüyle size bakan, siv­
ri yüzünü uzatmış sansar kafalı bir kürk atkı görürsünüz. " 59
Küçücük bütçesine rağmen modayı, hem de kürk modası­
nı takibe heveslenen Fındıkçı Seher, ancak mayıs sonuna doğ­
ru alabildiği samur taklidi bir boa ile yetinmek zorundadır ve
çok geç elde ettiği atkısını temmuza kadar boynundan çıkart­
maz. Bir statü göstergesi olarak kürkün değeri öylesine büyük­
tür ki Seher gibi temmuza kadar olmasa bile Halide Edip Adı­
var'ın Zeyno'nun Oğlu romanında Mesture Hanım'ın da sıcak
bir bahar gününde dünya modasına ayak uydurabilmek için
"omuzlarına uzun tüylü mükellef samurlar koymuş ve bu zen­
gin kürkler arasında" 60 dolandığını görürüz . 61

58 Hüseyin Rahmi , Billur Kalp, s. 430-43 1 .

59 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 69.
60 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 27
61 Kürkün Mütareke yıllarındaki hızlı burjuvalaşma sürecinin bir yansıması ol­
duğunu vurgulayan Metinsoy, boyutları küçük kürk ürünlerinin yaygınlaş­
masıyla orta sınıf kadınların da kürk kullanma arzularını tatmin edebildiği­
ni ve popüler dergilerin bunu teşvik ettiğini, söyler. "Yaşanan bu hızlı deği­
şimi ortaya koyan ve görselliği ön plana çıkaran bir kadın dergisi olan Süs
dergisi kadınların kürk kullanımını destekliyor ve 'bütçeleri son moda muci­
binde yekpare zengin kürkler almaya müsait olmayanlara mahsus kürk ter­
tibatı' olarak kürk gamitürlerinin nerelerde ve nasıl kullanıldığını sınıf atla­
maya hevesli kadın okuyucularıyla paylaşıyordu. Çoğunlukla Rusya gibi so-

55
Şal ve eşarp
En güzelleri lran ve Hindistan'da dokunan, kıymetli bir yünlü
kumaşa verilen Farsça şal62 adı, sonraları "kadınların omuzları­
nı örtmek için kullandıkları geniş atkı"ların da ismi olur ve bu
tarz şallarla, romanlarda moda aksesuarlardan biri olarak kar­
şılaşırız. Ancak alamod şallar, Burhan Cahit'in Sevenler Yolu
romanında Nermin Melih Hanım'ın "uçları yerlere sürünen" 6 3
şalı gibi renkleri, biçimleri ve desenleriyle eski şallardan daha
gösterişlidir. Benzer şekilde Burhan Cahit'in Bir Çatı Altında ro­
manında Lerzan ve ahbabı Sabiha'nın, bir mağazanın vitrinin­
de görüp hayranlıkla seyretmekten kendilerini alamadıkları şal
da göz alıcı bir parçadır:

- Ne güzel şal. . Şimdi o kadar da moda ki !

( . . . ) Beyaz tuvalet giydirilmiş bir manken üzerinde muhte­
şem bir tavus kuyruğu gibi serpilen şal cidden güzel bir şey­
di . Tatlı yeşil ve ateşi al çiçeklerle işlenmiş uzun ipek saçak­
lı şal mankenin üzerine öyle gelişigüzel konmuştu ki zarafet­
ten, elbiseden anlayan hiçbir kadın bu pürhayat renklerin al­
tındaki beyaz tuvalet gibi şaşaalı görünmek arzusundan ken­
64
dini menedemezdi .

" Çok şık, fevkalade" sözleriyle nitelenen şalın tasvirine dik­

kat edildiğinde devrin moda kumaşlarının cinsleri , desenleri
ve renkleri hakkında yapılan tespitler hatırlanacaktır. Öyleyse
moda bir aksesuar olarak kadınların omuzlarını süsleyen şalın
kumaşı, desenleri ve renklerinin de dönemin modasına uygun
olduğu söylenebilir.
Eşarbı ise geleneksel başörtüsünden ayıran kullanım şek-

ğuk iklimli ülkelerde kullanılan kürk ürünler mütareke yıllarıyla birlikte ar­
tık Türk kadınlarının da hava koşulları göz önüne alınmaksızın kullanmaları
gerek bir meta haline getirilmişti. " Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi ls­
tanbul 'unda Moda ve Kadın, 1 918-1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, lstan­
bul, 20 1 4 , s. 6 5 .
62 Reşat Ekrem Koçu , Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, s. 2 1 1 .
63 Burhan Cahil, Sevenler Yolu, s. 269.
64 Burhan Cahil, Bir Çatı Altında, ikbal Kitaphanesi, lstanbul, 1932, s. 2 1 1.

56
lidir. Romanlarda iki faklı kullanım şekline rastlanan eşarbın
öncelikle tesettürün bir parçası olarak ama alamod yani "ala­
rus" biçimde başa sarıldığı , görülür. Sodom ve Gomore roma­
nında Macor Vil'in yalısında verdiği baloya katılan Nermin'in
başında "o seneki Rus modasına göre bir hamam tülbendi tar­
zında sımsıkı, kıskıvrak bağlanmış açık kurşuni baş sargısı" 65
vardır. Bolşevik lhtilali'nin ardından imparatorluk toprakları­
na sığınan Rusların başlattığı bu biçim , "alarus" adıyla bilin­
mektedir.
Eşarbın ikinci kullanımı ise boyunda yahut omuzda taşın­
masıdır. Selami lzzet'in Küçük Hanımın Kısmeti romanında Bel­
ma'nın nişanlısı Hidayet, genç kızın sırtı beline kadar açık tuva­
letinin dekoltesini ablasının omzundan çekip aldığı eşarpla ört­
meye çalışır. 66 Nişan merasiminde yaşanan bu hadiseye bakılır­
sa, abiye kıyafetlerle de kullanıldığı anlaşılan eşarpların kumaş­
larının cinsleri ve desenleri , şallar gibi devrin modasına uygun­
dur. Burhan Cahit'in Hicran'ının terzihanesinde çiçekli eşarp­
lar satılmakta, Avrupa'dan düzine düzine ipekli başörtüleri ge­
tirtilmektedir. 67

İ pek çorap
Alamod giyim kuşamın vazgeçilmez parçalarından biri olan
ipek çorap, şeffaf oluşu dolayısıyla bilhassa erkekler tarafından
bazen şiddete varan tepkilerle karşılanır. Hüseyin Rahmi'nin
Muhabbet Tılsımı romanında Cazim Bey, hane halkından ala­
mod giyinmiş birkaç genç kadını sokağa çıkarken harem ka­
pısında yakalar, onları avluya geri sokar ve giysilerini parçalar.
Cazim Bey'i bu denli öfkelendiren tesettüre mugayir kılığın ta­
mamlayıcısı " tene şefafet veren mevhum çoraplar [ dır] " 68
Her gün bir parça daha kısalan eteklerin altında bacakları
örtmek yerine bilakis onları daha güzel ve göz alıcı yapan ipek

65 Yakup Kadri , Sodom ve Gomore, s. 105.

66 Selami lzzet, Küçük Hanımın Kısmeti, s. 30.
67 Burhan Cahil, Ayten, s. 29.
68 Hüseyin Rahmi , Muhabbet Tılsımı, s. 289-290.

57
çorap, 69 aynı zamanda dayanıksız ve pahalıdır ve zaten sürekli
yenilenen yapısı nedeniyle eleştirilen modanın bütçelere getir­
diği yükü ağırlaştırmaktadır. Tutuşmuş Gönüller romanında bu
defa bir kadın, ipek çorabın aleyhinde laflar eder. Nevhayal'in
annesi Nazıma Hanım, kızının ve arkadaşlarının kılık kıyafet­
lerinden bahisle kullandıkları giysi ve aksesuarları eleştirirken
son moda kıyafet ve aksesuarların çirkin, açık saçık, dahası ef­
ten püften, pahalı ve dayanıksız olduğunu söyler:

- (. .. ) Ortada para yok diyorlar. Allah birdir inanmam. Ö k­

çesi kısa, çorabı kalın bana bir genç kadın gösteriniz sokak­
ta. O bir karış ökçeli narin ayakkabılar, o yaşmak gibi ince
çoraplar erkeklerimize yani kocalara , babalara kaça mal olu­
yor? Ve kaçar gün dayanıyor? Ahlaksızlar, kötüler müstes­
na olmak üzere içimizden kaç kadın bu süsü fanteziyeleri­
ni kendi alınlarının teriyle kazandıkları paralardan tedarik
edebiliyorlar? 70

Dünyayla birlikte 1 930'lu yıllarda Türkiye' de de tekstil sana­

yii ciddi bir sıkıntı içine girmiş, 1 939 yılında naylon çorapla­
rın üretilip piyasaya sürülmesine kadar ipek çorap, kimi zaman
karaborsaya düşecek kadar kıymetlenmiştir. 71 Ancak Nazıma

69 Ekim 1 938 tarihli Foto Magazin dergisinde neşredilen "Bir Kadın Çorabının
p
İ lik Uzunluğu " başlıklı yazıda, piyasaya çıktığı günden itibaren genç kız­
lar ve kadınlar arasında vazgeçilmez bir eşya olan ipek çorabın mazhar oldu­
ğu itibar, etek boylarıyla ilişkilendirilir: " Hiç şüphesiz roplann, eteklerin kı­
salması da çorabın bir moda eşyası olmasına yardım etmiştir. Öyle ya ! Hangi
'cins-i latif kısa etekle, yünden örülmüş kalın çoraplar içinde bacaklarını gös­
termek ister? Kalın yün çorapların kucakladığı bacaklar, ipek çorapların sar­

Kürkçüoğlu, " İpek Çoraplar" , NTV Tarih, Sayı 9, Ekim 2009, s. 86.)
dığı ve örttüğü kadar güzel, göz alıcı, gönül gıcıklayıcı gözükür mü?" (Feza

70 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 45-46.

71 İpek çorabın "resmi bir felaket" haline geldiğini söyleyen Ormanlar, sürekli
pamuklu ve yünlü çorap giymeye teşvik edilmelerine rağmen kadınlan ipek
çoraptan vazgeçmediklerinden bahseder. İpek çorap öylesine çok sevilmekte­
dir ki karaborsadan ipek çorap alamayan kadınlar, ilginç hilelere başvururlar.
"Karaborsadan ipek çorap alamayacak duruma gelen kadınlar, çıplak bacak­
larının arkasına ipek çorabın dikişlerini taklit eden çizgiler çekerek, 'o' var­
mışçasına davrandılar. Ya da gençler arasında ve sayfiyelerde başlayan çorap­
sız gezme modasının zorunlu takipçisi oldular. Ayak bileklerinin üzerine kı­
vırdıkları 'şoşet' çoraplar ve popülaritesi artan pantolonlar gibi geçici çözüm-

58
Hanım ve Cazim Bey örneklerinde görülen ipek çorap aleyh­
tarlığı kadınları durduramamış, onları saf ipek olmasa dahi ka­
rışık ipekli çoraplar giymekten alıkoyamamıştır. Ayrıca kadın­
ların ipek yahut ipekli çorap giymek arzulan ve bu hususta­
ki fedakarlıkları , şık erkekler tarafından da takdir edilmekte­
dir. Bahçemde Bir Gül Açtı romanında Hürrem Hakkı Bey, mi­
safir kaldığı kardeşinin köşkünde olup bitenleri evin hizmetçisi
Emine'den harfiyen öğrenmekte , buna karşılık genç kıza bolca
bahşiş vermektedir. Durumu fark eden yeğeni Rasih'in amcası­
nı uyarırken Emine'nin bahşişlerle ipekli çorap aldığını söyle­
mesi üzerine Hürrem Hakkı Bey kahkahayla "Bravo , Emine'ye . .
Ne janti kız ! " 7 2 der.
Bu şekilde, ahlak ve israf tartışmalarının ortasına o turan
ipek çorabın farklı renklerde üretildiği ve bu renklerinin de za­
manla modalaştığı yahut demodeleştiği söylenmelidir. Mesela
l 920'lerde pastel veya ten rengi çoraplar modayken bronzlaş­
mayla birlikte güneş yanığı rengi çoraplar moda olur. 73 Su Si ­
nekleri romanında Sabbek ve Nuran, bir mağazada alışveriş et­
mektedirler. Sabbek , kendine çorap alacaktır. Nuran'ın "Ne
renk çorap alacaksın Sabiş? " diye sorması üzerine " Okr, yahut
bal renginde . Güneşten yanmış ten rengi hissini veriyor. Pek
moda ! " 74 cevabını verir.

Ayakkabı
Etek boylarının kısalmasıyla ayakların ortaya çıkması çoraplar
gibi ayakkabılara gösterilen özeni de arttırır. 75 Alamod kadm­
lann ayaklannda en sık tesadüf edilen ökçeli konçsuz ayakka-

ler Amerika'da savaştan az önce keşfedilerek 1 939'da piyasaya çıkarılan 'nay­

lon'un yayışılı ile rafa kalktı." Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püs­
küllü Bela'dan Şapka'ya 1 923-40 " , s. 56-57.
72 Mahmul Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, s. 1 69.
73 Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil rehberi,
çev. Duygu Özen, lslanbul: Kaknüs Yayınlan, 20 1 3 , s. 240.
74 Mahmul Yesari, Su Sinekleri, s. 5 7 .
75 Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi,
çev. Duygu Özen, Kaknüs Yayınlan, lslanbul, 20 1 3 , s. 228.

59
bılar olan iskarpinlerdir ve ilk kullanılmaya başlandığı yıllarda
yüksek ve ince ökçelileri modadır.
Va-Nü'nun Ebenin Hatıratı romanının kahramanı N . N . , es­
ki hastalarından biri ile karşılaştığını; ancak kadın yanına gelip
adını söyleyene kadar onu tanımadığını anlatır. Bununla bir­
likte "Paris'in en efemine, ender efemine kadın modası üzerine
giyinmiş" "yüksek topuklan üzerinde sekerek" 76 yürüyen ka­
dın, herkes gibi Ebe Hanım'ın da daha yanına gelmeden dikka­
tini çekmiştir.
Şık ve zarif, feminen ve modaya uygun giyinen kadınla­
rın tercih ettiği iskarpinlerin bazılarının üstleri atmalıdır. Aka
Gündüz'ün Yayla Kızı romanında Petek'i evlatlık olarak evine
alan Nuri Ağa , eşini ve küçük kızı Belediye Bahçesi'nde düzen­
lenecek olan 'garden parti'ye götürecektir. Nuri Ağa'nın eşi Ne­
fise Hanım, eğlenceye giderken atmalı iskarpinlerini giyer. 77
İskarpinlerin üstlerini süsleyen atmalar, birden fazla da olabilir
ve bazen madeni tokalarla birlikte kullanılır. Aka Gündüz'ün
Giderayak romanında Vurgun Haydamak'a aşık olan Perihan
Soydangel, yazara bir mektupla beraber fotoğraflarını yollamış­
tır. Fotoğraflan inceleyen Vurgun, genç kızın üçer atmalı ve
yanlarında madeni tokalar olan iskarpinlerine bakarken "Belli
ki son modaya bağlı bir kız" diye düşünür. 78
İskarpinler, umumiyetle deri ve süettir. Halide Edip'in Ta­
tarcı k romanında Zehra , iskelede yolcu karşılamaya geldiği bir
gün "uzun ökçeli beyaz podüsüet iskarpinler" 79 giymektedir.
Her mevsim giyilebilen iskarpinler kadar, sadece kış ve­
ya yaz aylarında giyilen diğer ayakkabılar da modaya tabidir.
Mesela Harp Zengininin Gelini 'nde büyük hanımın 18 düğme­
li botlan,80 bir dönemin en moda ayakkabı modellerindendir.
Yahut Halit Fahri Ozansoy'un Sulara Giden Köprü romanında
Mahmure'nin "yeşil ince kayışları altından pembe etli bir mey-

76 Va-Nü, Ebenin Hatıratı , s. 60.

77 Aka Gündüz, Yayla Kızı, inkılap Kitapevi, İstanbul, 1 940, s. 88.
78 Aka Gündüz , Giderayak, s. 8 1 -82.
79 Halide E<lip, Tatarcık, Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul, 1 939, s. 58.
80 Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 287

60
venin ufak dilimleri gibi zarif ayak parmakları görünen yeni
moda takunyaları" 8 1 Türk kadını için yeni formuyla moda ol­
muş, aslında tanıdık bir ayak giysisidir.

Şapka
İmparatorluk yıllarında kanunlarla yasaklanmış, toplum tara­
fından hiçbir durumda hoş görülmeyen Müslümanların şap­
ka takması, Cumhuriyet'in ilanının ardından yeni rejimin tar­
tışmalı inkılaplarından birinin simgesi haline gelir. Va-Nü'nun
Ebenin Hatıratı romanında Ebe Hanım, defterine kaydettiği il­
ginç hadiselerden birinin kahramanı olan bir genç kızı tasvir
ederken "Başında -şapka henüz o zaman kadınlarımız arasında
intişar etmemiş olmakla beraber- güzel bir şapka vardı. "82 der.
Ancak bir zaman sonra şapka takmak değil, takmamak bahse
değer bir durum olacaktır. Selami lzzet'in Canım Ayşe romanın­
da Ayşe, sevmediği nişanlısı Ahmet Bey'den kaçmak için "de­
li gibi, şapkasını, mantosunu giymeden sokağa fırlar. " Ayşe'nin
yolda önünden geçtiğini dahi fark etmediği Senih "Ayşe böyle
şapkasız, mantosuz nereye gidiyor" diye meraklanır.83
Esasen şapka , erkek aksesuarı olarak kabul görmüş; ama kısa
bir zaman sonra, kadınların örtülerini çıkaranları, başları açık
sokağa çıkmaktansa şapka kullanmayı tercih etmişlerdir. Böy­
lece şapka da modanın biçimiyle, süsüyle oynadığı aksesuarlar­
dan biri olmuş; hatta son moda şapkaların üretilip yahut ithal
edilip satıldığı şapkacılar açılmaya başlanmıştır. Burhan Ca­
hit'in Gurbet Yolcusu romanında anlatıcı; genç , zengin ve gaile­
siz kadınların gittikleri yerleri sıralarken terzi ve berberle bir­
likte şapkacıları da sayar.84 Kendilerine mahsus mağazalarda
satılan şapkaların bazıları öyle pahalıdır ki kıymetli hediyeler
olarak değerlendirilirler. Hayrettin Ziya'nın Aşınmış Vicdanlar
romanında Refik, Güzin'i baştan çıkarmak için kendisine ara-

81 Halit Fahri Ozansoy, Sulara Giden Köprü, s . 1 34.

82 Va-Nü, Ebenin Hatıratı, s. 1 2 .
83 Selami izzet, Canım Ayşe, Remzi Kitaphanesi , lstanbul, 1 933, s. 1 80- 1 8 1 .
84 Burhan Cahit, Gurbet Yolcusu, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1 934, s. 9 1 .

61
cılık yapan Sacide'ye zarfa konulmuş paralar, ipek kumaşlar ve
son moda şapkalar hediye etmektedir.8 5 Bu çirkin alışverişte
ipek kumaş yahut para kadar son moda şapkalar da etkilidir.
Pahalı şapkalar satın alamayanlar ise şapkalarını kendileri di­
kerler. Yayla Kızı romanında Benzigül, "eniştesinin fötr şapka­
sından bozup diktiği kenarlı şapka" kullanır.86
Reşat Enis'in Gece Konuştu romanında Hikmet'in kulak misa­
firi olduğu genç kızlardan biri geniş kenarlı bir şapka takmak­
tadır.8 7 Ancak bu ve benzeri birkaç örnek bir kenara bırakılır­
sa, o yıllarda biçim olarak dar kenarlı yahut kenarsız şapkaların
moda olduğu , söylenebilir. Çeşitli kumaşlardan yapılan şapka­
ların, yazlık olanları hasır yahut panamadır. Rebia Arifin Ka­
dın Tipleri romanında Sencan, lzmir'den Çeşme'ye gitmek için
arabayla çıktığı yolculukta hasır şapka takar.88 Hasır şapka­
ların renklileri de vardır. Su Sinekleri romanının kahramanla­
rı olan genç kızlar, kamp için tasarladıkları kıyafetlerini önce
beyaz hasır bir şapkayla tamamlamayı düşünürler. Ancak da­
ha sonra panamada karar kılarlar89 ki aslında panama da "Or­
ta Amerika'da yetişen bir bitkinin yapraklarından örülmüş yu­
muşak hasır şapka"dır. 90
Halide Edip'in Tatarcık romanında Zehra , iskeleye misa­
fir karşılamaya gittiği gün yana eğilmiş bir panama takmak­
tadır. 91 Şapkayı yana eğerek takmak, modadır. Yine Halide
Edip'in Yolpalas Cinayeti romanında N adire , Mükerrem'i öl­
dürmek suçundan yargılanmak üzere mahkemeye çıktığı za­
man "başında sola eğik küçük, bej bir kasket" 9 2 vardır. Mem­
duh Şevket'in Ayaşlı ve Kiracı ları romanında anlatıcı kahra-

85 Hayrettin Ziya, Aşınmış Vicdanlar, s. 1 75 .

86 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 82.
87 Reşat Enis, Gece Konuştu, s. 247.
88 Rebia Arif, Kadın Tipleri, Semih Lütfi Bitik ve Basım Evi, lstanbul, 1 935, s. 98-
99.
89 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 83-84.
90 Türkçe Sözlük, s. 1 566.
91 Halide Edip, Tatarcık, s . 57-58.
92 Halide Edip, Yolpalas Cinayeti, Muallim Ahmet Halit Kitap Evi , lstanbul,
1937, s. 5.

62
mandan bir ahbap vasıtasıyla iş isteyen genç kız, beresini sol
kulağına eğik bir biçimde takmaktadır. 93 Başlıkları takma şek­
li dolayısıyla aktarılan bu malzemelerde geçen kasket ve bere­
ye Va-Nü'nun Küçük llanlar romanında Didar Hanım'ın beyaz
fötrü 94 de eklenirse devrin moda kadın şapkalarının bazılarının
isimleri sıralanmış olur.
Anılan şapkalar arasındaki tercihte , takacak olanın yaşı rol
oynar. Mesela , "yuvarlak, yassı ve sipersiz başlık" 9 5 olan be­
re , genç başlığı olarak kabul edilirken yetişkin kadınların be­
re takması, çoğu kişi tarafından tepkiyle karşılanır. Burhan Ca­
hit'in Sevenler Yolu romanında "Son zamanlarda birçok yaşını
başını almış kadınların bile kısa çorap ve bere giydiklerini gö­
ren Nazım Cemal sinirleniyor, hatta kendini tutamayıp söyle­
niyordu . Bir kadının genç kalmak için beden terbiyesi yapma­
sını sürüp sürüştürmesini pek tabii bulmakla beraber böyle he­
nüz bahar mevsimi yaşayan gençlere yakışan şeyleri yapmaları­
nı affetmiyordu . " 96 Benzer şekilde şapkaların renkleri de yaşa
göre değişir. Sadri Ertem'in Düşkünler romanında anlatıcı kah­
raman, " ferah ferah elli beş yaşında" olan Madam Neri'yi tarif
ederken "Başına gelincik renginde, hani 1 8 , 19 yaşındaki kızla­
rın giydikleri şapkalardan birini geçiriniz. " 97 der.
Şapka seçiminde , yaşla beraber giyilen kıyafet ve gidilecek
yer de etkilidir. Peride Celal'in Yaz Yağmuru romanında, Dok­
tor Galip'in daveti üzerine Tokatlıyan'a giden Nur, siyah yakası
kapalı bir elbise giyer ve başına siyah bir şapka takar. 98 Roma­
nın ilerleyen sayfalarında Nur, bu defa kiremit rengi, kahveren­
gi yollu bir tayyör üzerine küçük kahverengi bir hasır şapka ta­
karken görülür. 99 Anlaşılıyor ki giysi parçalan arasındaki renk
uyumuna şapka da dahildir. Aynı şekilde, kıyafet seçimindeki
93 M . Ş . Esendal, Ayaşlı ve Kiracılan, Vakit Gazete - Matbaa - Kütüphane, lstan-
bul, 1 934, s. 249.
94 Va-Nü, Küçük Ilanlar, Akşam Kitaphanesi, İstanbul , 1933, s. 242.
95 Türkçe Sözlük, s. 246.
96 Burhan Cahit, Sevenler Yolu, s. 80-8 1 .
97 Sadri Ertem, Düşkünler, Resimli Ay Basımevi T.L.S., İstanbul, 1935, s. 62-63.
98 Peride Celal , Yaz Yağmuru, inkılap Kitabevi, İstanbul, 1 940, s. 47.
99 A.g.e. , s. 63.

63
gidilecek yer meselesi, şapka için de geçerlidir. içimizdeki Şey­
tan romanında Macide, "akşam saza" giderken "Mevcut bir tek
şapkasını eline alıp garip garip seyrettikten sonra başı açık git­
meye karar ver [ir] " 1 00 Çünkü çoğu defa gidilen yerde kadınlar
şapkalarım başlarından çıkarmazlar. Nitekim Yaz Yağmuru'nda
Nur, Tokatlıyan'da otururken şapkasını çıkarmaz, sadece şap­
kanın tülünü arkaya doğru atar. 1 01
Biçimleri , renkleri ve takılış şekilleri başka başka olan şap­
kaların süsleri de vardır elbette . Mesela , Nur'un bahsi geçen
siyah şapkası tüllüdür. Yahut Su Sinekleri'nde kızların kamp­
ta takmaya karar verdikleri panamalarının şeridi, armasını ce­
ketleri ne işletecekleri kulübün rengindedir. 1 02 Nasuhi Bay­
dar'ın Hayat, Sen Ne Güzelsin romanında Süleyman'ın iş yaptı­
ğı lsmail Zeki'nin kızı Güzin'in , kendisine pek yaraşan şapkası
tüylüdür. 1 03 Burhan Burçak'ın Seni Seviyorum romanında Feri­
de'nin, "muhtelif renklerde parlak ve kıymetli taşlarla dolu bir
dükkan" dan satın aldığı "şapka iğnesi" 1 04 gibi umumiyetle şap­
kalara sabitlenen şerit ve tüylerin yam sıra seyyar ve şerit ile tü­
ye nazaran çok daha kıymetli şapka süsleri de bulunmaktadır.

Mücevher
Burhan Cahit'in Ayten romanında Hicran'ın hatıra defteri­
ne kaydettiği modalardan biri , takım pırlanta modasıdır. Hic­
ran, heyecanlı bir rekabete sebep olan bu modayla ilgili şunla­
rı söyler:

Kolye, yüzük ve küpeden ibaret bir takımın kıratı en ağır ola­

nına malik olmak için ne zahmetler çekildi, ne uykulara yazık
oldu. Temiz ve yüksek kıratta pırlanta bulmak epey müşkül­
dü. Fakat paranın galebe çalmadığı müşkül var mı? Bu mühlek

1 00 Sabahauin Ali, içimizdeki Şeytan, s. 1 74.

1 0 1 Peride Celal, Yaz Yagmuru, s. 50.
102 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s . 83-84.
1 03 Nasuhi Baydar, Hayat, Sen Ne Güzelsin, Ulus Basımevi, Ankara, 1 938, s. 245 .
1 04 Burhan Burçak, Seni Seviyorum, Vakit Gazete Matbaa Kütüphane , lstanbul,
1 940, s. 2 1 .

64
 ve müheyyiç moda birinci sınıf kibarlar arasında bir yıl kadar
heyecan yaptı. Sonra bütün öteki kadın hevesleri gibi bu arzu
05
da kendi kendine söndü . 1

Takım yahut tek parça, her haliyle bugün dahi pek çok in­
san için bir tutku olan mücevherlerin modelleri, modaya uy­
gun olarak değişirken değerleri artmaktadır. Harp Zengininin
Gelini romanında Cevdet Efendi, gelini Suat'a mücevher bakar­
ken kuyumcular, mallarını beğendirebilmek için takıların ala­
mod parçalar olduklarını vurgularlar:

- Yeni moda elegant, sivilize hanımlardan dediysen şıp di­

ye keşfettim. Keseyi kısma , biraz hovarda davran, şu mando­
lin biçimindekine parayı say. Onu beğenmedi isen, cennet me­
leklerinin kanun makamına çaldıkları şu arp şeklindekini al.
Bunların ikisi de son kerte alamot parçalardır. Gelin hanım ,
mil mersi cevabını etmezse gerisin geriye getir, kafamın orta­
06
sına çal ! " 1

Kuyumcuların Cevdet Efendi'ye gösterdikleri mücevherle­

rin mandolin yahut arp çalan melek figürleri, Batılı kılık kıya­
fet modasının takılardaki tezahürüdür. Benzer şekilde Yolpalas
Cinayeti romanında Bayan Sallabaş'ın elmaslarının kübik tarz­
da 1 07 kesilmeleri de mimariden döşemeye pek çok alanda kuv­
vetle kendini gösteren kübizm modasının etkisidir.

Tuvalet
Saç kesimi ve düzenlemesi ile birlikte , modanın süs görevi­
ni doruğa çıkaran makyaj 1 08 l 920'lere gelindiğinde giyim gi­
bi bir gereksinim addedilmektedir. 1 09 Bununla birlikte bah­
si geçen yıllarda en çok tartışmaya sebep olan, neredeyse ka-

105 Burhan Cahit, Ayten, s. 53.

1 06 Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 145- 1 46.
107 Halide Edip, Yolpalas Cinayeti, s. 1 2.
1 08 D. Waquet - M. Laporte, Moda, çev. Işık Ergüden, Dost Kitabevi Yayınlan, An­
kara, 20 1 1 , s. 1 2- 1 3 .
1 09 Hüsniye Altınay-Halime Yüceer, Moda v e Tarihi, Ankara, y . y . , 1 992, s. 1 1 3 .

65
 dınlıkla özdeşleşmiş olan saç­
ların uğruna feda edildiği kısa
saç modasıdır. Asırlar boyunca
�· �ı-- J' c:-f-·•·
r � ..,-ı ,, f�
...
uzun saçlar, kadının zenginliği
� .- � '"" ' ...

•..ıılfl •ı.ıJC r ,
...
..../.J../..J - - . lJ ...'ı:I ,.....,.,..
,)ı,.o. ı.1 .ı.;.,t$�11ııi"
�
,, , , ı , .A-1 . ve güzelliği, saç kesmek ise bü­
..,,.... � ./ '• · ·>----'.·.� .. , ..- ..... . .J .r- 4J.ı ->• • ....a.· 1 .... ...
-4#·$> - ,_. �,_,.,.
.. ...
... ... � .ı...-..- . ·..,. .oh.,. .; , .r,s-
\ o\ • . J , J'. ; , ,.,......, ,,.J 4l wt t*
..

��
. ..... . ... , ..., - Jr o \;(
....
.. �
yük bir ayıp, hatta günah kabul
,,

edilmiştir. Ancak saçlar, telle­

ri arasında taşıdığı bunca değer
• ,._/ > .İ·
•
ve anlama rağmen kendini mo­
�-: �;_ , . ,.. . �':�·: : ·:� :::#:;��:.;.� :::.�:':�};
,,;, _,..,.o J l.t:f• .. �_. _,,. , _, _f t.W •'ı
,.• •
s . -r, .f', CdJ,.
.�ıı .. .. . . -.- .ı.� .,� •-"' .ı�'k!. \O',,.\fJ( �\oo . �
.

# .. ...
dadan kurtaramaz. Kadının tu­
.,., •ı:: ·-·....t­ .ı.
valetindeki en büyük değişim,
_,. ......
�i! � .. kt
.... ,,, ••,,

ıJ, � ..

dolayısıyla en büyük tartışma ,

kısa saç modasıyla yaşanır.
Birinci Dünya Savaşı'nda beliren ve 1 920'lerin başında dünya
çapında kabul görmeye başlayan kısa saç modası, Paris moda­
larını günü gününe takip etmek isteyen kadınlar arasında hız­
la yaygınlaşırken 1 1 0 kadının dış görünüşünü temelden değiştir­
mesi dolayısıyla büyük bir kısmını erkeklerin oluşturduğu ka­
labalık bir düşman kitlesi edinir ve kısa saç, pratikliği veya ka­
dın özgürlüğünün simgesi olma özelliği düşünülmeden da­
ha ziyade Paris modalarının taklidi olarak ele alınarak güzel­
lik bahsinde tartışılmaya başlanır. 1 1 1 Pek çok kadın için mo­
da olmaktan başka bir şey ifade etmeyen kısa saç, buna karşı­
lık "bazı kadın hakları savunucuları için özgürleşmenin" sim­
gesidir 1 1 2 ve etrafında yapılan moda ve estetik temalı ilk tartış­
malar Osmanlı Müslüman kadınındaki değişimin sorgulanma­
sının kapısını aralar. 1 1 3 Tartışmaların şiddeti yükseldikçe ala­
mod görünme kaygısına, özgürlüğünü ilan etme arzusuna ya­
hut çalışma hayatının şartlarına uyum sağlayabilmek için pra-

1 10 Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dônemi lstanbul'unda Moda ve Kadın, 1 9 1 8-

1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 107.
l l l A.g.e. , s. 1 14- l l S.
1 1 2 Devrin birçok modacısı, "garçonne modasının özgürleşmiş bir kadını simgele­
diğini savunuyordu. " Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Mo­
da ve Kadın, 1 91 8- 1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 20 14, s. l l S .
1 1 3 Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lsıanbul'unda Moda ve Kadın, 1 9 1 8-
1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. l l S .
66
tik olma telaşına rağmen saç kestirmek cesaret isteyen bir iş ha­
line gelir. 1 1 4 Ancak geçen günler sokaklarda cesur kadınların
sayısını arttırmaktadır.
Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore romanında Azize Hanım,
Fransız bahriyelisi aşığına kendini beğendirebilmek için "ma­
halli" ve "şarkkari" giysiler giyinmeye ve "bütün hanımlar saç­
larını keserken" saçlarını uzatmaya başlar. 1 1 5 Anlatıcı , Azize
Hanım'ın tarzını mahalli ve şarkkari olarak tabir ederken dö­
nemin anlayışını ifade etmektedir. Çünkü mahalli ve şarkkari
eski kadın, Ercüment Ekrem'in Beyaz Şemsiyeli romanındaki
Rana'nın dostu Cafer Paşa'nın üçüncü haremi Rafia Hanım gi­
bi "baldırlarının büküm yerlerine kadar inen lepiska saçları" ile
tanıyanların hayranlığını celp eden kadındır. 1 1 6 Halbuki Hüse­
yin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi romanında , mektep müdire­
si Ulviye Melek farklı düşünmektedir. Nevvare'nin "Moda ma­
kasının bile henüz düşürmeğe kıyamadığı ve başı bir altın taç
gibi süsleyen gür saçlar [ ını] " 1 1 7 mektebe getirildiği gün keser.
Genç kızı mektebe getiren yaşlı kadının telaşla "Hanım ya bu
kesik saç modası geçerse? " diye sorması üzerine şunları söyler:

- Geçmez . Bu moda değil tekamüldür. Medeniyetin kati

hükmü budur. Saç uzunluğunun hakikaten akıl kısalığından
ileri geldiğini nihayet son nesil kadınlar idrak ettiler. Ben bu
---- ---- -

1 1 4 Metinsoy çalışmasında, kısa saç konusunda farklı fikirler serdeden yazılardan

bahseder. Mesela Resimli Ay'da neşredilen "Kesmeli mi, Kesmemeli mi?" baş­
lıklı makalenin "yazarına göre gerçekte kısa saç modasının arkasındaki neden
bu saç biçiminin pratik olmasıydı. Kadınların yeni hayat biçimleri eskiden ol­
duğu gibi uzun saatler boyunca saçları ve giyim tarzlarıyla uğraşmalarına izin
vermeyecek kadar yoğundu. Eski uzun saç tuvaletleri ve gösterişli elbiseler ise
kadınların daha çok bir asalak gibi yaşadığı ve ekmeğini kazanmak için çalış­
mak durumunda olmadığı dönemlere özgüydü. " Pek çok benzeri sıralanabile­
cek bu makalenin iddialarının aksine dergilerde kısa saçın çirkin ve cinsel kim­
liği kaybettiren bir biçim olduğunu savunan yazılar da yer almakta; bununla
birlikte saçlarını kesmeye cesaret edemeyen kadınlara da yine dergiler sunduk­
ları tekniklerle saçlarını kesmeden kısa saç modasını takip etmenin yollarını öğ­
retmekteydi. (Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Moda ve Ka­
d ın 1918- 1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, lstanbul, 20 14, s. 107, 1 09- 1 1 1 .)
,

1 1 5 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 286-287

1 16 Ercüment Ekrem Talu, Beyaz Şemsiyeli, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1939, s. 2 1 3 .
1 1 7 Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi, s. 1 59.

67
 güzel başı eski zaman manzarasıyla bırakır mıyım hiç? Uzun
saç simayı on sene fazla yaşlandırıyor. O eski tavus kuyruklu,
balon vücutlu kadınları artık tarihi filmlerde görüp güleceğiz.
Yakın bir istikbalde kadınlar büsbütün erkek gibi giyinecek­
ler. Medeni duygu iki cinsi şeklen birbirine yaklaştırıyor. Er­
kek yüzünün tüylerini kazıdı. Kadın saçlarını kırptı . Fazla kıl
118
daima vahşete alamettir .

Başka kadınlar da Ulviye Melek'in fikrini paylaşmaktadırlar.

Aşktan Sonra . . . romanında Ef. . ve arkadaşlannın arasında geçen
uzun kadınlık tartışmasının medeniyetle bağlarından biri, saç­
larla örülmüştür. Mevzuu , Şuküfe'nin "klal'in henüz kesmeye
kıyamadığı uzun saçlannı diline dolama [ sıyla ] " başlar.

- lclal, (. .. ) , ensende taşıdığın bu koca topuzla, biliyor mu­

sun kimlere benziyorsun? . lhtiyar süfrajetlere. Onlar, çok şü­
kür, harple beraber tarihe karıştı. Seni de galiba pek yakında,
müzelik antika diye herkes parmakla gösterecek.

Bekar bir muallim olan lclal, yalnız hayatını koruyabilmek

için "mutlaka ananelerin koyduğu eski usule, kadını örtbas
eden hanımca bir kıyafete sığınmak" gerektiğini düşünmekte­
dir 1 1 9 ve uzun saçlar, bu korunaklı kıyafetin bir tamamlayıcısı­
dır. Şuküfe, kıyafet felsefesinin en mühim noktalarını anlattı­
ğı sözlerine devam ederken herkesin dikkatini çeker. Çünkü ,

Herkesin söyleyecek bir sözü , dinletecek bir hikayesi vardı.

Saç meselesi dünya kadar eski , dünya kadar uzundu . Havva
anamızın günah işlediği günden beri bize intikal eden bir mi­
rastı.
Moda ile hiç ilişiği olmadığı halde, saçlarını ancak hareke­
tinde serbest bulunmak için, kökünden kırptıran Güzide de,
tabii bu münakaşaya yabancı kalamamıştı. Ve ona içtimai bir
süs vermek düşüncesiyle:
- Zavallı eski zaman hanımları ! diye hepimizi birden sustur­
muştu . Tepeden tırnağa kadar esir olarak yaşamışlar. Hangisi-

1 1 8 A.g.e. , s. 1 79 - 1 80.
1 1 9 Efzayiş Suat, Aşktan Sonra ... , s. 1 3- 1 5 .

68
 ni söyleyeyim? Bilmem. Başlan ağırlaştıran topuzlan mı, yoksa
ayaklara dolanan etekleri mi? Hepsi birer yük, birer engelmiş.
Tevekkeli değil, biçare analanmız babalanmıza karşı kafalan­
nı hiç dik tutamamışlar. Sanki bütün bunlar yetmiyormuş gibi,
bir de üstelik torbalar dolusu kıtıklar, bir sürü taraklar, firkete­
ler, daha bilmem neler taşımışlar. Ya bizim de bu işkenceye kat­
lanmamız lazım geleydi, acaba halimiz nice olurdu?
Ve eliyle alagarson başını ensesine kadar sıvadıktan sonra,
Güzide geniş bir nefes almıştı. 1 20

Hakikaten uzun saçın kullanımı zor, bakımı zahmetlidir.

Dolayısıyla kısa saçlar, bilhassa aktif olarak hayatın içinde yer
alan kadınlar tarafından tercih edilmektedir. Bununla birlikte
uzun saçların da hatırası çoktur ve Bedia, lclal'e yapılan "haksız
hücumları unutturmak isteyen sıcak, heyecanlı bir sesle" söze
karışarak "Vaktiyle erkek gözünden ilk kaçırılan şey saçlardı.
Çünkü erkek gönlünü ilk bağlayan zincir onlardı. Buna iman
ettikleri için, eski zaman gelinlik kızları, bir yandan cihaz dü­
zerler, bir yandan da örgülerini büyütürlerdi. Dolaplarda ipek­
li esvaplar renk renk harelenirken, omuzlar üstünde de saçlar
adeta hasretle dalgalanırdı. " 1 2 1 der.
Uzun saçlarla ilgili Bedia'nın söyledikleri, tersten okundu­
ğunda yeni devrin istediği kadını tarif eder. Saç , kadınlığın
en belirgin, ayırıcı ve gösterişli simgesidir. Buna karşılık tıpkı
uzun saçları şiirlere, şarkılara konu ya da malzeme yapan şair­
ler gibi saçların kesilmesine sebep olanlar da yine erkeklerdir.

Hem kesik saçların ve boyalı dudaklann suçunu , yalnız saçını

kesen ve dudağını boyayan kadınlar mı üzerlerine alacaklardı?
(...)
Hayır. Eğer suç, eğer günah varsa, suç ortaklarımız, hiç şüp­
hesiz erkeklerdi . Hatta bu suçun müsebbibi de yine onlardı,
onların icat ettikleri harpti. Çünkü her şey olduğu gibi , bu­
günkü moda da harbin bir neticesi idi. Arkasında bize bıraktı­
ğı bir yadigar, daha doğrusu bir illetti.

1 20 A.g.e. , s. 1 9-20.
121 A.g.e. , s. 2 1 -23.

69
 ( . . . ) Harp sonu devri . Dünya kuruldu kurulalı , medeni, ka­
mil, kültür sahibi insanların en buhranlı , en çılgın devri .
Artık bundan sonra uzun saçlarla dolaşmak, örgüler ve to­
puzlarla hayat mücadelesine atılmak, ne saçma bir şey olacak­
tı . Bizler de cenge girmiş, savaşa katılmıştık. Harpte erkeklerin
yerini almış, sulhta onlarla işbölümüne girişmiştik. 1 22

Sözün dümeni , tekrar Güzide'nin işaret ettiği yöne kırılmış­

tır. Yaşanan yeni bir devirdir ve yeni devirde , eskiye benzeme­
yen yeni şartlar hüküm sürmektedir. Kadın, artık hayatın için­
de , erkeğin yanındadır. Onun, uzun saçların örgülerine ve to­
puzlarına ayıracak vakti de sabrı da yoktur. Ayrıca modayı
adım adım takip eden salon hayatının beğenileri de kısa saçtan
yanadır. Hikmet Şevki'nin Aşk Mahkumu romanında , tahsil için
gittiği Paris'ten dönen Celal Nazmi, lncila'ya " Kızım lncila . .
uzun saç sana yakışır mı? Bence uzun saç, mazideki ananele­
re , kafes hayatına, çarşaf modasına bağlanan muhafazakarların
taşıdıkları ve ayrılamadıkları bir alamet. . Fakat sen . . sen salon
hayatına girmek. . . için çırpınan bir genç kızsın . . Bu saçlar, se­
nin bu yollarda yürümene mani olur . . ayaklarına dolanır. " 1 23
sözleriyle nasihat etmektedir. Uzun saçları muhafazakarlı­
ğın bir alameti olarak gören Celal Nazmi'nin endişesi, kadının
ayaklarına dolanarak salon hayatına girmesini engelleyecek ol­
masıdır. Yeni devir veya yeni şartlar, delikanlıyı ilgilendirmez.
Zaten bir moda yaygınlaştıktan sonra, ona gönül verenler tara­
fından çok da sorgulanmaz ve çoğu defa arkasında anlamlı bir
toplumsal sebep aranmaz.
Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini romanında, Cevdet
Efendi'nin oğlu "Lütfi, süse düşmeğe , cebinde ayna, tarak, la­
vanta taşımağa başladığı günden beri başkalaşmıştı. " , "Evvelce
hiç yapmazken, şimdi sebepli sebepsiz, mahalledeki kızların ba­
yağılığından dem vuruyor, hangi kızdan bahis açılsa derhal: Bı­
rakın şu arsızın lafını ! diyerek bir kulp buluveriyor" kendisine
münasip görülen kızlar için "Bırak öyle örgülü saçlıyı ! İstemem
1 22 A.g.e. , s. 24-26.
1 23 Hikmet Şevki , Aşk Mahkümu, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi , İstanbul,
1 938, s. 26-27

70
o biçim mahalle kızını ! . . nakaratını tekrarlıyordu. " 1 24 Lütfi, ma­
halle kızlarını neden bayağı bulduğunu açıklamaz. Ancak baya­
ğı olduğunu düşündüğü kızlan, "örgülü saçlı" diye anması anla­
şılabilir. O, haminnesi ve annesine göre "tango bir kız" aramak­
tadır ve sonunda tango bir kızla, yani Suat'la evlendirilir. Anla­
tıcı, Lütfi'nin örgülü saçlar aleyhindeki tutumunun başlangıcını
süse düşkünlük göstermesine bağlar. Yani Lütfi, işin sadece mo­
da ve estetik kısmıyla ilgilidir. Diğerleri gibi, hatta Celal Nazmi
kadar bile mesele üzerine düşünmez Lütfi. Halbuki pek çokları
için asıl mesele, kısa veya uzun saçın simgeledikleridir.
Server Bedi'nin Dizlerine Kapansam romanında Handan'ın
evi terk etmesi üzerine babası Atıf Bey, kızına ait son günle­
ri hatırlamaya çalışır. Aslında bir aydan beri kansı da kendi­
si de Handan'da bir değişiklik olduğunun farkındadırlar. Atıf
Bey, bilhassa Handan'ın saçlarını uzatmaya karar vermiş olma­
sı üzerinde durur. 1 25 Hisar'da bütün kızlar saçlarını kestirdik­
ten sonra babasından zorla müsaade alabilen ve sevinçle saçla­
rını kestiren Handan, "moda falan dinlemeyerek saçlarını" tek­
rar uzatmaya başlamış; Atıf Bey ve kansı, Handan'ın kararına
bir anlam verememişlerdir. Bu mesele , şimdi Atıf Bey'i düşün­
dürmektedir. Muammayı Handan'ın arkadaşı Nebile aydınla­
tır ve Celile Hanım'a, kızının aşık olduğu delikanlının kısa saç
sevmediğini, söyler.

- Faruk asri kızlardan hoşlanmıyormuş .. 'Onlarda kalp yok­

tur' diyor, eski zaman kızları gibi . . Nasıl söyleyeyim, vefalı ,
muhabbetine sadık, masum, temiz kızları seviyormuş . Uzun
saçtan da hoşlanıyormuş. Ben anlatamıyorum size. Belki eksik,
belki yanlış söylüyorum. Fakat böyle bir şey işte . . .
- A Tam A tıfın istediği damat, desene?
. .

- Evet, Handan'ın anlattığına göre muhafazakar bir genç . . 1 26

.

Süse ve eğlenceye düşkünlüğü haricinde herhangi bir özelli­

ği verilmeyen ve silik bir karakter olarak çizilen Lütfi bir yana,

1 24 Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 42-43 .

1 25 Server Bedi, Dizlerine Kapansam, Kanaat Kitabevi , lstanbul, 1 93 7 , s. 10.
1 26 A.g.e. , s. 22-24.

71
Celal Nazmi ile Faruk başka bir yana konulmalıdır. Celal Naz­
mi ve Faruk'un saçın boyuyla bağ kurdukları "muhafazakar­
lık" , meseleye yaklaşımları noktasında onları , Lütfi' den fark­
lı adamlar yapar. Celal Nazmi , uzun saçı muhafazakarlığın ala­
meti saydığı için sevgilisi lncila'nın saçlarını elleriyle keser. Fa­
ruk ise kalpleri olmadığını düşündüğü 'asri' kızlara benzeme­
mesi için sevgilisinden saçlarını, ona sürekli söylediği "Dizleri­
ne Kapansam" isimli şarkıdaki kadın gibi uzatmasını ister. Aşk­
tan Sonra. . 'nın kahramanları olan genç kadınlar da müspet ve­
.

ya menfl bir tarzda saç meselesinin bir tarafını muhafazakarlı­

ğa bağlamaktadırlar.
Yaklaşımlar ve dolayısıyla neticeler başka başka da olsa bü­
tün bunlardan, saç boyunun ve kısa saç modasının ehemmiyeti
anlaşır. Hatta bazıları için saça verilen ehemmiyet, eğlence mal­
zemesi olmuştur. Reşat Enis'in Gonk Vurdu romanında Ömer'in
gittiği kahvede yeni bir plak çalmaktadır.

Aman yarabbi, bu kadınlann modalanndan illal lah . .

( )
. . .

Saçı uzun olanın

Aklı kısa olurdu . .
Zavallı kadınlann
Bu beynine vurdu.
Kestiler saçlannı
Erkek ler hapı yuttu
Çatınca kaşlannı
Bey caddeyi tuttu
Tıpkı oğlana döndüler
Hah hah hah hah
Erkek gibi öğündüler
Hah hah hah hah
Dudu kuşuna döndüler
Hah hah hah hah
Ondan da çabuk döndüler
Hah hah hah hah
( )
. ..

72
 . 1 27
Zavallı kadınlar yahu ! . . Allah kadını kadın, erkeği erkek olarak
halk etmiştir .. Değil saçlannızı, başlannızı kesseniz nafi le . . . . . .

Kısa saç modası vasıtasıyla kadını aşağılayan bu sözler, za­

hirdeki değişimin esasa etki etmeyeceğini ifade etmesi bakı­
mından kısa saç modasına çeşitli anlamlar yükleyerek beğenen
erkekleri de dolaylı olarak horlamaktadır. Ayrıca, burada alay
edilen erkekleşme gayreti; lslam'daki kadının kadına, erkeğin
erkeğe benzemesi gerektiği , tersinin günah sayıldığı inancını
akla getirir ki kısa saç modasının çarptığı setlerden biri de bu­
dur. Yayla Kızı romanında Petek'in evlatlık olduğu ailenin ha­
nımı Nefise Hanım, 'garden parti'ye gitmek için hazırlanırken
örgülü saçı kesmek günah olduğu için saçlarını toplayıp şapka­
sını üstüne geçireceğini, söyler. 1 28 Benzer şekilde , Ankara ro­
manında Selma Hanım'ın ev sahibi Ö mer Efendi'nin annesin­
den dinlediği mahalle dedikodularından biri bu yoldadır: "Ge­
çen gün imamın kızı tutturmuş, ille saçlarımı İstanbul modası
kestirecem diye ( . . . ) Babası 'Hele bir kes, kafanı da kör bıçakla
ben keserim' demiş . " 1 29
Memduh Şevket'in Ayaşlı ve Kiracı ları romanında anlatıcı
kahraman, kendisi gibi Ayaşlı lbrahim Efendi'nin kiracısı olan
Şoför Fuat'ın annesiyle sohbet ederken yaşlı kadın, zamane in­
sanlarını eleştirmeye başlat:

- (. .. ) şimdiki zaman adamlarında da akıl kaldı mı? Ben şu

kadın aklımda kendimi onlara değişmem. Bir kadınların kıya­
fetlerine baksınlar.
- Ne var ya , kadınların kıyafetleri fena mı? dedim.
- lyi mi? dedi , ben hiç birini beğenmiyorum. Zurafa kadın-
lar gibi hepsi saçlarını kesmişler. Bizim zamanımızda zurafa
kadınlar saçlarını keserlerdi. Saç kadının ziynetidir. Ben ona
şaşmıyorum: Birtakım benim gibi kocakarılar da saçlarını ke­
siyorlar (. . . )

127 Reşat Enis, Gonk Vurdu, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, İstanbul, 1933, s.
43-44.
1 28 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 88.
1 29 Yakup Kadri , Ankara, s. 3 7 .

73
 Benim kızlara o kadar söyledim: 'Şu saçlarınızı ben ölünce­
ye kadar olsun kesmeyin' dedim. Dinletemedim. O canım saç­
ları görseydiniz ! Oturdum, hep ağladım. Amma güzel oluyor­
lar mı? Hepsi maskaraya dönüyorlar. Ben hiçbirini beğenmi­
yorum!
Allahın bildiğini kuldan ne saklayayım. Bana sorarsanız ,
ben artık kadın kalmadı, diyorum. Niçin mi? Şimdiki kadınla­
rın hepsi birer erkek Fatma ! Sokak bunlar için, kalem bunlar
için, tiyatro , sinema bunların. Gitmedikleri neresi var? Amma
kabahat kimde? Gene erkeklerde. Bizim zamanımızda bir ka­
dın dar çarşafla sokağa çıksa, polisler çarşafını yırtarlardı. Bir
kadın, bir erkek, bir arabaya binemezlerdi.
Şimdi istersen omzuna al da gezdir, polisler başını bile çe­
virmiyor. Böyle de polis olur mu ? Bunları hep o hürriyet yap­
tı. Bilmem siz de hürriyetçi misiniz? 1 30

Yaşlı kadının hükümleri şahsidir elbette. Ancak neslinin ge­

nel fikrini ve beğenilerini vermesi bakımından gerçeğe son de­
rece yakındır. Bir zamanlar kadının ziyneti kabul edilen saç­
lar, bazı sevici kadınlar tarafından kesilir, bu yüzden zaten pek
ender tesadüf edilen kısa saçlı kadınların, sevici olduğu düşü­
nülürdü . Halbuki artık parmakla gösterilenler uzun saçlılar­
dır. Va-Nü'nun Hayatımın Erkeği romanının kahramanı Ner­
min; küçük yaşında girdiği yatılı mektepten mezun olduktan
sonra Bursa yakınlarında bir çiftlikte katibe olarak çalışmaya
başlayan, hayatını hep toplumdan uzakta geçirmiş genç bir ka­
dındır. Çiftlikten ayrılarak Bursa'da bir otele yerleştikten son­
ra belki de gerçek anlamıyla ilk defa cemiyet içine çıkınca uzun
saçlarıyla "herkesin arasında istisnai bir manzara teşkil ed [ er] "
ve " lyi bir berbere giderek saçlarını kestir [ ir] " 1 3 1 Refik Halit'in
Yezidin Kızı romanında, anlatıcı kahraman Hikmet Ali, Zeli'nin
saçlarını tasvir ederken "Ağda renkli saçlarını iki kol örmüş,
başına dolamış ve bunları alnının üstünde toplamıştı. Bu , biraz
Bizans ve biraz da on beşinci asır kuaförlerini hatırlatan baş tu-

1 30 M . Ş . , Ayaşlı ve Kiracı/an, s. 1 5- 1 8 .
1 3 1 Va-Nü, Hayatımın Erkeği, inkılap Kitapevi , İstanbul, 1 939, s. l l 8.

74
valeti, ondüle, alagarson, kole saçlı ve renk renk elbiseli öbür
kadınlar arasında onu modern dünyadan ayırıyor, uzaklaştırı­
yor, bir tablo veya bir tahayyül sandırıyordu , " 1 32 der.
Nermin ve Zeli'nin ortak noktası, uzun saçları ve uzun saç­
ları dolayısıyla farklı bir tablo teşkil etmeleridir. Bazı kadınlar,
kısa saç modasının yaygınlığından istifade ederek iyice belir­
gin hale gelen bu farklılığı, dikkat çekme vasıtası olarak kulla­
nırlar. Mahmut Yesari'nin Aşk Yanşı romanında Feriha ile aşığı
Hikmet Raci'nin arasında geçen bir kıskançlık hadisesine sebep
olan genç kızın saçları " tabii kesik" , yani olağan düzene uygun
bir biçimde kısadır. 1 33 Bu öylesine doğaldır ki romanın ilerle­
yen sayfalarında Hikmet, başka bir kadın için "Zarafette her­
kesten ayrılmış olmak için saçlarını kestirmemiş" 1 34 diyecektir.
Artık kadınlar, neredeyse sadece farklı yahut mahalli bir görün­
tüye sahip olmak için saçlarını uzatmaktadır.
Müfide Ferit'in Pervaneler romanı, yabancı bir medeniyetin
eğitim ve kültürüyle yetişenlerin hikayelerini anlatır. Romanın
merkezinde bulunan Amerikan kolejinde okuyan Türk kızları,
okulun telkinleri ve terbiyesi doğrultusunda "ait oldukları mil­
lete ve onun değerlerine bigane" bir hayat sürmektedirler. Le­
man saçlarını, Amerikalı sevgilisi jack'in "modaya uyarak kes­
memesini kendisinden müteaddit defalar rica et [ mesi ] " sebe­
biyle uzun bırakmıştır. Bir gün kızlar, mektepte, "forum" için
toplanırlar ve müdire "iki dakikalık hazırlıksız nutuk için" Le­
man'ı kaldırarak ona kesik saçlar hakkındaki fikrini sorar. Ak­
lı fikri aşığı jack'te olan kız , delikanlının saçlarla ilgili sözleri­
ni tekrar eder:

- Kadının en güzel, en büyüleyici cazibesi saçındadır, onu

kesmekle kadınlığının en güzel bir kısmını imha etmiş olur.
Talebeler, hayret içinde donakaldılar. . Mektebin ruhuna ,
fikrine bundan büyük darbe ve gaf olamazdı. Müdire, talebe­
lerin saçlarını bükmelerine , kıvırmalarına, ne isterlerse yap-

1 3 2 Refik Halit Karakayış, Yezidin Kızı, Eşşebab Matbaası, Halep, 1 938, s. 47.
133 Mahmut Yesari, Aşk Yarışı, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1 934, s. 23.
1 34 A.g.e. , s. 29.

75
 malanna, hatta kapıda bekleyen ecnebi zabitlerle gezmeğe git­
melerine ve Desmoulins'i baştan çıkarmalarına bile razı olur­
du. Fakat bu söze tahammül edemezdi. Kadının saçı mektep­
te methedilsin ! . Fakat bu , kadını küçültmekti, aşk esiresi yap­
35
maktı ! Aman ya Rabbi ! . . 1

Müdire hiddetle ayağa kalkar ve "mektepte otuz senedir duy­

madığı" bir şeyi kendisine işittiren Leman'ı azarlar. Kız , " Fik­
rim bu ise; riyakar bir cevap mı vereyim? " diyerek kendini sa­
vunmak ister; ancak müdire , yıldırımlar saçan bakışlarıyla
"Fikrinizi değiştiriniz ! " der ve bir başka talebeye, Haykanoş'a
sözü verir. Haykanoş, "Kadın, kadın olmak için saça mı muh­
taçtır? Saçı, zekası ve ilmidir; vazifesi , insan olmak, erkeğe üs­
tün olmaktır" sözleriyle başladığı nutkunu alkışlar arasında ta­
mamlar. 1 3 6
Burada , Leman'ın sevgilisinin Amerikalı oluşuna dikkati
çekmek ve Sodom ve Gomore romanında Azize Hamm'ın ken­
dini beğendirebilmek için saçlarım uzattığı aşığının Fransız ol­
duğunu , hatırlatmak gerekir. Bu aynılık, oryantalizmin yarattı­
ğı atmosferde Batılı erkeğin zihnindeki Şarklı kadını akla geti­
rir. Dolayısıyla Leman ve Azize Hamm'ın özel durumları bir ke­
nara bırakılırsa, medeniyet noktainazarından Türk kadınının ,
Batı nezdinde de büyük bir değişim geçirdiği, düşünülebilir.
Efzayiş Suat'ın Güzide karakterinde görülen alagarson yahut
Burhan Cahit'in Köy Hekimi romanının genç hekimi Suat Na­
ci'nin şık ve zarif İstanbullu sevgilisi Leyla'nın "keskin bir kır­
langıç gagası gibi şakaklarından yanaklarına inen" dömigar­
son 1 37 gibi modeller üzerine kestirilen saçlar, çeşitli renk ve bi­
çimlere sokulur. Mahmut Yesari'nin Dağ Rüzgarlan romanın­
da Şekip'in katıldığı balonun salonunda "Siyahla sarının en in­
ce farklarına kadar bütün değişikliklerini taşıyan kimi maşa­
lanmış, permanantlı, kıvır kıvır, kimi ütülenmiş hissini veren
düz yatık, pırıl pırıl saçlı" kadınlar ve genç kızlar dolanmakta-

1 3 5 Müfide Ferit, Pervaneler, Matbaa-i Amire , lstanbul, 1 340, s. 1 28- 1 29.

1 36 A.g.e. , s. 1 29.
137 Burhan Cahil, Köy Hekimi, ikbal Kitaphanesi, lstanbul, 1932, s. 1 34.

76
dır. 1 38 Çünkü kısa saçların renk ve biçimleri de modaya tabidir
ve doğal kalmamalıdır. Refik Ahmet'in Çıplaklar romanındaki
bir toplantının misafirleri, poker masasından kalkarak saç mo­
dası üzerine bir bahse başlarlar:

- Bu sene kırmızıya çalan san saçlar moda.

- Şükriye de saçlarım boyatmış !
- Ne diyorsunuz, ben o harikulade rengi sahici sanmıştım.
- Ne gezer! Hem şimdiye kadar o saçlar kaç boyaya boyan-
dı ! 1 39

Kaş ve kirpik
Dönemin modası , Hüseyin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi roma­
nında Ulviye Melek'in kısa saçlarla ilgili söylediği "Fazla kıl da­
ima vahşete alamettir." 1 40 sözlerine hak verircesine kaşları da
incecik bir şekle sokar. Erkeklerde dahi görünen kaş alma; da­
ğınık, kalın yahut birleşik kaşlara sahip kadınlar arasında yay­
gın bir uygulamayken artık moda olan , normalden ince kaş­
lardır. Bu yolda, kusursuz bir görüntü için kaşların tıraş edi­
lip sahte kaş resmedilmesine bile rastlanır. Mesela Selami Iz­
zet'in Küçük Hanımın Kısmeti romanında Belma'nın aniden ver­
diği evlilik kararının ardında yatan sebeplerden biri olan koca­
ya varıp hürriyetini elde ettikten sonra "kaşlarını yolup sahte
kaş resme [ tme ] " 141 arzusudur. Genç kızların yapmasına müsa­
ade edilmeyen sahte kaşlar, esasında evli veya yetişkin kadın­
larda da çok hoş karşılanmaz. Sevenler Yolu romanında Ner­
min Hanım'ın eşi Ahmet Melih Bey ve ahbaplarının, kadınlarla
ilgili bir sohbetinde "kaşlarına jilet vurup yenisini yap [ an] "an
kadınlar hakkında "Bunu bir artist için, hatta bir sokak kadı­
nı için doğru bulurum ama ne yazık ki bazı evli kadınlar da
yapıyorlar. " 1 42 denir.
1 38 Mahmut Yesari, Dag Rüzgılrlan, inkılap Kitabevi, İstanbul, t.y. , s. 1 4 .
1 39 Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar, s. 111.
140 Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi, s . 1 79- 1 80.
1 4 1 Selami izzet, Küçük Hanımın Kısmeti, s. 19.
1 4 2 Burhan Cahil, Sevenler Yolu, s. 109- 1 1 0.

77
 Başta ve kaşta kısalan yahut eksilen kıllara karşılık kirpikler,
takma kirpiklerle daha dolgun ve uzun bir hale getirilmeye ça­
lışılır. Mahmut Yesari'nin Dağ Rüzgarlan romanında Şekip, ka­
tıldığı baloda kadınlan seyrederken " Kaşlar alınarak, saçlar bo­
yanarak, sürmeler, hatta takma kirpiklerle renkleri, manaları
değişmiş süzük yüzlerde, eski aşina çizgileri arayıp bulmak im­
kansız gibiydi. " 1 43 diye düşünür.

M akyaj
Kadınlar asırlardır düzgünler, allıklar ve sürmelerle yüzleri­
ni boyadıkları için makyajın modayı ilgilendiren tarafının ar­
tık kılık kıyafetin tamamlayıcısı bir gereksinim addedilmek­
le birlikte esas olarak kullanılan malzemelerin yoğunlukla­
rı ve renkleri olduğu , söylenebilir. Bununla birlikte , kadının
makyaj lı bir şekilde sokakta rahatça dolaşabilmesi ve moda­
nın kadını daima makyajlı görmek istemesi, saç kadar olmasa
da makyajı da bir zihniyet meselesi yapmıştır. Halide Edip'in
Zeyno'nun Oğlu'nda Mesture Hanım, "snop" tabir ettiği kadın­
ların inadına fena giyindikleri gibi yüzlerini de boyamadıkla­
rını ve yalnızca aptal damadının bu kadınların muasır olduğu­
nu düşündüğünü , söyler. 1 44 Halbuki yüzlerini boyamayan ka­
dınlara , Mesture Hanım'ın aptal damadından daha fazla kıy­
met verip hürmet edenler vardır. Sabahattin Ali'nin içimizdeki
Şeytan romanında Ömer ve Macide'nin , ahbaplarıyla çıktıkla­
rı bir otomobil gezisine katılan kızlar, anlatıcı tarafından "mü­
nevver hanımlara yakışır bir şekilde boyasız" 1 45 sözleriyle nite­
lendirilir. Yani sadece muasır değil, münevver kadınlar da bo­
yasızdır. Diğer taraftan Sevenler Yolu romanındaki Ahmet Me­
lih Bey ve arkadaşları gibi bazı erkekler, "şöyle belli belirsiz
bir yaldız l a ] " kadınların hakkı olduğu fikriyle ruhsat vermek­
tedirler. "Şöyle belli belirsiz bir yaldız" ile kastedileni ise Ko­
kotlar Mektebi romanında anlatıcı kahraman, kendisini ziya-
143 Mahmut Yesari, Dağ Rüzgdrlan, s. 14.
1 44 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 409-4 10.
1 4 5 Sabahattin Ali, içimizdeki Şeytan, s. 256.

78
rete gelen Ulviye Melek ve yanındaki kızların makyajlarından
bahsederken açıklar:

Üçünün de çehrelerinde zerre kadar makyaj olmamasını dik­

kate şayan gördüm. Hilkatin verdiği güzelliği suni boyalarla
bozmak tabiatsızlığına kalkışmamışlar. Bu, bedii bir terbiyeye
delalet eder. Bu duygu sosyetenin yüksek sınıflarına mensup
en monden kadınlarda bile nadir bulunur.
Unlanmış, kireçlenmiş simaların kaşlarını , kirpiklerini isle­
yip yanakları ala, dudakları galibardaya boyadıktan sonra gü­
zelleştiklerine kanaat getiren hoppalann zevksizliklerine gü­
lünür. İnsan böyle güzel değil ancak bir moda karikatürü ola­
bilir. Istampada ifrata varılan hele o zavallı dudaklar beşere­
si soyulmuş kızıl yaralara dönüyor. Böylelerine latif değil iğ­
renç demekten çekinmeyeceğim. Bu mülemma dudaklara te­
mas edecek temiz erkek ağızlan cüretlerinin cezası olarak ka­
na bulaşmışa benzemezler mi? Velev boya ile şekli olsun ya­
ra öpülür mü?
Sahne haricinde makyaj iğfalkar bir nevi sahtekarlıktır.
Düzgün belli olmamak şartıyla kadın çehreleri için mubah bir
süs olabilir. Bu bellilikten sıkılmamayı da kadınlığın büyük bir
şuursuzluğu sayanın. Boyanmanın cins-i latif için mübremiye­
tini kabule zaruret varsa bunu pek ince bir sanat haline getir­
mek icap eder. Çok itinalarla bellisiz yapmaya uğraşmalıdır.
Bazı rahatsızlık arızalarıyla vakitsiz solan genç kadın çehreleri­
nin bu suniyetten istianeye ihtiyaçları kabul olunabilir. Bunun
mesağ derecesi de gayet ihtiyatkar bir maharetle yüze pek in­
ce bir astar geçerek renksizliği tahfife çalışmaktan ibaret olma­
lıdır. Yoksa bir çehrenin boyası ne kadar koyu olursa o dere­
46
ce güzelleşeceği zannına düşmek acınacak bir zevksizliktir. 1

Ahmet Melih Bey ve arkadaşlarının birkaç cümle ile temas

ettikleri makyaj meselesini derinleştiren anlatıcı, sözlerini Ah­
met Melih Bey ve arkadaşları gibi belli belirsiz boyanma hakkı­
nı kadınlara tanıyarak noktalar. Aslında erkeklerin hemen he­
men hepsi makyaj meselesine Mesture Hanım gibi güzellik açı-
146 Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi, s. 23-25.

79
sından bakmakta ve yaklaşık olarak böyle düşünmektedir. Bu­
na karşılık boya ve boyanmayı hem güzellik hem hürriyet hem
de eşitlik gibi cephelerden ele alanlar da vardır ve ilgili fikirle­
rini uzun uzun anlatanlar, Efzayiş Suat'ın Aşktan Sonra . . roma­ .

nının kahramanlarıdır. Genç kadınlar; kıyafet, saç ve makyajı

bir bütün olarak değerlendirirler. Dolayısıyla yeni devirle bir­
likte kılık kıyafeti oluşturan bu üç unsurun radikal bir biçimde
değiştiğine, değişmesi gerektiğine inanırlar. lclal'in uzun saç­
ları üzerine başlayan tartışmaya Bedia, uzun saçları bir şiir ya­
hut masal ögesi gibi anan sözlerle katılır. Ancak tam manasıyla
devrin kadını olan Handan, Bedia'nın sözlerine tahammül ede­
meyerek onu susturur:

Uzun saçların modası geçmiş , boyalı dudakların devri başla­

mıştı. Her şey zamanında gerekti.
Handan'ın sabrı tükenmişti. Kıvırcık saçları isyanla kabar­
mıştı. Ve yumruğunu hınçla masaya vurarak;
- Of yeter artık ! diye bağırmıştı. Bu ömrü geçmiş şeyler uğ­
runda, niçin boş yere nefes tüketiyoruz? bilmem. Bedia , sen
hep böyle yaparsın. Bizi hep hülyalarla, masallarla avutmak is­
tersin. Ne yalan söyleyeyim, ben evvel zamanın o ağdalı şiirle­
rinden bir haz duymadığım gibi külfetli adetlerini de mizacı­
ma uygun bulmam. Zaten bugünkü günde hülya, şiir, para et­
miyor. Canlı, kuvvetli olmak lazım. Spor yapamasak, boya da
mı kullanamayız?
- Elbette Handan'ın hakkı var ! Elbette boya bizi müşkilat­
tan kurtaracak yegane çaredir ! 1 47

Handan'a hak veren, Şuküfe'dir. Şuküfe için boya ve boyan­

mak genç , sağlıklı ve güzel görünmenin ilk enstrümanıdır.
Genç kadın, farklı sebeplerle boya kullanmayan Güzide ve lc­
lal'e rağmen, bütün bakışları üzerine toplar ve ciddi bir tavırla
boya ve boyanmanın önemini anlatır:

- Asıl dikkat edilecek nokta , (. .. ) , kendinizi olduğunuz gi­

bi değil, olmak istediğiniz gibi göstermektir. Eğer gözden düş-

14 7 Efzayiş Suat, Aşlıtan Sonra . . . , s. 22-23 .

80
 meğe razı değilseniz, yaşınızı belli etmeyeceksiniz. Bunun için
de boya kullanacaksınız. lhmale gelemezseniz , yorgun durma­
yacak, hasta olmayacaksınız . Bunun için de yine boya kulla­
nacaksınız . Zamana uymak istiyorsanız, daimi bir bahar için­
de neşe saçacaksınız. Bunun için de hep boya kullanacaksınız.
lster istemez boya. Görüyorsunuz ya, tabiatın bizden her gün
biraz daha kıstığı gençlik nimetini boya ile telafi etmekten baş­
48
ka çare yoktur. " 1

Ef. .'e göre kadınların pek çoğu böyle düşünmektedir.

lşte ekserimiz az çok böyle düşünüyorduk. Ne yapalım, biz

de harp sonu kadınları idik. Genç kalmak, güzel olmak heve­
si bizde de uyanmıştı . Beğenilmek, herkesin bakışlarım topla­
mak, peşimizden koşturmak, bunu kim istemezdi? Hangi ka­
dın kendini bu zevkten mahrum eder, bu tabii ihtiyaçtan üs­
tün görürdü?
Hem kesik saçların ve boyalı dudakların suçunu , yalnız sa­
çını kesen ve dudağını boyayan kadınlar mı üzerlerine alacak­
lardı?
Bugün yanaklara sürülen, yarın kirpiklere takılan o eğre­
ti güzelliğin nikabı altında yalnız kadınlar mı hicap duyacak­
lardı?
Dar eteklerin ve çıplak omuzların tahrik ettiği arzulardan
yalnız kadınlar mı mesul tutulacaklar? Bu arzuların günahını
yalnız onlar mı çekeceklerdi?
Hayır. Eğer suç , eğer günah varsa, suç ortaklarımız , hiç şüp­
hesiz erkeklerdi. Hatta bu suçun müsebbibi de yine onlardı ,
onların icat ettikleri harpti. Çünkü her şey olduğu gibi, bu­
günkü moda da harbin bir neticesi idi. Arkasında bize bıraktı­
ğı bir yadigar, daha doğrusu bir illetti.
Bütün dünya kadınlan, hudutları aşan hissi bir ittifakla , bu
yadigarı benimsemiştik. Hepimiz aynı illet kasırgasına tutul­
muş, aynı akıntıya kapılmış sürüklenmiştik. Belki bilmeyerek,
belki farkına varmayarak, coşkun zaferleri, kanlı kavgaları, kı­
yafet ve hareketlerimizle ifade etmeye koyulmuştuk. Kurtulu-

148 A.g.e. , s. 23-24.

81
 şun tatlı ümidini, ölümün acı feryadını, kalemle, makasla, fır­
ça ile, tüpler dolusu renkle benliğimiz üzerinde boyamış işle­
miştik. Heyecanımızı söyletmek ihtiyacını duymuştuk. Exp­
ressionisme'in en had devrinde yaşıyorduk. Harp sonu devri.
Dünya kuruldu kurulalı, medeni, kamil, kültür sahibi insanla­
nn en buhranlı, en çılgın devri.
(. . .)
Sonra , üzüntü ile sararan yanaklarımıza , açlık ve sefaletle
solan dudaklarımıza biraz renk vermeli idi. Erkeklere kuvve­
timizi ispat etmek mevcudiyeti vardı. Fakat her şeyden evvel,
benliğimizi sezdiğimiz günden beri, içimizde bir çıra gibi ya­
nıp tutuşan alevi söndürmemek lazımdı . İşte bunun için bo­
49
yanmıştık. 1

Genç kalmak, güzel görünmek ve beğenilmek arzularının

tatmini için kadınlar boyalara sarılır. Üstelik eskiden daha zi­
yade evlerin içindeyken yapılan; dışarıda peçelerle , yaşmaklar­
la yahut şemsiyeler siper edilerek kapatıldığı için bu denli göze
çarpmayan makyaj artık tam tersine görülmek ve beğenilmek
için yapılmaktadır. Bu bakımdan, Ayaşlı ve Kiracılan romanın­
daki Şoför Fuat'ın annesinin, zamane 'tazeleri' için söyledikle­
ri dikkat çekicidir:

- Hepsi düzgün, boya güzeli . Ben genç oldum, ihtiyar ol­

dum, bu yaşa kadar rastık nedir, düzgün nedir bilmem. Bir ca­
hillik edip süs yapacak olsak, eve gelince hemen yüzümüzü ,
gözümüzü yıkardık ki babamız görüp de bize darılmasın diye .
Bir kere sevaptır diye sürme çekmiştim, babam rahmetli gör­
müş, nur içinde yatsın , hemen anneme söylemiş: 'Bir daha o
kılıkta karşıma çıkmasın' demiş. Bir daha kimin haddine düş­
50
müş. Şimdikilerde o korku, o saygı da yok. 1

Moda her ne kadar, kadınlan erkeklerin kıyafetlerini kullan­

maya teşvik etse de toplumsal normlar, "karşı cinsin kimliği­
ni çok bariz biçimde kendine maletme çabalarını engeller" ve

1 49 A.g.e. , s . 24-26.
1 50 M.Ş., Ayaşlı ve Kiracılan, s. 1 6- 1 7

82
"kadınların erkek giyim ögelerini kullanmalarına simgesel bir
niteliğin, çelişkinin, uyumun, ironinin, abartının, vb. eşlik et­
mesi gerekir; böylece gözlemciye, karşı cinsiyete ait sureti gö­
ründüğü gibi kabul etmemesi gerektiği yolunda mesaj verilmiş
olur." 1 5 1 Genelde tuvalet, özelde ise makyajda tercih edilen renk­
leri bu bağlamda okumak gerekir. Böylece kadın kılık kıyafe­
tine yerleşen maskulen veya sade tarza rağmen devrin alamod
ruj ve pudra renklerinin yoğunluğu ve koyuluğu , bilhassa kır­
mızı rujun yaygınlığı anlam kazanır. Zira Batı'da bile 1 9 1 0'lu
yıllarda kırmızı ruj süren kadınların büyük ihtimalle fahişe ol­
duğu düşünülürken 1 52 1 930'lara gelindiğinde "dudaklar kıpkır­
mızı boyan [maktadır] " 1 53 ve bu durum, geleneksel olanla çatış­
manın veya değişimin bir başka simgesi olarak değerlendirile­
bilir. Renkler, geleneksel anlamda belli psikolojik ve ahlaki an­
lamlar taşır ve moda gibi özgür bir alanda dahi renk kendisi­
ne yüklenen anlama boyun eğmek durumunda kalmakta, yani
önceden belirlenmiş belli kültürel anlamlan dolaylı bir şekilde
yansıtmaktadır. Buna göre " tu tku , saldırganlık simgesi olarak
kabul edil [ en ] " kırmızı 1 54 ile "değerler dünyası karşı karşıya ge­
lirken, dış görünümle ilgili bir şey olan 'şıklığın' renkler altında
ezilip gittiği görülmektedir. " 1 55
Mahmut Yesari'nin ôlünün Gözleri romanında, lstanbul'da
bir tekkenin odalarında yaşayan yoksul insanların hayadan an­
latılır. Zengin sanılan Kevser Hanım, komşuları tarafından hoş
tutulmakta, bilhassa Neriman'ın ailesi, kızlarını evlatlık alır ve

1 5 1 Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, s. 55.

152 Linda Watson, Modaya Yôn Verenler, çev. Güneş Ayas, Güncel Yayıncılık, İs­
tanbul, 2007, s. 9.
153 Hüsniye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, Ankara, y.y. , 1992, s. 1 23.
1 54 jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, Bo­
ğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2014, 3. basım, s. 39-40.
1 5 5 llgili dipnotta Baudrillard, "Gözler kolaylıkla 'çarpıcı' renklere takılıp kalabil­
mektedir. Örneğin kırmızı elbise giyen biri, çıplak birinden daha dikkat çeki­
ci olup, iç dünyadan yoksun salt bir nesneye benzemektedir. Bir nesne olarak
kadın giysilerinin özellikle canlı renklere meyletmesiyle toplumsal statü ara­
sında belli bir ilişki vardır. " der. Jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz
Adanır, Aslı Karamollaoğlu , Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, lstanbul, 20 14, 3.
basım, s . 40.

83
mirasını ona bırakır ümidiyle kadının her türlü hizmetine koş­
maktadır. Kevser Hanım'ın akrabaları da yaşlı kadınının zengin
olduğunu zannettikleri için son zamanlarında sık sık tekkeye
gelmeye başlamışlardır. Bu akrabalardan Şişlili Mihriban, Neri­
man'ların odasına buyur edildiği bir gün N eriman'ı süzüp onun
ne kadar güzel olduğunu , biraz bakımla mesela "dudaklara, bi­
raz karmen, azıcık ıstampa" ile çok daha güzel olacağını düşü­
nür. 1 56 Burada adı geçen "karmen" , karmen kırmızısı rujdur
ve farklı tonlarıyla kırmızı ruj öylesine modadır ki romanlarda
sıklıkla geçmektedir. Mesela Halide Edip'in Tatarcık romanın­
da Zehra'nın, "Yüzü avuç içi kadar küçük, daima en koyu 'Ra­
şel' pudra ile şairane bir şekilde sarartılmış [ tır] . Erguvan renk­
li dudak boyasını, ağzını olduğundan çok fazla küçük göstere­
cek bir sanatla kullanır. Bunun için iki koyu firuze taşı gibi ma­
vi gözleri, uzun siyah kirpikleri arasında ağzından daha büyük­
müş hissini verir" 1 57 sözleriyle anlatılan makyajının en belir­
gin tarafı, kızıl dudaklarıdır. Llle'nin misafiri Miss Barkley, is­
kelede rastladığı Zehra'dan "Orada yeşil gözlü , kızıl dudaklı bir
vamp vardı. Ama Holivut'tan yeni gelmiş gibi bir mahlüktu . " 1 5 8
diye bahsederek kızın kim olduğunu sorar. Yakup Kadri'nin
Ankara romanında Selma Hanım da danslı , briçli çaya giderken
dudaklarını yakut rengi bir rujla boyar. 1 59
Bugün dahi ekseriye tle ruj la aynı renkte kullanılan oj e­
nin de alamod renkleri kırmızı ve tonlarıdır. Aka Gündüz'ün
Tank-Tango romanında Bihter'in , oda hizmetçisi Nazik Tey­
ze'ye memleketinde kadınların kına sürüp sürmediğini sorma­
sı üzerine kadın "Kına sürülmez hanımım, kına yakılır. Eski­
den yakarlardı. Ama şimdi hepsi tango oldu . Kına yakmıyor­
lar da tangolar gibi cila sürüyorlar" 1 60 cevabını verir. Hakika­
ten Ankara'da Selma Hanım ve Hakkı Bey'in evinde verilen
1 56 Mahmut Yesari, Ôlünün Gôzleri, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, İstanbul,
1 933, s. 79.
157 Halide Edip, Tatarcık, s. 57-58.
1 58 A g e , s. 67
. . .

1 59 Yakup Kadri, Ankara, s. 89.

1 60 Aka Gündüz, Tank-Tango, Resimli Ay Matbaası T . l. Şirketi, İstanbul, 1 940, 2.
basım, s. 208.

84
bir davette kadınların hepsinin "dudakları ve tırnaklan kızıla
boyanmış [ tır] " 1 61 Aynı şekilde Tatarcık'ın mekanı olan Poyraz
Köyü'nün kadınlarının da tırnaklan "kıpkızıldır" 1 62
Makyajla ilgili son olarak pudra renklerinden bahsetmek ge­
rekir. Tatarcık'ta Zehra'nın makyajı anlatılırken kızın pudray­
la yüzünü sararttığı söylenmişti. Çünkü pudralar, artık sadece
pürüzsüz bir ten için değil; ten rengini farklılaştırmak için de
kullanılmaktadır. Nitekim aynı romanda Sungur Balta'nın ah­
baplarından Bayan Fitnat, esmer olmasına rağmen koyu renk
pudra ile "modaya uymak için tenini güneşte yaktığı hissini ha­
sıl eder. " 1 63

1 6 1 Yakup Kadri , Anka ra , s. 1 1 2.

1 62 Halide Edip, Tatarcık, s . 3-5.
1 63 A.g. e. , s . 140.

85
 Ü Ç ÜN C Ü BÖLÜM
Erkek Kılık Kıyafeti ve Moda

Erkekler ve moda
Erkeklerin, kadınlar kadar modayla meşgul olmamaları hemen
hemen bütün çalışmalarda erkeklerin modayla bağının yok sa­
yılmasına yahut zayıflatılarak önemsizleştirilmesine sebep ol­
muştur. Halbuki alamod giyinen, giyinmeyi arzu eden yahut
alamod giyinmenin zenginlik, asrilik, mondenlik veya medeni­
lik yolunda güçlü bir araç olduğunu düşünen erkekler, sanıl­
dığından çok daha fazladır. Her şey bir yana erkekler, kılık kı­
yafe tin "karşı cinslerin birbirlerini cezbetmelerinde" oynadığı
role 1 binaen hiç olmazsa kadınlar dolayısıyla modayla ilgilen­
mektedirler. Mahmut Yesari'nin Çoban Yıldızı romanında Ce­
mil Kazım, Hüseyin Bahattin Paşa'nın kızı Sadiye'ye aşıktır; an­
cak onunla evlenmeye , hatta ona evlenme teklif etmeye dahi
cesaret edemez. Çünkü Sadiye , zengindir ve onun seçeceği ko­
ca " temiz, şık giyinerek, beyninin içinden ziyade dışarısını süs­
leyen kalıp, şekil erkeklerden biri [ dir] " Cemil Kazım ise "hiç
modasını değiştirmediği sade elbisesi, kısa kesilmiş saçları, ek-

M. Sema Üşenmez , Toplum ve Moda Etkileşimi, İstanbul: Mimar Sinan Üni­

versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, 1992, basılmamış
doktora tezi, s. 1 38.

87
seriya tentürdiyot, mürekkep lekeleri çıkmayan tuvaletsiz elle­
riyle intihap hakkını ilk günden kaybetmişti [r] " 2 ve ümitsizli­
ğinin farkındadır.
Gönüllü veya gönülsüz giysi tercihi bireyin kendi yaşamı­
nı kavrama yollarından biridir ve bilhassa erkeklerin giysile­
rinden toplumsal konumlarını nasıl yorumladıkları okunabilir.
Erken Cumhuriyet dönemi romanında erkekler, modayla sade­
ce kendileri için değil; başta eşleri olmak üzere aile fertleri do­
layısıyla da ilgilenirler. Bu durum, erkeğin modayla bağını, ka­
dınının modayla ilişkisinden farklılaştırmakta ve çok daha il­
ginç bir hale getirmektedir.
19. yüzyılın başında "eril kimliği ve cinsiyetin ifadesine iliş­
kin egemen kültürel normları desteklemiş " 3 olan moda , er­
kek kıyafetinin esas formunu sabitlediği için zaman içinde
hasıl olan değişimler, kadınınkine göre daha yumuşak ve be­
lirsizdir. 4 Kadın kılık kıyafeti ve modaları bağlamında izle­
nen ve daha ziyade ahlak, sosyal rol gibi meselelerde yoğunla­
şan tartışmalar, erkek kılık kıyafe ti ve modası söz konusu ol­
duğunda erkeğin, kılık kıyafe te ve modaya karşı, tavrı, ilgi­
si yahut ilgisizliği , özeni yahut özensizliği gibi noktalarda an­
lam kazanır.
Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında Mesture Hanım ,
"snop" tabir ettiği ve inadına fena giyinerek yüzlerini boyama­
yan kadınlardan bahsederken "erkekler arasında da bu nevi
ukalalar" olduğunu söyler. Mesture Hanım'a göre monden ha­
yatın gerekliliklerini uygulamayan bu nevi erkekler mevkisiz
ve parasız kalmaya mahkümdurlar. 5 Oysa Mazlüme , annesiyle
aynı fikirde değildir. Babasının annesi ve kendisini, görevi icabı
bulunduğu Diyarbakır'a çağırmasından bahsedilirken aile dos­
tu Asım Bey'e "Vallahi doktor hiç yeni bir şey olmuyor, dans,
briç , poker, dedikodu , yine dans, poker filan, bir de eli mani-
2 Mahmut Yesari, Çoban Yıldızı, Orhaniye Matbaası, lstanbul, 1 925, s. 1 5 .
3 Diana Crane , Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, Çev. Öz­
ge Çelik, Ayrıntı Yayınları, lstanbul, 2003, s. 223 .
4 Çünkü pantolon vb. kıyafetlerin sebep olduğu tartışmalar önceki yıllarda ya­
şanmış ve bitmiştir.
5 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 409-4 10.

88
kürlü , yüzü pudralı cici beyler" sözleriyle lstanbul'da yaşanan
"yapmacık hayattan" şikayet eder.

- Allah Allah, erkek oldum diye herkes tırnaklarını hamal

gibi mi tutsu n ! Ben anlıyorum, bir Anadolu subayı modası çık­
tı , bizim sivil gençler gözden düştü . Halbuki bu cahil kız gör­
se, subaylar daha şık, hem yüzleri pudralı . . . " 6

sözleriyle Mazlüme'yi usandıran cici beylerin savunmasını

Mesture Hanım yapar. Ancak annesi ne söylerse söylesin Maz­
lüme'nin fikri değişmeyecektir. Aka Gündüz'ün Çapkın Kız ro­
manında Çapkın Kız da Mazlüme ile aynı kanaattedir ve dostu
Cicim Ali'ye hitaben yazdığı mektupta "Eğer öyle süzgün göz­
lü , briyantinli, Lövantino bir mahluk olsaydın, ölüm Allah ben
seninle ahbap olmazdım. " 7 diyerek böyle erkeklerle samimi bir
ilişki dahi kuramayacağını söyler.
Mesture Hanım'ın beğenip kızına karşı savunduğu , Mazlü­
me ve Çapkın Kız'ın ise çevrelerinde görmeye dahi tahammül
edemedikleri cici beylerden birinin ayrıntılı tasvirine, yine bir
kadının kaleminde tesadüf edilir. Selahattin Enis'in Zil.niyeler
romanının kahramanı Fitnat Hanım, ruznamesinde , Ada'daki
günlerini anlatırken Prenses Leman Adile'nin, kendisinden on
yaş küçük olan sekizinci kocası Ferdi Bey'den bahseder:

Buna bir koca değil, dükkan camekanına konulmuş bir man­

ken demek daha doğru olabilir. Saçları briyantinden panl pa­
rıl. . . Kaşlarında ve yüzündeki bütün ince kıllar birer birer hu­
susi bir itina ile alınmış. Yaka ve gömleklerini Paris'ten getir­
tiyor; elbisesini Butter'de yaptırıyormuş . . . Bıyıklan tamamıy­
la tıraşlı. Yüzünün pudrasını, gözlerinin sürmesini ve dudak­
larının hafif boyasını, iddia edebilirim ki bir gün bile ihmal et­
miyor. Ta Ada'dan Beyoğlu'na maniküre inmekten üşenmi­
yor. Yanınızdan geçerken, sürdüğü keskin kokulu lavantalar­
la, insanda gayri ihtiyari bir berber çırağı vehmini hasıl edi-

6 A.g.e. , s. 33.
7 Aka Gündüz, Çapkın Kız, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi , İstanbul, 1930,
s. 4.

89
 yor. Hulasa, bir insan ki yalnız elbiseden, boyadan ve lavanta­
dan mürekkep. 8

Belli ki Fitnat Hanım da Mazlüme ve Çapkın Kız gibi dü­

şünmekte ve Ferdi Bey'in halinden hazzetmemektedir. Halbuki
Ferdi Bey, kılık kıyafeti için emek vermekte, vakit ve para har­
camaktadır. Tutuşmuş Gönüller romanında Lemiye'nin dostu
Behçet Hilmi Bey de "son moda şık" tır ve anlatıcı, "Kıyafeten,
fikren asri bir delikanlıydı" diye andığı genç adamın kılık kıya­
fetinden bahsederken "Lavantalarının, pomatalarının, pudrala­
rının, ipek eldiven ve çoraplarının, rugan iskarpinlerinin, her
kostümünün renk ve biçimiyle ahenktar bahalı kravatlarının,
bilezik saatlerinin, altın, gümüş bastonlarının mesarifi oynak
bir kadının tuvalet sarfiyatından bir çekirdek aşağı kalmazdı," 9
diyerek meselenin para boyutunu vurgular. Ferdi ve Behçet
Hilmi gibi "son moda şık" ve "manken" gibi dolaşmanın diğer
gerekleri ise kılık kıyafet hususunda bilgili ve modadan haber­
dar olmaktır elbette . Böyle erkekler, her mevsim değişen ve ye­
nilenen modelleri adım adım takip ederler ve Ankara romanın­
da bahsi geçen Noel ve Yılbaşı balolarına hazırlanan erkekler
gibi şartları zorlayarak şıklıkta birbirleriyle yarışırlar:

llk yıllar, bir kuyruklu ceketle bir silindir şapka kafi sananlar,
şimdi , klak ve makferlan peşinde koşuşuyorlardı. Yazık ki, bu
arti k l lerin bir kısmını stoklan tükenmiş olduğu için bulmak
kabil olmuyor ve Beyoğlu'nun belli başlı mağazaları vasıtasıyla
Avrupa'ya ısmarlamak lazım geliyordu . 1 0

Kadın kılık kıyafetinde olduğu gibi erkek kılık kıyafetinde

de modanın merkezi , Beyoğlu ve Avrupa'dır. Bu yüzden mo­
daya düşkün erkeklerin Avrupa seyahatlerinden alışveriş yap­
madan dönmeleri neredeyse imkansızdır. Hatta kimi zaman
alışveriş hususundaki hevesleri, kılık kıyafet modasının akla
ilk getirdiği kadınlardan bile ileri seviyededir. Burhan Cahit'in

8 Sel:ıhattin Enis, Zdniyeler, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1 342, s. 1 38.

9 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 1 16- 1 1 7.
10 Yakup Kadri, Ankara, s. 92.

90
Yaprak Aşısı romanında Ayşe Hanım, eşi Necmi Bey'in, Avru­
pa'da kendisini devamlı büyük moda mağazalarına sürükleme­
sinden şikayet eder. 1 1 Necmi Bey, Avrupa'nın giysi piyasasını
şehir şehir bilmektedir. Nis'ten daha ucuz bir şehir olduğunu
düşündüğü Paris'te, karısından evvel uyanarak hazırlanır; çün­
kü kendisine elbise bakmak istemektedir. 1 2 Bazıları ise sade­
ce hazır giyim mağazalarından alışveriş etmekle kalmaz ve An­
kara romanında ata binmek için "Almanya'da iken yaptırttığı
spor esvaplarını" 1 3 giyen Nazif Bey gibi kendilerine özel kos­
tümler diktirirler.
lstanbul'da ise moda dergileri ve gazeteleri, erkeklerin reh­
berliğini yapar. Tatarcık romanında anlatıcı, Sungur Balta'nın
yatının güvertesinde bulunan erkeklerin "yat yarışı kıyafetleri­
ni moda gazetelerinden kopya etmiş" 14 olduklarını söyler; öy­
le ki beyler, moda gazetelerinin reklamı gibidirler. Çoban Yıl­
dızı romanında Sadiye'nin kızı Nigar'ı baştan çıkaran Faik de
"daima en son gelen moda gazetelerinin zi-hayat bir reklamı
gibi" dir. 1 5 Moda gazetelerinden kopya edilen kostümler, Be­
yoğlu'ndaki terzihanelerde dikilir. Eşkıya ininde romanında
Nefi Bey ve Hikmet, Cadde-i Kebir'de terzihanesi bulunan Ter­
zizade Osman Zeki Bey'e telgraf çekerek kendilerine kıyafet ıs­
marlarlar. Telgraftaki "Ölçülerimiz defterinizde kayıtlıdır" 1 6
ibaresinden, erkeklerin de kadınlar gibi devam ettikleri bir ter­
zihaneleri olduğu anlaşılır. Diğer taraftan Nefi Bey'in, "Birer
dilenci kıyafetiyle girdiğimiz paravananın arkasından mükem­
mel, a la mode birer 'centilmen' olarak çıktık" 1 7 demesi terzile­
rinin, onlara modaya uygun kıyafetler diktiğini anlatmaktadır.
Buraya kadar sıralanan malzemeler, farklı açılardan değer­
lendirilebilir. Avrupa, Beyoğlu , gazete ve dergi gibi modanın
11 Burhan Cahit , Yaprak Aşısı, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası , lstanbul ,
1 939, s. 101 .
12 A.g.e. , s. 96.
13 Yakup Kadri, Ankara, s. 42.
14 Halide Edip, Tatarcık, s. 62.
15 Mahmut Yesari, Çoban Yıldızı, s . 367.
16 Hüseyin Rahmi, Eşkıya ininde, s. 388.
17 A.g.e. , s. 394.

91
anahtar kelimelerinin tespit edilebileceği satırlardan aynı za­
manda pomatasından manikürüne erkek tuvaletini; ipek eldi­
venlerinden yat yarışına özel diktirilen kostümlerine aksesuar­
ları ve giysileriyle erkek gardırobunun parçalarını ve çeşitlili­
ğini okumak da mümkündür. Erkeğin kılık kıyafet hususun­
da gösterdiği heves ve harcadığı emeğin kadınlar tarafından ne
şekilde karşılandığı; bu durumun Mazlüme, Çapkın Kız ve Fit­
nat Hanım gibi bazı kadınlara itici gelirken Mesture Hanım gi­
biler tarafından beğenilip takdir edildiği de örneklerden çıka­
rılabilecek bir başka sonuçtur. Anlaşılan kadınlar hayatta dur­
dukları yere göre böyle erkekler karşısında ikiye ayrılırlar. Kı­
lık kıyafet ve moda sadece bir zevk meselesi değildir. Nitekim
erkeklerin meseleye yaklaşımları da onların kendileri ve çevre­
leriyle kurdukları ilişkinin bir neticesidir ve çoğu defa erkekler
bunun farkındadırlar.
Yakup Kadri'nin Hüküm Gecesi romanında Ahmet Kerim ,
aşık olduğu Samiye Hanım'ı takip ettiği bir gün, modadan anla­
mayan ve pek de işinin ehli olmayan terzisinin elinden çıkmış
kıyafetinden dolayı kendisini son derece rahatsız ve çirkin his­
seder. Bu his, kabaca kadınların, erkeklere yaklaşımına bağla­
nabilir; çünkü kadın erkek ilişkilerinde karşı tarafın gözü belki
de her şeyden önce gelmektedir. Ancak hakikat, bu kadar sathi
ve basit değildir. Kılık kıyafetine özen gösteren erkekler, üzer­
lerinde taşıdıkları her parçadan etkilenir ve onlardan sadece
kadınlara karşı değil, kendilerine ve hayata karşı da güç alırlar.
Çünkü sessiz göstergelerden oluşan kılık kıyafet dilinin her bi­
rimi "statü belirleyici, kişileri birbirinden ayırt edici, diğer in­
sanların onlara nasıl davranmaları gerektiğinin mesajını göste­
ren işaret ya da işaret taşıyıcıları olarak [ işlev görmektedir] " 1 8
ve 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başında "bir toplumsal sınıfla öz­
deşleşme , erkeklerin kimliklerini ve toplumsal çevredeki ilişki­
lerini algılama biçimlerini etkileyen başlıca etmendir. " 1 9 Üç ls­
tanbul romanında Adnan, bir zamanlar Mermer Yalı'nın vekil-

18 Gülcan Ercivan, Cemal Meydan, "Modanın Dili " , s. 77

19 Diana Crane, Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, çev. Öz­
ge Çelik, Ayrıntı Yayınları, lstanbul, 2003 , s. 256.

92
harcı Salih'le aynı terziye giderken20 zengin olduktan sonra Be­
yoğlu'nda meşhur bir terziye devam etmeye başlar:

Adnan, Beyoğlu'ndaki bu meşhur terziyi az daha öpecekti. Bu

zamana kadar kendini dümdüz sanıyordu ; meğer beli varmış !
Meğer ceketin iki yakası da insanın yanağını iki taraftan aşağı­
ya çeken iki muzip değilmiş !
Fakat biraz mahzundu : Her ceketin başka bir kravatı oldu­
ğunu meşrutiyetin ilanından sonra öğreniyordu . Terzi 'Kravat
görünmemelidir' deyince Adnan, göğsünden utandı. Yeşil bo­
yunbağını boynundan çıkarırken eski tarih hocasının bir par­
çasından daha kurtuldu ; rahat nefes aldı. Aynadaki adamdan
ayrılamıyordu . Eski elbisesinin kabuğundan kurtulan adam
sevimli hışıltı ile giydiği ipek astarlı ceketin içinde yürürken
gövdesi hiçbir yere değmeyerek yuvarlanıyordu . Pantolon bo­
ru gibi durmuyor, bir uzviyetin asabi çizgileriyle sarkıyordu .
Ve bu pantolonun üstünde vücudu çiçek sepeti gibi hafif hafif
uçuyor, görünmeyen kravatın tepesinde çehresi matlaşıyordu .
Terziden çıktığı zaman nikbindi. 2 1

Ahmet Kerim'in kötümserliğine karşılık Adnan, yeni terzi­

sinden çıkarken nikbindir. Etkileyici bir şekilde satırlara yan­
sıyan nikbinlik, altı birkaç defa çizilecek denli önemlidir. Ad­
nan'ın eski yeşil kravatıyla birlikte , artık ardında bırakmış ol­
masına rağmen onu hala mahzun edebilen eski hayatından,
unutmak istediği mazisinden bir parça daha kopmuştur. Çün­
kü iyi dikilmiş kıyafetler ve uygun seçilip doğru kullanılan ak­
sesuarlar, onun sadece endamını ortaya çıkarıp görünüşüne
güzellik katmamış ; genç adamın ruh halini de düzeltmiştir.
Kendini/kimliğini kıyafetiyle tanımlayan Adnan, kadın veya er­
kek herhangi birinin gözüne ne şekilde görüneceğini düşün­
meksizin, nikbindir. Bu , erkeğin moda ile bağındaki terazinin
bir kefesinde kendiyle kurduğu ilişkinin ifadesidir. Diğer kefe­
de ise çevre ile kurulan ilişki vardır ve erkek, çevreyle kurduğu
ilişkide tek başına değildir.

20 Mithat Cemal , Üç lstanbul, s. 248.

21 A.g. e. , s. 290-29 1 .

93
 Alamod erkekler, Harp Zengininin Gelini romanında Cevdet
Efendi'nin oğlu Lütfi gibi kendilerine eş olarak alamod kadın­
lar isterler. Süse düşkünlük göstermeye başladıktan sonra ha­
minnesi ve annesinin onun için görücü gittiği kızları "istemem
o biçim mahalle kızını ! " diye reddeden Lütfi'nin "Aklı fikri o
guguruklu başlı , tango kılıklı karılarda [ dır] " 22 Lütfi'ye ken­
di gibi, hatta kendinden bile daha fazla kılık kıyafetine ve mo­
daya düşkün olan Suat bulunur ve iki genç evlendirilir. Böyle­
ce eş seçiminde öncelikli bir kriter olarak karşılaşılan alamod­
luk, esasen erkeklerin moda ile bağını kadınlarınkinden fark­
lılaştıran çok önemli bir yönü işaret etmektedir. Kadınlar, eş­
lerini seçerken onların kılık kıyafetine bakarlar; ancak bu da­
ha ziyade kendi zevkleri içindir (yahut romanlarda daha ziyade
bundan bahsedilir) . Erkeklerde ise etrafa karşı alamod bir eşe
sahip olmak arzusu kuvvetlidir. Çünkü erkekler, eşlerinden ve
onların kılık kıyafetlerinden kendilerine pay çıkarmaktadırlar.
Beğenilme arzularını, sadece kendilerine edilen iltifatlar tatmin
etmeye yetmez. Belki de eşlerini kendilerinin bir parçası kabul
ettiklerinden, Ankara romanındaki Hakkı Bey gibi eşlerine edi­
len iltifatlardan da kendilerine büyük bir hisse çıkararak mem­
nuniyet duyarlar.

Hakkı Bey kendi monden muvaffakiyetleri kadar karısınınkiy­

le de iftihar etmektedir. Onu, her kadından daha güzel, daha
süslü ve daha itibarda görmek yegane emelidir. Eski Milli Mü­
cadelecilerden bazıları gibi Hakkı Bey için de kıyafet değişi­
minden sonra milli dava adeta böyle bir mondenlik iddiası şek­
line girmişti. Bir Avrupalı gibi giyinip süslenmek, bir Avrupa­
lı gibi dans etmek, Bir Avrupalı gibi yaşayıp eğlenmek ve he­
le bu iddiada Avrupalılar nezdinde, Avrupalılar arasında mu­
vaffak olmak bunlara büyük bir zafer kazanmak kadar ehem­
miyetli görünüyordu .
Bu yeni Türk muhitine yeni girmiş bazı ecnebiler, Hakkı
Bey'e 'Bu Almancayı Berlin'de mi öğrendiniz?' veya Selma Ha­
nım'a 'Hiç şüphesiz Paris'ten giyiniyorsunuz? Değil mi?' di-

22 Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 42-43 .

94
 ye sordukları vakit, Türklerce, sanki, medeniyet yolunda ge­
niş bir adım atılmış gibi oluyor; eşte dostta bir düğün demek­
tir gidiyordu . Lakin, bazen, bu muvaffakiyetlerin gene Türkler
arasında bir nevi rekabet, bir nevi kıskançlık hisleri de uyan­
dırdığı oluyordu . O vakit, bütün aileler arasında bir giyim ku­
şam yarışıdır başlıyordu. 23

Burada, dönemin etkisi de büyüktür elbette. Bu dönem, kı­

lık kıyafetin en büyük değişimi geçirdiği yıllardır ve kadın kı­
lık kıyafetinde etkileyici, hatta sarsıcı olarak nitelendirilebile­
cek bir değişim yaşanmaktadır. Dahası nispeten sade kalan er­
kek kıyafetinin yanında kadınların giysileri , aksesuarları veya
mücevherleri daha zengin ve gösterişlidir. Lütfi , bu yüzden ma­
hallenin kızlarına burun kıvırmakta, Hakkı Bey bundan dolayı
Selma Hanım'ın giyim kuşamının beğenilmesinden, Selma Ha­
nım'dan bile daha fazla gurur duymaktadır. Çünkü şehirli aile­
lerin gelişmesiyle birlikte bir erkeğin karısı ve kızları çoğu defa
bir unvana yahut yüksek sosyal statünün temeli olan herhangi
bir şeye sahip olmadıkları halde giyimleriyle ailenin, özellikle
de ekmeği kazanan erkeğin statü iddiasını duyurdukları bir ifa­
de aracı kabul edilir. 24 Bu öyle güçlü ve yaygın bir kabuldür ki
eğitimsiz ve taşralı erkekler bile sınıflar arasındaki geçişte ve­
ya sınıfla bütünleşmede aile kadınlarının esas rolü oynadıkla­
rını bilirler.

23 Yakup Kadri, Ankara, s. 89-90.

24 Erkeğin moda ile kurduğu ilişkinin bu cephesi pek çok bakımdan dikkat çeki­
ci, anlamlı ve önemlidir. Başlangıcından itibaren moda üzerine kalem oynat­
mış isimlere de gönderme yaparak Davis, durumu şu şekilde özetler: "Modem
çağda erkeklerin kısıtlanmış kıyafet kodu ile kadınların incelikli kıyafet ko­
du arasındaki etkileşimin sistem ölçeğinde bir eşzamanlı özelliği, bunlardan
ilkinin kendini ifade etme yollan büyük ölçüde sınırlandırılmışken, ikincisi­
nin zengin bir simgesel dağarcığı koruması ve moda aracılığıyla daha da ge­
nişletmesidir. Bell'in ( 1947) ve ondan önce başkalarının (Simmel 1 904; Veb­
len 1899) belirttiği gibi, kentli burjuva ailesinin gelişmesiyle birlikte bir erke­
ğin kansı ve kızlan, kendileri çoğu zaman unvana ya da yüksek sosyal statü­
nün temeli olan başka bir şeye sahip olmadıktan halde -dünyada 'önemli ko­
numlar'da değillerdi, politikaya ve yönetime katılmaktan alıkonmuşlardı-, gi­
yimi, dekorasyonu ve başka tüketim faaliyetlerini ailenin, özel olarak da ek­
meği kazanan erkeğin statü iddialarını duyurmak üzere bir ifade aracı olarak
kullanılmaktaydılar. " Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, s. 52.

95
 Server Bedi'nin Cumbadan Rumbaya romanında Tahsin Bey,
Cemile'ye Taksim'de bir apartman tutup kızı orada yaşatmak is­
ter. Cemile'yi çok beğenmekle birlikte aslında genç kızda gön­
lü veya gözü yoktur. Tahsin Bey'in istediği, yeni girdiği sosyete
hayatında kendisinin vitrini olacak güzel bir evde yaşayan güzel
bir kadındır. O, pahalı ve alamod kübik apartmanını yine pahalı
ve alamod eşyalarla doldurur. Sosyete hayatının gereklerini öğ­
renmesi için hoca tuttuğu Cemile'yi , "Ben seni Beyoğlu'nun en
kibar madamalanndan daha süslü görmek isterim. " diyerek şık
ve alamod kıyafetlerle giydirir. 2 5 Artık Tahsin Bey, yeni ve zen­
gin ahbaplarını ağırlamaya yahut onların davetlerine katılmaya
hazırdır. Çünkü Tahsin Bey'in moda ile kurduğu ilişkinin düğü­
mü , yeni girdiği dünyaya hazır olmak isteğiyle atılmıştır.

Erkek giyim kuşamı

Bu kitapta ele alınan romanların tarihlerine bakıldığında, Tan­
zimat'ın ilanını takip eden yıllarda giyilmeye başlanan ceket ve
pantolonların artık alelade erkek kıyafetleri arasına girdiği dö­
nemlere denk geldiği görülür. Dolayısıyla bu giysilere dair tartış­
malar eskide kalmıştır. Erkek modası, kadın kıyafetinde yaşanan
zihniyet, medeniyet, ahlak tartışmaları gibi engellere takılmadan
ceket yakalan veya pantolon paçalarıyla oynamakta, aksesuarla­
rın renklerini ve biçimlerini her mevsim yenilemektedir.
Burhan Cahit'in Yalı Çapkını romanının genç kahramanı "Fa­
zıl Azmi, o senenin modası dar pantolonla, küçük yakalı kostü­
mü , ceket kolundan dalga dalga sarkmış ipek mendili, elinde gül
ağacından saplı siyah ve ipek şemsiyesi, parmağında gözü pır­
lantalı altın yılan yüzüğü, yastık gibi kalın boyunbağının üzerin­
de elma biçimi elmaslı iğnesi ile tam manasıyla birinci sınıf şık
bir genç olarak" 26 tasvir edilir. Boyunbağı ipek, bembeyaz göm­
leği kolalı, pantolonu ütülüdür. 27 Yani Fazıl Azmi'nin kılık kıya­
fetinin verilen bütün özellikleri 19. yüzyıl sonu, 20. yüzyıl başı

25 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 72.

26 Burhan Cahil, Yalı Çapkını, Akşam Kitaphanesi, İstanbul, 1933 , s. 8.
27 A.g.e., s. 31.

96
erkek modasına uygundur. Burada kolalı gömleğe, küçük yaka­
lı cekete ve ütülü pantolona dikkati çekmek gerekir. Pantolonun
ütülenmesinden farklı olarak ütü izi taşımaya başlaması 1 900'le­
rin başına denk gelir. 28 Tutuşmuş Gönüller romanında Nevha­
yal'in sevgilisi Süha Pertev'in, bir buluşma esnasında giydiği kos­
tümünün de "ütüsü taze"dir. 29 Çünkü giyildikçe kaybolan izleri
belirginleştirebilmek için pantolonlar devamlı ütülenmektedir.
Aynı romanda Şaheser'in , "Taralı saçları, kırpık bıyıklan, pa­
çaları dar kısa pantolonları, ipek çorapları, şık iskarpinleriyle" 30
andığı gençlerin kıyafetleri , biçim olarak bir başka pantolon
modasına misaldir. 1 920'lerde pantolonlar darlaşmış ve boyla­
n kısalmıştır. Dolayısıyla ortaya çıkan çorapların şık ve ipekten

örülenleri tercih edilir olmuştur. 3 1 Bir zaman sonra paçalar bol­

laşacak; Ankara romanında , Selma Hanım ve eşi Hakkı Bey'in
evlerinde verdikleri bir davette bulunan bütün erkeklerin kos­
tümleri "bol paçalı ve dar belli" 32 olacaktır. Üç lstanbul roma­
nında Adnan'ın, Beyoğlu'ndaki yeni terzisinde diktirdiği kostü-

28 A.g. e. , s. 1 00.
29 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 3 1 8-3 19.
30 A.g.e. , s. 42.
31 Hüsniye Altınay - Halime Yüceer, Moda v e Tarihi, s . 1 04.
32 Yakup Kadri, Ankara, s. l 1 2.

97
mü de genç adamın belini ortaya çıkanr. 33 Erkek kostümlerin­
de kadınlarınki gibi hadan belirginleştiren moda, artık ceketle­
rin biçimlerini bele oturan bir şekilde çizmektedir. Savaş sonra­
sı yıllarda sporun önemsenmesi ve atletik yapının beğenilir ol­
masıyla çizgiler iyice belirginleşecek, herkesin atletik bir vücu­
da sahip olması mümkün olmadığı için geometrik hatlarla ta­
sarlanan ceketlerin omuzlan kare ve yüksek görünsün diye vat­
kalarla, göğüsleri ise telalarla desteklenecektir. 34 Böylece Niya­
zi Durusoy'un Bağlar Arasından romanında Necla'nın arkada­
şı Berin'in bahsettiği yepyeni türeyen kalkık omuzlu 35 gençler,
ortalıkta dolanmaya başlayacaktır.
Esat Mahmut'un ôlünceye Kadar romanında Bedri Nejat'ın
dostu Ziya çapkın bir adamdır. Bedri Nejat, Ziya ve onun gibi­
lere kızarak "Beyoğlu'nun bilmem hangi berberlerine suratınızı
kazıtır, bilmem hangi terzisinde terazi kefesi gibi omuzlan çı­
kık elbiseler yaptırır, atarsınız kendinizi sokağa" 36 diye söyle­
nir. Ancak spor merakının artması veya daha doğru bir deyişle
sporun moda oluşunun giyim tarzına yansımasının en belirgin
örneği, romanlarda sıkça karşılaşılan golf pantolonlardır. Spor­
tif amaçlarla geliştirilmiş olan golf pantolon, çeşitli değişikler­
le modaya uygun hale getirilmiş ve Birinci Dünya savaşından
sonra gündelik yaşama dahil edilmiştir. 37 Su Sinekleri romanı­
nın kahramanı genç kızlar sohbet ederlerken Fatma, karşılaştı­
ğı Ekrem isimli delikanlıdan şu şekilde bahseder:

Öyle şık öyle şık ki tarif edemem . Tam şık sporcu . Ayakla­
rında çift dikişli, kalın tabanlı Amerikan iskarpini , damalı
spor çorabı . Sırtında açık devetüyü renginde golf esvabı . Ba­
şında aynı kumaştan kasket . Yelek yok. Altın sarısı benekli ,
şanjanlı , koyu şarabi boyunbagı . Şıklığında , zarafetinde öy-

33 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 290-29 1 .

34 Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modalan: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1923-
40" , s. 53.
35 Niyazi Durusoy, Bağlar Arasından, Ahmet Halit Kitap Evi, İstanbul, 1936, s. 100.
36 Esat Mahmut, Ôlünceye Kadar, s. 47.
37 Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi,
çev. Duygu Özen, Kaknüs Yayınlan, İstanbul, 20 1 3 , s. 226.

98
 le bir hususiyet, bir başkalık, bir incelik gördüm ki ağzımın
suları aktı. 3 8

Ekrem'in golf pantolonlu kostümü , gençlere has değildir.

Refik Ahmet'in Açlık romanının yetişkin kahramanı Ahmet
Turgut da "lngiliz malı domuz derisinden yapılmış sağlam, sa­
n, büyük kunduraları, kuvvetli ve muntazama çizgili baldırla­
rını meydana çıkaran spor çorapları, boz renkli golf pantolonu
üstünde göğsünü boynuna kadar, kollarını bileklerine kadar
örten, tatlı bal rengi, fevkalade şık yün örme yan yelek, yarı ce­
ket biçimi elbisesi" 39 ile ortalıkta dolanır. Hatta Reşat Nuri'nin
Eski Hastalık romanında Züleyha'nın eski bir diplomat olan ih­
tiyar dayısı Şevket Bey dahi Efes ve Bergama harabelerini gezer­
ken "yeni zamanların modasına uyarak golf pantolon, çift göz­
lük ve kasketle" 40 dolaşmaktadır.
ihtiyar diplomata dahi golf pantolon giydiren bu uzun soluk­
lu moda, Ekrem ve Ahmet Turgut'un kostümlerinin tasvirinde­
ki gibi kalın tabanlı Amerikan veya İngiliz ayakkabıları, şık spor
çorapları ve kasketleri de beraberinde getirir. Bu kostüm, her ne
kadar sporcu kostümü yahut spor yapmaya has bir kostüm gibi
düşünülse de aslında rahatlığı dolayısıyla sair zamanlarda ve şe­
hir merkezinde de giyilmektedir. Burhan Cahit'in Gurbet Yolcu­
su romanında Leyla Hanım'ın aşığı Suat Bey'le yakınlaşmaları an­
latılırken Şişli'de birbirleriyle karşılaşmalarından bahsedilir. Suat
Bey, son derece şık bir "golf kıyafeti" giymektedir. Leyla Hanım
kendisine "Oyuna mı Suat Bey?" diye sorunca "Hayır hanımefen­
di, yalnız yürüyeceğim," cevabını verir. 41 Erkeklerin bu favori kı­
yafeti, kadınlar tarafından da çok beğenilir. Su Sinekleri'nde Ek­
rem'in kostümünü arkadaşlarına tarif ettikten sonra sözünü, "ağ­
zımın sulan aktı" diyerek bitiren Fatma gibi Sadri Ertem'in Düş­
künler romanında anlatıcı, Fahamet'ten bahsederken onun, "golf
pantolon giymeyen" "delikanlılardan hoşlanma"dığını söyler. 42
38 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 193- 1 94.
39 Refik Ahmet Sevengil, Açlık, Vakit Matbaası, İstanbul, 1937, s. 7-8.
40 Reşat Nuri, Eski Hastalık, s. 218.
41 Burhan Cahit, Gurbet Yolcusu , s. 80.
42 Sadri Ertem, Düşkünler, s. 103.

99
 Cumhuriyet'in ilk yıllarında, kullanımındaki rahatlık dola­
yısıyla tercih edilen bir diğer erkek giysisi, ipek gömlektir. Ar­
tık kumaşlar yumuşamış, erkekler, kolalı gömlek ve yakalardan
kurtulmuştur. Yumuşak kumaşların şıklığı ve zarifliği dolayısıy­
la en çok tercih edileni ise ipektir. Böylece eskinin modası sert
kolalı gömlekler, yerini yumuşak bir kumaş olan ipekten ma­
mullere bırakmıştır. 43 Mesela Sevenler Yolu romanında Ahmet
Melih Bey'in üzerinde, beyaz ipek bir gömlek44 görülürken An­
kara'da Nazif Bey'in ahbabı Murat Bey'in renk renk ipek göm­
leklerinden45 bahsedilir. Başta ipek olmak üzere gömlek kumaş­
larının yumuşamasıyla birlikte yakalar da açılır. Erkekler eski
sert ve dik yakalan kullanmayı bırakmış, bilakis gömlek düğme­
lerini açarak gezmektedirler. 46 Ôlünceye Kadar romanında Bed­
ri Nejat ile dostu Ziya'nın tatil için gittikleri Büyükada'da "de­
rilerini bir timsah gibi karartan" delikanlılar, "çıplak vücutları­
nın üzerine giydikleri ipek gömleklerin bütün düğmelerini çö­
züyor ve öyle dolaşı"yorlardır çünkü "senenin modası" budur. 47

* * *

Spor veya klasik, her ne tarzda olursa olsun erkek kıyafetle­

rine hakim olan modanın belirgin özelliklerinden biri giysi ve
aksesuarların asortisidir ve Bahçemde Bir Gül Açtı romanında
Hürrem Hakkı ile kardeşi Nevres Vacit arasında geçen bir diya­
log bu hususiyeti verir:

- Sipariş ettiğim kumaşlar gelmiş.

Nevres Vacit'in kolları yanına sarkıverdi :
- Yine mi esvap yaptırıyorsun? Ah bu senin şifa bulmaz il­
letin ! Bir gardırop dolusu kostümün var. Birçoğunu giymeye
vakit bulamıyorsun.

43 Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1 923-

40" , s. 45.
44 Burhan Cahit, Sevenler Yolu, s. 48.
45 Yakup Kadri, Ankara. 90.
46 Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1 923-
40" , s. 45.
47 Esat Mahmut, ôlünceye Kadar, s. 86.

1 00
 - Rica ederim, devam etme. Sen, bu hususta kompetan de­
ğilsin, her işi ehline bırak.
- Ah, ne de büyük ihtisaslann var. Sinir vallahi, Hürrem.
Senin bir kostüm yaptırman, herkese benzemiyor ki. Kostüme
uyacak iskarpin, boyunbağı, bin türlü aksesuar da maiyetinde.
48
- Elbette. Asorti olacak.

Nevres Vacit'in şifa bulmaz bir illet addettiği kardeşinin gi­

yim kuşam düşkünlüğü , modayla şekillenirken her kostüm,
kendine uygun aksesuar ihtiyacını doğurmaktadır. Kadın kı­
lık kıyafetinde asortiyi esas alan moda, erkek giyim kuşamın­
da da aynı yolda yürür. Giysi ve aksesuarların her biri, renk
ve biçim olarak birbirine uymalıdır. Bunun için golf panto­
lonla kasket takılır, her cekete ayrı bir kravat seçilir yahut giy­
si ve aksesuarlarda renkler aynı olmasa bile yakın tonlar kulla­
nılır. Ankara romanında Hakkı Bey, Ankara'ya gelen bir Alman
grubunun mümessilleriyle olan randevusuna yetişmeye çalış­
maktadır. Selma Hanım, kravat seçerken eşine "lki gözüm, ne
renk kravat bağlayacaksın? Bakayım çoraplarına, işte , kravatı­
nın rengi buna yakın bir şey olmalıdır. " diyerek yardımcı olur­
ken, Hakkı Bey'in ayakkabılarını çıkarmasını istediği hizmetçi­
yi "Aman, Nazan, bir türlü öğrenemedin gitti. O eline aldıkla­
rın gece iskarpinleridir," 49 sözleriyle azarlar. Anlaşılan odur ki
sadece giysiler arasında uyuma bağlı kalınmaz , aynı zamanda
kıyafetler ve aksesuarlar, günün belli saatlerine yahut gidilecek
yerlere göre seçilir.

Eril aksesuar modası

Monokl

Harp Zengininin Gelini 'nde Cevdet Efendi, gözlükçüden ken­

disine , modaya uygun bir camekan seçmesini ister ve "or­
tağınınkinin tıpkı eşi , vapur dumanı, altın kenarlı ve altın

48 Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, s. 145.

49 Yakup Kadri, Ankara, s. 86.

1 01
zincirli" 50 bir çerçeve satın alır. Bu şekilde numaralı camlarla
kullanılan gözlük çerçevelerinin moda eliyle aksesuara dönüş­
mesi, yüzyıl başına kadar götürebilir. Ama Fazlı Necip'in Kül­
hani Edipler romanında "siyah kordelaya bağlı, bir tek gözlük"
için "Memlekette tek gözlük pek fevkalade bir şeydi, " 5 1 deme­
sine bakılırsa monokllerin durumu bambaşkadır.
Hakikaten "Tek gözde kaş ile yanak arasına sıkıştırılan, çer­
çevesiz ve tek camlı gözlük" 5 2 olarak tarif edilen monokller,
iktisat etmek için üretilmelerine rağmen alamod bir erkek ak­
sesuarı olarak yaygınlaşmıştır. Bazı erkekler ihtiyaçları olma­
dığı halde , sadece moda olduğu için monokl takarlar. Hüse­
yin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller romanında evinden kaça­
rak Behçet Hilmi'ye metres olan Lcmiyc'nin aşığı Necati ve
arkadaşları , çiftin peşine düşerler. Bir ipucu üzerine gittikle­
ri apartmanda soruşturma yapan Faik ve Fehime, kendilerine
kiralık bir daireyi gezdiren ihtiyar hizmetçiden laf alabilmek
için apartmanda Türk aile olup olmadığını öğrenmeye çalışır­
ken Faik, "Uzunca boylu , etine dolgun, pembe yanaklı , kum­
ral, bazen tek gözlük takar," 53 sözleriyle Behçet Hilmi'yi tarif
eder. Son moda şık olan Behçet Hilmi'nin "bazen" tek gözlük
takmasından aslında delikanlının bir görme problemi olmadı­
ğı anlaşılır. Diğer taraftan gerçekten gözlerinde problem olan
erkeklerin de kılık kıyafetine düşkün olanlarının monokllü
tercih ettiklerini söylemek gerekir. Mahmut Yesari'nin Bah­
çemde Bir Gül Açtı romanında Belma , Ferhunde'ye yıllar sonra
karşılaştığı Hürrem Hakkı Bey için "Ne şık adam , Ferhunde .
Monoklünü taktı, beni , tepeden tırnağa kadar bir süzdü , la­
kin, gayet elegan bir tavırla . " 54 der. Benzer şekilde Tatarcık ro­
manında Sungur Balta'nın eşi Suzan'ın isim gecesinin konuk­
larından "Beyoğlu meclislerinde , kumar alemlerinde kıyafeti,
tavrı en çok taklit edi [ len ] " ve "Bilhassa garplılaşmak tabiri-

50 Sennet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 267.

51 Fazlı Necip, Külhani Edipler, Devlet Matbaası , lstanbul, 1930, s. 87
52 Türkçe Sözlük, 1407.
s.

53 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 220.

54 Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, s. 1 2.

1 02
ne 'levantinleşmek' manasını veren harp zengini hanımlar ara­
sında çok moda bir ömekti" 55 sözleriyle tanıtılan Talat da mo­
nokl kullanmaktadır. 5 6 Bu çerçevede Hüseyin Rahmi'nin C e­
hennemlik romanında , Hasan Ferruh Efendi'nin doktorların­
dan Alimyan'ın kimse tarafından tedavi edilemeyen "kübera­
dan bir zatın" baş ağrısını kesmesi ile meşhur ve "mesleğinin
zümre-i bahtiyaranı meyanına dahil" olduktan sonraki değişi­
mi "sakalını sivriltti. Monokl taktı. jilesini, bonjurunu moda­
ya uydurdu" 57 sözleriyle anlatılırken monoklün vurgulanma­
sı, anlamlıdır.
Genç yaşlı, ihtiyacı olan olmayan şık erkeklerin keyifle kul­
landıkları monokller, Fazlı Necib'in Külhanı Edip le r'inde oldu­
ğu gibi genellikle siyah bir kurdeleyle cekete bağlanır ve kur­
delenin kalınlığı, kullananın zevkine göre değişir. Mesela Ya­
kup Kadri'nin Hüküm Gecesi romanında Ahmet Kerim'in de­
vam ettiği Ömer Bey'in salonundaki misafirlerden Hasip Bey,
"her akşam tek gözlüğünün siyah kurdelesini bir parça daha
kalınlaştır [ maktadır] " . 58

Baston
Tıpkı monokl gibi kullanmayı gerektirecek herhangi bir se­
bep olmadığı durumlarda bile bazı karakterlerin şıklık uğruna
ellerinden düşürmedikleri bir başka aksesuar, bastondur. Hali­
de Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında Zeyno'nun evindeki kos­
tümlü baloya gelen misafirleri kapıda karşılayan "Hasan Bey'in
Kastamonulu neferi Durmuş erkeklerin paltolarını, bastonları­
nı alı [r] " . 59 Beylerin sırtlarında palto, ellerinde ise vazgeçeme­
dikleri aksesuarları yani bastonları vardır.
Bastonlar, sahibinin zenginliğini de gösteren kıymetli akse­
suarlardır. Mithat Cemal Kuntay'ın Üç lstanbul romanında kö-

55 Halide Edip, Tatarcık, s. 2 18-2 1 9 .

56 A.g.e. , s. 223 .

57 Hüseyin Rahmi, Cehennemlik, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 340, s. 56.

58 Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, s. 228.
59 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 338.

1 03
 �• .A>>' ı ıJ..:..,.'�) ..,;.l • f.,,.,• .,...,.,. ;.:.;
'(·,,:• -1-J,_,;.,.,, ..,.,. .>:J.,,,.a
-•>1.. 1-.�• V-- '> ....
.Uı,.µJ,,u... -,,J<·>I> ..,..
,f,./"""
....... ._ ... ... ... ,, 1- .. ,,....
,,.,,,, .......·�·""· ·fl>Ü

:�; JI,..���:
, .ı,,, .. "",..,. ,....,. ..... �
... ... ....... ...... ..... .1.. ;.. ,.,... .
,,, ,,,(,
•·•r .�•'•· ·r',-•
� ,. . -1 .. . .

_;;;;�

"J;"
:;::-�:':; �; ,;.::;:,�.;"
_.., , ,,, ,.••- - ..wı.... ...
, .>-> -' r . .J�,. ,·.,...-..

�1[�j ,��-'�it�
"'" -'" '• ·- ...... ... .. _ , , ,..
__. ... ·•>-."' · .. >. / , • •• •.
.. ,., , J>; �·
• �. ,,. .. �
... ,... ... .... . . .ı.. _.-,. . ".�..
•_ ... ..ı,,.,ı ,..ı.. . .;, ı ..
��
't·,.,�,... ı •• ı ........ . .
fV,,,.,,>,...,,.._,,,. .ı F • 4,. '
�"r"_ ..,... A·•·-<I "'•
_s;,; .... , ,,,, .. ...... .....
•,..,.,. ..ı.... • •_ J,.. . ,. , ,

J-·--·f· ·� .. - ... .. "

..ı�ı�;,: .�; �:;�·;:':-.:

....
.... .... . ,_ ... . . :.1,.. .....
.). ;-....... ... .. .. . . ....··· -
... - � ......... .. _,. , ,.ı:.. .

::...�,j!:.� �:-�;�
,ıj ,YI J-"'� •• .,.,h _. .,.. ,

. ,, ·r.ı,. ... ... ·�,, ...• ,.. ,

.• ;.. .ıı -t � . ... ol•;
.. _ ,,.,_ .__, ..,.,, J:, '
.. .. ......
... ,,. ,. "' " "" * "" "-' .1.LJ,,;ı;,;.ı .n.:ı .i'/

tü yola düşen Macide'nin henüz güzelliğini ve tazeliğini kay­

betmediği zamanlarda kendisini sıkça ziyaret eden saray feri­
ğinin fildişi beyaz bastonu 60 gibi değerli malzemelerden imal
edilenleri, Hüseyin Rahmi'nin son moda şık kahramanı Beh­
çet Hilmi'nin bastonları gibi altın veya gümüşten61 kakmalar­
la süslenmiş yahut saplan tamamıyla altın veya gümüşten ya­
pılan bastonlar romanlarda zenginlik simgesi olarak yer alırlar.

Yaka çiçeği
19. yüzyıl sonlarına doğru bütün dünyada moda olan yaka
çiçekleri, 62 monokl veya baston kadar yaygın olmamakla bera­
ber alamod erkekler tarafından tercih edilen süslerden biridir.
Selahattin Enis'in Zaniyeler romanındaki Rıfat Melih Bey, şık­
lığını yakasına bir çiçek takarak tamamlayanlardandır. Genç
adam, katıldığı bir eğlenceye ceketinin yakasında küçük bir ka­
melya takarak gelmiştir. 63 Aynı şekilde Yakup Kadri'nin Hüküm

60 Mithat Cemal, Üç Istanbul, s. 273.

61 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 1 1 6- 1 1 7.
62 Hüsniye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, s. 98.
63 Sehlhattin Enis, Zdniyelrr, s. 2 1 3 .

1 04
Gecesi'ndeki Hasip Bey de Ömer Bey'in salonundaki toplantı­
lara, yakasındaki iliğe "müheykel bir orkide" takarak katılır. 64

Kol saati
Bugün artık alelade bir eşya olan kol saatleri, Birinci Dünya
Savaşı'ndan sonra , zincirli cep saatlerinin yerine kullanılmaya
başlandığı yıllarda moda olarak yaygınlık kazanmıştı. 65 Kol sa­
ati modasına, lskender Fahrettin'in Pınar Başında Ölen Kız ro­
manında ilginç bir hadiseyle rastlarız . Zeynep'i baştan çıka­
ran Nevzat, ahbap olduğu bir yankesiciye işlerinin nasıl gittiği­
ni sorar ve "Eskiden sık sık cüzdan, altın saat falan aşırırdım.
Şimdi herkes parasını iç cebine koyuyor ve cep saati yerine kol
saati kullanmak moda oldu . Bu yüzden işsizlik baş gösterdi," 66
cevabını alır. Yankesicinin işlerine kesatlık getiren moda , takip
edenler içinse masraflı bir zevktir. Hüseyin Rahmi'nin Tutuş­
muş Gönüller romanında Behçet Hilmi'nin kılık kıyafetine etti­
ği masrafın fazlalığından bahseden anlatıcı, genç adamın pahalı
aksesuarlarının arasında bilezik saatlerini de sayar. 67

Tuvalet
Alamod erkek, şıklığını özenli tuvaleti ile tamamlar. M. Tur­
han'ın Kadın Avcısı romanında Süruri Bey, saçlarını "a la mode"
tararken68 Hüseyin Rahmi'nin Tebessüm-i Elem romanında Meh­
met Kenan "alnının üstünden kulağına doğru ince ve siyah açık
bir kuş yaygınlığı ile yapışık duran son moda taranmış, lostralı
gibi parıldayan saçları" 69 ile girdiği her ortamda bakışları üstüne
çekmektedir. Mehmet Kenan'ın saçlarının lostralı gibi parılda­
masını sağlayan briyantindir. Saçı parlatmak ve biçimlendirmek
64 Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, s. 228.
65 Hüsniye Alunay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, s. 1 1 0.
66 1 . Fahreuin Sertelli, Pınar Başında ôlen Kız, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Ki-
tabevi , İstanbul, 1 938, s. 1 29.
67 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 1 1 6-1 1 7
68 M. Turhan, Kadın Avcısı, Matbaacılık ve Neşriyat T.A.Ş. , İstanbul, 1 933, s. 198.
69 Hüseyin Rahmi, Tebessüm-i Elem, s. 44.

1 05
 için kullanılan ve güzel ko­
kulu bir madde olan briyan­
tin, l 920'li ve l 930'lu yılla­
rın saç modasının en göz­
de tuvalet malzemelerinden
birisidir. Romanlarda sıkça
karşılaşılan saçları briyan­
tinli erkekler, sıcak günler­
de bu son moda tuvalet mal­
zemesi yüzünden sıkıntılı
anlar yaşarlar. Mahmut Ye­
sari'nin Su Sinek leri roma­
nında kampa gelen kızları
karşılamak için aceleyle is­
tasyona giden delikanlıların birinden "Kan ter içinde kalaca­
ğız. Saçlarımın briyantini bozuldu . Feci bir halde , yapış yapış
oldu . " 70 şikayeti işitilir. Briyantininin bozulması, delikanlının
keyfini kaçırmıştır. Öte yandan Reşat Enis'in Gece Konuştu roma­
nında tesadüf ettiğimiz bazı genç erkeklerin saçlarının ondülesi
gibi, 71 uygulaması ve kullanması daha güç saç modelleri de var­
dır. Dalgalı, kıvrımlı, kıvrılmış gibi anlamlara gelen ondüle, ge­
nellikle maşalar yardımıyla yapılan bir saç modelidir ve Selahat­
tin Enis'in Zaniyeler romanının şıklık meraklısı karakterlerinden
Rıfat Melih Bey, bir eğlenceye maşalanmış saçlarla gelir. 72
Uygulaması yahut kullanılması ne kadar zor olursa olsun
briyantinli veya maşalı saç tuvaletleri, sakal ve bıyıkların mo­
danın ellerinde aldığı biçimler kadar dikkat çekici ve anlam­
lı değildir. Çünkü sakal ve bıyık, Müslüman Türkler için asır­
larca erkekliğin ve saygıdeğerliğin simgesi olmuş, etrafta bıyık­
sız erkek görmenin neredeyse imkansız olduğu zamanlarda sa­
kala özel bir hürmet gösterilmiştir. Oğlanlar, erkekliğe geçişte
merhale sayılan bıyıklannın çıkması için gayret edip çeşitli re­
çetelerle bunu hızlandırmaya çalışırken yetişkinler, yanlışlıkla

70 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 206.

71 Reşat Enis, Gece Konuştu, s. 246.
72 Sehihattin Enis, Zdniye/er, s. 2 1 3.

1 06
veya bir hastalık neticesi bıyıklan yanar, kesilir veya dökülür­
se bundan mahcubiyet duymuşlardır. Halbuki bir asırdan be­
ri iyice kendini hissettiren ve hızlanan toplumsal değişim, er­
keklerin kıyafetleri kadar sakal ve bıyıklanna da yansımış, es­
kinin erkeklik simgesi moda eliyle kırpılmış , küçülmüş, hat­
ta tamamen tıraşlanmıştır. Mithat Cemal'in Üç Istanbul roma­
nında Belkıs Hanım'ın eşi Miralay Hüsrev'den bahseden anla­
tıcı, " 24 yaşındaki miralay Hüsrev matruş bıyıklıydı, o devirde
bıyığını tıraş eden tek Türk [ oydu ] ! " 73 der ve böylece istibdat
yıllannda bıyığını tıraş eden erkek, romana " tek Türk" diye ge­
çer. Ancak çok kısa bir zaman sonra, ortalıkta neredeyse bıyık­
lı erkek kalmayacaktır. Hüseyin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller
romanının kahramanları Nevhayal, Lemiye , Şaheser ve Nigar
Hayrettin, N evhayal'in evinde toplanırlar. Onlara Fındıkçı Se­
her de katılır. Sohbetin konusu aşk ve ilişkilerdir. Seher, kızla­
nn hassas ve romantik halleriyle eğlenirken sözü erkeklere ge­
tirerek " Dört kaşlı tabiri de eskidi. Bugün doğru bir şey ifade
etmiyor. Çünkü şimdiki kırpık bıyıklan ancak yanın sayabili­
rim. Binaenaleyh zamane delikanlılanna iki buçuk kaşlı demek
icap ediyor. . . " 74 der.
Kırpık bıyıkları dolayısıyla Seher'in iki buçuk kaşlı diyerek
alay ettiği zamane delikanlılan, Nevhayal'in annesi Nazıma Ha­
nım tarafından erkek yerine dahi konulmaz. Bir aralık, kızların
yanına gelen kadın, evlenilecek erkeklerin azaldığını " Çünkü
kaç senedir delikanlılara kıran girdi [ ğini ] " söyler. Ancak kız­
lar, Nazıma Hanım gibi düşünmemektedirler. Bilakis Şaheser,
"Taralı saçları, kırpık bıyıkları, paçaları dar kısa pantolonları,
ipek çorapları, şık iskarpinleriyle" sokakları dolduran gençler­
den takdirle bahseder. 75
Seher ve Şaheser'in sözünü ettiği "uçlan kırpılmış, dudak üs­
tünde ufak bir yastıkçık biçiminde bırakılmış" 76 kırpık bıyık, yıl-
73 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 1 23.
74 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 73-74.
75 A.g.e. , s. 42.
76 "Güzellik ve Saç Bakım Hizmetleri: Saç Sakal ve Bıyık Şekillendirme" (Çev­

moduller/sakal_biyik_sekillendirme.pdf, 26 Eylül 20 1 0 .
rimiçi) http://cygm.meb.gov. tr/modulerprogramlar/kursprogramlari/guzellik/

1 07
lar geçtikçe sülüğe benzeyecektir. Mahmut Yesari'nin Su Sinek­
leri romanında Sabbek ve Nuran, yolda asri bir genç olan "sü­
lük bıyıklı" Turhan Tahir'le karşılaşırlar. 77 Benzer şekilde Dizle­
rine Kapansam romanında Handan evden kaçtıktan sonra baba­
sı Atıf Bey, kızının "Rodolf Manjo mudur, ne kama katısıdır ( . . . )
o herifler gibi dudağın üst tarafında sülüğe benzer bir tüy çizgi­
si bırakan" 78 delikanlılardan biriyle gittiğini düşünür. Anlaşılan
kırpık bıyıklar gibi sülük bıyıklar da yetişkinler tarafından beğe­
nilmez. Çünkü moda, bıyıklan küçülüp incelterek züppece bi­
çimlere sokmuştur. Bıyıklar, modaya tabidir ve romanlarda ala­
mod olup olmadıklarına bakılarak tasvir edilirler. Mesela Meh­
met Raufun Define romanında Şakir Feyzi'nin bıyıklan "son mo­
daya tebbaen" kesilmemiş, sadece uçları biraz kısaltılmıştır. 79
Yahut Aka Gündüz'ün Aşkın Temizi romanında Erden'in gitti­
ği polis idaresindeki "Jandarma çavuşu, yirmi, yirmi beş yaşında,
son moda kesik bıyıklı, kırmızı yanaklı, siyah ve taranmış saçlı,
kılığı kıyafeti temiz ve oldukça şık bir gençti [ r] " 80
Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini romanında Cevdet
Efendi, kılık kıyafetini son modaya uydurmaya çalışırken tuva­
letinde de bazı değişiklikler yapar ve sakallarını kazılır. Yaşın­
dan dolayı olsa gerek Cevdet Efendi, bıyığına dokunmamıştır.
Ancak onun sakallarını kazıtması bile ev halkını arpacı kumru­
su gibi düşündürmeye ve büyük hanımın "Vallahi çileden çık­
tı; billahi zırdeli, morkerraki oldu" 8 1 diye söylenmesine yeter.
Çünkü belli bir yaştan sonra sakal veya bıyıkla oynamak, onla­
rın modellerini değiştirmek, hele de tamamen tıraş etmek, ya­
pan kişinin etrafındaki insanların içine şüphe düşüren bir hare­
kettir. Nitekim Hüseyin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi romanın­
da, Aram, yazar Kudret Ali'nin yeğeni İrfan Yekta'ya zampara­
lık alemlerinden söz ederken bir yerde sakal ve bıyık kazıtmak­
la ilgili şunları söyler:

77 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 48.

78 Server Bedi, Dizlerine Kapansam, s. 9.
79 Mehmet Rauf, Define, Kanaat Kitabhanesi, lstanbul, 1 927, s. 56.
80 Aka Gündüz, Aşkın Temizi, s. 2 1 4- 2 1 5 .
81 Serrnet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 276.

1 08
 Bu şimdiki zamanede sakalını bıyığını kazıttıktan sonra genç
misin? ihtiyar mısın? kim tanıyacak ki? Düşün kılların be­
yaz idi? Yahut kim kara idi? Kim bilecek? Tüyleri birkaç renk
olanların bu modaya sanlmalan hep bu sebepten dolaydır. Ga­
zetelerde altık boyacılık ilanatı görürsün hiç? Boyacılar hapı
yuttular. Sabahleyin kalk suratına bir ustura geç. N evcivan ol,
çık sokağa . . Gençler ne kepazelik edorlarsa sen de yap. Kork­
ma, hiçbir kimse sana:
- Efendi ak sakalından utanmorsun?
Diyemez altık. " 82

Hakikaten bıyığın ve sakalın tıraş edilmesi, sadece ağaran kıl­

ları boyama derdini ortadan kaldırmaz. Aynı zamanda kişinin
daha genç görünmesini sağlar. Elbette bu , bazıları için belli bir
yaştan sonra ortaya çıkan bir arzudur. Delikanlılar için henüz
böyle bir tedirginlik veya gayret söz konusu değildir. Onlar, şık
ve zarif olabilmek için bıyıklarım son modaya uydururlar ve
dudaklarının üstünden eksilttikleri kıllara karşılık "yüzün iki
yanında, saçın devamı olarak bırakılan sakal demeti, duluk" 83
yani favori bırakmaya başlarlar. 1 930'larda neşredilen roman
kahramanlarının favorilileri, gençlerdir. Aka Gündüz'ün Yay­
la Kızı romanında Petek'in bir 'garden parti'de karşılaştığı genç
adamın, "Şakaklarından kulaklarının küpeliğine doğru ve da­
ha aşağı sarkan bir parmak büyümüş sakalları vardı [ r] " 84 ve bu
sakallar, Petek'i çok şaşırtır. Köyde doğup büyüdüğü için Pe­
tek'in favoriyi bilmemesi normaldir. Ancak favori modası öyle
yaygındır ki sülük bıyıklı Turhan Tahir8 5 gibi asri gençlerin he­
men hepsi favorilidir. Hatta eskilerin bıyık ve sakallarına gös­
terdikleri özeni, onlar da favorilerine göstermekte; arada sırada
yanlarında taşıdıkları cep aynalarına bakarak dağılan favorile­
rini düzeltmektedirler. 86 Üstelik bu sürekli bakım ve özen bek­
leyen sakal demetinin, değişik biçimleri de vardır. Mesela Gonk
82 Hüseyin Rahmi, Kokotlar Mektebi, s. 438.
83 Türkçe Sözlük, s. 1 504.
84 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 93.
85 Mahmut Yesari , Su Sinekleri, s. 48-49.
86 A.g.e. , s. 20 1 .

1 09
Vurdu romanında Ömer'in mektep arkadaşlanndan Kara Nazif,
" Kıvırcık, simsiyah saçlannı, koyu esmer yanaklanndan, sivri
bir kama ucu gibi uzatıp favoriler bırak [maktadır] " . 87 Bununla
birlikte favoriler de, kırpık ve sülük bıyıklar gibi özenti ürünü
olarak değerlendirilmekte ve yetişkinler ile bazı gençler tarafın­
dan favori bırakanlar tepkiyle karşılanmaktadır. Mahmut Yesa­
ri'nin Bahçemde Bir Gül Açtı romanının genç kahramanı Rasih
N evres, amcası Hürrem Hakkı Bey'in köşkün bahçesine kort
yapmak istemesi üzerine telaşlanır. Rasih'e göre " Civar köşk­
lerdeki tenis meraklısı kızlar, favorili, insan müsveddesi genç
delikanlılar, ellerinde raketler bahçeye" dolup evin huzurunu ,
sükununu kaçıracaklardır. 88 Rasih'in, evine gelme ihtimaliyle
dahi keyfini kaçıran insan müsveddesi gençlerin belirgin özel­
liklerinin favori olması tesadüfi değildir.

87 Reşat Enis, Gonk Vurdu, s. 10.

88 Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, s. 72.

1 10
 D ÖR D ÜN C Ü BÖLÜM
Modanm Şekillendirdiği Bedenler

Zayıflık modası
Moda tarafından yaratılan ideal beden ve güzellik miti, bireyin
vücudu ile kurduğu ilişkide gereksiz cerrahi müdahalelerden
anoreksiyaya kadar uzun bir liste ile sıralanabilecek ciddi psi­
kolojik ve fizyoloj ik sorunlara yol açmaktadır. Bugün, özellik­
le yabancı literatürde farklı cepheleriyle geniş bir çalışma ala­
nı oluşturan bu meselede, esas form aslında başlangıcından iti­
baren aynıdır. Erkek için zayıf ve atletik, kadın içinse eskinin
kum saati görünümünden farklı olarak zayıf ve düz bir yapı
idealleştirilmektedir. Hem erkek hem kadın için idealize edilen
bedenin ortak özelliği olan zayıflığın bu denli yüceltilmesi ise
kadın cephesinde asırlar boyunca süregelen güzellik tanımının
baştan sona yıkılması anlamına gelir.
Yakup Kadri'nin Ankara romanında Murat Bey'in kız karde­
şi Cemile , zayıflamak için yürüyüşe çıktıkça "Hem yürür, hem
de kendi kendine 'Fransızca öğrenmişim, dans öğrenmişim, as­
rice oturup kalkmayı öğrenmişim, bu vücut böyle kaldıkça bü­
tün bunlar neye yarar?"' 1 diye söylenerek monden yaşamın ön­
celik sıralamasını yapar. Her şeyin başı güzellik, güzelliğin ilk
Yakup Kadri, Ankara, s. 90.

111
şartı ise zayıflıktır. Zira güzelliğin dahi modernlikle ilişkilendi­
rildiği "Makine çağında daha fit bir vücut modernliğin gerek­
li işaretlerinden biri" addedilmektedir. 2 Halbuki asırlar boyun­
ca süregelen güzellik anlayışına göre bir kadın için ideal beden;
büyük göğüsler, ince bel ve geniş kalçalarla kum saati şeklinde
ve balıketindedir. Geç Osmanlı erken Cumhuriyet yılları, pek
çok hususta olduğu gibi bu konuda da bir geçiş dönemi oldu­
ğu için, romanlarda böyle bir bedene sahip kadınlara da tesadüf
edilir. Mesela Beyaz Şemsiyeli romanında Cafer Paşa'nın üçün­
cü haremi Rafia Hanım, "semiz, beyaz gerdanı, tombul vücudu ,
incecik beli ve iri kalçalarıyla" "tanıyanların hayranlığını celp
ede [ n ] " bir kadındır. 3 Ancak moda , kadının "fazla" kilolarını
atmış, bir zamanlar makbul sayılan dolgun göğüs ve kalçaları
küçültmüştür. Balıketinde bir vücut, artık sadece taşrada beğe­
nilmektedir. Üç lstanbul romanında anlatıcı, Tekirdağlı Cemi­
le'nin kızı Belkıs'ı "Kız, toparlak ve kırmızı olduğu için Tekir­
dağ'ında ona güzel diyorlardı. " 4 sözleriyle okura tanıtır. Moda,
önce büyük şehirleri etkilemektedir ve şehirliler için artık " to­
parlak" kelimesi dahi ürkütücüdür. Bilhassa kadınlar, sağlıkla­
rı pahasına zayıflamak için uğraşmaktadırlar.
Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore romanında Leyla, düzen­
lediği davete çok az kişinin katılması dolayısıyla sinir krizi ge­
çirerek hastalanır. Hastalığın uzamasından rahatsız olan Sami
Bey, "maruf sinir hekimi" Fransız askeri doktor Jan Perud'u ,
Leyla'yı görmesi için eve getirir. Doktor, genç kızı muaye­
ne ederken babasının hiçbir şey yemediğini söylemesi üzerine
"Ah, sizi gidi, sizi. işte hepiniz böylesinizdir. Moda gazetelerin
çizdiği hatta uymak için değil mi? " 5 diye Leyla'ya sorar. Dok­
torun sözleri , muhatabı Leyla olduğu için isabetli değildir. An­
cak devrin kadınlarının ortak gayretini vermesi açısından doğ­
rudur: Moda gazetelerinin çizdiği hatta uymak.

2 Cally Blackman, Modanın Tarihi: 1 990'den B ugü n e çev. Kaan Onur Kaftanoğ-
,

lu, Kerasus Kitap, İstanbul, 20 1 3 , s. 105.

3 Ercüment Ekrem Talu , Beyaz Şemsiyeli, s. 2 1 3 .
4 Mithat Cemal, Üç lsıanbul, s. 121.
5 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 2 7 1 .

112
 Moda gazeteleri , artık zayıf kadınlar çizmektedir. Üç lstan­
bul'da Adnan, yazdığı "Yıkılan Vatan" isimli romanında müta­
reke yıllarında Rumlar ile Türkleri "Türk kızı, Rum kızı. lkisi
de zayıf. Fakat biri teneşire, biri moda gazetesine konacak ka­
dar zayıf! " 6 sözleriyle kıyaslar. Bu kıyas, hem zayıflık modası­
nı hem de memleketteki sefaleti anlatmaktadır. Benzer şekilde,
birden fazla şey söyleyen bir tespite de Mahmut Yesari'nin Dağ
Rüzgarlan romanında rastlanır. Şekip ve Melike, bir balodadır­
lar. Melike , yanında oturmasını isteyen eşinin sözünü dinlemez
ve dans etmeye başlar. Eşinin dans etmesini can sıkıntısıyla iz­
leyen Şekip'e arkadaşı Ziya, kansını kıskanıp kıskanmadığını
sorar. Şekip'in canını sıkan, başka bir şeydir.

- Yoruluyor. Hasta !
- Karının neşesi yerinde; bu , senin evhamın olacak !
Şekip, bu değişik manalı inanmayışın karşısında, içinin bur­
kulmaya başladığını duyuyordu ; fakat sinirlendiğini belli et­
mek istemedi:
- Görmüyor musun? Zayıf!
Ziya, hiç tavrını bozmadan:
- Zayıflık, şimdi hastalık değil, moda, dedi . 7

Ziya'nın bu sözü üzerine sinirleri iyice bozulan Şekip , etra­

fına göz gezdirmeye , oturan veya dans eden genç kadınlara ve
kızlara bakmaya başlar.

Şu ilerideki masada oturan kumral kadının , balıketinde , 'yu­

varlacık bir taze' olduğunu , Şekip, pek iyi hatırlıyordu. Uzak­
tan ve yakından göz aşinalığı olanların, hemen hepsi değil­
se de, yarısından çoğu zayıftı; daha doğrusu , incelmiş, süzül­
müşlerdi.
(. . .)
- Ö lçüler değişti, diye düşünüyordu. Fındıkkurdu , balıke­
ti, etli canlı taze, vardakosta tabirleri, artık tarihe karıştı. Ye­
ni yetişenler, bunları bilmeyecek bile. Bir dirhem et, bin ayıp

6 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 397.

7 Mahmut Yesari, Dağ Rüzgdrları, s. 14.

113
 örter, derlerdi. Bir dirhemlik bin ayıp değil, her dirhemin bir
ayıp olduğu zamandayız. Çocukluğumuzda, duyardık; bir ka­
dını methederlerken, o göğüs, o kalçalar, o endam, diye bal­
landınrlardı.
Şekip, etrafına bakınırken, şimdiye kadar dikkat etmediği,
fazla dikkat etmek lüzumunu duymadığı şeyleri hatırlıyordu.
Vapurlarda, tramvaylarda, sokaklarda da artık eskisi kadar şiş­
man kadına rastlamıyordu ; hele gençlerin, yeni serpilenlerin
içinde, etli, yağlı şişmanlar, parmakla gösterilecek kadar azdı.
- Zayıflık, şimdi hastalık değil, moda !
Fakat bunların hepsi de, modaya uyarak mı zayıflıyorlardı?
Bu pembe yüzler, ateş dudaklar, sağlam, canlı bir gençlik ifa­
desi miydi?
Havasızlık, gıdasızlık, yoksulluk, sağlığı kemiren ağır ha­
yat şartlan, renkliliğin, canlılığın, karşı konulmaz düşmanla­
rıydı. Moda, birçoklarını numuneye uygun bir sipariş gibi ha­
8
zır buluyordu .

Tıpkı kıyafet ve aksesuarlar gibi beden formunun değişme­

si de sade bir güzellik meselesi değildir. Zayıflık modası, bir ta­
raftan bazılarının zayıflamak için sağlığını tehlikeye atmaları­
na yahut zaten güçsüz olan bünyelerini iyice kuvvetten düşür­
melerine sebep olurken diğer taraftan da asırların birikimi olan
tabirleri, atasözlerini anlamsızlaştırmakta veya anlaşılmayacak
hale sokmaktadır. Şekip, bunun farkındadır. Ü stelik o da Ad­
nan gibi, büyük harplerden çıkmış milletin çocuklarının yok­
sulluk içinde sağlıksız büyüdüklerini, bu yüzden zaten pek ço­
ğunun zayıf olduğunu düşünür.
Söz konusu yıllar, geçiş dönemi olduğu için kilo , sağlık ve
güzellik ilişkisinde zayıflığın aleyhinde modayı eleştirenler de
vardır. Mesela Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini roma­
nında Cevdet Efendi, "Gelinciğim kulak ver. Benden sana fer­
sah fersah izin. Küplü olacak değilsin ya, ilaç makamında içe­
ceksin. Her yemek arası bir bardak çek; şöyle yüzüne, suratına
kan gelsin; biraz et, but tut ! Anlarsın ya ! Modaya falan sen aldı-

8 A.g.e. , s . 1 4- 1 5 .

114
nş etme . . . Hepsi sıskaların palavrası. Kadın dedin mi biraz ho­
şurca olmalı. Allah aşkına söyleyin: Çirozu mu seversiniz yok­
sa palamudu mu? Palamut dururken çirozun yüzüne kim ba­
kar be? " diyerek Suat'a aile yemeklerinde içki içmesine izin ve­
rir. 9 Ancak ne sağlık ne de hala bazıları tarafından itibar edilen
eski güzellik anlayışı, modanın etkisini hafifletir. Kadınlar, var
güçleriyle ve çeşit çeşit yöntemlerle kilo vermeye çalışmakta­
dırlar ve bu gayretleri dolayısıyla kimi zaman eğlence mevzuu
olurlar. Reşat Enis'in Gonk Vurdu romanında Ömer'in gittiği bir
kahvede plak çalmakta ve bu plakta söylenen şarkıda zayıflık
modasıyla alay edilmektedir:

Aman yarabbi , bu kadınların modalarından illallah.

Bir zamanlar narin, zayıf olacağım diye tekmil taife-i nisa Az­
rail modasını kabul ettiler. Oruç tutanların haddi hesabı yok­
tu . Hepsi Allahlık olmuşlardı. . . aktarlarda sinameki, eczane­
lerde purgatif namına bir şey bırakmamışlardı. Ya maazallah
yanılıp da şişmanlık modasını kabul edelerdi ! Vay zavallı er­
keklerin başına. Sabahtan akşama kadar 'şişireceğim ! ' diye işin
10
yoksa taşı.

Eskiden kendileri için idealize edilen kum saati formuna gi­

rebilmek için Sermet Muhtar'ın Kıvırcık Paşa romanındaki Pa­
şa'nın ikinci hanımı, "beli korsalı, çarşafı son moda" 1 1 taze gi­
bi kullanılması gayet eziyetli ve sağlıksız bir iç giysisi olan kor­
salara tahammül eden kadınlar, zayıflık moda olduktan sonra
da fazla kilolar verilemediği takdirde türlü dikiş hileleriyle vü­
cudu ince gösteren giysilerden medet ummaya başlarlar. Ama
Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında Zeyno'nun, babası
Asım Bey'e yazdığı mektupta Mesture Hanım'dan "boya içinde,
Femina'nın en son ve garip bir modelinden fışkırmış gibi ! Ka­
dınlan ince göstermek maksadıyla vücut bulan esvabının içine
tıkıştırdığı mebzul etleri her yerinden pırtlıyor. . . " 1 2 diye balı-

9 Sermel Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 1 1 2.

10 Reşal Enis, Gonk Vurdu, s. 43.
11 Sermel Muhtar, Kıvırcık Paşa, Akşam Kilaphanesi, lslanbul, 1 933, s. 78.
12 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s . 27 1 .

115
setmesine bakılırsa kıyafet hilelerinin bir yere kadar işe yara­
dığı anlaşılır.
Peyami Safa'nın Fatih-Harbiye romanında piyano ve ut mu­
kayese edilirken medeniyetin kadının gözüne hitap ettiği 1 3
v e her şeyin şişmanı gibi sazın d a şişmanının artık hoşa git­
mediği 14 söylenir. Hakikaten romanlarda zayıflık modası da­
ha ziyade kadın etrafında işlenmektedir. Çünkü zayıflık mo­
dasının ilk hedefi, kadındır. Ancak erkeğin zayıflık modasın­
dan masun kaldığı sanılmamalıdır. Erken Cumhuriyet yılla­
rında , bir sporcu kadar sağlıklı görünmek ve düz karınlı, ge­
niş omuzlu , dar kalçalı bir bedene sahip olmak moda olur. 1 5
D olayısıyla erkekten hem zayıf hem atletik bir beden iste­
yen moda , onu kadından daha zor bir pozisyona sokar. Er­
kek hem fazla kilolarından kurtulmalı hem de vücudunu ge­
liştirmelidir. Modanın erkek için idealize ettiği yapı budur;
ama erkekler, çoğu defa , vücut geliştirme seviyesine dahi ge­
lemezler. Falih Rıfkı'nın, Roman adlı eserinde Bostancı'daki
yaz günlerine dair yazdıkları, zayıf bir bedene sahip olmanın
güçlü ve yaygın, bir o kadar da zor bir moda olduğunu eğlen­
celi bir dille anlatır:

( . .. ) mayoyu bırakıp kır esvabı giydim. Ön ve arka Erenköy'ün

ot bürümüş yolları üstünde dolaşarak, karnımın yağını erit­
meğe çalışıyordum. Türkçe'de dost başa, düşman ayağa bakar,
derler. Ve . . . kadın karna bakar! Işığını kilovatla ölçen yeni za­
man, insan estetiğini kilo ile tartıyor.
Salonlarda, gazinolarda, caddelerde, hiç kimsenin artık şu­
nu dediğini duymazsınız:
- Bu hafta iki kilo daha arıtım.
Laboratuarlar gaz muharebesini hazırlarken, spor ve sine­
ma, insanları bir yağ muharebesine tutuşturmuştur.
(. . .)
Eskiden şiire bile girecek kadar hoş bir kelime iken, şimdi

13 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s . 1 3 1 .

14 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s . 1 3 5 .
15 Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1923-
40" , s. 53.

116
 tombul sözü ile urlu ve damlalı kelimeleri arasında fark kal­
madı. ( . . . )
Yağ iki türlü erir: Ya Selim Sım yorgunluğu ve yahut yeme­
mekle ! Yememek herkesin elinden geldiği için sıskalaşmak re­
vaç buldu. Yakında insanlar çıplak olarak çalıştıklannda , tahta
çatırtısına benzer bir ses çıkaracaklardır.
Erenköy yollanna ne kadar ter döktüğümü bilemezsiniz.
Dağa, tepeye, düze çıktım; fakat bir türlü uğursuz plaj terazisi­
nin 90'ı ile 9 1 'i arasından çıkamadım.
Yaşımı başımı düşündüm. Tekrar masa başına dönmekten
1
zevkli bir iş bulamayacağımda karar kıldım. 6

Zayıflık modasının, bedenden başlayıp edebiyata kadar uza­

nan etkisine dikkati çeken yazar, bir kilo dahi veremeyerek
işin peşini bırakır. Ama zoru başaranlar da vardır. Niyazi Du­
rusoy'un Bağlar Arasından romanında bahsi geçen yeni türe­
di kalkık omuzlu gençler 1 7 yahut Server Bedi'nin Dizlerine Ka­
pansam romanında Atıf Bey'in hoşlanmadığı "kollannı, bacak­
lannı aça aça yürüyen spor delikanlılar" 1 8 modanın başanlı ta­
kipçileridir.

Yanık deri modası

1920'li yıllar, kadınlar ve erkekler için "bronzlaşma çağı" kabul
edilebilir. Zira eskiden işçiliğe delalet eden yanık ten, artık zen­
ginliğin işaretlerinden biridir. 1 9 Arzu edilen ten rengine ulaşa­
bilmek için bronz renkli çoraplar ve pudralardan da yararlanıl-

16 Falih Rıfkı, Roman, Akşam Matbaası, İstanbul, 1 932, s. 1 3- 1 5 .

17 Niyazi Durusoy, Bağlar Arasından, s. 1 00.
18 Server Bedi, Dizlerine Kapansam, s. 9.
19 Cally Blackman, Modanın Tarihi: 1 990'den Bugüne, çev. Kaan Onur Kaftanoğ­
lu, Kerasus Kitap, İstanbul, 20 1 3 , s. 1 00, 260. Yanık tenin dünya çapında mo­
da oluşunu pek çok kaynak ünlü modacı Coco Chanel'e bağlar. İstemeden gü­
neşin altında fazla kaldığı için bronzlaşmış olan Coco Chanel, 1 923 yılında
Cannes'da Wellington Dükü'nün yatından inerken kameralara yakalanır ve
stil konusunda söz sahibi bir kadın olduğu için bronz teni moda akımı olarak
algılanarak yaygınlaşır. (Melis Alphan, Moda Moda Dedikleri, Ayraç Kitabevi,
Ankara, 2008, s. 2 7 . )

117
 J
- Neden plija ııtmiyonun, Ayt�n !.
kadar vücudum yan�aclı!
- Dar bakahm kıa.. Daha herkesin iç. ine CJfkuak

makla birlikte esas olan elbe tte güneşlenmektir ve Falih Rıf­

kı'nın Roman'mda zayıflıkla birlikte şikaye tle bahsettiği bir di­
ğer moda da budur:

Bu yaz Bostancı kıyılarında o t u ruyoru m . I l k haftalar kolay

geçti. Sabahları tuzlu suda yıkandı m . Kum üstüne serilip deri­
lerini yakan kadın erkek ve çocuklar seyre ttim.

118
 Yanık deri modasının bize nasıl geçtiğini bilir misiniz? Es­
ki Rusya'da yazlan Kınm'a ancak kibarlar gidermiş. Sonbaha­
ra doğru Petersburg'a, derileri kararmış olarak, dönerlermiş.
Salonlarda ve sokakta yüzleri, kollan ve derileri yanık olanlar,
yazı Kınm'da geçirmiş sayılırmış. Sonbaharda kibar zannedil­
mek için iç Rus şehirlerinde bile, yazın, vücutları soyarak gü­
neşte kızartıp karartmak adet olmuş. 1 9 1 8 muhacirlerinin ls­
tanbul'a getirdiği meraklardan biri de budur.
Deri yakmak ıstıraplı bir şeydir. Yüzükoyun veya sırtüstü
kum üstüne serilmiş olanların yalnız yüzlerine baksanız, ya
dişleri sökülüyor, ya kollan burkuluyor, ya kannlan yarılıyor,
sanırsınız. Hepsinde, ameliyat masasında bayıltılmış bir has­
ta yüzü vardır.
Kararmak oldukça uzun sürer. Vücut önceleri kabak içi
rengindedir. Bir iki gün sonra kollara ve omuz başlarına doma­
tes kırmızılığı çöker. Nihayet, bütün vücutta, her deriye göre
değişen esas karartının yerleştiği görülür. Bir kadın için teni­
nin üstündeki bu tunç kızılı, en pahalı samur kürk kadar ara­
nır bir kılıf olmuştur.
Kırmızıdan ötesine dayanmak bana güç geldi. Gündüzün
güneş sıcağı, geceleyin ağrı ve nöbet, gösteriş hevesimi yendi.
Başladığı işi beceremediği için bıraktığını söylemek insanın
kibrine dokunur. Ben de dostlarıma sabrımın tükendiğini de­
ğil, deri kavurmayı gülünç bulduğumu anlatmağa çalıştım. ıo

Yazarın müsebbibi olarak Rus muhacirleri 21 gösterdiği yanık

deri modası, tıpkı zayıflık modası gibi eskinin güzellik anlayı-

20 Falih Rıfkı, Roman, s. 1 1 - 1 3 .

21 Metinsoy, güneş banyosu ve yüzmenin Rusların lstanbul'da canlandırdığı bir
eğlence biçimi olduğunu ve yan çıplak Rus kadınlarının Florya sahillerinde
boy göstermeye başlaması ile bu eğlencenin popülerlik kazandığını, hatta Fü­
lürye sahilinin adının dahi Rus aksanının etkisiyle Florya'ya dönüştüğünü,
söyler. Önceleri piknik yapmak veya güzel kuş sesleri dinlemek için tercih
edilen Florya sahiline, erkekler yüzmek ve güzel Rus kadınlarını seyretmek
için daha sık gitmeye başlarlar. O güne kadar deniz banyosunu sağlık amaç­
lı bir etkinlik olarak gören kadınlar cephesindeyse yüzmenin ve güneşlenme­
nin anlamı farklılaşırken Rusların kullandığı yüzmek ve güneşlenmek için ta­
sarlanan mayolar moda halini alır. Örtünme geleneği ile yetişmiş ve yüzleri de
dahil vücutlarının büyük bir bölümünü örten Müslüman kadınlar için vücu-

119
şına taban tabana zıttır. Zayıflık modası, dolgun vücutları gü­
zellik tahtından indirirken yanık deri modası akça pakça tabi­
rini gözden düşürmüştür. Halbuki daha üç beş sene evveli an­
latan Beyaz Şemsiyeli romanındaki Cafer Paşa'nın üçüncü ha­
remi Rafia Hanım'ın tanıyanları hayran eden özellikleri arasın­
da pembe yüzü ve beyaz gerdanı da sayılmaktaydı. 22 Üstelik za­
yıflık modası gibi yanık deri modasına da ayak uydurmak çok
zordur. Her iki moda da öncelikle irade ister. Kişi nefsine karşı
mücadele etmeli, yeri geldiğinde fiziksel acılara katlanabilmeli­
dir. Dahası yanık deri modasına ayak uydurmak isteyen ancak
henüz örtülerinden sıyrılmış olan kadınlar, utanma hisleriyle
de çarpışır. Halit Fahri'nin Aşıklar Yolunun Yolculan romanın­
da Tuğrul'u terk eden Süheyla, sebep olarak aileler arasındaki
farkı öne sürer ve Tuğrul'un ablası için "ablan plajda herkes gi­
bi modaya uyarak vücudunu güneşte yakmak isterken utancın­
dan bir türlü bacaklarını kuma uzatamıyor, başını göğsünün
üstüne eğerek adeta bir günahkar gibi etrafına bakmağa ürkü­
yor ( . . . ) ruh itibariyle, eski terbiyede , eski ananede bir ailenin
çocuğu" 23 der. Anlaşılan dekolte modası gibi yanık deri moda­
sı da sadece maddi imkanlarla alakalı değildir. Kadının, güneş­
lenmenin gereği olarak açıklığa da hazır olması gerekmektedir.
Öte yandan Tuğrul'un ablasının çekingenliği , güneşlenmesi­
ne engel olmadığı gibi geneli de yansıtmaz. Bahsi geçen yıllar­
da Esat Mahmut'un Ölünceye Kadar romanında Bedri Nejat ile
Ziya'nın tatil için gittikleri Büyükada'da olduğu gibi "Derilerini
kızgın güneşin altına vererek esmerleşmeğe çalışan lstanbul'un
en güzel kızları, sahilleri doldur"makta; 24 "derilerini bir timsah

dun büyük bir bölümünü onatla bırakan mayoları kullanarak deniz ve güneş­
le doğrudan temas kurmak devir için son derece önemli değişikliklerdir. Bu­
nunla birlikte kısa zamanda sevilerek işgal yıllarının sonlarına doğru yüzme­
ye gitmek lstanbul'un zengin kadınları tarafından itibar edilen bir eğlence bi­
çimi olarak yaygınlaşmış, moda neşriyatında mayolar sıklıkla konu edinilme­
ye başlanmıştır. (Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Moda ve
Kadın, 1 91 8- 1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 20 1 4 , s. 77-78.)
22 Ercüment Ekrem Talu , Beyaz Şemsiyeli, s. 2 1 3 .
23 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolcuları, Kanaat Kitabevi, İstanbu l,
1 939, s. 2 18.
24 Esat Mahmut, Ölünceye Kadar, s. 37

1 20
gibi karartan bütün" delikanlılar "çıplak vücutlarının üzerine
giydikleri ipek gömleklerin bütün düğmelerini çöz"erek etraf­
ta dolaşmaktadırlar. 2 5
Burada son olarak zayıflayamayanlar gibi derisini yakama­
yanların da imdadına, yine modanın yetiştiği söylenmelidir. Is­
tırabına dayanamadığı yahut utancından plajda rahat rahat gü­
neşlenemediği için, sebep her ne olursa olsun yeterince bronz­
laşamayanlar, çoraplar ve pudralarla , suni de olsa modayı ta­
kibe çalışırlar. Halide Edip'in Tatarcık romanında Sungur Bal­
ta'nın ahbaplarından Bayan Fitnat " Çok esmerdir, fakat ko­
yu pudra kullanması modaya uymak için tenini güneşte yaktı­
ğı hissini hasıl eder . " 26 Yahut Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri
romanında Sabbek, kendine ne renk çorap alacağını soran Nu­
ran'a "Okr, yahut bal renginde . Güneşten yanmış ten rengi his­
sini veriyor. Pek moda ! " 27 cevabını verir.

25 A.g.e. , s . 86.
26 Halide Edip, Tatarcık, s. 1 40 .
27 Mahmut Yesari , Su Sinekleri, s. 57

1 21
 B E ŞİN C İ BÖLÜ M
Semt, M i mari, Tefrişat ve Moda

Bireyin , dışarıyla ve diğer insanlarla arasına koyduğu mesa­

fe olan evden bahsedilirken bulunduğu semtten dekore edil­
diği eşyalara kadar onunla ilgili bütün ögeleri içine alabilecek
geniş bir perspektife başvurmak zorunludur. Çünkü evin " ta­
rihi, aynı zamanda sosyal hayatın da tarihidir" 1 Evlerde deği­
şim, 19. yüzyıl ortalarından itibaren, öncelikle ve genellikle eş­
yalar ve tefrişatta başlamış; geleneksel Türk yaşam kültürünün
mekana yansıyan ögeleri hızla yok olurken ahşap ve müstakil
Türk evleri, bir birimi olduğu mahalle hayatıyla beraber teme­
linden sarsılmıştır. Cumhuriyet yıllarının belirgin ve belirleyici
bir statü unsuru olan ev ise Türk tiyatrosunun klasik eserlerin­
den Lüküs Hayat operetinin ilk dörtlüğünde

Şişli'de bir apartıman

Yoksa eğer halin yaman
Nikel-kübi k mobi lyalar,
Duvarda yağlı boyalar. 2

1 Fatma Barbarasoğlu , Şov ve Mahrem, 4. basım, İstanbul: Profil Yayıncılık,

20 1 5 , s. 7 7 .
2 Librettosunu Ekrem Reşit Rey'in yazdığı, Cemal Reşit Rey'in l 933'te bestele­
diği üç perdelik operet. "Lüküs Hayat'' , Müzik Ansiklopedisi, C: lll, Odak Of­
set, Ankara, 1 992, s. 784.

1 23
sözleriyle özetlenir. Erken modernleşme döneminde yaşam
alanında izlenen bu değişimin amiral gemisi, hayatın her ala­
nında olduğu gibi modadır.

Semt
Halide Edip'in Tatarcık romanı, Boğaziçi'nde bir köyde geçer.
Mekan ile insan arasındaki ilişkide sosyoekonomik durumu­
nun oynadığı rolden istifade etmek isteyen yazar, köyü sakin­
lerini tanıtacak bir şekilde tasvir eder. Emsalsiz manzarası do­
layısıyla vaktiyle parasının hesabını bilmeyen İstanbulluların
muazzam yalılar inşa ettirdikleri Poyraz Köy, "Karadeniz'e ba­
kan harap ve modası geçmiş kıyı köylerinden"3 biridir.

Aklı az, parası çok, zevki olgun insanlar bütün bu zahmet ve

külfeti yazın iki , hatta bir ayını geçirmek için ihtiyar etmiş­
lerdir. Çünkü o devir kibarlarının hepsi lstanbul'da konak,
Erenköy'ünde yahut Adalarda köşk sahibiydiler. Tabii olarak
o devir gelmiş geçmiştir, yahut el değiştirmiştir. Binaenaleyh
Poyraz köyünün yalı sahipleri lstanbul'da konaklarını, Eren­
köy'ünde yahut Adalardaki köşklerini , çoktan satmışlardır.
Onlar bugün sadece tıpkı karaya vurmuş antika çarpık mes­
kenleri gibi karaya oturmuş bir sınıfın son bakiyesinden iba­
rettir. Onlar şimdi bu köhne yurtların bir köşesine sığınmış
yaşar. Kışın tepelerinden damlar akar, döşeme tahtaları yamru
yumru , evlerin temeli denize kaymış, sofalar ve odalar bir ta­
rafa çarpılmışlardır. 4

Ev veya semt modası, aksesuar gibi küçük bir fedakarlıkla el­

de edilebilecek yahut kürk gibi aslına sahip olunamasa da takli­
diyle gönül avutulabilecek modalara benzemez. Arsasından in­
şaatına, döşemesinden bakımına kadar büyük masraflar isteyen
yalılara sahip olmak, küçük ve imtiyazlı bir sınıfın erişebildiği
bir modadır. Zamanla bütün modalar gibi Boğaz köylerinin ve
Poyraz'ın da modası geçer. Gücü yetenler, bakımı masraflı ve

3 Halide Edip, Tatarcık, Ahmel Halil Kitabevi, lslanbul, 1 939, s. 3 .

4 Ag.e. , s. 3-4.

1 24
zor, daha ziyade geniş aile tipi için tasarlanan yalılardan ve mo­
dası geçmiş köyden taşınırlar. Peki ya geride kalanlar?

Neden burada yaşarlar?

Evvela başka yerde yaşamaya kudretleri yoktur. Sonra burada
zamanın icabı dans, kokteyl, çay davetleri gibi içtimai mecbu­
riyetler ya yoktur, ya nadirdir. Hülasa masraf edecek yer yok­
tur. Sonra bura sakinlerinin hepsi rahatsız köhne yalılarını Ak­
saray'da Fatih'te üç odalı dar; fakat her rahatı yerinde ve işi az
bir apartmana tercih eder. Çünkü hepsi, öldükten sonra gözü
süprüntülükte kalan darbımesel horozuna benzer. Allah kim­
seyi gördüğünden yad etmesin.
Bu saltanat düşkünü zavallılar sırf falan yahut filan paşa ya­
lısı diye adres vermekle hala kendilerini dünyanın tepesin­
de, aleme burunlarının ucundan bakacak bir mevkide tahay­
yül ederler ve bu sefalet yuvalarında, medrese kovuklarına sı­
ğınan eski harikzede yahut Balkan harbi bakiyesi muhacirler­
den farksız yaşadıkları halde hala herkesten başka, içtimai ha­
yatın ta tepesinde olduklarına dair zihinlerinde bir kanaat var­
dır. Ve hepsi başkalarına sırf züğürt tesellisi gibi gelen, fakat
onların samimiyetle inandıkları birtakım şairane laflarla vazi­
yetlerini süsler, hayatlarının müstesnalığını izah eder. 'Eski ki­
bar, tabii münzevi yaşar, çünkü onlar fikir sahibidir, kalabalığa
uymaz. Hem nedir o efendim pencerelerinde çocuk bezi asılı,
merdivenleri soğan sarımsak kokan izbe apartmanlar ! Nedir o
efendim bakkalın, çakkalın, kasabın bile tutabildiği kümes gi­
bi dar, bayağı pis yerler ! Eski de olsa bizim yalıların bir üslubu
5
var, adı sanı var, şahaneliği var.

Köy sakinlerini, köhne yalılara ve modası geçmiş bir semte

mahkum eden parasızlıktır. Para, iki şey için lazımdır. Birinci­
si alamod bir semte taşınabilmek, ikincisi ise orada süren içti­
mai hayata ayak uydurabilmek. Çünkü bir semti moda olduğu
için tercih edenler, hemen her cephesiyle yaşamlarını moda­
ya uygun sürdürenlerdir. Zaten moda semtlerin mekan olduk­
ları yaşam tarzı bu insanlara ilgi çekici gelmektedir. Köy yaşa-
5 A.g.e. , s . 3-5.

1 25
mında ise düzenlenmesi kadar icabet edilmesi de masraflı olan
dans, kokteyl veya çay ziyafetleri gibi toplantılar pek nadir ter­
tip edildiği için sakinlerinin böyle arzulan varsa bile mecbu­
riyetleri yoktur. Nitekim Poyraz'ın sakinleri, esasında yenili­
ğe ve modaya hevesli; ancak parasızlık sebebiyle sadece bir kı­
yafet yahut saç rengi kadar yeniye yaklaşabilmekte ve modaya
uygun yaşayabilmektedirler. Hasılı Tatarcık romanında Poyraz
köyü dolayısıyla söylenenler, genelde bir semtin moda olabildi­
ğini, özelde ise Boğaziçi'nin artık moda olmadığını gösterirken
bir semtin moda oluşunun kendisini tercih edenlerin/sakinleri­
nin zihniyetiyle ve bu zihniyetin şekillendirdiği yaşam tarzıyla
alakalı olduğunu anlatmaktadır.
Semt modasının arkasında yatan veya semt modasını besle­
yen zihniyet meselesini geniş bir biçimde ele alan eser, Peya­
mi Safa'nın Fatih-Harbiye romanıdır. Tatarcık'ta, kahramanla­
rın sosyoekonomik portrelerini çizmede ve hadiselerin kurgu­
lanışında rol oynamakla beraber herhangi bir mekandan belki
birkaç basamak yukarıda değerlendirilebilecek olan semt, Fa­
tih-Harbiye'de romanın kahramamymışçasına işlenir. Bir tram­
vay hattından adım alan roman, Fatih ile Harbiye'nin zihniyet
bağlamında kıyası üzerine kuruludur.
N eriman, halis Türk muhitlerinde Müslüman terbiyesiyle
yetiştirilmiş bir genç kızdır. Ancak ergenlik döneminde yakın
akrabaları vasıtasıyla Batılı yaşamla yüz yüze gelmiş ve bu kar­
şılaşmanın örtülü tesiri, Darülelhan'da tanıştığı Macit'in etki­
siyle Batılı yaşama dair bir arzuya dönüşmüştür. Neriman, Be­
yoğlu'nun ve Beyoğlu'nda toplanmış değerlerin simgesi Ma­
cit'le Fatih-Harbiye tramvayıyla gittiği Beyoğlu'nda buluşmak­
tadır. Macit'in ve Beyoğlu'nun karşısında , Neriman'ın baba­
sı Faiz Bey ve sevgilisi Şinasi ile yaşadıkları semt, Fatih yer al­
maktadır. Neriman; Beyoğlu ile Fatih, Macit ile Şinasi arasında
kalmıştır. Bu arada kalış, bir medeniyet krizidir. Macit Batı'mn
minyatürü olan Beyoğlu'nun, Şinasi ise Şark'ın minyatürü olan
Fatih'in kişileşmiş halleri gibidir ve Beyoğlu'nu Beyoğlu , Fatih'i
ise Fatih yapan, sakinlerinin zihniyetleridir. Neriman'ın sık sık
yaptığı mukayeselerde semtler ile sakinlerinin ve genç adamla-

1 26
rın birbirine karışmasının sebebi, bu anlamda ayrı düşünüle­
meyecek olmalarıdır.
Neriman'ın Şinasi'ye yalan söyleyerek Beyoğlu'nda Macit'le
buluşmasının ortaya çıkması üzerine iki sevgili arasında tatsız
bir konuşma geçer. Neriman, o sırada birlikte bulundukları ar­
kadaşı Feriha'ya , Şinasi yanlarından ayrıldıktan sonra elinde­
ki uttan şikayet etmeye başlar. Genç kız, biçimi ve torbası yü­
zünden beğenmediği enstrümanım elinde taşımaktan dahi nef­
ret etmektedir. Esasında onu bunca sinirlendiren, udun alatur­
ka enstrüman olmasıdır. Neriman'ın alaturka şeylere öfkesi öy­
le büyüktür ki Fatih'te oturduğu ve Fatih'in temsil ettiği kimli­
ğe sahip insanlarla beraber yaşadığı için kendisinden bile nef­
ret etmektedir.

- ( . . . ) Kendimden nefret ediyorum. Oturduğum mahalle ,

oturduğum ev, konuştuğum adamlar çoğu sinirlerime doku­
nuyor. O Fatih meydanının önünden geçerken meydan kah­
velerinde bir sürü işsiz güçsüz, softa makulesi adamlar oturu­
yorlar. Biraz temizce giyindin mi insanın arkasından fena fena
bakıyorlar, kimbilir neler söylemiyorlar, insan yolda bile ra­
hat yürüyemiyor. Sonra o dükkanların hali nedir? Adım başı­
na aşçı ve kahve. Erkeklerin işi gücü kahvede, caminin önün­
de oturup sokağı seyretmek. Dün Tünel'den Galatasaray'a ka­
dar dükkanlara baktım. Esnaf bile zevk sahibi. lnsan bir bah­
çede geziniyormuş gibi oluyor. Her camekan çiçek gibi. En
adi eşyayı öyle biçime getiriyorlar ki mücevher gibi görünü­
yor. Sonra halkı da bambaşka. Dönüp bakmazlar. Yürümesi­
ni giyinmesini bilirler. Her şeyi bilirler canım. O Macit'in el­
lerine baktım, kadın eli gibi, tertemiz, incecik, tırnakların üs­
tünde bile çalışılmış. Şinasi'nin elleri gözümün önüne geldi.
Tırnağının biri kırık, öbürü batık. Ne imiş? Kemençe çalar­
mış. Böyle elini parçalayan sazı parçalamalı. Hiç telin kena­
rına tırnak sürtülen saz görülmüş müdür? Her işimiz acayip,
nefret ediyorum. " 6

6 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, Semih Lütfü Suhulet Kütüphanesi, lstanbul, t.y.,

s. 26-27

1 27
 Neriman'a göre Beyoğlu başkadır. Orada çalışan insanların
elinde en adi eşya bile bir mücevhere dönüşür. Çünkü o eşya,
orada yaşayanlara yahut gezip dolaşanlara yine kendi gibilerin
elleriyle sergilenmektedir. Küçük bir eşyanın alacağı şekil dahi
kendisine o şekli veren ellerin sahiplerinin zihniyetine bağlıdır
ve o zihniyet sahibinin sadece dokunduğu eşyayı değil; bakışı­
nı, yürüyüşünü , giyimini velhasıl yaşamının her yönünü belir­
lemektedir. Bunun için Neriman , udundan şikayetle başladı­
ğı sözlerini , yaşadığı semtin insanlarından dükkanlarına, ora­
dan Beyoğlu esnafına ve sakinlerine getirdikten sonra Macit'in
ve Şinasi'nin ellerine ve çaldıkları enstrümanlara kolaylıkla ge­
çirir. Birbiriyle alakasız gibi görünen bütün bu unsurlar, aslın­
da birbirlerine sıkı sıkıya bağlıdır.
Durağa geldiklerinde Neriman, yaklaşan Fatih-Harbiye tram­
vayını görür. Genç kız için bu tramvay, arzularını şiddetle uyan­
dıran bir tetik gibidir. Feriha'ya Beyoğlu'na çıkmalarını teklif
eder ve onun müspet cevabı üzerine tramvaya binerler. İndik­
ten sonra Galatasaray'dan Tünel'e doğru yürürken "Beyoğlu'na
çıktığı vakit, halis Türk mahallelerinde oturanların çoğu gibi,
kendini büyük bir seyahat yapmış" gibi hisseden Neriman için

Gene Fatih uzakta , çok uzakta kaldı. Tramvayla bir saat bile
sürmeyen bu mesafe , Neriman'a Efgan yolu kadar uzun görü­
nüyordu ve Kabil'le New York arasındaki farkların çoğuna ls­
tanbul'un iki semti arasında kolayca tesadüf edilir.
Bir İstanbul kızı olduğu için N eriman'ın bu farklar karsısın­
daki hayreti azalmıştı; fakat bir zamandan beri kendisinde ye­
ni bir hayatın iştiyakı ve yeni bir medeniyetin şuuru uyanma­
ğa başladığı için bu farkların her birine ayrı ayn dikkat etmek­
7
ten hoşlanıyordu.

Neriman'ın Fatih ve Beyoğlu arasında varlığını hissettiği me­

safe , iki semtin farklarından doğar ve bu farklar, bakan gözle­
re göre değişip başka hisler, başka fikirler telkin eder. lki genç
kız , bir ıtriyat mağazasının camekanı önünde dururlar:

7 A.g. e. , s. 30.

1 28
 Burada her şey, tek başına konmuş zarif bir küçük şişenin tat­
lı mavisi, kırmızı ipek bir püskül, siyah kadifelerin arasında
gizlenmiş ve ampulün yumuşak ziyası, bir gümüşün parıltısı. . .
gözleri ayrı ayrı çekiyor ve zapt ediyordu; burada her şey, ra­
hat ve mesut insanların kullanmayı adet ettikleri eşyaydı; bu­
rası , aynı zamanda, bir insanın ne kadar mesut olabileceğini
hissettiren imkanlara doğru açılmış pencereydi. Neriman bu­
rada her duruşunda, bu pencereden onların saadetini imrene­
rek seyrediyordu .
Bir gün Şinasi'yle bu ıtriyat mağazalarından birinin cameka­
nı önünde durmuşlardı . Neriman'daki arzuları sezen Şinasi
demişti ki:
- Bu camekanlar kimbilir kaç Türk kızını baştan çıkardı ve
çıkaracak !
Neriman buradan hemen her geçişinde b u sözü hatırlıyor
8
ve gülümsüyordu .

Neriman, özenle düzenlenmiş vitrindeki zarif eşyaları kulla­

nanları da seyreder gibidir. Onların rahat yaşayan mesut insan­
lar olduklarına kanidir ve saadetlerine gıpta eder. Halbuki Şi­
nasi, Neriman'dan farklı düşünmektedir. O bu camekana ba­
sit bir vitrin gibi bakmaz. Şinasi için bu camekanlar, başka bir
zihniyetin ürünlerinin teşhir edildiği sergilerdir ve bir tuzak gi­
bi Türk kızlarının sukütundan sorumludur. Hemen hemen ak­
ran olan, benzer muhitlerde yetişmiş ve aynı semtte yaşayan iki
gencin camekana atfettikleri arasındaki başkalığın sebebi, anla­
yış farklılığıdır. Şinasi'nin ağır ithamı, Neriman'ı sadece gülüm­
setir ve o, Beyoğlu lehine sonuçlanacak kıyasına devam eder:

Çantasındaki esans şişesini doldurmak vesilesiyle mağaza­

ya girdiler. Bütün eşyanın iliklerine işlemiş hafif bir güzel ko­
ku . Neriman bu mağazaların sessizliğine de şaşıyordu. İçeri­
de kalabalık olduğu halde müşteriler pek az konuşarak, ade­
ta bir dilsiz gibi işaretle meram anlatarak istediklerini alıyor­
lardı. Yalnız, cam tezgahların üstüne konup kaldırılan şişele­
rin ince çıtırtısı.

8 A.g.e. , s. 30-3 1 .

1 29
 Satış memuru kız, esans şişesini doldururken Neriman bir
şey hatırladı. Küçükken babası onu Ramazan'da Beyazıt sergi­
sine götürürdü . Orada, çadır gibi bir şeyin altında, Arap kılık­
lı bir adam, irili ufaklı birçok yağlı, kirli şişeler arasında, ayak­
ta durur, kokular satardı. Bu çadıra uzaktan yaklaşırken bi­
le sert bir nane , bahar, hacıyağı kokusu Neriman'ın midesini
bulandıracak derecede burnuna dolardı ve oradan çabuk geç­
mek isterdi.
Son günlerde sık sık yaptığı mukayeseyi tekrarladı ve bu iki
koku arasındaki farkı düşündü . 9

Beyoğlu'nda genç bir kızın satış yaptığı, güzel kokuların eş­

yalarına kadar sindiği, sessiz sakin bir ıtriyat mağazası ile Be­
yazıt'ta 'Arap kılıklı bir adam'ın , yağlı ve kirli şişelerde sattı­
ğı keskin ve sert kokuların birbirine karışarak insanın midesi­
ni bulandırdığı, çadır gibi bir "şey" karşısında Neriman'ın zih­
ninden geçenler, anlatıcı tarafından aktarılır. Ancak kullanı­
lan kelimeler rastgele seçilmemiştir. Neriman'ın zaviyesinden
iki medeniyet dairesine gönderme yapan kelimelerdir bunlar.
Semt ile medeniyet ilişkisinin ele alındığı romanın sonunda ya­
zar, Neriman'ı Şinasi'ye yani Fatih'e döndürür; ama bu son, Be­
yoğlu'nun devrin en moda semti olduğu gerçeğini değiştirmez.
Beyoğlu , Batılı yaşamın en moda semtidir ve aslında Batı­
lı bir olgu olan ve ilk zamanlarda hemen hemen tamamıyla Ba­
tılı ürünler pazarlayan modanın, yaşam alanı olarak memleke­
tin en Batılı şehri Istanbul'un en Batılı ilçesi Beyoğlu'nu seçmesi
tabiidir. Bununla birlikte Istanbul'un bugüne nispetle daha dar
bir alana kurulduğu o yıllarda, Beyoğlu'nun kendisine bağlı na­
hiyelerle birlikte bugünden daha geniş bir ölçüme sahip oldu­
ğu unutulmamalıdır. 1 0

9 A.g.e. , s. 3 1 -32.
10 Bugün bağımsız bir ilçe olan Beşiktaş, 1930 ( (Çevrimiçi) http://www .beyoglu .
bel.tr/beyoglu_belediyesi/default.aspx?Sectionld= l 6 , 26 Eylül 20 10); Şişli ise
1 954 yılına kadar Beyoğlu'na bağlı kalmıştır. ((Çevrimiçi) http://www . istan­
bulkulturturizm.gov. tr/Genel/BelgeGoster.aspx ? F6E 1OF8892433CFF64C9C
7E66308B l9B7D8EF526A64E6047 , 26 Eylül 2010) Dolayısıyla Beşiktaş, Ni­
şantaşı, Şişli gibi semtleriyle Beyoğlu, bugünden çok daha geniş bir alana ya­
yılmaktadır.

1 30
 Değişik mahalleriyle Beyoğlu'nun moda oluşu , Tatarcık ya­
hut Fatih-Harbiye'nin kaleme alındıkları ve kurgulandıkla­
rı Cumhuriyet yıllarından çok daha öncesine uzanır. 16. yüz­
yıl ortalarında henüz bağlık bahçelik, tenha bir bölgeyken Be­
yoğlu'nun sırtlarına elçilik binalarının kurulması; elçilik gö­
revlilerinin , yabancı uyrukluların ve gayrimüslim azınlıkla­
rın her geçen yıl artarak o mıntıkaya yerleşmesine sebep olur.
Böylece Beyoğlu'nun kaderini çizecek sosyal hareket ve elçi­
likler etrafında Batılı bir koloni teşekkül etmeye başlar. 1 1 Ku­
rulan bu kozmopolit yapının ve Batı'yı simgeleyen öncü bi­
rikimin biçimlendirdiği 1 2 Beyoğlu , Galata'nın da e tkisiyle ,
1 9 . asra gelindiğinde şehrin ticaret ve yabancı kökenli yerle­
şim merkezidir artık. 1 3 Alafrangalaşan nesillerin yetişmesiyle
semt, Müslüman Türkler tarafından da itibar görerek 1 4 asrın
ikinci yarısından itibaren kozmopolit bir çevreye yerleşmek
isteyen zenginlerin Paris modalarını taklit ederek yaşadıkla­
rı bir yer haline gelir. 1 5 Diğer taraftan Dolmabahçe ve Çırağan
saraylarının inşasıyla saray ahalisi ve çevresindekilerin konak
ve köşkleri de Istanbul Yarımadası'ndan Beyoğlu yakasına ta­
şınmıştır. 1 6 1882 yılında Beyoğlu nüfusunun dörtte bire yakı­
nı Müslüman'dır. 1 7 Ekonomik ve sosyal bakımdan üst sınıfa
mensup, umumiyeti yabancı veya gayrimüslim yahut alafran­
ga Müslüman Türklerden oluşan sakinleriyle birlikte Beyoğ­
lu yaşantısı , hemen her cephesiyle Istanbul'un diğer semtle­
rinden farklı ve cazibelidir. Mithat Cemal'in Üç lstanbul roma­
nında Adnan, kendisini ekonomik ve sosyal bakımdan üst sı­
nıfa geçiren Meşrutiyet döneminde , annesinin vefat ettiği Ak-

11 Önder Küçükerman-A. Binnur Kıraç , "Sanayi Devrimi'nin lstanbul'daki ilk

Parlak Ürünü Beyoğlu" , Geçmişten Günümüze Beyoğlu, 2c. , Türkiye Anıt Çev­
re Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, İstanbul, 2004, s. 572.
12 A.g.e. , s. 569 .
13 A.g. e. , s. 573.
14 Vedia Dökmeci-Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğlu, Türkiye Tu-
ring ve Otomobil Kurumu Yayınlan, lstanbul, 1 990, s. 32.
15 A.g.e. , s. 3 3 .
16 A.g.e. , s . 38.
17 A.g.e. , s . 48.

131
saray'daki eski ve küçük evinden, fakir semtinden ayrılır Ca­
ğaloğlu'nda taş bir konağa yerleşir. 1 8 Ancak taş konak, sade­
ce bir merhaledir. Adnan, bir zamanlar tarih hocalığı yaptığı
Erkanıharp Müşiri'nin üç Avrupa dili bilen, yabancı müreb­
biyeler tarafından Batılı terbiyeyle yetiştirilmiş kızı Belkıs'la
evlenmek ve onunla Şişli'de yaşamayı istemektedir. 1 9 Genç
adam, her iki arzusuna da nail olur ve Belkıs'la evlenecekleri
vakit Nişantaşı'nda bir konak tutar. 20
Şişli, Nişantaşı, Taksim gibi gözde mahalleriyle Beyoğlu , be­
ledi hizmetler bakımından şehrin öncü ilçesi konumunda 2 1
olmakla beraber roman kahramanlarını asıl cezbeden semtin
mekan olduğu toleranslı, zengin , monden, modern, medeni,
alamod yani bir bütün olarak algıladıkları Batılı yaşamdır. Hü­
seyin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller romanında evinden kaça­
rak Behçet Hilmi'ye metres olan Lemiye'nin aşığı Necati, çiftin
peşine düşer. Necati'ye yardım eden arkadaşları Faik ve Fehi­
me, bir ipucunun izini sürerek Taksim'deki bir apartmana gi­
derler. Kiralık daire bakma bahanesiyle girdikleri apartmanda
kendilerine evi gezdiren kadının ağzını aramak için orada yaşa­
yan "Türk familya"yı sorarlar. Kadın, şu cevabı verir:

- Evet . . . evet Feyyaz Bey ve madamı Perinaz Hanım. Pek

terbiyeli nazik Türklerdir. Adlan Türk'tür. Kendileri hiç o cin­
22
se benzemezler. Zaten Beyoğlu'nda inceleyim diye otururlar.

18 Mithat Cemal, Ü ç lstanbul, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi , lstanbul ,

1 938, s. 292.
19 A.g.e. , s. 295.
20 A.g.e. , s. 299.
21 Zengin yabancıların, gayrimüslimlerin v e Müslümanların bölgede yoğun­
laşması sonucu lntizam-ı Şehir komisyonunun iki yılda hazırladığı rapor ,
1 858'de Sultan Abdülaziz tarafından onaylanarak Beyoğlu'na çeki düzen vere­
cek Altıncı Daire kurulur. (Ekrem Işın, " Modernleşmenin Ufkunda Bir lstan­
bul Semtinin Anatomisi: Beyoğlu" , 1870 Beyoğlu 2000: Bir Efsanenin Monog­
rafisi ("Beyoğlu Müzesi" için ôneriler) (Sergi Katalogu), Yapı Kredi Yayınları,
lstanbul, 2000, s. 22.) Söz konusu raporda teklif edildiği gibi Avrupa'dan alı­
nan yol döşeme ve ışıklandırma gibi teknikler, ilk olarak Beyoğlu'nda uygu­

yoğlu, s. 40.)
lanmaya başlanır. (Vedia Dökmeci-Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sürecinde Be­

22 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 926, s. 224.

1 32
 Gayrimüslim kadının, Türklerin incelmek için Beyoğlu'nda
o turmak istedikleri yolundaki tespiti, devir için son derece
isabetlidir. Mecazen " davranışları incelik kazanmak, kibar­
laşmak" anlamına gelen incelmek, Beyoğlu'nda yaşamak iste­
yenlerin zihninde, semtin sadece dış mekanlarında değil, ev­
lerinin içinde de zarif bir yaşam sürdürüldüğüne dair kuvvet­
li inanca göndermedir. Fatih-Harbiye romanında Macit, Neri­
man'ı Pera Palas'ta düzenlenecek bir baloya davet eder. Genç
kız, babasından izin almalıdır. Babası izin verirse balo için bir
de tuvalet yaptırması, bunun için de yine babasından büyük
fedakarlıklarla kendisine para bulmasını istemesi gerekecek­
tir. Akşam güler yüzle babasını karşılar ve onun iltifatına maz­
har olup ona istediklerini yaptırabilmek için yaşlı adamın ge­
tirdiklerini elinden alarak yemeğin hazırlanmasına yardım et­
mek üzere hizmetçi Gülter'le mutfağa girer. Gülter'in engelle­
mesine fırsat bırakmadan kömür kovasını ocağa boşaltır. Sim­
siyah olan ellerini yıkamak için musluğa uzandığında teneke­
de suyun bittiğini fark ederek öfkeyle Gülter'den su bulması­
nı ister.

Gülter suyu getirirken, Neriman biraz evvel babası için duy­

duğu merhameti şimdi kendisi için hissediyordu . Orada (Köp­
rü'nün öbür tarafında) genç kızlar böyle mi yaşıyor, bir genç
kız böyle mi yaşar? 23

Yaşadıkları mahrumiyet yüzünden kendisine acıyarak haya­

tım sorgulayan Neriman, romanın ilerleyen sayfalarında kendi­
sine "Niçin böyle oldun? " diye soran Şinasi'nin karşısında su­
sacak ancak içinden, şu cevabı verecektir:

Niçin mi? Çünkü , artık ben bir Fatih kızı olmak istemiyorum,
anlıyor musun ? Böyle yaşamaktan nefret ediyorum, eskilik­
ten nefret ediyorum, yeniyi ve güzeli istiyorum, anlıyor mu­
sun? Eski ve yırtık ve pis iğrenç bir elbiseyi üstümden atar gi­
bi bu hayattan ayrılmak, çıkmak istiyorum. İhtiyar adam, bo­
zuk sokak, salaşpur ev, gıy gıy, hey hey, ezan, helvacı. Bıktım

23 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s. 46.

1 33
 artık, ben başka şeyler istiyoru m , başka , bambaşka , anlamı­
yor musun ? 24

Zengin ve seçkin insanların kurduğu ve yerleştiği, devam­

lı bakımı yapılan, 1870 yangınından sonra neredeyse tamamı
yeniden inşa edilen Beyoğlu'nun sokakları gibi evleri de mo­
dem ve konforludur. Bunun için Neriman evinden dolayı da
Fatih'ten nefret etmekte ; Beyoğlu'nda , bir Beyoğlu evinde ya­
şamak istemektedir. Peyami Safa'nın Server Bedi adıyla neşret­
tiği Cumbadan Rumbaya romanının kahramanı Karagümrüklü
Deli Cemile de Neriman gibi semtinden ve evinden nefret et­
mekte ; huzurlu ve mutlu yani modem bir hayat için semtini ve
evini değiştirmek istemektedir. Çünkü Neriman'la aralarındaki
eğitim ve kültür farkına rağmen Cemile de zengin ve kibar in­
sanların Beyoğlu'nda zengin ve kibar bir hayat sürdürdükleri­
ne inanır. Taşralı Tahsin Bey'in kendisiyle evlenmek istemesine
"böyle zengin bir adam kibarlar arasında alacak kız bulamadı
da seni mi istiyor? Aklım ermedi. " sözleriyle şaşıran annesi Asi­
ye Hanım'a "Anneciğim. Kibarlar arasında zenginlik elverir mi?
Tahsin Bey ellisini geçkin. Sonra dangul dungul bir adam. Pa­
rası var diye Şişli'lerde ona kız verirler mi? " 2 5 diye cevap veren
Cemile, haklıdır. Şişli'de yaşayanlar için zenginlik, sahip olun­
ması gereken tek değer değildir. Onlar hem zengin hem kibar
insanlardır. Zaten Tahsin Bey de böyle düşündüğü için Cemile
ile Beyoğlu'nda yaşamayı hayal etmektedir. Sonradan kazandı­
ğı serveti ile aslında ona kız dahi vermeyecek Şişli kibarlarının
arasına parasıyla girmeye çalışırken yanına Karagümrüklü De­
li Cemile'yi "yakıştırır"
Bu , gerçekten böyle midir? Zengin ve kibar insanlar Beyoğ­
lu'nda huzurlu ve mutlu bir hayat mı sürerler? Romanların
kurmaca dünyasına bakılırsa bu, tartışmalı bir meseledir. Türk­
lslam terbiyesiyle yetişenler, muhafazakarlar veya doludizgin
değişimin Batılılaşmayı rayından çıkardığı kanaatindekiler için
Beyoğlu'nun nezih semtleri dahi bireye ve topluma zararlı ad-

24 A.g.e. , s. 77.
25 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, Kanaat Kitabevi, lstanbul , 1 936, s. 74.

1 34
dedilirken Beyoğlu , Batılılaşma veya asrileşme veya modernleş­
me sürecinde yapılan tartışmalarda önemli bir yer işgal eder. 26
Bütün bunlar arasında tartışmasız olan tek şey, Lüküs Hayat
operetinin ilk mısralarında söylendiği gibi Beyoğlu'nun devrin
en moda semti olduğudur.

Şişli'de bir apartıman

Yoksa eğer halin yaman

Ev mimarisi
Moda gibi sözsüz bir anlatım dili olan ve yine moda gibi sosyal,
kültürel ve ekonomik faktörlerin etkisiyle şekillenen mimari,27
modernleşmenin gözle görülür hale geldiği başat alanlardan bi­
ridir. Mimari ile kültürün buluşma noktası, "gündelik yaşamın
kesişme, örtüşme biçimi" ise mimarinin en çok ürün verdiği ta­
sarım sahası olan evdir. Bireyin tercihlerinin izlenebildiği ev,
"kültür ortamı içindeki değer çeşitliliklerini kimi zaman çeliş­
kilere varan farklılıklar içinde" mimariye yansıtırken "farklılık
ve çelişkilerin ömeklenmesine yönelik olarak öncelikli bir çalış­
ma alanını oluşturmakta; kültürel çatışma ve direnme alanlarını
da temsil etmektedir. " 28 Aynca ev, "yabancılaşmak, insana yakın
26 Ali Şükrü Çoruk, Cumhuriyet Devri Türk Romanında Beyoğlu, Kitabevi Yayın­
ları, lstanbul, 1995, s. 354-356.
27 Renk, doku, malzeme, orantı, çizgi gibi ortak tasarım ögelerinden beslenen
moda ve mimari arasında bu benzerliklerin yanı sıra özellikle desen, form ve
süsleme açısından tarih boyunca güçlü bir etkileşim olduğu görülür. Nitekim
bugün de mimarlar ve tekstil tasarımcıları işbirliği yaparak mimari ve modanın
gelişimine hizmet etmektedirler. Bu bağlamda mimariden etkilenerek başarı­
lı ürünler ortaya koyan modacılar arasında Hüseyin Çağlayan, Günseli türkay,
Elif Cığızoğlu, Lousi Goldin, Iris Van Herpen, Yohji Yamamato, lssey Miyake,
Yeohlee Teng, Samantha Cole, Alberta Ferretti, Mary Katrantzou gibi isimler
sıralanabilir. (Hatice Harmankaya vd. , "Moda ve Mimari" s. 193, 1 96, 198.)
28 Ev, doğrudan mimarlıkla ilgisi olmayan çalışmalarda en çok kullanılan örnek­
leme alanıdır. Evin bu özel durumunu, sıradan kullanıcılara hitap eden ve bir
tüketim rehberi olarak değerlendirilebilecek masa üstü mimarlık dergilerin­
de de görmek mümkündür. Masa üstü mimarlık dergilerinin öne çıkardığı ev
örnekleriyle, meslek dergilerinde sınırlı sayıda yer alan ev örnekleri temsil et­
likleri mimarlık tutumları bakımından örtüşmezler. Bunun sebebi, evin doğ­
rudan bir tüketim malzemesi olmasının yanı sıra ilişkilendirildiği pazara yö­
nelik bir temalik şemsiye olarak kullanılmasıdır. Masa üstü mimarlık dergile-

1 35
olmak" gibi "varoluş sorunlarına açılan terminolojilerle" tartışı­
lan; "kendisine başka türlü yatırımlar yapılan" 29 mekandır. Bu
bağlamda, Lüküs Hayat operetinde anılan ve "modernleşme mi­
tine sıkı sıkı sarılanlar için" "geçmişin her türlü 'yükünden' kur­
tulmak manasını taşı [yan] " 30 apartman, bir yapı birimi olarak
devrin etkili ve geçerli sosyoekonomik ve sosyokültürel simgele­
rinden kabul edilmektedir. Ancak mimari modaları, yapı birim­
lerinden önce, kendini binaların inşa üsluplarında göstermiştir.
Yakup Kadri Ankara romanında , Selma Hanım ve hayatı et­
rafında üç ayrı dönemi ve bu dönemlerin Ankarası'nı anlatır­
ken Cumhuriyet'in ilanıyla güçlenen modernleşme paralelinde
şehrin hızla değişen mimarisinden de bahseder. Modernleşme­
nin öncüsü/taşıyıcısı olan sınıf, eylemde bulunduğu her noktada
bilhassa yeni barınma kültürünü uygulamakta3 1 ve romanın bir
kahramanıymışçasına esere dahil olan Ankara, neredeyse baş-

rindeki ürünler, kendinden ziyade arka planını oluşturan yaşam biçimini sim­
gelemektedir. Tüketim kültürünün ürünün görüntüsünü değer olarak, kulla­
nım değerinin önünde tutması, mimariyi de etkilemiştir. Tüketim çevresinde
örgütlenen gündelik yaşam kültürü, tasarımı tüketimin merkezine taşırken
tasarımcının ve mimarın toplumsal kültür içindeki rolleri ve statüleri değişir.
Yani , tasarımın yükselen bir değer olarak ortaya çıkması aslında, kültürel or­
tamın bir talebi olarak oluşmuştur. (Abdi Güzer, " Kültürel Süreklilik ve Dö­
nüşüm Alanı Olarak Konut" , Gelenek, işlev ve Moda Arasında Günümüz Konut
Kültürü Semineri, TMMOB Mimarlar Odası, Ankara, 200 5 , s. 29-32.)
29 Bilgin, evin bahsi geçen özelliğini diğer tüketim ürünleri ile kıyaslayarak
şunları söyler: "Siz hiç bir 'buzdolabı sorunu'ndan, 'elektrik süpürgesi soru­
nu'ndan ya da 'otomobil sorunu'ndan bahsedildiğini duydunuz mu? Olsa olsa
otomobilin azlığı, çokluğu, sağlam olmayışı, yarattığı trafik sorunu gibi şey­
lerden konuşulur. Ama varoluş sorunlarına açılan terminolojilerle otomotiv
sektöründen ya da beyaz eşya sektöründen söz edildiğini duydunuz mu? 'Ta­
sarım şöyle olursa insanı kendine yabancılaştırır ! ' ya da, mesela 'Station Va­
gon arabalar insana daha yakındır da, mesela Sedan türleri daha uzaktır' gibi
bir tartışma ben hiç duymadım. Oysa bildiğimiz gibi konut literatürü, kimisi
daha derin, kimisi daha karikatür, bunları mıknatıs gibi çeker kendine. " Ihsan
Bilgin, "Türkiye'de Barınma Kültürü ve Konut Mimarisinde Yeni Eğilimler" ,
Gelenek, işlev ve Moda Arasında Günümüz Konut Kültürü Semineri, TMMOB
Mimarlar Odası, Ankara, 2005) , s. 24.
30 Fatma Barbarosoğlu, Şov ve Mahrem, Profil Yayıncılık, İstanbul, 20 1 5 , 4. ba­
sım, s. 80.
31 Uğur Tanyeli, "Osmanlı Barınma Kültüründe Batılılaşma-Modernleşme: Yeni
Bir Simgeler Dizgesinin Oluşumu" , Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve
Yerleşme, Ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, t.y., s. 285 .

1 36
tanbaşa yeniden inşa edilmektedir. 32 Bu durumu, "Yeni Ankara
baş döndürücü bir süratle inkişaf ediyordu" şeklinde değerlen­
diren anlatıcı, binaların "her biri yapanın bilgisine ve yaptıranın
zevkine göre birtakım şekiller ve renkler almakla beraber, dik­
katli bir göz için, hemen hepsine birden hakim olan bir exotique
mimari tarzının sırıttığı da aşikardı" 33 der ve geniş saçaklan ve
kuleleriyle derebeyi şatosunu andıran villaların; Hint Racalannın
saraylarından hiçbir farkı olmayan, hatta bazıları Osmanlı devri­
nin medrese ve imarethane mimarisinin soysuzlaşmış bir devamı
gibi duran apartman ve resmi binaların, gösteriş merakından do­
ğan ve beslenen bir modayla şehri kapladığını söyleyerek tenkit
eder. Anlatıcıya göre modern mimarinin etkisiyle son bulacak
olan bu cereyanın sebebi, ilk yılların acemiliği ve zevksizliğidir:

Lakin, bereket versin ki, ilk yılların acemiliği ve zevksizliği yü­

zünden meydanı alan bu cereyan , birdenbire yerini modern
mimariye bıraktı . Villaların kuleleri yıkılmağa, ogival pence­
reler mustatil olmağa ve yeşilli yaldızlı saçaklar ortadan kalk­
mağa başladı. Birçok binanın cepheleri, sakalını bıyığını tıraş
34
eden adamların yüzleri gibi değişiyor, düzelip sadeleşiyordu .

Egzotik üslubun geride bırakılmasının ardından hemen he­

men bütün binaların dış cephelerinde başlayan sadeleşme " mi­
marlıkta sadeliğe dönüş ve binanın modern gereksinimlere tam
bir yanıtı olarak seçkinleşmiş, biçim çokluğundan biçim bütün­
lüğüne gidiş olarak benimsenmiş" 35 kübikle son halini alacak ve
Ankara ahalisi, son halin ilk örneğini Selma Hanım'ın evinde gö­
recektir. Çünkü Selma Hanım ve eşi Hakkı Bey'in Yenişehir'de
yaptırdıkları "modern konforlu" 36 evlerinin üslubu, modaya uy­
gun olarak değişmektedir. Onlar da önceleri saçaklı ve kuleli bir

32 Çünkü değişimler metropollerde başlar. Cumhuriyet'in ilanının ardından An­

kara da lstanbul gibi bir metropol kabul edilerek modernleşmenin öncü mer­
kezi olmuştur. A.g.e.
33 Yakup Kadri, Ankara, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1934, s. 1 08.
34 A.g. e., s. 109.
35 Doğan Hasol, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınla­
rı, lstanbul, 1979, 2. basım , s. 3 1 8-319.
36 Yakup Kadri, Ankara, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1934, s. 85.

1 37
evde otururken "sonradan, modern'e doğru bir istihale buhra­
nına müptela ol [ urlar] " ve "Hakkı Bey, her hususta olduğu gi­
bi ev hususunda da herkesten bir parça daha ileriye gidip aleme,
kübiğin ilk örneklerini göster [ ir] " "Köşeleri baştanbaşa camlı,
kapılan lakeden ve tavanları gizli elektrik enstal!asionlarına gö­
re oyuklu binaların pişdarı Hakkı Bey'in evi [dir] " ve "Selma Ha­
nım'ın kocası, bundan, gizli bir iftihar duy [ maktadır] " 37 Ancak
anlatıcı, Hakkı Bey'in kübik evini de tenkit edecektir.
Ankara'nın üst sınıfa mensuplarının evlerinde görü.len kübik
üslubun Istanbul'daki en teferruatlı örneğini Halide Edip, Ta­
tarcık romanında verir. Bu ev, anlatıcının modası geçmiş Poy­
raz Köyü'ndeki "yeni hayatın bir tek harici alameti" olarak tak­
dim ettiği Bay Sungur Balta'nın yalısıdır:

Sungur Balta Poyraz köyüne hariçten gelen bir tek yalı sahibi­
dir. Eski ismi lazım değil. Bu adam Milli Mücadelenin ilk yıl­
larında nasılsa biraz karışmış , hatta kısa bir müddet için ilk
Büyük Millet Meclisinde mebus bile olmuştur. Nasılsa -bel­
ki vaktiyle çımacı çocuğu olduğu için- son zamanlarda balı­
ğa merak etmiş, burası vapurla geçerken gözüne ilişmiş, yıkık
bir yalı arsasını almış üstüne Kübik palasını kurdurmuştur. Bu
yeni bina hakikat bu kıyıda göz alır ve bazılarına göre göze ba­
tar. Eğer böyle ücra ve modası geçmiş, cehennemin bucağın­
da olmasa belki Büyük harp senelerinde 'Bulgur Palas'ın yaptı­
ğı dedikoduyu yapardı.

37 A.g.e. , s. 111.

1 38
 Üslubu adından da anlaşılacağı gibi kübiktir. Acı sarı, acı
mor, acı kırmızı, acı yeşil boyalar sıra sıra evin yüzünü kaplar.
Münasebetli münasebetsiz kuleler, girintiler, çıkıntılar ve hiç
beklenilmeyen yerinde üstü camla kapalı acayip balkonlar var­
dır. Bakınca insan, mimarın burasını bir sıtma nöbeti arasında
38
düşündüğüne hükmeder.

Son zamanlarda balığa merak sarması dolayısıyla "ücra ve

modası geçmiş, cehennemin bucağı" Poyraz Köyü'nde yıkık bir
yalı satın alarak yerine Kübik Palas'ı kurduran Sungur Balta, bir
çımacı çocuğudur. Sonradan sahip olduğu servet ve duyduğu
şiddetli yenilik sevdasıyla , evini devrin moda üslubu olan kü­
bik tarzda inşa ettirir. Evinin "Kübik Palas" olan adı dahi Sun­
gur Balta'nın ne denli alamod bir insan olduğunu işaret etmek­
tedir.
Fransız resminden doğarak mimariye geometrik biçimlerle
yansıyan kübizm, Türkiye'de 1 920'li yılların sonundan başla­
yarak yaklaşık yirmi yıl boyunca moda yapı üslubu olmuş; An­
kara ve Tatarcık romanlarında tespit edilen örneklerdeki müs­
takil evlerin yanı sıra apartmanlarda da uygulanmıştır. Cumba­
dan Rumbaya romanında Tahsin Bey, Cemile'ye , birlikte yaşa­
mayı teklif etmeden önce, öteden beri büyük, zarif ve kübik bir
apartmanda yaşamayı hayal ettiğini söyler ve Cemile'nin tekli­
fini kabul etmesi üzerine kendi deyişiyle "Gubih, yani yeni bi­
çimde elemöd"3 9 apartman hayalini gerçekleştirir.
Ankara, Tatarcık ve Cumbadan Rumbaya romanlarında dev­
rin en gözde mimari modası olarak işaret edilen kübik; aslında
Yakup Kadri, Halide Edip ve Peyami Safa'nın kaleminde bu üs­
lubu tercih eden kişileri eleştirmek için kullanılır. Ankara ro­
manının her konuda olduğu gibi ev hususunda da herkesten
önde ve kübiğin öncüsü olmakla iftihar eden Hakkı Bey'i, Ta­
tarcık romanının sonradan görme Bay Sungur Balta'sı ve Cum­
badan Rumbaya'nın cahil ve taşralı Tahsin Bey'i. . . Yaşları, eği­
timleri , meslekleri, kültür ve zevkleri birbirinden farklı olan bu

38 Halide Edip, Tatarcık, s. 6-7.

39 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 68.

1 39
üç adamın ortak özellikleri, gösteriş meraklısı alafrangalıklan­
dır ve kübiğe karşı duydukları heves kübizmin estetik boyu­
tundan ziyade ifade ettiği anlamla ilgilidir. Romanlarda, bu du­
rumun altı ısrarla çizilir.
llk Türk romanlarında, görüntüye ait unsurlarla Batılı olmaya
çalışan alafrangalar, giyim kuşanılan ve evleriyle birlikte ele alı­
nırken ev, alafranganın durumunu yansıtan simgesel bir değer
taşır. Servet-i Fünün döneminde farklı anlamlar yüklenen ev,
il. Meşrutiyet ve sonrasında tekrar sosyolojik bir gösterge duru­
muna gelir. 40 Ancak evin bireysel bir tercih yahut toplumsal bir
simge olmanın yanı sıra resmi bir proje haline gelmesi, Cumhu­
riyet'in ilanıyla gerçekleşir. Tanzimat'tan itibaren içine giren her
eşya ve onunla birlikte değişen yaşam biçimiyle Batılılaşma yo­
lunda adım adım ilerleyen evin, Cumhuriyet dönemindeki en
büyük farkı '"radikalliği, bütünleştirici karakteri ve güçlü ide­
olojik yükü'dür. Yani ideolojik bağlamı ve empoze edilişindeki
resmiyet, Cumhuriyet'in inşa etmek istediği bu yeni 'alafranga'
eve daha kuvvetli bir simgesel değer yüklemiştir. " 41
Cumhuriyet'in tasarladığı modem ev, kübiktir. 42 Avrupa'da
toplumsal, endüstriyel, kültürel ve siyasal değişimlerin yarattı­
ğı sanatsal bir geçmişi olan kübizm , " Cumhuriyet idaresi tara­
fından programlı bir şekilde Türkiye'ye ithal edilmiş; (. . . ) yeni
Cumhuriyet'in yeni sanatı, 'Kübizm' olarak belirlenmiştir. Bu
yeğlemenin arkasında, yeni devletin sanatını, düşünceye daya­
lı bir temele oturtma isteğinin yanı sıra, yeni bir gelenek oluş­
turma ve bu geleneğin çağdaş uygarlık düzeyi ile koşut olması
niyetleri de yatmaktadır. " 43 Ayrıca modem toplumların birey-

40 Handan inci Elçi, Roman ve Mekan: Türk Romanında Ev, Arma Yayınlan, lstan­
bul, 2003, s. 59-60.
41 A.g.e., s. 1 75.
42 Erken Cumhuriyet yıllarında, Amerikan koloni veya Akdeniz tarzında evler
de inşa edilmekteydi. Ancak kübik mimari , hepsinden daha çarpıcı ve etki­
li olmuş ve bu dönemin mimarisi, kübik kelimesine yüklenen menfi anlamla
eleştirilmiştir. A.g.e., s. 1 79- 1 80.
43 Cumhuriyetin idari kadrolarına göre geleneksel sanatlar muhafaza edilmeli ve
onlardan yararlanılmalıdır. Ancak düşünce biçiminin mutlak surette çağdaş­
laşması ve sanatın yetenek değil, düşünce işi olduğunun da anlaşılması gere­
kir. Bu fikirden hareketle kübizm, bilinçli ve programlı bir şekilde Türk sanat

1 40
sel ve özgür vicdanlara seslenen yönetim şekli olan demokrasi
ile uyumlu olduğu44 teziyle kübizm, demokrasinin sanatı ola­
rak benimsenmiş ve "yeni" ve "modem" ile eş anlamlı olarak
kullanılmaya başlanmıştır. 45 Ancak "yeni" ve "modem" , herke­
sin zihninde aynı çağnşımlan yapmaz veya aynı değerleri ifa­
de etmez.
Yakup Kadri'nin Ankara romanında, Hakkı Bey ve onun gibi
sadece teşhir nesnelerinden kurulu bir dünyada yaşayan kişile­
rin elinde Cumhuriyet inkılap ve ideallerinin, Tanzimat'ın alaf­
rangasına has Batılılaşma gibi amacından uzaklaşarak gülünç­
leşmesi ve çirkinleşmesi kübik ev dolayısıyla ağır bir şekilde
tenkit edilir. Halide Edip'in Tatarcık romanındaki Sungur Balta
ve Kübik Palas'ı, Server Bedi'nin Cumbadan Rumbaya romanın­
daki Tahsin Bey ve "gubih" apartmanı üzerinden yapılan ten­
kitler de aynı esasa dayanır. Bu yazarlara göre bilhassa sonra­
dan görmelerin layıkıyla benimsemedikleri/benimseyemedik­
leri halde yeni ve modeme sırf "yeni" ve "modem" olduğu için
duydukları heves, yıllardır sürüp giden toplumsal problemle­
rin en önemli kaynaklarından biridir. Yenileşmek ve modern­
leşmek için duyulan heves, bireyin yaşantısının yenileşmesine
ve modernleşmesine yetmediği gibi onu var olan iyi ve güzel
unsurlara karşı duyarsızlaştırmış hatta düşman etmiş; böylece
yeni ve modern bir yaşamın parçası olabilecek eski ama değerli
ortamına sokulur. "Bu dönemde Avrupa'ya gönderilen öğrenciler, resmi gü­
zel sanatlar akademileri yerine özel sanatçı atölyelerini yeğlemişler ve gider­
leri devlet tarafından karşılanmıştır. Yine 1933 Üniversite Reformu'nu izle­
yen yıllarda, İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi'nin eğitim ve öğretim
programı ele alınmış, 1936 yılında Leopold Levy ve Rudolf Belling, Milli Eği­
tim Bakanlığı'nın daveti ile Türkiye'ye gelmişlerdir. Her ikisi de aynı yıl , eği­
tim ilkelerini ve programlarını açıklarken Cezanne'a göndermede bulunarak
Kübizm'i anlayan yeni bir yönteme başvuracaklarını belirtmişlerdir. " (Zeynep
Yasa Yaman, "Türkiye'de Kübizm ve Yeni Sanat" , s. 66.)
44 lsmayıl Hakkı Baltacıoğlu'nun 193 1 yılında yayımladığı Demokrasi ve Sanat
adlı kitabından aktaran Nilüfer Öndin, "Kübizm ve Türkiye " , Ege Üniversite­
si Sanat Tarihi Dergisi, No: XIV/2 Ekim 2005, s. 1 07- 1 08.
45 Doğacı sanat geleneğini kırarak yeni bir biçim dili oluşturan kübizm, 20. yüz­
yılın en önemli sanat akımlarından biridir. Kübizmin biçim dili, endüstri ve
bilim çağı bilincinin Avrupa ve Amerika'yı sarstığı yıllarda çağdaşlığın gös­
tergesi haline gelmiştir. Zeynep Yasa Yaman, "Türkiye'de Kübizm ve Yeni Sa­
nat" , s. 59.

1 41
unsurlar da kaybolmaya başlamıştır. Bu çerçevede Sungur Bal­
ta'nın Kübik Palas'ının, yıkılan eski bir yalının yerine inşa edil­
miş olması, anlamlıdır.
M. Turhan'ın Üç Ay Yatakta romanının anlatıcı kahramanı,
Kuşdili gazinosunda o tururken, arka masadaki yüzlerini gö­
remediği ama seslerini duyduğu bir çiftin konuşmasına kulak
misafiri olur. Kadın, erkekten mütemadiyen bir şeyler istemek­
te, erkek de mütemadiyen vaat etmektedir. Kadının "kübik ev,
kübik mobilya, kübik otomobil, kübik motorlu sandal, kübik
manto , kübik kostüm, kübik yüzük" şeklinde ardı ardına sıra­
lanan isteklerinin bitip tükenmeyişi bir yana sayıp dökülen her
şeyin kübik olması kulak misafirini rahatsız eder ve onda bir­
kaç kere kafasını çevirip "Kübik çocuğa rağbet yok mu ? . . Böyle
bir yavru , kurmak istediğiniz kübik hayatın sevimli bir oyunca­
ğı olur ! " demek arzusu uyandırır, ama kendini tutar:

Cubigue ve cubisme ! Bu kelimelerin bende yaptığı tedai çok

tuhaftır. Vaktiyle memleketimizde mik'ab kelimesi ve mik'abi
eşya da vardı.
Bunların en meşhuru ve en ziyade kullanılanı tavla zan idi.
Fakat evden iskemleye kadar her şeyin muhayyel ve daha doğ­
rusu vehmi bir teşekkülle mik'aplaşacağı kimsenin hatırına
gelmezdi ! Mimarlıkta tarihin kaydettiği yüksek üsluplardan
üstün bir styl icat edemeyen ve bu bedii kısırlıklarına rağmen
mutlaka bir şey yumurtlamak isteyen bazı sivri akıllılar, cubis­
me denilen ucube'yi doğurdular.
Belki yanlış düşünüyorum. Lakin düşüncemi kuvvetle mü­
dafaa edebileceğimi sanarak söylüyorum: Cubisme, tenasübün
cüceleştirilmesi, mimari zarafetin endamsızlaştırılmasıdır. lki
ayağı kesildiği için yerlerde sürünen bir biçare ne ise kübik de
odur, o kadar fecidir. Bana öyle geliyor ki cubisme bir style de­
ğil bediiyatın baldırlarına saplanmış hain bir stylet, yani sivri
uçlu keskin bir hançerdir. Bu hançerin temsil ettiği üslup, za­
vallı mimarlık sanatını ayaksızlaştınp yerden bitme cüceler gi­
46
bi sürüm sürüm süründürüyor.

46 M. Turhan, Üç Ay Yatakta, Semih Lütfi Bitik ve Basım Evi, lstanbul, t.y. , s. 23.

1 42
 Anlatıcı, "bedii kısırlıklarına rağmen mutlaka bir şey yu­
murtlamak isteyen bazı sivri akıllılar" tarafından yaratıldığı­
nı ileri sürdüğü kübizm denilen "ucube"yi tenkit ederken bah­
si geçen yıllarda binalardan eşyalara her şeyin küp şekline gir­
diğini de haber verir. 47 Hakikaten kübizm, herhangi bir sanat
akımından çok daha fazla tanınmış, "kübik" kelimesi gündelik
dile dahi girmiştir.48 Memduh Şevket'in Ayaşlı ve Kiracılan ro­
manında Ayaşlı'nın kiracılarından Turan Hanım ve kocası Haki
Bey, kumar oynarken tartışmaya başlarlar. Genç kadın, eşinin
oyunu oynayış tarzına itiraz etmektedir:

Haki sırıttı:
- Klasik oynamıyorum diye söylüyorsun değil mi? Oyna­
mam !
- Evet, zaten her işin kübik !
- Hiç kübik değil. Bu tabiidir. " 49

47 Kübizm salgınında da görülebileceği üzere modernleşme sürecinin tipik yön­

lerinden biri, alınan Batılı unsurların veya yaşam biçimlerinin ticari kaygılar
ve kültürel bağlılıkların etkisiyle deforme edilmesidir. (Handan inci Elçi, Ro­
man ve Mekan: Türk Romanında Ev, s. 1 8 1 . ) Romanlarında devrin en moda mi­
mari üslubu olarak kübiğe yer veren sanatkarlar için meselenin estetik boyu­
tu da bu anlamda önem kazanır. Halide Edip, kübizm tartışmalarının sürdü­
ğü 1 94 7 yılında Aile dergisinin bir anketine verdiği cevapta Tatarcık romanın­
daki tavrını izah edercesine kübizm aleyhtarlığını sürdürür. " Picasso'nun iki
yapıtını basan dergi, şu soruları yöneltmektedir:
Bu resimlere bakarken sonsuz bir haz ve coşkulanım duyuyor musunuz?
Bu resimler nasıl bir sosyal ve psikolojik ortamın ürünü olabilirler?"
Birinci soruya olumsuz yanıt veren Halide Edip, ikinci soruya şu ce-
vabı verir:
'İstikbali görmemek, önündeki karanlıktan tereddüde düşmüş olmak,
manen yolunu kaybetme ve nihayet asabı hasta olmak. Bir şey hakkın­
da kat'i hüküm vermekten çekinirim. Fakat kat'i olarak söyleyebilirim ki
bunlar kalmayacaktır.'" Zeynep Yasa Yaman, "Türkiye'de Kübizm ve Ye­
ni Sanat" , s. 63-65.
48 " Fikret Adil, kübik sıfatının ne denli yaygınlaştığını şu sözlerle açıklamaktadır:
'Bu kübik sıfatı o kadar aldı, yürüdü ki, Mahmutpaşa'da kübik fanila satan­
lar türedi. Hatta bir gün manav bana, yaylı bir telin ucuna taktığı bir kavu­
nu, sergidekilerden daha fazla fiyata 'kübik' diye satmaya kalkışmıştı.' di­
yor. '' Zeynep Yasa Yaman, "Tıirkiye'de Kübizm ve Yeni Sanat" , s. 6 1 -62.
49 M.Ş. , Ayaşlı ve Kiracıları, Vakit Gazete - Matbaa - Kütüphane , lstanbul, 1934,
s.143.

1 43
 Burada klasiğin zıttı olarak geçen ve olumsuz anlam yüklenen
"kübik" kelimesi, mimaride cazibe gören bir niteliği karşılama­
ya başlamıştır. Mesela Va-Nü'nun Küçük llanlar romanında Ferit
Bey'in gazetede okuduğu küçük ilanlardan biri, ucuz fiyatla gayet
güzel kübik evler yapan bir mimara aittir. 50 Mimar, mutlaka baş­
ka üslupta evler de yapabilmektedir; ancak talep edilen kübik ol­
duğu için ilanında kübik demekle yetinir veya kübik demek ge­
rektiğini düşündüğü için bunu bilhassa belirtir. 51 Selami lzzet'in
Canım Ayşe romanında Ayşe'nin "Modem olsun. Kübik bir apart­
man, kübik eşyalar. . . " 52 sözleriyle düşlerini anlattığı modem, kü­
bik evin yapı biçimi ise Lüküs Hayat operetinde söylendiği gibi
apartmandır; çünkü kübizmin yıldızının parladığı Cumhuriyet
yıllarında apartmanda 5 3 yaşamak da bir başka modadır. 54
Gayrimüslim azınlıklar ve Levantenler tarafından ilk defa Be­
yoğlu gibi Batılı yaşam çevrelerinde inşa edilen ve çok katlı/bi­
rimli konut yapı tarzı olan apartmanların ortaya çıkışları, 1 9 .
yüzyıl ortaları olarak tarihlenebilir. B u tarihin Tanzimat re­
formlarıyla aynı döneme denk gelmesi apartmanların, Batı şe­
hirlerini örnek alan kentsel modernleşme politika ve girişimle­
rinin bir parçası olmasa da doğal ve organik bir uzantısı oldu-

50 Va-Nü, Küçük llilnlar, Akşam Kitaphanesi, lstanbul, 1933, s. 1 7

51 Görüntünün bir değer olarak ön plana çıkması, mimarların da tasanmlarıyla
birlikte pazarlanan bir obje haline gelmesine sebep olur. (Abdi Güzer, " Kül­
türel Süreklilik ve Dönüşüm Alanı Olarak Konut" , Gelenek, işlev ve Moda Ara­
sında Günümüz Konut Kültürü Semineri, TMMOB Mimarlar Odası, Ankara,
2005, s. 3 1 . ) Bu bağlamda kendine bir kimlik yaratmak ihtiyacındaki mima­
rın ilanında kübik evi kullanması, anlamlıdır.
52 Selami izzet, Canım Ayşe, Remzi Kitaphanesi, lstanbul, 1933, s. 68.
53 "Birkaç katlı ve her katında bir veya birkaç daire bulunan yapı" anlamına ge­
len apartman kelimesi , tespit edilen hemen hemen bütün malzemelerde yapı­
nın bir birimi olan daire karşılığında kullanılmaktadır.
54 Esasında üst sınıfa mensupların ev kültürünün ve aile yaşamının Batılılaşma
doğrultusunda değişimi ve lstanbul'da geleneksel geniş aile yerine çekirdek
aile kavramının benimsenmesi , Cumhuriyet'in Batılılaşma reformlarından
önceye tarihlenir. Dolayısıyla "bahçe içindeki geleneksel ahşap 'Türk evi' -ki
bu geleneksel Türk yaşam kültürünün (Wohnkultur) 400 yıllık kültürel iko­
nuydu- daha henüz Cumhuriyet'in Batılılaşmasından ve modern yaşam sim­
gesi olarak 'kübik ev'in ortaya çıkmasından önce , Batılılaşmış lstanbul seçkin­
lerinin gereksinimlerini karşılamada yetersiz kalmaya başlamıştı . " Sibel Boz­
doğan, "Modern Yaşamak: Erken Cumhuriyet Kültüründe Kübik Ev" , s. 3 1 3 .

1 44
ğunun işaretidir. Çünkü kentsel modernleşme bağlamında ah­
şaptan kagire geçişi, kagir yapı teknolojisinin çok katlı inşaa­
ta uygun olması nedeniyle , müstakil az katlı konutlar yerine
çok katlılar yönünde bir tercih olarak yorumlamak gerekir ve
apartmanlaşmanın, ahşap yerine kagirin kullanılmasıyla başla­
dığı söylenebilir. Osmanlı sivil mimarlığında kagir ve çok katlı
yapıların egemen olmaya başladığı süreçte, 1 870 yılındaki bü­
yük Pera yangını da rol oynar ve yüzlerce yapının yok olduğu
büyük felaketin ardından bölgenin mimari çehresi tamamen
değişir. 55 Beyoğlu'nda, 1 9 . yüzyılın son çeyreğinde benimsenen
apartman anlayışı , 20. asrın başında apartman yaşamını tipik
bir duruma getirir. 56 Şehir içindeki apartmanların sınırlı var­
lığı , imparatorluğun burjuvazisiyle birleşince "modernleşme"
simgesi haline gelir ve zamanla bu algılama güçlenip yaygınla­
şarak imparatorluktan Cumhuriyet'e miras kalır. Ancak apart­
manın toplumsal olarak tam manasıyla değer kazanması, hat­
ta "onurlandırılması" Cumhuriyet'le gerçekleşir. Çünkü apart­
manın Batılı bir yapı türü olma özelliğinin yanı sıra temsil et­
tiği modem yaşantı, Cumhuriyet'in modernleşme ideolojisiyle
kesişmektedir. Cumhuriyet'in ilk yıllarında apartman ve apart­
manlaşma özellikle teşvik edilmemiş olsa bile , modernleşme
ideoloj isinin mimari alanda uygun bir karşılığı olarak apart­
man, modern yaşamın vazgeçilmezlerinden biri olur. Üstelik
Cumhuriyet'in ilk yıllarında gelişmekte olan burjuvazinin tem­
sil ettiği modern şehir kültürü nedeniyle apartmanın bir pres­
tij simgesi olarak kabul gördüğünü ve bundan dolayı toplumun
modernleşen kesimi arasında saygınlık kazandığını söyleyebili­
riz. Yapının saygınlığı, sakinlerine de geçer. Böylece apartman­
da yaşamak, modern olmanın ve modern şehirli bir yaşam sür­
dürmenin ilk şartlarından biri haline gelerek Beyoğlu'nda yaşa­
mak gibi devrin sosyoekonomik ve sosyokültürel simgelerin­
den, dolayısıyla toplumsal modalarından biri olur.

55 Ömer Kokal-Hakan Gülsün, " 19. Yüzyıldan Beyoğlu'na Bakan Yüzler" , Geç­
mişten Günümüze Beyoğlu, C. 1 , lstanbul: Türkiye ANıt Çevre Turizm Değre­
lerini Koruma Vakfı, 2004.
56 Vedia Dökmeci - Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sü recinde Beyoğlu, s. 39.

1 45
 Fatih-Harbiye'de Neriman , bir akşam yemeğinden sonra ,
lambanın fitiline bakarken dalıp gider. Aklından karmakarışık
bir şekilde "Fatih sokakları, Beyoğlu caddesi, başörtülü kadın­
lar, sarıklı adamlar, otomobiller, şahnişleri çarpılmış, kaplama­
ları çatlamış tahta evler, karanlıklar, helvacı sesleri, apartman­
lar, kuvvetli elektrik ışıklan, (. . . ) insanlar arasındaki ince mü­
nasebetlere ait birçok intibalar, büyük bir kilise kapısı, Beyoğ­
lu'ndaki kapalı çarşılar, yüksek taş binalar arasında şerit kadar
ince bir mavi hava görünen sokaklar, Fatih Camii'nin avlusu ,
ezan sesleri, yangın korkuları, beşik gıcırtısı . . . " 5 7 geçmektedir.
Bu yığının içinde Fatih sokaklarının şahnişleri çarpılmış, kap­
lamaları çatlamış tahta evleriyle Beyoğlu'nun yüksek taş bina­
ları ve apartmanları da vardır. Şinasi, Ferit'e, Neriman'ın hal ve
tavırlarındaki değişimden bahsederken Ferit, Neriman'a "bu
yeni heveslerin nereden" geldiğini sorar:

- Nereden olacak? Memleketten. Küçük hanım asrileşme­

ye karar verdi . Açıkça söylüyor: 'Ben medeni bir kız olmak is­
tiyorum ! ' diyor.
Ferit gülümsedi . Bu bir entelektüeldi ve yalnız bir Türk kı­
zının ruhunda değil , Avrupa'nın göbeğinde, hala sahte kıymet­
lerinin yeniden tetkiki için şiddetli münakaşalara sebep olan
medeniyet meselesinin, basitleşe basitleşe Neriman'ın ağzında
aldığı bu gülünç formül tuhafına gitmişti .
- Medeni olmaktan ne anlıyor? diye sordu .
- Bilmem. Bu hayattan hoşlanmıyormuş. Galiba Fatih' te ,
Fatih'teki evde oturmak istemiyor.
- Oraya kadar haklı. Taş ev tahta evden, elektrik petrolden,
otomobil arabadan, makine hayvandan ve lavanta hacıyağın­
dan daha iyidir. 58

Daha konforlu bir yaşam sunmaları bakımından asri ve me­

deni yeniliklere karşı hissettiği arzu hususunda Ferit, Neri­
man'ı haklı bulur. Diğer taraftan medeni olmanın ve asrileşme­
nin formülünün ev, otomobil, elektrik gibi sadece maddi/zahiri

57 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s. 48.

58 A.g.e. , s. 107- 108.

1 46
birtakım unsurlara bağlanmış olması Ferit'i gülümsetir; ama
aslında bu , devrin bir realitesidir. Neriman'a, medeni bir kız
olabilmek için seçtiği yolda, Cumbadan Rumbaya'nın Karagüm­
rüklü Deli Cemile'si de eşlik eder. Semtinden ve evinden nefret
eden Cemile, Beyoğlu'nda bir apartmanda yaşamak istemekte­
dir. Yazar, romanın kurgusunda önemli bir yeri olan genç kı­
zın bu arzusunu , ilk sayfadan itibaren işlemeye başlar. Sokağın
erken saatlerde başlayan gürültüleri yüzünden uyanan Cemi­
le, yatağının altından terliğinin tekini almaya çalışırken başını
karyolanın demirine çarpar ve can havliyle haykırır:

- Ay başım ! Bu evde oturanın gözü çıksın, başı paralan­

sın ! Zorum nedir ayol? İhtiyar bir zengin bulur, giderim. Yok­
sa ben bu evi cayır cayır yakmazsam bana Deli Cemile deme­
sinler. Aman . . . 59

Dikkatsizliğinin sebep olduğu ufak bir kazadan dahi evi so­

rumlu tutan Cemile'nin söyledikleri, öfkeyle sarf edilmiş sözler
değildir. Cemile, bunları uzun zamandır düşünmektedir. Ay­
nı sabah kendisini ziyarete gelen Mürvet'e "Aklıma koymuşum
ben : Anam karıyı bir parça daha zorlayacağım. Nişantaşı'nda
bir apartıman tutup da bu evi satmazsa ya onun mücevherleri­
ni çalıp satacağım, gene de onun iyiliği için, süslenip püslenip
zengin koca bulacağım, yahut bu evi yakacağım, sigortası var,
kendi payımı da alır giderim . . . " 60 diye planlarını anlatır. Artık
tahammülü kalmayan Cemile , planlarını başkalarına da anlata­
cak, hatta fikrini fiile dökebilmek için yardım isteyecektir. Bu
şahıslardan biri, Tahsin Bey'dir.
Cemile , tramvayda ücret yüzünden biletçiyle tartışırken gü­
rültünün artması üzerine aracın etrafına ahali toplanır. Kısa bir
süre sonra polisin gelmesiyle genç kız aleyhine büyüyen me­
sele , oradan geçen Tahsin Bey'in müdahalesiyle son bulur. Bir
kavganın ortasında tanıştığı Tahsin Bey, Cemile'ye alaka göste­
rir ve bir sabah evine uğrayarak kendisi ve ailesi için balo bi­
letleri bırakır. Tahsin Bey'i daha yakından tanımak isteyen Ce-

59 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 5.

60 A.g.e. , s . 1 1 .

1 47
mile, teşekkür etmek bahanesiyle yazıhanesine gider. Bu ziya­
retten çok memnun olan Tahsin Bey, kızı sinemaya davet eder.
Film başladıktan sonra Cemile'nin yüksek sesle konuşup gül­
mesi üzerine bir başka tartışma yaşanır. Tahsin Bey, sakinleşti­
rip yerine oturttuğu Cemile'ye "Neden siz bu gadar sinirlisiniz,
guççük hanım? " diye sorar:

- Nasıl sinirli olmam. Senin Karagümrük'te hiç oturmuşlu-

ğun var mı? Ev değil tımarhane o .
- Çıhın oradan efendim, başha e v , apartıman yoh mu?
- Dile kolay. Annemin dik kafasına lakırdı girmez.
- Ev kira mı?
- Bizim.
- Satıvirin.
- Yine annemin dik kafası. Üç bin beş yüz verdiler de ver-
medi. Dört binde ayak diredi. 'Bir tamir görse konak olur bu
ev' diyor.
- Bir müşteri arayalım öyle ise . Bir kere de ben göreyim, bel­
ki hanım validenin istediği fiyeti veririz, o köşede de bir mül­
kümüz bulunsun.
- Buyurun da görün. 61

Filmi seyretmeyi bırakıp konuşmaya devam ederler. Cemi­

le , ev satılırsa payına düşecek parayla yapacaklarını anlatırken
Tahsin Bey'in "Sizi oradan gurtarmalı, Tahsim'de bir apartman
tutarız, döşeriz, dayarız. " demesi üzerine "Ben de böyle mode­
renlik hayat istiyorum. " 62 sözleriyle arzusunu dile getirir. Me­
deni bir kız olmak isteyen Neriman gibi, "moderen hayat" is­
teyen Cemile de hayalinin Beyoğlu'nda bir apartmanda yaşa­
makla gerçekleşeceğine inanmıştır. Nitekim Tahsin Bey de baş­
ka bir semt yahut başka bir evden değil, Taksim'de bir apart­
man tutmaktan bahseder. 63 Karagümrüklü Deli Cemile ve taş-
61 A.g.e. , s. 26-27.
62 A.g.e. , s. 27.
63 1 930'lar boyunca "modern" ve "asri" sözcükleri , Batı tarzı ev ve apartmanlar­
da sürdürülen/arzu edilen yeni yaşamı simgeleyecek biçimde eşanlamh olarak
kullanılmıştır. (Sibel Bozdoğan, "Modern Yaşamak: Erken Cumhuriyet Kül­
türünde Kübik Ev" , s. 3 1 3-3 1 4 . )

1 48
ralı Tahsin Bey'i bile saran apartman modası, 1 9 . yüzyılın son
çeyreğinde başlayan barınma kültüründeki Batılılaşmanın, er­
ken Cumhuriyet yıllarına gelindiğinde, toplumun üst sınıfın­
da neredeyse tamamlanmış, diğer sınıflar içindeyse yaygınlaş­
mış ve temposunun yükselmiş olduğunu gösterir. 64 Esasen Ba­
tılı tekniklerle yeni inşa edilen apartmanların sunduğu konfor,
eski ahşap evlerle kıyas edilemeyecek kadar ileri bir seviyede­
dir. Halide Edip'in Tatarcık romanında, Poyraz Köyü'nün salta­
nat düşkünü sakinlerinin Fatih veya Aksaray'daki üç odalı, dar
apartmanları beğenmeyerek köhne yalılarında oturmayı tercih
ettiklerinden bahseden anlatıcı, beğenilmeyen apartmanların
aslında "her rahatı yerinde ve işi az" olduğunu söyler. 65 Cum­
badan Rumbaya romanındaki apartman ise Fatih ve Aksaray'da­
kilerden daha geniş ve lüks Beyoğlu apartmanıdır.
Tahsin Bey, beraber yaşamayı teklif etmek için Cemile'yi ya­
zıhanesine çağırır ve genç kız gelir gelmez klasik zihniyette bir
kadınla daha fazla evli kalamayacağını, boşanmak için avukata
müracaat ettiğini söyler.

- Bah, (. . . ) , Cemileciğim. Benim öteden beri hayatımdır: Bö-

yük, zarif, 'gubih' bir apartıman tutacağım.
- Gubih de nedir?
- Gubih, yani yeni biçimde elemöd.
- Anladım
- (. . . ) Bir apartıman ! Emme bu gafese bir guş lazım. Yeni-
den evlenmem, diyorum, emme , mehkeme boşanma kararı ve­
rinciye dek evlenemem. Sen ne dersin buna?
Cemile şaşırmış ve düşünceli görünüyordu .
Tahsin Bey kızın hafifçe kolundan tutup kapıya doğru çe­
kerek:
- Hele ondan evvel bir güzel apartıman var, Tahsim'de, onu
beraber gezelim bir. 66

64 Uğur Tanyeli, "Osmanlı Barınma Kültüründe Batılılaşma-Modernleşme : Yeni

Bir Simgeler Dizgesinin Oluşumu" , s. 29 1 .
65 Halide Edip, Tatarcık, s. 3-5.
66 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 68.

1 49
 Cemile'ye teklifini kabul ettirebilmek için onun "moderen ha­
yat" arzusunu kullanan Tahsin Bey, önce büyük, zarif ve kübik,
yani yeni biçimde, alamod apartman hayalinden bahseder. Bir­
likte yaşamayı teklif ettikten sonra ise Cemile'nin şaşkınlığından
istifade ederek cevap vermesine fırsat bırakmaz ve onu gezmek
için Taksim'de yeni yapılan büyük bir apartmana götürür.

Cemile şaşırıp kaldı: Düğmelere basınca kapılar kendiliğinden

açılıp kapanıyor, pervaneler işleyip rüzgar veriyor, gizli gizli
ve rengarenk ışıklar yanıp sönüyordu . Aman yarabbi ! Cemile
gözlerine inanamıyordu , apartıman dedikleri bu mudur? Her
apartıman böyle midir? Tahsin Bey Cemile'yi burada mı otur­
tacak? Cemile gece gündüz bu peri sarayının içinde mi yaşaya­
cak? Buraya masraf mı dayanır? Parayı Tahsin mi verecek? O
kadar zengin mi bu adam? Ne zamana kadar sürer bu saltanat?
'Moderenlik' yaşayanlar hep böyle yerlerde mi oturuyorlar? Ay
şu camları buzlu , yusyuvarlak, kapı kenarında duran şey ne­
dir? Ay şu ne? Dolap mı? Böyle dolap olur mu? Ay bu odanın
kapısı neredeydi? Cemile'nin tersi mi döndü ? Ay bu ne biçim
pencere? Nasıl açılır? Ay bu Tahsin Bey sahi mi söylüyor? Ni­
yeti nedir? Cemile'ye büyük ikramiye mi çıktı ? ( . .. )
Odalara tekrar tekrar girdi, çıktı. Pencerelerden tekrar tek­
rar baktı. Hele mutfağa hem şaşmış, hem bayılmıştı. Apartıma­
nın kirasını da çok merak ediyordu . Nihayet sordu :
- Kaça buranın kirası?
Seksen, doksan liradan aşağı değildir, diyordu. Tahsin Bey
şu cevabı verdi:
- Üç yüz diyorlar emme iki yüz elliye inerler.
Cemile apışıp kalmıştı. lki yüz elli lira yalnız ev kirası ! 67

Anlaşılan Cemile daha önce hiç apartmana girmemiştir. Ce­

mile'nin sadece dışından tanıdığı bir konuta duyduğu arzu , o
yıllarda apartmana ve apartman sahibi olmaya yahut apartman­
da yaşamaya yüklenen "müspet değerlerin" ne denli kuvvet­
li olduğunu ortaya koyar. Ama apartman yaşamı masraflıdır.
Cemile bunun ne kadar olduğunu bilemese de masraflı oldu-
67 A.g.e. , s . 68-69.

1 50
ğunun farkındadır. Tahsin Bey'in apartmanın kirasının 250 li­
ra olduğunu söylemesi üzerine apışıp kalır; çünkü Karagüm­
rük'teki evlerinin satışı için verilen en yüksek fiyat 3 500 lira­
dır. Yani apartmanın sadece 14 aylık kirası. . . Beyoğlu , zengin­
lerin muhitidir. Beyoğlu'nda bir apartmanda yaşamak için zen­
gin olmak gerekir.
Cemile, Tahsin Bey'in teklifini kabul edip Taksim'deki apart­
mana taşınmadan evvel bir defa da annesi ve ablasıyla evi gez­
meye gider.

Daha büyük kapıdan içeri girer girmez Asiye Hanım'ın da, Şa­
hinde'nin de adım atışlarında bir acemilik peyda oldu . Asan­
sörün önündeki dört köşe taşlığa çıkan birkaç basamak mer­
divenin iki yanında , büyük gümüş küpler içindeki iri yaprak­
lı saksılar, kapıların üstünde parıl parıl parlayan topuzlar, du­
varların garip ve tatlı renkli badanaları, asansörün iki tarafın­
da karanlık bir zemin üstünde yanan iki yeşil nokta, güpegün­
düz yakılan fakat ne taraftan sızdıkları belli olmayarak duvar­
ları yumuşak renklerle yıkayan ışıklar, merdivenden inen çok
süslü iki kadın, bir kapının önünde durarak onlara gayet dik­
katle bakan uşak kılıklı bir adam ve her tarafta göze çarpan te­
mizlik, derin sessizlik ana kızı şaşırtmıştı .
Hele boş daireyi gezerken başlarının döndüğünü , gözleri­
nin karardığını gizlemiyorlardı. Asiye Hanım 'peri masalı' di­
yor, Şahinde , karşısına çıkan her odayı, her kapıyı, her duva­
rı bir 'a ! ' çığlığıyla karşılayarak iki adımda bir, göğsünden biri
itmiş gibi sendeliyor: 'Biz burada mı oturacağız? ' , 'Bu nedir?',
'Bir yaşıma daha girdim. ' gibi sözler mırıldanıyordu .
Mu tfaktaki yeni sistem tertibat onları büsbütün şaşırttı .
Hatta Cemile ile Tahsin Bey, bu makineli odanın mutfak oldu­
ğunu haber vermeselerdi, Asiye Hanım'la Şahinde burasını bir
doktor muayenehanesi sanacaklardı. 68

Evin içi ve bilhassa mutfaktaki yeni sistem tertibat, kadınları

çok şaşırtır ve heyecanlandırır. Ancak onlar daha apartmandan
içeriye adım attıkları anda ilk defa gördükleri modern yapının
68 A.g.e. , s. 239-240.

1 51
karşısında ne yapacağını bilemez bir hale gelmişlerdir. Binanın
mimari ve döşeme özelliklerinin yanı sıra içeride tesadüf edilen
süslü kadınlar, uşak kılıklı adam, temizlik ve sessizlik de onlar­
da hayret uyandırmıştır. Kendi evlerine hiç benzemeyen bu bi­
nada, yaşam ve ilişkiler de başkadır. Nitekim Cemile, romanın
başından itibaren mahallesinin gürültüsünden, adabımuaşeret­
ten nasiplenmemiş dedikoducu komşularından, çoğu defa saç
saça baş başa kavga noktasına gelen ilişkilerden şikayet etmek­
tedir. Hatta Tahsin Bey'in kendisine sinemada sizi oradan kur­
tarmalı demesi üzerine "Ben de böyle moderenlik hayat istiyo­
rum. " diye başlayan sözlerini "Arap Mehmet'in ahın kafamı şi­
şirmeğe başladı. Fakat annem evi satsa da öldum Allah o semt­
ten ayrılmaz. Sarı imamın o yetişmeyesi kız kardeşi Hafizeler,
yağlıkçının karısı Hamduneler de bu tarafa taşınmalı ki annem
gelsin. " 69 diyerek tamamlamıştır. Bütün bunlar, Fatih-Harbiye
romanında Neriman'ın Fatih'i, Beyoğlu'ndaki "insanlar arasın­
daki ince münasebetlere ait birçok intibalar"ıyla 70 kıyas ettiği
mahalle hayatının izleridir.
Mahalle hayatının, Fatih ve Aksaray gibi muhitlerde sürdü­
rülen bir yaşam biçimi olarak semt bahsinin içinde değerlendi­
rilmesi gerektiği düşünülebilir. Ancak mahalle düzeninin yıkıl­
masında apartman modası önemli bir etken addedilmiş ve ma­
halleler, apartmanların karşısına konumlandırılmıştır. Kon­
for ve bakım kolaylığı gibi hususlarda Tatarcılı ve Fatih-Harbi­
ye romanlarında yazarlar tarafından hakkı teslim edilen apart­
manlar, temsil ettiği yaşam tarzı dolayısıyla tenkit edilmekte­
dir. Cumbadan Rumbaya romanında gayrimeşru ilişki için seçi­
len ev, Taksim'de bir apartmandır. Aynı şekilde Reşat Nuri'nin
Yaprak Dökümü romanında , Leyla'ya metresi olduğu avukat ,
Taksim'de küçük bir apartman tutmuştur71 v e bu misalleri ço­
ğaltmak mümkündür. Diğer taraftan 'meşru' bir ilişki içerisinde
yani aile olarak apartmanlarda yaşayanlar da genellikle özün­
den kopmuş olarak tasvir edilen kahramanlardır. Yakup Kad-

69 A.g.e. ,, s. 27.
70 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s. 48.
71 Reşat Nuri, Yaprak Dökümü, Ahmet Halit Kitaphanesi, lstanbul , 1930, s . 1 59.

1 52
ri'nin Sodom ve Gomore romanında Leyla, işgal kuvvetlerini ev­
lerinde ağırlamaktan keyif alan ve bundan çıkar uman ailesiy­
le bir apartmanda oturur. Aynı şekilde Mehmet Raufun Halas
romanında Nihat'ın, lclal'le tanışacağı Saim Remzi Bey'in evi,
Maçka'da bir apartmandır. 72 Dışarıda "zito ! " haykırışları çın­
larken Saim Remzi Bey, evinde Fransız ve lngiliz zabitlerinin
de bulunduğu danslı bir çay ziyafeti vermektedir. Bunlar işgal
kuvvetlerinin işbirlikçisi vurgunculardır ve bu misalleri de ço­
ğaltmak mümkündür. Öyleyse bir yapı biçimi olarak gelenek­
sel Türk evinden daha konforlu bulunsa dahi temsil ettiği veya
simgesi olduğu zihniyet dolayısıyla tenkit edilen apartman, sa­
dece ahşap ve müstakil evin karşısında dikilmez . Dej enere ol­
muş, ahlak düşkünü insanların gayrimeşru ilişkiler içinde ya­
şadıkları bu binalar, mahalle hayatını da tehdit etmektedir.
Apartmanlaşma fiziksel mekan, mimarı ve yaşam biçiminde­
ki gözle görülür değişikliklerden daha fazla ve daha derin dö­
nüşümleri içerir ve apartmanın karşısında müstakil konut de­
ğil, yaşam biçimlerini düzenlemesi ve yaşam kültürüyle mahal­
le yer alır. "Apartmanda yaşamak, geleneksel mahalle düzeni
ve mahalle yaşamından kökten ve nihai bir kopuş" 73 anlamın­
da değerlendirilmektedir.

Tefrişat
Ev tüketim nesnesi olmanın öncesinde tüketim aracıdır ve ev
vasıtasıyla sergilenen bütün nesneler, bilhassa mobilyalar, kul­
lanım amaçları dışında bir dünya görüşünü ; onların tanzimi
ise belli bir dönemin aile ve toplum yapılarını neredeyse oldu­
ğu gibi yansıtabilir. 74 Dahası "zevk/beğeni" üzerine oturan de­
korasyon anlayışı doğrultusunda evlerin içinde " tiyatral bir
mekan ve atmosfer yaratmak" 75 mümkündür.
72 Mehmet Rauf, Halds, Muallim Ahmet Halit KOtOphanesi, lstanbul, 1929, s. 180.
73 M. Rıfat Akbulut, "Mahalleden Apartmana: Dönüşen Kamusal Mekan"
74 jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, Bo­
ğaziçi Üniversitesi Yaymevi, İstanbul, 20 14, 3. basım, s. 2 1 .
75 Jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, Bo­
ğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 20 14, 3. basım, s. 33.

1 53
 Erken modernleşme yıllarında, eşyaların seçimi ve tanzimi
hususunda zevk ve beğeniyi alafrangalaşmak veya Batılılaşmak
tayin ederken rehberliği moda yapar. Modernleşmenin ağır­
lıklı olarak domestik nesnelerle tanımlanmasıyla, 1 830'lardan
1 930'lann sonuna dek yoğun bir biçimde hissedilen Batılı "arti­
faktların fetişleşmesi" sürecinde, farklı semiyotik sistemler için­
de değerlendirilen fetişlerin bazıları uzun yıllar varlığını sür­
dürür, bazıları değişir; ama hepsi bir şekilde gündemde kalır. 76
Bahsi edilen yıllar, Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini ro­
manında genişçe işlenen nesnelerin simgesel varlıklarıyla bire­
ye konum kazandırdığı ve bireyin toplumla olan ilişkilerinde­
ki değişikliğin, eşyalar ile döşeme biçimlerine aksettiği yıllardır.
Suat Hanım, Cevdet Efendi'nin oğlu Lütfi'yle evlenip eve ge­
lin geldikten sonra ailenin gündelik yaşamı değişmeye başlar
ve kısa bir zaman sonra bu değişim, eşyalara da yansır. Suat Ha­
nım'ın en kuvvetli müttefiki, yeni servetiyle tutulduğu alafran­
galık sevdasının gereklerini harfiyen yerine getirmek isteyen
Cevdet Efendi'dir. Kayınpeder, alamod gelininin isteği üzeri­
ne piyano, aynalı dolap, portmanto, büfe ve kontrbüfe gibi eş­
yalar satın alır. Ancak ailedeki diğer kadınlar, bir türlü kabul­
lenip sevemedikleri gelinlerinin, evin mobilyalarını değiştirme­
sinden şikayetçidirler. Eşyaların eve getirildiği gün Büyük Ha­
nım "Gelin hanımın emri, arzusu yerine gelecek diye bu ala­
metlere bir kucak para ver; biri bir şeye yarasa bari. Yok moda­
ya uygun eşya olacakmış, yok evin süsü , ziyneti imiş. Hepimiz
ahmakta her şeye agah kendisi. O ne bücür Nakiye o ! " 77 diye
söylenir. Suat Hanım, eşyanın bir evin süsü olduğu ; dolayısıy­
la modaya uygun olması gerektiği konusunda kendince haklı­
dır. Doğrusu Büyük Hanım'ı bunca sinirlendiren, çokbilmiş ge­
linlerinin kendilerine danışma gereği duymadan Cevdet Efen­
di'ye kucak dolusu para harcatmış olmasından çok yeni eşyala­
rın hiçbirinin ne işe yaradığını dahi bilmemeleridir.

76 Esasında bu sürecin bugün dahi tam manasıyla sonuçlandığı söylenemez.

(Uğur Tanyeli, "Osmanlı Bannma Kültüründe Batılılaşma-Modernleşme: Ye­
ni Bir Simgeler Dizgesinin Oluşumu" , s. 287. )
77 A.g.e. s. 10.
..

1 54
 Ortanca hanım, büfeye yaklaştı:
- Aynalı dolap desem değil, aynası küçük; yazıhane desem
kitap konacak yeri daracık. Bu nedir böyle? diyerek çekmeceyi
çekmek isterken tabak konacak tahtayı çıkarmasın mı? Yanlış
bir şey yaptığını zannederek korkup bıraktı.
Büyük hanım da afallamıştı:
- Kınldı mı, bir yeri mi çıktı? diye kızını geri çekiyor, se­
nin de Bedriye'den farkın yok; şu karı gelip tarif edinceye ka­
78
dar sabredemiyorsun ! diyordu . "

Bilmece çözer gibi eşyaları inceleyen meraklı kadınlar, mo­

bilyaların nerede ve ne için kullanılacağını anlayamazlar. Zarar
vermekten çekinerek Suat Hanım'ın gelmesini beklerler. Ka­
dınları bir taraftan sinirlendiren, diğer taraftan meraklandıran
eşyalara Suat Hanım şöyle bir göz atar:

- Ha bunlar mı? Bu büfe güzel. Kontrbüfenin stili büfeye

uymuyorsa da pek fena değil. Portmanto pek adi; Mahmut­
paşa işi.
Büyük hanım:
- Şu kocaman aynalı dolap olacak amma o da değil, derken
Suat müstehzi müstehzi:
- O portmantodur, antrelere koyarlar ! diyor, şaşkın şaşkın
herkesi ağzına baktınyordu.
Bedriye de sordu:
- En güzel bu dolap değil mi?
- O da büfedir; küçükleri de kontrbüfedir.
Hep hayrette idiler. Dayanamayan büyük hanım dokuz do­
ğuruyor, yanındaki kızına:
- Kokana her şeyin Farisisini konuşuyor; Türkçesini söyle­
se de biz de anlasak! diyordu. 79

Kontrobüfe , portmanto gibi isimleri ilk defa duyan kadın­

lar, Suat Hanım'ın kısa açıklamasından pek bir şey anlamazlar.
Hatta Suat Hanım'ın kullandığı kelimeler, onun Farisi konuş-

78 A.g.e. , s. 14- 1 5 .
79 A.g.e. , s. 64-65.

1 55
tuğunu zanneden Büyük Hanım'ı iyice sinirlendirir. Büyük Ha­
nım'ın Fransızca kelimeleri Farisi sanması, aslında, iki kadının
dünyasının birbirine ne denli uzak ve yabancı olduğuna işaret
eder. Büyük Hanım'ın bildiği tek yabancı dil olan Farisi, Suat
Hanım'ın belki de hiçbir fikrinin olmadığı Doğu medeniyetinin
büyük dillerinden biridir. Suat'ın kullandığı Fransızca ise Batı
medeniyetinin büyük dillerindendir ve asrileşme sürecinde ha­
yata dahil olmaya başlayan hemen hemen bütün nesneler gi­
bi Batılı mobilyaların isimlerinin de Batılı olması doğaldır. Tıp­
kı alamod mobilyaların devrin Batılı yaşamının tek adresi olan
Şişli'den gelmesi gibi. . . Eşyaları getiren Şükrü Ağa , hepsinin
Şişli'deki eski vükela konaklarından birinde yapılan bir mezat­
tan satın alındığını ve konağın "ağzına kadar eşya dolu" oldu­
ğunu söylemiştir80 ki bu "doluluk" bir başka vükelanın, Dahili­
ye Nazırı Zati Bey'in evini hatırlatmaktadır.
Halide Edip'in Sinekli Bakkal romanında Rabia, babası Tev­
fik sürgünden lstanbul'a döndükten sonra onun yanına taşı­
nır. Kızın evden ayrılması , annesi ve imam dedesinden olu­
şan küçük ailenin gelirinin azalmasına sebep olur. Bunalan
imam Efendi, kızının vefatının ardından damadı Tevfik'e kar­
şı iyice bilenen öfkesiyle Dahiliye Nazırı Zati Bey'e jurnal ve­
rir. Zati Bey, önceden tanıdığı Tevfik'i bizzat sorguya çekmek
ister ve evine çağırır. Anlatıcının Zati Bey'in evini tasvir eder­
ken kullandığı "Her yeri sarı yaldızlı endam aynaları, konsol­
lar ve masalarla dolu . Döşemeler münasebetli, münasebetsiz
birbirinin tepesine çıkar gibi tıklım tıklım doldurulmuş . He­
rif adeta Beyoğlu'nun dükkanlarını evine nakletmiş" 8 1 ibaresi
hem Şükrü Ağa'nın eşyaların satın alındığı konakla ilgili söy­
lediği "ağzına kadar eşya dolu " , hem de Suat Hanım'ın yeni
gelen eşyalara bakarken kontrbüfenin stilinin büfeye uyma­
dığı ifadesiyle kesişir. Her iki evdeki eşyaların özelliklerinden
biri gereği�den fazla olmaları iken bir diğer özellikleri de üs­
lup ve kullanım bakımından birbirleriyle ilgisiz olmalarıdır.
Aynı manzara, Cumbadan Rumbaya romanında da çizilmiştir.

80 A.g.e. , s. 13-14.
81 Halide Edip, Sinekli Bakkal, Ahmet Halit Kitap Evi, İstanbul, 1936, s. 142.

1 56
Tahsin Bey, Cemile için tuttuğu apartmana devamlı eşya yol­
lamaktadır.

Bu apartmana yerleştiklerinin onuncu günüydü , hala, Tahsin

Bey'in gönderdiği eşyanın ardı arkası kesilmiyordu . Her gün
iki hamal, üç hamal koskoca masalar, esvap dolapları, aynalar
taşıyorlardı. Oda kapıları ardına kadar açılmaz oldu . Koridor
dasdaracık kalmıştı. Bazı noktalardan yan geçmek lazım geli­
yordu . Cemile'nin pijaması iki defa her köşeden pençe atan
eşyaya takılarak yırtıldı. Şahinde'nin sakarlığı yüzünden kırı­
lan ufak tefek eşyanın bini bir paraya. (. . . ) Artık ne mobilya­
sı? Tahsin hala telefon ediyor: 'Sana bir Ampur tahım gelecek,'
diyor. Ne imiş o Ampur takım? İstemez . . . Mobilyacı Ermeni­
nin niyeti koca mağazasını buraya taşımak, sonra kepenkleri
8
kapatıp çıkmak. 2

Sınıf atlamak veya başka insanlann önünde mensup oldukla­

n sınıfın altını çizmek isteyenler, evlerini eşyayla doldururlar;
çünkü eşyalar, " ev sahibinin toplumdaki hiyerarşik konumu­
nu sergilemek" için en kullanışlı nesnelerdir. 83 Bilhassa, yuka­
nda değerlendirilen üç örnekte olduğu gibi "duvarlarda, dolap
kapaklarında, servis masalannda, büfelerde , panolardaki ayna
sayısı" her geçen gün biraz daha artmaktadır. Çünkü gösterişli
bir nesne olan ayna "varlıklı kesimin evlerinde bolluk, gösteriş,
caka satma gibi ideolojik işlevler yüklenmekte" ve kişiye "evi­
nin her yerinde kendisini ve sahip olduğu eşyalann yansımala­
nm izleyebilme ayrıcalığını sunmaktadır. " 84 Ancak dikkat edil­

melidir ki mekana can ve ruh katan eşyalar, belli bir zevk ve sti­
li yansıtabilecekleri gibi tersini de yapabilirler.
Evet, devrin geçer akçesi asrileşmek ise asrileşmenin ev için­
deki göstergeleri de Batılı eşyalardır ve bu yola çıkmış herkes,
bunu bilir. Ancak bunu bilmek veya pahalı ve alamod eşyala-

82 Server Bedi, C u m badan Rumbaya, s. 245 .

83 Jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı I<aramollaoğlu, Bo­
ğaziçi Üniversitesi Yayınevi, lstanbul, 20 14, 3. basım, s. 2 1 .
84 Jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, Bo­
ğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 20 14, 3. basım, s. 29-30.

1 57
rı satın alabilmek kişiyi her zaman istenen sonuca vasıl etmeye
yetmez. Hangi tarzda olursa olsun dekorasyon başlı başına bir
zevk ve bilgi işidir. Halbuki Batı medeniyetinin kültür ve terbi­
yesiyle tam manasıyla ünsiyet kuramayanlar, döşemede doğru
ve güzel üslubu bulmakta zorlanırlar. Bu noktada onlara reh­
berlik edenlerden bazıları , en büyük meziyetleri iyi satıcılık
olan dükkan sahipleridir. Tahsin Bey, Taksim'de tuttuğu mo­
dem kübik apartmanını yarım yamalak, kulaktan dolma bilgisi
yahut Ermeni satıcının tavsiyesi üzerine satın aldıklarıyla dol­
durur. Ancak bu doldurma işleminin kolay olduğu sanılmama­
lıdır. Eşya seçiminde nihai karara varabilmek için çok uğraşılır.
Hatta bir avize için ziyadesiyle para ve zaman harcanır:

Cemile'nin gözleri tavandaki lambaya gitti. Kaç defa değişmiş­

ti bu . tık önce bilmem hangi sultanın sarayından çıkma avi­
zeyi getirip taktılar, olmadı , yakışmadı ; sonra büyük, yuvar­
lak mavi bir ipek abajur geldi, o da olmadı, modası geçmişmiş,
kaldırdılar, kilere attılar. Şirketten bu tavan lambalarının tür­
lüsü gönderildi, birer birer tecrübe edildi , nihayet, tavana ya­
pışık, donuk ve yayvan ışıklı, üstüne bulutlar çökmüş ay meh­
tabına benzer kasvetli, karanlık bir lamba taktılar. Işığı mı az ,
modası mı böyle, ne haltsa insanın gözünde perilere dans et­
tiriyor. Bereket versin, her sehpa, her masa ve piyano , dolap,
şu bu üzerinde ufaklı bir lamba var da insan burnunun ucu­
85
nu görebiliyor.

Anlaşılan Tahsin Bey de Suat Hanım gibi eşyanın, evin sü­

sü olduğunu ve modaya uygun olması gerektiğini düşünmek­
tedir. En azından eşyanın simge değerinin farkındadır. An­
cak ne hevesi ne serveti ne de emeği onun bir hamlede başarı­
lı olmasını sağlar. Romanının "Medeniyet Hocası" başlıklı bö­
lümünde , Cemile'ye biraz dil biraz adabımuaşeret öğretmek
için apartmana gelen Mme. Malosyan (Titania) da "Affedersi­
niz ama apartmanda biyen enstalle değilsiniz . . . iyi yerleşme­
mişsiniz, demek. Beğenmedim doğrusu. Gu yoktur. Bir Röne­
sans , yanında bir tabure kübik, orada bir avanger, burada bir
85 A.g.e.

1 58
Luikenz . . . Olmaz , olmaz . . . Tahsin Bey'e söyleyelim de bütün
bu eşyayı değiştirsin ! " 86 sözleriyle bu üslupsuz döşemeyi eleş­
tirirken mobilya seçimi ve yerleştirilişi hususunda yardım et­
meyi teklif eder:

Ama yavrum, bu koltuğun yanına kübik tabure gider mi hiç?

Hem neden bu eşya üst üste konmuş böyle? A . . . A . A . . Bu sa­
. . .

lona misafir kabul etmeyiniz . . . Bir gu sahibi güler buraya. Eli­

nize ne geçti ise doldurmuşsunuz . Ben Tahsin Bey'e söyleye­
87
yim de kendim gelip düzelteyim.

Neyse ki Tahsin Bey yalnız değildir. Onunla aynı kaderi pay­

laşanlardan biri, Ankara romanındaki Murat Bey'dir. Murat Bey
de nereye ve nasıl harcayacağını bilemediği parası ve birileri­
nin tavsiyesiyle sürekli evinin eşya ve dekorasyonunu yenile­
mektedir. 88
Madamın beğenmediği başka başka dönemlere ait farklı üs­
luplardaki eşyaların rastgele doldurulduğu bir diğer salona ,
Mithat Cemal'in Üç lstanbul romanında Hidayet'in konağın­
da rastlanır. Roman boyunca konağının sofa, oda ve salonla­
rı tasvir edilen Hidayet, iftar vermektedir. Davetlilerden Sefa­

ret Müsteşarı Nail ve kayınbiraderi Ataşenaval Naşit, yolda, Hi­

dayet'in konağı ile "Ampir koltuğun karşısında on üçüncü Lui
masa. Rönesans sandığın altında zillussultan seccadesi . Kona­
ğını müze sanıyor: müze değil, mağaza ! " 89 diye alay ederler.
lki adamı eğlendiren eşyalar ve döşeme biçimi bir diğer davet­
li Habibullah Efendi'yi etkilemektedir; çünkü Habibullah Efen­
di, bir salonun böyle her milletten bir eşyayla tanziminin İtal­
yan tarzı olduğunu bilir. 90 Ancak roman boyunca gösteriş me­
rakı vurgulanan Hidayet'in salonunun döşenişinin İtalyan tar­
zına uyması tesadüf eseri gibidir. Dolayısıyla , bu hususta Hida­
yet, Sinekli Bakkal romanındaki Dahiliye Nazırı Zati Bey yahut

86 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 247.

87 A.g.e. , s. 248 .
88 Yakup Kadri, Ankara, s. 109.
89 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 58.
90 A.g.e. , s. 60.

1 59
Cumbadan Rumbaya romanındaki Tahsin Bey'le aynı tavra sa­
hiptir, demek daha doğru olacaktır.
Eşyanın simge değerinin öne çıkarıldığı bütün bu malzeme­
lerden hareketle , evlerin yapı biçim ve teknikleri ile mimari üs­
luplarından çok daha önce içerisinin Batılı bir şekil aldığı , tef­
rişat modalarının geleneksel Türk mimarisine uygun inşa edil­
miş ahşap ve müstakil evlerin içlerinde kendisini göstermeye
başladığı , söylenebilir. Satın alma ve döşeme hususunda aile­
lere rehberlik edenler, genellikle Cumbadan Rumbaya'da bahsi
geçen gayrimüslim satıcılar ve Tanzimat'tan itibaren mürebbi­
yelik gibi işlerle Müslüman Türk ailelerin içlerine girerek on­
ların yaşam tarzlarında değişikliklere yol açan gayrimüslim ka­
dınlardır. Ayrıca Ankara romanında Hakkı Bey'in evini "Ber­
lin'in veya Paris'in son mobilya sergi kataloglarındaki eşya re­
simlerine göre" 91 döşediği, Mehmet Raufun Karanfil ve Yase­
min romanında Samim'in N evhiz'le yaşayacağı evi tanzim et­
mek için Alman ve lngiliz mecmualarına bakmak istemesin­
den92 hareketle Batılı mecmua ve katalogların da burada anıl­
ması gerekir. Ancak dekorasyondan anlayan veya anlamayan
ama heves eden, alafranga yahut alafrangalaşmak isteyen in­
sanların asrilik ya da modernlik sevdasıyla uyum sağlamaya
çalıştıkları bu moda giderek dejenere olmuş ; aslında her bi­
ri tek başına güzel ve kıymetli olan eşyalarla, umumiyetle ne
Türk ne Batı dekorasyon anlayışına uyan zevksiz ve kullanışsız
mekanlar yaratılmıştır. Nitekim Sinekli Bakkal romanında an­
latıcı, Tevfik'in gözünden, Zati Bey'in evini Selim Paşa'nın eviy­
le kıyaslar ve " Nerede Selim Paşa'nın sadeliğe , genişliğe , ışı­
ğa istinat eden dürüşt, zevkli evi ! " 93 sözleriyle alafranga ve ala­
m od zengin evlerinin döşenişinin eski Türk evlerinin kullanış­
lı, sade ve ferah döşeme üslubundan ne denli farklılaştığını ifa­
de eder.94 Eşya seçim ve tanzimine hakim bu tavra, belki de en
çarpıcı misaller ise piyano ve tablolardır.

91 Yakup Kadri, Ankara, s. ll l.

92 Mehmet Rauf, Karanfil ve Yasemin, Matbaa-i Amedi, lstanbul, 1924, s. 27 1 .
93 Halide Edip, Sinekli Bakkal, 143.
s.

94 Handan inci Elçi, Roman ve Mekan: Türk Romanında Ev, s . 26.

1 60
 Söz konusu yıllarda hayranlıkla yüceltilen alafranga musiki
ile birlikte "vazgeçilmez çağdaşlık fetişi" olan piyano, aynı za­
manda diğer enstrümanların aksine kolayca gösterilebilen bir
simge-mobilyadır ve pahalılığı dolayısıyla statü göstergesi ola­
rak kabul edilir. 95 Bu ve buna bağlı olarak, bilhassa kadının eği­
tim düzeyinin bir işareti olan piyano, ilk Türk romanlarından
itibaren yüzlerce eserde yerini alır. Ancak bu kıymetli enstrü­
manın herhalde en trajik hallerinden biri, Cumbadan Rumbaya
romanında Tahsin Bey ve Cemile'nin apartmanındaki görünü­
şüdür. Çünkü alafranga musikinin moda olduğu devirde, ko­
ca enstrüman bir şamdan veya vazo gibi aksesuar kimliği kaza­
narak sakinlerinden hiçbirinin çalmasını bilmediği apartmanın
salonunda baş köşeye konulmuştur.
Tablolar da böyledir. Lüküs Hayat operetinde geçen "Duvar­
da yağlı boyalar" mısraında söylendiği gibi alafranga evlerin
duvarlarını tablolar süsler. Mesela Zati Bey'in evinin duvarla­
rındaki "üniformalı, üniformasız, boyalı, boyasız bir Zati Bey
'seri'si , o zamanın alafrangalığa özenen yeni zengin evi" nin96
simgesidir. Ancak buna dayanarak moda olanın sadece portre
olduğunu söylemek eksik kalır. Umumiyetle tablonun asrileş­
me/Batılılaşma cereyanıyla alafranga evlerine alamod bir unsur
olarak girdiğini söylemek, daha doğrudur. Kerime Nadir'in Gü­
nah Bende mi ? romanının anlatıcı kahramanı, ziyaretine gittiği
arkadaşı Ü mran'ın ananesinin "eski zaman tarzı döşeli" odası­
nın duvarlarında "birkaç yazılı levha ve Kabe-i Muazzama'nın
resmi vardı" 97 der. Yeni zaman tarzı döşeli odaların duvarları­
nı ise bedii hazla bir sanat eserine sahip olmaktan ziyade zama­
na ve modaya uygun hareket etmek için satın alınmış tablolar
süslemektedir.
Harp Zengininin Gelini'nde Cevdet Efendi, bir akşam eve iki
tablo getirir. "Biri , deniz kenarında soyunan bir kızı ; ö teki ,
banyoya girmek üzere olan bir kadını tasvir" eden tabloların

95 Uğur Tanyeli, "Osmanlı Bannma Kültüründe Batılılaşma-Modernleşme: Yeni

Bir Simgeler Dizgesinin Oluşumu" , s. 29 1 .
96 Halide Edip, Sinekli Bakkal, s. 1 42- 143.
97 Kerime Nadir, Günah Bende mi ?, inkılap Kitabevi, İstanbul, 1 939, s. 7

1 61
paketleri açıldığında odada "A ! . . A ! . . A ! . . " diye bir yaygara ko­
par. Büyük hanım, ortanca hanım ve Gülfidan bacı "taklak kı­
lacakmış gibi başlarını altlarına" alırlar:

- Amanın çocuklar ! Çabuk kaldırın , götürü n , gözümüz

görmesin !
Cevdet Efendi kahkahayı atıyor, Memduh bey kih kih gü­
lüyor, Kamerüddin, Suzan, Bedriye ise bir kenara çekilmiş , la­
kırdı yarıştırıyorlardı.
Büyük hanım : (İşte ben böyle mutassıp ve iffetli bir kadı­
nım ! ) der gibi yan gözle Memduh beyi süzüyor, gene boğazı­
nı yırtıyordu.
- Tu ! Kepazeler, ar, haya fıkarası şıllıklar ! Ayol alemde yüz ,
surat kalmamış. Allah aşkına söyleyin, o karılar Müslüman mı
raya mı, yoksa Çıfıt mı? Amma doğrusunu istiyor musunuz,
kabahatin büyüğü bizim saçlı sakallı beyimizde. Çoluğa, çocu­
ğa karşı bu musibetler duvara asılır mı?
Kamerüddin ve Suzan araya girdiler. Avrupa müzelerin­
de, kibar apartımanlarda , bu nevi tabloların en büyük bir sa­
nat eseri telakki edildiğini, ayıp sayılacak ortada hiçbir şey ol­
madığını, hatunların anlayabileceği lisanla söylerlerken, bü­
yük hanım:
- Kabahat bizde değil , okumamışız , cahiliz ! diyerek başı­
nı kaldırdı. 98

Kamerüddin ve Suzan'ın utançla tepki gösteren kadınları sa­

kinleştirip ikna edebilmek için Avrupai ve kibar apartmanları
öne sürmeleri ve bu izah karşısında Büyük Hanım'ın özür di­
lercesine cahilliğinden bahsetmesi ve meselenin çözüme ka­
vuşması, Batılı tabloların evlere giriş saikleri hakkında buraya
kadar söylenenleri doğrular niteliktedir. Tıpkı yaşanacak semt­
lerin yahut evlerin inşasında kullanılacak üslupların tercihinde
olduğu gibi eşyaların seçilişinde ve döşenişinde de eğitim, gör­
gü ve zevkten ziyade heves ve özenti ile beslenen modalar reh­
berdir. Dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise tanzimin­
deki beceriksizliğe rağmen, tespit edilen Batılı, pahalı ve gös-
98 Sennet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 289-290.

1 62
terişli ürünlerin pek çoğunun "Louis Quinze" gibi isimleriy­
le anılmasıdır. Zikredilen her üslubu ve bunların devirlerinde
moda olup olmadığını, moda oldular ise ne denli yaygınlaştık­
larını takip ve tayin etmek neredeyse imkansız olduğu için bu­
rada adlarını sıralamanın anlamı yoktur; ampir ve kübik hariç .
1800- 1830 yıllarında Napolyon dönemi Paris'inde doğmuş
ve oradan dünyaya yayılmış olan ampir, Osmanlı dönemin­
de resmi ve sivil mimaride kullanılmakla birlikte romanlarda
mefruşat üslubu olarak yer alır. Ampirin geçtiği romanlardan
ikisi , Üç 1stanbul ve Cumbadan Ru mbaya dır. Bunlar, hem am­
'

pirle ilgili ansiklopedik bilgiler ihtiva etmeleri hem de birlik­

te ele alındıklarında konu ettikleri zaman dilimine bakıldığın­
da memlekette ampir etkisinin uzun yıllar sürdüğünü göster­
meleri bakımından elverişli eserlerdir. imparatorluk yıllarında
geçen Üç 1stanbul romanında , Hidayet'in konağına iftara giden
Habibullah Efendi'nin, sofaya girdiği anda yaşadığı şaşkınlığı
ve buna yol açan dekoru yazar, şu şekilde aktarır:

Habibullah Efendi , konağın mermer merdivenlerinden, Kara­

bağ halıları üzerinden, dalga dalga yükselen sarığı ile çıkıyor;
merdivenin iki kenarında 8 palmiyenin yeşil kubbeli sütunla­
rından geçti; merdivenin üst başında iki tunç ampir şamdanın
kesilmiş karpuz dilimlerini andıran kısa kollarındaki mumla­
rın yıldızları arasında beyaz sarığı titredi; bu kadar iddialı dö­
şenen bu sofaya şaşmıştı. Yaldızlı tavandan bir Venedik avize­
si, donmuş bir deniz parçası gibi, buzlanarak, ışık ve altın yağ­
murları içinde yerlere sarkıyor; mertabani 4 küp sofanın dört
köşesini sütunlaştırıyor. Hila seccadelerinin havaya karışıp ye­
re vuran renkleriyle parkeler esmer.
Napolyon'un Mısır dönüşünden sonra ortaya çıkan moda­
nın yuvarlak çizgileri ve paslı tunçlarıyla bütün eşya bir hükü­
met kadar resmi.
Mısır kölemenlerinin tunç sarıklı heykelleri koltukların, ka­
nepelerin kollarını ve bacaklarını kucaklıyor; yeşil ipeklere iş­
lenen altın anlar kanatlarını açmış titriyorlar.
Başında sarık, cebinde Voltaire, Amerika' da ketenhelvası sa-

1 63
 tan Habibullah Efendi, büsbütün şaşırdı: Karısını genç ordu
müteahhidiyle Napolyon bu konakta basabilirdi; bu eşyada o
derece Napolyon vardı. 99

Ampir modasının doğum tarihi ve vatanından bahseden an­

latıcı, üsluptan bahsederken "yuvarlak çizgiler" tasvirine baş­
vurur. Aynı şekilde eşyaların tasvirinde geçen yaldızlar, tunç
heykeller, insan ve hayvan figürleri gibi unsurlar, ampir üs­
lubunun önemli özellikleridir. Cumhuriyet yıllarında geçen
Cumbadan Rumbaya'da ise Cemile ve Tahsin Bey'in medeni­
yet hocaları Titanye'nin ampirle ilgili görüşleriyle karşılaşırız.
Kadın, salondaki eşyaları ve tanzimlerini eleştirirken öğrencisi
Cemile'ye ampir hakkında şunları söyler:

İşte ampir şamdan. Görürsün bu ok atan kanatlı, çıplak ada­

mı? Tamam . . . Ne demektir bilirsiniz 'ampir' ? Anlatayım . . .
Çünkü adabı muaşeret bilmek için istuar bilmek te Hazımdır,
yani tarih . . . Ağnatayım: Geçen siyeklıda , Pariz'de , David is­
minde büyük bir ressam vardı. Luisez'in son günlerine doğru
dekoratif sanat biraz daha sade olmuş idi. Sonra o David eski
zamanlar san'atini etüd etmiş, bu ampir stilini düzeltti, güzel­
leştirdi. Akaju üstüne yaldızlı bronz ile süslenerek eşyalar ya­
pıldı. Göresin bak şu koltuk ta ampirdir. lki kolun ahında yal­
dızlı bronz eski zaman kafaları vardır. Napoleon Bonapart bu
stili sever idi. Onun zamanında kabul olmuş bu stil. 1 00

Titanye, Üç Istanbul'dakine benzer şekilde , şamdan ve kol­

tuktaki insan figürlerinden, yaldız ve bronzdan yani ampirin
özelliklerinden, vatanı ve doğum tarihinden bahsederken res­
sam David'in üslup üzerindeki etkisini ve öncekilere kıyasla
ampirin gösterişli bir "stil" olduğunu da anlatır. Böylece erken
Cumhuriyet yıllarında da eşyalar dolayısıyla evlerde tesadüf
edilen gösterişli ampirin yerini, aslında çoktan kübik almıştır.
Sade bir üslup olan kübiğin gösterişle tek alakası ise herhalde
gösteriş meraklılarının eliyle yaygınlaşmasıdır. Ev başlığı altın-

99 Mithat Cemal , Üç lstanbul, s. 58-59.

1 00 Server Bedi , Cumbadan Rumbaya, s. 248.

1 64
da yapı üslubu ele aldığımız kübizm, iç mimariyi de etkilemiş;
kübik üslup , eşya tasarımında ve döşeme biçimlerinde etki­
li bir moda olarak pek çok romanda kendini göstermiştir. Me­
sela Ankara romanında Hakkı Bey'i "Berlin'in veya Paris'in son
mobilya sergi kataloglarındaki eşya resimlerine göre döşenmiş
odalarını, salonlarını herkese ilk gösterdiği günler [de] adeta,
bayramlıklarıyla sevinen bir çocuk" haline getiren şey kübik
evinin kübik mobilyalarıdır:

Birer dişçi sandalyesini andıran koltuklar, birer ameliyat ma­

sasına benzeyen sedirler, bir otomobil içi gibi kanepeler, se­
kiz köşeli masalar, eski zahire ambarlarından hiç farkı olma­
yan büfeler, dresuvarlar, ve nihayet, bütün bunların üzerleri­
ne serpilmiş duran birtakım acayip, korkunç ve ihtilaçlı bib­
lolar; çıplak duvar, çıplak yer. . . ve hepsinin üstünde soğuk bir
01
klinik parıltısı. . . 1

Hakkı Bey'in, eşya seçiminde ve tanziminde Berlin'in veya

Paris'in son mobilya sergi kataloglarından faydalandığına ba­
kılırsa kübiğin, aynı yıllarda Avrupa'da da moda olduğu , düşü­
nülebilir. Diğer taraftan eşyaların tasviri için seçilen sıfatlardan,
anlatıcının bu manzaradan hazzetmediği anlaşılmaktadır. Bu­
rada, Sungur Balta'nın Kübik Palası dolayısıyla kübizmin hangi
bağlamda tartışıldığı hatırlanmalıdır. Yakup Kadri, Halide Edip
gibi yazarların olumsuz değerlendirmelerine rağmen l 930'ların
popüler dergilerindeki iç mekanlar için tasarlanan örneklerde
ve verilen tavsiyelerde , eski dönem mobilyalarının iriliğine ve
aşırılığına karşılık kullanışlılığı, hafifliği, kolay bakımı, süsten
arınmış, sade ve basit geometrik desenleriyle modem mobilya­
lar olarak takdim edilen kübik eşyalar 102 son derece yaygınlaş­
mış; Cumbadan Rumbaya'nın taşralı Tahsin Bey'ini dahi kübik
eşya hevesi sarmıştır.
Taksim'deki apartmana yerleşmeden önce Cemile ve aile­
siyle daireyi gezen Tahsin Bey, genç kızın annesi Asiye Ha-

101 Yakup Kadri, Ankara, s . 1 1 1 .

102 Sibel Bozdoğan, "Modern Yaşamak: Erken Cumhuriyet Kültüründe Kübik
Ev" , s . 3 1 6-3 1 7

1 65
nım'a mutfak ve yatak odalarıyla salonu ayıran kapıyı göste­
rerek "Hanım valide , ( . . . ) , bu taraf sizin, istedüğünüz gibi dö­
şer dayarsınız . Salonları da biz gubik döşetiriz . " 1 03 der. Haki­
katen apartmana yerleştikten sonra satın alınan mobilyaların
ve aksesuarların içinde kübik olanları da vardır. Ancak am­
pirden bahsederken Titanya'nın "Ama yavrum, bu koltuğun
yanına kübik tabure gider [ mi ] hiç? " 1 04 diye söylenmesi Tah­
sin Bey'in tercihinin bilinçli bir zevkten ziyade modanın te­
siriyle şekillendiğini işare t eder. Seçmesini ve tanzim etme­
sini becerebilsin veya beceremesin Tahsin Bey ve benzeri in­
sanlardaki kübik arzusu , kübiğin devrin moda üslubu olma­
sı dolayısıyladır.
Selami lzzet'in Can ım Ayşe isimli romanında Ayşe, modern
kübik bir ev ve modern kübik eşyaların hayalini kurar. Kü­
bik, moderndir. Halit Fahri Ozansoy'un Aşıklar Yolunun Yol­
cuları romanında Tuğrul, balayına Ada'ya gelecek olan arka­
daşı Suphi için kiralayacağı odanın beyaz tül üstüne yeşil fon­
lu ve kübik desenli perdelerini görünce "belli ki son seneler­
de yenileşmiş ! " 1 05 hükmünü verir. Kübik, yenidir. Bu mo­
dernlik ve yenilikle moda olan kübik, sevilerek kullanılmak­
tadır ve bütün etkili ve yaygın modalar gibi lstanbul'da kal­
mamış, Ankara'ya hatta Bursa'ya dahi ulaşmıştır. Fakihe Od­
man'ın Sevgi ve Saygı romanında Sevgi , Bursa'daki evine dön­
düğü zaman nişanlısı tarafından eşyalarının yenilendiğini gö­
rür: "Doktor, bana ait bütün eşyaları baştan başa değiştirmiş­
ti . Yeni halılar, çini sobalar, kübik koltuklar, kütüphaneler ve
yazıhanelerle hele çalışma odam adeta büyük bir alim odasına
benzemişti. " 1 06 Üstelik Sevgi'nin çeyizi de kübik oda takımla­
rı, büfeler ve salon eşyalarından tertip edilmiştir. 1 07 Kübiğin,
Bursa'ya kadar ulaştığını anlatan bu malzemeden üslubun he-
1 03 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 240-24 1 .
1 04 A.g.e. , s . 248.
105 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolcuları, Kanaat Kitabevi , lstanbul,
1 939, s. 96.
1 06 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, Muallim Ahmet Halit Kilaphanesi, lstanbul,
1 935, s. ı ı 5.
107 A.g.e. , s. 137.

1 66
men her döşeme ögesinde kullanıldığı da okunur. Hakikaten
Va-Nü'nun Küçük ilanlar romanında Didar'ın ailesinin evinin
geniş yemek odasını "kübik tarzda abajurlu bir lamba" aydın­
latır. 1 08 Yahut Aşıklar Yolunun Yolcuları romanında Tuğrul ve
Suphi, Suphi'nin şık salonunda "pembe desenli kübik ve ge­
niş divan"da sabah kahvelerini içerler. 1 09 Enver N aci Gök­
şen'in lnan Bana ! romanında Müjgan'ın yatak odasında kü­
..

bik abajurlar, 1 1 0 Mebrure Sami'nin Leylaklar Altında romanın­

da Feriha'nın yatak odasında "içi kitap yerine lavanta şişeleri
ile doldurulmuş raf raf kübik bir etajer" 1 1 1 vardır. Hatta Anka­
ra romanında Hakkı Bey'in yatak odasının "kübik tavanın yu­

varlak halkaları" 1 1 2 dolayısıyla tavan süslemelerinde ve Aka

Gündüz'ün Ben Öldürmedim-Kokain romanında ldil'in tamir­
den geçirilecek bir evden bahsederken duvarlarına "kübik ıs­
tampa" yapılmalı 1 1 3 sözleri dolayısıyla duvar bezemelerinde
dahi kübik üsluba rastlanır.
lç mimarinin ilgi sahasına giren hemen her alanda ve obje­
de tespit edilebilen kübiğin kullanımı, evlerle sınırlı değildir.
Kübik eşyalar, Aşıklar Yolunun Yolcuları romanında Tuğrul'un
gezdiği pansiyon odası örneğinde olduğu gibi işyerlerinde de
kullanılmaktadır. Aynı romanda , Tuğrul'un metresi Sühey­
la'yla rahat buluşabilmek için tuttuğu Beyoğlu'ndaki geniş oda
da kübik mobilyalıdır. 1 1 4 Yine Halit Fahri Ozansoy'un Sulara
Giden Köprü romanında Adnan'ın Beyoğlu'nda manikür yaptır­
dığı hücre kübik desenlidir 1 1 5 yahut Leylaklar Altında romanın­
da Nuran'ın çizimler yaptığı Cavide Terzihanesi'nin salonu al­
çak kübik koltuklu , 1 1 6 Cavide Hanım'ın yazıhanesi ise "duvar-

108 Va-Nu , Küçük llanlar, s. 74.

1 09 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 42.
1 10 Enver Naci Gökşen, inan Bana ! . . , (Ahmed Ihsan Basımevi Ltd . , 1 939) , s. 1 26.
111 Mebrure Sami, Leylaklar Altında, ikbal Kitabevi, İstanbul, 1936, s. 2 1 6.
1 12 Yakup Kadri, Ankara, s. 80.
1 13 Aka Gündüz, Ben ôldünnedim-Kokain, Semih Lütfi - Sühulet Kütüphanesi, İs-
tanbul, t.y . , s. 86.
1 14 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 147.
1 1 5 Halit Fahri Ozansoy, Sulara Giden Köprü, ikbal Kitabevi , İstanbul, 1939, s. 34.
1 1 6 Mebrure Sami, Leylaklar Altında, s. 2 1 3 .

1 67
lar yaldız renginde kübik şekillerle çizgili nefti kağıtlarla kaplı"
ve "aynı renk ve desenler, tavandaki abajuru , siyah tülden per­
deleri de süs [ lemektedir] " 1 1 7

Şark veya eski Türk odası

Toplumun kimi geleneksel unsurlardan hızla uzaklaştığı erken
modernleşme döneminin evlerde hasıl ettiği en garip sonuçlar­
dan biri, şark veya eski Türk odası adıyla anılan mekanlardır.
Üstelik Müslüman Türkler arasında yaygınlaşan egzotik veya
oryantalist bir moda olarak okunabilecek şark veya eski Türk
odalarının gerçek eski Türk odalarıyla neredeyse hiçbir benzer­
liği bulunmamaktadır. Sinekli Bakkal romanında anlatıcı, Da­
hiliye Nazırı Zati Bey'in alafrangalığa özenen yeni zengin evi­
ni tasvir ederken "Hatta Zati Bey'in 'Eski Türk odası' diye öze­
nip , bezenip döşediği oda bile, antikacı Hayım'ın bir köşesine
benziyor. " 1 1 8 diyerek bu durumu ortaya koyar.
Yeni zengin alafrangaların, tıpkı evlerinin Batılı mefruşatla
döşenmiş diğer odalarında olduğu gibi eski Türk odalarında da
bir dükkan manzarası hakimdir. Ancak bu defa dükkan, bir an­
tikacıdır. Çünkü eski veya yeni her bir nesnenin eksikliği his­
sedilen bir şeye tekabül ettiği dünyada eski nesneler diğerleri­
ne göre "soylu " kabul edilmektedir ve sonradan zengin olanlar
"eski yüzyıllarda edinilmiş toplumsal konumun sembolü olan"
eşyalara özel bir ilgi duyarlar. 1 1 9 Bu bağlamda yeni edinilmiş
servetlere soylu bir hava vermek arzusuyla beslenen bu tav­
rın en tipik örneğini, Üç lstanbul romanında Hidayet'in meşhur
şark odasının tam ortasında kaldığı çekişmede görürüz. Hida­
yet öldükten sonra artık çok zengin olan Adnan, adamına her
ne olursa olsun çok sevdiği şark odasını tamamıyla satın alma­
sını söyler. Ancak geç kalmıştır. Çünkü oda, talebelik arkadaşı
Moiz tarafından satın alınmıştır.

1 1 7 A.g.e. ,, s. 214.
1 1 8 Halide Edip, Sinekli Bakkal, s. 143.
1 1 9 Jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, 3 .
basım, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi: 20 14, s. 103- 104.

1 68
 Cumhuriyet yıllarında da devam eden şark veya eski Türk
odası modasının saikleri ve sonuçlan değişmeyecektir. Ankara
romanında anlatıcı, yeni Ankara'nın mimarisinden bahseder­
ken evlerin döşemelerini de söz konusu eder. Selma Hanım'ın
ilk eşi Nazif Bey'in eski bir ahbabı olan Murat Bey'in şeriki bir
müteahhidin evindeki şark salonu da bu şekilde romanda ye­
rini alır. Bütün Yenişehir ahalisinin bir defa olsun görebilmek
için sahibini ziyaret ettiği

Bu şark salonu aydınlığı, renkli bir tepe camından alıyordu .

Altı metre boyunda ve yedi metre eninde bir acem halısı, sedef
kakmalı bir parkenin dörtte üçünü ancak örtebiliyordu .
Bu halının rengine ve nakışlarına göre boyanmış duvarlar
ayrıca türlü boyda ve her biri öbüründen kıymetli ipekten sec­
cadelerle kaplı idi. Oyma rafların ve hücrelerin içi ise, bu şar­
kkarilikle hiç bir münasebeti olmayan ve fakat her biri eski bir
ailenin mezadından alındığı belli olan bir takım vazolar, bib­
lolar ve çanaklarla bezenmişti. Sedir biçiminde geniş ve derin
kanepeler, koltuk ve tabureler yeşil zemin üzerine sırma işle­
meli kumaşlarla kaplanmıştı.
Lakin, bütün bunlar bahsetmek istediğimiz salonda, niha­
yet, herkesin evinde görülebilecek teferrüattandırlar. Müteah­
hidin şark salonu, asıl, her görenin içinde bir defa uzanıp yat­
mak arzusunu duyduğu bir nevi (höcle) ile tamamlanır. Bu
höcle salonun ta dibindeki girintinin içine konulmuş geniş bir
divandan ve bu divanın etrafını çerçeveleyen acayip bir dekor­
dan ibaret olup, salonun öbür kısımlarından bir tül perde ile
ayrılmıştır. Üstü balıkçıl kuşları, geniş yapraklı sunebatları ve
bir takım isimsiz çiçeklerle işlenmiş bu filizli tül perde arka­
sında o dekor adeta feerik bir mahiyet alıyordu. Bir defa, höc­
leyi olduğundan çok daha derin gösteriyor, sonra da perspekti­
fi olan bir tablo veya bir tiyatro sahnesi haline sokuyordu. He­
le, bunun tam ortasından aşağıya doğru sarkan büyük bir ca­
mi kandili kendisine sonradan eklenmiş mozaik camlarıyla
yandığı vakit, insanın ruhunu tatlı ve gizli bir sefahat hülyası­
nın raşeleriyle ürpertiyordu . O vakit, göze, divanın üstündeki

1 69
 renk renk, boy boy ipekli kuştüyü yastıkların her biri bir sev­
gilinin göğsü gibi yumuşak, sıcak ve munis geliyordu . 1 20

Diğerleri gibi gerekli gereksiz , münasebetli münasebetsiz bir

sürü eşyayla doldurulmuş olan salonun şarkkarilikle hiçbir ala­
kası yoktur. Ve yine diğerleri gibi pek çok eşyası, eski ailelerin
mezatlarından satın alınmıştır. Bununla birlikte hemen bütün
unsurlarına kadar ayrıntılı bir şekilde tasvir edilen Şark odası ,
Batılı ressamların tablolarını anımsatır. Hakikatte , Batı menşe­
li olan bu moda , l 9. asırda Avrupalı ressam ve seyyahların Do­
ğu'yu mistisize eden eserlerinin bir sonucudur. 1 21

Dans salonu
Cumhuriyet'le birlikte salgın haline gelen dans tutkusunun ye­
ni yaşam tarzının bir parçası olarak evlerin iç tasarımına yan­
sımasını dans salonlarında buluruz. Aslında, bilhassa 11. Meş­
rutiyet'in hürriyet ortamında eğlence anlayışı ve biçimlerinde­
ki değişim belirginleşirken evlerde düzenlenen bazı toplantı­
larda dans edilmeye başlanmıştır. Dolayısıyla imparatorluk yıl­
larından itibaren evlerde dans edildiğini söylemek mümkün­
dür. Ancak bu durumun, çok dar bir çevrede kaldığı da açık­
tır. Dansın, toplumun hemen her tabakasına yayılarak en basit
bir çay ziyafetinin dahi vazgeçilmez eğlencesi olması Cumhuri­
yet'le gerçekleşir. Aynı dönemde evlerde düzenlenen toplantı­
lar da çoğalacaktır. Böylece evlerde dans etmeye müsait mekan­
lar yaratılması mecburi bir hal alır. Cemal Ataç'ın Bir Kız Böy ­
le Düştü romanında lffe t, asrileşmek arzusuyla bütün hayatını
baştan aşağı değiştiren babasından bahsederken sözü evlerinde
yapılan tadilata getirir:

Evde tadilat yapılması tekarrür etmişti. Odalar misafirlere dar

geliyor, serbest dans edilemiyordu . Bir akşam misafirlerimiz
arasında erkanıharp Kemal ve yüzbaşı bir doktor arkadaşı da
bulunuyordu . Babam bu genç askerlerle de ahbaplığı yoluna

1 20 Yakup Kadri, Ankara, s . 1 10- 1 1 1 .

1 2 1 Handan lnci Elçi, Roman ve Mekdn: Türk Romanında Ev, s . 1 34.

1 70
 koymuştu . O sırada bilvasıta askere müteahhitlik de ediyor,
iyi para kazanıyordu. Bu yeni ahbapları ile o gece bol bol meş­
gul olmuş iyi bir kazanç işini de halletmişti. Söz dansa, eğlen­
ceye geldiği zaman, yan yana ve karşılıklı bulunan üç odanın
bölmeleri kaldırılarak bir salon haline konulması bu gece ka­
rarlaştırılmıştı. Bu fikri ileri süren Kemal, babama, karargahta­
ki erbab neferleri göndererek, iki gün içinde ve masrafsızca bu
işi halledeceğini de ilave etmişti. Ertesi gün inşaata başlandı ve
1 22
birkaç gün içinde salon meydana geldi.

Yeni edinilen eğlence tarzının bir gereği olarak evini tadil

eden, yalnız lffet'in babası değildir. Benzer şekilde Burhan Ca­
hit'in Aşk Bahçesi romanında Sacit'in halası N igar Hanım da
evinin salonunun zeminini danslı toplantılar için parke yaptı­
rır. Ada vapurunda Sacit'le karşılaşan Lale, genç adamı anne­
siyle tanıştırır. Llle'nin annesi, Sacit'e, Nigar Hanım'ın akraba­
sı olup olmadığını sorar. Nigar Hanım, Sacit'in halasıdır. Sacit,
adının geçmesi üzerine halasının eskiden "kaba sofu" olduğu­
nu düşünür. Öyle ki Avrupa'ya giderken gavur memleketine gi­
diyorsun, diye Sacit'e lanet dahi okumuştur. Halbuki şimdi ha­
la hanımın salonunda kadınlı erkekli toplantılar düzenlenmek­
tedir; hatta Sacit, halasının evine son gittiğinde büyük salonun
zemininin parke yaptırıldığını fark etmiştir. 1 2 3
Halihazırda var olan evlerin içinde tadilat yapılarak danslı
eğlencelere mekan hazırlanırken, yeni yapılacaklarda ise evler
daha tanıtım veya proje aşamasındayken bu ihtiyaç göz önün­
de bulundurulur. 1 24 Burhan Cahit'in Sevenler Yolu romanı, bir
davetle başlar. Ahmet Melih Bey ve arkadaşları , kalabalıktan
uzak, tenha bir köşede toplanmış sohbet etmektedirler. Mevzu
kadın erkek ayrımı, yeni düzende kadının yeri ve kadının ha-

1 22 Cemal Ataç, Bir Kız Böyle Düştü, Resimli Ay Basımevi T.L.S . , İstanbul, 1935,
s. 1 04- 1 0 5 .
1 23 Burhan Cahit, Aşk Bahçesi, 3 . baskı, Gayret Kitapevi, İstanbul, 1937, s. 88-89.
1 24 l 930'larda yayımlanan popüler dergilerde ve meslek dergilerinde yer alan ve
dönemin ev yaşamına ilişkin istekleri ve idealleri de okumaya imkan veren ev
tasarımlarının çoğunda dans edilebilecek geniş salonlar, büyük teraslar ya da
düz çatılar bulunmaktadır. (Sibel Bozdoğan, "Modern Yaşamak: Erken Cum­
huriyet Kültüründe Kübik Ev" , s. 3 1 8.)

1 71
yatın neresinde ve nasıl durması gerektiğidir. Mühendis Ragıp,
kadınların yatak odası dışında lüzumsuz mahluklar olduğu­
nu söyler ve tanıdık zenginlerden biri için Büyükdere'de yaptı­
ğı bir villadan bahseder. Günlerce özenerek hazırladığı ve mes­
lek arkadaşlarının da beğendiği villa planı, evsahibinin hanımı­
nın denetimine takılmıştır. Neredeyse üç haftadır mühendis ve
kadın, plan üzerine münakaşa etmektedirler. Kadının plana iti­
raz noktalarından biri dansa müsait, geniş bir salon yapılma­
sı hususudur:

Bu sefer salondan geçilen okuma odasına parmağını doladı .

Okuma odasına ne lüzum var. Orasını salona ilave etmeli. Bir
suare verdiğim zamanlar misafirlerim rahat rahat dans etsin­
ler diye tutturdu . Ben onu düşünmüş, soldaki kış bahçesinin
camekanını sökülüp kaldırılır şekilde hafif ve geniş yapmış­
tım. Bunu da kabul ettirdim. Şimdi verandanın münakaşası­
25
nı yapıyoruz. 1

Anlaşılıyor ki ev sahibinin planda görmek istediği dans et­

meye müsait geniş salon, mühendis tarafından önceden düşü­
nülmüş ve basit bir formülle halledilmiştir. Zira Ragıp, müşte­
rilerinin isteklerini/ihtiyaçlarını öngörebilecek kadar işinin eh­
li bir mühendistir.

Amerikan bar
2 0 . yüzyıl başından itibaren Amerika lehine değişmeye baş­
layan dengelerle birlikte Amerikan yaşam tarzı da erken mo­
dernleşme döneminde toplumun en alt tabakalarına kadar sira­
yet eder. Bilhassa sinema vasıtasıyla gündelik hayata dahil olan
Amerikanvari yaşam tarzının evlerin içindeki en bariz tezahü­
rü ise "Amerikan Bar"lardır. "Lokanta , otel veya evlerde içki
için ayrılmış köşe" 1 26 olarak tanımlanan bara, Mahmut Yesa­
ri'nin Sevda lhtikdrı romanında oda olarak rastlanır. Ferdiye ,
evine davet ettiği arkadaşlarına büyük bir sürpriz hazırlamıştır:

1 2 5 Burhan Cahit, Sevenler Yolu, lnkilab Kitabevi, İstanbul, 1937, s. 10- 1 2.

1 26 Türkçe Sözlük, s. 199.

1 72
 Salonun sağındaki kapı açılınca bir 'Bar Amerikan' görünmüş­
tü. Tezgahın, büfenin, uzun ayaklı iskemlelerin, kenarlarında­
ki küçük masaların, hakiki barlardan hemen hemen hiçbir far­
kı yok gibiydi.
Ferdiye'nin küçük kardeşi Şemsi Refet sırtına beyaz bir ce­
27
ket giymiş, tezgahın arkasında 'barmen'lik ediyordu. 1

Aslında Ferdiye , daveti arkadaşlarına barını göstermek için

düzenlemiştir. Genç kızın umduğu gibi sürpriz , heyecan ve ke­
yifle karşılanır. Gençler içeriye girip yerlerine oturduktan son­
ra aralarında bardan bahsetmeye devam ederler . Azra, Tur­
gut'un koluna girerek sorar:

- Ferdiye'nin bu buluşu güzel değil mi?

- Enfes, Azra Hanım !
Ferdiye, Danyal'a soruyordu :
- Çirkin bulmadınız ya, Beyefendi?
Danyal, hayretinin nev'ini, şeklini cinsini kendi de tayin-
den aciz kalmıştı:
- Bilakis Hanımefendi . . . Çok orijinal bir fikir !
Ferdiye, bir masa üzerinde duran sigara paketini açmıştı:
- Bir sigara almaz mısınız?
Danyal , Ferdiye'nin sigarasını yaktıktan sonra kendi de bir
sigara yaktı:
- Çok şık bir şey olmuş !
Ferdiye , kardeşi 'Barmen' Şemsi Refet'e emretti:
- Hepimize birden kokteyl hazırlamak uzundur. Şimdi
uvertür olarak birer viski ver. . .
Azra, Turgut'u yanına çekiyordu :
- Bu uzun iskemlelere oturmak hoşuma gidiyor! 1 28

Gençlerin takdir dolu sözlerinden, bar olarak dekore edilen

odada vakit geçirmekten keyif aldıkları anlaşılmaktadır. Haki­
katen Ferdiye'nin barı, o yıllarda bütün memleketi istila etmiş
olan barların bir minyatürü gibidir. Ferdiye , Danyal'ın kendisi-

1 27 Mahmut Yesari, Sevda lhtihdn, Remzi Kitaphanesi, lstanbul, 1934, s. 82-83.

1 28 A.g.e. , s. 83-84.

1 73
ni tebrik etmesi üzerine Şişli salonlarının yeni modası hakkın­
da şunlan söyler:

- Şişli salonlarının ekserisinde şimdi böyle 'Bar Ameri­

ken'ler var. Çay, çay: artık kabak tadı verdi. Briç, Poker, Baka­
ra partilerinden, yahut danstan sonra salonun bulanık ağır ha­
vasından kurtulup böyle apayrı bambaşka bir köşeye çekiliver­
mek, ayrı, başka bir distraksiyon oluyor. Uyuşan gevşeyen, yo­
rulan sinirler, zindeleşiyor ! 1 29

Ferdiye , dışarıdaki barların aksine eğlenmek için değil, bila­

kis uzun eğlence saatlerinde kalabalıktan uzaklaşarak biraz
dinlenebilmek ve belki de eğlenceye daha zinde bir biçimde de­
vam edebilmek için, Şişli salonlarında Amerikan Bar'lar yapıl­
maya başlandığını anlatır; ancak aslında genç kızın, evine Ame­
rikan Bar'ı yaptırmaktaki niyeti ve Bar hakkındaki kanaati çok
başkadır. Romanın ilerleyen sayfalarında , aynı gençlerin bu­
lunduğu bir başka davette Ferdiye, Danyal'ı bara sürükleyerek
eşyalarda yaptığı değişiklikleri gösterir.

Ferdiye'nin iman ile sarıldığı bir kanaati vardı: Erkekleri idare

etmek için, evvela onların gözlerini meşgul etmelidir. En ba­
sit, en bayağı, en adi yenilik ve değişiklikler, erkekleri, muha­
kemelerini durduracak kadar oyalayabiliyordu .
Ferdiye'nin tam bir iman ile sarıldığı bu kanaatin peykleri
vardı ki o, açıkça kendi kendine bile itiraftan çekiniyordu . 'Bar
Ameriken' , 'kibar alemi' diye nam alan Şişli salonlarının: Lond­
ra, Paris, Dandy Snoplannın piçi, cenin-i sakıtı yerli cıvık züp­
pelerin özenti soğukluklarından biriydi. Ferdiye bunu biliyor
ve bile bile yapıyordu.
Ferdiye için bu , oynanacak asıl oyuna bir hazırlıktı. Yoksa
misafirleri 'Bar Ameriken'lik 'tipler' değildi. Fakat alaturka iş­
30
ret masası kurup, onun etrafında coşmayı 'banal' buluyordu. 1

Yeni yaptırdığı Amerikan Bar'ından sandalye ve masaları

kaldırarak yerlerine koltuklar koyan Ferdiye , Danyal'ın dik-

1 29 A.g.e. , s . 86.
1 30 A.g.e. , s . 1 14- 1 1 6.

1 74
katini bu değişikliğe çekerek onunla konuşmaya başlar. Genç
kız , erkekleri idare edebilmek için öncelikle onların gözleri­
nin meşgul edilmesi gerektiğine inanmıştır ve mekanın deko­
runda yaptığı değişikliğin, Danyal'ı etkileyeceğini düşünmek­
tedir. Bu hamle vesilesiyle anlatıcı , Ferdiye'nin Amerikan Bar­
lar hakkındaki fikirlerini de satırlara taşır. Amerikan barların
Şişli salonlarının özenti soğukluklanndan biri olduğunu dü­
şünen Ferdiye , bara heves edenleri de hakir görmektedir. Bu­
nunla birlikte genç kız, Amerikan Bar'ın alaturka karşılığı ad­
dettiği işret masasını ve onun etrafında eğlenmeyi de "banal"
bulmaktadır.
Ferdiye'nin "yerli cıvık züppeler" diye andığı Amerikan Bar
sahiplerinden biri de Kübik Palas'ı ile Poyraz köyüne yerleş­
miş olan Tatarcı k romanının Sungur Balta'sıdır. Anlatıcı, Kü­
bik Palas'taki "yemek salonuna bitişik, kapısı deniz üstünde­
ki balkona açılan" 1 3 1 odayı '"Amerikan ban' isimli odanın iki
kapısını da ardına kadar açmıştı. içeride çepçevre yekpare ağır
ve yüksek peykelerin arkasında mor, kırmızı, san külahlı gar­
sonlar arkalarındaki tavana kadar yükselen raflara dizili renga­
renk içki şişelerinden, peykenin üstündeki muhtelif biçimli ve
muhtelif büyüklükteki billur bardak ve kadehlere içki boşal­
tıp misafirlere sunmaya amade duruyordu . " 1 3 2 sözleriyle tas­
vir eder.

1 3 1 Halide Edip, Tatarcık, s. 2 1 2-213.

132 A.g.e. , s . 2 14.

1 75
 A L T i N C i BÖ LÜM
Eğlence ve Moda

Geç Osmanlı Erken Cumhuriyet yıllarında eğlence , mekanları

ve biçimleriyle alafrangalığın, asriliğin, modernliğin, medenili­
ğin veya Batılılaşmanın er meydanı sayılır ve kelimenin telkin
ettiği havailiğin aksine gayet ehemmiyetli bir mesele addedilir­
di. Eğlence modalarını takip etmek, bunların gereklerini eksik­
siz ve hatasız bir şekilde yerine getirmek bireysel bir zevk ve­
ya ilgi yahut hoşça vakit geçirmek arzusu olmaktan çıkmış ve
bir ödev halini almıştı. Ancak eğlencenin yorumlanışı, bireyin
bahsi geçen kavramlardan ne anladığı, anladığını ne kadar iç­
selleştirdiği veya ne ölçüde ve ne şekilde pratiğe döktüğüne
bağlı olarak farklılaşıyor; farklılık ise eğlence etrafında öteden
beri var olan muhafazakar itirazların yanına yenilerini ekleye­
rek eğlenceyi başka bağlamlarda tartışmaya açıyordu. Yıllardır
bitip tükenmeyen eğlence tartışmalarının odağına alkol, uyuş­
turucu, kumar ve fuhuşun eğlence biçimi olarak yaygınlaşma­
sına sebep olan harp zenginleri, sonradan görmeler ve taşralılar
yerleşmişti. Bilhassa harp zenginleri, bütün tüketim kalıplarını
değiştiriyor; varlıklı, modayı takip eden ama mütevazı bir hayat
süren zenginlerden "farklı olarak gösterişli bir yaşam sürmek­
ten çekinmiyor" ve sosyal düzeni temelinden sarsıyorlardı. 1 lş
Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul 'unda Moda ve Kadın, 1918-

1 77
öyle bir hal almıştı ki Batılılaşmanın asıl öncüleri medenileşme­
nin, asrileşmenin yahut alamod hayatın göstergesi sayılan ya­
şam biçimleriyle aralarına mesafe koymak zorunda kalmışlardı.
Şuküfe Nihal'in Yalnız Dönüyorum romanının anlatıcı kahra­
manı Yıldız, memleketi saran bar iptilasından bahsederken "Be­
yoğlu tarafında oturanlar; hatta lstanbul'dakiler bile hiç olmazsa
haftada bir olsun bara gitmeyi Avrupalı gibi yaşamanın birinci
şartı sayıyorlardı. (. . . ) lakin benim beklediğim Avrupalılaşmak,
bu değildi. " 2 der. Kalabalık bir zümrenin severek devam ettiği
ve devam etmeye Avrupalılık gibi değerler atfettiği barlardan,
Yıldız'ın aklında kalanlar "sarhoşluk, teklifsizlik; en açık, baya­
ğı sözlerle flört [ tür] "3 ve pek çok insan, Yıldız gibi düşünmek­
tedir. Ancak hiçbir itiraz, memleketi alamod eğlence mekanları­
nın ve biçimlerinin istilasından koruyamaz. Çünkü eğlencenin
doğal cazibesi bir yana alamod eğlence, bireye ait olduğu veya
olmak istediği sınıfı sergileme imkanı sunmaktadır.
Sonradan kazandıkları servet ile sınıf atlamak isteyenler, asla
veya kısa sürede sahip olamayacakları eğitim, asalet gibi eksik­
likleri para ile ulaşabilecekleri mekanlar ve kolaylıkla değişti­
rebileceklerine inandıkları gündelik yaşam pratikleriyle kapat­
maya çalışırlar. Aka Gündüz'ün Yayla Kızı romanının kahra­
manı Petek'in evlatlığı olduğu Nuri Ağa, bar iptilasına tutulan­
lardandır. Bir gün, durumdan şikayetçi olan karısı Nefise Ha­
nım'ın sitemi üzerine ona "Medeniyet öğren kan ! Barlarda ga­
la gecesi oldu mu , bey, ağa, kim varsa gider," 4 karşılığını verir.
Nuri Ağa'ya göre bara gitmek bireyler arasında bir eşitlik yarat­
maktadır. Nefise Hanım, eşinin bar düşkünlüğünden dertlenir­
ken bundan bahseder. Nuri Ağa, ona inkılaptan sonra "efendi
de, ağa da, bey de hepsi bir oldu" demiştir; ama Nefise Hanım
aynı kanaatte değildir. Kendilerinin esnaf parçası olduklarını
ve efendilere, beylere benzemediklerini söyler. 5 Doğrusu Nu-

1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, lstanbul , 20 14, s. 48.

2 Şuküfe Nihal, Yalnız Dönüyorum, Kenan Basımevi, lstanbul, 1938, s. 1 25.
3 A.g.e.
4 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 88-89.
5 A.g.e., s. 84.

1 78
ri Ağa'nın "medeniyet" ten anladığı da "Medeniyet öğren kan ! "
cümlesindeki "kan" kelimesine takılıp tökezlemiştir.

Eğlence mekanları
Refik Ahmet'in Açlık romanının kahramanı Ahmet Turgut ,
Anadolu'nun ücra bir kasabasında kurulmuş şeker fabrikasının
şehirli müdürüdür. Yılbaşı gecesi evinde bir suare tertip etmeye
karar verir ve bu karar, Ahmet Turgut'un yılbaşını lstanbul'da
geçirmesini bekleyen fabrika muhitinde ve kasabada derin bir
hayret uyandınr. 6 N eden insanlar Ahmet Turgut'un lstanbul'a
gitmesini beklemektedirler yahut neden kasabada kalmayı ter­
cih etmesine bu denli şaşırırlar? Çünkü kasabada ne yılbaşında
gidilebilecek bir mekan ne de İstanbul'da düzenlenen suarele­
rin benzerini bulabilme imkanı vardır. Nitekim İstanbul'da ev­
lere orkestralar çağınlırken Ahmet Turgut'un suaresinde gra­
mofon çalınacaktır. Bununla birlikte Ahmet Turgut'un suaresi,
İstanbul dışında süren eğlence hayatının alamod tarafının bir
örneğidir ve buna benzer başka örnekler de sıralanabilir. An­
cak bunlar, İstanbul'daki eğlencelerle bir tutulamaz ve mese­
le sadece maddi şartlar değildir. Anadolu'da manevi şartlar da
henüz moda eğlence biçimlerine uygun hale gelmemiştir. Fa­
kihe Odman'ın Çiçek ve Güneş romanında Çiçek, katıldığı mu­
allimler balosunun ardından öğretmenlik yaptığı okulun mü­
dürü tarafından balodaki hal ve hareketleri dolayısıyla uyarılır.
Genç kız, balolarda dekolte giyinmenin, dans edip şarap içme­
nin doğal olduğunu ileri sürse de müdür, bunların İstanbul ve
Ankara'da doğal görülebileceğini, Kayseri'de ise ciddi sıkıntıla­
ra yol açacağını söyler. 7
Müdür, haklıdır; ama Ankara'yı İstanbul'la aynı kefeye koy­
ması problemlidir. Çünkü Ankara, yaşamın bütün cephelerin­
de olduğu gibi eğlence hayatında da İstanbul'u takip etmektedir.
Aka Gündüz'ün Yayla Kızı romanının kahramanı Petek, Anka­
ra barlarında çalışmaya başladıktan kısa süre sonra şöhretinin

6 Refik Ahmet Sevengil, Açlık, Vakit Matbaası, lstanbul, 1 9 3 7 , s. 68.

7 Fakihe Odman, Çiçek ve Güneş, Sertel Matbaası, İstanbul , 1 940, s. 57-58.

1 79
artması üzerine Samuel Bensusan tarafından Elhamra'da sahne­
ye çıkması için lstanbul'a götürülür. Mekana ilk gidişinde Pe­
tek'in gözleri kamaşır. Dekoru ve çalışan kadınlanyla Elhamra,
kızı adeta "alıklaş" tınr; çünkü Petek, "Ankara'da bunlann bin­
de birini görme"miştir. 8 Alamod dans havalan da Ankara'ya an­
cak lstanbul'dan sonra ulaşabilmektedir. Yine Aka Gündüz'ün
Ben Öldürmedim-Kokain romanının "Ankara Barlannın Tarihi"
başlıklı birinci bölümünde tango, fokstrot, şimi ve çarlistonun
"lstanbul'un mahdut mıntıkalan [ nda ] " işitildiği o yıllarda An­
kara barlannda hala "çiftetelli, bahriye, minnoş, telgrafın telleri,
Ankara koşması, zeybek, sepetçi oğlu , Yozgat havası, kara kuş,
Çarşamba, yıldız gibi danslar ve havalar [ın] moda" olduğu an­
latılır. 9 Ü stelik bilinç düzeyi değişse de herkes bu durumun far­
kındadır. Server Bedi'nin Yürü Yavrum Yürü romanının kahra­
manı Konyalı Ataullah bile eğlenmek için lstanbul'a gelir. 1 0
Hal böyleyken lstanbul'un bütün semtlerinin asri, Batılı ve­
ya alamod eğlence mekanlarıyla dolu olduğu yahut olabilece­
ği söylenemez . Ben Öldürmedim-Kokain romanında dans ha­
valarından bahisle "mahdut mıntıkalar" diye işaret edilen yer­
ler sayılıdır ve bunlar arasında Beyoğlu ile Büyükada öne çık­
maktadır.

Beyoğlu
19 . asrın son yıllarında "Paris ve Avrupa'ya özgü bir yığın eğ­
lencenin, alafranga konserlerin, ünlü ünsüz şarkıcı ve rakka­
selerin gösteri yeri" 1 1 haline gelen Beyoğlu , "Avrupa kentle­
ri kadar hareketli olmayan, ama yine de Osmanlı lmparatorlu­
ğu'nda eğlence kurumlarına en çok göz yumulan" 1 2 semttir ve

8 Aka Gündüz, Yayla Kızı, inkılap Kitapevi, İstanbul, 1940, 143-44.

9 Aka Gündüz, Ben ôldürmedim-Kohain, Semih Lütfi - Sühulet Kütüphanesi, İs­
tanbul, t.y. , s. 5.
10 Server Bedi, Yürü Yavrum Yürü, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1924.
11 Lewis'ten akı. Vedia Dökmeci - Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğ­
lu, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınlan, İstanbul, 1990, s. 32.
12 Vedia Dökmeci - Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğlu, Türkiye Tu­
ring ve Otomobil Kurumu Yayınlan, İstanbul, 1990, s. 32.

1 80
bu durum, Cumhuriyet'in ilanından sonra da devam eder. Re­
alite edebiyata yansırken pek çok eserde yer alan Beyoğlu'nu
"her yazar, bilgisi, görgüsünce , içerden/dışardan, lehte/aleyhte
ele alır, işler" Ancak "ilginç olan, belki de kaçınılmaz olarak,
yazılanların istisnasız hepsinde Beyoğlu'nun temelde bir 'eğlen­
ce merkezi' olarak ele alınmasıdır. " 1 3 Bu tespite, bir de Beyoğ­
lu'nun farklı hususlarda eğlence hayatını besleyen kaynak ol­
duğu bilgisi eklenmelidir. Mesela Halide Edip'in Yolpalas Ci­
nayeti romanında Bayan Sallabaş, evinde düzenlediği bir eğlen­
ce esnasında , şoförüne Beyoğlu'ndan bir cazbant bulup getir­
mesini emreder. 1 4 Benzer şekilde, evlerde düzenlenen pek çok
toplantının ikram ve servisi Beyoğlu'ndan sağlanır. Burada esas
olan Beyoğlu'nu bir kimlik veya statü merkezi haline getiren
harlan, lokantaları, pastaneleri ve otelleridir. Sermet Muhtar'ın
Harp Zengininin Gelini romanında Suat, Şehzadebaşı'na gitmek
isteyen eşi Lütfi'ye "Ben karışmıyorum, fakat tamamıyla banal­
lıktan hoşlanıyorsun. Çay içeceksen Tokatlıyan var, Lebon var.
insan biraz da muhit arar. Şehzadebaşı ! Ne monde yarabbi ! " 1 5
sözleriyle itiraz ederken Şehzadebaşı'na karşılık Beyoğlu'nun
en gözde yerlerinden Tokatlıyan ve Lebon'u öne sürer. Çünkü
Tokatlıyan ve Lebon, seçkin bir "muhit" tir ve bir mekanı ala­
mod, oraya müdavimliği ise moda haline getiren şey "muhit"
niteliğidir. Bu fikirden hareketle Beyoğlu'nun alamod mekan­
ları Suat'ın sözünü ettiği Tokatlıyan başta olmak üzere Pera Pa­
las, Gardenbar, Taksim Bahçesi, Lebon, Maksim Bar ve Serkl­
doryan olarak sıralanabilir. 1 6

13 Selahattin Özpalabıyıklar, "Türk Edebiyatında Beyoğlu" , Geçmişten Günümü­

ze Beyoglu, le . , Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, İstan­
bul, 2004, s. 7 1 4.
14 Halide Edip , Yolpalas Cinayeti, Muallim Ahmet H a l i t Kitap Evi , lstanbul ,
1 93 7 , s. 2 2 .
15 Serrnet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1 934,
s. 68.
16 Bunların dışında Park Otel (Baha Vefa Karatay) , Son Tango (Siyah Gözler) ,
Başarı Basımevi, Istanbul, 1 939) Cafe Flamme (Fazlı Necip, Külhani Edipler,
Devlet Matbaası, İstanbul, 1 930) , Abdullah Efendi ve Crnyo (Sermet Muhtar,
Harp Zengininin Gelini), Bebek Bahçesi ve Gazinosu (Mahmut Yesari, Aşk Yan­
şı, Isıanbul, Kanaat Kütüphanesi, 1 934) , Belvü-Fenerbahçe (Peride Celal, Sö-

1 81
Tokatlıyan 1 7
Kapalıçarşı'da meşhur bir aşevinin sahibi olan Mıgırdıç Tokat­
lıyan tarafından Ermeni Kilisesi Cemaati'nden kiralanan ar­
sa üzerine inşa edilen1 8 T okatlıyan, 1 9 "kibar ampullerle çevrili,
önü ağır ipek perdeli, içi stil mobilya ile döşeli" lüks bir " Cafe­
Restaurant" olarak 1 894 yılında açılır. 20 Servis aksesuarları Av­
rupa' dan seçilmiş ve markalanmış ; beyaz eşyalarının tamamı
yurtdışından getirtilmiştir. 2 1 Pera Palas'tan sonra Beyoğlu'nun
ikinci büyük oteli olan Tokatlıyan, asansörüyle devrin bütün
konforuna sahip olmakla22 birlikte otelin ilk hali, Avrupa reh­
ber kitaplarında adı geçmeyen basit bir tesisti. 1 909 yılında in­
şası biten yeni Tokatlıyan Oteli ise dünya turizm literatürü­
ne girecek; 23 gösterişli dekorasyonu , lüks salonları, güzel ye­
mekleri, özel imalathanelerinde yapılan çikolata, pasta ve don­
durmalarıyla kısa zamanda şehrin en gözde24 ve Hüseyin Rah­
mi'nin Utanmaz Adam romanında söylediğine bakılırsa "Beyoğ­
lu'nun en kibar" 25 mekanı olarak romanlarda yerini alacaktır.
Tokatlıyan'ın otel kısmı, (Va-Nü'nun ôldüren Kim ? roma­
nında Ramiz'i baştan çıkarmaya çalışan Suriyeli bar artisti Na-
nen Alev , lstanbul, inkılap Kitapevi , 1938) , Moskovit (Yakup Kadri, Sodom ve
Gomore) , Skating Palace (Yakup Kadri, Hüküm Gecesi) da var. Ancak yukarı­
ya en sık tesadüf edilenler alındı.
17 Burada bahis konusu edilecek olan Tokatlıyan, Beyoğlu'ndaki Tokatlıyan'dır.
Sonraki yıllarda açılacak olan Tarabya'daki Tokatlıyan'ın birkaç eserde adı
geçmekle birlikte buraya dair malzemeler, Beyoğlu'ndaki Tokatlıyan'la muka­
yeseye imkan vermeyecek kadar azdır.
18 Çelik Gülersoy, Beyoğlu'nun Yitip Gitmiş Üç Oteli, Çelik Gülersoy Vakfı Yayın­
ları, lstanbul, 1999, s. 49.
19 "Beyoğlu ilçesinde , istiklal Caddesi'nde, Solakzade Sokağı ile Çiçek Pasajı ara­
sındadır." Pelin Aykut, "Tokatlıyan" , Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi,
C:VII, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, lstanbul, 1994, s. 272.
20 Çelik Gülersoy, Beyoğlu'nun Yitip Gitmiş Üç Oteli, s. 50.
21 Pelin Aykut, "Tokatlıyan" , s . 272.
22 Vedia Dökmeci-Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğlu, s. 37.
23 Çelik Gülersoy, Beyoğlu'nun Yitip Gitmiş Üç Oteli, s. 50.
24 Kalburüstü insanların salonlarını doldurduğu Tokatlıyan, her dönem ünlü
yazarların, şairlerin, politikacıların, işadamlarının da uğrak yeri olmuştur. Ve­
dia Dökmeci - Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğlu, s. 52.
25 Hüs� yin Rahmi, Utanmaz Adam, Hilmi Kitaphanesi, lstanbul, 1934, s. 478.

1 82
dire'nin , Tokatlıyan'da bir dairede kalmasını 26 hatırlayalım)
neredeyse hiç boş kalmayan geniş salonları 27 ve bu salonlar­
da düzenlenen balolar, çaylar, düğün ve nişan merasimleri do­
layısıyla eserlere dahil olur. Refik Ahmet'in Çıplaklar roma­
nında, Tokatlıyan'daki bir düğün şöyle tasvir edilir: "Pırıl pı­
rıl tuvaletleriyle göz alan kadınlar, siyah, ciddi , ağır frakla­
rıyla ortalıkta dolaşan ve etraftaki yarı çıplak kadın bolluğu­
nun süs, ipek, koku ve güzellik şaşaasıyla gözleri kamaşan er­
kekler, Tokatlıyan otelinin önde , arkada, yanda, kenarda bu­
lunan bütün salonları açılmış olduğu halde yine hole kadar
taşıyorlardı. " 28 Romanlarda pek çok örneğine rastlanan bu ve
benzeri ibarelerden Tokathyan'ın müşterilerinin kendisi gibi
şık ve alamod, Tokatlıyan'da düzenlenen toplantıların ise yi­
ne otel kadar görkemli olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Nasuhi
Baydar'ın Hayat, Sen Ne Güzelsin romanının kahramanı Süley­
man'ın "danslı çay vaktinde" 29 Tokathyan'a gitmesi veya Ercü­
ment Ekrem'in Beyaz Şemsiyeli romanında Hürmüz'ün aşık­
larından Memduh'un, Tokathyan'ın "hıncahınç kalabalık" bi­
lardo salonunda bir iki karambol seyretmesi 30 gibi örnekler,
mekanda süren eğlence çeşitliliğini göstermektedir. Bununla
birlikte Tokatlıyan'ın eğlence hayatındaki esas rolü yeme iç­
me sektöründedir. Harp Zengininin Gelini romanında Cevdet
Efendi , alafrangalık yolunda kendisine rehberlik eden Kan­
dilzade'nin ısrarıyla öğle yemekleri için Tokatlıyan'a gitme­
ye başlar. Çünkü Tokathyan, cemiyetin önde gelenlerinin bu­
luşma noktasıdır. Ayrıca başlangıçta "Bu kadar ecnebinin , me­
kik dokuduğu yer. Ya hınzır eti varsa ; haydi et getirince, ye­
mesin; ya öbürlerine hınzır yağı katıyorlarsa ; onu da geç, bu­
laşıklar ayrı yıkanacak değil a; bir kabın içinde birbirine karış­
maz mı? 3 1 şüphesiyle Tokatlıyan'a gitmekte tereddüt etmesine

26 Va-Nü, ôldüren Kim ?, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul , 1934, s. 34.

27 Çelik Gülersoy, Beyoglu'nun Yitip Gitmiş Üç Oteli, s. 58-59.
28 Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar, Istanbul, y.y. , 1936, s. 1 58.
29 Nasuhi Baydar, Hayat, Sen Ne Güzelsin, Ulus Basımevi, Ankara, 1 938, s. 46.
30 Ercüment Ekrem Talu , Beyaz Şemsiyeli, s. 265.
31 A.g.e. , s. 1 34- 1 3 5 .

1 83
rağmen Cevdet Efendi de T okatlıyan'ın içeceklerini ve bilhas­
sa camekanını3 2 çok beğenmektedir. Hakikaten bohem hava­
sı, ulaşım kolaylığı, gelip geçeni seyretmeye imkan veren loka­
li, pastane ve lokantasıyla Pera Palas'a dahi yeğlenen33 Tokat­
lıyan, o yıllarda lstanbul'dan ayrı düşenlerin hayallerini süs­
leyecek kadar çok sevilmektedir. Yakup Kadri'nin Hüküm Ge­
cesi romanında Ahmet Kerim, sürgün edildiği Sinop'ta lstan­
bul'u düşünürken gözlerinin önüne gelenlerden biri Tokatlı­
yan'da akşam yemeğidir. 3 4 Tokatlıyan, dışarıya da büfeler ve
sofralar hazırlamakta; tanzim ve servis hizmeti sunmaktadır.
Bu , Tokatlıyan'ı, devrin diğer alamod mekanlarından ayıran
en önemli tarafıdır. Burhan Cahit'in Patron romanında Seviye ,
metresi olduğu Hulusi Bey'in "hususi muş gezileri"nden bah­
sederken geziye çıkılmadan önce Tokatlıyan'dan "büfe" hazır­
latıldığını, söyler. 3 5 Ev toplantılarında da yemek dışarıya ıs­
marlanacaksa Tokatlıyan tercih edilir. Selahattin Enis'in Za­
niyeler romanında yemekli bir eğlence için Tokatlıyan'a haber
verilir ve ertesi gün otomobillerle eve gelen Tokatlıyan'ın gar­
son ve sofracıları, masayı tanzim ederler.3 6 Benzer şekilde Ha­
lide Edip'in Tatarcık romanında Bay Sungur Balta'nın , eşine
düzenlediği isim günü için T okatlıyan'la anlaşmış olduğu gö­
rülür: "Servisi taahhüt eden Tokatlıyan garsonları da mor, kır­
mızı, sarı keten üniformalıydı ve bahçede dolaşırken akşamın
kadife loşluğunda renkli kümelerden koparılmış, harekete ge­
çirilmiş uzun saplı çiçeklere benziyorlardı. "3 7
Tokatlıyan'ın mutfağı sabaha kadar açıktır ve servisi Büyüka­
da'ya kadar ulaşır. Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini ro­
manında içkilerin, yemeklerin ve mezelerin Tokatlıyan'dan ge-

32 Burada bahsi geçen "camekan" , Tokatlıyan'ın caddeye nazır büyük salonunun

camlı bölmesidir. Ön masalarda oturanlar, buradan caddeyi ve gelip geçenleri
seyrederek vakit geçirirler. Çelik Gülersoy, Beyoglu'nun Yitip Gitmiş Üç Oteli,
s. 57-58.
33 Pelin Aykut, "Tokatlıyan" , s. 272.
34 Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, Milliyet Matbaası, lstanbul, 1927, s. 389.
35 Burhan Cahit, Patron, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1935, s. 193.
36 Selahattin Enis, Zdniyeler, s. 2 10.
37 Halide Edip, Tatarcık, Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul, 1 939, s. 2 1 3 .

1 84
tirtildiği bir mecliste ev sahibi gece boyunca T okatlıyan'ı araya­
rak " turfanda meyve, dondurma, İtalyan salamı" ister ve bun­
lar "yarım saat geçmeden , otomobille veya lastik tekerlekli
faytonla" 3 8 eve getirilir. Burhan Cahit'in lhtiyat Zabiti romanın­
da ise Ada'daki bir ziyafette misafirlerin sabaha karşı dondur­
ma istemesi üzerine davet sahibinin T okatlıyan'a telefon ederek
dondurma ısmarladığı ve gün doğmadan dondurmaların geldi­
ği, anlatılır. 3 9

Pera Palas
Batı ekonomisinin lstanbul'a egemen olduğu 1 9 . yüzyılın ikin­
ci yarısında, şehirdeki konforlu otel ve restoran ihtiyacını fark
eden üç İstanbullu Ermeni , 1 879 yılında Pera Palas'ın40 arsa­
sını satın alır. Ancak arsaya ait hisse alım satımları dolayısıy­
la otelin inşasına başlanamaz. O yıllarda ulaşım hattını İstan­
bul'a kadar uzatan Uluslararası Yataklı Vagonlar Şirketi'nin (La
Compagnie Intemationale des Vagons-Lits)41 şehirde kendine ait
bir oteli yoktur ve ekabir müşterilerini Grand Hotel de Luxem­
bourg'a indirmektedir. Zengin kumpanya , Avrupa standartla­
rındaki otel ihtiyacıyla Pera Palas'ın işletmesine ortak olur ve
kısa zamanda otelin inşası tamamlanır. Pera Palas, 1 895 yılında
gösterişli bir törenle hizmete açılır. Açılışından I. Dünya Sava­
şı'na kadar olan dönem, Pera Palas'ın en parlak yıllandır. İmpa­
ratorluğun üst üste girdiği harplerin doğurduğu sefaletin hisse­
dilmediği otel , Batılı konforu ve Şark sarayı atmosferiyle, gerek
İstanbul'daki yerli ve yabancı ricalin gerekse turistlerin ilgisini
çekmektedir. Erken Cumhuriyet yıllarında otelin müşteri sayı­
sında eskiye nispetle belirgin bir azalma görülse de Pera Palas,

38 Sennet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 302.

39 Burhan Cahit, ihtiyat Zabiti, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1 934, s. 302 .

40 Beyoğlu Ilçesinde, Tepebaşı'nda, Meşrutiyet Caddesindedir. Çelik Gülersoy,

" Pera Palas " , Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, C:VI, Kültür Bakanlığı ve
Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994, s. 239.
41 Ekrem Işın, "Modernleşmenin Ufkunda Bir lstanbul Semtinin Anatomisi: Be­
yoğlu" , 1 870 Beyoğlu 2000: Bir Efsanenin Monografisi ("Beyoğlu Müzesi " için
Ôneriler) (Sergi Katalogu), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2000, s. 30.

1 85
düzgün işletmesi ve eğlenceleriyle uzun yıllar boyunca Beyoğ­
lu sahnesinde kalmaya devam edecektir. 42
Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında Mesture Hanım,
kızı Mazlüme'yi , Asım Bey'e "Pera Palas'ın kibar balo geceleri­
nin onda birine gelmez," 43 diyerek şikayet eder. Bu örnekte ol­
duğu gibi pek çok romanda balolarıyla anılan otelin, iş dünya­
sında da önemli bir yeri vardır. Yayla Kızı romanında Köse Da­
yı lakaplı Samuel Bensusan'ı tanıtan anlatıcı, onun, babasından
kalan serveti tükettikten sonra nasıl canla başla çalıştığından,
" Pera Palas otelinin salonlarında ağa düşecek ecnebi sermaye­
darlarını bekleyicilik" 44 yaptığından bahseder.
Pera Palas, Sedat Simavi'nin Fuji-Yama romanında, otel kim­
liğiyle yer alır. Tokyo Sefaret Müsteşarı Haydar Naci Bey , bir
daktilo aramaktadır. Eski bir baba dostu , ona Necile'yi tavsiye
eder. N ecile, Haydar Naci Bey ile görüşmek için Pera Palas'a gi­
der ve henüz uyanmamış olan müsteşarı , "Şam işi sedef kakma­
lı şekilsiz eşyalarla dolu büyük salonda" bekler. 45 Burada an­
latıcının, eşyalarını şekilsiz diyerek beğenmediği büyük salon,
Pera Palas'ı diğer otellerden ayıran ve ekseriyetle güzel bulunan
Şark sarayı atmosferinin bir parçasıdır.

Gardenbar (Garden Petits-Champs)

Tepebaşı Bahçesi'nin içinde olması dolayısıyla Bahçebar adı­
nı alan46 Gardenbar, 1 9 1 1 yılında lstanbul'da açılan ilk mo­
dern bardır. 47 Ercüment Ekrem'in Papeloğlu romanının kahra-

42 Çelik Gülersoy, "Pera Palas" , s. 239-240.

43 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, llhami Fevzi Matbaası, İstanbul, 1928, s. 29.
44 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 134.
45 Sedat Simavi, Fuji-Yama, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1934, s. 3.
46 Vefa Zat, Eski lstanbul Barlan, lletişim Yayınlan, İstanbul, 1 999, s. 69-70.
47 Necdet Sakaoğlu-Nuri Akbayar, Binbir Gün Binbir Gece: Osmanlı'dan Günümü­
ze lstanbul'da Eğlence Hayatı, Creative Yayıncılık, İstanbul, 1999, s. 138. "Bi­
lindiği gibi , bar tabiri özel bir tezgahla (bankoyla) çevrili, her türlü alkollü ve
alkolsüz içkilerin hazırlanıp servise sunulduğu bölüm anlamına geldiği gibi,
bu bölümün de içinde bulunduğu salonun tamamını da ifade eder. Gardenbar
tabiri salonun bütünü için kullanılmış olduğuna göre, bu bar İstanbul barları­
nın ilkidir.

1 86
manı Babıali odacısı Sa tılmış
Efendi , piyangodan büyük bir
ikramiye kazanır. Serve tini
nereye sarf edeceğini bileme­
yen Satılmış E fendi'ye , vergi
katibi lzzetı akıl hocalığı yap­
maya başlar ve iki kafadar her
gece Beyoğlu'na eğlenmeye gi­
derl e r . A n l a tı c ı , bu vesileyle
"Viyanalı yosma lar"48 ile şöh­
ret olmuş Gardenbar'dan bah­
seder:

Dansözlerden , artistlerden
Satılmış'ın ayrıca beğendi­
ği , gözüne kestirdiği hiç
kimse yoktu . Onun için, Lehman hepsini sıraya koymuş , bu
yağlı müşterinin yanına nöbetleşe ve ikişer ikişer gönderiyor­
du.
O tarihlerde Tepebaşı'ndaki Gardenbar, Viyana'da , Peşte'de ,
Berlin'de ağızlarına koyacak lokma bulamayıp, Türk'ün tarih­
lere geçen c ö mertliğinden istifadeye koşan yosmalarla dolu
idi. Mü ttefiklerimiz, eksik olmasınlar, bu cepheden de ve bel­
ki asıl bu cepheden bize yardım ediyorlardı.
(.. .)
Eğlenti yerleri açıp işletmek hususunda , Türkiye'de bir eşi­
ne daha tesadüf edilmemiş olan, Romanya Yahudilerinden
meşhur Lehman bu mebzul vası talar sayesinde , Paris'in en
namdar kafeşantanları ile omuz öpüşebilecek bu Gardenbar'ı
kurmuştu. Vurulmuş askerlerin yaralarını sarmak için adi is­
pirto bulmakta zahmet çekilen bir zamanda , o, sandık san­
dık şampanya yaratıyordu . Ve bu sihirli şarapla para , Garden-

Ancak, gece eğlence hayatında yer alan uluslararası seviyede ve standart­

larda düzenlenmiş olan lstanbul barları için daha uzun yıllar geçmesi gerek­
mektedir. " Vefa Zat, Eslıi lsıanbul Barları, s. 69 .
48 Ercüment Ekrem, Papeloğlu, s. 205 .

1 87
 bar'da, Tanrının gecesi su gibi akardı. 49

İmparatorlukta içkili mekanlar, gayrimüslim azınlıkların te­

kelindeyken kapitülasyonların sağladığı muafiyetlerden yarar­
lanan yabancı uyrukluların bazıları, ekonomide olduğu gibi ge­
ce hayatında da boy göstermeye başlamışlardı. Satılmış Efendi'yi
yardımcısı ve garsonlarla birlikte barın kapısında karşılayıp loca­
sına kadar ona eşlik eden Gardenbar'ın sahibi Lehman , bunlar­
dan biridir. 50 Memleketteki dayanılmaz yoksulluğa karşılık kü­
çük bir zümrenin yaşadığı sefahatin boyutlarını ortaya koymak
isteyen Ercüment Ekrem, mekanda fuhuş yapıldığını da haber
verir. Hatta yazara göre, fuhuş bizzat Lehman tarafından organi­
ze edilmektedir. Bu , hakikaten böyle midir bilinmez; ama mem­
leketlerinde tutunamayan pek çok artist, müzisyen ve dansçının,
o zamanlar lstanbul'u doldurduğu ve bunların eğlence hayatına
kayıtdışı fuhşun da karıştığı gerçektir. Aynca misafir ettiği artist­
ler ve bar kadınlan açısından Gardenbar'ın genellikle nahoş tab­
lolarla romanlara girdiği, söylenmelidir. Etem lzzet'in Beş Hasta
Var romanının kahramanı Belkıs, ailesi tarafından zorla evlendi­
rildiği Mısırlı Cafer Paşa'dan intikam almak için onu aldatmakta,
türlü rezilliklerle küçük düşürmeye çalışmaktadır. Belkıs'ın çı­
kardığı hadiselerden biri, Tokatlıyan'daki bir düğünden arkadaş­
larıyla firar ederek Gardenbar'a gitmesidir.

- Sarhoş . . .
Kelimesinin ifade ettiği mananın bütün hususiyetiyle dans
ediyorduk. Ömrümde bu kadar laubali, taşkın, kayıtsız ve sar­
hoş olduğum zamanı hatırlamıyorum ! Ve neşe, çılgınlık, lau­
bali kayıtsızlığımız adeta sari idi. Salondaki yabancılar ve ar­
tistler de hep birden bize uyrnağa mecbur oldular. Ve bir evin,
bir ailenin tanışığı çocuklar gibi her türlü yabancılık, sakıngan­
lık hislerini atarak göğüs göğse, dudak dudağa, kucak kucağa
verip Gardenbar'ı inletiyor, boyuna şampanya patlatıyorduk.
(...)
Caz artistlerinin nefesleri kesiliyor, kollan yoruluyor, fakat,

49 Ercüment Ekrem, Papeloglu, s. 228-230.

50 Vefa Zat, Eski lsıanbul Barları, 69-7 1 .
s.

1 88
 -Cilt 5
RE S I M L İ ' A Y
Jil'o 9--57
•

Bu senen in yeni dansı

Dolaşmış ipekler ve dalgalar dansı
sol ayağınızla başlayı­
nız . . Sol , sağ, sol hare­
Acaba bu kış yeni ri geri yürümektir.
bir dans var mı?. Dansa aya k larınızı

sağ,
Avrupanın en büyük birleşti rerek bir, iki,
ketlerini tekra r ediniz;
dans muallimlerinden üç adım ilerleyin iz, ve
sonra üç adım da
bu suale şu cevabı ve­
o lan (SANTOFASAN I)
sol, sağ d i ye atınız.
riyor: Bu defa sol ayak a r­

sa ğ eli nize doğru dö­

- Evet bu sene yeni kaya gelır. Tekrar
bi r dans var .. Adı da
(RIVERS ISPIN) d ol a ş­ nünüz ve foks trot

İ pek l e r
mış İ pekler ve Dalga­ adımla r ı le yü rüyünüz,

harnkla riilız
lardır .
ve dalgalar
FOKS TROT yine
en umumi ve en çok dansında

malı ka t i ve n t"Yİlme­
ve dizleriniz d i k dur­

-
oynanan dans olarak

meli�iıı i z . Ayakİannız
kalacaktır. ( Dol a şmış
ipek le r) dansının en bü­
yük alameti fa rikası önde bu l u n ma l ı , \'e bir­
sola dönmek ve bir de­ birine yapışık ol malıd ır .
fada a ltı defa dur­ Da nsa başla rken
maksızın dönmektiı-. aya kla r ı n ı z bi tişi k , ha­
Muntazam adımla iler­ ça k l a rınız bitişik, ağır­
ledikten sonra altı <lafa lık a y a k l a r üzeri nde,
dönünüz. Da nsı bitir­
topuklarda başlaya n ,

tedrici hareket, ağır

mek isted iğiniz zama n
son bir defa dönünüz.
Sonra yürüyerek dans
kafilesi arasına ka rı­
şınız.
(Da lgalar) ı;lansının
alameti fa ri kası da e-
pa rma kları nıza İ n e n
tedrici bir su ra tte bir
sağ elinize doğr� dö­
nünüz. Bu vazıyette ayakta n ötekine nakl­
tekrar üç adım geri etmek cum lelerini ha­
geri Yidiniz, yürüyüşe tırlayınız . .

b i z boyuna birer şampanya kadehi uzatıp b i r vals veya tango­

51
nun ismini bağırıyorduk.

Bununla birlikte Gardenbar'a aileler d e gelir. Server Bedi'nin

Uçurumda Bir Genç Kız romanında Kamile ve arkadaşları , Tür­
kan'ı bir gece Gardenbar'a gö türürler:

5l Etem izze t , Beş Hasıa Var, s. 206- 208 .

1 89
 Sahneye yakın localardan birine oturdular. Numaralar başla­
mıştı. Yarı çıplak bir adam, kollarının üzerindeki bir kadını
havaya kaldırıyordu .
Türkan buraya ilk defa geldiği için, sahneye , salona ve etraf­
taki localara, memnuniyetle korku arasında bölünen karışık
hislerle bakıyordu . Kamile anladı ve onu temin etti . . .
- Korkma ! Fena bir yer değil burası. Meşhur Gardenbar.
Türkan bu ismi işitmişti . Biraz düşününce buraya tanıdığı
ailelerden gelenler olduğunu da hatırladı. 52

Türkan'ın Gardenbar'a geldiğini hatırladığı aileler gibi Hik­

met Şevki'nin Aşk Mahkumu romanının kahramanı İncila ve eşi
Celal de bir akşam yemekten sonra başka bir çiftle buluşarak
Gardenbar'a giderler:

Sefahat, insanları hayat yolunda hırpalayan, temiz his ve duy­

gularından uzaklaştıran en mühim bir kuvvet. Karşıdaki loca­
da duran ellilik kadını genç aşığının kollarında sızarken değil,
evinin bir köşesinde torunlarını severken görmek istiyorum.
Sahnedeki numaralarla pek fazla alakadar olmuştum. Ayak­
kabılarının yırtıkları ile garip bir ses çıkararak dans eden ko­
mik bir erkek hakikaten gülünç . 5 3

Ailelerin varlığı, bardaki sefahati azaltmaz. Öte yandan şahidi

oldukları, lncila'yı rahatsız etse de genç kadın mekandan ayrıl­
mak istemez. Ancak dekoru , ışıklandırması, müziği, akrobatik
gösterileri ile eğlence hayatının en gözde barına ailelerin gidi­
yor olması, Gardenbar'ın adına gölge düşmesini engelleyemez.

Taksim Bahçesi
içerisinde gezinti yollarıyla birbirine bağlanan gazinolar, bü­
fe , teras-bar, kahve , yüksekçe bir orkestra yeri ile bir havuz
ve bunların arasında kenarlara doğru gittikçe yoğunluk kaza-

52 Server Bedi, Uçurumda Bir Genç Kız, İnkılab Kitabevi, İstanbul, 1943, s. 1 27-
1 28.
53 Hikmet Şevki, Aşk Mahkumu, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi, İstanbul ,
1938, s. 1 1 6- 1 1 7.

1 90
nan ağaçlık alanların bulunduğu Taksim Bahçesi, 1 870 yılın­
da düzenlenmiştir. Belediye Bahçesi olarak da bilinir. İngiliz
üslubunda inşa edilen Avrupai bahçe, ufak tefek değişiklikler­
le 20. yüzyıla kadar gelir, ancak Birinci Dünya Savaşı ve sonra­
sındaki yokluk yıllarında bakımsız kalır. 1 939 yılında yeniden
düzenlenerek hizmete açılır ve uzun yıllar lstanbul'un gözde
mekanlarından biri olma özelliğini korur. 54
Taksim Bahçesi, romanlara, sessiz ve tenha köşeleri dolayı­
sıyla daha ziyade çiftlerin baş başa kalabilmek için tercih ettik­
leri bir mekan olarak girer. Selami lzzet'in Dertli Geceler roma­
nında Celil , bir dostuna Taksim Bahçesi'nde tanıştığı bir ka­
dınla başından geçen macerayı hikaye ederken tanışır tanışmaz
anlaştıklarını ve " tamamıyla birbirlerinin olmak" için tenha bir
köşeye çekildiklerini , anlatır. 5 5 Benzer şekilde Server Bedi'nin
Sinema Delisi Kız romanında Sabiha , kendisini meşhur Fran­
sız aktör Andre Roan olarak tanıtan ve yeni çekeceği film için
lstanbul'da olduğunu , filmde oynatacak Türk kızları aradığını
söyleyerek Sabiha'yı baştan çıkarmaya çalışan Sadık'la sık sık
Taksim Bahçesi'nde buluşur. 5 6
Fakihe Odman'ın Sevgi ve Saygı romanında Sevgi'nin fenci
arkadaşlarının tertipledikleri danslı çay 57 gibi özel toplantıla­
rın da düzenlenebildiği Taksim Bahçesi, asıl geç saatlerde baş­
layan eğlenceleri ve gösterileriyle ilgi çekmektedir. Harp Zengi­
ninin Gelini romanında Lütfi ile Suat'ın evlenmelerine aracılık
yapan Madam, evin alafranga yaşam meraklısı küçük kızı Bed­
riye'ye, lstanbul'un en moda mekanlarından olan Taksim Bah­
çesi'nden şu sözlerle bahseder:

- En lüks monde, en elegant societe, koltuklarda oturur.

lçin su istiyoğ, bir double bira al; kamın sıcaktan yanıyoğ; bir
glace söyle . Aparitif içeceksin? Amer, vermout, konyak; hu-

54 Seza Durudoğan, "Taksim Bahçesi'' , Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi,

C:VII, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1 994, s. 1 96.
55 Selami izzet, Dertli Geceler, Orhaniye Matbaası, İstanbul , 1925, s. 4.
56 Server Bedi, S inema Delisi Kız, Semih Lütfi Ma tbaa ve Kitabevi , İstanbul,
1935, s . 7/18 vd.
57 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 31.

1 91
 vardalık edeceksin? Şampanya . Chiqu e , gentille, bijou gibi
dansözleri; poli, charmant, presentable dansörler. Salt bu ka­
dar değil; chanteurler, acrobatelar, prestidijitateurler. " 5 8

Lebon
Beyoğlu'nun seçkin ve meşhur pastanelerinden biri olan Lebon,
19. asnn ikinci yansında hizmet vermeye başlamış ve bu tarih­
ten itibaren uzun yıllar boyunca toplumsal hayatta önemli bir
yere sahip olmuş; 59 müşterileri arasındaki tanınmış şahsiyetler
ve sanatçılar dolayısıyla alamod mekanlardan biri olarak İstan­
bul tarihine geçmiştir. 60 Harp Zengininin Gelini romanında Su­
at'ın eşi Lütfi'ye çay içmek için gitmesini tavsiye ettiği61 Lebon,
bilhassa şık salonunun ambiyansı ile misafirlerini etkilemekte­
dir. Peyami Safa'nın Fatih-Harbiye romanında Neriman, Macit'le
buluştuğu pastanenin "zevkli bir kadın eliyle döşenmiş küçük
bir ev odası gibi; ve baş başa konuşmaya" müsait salonunu her
defasında biraz daha sevip beğenir. Çünkü "pastacı, muhallebi­
ci gibi yerleri daima bir dükkan fikriyle beraber düşünmeğe alı­
şan" Neriman için Lebon'un salonu, yepyeni bir şeydir. 62

Maksim Bar
Çarlık Rusya'sının en meşhur eğlence yerlerinden birinin sa­
hibi olan Frederik Tomas, ihtilalin ardından Moskovalı eşiy­
le birlikte imparatorluğa sığınan siyahi bir Amerikalı'dır. Is­
tanbul'a geldikten kısa bir süre sonra önce Şişli'de bir dansing;
daha sonra Taksim Meydanı'nda Maksim (Maxim)'i açar. Gü­
zel konsomatrisleriyle dönemin en alamod mekanlarından biri
58 Serınet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 93.
59 Haluk Kargı, "Lebon" , Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, C:V, Kültür Ba­
kanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994, s. 200.
60 Vedia Dökmeci - Hale Çıracı , Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğlu, s. 52. Le­
bon Nurullah Berk, Salah Birsel , Sait Faik, Leopold Levy, Oktay Akbal, Ah­
met Hamdi Tanpınar, Burhan Toprak, Sevim Burak, Behçet Necatigil gibi ün­
lü şair, ressam ve yazarların uğrak yeridir.
61 Serınet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1934,
s. 68.
62 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s. 33.

1 92
haline gelen bar, her gece müşterilerle dolup taşmaktadır. To­
mas'ın ölümüyle kapanır ve 1 928 yılında yeniden düzenlene­
rek Yeni Maksim (New Maxim) adıyla tekrar açılır. 63
lhsan Edip'in lncir Ağacı romanında hayır cemiyeti namı­
na tertip edilen maskeli balo 64 gibi eğlencelerin düzenlendiği
Maksim'de, sair günlerde canlı müzik eşliğinde gösteriler su­
nulmakta , sonrasında ise müşteriler dans ederek sabaha ka­
dar eğlenmektedirler. Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore roma­
nında Necdet, Leyla ile aralarında çıkan bir kıskançlık mesele­
si üzerine genç kızın evini terk ederek bir süre sokaklarda dola­
şır. Nihayet Maksim Bar'a giden Necdet, mekana girdiğinde nu­
maralar bitmiş, umumi dans başlamıştır: "Kah aç kalmış bir sü­
rü çakal ulumalannı; kah babası tutmuş bir alay zenci karısının
sayhasını, kah sadece dar bir oluktan akan su seslerini hatırlatır
bir kanşık gürültüde kadınlı erkekli elli altmış kişilik bir insan
kümesi mihaniki bir ahenkle dönüp duruyordu . " 65
Zencilerden oluşan " Ramblers Five" caz beşlisi ve Arjan­
tin tango orkestrasıyla meşhur olan Maksim Bar, lstanbullula­
nn gerçek manada ilk caz müziğini dinledikleri "monden sos­
yetik kabare" olarak kaynaklara geçmiştir. 66 Fatih-Harbiye'de
Neriman, Avrupai ve asri yaşantısıyla kendisinde ilgi uyandı­
ran Macit'le Maksim'e gittiği bir gecenin ertesi sabahı, uyan­
dıktan sonra saatlerce yatağından kalkamaz. Geceye dair hatı­
ralann en ufak teferruatları dahi onu düşündürmektedir: "Bir
zil sesi , çığlıklar ve sıçrayışlar, alkış , damakta acı bir köpük
lezzeti, bir zenci sesiyle daima karışarak hafızaya musallat
olan fokstrot nağmesi ve kulağının içinde mütemadi çalan bir
cazbant. " 67

Serkldoryan (Cerde d'Orient)

63 Vefa Zat, Eski lstanbul Barlan, s. 75-77.

64 ihsan Edip, inci r Ağacı, Savaş Kitabevi, Balıkesir, 1935, s. 65.
65 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 38.
66 Vefa Zat, Eski lstanbul Barlan, s. 77
67 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s. 1 7

1 93
1 882 yılında lngiliz Elçisi Sir Alfred Sandison tarafından başla­
tılan çalışmalar sonucu: diplomat, yönetici ve iş adamlarından
oluşan 30 kurucu üyenin sosyal amaçlarla kurdukları ( Cercl'e
a'Pera) adlı kulüp 1884 yılında ( Cercl'e d'Orient) adını alır ve
aynı yıl, Abraham Paşa tarafından mimar Valloairi'ye yaptırılan
Beyoğlu'ndaki binaya taşınır. 68 Eski Istanbul'da "Serkldoryan"
diye bilinen; Iran, Rusya, Fransa, l talya, Avusturya-Macaristan
ve Almanya büyükelçilerinin başkanlık yaptığı kulübün üyeleri
arasında Osmanlı erkanından Prens Aziz, Cemal, Enver, Talat,
Damat Ferid, Fuad, Prens Said Halim, Prens Mehmet Ali Paşalar
sayılabilir. Birinci Dünya Savaşı yılarında siyasi birtakım hadi­
seler dolayısıyla faaliyetleri yavaşlayan kulübe , Mütareke yılla­
rında işgal kuvvetlerinin üst düzey subayları da devam etmiştir.
Cumhuriyet'in ilanının ardından "Şark Kulübü" anlamına gelen
Fransızca adı, "Büyük Kulüp" olarak değiştirilen mekan, yeni
dönemde de seçkin bir adres olma özelliğini korur. 1 9 7 1 yılın­
da Beyoğlu'ndaki merkezi kapanır ve faaliyetlerini 1 959 yılında
Çiftehavuzlar'da açılan ilk ve tek şubesinde sürdürür. 69
Mithat Cemal'in Üç lstanbul romanında Adnan, Hidayet'in
konağında tanıdığı ataşeneval Naşit'le Serkldoryan'da karşıla­
şır. Adnan, artık çok zengin bir adamdır, Naşit ise her şeyini
kaybetmiştir. lkisi arasında anlatıcının Naşit'i "müsavi dalka­
vuk" olarak adlandırdığı bir ilişki kurulur. '"Bir taksim üç' itti­
hat ve Terakki olan Adnan'ı Naşit kulüpte ilk gördüğü gün, ona
ellerini göstermeden dört elle" sarılır ve "Naşit'in gözleri Ad­
nan'ın yüzünde onun arzularını" gözetmeye başlar. 70 Anlatıcı ,
Adnan'ı zengin eden yıllarda rütbesini, mesleğini v e babasın­
dan kalan parayı kaybeden Naşit'in , elinde avucunda kalanla
"Serkldoryan'da yatıp kalk [ tığını ] " , "çehresini kulübün çerçe­
vesinde göstermeğe" dikkat ettiğini; çünkü kulübün, devrin "iş
avı" aramağa ve "lüzumlu adam" beklemeğe en müsait mekanı
68 (Çevrimiçi) hup://www . buyukkulup. org. tr/kulupTarihcesi .aspx, 26 Eylül
2010.
69 Behzat Üstdiken, " Cerde d'Orient" , Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi,
C : I l , Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994, s. 409.
70 Mithat Cemal, Üç lstanbul, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi, İstanbul,
1938, s. 33 1 .

1 94
olduğunu , söyler. 7 1 Serkldoryan bir şeyler içilip yemek yenen,
kumar oynanan, iş takip edilen seçkin bir buluşma mekanıdır.
Nitekim Adnan, bu hadiseden yıllar sonra servetini kaybederek
karısı Süheyla'nın imkanlarıyla yaşamaya başladığı zaman tek­
rar zengin olmanın hayallerini kurarken "harbiumumide Serkl­
doryan'da bir gün bir dava sahibiyle kahve içerken zengin" ol­
duğunu düşünür. 72

* * *

Lüks ve meşhur otel, pastane , bar gibi işletmelerin hemen

hemen tamamının bulunduğu Beyoğlu'nda hayat, şehrin eğlen­
ce mevsimi olan kışın parlamakta , yazın ise müdavimlerinin
sayfiyelere göçü sebebiyle sönükleşmektedir. Selahattin Enis'in
Zdniyeler romanının kahramanı Fitnat, Konya'ya gelin gitmiş­
tir. İstanbullu olması sebebiyle ahaliden ilgi görmesine ve dü­
zenlenen hemen her toplantıya çağrılmasına rağmen genç ka­
dının aklı, lstanbul'dadır. Havaların soğumaya başlaması üze­
rine ruznamesine "yazın uzak sayfiyelere giden dostlar ve ah­
baplar sonbahara doğru avdet ederek kışı bir arada daha iyi, da­
ha eğlenceli geçirdikleri halde burada kış, insanları evlerin içi­
ne hapseden, meclislere, eğlencelere fasıla veren bir mevsim" 7 3
sözlerini kaydeder. lstanbul'un kışlarına dair bu tespit, Beyoğ­
lu için de geçerlidir.

Büyükada
Mahmut Yesari'nin Bahçemde Bir Gül Açtı romanında, yılın bü­
yük bir kısmını Avrupa'da geçiren Hürrem Hakkı'nın, lstan­
bul'da kardeşinin köşkünde kaldığı zaman Beyoğlu'na yaptı­
ğı kaçamaklardan bahseden anlatıcı, "Fakat yazın Beyoğlu ölü
idi . " 7 4 der. Buna karşılık tabiat güzelliklerinin yanı sıra son

71 A.g.e., s. 332.
72 A.g. e . , s. 459.
73 A.g.e. , s. 33-34.
74 Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi, Is­
tanbul , 1932, s. 234.

1 95
asırda çok imar görmüş, kaşane denmeye yaraşır yazlık köşk­
lerle bezenmiş eski kibar, yeni zengin yatağı Büyükada; çam
korulan, pansiyonlan, otelleri ve gazinolan75 ile yaz aylarında
hayat doludur. Aslında, o yıllarda Kalamış, Suadiye, Yeşilköy
veya Tarabya gibi semtler, hala sayfiye özelliğini korumaktadır.
Ancak bunlann hiçbiri, misafirlerine hem dinlenme hem de eğ­
lenme imkanı veren Büyükada'yla boy ölçüşemez. Burhan Ca­
hit'in Ayten romanında diğer sayfiyeler ile Ada arasındaki fark,
Kalamış örneğiyle ortaya konulur. Romanın kahramanı Hicran,
yazı ailesiyle birlikte Kalamış'ta "asude ve münzevi" geçirirken
meşhur terzihanesinin zengin ve kibar müşterilerinin en ziya­
de toplandıklan yerin Adalar, olduğunu söyler. 76 Kalamış, ses­
siz ve tenhadır. Sayılan diğer semtler de Kalamış'a benzer. Yine
Burhan Cahit'in Gurbet Yolcusu romanında Suat Bey, evli olan
sevgilisiyle gözlerden uzak buluşabilmek için arkadaşlannın ıs­
rarlanna rağmen Ada yerine "spor yapmak, başını dinlemek ba­
hanesiyle" "Bebek'e ve yahut Tarabya'ya" gider. 77
Genellikle sezon boyunca kalınan Büyükada'ya , günübirlik
de gidilir ve bu bir gün, çoğu kez cumadır. Osman Andıç'ın in­
leyen Kalp romanında, Saadet, Ada'ya giderken "günün cuma
olmasına rağmen vapurda kimseler" 7 8 yoktur. Saadet'i şaşırtan
vapurun tenhalığı , az rastlanılır bir durumdur. Rebia Arifin
Kadın Tipleri'nde Sencan'ın cuma günü bindiği vapur, sıkışmış
bir halk kütlesiyle doludur ve anlatıcı, Ada yolculannı şu söz­
lerle tasvir eder:

Karşıda karı koca, yaşlı bir Hanım , belki de kaynana . Üç kü­

çük çocuklarıyla beraber sıkışacak bir yer bulmak ümidiyle et­
rafına bakınıyorlar. ( . . . )
Şurada, iki genç baş başa vermiş, alaylı alaylı işaretlerle gü­
lüşüyorlar. Her şeye gülmek vesilesi bulanlar ne bahtiyardırlar.
Sencan'ın yanı başında gizli gizli sevişen bir çift var. İhtimal

75 Reşat Ekrem Koçu, "Büyükada " , lstanbul Ansiklopedisi, C:VI, lstanbul Ansik-
lopedisi ve Neşriyat, lstanbul, 1963, s. 3 1 90.
76 Burhan Cahit, Ayten, Burhan Cahit ve Şürekası Matbaası, lstanbul, 1927, s. 54.
77 Burhan Cahil, Gurbet Yolcusu, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1 934, s. 108.
78 Osman Andıç, inleyen Kalp, Antalya Basımevi, 1938, s. 37-38.

1 96
 iki nişanlıdır . Kulağına çarpan kelimelerden duygularını , teş­
rih müsabakası yapıyorlar.
Daha ötede itişe n , kakışan bir halk, mü temadiyen birbiri­
ne sokuluyor . insan seli, durmuyor, akıyor akıyordu . Elinde
simidini kemiren çocuk, kolunu indiremiyor, paketi kolunda
tutan hanım mengeneye kıstırılmış gibi :
- Ay boğulacağım, niye bindik bu vapura? Sözde eğlence . . .
işkence ! . . işte paket de sıyrıldı , gitti . Al alabilirsen? . 79.

"Taze çam kokusunun sihrinde , eğlence düşünmeyerek, ta­

biatla baş başa kalmak isteyen" Sencan, Ada'da birkaç gün ka­
lacaktır. Ancak bazen günübirlik niyetiyle Ada'ya gidip bütün
hafta sonu orada kalanlar da vardır. Ercüment Ekrem'in Be­
yaz Şemsiyeli romanının son bölümünde anlatıcı; tabiatı, hal­
kı, eğlencesi, gece ve gündüz halleri ile Büyükada'dan bahse­
der. Ada'da görünen meşhur simalardan biri "cumaları, akşa­
ma dönmek niyetiyle gelip de , pazartesiden evvel Ada'nın cazi­
besinden kurtulamayan Süleyman Nesib" tir. 80 Servet-i Fünün
şairinin bu günlerde nerede kaldığını, anlatıcı söylemez ; ama

79 Rebia Arif, Kadın Tipleri, Semih Lütfi Bitik ve Basım Evi, lstanbul, 1935, s. 22-23.
80 Ercüment Ekrem Talu , Beyaz Semsiyeli , s. 4 1 8-4 1 9 .

1 97
Sencan, otele inecektir. 8 1
Otel, yalnızca, birkaç günlüğüne Ada'ya gelenlerin terci­
hi değildir. Bazıları, bütün bir yazı otelde geçirir. Mesela Ha­
lit Fahri'nin Sulara Giden Köprü romanında Adnan'ın arkadaşı
N eriman, yaz boyunca otelde kalır. 82 Ancak, herkes otel haya­
tını sevmez yahut otel hayatı bir süre sonra sıkıcı veya yorucu
bir hal almaya başlayabilir. Selahattin Enis'in Zaniyeler roma­
nında Fitnat ile aşığı Mükerrem, otel hayatından bıktıkları için
bir köşke çıkarlar. 83 Bazıları , Ada'ya geçmeden önce köşkleri­
ni kiralar. Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri romanında Dürda­
ne , arkadaşlarına, banker Rozbah ailesinin Büyükada'da köşk
kiraladıklarından bahseder. 84 Niyazi Durusoy'un Bağlar Ara­
sından romanında da Necla ve eşi Bülent, balayını geçirdikle­
ri Ada'da, küçük bir köşkte otururlar. 85 Ada'da ev sahibi olma­
yanların kaldıkları yerlerin sonuncusu , pansiyonlardır. Halit
Fahri'nin Aşıklar Yolunun Yolcuları romanında Tuğrul, arkada­
şı Suphi'ye balayı için, beyaz tül üstüne yeşil fonlu ve kübik de­
senli perdeleriyle "belli ki son senelerde yenileşmiş" bir pansi­
yon odası kiralar. 86
Son iki romanda sözü edilen yeni evli çiftlerin balayı için
Ada'yı tercih etmelerinin sebebi , Ada'nın coğrafi özelliklerinin
ve doğal güzelliklerinin yarattığı eşsiz atmosferdir. Ada , bekar
veya evli bütün çiftleri kendine çeker. Ercüment Ekrem Ta­
lu'nun Beyaz Şemsiyeli romanında anlatıcının, gezinti yerlerini
sıralarken "Birbirlerine söyleyecek tatlı sözü olanlar çamlıkların
kuytuluğunu arıyor, yahut ki Aşıklar Yolu'nun tenhalığından is­
tifade ediyorlardı. " 87 diye andığı çiftlerin hemen herkes farkın­
dadır ve onları rahatsız yahut mahcup etmemek için birtakım
tedbirler alınır. Aşıklar Yolunun Yolcuları romanında Tuğrul'un,
81 Rebia Arif, Kadın Tipleri, s. 23.
82 Halit Fahri Ozansoy, Sulara Giden Köprü, s. 88.
83 Selılhattin Enis, Zdniyeler, s. 137.
84 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 74-75.
85 Niyazi Durusoy, Baglar Arasından, s. 7 1 .
86 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolcuları, Kanaat Kitabevi , İstanbul,
1939, s. 96.
87 Ercüment Ekrem Talu, Beyaz Şemsiyeli, s. 4 1 8-4 19.

1 98
Aşıklar Yolu'nda yürüyüşe çıktığı gazeteci dostu "sessiz gecenin
ve karanlık çamların arasında bir ıslık öttür"ür ve "Islık kime? "
diye soran Tuğrul'a "Enişten gibi geceleri çamlıkta çift gezenle­
re . . . hiç olmazsa çabuk sıvışırlar yahu ! "88 cevabını verir. Ada'da
izlenen aşıkların halleri, daha vapurdayken başlar. M. Turhan'ın
Kadın Avcısı romanında anlatıcı, Süruri Bey ve Nadire Hanım'ın
Ada'ya gidişlerinden bahisle şunları söyler:

Munis güneş, hafif rüzgar, sakin deniz ve şen yolcular, ay­

rı ayrı hoşlarına gidiyordu . Daha Sarayburnu'nu geçer geç­
mez, yekdiğerinin içine girmek, tek vücut olmak istiyorlar­
mış gibi sımsıkı yaklaşmışlar, yanlarında ve karşılarında bu­
lunanları unu tmuşlardı. Diğe r yolcuların da çoğu aynı vazi­
yette idi. Şuraya, buraya kurulan gramofonların gürültüsü ol­
masa , bütün vapurda kulaktan kulağa aşk fısıldandığı işitile­
bilirdi. Türk ve gayri Türk yüzlerce çiftler, son kelimesi çam­
larda , pansiyonlarda , otellerde söylenecek olan aynı hikaye­
yi konuşuyorlardı !
Güzel lstanbul'un en güzel deniz yolculuğu şüphe yok ki
Ada'lara gidip geliştir. [.. ]
. Fakat Ada yolcularından hemen
hiçbiri , bu güzel şeylerle alakadar olmaz. Onlar ekseriyet­
le aşklarını düşünürler, aşklarını konuşurlar. Aşık olmayan­
lar ise yanı başlarındakileri ve karşılarındakileri dinlemekten
89
aman bulup manzaradaki güzellikleri seyredemezler.

Aşıkların halleri gibi Ada'nın güzelliği de daha gidiş yolunda

başlar. Burhan Cahit'in Sevenler Yolu romanında Rıza Sedat, ar­
kadaşlarına baskın vermek için kışın ortasında alem yaptıkla­
rı Ada'ya gider. Rıza Sedat'ı karşılayan Nazım Cemal "Bir aralık
mavi gök bile göründü. Zorla iki araba bulduk. Çamlara gittik.
Adanın bu kış manzarası ne güzeldir bilsen ! " 90 sözleriyle kuru
soğuğa rağmen eğlendiklerinden bahseder. Yani Ada, kışın da
misafir ağırlamaktadır; ama elbette Ada'ya olan rağbet, vapur
yolculuğunu bile güzelleştiren havaların sıcaklığıyla beraber

88 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 1 1 2.

89 M. Turhan, Kadın Avcısı, s. 262-263 .
90 Burhan Cahit, Sevenler Yolu, s. 1 1 6.

1 99
artar. Beyaz Şemsiyeli romanının son bölümünde, o yaz, şehir­
de hüküm süren siyasi baskıdan bunalan insanların biraz nefes
alabilmek için, "beyaz ve mor salkımlar, iri çiçekli Sakız yase­
minleri , rengarenk güller, orkideler, fuller, zülfüaruslar pıtrak
gibi açmış, bilhassa geceleri insanı çılgın eden, karışık ve latif
bir koku [ larla ] " 9 1 dolu Ada'ya kaçışları anlatılır. 92 Gündüz ha­
vanın bunaltıcı sıcağından dolayı uykuya dalan Ada' da hareket­
lilik ve eğlence, akşam serinliğiyle başlarken insan kalabalığı­
nın içinde ilham arayan sanatkarlar da dolaşmaktadır:

Sepet arabalar, kumla, dümdüz yollardan Dil'e , Diyaskelos'a,

Yorguli'ye , Ayanikola'ya , Hıristos'a, Büyük ve Küçük Tur'a ka­
dınlı, erkekli, hepsi de pürneşe pürheyecan bir insan kalaba­
lığı taşıyordu .
Güneş 'Nizam' tarafını daimi tesiri altında bulundurduğu
için gölge ve serinlik arayan halk 'Maden' cihetini tercih edi­
yor, araba gezintisinden hoşlanmayanlar orada piyasaya çıkı­
yordu .
Birbirlerine söyleyecek tatlı sözü olanlar çamlıkların kuytu­
luğunu arıyor, yahut ki Aşıklar Yolu'nun tenhalığından istifa­
de ediyorlardı.
Edebiyat ve şiir müntesibleri öteden beri bu cennet gibi ye­
re ilham aramağa gelirlerdi . O yaz da, birçokları orada görülü­
yordu. San sakalı , nezih ve vakur siması, zarif kıyafeti ve daimi
elemi ile Üstat Recaizade Ekrem, mütebessim ve sevimli çeh­
resiyle Uşşakizade Halit Ziya, bahriye mülazimi üniformasının
bir türlü heybetlendiremediği kısacık boyu ile 'Eylül' muhar­
riri Mehmet Rauf, her rastladığı kadına vere vere tükenmedi­
ği gönlünün ıstıraplarını şiire tahvil eden şair Celal, diplomat­
lıkla şairlik arasında mütehayyir yaşayan Ali Ferruh, cumaları,

91 Ercüment Ekrem Talu , Beyaz Şemsiyeli, s . 4 1 8-4 19.

92 Büyükada'nın çiçekleri lstanbul'da da meşhurdur. Reşat Ekrem, İstanbul An­
siklopedisinin "Büyükada" maddesinde lstanbul'daki pazarlara çiçek yetişti­
ren bahçelerini sıralar: "Büyükada'nın İstanbul çiçek pazarlarına güzel çiçek­
ler yetiştiren bahçeleri vardır, en namlıları şunlardır: Ayios Nikolaos Bostanı
çiçek bahçesi, Yörükali Çiçek Bahçesi, lsatepe, eski Hristos Çiçek Bahçesi , Se­
feroğlu Çiçek Bahçesi, eski Kostaki yeni adı ile Gavrios( ? ) Çiçek Bahçesi . . .
Reşat Ekrem Koçu , "Büyükada" , s . 3 192.

200
 akşama dönmek niyetiyle gelip de, pazartesiden evvel Ada'nın
cazibesinden kurtulamayan Süleyman Nesib . . . burada esmekte
olan nisbi hürriyet havasından müstefid oluyorlardı. " 93

1939 yılında neşredilen romanın vaka zamanı imparatorluk

yıllandır ve yazar, insan ilişkileri ve eğlence hayatı çerçevesin­
de Ada'nın eski ve yeni halini kıyaslar.

O vakitler, Adalar, bugünkü gibi Kozmopolit kalabalığın hü­

cumuna uğramamıştı. Vapur saatlerinde iskele başına topla­
nan insanlar hep birbirlerini tanır, selamlaşırlardı. Büyüka­
da'nın sakinleri aynı ailenin efradı gibi idiler. Ayayorgi manas­
tırının papazı, hukema-i ulemadan doktor Şemsi Molla Beyin
candan dostu idi. Adalılar arasında samimi, gillügişsiz, candan
bir münasebet vardı. Biri hastalansa , herkes hatırını sormağa,
yardımda bulunmağa koşardı.
Ruhu hasta , kalbi yaralı, maneviyatı sükuna muhtaç, kala­
balıktan, dedikodudan kaçan kimseler için burası, bu muhit
en münasip yerdi. Tabiat eşsiz güzelliği ile Ada'nın örtülü hu­
susiyet ve meziyetlerini ikmal ediyordu.
Hele mehtap ne latif, başka yerlerdeki güzelliğinden ne ka­
dar farklı idi ! Bu sözlerime şimdi belki gülecekler bulunur. Fa­
kat onları temin ederim ki bundan otuz, kırk sene evvelki Ada
mehtabı ile bugünkünün arasında fark vardır. O zaman, bu­
nu seyre çıkanlar tabiatın mahasini önünde hürmetle, huşu
ile eğilmesini, susarak temaşa etmesini bilen hisli insanlardı.
Yüksek perdeden hiçbir kahkaha, hiçbir çığlık, hiçbir caz­
band gürültüsü , hiçbir zirzop narası, mehtabın azametini ih­
lale cür'et etmezdi. lçten coşan duygular o pürazamet güzelli­
ğin karşısında gene içe sindirilir, pek gözün ucundan fışkırı­
veren bir damla yaş, dudakların arasından bir dua gibi fısılda­
nan bir itiraf, mısra, tatlı bir iniltiyi andıran hafif bir nağme ile
ifade edilir.
Birbirlerini sayan insanlar, tabiatı da, birbirlerinin ulvi duy­
gularını da sayarlardı. 94

93 Ercüment Ekrem Talu, Beyaz Şemsiyeli, s. 418-4 19.

94 Ag.e. , s . 420.

201
 Farklı cepheleriyle Ada'mn mevzubahis edildiği bu geniş
parçada, türlü seyirlerin meşhur mahalleri de sıralanır: Dil, Di­
yaskelos, Yorguli, Ayanikola, Hıristos, Nizam, Maden ve Aşık­
lar Yolu . Tabiatın bu eşsiz köşelerinde kendini bilen insan­
lar, birbirlerini rahatsız etmeden, Ada'ya has eğlencelerle sa­
bahlamaktadırlar. Araba yahut eşeklerle çıkılan Büyük ve Kü­
çük Tur, yaya piyasaları, mehtap seyirleri şehirdeki ekser gün­
lerin aksine akşam canlanan hayatı neşe ve heyecana boğar.
Bilhassa Büyük ve Küçük Tur adını alan seyirlere, pek çok ro­
manda rastlanır. Mesela Va-Nü'nun Ebenin Hatıratı romanın­
da Ebe Hanım, başından geçen hadiselerin birini hikaye etme­
ye , bir yaz günü Büyükada'da iskelenin yanındaki gazinolar­
dan birinde oturmuş eşekle büyük tura çıkmak için arkadaşla­
rının gelmesini beklediğini söyleyerek başlar. 95 Üstelik bu eğ­
lence biçimi, sonraki yıllarda da devam edecektir. Halit Fah­
ri Ozansoy'un Büyükada'da geçen Aşıklar Yolunun Yolculan ro­
manında sözü edilen eğlencelerin en sevilenlerinden biri, meh­
tapta yapılan seyirlerdir ve Büyük96 veya Küçük97 tur için ara­
baların, önceden çağrıldığı görülür ki bu , yazın Ada nüfusu­
nun ne denli arttığını ve arabayla seyre olan talebin yoğunlu­
ğunu ortaya koyar.
Zaman, turların veya yaya piyasalarının modasını geçirme­
miştir. Ancak eğlence anlayışı değişirken var olanlara yenile­
ri eklenmiş, Ercüment Ekrem'in Beyaz. Şemsiyeli'de şikayet etti­
ği "cazbant gürültüsü" Ada'yı sarmıştır. Cazbantların çaldıkla­
rı alamod dans havalarını Ercüment Ekrem, "gürültü" diye an­
sa da bu müzik, pek çok insanı coşkuyla eğlendirmektedir ve
plajlarda dahi dinlenmektedir. Aşıklar Yolunun Yolculan roma­
nında Tuğrul'un

Plaj , bu sabah, akşamki fırtınaya rağmen, denizi ve kumluğu

dolduran kadın, erkek ve sayısız çocuk kalabalığıyla, sahilde
yan çıplak insanların toplandığı acayip bir miting yerine dön-

95 Va-Nü, Ebenin Hatıratı, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1929, s. 59.

96 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolcuları, s. 87.
97 A.g.e. , s. 254.

202
 müştü . Hemen bütün kibar Ada halkı , tanınmış çehreleriy­
le göze çarpıyordu . Doğrusu vaktiyle , bu yeni plaj kurulma­
dan evvel, Yörükali'de hiç bu kadar kalabalık görmemiştim. " 98

diyerek tasvirine başladığı Yörükali plajının eski adı Yorgoli'dir

ve imparatorluk yıllarında kadın ve erkek deniz hamamlarının
yan yana bulunduğu plaj , 1 936 senesinde Adalan Güzelleştir­
me Cemiyeti tarafından inşa edilmiştir. 99 Soyunma kabinleri­
nin bulunduğu plaj da , kalabalığın uğultusunu bastıracak denli
yüksek sesli bir radyo çalınmakta ve seyredenlere sahil ayrı de­
niz ayn tablolar sunmaktadır. Sahili ve denizi yüzenlerden ve­
ya güneşlenenlerden çok çeşitli oyunlarla eğlenenler, dediko­
du yapanlar veya dünyayı gözü görmeyen sevgililer doldurur.

Hakikaten ne alemmiş bu plaj ! Şurada delikanlılarla çocukla­

rın Mösyö jak diye çağırdıkları gözlüklü , çopur suratlı , orta
yaşlı bir adam kocaman lastik bir topu rasgele karşısındakile­
re fırlatıyor, topu tutamayanlara kızıp söyleniyor, hele kahka­
ha ile gülenlere bozuk Fransızcasıyla avazı çıktığı kadar gürlü­
yordu . Biraz ötede, alnının üstünden gözlerine mukavva çer­
çeveli ve mika camlı bir güneşlik geçirmiş olan uzun boylu , es­
mer bir genç, kendisi gibi yüzüstü uzanıp, elleriyle, ıslaklıktan
içi pelte haline gelmiş kumları karıştıran biz kızla pek derin ve
hararetli bir sohbete dalmış görünüyordu . Daha ötede de, ka­
dın erkek oldukça kalabalık bir dost meclisinin sürekli kahka­
halarından, denize dalmadan evvel haftanın Ada dedikoduları­
na daldıkları anlaşılıyordu . Bilhassa uzakta bir kadınla bir er­
keğe bakarak gülüşüyorlardı. Belli ki orada yeni bir aşk mace­
rasının dumanı tütüyordu .
(...)
Denize gelince, orası da, yüzenler, top oynayanlar, birbirle­
rine avuç avuç su atanlar ve yengeç gibi birbirlerini kovalayan­
larla allak bullak olmuştu. Bir iki sandal bu kalabalığın arasın­
da dolaşıyor ve kafasını küreklere çarpmamak için denizdeki-

98 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 7 1 -73.

99 Reşat Ekrem Koçu, "Büyükada Yürükali Plajı" , lstanbul Ansiklopedisi, C:VI, İs­
tanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, lstanbul, 1963, s. 3 2 1 2 .

203
 lerin telaşlı atılışları görülüyor, bağırışları işitiliyordu. 1 00

Aynı yıllarda Ada'nın eğlence hayatı, şehrin en moda eğlen­

celeri olan çaylar, danslı yemekler ve balolarla renklenmiştir.
Meliha Avni'nin Bir Gecenin Sabahı romanında, gençlerin ken­
di aralannda çaylar düzenledikleri görülür. Yetişkinlerin çayla­
n gibi adı çay olan ama çaydan ziyade hatta belki de sadece iç­
kinin tüketildiği bu toplantıların, düzenlenme niyeti de farklı­
dır ve saatler ilerledikçe işler çığırından çıkarak eğlence bam­
başka bir mecraya dökülür. Bazen av yakalamak bazen yakala­
nan bir avla hoşça vakit geçirmek için düzenlenen çaylarda ço­
ğu defa en namuslu zannedilen aile kızlarının aslında bir hiç ol­
duğuna şahit olunur. Dedikodular, çekişmeler, türlü oyunlarla
geçen çayların ilkinde eşler bulunur, ikincisine damlı kavalye­
li olarak gidilir ve ardı ardına içilen kadehlerle kalpleri kızışan,
cazbandın rüyalı havalan ile mest olan çiftler birbirine kement
olup sabaha kadar söyleşirler. 1 01
Çayların neşe kaynaklarından biri içki, diğeri danstır. Çün­
kü dans iptilası , Ada'yı ve onun küçüklü büyüklü mekanları­
nı da sarmıştır. Mesela Fakihe Odman'ın Sevgi ve Saygı roma­
nında Sevgi, Ada'da akşamlarını gazinonun cazbandına uya­
rak dans etmekle geçirirken 1 02 Va-Nü'nun Seni Satın Aldım ro­
manında Selma ve Selim Baha'nın ekseriya gittikleri Yat Ku­
lübü'nde de "danslı yemekler" düzenlenmektedir. 1 03 Kulüp­
te , balolar da tertip edilir. Aşıklar Yolunun Yolcuları romanında
"Kulüpte bir emrihayır menfaatine" verilen balonun, gece ya­
rısından sonra "iki saattir tam bir neşeye kavuşamayışının hın­
cını çıkarmak istiyormuş gibi asıl şimdi coşmuş [ olduğu ] ve
bu anda bahçeden, bütün kapılan açık ve apaydınlık içerideki
salona geçen cazbandın duvarlarda akisler yaparak daha fazla
gürleyen uğultusu , derinden derine şampanyaların patlayışı ve
kahkahaların çınlayışı ile asıl şimdi gülüp eğlenilebilecek bir

1 00 A.g.e. 7 1 -73.
101 Meliha Avni, Bir Gecenin Sabahı, Marifet Matbaası, İstanbul, 1933, s. 49-50.
102 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 162.
103 Va-Nü, Seni Satın Aldım, lnkılab Kitabevi, lstanbul, 1 938, s. 88-89 .

204
toplantı" 1 04 haline geldiği anlatılır. Balonun sosyal kimliğine,
davetlilerinin devamlı dans etmesine, hatta o turanların diğer­
leri hakkında yaptığı dedikoduya bakarak bu balonun şehirde­
kilerden belki de tek farkının mekanı olduğu söylenebilir. Üs­
telik sayfiyede olmasına rağmen insanların giyim kuşanılan,
balo adabına uygun bir biçimde abiyedir. Tuğrul, bir bankada
az maaşlı bir memur olan gençten "demin dansta Daver ağabe­
yimle Necla'nın iki ağızdan işittiklerine göre bu delikanlı bu
akşam buraya mutlaka fraklı gelmek istediğinden lstanbul'daki
bir dostundan sırtındaki frakı iğreti almış, onun için böyle to­
puklarına kadar bu elbisenin çuval gibi içine gömülmüştü . " 1 05
diye bahseder. Genç banka memuru , umduğu sonucu elde
edememiştir, ama onun bu hususta gösterdiği özen ve gayret
önemlidir. Ve kılık kıyafete gösterilen özen, sadece genç me­
mura yahut balo gecelerine has bir davranış değildir. Sevgi ve
Saygı romanında Sevgi, yazı Ada'da geçirmeye karar verdikten
sonrasıyla ilgili olarak hatıra defterine , "Bugünlerde halam­
la ikimiz öyle bir ada hazırlığı yapıyoruz ki . . . Çeşit çeşit rop­
lar diktiriyoruz, açık ve rahat pabuçlar alıyoruz, vitrinlerdeki
şık mayoları seyre dalıyoruz . . . Her günümüz böyle hazırlıkla
geçiyor. . . " 1 06 cümlelerini kaydeder. Bu masraflı hazırlık boşa
gitmeyecektir. Aşıklar Yolunun Yol c uları nda anlatılan Yörüka­
'

li plajındaki kadınların son moda şık mayolarından 1 07 Ada'nın

sahillerinde dahi kılık kıyafet modasının sıkı sıkıya takip edil­
diği anlaşılmaktadır. Hatta modaya duyulan merak, bazen kü­
çük eğlenceler icat edilmesine sebep olur. Yine Aşıklar Yolu­
nun Yol c ula rı 'nda Tuğrul'un kız kardeşi Necla ve arkadaşı Ne­
zihe , öğle vapurunun gelme vakti yaklaşırken "Bakalım şık tu­
valetler çıkacak mı? " 1 08 diye iskeleye inerler. Vapurdan yolcu­
lar çıkarken genç kızlar, "yalnız şık bayanlara bakıyorlar ve ba­
zen takdir, bazen tenkit fısıltıları ile birbirinin düşüncelerini

1 04 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 1 6 7 .

105 A.g.e. , s. 1 68 .
106 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 1 6 1 .
1 0 7 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 7 1 -73.
108 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 28.

205
tamamlıyorlardı. " 1 09
Tek vasıtası vapur olması dolayısıyla gelip gidenleri seyrede­
rek iskelesinde bile hoşça vakit geçirilebilen Ada'daki eğlence
hayatı, daha ziyade açık alanlarda sürmekle birlikte Ada'da ka­
palı mekanlar da bulunmaktadır ve bunların en gözdeleri, Yat
Kulübü ile Splendid Otel'dir.

Yat Kulübü
Kulüp , 1 1 . Abdülhamit zamanında, bir İngiliz avukat tarafından
satın alınan köşkte , İngiltere'deki Yacht Club'ün İstanbul şube­
si olarak açılır. Köşkün yanındaki J acomi Oteli yanındaki ar­
sasına 1 908 yılında kulübün kuleli binası inşa edilir. Otuz se­
ne kadar faaliyetine devam eden müessese, Yacht Club'ün mali
sıkıntıya düşmesi üzerine , 1 938 yılında , merkezi Ankara'da
bulunan Anadolu Kulübü'ne satılır ve yerine Anadolu Kulü­
bü'nün Büyükada şubesi açılır. 1 1 0
Zenginler arasında moda olan Yat Kulübü , Ada'nın eğlen­
ce merkezlerinden biridir. Va-Nü'nun Seni Satın Aldım roma­
nının kahramanı Selma , çok zengin bir kadındır. Selim Ba­
ha'yla evlendikten sonra, bekarlık hayatında münasebetsiz ar­
kadaşlar peyda ettiğini düşündüğünü eşini onlardan uzak­
laştırabilmek için bir süre Ada'da kalmaya karar verir . 1 1 1 Se­
lim Baha'nın "Yat Kulüpleri ve Ada'nın debdebeli muhiti be­
ni pek sarmıyor" 1 1 2 diye şikayet etmesine rağmen çift, ekseri­
ya Yat Kulübü'ne gitmektedir. Çünkü kulüpte "balolar, dans­
lı yemekler birbirini takip ediyor; Selma, bunların hiçbirinden
eksik kalmıyordu . " 1 1 3
Misafirlerine konaklama imkanı sağlayan Yat Kulübü'nde ,
devrin bir başka moda eğlence biçimi olan kumar da oynanır.

1 09 A.g.e. , s. 30.
1 1 0 Reşat Ekrem Koçu, "Büyükada Anadolu Kulübü" , lstanbul Ansiklopedisi, C:VI,
İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, İstanbul, 1 963 , s. 3202.
1 1 1 Va-Nü , Seni Satın Aldım, s. 88.
1 1 2 A.g.e. , s. 91.
1 1 3 A.g.e. , s . 89.

206
Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri romanında Dürdane'nin baba­
sı Kamil Bey, yazın, Kulüp'te kumar oynamakta 1 14 ve gittiği za­
man orada iki üç gece kalmak istemektedir. 1 1 5 Ancak Yat Kulü­
bü'nü Ada'nın diğer lüks mekanlanndan ayıran en önemli özel­
liği denizden gelen misafirleri ağırlayabilmesidir. Özel yatlar
yahut muşlarla gezenler, Ada'ya geçecekleri zaman Kulüp'ün
iskelesini tercih ederler. Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore ro­
manında, Madam Cimson, aşığı Kolonel dö Roşpiyer'in yatıy­
la gezerken Yat Kulübü'ne uğrar. 1 1 6 Benzer şekilde Burhan Ca­
hit'in Patron romanında Suat Rahmi , komşusu Seviye Hanım'la
sohbet ederken genç kadın, hususi muşlarla yapılan gezintiler­
de ilk durağın Kulüp olduğunu söyler. 1 1 7 Anlaşılan Kulüp , gü­
nün yirmi dört saati müşterilerine hizmet vermektedir.

Splendid Otel
Ada'daki bir diğer meşhur mekan, Splendid Otel'dir. 1 1 8 Arazi­
sinde bulunan Giacomo Oteli yandıktan sonra Sakızlı Kazım
Paşa tarafından otel olarak inşa ettirilen bina, 1 9 1 1 yılında ya­
pımı tamamlanınca Tokatlıyan Oteli'nin üç garsonu tarafından
kiralanarak hizmete açılır. Aynı kişiler tarafından dekore edi­
len otelin mobilyaları, lstanbul'daki ünlü mağaza ve fabrikalar­
dan; armalı yemek takımları ve havlu, battaniye gibi malzeme­
leri ise Avrupa'dan getirtilmiştir. 1 1 9
Seni Satın Aldım romanında Selma ve eşinin Ada'da devam
ettikleri belli başlı mekanlardan biri, Splendid Otel'dir. Genç
çiftin Splendid'in taraçasında yemek yedikleri bir gece bütün
masalar tutulmuş ve hiç boş yer kalmamıştır, çünkü lstan­
bul'un tanınmış aileleri adeta sözleşmiş gibi oraya toplanmış-

1 14 Mahmut Yesari , Su Sinekleri, s. 77.

1 15 A.g.e. , s. 162.
1 16 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 294.
1 17 Burhan Cahil, Patron, s. 193.
1 18 Büyükada'da Nizam Caddesi, no. 7 1 . Pelin Aykut, "Splendid Oteli" , Dünden
Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, C:VII, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak
Yayını, lstanbul , 1 994, s. 40.
1 19 A.g.e. , s. 42.

207
lardır. 1 20 Ancak otel, sadece ailelerin gittiği bir mekan değildir.
Zll.niyeler romanında Fitnat Hanım, aşığı Mükerrem ve dostla­
rıyla vapurdan çıkar çıkmaz tur yaptıklarını, ardından bazen
Dil'de , bazen Splendid'de o turduklarını anlatır. 1 2 1 Ayrıca So­
dom ve Gomore romanında anlatıcı, Amerikalı milyoner Macor
Vil'in, "fuhuş ve sefahat" te geldiği akıl almaz noktadan bahisle
"Splendid Otelinde maruf bir ailenin iki yetişmiş kızıyla her­
kesin gözü önünde odasına çekilip saatlerce kal [ <lığından ] "
söz eder. 1 22

1 20 Va-Nü, Seni Satın Aldım, s. 105.

121 Selahattin Enis, Zdniyeler, s. 137.
1 22 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 295.

208
 Y E D i N C i BÖ LÜM
Eğlence Modası

Müzik
Batılılaşma rüzgarıyla Osmanlı insanının gündelik hayatına gi­
ren alafranga müzik, sanki yalnız biri beğenilmeye layıkmış ve­
ya ya da yalnız biri kıymetliymiş gibi alaturka müziğin üzerine
basılarak yüceltilmeye çalışılır. 1 Hangi türde olursa olsun mü­
ziğe böylesi bir yaklaşım kendi başına problemliyken alaturka
ve alafranga müzik arasındaki tercihte, şahsi zevkin veya eğiti­
min etkisinin neredeyse hiç olmayışı meseleyi daha çarpık ve
daha tartışmalı bir hale sokar.
Hüseyin Rahmi'nin Tebessüm-i Elem romanının kahramanla­
rı Mehmet Kenan ve Ragıbe, tanıştıktan kısa bir süre sonra ev­
lenirler. Mehmet Kenan, tipik bir alafranga; Ragıbe ise eğitim­
li, ahlaklı ve aydın bir kadındır. Çift arasında ilk zamanlar his-

"Sultan ll. Mahmud'un tahta geçmesiyle hız kazanan baulılaşma hareketle­

ri birçok alan gibi klasik Türk musıkisini de etkiledi. 1 826'da Yeniçeri Oca­
ğı'yla beraber mehterin kapalllıp yerine bal! müziğinin hakim olduğu Mızıka­
yı Hümayün'un kurulması ve başına paşalık ünvanıyla ltalyan Giuseppe Do­
nizelli'nin getirilmesi buna en güzel örnektir. " (Türkan Alvan - M. Hakan Al­
van, Saz ve Söz Meclisi, Şule Yayınlan, İstanbul, 20 1 6 , s. 429 . ) Baulılaşma ar­
zusu ile alafranga müzikle karşı karşıya getirilen alaturka müzik, daha sonraki
yıllarda milliyetçilik fikri ve Bizans'tan alındığı iddiasıyla da tenkit edilecektir.
bkz. A.g.e. , s. 429-434.

209
sedilmeyen bu farklılık, tensel doyuma ulaşıldıktan sonra mey­
dana çıkar. Mehmet Kenan, Ragıbe'den sıkılmaya, genç kadının
Batı klasikleri çalan piyanosundan dahi rahatsız olmaya başlar.
Anlatıcı, "zihnen bir terbiye-yi musikiye malik" olmayan Meh­
met Kenan'ın bu tavrım "alafranga 'otör'leri alkışlamak, yeni fi­
kirlilik modası icabından olduğu için daima bunlara perestiş­
kar görünür, gazel, şarkı, ud filan duyduğu yerlerden yüzünü
ekşiterek kaçardı. " 2 sözleriyle açıklar. Mehmet Kenan'ın tavrı
ve anlatıcının izahı , devrin realitesidir. Bu çerçevede Ragıbe'nin
çaldığı enstrümanın piyano , Mehmet Kenan'ın duydukça yü­
zünü ekşiterek kaçtığı enstrümanın ut olması dahi anlamlıdır.
Çünkü piyano , alafranga müziğe ait olduğu kabul edilen bir
enstrüman olduğu kadar kadının eğitimini ve ailenin asrileşme
düzeyini işaret eden fetiş bir enstrüman; pahalılığı ve gösterile­
bilir olması dolayısıyla da statü simgesi bir çalgıdır. Ut ise yine
daha ziyade kadınların çaldığı ve simgelediği müzik, kültür ve
nihayet medeniyet dolayısıyla artık burun kıvrılarak küçümse­
nen alaturka bir enstrümandır.
Yakup Kadri'nin Hüküm Gecesi romanında Samiye Hamm'ın
ağabeyi Selim Necati, zengin olduktan sonra Sinekli Bakkal'daki
evinden çıkarak bir konağa yerleşir ve "konağa yerleşir yerleş­
mez ilk düşüncesi ihtiyar anasına sırf onun hizmetiyle meşgul
olacak bir hizmetçi tutmak ve hemşiresine de bir piyano ile bir
piyano muallimesi bulmak ol [ ur] " Aslında "harikulade bir isti­
dat'' sahibi olan Samiye Hanım, "o cehennemin bucağında bile
kendi kendine ut çalıp şarkı söyleme [ yi ] "3 öğrenmiştir. Ama Se­
lim Necati, artık zengin bir adamdır ve Sinekli Bakkal'daki ev­
de ut çalan kardeşinin, konakta piyano çalmasını istemektedir.
Selim Necati, Mehmet Kenan gibi karikatürize bir şahsiyet
olmamakla birlikte onunla aynı istikamette yürür. Ragıbe gi­
bi eğitimi ve zevki dolayısıyla alafranga müziği tercih edenlerin
parmakla gösterilecek kadar az olduğu yıllarda , Mehmet Ke­
nan ve Selim Necati gibiler sayılamayacak kadar fazladır. Müzi-

2 Hüseyin Rahmi, Tebessüm-i Elem, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 339, s. 226-

227.
3 Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, s. 1 1 2- 1 1 3 .

210
ğe karşı şekilciliğe varan bu umumi vaziyet, Fatih-Harbiye ro­
manında, işlenen meselelerden biridir. Neriman, Darülelhan'ın
alaturka kısmında eğitim görmekte ve ut çalmaktadır. Asrilik
ve medenilik hayalleriyle hayatındaki her şeyden hatta kendin­
den bile nefret eden Neriman, arkadaşı Feriha'ya elindeki u ttan
"Bunu benim elime nereden musallat ettiler? Bir kere şu mu­
sibetin biçimine bak, hele bu torbası? " sözleriyle şikayet eder. 4
Romanın ilerleyen bölümlerinde , Darülelhan'ın alaturka kıs­
mının lağvedilmesinin münakaşa edildiği bir mecliste , N eri­
man'ın utla ilgi menfi düşüncelerinden bahisle medeniyetin ka­
dının gözüne hitap ettiği, kadınların çoğunun ellerinin zarif bir
hareketi için piyano çaldıklan 5 ve her şeyin şişmanı gibi sazın
da şişmanının artık hoşa gitmediği6 konuşulur. Ancak mesele ,
sadece enstrüman ve kadınla sınırlı kalmaz.
Alafranga müziğin yüceltildiği, medeniliğin veya zenginliğin
simgesi kabul edilen piyanonun, içinde çalmasını bilenin olma­
dığı evlere alamod bir aksesuar olarak girdiği yıllarda, ortalık
yerde alaturka müziği beğenmekten bile imtina edilmektedir.
Mithat Cemal'in Üç lstanbul romanında, Adnan ile tarih hocalı­
ğı yaptığı Süheyla'nın babası Maliye Nazın'nın sohbetini kom­
şudan gelen bir ut sesi böler. Maliye Nazın önce gözlerini yu­
mar, sonra mahmur bakışlarla Adnan'a döner.

- Musikimiz ne kadar ruhanidir ! dedi.

Adnan bir şey söyleyemedi. Maliye nazın sordu:
- Bizim musikiyi sevmez misiniz yoksa?
Adnan, odada başkası olmadığı için 'bizim musikiyi' sevdi.
Fakat beğenişine bir başkalık vermek istedi:
- Ama bendeniz ancak eski bestekarlarımızı beğenirim
efendim, dedi. 7

"Bizim musikiyi" sevmenin Adnan'da yarattığı huzursuzlu­

ğu gidermeye odada başkasının bulunmayışı yetmemiş ve Ad-

4 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s. 26.

5 A.g.e. , s . 1 3 1 .
6 A.g.e. , s . 1 3 5 .
7 Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 1 39.

21 1
nan, "beğenişine başkalık verebilmek" için aslında en meşhur­
larını bile tanımadığı eski bestekarları beğendiğini, söylemiştir.
Alafranga ve alaturka müzik karşısındaki bu tavır, erken
Cumhuriyet yıllarında daha kararlı, bilinçli ve idare tarafından
konulan yasaklarla daha güçlü bir biçimde hissedilmiştir. Çün­
kü " Cumhuriyet'i geliştirme ve Türkiye'yi 'muasır medeniyet­
ler seviyesine ulaştırma' yolunda kültür alanında atılacak en
büyük adımlardan birisi müziği geliştirmek olarak belirlenmiş,
bu yüzden de Batı'nın çoksesli müziğinin yaygınlaştırılması"8
istenmiştir. Alaturka müziği "yüz ağartacak değerde olmak­
tan uzak" bulan Atatürk, teksesli müziğe karşıdır ve alaturka
müzik eğitiminin l 926'da resmi eğitim kurumlarından kaldı­
rılmasından l 934'te radyo programlarından çıkarılmasına ka­
dar uzanan bir süreç başlar. 9 Böylece Cumhuriyet'in eğitim­
li, modem ve idealist kahramanları, Ragıbe gibi bilinçli bir ter­
cihle alafranga müziğe yönelirler. Refik Ahmet'in Çıplaklar ro­
manının kahramanı Çetiner, Milli Mücadele'de şehit düşmüş
bir ihtiyat zabitinin oğludur. Zor şartlar altında Tıbbıye'yi bitir­
dikten sonra Anadolu'ya geçer. Cumhuriyet'in idealist doktoru
"alaturka musikiden hoşlanmazdı; devrini yapıp bitirmiş, mo­
dası geçmiş her şey gibi bu musikinin de artık vazifesi kalmadı­
ğını; yeri olmadığını düşünürdü . " 1 0
Cumhuriyet'in paradigması doğrultusunda alafranga müzi­
ğin toplumdaki değeri artmış, anlamı kuvvetlenmiştir. Ancak
alafranga müziği tercih edenlerin hepsinin Çetiner gibi insan­
lar olduğu düşünülmemelidir. Hatta o yıllarda da Mehmet Ke-

8 Murat Meriç, "Neler Dinledik, Nelerle Coştuk?'' , 75 Yılda Değişen Yaşam De­
ğişen insan Cumhuriyet Modalan, ed. Oya Baydar - Derya Özkan, Tarih Vakfı
Yayınlan, 1 999, lstanbul, s. 1 94- 1 9 5 .
9 "Alaturka musiki, bunca yasağa rağmen yok olmadı ve 1940'lı yıllara damga­
sını vurdu. O dönemlerin modası, büyük şehirlerdeki salonlarda düzenlenen
alaturka konserlerine gitmekti. Münir Nurettin Selçuk, Safiye Ayla, Müzeyyen
Senar, Hamiyet Yüceses gibi isimler, sadece bu salonlarda değil gazinolarda da
dinleyenlerine ulaşıyordu. Birbiri ardına yayımlanan taş plaklar, bu program­
lan izleyemeyenlerin de bu seslerden mahrum kalmamasını sağlıyordu. Münir
Nurettin Selçuk'un batı esintili bestelerine karşı Saadettin Kaynak'ın doğu ez­
gileriyle örülü besteleri değişik kesimlerce tutuluyordu. " A.g. e. , s. 195.
10 Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar, s. 1 32.

212
nan gibilerin sayısı daha fazladır ve her hareketlerinde olduğu
gibi alafranga müzik hayranlığında da mübalağalarıyla kendi­
lerini belli ederler. Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri romanında,
arkadaşlarıyla Bostancı'ya kamp yapmaya gidecek olan Dürda­
ne, hazırlıklardan bahsederlerken babası Kamil Bey'in "Evdeki
plakların bir kısmını götürebilirsin. Tabii klasikleri değil. Hep­
si bozulur, üstelik anlamazlar da . . . " demesi üzerine

- Doğru ! Birkaç fokstrot, çarliston nelerine yetmez . . .

- Hayır. . . Fazla insafsızlık etme ! Arkadaşların anlamasalar
bile , kendi zevki selimin için üç beş tane olsun klasik parça,
opera , filan almalısın . . .
- Tabii ! 'Ayayay' , 'Payyaço' , ' La Boheme'i alacağım.
- Hatta başkalarını da . . . Alaturkalara gelince, artık onu , ar-
kadaşların düşünsünler.
Dürdane , tenezzül etmeyen bir eda ile yüzünü buruştur­
muştu:
- Ona ben karışmam ! 1 1

Dürdane'nin ailesi sonradan görmedir. Zenginlikte ve asa­

lette , geçmişleri olmayışının açığını paranın sağladığı imkan­
ları kullanarak kapatmaya çalışırlar. Baba kızın söz alaturkaya
gelince geri duruşları, Dürdane'nin tenezzül etmeyen bir eday­
la yüzünü buruşturmasındaki abartının sebebi budur. Onlar,
bütün sonradan görmeler gibi "Bir kemençe , bir tambur, bir
ney üstadını davet ettikleri mecliste , alaturka musiki ile alay
ederler . " 1 2 Dürdane ile Kamil Bey arasındaki diyalogda , dikka­
ti çeken bir diğer husus ise alafranga müziğin zevk-i selim için
dinlenen "Ayayay" , "Payyaço" , "La Boheme" gibi klasik ve çar­
liston, fokstrot gibi popüler parçalar olmak üzere ikiye ayrıl­
masıdır.
Efzayiş Suat'ın Aşktan Sonra . . romanında Ef. . , arkadaşlarıy­
.

la birlikte kurdukları kadın cemiyetinin ilk toplantısını anlatır­

ken "bu toplantıyı, herhangi bir çay ziyafetinin mabadı zanne­
derek, dans sarmaş dolaşlarının devamını burada da isteyenler

11 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s . 165- 1 66.

12 A.g.e. , s. 72.
213
eksik değildi. " der ve "Omuzlarını çalınan valstan ziyade ha­
yali bir çarlistonun temposuna uyduran bir genç kız" ile bir de­
likanlıdan bahseder:

Genç kız çalkalanarak sordu:

- Niçin modern danslar çalınmıyor?
Harp sonu çocukları idi. Anlatmağa çalıştım.
- Biz bugün hakiki musikiye hasret kalan kulakları cazın
gürültüsünden dinlendirmek istedik. Sizler, gürültüye alışık­
sınız. Onun içinde doğdunuz büyüdünüz. Halbuki eskiler öy­
le değil. 1 3

Ef. . , "modern dans"ları "cazın gürültüsü" , valsı ise "hakiki

musiki" addeder; yani Su Sinekleri'nde Dürdane ve babası Ka­
mil Bey gibi alafranga müziği ikiye ayırır. Çünkü alafranga mü­
ziğin moda oluşu başka, alafranga müzik modaları başka şey­
dir ve neredeyse yüz yıla yakın bir zamandır toplumda moda
olan alafranga müziğin, daha ziyade dans etrafında şekillenen
modaları vardır.

Dans
" Osmanlı toplumu , kadın-erkek çiftlerin , müzik eşliğinde
uyumlu ve birbirini bütünleyen hareketleri olarak tanımlana­
bilecek modern danslarla, 1 9 . yüzyılın son çeyreğinde, Rumeli
kentlerinin ve lstanbul'un gayrimüslim burjuvazisi, Levanten­
ler ve yabancı misyonerler kanalıyla tanışır" 14 ve zaman içinde
Müslüman Türk evlerinde yapılan cemiyetlerde dans, eğlence­
nin asli bir unsuru olarak yerini almaya başlar. Fazlı Necip'in
Külhani Edipler romanında anlatıcı, umumi harp yıllarında Av­
rupa'ya giden kibar hanımların evlerinde yaratılan muhitten
bahsederken "Türk kibar salonlarında, çay, ziyafet, müsamere,
raks cemiyetleri gittikçe çoğalıyordu . " 1 5 diyerek Cumhuriyet'in

13 Efzayiş Suat, Aşktan Sonra . . . , s. 85-86.

14 Arzu Öztürkmen, "Zamanı Eylemek, Eğlenmek: Cumhuriyet Dönemi Eğlen­
ce Biçimlerini Yeniden Düşünmek" , s . 182.
15 Fazlı Necip, Külhani Edipler, s. 288-289 .

214
ilanından önce de toplantılarda dans edildiğini haber verir. An­
cak dansın toplumun bütün tabakalarına ve eğlence mekanla­
rına yayılarak hemen her türlü toplantının vazgeçilmezi haline
geldiği dönem, Cumhuriyet yıllandır.
Erken Cumhuriyet yıllarını, Aşktan Sonra . . . 'da "Harp sonu
devri idi. Toplar susmuş, saksafonlar dünyaya hakim olmuş­
lardı. " diye tasvir eden Ef. . "O zamanlar, dans salgını, her evin
açık bırakılan kapısından pervasızca içeri girmiş, yaşlıların is­
tiskaline aldırmadan, omuz silkerek her salona yerleşmişti. " 1 6
der. Hakikaten dans bir salgın gibidir ve "yaşlıların istiskali" ,
dansa edilen itirazların belki de en hafif olanıdır. Halide Edip'in
Yolpalas Cinayeti romanında fakir bir ailenin kızı olan Saci­
de'nin "biricik emeli , bir 'dansing' görmek arzusu" dur; ancak
bu arzusunu kolaylıkla gerçekleştirmez. Çünkü babası "Agah
Efendi, 'herhangi bir yerde bir kız yabancı bir erkekle kucak
kucağa oynarsa o kız adıyla sanıyla orospudur' derdi. " 1 7
Agah Efendi'nin ithamı çok ağır olmakla birlikte dans aley­
hindeki görüşlerin şiddetini gösterir niteliktedir. Dahası genç­
ler arasında da Agah Efendi gibi düşünenler bulunmaktadır.
Cemal Ataç'ın Bir Kız Böyle Düştü romanında tffet'in babası, as­
rilik sevdasıyla bütün yaşamını, kılık kıyafetinden yeme içme­
sine dek değiştirmiş, yeni edindiği dostlarıyla hemen her ge­
ce bir araya gelerek eğlenmektedir. lffet'in nişanlısı Celal, ai­
lenin yeni yaşamından , evlerinde sürekli düzenlenen toplan­
tılardan hoşlanmaz . Toplantıların birinde, söz "bugünkü as­
ri hayata intikal" eder ve Iffe t'in babasının yakın arkadaşların­
dan Doktor ile Celal arasında, sonu tartışmaya varacak bir ko­
nuşma başlar. Doktora göre asri hayatın ilk akla gelen ve bel­
ki de en büyük kazancı kadının hürriyetidir. Celal bu fikre kar­
şı çıkar; ancak doktor, dansı öne sürerek iddiasında ısrar eder.
Bu misal, Celal'i ikna etmekten çok hiddetlendirir; çünkü genç
adam uzlaşma imkanı olmaksızın dansa karşıdır. Doktor mev­
zuyu kapatmaz.

16 Efzayiş Suat, Aşktan Sonra ... , s. 32-33 .

17 Halide Edip, Yolpalas Cinayeti, s. 8.

21 5
 - Hayır, monşer; bilakis bunu münakaşa etmek isterim.
Dans medeni hayatın çok bedii olan bir tecellisidir. Buna ta­
raftar olmamanıza hayret ederim. Siz ki genç ve münevver bir
edipsiniz?
- Evet; gencim, bana edip de siz diyorsunuz, fakat ben he­
nüz milli törelerini, adetlerini, oyunlarını unutmuş bir genç
değilim, bunlara çok eski ceddimin ihtiras ve heyecanıyla bağ­
lıyım. Dans, benim ne ırkımın, ve ne de ikliminin beğeneceği
bir oyun değildir.
- Monşer, Türklerin bedii ve medeni oyunlarından ne var­
dır ki? 1 8

Mesele ciddileşir. Araya doktorun hanımı girer ve Celal'e

kendisi ona bir dans teklif ederse ne yapacağını sorar. Celal ,
hiçbir şekilde teklifi kabul etmeyeceğini söyler ve "Siz bir ka­
dınla göğüs göğse gelebilecek kadar iradenizi ve hislerinizi
kuvvetlendirmemişsiniz . Vücuduna dokunduğunuz kadının,
kadınlık ateşine tutulup yanacağınızı mı zannediyorsunuz ? "
diyerek kendisine yüklenen kadına "Bayan; ben gençliğimin
ateşini müteaddit göğüslere , muhtelif kucaklara dağıtmak ni­
yetinde değilim. (. .. ) Dostlarımın kızı, ahbaplarımın karısı, be­
nim için bir Türk kız kardeşten başka bir şey değildir. Onlarla
hiçbir zaman göğüs göğse gelip, kucak kucağa sarışmam. Dans
dediğiniz bundan başka bir şey midir? " 1 9 cevabını verir.
Asrilik ve hürriyet dolayısıyla açılan dans konusu , milliyet
ve ahlaka taşınır. Celal "Türklerin de kadınlı, erkekli raksları"
ve "bu raksların çeşitleri olmakla beraber, hiçbir vakit bir kız­
la bir delikanlı göğüs göğse yapışmazlar. " 20 der. O, dansa de­
ğil, kadın ve erkek arasında olması gerektiğini düşündüğü me­
safeyi kaldıran alafranga dansa itiraz etmektedir. Anadolu'nun
halk oyunlarından bahisle milletlerin farklılığına sözü getirir.
Türklerin kendilerine has, değer ve inançlarına, ırki özellikleri­
ne uygun oyunları vardır ve alafranga dans bunlara benzemez.
18 Cemal Ataç , Bir Kız Böyle Düştü , Resimli Ay Basımevi T.L. S . , İstanbul, 1935,
93-94.
s.

19 A.g.e. , s. 95.
20 A.g.e. , s. 95-96.

216
lyice anlaşılabilmek ve sözlerini sağlamlaştırabilmek için "gö­
ğüs göğse dans"ın hangi kaynaktan geldiğini ve dünyaya na­
sıl yayıldığını anlatmak isteyen Celal'in teklifi , doktorun ha­
nımı tarafından memnuniyetle kabul edilir. Etraftaki herkes
kulak kesilmiş dinlemektedir. Celal, dansın İngiltere sarayın­
da sarhoş ve sefih ruhlu prensler ve hükümdar tarafından bu­
lunduğunu , zamanla yine saraylılar tarafından dışan taşındığı­
nı ve aslında Batılılar tarafından da hoş karşılanmadığını uzun
uzun anlatır ve

- ( . . . ) N ihayet bu kötü oyunun, hiç olmazsa bir kayıt altı­

na alınmasını düşünmüşler, kaideler koymuşlar, mümkün ol­
duğu kadar ahlaka zarar vermeyecek bir hale getirmeğe çalış­
mışlar. Bütün garp milletlerinin, bilhassa cenup memleketle­
rin rakıslarını tetkik edecek olursanız , onlarda da nihayet ka­
dınla erkeğin el ele oynadığını, fakat göğüs göğse asla gelme­
diğini görürsünüz.
Son zamanlarda Avrupa'da yüksek salonlarda ve birbiri­
ne çok itimat eden aile dostları arasında göğüs göğse rakıslar
yer bulmuş; bu da yine sağlam ve mühim kaidelere ve kayıtla­
ra tabi tutulmuştur. Rasgele danslar, nihayet barlarda, ve sırf
bu oyun için tutulmuş kadınlarla yapılmıştır. Halbuki biz, bu­
21
gün dansı bu şekilde evlerimize kadar sokmaya çalışıyoruz.

diyerek sözlerini tamamlar. Celal'in dans aleyhindeki sözleri

herkesin keyfini kaçırır; ancak kimsenin fikrini değiştirmez .
Çünkü umumun zihninde dansın etrafında birikenler çok da­
ha kuvvetli ve etkilidir. Doktorun dans ile "asri hayat" , "hür­
riyet" , "güzel yaşam" , "medeni hayat" arasında bağlantı kur­
ması ; onu bir "ihtiyaç" , "bedii bir tecelli" , "bedii ve medeni
oyun" olarak değerlendirmesi; Celal gibi "genç" ve "münevver
bir edip"in dansa taraftar olmamasına hayret etmesi dansa da­
ir yaygın kanaatin neticesidir. Nitekim Cumhuriyet'in kuru­
cuları da böyle düşünmektedir. Dans sadece salgın haline gel­
miş bir eğlence biçimi değil; aynı zamanda saygın bir eğlen­
ce biçimidir.
21 A.g.e. , s. 97-98.

217
 C umhuriye t'in eğlence haya tında meydana ge tirdiği en
önemli değişiklik, şüphesiz kadın ve erkeğin birlikte eğlenme­
sidir ve birlikte eğlenmek, sadece aynı mekanı paylaşmak anla­
mına gelmez. Kadın erkek birlikte eğlenmenin en belirgin hali
danstır. Bu bağlamda "dans ve Cumhuriyet'in ilk dönemlerin­
de dansa gösterilen ilgi, hatta neredeyse 'devlet teşviki' , amaç­
lanan yeni asri hayatın ve Batılılaşma özleminin bir ifadesiy­
di. Asri muhitlerde, dans bilmemek ve dans etmemek; geri ka­
falılık, çağa ayak uyduramama olarak algılanır, bir eksiklenme
duygusu yaratırdı. " 22 Mahmut Yesari'nin Kalbimin Suçu roma­
nında Necil Sabit, bir eğlence mekanında çalmaya başlayan çar­
listona kulak veren Sündüs'ün , "Necil Bey, siz , fokstrotu çar­
listona tercih eder misiniz? " sorusu üzerine "beyninin içinde
ateşten kurtların kaynaşmağa, kıvır kıvır kıvranmağa başladı­
ğını duy"ar çünkü ne cevap vereceğini bilemez . O zamana ka­
dar münasebette bulunduğu kadınlarla dans etmeyen, pek key­
fe gelirse kadınları karşısında oynatan N ecil Sabit, "balolarda
filan, o da mecburen, basit bir iki fokstrot oynardı. Bildiği de o
kadardı. " Halbuki "asri genç kızlara nazaran, bunun da bir ku­
sur, bir kabahat, bir noksan olduğu muhakkaktı. " 23
N ecil Sabit, haklıdır. Asri genç kızlar, hatta genç yaşlı, ka­
dın erkek bütün asri insanlar için dans etmeyi bilmemek yahut
az bilmek bir kusur, bir kabahat, bir noksandır. Öyle ki Cemal
Ataç'ın Bir Kız Böyle Düştü'sünde tffet, babasıyla birlikte aldık­
ları dans derslerinden "Babamın tabiri ile asrilikte haylice te­
rakki ettik. " 24 diye bahsetmektedir. Asriliğin göstergesi kabul

22 Arzu Öztürkmen, "Zamanı Eylemek, Eğlenmek: Cumhuriyet Dönemi Eğlen­

ce Biçimlerini Yeniden Düşünmek", s. 182. Reşat Ekrem Koçu, Türk Giyim,
Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, adlı eserinin "çarliston pantolonlar" maddesin­
de danstan bahisle şunları söyler: " Cumhuriyet devrinin ilk heyecanlı yılla­
n idi; Batılı hayat yolunda her sahada gelişmeler sağlanırken eğitim müesse­
selerinde gençliğe dans öğretilmesi okul hayatı içine alınmış, memleketin her
tarafında kız ve erkek liselerinde birer gramofon ile dans havalarının plakları
temin edilmiş, öğle teneffüslerinde ve son derslerden sonra öğrencilere dans
dersleri verilmişti." Sümerbank Kültür Yayınlan, Ankara, 1 967, s. 45.
23 Mahmut Yesari, Kalbimin Suçu, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi, İstanbul ,
1 932, s. 1 52 - 1 5 3 .
24 Cemal Ataç , Bir Kız Böyle Düştü, s. 102.

218
edilen dans, aynı zamanda kadınların hürriye tinin ve erkek­
lerle eşit olduklarının da simgesidir. Hüseyin Rahmi'nin Bil­
lur Kalp romanında Semih Atıf, Sirkeci'deki yazıhanesini, genç
kızları tuzağa düşürmek için kullanan bir harp zenginidir. Bir
gün, vermiş olduğu iş ilanına gelen kadınlar arasından seçilen­
lere "konferansımsı sözler" le Türk kadınının geldiği noktayı
anlatırken "Daha yakın zamanlara kadar Türk kadını balonun,
suarenin, dansın adını işitirdi. Şimdi karşısına dizilen delikan­
lıların isimlerini omzundan parmaklarına kadar dekolte kolla­
rıyla, oyun sırası için karnesine kaydediyor. " 2 5 der.
Toplumun yapısı ve dansla yeni tanışıldığı düşünüldüğün­
de dansın neden salgına benzetildiği anlaşılabilir. Ancak devlet
tarafından teşvik edilmesine, hatta saygınlık atfedilmesine rağ­
men dans her yerde herkes için aynı kabulle karşılanmaz. Me­
sela Yakup Kadri'nin Ankara romanında, anlatıcının yeni açılan
Ankara Palas'taki yılbaşı balosundan bahsederken " llk zaman­
lar Türk hanımlarının baloda dans etmesi, hele ecnebilerle dans
etmesi pek hoş görülmezdi. " 26 demesine bakılırsa süreç, kadın­
lar için erkeklerden daha yavaş ilerlemektedir. Buna ek olarak,
bir de mekan meselesi vardır. Merkezden uzaklaştıkça, dansın
önündeki engeller büyür. Fakihe Odman'ın Çiçek ve Güneş ro­
manının kahramanı Çiçek, Kayseri'de öğretmenlik yapan genç
bir kızdır. Muallimler balosundan sonra okulun müdürü tara­
fından çağrılan Çiçek, "Balolarda şarap içmek, dans etmek, açık
elbise giymek ancak İstanbul ve Ankara'da tabii görülür. Bura­
sı Kayseri'dir. Kayseri halkı taşa tutar sizi. " 27 sözleriyle uyarılır.
İstanbul ve Ankara'da tabii görülen birtakım hal ve davranış­
lar, taşrada yadırganmaktadır ve bunlardan biri de dans etmek­
tir. Ancak bu da zamanla aşılacaktır. Neticede sürati ve şekli şe­
hirden şehre başkalaşsa da umuma yayılan asrileşme hevesi de­
ğişmemekte; bilakis bu heves, Cumhuriyet idaresinin gayretiyle
her geçen yıl biraz daha artmaktadır. Dansın böyle bir zihniyet­
teki yerini en güzel anlatan ise şüphesiz, Server Bedi'nin Cumba-

25 Hüseyin Rahmi, Billur Kalp, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1926, s. 89.

26 Yakup Kadri, Ankara, Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1 934, s. 98.
27 Fakihe Odman, Çiçek ve Güneş, s. 57-58.

219
dan Rumbaya romanının adıdır. Romanın kahramanı Karagüm­
rüklü Deli Cemile, "cumba"nın temsil ettiği hayattan kurtulup
"rumba"nın temsil ettiği "moderen hayata" kavuşmayı, cumba­
lı evini yakmayı göze alacak denli çok isteyen genç bir kızdır.
Ü stelik "cumbadan rumbaya" kaçmak, sadece Cemile'nin değil;
pek çok insanın en sevgili hayallerinden biridir.
Bir zaman gelir ve Sevgi ve Saygı 'da Sevgi'nin, ertesi gün da­
hi dans yorgunluğunun geçmediğinden şikayet ettiği çaylar­
dan28 Ankara'da Selma Hanım'ın gözlerinin sürekli Neşet Sa­
bit'i aradığı suarelere 2 9 hemen her mekanda düzenlenen he­
men her türlü toplantının en keyifli eğlencesi dans olur. Bu du­
rum, düğün ve nişan merasimleri için de geçerlidir. Mesela Beş
Hasta Var romanında Belkıs'ın davetli olduğu Tokatlıyan'daki
bir düğünde çiftler "cazın taşkın ve bol ahengi"yle "en lüks tu­
valetleri içinde mücevher ve servetten birer pervane gibi dur­
madan" dans etmektedirler.3 0 Ve elbette, Cumhuriyet'in nere­
deyse adıyla birlikte anılan balolarında yine dans eden çiftler
salonları doldurur. Kadın Tipleri'nde Sencan'ın yeğeni Bilen,
teyzesine yazdığı bir mektubunda, talebe cemiyetinin balosu­
nu anlatırken "Müzik enfes, cazbandın keskin uğultusu altın­
da dans edenler kasırgaya tutulmuş çıplak dallar gibi bir yan­
dan bir yana savruluyordu . " 3 1 sözleriyle danstan ve dansın ba­
loya kattığı coşkudan bahseder.
Dans, Anadolu'da yaşayan şehirlilerin tertip ettiği toplantıla­
rın da vazgeçilmezidir. Açlık romanında bahsi geçen şeker fab­
rikasının "muhitinde hayatı iş dışında cazip ve sevimli bir ha­
le getirmek için evlerde toplantılar yapılıyordu; gece geç vakit­
lere kadar yenilip içiliyor, radyonun uzak iklimlerden getirdiği
dans havalarına uyularak kadın erkek göğüs göğse çiftler hop­
layıp zıplıyorlardı. "3 2 Hatta kısa süreliğine şehir dışına veya
sayfiyeye gidenler bile tabiatla haşır neşir olmaktansa dans ede-

28 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 31.

29 Yakup Kadri, Ankara, s. 105.
30 Ethem izzet, Beş Hasta Var, s. 1 94- 1 9 5 .
31 Rebia Arif, Kadın Tipleri, s. 61.
32 Refik Ahmet Sevengil, Açlık, s. 38.

220
rek vakit geçirirler. Su Sinekleri romanının kahramanları olan
genç kızlar, Bostancı'daki kampta geceleri, gramofonda çaldık­
ları havalar eşliğinde dans ederler.33 Anadolu'da yahut sayfiye­
de hal böyleyken şehir hayatının gözde mekanları olan bar, otel
gibi yerlerde de tabiatıyla neredeyse tek eğlence danstır. So­
dom ve Gom o re de Necdet, bir kıskançlık meselesi üzerine Ley­
'

la'nın evini terk eder ve sokaklarda başıboş dolaşmaya başlar.

N ihayet bir yerde oturmaya karar veren genç adam, Maksim
Bar'a girer. Gösterilerin bittiği barda umumi dans başlamıştır:
"Kah aç kalmış bir sürü çakal ulumalarını; kah babası tutmuş
bir alay zenci kansının sayhasını, kah sadece dar bir oluktan
akan su seslerini hatırlatır bir karışık gürültüde kadınlı erkekli
elli altmış kişilik bir insan kümesi mihanikl bir ahenkle dönüp
duruyordu . " 34 Ü stelik Maksim Bar gibi yerlerde bazı program­
lar düzenlenmekte ve bu programların bir bölümünü dans gös­
terileri oluşturmakta; bir başka deyişle dans, seyirlik olarak da
eğlence hayatında yer almaktadır.
Hasılı yaz veya kış, sayfiye veya şehir merkezi, ev veya dışa­
rı, gündüz veya gece, cemiyet veya merasim . . . her mevsim, her
mekan, her saat düzenlenen toplantıların ekseriyetinde dans,
eğlencenin kaynağıdır artık. "Dansant" ın Türkçe hali olup ,
danslı toplantı anlamına gelen " tedansan" ların evlerde sık­
ça düzenlendiği yıllarda "dans etmek için gidilen, halka açık
yer"ler3 5 olan dansingler dahi açılmaktadır.

lstanbul'u müthiş bir dans merakı sarmıştı. Adım başında bir

dansing açılıyordu : Rus dansingi, Menekşe dansingi , Sakarya
dansingi, Dumlupınar dansingi, Etual dansing, Beyaz Gül dan­
singi, Siyah Gül dansingi. . .
En kötü bir cazbant, önünde , dans figürlerinin hiç biri­
ne uymayan acayip hoplayışlarla birbirine girmiş çılgın çiftler
döndürüyordu . içinde her çeşit insana rastlanan bir garip yer­
lerdi buraları . . .

33 MahmUl Yesari, Su Sinekleri, s. 229.

34 Yakup Kadri , Sodom ve Gomore, s. 38.
35 Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 472.

221
 Babasının, bir koca yıl -anasından emdiği süt burnundan
gelircesine- çalışıp çabalayarak kazandığı paraları bir hamle­
de yeyip bitirmeğe gelen Anadolulu hovarda, kuşağını, cüzda­
nını dansingte boşaltırdı. Mektepten kaçan talebe, miras yiyen
delikanlı, anasını kandıran zengin çocuğu soluğu burada alır­
dı. Kalfasını atlatan berber çırağı, işini asan kunduracı, ilk fır­
satta buraya koşardı.
Namuslu aile kızları, gizlice -evlerinden habersiz- gidilecek
dansing, kendisini kollarında hoplatacak kavalye arardı. Oros­
36
pu, müşterisini dansingde daha kolay bulurdu .

Reşat Enis'in Gece Konuştu romanında anlatıcı , Kadriye'nin

düşüşünü hikaye ederken bu sözlerle dansinglerden bahseder.
Kadriye , "namuslu aile kızları"ndan biridir ve "gençlik ve ca­
hillik" ile ailesinden gizlice yeni açılan Nermin Dans salonu­
na devam eder. Kısa bir zaman sonra her gece ona kavalyelik
eden delikanlı tarafından baştan çıkarılarak "dansingin üst kat
odalarından birinde" son moda dans figürlerinin ve şarkıları­
nın "öğretilmesinden doğan borcu " öder ve evini terk etmek
zorunda kalır. 37 Hakikaten burada fuhuş ve gayrimeşru iliş­
kilerin mekanı olarak anlatılan dansingler, devrin muhit ola­
rak değerlendirilen şık ve lüks mekanlarından farklıdır; an­
cak bazılarına kısmet kapısı olurlar. Yolpalas Cinayeti 'nin Saci­
de'si, evlenip zengin bir hayat süreceği Bay Sallabaş'la ailesin­
den gizlice komşuları tarafından götürüldüğü dansingde ta­
nışmıştır. 3 8

* * *

Aka Gündüz'ün Yay la Kızı romanının kahramanlarından

Köse Dayı lakaplı Samuel Bensusan, aile servetini kaybettikten
sonra canla başla çalışmaya devam etmiş uyanık bir adam ola­
rak tasvir edilir. Anlatıcı, hayatın ve piyasanın nabzını tutup
her devrin para getiren işlerine el atan Samuel Bensusan'ın, bir

36 Reşat Enis, Gece Konuştu, Semih Lütfi Bitik ve Basım Evi, lstanbul, 1 935 , s. 2 1 7.
37 Reşat Enis, Gece Konuştu, s. 217
38 Halide Edip, Yolpalas Cinayeti, s. 8.

222
aralık Avrupa'daki firmalarla anlaşarak plak ithal ettiğini, söy­
ler. Çünkü "Dans uykuda bile edilecek kadar salgınlaşmıştı"r
ve dünyada sabah akşam yeni dans havaları bestelenmekte­
dir. 3 9 Yeni bestelenen dans havalarını, yeni danslar takip eder.
Kendine has figürlerle hayata dahil olan alafranga dansları öğ­
renmek zaten zor bir işken dans modalarına ayak uydurmak
iyice güçleşir. Hele çocukluk veya ilk gençliklerinde dansla il­
gisi bile olmayıp yetişkinlik yıllarında asrilik ve medenilik ar­
zusuyla dansa heves edenlerin işleri daha zordur . Asrilik ve
medenilik yolunda edilen dans, müziğin ritmiyle salınmaktan
farklıdır ve tek amaç eğlenmek değildir. Bu yüzden herkes, her
şeyi kaidesine uygun bir şekilde yapmaya çalışır ve dans ders­
leri alınmaya başlanır. Dans dersi alanlardan ikisi, B i r Kız Böy ­
le Düştü'nün tffet'i ve babasıdır. Genç kız , bu derslerle ilgili ola­
rak hatıra defterine "Babamın tabiri ile asrilikte haylice terakki
ettik. Babam hem kendisine, hem de bana, bir Rus karısını dans
hocası olarak evimize getirdi. Her gün birkaç saat bizimle meş­
gul oluyor. "40 satırlarını kaydeder.
Dans, asrilikte önemli bir merhaledir ve cemiyet hayatına gi­
rebilmek için dans etmeyi bilmek gerekir. Iskender Fahrettin'in
Pınar Başında Ölen Kız romanında Zeynep'i kandırarak köyün­
den lstanbul'a getiren Cevat, kızı kendi cemiyetine sokabilmek
için ona dans dersleri aldırır. iffet ve babasına hocalık yapan
Rus kadına karşılık, Zeynep'e Mösyö Karnik isimli bir Erme­
ni, dans etmeyi öğretir. Hocaların ortak özellikleri gayrimüslim
oluşlarıdır ki bu durum, Müslüman Türklerin dansla şehirdeki
yabancı ve gayrimüslimler kanalıyla tanışmasını hatırlatır. Kar­
nik Efendi'nin yoğun ders programı ise dans salgınını başka bir
açıdan ortaya koymaktadır. Karnik Efendi, Cevat'a "sabah ka­
ranlığında işe başla"dığından bahisle "Öyle müşterim var ki, sa­
bahleyin gözlerini açar açmaz dans dersi almayı bir nevi spor
telakki ediyor. Yediden sekize kadar N işantaşı'nda. Sekizden
dokuza kadar Taksim'de . Dokuzdan ona kadar Sürpagop'ta .
Ondan on bire kadar sizin Melahat hanımlarda . . . On birden on

39 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 1 34- 1 3 5 .

40 Cemal Ataç, Bir Kız Böyle Düştü, s. 102.

223
ikiye kadar da buradayım. Görüyorsunuz ki sabahlan hiçbir sa­
atim boş değil. Kabil olsa altıda bile derse çağıracaklar. " 4 1 di­
ye dert yanar.

Cevat, birdenbire gülmeğe başladı;

- Demek Melahat hanım da dans dersi almağa başladı ha? , ,
- Ll f aramızda ya . . . Bu kadar yaşlı ve koca kalçalı kadınlara
dans hiç de yakışmıyor beyciğim !
42
- Heves . . Ne dersin? Bu da bir hastalık. .

Salgın, merak, heves, hastalık. . . ne denirse densin dans, genç

yaşlı kadın erkek herkesi kendine çekmektedir, Zeynep hariç.
Zeynep, hocasının anlamadığı sözlerinden ve başım döndüren
dans figürlerinden rahatsızdır. Ancak ne hocasından ne Ce­
vat'tan yüz bulur. Bilakis şikayetleri, Cevat'ı sinirlendirir; çün­
kü Zeynep'in mutlaka dans etmeyi öğrenmesi gerekmektedir. 43

Dans muallimi:
- Paşacım ! dedi. Küçük hanımın dansa fevkalade istida­
dı var. Birkaç ders sonra kendisine tango, fokstrot figürlerini
göstereceğim. Fakat böyle haftada bir dersle bu iş ileri gitmez.
Cevat, başını salladı:
- Hakkın var ! Zeynep'te istidat görüyorsun değil mi?
- Aman beyciğim, istidat dediğim de laf mı? Kelebek gibi
hafiftir. Kavalyesine hiç ağırlık vermiyor. Böyle damlar aranıp
da bulunmaz.
- O halde haftada iki ders alsın da çabuk öğrensin. ( . . . )
- Size öyle bir dansöz yetiştireceğim ki Beyoğlu'ndaki aile
sosyetelerinde eşi bulunmayacak. " 44

Beyoğlu'ndaki aile sosyetelerinde eşi bulunmayacak bir dan­

söz yetiştirebilmek. . . lşte bütün mesele budur ve Zeynep, aldı­
ğı derslerin bir nimet olduğunu anlayamaz. O, dans profesör-

41 1 . Fahreltin Sertelli, Pınar B�ında Olen Kız, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kita-
bevi, lstanbul, 1 938, s. 76-77.
42 A.g.e. , s. 77.
43 A.g.e. , s . 79-80.
44 A.g.e. , s . 82.

224
!erinden ders alırken hoca bulamayan, hatta müzik dahi olma­
dan ıslık çalarak dans meşk edenler vardır. Zeyno'nun Oğlu ro­
manında Mesture Hanım'ın Diyarbakır'da düzenlediği dans­
lı çaylar, büyük bir hadise olur. Eğlencede mahcup düşmemek
için "evleneli henüz üç ay olan genç bir mülazım kansıyla ıslık
çalarak Diyarbakır'ın loş ve küçük bir odasında 'Vanstep' meşk
ediyordu . Dün akşam nasılsa oynamağa utanmışlar, gelecek de­
fası için hazırlanıyorlardı. "45
Dansın asri hayattaki vazgeçilmez konumunun neticesi olan
bu heves, büyük şehirlerde bir yarış arzusuna döner. Erken
Cumhuriyet yıllarının bu moda eğlencesi için özel günlerde
müsabakalar tertip edilir. Sevgi ve Saygı romanında Sevgi , me­
zun olduğu Erenköy Kız Lisesi'nin46 Tokatlıyan'da düzenle­
nen mezunlar cemiyeti çayında arkadaşı Riter'le Alman valsın­
da birincilik kazanır. 47
Peki, üzerine bunca gürültü koparılan, emek verilen, zaman
ayrılan, para harcanan alafranga danslar hangileridir? Bu soru­
ya cevap vermeden önce, klasik yahut popüler, moda yahut de­
mode alafranga danslarla ilgili hemen hemen bütün malzeme­
lerde tesadüf edilen cazdan, daha doğrusu cazın ne olmadığın­
dan bahsedilmesi gerekir. Çünkü caz, romanlarda kullanılışı­
nın aksine dans müziği değildir. Ancak "eğitilmemiş bir ku­
lak için, cazla dans müziğinin günlük şarkıları arasındaki ben­
zerlik o kadar büyüktür ki, bu ikisi sürekli karıştırılır. "48 As­
lında erken Cumhuriyet yıllannda Türkiye'de caz müzik icra
edilip dinlenmektedir. 1 9 1 0'larda Batı'ya giden bazı Türk mü-

45 Halide Edip, Zcyno'nun Oğlu, s. 1 98.

46 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 3 .
47 A.g.e. , s. 88.
48 "Uluslararası çapta pazann ilgisini çekebilmek ve doyurabilmek amacıyla, po­
püler dans müziği ticaretinin, her şeyden olduğu gibi, caz müziğinden de (ön­
celikle ritim ve nefesli çalgılar açısından) yararlanmaya kalktığı bilinmekte­
dir. Caz müziği ile pop müziği arasındaki fark, bugünün dinleyici kitlesinin
yüzde sekseni için bir bilmecedir. Dolayısıyla, cazla pop müziğinin böylesine
birbirine karıştınlması , ikinci tür müziği üreten sanayi açısından büyük bir
çıkar anlamına gelmektedir. Söz konusu sanayi, caz müziğinin unsurlarının
yanı sıra, bizzat adını da almıştır. " Sargut Şölçün, "Caz " , Müzik Ansiklopedisi,
C:I, Odak Ofset, Ankara, 1 992, s . 240.

225
zisyenler cazı memlekete taşımışlardır. Ama bir avuç müzisye­
nin icra ettikleri caz, dar ve seçkin bir kesimde kalır.49 Aşktan
Sonra .'da Ef. .'in "O gün de caz takımı borularını acı acı öttür­
. .

müş, davullarını sık sık gümletmişti. Coşkunluktan yüzü ak­

çıllaşan bir zenci, bozuk bir Amerikan şivesiyle, etrafı velvele­
ye vermiş, kıvranarak, feryat ederek babası tutmuştu . " 50 sözle­
riyle burun kıvırdığı caz takımı, çarliston çalmaktadır ve bura­
da cazla alakalı olanlar, sadece saksafon ve Amerikalı zencidir.
Çünkü caz, zencilerin müziğidir ve Amerika'dan dünyaya ya­
yılmıştır. Bu , bütün cazbant elemanlarının Amerikalı olduğu
anlamına gelmez. Mesela Sadri Ertem'in Düşkünler romanında,
Gardenbar'a yeni geldiği söylenen saksafoncu "eski bir lspan­
yol papazı"dır. 51
Zeyno'nun Oğlu romanında Mazlüme'nin yeni danslar ve caz­
bantla ilgili "bu danslar Amerika vahşilerinden Amerika zenci­
lerinden geliyormuş" 5 2 demesi gibi malzemelerin arasında ca­
za dair doğru birtakım bilgiler olsa da bunlar esası ortaya ko­
yar nitelikte değildir. Ancak doğru veya yanlış "caz" ve dola­
yısıyla caz "müziği çalan orkestra" 53 yani cazbandın günde­
lik hayattaki kullanımı budur. Nitekim Aka Gündüz'ün Yayla
Kızı'nda Samuel Bensusan'a Avrupa'dan plak ithal ettiren fik­
ri anlatıcı, "Her yerde dans için bir cazbant bulunamazdı. Uy­
durma cazbantlar bulunsa bile yeni havalar bilmezlerdi. Çün­
kü dünyada her sabah ve her akşam yeni yeni dans havaları
besteleniyordu. "54 sözleriyle izah eder.
Cazbantların hızına bir türlü yetişemediği, Aşktan Sonra'da
Ef. .'in "hakiki musiki" den saymadığı , Sodom ve Gomore'de Ko-

49 Murat Meriç, "Neler Dinledik, Nelerle Coştuk ? " , s. 1 93- 194. Bilhassa 1 940'lı
yıllarda "sadece Türkiyeli müzisyenler değil yurtdışından gelen önemli caz
ustalarını da canlı dinlemek mümkün oluyordu. Caz, radyoda da önemli bir
yere sahipti. Özellikle Erdem Buri'nin yaptığı programlar, cazın Türkiye'de
yaygınlaşmasını sağladı. " A.g.e. , s. 195.
50 Efzayiş Suat, Aşktan Sonra ... , s. 32-33.
51 Sadri Ertem, Düşkünler, s. 1 99-200.
52 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 29.
53 Türkçe Sözlük, s. 353.
54 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 135.

226
lonel dö Roşpiyer'in "barbar oyunları" dediği alamod dansla­
rın başını vals çekmektedir. 1 8 . yüzyıl sonlarında eski bir Al­
man dansından türetilmiş olan vals, 1 9 . yüzyılda Avrupa ül­
kelerine ve Amerika kıtasına yayılmış ve yaygınlığını bugü­
ne dek korumuştur. Baba oğul ] . Strauss'lar, Chopin, Lanner,
Weber, Mozart, Beethoven, Brahms gibi meşhur sanatkarların
eser verdikleri bir tür olan vals, Ef. . ve Kolonel gibi bazı ro­
man kahramanları tarafından klasik olduğu fikriyle diğerlerin­
den ayrılır. Raif Necdet'in Semavi ihtiras romanında Bedia Ha­
nım, genç kızları koruma cemiyeti yararına verilen balodan kı­
zı Yıldız'a bahsederken Nejat Bey'le dans ettiğini söyler. Tan­
go mu fokstrot mu yaptıklarını soran kızına vals cevabını ve­
rir ve ekler: "Valsı , bu kibar ve klasik dansı öyle anlaşılıyor ki
Nejat Bey çok seviyor. " 55 Halbuki balo, çay, düğün gibi hemen
hemen bütün toplantıların açılış havası olan ve hemen her yer­
de , şık ve lüks mekanlardan ayrı tutulan dansinglerde bile ça­
lınan vals , Müslüman Türklerin çoğunluğu için yeni ve alaf­
ranga bir danstır.
Reşat Enis'in Gece Konuştu'sundaki dansing tasvirinde, vals­
la birlikte sıralanan vanstep , şimi , blus , tango , çarliston ve
fokstrota; 56 Cumbadan Rumbaya'nın rumbası; Cemal Ataç'ın Bir
Kız Böyle Düştü'sündeki kazaska ; 57 Aka Gündüz'ün Yaldız'ın­
daki "henüz modası geçmeyen çardaş" 5 8 ve Ankara'daki blaek
botom eklenirse tama yakın bir liste çıkarılmış olur. Bunların
içinden romanlarda sıklıkla rastladıklarımız vals, tango, çarlis­
ton, fokstrot, şimi, vanstep ve rumbadır.
Mahmut Yesari'nin Kalbimin Suçu romanında Necil Sabit,
Zerrin ve kardeşi Sündüs'le bir gece gittikleri eğlence mekanın­
da çalmaya başlayan çarlistona kulak veren Sündüs, dans hava­
lan üzerine bir bahis açar:

55 Raif Necdet, Semavi ihtiras, Yeni Şark Kütüphanesi Güneş Matbaası, İstanbul,
1933, s. 1 59.
56 Reşat Enis, Gece Konuştu, s. 2 1 7- 2 1 8 .
57 Cemal Ataç, Bi r Kız Böyle Düştü, s. 102.
58 Aka Gündüz, Yaldız, Hüsnütabiat Matbaası, lstanbul, 1 930, s. 1 1 .

227
 - Ah, bunun bizde plağı var. Banj o ile . . Necil Bey, siz, foks­
trotu çarlistona tercih eder misiniz? Çarliston, daha ahenkli,
daha oynak. . ( . .. )
Artık bir kere ok yaydan çıkmıştı. Geri dönmeyecekti. Cü­
retle doğruldu:
- Çarliston, elbette daha iyidir. ( . . . )
Necil Sabit'in çarlistona taraftar çıkması, Zerrin'in hoşuna
gitmişti:
- Tango sevmez misiniz?
- O, büsbütün ayrı, büsbütün başka !
Her cevapta, falso etmeyeyim, diye Necil Sabit, titriyor, kor­
kudan dili dolaşıyordu.
Şimdi, tango da mı öğrenecekti? Sündüs'e çarlistonu beğen­
diğini söylediğine pişman olmuştu . Madem ki Zerrin, tangoyu
tercih ediyordu, Necil Sabit de zaruri, tercih edecekti.
Sündüs, kardeşine, yan itiraz, yan merhametle baktı:
- Tango, genç kızlara yakışmaz.
Zerin, hırçınlaşmıştı:
- Onu bilmem. Fakat armonisini inkar edemezsin ya?
59
- Tango, demode bir dans. Çarliston öyle mi? "

Zerrin ile Sündüs'ün dansların müzikal değerleri ve moda­

ları üzerine yaptıkları tartışma, Necil Sabit'in kızlar kadar me­
seleye hakim olamamaktan dolayı hissettiği korku dansla ilgi­
li buraya kadar yapılan tespitlerin altını çizer niteliktedir. Bu­
rada adları geçen fokstrot, çarliston ve tango devrin en moda
danslarındandır. Fokstrot (Fox-trot: tilki dansı) , lkinci Dünya
Savaşı öncesinde yaygın olan, lngiliz kökenli popüler bir dans­
tır. 60 Amerika'da zenciler tarafından yaygınlaştırılan çarliston
ise 1925 ve 1930 yılları arasında moda olmuştur6 1 ve memle­
kette öylesine sevilmiştir ki "çarliston pantolon" ile giyim ku­
şama dahi yansımıştır. 62

59 Mahmut Yesari, Kalbimin Suçu, s. 1 52- 1 54 .

60 "Fokstrot" , Müzik Ansiklopedisi, C : I I , Odak Ofset, Ankara, 1 992, s. 513.
61 " Çarliston" , A.g.e. , s. 404.
62 "Bu dansın esası bir ayak ve bir bacak oynatıp çarpma idi, kavalyelerin bu ha­
reketlere mübalağalı bir ifade vermek için pantolon paçalannda bir değişiklik

228
 Hareketli fokstrot ve çarlistondan farklı olarak tango, vals­
la beraber merasim ve toplantıların açılış havası olarak roman­
larda yer alır. Bugün hala varlığını koruyan tango, Arjantin'de
doğan ve çiftlerin uyumuna önem verilen ağır bir dans türü­
dür. Başlangıçta yoksul kesimlerin dansı olarak rağbet görse de
1 9 1 0'dan sonra Güney Amerika'nın en sevilen dansı haline gel­
miş ve kısa sürede diğer kıtalara yayılmıştır. 1 9 20'li yıllardan
sonra ülkede büyük ilgi görmüş, Türkçe tangolar yazılıp beste­
lenmeye başlamıştır. 63 Bununla birlikte tango , romanlarda ki­
mi zaman vatanıyla birlikte anılır. Mesela Yaşar Nabi'nin Adem
ve Havva romanında Cahit'in gittiği bir davette "gramofonda
son günlerde moda olan bir Arjantin tangosunun nağmeleri
yüksel"mektedir. 64 Ancak bu , sadece Arjantin tangoları dinle­
nildiği anlamına gelmez. Zeyno'nun Oğlu romanında Zeyno, ba­
basına Diyarbakır'dan yazdığı mektubunda, evinde düzenlenen
bir eğlencede Mesture Hanım'ın çaldığı Havana tangosundan
bahseder: "Yalnız sıcak denizlerde ölü dalgalan, gayr-i meskun
sahillerde denizin tuzlu havasına karışan ağır çiçek kokuları­
nı hatırlatan bu tangoyu Hasan Bey'le Mazlüme oynadılar. " 65
Ancak bahsi geçen yıllarda tangoyu diğer danslardan ayıran en
önemli özelliği, tangonun bir dans olduğunu bilmeyenlerin da­
hi adından haberdar olmalarıdır. Ankara romanında anlatıcı,
Noel ve Yılbaşı balosu için Ankara Palas'a giren davetlileri iz­
leyen yerlilerden ve köylülerden oluşan sokaktaki kalabalığın
aralarındaki konuşmaları okura aktarır:
�----- -----

yapıldı. Diz kapağı kısmı dar, dizden ayağa doğru gittikçe genişleyen bir ke­
sim kabul edildi, öyle ki çarliston pantolonun paçası bir yandan yerde sürün­
dü, bir yanda da pabucu tamamen içine alacak kadar geniş oldu ; lstanbul'un
eski tulumbacı kesim pantolonlannın hemen aynı, hatta onlann çok daha aşı­
nsı idi; bu yönden, o zamanlar eski tulumbacı artıklan da dans ile hiç ilgile­
ri olmadığı halde çarliston pantolonlar yaptınp giydiler. Günlük hayat içinde
çarliston pantolonlarla sokakta dolaşanların pantolon paçalan, köçek oğlan
eteklikleri gibi çalpara çalardı. Bu pantolonlar gençlerin üzerinde kötü tesirler
yaptı, giyenler bir bıçkın, külhanbeyi edası takınmaya başladı. Nihayet mek­
tepli gençlerin çarliston kesim pantolon giymeleri yasak edildi. " Reşat Ekrem
Koçu, Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, s. 45.
63 'Tango " , Müzik Ansiklopedisi, C : IV, Odak Ofset, Ankara, 1 992, s. 1 164-65.
64 Yaşar Nabi, Adem ve Havva, Muallim A. Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1932, s. 22.
65 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 298.

229
 - İçeride, ne yaparlar bilirim emme, söylemem; diyor ve iki
sıra bembeyaz dişlerini gösteren bir gülümsemeyle sırıtıyordu .
Redingotlu adam, dirseğiyle kasketlinin böğrüne vurdu :
- Deyiver, be . . . Ne biliyon, daha deyiver. . .
- Deyemem . . .
Bunlar böyle bağdaşırken bir üçüncü söze karıştı. Bu tıknaz,
babacan bir tipti:
- Ne var, bunu bilmeyecek be ? lşte, ben deyivereyim: İçeri-
de tango var, dedi.
- Tango mu? Ne dedin, tango mu? He, he, he . . .
- Tango da kim oluyor ki?
Tıknaz adam, bunu , bir türlü anlatamıyordu . Çünkü , onun
için tango kelimesinin ifade ettiği mana gayet müphem ve
müphem olduğu kadar genişti. Bu , belki, bir ayinin, belki bir
yemeğin, belki de bir çalgının adı idi . Belki de bir insanın adı
olabilirdi. 66

"Züppe kadın" 67 manasıyla gündelik konuşma diline argo bir

kelime olarak yerleşen tangonun bu kullanımına, romanlarda
sıkça rastlanır.
Roman dünyasında tango gibi sosyokültürel bir anlam yük­
lenen diğer dans ise rumbadır. Hareketli bir Küba dansı olan
rumba , l 930'larda vatanından Amerika'ya sıçramış ve ora­
dan dünyaya yayılmıştır. Simgelerinden biri olduğu Cumbadan
Rumbaya romanının başında , Cemile'yi uyandıran mahalle ses­
lerinin arasında komşunun küçük oğlunun söylediği bir şarkı­
da rumbaya davet vardır:

Ahterlerin küçük oğlu Şefik yine o şarkıyı söylüyor: 'Rumba

da rumba rumba .. .' Ne de güzel sesi var piçin. Nasıl bakayım?
Cemile kulak kabarttı ve oğlanın şarkıya tekrar başlaması­
nı bekledi. Hah, işte:

Ol bir salon gelini

Koy kalbine elini

66 Yakup Kadri, Ankara, s. 93-94.

67 Ferit Devellioğlu, Türk Argosu, 7 . baskı , Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara,
1 990, s. 1 7 2.

230
 Kıvır ince belini
Kalplere vur bir zımba
68
Rumba da rumba rumba !

Cumhuriyet idaresi, bir taraftan modernleşme doğrultusun­

da alafranga müziği yaygınlaştırabilmek için alaturka müziği
yasaklama yoluna gidip dansa ve dans etmeye değer atfeder­
ken, diğer taraftan söylemleri ve pratikleriyle milliyetçiliği de
var gücüyle desteklediği için roman sayfalarında milli danslar
da arz-ı endam eder. Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanın­
da Mesture Hanım, kızı Mazlüme'yi Doktor Asım Bey'e " tedan­
sanların, Pera Palas'ın kibar balo gecelerinin onda birine gel­
me [ diği ] " 69 için şikayet etmesi üzerine genç kız, doktora hita­
ben şunları söyler:

Büyük annem yeni dansları eski kabakçı Araplarının oyunu

kadar bile güzel bulmuyor. Hem bu danslar ya Amerika vahşi­
lerinden Amerika zencilerinden geliyormuş, hele cazbant bü­
tün bütün aşağı bir şey. Büyük annem ben gramofonda foks­
trot çalarken saksofonu fena çalınmış zurnaya benzetiyor.
Zuma ile çalınırsa çok güzel olurmuş. Biz Darülfünun'da artık
Zeybek danslarını tercihe karar verdik. 70

Halide Edip'in Mazlüme ile gençlere zeybeği seçtirmesi tesa­

düfi değildir; çünkü zeybeğin, geleneksel ve milli danslar için­
de özel bir yeri bulunmaktadır. 1 925 yılında Selim Sırrı Tar­
can'ın "milli bir raks" olarak icat ettiği ve Atatürk'ün beğeni­
sini kazanan dans, geleneksel zeybeğin yeniden yorumlandı­
ğı Tarcan Zeybeği'dir. 7 1 Bununla birlikte Mazlüme ve arkadaş-

68 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 4.

69 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 29.
70 A.g. e. , s. 30.
71 Atatürk Tarcan Zeybeği'ni seyredip "Hanımefendiler, Beyler! Selim Sım Bey,
zeybek dansını ihya ederken ona bir şekl-i medeni vermiştir. Bu sanatkar üs­
tadın eseri hepimiz tarafından seve seve kabul edilerek milli ve içtimai haya­
tımızda yer tutacak kadar tekemmül etmiş, bedii bir şekil almıştır. Artık Av­
rupalılara, bizim de mükemmel bir raksımız var, diyebiliriz ve bu oyunu sa­
lonlanmızda, müsamerelerimizde oynayabiliriz. Zeybek dansı her içtimai sa­
londa kadınla beraber oynanabilir ve oynanmalıdır. " şeklideki demeciyle be-

231
 •
• •

r.1

'j
J
'J
[f,ı 1.
1

,.
r.

r.ı
B
r.ı
1
r.ı
1

r.ı
'j
r.ı
l'J
r.ı
1

ğenisini ortaya koyarak destek verdiği Tarcan Zeybeği , umulduğu gibi millet­
çe salonlarda oynanan sosyal bir dans olmadı , ancak erken Cumhuriyet yılla­
rının sosyal hayat hayallerini vermesi bakımından önemli bir misaldir. Arzu
Öztürkmen, "Zamanı Eylemek, Eğlenmek: Cumhuriyet Dönemi Eğlence Bi­
çimlerini Yeniden Düşünmek" , 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen insan Cum hu­
riyet Modaları, Ed. Oya Baydar-Derya Özkan , Tarih Vakfı Yayınları, İstanbu l ,
1 999, s. 183 .

232
larımn tercihi, erken Cumhuriyet romanında dans konusunda
nerdeyse bir istisna teşkil eder. Muazzez Tahsin'in Bir Genç Kı­
zın Romanı 'nda, Trabzon'a halasını ziyarete giden Selma'ya ah­
bapları, Karadeniz'in meşhur oyunlarının oynanacağı bir eğlen­
ce tertip etmek isterler. Bu haberi duyunca heyecanlanan Sel­
ma'ya kızlardan biri

- istersen sana da öğretelim; lstanbula gidince oraya yeni

bir moda götürmüş olursun.
- Fena olmaz hani. . . Bir düzine aynı oyunlardan bıkan arka­
daşlarıma da öğretir, elele hora teperek eğleniriz.
Şükran güldü :
- İstanbul gençlerinin bir halka olup Laz havalarını oyna­
malarını düşünmek bile tuhaf!
- Bu , zannettiğin kadar acayip bir manzara değil Şükran;
ben birkaç defa bazı mektep temsillerinde Karadeniz oyunları­
nı seyrettim, pek hoşuma gitti ve bunları hiç yadırgamadım. 72

Şükran, haklıdır. Nitekim Selma da Karadeniz oyunlarım,

Mazlüme'nin Zeybek danslarını tercih edeceklerini söylediği
Darülfünun gibi mektep temsillerinde seyretmiştir. Bir eğlence
mekanında "İstanbul gençlerinin bir halka olup Llz havalarını
oynamalarını düşünmek bile" hakikaten " tuhaf' tır.
Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore romanında Madam Cim­
s o n , düzenlediği bir davette aşığı Kolonel dö Roşpiyer ile ilk

çalınan valslarda üst üste dans eder. Valslardan sonra çift ayrı­
lır ve Kolonel, ev sahibi sıfatıyla misafirlerin arasında dolaşma­
ya başlar. Artık "müzika , yeni dans havalarına başlamıştı. Bir
Arjantin tangosunu bir 'şimmi' ve bir 'şimi'yi bir 'vanstep' ta­
kip ediyordu. " Kendisine dans etmiyor musunuz diye soranla­
ra Kolonel , "Heyhat, bu barbar oyunlarının hiçbirini bilmiyo­
" 73
ru m . diye cevap verir.

Mazlüme ve Kolonel, tercihleri başka yönde de olsa , "yeni

dansları" aynı noktadan değerlendirirler. Ancak onların bu yol-

72 M uazzez Tahsin Berkant, Bir Genç Kızın Romanı, l kbal Kitabevi, lstanbul,
1938, s. 233 .
73 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, iletişim Yayınları, İstanbul.

233
daki fikirleri sadece yeni dansların devrin algısındaki anlamını,
değerini ve cazibesini belirginleştirmeye yarar. Çünkü umumi­
yetle tercih edilen danslar, klasik olan vals yahut milli raks ka­
bul edilen zeybek değil; fokstrot, çarliston gibi popüler dans­
lardır ve onlan devrinde moda yapan budur. Öyle ki bu dans­
lara alışan vücutlar, diğerlerini beceremez bile . . . Halide Edip'in
Kalp Ağrısı romanında Zeyno ve Binbaşı Hasan Bey, Hasan
Bey'in ıslıkla çaldığı bir Şark türküsü olan Hey Zeyno'da dans
ederlerken salona Azize girer. Genç kızın kıskançlıkla "gözle­
rinde şayan-ı hayret bir ıstırap"ın belirmesi üzerine Hasan Bey
"bu defa da Azize ile aynı ağır ahenk oyununu devam ettirmek"
ister. Ancak Azize'nin "şimi ve fokstrotla sıçramaya alışan alaf­
ranga vücut"u "beyabandan gelen ahengi sezeme"z ve "oyun
bozul"ur. 74

Kumar
Ö nceleri daha ziyade evlerin dışında oynanan ve erkeklere has
bir eğlence biçimi olan talih oyunları, kadın ve erkeğin birlik­
te eğlenmeye başladığı yıllarda evlerde düzenlenen toplantıla­
ra da sirayet eder. Böylece mekanı çeşitlenip oyuncuları çoğa­
lan kumar, erken Cumhuriyet yıllarının danstan sonra gelen en
keyifli ve en yaygın eğlencesi olurken poker, briç gibi oyunları
bilmek de yeni hayatın önde gelen şartlan sırasına girer.
Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında , Diyarbakır'a eşi
Mazlum Bey'in yanına giden Mesture Hanım , istasyona ken­
disini uğurlamaya gelen dostlarına küçük bir konferans verir.
Mesture Hanım, Diyarbakır'a "Gider gitmez bir defa 'köhne ve
örümcekli' efkan kaldıracak, kendi etrafında kadınlı erkekli as­
ri bir cemiyet toplayacak, çaylar verecek, briç ve poker oyna­
tacak, dansı moda haline sokacak" tır. 75 Bu şekilde " tesis ede­
ceği sosyete"nin programını belirleyen Mesture Hanım, Hali­
de Edip'in idealize ettiği karakterlerinden biri değildir. Bilakis,
bir mukayese unsuru olarak ideal kahramanların fikir, inanç

74 Halide Edip, Kalp Agrısı, Vakit Matbaası, lstanbul, 1 9 24, s. 54.

75 Halide Edip, Zcyno'nun Oglu, s. 48.

234
ve hususiyetlerini belirginleştirmekte kullanılır. Ancak, reali­
tede karşılığı olan bir kahramandır. Devrinde var olan bir zih­
niyetin romandaki temsilcisidir. Etrafında kuracağı asri cemi­
yet için hayal ettikleri , o yıllarda asrilik ve medenilik vasıfları
yüklenmiş eğlencelerdir ve başka romanlarda da Mesture Ha­
nım gibi düşünerek kumarı son moda eğlence biçimlerinden
biri sayan şahıslara sıkça rastlanır. Cumbadan Rumbaya'da Tah­
sin Bey, monden cemiyetlerin içine girecek Cemile'nin bilme­
si gerekenleri sıralarken "Bahara ile poker, biriç bilmen de şart.
Onları ben sana öğretirim. Bizim her gideceğimiz ailede oyun
vardır. Bize gelenler de oyun isterler. . . " 76 der. Cumbadan Rum­
baya'nın ilerleyen bölümlerinde , Taksim'de tutulan evde ağır­
lanan ilk misafirlerden Tahsin Bey'in ahbabı Memduh Bey, Ce­
mile'ye bakara oynamayı öğretmeyi teklif eder. Ancak oyuna
geçmeden evvel, "zamanımızda oyuna verilen ehemmiyete da­
ir bir nutukla söze" başlar:

Asri hayatın icabatından biri telakki edildiğini nazarı itibara

alacak olursanız Frenk tabiriyle oyunun ve bizdeki mukabiliy­
le kumarın adeta levazım-ı medeniyeden, hele evleviyetle le­
vazım-ı muaşeretten olduğuna hükmetmeniz lazım gelir. Evet,
cilve-i taliyle zekanın kah ittifak, kah tesadüm ederek adeta
bir muaneka ve muaşaka halinde birbirlerini takip ve tehdit
etmeleri, tıpkı hayatın seyrine uygun bir manzara-i ihtiras vü­
cuda getiriyor. Bunun içindir ki bendeniz, bakara gibi hemen
tamamıyla şansın zaferini temin eden oyunlardan ziyade po­
ker, briç, hele briç gibi gayet ince bir muadele-i riyaziye halli­
ne benzer zeka ve mümarese-i zihniye oyunlarına meclübum­
dur. Fakat hanımefendi, sizin gibi hassaten şiir ve edeple işti­
gal edip de henüz yeşil masa hummasına giriftar olmamış -ta­
birimi hüsnü telakki buyurunuz- nevresidegani kumar için
şimdilik bakaradan başlamak münasip olduğu kadar da ehven­
dir. Zira Tahsin Bey kardeşimiz buyurdular ki sizde edebiyata
karşı inhimak, bu kabil -elbette ki faydasız telakki buyuraca­
ğınız- eğlencelere karşı bugüne kadar tabii bir lakaydi peyda

76 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 72.

235
 etmiş imiş. Bundan dolayı oynamadığınızı gelirken bendenize
haber vermişlerdi. Ve gene elbette ki insana bahşettiği lezaiz-i
bediiye itibariyle kumarın binnisbe adi heyecanına kıyas olu­
namazsa da ne yapalım ki biz de, Avrupa'da olduğu veçhile, sa­
lon literer tabir olunan meclislere henüz istinas peyda edilme­
diği cihetle hemen her gidilen dost evinde ancak bu ikinci ve
şüphesiz pek fani ihtirasatın vesile-i tatmini olan . . . 77

Tahsin Bey, Memduh Bey'e, Cemile'nin edebiyatla meşgul

olduğunu söylemiştir. Memduh Bey, bundan dolayı genç kızın
faydasız telakki ederek kumara lakayt kaldığını düşünerek ona
bakara öğretmeye başlamadan önce , bu tarz eğlencelerin ehem­
miyetinden bahseder. Belki daha da devam edecektir; ama Ce­
mile , söylediklerinin hiçbirini anlamadığı Memduh Bey'i sus­
turur. Ancak Memduh Bey'in bu söyledikleri dahi söz konusu
yıllarda "asri hayatın icaba tından" , "levazım-ı medeniyeden"
ve "hele evleviyetle levazım-ı muaşeretten" biri olarak kumarın
eğlence hayatındaki yeri ve önemini anlatmaya yeter.
M ehmet RauPun Halas romanında Nihat, lstanbul'a geldiği
zaman lzmir'de dost olduğu Miralay Emin Bey'in vefatını haber
vermek ve kızına yazdığı mektubu iletebilmek için Saim Rem­
zi Bey'in evine gider. Evde bir çay ziyafeti verilmektedir78 ve
çay sofrasından kalkan misafirlerin bir kısmı kumar masalarına
geçmiştir. 79 Roman, Mütareke yıllarını anlatmaktadır. Böylece
kumarın evlere girişi, Cumhuriyet'in ilanından önceye tarihle­
nir. Ü stelik kumar, o yıllarda da modadır. Fazlı Necip'in Kül­
hani Edipler romanında, anlatıcı, Mazhar isimli genci okuruna
tanıtırken onun maişetini oyun sayesinde temin ettiğini söyler.
Çünkü "O zamanlar, lstanbul'da poker bütün kibar mahfili sar­
mış, moda olmuş" bir oyundur80 ve moda olan her şey gibi kı­
sa zamanda salgın haline gelir. Aka Gündüz'ün Zeheriyya Sof­
rası romanında Bayan Birsin tarafından tertip edilen "zekeriyya
sofrası"na katılan misafirler kendi aralarında bu tip eğlencele-
77 A.g.e. , s. 265-266.
78 Mehmet Rauf, Halas, s. 181.
79 A.g.e., s . 204.
80 Fazlı Necip, Külhani Edipler, s. 20 1 .

236
rin yaygınlığından bahsederlerken biri "Poker, briç, bezik sal­
gın halde değil mi? Bu da oluversin ne çıkar? " 8 1 der.
Evlerde tertip edilen eğlencelerde moda olan kumar, dışarıda
da oynanmakta ; hatta bazı salonlar, kumar modası sayesinde
dolmaktadır. Aka Gündüz'ün Üç Kızın Hikayesi romanında Be­
tigül ve aşığı Ali Bey'in devam ettikleri "Modem Kulüp'ün sa­
lonları bu mevsim başka bir moda ile dolup boşalıyordu. Yıldız
kapandıktan sonra rulet, bakara, briç, poker Modem Kulüp'e
göç etmişti, eski Yıldız gecelerinden fazla bir inhimak peyda
olmuştu . " 82 Çünkü bazıları için eğlence , belki de sadece ku­
mar demektir. Su Sinekleri romanında Dürdane'nin babası Ka­
mil Bey, kumar oynamak için gittiği Büyükada'daki Kulüp'te83
en azından iki üç gece kalmak istemektedir. 84
Nerede olursa olsun, pek çok romanda kumarın parayla oy­
nandığından söz edilir ve ortaya sürülen meblağlar bazen öyle­
sine yükselir ki kimileri maişetini kumardan temin eder. Kü l ­
hani Edipler'deki Mazhar, bunlardan biridir. "Gayet ihtiyat­
la, serin kanla, pek güzel poker" oynayan ve ekseriyetle kaza­
nan genç adam "oyunu yeni öğrenen zenginlerle oynamağı kol­
laştırır, her ay bu sayede birkaç yüz lira kazanmağa muvaffak
olur. " 85 Mazhar için kazanç kapısı olan oyun, tabiatıyla birile­
rinin kaybına sebep olmaktadır. Açlık romanı, Anadolu'daki bir
kasabada kurulmuş olan şeker fabrikasının çevresinde geçmek­
tedir. Fabrikanın müdürü ve çalışanları , büyük şehirlerden gel­
mişlerdir ve anlatıcı, onların küçük Anadolu kasabasındaki ya­
şamlarından sırası geldikçe bahseder. lş dışındaki hayatı cazip
ve sevimli bir hale getirebilmek için evlerde çeşitli toplantılar
düzenlenmektedir. Geç vakitlere kadar yenilip içilen ve dans
edilen bu eğlencelerde "Bazı meraklılar da ufaktan başlayan, fa­
kat sabaha karşı uykusuz ve şişmiş gözlerle masanın etrafında
81 Aka Gündüz, Zekeriyya Sofrası, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi , İstan­
bul, 1 938, s. 1 1 .
82 Aka Gündüz, Üç Kızın Hikayesi, Semih Lütfi Kitabevi, lstanbul , 1 943, 2. ba-
sım, s. 1 56.
83 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 77
84 A.g.e. , s. 1 62.
85 Fazlı Necip, Külhani Edipler, s. 20 1 .

237
toplanılan kalabalığı, kesesinde nesi var nesi yoksa ortaya dök­
meğe mecbur eden poker ve briç partileri tertip ediyorlardı. " 86
Hakikaten dans gibi meraklısını baştan çıkaran kumar, in­
sanları masaların başlarında sabaha kadar oturtmaktadır. Ve bu
merak, bazen evin erkeğinden ziyade kadınında görülmektedir.
Reşat Enis'in Kanun Namına romanında da Açhk'ta olduğu gibi
büyük şehirlerden gelenlerin kendi aralarında toplanarak ku­
marla vakit geçirdikleri anlatılır. Romanın anlatıcı kahramanı
Mebrure , evlerinde düzenlenen kumar partilerinden "Babam,
annem, doktor Sadrettin Bey, avukat Nurettin Münci Bey, ida­
dinin Fransızca muallimi Halidun Bey . . . Bir de ben . . . Aylardan
beri , hemen her gece bizde toplanılıyor . . . Sabahlara kadar po­
ker çevriliyor. " 87 sözleriyle bahseder. Zamanla bu gruba başka­
ları da eklenir ve evde sabaha kadar poker partileri yapılır. An­
cak Mebrure'nin babası bu durumdan rahatsızdır: "Annemin
sevinci nihayetsizdi. Babam, sabahlara kadar uykusuz kalmak­
tan hiç memnun değildi. Günden güne sararıyordu . " 88
Ne boşalan keseler ne sabahlara kadar süren partilerin yor­
gunluğu kumarın evlerin içinde ve dışında sürüp giden eğlence
hayatındaki konumunu değiştirir. Kumar, devrin danstan son­
ra gelen en moda eğlencesidir. Yusuf Ziya'nın Kürkçü Dükkanı
romanında Süheyla, kumara meraklı eşi Adnan'dan bahisle ba­
basının damadından çok memnun olduğunu ve "Kendisine iyi
bir kumar arkadaşı buldu"ğu 89 için sevindiğini söyler. Anlaşılı­
yor ki kumar oynamak/oynamayı sevmek bir kayınpederin da­
madında aradığı özelliklerden biri haline gelmiştir.
Böylesine hüsnükabulle karşılanan kumar, yine dans gi­
bi, söz konusu yıllarda, düzenlenen bazı toplantılara da adını
verecektir. Mesela Aka Gündüz'ün Yayla Kızı romanında Pe­
tek'in evlatlığı olduğu Perihan Hanım, "danslı pokere" gider. 90

86 Refik Ahmet Sevengil, Açlık, s. 38-39.

87 Reşat Enis, Kanun Namına, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi, lsıanbul, 1932,
s. 36.
88 A.g.e. , s. 37.
89 Yusuf Ziya, Kürkçü Dükkilnı, ikbal Kütüphanesi, lstanbul, 193 1 , s. 1 2.
90 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 1 09.

238
Benzer şekilde Ankara romanında Selma Hanım ve Hakkı Bey
"danslı, briçli bir çay"a katılırlar ve orada "Hakkı Bey, evvela
ev sahibi hanımla, sonra ( . . . ) Müsteşarının haremiyle bir tango
yaptıktan sonra, evin sakin bir köşesinde hazırlanmış olan briç
masalarından birine" geçer. 9 1

Balo
Cumhuriyet'in asrileşmek ve medenileşmek yolunda eğlen­
ce hayatına kattığı en önemli toplantı, şüphesiz , balodur. Kısa
sürede "en küçük kentlere , kasabalara kadar yayılan ve katılı­
mın adeta yarı resmi, zaman zaman da zorunlu hale geldiği" 92
balolar, bir zaman sonra büyük şehirlerdeki en keyifli eğlen­
ce biçimlerinden biri olacaktır. Bu bağlamda balolara, öncelik­
le ideolojik açıdan bakmak gerekir. Çünkü söz konusu yıllar­
da -alafranga müziğin ve dansın kazandığı yaygınlık, daha da
önemlisi saygınlık gibi- baloların toplum ve eğlence hayatın­
daki pozisyonunu , idareden almış olduğu destek ve dolayısıy­
la asri yaşamın bir unsuru addedilmesi belirlemektedir. Balolar,
Cumhuriyet'le tam manasıyla serbesti kazanan karma (kadınlı­
erkekli) eğlencenin en görkemli, en zengin ve belki de tek res­
mi olarak desteklenen şekli; Cumhuriyet aydınlan, bürokrasisi
ile yerel eşrafın bir kısmı ve ticaret burjuvazisi gibi dar sınıflar­
la sınırlı kalsa da93 asriliğin ve medeniliğin simgesidir.
Zeyno'nun Oğlu romanında, Diyarbakır'a eşi Mazlum Bey'in
yanına giden M e s ture Hanım , istasyona onu uğurlamaya
gelen " moda sahifesinden fışkırmış gibi dolaşan Beyler ve
Hanımlar"a 94 "Diyarbakır'a medeniyet götüren müceddit ruh­
lu bir kadın" edasıyla küçük bir konferans vererek orada neler
yapacağını anlatır. Köhne ve örümcekli fikirleri dağıtacak olan
Mesture Hanım, etrafında kadınlı erkekli asri bir cemiyet top-
91 Yakup Kadri, Ankara, s . 89 .
92 " Cumba'dan Rumba'ya Eğlence'' , 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen insan Cum­
huriyet Modalan, Ed. Oya Baydar-Derya Özkan, Tarih Vakfı Yayınlan, lstan­
bul, 1 999, s. 1 75 .
93 A.g.e. , s. 1 80.
94 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 49 .

239
layacak, tertip edeceği çaylarda briç ve poker oynatacak, dan­
sı moda haline sokacaktır. Ama her şeyden önemlisi "ekabir­
den biri Diyarbakır'a gelirse onun şerefine bir balo ile başla­
yarak balo gibi medeniyetin en yüksek nimetini de Diyarba­
kır'a tattıracaktı"r. 95 Mesture Hanım'ın baloyu "medeniyetin
en yüksek nimeti" olarak tanımlaması ve hayalini gerçekleş­
tirebilirse yapacağı düzenlemeyi " tattırmak" fiili ile anlatması,
bu fiildeki gurur ve lütuf, mübalağalı olmakla birlikte anlamlı­
dır. Zira o yıllarda balo düzenlemeye uygun salonlara sahip ol­
mak dahi Avrupalılaşmak yolunda bir merhale kabul edilmek­
tedir. Refik Ahmet'in Çıplaklar romanındaki Tokatlıyan Ote­
li'nde tertip edilen düğünde , misafirlerden biri "kalabalıktan ve
yerin darlığından şikayet" edip "Memlekette balo verilecek bü­
yükçe bir salon yokken ikide birde Avrupalılaşmaktan bahse­
dilmesi ne kadar tuhaf, değil mi? " 96 diye sorar. Balo , artık bir
eğlence biçimi olmaktan çıkmış, asri ve medeni Cumhuriyet'in
neredeyse adıyla beraber anılan ve onun bütün değer ve ideal­
lerini bünyesinde toplayan mit haline gelmiştir. 9 7
Aslında Müslüman Türk ahali baloyla Cumhuriyet öncesin­
de tanışmıştır. 1 9 . yüzyıl sonlarından itibaren İstanbul, lzmir
gibi Levantenlerin yoğun yaşadıkları şehirlerde balolar veril­
mektedir. Ö te yandan Müslüman kadın ve erkeklerin katıldığı
ilk balo , Cumhuriyet'in ilanından sonra, Mustafa Kemal'in iste­
ğiyle, Eylül 1925 tarihinde , lzmir'de tertip edilir. llk resmi ba­
lo ise, 29 Ekim l 925'te, Cumhuriyet bayramı kutlamaları çer­
çevesinde , Ankara'da verilir. Başta cumhurbaşkanı olmak üze­
re , başbakan, bakanlar, büyükelçiler, ordu komutanları ve ba­
sının ileri gelenlerinin katıldığı bu balonun ardından yine aynı
yıl CHF'nin girişimi ve valilerin öncülüğünde illerde de balolar
düzenlenmeye başlanır. Hatta bazı ilçelerdeki CHF binaların­
da ilçe ve köylerden gelenlere dahi balolar verilir ki bu da yö­
netimin Cumhuriyet balolarıyla kültürel değişimi büyük şehir-

95 A.g.e., s. 48.
96 Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar, s. 1 58.
97 Arzu Öztürkmen, "Zamanı Eylemek, Eğlenmek: Cumhuriyet Dönemi Eğlen­
ce Biçimlerini Yeniden Düşünmek'' , s . 1 9 1 .

240
lere paralel olarak küçük yerleşim birimlerine de yaymak iste­
diğinin göstergesidir . 98 idarenin kararlı adımlarına , memleke­
tin sosyoekonomik ve sosyokültürel bakımdan öncü sınıfının
gösterdiği heves ve ilgiye rağmen ilk balolar, türlü aksaklıkla­
ra , hatta gülünç vaziyetlere sahne olur. Şuküfe Nihal'in Yalnız
Dönüyorum romanının anlatıcı kahramanı Yıldız , ilk defa gitti­
ği baloyu tasvir ederken bunlara işaret etmektedir:

Balo aynı zamanda güzel, kibar; gülünç ve bayağı idi. lstan­

bul'da geri , mu taassıp, görgüsüz aileler yanında şüphe yok ki
evlerinde intizam bulunan , bir Avrupalı gibi yaşamasını , gi­
yinmesini bilen aileler de yok değildi; balo halkının büyük bir
kısmı bu takımdandı; güzel giyinmişlerdi; vakur ve kibardılar.

98 Doğan Duman, " Cumhuriyet Baloları " , 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen insan
Cumhu riyet Modaları , Ed. Oya Baydar-Derya Özkan , Tarih Vakfı Yayınları , ls­
tanbul, 1 999, s . 1 76- 1 77

241
 Gülünç tarafı; elbiseler dekolte olduğu halde başlar hala açıl­
mamıştı; saçlar uzunlu , kısalı, renk renk tüllerle örtülmüş, ala­
rus sarılmıştı.
Kenar kanepelerde genç, yaşlı, daha kapalı, daha alaturka;
bir manken gibi kımıldamandan oturan kadınlar; hala bunla­
rın arasında belki yalnız balo görmek merakıyla gelmiş çarşaf­
lılar vardı. 99

Kılık kıyafet adabına ters olarak çarşafla salonda oturan ka­

dınların varlığı , balonun ne denli cazip ve ilgi çekici bir eğlen­
ce olarak sunulduğunun kanıtıdır. Bununla birlikte değişime
ve yeniye kısa sürede ayak uydurmak şüphesiz zordur. Dekolte
giyen hanımların başlarının hala örtülü olması, buna en güzel
misaldir. Ü stelik bütün mesele giyim kuşam da değildir. Devrin
ve tabiatıyla balonun vazgeçilmezi dansta da ilk zamanlar Türk
hanımları , geri durmak zorunda kalmışlardır. Ankara romanın­
da , Ankara Palas'taki Noel ve yılbaşı baloları anlatılırken "tlk
zamanlar Türk hanımlarının baloda dans etmesi, hele ecnebi­
lerle dans etmesi pek hoş görülmezdi. Bunlar, bir Avrupalı sa­
lon hanımının bütün masraflarını yapmakla beraber mond'un
zevkini henüz onlar kadar çıkaramıyorlardı . " 1 00 sözleriyle bu
durumdan bahsedilir.
Kadınların kılık kıyafetlerinin yahut hal ve hareketlerinin
tam manasıyla serbestleşmesi için bir süre daha geçmesi gerek­
mektedir. Ancak bu "bir süre" nin ölçüsü şehirlere göre değişir.
Fakihe Odman'ın Çiçek ve Güneş romanında Çiçek, Kayseri'de
vazife yapan genç bir öğretmendir. Okulda kendisi ile uğraşan
bir mesai arkadaşı ile başı derttedir. Adam sürekli Çiçek'in dav­
ranışlarından fena anlamlar çıkararak hakkında türlü dediko­
dular yaymaktadır.

Keza , muallimler balosunda , yeni gelen muallimle dans ede­

cek oldum:
- Onu seviyor, dedi.
O kadar şarap içmişim ki dans edecek gibi değilmişim . Vak-

99 Şukfıfe Nihal, Yalnız Dönüyorum, s . 1 22- 1 23 .

1 00 Yakup Kadri, Anhara, s. 98.

242
 tiyle sevdiğim adam bile almamış da bu muallim mi alacak­
mış beni?
Dün de müdür odasına çağırarak dedi ki:
- Baloda pek aşın hareket etmişsiniz, açık elbise giymişsi­
niz. Bir müdür sıfatıyla değil, bir ağabey sıfatıyla söylüyorum
ki sonu iyi olmaz bunun.
Hemen cevap verdim:
- Müdür Bey, baloda dans edilir, açık elbise giyilir, şarap içi­
lir. Bu gayet tabii bir şeydir. Fakat bütün bunları izam ederek
sizi tezvir edenin kim olduğunu biliyorum.
( . .. )
- Siz atılacak bir muallim değilsiniz. Maksadım, hareketle­
rinizde bir fenalık olduğunu söylemek de değil. Yalnız . . . Ba­
lolarda şarap içmek, dans etmek, açık elbise giymek ancak İs­
tanbul ve Ankara'da tabii görülür. Burası Kayseri'dir . . . Kayseri
halkı taşa tutar sizi . . . 1 0 1

Genç bir öğre tmen , İstanbul ve Ankara balolarında tabii

olan birtakım hal ve davranışlar dolayısıyla Kayseri'de halk ta­
rafından taşa tutulma tehdidiyle karşı karşıya gelir. Tehdidin
bu denli ağır olmasında Müdür Bey'in bir abartması söz konu­
su olsa bile bu hal, Kayseri'nin ancak muallimler için balo ver­
mek noktasına gelebildiğini gösterir. Balo dendiğinde akla ge­
len dans e tmek, dekolte giyinmek ve şarap içmek 'geleneksel
değerler'in setine çarpmıştır.
Bunlar, kadına ait yahut kadın üzerinden söz konusu edi­
len sıkıntılardır. Halbuki genel olarak bakıldığında kadın er­
kek herkesin balolara ve gerekliliklerine uyum sağlamakta güç­
lük çektiği , söylenebilir. 1 02 Çünkü yukarıda, Yalnız Dönüyo-

101 Fakihe Odman, Çiçek ve Güneş, s. 57-58.

102 "Frak giyip baloya giderken, yumuşacık meslerini beline sokup frakın kuy­
ruklarıyla gizleyen; ilk dansı, heyecandan büsbülün kazık gibi kasılan lürban­
lı ama dekohe yakalı eşiyle açıp birkaç kere pislle döndüklen sonra, ayağına
cendere gibi gelen dar rugan ayakkabılarını kimselere göslermeden çıkarıp
meslerini giyen kaymakamların hikayeleri; her baloda mullaka 'hastalanan' ve
baloya kaulamayan vali, kaymakam, mal müdürü ve eşleri"nin halleri, ilk dö­
nemlerde gelişmelere ayak uydurmakla ne denli güçlük çekildiğini göslerir.
"Cumba'dan Rumba'ya Eğlence" , s . 1 7 5 .

243
rum'da, Yıldız'ın balo ile "Avrupalı gibi yaşamak" arasında kur­
duğu bağ, esasında herkesin ayağına dolanmaktadır. Avrupalı
gibi yaşamak için hayata dahil edilen balo, umumiyetle Avru­
palı gibi yaşanmadığı yahut yaşamak henüz tam manasıyla bi­
linmediği için çeşitli problemleri de peşinden getirir.
Cumbadan Rumbaya romanında , Tahsin Bey yeni tanıştığı
"moderen hayat" sevdalısı Karagümrüklü Cemile ile yakınlaşa­
bilmek için genç kızı ve ailesini baloya davet eder. Cemile'nin
ablası Şahinde , yedi aylık oğlu Altay'ı da baloya götürmek ister
ve "Yedi aylık bir çocuğun baloya gitmesinde Avrupa muaşe­
reti bakımından bir mahzur olup olmadığı bütün Karagümrük
semtinde günün meselesi haline" gelir. Çünkü balonun kendisi
hayata girse de adabı henüz tam olarak bilinmemektedir. Mu­
haliflere rağmen en son danışılan ocak reisi Hacı Kamil Bey'in
verdiği olur üzere Altay da baloya götürülür. 1 03 Avrupa muaşe­
retinden bu denli habersiz olan insanlar, en azından baloda Av­
rupa muaşeretinin geçerli olduğunu bilmektedirler. Nitekim
balo gecesi Tahsin Bey, Cemile'yle dans eden Selim'e genç kızı
nereden tanıdığını sorması üzerine, iki erkeğin arasında şu di­
yalog geçer:

- Affedersiniz , (. .. ) Ben sizi tanımıyorum, ne sıfatla bunu

bana soruyorsunuz? Cemile Hanım'ın akrabası mısınız?
- Gibi bir şey . . . O cihetin sizinle elagası yohtur.
- Sizin de tanımadığınız adama hitap etmeğe, hususiyle bir
genç kızın mahremiyetine ait malumat istemeğe hakkınız yok­
tur. Burada Avrupa muaşereti hakim olmak lazım gelir. Pre­
04
zante olmadığınız kimselerle konuşmazsınız. 1

Selim'in söylediği gibi baloda Avrupa muaşereti hakim ol­

mak lazım gelmektedir. Çoğu defa başarılamasa da en azından
insanlar bunun farkındadırlar. Neticede Avrupa muaşeretine
ve balo adabına ters bir şekilde yedi aylık Altay'ı baloya götür­
müş dahi olsalar Cemile ve ailesinin bu husustaki tereddütleri,
bu bilinçten kaynaklanmaktadır. Ve yine bu bilinç ve onun ya-

1 03 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 16.

1 04 A.g.e. , s . 106.

244
rattığı titizlikle bir gecelik baloların hazırlıkları bazen aylarca
sürmektedir. Ankara romanının üçüncü bölümü , o yıl yeni açı­
lan Ankara Palas'ın bin kişiden fazla davetli ağırlayabilen "bü­
yük hail ve salonlarında" düzenlenecek olan Noel ve yılbaşı ba­
lolarının hazırlıklarının anlatımı ile başlar.

Onun için, birçok ailelerin daha iki ay evvelinden İstanbul ter­

zilerine taşındıkları görülmeye başlandı. Gerek Kaligurusi'de,
gerek Fegara'da en son Paris modelleri Ankaralı hanımlar tara­
fından kapışılıyordu. Beyler, fraklarını ya daralmış ya eskimiş
bularak yeniden gece esvap lan ısmarlıyorlardı. tık yıllar, bir
kuyruklu ceketle bir silindir şapka kafi sananlar, şimdi, klak
ve makferlan peşinde koşuşuyorlardı. Yazık ki, bu art i h l lerin
bir kısmını stoklan tükenmiş olduğu için bulmak kabil olmu­
yor ve Beyoğlu'nun belli başlı mağazaları vasıtasıyla Avrupa'ya
ısmarlamak lazım geliyordu. Bu sırada dans iskarpinlerinin fi­
yatı üç dört misline fırladı. Gerçi, yeni çıkan Adabı Muaşeret
kitabında maskaratsız olmak şartıyla bağlı rugan iskarpinle­
re mesağ vardı. Lakin, zarafetin en ileri şartlarını yerine getir­
mek asriliğin ihmal götürmez bir şiarı telakki olunuyordu . 1 05

Balonun verildiği mekan ve davetli sayısının dört basamağa

ulaşması, davetlileri gayrete getirmiş ve haftalar evvelinden ha­
zırlıklar başlamıştır. Bütün bu masraf ve titizlik, ayakkabı ko­
nusunda bile herhangi bir alternatife yönelmeden mutlaka aslı­
na gitmek çabası, "zarafetin en ileri şartlarını yerine getirme"nin
"asriliğin ihmal götürmez bir şian telakki" olunmasından ile­
ri gelmektedir. Baloların tarihi yaklaştıkça hazırlıkların keyfi ve
heyecanı yerini telaşa ve zarafet yarışına, hatta kavgalara ve küs­
künlüklere bırakacaktır: "Dedikodular, münakaşalar, bazen bir
familya fertlerini birbirine düşürecek kadar had bir şekil alıyor­
du. Hele kanlarının bütün arzularını yerine getiremeyen koca­
lar dünyanın en bedbaht insanlarıydı. Bunlar, Allahtan ya bir
zelzele, ya bir tufan beklemekte idiler, ta ki, o gece eğlenceleri­
ne yetişilmesinde ortada mesele kalmasın diye . . . " 1 06

105 Yakup Kadri, Ankara, s. 92.

1 06 A.g.e. , s. 93.

245
 "Danslı ve özel giysili gece eğlencesi" 1 07 olan balonun hazır­
lıklarında kılık kıyafetin önemli yer tutması doğaldır. Bütün te­
reddütlerine rağmen yedi aylık bir bebeği baloya götüren Ce­
mile ve ablası dahi bunu bilir. Balo için Tahsin Bey, Cemile'ye
Beyoğlu'nun meşhur bir terzisinde şık ve pahalı bir tuvalet dik­
tirmiştir. Cemile'ye elbisesini giymesinde komşuları Hafize ve
ablası Şahinde yardımcı olurlar:

Esvabın arkasını görmek isteyen Hafize bir çığlık koparmıştı:

- A. Dur kızım. Allahü alem yanlış giydin, ters giydin.
- Neden?
- Baksana. Beline kadar arkan açık !
Şahinde de bağırdı:
- A . . . Sahi ayol. Bir yanlışlık var. Sakın paketi getirirken ku­
maş yırtılmış olmasın?
Hafize de esvabın bele kadar dekolte arkasından gözlerini
ayıramayarak:
- Tövbe estağfurullah . . . diyordu , çıplaktan beter ayol. . . İn­
san namahrem önüne böyle nasıl çıkar?
Esvabı hemen Cemile'nin üstünden alarak bir kere de dekol­
te tarafını öne çevirerek giydirdiler. Daha beter: Bu sefer bütün
göğüs ve kombinezon dışarıda kalmıştı. Cemile dekoltenin ar­
kada kalması lazım geldiğinde ısrar ederek esvabı tekrar giydi:
- Balo elbisesi böyle olacakmış. Arka , omuzlar, kollar, gö­
ğüs dekolte !
O zaman Şahinde ağlar gibi bir sesle :
- Ben ne yapacağım? dedi, baloda giyilecek siyah yün etek­
liğimle beyaz krepdişin blüzumdan başka elbisem yok. Onun
da göğsü kapalı, kollan uzun !
Hafize akıl öğretti:
- Kolları yukarı doğru kıvınver !
- Olur ya . . . Maksat kollarını göstermek değil mi? 1 08

"Maksat kollan göstermek değil mi? " Sanki bütün mesele

buymuş ve bir bluz kollan yukarı doğru kıvrılarak giyildiğin-

1 0 7 Türkçe Sözlük, s. 1 94.

1 08 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 91.

246
de tuvaletin yerini alabilirmiş gibi, bu fikir Şahinde'yi rahatla­
tır. Gerek Cemile'nin tuvaletini giyerken düşülen gülünç hal,
gerekse Şahinde'nin kıyafet problemine bulunan çözüm, top­
lumun (küçük bir kesimi hariç) balonun ilk şartı olan "Avru­
palı gibi yaşamak"la uzaktan yakından alakası bulunmadığını
açıkça ortaya koyar. Nitekim yukarıda, Yakup Kadri'nin Anka­
ra'sında da erkeklerin ilk yıllar balo kostümü için bir kuyruklu
ceketle bir silindir şapkayı yeterli sandıklarından bahsedilmiş­
tir. Daha alt tabakalara indikçe erkeklerin balo kostümünün
-Cumbadan Rumbaya' da kadın balo kostümünün sadece dekol­
teye bağlanması gibi- siyah olması yeterli gelecektir. Ali Mus­
tafa'nın Bir Renk ve Bir Ahenk romanının anlatıcı kahramanı
menfadan döndükten sonra kansını ve çocuklarını bulmak için
gittiği bir balo salonunun kapısından içeri "ellerindeki bastonla
her biri bir orkestra şefini andır" an "şık efendiler"in "kafile ha­
linde" girdiklerini görünce duraklar ve sırtındaki elbiseyle bu­
raya girmenin mümkün olmayacağını düşünmeye başlar. Ha­
kikaten adamı göz hapsine alan salonun kapıcısı, kaba bir ses­
le arkasından bağırır ve onu "Sizin burada işiniz yok. . . " diye­
rek durdur:

- Benim burada bir işim olmadığını ne bildiniz ?

- Elbiseleriniz siyah değil .
1 09
- Elbiseleri siyah olanların burada işleri mi var ? "

Burada şunun da söylenmesi gerekir ki kılık kıyafet husu­

sunda yaşanılan bütün bu adaba mugayir veya gülünç haller,
her zaman bilgisizlikten yahut görgüsüzlükten kaynaklanmaz.
Bu , bilmek ve görmek kadar maddiyatla da alakalı bir mesele­
dir. Halit Fahri Ozansoy'un Aşıklar Yolunun Yolculan romanın­
da Tuğrul, Kulüp'te düzenlenen balonun davetlileri arasında­
ki bir genç ve frakı ile ilgili olarak "şu kısa boylu genç bir ban­
kada az maaşlı bir memurdu , fakat demin dansta Daver ağabe­
yimle N ecla'nın iki ağızdan işittiklerine göre bu delikanlı bu
akşam buraya mutlaka fraklı gelmek istediğinden lstanbul'daki
bir dostundan sırtındaki frakı iğreti almış, onun için böyle to-
1 09 Ali Mustafa, Bir Renk ve Bir Ahenk, Tecelli Matbaası, lstanbul, 1 932, s. 23.

247
puklarına kadar bu elbisenin çuval gibi içine gömülmüştü," 1 1 0
der. Genç memurun ne bilgisi ne baloya uygun giyinmekteki
arzusu ne de bu yoldaki çabası onu düştüğü gülünç veya acık­
lı halden kurtarabilmiştir. Ancak bir balo kostümü için, bun­
dan daha zor ve uzun saatler geçirenler de vardır. Fatih-Harbi­
ye romanında, Macit Neriman'ı Pera Palas'ta verilecek bir balo­
ya davet eder. Neriman babası Faiz Bey'den izin alır, ancak tu­
valet meselesi her ikisini de düşündürmektedir ve Faiz Bey, pa­
ra bulabilmek için sarraf sarraf dolaşmak zorunda kalır. 1 1 1 Ha­
sılı kadın erkek herkes için balo kostümü hazırlamanın masraf­
lı ve yorucu bir iş olduğu söylenebilir. Ü stelik bütün bu mas­
raflı ve yorucu hazırlıklar, sıradan balolar için yapılır. Bir de
"bal maske"ler (bal masque) vardır ki herhalde hazırlanması en
uzun süren, en çok emek ve para isteyen onlardır.
Cumbadan Rumbaya'da Cemile ve Tahsin Bey, Mısırlı pren­
sesin evinde verdiği bir baloya katılırlar. Bir ara salonda yal­
nız kalan Cemile'nin yanına Hulki isimli bir genç gelir ve genç
kızın adını öğrenmeye çalışır. Bütün ısrarlarına rağmen Cemi­
le'nin adını öğrenemeyen Hulki , "bal maskede" olmadıkları­
nı söyler. Çünkü "maskeli balolarda hüviyeti gizlemek esastır.
Orada isim söylenmez. " 1 1 2
Hakikaten romanlarda sıkça karşılaşılan "bal maske" , "ba­
lo travesti" veya kostümlü baloların hepsinde maske yahut kos­
tümle farklı bir kimliğe bürünerek eğlenilmektedir. Bu çeşit
balolar, özel kostüm yaptıranlar için sair balolardan çok daha
masraflı ve yorucu bir hazırlığa sebep olur. Ancak şikayet ede­
ne rastlanmaz; bilakis haberi dahi herkesi neşelendirir. Mebru­
re Sami'nin Leylaklar Altında romanında, Feriha ve kardeşi Mak­
sim'de düzenlenecek olan kostümlü balodan heyecan ve keyifle
bahsederler. 1 1 3 Erkeklerin sade frak veya smokinle katılabilecek­
leri balo "travesti" -kostüm hazırlıkları bir oyun havasında geç­
tiği için olsa gerek- Feriha'da ilgi ve sevinç uyandırmıştır. Genç

1 1 0 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 1 68.

1 1 1 Peyami Safa, Fatih-Harbiye, s. 1 29.
1 1 2 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 329.
1 1 3 Mebrure Sami, Leylaklar Altında, s. 224.

248
kadın, daha konuşma esnasında, sigara aldığı kutunun kapağın­
daki minyatüre bakarak "Mesela ben şöyle bir çoban kızı kıya­
fetine girsem acaba nasıl olurum? " diyerek gülümser. 1 1 4 Kos­
tümlü balo davetlilerinin keyifli telaşı, şehrin meşhur terzihane­
lerine de yansır. Her büyük balo öncesi yoğun bir şekilde çalı­
şan terzihaneler, kostümlü balolann öncesinde daha yaratıcı ol­
mak zorundadırlar. Leylaklar Alt ı nda'da Feriha ve kardeşini ne­
şelendiren Maksim'deki kostümlü balo, romanın başkahramanı
Nuran'ın yorucu ve tatsız günler geçirmesine sebep olur. Genç
kız , ressam olarak çalıştığı terzihanenin müşterileri için model­
ler çizmektedir; ancak vücudunun şekline uygun kostüm seç­
meyi bilmeyen müşteriler "Sabahlara kadar, gözlerim yana yana
hazırladığım bütün o Salome'leri, Dianne'lan, Theodora'lan, Mi­
mi Pinson'lan, Aphrodite'leri, hele o canım, eski köylü kılıkları­
mızı hemen hepsi de ne güzel karikatürleştirdiler" 1 1 5 diye düşü­
nen Nuran'ı yorarlar. Nuran'ın şikayetleri bir yana bırakılıp sıra­
lanan kostümlerin çeşitliliğine bakılırsa kostümlü balolann ne
denli renkli görüntülere sahne olduğu daha rahat anlaşılacaktır.
Buraya kadar bahsedilenler, baloların davetliler cephesinde
yaşanılanlara dairdir. Halbuki baloların bir de davet sahipleri
tarafı vardır ki onların işi, misafirleri ile kıyaslanamayacak ka­
dar meşakkatlidir. Zeyno'nun Oğlu romanında, hususi de olsa,
bir kostümlü balonun nasıl düzenlendiği hikaye edilir. Zeyno ,
babası Asım Bey'e yazdığı mektubunda evindeki bir toplantıda
Saffet Bey'in teklifi üzerine "kostümlü bir raks akşamı" karar­
laştırıldığından bahseder:

Misafirler giderken Saffet'in Mesture Hanım'a yaklaştığını

gördüm:
- Sırf milli danslar oynanacak kostümlü bir raks akşamı
yapsak nasıl olur?
- Kostümlü bir dans akşamını ben de düşündüm. Mesela
kimimiz Cleopatra (bu mutlak kendisi olacak) kimimiz Mark
Antuvan.

1 1 4 A.g.e. , s. 225.
1 1 5 A.g.e. , s. 23 1 .

249
 - Hayır Hanımefendi daha bildiğimiz bir şey, mesela Zey­
bek, Kürt, köylü, Arnavut.
Mazlum Bey atıldı:
- Saffet Beyle Hasan Bey ve birkaçımız toplanıp bir komi­
te yapalım. 1 1 6

Karar hayata geçirilir ve Mesture Hanım'ın "şüra-yı devlet

ciddiyet ve ehemmiyeti" 1 1 7 verdiği "heyet-i tertibiyye" kurula­
rak başına İzmirli büyük bir memur olan Süleyman Bey'in ha­
nımı getirilir. Kadın "Diyarbakır'ın içtimai hayatında ne ka­
dar mühim bir rol oynadığını ispat için" heyetin ilk toplantısı­
na , heyete dahil olmayan sıhhiye reisinin hanımını da getirir.
Toplantıda , reise hanımın "heyet-i tertibiyyeyi sırf istihfaf et­
mek için bacaklarını sallayarak masanın üstünde oturduğunu
farz" ettiği Mesture Hanım'ın kızı Mazlüme hariç , herkes ga­
yet ciddidir.
tık sözü alan Hayri Bey'in heyetten öncelikli isteği , balo­
nun "asri surette cereyanı" için "en son Avrupai usuller"in ih­
mal edilmemesi ve palto ve bastonlarını bırakanlara birer nu­
mara verilecek olan bir vestiyer kurulmasıdır. "Beyefendi dai­
ma en 'modem' usulleri düşünüyorlar. " diyerek Hayri Bey' den
taraf olan Mesture Hanım, reise hanımın bu teklifi oya sun­
masını ister. Ancak Mazlüme'nin alaycı sözlerle "bu çok asri
usul"ün büyükannesi zamanından beri camilerde uygulandığı­
nı, bundan dolayı müzakere edilmesine bile lüzum olmadığını
söylemesi gerginliğe sebep olur. Toplantının başından itibaren
Mazlüme'nin oturuşundan rahatsız olan reise hanım, ona fik­
rini sormadıklarını söyleyerek Mazlüme'yi tersler. Ancak Maz­
lüme, annesinin de söz almadan konuştuğunu söyleyerek ken­
dini savunur. Mesture Hanım'ın "içtimaın intizamı için kızını
ihtar edişi" üzerine, Hayri Bey, Mazlüme'nin dikkatini çekebil­
mek için serbest hareketin Amerikan medeniyetinin temelini
teşkil ettiğini, "muasır bir içtimaın intizamını" bozmayacağını
ileri sürerek Robert Kolej'deki talebelik yıllarından örnek ver-

1 1 6 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 299.

1 1 7 A.g.e. , s. 328.

250
meye kalkar. Hayri Bey'in Mazlüme'den yana çıkışı, reise hanı­
mı iyice kızdınr. Mazlüme'nin söz almadan konuşması , üstüne
üstlük onlara medeniyet dersi vermeye kalkan Hayri Bey'in bu
hareketi karşısında heyet başkanlığından istifa eder. 1 1 8
işlerin çığınndan çıkacağını anlayan Zeyno , bir yandan Sü­
leyman Bey'in hanımından reiseliği tekrar kabul etmesini rica
ederken diğer taraftan Mazlüme'yi yanına çağırarak genç kızın
masadan inmesini sağlar. Süleyman Bey'in hanımı, Zeyno'nun
hatın için görevi tekrar kabul eder ve heyeti, asıl programı mü­
zakere etmeye çağınr. Ö nce davetli listesi elden geçirilir, sonra
kostüm meselesine gelinir.

Mesture Hanım herkesin giyeceğini heyet-i tertibiyenin tespit

etmesini istiyordu . Ali Nuri Bey zabitanın hususi fikirleri ol­
duğunu, kostümlerini kendileri intihap edeceklerini söyledi .
Mesture Hanım köhne ve örümcekli düşünceleri temsil eden
şeyler olmamasını temenni etti.
- Köhne ve örümcekliden maksadınız nedir hanımefendi?
- Ne bileyim, mesela yeniçeri, yahut köylü kıyafetleri !
- Avrupalılar kostümlü balolarında kendi eski kıyafetlerini,
köylü kostümlerini giyerler, hiç köhne olmuyorlar. Hele şerefe
ait olanları en şıkları ve en bedii fikirlileri iltizam ediyor. Bizim
eski kıyafetler ne zamandan beri köhne oldu? 1 1 9

Saffet Bey'in Avrupalıların kostümlerini ileri sürerek yönelt­

tiği itiraz üzerine erkeklere sözünü geçiremeyeceğini anlayan
Mesture Hanım, kadınların kostümlerini kendi arzusuna uy­
gun bir biçimde tertip etmek ister; ancak bu defa daha şiddet­
li bir itirazla karşılaşır. Naçar geri çekilen kadın, büfe mesele­
sini gündeme getirir.

- Büfe meselesi ev sahibine aittir hanımefendi.

Bunu Saffet söylemişti, Mesture Hanım sert bir çehreyle:
- Fakat muhteviyatını heyet-i tertibiye tespit etmeli . . . Af­
federsiniz ama bu kadar mühim bir dans gecesinde likör, şa-

1 1 8 A.g.e. , s. 230-23 1 .
1 19 A.g.e. , s. 332.

251
 rap, hatta şampanya bulundurmak medeni bir vazifedir, zan­
nederim.
Bu defa Zeyno cevap verdi:
- Likör, şarap koymaya karar verirseniz lütfen dansın veri­
leceği yeri de tebdil ediniz.
Mesture Hanım açıktan açığa tezyifkar:
- Bu ne kadar taassup ve muhafazakarlık, eğer günahtan
korkuyorsanız içkiye tuz katarsınız hanımefendi. 1 20

Mesture Hanım için içki içmenin herhangi bir sakıncası ol­

madığı gibi bilakis içki içmek; muhafazakarlık, taassup ve gü­
naha sırtını dönerek muasırlaşmanın icaplarını yerine getir­
mek anlamına gelen "medeni bir vazifedir" . Ama Zeyno , "içki­
ler ancak çay, limonata, ayran, sütlü kahve ve şerbetlerden iba­
ret olabilir. " diyerek büfe konusunu da Mesture Hanım'ın ar­
zusu aleyhine kapatır.
Heyet-i tertibiyyenin, hazırlıkları iki ay boyunca sürer. Aza­
lar bir taraftan baloyla, diğer taraftan da kendi kostümleriyle
meşgul olurlar ki Diyarbakır'da olmaları sebebiyle bu da nere­
deyse balo hazırlıkları kadar zahmetli bir iştir. Mesture Hanım
ve etrafındaki hanımlar lstanbul'la bağlantıya geçmiş, "Kalivru­
su ve Şaki hemşireler terzihanelerine haftada birkaç defa mek­
tup yazmışlar, telgraf çekmişler ve Diyarbakır şehrinin postacı­
ları her gün kucak dolusu paket taşımışlardı. " Kostüm mesele­
siyle uğraşan yalnız hanımlar değildir elbette. "Erkekler işi da­
ha az ciddi telakki etmekle beraber onlar da boş saatlerinin bü­
yük bir kısmını kendi kostümlerini tespite sarf etmişlerdi. "
N ihayet balo akşamı geldiğinde, Zeyno'nun evinin alt katın­
da misafirleri karşılayarak erkeklerin paltolarını ve bastonları­
nı alan Hasan Bey'in Kastamonulu neferi Durmuş'un gözünden
okura davetlilerin kostümleri anlatılır:

Türk neferinin fıtri ciddiyeti ile tecessüsünü hiç ihsas etme­

yen Durmuş, Türkiye'nin tarihini eski muazzam ülkenin sük­
kanını temsil eden kıyafetleri garip, hatta hoş bir alakayla sey­
retmeye başlamıştı. Muasır orduların haki üniformaları içinde

1 20 A.g.e. , s. 333.

252
 hep bir fabrikadan çıkmış gibi görünen, hatta kalın, kavi vü­
cutlu Durmuş'a biraz cılız gelen genç ve ince zabitler ecdatla­
rının muazzam kavukları içinde mehib ve muazzam birer şekil
alıvermişlerdi. Bedevi, Zeybek, Karadenizli Türk, Çerkes, Ar­
navut Durmuş'a hepsi aşina ve sevimli geliyor, fakat sakin yü­
zü , terbiyeli tavn arkasında alakasını saklıyordu . Durmuş yal­
nız bir tek adam odaya girerken gözlerini olanca tecessüsüy­
le açtı , baktı.
Başında üç köşeli bir şapka , arkasında bir ucu sol omzu­
na atılmış bir harmani, ayaklarında uzun çizmeler vardı. Mah­
muzlarını şakırdatarak, belindeki ipek kuşağın uçlarım düzel­
terek kendine aynada çeki düzen veren bu kısa boylu adam
Hayri Bey'di. 'Rudolf Valantino'nun 'Kanlı Arena'daki 'Torea­
dor' kostümünü taklit etmişti. Hem de şakaklarındaki 'favori­
ler'e kadar itinayla taklit etmişti. Yalnız 'Valantino'nun kuvvet­
li, bülent vücuduna mukabil Hayri Bey'in çarpuk çurpuk, kısa
vücudu , kabadayılığın vahşi ve kanlı bir safhasına ait olan kos­
tümle hayli gülünç olmuştu. 1 2 1

Robert Kolej mezunu Hayri Bey, Mesture Hanım'ın tavsiye­

sine uymuştur. Her biri bizden kostümler seçen genç zabitler
arasında o, Rudolf Valantino kostümüyle Durmuş'un gözleri­
nin merakla açılmasına sebep olur. Kadınların kostümlerinde
de benzer bir ikilik görülür. Mazlüme'nin Çerkes kostümüne
karşılık annesi Mesture Hanım'ın Cleopatra kıyafeti , "bu mil­
li kalabalığın içinde" yabancı bir görüntü arz eder. Aynı şekil­
de "Mesture Hanım'ın telkinatına uyarak pembe bir kelebek kı­
yafetine giren Süleyman Bey'in hanımı pembe kanatlarıyla , bu­
ruşuk, zayıf boynuyla" gülünç bir haldedir. Balo gecesi salonda
işitilen müzik ve yapılan danslar da kostümler gibi iki ayrı kol­
dan ilerler. Bazen gramofonda "Markita" çalınırken bazen piya­
no ve sazlardan ağır bir zeybeğin notaları yükselir. 1 22
Balo gibi büyük bir eğlencenin düzenlenmesi için bir heyet
kurulması doğaldır. Ancak kurulan "heyet-i tertibiyye"ye "şü-

1 2 1 A.g.e., s. 338-339.
1 22 A.g. e. , s. 34 1 -344.

253
ra-yı devlet ciddiyet ve ehemmiyeti" verilmesi, reise hanımın
"Diyarbakır'ın içtimai hayatında ne kadar mühim bir rol oyna­
dığını ispat için" toplantıya heyete dahil olmayan bir hanım ge­
tirmesi ve Mazlume'nin "heyet-i tertibiyyeyi sırf istihfaf etmek
için bacaklarını sallayarak masanın üstünde oturduğunu" dü­
şünmesi, Mazlume hariç, herkesin ciddi oluşu dikkat çekicidir.
Ayrıca "içtimaın intizamı" nı korumak maksadıyla konuşmak
için söz alınmasının istenmesi , bunun üzerinden "serbest ha­
reketin Amerikan medeniyetinin temelini teşkil ettiğin" den ba­
hisle "muasır bir içtima" tartışmasının açılması eğlencenin an­
lamı olan "neşeli, hoşça vakit geçirme"den son derece uzaktır.
Bu hali, balonun düzeni, kostümleri ve büfesi etrafında şahıs­
ların kullandıkları kelime ve tabirlerle açıklamak mümkündür.
Milli danslar, asri, en son Avrupai usul , en modern usul, mu­
asır, medeniyet, köhne ve örümcekli düşünceler, mühim bir
dans gecesi, medeni bir vazife, taassup, muhafazakarlık, günah,
yeniçeri yahut köylü kıyafetleri, Avrupalılar, Amerikan mede­
niyeti, bizim eski kıyafetler, Cleopatra kıyafeti. . . Bütün bunlar,
bugünün insanı için alelade yahut şahsi sayılabilecek tercihle­
rin, o yıllarda ne denli ehemmiyetli ve derin meselelere bağlan­
dığının göstergeleridir.

* * *

Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu'ndaki balo , evde düzenlenen

bir balodur ve uzun, yorucu ve masraflı hazırlıklarına rağmen
yine de pek çok yönüyle dışarıda düzenlenen balolardan daha
mütevazıdır. O tel , gazino yahut bar gibi mekanlarda tertip edi­
len mesela Oğuz Ö zdeş'in Aşk Istıraptır romanında Nermin ve
nişanlısı Kemal'in "aylardan beri" "yılın en güzel balosu" di­
ye bekledikleri 1 23 yahut Mahmut Yesari'nin Dağ Rüzgarlan ro­
manının açılışında kalabalık oluşundan bahisle "En hazırlıklı­
sı bu . . . Çok reklam yapıldı. . . " 1 24 sözleriyle anlatılan balolar ise
çok daha görkemlidir.
Ankara'da Ankara Palas'taki balolara, misafirler saat ondan
1 23 Oğuz Özdeş, Aşk Istıraptır, lkbal Kitabevi, İstanbul, 1 939, s. 46-47.
1 24 Mahmut Yesari, Dag Rüzgarları, lnkılap Kitabevi, İstanbul, t.y. , s. 8.

2 54
itibaren gelmeye başlar. 1 25 Eğlence , ancak gece yansından son­
ra olgunluğa erecektir. Ozansoy'un Aşıklar Yolunun Yolcula­
n romanında yer alan balodan bahsedilirken gece saat on ikiyi

geçtikten sonra vaziyet şöyledir: "Balo, iki saattir tam bir neşe­
ye kavuşamayışının hıncını çıkarmak istiyormuş gibi asıl şimdi
coşmuş ve bu anda bahçeden, bütün kapılan açık ve apaydın­
lık içerideki salona geçen cazbandının duvarlarda akisler yapa­
rak daha fazla gürleyen uğultusu , derinden derine şampanya­
ların patlayışı ve kahkahaların çınlayışı ile asıl şimdi gülüp eğ­
lenilebilecek bir toplantı olmuştu . " 1 26 Balo , sabaha kadar sü­
rer ve bu durum, diğer balolar için de geçerlidir. Hayrettin Zi­
ya'nın Aşınmış Vicdanlar romanında Sacide, Güzin'i baloya gö­
türebilmek için kocası Necmi'den izin alırken adamın "Balo­
lar sabaha kadar sürer değil mi? " sorusuna "Şafakla beraber eve
dönülür. " 1 27 cevabını verir.
Kadınların dekolte tuvaletler, erkeklerin ise smokin yahut
fraklarla katıldığı balolara 1 28 çift olarak gidilmesi gerekir. 1 2 9

125 Yakup Kadri, Ankara, s. 93.

1 26 Halit Fahri Ozansoy, Aşıklar Yolunun Yolculan, s. 167.
1 27 Hayrettin Ziya, Aşınmış Vicdanlar, y.y. , 1 938, s. 139.
1 28 Mahmut Yesari, Yakut Yüzük, İnkıllib Kitabevi, İstanbul, 1937, s. 8 1 .
1 29 Balolara çift olarak katılma meselesi 1927 yılında hükümet düzeyinde birta-
kım olaylara dahi sebep olmuştur.
"Himaye-i Etfal yararına Şubat 1927'de Kastamonu'da düzenlenen balo­
da yaşanan olaylar basında uzun süre yer almış; balolara erkeklerin yalnız
katılıp katılamayacakları konusunda tartışmalar yaşanmıştır. Söz konusu
olay şöyle gelişmiştir: Himaye-i Etfal yararına düzenlenen baloya, eşi Kas­
tamonu'da bulunmadığı için Vali Müştak Bey davet edilmez. Vali, bunu
önemsemeyerek baloya katılmayı arzular, fakat bazı davetliler buna kar­
şı çıkarak valinin baloyu terk etmesini isterler, teklifin reddedilmesi üzeri­
ne de kendileri balodan ayrılıp vali hakkında şikliyette bulunurlar. Bu kişi­
lerin devlet memuru olması nedeniyle de vali de İçişleri Bakanlığı'na şikli­
yette bulunur.
(. .. ) Olay üzerine bir mülkiye müfettişi soruşturma için görevlendiril­
miştir. Valiye tepki gösterenler arasında öğretmenlerin de bulunması ne­
deniyle, Milli Eğitim Bakanlığı da ll Milli Eğitim Müdürlüğü'nden ayrın­
tılı bir açıklama istemiştir. Baloyu düzenleyen Himaye-i Etfal Cemiye­
ti ise İçişleri Bakanlığı'nın isteği üzerine ayrıntılı bir rapor hazırlayıp gön­
dermiştir.
Hükümetin Kastamonu'daki olayı ciddiye alması Cumhuriyet yöneti­
cilerinin toplumsal yaşamdan kadın ve erkeği birbirinden tecrit eden ki-

255
Cumbadan Rumbaya romanında , Cemile ve ailesinin katıldığı
ilk baloya, Cemile'nin yeğeni Altay'ın da götürüldüğünü hatır­
layalım. Balo salonunda anneannesinin kucağındaki bebeği gö­
ren gençler, kadının etrafını alarak eğlenmeye başlarlar:

- Erkek mi bu, hanım valide?

- Erkek ya evladım.
- Hani bunun damı?
- Nesi?
30
- Dam, dam . . . Yani dans edeceği kız nerede? " 1

Gençlerin Asiye Hanım'la alay e tmek için sordukları dam ,

kavalyenin eşidir ve biletle girilen balolarda biletler, dam ve
kavalye içindir. Tahsin Bey, bahsi geçen balonun biletlerini Ce­
mile'ye verirken "bir bilet bir 'dam gavalya"' 1 3 1 demiştir. Sözlük
anlamı "danslı eğlence" olan balolara dam kavalye katılmak,
en azından böyle olmasının beklenilmesi gayet doğaldır. Ba­
lolar, danssız düşünülemez. Hatta balolarda dans etmek nere­
deyse zorunludur. Mahmut Yesari'nin Kalbimin Suçu romanın­
da Necil Sabit, evlenmeyi arzu ettiği Zerrin ve kız kardeşi Sün­
düs ile aralarında açılan bir müzik bahsinde bunalarak dans et­
meyi bilmediğini "Balolarda filan, o da mecburen, basit bir iki
fokstrot" oynadığını düşünür. 1 32 Buradaki "mecburen" kelime­
sine mim koymak gerekir.
Balolara dam kavalye katılmak, bütün dansları aynı eşle yap­
mak anlamına gelmez elbe tte . Hatta ilk zamanlar balolarda
dans etmekten çekinen kadınlar için, bir zaman sonra dans da­
vetleri özel anlamlar taşımaya başlayacaktır. Burhan Cahit'in
Sevenler Yolu romanında Nermin Hanım, geçen yılların ve za­
manın kendisine kaybettirdiklerinin muhasebesini yaparken
erkekler üzerinde de eski tesirinin kalmadığını düşünür: "Balo­
larda kendisine verilen şerefli mevkilerin yavaş yavaş başkaları
mi gelenekleri yıkma ve yeni bir yaşam tarzını uygulamaya koyma konu­
sunda çok kararlı olduklannı göstermektedir." Doğan Duman, " Cumhu­
riyet Balolan" , s. 1 77
1 30 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 95-96.
1 3 1 A.g.c. , s. 23.
132 Mahmut Yesari, Kalbimin Suçu, s. 1 5 2- 1 53 .

2 56
tarafından işgal edildiğini, dans davetlerinin azaldığını görmek
ve kendi yanında gençlikleri ve güzellikleriyle şöhret kazanmış
kadınlar üzerinde mütalaa yürütüldüğünü duymak kendi şöh­
retinin artık durduğu , güzelliğinin maziye ait bir hatıra olmağa
başladığını anlatmıyor muydu? " 1 33
Balolardaki dans davetlerinin azalması, Nermin Hanım'ı hü­
zünlendirir. Yine Burhan Cahit'in Yaprak Aşısı romanındaki
Ayşe Hanım ise balolardan şikayet ederken bilhassa dansların
çirkin hale büründüğünden dem vurur.

Hele o kış balolan . O gittikçe bayağılaştıklan halde daima ki­

barlığından, nezahetinden bahsedilen balolar, ve bu balolarda
görülen sokak çapkınlıkları .
Belki biraz değişiklik olur diye gittiğim bu balolardan kaç
defa sinirlerim boşanarak kaçtım.
Arzu ettikleri kadınlara içlerini dökmek için böyle umumi
toplantılardan istifade etmek isteyen kaç erkeği hakaretle
kovdum.
Hele bir baloda mevkiinin ehemmiyetinden cesaret aldığı
şüphesiz, sonradan görmenin birini tokatlamamak için kendi­
mi nasıl zaptettiğimi hiç unutamam. Dans ederken yanda bı­
rakıp hırsla yerime dönüşüm, herhalde ona hak ettiği tokattan
daha ağır gelmiştir. Bir daha görünmedi.
Böyle bayramdan bayrama potur değiştiren ahçılar gibi ba­
lodan baloya cemiye t gören ham insanlarla dost olmak için
çok fedakarlık etmek lazım. Fakat ne lüzum var, ne mecbu­
riyet var.
Kadını hala dişi gözü ile görmekte ısrar eden insanlarla ah­
4
baplık etmek kabil mi? 1 3

tık yılların, davetlileri çekingen ve yan resmi balolarının za­

manla büründüğü çirkin halin eleştirildiği bu satırlarda, bah­
si geçen " kadını hala dişi gözü ile görmekte ısrar eden insan­
lar" , esasen , şahısların arzulanan yaşam tarzının gerektirdi-

133 Burhan Cahit, Sevenler Yolu, s. 25-26.

1 34 Burhan Cahit, Yaprak Aşısı, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası , İstanbu l ,
1939, s. 1 5- 1 6 .

257
ği bilince ulaşmadıklarını ortaya koymaktadır. Balolar çoğal­
mış, dans edenler salonlara sığmaz olmuş, Zeyno'nun Oğlu'nda
Mesture Hanım'ın istediği gibi "medeni vazife" yerine getirile­
rek büfeler içkilerle doldurulmuş, hatta Semavi lhtiras 'ta Bedia
Hanım'ın katıldığı balodaki büyük ve zengin büfede "şampan­
ya kadehleri havada billuri birer meme gibi" parlamaktadır. 1 35
Ancak bütün bunlardan umut edilen asri ve medeni yaşam tar­
zı herkes tarafından benimsenememiş; bilakis balolar, bazıları­
nın sokak çapkınlıklarını sergilemekten çekinmedikleri eğlen­
celer sırasına girmiştir.
Aktarılan parçada Ayşe Hanım'ın "kış baloları" sözü de dikka­
ti çeker. Yaz aylarını sayfiyelerde geçirenler, kışın şehre dönün­
ce eğlence hayatını canlandırmakta; diğer eğlenceler gibi balola­
rın da sayısı ve coşkusu artmaktadır. Ancak yukarıda bahsi ge­
çen, Aşıklar Yolunun Yolcuları romanındaki balo gibi Ada ya­
hut diğer sayfiyelerde de balolar düzenlenir. Yani baloların be­
lirli bir takvimi yoktur. Bu durum, mekanlar için de geçerlidir.
Şehirde yahut sayfiyede, hemen her yerde balo düzenlenebilir.
Özellikle tercih edilenler, baloların kalabalık ve zengin toplan­
tılar olması sebebiyle Ankara'daki Ankara Palas, Yalnız Dönüyo­
rum'daki Pera Palas, Aşıklar Yolunun Yolculan 'ndaki Kulüp ya­
hut Ihsan Edip'in lncir Ağacı 'ndaki Maksim 1 36 gibi büyük ve şık
salonlardır. Ayrıca Sevgi ve Saygı romanında Sevgi'nin de talebe­
si olduğu Edebiyat Fakültesi'nin kır balosundan 1 37 ve Zeyno'nun
Oğlu'nda Zeyno'nun evindeki kostümlü balodan hareketle açık
mekanlarda ve evlerde de baloların tertip edildiğini söylemek
gerekir. Yine aynı romanda, Mesture Hanım lstanbul'a döndük­
ten sonra İstanbul Bayramı'nı1 3 8 "Türklerin 'reveyon'u" diyerek
" evinde asri bir balo" ile kutlamak istemektedir. 1 39 Zeyno'nun
evindeki kostümlü baloyla ilgili anlatılanlardan evlerdeki balo­
ların da dışarıdakilerden pek aşağı kalmadığı anlaşılmaktadır.

1 35 Raif Necdet, Semavi ihtiras, s. 1 5 1 .

1 3 6 Ihsan Edip, inci r Ağacı , s . 65.
137 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 1 33 .
1 38 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 404.
1 39 A.g.e. , s. 406.

258
 Balonun bu şekilde evlere kadar yayılması, henüz birkaç yıl
evvel katılmanın adeta zorunlu olduğu resmi bir eğlencenin,
kısa sürede ne denli sevilip kabul gördüğünü anlatır. Hakika­
ten bilhassa Cumhuriyet Bayramı kutlamaları çerçevesinde dü­
zenlenen ilk resmi balo , toplum için bir örnek oluşturmuş ve
hemen ardından müzikli ve danslı eğlenceler hızla artmıştır.
Başta Türk Ocağı, Hilal-i Ahmer ve Himaye-i Etfal olmak üzere
birçok kurum ve kuruluş tarafından birbiri ardına balolar dü­
zenlenmekte ve bu balolara yabancı ve alafranga aileler ile yö­
netici ve öncü kadro büyük ilgi göstermektedir. 1 40 Romanlarda
da hayır cemiyetleri namına düzenlenen pek çok baloya rastla­
nır. Mesela Semavi lhtiras'ta Bedia Hanım'ın katıldığı balo " Kır­
mızı hilal'in en faal , en kıymetli ve ehemmiyetli bir şubesi olan
'genç kızlan koruma' cemiyetinin namına" , 141 Cumbadan Rum­
baya' da Altay'ın gittiği balo Himaye-i Etfal menfaatine organize
edilmiştir. 1 42 Ancak kurum veya kuruluşlar, sadece yardımlaş­
ma maksadı ile balo organize etmezler. Sevgi ve Saygı romanın­
daki Tıbbiye 1 43 ve Edebiyat Fakültesi 1 44 balo lan, Çiçek ve Güneş
romanındaki muallimler balosu , 1 4 5 Ankara romanındaki No­
el ve yılbaşı baloları, Sodom ve Gomore romanındaki Necdet'in
Leyla ile karşılaştığı Beyoğlu'ndaki büyük bir Rus barının açıl­
dığı gece resm-i küşad münasebetiyle verilen umumi balo 1 46 gi­
bi örnekler Cumhuriyet'in "Batılı yaşam tarzını topluma empo­
ze etmesinin ve kültürel alanda değişimi yukarıdan aşağı ger­
çekleştirmek istemesinin bir aracı" 1 47 olması bakımından erken
Cumhuriyet yıllarının sosyal hayatında ehemmiyetli bir yer iş­
gal eden balonun bütün eğlence hayatının en alamod toplantı­
sı haline geldiğini gösterir. Bununla birlikte söz konusu sosyal

1 40 Doğan Duman, " Cumhuriyet Baloları", s. 1 77

1 4 1 Raif Necdet, Semavi ihtiras, s. 151.
142 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 20.
143 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 1 20- 1 2 1 .
1 44 A.g.e. , s. 133.
145 Fakihe Odman, Çiçek ve Güneş, s. 57-58.
1 46 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 192.
147 Doğan Duman, "Cumhuriyet Baloları " , s. 1 77.

259
hayatın esasen büyük şehirlerde yaşayan küçük bir sınıfın eğ­
lence hayatı olduğunun altı tekrar çizilmelidir. Bu bahiste sık­
ça adı geçen Ankara romanındaki baloların düzenlendiği gece,
Ankara Palas'ın sokağında durup şık arabalarla gelen davetlile­
ri seyredenler için anlatıcı şunları söyler:

Bunları, ağırlaştırılmış bir sinema şeridi gibi seyre dalan yerli­

den ve köylüden mürekkep sokak kalabalığı için, hiç şüphe­
siz balo denilen şey burada başlıyor ve burada bitiyordu . Çün­
kü , bu kalabalık, otomobillerden inip, merdivenlerden çıkan
bu insanların içeriye girdikten sonra vestiyere yanaşıp palto ve
şapkalarını nasıl bıraktıklarını ve oradan dans salonuna nasıl
girdiklerini, artık, göremiyordu . Bundan ötesi, artık, faraziye
ve muhayyelenin işi oluyordu.
Nitekim, bir köylü donu üstünde bir redingot eskisi giymiş
ve bunun üstüne bir kuşak bağlamış acayip kıyafetli bir adam,
yanındakine diyordu ki:
- Sen, sanki , buradan bir şey gördün mü sanıyorsun? He,
he, he . . . Aklına şaşayım.
Öbürü , siperi arkaya çevrilmiş kasketinin üstüne bir sarık
geçirilmiş başını iki yana sallayarak cevap veriyordu:
- İçeride , ne yaparlar bilirim emme, söylemem; ve iki sıra
bembeyaz dişlerini gösteren bir gülümsemeyle sırıtıyordu . Re­
dingotlu adam, dirseğiyle kasketlinin böğrüne vurdu:
- Deyiver, be . . . Ne biliyon, daha deyiver. . .
- Deyemem . . .
Bunlar böyle bağdaşırken bir üçüncü söze karıştı. Bu tıknaz,
babacan bir tipti:
- Ne var, bunu bilmiyecek be ? İşte , ben deyivereyim: İçeri-
de tango var; dedi.
- Tango mu? Ne dedin, tango mu? He , he , he . . .
- Tango da kim oluyor ki?
Tıknaz adam, bunu , bir türlü anlatamıyordu . Çünkü , onun
için tango kelimesinin ifade ettiği mana gayet müphem ve
müphem olduğu kadar genişti. Bu, belki, bir ayinin, belki bir
yemeğin, belki de bir çalgının adı idi. Belki de bir insanın adı

260
 olabilirdi. lşin içinden çıkamayacağını anlayınca o da sıntma­
1
ya başladı. 48

Ankara Palas'ın kapısından girenleri bir sinema şeridi gi­

bi izleyen yerliden ve köylüden mürekkep kalabalıktan bazı­
ları, içeride " tango" olduğunu düşünmektedir. Ancak tango­
nun ne olduğuna dair herhangi bir fikirleri yoktur. Buna kar­
şılık balo salonuna girenler de sokaktaki birkaç adım mesafe­
de dikilen bu adamların aslında ne denli uzak ve yabancı ol­
duklarının ve kendilerinden başka türlü yaşayan ve eğlenenle­
ri bazen "gavur" bazen daha yumuşak ve hoşgörülü bir üslupla
"tango" diye nitelendirdiklerinin farkındadırlar. 1 49 Anlatıcı, dı­
şarıdaki bu konuşmaların Selma Hanım'ın içinde "Kimbilir bi­
zim için ne düşünürler? Neler söylerler? Onlar için, kapısın­
dan gördükleri bu alem ne kadar esrarengiz şeylerle doludur? "
şeklinde yankılandığını, söyler. Ancak yavaş yavaş onlar da öğ­
renip alışacaklar, "Bu yeni icaplar onlarca da anlaşılır, açık ve
basit şeyler haline gire [ cektir] " 1 50 En azından böyle olması is­
tenmekte , umut edilmekte yahut beklenmektedir. Çünkü "Ba­
tı toplumlarında eğlence kültürünün ve sosyal yaşamın bir par­
çası olan balolar, yeni Türk devletinde eski alışkanlıkları silme­
nin ve onların yerine yeni değerleri inşa etmenin bir aracı ola­
rak" kullanılmaktadır. 1 51

Ç ay
Fazlı Necip, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e uzanan Külhani Edip­
ler romanında imparatorluk yıllarında " lstanbul'da ve Şişli'de,
lslam aileleri arasında salon hayatı henüz kanat alıştırmağa ça­
lışıyor gibiydi . " der. "Adedi pek mahdut salonlarda, dar bir
muhit içinden tanınan ve itimat edilen gençler kabul ediliyor­
du . Hatta bu cemiyetlere bir Türk muhiti demekten ziyade bey­
nelmilel salonlar demek daha ziyade yakışık alırdı. Fransız, Al-
1 48 Yakup Kadri, Ankara, s. 93-94.
149 "Cumba' dan Rumba'ya Eğlence" , s. 1 75 .
1 50 Yakup Kadri , Ankara, s. 96.
1 5 1 Doğan Duman, "Cumhuriyet Baloları" , s. 1 77

261
man, lngiliz, hatta Rum , Ermeni aileleri de bu kibar salonla­
rın müdavimlerindendi. " 1 52 " 3 1 Mart ihtilalini takip eden se­
nelerde" içtimai hayatta artan hürriyetle "Memlekette tevali
eden harp gaileleri, sefaletler, siyasi ve iktisadi buhranlarla bü­
tün vilayetler sarsılır ve inlerken, lstanbul'da Abdülhamit za­
manında ricalin, memurların ve tüccarın topladıkları servet ba­
kiyesi ile zahiri bir refah yaldızı" kabilinden bu tarz toplantıla­
ra salonlarım açan Şişli ve Kadıköy'lü kibar ailelerinin sayısı ço­
ğalır. Dans iptilasının henüz girmediği salonlarda düzenlenen
çay alemleri ve müsamerelerde edebi sohbetler yapılıyor, "Ede­
bi hayata atılan ve pek güzel yazan hanımlar görülüyordu . Ta­
nınmış muharrirler ile görüşen hanımlar pek çoktu . Genç mu­
harrirlerden üstü başı, sözü sazı düzgün olanlara bütün salon­
lar açılmıştı . Edebi mübahaselere hanımlarımız da karışıyor,
ülfet ediyorlardı . " 1 5 3
Birinci Dünya Savaşı'nın son senelerinde Avrupa'ya gidip ge­
len Türk hanımları Şişli ve Kadıköy'de yeni bir muhit yaratır­
lar ya da daha doğru bir deyişle var olanı yeni/Avrupai bir biçi­
me sokarlar. Bu yeni biçim, diğer kibar hanımların salonlarına
da sirayet eder. Böylece bir taraftan hanidir edebiyatla meşgul
olmaya başlayan kadınların da katıldığı edebiyat ve tiyatro soh­
betleri devam ederken diğer taraftan birkaç sene evvel dansın
görülmediği salonlarda raks cemiyetleri çoğalır.

Harbin tevlit ettiği felaketler, müzayekalar artıyordu . Meş'um

netice takarrüp etmekte olduğunu tahmin edenler çoktu . Bu­
na rağmen harp tarihinde misli kaydolunmamış bu muazzam
ve umumi felaketin asap ve ahlak üzerinde yaptığı tahribat baş
döndürücü bir sefahat hırsı vermişti. Türk kibar salonlarında,
çay, ziyafet, müsamere, raks cemiyetleri gittikçe çoğalıyordu.
Erkeklerle beraber yaşamağa başlayan kadınlar, edebiyat, ti­
yatro mesailine de karışmağa başladılar. Şairler, edipler şimdi
54
kibar hanımların salonlarında içtima ediyorlardı. 1

1 5 2 Fazlı Necip, Külhani Edipler, s. 1 79 - 1 80 .

1 5 3 A.g.e., s. 265-266.
1 54 A.g.e. , s. 288-289.

262
 Müslüman Türklerin evlerinde yaygınlaşan eğlenceler ara­
sına zamanla kumar da karışıp yerleşecek ve bir zaman son­
ra toplantılarda dansın yanısıra edebi mübahaseler hatta uzun
süren sıradan sohbetler dahi yasaklanacaktır. Yusuf Ziya'nın
Kürkçü Dükkanı romanında Süheyla'nın, annesi Ayşe Hanım'ın
evlerinde düzenlediği eğlencelerden bahisle " Gece yarılarına
kadar şampanyalar içiliyor, gramofonlar çalınıyor, danslar edi­
liyor, koca salon, konfetiler, serpantinler içinde süslü bir bara
dönüyordu . " 1 55 diyerek söz ettiği salonlara , bazen çalgıcılar ya­
hut cazbantlar da çağrılır. Ercüment Ekrem'in Beyaz Şemsiye­
li romanında anlatıcı, R.ana'nın evine gelenleri " Çalgıcılar, birer
birer sökün etti. Ö nce , patlak gözleri ve alkolden ihtikana uğra­
mış kıpkırmızı çehresi ile Tatyos geldi. Arkasından, koltuğun­
da lavtası ile Onnik, ve kır perçemlerinin üzerinde aziziye ka­
lıp fesi, önü kamilen iliklenmiş alaturka setresi ile hanende Vi­
çen geldiler. Udi Afet'le Karakaş, o gün Göksu' da fasılda olduk­
larından gecikmişler, piyanist Ahmet Bey ise, hastalığını baha­
ne eyleyerek özür dilemişti. " 1 56 sözleriyle sıralarken Yolpalas
Cinayeti romanında Beyoğlu'ndan getirilen cazbandın 1 57 saksa-
1 5 5 Yusuf Ziya, Kürkçü Dükkanı, s. 46.
1 56 Ercüment Ekrem Talu, Beyaz Şemsiyeli, s. 225-226.
1 57 Halide Edip, Yolpalas Cinayeti, s. 22.

263
fonunun inlettiği Sallabaş ailesinin apartmanında çiftlerin dur­
madan dans ettiği anlatılır. 1 58 Rahatlıkla anlaşıldığı üzere Beyaz
Ş emsiy eli 'de tespit edilen toplantı, alaturka bir cemiyettir. Hal­
buki moda olanlar, Külhani Edipler de tarihçesi anlatılan Salla­
'

başların eğlencesidir. Ekseri Frenkçe isimlerle anılan bu eğlen­

celerin başını çaylar çeker. Ancak çaylara geçmeden evvel di­
ğerlerinden de kısaca bahsetmek gerekir.
Sodom ve Gomore romanında Leyla, düzenlenen davetlerin
pek çoğuna çağırılmayarak sosyeteden dışlanmaktadır. Genç
kız, kendisine karşı alınan tavrı hisseder; ancak buna yol açan
nedenleri anlayamaz . Muammayı çözebilmek için evinde bü­
yük bir eğlence tertip etmeye karar verir. Fikrini babasına açtı­
ğında başka bir problemle karşılaşacaktır:

- Bu vaziyetin içinden çıkmanın bir çaresi var. Büyük bir

dine vereceksiniz . Belli başlı dostlarımızı davet edeceğiz. Eğer
davetimize icabet eden olmazsa anlayacağız ki bu işin içinde
bir iş var.
Sami Bey hazin hazin güldü :
- Bir büyük dine dile kolay yavrum, dedi . Böyle bir mas­
rafa bütçemiz müsait değildir. İstersen bir küçük gece 'reon­
yon'u yapabiliriz.
- O daha masraflı olmaz mı? Zengin bir büfe yapmak; çal­
gı getirmek lazım.
Ve günlerce baba kız arasında bu münakaşa devam etti: Bir
dine mi daha ucuza gelir, bir suare mi? 1 59

Leyla'nın yapılmasını istediği ancak Sami Bey'in bütçesi

müsait olmadığı için düzenleyemeyeceklerini söylediği " di­
ne(diner) " akşam yemeği; dine'ye karşılık teklif ettiği "reon­
yon (reunion)" ise yemeksiz toplantıdır. Leyla'ya göre reon­
yon, yemek verilemese dahi büfe ve çalgıcılar ile dine'den daha
masraflı olacaktır. Baba-kız arasındaki müzakereden her top­
lantının kendine has birtakım kuralları ve gereklilikleri oldu­
ğu anlaşılır. Zira bunlar, sıradan ev eğlenceleri değildir. Niha-

1 58 A.g.e., s. 25.
1 59 Yakup Kadri , Sodorn ve Gornore, s. 245-246.

264
yet "Her yere kenarı yaldızlı kartlarla davetiyeler" gönderilecek
bir "suare(soiree) " yani akşam yemeğinden sonra toplantı dü­
zenlenmesine karar verilir. 1 60
Leyla ile babası arasında geçen konuşmada sıralanan dine,
reonyon ve suare'ye dans bahsinde anılan tedansanlar ve ay­
n bir başlık olarak ele alman balolar eklendiğinde söz konusu
yılların alamod meclis türlerinin başlıcaları sayılmış olur. Esa­
sen suareler, tedansanlar, balolar, dineler, reonyonlar ve çaylar­
la birlikte ev toplantılarının müziği, ikramı, kıyafeti, sohbeti ve
eğlencesi değişmiş; alafranga bir biçim almıştır. Halide Edip'in
Kalp Ağnsı romanında Zeyno , babasına, Azize'nin evinde veri­
len bir ziyafetten bahseder. Erkeklerin frakla, kadınların dekol­
te elbiselerle katıldığı bu "en yeni, en özenilmiş , en Frenkva­
ri" mecliste şampanyalar içilip Boğaziçi'nin sularına bakılarak
Frenk edebiyatı münakaşa edilmektedir. Asım Bey, bu ziyafet­
lerde yaşananları " fingirdemek" olarak değerlendirirken Zey­
no "böyle içtimai ziyafetlerin ve toplanışlann" "insanın ağzın­
da ersatz şeker yemiş gibi garip bir tadı" olduğunu söyler. 1 61
Yaptığı benzetmede "yapay, taklit" anlamına gelen "ersatz" ke­
limesini kullanarak genç kadın, bu eğlenceleri samimiyetsiz ve
özenti mahsulü bulduğunu anlatmaktadır. Sodom ve Gomore'de
Leyla ve babası Sami Bey'in aksine, Zeyno ve babası Asım Bey,
adı her ne olursa olsun, alafranga ev toplantılarından hoşlan­
mamakta; hatta bunları çirkin bulmaktadırlar. Bununla birlikte
romanlarda sıkça tesadüf edilen bu toplantıların, eğlence haya­
tında önemli bir yeri olduğu muhakkaktır.
ilgili malzemelerde en çok adı geçen çay, 1 880'lerde Avru­
pa'da ortaya çıkan ve akşamüzerleri düzenlenen bir toplantı bi­
çimidir. 1 62 Genellikle evlerde tertip edilmekle birlikte dışarıda
da çaylara rastlanır. Aslında bu durum yukarıda adı geçen diğer
alamod toplantı biçimleri için de geçerlidir. Aka Gündüz'ün
Çapraz Delikanlı romanında Perin, Nesrin'e yazdığı mektubun-

1 60 A.g.e, s. 246.
1 6 1 Halide Edip, Kalp Ağrısı, s. 9.
1 62 Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi,
çev. Duygu Özen, Kaknüs Yayınlan , İstanbul, 20 1 3 , s. 232.

265
da, yeni açılan gazino barda sık sık " tedansanlar, dinedansan­
lar" verildiğini ve bunlarda "çok hoş , kibar" vakit geçirdiğini
anlatır. 1 63 Bununla birlikte romanlarda çayla ilgili sahneler da­
ha çok evleri işaret etmekte; Külhanı Edipl er'de yer aldığına gö­
re tarihi de diğerlerinden çok daha eskiye uzanmaktadır.
Cumhuriyet'in ilanından önce başlayan çay alemleri, devrin
eğlence hayatının hemen hemen bütün moda unsurları gibi sı­
radan bir toplantıdan ziyade asri ve medeni yaşam tarzının bir
gereği olarak alafrangaların programlarında yerini alır. Üstelik
bu moda oluş, çayları beğenmeyenlerin varlığına rağmen ger­
çekleşir. Kalp Ağn s ı 'nda Zeyno ve Asım Bey'in "en yeni, en öze­
nilmiş, en Frenkvari" meclisler hakkında yaptıkları yorumlar
ile Mehmet Raufun Halas romanının kahramanı Nihat'ın çay­
lar üzerine söyledikleri, hemen hemen aynıdır. Nihat, lstan­
bul'a geçtikten sonra lzmir'de dost olduğu Miralay Emin Bey'in
vefatını haber vermek ve kızına yazdığı mektubu iletebilmek
için Saim Remzi Bey'in evine gider. Evde bir çay ziyafeti veril­
mektedir 1 64 ve orada bulunanlar Nihat'a "iğreti, yapma, yama­
lı" görünür. "Tavırları sahte, kıyafetleri düzme, lakırdıları boz­
ma idi. Pek yeni başlayan bu çay alemlerinde zaten başka türlü
olmak kabil" 1 65 değildir. Ö te yandan Halide Edip'in Zeyno'nun
Oğlu romanında, Diyarbakır'a eşi Mazlum Bey'in yanına giden
Mesture Hanım, istasyona kendisini uğurlamaya gelen dostla­
rına verdiği küçük konferansta söylediğine göre "Gider gitmez
bir defa 'köhne ve örümcekli' efkarı kaldıracak, kendi etrafında
kadınlı erkekli asri bir cemiyet toplayacak" , briç ve poker oyna­
tacağı, dansı moda haline sokacağı çaylar verecektir. 1 66 Hakika­
ten Diyarbakır'a gidip yerleşen kadın, çok kısa bir sürede çaylar
tertip etmeye muvaffak olur. Böylece şehri ve halkını, en azın­
dan çaylara katılanları medeni olma idealine ne denli yaklaştır­
dığı bilinmez ama çay davetlilerinin dans edebilmek için önce­
den çalışmalar yaptığı dahi görülecektir. Ayrıca çayların böyle-

1 63 Aka Gündüz, Çapraz Delikanlı, Semih Lütfi Kitabevi, lstanbul, 1 938, s. 1 04.
1 64 Mehmet Rauf, Halas, s. 1 8 1 .
1 6 5 A.g.e. , s . 1 9 7 .
1 66 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 48.

266
sine moda oluşu , Mesture Hanım gibi düşünenlerin Nihat gi­
bilere kıyasla çok daha fazla olduklarının kanıtıdır. Herhalde,
lmparatorluk'tan Cumhuriyet'e çayın adı değişir; ancak eğlen­
ce hayatının yaygın bir modası olduğu gerçeği değişmez.
Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri romanında, Sabbek ve arka­
daşları sırayla çay düzenlemeye karar verirler. Genç kız, yeni
bir kıyafeti olmadığı için çaylara gidemeyeceğinden bahseder­
ken büyükannesi Ruhsar Hanım'la aralarında şu diyalog geçer:

- Çaya gidemiyorum !
- Çay ziyafetine mi?
Sabbek , tiksinen bir eda ile başını sola döndürdü :
- Çay ziyafetine mi? Aman ne bayağı ! Ne adiiii !
- Neden çocuğum?
- Anane ; çay ziyafeti, denmez ! Çay, denir. Sinematograf, de-
niyor mu? Sadece, sinema , diyoruz !
Uzun ve elem yüklü senelerin bin bir hazin cilvesiyle hay­
rete kanıksayan ihtiyar kadın, mazlum, mü tevekkil gülümsü­
yordu :
- Bilmiyordu m , yavrum . Bizim zamanımızda , böyle şeyler
yoktu ki .
Sabbek , nefesi kıvılcımlana kıvılcımlana söyledi :
- Hayat değişti, anane .
- Onu biliyorum , kızım ! 1 67

Romanlarda " çay, çay ziyafeti, çay alemi , danslı çay" gibi
isimlerle anılan bu ev toplantıları, çeşit çeşit ikramlarla dona­
tılmış büfe yahut masaları, içkileri, dans ve kumarıyla esasın­
da adının çağrıştırdığından çok daha zengin ve keyifli bir eğ­
lence biçimidir. Mesela Halds'ta "gato"larla, 1 68 "pastalarla, bis­
küvilerle , reçellerle, havyar, tavuk vesair çerezlerle müzeyyen"
bir çay masası tasvir edilir. 1 69 Çay vakti geçtikten sonra apera­
tif düşkünü misafirlere içki ikramı başlayacaktır. Yakup Kad­
ri'nin Sodom ve Gomore romanında Leyla'nın evinde verilen bir

167 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 60-6 1 .

1 68 Mehmet Rauf, Halds, s . 1 40.
1 69 A.g.e. , s. 1 39 .

267
çayda masadan kalkıldıktan sonra misafirlerin bazıları kendili­
ğinden bazıları ise ev sahibinin "Buyurun rica ederim . . . Bir şey
almaz mısınız . . . A, mutlaka bir damla alacaksınız . . . " diye ya­
n Türkçe yan Fransızca teşviki ile içkiye yönelir. 1 70 Ancak, el­
bette, en zengin sofralardaki yemekler ve tçkiler dahi dansın ve
kumarın yerini alamaz. Çaydan önce yahut sonra asıl eğlence ,
edilen danslar v e oynanan oyunlardır. Nitekim romanlarda tes­
pit edilen hemen hemen bütün çaylarda dans edildiği, yine pek
çoğunda kumar oynandığı görülür. Hatta bu duruma bağlı ola­
rak bazı çaylardan Yakup Kadri'nin Ankara romanında Selma
Hanım ve ikinci eşi Hakkı Bey'in katıldıkları ve Hakkı Bey'in
"evvela ev sahibi hanımla, sonra (. . . ) Müsteşarının haremiyle
bir tango yaptıktan sonra, evin sakin bir köşesinde hazırlanmış
oıan briç masalarından birine oturdu"ğu "danslı, briçli bir çay"
gibi bahsedildiği de vakidir. 1 7 1
Bütün bunlar, çayların görünen yüzüdür. Meliha Avni'nin
Bir Gecenin Sabahı romanında ise Ada' da gençler arasında tertip
edilen çaylardan bahisle bu toplantıların aşk oyunları ve tür­
lü dedikodularla çalkanan cephesi anlatılır. Yetişkinlerin çay­
lan gibi içki içilip dans edilen eğlencelerin asıl amacı başkadır:

Sureti zahirede temiz bir mana taşıyan bu çayların hakiki mana­

sı bambaşka idi. Biz bu çaylan bazen yeni bir av yakalamak, ek­
seriya yakaladığımız avlarla hoş bir vakit geçirmek gayesini gü­
derek meydana atardık. Bu çaylara neler gelmezdi. En namuslu
zannedilen aile kızlarının bir hiç olduklarına çok defa bu alem­
lerde şahit olurduk. tık dansı kiminle yaparsak artık o kızın göz­
leri üstümüzden eksik olmaz. Kızlar erkeklerden evvel eşlerini
ayım. Aralarında bir toplantı yaparak filancı bana şöyle baktı, fi­
lancı şunu söyledi diye her söz ve hareketten kendi hesaplarına
bir mana çıkarmağa kalkar, zorla insanı kışkırtır, işi çığırından
çıkarırlardı. Birinci çayda eşler bulunur ikinci çaya damlı kaval­
yeli olarak gidilirdi. Evvela bir likör, sonra bir viski, nihayet bir
bol kadehinin damlalarıyla kızışan kalplerimiz cazbandın rüyalı

1 70 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 1 7.

1 7 1 Yakup Kadri, Ankara, s. 89.

268
 tangosuyla mest olarak biri, birine kement olur. Esrarengiz bir
1 72
alemin karanlığında ta sabaha kadar söyleşirdik.

Gençlerin aşk hayatlarının sahnesi olan çaylar, yetişkinler

için de zaman zaman başka zevklere ve gizli eğlencelere vesile­
dir. Burhan Cahit'in Gurbet Yolcusu romanında anlatıcı, kadın­
lar için " Çay davetlerini kabul edip rakip kadın gözlerini elbi­
sesi, kuaförü , çorabı ve iskarpinin biçimi ile alakadar etmek, er­
kek bakışlarını, biçimine şekline ve saçının çapkın bükülüşüne
bağlayıp sersem etmek de bir zevktir. " 1 73 der. Hatta kadınlar­
da kıskançlık, erkeklerde hayranlık yaratmak arzusuyla oyna­
nan bu tarz oyunların bazılarında "Şişli'nin bazı çok zengin ve
az dertli birtakım yaşlı hanımefendileri" sahneye çıkıp uygun­
suz hal ve neticelere sebep olurlar.

Haftanın muayyen günleri çay ve yemek bahanesiyle yapılan

toplantılarda bu geçkin, fakat zengin hanımefendiler bir gelin­
lik kız gibi süslenir ve davetliler arasında Suat Bey gibi gençler­
le dans etmek, şakalaşmak, hiç olmazsa karşı karşıya çene çal­
mak gibi leziz eğlencelerle vakit geçirirlerdi.
Bu sohbetlerin nereye kadar vardığı pek kestirilemezdi .
Çünkü günün birinde böyle çay ve yemek vesileleriyle salon­
lara kabul edilen gençlerden bazıları ile bu yaşlı başlı hanımla­
1 74
rın nişanlanıverdikleri duyulur.

Burhan Cahit'in Gurbet Yolcusu'nda anlatıcının, çayların de­

dikodu , rekabet ve aşk oyunları dolu perde arkasından bahset­
tiği bu satırlarda , iki husus dikkati çeker. Bunlardan birinci­
si, ev sahipleri kadar misafirlerin de çaylara özenle hazırlanı­
yor olmasıdır. Bilhassa kadınlara özel çay kıyafetleri dahi var­
dır. Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında , İzmirli büyük
bir memur olan Süleyman Bey, Zeyno'nun evinde düzenlenen
toplantılarda, Mesture Hanım'ı taklit ederek kollan açık esvap
giymemesi için eşini uyarır. Kadın, kocasına tartışmaya mahal

1 7 2 Meliha Avni , Bir Gecenin Sabahı, s. 49-50.

1 73 Burhan Cahit, Gurbet Yolcusu, s. 92.
1 74 A.g.e. , s. 1 0 1 - 102.

269
bırakmayacak bir tavırla moda gazetelerini hatırlatır ve Mestu­
re Hanım'ı taklit etmediğini, modelleri neşredilen çay esvapla­
rının kollarının hep açık olduğunu , söyler. 1 7 5 Hakikaten giyim
kuşam meselesi öylesine ciddidir ki demode bir kıyafetle çaya
katılmak utanç sebebidir. Su Sinekleri romanında Sabbek, ar­
kadaşlarının vereceği çaylar için yeni bir kıyafet istemektedir.
" Çok fena bir vaziyette" olduğunu ve yabancılardan utanacağı­
nı söyleyerek bunun için ananesini ikna etmeye çalışır. 1 76
Gurbet Yolcusu'nda dikkati çeken ikinci husus ise çayların,
haf tanın belli günlerinde tertip edilmesidir. Sürekli çay verenle­
rin belli günleri vardır ve her hafta o günlerde evlerinde çay ma­
saları kurulur. Hatta bazı aile yakınları, çaydan sonra da bırakıl­
maz. Nitekim yukarıda bahsi geçen Sodom ve Gomore romanın­
daki "çay ziyafetinden sonra samimi ve laubali dostlardan bir­
kaçı yemeğe" 1 77 kalırlar. Ancak bu durum, bütün çay ziyafetleri
için geçerli değildir. Esasen "müzikli toplantı"lar 1 78 olan çaylar,
bazı özel günlerde de düzenlenmektedir. Mesela Raif Necdet'in
Semavi ihtiras romanda Yıldız'ın yıldönümü münasebetiyle, an­
nesi Bedia Hanım danslı bir çay düzenler. 1 79 Yahut Fakihe Od­
man'ın Sevgi ve Saygı romanında Edebiyat Fakültesi'nin Tokatlı­
yan'da, 1 80 Fen Fakültesi'nin ise Taksim Bahçesi'nde çay verdik­
leri görülür 1 8 1 ki bunlar, başından beri bir ev toplantısı olarak
ele alınan çayların dışarıda tertip edilenlerine örnektir.

Sigara, içki ve uyuşturucular

Modayla ilgili herhalde en ilgi çekici bahislerden biri, keyif ve­
rici ve uyuşturucu maddelerin yaygınlaşmasıdır. Aynı şekil­
de modanın bireyi etkileme gücünü en çarpıcı biçimde orta-

1 75 Halide Edip, Zcyno'nun Oğlu, s. 1 9 7

1 76 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 60-6 1 .
1 77 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s . 18.
1 78 Türkçe Sözlük, s. 403 .
1 79 Raif Necdet, Semavi ihtiras, s. 1 14.
1 80 Fakihe Odman, Sevgi ve Saygı, s. 1 8 .
1 8 1 Ag.e. , s. 3 1 .

270
ya koyan da yine bu mad­
delerin kullanılması olsa
..

.. f
gerektir. Zira alamod şey­
ler daima birileri tarafın­
dan zevkle tercih edilmiş ;
buna karşılık birileri tara­
fından da bazen son dere­
ce ağır sözlerle tenkit edil­
miştir. Ancak bu tercihler
ve ilgili tenkitler, çoğu de­
fa değerler bağlamında ger­
çekleşir. Zararları açık ve
tartışmasız olan keyif ve­
rici ve uyuşturucu madde­
lerin durumu ise farklıdır.
Elbette söz konusu yıllar­
da, bunları kullanmanın
sonuçları , sebep oldukları psikolojik ve fizyoloj ik hastalıklar
bugünkü kadar bilinmemektedir; ama bildikleri kadarı da bazı­
larının modaya ayak uydurarak tütün, içki, kokain ve eter gibi
keyif verici ve uyuşturucu maddeleri kullanmalarına engel ol­
maz. Server Bedi'nin O Kadınlar romanında Neriman, eter kul­
lanması hususunda kendisini uyaran Naim'e doktorların "hafı­
zanızı kaybedersiniz , unutkan olursunuz. Alıklaşırsınız, yaşa­
maktan hiç zevk almazsınız . " sözleriyle defalarca kendisini ih­
tar ettiklerini söyler ve ekler: "Fakat her tiryaki alıştığı şeyin fe­
na olduğunu bilir de kendini bir türlü kurtaramaz. " 1 82
Peki, tiryakilik nasıl başlar? Bugün de bilinen birçok sebe­
be söz konusu yıllarda modanın da eşlik ettiği görülür. Elbet­
te sigara ve içki gibi keyif verici maddelerle kokain gibi yasadı­
şı narkotikler farklıdır. Ancak bütün bunlara yönelişin temelin­
deki sebeplerden biri de modadır.
Tütün kullanımı, imparatorluk yıllarından itibaren kadın er­
kek pek çok insan arasında yaygın olmakla birlikte bilhassa Bi­
rinci Dünya Savaşı sonrasında kadınlar, hatta genç kızlar ara-
182 Server Bedi, O Kadınlar, Orhaniye Matbaası , lstanbul, 1 926, s. 50.

271
sında sigara içmek moda olur. 1 83 Hatta 1 9 10'larda özel bir zevk
olan sigara içmek, l 9 20'ler de adeta bir aksesuar haline gel­
miştir. 1 84 Mahmut Yesari'nin Bahçemde Bir Gül Açtı romanında
Hürrem Hakkı Bey, yeğeni Rasih'e sigara içip içmediğini sorar
ve yeğeninin içmediğini duyunca şaşırarak "Tuhaf şey! Bu asır­
da kadınlar, genç kızlar bile sigara içiyorlar. " der. Bunun üze­
rine Rasih, amcasına " Çoğu da bir lüks olarak, zarafet sanarak
içiyorlar. " 1 85 karşılığını verir. Hürrem Hakkı Bey'in tespiti ka­
dar Rasih'in yorumu da doğrudur. Alamod bir kadın olma yo­
lunda sigara içmek, önemli gerekliliklerden biridir. Memduh
Şevket'in Ayaşlı ve Kiracılan romanında, anlatıcı kahraman, lf­
fet Hanım'ı tasvir ederken, eve taşındıktan sonra ahbap olduğu
Faika dolayısıyla kadında görülen değişimden bahseder. lffet
Hanım önce moda gazetelerindeki kadın başlarını örnek alarak
saçlarını kestirir. Ardından korse giymeye ve makyaj yapmaya
başlar ve Faika "cinsinde bir salon kadını" olur. "Bu arada lffet
Hanım sigara içmeği de öğren"ir. 1 86
Toplumda çarpacağı set daha sağlam olduğundan olsa gerek
içkinin referansları daha kuvvetlidir. Bu yüzden bazıları yeni
çevrelerinde tanıştıkları içki ile ilişkilerini masumlaştırma yo­
luna giderler. Harp Zengininin Gelini romanında, savaş yılların­
da edindiği büyük servetle başı dönen ve alafrangalık sevdası­
na tutularak kendine yeni bir hayat edinmeye çalışan Cevdet
Efendi, "Bira, arpa suyudur ve mubahtır; konyak ise cümle ale­
min bildiği ilaç ! " diyerek elli küsur senelik "perhizi bozmuş,
şeytanın ayağını kır"arak içki içmeye dahi başlamıştır. 1 87 Bazı­
ları ise medeniliğin ve muasırlaşmanın icaplarından biri addet­
tikleri içki içmeyi, toplumsal bir mesele haline getirirler. Ha­
san Süküti'nin Siyah Ôrtü romanında N . Bey'in "alafranga ol­
sun diye rakı ve şampanya kadehlerini şımarık, çılgın, şuursuz
1 83 Hüsniye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, Ankara, y.y. , 1992, s. 106.
1 84 Unda Watson, Modaya Yön Verenler, çev. Güneş Ayas, Güncel Yayıncılık, ls­
tanbul, 2007, s. 4 1 .
1 8 5 Mahmut Yesari, Bahçemde B i r Gül Açtı, s. 39.
1 86 M.Ş. , Ayaşlı ve Kiracıları, Vakit Gazete - Matbaa - Kütüphane , lstanbul, 1 934,
s. 80.
187 A.g.e., s. 1 34- 1 3 5 .

272
vaziyetlerle temiz midelerine indirip nahif ve hassas dimağla­
rına gönderen kadınların da defterimde isimleri bulunmaz. " 1 88
sözleriyle andığı kadınlardan biri Zeyno'nun Oğlu romanındaki
Mesture Hanım'dır. Romanda anlatılan kostümlü balonun ter­
tip heyetinin toplantısında Mesture Hanım, hazırlanacak olan
büfenin müzakere edilmesini teklif eder; ancak Saffet Bey "Büfe
meselesi ev sahibine aittir hanımefendi. " diyerek bu teklife kar­
şı çıkar. Mesture Hanım, sert bir çehreyle

- Fakat muhteviyatını heyet-i tertibiye tespit etmeli . . . Af­

federsiniz ama bu kadar mühim bir dans gecesinde likör, şa­
rap , hatta şampanya bulundurmak medeni bir vazifedir, zan­
nederim.
Bu defa Zeyno cevap verdi:
- Likör, şarap koymaya karar verirseniz lütfen dansın veri­
leceği yeri de tebdil ediniz.
Mesture Hanım açıktan açığa tezyifkar:
- Bu ne kadar taassup ve muhafazakarlık, eğer günahtan
korkuyorsanız içkiye tuz katarsınız hanımefendi. " 1 89

"Sırf Zeyno'nun soğukkanlılığından düşmanlıkları içlerin­

de kalan iki kadının ilk aleni mücadeleleri bu" olur ve Mestu­
re Hanım, Zeyno'nun eşi Kumadan Bey'in kendi evlerinde şa­
rap içtiğinden bahisle fikrinde ısrar eder. lki kadın arasında ge­
çen tartışma ve Zeyno'nun sergilediği tavır, odada bulunanlar­
dan tertip heyetinin reisesi Süleyman Bey'in hanımı tarafından
"şayan-ı inkıyat" bulunur ve Saffet'e "Kuzum doktor bey, içki
muasırlaşmanın icabatı mıdır? " diye sorar. Saffet başını sallaya­
rak "istikbalin ve medeniyetin gençliği en evvel içkiyle müca­
dele e tmek mecburiyetindedir. " 1 90 cevabını verir.
Zeyno ve Saffet gibi düşünenlerin azınlıkta kaldığı yıllarda
sigara ve içkiyle başlayan merak, uyuşturucu maddelere kadar
uzanacak; zarif ve keyifli bir eğlence fikriyle kokain ve morfin
gibi narkotiklere ilgi artacaktır. Selahattin Enis'in Birinci Dün-

1 88 Hasan Sükuti, Siyah Örtü, Hilmi Kitaphanesi, lstanbul, 1 934, s. 44-45.

1 89 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 333.
190 A.g.e. , s . 334.

273
ya Savaşı yıllarını anlatan romanı Zaniyeler'de Fitnat, gelin git­
tiği Konya'daki kocasını terk ederek lstanbul'a döner ve tey­
zesinin Şişli'deki konağında yaşamaya başlar. Münevver Ha­
nım'ın konağı, Şişli kibarlarının türlü rezaletlerle dolup taşan
hayatının vazgeçilmez mekanlarındandır ve sürdürülen alemin
en büyük keyiflerinden biri, uyuşturucu maddelerdir. Konağın
gediklilerinden lclal, morfin bağımlısıdır ve arkadaşları lclal'in
bağımlılığını, çözülmesi gereken bir sorun olarak görmemek­
tedir. Hatta onlar için sorun, dışarı çıktıklarında eğer yanında
morfin olmazsa lclal'in "huysuzla" nıp "alem" lerini bozma ih­
timalidir ve bu yüzden yanlarında "ihtiyat morfin" i taşırlar. 1 9 1
Morfin bağımlılığına karşı takınılan bu umursamaz tavrın se­
bebi , aynı çevrede morfin gibi narkotik maddelerin yaygın ve
serbest bir şekilde kullanılıyor olmasıdır. Bu anlamda, bir gece
eğlencesinden aktarılan bir sahne son derece etkileyicidir. Kısa
bir süreliğine salondan çıkan Fitnat, anlatır:

Meclise avdet ettiğim zaman alem tam olgun halde idi . lçki fas­
lı artık morfine, etere, kokaine intikal etmişti.
Kerami Bey iyiden iyiye cıvımış, Azize'nin eteğini kaldırma­
ğa uğraşıyor ve ikide birde :
- Hayır, hayır . . . Sizin morfin şırınganızı bizzat elimle yapa­
cağım . . .
92
Diye ısrar ediyordu. 1

Fitnat'ın "Bu , lstanbul'da bir havas ve eazım meclisi değil­

di. Bu , hakiki bir Babil'di. " 1 9 3 sözleriyle değerlendirdiği muhit­
te , uyuşturucu madde kullanmak eğlenceli bir moda halini al­
mıştır. Nitekim Fitnat, bir başka ahbabı olan Canan'ın kokain
kullanmaya başlamasını "Fakat eminim ki zevk duyduğu için
değil, çünkü kokain çekmek, morfin kullanmak şimdi Şişli ki­
barlarının yegane eğlencesidir. " 1 94 sözleriyle değerlendirir. Fit­
nat'ın değerlendirmesinin bir başka emsali, zengin aşığı Muh-

1 9 1 Seliihattin Enis, Zdniyeler, s. 59.

1 9 2 A.g.e. , s. 222-223.
1 93 A.g.e. , s. 65.
1 94 A.g.e. , s. 1 8 1 .

274
, Sene : 6 No 292 Fiatı 5 kuruş

lıiDA�
AE I:
Cumartesi 13 Nisan 1929

��:I41 F<E. s· -, � L-ı i.!.c���=�:'ı.,

Senelik 250
��tı:�::t 1�5
-���-! � C lı\ Z fş T E.� �l
-
lstanbulde

@ @ CUMARTESİ GÜNLERİ ÇIKAR , HER ŞEYDEN İlAHSEDER . @ @

Kokain.le keııdileriru na.ul öldürüyorlar

'
"''!°'� "11"1>�
1
t ��111 ıw1Jr
"" aJa., _

i..ıraifı�ı
Ekbı'f'.nıml, *°"''""
llıırııoon. k(lkııln (ı�kı:n t ıuıı..ıı iuımmn ı hiı 1-flll ın �) bir lwd11t ..

lis olacak; genç adam girdiği mecliste zaman geçirmeden morfi­

ne başlayacaktır. 1 95 Ancak bu moda , sadece Şişli'nin kibar çev­
resinde değil; edebiyat ve sanat muhitinin bohemleri arasında
da son derece yaygındır. Peyami Safa'nın Bir Tereddüdün Roma­
nı'nda , romancı ve çalkantılı bir ilişki yaşadığı Vildan'm ara­
sında , baş başa kaldıkları bir gece uzun bir tartışma yaşanır.
Tartışmanın bir yerinde romancı , devrin değiştiğinden bahis­
le "kokain çeken münevver hanım"ların da artık kalmayacağı­
m söyler. 1 96 Hakikaten eserde boy gösteren kadın erkek edebi­
yat ve sanat camiasının hemen hemen bütün bohemleri , hat-

195 A.g.e. , s . 207

1 96 Peyami Safa, Bir Tereddüdün Roman ı , Suhulet Kütüphanesi , lsıanbul, ı.y .. s.
1 67

275
ta romancı da "mal" kullanmakta; üstelik Vildan'a da temin et­
mektedir. 1 97
Buraya kadar bahsi geçen kokain, morfin ve etere son olarak
eroin eklenebilir. lskender Fahrettin'in Pınar Başında Ölen Kız
romanında, eroin bağımlısı Selma ve arkadaşı Melahat, misafir
oldukları bir ahbabın evinde boş bir odaya çekilmiş eroin çe­
kerken iptilaları üzerine konuşurlar:

lkisi de sol elinin baş parmaklarının üstündeki çukura birer

tutam heroin koydular ve enfiye gibi burunlarına çektiler.
Melahat, hayretle sordu:
- Hatırıma gelmişken söyleyeyim: Doktor Adil Bey bana (si­
zin burnunuzun adaleleri o kadar uyuşmuş ki, artık birkaç tu­
tam birden çekmezseniz, bir zevk duymuyorsunuz) diyor. Ha­
kikaten de öyle. Doktorun dediği gibi burnumun içinde beyni­
me doğru ilerleyen bir uyuşukluk var. Sen bumunda böyle bir
uyuşukluk duyuyor musun?
- Şüphe yok. Ben bu uyuşukluğu dört yıldan beri duyuyo­
rum. Onun için, burnum, eroin cinsini derhal seziyor. Tebe­
şir gibi yabancı maddeler kanştınldığı zaman, genzim tıkanı­
veriyor.
- Bizim burunlarımız vallahi bu işlerde birer mihenk taşı
kadar hassas oldu . Kim ne derse desin, saf veya mahlut eroini
benim kadar anlayan yoktur lstanbul'da.
- Hakkın var. Sen benden beş yıl önce başlamışsın, bunu
çekmeye. Elbette ustası olacaksın bu işin !
Melahat, eroini çektikten sonra , önünde duran rakı kade­
hini doldurdu :
1 98
- Haydi, cilalayalım şimdi kafalan. "

Eroinin iyisini anlamak hususunda kazandıkları maharetle

övünen kadınlar, aslında maddenin olumsuz sonuçlarını yaşa­
maya başlamışlardır; ancak her bağımlı gibi bu durumun üze­
rinde pek durmazlar. Aynı romanda, madde kullanımı gibi alış­
verişinin de aleni yapıldığı anlatılır. Selma, Anadolu seyahatin-

197 A.g.e. , s. 1 48- 149.

198 1 . Fahretlin Sertelli, Pınar Başında Olen Kız, s. 53-54.

276
den döndükten sonra yokluklarında kendilerine uğrayan olup
olmadığını sorduğunda hizmetçisi Marika, ona şu haberi verir:

- Karnik Usta da uğradı. Temiz bir mal getirmiş. (Hanım

evde yok . . . bir ay sonra gel ! ) dedim. Dinlemedi. Size bir pa­
ket bıraktı.
- Sahi mi söylüyorsun? Parasını almadan bıraktı demek?
- Karnik sizin bunca paranızı almış bir adamdır, hanımcı-
ğım ! Yirmi liralık bir malı size emniyet etmeyip de kime sa­
tacak?
- Onun müşterisi çoktur, Marika ! Hele şu paketi getir baka­
lım ! Göreyim bir kere .
Marika büfenin alt gözünü açtı. Bir paket çıkardı.
- lşte bu, hanımcığım ! Yirmi liraya pahalı satmış gibi geldi
bana. Bilmem siz ne dersiniz?
Selma Hanım, paketi açtı. İçindeki tebeşir tozuna benzeyen
beyaz maddeyi tetkik etti. Bir tutam aldı, burnuna çekti.
- Vallahi eroinin en halisi bu işte . Helal olsun Kamik'e ver­
99
diğim paralar. 1

Uyuşturucu kullanmak, modadır. Ancak her dönem, her

uyuşturucu için bu söylenemez; yani narkotiklerin de moda­
sı vardır. Reşat Enis'in Gece Konuştu romanında "esrar düşkü­
nü" Meliha'dan bahsedilirken anlatıcı , parantez içinde "Dü­
nün kibar kokusu eroin serseri kahvesine düşmü ş , aşağı­
lık esrar kibarlaşmış, sade Abanoz'a değil, en monden hayata
sokulmuştu ! " 200 der.

* * *

Zaniyeler, Pınar Başında Ölen Kız yahut Gece Konuştu roman­

larında bahsi geçen bağımlılar, yetişkinlerdir. Halbuki bu mo­
da, gençler arasında da yaygınlaşmış; en basiti evlerde, büyük­
lerin lokman ruhu şişeleri gençlerin ellerinde oyuncak gibi do­
lanmaktadır. Su Sinekleri romanında , Sabbek'in büyükanne­
si "lokman ruhu" kullanmaktadır. Yaşlı kadın, çarpıntısı tut-

199 A.g.e. , s. 37-38.

200 Reşat Enis, Gece Konuştu, s. 1 34.

277
tuğu bir gün lokman ruhu şişesini arayıp yerinde bulamayınca
kızına nerede olduğunu sorar ve "Konsolun en alt gözüne sak­
ladım. Sabbek'ten rahat yok ki. Kalbim sıkıştı, diyor, mendili­
ne damlatıp kokluyor. " cevabını alınca "llaç da mı eğlence ol­
du? Süphane mentahayyere ! Kim bilir, kimden gördü, öğrendi,
çocuk ! " 20 1 diye söylenir.
Sabbek, devamlı "Of, kalbim ağrıyor. Bunalıyorum. " 202 di­
yerek eter şişesinden mendiline damlatıp koklamaktadır. Üs­
telik genç kızın arkadaşları da kendi gibi eter düşkünüdürler.
Bir tartışma esnasında lokman ruhu damlattığı mendilini çan­
tasının arka gözüne sıkıştırarak arkadaşlarıyla buluşan Sabbek
mendili ortaya çıkarır çıkarmaz Nuran ve Ayfer derhal koku­
yu alırlar ve "Nuran, Ayfer'den atik davranarak Sabbek'in elin­
deki mendili kap [ ar] " Ancak Ayfer mendilin peşini bırakmaz
ve iki kız çekişmeye başlarlar. Bunun üzerine odada bulunan
Dürdane ile Fatma "Susun kuzum. Sizin kavganızı mı dinle­
yeceğiz? " , "Kırk yıllık tiryakiler sanki ! " sözleriyle arkadaşları­
na çıkışırlar. 203
Kızların merakı, eterle sınırlı kalmayacaktır. Bostancı'da bir­
likte kamp yaptıkları delikanlılardan Hüsrev Hakkı vasıtasıyla
kokainle de tanışacak, bunun kötü bir şey olduğunu bildikleri
halde denemekten, hatta kampta kaldıkları süre boyunca kul­
lanmaktan geri kalmayacaklardır. Burada dikkate değer olan ,
Hüsrev Hakkı'nın kokaine başlama hikayesidir. Baş başa kal­
dıkları bir vakit Nuran, genç adama Beyoğlu'nda barlarda na­
sıl vakit geçirdiğine dair üst üste sorular sorar. Hüsrev Hak­
kı, artist kadınlarla ilgilenmediğini, varyeteleri seyretmediğini,
danstan pek hoşlanmadığını söyler. Nuran'ın "O halde? " diye
sorması üzerine delikanlı "koko" çektiğini söyler.

- Koko mu?
- Kokain, canım !
Nuran, bağırmamak için eliyle ağzını kapatmıştı:

20 1 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 3-4.

202 A.g.e. , s. 12.
203 A.g.e. , s. 1 7- 1 8.

278
 - Ne diyorsun?
- Sen, hiç tecrübe etmedin mi?
- Hayır. İnsana nasıl tesir eder?
Hüsrev Hakkı gözlerini yumdu , burun deliklerini kabara­
rak nefes aldı:
- Oh ! Müstesna bir zevktir. İnsanı öyle gayş içinde bırakır,
engin bir hayal alemine atar ki. Fakat herkese tesir edişi bir de­
ğildir. Tabiata, mizaca göre değişir.
Nuran, ellerini kilitlemiş, gözleri uzaklara dalmıştı:
- Sen nasıl, nereden alıştın?
- Rus artistlerinden. 204

Rusya'daki 1 9 1 7 ihtilalinin ardından lstanbul'a gelen Ruslar,

bilhassa şehrin eğlence dünyasına dahil olmuş; dansları , mü­
zikleri, yemekleri , barları ve restoranlarıyla birlikte kokaini de
gündelik hayata sokmuşlardır.

Spor
1 9 . a s r ı n o r t a l a r ı n d a n i ti b a r e n " ge l i ş e n m o d e r n s p o r
hareketi" 205 yani "Batılı anlamda spor, Tanzimat'ın v e Meşru­
tiyetin getirdiği özgürlükçü , yenilikçi ortama karşın" toplu­
mun tamamı ile kucaklaşabilmek için Cumhuriyet'in ilanını
beklemek zorunda kalmıştır. 206 Geç Osmanlı döneminin de­
vamı olarak " erken Cumhuriyet döneminde beden terbiyesi ve
spordan beklenen nihai gaye" "vatandaşlarının ortalama sağlık
düzeyinin iyileştirilmesi, üretken kapasitelerinin geliştirilmesi
ve belirli sosyal ve ahlaki normların yerleştirilmesi" , 207 bir baş­
ka deyişle "yeni bir adam"ın yaratılmasıdır. Bu nedenle sporun
eğlenceli bir boş zaman faaliyeti olmasından ziyade sağlıklı

204 A.g.e. , s. 249-250.

205 Yiğit Akın, Gürbüz ve Yavuz Evlatlar: Erken Cumhuriyet'te Beden Terbiyesi ve
Spor, lletişim Yayınlan , İstanbul, 20 1 4 , s. 35.
206 Veli Onur Çelik, Nefise Bulgu , "Geç Osmanlı Döneminde Batılılaşma Ekse­
ninde Beden Eğitimi ve Spor" , Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, 20 1 0/24, s. 1 45- 1 46.
207 Yiğit Akın, s. 2 2 1

279
fayda yönü öne çıkarılarak208 atletizm, boks, yelken, tenis, bi­
siklet gibi sporların ülkenin en ücra köşesine kadar yayılması­
na uğraşılmış; 209 kitaplar, radyo programları ve süreli yayınlar
ile halk teşvik edilmiştir. 2 1 0 Bu yolda atılan adımların kısa sü­
rede meyveleri toplanmaya başlanır ve Cumhuriyet'in ilk yılla­
rında sağlıklı görünmek ve spor yapmak moda olur. 2 1 1 Burhan
Cahit'in Patron romanında Suat Rahmi'nin dostu Vedat'ın bal­
dızı Neveda'dan bahisle "şimdi kızlardaki spor aşkı erkekler­
den fazla" 21 2 dediği gibi bilhassa genç kızlar, spor yapmak hu­
susunda erkeklerden bile daha heveslidirler. Eniştesinin "maç­
lara , müsabakalara , yeni şampiyonlara" dair devamlı konuş­
masından şikayet ettiği 2 1 3 Neveda " tenis kortlarına devam et­
mek" istemektedir. 2 1 4 Ancak her spora heves eden, Neveda gi­
bi merakında samimi değildir. Hatta spor yapmak moda oldu­
ğu için spora heveslenenlere yahut spor yapanlara romanlar­
da daha sık rastlanmaktadır. Zira idarenin sağlıklı ve doğur­
gan kadınlar isteği doğrultusunda süreli yayınlarda "kadınla­
rın spor yapmaları kişisel güzellik öne çıkarılarak teşvik edil­
meye" çalışılmaktadır. 2 1 5

l 920'lerin sportif yeni modaları ve ilk bakışta pratik gibi gö­

rünmekle birlikte , vücudun spor ve diyet gibi unsurlarla da­
ha çok şekillenmesini ve inceleşmesini gerekli kılıyor ve ba­
sitleşip erkeksi haller kazanan kıyafe tlerin sonunda kadınsı­
lığı dengelemek için makyaja verilen ek önem de bu moda­
yı zorlaştırıyordu. Sonuçta modayı takip eden kadınlar, ço­
ğu kez sadece zenginlerin olanak bulabildiği, zaman ya da fi­
ziksel ödün açısından bir bedel ödemek zorundaydı. Varlıklı

208 Yiğit Akın, s. 43

209 Yiğit Akın, s. 57-58
2 1 0 Yiğit Akın, s. 105
2 1 1 Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1923-
40" , 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen insan Cumhuriyet Modalan, ed. Oya Bay­
dar-Derya Özkan, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1 999, s. 50.
2 1 2 Burhan Cahit, Patron, s. 378.
2 1 3 A.g.e. , s. 380.
2 1 4 A.g.e. , s. 382.
2 1 5 Yiğit Akın, s. 1 1 9- 1 20

280
 Scrıe : 6 it/o 297
f-ABONE : •1
f Türldw
� 8 � L,-
Fialı 5 kuru� Cumarı.-.i 1 8 �fois 1929
iTöA;ESl:'i

E
_
kin

ll ���.�·��:ı:ık i�� 1
l ç :ıylık 60 1 " Z IC CT IC �
1 1 ı1l vı[,�::�::� �c fı
..., ı ...,
-

��
L.�·.':!!."�·:_ 1
.

t t�-in.t" 1
"" r'
!�'!_'.':!.'.·�!
@ @ Cll,\L\ lffESI Gl"Nl .ER İ ÇIKı\ 1� . HEI� ŞEYDEN B \ HSEllEI< . � �
SPOR .DAIMA SPOR ..

HER ZAMAN SPOR ..

i şte yarı n ı n n es l i n i g ü rb ü z ve
sağ l a m y a paca k olan yegane
vasıta

�rorla rı n l'n e�ki .. ı

"'' rn f:l\ d:ı l ı,ıcl ı r.
Bok- aJ .. İelcri ku\'­
\'e t lL�nıl i rir. ,.r gfij::, ­
�ü �t'nj,Jtttiriı- . Po­
lo. pa 1d:ı rı .. ağl:ı m:-
1�";-t ı rı r .

Spor. sinemaya kw.lar g i rmişt i r . �imdilo: i fi­

limlerin ekserisi nde �por �a hm;lt:rine ltsac.liif
cdiyonı1. .

kesimin eğlence amacıyla tercih ettikleri sporlar arasında ise

yüzme, tenis ve binicilik de bulunuyordu . Bunun dışında dö­
nemin üst-orta sınıf kadınlarına hitap eden magazin dergile­
ri evde de yapılabilecek egzersizleri resimleriyle birlikte açık­
lıyorlardı . Jimnastik ve spor, birçok yazar tarafından kozme­
tik ürün kullanımı da bir alternatif olarak sunuluyor ve be­
den güzelliğinin öncelikli olarak spor yaparak sağlanması tav­
siye ediliyordu . Kadınların spor yapması ilerleyen dönemler-

281
 de bu estetik amaçtan daha çok milliyetçi amaçlarla destekle­
necekti. 2 1 6

Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri romanında Sabbek, Nuran,

Dürdane, Fatma ve Ayfer, yazı geçirmek için Bostancı'ya kamp
yapmaya gideceklerdir. Kızların birinin dahi kulüplerle, sporla
alakası yoktur; 2 1 7 buna rağmen kamp fikri onlarda kürek çek­
mek ve tenis oynamak hayallerini uyandırır:

- Yakası açık, çıplak kollu , beyaz keten bluzlarla kürek çe-

keriz.
- Bluzların göğsüne de kulüp firması işletmeli.
- Kampta , elbette Tenis' de vardır.
- Yapması güç mü ?
- Çılgın bir hayat yaşayacağız !
- Gençlik ve spor!
- Evet, evet. 'Spor ve gençlik ! ' 2 1 8

Spor yapmanın, ama bilhassa tenis oynamanın moda olduğu

yıllarda kamp hayallerine kürekler ve raketler de dahil olur. Ni­
tekim kızların spor aşkı, kıyafetlerini tasarlamalarını da etkile­
yecektir. Biçimine ve rengine karar verdikleri kostümün ceke­
tinin "üst yan cebine bir marka işlettirmek meselesi ortaya çık­
tığı zaman hayret ve dehşetle durakla" rlar. Ö nce okudukları
mektebin markasını işletmek akıllarına gelir; ancak mezun ol­
dukları için bu fikrin üzerinde bile durulmaz. Nuran, "Bir ku­
lüp firması lazım." der. Çünkü " Cebi markasız, bilhassa kulüp
firmasız ceket, bütün tesirini, 'effet'sini, kaybedecekti [r] " "La­
kin, birinin de kulüplerle, sporla bir alakası yoktu [ r] . " Hangi
kulüp olursa olsun firması "şık" olmalıdır. 2 1 9
Ceketlerinin tesirini ve "effet"sini cebine işlenecek firma­
ya bağlayan kızlar için, kulüpler önem kazanır. Ancak elbette
orada bulunan delikanlılar dolayısıyla gidilecek kampın firma-

2 1 6 Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dônemi Istanbul'unda Moda ve Kadın, 1 91 8-

1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, lstanbul, 20 14, s. 1 52- 1 5 3 .
2 1 7 Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 8 2 .
2 1 8 A.g.e. , s. 84.
2 1 9 A.g.e. , s. 82.

282
sı daha caziptir. Müzakere bu minvalde devam ederken Dür­
dane, kulüp firmasının renginde ipek fularlar alıp, firma min­
yatürlerini de ceketlerin buton yerlerine takabileceklerini söy­
ler. 220 Son olarak şapkalarının nasıl olacağından bahseden kız­
lar, şapkalarına da kulübün renklerinde bir şerit geçirmeye ka­
rar verirler.

- Beyaz hasırdan , daha iyisi , sıkı , panamadan şapka .

- Şeridi de kulübün renginde ama .
- Şüphesiz firmaya sadık kalacağız .
1
- Rengini, kalplerimize nakşedeceğiz ! 22

Alamod bir şıklık için genç kızlar, henüz firmasını dahi bil­
medikleri bir kulübe renklerini kalplerine işleyecek kadar
bağlanırlar. Bu satırlar, spor modasının yaygınlığını ve mo­
danın e tkileme gücünü ortaya koymak bakımından son de­
rece önemlidir. Diğer taraftan spordan bu denli uzak kızla­
rın , kampla beraber akıllarına gelenin kürek çekmek ve te­
nis oynamak olması da tesadüfi değildir. Deniz kenarına git­
tikleri için kürek çekmenin akla gelmesi doğaldır. Ancak teni­
sin durumu farklıdır. Tenis, devrin en moda sporlarından, te­
nis oynamak ötekileri cezbeden özelliklerden biridir. Burhan
Cahit'in Patron romanında Suat Rahmi ve zaman içinde hoş­
lanıp yakınlaşacağı komşusu Seviye Hanım'ın uzun sohbetle­
rinin birinde yine "dışı parlak, içi karanlık, sonradan görme­
ler alemi"nden bahsedilirken genç kadın , kibarların yeni bir
modaları olduğunu söyler. Buna göre "zengin bir adamın mu­
hakkak metresi ve hanımın da bir aşığı" olmalıdır. " Eğer hanı­
mefendi zenginse bu aşıklar tenis oynayan, spor yapan genç­
lerden intihap edilir. Eğer kocasının hali biraz bozuksa ve ha­
nımefendi de güzelse aşık piyasanın maruf zenginlerinden in­
tihap edilir. " 222 Seviye Hanım'ın sözlerinden spor yapan, ama
özellikle tenis oynayan gençlerin zengin ve kibar hanımlar ta­
rafından da ne denli beğenildiği anlaşılır. Hakikaten romanlar-

220 A.g.e. , s. 83.

221 A.g.e. , s. 83-84.
222 Burhan Cahit, Patron, s. 161.

283
da tenis oynayan pek çok şahısla karşılaşılır. Hatta bazen bu
eğlence, Selami lzzet'in Canım Ayşe romanında, kazanana "gü­
zel bir kupa" verilecek olan " fıkara menfaatine bir tenis maçı"
gibi hayır işlerine vesile olur. 223 Fakat bu halis niyet, okuru ya­
nıltmamalıdır. Esasen tenis meraklılarının da pek çoğunu cez­
beden, tenisin moda oluşu ve tenis maçları dolayısıyla kurulan
muhit ve ilişkilerdir.
Mahmu t Yesari'nin Bahçemde Bir Gül Açtı romanında Hür­
rem Hakkı Bey, Avrupa'dan döndükten sonra kardeşinin evi­
ne yerleşmiştir. Bir gün yeğeni Rasih'le sohbet ederken kendi­
sinin güzel tenis oynadığından bahseder ve yeğenine , ahbap­
lık ettikleri köşk komşularından Belma'nın tenis oynayıp oyna­
madığını sorar. Rasih'in Belma'nın "içinin titrediğini" ama kort
olmadığı için oynayamadığını söylemesi üzerine Hürrem Hak­
kı Bey, bahçelerindeki zaten harap halde olan limonluğu kaldı­
rıp yerine kort yapmak fikrini ortaya atar. 224 Genç adam, " Ci­
var köşklerdeki tenis meraklısı kızlar, favorili, insan müsved­
desi genç delikanlılar [ ın] , ellerinde raketler bahçeye , salona
dolacaklar [ ını ] " 22 5 düşünerek bu konuşmadan son derece ra­
hatsız olur ancak amcasına itiraz edemez.
Meşhur romancı Nevres Vacit'in oğlu olan Rasih Nevres, ze­
ki, iyi eğitimli, kültürlü ve ağır mizaçlı bir gençtir. Amcasının
kort fikrinin Rasih'i bunca sarsmasının bir sebebi, ev sahibi sı­
fatıyla tenis öğrenmek zorunda kalacak olmasıdır. Ama o, esa­
sen zamanın tenis meraklılarından hoşlanmamaktadır. Kort,
onu her gün bir bahaneyle dostluklarından, cemiyetlerinden
kaçtığı insanlarla kendi evinde bir araya getirecektir. Rasih
haklıdır ve bu durum, Hürrem Hakkı Bey için de geçerlidir. Da­
ha kortun yapımı başladığı gün, o da hoşlanmadığı insanların
ilgisiyle karşılaşacaktır. Evin asıl sahibi Nevres Vacit Bey ve oğ­
lu Rasih Nevres'e ehemmiyet vermeyen, ancak Hürrem Hakkı
Bey'in "elegans"ının "teshir"i dolayısıyla aileyle ahbaplığı iler­
leten komşuları Kamil Bey, kortun yapımının başladığı gün ön-

223 Seliimi izzet, Canım Ayşe, s. 82.

224 Mahmut Yesari , Bahçemde B i r G ü l Açtı, s. 71.
225 A.g.e. , s . 72.

284
ce Hürrem Hakkı Bey'den izahat alır, daha sonra turnuva dü­
zenlenmesi ve korta "ecnebi dostlar"ın davet edilmesi hususu­
nu açar.

- Tabii onlar da bizi kulüplerine, bahçelerine davet ederler.

Bu suretle rölasyon peyda ederiz, değil mi Beyefendi? Kış üze­
ri olduğu için balolarda, kış eğlencelerinde , bu rölasyonlardan
istifade ederiz.
Hürrem Hakkı, artık hiç sesini çıkarmıyordu , başını eğmiş
düşünüyordu:
- Rasih'in yerden göğe kadar hakkı varmış ! Korta itiraz edi­
şi sebepsiz değilmiş. Bu saygısız, şımarık küçük bey, en adi, en
iptidai nezaket, terbiye kaidelerini bile bilmiyor, birinden ha­
beri yok. Kendinde , başkalarını davet edecek bir hak da gö­
rüyor ! Rasih'e arkadaşlarını sorduğum zaman, manalı manalı
gülmüştü . Şimdi anlıyorum. Nevres Vacit, bu sinir, soğuk he­
riflerle ne yapacak? Ya ben, nasıl tahammül edeceğim? Bu cı­
vıklann kızlan, kadınlan da var. 226

Hürrem Hakkı Bey, yeğeninin kort hususundaki tereddüdü­

nün sebebini anlar; ancak vazgeçmek için çok geçtir. Nitekim
kort açıldıktan sonra iş daha büyüyecek, Hürrem Hakkı Bey,
yaptığı hatayı yeğenine de itiraf edecektir. "Sırf şen, şuh görün­
mek için vara yoğa kahkahalarla gülen bu cıvık alayının patır­
tısı insanda kafa , beyin bırakır mı? " diye söze başlayan Hürrem
Hakkı Bey, çok tenis partileri, turnuvaları görmüş, çok kortta
oynamış fakat kendi kortları gibisine rast gelmemiştir. Artık iş
nezahetini kaybetmekte, çok çirkin bir hal almaktadır. 227 Çün­
kü Kamil Bey'in yukarıda aktarılan hayalleri açıkça göstermek­
tedir ki korta gelmekteki amaç bir muhite dahil olmak, kış ba­
loları ve eğlenceleri için yeni ilişkiler peyda etmektir. Herhal­
de amaç, spor yapmak değildir. Nitekim kortların defile salon­
ları gibi algılanması, tenis kıyafetlerine gösterilen aşırı titizlik­
ten dahi bellidir. Yapımı aşamasında Hürrem Hakkı Bey, Rasih
Nevres ve ahbaplık ettikleri köşk komşularının kızları Belma

226 A .g.e. , s . 239-240.

227 A.g.e. , s. 249.

285
ve Ferhunde korttan bahsederken Hürrem Hakkı Bey'in kızlara
kıyafetlerinin hazır olup olmadığını sorması üzerine Ferhunde
hazır olmadığını söyler:

- Neye Ferhunde Hanım?

- Eteğim gayet fena olmuş, terziye geri gönderdim. Tabii bir
etekle olmaz. lki tane daha ısmarladım. Gömleklerim de gel­
medi .
Hürrem Hakkı Ferhunde'nin 'elegans' titizliğini gayet tak-
dir etti :
- Çok müşkülpesentsiniz, Ferhunde Hanım !
Belma, dudak büktü , sesi alaylı idi :
228
- Feriş, modaya pek riayet eder ! "

Anlaşılıyor ki bazı modalar, kendi modalarını yaratmaktadır.

Spor modası tenis modasını, tenis modası ise kendi kılık kıya­
fetini yaratmıştır. Bütün bu masraf ve emeğin ardındaki gayret,
her şekilde , asri yaşama uyum sağlayabilmektir. Ayrıca Avru­
palı görünmenin de etkileyici bir şeklidir. Hakikaten Refik Ah­
met'in Çıplaklar romanında anlatıcı, Çıplaklar Birliği'nden bah­
sederken kayak yapmak modasından, daha önemlisi bu moda­
nın spor yapmış olmaktan ziyade Avrupalılık olsun diye yayıl­
dığından da söz eder: "Kibar ve zengin sınıf arasında kışın dağ­
lara çıkıp kaymak modası memlekette bir iki yıldır yayılmağa
başladı; birçok kimselerin spor yapmış olmaktan ziyade Avru­
palılık olsun diye katlandıkları bu külfete lstanbul'da Çıplak­
lar Birliği'ni kuran Almanların ve Almanya'da okuyup gelmiş
gençlerin ön ayak olduklarını çok kimse bilmez. " 229

Tenezzüh
Ö teden beri eğlence hayatının vazgeçilmezlerinden biri olan
bineklerle veya yayan, gece veya gündüz, tek başına veya ka­
file halinde, çamlık içinde veya derede "piyasa yapmak" yahut
tenezzüh, otomobillerin ve deniz araçlarının artmasıyla çoğal-

228 A.g.e. , s. 1 8 1 - 1 82.

229 Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar, s. 1 75 .

286
mış; bir taraftan Büyükada gibi yerlerde eşeklerle yapılan turlar
veya sandal sefaları devam ederken, diğer taraftan otomobiller
ve hususi muşlarla gezilmeye başlanmıştır. Böylece mevsimle­
rin veya saatlerin bağlayıcılığı azalmış; buna karşılık tenezzüh
mahalleri artmıştır.
Hüseyin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller romanında , Fındık­
çı Seher ile katip Necati, kantarcı kulübesinde sohbet eder­
ken yanlarına Şoför Raif gelir. Seher'in, Necati'nin ikram ettiği
konyağı içmek istememesi üzerine Raif, Necati'nin elinden ka­
dehi alır, cebinden çıkardığı yassı bir şişeden doldurur ve Se­
her'e uzatır:

- Hanımefendi bunu içiniz . Öyle Necati'ninki gibi kantarcı­

lık dalaveresinden gelme fıçı konyağı değil. Bir çift müşterim
vardır. Anlarsın ya erkek dişi beraber. Bunları otomobil ile kah
Ayazağa'ya , Maslak'a, Büyükdere'ye , Bentlere , kah Çendere'ye
götürüyorum. Mükemmel koca bir sepet kumanya ile gelirler.
Sür dedikleri yerde sürerim. Dur dedikleri yerde dururum. İç­
kinin en fino nevinden türlüsü . Havyarından, balık yumurta­
sından, j igosundan, sucuğundan bilmem nesine kadar yiyece­
ğin hiçbir birahanede bulunmayan çeşitleri . Yeriz. İçeriz. Mü­
kemmel kafaları tutarız. Benim işim otoyu kullanmak, mide­
mi doldurmak, keyif üstüne keyif olmak, kaimeleri cebe indir­
mek. Yalnız mühim bir vazifem vardır. Başımı çevirip de arka­
ya bakmamak. Kafir şeytan bazen dürtüşler. Gözdür bu bakar.
Ah neler de neler. Maydanozlu köfteler. 230

Şoför Raifin sözünü e ttiği Ayazağa , Maslak, Büyükdere ,

Bentler ve Cendere otomobil gezintileri için tercih edilen semt­
lerdir. En gözdeleri Büyükdere olan bu semtler, gece gündüz
çeşit çeşit misafir ağırlamakta ; Tutuşmuş Gönüll e r' de gündüz
aşıklara ev sahipliği yapan Büyükdere, Reşat Nuri'nin Bir Kadın
Düşmanı'nda sabaha karşı kalabalık bir arkadaş grubunu ken­
disine çekmektedir. Romanın kahramanı Sara, N ermin'e yaz­
dığı bir mektubunda ahbaplarıyla dans ederek geçirdikleri bir

230 Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1 926, s.

1 78- 1 79.

287
gecenin sabahında otomobillerle Büyükdere'ye gittiklerini an­
latır. 23 1
Yine Tutuşmuş Gönüller'de olduğu gibi bazı misafirler oto­
mobille gezinti yapmakla yetinmez ve gidilen yerde vakit ge­
çirmek isterler. Ama bazen anlık bir kararla yola çıkıldığı için
hazırlık yapılamaz . Sabahattin Ali'nin içimizdeki Şeytan ro­
manında Ö mer ve Macide , bir gece eğlencesinden sonra ah­
baplarıyla birlikte Büyükdere'ye giderler ve durdukları yer­
de "müşterilerini savmış bir gazino [ nun ] " camekanlı kapı­
sını çalarlar: Onları içeri alan "yalınayak ve uyku sersemi
bir" "garson don ve gömleğin üstüne nedense beyaz bir ön­
lük geçirdi ve karanlık gazinonun uzak bir köşesindeki elek­
trik lambasını yakarak misafirleri oraya davet etti. Sonra bü­
feye giderek birkaç şişe rakı ile beyaz peynir, ekmek, iki ku­
tu sardalye getirdi . " 232
Elbette, gidilen yerde açıkta yahut bir gazinoda bir şeyler yi­
yip içmek şart değildir. Bazılarına otomobil gezisinden son­
ra biraz hava almak kafi gelir. Cumbadan Rumbaya romanında
Cemile'nin Karagümrük'teki eski evinin kapısı çalınır. Gelen,
Tahsin Bey'in şoförüdür ve Cemile'ye , Tahsin Bey'in mahsus
selamını ilettikten sonra " Cemile Hanım , validesi hanım , da­
ha evde hısım akraba varsa Boğaziçi'ne kadar bir hava alsınlar
diye" 233 arabayı gönderdiğini söyler. Fakir Karagümrük ma­
hallesinde hususi bir otomobil görmek dahi büyük bir hadise­
dir. Tahsin Bey'in jesti, sevinçle karşılanır. Cemile, annesi, ab­
lası , komşuları ve çocuklar arabaya binerek "Kahkahalar, şar­
kılar, sürat çoğaldığı veya bir arıza ile otomobil sarsıldığı za­
man haykırışmalar, şemsiyenin püskülünü koparan çocuklara
şamar atmalar, onların ağlamaları ve cayırtı koparmaları" ara­
sında Büyükdere'ye kadar giderler. 234 Keyfi kaçan Cemile , oto­
mobilden inmez ama diğerleri biraz hava alıp gezmek için dı­
şarı çıkarlar.

23 1 Reşat Nuri, Bir Kadın Düşmanı, s. 30.

232 Sabahattin Ali, içimizdeki Şeytan, Remzi Kitabevi, lstanbul, 1 940, s. 256.
233 Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, s. 53-54.
234 A.g.e. , s. 57.

288
 Otomobil gezintilerinin moda olduğu yılların roman sayfala­
rında bir de muş gezintilerine rastlanır. Evvel kayıklarla, san­
dallarla sefası sürülen denize artık muşlarla açılmak modadır.
Ancak Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore romanında Madam
Cimson ve aşığı Kolonel dö Roşpiyer gibi bazılarının yatlarla2 35
çıktıkları bu gezintiler, pahalı bir eğlencedir; dolayısıyla kü­
çük bir sınıf içinde kalır ve otomobil gezintileri kadar yaygın­
laşamaz. Bununla birlikte Burhan Cahit'in Patron romanında,
"yeni zenginlerin, sonradan görmelerin yaptıkları marifet" di­
ye nitelenen "muş gezintileri" , öncesindeki hazırlıklardan uğ­
ranılan mekanlara kadar bütün tafsilatıyla anlatılır. Romanın
kahramanı Suat Rahmi, zaman içinde yakınlaştığı komşusu ,
Hulusi Bey'in metresi Seviye Hanım'la sık sık bir araya gelmek­
te ve çift, bazen saatlerce sohbet etmektedir. Bir gün genç ka­
dın, Hulusi Bey'in kendisine vakit ayırmadığından şikayet eder.
Hem ailesi hem metresi olan bir adamın hiç olmazsa hayatını
bunlar arasında taksim etmesi gerekirken Hulusi Bey, Seviye
Hanım'ı da aldatmakta, başka eğlencelere kaçmaktadır. Nite­
kim o gün, hususi muş ile Ada'ya gitmiştir:

Bu hususi muş gezintilerinin manasını bilirsiniz. Bütün ye­

ni zenginlerin, sonradan görmelerin yaptıkları marifet. . . Ka­
raköy'ün Haliç tarafında muş hazır olacak. Tokatlıyan'dan bü­
fe hazırlanacak. lstanbul'un istenildikleri zaman gelen maruf
kokotlarına telefon edilecek, beyefendiler de otomobilleriyle
rıhtıma teşrif buyuracaklar. Adaya kadar içilecek, eğlenilecek,
kepazelik edilecek. Orada ya Kulübe, yahut Dile çıkılarak ge­
ce alemleri yapılacak!
Motor eğlencesinin bir numarası da işte burada yapılır. Vis­
kiler, şampanyalar içilir. Aksaray'da, Fatih'te oturduğu zaman­
lar mübarek ramazan geceleri sahura kalkıp arkasına Şam hır­
kalarını alanlar burada Frenk usulü soğuk gece yemeği yerler.
Mahmutpaşa kahvelerinde nargile çekenler, kulüp taraçaların­
da içtikleri holün lezzetine itiraz ederler. Sonra elpençe emir
bekleyen garsona işaret edilir:

235 Yaku p Kadri, Sodom ve Gomore, s. 294.

289
 - Araba !
Kapıya yanaşan faytonlara yerlere eğilen rum garsonların
arasından geçilerek binilir.
Mehtapta tura çıkılmıştır.
Artık motor aleminin edebiyat faslı başlamıştır.
Nizam'da giderken sarhoş kafalar karşıdan gözlerine batan
ayla yanlarındaki kaldırım nazeninlerine adi sokak şarkılarıy­
la kompliman yaparlar:
- Gönlüm gözündeki mehtaba daldı.
Ötekiler pek bildikleri bu şarkıları cırlak, yayık seslerle
okurlar. Çamların gölgelerinden geçerken arabadaki gölge­
ler karışır.
Diyaskalos bu kafilenin mola yeridir.
Artık bütün emniyet supapları patlamıştır. Cıvımak için
bütün fırsatlardan istifade edilir. Kadınların boyası erkekle­
rin salyasına karışmıştır. Burada içilen buzlu şaraplarla Aşık­
lar Yolu sulanır.
Sabaha karşı motora dönebilenler artık eşlerini kaybetmiş­
lerdir. Daha doğrusu herkes birbirinin eşidir. Bu kafilenin
236
içinde ayık kalan ne bedbahttır.

236 Burhan Cahil, Patron, s. 193- 194.

290
 Son söz

Romancıların diyaloglarına yerleşen yabancı dil modası, dekol­

te veya monokl gibi kılık kıyafet, dans veya kumar gibi eğlence
modaları ve bu kitapta ele alınan farklı farklı moda türleri iç içe
geçmiş türlü çizgilerden ve renklerden oluşan bir tablo gibidir.
Bu modaların her biri ten renginden yaşam pratiklerine kadar
etkiledikleri karakterlerin yenilik ve zevk anlayışlarını ve bu­
na bağlı olarak alamod şeyleri tüketme tarzlarını yansıtmıştır.
Fatih-Harbiye romanında Peyami Safa, bir entelektüel ola­
rak okuruna tanıttığı Ferit'e "Taş ev tahta evden, elektrik pet­
rolden, otomobil arabadan, makine hayvandan ve lavanta ha­
cıyağından daha iyidir. " dedirtir. Bunu , yazarın alamod şeyle­
rin sağladığı üstünlüklerin hakkını vermesi olarak okuyabi­
liriz. Ancak Hüseyin Rahmi'nin "moda emirberi" diye andı­
ğı karakterlerin gözünde alamod şeylerin asıl cazip tarafı ha­
yatlarına getirdikleri kolaylık değildir. Nitekim Ferit'in "Oraya
kadar haklı . " dediği Neriman, Beyoğlu'ndan ve apartman mo­
dasından sadece düzenli belediye hizmetleri olan bir semt ya
da kolay ısınan ve musluklarından temiz su akan bir ev bek­
lemez. Moda değişim ve yenilik karşısında bir zihniyet soru­
nuna temas eder. Mimari bahsinde genişçe sözü edilen kübik­
ten nefret eden Halide Edip, Picasso'nun eserlerinden bile haz

291
duymadığını belirtme ihtiyacı duyar. Peyami Safa ise 1 4 Ekim
1 936'da Yedigün'de yayımlanan "Bizde ve Avrupa'da Kübik"
başlıklı yazısında kübik akımının Avrupa'daki gelişimini biz­
deki haliyle kıyaslayarak değerlendirirken "Avrupa'dan bize
yalnız 'kübik' kelimesi gelmiştir. Bütün yeni garp estetiği na­
mına oradan memlekete ithal ettiğimiz bu tek kelimenin ma­
nasını biz uydurduk: Ona çarpıklık , ona kofluk, ona cıvıklık
izafe eden biziz . " 1 der. iki yazarı birleştiren şey, sonradan gör­
me kahramanları Sungur Balta ile Tahsin Bey'in kübik şeyle­
re yükledikleri anlamdır. Toplumsal değişim bağlamında ala­
modun ne anlama geldiği en çok bu karakterlerin dünyasın­
dan anlaşılır.
Romanlarda moda değirmenine su taşıyan şahısların başı­
nı , sonradan görmeler çeker. Sonradan görmeler, ekonomik
olarak yeni dahil oldukları sınıflarına uyum sağlayabilmek ve­
ya kendilerini kabul ettirebilmek için sahip oldukları yega­
ne şey olan servetlerini moda rehberliğinde harcarlar. Ancak
kimi zaman tüketimde gösterdikleri aşırılık kimi zaman ala­
mod şeylerde yaptıkları tahrifat dolayısıyla genellikle kendile­
rini tatmin etmekten veya kendileri gibilerin gözlerini boyaya­
bilmekten başka bir sonuç elde edemezler. Daha ziyade eğlen­
ce veya alay malzemesi olan sonradan görmelerin nispeten iti­
dalli olanları ise Mithat Cemal'in Üç lstanbul romanında Bel­
kıs'ın Adnan'a söylediği "Şık giyindiğin için şık olmuyorsun
Adnan ! " 2 cümlesinde ifadesini bulan eğreti kalıştan kendileri­
ni bir türlü kurtaramazlar. Bourdieu'nun "Orta ve alt sınıfların
toplumsal altyapıları ve kültürel pratikleri, üst sınıf beğenileri­
ni tamamen özümsemelerini engeller." 3 tezi ışığında düşünebi­
leceğimiz bu olgu , romanlardaki bütün sonradan görmeler için
geçerlidir. Şüphesiz geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet döne­
minde bunların toplumsal bir karşılığı da vardı. Sınıf, statü ve­
ya aidiyet endişesi taşımayanlar ise kendilerini güzel veya öz-

1 "Bizde ve Avrupa'da Kübik" , Peyami Safa'dan Seçmeler, s. 244.

2 Mithat Cemal, Üç lstanbul, İstanbul: Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi,
1 938, s. 304.
3 Diana Crane, a.g.e., s. 19-20.

292
güvenli hissedebilmek için bu tür yorucu ve masraflı bir mesa­
ilere lüzum duymadılar.
20. yüzyılın başında kadın toplumsal rolünü belirleyen ege­
men anlayışın istediği şekilde giyinirken kadın hareketi ve sa­
vaş şartlan onun toplumsal rolüyle birlikte en belirgin göster­
gesi olan kılık kıyafeti de baştan aşağı değiştirdi. Kamusal ala­
na yansıyan kıyafet, kadının sokağa daha çok çıkmaya başlama­
sıyla farklılaşırken ağırlaşan savaş şartları ile fiili bir durum or­
taya çıktı ve savaşın yarattığı zaruretler, kadınlan beklenmedik
bir hızda ve oranda, farklı iş kollarında çalışma hayatına soktu .
Hemen her duruma ayak uydurabilen ve savaş şartlarını dahi
lehine çevirebilen moda sayesinde l 920'lerin kadın kılık kıya­
feti, 1 9 . yüzyılın muhafazakarlığı ve aldatıcı gösterişinden sıy­
rılarak sade hatlarla çizilmeye başlandı ve alamod bir tarz ola­
rak yaygınlaştı.
İmparatorluk yıllarında moda alanında başlayan değişim ve
bunun aleyhindeki tartışmalar, Cumhuriyet yıllarında da de­
vam etti. Artık moda, eskinin süslü kadınını ve "janti" beyefen­
disini yeni özgürlükler içinde daha rahat bezeyebiliyordu . Asır­
ların ideal kadın ve erkek algısı, temelinden sarsılıp bambaş­
ka bir çehreye bürünürken kılık kıyafet ve dolayısıyla moda­
nın konumu alamod şeylerin simgesel değerini de arttırdı; ro­
man yazarları da ister istemez bu trendi takip ederek metinle­
riyle moda meselesine müdahil oldular.
Toplumsal değişimi sevk ve idare eden sayılı olgulardan
biri olan moda ve modanın yansıttığı toplumsal değişim, bu
yönüyle erken tarihlerden itibaren Türk romanının öncelik­
li konularından biri olan Batılılaşma sorunuyla iç içe geçmiş­
tir. Diğer yandan moda , çoğu zaman ulusların ve coğrafyala­
rın sınırlarını aşan bir olgudur ve meseleye daha geniş pers­
pektiften bakıldığında moda bağlamında ele atınan bazı so­
runların Batı'da da yaşandığı fark edilecektir. Örneğin erkek­
sileşen kadın kılık kıyafe ti , aşağı yukarı benzer gerekçelerle
Batı'da da eleştirilmiş ya da modayı besleyen gösteriş mera­
kı, modanın sebep olduğu israf, Batı'da da büyük bir kesimin
tepkisini çekmiştir.

293
 Modanın bireyin kendini var etme sürecine kimi zaman ya­
pay bir şekilde dahil oluşu , Halide Edip'in "kukla" benzetme­
siyle anlattığı bilinçsizlik ve bağımlılık hali bugün de geçerli­
dir. Ama moda asla bundan ibaret değildir. Modern zamanlarda
moda bireyin iç dünyasından başlayarak toplumu sosyoekono­
mik ve sosyokültürel göstergeler temelinde ayrıştırmasıyla dün
olduğu gibi bugün de tartışılmaya değer, ciddi bir mevzudur.
Moda , Türkiye'nin modernleşme serüveninde ortaya çıktı­
ğı hemen her alana damgasını vurmuştur. Saikleri, vaatleri ve
temsil ettiği değişim ile romancıların önüne önemli sorunlar
koyarken, bir yandan sert eleştirilere maruz kalmış bir yandan
da büyük ilgiyle izlenmiştir; modanın erken Cumhuriyet roma­
nında girdiği kılıklar aynı zamanda Türkiye'nin karmaşık mo­
dernleşme serüveninin bir metaforudur.

294
KAYNAKÇA

İncelenen Romanlar
Adıvar, Halide Edip, Kalp Ağnsı, Özgür Yayınlan, İstanbul, 2005.
Adıvar, Halide Edip, Sinekli Bakkal, Ahmet Halit Kitap Evi, İstanbul, 1936.
Adıvar, Halide Edip, Tatarcık, Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul, 1939.
Adıvar, Halide Edip, Yolpalas Cinayeti, Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, İstanbul,
1937.
Adıvar, Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, tlhami Fevzi Matbaası, İstanbul, 1 928.
Aka Gündüz, Aşkın Temizi, Tan Matbaası, İstanbul, 1937.
Aka Gündüz, Ben ôldünnedim-Kokain, Semih Lütfi- Sühulet Kütüphanesi, İstan-
bul, t,y.
Aka Gündüz, Çapkın Kız, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1 930.
Aka Gündüz, Çapraz Delikanlı, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul, 1938.
Aka Gündüz, Giderayak, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1 939.
Aka Gündüz, Tank-Tango, Resimli Ay Matbaası T.L. Şirketi, İstanbul, 1 940.
Aka Gündüz, Üç Kızın Hikayesi, Semih LOtfi Kitabevi, İstanbul, 1 943.
Aka Gündüz, Yaldız, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul, 1 930.
Aka Gündüz, Yayla Kızı, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 1 940.
Aka Gündüz, Zekerriya Sofrası, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul, 1938.
Ali Mustafa, Bir Renk ve Bir Ahenk, Tecelli Matbaası, İstanbul, 1932.
Alus, Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1934.
Alus, Sermet Muhtar, Kıvırcık Paşa, Akşam Kitaphanesi, İstanbul, 1 933.
Andıç, Osman, inleyen Kalp, Antalya Basımevi, 1 938.
Ataç, Cemal, Bir Kız Bôyle Düştü, Resimli Ay Basımevi T.L.S. , İstanbul, 1935.
Atay, Falih Rıfkı, Roman, Akşam Matbaası, İstanbul, 1932.

295
Baydar, Nasuhi, Hayat, Sen Ne Güzelsin, Ulus Basımevi, Ankara, 1938.
Benice, Etem izzet, Beş Hasta Var, 1932.
Berkant, Muazzez Tahsin, Bir Genç Kızın Romanı, ikbal Kitabevi, İstanbul, 1938.
Burçak, Burhan, Seni Seviyorum, Vakit Gazete-Matbaa-Kütüphane, İstanbul, 1940.
Durusoy, Niyazi, Bağlar Arasından, Ahmet Halit Kitap Evi, İstanbul, 1936.
Efzayiş Suat, Aşktan Sonra,,,, İstanbul Halk Basımevi, İstanbul, 1 939.
Ertem, Sadri Etem, Düşkünler, Resimli Ay Basımevi, İstanbul, 1935.
Esendal, Memduh Şevket, Ayaşlı ve Kiracılan, Vakit Gazete-Matbaa-Kütüphane,
İstanbul, 1934.
Fazlı Necip, Külhani Edipler, Devlet Matbaası, İstanbul, 1930.
Gökşen, Enver Naci, inan Bana!,,, Ahmed Ihsan Basımevi Ltd,, 1939.
Güntekin, Reşat Nuri, Yaprak Dökümü, Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930.
Güntekin, Reşat Nuri, Bir Kadın Düşmanı, Yeni Matbaa, İstanbul, 1927.
Güntekin, Reşat Nuri, Esiri Hastalık, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1 938.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Billur Kalp, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1926.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Cehennemlik, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1340.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Eşkıya ininde, Hilmi Kütüphanesi, İstanbul, 1935.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Kokotlar Mektebi, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1929.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Muhabbet Tılsımı, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1928.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Tebessüm-i Elem, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1 339.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1926.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi, Utanmaz Adam, Hilmi Kütüphanesi, İstanbul, 1934.
Hasan Süküti, Siyah Ôrtü, Hilmi Kitaphanesi, İstanbul, 1934.
Hayrettin Ziya, Aşınmış Vicdanlar, 1938.
Hikmet Şevki, Aşir Mahkumu, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi, lstanbul, 1938.
Ihsan Edip, incir Ağacı, Savaş Kitabevi, Balıkesir, 1935.
Karakayış, Refik Halit, Yezidin Kızı, Eşşebab Matbaası, Halep, 1 938.
Karakurt, Esat Mahmut, Ôlünceye Kadar, inkılap Kitabevi, İstanbul, 1943 .
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Ankara, lletişim Yayınlan, İstanbul, 1 998.
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, Milliyet Matbaası, İstanbul, 1927.

Karatay, Baha Vefa, Son Tango (Siyah Gôzler), Başarı Basımevi, İstanbul, 1 939.
Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, Hamit Matbaası, İstanbul, 1 928.

Kemal Ahmet, Sokakta Harp Var!, Nümune Matbaası, İstanbul, 1932.

Kerime Nadir, Günah Bende mi ?, inkılap Kitap Evi, İstanbul, 1939.
Kuntay, Mithat Cemal, Üç lstanbul, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi, İstan-
bul, 1 938.
M , Turhan, Kadın Avcısı, Matbaacılık ve Neşriyat T.A.Ş. , İstanbul, 1933.
M, Turhan, Üç Ay Yatakta, Semih Lütfi Bitik ve Basım Evi, İstanbul, t,y.
Mebrure Sami, Leyldklar Altında, İkbal Kitabevi, İstanbul, 1936.
Mehmet Rauf, Define, Kanaat Kitabhanesi, İstanbul, 1927.
Mehmet Rauf, Halds, Muallim Ahmet Halit Kütüphanesi, İstanbul, 1929.

296
Mehmet Rauf, Karanfil ve Yasemin, Matbaa-i Amedi, İstanbul, 1 924.
Morkaya, Burhan Cahil, Aşk Bahçesi, Gayret Kitapevi, İstanbul, 193 7.
Morkaya, Burhan Cahit, Ayten, Burhan Cahit ve Şürekası Matbaası, İstanbul, 1927.
Morkaya, Burhan Cahil, Bir Çatı Altında, ikbal Kitaphanesi, İstanbul, 1932.
Morkaya, Burhan Cahit, Gurbet Yolcusu, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1 934.
Morkaya, Burhan Cahit, ihtiyat Zabiti, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1 934.
Morkaya, Burhan Cahit, Köy Hekimi, İkbal Kitaphanesi, İstanbul, 1932.
Morkaya, Burhan Cahit, Patron, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1935.
Morkaya, Burhan Cahit, Sevenler Yolu, İnkilab Kitabevi, İstanbul, 1937.
Morkaya, Burhan Cahit, Yalı Çapkını, Akşam Kitaphanesi, İstanbul, 1933.
Morkaya, Burhan Cahil, Yaprak Aşısı, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası, İstan-
bul, 1939.
Nayır, Yaşar Nabi, Adem ve Havva, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul,
1932.
Nur Tahsin, Gözlerin Sırn, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 193 1 .
Odman, Fakihe, Çiçek v e Güneş, Sertel Matbaası, İstanbul, 1 940.
Odman, Fakihe, Sevgi ve Saygı, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, lstanbul, 1935.
Ozansoy, Halit Fahri, Aşıklar Yolunun Yolculan, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1939.
Ozansoy, Halit Fahri, Sulara Giden Köprü, İkbal Kitabevi, lstanbul, 1939.
Özdeş, Oğuz, Aşk Istıraptır, ikbal Kitabevi, İstanbul, 1939.
Peride Celal, Sönen Alev, İnkıl1lp Kitabevi, lstanbul, 1 938.
Peride Cel1ll, Yaz Yağmuru, lnkıl1lp Kitabevi, lstanbul, 1940.
Peyami Safa, Bir Tereddüdün Romanı, Suhulet Kütüphanesi, İstanbul, t,y.
Peyami Safa, Fatih-Harbiye, Semih Lütfü - Suhulet Kütüphanesi, İstanbul, t,y.
Peyami Safa, Mahşer, Orhaniye Matbaası, lstanbul, 1924.
Raif Necdet, Semavi ihtiras, Yeni Şark Kütüphanesi Güneş Matbaası , İstanbul,
1933.
Rebia Arif, Kadın Tipleri, Semih Lütfi Bitik ve Basım Evi, lstanbul, 1935.
Reşat Enis, Gece Konuştu, Semih Lütfi Bitik ve Basım Evi, İstanbul, 1935.
Reşat Enis, Gonk Vurdu, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, İstanbul, 1933.
Reşat Enis, Kanun Namına, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi, lstanbul, 1932.
Sabahattin Ali, içimizdeki Şeytan, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1940.
Sedes, Sel1lmi izzet, Canım Ayşe, Remzi Kitaphanesi, İstanbul, 1933.
Sedes, Sel1lmi izzet, Dertli Geceler, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1925.
Sedes, Sel1lmi İzzet, Küçük Hanımın Kısmeti, Semih Lütfi - Sühulet Kütüphanesi, İs­
tanbul, t,y.
Sel1lhattin Enis, Zdniyeler, Orhaniye Matbaası, lstanbul, 1 342.
Sertelli, İskender Fahrettin, Hint Yıldızı, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul,
1932.
Sertelli, İskender Fahrettin, Pınar Başında Olen Kız, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Ki­
tabevi, İstanbul, 1938.
Server Bedi, Cumbadan Rumbaya, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1936.

297
Server Bedi, Dizlerine Kapansam, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1937.
Server Bedi, O Kadınlar, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1 926.
Server Bedi, Sinema Delisi Kız, Semih Lütfi Matbaa ve Kitabevi, İstanbul, 1935.
Server Bedi, Uçurumda Bir Genç Kız, İnkılab Kitabevi, İstanbul, 1940.
Server Bedi, Yünı Yavrum Yürü, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1924.
Sevengil, Refik Ahmet, Açlık, Vakit Matbaası, İstanbul, 1937.
Sevengil, Refik Ahmet, Çıplaklar, İstanbul, 1936.
Simavi, Sedat, Fuji-Yama, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1934.
Sözen, Meliha Avni, Bir Gecenin Sabahı, Marifet Matbaası, İstanbul, 1933.
Şüküfe Nihal, Yalnız Dönüyorum, Kenan Basımevi, İstanbul, 1938.
Talu, Ercüment Ekrem, Bey az Şemsiyeli, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1939.
Talu, Ercüment Ekrem, Papeloğlu, Suhulet Kütüphanesi, İstanbul, t,y.
Tek, Müfide Ferit, Pervaneler, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1 340.
Va-Nü, Ebenin Hatıratı, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1929.
Va-Nü, Hayatımın Erkeği, inkılap Kitapevi, lstanbul, 1939.
Va-Nü, Küçük llanlar, Akşam Kitaphanesi, lstanbul, 1933.
Va-Nü, ôldüren Kim ?, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1934.
Va-Nü, Seni Satın Aldım, lnkılab Kitabevi, lstanbul, 1 938.
Yazgıç, Kamil, Türk Yıldızı Emine, Adapazan Coşkun Basımevi, Adapazan, 1937.
Yesari, Mahmut, Aşk Yanşı, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1934.
Yesari, Mahmut, Bahçemde Bir Gül Açtı, Semih Lütfü Suhulet Kütüphanesi, lstan-
bul, 1932.
Yesari, Mahmut, Çoban Yıldızı, Orhaniye Matbaası, lstanbul, 1925.
Yesari, Mahmut, Dağ Rüzgarlan, inkılap Kitabevi, lstanbul, t,y.
Yesari, Mahmut, Kalbimin Suçu, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi, lstanbul, 1932.
Yesari, Mahmut, Ôlünün Gözleri, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, lstanbul, 1933.
Yesari, Mahmut, Sevda l htik a n , Remzi Kitaphanesi, lstanbul, 1934.
Yesari, Mahmut, Su Sinekleri, Semih Lütfü Suhulet Kütüphanesi, lstanbul, 1932.
Yesari, Mahmut, Yakut Yüz:ük, lnkılab Kitabevi, lstanbul, 1937.
Yusuf Ziya, Kürkçü Dükkanı, ikbal Kütüphanesi, lstanbul, 193 1 .

Faydalanılan Kaynaklar
Akbulut, M, Rıfat, "Mahalleden Apartmana: Dönüşen Kamusal Mekan," Mimar,ist,
22 (Aralık 2006) .
Akın, Yiğit, Gürbüz ve Yavuz Evlatlar: Erken Cumhuriyet'te Beden Terbiyesi ve Spor,
iletişim Yayınlan, lstanbul, 20 14.
Alphan, Melis, Moda Moda Dedikleri, Ayraç Kitabevi, Ankara, 2008.
Altınay, Hüsniye, Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, Yy,, Ankara, 1 992.
Alvan, Türkan, M, Hakan Alvan, Saz ve Söz Meclisi, Şule Yayınlan, lstanbul, 20 16.
Aykut, Pelin, "Splendid Oteli," Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, cilt VII, Kül-
tür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, lstanbul, 1 994.

298
Aykut, Pelin, "Tokatlıyan," Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, cilt VII, Kültür
Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1 994.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, "XIX ve XX, Asırlarda İstanbul Mimarisi", Kubbealtı Akade­
mi Mecmuası, yıl 8, no. 1 , Ocak 1979.
Balıkhane Nazın Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda lstanbul Hayatı, Haz, Ali Şükrü Ço­
ruk, Kitabevi, İstanbul, 200 1 .
Barbarosoğlu Karabıyık, Fatma, Modernleşme Sürecinde Moda v e Zihniyet, l z Yayın-
cılık, İstanbul, 2004.
Barbarosoğlu Karabıyık, Fatma, Şov ve Mahrem, Profil Yayıncılık, İstanbul, 20 1 5 .
Batur, Enis, "Gelenek v e Gelecek Arasında Moda," Gergedan, Mart 1 987, sayı 1
Baudrillard, jean, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, Boğaziçi
Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 20 14.
Baudrillard, jean, Simgesel Değiş Tokuş ve ôlüm, çev. Oğuz Adanır, Boğaziçi Üni­
versitesi Yayınevi, İstanbul, 20 16.
Berger, John, Görme Biçimleri, çev. Yurdanur Salman, Metis Yayınlan , İstanbul,
20 14.
Bilgin, Ihsan, "Türkiye'de Barınma Kültürü ve Konut Mimarisinde Yeni Eğilimler,"
Gelenek, işlev ve Moda Arasında Günümüz Konut Kültürü Semineri, TMMOB Mi­
marlar Odası, Ankara, 2005.
Blackman, Cally, Modanın Tarihi: 1 990'den Bugüne, çev. Kaan Onur Kaftanoğlu,
Kerasus Kitap, İstanbul, 20 1 3 .
Bozdoğan, Sibel, "Modern Yaşamak: Erken Cumhuriyet Kültüründe Kübik Ev,"
Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme, ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Ya­
yınlan, İstanbul, t,y.
Crane, Diana, Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, çev. Özge Çe­
lik, Ayrıntı Yayınlan, İstanbul, 2003.
"Çarliston," Müzik Ansiklopedisi, cilt Il, Odak Ofset, Ankara, 1 992.
Çelik, Veli Onur, Nefise Bulgu , "Geç Osmanlı Döneminde Batılılaşma Eksenin­
de Beden Eğitimi ve Spor," Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergi­
si, 24 (20 1 0 ) .
Çoruk, A l i Şükrü, Cumhuriyet Devri Türk Romanında Beyoğlu, Kitabevi Yayınla­
n, İstanbul, 1995.
Davis, Fred, Moda, Kültür ve Kimlik, çev. Özden Arıkan, Yapı Kredi Yayınları, İs­
tanbul, 1997.
Devellioğlu, Ferit, Türk Argosu, Aydın Kitabevi Yayınlan, Ankara, 1 990.
Dökmeci, Vedia, Hale Çıracı, Tarihsel Gelişim Sürecinde Beyoğlu, Türkiye Turing ve
Otomobil Kurumu Yayınlan, İstanbul, 1990.
Duman, Doğan, " Cumhuriyet Baloları," 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen insan Cum­
huriyet Modalan, ed. Oya Baydar, Derya ôzkan, Tarih Vakfı Yayınlan, İstan­
bul, 1 999.
Durudoğan, Seza, "Taksim Bahçesi," Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, cilt VII,
Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, 1994.
Elçi inci, Handan, Roman ve Mekdn: Türk Romanında Ev, Arma Yayınlan, İstan­
bul, 2003 .

299
"Fokstrot," Müzik Ansiklopedisi, cilt il, Odak Ofset, Ankara, 1992.
Ercivan, Gülcan, Cemal Meydan, "Modanın Dili,"
Ertürk, Nilay, "Moda Kavramı, Moda Kuramlan ve Güncel Moda Eğilimi Çalışma­
lan," Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi,
ART-E, (Mayıs 20 1 1 -07) .
Franklin, Caryn vd, Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi, çev.
Duygu Özen, Kaknüs Yayınlan, lstanbul, 20 1 3 .
Genim, Sinan, "Saraylar, Kasırlar, Konaklar v e Evler" , Geçmişten Günümüze Beyoğ­
lu, l e , , Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, lstanbul, 2004.
Gülersoy, Çelik, "Pera Palas," Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, cilt Vl, Kültür
Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, lstanbul, 1 994.
Gülersoy, Çelik, Beyoğlu'nun Yitip Gitmiş Üç Oteli, Çelik Gülersoy Vakfı Yayınla­
n, lstanbul, 1 999.
Güzer, Abdi, "Kültürel Süreklilik ve Dönüşüm Alanı Olarak Konut," Gelenek, iş­
lev ve Moda Arasında Günümüz Konut Kültürü Semineri, TMMOB Mimarlar Oda-
' ·

sı, Ankara, 2005.

Hakko, Cem, Moda Olgusu, Vakko Yayınlan, lstanbul, t,y.
Harmankaya, H,- Yılmaz, A,- Ercan, D,- Çetin, A, "Moda ve Mimari", Zeitschriftfür
die Welt der Türken]ournal of World of Turks, Vol, 6, No, l', 20 12.
Hasol, Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınlan, ls­
tanbul, 1979.
Haşim, Ahmet, Bize Göre, Gurebdhılne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi, ed.
Mehmet Kaplan, MEB Devlet Kitaplan, lstanbul, 1 969.
Işın, Ekrem, "Modernleşmenin Ufkunda Bir İstanbul Semtinin Anatomisi: Beyoğ­
lu ," 1 870 Beyoğlu 2000: Bir Efsanenin Monografisi ("Beyoğlu Müzesi" için ôneri­
ler) (Sergi Katalogu), Yapı Kredi Yayınları, lstanbul, 2000.
Karakışla, Yavuz Selim, Osmanlı Hanımlan ve Kadın Terzileri (1 869-1 923), Akıl Fi­
kir Yayınlan, lstanbul, 20 14.
Kargı, Haluk, "Lebon," Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, cilt V, Kültür Bakan­
lığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, lstanbul, 1 994.
Kawamura, Yuniya, Modaloji, çev. Şakir Ôzüdoğru, Aynntı Yayınlan, lstanbul, 20 16.
Koçu , Reşat Ekrem, "Büyükada Anadolu Kulübü ," lstanbul Ansiklopedisi, cilt VI , İs­
tanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, lstanbul, 1 963.
Koçu, Reşat Ekrem, "Büyükada Yürükali Plajı," lstanbul Ansiklopedisi, cilt VI, lstan­
bul Ansiklopedisi ve Neşriyat, İstanbul, 1963.
Koçu, Reşat Ekrem, "Büyükada," lstanbul Ansiklopedisi, cilt VI, lstanbul Ansiklope­
disi ve Neşriyat, lstanbul, 1963.
Koçu, Reşat Ekrem, Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Yayınla­
n, Ankara, 1967.
Koka!, Ömer- Gülsün, Hakan, " 19, Yüzyıldan Beyoğlu'na Bakan Yüzler" , Geçmişten
Günümüze Beyoğlu, le,, Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vak­
fı, lstanbul, 2004.
Küçükerman, Önder, A, Binnur Kıraç, "Sanayi Devrimi'nin lstanbul'daki llk Parlak
Ürünü Beyoğlu," Geçmişten Günümüze Beyoğlu, Türkiye Anıt Çevre Turizm De­
ğerlerini Koruma Vakfı, lstanbul, 2004.

300
Kürkçüoğlu, Feza, "İpek Çoraplar," NTV Tarih, 9 (Ekim 2009).
"Lüküs Hayat," Müzik Ansiklopedisi, cilt lll, Odak Ofset, Ankara, 1992.
Meriç, Murat, "Neler Dinledik, Nelerle Coştuk? " 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen
lnsan Cumhuriyet Modalan, ed. Oya Baydar-Derya Özkan, Tarih Vakfı Yayınla­
n, İstanbul, 1 999.
Metinsoy Mahir, Elif, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Moda ve Kadın, 1 9 1 8-1 923,
Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2014.
Ormanlar, Çağla, "Giyim Kuşam Modaları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1923-40"
75 Yılda Değişen Yaşam Değişen lnsan Cumhuriyet Modalan, ed. Oya Baydar-Der­
ya Özkan, Tarih Vakfı Yayınlan, İstanbul, 1 999.
Öndin, Nilüfer, "Kübizm ve Türkiye," Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, XIV/2
(Ekim 2005) .
Özer, llbeyi, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yaşam ve Moda, Truva Yayınlan, İstanbul,
2006
Özpalabıyıklar, Selahattin, "Türk Edebiyatında Beyoğlu," Geçmişten Günümüze Be­
yoğlu, Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, İstanbul, 2004.
Öztürkmen, Arzu, "Zamanı Eylemek, Eğlenmek: Cumhuriyet Dönemi Eğlence Bi­
çimlerini Yeniden Düşünmek," 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen lnsan Cumhuri­
yet Modalan, ed. Oya Baydar-Derya Özkan, Tarih Vakfı Yayınlan, İstanbul, 1 999.
Sakaoğlu, Necdet, Nuri Akbayar, Binbir Gün Binbir Gece Osmanlı'dan Günümüze ls­
tanbul'da Eğlence Hayatı, Creative Yayıncılık, İstanbul, 1 999.
Sancar, Serpil, Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti: Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Ku-
rar, 3 , Baskı, lletişim Yayınlan, İstanbul, 20 14.
Şölçün, Sargut, "Caz," Müzik Ansiklopedisi, cilt 1 , Odak Ofset, Ankara, 1992.
"Tango," Müzik Ansiklopedisi, cilt iV, Odak Ofset, Ankara, 1992.
Tanpınar, Ahmet Hamdi, XIX, Asır Türk Edebiyatı Tarihi, 2 , Baskı, Yapı Kredi Ya­
yınlan, İstanbul, 2007.
Tanyeli, Uğur, "Osmanlı Bannma Kültüründe Batılılaşma-Modernleşme: Yeni Bir
Simgeler Dizgesinin Oluşumu," Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleş­
me, ed. Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınlan, İstanbul, t,y.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınlan, Ankara, 2005 .
Ünsal, Artun, "Cumba'dan Rumba'ya Eğlence" , 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen ln­
san Cumhuriyet Modalan, ed. Oya Baydar-Derya Özkan, Tarih Vakfı Yayınlan,
İstanbul, 1 999.
Üstdiken, Behzat, " Cerde d'Orient," Dünden Bugüne lstanbul Ansiklopedisi, cilt il,
Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, İstanbul, 1994.
Üşenmez, M, Sema, "Toplum ve Moda Etkileşimi," Basılmamış Doktora Tezi, Mi­
mar Sinan Üniversitesi, 1992.
Waquet, D,, M , Laporte, Moda, çev. Işık Ergüden, Dost Kitabevi Yayınlan, Anka­
ra, 20 1 1 .
Watson, Linda, Modaya Yön Verenler, çev. Güneş Ayas, Güncel Yayıncılık, İstan­
bul, 2007.
Yaman Yasa, Zeynep, "Türkiye'de Kübizm ve Yeni Sanat," Sanat Dünyamız, 54 (Kış
1 993) .

301
Yücel, Atilla, "lstanbul'cla 19, Yüzyılın Kentsel Konut Biçimleri", Tarihten Günü­
müze Anadolu'da Konut ve Yerleşme, ed, Yıldız Sey, Tarih Vakfı Yayınlan, lstan­
bul, t,y.
Zat, Vefa, Eski lstanbul Barlan, lletişim Yayınlan, lstanbul, 1999.

İnternet Kaynaklan
http://www .buyukkulup.org. tr/kulupTarihcesi. aspx. 26 Eylül 20 10.
http://www . beyoglu. bel. tr/beyoglu_belediyesi/default.aspx ?Sectionld= 16, 26 Ey­
lül 20 10.
http://www .istanbulkulturturizm.gov. tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E l OF8892433
CFF64C9C7E66308B l9B7D8EF526A64E6047, 26 Eylül 20 10.
http://cygm.meb.gov. tr/modulerprogramlar/kursprogramlari/guzellik/moduller/sa­
kal_biyik_sekillendirme.pdf. 26 Eylül 20 10.

302
 oda, siyasal öğretilerden ev dekorasyo­
n u n a , s a n a t a k ı m la r ı n d a n d av ra n ı ş
b iç i m lerine toplumsal hayatın değişime
açık b ü t ü n cepheler i n i etkileyen bir olg u . M o d a n ı n

b i r yaşam pratiği olarak ortaya ç ı k ı ş ı , yayılma süreci

ve toplumsal hayata etkileri Türklye ' n ı n mod ernleş­

m e s ü rec i n d e farklılaşan hayat t a rz ları n ı n t e m e l

özelUklert n ı somutlaştıran göstergelerd i r.

Moda olgusu bağla m ı nda yaşa nan toplumsal değişi­

m i erken C u m h u riyet dönemi rom a nlan üzeri nden

s e rg i le m ey i a m a ç laya n b u ç a l ı ş m a s ı n d a Ç i le m
Tercüman, modernleşme süreci n i n yarattığı özg ü r­
l e ş m e d i n a m i k leri i le b u n la ra v e r i l e n t e p k i l e r i n

moda ala m n dakl teza h ü rleri n i "ya n ı k t e n " modasın­

dan M B eyoğlu m o d a s ı " n a , " m o n o kl" m od a s ı n d a n

Mçay modasına·, " kumar" modasından M bato• moda­

sına çeşltU modalar ışığı nda i n celerken Türkçe ede­

b iyat tarlhçlltğlnde ender rastla n ı r ci nsten keyifli bir

inceleme yapıyor.

ISBN·1l: 978·975·05·2l14-4

�\' ''
-

ileti�im
.,
9
1 1 1 1 1 1 1 1�1 1 1 1 1 � 1
789750 523144