ñèõîëîã³
Ï i ñóñïiëüñòâî
Îíòîëîã³ÿ, ôåíîìåíîëîã³ÿ, ãíîñåîëîã³ÿ
ÏÐÎÁËÅÌÀ ѲÄÎÌÎÑÒ²
² Ô²ËÎÑÎÔÑÜÊÅ ÏÎÊËÈÊÀÍÍß*
Ìåðaá ÌÀÌÀÐÄÀØÂIËI
Merab Mamardashvili
THE PROBLEM OF CONSCIOUSNESS AND PHILOSOPHICAL
VOCATION
Ñâîº ì³ðêóâàííÿ, ïîâ’ÿçàíå ³ç âåëüìè
ñêëàä- íèì çàâäàííÿì – ñïðîáîþ ïîºäíàòè
òåîð³þ ñâ³äîìîñò³ (äëÿ ÷îãî, ïðèðîäíî, áóäå
ïîòð³áíî ââåäåííÿ ïåâíèõ ïîñòóëàò³â) ç
ìî¿ì â³äíî- øåííÿì äî ô³ëîñîô³¿, òîáòî ç
òèì, ùî ÿ ïðî íå¿ äóìàþ ³ ùî âîíà äëÿ ìåíå
çíà÷èòü, ÿ õîò³â áè ïî÷àòè ³ç çàóâàæåííÿ
á³îãðàô³÷íîãî õàðàêòåðó.
Íàñê³ëüêè ÿ ñåáå ïàì’ÿòàþ, ìî¿ ïåðø³
êðîêè ó ô³ëîñîô³¿ ³ ïîòÿã äî íå¿ áóëè
çóìîâëåí³ (ÿê ÿ òåïåð ðîçóì³þ) íå ÿêèìèñü
åìï³ðè÷íèìè ïðè÷èíàìè ñîö³àëüíî¿
âëàñòèâîñò³ ³ íå ïðîá- ëåìàìè ñóñï³ëüñòâà,
ó ÿêîìó ÿ íàðîäèâñÿ, à øâèäøå ìî¿ì
íåóñâ³äîìëåíèì áàæàííÿì ïî- ºäíàòèñÿ ç
÷èìîñü, ùî ìåí³ çäàâàëîñÿ ÷àñòèíîþ ìåíå
ñàìîãî, ð³äíèì ìåí³, àëå ÷îìóñü óòðà-
÷åíèì ³ çàáóòèì. Àáî, ÿêùî ãîâîðèòè âèçíà-
÷åí³øå, ÿê ÿ ðîçì³ðêîâóþ ïðî öå ñüîãîäí³
– ç ÿêèìîñü çàãàëüíîëþäñüêèì âèòîêîì
êóëüòóðè. Äî ðå÷³, òóò æå õî÷ó çàóâàæèòè,
ùî äîðîãó äî öüîãî ïîºäíàííÿ
ïåðåãîðîäæóâàëà òîä³ (ÿ íå âèïàäêîâî
âèä³ëÿþ öå ñëîâî) ³ñíóþ÷à ìîâà ô³ëîñîô³¿;
ìîâà ï³äðó÷íèê³â ³ ô³ëîñîôñüêî¿ îñâ³òè,
çâåðíóâøèñü äî ÿêî¿ ÿ, çâè÷àéíî æ, íå ì³ã
çíàéòè òå, ùî íåñâ³äîìî øóêàâ.
²íøèìè ñëîâàìè, ÿ ñìóòíî íàìàãàâñÿ
ïðèë³- ïèòèñÿ òîä³ äî îáðàçó, ïðî ÿêèé
ïèñàâ ùå ². Êàíò, – “ãðîìàäÿíèí ñâ³òó”,
õàðàêòåðèçóþ÷è öèì ñâîº â³äíîøåííÿ äî
ãëèáèííî¿ ñóòíîñò³ ºâðîïåéñüêî¿
õðèñòèÿíñüêî¿ êóëüòóðè. Ñüîãîäí³ ìè äîáðå
çíàºìî, ùî îçíà÷àëè ö³ ñëîâà “ãðî- ìàäÿíèí
ñâ³òó”, àáî “êîñìîïîë³ò”, ó ê³íö³ 40-õ ðîê³â
ÕÕ ñòîë³òòÿ, òîáòî ó ðîêè ì ìîëîäîñò³...
Îòîæ – “ãðîìàäÿíèí ñâ³òó”. Äëÿ Êàíòà öå
áóëî îäíî÷àñíî ³ âêàç³âêîþ íà îäíå ç
ïðàâèë
1“³ä÷óæåííÿ” – òåðì³í, óâåäåíèé â ïîåòèêó Â. Øêëîâñüêèì, îçíà÷ຠîïèñ ó õóäîæíüîìó òâîð³ ëþäèíè,
ïðåäìåòà
19
Copyright © 1992; 2015
ÓÄÊ 101 : 140.8
ìèñëåííÿ. ßê â³äîìî, â íüîãî ìèñëåííÿ
çâî- äèòüñÿ äî òðüîõ ïðàâèë. Ïåðøå
ïðàâèëî: ìèñ- ëèòè ñàìîìó; äðóãå –
ìèñëèòè òàê, ùîá áóòè çäàòíèì äèâèòèñÿ
îäíî÷àñíî íà ìèñëèìå àáî íà ñâîþ ñïðàâó
î÷èìà ³íøîãî (öå é îçíà÷ຠáóòè
“ãðîìàäÿíèíîì ñâ³òó”). ² òðåòº ïðàâèëî:
ìèñëèòè íåñóïåðå÷ëèâèì ÷èíîì, ñåáòî òàê,
ùîá íå ñóïåðå÷èòè ñàìîìó ñîá³. Àáî ìîæíà
ñêàçàòè ³íàêøå: ùîá äóìêà, çíàõîäÿ÷èñü ó
ðóñ³- ðîçâèòêó, íå ðóéíóâàëà á ñàìà ñåáå.
³äïîâ³äíî â òîìó, ÿê ðîçó쳺òüñÿ
ìèñëåííÿ ó ºâðîïåéñüê³é òðàäèö³¿, âæå íåìîâ
áè ñïî÷àòêó ì³ñòèòüñÿ ñâ³äîì³ñòü ³íøîãî.
Öèì ³íøèì, àáî
³íøèì ñâ³òîì ìîæå áóòè ³íøà ëþäèíà,
³íøà òî÷êà çîðó, ³íøà ïåðñïåêòèâà, âçàãàë³
³íøèé ñâ³ò ÷è ³íøèé êîñìîñ. Âñ³ ö³ ðå÷³
çàéìàþòü îäèí ðÿä ³ º ðîçøèôðîâêîþ
ñëîâà “³íøå”. Îòîæ – ³íøà ðåàëüí³ñòü!
Òàê îñü òå, ùî ÿ â³ä÷óâàâ, óÿâëÿâ ïðî
ñåáå, î÷åâèäíî, ³ áóëî ñâ³äîì³ñòþ öüîãî
³íøîãî, ÿêå ìåíå ìó÷èëî ³ ÿêå ÿ õîò³â
ðîçøèôðóâàòè. ß òîä³ ùå íå çíàâ, ùî
ìîâîþ, íà ÿê³é ðîçøèô- ðîâóþòüñÿ
ñâ³ä÷åííÿ ñâ³äîìîñò³, º ô³ëîñîô³ÿ. ß
ä³çíàâñÿ ïðî öå ï³çí³øå, ³ òåïåð, ÿê ìåí³
çäàºòüñÿ, çíàþ ³ ìîæó öèì ïîä³ëèòèñÿ.
Ñâ³äîì³ñòü – öå ïåðø çà âñå ñâ³äîì³ñòü
³í- øîãî. Àëå íå â òîìó çíà÷åíí³, ùî ìè
óñâ³äîì- ëþºìî, áà÷èìî ³íøèé ïðåäìåò, à â
òîìó ñåíñ³, ùî ëþäèíà â³ä÷óæåíà1 â³ä
çâè÷íîãî ¿é, áóäåí- íîãî ñâ³òó, â ÿêîìó
âîíà ïåðåáóâàº. Ó öåé ìîìåíò âîíà
äèâèòüñÿ íà íüîãî íåìîâ áè î÷èìà
³íøîãî ñâ³òó, ³ â³í ïî÷èíຠçäàâàòèñÿ ¿é
íåçâèê- ëèì, íå ñàìèì ñîáîþ çðîçóì³ëèì.
ßê á³ëö³, êîòðà ç³ñêî÷èëà á ç â³äîìîãî
êîëåñà ³ ç áîêó
÷è ÿâèùà, íåìîâ áè âïåðøå ïîáà÷åíîãî, à òîìó íàáóâàþ÷îãî íîâèõ îçíàê.

* Copyright © Ôóðìaí À.Â., ïåðåkëaä, 2015.

20 2015. — ¹ Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî

ðàïòîì ïîäèâèëàñÿ íà öå êîëåñî. Öå ³ º ô³ç³îëîã³÷íîãî ìåõàí³çìó, îäåðæàòè íå ìîæíà.

ñâ³äî- ì³ñòü ÿê ñâ³ä÷åííÿ. ³äòàê ÿ Íàïðèêëàä, íå ìîæíà ìàòè äóìêè, îäåðæàí³
ï³äêðåñëþþ, ïî- ïåðøå, ùî º ñâ³äîì³ñòü ³, ïðîñòèì ïðîäîâæåííÿì
ïî-äðóãå, ùî òåðì³í “ñâ³äîì³ñòü”
ïðèíöèïîâî îçíà÷ຠÿêèéñü çâ’ÿ- çîê àáî
ñï³ââ³äíåñåííÿ ëþäèíè ç ³íøîþ ðå-
àëüí³ñòþ ïîâåðõ ÷è ÷åðåç ãîëîâó
íàâêîëèøíüî¿ ðåàëüíîñò³. Íàçâåìî öå
óìîâíî çàãîñòðåíèì
÷óòòÿì ñâ³äîìîñò³, êîòðå âîäíî÷àñ
ïîâ’ÿçà- íå ç ÿêîþñü ³íîáóòòºâîþ
íîñòàëü㳺þ.
Àëå, âèçíà÷èâøè òàê ñâ³äîì³ñòü, ÿ õî÷ó
äàë³ ñêàçàòè, ùî íåþ âèîêðåìëþºòüñÿ ÿêàñü
òî÷êà ó ñâ³ò³ ³ ô³êñóºòüñÿ âïëåòåííÿ ¿¿ ó
ñâ³òîâ³ ç÷åïëåííÿ. Öÿ òî÷êà âèä³ëåíà, ³ òèì
ñàìèì âîíà äèôåðåíö³àëüíà,
ðîçð³çíþâàëüíà. Òîáòî ñâ³äîì³ñòü º îäíî÷àñíî
é ðîçð³çíåííÿ. Îñê³ëüêè âîíî “ç’ÿâëÿºòüñÿ”
ò³ëüêè ó ãîðèçîíò³ äîïó- ùåííÿ ³íøîãî,
îñò³ëüêè ³ âèîêðåìëåíà òî÷êà ñòຠíå
íåîáõ³äíîþ, à ëèøå ìîæëèâîþ, ÿê îäíà ç
ìîæëèâîñòåé, êîòðà ðåàë³çóâàëàñÿ.
Îòæå, ïðîáëåìà ëþäñüêî¿ äîë³,
ëþäñüêîãî ïîêëèêàííÿ ïî÷èíຠïîñòàâàòè
ïðè öüîìó äëÿ ëþäèíè, â äóøó ÿêî¿ çàïàâ
óëàìîê òàêîãî äçåðêàëà ñâ³äîìîñò³, ÿê
çàâäàííÿ íîâîãî íàðîä- æåííÿ ó ðåàëüíîìó
ñâ³ò³, õî÷à âîíà º ñâîºð³ä- íèì ãîñòåì ñâ³òó
íåðåàëüíîãî, ³íøîãî. ×è ìîæëèâå òàêå
íàðîäæåííÿ? ×è ìîæíà, íå çàáóâøè ñâîãî
ãðîìàäÿíñòâà íåâ³äîìî¿ áàòü- ê³âùèíè,
íàðîäèòèñÿ ïîâòîðíî ãðîìàäÿíèíîì óæå
öüîãî ñâ³òó? ×è ìîæíà ³ñíóâàòè, áóäó÷è
íîñ³ºì ò³º¿ ñìóòíî ïåðåæèâàíî¿ ãàðìîí³¿,
ÿêà âèáëèñêóâàëà âèïàäêîâî ó äçåðêàëüíîìó
óëàìêó ñâ³äîìîñò³ ³ ïåðåòâîðèëà òàêèé
çâè÷íèé äî öüîãî ñâ³ò íà ùîñü óìîâíå ³ íå
ñàìå ñîáîþ çðîçóì³ëå?
² äî òîãî æ – ³ñíóâàòè, íå ï³äîçðþþ÷è ïðî
òå, ùî âêàçàíà ãàðìîí³ÿ (íà ùî ÿ õîò³â áè
çâåðíóòè îñîáëèâó óâàãó) ìຠñâ³é
ðåæèì æèòòÿ, äîêîð³ííî â³äì³ííèé â³ä
íàøèõ ùîäåííèõ ïñèõîëîã³÷íèõ ñòàí³â.
Àäæå â³í õà- ðàêòåðèçóºòüñÿ íå ò³ëüêè
ìèòòºâîþ ñêîîðäèíî- âàí³ñòþ áåçë³÷³
çâ’ÿçê³â òà åëåìåíò³â, àëå é îäíî÷àñíî
ÿêîþñü íåâ³äîìîþ çäàòí³ñòþ óòðè- ìóâàòè
öþ êîîðäèíàö³þ ó âñåðóéíóþ÷îìó ïîòîö³
÷àñó. Òà é ó áóäåííîìó æèòò³ òàêîãî ðîäó
ðåæèìè â ïîòîö³ ÷àñó ðóéíóþòüñÿ, ³ òîä³ ìè
ñïðîìîæí³ ëèøå çãàäóâàòè ïðî òå, ùî ÿêî¿ñü
ìèò³ çíàõîäèëèñÿ ÷è ïåðåáóâàëè â íèõ.
Àëå, ÿê ÿ âæå ñêàçàâ, ëþäèíà, íà â³äì³íó
â³ä óñ³õ ðåøòà â³äîìèõ íàì ³ñòîò, âîëî䳺
ñâ³- äîì³ñòþ. À öå îçíà÷àº, ùî âîíà ìàº
çìîãó ïåðåæèâàòè, âèïðîáîâóâàòè ÿêðàç ò³
ðå÷³ ÷è ñòàíè, ÿê³ ïðèðîäíèì ÷èíîì, ÿê
ïðîäóêò, ñêà- æ³ìî, ÿêîãî-íåáóäü
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî Ì. 21
â³äïóùåíèõ ëþäèí³ ïðèðîäíèõ ïñèõ³÷íèõ óñåðåäèí³ íå¿ òàêîæ ìîæëèâèé äóõîâíèé
ñèë, òîìó ùî öå áóäóòü íå ¿¿ äóìêè, àáî ìàòè ô³ëîñîôñüêèé àêò, à íå ò³ëüêè ñïåöèô³÷íî
ïî÷óòòÿ ë³òåðàòóðíèé. Ñêà- æ³ìî, ïîåò Äàíèëî
÷åðåç çíîâó æ òàêè ëèøå äàíèõ ¿é Õàðìñ çàïèòóâàâ, ùî öå çà
ïðèðîäíèõ ïñèõ³÷íèõ çä³áíîñòåé. Ó
ô³ëîñîô³¿ òàê³ ðå÷³ çà òðàäèö³ºþ
íàçèâàþòü çàçâè÷àé “÷èñòèìè” (“÷èñòà
ñâ³äîì³ñòü”, “÷èñòà äóìêà”, “÷èñòà ëþ- áîâ”
³ ò. ³í.). Ïðîòå íå ó çíà÷åíí³ ïðîäóêòó
àáñòðàêö³¿ ÷è óçàãàëüíþâàëüíîãî ïîíÿòòÿ,
à ó ñìèñë³, õî÷à ïðèðîäíèì ÷èíîì äëÿ íå¿
íåìîæëè- âèì, àëå âñå æ óíàÿâëåíèõ ó
ÿêèõîñü îñîáëèâèõ ñòàíàõ. ßê³ æ öå ñòàíè?
Ñòàíè, ÿê³ ïîâ’ÿçàí³
÷è ñóì³ùåí³ â ëþäèí³ ³ç ñèìâîëàìè. ³äòàê
âîíè ìîæëèâ³ â íå¿, ùî ïîòðàïëÿº ó ïîëå ¿õ
ñèëîâèõ ë³í³é. Îäíèì ç òàêèõ ñèìâîë³â
(ïåðâèííèõ äëÿ ô³ëîñîô³¿) º “ñìåðòü”. Íà
ïåðøèé ïîãëÿä, öåé ñèìâîë ïðîñòèé õî÷à á
ç ò³º¿ ïðè÷èíè, ùî ìè ìîæåìî, ÿê ÿ ñêàçàâ,
ïîáà÷èòè ³íøó ðåàëüí³ñòü, ãðîìàäÿíàìè ÿêî¿
ìè ñåáå óñâ³äîìèëè, áóäó÷è ãîòîâ³ ïðè
öüîìó ðîçëó÷èòèñÿ ³ç ñàìèìè ñîáîþ ÿê íå
íåîáõ³äíèìè, íå àáñîëþòíèìè ³ ò.³í.
Îäíàê öå ò³ëüêè íà ïåðøèé ïîãëÿä,
îñê³ëüêè íàñïðàâä³ ðîçëó÷èòèñÿ ³ç ñîáîþ
âèÿâëÿºòüñÿ äóæå âàæêî. ² âîäíîðàç, ÿêùî
ìè íå ãîòîâ³ ïðè ðîçøèôðóâàíí³ ÷è
îñâîºíí³ ñèìâîëó ñìåðò³ ðîçëó÷èòèñÿ ³ç
ñîáîþ, òî íå ïîáà÷èìî ³íøå. Òîä³ ÿê
ñóòí³ñíî óÿâèòè ñìåðòü? Î÷åâèäíî, öå íå
ïðîñòî âèïàäêîâ³ñòü, ùî ï³äñòåð³ãຠæèòòÿ,
ÿêå òàê íåâäàëî ðîçøèôðîâàíå
åêçèñòåíö³àë³ñ- òàìè ÿê îñîáèñòà ñìåðòü.
Öå äîñèòü íåâäàëå ðîçøèôðóâàííÿ, ùî
çàòåìíÿº, ÿê ìåí³ çäàºòüñÿ, ñìèñë òîãî, ïðî
ùî òóò ãîâîðèòüñÿ. Òîìó ùî òà ñìåðòü, ïðî
ÿêó ìîâèòüñÿ ó ñèìâîë³, íå îñîáèñ- òî,
ñêàæ³ìî, ìîÿ, à îñîáèñòî âîíà ìîÿ òîìó, ùî
âîíà â îäíèí³. Íå áóâຠáàãàòî ñìåðòåé,
òàê ñàìî ÿê ñâ³äîì³ñòü º ùîñü, òå, ùî ³ñíóº â
îäíèí³. ª ò³ëüêè îäíà ñâ³äîì³ñòü, ÿê ³ îäíà
ñìåðòü. ² òîìó, çàìèêàþ÷è òå, ùî ÿ íèí³
âèñëîâëþþ, ç òèì, ùî áóëî ñêàçàíî ïåðåä
öèì, ÿ ìîæó, ìàáóòü, ñêàçàòè, ùî íàø ðóõ
ó á³ê ï³äîçðþâàíî¿
³íøî¿ ðåàëüíîñò³ º íå ùî ³íøå, ÿê
ïðîñòå íàáëèæåííÿ äî â³äîìî¿ ïëàòîí³âñüêî¿
ìåòàôîðè “ïå÷åðè”. Ïåðåä íàìè ñïðàâä³
“ò³í³”, ùî íå ìàþòü ³ñíóâàííÿ, à òå, ùî
ï³äîçðþºòüñÿ ÿê
³íøèé ñâ³ò, ³íøà ðåàëüí³ñòü, ³ º òà
ðåàëüí³ñòü, â ÿêó ìè ìîæåìî ïîòðàïèòè
ëèøå ÷åðåç ñâ³äîöü- êó ñâ³äîì³ñòü, çà
äîïîìîãîþ ÿêî¿ ìè çìîãëè â³äñòîðîíèòèñÿ
â³ä ñâ³òó é â³äãîðîäèòè éîãî. ßê â³äîìî,
òàêà îïåðàö³ÿ ïðîðîáëÿëàñÿ ó XX ñòîë³òò³
ñóòî ë³òåðàòóðíèìè çàñîáàìè. Îäíàê
ë³òåðàòóðà – öå òåæ çàñ³á äóõîâíîãî æèòòÿ
ëþ- äèíè, ÿê ³ ô³ëîñîô³ÿ. ² â öüîìó ñåíñ³
22 2015. — ¹
³ñòîòè òàê³, ó ÿêèõ äî ê³íö³âîê, òîáòî äî
í³ã, ïðèâ’ÿçàí³ ÿê³ñü “ãà÷êè”, ³ âîíè öèìè
ãà÷êàìè ñòàþòü íà ë³ä ÷è ñí³ã2 . Ôàêòè÷íî
ïîåò âèÿâëÿº òóò òå, ùî ïàðàëåëüíî ç
Õàðìñîì íàçèâàëîñÿ ó ºâðîïåéñüê³é òðàäèö³¿
ôåíîìåíîì. Òðàäèö³¿, ïðî ÿêó Õàðìñ,
çðîçóì³ëî, íå çíàâ, ïðîñòî ñàìà
ïðîáëåìàòèêà òîä³ áóëà êîíãåí³àëüíà ñòàíó
êóëüòóð, ïðè÷îìó ³ ðîñ³éñüêî¿, ³ çàãàëüíîãî ³ç ñïðàâæí³ì ñòàíîì ñïðàâ. ²,
ºâðîïåéñüêî¿.
²íøèìè ñëîâàìè, ùî ìè òóò íàñïðàâä³
áà-
÷èìî? Áà÷èìî ãà÷êè ³ äîùå÷êè, àëå
çíàºìî, ùî öå êîâçàíè àáî ëèæ³. É ³íîä³
çíàííÿ òîãî, ùî ìè ñïðèéìàºìî, ïîçà
ñóìí³âîì, çàâàæຠíàì áà÷èòè âèäèìå.
***
Îòæå, ìè ìàºìî íàñòóïíó
ôóíäàìåíòàëüíó äëÿ ïîáóäîâè
ô³ëîñîôñüêîãî àïàðàòó ð³÷. À ñàìå, ùî
ñâ³äîì³ñòü – öå âèð³çíåí³ñòü, ðîçð³ç-
íþâàëüí³ñòü. Òàê îñü öÿ ðîçð³çíþâàëüí³ñòü
ìຠùå îäèí âåëüìè âàæëèâèé ñìèñë ç
ïîãëÿäó ñâ³äîìîñò³ ÿê ñâ³ä÷åííÿ. Ó ö³é
ñâ³äîöüê³é ñâ³äî- ìîñò³ ì³ñòèòüñÿ, ïî-ïåðøå,
ùîñü, ùî ÿ óñâ³äîì- ëþþ àáî äóìàþ ÷è
â³ä÷óâàþ. ², ïî-äðóãå: ÿ äóìàþ, ùî ÿ
äóìàþ, àáî ÿ â³ä÷óâàþ, ùî ÿ â³ä÷óâàþ. Íó,
ñêàæ³ìî, ÿ â³ä÷óâàþ, ùî ÿ êîõàþ. Àëå öå
ïðèíöèïîâî ìîæå íå ñï³âïàäàòè ç òèì, ÿê ÿ
ñïðàâä³ êîõàþ. Îäíà ñïðàâà “ÿ êîõàþ” ³
çîâñ³ì ³íøå – “ÿ â³ä÷óâàþ, ùî ÿ êîõàþ”; àáî
– “ÿ ìèñëþ”, ³ “ìèñëþ, ùî ÿ ìèñëþ”. Ö³
ðå÷³ ñóòí³ñíî ð³çí³, ³ í³ÿêå ïåðåòâîðåííÿ,
í³ÿêå äî- ïóùåííÿ, í³ÿêå ðîçì³ðêîâóâàííÿ
íå ìîæóòü çë³êâ³äóâàòè ö³º¿ â³äì³ííîñò³. Öÿ
âèïðîáîâóâàíà íàìè ÷àñ â³ä ÷àñó ñêëàäí³ñòü
äóøåâíîãî æèòòÿ î÷åâèäíà íåçàëåæíî â³ä
òîãî, ÷è çó쳺ìî ìè â í³é ðîç³áðàòèñÿ,
íàìàãàþ÷èñü çðîçóì³òè ñåáå òà
³íøèõ.
Òèì ñàìèì íåïîì³òíî ìè ï³ä³éøëè ôàê-
òè÷íî äî çíàìåíèòî¿ ô³ëîñîôñüêî¿
ïðîáëåìè, âåëüìè ôàòàëüíî¿, ïðî ÿêó áóëî
ñêàçàíî, ÿê â³äîìî, äóæå áàãàòî ³ çàâæäè
³ç ñóâîðèìè îö³íêàìè, – äî ïðîáëåìè òàê
çâàíî¿ íåï³ç- íàâàíî¿ “ðå÷³ ó ñîá³”. Òèì
÷àñîì äëÿ ². Êàíòà (ÿê ìè ìîæåìî òåïåð
âèñíîâóâàòè) ïîíÿòòÿ “ðå÷³ ó ñîá³” ³ áóëî
ïîâ’ÿçàíå ç ö³ºþ ñóòí³ñíî ïðîñòîþ
ô³ëîñîôñüêîþ äèëåìîþ, âèðîñòàëî
íåìèíó÷îãî äîïóùåííÿ îñü òîãî
äèôåðåíö³àëó (“ìèñëþ, ùî ÿ ìèñëþ”,
“äóìàþ, ùî äóìàþ”), ïðî ÿêèé ÿ ò³ëüêè ùî
ãîâîðèâ. Îòîæ òóò ³ñíóº íåìèíó÷à
â³äì³íí³ñòü.
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî
Íàñïðàâä³, àäæå êîëè ìè ñòèêàºìîñÿ,
íà- ïðèêëàä, ³ç ôåíîìåíîì êîõàííÿ, òî òàê
֏
³íàêøå äîïóñêàºìî, ùî éîãî çîâí³øí³é
âèðàç (òå, ÿê âîíî ðåàë³çóºòüñÿ,
âèñëîâëþºòüñÿ, âèÿâ- ëÿºòüñÿ ó òèõ ÷è ³íøèõ
ó÷èíêàõ) ìîæå äåêîëè íå ìàòè í³÷îãî
îòæå, çà ÿâèùàìè íå ìîæíà âèñíîâó- âàòè
ïðî òå, ùî º íàñïðàâä³. Òîìó àáñòðàãîâàíà
äóõîâíà ìóäð³ñòü êàæå – âîíà çàô³êñîâàíà
íå ò³ëüêè ó ô³ëîñîô³¿, à é ó ðåë³ã³¿, – ùî ëèøå
òîé ìîæå ñóäèòè çà â÷èíêàìè, õòî áà÷èòü íàø³
ñåðöÿ äî äíà; òîáòî äëÿ êîãî íåìຠí³÷îãî
ïðè- õîâàíîãî, ÿê äëÿ Áîãà. ß ìàþ íà
óâàç³ â³äîìó ìåòàôîðó Áîãà ÿê ñóää³. Â
ÿêîìó ðîçóì³íí³? À â òîìó, ùî ò³ëüêè äëÿ
íüîãî íåìຠâ³äì³ííîñò³ ì³æ ÿâèùåì ³ ð³÷÷þ
ó ñîá³: ùî öå íåçâè÷íà ëþäñüêà ³ñòîòà,
êîòðà çäàòíà ñêîþâàòè ï³äì³íó ä³éñíîãî
ïî÷óòòÿ ÷è ä³éñíî¿ äóìêè ñâî¿ì åì-
ï³ðè÷íèì ïî÷óòòÿì ÷è ñâîºþ äóìêîþ. Òîáòî
ìîâèòüñÿ ïðî ³ñòîòó, ÿêà íå õî÷å
ðîçëó÷àòèñÿ
³ç çâè÷íèì ¿é æèòòÿì, ï³äñòàâëÿþ÷è ó
öüîìó ðàç³ ï³ä äîñòåìåííó äóìêó ÷è ñïðàâæí³
ïî÷óòòÿ ìàñó çîâñ³ì íå òèõ óòâîðåíü.
²ñíóþòü ö³ë³ íàøàðóâàííÿ, ó ÿêèõ ïî÷èíàº
ðåçóëüòàòèâíî
³ñíóâàòè òîé ÷è ³íøèé óÿâíèé ïðåäìåò
ò³ëüêè òîìó, ùî ëþäèíà íå õî÷å ðîçëó÷èòèñÿ
³ç ñàìîþ ñîáîþ, òî÷í³øå – ³ç ñàìîþ ñîáîþ
ëþá’ÿçíîþ. Öå, òàê áè ìîâèòè, çðó÷í³
³ñòèíè, çðó÷í³ ¿é ïî÷óòòÿ, êîòð³
çàáåçïå÷óþòü ¿¿ âèæèâàííÿ ÷è
ïðèñòîñóâàííÿ â óìîâàõ íàâêîëèøíüîãî ñå-
ðåäîâèùà, ñîö³àëüíîãî ïîëîæåííÿ òîùî.
²ç ö³º¿ ïðèíöèïîâî¿ ðå÷³ ³ çðîñòàº
íàäñêëàäíà òåõí³êà ô³ëîñîôñüêîãî àíàë³çó.
Âëàñíå ñàìà ìîâà ô³ëîñîô³¿ ïîñòຠîñü ç
òîãî, ùî ÿ ò³ëüêè íî îïèñàâ. Àëå äëÿ òîãî
ùîá íàì ïîãîäèòèñÿ ³ç öèì òà çðîçóì³òè (³
ìåí³, ³ âàì) ñóòü ñïðàâè, ïîòð³áíî çðîáèòè
ùå îäèí êðîê. Äëÿ öüîãî ÿ ïîñòàâëþ òó
ïðîáëåìó, ÿêó ñôîðìóëþâàâ ó òåðì³íàõ
“ÿâèùà” ³ “ðå÷³ ó ñîá³”, òðîõè ³íàêøå,
ïîâåðíó ¿¿ äëÿ íàî÷íîñò³ ³íøîþ ñòîðîíîþ.
Ñâîãî
÷àñó Âîëîäèìèð Ëåôåâð ïðèäóìàâ äëÿ
ñâî¿õ çàäà÷ (â³í çàéìàâñÿ ðåôëåêñèâíèìè
³ãðàìè) äóæå õîðîøèé ïëàñòè÷íèé îáðàç,
ÿêèì ÿ ñêî- ðèñòàþñÿ3.
ç
Óÿâ³òü ñîá³ äîì³íî, àëå íå çâè÷íå, à ç
öèôðà- ìè, íàïèñàíèìè íà îáîõ ñòîðîíàõ
ô³øîê. Ïðè-
÷îìó íà îäí³é (ñêàæ³ìî, âèäèì³é íàì
ñòîðîí³)
– îäí³ öèôðè, à íà ³íø³é, íåâèäèì³é íàì
ñòîðîí³, õî÷à é âèäèìî¿ ³íø³é ³ñòîò³, ÿêà ³
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî Ì. 23
ðóõຠô³øêè äîì³íî, – ³íø³ öèôðè. Âîíà ðóõຠ¿õ çà

2Ìàºòüñÿ íà óâàç³ â³äîìèé â³ðø Ä. Õàðìñà (1906–1942) “Ùî öå áóëî?”.

3Äèâ.: Ëåôåâð Â.À. Êîíôëèêòóþùèå ñòðóêðóðû. – Ì., 1967.

24 2015. — ¹ Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî

çàêîíàìè àðèôìåòèêè ³ â³äïîâ³äíî äî ñâî¿õ ìèñëåííÿ. ² çâ³äñè, ââ³â- øè âñå öå, ÿ

ïðèïèñ³â. Ñêàæ³ìî, òàì íàïèñàíî íà îäí³é âèñíîâóþ òàêå: º ðå÷³, çíàííÿ
ô³øö³ – îäèí, íà ³íø³é – äâà, ³ âîíà, öÿ
³ñòîòà, õî÷å îäåðæàòè òðè ³ â³äïîâ³äíî
ñêëàäຠ¿õ. Àëå íà íàø³é ñòîðîí³ ïðèéøëè â
ðóõ çîâñ³ì ³íø³ öèôðè. Ïðè÷îìó çîâñ³ì â
³íøîìó ïîðÿäêó ³ íàñòóïíîñò³ – äëÿ íàñ
íåçáàãíåííî¿. Íå áà÷èâøè ëèöüîâî¿ ñòîðîíè
ô³øîê, ìè ïðèíöèïîâî íå ìîæåìî ïîáà÷èòè
í³ÿêîãî äîñòóïíîãî ðîçóìó ïîðÿäêó ðóõó
öèôð íà íàø³é ñòîðîí³, íà íàøîìó åêðàí³.
Òåïåð ïîð³âíÿéòå öþ ïðîáëåìó ³ç
ïðîáëåìîþ âèð³øàëüíî¿ ìîæëèâîñò³ ôóí-
äàìåíòàëüíî¿ â³äì³ííîñò³ ì³æ “ð³÷÷þ ó
ñîá³” (ÿ ñïåö³àëüíî óçÿâ öåé â³äîìèé
òåðì³í, õî÷à, ÿê âè òåïåð ðîçó쳺òå, éîãî
ìîæíà çàì³íèòè
³íøèì – â³í íå îáîâ’ÿçêîâèé) ³ òèì, ÿê
ð³÷ âèÿâëÿºòüñÿ. Çàêð³ïèìî öþ â³äì³íí³ñòü.
Çàãàëîì ÿñíî, ùî ëþäèíà, ÿêà ñïðàâä³
êîõàº, ìîæå ïîâîäèòèñÿ çîâñ³ì íå òàê, ÿê
â÷èíÿþòü ëþáëÿ÷³. Íàïðèêëàä, ïîâåä³íêà
Äàíòå, çàêîõàíîãî â Áåàòð³÷å, íå ìàëà
í³÷îãî çàãàëüíîãî ³ç ïîâåä³íêîþ êîõàíö³â. ²
ñóäèòè çà òèì, ÿê â³í â÷èíÿâ, ïðî éîãî
êîõàííÿ íå- ìîæëèâî. Íà ñâî¿é
â³äñòîðîíåí³é ìîâ³ (à ó Äàíòå âåëüìè
àáñòðàêòíà äóõîâíà ìîâà) â³í ãîâîðèâ: âñå
çîâí³øíº í³ùî. Òîáòî âñå ò³ëüêè âñåðåäèí³,
à çîâí³ í³ùî. ßê áè ÿ íå â÷èíèâ, öå íå
ñõîæå íà òå, ùî ÿ â³ä÷óâàþ. ² í³÷îãî
çàãàëüíîãî ç öèì ìîæå íå ìàòè. ³í æå
ïðèíöè- ïîâî íå õîò³â íà Áåàòð³÷å
îäðóæóâàòèñÿ. Ñàìå òîìó, ùî â³í êîõàâ ¿¿,
âîíà ïîâèííà áóëà çàëèøàòèñÿ æ³íêîþ, ç
ÿêîþ íå âèêîíóþòüñÿ çâè÷í³ àêòè
ïîäðóæíüîãî æèòòÿ. Ó òîìó ÷èñë³
³ òîìó, ùî â³í áîÿâñÿ çà íå¿. Àáî,
ñêàæ³ìî, â³äîìà öíîòëèâ³ñòü Õðèñòà,
êîòðèé ÿâíî íå çíàâ æ³íîê ùå é òîìó, ùî
â³í äóæå âèñîêî ö³íóâàâ, âèñîêî ñòàâèâ
ïî÷óòòÿ ëþäñüêîãî êîõàííÿ ÿê òàêå, ³
ââàæàâ éîãî íåáåçïå÷íèì äëÿ òèõ, õòî ì³ã
âèÿâèòèñÿ éîãî ðåàëüíèì åìï³ðè÷íèì
îá’ºêòîì. Ó êîõàíí³ Õðèñòà ìîãëà çãîð³òè
áóäü-ÿêà ïîäðóãà. Öå îäíà ç ïðè÷èí – àäæå
ÿ âåäó ìîâó ïðî ñèìâîëè, ðîçøèôðîâóþ
ñèìâîëè – íàøîãî çâåðíåííÿ äî ô³ëîñîô³¿
ó ðàç³ ðîçìîâè ïðî òå, ïðî ùî íà ³íø³é
ìîâ³ ìè íå ìîãëè á ðîçìîâëÿòè, íå
çàïëóòóþ÷èñü ó íå- ñê³í÷åííèõ
ñóïåðå÷íîñòÿõ.
Òàê îñü, ïîâåðòàþ÷èñü äî òîãî, ïðî ùî
ÿ ãîâîðèâ. Îòîæ ìè çíîâó ìàºìî ñèòóàö³þ,
êîëè ïåðåä íàìè ùîñü, ñêàæ³ìî, òà ñòîðîíà
åêðàíó, äî ÿêî¿ ìè íå ìîæåìî ïåðåéòè
í³ÿêèì ïðî- äîâæåííÿì íàøèõ îïåðàö³é íà
ö³é ñòîðîí³ åêðàíó, ñåáòî ïðîäîâæåííÿì
íàøèõ ëîã³÷íèõ ñèë – ðåñóðñ³â íàøîãî
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî Ì. 25
ÿêèõ àáî ðîçóì³ííÿ ÿêèõ äëÿ íàñ çðîçóì³òè, ùî öå òàêå. À öå çíà÷èòü, ùî â³ä
àáñîëþòíî íåçáàãíåííå. Ìè íå ìîæåìî ñâ ëèöüîâî¿ ñòîðîíè äîì³íî í³êîëè íå
óÿâèòè, ùî ìî- æåìî öå çðîçóì³òè, àëå...
çà óìîâè, ÿêáè âæå íå ðîçóì³ëè; àáî âæå
íå çíàëè, îñê³ëüêè öå “âæå” ³ º
ìîæëèâ³ñòü íàøî¿ ñâ³äîìîñò³.
Îòæå, ÿ óâ³â ïðîáëåìó ðå÷³ ³ ÿâèùà
ðå÷³, âíóòð³øíüîãî ³ çîâí³øíüîãî, ó ðàìêè
ïðîáëåìè åìï³ð³¿ ³ òåîð³¿, àáî äóìêè ³
òåîð³¿. ª ÿêàñü äóìêà, äî ÿêî¿ ìè íå
ìîæåìî ïðèéòè ïðîäîâ- æåííÿì îáðîáêè
åìï³ð³¿; ÿêó ìè íå ìîæåìî çíàòè ç
äîñâ³äó, ÿê, íàïðèêëàä, íåâèäèìó äëÿ íàñ
ñòîðîíó äîì³íî, îñê³ëüêè öå ìຠâ³äíî-
øåííÿ äî ñâ³äîìîñò³. À îñòàííº ôàêòè÷íî
º çâ’ÿçí³ñòü îäíîãî ç ³íøèì,
âçàºìîçàëåæí³ñòü ç òèì, ùî ìè íå ìîãëè á
çðîçóì³òè, ÿêáè âæå íå ðîçóì³ëè. Ó öüîìó
ñåíñ³ ìàòè ñâ³äîì³ñòü – îçíà÷ຠìàòè
òàâòîëîã³þ: ðîçó쳺ìî, òîìó ùî ðîçó쳺ìî.
Ïîøëþñÿ íà ïðîñòèé ãåîìåòðè÷íèé ïðèêëàä
òîãî, ùî ñóòí³ñíî íå ìîæíà îäåðæàòè ç
äîñâ³äó, ç îäíîãî áîêó, ³ ç äðóãîãî – íå
ìîæíà çðîçóì³òè, ÿêùî âæå íå ðîçóì³â äî
öüîãî.
Ïðèïóñòèìî, â íàñ º óÿâëåííÿ êðèâî¿
÷è ïîñò³éíîãî âèêðèâëåííÿ. ßêùî ìè
ìàºìî êðè- âó, ùî ìຠïîñò³éíó êðèâèçíó
àáî ïîñò³éíèé êîåô³ö³ºíò âèêðèâëåííÿ, òî
äîêàçîâî âèâî- äèòüñÿ ³ç íàÿâíîãî çíàííÿ,
ùî òàêà êðèâà ïåðåòíå ñàìó ñåáå. Àëå ÷è
áóäå öåé ïåðåòèí êîëîì, ³ç öüîãî íå
âèâîäèòüñÿ. ßêùî º êîëî, òî ìè éîãî
ïîáà÷èìî. Àëå îäåðæàòè éîãî, ÷å- êàþ÷è,
ùî êðèâà äåñü ïåðåòíåòüñÿ, íåìîæëèâî.
Òîìó, äî ðå÷³ êàæó÷è, îäí³ ô³ëîñîôè (ÿ
ìàþ íà óâàç³ ïåðø çà âñå Ïëàòîíà) ³
âäàâàëèñÿ ó öüîìó âèïàäêó äî ïîíÿòòÿ
“³äå¿”, à ³íø³, ÿê, ñêàæ³ìî, Ð. Äåêàðò, –
äî ïîíÿòòÿ “ïðèðîäæå- íî¿ ³äå¿”. ². Êàíò
æå íàçèâàâ òàê³ ðå÷³ ïðîñòî “÷èñòèìè
ñïîãëÿäàííÿìè”, ï³äêðåñëþþ÷è òèì ñàìèì,
ùî ìè ìîæåìî çðîçóì³òè ùîñü ó ñâ³ò³ â
òåðì³íàõ ïðè÷èíè ò³ëüêè òîä³, êîëè
ïîíÿòòÿ ïðè÷èíè â íàñ óæå º. ³äòàê öå
çàâæäè âçà- ºìîâ³äíîøåííÿ ç ³íøèì, äî
ÿêîãî ìè íå ìî- æåìî áåçïåðåðâíèì ÷èíîì
ïåðåéòè ïðîäîâæåí- íÿì ñâî¿õ âëàñíèõ
çóñèëü. ² îñü öå ì³ñöå ïåðåõîäó, àáî
ì³ñöå çâ’ÿçíîñò³, ³ º ñâ³äîì³ñòü, ÿêà â íàñ
ïðèñóòíÿ ÷è í³. Òîìó ñâ³äîì³ñòü – öå ì³ñöå,
â òîïîëîã³÷íîìó çíà÷åíí³ öüîãî ñëîâà. Ó
çâ’ÿçêó ç öèì ïðèâåäó ùå îäèí ïðèêëàä.
Óÿâèìî ñîá³, ùî ïåðåä íàìè ³ñòîòè,
êîòð³ ðîçìîâëÿþòü ÿêîþñü ìîâîþ. ß
ñòâåðäæóþ, íàñë³äóþ÷è Ãóìáîëüäòà, Êàíòà
òà áàãàòüîõ ³íøèõ ô³ëîñîô³â ³ ë³íãâ³ñò³â, ùî,
íå çíàþ÷è, íå ìàþ÷è ïîíÿòòÿ ìîâè, ìè
âçàãàë³ íå çíàéøëè á 䳿 ìåõàí³çìó ìîâè;
ïîì³òèâøè ùîñü äèâíå, í³êîëè íå ìîãëè á
26 2015. — ¹ Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî

ìîãëè á ïåðåéòè äî ³íøî¿ ñòîðîíè: ìè àáî íàø³ óÿâëåííÿ ïðî ñâ³ò, ñõîæ³ â ÷îìóñü
í³êîëè á íå çíàëè, ùî öå – ìîâà. Òàê ñàìî íà
ÿê, íå ìàþ÷è ïîíÿòòÿ ïðî òåàòð, í³êîëè íå
ìîãëè á çðîçóì³òè, ùî â³äáóâàºòüñÿ íà
ñöåí³, ñïîñòåð³ãàþ÷è òåàòðàëüíó ä³þ,
ðîç³ãðóâàíó ÿêèìèñü ³ñòîòàìè. Äî ðå÷³, ðîê³â
äåñÿòü òîìó, ðîçâèâàþ÷è ìåòàôîðó òåàòðó, ÿ
âèïàäêîâî çíàéøîâ ùîñü áëèçüêå ó
ïðåêðàñíîãî àðãåíòèíñüêîãî ³ñïàíîìîâíîãî
ïèñü- ìåííèêà Õîðõå Áîðõåñà.  îäí³é ç
éîãî ðîç- ïîâ³äåé ìîâèòüñÿ ïðî àðàáñüêîãî
â÷åíîãî, êîòðèé ñèäèòü ³ ïåðåêëàäຠòðàêòàò
Àðèñòîòåëÿ ïðî ïîåòèêó, ³ éîìó ïîòð³áíî
ïåðåâåñòè ñëîâî “òå- àòð”. À ïîðÿä ó äâîð³
ãðàþòüñÿ äâà õëîï÷èêè, ³ â
¿õí³é ãð³ ïðîñëèçàþòü ÿê³ñü ðóäèìåíòè
òåàò- ðàëüíî¿ ãðè. ² â³í ïåðåâîäèòü äèâíèì
÷èíîì, íå ðîçóì³þ÷è í³ òåêñòó Àðèñòîòåëÿ,
àí³ òîãî, ùî ðîáëÿòü õëîï÷èêè, – ÷îìó?
Òîìó ùî â³í óæå íå ðîçó쳺, â íüîãî íåìàº
ùå ïîíÿòòÿ òåàòðó. ² âñå
– ³ í³÷îãî ç öèì íå çðîáèø.
Çâ³äñè î÷åâèäíî, ùî ìîâà, ÿêó ìè ìîãëè
á çðîçóì³òè, à ìè îñÿãàºìî ðîçóìîì, òîìó ùî
âæå ìàºìî ìîâó, ïîòðåáóº äëÿ öüîãî
ðîçóì³ííÿ ÿêèõîñü ïîñòóëàò³â ÷è àêñ³îì.
Íàçâó îäíó ç òàêèõ àêñ³îì: ìîâà º ùîñü
ö³ë³ñíå. Òîáòî ÿ õî÷ó ñêàçàòè òèì ñàìèì, ùî,
âñòóïèâøè â òó ñôåðó, ÿêó ÿ íàçâàâ
ñâ³äîì³ñòþ, ìè ùå ìàºìî ñïðàâó ç òàêèìè
ðå÷àìè, ÿê³ ïîâèíí³ ïðèéíÿòè ÿê
âèíèêàþ÷³ â³äðàçó ³ ö³ëêîì òà íåï³ääàòëèâ³
ñêëàäàííþ ÷àñòèíàìè ³ ïîñë³äîâíî. Æîäíó
ìîâó íå ìîæíà îäåðæàòè ïî÷àñòèííî. Òàê
âîíà íå âèíèêàëà…, ïîñòàâàëà àíàëîã³÷íî
òîìó, ÿê âèíèêຠïîíÿòòÿ êâàäðàòó ÷è êîëà
â íàø³é ãîëîâ³. Ô³ëîñîô ìîæå â³äïîâ³ñòè,
ùî òóò 䳺 âñåºäí³ñòü ñâ³äîìîñò³, ùî öå âæå º.
² ëèøå ÿêùî º, òî ìîæå áóòè çðîçóì³òå.
Îòîæ öå íåìîâ ÿêèéñü ñâ³äîê ³ ñóääÿ
îäíî÷àñíî, ÿêàñü óñåâè- äþùà ³ñòîòà,
ñóì³ùåíà ç³ ñòàíîì íàøî¿ ñâ³äî- ìîñò³, êîëè
äàí³ ö³ ðå÷³. Ñâ³äîì³ñòü ÿê ñâ³ä÷åííÿ ïðî ö³
ðå÷³, àáî ïðî ³íø³ ñâ³òè. Íàçâåìî ¿õ óìîâíî
ñàìå òàê. ²íøî-ñâ³òí³ – îçíà÷ຠò³, ÿê³ ìè
íå ìîæåìî çðîçóì³òè, ÿêùî âæå íå ðîçó-
쳺ìî ÷è âæå ¿õ íå ìàºìî. À ÿêùî ìàºìî,
òî âîëî䳺ìî ö³ëêîì. Ñïðîáóºìî òåïåð
ïîâ’ÿçàòè âñ³ ö³ àñïåêòè ïðîáëåìè ô³ëîñîô³¿
ÿê ïðîáëåìè ì³ñöÿ ëþäèíè ó ñâ³ò³. Àäæå
ðàç ìè ãîâîðèìî ïðî ñâ³äîì³ñòü, à ñâ³äîì³ñòü
âèçíà÷èëè ÿê ì³ñöå, òî ô³ëîñîô³þ, çâè÷àéíî
æ, ïîâèííî ö³êàâèòè ì³ñöå ëþäèíè ó ñâ³ò³
ÿê óñâ³äîìëþâàíî¿, ïî-
÷óòòºâî¿ ³ æàäàþ÷î¿ ³ñòîòè é, íàñàìïåðåä,
¿¿ ìîæëèâîñò³. Ñêîðèñòàþñÿ äëÿ ³ëþñòðàö³¿
öüîãî ïîëîæåííÿ ïðèêëàäîì, äî ÿêîãî
çâåðòàâñÿ ñâîãî ÷àñó Åéíøòåéí.
À. Åéíøòåéí ãîâîðèâ, ùî íàø³ çíàííÿ,
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî Ì. 27
óÿâëåííÿ òîãî æóêà, ÿêèé ïîâçàâ áè ñêàæ³ìî, ó âèïàäêó ç ïðèðîäîþ ìîâè ÿê
ïîâåðõíåþ çàìêíóòî¿ ñôåðè ³ âîíà òàêî¿, êîòðó ÿ íå àíàë³çóâàâ, çàêîíîì³ðíî, ç
çäàâàëàñÿ á éîìó íå- ñê³í÷åííîþ. ³äòàê ÿ ïîãëÿäó ¿¿ ïîõîäæåííÿ, à ïðîñòî ìàêñèìàëüíî
ñòàâëþ ôàêòè÷íî ïðîá- ëåìó ðîçì³ðíîñò³, òî÷íî íàìàãàâñÿ îïèñàòè öåé ôå-
àáî âèì³ð³â [³ñíóâàííÿ]. Ó âèì³ð³ æóêà,
ÿêèé ïîâçå ÿêîþñü ïîâåðõíåþ, îñòàííÿ íå
º ùîñü ê³íöåâå ÷è çàìêíóòå, ïåðåä íèì –
ðîçëîãà íåñê³í÷åíí³ñòü. ² âîíà ³ñíóº. Äëÿ
ñïîñòåð³ãà÷à º ³ æóê, ³ ïîâåðõíÿ – ñôåðà.
Çà- çâè÷àé ÿ êîðèñòóþñÿ ³íøèì ïðèêëàäîì,
á³ëüø ðîçðîáëåíèì. Åéíøòåéí çàëèøèâ öåé
îáðàç ³ äàë³ äî íüîãî íå ïîâåðòàâñÿ, à á³ëüø
äîêëàäíî
³ â ³íøèõ âèñëîâëþâàííÿõ,
ïðè÷îìó íåçàëåæíî â³ä íüîãî, öþ æ
ïðîáëåìó ðîçðîá- ëÿâ Ïóàíêàðå,
îïèñóþ÷è îñîáëèâîãî âèäó äâîâèì³ðí³
³ñòîòè, êîòð³ æèâóòü íà ïëîùèí³,
– ÿ íàçèâàþ ¿õ “³ñòîòàìè Ïóàíêàðå”. Òàê
îñü, ÿêùî äîïóñòèòè, ùî ç ÿêî¿ñü ïðè÷èíè,
íåâ³äî- ìî¿ öèì ³ñòîòàì, óÿâíà ì³ðà
ïðîõîäæåííÿ íèìè ïðîñòîðîâîãî ³
òèì÷àñîâîãî â³äð³çêó øëÿõó ñêîðî÷óºòüñÿ
(ñêàæ³ìî, ó ðàç³ âèì³ðþâàííÿ òàêîãî
ñêîðî÷åííÿ ñâ³òëîâèì ïðîì³ííÿì, ÿê
ââàæàâ Ïóàíêàðå), òî, ðóõàþ÷èñü
îáìåæåíîþ ïëîùèíîþ
³ í³êîëè íå äîñÿãàþ÷è ê³íöÿ, âîíè
ââàæàëè á öþ ïëîùèíó, çðîçóì³ëî,
íåñê³í÷åííîþ.
Îòæå, ó íàñ º ñâ³ò öèõ ³ñòîò ³ ÿêèéñü
³íøèé ñâ³ò, ó ÿêîìó âîíè æèâóòü, àëå
ÿêîãî ïðèíöè- ïîâî íå áà÷àòü, òîä³ ó ìåíå
âèíèêຠãîëîâíå çàïèòàííÿ: çâ³äêè âçàãàë³
ìîãëà ç’ÿâèòèñÿ äóìêà ïðî òå, ùî öå º?
ßêùî âîíà âæå íå ³ñíóº. Ïîâòîðþþ, ìàëî
òîãî, ùî âîíè ñôåðó ââàæàþòü íåñê³í÷åííîþ,
ÿ çàïèòàþ: çâ³äêè äæåðåëèòü ñàìà äóìêà
ïðî òå, ùî ùîñü óí³âåðñàëüíèì
÷èíîì ñêîðî÷óºòüñÿ (à íå ñôåðà
íåñê³í÷åííà)? ßê âîíà ìîãëà ç’ÿâèòèñÿ?
Àäæå öå ôàêòè÷íî òå æ ñàìå, íåíà÷åáòî ÿ,
íå ìàþ÷è ìîæëèâîñò³ ïîâåðòàòè ãîëîâó í³
âë³âî, í³ âïðàâî, ïîáà÷èâ áè ãëèáèíó òà
îá’ºì ÿêî¿ñü ô³ãóðè, ÿêà ç’ÿâ- ëÿºòüñÿ
òî÷êîâî ó ãîðèçîíò³ ìîãî ïîãëÿäó. Ëåãêî
ñêàçàòè, ùî õòîñü ïîäèâèâñÿ ïîò³ì íà öå
ç³ ñòîðîíè ³ ïîáà÷èâ, ùî öå òàê. Òîìó
ïîâòîðþñÿ
³ç çàïèòàííÿì: çâ³äêè ïîõîäèòü öÿ äóìêà?
²íàêøå êàæó÷è, ââîäÿ÷è ñâ³äîì³ñòü ÿê
ì³ñöå ñï³ââ³äíåñåííÿ ³ ïîºäíàííÿ òîãî,
ùî íå ñïðîìîæí³ ñï³ââ³äíåñòè ïðèðîäíèì
÷èíîì, ìè ò³ëüêè òàê ³ ìîæåìî âèçíà÷èòè
ñâ³äîì³ñòü. Öå ïîºäíàííÿ º òå, ùî
ïîáà÷èòüñÿ íåìîâ áè ò³ëüêè ó ÿêîìóñü çñóâ³.
Çðîáëþ ùå îäèí êðîê, ùîá ïîÿñíèòè
öþ ïðîáëåìó, çìàëþâàòè ¿¿ êîíòóðè,
îñê³ëüêè âîíà ïðàêòè÷íî íåðîçâ’ÿçíà, õî÷à
ìè ñòèêàºìîñÿ ç íåþ äîñèòü ÷àñòî. ßê,
 28 2015. — ¹ Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî

íîìåí, ä³ñòàþ÷è òèì ñàìèì ìîæëèâ³ñòü

íîãî, êîòðå íå º òå, ùî îôîðìëÿºòüñÿ.
ðîçó- ì³ííÿ îêðåìèõ ìîâíèõ ÿâèù. Òå æ
Áðàóåð ï³äêðåñëþâàâ, ùî çíàêè ïàðàëåëüíî
ñàìå ³ ó âèïàäêó ç³ ñâ³äîì³ñòþ. Êîðîòøå
ñóïðî- âîäæóþòü íàøó ä³ÿëüí³ñòü. ³äòàê “ÿ
êàæó÷è, ÿ õî÷ó ëèøå ïîñòàâèòè ïðîáëåìó,
äóìàþ, ùî äóìàþ” çàâæäè îôîðìëåíî
ÿêîñü âèñâ³òèòè ¿¿, îñê³ëüêè âîíà ìåí³
çíàêàìè. Íàøå ìèñëåííÿ çàâæäè º
âèäàºòüñÿ âàæëèâîþ ñàìå â àñïåêò³
îïåðóâàííÿì íàìè íàøèì æå âëàñíèì
âèçíà÷åííÿ ïîêëèêàííÿ ô³ëîñîôà ³ éîãî,
ìèñëåííÿì. ² âîíî çàâæäè ïðèíöèïîâî
âèñëîâèìîñÿ òàê, ñóñï³ëüíîãî ñòàòóñó.
³íøå, í³æ òå, ÷èì ìè îïåðóºìî. Àáî ùå
Òîáòî, ùî, âëàñíå, â³ä íüîãî ìîæíà ÷åêàòè
ìîæíà ñêàçàòè òàê: º áóòòÿ ³ º ñïîñ³á áóòòÿ,
³ ùî âèìàãàòè. Îêðåñëþ ñïî÷àòêó öþ
– ³ öå ñóòí³ñíî ð³çí³ ðå÷³.
òåìó îäí³ºþ ïðîñòîþ ôðàçîþ.
Àëå ÿêùî ³ñíóº öÿ â³äì³íí³ñòü, òî
Ñóòí³ñíî ç òîãî, ùî ÿ ãîâîðèâ, ³ç
âèíèêຠíàñòóïíå çàïèòàííÿ, ïîâ’ÿçàíå âæå
ïîçèö³¿ ñâ³äîìîñò³ â êîíòåêñò³ ³íøîãî ñâ³òó,
ç äðóãîþ ñòîðîíîþ íàçâàíîãî ðîçð³çíåííÿ,
êîëè ó ô³ëîñîôà ç’ÿâëÿºòüñÿ â³ä÷óòòÿ
òîáòî ç “äó- ìàþ, ùî äóìàþ”, àáî “â³ä÷óâàþ,
ïðèíàëåæíîñò³ äî ÿêî¿ñü íåâ³äîìî¿ éîìó
ùî â³ä÷óâàþ”. Àäæå êîëè ÿ ç äîïîìîãîþ
áàòüê³âùèíè ³ â³í ïî÷èíຠóñâ³äîìëþâàòè
ïðè÷èíè äóìêè (îñê³ëüêè ìèñëèìî ìè ó
ñåáå ¿¿ ãðîìàäÿíèíîì, âèò³êàº, ùî
ïðè÷èííèõ òåðì³íàõ,
ñóñï³ëüñòâî íàâðÿä ÷è ïîñòàâèòüñÿ äî íüîãî
– ³ öå íåìèíó÷å) âèä³ëÿþ ñàìó öþ ïðè÷èíó
ïðèõèëüíî. ²íøèìè ñëîâàìè, ïðîáëå- ìà
é îá´ðóíòîâóþ òå, ùî ìè çàçâè÷àé
“ñóñï³ëüñòâî ³ ô³ëîñîô” çîâñ³ì íå ïðîñòà ³
íàçèâàºìî â³äîáðàæåííÿì, òî ôàêò öüîãî
âèìàãຠïåðø çà âñå â³ä ñóñï³ëüñòâà
â³äîáðàæåííÿ º íå ùî ³íøå, ÿê äóáëþâàííÿ
âèçíàííÿ ñâîºð³äíî¿ “ïðåçóìïö³¿ íåâèííîñò³”
âæå ïðèíàã³äíî çä³éñíåíî¿ îïåðàö³¿. Òîáòî
ô³ëîñîôà. Íàãàäàþ, ùî, ââîäÿ÷è ñâ³äîì³ñòü
òóò ç’ÿâëÿºòüñÿ ñâîº- ð³äíå â³ääçåðêàëåííÿ.
ÿê äè- ôåðåíö³àë, ÿê ðîçð³çíåííÿ, ÿ ìàâ íà
ß íåìîâ áè áà÷ó ñåáå ó äçåðêàë³. ² öåé
óâàç³, çâè÷àéíî, ùî òà ñâ³äîì³ñòü, ïðî ÿêó
äçåðêàëüíèé äóáëþâàëüíèé ìîìåíò º
ÿ âåäó ðîçìîâó, º îíòîëîã³÷íî âêîð³íåíà
³äåîëîã³÷íèé ìîìåíò âñÿêî¿ äóìêè. Àáî
ñâ³äîì³ñòü, à íå ÿêà-íåáóäü ñóá’ºêòèâí³ñòü.
ìîìåíò, ÿêèé çà ïåâíèõ óìîâ ³ â ïåâí³é
Öå äåÿêà, òàê áè ìîâèòè, êîñìîëîã³÷íà
ñèòóàö³¿ ïåðåòâîðþºòüñÿ íà ³äåîëîã³þ.
ïîñò³éíà, ùî ìຠîíòîëîã³÷íèé ñòàòóñ.
Çíà÷èòü, º äóìêà ³ º ³äåîëîã³ÿ äóìêè. Òåðì³í
“Äóìàþ” – öå îäíå, òîä³ ÿê “äóìàþ, ùî
“³äåîëîã³ÿ” ÿ âæèâàþ ó öüîìó ñòðîãî
äóìàþ” – ³íøå. Àëå ó ÿêèõ òåðì³íàõ ìîæíà
âèçíà÷åíîìó ìíîþ çíà÷åíí³, à òå, ùî â³í
ðîçð³çíèòè òå ³ òå? Ïîâòîðþþ, ùî öå
ñï³âïàäຠ³ íàñê³ëüêè ç ïîíÿòòÿì ñóñï³ëüíî¿
ôóíäàìåíòàëüíå ðîçð³çíåííÿ ââåäåíå ùå
³äåîëî㳿, – öå, âî÷åâèäü,
Äåêàðòîì, êîòðèé ñêàçàâ áè ç ïðèâîäó
³íøå ïèòàííÿ, ÿ éîãî òîðêàòèñÿ íå áóäó. À
ïåðøî¿ ñòîðîíè öüîãî ðîçð³çíåííÿ, ùî öå
÷àñòêîâî â³í ñï³âïàäຠáåçóìîâíî, òîìó ùî
ÿêèéñü íå- âåðáàëüíèé ñòàí àêòèâíîñò³ â
ñóñï³ëüí³ ³äåîëî㳿 çðîñòàþòü ñàìå ç
ìîìåíò òóò ³ òåïåð, áóòòºâå óñåðåäèí³
åëåìåíòó ïîäâîºííÿ, ïîâòîðåííÿ äóìêè.
âèêîíàííÿ ñâîãî æ áóòòÿ. À öå îçíà÷àº, ùî
Íàâåäó ïðèêëàä òàêîãî ïîäâîºííÿ ó ô³çèö³.
êîëè ùîñü âèêîíó- ºòüñÿ, òî âîíî ³ñíóº â
ßêîñü, ñëóõàþ÷è ïî àíãë³éñüêîìó ðàä³î
ìîìåíò âèêîíàííÿ ³ äîòè, ïîêè âèêîíóºòüñÿ.
íàó- êîâó ïåðåäà÷ó ÷è, â³ðí³øå, îãëÿä îäí³º¿
Ñêàæ³ìî, òàêèé îá’ºêò, ÿê ìóçè÷íà
êíèãè ç ³ñòî𳿠êâàíòîâî¿ ìåõàí³êè4 , ÿ áóâ
ñèìôîí³ÿ, ³ñíóº ïîêè âèêîíóºòüñÿ. Ó
çäèâîâàíèé îäíèì çãàäàíèì ó í³é ôàêòîì.
çâ’ÿçêó ç öèì ìîæíà íàâåñòè é ³íø³
Âèÿâëÿºòüñÿ, ïîäàëüøèé àíàë³ç çàïèñ³â
ïðèêëàäè ³ç íàéð³çíîìàí³òí³øèõ ñôåð äîñë³ä³â Ôåðì³ ïî- êàçàâ, ùî â öèõ
íàøîãî ñâ³äîìîãî æèòòÿ. Íå ïðîñòî æèòòÿ äîñë³äàõ ñïîñòåð³ãàâñÿ àòîì- íèé ðîçïàä.
ñâ³äîìîñò³, à ñàìå íàøîãî ñâ³äîìîãî æèòòÿ, ó ²íøèìè ñëîâàìè, ó ñàìèõ öèõ çàïèñàõ
òîìó ÷èñë³ ³ íà ð³âí³ ïî÷óòò³â, îñê³ëüêè ì³ñòèëàñÿ äîñòàòíÿ ê³ëüê³ñòü äàíèõ, ùî
äóìêà º êîí- öåíòðîâàíèé ñòàí óñ³õ óìîâ çàñâ³ä÷óâàëè ïðî òå, ùî ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ñàìå
ìîãî âëàñíîãî â³ä- àòîìíèé ðîçïàä. ² êîìåíòàòîð, ÿêèé
òâîðþâàííÿ â íàñòóïíèé ìîìåíò ÷àñó. â³â ïåðåäà÷ó, ðîçêàçóþ÷è ïðî öåé åï³çîä,
Îòæå, â íàñ º ùîñü, ïðî ùî ìè îáìî- âèâñÿ çàáàâíîþ ôðàçîþ, ÿêó ñàì â³í
ãîâîðèìî: “äóìàþ”. Íàçâåìî öå ä³ÿëüí³ñòþ, íå ðîç- øèôðîâóâàâ, àëå ÿêó ëåãêî
àáî ìèñëå- ä³ÿëüí³ñòþ. Äî ïðèêëàäó, ðîçøèôðóâàòè ó ñâ³òë³ òîãî, ïðî ùî ÿ
³íòó¿ö³îí³ñòè ðîç- ð³çíÿëè ìàòåìàòèêó ÿê ãîâîðèâ. ³í ñêàçàâ òàê: “Àëå í³õòî íå
ä³ÿëüí³ñòü ³ ìàòåìàòèêó ÿê ìîâó. Ñåáòî ïîáà÷èâ öüîãî àòîìíîãî ðîçïàäó, òîìó ùî íå
áà÷èëè â àêò³ ìàòåìàòè÷íî¿ äóìêè (“äóìàþ”) áóëî ïðè÷èíè éîãî ïîáà÷èòè”.
– îäíå, à â “äóìàþ, ùî äóìàþ” – Îòîæ íå áóëî ïðè÷èíè â òîìó, ùî
³íøå ñëîâåñíî-çíàêîâå îôîðìëåííÿ ïîäóìà- áà÷èëîñÿ, áà÷èòè àòîìíèé ðîçïàä. À êîëè º
ïðè÷èíà –
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî Ì. 29

4Ìîâèòüñÿ ïðî êíèãó “The Ghost in the Atom. Discussion of the Mysteries of Quantum Physics”. Ed. by P.C.
Davies and J.R. Brown. – Cambridge, 1966. Äèâ.: Êîáçàðåâ È.Þ. Ìèñòåðèè êâàíòîâîé ìåõàíèêè // Ïðèðîäà.
– 1988. – ¹1.
30 2015. — ¹ Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî

ââàæàºìî, ùî öå ³ º àòîìíèé ðîçïàä. äçåðêàëüí³ â³äîá- ðàæåííÿ ³ ñòàâèòü íàñ

Ïîâ’ÿæ³òü öå ç òèì, ùî íå ìîæíà ðîçóì³òè, ëèöåì äî Ëèöÿ. ³÷-íà- ³÷ ³ç ÷èìîñü, ùî
ÿêùî âæå íå ðîçóì³ëè, ç òèì, ùî ÿ íàçâàâ ñâ³ä÷èòü, ³ òîä³ ìè ùîñü áà÷èìî. Ó òîìó
äóáëþâàííÿì, ³ ò.ä. ßêùî òðàïèëîñÿ, ³ âñ³ ÷èñë³ é ñàìèõ ñåáå. Íå ó â³ä- äçåðêàëåííÿõ,
äàí³ ðîçïîä³ëèëèñÿ, òî òîä³ – ñàìå òàê, º íå ïîá³÷íî, íå ó çíàêàõ ³ íå â
ïðè÷èíà ââàæàòè, ùî öå
– àòîìíèé ðîçïàä. À ³íàêøå òàêî¿ ïðè÷èíè
íåìàº. Íó, à êîëè âîíà º, òî ùî ìè çíàºìî
ïðî äóìêó? Ìè ãîâîðèìî, ùî äóìêà ïðî òå,
ùî öå àòîìíèé ðîçïàä, – â³äîáðàæåííÿ
àòîìíîãî ðîçïàäó ó ñâ³ò³. Òîáòî ìè ìàºìî, ÿê
âèñëîâèâñÿ á Å. Ãóññåðëü, ïðåäìåòíó àáî
îá’ºêòèâ³ñòñüêó êàðòèíó ñâ³òó. Àáî, ìîºþ
ìîâîþ, ³äåîëîã³÷íó êàðòèíó ñâ³òó. Âîíà
º íàøàðîâóâàíü óòâîðåííÿ, êîòðå ÿâíî
äîâåäåòüñÿ ðåäóêóâàòè, ùîá ïîáà÷èòè, ùî æ
íàñïðàâä³ ìàëî ì³ñöå. Ñêàæ³ìî, â çãàäàíîìó
ô³çè÷íîìó åêñïåðèìåíò³ äàí³, ùî âêàçóâàëè
íà àòîìíèé ðîçïàä, áóëè âæå ÿâíî
ðîçïîä³ëåí³, âõîäèëè ó ïåâíó
ìåíòàëüí³ñòü, ó ÿêåñü ö³ëå. Êîæíå ç íèõ
ìàëî ïîÿñíåííÿ ó çâ’ÿçêó ç ³íøèìè
ÿâèùàìè, ç
³íøèìè ïðîöåñàìè. Òà âñå æ âîíè íå áóëè
ïîáà÷åí³ ÿê àòîìíèé ðîçïàä. Òîáòî âîíè
ïî- âèíí³ áóëè ñòàòè ñïî÷àòêó ö³ë³ñíîþ
ïî䳺þ ñâ³äîìîãî æèòòÿ, ùîá óòâîðèëàñÿ ó
ñâ³ò³ ïðè-
÷èíà ââàæàòè ¿õ àòîìíèì ðîçïàäîì.
Âèõîäèòü, ìè ìàºìî äçåðêàëà. ² âåñü
ñâ³ò áà÷èìî ó äçåðêàëüíèõ â³äîáðàæåííÿõ, ó
òîìó
÷èñë³ ³ ñàìèõ ñåáå. Òå, ùî â íàñ
â³äáóâàºòüñÿ, íàì ïîíàä óñå íåäîñòóïíî.
Íàïðèêëàä, ùî ÿ íàñïðàâä³ ïî÷óâàþ, äóìàþ
³ ò. ³í. Íå òå, ùî “ÿ äóìàþ, ÿ äóìàþ”, à
÷èì ÿ äóìàþ. Öüîãî ôàêòè÷íî ÿ í³êîëè íå
çíàþ. Ñêàæ³ìî, ìîæíà ëþáèòè æèâîïèñ ³
äóìàòè, ùî òè éîãî ëþáèø,
³ ïîñò³éíî â³äâ³äóâàòè âèñòàâêè, à
íàñïðàâä³ ïðîñòî íå ëþáèòè ñèä³òè óäîìà.
Òàê ó ÿêèõ ñèòóàö³ÿõ âèÿâëÿºòüñÿ, ùî ìè
ä³éñíî ëþáèìî
÷è íå ëþáèìî, àáî ùî ìè íàñïðàâä³
äóìàºìî, à íå “äóìàºìî, ùî äóìàºìî”?
Ïðèãàäàéòå ñèì- âîë “ñìåðò³” ÿê ÿêóñü
ãðàíè÷íó åêñòðåìàëüíó ñèòóàö³þ, ó ÿê³é ìè
ìàºìî øàíñ ùîñü ä³çíàòèñÿ ïðî òå, ùî ìè
íàñïðàâä³ äóìàºìî, ùî äîñòå- ìåííî
â³ä÷óâàºìî, à òàêîæ ³íøå ñëîâî, ÿêå ÿ
âæèâàâ, çñóâ. Îòîæ, ÿêùî ìè âèçíà÷èëè äî
öüîãî ñâ³äîì³ñòü ÿê ñôåðó, êîòðà
âñåçâ’ÿçíî ïîºäíóº ð³çí³ ïåðñïåêòèâè ³ ð³çí³
òî÷êè, òî öÿ ñôåðà ïîâèííà ÿêèìñü ÷èíîì
çñóíóòèñÿ, ùîá çíèêëè, ñòåðëèñÿ äçåðêàëüí³
â³äîáðàæàëåííÿ.
²íàêøå êàæó÷è, òå, ùî ÿ íàçèâàþ “çñóâîì”,
º çì³ùåííÿ ÷è äèñèìåòð³ÿ, àáî çñóâíà
äèñèìåòð³ÿ ñôåðè ñâ³äîìîñò³, ùî ñòèðàº
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî Ì. 31
íàòÿêàõ, ùî âèìàãàþòü ðîçøèôðîâêè ³ äóìàºìî, ìè íå ìîæåìî íå äóìàòè öå.
ïåðå- êëàäó, à áåçïîñåðåäíüî. ³äòàê ó Ñàìå òàêèé ñâ³ò äóìêè ³ áóòòÿ é íàìàãàâñÿ,
öüîìó ñåíñ³ äóìêà â³äîáðàæàºòüñÿ ñàìîþ äî ðå÷³, ñõîïèòè Ð. Äåêàðò ó ñâî¿õ äóæå
äóìêîþ. Öå ³ º ìèñëåííÿ, ñåáòî äèâíèõ íà ïåðøèé ïîãëÿä ô³ëîñîôñüêèõ
ô³ëîñîôñüêå ìèñëåííÿ ÿê ñèí- òàêñè÷íèé òâåðäæåííÿõ.
çàïèñ, ùî ìຠïåâí³ ïðàâèëà çñóâó, éîãî
çàïèñ. Àáî æ ñïîñòåðåæóâàíîãî çä³éñíå-
íîãî ðóõó-çì³íè ó ñâ³äîìîñò³, íå ñõîæîãî
í³ íà ÿêó ôîðìó, ùî æèâå ó äçåðêàëüíèõ
â³äîáðà- æåííÿõ. Öå ùîñü ðàäèêàëüíî ³íøå.
³äîáðàçè- ëîñÿ – îçíà÷àº, ùî çñóâîì
äóìêà ñï³âïàëà ç ò³ºþ æ äóìêîþ.
Ô³ëîñîô³ÿ, ïîâòîðþþ, º çàïèñ òàêî¿ ïî䳿,
ñåáòî òàêîãî ïîºäíàííÿ, òàêîãî
ïðèâ³ëåéîâàíîãî âèïàäêó, êîëè ó çñóâ³
ìîÿ äóìêà çóñòð³÷àºòüñÿ ç äóìêîþ; î÷³-â-
Î÷³.
ß ïðèãàäàâ ñëîâî “ñèíòàêñèñ”, à äî
öüîãî ñêàçàâ, ùî íå ìîæíà íàçâàòè ùîñü
ïðè÷èíîþ ó ñâ³ò³, ÿêùî âæå íåìàº
ïîíÿòòÿ ïðè÷èíè. Ñêàæ³ìî, í³÷îãî ó ñâ³ò³
ìè íå ìîãëè á íàçâàòè ïðÿìîþ, ÿêáè â íàñ
íå áóëî ïîíÿòòÿ ïðÿìî¿, êîòðå íå
óòâîðþºòüñÿ çà àíàëî㳺þ ç âèäèìèìè
ïðÿìèìè, ïîâåðõíÿìè ³ ò.³í.
Òàê îñü, ÿêùî öå òàê, ÿêùî
ôóíäàìåíòàëüíî îñü öå “êîëè º”, ñêàæ³ìî, ÿ
áà÷ó ïðÿìó ÷è êîëî, ÿêùî â ìåíå º ïîíÿòòÿ
ïðî íèõ (ó çíà÷åíí³ êàíò³âñüêîãî “÷èñòîãî
ñïîãëÿäàííÿ”), – òî öå, áåçñóìí³âíî,
ïðèïóñêຠ³ ïåâí³ ñèíòàêñè÷í³ ïðàâèëà, ó
ðàìêàõ ÿêèõ (ðàç öå òðàïèëîñÿ, ³ ç’ÿâèëàñÿ
öÿ ìîâà) ìè íå ìîæåìî ñîá³ ñóïåðå-
÷èòè. Òàê ïîñòຠñèíòàêñèñ àáî ô³ëîñîôñüêà
ìîâà, êîòðà ìຠïåâí³ ñòðóêòóðè, ÿê³
äèêòóþòü íàì ñâî¿ çàêîíè. Ó òîìó ÷èñë³ ³
çàêîí íåñóïåðå÷ëèâîñò³. Ùîñü íå ïîâèííå
ñîá³ ñóïåðå÷èòè. Ïîïåðåäíÿ ìîÿ äóìêà
çâîäèëàñÿ äî òîãî, ùî öå ùîñü ìàº
âèíèêíóòè ó ÿêîìóñü ñòàí³
âñåçâ’ÿçóâàíîñò³, à òåïåð ÿ ï³äêðåñëþþ
ìîìåíò íåñóïåðå÷íîñò³. Àäæå ÿê òàê³
åìï³ðè÷í³ ÿâèùà ëîã³÷íî íå ìîæóòü ñîá³ í³
ñóïåðå÷èòè, àí³ íå ñóïåðå÷èòè – âîíè
ïîâèíí³ áóòè ïðèâåäåí³ ó ïåâíèé çâ’ÿçîê,
ùîá âèÿâèëàñÿ ¿õ íåñóïåðå÷ëèâ³ñòü.
Êîðîòøå, òàêèé ñèíòàêñèñ é óòâîðþº çàêîíè
ô³ëîñîôñüêî¿ ìîâè,
³ áóäü-ÿê³ ïîäàëüø³ ô³ëîñîôñüê³
òâåðäæåííÿ âèõîäÿòü ÿê òå, ùî ìîæëèâå
÷åðåç ³ çà çàêîíàìè ö³º¿ ìîâè àáî
ô³ëîñîôñüêî¿ äóìêè ³ ñëîâà. Ñåáòî çà
çàêîíàìè ñèíòàêñèñó. ² öå, çâ³ñíî, æèâèé
ñèíòàêñèñ. ³í ïðàöþº ëèøå òîä³, êîëè º
æèâèé íåâåðáàëüíèé ñòàí, òîé, ÿêèé
ïåðåáóâຠóñåðåäèí³ âèêîíàííÿ ÷è
ðåàë³çàö³¿. Îòîæ-áî ïîêè º êîíöåíòðàö³ÿ,
ïîêè º ç³áðàíà óâàãà, ïîêè ùîñü ðîçó쳺
ñåáå ³ “º” (³ í³ÿêîþ ðåôëåêñ³ºþ íå
âèÿâëÿºòüñÿ ÿê ìåíòàëüíèé çì³ñò). Ïîêè ìè
32 2015. — ¹ Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî

Îòæå, çñóâ çàïèñóºòüñÿ. Ðóõ-çñóâ ó ñâîþ ëþäÿí³ñòü. Àáî ô³ëîñîôñüêèé àêò ÿê

ñâ³äî- ìîñò³ (àáî ðóõ-çì³íà ñâ³äîìîñò³, ùî ïàóçà â íèçö³ ³íøèõ àêò³â, ùî ñòàíîâèòü
îäíå ³ òå æ) çàïèñóºòüñÿ â³äïîâ³äíî äî óìîâó ñàìî¿
ñèíòàêñèñó. Ô³- ëîñîô³ÿ – öå éîãî çàïèñ. Àëå ¿õ ìîæëèâîñò³ ³ ïåâíî¿ íàñòóïíîñò³. Íàçâåìî
â³í öåé ðóõ ìîæå áóòè çàïèñàíèé, òîìó ùî
ñïîñòåðåæóâàíèé, ò³ëüêè ÿêùî ó ñàìîãî
ô³ëîñîôà â³í º, à íå éîãî çíàê. ². Êàíò
ãîâîðèâ: íàéâàæ÷å – öå ðóõ ó ñâ³äîìîñò³,
â³äð³çíÿþ÷è òèì ñàìèì îñòàíí³é, çîêðåìà,
â³ä âèêîíàííÿ ðèòóàëó. Ëþäè, ïèñàâ â³í,
ìîæóòü âèêîíóâàòè ðèòóàë, àëå íå ðîáèòè
ïðè öüîìó íàéãîëîâí³øîãî – çä³éñíþâàòè
ðóõ äóø³.
Çíà÷èòü, ÿ âåñü ÷àñ âåäó ðîçìîâó ïðî
ùîñü íåéìîâ³ðíî âàæêå äëÿ íàñ ³ âîäíî÷àñ
ïðî íàéáëèæ÷å íàì. Àäæå ùî ìîæå áóòè
áëèæ÷å òîãî, ùî ÿ íàñïðàâä³ â³ä÷óâàþ ÷è
íàñïðàâä³ äóìàþ, àáî â ùîñü çñîâóþñÿ? Àáî
ïðî ùîñü ðîçïîâ³äàþ. Òîìó ÿ ïðîïîíóþ
íàñòóïíó ôîðìóëó: íàéáëèæ÷å äî íàñ òå,
ïðî ùî íàñïðàâä³ ìîâèòüñÿ, – ³ íàéâàæ÷å,
àëå âàæëèâå. ² âñå öå ÿ íàçâàâ áè
íàä÷óòòºâèì ³íòåðâàëîì. Ó ìàòåð³¿
äîñâ³äó, â åìï³ðè÷í³é ñâ³äîìîñò³ àáî ó
âçàºìîâ³äíîøåíí³
¿¿ ç áóòòÿì ìè öüîãî ³íòåðâàëó íå ìàºìî.
Íàâ- ïàêè, êîëè ìè îòîòîæíþºìî áóòòÿ ³
ìèñëåííÿ, òî òèì ñàìèì ïðèïóñêàºìî, ùî ì³æ
íèìè íåìຠí³ÿêîãî ³íòåðâàëó. Ñêàçàòè –
“áóòòÿ”, ñêàçàòè òå æ ñàìå, ùî “äóìêà”,
ãîâîðèâ Ïàðìåí³ä. À ñêàçàòè “äóìêà” –
îçíà÷ຠâèêàçàòè “áóòòÿ”. Äëÿ ìåíå
ñâ³äîì³ñòü º ÿêèéñü íàä÷óòòºâèé
³íòåðâàë. Àáî ÿêèéñü ðèòì, ³ ô³ëîñîô³ÿ –
öå çàïèñ òàêîãî ðèòìó. Ðèòìó, ÿêèé º
óìîâîþ âèêîíàííÿ ÷è ðåàë³çàö³¿ íàøîãî
ñâ³äîìîãî æèòòÿ ÿê ëþäñüêèõ ³ñòîò. Òîáòî
ô³ëîñîô³ÿ çàêîäîâàíà ó ÿêèéñü àêò, ëèøå
ïîò³ì çâàíèé “ô³ëîñîô³ºþ”. Àáî, ñêàæ³ìî
òàê, ïîò³ì ìîæå áóòè íàçâàíèé
“ô³ëîñîô³ºþ”. Êîëè âæå º ô³ëîñîôñüêà
ìîâà, òî ìè ìîæåìî íàçâàòè öåé àêò
ô³ëîñîô³ºþ òà åêñïë³êóâàòè éîãî. Ó öüîìó
ñìèñëîâîìó ïîë³ ìåòà ô³ëîñîô³¿ ÿê åëåìåíòó,
ùî º óìîâîþ âèêî- íàííÿ ³íøèõ ÷àñòèí ÷è
ñôåð íàøîãî ñâ³äîìîãî æèòòÿ, çàêëàäåíà ó
ñàì³é ô³ëîñîô³¿. Àáî, ³í- øèìè ñëîâàìè,
ô³ëîñîô³ÿ – öå äóìêà äóìêè. Òîé àêò, ÿêèé
ÿ íàçâàâ ³íòåðâàëîì, â³í ÿê áè
âìîíòîâàíèé, ³íêîðïîðîâàíèé ó ðåæèì
âèêî- íàííÿ ëþäèíîþ ñâî¿õ ñâ³äîìèõ,
äóõîâíèõ ö³ëåé
³ æèòòÿ. Öå – ïàóçà íåä³ÿííÿ, îñê³ëüêè ÿ
íà- ãîëîøóâàâ, ùî ðóõ ñâ³äîìîñò³
íåñïîñòåðåæó- âàíèé, â³í í³÷îãî íå
âèðîáëÿº, í³ÿêèõ ñïîñòå- ðåæóâàíèõ
ïðîäóêò³â. Ðîçòëóìà÷èìî öå òàê: º ðåàëüíà
ô³ëîñîô³ÿ, ÿêà âëàñòèâà íàì, ÿêùî ìè
æèâåìî ÿê ñâ³äîì³ ³ñòîòè, ÿêùî âèêîíóºìî
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî Ì. 33
öå ðåàëüíîþ ô³ëîñîô³ºþ. ² º ô³ëîñîô³ÿ ñàìî¿ äóìêè, áåç ïðèâíåñåííÿ òóäè ÷îãîñü
ïîíÿòü ñòîðîííüîãî. ͳ óïåðåäæåíü, í³ ñâî¿õ
³ ñèñòåì, ó ÿêèõ öåé àêò ÷è åëåìåíò êîìïëåêñ³â, àí³, ç ³íøîãî áîêó, çîâí³
íàøîãî äóõîâíîãî æèòòÿ ìîæå áóòè ïðîäèêòîâàíèõ áàæàíü êîìóñü äîãîäèòè ÷è
åêñïë³êîâàíèé. Òîä³ ô³ëîñîô³ÿ ïîñòຠÿê ùîñü ñïðîñòóâàòè ³ ò. ³í. Òîãî,
âäàëà ìîâà, ç äî- ïîìîãîþ ÿêî¿ ùîñü
åêñïë³êóºòüñÿ. Îäíàê âäàëèé â³í ò³ëüêè
òîìó, ùî ëþäè âèêîíàëè äî íàñ ïîäâèã
äóìêè, ïîäâèã ìåäèòàö³¿ ÷è ÿêîãîñü âêðàé
ñêëàäíîãî ïñèõîòåõí³÷íîãî äîñâ³äó, ùî
óâ³éøëî ïîò³ì ó òîâù³ ³ñòî𳿠êóëüòóðè.
Îòæå, âèãîëîñèìî âèñíîâêè, ùî
ñòîñóþòüñÿ âæå íàøî¿ ñàìîñâ³äîìîñò³,
ÿêùî áðàòè öåé âåëåðå÷èâèé
ô³ëîñîôñüêèé òåðì³í íà ð³âí³ ïðîñòî
ñàìîïî÷óòòÿ íàñ ÿê ô³ëîñîô³â.
Âî÷åâèäü ÿñíî, ùî ÿêùî ìè òàê
âèçíà÷èëè ô³ëîñîô³þ, ÿêùî âîíà
íåâåðáàëüíà, àëå â êîìóñü ³ç íàñ ïðîòå
çàãîâîðèëà àáî êîìóñü çàïàëà â äóøó äî
òîãî, ÿê çàãîâîðèëà, òî òàêà ëþäèíà íå
ìîæå âèáèðàòè: áóòè ¿é ô³ëîñîôîì
÷è íå áóòè. Òîìó ùî ô³ëîñîôîì âîíà
áóòè ïðèðå÷åíà. Öå ïåðøå. ² äðóãå.
ßêùî òàêà ëþäèíà ô³ëîñîôñòâóº, òî í³ íà
ùî íå ðîáèòü çàìàõ, íå ï³äðèâຠí³ÿêèõ
îñíîâ, í³êîìó íå ìèñëèòü íà çëî ÷è íà
äîãîäó. Âîíà ïðîñòî º äåõòî, çìóøåíà çà
ñèíòàêñèñîì ³ ïðîôåñ³î- íàëüíî
âèñëîâèòè ñâ³äîì³ñòü. Ñâ³ä÷èòè.
Çðîçóì³ëî, íå âèêëþ÷åíî, ùî õòîñü ìîæå
ïðè öüîìó ââàæàòè ñåáå ô³ëîñîôîì ³ ìàòè
ïîä³áí³ ö³ë³. Öå ìîæå áóòè ñóì³ùåíî â
îäí³é îñîá³. Àëå â äàíîìó ðàç³ ÿ âåäó
ðîçìîâó ïðî ô³- ëîñîôà, êîòðèé âèêîíóº
ñâîº ïðèçíà÷åííÿ ÷è ïîêëèêàííÿ. Ô³ëîñîô
– öå õîäÿ÷à ñâ³äîì³ñòü óãîëîñ. À â³ä
ñâ³äîìîñò³ íå ìîæíà â³äìî- âèòèñÿ. Òèì
á³ëüøå, ùî ô³ëîñîô ïðèíöèïîâî
ñóñï³ëüíèé. ß æ ãîâîðèâ ïðî ñâ³äîì³ñòü, ÿêà
º ùîñü, ùî ìîæå âèÿâëÿòèñÿ ëèøå
îäíî÷àñíî íà áåçë³÷³ òî÷îê. Ô³ëîñîôñüêå
ñâ³ä÷åííÿ, õî÷à é çâåðíåíî äî âèùîãî
ñóää³, àëå öå çàâæäè ñóñï³ëüíå ñâ³ä÷åííÿ.
Ô³ëîñîô íå ìîæå íå â³ä÷óâàòè ñåáå
ñâîºð³äíîþ òî÷êîþ ïåðåòèíó ñóñï³ëüíèõ
ñòàí³â ³ òåíäåíö³é. Ó éîãî òîïîñ³ âîíè
ñõîäÿòüñÿ. ² â³í ïîâèíåí ÿê ô³ëîñîô
âèòÿãíóòè
³ç íàäàíîãî éîìó âåç³ííÿ çàãàäêîâîãî
âðàæåííÿ ïðàâäó çà çàêîíàìè äóìêè ³
ñëîâà, ïðàâäó ïðî ñâ³é âëàñíèé ñòàí,
êîòðèé ñâ³ä÷èòü ïðî ùîñü. ³äòàê ô³ëîñîô
ìຠñïðàâó ïåðø çà âñå ç³ ñâîºþ
³íäèâ³äóàëüíîþ ñâ³äîì³ñòþ òà,
îð³ºíòóþ÷èñü íà öþ ñâ³äîì³ñòü,
çîáîâ’ÿçàíèé âèñëîâèòè ïðàâäó ñâîãî ñòàíó.
À öå äóæå ñêëàäíî, îñê³ëüêè òàêà ïðàâäà
ìîæå áóòè îòðèìàíà, çäîáóòà ³
ïîâ³äîìëåíà ³íøèì ëèøå çà çàêîíàìè
34
ùî º, âæå ö³ëêîì, ç íàäëèøêîì äîñòàòíüî.
Äàé Áîã ä³çíàòèñÿ ïðàâäó ïðî âëàñí³ ñòàíè,
ïðî ùî âîíè ãîâîðÿòü. À öå, ïîâòîðþþ,
âàæêî.
² íàñàìê³íåöü, îñê³ëüêè
õàðàêòåðèçóâàâ ñâ³äîì³ñòü ÿê çàïèñ äåÿêîãî
çñóâó, òî õîò³â áè äîïîâíèòè
õàðàêòåðèñòèêó, ñêàçàâøè, ùî âîäíî÷àñ öå
òàêîæ âèïðàâëþâàíèé ðóõ. Õî÷à ëþäèíà, íà
æàëü, íå âëàäíà íàä ÷àñîì, êîòðèé ðîçõèòóº
áóäü-ÿê³ ïîðÿäêè, ïðîòå òà ñâ³äîì³ñòü, ïðî ÿêó
ÿ â³â ðîçìîâó ³ ÿêà ³ñíóº â îñîáëèâîìó
ðåæèì³, äîçâîëÿº öå íåìèíó÷å
ðîçõèòóâàííÿ
÷è â³äõèëåííÿ âèïðàâëÿòè.  ïîòîö³ ÷àñó
ìè âñ³ ñõèëÿºìîñÿ. Íó, íàïðèêëàä, ìè
ï³ä- êîðÿºìîñÿ íàøèìè ïðèñòðàñòÿìè òà ³í.
² öå òðàïëÿºòüñÿ ç íàìè âñóïåðå÷
ñâ³äîìîñò³. À ÿ ï³äêðåñëþþ, ùî ðàçîì ç
öèì ³ñíóº ³ âèïðÿì- ëÿííÿ òàêîãî
â³äõèëåííÿ. ² á³ëüøå òîãî, ùî âîíî
ïîâèííå â³äáóâàòèñÿ ïîñò³éíî ³ â êîæ- íîìó
ì³ñö³ çíîâó ³ çíîâó ïîíîâëþâàòèñÿ, ùîá áóâ
òîé ñâ³ò, ó ÿêîìó ìè ìîãëè á æèòè ÿê
ñâ³äîì³, ïî÷óòòºâ³ ³ áàæàþ÷³ ³ñòîòè. Àëå
ÿêùî ñâ³äîì³ñòü º âèïðÿìëÿííÿ
â³äì³ííîñò³, òî â³äòàê ó ñâ³ò³ ùå ìຠùîñü
íàðîäèòèñÿ ðàçîì ç³ ìíîþ ÿê ìîæëèâèì ó
öüîìó ñâ³ò³. Îòîæ âèïðÿìëåííÿ º ÿêèéñü
ïðÿìèé â³äð³çîê, â³ä- íîâëåíèé ç ì äóø³,
çà ÿêèì ÿ íå ìîæó íå
ÊÍÈÆÊÎÂÀ ÏÎËÈÖß
2015. — ¹ Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî
éòè. ² í³õòî íå ìຠïðàâà ïðèìóñèòè ìåíå ç³éòè
³ç ö³º¿ ïðÿìî¿. Òàê öå ³ íåìîæëèâî, ÿêùî
ô³ëîñîô âæå âèéøîâ íà îñòàííþ ïðÿìó;
í³ùî éîãî íå óòðèìàº, òîìó ùî â ê³íö³ íå¿ º
ÿ
ùîñü, ùî ìîæíà ä³çíàòèñÿ ò³ëüêè ïðèéøîâøè
ó öåé ê³íöåâèé ïóíêò. Ùî íå ìîæíà çíàòè
öþ
íàïåðåä, íå ìîæíà óÿâèòè, à ùî ìîæíà,
ïîâòîðþþ, ä³çíàòèñÿ, àëå ëèøåíü
ïðèéøîâøè òóäè, äå ìîæíà çíàòè,
ïðîéøîâøè äî ê³íöÿ ñàì øëÿõ. Îòæå,
ô³ëîñîô ìຠñïðàâó ç ÷èìîñü, ÷îãî
ïðèíöèïîâî íå ìîæíà çíàòè íàïåðåä, íå
ìîæíà ïðèïóñòèòè, óÿâèòè ìîæëèâèì ÷è
ââåñòè ÿê âèçíà÷åííÿ. Àëå ùî ìîæå òðàïèòèñÿ
³ç ïðîõîäæåííÿì øëÿõó. ² äå áóäå
ïðè÷èíà, ñêàæ³ìî, ââàæàòè, ùî ó
ñïîñòåðåæóâàíîìó ìàâ ì³ñöå àòîìíèé
ðîçïàä. Äóìêà ïîºäíàëàñÿ ³ç ñàìîþ ñîáîþ
– ³ ðîçó쳺.
Ïåðåêëaä ïðîô. Àíaòîë³ÿ Â. ÔÓÐÌÀÍÀ.
Äðóêóºòüñÿ ça
âèäaííÿì: Ìaìaðäaøâèëè Ì. Êaê ÿ ïîíèìaþ
ôèëîñîôèþ.
– 2-å èçä., èçì. è äîï.; ñîñò. è îáù.
ðåä. Þ.Ï. Ñåíîêîñîâa / Ìåðaá
Ìaìaðäaøâèëè. – Ì.: Èçä. ãðóïïa
“Ïðîãðåññ”, “Êóëüòóða”,
1992. – Ñ. 41–56.
Íaä³éøëa äî ðåäaêö³¿ 1.02.2015.
Cèñòåìa ñó÷añíèõ ìåòîäîëîãiǔ:
õðåñòîìaòiu ó ÷îòèðüîõ òîìaõ / óïîðuä.,
âiäï. ðåä., ïåðåêë. À.Â. Ôóðìaí. –
Òåðíîïiëü: ÒÍÅÓ, 2015. –
Òîì 2. – 344 ñ;
Òîì 3. – 400 ñ.
Ó äðóãîìó òîì³ ðîçì³ùåí³ òåêñòè ìèñëèòåë³â ³
íàóêîâö³â, ùî îá´ðóíòîâóþòü ìåòîäîëîã³þ íàóêîâîãî
ï³çíàííÿ, ó òîìó ÷èñë³ òèïè íàóêîâèõ øê³ë, çàñàäíè÷³ ³
äîñòàòí³ óìîâè
¿õ åôåêòèâíîãî ôóíêö³îíóâàííÿ, âèñâ³òëþþòü
ìåòîäîëîã³þ ïàðàäèãìàëüíèõ íàóêîâèõ äîñë³äæåíü ó ¿¿
íîâ³òí³õ íàï- ðÿìàõ ³ òèïàõ, à òàêîæ ïðåçåíòóþòü
ìåòîäîëîã³þ íàóêîâî- äîñë³äíèöüêèõ ïðîãðàì ó ¿õ
ð³çíîìàí³òíèõ âåðñ³ÿõ.
Ó òðåòüîìó òîì³ ðîçì³ùåí³ òåêñòè ìèñëèòåë³â ³
íàóêîâö³â, ùî äàþòü ö³ë³ñíå óÿâëåííÿ ïðî ïåðåäí³é
êðàé ðîçâèòêó ñó÷àñíèõ ñîö³îãóìàí³òàðíèõ äîñë³äæåíü, à
ñàìå ïðî ìåòîäî- ëîãåìè ³ ìåòîäîëîã³÷í³ ï³äõîäè òà
êîíöåïö³¿ ñîö³îëî㳿, åêî- íîì³÷íèõ íàóê, ïðàâîçíàâñòâà,
ïñèõîëî㳿.
Ïðèçíà÷åíà äëÿ ñèñòåìè ïðîôåñ³éíî¿ ï³äãîòîâêè
ìàé- áóòí³õ äîêòîð³â ô³ëîñîô³¿ òà ñòóäåíò³â
ìàã³ñòåðñüêèõ ïðî- ãðàì, à òàêîæ äëÿ ô³ëîñîô³â ³
ìåòîäîëîã³â, íàóêîâö³â òà óïðàâë³íö³â,
ìèñòåöòâîçíàâö³â ³ ïðàö³âíèê³â ñîö³îíîì³÷- íèõ
ïðîôåñ³é – ïñèõîëîã³â, ñîö³îëîã³â, ñâÿùåíèê³â, ñîö³àëü-
Ïñèõîë
i ñóñïiëüñòâî
2
Ì.
íèõ ³ ìåäè÷íèõ ïðàö³âíèê³â, ïðàâíèê³â, ìåíåäæåð³â,
35
ïîë³ò- òåõíîëîã³â, ïåäàãîã³â.