Ders 18 Kamu Tercihi Teoris ve Anayasal iktisat 24 Mart 2023 Cuma 09:34 (2) Ders18 Kamu Terci IKTISAT OKULLARI Ders 18 Prof. Dr. Yiikset BILGiLi2 Karsdastemalittsat Okutlars yanlar varken’. politikalarin ekonor Iktisar. Kollektif karar alma teoeist, piyasa digi karae alma teorist gibl adiarla da tanumlayanlar bulunmaktadhr’. Kamu tercihi teorisi, siya set biliminin temel konularm iktisa biliminin araglan ve teknikleri yerdunlarnyla analiz cimektedir’. Karnu (ercihi (corisi alanmdaki en énemli cahsmalar ise View tnia Polluk ikusat Okwlwaun kuruculan olan asa, Bu kt yazann 1962 plinda ismmast bu alanda en Snemli exerlerden i sekilde tammlanmaktadu* “Kamu Tercihi Teortsi, esas olarak ekonomi teortsinde olduceea aynntd: analtzter (cin gelistiibnis arac we metotlan aimakta ve bun- lan polite stirece ne kamu sektériine uygulamaktadir. Kamu terest siyasi karar abna strecinde rot alan kimselerin, éenegin secmenierin, polttikaciann. ye barokratiarnn davranslanm gézlemiedigintz veya goriemleyccedimiz sonuctarn bilesimt Ue ilsketencinneye calesmake fads” 1 James MFarbanan, “Ranms Teri se Rams Mayet, (Gow: Cnghsin ©. kia), una: Uudag Untversiest L4.B.F- Dergiat Chl: X Say 1-2, Noa” Kasom 1980, 129, 2 Caples C Aku, Anapasal that stil Ya, 1997. 6 26 {1 Vera Soa, ltisat Plans Acmptsos' Maliye Varley. No" UW, Ook bak 1989, 5.18 4 Omer Alp, Kamu Teretht ve Anayasalfitisat,fetsat Plitikast, [i= Vilian Se rin Int Alla Yas, 198% 0 109) 5 Gordon Tue, “Karn Tern. (Ges: Conkwn C. Aktan), Malige assay. Say 46, © Jus suchas. “Folks Ekonoue Asal Kana Sexes eue" (es ‘Coshun ©. Alta], Baska ve Ekonomik Yorumlar Derg, Say: 3, Mart 1860, 8. DERS 18 i2him ortadian kaldirmalkfgin elevlet halelermin arttinimasi, kamu ekanomisinin basanisizigin gin. deme getirmektedir. Kamu terelhi gérdisdna savunanlar, hem birey- Terin, hem de devletin hak, vet, gae ve sorumluluklaint momktin“GohalelerahTartiimas:, kamu ekonomisinin basarisizhgm gin deme getirmektedir. Karn tereiht géragana savunanlar, hem birey- lerin, hem de devietin hak, yotki, gite ve sorumluluklarin: mamkin oldu dletide keski niles slirmdis ler ve bu gercevedk amu tercihl teorisinin gelistmine paralel olarak ortaya eikan anayasal iktisat, devletin gticd ve yetkilerinin anayasal gergevede sinatlandirilmasiny’, serbest pazar ve plyasa mekaniemasinin save nuldugu gimdimazde kamu tereihinin kegiltidmesini temel hedet olarak gérmektedir, Bunun iin ise iktisadi Kurallarin belirlt ve es nek dlgilerde anayasa ile belislenmes! geregi tizerinde durulmakt chr®, Kamu tereihi lcorisyenleri, kamu ckonomisinds ckonomile kas rar birimlerinin (siyasal tktidar, barokrasi ys.) Upkr piyasa ckono- misindekt karar birimlert gibi, rasyonel tercihlerde bulundugu ve temel amaclanmn dzel ¢ikarlann: maksimize etmek oldugunu sa- vunmakiady Siyasi iktidarlar anayasal kurallarla sirmelanmadigi zaman. sec: met ile politikacr arasindaki oy verme-cikar saglama ticareti, hem secmen hem de politikact tarafndan sirdarilmek istenecektir. De mokrasiyi yozlastrmada politikaci kadar seemen de aym derecede sorumludur. Bunun igin unayasal sirlamalar, siyusi iktidart seg 7 Gnalnan 6. Alvan, “evict Dainese Nrvetn asain Asan” Ama dana Tatinet ©. Asian, Aria: Sianeli, 2008. 118 H Cosh €. Akan, Cagadag Liberal Dilincede Politik Iktbat, Nara kay Mi 8 Aytuy Hr, “ehonouh Anus Sumpoesuun: Regma Metropol Amy fa Senparvurns. Akar: Taka Wars 1602, 10 nee Oren, “Fonnmic Aneyaea Senipezyunn: Koma Norn. Ekonomi Ana 11 Coxkxn €-Aktan, Bkonomlk Anayase.TI5K eeleme Yay. Sey 19.6 19,4 Karsdastemalittsat Okutlars menden gelecek basktlara Karst Koruyacaktwr, Anayasal iktisadin femel amae, ekonomik alanda insan davraruglanm sinirlayan ve insana kendi disindan empaze edlilen sinirlart ineelemektedir ‘TEMEL VARSAYIMLARI Kamu Tetcihi Teorist'nin teorlkc temelleriny olugturan Gg énemit -sayum bulunmalstadu Metodalajik bireyeitik kesine gore, taplumda batan ekonomi ve sosyal kararlar bireysel tercihlere gure belirlenir. Bu yaklagima sire, birey bie talum kollektif kurum ya da varlklardan daha astéin bir degere ve Konuma sahiplir. Buchanun'a gre, Anayasal Iktisat ‘Teorisi, ckonoml tcorlsi gibi metodolojik olarak bireyeldir, Temel birimler, parliler, devietier veya tluslar gibi organtk birimler degil, secimde bulunan gesitit eylem ve davranis mottfine sahip olan Kist- lerdir. Bu agiklama cercevesinde Kamu Tercthi ‘Teorist, esasen pol fikanin bireyci teorist acim almaktadir Bilindligi Gzere, piyasalarin kencilliginden isleyen sOrecinde mo badele dzgiirlagtine sahip birey davranisiari oldugu gibi, politike dds belirlt plums tereihler! belirieyen secmen davramslan vardr. Buracian hureketle, metodolojik bireycilik ilkesi, piyasucla mevcat mal ve bizmeller arusmda segim yapan bircyle, sand basinda go- sill adaylar veya partller arasinda se¢im yapan blr birey arasunda, davrams yéntinden herhangi bir fark olmadigim ileri stirmektedir®, Anayasal iktisatta bircyselcili, bir analiz yéintemi olarale kul- lanildigi zaman buna metodolojik bireyeilc adi verllir, Metadolajiis TB Viol Savas, Anyone tint, 9, sub: Atl Pas Van, 197,56. BSR 13 Sivay, Anayasal Dts. 5.60 14 Cosh. C. Alt. Gade Liberal Digncede Poll fhtlaat sas Tae Ma Taste, 1094, ws 60-02. 15 Uaye Boer, iktiaer Ionian) Anayacasy ee Dlr Anavasel Retort Ones Devine am Dosonester, Topium Bilim, Him Yay, Ro! S12, CA HD, =)DERS 18 Direyeii,msan faativetlerinin toplumsal ve 6ze1 diye tkiye aynima- sana kesinlikle Kargidhe. tse karar veren veya secim yapan variklar olarak, 6zel veya toplumsal borin cavranislanin gerisince biceyler bulunmaktachr. Ibtisat (eorisinde bireysel sevimler sonueu bireyin fayda maksimiasyontna laggy dne stra Melodolopik Bireyseleilik fkest, kanau (eretht rolleeime ship Ki silesin dayramslanny agiklamada fayda maksimizasyomumu da. cle almakiadur. Secmenler, bOrokratlar, yargiclar. parlamento dyelert bbu roller icerisindle belli kurallara tal olarak kendi faydalarint mak= simize etmeye calisan diger tim kisilere col beazer sekilde hareket ctmektedirler', Dolayrsiyla bireyler, tophmsal mevki ve gbrevleri ne olursa olsun Kisisel gikarlanm givelen, hesuplayan ve segen varhk: are, ‘eg tee ean ra Ekonomll Insun (Homocconomicus) mocelinde bireyin kendi a- kare arllarma disinea davranacags dh sinilemez, alsine 0 kendisi« rnin veya temsil ettigi kesiminn net cikarmi artnrma dogrultusunda, faallyette bulunacakcir. Gu ekonomi alanda oldugu kadar, ekono. mik olmayan alanda, yant politikada da gegerlidir" ‘Tooriye gére, hireyler rasyonel ve tutarl tercihlere sabiptitler. Kamu ckonomisinde de piyasa ekonomisinde oldugu gibi dzel o karin maksimizasyonu slkesi gecerlidir. Hireyler, plyasa iiskilerinde ahr ve satsct olarak oynadiklan rollerden, siyasi orlamda ey veri- Gi, vergi Sdeyiei, kamu hizmetlerinden yararlanws, politikect veya bairokrat olarak oynadiklar: rollere gectiklerinde, bireylerin kisiiic déniigtimine ugramayacaklan esyanm tabiabmn dogal bir sonu- 1G Svan, Anayanal etna, ss. 60-62. 17 dames M. Hasan, “Kam Ekonomi Yeeros Teor ve Kama Ter Maliye Yasar, Sav 2527 Tuan Arak 1940. 50, 28 Vural F Sous, “eno anujuga Ye Anaya Hypo. Gord, Saye 3, AS 1992, 8.98 10) Reon A. Goes, Politic ktsat we ARS, stabs Alfa Yag, 1908, «1726 Karsilastwmat fktisat Okutlart cudur®, Rasyonel ekonomik insan gérds, karar alma sGrecinde bulu- nan aktérlerin; segmenlerin, siyasal partilerin, bérokrasinin cikar ve baskt gruplanimn davramslarim agiklama imkam verecektir, Karar alma sOrecinde rol alan aktdrlerden segmenter, siyasal tercthlerint belirlerken, slyasal iktidarin kendisine kisa dOnemde ne ‘tir bir ekonomik fayda saglayacagi beklentist ile hareket etmekte- dir", Bir baska deyisle, oylanm kendilerine en fazla fayda saglaya- cagina inandiklan siyasi partiye vermekteditler. Secmenler, kullanacaklan oylarla igi olarak bilgllendirme ar- ausunda degildrler. Bunda seemenin refahint arttsrmak icin kul- Jandigt oyun etkisinin gok az oldugunu bilmesinin énemli bir rola vardir. Secmenlerin bilgist tizerinde yapilan ampirik cahsmalar da secmenterin konuyla tlgllenmediklerini dogrulamaktadir. Ancak seemenlerin bu genel bilgisiaiat simetrik bir gGranm sergileme- mektedir. Zira secmenter, herhang! bir ézel eikar konusunda bilg| alma isteklligl gosterirler. Ornegin bir cifte, secimlerde slyasetciler- den niikleer savas programlan duymaktansa, tarmla tgil olanlan duymays yegleyecektir. Dir diger aktor olan siyasal partiler de faydalanm maksimi- ze elme ¢abast igindedirler. Diger bir ifadeyle, politikacilar da. on- Jara gérevi veren secmenlerden daha baskalarin diisinen ve daha Idealist egal. Soyle ki, politikacilar, Kendilerine en cok oyu ka~ zandiracak ve béylece yeniden seeilmeyi garanti edecek ekonomik programi sunmaya ézen gisteriler. Bir baska deyisle, harcamalan, marjinal harcamalann kazandiracagi oyun, marjnal vergi artisyla finanse edece@t oy Kaybina esit oldugu noktaya kadar arttracaktr. Siyasal karar alma stirecini etkileyen aktdrlerden bir digeri olan 20 James Wi Buchanan, “Anayasal Ks" (Ce smal AKL), Malye Yasue. No: 19-21, Term Ara 1989,» 121 21 Upuefser,“Anayasollaisa Yada Yen! Liberata Iktisad Kite Kurazm Ozvinde Diistinceler", MallyelierBiligh Der Say: 106, Ekim 1991, 18 22 Aktan. Anayasl fitisat,s. 106. 28 Doulas Kinnear, Kama Tercit Teorisl.AnayasalIktsat (Gev, Gazt Sanka, Blt (CC Aktan, Ankara: Sisal Kitabews, 2002.5. 32DERS 18 7 kamu biirokrasisi, styasal iktidar tle secmenler arasinda bir aract durumundadir. Dolayisivla barokrasi, politikt karar alma mekaniz masinda cUkinbigin sajlanmast acismdan énemli bir grey Gstlen- mektedir. Hidrokratlar da faydalarim maksimize etmeye yénelike bit (ce maksimizasyonu saglayarak bizonun hacmini genisletmek ve bu suretle maag ve diger yan giderlerini, prestijierint, patronaj guclerint ve siyasal iktidara bilgi sunmaktuki (ekelet Komumlann siirdanme cabast igindedtirler™ Siyasal karar alma siirecini etkileyerck fayda elde etmeye ca san exkar ve baskt gruplarint yulcanda sayilan aktOrlere Have ebmek gerekmektedir. Bu gruplar. karar alma silrecinde lobiciiie yaparak kararlann Ieiterine olacak bieimde cikmast icin caba sarf ederler. Diger bir iladeyle, siyasal Istidan ve barokrasiyi ethileyerek: cikar saglamaya, yanl rant kollamaya caba gisterieler*, Bu cabular copunlukla, siyusal alana baska geklinde beinmek- tedir, Secimle basa gelmig bir meclis, kaynaklan bazt gruplara dla 2itmakc ve digerlerine vergi koymaya yinelikt ne kadar fazla yetkive salip isc lobilerden geten siyasal baskaya hedef olmast da o kadar Ihtimal dahilinde olacaktr, Béyleee bu tir gruplarin ay ghielerl, cr ‘Karlanm en iyi koruyan poblukalar ve politikaeilan desteklemek ein kullaniacak ve siyast partiler tarafindan Gnerilen politika paketlert de bu gruplann en genig kesimine fayda ve imliyaclar saBlayacak, sokilde dizayn edilecek tr", Doluyrsyla siyasal karar alma stirecinde rol wlan aktérlerin «3 Kurlunm maksimize clmcye yoni gabalarm gu gckilde Made e- mek momikiindir: 25 Mstala Sala, "Shas Karar Alma SOrecinde Rol Abn Faker ve Roller”, Deke Eylal Oaiversiten LL.B. Deri, CU 28, Sys 1, 1984 = 224 25 aku. Galdag beret Dustincode Poll iktlnt. 2s. 152-193, 25 aman busine Haye, (Go. Yusef Z Ceickay, AMR: Liberal Date Toph Ingo age, Nie? 1906, 162a Karsdastemalittsat Okutlars pesinde olduklarmnt ileri sitrmektedtr. Kamu Lercihi lileratardnde potilikanm da bir mitbadele olduga (gOrtigf, eskd yunan kOkcnll bir kelime olan katalalest olup: mtibade- Ie, sdzlesme ve Licarcl anlamina gekmeltedix”. Ramu (erciht (eorist, polukay: gile aesindan degil, tarallar ara sinda bir géniilé dejisim olarak grmekle ve degisim paradigmas agisindan modellemektedi. Hatirlanacags tizere, birey plyasaya bir mal veya hizmeti, bir bagka mal veya hizmet ile degistinnek tcin git mektedie. Buna benzer olarak toplumsal isteklerin olugumunda da mabadeleden olusan bir yapt bulunmaktadir. Buna “poltetle milba dete” adh verilmektedir Politic degisim, ekonomik degisimden cok daha karmasik bir slirece sahiptir. Clink ekonomik clegisimele iki degisim olmasina karsulkt politik degisim siireet, toplumun bitin dyelerial igermek- tedir®. Politik siregte ver oyunu-al diledigini felsefest ile kendind gos teren bu anlayry, hem segmenin fem de polilikucimun benimscdiBi ‘Kargihidh bir milbacele bicims ortaya cikarmsu"”, Ancak plyasadakt ibadelede heres kendinden soramk olduga halde, politikads: kj mlbadelede uyulmast zoruntu baz1 Kurallar bulunmaktachr. 1a urallar, bireylerin hedefledikleri cikarlar veya benimsedikleri de- Bcrlerle ilgili olmayrp, slternatif crkarlansu kollarken karsilastiklart Kurumsal ve yasal sartlarla igilidir 27 Jomce M. Bocinunan Kase: Petit Yauco", ama Tere we Anayasal itl fet (Cov. Meh Tsun). Yay. Hogitayuar Atay bher~ Cosa ©, Aan. Lam: ‘Aislin Matbaas. 1892. 5.3 24 Gav, Politik reat ve Al, 5.177 29, Enver A. Gel, “Dermat, Piya Beenie aber since Gene ibe val Dusince Derg. Cc. Syn 12, sae UevaLd ang fees un 0 Varal F Suna, “Anjana Ekonucal Hur e Oogles .C. Aaya, Gracey mallye Yozan. Sux 24. Muyie suziu, 1990. «1 SIL Amayadalfntsut, (Gov Ai ney, Yes aiavane Ase Femi Aislin Mannan, 1982, «2170, + Costa ©. Aten,DERS 18, Anayasal iktisat Onerisine Yéneltilen Elestiriler Devietin ekonomik alandaki gic. yetki, gGrev ve fonksiyonlan- rnin anayasal normlarla smurlandinimasim savunan anayasal ikti- sat, son yillarda bayalk igi kaynagy olmustur. Bununla birlikte, bu igi anayasal iktisat taraftarlarinin artmasinin yanisira clestirileri de giindeme getirmistir. Bu elestiriler su sekilde ifade edilebilir: ¥ Ekonom! politikalariin genel cergevesinin kati anayasal kurallarla belirlenmesi ile birlikte, siyasi partilere bayak lcdde tek tip ekonomi politikast empoze edilecektir. Buna xgére, siyasi partilerin ekonomik politikalar alannda bbyle bir anayasal kisitlamaya ugramasi, partileri birbirine benzer bir ekonomi! politikast izlemeye zorlayacaktur. Seemenler icln de tercih yapma imkam ortadan kalkacaktir. Anayasal sinir- lamalar yazdnden programm tam olarak uygulama imkant bulamayan bir iktidar partis ise kolaylikla bu basanistzhigins anayasaya yikabilecektir, ¥ Pkonomik hayatt dizenleyen kurallarin anayasada yer al- ‘mast, yargi organimin politize olmasina neden olacakur. Ka- nunilik ve yerindelik denetimi arasindaki sinir gizgisini ¢ ‘mek daha da zorlasacaktir. Diger taraftan, yang! organimin yapist ve wzmanhk alant, bireogu teknik nitelik tasiyan eko- nomik konular hakkinda saghkh degerlendirmeler yapikmast in uygun degildir ¥ Kamu harcamalarinin ve ekonomiye kamu miidahalesinin artmasim, politikacilann ve biirokratlarnn kisisel cikarlarim, maksimize etmeye yénelik davranisian ile ah etmek, soru- nu cok basite indirgemek olacaktir, Bunlarin artmasinda, toplumlarin iktisadi, sosyal ve siyasal yapisinda meydana gelen degisiklikler belirleyict olmustur. Ornegin Keynesyen, politikalar, 1929 bunalminin meydana getirdigt tahribati gl- dermek icin uygulanmis ve bunda basarih olmustur. Bugd Keynesyen politikalar etkinligini yitirmigse, bunun sebe! Ergun Orbaton, Anayusa Hk Aesndan Ekonomik Anajass", Ekonomi Ana yasu Sempozyumu, Ankara: Taka Matbaasi, 1982.36.4610 Karsilastwmat fktisat Okutlart mddahaleye thtiyag olmamast degil; degigen iktisad! sorun- Jara degisik trden midahaleler gerekmesidir. Dolayisiyla Iktisat politikast Onlemlerinin niteligi, degisen kosullara gore ayarlanmalidir, Onlemlerin etkin olabilmesi icin ise esnek olmasi gerekir. Mddahale araclannin, nitelik ve niceliginin anayasa ile belirlenmesi, plyasaya mOdahaleyi ortadan kal- dirmadigi gibi, pekistirip dondurarak piyasa ekonomisini dar bir kahba sokmug olur. Bu durumda ya piyasa ekono- misi tamamen etkislz hale gelir, ya da slyast otorite disk cetkinlige sahip dolambach yollarla mtidahaleyi yaymaya ¢a- gir. Bir diger durum ise anayasanm uygulanmamasidhr, Neticede, iktisat politikasiun anayasal kurallar tarafindan elirlenmesi, midahalenin dolambach yollarla maksat di kullanimina engel olamayacags icin politik ve ekonomik you lagmayr dnleyemez™. ¥ Yine anayasal iktisatcilar tarafindan ileri strdlen fikirlerin temelde sag ideolojiyl, devletin resmi ideolojist haline getir- me amacinda oldugu ileri sirdlmektedir ¥ Devletin ekonomik smurlarnn anayasada belirlenerek hi- kGmetlerin asli gérevleri olan politika alanlarin daraltmak, politikacilant mekanik gérev yapan teknisyenler konumuna getirecektir, ¥- Meclisin, meclis dstandeki bir gic tarafindan denetlenmesi, ‘meclis tasarruflarinin anayasal hedef olmast anlamina gele- ccektir, Meclisin alacagi kararlara anayasal sinirlarin getiril- ‘mesi anti-demokratik seckinel, tepeden inme bir yaklasim olarak kabul edilmektedir™ ¥- Anayasal iktisat, siyasal alam simrlandirarak (oplumu depo- lite etmekte ve yasanan ekonomik ve politik yozlasmanin {BF Sevim Gérgin, “Anayssal Horelanms Poltikas ve Deven Borlanma Yetkisinin ‘Sirulanditinas. Ekonomik Anayasa Semporyumu, Ankara: Taka Matas 1092, 8. 150-151, S4 Cosh C. Aktan, “Anayasal tsa ve Ekonomi Anavas Onerlerine Yonelk Ele trier we Karst Cevop". Banka ve Ekonomik Yorumlar Derg. Arak 1996. sDERS 18, n nedenlerin{ devletin ekonom! i¢indekt agirigina baglamakta- dir. Ancak boyle bir yaklasimin: yant slyasal-kamusal alan sinirlandirarak gé2dm bulmanin bayk bir yanilg olacagint eri sGrenler de bulunmaktadir™. Bunun yerine toplumun katuhmina acak, islerligi olan demokratik rejimin yerlestiil- mesi gerekmektedir. Diger bir fadeyle, politk gaiet bireyle- rin dogrudan dogruya kullanabildikleri, politik yasama aktif ve dogrudan katilabildikleri gogulcu katthmet bir toplum ve demokrast bilincinl yerlestirmek gerekmektedl™. 2S Mehmet H, Bg, -oltk York ve Anajusal kts", etlaat Derga, Saye: 376, Subat. 1998, 5. 67 86 Beer. gm. 5 46,Karsdastemalittsat Okutlars KAMU TERCiHi TEORIsi: ANAYASAL iKTISAT ite iLGiti CIKMIS SORULAR esse eri nr a 4) Anayasel gorantl altina alinan sosyal devlet jkesinin hayata mnisdin olmast ecirilmesinia aneak bu sekilde m H) ekonomik dalgalanmalardan dolayt gerekli olan maliye palt tikalarian uygulanmasina anayassl yetki gerektirmesi ©} Batce uygulamalani sirasinda politikact ve birokratlar ana: vasal yetkive ibtiyac duydulslanadan, bu yetkinin garanti ‘altuna abamast 1B) Anayasel yetki olmudyg takdirde, bakanlar kurulumun ald 2B kurarlann geversig olmass (PSS 2008. Mate) A) Plgou, Dalton 1D) Samuelson, R. Musgrave fit Brtak Denetmenti, 2008), DERS 18 18 Piyasanin basarsizi ilkesin« ‘kurallarin Apayasuda yer almasinp_ckonomik, "Ekosomile‘Pkonomik: kurallarn Apavasada ver almagipyp ekonomils deni islewsiz Jalacugmt sovupurlar foes Direycitiai reddederler (Defterdarite Lem, 2016)