a Yademecurt Wiestaw Lisecki (Torus) VADEMECUM MUZYCZNEJ ,ARS ORATORIA” Retoryka jest sztuka preemawiania, ars ordtoria i jed- noczeénle, jest s2tuka preckonywania, naklaniania, suka per- swazil. Céz jg zatem laczy z muzyka, bo preecied 2wigeld ta- We istnieja? Retoryka opanowala muzyke w XVI wicks i r2x daila muzycenymi prawami co najmniej przez caly wick na- stepny, [1] ale Istnfala wlaSciwie zawsze | do duis iste, jl kolwiek niekoniecznie w setywnym nieco i skonwencjonslizo- wanym barokouym gorsecie. R. Flotzinger szuka elementéw' retoryki w repertuarze sckoly Notre-Dame, [2] M.M. Unger slega jeszcze dale] w przeselosé i powoluje sig na choral gre- goriarish, Jako prayklad relacii muzyceno-retorycznyeh, [32 dais jeszcze przecie? péshugujemy sig takiml pojeciami, jak okres, zdante, czy fraza muzycana, edwolujac sie - nieSuia~ domie najezeécte) - do teoril periodu (okresu) retoryezne- g0, ktéry porzadkuje nam muzyczne mysli, nawet jes nie sq ‘one zwigzane ze slowem. Bez watplenia, zwigzek déwighu | stowa byl niegdyé leple) rocumiany | odezuweny, nit dei ‘muzyka byl, przede.wszystkim, s2tuka dplew, a wage sctukg poslugiwania sie slowem, ze wszystkimi tego wymogem dykcjq artykulacia, interpunkeja 1 oczywitcie ~ ekspresia, Myélenie © pewnej calodel muzyezne} w spozéb, w jak myali “slg’o'zdantu,"czy'grupie 2dari, bylo takée caymé naturalnym, podobnie jak myslenie o rytmie odniesione do autentyeznych metréw poetyckich bylo rzecza oczyuista. [4] Dzié te wszyst- ie ‘oczywistoéel 1 banaly trzeba mozolnie rekonstruowaé, dopasowywat do wspélezesnych nawykéw jezykouyeh, badae { analizowaé. Ale tracba to roblé, gdyé w przeciumym razie nigdy nle dotrzemy do sedna tamte) Kultury To co powiedzieliémy dotychczas, thimacry ~ jakkol- wick poisierzchowmie i zapeume nie - vszechstronnie - pewne ‘zwigzkl pomiedzy sztuka stowa, a sztuka déwighu. Tam gdzie Istnlele slowo, tak istnieé musza rzadzace nim pravida, a w muzyce slowo gra pizeclet istotna role, praynaknnie) w te} muzyce, ktérq dels nazywamy dawn”. Brat Claudla Monte verdiego, Giulio Cesare w swe) slynne} .Dichiarazione...” oslosilzdanle, ktére, moéna by nazweé manifestem smanie- 1yst6w": Lloratione padrona dell’ armonia [5] (= niech mows bedzle panig harmonii). Owo datume.- byé moie - dla nas hhaslo-postulat, w praktyce reallzowane bylo | wezeénie}, nle tylko w manierystycznym stylu madrygalowym. Slowo od cza~ s6u antyeznyeh zawsze bylo wladea muzyki; to tviko nasze splaszczone, Jednowymiarowe spojrzenie pozbawilo ja bogac- twa. Retoryka to nie tylko forma narzucona na jezyk, lecz pracde wszystkim CEL. Orator, méwea nle chee tawié shi- Chaezy, leez ich do czegos preckonaé, znlewealajac moca swoje) sttuki. A ezego chee komporytor? Zanim podejmiemy to pytanie, zwrdémy uwoge za A.Schmits'em [6] na ciekawa Trecz: w zasadzle ~poczynajge od plerwsze} muryezno-reto- Fyeene} anelizy opublikowa-ne) w 1602 przez J. Burmelstra {Musica Poetical, 2 koferge na wsteple do .Allgemeine Ge- schichte der Musik” J.N. Forkela (1788) - werystkle opraco- Wwanla muzyezno-retoryezne) bazy termincloglczne}, zawdzle- ‘ezamy autorom nlemieckojezyeznym, po wigkste) czefcl pro- festantom. Mote to byé praypadek, Jednak weine mote oka z2é sig to, 0 czym pisze F. Blume: ,W czasach kontrrefor- ‘mac}i muzyka preestaje by stopniowo setuka preedstawiajaca, stajge sig sztukq znaczgca: jest teraz muzyka egzegetyczna, méuigeg (redente Musi; staje sig kazaniem. Muzyk stale pred gming nle jak ktos, kto wyszed! z thimu, ale jak nleza- letay Kaznodziej I interpretator SLOWA |..." Juz Praetorius 2 duma stawia obok siebie Cantio (rauzyke) i Contio (kaza- nie). (7] Sade, de te dwa spostrzczenia moina jednak powsy- 2z2¢ ze soba I praynajmnie) pewnym twdrea prayznaé pravwo do osiagenia pray pomocy swe} Kompozytorske) s2tukl owe- 0 wyészego, relorycenego celu. W kofeu, umuzyezniajge i turgiczne, ezy bibliine teksty, wealednie komentarze: pelnilt rzeczywitcie funkele kaznodzie}Sw, muzycanych oratoréu. Ich rugae mouy, podobnls ik hazanla welch méneéw + Q) nauczaé, (2) zachuycaé (weruszaé) (8) naklantaé do przyjgcla PRAWDY. Wymienione tu trzy funkéje retofyll s3 tak stare, jak stara Jest .piatoriska” dusta, alofona 2 trzech ster: rorumu, woll; uezucia (Logos; Ethos; Pathos). Do tych trzech ster apeluje orator: Rozum chee byé: paucrony ((unkela docerc), afekt - pobudzony (funkcja delectare}, 2 wola zntewolona, unkcja flectere). Ten podzial jest Jasny | loglezny. I tego podziahu trzymall sie: orator | kompozytor. , Oczywigcle, w retoryce (tym bardzie] w retoryce mu- zyczne) sfera, ktéra edbiera najsilnljste bodtce jest pathes, sfera uczué; afektéw, jak wéwezas mawiano. Wspélezesna mi zykologia niemiecka postiguje sig nawet wyspecjalizowanym poleciem Affektentehre, .teoria afekt6w", | jakkolufek po- Jecie to jest konstrukca ezysto teoretyczna I nigdy w rzeczy- \istoéel nie Istniato, [8] to istnialy bez watplenia pewne psy- chologiczne przeslanki dla stosowanla w muayce pewnych Srodkéw technicznych wyzwalafgeych w shichaczu okreslone, poigdane uczucla-afekty.... ee * Also woven sao svete albo wewnetrzna (psychiczna) reakcja na zewngtreny bodziec. See ee a ae skich slowa perturbatio, waglednie affectus (od afficere = Se ig ee eatin hoo paling Pike Seale Scie font meget se alps cee ee te coral ees Somes ae ee Jakkolwiek wymlenlano | Masyfikowano réine afekty, to + punktu widzenla teoril muzyki Istotne byly zaledwie dwa 13 Zeskanowane w CamScannerene 0 oséine: (1) radote (2) smutek, Zwraca na to min. uwnge A, Kircher (Musurgla Universalle) 110) twierdige prey tym, te takleh uczué Jak mllolé, nena ASE, zy potadanie, nile motna onl muzycanle preedelawlé, ant tym bard] - wyzwolié, Cay Istnlala Jednak jakad realng podstawa do wigzania peunyeh afektéw z konkretnymt, del le okredlonymi strukturami déwigkowyml? Podstawa taka lat. risks, Jukkoluick bys ona eaysto hipotetyemna, 2a lo Jak wszy- stko co eenne, pokryta patyng czasu, Badanle relsei: bodaice musyeany ~ afekt umodliviala teoria ,tchnled ofyialgeych", swenych take stchnienlaml yclowyml", Od ezasdw Gsleng Preetrwola do XVII wichu I Jeszcze w 1649 roku adgiyla ula- 386 sig praca w csloscl oparta na te) teorl ksigdka Kartezjuc S28 .O namitnoéciach duszy". Slowo ,namigtnosel” to od. powiednik francuskich passions, ezyll afektdw. . Tehnlenia (piritus) to lekkie, eteryczne opary krul roznostone po ca- {bm ciele kanslikami nerwowyml, Dziela sig one ne tety hla. ¥ Q) spiritus naturales (tehnienia naturalne), (2) spiritus vitates (tehnienia ofyuecze), G) spiritus enimales (tchnienia osywiajgce). Pierwsze sprauiajg to, de krew dylna roznost pokerm do’ ko- mérek organizmu; tchnlenia ofyweze powedua, Ze krew tet. ‘icza podtraymuje caly organizm pray iyciu, natomiast tchnies ia ofyuiajace - najlejsze, najbardalej subtelne - zajdujace sig w mézgu, praekazuja duszy dane zmyslowe reagujac ne ple w okredony sposéb. Reakcja ta, praynajmnie) na muzyczne bodice, moze byé dwojaka: tchnlenla moga sie rozpreiaé lub + 2y daiyé do skupienia. W plerwseym priypadka wyzwalsja one afelty pozytywme (uczucia prayjemne) Ww dru gim ~ negatywne (uczucie smutky, zaskoczenla, grozy itd), Peume elementy muzyczne zatem powoduja rozpraszanie, Inne - luurezenie sig - tchnieri éyciowyeh. Teoretyey muzycr. rl doskonale zdawall soble sprawe z tego co I w jald spose Jelde wyzwals afelty: G. Zarlino (Institution! harmonieche), na Prayied, dzieli interwaly na te, ktére zauéeraja polton (cekun- da mala, tercja mala, seksta mala) Ina interwaly nle zawiera- Jace pétionéw (sekunda wielka, tereja wtelka, seksta wielka), ‘Me on réunlet, #e akord durowy (tak jak Interwal sbezpéltoe nowy") powoduje rozkurczanle sig tehnieh tyelowyeh, za skord mollowy I interwaly zavderalace pélton sprawl, se tchnlenia sig hureza, 2 ezlowiek odezuwa smutek. H.H, Eg. gebrecht zestaulalge wnloskd dotyergce muzyeenych alektow Podaje nastepulace reguly: Radote powodulas (1) Tonacje | akordy durowe, (2) szybe tempo, (G) kontonante oraz interwaly szerokle, (4) wysolde polotente gloséw. Smutek wiate ale 2: (2) tonacjamt f akordaint mollowyml, (2) dysonansamt | relacjami ,non harmonteae"to por Igcle bedtle wyatnione wi cxgtc! potutgcons) ligu: Tom retorycznyin), {3) Interwelami 0 analyin zekreste, (4) powolnyn tempem, (6) nlskim polotentem gloxéw [11 14 ‘Jak wige védelmy, posladano tu dokladne rozeznanie, Nawet pane, pilactego Ichnlenla reaguj4 w tak, a nle odwrotny sposdb?* mlalo swq odpowleds, a nawet duse odpouseds!: Jedna flzologlezna, druga metafizyceng. Ta plervsza oplera- 'a sle 0 prawo swolste} sympatil. Pevme Interwaly pasladaly charakter ,kurezacy" Inne srozhurczajyce": np. tercja mala Jest kurcaliva, obydwa Je) shladnilt data do drodka intervea- {u, a terela welka zmlerza na zevmatrz, dlatego tet tchnlenta Ayclowe beda 20 mala terchy podataly lus eoble, 2a wtellg 2a4 = odurointe, beda slg rozhurczaly. Clekauaza Jest honcepeja metalizyczna, ktéra odwolufe ele wprost do Boga I stworzo~ ne) przez Nlego harmonil makro- | mikeokosmosu; harmon parte) na proporc}ach llezbouych, Teorla ta nle jest tworem. Baroku; Jok wszelhe teorle tego czasu ma érédia antyczne. W Baroku Jednak znalazla najlepsze rozwinigcle | uzasadnie- nile w pracach A. Werckmelstra. [12] Katdemu intervaloud motemy preyplsaé pevma liezbow proporeje: oktaude (1:2), kwarcle (3:4) td, Proporcle te £9 badé proste (oparte na liez. bach od 1 do 8 bee liczby 7 jednako...), badé zlotone (del. pfroue). Ocrticle im proporela .bltsta" 1:1, tym dosko nalsza, gdyé llezba 1 to symbol prajedni, Bogs, plerwcze) Prayeayny wszelkiego Istnlenia { wszellie) harmonil, Co joc nak clekawsze, owe najprostsze proporeje liczbowe daja Von sonanse (), czyl dobre bremiace zestroje déwigkéu Dyso- anse maja bardele) skomplikowany opis matematycany.. Zatem czlowiek, jako mikrokosmos tym wigkseq oderires Praylemnogé Im prostszych matematycanie, ezyli doskonal- szych shicha interwaléw. Jest seczeslimy, gdy pozostaje w bli- skotel Jedynki - Boga, a staje sle coraz bardzlej smutny, gdy od owe} Jednoéei oddala sig w strong bardzie} raicyeh bremieri dysonansowych, czyli w strong coraz bardziej skom plikowanych relacj lcsbouych. Jak édzimy teorie: poycho- fisjologiezna 1 metafizycana, opisujace proces afekiyunego edbierania muzyki pokrywaja sig z soba preynaimanle} co do waloskéw praktycanyeh. Muzyka jest uladna wyewaleé tuck szaé afekty! . es ee Sadze, ée ten - z koniecznosel pobletny - przeglad teoril umodliwiajacych swiadome stosowanie Konkretnych mu- zycznych Srodkéw, po to by oslagnaé réwnle konkretne efekty emocjonalne u odbloreéw muzycznego preestania, wystarczy nam W zupelnosel do tego, by zblityé muzyke Lretoryke pod Jednym jeszcze wagledem. Obie one $9 calkowicle zracjonali- zowane Jako formy perswazji. I retor | kompozytor baroko- Wy, & wiee twérea epokl racjonalizmu, wiedza doskonale ja- ‘kim! grodkaml technicznymi omotaé shichacea. 1 retoryka 1 muzyka mleszczq sig w obszarze socjotechalkl. Natchnienle, fantazja, furor divinae, to tylko ostatnl etap proces Nureze. 90, ktéry poza tym w calogel poslada charakter éwiadomy | Facjonalny. Procesem komponowanla dzlela muzycznego raadza te same prawe, co procesem prewotowanls orscl, Motna dw proces rotlotyé na pewne etapy wyenaczane | analizowane ee wielkich eee ae aes Naxywa sly J dleinaml ratory, W Maayan pracy dotyergcel rwakiw mwykt # ratoryka [,Die Bealehungen awischen Musik und Rhetorik im 16. = 18. Jahrhundert"), jo} sutor H.H. Unger omawia dokladnie te daledainy. Jest tech plvé. Tray plerwaze dotycaa pracy nad mow, diie dalase spo- sobu rapamigtania { wyglaszanta ore (U)INVENTIO + to stukanie pomyalsuy argumentdw, ogsh Nig: srikanle toposdw oct communes). TU dk we wyboru tematu | frovkdw do jego preadstawtenia | reat: Zeskanowane w CamScannerVademecum a ee nlgcia, (2) DISPOSITIO - to znaleziente formy dla oracii lub oracit muzyezne}, (3) DECORATIO - to umicjetnoté postugiwania ste figura mil retorycznymi, ogéInie: ozdobnikami mow. (4) MEMORIA - to wielka setuke zapemigtywania (5) PRONUNTIATIO - to najtrudniejsza bodaj suka wysle- szanla mouy, Toporem polimsown w oe munca tea, HE ly agen floes mane a Dowd apg bee ae ie Sinn wei ar to ome | ie “dn nes SE Zp wel Homme ce se mpeg ae oat ab gee, ne ec we dl Sin cones esa ore ne} figurom retorycznym... Tekst naleiy réwniez podzie- lié na mniejsze calogei i w ramach kaide} takiej czastki do- datkowo uksztaltowaé (najczesciej), weglednie tet zachowaé Jego naturalny tok. Shuchajgc Jakiejé arii, cey chéru rwrécili- doy pen wang a ec i ale pon okt ne a olen onary \ ~-W pewné} nlewielkie) ksigéeczce zawierajgce] wybér dokumentéw 2 zycia Bacha znalaziem takie - nie we wezyst- Kim dla mnie jasne - slowa napisane przez J.Matthesona: -Aby czcigodny Pan Zachau (nauczyciel Héndla) miat towarzystwo { nie thwit tam samotnie, powinne mu sig praydsielié jakie- 908 bystrego Practicum hodiernum, ktéry nie bedzle powta- real przez dluészy czas: Ich, Ich, Ich, Ich hatte viel Bekimmernif, ich hatte viel Bekiimmerni8, in meinem Hertzen, in meinem Hertzen. Ich hatte viel Bekimmerni& In meinem Hertzen J: y: Ieh hatte viel Bekiimmernif / i In meinem Herzten 7: y: y: J: +4 Ich hatte viel Bekimmerni8 /: in meinem Herzten /: ete. {..)" [13] Po- mijajac anegdotyezny wymiar cale} sprawy [Mattheson nie Przepadal 2a Bachem, jak widaé...], sprobujmy preeczytaé Sw ‘wyplsany przez Matthesona tekst slynne) bachowskie) kanta- ty, zachowujge wszystkie znakl repetycji... Rzeczywicie, dzi- waezny. Oryginal jest prostszy: Ich hatte viel Bekiimmerni8 in mel- nem Hertzen,... 2 teraz postuchajmy tych powtérze w we- ral umuzyeznione)... oe # Gay tekstem aril Jest wierse, traci on swola rytmiceng for- ‘me prayimujac postaé inna, retoryczng - poezja ustepule Pro- 2ie, gubl sle bowiem rytm i gubla rymy. Owo preekompono- wanle tekstu Jest calkowicle Swiadome. A Schimt ws Jednyrn 2 swych artykul6w cytuje charakterystyezng wypowiedt J.G. Able: .W 98 Psalmle czytamy: Jauchzet dem Herren alle Welt (Zinget) rahmet und lobet. Z tego wersetu dofutadez0- ny tuérea wydobedzle cala mnogoté figut|..1; np. Medy 30 Lksztatuje w ten oto sposéb: Jauchzet/Jauehzet/Jeuchzet dem Herren alle Welt, otrzyma epizeuxis. Podwéng zaé (epizeunis - W.L) utwory piseae: Jauchzet/Jauchzet/ dem Herren ale/alle Welt. Anaphorg natomlast mleé bedale, gdy tak napisze: Jauchzet dem Herren/Jauchzet ihm alle Welt/ Jauchzet und singe. 1 [Ld] Prayliad ten - znacznfe dlut- $y w onyginale - wskazije na to, Ze komporytor még! roblé Z tekstem fo, na eo tylko porwala mu fantazj, intligencia | wiedea. Inwentio, to setuka korzystanla z topos6w, goto- wach formal, pomystéw, zwrotéw czy prespiséw. Kompozy- tor wiedsial, iledy mote zastosowaé rytm {tempo pavany lub sigue; kiedy Koniecenie musia ujgé cof w metrum trofzlek "ym; Kiedy dag osto bramigcy,nleprayjemay dyzonans,.. Byla to dziedrinaniezuyle zlofona I bogata | omawanle Je iu m= isloby sig 2 celem, adyé naleialoby pracdstawé to wszystko, co wchodalo w zalzes wiedzy o technice komponowanie, ale nie moge oprzeé sie pohusie by nie zacytowné tu ~ na konlec Jit lalla my praeplsanych preez HH, Ungera 2 precy nle- Jnklego Mauritiusa J. Vogta, supertora kofclola «Maria Te nit” w Kralowle w Czechach, Podale on mlanoiiicle .topo- sy rozpaczy", jell tak motna raee, dla tych komporvioreu, rym jut pomée nie jest w tanle. Poshichaly sestia; Gay siedzi taki Componista, preed eczyma majae leno wyschnie- te frédlo fantazh {nie wie Jak by tu z figur 2grabne uczynle passaggio, nlecha} weémle extery gwoddele [lll- W.L-; jeden Zostaud prosty—; Inny lekko zakreywiony —y trzecl bardze} (uyity] + cawerly zagiety tak: <—. Ow prosty nazwie tirata, lekko zagiety nazwie grop- po; bardzie} zagiety -circulum, a zagiety z Jedne| strony nazwie messanza. Owe nlech 2 reli uiypuiel na kartke, Ra tech mu sg tak vit a 1s dus tater te cay Sapo SS eee Inny sposéb, to raucanie kostha: .Ktoé wyrzucl dwa oczka | powie: tak bede plsal, Zeby w figurach czesto pojawlaly se sekundy (...” [16] I wreszcle Srodkek nlezawodny: ,Bym stab sig sposobniejszy do wymyélania { komponowenla...flaszece- ‘kiwina soble nle potaluje* (171, a H.H. Unger dodaje: . Tym pogladem zapewnil sobie chyba miejsce w najlepszym fowa- rzystuie (..J" {18] Skoro zatem - jak widzimy - pojecle topo- sunnle zna granic, najwytszy jud czas byémy zajll slg nastepna deiedzing retoryki: dispositio. se ® Kiedy ut olreiny zotante tema, uybrane ‘rod naj lepszq zapeunialace jego realizacie, naledy zastanowié sie teraz nad forma oracj. Forma ta ksztaltowana Jest wedlig pewmych stalych regul, ktére jakkoluiek u réénych autoréw nile zawisze ‘te sama prayimuja postaé, to generalnle moina Je zawsze sprowedzié do nastepujacych trzech elementw: . (2) poczatek (exordium) (2) Srodek (medium) @) koniec (fints) dest to model najprostszy. Kiedy J. Burmeister analizowsl retorycznie motet Orlanda di Lasso in me translerunt™ (,Mu- slca Poetica” 1602) wybral wlainie te treyczesclowa forme, do ktére} dopasowal ,periody” utworu. [19] Gdy natomlast 15 Zeskanowane w CamScannerYe 9. 1 1 J. Mattheson zableral ste do retoryezne} anallzy aril B, Mar= ella (,Der Voltkommene Capellmelster"1739) obral schemat szeécioczesclowy. [20] Cepéé diuga - medium - jest Jedynle pownym shrdtem pokeciouym. W reecewustofel rozarywa sle tam eala skom- plikowana, sakcja retoryezna® wymagalqea umlejetnosel bi Sowanla { rozwiazywanla napled tak w oracll, Jak | W oracfl @éxi¢kowe), Medium dele slp zatem na fezy 2wane odpo: \wiednio: io, narratio | argumentatio, (21) klore papowiadaly nastepuigeym ezynnofclom: preedlotenit | krdte Kiemu zarysowaniu tematu; szczegélowemi rozwinlgelu temat \w formic opouieéel oraz rozwatente argumentéw | kontrat- -gumentéw. W te} exedcl argumentacyjne] bardzo wang funkelg éramatyczng pelni taw. confutatlo (refutatio), moment, w KiSrym orator zaczyma sobie colowo zaprecczaé preedilada. Jge Kontrargumenty dla swe) argumentae}. Jest to kulminas cia mowy, po ktére} konlecznle wszystkle wath! musza zosted rozsuplane, argumenty uprawomoenione, a oracja zakoriczo- Czy utwér muzyceny podpada pod forme retoryezna? Sprawdémy to mote na konkretnym prayldadzle koraystalac z terminologii wprowadzone| przez J. Matthesona, W rusie} ksiedze rozprawy.,Der Vollkommene Cepellmet- ster”, znajduje sie .rozdaial.zatytulowany ,Von Elnrichtung, Ausarbeitung und Zierde” (.O preygotowaniu, wypracowanil i adobieniu”). Ow preygotowanie, wypracowanie i 2debie~ nie dotyezy oraci, a dokladnie} méwige ~ oracii déwigkowe}, Klang~ Rede, wedlug okreslenia Autora. Te tray pojecia od- Potiadaia treem plerwszym dziedzinom retoryki: preygotowe- nie to inventio, wypracowanie to dispositio zdobienie to decoratio. Tu zatraymamy sig tylko pray drugie} drledzinie + dispositio. Na stronie 236 wylicza Mattheson szedé ezeiel sthematy, kiéry winien obowiazywaé kompozytora zarévno ‘ody pisze utwir wokalny, jak instrumentalny, Oto éw plan ca- loéci: () Exordium : (2) Narratio + 2 BRE act oom 3 (8) Propositio «~~ : (4) Confutatio (5) Confirmatio: s (6) Peroratio (22) s Zauuntmy, te narratio | propositio zamlenily slg funkcja- mi w poréumaniu z tym co przed chuila zostalo powedzlane ‘na temat strultury oracji, ale nle bedzlemy wi te} chill roz- ‘trzys2é lawestil dlaczego Maitheson popeinl tg nledobladnogé. W kofeu mote to byé jakas Iicentla poetica na rzecz retory- 1 murycane|, kt6ra po czedct tet zbudowala soble wlasna, nle- zaleing terminologle. Exordium pelni funkeje wstepu, W praktyce Jest to wstep Instrumentalny, ktéry zavdera gléwny afekt utworu, Ma on od: powlednlo nastrolé sluchaczy | przygotowaé na to co nastapl 2a chudle. Narratlo, to plervsza fora tekstu (zalétmy, te mamy na myAll arte). Jest ona zazwyez2) camotna, podano jako “motto” (okrer dlenle A. Schweitzers). (23) Za chuile zostanle owa {raza tek~ "stu powtérzona rez jeszcze | rozwini¢ta w postacl proposl: tle. Potem pojew sle nastepny odcinek tekstu, ezgsto w Inne) 16 ot {onacll, ezgsto ze zmlang charakteru, nlekledy 205 Jako kul- ininac}a poprzednlo ukazanych watkov. Ten odcinek nazy- wa Mattheson confutatlo. Conflematlo ,potwlerdzo” nlejako punkt veyjéela; w prakty- ce nastepule 1 navdt do peczathu, ezgsto w specyficznle amodylikowane} formle, 2eby uargumentowaé Jakot te teorelyeene wygody, praypa- {remy sle nleco doklednle) aril ,Es Ist vollbracht” z ,Pasii wg 4w, Jana” Bacha, Zaczaé nalety od tekstu... Es Ist vollbrachtl Trost vor dle gekrinkten Seelen Die Trauernachi : Tait uns die letzte Stunden zéhlen Der Held aus Juda slegt mit Macht und schlleBt den Kampf Es Ist vollbracht! Wypeinito sie! Dusz, chorych to poctecha Zalobna noc godziny swe licay ostatnie Bohater Judy mocg awycieiyt i béj zakoriczyt Wypelnito sig! Tekst ten podaleli! Bach na dwie czeéel; druga rozpo- czyna sie slowamt Der Held aus Juda... Dla pierwsze} eze- citekstu oblera tonacje h-moll,ktéra jak pisze Mattheson jest ,dziwaczna, niemila { melancholiczna”. [24] Dla drugiej cze- El tekstu, gdzie mowa jest o zwycigstuie Bohatera Judy, wy-- biera Bach tonacje D-dur, 0 ktérej caytamy, It .najlepsza jest dla spraw halaslivych, radosnych, wolennych (..)" [25] Pierwsza czgsé tekstu prowadzl.w tempie powolnym, drug - w szybkim I gualtownym; slowom smutnym (z plerwsze} ex el tekstu) towarayszy smutny glos gamby; stowom podnlo- «lym { radosnym (druga czeSé tekstu) - caly zespl wtérule. A spéjramy teraz na dispositlo, na forme retoryczng ows] ari. Nalplerw mamy instrumentalay wstep 2 gambouyrn.oblisa: fo zaweralacy gldwny afekt aril, Ten sam ustep spelnt tet funkely peroratlo, ady zakoricry utwir, Nie Jest to zasada powszechna, ale Mattheson zwraca uwage na te modliwosé uwege: Rozpreestrzenit sle zuyezal, #2 arle korlezy sie tym! samyml krokami ( déwiekami, Jakiml sie Je zaczynato (..). [26] Po exordium solistka (solista, Jel Kontratenor) éplews narratlo, owo ,motto” zawsze oddrielone od dalstego prac ‘blegu bremleniem instrumentéw, czesto kadencla, a wige Wy ratnym zamknigclem mydll, W nasaym praypadku po emfar tycanym Es Ist vollbracht gamba podelmuje na nowo $4 mill podang jut w exordium I, otwera now fazg utworu: propositlo, Tu zostang powtérzone slows Es tst vollbracht Urozwinlgte kunsztownle w duxsch frazach odpowiadaqerch, diadale: strofa / antystrofa, gdzle strofy twort dwa plerwsze wersy tekstu poetychlego, antystrofy = dwa nastep Zeskanowane w CamScannereee Yale mec Es Ist vollbracht! O Trost vor die gekrinkten Secten| 0! Dic Trauernacht 4 1a6t uns die letzte Stunden zihlen } “Y*"0* u Ten uklad antystroficzny zwany dladg stroflezny 2a} mufe | okredla forme propositio, Druga ezg4é tekstu, ktérq moina nazwaé epodg, Jako fe zamyka uklad antystroflezny opracowana jest jako confutatio, Tu nastepule calkowlla imisna afektu wyntkajgea z zastosowanla wymlentonych Jud clementéw (tonacja, tempo... Confutatio precciwstawa sie zatem temu co Je poprzedza, wprowadza kulminacle, ktéra nieoczekiwanie sig zalamuje po to, by zndw pounécllo .mot- to” - tym razem w funke)i kréciutkie} peroratlo. Ocayulécle, nie kaéda aria barokowa da sig utotsamié 2 tym schematem, ale teé I nle kaéda oracja pod ten schemat podpada. Katdy schemat jest tylko punktem odniesienia, choctat - ubolewa Matheson - .sa tacy, ktérzy bardzo pedantyeznle | bojaili- wie sig go trzymaja”. [27] Ci najwighsi znali granice clastycz- noéci praepisu, co éwiadezy tez | 0 tym, Ze znali sam prze- pis. eee Traecia dziedzina retoryki - decoratio (elocutio, orna- tio) - zajmuje slg ozdobnikami mowy, w szezegélnoéci 228 aw. figuremi retorycznymi. (28] Figura retoryczna jest pew- nym szczegélnym ukladem wyrazéw, nietypowym, a nawet blednym z punktu widzenia mowy potocane) popraume) gra- matycanie. Figura muzyczno-retoryezna - podobnie, jest pewnym ukladem déwigkéw, nietypouym (blednym) 2 punk- tu widzenia jakiegos ustalonego systemu norm kompozyeyj- nych. Oczywiécie, 0 preekroczeniu norm mona méuié o tule, © ile normy zostaly zracjonalizowane. Czy dla retorycznych -bledéw’ istnieje w ogéle jakié punkt odniesienia? Istnieje. Jest him zbiér regut tzw. polifonii klasyezne}, 2wane) tez poll- fonlg palestrinowska. Styl palestrinowshi daje sie latwo sko- dyfikoweé, ujaé w normy obejmujace sposéb budowania me- lodii, stosowanla Interwaldw (w tym dysonanséw), sposdb lgczenia gloséu, budowania napigé itd. Kaédy kompozytor musiat prayswolé soble zasady tego stylu, nawet gdy przestal con byé jedynym dostepnym w muzyce religne|, ady stal sie dobrotlivym reliktem, stile antico, dawna praktyka (Jakkol- wiek .plerwszq praktyka” - prima prattiea) w XVIl cay XVII wiela Figura muzyczno-retorycana jest wige takim ukladem déwle- Kew, Kiéry nie mote wystaplé w stylu palestrinowskim, Figu- ra Jest wige blgdem, tyle Ze calkowicle Swiadomle | celowo popelnionym, Ale Zeby uprawomocnié blad, must [stnleg Ja~ seb Jego wytlumaczenle. Uzasadnieniem dla figury Jest tekst; najczetcle} poledyncze slowo, Figura podkreila to slowo wy dobyua\ac z nlego to co Istotne obraz lub wyraz (afekt). Pa- miglajmy, te tekst Jest érédlem toposéw. Toposam! s ted poszczegéine slowa tekstu. Nie wszysthle Jednak. Aby ulatwié komporytorom wylawlante x tekstu slow, ktére powlnny bye ‘exdobione figura, ukledane cale Ich listy. Taka oto liste spo- raadzll w 1697 roku Daniel Speer (cytule 20 H.H. Ungerer): Nlebo/ Zlemta/wysoko/gleboko / tle /dobrre /chodzit/ ttaé/dlugo/krétko/ szybko/.../ wedychaé/blec/ polowae/ glofno/elcho/ jeden/dwa/ trzy/wszyscy razem/ jeden prez drugiego/Kyrle elejson/ Alleluja/ Amen/clagle / wlecenle/ zawsze/spoceywat/ skaka¢/wenoslé/obnitae / powstawa¢ / opada¢/wschéd/ zachéd sloriea/ dumny/ po- korny/mily/szorstk/czarnyblalyostryWgtadk/pleklo/gara/ wkrdtee/ponounle/enduezesto/rzadke/B6g Nojwytszy/aniol/ ctlidsecfstaningtenyrnanebletatlewezyna Jamu szadvolnyniedosy’/raledule/cletko/twardy/zlamany/wyeze- kujeméusle/przesladufe/nasladujo/splesze zaklm4/zawracam/ preychodze ponownle/, (29) Nie £9 to, oczyiAlele, wazyetile tlowa retorycznle Istot- ne, choé dluga Jest Ich Ilsta. Speer podaje tu Jednak rééne Ieh formy I rééne kategorle znaczenlowe, Jako wabr dla kom- pozytore, kiére figury retoryczne povdnien stozowsé w tych mleJscach, gdzle ,takle lub podobne Im” [30] [podkr. WL.) slowa wystepula W tekécle. Zastosowanle figury oslaga za- mlerzony efekt wéwezas. ady sluchacz bez specjalnego wy- silk da ste welagnaé w te arg estetyeang; gdy zidentyfiufe figure nle tyle jako pevme jako peume polecle nawet, a jako 2Jawisko déwigkowe, zajmulgc wobec tego zlauiska Jakas po- stawe: zachuyel sie czyms nleoezeldwanym (zashakulgeyn) lub edrauel to, czego nle mote zrozumleé; kilka ostrych dysonan- 36w wpleclonych w ezystq fakture polifontczna, nagle zatrzy- manle ruchu, nleoczekivana pauza, nagle przejécle od tem a powolnego do szybklego, czy od wysokiego do niskiego relestru... to wszystko mote zaskakiwaé, prayelagaé uwage, sprawiaé prayjemnosé lub budeié niesmak, czy drainié. W kai- dym z tych przypadkéw figura spelnia'swa funkcje - pray clage uwage. Zeby jednak przedycle estetyczne byio pozytyue ne, musimy rozumieé sens zastosowania figury, musimy ro- zumieé slowo, ktére stalo sig je prayeayna. Sledzac tekst, latwo nam zrozumieé to, co dzieje sie 2 déwighami: Nielogieznosei czysto muzycane staja sig logiczne 2 powiazaniu z tekstem, braydota staje sig subtelnym pigknem, a utudr pozszywany Jakby 2 kawalkéw déwickowe) materii nagle odstenia swq nie- skazitelng claglosé, Szczegéinie, ody sluchamy péénorenesan- sowego madrygalu, ten dodatkowy wysilek zwigzany z shucha- rniem tekstu jest wrecz konieceny. Figury sq wiec doskonale slyszalne prze sw] charakter nietypowy. Nietypowoéé jest Jednak wealgdna. Cé2 mote nas jednak zaskoczyé w muzyce u schythu XX wieku? Prayenaé musze, de nle wiem dlaczego barokowe figury sprawiaja mi preyjemnoéé. Mote dlatego, #e sa-dzlwaczen z punktu widzenia romantycznego? Bo jednak symfonia Brahmsa jest czymé bardzie] oczywistym, ni dzikosé naglych dysonanséw, czy eksklamac]i w Jakimé chérze 2 pa~ siiBacha, ezy madrygale Gesualda. Nie cheialbym jednak spe- keulowaé naten temat, gdyé brak tu jakichkolwiek danych emplryeznych, ktére mogly by wprowadzlé na sna poziom cogélny. W koricu nie znam cudaych reakell estetyeanych zwia- zanych z doSwiadczenlem-retorycene] figury. Jednak fak- tem Jest bezspornym, ie nie wszystko co Kledys nazywono figura muzyczno-retoryezna, dostepne fest dzlf nasze) wratliwogel, naszemu nleupreedzonemu dosiiadezentu. Jak- kolwiek doliczono sig ut niemal dwustu figur (31] wydoby tych z réinych traktatéw teoretycznych okresu Baroku, to Jed= nak wele z nich Zyje Jedynle w partyturze wigce) méwige nam © wradliwosel kompozytora na slowo, nit o sile oddzlslwwa~ nla Jego muzykl, Nie spelniajy dzlé swe) podstawowej funke}t estetyczne) ~ nie burza tadnego porzadku, nie zaskakula, nle naleta do naszego dofwidczenla estetyeanego. Dokonujac zatem wyboru figure muzycano-retoryeznych lerowalem sie podstawowym tu kryterkim slyszainogcl, oczy~ witele, nle slyszalnodc! Jako take), bo ushyszed w utworze mot na wazystho, ale slyszalnodel retoryeanie nacechowane}, Wy bor byl w Jakimd sensie sublehtywny | byxt mote nie do kon~ €2 prtemyflany, Chelalem pogodalé tu muayksw { amatordu, dlatego zamlast praykladdw nutowyeh poshldyten aly opisern Vodnlestenlem do konkretnego preyklady muryeznego, Pray- ASRD—-17 Zeskanowane w CamScannerna eect a nee Vade me cum mS a Klady tez wybralem sposrdéd tych, ktére cenle soble najwyze}, Usprawiedliwientem niech bedzie tylko fakt, ze sq to ulwory powszechnie znane i tatwo dostepne. Jest to Istotne, gdyz dobrze byloby micé pod reka plyty z utworaml Bacha, Handla, Monteverdiego. [32] Zeskanowane w CamScanner