Professional Documents
Culture Documents
SPIS TREśCI
Przedmowa.....................................................................................
ROZDZIA£ PIERWSZY
Koncepcja funkcjonowania człowieka - ujęcie na użytek
rehabilitacji....................................................................................
1. Podstawowe mechanizmy funkcjonowania człowieka................
1.1. Mechanizmy autonomiczne..............................................
1.1.1. Metabolizm. - autonomiczne funkcjonowanie
ustroju........................................................................
1. 1.2. Homeostaza i stres - zachowanie biologicznych
standardów................................................................
1.2. Mechanizmy zachowania człowieka.................................
1.2.1. Odruchy bezwarunkowe............................................
1.2.2. Odruchy warunkowe - zachowania nabyte...............
1.2.3. Zachowania wytwarzane przez jednostkę
- przystosowanie do otoczenia oraz ustosunkowania
osobiste......................................................................
2. Niepełnosprawnośjako wyraz obniżonej wydolności
regulacyjnej jednostki................................................................
3. Sytuacje życiowe osób niepełnosprawnych...............................
3.1. Status pojęcia "sytuacja" w psychologii...........................
3.1.1. Natura informacji o relacjach między podmiotem
a otoczeniem...............................................................
3.1.2. Struktura programów regulacji a sytuacja
człowieka....................................................................
3.2. Natura sytuacji życiowych osoby niepełnosprawnej
- egzemplifikacja..............................................................
3.2.1. Percepcja własnego położenia życiowego...................
3.2.2. Percepcja otoczenia zewnętrznego.............................
3.2.3. Percepcja samego siebie w perspektywie innych.......
4. Nauczanie nowych czynności jako instrumentów przekształcania sytuacji istnieją cych w
pożą dane........................ 86
5. Niepełnosprawnośjako czynnik zaburzają cy typową
strukturę czynności...................................................................... 88
5.1. Struktura czynności orientacji przestrzennej
i samodzielnego poruszania się niewidomych.................. 91
5.2. Struktura czynności porozumiewania się osób
niesłyszą cych i laryngektomowanych............................... 93
5.3. Struktura czynności poruszania się osób
z dysfunkcją narzą dów ruchu.......................................... 96
Podsumowanie................................................................................. 99
Blok rozszerzają cy.......................................................................... 100
ćwiczenia....................................................................................... 102
ROZDZIA£ DRUGI
Rehabilitacja jako droga zmiany losu rzeczywistego
w sytuację z nadzieją ................................................................... 105
1. Rozwój idei rehabilitacji-rys historyczny.................................. 107
2. Podstawowe właściwości nowoczesnego systemu
rehabilitacji................................................................................. 115
2.1. Powszechnośrehabilitacji............................................ 116
2.2. Wczesne zapoczą tkowanie rehabilitacji......................... 117
2.3. Kompleksowośw rehabilitacji...................................... 119
2.4. Cią głośw rehabilitacji.................................................. 121
2.5. Warunki skuteczności systemu opieki leczniczo-
rehabilitacyjnej............................................................... 122
3. Rehabilitacja-cele, rodzaje....................................................... 126
4. Rehabilitacja medyczna............................................................. 129
4.1. Charakterystyka rehabilitacji medycznej....................... 129
4.2. Instrumenty rehabilitacji medycznej............................. 134
5. Rehabilitacja psychologiczna..................................................... 143
5. 1. Charakterystyka rehabilitacji psychologicznej.............. 143
5.2. Czas i fazy życia a specyficzne uwarunkowania
efektywności rehabilitacji psychologicznej..................... 151
5.2.1. Choroba oraz niepełnosprawnośw dzieciństwie i okresie dorastania a uwarunkowania
psychologiczne efektów rehabilitacji...................................... 156
5.2.2. Choroba i niepełnosprawnośw okresie dorosłości a uwarunkowania psychologiczne
efektów rehabilitacji............................................................... 164
5.2.3. Starośze współistnieniem choroby i niepełnosprawności a uwarunkowania
psychologiczne efektów rehabilitacji.................................................. 168
5.3. Instrumenty rehabilitacji psychologicznej..................... 175
5.3.1. Rehabilitacja psychologiczna w formie
psychoterapii............................................................ 176
5.3.2. Poradnictwo rehabilitacyjne..................................... 182
5.3.3. Rehabilitacja niespecyficzna..................................... 186
6. Rehabilitacja społeczna.............................................................. 196
6.1. Charakterystyka rehabilitacji społecznej....................... 196
6.2. Instrumenty rehabilitacji społecznej.............................. 199
7. Kluczowa rola osoby niepełnosprawnej
w procesie rehabilitacji.............................................................. 201
Podsumowanie............................................................................... 206
Blok rozszerzają cy.......................................................................... 206
ćwiczenia....................................................................................... 209
ROZDZIA£ TRZECI Integracja jako cel i metoda rehabilitacji................................. 211
1. Integracja-dlaczego?................................................................ 213
2. Charakterystyka procesu integracji........................................... 220
3. Możliwości i bariery integracyjnego uczestnictwa ludzi
niepełnosprawnych w życiu społecznym................................... 231
Podsumowanie.............................................................................. 235
Blok rozszerzają cy......................................................................... 235
ćwiczenia....................................................................................... 236
ROZDZIA£ CZWARTY Diagnoza niepełnosprawności na potrzeby rehabilitacji......... 239
1. Uwagi ogólne............................................................................. 241
2. Rozważania wokół istoty i modelów diagnozy........................... 243
3. Struktura diagnozy sytuacyjnej................................................ 251
4. Miejsce pacjenta w procesie diagnozowania - pacjent
podmiot czy przedmiot?.............................................................. 259
5. Diagnoza stopnia niezdolności do pracy - zarys koncepcji........ 262
6. Uwagi o diagnozie czynności...................................................... 270
Podsumowanie............................................................................... 273
Blok rozszerzają cy.......................................................................... 273
ćwiczenia....................................................................................... 274
ROZDZIA£ PI¥TY
Główne kierunki modyfikowania właściwości otoczenia
osób niepełnosprawnych............................................................. 277
1. Ogólna charakterystyka właściwości otoczenia......................... 279
2. Struktura właściwości otoczenia i możliwości modyfikacji........ 283
2.1. Stan wiedzy i postawy społeczne wobec osób
niepełnosprawnych........................................................ 283
2.2. System ekonomiczny..................................................... 288
2.3. System prawny.............................................................. 291
2.4. Pomoc i polityka społeczna państwa............................. 301
2.5. Problemy barier architektonicznych
i urbanistycznych.......................................................... 310
2.6. System edukacji............................................................ 314
2.7. Zatrudnienie i praca osób niepełnosprawnych............. 321
2.8. System środowiskowej opieki zdrowotno-
rehabilitacyjnej.............................................................. 325
2.9. Organizacje rzą dowe i pozarzą dowe.............................. 332
Podsumowanie.............................................................................. 338
Blok rozszerzają cy......................................................................... 338
ćwiczenia...................................................................................... 339
Posłowie........................................................................................ 341
Bibliografia................................................................................... 345
PRZEDMOWA
Bez podłoża idei - czynnośnie ma znaczenia. Nick Miller, 1986
W czasach historycznych choroby gnębiły człowieka, w takim samym zakresie, jak i
współcześnie. W każdej epoce ludziom zagrażały cierpienia, choroby, kalectwa i śmierć.
Zawsze też człowiek próbował się broni przed nimi i ich następstwami. Używał do tego różnych
środków - od medycyny magicznej po współczesną naukowo-technologiczną .
Od ponad stu lat medycyna i lecznictwo zaczęło posługiwa się badaniami laboratoryjnymi,
higienę oparto na bakteriologu, wprowadzono opiekę społeczną z kasami chorych, zbudowano
szpitale, sanatoria i hospicja. Do istnieją cego bogactwa metod leczenia wprowadzono m.in.
promieniowanie rentgenowskie, antybiotyki, szczepienia ochronne, chemioterapię,
transplantacje, dietetykę i kinezyterapię. Postępują ca specjalizacja w leczeniu oraz
technicyzacja doprowadziła jednak do kształtowania się "medycyny bez ludzkiego oblicza".
Nagle tradycyjną euforię, płyną cą z postępów w leczeniu, zaczęły dopełnia wą tpliwości, głównie
natury etycznej i psychicznej.
Zaczęto zastanawia się nad etyką opieki, prawem człowieka do autonomii, w tym i kwestią
podejmowania decyzji w czyimśimieniu, podejmowania leczenia i jego zaprzestania, stopniem
dobroczynności nie naruszają cej autonomii, wartości życia, prawa do godnej śmierci itp. Do
przedmiotu współczesnej medycyny i psychologii dopisano takie zagadnienia, jak kontakt
lekarza z chorym człowiekiem oraz zwią zane z tym interakcje dotyczą ce m.in. informowania
pacjenta o stanie zdrowia i potrzebnych działaniach leczniczych; psychologicznych
uwarunkowań zachowania zdrowia lub szybkiego powrotu do zdrowia, pomimo występowania
poważnych czynników pa-togennych; znaczenia globalnej orientacji życiowej w wysiłkach
pacjenta, aby przezwycięży chorobę; zaradności życiowej człowieka,
mimo choroby i cierpienia powodują cej przyjmowanie nie roli chorego, a tylko człowieka z
chorobą . Można by wyróżni jeszcze wiele innych zagadnień.
Jest paradoksem, że osią gnięciom współczesnej medycyny towarzyszy wzrost liczby chorych
i niepełnosprawnych. Statystyki światowej Organizacji Zdrowia z lat 50; 60., 70. i następnych
podają narastają cą liczbę osób niepełnosprawnych, która w cią gu ostatnich 30 lat z 12%
zwiększyła się na 18% całej populacji ludzkiej, czyli prawie co pią ty mieszkaniec naszego
globu jest osobą w mniejszym lub większym stopniu niepełnosprawną (K. Milanowska 1993 - I
Europejski Kongres Niepełnosprawni Bliżej Europy).
ródłem niepełnosprawności i kalectwa są :
rozwój i postęp nauk medycznych, który przyczynił się do ratowania życia i utrzymania przy
życiu mimo ciężkiej choroby i niepełnosprawności;
tryb życia i warunki pracy wyrażają ce się m.in. w abiologicznym oraz apsychicznym postępie -
automatyzacja czynności roboczych, pośpiech i tempo, sukces i pozycja za wszelką cenę
oraz niezdolnośdo radosnego przezywania codzienności;
skażone środowisko, zarówno powietrze, woda jak i ziemia, które wpływa nie tylko na rozwój
ontogenetyczny, ale i wywiera wpływ na filogenezę;
wypadki zwią zane z rozwojem cywilizacji, a zwłaszcza komunikacyjne.
Przez wieki są dzono, że problemy niepełnej sprawności to przede wszystkim problemy
medyczne. W wieku XX do wartości ogólnoludzkich dopisano racjonalnie pojętą troskę o ludzi
niepełnosprawnych. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych i zwią zana z tym normalizacja ich
życia jest wyrazem realizacji najlepszych idei humanistycznych, którym w przeszłości
poświęcali się lekarze, naukowcy, teoretycy idei, administratorzy, działacze społeczni,
duchowni, a także sami niepełnosprawni wraz z rodzinami.
Szczególnym wydarzeniem w naszym stuleciu było ogłoszenie przez Zgromadzenie Ogólne
Narodów Zjednoczonych roku 1981 Rokiem Ludzi Niepełnosprawnych, a lata 1983-1992 Dekadą
Ludzi Niepełnosprawnych.
Obecnie głównymi obszarami działalności praktycznej rehabilitacji są :
profilaktyka przewlekłego stanu upośledzenia sprawności fizycznej oraz stanu trwałego
kalectwa;
skrócenie okresu niewydolności fizycznej i psychicznej oraz zaburzeń funkcjonalnych;
kompensacja ubytków uszkodzonych narzą dów i układów organizmu ludzkiego;
przywrócenie człowiekowi zdolności do pracy i zarobkowania oraz czynnego udziału w życiu
społecznym (K. Milanowska 1993).
Znaczenia rehabilitacji w kreowaniu wartości humanistycznych nie da się przecenić.
Rehabilitacja integruje działania medyczne i paramedyczne, przyczynia się do rehumanizacji
medycyny, wnosi istotne wartości do uczłowieczenia pracy zawodowej, inspirują c do osią gania
harmonii układu między człowiekiem a środowiskiem pracy, pobudza do refleksji moralnej
odnośnie etyki relacji międzyludzkich. Interesują c się człowiekiem niepełnosprawnym ujawnia,
jak wielki jest potencjał ludzkich możliwości pod warunkiem zaistnienia przyjaznego otoczenia i
przeświadczenia osoby niepełnosprawnej, że musi by silniejsza od warunków.
Życie stawia osobom niepełnosprawnym znacznie wyższe wymagania aniżeli pełnosprawnym.
Każde wykonane przez nich zadanie jest okupione większym wysiłkiem i pomysłowością , a za
osią gniętymi celami życiowymi stoi cierpienie oraz wyrzeczenia, ale i podwójna radoś
zwycięstwa.
Należy mie nadzieję, że w wieku XXI rehabilitacja przyczyni się do jeszcze większego
upodmiotowienia pacjentów - będą oni klientami usług rehabilitacyjnych, a nie przedmiotem
rehabilitacji. Znaczy to, że będą sami wytycza własne cele życiowe, utrzymywa do nich
dystans, dobiera metody osią gania celów, a czyni to będą inteligentnie.
Uzasadnienie treści zawartych w podręczniku
Głównym przesłaniem pracy jest ukazanie szans dokonywania zmian własnego położenia
życiowego przez osobę niepełnosprawną -niekiedy pesymistycznego - na egzystencję z
nadzieją i sensem. Starano się ukaza warunki i możliwości rzeczywistej zmiany własnego losu.
Podręcznik jest ofertą skierowaną do tych, którzy uczestniczą w procesie rehabilitacji,
dokonują cej się dzięki aktyvVności samych osób niepełnosprawnych oraz w przyjaznym
otoczeniu rehabilitantów - lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, służb specjalnych,
ruchów samopomocowych, a zwłaszcza rodzin.
Struktura podręcznika została podporzą dkowana pewnym założeniom teoretycznym, które
stanowiły podstawę doboru treści i ich strukturalizacji, oraz przygotowaniu merytorycznemu
autora podręcznika - psychologa.
Założenie 1. Człowiek jest istotą biopsychiczną regulują cą stosunki z otoczeniem i podlegają cą
regulacji.
Życie nie jest usadowieniem się w bycie, lecz nieustannym dą żeniem do coraz wyższych form
egzystencji. Najdobitniej wyraził to Ludvig von Bertalanffy ( 1984) w teorii systemów. Człowiek
nie tylko podlega wpływom świata, ale i tworzy swój świat; nie tyle podlega oddziaływaniom
świata (jest reaktywny), co sam jest źródłem aktywności. Z tych względów, takie kategorie
pojęciowe jak samoregulacja, równoważenie, organizacja, homeostaza, samorealizacja,
sprawnośi wydolnośsą podstawowymi kategoriami opisu człowieka regulują cego stosunki z
otoczeniem i ze świadomością , że człowiek jako element strukturalny otoczenia, także podlega
regulacji. W tej perspektywie osoba niepełnosprawna jest osobą o obniżonej wydolności
samoregulacyjnej. Mimo to posiada wiele "uśpionych" talentów, które w procesie rehabilitacji
należy zidentyfikowa i spożytkować.
Człowiek posiada możliwości intencjonalnego przekształcania własnego położenia życiowego.
Możliwości jego modyfikowania zgodnie z własnymi idealizacjami, polegają cymi na realizacji
zadań bliskich i dalekich, są głównymi wskaźnikami jakości życia każdego człowieka. Istota
trudnych sytuacji życiowych osób niepełnosprawnych wyraża się w niewydolności dokonywania
zmian rzeczywistego położenia życiowego w położenie zgodne z własnymi pragnieniami, a w
pewnym sensie i społecznymi oczekiwaniami.
Niestety, proces intencjonalnego przekształcania rzeczywistości napotyka na utrudnienia i
przeszkody tkwią ce w samej osobie, jak
rano się ukaza warunki i możliwości rzeczywistej zmiany własnego losu. Podręcznik jest ofertą
skierowaną do tych, którzy uczestniczą w procesie rehabilitacji, dokonują cej się dzięki
aktyvVności samych osób niepełnosprawnych oraz w przyjaznym otoczeniu rehabilitantów -
lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, służb specjalnych, ruchów samopomocowych,
a zwłaszcza rodzin.
Struktura podręcznika została podporzą dkowana pewnym założeniom teoretycznym, które
stanowiły podstawę doboru treści i ich strukturalizacji, oraz przygotowaniu merytorycznemu
autora podręcznika - psychologa.
Założenie 1. Człowiek jest istotą biopsychiczną regulują cą stosunki z otoczeniem i podlegają cą
regulacji.
Życie nie jest usadowieniem się w bycie, lecz nieustannym dą żeniem do coraz wyższych form
egzystencji. Najdobitniej wyraził to Ludvig von Bertalanffy ( 1984) w teorii systemów. Człowiek
nie tylko podlega wpływom świata, ale i tworzy swój świat; nie tyle podlega oddziaływaniom
świata (jest reaktywny), co sam jest źródłem aktywności. Z tych względów, takie kategorie
pojęciowe jak samoregulacja, równoważenie, organizacja, homeostaza, samorealizacja,
sprawnośi wydolnośsą podstawowyrni kategoriami opisu człowieka regulują cego stosunki z
otoczeniem i ze świadomością , że człowiek jako element strukturalny otoczenia, także podlega
regulacji. W tej perspektywie osoba niepełnosprawna jest osobą o obniżonej wydolności
samoregulacyjnej. Mimo to posiada wiele "uśpionych" talentów, które w procesie rehabilitacji
należy zidentyfikowa i spożytkować.
Człowiek posiada możliwości intencjonałnego przekształcania własnego położenia życiowego.
Możliwości jego modyfikowania zgodnie z własnymi idealizacjami, polegają cymi na realizacji
zadań bliskich i dalekich, są głównymi wskaźnikami jakości życia każdego człowieka. Istota
trudnych sytuacji życiowych osób niepełnosprawnych wyraża się w niewydolności dokonywania
zmian rzeczywistego położenia życiowego w położenie zgodne z własnymi pragnieniami, a w
pewnym sensie i społecznymi oczekiwaniami.
Niestety, proces intencjonalnego przekształcania rzeczywistości napotyka na utrudnienia i
przeszkody tkwią ce w samej osobie, jak
starano się ukazaćwarunki i możliwości rzeczywistej zmiany własnego losu. Podręcznik jest
ofertą skierowaną do tych, którzy uczestniczą w procesie rehabilitacji, dokonują cej się dzięki
aktyvVności samych osób niepełnosprawnych oraz w przyjaznym otoczeniu rehabilitantów -
lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, służb specjalnych, ruchów samopomocowych,
a zwłaszcza rodzin.
Człowiek posiada możliwości intencjonałnego przekształcania własnego położenia życiowego.
Możliwości jego modyfikowania zgodnie z własnymi idealizacjami, polegają cymi na realizacji
zadań bliskich i dalekich, są głównymi wskaźnikami jakości życia każdego człowieka. Istota
trudnych sytuacji życiowych osób niepełnosprawnych wyraża się w niewydolności dokonywania
zmian rzeczywistego położenia życiowego w położenie zgodne z własnymi pragnieniami, a w
pewnym sensie i społecznymi oczekiwaniami.
Niestety, proces intencjonalnego przekształcania rzeczywistości napotyka na utrudnienia i
przeszkody tkwią ce w samej osobie, jak
i w otoczeniu. Osoba musi radzi sobie ze stresem. Istnieje bogaty repertuar możliwości
adaptacyjnych do stresu: rozwojowych (uczenie się nowych czynności, autokonterola emocji) i
patologicznych (mechanizmy obronne, nerwice, psychozy). Jeśli jednak osoba
niepełnosprawna pomyślnie rozwią zuje sytuacje trudne, to są one głównym czynnikiem rozwoju
nowych możliwości twórczego uobecniania się w otoczeniu. Zatem edukacja w zakresie
rozwią zywania trudnych sytuacji życiowych stanowi jeden z najważniejszych celów
rehabilitacji.
W rozdziale I dokonano opisu człowieka niepełnosprawnego jako systemu otwartego,
aktywnego i samoorganizują cego się oraz człowieka jako osoby nieustannie rozwią zują cej
sytuacje zadaniowe. Podstawą opisu było poznawcze podejście do sytuacji, której koncepcję
na gruncie polskim wypracował Tadeusz Tomaszewski. Zrozumienie człowieka działają cego w
sytuacji wymaga opisu jego ukierunkowania życiowego, a następnie oceny - czy w istnieją cych
warunkach otoczenia i w oparciu o posiadane możliwości ma on szansę przekształci sytuację
istnieją cą (we własnej percepcji) w sytuację pożą daną (w wynik). Takie podejście do opisu
człowieka w sytuacji jest określane jako holistyczno-dynamiczne (Cz. Nosal 1980). Zmiana
sytuacji, czyli jej przekształcenie dokonuje się za pomocą czynności. Trudności życiowe
człowieka mają więc swoje źródło w ograniczeniu czynności (kompetencji, sprawności), braku
odpowiednich warunków otoczenia, bą dź w podjęciu się niewykonalnych zadań.
Inne źródła trudności tkwią we właściwościach otoczenia, bą dź w naturalnych ograniczeniach
danej osoby spowodowanych uszkodzeniem.
Podstawowymi kategoriami opisu funkcjonowania człowieka w sytuacji są m.in. poznawcze
rozumienie sytuacji, czynność, zadanie, wartość, możliwośi percepcja własnego położenia
życiowego.
Założenie 2. Głównym celem rehabilitacji jest przywracanie ludzi niepełnosprawnych "sobie" i
społeczeństwu.
W procesie rehabilitacji usprawnia się to, co zostało uszkodzone, ale w równym stopniu sięga
się po aktywa, które nie uległy uszkodzeniu i które są najczęściej nieznane. W oparciu o nie
usiłuje
się wpisa na nowo człowieka w otoczenie jako uczestnika życia społecznego. Nowe pytania w
rehabilitacji sprowadzają się do kwestii - co można uczynić, aby upodmiotowićpacjenta i nadać
mu status klienta, korzystają cego z usług, gdyż są mu one potrzebne w realizacji kreowanego
przez siebie sensu życia.
Koncepcja rehabilitacji ulega istotnej ewolucji. Coraz częściej odchodzi się od "medycznego"
modelu rehabilitacji polegają cego na stawianiu diagnozy, a następnie poprzez interwencję w
dą żeniu do wyleczenia, czyli remisji objawów. Obecnie równie ceniony jest model umiejętności.
Jego wyróżnikiem jest dą żenie do kształtowania umiejętności życia, uczenia się i pracy w
społeczności przy możliwie najmniejszym wsparciu osób oraz instytucji powołanych do
pomagania. Rehabilitacja przebiegają ca zgodnie z modelem umiejętnośrozpoczyna się od
wypracowania z klientem celów życiowych, które on pragnie i może osią gną ć.
Podstawowe twierdzenia koncepcji rehabilitacji przedstawiono w rozdziale II.
Twórcami nowoczesnego systemu rehabilitacji są Howard Rusk i Wiktor Dega. Na gruncie
polskim rehabilitację medyczną dopełnił treściami humanistycznymi i organizacyjnymi
Aleksander Hulek, upowszechniają c w Polsce osią gnięcia Międzynarodowego Roku Osób
Niepełnosprawnych (1981) oraz Dekady ONZ Ludzi Niepełnosprawnych (1983-1992). Warto
zauważyć, że w redagowaniu światowego Programu Działania ONZ na rzecz Osób
Niepełnosprawnych brali udział Polacy - Aleksander Hulek, Kazimiera Milanowska i Marian
Weiss. Ich poglą dy stanowiły podstawę koncepcji II rozdziału podręcznika. Zwrócono w nim
uwagę na m.in. znaczenie osoby niepełnosprawnej w "pisaniu" autobiografii, której
najważniejszym elementem są sukcesy w przezwyciężaniu własnej niepełnosprawnośd.
W przyszłości proces rehabilitacji będzie opierał się głównie na rehabilitacji środowiskowej, w
otoczeniu przyjaznej rodziny, samopomocy oraz dobrze zorganizowanej pomocy instytucji
rzą dowych i pozarzą dowych.
Założenie 3. Życie społeczne jest normalne, jeśli uczestniczą w nim wszystkie podmioty. Nie
mogą by z niego wyłą czone
osoby niepełnosprawne, gdyż mają one naturalne prawo do pełnego społecznego uczestnictwa
i prawo do podobnych osią gnięć, co ich pełnosprawni partnerzy.
Rozdział III dotyczy problemu egzystencji osób niepełnosprawnych. Istota problemu sprowadza
się do pytania - czy osoby niepełnosprawne powinny ży w warunkach integracji czy segregacji?
Dotyczy to integracji w edukacji, w pracy i w okresie starości. Za życiem zintegrowanym
przemawiają względy etyczne, zawierają ce się w imperatywie poszanowania dla każdego
życia, oraz względy psychologiczne. Rozwój każdej jednostki przebiega najkorzystniej w
warunkach naturalnych i w procesie pełnienia wielu ró1. Pozostaje jednak problem warunków
umożliwiają cych nie tylko życie obok, ale i we współpracy na zasadzie akceptacji. Tolerancja
bowiem nie jest warunkiem wystarczają cym dla integracji.
Podstawą teoretyczną idei integracji jest koncepcja Aleksandra Hulka (1997), dotyczą ca
wspólnych i swoistych zagadnień w rehabilitacji różnych grup z odchyleniami od normy. Autor
jest zwolennikiem dostrzegania w większym stopniu tego, co jest wspólne u osób z różnymi
rodzajami upośledzeń i ludzi zdrowych. Życie w warunkach integracji jest uczestnictwem w
normalnym życiu i sprzyja rozwojowi podobnych potrzeb oraz ich zaspokajaniu - nie
wycinkowym, ale podobnym jak u osób zdrowych.
Założenie 4. Sytuacyjna koncepcja diagnozy niepełnosprawności jest szczególnie adekwatna
do celów i strategii rehabilitacji. Spełnia ona wszelkie założenia psychospołecznego
(interakcyjnego) modelu diagnozy w ujęciu Jerzego Brzezińskiego i Stanisława Kowalika
(1991). Diagnoza sytuacyjna ma służy pacjentowi, a nie go opisywać. Jest też wyrazem
podmiotowego traktowania pacjenta. Przyczynia się też do transformacji postawy wobec osoby
niepełnosprawnej - z "pacjenta" w "klienta".
W rozdziale IV przedstawiono zarys koncepcji diagnozy sytuacyjnej będą cej nie tyle w opozycji
wobec diagnozy nozologicznej bą dź typologicznej, lecz jej rozwinięciem.
Koncepcja diagnozy sytuacyjnej jest naturalną konsekwencją przyjęcia za Tadeuszem
Tomaszewskim (1963) i Andrzejem Lewickim
(1969) koncepcji sytuacji i czynności jako podstawy rozwią zywania problemów
egzystencjalnych człowieka. Uszczegółowieniem koncepcji diagnozy sytuacyjnej są
rozważania J. Brzezińskiego oraz S. Kowalika (1991) dotyczą ce uwarunkowań diagnozy
klinicznej. Ich zdaniem pomoc pacjentowi obejmuje następują cą sekwencję zdarzeń:
dyskomfort psychiczny utrudniają cy funkcjonowanie jednostki ^ diagnoza psychologiczna
zawierają ca przede wszystkim rozpoznanie i wyjaśnienie przyczyn dyskomfortu -^ pomoc
psychologiczna adekwatna do wyniku diagnozy. Szczególne zalety autorzy upatrują w
diagnozie funkcjonalnej, a zwłaszcza w interakcyjnym modelu diagnozy klinicznej, gdyż jego
istotą jest opis trudności, jakie napotyka pacjent w regulowaniu stosunków z otoczeniem i
wynegocjowanie z nim strategii pomocy.
Założenie 5. Podjęcie w końcu XX wieku, a zwłaszcza w Międzynarodowym Roku Ludzi
Niepełnosprawnych (1981) oraz Dekadzie Narodów Zjednoczonych na rzecz Ludzi
Niepełnosprawnych (1983-1992), problematyki rehabilitacji i normalizacji życia osób
niepełnosprawnych należy do największych osią gnię humanitarnych kończą cego się stulecia.
Główna, idea wspierania osób niepełnosprawnych wyraża się w tworzeniu warunków do
godnego życia w takim stopniu, Jak to jest możliwe.
Warunki normalnej egzystencji osób niepełnosprawnych, przede wszystkim warunki konieczne
dla udanej rehabilitacji, zostały omówione w rozdziale V. Zostało w nim scharakteryzowane
przyjazne otoczenie, którego podstawową właściwością powinno by wyrównywanie szans do
życia w otoczeniu skonstruowanym do możliwości ludzi zdrowych oraz niepełnosprawnych.
Idea wyrównywania szans zawiera dwa przesłania. Jedno dotyczy udogodnień umożliwiają cych
osobie niepełnosprawnej bycie maksymalnie samodzielnym, a w konsekwencji jednostką
różnych wspólnot o dośszerokim polu wolności bycia człowiekiem. Drugie wią że się z
możliwościami odkrywania nowych szans samorealizacji, której wskaźnikami jest szansa
realizacji własnych dą żeń oraz przez siebie artykułowanych i wyznaczonych celów życia.
Tematyka rozdziału V jest systemową próbą wskazania, że tworzą c przyjazne otoczenie
sytuujemy człowieka z ograniczeniami w zupełnie nowych warunkach egzystencji. Człowiek
niepełnosprawny jeszcze dzisiaj jest ofiarą kultury tworzonej przez wieki przez tzw. zdrową
większość.
Układ dydaktyczny podręcznika
Na począ tku każdego rozdziału zaprezentowano cele dydaktyczne. Umożliwi to czytanie
podręcznika pod ką tem intencji jego autora. Poza tym ułatwi recepcję treści danego rozdziału.
Zasadniczą częścią rozdziału jest wykład, w którym zaprezentowano rzetelne podstawy
umożliwiają ce organizację rehabilitacji jako procesu wymagają cego szerokich kompetencji z
zakresu różnych dyscyplin naukowych i ukierunkowanego na wspieranie osoby
niepełnosprawnej w autorskim kierowaniu własnym życiem i rozwojem. Szczególnie trudnym
problemem było przekonywanie Czytelnika, aby nie tyle naprawia i usprawnia to, co jest
uszkodzone, ale i w równym stopniu rozwija aktywa jednostki. Ciężar i ograniczenia zwią zane z
niepełnosprawnością są skutkiem nie tyle fizycznych uszkodzeń co fizycznego i społecznego
otoczenia kreowanego przez wieki, głównie z myślą o ludziach zdrowych i dorosłych. Istotę
podstawowego problemu praktycznego w rehabilitacji można wyrazi w pytaniu - jakie są
możliwości stymulowania rozwoju osoby niepełnosprawnej oraz jakie są możliwości kreowania
otoczenia, aby osoba niepełnosprawna mogła harmonijnie układa relacje z otoczeniem i rozwija
się.
W każdym rozdziale wybrane, ważne treści zostały umieszczone jako zalecenia dotyczą ce
poszerzenia wiedzy. Natomiast celem ćwiczeń, kończą cych każdy rozdział, jest próba
praktycznego zastosowania wiedzy. Wiedza teoretyczna ma sens, jeśli jest narzędziem
poznawania oraz instrumentem zmieniania rzeczywistości. Poza tym wykonanie ćwiczeń
spowoduje, że przyswojona wiedza stanie się elementem strukturalnym pamięci trwałej.
Podziękowania
Mam wielki dług wdzięczności wobec wielu osób, które w różny sposób zainspirowały mnie do
napisania tego podręcznika.
Słowa wdzięczności pragnę skierowa do licznych uczestników konferencji naukowych, którzy z
zainteresowaniem wysłuchiwali moich przemyśleń i często zadawali mi pytanie - czy
zamierzam moje rozważania wyda w formie zwartej.
W trakcie moich wieloletnich rozważań nad życiem ludzi niepełnosprawnych korzystałem z
teoretycznych osią gnię psychologii, medycyny, socjologii, pedagogiki specjalnej i prawa.
Szczególny wpływ na moje myślenie o rehabilitant wywarły prace Ludwiga von Bertalanffy'ego,
Wiktora Degi, Aleksandra Hulka, Antoniego Kępińskiego, Stanisława Kowalika, Józefa
Kozieleckiego, Kazimierza Obuchowskiego, Magdaleny Sokołowskiej, Tadeusza
Tomaszewskiego. Nie zawsze były one ściśle poświęcone problematyce rehabilitacji - ale
kwestiom - bez zrozumienia których trudno rozważa rehabilitację w ujęciu systemowym.
Dużo zawdzięczam faktowi, że byłem otoczony przyjaźnią osób, z którymi mogłem rozmawia o
rehabilitacji, o ludzkim życiu, o radzeniu sobie w nim oraz na temat badań psychologicznych
czy standardów zachowań zgodnych z prawami człowieka. Do nich pragnę zaliczy Jerzego
Brzezińskiego, Bolesława Homowskiego, Aleksandra Hulka, Tadeusza Jasudowicza, Boźydara
Kaczmarka, Kazimierza Obuchowskiego, Zofię Sękowską .
Słowa wdzięczności kieruję do moich studentów, którzy byli pierwszymi słuchaczami wykładów
z przedmiotu - Teoria i praktyka rehabilitacji. Gdy prezentowałem pierwszą koncepcję
podręcznika, ich odbiór wykładów skłonił mnie do naniesienia licznych poprawek i
udoskonalenia tekstu.
Chciałbym wyrazi swą wdzięcznośprof. dr. hab. Kazimierzowi Obuchowskiemu i prof. dr. hab.
Stanisławowi Kowalikowi, którzy z niezwykłą wnikliwością przestudiowali całośpracy, wnoszą c
wiele uwag i ocen krytycznych. Większośz nich uwzględniłem przy ostatecznej redakcji
tekstu. Pozostałe zmodyfikowały moje poglą dy dotyczą ce systemu rehabilitacji.
Do napisania podręcznika przyczyniły się liczne osoby niepełnosprawne, z którymi rozważałem
ich problemy życiowe i możliwości życia z nadzieją i sensem. Nie wiem, kto komu więcej
zawdzięcza w relacjach pomagania i wspierania. Osobiście uważam, i mam do tego prawo, że
ja Im.
I wreszcie - szczególne podziękowanie kieruję do mojej rodziny. Moja żona Henryka i nasza
córka Aldona są fundamentem mojego życia zawodowego i osobistego. Dzięki nim zachowuję
dystans do sytuacji dnia codziennego, niezbędnego warunku osią gania celów odleglych i
wewnętrznej integracji.
ROZDZIA£ PIERWSZY
KONCEPCJA FUNKCJONOWANIA CZ£OWIEKA - UJęCIE NA UŻYTEK REHABILITACJI
Z metodologicznego punktu widzenia jest błędem rozpatrywanie struktury i funkcji żywego
ustroju niezależnie od jego środowiska.
Antoni Kępiński
Aby wyży w nieustannie zmieniają cym się świecie, musimy sami zmienia swoje zachowanie, i
to tak, by wyprzedza zachodzą ce wokół zmiany.
Kazimierz Obuchowski
Człowiek, aby mógł sprosta naporowi wpływów, tworzonego przez siebie świata, zna musi
granice tolerancji i czynniki, które zawężają , musi zna granice i sposoby ich poszerzania.
Stefan Kozłowski
Jednego bym tylko bronił: rozumienie przez każdego z nas doką d chcemy dojść, kształtuje
nasz los.
Jerzy Szczygieł
Nasze życie jest tym, czym czynią je nasze myśli. Marek Aureliusz
iVi'e zawsze sami jesteśmy odpowiedzialni za sytuacje, w jakich się znajdujemy.
Odpowiadamy jednak za sposób reagowania na te sytuacje.
Viktor Franki
niepsychologiczne i E l P) E niepsychologiczne
(P + E = przestrzeń życiowa L)
Schemat 3. Zależnośmiędzy przestrzenią życiową a środowiskiem niepsycho-logicznym (C.
Hali, G. Lindzey 1990, s. 355-401).
Fakty niepsychologiczne (fakty fizyczne i społeczne nie będą ce przedmiotem doświadczeń
człowieka) mogą mie i mają wpływ na fakty psychologiczne. Z tego względu K. Lewin - fakty
niepsychologiczne nazwał ekologią psychologiczną . Fakty niepsychologiczne charakteryzują
się zdolnością przenikania do środowiska psychologicznego. Tak więc świat zewnętrzny (fakty
niepsychologiczne) może wpływa na osobę, ale tylko poprzez środowisko psychologiczne, tzn.
gdy do niego przenikną . Zmiany w świecie zewnętrznym mogą by tak istotne, że radykalnie
zmieniają przestrzeń życiową . Na przykład choroba, wypadek samochodowy, spotkana ważna
osoba itp., mogą przenikną do przestrzeni życiowej, wywołują c daleko idą ce konsekwencje,
wyrażają ce się w radykalnej zmianie struktury przestrzeni życiowej.
Celem wszystkich procesów zachodzą cych między osobą a środowiskiem psychologicznym,
jak i niepsychologicznym, jest przywrócenie osoby do stanu równowagi, która jest zaburzona
na skutek
zróżnicowania samej osoby, jak i zróżnicowania środowiska. Na tym tle dochodzi do zmian w
osobie i na odwrót - zmian w środowisku pod wpływem osoby (C. Hali i 1. Lindzey 1994, T.
Tomaszewsid 1975).
Podsumowują c niektóre zaprezentowane tu poglą dy K. Lewina na temat teorii pola można
zauważyć, że zachowanie jest funkcją bodźca, a także całości sytuacji, w której bodziec
pojawia się (środowiska psychologicznego). Zachowanie człowieka jest stałą próbą re-
strukturalizacji własnej przestrzeni życiowej. Mamy tu więc wyraźne odejście od prób
wyjaśniania natury zachowania zaproponowane przez behawiorystów bą dź przez badaczy
orientacji psychodynamicz-nej. K. Lewin w określaniu zachowania przywią zuje podobną rolę
osobie i otoczeniu oraz krytycznie odnosi się do roli zdarzeń z przeszłości w determinowaniu
zachowania. Docenia przede wszystkim aktualne warunki, chociaż ich źródło może tkwi w
zdarzeniach z przeszłości.
Teoria pola K. Lewina zainspirowała wiele badań, w tym i dotyczą ce zachowania się człowieka
w sytuacji konfliktowej, motywacji ludzkiej, dynamiki grup czy zachowań grup
mniejszościowych.
Tadeusz Tomaszewski, na gruncie polskim, jest twórcą koncepcji sytuacji w nurcie
holistyczno-dynamicznym. Jego rozważania dotyczą ce sytuacji i czynności są
reprezentatywne dla teorii interakcji, jak i teorii równoważenia. Wychodzą c z założenia, że
psychika jest organem poznawania i przekształcania relacji między podmiotem a otoczeniem
przyją ł za istotę regulacji nieustanny proces równoważenia stosunków między człowiekiem a
otoczeniem. Celem równoważenia jest osią ganie nowych jakości w relacjach człowieka z
otoczeniem (przekształcanie sytuacji istnieją cych - najczęściej niepomyślnych - w sytuacje
pomyślne) (1963,1975,1984,1986).
W badaniach psychologicznych, w tym m.in. w zakresie psychologii lekarskiej i
rehabilitacyjnej, koncepcja ta była inspiracją dla licznych programów badawczych.
J. Reykowsid (1966) zastosował koncepcję sytuacji T. Toma-szewskiego w badaniach nad
funkcjonowaniem osobowości w warunkach stresu psychologicznego. Opracowany model
zachowania się
człowieka w sytuacjach trudnych do dzisiaj stanowi podstawę opisu zachowań w warunkach
stresu.
J. Terelak (1982, 1995) analizował zachowanie człowieka w warunkach izolacji, czyli obniżonej
stymulacji sensorycznej. Ważną inspiracją do projektowania programu badawczego była
również koncepcja sytuacji T. Tomaszewskiego.
H. Sęk (1980) prowadzą c badania dotyczą ce orientacji człowieka w sytuacjach społecznych
przyjęła główne twierdzenia T. Tomaszewskiego, a dotyczą ce natury czynności człowieka i
jego relacji z otoczeniem. Badania autorki dotyczą ce relacji hospitalizm - rehabilitacja stanowią
źródło inspiracji idei opieki środowiskowej i profilaktyki zdrowotnej.
Rozważania teoretyczne i badania empiryczne I. Heszen-Niejo-dek (1979, 1992), dotyczą ce
poznawczych uwarunkowań zachowania się wobec własnej choroby czy interakcji lekarz -
pacjent, prowadzone były z uwzględnieniem twierdzeń T. Tomaszewskiego.
Również jego teoria czynności i koncepcja sytuacji stały się podstawą rozważań R.
Ossowskiego (1982), dotyczą cych kształtowania się obrazu własnej sytuacji i siebie u
inwalidów wzroku w procesie rehabilitacji.
Przykładów można by poda znacznie więcej. Dokonują c opisu sytuacji człowieka jako
podstawowej kategorii pojęciowej koncepcji teoretycznych, ujmują cych psychikę jako "organ"
poznawania i przekształcania relacji między podmiotem a otoczeniem, należy rozważy dwie
kwestie. Pierwszą jest natura informacji o relacjach między podmiotem a otoczeniem; drugą -
struktura programów regulacji a globalna sytuacja człowieka.
Stopniowe odzyskiwanie możności poruszania się o kulach trw sunkowo długo, uświadamiają c
mi równocześnie nową gorzką inw rzeczywistość. Wiedziałem, że tego zmieni nie mogę i
pamiętam, jak wałem fakt niemożności dołą czenia do szeregu w razie oczekiwane zwalenia
Warszawy. Pamiętam mojego przemiłego operatora, doktorc usza Chrobord, który zapewniał
mnie, że operacja jest tak przeprowadź nie będę miał trudności z chodzeniem na protezie.
Inna rzecz, że stopniowo zaczą łem sobie uświadamia fakt, przedniego stylu życia nie będę
mógł dalej prowadzić, ot, po prostu nig nie odzyskam pełnej sprawności fizycznej żołnierza,
stają c się z koniec cywilem o mniej lub bardziej ograniczonej sprawności fizycznej.
Za wszelką cenę usiłowałem zebra informacje o protezach. W\ łem także, że będę musiał
zmieni układy towarzyskie, nigdy nie mogę ni powróci do poprzednich życiowych funkcji.
Kiedy po Powstaniu wylą dowałem w Krakowie, w błyskawic czasie dostałem protezę. Była ona,
jak się obecnie orientuję, niesłyc prymitywna, nikt mnie nie uczył, jak na niej chodzi i po jej
włożeniu oa musiałem się poruszać, co rzeczywiście nie było łatwe.
Byłem bardzo wysportowanym i zdrowym człowiekiem i drogą e rymentalną już po krótkim
czasie nauczyłem się chodzić. Przez dłuższy często miałem odparzoną nogę i gdy obecnie
patrzę wstecz wiem, że sti łem sobie za duże wymagania; wiedziałem jedno, stanu zmieni nie i
i muszę się godzi z rzeczywistością , pamiętałem także, że nie należy się dy uskarżać, taki los
przypadł mi i nie mogłem go zmienić.
Stopniowo, w miarę upływu czasu, zaczęto usuwa błędy w usta niu protezy i dokonywano w
niej korekt. W krótkim czasie nauczyłem si^ konywa nawet duże odległości, może nawet
trochę szarżują c. Dopiero w J rok potem dostałem rzeczywiście dobrą protezę z Poznania,
która w du stopniu przywróciła, mi sprawnośćfizyczną .
Jedną rzecz muszę stwierdzić; brak nogi nie utrudniał mi studiów równo w kraju, jak i potem za
granicą . Od począ tku wiedziałem, że muszę uczy ży w tym obszarze, jaki był dostępny dla
mnie.
Pobyt we Francji w 1947 wykazał mi dobitnie, iż życie rdepe\ sprawnego jest zupełnie możliwe,
a nawet miłe, w kraju o dobrej infrastrw rżę komunikacyjnej i bytowej. Powiedziałbym także, że
we Francji od pie szej chwili stwierdziłem, iż społeczna pozycja inwalidy wojennego jest stos
kowo mocna zarówno w środkach komunikacji, jak i francuskiej służbie zdrowia.
Wkrótce stwierdziłem, iż nie należy nigdy za bardzo szarżowa i trzeba się liczy z ograniczoną
sprawnością fizyczną . Dokonałem prostego odkrycia, iż najlepiej czuję się w wodzie, gdzie
braku nogi w praktyce zupełnie nie odczuwałem. Mogłem pływa długo, nawet na mocno
wzburzonym morzu, cho niewą tpliwie wolniej rdz przedtem.
W tym czasie stwierdziłem, iż z konieczności muszę ograniczy ulubione w młodości wycieczki
po górach i przenieśsię raczej w dziedzinę sportów wodnych Doszedłem jeszcze do jednej
prawdy: nie należy się nigdy uskarżać, a cierpie w milczeniu. Otoczenia nie obchodzi stan
mojego zdrowia, to ja muszę dostosowywa działania do mych możliwości, bez skarżenia się
jednak na me ograniczone moźhwośd.
Niepełnosprawny musi sam dokonywa wyboru preferencji, liczą c się ze swoimi ograniczonymi
możliwościami. Nie należy mie nigdy pragnień, których nie można zaspokoić. Skoro sporty
zimowe są mi zakazane i mam ograniczone możliwości ruchu, muszę dokonywa odpowiednich
korekt w wyborze zawodu i ustawianiu życia. Trzeba to przeprowadza samemu i zdawa sobie
sprawę, że pomoc innych jest bardzo ograniczona.
Nasuwa mi się jedna uwaga - medycyna od począ tku niedostatecznie ostrzegała mnie o
grożą cych mi, w miarę upływu lat, dalszych ograniczeniach sprawności fizycznej. Niewą tpliwie
w warunkach polskich niedostatecznie uczy się niepełnosprawnego, jak ma ustawia swój model
życia, jakie niebezpieczeństwa grożą mu w miarę upłyuu la1.
Fakt, że człowiek ma jedną nogę, przesą dza o tym, iż z konieczności eksploatuje intensywniej
tę, która mu pozostaje. Począ tkowo w młodości znosi się to łatwo, po latach często skutki tej
eksploatacji są bardzo dolegliwe.
Warto tutaj stwierdzi jedno - każdy niepełnosprawny uczy się na wielu doświadczeniach,
byłoby dobrze, gdyby dostawał nie tylko protezę, ale także odpowiednie instrukcje, jak ma z
niej korzystać. Jest naprawdę niedobre, iż duży procent osób musi do tego dochodzi na
podstawie uJłasnych doświadczeń.
niedostatecznie zwrócili mi na to uwagę. W miarę upływu lat stopień niepełnosprawności się
zwiększa, a lekarze zbyt filozoficznie się z tym zgadzają i za mało dbają o profilaktykę.
Po wielu latach zostałem dotknięty drugim niebezpiecznym epizodem zdrowotnym (wylew).
Zupełnie nie zwracano uwagi na fakt, iż rehabilitacja nie może się odbywa tak, jakbym miał obie
nogi i byłem naprawdę zaskoczony, kiedy nawet wybitni lekarze wykazywali zupełne
nieprzygotowane w dziedzinie ortopedii i radzili mi, jak mam rozpoczą chodzenie w układzie, w
którym praktycznie było to zupełnie niemożliwe.
Czasami naprawdę byłem zaskoczony diagnozami w rodzaju: aby odcią ży nogę, musi Pan jak
najwięcej leże - takie to rady otrzymywałem we wzorcowym szpitalu klinicznym. Nasza
medycyna często ma niewłaściwe podejście do chorego, uważa, iż pragnie on dosta po prostu
zwolnienie lekarskie, czy też wyższą grupę inwalidzką .
Przez lata doszedłem do pierwszej grupy inwalidzkiej, zwolnień lekarskich nie potrzebowałem,
natomiast za często spotykałem się z diagnozą : co Pan chce, Pańska noga ma już sto
dwadzieścia lat (podwójnie liczono lata, kiedy miałem jedną nogę) i rozsą dne rady były bardzo
rzadkie. Wiele zależy od mentalności i siły woli chorego, pragną łem nie tyle żyć, Hę póki żyję
działa efektywnie.
Wbrew wszystkim i wszystkiemu, po wylewie w bardzo krótkim czasie wróciłem do względnie
zadowalają cej kondycji, mimo że spisano mnie na straty -jeden z mych uczonych szefów
przesą dzał, ile czasu mam jeszcze do przeżycia, a jak się potem dowiedziałem, wyprowadzał
te wnioski ze statystyki.
Ja za wszelką cenę chciałem wróci do pracy, gdyż wiedziałem, że w innym układzie zupełnie
się rozkleję. Okazało się, że miałem rację, po prostu czułem, że moja godzina jeszcze nie
wybiła.
Jak uczył mnie doktor Euzebiusz Zachara, któremu sporo zawdzięczam, wiele zależy od
oddziaływania otoczenia, sami także możemy pokona nadspodziewanie dużo dolegliwości
(80% mózgu nie jest przez człowieka wykorzystywane). "Miał Pan dwa wylewy, ale ma Pan
jeszcze duże rezerwy". To był człowiek, który potrafił oddziaływa na pacjenta w sposób dają cy
mu nutę optymizmu - "propaganda strachu i beznadziejności zawsze człowieka demo-bilizuje,
stworzenie przed człowiekiem drogi do dalszych działań, nawet ograniczonych, jest najlepszą
terapią ".
Mają c 74 lata, wbrew całemu otoczeniu, przepłyną łem wszerz jezioro, to samo, które było
świadkiem mych wyczynów pływackich w latach mojego dzieciństwa, po prostu dlatego, aby
się przekonać, że jeszcze jestem zdolny do pewnego wysiłku i to mi dało ogromną satysfakcję.
Rozumiem Mao Tse Tun-ga, który podobno przepłyną ł wszerz rzekę Jangcy jeszcze kilka lat
przed śmiercią . Trzeba zawsze stawia sobie zadania mobilizują ce, ale możliwe do wykonania.
Dużą rolę w życiu inwalidy odgrywa wybór odpowiedniej towarzyszki życia. W młodości szuka
się przede wszystkim Wenus z Milo, oceniają c ją optycznie a nie walorami charakteru czy
intelektu. Życie wykazuje, że niepełnosprawni muszą zwraca przede wszystkim uwagę na
osoby prawe, dobre i wierne, co nie dowodzi, ze nie mogą by urocze. Spotykałem w swym
życiu wiele przykładów niepełnosprawnych, którzy przypisywali swe niepowodzenia w
małżeństwie czy w innych zwią zkach właśnie inwalidztwu. Rzeczywistośbyła zupełnie inna.
Ot, po prostu kryteria doboru były błędne i potem musieli za nie płacić.
Osoba niepełnosprawna musi specjalnie zwraca uwagę na dobór cnót i walorów swej
towarzyszki życiowej, istotne jest nie to, co się świeci, ale co zachowuje wartośna całe życie.
To nie brak sprawności jest winien niepowodzeniom, raczej brak odpowiednich wartości
ożywiają cych ten zwią zek.
Pragnę jeszcze zwróci uwagę na koniecznośposiadania zdolności dostosowywania się do
przemian zachodzą cych w naszej sprawności fizycznej. Niestety, w miarę upływu lat nasza
sprawnośfizyczna się obniża, takie jest prawo życia. Im ta sprawnośjest niższa, tym bardziej
musimy zdawa sobie sprawę z naszych zmniejszają cych się możliwości. Nigdy jednak nie
zapominają c, iż jak by to powiedział Aleksander Kamiński: "pojęcie służby zachowuje swoją
aktualność, póki możemy owocnie działać".
Sensem życia nie jest osią ganie wartości mateńalnych, lecz raczej służenie społeczeństwu, co
gwarantuje sukces zapewniają cy długotrwałośosią gnięć, które były udziałem tego wybitnego
pedagoga.
Fakt niepełnosprawności (a może założenia ideologa " Szarych Szeregów") wpłyną ł na moje
zainteresowania polityką społeczną . Pozostałem jej wiemy od ukończenia studiów, to jest od
zrobienia doktoratu aż do chwili obecnej.
Polityka społeczna jest niewą tpliwe nauką najlepiej umożliwiają cą walkę o sprawy człowieka,
stą d chcą c by jej wiernym, przez dziesią tki lat zajmowałem się problematyką warunków bytu
społeczeństwa.
Prowadziłem wieloletnie studia nad badaniami budżetów rodzinnych i ich analizą . Stopniowo
także w coraz szerszym zakresie zajmowałem się zagadnieniami obliczeń minimum
socjalnego, co było próbą sprowadzenia frazeologii czasów PRL-u do realiów rzeczywistych
warunków.
Długo trwało, zanim te prace zyskały oficjalną aprobatę (prawie 20 lat), wydaje mi się jednak,
że spełniły zadanie, jakie przed nimi stawiałem Fakt, iż opracowania o minimum socjalnym
ukazały się w kilku językach w krajach socjalistycznych, świadczy najlepiej o tym, jak były
społecznie potrzebne.
Znamienną jest rzeczą , iż w okresie przebicia się postulatów walki o realizację " Solidarności"
żą dano wyraźnie obliczeń minimum socjalnego i ich publikowania. Badania nad minimum
socjalnym spowodowały przejście moich zainteresowań do badań i publikacji o szerokim
odbiorze społecznym, krótkich, syntetycznych i zrozumiałych dla ogółu. Wiele tych krótkich
opracowań ukazało się także w języku obcym
Muszę tutaj zwróci uwagę na jeszcze jedno, byłem zawsze przeciwny rozbudowie świadczeń
dla kombatantów. Udział w wojnie w ramach służby wojskowej czy różnych form ruchu oporu
wobec okupacji był obowią zkiem moralnym każdego Polaka, osobiście jednak są dzę, ze fakt
tego udziału nie powinien by w przyszłych latach powojennych w jakikolwiek sposób mate-
ńalnie wynagradzany, bo nigdy nie należy nagradza aktu spełnienia obowią zku wobec
ojczyzny.
Jeśli uczestniczyłem w walkach i nie poniosłem szwanku to »Bóg tak chciał", a spełnianie
patriotycznego obowią zku me powinno by potem nagradzane.
Inaczej oczywiście ma się sprawa z inwalidami wojennymi. Niepełnosprawnośwojenna obcią ża
życie człowieka i stą d słusznośpostulatów środowiska inwalidów wojennych Niestety ogół
kombatantów nie zawsze to rozumie.
Zdaję sobie sprawę z niepopulamośd mego stanowiska, moje publikacje w tym zakresie
spotykały się często z krytyką środowiska kombatanckiego. Muszę zaznaczyć, ze w miarę
upływu lat nie zmieniłem poglą du w tym
zakresie i nadal jestem przeciwny rozbudowie świadczeń dla kombatantów,
a nie inwalidów.
Epoka transformacji odbiła się w dużej mierze na pohtyce społecznej
i warstwach najuboższych.
W tym czasie jako polityk społeczny przezywałem liczne niepowodzenia zwią zane z
załamaniem się moralności społeczeństwa, między innymi
nadużyciami przy prywatyzacji itp.
Uważam również, ze niepotrzebnie doprowadzono do ogromnej rozpiętości w poziomie
dochodów poszczególnych grup społecznych Jest poza dyskusją , iż tak by nie powinno,
niestety epoka transformacji, co często podkreślam, prowadziła do powstania
nieuzasadnionych społecznie rozpiętości w dochodach. Odczuwałem to może mocniej niż inni,
po prostu było to sprzeczne z moją wizją świata. Nie byłem nigdy członkiem partii, ale wpajano
mi w młodości zasady sprawiedliwości społecznej i zachowały one nadal swe
walory.
O ile jednak wypaczenia przywilejów nomenklatury były sprzeczne
z doktryną socjalizmu, o tyle obecnie sq one zgodne z obowią zują ca doktryną tworzonego
drapieżnego kapitalizmu.
Temat zastu.gu.ie na szersze TOzuAniecie, alfi tylko o nim. wspominjam. jako o niewą tpliwej
klęsce mojego życia
każdy z nas dostaje różny kapitał na życie, on się zmniejsza albo zwiększa, w zależności od
tego, jak go potrafimy wykorzystać. Niesprawnośjest dużym zmniejszeniem tego kapitału,
więc procenty, jakie będziemy mogli od niego uzyskać, są naturalnie mniejsze.
Osobiście jednak są dzę, ze rozliczni jesteśmy przez niebiosa z wykorzystania powierzonych
nam kapitałów (talentów, sprawności fizycznej itd.)
Trudno jest powiedzieć, jak to rozliczenie się odbywa, czasem są dzę Jednak, że każdy z nas
jest kowalem swego ostatecznego losu i tego rozliczenia. Ci, co zakopali sive talenty,
niewą tpliwie w momencie odejścia będą przeżywali chwile niesmaku do własnego życia, ci co
zrobili maksimum tego co zrealizowa mogli, może osią gają satysfakcję z dokonania tego, co
było możliwe.
Istotne jest to, iż każdy rozlicza się nie wobec innych, ale przede wszystkim w stosunku do
własnego sumienia i zawsze o tym pamiętajmy.
Odchodzą c rozliczmy się nie ulotną powierzchnią naszego życia, lecz głębią jego treści.
I każdego rozliczenia dokonujemy wobec siebie, a nie otoczenia, stą d koniecznośwłaściwego
ustalenia zadań życia i ich realizacji.
Kończą c podkreślam, iż realizacja uprawnień inwalidy wojennego jest w epoce transformacji
niewą tpliwie trudniejsza. Inwalidzi mają do czynienia z murem nowo powstałej biurokracji,
napotykają na trudności w realizacji swych uprawnień (leków itp.), z którymi przedtem nie mieli
do czynienia.
Wiadomo jedno, inwalidztwo i zwią zana z tym niepełnosprawnośzmniejszają możliwości
efektywnego działania, ale równocześnie rozszerzają horyzont rozumienia spraw ludzkich i
uczulają na ich zauważanie, i to jest zapewne pozytyw w rozwią zaniach trudności, jakie ono za
sobą pocią ga.
Los często niezależnie od naszej woli stwarza nam warunki życia, protestowa przeciwko nim
można, ale to nic nie daje, stą d koniecznośwykorzystywania tych możliwości, jakie nam
pozostawił.
I, jak już podkreślałem, odpowiadamy zawsze za to, czyśmy to zrobili.
W zaprezentowanym autoopisie sytuacji życiowej można wyróżni wiele kwestii ważnych dla
zrozumienia własnej sytuacji osoby niepełnosprawnej.
1. Okoliczności utraty kończyny dolnej - bohaterska obrona niepodległości.
2. Znaczenie przyjaznej infrastruktury komunikacyjnej i bytowej. We Francji - wspomina autor -
inwalidzi wojenni są otoczeni sympatią i życzliwością , co czyni znośnym ich życie.
3. Trudny jest proces wyboru preferencji życiowych, narzuconych przez ograniczenie fizyczne,
zwłaszcza pod wpływem obniżania się sprawności życiowej wraz z wiekiem i pojawianiem się
nowych ograniczeń.
4. Korzystne jest myślenie pozytywne - co pozostało i jak można wykorzysta posiadane
aktywa, a zwłaszcza jak wydoby "zakopane talenty".
5. Sprzyjają ce są pozytywne relacje w rodzinie i wśród przyjaciół -przede wszystkim
zrozumienie.
6. Znaczenie lekarzy i rehabilitantów - są oni najczęściej specjalistami od narzą du, a nie w
szerszym zakresie choroby i niepełnosprawności człowieka.
PODSUMOWANIE
Przedstawiają c funkcjonowanie człowieka zwrócono uwagę na kilka kwestii o kluczowym
znaczeniu dla zrozumienia całokształtu koncepcji rehabilitacji.
Po pierwsze - człowiek jest systemem otwartym, aktywnym i samoorganizują cym się.
Metabolizm, zdolnośdo zachowania homeostazy i funkcjonowania w stanie stresu, a także
bogate możliwości przystosowawcze jednostki wystarczają do utrzymania się przy życiu oraz
sprostania wymaganiom otoczenia. Nie wystarczają jednak do bycia człowiekiem - osobą ,
kierują cym się sensem własnego istnienia. Do osią gania nieprawdopodobnych relacji z
otoczeniem (stanów idealnych) oraz samorealizacji będą cej wyrazem prawdziwie ludzkiej
egzystencji konieczne są działania twórcze.
Projektują c wsparcie dla osób niepełnosprawnych należy mie na uwadze koniecznośich
funkcjonowania zarówno na poziomie biologicznej egzystencji (homeostazy i przystosowania),
jak też ich potrzeby jako osób realizują cych sens życia. Wskaźnikiem udanej rehabilitacji jest
zdolnośosoby niepełnosprawnej do realizacji sensu życia i bycia podmiotem. W wymiarze
społecznym oznacza to zaangażowanie.
Po drugie - trudności w regulowaniu stosunków człowieka ze światem są spowodowane
ograniczeniami (uszkodzeniami) organizmu oraz w podobnym stopniu właściwościami
otoczenia.
Obecna społeczna wizja życia osób niepełnosprawnych jest obcią żona tradycją szukania
źródeł ich sytuacji egzystencjalnej w nich samych, tj. w ograniczeniach anatomo-
fizjologicznych. Stą d główny wysiłek rehabilitacyjny był skoncentrowany na usprawnianiu czy
kompensowaniu braków. Tej kwestii poświęcony jest przede wszystkim
rozdział II.
Projektują c oddziaływania rehabilitacyjne należy w zasadniczo większym zakresie kreowa
przyjazne otoczenie (idea wyrównywania szans). Tendencja ta znalazła swoje odzwierciedlenie
w definicji niepełnosprawności przyjętej przez Forum Helios. Tworzeniu przyjaznego otoczenia,
tj. otoczenia bez barier poświęcony jest
rozdział V.
Po trzecie - pojęcie sytuacja jest szczególnie ważne dla modeli regulacji psychicznej
doceniają cych hierarchie poziomów organizacji zachowań i złożone cykle regulacji.
Popularne na polskim gruncie teorie sytuacji oraz czynności T. Tomaszewsidego stanowią
niezwykle cenne inspiracje w opracowaniu teoretycznych i praktycznych problemów
holistycznej strategii rehabilitacji. Wyraża się to przede wszystkim w próbie odnajdywania
harmonii między aktywną osobą i aktywnym otoczeniem.
Dokonują c aplikacji sytuacji i czynności do procesu rehabilitacji opisano subiektywno-
obiektywne położenie życiowe człowieka niepełnosprawnego oraz szansę zmian tego położenia
poprzez czynności nietypowe.
BLOK ROZSZERZAJ¥CY
1. W zrozumieniu poziomów organizacji i regulacji czynności oraz koncepcji człowieka nad
wyraz cenna jest refleksja wokół człowieka jako podmiotu i człowieka jako przedmiotu.
Przyjęcie określonej orientacji teoretycznej skłania do traktowania człowieka w procesie
rehabilitacji jako jednostki zmagają cej się ze zdrowotnymi problemami egzystencjalnymi,
wspomaganej przez zespół rehabilitują cy (którego dana jednostka jest członkiem), bą dź jako
jednostki, które trzeba leczy i rehabilitowa zgodnie z celami i technikami ustanowionymi przez
zespół specjalistów.
Dla pogłębienia tej problematyki szczególnie przydatne mogą by m.in. następują ce prace:
Kozielecki J. (1987) Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa, PWN. Obuchowsid K.
(1993) Adaptacja twórcza. Warszawa, PWN. Obuchowski K. (1993) Człowiek intencjonalny,
Warszawa, PWN.
2. W zakres kompetencji poznawczo-instrumentalnych służb rehabilitacyjnych wchodzą wiedza
dotyczą ca funkcjonowania organizmu w sytuacjach trudnych oraz umiejętności radzenia sobie
ze stresem.
następują ce prace:
Antonovsky A. (1995) Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Warszawa, Wyd. Fundacja IPN
KirstaA. (1996) Jak przezwycięży stres, Warszawa, Delta.
Selye H. (1997) Stres okiełznany, Warszawa, PIW.
TerelakJ. (1995) Stres psychologiczny, Bydgoszcz, Wyd. Branta.
3. Sytuacja jest jedną z podstawowych kategorii pojęciowych, przy pomocy której usiłujemy
opisa położenie życiowe człowieka, wyjaśni różnice w zachowaniu, a także wpłyną na zmianę
zachowania, gdy jest ono zaburzone. Studia nad sytuacją w ujęciu K. Lewi-na (1890-1947) są
niezwykle pouczają ce i inspirują ce. Zwłaszcza, gdy usiłujemy zrozumie człowieka i pomóc
jemu praktycznie poprzez oddziaływania rehabilitacyjne.
Do pogłębienia tej problematyki szczególnie przydatne mogą by m.in. następują ce prace:
Deutsch M. (1989) Teoria pola a techniki projekcyjne. W: Wybrane zagadnienia testów
projekcyjnych, t. 3, PTP, Wydział Psychologu UW. Hali C., Lindzey G. (1990) Teorie
osobowości. Warszawa, PWN. Lewin K. (1951) Pieid Theory łn Sodal Science, New York,
Harper.
4. Ważną kompetencją każdego specjalisty z zakresu rehabilitacji są umiejętności opisu
sytuacji życiowej pacjenta zgodnie z zasadami psychologii poznawczej, której najlepszą
egzemplifikacją są poglą dy T. Tomaszewskiego. Umożliwią one zrozumienie problemów
życiowych pacjenta dla wsparcia jego wysiłków w realizacji celów rehabilitacji. Dotyczy to
zwłaszcza sytuacji doradztwa rehabilitacyjnego, a więc udzielania pomocy pagentowi w
przekształcaniu własnej sytuacji istnieją cej w sytuację pomyślną i z nadzieją .
Dla uzyskania tych kompetencji warto zapozna się z następują cymi pracami:
Heszen-Klemens I. (1979) Poznawcze uwarunkowania zachowania się wobec
własnej choroby, Warszawa-Wrocław, Ossolineum. Heszen-Niejodek I. (1992) Lekarz i pacjent,
Wyd. Universitas. Heszen-Niejodek I., Sęk H. (1997) Psychologia zdrowia, Warszawa, PWN.
Tomaszewski T. (1984) Siady i wzorce, WSiP.
5. Trudno nieśpomoc osobom niepełnosprawnym, jeśli nie potrafimy nauczy ich sztuki
regulowania stosunków z otoczeniem (efektywnych czynności). Aby naby kompetencje w
zakresie sztuki pomagania, musimy posią świedzę teoretyczną i praktyczną o czynnościach
ludzkich oraz wiedzę specjalistyczną dotyczą cą uczenia się czynności przez osoby
niepełnosprawne.
Celem pogłębienia tej tematyki warto zapozna się z następują cymi pracami:
An-nstrong M. (1997) Jak by lepszym menedżerem, Warszawa, Dom Wydawniczy ABC.
Cameron-Bandler 1., Gordon D., Lebeau M. (1995) KnowHow, Gdańsk,
GTP.
KirstaA. (1996) Jak przezwycięży stres, Warszawa, Delta W-z. Nosal Cz. (1993) Umysł
menedżera, Wrocław, Wyd. "Przecinek". Rakowski A. (1997) Kręgosłup w stresie, Gdańsk,
GTP.
ćWICZENIA
> Przeczytaj ponownie tekst A. Tymowsidego i spróbuj opisa problemy życiowe, których
doświadczał i wskaż co zapewniło jemu dalszą wysoką jakośżycia. Opisz niedoskonałości
występują ce w procesie rehabilitacji będą ce źródłem licznych problemów życiowych. Opracuj
projekt procesu rehabilitacji zgodnie z zasadą kompleksowości. Odpowiedz, których
ucią żliwości można było unikną ć.
> Wybierz osobę dobrze Ci znaną i opisz jej sytuację w trzech ujęciach:
a) koncepcji behawioryzmu (opis obiektywny);
b) koncepcji K. Lewtna, zwracają c szczególną uwagę na "przedzieranie się" faktów
niepsychologicznych w przestrzeń psychologiczną ;
c) koncepcji T. Tomaszewskiego uwzględniają c zwłaszcza wymiar obiektywny sytuacji i jego
subiektywne doświadczanie oraz relacje między wartościami będą cymi przedmiotem pragnień
a możliwościami ich uzyskania.
> Znajdź osobę, która zgodzi się na "otwarcie" wobec Ciebie (zgodzi się, jeśli owo "otwarcie"
będzie dla niej spotkaniem, które leczy). Następnie spróbuj opisa jej sytuację życiową , w
oparciu o kilka rozmów terapeutycznych. Inspiracją do tego zadania niech będzie pkt. 3. 2
niniejszego rozdziału - Natura sytuacji życiowych osoby niepełnosprawnej - egzemplifikacja.
ROZDZIA£ DRUGI
REHABILITACJA JAKO DROGA ZMIANY LOSU RZECZYWISTEGO W SYTUACJę Z NADZIEJą
Idea "rehabilitacji" zrodziła się w 1918 roku na fali współczucia dla okaleczonych weteranów I
wojny światowej.
Ilustrowana kronika medycyny
Ostatecznym kryterium uznania rehabilitacji za udaną nie są cele ekonomiczne a dobro
jednostki.
z ekspertyzy PAN, 1984
Nie może byćsytuacji, aby preferowaćczęśćleczniczą rehabilitacji, a po niej zawodową .
Marian Weiss
W trudnych sytuacjach, kiedy jest mało nadziei, najbezpieczniejsze są śmiałe plany.
Liwiusz
Kiedy świat podpowiada: "Zrezygnuj", nadzieja szepcze:
"Spróbuj jeszcze raz".
anonimowe
Po przeczytaniu tego rozdziału, będziesz w stanie:
> Scharakteryzowaćcele rehabilitacji medycznej, psychologicznej i społecznej;
> Opisaćinstrumenty oddziaływań rehabilitacji medycznej, psychologicznej i społecznej;
> Opisaći uzasadnićswoistości oddziaływań rehabilitacyj- J nych w zależności od fazy
rozwoju ontogenetycznego jed- j nostki; l
> Omówićpodstawowe właściwości nowoczesnego systemu rehabilitacji; l
> Uzasadnićkluczową rolę osoby niepełnosprawnej jako pod- miotu w realizacji celów
rehabilitacji;
> Uzasadnićkoniecznośćplanowania i stosowania programów rehabilitacji w zależności od
rodzaju choroby i niepełnosprawności.
2. 3. KOMPLEKSOWOśćW REHABILITACJI
Kompleksowośćrehabilitacji wyraża się we wszechstronnych działaniach usprawniają cych i
przywracają cych naruszoną sprawnośćorganizmu.
Schemat postępowania kompleksowego przedstawiony został w Ekspertyzie PAN w 1984 r.
Schemat postępowania rehabilitacyjnego
Rehabilitacja lecznicza Społeczne działania przystosowawcze
1. 2. 3. 4.
Leczenie obejmują ce Leczenie Działania Działania cele rehabilitacyjne usprawniają ce
kompensacyjne przystosowawcze
Schemat 4. Instrumenty rehabilitacji (Ekspertyza PAN 1984, s. 22).
Leczenie oznacza zespół zabiegów leczniczych np. operacyjnych, pielęgnacyjnych
poszerzonych o rozważania wokół sytuacji życiowej osoby, uwarunkowanej np. wiekiem -
człowiek młody a człowiek w wieku podeszłym.
Leczenie usprawniają ce obejmuje podniesienie i przywrócenie naruszonej sprawności w stopniu
możliwym, m.in. poprzez kine-zyterapię uzyskujemy optymalny stan fizjologiczny układu
krą żenia.
Działania kompensacyjne są ukierunkowane na rozwój nowych możliwych sprawności, np.
nauka czytania systemem Braile'a, gdy utrata wzroku jest nieodwracalna.
Działania przystosowawcze mają na celu tworzenie ułatwień w prawidłowym funkcjonowaniu
osoby z naruszoną sprawnością -pomoc osobom samotnym, zatrudnienie w zakładzie pracy
chronionej, przebudowa mieszkania i jego adaptacja do potrzeb osoby niepełnosprawnej.
Kompleksowośćw rehabilitacji posiada różny charakter w zależności od rodzaju uszkodzenia.
Jej zakres ogólny można określićw sposób następują cy:
W rehabilitacji, jako w kompleksowym postępowaniu, rozróżniamy trzy kierunki działania:
leczniczy - medyczny, zawodowy i społeczny; stą d przyjęte są obecnie określenia:
rehabilitacja lecznicza lub rehabilitacja medyczna, rehabilitacja zawodowa, rehabilitacja
społeczna (K. Milanowska 1994, s. 98).
W zależności od rodzaju uszkodzenia, kompleksowośćw rehabilitacji jest realizowana w
sposób swoisty i posiada charakter szczegółowy. Zawsze należy opracowaćprogram
przeznaczony dla konkretnej osoby.
W przypadku uszkodzenia rdzenia kręgowego, a zwłaszcza wysokich jego odcinków,
postępowanie lecznicze jest wielokierunkowe i wymaga współdziałania neurochirurgów z
urologami, internistami i psychologami już we wczesnej fazie leczenia. Jest to jeden z
aspektów idei kompleksowości. Poza tym łą czenie usprawnienia leczniczego z najszerzej
pojętą rehabilitacją jest podstawą dobrego końcowego wyniku. Kompleksowa rehabilitacja trwa
niekiedy wiele lat i wymaga dużej cierpliwości oraz systematyczności. W procesie leczenia
usiłuje się w pierwszej kolejności odzyskaćutracone czynności, a później pomóc choremu w
wykonywaniu czynności życiowych (J. i I. Haftek 1994, s. 85-90).
Z tego względu należy przygotowaćotoczenie życia osoby niepełnosprawnej do codziennego
jej funkcjonowania z uszanowaniem zasady integracji. Rzadko się zdarza, aby osobie,
przebywają cej w szpitalu z powodu np. trwałego uszkodzenia rdzenia kręgowego, zawczasu
przygotowano dom rodzinny do życia z zaistniałymi ograniczeniami oraz przygotowano rodzinę
do przyjęcia pacjenta. Chodzi tu zwłaszcza o umiejętności pielęgnacyjne oraz o pomoc
rodzinie, aby potrafiła nauczyćchorego - jak byćsamodzielnym, niezależnym od innych.
Kompleksowośćw rehabilitacji jest nadrzędną cechą dobrze rozumianej i realizowanej
rehabilitacji. Wyraża się ona w skoordynowanym działaniu zespołu składają cego się z różnych
specjalistów, a także pacjenta. W praktyce na poziomie specjalistycznych ośrodków
rehabilitacyjnych, zasada ta jest realizowana. Niestety, na poziomie opieki podstawowej i w
niektórych placówkach specjalistycznych, nie ukierunkowanych na rehabilitację, zespoły takie
nawet nie funkcjonują , a lekarze prezentują niską świadomośćrehabilitacyjną , często nawet i
wtedy, gdy ordynują zabiegi usprawniają ce.
2. 4. CI¥G£OśćW REHABILITACJI
Cią głośćw rehabilitacji bywa niekiedy określana terminem -systematyczność. Rehabilitacja
jest efektywna, gdy zabiegi usprawniają ce są realizowane systematycznie, a nie "od przypadku
do przypadku". Nieuzasadnione przerwy, bą dź zaniedbania opóźniają uzyskanie widocznych
rezultatów rehabilitacji, obniżają motywację do rehabilitacji, a najczęściej przynoszą wręcz
nieobliczalne szkody.
Wynikiem braku cią głości jest pozbawienie pacjentów zabiegów rehabilitacyjnych, po wypisaniu
ze szpitala bą dź zakończeniu leczenia. Niedostatek w zakresie cią głości, dotyczy głównie
osób lżej poszkodowanych. Okazuje się, że gdyby te osoby poddano zabiegom
rehabilitacyjnym, uniknęłyby one niepełnosprawności trwałej. Warto tu zauważyć, że okresowy
pobyt w sanatoriach o profilu rehabilitacyjnym, czy okazjonalne zabiegi w placówkach
rehabilitacyjnych, nie do końca zastępują zasadę cią głości.
Podstawowym wskaźnikiem cią głości procesu rehabilitacji jest jego trwanie od momentu
zaistnienia inwalidztwa aż do końca życia. Wiele zabiegów może odbywaćpacjent we własnym
zakresie, w domu. Warunkiem tego rodzaju cią głości jest jednak edukacja osób
niepełnosprawnych, prowadzona przez zespół rehabilitują cy. Tymczasem zespół rehabilitują cy
często ogranicza się do zabiegów, a nie do nauki sztuki życia z niepełnosprawnością .
Innym aspektem cią głości jest jej powią zanie z rehabilitacją społeczną , ą zwłaszcza z jej
szczególnym aspektem - rehabilitacją zawodową . Nowe usprawnienia organizmu, pojawiają ce
się w wyniku długotrwałego ćwiczenia, powinny czemuśsłużyć, czyli pełnićokreślone funkcje
regulacyjne. Poszerza to pole osobistej wolności jednostki i zakresu autonomii oraz drogą
sprzężenia zwrotnego, motywuje do nowych wysiłków ukierunkowanych na rozwój
zachowanych sprawności, bą dź uczenia się nowych.
4. REHABILITACJA MEDYCZNA
4. 1. CHARAKTERYSTYKA REHABILITACJI MEDYCZNEJ
Celem rehabilitacji medycznej, będą cej integralną częścią postępowania medycznego, jest
odzyskanie utraconej bą dź naruszonej sprawności psychofizycznej jednostki. Rehabilitacja
medyczna dotyczy chorych leczonych zachowawczo, jak i operacyjnie. W przypadku wad
wrodzonych, celem jest optymalne usprawnienie naruszonych organów bą dź układów.
Cele rehabilitacji leczniczej są ukierunkowane na:
profilaktykę upośledzenia sprawności fizycznej i psychicznej u dzieci z wrodzonymi lub
okołoporodowymi ubytkami sprawności,
profilaktykę przewlekłego stanu upośledzenia sprawności fizycznej i psychicznej oraz stanu
trwałego kalectwa,
skrócenie okresu nieuydolności fizycznej i psychicznej oraz zaburzeń funkcjonalnych,
kompensację ubytków funkcji uszkodzonych narzą dów i układów organizmu ludzkiego (K.
Milanowska 1994, s. 98).
Obecnie zmniejszają się różnice między czynnościami leczniczymi a rehabilitacyjnymi. W
przeszłości rehabilitację ograniczano do ćwiczeń ruchowych i fizykoterapeutycznych. W
nowoczesnym ujęciu zakres treściowy rehabilitacji uległ istotnemu poszerzeniu. Dzisiaj, miarą
sukcesu w rehabilitacji jest nie tylko wyzdrowienie fizyczne, lecz kompetencje osoby
rehabilitowanej do życia w warunkach integracyjnych, z poczuciem bezpieczeństwa i osobistej
autonomii.
Dawniej rehabilitacja dotyczyła głównie schorzeń narzą dów ruchu, zaśaktualnie niemal
wszystkich schorzeń, w wyniku których następuje ograniczenie sprawności.
Przez długi czas rehabilitacja dotyczyła przede wszystkim przypadków inwalidztwa
spowodowanego amputacjami, udarami, uszkodzeniami kręgosłupa i utratą kończyn. Ostatnio
objęto nią także pacjentów po obszernych zabiegach chirurgicznych, takich jak wycięcie krtani,
wytworzenie przetoki jelita krętego lub amputacji piersi. Dzięki inicjatyufie samych pacjentów,
powstają grupy samopomocy, które odgrywają wielką rolę w przywracaniu ludziom zdolności
prowadzenia normalnego życia. Stowarzyszenia te odgry-
wają również wielką rolę w kształtowaniu postawy lekarzy i społeczeństwa wobec ludzi
upośledzonych i okaleczonych (Kronika medycyny 1994, s. 585).
Zachowania rehabilitacyjne personelu medycznego, wyrażają się także i w samym stosunku do
człowieka chorego, a zwłaszcza w dostrzeganiu chorego człowieka, a nie chorego narzą du.
Lekarz nie leczy złamania nogi, choroby nerek, płuc, serca, lecz chorego ze złamaną nogą ,
chorego z uszkodzeniem nerek itp.
Antoni Kępiński
i
Potrzeba całościowego spojrzenia na chorego człowieka nie jest obca również tradycji
chrześcijańskiej. Wyraził ją w 1974 roku ówczesny kardynał Karol Wojtyła w homilii do
pielęgniarek.
Jeśli troszczymy się o ciało ludzkie, o chorego człowieka, jeśli spotykamy się z ludzkim
cierpieniem, to zawsze wobec nas staje cały człowiek. I to co może najbardziej zagrażać
Waszej pracy, to jest pomniejszone widzenie człowieka, widzenie ciała -bez duszy.
Karol Wojtyfa
Próbom przyrodniczego jedynie podejścia lekarza do chorego przeciwstawiał się Antoni
Kępiński (1978) piszą c: We współczesnej medycynie doży się do sprowadzenia zjawisk
zachodzą cych w człowieku do poziomu biochemicznego, a w niedalekiej przyszłości nawet do
mikrofizyczne-go, zapominają c nieraz o najwyższym poziomie integracyjnym, tj. o życiu
psychicznym człowieka, które może wpłyną ćna poziomy niższe - fizjologiczni i biochemiczne
[s. 281).
Aktualnie, gdy ratujemy życie w bardzo ciężkich przypadkach postępowanie medyczne nabiera
zupełnie innego charakteru, aniżel w przeszłości. Jest ono gtęboko nasycone elementami
rehabilitacji Ilustrację takiego podejścia dokonano w oparciu o doświadczenia le czniczo-
rehabilitacyjne Kliniki Rehabilitacji AM w Warszawie i Sto łecznego Centrum Rehabilitacji w
Konstancinie.
Leczenie chorych z całkowitym bą dź głębokim uszkodzeniem rdzeni w odcinku szyjnym
należy do zadań, trudnych i niewdzięcznych Patolog
w tych przypadkach nie ogranicza się do porażenia zespołów mięśniowych i zaburzenia lub
zniesienia czucia. We wczesnym okresie pourazowym rozwijają się tu zaburzenia w zakresie
układu autonomicznego, doprowadzają ce często do ciężkich powikłań oddechowych.
Zaburzona zostaje funkcja układu współczulnego (jego ośrodki w odcinku piersiowym nie
działają przez okres szoku rdzenia), co prowadzi do przewagi układu przywspółczulnego, a
zwłaszcza nadczynności nerwu błędnego. Wynikiem tego jest gromadzenie się nadmiernie
wytwarzanej wydzieliny w drzewie oskrzelowym, skurcz oskrzeli, co doprowadza do
stopniowego ograniczania czynnej przestrzeni oddechowej, rdedodmy i rozwoju - na podłożu
zalegają cej wydzielmy - procesu zapalnego w tkance płucnej, prowadzą cego nierzadko do
niepomyślnego zakończenia. Dlatego też prawidłowe postępowanie usprawniają ce w tych
przypadkach ma niezwykle doniosłe znaczenie, niejednokrotnie może ono wpłyną ćw
zasadniczy sposób na utrzymanie chorego przy życiu. Mimo że ten aspekt leczniczego
usprawniania jest jednym z wielu w omawianej grupie przypadków, to kładziemy na niego
szczególny nacisk ze względu na jego wagę oraz fakt, że często pomija się ten element przy
omawianiu usprawniania chorych z tetraplegią . (...) W postępowaniu leczniczym, po
ustabilizowaniu uszkodzonego odcinka kręgosłupa, ważną rolę odgrywa postępowanie
usprawniają ce, na które składa się:
1) postępowanie pielęgnacyjne, zapobiegają ce powstawaniu odleżyn, 2) terapia oddechowa, 3)
zapobieganie powstawaniu przykurczów, rozległych zamków mięśniowych i zaburzeń
troficznych tkanek, 4) pionizacja, maksymalne usprawnienie czynności elementów
dynamicznych, przystosowanie do życia w wózku inwalidzkim.
Właściwa i troskliwa pielęgnacja chorych z głębokim uszkodzeniem rdzenia chroni ich przed
powstaniem odleżyn, które przedłużają unieruchomienie chorych, uniemożliwiają włą czenie ich
do pełnego programu usprawniania, odbijają się na stanie ogólnym chorego. Dlatego też
niezbędne jest stosowanie grubych materaców gą bkowych, pokrytych idealnie gładkimi
podkładami, oraz przestrzeganie zmiany pozycji ciała chorego począ tkowo co 2, a później co 3
godziny.
Zasadniczym elementem postępowania usprawniają cego we wczesnym okresie pourazowym
jest terapia oddechowa, zapobiegają ca rozwojowi powikłań płucnych ćwiczenia oddechowe,
prowadzone bezpośrednio po przyjęciu chorego na oddział, powtarzane w okresie ostrym co
godzinę, mają na celu: ułatwienie wymiany gazowej w płucach, kompensacyjne wzmocnienie
przepony (w następstwie porażenia mięśni klatki piersiowej występuje tu brzuszny tor
oddychania), zachowanie ruchomości klatki piersiowej, ułatwienie odkrztuszania zalegają cej w
drogach oddechowych wydzieliny.
Dla ułatwienia odpływu śluzu siłą ciężkości stosujemy pozycje drenażowe. Często stosowana
jest do tego celu pozycja Trendelenburga z podwyższeniem łóżka od strony nóg o 30-40 cm.
Pozycję drenażową stosujemy kilka razy dziennie po 10 minut, przedłużają c ją w razie
potrzeby stopniowo do pół godziny. Należy przy tym stosowaćoklepyWanie klatki piersiowej,
aby ułatwićodrywanie się złogów śluzowych od ściany oskrzeli. W przerwach pomiędzy
stosowaniem pozycji drenażowej chory wykonuje głęboki wydech po normalnym wdechu.
Zabieg ten wyzwala kaszel i odkrztuszanie. ćwiczenia ułatwiają ce wydech można uzupełnić
wymawianiem samogłosek, gwizdaniem, syczeniem ćwiczenia przepony stanowią nieodłą czną
częśćwszelkich ćwiczeń oddechowych.
Ważnym elementem w postępowaniu usprawniają cym jest stosowanie ćwiczeń biernych
kończyn górnych i dolnych. Rozpoczyna się je, jeżeli nie ma przeciwwskazań internistycznych,
już następnego dnia po przyjęciu. ćwiczenia bierne zabezpieczają przed wystą pieniem
przykurczów zarówno mię- śniowych, jak torebkowych, pozwalają na zachowanie
elastyczności mięśni i więzadeł, poprawiają ukrwienie, trofikę tkanek, zapobiegają degeneracji j
chrzą stek stawowych, ułatwiają zmniejszenie napięćspastycznych mięśni, zapewniają c
dopływ do izolowanego odcinka rdzenia bodźców propnocep- ty wnych zbliżonych do
fizjologicznych
Przy prowadzeniu ćwiczeń biernych obowią zują następują ce zasady: stabilizacja bliższego
odcinka kończyny, wykonywanie płynnego ruchu w peł- nym zakresie we wszystkich
płaszczyznach fizjologicznego ruchu, tempo ćwiczeń niezbyt szybkie, ale rytmiczne. Ze
względu na niekorzystny wpływ na organizm długotrwałego unieruchomienia w pozycji leżą cej
(odleżyny, niedo-dma płuc), staramy się jak najwcześniej rozpoczynaćpionizację i przystoso
warne chorego do pozycji siedzą cej.
Wczesna pionizacja ma na celu trening naczynioruchowy oraz wytworzenie odruchu postawy.
Pionizację rozpoczynamy od niewielkiego ką ta nachylenia łóżka do około 30 stopni, już
następnego dnia po urazie lub zabiegu operacyjnym. Niekiedy pierwszym próbom pionizacji
towarzyszą takie objawy, jak: bladość, pocenie, mdłości, a nawet omdlenie. Przyczyną tych
objawów może byćspadek ciśnienia tętniczego, lęk przestrzeni, wysokości. W takich
przypadkach stosujemy elastyczne pończochy, zmniejszamy wysokośćpionizacji, staramy się
odwrócićuwagę chorego od pionizacji przez zainteresowanie go rozmowa, czasopismem lub
ksią żką . Ką t nachylenia łóżka i czas pionizacji stopniowo zwiększamy. Po uzyskaniu niemal
pełnej pionizacji, utrzymywanej przez godzinę, rozpoczynamy sadzanie chorego, opartego o
trójką ty, na łóżku. Kolejnym etapem jest siad na łóżku ze spuszczonymi nogami, a następnie
rozpoczynamy sadzanie chorego na wózku inwalidzkim ze stopniowym przedłużaniem czasu
przebywania w wózku do 3 godzin.
Staramy się także wykorzystaćczynne lub ujawniają ce swą czynnośćelementy dynamiczne
kończyn górnych do czynności samoobsługi, w czym pomocna jest terapia zajęciowa.
Jednakże chorzy z głębokim uszkodzeniem rdzenia w odcinku szyjnym często uymagają
pomocy osoby towarzyszą cej w większości czynności codziennych.
Istotnym wskaźnikiem uzyskanego wyniku leczenia jest wynik funkcjonalny (J. Kiwerski i K.
Surazyńska 1986).
Z przedstawionego obszernego opisu postępowania leczniczo-rehabilitacyjnego wynika, jak
bardzo elementy rehabilitacyjne przenikają zabiegi lecznicze oraz w jak szerokim zakresie
postępowanie usprawniają ce decyduje o przeżyciu, a w dalszej perspektywie o życiu w
warunkach codzienności - w rodzinie, w pracy czy w czasie wolnym.
Inny wniosek z przedstawionego opisu dotyczy wzajemnego przenikania się coraz bardziej
zawężanych specjalizacji lekarskich. To cenne, że rehabilitacja coraz bardziej łą czy
specjalizacje lekarskie i w ten sposób przeciwstawia się dehumanizacji medycyny.
Rehabilituje się Człowieka, a nie jego ciało, lub tym bardziej NIE - częśćjego ciała!
Aleksander Kabsch
Kolejny wniosek dotyczy celów, które przyświecają lekarzom w okresie leczenia. Jest to
świadomość, że choroba pozbawiła pacjenta społecznego uczestnictwa, a zwłaszcza pracy.
Pozbawienie możliwości pracy jest często tak samo dotkliwe, jak choroba. Stą d wizjonerstwo
lekarzy wyraża się m.in. w dą żeniu, aby w stopniu maksymalnym przywrócićpacjentowi
nadzieję i możliwości podjęcia trudu pracy.
W przebiegu leczenia i rehabilitacji dą ży się nie tylko do maksymalnego powrotu do stanu
sprzed, ale realizuje się także cele zwią zane z prewencją wtórną , tzn. zwalczania czynników
ryzyka powrotu danej choroby. Czynnikami ryzyka są m.in. palenie tytoniu, nadwaga,
nadciśnienie tętnicze, sytuacje stresorodne, styl życia, brak ruchu itp. Poprzez edukację
zdrowotną można osią gną ćważne cele, zaliczane do profilaktyki zdrowotnej i kształtowania
zdrowego stylu życia.
5. REHABILITACJA PSYCHOLOGICZNA
5.1. CHARAKTERYSTYKA REHABILITACJI PSYCHOLOGICZNEJ
Cele rehabilitacji psychologicznej są szczególnie doniosłe. Pewien ich aspekt podkreślił A.
Hulek:
W rehabilitacji psychicznej chodzi o to, by inwalida:
1. realnie ocenił swoje możliwości w życiu codziennym, w pracy zawodowej, jak i w innych
formach własnej aktywności;
2. możliwie szybko przyją ł i pogodził się ze swoim upośledzeniem i jego skutkami;
3. dostosował się do koniecznych ograniczeń, narzuconych mu przez inwalidztwo;
4. maksymalnie uaktywnił się i rozwiną ł swoje sprawności;
5. przystosował się i partycypował w życiu społecznym grupy (1969, s. 85).
Uwagi te wymagają bliższego omówienia, zwłaszcza w kontekście mechanizmów, które należy
usprawnić, aby osią gną ćnajważniejsze cele rehabilitacji, a więc wysoką jakośćżycia w
warunkach maksymalnie integracyjnych.
Zaistnienie niepełnosprawności burzy kształtowany w cią gu życia system wartości, jak i
dotychczasowe możliwości ich osią gania, powodują c załamanie się dotychczas realizowanego
sensu życia. Poza tym niepełnosprawnośćjest wydarzeniem pozostają cym poza kontrolą
jednostki, (niechcianym) wydarzeniem zagrażają cym cenionym wartościom, zmieniają cym
dotychczasowe życie i żą dają cym od człowieka zmiany strategii regulowania stosunków z
otoczeniem.
Myśl tę należy skomentowaćw świetle rozważań dokonanych przez T. Tomaszewskiego, a
dotyczą cych struktury sytuacji zadaniowej. Autor charakteryzuje sytuację zadaniową jako
układ wartości możliwości (1975, s. 24).
Wartośćdla człowieka ma to, od czego zależy jego życie, jego tożsamość, jego rozwój,
pozycja wśród innych oraz to, co daje jemu
dobre subiektywne samopoczucie (T. Tomaszewsid 1984, s. 109), Wartości ukierunkowują
nasze życie. Są one zawsze czyjeśi ze względu na coś. Są one trwałe, ale mogą też ulegać
zmianom.
Terminami bliskoznacznymi są potrzeby, dą żenia, ideały oraz zadania. Każde z tych pojęć
posiada w psychologii jednak odrębny status, ale mimo to posiadają ważną wspólną
właściwość- opisują to, ku czemu człowiek zmierza, na czym mu zależy, co stanowi dla niego
wartość, również praktyczną .
W sensie kierunkowym i dynamicznym potrzeby, wartości, ideały i zadania mogą posiadać
porównywalną moc pobudzania do aktywności, np. wyzdrowienie może byćbardzo silnym
pragnieniem człowieka. Natomiast w wymiarze realizacyjnym mają miejsce różnice
zasadnicze. Co innego, gdy człowiek tylko pragnie cośosią gną ći co innego, gdy realizuje
zadania. W przypadku realizacji zadań, obok, pragnienia osią gnięcia określonego stanu,
poprawy (np. zdrowia),! posiada jeszcze program osią gnięcia wyobrażonego celu działania, j
Program może miećpostać"rozmytą ", ale może też miećpostaćoperacyjną i klarowną . Z
powyższych względów pojęciem czynnośćposługujemy się wtedy, gdy chcemy opisać
aktywnego człowieka, ze świadomością celu i posiadają cego klarowny program jego osią gania.
Możliwości są to warunki, od których zależy realizacja wartości (T. Tomaszewski 1984, s. 109).
Na przykład człowiekowi do żyda potrzebny jest pokarm, ale nie każdy ma pełne możliwości
zaspokojenia tej potrzeby; człowiek pracują cy potrzebuje do pracy narzędzi, ale nie zawsze
może je uzyskać. Możliwości polegają na posiadaniu czegoś, co jest nieodzowne do
osią gnięcia wartości. Na przykład bez podręczników, bez odpowiedniego poziomu zdolności
uczenia się i motywacji do nauki nie można przygotowaćsię i zdaćegzaminu.
W warunkach żyda społecznego ważnym czynnikiem określają cym możliwości człowieka, a
więc kształtują cym też jego sytuację, są obowią zują ce normy, przepisy, uprawnienia. Tadeusz
Tomaszewski
Choroba, zwłaszcza przewlekła i z zagrożeniem żyda, lub niepełnosprawność, burzy system
wartości, jak i możliwości.
W odniesieniu do systemu wartości, niepełnosprawność"odbiera" człowiekowi to, co jest dla
niego cenne - zdrowie, pozycję wśród innych, szansę na sukces, poczucie niezależności. W
odniesieniu do możliwości, choroba bą dź niepełnosprawnośćpowoduje utratę, przede
wszystkim zdolności i umiejętności, przy pomocy których można było zaspokajaćpotrzeby w
typowy sposób i przejawiaćdziałalnośćzadaniową w świecie skonstruowanym dla potrzeb
ludzi zdrowych i sprawnych. Poza tym, choroba bą dź niepełnosprawnośćw sposób nadmierny
uzależnia zaspokajanie potrzeb od otoczenia społecznego, czyli innych ludzi. Dlatego
zależnośćod innych w osią ganiu celów życiowych jest szczególnie przykrym aspektem
niepełnosprawności. Z tego też względu polityką wyrównywania szans osobom
niepełnosprawnym, poprzez tworzenie przyjaznego otoczenia, należy do priorytetów polityki
społecznej państwa i społeczności międzynarodowych.
Zdrowie jest wartością pozytywną , zaśchoroba lub niepełnosprawnośćnajczęściej wartością
negatywną . Piszę najczęściej, ponieważ w praktyce choroba może miećtakże wartość
pozytywną , gdy np. umożliwia "honorowe" wyjście z pełnionej roli społecznej, roli którą się
grało w sposób niezadowalają cy zarówno w ocenie otoczenia, jak i w percepcji własnej. Stą d
zdarzają się przypadki "ucieczki w chorobę". Niekiedy choroba jest także sposobem na
zachowanie więzi z innymi i źródłem troskliwej opieki.
Podobnie, możliwości danej osoby mogą ułatwiaćbą dź utrudniaćosią gnięcie wyniku.
Niepełnosprawnośćobniża możliwości danej jednostki. Niskie możliwości intelektualne osoby
upośledzonej umysłowo, obniżają szansę podejmowania decyzji w sytuacjach problemowych;
niewydolnośćukładu krą żenia obniża sprawnośćfizyczną osoby w warunkach ciężkiej pracy
fizycznej; uszkodzenie wzroku obniża orientację przestrzenną w nowym fizycznym otoczeniu.
Wartości i możliwości posiadają dla osoby znaczenie sytuacyjne, tzn. są ściśle zwią zane z
aktualną sytuacją człowieka. W przypadku nagłej choroby, wiele wartości materialnych oraz
posiadane możliwości człowieka tracą znaczenie, gdyż fizyczne przetrwanie staje się rzeczą
najważniejszą . Podobnie opanowanie (wyuczenie) nowych
możliwości, mogą cych ułatwićosią gnięcie celów zdrowotnych, nab;
ra w sytuacji choroby znaczenia szczególnie ważnego.
Powstaje pytanie - jakie właściwości podmiotu doświadczą cego niepełnosprawnośćmogą
szczególnie przyczynićsię do "powti nych własnych narodzin" i żyda z sensem? Ogólna
odpowiedź brzr akceptacja siebie oraz akceptacja celów rehabilitacji.
Dlaczego akceptacja siebie ?
Ważną konsekwencją powstania względnie stabilnego obra samego siebie jest ukształtowanie
się grupy potrzeb, których zaś] kojenie wpływa w decydują cy sposób na umocnienie się
prześwu czenia o własnej wartości. Jest to najważniejsza przesłanka akceptu siebie. Z drugiej
strony akceptacja siebie jest źródłem rozwoju l rzystnych parametrów poczucia własnej
wartości.
Niezależnie od tego, czy samoocena jest zawyżona lub zani na, pozytywna czy negatywna,
człowiek stanowi dla siebie pew wartość. Wszystkie sytuacje, informacje, zachowania własne i
inny które wpływają na poprawę poczucia własnej wartości są dla czlofl ka przyjemne, a te
które deprecjonują istnieją ce poczucie włas wartości są odzwierciedlane jako przykre i
odpychają ce. Poczu własnej wartości kształtuje się w długim procesie ontogenetyczn rozwoju,
a począ tki sięgają drugiego - trzeciego roku żyda, tó dziecko zaczyna wyodrębniaćsiebie ze
świata i dostrzegaćswoją rębność- ja i nie ja. Manifestuje się to pierwszym okresem "prze ry".
Od tego momentu zachowanie dziecka jest ukierunkowane wzmacnianie swego autoportretu,
zaśspołeczeństwo uzależnia wzmacnianie od spełnienia pewnych warunków - musisz byćta
(dobrym, mą drym), musisz cenićto (rozwagę, odpowiedzialność, q liwośćitp.). W ten sposób
ta ważna struktura psychiczna, jaką , poczude własnej wartości, staje się ważnym
mechanizmem reguh cym rodzaj i dynamikę aktywności.
Wpływ poczuda własnej wartości na zachowanie polega z j nej strony na klasyfikowaniu
zdarzeń ze względu na to, czy;:
trzymują i poprawiają , czy też zagrażają i obniżają poczucie włas wartości, a z drugiej strony
na motywowaniu działań, których ce jest poprawianie i podtrzymywanie poczucia własnej
wartości
unikanie tych działań, które mogą to poczucie obniżyć(por. J. Rey-kowsid 1971, s. 39).
Uważa się, że ją drem poczucia własnej wartości są uczucia dotyczą ce samego siebie.
Uczucia te mogą miećcharakter pozytywny lub negatywny, różną treśći różne natężenie.
Istotną rolę odgrywają w nim też informacje będą ce następstwem intelektualnej refleksji
dotyczą cej siebie samego (por. J. Reykowski 1971; E. Padus 1992).
W literaturze psychologicznej poświęconej problematyce ludzi niepełnosprawnych zwraca się
uwagę na często obniżone poczucie własnej wartości inwalidy, na przyczyny jego obniżania
oraz na skutki dla funkcjonowania człowieka niepełnosprawnego (por. T. Carroll 1961; A. Hulek
1981; Women's Encyclopedia 1993).
Kazimierz Jankowski omawia wpływ świadomości własnego inwalidztwa na powstanie silnego
poczucia zagrożenia. Inwalida przewiduje liczne trudności w zaspokajaniu swoich potrzeb.
Przewiduje też wpływ inwalidztwa na możliwości w pełnieniu ról społecznych, stosunku rodziny
i szerszego otoczenia społecznego. Człowiek niepełnosprawny i chory zdaje sobie sprawę z
ograniczenia swojej autonomii, samodzielności życiowej. Wszystko to jest źródłem wielu
smutnych i przykrych przeżyć, co w następstwie obniża poczucie własnej wartości (1975, s.42-
45).
Wiele uwagi w literaturze poświęca się akceptacji własnego inwalidztwa i jego wpływu na
ogólne poczucie własnej wartości.
Według Beatrice Wright akceptacja własnego inwalidztwa, a poprzez to i samego siebie, stała
się kardynalną zasadą rehabilitacji. Ważny jest jednak rodzaj akceptacji. Akceptacja nie może
oznaczaćprzedkładania własnego stanu nad inny, ani też nie może oznaczaćpoddania się
temu, co nieuniknione. Oznaczałoby to nadmierną pokorę i zgodę na los, a jednocześnie
przyjęcie postawy rezygnacji wobec choroby czy inwalidztwa. Autorka proponuje inny wariant:
inwalidztwo może byćdalej uważane przez jednostkę za sytuację niewygodną i ograniczają cą ,
ale dą ży ona do poprawy tego, co jest do poprawienia oraz nie będzie cierpiała wstydu i
maskowania swego stanu (1965, s. 124-126). B. Wright wysoko ocenia badania T. Dembo i
innych, dotyczą ce procesu akceptacji straty. W procesie akceptacji straty powinno nastą pić
rozszerżenie zakresu wartości; ograniczenie skutków inwalidztwa, uznanie strony fizycznej za
wartośćdrugorzędną i przetworzenie wartośćwzględnych na stałe (ibidem, s. 126).
A. Turowska podobnie rozumie akceptację inwalidztwa. Akceptacja inwalidztwa - pisze autorka
- to nauczenie się życia z chorobą , tzn. należy przy istnieją cych stratach umiećuznaći
zaktywizowaćwłasne wartości, w oparciu o które można żyćz sensem. Proste pogodzenie się
z inwalidztwem jest przejawem rezygnacji i bezsilności wobec choroby (1973, s. 192). Niekiedy
spotykamy się z sytuacją , że osoba niepełnosprawna nie traktuje swej defektywnej części ciała
za częśćskładową swojej osoby. Jest to także sytuacja niekorzystna, ponieważ utrudnia
proces maksymalnego jej usprawnienia podczas zabiegów rehabilitacyjnych.
Moment akceptacji własnego inwalidztwa jest szczególnie istotny dla budowania poczucia
własnej wartości. Jeśli on nastą pi, to tworzy się optymistyczna perspektywa ułożenia dalszego
życia, pomimo uszkodzenia. Tylko wówczas jednostka jest zdolna do podejmowania wysiłków
na rzecz aktywnego i wartościowego życia oraz własnego rozwoju, a satysfakcję życiową
będzie czerpaćnie tylko z osią gania celów, ale i z samej aktywności mają cej wartośćautote-
liczną .
Rozwój zachodzi wówczas, kiedy kolejny krok naprzód jest subiektywnie odczuwany jako
bardziej wspaniały, przysparzają cy więcej radości, więcej satysfakcji wewnętrznej niż
poprzednie gratyfikacje, które już otrzymaliśmy i które nas nawet nudzą . Abraham H. Masiow
Analiza historii życia wielu ludzi poszkodowanych na zdrowiu i których cechowała wysoka
jakośćżycia wskazuje, iż u podstaw ich sukcesów życiowych - autentycznej radości życia,
sensu życia i wszelkiej witalności - tkwiła zdolnośćobrania trudnej drogi życiowej w
pokonywaniu przeszkód, w której stale realnie uwzględniano posiadane atuty i ograniczenia, a
wszelka aktywność, a także odniesione sukcesy dodawały sił do kolejnych prób sprawdzania
się.
Dlaczego akceptacja celów rehabilitacji?
Akceptacja celów rehabilitacji jest tożsama z uruchomieniem się mechanizmu motywacji, czyli
zmobilizowaniu energii do realizacji celów rehabilitacji - bliskich i odległych.
W procesie wytwarzania motywacji w kierunku realizacji celów rehabilitacji, terapeuci
napotykają na bardzo poważny opór ze strony inwalidy. Wią że się on z pewną barierą
psychologiczną . Inwalidzi często nie chcą zaakceptowaćstraty (uszkodzenia i ograniczenia)
oraz uznaćinwalidztwa za fakt dokonany. Na przykład za nauczaniem nowo ociemniałego
chodzenia z białą laską , kryje się podtekst, że nigdy nie będzie się już poruszaćjak widzą cy -
"Moje oczy to biała laska". Musi więc najpierw nastą pićakceptacja straty, a dopiero wówczas
można dokonywaćprób jej przezwyciężania - skutków straty.
Thomas Carroll (1961) w odniesieniu do ociemniałych doradza, aby proces ich rehabilitacji
rozpoczą ćjuż w szpitalu. Nie należy podejmowaćprób skrócenia okresu szoku, ani żalu, kiedy
ociemniały uświadamia sobie fakt ostatecznego charakteru wady wzroku. Jeśli niewidomy ma
iśćnaprzód, przezwyciężaćskutki ślepoty, to musi zrozumieći zaakceptowaćswoją nową
sytuację. Nie wolno dawaćnadziei na odzyskanie wzroku. Innymi słowy, akceptacja własnej
straty, to wstępny warunek wytwarzania się motywacji do przezwyciężania jej skutków i
akceptacji celów rehabilitacji (por. także 1. Rowland 1995).
W wytwarzaniu motywacji do współudziału w realizacji programu rehabilitacji, ważną rolę może
spełnićdą żenie terapeutów do podreperowania poczucia własnej wartości inwalidy. Według J.
Rey-kowskiego, człowiek w wyniku kalectwa traci dotychczasowe sprawności, orientację co do
własnych możliwości w ogóle i poczucie swego miejsca wśród innych. W konsekwencji też
traci poczucie własnej wartości (1971, s. 41-42). Dlatego opracowanie wspólnie z inwalidą
celów rehabilitacji, zmierzają cych do budowania poczucia własnej wartości, ale na innych niż
dotychczas przesłankach, jest ważnym sposobem wzbudzania motywacji inwalidy do realizacji
programu rehabilitacji. Udział inwalidy w opracowaniu programu rehabilitacjijest warunkiem sine
quo. non wzbudzenia motywacji.
Argumenty skłaniają ce do przyjęcia takiego poglą du są różnej natury.
1. Gdy lekarz lub doradca dominuje nad pacjentem, to rodzi się u pacjenta poczucie niższości,
nieudolności i zależności. Dobrze pojęta rehabilitacja usiłuje takich sytuacji unikną ć.
2. Jeżeli oczekujemy szacunku pacjenta wobec siebie i rozwoju autoafirmacji, to trzeba
zmuszaćpacjenta do współodpowiedzialności za kierowanie własnym rozwojem i
odpowiedzialności za własny los, a tym samym za własne zdrowie. Jest to droga wymuszania
zachowań prozdrowotnych, stanowionych przez lekarzy i rehabilitantów.
3. Angażowanie pacjenta do wypracowywania i realizowania programu rehabilitacyjnego
wzbudza motywację wewnętrzną do identyfikowania się z celami zespołu rehabilitacyjnego. W
konsekwencji możemy mówićo czynnym udziale pacjenta w procesie rehabilitacji. Efektem
tego udziału jest wysokie poczucie odpowiedzialności za ostateczny wynik. Taki będzie wynik
rehabilitacji, ile da z siebie pacjent. Zapobiega to narzekaniu i utyskiwaniu, że winnymi
niepowodzeń w leczeniu są inni - lekarze, terapeuci bą dź rodzina.
4. Nie sposób nie docenićznaczenia wiedzy potocznej, jaką posiada osoba niepełnosprawna o
sobie, o swoim położeniu życiowym, poczuciu choroby, możliwościach itp. Ostatecznie to
percepcja własnego położenia życiowego oraz percepcja szans jego zmiany są źródłami
ludzkiego heroizmu bą dź słabości i swoistego tchórzostwa.
Program musi byćtak dostosowany do możliwości inwalidy, aby mógł stosunkowo szybko
odzwierciedlaćinformacje o tym, co utracił i o tym co nadal posiada, oraz jak może z tym żyć.
Z dotychczasowych rozważań wynika, że we wzbudzaniu motywacji do wysiłku na rzecz
realizacji programu rehabilitacji, dużą rolę odgrywa oddziaływanie informacyjne. Informacje
pomagają w odnalezieniu siebie w świecie i tworzeniu wizji życia, pomimo posiadanej
niepełnosprawności.
Oddziaływanie informacyjne przedstawiają ce z jednej strony sytuację istnieją cą inwalidy, a z
drugiej sytuację możliwą , pożą daną , jest źródłem tworzenia się napięcia motywacyjnego, które
może odegraćistotną rolę w przekształcaniu sytuacji istnieją cej w pożą daną ,
jako następstwa realizacji programu rehabilitacyjnego. Innym źródłem napięcia motywacyjnego
są komunikaty odebrane przez pacjenta w następstwie sukcesów, zwią zanych z wysiłkiem
rehabilitacyjnym. Sukces motywuje do powtórzenia danej czynności, stają c się w ten sposób
ważnym motywem ludzkiej aktywności. Dlatego bilans sukcesów względem porażek, które są
stałym komponentem życia każdego człowieka, odgrywa w procesach rehabilitacyjnych
pierwszorzędną rolę.
Ważnym źródłem motywacji do wysiłku jest system cenionych przez pacjenta wartości i
zwią zana z tym możliwośćich osią gnięcia. Niepełnosprawnemu powinno się pomóc wybrać
takie cele życiowe, które są możliwe do osią gnięcia i w oparciu o które, może on budować
poczucie własnej wartości. Terapeuta, w procesie wyboru celów życiowych powinien byćnie
tyle doradcą , ile katalizatorem korzystnych wyborów. Trafny wybór celów życiowych ma
znaczenie mobilizują ce i gwarantuje też bezpieczne kontakty społeczne. Z kolei samodzielny
wybór celów życiowych zapobiega przerzucaniu odpowiedzialności za swoje życie na innych, w
tym i na terapeutów. Poza tym jest przejawem rozwią zywania problemów życiowych przez
samych pacjentów. Jest to ważna kwestia, wszak poczucie osobistej odpowiedzialności za
życie jest nie tylko wskaźnikiem dobrego przystosowania, ale i zapowiedzią powodzenia
życiowego. Ma ono samo w sobie wartośćgratyfikacyjną .
Uogólniają c przedstawione dane można powiedzieć, że im więcej zostanie uruchomionych
mechanizmów motywacyjnych (wartość, sukces, szansa), tym większe będzie zaangażowanie
pacjentów w proces rehabilitacji i w następstwie lepsze będą jego efekty. Całokształt
oddziaływań rehabilitacyjnych jest w istotnym stopniu uwarunkowany czasem i wiekiem życia.
5.3.3. REHABILITACJANIESPECYFICZNA
Posługują c się terminem rehabilitacja niespecyficzna starano się zaakcentować, że nie jest
ona swoista, charakterystyczna dla re- { habilitacji psychologicznej. Można by ją usytuować
także i w rehabilitacji medycznej ze względu na jej wymiar usprawniają cy narzą dy i układy;
bą dź do rehabilitacji społecznej z tytułu jej walorów umożliwiają cych korzystniejsze
utrzymywanie relacji osoby ze społecznym otoczeniem.
Należy są dzić, że rehabilitacja niespecyficzna posiada szczególne walory duchowe i stą d
włą czenie jej do instrumentów rehabilitacji psychologicznej najwyraźniej oddaje jej sens.
Zgodnie z przyjętym holistycznym podejściem do rehabilitacji głównym jej celem jest wysoka
jakośćżycia osoby niepełnosprawnej oraz jej bytowanie w warunkach maksymalnej integracji.
Wysoka jakośćżycia wyraża się w zaspokajaniu potrzeby bezpieczeństwa, potrzeb
afiliacyjnych, a także w poczuciu autonomii osobistej. Tego rodzaju stan jest zawsze wyrazem
korzystnego regulowania stosunków człowieka jako podmiotu z otoczeniem, które stwarza
szansę na przetrwanie i samorealizację.
Osią gnięde takiego stanu w odniesieniu do osób niepełnosprawnych jest możliwe dzięki
zaistnieniu systemu rehabilitacji rozumianego jako zespół materialnych elementów, czyli
instytucji i organizacji funkcjonują cych w sposób skoordynowany i w oparciu o najnowsze
rozwią zania ekonomiczne, prawne, społeczne i osią gnięcia teoretyczne i praktyczne
rehabilitacji. Każdy element systemu pełni określoną rolę specyficzną , a jednocześnie jest
składnikiem większej całości i podporzą dkowany celom globalnym o dużym stopniu ogólności.
W poszukiwaniu instrumentów rehabilitacji coraz większą uwagę przywią zuje się do
oddziaływań niespecyficznych, czyli mają cych dobroczynny wpływ na cały organizm i na
rozwój nowych moż-liwości równoważenia relacji z otoczeniem. Prekursorami zastosowania
oddziaływań niespecyficznych byli najczęściej lekarze. Mieli na względzie nie tyle osoby
niepełnosprawne, co osoby w sytuacji społecznego upośledzenia.
Włoska lekarka i pedagog Maria Montessori (1870-1952) założyła w San Lorenzo dom dla
biednych dzieci pochodzenia robotniczego. Opracowała metodę rozwoju dzieci znaną pod
nazwą metody Montessori. Propagowała spontaniczną aktywnośćfizyczną i umysłową , jako
sposób wpływania na rozwój działalności kreatywnej dziecka.
Polski lekarz z Krakowa Henryk Jordan (1842-1907) był wielkim rzecznikiem wychowania
fizycznego i zdrowotnego. Będą c niezadowolonym ze stanu zdrowotnego młodzieży i w trosce
o rozwój osobowy, na terenie Błoni Krakowskich (8 hektarów powierzchni), utworzył ośrodek
wychowania fizycznego. Był to teren gier oraz zabaw dzieci i młodzieży. Idea Jordana znana
była przez długi czas pod nazwą ogródków jordanowskich (Kronika medycyny 1994, s. 368).
Francuski lekarz Philippe Pinel (1745-1826) wraz ze swoim współpracownikiem Jean-Baptiste
Pussin uwolnili z krępują cych więzów chorych psychicznie. Zalecili okazywanie chorym
psychicznie życzliwości i zrozumienia. Czynnikami leczniczymi zdaniem Pinela jest lekka i
sensowna praca oraz uspokajają ce słowa (ibidem, s. 241).
Niemiecki matematyk i przyrodnik Rudolf Steiner (1861-1925) w 1923 roku w Domach pod
Bazyleją założył Uniwersytet Nauk Humanistycznych (Goetheanum). Był organizatorem szkoły
w warunkach leśnych, twórcą szkoły poruszania się (Eurhythmie) oraz form kształcenia
poprzez sztukę. Medycyna przejęła idee Steinera dopatrują c się w nich sposobów na
wzmocnienie sił fizycznych organizmu, walorów samoleczniczych i sposobów na rozwój
własnego J'a" (ibidem, s. 401).
R. Steiner - twórca medycyny antropozoficznej - są dził, że przekazywana uczniom wiedza jest
zawsze jednostronna i zimna, gdyż pomija duchowy wymiar człowieka. Powinna byćona
dopełniona sztuką , ponieważ tylko wtedy może dostarczyćprzeżyćczłowiekowi. Dzieła sztuki
ujawniają to, co jest ponadzmysłowe i ponadczasowe. Dziecko powinno więc byćnie tylko
poddane oddziaływaniu sztuki, ale przede wszystkim powinno przejawiaćaktywnośćtwórczą -
plastyczną , muzyczną i teatralną .
Koncepcje R. Steinera są popularne do dziś. ródłem popularności są idee wszechstronnego
aktywizowania dziecka, a zwłaszcza poprzez ruch rytmiczny, będą cy formą sztuki, jak i
poprzez plastykę, muzykę i teatr.
Belgijski lekarz - neurolog i pedagog Owidiusz Decroły (1871-1932) był twórcą metody
"ośrodków zainteresowań" szczególnie przydatnej w nauczaniu dzieci upośledzonych
umysłowo. Jego metoda była alternatywą w stosunku do dotychczasowych tradycyjnych metod
nauczania. Jego wystą pienie na Kongresie Międzynarodowym Pedagogiki w Calais w 1921 roku
przyczyniło się do założenia Międzynarodowej Ligi Nowego Wychowania.
Metoda O. Decroly'ego odrzuca podział materiału na przedmioty na rzecz wychodzenia
naprzeciw spontanicznym zainteresowaniom i potrzebom dziecka. Są dził, że najważniejszymi
potrzebami dziecka są :
potrzeba żywienia, oddychania, czystości (potrzeby fizjologiczne),
potrzeba walki z ujemnymi wpływami klimatycznymi,
potrzeba ochrony przed nieprzyjaciółmi i niebezpieczeństwami,
potrzeba działania, aktywności, światła i spoczynku.
Wszystkie potrzeby należy zaspokajaćz wykorzystaniem aktywności własnej dziecka i
organizowania się dzieci (M. Balcerek 1990, s. 196-199).
Koncepcja O. Decroly'ego jest kolejnym przykładem znaczenia wszechstronnej aktywności
fizycznej, umysłowej oraz emocjonalnej jednostki, jako czynnika wpływają cego na wszystkie
wymiary funkcjonowania człowieka. Jako lekarz-neurolog Decroły dysponował rozległą wiedzą
uzasadniają cą tego rodzaju koncepcję rozwoju zdrowot-no-intelektualnego i emocjonalnego
człowieka.
Nauczycielka wychowania fizycznego i fizjoterapeutka Weronika Sherbome (1922-1990) była
autorką metody Ruchu Rozwijają cego W. Sherbome (od nazwiska autorki). Metoda ta posiada
duże zastosowanie w rozwoju dzieci, jak i korygowaniu zaburzeń.
Podstawowym założeniem metody W. Sherbome jest rozwijanie poprzez ruch:
świadomości własnego ciała oraz usprawnienie ruchowe osoby,
świadomości przestrzeni i działania w niej,
gotowości do dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi oraz nawią zywanie z nimi bliskiego
kontaktu (M. Bogdanowicz, B. Kisiel,
M. Przesnyska 1992).
Metoda W. Sherbome jest stosowana we wspieraniu rozwoju dzieci niepełnosprawnych -
głuchych i niewidomych, upośledzonych umysłowo, autystycznych, z mózgowym porażeniem
dziecięcym, z zaburzeniami emocjonalnymi i zachowania, z zaniedbanych środowisk
wychowawczych.
Wszystkie przykładowo podane koncepcje stymulowania rozwoju i rehabilitacji posiadają
wspólną właściwość- usiłuje się w nich połą czyćusprawnienie lecznicze, psychopedagogiczne
z różnymi for-
mami adaptacji społecznej. środkiem osią gania celu jest wszechstronna aktywnośćjednostki -
ruchowa, intelektualna, emocjonalna i wdicjonaina. Aktywny cAowiek.bezgraniczme wyraża się
iako całośćw przyjaznym terapeutycznym otoczeniu. Jednostka chorobowa jest tu sprawą
drugorzędną , gdyż przejawiana aktywnośćjest spontaniczna, nie dochodzi do przecią żeń
organizmu, a jedynie osobistej transgresji.
Jest rzeczą charakterystyczną , że twórcami metod oddziaływania były osoby o solidnym
przygotowaniu przyrodniczym i podejściu humanistycznym.
Oto niektóre formy oddziaływań niespecyficznych.
Ergoterapia - leczenie pracą (gr. ergom. - praca, zajęcie). Nie jest możliwa terapia bez leczenia
pracą , m.in. w postaci prac ręcznych. Ergoterapia stanowi doskonałą formę wypełniania czasu
wolnego, jest podstawą kształtowania orientacji zawodowej, środkiem nauczania czynności
dnia codziennego, kreowania dobrostanu psychofizycznego oraz pozytywnego stosunku do
samego siebie. Terapia pracą nie tylko pobudza do działania, ale stanowi też instrument
zaspokajania naturalnej potrzeby ruchu służą cego czemuś- wytworowi pracy. Jest też formą
przedłużenia kinezyterapii. Stanowi też niezastą pioną formę usprawniania narzą du i układów.
Obce jest dzisiaj stwierdzenie, że chory może nic nie robić. Praca wykonywana z umiarem i z
zainteresowaniem, dostosowana do możliwości pacjenta uniezależnia człowieka od otoczenia
społecznego i tworzy dobre podstawy do ponownego "odnalezienia się" w roli zawodowej.
Zapobiega też wrośnięciu w rolę człowieka chorego.
Ergoterapia i arteterapia (terapia przez twórczość) są podstawowymi formami działalności w
nurcie tzw. terapii zajęciowej.
W życiu codziennym około jednej trzeciej dnia poświęcamy pracy. Gdy człowiek zostaje
wyłą czony z pracy, odczuwa pustkę egzystencjalną i doświadcza niezaspokojenia potrzeby
aktywności. Nie przypadkowo w całokształcie procesu rehabilitacji tak ważną rolę pełni
rehabilitacja zawodowa. W wielu przypadkach terapia zajęciowa jest działalnością wstępną
ukierunkowaną na przygotowanie pacjenta do ponownego pełnienia ról zawodowych -
dotychczasowych, bą dź nowych możliwych do pełnienia, mimo nabytych ograniczeń.
Arteterapia (zamiennie: artoterapia) - leczenie przez pracę twórczą , głównie przez twórczość
plastyczną (łac. ars - sztuka). Twórczośćjest przeciwieństwem zachowania nawykowego,
reprodukcyjnego, przystosowawczego. Jest wyrazem własnej inwencji, usiłowaniem wyrażenia
własnego porzą dku. Twórca wywołuje oraz utrwala w wytworach i dziełach swoje wizje, wiedzę,
przeżycia i wiarę. Innymi słowy materializuje świat swoich doświadczeń.
Terapeutyczne walory sztuki trafnie wyraził w XIX wieku lekarz rosyjski Aleksander Mudrow:
Znajqc wzajemne oddziaływanie duszy i ciała trzeba wiedzieć, że są duchowe lekarstwa, które
leczą ciało. Takim lekarstwem jest sztuka. Sztuką - smutnego pocieszysz, zdenerwowanego -
uspokoisz, opryskliwego - przestraszysz, tchórzliwego - uczynisz śmiałym, skrytego -
otwartym, zuchwałego - pokornym W sztuce zawarta jest siła ducha, która jest w stanie
zwyciężyćcielesny ból, nostalgię, wewnętrzny niepokoje. za: W. Szulc 1994, s. 24).
Aktywnośćtwórcza pełni kilka funkcji w życiu jednostki.
1. Jest formą kontaktu osoby ze społecznym otoczeniem. Dlatego malowanie, rysowanie czy
klejenie przez osoby niepełnosprawne, a zwłaszcza psychicznie chore, jest cennym źródłem
informacji o problemach życiowych pacjenta i o trudnościach we współdziałaniu z innymi.
2. Kompensuje niedogodnośćżycia. codziennego, gdyż choroba czy niepełnosprawność
uniemożliwia normalne uczestnictwo w pracy oraz skazuje na bezczynność. Tworzenie pełni
więc rolę profilaktyczną . Człowiek wyraża spontaniczną aktywnośćwprowadzają cą go w
dobrostan psychofizyczny.
3. Aktywnośćtwórcza jest zawsze wysiłkiem intelektualnym, połą czonym z dodatnimi
przeżyciami uczuciowymi. Jest więc czynnikiem rozwoju jednostki. Często pacjent w wyniku
pierwszych prób tworzenia odkrywa nowe predyspozycje i kompetencje. Wykorzystują c je i
rozwijają c może swemu życiu nadaćnowy sens.
Przykładem szczególnych osią gnięćtwórczych osób niepełnosprawnych są artyści-malarze
posługują cy się ustami lub stopą w procesie malowania. Kaleki Niemiec Amuit Erich Stegmann
w 1956 roku założył Międzynarodowe Stowarzyszenie Artystów Kalekich Malują cych Ustami i
Nogami, z siedzibą w Uchtesteinie. Do stowarzyszenia należą również polscy członkowie-
artyści. Niekiedy działalnośćtwórcza zapewnia środki na własne utrzymanie, a także
umożliwia działalnośćrehabilitacyjną na rzecz innych inwalidów.
Muzykoterapia - terapia przez muzykę.
Zwią zki muzyki z leczeniem posiadają długą tradycję. Już w starożytnej Grecji muzyka i
medycyna jako sztuki miały wspólnego boga - Apolla. Do dzisiaj nikt nie podważył tezy o
zwią zku funkcji psychicznych i somatycznych podlegają cych sprzężeniu zwrotnemu.
Szczególna jest rola muzykoterapii w leczeniu schorzeń nerwic psychogennych, chorób układu
krą żenia, geriatrii, położnictwa oraz szeroko rozumianej rehabilitacji. Muzykoterapia czyni życie
bardziej pogodnym, a ból i cierpienie istotnie łagodzi. Przykładem uznania dla muzykoterapii
może byćpowołanie na uniwersytetach amerykańskich wiatach 50. muzykoterapii jako
kierunku studiów.
Muzykoterapia może byćsubstytutem środka farmakologicznego, głównie uspakajają cego,
zwłaszcza gdy występują zaburzenia regulacji na poziomie wegetatywnym.
Terapia przez sztukę muzyczną sprzyja reorganizacji osobowości pacjenta, poprawia relacje w
grupie terapeutycznej, gdyż generuje silne wspólnotowe przeżycia estetyczne.
Istnieją próby terapii napięciowych bólów głowy z zastosowaniem metodyki biofeedback. Osoba
z napięciowym bólem głowy słuchają c muzyki koncentruje się na doświadczanym przez siebie
odprężeniu, którego następstwem jest ustępowanie bólu głowy, co osoba sobie także
uświadamia. Warunkiem efektywności tej formy terapii jest zwią zek emocjonalny człowieka z
muzyką (E. Golińska 1990).
Współcześnie usiłuje się łą czyćmuzykę z rytmiką , mową , śpiewem, gestem a nawet z
plastyką . Twórcami tej idei byli m.in. pedagog szwajcarski Emil Jaques-Dalcroze (1865-1950),
niemiecki muzyk Car! Orff (1895-1982) oraz Węgier Joraz Zoltan Kodały (1882-1967). Ich
zdaniem rytmika połą czona z doznaniami muzycznymi, dzięki odbieraniu wrażeń przez cały
system mięśniowo-nerwowy, aktywizuje czynności układu nerwowego, czynności psychiczne i
wpfy-wa na wszechstronny rozwój osoby, a zwłaszcza ma wpływ na biome-chanikę ruchu oraz
porzą dkuje ruch.
Biblioterapia (gr. biblion - ksią żka) jest formą terapii polegają cą na wykorzystaniu lektury w
trakcie leczenia i rehabilitacji, zwłaszcza w aspekcie projektowania własnej koncepcji życia.
Termin biblio-terapia został po raz pierwszy użyty w 1916 roku przez Samuela McChorda
Crothersa w szpitalu wojskowym w Anglii. Dzisiaj przy każdym szpitalu i sanatorium
funkcjonują biblioteki, pełnią ce funkcje terapeutyczne.
Ksią żki stanowią źródło refleksji do osobistych przemyśleń. W pracach naukowych, w
pamiętnikach i w literaturze pięknej, będą cej często dziełem samych inwalidów znajdujemy
wzruszają ce i pozytywne opisy funkcjonowania ludzi niepełnosprawnych szukają cych i
znajdują cych sens życia. Inwalidztwo, przewlekła choroba - których elementem, a nie skutkiem
jest cierpienie - nie muszą przeszkadzaćw tworzeniu etosu własnego życia. Niektórzy są dzą
wręcz, że cierpienie, inwalidztwo sprzyjają osią ganiu ważnych celów życiowych i własnej
doskonałości. Tajemnica sukcesu tych osób wią że się z heroicznym zmaganiem skierowanym
na pokonanie swego upośledzenia. Ważnym czynnikiem generują cym siłę woli człowieka
niepełnosprawnego jest przyjaźń z innymi, której człowiek niepełnosprawny nie tyle oczekuje
od innych, ile chce nią obdarować.
W płaszczyźnie relacji społecznych niepełnosprawnych z pełnosprawnymi współczesne
biblioteki mogą pełnićnastępują ce funkcje:
kształtowania wzajemnych pozytywnych postaw pełnosprawnych i niepełnosprawnych;
integracji ludzi niepełnosprawnych w normalnym społeczeństwie;
pomocy chorym i niepełnosprawnym w odnalezieniu własnej tożsamości drogi życiowej;
kształtowania prawdziwych wyobrażeń społecznych o możliwościach uczestnictwa
niepełnosprawnych w życiu społecznym;
wytwarzania motywacji u niepełnosprawnych do wysiłku na rzecz realizacji kompleksowej
rehabilitacji fizyczno-zdrowotnej, społecz-no-zawodowęj i psychicznej.
Literatura faktu jest często dziełem osób niepełnosprawnych bą dź osób pozostają cych w
bliskich kontaktach z niepełnosprawnymi. Obejmuje ona reportaże monograficzne, biografie i
dokumenty. Natomiast pozycje beletrystyczne, aczkolwiek zawierają dużo fikcji literackiej, są
także oparte w większości na zdarzeniach prawdziwych lub przeżytych przez samego autora.
Oto parę przykładów:
1. Białoszewski Miron, Zawał, Warszawa 1977, PIW.
Ksią żka autobiograficzna. Autor opisuje wszystkie przeżycia towarzyszą ce człowiekowi z
ciężką chorobą serca - rezygnacja z wielu rzeczy, percepcja atmosfery szpitala i nowe
spojrzenie na życie po przejściu rehabilitacji.
2. Viscardi Henry, ROK: List do Jimma, Warszawa, PAX.
Celem "listów" jest pomoc inwalidom wą tpią cym we własne możliwości. Ksią żka ma wielkie
wartości terapeutyczne poprzez ukazywanie sposobów dynamizowania człowieka kalekiego.
3. Waliszewska Wanda, O Zygmuncie Waliszewskim, Kraków 1972, W1.
Jest to szkic biograficzny napisany przez żonę o wybitnym malarzu okresu międzywojennego.
Artysta Z. Waliszewski od młodości cierpiał na bardzo bolesną chorobę Biirgera. Amputowano
mu jedną , a później i drugą nogę. Pomagali mu ludzie otaczają c go sympatią i ciepłem. Sam
artysta zachował do końca życia wolę działania i humor. Organizował liczne wystawy w kraju i
zagranicą . Jego dewiza to nigdy nie poddaćsię i zachowaćgodność.
4. Namora Fernando, W niedzielę po popołudniu, Kraków 1983, W1.
Autor - wybitny lekarz i poeta opisuje przeżycia nieuleczalnie chorej na białaczkę pacjentki
oraz bezradnośćjej lekarza. Wnikliwie opisuje przebieg kolejnych psychologicznych faz
choroby nowotworowej - od buntu poprzez rezygnację aż po akceptację śmierci.
Przykładowo scharakteryzowane pozycje są poświęcone wspólnej problematyce - człowiekowi
niepełnosprawnemu rozwią zują cemu własne, jedyne i niepowtarzalne problemy życiowe.
Towarzyszy temu wielkie bogactwo przeżyći przemyśleń, bowiem stanowią one
psychologiczną otoczkę realizacji planu życiowego człowieka chorego bą dź
niepełnosprawnego. Czytelnik literatury faktu lub beletrystyld może znaleźćpewne wzory, jak
rozwią zywaćwłasne problemy życiowe, których elementem jest niepełnosprawnośćalbo
choroba.
Człowiek dokonuje wyboru ksią żki do czytania, m.in. pod ką tem osobistych problemów,
których nie potrafi rozwią zać. Odnosi się to zwłaszcza do osób przeżywają cych konflikty.
Warto ich wówczas zachęcićdo przeczytania ksią żki, w której autor ukazuje, jak inni
rozwią zywali podobne problemy życiowe. Jaki sposób uczestnictwa wżyciu prowadzi do
sukcesu, a często chociaż przetrwania. Literatura poświęcona niepełnosprawnym jest w
zasadzie literaturą optymizmu życiowego i wiary w ludzkie szansę. Stą d zasługuje na szeroką
popularyzację. Powinni ją czytaćnie tylko niepełnosprawni, ale i pełnosprawni po to, aby ich
zachowania zwłaszcza wobec niepełnosprawnych nie były determinowane przez stereotypy,
mity i mentalnośćuznają cą , że odmiennośćto bycie gorszym. Poza tym z literatury
poświęconej niepełnosprawnym wynika przesłanie, że problemy nie-rozwią zalne, mogą zostać
rozwią zane, jeśli tylko człowiek uwierzy w możliwośćich rozwią zania. Tego rodzaju optymizm
powinien byćudziałem każdego człowieka.
W rehabilitacji psychologicznej zwrócono uwagę na dwie podstawowe kwestie - akceptacja
siebie jako osoby niepełnosprawnej oraz tworzenie motywacji umożliwiają cej realizację celów
bliskich i odległych rehabilitacji. Psychoterapia, poradnictwo rehabilitacyjne oraz rehabilitacja
niespecyficzna są instrumentami sprzyjają cymi osią ganiu celów rehabilitacji.
6. REHABILITACJA SPO£ECZNA
6.1. CHARAKTERYSTYKA REHABILITACJI SPO£ECZNEJ
Uczestnictwo osoby niepełnosprawnej w społeczeństwie musi dotyczyćwszystkich wymiarów
życia i na wszystkich poziomach wiekowych, w granicach możliwości osoby niepełnosprawnej.
Znaczy to, że osoby niepełnosprawne uczestniczą w życiu społecznym w warunkach integracji,
a nie segregacji; na zasadzie normalności, a nie wyją tkowości; dostępności do dobrodziejstw
kultury i osią gnięćcywilizacyjnych, a nie upośledzenia.
Ważna jest przeto dostępnośćdo cenionych przez podmiot wartości otoczenia: do usług
medycznych, edukacji, zatrudnienia, dóbr kultury, życia w rodzinie, życia religijnego, rekreacji i
wypoczynku. Chodzi zatem, z jednej strony - o świat bez barier, zaśz drugiej -o kompetencje
osoby niepełnosprawnej umożliwiają ce granie ról, na które pozwala świat bez barier i
umożliwiają ce samourzeczywistnianie się jako człowieka - osoby.
Rehabilitacja społeczna ma na celu przygotowanie osoby niepełnosprawnej do efektywnego
uczestnictwa w życiu społeczności, do której przynależy. Wysoka jakośćżycia (quality of life)
osoby niepełnosprawnej wyraża się nie tylko stanem zdrowia i zachowaną sprawnością
ruchową , ale w porównywalnym stopniu własną sytuacją społeczną i warunkami życia oraz
możliwościami samodzielnego zaspokojenia potrzeb duchowych.
Rehabilitacja społeczna stanowi więc element strukturalny procesu rehabilitacji, a jednocześnie
jest metodą kreowania motywacji i kompetencji osoby do życia w warunkach integracji
społecznej, której wyznacznikiem jest uczestnictwo w życiu społecznym.
Podstawowymi wskaźnikami udanej rehabilitacji społecznej są :
1. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych od urodzenia, podejmowanie od wczesnego
dzieciństwa ról społecznych charakterystycznych dla osób pełnosprawnych - roli dziecka w
rodzinie, kolegi, ucznia, uczestnika życia, a w dalszej perspektywie pracy zawodowej;
2. Reintegracja społeczna w przypadkach zaistnienia niepełnosprawności w okresie
późniejszym. Po usprawnieniu leczniczym, mimo ograniczeń, osoba podejmuje m.in. pracę
zawodową na stanowisku wolnym od zagrożeń specyficznych dla danego rodzaju
niepełnosprawności.
W procesie rehabilitacji społecznej można wyróżnićnastępują ce etapy:
a) wycofanie się z poprzednich ról społecznych,
b) wstępną identyfikację z nowymi rolami lub pełnieniem dawnych ról w nowych
okolicznościach,
c) stopniowe wdrażanie dopełnienia nowych ról,
d) wbudowanie nowych ról w zintegrowaną całośćz innymi rolami (B. To-biasz-Adamczyk
1995, s. 199).
Szczególną rolę w rehabilitacji społecznej pełni praca zawodowa. Podjęcie pracy zawodowej
jest szczególnym przejawem udanej rehabilitacji społecznej. Znaczenia pracy jako
podstawowego czynnika rozwoju człowieka w okresie życia dorosłego nie da się przecenić.
Po pierwsze - praca jest formą negatywnej entropii, tzn. człowiek przez pracę tworzy porzą dek
w otoczeniu, który jest zgodny zjego wizją świata. Stą d w toku pracy pojawia się uczucie
panowania nad światem oraz sprawstwa, że świat może byćzgodny z jego planem. £ad w
świecie, zgodny z własnym planem jest z kolei źródłem szczególnej radości, dumy i
zadowolenia. Poza tym, praca a zwłaszcza jej wytwory są sposobem na pozostawienie po
sobie "śladu" życia. Dla większości praca jest sposobem wyrażania się.
Po drugie - praca jest środkiem zabezpieczają cym egzystencję. Dzięki pozycji zawodowej
człowiek zajmuje określoną pozycję ekonomiczną , miejsce w sieci stosunków międzyludzkich,
hierarchii społecznej, uznania i prestiżu. Praca jest podstawowym warunkiem założenia własnej
rodziny prokreacyjnej, osobistej niezależności oraz znaczenia. Dzięki środkom finansowym
zdobytym poprzez pracę zawodową , jednostka może planowaći realizowaćsens życia.
Posiadanie pracy jawi się jako jedna ze szczególnie cenionych wartości. W podręcznikach z
zakresu rehabilitacji nieprzypadkowo wiele pisze się o rehabilitacji zawodowej - często
wyróżnianej jako czwarty rodzaj rehabilitacji. W ujędu tu przyjętym rehabilitację zawodową
ujmuje się jako element strukturalny rehabilitacji społecznej.
6.
PODSUMOWANIE
Idea rehabilitacji jest osią gnięciem XX wieku. Jej podstawowe założenia ulegały ewolucji. Istota
ewolucji polegała na:
1. Rozszerzaniu się zakresu rehabilitacji - od leczniczej do społecznej i psychologicznej.
2. Rozwoju - od koncentrowania się na "naprawie" jednostki do wyrównywania szans
egzystencji.
3. Poszerzaniu rehabilitacji szpitalnej o poszpitalną , ambulatoryjną , wreszcie po systemowe
wspieranie osoby niepełnosprawnej w cią gu całego życia.
4. Zmianie co do sposobu traktowania osoby - od przedmiotowego traktowania pacjenta do
podmiotowego podejścia, wyróżniają cego się traktowaniem osoby jako klienta usług, których
celem jest wsparcie odnośnie rozwią zywania problemów życiowych.
5. Przechodzeniu osób niepełnosprawnych z egzystencji w warunkach segregacji do życia w
warunkach integracji.
6.
BLOK ROZSZERZAJ¥CY
1. Oddziaływanie lecznicze w rehabilitacji obejmuje wiele form - kinezyterapię, fizykoterapię,
masaż, peloidoterapię (leczenie borowiną ), hydroterapię, fitoterapię (leczenie ziołami),
balneoterapię, klimatoterapię oraz żywienie dietetyczne, logopedię, farmakologię. Poza tym
podejmują c pracę w rehabilitacji należy uzyskaćkompetencje w zakresie określonej
specjalizacji ze względu na charakter schorzenia np. rehabilitacja po udarze mózgu, układu
krą żenia, narzą du ruchu itp.
W celu pogłębienia kompetencji z zakresu rehabilitacji leczniczej należy zapoznaćsię m.in. z
następują cymi pracami:
Chojnacka-Szawłowska G., Szawłowski K. (1994) Rehabilitacja, Warszawa,
Wyd. MAWI.
KuchaJ. (red.) (1984) Rehabilitacja, Warszawa, PZW1. Laidler P. (1996) Rehabilitacja po
udarze mózgu, Warszawa, PZW1. Mika T. (1996) Fizykoterapia, Warszawa, PZW1.
Ponikowska I. (1996) Lecznictwo uzdrowiskowe, Bydgoszcz, Oficyna Wydawnicza Branta.
Simonton O. Cari, Matthews-Simonton S., Creighton J. (1993) Triumf życia,
Warszawa, Wyd. Med. Tour Press Intemationa1.
2. W zakresie kompetencji merytorycznych członka zespołu rehabilitują cego cenna jest wiedza
z zakresu psychoterapii. Dotyczy ona zwłaszcza nurtów teoretycznych w psychoterapii oraz jej
technik, specyficznych problemów terapeutycznych w zależności od rodzaju i głębokości
zaburzenia oraz szkolenia psychoterapeutów.
W celu poszerzenia wiedzy z tego zakresu, będą cej wyrazem wysokiej kultury
scjentystycznego myślenia biologiczno-humanis-tycznego, warto zapoznaćsię z
następują cymi pracami:
Aleksandrowicz J. (1996) Psychologia medyczna, Warszawa, PZW1.
Barker PH. (1997) Metafory w psychoterapii, Gdańsk, GWP.
Grzesiuk 1. (red.) (1994) Psychoterapia, Warszawa, PWN.
Krotochwil S. (1978) Psychoterapia, Warszawa, PWN.
Ludewig K. (1995) Terapia systemowa, Gdańsk, Gdańskie Wyd. Psycho1.
Meyer R. (1996) Somatoterą pia, Warszawa, Warszawskie Wyd. Psychologii
i Kultury Eneteia.
Hą tkowskiW. (1990) Spotkania z inną medycyną , Lublin, Wyd. Lubelskie. Strojnowski J. (1985)
Psychoterapia, Warszawa, Wyd. PAX.
3. Obecnie specjaliści, bez względu na rodzaj reprezentowanej specjalności, przywią zują duże
znaczenie do rehabilitacji niespecyficznej, której podstawowym wskaźnikiem jest aktywność
własna. W poszukiwaniu możliwości aktywizowania osoby zwrócono uwagę na oddziaływania
poprzez muzykę, plastykę, słowo, ruch itp. (por. pkt. 5.3.3. - Rehabilitacja niespecyficzna).
Wiedza z tej dzieciziny może byćbardzo przydatna w organizowaniu kompleksowej
rehabilitacji. Poza tym warto na własny użytek teoretycznie i praktycznie posługiwaćsię jedną
z form rehabilitacji niespecyficznej. Wybór powinien zależećod posiadanych uzdolnień
specjalnych.
Do poszerzenia wiedzy z tego zakresu przydatne mogą byćm.in. następują ce prace:
Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M. (1992) Metoda Weroniki Sherbome
w terapii i wspomagania rozwoju dziecka, Warszawa, WSiP. Galińska E. (1990) Z zagadnień
muzykoterapii. W: M. Manturzewska, H. Ko-tarska (red.) Wybrane zagadnienie z psychologii
muzyki, Warszawa, WSiP.
Hrycyk K. (red.) (1997) Biblioterapia, Wrocław, Wyd. DTSK Silesia. Natanson T. (1979) Wstęp
do nauki o muzykoterapii, Wrocław, Ossolineum. PetfferV. (1997) Myśl pozytywnie, Poznań,
Zysk i Ska Wydawnictwo. Szulc W. (1994) Wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-
oświatowej
w lecznictwie, Poznań, Wyd. Akademii Muzycznej w Poznaniu. Tomasik E. (1992) Zagadnienie
pedagogiki specjalnej w literaturze, Warszawa, Wyd. WSPS.
4. Strategia oddziaływań leczniczo-rehabilitacyjnych powinna uwzględniaćwiek pacjenta. Z
tego też względu wiedza z zakresu psychologii cią gu życia stanowi źródło wielu inspiracji do
długofalowego programu rehabilitacji danej jednostki. Na przykład osoby pracują ce z dziećmi
wiedzą , jak wielkim ich sprzymierzeńcem w procesie rehabilitacji jest ciekawośćdziecka, silny
napęd ruchowy, potrzeba poznawania świata i zdolnośćdo uruchomienia mechanizmów
kompensacyjnych. Przydatny jest zwłaszcza podział życia ludzkiego na trzy fazy - dzieciństwo
i okres dorastania, dorosłośći okres starości. Warto zastanowićsię nad najważniejszymi
wydarzeniami krytycznymi i nad sposobami ich rozwią zywania przez osoby pełnosprawne.
Następnie określić, jak powinny one byćrozwią zywane przez daną osobę niepełnosprawną z
założeniem, że powinna ona partycypowaćw życiu społecznym w warunkach integracji, a nie
segregacji.
Celem pogłębienia kompetencji z tego zakresu należy zapoznaćsię m.in. z następują cymi
pracami:
Bryant P., Colman A. (red.) (1997) Psychologia rozwojowa, Poznań, Wyd.
Zysk i Ska.
Coni N., Davison W., Webster S.(1994) Starzenie się, Warszawa, PWN. Heszen-Niejodek I.
(red.) (1995) Doświadczenie kryzysu - szansa rozwoju
czy ryzyko zaburzeń? Katowice, Wyd. Uniwersytetu ślą skiego. Hurlock E. (1985) Rozwój
dziecka. Warszawa, PWN. Kaliciuk S. (1991) Psychohigiena pracy. Warszawa, Wyd. OBP.
Obuchowska I. (1996) Drogi dorastania, Warszawa, WSiP. Sujak E. (1987) Rozważania o
ludzkim rozwoju, Kraków, Wyd. Znak. Wiener J. (red.) (1996) Medycyna behawioralna,
Wrocław, Wyd. Med. Urban and Partner.
ćWICZENIA
> Zapoznaj się z historią życia wybranej przez Ciebie osoby niepełnosprawnej. Opisz, przede
wszystkim, historię jej leczenia i rehabilitacji. Następnie staraj się odpowiedziećna pytanie - w
jakim stopniu proces rehabilitacji dokonywał się w zgodzie z modelem postulowanym w tym
rozdziale oraz jakie czynniki utrudniały jego realizację.
> Zapoznaj się z wybranym przez Ciebie przypadkiem osoby niepełnosprawnej i spróbuj
zredagowaćprogram rehabilitacji, koncentrują c się m.in. na celach rehabilitacji w odniesieniu
do tego przypadku oraz na instrumentach umożliwiają cych ich osią gnięcie.
> Zastanów się nad własnymi uzdolnieniami specjalnymi i opracuj projekt Twojego
uczestnictwa w wybranej formie rehabilitacji niespecyficznej - ergoterapii, muzykoterapii itp.
> Przeczytaj wybraną autobiografię osoby niepełnosprawnej i opracuj projekt jej wykorzystania
w tzw. biblioterapii.
> Opracuj projekt Twojego uczestnictwa w charakterze animatora (animator - ten kto inspiruje,
wzbudza zainteresowanie, zachęca) ruchu samopomocy w niepełnosprawności. Na przykład w
ruchu amazonek, anonimowych alkoholików, nosicieli wirusa HIV, rodziców dzieci z
porażeniem mózgowym, rodziców dzieci autystycznych itp.
ROZDZIA£ TRZECI
INTEGRACJA JAKO CEL I METODA REHABILITACJI
Istnieje w człowieku dziwna skłonnośćdo wyłą czania tych, którzy są inni varii. Wystarczy inny
kształt nosa, inny odcień skóry, inne formy towarzyskie, inny krój munduru itp., aby znaleźć
się poza kręgiem heraklitowego wspólnego świata - ko-inos kosmos. Tendencja ta istnieje też
w świecie zwierzęcym. Antoni Kępiński
Osoby niepełnosprawne mają prawo, jak wszyscy, żyćw społeczeństwie, korzystaćz dóbr
cywilizacji i ją współtworzyć. Tadeusz Witkowski
Autentyczna integracja niepełnosprawnych ze społeczeństwem to długie i systematyczne
działania - w naszym kraju Sporadyczne i niepopularne, traktowane do niedawna wręcz jako akt
łaski lub bardzo dobrej woli.
Ewa Kuryłowicz
Gdy szczególne okoliczności i specjalne wymogi w zakresie rehabilitacji osoby
niepełnosprawnej narzucają koniecznośćtymczasowego lub permanentnego pobytu poza
rodziną , domy i instytucje, które przejmują rolę rodziny powinny byćzaplanowane i powinny
funkcjonowaćw sposób możliwie zbliżony do modelu rodziny oraz powinny unikaćsegregacji i
anonimowości.
z dokumentu Stolicy Apostolskiej
1. INTEGRACJA - DLACZEGO?
Ideę funkcjonowania osób niepełnosprawnych w społeczeństwie w oparciu o zasadę integracji
należy rozważaćw szerszym 'kontekście historyczno-kulturowym. Analiza historyczna zjawisk
oraz refleksja nad wytworami historii społeczeństw w postaci kultury narodów, społeczności
lokalnych i konkretnych osób umożliwia uświadomienie sobie, jak przenikają się wzajemnie
tradycje zwią zane z kształtowaniem się integracji państwowej, integracji narodowej, idei
kolektywnego samopotwierdzania się wobec obcych narodów, czy wreszcie, jak przebiega
proces zastępowania prawa stanowionego autokratycznie (przemocą ) w prawo stanowione
społecznie, czyli demokratycznie (umowa o władzę). Ideałem jest tu zasada wyartykułowana
przez I. Kanta - zasada wolności od naturalnej przemocy. Stanowienie prawa musi dokonywać
się w zgodzie z wyobrażeniem: (...) jedynie godzą cą i jednoczą cą wszystkich wola może być
prawodawcza, o ile każdy o wszystkich i wszyscy o każdym postanawiają to samo (cyt. za J.
Habennas 1993, s. 11).
W oparciu o powyższą zasadę rodziły się rozwią zania mówią ce o wolności i równości
wszystkich członków wspólnot państwowych, etnicznych itp. Ideę tę można wyrazićw sposób
następują cy:
Każda jednostka powinna znaleźćpotrójne uznanie: każdy powinien otrzymaćtaką samą
ochronę i cieszyćsię takim samym szacunkiem dla swej integralności jako niepowtarzalna
jednostka, jako członek pewnej grupy etnicznej czy kulturowej i jako obywatel, to znaczy jako
członek wspólnoty politycznej^. Habermas 1993, s. 12).
Idea ta była dotychczas ucieleśniona głównie w systemach politycznych Stanów
Zjednoczonych i Europy Zachodniej. Nie odbywa się to bez napięć. Sprawna gospodarka tych
regionów utwierdziła się dzięki dobrze funkcjonują cemu rynkowi dóbr, kapitału i pracy.
Integracja systemowa dotyczą cą zwłaszcza gospodarki, niestety w dośćszerokim zakresie
konkuruje z integracją społeczną , sterowaną przez system wartości, norm, porozumień o
głębokim nasyceniu treściami tradycji kulturowej, a w tym i religijnej. Te napięcia niekiedy
wyrażamy przy pomocy pytania o charakterze dylematu moralnego: człowiek a kapitał. Wiemy,
jak trudno pogodzićczłowieczeństwo pojmowane
tradycyjnie z nowoczesnym systemem zarzą dzania, którego podstawowym wskaźnikiem
efektywności jest zysk, konkurencyjnośći gotowośćdo uznania zarzą dzania systemowego.
Powstają ca aktualnie na naszym kontynencie Wspólnota Europejska, z wolą jej
przekształcenia w Europejską Unię Polityczną spowoduje, m.in. obniżenie znaczenia i roli
obywatela w podejmowaniu decyzji na rzecz międzynarodowych struktur władzy.
Dotychczasowe rozważania ukazują , że dyskusja wokół idei integracji osób pełnosprawnych z
niepełnosprawnymi jest fragmentem szerszej idei - integracji państw, narodów, grup etnicznych,
kulturowych, religijnych, rasowych itp.
Z normatywnego punktu widzenia prawa jednostki są chronione przez wolności indywidualne
oraz prawa socjalne. Te ostatnie są wyrazem kompensacyjnych żą dań udziału obywateli w
społecznym dobrobycie. Nowoczesne systemy polityczne i gospodarcze doprowadziły do
rozłamu homogenicznych wspólnot etnicznych zespolonych tradycją tożsamych losów i
wprowadziły na ich miejsce ład społeczno-gospodarczy oparty o imperatyw władzy i pienią dza.
W rekompensacie prywatnemu obywatelowi nadano wolności indywidualne i prawa socjalne.
Był to sposób zabezpieczenia się przed poczuciem obywatelskiego upośledzenia społecznego
i wyrażania obywatelskiego nieposłuszeństwa, w formie bojkotu, buntu a nawet rewolucji. Stą d
zasady solidaryzmu społecznego, wsparcia i zaangażowania na rzecz współobywateli stały się
ważnymi normami międzyludzkich relacji. Jednocześnie na obywateli nakłada się pozytywne
zobowią zania w postaci przyjmowania odpowiedzialności za siebie jako ludzi wolnych, tzn. w
całej pełni odpowiedzialnych też za własny los i położenie życiowe. Gdy w rehabilitacji mówimy
o grupach samopomocowych, a nawet o rehabilitacji środowiskowej, to mamy na myśli
pozytywne obowią zki człowieka względem samego siebie, mimo posiadanej
niepełnosprawności. Niepełnosprawni nie tylko otrzymują renty inwalidzkie i pomoc publiczną ,
ale sami także muszą braćudział w budowie społeczeństwa wnoszą c do niego wiele cennych
wartości.
Zasada integracji nie jest więc chwilowym kaprysem mody, czy nowinką społeczną , lecz ideą ,
za którą przemawia długofalowa koncepcja ładu społecznego, kształtowana z różnych pobudek
- ustrojowych, religijnych, politycznych, ekonomicznych, aksjologicznych i in-i H nych. Można
to zilustrowaćlicznymi przykładami. j W Rezolucji Ogólnego Zgromadzenia ONZ z dnia 9. 12.
1975 r. dotyczą cej Praw Osób Niepełnosprawnych czytamy:
Osobom niepełnosprawnym przysługuje prawo do życia z ich rodzinami lub z opiekunami oraz
prawo partycypowania we wszystkich formach życia społecznego, twórczego i rekreacji. W
sprawach zamieszkania żadna osoba niepełnosprawna nie może byćtraktowana inaczej,
aniżeli wymaga tego jej stan i jego poprawa. Jeśli pozostawienie niepełnosprawnego w
specjalnej instytucji jest konieczne, środowisko i warunki życia tam powinny byćzbliżone, tak
dalece jak to jest możliwe, do normalnego życia osób w tym samym wieku (źródło: A. Hulek
1992, s. 48).
W innym dokumencie - Częściowe Porozumienie w Sprawach Socjalnych i Zdrowia
Publicznego Rady Europy uchwalone 5 grudnia 1990 r. stwierdza się:
Wszyscy ludzie, którzy są niepełnosprawni bą dź którym zagraża niepełnosprawność
niezależnie od charakteru, pochodzenia, stopnia lub też ciężkiego stanu ich upośledzenia,
muszą korzystać(lub miećprawo do korzystania) z indywidualnej, wymaganej w tym celu
pomocy, aby prowadzić, w jak najszerszym zakresie, życie współmierne do ich zdolności i
potencjału. Dzięki skoordynowanym działaniom powinni oni:
staraćsię uwalniaćod konsekwencji upośledzeń i niepełnosprawności, uniezależnićsię od
potrzeby stałego leczenia i opieki, zachowaćduży stopień osobistej odpowiedzialności za
planowanie i realizację procesu rehabilitacji oraz procesów integracyjnych, korzystaćze swoich
praw do pełnego uczestnictwa w obowią zkach obywatelskich oraz miećdostęp do wszystkich
instytucji i usług społecznych, uwolnićsię od wszelkich instytucjonalnych uregulowań i
przymusu, a jeśli jest to niemożliwe, miećprawo do osobistego wyboru w istnieją cej sytuacji,
uzyskaćdużą niezależnośćekonomiczną , zwłaszcza poprzez podjęcie zajęćwymagają cych
wysokich kwalifikacji oraz osią gną ćwspółmierne do możliwości dochody, w niektórych
przypadkach będzie to minimum środków do życia, bą dź też zasiłek socjalny,
swobodnie poruszaćsię, możliwie jak najczęściej, oraz miećdostęp do budynków i środków
transportu, miećzapewnioną , niezbędną opiekę, najlepiej w domu,
móc samookreślićsię i uniezależnić, jeżeli takie jest ich (tzn. osób niepełnosprawnych)
pragnienie, także od swoich rodzin, miećmożliwości pomagania sobie, w jak najszerszym
zakresie, a także odgrywania pewnej roli w społeczeństwie i uczestniczenia w działalności
ludzi niepełnosprawnych
Szczególną uwagę powinno się zwracaćna sytuację niepełnosprawnych kobiet i ludzi
starszych (żródio: A. Hulek 1992, s. 177).
W encyklice Laborem Exercens w rozdziale IV pkt. 22 stwierdza się m.in.:
W ostatnich czasach wspólnoty narodowe i organizacje międzynarodowe zwróciły uwagę na
inny jeszcze, o rozległych powią zaniach, problem zwią zany z pracą : na problem osób
upośledzonych One również w pełni są podmiotami ludzkimi z należnymi im wrodzonymi,
świętymi i nienaruszalnymi prawami, które mimo ograniczeń i cierpień wpisanych w ich ciało i
władze, stanowią jednak o szczególnym znaczeniu godności i wielkości człowieka. Osoba
przeto w jakiśsposób "upośledzona", będą c podmiotem ze wszystkimi jego prawami, winna
miećułatwiony dostęp do uczestnictwa w życiu społeczeństwa we wszystkich wymiarach i na
wszystkich poziomach, odpowiednio do swych możliwości. Osoba upośledzona jest jednym z
nas i w pełni uczestniczy w naszym człowieczeństwie. Byłoby rzeczą w najwyższym stopniu
niegodną człowieka i zaprzeczeniem wspólnego człowieczeństwa, gdyby dopuszczało się do
życia społecznego, a więc także do pracy, tylko osoby pełnosprawne, gdyż w ten sposób
popadałoby się w niebezpieczną formę dyskn/ minacji słabych i chorych ze strony silnych i
zdrowych Praca w znaczeniu przedmiotowym także w takich okolicznościach musi być
podporzą dkowam godności człowieka, podmiotowi pracy, a nie korzyści ekonomicznej
(Encyklika Laborem Exercens, Watykan, 14 września 1981).
We wszystkich przytoczonych stanowiskach, wywodzą cych się z różnych racji i inspiracji,
obecna jest myśl o potrzebie życia ludzkich wspólnot w oparciu o zasadę społecznego
solidaryzmu oraz w integracji ekonomicznej, społecznej i psychologicznej. Oznacza to ekono
miczne wspieranie słabszych, życie wspólnotowe i poczucie przynależności osoby do innych
bez względu na posiadane właściwości psy chofizyczne, odmienność.
Jest to zdecydowane przeciwstawienie się wszelkim postaciom segregacjonizmu i
dyskryminacji, gdzie ktośdecyduje o kimś- czy
ma ona należećdo społeczeństwa, czy też ma byćz niego wyklu-' czony.
Ideę wspólnego życia trafnie wyraziła Marija Stiglic - Sekretarz Generalny Międzynarodowej
Federacji Osób Niepełnosprawnych Pracowników podczas otwarcia obrad Kongresu
"Niepełnosprawni bliżej Europy" w dniach 19-21 kwietnia 1993 r. w Krakowie:
(...) integracja osób niepełnosprawnych dotyczy całego społeczeństwa. Z jednej strony niemal
każdy zetknie się z niesprawnością w którymśmomencie życia, bezpośrednio w wyniku
wypadku, choroby, lub z niepełnosprawnością , która będzie wynikiem starzenia się. Z drugiej
strony, niemal zawsze wszystko to, co czyni się na rzecz wspierania niezależności osób
niepełnosprawnych stanowi korzyśćdla całego społeczeństwa.
Dlatego też działania podejmowane na rzecz integracji osób niepełnosprawnych nie dotyczą
tylko jednej kategorii ludzi, są niezwykle ważnym elementem całokształtu polityki społecznej.
Jednakże wcią ż zbyt często działanie na rzecz osób niepełnosprawnych kojarzy się z
dobroczynnością , mimo ze pełna integracja tych osób w danej społeczności wraz z uznaniem
równości ich praw i obowią zków jest w zgodzie nie tylko z prawami człowieka, lecz także
stanowi najbezpieczniejszą inwestycję jaką może uczynićspołeczeństwo z korzyścią dla
wszystkich swych członków (Materiały I Europejskiego Kongresu "Niepełnosprawni bliżej
Europy", Kraków 1994, t. l, s. 28).
W podobnym duchu wypowiedziała się Catherine Lalumiere, sekretarz generalny Rady Europy,
gdy w swoim przesłaniu do organizatorów tegoż Kongresu w dniu 21 maja 1992 roku
stwierdziła:
Idea prawa do samookreślenia powinna byćprzyznana ludziom niepełnosprawnym. Również
idea, że władze t społeczności lokalne w równym stopniu powinny dożyćdo stworzenia
środowiska sprzyjają cego prawdziwej integracji w społeczeństwie, nie wbrew ale z ich
różnicami. Obie te idee są w zgodzie z podstawowym duchem dą żeń Rady Europy.
Rzeczywiście podstawowym celem naszych organizacji jest zbudowanie ludzkiej Europy
opartej na szacunku dla ludzkiej godności i umożliwieniu Jednostkom rozwijanie swego
potencjału w cią gle zmieniają cym się świecie, w którym wyzwania połą czone z naukowym i
technologicznym postępem często powodują stres i w ten sposób tworzą nowe rodzaje
niepełnosprawności. Rada Europy od ponad 30 lat dą ży do uprawomocnienia prawdziwej
równości szans i możliwości zdobycia przez luda niepełnosprawnych prawdziwej nie-
zależności i możliwości uczestnictwa w życiu obywatelskim (źródło: tłumaczenie z oryginału).
Również w Vancouver w 1992 r. podczas światowego Kongresu DPI osoby niepełnosprawne
ogłosiły deklarację, w której żą dają prawa do uczestnictwa w życiu społeczeństwa bez
dyskryminacji oraz w oparciu o zasadę integracji.
DEKLARACJA Z VANCOUVER 1992
Disabled People's Intemational (dokument ten został przyjęty i zaakceptowany przez światowy
Kongres DPI, 29 kwiecień 1992)
Dwanaście lat temu DPI powstało w Winnipeg w Kanadzie. Rok później w Singapurze ponad
400 delegatów z 53 krajów było świadkami narodzin DPI i wezwania do ludzi
niepełnosprawnych na całym świecie:
- by złą czyćorganizacje - by walczyćo prawa człowieka Teraz w Vancouver, po latach
rozwoju, tworzenia grup nacisku, łą czenia się i walki, my, ponad 3000 delegatów z ponad 120
krajów, reprezentują cych międzynarodowy, zjednoczony glos ludzi niepełnosprawnych
stwierdzamy że:
nasza walka się jeszcze nie skończyła
ludzie niepełnosprawni są cią gle najbiedniejsi z biednych w każdym kraju
cią gle żyjemy w społeczeństwach, które dyskryminują nas i tworzą środowiskowe i społeczne
bariery przeciwko pełnej integracji
niepełnosprawni uchodźcy, kobiety, dzieci, ludzie w wieku starszym -
cią gle stoją wobec wzrastają cej dyskryminacji. Ż¥DAMY, aby wszystkie rzą dy uznały nasze
pełne prawa do pełnego i równego uczestnictwa w społeczeństwie poprzez uprawomocnienie
przepisów po pierają cych nasze prawa człowieka.
Ż¥DAMY, aby światowy Program Działania ONZ był wykorzystywany przez wszystkich
polityków jako dokument roboczy i podstawa narodowych działań dotyczą cych ludzi
niepełnosprawnych.
Ż¥DAMY, aby rzą dy, władze i instytucje, profesjonalne organizacje pomaga ją ce uznały ludzi
niepełnosprawnych i ich organizacje jako prawdziwych eks pertów w sprawach
niepełnosprawności i by konsultowały z nami i umożli wiły nam wpływ bezpośredni na
wszystkie sprawy, które wpływają na nas?. życie i by nasze organizacje otrzymywały
odpowiednie środki do działania.
Ż¥DAMY, aby zasady Niezależnego Życia (Independent Liuin^, tak jak są definiowane przez
niepełnosprawnych byty stosowane i otrzymywały środki do działania.
Ż¥DAMY, aby niepełnosprawnośćbyła definiowana w ramach zmiany społecznej a nie była
widziana jako problem jednostki. WZYWAMY światowe środki przekazu do uznawania nas jako
równych członków naszych społeczności i nie tworzenia obrazu naszej grupy jako ludzi
biernych oczekują cych na pomoc charytatywną . ZAPRASZAMY wszystkie organizacje ludzi
niepełnosprawnych do współpracy z nami na poziomach narodowych, regionalnych i
międzynarodowych, by osią gną ćpełnię praw dla ludzi niepełnosprawnych. WSPIERAMY
naszych braci i siostry w nowo powstają cych krajach w ich wysiłkach do definiowania własnych
potrzeb i rozwią zań. POTęPIAMY wszelkie wny Ż¥DAMY swatowegp poko^M. Ż¥DAMY, aby
odpowiednio nadzorowaći oceniaćproces, w którym ludzie niepełnosprawni są w pełni
zaangażowani, by stworzyćwarunki do zwrócenia właśCiWej uwagi na każdy akt odejścia od
światowego Programu Działania ONZ i by każde złamanie praw człowieka wywoływało
odpowiednią reakcję wobec krajów łamią cych te prawa. WZYWAMY WSZYSTKICH NIEPE
£NOSPRAWNYCH LUDZI DO:
. W£¥CZENIA SIę W NASZ¥ WALKę . STWORZENIA W£ASNYCH ORGANIZACJI
WALKI O PRAWA CZ£OWIEKA
DO£¥CZENIA SIę DO NASZEGO APELU O POKÓJ NA śWIeCIE. NASZ CZAS JUŻ NADSZED
£ - MY JUŻ NIE ODEJDZIEMY. W JEDNOśCI SI£A!
Uważna analiza deklaracji wskazuje, że osoby niepełnosprawne uświadamiają sobie, jak
bardzo są dyskryminowane. Żą dają więc równości szans, a jednocześnie wzywają same osoby
niepełnosprawne do przejawiania większej aktywności własnej.
PODSUMOWANIE
W zaprezentowanych rozważaniach podkreślono, że mentalnośćsegregacyjno-
dyskryminacyjna polega głównie na tendencji do szczególnego zauważania u innych osób,
przede wszystkim różnic in minus. Zmiana mentalności społecznej powinna polegaćna
dostrzeganiu posiadanych przez osoby niepełnosprawne atutów i współkreowaniu jakości życia
opartego na wykorzystaniu posiadanych i często "uśpionych" talentów.
Argumenty ontologiczne i etyczne przemawiają za życiem integracyjnym. Niemniej integracja
nie może polegaćna organizacyjnym -włą czeniu. Integracja jest procesem wieloaspektowym i
wielopoziomowym i wyraża się w przechodzeniu od postawy tolerancji, poprzez akceptację, aż
do tendencji do kooperacji we wszystkich segmentach życia i wszystkich okresach życia.
BLOK ROZSZERZAJ¥CY
1. Zachowania społeczne dużej części społeczeństwa oraz obyczaje panują ce w instytucjach
życia publicznego znacznie odbiegają od standardów nakreślonych w dokumentach
Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych Europejskiej Konwencji Praw Człowieka,
Europejskiej Karcie Socjalnej oraz Stolicy Apostolskiej.
Następstwem braku szacunku dla praw człowieka są zachowania segregacyjne wielu grup
społecznych i konkretnych osób. Na co dzień obserwujemy m.in. brak poszanowania życia
prywatnego wyrażają cy się w wykorzystywaniu danych osobowych, ich przechowywaniu i
beztroskim ujawnianiu. Dotyczy to także diagnoz lekarskich i psychologicznych. Nie sprzyja to
rozwojowi zachowań prointe-gracyjnych. Istotnym sposobem zabezpieczenia się przed tego
rodzaju zachowaniami i praktykami jest znajomośćszeroko rozumianych praw człowieka.
Ułatwićto mogą rozważania w oparciu o następują ce publikacje:
Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C. (1994) O prawach dziecka, Toruń,
Wyd. Comer.
Jasudowicz T. (1998) Administracja wobec praw człowieka, Toruń, Wyd.
TNOiK. Jasudowicz T. (wyb. i opr.) (1998) Europejskie standardy bioetyczne, Toruń,
Wyd. TNOiK.
Jasudowicz T. (wyb. i opr.) (1998) Ochrona danych. Standardy europejskie, Toruń, TNOiK.
Rotfeid A. (red.) (1989) Prawa człowieka, Warszawa, Wyd. Polski Instytut Spraw
Międzynarodowych.
Sudre F. (1993) Konwencja Europejska o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
Warszawa, Wyd. Helsinska Fundacja Praw Człowieka.
2. Współczesne myślenie o integracji jest głęboko zakotwiczone w polityce społecznej.
Integracja nie jest nowinką , modą lecz ideologią dobrze rozumianej polityki równości i szans
społecznego uczestnictwa bez dyskryminacji.
Wiedzę z zakresu polityki społecznej w bardzo nowoczesnym ujęciu można pogłębićw oparciu
o następują ce prace:
Auleytner J. (1997) Polityka społeczna. Teoria i praktyka. Warszawa, Wyd.
WSPTWP.
Mikulski J., Auleytner J. (red.) (1996) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych. Drogi
do integracji, Warszawa, Wyd. WSP TWP.
ćWICZENIA
> Zespół Konsultacyjny przy Kuratorium Oświaty i Wychowania wydal oświadczenie na temat
integracji w edukacji (por. R. Ficek, O integracji - stanowisko Zespołu Konsultacyjnego KOiW w
Krakowie. W: A. Hulek, B. Gróchmal-Boch (red.) (1992) Uczeń niepełnosprawny w szkole
masowej, Kraków, Wyd. WSP), w którym czytamy m.in.:
Wprowadzają c do szkół masowych integrację w sposób pełniejszy,
trzeba bezwzględnie spełnićwyżej określone warunki, trzeba więc w tychże
szkołach-
1) poprawićzdecydowanie warunki i przede wszystkim zmniejszyćzagęszczenie (do piętnastu
uczniów w oddziale integracyjnym) oraz zlikwidowaćdwuzmianowość,
2) uzupełnićbraki w wyposażeniu w sprzęt podstawowy i techniczny: dostarczyćróżnorodny
sprzęt specjalistyczny, środki dydaktyczne, podręczniki, specjalistyczną literaturę,
3) zlikwidowaćbariery architektoniczne,
4) stworzyćspecjalistyczne gabinety terapeutyczne i rehabilitacyjne z pełnym wyposażeniem,
5) zatrudnićspecjalistyczną służbę medyczną , rehabilitacyjną i pedagogicz-no-psychologiczną
(terapeuci, logopedzi, reedukatorzy, surdo-, tyflo- i oligo-frenopedagodzy),
6) przygotowaćspecjalisty cznie podstawową kadrę pedagogiczną ,
7) wzmocnićporadnictwo, orientację zawodową i pomoc specjalną ,
8) poszerzyćprogramy dydaktyczno-wychowawcze o problematykę dziecka specjalnej troski,
9) kształtowaćodpowiednie reakcje, zachowania i motywację dziecka zdrowego i jego rodziców
(s. 316-317).
Biorą c pod uwagę podane warunki dokonaj oceny - czy i w jakim stopniu wybrana przez Ciebie
szkoła masowa (podstawowa lub średnia) jest przygotowana do edukacji w systemie
integracyjnym.
> Maria Szyszkowska, filozof społeczny i etyk w ksią żce Twórcze niepokoje codzienności,
£ódź 1985, Wyd. £ódzkie, wyraziła następują cą myśl:
Nie potrafimy korzystaćz żywej tradycji. Jesteśmy barbarzyńcami. A przecież tradycja -
ucieleśniona w ludziach sędziwych -jest zarazem spoiwem pokoleń. Jest sprawą niesłychanej
wagi, ażeby kolejne pokolenia miały przekazywane jakieśminimum analogicznych informacji, a
w tym, by zarówno wnukom, jak i pradziadkom znane były te same podstawowe pozycje
literackie. Stwarza to klimat porozumienia, wytwarza wspólny sposób pojmowania, a co
najważniejsze, takie same wzory do naśladowania dla różnych pokoleń.
Starośćwywołuje u niektórych chęćucieczki, odwrócenia się od jej nosiciela. Jest to
egoistyczna postawa, która chce umocnićsię w swoich pozorach.
Z zagadnieniem, relacji pokoleń wią że się troska o prawidłowe wychowanie dzieci, o ich
stosunek do starych rodziców w przyszłości. Wstrzą sają cy jest obraz ludzi, którzy odnajdują
swoje miejsce i wybawienie w domach starców.
W oczach Persów i innych przybyszów ze Wschodu kultura europejska jest zatrważają co
niska. Pogardę ich budzi zwłaszcza stosunek do ludzi starych- oddawanie w Europie rodziców
do przytułku i brak atencji i pokory w obcowaniu ze starymi I mają rację. Odrzucają c bowiem na
moment inne względy, trzeba zdawaćsobie sprawę, że stosunek do Judzi sędziwych, to
zarazem stosunek do tradycji, której są oni nosicielami oraz do siebie samego w przyszłości
(s. 146-147).
Przeprowadź wywiad z dwiema osobami w wieku podeszłym. Zapytaj - co są dzą o życiu
wspólnotowym w rodzinie trójpokoleniowej. Taką samą rozmowę przeprowadź z osobami w
wieku około 18 lat.
Dokonaj konfrontacji poglą dów na temat zalet i ograniczeń wspólnotowego bytowania w
podeszłym wieku. Opisz warunki, jakie powinny byćspełnione, aby było możliwe harmonijne
współżycie wspólnotowe, wielopokoleniowe.
Opracuj projekty pośrednich form integracyjnych wspieranych przez instytucje rzą dowe (pomoc
społeczna) oraz pozarzą dowe w postaci opieki środowiskowej.
ROZDZIA£ CZWARTY
DIAGNOZA NIEPE£NOSPRAWNOśCI NA POTRZEBY REHABILITACJI
Paradygmat nauki jest pewną strukturą pojęciową , w obrębie której poruszają się uczeni
próbują c rozwią zaćokreślone problemy, a ponieważ wszyscy oni zgodnie uznają strukturę, nie
jest ona przez nich zwykle traktowana jako problem sam w sobie. Henrik Wulff
Poznanie człowieka to poznanie jego celów.
Józef Kozielecki
Psycholog tym się różni na przykład od fizyka, że jego działania badawcze przeprowadzane są
na innych osobach, a nie na przedmiotach martwych. Prowadzą c badania naukowe musi on
odpowiedziećna pytanie, czy to jak będzie traktował osobę badaną , nie wywoła u niej urazu,
czy nie będzie to dla niej przykre, czy nie sprawi bólu.
Jerzy Brzeziński
Rozumienie ludzi polega w dużej mierze na zrozumieniu kontekstów, w jakie włą czają oni swe
zachowania. Konteksty te nie zawsze są dostępne dla zewnętrznych obserwatorów. Niekiedy
pozwala je ujawnićproste pytanie, kiedy indziej, konieczne może byćcierpliwe i pełne
wyobraźni "sondowanie". W każdym razie kontekst zachowania ludzkiego rzadko jest
zrozumiały sam przez się.
Dawid Rosenhan
1. UWAGI OGÓLNE
światowa Organizacja Zdrowia dokonała precyzyjnych rozróżnień między trzema pojęciami:
ograniczenie, niepełnosprawnośći upośledzenie (por. rozdz. I).
Niepełnosprawnośćjest stanem zaburzonych relacji osoby z otoczeniem. Zatem zespół
rehabilitacyjny [team] konstruują c diagnozę niepełnosprawności dla celów rehabilitacji staje
przed podstawowym problemem diagnozy, jakim jest próba opisu właściwości podmiotowych
osoby niepełnosprawnej w jej relacjach do fizycznych, społecznych i kulturowych właściwości
otoczenia (warunki przedmiotowe otoczenia). Stawiane jest pytanie - czy i jakie bariery
fizyczne, społeczne i kulturowe ograniczają bą dź sprzyjają procesom równoważenia stosunków
osoby niepełnosprawnej z otoczeniem na porównywalnym z pełnosprawnymi poziomie
funkcjonowania fizycznego, umysłowego i społecznego. Nieodłą cznym elementem diagnozy
również są rozważania na temat:
szans wyrównywania warunków przedmiotowych, czyli inaczej mówią c likwidacji barier
utrudniają cych osobie niepełnosprawnej regulację jej stosunków z otaczają cym światem;
szans rozwoju, poprzez korektę, usprawnianie i kompensację, właściwości podmiotowych
osoby niepełnosprawnej ułatwiają cych proces uobecniania się jej w otoczeniu, w sensie
ukształtowania czynności umożliwiają cych realizację zadań życiowych.
Bliższa analiza funkcjonowania jednostki powinna więc u-względniaćproces regulowania
stosunków aktywnego podmiotu ze zmiennym otoczeniem. Jakośćprocesów regulacji zależy
nie tylko od właściwości jednostki, ale i od otoczenia przyrodniczego, cywilizacyjnego i
społecznego. Znaczy to, że diagnoza jakości funkcjonowania jednostki musi zawieraćw sobie
treści deskrypcyjne, eksplanacyjne i prewidystyczne dotyczą ce szans regulowania stosunków
przez podmiot (o określonych atutach i pasywach) z otoczeniem (o określonych
właściwościach). Wszystko to jest wreszcie podporzą dkowane celom i zadaniom życiowym
danej jednostki. Przykładami szczególnie ważnych celów życiowych mogą być: uczestnictwo
w edukacji, pracy, zyciu rodzinnym, życiu kulturalno-oświatowym, religijnym, rekreacyjnym, itp.
Założeniem wyjściowym, dotyczą cym warunków przedmiotowych (otoczenia), właściwości
podmiotowych oraz wzajemnych relacji między nimi, jest preferowanie całościowego i
dynamicznego modelu regulacji psychicznej. Następstwem tego podejścia jest przyjęcie
sytuacji jako ważnej kategorii pojęciowej w rozważaniach dotyczą cych diagnozy, a której istotą
jest opis sytuacji, czyli przekroju otoczenia (por. rozdział I). Jego treścią jest opis otoczenia
definiowanego przez podmiot w perspektywie planowanych działań, z uwzględnieniem szans
podmiotu.
PODSUMOWANIE
Diagnoza stanowi podstawę wszelkich oddziaływań rehabilitacyjnych. Dla celów rehabilitacji
szczególnie przydatna jest diagnoza sytuacyjna. Posiada ona kilka istotnych zalet.
1. Stanowi ją zespół rehabilitacyjny składają cy się z wielu specjalistów wraz z klientem usług
rehabilitacyjnych.
2. Celem diagnozy jest odpowiedź na kilka pytań:
w jakim zakresie poprzez określone zabiegi lecznicze i rehabilitacyjne można podnieść
sprawnośćregulacyjną jednostki?
w jakim zakresie poprzez przystosowywanie elementów otoczenia dla konkretnej jednostki o
określonych uszkodzeniach, można ułatwićproces równoważenia stosunków między
podmiotem a otoczeniem?
jakie czynności nietypowe należy wykształcić, aby podmiot mógł przekształcaćswoje
stosunki z otoczeniem, celem osią gania stanu homeostazy (poprzez czynności dnia
codziennego) - realizowaćsens życia?
3. Sytuacje człowieka są wyrazem aktualnych stosunków jednostki z otoczeniem i pomyślne
ich rozwią zywanie stanowi podstawową przesłankę wysokiej jakości życia.
BLOK ROZSZERZAJ¥CY
1. Podstawą sensowności wszelkich działań na rzecz osób niepełnosprawnych jest dobra
diagnoza wypracowana przez zespół z udziałem osoby diagnozowanej. Celem strategicznym
diagnozy jest pomoc pacjentowi, aby korzystniej regulował stosunki z otoczeniem. Wyrażają
się one w satysfakcji życiowej oraz pozytywnej ocenie ze strony otoczenia za pełnione role
społeczne. Celem poszerzenia zakresu i możliwości prawidłowego diagnozowania należy
zapoznaćsię z koncepcją diagnozy nozologicznej, funkcjonalnej i psychospołecznej J.
Brzezińskiego i S. Kowalika. Warto zwrócićuwagę na różnice między typami diagnozy.
2.
literatura poszerzają ca wiedzę diagnostyczną :
Brzeziński J. (1996) Metodologia badań psychologicznych, Warszawa, PWN.
Ekdawi M., Conning A. (1995) Rehabilitacja psychiatryczna. Warszawa, PZW1.
Paluchowski W. (1995) Diagnozowanie i wyjaśnianie w psychologa. W: Testowanie a ocena
kliniczna. T. VI, Warszawa, Wyd. PTP P Pracownia Testów Psychologicznych.
Sęk H.(red.) (1991) Społeczna psychologia kliniczna. Cz. II, Warszawa, PWN.
2. Zapoznaj się z Ustawą O rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych z dn. 27. 08. 1997 r. (Dz. U. 123, póz. 779). Dokonaj rozróżnienia między
postępowaniem diagnostycznym do celów rentowych i pozarentowych.
3.
ćWICZENIA
> Opisz własną sytuację życiową , wykorzystują c założenia diagnozy sytuacyjnej
zaprezentowanej w pkt. 3. Zastanów się, jakie cele usiłujesz osią gną ćw perspektywie pięciu
lat. Następnie rozważ, jakie szansę realizacji daje Tobie otoczenie. Jednocześnie zastanów
się, jakie są Twoje atuty i pasywa w realizacji wyznaczonych celów. Określ, jakie nowe
kompetencje musisz osią gną ć, widzą c w nich warunek realizacji swoich celów. Opracuj plan
własnej aktywności. Pamiętaj: nie pomożesz innym, jeśli nie potrafisz pomóc sobie!
> Zapoznaj się z wynikami postępowania diagnostycznego poradni psychologiczno-
pedagogicznej wybranego przez Ciebie przypadku osoby niepełnosprawnej. Zastanów się, w
jakim stopniu w oparciu o orzeczenie poradni możesz wypracowaćz daną osobą program
poprawy funkcjonowania w roli rodzinnej, szkolnej i uczestnika życia społecznego w szerszym
wymiarze. Jeśli pojawią się trudności w opracowaniu takiego programu, spróbuj poszerzyć
diagnozę o nowe elementy. Wykorzystaj do tego projekt założeń diagno? sytuacyjnej.
> Znajdź w swoim środowisku osobę niepełnosprawną i w oparciu
o współpracę z nią opisz jej sytuację życiową . Wykorzystaj jej do-1. kumentację dotyczą cą
niepełnosprawności (medyczną , z badań
psychologicznych), dane dopełnij rozmową i obserwacją uczestni-'" czą cą . W strukturze opisu
sytuacji życiowej powinny byćdane a dotyczą ce:
planów życiowych w postaci operacyjnej,
opisu utrudnień i szans, jakie są zwią zane z cechami otoczenia, 7 opisu własnych możliwości
oraz ich ograniczeń,
szans realizacji planów.
ROZDZIA£ PI¥TY
G£ÓWNE KIERUNKI MODYFIKOWANIA W£AśCIWOśCI OTOCZENIA OSÓB NIEPE
£NOSPRAWNYCH
Architektura obiektu, to cechy danego obiektu, które oddziałują na stany psychiczne,
wywołują c uczucia i nastroje i przez nie wpływają na zachowanie się i na działanie ludzi.
Zbigniew Wasiutyński
świadczenie pomocy polega dziśnie tyle na udzielaniu dóbr materialnych, ile na udzielaniu
siebie (swego serca, czasu, sprawności, inwencji) - co jest znacznie trudniejsze. Maria Unicka
Wyrównywanie szans to proces udostępniania wszystkim
ogólnych systemów występują cych w społeczeństwie, takich jak:
; środowisko fizyczne i kulturalne, mieszkania i transport, usługi
społeczne i zdrowotne, szansę kształcenia i pracy, życie kultural-; ne i społeczne, łą cznie ze
sportem i rekreacją . l z dokumentu Organizacji Narodów Zjednoczonych
Jedną z istotnych przeszkód na drodze do prawidłowego (przeprowadzenia rehabilitacji i
adaptacji osób niepełnospraw-1 nych są niewłaściwe postawy społeczne wobec nich. Mają one
swoje źródła w niewiedzy i pewnych tendencjach filozoficznych, apoteozują cych kult
sprawności fizycznej.
z ekspertyzy PAN, 1978
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA W£AśCIWOśCI OTOCZENIA
Przez otoczenie człowieka rozumiemy wszystkie te obiekty i siły zewnętrzne, pod wpływem
których on pozostaje. Synonimami kategorii pojęciowej otoczenia jest środowisko, a w pewnym
sensie i cywilizacja.
Rozpatrywanie organizmu w izolacji od środowiska jest wnoznaczne z przenoszeniem się w
świat fikcji i nie prowadzi > poznania tego, co rzeczywiście istnieje.
Ziemowit Włodarski
W literaturze, w zależności od dyscypliny naukowej oraz rozważanego problemu, kładzie się
nacisk na różne aspekty natury otoczenia oraz jego struktury.
Historycy idei interesowali się m.in. wpływem struktury, wyposażenia mieszkania i jego
wielkości na samopoczucie człowieka i jego więzi z domownikami oraz ze społeczeństwem.
Analizę prowadzono w perspektywie historycznej (W. Rybczynsld 1996).
Geografowie zajmowali się wpływem przestrzeni społecznej i struktury są siedzkiej na
indywidualne zachowanie się człowieka. Cechą środowiska miejskiego jest sztuczność,
dziwnośći różnorodność. Rewolucja przemysłowa wraz ze specjalizacją , zniszczyła
ujednolicony sposób życia, wprowadzają c różnorodnośćwięzi międzyludzkich, wartości stylów
życia itp. Badania tego typu ułatwiają zrozumienie zjawisk patologii społecznej, zwłaszcza w
centrach metropolii (D. Walrnsley, G. Lewis 1997).
Socjologowie i antropolodzy opisują zależności dotyczą ce zachowania grup społecznych od
kultury społeczeństwa. Kultura jest rozumiana szeroko - wiedza, wierzenia, sztuka, moralność,
prawo, zwyczaje, świat narzędzi, reguły podziału dóbr, język w całym swoim bogactwie, czyli
społeczne dziedzictwo, zarówno materialne i niemate-ńalne. Kultura kształtuje ludzkie
zachowania. Znają c ją wiemy bardzo wiele o człowieku (N. Goodman 1997).
Ekologowie badają organizmy pod ką tem ich zależności od całego środowiska. W przeszłości
człowiek w znacznym stopniu, świadomie lub nieświadomie kontrolował swoje środowisko,
którego był częścią . Niestety w XIX i XX w. utracił kontrolę, nie obejmują c całokształtu
procesów. Podobnie jak rośliny i zwierzęta, musi się przystosowaćdo tych elementów, których
zmienićnie może. Stą d badania nad cyklami zachodzą cymi w przyrodzie (cykl pokarmowy,
produktywności, łańcuchów pokarmowych, globalnego zanieczyszczenia), aby je zrozumieć, a
następnie współdziałają c z przyrodą przedłużyćszansę przetrwania w przyszłości. (B.
Campbell 1995).
Teoretycy organizacji i zarzą dzania charakteryzują otoczenie organizacji (grupy ludzi
współpracują cych ze sobą dla osią gnięcia pewnego kompleksu celów) jako warunki osią gnięcia
zamierzonych punktów. Wyróżniają otoczenie wewnętrzne, czyli warunki i siły wewną trz
organizacji oraz otoczenie zewnętrzne, czyli wszystko to, co jest poza organizacją i wpływa na
to, co dzieje się w organizacji (R. Griffin 1996).
W medycynie usiłuje się badaćzwią zki między zaburzonym "osią gnięciami cywilizacyjnymi"
środowiskiem naturalnym a procesami chorobowymi. Zaburzenia wprowadza skażenie
środowiska, odżywianie, hipokineza, zmęczenie obniżają ce stan zdrowia publicznego (E.
Padus 1992).
Psychologowie społeczni prowadzą badania nad wpływem środowiskowych niebezpieczeństw
na zdrowie i kondycję psychiczną człowieka. Dotyczy to m.in. wpływu hałasu, możliwości
zachowania kontroli nad otoczeniem a zachowaniami neurotycznymi, wpływu nadmiernego
zatłoczenia na powstanie negatywnych stanów emocjonalnych (E. Aronson, T. Wilson, R.
Akert 1997).
Prowadzą c rozważania nad uwarunkowaniami efektywności systemu rehabilitacji należy
zauważyć, że przebiegają one w układzie:
aktywne otoczenie - aktywny podmiot. Nie jest artefaktem próba wyodrębnienia obu struktur,
zakładają c wzajemne ich uzależnienie od siebie, a także istotne przenikanie się. Otoczenie dla
podmiotu nie jest obiektywną rzeczywistością . Jest ono przede wszystk zestawem wymagań i
szans, jakie daje konkretnej jednost Z drugiej strony doświadczanie otoczenia zależy od wielu
cech, kt(
charakteryzują podmiot - żywione cele życiowe, spostrzegane własne możliwości i
kompetencje oraz percepcja szans osią gania celów życiowych, jakie daje otoczenie.
Wyodrębniają c zatem właściwości otoczenia, zgodnie z koncepcją poznawczą w psychologii,
obiektywne właściwości otoczenia w sensie psychologicznym, posiadają różną modalność
właściwości dla poszczególnych jednostek. Zawsze jednak kształtuje się ich swoista
reprezentacja w umyśle, która określa rzeczywiste zachowania podmiotu.
Otoczenie determinuje szansę jednostki, ale i posiada moc sprawczą jej aktywności. Wiele
celów rehabilitacji można osią gną ćnie tyle poprzez oddziaływanie i przystosowywanie osoby
niepełnosprawnej do otoczenia, co poprzez tworzenie otoczenia, w którym osoby
niepełnosprawne mogą żyći działać.
Warto zauważyć, że od niedawna akcent w koncepcji rehabilitacji przesuwa się z
przystosowywania pacjenta do otoczenia - na przystosowywanie otoczenia do możliwości
pacjenta, dzięki czemu podstawowym problemem w rehabilitacji jest zagadnienie równoważenia
stosunków podmiotu o określonych właściwościach z otoczeniem. Proces równoważenia
dokonuje się dzięki konstruowaniu takiej aktywności podmiotu, która zapewnia stan
homeostazy (napięcie -ulga) i heterostazy (napięcie - utrzymanie) lub wzmocnienie napięcia.
Dzięki procesowi uczenia się nowych form aktywności (czynności) ludzie osią gają najwyższy
stopień wolności i autonomii - uniezależniają się od ograniczeń nakładanych przez otoczenie,
anatomo-fizjologiczne dziedzictwo oraz zastaną kulturę. Dotyczy to w porównywalnym stopniu
także i osoby niepełnosprawne. Takie ujęcie regulacyjnej roli otoczenia jest wyrazem przyjęcia
interakcyjnego modelu aktywności, czyli twierdzenia, że czynności człowieka są
uwarunkowane przez otoczenie (siły przedmiotowe) oraz przez właściwości podmiotowe.
Należy zauważyć, że w odniesieniu do heterostazy właściwości podmiotowe (np. akceptacja
siebie) odgrywają szczególną rolę. W heterostazie osią gnięcie celu nie prowadzi do ulgi, lecz
podtrzymania lub wzmocnienia napięcia.
Jaka jest struktura otoczenia procesu rehabilitacji podmiotu? Jest to pytanie istotne, ponieważ
głębokie zrozumienie otoczenia, i umiejętnośćoceny jego wpływu na proces rehabilitacji umoż-
1 liwia skuteczniejsze jego organizowanie,
Otoczenie procesu rehabilitacji można podzielićna otoczenie zewnętrzne i celowe otoczenie
wewnętrzne. Otoczeniem zewnętrznym procesu rehabilitacji są czynniki występują ce poza
grupą społeczną , uczestniczą cą w procesie rehabilitacji i nie będą ce przedmiotem głębszej
refleksji przez jednostkę, zaścelowe otoczenie wewnętrzne to czynniki występują ce w grupie
rehabilitacyjnej. To czynniki bezpośrednio oddziałują ce na skutecznośćprocesu rehabilitacji,
gdyż są przedmiotem stałych doświadczeń jednostki.
Czynniki zewnętrzne stanowią klimat i szansę kreowania korzystnych warunków rehabilitacji
doświadczanych przez osobę rehabilitowaną . Oddziałują one na osobę rehabilitowaną , gdy
zostaną zmtemalizowane. Przedmiotem dalszych rozważań będą czynniki zewnętrzne.
PODSUMOWANIE
Przez dziesią tki lat głównym przedmiotem zainteresowań specjalistów z zakresu rehabilitacji
było traktowanie osoby niepełnosprawnej jako jednostki, której należy pomóc w przystosowaniu
się do życia w realnym świecie. Stą d koncentrowano się przede wszystkim na "naprawie" -
osoba powinna byćznów sprawna.
W ostatnich dwóch dziesięcioleciach do problematyki przystosowania osoby niepełnosprawnej
do otoczenia stopniowo dopisywano kwestię równie ważną - przystosowanie otoczenia do
osoby niepełnosprawnej. Idea wyrównywania szans, przyjaznego otoczenia, świata bez barier,
przesłanie o potrzebie godzenia człowieka z kapitałem są praktycznymi formami osią gania
celów rehabilitacji poprzez kreowanie takiego otoczenia, w którym osoba z posiadanymi
pasywami i aktywami mogłaby żyć, osią gają c wysoką jakośćżycia, czyli z szansą na
przeżycie i rozwój duchowy.
W rozdziale zaprezentowano najistotniejsze czynniki szeroko rozumianego otoczenia,
dokonano ich charakterystyki treściowej oraz ukazano mechanizm ich wpływu na jakośćrelacji
człowiek - otoczenie. Opis relacji uwzględnia przede wszystkim możliwości osią gania
nadrzędnego celu rehabilitacji, którym jest życie w warunkach chda-nej integracji osób
niepełnosprawnych z pełnosprawnymi.
BLOK ROZSZERZAJ¥CY
W poszukiwaniu możliwości kreowania korzystniejszego otoczenia osób niepełnosprawnych,
kluczowe znaczenie mają postawy osób pełnosprawnych wobec niepełnosprawnych i samych
niepełnosprawnych wobec pełnosprawnych, a zwłaszcza percepcja własnej
niepełnosprawności. Postawy wobec osób niepełnosprawnych można umieścićna kontinuum.
Na jednym krańcu będzie postawa podziwu, czd, szacunku, a na drugim krańcu postawa
niechęd, pogardy, a nawet mało ukrywanej wrogości.
Postawy społeczne rzutują na rozwią zania legislacyjne, rozwią zania ekonomiczne i rodzaje
udzielanej pomocy. Z tych względów
warto poszerzyćswoje kompetencje o problematykę postaw w ogóle, a następnie o postawy
otoczenia wobec osób niepełnosprawnych.
Z zakresu proponowanej problematyki szczególnie przydatne mogą byćnastępują ce prace:
Aronson E., Wilson T., Akert R. (1997) Psychologia społeczna, Poznań, Wyd.
Zysk i S-ka. Chodkowska M. (1987) Konflikty ról rodzinnych kobiet wiejskich, Lublin, Wyd.
UMCS.
Heszen-Niejodek I. (1992) Lekarz i pacjent, Kraków, Universitas. Larkowa H. (1970) Postawy
otoczenia wobec inwalidów, Warszawa, PZW1.
ćWICZENIA
> Przeprowadź rozmowę z czterema osobami w wieku około 12 lat z tzw. szkoły integracyjnej
(2 osoby) oraz ze szkoły masowej nie-integracyjnej (2 osoby) i spróbuj opisaćich postawy
wobec dzieci niepełnosprawnych z uwzględnieniem trzech elementów strukturalnych postaw:
wiedzy (rozległośći prawdziwość), uczuć(znak i natężenie) oraz zachowań (gotowośćdo
działań na rzecz osób niepełnosprawnych vs niechęćdo działania lub działanie przeciwko).
Zastanów się nad przyczynami istnieją cych postaw: brak wiedzy i doświadczeń bycia razem,
stereotypy społeczne, środki społecznego przekazu. Opracuj na użytek własny, projekt
ukierunkowany na zbliżenie się i wzajemną tolerancję osób pełnosprawnych z
niepełnosprawnymi.
> Przeprowadź kilka rozmów z osobą niepełnosprawną , w których opisywaćona będzie swoje
życie. Opis powinien dotyczyćsytuacji, w których spotkała się ze społecznym wsparciem oraz
odtrą ceniem. Spróbuj zidentyfikowaćprzyczyny wsparcia bą dź odtrą cenia. Podstawą typologii
przyczyn powinny byćwyróżnione w rozdziale właściwości otoczenia. Opracuj na własny
użytek teoretyczny model pomocy, zwracają c uwagę przede wszystkim na zmiany otoczenia,
aby było ono bardziej sprzyjają ce dla osób niepełnosprawnych.
POS£OWIE
W Polsce jest ponad 4,5 miliona osób niepełnosprawnych, w tym około 2,5 miliona szczególnie
upośledzonych życiowo. Ich sytuacja egzystencjalna, szansę godnego życia oraz
uczestnictwo w życiu społecznym, na zasadzie równości i bez dyskryminacji, są ważnymi
aspektami polityki społecznej państwa. Poziom i jakośćżycia osób niepełnosprawnych są
wskaźnikami kondycji moralnej społeczeństwa, a zwłaszcza jego wrażliwości na los drugiego
człowieka. Często podkreśla się, że o poziomie życia społeczeństwa świadczy sytuacja i los
osób najsłabszych.
W podręczniku usiłowano zwrócićuwagę na kilka kwestii.
Po pierwsze. świat należy urzą dzaćdla wszystkich ludzi w porównywalnej dostępności; bez
segregacji, uprzedzeń i uprzywilejowania.
Z tego przesłania wynika idea wyrównywania szans i szacunek dla praw człowieka
akcentowany w treściach podręcznika. Koncepcja życia integracy|nego - w edukacji, w pracy i
w życiu codziennym - stanowi wyraz upraktycznienia koncepcji bezwarunkowego uszanowania
godności człowieka i naturalnego prawa do życia bez dyskryminacji i segregacji. Istnieje
potrzeba upowszechnienia zachowań społecznych zgodnych z osią gnięciami nauk prawnych i
etyki drugiej połowy XX wieku.
Po drugiej wojnie światowej wolny świat kreował niezwykle cenne zalecenia prawne, dotyczą ce
norm regulują cych zachowania jednostkowe, grupowe, organizacji międzynarodowych i państw.
Są to tzw. Prawa Człowieka. Dotyczą one praw oraz wolności, ale i samoo-graniczeń, jakie
muszą narzucaćsobie podmioty życia społecznego. Upowszechnienie praw człowieka,
przestrzeganie ich litery i ducha,
może byćprzełomem w relacjach - człowiek niepełnosprawny a jego otoczenie.
Należy są dzić, że szacunek dla praw człowieka może istotnie przyczynićsię do normalizacji
życia społecznego, tzn. wdrożenia zasady dobrze rozumianej tolerancji i akceptacji. Te zasady
posiadają szczególne znaczenie w odniesieniu do ludzi niepełnosprawnych. Poza tym
społeczne postawy tolerancji i akceptacji odmienności fizycznych posiadają same w sobie
istotne wartości terapeutyczne.
Po drugie. ródłem zdrowia fizycznego i psychicznego jest życie w harmonii między
człowiekiem a otoczeniem. Zasada harmonii wyraża się w możliwościach zachowania stanu
homeostazy organizmu oraz w szansach osoby na samourzeczywistnianie się, zgodnie z
własnymi autorskimi wizjami stanów pożą danych.
Rozważania wokół uwarunkowań zdrowia fizycznego oraz psychicznego, prowadzone przez
lekarzy, psychologów, socjologów i etyków są zbieżne. Bowiem każdy musi posiadać
możliwości adaptacyjne, aby przetrwaćjako organizm oraz kompetencje umożliwiają ce twórcze
przekształcanie otoczenia.
Akceptacja przez jednostkę stanów istnieją cych oraz bezwarunkowe posiadanie wizji stanów
pożą danych, stanowi ważną przesłankę jej zdrowia, a w przypadku osoby chorej może być
okolicznością sprzyjają cą do powrotu do naturalnej regulacji fizjologicznej. W przypadku
zaistnienia niepełnosprawności jest to kwestia akceptacji siebie i wynikają cego stą d położenia
życiowego. Co innego znaczy brak akceptacji siebie, a co innego brak zgody na stany
istnieją ce.
Opis przedstawionych zależności należy dopełnićwarunkiem koniecznym ich występowania,
tzn. nadziei. Jest ona nieustają cym źródłem mocy. Na poziomie operacyjnym mówi się o
prawdopodobieństwie sukcesu. Warto zauważyć, że szczególnie cenna jest ta droga do
sukcesu, która jest drogą wyrzeczeń. Jednakże, ostatecznie, cel powinien zostaćosią gnięty.
Jeśli jednak pewne stany pożą dane nie mogą zostaćosią gnięte, to włożony wysiłek nie
pozostaje bez znaczenia dla sensu ludzkiego życia. Prowokuje on do powtórzenia przebytej
drogi, aczkolwiek nigdy nie będzie to powtórzenie w sensie dosłownym. Dotyczyćto będzie
zawsze innej sytuacji, a wyrzeczenia będą miały inny charakter i sens..
W świetle przedstawionych rozważań można powiedzieć, że główne przesłanie co do
przedstawionej idei rehabilitacji sprowadza się do twierdzenia: w procesie rehabilitacji osoba
niepełnosprawna
powinna osią gną ćtaki poziom rozwoju, aby obok szans na biologiczne przetrwanie posiadała
możliwości bycia osobą - podmiotem, tzn. osobą z poczuciem satysfakcji życiowej oraz z
poczuciem sprawstwa. Nie można ograniczyćrehabilitacji do usprawnienia i kompensowania
braków. Należy sięgaćpo "uśpione" talenty.
Po trzecie. Aktualnie największe postępy w rehabilitacji możemy odnotowaćw zakresie
rehabilitacji medycznej. Na uwagę zasługuje, przesunięcie procesu rehabilitacji do fazy
leczenia oraz wprowadzenie wielu wartościowych instrumentów rehabilitacji medycznej.
Aktualnie instrumenty oddziaływań medycznych zostały ubogacone oddziaływaniem
psychologicznym i społecznym. Są one ukierunkowane na realizację zasady kompleksowości.
Dalszy rozwój teorii i praktyki rehabilitacji zmierzaćbędzie w kierunku integracji rehabilitacji
medycznej z psychologiczną i społeczną . Idea systemowego i autorskiego rozwią zywania
problemów przez samego człowieka z ograniczeniami fizycznymi bą dź psychicznymi to
najważniejsze wyzwanie przyszłości.
Po czwarte. Bardzo zaniedbanym segmentem w systemie rehabilitacji jest kształtowanie
przyjaznego otoczenia - bez barier ekonomicznych, prawnych, socjalnych, urbanistycznych i
architektonicznych.
Należy oczekiwać, że zasadnicze zmiany, na poziomie praktyki życia społecznego, nastą pią
wówczas, gdy z większym rozmachem będzie rozwijała się rehabilitacja środowiskowa oraz
organizacje pozarzą dowe i ruchy samopomocowe, oraz gdy ujawnią się zasadnicze efekty
nowego systemu organizacyjnego służby zdrowia. Z wielkim trudem materializuje się zasada
kompleksowej rehabilitacji, zwłaszcza w odniesieniu do osób niepełnosprawnych żyją cych na
wsi.
W przeszłości usiłowano przede wszystkim łagodzićtrudne położenie życiowe osób
niepełnosprawnych poprzez usprawnianie, kompensowanie braków i tworzenie specjalnych
terytoriów życia, nauki i pracy dla osób niepełnosprawnych. Innymi słowy - przystosowywano
osoby niepełnosprawne do otoczenia. Natomiast obecnie usiłuje się tworzyćotoczenie bez
barier, w którym można egzystowaćoraz urzeczywistniaćsię, mimo ograniczeń fizycznych i
psychicznych.
Inaczej mówią c - chodzi o przystosowywanie otoczenia do funkcjonowania osób
niepełnosprawnych.
Po pią te. Szczególny wkład do aktualnego stanu rehabilitacji może wnieśćpsychologia. Jej
dynamiczny rozwój i osią gnięcia teo-retyczno-aplikacyjne umożliwiają :
udoskonalenie komunikowania się zespołu rehabilitacyjnego z o-sobą niepełnosprawną .
Autorytarny wzorzec komunikowania powinien byćzastępowany partnerskim. Jest to sposób
na upodmiotowienie pacjenta i wzbudzenie motywacji do przezwyciężania własnej
niepełnosprawności;
stosowanie psychoterapii jako specyficznej i bardzo profesjonalnej metody oddziaływania na
trudno zmieniają ce się cechy osobowości (m.in. akceptacja siebie) i jako metoda kształtowania
korzystnych zachowań (problem przeuczania nawyków);
nauczanie niepełnosprawnych efektywnych metod podejmowania decyzji życiowych oraz nauki
czynności dnia codziennego, jako instrumentów osią gania harmonii z otoczeniem;
opanowanie sztuki rozumienia położenia życiowego przez osoby
niepełnosprawne i możliwości jego zmiany poprzez aktywność
własną podmiotu.
Psychologia poznawcza dopełniona podejściem behawioralnym (behawioryzm poznawczy)
może inspirowaćdo uczenia się przez osoby niepełnosprawne zachowań ukierunkowanych na
przywracanie homeostazy, ale i na realizowanie sensu życia.
BIBLIOGRAFIA
Adams-Webber J. R. (1979) Persona! Construct Theory. Concept and Aplica-tions, Chicherster,
Wiley.
Adier A. (1927) The Practice and Theory oflndividual Psychologii, New York, Harcourt.
Albreht G. A. (1992) The Disability Business, New York.
Aidgate J. (1998) Teoria przywią zania Bowlby'ego i jej zastosowanie w pracy socjalnej w
zakresie opieki nad dziećmi - wprowadzenie. W: J. Lish-man (ed.) Podręcznik teorii dla
nauczycieli praktyki socjalnej, Katowice, Wyd. ślą sk, s. 17-47.
Aleksandrowicz J. W. (1996) Psychoterapia medyczna, Warszawa, PZW1.
American Pychiatric Association (APA) (1994) Diagnostic and Statistical Manuał of Mentol
Disorders (4*11 ed. - DSM IV), Washington, DC, APA.
Andersen E. M. (1973) The Disabled Schoolchild - a Study on Integration in Primary Schools,
London, Methuen and CoLTD.
Apolinarska M. i in. (1994) Integracja dzieci niepełnosprawnych w przedszkolu i szkole. Raport
z badań (red.) A. Ostrowska, Warszawa, Wyd. IFiS PAN.
Arct B. (1969) Alarm w St. Omer, Warszawa, LSW.
Aronson E., Wilson T.D., Akert R. (1997) Psychologia społeczna, przekł. zbiorowy, Poznań,
Wyd. Zysk i S-ka.
Atldnson J. W. (1958) Motiues in Fantasy, Action and Sodety, Princeton, D. Van Nostrand.
Atkinson J. W., Birch H. G. (1978) Ań Introduction to Motwadon, New York, Van Nostrand.
Auleytner J. (1994) Polityka społeczna. Pomiędzy ideą a działaniem. Warszawa, Wyd. UW.
Auleytner J. (1997) Polityka społeczna. Teońa a praktyka. Warszawa, Wyd. WSPTWP.
Balcerek M. (1990) Szkolnictwo specjalne {pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku.
W: S. Mauersberg (red.) Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa, PWN, s. 186-
219.
Bałachowicz J. (1996) Wychowanie społeczeństwa a integracja osób niepełnosprawnych W: J.
Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji, Warszawa, Wyd. WSPTWP, s. 132-140.
Bandura A., Walters R. H. (1968) Agresja w okresie dorastania, przeł. Cz. Czapow, Warszawa,
PWN.
Bańka A. (1992) Wprowadzenie. Pomaganie jako problem psychologiczny. W: A. Bańka (red.)
Bezrobocie, Poznań, Wyd. PRINT - B, s. 9-20.
Beme E. (1986) W w grają ludzie?, przeł. P. Izdebski, Warszawa, PWN. BieniekJ. (1972) Życie
jest piękne, Warszawa, Iskry.
Bittel 1. R. (1989) Krótki kurs zarzą dzania, przeł. A. Dziurdzik, Warszawa-Londyn, PWN.
Blauth K. (1967) Cena rekordu, Warszawa, Wyd. Sport i Turystyka. BobrykJ. (1987) Locus
umysłu, Wrocław, Ossolineum.
Bobryk J. (1992) Przyczynowośći intencjonalność, Warszawa, Wyd. Wydz. Psych. UW.
Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M. (1992) Metoda Weroniki Sherbome w terapii i
wspomagania rozwoju dziecka, Warszawa, WSiP.
Bogucka J., Kościelska M. (red.) (1996) Wychowanie i nauczanie integracyjne. Nowe
doświadczenia, Warszawa, Wyd. Centr. Met. Pom. Psych.-Pęd. MEN.
Bołoz W. (1997) Życie w ludzkich rękach Warszawa, Wyd. ATK.
Borecka J. (1995) BibUoterapia w rehabilitacji społecznej i zawodowej, "Problemy Rehabilitacji
Społecznej i Zawodowej" 2 (144), s. 51-56.
BowkerJ. (1991) Sens śmierci, Q. J. £oziński, Warszawa, PIW.
Brelet C. (1995) święta medycyna, tł. M. Hofman i F. Kleczewska, Gdańsk,
GWP. Brookings J. B., Bolton B. (1991) Dimensions ofSatisfactoriness for workers
with severe handicaps to employment, Ttehabilitation Psychology"
36 (1), s. 21-30.
Brusiło J. (1996) Życie bez bólu? Chrześcijański sens cierpienia a przeciwbólowe działania
medycyny, Kraków.
Brzeziński J. (l 996) Metodologia badań psychologicznych Warszawa, PWN.
Brzeziński J., Kowalik S. (1991) Społeczne uwarunkowania diagnozy klinicznej. W: H. Sęk
(red.) Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa, PWN, s. 187-314.
Buck R. (1985) Prime Theory: Ań Integrated View ofMotiuation and Enwtion, "Psychological
Review" 92, s. 389-413.
Bulenda T., Zabłocld J. (1994) Ludzie niepełnosprawni a prawo, Warszawa,
Wyd. IFiS PAN. Burzaj C. (1982) Pierwsza ksią żka, ostatnia ksią żka. Warszawa, NK.
Cameron-Bandler 1., Gordon D., Lebeau M. (1995) Know-how. Jak rozwią zaćcodzienne
problemy, przeł. D. Golec, Gdańsk, GWP.
CampbeU B. (1995) Ekologia człowieka, przeł. M. A. Bitaer, Warszawa, PWN.
Cardinaux V., Cardinaux H., Lowe A. (1993) Przygarnij mnie. Wychowanie dzieci
głućhoniewidomych, Warszawa, PWN.
Carkuff R. (1969) Helping and Human Relations, New York, Holt, Rienhart and Winston.
Carr J., Shepherd R. (1989) A Motor Leaming Model for Strofce Rehabilitation, "Psysiotherapy"
75 (7), s. 372-380.
Cesbron G. (1955) Bezdomne psy. Warszawa, PAK. Cesbron G. (1959) Jest później niż
myślisz, Warszawa, PAK. Cesbron G. (1960) Niewinią tka Paryża, Warszawa, PAK. Cesbron
G. (1981) Aleja was kochałem. Warszawa, PAK.
Chlewiński Z. (1991) Dojrzałość: osobowość, sumienie, religijność, Poznań, W drodze.
Chodkowska M. (1996) Bariery funkcjonowania kobiet niepełnosprawnych w świetle
pamiętników. W: J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób
niepełnosprawnych - drogi do integracji, Warszawa, Wyd. WSPTWP, s. 114-131.
Chodkowska M. (1994) Kulturowe uwarunkowania postaw wobec inwalidztwa oraz osób
niepełnosprawnych. Cią głośći możliwośćzmiany. W:
M. Chodkowska (red.) Człowiek niepełnosprawny, Lublin, Wyd. UMCS, s. 111-126.
Chodkowska M. (red.) (1995) Miećdziecko z porażeniem mózgowym - pamiętniki matek,
Lublin, Pracownia Wydawnicza Fundacji "Masz Szansę".
Chojnacka-Szawłowska G., Szawłowski K. (1990) Medyczne i społeczne podstawy
rehabilitacji, Gdańsk, Wyd. AM.
Chojnacka-Szawłowska G., Szawłowski K. (1994) Rehabilitacja, Warszawa, Medyczna
Agencja Wydawnicza Informacyjna.
Ciunn P. (1991) ChUd Psychiatrie Nursing, St. Louis, Mosby.
Coni N., Davison W., Webster S. (1994) Starzenie się, przeł. J. Lipka, Warszawa, PWN.
Cowention Conceming Vocational Guidance and Vocationdl Trairdng in the Deuelopment
ofHuman Resources (1975), Geneve, Intemational La-bour Organisation.
Covey S. R. (1996) 7 nawyków skutecznego działania, przeł. J. Majewska-Opiełka, Kraków,
Wyd. Medium.
Criscudo J. (1977) Stonce świeci dla wszystkich, Wrocław, Ossolineum.
Crozier M., Friedberg E. (1982) Człowiek i system, przeł. K. Bolesta-Kukułka, Warszawa,
PWE.
Czapińsid J. (1988) O naturze i funkcji procesów wartościowania. W: B. Woj-ciszke (red.)
Studia nad procesami wartościowania, t. l, Wrocław, Ossolineum, s. 13-35.
Czapiński J. (1979) Wokół problemu humanizmu w psychologii, "Przeglą d Psychologiczny" 22,
s. 341-370.
Czapiński J. (1985) Przestanki ustosuńkowań wobec innych ludzi. W: M. Le-wicka, J.
Trzebiński (red.) Psychologia spostrzegania społecznego, Warszawa, Ksią żka i Wiedza, s. 79-
144.
Czapiński J. (1986) Wartościowanie - zjawisko inklinacji pozytywnej (o naturze optymizmu),
Wrocław, Ossolineum.
Czapiński J. (1991) Szczęście - złudzenia czy konieczność? W: M. Kofta i T. Szustrowa (red.)
Złudzenia, które pozwalają żyć, Warszawa, PWN, s. 204-256.
Czamocki A. (1996) Caritas w służbie osób niepełnosprawnych W: J. Mikul-ski, J. Auleytner
(red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do integracji, Warszawa, Wyd.
WSP TWP, s. 156-167.
Czerepaniak-Walczak M. (1996) Autonomia czy izonomia?'W: W. Dykcik (red.) Społeczeństwo
wobec autonomii osób niepełnosprawnych, Poznań, Wyd. Eruditus, s. 71-82.
Dawidowicz A., Eberhardt A., Ronilder A. (1978) Zmęczenie, wypoczynek, Warszawa, WP.
Dą browski K. (1962) Higiena psychiczna, Warszawa, PZWS. Dą browski K. (1986) Trud
istnienia. Warszawa, WP.
Dega W. (1973) Drogi rozwoju i stan obecny rehabilitacji leczniczej w Polsce. W: Rehabilitacja
inwalidów w PRL, A. Hulek (red.), Warszawa, PWN, s. 17-22.
Dega W. (1983) Koncepcja rehabilitacji. W: W. Dega i K. Milanowska (red.) Rehabilitacja
medyczna. Warszawa, PZWL, s. 8-17.
Dega W. (1983) Rozwój rehabilitacji w Polsce. W: W. Dega i K. Milanowska (red.) Rehabilitacja
medyczna. Warszawa, PZWL, s. 18-27.
Dega W. (1986) Ochrona zdrowia człowieka niepełnosprawnego. W: A. Hulek (red.) Człowiek
niepełnosprawny w społeczeństwie, Warszawa, PZWL, s. 7-9.
Dbcon H. (1992) Chance to Choose, Cambridge, LDA.
Dolińska-Zygmunt G. (1996) Behawioralne wyznaczniki zdrowia. W: G. Do-lińska-Zygmunt
(red.) Elementy psychologa zdrowia, Wyd. UWr.,
s. 31-68. Dolińska-Zygmunt G. (1996) Podmiotowe uwarunkowania zachowania się
pacjenta wobec własnej choroby. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.) Elementy psychologa zdrowia,
Wyd. UWr., s. 195-204.
Dolińska-Zygmunt G. (1996) Teoretyczne podstawy refleksji o zdrowiu. W:
G. Dolińska-Zygmunt (red.) Elementy psychologa zdrowia, Wyd. UWr., s. 9-16.
Domachowski W. (1993) Psychologia społeczna komunikacji niewerbalnej, Toruń, Wyd. Edytor.
Domżał T. M. (1983) Ból, Warszawa, WP.
Doroszewska J. (1963) Nauczyciel - wychowawca w zakładzie leczniczym, Warszawa, PZWS.
Doroszewska J. (1981) Pedagogika specjalna, 1.1-2, Wrocław, Ossolineum.
Drechsier A. (1996) Funkcje rehabilitacyjne stacji opieki Caritas, "Problemy Rehabilitacji
Społecznej i Zawodowej" 2, s. 44-50.
Dubrin A. (1979) Praktyczna psychologia zarzą dzania, przeł. M. Szwarc, Warszawa, PWN.
Dziak A. (1989) Rehabilitacja chorych w chorobach, dysfunkcjach i urazach narzą du ruchu. W:
J. Kucha (red.) Rehabilitacja, Warszawa, PZWL, s. 143-223.
Dyka S. (1993) Dylematy polskiej spółdzielczości, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i
Zawodowej" 3, s. 33-35.
Dykcik W. (red.) (1996) Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, Poznań,
Wyd. Eruditus.
Dykcik W. (1996) Warunki i mozauwści kulturowej transmisji postaw i zachowań społecznych
wobec autonomii i izonomii osób niepełnosprawnych umysłowo. W: W. Dykcik (red.)
Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, Poznań, Wyd. Eruditus, s. 207-234.
Epstein S. (1980) The Self-concept: a Review and the Proposal ofan Integrated of Personality.
W: E. Staub (red.) PersonaUty. Basie Aspects and Current Research, Prendce Hali, Inc.
Everly G. S. Jr., Rosenfeid R. (1992) Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, przeł. J. Radzicki,
A. Kowaliszyn, D. ślepowrońska, Warszawa, PWN.
Pawcett Ch. S. (1993) Family Psychiatrie Nursing, St. Louis, Mosby. Fenigsen R. (1997)
Eutanazja. śmierćz wyboru?, Poznań, Wyd. "W drodze". Fhan'er S. (1996) Słownik
psychoanalityczny, Gdańsk, GWP.
Ficek R. (1996) Kierunki rozwoju kształcenia specjalnego w Krakowie -problemy integracji,
"Dialog" 5, s. 194-198.
Fieid M. (1976) System zdrowia a system społeczny. W: M. Sokołowska, J. Hołówka, A.
Ostrowska (red.) Socjologia a zdrowie. Warszawa, PWN, s. 133-154.
Fonberg E. (1979) Nerwice a emocje - fizjologiczne mechanizmy, Wrocław, Ossolineum.
Franki V. E. (1984) Homo Patiens, przeł. R. Czamecki , J. Morawski, Warszawa, PAX.
Franki V. E. (1978) Psychoterapia dla każdego, przeł. E. Misiołek, Warszawa, PAK.
Frą czkiewicz-Wronka A. (1994) Zmiany mają ce na celu stworzenie spójnego systemu
wspomagania osób niepełnosprawnych W: 1. Frą ckiewicz (red.) Systemy wspomagania osób
niepełnosprawnych w miejscu zamieszkania. Warszawa, Wyd. IfiS PAN, s. 102-117.
Freidson E. (1976) Zastosowanie teorii organizacji. Modele organizacji i usług w opiece
zdrowotnej. W: M. Sokołowska, J. Hołówka, H. Ostrowska (red.) Socjologia a zdrowie,
Warszawa, PWN, s. 155-172.
Fromm E. (1996) Zdrowe społeczeństwo, przeł. A. Tanalska - Dulęba, Warszawa, PIW.
Galińska E. (1990) Z zagadnień muzykoterapii. W: M. Manturzewska i H. Ko-tarska (red.)
Wybrane zagadnienia z psychologii muzyki, Warszawa, WSiP.
Gallagher E. B. (1976) Ideologia konsumpcji a opieka zdrowotna. W: M. Sokołowska, J.
Hołówka, A. Ostrowska (red.) Socjologia a zdrowie, Warszawa, PWN, s. 191-211.
Gałkowski J. W. (1980) Praca i człowiek, Warszawa, PAK.
Galkowski T. (red.) (1984) Dziecko autystyczne i jego rodzice, Warszawa, Polskie
Towarzystwo Walki z Kalectwem.
Gałkowski T. (1997) Nowe podejścia do niepełnosprawności. Uporzą dkowanie terminologiczne,
"Audiofonologia" 10, s. 159-164
Gałkowsid T., Kaiser-Grodecka I., Smoleńska J. (1988) Psychologia dziecka głuchego.
Warszawa, PWN.
Galkowsid T., Stawowy-Wojnarowska I. (1990) Wychowanie dzieci głuchych w wieku
przedszkolnym. Warszawa, WSiP.
Garret J., Levme E. (1972) (red.) Praktyka psychologiczna w rehabilitacji inwalidów, Warszawa,
PWN.
Gasiul H. (1992) Oblicza "Ja" w świetle wybranych koncepcji psychologicznych-pojęcie, rozwój,
patologia, Bydgoszcz, Wyd. WSP.
Gasiulowa A. (1993) Wrażliwośćempatyczna dzieci z dysfunkcją narzą du ruchu a ich
środowisko rodzinne, Bydgoszcz, Wyd. WSP.
Gą ciarz B. (1994) Dostępnośćrehabilitacji i leczenia dla osób niepełnosprawnych
zamieszkują cych wieś. W: W. Pią tkowsid, A Ostrowska (red.) Niepełnosprawni na wsi,
Warszawa, Wyd IfiS PAN, s. 95-112.
Gą ciarz B. (1994) Ekonomiczne uwarunkowania działalności rehabilitacyjnej spółdzielni
inwalidów. W: M. Fedorowicz (red.) Droga przez instytucje. Instytucje działają ce na rzecz osób
niepełnosprawnych, Warszawa, Wyd. IFiS PAN, s. 90-104.
Gą ciarz B. (1994) Instytucje służby zdrowia i orzekania o inwalidztwie w kontaktach osób
niepełnosprawnych W: M. Federowicz (red.) Droga przez instytucje. Instytucje działają ce na
rzecz osób niepełnosprawnych, Warszawa, Wyd. IFiS PAN, s. 147-177.
Gawroń M. (1996) Empatia i jej znaczenie dla relacji lekarz - pacjent. W:
G. Dolińska-Zygmunt (red.) Elementy psychologa zdrowia, Wyd. UWr., s. 225-232.
Gerstmann S. (1994) Podstawy psychologii konkretnej, Warszawa, PWN.
Gierszewska B. (1993) Zarys systemu opieki nad osobami niepełnosprawnymi w Stanach
Zjednoczonych, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 3, s.56-64.
Giroult E. (1989) The Heatthy Cities Concepts, A's. Enwonmental Dimentions WHO Regional
Office in Europę.
Gleń W. (1994) Problemy mieszkaniowe ludzi w wieku podeszłym. W: E. Kaczmarska (red.)
Udostępnienie przestrzeni osobom niepełnosprawnym. Likwidacja barier, t. 2, Kraków, Wyd.
Polskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych, s. 69-76.
Gleń W. (1994) Standard przestrzeni użytkowych a potrzeby niepełnosprawnych W: E.
Kaczmarska (red.) Udostępnienie przestrzeni osobom
niepełnosprawnym. Likwidacja barier, t. 2, Kraków, Polskie Stowarzyszenie Osób
Niepełnosprawnych, s. 29-36.
Gliszczyńska X. (1991) (red.) Psychologiczny model efektywności pracy, Warszawa, PWN.
Goleman D. (1997) Inteligencja emocjonalna, przeł. A. Jankowski, Media Rodzina of Poznań.
Gołą b A., Reykowski J. (1985) Studia nad rozwojem standardów ewaluatyw-nych, Wrocław,
Ossolineum.
Gorczycka E. (1994) Instytucjonalne problemy zaspokajania potrzeb ludzi niepełnosprawnych.
W: M. Fedorowicz (red.) Droga przez instytucje. Instytucje działają ce na rzecz osób
niepełnosprawnych, Warszawa, Wyd. IFiS PAN, s. 262-276.
Góralczyk E. (1996) Choroba dziecka w twoim życiu. O dzieciach ciężko i przewlekle chorych i
ich rodzicach. Warszawa, Wyd. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno -
Pedagogicznej MEN.
Grochmal S. (1983) Rehabilitacja osób z zaburzeniami i uszkodzeniami ośrodkowego układu
nerwowego. W: W. Dega, K. Milanowska (red.) Rehabilitacja medyczna, Warszawa, PZWL, s.
404-436.
Grochmal S. (1987) Zaufaj sobie, Warszawa, PZW1.
Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C. (1994) O prawach dziecka, Toruń, Wyd. Comer.
Gruffin R. W. (1996) Podstawy zarzą dzania organizacjami, przeł. M. Rusiń-ski, Warszawa,
PWN.
Grygiel S. (1995) Sens cierpienia w przemijają cym świecie. W: M. Wolańczyk, S. Obirek (red.)
Jezuicka ars educandi, Kraków, Wyd. WAM, s. 79-94.
Grzegołowska-Klarkowska H. J. (1986) Mechanizmy obronne osobowości, Warszawa, PWN.
Grzegorzewska M. (1964) Wybór pism. Warszawa, PWN.
Grzesiuk 1., Tryjarska B. (1995) Jak pomagaćsobie, rodzinie i innym. Warszawa, PWN.
Grzesiuk S. (1982) Na marginesie życia. Warszawa, KiW. Gulin W. (1994) Empatia dzieci i
młodzieży, Lublin, Tow. Nauk. KU1.
Gurycka A. (1979) Struktura i dynamika procesu wychowawczego, Warszawa, PWN.
Grzywak-Kaczyńska M. (1988) Trud rozwoju. Warszawa, PAX.
Gwara A. (1997) Legislacja i ustawodawstwo dla osób niepełnosprawnych oraz ich podłoże
historyczne, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" l (151), s. 9-23.
Habermas J. (1993) Obywatelstwo a tożsamośćnarodowa, przeł. B. Markie-wicz, Warszawa,
Wyd. IFiS PAN.
Haftek J., Haftek I. (1994) Kompleksowa rehabilitacja uszkodzeń rdzenia kręgowego. W:
Rehabilitacja medyczna i społeczna, t. l, Kraków, s. 85-90.
Hamer H. (1994) Klucz do efektywności nauczania. Warszawa, Wyd. VEDA. Hali C. S.,
Lindzęy G. (1990) Teorie osobowości, Warszawa, PWN.
Haring N. G., Schiefelbusch (red.) (1977) Metody pedagogiki specjalnej, przeł. J. Radzicki, T.
Galkowski, Warszawa, PWN.
Hek Roy Van (1994) Europejski podręcznik dostępności środowiska budowlanego. W: E.
Kaczmarska (red.) Udostępnienie przestrzeni osobom niepełnosprawnym. Likwidacja barier, t.
2, Kraków, Wyd. Polskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych, s. 189-194.
Helander E., Mendis P., Nelson G. (1983) Training Disabled People in the Community, Worid
Health Organisadon, Geneva.
Heszen-Klemens I. (1979) Poznawcze uwarunkowania zachowania się wobec własnej choroby,
Wrocław, Ossolineum.
Heszen-Klemens I. (1983) Psychologia medyczna, Katowice, Wyd. Uniwersytet ślą ski.
Heszen-Niejodek I. (1992) Lekarz i pacjent, Kraków, Universitas.
Heszen-Niejodek I. (1995) (red.) Doświadczenie kryzysu - szansa rozwoju czy ryzyko
zaburzeń?. Katowice, Wyd. Uniwersytet ślą ski.
Heyd G. (1990) Aktiyitaten des toglichen Lebens - ein Arbeitsfeid der Ergothe-rapeuten m der
Rehabilitation. "Rehabilitation" Jg. 29 H. 3, s. 208-212.
Hinchliffe M. K., Hooper D., Roberts F. J. (1987) Melancholia małżeństwa, przeł. K. Dudziak, H.
Szafraniec, Warszawa, PWN.
Holówka J., NikłaśD. (1976) Pojęcia ^ograniczonej sprawności1' i ^rehabilitacji". W: M.
Sokołowska , J. Hołówka, A. Ostrowska (red.) Socjologia a zdrowie. Warszawa, PWN, s. 452-
456.
Homey K. (1976) Neurotyczna, osobowośćnaszych czasów, przeł. H. Grzego-łowska,
Warszawa, PWN.
Hourdin G. (1978) Niezawinione nieszczęście, Warszawa, PAX.
Hrycyk K. (red.) (1997) BibUotercipia - w poszukiwaniu tożsamości zawodowej, Wrocław,
DTSK Silesia.
Hubbard J., Workman E. (1997) Handbook of Stress Medianę. Ań Organ System Approach
CRC Press Boca Raton, New York.
Hulek A. (1969) Teoria {praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa, PZW1.
Hulek A. (1972) Wspólne i swoiste zagadnienia w rehabilitacji różnych grup inwalidów. W: A.
Hulek (red.) Rehabilitacja inwalidów w PRL, Warszawa, PZWL, s. 28-36.
Hulek A. (red.) (1977) Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa, PWN.
Hulek A. (1980) Badania naukowe nad osobami niepełnosprawnymi i ich znaczenie dla
systemu oświatowego, "Biuletyn Informacyjny PTWK" 4,s.17-35.
Hulek A. (1981) Rehabilitacja osób niepełnosprawnych w Polsce i za granicą (w świetle
przepisów prawnych). Warszawa, Inst. Wyd. Zw. Zaw.
Hulek A. (1987) Ruch społeczny na rzecz ludzi niepełnosprawnych w PRL, Warszawa, PZW1.
Hulek A. (1992) Samopomoc w rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Warszawa, Wyd.
Wojewódzka Poradnia Rehabilitacji Dzieci i Młodzieży z Wadami Słuchu.
Hulek A. (1992) Ludziom Niepełnosprawnym, Warszawa Wyd. PTWzK (zbiór dokumentów i
oświadczeń).
Hulek A. (red.) (1992) Uczeń niepełnosprawny w szkole masowej, Kraków, Wyd. WSP.
Hulek A. (1993) Osoby niepełnosprawne w społeczeństwie, VQ Międzynarodowa. Konferencja
Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia. Watykan, 19-21. 11. 1992 r., "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 1-2 (135-136), s. 124-127.
Hulek A. (1993) Szkoła masowa wobec uczniów niepełnosprawnych, "Kultura i Edukacja" l, s.
67-70.
Unicka M. (1981) Notatki o chorych w Kościele, "Znak" 8, s. 1044-1050.
Jabłoński K. (1990) Praca psychologa na oddziale rehabilitacji narzą dów ruchu. W: I. Heszen-
Niejodek (red.) Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu chorób somatycznych. Warszawa,
PZWL, s. 202-222.
Jacobs M., Goodman G. (1989) Psychology and Self-help Groups, "Predictions on a
Partnership American Psychologist" 44, 3, s. 536-545.
Jakubik A., Masłowski J. (1981) Antoni Kępiński - człowiek i dzieło. Warszawa, PZW1.
Jakubowska U. T. (1992) Analiza wybranych właściwości komunikacyjnych neurotyków i ludzi
zdrowych psychicznie. Bydgoszcz, Wyd. WSP.
Jakubowski S. (1996) Problemy osób niewidomych i słabowidzą cych w poradnictwie
zawodowym, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 3 (149), s. 16-21.
Jankowski K. (1975) Od psychiatra biologicznej do humanistycznej, Warszawa, PIW.
Jaranowska K. (1989) Miejsce pracy dla osób niepełnosprawnych w osiedlu mieszkaniowym.
Warszawa, Wydawnictwo Spółdzielcze.
Jaranowska K. (1992) Projektowanie zakładów pracy dostępnych dla osób z mesprawnościami,
Warszawa, Wyd. Centrum Naukowo-Badawcze Spółdzielczości Inwalidów.
Jarosz M. (1976) Psychologia i psychopatologia życia codziennego, Warszawa, PZW1.
Jarosz M. i współautorzy (1983) Psychologia lekarska, Warszawa, PZW1.
Jarymowicz M. (1979) Modyfikowanie wyobrażeń dotyczą cych "ja" dla zwiększenia gotowości
do zachowań prospołecznych, Wrocław, Ossolineum.
Johansen O. (1982) światło w ciemności. świat Erlinga Stordahia, przeł. A. Thierry, Warszawa,
IW PAX.
Jończyk J. (1996) Prawne regulacje rehabilitacji leczniczej i zawodowej. W:
J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji, Warszawa, Wyd. WSP TWP, s. 34-41.
Juros A. (1996) środowiskowy dom samopomocy a społecznośćlokalna, "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2 (148), s. 51-59.
Juros A., Otrębsld W. (1997) Integracja osób niepełnosprawnych w społeczności lokalnej,
Lublin, FśCEDS.
Kaczmarek B. 1. (1993) Płaty czołowe a język i zachowanie człowieka, Lublin, Wyd. Linea.
Kaczmarek B. 1. (1995) Mózgowa organizacja mowy, Lublin, Agencja Wydawniczo - Handlowa
AD.
Kaliciuk S. (1991) Psychohigiena pracy. Poradnik zachowania zdrowia psychicznego w okresie
aktywności zawodowej człowieka. Warszawa, Wyd. Ośr. Bad. Społ.
Katz D., Kahn R. 1. (1979) Społeczna psychologia organizacji, przeł. B. Czar-niawska.
Warszawa, PWN.
Kawczyńska-Butrym (1993) Rodzina wobec problemów człowieka niepełnosprawnego,
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 1-2 (135-136), s. 76-83.
Kawczyńska-Butrym Z. (1996) Organizacje pozarzą dowe w służbie osób niepełnosprawnych W:
J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji, Warszawa, Wyd. WSP TWP, s. 143-155.
Kawczyńska-Butrym K. (1996) Model pielęgniarskiej opieki środowiskowej -rehabilitacja i
profilaktyka niepełnej sprawności, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2 (148), s.
38-43.
Kawczyńska-Butrym K. (1998) Niepełnosprawność- specyfika pomocy społecznej, Katowice,
Wyd. ślą sk.
Kaziów M. (1968) Postaćniewidomego w oczach poetów, Wrocław, Ossolineum.
Kaziów M. (1985) Gdy moim oczom..., Warszawa, Czytelnik.
Kazmierczak T., £uczyńska M. (1998) Wprowadzenie do pomocy społecznej, Katowice, Wyd.
ślą sk.
Keitlen T. (1964) Pożegnanie z lękiem. Warszawa, PZW1. Keller H. (1978) Historia mojego
życia. Warszawa, Czytelnik.
Kerr N. (1977) Stoff Expectations for Oisabled Persons. W: Stubbins J. (red.) Social and
Psychological Aspect ofDisabiUty, Baltimor.
Key G. 1. (1993) Industrial Therapy, St. Louis, Mosby.
Kędzierska I. (1993) Parafia środowiskiem integracyjnym dla osób niepełnosprawnych i ich
rodzin, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 4, s. 122-126.
Kępiński A. (1972) Psychopatologia nerwic. Warszawa, PZW1. Kępiński A. (1974) Melancholia,
Warszawa, PZW1. Kępiński A. (1977) Lęk, Warszawa, PZW1.
Kępiński A. (1978) Podstawowe zagadnienia współczesnej psychiatrii, Warszawa, PZW1.
Kępiński A. (1978) Poznanie chorego. Warszawa, PZW1. Kępiński A. (1978) Rytm życia,
Kraków, Wydawnictwo Literackie. Kępiński A. (1992) Schizofrenia, Kraków, Wyd. Sagittarius.
Killilea M. (1978) Karen, Warszawa, PAX. Killilea M. (1980) Z pozdrowieniem od Karen,
Warszawa, PAX.
Kirejczyk K. (red.) (1981) Upośledzenie umysłowe - pedagogika. Warszawa, PWN.
Kirenko J. (1995) Niektóre uwarunkowania psychospołecznego funkcjonowa-nia osób z
uszkodzeniem rdzenia kręgowego, Lublin, Wyd. UMCS.
Kirsta A. (1996) Jak przezwyciężyćstres, Warszawa, Delta W-Z
Kiwerski J., Surazyńska K. (1986) Usprawnienie chorych z głębokim uszkodzeniem rdzenia w
odcinku szyjnym. W: A Hulek (red.) Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, Warszawa,
PZWL, s. 118-122.
Kiwerski J. (1989) Rehabilitacja osób z uszkodzeniem urazowym i chorobowym układu
nerwowego. W: J. Kucha, Rehabilitacja, Warszawa, PZWL, s. 98-142.
Knill Ch. (1995) Dotyk i komunikacja, przeł. M. Piszczek, Warszawa, Centrum Metodyczne
Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej MEN.
Koczur W. (1997) Zmiany zasad i tryb orzekania o niezdolności do pracy i stopniu
niepełnosprawności, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" l,s. 82-87.
Kofta M. (1979) Samokontrola a emocje. Warszawa, PWN.
Kofta M. (1985) Procesy atrybucji w spostrzeganiu społecznym W: M. Lewic-ka, J.
Trzebiatowski (red.) Psychologia spostrzegania społecznego, Warszawa, Ksią żka i Wiedza, s.
175-216.
Kofta M. (1993) Wstęp - poznawcze przesłanki aktywności sprawczej. W:
M. Kofta (red.) Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność, Poznań,
Wyd. Nakom.
Koivistoinen E. (1982) Wszystko pokonam. Warszawa, NK.
Kopczyński J., Halik J. (1997) Zdrowie ludności i jego ochrona. W: A Rajkie-wicz (red.)
Społeczeństwo polskie w latach 1984-1995/96, Warszawa, Wyd. Fundacja F. Eberta, s. 119-
130.
Komas-Biela D. (red.) (1988) Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie, Lublin,
Wyd. KU1.
Komas-Biela D. (1995) Retrospektywny obraz własnej sytuacji życiowej rodziców i ich
stosunku do dziecka z upośledzeniem umysłowym. W:
M. Chodkowska (red.) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Lublin, Wyd. UMCS, s. 61-69.
Kostrubiec S., Witkowski J. (1995) Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w Polsce,
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2(144), s. 9-26.
Kościelak R. (1995) Integracja społeczna niepełnosprawnych umysłowo, Gdańsk, Wyd. UG.
Kościelak R. (1996) Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo,
Warszawa, WSiP.
Kościelska M. (1998) O szkołę dobrą i wspólną , "Charaktery" 9, s. 4-5.
Kotarbiński T. (1986) Myśli o ludziach i ludzkich sprawach, Wrocław - Warszawa - Kraków -
Gdańsk - £ódź, Ossolineum.
Kotler P. (1994) Marketing, przekł. zbiorowy, Warszawa, Gebethner i S-ka. Kowalczyk I. (1974)
Poza granicą skargi, Kraków, W1.
Kowalczyk O. (1996) Geneza i rozwój osobistej asystencji osób niepełnosprawnych, "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 3 (149), s. 53-60.
Kowalik S. (1981) Rehabilitacja upośledzonych urny słowo, Warszawa, PWN.
Kowalik S. (1996) Autonomia osób upośledzonych umysłowo w procesie rehabilitacji - »za" a
nawet »przedw". W: W. Dykcik (red.) Społeczeństwo wobec autonomii osób
niepełnosprawnych, Poznań, Wyd. Eruditus, s. 49-59.
Kowalik S. (1996) Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych,
Warszawa, Interart.
Kozielecld J. (1986) Psychologiczna teoria wiedzy, Warszawa, PWN. Kozłowsid S. (1986)
Granice przystosowania. Warszawa, Wiedza Powszechna.
Kramer P. D. (1993) Wsłuchują c się w Prozac, przeł. M. Szwed-Szelenberger i W.
Szelenberger, Warszawa, Wyda. Jacek Santorski & CO.
Kronika medycyny (1994) przekład T. Plusy i zespół, Warszawa, Wyd. Kronika. KuchaJ. (1989)
Rehabilitacją , Warszawa, PZW1.
Kuczyńska A. (1996) Model kontaktu lekarza z pacjentem. W: G. Dolińska-Zy-gmunt (red.)
Elementy psychologii zdrowia, Wyd. UWr., s. 215-218.
Kuczyńska-Kwapisz J. (1994) Efektywnośćkształcenia młodzieży niewidomej i słabowidzą cej
w zakresie orientacji przestrzennej i poruszania się, Warszawa, Wyd. WSPS.
Kuczyńska-Kwapisz J. (1995) Problemy orientacji i lokomocji osób niewidomych i
słabowidzą cych, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2 (144), s. 38-41.
Kuczyńska-Kwapisz J., Kwapisz J. (1996) Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzą cych,
Warszawa, Interart.
Kuczyńska-Kwapisz J. (red.) (1996) Rehabilitacja niewidomych i słabowidzą cych, Warszawa,
Wyd. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologicz-no-Pedagogicznej MEN.
Kulczycld M. (1971) Psychologiczne problemy człowieka chorego, Wrocław, Ossolineum.
Kulczycki M. (1985) Zarys relacyjnej koncepcji poradnictwa. W: A. Kargulowa, M. Jędrzejczak
(red.) Teoretyczne i metodologiczne problemy porado-znawstwa Wrocław, Wyd. UWr, t. l, s.
141-157.
Kulik T. (1997) Edukacja zdrowotna w rodzinie i w szkole, Stalowa Wola, Oficyna Wydawnicza
Fundacji Uniwersyteckiej w Stalowej Woli.
Kuruliszwili E. (1996) Polski Komitet Pomocy Społecznej - wspieranie osób niepełnosprawnych
W: J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji, Warszawa, Wyd. WSPTWP, s. 168-172.
Kurzynowski A. (1993) Zagadnienie polityki społecznej w okresie przemian systemowych,
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 1-2, s. 9-19.
Kurzynowski A. (1996) Osoby niepełnosprawne w polityce społecznej. W:
J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji. Warszawa, Wyd. WSP TWP.
Kurzynowski A. (1997) Niepełnosprawnośćjako problem polityki społecznej. "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2/152, s. 10-21.
Kurzynowski A. (1997) Rehabilitacja i zatrudnienie osób niepełnosprawnych na wolnym rynku
pracy - badania realizowane przez Centrum Ba-dawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych w Warszawie, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2, s. 105-
109.
Kurzynowski A. (1997) Rola nauki w realizacji " Rzą dowego programu działań na rzecz osób
niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeństwem", "Problemy Rehabilitacji Społecznej i
Zawodowej" 2, s. 10-21.
Kuryłowicz E. (1986) Udostępnienie architektoniczne budynków oświatowych
niepełnosprawnym użytkownikom jako warunek pełnego uczestnictwa tych osób w życiu
społecznym. W: A Hulek (red.) Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, Warszawa,
PZWL, s. 243-246.
Kwapiszowie J. i J. (1990) Orientacja przestrzenna i poruszanie się niewidomych oraz
słabowidzacych, Warszawa, WSiP.
Laidler P. (1996) Rehabilitacja po udarze mózgu, Warszawa, PZW1. Larkowa H. (1987)
Człowiek niepełnosprawny, Warszawa, PWN. Laskowski J. (1982) Małżeństwo i rodzina.
Warszawa, IW PAX.
Lazarus R. (1966) Psychological Stress and the Coping process, New York, Mc Graw-Hil1.
Leder S. (1976) Psychoterapia a społeczeństwo. W: M. Sokołowska, J. Hołów-ka, A.
Ostrowska (red.) Socjologia a zdrowie, Warszawa, PWN, s. 291-305.
Legrix D. (1976) Taka się urodziłam. Warszawa, PZW1.
Lehigh H., Reiser M.F. (1980) The Patient: Biological, Psychological, and So-cial Dimensions
ofMedical Practice, New York, Plenum Press.
Leoński J., Rzepa T. (red.) (1995) Zastosowania metody biograficznej w socjologii i psychologii,
Szczecin, Wyd. Dictum Sapienti Sat.
Lemer S. (1995) Miłośći strach, przeł. K. Miller, Gdańsk, GWP.
Lewin K. (1936) Principlesoftopologicalpsychology, New York, McGraw-Hil1.
Lewin K. (1951) Fieid theory in Social Science, New York, Harper.
Lipkowski O. (1983) Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzew-skiej w
Warszawie 1922-1982, Warszawa, Wyd. WSPS.
Lorenz K. (1986) Regres człowieczeństwa, przeł. A. D. Tauszyńska, Warszawa, PIW.
Lovaas O. I. (1993) Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo, przekład zbiorowy.
Warszawa, WSiP.
LudewigK. (1995) Terapia systemowa, przeł. A. Ubertowska, Gdańsk, GWP. Ludzie Lasek
(1987) (oprać.) T. Mazowiecki, Warszawa, Biblioteka "Więzi".
Lyons A. S., Petrucelli R. J. (1996) Ilustrowana historia medycyny, przeł. M. Stopa, Warszawa,
Wyd. Penta.
£obożewicz T. (1995) Wpływ turystyki i rekreacji na przywracanie sprawności psycho -
fizycznej osób o specjalnych potrzebach W: J. śleżyński, W. Petryńsłd (red.) Postęp w
turystyce na rzecz osób o specjalnych potrzebach, Kraków, Wyd. Polskie Stowarzyszenie
Osób Niepełnosprawnych, s. 42-51.
£ubińska E. A. (1986) Salamandra, Kraków, W1.
£ukaszewsid W. (1984) Szansę rozwoju osobowości, Warszawa, Ksią żka i Wiedza.
£uria A. (1978) Suńat utracony i odzyskany. Warszawa, PWN.
Majewski T. (1983) Psychologia niewdomych i niedowidzą cych. Warszawa, PWN.
Majewski T. (1985) Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa, Centrum
Badawczo - Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
Majewski T. (1995) Przeglą d polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych w krajach Unii
Europejskiej, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 3 (145), s. 102-105.
Majewski T. (1995) Rehabilitacja środowiskowa, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i
Zawodowej" 2, s. 27-32.
Majewski T. (1996) Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych w dokumentach
międzynarodowych, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 3 (149), s. 12-15.
Majewski T. (1995) Rehabilitacja środowiskowa, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i
środowiskowej" 2 (144), s. 27-32.
Marnot B. (1991) Możliwości wykorzystania literatury w procesie rehabilitacji osób
niepełnosprawnych W: A. Hulek (red.) środki masowego przekazu a człowiek niepełnosprawny.
Warszawa, Wyd. PTWK, s. 98-101.
Malicka M. (1982) Uroki i trudy twórczego życia, Warszawa, Nasza Księgarnia.
Malim T., Birch T., Wadeley A. (1994) Wprowadzenie do psychologii, przeł. J. Bobryk, J.
Suchecki, Warszawa, PWN.
Masiow A. (1986) W stronę psychologii istnienia, przeł. I. Wyrzykowska, Warszawa, IW PAK
Maultsby M. (1992) Racjonalna terapia zachowania, Poznań, Wyd. Fundacja ALTERNA.
May R. (1989) Psychologia i dylemat ludzki, Warszawa, IW PAK.
Mazur R. (red.) (1994) Model myślenia systemowego na przykładzie czynności mózgu,
Bydgoszcz, Wyd. AM.
McCue M., Pramuka M., Chase S., Fabry P. (1994) F\inctional Assessment Procedures for
Indiuiduals with Seuere Cognitiue Ehsabilities, "Ameri-can Rehabilitation" 20, 3, s. 17-27.
McKinIey Runyan W. (1992) Historie życia a psychobiografia. Badania teorii i metody, przeł. J.
Kasprzewski, Warszawa, PWN.
McLoughlin J. A., Lewis R. B. (1986) Assessing Special Students, London-Sydney, Merrill
Publishing Company - A. Beli & Howell Company.
Meyer R. (1966) Somatoterapia, przeł. O.Rout, Warszawa, Wyd. Psychologii i Kultury.
Meder J. (1996 ) Zaburzenia psychiczne w aspekcie poradnictwa zawodowego, "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 3 (149), s. 27-34.
Mikulsld J. (1991) Wspomnienie o profesorze Marianie A. Weissie - życie i działalność,
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 1-4, s. 146-148.
Mikulsld J. (1995) Od Zakładu Badawczego Zwią zku Spółdzielni Inwalidów do Centrum
Badawczo-Rozwojowego Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (1960-1995), "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 4, s. 47-66.
Mikulsld J. (1996) Aktywna polityka rehabilitacyjna - zarys modelu. W:
J. Mikulsld, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji. Warszawa, Wyd. WSP TWP, s. 189-210.
Mikulsld J. (1997) O potrzebie badania problemów rehabilitacji osób niepełnosprawnych,
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2/152, s. 22-31.
Milanowska K. (1983) Historia rozwoju rehabilitacji. W: W. Dega, K. Milanow-ska (red.)
Rehabilitacja medyczna. Warszawa, PZWL, s. 1-7.
Milanowska K. (1983) Podstawy leczenia usprawniają cego. W: W. Dega i K. Milanowska (red.)
Rehabilitacja medyczna, Warszawa, PZWL, s. 28-
73. Milanowska K. (1991) Profesor Wiktor Dega - organizator rehabilitacji w Polsce,
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 1-4, s. 5-7.
Miller G., Galanter E., Pribrans K. (1980) Plany i struktura zachowania, przeł. A. Grzybowska,
A. Szewczyk, Warszawa, PWN.
Miller M. R. (1973) Podręcznik oceny zdolności do pracy w Goodwill Indu-stries, przeł. Cz.
£uszczyński, Warszawa, PZW1.
Mitraszewsid N. (1977) Przerwany szlak, Wrocław, Ossolineum. Mitraszewski N. (1980) Ku
pełni życia, Wrocław, Ossolineum. Mitraszewski N. (1982) Gdy biją zegary, £ódź, W£.
Moskalewicz B. (1994) Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej wobec niepełnosprawny ch.W:
M. Fedorowicz (red.) Droga przez instytucje. Instytucje działają ce na rzecz osób
niepełnosprawnych. Warszawa, Wyd. IFiS PAN, s. 23-53.
Nadolski Z. (1981) Rehabilitacja w przemy śle. Warszawa, PZW1.
Nauczanie specjalne (1982) N. G. Haringa, R. 1. Schiefelbuscha (red.), przekład zbiorowy,
Warszawa, PWN.
Necld Z. (1991) Negocjacje w biznesie. Kraków, Wyd. Profesj. Szk. Bizn.
Nickels W. G. (1995) Zrozumiećbiznes, przekład zbiorowy, Warszawa, Wyd. Bellona.
Niebrżyciowsid 1. (1983) Przyjaźń, i koleżeństwo młodzieży dorastają cej, Lodź, Wyd. U1.
Nosal Cz. (1980) Metodologiczny status pojęcia ^sytuacja" we współczesnej psychologii W: J.
Brzeziński (red.) Z zagadnień psychologa ilościowej, Warszawa, PWN, Z.5, s. 51-69.
Nosal Cz. S. (1992) Diagnoza typów umysłu, Warszawa, PWN. Nosal Cz. S. (1993) Umysł
menedżera, Wrocław, Wyd. "Przecinek".
Nowak S. (1973) Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych W: S.
Nowak (red.) Teorie postaw, Warszawa, PWN, s. 17-88.
Nutt P. (1990) Making Tough Decision: Tactics for Improwng Managerial Ded-sion Making, San
Francisco, Jossey Bass.
Obuchowska I. (1981) Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwicowych u
dzieci i młodzieży, Warszawa, PWN.
Obuchowska I. (red.) (1995) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa, WSiP.
Obuchowska I. (1996) Drogi dorastania. Warszawa, WSiP.
Obuchowsid K. (1982) Badania osobowości efektywnej. W: K. Obuchowski, W. J. Paluchowsid
(red.) Efektywnośća osobowość, Wrocław, Ossolineum, s. 5-15.
Obuchowski K. (1982) Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych, Warszawa, PWN.
Obuchowski K. (1995) Przez galaktykę potrzeb, Poznań, Wyd. Zysk i S-ka.
Olkowicz J. (1997) Organizacje pozarzą dowe zajmują ce się osobami niepełnosprawnymi -
Projekt Sieci Demokratycznej OED, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2. s.99-
103.
Ossowski R. (1979) Zachowanie się inwalidów wzrokowych w sytuacjach trudnych, Warszawa-
Poznań, PWN.
Ossowski R. (1982) Kształtowanie obrazu własnej sytuacji i siebie u inwalidów wzroku w
procesie rehabilitacji, Bydgoszcz, Wyd. WSP.
Ossowsid R. (1996) Pedagog specjalny wobec współczesnych problemów życiowych osoby
niepełnosprawnej. W: J. Kuczyńska - Kwapisz (red.) Rehabilitacja niewidomych i
słabowidzą cyćh, Warszawa, Wyd. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno -
Pedagogicznej MEN, s. 5-13.
Ossowski R. (1996) Struktura diagnozy sytuacyjnej dla celów rehabilitacji, "Przeglą d
Tyflologiczny" 1-2 (95), s. 19-29.
Ossowski R. (red.) (1996) Trudności w komunikowaniu się osób z uszkodzonym słuchem,
Bydgoszcz, Wyd. WSP.
Ossowski R. (1996) Zagrożenia dla osób niepełnosprawnych w procesie adaptacji psychicznej.
W: J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji, Warszawa, Wyd. WSP TWP, s. 42-53.
Ostrowska A. (1976) Zastosowanie teorii socjalizacji dla studiów nad procesem rehabilitacji
inwalidów. W: M. Sokołowska, J. Hotówka, A. Ostrowska (red.) Socjologia a zdrowie,
Warszawa, PWN, s. 339-370.
Ostrowska A. (1994) Niepełnosprawni w społeczeństwie, Warszawa, Wyd. IFiS PAN.
Ostrowska A., Sikorska J., Sufm Z. (1994) Sytuacja ludzi niepełnosprawnych w Polsce,
Warszawa, Wyd. IFiS PAN.
Ostrowska A. (1996) Postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych. W: J. Mikulski,
J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do integracji,
Warszawa, Wyd. WSP TWP, s. 99-106.
Otrębski W. (1996) Próba nakreślenia kontekstu teoretycznego dla pojęcia "rehabilitacja
środowiskowa", "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 2 (148), s. 34-37.
Pańków W. (1994) Zatrudnienie i praca osób niepełnosprawnych: kształt instytucjonalny i
efekty działania. W: M. Fedorowicz (red.) Droga przez instytucje. Instytucje działają ce na rzecz
osób niepełnosprawnych, Warszawa, Wyd. IFiS PAN, s. 54-89.
Paluchowsid W. J. (1982) Sens teoretyczny i wskaźniki skuteczności zachowania. W: K.
Obuchowski, W. J. Paluchowski (red.) Efektywnośća osobowość, Wrocław, Ossolineum, s.
25-35.
Partridge C., Johnson M., Morris 1. (1991) Disability and Health. Semces:
perceptions, beliefs and experiences ofelderly people, London, Cen-tre for Physiotherapy
Research Kmg's College
Pawlisz M. (1992) Profilaktyka i rehabilitacja w działalności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 4, s. 11-18.
Pawłowicz Z. ( 1982) Dialog jako metoda oddziaływania rehabilitacyjnego, "Przeglą d
Tyflologiczny" 1-2, s. 6-9.
Pą chalski A. (1979) Krakowski model organizacyjny rehabilitacji domowej, "Biuletyn
Informacyjny PTWK" 2, s. 12-19.
Pą chalski A. (1986) Rola i znaczenie sportu w kompleksowej rehabilitacji osób
niepełnosprawnych. W: A. Hulek (red.) Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie,
Warszawa, PZWL, s. 105-108.
Pease A. (1993) Język ciała. Jak czytaćmyśli ludzi z ich gestów, przeł. E. Wiekiera, Kraków,
Wyd. Gemini.
Pecyna M. B. (1997) Czynniki psychologiczne warunkują ce autopercepcję i percepcję lekarza
w układzie ja - inni. Warszawa, Wyd. WSPS.
Pendleton D., Brouwer H., Jaspars J. (1994) Trudności w komunikowaniu się - perspektywa
lekarza. W: W. Domachowski, M. Argyle'a (red.) Reguły życia społecznego, przei. J. Miluska,
Warszawa, PWN, s. 209-233.
Piaget J. (1981) Równoważenie struktur poznawczych, przeł. Z. Zakrzewski, Warszawa, PWN.
Piaget J., Inhelder B. (1993) Psychologia dziecka.prze1. Z. Zakrzewska, Wrocław, Wyd.
Siedmiogród.
Pietrasiński Z. (1983) Atakowanie problemów, Warszawa, NK. Pietrasiński Z. (1990) Rozwój
człowieka dorosłego, Warszawa, WP.
Pietrulewicz B. (1983) Rozwój rozumowania przez analogię u dzieci niewidomych w wieku
szkolnym, Wrocław, Ossolineum.
Pietrzak W. (1995) Dzieci z wadą słuchu. W: I Obuchowska (red) Dziecko niepełnosprawne w
rodzinie, Warszawa, WSiP, s. 329-356.
Pietrzykowski M. (1993) Ambiwalencja mitu, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej"
1-2 (135-136), s. 20-25.
Pilecka W. (1995) Choroba przewlekła dziecka, jego rozwój i interakcje rodzinne. W: M.
Chodkowska (red.) Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Lublin, Wyd. UMCS, s. 23-32.
Pileccy W. i J. (red.) (1997) Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej
sprawności umysłowej, Kraków, Wyd. WSP.
Plewicka Z. (1980) Podstawy diagnozy psychologicznej. W: A. Gurycka (red.) Stosowana
psychologia wychowawcza, Warszawa, PWN, s. 37-48.
Pobojewska A. (1992) Jedna natura - wiele kultur; jedna kultura - wiele natur. W: B. Tuchańska
(red.) Między sensem a genami, Warszawa, PWN, s. 178-181.
Poezja (1997) (wybr.i opr.) A. Stupin - Rzońca, Antologia twórczości literackiej osób
niepełnosprawnych ruchowo Częśćl, Warszawa, Wyd. WSPS.
Polak Z. (1988) Obraz własnej osoby młodzieży niewidomej, Lublin, Wyd. UMCS.
Polak Z. (1996) Psychospołeczne i edukacyjne funkcjonowanie uczniów z m-wctMztwem
wzroku kształcą cych się w szkołach ogólnodostępnych i specjalnych, Lublin, Wyd. UMCS.
Ponikowska I. (1996) Leczenie uzdrowiskowe. Poradnik dla chorych, Bydgoszcz, Branta
Poznaniak W. (1994) Podmiotowe i przedmiotowe aspekty pomagania psychologicznego. W: J.
Brzeziński, W. Poznaniak, Etyczne problemy działalności badawczej i praktycznej
psychologów, Poznań, Wyd. Fundacji Humaniora, s. 111-119.
Pórksen B. (1996) Szkoła integracyjna Stieghorst - własne doświadczenia i ocena, "Dialog" 5,
s. 188-190.
Praszkier R., Róźycki A. (1983) Bliskie spotkania.. Rzecz o treningu grupowym. Warszawa,
NK.
Program wspierania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Zatwierdzony 05. 09.
1995 r. przez PFRON. ródło: "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej"! (1996), s. 65-
69.
Prorok 1. (1983) Widzę świat. Warszawa, NK.
Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M. (1996) Psychologia rozwoju człowieka, t. \,
Warszawa, PWN.
Radka A. (1996) Dylematy w pracy lekarza. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.) Elementy
psychologii zdrowia. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 275-283.
Radochoński M. (1996) Zarys psychopatologii dla pedagogów, Rzeszów, Wyd. WSP w
Rzeszowie.
Rakowski A. (1997) Kręgosłup w stresie. Jak pokonaćból i jego przyczyny, Gdańsk, GWP.
Rawlins R. P., Williams S. R., Beck C. K. (1993) (ed.) Mentol Health-Psychiatrie Nursing. A
Holistic Life-Cyde Approach, St. Louis, Mosby-Year
Book.
Reiser D.E., Schroder A. K. (1980) Patient Interuiewing: The Human Dimen-sion, Baltimore,
Williams & Wilkins.
Reykowski J. (1966) Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego,
Warszawa, PWN.
Reykowski J. (1982) Z zagadnień, psychologa motywacji, Warszawa, WSiP.
Reykowski J. (1983) Osoboiwśćwobec przemian społecznych i technologicznych - szkic
problematyki. W: J. Jarymowicz, Z. Smoleńska (red.) Poznawcze regulatory funkcjonowania
społecznego, Wrocław, Ossolineum, s. 225-243.
Reykowsid J. (1988) ródła procesów ewaluatywnych i ich funkcje regulacyjne. W: B.
Wojciszke (red.) Studia nad procesami wartościowania, t. l, Wrocław, Ossolineum, s. 36-53.
Reykowsid J. (1992) Kolektywom i indywidualizm jako kategońe opisu zmian społecznych i
mentalności, "Przeglą d Psychologiczny" 35, 2, s. 147-
171 Reykowski J., Kochańska G. (1980) Szkice teorii osobowości, Warszawa, WP.
Richard C. (1974) Z wysokości do jaskiń. Warszawa, PAX.
Roazen P. (1976) Erik H. Erikson: the Power and Limits of his Yision, New York, Free Press.
Roggenbuck C., Conradi E. (1996) Padagogisch orientierte Kinesitherapie -VorsteVungen za
einen neuen Konzept in der Kinesitherapie, "Physi-kahsche Medizin Rehabilitationsmedizin
Kurortmedizin" 6, s. 90-92
Rolland R. (1973) Życie Beethovena, Warszawa, PWZ.
Rotfeid A. (red.) (1989) Prawa człowieka. Międzynarodowe zobowią zania Polski, Warszawa,
Wyd. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych.
Rufiher R. H. (1991) środki społecznego przekazu a zatrudnienie inwalidów. W: A. Hulek (red.)
środki masowego przekazu a człowiek niepełnosprawny, Warszawa, Wyd. PTWzK, s.77-81.
Rybakowski J. (1995) Leki psychotropowe w profilaktyce chorób afektywnych i schizofrenii,
Warszawa, Wyd. Instytut Psychiatrii i Neurologu.
Rybczyńsid W. (1996) Dom. Krótka historia idei, przeł. K. Husarska, Gdańsk-Warszawa, Wyd.
Marabut.
Ryder S. (1978) Jutro należy do nich. Warszawa, PAX. Rydzynsld Z. (1996) Psychiatria, Lodź,
Wyd. U1.
Rzą dowy Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i ich Integracji ze
Społeczeństwem, zaakceptowany przez Radę Ministrów w dniu 05.10.1993, Warszawa, Wyd.
MPiPS.
Rzepa T., Leoński J. (1993) O biografa i metodzie biograficznej, Poznań, WN. Rzepa T.,
LeońsIdJ. (red.) (1994) Szkice do portretów, Wyd. AWiR "Impresje".
Sadowski B., Chmurzyński J. (1989) Biologiczne mechanizmy zachowania, Warszawa, PWN.
Salij J. (1994) Dylematy naszych czasów, Poznań, Wyd. W drodze.
Seligman M.E.P. (1990) Optymizmu można się nauczyć, przeł. A. Jankowski, Poznań, Media
Rodzina.
Selye H. (1960) Stres życia, Warszawa, PZW1.
Sęk H. (1980) Orientacja w sytuacjach społecznych, Poznań, Wyd. UAM.
Sęk H. Jarosz M. (1983) Psychoterapia. W: M. Jarosz (red.) Psychologia Lekarska, Warszawa,
PZWL, s. 219-139.
Sęk H. (1991) Podstawowe rodzaje pomocy psychologicznej. W: H. Sęk (red.) Społeczna
psychologia kliniczna, Warszawa, PWN, s. 365-379.
Sęk H. (1991) (red.) Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa, PWN.
Sękowska Z. (red.) (1994) Problemy pedagogiki specjalnej w badaniach empirycznych, Lublin,
Wyd. UMCS.
Sękowsid A. E. (1991) Osobowościowe uwarunkowania postaw wobec ludzi
niepełnosprawnych, Lublin, Wyd. KU1.
Sękowski A. E. (1994) Wybrane koncepcje teoretyczne postaw wobec osób niepełnosprawnych
W: M. Chodkowska (red.) Człowiek niepełnosprawny, Lublin, Wyd. UMCS, s. 97-110.
Sieczenow I. (1986) Odruchy mózgowe. Warszawa, PWN.
Sillammy N. (1997) Słownik psychologii, przeł. K. Jarosz, Katowice, Wyd. Ksią żnica.
Sheldon J., Elphinstone 1. (1993) Przerwany taniec, przeł. A. i M. Jakubczy-kowie, Kraków,
Wyd. M.
Sieradzki M. (1996) Niepełnosprawni w społeczeństwie i kulturze. Wybrane zagadnienia z
socjologa niepełnosprawności i rehabilitacji. W: W. Dykcik (red.) Społeczeństwo wobec
autonomii osób niepełnosprawnych, Poznań, Wyd. Eruditus, s. 83-95.
Sikorska J. (1996) Materialne warunki życia osób niepełnosprawnych. W:
J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji, Warszawa, Wyd. WSP TWP.
Simonton D. K. (1977) Creatiue Productiuity, Agę , and Stress: a Biograprdcal Time - Series
Anałysis of 10 Ciassical Composers, "Joumal of Perso-nality and Social Psychologa 35, s. 791-
804.
Sinkiewicz A. (1992) Poradnik dla laryngektomowanych, Bydgoszcz, Wyd.
AM. Sinkiewicz A. (1994) Badania efektywności grupowej rehabilitacji pacjentów
po laryngektomii całkowitej, (rozprawa doktorska), Wydział Lekarski Akademii Medycznej w
Bydgoszczy.
Skarzyńska K. (1981) Spostrzeganie ludzi, Warszawa, PWN.
Skarżyńska K. (1988) Poczucie niesprawiedliwości i sady o niesprawiedliwości: wyznaczniki
sytuacyjne i introindywidualne. W: B. Wojciszke (red.) Studia nad procesami wartościowania, t.
l, Wrocław, Ossolineum, s. 86-109.
Skibniewska H. (1994) Modele mieszkalnictwa dla osób starszych i niepełnosprawnych,
Warszawa, Wyd. IFiS PAN.
Skinner B. (1978) Poza wolnością i godnością , przeł. W. Szelenberger, Warszawa, PIW.
Skolimowski H. (1993) Filozofia żyją ca, przeł. J. Wojciechowsid, Warszawa, Wyd. Pusty
Obłok.
Skowronek J. (1996) (wyb. i wstęp) Lekarz wobec kończą cego się życia, Poznań, Wyd. Wers.
Smyth 1. (1985) Physiotherą py ot Home - does it help?, "Physiotherapy" 71, 9, s. 405-407.
Sokołowska J. (1984) Geneza i konsekwencje rozbieżności między celami życzeniowymi a
realistycznymi w sytuacji zadaniowej, Wrocław, Ossolineum.
Sokołowska J. (red.) (1984) Sytuacja ludzi niepełnosprawnych i stan rehabilitacji w PR1.
Ekspertyza, Wrocław, Ossolineum.
Sokołowska M., Rychard A. (red.) (1983) Studia z socjologii niepełnej sprawności, Wrocław,
Ossolineum.
Sroczyński R. (1997) Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych - tworzenie,
zarzą dzanie, działalność, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" l (151), s. 24-38.
Sroczyński R. (1997) Tworzenie, zarzą dzanie i działalnośćPaństwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej^ l, s.
24-38.
Standard Rules on the Eaualization of Opportunities for Persons with DisabUi-ties (1993) United
Nations, New York.
Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych (1996), "Problemy
Rehabilitacji Zawodowej" l, s. 5-37, dokument ONZ The Standard Rules on the Eaualization o f
Opportunities for Persons with Disabilities.
Stan obecny, tendencje i perspektywy kształcenia uczniów niepełnosprawnych (1997) Raport
Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa, maszynopis, s. 16 oraz załą czniki.
Stańczakowa J. (1979) Niewidomą , Warszawa, Czytelnik. Stańczakowa J. (1984) Magia
niewidzenia, Warszawa, PIW.
Steinhausen H. C. (1981) Chronically III and Handicapped ChSdren and Ado-lescents:
Personality Studies m Relation to Disease, "Joumal of Ab-normal Child Psychologa 9 (2), s.
291-297.
Stoner J. A. F., Wankel Ch. (1992) Kierowanie, przeł. A. Ehriich, Warszawa, PWE.
Strojnowsid J. (1985) Psychoterapia, Warszawa, IW PAX. Sujak E. (1987) Rozważania o
ludzkim rozwoju, Kraków, Wyd. Znak.
Sudre F. (1993) Konwencja Europejska o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
przeł. M. Szepietowski , E. Lemieszonek, Warszawa, Helsińska Fundacja Praw Człowieka.
Susułowska M. (1989) Psychologia starzenia się i starości. Warszawa, PWN.
Sutherland S. (1995) Breakdown. A Personal Crisis ona a Medical Diiemmą , Oxford - New York
- Tokyo, Oxford University Press.
Sytuacja ludzi niepełnosprawnych i stan rehabilitacji w PR1.. Ekspertyza PAN (1984),
Wrocław, Ossolineum.
Szczepaniak Cz. (1981) Przerwane wiersze. Warszawa, Iskry.
Szczepankowska B. (1992) Wojewódzkie ośrodki do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób
niepełnosprawnych po roku. "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 4, s. 19-28.
Szczepankowska B. (1994) Projekt ogólnej definicji pojęcia »osoba niepełnosprawna",
"Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 4 (142), s. 10-14.
Szczepankowska B. (1996) Ogólnopolski Sejmik Osób Niepełnosprawnych -wyrównywanie
szans. W: J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych -
drogi do integracji, Warszawa, Wyd. WSP TWP, s. 173-186.
Szczepański J. (1991) Percepcja społeczna problematyki ludzi niepełnosprawnych w środkach
masowego przekazu. W: A. Hulek (red.) środki masowego przekazu a człowiek
niepełnosprawny, Warszawa, Wyd. PTWK, s. 24-27.
Szczepański J. (1992) Problemy ludzkiej sprawności. W: A Hulek (red.) świat Ludziom
Niepełnosprawnym, Warszawa, Wyd. PTWzK, s. 239-243.
Szczurek J. (red.) (1975) Ciemnośćprzezwyciężona, Warszawa, Iskry.
Szczygieł J. (1962) Milczenie, Warszawa, PIW.
Szczygieł J. (1976) Jak trudno kochać, Warszawa, Czytelnik.
Szczygieł J. (1983) Pierwsze drgnienie, "Niewidomy Spółdzielca" 9, s. 3-5.
Szewczuk W. (1982) Psychologia w służbie życia. Warszawa, WSiP.
Sztabiński F., Sztabińska M. (1994) Niepełnosprawny w systemie pomocy społecznej:
podopieczny czy petent? W: M. Fedorowicz (red.) Droga
przez instytucje. Instytucje działają ce na rzecz osób niepełnosprawnych, Warszawa, Wyd.
Instytut Filozofii i Socjologu PAN, s. 105-146.
Szuman S. (1985) Dzieła wybrane, t. l: Studia nad rozwojem psychicznym dzieci, t. 2:
Podstawy rozwoju i wychowania w ontogenezie, M. Przetacznik-Gierowska, G. Maldełło-Jarża
(wyb. i oprać.). Warszawa, WSiP.
Szuman W. (1967) O dostępności rysunku dla dzieci niewidomych. Warszawa,
PZWS. Szwarcman K. (1977) Problemy moralności w socjologa Tcdcotta Parsona,
"Etyka" 15, s. 163-177.
ślezyńsid J., Petryńsid W. (red.) (1995) Postęp w turystyce na rzecz osób o specjalnych
potrzebach, Kraków, Wyd. Polskiego Stowarzyszenia Osób Niepełnosprawnych.
ślipko T. (1994) Granice życia, Kraków, Wyd. WAM.
Sufin Z. (1995) Ludzie niepełnosprawni w Polsce w świetle badań socjologicznych, "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" l (143), s. 49-55.
Terelak J. (1982) Człowiek w sytuacjach ekstremalnych, Warszawa, Wyd. MON.
Tnę Complete Ouide to Your Emotions and Your Health (1992) Rodale Press, Emmaus,
Pennsylvania.
Titkow A. (1993) Stres i życie społeczne, Warszawa, PIW.
Tłokiński W. (1982) Mowa. Przeglą d problematyki dla psychologów i pedagogów, Warszawa,
PWN.
Tobiasz-Adamczyk B. (1995) Wybrane elementy socjologa zdrowia i choroby, Kraków, Co1.
Med. UJ.
Tokarczyk A. (1995) Protestantyzm wobec problemu niepełnosprawnych, "Problemy
Rehabilitacji Społecznej" 3 (145), s. 96-101.
Tokarz A. (1985) Rola motywacji poznawczej w aktywności twórczej, Wrocław, Ossolineum.
Tomasik E. (1991) Człowiek niepełnosprawny w literaturze. W: A Hulek (red.) środki masowego
przekazu a człowiek niepełnosprawny, Warszawa, Wyd. PTWzK, s. 128-134.
Tomasik E. (przy współpracy G. Komet) (1986) Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze.
Przewodnik bibliograficzny. Warszawa, Wyd.
WSPS. Tomasik E. (1992) Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewod-
nikłfiograficzny, Warszawa, Wyd. PWSP.
Tomaszewski T. (1984) Główne idee współczesnej psychologa, Warszawa, WP.
Tomaszewski T. (1984) Siady i wzorce, Warszawa, WSiP.
Tomaszewski T. (1991) Funkcjonowanie środków masowego przekazu jako proces
komunikacyjny. W: A. Hulek (red.) środki masowego przekazu a człowiek niepełnosprawny,
Warszawa, Wyd. PTWK, s. 28-32.
Trempała J. (1989) Rozumowanie w okresie dorosłości, Warszawa-Poznań, PWN.
Tryfan B. (1996) Problemy osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim. W: J. Mikulski, J.
Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do integracji,
Warszawa, Wyd. WSP TWP.
Turner J. (1985) Struktura teorii socjologicznej, przeł. J. Szmatka, Warszawa, PWN.
Turuk-Nowakowa T. (1990) Postępowanie psychologa, w stosunku do chorych nieuleczalnie i
opieka terminalna. W: I. Heszen-Niejodek (red.) Rola psychologa w diagnostyce i leczeniu
chorób somatycznych. Warszawa, PZW1.
Twardowski A. (1996) Oddziaływania rodziców blokują ce rozwój autonomii u dzieci
upośledzonych umysłowo. W: W. Dykcik (red.) Społeczeństwo wobec autonomii osób
niepełnospraumych, Poznań, Wyd. Eruditus, s. 145-154.
Tymowski A. (1996) Studium własnej integracji. W: J. Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka
społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do integracji, Warszawa, Wyd. WSP TWP,
s. 107-113.
Tyszkowa M. (red.) (1988) Rozwój psychiczny człowieka w dą gu życia. Zagadnienia
teoretyczne i metodologiczne. Warszawa, PWN.
Uchwała Programowa V Ogólnopolskiego Sejmiku Osób Niepełnosprawnych Konstancin 27-29
października 1995, (1995) "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 4 (146), s. 86-92.
Uexkull F. (1994) Integrierte Psychosomatische Medizin in Praxis und Klinik, Stuttgart-New
York, Schattauer.
Uramowska-Żyto B. (1992) Zdrowie i choroba. Warszawa, IFiS PAN.
Vasta R., Haith M., Miller S.A. (1995) Psychologia dziecka, przekład zbiorowy, Warszawa,
WSiP.
Veggeberg S.K. (1996) Leczenie umysłu, przeł. E. Kołodziej -Józefowicz, Warszawa, Wyd.
Prószyński i S-ka.
ViUee C. A. (1978) Biologia, Warszawa, PWRi1.
Viorst J. (1996) To, co musimy utracić, przeł. A. Gomola, Poznań, Wyd. Zysk i S-ka..
Yiscardi H. (1973) Listy do Jimo, Warszawa, PAK. Waliszewska W. (1972) O Zygmuncie
Waliszewskim, Kraków, W1.
Wallon R. (1964) Psychologia kliniczna, przeł. A. Kottas, E. Turska, Warszawa, PWN.
Walsh K. (1998) Neuropsyćhologia kKmczna, przeł. B. Mroziak, Warszawa, PWN.
Walrnsley D. J., Lewis G. J. (1997) Geografia człowieka. Podejścia behawio-rolne, przeł. E.
Nowosielska, Warszawa, PWN.
Ward A. D. (1996) Nowe spojrzenie. Zagadnienie prawne dotyczą ce osób z upośledzeniem
umysłowym w Europie Wschodniej, przeł. B. Czar-necka-Dzialuk, M. Jankowsid, Warszawa,
Międzynarodowa Liga Stowarzyszeń na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym.
Weinberg D., Sterritt M. (1986) DisabiUty and identity. A revaluation ofa thre-atened resource,
"Child and Youth Care Quarterly" 16 (1), s. 48-59.
Weiss M. (1983) Rehabilitacja osób po amputacjach kończyn. W: W. Dega, K. Milanowska
(red.) Rehabilitacja medyczna, Warszawa, PZWL, s. 287-320.
Wery A. (1988) Wychowanie rodzinne. W: M. Debesse, G. Mialaret (red.) Rozprawy o
wychowaniu. Warszawa PWN, s. 107-137.
Weston T. (1995) Atlas anatomii, przeł. Z. Kopeći zespół, Kraków, Wyd. R. Kluszczyński.
White R. (1978) The Spedal Child, a Parenfs. Quide to Mentol DisabiUties, Boston, Litfle.
Wiersze laureatów (1996), Siedlce, Wyd. "Limes".
Widera-Wysoczańska A. (1996) Psychologiczne aspekty spotkania lekarza i chorego ze
śmiercią . W: G. Dolińska-Zygmunt (red.) Elementy psychologii zdrowia, Wyd. UWr., s. 257-
274.
Wilmowska A., Kaplińska G. (1997) Orzecznictwo lekarskie w ubezpieczeniach społecznych w
Polsce, "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" l s. 76-81.
Witkowski T. (1993) Rozumiećproblemy osób niepełnosprawnych, Warszawa, Wyd. MDBO.
Witkowski T. (1996) Obraz siebie i jego uwarunkowania u młodzieży niedosłyszą cej, "Problemy
Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" l, s. 51-63.
Witkowski J., Kostrubiec S. (1996) Osoby niepełnosprawne w Polsce. Stan iprognozy. W: J.
Mikulski, J. Auleytner (red.) Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych - drogi do
integracji, Warszawa, Wyd. WSPTWP, s. 57-73.
Włodarczyk C. (1994) Promocja zdrowia a polityka zdrowotna. W: J. Karsid, B. Wasilewski
(red.) Promocja zdrowia, Warszawa, Wyd. Sanmedia, s. 25-42.
Wojciechowski A. (1985) Twórczośćw źydu ludzi upośledzonych, "Szkoła Specjalna" 2, s. 75-
78.
Wojciechowski A. (1991) Idee słabości. Pamiętnik Pracowni Rozwijania Twórczości Osób
Niepełnosprawnych, Toruń, Wyd. UMK.
Wojciechowski A. (1995) Granice. Pamiętnik Pracowni Rozwijania Twórczości Osób
Niepełnosprawnych, Toruń, Wyd. UMK.
Wojciszke B. (1983) Mechanizmy wpływu struktury ja na zachowanie. W:
J. Jarymowicz, Z. Smoleńska (red.) Poznawcze regulatory funkcjonowania społecznego,
Wrocław, Ossolineum, s. 49-85.
Wojciszke B. (1986) Teoria schematów społecznych Struktura i funkcjonowanie jednostkowej
wiedzy o otoczeniu społecznym, Wrocław, Ossolineum.
Wojciszke B. (1988) Wpływ schematów na procesy ewaluacji. W: B. Wojciszke (red.) Studia
nad procesami wartościowania, t. l, Wrocław, Ossolineum, s. 54-85.
Wojnar I. (1984) Sztuka jako ^podręcznik życia", Warszawa, NK. Wojtowicz R. (1977) Zarys
ergonomii technicznej, Warszawa, PWN.
Women's. Encydopedia ofHealth and Emational Healing (1993) Rodale Press, Emmaus,
Pennsylvania.
Wright B. (1965) Psychologiczne aspekty fizycznego inwalidztwa, Warszawa, PWN.
Zajonc R. B. (1980) FeeUng and Thinking. Preferences Need no Inferences, "American
Psychologist" 35, s. 151-175.
Załuska M., Boczonia J. (1998) Organizacje pozarzą dowe w społeczeństwie obywatelskim.
Katowice, Wyd. ślą sk.
Zazzo B. (1972) Oblicza młodości, przeł. Z. Zakrzewska, Warszawa, PWN.
Zeigamik B. W. (1983) Podstawy parapsychologii klinicznej, przeł. A. Marci-szewska, H.
Zaborowska, Warszawa, PWN.
Ziemski S. (1973) Problemy dobrej diagnozy. Warszawa, Wiedza Powszechna.
Zimbardo Ph. G., Ruch F. 1. (1988) Psychologia i życie, przeł. J. Radzicki, Warszawa, PWN.
Zimny Z. (1987) Kształcenie szkolne. Wyznaczniki przebiegu i efektywności, Częstochowa,
Wyd. WSP.
Znaniecld F. (1991) Prawa psychologa społecznej, Warszawa, PWN. Żemis S. (1973) Człowiek
niewidomy, Warszawa, PZW1. Żemicki B. (1988) Od neuronu do psychiki, Wrocław,
Ossolineum.