Sayısal Elektronik Ders Notu

SAYI SİSTEMLERİ

2.1 Giriş

Programlanabilir lojik kontrolör ile çalışanların sayı sistemleri hakkında

bilgi sahibi olmaları son derece önemlidir. Çünkü, PLC ikili sayı sistemleri
üzerinden işlem yapmaktadır. Program hazırlanması, giriş çıkış adreslerinin
belirlenmesinde ikili, desimal, oktal veya hegzadesimal sayı sistemleri
kullanılır. Bunu yanında, giriş-çıkış uygulamalarında BDC ve Gray kodları da
kullanılır.

Bu bölümde, programlanabilir lojik uygulamalarında sık karşılaşılan sayı

sistemleri, kodları ve register formatları açıklanacaktır.

2.2 Desimal Sayı Sistemleri

Tüm sayı sistemlerin ortak noktaları şöyle sıralanabilir: sembol

setlerinden oluşan sayı sistemlerin bir baz’ı vardır. Sayıları ve kodları temsil
etmek için kullan sayı sistemleri sayma işlemi için kullanılır.

Bir sayı sisteminin baz’ı bu sistem tarafından kullanılan toplam sembol

sayısını belirler. En büyük değerlikli sembol, o sayı sisteminin baz
değerinden bir küçüktür. PLC’lerde 2, 8, 10 ve 16 bazlı sayı sistemleri
kullanılır. Bu sayı sistemlerine sırasıyla, ikili (binary), oktal, desimal ve
hegzadesimal sayı sistemleri denir.

Desimal sayı sistemi bize en tanıdık gelen sayı sistemidir. İnsanların ayak ve
ellerindeki 10 parmaktan esinlenerek uyarlanmıştır. Desimal sayı sisteminin
bazı 10’dur. Bu sayı sisteminde kullanılan semboller 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8
ve 9’dur. Daha önce ifade edildiği gibi sembol sayısı baz sayısına eşittir. En
büyük değerlikli sembol, baz değerinden bir küçüktür. Desimal sayı sistemi
yaygın kullanıldığından dolayı 9’dan büyük sayıları temsil etmek için nadiren
durup düşünürüz. 9’dan büyük sayıları ifade etmek için rakamların
bulundukları konumlara ağırlıklar atanır. Birinci konum sağdan başlar sola

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 14 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 doğru artarak devam eder. Her bir konumun ağırlık değeri 10’un üsleri
şeklinde ifade edilir. Desimal sayı sistemlerinde rakamların ağırlıkları sağdan
sola doğru 1, 10 , 100, 1000 şeklinde artarak gider (şekil 2.1).

Şekil 2.1 Desimal sayı sisteminde ağırlıklar

Örnek olarak 124 sayısını ele alalım. Desimal sayının değeri, her rakamın
değerini, bulunduğu konumun ağırlığı ile çarpımların toplamından hesap-
lanır. 124 sayısının desimal değeri aşağıda verilmiştir. Diğer sayı sistem-
lerinde de görüleceği üzere, herhangi bir sayının desimal karşılığı, rakam
değerlerinin bulundukları konum ağırlıkları ile çarpımların toplamından
hesaplanır.

2.3 İkili (Binary) Sayı Sistemleri

İkili sayı sisteminin bazı 2’dir. Kullanılan rakamlar sadece 0 ve 1’dir. 2, 3,

4 gibi rakamlar kullanılmaz. PLC ve dijital bilgisayarlarda ikili sayı sistemi
kullanılır. Çünkü, 10 rakam yerine sadece iki rakamla işlem yapan bir makine
tasarlamak daha kolaydır. Çoğu fiziksel elemanların sadece iki durumu
vardır. Örneğin, bir lamba açık veya kapalı, bir vana açık veya kapalı, bir
anahtar açık veya kapalıdır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Dijital
devrelerin iki gerilim seviyesiyle (+5V, 0V) yukarıdaki farklı durumları temsil
etmek mümkündür.

Dijital tasarım açısından bakıldığında iki lojik sinyal seviyesini tanımlamak

için diğer ifadelerde kullanılmaktadır: yüksek seviye (high), düşük seviye
(low) ; bir , sıfır ; doğru, yanlış gibi.

Bir dijital elemanın çıkış durumuna bir veya sıfır atanması isteğe bağlıdır.
Örneğin, anahtar kapalı olduğunda bir, açık olduğunda ise sıfır
tanımlanabilir. Genel anlamda dijital cihazlar, yüksek çıkış geriliminde 1,
düşük çıkış geriliminde 0 kabul edilecek tarzda tasarlanır. Bu sisteme pozitif
lojik denir.

Desimal sayı sisteminde olduğu gibi en büyük değerlikli sembolden (bu

durumda 1) daha büyük sayıları ifade etmek için sağdan sola doğru her bir
konum için ağırlık değerleri atanır. İkili sayıların desimal karşılıkları, desimal
sayılarda olduğu gibi hesaplanır. Yalnız bu durumda, 10‘un üstleri yerine
2’nin üstleri kullanılır. İkili sayılar için sağdan sola doğru ağırlık değerleri
1,2,4,8,16,32,64..... şeklindedir (şekil 2.2).

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 15 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Şekil 2.2 İkili sayı sisteminde ağırlıklar

Şimdi de 00011101 ikili sayının desimal karşılığını hesaplayalım. Verilen

sayının 4., 5., 6. ve 8. sutunlarda 1 rakamı vardır. 4. sutunun ağırlığı 16, 5.
sutunun ağırlığı 8, 6. sutunun ağırlığı 4, 8. sutunun ağırlığı 1’dir. Bu rakamlar
ağırlıklarıyla çarpılıp toplandığında ikili sayının desimal eşdeğeri 29 olarak
bulunur.

İkili sayı sisteminde sadece iki rakam kullanıldığından sayma işlemi biraz
sıkıcı olabilir. Bir dijitlik bölgede sadece bir değişim olabilir. Desimal sayı
sisteminde 10 değişimden sonra yeni bir dijit eklenir. İkili sayı sisteminde de
tıpkı desimal sayı sisteminde olduğu gibi yeni bir dijit eklenmelidir. İkili sayı
sisteminde 0,1 şeklinde sayarken bir sonraki sayı 10 (bir - sıfır, on değil) olur.
Aşağıdaki tabloda ikili ve desimal sayma şekli gösterilmiştir.

Desimal Sayı İkili Sayı

0 0000
1 0001
2 0010
3 0011
4 0100
5 0101
6 0110
7 0111
8 1000
9 1001

İkili sayı sisteminde her dijit ‘’bit’’ olarak tanımlanır. Örneğin 10110110 ikli
sayısı 8 bitten oluşmuştur.
2.4 Oktal Sayı Sistemleri

Herhangi bir sayıyı ikili sayı sisteminde ifade etmek için gerekli dijit sayısı,
o sayıyı desimal sayı sisteminde ifade etmek için gerekli dijit sayısından
daha fazladır. Örneğin, 91 desimal sayısını ikili sayı sistemiyle ifade etmek
için 1011011 yedi dijit gereklidir. Büyük sayıları okurken ve yazarken çok
sayıda binary dijitle uğraşmak zor olabilir. Oktal sayı sisteminin bazı 8‘dir.
Bu sistemdeki sekiz rakam 0,1,2,3,4,5,6 ve 7 ‘dir. Oktal sayı sistemi ikili sayı
sitemini daha az dijitle temsil etmek için kullanılmaktadır. Aşağıdaki tabloda
0’dan 15’e (desimal) kadar desimal sayılar, bunların ikili ve oktal sayı
karşılıkları gösterilmiştir.

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 16 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Desimal İkili Oktal
0 0000 0
1 0001 1
2 0010 2
3 0011 3
4 0100 4
5 0101 5
6 0110 6
7 0111 7
8 1000 10
9 1001 11
10 1010 12
11 1011 13
12 1100 14
13 1101 15
14 1110 16
15 1111 17

Diğer sayı sistemlerinde olduğu gibi oktal sayı sistemlerin her dijitin
konumuna göre desimal ağırlığı vardır. Örneğin, 21 oktal sayısının desimal
eşdeğeri 17‘dir.

Oktal sayı sisteminin bazı 8’dir. Herhangi bir ikili sayısının oktal karşılığını
bulmak için ikili sayıyı sağdan itibaren üçerli gruplara ayırmak gereklidir
(şekil 2.3). Bu şekilde, çok dijitli ikili sayılar oktal sayı sisteminde daha az
dijitle temsil edilebilir.

Şekil 2.3 İkil sayı sisteminin oktal sayı sistemine dönüştürülmesi

Kimi proglamlanabilir lojik kontrolörlerin giriş/çıkış bellek adreslemelerinde

oktal sayı sistemi kullanılır

2.5 Hegzadesimal Sayı Sistemleri

Hegzadesimal sayı sisteminde baz 16‘dır. Bu sayı sistemi 16 rakamdan

oluşur. Hegzadesimal sayı sistemi de oktal sayı sistemi gibi ikili sayıları
daha az sayıda dijitler temsil etmek için kullanılır. Hegza sayı sisteminde bir
dijit, ikili sayı sisteminde 4 dijite karşılık gelir. Aşağıdaki tabloda 0‘dan 15

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 17 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 kadar hegzadesimal sayılar, bunların ikili ve desimal sayı karşılığı
gösterilmiştir.

Hegzadesimal İkili sayı Desimal sayı

0 0000 0
1 0001 1
2 0010 2
3 0011 3
4 0100 4
5 0101 5
6 0110 6
7 0111 7
8 1000 8
9 1001 9
A 1010 10
B 1011 11
C 1100 12
D 1101 13
E 1110 14
F 1111 15

Tıpkı diğer sayı sistemlerinde olduğu gibi hegzadesimal sayıların desimal

eşdeğerleri, ağırlıkların toplamı bulunarak hesaplanır. Şekil 2.4’te 1A3
hegzadesimal sayısının desimal karşılığı 419 olarak hesaplanmıştır.

Şekil 2.4 Hegzadesimal sayı sisteminde ağırlıklar

Oktal sayı sisteminde olduğu gibi hegzadesimal sayıların ikili sayı karşılıkları
kolayca hesaplanabilir. Dönüştürme işlemi her konumdaki hegza dijitin 4 bit
eşdeğerini yazarak yapılır (şekil 2.5).

Şekil 2.5 Hegzadesimal sayı sisteminin ikili sayıya dönüştürülmesi

2.6 Sayı Dönüşümleri

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 18 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Desimal sayının herhangi bir baz eşdeğeri bulmak için bölme yöntemi
kullanılır. Örnek olarak X sayısının 4‘lü baz sayı sisteme göre eşdeğerini
bulmaya çalışalım. X sayısı sürekli olarak 4‘e bölünür. Birinci bölmede bölüm
Y1, kalan Z1 olsun. Z1 kalanı 4’lük baza göre aranan sayının ilk dijiti (sağdan
ilk ) olur. Bir sonraki dijiti bulmak için Y 1 değeri tekrar 4’e bölünür. Bölüm Y 2,
kalan Z2 olarak bulunsun. Z2 sayısı 4‘lük baz sayı sisteminin sağdan ikinci
dijiti olur. Bölme işlemi, bölüm sonucu 0 oluncaya kadar devam eder. En
son kalan ZN, baz 4’lük sayı sisteminin en önemli dijiti olur.

Şimdide desimal 25 sayısının ikili sayı eşdeğerini yukarıdaki yönteme göre

hesaplayalım.

Desimal 25 sayısının ikili baz sayı sistemine göre eşdeğeri 11001 olur.

2.7 Binary Kodlar

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 19 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Programlanabilir kontrolörlerin en önemli ihtiyaçlarından biri çevresel
elemanlarla haberleşme isteğidir. Kontrolör çevresel aygıtlarla ikili sayı
formunda veri alış-verişinde bulunur. Verilerin insanoğlu tarafından
yorumlanabilmesi için uygun formatlara dönüştürülmesi gerekir. Bu ihtiyacı
karşılamanın bir yolu da rakam, sembol ve harflerin her birine 0 ve 1’lerden
oluşmuş kodları vermekten geçer. Bu işleme binary kodlama denir. Sadece
rakamları temsil eden kodlama ve harf, sembol ve desimal sayıları temsil
eden kodlama olarak üzere iki çeşit kodlama vardır. Sayı, sembol ve
harflerden oluşmuş kimi kodlar endüstride standart hale getirilmiştir. En
yaygın kullanılan bazı kodlar aşağıda verilmiştir.

 ASCII
 BCD
 GRAY

2.7.1 ASCII Kodu

Alfanümerik (harf, sembol, desimal sayılar ) kodlar yazıcı, monitör gibi

elemanların bilgiyi işleyebilmesi için kullanılan ve standart hale getirilmiş
ASCII kodları 7 veya 8 bitten oluşmuştur. 7 bit ile 128 karakter, 8 bit ile 256
karakter temsil edilebilir. Aşağıdaki tabloda ASCII karekter kodlarının bir
kısmı verilmiştir.

Karakter 7 bit ASCII Oktal Hex

A 100 0001 101 41
B 100 0010 102 42
C 100 0011 103 43
D 100 0100 104 44
E 100 0101 105 45
F 100 0110 106 46
G 100 0111 107 47
H 100 1000 110 48
I 100 1001 111 49
J 100 1010 112 4A
K 100 1011 113 4B
L 100 1100 114 4C
M 100 1101 115 4D
N 100 1110 116 4E
O 100 1111 117 4F
P 101 0000 120 50
Q 101 0001 121 51
R 101 0010 122 52
S 101 0011 123 53
T 101 0100 124 54
U 101 0101 125 55

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 20 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 V 101 0110 126 56
W 101 0111 127 57
X 101 1000 130 58
Y 101 1001 131 59
Z 101 1010 132 5A
0 011 0000 060 30
1 011 0001 061 31
2 011 0010 062 32
3 011 0011 063 33
4 011 0100 064 34
5 011 0101 065 35
6 011 0110 066 36
7 011 0111 067 37
8 011 1000 070 38
9 011 1001 071 39
boşluk 010 0000 040 20
. 010 1110 056 2E
( 010 1000 050 28
+ 010 1011 053 2B
$ 010 0100 044 24
* 010 1010 052 2A
) 010 1001 051 29
- 010 1101 055 2D
/ 010 1111 057 2F
, 010 1100 054 2C
= 011 1101 075 3D

2.7.2 BCD Kodu

BCD kodları, dijital makinaların girişine uygulanan ve çıkışlarından alınan

sayıların bizim tarafımızdan kolay şekilde yorumlama ihtiyacından
doğmuştur.

Desimal sayı sisteminde 0’dan 9‘a kadar rakamlar vardır. BCD sayı
sisteminde desimal rakamların her biri dört bitlik ikili sayı şeklinde temsil
edilir. Aşağıdaki tabloda BCD kodu, ikili ve desimal sayı sistemi arasındaki
ilişki gösterilmiştir.

Desimal İkili Sayı BCD

0 0000 0000
1 0001 0001
2 0010 0010
3 0011 0011

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 21 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 4 0100 0100
5 0101 0101
6 0110 0110
7 0111 0111
8 1000 1000
9 1001 1001

Desimal sayının BCD eşdeğerini bulmak için, her desimal dijitin karşılığının
BCD eşdeğeri yazılır. 725 desimal sayısının BCD eşdeğeri şekil 2.6’da
verilmiştir.

Şekil 2.6 Desimal sayının BCD sayı sistemine dönüştürülmesi

PLC uygulamalarında thumbswheel (TWS) sviçten girilen zaman, hacim,

ağırlık vb. data girişleri veya PLC çıkışından sürülen LED displaylere
gönderilen bilgiler BCD formatındadır. PLC girişine uygulanan BCD
formatındaki veriler PLC tarafından okunur ve ikili sayı formatına
dönüştürülür. PLC, led displayleri süreceği zaman da işlenmiş ikili sayı
formundaki verileri BCD koduna dönüştürür.

2.7.3 Gray Kodu

Öncelikle konum kodlayıcıları için geliştirilmiş kodlama sistemidir.

Gerçekte ikili sayı kodlama sisteminin başka bir türü olup sayıların sıralı
artışında sadece bir bit değişir. İkili sayı sisteminde sayma yaparken 7’den
8’e geçerken 4 bit birden değişir. Bu kadar fazla sayıda değişiklik, özellikle
konum uygulamalarında büyük hatalara neden olabilir. Çoğu endokerlerde
(konum kodlayıcı) açısal konumu belirlemek için Gray kodu kullanılır.
Aşağıdaki tabloda Gray kodları ve ikili sayı karşılıkları verilmiştir.

Gray Kodu İkili Sayı

0000 0000
0001 0001
0011 0010
0010 0011
0110 0100
0111 0101
0101 0110
0100 0111
1100 1000

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 22 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 1101 1001
1111 1010
1110 1011
1010 1100
1011 1101
1001 1110
1000 1111

2.8 Register Formatı

Daha önce ifade edildiği gibi programlanabilir lojik kontrolör tüm

işlemleri ikili sayılar üzerinden yapar. PLC’ye bağlı I/0 elemanların
durumlarını PLC’nin CPU (merkez işlem birimi) ünitesi ikili sayı sistemi
tarzında okur veya yazar. Bu işlemler 8, 16 bitlik gruplar halinde yapılır.
PLC‘deki bu gruplara register (kaydedici) denir. Şekil 2.7’de 8 ve 16 bitlik
register gösterilmiştir. 4 bitten oluşmuş gruba nibble(nibıl), 8 bitlik gruba bayt,
16 bitlik gruba word (kelime), 32 bitlik gruba double word (çift kelime) denir.
Örneğin, 8 bit uzunluğundaki registerin 0.biti en önemsiz biti (LSB), 7.biti en
önemli biti (MSB) ifade eder. En önemli bitin ağırlığı en yüksektir.

Şekil 2.7 Register uzunlukları

N bitlik registere yazılabilecek en büyük ikili sayının desimal karşılığı

2N-1

eşitliğinden hesaplanır. Dört bitlik registera yazılabilecek en büyük sayı

24-1=15

olur. Dört bitlik registere yazılabilecek farklı rakam sayısı

2N

eşitliğinden hesaplanır. Dört bitlik registere yazılabilecek farklı rakam sayısı

24=16
olur.

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 23 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Herhangi bir registerda temsil edilen veri ikili sayı formatında olabileceği gibi
kontrölör tipine bağlı olarak farklı formatta olabilir. Genellikle veriler ikili sayı
veya BCD formatında ifade edilir.

2.8.1 Binary Format

Bu formatta saklanan veri herhangi bir sınırlamaya tabi olmaksızın direkt

olarak desimal eşdeğerine dönüştürülür. Onaltı bitlik registera yazılabilecek
en büyük ikili sayının desimal karşılığı 65535 tir. Eğer en önemli bit işaret biti
olarak kullanıldığında 16 bitlik registera yazılabilecek en büyük ve en küçük
sayı sırasıyla +32767 ve –32768 olur.

2.8.2 BCD Format

Eğer veri BCD formatında kaydedilmiş ise desimal bir dijiti temsil etmek
için 4 bit kullanılır. Dört bitle sıfırdan dokuza kadar olan rakamlar temsil
edilebilir. PLC’de verileri BCD kodunda saklayan veya işleyen komutlar
mevcuttur.

Onaltı bitlik registerla dört dijitlik desimal sayı (0000dan 9999 a kadar) temsil
edilebilir. Desimal 109’un BCD kodunda ifade edilmesi için 12 bite ihtiyaç
vardır (şekil 2.8).

Şekil 2.8 Desimal sayının BCD sayı sistemine dönüştürülmesi

2.9 İşaretli Sayılar

PLC, pozitif sayılar gibi negatif sayılarla da işlem yaptığından işaretli

sayıların ( + veya -) bir yolla temsil edilmeleri gerekiyor. Registerlerin en
solundaki bit, işaretli sayıları temsil etmek için kullanılır. İşaret bitindeki 0
rakam o registerdeki sayının pozitif, 1 rakamı ise sayının negatif olduğunu
temsil eder. Şekil 2.9’daki register içeriği 01110100 dır. Bit 7 adresindeki 0
rakamı register içeriğinin pozitif olduğunu belirtmektedir. Diğer 7 bitin
( 1110100 ) desimal karşılığı 116’dır. Dolayısıyla bu registerin içeriği +116
olur.

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 24 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Şekil 2.9

Benzer şekilde, şekil 2.10’daki registerin içeriği 10110100’dir. İşaret biti 1

olduğundan, register içeriğinin negatif olduğu anlaşılmaktadır. İşaret biti
dışındaki ikili sayının desimal karşılığı 52’dir. Sonuç olarak bu registerin
içeriği desimal -52 olur.

Şekil 2.10

İşaretli sayıların bu şekilde hesaplanması kolay görülse de, mikroişlemciler

bu yöntemi kullanmaz. İşaretli sayılar 2’nin komplimanları yöntemiyle temsil
edilir. 2’nin komplimanı yönteminin tercih edilmesinin nedeni, çıkartma işlemi
toplama yapılarak gerçekleştirilebilmektedir. 2’nin komplimanı yöntemine
geçmeden önce 1’in komplimanı yöntemini inceleyelim. İkili sayının birinci
komplimanı, o sayının sıfırlarını birlere, birlerini sıfırlara dönüştürerek
bulunur. Diğer bir deyişle ikil sayının her bitin komplimanı (tersi) alınır. Bu
işlem aşağıda gösterilmiştir.

10101101 → İkili sayı

01010010 → 1’in komplimanı

Binary sayının ikili komplimanı, o sayının birli komplimanını 1 ile toplayarak

bulunur. Bu işlem aşağıda gösterilmiştir.

101101 → İkili sayı

010010 → 1’in komplimanı
+ 1 → 2’nin komplimanını bulmak için 1 ekleyiniz.
010011 → İkili sayının 2’nin komplimanı

İşaretli sayıların ikinin komplimanı aşağıdaki şekilde ifade edilir.

 Sayı pozitif ise, sayı direkt ikili sayı formunda temsil edilir. Registerin en
önemli bitine 0 rakamı yazılır.
 Sayı negatif ise, sayı ikinin komplimanı şeklinde ifade edilir. Registerin en
önemli bitine 1 rakamı yazılır.

Şekil 2.11

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 25 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 İşaretsiz sayılarda işaret biti dikkate alınmaz. 8 bitlik bir registere yazılabilecek
en büyük ikili sayının desimal karşılığı 255 olur (şekil 2.12).

Şekil 2.12

Aynı registere yazılabilecek en büyük işaretli ikil sayının desimal karşılığı

hesaplanırken işaret biti dikkate alınmaz. İşaret biti sayının pozitif veya negatif
olduğunu gösterir.

Şekil 2.13

8 bite yazılabilecek en büyük işaretli sayının desimal karşılığı 127 olur (şekil
2.13). 8 bite yazılabilecek en büyük işaretli sayı –128 (2’nin komplimanı
şeklinde) olur (şekil 2.14).

Şekil 2.14

olur. Şekil 2.14’teki sayının desimal değerini hesaplamak için tekrar 2’nin
komplimanı alınırsa,

0000000 ← 2’nin komplimanı

1111111 ← 1’in komplimanı
+ 1 ← 2’nin komplimanı
10000000 ← desimal karşılığı 128

desimal karşılığı -128 bulunur. Aşağıdaki tabloda 4 bitlik registere

yazılabilecek + ve – sayılar gösterilmiştir. Daha önce ifade edildiği gibi pozitif
sayılar direkt şekilde, negatif sayılar ise 2’nin komplimanı şeklinde yazılır. 4
bitlik registerin en solundaki bit işaret bitidir.

Desimal sayı İkili sayı

+7 0111
+6 0110
+5 0101
+4 0100
+3 0011
+2 0010
+1 0001
0 0000

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 26 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 -1 1111
-2 1110
-3 1101
-4 1100
-5 1011
-6 1010
-7 1001
-8 1000

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 27 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 2.10 Uygulama Örnekleri

Örnek 2.1 Aşağıdaki desimal sayıların ikili sayı eşdeğerini bulunuz.

a) 19
b) 32
c) 65
d) 130

Çözüm 2.1
(19)10 = (10011)2
(32)10 = (100000)2
(65)10 = (1000001)2
(130)10 = (10000010)2

Örnek 2.2 Aşağıdaki ikili sayıların desimal eşdeğerini bulunuz.

a) 100110
b) 001101
c) 10000000
d) 11111111

Çözüm 2.2
(100110)2 = (38)10
(001101)2 = (13)10
(10000000)2 = (128)10
(11111111)2 = (255)10

Örnek 2.3 Desimal 47 sayısını ikili sayı sisteminde temsil etmek için kaç bite
ihtiyaç vardır.

Çözüm 2.3
eşitliğine göre n=6 olmalıdır. 47 sayısı 6 bitle temsil edilebilir.

Örnek 2.4 Aşağıdaki bit sayılarıyla ikili sayı sisteminde kaç farklı kombinasyon
oluşturulabilir.
a) 2 bit
b) 5 bit
c) 8 bit
d) 10 bit

Çözüm 2.4
2 bit ile: 22 = 4 farklı kombinasyon
5 bit ile: 25 = 32 farklı kombinasyon
8 bit ile: 28 = 256 farklı kombinasyon

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 28 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 10 bit ile: 210 = 1024 farklı kombinasyon oluşturulabilir.

Örnek 2.5 Aşağıda uzunlukları verilen registerlere yazılabilecek en büyük ikili

sayının desimal karşılığını bulunuz.
a) 8 bit
b) 9 bit
c) 10 bit
d) 12 bit

Çözüm 2.5
8 bitlik registera: 28-1 = 255
9 bitlik registera: 29-1 = 511
10 bitlik registera: 210-1 = 1023
12 bitlik registera: 212-1 = 4095 desimal sayıları yazılabilir.

Örnek 2.6 Aşağıdaki oktal sayıların desimal karşılığını bulunuz.

a) 12
b) 30
c) 50
d) 120

Çözüm 2.6
(12)8 = 1x8+2x1=(10)10
(30)8 = 3x8+0x1=(24)10
(50)8 = 5x8+0x1=(40)10
(120)8 = 1x64+2x8+0x1=(80)10

Örnek 2.7 Aşağıdaki oktal sayıların ikili sayı eşdeğerini bulunuz.

a) 13
b) 70
c) 152
d) 301

Çözüm 2.7
(13)8 = (001011)2
(70)8 = (111000)2
(152)8 = (1101010)2
(301)8 = (11000001)2

Örnek 2.8 Aşağıdaki desimal sayıların oktal sayı karşılıklarını bulunuz.

a) 10
b) 24
c) 100
d) 250

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 29 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Çözüm 2.8
(10)10 = (12)8
(24)10 = (30)8
(100)10 = (144)8
(250)10 = (372)8

Örnek 2.9 Aşağıdaki hegzadesimal sayıların desimal karşılıklarını bulunuz.

a) A1
b) 23
c) 2C
d) 1FF

Çözüm 2.9
(A1)16 = (161)10
(23)16 = (35)10
(2C)16 = (44)10
(1FF)16 = (512)10

Örnek 2.10 Aşağıdaki hegzadesimal sayıların ikili sayı karşılıklarını bulunuz.

a) 3F
b) 10A
c) 12
d) FF

Çözüm 2.10
(3F)16 = (00111111)2
(10A)16 = (000100001010)2
(12)16 = (00010010)2
(FF)16 = (11111111)2

Örnek 2.11 Aşağıdaki desimal sayıların hegzadesimal karşılıklarını bulunuz.

a) 16
b) 48
c) 110
d) 254

Çözüm 2.11
(16)10 = (10)16
(48)10 = (30)16
(110)10 = (6E)16
(254)10 = (FE)16

Örnek 2.12 Aşağıdaki desimal sayıları BCD kodunda yazınız.

a) 47

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 30 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 b) 10
c) 962
d) 1204

Çözüm 2.12
(47)10 = (01000111)BCD
(10)10 = (00010000)BCD
(962)10 = (100101100010)BCD
(1204)10 = (0001001000000100)BCD

Örnek 2.13 0 ile 999 arasındaki desimal sayıları binary ve BCD kodda ifade
etmek için kaç bite ihtiyaç vardır. Ayrı ayrı hesaplayınız.

Çözüm 2.13
0....999 arasındaki desimal sayıları ifade etmek için eşitliğinden
n=10 bite ihtiyaç vardır. 0....999 arasındaki sayıları BCD kodunda ifade etmek
için 12 bite ihtiyaç vardır.

Örnek 2.14 Aşağıdaki BCD sayıları desimale dönüştürünüz.

a) 01001001
b) 001110010101
c) 00100110
d) 0010000000000011

Çözüm 2.14
(01001001)BCD = (49)10
(001110010101)BCD = (395)10
(00100110)BCD = (26)10
(0010000000000011)BCD = (2003)10

Örnek 2.15 Aşağıdaki negatif sayıların 8 bitlik registerde 2’nin komplimanı

şeklinde nasıl ifade edildiğini gösteriniz.
a) -15
b) -128

Çözüm 2.15 -15 sayısının 2’nin komplimanını bulmak için +15 sayısının ikili
sayı sistemindeki karşılığı bulunur: 00001111.Bu sayının komplimanı alınır
11110000 ve 1 ilave edilirse 11110001 sayısı –15’in 2’nin komplimanı olur. –
128’in 2’nin komplimanı da 10000000 olur.

Örnek 2.16 16 bitlik registere yazılabilecek en büyük işaretli sayının desimal

karşılığını bulunuz.

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 31 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT

 Çözüm 2.16 16 bitlik registerın en önemli biti işaret biti olarak
kullanılacağından geriye 15 bitlik bir alan kalmaktadır. 15 bitlik alana
yazılabilecek en büyük sayı 215-1 eşitliğinden 32767 olur.

Örnek 2.17 12 bitlik (işaret biti dahil) registerde hangi aralıktaki işaretli desimal
sayıları ifade edebiliriz.

Çözüm 2.17
+2047 –2048 aralığındaki desimal sayılar ifade edilebilir.

Örnek 2.18 -32768 ile 32768 arasındaki desimal sayıları ifade etmek için kaç
bite ihtiyaç vardır.

Çözüm 2.18
16 bitlik (işaret biti dahil) alana ihtiyaç vardır.

Sayısal Elektronik Ders Notu 1 32 Hazırlayan : Öğr. Gör. Hasan BAYAZİT