§ 1. Kompleks ədədlər.

Ədədi ardıcıllıqlar

Kompleks ədədlər və onlar üzərində əməllər.

Həqiqi 𝑎𝑎 və 𝑏𝑏 ədədlərindən düzəldilmiş 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) nizamlı cütünə
kompleks ədəd deyilir. Əgər burada 𝑏𝑏 = 0 olarsa, onda (𝑎𝑎, 0) cütünü (kompleks
ədədini) elə 𝑎𝑎 həqiqi ədədinə bərabər hesab edəcəyik. Yəni hesab edəcəyik ki,
(𝑎𝑎, 0) = 𝑎𝑎. Beləliklə, bütün həqiqi ədədlərin çoxluğu bütün kompleks ədədlər
çoxluğunun altçoxluğudur.

𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) cütündə birinci komponentə, yəni 𝑎𝑎-ya 𝑧𝑧 kompleks ədədinin

həqiqi hissəsi, ikinci komponent olan 𝑏𝑏-yə isə həmin kompleks ədədin xəyali
hissəsi (və ya xəyali hissə əmsalı) deyirlər. Adətən, 𝑎𝑎 = 𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅 və 𝑏𝑏 = İ𝑚𝑚𝑚𝑚
işarələmələrindən də istifadə edirlər.

Qeyd edək ki, 𝑧𝑧1 = (𝑎𝑎1 , 𝑏𝑏1 ) və 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏2 ) kompleks ədədləri o zaman
bərabər hesab edilirlər ki, 𝑎𝑎1 = 𝑎𝑎2 və 𝑏𝑏1 = 𝑏𝑏2 olsun.

(0, 𝑏𝑏) şəklində olan kompleks ədədi xəyali ədəd adlandırırlar. (0,0) = 0,
(1,0) = 1 və (0,1) =: 𝑖𝑖 ədədlərinə kompleks ədədlər çoxluğunun, uyğun olaraq,
sıfrı, vahidi və xəyali vahidi deyirlər.

𝑧𝑧1 = (𝑎𝑎1 , 𝑏𝑏1 ) və 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏2 ) kompleks ədədlərinin cəmi 𝑧𝑧1 + 𝑧𝑧2 =
= (𝑎𝑎1 + 𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏1 + 𝑏𝑏2 ) bərabərliyi ilə təyin edilir. Başqa sözlə, kompleks ədədlərin
cəminin həqiqi hissəsi toplananların həqiqi hissələrinin cəminə, xəyali hissəsi isə
toplananların xəyali hissələrinin cəminə bərabərdir.

𝑧𝑧1 = (𝑎𝑎1 , 𝑏𝑏1 ) və 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏2 ) kompleks ədədlərinin hasili 𝑧𝑧1 ∙ 𝑧𝑧2 =
𝑧𝑧1 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎1 𝑎𝑎2 − 𝑏𝑏1 𝑏𝑏2 , 𝑎𝑎1 𝑏𝑏2 + 𝑎𝑎2 𝑏𝑏1 ) bərabərliyi ilə təyin edilir.

Yoxlamaq olar ki, kompleks ədədlərin toplanması və vurulması əməlləri

məlum hesab əməllərinə tabedirlər:
1) toplamanın kommutativliyi: 𝑧𝑧1 + 𝑧𝑧2 = 𝑧𝑧2 + 𝑧𝑧1 ,
2) vurmanın kommutativliyi: 𝑧𝑧1 𝑧𝑧2 = 𝑧𝑧2 𝑧𝑧1 ,
1
 3) toplamanın assosiativliyi: 𝑧𝑧1 + (𝑧𝑧2 + 𝑧𝑧3 ) = (𝑧𝑧1 + 𝑧𝑧2 ) + 𝑧𝑧3 ,
4) vurmanın assosiativliyi: 𝑧𝑧1 (𝑧𝑧2 𝑧𝑧3 ) = (𝑧𝑧1 𝑧𝑧2 )𝑧𝑧3 ,
5) vurmanın toplamaya nəzərən distributivliyi: 𝑧𝑧1 (𝑧𝑧2 + 𝑧𝑧3 ) = 𝑧𝑧1 𝑧𝑧2 + 𝑧𝑧1 𝑧𝑧3 .

Toplama və vurma əməllərinin təriflərindən aşağıdakı bərabərlikləri alarıq:

𝑧𝑧 + 0 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) + (0,0) = (𝑎𝑎 + 0, 𝑏𝑏 + 0) = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) = 𝑧𝑧,
𝑧𝑧 ∙ 0 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) ∙ (0,0) = (𝑎𝑎 ∙ 0 − 𝑏𝑏 ∙ 0, 𝑎𝑎 ∙ 0 + 0 ∙ 𝑏𝑏) = (0,0) = 0,
𝑧𝑧 ∙ 1 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) ∙ (1,0) = (𝑎𝑎 ∙ 1 − 𝑏𝑏 ∙ 0, 𝑎𝑎 ∙ 0 + 1 ∙ 𝑏𝑏) = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) = 𝑧𝑧,
𝑖𝑖𝑖𝑖 = 𝑖𝑖 2 = (0,1) ∙ (0,1) = (0 ∙ 0 − 1 ∙ 1, 0 ∙ 1 + 0 ∙ 1) = (−1, 0) = −1.
Aydındır ki, əgər 𝑏𝑏 ixtiyari həqiqi ədəddirsə, onda
𝑖𝑖𝑖𝑖 = (0,1) ∙ (𝑏𝑏, 0) = (0 ∙ 𝑏𝑏 − 1 ∙ 0, 0 ∙ 0 + 𝑏𝑏 ∙ 1) = (0, 𝑏𝑏)
bərabərliyi doğrudur. Odur ki, hər bir 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) kompleks ədədini aşağıdakı
şəkildə yaza bilərik:
𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) = (𝑎𝑎, 0) + (0, 𝑏𝑏) = 𝑎𝑎 + 𝑖𝑖𝑖𝑖.
Deməli, hər bir 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) kompleks ədədi həqiqi 𝑎𝑎 ədədi ilə xəyali 𝑖𝑖𝑖𝑖
ədədinin cəmi şəklində göstərilə bilər. 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) kompleks ədədinin 𝑧𝑧 = 𝑎𝑎 + 𝑖𝑖𝑖𝑖
şəklində yazılışına 𝑧𝑧 kompleks ədədinin cəbri şəkli deyirlər.
Kompleks ədədlər çoxluğunda çıxma əməli toplama əməlinin tərsi kimi
təyin edilir, yəni 𝑧𝑧1 − 𝑧𝑧2 fərqi elə 𝑧𝑧 ədədidir ki, onun üçün 𝑧𝑧2 + 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧1 şərti
ödənir. Deməli, əgər 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏), 𝑧𝑧1 = (𝑎𝑎1 , 𝑏𝑏1 ) və 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏2 ) kimidirsə, onda
(𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎, 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏) = (𝑎𝑎1 , 𝑏𝑏1 ) bərabərliyi doğrudur. Buradan isə 𝑎𝑎 = 𝑎𝑎1 − 𝑎𝑎2 və
𝑏𝑏 = 𝑏𝑏1 − 𝑏𝑏2 alınır. Beləliklə, 𝑧𝑧1 = (𝑎𝑎1 , 𝑏𝑏1 ) və 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏2 ) kompleks
ədədlərinin fərqi üçün
𝑧𝑧1 − 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎1 − 𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏1 − 𝑏𝑏2 )
bərabərliyi doğrudur.
𝑎𝑎 − 𝑖𝑖𝑖𝑖 kompleks ədədinə 𝑧𝑧 = 𝑎𝑎 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 ədədi ilə qoşma olan kompleks ədəd
deyilir və bu ədəd 𝑧𝑧̅ kimi işarə edilir: 𝑧𝑧̅ = 𝑎𝑎 − 𝑖𝑖𝑖𝑖.
Kompleks ədədlər çoxluğunda bölmə əməli vurma əməlinin tərsi kimi təyin
edilir: 𝑧𝑧1 = (𝑎𝑎1 , 𝑏𝑏1 ) kompleks ədədi ilə 𝑧𝑧2 = (𝑎𝑎2 , 𝑏𝑏2 ) ≠ (0,0) kompleks
ədədinin nisbəti elə 𝑧𝑧 kompleks ədədinə deyilir ki, onun üçün 𝑧𝑧 ∙ 𝑧𝑧2 = 𝑧𝑧1
2
 𝑧𝑧1
bərabərliyi doğru olsun. Bu halda həmin nisbət 𝑧𝑧1 : 𝑧𝑧2 və ya kimi işarə edilir.
𝑧𝑧2
𝑧𝑧1
𝑧𝑧 = nisbətini 𝑎𝑎 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 şəklində göstərmək üçün sadə hesablamalar yerinə
𝑧𝑧2

yetirək:
𝑧𝑧1 𝑎𝑎1 + 𝑖𝑖𝑏𝑏1 (𝑎𝑎1 + 𝑖𝑖𝑏𝑏1 )(𝑎𝑎2 − 𝑖𝑖𝑏𝑏2 )
𝑧𝑧 = = = =
𝑧𝑧2 𝑎𝑎2 + 𝑖𝑖𝑏𝑏2 (𝑎𝑎2 + 𝑖𝑖𝑏𝑏2 )(𝑎𝑎2 − 𝑖𝑖𝑏𝑏2 )
𝑎𝑎1 𝑎𝑎2 + 𝑏𝑏1 𝑏𝑏2 𝑎𝑎2 𝑏𝑏1 − 𝑎𝑎1 𝑏𝑏2
= + 𝑖𝑖 .
𝑎𝑎22 + 𝑏𝑏22 𝑎𝑎22 + 𝑏𝑏22

Kompleks ədədlərin həndəsi təsviri. Kompleks ədədin modulu və arqumenti.

Müstəvi üzərində düzbucaqlı Dekart koordinat sistemi verildikdə hər bir
𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) kompleks ədədini, həndəsi olaraq, müstəvinin (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) nöqtəsi kimi,
eləcə də (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) nöqtəsinin radius-vektoru kimi təsvir
etmək mümkündür. y
Nöqtələri kompleks ədədləri təsvir edən z
müstəviyə kompleks müstəvi (və ya kompleks ədədlər r
ϕ b
müstəvisi) deyirlər. Belə müstəvidə koordinat
O a x
başlanğıcı 0 kompleks ədədinə uyğundur, həqiqi
Şəkil 1.
ədədlər absis oxunun, xəyali ədədlər isə ordinat oxunun
nöqtələri ilə təsvir olunurlar. Ona görə də absis oxunu həqiqi ox, ordinat oxunu isə
xəyali ox adlandırırlar.
Sıfırdan fərqli olan 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) nöqtəsinin radius-vektorunun absis oxunun
müsbət istiqaməti ilə əmələ gətirdiyi 𝜑𝜑 bucağına 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) = 𝑎𝑎 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 kompleks
ədədinin arqumenti deyilir. 𝑧𝑧 ədədinin arqumenti Arg 𝑧𝑧 kimi işarə edilir. 𝑧𝑧
kompleks ədədinin 𝜑𝜑 arqumentinin −𝜋𝜋 < 𝜑𝜑 ≤ 𝜋𝜋 şərtini ödəyən qiymətini
adətən arg 𝑧𝑧 kimi işarə edirlər və ona arqumentin baş qiyməti deyirlər. Asanlıqla
görmək olar ki, 𝑧𝑧 ≠ 0 kompleks ədədi üçün Arg 𝑧𝑧 arqumenti 2𝜋𝜋-nin tam misli
dəqiqliyi ilə, arg 𝑧𝑧 isə birqiymətli təyin edilir. Qeyd edək ki, 𝑧𝑧 = 0 ədədi üçün
arqument təyin edilməmişdir.
√𝑎𝑎2 + 𝑏𝑏 2 ədədinə 𝑧𝑧 = (𝑎𝑎, 𝑏𝑏) = 𝑎𝑎 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 kompleks ədədinin modulu deyilir
və bu ədəd |𝑧𝑧| kimi işarə edilir, yəni |𝑧𝑧| = √𝑎𝑎2 + 𝑏𝑏 2 .
3
 Aşağıdakı münasibətləri də qeyd edək:
𝑏𝑏
⎧arctg , 𝑎𝑎 > 0 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜,
⎪ 𝑎𝑎
𝑏𝑏
arg 𝑧𝑧 = arctg + 𝜋𝜋, 𝑎𝑎 < 0 𝑣𝑣ə 𝑏𝑏 ≥ 0 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜,
⎨ 𝑎𝑎
⎪ 𝑏𝑏
⎩ arctg − 𝜋𝜋, 𝑎𝑎 < 0 𝑣𝑣ə 𝑏𝑏 < 0 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜.
𝑎𝑎
Fərz edək ki, |𝑧𝑧| = 𝑟𝑟, Arg 𝑧𝑧 = 𝜑𝜑. Onda Şəkil 1-dən göründüyü kimi
𝑎𝑎 = 𝑟𝑟 cos 𝜑𝜑, 𝑏𝑏 = 𝑟𝑟 sin 𝜑𝜑 və ona görə də
𝑧𝑧 = 𝑎𝑎 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 = 𝑟𝑟(cos 𝜑𝜑 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑).
Qeyd edək ki, kompleks ədədin 𝑧𝑧 = 𝑟𝑟(cos 𝜑𝜑 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑) şəklinə onun
triqonometrik şəkli deyirlər.
İndi triqonometrik şəkildə verilmiş kompleks ədədlərin hasilinin
hesablanması üçün düstur tapaq. Tutaq ki,
𝑧𝑧1 = 𝑟𝑟1 (cos 𝜑𝜑1 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑1 ), 𝑧𝑧2 = 𝑟𝑟2 (cos 𝜑𝜑2 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑2 ).
Onda alarıq ki,
𝑧𝑧1 ∙ 𝑧𝑧2 = 𝑟𝑟1 ∙ 𝑟𝑟2 [(cos 𝜑𝜑1 cos 𝜑𝜑2 − sin 𝜑𝜑1 sin 𝜑𝜑2 ) + 𝑖𝑖(cos 𝜑𝜑1 sin 𝜑𝜑2 +
+ sin 𝜑𝜑1 cos 𝜑𝜑2 )] = 𝑟𝑟1 ∙ 𝑟𝑟2 [cos(𝜑𝜑1 + 𝜑𝜑2 ) + 𝑖𝑖 sin(𝜑𝜑1 + 𝜑𝜑2 )].
Deməli,
𝑧𝑧1 ∙ 𝑧𝑧2 = 𝑟𝑟1 ∙ 𝑟𝑟2 [cos(𝜑𝜑1 + 𝜑𝜑2 ) + 𝑖𝑖 sin(𝜑𝜑1 + 𝜑𝜑2 )].
Buradan görünür ki,
|𝑧𝑧1 ∙ 𝑧𝑧2 | = |𝑧𝑧1 | ∙ |𝑧𝑧2 |, Arg(𝑧𝑧1 ∙ 𝑧𝑧2 ) = Arg 𝑧𝑧1 + Arg 𝑧𝑧2 . (1)
Qeyd edək ki, (1) münasibətlərindən ikincisini (Arg 𝑧𝑧-in daxil olduğu bütün
bərabərliklər kimi) iki çoxluğun bərabərliyi kimi başa düşmək lazımdır. Onu da
əlavə edək ki, Arg 𝑧𝑧1 + Arg 𝑧𝑧2 çoxluğunun hər bir elementi, biri Arg 𝑧𝑧1
çoxluğundan, digəri isə Arg 𝑧𝑧2 çoxluğundan götürülmüş müəyyən elementlərin
cəmindən ibarətdir.
Göstərmək olar ki, (1) bərabərliklərinin analoqları istənilən 𝑛𝑛 sayda
kompleks ədəd üçün də doğrudur, yəni
|𝑧𝑧1 𝑧𝑧2 ∙∙∙ 𝑧𝑧𝑛𝑛 | = |𝑧𝑧1 ||𝑧𝑧2 | ∙∙∙ |𝑧𝑧𝑛𝑛 |,
Arg( 𝑧𝑧1 𝑧𝑧2 ∙∙∙ 𝑧𝑧𝑛𝑛 ) = Arg 𝑧𝑧1 + Arg 𝑧𝑧2 + ⋯ + Arg 𝑧𝑧𝑛𝑛 .
4
Bu faktların köməyi ilə göstərmək olar ki, əgər 𝑧𝑧 = 𝑟𝑟(cos 𝜑𝜑 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑) kimidirsə,
onda
𝑧𝑧 𝑛𝑛 = 𝑟𝑟 𝑛𝑛 (cos 𝑛𝑛𝑛𝑛 + 𝑖𝑖 sin 𝑛𝑛𝑛𝑛)
bərabərliyi doğrudur. Bu bərabərliyə Muavr düsturu deyirlər. Buradan, xüsusi
halda |𝑧𝑧| = 𝑟𝑟 = 1 olduqda
(cos 𝜑𝜑 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑)𝑛𝑛 = cos 𝑛𝑛𝑛𝑛 + 𝑖𝑖 sin 𝑛𝑛𝑛𝑛
bərabərliyini alarıq.
(1) bərabərliklərinin köməyi ilə həmçinin alınır ki,
𝑧𝑧1 |𝑧𝑧1 | 𝑧𝑧1
� �= , Arg = Arg 𝑧𝑧1 − Arg 𝑧𝑧2 .
𝑧𝑧2 |𝑧𝑧2 | 𝑧𝑧2
Tutaq ki, 𝑧𝑧 kompleks ədəd, 𝑛𝑛 isə natural ədəddir. Onda 𝑤𝑤 𝑛𝑛 = 𝑧𝑧 şərtini
𝑛𝑛
ödəyən 𝑤𝑤 ədədinə 𝑧𝑧 ədədinin 𝑛𝑛-ci dərəcədən kökü deyilir. Bu halda 𝑤𝑤 = √𝑧𝑧
kimi yazılışdan istifadə edirlər.
Əgər 𝑧𝑧 = 𝑟𝑟(cos 𝜑𝜑 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑), 𝑤𝑤 = 𝜌𝜌(cos 𝜓𝜓 + 𝑖𝑖 sin 𝜓𝜓) kimi işarə etsək,
onda
𝜌𝜌𝑛𝑛 (cos 𝑛𝑛𝑛𝑛 + 𝑖𝑖 sin 𝑛𝑛𝑛𝑛) = 𝑟𝑟(cos 𝜑𝜑 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑)
𝑛𝑛
bərabərliyi alınar və deməli 𝜌𝜌 = √𝑟𝑟, 𝑛𝑛𝑛𝑛 = 𝜑𝜑 + 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (burada 𝑘𝑘‒tam ədəddir)
bərabərlikləri doğrudur. Buradan isə
𝜑𝜑 2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝜓𝜓 = +
𝑛𝑛 𝑛𝑛
alarıq. Yoxlamaq olar ki, 𝑧𝑧 ≠ 0 olduqda 𝑤𝑤 kompleks ədədi üçün müxtəlif
qiymətlər yalnız 𝑘𝑘 = 0, 1, … , 𝑛𝑛 − 1 olduqda alınacaqdır.
𝑛𝑛
Beləliklə, 𝑧𝑧 ≠ 0 olduqda √𝑧𝑧 kökü 𝑛𝑛 müxtəlif qiymətə malikdir:
𝑛𝑛 𝜑𝜑 2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝜑𝜑 2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝑤𝑤𝑘𝑘 = √𝑟𝑟 �cos � + � + 𝑖𝑖 sin � + �� ;
𝑛𝑛 𝑛𝑛 𝑛𝑛 𝑛𝑛
burada 𝑘𝑘 = 0, 1, … , 𝑛𝑛 − 1.

Kompleks ədədlər ardıcıllığı. Ardıcıllığın limiti. Ardıcıllığın limitinin

xassələri.
Tutaq ki, bizə {𝑧𝑧𝑛𝑛 } kompleks ədədlər ardıcıllığı verilmişdir. Əgər
∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑛𝑛 ∈ 𝑁𝑁: |𝑧𝑧𝑛𝑛 | ≤ 𝑀𝑀

5
şərtləri ödənirsə, onda {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığına məhdud ədədi ardıcıllıq deyilir.
Əgər {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığı məhdud deyildirsə, onda ona qeyri-məhdud ardıcıllıq
deyilir. {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığının qeyri-məhdud olması o deməkdir ki,
∀𝑀𝑀 > 0 ∃𝑛𝑛𝑀𝑀 ∈ 𝑁𝑁: �𝑧𝑧𝑛𝑛 𝑀𝑀 � > 𝑀𝑀.
Bütün kompleks ədədlər çoxluğunu C ilə işarə edəcəyik. Tutaq ki, 𝑧𝑧0
verilmiş kompleks ədəd, 𝛿𝛿 isə verilmiş müsbət həqiqi ədəddir. Onda
𝑈𝑈𝛿𝛿 (𝑧𝑧0 ): = {𝑧𝑧 ∈ 𝐶𝐶: |𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0 | < 𝛿𝛿 }
çoxluğuna 𝑧𝑧0 nöqtəsinin 𝛿𝛿-ətrafı deyilir.
𝐸𝐸 ⊂ 𝐶𝐶 çoxluğunu və 𝑧𝑧0 ∈ 𝐶𝐶 nöqtəsini götürək. Əgər 𝑧𝑧0 nöqtəsinin
istənilən 𝑈𝑈𝛿𝛿 (𝑧𝑧0 ) ətrafında 𝐸𝐸 çoxluğunun sonsuz sayda elementi varsa, onda 𝑧𝑧0
nöqtəsinə 𝐸𝐸 çoxluğunun limit nöqtəsi deyirlər.
Fərz edək ki, {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığı, 𝑧𝑧0 kompleks ədədi verilmişdir və aşağıdakı
şərtlər ödənir:
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |𝑧𝑧𝑛𝑛 − 𝑧𝑧0 | < 𝜀𝜀. (2)
Onda deyirlər ki, {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığı 𝑧𝑧0 ədədinə yığılır. Bunu belə yazırlar:
lim 𝑧𝑧𝑛𝑛 = 𝑧𝑧0 .
𝑛𝑛→∞

İndi fərz edək ki, ixtiyari 𝑛𝑛 ∈ 𝑁𝑁 üçün 𝑧𝑧𝑛𝑛 = 𝑎𝑎𝑛𝑛 + 𝑖𝑖𝑏𝑏𝑛𝑛 ; burada 𝑎𝑎𝑛𝑛 və 𝑏𝑏𝑛𝑛 həqiqi
ədədlərdir. Beləliklə, {𝑧𝑧𝑛𝑛 } kompleks ədədlər ardıcıllığının verilməsi həqiqi
ədədlərdən düzəldilmiş iki {𝑎𝑎𝑛𝑛 } və {𝑏𝑏𝑛𝑛 } ardıcıllıqlarının verilməsi ilə
eynigüclüdür. 𝑧𝑧0 = 𝑎𝑎0 + 𝑖𝑖𝑏𝑏0 işarə edək.
Teorem 1. Aşağıdakı 1. və 2. münasibətləri ekvivalentdirlər:
1. lim𝑛𝑛→∞ 𝑧𝑧𝑛𝑛 = 𝑧𝑧0 ;
2. lim𝑛𝑛→∞ 𝑎𝑎𝑛𝑛 = 𝑎𝑎0 və lim𝑛𝑛→∞ 𝑏𝑏𝑛𝑛 = 𝑏𝑏0 .
İsbatı. Tutaq ki, 1. münasibəti doğrudur. Bu o deməkdir ki, (2) şərtləri
ödənir. |𝑎𝑎𝑛𝑛 − 𝑎𝑎0 | ≤ |𝑧𝑧𝑛𝑛 − 𝑧𝑧0 |, |𝑏𝑏𝑛𝑛 − 𝑏𝑏0 | ≤ |𝑧𝑧𝑛𝑛 − 𝑧𝑧0 | olmasına görə (2)
şərtlərindən alırıq ki,
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |𝑎𝑎𝑛𝑛 − 𝑎𝑎0 | < 𝜀𝜀; (3)
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |𝑏𝑏𝑛𝑛 − 𝑏𝑏0 | < 𝜀𝜀. (4)

6
(3) və (4) münasibətləri isə uyğun olaraq lim𝑛𝑛→∞ 𝑎𝑎𝑛𝑛 = 𝑎𝑎0 və lim𝑛𝑛→∞ 𝑏𝑏𝑛𝑛 = 𝑏𝑏0
olması deməkdir.
İndi fərz edək ki, 2. münasibəti doğrudur, yəni (3) və (4) şərtləri ödənir.
Onda alırıq ki, ixtiyari 𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 üçün

|𝑧𝑧𝑛𝑛 − 𝑧𝑧0 | = �(𝑎𝑎𝑛𝑛 − 𝑎𝑎0 )2 + (𝑏𝑏𝑛𝑛 − 𝑏𝑏0 )2 < �𝜀𝜀 2 + 𝜀𝜀 2 = 𝜀𝜀√2

olacaqdır. Başqa sözlə, alırıq ki,
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |𝑧𝑧𝑛𝑛 − 𝑧𝑧0 | < 𝜀𝜀√2,
yəni 1. münasibəti doğrudur. ∎
Bu teorem bizə imkan verir ki, həqiqi ədədlərdən düzəldilmiş ardıcıllıqların
riyazi analiz kursundan bizə məlum olan bütün xassələrinin analoqlarını kompleks
ədədlərdən düzəldilmiş ardıcıllıqlar üçün də isbat edək. Məsələn, bu teoremin
köməyi ilə aşağıdakı faktların doğruluğunu yoxlamaq olar.
Teorem 2 (Koşi meyarı). {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığının yığılan olması üçün aşağıdakı
şərtin ödənməsi həm zəruri, həm də kafidir:
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 , ∀𝑚𝑚 ∈ 𝑁𝑁: |𝑧𝑧𝑛𝑛+𝑚𝑚 − 𝑧𝑧𝑛𝑛 | < 𝜀𝜀. (5)

Qeyd edək ki, (5) şərtini ödəyən ardıcıllığa fundamental ardıcıllıq deyirlər.
Teorem 3. Tutaq ki, lim𝑛𝑛→∞ 𝑧𝑧𝑛𝑛′ = 𝑧𝑧0′ və lim𝑛𝑛→∞ 𝑧𝑧𝑛𝑛′′ = 𝑧𝑧0′′ . Onda
1) lim𝑛𝑛→∞ (𝑧𝑧𝑛𝑛′ ± 𝑧𝑧𝑛𝑛′′ ) = 𝑧𝑧0′ ± 𝑧𝑧0′′ ,
2) lim𝑛𝑛→∞ (𝑧𝑧𝑛𝑛′ ∙ 𝑧𝑧𝑛𝑛′′ ) = 𝑧𝑧0′ ∙ 𝑧𝑧0′′ ,
𝑧𝑧𝑛𝑛′ 𝑧𝑧0′
3) lim𝑛𝑛→∞ = (burada hesab olunur ki, 𝑧𝑧𝑛𝑛′′ ≠ 0 (𝑛𝑛 = 1, 2, … ) və
𝑧𝑧𝑛𝑛′′ 𝑧𝑧0′′

𝑧𝑧0′′ ≠ 0).

7
 §2. Genişlənmiş kompleks müstəvi və Riman sferası. Ədədi sıralar

Genişlənmiş kompleks müstəvi. Riman sferası. Stereoqrafik proyeksiya

düsturları.
Tutaq ki, bizə kompleks ədədlərdən düzəldilmiş {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığı verilmişdir
və aşağıdakı şərtlər də ödənir:

∀𝐸𝐸 > 0 ∃𝑁𝑁𝐸𝐸 ∈ 𝑁𝑁 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝐸𝐸 : |𝑧𝑧𝑛𝑛 | > 𝐸𝐸. (1)

Bu halda deyirlər ki, {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığı sonsuzluğa yaxınlaşır. Bunu simvolik olaraq
belə yazırlar:

lim 𝑧𝑧𝑛𝑛 = ∞. (2)

𝑛𝑛→∞

Tərifdən asanlıqla alınır ki, sonsuzluğa yaxınlaşan ardıcıllıq həm də qeyri-

məhduddur. Lakin elə qeyri-məhdud ardıcıllıq var ki, sonsuzluğa yaxınlaşmır.
Məsələn, 𝑧𝑧𝑛𝑛 = (1 + (−1)𝑛𝑛 )𝑖𝑖𝑖𝑖, 𝑛𝑛 ∈ 𝑁𝑁, ardıcıllığı qeyri-məhduddur, lakin
sonsuzluğa yaxınlaşmır.

(2) bərabərliyinə sadə həndəsi şərh vermək üçün kompleks ədədləri

müəyyən bir sferanın nöqtələri kimi təsvir etməyə çalışaq. Bu məqsədlə kompleks
müstəviyə 𝑂𝑂 sıfır nöqtəsində toxunan sfera götürək.
Sferanın 𝑂𝑂 nöqtəsindən keçən 𝑂𝑂𝑂𝑂 diametri müstəviyə perpendikulyar

olacaq. Həmin diametrin sfera ilə ikinci kəsişmə nöqtəsini, yəni 𝑃𝑃 nöqtəsini
polyus adlandıraq. Kompleks müstəvi üzərində yerləşən ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsini
götürək və həmin nöqtəni 𝑃𝑃 polyusu ilə birləşdirək. Onda 𝑃𝑃𝑃𝑃 düz xətti ilə sfera
𝑃𝑃-dən fərqli olan yeganə (𝜉𝜉, 𝜂𝜂, 𝜁𝜁 ) nöqtəsində kəsişər. Həmin nöqtəni 𝑧𝑧

8
nöqtəsinin sfera üzərindəki təsviri hesab edək. Beləliklə, hər bir kompleks ədəd
sferanın müəyyən bir nöqtəsi ilə təsvir edilir.
İndi sfera üzərində yerləşən və 𝑃𝑃-dən fərqli olan ixtiyari nöqtəni götürək.
Onda 𝑃𝑃-dən və həmin nöqtədən keçən şüa kompleks müstəvini yeganə bir nöqtədə
kəsəcək. Deməli, sferanın üzərindəki 𝑃𝑃-dən fərqli olan hər bir nöqtəyə kompleks
müstəvinin yeganə nöqtəsi uyğundur.

Beləliklə, biz kompleks müstəvinin nöqtələri çoxluğu ilə sferanın nöqtələri

çoxluğu (𝑃𝑃 nöqtəsi istisna olmaqla) arasında qarşılıqlı-birqiymətli (həm də
qarşılıqlı kəsilməz) uyğunluq alırıq. Deməli, həmin sferadan 𝑃𝑃 nöqtəsini atsaq,
onda yerdə qalan bütün nöqtələrin çoxuğu bütün kompleks ədədlər çoxluğunun
təsvirini verəcəkdir.

Əgər {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığı üçün lim𝑛𝑛→∞ 𝑧𝑧𝑛𝑛 = ∞ şərti ödənirsə, yəni 𝑧𝑧𝑛𝑛
kompleks ədədləri sonsuzluğa yaxınlaşırsa, onda sfera üzərindəki uyğun nöqtələr
sferanın 𝑃𝑃 nöqtəsinə yaxınlaşacaqlar. Bu mühakimələr göstərir ki, 𝑃𝑃 nöqtəsinə
sonsuzluğun təsviri kimi baxmaq təbiidir. 𝑃𝑃 nöqtəsinə uyğun olan sonsuzluğu
kompleks müstəvinin sonsuz uzaqlaşmış nöqtəsi adlandıracağıq.

Kompleks müstəviyə sonsuz uzaqlaşmış nöqtəni əlavə etdikdə alınan

çoxluğa genişlənmiş kompleks müstəvi deyirlər.

Sferanın bütün nöqtələri (𝑃𝑃 nöqtəsi də daxil olmaqla) ilə kompleks

müstəvinin bütün nöqtələri (sonsuz uzaqlaşmış nöqtə də daxil olmaqla) arasındakı
qarşılıqlı-birqiymətli uyğunluğun doğurduğu çevirməyə stereoqrafik proyeksiya
çevirməsi deyirlər. Bütün kompleks ədədləri və sonsuz uzaqlaşmış nöqtəni təsvir
edən sferaya kompleks ədədlər sferası və ya Riman sferası deyirlər.

İndi belə məsələni həll etməyə çalışaq: kompleks ədəd verildikdə sfera
üzərindəki uyğun nöqtənin koordinatlarını tapmalı; sfera üzərindəki nöqtənin
koordinatları məlum olduqda uyğun kompleks ədədi tapmalı.

Bu məsələni həll etmək üçün 𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂𝑂 fəza koordinat sistemini elə seçək ki,
𝑂𝑂𝑂𝑂 və 𝑂𝑂𝑂𝑂 oxları kompleks müstəvi üzərindəki, uyğun olaraq 𝑂𝑂𝑂𝑂 və 𝑂𝑂𝑂𝑂 oxları
9
ilə üst-üstə düşsün, 𝑂𝑂𝑂𝑂 oxu isə isə 𝑂𝑂𝑂𝑂 diametri üzrə yönəlsin. Sferanın
diametrinin uzunluğunu vahid qəbul edək.

Məlumdur ki, 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 kompleks ədədi müstəvi üzərində (𝑥𝑥, 𝑦𝑦) nöqtəsi
ilə təsvir edilir. Hesab edək ki, həmin ədədə sfera üzərində uyğun olan nöqtə
1 1
(𝜉𝜉, 𝜂𝜂, 𝜁𝜁 ) nöqtəsidir. Sferanın mərkəzi �0,0, � nöqtəsində yerləşir, radiusu isə -ə
2 2

bərabərdir. Odur ki, bu sferanın tənliyi

1 2 1
𝜉𝜉 2 + 𝜂𝜂2 + �𝜁𝜁 − � = , yaxud 𝜉𝜉 2 + 𝜂𝜂2 = 𝜁𝜁(1 − 𝜁𝜁) (3)
2 4

olacaqdır. Bundan əlavə, 𝑃𝑃(0,0,1), (𝜉𝜉, 𝜂𝜂, 𝜁𝜁 ) və (𝑥𝑥, 𝑦𝑦, 0) nöqtələri bir düz xətt
üzərində yerləşdiklərindən həmin nöqtələrin koordinatları üçün aşağıdakı şərtlər
ödənəcəkdir:

𝜉𝜉 − 0 𝜂𝜂 − 0 𝜁𝜁 − 1
= = .
𝑥𝑥 − 0 𝑦𝑦 − 0 0 − 1

Buradan alırıq ki,

𝜉𝜉 𝜂𝜂 𝜉𝜉 +𝑖𝑖𝑖𝑖
𝑥𝑥 = , 𝑦𝑦 = və yaxud 𝑧𝑧 = . (4)
1−𝜁𝜁 1−𝜁𝜁 1−𝜁𝜁

(3) və (4) bərabərliklərinin köməyi ilə alarıq ki,

2
𝜉𝜉 2 + 𝜂𝜂2
2
𝜁𝜁
𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 = = ,
(1 − 𝜁𝜁)2 1 − 𝜁𝜁

𝜁𝜁 𝜁𝜁 + 1 − 𝜁𝜁 1
𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 + 1 = +1= = ,
1 − 𝜁𝜁 1 − 𝜁𝜁 1 − 𝜁𝜁

𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2
𝜁𝜁 = 2 . (5)
𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 2 + 1

(5) bərabərliyinin köməyi ilə (4) bərabərliyindən alırıq ki,

𝑥𝑥
𝜉𝜉 = , (6)
𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 + 1

𝑦𝑦
𝜂𝜂 = . (7)
𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 + 1
10
(4), (5), (6), (7) düsturlarına stereoqrafik proyeksiya düsturları deyirlər.

Ədədi sıralar haqqında

Tutaq ki, {𝑢𝑢𝑛𝑛 } kompleks ədədlər ardıcıllığı verilmişdir. Bu ardıcıllığın
elementlərindən düzəldilmiş

𝑢𝑢1 + 𝑢𝑢2 + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛 + ⋯ (8)

sonsuz cəminə baxaq. Bu cəmə kompleks ədədlərdən düzəldilmiş ədədi sıra

deyirlər və onu
∞

� 𝑢𝑢𝑛𝑛
𝑛𝑛=1

şəklində də yazırlar. 𝑢𝑢1 , 𝑢𝑢2 , ... ədədlərinə (8) sırasının hədləri deyirlər. 𝑢𝑢𝑛𝑛
ədədinə sıranın 𝑛𝑛-ci həddi deyilir. Sıranın ilk 𝑛𝑛 həddinin cəminə, yəni

𝑠𝑠𝑛𝑛 = 𝑢𝑢1 + 𝑢𝑢2 + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛

cəminə sıranın 𝑛𝑛-ci xüsusi cəmi, {𝑠𝑠𝑛𝑛 } ardıcıllığına isə (8) sırasının xüsusi cəmlər
ardıcıllığı deyilir.

Əgər (8) sırasının xüsusi cəmlər ardıcıllığı, yəni {𝑠𝑠𝑛𝑛 } ardıcıllığı

yığılandırsa, onda həmin sıraya yığılan sıra deyilir. Bu halda

lim 𝑠𝑠𝑛𝑛 = 𝑠𝑠
𝑛𝑛→∞

limitinə (8) sırasının cəmi deyirlər. Bunu belə də yazırlar:

𝑢𝑢1 + 𝑢𝑢2 + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛 + ⋯ = 𝑠𝑠,

və ya
∞

� 𝑢𝑢𝑛𝑛 = 𝑠𝑠.
𝑛𝑛=1

Əgər {𝑠𝑠𝑛𝑛 } ardıcıllığı yığılan deyildirsə, onda (8) sırasına dağılan sıra
deyirlər.

11
 Aydındır ki, bu təriflərdən, xüsusi hal kimi, həqiqi ədədlərdən düzəldilmiş
ədədi sıralara aid olan uyğun təriflər (yığılan sıranın və dağılan sıranın tərifləri)
alınır.

Tutaq ki, ∀𝑛𝑛: 𝑢𝑢𝑛𝑛 = 𝑥𝑥𝑛𝑛 + 𝑖𝑖𝑦𝑦𝑛𝑛 . Onda

𝑠𝑠𝑛𝑛 = 𝑢𝑢1 + 𝑢𝑢2 + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛 =(𝑥𝑥1 + 𝑥𝑥2 + ⋯ + 𝑥𝑥𝑛𝑛 ) +

𝑛𝑛 𝑛𝑛

+𝑖𝑖 (𝑦𝑦1 + 𝑦𝑦2 + ⋯ + 𝑦𝑦𝑛𝑛 ) = � 𝑥𝑥𝑘𝑘 + 𝑖𝑖 � 𝑦𝑦𝑘𝑘

𝑘𝑘=1 𝑘𝑘=1

yaza bilərik. Buradan görünür ki,

lim 𝑠𝑠𝑛𝑛 = 𝑠𝑠
𝑛𝑛→∞

münasibəti aşağıdakı iki münasibətə ekvivalentdir:

𝑛𝑛 𝑛𝑛

lim � 𝑥𝑥𝑘𝑘 = 𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅 =: 𝜎𝜎, lim � 𝑦𝑦𝑘𝑘 = İ𝑚𝑚𝑚𝑚 =: 𝜏𝜏.

𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞
𝑘𝑘=1 𝑘𝑘=1

Buradan görünür ki, kompleks ədədlərdən düzəldilmiş (8) sırasının yığılan olması
bu sıranın hədlərinin həqiqi və xəyali hissələrindən düzəldilmiş

∑∞ ∞
𝑘𝑘=1 𝑥𝑥𝑘𝑘 𝑣𝑣ə ∑𝑘𝑘=1 𝑦𝑦𝑘𝑘

sıralarının eyni zamanda yığılan olması ilə ekvivalentdir.

Teorem (sıranın yığılması üçün zəruri şərt). Əgər (8) sırası yığılandırsa,
onda

lim𝑛𝑛→∞ 𝑢𝑢𝑛𝑛 = 0 (9)

şərti ödənir.

İsbatı. Sıra yığılan olduğundan

lim 𝑠𝑠𝑛𝑛 = 𝑠𝑠
𝑛𝑛→∞

bərabərliyi doğrudur. Buradan alınır ki, onda

lim 𝑠𝑠𝑛𝑛−1 = 𝑠𝑠
𝑛𝑛→∞

12
bərabərliyi də doğrudur. Digər tərəfdən, 𝑠𝑠𝑛𝑛 − 𝑠𝑠𝑛𝑛−1 = 𝑢𝑢𝑛𝑛 olduğuna görə alırıq ki,

lim 𝑢𝑢𝑛𝑛 = lim 𝑠𝑠𝑛𝑛 − lim 𝑠𝑠𝑛𝑛−1 = 𝑠𝑠 − 𝑠𝑠 = 0,

𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞

yəni (9) bərabərliyi doğrudur. ■

Qeyd edək ki, (9) şərti (8) sırasının yığılan olması üçün zəruri şərtdir,
lakin kafi şərt deyildir. Deməli, (9) şərti ödənmədikdə (8) sırası dağılan
olacaqdır.

Misal.

1 + 𝑞𝑞 + 𝑞𝑞2 + ⋯ + 𝑞𝑞𝑛𝑛 + ⋯ (10)

sırasının yığılan olub-olmadığını araşdıraq; burada 𝑞𝑞 verilmiş ədəddir. |𝑞𝑞| < 1

olduqda

2 𝑛𝑛−1
1 − 𝑞𝑞𝑛𝑛 1 𝑞𝑞𝑛𝑛
𝑠𝑠𝑛𝑛 = 1 + 𝑞𝑞 + 𝑞𝑞 + ⋯ + 𝑞𝑞 = = −
1 − 𝑞𝑞 1 − 𝑞𝑞 1 − 𝑞𝑞

olduğundan,

1
lim 𝑠𝑠𝑛𝑛 =
𝑛𝑛→∞ 1 − 𝑞𝑞
1
alınır, yəni bu halda (10) sırası yığılır və onun cəmi ədədinə bərabərdir.
1−𝑞𝑞

|𝑞𝑞| ≥ 1 olduqda isə sıranın ümumi həddi 𝑢𝑢𝑛𝑛 = 𝑞𝑞𝑛𝑛−1 (9) şərtini ödəmir, ona
görə də |𝑞𝑞| ≥ 1 olduqda (10) sırası dağılır.

İndi (8) sırasının hədlərinin modullarından düzəldilmiş sıraya baxaq:

∞

� |𝑢𝑢𝑛𝑛 | . (11)
𝑛𝑛=1

Aydındır ki, (11) sırası hədləri mənfi olmayan (deməli həqiqi hədli) sıradır.

Əgər (8) sırasının hədlərinin modullarından düzəldilmiş (11) sırası

yığılandırsa, onda (8) sırasına mütləq yığılan sıra deyilir.

Əgər (8) sırası yığılan, lakin (11) sırası dağılandırsa, onda (8) sırasına
şərti yığılan sıra deyilir.
13
 Teorem. Əgər (11) sırası yığılandırsa, onda (8) sırası da yığılandır, başqa
sözlə, mütləq yığılan sıra həm də yığılan sıradır.

İsbatı. (8) sırasının 𝑛𝑛-ci xüsusi cəmini 𝑠𝑠𝑛𝑛 ilə, (11) sırasının 𝑛𝑛-ci xüsusi
cəmini isə 𝜎𝜎𝑛𝑛 ilə işarə edək.

Tutaq ki, (11) sırası yığılır, yəni {𝜎𝜎𝑛𝑛 } ardıcıllığı yığılan ardıcıllıqdır.
Ardıcıllığın yığılan olması üçün Koşi meyarına əsasən onda aşağıdakı şərtlər
ödənir:

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∈ 𝑁𝑁 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 , ∀𝑝𝑝 ∈ 𝑁𝑁: �𝜎𝜎𝑛𝑛+𝑝𝑝 − 𝜎𝜎𝑛𝑛 � < 𝜀𝜀. (12)

Digər tərəfdən,

�𝑠𝑠𝑛𝑛+𝑝𝑝 − 𝑠𝑠𝑛𝑛 � = �𝑢𝑢𝑛𝑛+1 + 𝑢𝑢𝑛𝑛+2 + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛+𝑝𝑝 � ≤ |𝑢𝑢𝑛𝑛+1 | + |𝑢𝑢𝑛𝑛+2 | + ⋯ + �𝑢𝑢𝑛𝑛+𝑝𝑝 � =

= 𝜎𝜎𝑛𝑛+𝑝𝑝 − 𝜎𝜎𝑛𝑛 = �𝜎𝜎𝑛𝑛+𝑝𝑝 − 𝜎𝜎𝑛𝑛 �

olmasından (12)-ə əsasən alınır ki,

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∈ 𝑁𝑁 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 , ∀𝑝𝑝 ∈ 𝑁𝑁: �𝑠𝑠𝑛𝑛+𝑝𝑝 − 𝑠𝑠𝑛𝑛 � < 𝜀𝜀

münasibəti doğrudur. Buradan isə Koşi meyarına görə alınır ki, {𝑠𝑠𝑛𝑛 } ardıcıllığı
yığılandır. Bu axırıncı isə o deməkdir ki, (8) sırası yığılan sıradır. ■

14
 §3. Kompleks dəyişənli funksiyalar

Bütün kompleks ədədlərin çoxluğunu 𝑪𝑪 ilə işarə edəcəyik. Tutaq ki, 𝑎𝑎 ∈ 𝑪𝑪

nöqtəsi və 𝑟𝑟 > 0 həqiqi ədədi verilmişdir. Onda |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| < 𝑟𝑟 şərtini ödəyən
bütün 𝑧𝑧 ∈ 𝑪𝑪 kompleks ədədlərinin çoxluğuna 𝑎𝑎 nöqtəsinin 𝑟𝑟-ətrafı deyilir. Bu
ətrafı biz 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑎𝑎) kimi işarə edəcəyik. Deməli,

𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑎𝑎) ≔ {𝑧𝑧: 𝑧𝑧 ∈ 𝑪𝑪, |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| < 𝑟𝑟}.

Həndəsi olaraq, 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑎𝑎) çoxluğu kompleks müstəvi üzərində mərkəzi 𝑎𝑎

nöqtəsində yerləşən və radiusu 𝑟𝑟 müsbət ədədinə bərabər olan açıq dairəni
göstərir. Bu dairənin çevrəsi dairəyə aid edilmir. 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑎𝑎) çoxluğundan 𝑎𝑎 nöqtəsini
atdıqda alınan çoxluğa, yəni 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑎𝑎)\{𝑎𝑎} çoxluğuna 𝑎𝑎 nöqtəsinin oyulmuş
(deşilmiş) 𝑟𝑟-ətrafı deyilir. Bu ətrafı biz 𝑈𝑈𝑟𝑟0 (𝑎𝑎) kimi işarə edəcəyik. Deməli,

𝑈𝑈𝑟𝑟0 (𝑎𝑎) = {𝑧𝑧: 0 < |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| < 𝑟𝑟}.

İndi 𝐸𝐸 ⊂ 𝑪𝑪 çoxluğunu və 𝑎𝑎 ∈ 𝐸𝐸 nöqtəsini götürək. Əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝐸𝐸

çoxluğuna özünün müəyyən ətrafı ilə birlikdə daxil olarsa, onda 𝑎𝑎 nöqtəsinə 𝐸𝐸
çoxluğunun daxili nöqtəsi deyilir. Əgər 𝐸𝐸 çoxluğunun bütün nöqtələri onun daxili
nöqtələridirsə, onda 𝐸𝐸-yə açıq çoxluq deyilir.

Əgər 𝐸𝐸 ⊂ 𝑪𝑪 çoxluğunun ixtiyari iki nöqtəsini tamamilə bu çoxluqda

yerləşən sınıq xətt vasitəsilə birləşdirmək mümkündürsə, onda 𝐸𝐸 çoxluğuna
rabitəli çoxluq deyirlər.

Rabitəli və açıq olan çoxluğa oblast deyilir. Yoxlamaq olar ki, 𝑟𝑟 ixtiyari
müsbət ədəd olduqda 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑎𝑎) çoxluğu rabitəli və açıq çoxluqdur, yəni oblastdır.

Əgər bizə bir 𝐺𝐺 oblastı verilibsə, onda kompleks müstəvinin bütün

nöqtələrini bu oblasta nəzərən iki sinfə bölmək olar. Birinci sinfə 𝐺𝐺 oblastının
nöqtələrini, ikinci sinfə isə 𝐺𝐺 oblastına daxil olmayan nöqtələri aid edək. İkinci
sinfə aid olan nöqtələri də iki hissəyə ayırmaq olar.

15
 Əgər 𝐺𝐺-yə daxil olmayan nöqtənin 𝐺𝐺 ilə kəsişməyən ətrafı varsa, onda belə
nöqtəyə 𝐺𝐺-nin xarici nöqtəsi deyəcəyik. Əgər 𝐺𝐺-yə daxil olmayan nöqtənin
ixtiyari ətrafında 𝐺𝐺-nin elementi varsa, belə nöqtəyə 𝐺𝐺-nin sərhəd nöqtəsi
deyirlər. 𝐺𝐺 oblastının bütün sərhəd nöqtələrinin çoxluğuna bu oblastın sərhədi
deyilir.

Sərhədi olmayan yeganə oblast genişlənmiş kompleks müstəvidir.

𝐺𝐺 oblastı ilə onun sərhədinin birləşməsinə qapalı oblast deyilir və 𝐺𝐺 kimi

işarə olunur.

İndi 𝐸𝐸 ⊂ 𝑪𝑪 çoxluğunu və 𝑎𝑎 ∈ 𝑪𝑪 nöqtəsini götürək. Əgər 𝑎𝑎 nöqtəsinin

ixtiyari ətrafında 𝐸𝐸 çoxluğunun sonsuz sayda elementi varsa, onda 𝑎𝑎 nöqtəsinə
𝐸𝐸 çoxluğunun limit nöqtəsi deyilir.

Əgər 𝐸𝐸 çoxluğunun bütün limit nöqtələri 𝐸𝐸 çoxluğuna daxildirsə, onda

həmin çoxluğa qapalı çoxluq deyilir.

𝐸𝐸 çoxluğu üçün aşağıdakı şərtlər ödəndikdə ona məhdud çoxluq deyilir:

∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸: |𝑧𝑧| ≤ 𝑀𝑀.

İndi Jordan əyrisi anlayışı ilə tanış olaq. Hesab edək ki, 𝑥𝑥(𝑡𝑡) və 𝑦𝑦(𝑡𝑡)
verilmiş [𝛼𝛼, 𝛽𝛽] parçasında təyin olunmuş həqiqi və kəsilməz funksiyalardır.
Kompleks müstəvi üzərində yerləşən 𝑧𝑧(𝑡𝑡) = (𝑥𝑥 (𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)), 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽],
nöqtələrinin çoxluğuna kəsilməz əyri deyirlər. Bu halda

𝑥𝑥 = 𝑥𝑥(𝑡𝑡),
� 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽], (1)
𝑦𝑦 = 𝑦𝑦(𝑡𝑡),

tənliklərinə həmin əyrinin parametrik tənlikləri deyirlər. Bu əyrini 𝐿𝐿 ilə işarə

etsək, onda 𝐿𝐿 = {𝑧𝑧: 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧(𝑡𝑡), 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽]} yaza bilərik. 𝑧𝑧(𝛼𝛼 ) = (𝑥𝑥 (𝛼𝛼 ), 𝑦𝑦(𝛼𝛼)) və
𝑧𝑧(𝛽𝛽) = (𝑥𝑥(𝛽𝛽), 𝑦𝑦(𝛽𝛽)) nöqtələrinə 𝐿𝐿 əyrisinin uc nöqtələri deyirlər. Əgər 𝑡𝑡
parametrinin müxtəlif qiymətlərinə əyrinin müxtəlif 𝑧𝑧(𝑡𝑡) nöqtələri (𝑧𝑧(𝛼𝛼 ) və
𝑧𝑧(𝛽𝛽) nöqtələri istisna olmaqla) uyğun olarsa, onda belə əyriyə Jordan əyrisi
deyirlər. 𝑧𝑧(𝛼𝛼 ) nöqtəsinə əyrinin başlanğıc nöqtəsi, 𝑧𝑧(𝛽𝛽)-ya isə son nöqtəsi

16
deyilir. 𝑧𝑧(𝛼𝛼 ) = 𝑧𝑧(𝛽𝛽) olduqda əyriyə qapalı əyri, 𝑧𝑧(𝛼𝛼 ) ≠ 𝑧𝑧(𝛽𝛽) olduqda isə açıq
əyri deyirlər.

Əyrinin Jordan əyrisi olması o deməkdir ki, bu əyrinin öz-özünü kəsmə

nöqtəsi yoxdur.

Qeyd edək ki, 𝐿𝐿 əyrisinin tənliyini kompleks şəkildə belə də yazmaq olar:

𝑧𝑧 = 𝑧𝑧(𝑡𝑡) = (𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)) = 𝑥𝑥 (𝑡𝑡) + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑡𝑡), 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽].

Əgər 𝐺𝐺 oblastının daxilində yerləşən ixtiyari qapalı Jordan əyrisinin əhatə

etdiyi oblast 𝐺𝐺-yə daxildirsə, onda 𝐺𝐺 oblastına birrabitəli oblast deyirlər. Bu şərti
ödəməyən oblasta isə çoxrabitəli oblast deyilir.

Məsələn, qapalı Jordan əyrisinin əhatə etdiyi oblast birrabitəli oblastdır.

Şəkil 1.

İndi kompleks dəyişənli funksiya anlayışı ilə tanış olaq. Kompleks ədədlərin
müəyyən 𝐸𝐸 çoxluğunu götürək. Deməli 𝐸𝐸 ⊂ 𝑪𝑪.

𝐸𝐸 çoxluğunun hər bir 𝑧𝑧 elementinə bir və ya bir neçə 𝑤𝑤 kompleks

ədədini qarşı qoyan qaydaya 𝐸𝐸 çoxluğunda təyin olunmuş kompleks dəyişənli
funksiya deyirlər. Əgər biz bu funksiyanı 𝑓𝑓 ilə işarə etsək, onda 𝑤𝑤 ədədinə 𝑓𝑓
funksiyasının 𝑧𝑧 nöqtəsindəki qiyməti deyilir və bu belə yazılır: 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧).

Əgər hər bir 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 nöqtəsinə yalnız bir 𝑤𝑤 ədədi uyğundursa, onda 𝑓𝑓

funksiyasına birqiymətli funksiya, bəzi 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 nöqtələrinə iki və daha çox 𝑤𝑤
ədədi uyğundursa, onda 𝑓𝑓 funksiyasına çoxqiymətli funksiya deyirlər.

Məsələn, 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧 𝑛𝑛 (𝑛𝑛 natural ədəddir), 𝑤𝑤 = |𝑧𝑧|, 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧, 𝑤𝑤 = 𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅,

𝑤𝑤 = 𝐼𝐼𝐼𝐼𝐼𝐼 bütün kompleks müstəvidə təyin olunmuş birqiymətli funksiyalardır;
𝑛𝑛
𝑤𝑤 = √𝑧𝑧 funksiyası bütün müstəvidə təyin olunmuş 𝑛𝑛-qiymətli funksiyadır,
𝑤𝑤 = 𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴 funksiyası isə sıfırdan fərqli bütün nöqtələrdə təyin olunmuş
çoxqiymətli (sonsuz qiymətli) funksiyadır.
17
 Əgər xüsusi halda 𝐸𝐸 çoxluğu həqiqi ədədlər çoxluğunun altçoxluğu olarsa,
onda biz həqiqi dəyişənli funksiya alarıq. Bu halda həm də funksiyanın 𝑤𝑤
qiymətləri həqiqi ədədlər olarsa, onda həqiqi dəyişənli və həqiqi qiymətli
funksiyaları alarıq.

Ümumi halda 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 və 𝑤𝑤 = 𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 yazsaq, onda 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧)

bərabərliyini ekvivalent şəkildə belə yaza bilərik:

𝑢𝑢 = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦), 𝑣𝑣 = 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦).

Məsələn, 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧 2 = (𝑥𝑥 + 𝑖𝑖𝑖𝑖)2 = 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 + 2𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖 münasibəti aşağıdakı iki

münasibətə ekvivalentdir:

𝑢𝑢 = 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 , 𝑣𝑣 = 2𝑥𝑥𝑥𝑥.

Tutaq ki, 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐸𝐸 çoxluğunda təyin olunmuş birqiymətli

funksiyadır və 𝑧𝑧0 nöqtəsi 𝐸𝐸-nin limit nöqtəsidir. Bundan başqa fərz edək ki, qeyd
olunmuş 𝐴𝐴 kompleks ədədi və ixtiyari 𝜀𝜀 > 0 ədədi üçün elə 𝛿𝛿 > 0 ədədi
tapmaq mümkündür ki, 𝑈𝑈𝛿𝛿0 (𝑧𝑧0 ) ∩ 𝐸𝐸 çoxluğundan olan ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsində
|𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝐴𝐴| < 𝜀𝜀 şərti ödənir. Onda deyirlər ki, 𝑧𝑧 nöqtəsi 𝑧𝑧0 nöqtəsinə
yaxınlaşdıqda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐴𝐴 limitinə yaxınlaşır. Bu belə yazılır:

lim𝑧𝑧→ 𝑧𝑧0 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝐴𝐴, yaxud lim𝑧𝑧→𝑧𝑧0 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝐴𝐴.

𝑧𝑧∈𝐸𝐸

Bu halda həm də deyirlər ki, 𝐴𝐴 ədədi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑧𝑧0 nöqtəsində

limitidir.

Funksiya limitinin yuxarıda verdiyimiz tərifini simvollar dilində belə yaza

bilərik:

∃𝐴𝐴 ∈ 𝑪𝑪 ∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿0 (𝑧𝑧0 ) ∩ 𝐸𝐸: |𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝐴𝐴| < 𝜀𝜀. (2)

Əgər 𝐴𝐴 = 𝐵𝐵 + 𝑖𝑖𝑖𝑖, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑥𝑥, 𝑦𝑦), 𝑧𝑧0 = 𝑥𝑥0 + 𝑖𝑖𝑦𝑦0 yazsaq və
kompleks ədədi ardıcıllıqlar halındakı kimi mühakimələr aparsaq, görərik ki,

lim 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝐴𝐴
𝑧𝑧→𝑧𝑧0

münasibəti aşağıdakı iki münasibətə ekvivalentdir:

18
 lim 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) = 𝐵𝐵,
𝑥𝑥→𝑥𝑥 0
𝑦𝑦→𝑦𝑦0
�
lim 𝑣𝑣 (𝑥𝑥, 𝑦𝑦) = 𝐶𝐶.
𝑥𝑥→𝑥𝑥 0
𝑦𝑦→𝑦𝑦0

Bu fakt göstərir ki, həqiqi dəyişənli funksiyaların limiti haqqında olan əsas
təkliflərin analoqları kompleks dəyişənli funksiyaların limiti üçün də doğrudur.
Məsələn, əgər 𝑔𝑔(𝑧𝑧) və ℎ(𝑧𝑧) funksiyaları eyni bir 𝐸𝐸 çoxluğunda təyin olunubsa
və lim𝑧𝑧→𝑧𝑧0 𝑔𝑔(𝑧𝑧) = 𝐴𝐴1 , lim𝑧𝑧→𝑧𝑧0 ℎ(𝑧𝑧) = 𝐴𝐴2 bərabərlikləri doğrudursa, onda
aşağıdakı bərabərliklər də doğrudur:

lim (𝑔𝑔(𝑧𝑧) ± ℎ(𝑧𝑧)) = 𝐴𝐴1 ± 𝐴𝐴2 ,

𝑧𝑧→𝑧𝑧0

lim 𝑔𝑔(𝑧𝑧) ∙ ℎ(𝑧𝑧) = 𝐴𝐴1 ∙ 𝐴𝐴2 ,

𝑧𝑧→𝑧𝑧0

𝑔𝑔(𝑧𝑧) 𝐴𝐴1
lim = (𝐴𝐴2 ≠ 0 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜).
𝑧𝑧→𝑧𝑧0 ℎ(𝑧𝑧) 𝐴𝐴2

İndi fərz edək ki, 𝑧𝑧0 = ∞ nöqtəsi 𝐸𝐸 çoxluğunun limit nöqtəsidir və

aşağıdakı şərtlər ödənir:

∃𝐴𝐴 ∈ 𝑪𝑪 ∀𝜀𝜀 > 0 ∃∆> 0 ∀𝑧𝑧 ∈ {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| > ∆} ∩ 𝐸𝐸: |𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝐴𝐴| < 𝜀𝜀. (3)

Onda deyirlər ki, 𝑧𝑧 nöqtəsi ∞-a yaxınlaşdıqda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının limiti 𝐴𝐴-ya
bərabərdir və bunu belə yazırlar:

lim 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝐴𝐴.

𝑧𝑧→∞

İndi hesab edək ki, 𝑧𝑧0 nöqtəsi 𝐸𝐸 çoxluğuna daxildir, həm də onun limit
nöqtəsidir. Əgər

lim 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )

𝑧𝑧→𝑧𝑧0

olarsa, onda deyirlər ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑧𝑧0 nöqtəsində kəsilməzdir. Əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyası 𝐸𝐸 çoxluğunun hər bir nöqtəsində kəsilməzdirsə, onda deyirlər ki, bu
funksiya 𝐸𝐸 çoxluğunda kəsilməzdir.

19
 Əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑥𝑥, 𝑦𝑦), 𝑧𝑧0 = 𝑥𝑥0 + 𝑖𝑖𝑦𝑦0 olduğunu qəbul etsək,
onda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑧𝑧0 nöqtəsində kəsilməz olması aşağıdakı şərtlərin
ödənməsi ilə ekvivalentdir:

lim 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) = 𝑢𝑢(𝑥𝑥0 , 𝑦𝑦0 ) ,

𝑥𝑥→𝑥𝑥 0
𝑦𝑦→𝑦𝑦0
� .
lim 𝑣𝑣 (𝑥𝑥, 𝑦𝑦) = 𝑣𝑣 (𝑥𝑥0 , 𝑦𝑦0 )
𝑥𝑥→𝑥𝑥 0
𝑦𝑦→𝑦𝑦0

Deməli, kompleks dəyişənli 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası o zaman və yalnız o zaman

𝑧𝑧0 nöqtəsində kəsilməzdir ki, onun həqiqi və xəyali hissələri (𝑥𝑥0 , 𝑦𝑦0 ) nöqtəsində
həqiqi dəyişənli funksiyalar kimi kəsilməzdirlər.

Bu fakt göstərir ki, iki həqiqi dəyişənli kəsilməz funksiyaların bir çox
xassələrinin analoqları kompleks dəyişənli kəsilməz funksiyalar üçün də doğrudur.

Məsələn, iki kəsilməz funksiyanın cəmi, fərqi, hasili və nisbəti (bölən

sıfırdan fərqli olduqda) kəsilməzdir. Bundan başqa,

1) Qapalı və məhdud 𝐸𝐸 çoxluğunda kəsilməz olan 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası bu

çoxluqda məhduddur, yəni

∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸: |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| ≤ 𝑀𝑀.

2) Əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası qapalı və məhdud 𝐸𝐸 çoxluğunda kəsilməzdirsə,

onda |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| funksiyası 𝐸𝐸 çoxluğunda özünün həm dəqiq aşağı sərhədini, həm də
dəqiq yuxarı sərhədini alır.

Əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası aşağıdakı şərtləri ödəyirsə, onda deyirlər ki, bu

funksiya 𝐸𝐸 çoxluğunda müntəzəm kəsilməzdir:

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧1 , 𝑧𝑧2 ∈ 𝐸𝐸: (|𝑧𝑧1 − 𝑧𝑧2 | < 𝛿𝛿 ⟹ |𝑓𝑓(𝑧𝑧1 ) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧2 )| < 𝜀𝜀 ).

Yoxlamaq olar ki, 𝐸𝐸 çoxluğunda müntəzəm kəsilməz olan funksiya bu çoxluqda

həm də kəsilməzdir. Lakin bu faktın tərsi, ümumiyyətlə doğru deyildir. Bununla
belə aşağıdakı fakt doğrudur:

Qapalı və məhdud 𝐸𝐸 çoxluğunda kəsilməz olan 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası bu

çoxluqda həm də müntəzəm kəsilməzdir.
20
 §4. Funksional sıralar

Hədlərinin hər biri müəyyən bir 𝐸𝐸 ⊂ 𝑪𝑪 çoxluğunda təyin olunmuş

kompleks dəyişənli birqiymətli funksiya olan aşağıdakı sıraya baxaq:

𝑢𝑢1 (𝑧𝑧) + 𝑢𝑢2 (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧) + ⋯. (1)

Belə sıraya funksional sıra deyirlər və onu qısa şəkildə belə də yazırlar:
∞

� 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧).
𝑛𝑛=1

Əgər 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧0 götürdükdə alınan

∞

� 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧0 )
𝑛𝑛=1

ədədi sırası yığılandırsa, onda deyirlər ki, (1) funksional sırası 𝑧𝑧0 nöqtəsində
yığılır.
Tərif 1. Əgər (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunun hər bir nöqtəsində yığılırsa, onda bu
sıraya 𝐸𝐸 çoxluğunda yığılan sıra deyirlər.
İndi hesab edək ki, (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda yığılır. Onda sıranın 𝑠𝑠 cəmi
𝐸𝐸 çoxluğunun hər bir nöqtəsində birqiymətli təyin olunacaq və deməli bu cəm bizə
𝐸𝐸 çoxluğunda təyin olunmuş birqiymətli 𝑠𝑠(𝑧𝑧) funksiyası verəcəkdir.
Fərz edək ki, (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda yığılandır və sıranın bütün 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧)
hədləri 𝐸𝐸 çoxluğunda kəsilməz funksiyalardır. Sual olunur: onda sıranın cəmi
olan 𝑠𝑠(𝑧𝑧) funksiyası da 𝐸𝐸 çoxluğunda kəsilməz olacaqmı?

(1) sırasının ilk 𝑛𝑛 həddinin cəmini 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) ilə işarə edək:

𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) = 𝑢𝑢1 (𝑧𝑧) + 𝑢𝑢2 (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧).

(1) sırasının 𝐸𝐸 çoxluğunda 𝑠𝑠(𝑧𝑧) cəminə yığılmasını simvollar dilində belə

yazmaq olar:

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 ∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧)| < 𝜀𝜀. (2)
21
Göründüyü kimi (2) münasibətindəki 𝑁𝑁𝜀𝜀 nömrəsi ümumiyyətlə 𝑧𝑧 nöqtəsindən
asılıdır.
Nümunə 1. Aşağıdakı sıraya baxaq:

𝑧𝑧 + (𝑧𝑧 2 − 𝑧𝑧) + ⋯ + (𝑧𝑧 𝑛𝑛 − 𝑧𝑧 𝑛𝑛−1 ) + ⋯ (3)

və hesab edək ki, 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| < 1} ∪ {1}. Burada

𝑢𝑢1 (𝑧𝑧) = 𝑧𝑧, 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧) = 𝑧𝑧 𝑛𝑛 − 𝑧𝑧 𝑛𝑛−1 (𝑛𝑛 = 2,3, … ).

Ona görə də

𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) = 𝑧𝑧 + (𝑧𝑧 2 − 𝑧𝑧) + ⋯ + (𝑧𝑧 𝑛𝑛 − 𝑧𝑧 𝑛𝑛−1 ) = 𝑧𝑧 𝑛𝑛

olacaq. Əgər |𝑧𝑧| < 1 olarsa, onda lim𝑛𝑛→∞ 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) = 0, 𝑧𝑧 = 1 olduqda isə
lim𝑛𝑛→∞ 𝑠𝑠𝑛𝑛 (1) = 1 olar. Deməli (3) sırası 𝐸𝐸 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| < 1} ∪ {1} çoxluğunda
yığılandır və onun cəmi

0, |𝑧𝑧| < 1 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜,

𝑠𝑠(𝑧𝑧) = �
1, 𝑧𝑧 = 1 𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜𝑜

funksiyasıdır. Aydındır ki, 𝑠𝑠(𝑧𝑧) funksiyası 𝑧𝑧 = 1 nöqtəsində kəsiləndir. Lakin

(3) sırasının hədləri 𝐸𝐸 çoxluğunda, o cümlədən də 𝑧𝑧 = 1 nöqtəsində kəsilməz
funksiyalardır. Deməli, hədləri kəsilməz olan və verilmiş çoxluğun bütün
nöqtələrində yığılan funksional sıranın cəmi kəsilən funksiya ola bilər.
Bu nümunə bizim yuxarıda qoyduğumuz suala mənfi cavab verir.

Tərif 2. Tutaq ki, (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda yığılır və onun cəmi 𝑠𝑠(𝑧𝑧)
funksiyasıdır. Əgər ixtiyari müsbət 𝜀𝜀 ədədi verildikdə elə 𝑁𝑁𝜀𝜀 nömrəsi tapmaq
mümkündürsə ki, ixtiyari 𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 nömrəsi və ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 nöqtəsi üçün
|𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧)| < 𝜀𝜀 şərti ödənsin, onda deyirlər ki, (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda 𝑠𝑠(𝑧𝑧)
cəminə müntəzəm yığılır.
Bu tərifi simvollar dilində belə yazmaq olar:

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 , ∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸: |𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧)| < 𝜀𝜀. (4)

Qeyd edək ki, bu münasibətdəki 𝑁𝑁𝜀𝜀 nömrəsi 𝑧𝑧 nöqtəsindən asılı deyildir.

22
 Teorem (sıranın cəminin kəsilməzliyi haqqında). Əgər (1) sırası 𝐸𝐸
çoxluğunda müntəzəm yığılırsa və sıranın bütün hədləri 𝑧𝑧0 ∈ 𝐸𝐸 nöqtəsində
kəsilməzdirsə, onda sıranın cəmi də həmin nöqtədə kəsilməzdir.
İsbatı. Sıranın cəmini 𝑠𝑠(𝑧𝑧) ilə, sıranın ilk 𝑛𝑛 həddinin cəmini isə 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) ilə
işarə edək. Onda istənilən 𝑛𝑛 natural ədədi və istənilən 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 nöqtəsi üçün

𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧0 ) = �𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧)� + �𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧0 )� +

+�𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧0 ) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧0 )�

yaza bilərik. Buradan alırıq ki:

|𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧0 )| ≤ |𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧)| + |𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧0 )| +

+|𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧0 ) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧0 )|. (5)

Verilmiş sıra müntəzəm yığılan olduğuna görə

𝜀𝜀
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 , ∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸: |𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧)| <
3

münasibəti doğrudur. Deməli, həm ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 olduqda

𝜀𝜀
∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧)| < , (6)
3

həm də xüsusi halda 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧0 olduqda

𝜀𝜀
∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧0 ) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧0 )| < (7)
3

münasibətləri doğru olacaqdır.

Bundan əlavə, sıranın hədləri 𝑧𝑧0 nöqtəsində kəsilməz olduğuna görə sonlu
sayda kəsilməz funksiyanın cəmi olan 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) funksiyası da 𝑧𝑧0 nöqtəsində
kəsilməz olacaq. İxiyari 𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 götürək. Onda alarıq ki,
𝜀𝜀
∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿 (𝑧𝑧0 ) ∩ 𝐸𝐸: |𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧0 )| < (8)
3

münasibəti doğrudur.
Beləliklə, biz (6), (7), (8) münasibətlərinin köməyi ilə (5)
bərabərsizliyindən alırıq ki,

23
 𝜀𝜀 𝜀𝜀 𝜀𝜀
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿 (𝑧𝑧0 ) ∩ 𝐸𝐸: |𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠(𝑧𝑧0 )| < + + = 𝜀𝜀,
3 3 3

yəni 𝑠𝑠(𝑧𝑧) funksiyası 𝑧𝑧0 nöqtəsində kəsilməzdir. ■

Nəticə. Əgər (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda müntəzəm yığılırsa və sıranın bütün

hədləri 𝐸𝐸 çoxluğunda kəsilməzdirsə, onda sıranın cəmi də həmin çoxluqda
kəsilməzdir.

Teorem (müntəzəm yığılma əlaməti). Tutaq ki, (1) sırasının hədləri

aşağıdakı şərtləri ödəyirlər:
1) ixtiyari 𝑛𝑛 natural ədədi və ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 üçün

|𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧)| ≤ 𝑎𝑎𝑛𝑛 (9)

bərabərsizliyi doğrudur; burada 𝑎𝑎𝑛𝑛 ədədləri müsbət həqiqi ədədlərdir;

2)
∞

� 𝑎𝑎𝑛𝑛 (10)
𝑛𝑛=1

ədədi sırası yığılandır.

Onda (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda müntəzəm və mütləq yığılandır.

İsbatı. (1) sırasının hədlərinin modullarından düzəldilmiş

∞

� |𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧)| (11)

𝑛𝑛=1

sırasına baxaq. Hər bir qeyd olunmuş 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸 nöqtəsi üçün bu sıra mənfi olmayan
hədli ədədi sıradır. (10) sırası yığılan olduğundan (9) münasibətinə görə, riyazi
analiz kursundan bizə məlum olan mənfi olmayan hədli sıraların yığılan olması
üçün müqayisə əlamətinin köməyi ilə alırıq ki, (11) sırası hər bir 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸
nöqtəsində yığılır. Bu isə o deməkdir ki, (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda mütləq yığılır.
Əgər (1) sırasının cəmini və ilk 𝑛𝑛 həddinin cəmini uyğun olaraq 𝑠𝑠(𝑧𝑧) və
𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧) ilə işarə etsək, onda

|𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧)| ≤ |𝑢𝑢𝑛𝑛+1 (𝑧𝑧)| + |𝑢𝑢𝑛𝑛+2 (𝑧𝑧)| + ⋯ ≤ 𝑎𝑎𝑛𝑛+1 + 𝑎𝑎𝑛𝑛+2 + ⋯,

24
və deməli
∞

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸: |𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧)| ≤ � 𝑎𝑎𝑘𝑘 (12)

𝑘𝑘=𝑛𝑛+1

alarıq. Məlumdur ki, ədədi sıranın yığılan olması onun qalıq həddinin sıfra
yaxınlaşması ilə eynigüclüdür. Şərtə görə (10) sırası yığılandır. Odur ki,

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : |∑∞

𝑘𝑘=𝑛𝑛+1 𝑎𝑎𝑘𝑘 | < 𝜀𝜀

münasibəti doğrudur. (10) sırasının hədləri müsbət ədədlər olduğundan axırıncı

münasibəti belə də yaza bilərik:

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 : ∑∞

𝑘𝑘=𝑛𝑛+1 𝑎𝑎𝑘𝑘 < 𝜀𝜀.

Buradan isə (12) münasibətinin köməyi ilə alarıq ki,

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝑁𝑁𝜀𝜀 ∀𝑛𝑛 > 𝑁𝑁𝜀𝜀 , ∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸: |𝑠𝑠(𝑧𝑧) − 𝑠𝑠𝑛𝑛 (𝑧𝑧)| < 𝜀𝜀,

yəni (1) sırası 𝐸𝐸 çoxluğunda müntəzəm yığılır. ■

Nümunə 2. Belə bir sıraya baxaq:

∞

� (𝑧𝑧 𝑛𝑛 − 𝑧𝑧 𝑛𝑛−1 ) . (13)

𝑛𝑛=1

Hesab edək ki, 𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸𝑟𝑟 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| ≤ 𝑟𝑟} və 𝑟𝑟 < 1. Onda alırıq ki,

𝑛𝑛 ∈ 𝑁𝑁 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝐸𝐸𝑟𝑟 : |𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧)| = |𝑧𝑧 𝑛𝑛 − 𝑧𝑧 𝑛𝑛−1 | = |𝑧𝑧|𝑛𝑛−1 |𝑧𝑧 − 1| ≤ 𝑟𝑟 𝑛𝑛−1 (𝑟𝑟 + 1) ≤

≤ 2𝑟𝑟 𝑛𝑛−1 =: 𝑎𝑎𝑛𝑛 .

Məlumdur ki, ümumi həddi 𝑎𝑎𝑛𝑛 = 2𝑟𝑟 𝑛𝑛−1 (𝑟𝑟 < 1) olan ədədi sıra
yığılandır. Ona görə də müntəzəm yığılma əlamətinə əsasən (13) sırası 𝐸𝐸𝑟𝑟
çoxluğunda müntəzəm və mütləq yığılır.

25
 §5. Qüvvət sıraları

� 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝜉𝜉 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 (1)

𝑛𝑛=0

şəklində olan funksional sıraya qüvvət sırası deyilir; burada 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑛𝑛 = 0,1,2, … ) və
𝑎𝑎 verilmiş kompleks ədədlərdir. 𝑐𝑐𝑛𝑛 ədədlərinə (1) sırasının əmsalları deyirlər.
(1) ifadəsində 𝜉𝜉 − 𝑎𝑎 = 𝑧𝑧 götürsək, onda sıra
∞

� 𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 (2)
𝑛𝑛=0

şəklinə düşər. Qeyd edək ki, (2) sırasının yığılmasının araşdırılması məsələsi elə
(1) sırasının yığılmasının araşdırılması məsələsi ilə ekvivalentdir. Məsələn, (2)
sırasının 𝑧𝑧0 nöqtəsində yığılması (1) sırasının 𝜉𝜉0 = 𝑎𝑎 + 𝑧𝑧0 nöqtəsində yığılması
ilə eynigüclüdür. Ona görə də biz əsasən (2) şəklində olan qüvvət sıralarına
baxacağıq.
Asanlıqla görmək olar ki, (2) sırası həmişə 𝑧𝑧 = 0 nöqtəsində yığılır.
Deməli, qüvvət sırasının yığılma nöqtələrinin çoxluğu boş çoxluq deyildir.

Teorem 1 (Abel). 1) Əgər (2) sırası 𝑧𝑧0 ≠ 0 nöqtəsində yığılırsa, onda bu

sıra |𝑧𝑧| < |𝑧𝑧0 | şərtini ödəyən ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsində mütləq yığılır;
2) əgər (2) sırası 𝑧𝑧1 nöqtəsində dağılırsa, onda bu sıra |𝑧𝑧| > |𝑧𝑧1 | şərtini
ödəyən ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsində də dağılır.
İsbatı. 1) Mərkəzi 𝑧𝑧 = 0 nöqtəsində yerləşən və radiusu |𝑧𝑧0 | ədədinə
bərabər olan 𝐾𝐾0 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| < |𝑧𝑧0 |} dairəsinə baxaq. Tutaq ki, 𝑧𝑧 bu dairənin
ixtiyari nöqtəsidir, yəni |𝑧𝑧| < |𝑧𝑧0 | şərti ödənir. Onda
𝑧𝑧 |𝑧𝑧|
𝑞𝑞 = � � = <1 (3)
𝑧𝑧0 |𝑧𝑧0 |
olacaqdır.
Şərtə görə (2) sırası 𝑧𝑧0 nöqtəsində yığılır. Sıranın yığılmasının zəruri
şərtinə görə onda

26
 lim 𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧0 𝑛𝑛 = 0
𝑛𝑛→∞

münasibəti doğru olacaqdır. Deməli, {𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧0 𝑛𝑛 } ardıcıllığı yığılandır. Məlumdur ki,
hər bir yığılan ardıcıllıq məhduddur. Bu isə o deməkdir ki,

∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑛𝑛 ∈ 𝑁𝑁 ∪ {0}: |𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧0 𝑛𝑛 | ≤ 𝑀𝑀. (4)

(3) və (4) münasibətlərinin köməyi ilə alırıq ki,

𝑧𝑧 𝑛𝑛
|𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 | = |𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧0 𝑛𝑛 | ⋅ � � ≤ 𝑀𝑀𝑞𝑞𝑛𝑛 . (5)
𝑧𝑧0

0 ≤ 𝑞𝑞 < 1 olduğuna görə

∞

� 𝑀𝑀𝑞𝑞𝑛𝑛
𝑛𝑛=0

ədədi sırası yığılandır. Ədədi sıralar üçün olan müqayisə əlamətinə əsasən onda
∞

� |𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 |
𝑛𝑛=0

sırası da yığılan olacaqdır. Deməli, (2) sırası 𝐾𝐾0 dairəsinin hər bir nöqtəsində
mütləq yığılır.
2) Tutaq ki, (2) sırası 𝑧𝑧1 nöqtəsində dağılır. Onda həmin sıra |𝑧𝑧1 | < |𝑧𝑧̃ |
şərtini ödəyən istənilən 𝑧𝑧̃ nöqtəsində də dağılacaqdır, çunki əks halda, yuxarıda
isbat etdiyimizə əsasən sıra 𝑧𝑧1 nöqtəsində yığılan olmalıdır. ■

Teorem 2. (2) şəklində olan hər bir qüvvət sırası üçün aşağıdakı faktlardan
yalnız biri doğrudur:
1. Sıra yalnız 𝑧𝑧 = 0 nöqtəsində yığılır;
2. Sira bütün kompleks müstəvidə yığılır;
3. Elə 𝑅𝑅 ∈ (0, +∞) ədədi var ki, sıra 𝐾𝐾 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| < 𝑅𝑅} dairəsində mütləq
yığılır, 𝐾𝐾 dairəsinin xaricində isə dağılır.

Əgər (2) sırası üçün 3. faktı doğrudursa, onda 𝐾𝐾 dairəsinə sıranın yığılma
dairəsi, 𝑅𝑅 ədədinə isə sıranın yığılma radiusu deyirlər.
Əgər (2) sırası üçün 1. faktı doğrudursa, onda deyirlər ki, sıranın yığılma
radiusu sıfra bərabərdir, yəni 𝑅𝑅 = 0.
27
 (2) sırası üçün 2. faktı doğru olduqda isə deyirlər ki, sıranın yığılma radiusu
müsbət sonsuzluğa bərabərdir: 𝑅𝑅 = +∞.

Qeyd edək ki, 𝑅𝑅 ∈ (0, +∞) olduqda yığılma dairəsinin sərhədindəki

nöqtələrdə qüvvət sırası yığıla da bilər, dağıla da bilər.

𝑛𝑛
Teorem 3. 1) Əgər sonlu və ya sonsuz lim𝑛𝑛→∞ �|𝑐𝑐𝑛𝑛 | limiti varsa, onda
(2) sırasının yığılma radiusu üçün

1 𝑛𝑛
= lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 | (6)
𝑅𝑅 𝑛𝑛→∞
düsturu doğrudur;
𝑐𝑐𝑛𝑛
2) Əgər sonlu və ya sonsuz lim𝑛𝑛→∞ � � limiti varsa, onda (2) sırasının
𝑐𝑐𝑛𝑛 +1

yığılma radiusu üçün

𝑐𝑐𝑛𝑛
𝑅𝑅 = lim � � (7)
𝑛𝑛→∞ 𝑐𝑐𝑛𝑛+1

düsturu doğrudur.
𝑛𝑛
İsbatı. 1) (6) düsturunu isbat edək. 𝜌𝜌 = lim𝑛𝑛→∞ �|𝑐𝑐𝑛𝑛 | işarə edək.
Müxtəlif hallara baxaq.
1
a) Fərz edək ki, 0 < 𝜌𝜌 < +∞ və 𝑧𝑧0 nöqtəsi 𝐾𝐾 = �𝑧𝑧: |𝑧𝑧| < � dairəsinin
𝜌𝜌
1
ixtiyari nöqtəsidir. Onda | 𝑧𝑧0 | < olacaqdır. Ona görə də
𝜌𝜌

𝑛𝑛 𝑛𝑛
lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧0 𝑛𝑛 | = |𝑧𝑧0 | lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 | = |𝑧𝑧0 |𝜌𝜌 < 1
𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞

bərabərsizliyi doğrudur. Koşi əlamətinə görə bu o deməkdir ki,

∞

� 𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧0 𝑛𝑛
𝑛𝑛=0

sırası mütləq yığılandır. 𝑧𝑧0 nöqtəsi 𝐾𝐾 dairəsinin ixtiyari nöqtəsi olduğundan,

alırıq ki, (2) sırası 𝐾𝐾 dairəsində mütləq yığılır.

28
 1
İndi isə hesab edək ki, 𝑧𝑧̃ nöqtəsi 𝐾𝐾 dairəsinin xaricindədir. Onda |𝑧𝑧̃ | >
𝜌𝜌

olar və ona görə də

𝑛𝑛
lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧̃ 𝑛𝑛 | = |𝑧𝑧̃ |𝜌𝜌 > 1
𝑛𝑛→∞

alınar. Deməli,
∞

� 𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧̃ 𝑛𝑛
𝑛𝑛=0

1
sırası |𝑧𝑧̃ | > şərtini ödəyən 𝑧𝑧̃ nöqtəsində dağılır.
𝜌𝜌

Beləliklə biz göstərdik ki, 0 < 𝜌𝜌 < +∞ şərti ödəndikdə (2) sırası 𝐾𝐾 =
1
�𝑧𝑧: |𝑧𝑧| < � dairəsində yığılır, bu dairənin xaricində isə dağılır. Yəni sıranın
𝜌𝜌
1
yığılma radiusu ədədinə bərabərdir. Başqa sözlə, bu halda (6) düsturu
𝜌𝜌

doğrudur.

b) Əgər 𝜌𝜌 = 0 olarsa, onda kompleks müstəvinin istənilən 𝑧𝑧 nöqtəsində

𝑛𝑛
lim𝑛𝑛→∞ �|𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 | = |𝑧𝑧|𝜌𝜌 = 0 olacaq və deməli (2) sırası ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsində
1
yığılır. Bu isə o deməkdir ki, bu halda 𝑅𝑅 = +∞. Əgər biz = 0 hesab etsək,
∞

onda alırıq ki, bu halda da (6) düsturu doğrudur.

c) Əgər 𝜌𝜌 = +∞ olarsa, onda ixtiyari 𝑧𝑧 ≠ 0 üçün

𝑛𝑛 𝑛𝑛
lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 | = |𝑧𝑧| lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 | = +∞
𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞

alınar. Bu isə o deməkdir ki, (2) sırası ixtiyari 𝑧𝑧 ≠ 0 nöqtəsində dağılır. Yəni bu
halda 𝑅𝑅 = 0. Deməli bu halda da (6) düsturu doğrudur.

Analoji olaraq, Dalamber əlamətini tətbiq etməklə (7) düsturunu isbat

etmək olar. ■

Teorem 4 (Koşi-Adamar düsturu). (2) qüvvət sırasının yığılma radiusu

üçün aşağıdakı düstur doğrudur:

29
 1
𝑅𝑅 = . (8)
���� 𝑛𝑛�|𝑐𝑐𝑛𝑛 |
lim
𝑛𝑛→∞

Biz yuxarıda gördük ki, (2) qüvvət sırası özünün yığılma dairəsi
daxilindəki hər bir nöqtədə mütləq yığılır. Belə bir sual meydana çıxır: qüvvət
sırası özünün yığılma dairəsi daxilində müntəzəm yığılan olacaqmı? Misallar
vasitəsilə göstərmək olar ki, özünün yığılma dairəsi daxilində müntəzəm
yığılmayan qüvvət sıraları vardır.

Bununla belə aşağıdakı teorem doğrudur.

Teorem 5. Tutaq ki, (2) qüvvət sırasının yığılma radiusu 𝑅𝑅 ədədinə

bərabərdir. Onda ixtiyari 𝑟𝑟 < 𝑅𝑅 müsbət ədədi üçün (2) sırası 𝐾𝐾𝑟𝑟 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| ≤ 𝑟𝑟}
dairəsində müntəzəm yığılır.

İsbatı. Teoremin şərtlərindən alınır ki,

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐾𝐾𝑟𝑟 : |𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 | = |𝑐𝑐𝑛𝑛 ||𝑧𝑧|𝑛𝑛 ≤ |𝑐𝑐𝑛𝑛 |𝑟𝑟 𝑛𝑛 . (9)

Digər tərəfdən, 𝑟𝑟 < 𝑅𝑅 olduğuna görə (2) sırası 𝑧𝑧 = 𝑟𝑟 nöqtəsində mütləq yığılır,
yəni müsbət hədli
∞

� |𝑐𝑐𝑛𝑛 |𝑟𝑟 𝑛𝑛
𝑛𝑛=0

sırası yığılan ədədi sıradır. Buradan (9) münasibətinin köməyi ilə, funksional
sıralar üçün olan müntəzəm yığılma əlamətinə əsasən alırıq ki, (2) sırası 𝐾𝐾𝑟𝑟
çoxluğunda müntəzəm yığılır. ■

Aydındır ki, qüvvət sırasının hədləri kəsilməz funksiyalardır. Onda

funksional sıranın cəminin kəsilməzliyi haqqındakı məlum teoremin köməyilə
Teorem 5-dən alırıq ki, ixtiyari 𝑟𝑟 < 𝑅𝑅 üçün (2) sırasının cəmi 𝐾𝐾𝑟𝑟 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| ≤ 𝑟𝑟}
çoxluğunda kəsilməz funksiyadır. Buradan isə alınır ki, (2) sırasının cəmi
𝐾𝐾 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧| < 𝑅𝑅} çoxluğunda da, yəni bu sıranın yığılma dairəsində də kəsilməz
funksiyadır.

30
 §6. Kompleks dəyişənli funksiyanın törəməsi

Hesab edək ki, 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası kompleks müstəvinin müəyyən 𝐺𝐺

oblastında təyin olunmuş birqiymətli funksiyadır. 𝑧𝑧0 ∈ 𝐺𝐺 nöqtəsini götürək və
aşağıdakı nisbəti düzəldək:

𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )
.
𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0

Aydındır ki, bu nisbət 𝑧𝑧 dəyişənindən asılı olan və 𝐺𝐺\{𝑧𝑧0 } çoxluğunda təyin

olunmuş funksiyadır. Əgər

𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )
lim (1)
𝑧𝑧→𝑧𝑧0 𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0

limiti varsa, onda bu limitə 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑧𝑧0 nöqtəsində törəməsi

deyilir və bu, 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) kimi işarə edilir. Deməli,

𝑓𝑓 (𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ): = lim . (2)
𝑧𝑧→𝑧𝑧0 𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0

Əgər ∆𝑧𝑧 = 𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0 və ∆𝑤𝑤 = ∆𝑓𝑓 (𝑧𝑧0 ) = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 ) kimi işarə etsək,
onda 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧0 + ∆𝑧𝑧 və ∆𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 + ∆𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 ) olar. Aydındır ki, 𝑧𝑧 → 𝑧𝑧0
olması ∆𝑧𝑧 → 0 olması ilə eynigüclüdür. Ona görə də (2) münasibətini aşağıdakı
kimi də yazmaq olar:

∆𝑤𝑤 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 + ∆𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )

𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) = lim = lim . (3)
∆𝑧𝑧→0 ∆𝑧𝑧 ∆𝑧𝑧→0 ∆𝑧𝑧

Əgər ∆𝑧𝑧 = ℎ işarə etsək, onda törəmə üçün belə bərabərlik alınar:

𝑓𝑓(𝑧𝑧0 + ℎ) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) = lim . (3′ )
ℎ→0 ℎ

Qeyd edək ki, (2) münasibətini simvollar dilində belə yazmaq olar:

31
 𝑓𝑓(𝑧𝑧)−𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )
∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿0 (𝑧𝑧0 ): � − 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 )� < 𝜀𝜀.
𝑧𝑧−𝑧𝑧0

Əgər 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑧𝑧0 ∈ 𝐺𝐺 nöqtəsində sonlu törəməsi varsa,

onda bu funksiyaya 𝑧𝑧0 nöqtəsində monogen funksiya deyilir.

Əgər 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 oblastının hər bir nöqtəsində monogendirsə,

onda bu funksiyaya 𝐺𝐺 oblastında analitik funksiya deyilir.

Deməli, birqiymətli funksiyanın 𝐺𝐺 oblastında analitik olması o deməkdir ki,

𝐺𝐺 oblastının hər bir nöqtəsində bu funksiyanın sonlu törəməsi vardır.

Əgər 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑧𝑧0 nöqtəsinin müəyyən ətrafında analitikdirsə,

onda deyirlər ki, bu funksiya 𝑧𝑧0 nöqtəsində analitikdir.

Nümunələr.

1) 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧𝑧 funksiyası bütün kompleks müstəvidə kəsilməzdir və yalnız

𝑧𝑧 = 0 nöqtəsində sonlu törəməyə malikdir (kompleks müstəvinin digər
nöqtələrində bu funksiyanın törəməsi yoxdur).

2) 𝑤𝑤 = 𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅 funksiyası bütün kompleks müstəvidə kəsilməzdir, lakin heç

bir nöqtədə törəməyə malik deyildir.

3) 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧̅ funksiyası bütün kompleks müstəvidə kəsilməzdir, lakin heç bir

nöqtədə törəməyə malik deyildir.

İndi fərz edək ki, 𝑧𝑧0 nöqtəsində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının sonlu 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 )
törəməsi vardır. Əgər

𝑓𝑓(𝑧𝑧0 + ∆𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )

− 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) = 𝜀𝜀(∆𝑧𝑧)
∆𝑧𝑧

kimi işarə etsək, onda alarıq ki,

𝑓𝑓(𝑧𝑧0 + ∆𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 ) = 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) ∙ ∆𝑧𝑧 + 𝜀𝜀(∆𝑧𝑧) ∙ ∆𝑧𝑧 (4)

bərabərliyi doğrudur; burada lim∆𝑧𝑧→0 𝜀𝜀 (∆𝑧𝑧) = 0.

32
 (4) bərabərliyinin sağ tərəfindəki birinci toplanana, yəni 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 )∆𝑧𝑧
ifadəsinə 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑧𝑧0 nöqtəsində diferensialı deyilir və bu
diferensial 𝑑𝑑𝑑𝑑(𝑧𝑧0 ) kimi işarə edilir. Deməli,

𝑑𝑑𝑑𝑑(𝑧𝑧0 ) = 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 )∆𝑧𝑧. (5)

Xüsusi halda, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) ≡ 𝑧𝑧 olduqda (5) bərabərliyindən alırıq ki, 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 1 ∙

∆𝑧𝑧, yəni asılı olmayan 𝑧𝑧 dəyişəninin diferensialı onun artımı ilə üst-üstə düşür.
(5) düsturunda ∆𝑧𝑧 vuruğunu 𝑑𝑑𝑑𝑑 ilə əvəz etsək, onda

𝑑𝑑𝑑𝑑(𝑧𝑧0 ) = 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 )𝑑𝑑𝑑𝑑, (6)

buradan isə

𝑑𝑑𝑑𝑑 (𝑧𝑧0 )
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) = (7)
𝑑𝑑𝑑𝑑

alarıq.

Qeyd edək ki, 𝑧𝑧0 nöqtəsində sonlu törəməyə malik olan funksiyaya həm də
həmin nöqtədə diferensiallanan funksiya deyirlər.

Biz yuxarıda gördük ki, əgər 𝑧𝑧0 nöqtəsində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının sonlu
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) törəməsi vardırsa, onda (4) bərabərliyi doğrudur. Həmin bərabərlikdən
alınır ki, əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑧𝑧0 nöqtəsində diferensiallanandırsa, onda bu
funksiya 𝑧𝑧0 nöqtəsində həm də kəsilməzdir.

Kompleks dəyişənli funksiyanın törəməsinin tərifi formal olaraq həqiqi

dəyişənli funksiyanın törəməsinin tərifi ilə üst-üstə düşür. Ona görə də riyazi
analizdən bizə məlum olan bütün diferensiallama qaydaları asanlıqla kompleks
dəyişənli funksiyalar halına köçürülə bilər.

Fərz edək ki, 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 dəyişənindən

asılı olan və 𝐺𝐺 oblastında təyin olunmuş funksiyadır. Aydındır ki, bu funksiya o
zaman verilmiş hesab olunar ki, həqiqi 𝑥𝑥 və 𝑦𝑦 dəyişənlərindən asılı olan
33
ikidəyişənli 𝑢𝑢 = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣 = 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları verilmiş olsun. Əgər
𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları 𝑥𝑥 və 𝑦𝑦 dəyişənlərinə nəzərən xüsusi törəmələrə
malik olan ixtiyari funksiyalardırsa, onda 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası,
ümumiyyətlə diferensiallanan olmaya bilər.

Məsələn, yuxarıda baxdığımız 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧̅ = 𝑥𝑥 − 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası misalında 𝑢𝑢 = 𝑥𝑥

və 𝑣𝑣 = −𝑦𝑦 funksiyaları 𝑥𝑥 və 𝑦𝑦 dəyişənlərinə nəzərən xüsusi törəmələrə
malikdirlər, lakin 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧̅ = 𝑥𝑥 − 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası heç bir 𝑧𝑧 nöqtəsində
diferensiallanan deyildir.

Sual olunur: 𝑢𝑢 = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣 = 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları hansı şərtləri

ödədikdə 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası diferensiallanan olacaqdır?

Teorem. 𝐺𝐺 oblastında təyin olunmuş 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)

funksiyasının 𝑧𝑧 = 𝑥𝑥 + 𝑖𝑖𝑦𝑦 ∈ 𝐺𝐺 nöqtəsində diferensiallanan olması üçün aşağıdakı
iki şərtin ödənməsi həm zəruri, həm də kafidir:
1) 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları (𝑥𝑥, 𝑦𝑦) nöqtəsində ikidəyişənli
funksiya kimi diferensiallanandırlar;
2) (𝑥𝑥, 𝑦𝑦) nöqtəsində

𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

= , =− (𝐶𝐶. −𝑅𝑅. )
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

şərtləri ödənir.

Teoremin şərtləri ödəndikdə 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧) törəməsi üçün aşağıdakı bərabərliklər

doğrudur:

𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧) = + 𝑖𝑖 = − 𝑖𝑖 = − 𝑖𝑖 = + 𝑖𝑖 . (8)
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

(𝐶𝐶. −𝑅𝑅. ) şərtlərinə Koşi-Riman şərtləri deyirlər.

Biz gələcəkdə görəcəyik ki, 𝐺𝐺 oblastında analitik olan funksiyanın həmin

oblastın bütün nöqtələrində istənilən tərtib törəmələri vardır. Xüsusi halda, belə 𝑓𝑓

34
funksiyası üçün 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları 𝐺𝐺 oblastında ikinci tərtib
kəsilməz xüsusi törəmələrə malikdirlər. Görəsən 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)
funksiyalarını necə seçmək lazımdır ki, 𝑓𝑓 = 𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası 𝐺𝐺 oblastında
analitik olsun?

(C.-R.) şərtlərinin birincisini 𝑥𝑥-ə, ikincisini isə 𝑦𝑦-ə görə diferensiallasaq

𝜕𝜕 2 𝑢𝑢 𝜕𝜕 2 𝑣𝑣 𝜕𝜕 2 𝑢𝑢 𝜕𝜕 2 𝑣𝑣
= , =−
𝜕𝜕𝑥𝑥 2 𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝑦𝑦 2 𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕𝜕

alarıq. Bu bərabərlikləri tərəf-tərəfə topladıqda isə

𝜕𝜕 2 𝑢𝑢 𝜕𝜕 2 𝑢𝑢
∆𝑢𝑢 = 2 + 2 = 0 (9)
𝜕𝜕𝑥𝑥 𝜕𝜕𝑦𝑦

alınar.

∆𝑢𝑢 = 0 tənliyinə Laplas tənliyi deyirlər. Bu tənliyi ödəyən ixtiyari 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)
funksiyasına harmonik funksiya deyilir.

Deməli, əgər 𝑓𝑓 = 𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitikdirsə, onda 𝑢𝑢

funksiyası 𝐺𝐺 oblastında harmonikdir. Göstərək ki, 𝑣𝑣 funksiyası da 𝐺𝐺 oblastında
harmonikdir. Bunun üçün (C.-R.) şərtlərinin birincisini 𝑦𝑦-ə görə, ikincisini isə 𝑥𝑥-
ə görə diferensiallayaq və alınan birinci bərabərlikdən ikincini tərəf-tərəfə çıxaq.
Onda alarıq ki,

𝜕𝜕 2 𝑣𝑣 𝜕𝜕 2 𝑣𝑣
∆𝑣𝑣 = + = 0,
𝜕𝜕𝑥𝑥 2 𝜕𝜕𝑦𝑦 2

yəni 𝑣𝑣 funksiyası da 𝐺𝐺 oblastında harmonikdir.

Qeyd edək ki, əgər biz 𝐺𝐺 oblastında harmonik olan ixtiyari 𝑢𝑢 və 𝑣𝑣

funksiyalarını götürsək, onda 𝑓𝑓 = 𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası bu oblastda, ümumiyyətlə
analitik olmayacaq. Əgər 𝐺𝐺 oblastında harmonik olan ixtiyari 𝑢𝑢 funksiyasını
götürüb, 𝑣𝑣 funksiyalarını isə (C.-R.) şərtlərindən seçsək, onda alınan 𝑓𝑓 = 𝑢𝑢 +

35
𝑖𝑖𝑖𝑖 funksiyası analitik olacaq. Əgər 𝑢𝑢 funksiyası harmonikdirsə, onda ∆𝑢𝑢 = 0
olduğuna görə

𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑑𝑑𝑑𝑑 = − 𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑑𝑑𝑑𝑑
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

ifadəsi tam diferensial olacaqdır. Ona görə də 𝑣𝑣 funksiyasını

(𝑥𝑥,𝑦𝑦)
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
𝑣𝑣 = � − 𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑑𝑑𝑑𝑑
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
(𝑥𝑥 0 ,𝑦𝑦0 )

bərabərliyinin köməyi ilə tapmaq olar; burada (𝑥𝑥0 , 𝑦𝑦0 ) nöqtəsi 𝐺𝐺 oblastının qeyd
olunmuş nöqtəsi, (𝑥𝑥, 𝑦𝑦) isə cari nöqtəsidir.

Bu qayda ilə tapılan 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) harmonik funksiyasına 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)-in qoşma
harmonik funksiyası deyirlər.

36
 §7. Bəzi elementar analitik funksiyalar

Qeyd edək ki, kompleks dəyişəndən asılı olan hər bir çoxhədli bütün
kompleks müstəvidə anatik funksiyadır. Göstərək ki, hər bir qüvvət sırasının cəmi
bu sıranın yığılma dairəsində analitik funksiyadır və həmin funksiyanın törəməsini
tapmaq üçün qüvvət sırasını hədbəhəd diferensiallamaq lazımdır.
Tutaq ki,
𝑓𝑓 (𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0 + 𝑐𝑐1 𝑧𝑧 + 𝑐𝑐2 𝑧𝑧 2 + 𝑐𝑐3 𝑧𝑧 3 + ⋯ + 𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 + ⋯ (1)
qüvvət sırasının yığılma radiusu 𝑅𝑅-ə bərabərdir. Bu sıranın hədbəhəd
diferensiallanmasından alınan
𝜑𝜑(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐1 + 2𝑐𝑐2 𝑧𝑧 + 3𝑐𝑐3 𝑧𝑧 2 + ⋯ + (𝑛𝑛 + 1)𝑐𝑐𝑛𝑛+1 𝑧𝑧 𝑛𝑛 + ⋯ (2)
sırasına baxaq. Aydındır ki, bu sıra da qüvvət sırasıdır. Onun yığılma radiusunu
𝑅𝑅1 ilə işarə edək. Göstərəcəyik ki, 𝑅𝑅1 = 𝑅𝑅.
Koşi-Adamar düsturuna görə
1 1
𝑅𝑅 = , 𝑅𝑅1 = ;
𝜌𝜌 𝜌𝜌1
burada
𝜌𝜌 = ���� 𝜌𝜌1 = ����
𝑛𝑛 𝑛𝑛
lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 | , lim �|(𝑛𝑛 + 1)𝑐𝑐𝑛𝑛+1 |.
𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞

Onda ədədi ardıcıllığın yuxarı limitinin riyazi analizdən bizə məlum olan

(∀𝑛𝑛: 𝑥𝑥𝑛𝑛 ≥ 0), ∃ lim 𝑥𝑥𝑛𝑛 ⟹

𝑛𝑛→∞
∀{𝑦𝑦𝑛𝑛 } : ����
lim (𝑥𝑥𝑛𝑛 𝑦𝑦𝑛𝑛 ) = lim 𝑥𝑥𝑛𝑛 ∙ ����
lim 𝑦𝑦𝑛𝑛
𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞

xassəsindən istifadə edərək alarıq ki,

𝜌𝜌1 = ����
lim �|(𝑛𝑛 + 1)𝑐𝑐𝑛𝑛+1 | = ����
𝑛𝑛 𝑛𝑛 𝑛𝑛
lim � √𝑛𝑛 + 1 ∙ �|𝑐𝑐𝑛𝑛+1 |� =
𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞
𝑛𝑛
���� 𝑛𝑛�|𝑐𝑐𝑛𝑛+1 | =
= lim √𝑛𝑛 + 1 ∙ lim
𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞
𝑛𝑛+1
𝑛𝑛
= ���� = ���� �|𝑐𝑐𝑛𝑛+1 | = ����
𝑛𝑛 +1 𝑛𝑛 +1 𝑛𝑛
lim � �|𝑐𝑐𝑛𝑛+1 |� lim lim �|𝑐𝑐𝑛𝑛 | = 𝜌𝜌.
𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞ 𝑛𝑛→∞

Buradan alırıq ki, 𝑅𝑅1 = 𝑅𝑅, yəni (1) və (2) sıralarının yığılma radiusları eynidir.

37
 Bu sıraların yığılma dairəsindən ixtiyari 𝑧𝑧0 nöqtəsini götürüb göstərmək
olar ki,
𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )
lim = 𝜑𝜑(𝑧𝑧0 ),
𝑧𝑧→𝑧𝑧0 𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0
yəni 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) = 𝜑𝜑(𝑧𝑧0 ). Bu isə o deməkdir ki,
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) = 𝑐𝑐1 + 2𝑐𝑐2 𝑧𝑧0 + 3𝑐𝑐3 𝑧𝑧0 2 + ⋯ + (𝑛𝑛 + 1)𝑐𝑐𝑛𝑛+1 𝑧𝑧0 𝑛𝑛 + ⋯,
yəni 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 ) törəməsini tapmaq üçün (1) sırasını hədbəhəd diferensiallamaq
lazımdır.
Deməli qüvvət sırasının cəmi sıranın yığılma dairəsində analitik funksiyadır.
Göstərmək olar ki,
∞
𝑧𝑧 𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑧𝑧 2
� = 1 + + + ⋯, (3)
𝑛𝑛! 1 2!
𝑛𝑛=0
∞
𝑧𝑧 2𝑛𝑛+1
𝑛𝑛
𝑧𝑧 3 𝑧𝑧 5
�(−1) = 𝑧𝑧 − + − ⋯, (4)
(2𝑛𝑛 + 1)! 3! 5!
𝑛𝑛=0
∞
𝑧𝑧 2𝑛𝑛
𝑛𝑛
𝑧𝑧 2 𝑧𝑧 4
�(−1) =1− + −⋯ (5)
(2𝑛𝑛)! 2! 4!
𝑛𝑛=0

qüvvət sıraları bütün kompleks müstəvidə mütləq yığılan sıralardır, yəni onların
yığılma radiusları 𝑅𝑅 = +∞ şərtini ödəyir. Onda yuxarıdakı mühakimələrimizə
əsasən bu sıraların hər birinin cəmi bütün kompleks müstəvidə analitik olan
funksiya olacaqdır. Riyazi analiz kursundan bizə məlumdur ki, əgər 𝑧𝑧 dəyişəni
həqiqi 𝑥𝑥 qiymətlərini alarsa, onda bu sıraların cəmi, uyğun olaraq, 𝑒𝑒 𝑥𝑥 , 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 və
𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 funksiyalarına bərabərdir. Ona görə də 𝑧𝑧 dəyişəninin istənilən kompleks
qiymətində bu sıraların cəmlərini uyğun olaraq 𝑒𝑒 𝑧𝑧 , 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 və 𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 ilə işarə edək:
∞
𝑧𝑧
𝑧𝑧 𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑧𝑧 2
𝑒𝑒 = � = 1 + + + ⋯,
𝑛𝑛! 1 2!
𝑛𝑛=0
∞
𝑧𝑧 2𝑛𝑛+1
𝑛𝑛
𝑧𝑧 3 𝑧𝑧 5
𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 = �(−1) = 𝑧𝑧 − + − ⋯,
(2𝑛𝑛 + 1)! 3! 5!
𝑛𝑛=0

38
 ∞
𝑧𝑧 2𝑛𝑛 𝑧𝑧 2 𝑧𝑧 4
𝑛𝑛
𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐 = �(−1) = 1 − + − ⋯.
(2𝑛𝑛)! 2! 4!
𝑛𝑛=0

Beləliklə biz bütün müstəvidə analitik olan kompleks dəyişənli üç yeni funksiya
təyin etdik. 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyası üstlü funksiya, sin𝑧𝑧 və cos𝑧𝑧 isə triqonometrik
funksiyalar adlanırlar.
İndi həmin funksiyaların əsas xassələrini öyrənək.
Əvvəlcə göstərək ki,
𝑒𝑒 𝑧𝑧 ∙ 𝑒𝑒 𝑡𝑡 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧+𝑡𝑡 . (6)
𝑧𝑧 𝑧𝑧 2 𝑡𝑡 𝑡𝑡 2
𝑒𝑒 𝑧𝑧 = 1 + + + ⋯, 𝑒𝑒 𝑡𝑡 = 1 + + +⋯
1 2! 1 2!

olduğuna görə alırıq ki,

𝑧𝑧
𝑧𝑧 𝑧𝑧 2
𝑡𝑡
𝑡𝑡 𝑡𝑡 2
𝑒𝑒 ∙ 𝑒𝑒 = �1 + + + ⋯ � �1 + + + ⋯ � =
1 2! 1 2!
𝑧𝑧 + 𝑡𝑡 (𝑧𝑧 + 𝑡𝑡)2
=1+ + + ⋯.
1 2!
Bərabərliyin sağ tərəfindəki sıra 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyasının sırasında 𝑧𝑧-i 𝑧𝑧 + 𝑡𝑡 ilə əvəz
etməklə alınır, yəni bu sıranın cəmi 𝑒𝑒 𝑧𝑧+𝑡𝑡 -yə bərabərdir. Deməli, (6) bərabərliyi
doğrudur. (6) düsturunda 𝑡𝑡 = −𝑧𝑧 götürsək, alarıq ki,
𝑒𝑒 𝑧𝑧 ∙ 𝑒𝑒 −𝑧𝑧 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧+(−𝑧𝑧) = 𝑒𝑒 0 = 1.
Buradan isə

−𝑧𝑧
1 𝑒𝑒 𝑧𝑧
𝑒𝑒 = 𝑧𝑧 , 𝑡𝑡
= 𝑒𝑒 𝑧𝑧 ∙ 𝑒𝑒 −𝑡𝑡 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧−𝑡𝑡
𝑒𝑒 𝑒𝑒
bərabərliklərini alırıq.
𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyasının sırasında 𝑧𝑧 dəyişənini 𝑖𝑖𝑧𝑧 ilə əvəz etsək, 𝑖𝑖 vuruğunu
özündə saxlamayan toplananları və saxlayan toplananları ayrı-ayrılıqda
qruplaşdırsaq, alarıq:

𝑖𝑖𝑖𝑖
𝑧𝑧 2 𝑧𝑧 4 𝑧𝑧 3 𝑧𝑧 5
𝑒𝑒 = 1 − + − ⋯ + 𝑖𝑖 �𝑧𝑧 − + − ⋯ �.
2! 4! 3! 5!
Başqa sözlə,
𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 = cos𝑧𝑧 + 𝑖𝑖sin𝑧𝑧. (7)
(7) bərabərliyinə Eyler düsturu deyirlər.
39
 cos𝑧𝑧 funksiyasının sırasında 𝑧𝑧 dəyişəninin yalnız cüt qüvvətləri, sin𝑧𝑧
funksiyasının sırasında isə 𝑧𝑧 dəyişəninin yalnız tək qüvvətləri iştirak etdiyindən
cos(−𝑧𝑧) = cos 𝑧𝑧 , sin(−𝑧𝑧) = − sin 𝑧𝑧
olar. Eyler düsturunda ((7) düsturunda) 𝑧𝑧-i −𝑧𝑧 ilə əvəz etsək, alarıq ki,
𝑒𝑒 −𝑖𝑖𝑖𝑖 = cos𝑧𝑧 − 𝑖𝑖sin𝑧𝑧. (8)
(7) və (8) bərabərliklərini tərəf-tərəfə toplamaqla
𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 + 𝑒𝑒 −𝑖𝑖𝑖𝑖
cos 𝑧𝑧 = , (9)
2
tərəf-tərəfə çıxmaqla isə
𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 − 𝑒𝑒 −𝑖𝑖𝑖𝑖
sin 𝑧𝑧 = (10)
2𝑖𝑖
bərabərliklərini alarıq. Bu düsturlara da Eyler düsturları deyirlər.
(6) və (7) düsturlarının köməyi ilə yaza bilərik ki, ixtiyari 𝑧𝑧 üçün
𝑒𝑒 𝑧𝑧+2𝜋𝜋𝜋𝜋 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧 ∙ 𝑒𝑒 2𝜋𝜋𝜋𝜋 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧 ∙ (cos 2𝜋𝜋 + 𝑖𝑖 sin 2𝜋𝜋) = 𝑒𝑒 𝑧𝑧 ∙ 1 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧 ,
yəni
𝑒𝑒 𝑧𝑧+2𝜋𝜋𝜋𝜋 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧 .
Bu axırıncı o deməkdir ki, 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyası 2𝜋𝜋𝜋𝜋 periodlu periodik funksiyadır.
(7) Eyler düsturunun köməyi ilə istənilən kompleks ədədin triqonometrik
şəkildə yazılışından onun üstlü formasını ala bilərik:
𝑧𝑧 = 𝑟𝑟(cos 𝜑𝜑 + 𝑖𝑖 sin 𝜑𝜑) = 𝑟𝑟𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 ,
yəni 𝑧𝑧 = 𝑟𝑟𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 ; burada 𝜑𝜑‒kompleks ədədin arqumentidir.
Göstərmk olar ki, sinus və kosinusun triqonometriyadan bizə məlum olan
toplama və çıxma düsturları kompleks oblastda da doğrudur:
cos(𝑧𝑧 ± 𝑡𝑡) = cos 𝑧𝑧 cos 𝑡𝑡 ∓ sin 𝑧𝑧 sin 𝑡𝑡,
sin(𝑧𝑧 ± 𝑡𝑡) = sin 𝑧𝑧 cos 𝑡𝑡 ± cos 𝑧𝑧 sin 𝑡𝑡.
Bu düsturların köməyi ilə, xüsusi halda, alırıq ki,
cos(𝑧𝑧 + 2𝜋𝜋) = cos 𝑧𝑧 cos 2𝜋𝜋 − sin 𝑧𝑧 sin 2𝜋𝜋 = cos 𝑧𝑧,
sin(𝑧𝑧 + 2𝜋𝜋) = sin 𝑧𝑧 cos 2𝜋𝜋 + cos 𝑧𝑧 sin 2𝜋𝜋 = sin 𝑧𝑧,
yəni 2𝜋𝜋 ədədi kompleks oblastda da kosinus və sinus funksiyalarının periodudur.
Yuxarıdakı düsturlardan birincisinin köməyi ilə həm də alırıq ki,
40
cos 0 = cos2 𝑧𝑧 + sin2 𝑧𝑧, yaxud cos2 𝑧𝑧 + sin2 𝑧𝑧 = 1.
Uyğun olaraq hiperbolik sinus və hiperbolik kosinus adlandırılan aşağıdakı
funksiyaları daxil edək:
𝑒𝑒 𝑧𝑧 − 𝑒𝑒 −𝑧𝑧 𝑧𝑧 3 𝑧𝑧 5
sh𝑧𝑧 = = 𝑧𝑧 + + + ⋯, (11)
2 3! 5!
𝑒𝑒 𝑧𝑧 + 𝑒𝑒 −𝑧𝑧 𝑧𝑧 2 𝑧𝑧 4
ch𝑧𝑧 = = 1 + + + ⋯. (12)
2 2! 4!
(11) və (12) düsturlarını uyğun olaraq (10) və (9) düsturları ilə müqayisə
etsək, onda
sh𝑧𝑧 = −𝑖𝑖 sin 𝑖𝑖𝑖𝑖,
ch𝑧𝑧 = cos 𝑖𝑖𝑖𝑖
bərabərliklərini alarıq.
Burada baxdığımız funksiyaların törəmələrinin düsturlarını da almağa
çalışaq. Əvvəldə qeyd etmişdik ki, qüvvət sırasının cəminin törəməsini tapmaq
üçün həmin sıranı hədbəhəd diferensiallamaq olar. Odur ki,
𝑧𝑧 𝑧𝑧 2
(𝑒𝑒 ) = 1 + + + ⋯ = 𝑒𝑒 𝑧𝑧 ,
𝑧𝑧 ′
1! 2!
′
𝑧𝑧 2 𝑧𝑧 4
(sin 𝑧𝑧) = 1 − + − ⋯ = cos 𝑧𝑧,
2! 4!
′
𝑧𝑧 3 𝑧𝑧 5
(cos 𝑧𝑧) = −𝑧𝑧 + − + ⋯ = −sin 𝑧𝑧,
3! 5!
′
𝑧𝑧 2 𝑧𝑧 4
(sh𝑧𝑧) = 1 + + + ⋯ = ch𝑧𝑧,
2! 4!
′
𝑧𝑧 3 𝑧𝑧 5
(ch𝑧𝑧) = 𝑧𝑧 + + + ⋯ = sh𝑧𝑧.
3! 5!

41
 §8. Birvərəqli funksiyalar. Tərs funksiyalar. Xətti funksiya

Hesab edək ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyası müəyyən 𝐺𝐺
oblastında analitikdir və oblastın müxtəlif nöqtələrində müxtəlif qiymətlər alır,
yəni
∀𝑧𝑧1 , 𝑧𝑧2 ∈ 𝐺𝐺: (𝑧𝑧1 ≠ 𝑧𝑧2 ⟹ 𝑓𝑓(𝑧𝑧1 ) ≠ 𝑓𝑓(𝑧𝑧2 )).
Belə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasına 𝐺𝐺 oblastında birvərəqli funksiya deyirlər. Bundan başqa
fərz edək ki, bu funksiyanın 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧) törəməsi 𝐺𝐺 oblastında kəsilməzdir və
oblastın heç bir nöqtəsində sıfra çevrilmir (gələcəkdə biz görəcəyik ki, birvərəqli
funksiyanın törəməsi bu xassələrə malikdir).
𝐺𝐺 oblastının yerləşdiyi kompleks müstəvi ilə (yəni 𝑧𝑧 kompleks dəyişəninin
müstəvisi ilə) yanaşı 𝑤𝑤 kompleks dəyişəninin müstəvisinə də baxaq. 𝐺𝐺
oblastının 𝑧𝑧 nöqtələrinə qarşı qoyulmuş bütün 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) nöqtələrinin çoxluğunu
(yəni 𝑓𝑓 funksiyasının bütün qiymətləri çoxluğunu) 𝐸𝐸 ilə işarə edək. Göstərmək
olar ki, 𝐸𝐸 çoxluğu oblastdır, yəni bu çoxluq rabitəli və açıq çoxluqdur.
𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası birvərəqli funksiya olduğundan müxtəlif 𝑧𝑧 nöqtələrinə
müxtəlif 𝑤𝑤 nöqtələri uyğun gəlir. Odur ki, 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) bərabərliyinə əsasən 𝐸𝐸
oblastının hər bir 𝑤𝑤 nöqtəsinə 𝐺𝐺 oblastının da bir və yalnız bir 𝑧𝑧 nöqtəsi uyğun
gələcəkdir. Ona görə də 𝑧𝑧 dəyişəninə 𝑤𝑤 dəyişənindən asılı olan və 𝐸𝐸 oblastında
təyin olunmuş funksiya kimi baxıla bilər. Bu funksiyaya 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının
tərsi olan funksiya deyirlər. Həmin funksiyanı 𝑧𝑧 = 𝐹𝐹(𝑤𝑤) kimi işarə edək.
Göstərmək olar ki, 𝑧𝑧 = 𝐹𝐹(𝑤𝑤) funksiyası 𝐸𝐸 oblastında kəsilməzdir.
Göstərək ki, bu funksiya 𝐸𝐸 oblastında həm də analitikdir.
Tutaq ki, 𝐸𝐸 oblastının 𝑤𝑤0 və 𝑤𝑤 nöqtələrinə 𝐺𝐺 oblastının 𝑧𝑧0 və 𝑧𝑧
nöqtələri uyğundur. Onda yaza bilərik ki,
𝐹𝐹 (𝑤𝑤) − 𝐹𝐹(𝑤𝑤0 ) 𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0 1
= = .
𝑤𝑤 − 𝑤𝑤0 𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 ) 𝑓𝑓(𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 )
𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0

42
𝑓𝑓(𝑧𝑧) və 𝐹𝐹(𝑤𝑤) funksiyalarının kəsilməz olmasından alınır ki, 𝑤𝑤 dəyişəninin 𝑤𝑤0 -
a yaxınlaşması 𝑧𝑧 dəyişəninin 𝑧𝑧0 -a yaxınlaşması ilə ekvivalentdir. Onda
yuxarıdakı bərabərlikdən alırıq ki,
𝐹𝐹 (𝑤𝑤) − 𝐹𝐹(𝑤𝑤0 ) 1 1
lim = lim = ′ ,
𝑤𝑤→𝑤𝑤 0 𝑤𝑤 − 𝑤𝑤0 𝑧𝑧→𝑧𝑧0 𝑓𝑓 (𝑧𝑧) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 ) 𝑓𝑓 (𝑧𝑧0 )
𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0
yəni 𝑧𝑧 = 𝐹𝐹(𝑤𝑤) funksiyasının 𝑤𝑤0 nöqtəsində törəməsi var və həmin törəmə üçün
1
𝐹𝐹 ′ (𝑤𝑤0 ) =
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧0 )
bəabərliyi doğrudur. Burada 𝑤𝑤0 nöqtəsi 𝐸𝐸 oblastının ixtiyari nöqtəsi
olduğundan alınır ki, 𝑧𝑧 = 𝐹𝐹(𝑤𝑤) funksiyasının bütün 𝑤𝑤 ∈ 𝐸𝐸 nöqtələrində sonlu
törəməsi var, yəni bu funksiya 𝐸𝐸 oblastında analitikdir.
Burada deyilənləri 𝑒𝑒 𝑧𝑧 , 𝑧𝑧 𝑛𝑛 (burada 𝑛𝑛 natural ədəddir), sin 𝑧𝑧 və cos 𝑧𝑧
funksiyalarına tətbiq edək. Bu funksiyaların hər biri üçün biz birvərəqlilik oblastı
tapmalıyıq. Yəni elə oblast tapmalıyıq ki, o oblastın müxtəlif nöqtələrində funksiya
müxtəlif qiymətlər alsın.
Məsələn 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyasına baxaq. Əgər 𝑧𝑧1 = 𝑥𝑥1 + 𝑖𝑖𝑦𝑦1 və 𝑧𝑧2 = 𝑥𝑥2 + 𝑖𝑖𝑦𝑦2
olarsa, onda |𝑒𝑒 𝑧𝑧1 | = �𝑒𝑒 𝑥𝑥 1 +𝑖𝑖𝑦𝑦1 � = |𝑒𝑒 𝑥𝑥 1 |�𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑦𝑦1 � = 𝑒𝑒 𝑥𝑥 1 və |𝑒𝑒 𝑧𝑧2 | = 𝑒𝑒 𝑥𝑥 2 olar. Deməli
əgər 𝑥𝑥1 ≠ 𝑥𝑥2 olarsa, onda 𝑒𝑒 𝑧𝑧1 ≠ 𝑒𝑒 𝑧𝑧2 olar.
İndi hesab edək ki, 𝑥𝑥1 = 𝑥𝑥2 = 𝑥𝑥 və 𝑦𝑦1 ≠ 𝑦𝑦2 . Onda
𝑒𝑒 𝑧𝑧1 − 𝑒𝑒 𝑧𝑧2 = 𝑒𝑒 𝑥𝑥 �𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑦𝑦1 − 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑦𝑦2 � =
= 𝑒𝑒 𝑥𝑥 [(cos 𝑦𝑦1 + 𝑖𝑖 sin 𝑦𝑦1 ) − (cos 𝑦𝑦2 + 𝑖𝑖 sin 𝑦𝑦2 )] =
= 𝑒𝑒 𝑥𝑥 [(cos 𝑦𝑦1 − cos 𝑦𝑦2 ) + 𝑖𝑖 (sin 𝑦𝑦1 − sin 𝑦𝑦2 )] =
𝑦𝑦1 + 𝑦𝑦2 𝑦𝑦1 − 𝑦𝑦2 𝑦𝑦1 + 𝑦𝑦2 𝑦𝑦1 − 𝑦𝑦2
= 𝑒𝑒 𝑥𝑥 �−2 sin sin + 2𝑖𝑖 cos sin �=
2 2 2 2
𝑦𝑦1 − 𝑦𝑦2 𝑦𝑦1 + 𝑦𝑦2 𝑦𝑦1 + 𝑦𝑦2
= 𝑒𝑒 𝑥𝑥 ∙ 2𝑖𝑖 sin ∙ �cos + 𝑖𝑖 sin �=
2 2 2
𝑦𝑦1 − 𝑦𝑦2 𝑥𝑥 𝑖𝑖 𝑦𝑦1 +𝑦𝑦2
= 2𝑖𝑖 sin ∙ 𝑒𝑒 ∙ 𝑒𝑒 2
2
𝑦𝑦1 −𝑦𝑦2
alınar. Bu ifadə o zaman və yalnız o zaman sıfra bərabər olar ki, sin = 0,
2

başqa sözlə 𝑦𝑦1 − 𝑦𝑦2 = 2𝑘𝑘𝑘𝑘 olsun. Odur ki, əgər biz tərəfləri absis oxuna paralel
43
olan və eni 2𝜋𝜋-yə bərabər olan zolaq şəkilli oblast götürsək, onda bu oblastın bir-
birindən fərqli olan ixtiyari 𝑧𝑧1 və 𝑧𝑧2 nöqtələrində 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyasının qiymətləri
müxtəlif olacaqdır. Analoji qayda ilə digər funksiyalar üçün də birvərəqlilik
oblastları tapa bilərik.
Məsələn,
𝐺𝐺1 = {𝑧𝑧: 0 < 𝐼𝐼𝐼𝐼𝐼𝐼 < 2𝜋𝜋}
çoxluğu 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyasının birvərəqlilik oblaslarından biridir,
2𝜋𝜋
𝐺𝐺2 = �𝑧𝑧: 0 < 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎 < �
𝑛𝑛
çoxluğu 𝑧𝑧 𝑛𝑛 funksiyasının birvərəqlilik oblastıdır,
𝜋𝜋 𝜋𝜋
𝐺𝐺3 = �𝑧𝑧: − < 𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅 < �
2 2
çoxluğu sin 𝑧𝑧 funksiyasının birvərəqlilik oblastıdır,
𝐺𝐺4 = {𝑧𝑧: 0 < 𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅𝑅 < 𝜋𝜋}
çoxluğu cos 𝑧𝑧 funksiyasının birvərəqlilik oblastıdır.

Göstərmək olar ki, 𝑧𝑧 dəyişəni 𝐺𝐺1 oblastında dəyişdikdə 𝑤𝑤 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧

funksiyasının qiymətlər çoxluğu 𝐸𝐸1 = 𝐶𝐶\[0, +∞) oblastından ibarət olacaqdır, 𝑧𝑧
dəyişəni 𝐺𝐺2 oblastında dəyişdikdə 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧 𝑛𝑛 funksiyasının qiymətlər çoxluğu

44
𝐸𝐸2 = 𝐶𝐶\[0, +∞) oblastından ibarət olacaqdır, 𝑧𝑧 dəyişəni 𝐺𝐺3 oblastında
dəyişdikdə 𝑤𝑤 = sin 𝑧𝑧 funksiyasının qiymətlər çoxluğu 𝐸𝐸3 = 𝐶𝐶\{(−∞, −1] ∪
[1, +∞)} oblastından ibarət olacaqdır, 𝑧𝑧 dəyişəni 𝐺𝐺4 oblastında dəyişdikdə
𝑤𝑤 = cos 𝑧𝑧 funksiyasının qiymətlər çoxluğu 𝐸𝐸4 = 𝐶𝐶\{(−∞, −1] ∪ [1, +∞)}
oblastından ibarət olacaqdır.
Göründüyü kimi 𝐸𝐸1 = 𝐸𝐸2 və 𝐸𝐸3 = 𝐸𝐸4 bərabərlikləri doğrudur.
Yuxarıda tərs funksiyalar haqqında dediklərimizdən alınır ki, 𝐸𝐸1 oblastında
𝑤𝑤 = 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyasının tərsi olan 𝑧𝑧 = ln𝑤𝑤 (loqarifm) funksiyası təyin olunmuşdur,
𝑛𝑛
𝐸𝐸2 oblastında 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧 𝑛𝑛 funksiyasının tərsi olan 𝑧𝑧 = √𝑤𝑤 (radikal) funksiyası
təyin olunmuşdur, 𝐸𝐸3 oblastında 𝑤𝑤 = sin 𝑧𝑧 funksiyasının tərsi olan 𝑧𝑧 =
arcsin𝑤𝑤 (arksinus) funksiyası təyin olunmuşdur, 𝐸𝐸4 oblastında 𝑤𝑤 = cos 𝑧𝑧
funksiyasının tərsi olan 𝑧𝑧 = arccos𝑤𝑤 (arkkosinus) funksiyası təyin olunmuşdur.
Bu funksiyaların hər biri uyğun oblastlarda analitik funksiyalardır və onların
törəmələri aşağıdakı düsturlarla hesablanır:
1 1
(ln𝑤𝑤)′ = = ,
𝑒𝑒 𝑧𝑧 𝑤𝑤
𝑛𝑛
𝑛𝑛 ′ 1 𝑧𝑧 √𝑤𝑤
� √𝑤𝑤 � = 𝑛𝑛−1 = 𝑛𝑛 = ,
𝑛𝑛𝑧𝑧 𝑛𝑛𝑧𝑧 𝑛𝑛𝑛𝑛
1 1 1
(arcsin𝑤𝑤)′ = = = ,
cos 𝑧𝑧 √1 − sin2 𝑧𝑧 √1 − 𝑤𝑤 2
1 1
(𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎 )′ = − =− .
sin 𝑧𝑧 √1 − 𝑤𝑤 2

Indi 𝑤𝑤 = 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 şəklində olan funksiyalara, yəni xətti funksiylara baxaq;

burada 𝑎𝑎 və 𝑏𝑏 qeyd olunmuş kompleks ədədlərdir və 𝑎𝑎 ≠ 0. Tutaq ki, 𝑎𝑎 =
𝑟𝑟𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 . Onda verilmiş funksiya 𝑤𝑤 = 𝑟𝑟𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 𝑧𝑧 + 𝑏𝑏 şəklinə düşər. Aydındır ki, bu
funksiyanın həyata keçirdiyi çevirmə ardıcıl yerinə yetirilən aşağıdakı
çevirmələrdən ibarətdir:
1) 𝑧𝑧 ′ = 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 𝑧𝑧; 2) 𝑧𝑧 ′′ = 𝑟𝑟𝑧𝑧 ′ ; 3) 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧 ′′ + 𝑏𝑏.
Bu çevirmələrə ayrı-ayrılıqda baxaq.

45
 1) 𝑧𝑧 ′ = 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 𝑧𝑧. Bu halda alırıq ki, |𝑧𝑧 ′ | = |𝑧𝑧|, 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑧𝑧 ′ = 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝜑𝜑. Bu isə o
�����⃗ vektorunu koordinat başlanğıcı ətrafında 𝜑𝜑 bucağı qədər
deməkdir ki, 𝑂𝑂𝑂𝑂
döndərməklə ������⃗
𝑂𝑂𝑧𝑧 ′ vektorunu alarıq. Deməli 𝑧𝑧 ′ = 𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 𝑧𝑧 çevirməsi koordinat
başlanğıcı ətrafında 𝜑𝜑 bucağı qədər fırlanma çevirməsidir.
2) 𝑧𝑧 ′′ = 𝑟𝑟𝑧𝑧 ′ . Burada 𝑟𝑟 müsbət həqiqi ədəddir. Ona görə də alırıq ki,
|𝑧𝑧 ′′ | = 𝑟𝑟|𝑧𝑧 ′ |, 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑧𝑧 ′′ = 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑧𝑧 ′ = 𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑎𝑧𝑧 ′ . Yəni 𝑧𝑧 ′′ nöqtəsi 𝑂𝑂𝑧𝑧 ′ düz xətti
üzərində yerləşir və 𝑧𝑧 ′′ -in 𝑂𝑂 nöqtəsindən olan məsafəsini tapmaq üçün 𝑧𝑧 ′ -in 𝑂𝑂
nöqtəsindən olan məsafəsini 𝑟𝑟 ədədinə vurmaq lazımdır. Belə çevirməyə mərkəzi
𝑂𝑂 nöqtəsində olan və oxşarlıq əmsalı 𝑟𝑟 ədədinə bərabər olan oxşarlıq çevirməsi
deyirlər.
3) 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧 ′′ + 𝑏𝑏. Bu çevirmə zamanı 𝑧𝑧 ′′ nöqtəsi 𝑏𝑏 vektoru istiqamətində
𝑏𝑏 vektorunun uzunluğuna bərabər olan məsafəyə köçürülür. Əgər biz 𝑤𝑤 = 𝑢𝑢 +
𝑖𝑖𝑖𝑖, 𝑧𝑧 ′′ = 𝑥𝑥 + 𝑖𝑖𝑖𝑖, 𝑏𝑏 = 𝑏𝑏1 + 𝑖𝑖𝑏𝑏2 işarə etsək, onda 𝑤𝑤 = 𝑧𝑧 ′′ + 𝑏𝑏 çevirməsini
aşağıdakı bərabərliklər şəklində yaza bilərik:
𝑢𝑢 = 𝑥𝑥 + 𝑏𝑏1 ,
�
𝑣𝑣 = 𝑦𝑦 + 𝑏𝑏2 .
Bunlar isə paralel köçürmə düsturlarıdır.
Kəsr-xətti funksiya dedikdə
𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏
𝑤𝑤 = (1)
𝑐𝑐𝑐𝑐 + 𝑑𝑑
funksiyası nəzərdə tutulur. Burada 𝑎𝑎, 𝑏𝑏, 𝑐𝑐, 𝑑𝑑 sabit kompleks ədədlərdir və onlar
üçün 𝑎𝑎𝑎𝑎 − 𝑏𝑏𝑏𝑏 ≠ 0 şərti ödənir, çünki əks halda baxdığımız funksiya 𝑧𝑧
dəyişənindən asılı olmaz. Doğrudan da 𝑎𝑎𝑎𝑎 − 𝑏𝑏𝑏𝑏 = 0 olması
𝑎𝑎 𝑏𝑏
=
𝑐𝑐 𝑑𝑑
𝑎𝑎 𝑏𝑏
olması deməkdir. Bu halda = = 𝑘𝑘 işarə etsək, onda 𝑎𝑎 = 𝑘𝑘𝑘𝑘 və 𝑏𝑏 = 𝑘𝑘𝑘𝑘
𝑐𝑐 𝑑𝑑

alarıq və ona görə də

𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘 + 𝑘𝑘𝑘𝑘 𝑘𝑘(𝑐𝑐𝑐𝑐 + 𝑑𝑑)
𝑤𝑤 = = = = 𝑘𝑘
𝑐𝑐𝑐𝑐 + 𝑑𝑑 𝑐𝑐𝑐𝑐 + 𝑑𝑑 𝑐𝑐𝑐𝑐 + 𝑑𝑑
alınar. Bu isə o deməkdir ki, 𝑤𝑤 funksiyası 𝑧𝑧-dən asılı deyildir.

46
 Göstərmək olar ki, (1) funksiyası genişlənmiş kompleks müstəvini özünə
𝑑𝑑
qarşılıqlı-birqiymətli inikas etdirir. Bu inikas zamanı 𝑧𝑧 = − nöqtəsinə 𝑤𝑤
𝑐𝑐
𝑎𝑎
müstəvisinin sonsuz uzaqlaşmış nöqtəsi uyğun olacaq, 𝑤𝑤 = nöqtəsinə isə 𝑧𝑧
𝑐𝑐

müstəvisinin sonsuz uzaqlaşmış nöqtəsi uyğun olacaq.

47
 §9. Kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralı

Əvvəlcə əyrilər haqqında bəzi anlayışlarla tanış olaq.

Əgər Jordan əyrisi özünün hər bir nöqtəsində toxunana malikdirsə və bu

toxunan kəsilməz dəyişirsə, onda belə əyriyə hamar əyri deyirlər.

Analitik olaraq əyrinin hamar olması o deməkdir ki, əgər əyrinin tənliyi

𝑧𝑧 = 𝑧𝑧(𝑡𝑡), 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽],

şəklindədirsə, onda 𝑧𝑧 ′ (𝑡𝑡) kəsilməzdir, sıfırdan fərqlidir və 𝑡𝑡1 ≠ 𝑡𝑡2 olmasından

𝑧𝑧(𝑡𝑡1 ) ≠ 𝑧𝑧(𝑡𝑡2 ) olması alınır (burada 𝑡𝑡1 = 𝛼𝛼 və 𝑡𝑡2 = 𝛽𝛽 halı istisna edilə bilər).

Əgər Jordan əyrisi sonlu sayda hamar açıq əyridən (hamar qövsdən)
ibarətdirsə, onda belə əyriyə hissə-hissə hamar əyri deyirlər.

Məsələn, çoxbucaqlının konturu hissə-hissə hamar əyriyə misaldır.

� kompleks müstəvidə yerləşən hamar Jordan

İndi hesab edək ki, 𝐿𝐿 = 𝐴𝐴𝐴𝐴
əyrisidir, 𝐴𝐴 nöqtəsi bu əyrinin başlanğıc, 𝐵𝐵 isə son nöqtəsidir. 𝐿𝐿 əyrisini bu
əyrinin üzərində müsbət istiqamətdə ardıcıl olaraq yerləşmiş 𝑧𝑧0 = 𝐴𝐴, 𝑧𝑧1 , 𝑧𝑧2 ,...,
𝑧𝑧𝑛𝑛−1 , 𝑧𝑧𝑛𝑛 = 𝐵𝐵 nöqtələrinin köməyi ilə kiçik 𝑧𝑧𝑘𝑘�
𝑧𝑧𝑘𝑘+1 qövslərinə (bölgü
qövslərinə) bölək. Bu bölgünü 𝑇𝑇 ilə işarə edək:

𝑇𝑇 = {𝑧𝑧0 = 𝐴𝐴, 𝑧𝑧1 , 𝑧𝑧2 , … , 𝑧𝑧𝑛𝑛−1 , 𝑧𝑧𝑛𝑛 = 𝐵𝐵 }.

𝑧𝑧𝑘𝑘+1 qövsünün uzunluğunu 𝑙𝑙𝑘𝑘 ilə işarə edək.

𝑧𝑧𝑘𝑘�

𝜆𝜆 𝑇𝑇 = max{𝑙𝑙0 , 𝑙𝑙1 , … , 𝑙𝑙𝑛𝑛−1 }

ədədinə 𝑇𝑇 bölgüsünün parametri deyirlər.

Fərz edək ki, 𝑤𝑤 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐿𝐿 əyrisi üzərində təyin olunmuş

kəsilməz funksiyadır. Hər 𝑧𝑧𝑘𝑘�
𝑧𝑧𝑘𝑘+1 bölgü qövsündən ixtiyari 𝜏𝜏𝑘𝑘 nöqtəsini götürək
və aşağıdakı cəmi düzəldək:

48
 𝑛𝑛−1

𝜎𝜎 = � 𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )∆𝑧𝑧𝑘𝑘 ; (1)

𝑘𝑘=0

burada ∆𝑧𝑧𝑘𝑘 = 𝑧𝑧𝑘𝑘+1 − 𝑧𝑧𝑘𝑘 (𝑘𝑘 = 0,1, … , 𝑛𝑛 − 1).

Aşağıdakı işarələmələri qəbul edək:

𝑧𝑧𝑘𝑘 = 𝑥𝑥𝑘𝑘 + 𝑖𝑖𝑦𝑦𝑘𝑘 , 𝜏𝜏𝑘𝑘 = 𝜉𝜉𝑘𝑘 + 𝑖𝑖𝜂𝜂𝑘𝑘 , 𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 ) = 𝑢𝑢(𝜉𝜉𝑘𝑘 , 𝜂𝜂𝑘𝑘 ) + 𝑖𝑖𝑖𝑖 (𝜉𝜉𝑘𝑘 , 𝜂𝜂𝑘𝑘 ) = 𝑢𝑢𝑘𝑘 + 𝑖𝑖𝑖𝑖𝑘𝑘 ,
∆𝑧𝑧𝑘𝑘 = ∆𝑥𝑥𝑘𝑘 + 𝑖𝑖∆𝑦𝑦𝑘𝑘 .

Bu işarələmələrdən istifadə etsək, onda (1) cəmini belə yaza bilərik:

𝑛𝑛−1 𝑛𝑛−1

𝜎𝜎 = � 𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )∆𝑧𝑧𝑘𝑘 = � (𝑢𝑢𝑘𝑘 + 𝑖𝑖𝑣𝑣𝑘𝑘 )(∆𝑥𝑥𝑘𝑘 + 𝑖𝑖∆𝑦𝑦𝑘𝑘 ) =

𝑘𝑘=0 𝑘𝑘=0

𝑛𝑛−1 𝑛𝑛−1

= � (𝑢𝑢𝑘𝑘 ∆𝑥𝑥𝑘𝑘 − 𝑣𝑣𝑘𝑘 ∆𝑦𝑦𝑘𝑘 ) + 𝑖𝑖 � (𝑣𝑣𝑘𝑘 ∆𝑥𝑥𝑘𝑘 + 𝑢𝑢𝑘𝑘 ∆𝑦𝑦𝑘𝑘 ) (2)

𝑘𝑘=0 𝑘𝑘=0

Buradakı 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları 𝐿𝐿 əyrisi üzərində kəsilməz

olduqlarına görə, ikinci növ əyrixətli inteqrallar haqqında riyazi analizdən bizə
məlum olan faktlara əsasən alınır ki, 𝜆𝜆 𝑇𝑇 kəmiyyəti sıfra yaxınlaşdıqda, 𝜏𝜏𝑘𝑘 = 𝜉𝜉𝑘𝑘 +
𝑖𝑖𝜂𝜂𝑘𝑘 nöqtələrinin seçilməsindən asılı olmayaraq, (2) bərabərliyinin sağ tərəfindəki
birinci toplanan, yəni
𝑛𝑛−1

� (𝑢𝑢𝑘𝑘 ∆𝑥𝑥𝑘𝑘 − 𝑣𝑣𝑘𝑘 ∆𝑦𝑦𝑘𝑘 )

𝑘𝑘=0

cəmi

� 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢 − 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣
𝐿𝐿

ikinci növ əyrixətli inteqralına yaxınlaşır, (2) bərabərliyinin sağ tərəfindəki ikinci
toplanan, yəni
𝑛𝑛−1

𝑖𝑖 � (𝑣𝑣𝑘𝑘 ∆𝑥𝑥𝑘𝑘 + 𝑢𝑢𝑘𝑘 ∆𝑦𝑦𝑘𝑘 )

𝑘𝑘=0

49
isə

𝑖𝑖 � 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 + 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢
𝐿𝐿

limitinə yaxınlaşır.

Deməli, 𝜆𝜆 𝑇𝑇 kəmiyyəti sıfra yaxınlaşdıqda, 𝜏𝜏𝑘𝑘 = 𝜉𝜉𝑘𝑘 + 𝑖𝑖𝜂𝜂𝑘𝑘 nöqtələrinin

seçilməsindən asılı olmayaraq, (2) bərabərliyinin sol tərəfindəki ifadə, yəni
𝑛𝑛−1

𝜎𝜎 = � 𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )∆𝑧𝑧𝑘𝑘
𝑘𝑘=0

cəmi

� 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢 − 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 + 𝑖𝑖 � 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 + 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢

𝐿𝐿 𝐿𝐿

sonlu limitinə yaxınlaşacaqdır.

𝑛𝑛−1

lim 𝜎𝜎 = lim � 𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )∆𝑧𝑧𝑘𝑘

𝜆𝜆 𝑇𝑇 →0 𝜆𝜆 𝑇𝑇 →0
𝑘𝑘=0

limitinə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝐿𝐿 əyrisi üzrə inteqralı deyilir və

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝐿𝐿

kimi işarə olunur.

Beləliklə, yuxarıdakı şərtlər daxilində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝐿𝐿 əyrisi üzrə

inteqralı vardır və həmin inteqral üçün

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢 − 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 + 𝑖𝑖 � 𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣𝑣 + 𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢 (3)

𝐿𝐿 𝐿𝐿 𝐿𝐿

düsturu doğrudur. Bu düstur kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralının ikinci

növ əyrixətli inteqrallarla ifadəsini verir. (3) düsturunu aşağıdakı şəkildə də
yazmaq olar:

50
 � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = �(𝑢𝑢 + 𝑖𝑖𝑖𝑖 )(𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖) . (4)
𝐿𝐿 𝐿𝐿

İndi hesab edək ki, hamar 𝐿𝐿 əyrisinin tənliyi

𝑧𝑧 = 𝑧𝑧(𝑡𝑡), 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽],

şəklindədir. Onda bu əyrinin parametrik tənlikləri

𝑥𝑥 = 𝑥𝑥 (𝑡𝑡),
� 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽],
𝑦𝑦 = 𝑦𝑦(𝑡𝑡),

kimi olacaqdır. Əgər biz ikinci növ əyrixətli inteqralın Riman inteqralına
gətirilməsi düsturunu yadımıza salsaq, onda (3) düsturunun köməyi ilə alarıq ki,
𝛽𝛽

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = ��𝑢𝑢�𝑥𝑥 (𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑥𝑥 ′ (𝑡𝑡) − 𝑣𝑣�𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑦𝑦 ′ (𝑡𝑡)�𝑑𝑑𝑑𝑑 +

𝐿𝐿 𝛼𝛼

𝛽𝛽

+𝑖𝑖 ��𝑣𝑣�𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑥𝑥 ′ (𝑡𝑡) + 𝑢𝑢�𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑦𝑦 ′ (𝑡𝑡)�𝑑𝑑𝑑𝑑 . (5)

𝛼𝛼

Bundan əlavə,

𝑓𝑓�𝑧𝑧(𝑡𝑡)�𝑧𝑧 ′ (𝑡𝑡) = �𝑢𝑢�𝑧𝑧(𝑡𝑡)� + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑧𝑧(𝑡𝑡)� (𝑥𝑥 ′ (𝑡𝑡) + 𝑖𝑖𝑦𝑦 ′ (𝑡𝑡)) =

= �𝑢𝑢�𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑥𝑥 ′ (𝑡𝑡) − 𝑣𝑣�𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑦𝑦 ′ (𝑡𝑡)� +

+𝑖𝑖�𝑣𝑣�𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑥𝑥 ′ (𝑡𝑡) + 𝑢𝑢�𝑥𝑥(𝑡𝑡), 𝑦𝑦(𝑡𝑡)�𝑦𝑦 ′ (𝑡𝑡)�

olduğundan, (5) düsturundan alırıq ki,

𝛽𝛽

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓�𝑧𝑧(𝑡𝑡)�𝑧𝑧 ′ (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 . (6)

𝐿𝐿 𝛼𝛼

Deməli, kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralının hesablanması məsələsi

(5) və (6) düsturlarının köməyi ilə Riman inteqralının (müəyyən inteqralın)
hesablanmasına gətirilə bilər.

51
 İndiyədək biz hesab edirdik ki, inteqrallama əyrisi olan 𝐿𝐿 hamar əyridir.
Əgər 𝐿𝐿 hissə-hissə hamar əyridirsə və o, 𝐿𝐿1 , 𝐿𝐿2 , … , 𝐿𝐿𝑛𝑛 hamar əyrilərindən
ibarətdirsə, onda tərifə görə hesab edirik ki,

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + ⋯ + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 . (7)

𝐿𝐿 𝐿𝐿1 𝐿𝐿2 𝐿𝐿𝑛𝑛

Asanlıqla görmək olar ki, kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralını Riman

inteqralı ilə ifadə edən (5) və (6) düsturları hissə-hissə hamar 𝐿𝐿 əyrisi üçün də
doğrudur.

Misal. 𝐿𝐿 əyrisi 𝑎𝑎 və 𝑏𝑏 nöqtələrini birləşdirən ixtiyari hissə-hissə hamar

əyri olduqda

� 𝑧𝑧 𝑛𝑛 𝑑𝑑𝑑𝑑
𝐿𝐿

inteqralını hesablayın; burada 𝑛𝑛 ≠ −1 tam ədəddir və 𝑛𝑛 mənfi olduqda 𝐿𝐿 əyrisi

𝑧𝑧 = 0 nöqtəsindən keçmir.

Həlli. Tutaq ki, 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧(𝑡𝑡), 𝑡𝑡 ∈ [𝛼𝛼, 𝛽𝛽], 𝐿𝐿 əyrisinin tənliyidir. Onda alarıq ki,
𝛽𝛽 𝛽𝛽
𝑛𝑛 ′ 1 𝑛𝑛+1 ′
� 𝑧𝑧 𝑛𝑛 𝑑𝑑𝑑𝑑 = ��𝑧𝑧(𝑡𝑡)� 𝑧𝑧 𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 = �
( ��𝑧𝑧(𝑡𝑡)� � 𝑑𝑑𝑑𝑑 =
𝑛𝑛 + 1
𝐿𝐿 𝛼𝛼 𝛼𝛼

1 𝑛𝑛+1 𝑛𝑛+1 1
= ��𝑧𝑧(𝛽𝛽)� − �𝑧𝑧(𝛼𝛼 )� � = (𝑏𝑏 𝑛𝑛+1 − 𝑎𝑎𝑛𝑛+1 ).
𝑛𝑛 + 1 𝑛𝑛 + 1
Göründüyü kimi 𝑧𝑧 𝑛𝑛 (𝑛𝑛 ≠ −1) funksiyasının inteqralının qiyməti inteqrallama
əyrisindən asılı deyildir (yalnız əyrinin uc nöqtələrindən asılıdır). Xüsusi halda,
əgər 𝐿𝐿 əyrisi qapalı olarsa, onda 𝑏𝑏 = 𝑎𝑎 olar və odur ki, bu halda

� 𝑧𝑧 𝑛𝑛 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0
𝐿𝐿

olar.

İndi inteqralın əsas xassələrini öyrənək.

52
 1) � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = − � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 ;
𝐿𝐿− 𝐿𝐿 +

burada 𝐿𝐿+ və 𝐿𝐿− eyni bir 𝐿𝐿 əyrisinin, uyğun olaraq müsbət istiqaməti və mənfi
istiqaməti üzrə inteqralın hesablandığını göstərir.

2) İxtiyari 𝑎𝑎 sabiti üçün

� 𝑎𝑎𝑎𝑎(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑎𝑎 � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝐿𝐿 𝐿𝐿

bərabərliyi doğrudur.

3) Tutaq ki, 𝐿𝐿 = 𝐿𝐿1 + 𝐿𝐿2 + ⋯ + 𝐿𝐿𝑛𝑛 , yəni 𝐿𝐿 əyrisi ardıcıl yerləşmiş 𝐿𝐿1 ,
𝐿𝐿2 , ..., 𝐿𝐿𝑛𝑛 əyrilərindən ibarətdir. Onda

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + ⋯ + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑

𝐿𝐿 𝐿𝐿1 𝐿𝐿2 𝐿𝐿𝑛𝑛

bərabərliyi doğrudur.

4) �(𝑓𝑓1 (𝑧𝑧) + 𝑓𝑓2 (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑧𝑧))𝑑𝑑𝑑𝑑 =

𝐿𝐿

= � 𝑓𝑓1 (𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓2 (𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + ⋯ + � 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑.

𝐿𝐿 𝐿𝐿 𝐿𝐿

Qeyd edək ki, göstərilən bu dörd xassə müəyyən inteqralın uyğun xassələrinə
analoji olaraq kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralının tərifinin köməyi ilə
dərhal isbat edilir.

5) Tutaq ki, elə 𝑀𝑀 həqiqi ədədi var ki, 𝐿𝐿 əyrisinin bütün nöqtələrində
|𝑓𝑓(𝑧𝑧)| ≤ 𝑀𝑀 şərti ödənir və 𝐿𝐿 əyrisinin uzunluğu 𝑙𝑙 ədədinə bərabərdir. Onda

�� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑� ≤ 𝑀𝑀 ∙ 𝑙𝑙
𝐿𝐿

bərabərsizliyi doğrudur.

Doğrudan da,
53
 𝑛𝑛−1 𝑛𝑛−1 𝑛𝑛−1

�� 𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )∆𝑧𝑧𝑘𝑘 � ≤ � |𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )||∆𝑧𝑧𝑘𝑘 | ≤ 𝑀𝑀 � |∆𝑧𝑧𝑘𝑘 | ≤ 𝑀𝑀𝑀𝑀,

𝑘𝑘=0 𝑘𝑘=0 𝑘𝑘=0

çünki, ∑𝑛𝑛−1
𝑘𝑘=0 |∆𝑧𝑧𝑘𝑘 | cəmi 𝐿𝐿 əyrisinin daxilinə çəkilmiş sınıq xəttin uzunluğunu

göstərir.

Axırıncı bərabərsizlikdə limitə keçsək, tələb olunan bərabərsizliyi alarıq.

6) Aşağıdakı bərabərsizlik doğrudur:

�� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑� ≤ �|𝑓𝑓(𝑧𝑧)|𝑑𝑑𝑑𝑑 ;
𝐿𝐿 𝐿𝐿

burada bərabərliyin sağ tərəfindəki inteqral birinci növ əyrixətli inteqraldır.

Bu bərabərsizlik
𝑛𝑛−1 𝑛𝑛−1 𝑛𝑛−1

�� 𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )∆𝑧𝑧𝑘𝑘 � ≤ � |𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )||∆𝑧𝑧𝑘𝑘 | ≤ � |𝑓𝑓(𝜏𝜏𝑘𝑘 )|∆𝑠𝑠𝑘𝑘

𝑘𝑘=0 𝑘𝑘=0 𝑘𝑘=0

bərabərsizliyində limitə keçməklə alınır; burada ∆𝑠𝑠𝑘𝑘 ilə 𝑧𝑧𝑘𝑘�

𝑧𝑧𝑘𝑘+1 qövsünün
uzunluğu işarə edilmişdir.

7) 𝐿𝐿 əyrisinin nöqtələri çoxluğunda müntəzəm yığılan və hədləri kəsilməz

funksiyalar olan funksional sıranı 𝐿𝐿 əyrisi üzrə hədbəhəd inteqrallamaq olar:
∞ ∞

� � 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧) 𝑑𝑑𝑑𝑑 = � � 𝑢𝑢𝑛𝑛 (𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑.

𝐿𝐿 𝑛𝑛=1 𝑛𝑛=1 𝐿𝐿

54
 §10. Koşinin inteqral teoremi

Kompleks dəyişənli kəsilməz 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının inteqralının tərifindən

görünür ki, həmin inteqralın qiyməti ümumiyyətlə, təkcə inteqralaltı 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyasından deyil, həm də 𝐿𝐿 inteqrallama əyrisindən asılıdır. Məsələn, əgər
𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası müəyyən 𝐺𝐺 oblastında verilibsə, onda bu oblastdan olan 𝐴𝐴 və
𝐵𝐵 nöqtələrini tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən müxtəlif 𝐿𝐿1 və 𝐿𝐿2 əyriləri ilə
birləşdirərək

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 𝑣𝑣əə � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑

𝐿𝐿1 𝐿𝐿2

inteqrallarını hesablasaq, onda ümumiyyətlə müxtəlif qiymətlər alarıq.

Belə bir sual meydana çıxır: 𝐺𝐺 oblastında verilmiş 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası hansı
şərtləri ödədikdə onun inteqralı inteqrallama əyrisindən asılı olmur, yalnız əyrinin
başlanğıc və son nöqtələrindən asılı olur?

Əyrixətli inteqrallar halında olduğu kimi göstərmək olar ki, inteqralın

inteqrallama əyrisindən asılı olmaması şərtləri haqqındakı məsələ həmin inteqralın
istənilən qapalı əyri üzrə sıfra bərabər olması şərtləri haqqındakı məsələ ilə
eynigüclüdür.

Teorem 1 (Koşinin inteqral teoremi). Hesab edək ki, birqiymətli 𝑓𝑓(𝑧𝑧)

funksiyası birrabitəli 𝐺𝐺 oblastında analitikdir. Onda tamamilə 𝐺𝐺 oblastında
yerləşən ixtiyari hissə-hissə hamar qapalı 𝐿𝐿 əyrisi üzrə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının
inteqralı sıfra bərabərdir:

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0.
𝐿𝐿

İsbatı. Sadəlik üçün biz teoremi əlavə şərt daxilində isbat edəcəyik. Fərz
edək ki, 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧) törəməsi 𝐺𝐺 oblastında kəsilməzdir (gələcəkdə görəcəyik ki,
analitik funksiyanın törəməsi də analitik funksiyadır və deməli həm də
kəsilməzdir).
55
 Deməli, fərz etdik ki, birrabitəli 𝐺𝐺 oblastında analitik olan birqiymətli
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında kəsilməz törəməyə malikdir.
𝑓𝑓-in törəməsinin 𝑢𝑢 və 𝑣𝑣 funksiyalarının xüsusi törəmələri ilə ifadələrindən alınır
ki, onda 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları 𝐺𝐺 oblastında kəsilməz xüsusi
törəmələrə malikdirlər və həmin törəmələr üçün Koşi-Riman şərtləri doğrudur:

⎧𝜕𝜕𝜕𝜕 = 𝜕𝜕𝜕𝜕 ,
⎪𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
(𝐶𝐶. −𝑅𝑅. )
⎨𝜕𝜕𝜕𝜕 = − 𝜕𝜕𝜕𝜕 .
⎪𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
⎩
Tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən ixtiyari hissə-hissə hamar qapalı 𝐿𝐿
əyrisini götürək. Kompleks dəyişənli funksiyanın inteqralının ikinci növ əyrixətli
inteqrallarla ifadəsi düsturuna əsasən

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 − 𝑣𝑣 (𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑖𝑖 � 𝑣𝑣 (𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 (1)
𝐿𝐿 𝐿𝐿 𝐿𝐿

bərabərliyi doğrudur.

Riyazi analiz kursundan məlumdur ki, 𝑃𝑃(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) və 𝑄𝑄(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) funksiyaları
birrabitəli 𝐺𝐺 oblastında kəsilməz xüsusi törəmələrə malikdirlərsə, onda tamamilə
𝐺𝐺 oblastında yerləşən ixtiyari hissə-hissə hamar qapalı 𝐿𝐿 əyrisi üçün

� 𝑃𝑃(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑄𝑄 (𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0 (2)

𝐿𝐿

bərabərliyi o zaman və yalnız o zaman doğru olur ki,

𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕
= , (𝑥𝑥, 𝑦𝑦) ∈ 𝐺𝐺, (3)
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

münasibəti doğru olsun.

Koşi-Riman şərtlərinin ikincisi göstərir ki, (1) bərabərliyinin sağ tərəfindəki

birinci toplanan üçün (3) şərti ödənir. Odur ki,

� 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 − 𝑣𝑣(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0 (4)

𝐿𝐿
56
olacaqdır. Eləcə də Koşi-Riman şərtlərinin birincisi göstərir ki, (1) bərabərliyinin
sağ tərəfindəki ikinci toplanan üçün (3) şərti ödənir. Deməli,

� 𝑣𝑣 (𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0. (5)

𝐿𝐿

(4) və (5) bərabərliklərindən alınır ki,

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0. ∎
𝐿𝐿

Nəticə 1. Əgər 𝐿𝐿 əyrisi hissə-hissə hamar qapalı ixtiyari əyridirsə, 𝑓𝑓(𝑧𝑧)

funksiyası həm bu əyrinin əhatə etdiyi oblastda, həm də 𝐿𝐿 əyrisinin hər bir
nöqtəsində analitikdirsə, onda

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0
𝐿𝐿

bərabərliyi doğrudur.

Teorem 1-dən əvvəl söylədiyimiz fikirlərə əsasən həmin teoremdən

aşağıdakı faktları almaq olar.

Teopem 2. Hesab edək ki, birqiymətli 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası birrabitəli 𝐺𝐺

oblastında analitikdir. Onda tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən istənilən hissə-hissə
hamar əyri ürə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının inteqralı həmin əyridən asılı deyildir, yalnız bu
əyrinin başlanğıc və son nöqtələrinin vəziyyətindən asılıdır.

Deməli, əgər 𝑓𝑓 (𝑧𝑧) funksiyası birrabitəli 𝐺𝐺 oblastında analitikdirsə, 𝐿𝐿

əyrisi 𝑧𝑧0 ∈ 𝐺𝐺 və 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺 nöqtələrini birləşdirən, tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən
hissə-hissə hamar ixtiyari əyridirsə, onda

� 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝐿𝐿

inteqralı inteqrallama əyrisindən asılı deyildir. Ona görə də

57
 𝑧𝑧

� 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 =: 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) (6)

𝐿𝐿 𝑧𝑧0

yazmaq olar.

Teorem 3. Tutaq ki,

1) 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası birrabitəli 𝐺𝐺 oblastında kəsilməzdir;

2) tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən ixtiyari hissə-hissə hamar qapalı əyri

üzrə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının inteqralı sıfra bərabərdir. Onda
𝑧𝑧

𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = � 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 , 𝑧𝑧0 ∈ 𝐺𝐺, 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺, (7)

𝑧𝑧0

funksiyası inteqrallama əyrisindən asılı deyil, 𝐺𝐺 oblastında analitikdir və

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺: 𝐹𝐹 ′ (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) (8)

münasibəti doğrudur.

İsbatı. Teoremin şərtlərindən alınır ki, (7) bərabərliyinin sağ tərəfindəki

inteqral inteqrallama əyrisindən asılı deyildir. Ona görə də ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺 və
𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺 nöqtələri üçün
𝑧𝑧+∆𝑧𝑧 𝑧𝑧 𝑧𝑧+∆𝑧𝑧

𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 − � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑

𝑧𝑧0 𝑧𝑧0 𝑧𝑧

yaza bilərik. Şərtə görə 𝑓𝑓 (𝑡𝑡) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında və deməli o cümlədən də 𝑧𝑧

nöqtəsində kəsilməzdir. Ona görə də

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑡𝑡 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿 (𝑧𝑧): |𝑓𝑓(𝑡𝑡) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧)| < 𝜀𝜀 (9)

münasibəti doğrudur.

İnteqralın məlum xassələrinə görə

𝑧𝑧+∆𝑧𝑧
𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹(𝑧𝑧) 1
− 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 − 𝑓𝑓(𝑧𝑧) =
∆𝑧𝑧 ∆𝑧𝑧
𝑧𝑧

58
 𝑧𝑧+∆𝑧𝑧 𝑧𝑧+∆𝑧𝑧 𝑧𝑧+∆𝑧𝑧
1 1 1
= � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 − � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � (𝑓𝑓(𝑡𝑡) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧))𝑑𝑑𝑑𝑑
∆𝑧𝑧 ∆𝑧𝑧 ∆𝑧𝑧
𝑧𝑧 𝑧𝑧 𝑧𝑧

bərabərliyi doğrudur. Əgər hesab etsək ki, burada inteqral 𝑧𝑧 və 𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧

nöqtələrini birləşdirən və tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən düz xətt parçası üzrə
götürülür, onda |∆𝑧𝑧| < 𝛿𝛿 olduğunu fərz edərək alarıq ki,
𝑧𝑧+∆𝑧𝑧
𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹(𝑧𝑧) 1
� − 𝑓𝑓(𝑧𝑧)� = � � (𝑓𝑓(𝑡𝑡) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧))𝑑𝑑𝑑𝑑� ≤
∆𝑧𝑧 ∆𝑧𝑧
𝑧𝑧

𝑧𝑧+∆𝑧𝑧 𝑧𝑧+∆𝑧𝑧
1 1 1
≤ � |𝑓𝑓(𝑡𝑡) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧)|𝑑𝑑𝑑𝑑 < 𝜀𝜀 ∙ � 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝜀𝜀 ∙ ∙ |∆𝑧𝑧| = 𝜀𝜀.
|∆𝑧𝑧| |∆𝑧𝑧| |∆𝑧𝑧|
𝑧𝑧 𝑧𝑧

Beləliklə aldıq ki, ixtiyari müsbət 𝜀𝜀 ədədi verildikdə elə müsbət 𝛿𝛿 ədədi tapmaq
olar ki, |∆𝑧𝑧| < 𝛿𝛿 şərtini ödəyən bütün ∆𝑧𝑧 artımları üçün

𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹(𝑧𝑧)

� − 𝑓𝑓(𝑧𝑧)� < 𝜀𝜀
∆𝑧𝑧

bərabərsizliyi doğrudur. Bu isə o deməkdir ki, ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺 nöqtəsi üçün

𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹(𝑧𝑧)

lim = 𝐹𝐹 ′ (𝑧𝑧)
∆𝑧𝑧→0 ∆𝑧𝑧
törəməsi var və 𝐹𝐹 ′ (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) bərabərliyi doğrudur. ■

Nəticə 2. Hesab edək ki, birqiymətli 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası birrabitəli 𝐺𝐺

oblastında analitikdir. Onda
𝑧𝑧

𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 , 𝑧𝑧0 ∈ 𝐺𝐺, 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺,

𝑧𝑧0

funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitikdir və

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺: 𝐹𝐹 ′ (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) (9)

bərabərliyi doğrudur.

59
 Tutaq ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitikdir. 𝐺𝐺 oblastında analitik
olan və

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺: Φ′ (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) (10)

şərtini ödəyən Φ(𝑧𝑧) funksiyasına 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının ibtidai funksiyası deyilir.

Verilmiş funksiyanın bütün ibtidai funksiyalarının çoxluğuna həmin funksiyanın
qeyri-müəyyən inteqralı deyilir.
𝑧𝑧
Nəticə 2 göstərir ki, 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = ∫𝑧𝑧 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 funksiyası 𝑓𝑓-in ibtidai
0

funksiyasıdır. Göstərək ki, 𝑓𝑓-in ixtiyari Φ(𝑧𝑧) ibtidai funksiyası

𝑧𝑧

Φ(𝑧𝑧) = 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) + 𝐶𝐶 = � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝐶𝐶 (11)

𝑧𝑧0

şəklindədir; burada 𝐶𝐶 ixtiyari sabitdir.

Doğrudan da (10) və (9) bərabərliklərini tərəf-tərəfə çıxsaq, onda

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺: (Φ(𝑧𝑧) − 𝐹𝐹(𝑧𝑧))′ = 0 (12)

alarıq. Əgər Φ(𝑧𝑧) − 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = 𝜓𝜓(𝑧𝑧) = 𝑢𝑢(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) + 𝑖𝑖𝑖𝑖(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) işarə etsək və

𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

𝜓𝜓 ′ (𝑧𝑧) = + 𝑖𝑖 = − 𝑖𝑖
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

olduğunu yadımıza salsaq, onda (12) bərabərliyindən 𝐺𝐺 oblastında

𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

= = = =0
𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕 𝜕𝜕𝜕𝜕

alarıq. Deməli 𝑢𝑢 və 𝑣𝑣 funksiyaları 𝐺𝐺 oblastında sabit funksiyalardır. Buradan

isə alırıq ki, Φ(𝑧𝑧) − 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = 𝐶𝐶, yaxud Φ(𝑧𝑧) = 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) + 𝐶𝐶.

Beləliklə, əgər Φ(𝑧𝑧) funksiyası 𝑓𝑓-in hər hansı ibtidai funksiyasıdırsa, onda
𝑧𝑧

� 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝐶𝐶 = Φ(𝑧𝑧), 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺 (13)

𝑧𝑧0

60
yazmaq olar. Burada 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧0 götürsək, Φ(𝑧𝑧0 ) = 𝐶𝐶 alarıq. Bunu (13)-də nəzərə
alsaq, yaza bilərik ki,
𝑧𝑧

� 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 = Φ(𝑧𝑧) − Φ(𝑧𝑧0 ). (14)

𝑧𝑧0

(14) düsturuna Nyuton-Leybnis düsturu deyirlər.

İndi 𝑛𝑛 + 1 sayda qapalı hissə-hissə hamar 𝐿𝐿0 , 𝐿𝐿1 , ... 𝐿𝐿𝑛𝑛 əyrilərinə baxaq və
hesab edək ki, 𝐿𝐿1 , 𝐿𝐿2 , ..., 𝐿𝐿𝑛𝑛 əyrilərinin hər biri digərlərinin xaricində yerləşir və
bu əyrilərin hamısı 𝐿𝐿0 əyrisinin daxilində yerləşir. 𝐿𝐿0 əyrisinin daxilində
yerləşən və eyni zamanda da 𝐿𝐿1 , 𝐿𝐿2 , ..., 𝐿𝐿𝑛𝑛 əyrilərinin xaricində yerləşən bütün
nöqtələrin çoxluğu 𝑛𝑛 + 1-rabitəli 𝐷𝐷 oblastını əmələ gətirir. Bu oblastın sərhədi
𝐿𝐿0 , 𝐿𝐿1 , ..., 𝐿𝐿𝑛𝑛 əyrilərindən ibarət olan çoxluqdur. Həmin sərhədi 𝐿𝐿 ilə işarə edək.
Bu halda deyəcəyik ki, 𝐷𝐷 oblastının sərhədi müsbət istiqamətlə götürülən 𝐿𝐿0
əyrisindən və mənfi istiqamətlə götürülən 𝐿𝐿1 , 𝐿𝐿2 , ..., 𝐿𝐿𝑛𝑛 əyrilərindən ibarətdir.
Bunu belə yazacağıq:

𝐿𝐿 = 𝐿𝐿+0 + 𝐿𝐿− −
1 + ⋯ + 𝐿𝐿𝑛𝑛 .

Belə 𝐿𝐿 çoxluğunu mürəkkəb kontur adlandıracağıq.

Teorem 4 (mürəkkəb konturlar halı üçün Koşi teoremi). Əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧)

funksiyası qapalı 𝐷𝐷 oblastında analitikdirsə, onda

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0 (15)
𝐿𝐿

bərabərliyi doğrudur; burada

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 ≔ � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + ⋯ + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑.

𝐿𝐿 𝐿𝐿+
0 𝐿𝐿−
1 𝐿𝐿−
𝑛𝑛

(15) bərabərliyini belə də yazmaq olar:

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + ⋯ + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 ; (16)

𝐿𝐿0 𝐿𝐿1 𝐿𝐿2 𝐿𝐿𝑛𝑛

61
burada inteqrallar 𝐿𝐿0 , 𝐿𝐿1 , ..., 𝐿𝐿𝑛𝑛 əyrilərinin müsbət istiqamətləri üzrə
götürülmüşdür. Doğrudan da (15) bərabərliyini

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + ⋯ + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0

𝐿𝐿0 𝐿𝐿−
1 𝐿𝐿−
2 𝐿𝐿−
𝑛𝑛

şəklində yazıb, ikincidən başlayaraq bütün hədləri sağ tərəfə keçirsək və həmin
hədlərdə inteqrallama istiqamətini dəyişsək, onda tələb olunan (16) bərabərliyini
alarıq.

Xüsusi halda, əgər qapalı 𝐿𝐿1 əyrisi qapalı 𝐿𝐿0 əyrisinin daxilində
yerləşirsə və 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası həm bu əyrilər arasında qalan oblastda, həm də
əyrilərin üzərində analitikdirsə, onda

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝐿𝐿0 𝐿𝐿1

bərabərliyi doğrudur.

62
 §11. Koşinin inteqral düsturu. Koşi tipli inteqral

Teorem 1. Tutaq ki, 𝐺𝐺‒sərhədi hissə-hissə hamar qapalı 𝐿𝐿 əyrisi olan

birrabitəli oblastdır və 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 qapalı oblastında analitikdir. Onda
ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺 üçün

1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 (1)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿

bərabərliyi doğrudur.

İsbatı. Teoremin şərtlərindən alınır ki, 𝐺𝐺 qapalı oblastını öz daxilinə alan

elə 𝐺𝐺 ′ oblastı var ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası həmin oblastda analitikdir.

𝐺𝐺 oblastının ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsini götürək və

𝑓𝑓(𝑡𝑡) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
𝜑𝜑(𝑡𝑡) = (2)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧

funksiyasına baxaq. Bu 𝜑𝜑(𝑡𝑡) funksiyası 𝑡𝑡 = 𝑧𝑧 nöqtəsi istisna olmaqla 𝐺𝐺 qapalı

oblastının bütün nöqtələrində analitikdir. Mərkəzi 𝑧𝑧 nöqtəsində olan kifayət qədər
kiçik ixtiyari 𝜌𝜌 radiuslu elə 𝛾𝛾 çevrəsi götürək ki, həmin çevrə özünün dairəsi ilə
birlikdə tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşsin. Aydındır ki, onda 𝜑𝜑(𝑡𝑡) funksiyası 𝐿𝐿
və 𝛾𝛾 əyriləri arasında qalan bütün nöqtələrdə, eləcə də bu əyrilərin nöqtələrində
analitik olacaqdır. Ona görə də mürəkkəb konturlar üçün Koşi teoreminə əsasən
alırıq ki,

� 𝜑𝜑(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝜑𝜑(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 . (3)

𝐿𝐿 𝛾𝛾

(2) bərabərliyindən

𝑓𝑓(𝑡𝑡) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
lim 𝜑𝜑(𝑡𝑡) = lim = 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧)
𝑡𝑡→𝑧𝑧 𝑡𝑡→𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧

63
alınır. Əgər biz 𝜑𝜑(𝑡𝑡) funksiyasını 𝑡𝑡 = 𝑧𝑧 nöqtəsində 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧)-ə bərabər olaraq təyin
etsək, onda 𝜑𝜑(𝑡𝑡) funksiyası qapalı 𝐺𝐺 oblastında kəsilməz olacaqdır. Odur ki, bu
funksiya həmin çoxluqda həm də məhdud olacaq:

∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑡𝑡 ∈ 𝐺𝐺: |𝜑𝜑(𝑡𝑡)| ≤ 𝑀𝑀.

Buradan inteqralın məlum xassələrinə əsasən

�� 𝜑𝜑(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑� = �� 𝜑𝜑(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑� ≤ 𝑀𝑀 ∙ 2𝜋𝜋𝜋𝜋

𝐿𝐿 𝛾𝛾

alarıq. Burada 𝜌𝜌 kifayət qədər kiçik ixtiyari müsbət ədəddir və ∫𝐿𝐿 𝜑𝜑(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
inteqralı 𝜌𝜌-dan asılı deyildir. Ona görə də alırıq ki,

� 𝜑𝜑(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0. (4)
𝐿𝐿

Başqa sözlə,

𝑓𝑓(𝑡𝑡) − 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
� 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿

və ya

𝑓𝑓(𝑡𝑡) 𝑑𝑑𝑑𝑑
� 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) � . (5)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿 𝐿𝐿

1
Asanlıqla görmək olar ki, funksiyası 𝑡𝑡 dəyişəninin funksiyası kimi 𝐿𝐿 və
𝑡𝑡−𝑧𝑧

𝛾𝛾 əyriləri arasında qalan bütün nöqtələrdə, eləcə də bu əyrilərin nöqtələrində

analitikdir. Ona görə də mürəkkəb konturlar üçün Koşi teoreminə əsasən

𝑑𝑑𝑑𝑑 𝑑𝑑𝑑𝑑
� =� . (6)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿 𝛾𝛾

𝛾𝛾 çevrəsinin tənliyi 𝑡𝑡 = 𝑧𝑧 + 𝜌𝜌𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖 , 𝜑𝜑 ∈ [0,2𝜋𝜋], şəklində olduğundan, (6)

bərabərliyinin köməyi ilə alırıq ki,

64
 2𝜋𝜋 2𝜋𝜋
𝑑𝑑𝑑𝑑 𝑑𝑑𝑑𝑑 𝑖𝑖𝑖𝑖𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖
� =� =� 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑖𝑖 � 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 2𝜋𝜋𝜋𝜋.
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝜌𝜌𝑒𝑒 𝑖𝑖𝑖𝑖
𝐿𝐿 𝛾𝛾 0 0

Onda (5) bərabərliyindən

𝑓𝑓(𝑡𝑡) 1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)
� 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑓𝑓(𝑧𝑧) ∙ 2𝜋𝜋𝜋𝜋, və yaxud 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿 𝐿𝐿

alınar. ■

(1) düsturuna birrabitəli oblastlar üçün Koşinin inteqral düsturu deyirlər.

İndi çoxrabitəli 𝐺𝐺 oblastına baxaq və fərz edək ki, bu oblastın sərhədi sonlu
sayda hissə-hissə hamar əyrilərdən ibarət olan 𝐿𝐿 konturudur. Bundan başqa hesab
edək ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 qapalı oblastında analitik funksiyadır. Çoxrabitəli 𝐺𝐺
oblastının ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsini götürək və elə 𝛾𝛾 = {𝑡𝑡: |𝑡𝑡 − 𝑧𝑧| = 𝜌𝜌} çevrəsini
götürək ki, həmin çevrənin bütün nöqtələri, eləcə də onun daxilində qalan bütün
nöqtələr 𝐺𝐺 oblastında yerləşsin. 𝐿𝐿′ = 𝐿𝐿 + 𝛾𝛾 − mürəkkəb konturuna baxaq. 𝐿𝐿′
𝑓𝑓(𝑡𝑡)
konturunun əhatə etdiyi oblastı 𝐺𝐺 ′ ilə işarə edək. Aydındır ki, funksiyası 𝑡𝑡
𝑡𝑡−𝑧𝑧

dəyişəninin funksiyası kimi 𝐺𝐺 ′ qapalı oblastında analitik olacaqdır. Odur ki,

mürəkkəb konturlar üçün Koşi teoreminə əsasən

𝑓𝑓(𝑡𝑡) 𝑓𝑓(𝑡𝑡) 𝑓𝑓(𝑡𝑡)

� 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0, və yaxud � 𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿′ 𝐿𝐿 𝛾𝛾 −

alarıq. Buradan isə

𝑓𝑓(𝑡𝑡) 𝑓𝑓(𝑡𝑡)
� 𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 (7)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿 𝛾𝛾

alınar. Burada 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝛾𝛾 çevrəsinin nöqtələrində, eləcə də bu çevrənin

daxili nöqtələrində analitikdir. Odur ki, yuxarıda isbat etdiyimiz (1) düsturuna,
yəni birrabitəli oblastlar üçün Koşi düsturuna əsasən alırıq ki,

𝑓𝑓(𝑡𝑡)
� 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 2𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑧𝑧).
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝛾𝛾
65
Buradan isə (7) bərabərliyinə görə alırıq ki, ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺 nöqtəsi üçün

1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 (8)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿

düsturu doğrudur; burada 𝐺𝐺‒çoxrabitəli oblastdır. (8) düsturuna mürəkkəb

konturlar halı üçün Koşi düsturu deyirlər.

Qeyd edək ki, əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası sərhədi 𝐿𝐿 konturu olan 𝐺𝐺 qapalı
oblastında analitiksə, onda (1) və (8) düsturlarındakı

1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)
� 𝑑𝑑𝑑𝑑
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿

ifadəsinə Koşi inteqralı deyirlər.

İndi hesab edək ki, bizə hissə-hissə hamar qapalı və ya açıq ixtiyari 𝐿𝐿
əyrisi və bu əyri üzərində təyin olunmuş, kəsilməz 𝜑𝜑(𝑡𝑡) funksiyası verilmişdir.
Onda

1 𝜑𝜑(𝑡𝑡)
� 𝑑𝑑𝑑𝑑
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿

ifadəsi 𝐿𝐿 əyrisi üzərində yerləşməyən hər bir 𝑧𝑧 nöqtəsində müəyyən bir qiymətə
malik olacaqdır, yəni bu ifadə 𝐿𝐿-ə daxil olmayan nöqtələr çoxluğunda birqiymətli
𝐹𝐹(𝑧𝑧) funksiyası təyin edəcəkdir:

1 𝜑𝜑(𝑡𝑡)
𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 . (9)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐿𝐿

Bu şərtlər daxilində təyin olunan (9) ifadəsinə Koşi tipli inteqral deyirlər.

Teorem 2. (9) bərabərliyi ilə təyin olunan 𝐹𝐹(𝑧𝑧) Koşi tipli inteqralı 𝐿𝐿
əyrisi üzərində olmayan istənilən 𝑧𝑧 nöqtəsində analitikdir və onun törəməsi üçün

1 𝜑𝜑(𝑡𝑡)
𝐹𝐹 ′ (𝑧𝑧) = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 (10)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2
𝐿𝐿

düsturu doğrudur.
66
 İsbatı. Tutaq ki, 𝑧𝑧 nöqtəsi 𝐿𝐿 əyrisi üzərində yerləşməyən ixtiyari nöqtədir.
Onda ∆𝑧𝑧 artımının modulca kifayət qədər kiçik qiymətlərində 𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧 nöqtəsi də
𝐿𝐿 əyrisindən kənarda olacaqdır. Bu halda alırıq ki,

𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹(𝑧𝑧) 1 𝜑𝜑(𝑡𝑡)

= � 𝑑𝑑𝑑𝑑.
∆𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 − ∆𝑧𝑧)(𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)
𝐿𝐿

Buradan isə alınır ki,

𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) 1 𝜑𝜑(𝑡𝑡)

� − � 𝑑𝑑𝑑𝑑� =
∆𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2
𝐿𝐿

1 𝜑𝜑(𝑡𝑡) 1 𝜑𝜑(𝑡𝑡)
=� � 𝑑𝑑𝑑𝑑 − � 𝑑𝑑𝑑𝑑� =
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 − ∆𝑧𝑧)(𝑡𝑡 − 𝑧𝑧) 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2
𝐿𝐿 𝐿𝐿

1 ∆𝑧𝑧 ∙ 𝜑𝜑(𝑡𝑡)
=� � 𝑑𝑑𝑑𝑑� ≤
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 − ∆𝑧𝑧)(𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2
𝐿𝐿

|∆𝑧𝑧| |𝜑𝜑(𝑡𝑡)|
≤ � 𝑑𝑑𝑑𝑑 . (11)
2𝜋𝜋 |𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 − ∆𝑧𝑧||𝑡𝑡 − 𝑧𝑧|2
𝐿𝐿

Şərtə görə 𝜑𝜑(𝑡𝑡) funksiyası 𝐿𝐿 əyrisi üzərində kəsilməzdir. Deməli bu

funksiya həmin əyri üzərində həm də məhduddur, yəni

∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑡𝑡 ∈ 𝐿𝐿: |𝜑𝜑(𝑡𝑡)| ≤ 𝑀𝑀. (12)

𝐿𝐿 əyrisi ilə 𝑧𝑧 nöqtəsi arasındakı məsafəni 2𝑑𝑑 (𝑑𝑑 > 0) ilə işarə edək. Əgər
|∆𝑧𝑧| < 𝑑𝑑 olarsa, onda

∀𝑡𝑡 ∈ 𝐿𝐿: |𝑡𝑡 − 𝑧𝑧| > 𝑑𝑑, |𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 − ∆𝑧𝑧| > 𝑑𝑑

olar. Ona görə də (11) bərabərsizliyindən alarıq ki,

𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) 1 𝜑𝜑(𝑡𝑡) |∆𝑧𝑧| ∙ 𝑀𝑀 ∙ 𝑙𝑙

� − � 𝑑𝑑𝑑𝑑 � < ;
∆𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2 2𝜋𝜋𝑑𝑑 3
𝐿𝐿

burada 𝑙𝑙 ilə 𝐿𝐿 əyrisinin uzunluğu işarə edilmişdir. Buradan isə öz növbəsində

alınır ki,

67
 𝐹𝐹 (𝑧𝑧 + ∆𝑧𝑧) − 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) 1 𝜑𝜑(𝑡𝑡)
∃𝐹𝐹 ′ (𝑧𝑧) = lim = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 . ■
∆𝑧𝑧→0 ∆𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2
𝐿𝐿

Teorem 3. (9) bərabərliyi ilə təyin olunan 𝐹𝐹(𝑧𝑧) Koşi tipli inteqralı 𝐿𝐿
əyrisi üzərində olmayan istənilən 𝑧𝑧 nöqtəsində ixtiyari 𝑛𝑛 tərtibli törəməyə
malikdir və həmin törəmə üçün

𝑛𝑛! 𝜑𝜑(𝑡𝑡)
𝐹𝐹 (𝑛𝑛) (𝑧𝑧) = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 , 𝑛𝑛 = 1,2, …, (13)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)𝑛𝑛+1
𝐿𝐿

düsturu doğrudur.

Teorem 4. 𝐺𝐺 oblastında analitik olan 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası bu oblastın hər bir

nöqtəsində istənilən tərtibli törəməyə malikdir.

İsbatı. Tutaq ki, 𝑧𝑧0 nöqtəsi 𝐺𝐺 oblastının ixtiyari nöqtəsidir və 𝑟𝑟 elə

müsbət ədəddir ki, 𝑧𝑧0 nöqtəsinin 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑧𝑧0 ) = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧 − 𝑧𝑧0 | < 𝑟𝑟} ətrafı tamamilə 𝐺𝐺
oblastında yerləşir. Onda Koşinin inteqral düsturuna əsasən ixtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑧𝑧0 )
üçün

1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)
𝑓𝑓 (𝑧𝑧) = � 𝑑𝑑𝑑𝑑 (14)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
{𝑧𝑧: |𝑧𝑧−𝑧𝑧0 |=𝑟𝑟}

bərabərliyi doğrudur. Bu bərabərliyin sağ tərəfindəki Koşi inteqralı Koşi tipli

inteqralın xüsusi halı olduğuna görə, həmin inteqralla ifadə olunan 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyası 𝑧𝑧0 nöqtəsinin 𝑈𝑈𝑟𝑟 (𝑧𝑧0 ) ətrafında istənilən tərtibli törəməyə malikdir. 𝑧𝑧0
nöqtəsi 𝐺𝐺 oblastının ixtiyari nöqtəsi olduğundan alınır ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺
oblastının bütün nöqtələrində istənilən tərtibli törəməyə malikdir. ■

Nəticə 1. 𝐺𝐺 oblastında analitik olan funksiyanın törəməsi də həmin oblastda

analitikdir.

Teorem 5 (Morera teoremi). Tutaq ki,

1) 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası birrabitəli 𝐺𝐺 oblastında kəsilməzdir;

68
 2) tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən hissə-hissə hamar qapalı ixtiyari 𝐿𝐿
əyrisi üçün

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0
𝐿𝐿

bərabərliyi doğrudur. Onda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitikdir.

İsbatı. Məlumdur ki, bu teoremin şərtləri ödəndikdə

𝑧𝑧

𝐹𝐹 (𝑧𝑧) = � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 , 𝑧𝑧0 ∈ 𝐺𝐺, 𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺, (15)

𝑧𝑧0

funksiyası inteqrallama əyrisindən asılı deyildir, 𝐺𝐺 oblastında analitikdir və

∀𝑧𝑧 ∈ 𝐺𝐺: 𝐹𝐹 ′ (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓(𝑧𝑧)

münasibəti doğrudur. Onda Nəticə 1-ə əsasən 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında

analitik olan 𝐹𝐹 (𝑧𝑧) funksiyasının törəməsi olduğuna görə bu oblastda analitikdir. ■

69
 §12. Oblastda analitik funksiyalar sırası. Analitik funksiyanın qüvvət
sırasına ayrılışı

Hesab edək ki, bütün hədləri 𝐺𝐺 oblastında analitik olan

𝑓𝑓1 (𝑧𝑧) + 𝑓𝑓2 (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑧𝑧) + ⋯ (1)
funksional sırası verilmişdir. Fərz edək ki, bu sıra 𝐺𝐺 oblastının hər bir 𝑧𝑧
nöqtəsində yığılır. Sıranın cəmini 𝑓𝑓(𝑧𝑧) ilə işarə edək. Belə bir sual meydana çıxır:
hansı şərtlər daxilində analitik funksiyalardan düzəldilmiş yığılan sıranın cəmi də
analitik funksiya olacaqdır?
Bu suala aşağıdakı teorem cavab verir.
Teorem 1 (Veyerştrassın birinci teoremi). Tutaq ki, (1) sırası tamamilə
���′ qapalı oblastında müntəzəm yığılır. Onda
𝐺𝐺 oblastında yerləşən ixtiyari 𝐺𝐺
1) (1) sırasının cəmi olan 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitikdir;
2) (1) sırasını istənilən 𝑘𝑘 dəfə diferensialladıqdan sonra alınan sıra da
���′ ⊂ 𝐺𝐺 qapalı oblastında müntəzəm yiğilir və həmin sıranın cəmi 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
ixtiyari 𝐺𝐺
funksiyasının 𝑘𝑘 tərtibli törəməsinə bərabərdir, başqa sözlə, (1) sırasını istənilən
𝑘𝑘 dəfə hədbəhəd diferensiallamaq olar.
İsbatı. 1). Funksional sıranın cəminin kəsilməzliyi haqqındakı məlum
���′ ⊂ 𝐺𝐺 qapalı
teoremə əsasən (1) sırasının cəmi olan 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası ixtiyari 𝐺𝐺
oblastında və deməli bütün 𝐺𝐺 oblastında kəsilməz olacaqdır.
𝐺𝐺 oblastının ixtiyari 𝑧𝑧0 nöqtəsində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının sonlu törəməyə
malik olduğunu göstərək. 𝑧𝑧0 nöqtəsini əhatə edən hissə-hissə hamar qapalı elə 𝐶𝐶
əyrisini götürək ki, bu əyrinin bütün daxili nöqtələri, eləcə də əyrinin öz nöqtələri
𝐺𝐺 oblastına daxil olsun. Teoremin şərtlərindən alınır ki, (1) sırası 𝐶𝐶 əyrisinin
nöqtələri çoxluğunda müntəzəm yığılır. 𝐶𝐶 əyrisinin nöqtələrini 𝑡𝑡 ilə, bu əyrinin
daxilindən götürülmüş ixtiyari nöqtəni isə 𝑧𝑧 ilə işarə edək. Asanlıqla görmək olar
ki, onda
𝑓𝑓(𝑡𝑡) 𝑓𝑓1 (𝑡𝑡) 𝑓𝑓2 (𝑡𝑡) 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑡𝑡)
= + + ⋯+ +⋯ (2)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧

70
sırası 𝐶𝐶 əyrisinin nöqtələri çoxluğunda müntəzəm yığılır. Məlumdur ki, belə
sıranı 𝐶𝐶 əyrisi üzrə hədbəhəd inteqrallamaq olar.
(2) sırasını 𝐶𝐶 əyrisi üzrə hədbəhəd inteqralladıqdan və alınan bütün hədləri
2𝜋𝜋𝜋𝜋 ədədinə böldükdən sonra aşağıdakı bərabərliyi alarıq:
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝑓𝑓1 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝑓𝑓2 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
� = � + � + ⋯+ � + ⋯. (3)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐶𝐶 𝐶𝐶 𝐶𝐶 𝐶𝐶

Şərtə görə 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑧𝑧) funksiyaları həm 𝐶𝐶 əyrisinin daxilində, həm də bu əyrinin
nöqtələrində analitik funksiyalardır. Bunları nəzərə alaraq Koşi düsturunu tətbiq
etsək, onda (3) bərabərliyini
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
� = 𝑓𝑓1 (𝑧𝑧) + 𝑓𝑓2 (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑧𝑧) + ⋯ (4)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐶𝐶

şəklində yaza bilərik. (4) bərabərliyinin sağ tərəfindəki ifadə (1) sırası ilə üst-
üstə düşür və şərtə görə həmin sıranın cəmi 𝑓𝑓(𝑧𝑧)-ə bərabərdir. Odur ki, (4)
bərabərliyini belə yaza bilərik:
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � . (5)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐶𝐶

Bu bərabərik göstərir ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐶𝐶 əyrisinin bütün 𝑧𝑧 daxili

nöqtələrində Koşi tipli inteqralla ifadə olunur. Ona görə də 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐶𝐶
əyrisinin bütün 𝑧𝑧 daxili nöqtələrində, o cümlədən də 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧0 nöqtəsində sonlu
törəməyə malikdir. 𝑧𝑧0 nöqtəsi 𝐺𝐺 oblastının ixtiyari nöqtəsi olduğuna görə alırıq
ki, 𝐺𝐺 oblastının ixtiyari nöqtəsində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası sonlu törəməyə malikdir,
yəni 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitik funksiyadır.
2). Əvvəlki kimi 𝐺𝐺 oblastının ixtiyari 𝑧𝑧0 nöqtəsini götürək və həmin
nöqtəni elə hissə-hissə hamar qapalı 𝐶𝐶 əyrisi ilə əhatə edək ki, həm bu əyrinin
bütün nöqtələri, həm də bu əyrinin bütün daxili nöqtələri 𝐺𝐺 oblastına daxil olsun.
𝐶𝐶 əyrisinin nöqtələrini 𝑡𝑡 ilə, bu əyrinin daxilindən götürülmüş ixtiyari nöqtəni isə
𝑧𝑧 ilə işarə edək. Onda (1) sırası üzərinə qoyulmuş şərtlərdən alınır ki,
𝑓𝑓(𝑡𝑡) 𝑓𝑓1 (𝑡𝑡) 𝑓𝑓2 (𝑡𝑡) 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑡𝑡)
= + + ⋯ + +⋯ (6)
(𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2

71
sırası 𝐶𝐶 əyrisinin nöqtələri çoxluğunda müntəzəm yığılır. Bu sıranı hədbəhəd
inteqrallasaq və alınan hədləri 2𝜋𝜋𝜋𝜋 ədədinə bölsək, onda
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝑓𝑓1 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝑓𝑓2 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
� = � + � +⋯
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2
𝐶𝐶 𝐶𝐶 𝐶𝐶

1 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
…+ � +⋯ (7)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)2
𝐶𝐶

bərabərliyini alarıq. Koşinin inteqral düsturunu tətbiq etsək, buradan alarıq ki,
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓1′ (𝑧𝑧) + 𝑓𝑓2′ (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑓𝑓𝑛𝑛′ (𝑧𝑧) + ⋯. (8)
Deməli (1) sırasının hədlərinin törəmələrindən düzəldilmiş sıra 𝐶𝐶 əyrisinin
daxilində yerləşən bütün 𝑧𝑧 nöqtələrində, o cümlədən də 𝑧𝑧 = 𝑧𝑧0 nöqtəsində (1)
sırasının cəminin törəməsinə yığılır. Əgər yadımıza salsaq ki, 𝑧𝑧0 nöqtəsi 𝐺𝐺
oblastının ixtiyari nöqtəsidir, onda alarıq ki, (1) sırasını 𝐺𝐺 oblastının hər bir
nöqtəsində hədbəhəd diferensiallamaq olar.
Göstərmək olar ki, (1) sırasının hədlərinin törəmələrindən düzəldilmiş (8)
���′ ⊂ 𝐺𝐺 qapalı oblastında müntəzəm yiğilir.
sırası istənilən 𝐺𝐺
Əgər yadımıza salsaq ki, analitik funksiyanın törəməsi də analitik
funksiyadır, onda alarıq ki, (8) sırası 𝐺𝐺 oblastında analitik olan funksiyalardan
təşkil olunmuş və tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən ixtiyari ���
𝐺𝐺 ′ qapalı oblastında
müntəzəm yığılan sıradır. Yuxarıdakı mühakimələri bu sıraya tətbiq etsək, onda
alarıq ki,
𝑓𝑓 ′′ (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓1′′ (𝑧𝑧) + 𝑓𝑓2′′ (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑓𝑓𝑛𝑛′′ (𝑧𝑧) + ⋯ (9)
və ümumiyyətlə
(𝑝𝑝) (𝑝𝑝) (𝑝𝑝)
𝑓𝑓 (𝑝𝑝) (𝑧𝑧) = 𝑓𝑓1 (𝑧𝑧) + 𝑓𝑓2 (𝑧𝑧) + ⋯ + 𝑓𝑓𝑛𝑛 (𝑧𝑧) + ⋯ (10)
bərabərlikləri doğrudur, həm də bu zaman alınan bütün sıralar tamamilə 𝐺𝐺
oblastında yerləşən ixtiyari ���
𝐺𝐺 ′ qapalı oblastında müntəzəm yığılır. ■
İndi Veyerştrassın birinci teoremini qüvvət sıralarına tətbiq edək.
Biz qüvvət sıralarını öyrənərkən görmüşdük ki, yığılma radiusu 𝑅𝑅 > 0
ədədinə bərabər olan
𝑐𝑐0 + 𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + 𝑐𝑐2 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)2 + ⋯ + 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + ⋯ (11)
72
şəkilli qüvvət sırasının cəmi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası yığılma dairəsi daxilində analitikdir
və onun 𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧) törəməsini (11) sırasını hədbəhəd diferensiallamaqla almaq olar.
Aydındır ki, bu nəticələri Veyerştrass teoremindən də almaq olar.
Məlumdur ki, (11) sırası özünün yığılma dairəsi daxilində yerləşən hər bir
𝐾𝐾𝑟𝑟 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| ≤ 𝑟𝑟} (𝑟𝑟 < 𝑅𝑅) qapalı dairəsində müntəzəm yığılır. Həm də bu
sıranın bütün hədləri bütün kompleks müstəvidə analitik funksiyalardır. Onda
Veyerştrass teoreminə görə alırıq ki, sıranın cəmi yığılma dairəsi daxilində analitik
funksiyadır. Teoremin ikinci hissəsi isə göstərir ki, (11) sırasını istənilən 𝑘𝑘 dəfə
hədbəhəd diferensiallamaq olar.
Hədbəhəd diferensiallama nəticəsində alarıq:
𝑓𝑓 ′ (𝑧𝑧) = 𝑐𝑐1 + 2𝑐𝑐2 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + 3𝑐𝑐3 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)2 + ⋯ + 𝑛𝑛𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛−1 + ⋯, (12)
𝑓𝑓 ′′ (𝑧𝑧) = 2𝑐𝑐2 + 2 ∙ 3𝑐𝑐2 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯ + (𝑛𝑛 − 1)𝑛𝑛𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛−2 + ⋯, (13)
və ümumiyyətlə
𝑓𝑓 (𝑘𝑘) (𝑧𝑧) = 2 ∙ 3 ∙ … ∙ 𝑘𝑘𝑐𝑐𝑘𝑘 + 2 ∙ 3 ∙ … .∙ 𝑘𝑘 (𝑘𝑘 + 1)𝑐𝑐𝑘𝑘+1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯. (14)
Yoxlamaq olar ki, (12), (13), (14) sıralarının yığılma radiusları (11) sırasının
yığılma radiusuna, yəni 𝑅𝑅 ədədinə bərabərdir.
(11), (12), (13) və (14) sıralarında 𝑧𝑧 = 𝑎𝑎 götürsək, alarıq ki,
𝑓𝑓 ′′ (𝑎𝑎) 𝑓𝑓 (𝑘𝑘) (𝑎𝑎)
𝑐𝑐0 = 𝑓𝑓(𝑎𝑎), 𝑐𝑐1 = 𝑓𝑓 ′ (𝑎𝑎), 𝑐𝑐2 = , ... 𝑐𝑐𝑘𝑘 = , ... . (15)
2! 𝑘𝑘!

Əmsalları (15) düsturları ilə təyin edilən (11) qüvvət sırasına 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyasının Teylor sırası deyirlər.
Beləliklə alırıq ki, yığılma radiusu müsbət ədəd olan qüvvət sırası həmin
sıranın cəminin Teylor sırasıdır.
(11) qüvvət sırasının 𝑐𝑐𝑘𝑘 əmsalları üçün (15) düsturlarından başqa digər
ifadələr də tapmaq olar. Mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində olan və tamamilə (11) sırasının
yığılma dairəsində yerləşən ixtiyari 𝐶𝐶 çevrəsini götürək. Koşi düsturunun köməyi
ilə alırıq ki, 𝐶𝐶 çevrəsinin daxilindəki ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsi üçün
1 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � (16)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐶𝐶

73
bərabərliyi doğrudur. Buradan Koşi tipli inteqralın törəməsinin düsturuna əsasən
alırıq ki,
𝑘𝑘! 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓 (𝑘𝑘) (𝑧𝑧) = � , 𝑘𝑘 = 1, 2, …. (17)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑧𝑧)𝑘𝑘+1
𝐶𝐶

Əgər (16) və (17) düsturlarında 𝑧𝑧 = 𝑎𝑎 götürsək, onda

1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓(𝑎𝑎) = � ,
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑎𝑎
𝐶𝐶

𝑘𝑘! 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓 (𝑘𝑘) (𝑎𝑎) = � , 𝑘𝑘 = 1, 2, …
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑘𝑘+1
𝐶𝐶

alarıq. Buradan (15) düsturlarının köməyi ilə 𝑐𝑐𝑘𝑘 əmsalları üçün aşağıdakı
düsturları alarıq:
1 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑐𝑐𝑘𝑘 = � (𝑘𝑘 = 0, 1, 2, … ).
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑘𝑘+1
𝐶𝐶

İndi analitik funksiyanın qüvvət sırasına ayrılışı ilə məşğul olaq. Qeyd edək
ki, funksiyanın qüvvət sırasına ayrılması o deməkdir ki, həmin funksiya qüvvət
sırasının cəmi şəklində göstərilə bilir.
Teorem 2. Müəyyən dairənin daxilində analitik olan funksiya qüvvət
sırasına ayrıla bilər.
İsbatı. Tutaq ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası radiusu 𝑅𝑅 olan və mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində
yerləşən müəyyən 𝐾𝐾 çevrəsinin daxilində analitikdir. 𝐾𝐾 çevrəsinin daxilində
yerləşən ixtiyari 𝑧𝑧 nöqtəsini götürək. Mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində olan 𝜌𝜌 (𝜌𝜌 < 𝑅𝑅)
radiuslu elə 𝐶𝐶 çevrəsini götürək ki, 𝑧𝑧 nöqtəsi həmin çevrənin daxilində qalsın.
Aydındır ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası həm 𝐶𝐶 çevrəsinin daxilində, həm də bu
çevrənin nöqtələrində analitik olacaqdır. Odur ki, Koşi düsturuna əsasən
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � (18)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐶𝐶
1
bərabərliyi doğrudur. (18) inteqralındakı ifadəsini başqa şəkildə yazaq:
𝑡𝑡−𝑧𝑧
1 1 1
= = . (19)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎) − (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎) �1 − 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎�
𝑡𝑡 − 𝑎𝑎
74
 𝑧𝑧−𝑎𝑎
Aydındır ki, ixtiyari 𝑡𝑡 ∈ 𝐶𝐶 nöqtəsi götürdükdə, 𝑢𝑢 = ifadəsinin modulu üçün
𝑡𝑡−𝑎𝑎

𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎|

|𝑢𝑢| = � �= = =: 𝑞𝑞 < 1
𝑡𝑡 − 𝑎𝑎 |𝑡𝑡 − 𝑎𝑎| 𝜌𝜌
1
münasibəti doğru olacaqdır. Deməli, ifadəsinə sonsuz azalan həndəsi
1−𝑢𝑢

silsilənin cəmi kimi baxmaq olar:

∞
1
= 1 + 𝑢𝑢 + 𝑢𝑢2 + ⋯ + 𝑢𝑢𝑛𝑛 + ⋯ = � 𝑢𝑢𝑛𝑛 .
1 − 𝑢𝑢
𝑛𝑛=0

Bu deyilənləri (19) bərabərliyində nəzərə alsaq, yaza bilərik ki,

∞ ∞
1 1 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛
= ∙�� � =� . (20)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎) 𝑡𝑡 − 𝑎𝑎 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝑛𝑛=0 𝑛𝑛=0

Bu bərabərlikdəki sıra qeyd olunmuş 𝑧𝑧 üçün 𝑡𝑡 dəyişənindən asılı funksional sıra

kimi 𝐶𝐶 çevrəsinin nöqtələri çoxluğunda müntəzəm yığılır, çünki sıranın
hədlərinin modulları silsilə vuruğu 𝑞𝑞 olan sonsuz azalan həndəsi silsilə əmələ
gətirirlər və 𝑞𝑞 vuruğu 𝑡𝑡 dəyişənindən asılı deyildir. (20) sırasının hər iki tərəfini
𝑓𝑓(𝑡𝑡)-yə vursaq, yenə 𝐶𝐶 çevrəsində müntəzəm yığılan sıra alarıq:
∞
𝑓𝑓(𝑡𝑡) (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 𝑓𝑓(𝑡𝑡)
=� . (21)
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝑛𝑛=0

Bu sıranı hədbəhəd inteqrallasaq və bütün hədləri 2𝜋𝜋𝜋𝜋 ədədinə bölsək, alarıq:

∞ ∞
1 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
� = �� � � (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 ; (22)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎) 𝑛𝑛+1
𝐶𝐶 𝑛𝑛=0 𝐶𝐶 𝑛𝑛=0

burada
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑐𝑐𝑛𝑛 = � (𝑛𝑛 = 0, 1, 2, … ). (23)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝐶𝐶

(18) və (22) bərabərliklərindən alırıq ki,

∞

𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 ; (24)

𝑛𝑛=0

burada 𝑐𝑐𝑛𝑛 əmsalları (23) düsturları ilə təyin edilir. Qeyd edək ki, (24) sırasının
(23) düsturları ilə təyin edilən əmsalları 𝑧𝑧 nöqtəsindən asılı deyildir, çünki (23)
75
düsturlarında inteqrallama əyrisi olaraq 𝑎𝑎 nöqtəsini əhatə edən və tamamilə 𝐾𝐾
çevrəsi daxilində yerləşən ixtiyari hissə-hissə hamar qapalı əyri götürə bilərik və
bu zaman həmin 𝑐𝑐𝑛𝑛 əmsallarının qiyməti dəyişməz.
Beləliklə biz göstərdik ki, 𝐾𝐾 çevrəsinin daxilində yerləşən ixtiyari 𝑧𝑧
nöqtəsində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 ifadəsinin qüvvətlərinə nəzərən qüvvət
sırasının cəmi şəklində göstərilə bilir. ■

76
 §13. Analitik funksiyanın sıfırları. Analitik funksiyanın Loran sırasına
ayrılışı

Əvvəlcə analitik funksiyaların yeganəlik xassəsini ifadə edən aşağıdakı

teoremlə tanış olaq.
Teorem 1. Əgər 𝐺𝐺 oblastında analitik olan 𝑓𝑓(𝑧𝑧) və 𝑔𝑔(𝑧𝑧) funksiyaları 𝐺𝐺-
nin sonsuz altçoxluğu olan 𝐸𝐸 çoxluğunda bərabər qiymətlər alırlarsa və 𝐸𝐸
çoxluğu 𝐺𝐺-nin daxilində yerləşən heç olmazsa bir limit nöqtəsinə malikdirsə, onda
bu funksiyalar 𝐺𝐺 oblastının bütün nöqtələrində üst-üstə düşürlər.
Qeyd edək ki, bu teoremi analitik funksiyanın qüvvət sırasına ayrila bilməsi
faktına əsaslanaraq isbat etmək olar.
Nəticə 1. Tutaq ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) və 𝑔𝑔(𝑧𝑧) funksiyaları 𝐺𝐺 oblastında analitik
funksiyalardır. Onda aşağıdakı faktlar doğrudur:
1. Əgər 𝐺𝐺 oblastının hər hansı nöqtəsinin kifayət qədər kiçik ətrafında
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑔𝑔(𝑧𝑧) olarsa, onda 𝐺𝐺 oblastının bütün nöqtələrində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑔𝑔(𝑧𝑧) olar;
2. Əgər tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən kifayət qədər kiçik uzunluqlu hər
hansı əyrinin nöqtələrində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑔𝑔(𝑧𝑧) olarsa, onda 𝐺𝐺 oblastının bütün
nöqtələrində 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑔𝑔(𝑧𝑧) olar.

Tutaq ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitik funksiyadır. Əgər 𝐺𝐺

oblastından olan 𝑧𝑧0 nöqtəsində 𝑓𝑓(𝑧𝑧0 ) = 0 şərti ödənərsə, onda 𝑧𝑧0 nöqtəsinə
𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının sıfrı (sıfır nöqtəsi) deyirlər.
Verilmiş 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝐺𝐺 oblastında yerləşən bütün sıfırlarının
çoxluğu sonlu və ya sonsuz çoxluq ola bilər. Teorem 1-dən alınır ki, əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyası 𝐺𝐺 oblastında eyniliklə sıfra bərabər deyildirsə, onda bu funksiyanın
sıfırlarının çoxluğu 𝐺𝐺 oblastına daxil olan limit nöqtəsinə malik ola bilməz.
Deməli 𝑓𝑓 (𝑧𝑧) funksiyasının sıfırları çoxluğunun bütün limit nöqtələri 𝐺𝐺
oblastının sərhədində yerləşəcəkdir. Buradan, xüsusi halda, alınır ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyasının hər bir sıfır nöqtəsinin kifayət qədər kiçik radiuslu elə 𝑟𝑟-ətrafı var
ki, həmin ətrafda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının bu 𝑟𝑟-ətrafın mərkəzindən fərqli sıfrı yoxdur.

77
Göstərmək olar ki, 𝐺𝐺 oblastında analitik olan və eyniliklə sıfra bərabər olmayan
𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının bütün sıfırlarının çoxluğunu natural ədədlərin köməyi ilə
nömrələmək olar, yəni bu çoxluq sonsuzdursa, onda o, hesabi çoxluqdur.
Əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧) (𝑓𝑓(𝑧𝑧) ≢ 0) funksiyası 𝐺𝐺 oblastında analitikdirsə və 𝑎𝑎 ∈ 𝐺𝐺
nöqtəsində sıfra bərabərdirsə, onda 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən ətrafında bu
funksiyanın qüvvət sırasına ayrılışı aşağıdakı kimi olacaqdır:
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + 𝑐𝑐2 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)2 + ⋯, (1)
çünki bu halda 𝑐𝑐0 = 𝑓𝑓(𝑎𝑎) = 0.
Aydındır ki, (1) ayrılışındakı bütün 𝑐𝑐𝑛𝑛 əmsalları sıfra bərabər ola
bilməzlər, çünki əks halda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən ətrafında sıfra
çevrilərdi və onda Nəticə 1-ə görə bütün 𝐺𝐺 oblastında sıfra bərabər olardı.
Deməli, 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑛𝑛 = 1, 2, 3, … ) əmsalları içərisində sıfırdan fərqli olanları vardır.
Sıfırdan fərqli olan əmsallardan ən kiçik nömrəyə malik olanının nömrəsini 𝑚𝑚
(𝑚𝑚 ≥ 1) ilə işarə edək.
Onda alırıq ki,
𝑐𝑐1 = 𝑐𝑐2 = ⋯ = 𝑐𝑐𝑚𝑚 −1 = 0, 𝑐𝑐𝑚𝑚 ≠ 0.
Deməli (1) ayrılışı
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐𝑚𝑚 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 + 𝑐𝑐𝑚𝑚 +1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 +1 + ⋯ (2)
şəklində olacaqdır; burada 𝑐𝑐𝑚𝑚 ≠ 0.
Bu halda deyirlər ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑚𝑚 tərtibli sıfrıdır.
Əgər 𝑚𝑚 = 1 olarsa, onda 𝑎𝑎-ya sadə sıfır, 𝑚𝑚 > 1 olduqda isə təkrarlanan sıfır
(çoxqat sıfır) deyirlər.
Teorem 2. Hesab edək ki,
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0 + 𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + 𝑐𝑐2 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)2 + ⋯ + 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + ⋯ (3)
sırası 𝐾𝐾 = {𝑧𝑧: |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| < 𝑅𝑅} dairəsində yığılır və sıranın cəmi olan 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyası üçün
∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝐾𝐾: |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| ≤ 𝑀𝑀
şərti ödənir. Onda
𝑀𝑀
|𝑐𝑐𝑛𝑛 | ≤ (𝑛𝑛 = 0, 1, 2, … ) (4)
𝑅𝑅𝑛𝑛
78
bərabərsizlikləri doğrudur.
İsbatı. Qüvvət sırasının əmsalları üçün aşağıdakı inteqral şəkilli düsturlar
bizə məlumdur:
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑐𝑐𝑛𝑛 = � (𝑛𝑛 = 0, 1, 2, … );
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝐶𝐶

burada inteqral mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində olan və tamamilə (3) sırasının yığılma

dairəsində yerləşən ixtiyari 𝐶𝐶 = {𝑡𝑡: |𝑡𝑡 − 𝑎𝑎| = 𝜌𝜌} (𝜌𝜌 < 𝑅𝑅) çevrəsi üzrə götürülür.
Buradan alırıq ki,
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 |𝑓𝑓(𝑡𝑡)|𝑑𝑑𝑑𝑑 𝑀𝑀 2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑀𝑀
|𝑐𝑐𝑛𝑛 | = � � � ≤ � ≤ ∙ = .
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1 2𝜋𝜋 |𝑡𝑡 − 𝑎𝑎|𝑛𝑛+1 2𝜋𝜋 𝜌𝜌𝑛𝑛+1 𝜌𝜌𝑛𝑛
𝐶𝐶 𝐶𝐶

Bu axırıncı bərabərsizlik ixtiyari 𝜌𝜌 (𝜌𝜌 < 𝑅𝑅) üçün doğru olduğundan burada
𝜌𝜌 → 𝑅𝑅 şərtilə limitə keçsək, alarıq ki,
𝑀𝑀
|𝑐𝑐𝑛𝑛 | ≤ (𝑛𝑛 = 0, 1, 2, … ),
𝑅𝑅𝑛𝑛
yəni (4) bərabərsizlikləri doğrudur. ■
Qeyd edək ki, (4) bərabərsizliklərinə qüvvət sırasının əmsalları üçün Koşi
bərabərsizlikləri deyirlər.
Teorem 3 (Liuvill teoremi). Əgər bütün kompleks müstəvidə analitik olan
𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası modulca məhduddursa, onda həmin funksiya eyniliklə sabitdir.
İsbatı. Teoremin şərtlərini ödəyən 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının qüvvət sırasına
ayrılışı
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0 + 𝑐𝑐1 𝑧𝑧 + 𝑐𝑐2 𝑧𝑧 2 + ⋯ + 𝑐𝑐𝑛𝑛 𝑧𝑧 𝑛𝑛 + ⋯ (5)
şəklindədir və bu ayrılış kompleks müstəvinin bütün 𝑧𝑧 nöqtələri üçün doğrudur.
𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının bütün kompleks müstəvidə modulca məhdud olması
∃𝑀𝑀 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑪𝑪: |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| ≤ 𝑀𝑀
şərtinin ödənməsi deməkdir. Onda qüvvət sırasının əmsalları üçün Koşi
bərabərsizliklərinə əsasən alırıq ki, ixtiyari 𝑅𝑅 > 0 ədədi üçün
𝑀𝑀
|𝑐𝑐𝑛𝑛 | ≤ (𝑛𝑛 = 0, 1, 2, 3, … )
𝑅𝑅𝑛𝑛

79
bərabərsizlikləri doğrudur. Burada 𝑛𝑛 = 1, 2, 3, … halında 𝑅𝑅 → +∞ şərtilə limitə
keçsək, alarıq ki, 𝑛𝑛 = 1, 2, 3, … olduqda 𝑐𝑐𝑛𝑛 = 0 olur. Onda (5) bərabərliyindən
alınır ki, kompleks müstəvinin bütün 𝑧𝑧 nöqtələrində 𝑓𝑓 (𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0 . ■
İndi analitik funksiyanın Loran sırasına ayrılışı məsələsi ilə məşğul olaq.
Hesab edək ki, mərkəzləri eyni bir 𝑎𝑎 nöqtəsində olan 𝐾𝐾 və 𝑘𝑘 çevrələri
verilmişdir və 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası sərhədi həmin çevrələrdən ibarət olan dairəvi
halqanın daxilində analitikdir. Bu çevrələrin radiuslarını uyğun olaraq 𝑅𝑅 və 𝑟𝑟 ilə
işarə edək. Aydındır ki, adı çəkilən dairəvi halqa
𝐾𝐾𝑟𝑟,𝑅𝑅 : = {𝑧𝑧: 𝑟𝑟 < |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| < 𝑅𝑅}
şəklindədir. İxtiyari 𝑧𝑧 ∈ 𝐾𝐾𝑟𝑟,𝑅𝑅 götürək və hesab edək ki, |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| = 𝜌𝜌.
Elə 𝑟𝑟 ′ və 𝑅𝑅′ radiuslarını götürək ki, onlar üçün
𝑟𝑟 < 𝑟𝑟 ′ < 𝜌𝜌 < 𝑅𝑅′ < 𝑅𝑅
münasibəti doğru olsun. Mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində olan və radiusu 𝑟𝑟 ′ ədədinə
bərabər olan çevrəni 𝑐𝑐 ilə, mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində olan və radiusu 𝑅𝑅′ ədədinə
bərabər olan çevrəni isə 𝐶𝐶 ilə işarə edək.
𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐾𝐾𝑟𝑟,𝑅𝑅 halqasında analitik olduğundan həmin funksiya 𝑐𝑐 və
𝐶𝐶 çevrələrinin əmələ gətirdikləri halqada, həmçinin də bu çevrələrin nöqtələrində
analitik olacaqdır. Mürəkkəb konturlar üçün Koşi düsturunu tətbiq edərək alırıq ki,
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑 1 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � − � ; (6)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑡𝑡 − 𝑧𝑧
𝐶𝐶 𝑐𝑐

burada inteqrallama 𝐶𝐶 və 𝑐𝑐 çevrələrinin müsbət istiqamətləri üzrə aparılır.

Nəzərə alsaq ki, (6) bərabərliyinin sağ tərəfindəki birinci inteqralda 𝑡𝑡 ilə
𝑧𝑧−𝑎𝑎 |𝑧𝑧−𝑎𝑎| 𝜌𝜌
𝐶𝐶 çevrəsinin nöqtələri işarə olunur və ona görə də � �= = < 1 şərti
𝑡𝑡−𝑎𝑎 |𝑡𝑡−𝑎𝑎| 𝑅𝑅 ′

ödənir, onda
∞
1 1 1 1 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 𝑛𝑛
= = = �� � =
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎) − (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎) �1 − 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎� 𝑡𝑡 − 𝑎𝑎 𝑡𝑡 − 𝑎𝑎
𝑡𝑡 − 𝑎𝑎 𝑛𝑛=0
∞
(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛
=� (7)
(𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝑛𝑛=0

80
yaza bilərik. Yuxarıdakı bərabərsizlikdən alınır ki, (7) bərabərliyinin sağ
tərəfindəki sıra 𝑡𝑡 dəyişəninə nəzərən 𝐶𝐶 əyrisi üzərində müntəzəm yığılır.
(6) bərabərliyinin sağ tərəfindəki ikinci inteqralda 𝑡𝑡 ilə 𝑐𝑐 çevrəsinin
𝑡𝑡−𝑎𝑎 |𝑡𝑡−𝑎𝑎| 𝑟𝑟 ′
nöqtələri işarə olunur və ona görə də � � = |𝑧𝑧−𝑎𝑎| = < 1 münasibəti doğrudur.
𝑧𝑧−𝑎𝑎 𝜌𝜌

Bunu nəzərə alaraq 𝑐𝑐 çevrəsinin 𝑡𝑡 nöqtələri üçün

1 1 1
=− =− 𝑡𝑡 − 𝑎𝑎 =
𝑡𝑡 − 𝑧𝑧 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) − (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎) (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) �1 − �
𝑧𝑧 − 𝑎𝑎
∞
(𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛
= −� (8)
(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝑛𝑛=0

yaza bilərik. Mühakimələrimiz göstərir ki, (8) bərabərliyinin sağ tərəfindəki sıra
𝑡𝑡 dəyişəninə nəzərən 𝑐𝑐 əyrisi üzərində müntəzəm yığılır.
1
Əgər ifadəsinin (7) və (8) bərabərliklərindəki ayrılışlarını (6)
𝑡𝑡−𝑧𝑧

bərabərliyinin sağ tərəfindəki inteqrallarda yerinə yazsaq və hədbəhəd

inteqrallamanı yerinə yetirsək (sıralar 𝑡𝑡 dəyişəninə nəzərən müntəzəm yığılan
olduqlarından bunu etmək mümkündür), onda alarıq ki,
∞
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � � � 𝑛𝑛+1
� (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 +
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)
𝑛𝑛=0 𝐶𝐶

∞
1 1
+�� � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)(𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 𝑑𝑑𝑑𝑑� . (9)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝑛𝑛=0 𝑐𝑐

Əgər
1 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑐𝑐𝑛𝑛 = � (𝑛𝑛 = 0, 1, 2, … ), (10)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝐶𝐶
1
𝑏𝑏𝑛𝑛 = � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)(𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛−1 𝑑𝑑𝑑𝑑 (𝑛𝑛 = 1, 2, 3, … ) (11)
2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝑐𝑐

işarələmələrini qəbul etsək, onda (9) bərabərliyini

∞ ∞

𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + � 𝑏𝑏𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)−𝑛𝑛 (12)

𝑛𝑛=0 𝑛𝑛=1
81
şəklində yaza bilərik. Qeyd edək ki, 𝑐𝑐𝑛𝑛 və 𝑏𝑏𝑛𝑛 əmsalları üçün olan (10) və (11)
düsturlarını birləşdirərək bir düstur şəklində yaza bilərik:
1 𝑓𝑓(𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑐𝑐𝑛𝑛 = � (𝑛𝑛 = 0, 1, 2, … , −1, −2, … ); (13)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1
𝛾𝛾

burada inteqrallama əyrisi mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində olan və verilmiş halqada

yerləşən ixtiyari 𝛾𝛾 çevrəsidir.
Doğrudan da (10) və (11) düsturlarındakı inteqralaltı funksiyalar verilmiş
halqada analitikdirlər, ona görə də burada inteqrallama əyrisi olaraq mərkəzi 𝑎𝑎
nöqtəsində olan və verilmiş halqada yerləşən ixtiyari 𝛾𝛾 çevrəsi götürsək, 𝑐𝑐𝑛𝑛 və
𝑏𝑏𝑛𝑛 kəmiyyətlərinin qiymətləri dəyişməz. Digər tərəfdən isə alırıq ki,
1 1 𝑓𝑓 (𝑡𝑡)𝑑𝑑𝑑𝑑
𝑏𝑏𝑛𝑛 = � 𝑓𝑓(𝑡𝑡)(𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛−1 𝑑𝑑𝑑𝑑 = � = 𝑐𝑐−𝑛𝑛 (𝑛𝑛 = 1, 2, 3, … ).
2𝜋𝜋𝜋𝜋 2𝜋𝜋𝜋𝜋 (𝑡𝑡 − 𝑎𝑎)−𝑛𝑛+1
𝛾𝛾 𝛾𝛾

Bu işarələmələrdən sonra (12) bərabərliyini

∞ ∞

𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + � 𝑐𝑐−𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)−𝑛𝑛 (14)

𝑛𝑛=0 𝑛𝑛=1

şəklində, yaxud da
+∞

𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 (15)

𝑛𝑛=−∞

şəklində yazmaq olar. (15) sırasına 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının Loran sırası deyirlər. (14)
bərabərliyindəki birinci sıraya Loran sırasının düzgün hissəsi, ikinci sıraya isə
Loran sırasının baş hissəsi deyirlər. (14) bərabərliyindəki hər iki sıra verilmiş
halqada yığılır.

82
 §14. İzolə edilmiş məxsusi nöqtələrin təsnifatı

Əgər 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən 𝑈𝑈𝑅𝑅0 (𝑎𝑎) ≔ {𝑧𝑧: 0 < |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎| <
𝑅𝑅 oyulmuş (deşilmiş) ətrafında analitikdirsə, onda 𝑎𝑎 nöqtəsinə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) analitik
funksiyasının izolə (təcrid) edilmiş məxsusi nöqtəsi deyilir.
Əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının izolə edilmiş məxsusi nöqtəsidirsə,
onda bu funksiyanın
+∞

𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 (1)

𝑛𝑛=−∞

Loran ayrılışı 𝑈𝑈𝑅𝑅0 (𝑎𝑎) oyulmuş ətrafında yığılacaqdır. Birqiymətli 𝑓𝑓(𝑧𝑧) analitik
funksiyasının izolə edilmiş məxsusi nöqtələrinin təsnifatı bu funksiyanın həmin
nöqtələrin oyulmuş ətrafında Loran sırasına ayrılışına əsaslanır.
Əgər (1) ayrılışında 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 ifadəsinin mənfi üstlü qüvvətləri iştirak etmirsə,
onda 𝑎𝑎 nöqtəsinə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının aradan qaldırıla bilən məxsusi nöqtəsi
deyilir.
(1) ayrılışında 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 ifadəsinin yalnız sonlu sayda mənfi üstlü qüvvətləri
iştirak edirsə, onda 𝑎𝑎 nöqtəsinə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının polyusu (polyus nöqtəsi)
deyirlər.
Əgər (1) ayrılışında 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 ifadəsinin sonsuz sayda mənfi üstlü qüvvətləri
iştirak edirsə, onda 𝑎𝑎 nöqtəsinə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının mühüm məxsusi nöqtəsi
deyilir.
İndi birqiymətli analitik funksiyanın izolə edilmiş məxsusi nöqtə ətrafında
malik olduğu xassələri öyrənək.
1. Aradan qaldırıla bilən məxsusi nöqtə ətrafında analitik funksiyanın
xassələri.
Aydındır ki, əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının aradan qaldırıla bilən
məxsusi nöqtəsidirsə, onda (1) ayrılışındakı sıra adi qüvvət sırası olacaq və həmin
sıra 𝑎𝑎 nöqtəsinin bütöv ətrafında, yəni 𝑈𝑈𝑅𝑅 (𝑎𝑎) dairəsində yığılacaqdır. Həmin
sıranın cəmi 𝑈𝑈𝑅𝑅 (𝑎𝑎) dairəsində analitik olacaqdır (o cümlədən də 𝑎𝑎 nöqtəsində).

83
Verilmiş 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑈𝑈𝑅𝑅0 (𝑎𝑎) çoxluğunda həmin sıranın cəmi ilə üst-üstə
düşəcək. Deməli əgər biz 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasını 𝑎𝑎 nöqtəsində
𝑓𝑓(𝑎𝑎) = 𝑐𝑐0
olaraq təyin etsək, onda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑈𝑈𝑅𝑅 (𝑎𝑎) ətrafında (o cümlədən də 𝑎𝑎
nöqtəsində) analitik olacaq. Deməli, aradan qaldırıla bilən məxsusi nöqtədə
funksiyanı elə təyin etmək olar ki, həmin nöqtə məxsusi nöqtə olmaq xarakterini
itirər.
Mühakimələrimizdən alınır ki, əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının aradan
qaldırıla bilən məxsusi nöqtəsidirsə, onda
lim 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0
𝑧𝑧→𝑎𝑎

münasibəti doğrudur. Buradan isə alınır ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin

müəyyən ətrafında məhduddur:
∃𝑀𝑀 > 0 ∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿 (𝑎𝑎): |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| ≤ 𝑀𝑀.

2. Polyus nöqtəsi ətrafında analitik funksiyanın xassələri. Sıfır və polyus

nöqtələri arasında əlaqə.

Əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının polyus nöqtəsidirsə, onda (1)

1
ayrılışında 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 ifadəsinin sonlu sayda mənfi üstlü qüvvəti iştirak edir.
𝑧𝑧−𝑎𝑎

ifadəsinin (1) ayrılışına daxil olan ən yüksək qüvvətini 𝑚𝑚 ilə işarə edək. Onda
həmin ayrılış aşağıdakı şəkildə olar:
∞
𝑐𝑐−1 𝑐𝑐−2 𝑐𝑐−𝑚𝑚
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + + + ⋯ + ; (2)
𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)2 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚
𝑛𝑛=0

burada 𝑐𝑐−𝑚𝑚 ≠ 0. Əgər 𝑚𝑚 = 1 olarsa, onda 𝑎𝑎-ya sadə polyus, 𝑚𝑚 > 1 olarsa,
çoxqat polyus deyirlər. Buradakı 𝑚𝑚 ədədinə polyusun tərtibi deyirlər. (2)
bərabərliyinin hər iki tərəfini (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 (𝑧𝑧 ≠ 𝑎𝑎) ifadəsinə vursaq,
∞

(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+𝑚𝑚 + 𝑐𝑐−1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 −1 +

𝑛𝑛=0

+𝑐𝑐−2 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 −2 + ⋯ + 𝑐𝑐−𝑚𝑚 (3)

84
alarıq. (3) bərabərliyinin sağ tərəfindəki ifadə adi qüvvət sırasıdır və bu sıranın
sərbəst həddi 𝑐𝑐−𝑚𝑚 ≠ 0 ədədidir. Bu sıranın cəmini ℎ(𝑧𝑧) ilə işarə edək:
(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = ℎ(𝑧𝑧). (4)
Deməli 𝑎𝑎 nöqtəsı (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası üçün aradan qaldırıla bilən
məxsusi nöqtədir və
lim (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐−𝑚𝑚 ≠ 0 (5)
𝑧𝑧→𝑎𝑎

münasibəti doğrudur. Onda

lim |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎|𝑚𝑚 |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| = |𝑐𝑐−𝑚𝑚 | (6)
𝑧𝑧→𝑎𝑎

olar. Tərifə görə bu o deməkdir ki,

∀𝜀𝜀 > 0 ∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿0 (𝑎𝑎): |𝑐𝑐−𝑚𝑚 | − 𝜀𝜀 < |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎|𝑚𝑚 |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| < |𝑐𝑐−𝑚𝑚 | + 𝜀𝜀.
1
Əgər burada 𝜀𝜀 = |𝑐𝑐−𝑚𝑚 | > 0 götürsək, onda alarıq ki,
2
1
∃𝛿𝛿 > 0 ∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿0 (𝑎𝑎): |𝑧𝑧 − 𝑎𝑎|𝑚𝑚 |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| > |𝑐𝑐−𝑚𝑚 |
2

və yaxud
|𝑐𝑐−𝑚𝑚 |
∀𝑧𝑧 ∈ 𝑈𝑈𝛿𝛿0 (𝑎𝑎): |𝑓𝑓(𝑧𝑧)| > (7)
2|𝑧𝑧 − 𝑎𝑎|𝑚𝑚
münasibəti doğrudur. Buradan isə alınır ki, əgər 𝑧𝑧 = 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓 (𝑧𝑧)
funksiyasının polyus nöqtəsidirsə, onda
lim 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = ∞.
𝑧𝑧→𝑎𝑎

Tutaq ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑚𝑚 tərtibli sıfrıdır. Məlumdur ki,

onda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən ətrafında aşağıdakı kimi qüvvət
sırasının cəmi şəklində göstərilə bilər:
𝑓𝑓 (𝑧𝑧) = 𝑐𝑐𝑚𝑚 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 + 𝑐𝑐𝑚𝑚 +1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 +1 + ⋯ ; (8)
burada 𝑐𝑐𝑚𝑚 ≠ 0. Bu bərabərliyi belə də yazmaq olar:
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 (𝑐𝑐𝑚𝑚 + 𝑐𝑐𝑚𝑚 +1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯ ) = (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 𝜑𝜑(𝑧𝑧);
burada
𝜑𝜑(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐𝑚𝑚 + 𝑐𝑐𝑚𝑚 +1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯.

85
Göründüyü kimi 𝜑𝜑(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən ətrafında yığılan
qüvvət sırasının cəmidir və 𝜑𝜑(𝑎𝑎) ≠ 0. Deməli 𝜑𝜑(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin
müəyyən ətrafında analitik funksiyadır. Buradan alınır ki,
1 1 𝜓𝜓(𝑧𝑧)
= = . (9)
𝑓𝑓(𝑧𝑧) (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 𝜑𝜑(𝑧𝑧) (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚
1
Qeyd edək ki, 𝜓𝜓(𝑧𝑧) = funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsində analitikdir və sıfırdan
𝜑𝜑(𝑧𝑧)

fərqlidir. Deməli,
𝜓𝜓(𝑧𝑧) = 𝜓𝜓(𝑎𝑎) + 𝜓𝜓 ′ (𝑎𝑎)(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯.
Bunu nəzərə alsaq, (8) bərabərliyinə əsasən yaza bilərik ki, 𝑎𝑎 nöqtəsinin
müəyyən oyulmuş ətrafında
1 𝜓𝜓(𝑎𝑎) 𝜓𝜓 ′ (𝑎𝑎)
= + + ⋯.
𝑓𝑓(𝑧𝑧) (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 −1
1
Buradan isə görünür ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi funksiyası üçün 𝑚𝑚 tərtibli polyus
𝑓𝑓(𝑧𝑧)

nöqtəsidir.
İndi fərz edək ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑚𝑚 tərtibli polyus
nöqtəsidir. Onda (4) bərabərliyinə əsasən alarıq ki, 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən
oyulmuş ətrafında
ℎ(𝑧𝑧)
𝑓𝑓 (𝑧𝑧) = (10)
(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚
bərabərliyi doğrudur; burada ℎ(𝑧𝑧) funksiyası müəyyən qüvvət sırasının cəmidir
və lim𝑧𝑧→𝑎𝑎 ℎ(𝑧𝑧) ≠ 0. Əgər ℎ(𝑎𝑎) = lim𝑧𝑧→𝑎𝑎 ℎ(𝑧𝑧) ≠ 0 kimi təyin etsək, onda ℎ(𝑧𝑧)
funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən ətrafında analitik olacaqdır. (10)
bərabərliyindən alırıq ki,
1 1
= (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 = (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 ∙ 𝑔𝑔(𝑧𝑧). (11)
𝑓𝑓(𝑧𝑧) ℎ(𝑧𝑧)
Aydındır ki, 𝑔𝑔(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsinin müəyyən ətrafında analitik
funksiyadır. Odur ki, onu qüvvət sırasına ayırmaq olar. Onda alarıq ki,
1
= 𝑔𝑔(𝑎𝑎)(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 + 𝑔𝑔′ (𝑎𝑎)(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 +1 + ⋯ ;
𝑓𝑓(𝑧𝑧)

86
 1
burada 𝑔𝑔(𝑎𝑎) ≠ 0. Əgər biz = 0 təyin etsək, onda axırıncı bərabərlikdən
𝑓𝑓(𝑎𝑎)
1
alırıq ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi funksiyasının 𝑚𝑚 tərtibli sıfrıdır.
𝑓𝑓(𝑧𝑧)

Beləliklə biz gördük ki, əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓 (𝑧𝑧) funksiyasının 𝑚𝑚 tərtibli

1
sıfrıdırsa (𝑚𝑚 tərtibli polyus nöqtəsidirsə), onda həmin nöqtə funksiyasının
𝑓𝑓(𝑧𝑧)
1
𝑚𝑚 tərtibli polyus nöqtəsidir ( = 0 şərti daxilində, 𝑚𝑚 tərtibli sıfrıdır).
𝑓𝑓(𝑎𝑎)

3. Mühüm məxsusi nöqtə.

Biz yuxarıda gördük ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının aradan qaldırıla
bilən məxsusi nöqtəsi olduqda, 𝑧𝑧 dəyişəni 𝑎𝑎 nöqtəsinə yaxınlaşdıqda 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
funksiyası sonlu limitə yaxınlaşır. Əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının polyus
nöqtəsidirsə, onda 𝑧𝑧 dəyişəni 𝑎𝑎 nöqtəsinə yaxınlaşdıqda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası
sonsuzluğa yaxınlaşır.
Əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının mühüm məxsusi nöqtəsidirsə, onda
aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem (Soxotski teoremi). Tutaq ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓 (𝑧𝑧) funksiyasının
mühüm məxsusi nöqtəsidir. Onda ixtiyari sonlu və ya sonsuz 𝐴𝐴 ədədi verildikdə
elə {𝑧𝑧𝑛𝑛 } ardıcıllığı tapmaq olar ki, onun üçün aşağıdakı şərtlər ödənsin:
1) lim 𝑧𝑧𝑛𝑛 = 𝑎𝑎;
𝑛𝑛→∞

2) lim 𝑓𝑓(𝑧𝑧𝑛𝑛 ) = 𝐴𝐴.

𝑛𝑛→∞

Bu teoremin məzmununu belə də ifadə etmək olar: 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası mühüm

məxsusi nöqtənin kifayət qədər kiçik ətrafında əvvəlcədən verilmiş sonlu və ya
sonsuz ixtiyari ədədə kifayət qədər yaxın qiymətlər alır.
1
Nümunə. 𝑧𝑧 = 0 nöqtəsi 𝑒𝑒 𝑧𝑧 funksiyasının mühüm məxsusi nöqtəsidir,
çünki bu funksiyanın həmin nöqtə ətrafında Loran sırasına ayrılışı aşağıdakı
kimidir:
1 1 1 1 1
𝑒𝑒 𝑧𝑧 = 1 + + + + ⋯ + + ⋯.
𝑧𝑧 2! 𝑧𝑧 2 3! 𝑧𝑧 3 𝑛𝑛! 𝑧𝑧 𝑛𝑛

87
 §15. İzolə edilmiş məxsusi nöqtəyə nəzərən çıxıq

Tutaq ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝑎𝑎 nöqtəsində analitikdir, yəni 𝑎𝑎 nöqtəsinin

müəyyən ətrafından olan bütün nöqtələrdə bu funksiyanın sonlu törəməsi vardır.
Bundan başqa fərz edək ki, 𝐶𝐶 əyrisi 𝑎𝑎 nöqtəsini əhatə edən hissə-hissə hamar
qapalı elə əyridir ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası həm bu əyrinin nöqtələrində, həm də 𝐶𝐶
əyrisinin əhatə etdiyi oblastda analitikdir. Onda Koşi teoreminə əsasən

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0 (1)
𝐶𝐶

bərabərliyi doğrudur.

Əgər 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının izolə edilmiş məxsusi nöqtəsidirsə və

qapalı 𝐶𝐶 əyrisi tamamilə bu nöqtənin ətrafında yerləşirsə, onda ∫𝐶𝐶 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑
inteqralının qiyməti, ümumiyyətlə, sıfırdan fərqlidir. Mürəkkəb konturlar üçün
Koşi teoremindən alınır ki, həmin inteqralın qiyməti 𝐶𝐶 əyrisinin formasından asılı
deyildir və həmin qiyməti asanlıqla hesablamaq olar. Doğrudan da, 𝑎𝑎 nöqtəsinin
müəyyən 𝑈𝑈𝑟𝑟0 (𝑎𝑎) oyulmuş ətrafında 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasını Loran sırasına ayırmaq
olar:

𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0 + 𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯ + 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + ⋯

𝑐𝑐−1 𝑐𝑐−2 𝑐𝑐−𝑛𝑛
…+ + 2
+ ⋯+ +⋯ (2)
𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛

və 𝐶𝐶 əyrisi 𝑎𝑎 nöqtəsinin ətrafında yerləşdiyinə görə (2) sırası 𝐶𝐶 əyrisi

üzərində müntəzəm yığılır. Hesablamaq olar ki,

�(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑚𝑚 𝑑𝑑𝑑𝑑 = 0 (𝑚𝑚 = 0, 1, 2, … ),

𝐶𝐶

𝑑𝑑𝑑𝑑
� = 2𝜋𝜋𝜋𝜋,
𝑧𝑧 − 𝑎𝑎
𝐶𝐶

88
 𝑑𝑑𝑑𝑑
� =0 (𝑛𝑛 = 2, 3, … ).
(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛
𝐶𝐶

Bu bərabərlikləri nəzərə almaqla (2) sırasını hədbəhəd inteqrallasaq, onda alarıq

ki,

� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑐𝑐−1 ∙ 2𝜋𝜋𝜋𝜋. (3)

𝐶𝐶

Tutaq ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) analitik funksiyasının izolə edilmiş məxsusi

nöqtəsidir və 𝐶𝐶 əyrisi 𝑎𝑎 nöqtəsini əhatə edən hissə-hissə hamar elə qapalı əyridir
ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası həm bu əyrinin nöqtələrində, həm də 𝐶𝐶 əyrisinin əhatə etdiyi
oblastda (𝑎𝑎 nöqtəsi istisna olmaqla) analitikdir. Onda

1
� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑
2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝐶𝐶

inteqralının qiymətinə 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑎𝑎 məxsusi nöqtəsinə nəzərən çıxığı

deyilir.

𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑎𝑎 məxsusi nöqtəsinə nəzərən çıxığı

res 𝑓𝑓(𝑧𝑧)
𝑧𝑧=𝑎𝑎

kimi işarə edilir. Deməli,

1
res 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑.
𝑧𝑧=𝑎𝑎 2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝐶𝐶

(3) bərabərliyi göstərir ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑎𝑎 məxsusi nöqtəsinə

nəzərən çıxığı Loran ayrılışındakı (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)−1 həddinin əmsalına, yəni 𝑐𝑐−1
əmsalına bərabərdir:

1
res 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = 𝑐𝑐−1 .
𝑧𝑧=𝑎𝑎 2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝐶𝐶

Buradan alınır ki, funksiyanın aradan qaldırıla bilən məxsusi nöqtəyə

nəzərən çıxığı sıfra bərabərdir. Məxsusi nöqtəyə nəzərən çıxıq yalnız o zaman
89
sıfırdan fərqli ola bilər ki, həmin məxsusi nöqtə polyus nöqtəsi və ya mühüm
məxsusi nöqtə olsun.

Qeyd edək ki, çıxığı hesablayarkən 𝐶𝐶 əyrisi olaraq mərkəzi 𝑎𝑎 nöqtəsində

olan kifayət qədər kiçik radiuslu çevrə götürmək olar.

Teorem 1 (Çıxıqlar haqqında əsas teorem). Tutaq ki, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası 𝐺𝐺

oblastının sonlu sayda 𝑎𝑎1 , 𝑎𝑎2 , ..., 𝑎𝑎𝑘𝑘 nöqtələri istisna olmaqla həmin oblastın
digər nöqtələrində analitikdir və 𝐿𝐿 əyrisi 𝑎𝑎1 , 𝑎𝑎2 , ..., 𝑎𝑎𝑘𝑘 nöqtələrini öz daxilində
saxlayan, tamamilə 𝐺𝐺 oblastında yerləşən ixtiyari hissə-hissə hamar qapalı
əyridir. Onda

1
� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑
2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝐿𝐿

inteqralının qiyməti 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑎𝑎1 , 𝑎𝑎2 , ..., 𝑎𝑎𝑘𝑘 məxsusi nöqtələrinə
nəzərən çıxıqlarının cəminə bərabərdir:

1
� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = res 𝑓𝑓(𝑧𝑧) + res 𝑓𝑓(𝑧𝑧) + ⋯ + res 𝑓𝑓(𝑧𝑧). (4)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 𝑧𝑧=𝑎𝑎 1 𝑧𝑧=𝑎𝑎 2 𝑧𝑧=𝑎𝑎 𝑘𝑘
𝐿𝐿

İsbatı. Mərkəzləri 𝑎𝑎1 , 𝑎𝑎2 , ..., 𝑎𝑎𝑘𝑘 nöqtələrində olan kifayət qədər kiçik
radiuslu elə 𝛾𝛾1 , 𝛾𝛾2 , ..., 𝛾𝛾𝑘𝑘 çevrələrini götürək ki, onlar cüt-cüt kəsişməsinlər və
tamamilə 𝐿𝐿 əyrisinin daxilində yerləşsinlər. Bu halda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyası

𝐾𝐾 = 𝐿𝐿 + 𝛾𝛾1− + 𝛾𝛾2− + ⋯ + 𝛾𝛾𝑘𝑘−

mürəkkəb konturunun əhatə etdiyi qapalı oblastda analitik olacaqdır. Onda

mürəkkəb konturlar üçün Koşi teoreminə görə alırıq ki,

1 1 1 1
� 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 = � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 + ⋯ + � 𝑓𝑓(𝑧𝑧)𝑑𝑑𝑑𝑑 ; (5)
2𝜋𝜋𝜋𝜋 2𝜋𝜋𝜋𝜋 2𝜋𝜋𝜋𝜋 2𝜋𝜋𝜋𝜋
𝐿𝐿 𝛾𝛾1 𝛾𝛾2 𝛾𝛾 𝑘𝑘

burada inteqrallama 𝐿𝐿, 𝛾𝛾1 , 𝛾𝛾2 , ..., 𝛾𝛾𝑘𝑘 əyrilərinin müsbət istiqamətləri üzrə
götürülür. (5) bərabərliyinin sağ tərəfindəki toplananlar, 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının,
uyğun olaraq, 𝑎𝑎1 , 𝑎𝑎2 , ..., 𝑎𝑎𝑘𝑘 nöqtələrinə nəzərən çıxığı olduğundan buradan (4)
bərabərliyinin doğruluğu alınır. ■
90
 İndi polyusa nəzərən funksiyanın çıxığının hesablanması qaydasını öyrənək.
Əvvəlcə fərz edək ki, 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının sadə polyusudur. Bu halda
funksiyanın Loran sırasına ayrılışının baş hissəsi 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 ifadəsinin yalnız birinci
mənfi qüvvətini özündə saxlayacaq:
𝑐𝑐−1
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0 + 𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯ + 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + ⋯ + . (6)
𝑧𝑧 − 𝑎𝑎
(6) bərabərliyinin hər iki tərəfini (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) ifadəsinə vursaq

(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐−1 + 𝑐𝑐0 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + 𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)2 + ⋯ (7)

bərabərliyini alarıq. Bu bərabərliyin sağ tərəfindəki ifadə adi qüvvət sırası

olduğundan onun cəmi 𝑎𝑎 nöqtəsində kəsilməz funksiya olacaqdır. Ona görə də
(7) bərabərliyində 𝑧𝑧 → 𝑎𝑎 şərtilə limitə keçsək, onda

𝑐𝑐−1 = lim (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑓𝑓(𝑧𝑧) (8)

𝑧𝑧→𝑎𝑎

alarıq. (8) düsturu funksiyanın sadə polyusa nəzərən çıxığını asanlıqla tapmağa
imkan verir.

Əgər 𝜑𝜑(𝑧𝑧) və 𝜓𝜓(𝑧𝑧) funksiyaları 𝑎𝑎 nöqtəsində analitikdirlərsə, 𝜑𝜑(𝑎𝑎) ≠

𝜑𝜑(𝑧𝑧)
0, 𝜓𝜓(𝑎𝑎) = 0, 𝜓𝜓 ′ (𝑎𝑎) ≠ 0 şərtləri də ödənirsə, onda 𝑎𝑎 nöqtəsi 𝑓𝑓(𝑧𝑧) =
𝜓𝜓(𝑧𝑧)

funksiyasınin sadə polyus nöqtəsi olacaqdır. Bu halda 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑎𝑎

nöqtəsinə nəzərən çıxığı (8) düsturuna əsasən belə hesablana bilər:

𝜑𝜑(𝑧𝑧) 𝜑𝜑(𝑧𝑧) 𝜑𝜑(𝑧𝑧)

𝑐𝑐−1 = lim (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑓𝑓(𝑧𝑧) = lim (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) = lim = lim ,
𝑧𝑧→𝑎𝑎 𝑧𝑧→𝑎𝑎 𝜓𝜓(𝑧𝑧) 𝑧𝑧→𝑎𝑎 𝜓𝜓(𝑧𝑧) 𝑧𝑧→𝑎𝑎 𝜓𝜓(𝑧𝑧) − 𝜓𝜓(𝑎𝑎)
𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎
çünki şərtə görə 𝜓𝜓(𝑎𝑎) = 0. Əgər

lim 𝜑𝜑(𝑧𝑧) = 𝜑𝜑(𝑎𝑎),

𝑧𝑧→𝑎𝑎

𝜓𝜓(𝑧𝑧) − 𝜓𝜓(𝑎𝑎)
lim = 𝜓𝜓 ′ (𝑎𝑎) ≠ 0
𝑧𝑧→𝑎𝑎 𝑧𝑧 − 𝑎𝑎
olduğunu nəzərə alsaq, yaza bilərik ki,

91
 𝜑𝜑(𝑎𝑎)
𝑐𝑐−1 = . (9)
𝜓𝜓 ′ (𝑎𝑎)
𝜋𝜋
Nümunə. Yoxlamaq olar ki, 𝑎𝑎 = (2𝑛𝑛 + 1) nöqtəsi (burada 𝑛𝑛 tam
2
1
ədəddir) 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = funksiyasının sadə polyus nöqtəsidir. Onda (9) düsturunu
𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐

tətbiq edərək 𝑓𝑓(𝑧𝑧) funksiyasının 𝑎𝑎 nöqtəsinə nəzərən çıxığını tapa bilərik:

1 1
𝑐𝑐−1 = − =− 𝜋𝜋 .
𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠 sin(2𝑛𝑛 + 1)
2
Buradan alınır ki, 𝑛𝑛 tək ədəd olduqda 𝑐𝑐−1 = +1, 𝑛𝑛 cüt ədəd olduqda isə
𝑐𝑐−1 = −1 olacaqdır. Deməli,

𝑐𝑐−1 = (−1)𝑛𝑛−1 .

(8) düsturunun istənilən 𝑛𝑛 tərtibli polyus halı üçün də analoqunu almaq

olar. Bu halda Loran ayrılışı aşağıdakı kimi olacaq:
𝑐𝑐−1 𝑐𝑐−2
𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐0 + 𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯ + 𝑐𝑐𝑛𝑛 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 + ⋯ + + +
𝑧𝑧 − 𝑎𝑎 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)2
𝑐𝑐−𝑛𝑛
+⋯+ . (10)
(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛

(10) bərabərliyinin hər iki tərəfini (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 ifadəsinə vursaq, alarıq ki,

(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 𝑓𝑓(𝑧𝑧) = 𝑐𝑐−𝑛𝑛 + 𝑐𝑐−𝑛𝑛+1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎) + ⋯ + 𝑐𝑐−1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛−1 + 𝑐𝑐0 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 +

+𝑐𝑐1 (𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛+1 + ⋯. (11)

(11) bərabərliyinin sağ tərəfindəki ifadə adi qüvvət sırasıdır. Bu bərabərliyi 𝑛𝑛 − 1

dəfə diferensiallasaq, onda sağ tərəfdə sərbəst həddi (𝑛𝑛 − 1)! 𝑐𝑐−1 olan adi qüvvət
sırası alarıq. Diferensiallamadan sonra alınmış bərabərlikdə 𝑧𝑧 → 𝑎𝑎 olmaqla limitə
keçərək
(𝑛𝑛−1)
lim �(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 𝑓𝑓(𝑧𝑧)� = (𝑛𝑛 − 1)! 𝑐𝑐−1
𝑧𝑧→𝑎𝑎

bərabərliyini, buradan isə

92
 1 (𝑛𝑛−1)
𝑐𝑐−1 = lim �(𝑧𝑧 − 𝑎𝑎)𝑛𝑛 𝑓𝑓(𝑧𝑧)� (12)
(𝑛𝑛 − 1)! 𝑧𝑧→𝑎𝑎

düsturunu alarıq.

(12) düsturu funksiyanın 𝑛𝑛 tərtibli polyusa nəzərən çıxığını hesablamağa imkan

verir. Əgər şərti olaraq 0! = 1 qəbul etsək, onda (12) düsturundan 𝑛𝑛 = 1
halında (8) düsturu alınır.

93