§ 2 Parametrdən asılı qeyri-məxsusi inteqrallar.

Parametrdən asılı məxsusi inteqralları öyrənərkən inteqralaltı

funksiyasının düzbucaqlısında təyin olunduğunu fərz etmişdik.
funksiyası yarın zolağında təyin olunduqda təbii olaraq
qeyd olunmuş üçün ə nəzərən inteqrallama yarımoxunda
aparılacaq, ona görə də bu inteqral birinci növ qeyri-məxsusi inteqral olacaqdır.
Fərz edək ki, funksiyası zolağında təyin olunub və onun hər
bir qeyd olunmuş üçün aralığında inteqralı var və aydındır ki,
nəticə və dən asılı funksiya olacaqdır

varsa ona funksiyasının

yarımoxunda dən asılı I növ qeyri-məxsusi inteqralı deyirlər.
Beləliklə qeyd olunmuş üçün şərtində
funksiyasının limiti varsa

(2.1)
funksiyasına funksiyasının parametrindən asılı qeyri-məxsusi inteqralı
deyilir.
Bu halda birdəyişənli funksiyaların I növ qeyri-məxsusi inteqralında olduğu
kimi burada da (2.1) bərabərliyinin sağ tərəfindəki inteqral yığılır deyirlər. Burada
əsas məsələlərdən biri yığılmanın müntəzəm olmasıdır. Əgər
funksiyasının şərtində ə yığılması müntəzəm olarsa onda (2.1)
inteqralı müntəzəm yığılır deyirlər.
Tərif 2.1. Əgər (2.1) inteqralı parçasında yığılırsa və elə
varsa ki, ixtiyari və parçasından olan bütün lər üçün

(2.2)
bərabərsizliyi ödənir, onda deyirlər ki, (2.1) inteqralı parçasında
parametrinə nəzərən müntəzəm yığılır.
Teorem 2.1. (2.1) qeyri-məxsusi inteqralının parçasında
parametrinə nəzərən müntəzəm yığılması üçün zəruri və kafidir ki, ixtiyari
verildikdə yalnız dan asılı elə ədədi olsun ki, ixtiyari və
ədədləri və bütün lər üçün

(2.3)
olsun.
İsbatı. Zərurilik. Fərz edək ki, (2.1) inteqralı parçasında parametrinə
nəzərən müntəzəm yığılır. Onda üçün, var ki, üçün

114
bərabərsizliyi doğrudur. üçün

bərabərsizliyindən görünür ki, (2.3) bərabərsizliyi doğrudur.

Kafilik. Fərz edək ki, elə var ki, olduqda

ın ixtiyariliyindən alırıq ki,

Bu teoremə parametrdən asılı qeyri-məxsusi inteqralın yığılması üçün Koşi meyarı

deyirlər.
(2.1) inteqralının müntəzəm yığılması üçün bəzi kafi şərtləridə qeyd edək.
Teorem 2.2. (Veyerştrass əlaməti). Fərz edək ki, funksiyası
yarımzolağında təyin olunub və hər bir qeyd olunmuş üçün ixtiyari
parçasında ə nəzərən inteqrallanandır. Əgər yarımzolağında

(2.4)
bərabərsizliyi ödənirsə və inteqralı yığılırsa onda (2.1) inteqralı
parçasında parametrinə nəzərən müntəzəm yığılır.
İsbatı. Fərz edək ki, inteqralı yığılır funksiyasının I növ
qeyri məxsusi inteqralının yığılması üçün Koşi meyarına əsasən üçün elə
var ki, ixtiyari üçün

Onda 2.4 bərabərsizliyinə əsasən ixtiyari üçün

bərabərsizliyi doğrudur. Beləliklə, Koşi meyarına əsasən

inteqralı parçasında ə nəzərən müntəzəm yığılır.

Teorem 2.3. (Dini əlaməti). Fərz edək ki, 1) mənfi olmayan
funksiyası yarımzolağında kəsilməzdir. 2) üçün (2.1) inteqralı
yığılır. 3) funksiyası parçasında kəsilməzdir. Onda
inteqralı də ə nəzərən müntəzəm yığılır.
İsbatı.

115
funksional ardıcıllığının hədləri məxsusi inteqrallardır
düzbucaqlısında kəsilməz olduğundan 1-ci paraqrafdaki teoreminə görə lər
parçasında kəsilməzdir. olduğundan azalmayandır və
parçasında şərtində ə yığılır. Onda funksional ardıcıllıqların
yığılması haqqında Dini əlamətinə görə ([3] II hissə səh. 21) ardıcıllığı
parçasında ə müntəzəm yığılır. Ona görə də üçün var ki,
üçün

mənfi olmadığından üçün və ixtiyari üçün

olar. Bu isə göstərir ki, inteqralı parçasında müntəzəm

yığılır.

Misal 2.1. İsbat edin ki, inteqralı yığılır.

İsbatı. Əvvəlcə birdəyişənli funksiya üçün qeyri-məxsusi inteqrala baxaq

bərabərsizliyindən teorem 2.2-yə əsasən alarıq ki, baxdığımız inteqral yığılır.

Teorem 2.4. Fərz edək ki, funksiyası yarımzolağında
kəsilməzdir. inteqralı parçasında müntəzəm yığılır. Onda
funksiyası parçasında kəsilməzdir.
İsbatı. olsun.
ardıcıllığının bütün hədləri parçasında kəsilməzdir
və parçasında müntəzəm yığılır. Onda bu ardıcıllığın limiti
funksiyasıda (müntəzəm yığılan kəsilməz funksiyalar
ardıcıllığının limitinin kəsilməzliyi haqqında teoremə görə) də kəsilməzdir.
Misal 2.2. İsbat edin ki,

parametrinin kəsilməz funksiyasıdır.

Həlli. İnteqralda əvəzləməsi aparaq
olduqda olduqda olar.
Onda

116
 funksiyası və funksiyalarının kompozisiyası olduğundan
kəsilməzdir. Onda və funksiyalarda kəsilməzdir. Beləliklə
dan asılı kəsilməz funksiyadır.
Misal 2.3. İsbat edin ki, funksiyası ya nəzərən
kəsilməzdir.
Həlli. şərtini ödəyən götürək. İnteqralı aşağıdakı kimi
üç inteqrallara bölək

Hər üç
inteqralı
qiymətləndirək. Birinci inteqralda olduqda
bərabərsizliyini, üçüncü inteqralda olduqda
bərabərsizliyini, və olduğunu nəzərə
alsaq baxılan inteqralı qiymətləndirə bilərik.

Sonuncu bərabərsizliyin sağ tərəfindən hər iki inteqral olduqda yığılır. Ona
görə də baxılan inteqral olduqda yığılır. funksiyası
olduqda kəsilməzdir. Ona görə də parçasında
kəsilməzdir ona görə də intervalında kəsilməzdir.
Teorem 2.5. Fərz edək ki, 1) və onun xüsusi törəməsi

yarımzolağında kəsilməzdir. 2) inteqralı üçün

yığılır. 3) inteqralı parçasında ə nəzərən müntəzəm yığılır.

Onda funksiyası parçasında diferensiallanandır və

İsbatı. ardıcıllığına baxaq.

İnteqrallama parçasında getdiyindən funksional ardıcıllığının hər bir həddi
Teorem 1.3.-ə əsasən parçasında diferensiallanandır və

117
Teoremin 3)- şərtinə görə bərabərliyin sağ tərəfindəki inteqral müntəzəm yığılır.
Deməli, sol tərəfdəki funksional ardıcıllığıda müntəzəm yığılır. Digər
tərəfdən teoremin 2)-şərtinə görə hər-hansı üçün inteqralı da
yığılır. Onda müntəzəm yığılan funksional ardıcıllığın hədbəhəd diferensiallanması
haqqında teoremə əsasən alırıq ki,

beləliklə

(2.5)
Teoremin nəticəsi olaraq alırıq ki, qeyri-məxsusi inteqral işarəsi altında parametrə
nəzərən diferensiallamaq mümkündür.
Misal 2.4. bərabərliyindən istifadə edərək

inteqralını hesablayın.
Həlli. və funksiyaları
oblastında kəsilməzdir.
inteqralı olduqda yığılır. olduqda

olduğundan və üçün yığıldığından Veyerştrass əlamətinə

görə inteqralı yığılır. ixtiyariliyindən olduqda

bərabərliyini ya nəzərən dəfə diferensiallasaq alarıq

buradan alarıq ki,

Teorem 2.6. Fərz edək ki, 1) funksiyası yarımzolağında

kəsilməzdir.
2)
(2.6)
inteqralı parçasında müntəzəm yığılır. Onda (2.6) inteqralını
parçasında dəyişəninə nəzərən inteqrallamaq olar.

(2.7)
118
 İsbatı. Burada Teorem 2.4.-ün bütün şərtləri ödənir. Ona görə də
parçasında kəsilməzdir və o, parçasında inteqrallanandır.
(2.7) bərabərliyini isbat edək. (2.6) inteqralı müntəzəm yığılan olduğundan
verilmiş görə elə var ki, olduqda parçasından olan bütün
lər üçün

(2.8)
bərabərsizliyi doğrudur. (2.6) bərabərliyi ilə təyin olunan funksiyasının
parçasında inteqrallayaq. Parametrdən asılı məxsusi inteqralda inteqrallama
növbəsini dəyişə bilərik. Ona görə də

(2.8) bərabərsizliyini nəzərə alaraq yaza bilərik

in ixtiyariliyindən alırıq ki, qeyri məxsusi inteqralı ə

nəzərən ədədinə yığılır.

Beləliklə, teoremdən nəticə alınır ki, parametrdən asılı inteqralı inteqral
işarəsi altında parametrə nəzərən inteqrallamaq olar.
Qeyd edək ki, (2.7) bərabərliyindən yuxarı sərhəddi əvəzinə
parçasından ixtiyari ədədi yaza bilərik.
Qeyd edək ki, yarımzolağından mənfi olmayan funksiyalar üçün bu
teoremi 2.6 2) şərti olmadıqda da doğrudur. Belə ki, mənfi olmayan
funksiyasının 1) şərtinin ödəməsi (2.7) bərabərliyini təmin edər.
Doğrudan da olduqda dən asılı

funksiyası artdıqca artır və Dini əlamətinə görə öz limitinə müntəzəm yığılır,

ona görə də 2.7 doğrudur. inteqralında yalnız idi
olduqda da parametrdən asılı qeyri-məxsusi inteqrallar
üçün uyğun məsələlərə (müntəzəm yığılma, parametrə nəzərən
kəsilməzlik,parametrə nəzərən diferensiallama və parametrə nəzərən inteqrallama)
baxılır.
Qeyd edək ki, (2.1) inteqralının parametrinə nəzərən inteqrallanması
haqqında aşağıdakı teorem də doğrudur.
Teorem 2.7. Fərz edək ki,
1) funksiyası zolağında kəsilməzdir.

119
2) funksiyası yarımoxunda kəsilməzdir.

3) funksiyası yarımoxunda kəsilməzdir. Onda

və inteqrallarının birinin yığılması digərinin də yığılmasını

təmin edir və aşağıdakı bərabərlik doğrudur

və in ifadələrin nəzərə alsaq sonuncu bərabərliyi aşağıdakı şəkildə də

yaza bilərik

(2.9)

§ 3. Parametrdən asılı ikinci növ qeyri-məxsusi inteqrallar.

İkinci paraqrafda inteqrallama sərhəddi sonsuzluq olan parametrdən asılı

qeyri-məxsusi inteqrallara baxdıq. Bu inteqralın qeyri-məxsusi (xüsusi) nöqtəsi
idi. Ola bilər ki, inteqralaltı funksiyası qapalı olmayan
düzbucaqlısında təyin olunsun və qeyd olunmuş üçün qeyri-məxsusi
inteqralı yığılsın. Fərz edək ki, inteqralın qeyri-məxsusi nöqtəsi
dir.
Bu halda parçasında

(3.1)
funksiyası təyin olunar.
(3.1) inteqralına parametrdən asılı ikinci növ qeyri-məxsusi inteqral deyirlər.
I növ inteqrallarda olduğu kimi burada da əsas məsələ (3.1) inteqralının müntəzəm
yığılmasıdır.
Tərif 3.1. Əgər parçasından olan ixtiyari üçün (3.1) inteqralı
yığılırsa və yalnız dan asılı elə varsa ki, ixtiyari şərtini
ödəyən ədədi üçün və parçasından olan bütün lər üçün

(3.2)
bərabərsizliyi doğrudur. Onda bu inteqral parçasında parametrinə nəzərən
müntəzəm yığılır deyirlər.
Qeyd edək ki, parametrdən asılı I növ qeyri-məxsusi inteqrallarda
parametrdən asılı II növ qeyri-məxsusi inteqrallar arasında əlaqə düsturu ala
bilərik.

120
 II növ qeyri-məxsusi inteqralında əvəzləməsi

aparaq. olduğunu nəzərə alsaq

(3.3)
yaza bilərik. inteqralı yığılırsa

olduqda və (3.3) bərabərliyinin sağ tərəfindəki inteqralında limiti var

o isə

inteqralına bərabərdir. Bu isə parametrdən asılı birinci növ qeyri-məxsusi

inteqraldır. Beləliklə, və inteqrallarının birinin

yığılması o biri inteqralının yığılmasını və onların bərabərliyini təmin edər.

Ona görə də deyə bilərik ki, parametrdən asılı birinci növ qeyri-məxsusi
inteqrallar ilə əlaqədar qeyd edilən teoremlər inteqral işarəsi altında limitə keçmə,
parametrə nəzərən kəsilməzlik, diferensiallama, inteqrallama ikinci növ qeyri-
məxsusi inteqrallar üçün də doğrudur.

§ 4. Eyler inteqralları.

Xüsusi tətbiqləri olan bəzi parametrdən asılı qeyri-məxsusi inteqrallara

baxaq.
I.
(4.1)
şəklində olan inteqrallara birinci növ Eyler inteqralı yaxud Beta funksiyalar
deyirlər. və parametrlərdir. olarsa inteqralaltı funksiya
kəsilməzdir və bu inteqral məxsusidir yəni adi müəyyən inteqraldır.
olduqda isə inteqral və parametrlərindən asılı qeyri-məxsusi inteqrallardır.
olduqda olduqda məxsusi nöqtədir. ni iki
inteqralın cəmi kimi yazaq

121
Sağ tərəfdəki inteqralların hər birinin yalnız bir məxsusi nöqtəsi var. Birinci
inteqralda məxsusi nöqtədir. olduqda inteqralaltı funksiya tərtib
sonsuz böyüyəndir. O, olduqda yığılandır. İkinci inteqralda
məxsusi nöqtədir və olduqda o olduqda yığılandır. Qeyd
edilənlərdən görünür ki, (4.1) inteqralı yalnız və olduqda yığılır.
inteqralının bəzi xassələrini qeyd edək.
1. (4.1) inteqralında əvəzləməsi aparsaq

(4.2)
bərabərliyi alarıq.
2. Hissə-hissə inteqrallamaqla (4.1)-dən alarıq

eyniliyindən istifadə edək. Onda

(4.3)
Bu düstur imkan verir ki, inteqralda ikinci vuruğun dərəcəsini
olduqda vahid aşağı salaq. Təkrar tətbiq etməklə bu vuruğun dərəcəsini
qədər aşağı sala bilərik. bərabərliyindən
dərəcəsinində aşağı salınmasına aid düstur ala bilərik.

(4.4)
götürüb (4.3) düsturunu ardıcıl tətbiq etsək

olduğundan

bərabərliyinə əsasən olduqda

olduqda olduğundan

122
Yuxarıda qeyd etdik ki, funksiyasının təyin oblastı koordinat
müstəvisində olmaqla birinci rübdür. üçün

bərabərsizliyinə əsasən ixtiyari üçün

inteqralı yığıldığı üçün inteqralı Veyerştrass teoreminə görə ixtiyari

və düzbucağında müntəzəm yığılır. Müntəzəm yığılmasından da
alırıq ki, 2 parametrdən asılı funksiyası təyin oblastında kəsilməzdir.
3. inteqralında əvəzləməsi aparsaq onu

(4.6)
şəklində də yaza bilərik.
İkinci növ Eyler inteqralı. Qamma funksiya adlanan

(4.7)
parametrdən asılı inteqralın iki məxsusiyyəti var, birincisi inteqrallama intervalı
qeyri məhduddur, ikincisi olduqda nöqtəsi inteqralaltı funksiyanın
məxsusi nöqtəsidir. İxtiyari üçün və üçün məhdud
olduğundan (4.7) inteqral üçün yığılır. nın təyin oblastını təyin
etmək üçün onu aşağıdakı şəkildə yazaq

olduğundan inteqralı ilə müqayisə etsək görərik ki, olduqda

yığılır. olduqda dağılır. Deməli inteqralı

da təyin olunub. inteqralına baxaq. yəni

olduğundan və inteqralı yığıldığından

ixtiyari üçün yığılır. Nəticədə inteqralı ixtiyari üçün

yığılır. üçün dağılır.
Göstərək ki, (4.1) inteqralı intervalında yerləşən ixtiyari
parçasında müntəzəm yığılır. üçün olduqda,

123
 olduqda isə

bərabərsizliyi doğrudur. və inteqralları yığıldığından

parametrdən asılı inteqralların müntəzəm yığılması haqqında Veyerştrass
teoreminə görə inteqralı parçasında müntəzəm yığılır.
parçasında Teorem 1.1-in bütün şərtləri ödənir. Ona görə də təyin oblastında
kəsilməzdir.
nın bəzi xassələrini qeyd edək. (4.7)-dən görünür ki,
Hissə-hissə inteqrallayaraq yaza bilərik

(4.8)
natural ədəd olduqda (4.8) ardıcıl tətbiq etsək

Ona görə də

(4.9)
Beta funksiya ilə Qamma funksiya arasında aşağıdakı bərabərlik doğrudur

(4.10)
(4.10) bərabərliyini isbat edək.

inteqralında əvəzləməsi aparaq

Burada əvəzinə əvəzinə götürsək yaza bilərik

Bu bərabərliyin hər tərəfini ə vuraq

(4.11)

(4.12)
Sağ tərəfdəki inteqrala diqqət edək. olsun funksiyası
parametrə nəzərən inteqrallama haqqında Teorem 2.6.-nın bütün şərtlərini ödəyir.
Ona görə də inteqrallama növbəsini dəyişə bilərik

124
 (4.13)
(4.6) bərabərliyinə diqqət etsək (4.13) bərabərliyin sol tərəfindəki inteqralın
yə bərabər olduğunu görərik. Beləliklə, alarıq

Misal həllində istifadə edəcəyimiz bəzi düsturları qeyd edək

Bu bərabərliyi nəzərə alsaq

(4.14)
Buradan alarıq ki,

Misal 4.1 İsbat edin ki,

İsbatı. düsturunda götürək. (4.14)

düsturundan istifadə etsək

götürsək

Sonuncu inteqralda əvəzləməsi aparaq. alarıq.

funksiyasının diferensiallanan olmasını göstərək. funksiyasını
inteqral altında parametrinə nəzərən diferensiallayaq

(4.15)
olduqda yarımoxunda inteqralaltı funksiya

bərabərsizliyini ödəyir.

125
inteqralı yığıldığından Veyerştrass teoreminə görə inteqralıda
parametrə nəzərən müntəzəm yığılır. Ona görə də inteqral işarəsi altında
diferensiallamaq olar. (4.15) inteqralı və inteqralaltında parametrə nəzərən
diferensiallama ilə alınan

inteqralının istifadə etdiyimiz mühakimə ilə müntəzəm yığıldığını isbat edə bilərik.
Ona görə də nın 2-ci tərtib törəməsini

şəklində alarıq.
Misal 4.2 Dirixle inteqralını hesablayın.
Həlli. Qeyri-məxsusi inteqral kimi bu inteqralın yığılan olduğunu göstərmək
və limitini tapmaq texniki cəhətdən uzun bir prosesdir.
Parametr daxil etməklə hesablayaq.

Inteqralına baxaq. inteqralına hissə-hissə inteqrallama düsturunu

tətbiq edək. qəbul edək.

qəbul edək olduğundan

.
Göründüyü kimi, üçün

alarıq. inteqralının yığılmasını göstərmək üçün üçün

inteqralını qiymətləndirək

Beləliklə olduqda

.
Koşi kriteriyasına əsasən olduqda müntəzəm yığılır. Ona görə də
olduqda parametrə nəzərən inteqral işarəsi altında diferensiallaya bilərik.

126
 götürsək alarıq. Onda Veyerştrass teoreminə
görə müntəzəm yığılır və nı inteqrallaya bilərik.

(4.16)
nı tapaq. Nəzərə alaq ki, olduqda

Sonuncu bərabərsizlikdə şərtində limitə keçək

görünür ki, Onda

Misal 4.3 inteqralını hesablayın.

Həlli. olduqda əvəzləməsi aparaq.

olduqda əvəzləməsi aparaq.

olduqda

Yekunlaşdırsaq

Misal 4.4 inteqralını hesablayın.

Həlli. İnteqralda dəyişəni əvəz edək. ilə dəyişəninə keçək.

Sərhədlər dan ə keçər olar, onda

alarıq. (4.1) əsasən beta funksiya şəklində yazsaq alarıq

Sonuncu bərabərlikdə (4.14)-ə əsasən yaza bilərik

Misal 4.5 Eyler inteqralının tətbiqi ilə inteqralını hesablayın.

127
 Həlli. əvəzləməsi aparaq, sərhədləri müəyyənləşdirək.
olduqda olduqda olar. qəbul etsək

buradanda alarıq

olduğundan

Beləliklə,

Əlbəttə bu inteqralı müəyyən inteqral kimidə hesablaya bilərdik. Lakin bu üsul

bizə imkan verir ki və müəyyən xüsusilə böyük qiymətlərində inteqralı daha
tez hesablaya bilək. Məsələn götürsək

Qamma funksiyanın uyğun xassələrindən istifadə etsək alarıq

Çalışmalar

1. inteqralını hesablayın.

2. limitini hesablayın.
3. diferensiallanan funksiya olduqda

funksiyasının törəməsini tapın.

4. Parametrə nəzərən diferensiallayaraq inteqralları hesablayın

a)

b)

128
 c)

5. Puasson inteqralını hesablayın.

6. Göstərin ki, .

7. inteqralını Qamma funksiyanın köməyi ilə hesablayın.

8. inteqralını hesablayın.

9. inteqralını hesablayın.

10. inteqralını hesablayın.

11. inteqralını hesablayın.

129