Lev 24:1-9 Sabbath and the Temple

When I think of Sabbath in the Jewish tradition, I think of Sabbath candles and prayer around
the table on Friday night, or going to synagogue on Saturday morning. But these traditions were
probably formed after the exile. If we were to ask ourselves, “what was the role of the temple cult on
Sabbath before the exile?” I imagine that not many would know the answer. Christians who also
partakes in weekly spiritual cycles will be interested to discover how the original Sabbath was intended
and the meaning of its symbols. Like most things in Leviticus, the imagery in chapter 24:1-9 is not
immediately obvious so I think you will find the exploration of the passage very “enlightening.”

The following is my translation of Lev 24:1-9: 1)And then YHWH spoke to Moses, saying: 2)
Command the Israelites to bring1 to you pure virgin (first press/beating) olive oil2 for the lamp to burn3
a flame continually.4 3) Outside the curtain of testimony in the tent of meeting Aaron will tend5 it from
evening to morning before YHWH continually, this is an everlasting statute throughout your
generations. 4) He shall tend to the flames upon the lampstand of pure (gold)6 before YHWH
continually. 5) Then you must take fine flour and bake it, 12 loaves, each one 2/10ths ​of an Ephah​.7 6)
Then you must set them in two rows with 6 (loaves) in a row8 upon the pure (gold) table before
YHWH. 7) And you must place pure frankincense on the loaves which will (later) represent9 a
memorial of food, an offering by fire to YHWH. 8) Each Sabbath day he must arrange it before YHWH

1
All Vav-consecutive perfect seem to continue the volative mood from the previous clause “command.” Here, I render
the volative as an infinitive in English, but the other vav-consecutives are rendered “you must.”
2
Virign olive oil captures the meaning well from the ancient idea, though it seems that in their culture instead of the first
press it was the first “beating,” although pressing could indeed be what is meant. This root only occurs a handful of
times
3
Difficult to translate in English, formally “cause to ascend.” Probably a result of putting oil in the lamp, it ascends into
the flame. Interesting language considering the use of this root for sacrifices.
4
Many commentators have noted that ​tamid ​cannot mean forever, but rather continuously. For the next verse stipulates
that is should be tended from evening to morning, and not during the day.
5
Although this word is often translated arrange, “tend” seems the better choice here when a flame is the object. Since that
action is from evening to morning, it cannot mean lite, but rather to make sure it is lit, to tend and see there is enough
oil.
6
The word gold is not in the text but assumed to be the referent of pure, since the lamp is contructed of “pure” gold. Ex
25:31.
7
The measurement must have been so obvious it was unnecessary to mention.
8
It's odd that there's no preposition after the number 6 to help us understand that a row consists of 6 pieces, however it's
very often that Hebrew does this.
9
The NIV uses the word “represent,” since tradition tells us that no bread is burned, but rather the incense is burned as
bread to YHWH, “represent” properly conveys this analogical ritual. The word is translating the combination of ​hyh + l
in Hebrew. There are a few occasions when the lamed can only be translated ​like ​or ​as. ​cf​.​ Ex 4:16.

1
weekly10 from (what is offered from the)11 Israelites. – This is an everlasting covenant. 9) And it shall
be for Aaron and his children, and they shall eat it in a holy place since it is his most holy portion12 of
YHWH's fire-offering – an everlasting statute.

For many Christians the text of Leviticus is a low point in their reading of scripture. Perhaps
they think it's rather foreign and primitive. That's why, whenever I teach on this book I try and
highlight how Leviticus fits into the greater narrative of the Bible. When one examines the structure of
the five books of Moses and the major movements in each book, many believe that Leviticus is
positioned at the center to act as the climax of the whole Pentateuch.13 We should remember that the
central crisis that Gen 1-3 introduces is the exile of man from God's presence. But now in Leviticus,
after hundreds of years, God has finally revealed the way back into Eden (the temple) and the Israelites
are allowed to dwell with YHWH in the same camp as the creator of the universe.
But for the Israelites, God's presence is both a source of life/ blessing and also grave danger, as
the sons of Levi found out at their untimely death in Lev 10. The events of that narrative are critical to
understanding the movements of the book. The day that Nadab and Abihu died was also the
inauguration of the temple cult. On that day, Moses and Aaron carefully performed the proper tasks and
at the conclusion, something extraordinary happened. God appeared to the people. Not as a cloud at
Sinai in the distance, but before their eyes. Lev 9:23-24 says; “The glory of the Lord appeared to all the
people, and fire came out from before the Lord and consumed the burnt offering.” Some commentators
have noted the importance of this event as the prototype, or the analogy to which all offerings on the
altar are in a sense reenacting.14 So that when an Israelite offers to YHWH his animal in worship, God
consumes​ the animal in their presence as a sacred meal while the worshiper basks in the light of the
holy fire. It doesn't take much imagination for us to think of fire as being something divine. There's just
something about it that's so mysterious and dangerous, as though it comes from another world. Light of
course must also be intimately connected to this analogy of divine fire.

10
Tamid​ usually translated “continually,” however, the context demands that weekly is as frequent as this rite can be
performed.
11
Preposition occurs a few times in Lev followed by ​bnei-yisrael​ each time referring to what should be done with their
offerings that they have donated.
12
Taking this prep ​min​ as a partitive – a part (portion) of a whole, namely all the the bread is seen as a unit with the
frankincense which represents God's bread.
13
A. C. Leder, “Reading Exodus to Learn and Learning to Read Exodus”​ CTJ ​34: 34-35; L. M. Morales, ​Who Shall
Ascend the Mountain of the Lord ​(​Downers Grove, IL.: IVP Press, 2014),​ 24-25; etc.
14
Morales, 118-120, 141.

2
 If you read the texts of scripture closely and notice all the the references to light and the
presence of God you will see many interesting connections. In the verse just above God's appearing
before the people, Lev 9:22, it says that Aaron blessed the people. It doesn't say what he said exactly
but, no doubt it included the high priestly prayer of Num 6:22-27: “May the Lord bless and keep you,
may he make his ​presence/face shine​ upon you.” Could it be that this verse is also a hearkening back to
that first theophany when God actually appeared to the people. Students of ancient religion know that a
theophany (when a deity appears) is of great importance. It legitimizes the location and rituals
performed at a specific site. Gen 28 is an good example where Jacob dreams of a stairway leading to
God's presence. Afterwards he names the place, Bethel (house of God), and indeed there was a time in
Judges when the tabernacle resided there.15 Then during the divided kingdom, Jeroboam established a
competing cultic center to YHWH at Bethel. So throughout most of Israel's history it served as a cultic
center to YHWH, and it has its beginning with Jacob's dream.
Returning to Leviticus 9 one could assert that this first theophony establishes the rituals of
worship for the temple services in the outer courts. Other commentators have noted that on the day of
atonement, the texts indicates a second theophony.16 Lev 16:2 reads; “I will appear in the cloud above
the mercy seat.” One gets the impression that the inner sanctum is where God lives and to go into that
room is to go into His presence. Which is why the high priest takes incense as a cloud to shield him
from the divine light. It acts as a temporary veil and reminds the reader of Moses who ascended into the
cloud at Sinai.17 This theophony establishes the inner sanctum as God's abode and legitimizes the
rituals of the day of atonement.
Now let's return to the passage of focus in Lev 24 and the rituals concerning the menorah. In
consideration of this interplay between light, fire, and the presence of God; it's very likely that the text
is communicating a third theophany here. A theophany for each area of the temple: outer court, the
holies, and the holy of holies. One might say it's a symbolic theophany using the imagery of the
menorah and its lights.18 If we reread the text in Lev 24:1-9, we see the prescription to perform a
number of ritual acts in the Holy Place inside the temple. There are three objects in this room: the
menorah, the table of the bread of presence, and the altar of incense. Three times in the text these acts

15
Judg 20:27; Several other examples can be given, 1 Chron 21:20 David encounters the angle of the Lord at the threshing
floor of Ornan. He later builds an altar which becomes the altar of the temple in Jerusalem.
16
Morales, 151.
17
Ibid., 168.
18
Ibid., 205.

3
are described as being performed “before YHWH” or before the presence of YHWH. Since, this room
is immediately in front of the veil leading to the inner chamber, it would be reasonable to conclude that
YHWH is in the chamber and these acts done in the holy place are done before the veil leading to
YHWH's presence. However, I will seek to establish in the following paragraphs that the phrase
“before YHWH” does not refer to the inner chamber but rather the light which shines from the
menorah.

The Menorah
When trying to establish the meaning of a ritual item or ritual act it's important to recognize that
these things can often have several layers of meaning. For each item in the temple cult, one can identify
a variety of metaphors and analogies. Many have noted that the temple hearkens back to the original
place of God's dwelling, the garden of Eden.19 Some have suggested that the tree of life was the first
“menorah.” But there's also an interesting connection between the menorah and the celestial lamps of
the heavens: the sun and moon, and stars. Meyers summarizes three levels of meaning.
1) the physical shape: an artistic motif expressing vegetal life and celestial lights; 2) the thematic
meaning: sustaining life in this world and securing it in the next; and 3) the symbolic value: the
tree is divested of its fertility and immortality notions, prevalent in pagan usage, and is endowed
by the Bible with cosmic significance: “​bringing the organizing principle of God's presence in the
cosmos into visible focus in the midst of the people.​”20
Meyers is astute to communicate so many layers of imagery. It would be erroneous to over-commit to
one analogy, such as the celestial lights, and fail to also see the interplay with other ideas, like the
manifestation of the presence of God. And there must, no doubt, be times when the authors of scripture
are overlapping or using interplay between these symbols. Nevertheless, it's important to get a fuller
understand of each of Meyers' points separately to better appreciate the full tapestry of images.
Regarding the physical shape of the menorah and the connection to celestial lights, creation
appears to be organized around the principle of 7 units: there are 7 days in a week, 7 months till the day
of atonement, 7 years marks the year of release and 49 years marks the 7 year week of Jubilee.21 How

19
G. K. Beale, T ​ he Temple and the Church's Mission: A Biblical Theology of the Dwelling Place of God​ (Downers Grove,
IL.: IVP Press, 2014)
20
The last sentence in quotation is from Meyer p. 175; the whole block quote is a summary of Meyer written by Milgom,
J. Review of ​The Tabernacle Menorah: A Synthetic Study of a Symbol from the Biblical Cult​, by Carol Meyer. ​The
Catholic Biblical Quarterly​ 4​ 0, no. 2 (Apr 1978): 249-250.​ emphasis added.
21
V. S.​ ​Poythress, ​The Shadow of Christ in the Law of Moses ​(Phillipsburg: P. & R., 1995), 18-19.

4
does one count time in the sacred calendar? With the celestial lights. Trevaskis writes that even the
wording in Gen 1 concerning the creation of the sun and the moon describes them as the greater and
lesser ​lamps. ​He describes this as cultic language intending to provoke images of the temple menorah
in Lev 24. Indeed the context of Lev 24 is surrounded in ch. 23 and 25 by prescriptions for marking the
holy festivals. How many branches on the menorah? Seven. As the lamps of the heavens mark time for
worshiping YHWH so too the smaller microcosm, which is the temple, has lamps which burn
continuously with a rhythmic cycles renewing every seventh day. Poythress points out that the
orientation of the lamp in the temple also mimic the orientation of the sun from the perspective of Israel
in the Northern hemisphere. The temple had an eastward orientation and the lamp was place to the
south to cast a shadow to the north just as the Sun does.22 Did that lamp symbolize God's enduring light
even when the sun had vanished from view (it seems to have been only lit at night)? Or was the lamp
likened to the moon which shines at night? We find an interesting quote in the Mishnah where the
Sadducee referred to the menorah as the moon.23 I don't think we need to choose a specific celestial
body, but it nevertheless shows that, in the mind of the priests, the temple was a microcosm of the
cosmos.
Lest we think that the menorah only communicates the celestial light, we now turn to the topic
of God's presence through the image of a sacred tree. Wyatt identifies a few instances where a sacred
tree of God's presence reappears in scripture, starting with Moses and the burning bush. The fact that
the bush doesn’t burn is likened to the commandment that the lamp burn continually as though it's
never consumed. In Zech 4 the prophet has a vision of a lampstand flanked by two olive trees which
provide an endless supply of oil, effectively burning continuously, (burning but not consumed). The
interpretation of the vision being that Joshua and Zerubbabel stand before “the Lord of the whole
earth.” Wyatt summarizes, “The temple ​menorah​ then represents a 'perpetual theophany', and this
surely is the meaning of the unconsumed bush in Exodus.”24
Further, when one examines the exact word used to refer to the burning bush, it isn't a generic
word “bush” but rather a specific species. The word is ​səneh, ​and it occurs only in Ex 3. When a
Hebrew word has no other context for which we can establish its meaning we must go to related
languages. Several of the hebrew dictionaries25 site the Arabic word ​sanā,​ from Lane's lexicon, as

22
Poythress, 18-19.
23
Tosefta Hagigah, 3:35.
24
N. Wyatt, “The Significance of the Burning Bush,” ​Vetus Testmentum ​36, no. 3 (1986): 364.
25
HALOT, BDB, Gesenius.

5
possibly having a connection. This is what Lane says about this word, it has a few definitions: “Light,
or the light from lightning or fire... Also the ​cassia senna ​[a plant]... the common senna of medicine.”26
In one particular verse of poetry where the plant is referenced, Lane suggests a connection between the
plant and light “because the diffusion of odour is like that of light.”27 A simple image search for ​cassia
senna​ shows it to have a bright yellow flower. I would suggest if the Arabs were making a connection
between light and this plant, it must have referred to the color of the flower and not it's “odour.” But if
Lane is correct to say there's a connection at all, then it could be another piece of evidence establishing
the burning bush as a prototypical menorah.
In the book of Revelation we also find several allusions to cultic imagery, which can be helpful
for communicating how first century Jews understood the cosmic significance of the temple rites. In
Rev 4:5, John describes a vision of God's throne, and “before the throne were burning seven torches of
fire, which are the seven spirits of God .” Notable commentators have interpreted that as an allusion to
the temple and menorah, where the seven branches and lamps of the menorah correspond to the seven
torches which are spirits of God.28 Beale asserts that the wording here in Revelation is influenced by
the description of fiery theophanies in Ezek 1:13. “The second half of v. 5 is patterned after Zech 4:2-3,
10 a vision of 7 lamps followed by their interpretation … which associates the lamps with the spirit of
YHWH (Zech 4:6; cf also Rev. 1:12, 20).”29
So I believe that the above evidence establishes conclusively that the light from the menorah
acted as a “perpetual theophany.” And when we understand the other cultic rituals in light of this
theophany, other questions about the rituals Lev 24 can also find their significance, such as: What was
the function of the bread? Why did the priests eat the bread? What did the frankincense symbolize? The
following will attempt to explain these acts ​in light​ of this theophany.

The Bread of Presence

Budd in his commentary on Numbers suggests that the purpose of the Menorah was to shine
light upon the bread of Presence.30 The English term “bread of Presence” for this ritual bread comes
from several verses in Exodus and elsewhere31 which simply translate the Hebrew phrase ​bread of

26
E. W. Lane, ​Arabic-English Lexicon,​ ​Vol. 1​ (London: Williams and Northgate, 1863), 1448.
27
Lane, 1449.
28
David Aune, ​Word Biblical Commentary: Revelation​ 1-5​ ​(Dallas: Word Books Publisher, 1997), 295.
29
G. K. Beale, ​The Book of Revelation: A Commentary on the Greek Text ​(Grand Rapids: Eerdmans, 1999), 326.
30
Philip Budd, ​Word Biblical Commentary: Numbers ​(Dallas: Word Books Publisher, 1984), 86-87.
31
Ex 25:30; 35:13; 39:36; 1 Sam 21:7; 1 Kgs 7:48; 2 Chr 4:19.

6
face​/​presence. ​The idea of the presence (​paney)​ of God localized at a location is common theme we
find scripture. This is the same term that Cain uses when he complains that he will be cast out from
God's face/presence Gen 4:14. When we understand the Menorah lamps as a manifestation of God's
presence it seems a fitting title to call the bread, the “bread of the Presence (of God).”
The text here in Lev. 24 commands that 12 loaves be baked and displayed before YHWH every
Sabbath. Why 12 loaves? Commentators are in agreement that the 12 loaves signify the 12 tribes of
Israel.32 And if the purpose of the lamp is to shine upon the 12 loaves, then the light of God's presence
should be understood as shining the light of of his blessing upon the tribes of Israel just as the high
priestly prayer states, “May the Lord bless and keep you, may he make his ​presence/face shine​ upon
you.” This blessing was ritualized throughout the week and re-instituted every Sabbath when the priests
would replace the loaves with new ones and eat the old bread in the Holy Place.
What did the ritual act of eating the sacred bread communicate. Were the priests acting for
YHWH, or were they representing the people? Not all agree on this point, but I believe the priests
represented the people. Acting for the people they had table fellowship with God, basking in the light
of his glory similar to the elders of Israel who ascended the mountain and shared a meal at the
establishment of the covenant (Ex 24:11). Sharing a meal as a way to confirm a covenant was a
common practice in scripture and in the wider culture.33 Indeed, this is the only time in scripture where
an offering is described as an “eternal covenant” (Lev 24:8).34
Further, the covenantly nature of this act is also symbolized in the use of frankincense. Lev 24:7
says that “the frankincense shall represent a memorial of food, an offering by fire.” Frankincense was
only used in one other ritual act, it was placed on top of the “cereal offering” described in Lev 2. In
addition to frankincense the priests added the “salt of the covenant” (v. 13) as a symbol of covenant
fidelity to king YHWH.35 Personally I find the common translation of the “cereal offering” unfortunate.
The word ​minhah​ could be better rendered as tribute or gift. The image invokes the idea of paying
tribute to the king as an expression of devotion and loyalty. The gift to the king should represent what
is pure and costly. This can also be illustrated from Matt 2:11 where it states that the Magi gifted to

32
Morales, 189; J. E. Hartley, ​Word Biblical Commentary: Leviticus​ (Dallas: Word Books Publisher, 1992), 401; J.
Milgrom, ​Leviticus 23-27​ in the Anchor Bible Commentary series (New Haven, CT: Yale University Press), 2094; etc.
33
J. Sklar,​ Leviticus and Introduction and Commentary ​(​Downers Grove, IL.: IVP Press, 2014)​, loc. 4695(e-book); also
see Jeremy Bullard, “Genesis 18 through the lens of a covenant meal type-scene” (Masters Thesis, Trinity Internation
University, 2010),​ ​retrived from
https://www.academia.edu/17312139/Genesis_18_through_the_lens_of_a_covenant_meal_type_scene
34
Roy Gane, “‘Bread of Presence’ and Creator-in-Residence,” ​Vetus Testamentum​ 42, no. 2 (1992): 212.
35
L. M. Trevaskis, “The Purpose of Leviticus 24 Within Its Literary Context,” ​Vetus Testamentum ​59, no. 2 (2009): 304.

7
baby Jesus gold, frankincense, and myrrh.
The act of burning the incense can be likened to the divine host partaking of the food.
According to Josephus the frankincense was on the bread but was later removed to be burned.36 It
seems that the act of placing the divine food on the bread somehow causes them to become
symbolically identical. In case you're wondering how this sacred bread could be edible one week after
it has been baked. Josephus also informs us that the bread was unleavened, which hearkens back to the
Passover and the festival of unleavened bread. It seems that unleavened bread is especially sacred for
the Israelites.

Theological Significance
In Gen 1 it says of the greater and lesser lights that they were made to ​rule​ over the day and
over the night. To our modern minds the connection between light and kingly sovereignty is not
obvious. If the lamps are both a symbol of celestial lights and of God's presence and authority over
Israel then the light emitted from the lamp communicates his rule over all it shines upon. The interplay
between 12 loaves which stand for the 12 tribes and the priest who share a covenant meal with God
each Sabbath is rich with symbolic meaning intended to communicate the reign of YHWH over his
people. Morales summarizes:
Just as the cosmos was created for humanity’s Sabbath communion and fellowship with God, so
too the cult was established for Israel’s Sabbath communion and fellowship with God. This cultic
drama symbolizes the ideal Sabbath, the twelve tribes of Israel basking in the divine light, being
renewed in God’s presence Sabbath by Sabbath.37
When we think of the Holy Place in terms of a microcosm, with the comic light of the lamp shining on
the tribes who live on the land, our imagination is stirred to think of the glorious presence of God ever
expanding his rule wherever the settlement of Israelites can be found. It’s this understanding of the
reign of YHWH in the camp of Israel that is the key to interpreting the rather difficult text which
immediately follows. In Lev 24:10-23 we find a narrative about the son of an Egyptian man and
Israelite woman who blasphemes the name of YHWH and his subsequent execution at the hand of the
community. Trevaskis writes that when we understand that the twelve tribes bask in the presence of
YHWH’s light it’s effectively placing God’s seal/name upon them (remember it’s the name of YHWH

36
Ant. ​3.10.7
37
Moralis, 190.

8
which the boy blasphemed).38 For the half Egyptian son who lived in the camp of YHWH, there’s an
inherent question of loyalty. Will he worship the gods of his fathers? To live in the camp of YHWH is
to be submitted to his lordship.39 Otherwise a rebel should be exiled outside the camp lest he place the
whole camp in danger. In the case of this son, his exile was an exile unto death and parallels in some
ways the death of Nadab and Abihu in Lev 10.

New Testament Developments

Finally we turn to the New Testament where Jesus understood these temple images well and
expands and applies them in new ways to himself. In John's gospel Jesus asserts “I am the light of the
world” (Jn 8:12; 9:5); “I am the bread of life” (Jn 6:35, 48). “By these sayings Jesus made the claim to
fulfill the functions of the Holy Place in the temple.”40 Now to be in covenant loyalty to YHWH, one
must recognize the new manifestation of God's presence in the person of Christ. And for those who are
“in Christ” the blessings of God's presence are experienced through mystic union with Christ, and
communally with his church where Christians partake of a sacred meal as an expression of table
fellowship with the Triune God.41

Conclusion
In conclusion, this paper establishes that each sphere of the temple rituals: the outer court; the
Holy Place, and the Holy of Holies; have an accompanying theophany of God's presence which
functions to legitimize and inform the rituals that are performed there. The theophany in the Holy Place
is a symbolic “perpetual theophany” which shines from the seven lamps of the menorah upon the tribes
of Israel. Lamps that burn continuously stir images of a burning bush which is not consumed and the
covenant at Sinai. While seven branches remind us of the cycles of creation and the Sabbath rest which
is set apart for loyal service to the King of lights. The priests eat the bread in the Holy Place as a new
Adam, the representative of humanity, dwelling in the garden and basking in the light of His presence.

38
Interestingly Lev 22 also makes a connection between profaning the name of YHWH and profaning the Sabbath.
39
Trevaskis, 308; Morales, 193.
40
John E. Hartley, ​Word Biblical Commentary: Leviticus​ (Dallas: Word Books Publisher, 1992), 402.
41
Ibid, 402.

9
Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 34

De sabbat in de tempel
Een onderzoek naar Leviticus 24:1-9

– door Jeremy Bullard –

Als ik me de sabbat in de joodse traditie voorstel, denk ik aan de vrijdag-

avond met sabbatskaarsen op tafel en het gebed rondom die tafel of aan de
zaterdagochtend met het bezoek aan de synagoge. Als we onszelf echter de
vraag stellen wat de rol van de tempel was op sabbat, kan ik me voorstellen
dat niet veel mensen daarop een antwoord hebben.

Als christen die aan de sabbat zijn wekelijkse rustdag ontleent, geloof ik dat
het belangrijk is om eens te kijken naar wat God oorspronkelijk heeft geopen-
baard als zijn bedoeling met deze dag. We worden daarover ingelicht in
Leviticus 24: 1-9. Zoals de meeste zaken in Leviticus is de betekenis van alles
wat beschreven wordt in hoofdstuk 24 niet direct duidelijk. Daarom is een
onderzoek naar deze passage noodzakelijk. Leviticus 24:1-9 wordt door mij
als volgt vertaald:

(1)
En de HEER sprak tot Mozes, zeggende: (2)Beveel de Israëlieten naar jou toe
te brengen 1 pure olijfolie van de eerste persing 2 voor de lamp om
voortdurend3 de vlam te laten opgaan.4 (3)Aan de buitenkant van het voorhang-
sel van de getuigenis in de tent van ontmoeting moet Aäron die voortdurend
verzorgen5 voor het aangezicht van de HEER, van de avond tot de ochtend. Het
is een eeuwige verordening, (al) jullie generaties door. (4)Hij zal de vlammen
voortdurend verzorgen op de lampenstandaard van puur (goud)6 voor de
HEER.
(5)
Dan moet je fijn meel nemen en er twaalf broden van bakken, elk twee tien-
de (efa).7 (6)Dan moet je hen plaatsen in twee rijen, zes in één rij, op de puur
(gouden) tafel voor de HEER. (7)En je moet op de broden pure wierook plaat-
sen, die (later) zal dienen8 als gedenkoffer voor het brood – een vuuroffer voor
de HEER. (8)Elke sabbat moet hij dit rangschikken9 voor de HEER, voortdu-
rend10, uit (wat geofferd is door de)11 Israëlieten – dit is een eeuwig verbond.
(9)
En het zal zijn voor Aäron en zijn zonen, en zij zullen het eten op een heili-
ge plek, omdat het een allerheiligste (portie12) is van het vuuroffer van de
HEER – een eeuwigdurende verordening.

Wonen in Gods nabijheid

Voor veel christenen is de tekst van Leviticus het dieptepunt bij het lezen van
de Schrift. Het boek komt over als vreemd en primitief, en zal vaak als saai
worden ervaren. Daarom probeer ik aan te geven, als ik lesgeef over dit boek,
hoe Leviticus past in het grote verhaal van de Bijbel. Als je de structuur van

34 Soteria juni 2018

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 35

de vijf boeken van Mozes bestudeert en de grote lijnen in elk boek, ontdek je
dat Leviticus geplaatst is in het midden en fungeert als het hoogtepunt van de
Pentateuch.13 We moeten ons herinneren dat de crisis van Genesis 1-3 de bal-
lingschap van de mens uit Gods aanwezigheid heeft opgeleverd. Nu, in
Leviticus, heeft God na honderden jaren een weg terug naar Eden geopen-
baard door de tempel. De Israëlieten mogen wonen in hetzelfde kamp als de
Schepper van het heelal.
Voor de Israëlieten is Gods aanwezigheid een bron van leven en zegen, maar
ook een groot gevaar, zoals de zonen van Aäron ondervonden bij hun voortij-
dige dood in Leviticus 10. Deze gebeurtenis is van groot belang om het hele
boek te begrijpen. De dag dat Nadab en Abihu stierven, was ook de dag van
de inwijding van de tempel. Op die dag hadden Mozes en Aäron zorgvuldig
hun opdrachten uitgevoerd en tot slot gebeurde er iets heel bijzonders: God
verscheen aan het volk – niet als een wolk op de Sinaï, ergens in de verte,
maar voor hun eigen ogen. Leviticus 9:23-24 beschrijft: ‘De heerlijkheid van
de HEER verscheen aan heel het volk en vuur ging uit van het aangezicht van
de HEER en verbrandde het brandoffer.’ Sommige commentaren zien deze
gebeurtenis als een prototype, waar alle offers op het altaar een soort herha-
ling van zijn.14 Telkens als een Israëliet zijn dier in aanbidding aan de HEER
bracht, consumeert God het dier in hun aanwezigheid als een heilige maaltijd,
terwijl de offeraar zich koestert in het licht van het heilige vuur. Het vraagt
niet veel van de menselijke verbeelding om bij vuur iets goddelijks voor te
stellen: het lijkt zo mysterieus en gevaarlijk, alsof het van een andere werke-
lijkheid komt. Vuur en licht worden daarom vrij natuurlijk verbonden met de
goddelijke wereld.

Licht en theofanie
Als je in de Bijbel alle verwijzingen naar het licht bij de presentie van God
opmerkt, begin je veel interessante verbindingen te zien. In het vers vlak voor
Gods verschijning aan het volk (Lev. 9:22), wordt gezegd dat Aäron het volk
zegende. Er staat niet bij wat hij precies zei, maar ongetwijfeld hield het ook
de hogepriesterlijke zegen van Numeri 6:22-27 in: ‘De HEER zegene u en
behoede u. De HEER doe zijn aangezicht over u lichten en zij u genadig!’ Kan
het zijn dat dit vers ook een herinnering is aan de eerste theofanie, toen God
werkelijk aan het volk verscheen? Bij de bestudering van oude religies is een
theofanie, wanneer een godheid verschijnt, namelijk van grote betekenis. Het
legitimeert de plek waar dat gebeurde als een heilige plaats en daarmee ook
de rituelen die op die specifieke plaats worden uitgevoerd. Genesis 28 is een
goed voorbeeld, waar Jacob droomt van een ladder die leidt naar Gods aanwe-
zigheid. Achteraf noemt hij de plek Betel (‘huis van God’) en er was inder-
daad een periode in de tijd van de Rechters dat de tabernakel daar stond.15
Later, in de tijd van het gedeelde koninkrijk, richt Jerobeam daar een concur-
rerend cultisch centrum voor de HEER op. Gedurende het grootste gedeelte
van Israëls geschiedenis heeft Betel dus als een cultisch centrum gediend
voor de HEER, terwijl het beginpunt van deze functie lag in Jakobs droom.

Soteria juni 2018 35

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 36

Terug naar Leviticus 9: men zou dus kunnen beweren dat de theofanie die
daar wordt beschreven de aanbiddingsrituelen van de tempeldienst in de
voorhof rechtvaardigt.
Sommige commentaren merken op, dat de tekst over de Grote Verzoendag
een tweede theofanie aanreikt.16 Leviticus 16:2 luidt: ‘... want Ik verschijn in
de wolk op het verzoendeksel’. Je krijgt de indruk, dat het binnenste heilig-
dom de plek is waar God woont, en dat het binnengaan van die ruimte bete-
kent dat je in zijn nabijheid komt. Daarom gebruikten de hogepriesters wie-
rook als een wolk om hen te beschermen tegen het goddelijke licht. Het fun-
geert als een tijdelijk voorhangsel en herinnert de lezer aan Mozes die op-
klom, de wolk op de Sinaï in.17 Deze tweede theofanie wijst de binnenste
ruimte van de tempel aan als Gods woonplaats en legitimeert de rituelen van
de Grote Verzoendag.
Hetzelfde principe kan worden toegepast op Leviticus 24 waarin de rituelen
rondom de menora staan opgetekend. Afgaande op de begrippen licht, vuur
en de verwijzing naar de aanwezigheid van God is het heel waarschijnlijk dat
de tekst een derde theofanie suggereert. Dan zou er een theofanie voor ieder
gebied van de tempel zijn geweest: de voorhof, het heilige en het heilige der
heiligen. Men zou de theofanie van het heilige symbolisch kunnen noemen
door het gebruik van de menora en de lichtjes daarop als ‘beeldspraak’.18
Als we de tekst van Leviticus 24:1-9 herlezen, zien we daarin het voorschrift
een aantal rituele handelingen te doen in het heilige deel van de tempel. Daar
zijn drie objecten: de menora, de tafel met de toonbroden en het wierookal-
taar. Vier keer in deze tekst worden de handelingen beschreven als ‘voor het
aangezicht van de HEER’ (vs. 3, 4, 6, 8). Omdat deze ruimte zich onmiddellijk
voor het voorhangsel bevindt, zou men kunnen concluderen dat de HEER zich
bevindt in de ruimte achter het voorhangsel en dat men deze handelingen
deed vlak voor het voorhangsel dat leidde naar Gods aanwezigheid. In de vol-
gende paragrafen hoop ik echter aan te tonen, dat de zinsnede ‘voor het aan-
gezicht van de HEER’ niet verwijst naar het allerheiligste deel van de tempel,
maar naar het licht dat schijnt vanaf de menora.

De menora
Bij de vraag wat een ritueel object of een rituele handeling betekent, is het
belangrijk je te realiseren dat deze betekenis vaak meerdere lagen heeft. Bij
elk object in de tempelcultus kan men een aantal metaforen en analogieën
aanwijzen.
Met betrekking tot de menora beginnen we met vaststellen dat verschillende
commentatoren de tempel, waarin de menora staat, zien als een verwijzing
naar de plek waar God persoonlijk woonde bij de mensen, de hof van Eden.19
Soms wordt gesuggereerd dat de boom van het leven uit Genesis de eerste
‘menora’ was. Er is echter ook een interessant verband tussen de menora en
de hemel-lampen: de zon, de maan en de sterren. Meyers ziet drie betekenis-
lagen in de menora: (1) de fysieke vorm: een artistieke combinatie van plant-
aardige motieven en hemelse lampen; (2) de thematische betekenis: het

36 Soteria juni 2018

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 37

onderhouden van het leven in deze wereld en het behoeden daarvan tot in de
komende; (3) de symbolische waarde: de menora is niet langer de boom met
zijn vruchtbaarheids- en onsterfelijkheidssymboliek, zoals dat gebruikelijk
was in de heidense wereld, maar is in de Bijbel begiftigd met een kosmische
betekenis, namelijk ‘bringing the organizing principle of God’s presence in
the cosmos into visible focus in the midst of the people’.20
Meyer heeft gelijk om aandacht te vragen voor zoveel lagen beeldmateriaal in
haar boek. Het zou onjuist zijn om in te zetten op één analogie, bijvoorbeeld
de hemelse lichten, en daarmee de wisselwerking met andere ideeën over te
slaan, zoals de manifestatie van Gods aanwezigheid. Niettemin is het belang-
rijk eerst een goed beeld te krijgen van elk van Meyers punten afzonderlijk,
voordat we aan die wisselwerking toekomen. Daarna kunnen we immers het
volledige ‘weefsel’ aan beelden des te beter waarderen.

Menora als lamp

De fysieke vorm van de menora kent een duidelijk verband met de hemelse
lampen. Dat ligt als volgt: De schepping is telkens geordend door middel van
zeven eenheden. Er zijn zeven dagen in een week, zeven maanden tot de
Grote Verzoendag, zeven jaren tot het sabbatsjaar en 7x7 jaren tot het jubel-
jaar.21 En hoe telt men de tijd in een heilige kalender? Door middel van de
hemelse lichten, die worden omschreven als lampen. Trevaskis schrijft
immers dat zelfs Genesis 1 de schepping van de zon en de maan beschrijft
met woorden als ‘de grote en kleine lamp’. Hij beschouwt dit als cultische taal
met de bedoeling om het beeld van de menora uit Leviticus 24 op te roepen.
Deze associatie wordt ondersteund door het feit dat Leviticus 24 in de context
staat van voorschriften over de heilige feesten en de sabbatsjaren (Lev. 23 en
25). En het getal zeven van de tijdsindelingen komt dus terug in het feit dat
de menora zeven armen heeft.
Zoals de lampen van de hemel de tijd markeren om de HEER te aanbidden, zo
heeft ook de microkosmos – dat is de tempel – lampen die voortdurend bran-
den en broden die vernieuwd worden om de zeven dagen. Poythress wijst
erop, dat de oriëntatie van de lamp in de tempel ook de oriëntatie van de zon
nadoet. Besef daarbij dat de tempel in Israël op het noordelijk halfrond lag.
De tempel heeft een oostelijke oriëntatie en de lamp was geplaatst in het zui-
den, zodat de schaduw naar het noorden valt – precies zoals de zon doet.22
Symboliseert de lamp daarbij Gods eeuwige licht, zelfs als de zon uit beeld
was verdwenen? (De lamp schijnt alleen ’s nachts gebrand te hebben.) Of was
de lamp zoals de maan die ’s nachts schijnt? Er is een interessante discussie
in de Tosefta, waarin een Sadduceeër naar de menora verwijst als naar de
maan.23 Ik denk niet dat we voor de betekenis van de menora aan één speciaal
hemellichaam hoeven te denken, maar het toont wel aan dat volgens het
priesterlijke denken de tempel een kleine afbeelding van de kosmos was.

Menora als boom

Omdat we niet moeten denken dat de menora alleen het hemelse licht ver-

Soteria juni 2018 37

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 38

beeldt, wenden we ons nu naar het beeld van de heilige boom voor Gods aan-
wezigheid. Wyatt identificeert een paar passages in de Schrift, waarin de
heilige boom de presentie van God belichaamd, te beginnen bij Mozes en de
brandende braamstruik. Het feit dat de struik niet verbrandt, lijkt op het
gebod dat de lamp voortdurend moet branden – alsof hij nooit opgaat. In
Zacharia 4 heeft de profeet een visioen van een lamp, geflankeerd door twee
olijfbomen die een eindeloze stroom van olie verzorgen, zodat hij continu
brandt (en niet opraakt). De interpretatie van het visioen verwijst naar Jozua
en Zerubbabel, die staan voor ‘de HEER van de gehele aarde’. Wyatt vat zijn
betoog samen met de woorden: ‘The temple menorah then represents a “per-
petual theophany”, and this surely is the meaning of the unconsumed bush
in Exodus.’24
Het woord dat gebruikt wordt voor ‘struik’ is niet algemeen, maar het slaat op
een specifieke soort. Het woord is seneh en het komt alleen maar in Exodus 3
voor. Als een Hebreeuws woord maar één keer voorkomt en de betekenis niet
direct duidelijk is vanuit de context, moeten aanverwante talen worden
geraadpleegd. Verschillende Hebreeuwse woordenboeken25 verwijzen naar
het Arabische sana als een mogelijke parallel. Volgens het woordenboek van
Lane heeft het woord verschillende betekenissen: ‘Light, or the light from
lightning or fire... Also the cassia senna [a plant]... the common senna of medi-
cine.’ 26 In één poëtisch vers, waarin naar deze plant verwezen wordt, sugge-
reert Lane zelfs een verband tussen de plant en het licht, ‘because the diffu-
sion of odour is like that of light’.27 Een eenvoudige zoektocht naar de cassia
senna levert op, dat deze heldergele bloemen heeft. Daarom lijkt het mij waar-
schijnlijker dat de connectie tussen deze plant en het zonlicht eerder voortge-
komen is uit de kleur van de bloem dan uit zijn geur. Maar als Lane gelijk
heeft met zijn uitspraak dat er een verband ligt tussen deze plant en licht, dan
is dat een volgend stukje bewijs dat de brandende struik een prototype is van
de menora.
In het boek Openbaring vinden we ook verschillende vormen van cultische
beeldspraak. Zij helpen ons te begrijpen hoe een schrijver die opgegroeid was
in de joodse cultuur van de eerste eeuw, de kosmische betekenis van de tem-
pelrituelen zag. In Openbaring 4:5 beschrijft Johannes een visioen van Gods
troon en voor de troon ‘zeven vurige fakkels’, die ‘de zeven Geesten van God’
zijn. Natuurlijk hebben commentatoren dit geïnterpreteerd als een verwijzing
naar de tempel en de menora, waar de zeven armen en lampen van de meno-
ra overeenkomen met de zeven fakkels, die de Geesten van God zijn.28 Beale
gaat ervan uit dat de verwoording in Openbaring ook beïnvloed is door de
beschrijving van de vurige theofanieën in Ezechiël 1:13, maar ‘the second half
of v. 5 is patterned after Zech 4:2-3, 10 a vision of 7 lamps followed by their
interpretation… which associates the lamps with the spirit of YHWH (Zech 4:6;
cf also Rev. 1:12, 20).’29
Al met al geloof ik dat het bovenstaande aantoont, dat het licht van de menora
fungeert als een ‘voortdurende theofanie’. Als we de andere rituelen van dit
hoofdstuk onderzoeken in het licht van deze theofanie, komen nieuwe vragen

38 Soteria juni 2018

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 39

naar boven, zoals: Wat is de betekenis van het brood? Waarom eten de pries-
ters het brood? Waarop duidt de wierook?

De toonbroden
Budd suggereert in zijn commentaar op Numeri dat het doel van de menora
was om licht te werpen op de toonbroden.30 De Nederlandse term ‘toonbrood’
voor dit rituele brood is een vertaling van een Hebreeuwse uitdrukking die –
vooral in Exodus, maar ook elders31 – eenvoudig vertaald kan worden met
‘brood van het gezicht’ of ‘brood van aanwezigheid’ (zoals het Engelse ‘bread
of Presence’). Het idee van Gods aanwezigheid (‘aangezicht’) op een bepaalde
plek is een veel voorkomend thema in de Schrift. In de term ‘toonbrood’
wordt hetzelfde woord gebruikt, dat Kaïn noemt als hij klaagt te worden uit-
geworpen van voor Gods aangezicht in Genesis 4:14. Als we de menora als
een manifestatie van Gods aanwezigheid beschouwen, lijkt het heel passend
om dit brood ‘aanwezigheidsbrood’ te noemen.
De tekst in Leviticus 24 schrijft voor dat er twaalf broden worden gebakken
en neergelegd voor de HEER op iedere sabbat. De commentaren zijn het er-
over eens dat de twaalf broden naar de twaalf stammen van Israël verwijzen.32
En als het doel van de lamp is om te schijnen over de twaalf broden, dan moet
het licht van Gods aanwezigheid worden beschouwd als iets wat het licht van
zijn zegen over de stammen van Israël verspreidt, precies zoals het hogepries-
terlijke gebed zegt: ‘De HEER doe zijn aangezicht over u lichten en zij u gena-
dig’. Deze zegen werd de hele week gevisualiseerd en elke sabbat opnieuw
ritueel ingesteld, wanneer de priesters de broden door nieuwe vervingen en
het oude brood in de heilige plaats aten.
Wat is de betekenis van het eten van het heilige brood? Handelen de priesters
daarin namens de HEER of representeren zij het volk? Men is het er niet over
eens, maar ik ga ervan uit dat de priesters het volk representeren. In dat geval
hadden zij tafelgemeenschap met God, zich koesterend in het licht van zijn
heerlijkheid, zoals de oudsten van Israël die de berg bestegen en de maaltijd
deelden bij de totstandkoming van het verbond (Ex. 24:11). Een maaltijd hou-
den als middel om een verbond te bevestigen was een veelvoorkomende prak-
tijk in de Bijbel en in de cultuur eromheen.33 Let er in deze context op dat dit
de enige keer is dat de Bijbel een interpretatie van een offer geeft met de
woorden dat het een ‘eeuwig verbond’ is (Lev. 24:8).34
Voor wie zich afvraagt hoe dit heilige brood na een week nog eetbaar was, is
de informatie van Flavius Josefus interessant. De lange houdbaarheid kan
worden afgeleid uit zijn opmerking, dat het brood ongezuurd was35 – wat
weer doet denken aan Pesach en het feest van de Ongezuurde Broden. Het
schijnt dat ongezuurd brood voor Israël bijzonder heilig was.
Het verbondskarakter van dit ritueel wordt ook gesymboliseerd door wierook.
Vers 7 stelt dat de wierook ‘zal dienen als gedenkoffer voor het brood – een
vuuroffer voor de HERE.’ Het verbranden van de wierook kan vergeleken wor-
den met het ‘eten’ van voedsel door de goddelijke gastheer. Volgens Josefus
werd de wierook eerst op het brood geplaatst, maar later verwijderd om ver-

Soteria juni 2018 39

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 40

brand te worden.36 Het lijkt erop, dat het plaatsen van het goddelijke voedsel
op de broden ervoor zorgde dat brood en wierook symbolisch één werden.

Theologische betekenis
In Genesis 1 wordt gemeld dat de grote en kleine lichten gemaakt zijn om te
heersen over de dag en de nacht. Voor onze moderne tijd is de verbinding
tussen licht en koninklijke soevereiniteit niet voor de hand liggend. Maar als
de menoralampen symbool staan voor de hemelse lichten en voor Gods nabij-
heid en autoriteit over Israël, dan symboliseert het licht vanuit deze lampen
zijn heerschappij over alles waarop het schijnt. De combinatie van de twaalf
broden, die staan voor de twaalf stammen, en de priester die een verbonds-
maal met God houdt op iedere sabbat, is rijk aan symbolische betekenis, ver-
wijzend naar Gods regering over en de zorg voor zijn volk. Morales vat het als
volgt samen:

Just as the cosmos was created for humanity’s Sabbath communion and fellowship
with God, so too the cult was established for Israel’s Sabbath communion and fel-
lowship with God. This cultic drama symbolizes the ideal Sabbath, the twelve tribes
of Israel basking in the divine light, being renewed in God’s presence Sabbath by
Sabbath.37

Als de heilige ruimte in de tempel een microkosmos is, waarin het licht van
de lamp schijnt op de stammen in het land, kunnen we ons voorstellen dat
Gods koninklijke aanwezigheid steeds zijn heerschappij uitstrekt over alle
plaatsen waar Israëlieten zich bevinden.
Deze voorstelling van Gods regering in het kampement van Israël is de sleu-
tel, waarmee we de onmiddellijk volgende passage moeten interpreteren. In
Leviticus 24:10-23 staat namelijk het verhaal van de zoon van een Egyptische
man en een Israëlitische vrouw, die de naam van de HEER lastert. Daarop
volgt zijn executie door de hand van de gemeenschap. Wanneer de twaalf
stammen in Gods licht ‘liggen’, schrijft Trevaskis, dan plaatst dat licht Gods
zegel of Gods naam op hen. En het is juist die naam die de jongen lastert.
Voor deze half-Egyptische zoon, die in het kamp van de HEER woont, is het
een kwestie van loyaliteit: gaat hij de goden van zijn vader aanbidden of niet?
Leven in het kamp van de HEER betekent dat hij zich moet onderwerpen aan
zijn koningschap.38 Anders had hij als ‘rebel’ het kamp moeten verlaten om
het volk niet in gevaar te brengen. In dit geval staat zijn dood parallel aan de
dood van Nadab en Abihu in Leviticus 10.

Nieuwtestamentische ontwikkelingen
Tot slot richten we ons nog tot het Nieuwe Testament. Jezus begreep de tem-
pelsymbolen goed en bracht ze in toepassing op zichzelf. In het evangelie
naar Johannes zegt hij: ‘Ik ben het licht voor de wereld’ (Joh. 8:12; 9:5) en ‘Ik
ben het levende brood’ (Joh. 6:35.48). ‘By these sayings Jesus made the claim
to fulfill the functions of the Holy Place in the temple.’39 Om nu binnen de

40 Soteria juni 2018

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 41

verbondstrouw aan de HEER te wonen, hoort men de nieuwe manifestatie van

Gods aanwezigheid in de persoon van Christus te erkennen. En wie ‘in
Christus’ zijn, kunnen de zegeningen van Gods nabijheid ervaren door de
mystieke eenwording met Christus en met de gemeenschap van zijn kerk,
waar wij ook deelhebben aan een heilige maaltijd als uiting van tafelgemeen-
schap met de drie-ene God.40

Conclusie
Er zijn drie ruimtes in de tempel met elk hun eigen rituelen: de voorhof, het
heilige en het heilige der heiligen. Elk kent een theofanie van Gods aanwezig-
heid, die de rituelen die in die ruimte plaatsvinden, legitimeert maar ook uit-
legt. De theofanie in het heilige is een symbolische ‘voortdurende theofanie’,
schijnend vanaf de zeven lampen van de menora op de twaalf stammen van
Israël. De zeven armen van de menora herinneren ons aan de cycli in de
schepping en de sabbatsrust die apart gezet is voor de loyale dienst aan de
Koning van het licht. De priesters eten het brood op de heilige plek als een
nieuwe Adam, representant van de mensheid, die ooit woonde in de hof van
Eden en in het licht van Gods aanwezigheid.

Jeremy Bullard MA, afgestudeerd in Oude Testament aan Trinity Evangelical Theological
Seminary in Chicago (jeremyhbullard@gmail.com).

Noten:

1 De werkwoordsvorm volgt op het bevel en kan hier met een infinitief vertaald worden.
Verderop moet het steeds met ‘je moet’ worden vertaald.
2 Deze vertaling vat de tekst goed samen, hoewel in de toenmalige cultuur de olie eerst
‘geslagen’ werd en niet geperst.
3 Veel commentaren merken op dat dit woord niet ‘altijd, eeuwig’ betekent, maar eerder
‘voortdurend, telkens weer’. Want het volgende vers schrijft voor dat de vlam verzorgd
moet worden van de avond tot de ochtend, maar niet gedurende de dag.
4 Moeilijk te vertalen: ‘laten opgaan’. Als gevolg van het branden van de olie in de lamp,
gaat de olie op (door de pit) naar de vlam en verder omhoog. Interessante woordkeuze,
omdat het ‘opgaan’ ook gebruikt wordt voor het verbranden van de offers.
5 Letterlijk ‘rangschikken’, maar ‘verzorgen’ lijkt een betere keus met betrekking tot een
vlam. Omdat de actie van de avond tot de ochtend loopt, kan het niet ‘aansteken’ bete-
kenen, maar wel ervoor zorgen dat de vlam aanblijft, dus toezien dat er genoeg olie is.
6 Het woord ‘goud’ is niet aanwezig, maar wordt verondersteld in het woord ‘puur’,
omdat de lamp gemaakt is van ‘puur goud’ (Ex. 25:31).
7 De maat is zo voor de hand liggend, dat het woord niet eens genoemd wordt.
8 De NIV vertaalt met ‘represent’, omdat de traditie ons vertelt dat niet het brood wordt
verbrand, maar de wierook als brood voor de Heer. Representatie is dus het juiste
woord voor dit ritueel van analogie.
9 Weer het woord ‘rangschikken’, waardoor het verzorgen van de vlam en het verzorgen
van de broden parallel aan elkaar staan.
10 Voortdurend, maar de context laat zien dat dit woord nu verwijst naar een wekelijks
ritueel.
11 Deze bondige formulering wordt een aantal keer in Leviticus gebruikt, elke keer ver-
wijzend naar wat er met Israëls offers gedaan moet worden.

Soteria juni 2018 41

Sot.art.juni 2018 21-06-2018 22:03 Pagina 42

12 Het voorzetsel wijst erop dat het brood onderdeel is van het geheel, dat is brood én
wierook. Het brood is voor de priesters, de wierook voor de HEER.
13 Bijvoorbeeld A.C. Leder, ‘Reading Exodus to Learn and Learning to Read Exodus’, CTJ
34 (1999), 11-35 (34-35); L.M. Morales, Who Shall Ascend the Mountain of the Lord
(Downers Grove, IL.: IVP Press, 2014), 24-25.
14 Morales, Who Shall Ascend, 141.
15 Richt. 20:27. Verschillende andere voorbeelden kunnen worden gegeven, zoals 1 Kron.
21:20, waar David de engel van de Heer ontmoet op de dorsvloer van Onan. Later
bouwt hij daar een altaar, dat het altaar van de tempel in Jeruzalem wordt.
16 Bijv. Morales, Who Shall Ascend, 151.
17 Morales, Who Shall Ascend, 168.
18 Morales, Who Shall Ascend, 205.
19 Zie bijv. G.K. Beale, The Temple and the Church’s Mission: A Biblical Theology of the
Dwelling Place of God (Downers Grove, IL.: IVP Press, 2014).
20 De laatste zin is een citaat van Carol Meyer (p. 175). Mijn alinea is een samenvatting
van haar ideeën, gevonden in J. Milgrom, Review of The Tabernacle Menorah: A
Synthetic Study of a Symbol from the Biblical Cult, by Carol Meyer, The Catholic Biblical
Quarterly 40.2 (1978), 249-250.
21 V.S. Poythress, The Shadow of Christ in the Law of Moses (Phillipsburg: P. & R., 1995),
18-19.
22 Poythress, The Shadow of Christ, 18-19,
23 Tosefta Hagiga 3:35.
24 N. Wyatt, ‘The Significance of the Burning Bush,’ Vetus Testmentum 36.3 (1986); 361-
365 (364).
25 HALOT, BDB, Gesenius.
26 Zie E.W. Lane, Arabic-English Lexicon, Vol. 1 (London: Williams and Northgate, 1863),
1448.
27 Lane, Arabic-English Lexicon, 1:1449.
28 David Aune, Revelation 1-5 (Word Biblical Commentary; Dallas: Word Books Publisher,
1997), 295.
29 G.K. Beale, The Book of Revelation: A Commentary on the Greek Text (Grand Rapids:
Eerdmans, 1999), 326.
30 Philip Budd, Numbers (Word Biblical Commentary; Dallas: Word Books Publisher,
1984), 86-87.
31 Ex. 25:30; 35:13; 39:36; 1 Sam. 21:7; 1 Kon. 7:48; 2 Kron. 4:19.
32 Morales, Who Shall Ascend, 189; J.E. Hartley, Leviticus (Word Biblical Commentary;
Dallas: Word Books Publisher, 1992), 401; J. Milgrom, Leviticus 23-27 (Anchor Bible
Commentary; New Haven, CT: Yale University Press), 2094; etc.
33 J. Sklar, Leviticus and Introduction and Commentary (Downers Grove, IL.: IVP Press,
2014), loc. 4695 (e-book); also see Jeremy Bullard, Genesis 18 through the lens of a
covenant meal type-scene (Master’s Thesis, Trinity International University, 2010),
retrived from https://www.academia.edu/17312139/Genesis_18_through_the_lens_
of_a_covenant_meal_type_scene
34 Roy Gane, ‘“Bread of Presence” and Creator-in-Residence,’ Vetus Testamentum 42.2
(1992), 179-203 (212).
35 Flavius Josefus, Joodse Oudheden, 3.10.7.
36 Flavius Josefus, Joodse Oudheden, 3.10.7.
37 Morales, Who Shall Ascend, 190.
38 Trevaskis, ‘The Purpose of Leviticus 24’, 308; Morales, Who Shall Ascend, 193.
39 Hartley, Leviticus, 402.
40 Hartley, Leviticus, 402.

42 Soteria juni 2018