eeentenetnsniniahin Vim.; ~ exacte (fidéle) dokiadne (wierne) erlautern, Q& Yumaczenie; ~ libre wolny przektad; ten, interpret |™ littérale thumaczenie dostowne; ~ oznice) jam automa > er! | przen, eh a ~ del ALICIA PISARSKA ard )jejs m; TERESA TOMASZKIEWICZ alsch ¢ iduilre ea inny je ee Jatin e; ae 4 francus adaé sez p P (ustn| pan sik bbrze | ~sait s = Ly cul ‘azalz gen); an TENDENCJE peed (ered PRZEKLADOZNAWCZE ©: wi-é/aé a jeu /zaé sie Idigel na jegc e fal sa doul immty 961 wyt chy au eo reed duisible é etw) ig prze lw Ub) littérale ube omatique oa ae en, inter ownie) je la per rtlichy! mysli lego ni Ire vt. | ns De ; Fee) WYDAWNICTWO NAUKOWE UAM h huta slat nen fra anslate icuski 2, Ulumacz’ zone 4 (przetog arzeklad m IV, D. -u I. «tumaczenie tekstu, transla Inego jezyka na drugi»: Znam te powiesé __przek ‘Wi Je ales al ren Aves om mo yao1 Poczatki okresu jezykoznawezego (Jakobson, Nida, Mounin) Za poczatek jezykoznawczego okresu rozwoju badari nad teoretyeznymi aspektami przektadu przyjmuje sie w pismiennictwie anglojezycanym opublikowanie napisanego w roku 1958 artykulu Romana Jakobsona ,,On Linguistic Aspects of Translation” (,Jezyko- znawcze aspekty przektadu”) w: R.A. Brower (ed.), On Translation, Cambridge, Mass. 1959 - New York 1966, Harvard University Press. Zainteresowanie badaczy jezykowymi aspektami przektadu mia- Jo zwiazek z toczacymi sie od wezesnych lat piecdziesiatych bada- niami nad przekladem maszynowym. Ich powodzenie uwarunko- wane bylo mozliwosciami stworzenia takiego modelu opisu jezyka naturalnego, kléry pozwolilby na latwe wprowadzenie danych do komputera i efektywny przeklad (por. I okres rozwoju badart nad przektadem maszynowym, rozdziat ,Przeklad maszynowy”). W roku 1958 pojawily sie takze dwie inne wazne publikacje: we Francji ksiazka J-P. Vinaya i J. Darbelneta Stilistique comparée du francais et de l'anglais i w Moskwie praca A. Fiedorowa Wwiedienije w ticoriju pieriewoda. Podezas gdy Jakobsonowi zawdzieczamy wprowadzenie do jezy- koznawezo zorientowanych rozwazan nad przekladem pojecia ekwi- walencji (rownolegle z przejeciem go z matematyki przez specjali- st6w od przektadu maszynowego), a Vinayowi i Darbelnetowi siedem typéw strategii translatorskich, gldwna zasluga Fiedorowa polega na skierowaniu uwagi badaczy na koniecznosé wprowadze- nia nowej metodologii do teorii przektadu i odejscie od zasad filo- logicanych oraz koniecznos¢ przeorientowania teorii i praktyki prze- Ktadu w kierunku jezykoznawezym. 11W 1963 roku G. Mounin opublikowat najwazniejsze swe dzieto: Les problémes théorique’ de Ta Traduction (,Teoretyczne problemy przekta- du”). Staral sie on w nim udowodnié, ze teoria przektadu jest galezia jezykoznawstwa, a problemy teoretyczne przektadu moga by¢ rozwia- zywane na bazie jezykoznawstwa. Nie mozna powiedzieé, ze Mounin jest tw6rca jakiejs teorii przektadu, ale w calej swej pracy zastanawia si¢ on nad modliwosciami Humaczenia na podstawie wspélczesnych teorii lingwistycznych, co prowadzi do wniosku, ze operacja przekta- dowa jest operacja jezykowa. Rozwazania swe opiera na teoriach znaczenia, na teoriach neohum- boldtowskich i analizuje takie zjawiska, jak struktura leksyki, mini- malne jednostki znaczeniowe, problemy sktadniowe, konotacje, uni- wersalia jezykowe, czyli te sprawy, ktore pozostawaty w centrum zainteresowan 6wezesnej lingwistyki. Wszystkie rozwazania teoretyczne na temat przektadu poprzedza- jace okres Il wojny swiatowej okreslane byly jako filologiczne i doty- czyty przede wszystkim filologicznego por6wnania tekst6w literac- kich, gatunk6w i cech stylistycznych. Klasyczna juz rozprawa z tego gatunku byl opublikowany w 1931 roku wykiad H. Belloca ,On Trans- lation” (,O przekladzie”). Prace o charakterze filologicanym poprze- dzone byly tradycyjnymi listami zasad lub porad dla thumaczy przed- stawianych w historii przekladu juz od czas6w starozytnych przez tak wybitne jednostki, jak Cycero, sw. Hieronim, sw. Augustyn, Dolet, | Luter, Schleiermacher czy Tytler. Stosunkowo powszechna znajomosé tych zasad (np. tlumaczenie verbum e verbo exprimere oraz sensum exprimere de sensu czy ut orator i ut interpres) oraz ograniczenia objeto- Sciowe niniejszego tomu sprawiaja, Ze zasygnalizujemy jedynie ich istnienie i odsylamy Czytelnika do obszerniejszych opracowan (np. F. Amos 1973, E. Nida 1964, P. Newmark 1981 i in.). Warto moze w tym miejscu przedstawi¢ przyjete w tej czesci pod- recznika zasady omawiania poszczeg6lnych szkét, kierunkéw i auto- réw. Dostepnosé materialéw, okres ich publikacji i aktualnosé teorii oraz badari kaza przedstawic je w zr6znicowany sposob. Prace starsze i tatwiej dostepne, a zatem bardziej powszechnie znane, omawiane sa bardzie} ogélnie, czasami sygnalizujemy tylko najwaznicjsze zagad- nienia. Obszerniej natomiast przedstawiane sq nowsze, czasem mnie} 12dostepne pozyce, znane tylko z periodykow, Cheemy bowiem szcze- gotowo przedstawié przede wszystkim najnowsze dziatania translato- logéw, nawet jesli oznacza to przyjecie pozy¢ji advocatus diaboli. Nie zdarza sig to zreszta czesto, gdyz znakomita wieksz0S¢ nowych pojeé zostala juz uznana w Swiecie translatologicznym, choé niekiedy budza Kontrowersje i powoduja réznice opinii wsréd autoréw innych teorii, Ich podstawowa wartoscia jest jednak to, ze—same bedac nowatorski- mi rozwiazaniami ~ przyczyniaja sie do tworzenia dalszych nowych rozwiazan z pozytkiem dla dyscypliny i, w dalszej konsekwengji, je) dydaktyki. Jezykoznawcze teorie przektadu oparte sq na poréwnaniach stru- ktur jezyka Zrédtowego i jezyka docelowego. Badania jezykoznaweze pozwolity réwniez na sformulowanie istotnych wnioskéw dotyeza- cych znaczenia (poprzednio tradycyjnie dziedziny badan\ filozoféw i logik6w), a to wplynelo na zwiekszenie zainteresowania jezykoznaw- czym podejéciem do zagadnieri zwiazanych z przektadem. Wazne dla tych badani byly prace Hjelmsleva, Greimasa czy Coseriu. Wyragnie wida¢ tez wplywy rozwijajacego sie jezykoznawstwa w pracach poja- wiajacych sie w periodykach (np. Babel czy META) poswieconych zagadnieniom translatologicznym. W okresie najwiekszej dominacji gramatyki transformacyjno-gene- ratywnej w jezykoznawstwie najwaénicjsze r6znice pomiedzy po- szczegélnymijezykoznawczymi teoriami czy semiteoriami przekladu polegaly na stopniu, w jakim koncentrowaly si¢ one na strukturach powierzchniowych lub glebokich. Teorie, ktore opieraly sie na poréw- naniach struktur powierzchniowych, musialy uwzglednié mnie} lub bardziej skomplikowane zestawy regut, pozwalajace na zestawienie poréwnywalnych struktur, np. formy czynne w jezyku A i bierne w jezyku B czy zmiany szykuzdania (np. SVOw A i VSO w B). Tego typu reguly ilustrowaly parafrazy interlingwalne bez odnoszenia sie do poszczegdInych typow struktur glebokich. Struktury gh zw. kernel structures (struktur jadro- wych), cho¢ blize} nie zdefiniowanych, wykorzystat w swoim modelu przekladu, Eugene Nida (1964, 1969). Po zredukowaniu w wyniku operowania transformagji zlozonych struktur powierzchniowych do poziomu przedmiotow, zdarzert, pojeé abstrakcyjnych i relacji naste- 13 Sepowal transfer miedzyjezykowy struktur jadrowych, po czym w wy- “niku ponownego operowania regut wytaniat sie tekst skiadajacy sie ze zlozonych struktur powierzchniowych jezyka docelowego. Nida uwazal, 2e aby dobtze przektadaé, nalezy wykorzystywaé metody jezykoznaweze. Nie wystarczy takze zamienienie struktur jeayka Zrodiowego na struktury jezyka docelowego. Tlumaczyé nale- zy nie formy gramatyczne, a teksty, ich zawartosé tresciowa, pojecio- wa i znaczenie. W pracach Nidy pojawia sic tea i jest szeroko opraco- wana kwestia ekwiwalencji (por. rozdziat_,,Pojecie ekwiwalencji”). Punkt wyjscia u Nidy stanowi wspétczesny przeklad Biblii. Podsta- wowe zalozenia stworzone zostaly juz w roku 1947. Najwazniejsza praca Nidy w latach szesédziesiatych jest Towards the Science of Translating (1964), wktérej autor dokladnie przedstawia rozne rodzaje znaczenia, wprowadza pojecie ekwiwalencji dynamiczneji formalnej oraz przed- stawia analize przektadu zgodnie z opisanymi wyZej zasadami redu- kowania tekstéw do struktur jadrowych. W roku 1969 Eugene Nida i Charles Taber publikuja nastepna prace The Theory and Practice of Translation (,,Teoria i praktyka przeckladu’), w kt6rej pojawia sie omé- wienie zagadnien poruszonych wezesniej (Nida 1964) w odniesieniu do dydaktyki przekladu. Podaja w niej swa stynna definicje przekla- du:,...translating consists in reproducing in the receptor language the closest natural equivalent of the source language message, first in terms of meaning and secondly in terms of style” (1969: 12) (thumaczenie polega na odtworzeniu-w.jezyku odbiorcy najdoktadniejszego natu- ralnego ekwiwalentu tresci przekazanej w jezyku Zrdiowym przede wszystkim w kategoriach znaczei nastepnie w kategorii stylu). ~~ Stworzony zostaje takze system priorytetéw (1969: 13) \ 1) w przekladzie uwzglednienie kontekstu jest wazniejsze niz \ przeklad na poziomie slow; / 2)przektad dynamiczny jest istotnicjszy niz przektad formalny (nawiazanie do podziahi Nidy (1964: 159) na ekwiwalencje dynami- | cana i formalna — patrz rozdziat ,, Pojecie ekwiwalenqji”); | 3) forma przekazu ustnego ma pierwszeristwo przed zapisem; 4) formy stworzone dla konkretnego odbiorcy maja pierwszeri- stwo przed tradycyjnymi. 14System ten stworzyt podstawy i zasady pracy dla czionkéw Bible Translation Society (Stowarzyszenia Thumaczy Biblii). Jak juz wspomniano wyzej, u podstaw metody przekladania Nidy i Tabera lezy teoria zblizona do gramatyki transformacyjngj. Istnieje spor 0 to, czy Nida stworzyt ten system samodzielnie czy na podstawie wezesnych badati Chomsky’ego. Sam model procesu (Nida i Taber 1969: 34) uwzglednia trzy fazy: analize, transfer i rekonstrukcje. jz jD tekst A tekst B analiza rekonstrukeja % TRANSFER yi gdzie JZ = jezyk érédlowy; JD = jezyk docelowy W fazie analizy ttumacz redukuje tekst oryginatu do elementarnych zdan jadrowych, ktore sa nosnikamiznaczenia wyrazonego za pomoca relaqi pomiedzy przedmiotami, zdarzeniami i pojeciami abstrakcyjny- mi. Transfer odbywa sie na poziomie tychée zdan jadrowych; powstaja struktury w jezyku docelowym. W koticowej fazie rekonstrukcji (re- strukturyzacji) nadaje sie wlasciwa forme stylistyczna zlozonym i rozbudowanym zdaniom w jezyku docelowym. Praca Nidy byla pierwsza obszerna wyKladnia zasad nauki o prze- Ktadzie. Po raz pierwszy zastosowana zostata analiza syntaktyczna, uwzgledniono takze jezykoznaweze aspekty tumaczenia tekstow. W pédniejszym okresie wyeliminowanie struktur jadrowych z ba- dari jezykoznawezych, ich niezdefiniowany charakter w pracach Nidy oraz krytyczne oceny jego teorii, ktéra nieuchronnie prowadzilaby do rozwazari zbyt abstrakcyjnych, spowodowaty odejécie od tego rodzaju ‘badari. Mimo to Nida pozostat w ocenach badaczy wazna postacia, 0 duzym wplywiena kierunki badari translatologicanych, autorem pojeé i propagatorem stosowania zasady ekwiwalencji dynamiczne) oraz uznanym specjalista w dziedzinie tekst6w biblijnych (chociaz w miare 15uptywu czasu kwestionowano coraz bardziej bezkrytyczne przenosze- nie zasad i priorytetow obowiazujacych przy przekladzie tekst6w biblijnych na inne rodzaje tekstéw). Chociaz ranga Nidy jako jezyko- znawcy teoretycznego jest dzisiaj znacznie mniejsza, stworzy! on nie- zaprzeczalnie podwaliny tzw. science of translation (nauki o przekta- dzie, niem. Libersetzungswissenschaft), tw6rczo kontynuowanej na nie- mieckim obszarze jezykowym. Zanim jednak przejdziemy do oméwienia szkoly niemieckiej, nale- zy zwrécié uwage na inne jeszcze aspekty rozwoju jezykoznawezych badari nad przektadem. Bezposrednio w badaniach Vinaya i Darbelneta nad poréwnaniem jezykow francuskiego i angielskiego tkwiq korzenie kierunku kompa- _tatystycznega, wzmocnionego dynamicznym rozwojem w_ latach 1957-1968 pierwszej fali jezykoznawstwa kontrastywnego. Praca Vi- naya i Darbelneta stuzyta badaczom jako wzorzec przy formutowaniu zasad dotyczacych technik i regut przeldadania. Po roku 1970 przez pewien okres miedzy teoretyeznymi rozwazaniami nad przekladem a badaniami kontrastywnymi stawiano niemalze (choé niewlasciwie) znak ré6wnosci. Wedlug tych samych zasad opierania badan translatologicznych na komparatystyce powstaly jeszcze inne prace A. Malblanca (1961) Pour une stylistique comparée du francais et de l’allemand i P. Scavéego, P. Intravaia (1979) Traité de stylistique comparée. Analyse comparative de Vitalien et du frangais. Bardzo istotne bylo pojawienie sie w roku 1965 ksiazkiJ.C. Catforda A Linguistic Theory of Translation (,,Jezykoznawcza teoria przekladu”). Catford pierwszy podat ogdlnie przyjeta zaréwno przez teoretykéw, przekladu, jak i kontrastywistow definicje ekwiwalencji (por. rozdziat /Pojecie ekwiwalengji”), Jego teoria przektadu oparta byta na systemo- wej gramatyce brytyjskiego jezykoznawcy M.A.K. Hallidaya. Na jej podstawie stworzyt Catford taksonomie pomniejszych jednostek gra- matycznych i do niej odniést zasady przektadu. Definicja przekladu Catforda (1965: 1) to: ,/Translation is an ope- ration performed on languages: a process of substituting a text in one language for a text in another. Clearly, then, any theory of translation must draw upon a theory of language ~ a general linguistic theory” 16(Przektad jest operacja jezykowa: procesem, w ktérym podstawia sie tekst w jednym jezyku w miejsce tekstu w innym jezyku. W sposob oczywisty zatem kazda teoria przektadu musi opieraé sie na teorii jezyka ~ og6lnej teorii jezykoznaweze)). Kontekst sytuacyjny nie by! dla Catforda zbyt istotny, gdyz uwa- zat on (podobnie jak wezesniej Sapir i Whorf czy Humboldt), ze kaz- dy jezyk jest zamknigtym systemem semantyeznym: tekst #rodlowy ma znaczenie jezyka Zrédlowego, a tekst docelowy - jezyka docelo- wego (,an SL text has an SL meaning and a TL text has a TL me- aning” (1965: 35)). ,,The SL and TL items rarely have ‘the same me- aning’ in the linguistic sense; but they can function in the same situation .... S, and T, texts or items are translation equivalents when they are interchangeable in a given situation. That is why Translation Equivalence can nearly always be established at sentence rank — the sentence is the grammatical unit most directly related to speech func- tion within a situation” (1965: 45). (Elementy tekstu Zrédlowego i te- kstu docelowego rzadko maja ,,to samo znaczenie” w sensie jezyko- wym; moga jednak funkcjonowaé w tej samej sytuacji... Teksty 4r6dowe i docelowe lub ich elementy staja sic ekwiwalentami prze- Kladowymi, kiedy sa wymienialne w danej sytuacji. Oto dlaczego ek- wiwalencje przektadowa prawie zawsze mozna ustalié na poziomie zdania ~ zdanie jest jednostka gramatyczna najbardziej bezposrednio odnoszaca sie do funkeji mowy w danej sytuacji.) Za glowny problem praktyki przekladu uwazal Catford znalezie- nie ekwiwalent6w translacyjnych w jezyku docelowym (1965:_21). Wiaczyl sie tym samym W trwajace przez nastepne lata proby stwo- rzenia definigi ekwiwalengi (por. rozdziat ,,Pojecie ekwiwalencji”) Istotne sa takze stworzone przez Catforda reguly dotyezace tzw. translation shifis (przesunigé/przesuwek translacyjnych), np. w wy- niku ttumaczenia konstrukcje bierne jezyka wyjsciowego zamieniaja sie w konstrukcje czynne w tekécie jezyka docelowego. Przesunigcia te wskazuja tlumaczowi, jak przenosi¢ struktury gramatyczne z je- zyka érédlowego do_docelowego. W rozwazaniach| Catfordsl typowymi problemami dotyczacymi pary zdari w jezyku Zrédiowym i docelowym w analizie procesu thu- maczenia sq takie zjawiska powierzchniowe, jak dlugosé i szyk zda- nia, mowa zalezna. 17Podobnie jak komparatysci (np. Vinay i Darbelnet) rozrézniat Catford thumaczenie dostowne i stowo w stowo: ©preekiad wolny - ekwiwalencja pojawi poziomie bardziej zlozonych jednostck jezykowych, czasami pomiedzy jednostkami | wiekszymi niz zdanie; | ©pprzektad stowo w stowo — ekwiwalencja ma miejsce na poziomie | wyraz6w (ewentualnie morfeméw); i ] (Chrzektad dostowny — pomiedzy dwoma powyzszymi — moze | peepoczynat sie od przektadu stowo w stowo, ale wprowadzaé zmia- ny struktur zgodnie z wymogami gramatyki jezyka docelowego. Ta pierwsza, Scisle jezykoznaweza, naukowa teoria przekladu zdezaktualizowala sig dosyé szybko i w tej chwili ogélnie uwazana jest za przestarzata i znaczaca przede wszystkim z historycznego punktu widzenia. Mozna jednakze przyjaé, ze te fragmenty pracy Catforda, ktére traktuja o dialektach i rejestrach, skierowaly uwage badaczy na-zagadnicniasogjolingwistyezne,a nastepnic kwestie kon- tekstu komunikacyjnego, przyczyniajac sie do wzbogacenia rozwa- zani Scigle jezykoznawczych 0 najogdlniej pojete aspekty pragmatycz- ne i kulturowe. W nastepstwie wylonily sie tzw. socjolingwistyczne teorie przektadu, w ktérych gléwnym modelem jest model komuni- kacyjny. Wedlug jego zalozeni, przeklad zawsze dotyezy komunikacji miedzyjezykowej, a ona oparta jest na uzyciu kodu, tj. jezyka. Teorie socjolingwistycznezaktadaty rezygnacjez uznawania pojeCidealnego méwcy — odbiorcy (ideal speaker-hearer, por. Chomsky) czy pomijania uzycia jezyka (language performance) wobec istnienia ogdlnej kompe- tencji jezykowej (language competence). Przestaty ograniczaé sie do gramatyki zdania i zastapily ja gramatyka tekstu. Uznaly tez wage pozajezykowego kontekstu wypowiedzi. Braty pod uwage autora, historyczne tlo danego tekstu i jego interpretacji oraz okolicznosci towarzyszace jego powstawaniu. Zakladaly takze studia nad recepcja przektadu. Przyktadem moga byé prace Nidy i Tabera (1969), Kadego (1968) czy - z francuskiego obszaru jezykowego — J.C. Margota (1979), J.R. Ladmirala (1979) i H. Meschonnica (1973). Oméwieniem wktadu tych badaczy w rozw6j translatologii, opartej na podejsciu tekstowym, zajmiemy sie w dalszej czesci tego rozwiniecia. 182 Szkola Ubersetzungswissenschaft (Wilss, Koller) i szkola lipska (Kade, Jager, Neubert) | Jak juz wspomniano wezeSniej, tzw. naukowa szkola przekladu E. Nidy zostala przejeta glownie przez niemieckich przedstawicieli szkoly Ubersetzungswissenschaft. $a to tacy badacze, jak Wolfram Wilss, Katharina Reiss, Werner Koller, Paul Kussmaul, Hans Honig, Wolfgang Lérscher w Starych Landach oraz przedstawiciele taw. szkoly lipskie): Otto Kade, Gert Jager czy Albrecht Neubert. Wedlug Wolframa Wilssa (autora pracy Uberseizungswissenschoft Prableme und Methode (1977), wersja angielska The Science of Translation. Problems and Methods opublikowana w roku 1982) szkota niemiecka w catosci ma orientacje lingwistyezne-i przez. wiele lat okreslata sie i byla okreglana jako subdyscyplina jezykoznawstwa_stosowanego, ktorego cele i metody przyjela w calosci. Tak jak jezykoznawstwo staralo sie uczynié nauke 0 jezyku dyscyplina scisle naukowa w sensie nauk przy- rodniczych, tak Ubersetzungswissenschaft pragnela wprowadzié do swoich badari, szczegolnie dotyczacych zagadnienia ekwiwalengj, zasa- dy nauk matematyeznych. Tradycyjna teoria przcktadu zostata odtzuco- na jako ,subiektywna” czy wrecz ,naiwna” przez wiekszosé. Obecnie uwaza sig, ze metody te zawiodly nicktérych badaczy w slepy zaulck. Kontrowersje budzito scigle naukowe podejécie takze w samych Niem- czech. Mary Snell-Hornby (1988) cytuje romaniste niemieckiegoibadacza przekladu z punktu widzenia hermeneutyki, Fritza Paepckego, ktory stwierdzit: , Die Sprachwissenschaft ist eine Wissenschaft ohne Sprache” ~nauka o jezyku jest nauka pomijajaca jezyk. Orientacja niemiecka nie byla wiec - wbrew pozorom — zupelnie jednolita. Sprdbujmy spojrzeé na jej historie i poszczegdIne nurty nieco szerzej i uwzgledni¢ istotne dla badaczy niemieckich (i nie tylko) réznorodne aspekty thumaczenia. Jak pokazuja prace Nidy, Nidy i Tabera oraz Catforda, wszelkie zorientowane jezykoznawczo podejécia do przektadu lat szes¢dziesia- tych, siedemdziesiatych i poczatku osiemdziesiatych taczy koncentra- 19cja_na_pojeciu ekwiwalenci W tym czasie wszystkie definicje prze- kladu koncentruja si¢ wok6t tego kontrowersyjnego zagadnienia (patrz rozdz. ,Pojecie ekwiwalencji”), usuwajac z planu rozwazan tra- dycyjna dyskusje nt. przektadu wiernego i wolnego. Samo pojecie ek- wiwalengji budzi liczne kontrowersje do dnia dzisiejszego mimo wielu prob zdefiniowania i wyodrebnienia réznic miedzy jego znaczeniem, ogélnym a technicznym. Pojecie ekwiwalencji byto rowniez central- nym tematem badart szkoly lipskiej. Pierwszym centrum Ubersetzungswissenschaft byty bowiem tere- ny wschodnie Niemiec. Przedstawiciele szkoly lipskiej dziatalina Uni- wersytecie Lipskim, nazywanym éwezesnie Uniwersytetem imienia Karola Marksa. Giéwni przedstawiciele szkoty Otto Kade, Gert Jager i Albrecht Neubert traktowali przektad jako subdyscypling jezyko- znawstwa i okreSlali ja mianem Translationslinguistik. Przedmiot jej zainteresowan\ okreslil Jéiger jako badania proces6w przektadowych rozumianych jako procesy jezykowe i lezacych u ich podstaw mecha- nizmdéw jezykowych. Wedtug, Kadego, wszystkie teksty w jezyku Lx (jezyku Zrédtowym) moga przy zachowaniu ladunku informacyjnego zostaé zastapione przez teksty w jezyku Ln (jezyku docelowym) w zasadzie bez, naruszania sukcesu komunikacyjnego. Zasadniczymi pojeciami sq tu pojecia kodu i zmiany kodéw, wywodzace sie z teorii informagji i komunikagj. Zaktada sie, Ze zawartos¢ informacyjna te- kstow pozostaje przy tumaczeniu inwariantem. Podstawowymi Komponentami w modelu komunikacyjnym sa nadawea i odbiorca; kanat lub srodek przekazu informacji (akustyczny, optyczny); kod — tresé, wiadomosé; zakiocenia (noises); znaczenie praginaty- cane; reakeja odbiorcy (feedback). W komunikacji wewnatrzjezykowej — mowie informacja/wiado- mos¢ jest wystana przez nadawce do odbiorcy w formie zakodowanej i przez tego odbiorce dekodowana. kodowanie dekodowanie N WIADOMOSC [o gdzie N = nadawea, O = odbiorea Nadawca i odbiorca maja tu ten sam system zapisu (KOD) 20W procesie przektadu pomiedzy nadawca i odbiorca funkcje me- diatora musi sprawowac thumacz. Dochodzi tu do zamiany kodéw, jednakze zawartos¢ informacyjna tekstu musi pozosta¢ niezmieniona (inwariant). Kade (1968) model komunikacji miedzyjezykowej przedstawia na- stepujaco (jako proces trzyfazowy): Nabi | __foosi | teu | NAb2| —_| os2 | dekodowanie kodowanie jez. wyjSciowy jez. docelowy L1 tekst L2 tekst I I TI Thumacz nie tylko dokonuje zamiany kod6w. Jest takze prymar- nym odbiorca tekstu Zrédlowego i sekundarnym nadawca, ktéry przygotowuje tekst tak, aby mégt go odkodowaé/odebra¢ w formie tekstu docelowego odbiorca sekundarny, czyli wlasciwy adresat te- kstu docelowego. Poglad ten na dlugo pozostat w niemieckie nauce 0 przektadzie. Jeszcze wiele lat péznie} Wolfram Wilss pisal (1977:62) ,Ubersetzungswissenschaft rozumie przeklad jako proces formuto- wania jezykowego, w czasie ktérego ttumacz w wyniku operacji za- miany kodéw reprodukuje informacje/tres¢ sformulowana w jezyku wyjsciowym przez oryginalnego nadawce (N1), ktora nastepnie staje sie dostepna dla odbiorcy sekundarnego w jezyku docelowym”. Otto Kade opracowal tez system potencjalnych ekwiwalengi po- miedzy jezykiem Zrédtowym a docelowym (1968): totale Aquivalenz — idealna korespondengja typu 1: 1 na poziomie formalnym i semantyeznym pomiedzy dwoma jezykami, np. angiel- skie market research — polskie badania rynku; fakultative Aquivalenz ~ korespondencja jeden do wielu odpowied- nikéw, np. polskie napiecie — angielskie voltage, tension, suspense, stress cay pressure; approximative Aquivalenz — relacja jeden do ezesci, np. polskie niebo angielskie heaven/s null Aquicalenz — ekwiwalencja zetowa zachodzi zwykle w przy- padku braku odpowiednika w jednym z pary jezyk6w, np. termin wicket z angielskie) gry krykiet. 21_ Podzial ten przydatny byt gléwnie w wypadku tekstow zawiera- jacych jezyk specjalistyezny. Okazal sig jednakae nieadekwatny do przcktadu ogdlnojezykowego, dla ktsrego zostal stworzony oryginal- nie. Z perspeklywy czasu nalezy stwierdzié, ze zjawisko to powlarzalo sie w dziedzinie studiéw nad przektadem: teoretycy postulowali tezy o charakterze — w zatozeniach — globalnym/generalnym, majac wla- Sciwie na mySli waskie obszary badanej rzeczywistosci lub wrecz po- jedyneze zjawiska. System Kadego rozwinal tworczo Werner Koller (1979 i 1992), proponujac podzial na pieé typow ekwiwalengji leksy- kalnej. Innym zalozeniem Kadego bylo utozsamianie systemu jezyka z jego konkretna realizacja w tekécie i wynikajaca z tego teza o ,poten- cjalnych ekwiwalentach”, z ktérych ttumacz wybiera wariant opty- malny — co jest niewatpliwie zbytnim uproszczeniem procesu prze- kladu. Najbardziej wspétezesnie dziatajacy przedstawiciel szkoly lipskiej, Albrecht Neubert, takze poswiecit wiele swoich prac kwestii ekwiwa- lengji. W ostatnich latach zajmowal sie lingwistyka tekstu i do nie} oraz do pragmatyki odnosil swoje badania przektadowe (Text and Translation 1992) Badania szkoly lipskiej do roku 1990 musialy uwzglednia¢ aspekty filozofii marksistowskie|. Szkota lipska zamilkla po przejéciu Albre- chta Neuberta na emeryture w roku 1995. Od przelomu lat osiemdzie- siatych i dziewi sialych niektérzy uczniowie szkoly dzialaja w USA, zajmujac sie psychologia i psycholingwistyka procesu przekladu oraz lingwistyka tekstu. Bardzo wazne byly dla szkoly niemieckiej takze badania prowa- dzone w Starych Landach. To z nich bezposrednio wywodza sie dzi- siejsze teorie zorientowane jezykoznawezo i kulturowo Istotny wplyw na badania ogélnoeuropejskie wywarla Katharina Reiss, ktérej prace tacza w sobie zalozenia, e ekwiwalencji nalezy poszukiwa¢ zaréwno na poziomie jednostek przekladowych, jak i ca- lych tekstow. Stworzyla ona model metod przektadu i jego oceny na podstawie typéw tekstéw. Reiss, przyjmujac za punkt wyjscia tzw. Organon-Modell Karla Bithlera i jego podziat na trzy komunikacyjne funkcje mowy: Bezeich- nung, Ausdruck i Appel, stworzyla podziat na trzy typy tekst6w: 22Funkcja jezykowa — Darstellung ——— Ausdruck ————— Appel mowy | | Wymiar jezyka logicany ——— estetycany ——— dialogisch mowy | | Typ tekst inhaltsbetont formbetont —— appelbetont (1971:33) Moglichkeiten und Grenzen der Ubersetzungskritik. W wersji 1976 (Texttyp und Ubersetzungsmethode. Der operative Text) typologia ta wyglada nastepujaco: 1) Informative Texttyp ~(inhaltsbetont) -komentarz, instrukcja obshugi, sprawozdanie, esej, informator, dokumentacja 2) Expresiver Texttyp -(formbetont) _ — nowele, powiesci, liryka, dramat, komedia, biografia 3) Operative Texttyp —(appelbetont) _ — propaganda, reklama, pamflet, satyra, kazania Dla wlasciwego przcktadania i oceniania tych tekstow stworzone zostaly trzy metody przekladu: 1) charakterystyczne dla tekstu informatywnego’ jest jego zorien- towanie na fakty; celem przekiadu musi byé utrzymanie inwarian- tnej/niezmienionej (niezmiennej) zawartosci informacyjnej; metoda tumaczenia jest ,,prosta” i ,,prozaiczna”; 2) charakterystycane dla tekstow ekspresywnych jest ich zoriento- wanie na stuchacza; celem przektadu jest stworzenie analogicznej formy artystycznej; metoda tlumaczeniowa polega na identyfikacji; 3) charakterystyczne dla tekstow operatywnych jest ich zoriento- wanie na wzorce, typy, sposoby zachowar\; Konieczne jest zachowanie identycznosci zawartych w tekscie funkcji apelatywnych; metoda thu- maczeniowa ~ ,adaptacyjna” (1976: 23); typy tekstow zostaty zdefi- niowane funkcjonalnie, a nie lingwistycznie. W roku 1981 Reiss w wyniku ostrej krytyki sztywnego podziatu opublikowala artykut, w ktorym lagodzi zasady podziatu i proponuje okreslenie typow tekstw na podstawie ich gtdwnej charakterystyki. 'Terminu ,informatywny” uzyto, aby zaznaczyé typ i charakter tekstu w od- réznienit od jego roli informacyjnej, 23Dopuszeza typy mieszane, np. pocztéwka z wakagji (tekst informa- tywny) z elementami emotywnymi lub sprawozdanie sportowe z ele- mentami ekspresywnymi (tekst informatywny). | Inny wybitny ido dzis dziatajacy przedstawiciel szkoly to Wolfram Wilss, autor pracy pt.: Ubersetzungswissenschaft. Probleme und Methode (wersja niemiecka 1977, 1982 wersja angielska The Science of Transla- tion. Problems and Methods). Przedstawia w niej metodologie i swoja wizje nauki o przeldadzie i najwazniejszych, tworzacych ja zagadnien. W latach osiemdziesiatych by! Wilss zwolennikiem stworzenia glo- balnej, ogéInej teorii przekladu, ktéra obejmowalaby pomniejsze, bar- dziej szczegdiowe teorie. Widzial takze koniecznosé prowadzenia de- skryptywnych studi6w nad przekladem opisujacych zjawiska empi- rycane ekwiwalencji przektadowej, a takze badari struktur par jezykow. Interesowala go rowniez mozliwos¢ zastosowania wynikow badan teoretycanych w dydaktyce przektadu. W dalszych badaniach zajmowat sie Wilss procedurami transferowymi, semiotyka, psycho- lingwistyka, procesem przekladu, kreatywnoscia, poznaniem i intui- cja w relagji do przektadu. Wychodzac od komunikacyjnego modelu operacji przekladu, zajal si¢ Wilss procesem thumaczenia, ktéry traktowal jako transfer, Uwa- zal, ze kazde tumaczenie stanowi mniej lub bardziej skuteczne po- szukiwanie sposobu zsynchronizowania syntaktycznego, Ieksykalne- go i stylistyeznego aparatu regut operujacych w dwéch jezykach: wyj- Sciowym i docelowym. Procedura tworzenia tekst monolingwalnego ma miejsce, gdy struktury gtebokie przetworzone zostaja na konkretne struktury po- wierzchniowe. W wypadku przekladu mamy do czynienia z transfe- rem i ma on wlasciwy charakter, gdy zorientowany jest na jezyk do- celowy; proces jest obiektywny, szczegolnie gdy zachodzi regularnosé zwiazkow miedzy tekstem wyjsciowym a docelowym. W przekladzie tumaczy sie nie tylko stowa lub zdania, ale cale teksty, a wige proces przekladu nalezy zdefiniowaé w kategoriach te- kstu, Do swoich badari wybiera Wilss semiotyczna analize tekstu, pray zatozeniu, Ze semiotyka jezykoznawcza operuje nie tylko na poziomie slow, ale takze na wyzszym poziomie zdania i tekstu. Proces tlumaczenia mozna zdefiniowa¢ w nastepujacy sposéb: thu- maczenie to sekwencja proceséw formulowania, ktére przenosza sie 24z tekstu wyjsciowego do mozliwie ckwiwalentnego tekstu docelowe- go i—w sensie semiotyki Morrisa — zakladaja syntaktyczne, semioty- czne i pragmatyczne zrozumienie oryginalnego tekstu oraz adekwat- na tekstowo kompetencje transferowa thumacza Takze lingwistyka tekstu stosowana w badaniach przektadowych musi poszukiwaé— poprzez jezykoznaweza analize struktur powierz- chniowych tekstéw tekstowo-semantycznych, tekstowo-funkcjonal- nych i tekstowo-pragmatycznych - warunk6w tworzenia tekstow i sposobéw rekonstruowania, a poprzez nie tworzyé warunki rozwoju tekstowo zorientowanej metodologii przektadu. Instrumentarium miato pochodzié z gramatyki generatywnej. Wilss rozréznia przeldad dostowny i przeklad stowo w slowo. Przektad slowo w stowo odzwierciedla struktury jezyka Zrédtowego, utrzymujac jednoczesnie ekwiwalencje translacyjna pomiedzy seg- mentami jezyka Zrédlowego i jezyka docelowego, Przeklad doslowny odzwierciedla system regut syntaktycznych (na poziomie systemu i norm) w jezyku Zrédiowym takze, utrzymujac ekwiwalencje pomic- dzy segmentami tekstéw jezyka Zrodtowepo i jezyka docelowego. Th- maczenie zdania angielskiego I have read a book (Przeczytatem ksiazke) na niemiecki Ich habe das Buch gelesen to ttumaczenie dostowne, ponie- waz tlumacz zachowujac konstrukcje zdania jezyka Zrodiowego, zmienit sekwencje poszczegdlnych sow zgodnie z regutami jezyka docelowego. Tlumaczenie “Ich habe gelesen das Buch bytoby thumacze- niem stowo w stowo, poniewaz kazde stowo w jezyku docelowym jest dokladna replika korespondujacego slowa w zdaniu jezyka 4rédtowego (por. Catford 1965: 25). Stosunkowo pdZno stwierdzono w Ubersetzungswissenschaft, ze tfumacz takze musi byé wlaczony w analize tekstu jako element dys- ponujacy subiektywna wiedza, a nie jedynie wypracowujacy /opisu- jacy ,obiektywnie” powierzchniowe struktury jezykowe czy wyjas- niajacy pragmatyczne tlo tekstu. Pisat o tym Wilss w swoich pracach 0 poznaniu i intuicji w pdéznych latach osiemdziesiatych. Lecz chociaz przyjmowat do wiadomosci subiektywnosé i indywidualnosé thuma- cza, uwazal to za negatywny aspekt zagadnienia. Wlasciwie mimo zajmowania sie takimi pojeciami, jak kreatywnosé, proces podejmo- wania decyzji czy intuicja, Wilss przez caly czas pozostaje przy swojej mechanistycznej koncepeji ,procedur transferowych”Poza pracami Wilssa we wezesnych latach osiemdziesiatych domi- nuje w badaniach niemieckich orientacja preferujaca podejscie do prze- kladu jako do transferu kulturowego raczej niz jezykowego (Hinig i Kussmaul 1982, Reiss i Vermeer 1984, Holz-Manttari 1984). Przeklad odbierany jest jako akt komunikacyjny, a nie transkocdowanie. Bardziej znaczaca staje sie tez funkcja tekstu docelowego (przeklad prospe- ktywny), mnie istotne sa zalecenia tekstu 2rédtowego (przeklad retro- spektywny). Tekst jest istotna czescia otaczajacego nas Swiata, a nie wyizolowana probka jezykowa. . Wediug Honiga i Kussmaula (1982. Strategie des Ubersetzung), pun- ktem wyijscia jest koncepcja tekstu jako ,,der_verbalisierte Teil einer iokultur” (zwerbalizowanej czesci pewne} socjokultury) (1982: 52). > Tekst zanurzony jest w danej konkretnej sytuaqji, ktéra z kolei sama | zdeterminowana jest kontekstem sogokulttitowym (swym tlem). Ttu- } maczenie staje sie caloaeed swojej funkgj jako tekst ,, wprowadzony’ do kultury docelowej. Pojawia sie mozliwos¢ alternatywnego dziala- | nia poprzez.albo a) zachowanie oryginalnej funkcji tekstu Zoclowego | w jego wlasnej kulturze (Funktionskonstanz), albo b) zmiane funkeji w celu dostosowania tekstu do konkretnych potrzeb w kulturze docelo- | wej (Funktionsveriinderung). Przykladem moga byé teksty reklam. Ta! kie podejécie zwraca uwage na jedna z podstawowych prawd, niestety niezbyt czesto zauwazana w dydaktyce przektadu: przeklad !dealny wyizolowany NIE ISTNIEJE. Zawsze zdominowany bedzie przez swoja specyficana funkcje, ktora okresla zleceniodawea. Oczywiscie rozbiez- nose tych funkeji bedzie ogromna w zalemosci od rodzaju tekstu. Bezposrednio z przedstawionego wyzej pojecia tekstu wynika podstawowe kryterium oceny jakosci przekladu, okreslone przez Hniga i Kussmaula (1982: 58 n.) jako ,notwendigen Grad der Diffe- renzierung” (konieczny stopier zroznicowania). Odrzucone zatem zostaje jeszcze jedno dawne zalecenie, 2e w przekladzie nalezy pozo- stawié z oryginatu tyle, ile tylko mozna (por. podejscie poprzez defi- nicje ekwiwalengji) Pojecia Funktionskonstanz i Funktionsveriinderung zaczerpniete z0- staly przez Honiga i Kussmaula z prac Hansa J. Vermeera, jednego z najwazniejszych wspotezesnych niemieckich badaczy przekladu, au- tora i wspélautora wielu waznych prac (Reiss i Vermeer 1984, Grund- 26legung einer allgemeinen Translationstheorie) oraz wspéttworcy teorii Skopos (z greckiego — cel). Przez wiele lat Vermeer przeciwstawiat sie twierdzeniu, ze przektad to przede wszystkim sprawa jezyka. Uwaza on, ze jest to w pierwszym rzedzie transfer miedzykulturowy, a thumacz musi_byé bi- lub wrecz multikulturalny, co oznacza oczywiscie biegla znajomosé jezykow ob- cych, jako ze jezyk jest integralna czescia kultury. Ttumaczenie to takze dziatanie oraz wydarzenie miedzykulturowe bez wzgledu na to, miedzy jakimi kulturami zachodzi. Réznica polega na stopniu, a nie na rodzaju. W teorii Skopos pdkreslony jest element furktionsgerecht (wiasciwo- Si, uzasadnienia funkeji). Dominanta wszelkiego przekladu jest cel, dla ktérego powstaje. Przeciwstawia to Vermeer statyeznemu i abso- lutystycznemu stosunkowi do tekstu i przektadu, ktory powoduije, 2e koncentrujemy sie na zagadnieniu, czym tekst jest. Vermeer wybiera podejécie dynamiczne: ,,Da ein Text nicht ein Sachtext ist, keine Pro- pagandarede ist, sonder als der und der Text gesendet, empfanger ithersetzt, gedolmetscht wird, werden wir dynamisch sagen, die Ent- scheidung hinge vom Translationszweck (Skopos) ab” (Jako ze tekst nie jest tekstem specjalistyeznym ani propagandowym, ale zostaje przetlumaczony i zinterpretowany przez odbiorce w spos6b dynami- cuny, decyzja zalezy od celu, dla ktérego dokonuje sie przeklad) (Reiss i Vermeer 1984: 29). Podezas gdy Honig i Kussmaul (1982) zajmowali sie glownie przy- Kladami slow w tekécie”, Vermeer koncentruje sie na tekscie w dane} sytuagi (textin-situation| Traktuje go holistycznie na tle kultury, w ktérej jest on zanurzony. Nazywa to ,,detronizacja” tekstu Zrédtowe go, co dla tumacza staje sie srodkiem dla stworzenia nowego tekstu. Poglad ten stosuje sie glownie przy tlumaczeniu nieliterackim! | Poglady Vermeera czesto przywodza na mys! poglady Justy Holz- -Manttari, twérezyni teorii przekladu opracowanej na podstawie wie- loletnich doswiadczent dydaktycznych (1984. Transiatorisches Handel, Theorie und Methode). Chociaz podejscie podstawowe jest zblizone do opisywanych wyZej, to jednak Holz-Manttari jest bardziej radykalna w swych metodach i przygotowaniu modelu. Przektad traktuje jako forme dzialalnosci_miedzykulturowej. Odrzuca pojecie _,tekstu”, wprowadzajac w jego miejsce pojecie Botschaft (message — informacja), | ktorej nosnikiem jest Humacz (Botschafistrdger). Tlumaczenie pojmo~/ 27wane jest jako akt komunikacji poprzez baricry kulturowe, a glowne kryteria okresla odbiorca przektadu i tegoz przekladu konkretna fun- ka. Zdaniem Holz-Mianttari, tumacz to profesjonalista, ekspert w swojej dziedzinie, doswiadczony i doskonale wyksztatcony przez rownie znakomitych specjalistow w dziedzinie przektadu. Badania w tej dziedzinie w duze| mierze wywodzily sie 2 dyda- ktycznych doswiadczer\ badaczy i wplywaly nastepnie na dalsza dy- daktyke przekladu. 3 Socjolingwistyczne badania francuskie (Cary, Delisle, Pergnier, szkota paryska) Moina powiedzieé, ze badania francuskiego obszaru jezykowego, zdominowane przez podejscia tekstowe i oparte na zalozeniach socjo- lingwistyki, znajduja rowniex wyttumaczenie preferencji takiego po- dejécia, gdyz w duzej mierze wywodzily sie z dydaktycznych i pra- ktycznych doswiadezen badaczy. W przeciwieristwie do tez Fiedorowa, E. Cary (1958) w swej pracy Comment faut traduire? proponuje teorig przekladu, kt6ra musi wziaé pod uwage sfere pozajezykowa, czyli kontekst komunikacyjny irézne rodzaje tekstéw. Ewolucja badani jezykoznawezych doprowadzila do umocnienia i rozwiniecia tych pogladéw. W 1975 roku A. Culioli zwraca uwage na heterogonicznos¢ jezyka ludzkiego i postuluje roz- szerzenie badan jezykoznawczych, a co za tym idzie translatorskich, na badania nad tekstem i modalnosciami jego produkeji. Wplyw parametréw kontekstu na konstruowanie tekstu to pod- stawa refleksji M. Pergnicra (1978). Zajmuje sie on problemami prze- Kladu w kontekscie sytuacji komunikacyjnej, stwierdzajac, Ze operacja przekladu nie dotyczy poziomu langue (w rozumieniu de Saussure’a), a poziomu parole (czyli mowy zdeterminowanej kontekstem wypo- wiedzenia). Inaczej mowiac, kontekst jest mediatorem sensu. Oczywi- Scie zaréwno kontekst szeroko rozumiany jako parametry sytuacji wy- powiedzenia, jak i kontekst écisle tekstowy. 28Takie ustawienie problematyki przekladowej przesuwa punkt cie2- kosei z zainteresowania problemami jezykowymi czy poréwnania jezy- kéw w kierunku analizy sensu tekstu. Tak pojete thimaczenie i analiza jego wptywu na odbiorce jest aktem komunikacji, a dziedzina, ktéra do- starcza narzedzi analizy badaczowi przekladu, jest socjolingwistyka. Inny reprezentant tego samego, socjolingwistycznego podejgcia do problemow przekladu - J. Delisle broni podobnych pogladéw. W swych pracach (1984, 1994) taczy podejgcie naukowe z problemami nauezania przeMadu i uzaleznia badania translatorskie od rozwoju teorii zajmujacych sie analiza dyskursu: »Wobec impasu, do jakiego doprowadzity teorie lingwistyczne, kt6re traktowaly marginesowo sens wypowiedzenia, lingwistyka w obecnej dobie zmienia swe cele; coraz bardzie} podaza ona w kierunku teorii wypowiedzenia, presupozycji, krotko méwiac ana- lizy dyskursu [..]. W rzeczywistosci caly wysilek systematyzacji w dziedzinie, ktora nas interesuje, powinien przede wszystkim skupié sie na aktualizacji znakow i na cechach referencyjnych i sytuacyjnych, niekoniecznie czysto lingwistycznych, ktére sa zwia- zane z problemami aktualizaqji”. Przedmiotem zainteresowania zatem badaczy przekladu staje sie wplyw warunkéw produkcji tekstu Zrédtowego i docelowego na wy- bor form w trakcie operacji przekladowe). Ewolucja badati translator- skich wykazuje w takisam spos6b jak najnowsze badania w dziedzinic lingwistyki czy krytyki tekstowej, Ze istnieja rézne sposoby ,méwie- nia” i Ze sq one zwiazane z jakag sytuacja i z pewnym sposobem od- dziatywania na rozméwce/odbiorce. Kierunki socjolingwistyczne w translatologii postuluja wlaczenie do modelu przektadowego zatozen i poje¢ wypracowanych przez teorie komunikacji i przez pragmatyke. Oparta na podobnych zatozeniach, ale idaca jeszcze dalej w ocenie wplywu kontekstu na proces przckladowy, jest interpretacyjna teoria przeldadu wypracowana przez. tzw. szkole paryska, a konkretnie przez badaczy skupionych wok6t Wyzszej Szkoly Tlumaczy w Uni- wersytecie Paris III Sorbonne Nouvelle. Jedna z glownych zalozycielek tej szkoty w koricu lat pieédziesiatych, obok M. Gravier, byta D. Sele- skovitch. Poniewaz swa kariere zawodowa zaczynata jako ttumacz konferencyjny i symultanicany, jej pozniejsza refleksja teoretyczna oparta byla na tych doswiadezeniach. W swoich licznych pracach Se- 29leskovitch nie ogranicza sie do analizy dyskuxsu czy lingwistyki te- kstu. To, co ja interesuje, to mechanizmy myslowe thumacza, ktéry interpretuje sens oryginatu, na podstawie znakow jezykowych, a takze na podstawie wlasne) wiedzy, odczué i doswiadezen. A wiec przeklad nie jest analizowany pod katem poréwnawezym jako skoriczony pro- dukt, tylko jako proces twérezy. Idee D. Seleskovitch znajduja swe odbicie we wszystkich najnowszych pracach badaczy zwiazanych z ta szkola, ktére| obecnym dyrektorem jest M. Lederer.| Poniewaz druga czesé tego podrecznika, opisujaca proces przekla- du ijego elementy skladowe, jest w duzej mierze oparta na zatozeniach interpretacyjnej teorii przekladu, nie bedziemy w tym miejscu szerzej jej omawiaé. 4 Podejgcie tekstowe (Ladmiral, Margot, Meschonnic) W tym miejscu nalezy wspomnieé jeszcze nazwiska trzech badaczy francuskiego obszaru jezykowego, ktorych opinie i poglady oparte sa na podejgciu tekstowym do problemow przektadu. J.C. Margot (1979) przedstawia w dziele Traduire sans trahir (,Thu- maczyé nie zdradzajac’) swe doswiadczenia jako doradey w Swiato- wym Zwiazku Biblijnym. Problemem, nad ktérym sie zastanawia, to jak przettumaczyé Biblig, nie zdradzajac Slowa Bozego. Twierdzi on, ze to Humaczenie powinno byé wierne tekstowi #rodlowemu, jezyko- wi docelowemu i odbiorcy tlumaczenia. Trzeba zatem wziaé pod uwa- ge trudnosci jezykowe, kulturowe i teologiczne tekstu Zrédlowego, a réwniez dobrze zna¢ jezyk i kulture docelowa. Niemniej Margot stwierdza, Ze weryfikacja dobrego przekladu jest reakcja odbiorcy, ktéry powinien reagowaé tak jak odbiorca oryginatu (nawet jezeli ta reakcja moze byé znana tylko w przyblizeniu). Te opinie dotyczace dostosowania tiumaczenia do potrzeb odbiorcy sa chyba sluszne, je- zeli chodzi o przektady Biblii, ale mozna sie zastanawiac, czy dotycza one wszystkich typow tekstow. 30Ss = Doswiadczenia J.-R. Ladmirala byty nieco inne. Wychodzac od praktyki tlumaczenia tekst6w filozoficznych i cheac wypelni¢ jakos praepas¢ oddzielajaca praktyka od teoretyka, w 1979 roku zapropono- wat w swym dziele Traduire: théorémes pour la traduction pewne zasady traduktologiczne, ktére mialy byé, wedlug niego, jego wkiadem w /lingwistyke indukcyjna” przektadu. Na konicu tej pracy proponuje on definicje przektadu jako aktu komunikacji, dotyezacego poziomu mo- wy (parole): ,jest to operacja metakomunikacyjna, zapewniajaca iden- tycznosé mowy poprzez rézne jezyki”. Dla tego badacza przektad nie jest operacja jezykowa, a praktyka semiotyezna. Wedlug niego, tuma- czenie przebiega w dwoch etapach: ,,czytanie ~ interpretacja’_ yponowne napisanie” (reécriture), ktére sq wzmocnione przez tzw. feed: bak Termeiauliqie, Wo eiiaczy timed must cage powrated do. tekstu Zrédlowego, aby sprawdzié, czy tekst docelowy, ktérego jest autorem, odpowiada oryginalowi[ Ladmiral podkresla, ze w kazdym. przekladzie istnieje ryzyko minimalnej interpretacji ze strony thuma- cza, ktory w kazdym momencie swej pracy stoi przed réznymi wybo- rami. To co powinien zrobié, to wybraé ,,minimalne zio”. Przytoczymy jeszcze stynne jego stwierdzenie . /Kaada teoria przekladu musi stawi¢ czola staremu problemowi filozoficznemu, co to jest to samo, a co jest inne: doktadnie méwiac, tekst Zréclowy nie jest taki sam jak tekst docelowy, ale jednoczes- J nie nie jest on zupetnie réany” (1979: 16). Oryginalnosé tez, Ladmirala sprowad zala sie zatem do uznania prze- ktadu za akt mowy, wziecia pod uwage interwengji tlumacza w akcie interpretacji i wyboréw, przed ktorymi on stoi, oraz do stwierdzenia, ze nie mozna méwiéo podobierstwach na poziomie form jezykowych.~ Oile podejécie do probleméw przcktadu, w opinii H. Meschonnica, powinno mieé réwnie? charakter tekstowy, 0 tyle doswiadczenie tego badacza w sferze przektadu literackiego oraz opinie wyrazone w jego dziele Pour la poetique II (1973) i w pééniejszych artykulach zaktadaja zupelnie inny model zjawiska przektadu jako takiego. Teoria przekla- du tekst6w powinna, wedlug tego badacza, mie¢ charakter transling- wislyczny, poniewaz Humaczenie oraz pisanie tekst6w jest dzialaniem translingwistycznym, uwzgledniajacym jezyk, podswiadomosé, ideo- logie, historie ..., dzialaniem, ktére nie moze byé opisane ani przez 31teorie wypowiedzenia, ani przez poetyke formalnaJakobsona, Dlatego | teoria przekladu, wediug Meschonnica, powinna opieraé sig na ,,po- etyce”, rozumianej jako epistemologia tworczosci pismienniczej, a nie | byé czescia lingwistyki stosowanej. W swych pracach badacz ten podkresla, ze tlumaczeniu poddawa- nesa zawsze teksty, a samo thumaczenie to operacje , napisania tekstu” pod wplywem , przeczytania tekstu pisanego”, ,przygoda historycz- na” jakiegos podmiotu, ktéry wplywa na procesy interpretacyjne. Nie ma mowy o tym, by tlumaczenie bylo jakby ,,przedroczyste” w sto- sunku do oryginalu, bo powstaje pod jego przemoznym wplywem. Chodzi 0 to, by stworzyé zwiazek prozodyczny miedzy tekstem | Zr6dlowym i tekstem docelowym: ,,element nacechowany stylistycz- | * nie zastepuje element rowniez nacechowany stylistycznie”, ,element | | nienacechowany ~ nienacechowany”, , figura stylistyczna figure” itd. | \ Meschonnic przeciwstawia sie opiniom Nidy, ktory postulowat dominacje tresci nad forma, Wedtug, niego, w procesie przekdadu na- lezy wziaé pod uwage te dwa elementy w réwnym stopniu. Nie za- pominajmy jednak, ze te opinie w duzej mierze oparte sa na doSwiad- ezeniach Meschonnica, jako ttumacza literatury. To przedstawienie teorii i opinii kilku badaczy francuskiego obszaru jezykowego jasno wykazuje, Ze sq one najczescie} ksztaltowane pod I wplywem wlasnych doswiadezeri przekladowych i zaleza w pewnej | mierze od specyfiki tekstow thumaczonych. Uzasadnione zatem wydaje | sie powiazanie badari translatologicznych z analiza dyskursu. . | 5 Hermeneutyka w badaniach niemieckich (Paepcke, Stolze) dania dotyezace Humaczenia jako kontaktu kultur, Jako pierwszy na zwiazki pomiedzy jezykiem, kultura i jezykiem oraz wzorcami zachowan zwrécit uwage Wilhelm von Humboldt. Jezyk byt dla niego zjawiskiem dynamicznym, dziataniem (enérgeia). | Jeszeze jednym waznym nurtem na obszarze niemieckim byty ba- | ) 32Jednoczesnie traktowatjezykjako Ssrodek wyrazajacy zarowno kulture, jak i indywidualnego uzytkownika, ktéry postrzega swiat poprzez sw6j jezyk. Mniej wiecej sto lat pozniej poglady te odbity sie echem w etnolingwistyce amerykatiskiej (badania E. Sapira iB. Whorfa) i wyra- zily sie ponownie w hipotezie Sapira-Whorfa zwanej tez zasada rela- tywizmu jezykowego. Stwierdza sie w ni¢j, Ze to nie mysl,,poprzedza” jezyk, ale jest przezeri zdeterminowana. Twierdzenia te powstaly w wyniku szczegdtowych badari mato dostepnych jezykéw Indian ame- rykatiskich (slynny opis koncep¢ji i sposobéw pojmowania czasu w jezyku Hopi i ich odzwierciedlenie w systemie czasownikéw tego jezyka). Podobne wyniki daty badania antycznych kultur i jezykow Bliskiego Wschodu. Zasada relatywizmu jezykowego ma istotne implikacje dla badani przekladowych. W swojej wersji ekstremalne} wykazuje, ze przektad jest zupelnie niemoéliwy, gdyz — skoro jezyk okresla spos6b postrze- gania Swiata, formowania mysli i koncepeji, a kazdy jezyk jest za- mknieta kulturowa caloscia — niemodliwe jest przenoszenie pojeé i kultur. Nie trzeba dodawaé, ze radykalna wersja tej zasady zostala zastapiona przez zmodyfikowana. Istnieje takze sformutowana przez Chomsky’ego iszkote gramaty- ki generatywnej wersja zupelnie przeciwstawna i takze wywodzaca sie z badari Humboldta - zasada uniwersaliw jezykowych. Wedlug niej, wszystko jest przcktadalne, poniewaz przekiad odbywa sie na pozi mie powierzchniowym — jest ,,rekodowaniem” niejezykowych i uni- wersalnych struktur glebokich, kt6re sq wspélne dla wszystkich jezy- k6w mimo ich réznic powierzchniowych. To zagadnienie moZliwosci i stopnia przekladalnosci bylo przed- miotem badari wielu teoretykow przckladu. Stopien przekladalnosci r6zni sig w zaleznosci od stopnia, do jakiego tekst zanurzony jest w swojej wlasnej specyficznej kulturze, a takze od kulturowego dystansu pomiedzy tekstem oryginatu i odbiorcy przekladu zaréwno w czasie, jak i w przestrzeni. Teksty literackie sq zwykle mniej przekladalne niz naukowe i techniczne, chociaz nie jest to reguta. Wszystko zalezy od istoty i wagi, jaka dany tekst ma dla swojego odbiorcy w jego otoczeniu kulturowym, przy danej wiedzy, sposobie odbioru i sadach wytwo- rzonych w danej grupie kulturowo-jezykowej. > 33Pojecie kultury jako catosci wiedzy, umiejetnosci i sposobu odbioru jest wazne dla niemieckojezyeznych badant przekladowych. Zdaniem np. Vermeera, thumacz musi bye otwarty na dwie lub wiecej kultur (, Ubersetzen als kulturelle Transfer”, w: M, Snell-Hornby (red.), 1986. Ubersetzungswissenschaft — eine Neuorientierung, 30-35). Istotna role w niejezykoznawezych niemieckich badaniach przekladowych odgry- wala hermeneutyka. Tu tradycja wywodzi sie bezposrednio od Ed- munda Husserla i jego pojecia Lebenswelt (1913. Ideen zu einer reinen Phéinomenologie und phiinomenologische Philosophie), a nastepnie Hansa Georga Gadamera (1960. Wahrheit und Methode. Grundziige einer philo- sophischen Hermeneutik) ijego koncepdi Horizontverschelzung. Nastep- stwem tej tradycji jest wylonienie sie w ostatnich latach w literackich studiach nad przekladem ruchu Rezeptionsiisthetik, badajacego recepcje przekladu i role czytelnika (W.Jser, 1976. Der Aki des Lesens. Theorie asthetischer Wirkung). Wplywy H.G. Gadamera odnale#é mozna w poswieconych prze- ktadowi pracach Fritza Paepckego (1978. ,, Ubersetzen als hermeneuti- scher Entwurf”, Savonlinnan Kieli-Instituutti 1968-1978, Savonlinnassa, 47-67; 1980. ,,Textverstehen und Ubersetzen”, Bubel 4, 199-204; 1981. Ubersetzen zwischen Regel und Spiel”, Mitteilungsblatt fiir Dolmet- scher und Ubersetzer 1, 1-13; 1985. ,,Textverstehen - Textiibersetzen — Ubersetzungskritik”, Mitteilungsblatt fiir Dolmetscher und Ubersetzer 3, 1-11). Iustruje to chocia#by nastepujacy cytat: ,Entgegen allen Verkehrungen hat das Ubersetzen seinem Grund im Verstehen und vorzugsweise nicht im theoretischen. Es bewegt sich nicht allein in sprachlichen Verhaltensmustern, es reagiert auch nicht zuverlassig in spracheigenen Reflexen, ihm steht das unabgegrenzte offen”. (Na przekér wszelkim ukierunkowaniom podstawy przekladu leza w rozumieniu, rzadko jednak w rozu- mieniu teoretycznym. Przeklad nie odbywa sie wylacznie na pod- stawie wzorcow jezykowych ani nie podporzadkowuje sie w spo- 86b wiarygodny idiomatyce jezyka. Stoi przed nim otworem to, co nieograniczone) (1985: 1. ,,Textverstehen — Textiibersetzen — Ubersetzungskritik”) Takze prace Radegundis Stolze odzwierciedlaja hermencutyczne podejscie do interakeyjnego procesu rozumienia (1982. Grundlagen der 34Textiibersetzung; 1984. ,,Ubersetzen, was dasteht? Die Ubersetzung im Spannungsfeld von Textlinguistik und Hermeneutik’; 1986. ,,Zur Be- deutung von Hermeneutik und Textlinguistik beim Ubersetzen’). Jed- | nakze w teorii przektadu lat osiemdziesiatych zasady hermeneutyczne nie stanowia nurtu centralnego, gdyz uwazane byly ogélnie za zbyt mato konkretne, aby sta¢ sie podstawa podejécia teoretycznego. Echa podejécia hermeneutycznego pozwalaja badaczom jezykoznawczo zo- rientowanym na okreslenie charakteru_thumacza jako czytelnika. (Honig i Kussmaul 1982 i Holz-Manttiri 1984). Mision byectin- | kiem czynnym i kreatywnym, a rozumienie nie powinno | nie moze oznaczaé pasywnego odbioru tekstu, t_a ° 6 j Pragmatyczne reguly Newmarka W kontekécie hermeneutyki koniecznie trzeba tez wspomnieé na- zwisko wybitnego brytyjskiego badacza George’a Steinera i jego styn- ne studium After Babel (1975). Ograniczymy sie jednakze w tym miej- scu tylko do zasygnalizowania tej publikacji, nie bedziemy jej jednak szczegdlowo omawiaé ze wzgledu na jej stosunkowo niewielki wplyw na tworzenie wspélezesnych teorii przektadu, polemiczny charakter iniewielka przydatnosé dydaktyczna. Przedstawimy natomiast innego reprezentanta brytyjskiej nauki o t przektadzie, Petera Newmarka, ktory w swojej pracy nad przektadem B kieruje sie swoistymi i niepowtarzalnymi zasadami. Przez wielu uwa- n zany za ojca brytyjskiej teorii przekladu, chociaé — jak sam pisze ~ nie a jest naukowcem, Peter Newmark uwaza sie raczej za pragmatyka przektadu, za ,literaliste’, poniewaz interesuja go prawda i doktad- nosé. W kilku swoich publikacjach przedstawit przede wszystkim ° zasady i reguly translacyjne. Nawiqzuje w nich bezposrednio do pro- - cedur przedstawionych przez komparatystéw francuskich Vinaya i Darbelneta oraz badacza niemieckiego KR. Bauscha czy Wolframa e Wilssa (1977), ale sam tworzy swoje translation rules (reguty przekla- r dowe) od wielu lat i dla réznorodnych jezyk6w (w latach siedemdzie- 35siatych opublikowal kilka zbioréw regut, w wiekszosci w brytyjskim periodyku The Integrated Linguist). Ponizej przedstawiamy jedna z propozygi Newmarka opublikowana w 1988 roku i przedstawiajaca najwaanicjsze reguly/procedury przekladowe (Newmark 1988. A | Textbook of Translation): 1) Transference =przeniesienie - preeniesienie slowa z jezyka Zr6clowego do kontekstu jezyka docelowego: le baccalauréat ~ the baccalauréat; 2) Cultural equivalent — ekwiwalent kulturowy ~ zastapienie formy 2 jezyka #r6dlowego terminem z jezyka docelowego: le baccalauréat — a level — matura (2); 3) Through translation —dostowny przeklad najceestszych_kolokacji:_ le Communauté Européenne - the European Commu- nity; \ 4) Literal translation — przektad dostowny ~ thamaczenia elementu z jezyka | Zrédlowego za pomoca elementu z jezyka docelowe- go: faire un discours ~ eine Rede halten ~ to make a speech ~ wygtosié przeméwienie; 5) Functional equivalent - ekwiwalent funkcjonalny - uZycie kulturowo neutral- nego terminu jezyka docelowego dla zdefiniowania | termina specyficznego dla kultuty Zrédtowej: le || baccalauréat ~ the French secondary school leaving HI examination ~ matura, egzamin po francuskiej szkole | Sredniej; | | 6) Descriptive equivalent — ekwiwalent opisowy ~ wyjasnienie elementu specyfi- | | | cznego dla kultury jezyka Zrédlowego: le | baccalauréat ~ egzamin na zakoriczenie francuskiej szkoly Sredniej, w czasie ktorego kandydat zdaje 8-10 przedmiotow i ktory jest warunkiem dostania sig na wyasze studia; 1. 7) Translation couplet ~strategia laczaca dwie z powyészych procedur: | baccalauréat ~ the baccalauréat egzamin zdawany po ukoyiczeniu szkoly Sredniej we Frangji. | Newmark uwaiza, ze dobry przektad jest przektadem dostownym, | doktadnym i ekonomicznym, zwartym i oszczednym jak to tylko | moéliwe, uwzgledniajacym czynniki denotatywne, konotatywne, refe- rengjalne i pragmatyczne. Przyznaje jednak, ze wlagciwe okreslenie Wl dostownego przekladu jest najwazniejszym i najbardzie| kontrower- i 36ae ee - syjnym zagadnieniem w przekladzie. Mozna sie nauczyé dobrze tu- macayé tylko przez praktyke (learning by doing) — trudno jest nauczyé kogos. Mozna mu tylko daé dobre wskazéwki, czas na éwiczenie i praktyke i mniej wiece| pokazaé, jak to sie robi. Newmark nie uwaza, ze mozna stworzyé jedna zintegrowana teorie przekdadu, jakié dogmat. Uczenie przektadu polega na dysku- sjach, przechodzeniu od przyktad6w do uogolnien i z powrotem, uczeniu sie réwniez od stuchaczy i zbieraniu charakterystycznych przyktadéw. Podstawowe zasady stworzone przez Newmarka brzmia nastepujaco: 1) im bardziej wazny jest w tekécie jezyk, tym Scislej nalezy go nasladowaé, a takze dokonaé transferu komponentu kulturowego; 2) im mnie} wydaje sie wazna warstwa jezykowa tekstu lub jego fragmentu, tym mniej scisle czy doslownie mozna go przettumaczy¢; mona tez zwracaé mniejsza uwage na odtworzenie komponentu kulturowego w takim przypadku; 3) im lepszy jest jezyk oryginatu, tekstu lub jego segmentéow, bez wzgledu na jego waznos¢, tym dokdadniej, éciglej nalezy go przettuma- czyé, pod warunkiem Ze thumacz i autor nawzajem sie rozumieja (cel autora staje sie celem tumacza) oraz Ze istnieje podobny odbiorca - nawet jesli tekst da sie po prostu sparafrazowaé. Newmark nie definiuje swoich pojeé w rodzaju ,,dobre sformuto- wanie” czy , wazny jezyk”, pozostawiajac te okreslenia do interpretagji. 7 Manipulisci (Translation Studies: Toury, Hermans, Holmes, Bassnett, Lefevere) Druga najwazniejsza oprécz niemieckiej i majaca ogromny wplyw na wspdlczesne badania przektadowe prowadzone w Europie i na Swiecie jest tzw. szkola ,manipulistéw”. Skupia ona badaczy z holen- derskiego obszaru jezykowego i Izraela (José Lambert, Gideon Toury, André Lefevere, Theo Hermans, Ria Vandauwera), a takze przedsta- 37wicieli krajow anglojezycznych, jak nieyjacego juz dzis Jamesa Hol- mesa (jednego z pierwszych teoretykéw szkoly) czy dziatajaca w War- wick Susan Bassnett. Chociaz dziatalnos¢ grupy trwa od polowy lat szescdziesiatych, ich dorobek stat sig powszechnie dostepny poprzez publikacje w jezyku angielskim dopiero w latach osiemdziesiatych i stanowi trzon prac tzw. ,szkoty manipulacyjnej” czy ,manipulistow”. Nazwa obecnie ogélnie przyjeta i uznana zostala ukuta po ukazaniu sie ksiazki The Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation (1985), wydanej przez Theo Hermansa. Pisze w niej Hermans (1985: 9): j,from the point of view of target literature, all translation implies a de- tes of manipulation of the source text for a certain purpose" (z pun- tu widzenia literatury w jezyku docelowym wszelki przektad impli- kuje pewien stopieri manipulacji tekstem oryginalu dla pewnych ce- low). Jak widaé, punkt wyjécia jest zupeinie odmienny niz punkt wyjécia szkoly Ubersetzungswissenschaft ~ zamiast dazenia do uzy- skania ekwiwalencji — celowa manipulacja tekstem. ‘Angielska nazwa nurtu Translation Studies (TS) (Studia nad prze- ktadem) nie odzwierciedla znaczenia holenderskiego stowa Vertanl- wetenschap, ktére formalnie odpowiada niemieckiemu Ulbersetzungs- wissenschaft, a ktora to nazwe stosowano przed spopularyzowaniem okreslenia TS. Niemalze wszyscy przedstawiciele szkoly zajmuja sie przekladem wylacznie literackim, a wywodza sie te badania z lite- ratury poréwnawczej. Podezas gdy w typologii niemieckiej teksty literackie chetnie byly pomijane w analizie, gdyz stanowily przyklad materialu jezykowego, ktory ze wzgledu na srodki artystyczne i kre- atywne uzycie jezyka opieral sie rygorystycznym wyjasnieniom na- | ukowym (por. np. wybér Kathariny Reiss przy opisie typow tekstow i metod przekladu ~skoncentrowala sie ona na tekscie operatywnym = czy koncentracja Wilssa lub Kadego na tekstach z uzyciem jezyka spegjalistycznego) przedstawiciele szkoly manipulistycznej wyradnie odrzucali wplyw jezykoznawstwa na dziedzine swoich badant. Her- mans pisat (1985: 10), ze jezykoznawstwo nie jest w stanie poradzi¢ sobie ze ztozonoscia dziet literackich i nie moze stanowié wiasciwe} podstawy badari przektadu literackiego — chociaz niewatpliwie ula- twilo ztozumienie przekladu neutralnych tekst6w nicliterackich. 38Szkola ,manipulacyjna” siega swoimi korzeniami do pojecia poli emu literackiego, wywodzacego sie ze szkoly formalistéw rosyj- skich oraz strukturalistéw praskich. Teoria ta zostala w szczegotach dopracowana przez izraelskiego badacza kultur z Tel-Awiwu, Itama- ra Evena-Zohara. Wysunat on postulat, ze literatura w danym spole- czeristwie jest zbiorem réznych systeméw, systemem systemow lub po- lisystemem, w ktorym rézne rodzaje (genres), szkoly i tendencje stale ) bedace wobec siebie w sprzecznosci probuja wysunaé sie na prowa- dzenie i rywalizuja miedzy soba w walce o czyteinika, a takze o prestiz./ i site. Widziana w ten spos6b literatura nie stanowi juz statecznego i statycznego fenomenu, jakim chcieliby ja widzie¢ kanonigci, lecz zmie- nia sie w strukture wysoce kinetyczna, w kt6rej wszystko takze stale sie zmienia. a Polisystem taki nie tylko charakteryzuje sie stalymi przesunigciami i zmianami, ale réwniez wewnetrznymi opozycjami, takze pomigdzy »prymarnymi” i ,sekundarnymi” (,,wtérnymi”) modelami i typami. Teksty prymarne to teksty wprowadzajace do polisystemu literackie- \ go innowacje, nowe pomysty, nowe metody i sposoby patrzenia na literature i Swiat. Teksty sekundarne, konserwatywne, utrzymuja i podtrzymuja istniejacy system. Przeklad literacki odgrywa w takim wysoce dynamicznym makrosystemie bardzo wazna role, pomagajac rozprzestrzenia¢ si¢ takim formom, jak wloski sonct, francuski klasy- cyzm, lub takim wptywom, jak Dostojewskiego czy Ibsena w catej Europie Badacze izraelscy podkreslaja, ze przektad czesto odgrywal istotna kreatywna i innowacyjna role w ich polisystemie literackim. W ich podejéciu przektad staje sie typem tekstu samym w sobie, integralna czeScia kultury docelowej, a nie zaledwie reprodukeja innego tekstu. Toury (1980: 47. In Search of a Theory of Translation) pisat: zastepujemy stwierdzenia typu: tekst docelowy jest przekladem stwierdzeniami: tekst docelowy funkcjonuje jako przeklad. Inne jest te2 ich stanowisko wobec rozumienia procesu przeklada- nia (Toury 1980: 26): istniejace teorie przekladu redukuja przektad do przektadalnosci. Pojecia w nich stosowane sa ograniczonymi wersjami ogdlnego pojecia przektadalnosci, poniewaz zwykle towarzysza im specyficzne warunki ,,odpowiedniosci” propagowane jako jedyne wlasciwe lub wrecz jedyne mozliwe. 39Manipulisci”, czynige zados¢ swej orientacji na tekst docelowy, wypracowali wlasne zasady, metody i modele teoretyczne. Nacisk adziony na tekst docelowy prowadzi w oczywisty sposdb do pode}- Scia opisowego, ktore otwarcie odrzuca podejgcie normatywno-oce- niajace, charakterystyczne dla tradycyjnej, filologicznej teorii przekla- du, a take czesciowo lingwistycznie zorientowane} translatologii. Uwaga badaczy przesuwa sie z procesu przekladu na przeklad rozu- miany jako rezultat, a tekst staje sie faktem historycznym. Przedstawi} ciele te} szkoly stworzyli podstawowy aparat teoretycany, lecz koncer truja sie przede wszystkim na badaniach empirycznych, opisujac i analizujac istniejace przektady, poréwnujac rézne przektady tych sa- mych dziet (unikajac jednakze ocen krytycznych!), badajac odbior przekladu i prowadzac szerokie przeglady historyczne. Stosuja zatem metody zblizone do konwencjonalnych badan poré6wnawczo-literac- kich, cho ich tematem sq przeklady, a nie dziela oryginalne. W zakres ich zainteresowari wehodzi takze polityka przektadu. Hermans (1985: 10) przedstawit nastepujacy program ,,manipuli- stow”: literatura widziana jest jako kompleksowy i dynamiczny sy- stem, zakladajacy state przenikanie sie modeli teoretyeznych i prakty- cenych przypadkéw przekladu. Podejscie do przektadu literackiego jest opisowe, zorientowane na tekst docelowy, funkcjonalne i systemo- we. Zaktada sie dalsze rozwijanie zainteresowania badaniem norm i ograniczeni, ktére rzadzq produkcja i recepcja przekladu, relaci pomie- dzy tlumaczeniami i innymi rodzajami procesowania tekstow oraz miejsca i roli tlumaczenia zaréwno wewnatrz dangj literatury, jak i w interakcji pomiedzy poszczegélnymi literaturami. Chociaz pewne postulaty szkoty budza kontrowersje (jak np. zupeine odrzucenie ewaluacji), to szeroki, ,panoramiczny” obraz, literackiego polisystemu przeciwstawiony — charakterystycznej dla zwolennikow »szkoly ekwiwalengi” — nadmiernej koncentracji na pojedynezych ele- mentach indywidualnego tekstu stanowi ozywceza zmiane w bada- niachnad przekladem i wydaje sie stwarzacnowe ciekawe mozliwosci, szczegdlnie jezeli zrealizowany zostanie w calosci program badan. Badacze chca tworzyé ogélna teorie dopiero po przeanalizowaniu mozliwie najszerszego spektrum towarzyszacych przektadowi zagad- niesi, tak aby powstal obraz literatury jako ,,zloz0nego dynamicznego 40systemu” (Hermans 1985; 10 n.), w ktorym bedziemy mieé do czynie- nia ze stalym nakladaniem sie na siebie modeli teoretycznych i prakty- canych studiéw nad indywidualnymi tekstami, Ma to byé podejscic, ktére uwzgledni zasady i ograniczenia w tworzeniu i odbiorze tekstow thumaczonych; relacje pomiedzy przekladem a innymi sposobami przetwarzania tekstéw; miejsce i role przekladu zaréwno w danej literaturze, jak i w interakeji miedzy literaturami. Innymi stowy, jest to opisowe, zorientowane na tekst docelowy, funkcjonalne i systemowe podejscie do przekdadu literackiego. »Manipuligci” podkreslaja takze ogromna role w stworzeniu TS wspomnianego wezesniej Jamesa Holmesa, ktory w 1972 roku przed- stawit swoje poglady na nazwe i nature TS. Stworzyl on wizje dyscy- pliny naukowej, kt6ra znalazlaby zastosowanie do catego kompleksu problem6w skupionych wokét zjawiska przekladu i operacji przekla- dowej, kt6ra okreslit nazwa Translation Studies. Podstawa systemu czy ,»mapy” Holmesa by! podziat rozumiany jako podstawowa zasada organizacji, sugerujacy wlasciwy podzial pracy pomiedzy réznorod- nymi rodzajami badart naukowych. Wzoruje sie tu Holmes na innych dyscyplinach, w tym na jezykoznawstwie, i postuluje, ze TS powinny staé sie dyscyplina empiryczna i dzielié w nastepujacy spos6b: 02st Ee oe opisowe ksztaicenie ~Waytyka tlumaczy przekladu ogdine czastkowe zorientowane Stodki na wspomagajace Te, precklad produkt proces funkejg SS SS — ograniczone ograniczone —ograniezone ograniczone ograniczone —_ograniczone medium = obszarem ranga—typemtekstu —czasem~—_problemem Por. G. Toury, 1995: 10. Descriptive Translation Studies and Beyond Pray tworzeniu systemu opieral sig Holmes na opisie celéw i podstaw tworzenia poje¢ w naukach empirycanych Carla Hempela. 41Mimo koncentracji na zagadnieniach przektadu literackiego ,,ma- nipulisci” nie pozostawali obojetni wobec najwazniejszych problemow teorii przekiadu lat siedemdziesiatych i osiemdziesiatych. Toury (1980) zajat stanowisko wobec najwazniejszych zagadnieni, takich jak pojecie ckwiwalengj, relacje pomiedzy badaniami przckladowymi a kontrastywnymi, kwestia norm czy adekwatnosci przekladu. Nicktorzy wsp6tczesni badacze zaraucajaszkole ,manipulacyjne}”, ze zdecydowane odrzucanie normatywnych i zdominowanych przez zasady obowiazujace w tekécie oryginatu podejs¢ prowadzi do zarzu- cenia krytyki przekladu, a takze uniemo/liwia wiasciwe ksztatcenie przyszlych thumaczy, kt6re takze opiera sie na stosowaniu norm i ewaluacji. Mary Snell-Hornby napisata, ze prace ich to éwiczenia z histori literatury, pozbawione komponentu hermeneutycznego, ktory odnosi dawne pisarstwo do wspétczesnego myslenia (1988: 25 n.). |, Manipulisci” nie przyjmuja tych zarzutw i w dalszym ciagu dziataja bardzo preznie. G. Toury iJ. Lambert sa redaktorami dwéch periody- k6w: potrocanika Target ibiuletynu TRANSST. Susan Bassnett, autorka ksiazki Translation Studies (1980 i 1991), a obecnie propagatorka prze- Kladu feministycznego, wraz z André-Lefevere'em sa edytorami pub- likowanej przez. amerykariskie wydawnictwo Routledge serii Transla- tion Studies. Od roku 1989 ukazato sie w nie} okoto dziesieciu interesu- jacych opracowai i antologii tekst6w poswieconych przekladowi. Jecna z ciekawych propozygi przedstawicieli szkoty ,,manipula- cyjne;” jest zaproponowany w 1985 roku przez Kitty van Leuven- -Zwart model opisu relacji pomiedzy tekstami ttumaczonymi a te- kstem oryginalu. Kitty van Leuven-Zwart uwaza, 2e TS zajmuja sig charakterystyka i problemami przekladu jako zjawiska, podobnie jak jezykoznawstwo i badania literackie zajmuja sig odpowiednio jezy- kiem i kultura jako zjawiskami. Nie znaczy to oczywiscie, ze dyscypli- na ta, jej teorie, metody i modele nie moga byé wykorzystane do praktycznych celow nauczania przektadu. Zgodnie ze swymi przeko- naniami i zasadami deskryptywnych TS van Leuven-Zwart stworzyla| model pozwalajacy prowadzi¢ porswnanie tekstéw rodtowych i do}| celowych. Przy porownaniach tych nie wprowadzata ewaluaci, ale starala sie zaobserwowaé przesunigcia na réznych poziomach jezyko- wych, jakich dokonywali thumacze, okreslajac je za pomoca stworz0- 42nego przez siebie systemu kategorii, Model sklada sie z dw6ch czesci porownawezej i opisowej. Czes¢ porownaweza dotyczy przesunieé mikrostrukturalnych na poziomie zdania czy frazy, czesé opisowa pozwala na przesledzenie dokonania przesunieé mikrostrukturalnych ‘| dla poziomu makrostrukturalnego postaci wydarzen, czasu i mivjsca | akcji oraz innych istotnych komponentéw tekstowych. W czesci po-~ réwnawezej zasadniczym pojeciem jest ipojecie relacji zapozyczone z prac Greimasa, Coseriu i Lyonsa i rozumiane nastepujaco: dwie jedno- } stkisq wobec sicbie w relacji, jezeli istnieja podobieristwa, ktoreje facza, 5 oraz rézice, ktdre je dziela. Przy podobier'stwach méwimy 0 aspe-~ Ktach tacznosci, przy Téznicach — o aspektach roztacznosci. Istnienie podobieristw jest warunkiem istnienia roznic. Zestawiane sa transemy (translacyjne jednostki posiadajace znaczenie), ktére sq porownywal- nymi jednostkami tekstu zawierajacymi znaczenie i wyloniony zostaje wspdlny mianownik, ktéry moze mie¢é charakter semantyczny, pragmatyczny lub sytuacyjny. Jezeli ma charakter semantyczny lub pragmatyczny okresla sie go mianem archifransemu i jest on podstawa poréwnania. Wszystkie transemy poréwnuje sie kolejno z architranse- mem. Obecnos¢ lub nieobecnosé aspektu roztacznosci przy takim po- réwnaniu stanowi punkt wyjscia do stworzenia trzech kategorii prze- sunigé. Kiedy jeden z dwoch transemow (Humaczenia lub oryginatu) charakteryzuje sie aspektem rozlacznosci, méwimy o modulacji (modu- lation) dzielacej sie dalej na uogéInienie i wyszczegélnienie. Uogélnic- nie nastepuje, gdy rozlacznosé pojawia sie w transemie tekstu orygi- natu, wyszczepdlnienie, gdy pojawia sie ona w transemie tekstu prze- tozonego. MODULACIA MODULACIA uogélnienie wyszezegélnienic transem A | transem B transem A transem B “—*ATR* ~*ATR aspekt roziacznosei aspekt rozlacanosei ATR =architransem 43