Zagadnienia dotyczące określania parametrów przegród zewnętrznych

Jerzy A. Pogorzelski (ITB + Pol. Białostocka)

1. Wstęp

Generalnie chcę mówić o normach ochrony cieplnej budynków, zarówno już istniejących i
powoływanych w polskich „Warunkach technicznych” [1][2] lub występujących w programie
prac CEN/TC 89 „Thermal performance of buildings and building components” [3][4], jak też o
PN wymagających opracowania.
W aktualnym programie CEN/TC 89 występują następujące grupy tematyczne:
− TERMINOLOGIA,
− MATERIAŁY − WARTOŚCI OBLICZENIOWE,
− KOMPONENTY − WARTOŚCI OBLICZENIOWE,
− KOMPONENTY − METODY OKREŚLANIA (domyślnie: charakterystyk),
− BUDYNKI − METODY OKREŚLANIA (jw.) i DANE KLIMATYCZNE.
Normy te dotyczą jednak nie tylko przegród budowlanych, ale i budynków, jak również
danych do obliczeń w zakresie metod określania i ich tabelaryzacji. Normy ochrony cieplnej
budynków mają ułatwić projektowanie budynków pod kątem ich zgodności z przepisami, stąd
muszę omówić w skrócie powiązanie norm z przepisami.
Dyrektywa stworzyła zapotrzebowanie na nowe normy, w tym obejmujące – generalnie –
systemy grzewczo-(lub chłodniczo-) budowlane. Nie eliminują one norm związanych z projekto-
waniem budynków pod kątem spełniania wymagań użytkowych ochrony cieplnej, zawartych w
przepisach budowlanych, a tylko je uzupełniają.
W Polsce od kilkunastu lat opracowujemy PN w trybie przejmowania EN, przeważnie na
drodze tłumaczenia. EN mają często jednak charakter ramowy i odwołują się w szczegółach lub
w zakresie danych lokalnych (np. klimatycznych) do norm krajowych. Paradoks: im więcej
wprowadzamy EN, tym więcej brakuje PN.
Kraje członkowskie "piętnastki" mają w zakresie tematyki ochrony cieplnej budynków od
lat z reguły po 20÷30 norm krajowych i przejmowana norma europejska zastępuje całkowicie
lub częściowo jedną z norm krajowych.
Funkcjonowanie norm wymaga istnienia i dostępności odpowiednich narzędzi: programów
komputerowych i katalogów, które jeśli istnieją, to są często mało znane lub niedostępne.

2. Charakterystyka ogólna norm ochrony cieplnej budynków

Logiczna relacja między przepisami i normami powinna być taka, że normy definiują
pojęcia występujące w przepisach i podają metody sprawdzania wymagań. Oczywiście zakres
przedmiotowy wymagań i metod sprawdzania musi być spójny. Osiągnięcie spójności zakresu
przedmiotowego wymagań i metod sprawdzania było szczególnie łatwe wtedy, gdy mieliśmy
jedną normę "Ochrona cieplnej budynków" (PN-82/B-02020 i PN-91/B-02020). Posiadanie tylko
jednej dużej normy stwarzało jednak inne problemy w postaci trudności z wprowadzaniem norm
europejskich. Normy europejskie, podobnie jak i normy ISO, charakteryzuje wąski obszar przed-
miotowy; każda obejmuje badanie lub obliczanie jednej charakterystyki.
W Polsce przesunięcia czasowe między postępem normalizacji europejskiej i potrzebami
normalizacji polskiej spowodowały niespójności, które w 1997 r. usunięto przez opracowanie:
- PN-B-02025 "Obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepło",
- czterech załączników krajowych do PN-EN ISO 6946.
Aktualne wymagania ochrony cieplnej budynków datują się z 1997 r. i nie podlegały żadnej
merytorycznej aktualizacji. W międzyczasie zmienił się stan normalizacji ochrony cieplnej
budynków i przybyło kilka nowych PN-EN. Spowodowało to sytuację, że normalizacja pozwala
na uzupełnienia zakresu przedmiotowego przepisów. Konieczna jest zmiana rozporządzenia w
 2

sprawie warunków technicznych, którą trzeba wykorzystać do ponownego doprowadzenia do

spójności PN-EN i przepisów zawartych w rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie oraz rozszerzenia zbioru PN-EN o PN,
niesprzeczne z PN-EN i stanowiące ich niezbędne uzupełnienie.
Ponieważ normy nie są obowiązujące, to włączenie normy w system przepisów odbywa się
przez powołanie się w przepisach na normę o określonym zakresie przedmiotowym. Jak się
jednak przekonamy, obecne powołania w przepisach na normy stały się nieaktualne i wymagają
korekty.
Powstaje przy tym problem odnośnie do sposobu powoływania się w przepisach na normy.
Zwykle w Europie praktykuje się powoływanie na określone normy; w Polsce budziło to jednak
obawy prawników, że zmiana daty normy powodować będzie skutki w postaci konieczności
zmiany rozporządzenia. Stąd przyjęto w rozporządzeniu manierę powoływania się na normę
dotyczącą określonego zagadnienie.
W 2004 r. dokonana została zmiana rozporządzenia [1], polegająca między innymi na
dodaniu załącznika z wykazem norm [2].
Wykaz ten jest jednak niekompletny, zawiera błędy i sprawia wrażenie, że układający tabelę
z normami nie znał, lub nie rozumiał, treści tych norm.
Konieczna jest zmiana sposobu powoływania się na normy; dobry i czytelny model jest
stosowany w przepisach niemieckich (Verordnung über energiesparenden Wärmeschutz und
energiesparenden Anlagentechnik bei Gebäuden (Energieeinsparverordnung – EnEV) z 16
listopada 2001 r.
Niektóre normy PN-EN wymagają opracowania dodatkowych PN zawierających dane do
obliczeń (dane klimatyczne, właściwości materiałów i niektóre wymagania – na przykład
dotyczące wentylacji budynków mieszkalnych).
Wykaz norm powołanych w rozporządzeniu podano w tabeli 1.

Tabela 1. Wykaz norm powołanych w rozporządzeniu [2]

57 § 329 ust. 5 PN-B-02025 Obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepło do Całość
:2001 ogrzewania budynków mieszkalnych i zamieszkania normy
zbiorowego
58 Załącznik nr 2 PN-EN ISO Komponenty budowlane i elementy budynku. Opór Całość
do rozporządze- 6946:1999 cieplny i współczynnik przenikania ciepła. Metoda normy
nia pkt. 1.1 obliczania
PN-EN ISO Mostki cieplne w budynkach. Obliczanie strumieni Całość
10211-1:1998 cieplnych i temperatury powierzchni. Ogólne metody normy
obliczania
PN-EN ISO Mostki cieplne w budynkach. Strumień cieplny i Całość
10211-2:2002 temperatura powierzchni. Część 2: Liniowe mostki normy
cieplne
PN-EN ISO Właściwości cieplne budynków. Współczynnik strat Całość
13789:2001 ciepła przez przenikanie. Metoda obliczania normy
PN-EN ISO Mostki cieplne w budynkach. Liniowy współczynnik Całość
14683:2000 przenikania ciepła. Metody uproszczone i wartości normy
orientacyjne
59 Załącznik nr 2 PN-EN ISO Cieplne właściwości użytkowe budynków. Wymiana Całość
do rozp. pkt. 1.4 13370:2001 ciepła przez grunt. Metoda obliczania normy
60 Załącznik nr 2 PN-78/B-03421 Wentylacja i klimatyzacja. Parametry obliczeniowe Całość
do rozporządze- powietrza wewnętrznego w pomieszczeniach normy
nia pkt. 2.2.1 przeznaczonych do stałego przebywania ludzi

Poniżej poddano bliższej analizie normy związane z rozporządzeniem w sprawie warunków

technicznych, zarówno wymienione w rozporządzeniu [2] jak i nie wymienione.
 3

3. Przegląd istniejących PN ochrony cieplnej budynków i braków w zbiorze1

3.1. PN-EN ISO 10456 Materiały i wyroby budowlane - określanie deklarowanych i
obliczeniowych wartości cieplnych [5]
Norma ta dotychczas nie jest powołana w rozporządzeniu. Określono w niej jednak
procedury ustalania deklarowanych i obliczeniowych wartości cieplnych (współczynnika
przewodzenia ciepła i oporu cieplnego) jednorodnych cieplnie materiałów i wyrobów
budowlanych. Podano także sposoby konwersji wartości uzyskanych przy jednym zestawie
warunków na wartości ważne przy innym zestawie warunków.
Norma narzuca stosowanie do ustalania deklarowanych i obliczeniowych wartości cieplnych
wartości pomiarowych wg określonych metod międzynarodowych lub równoważnych metod
krajowych: aparatu płytowego z osłoniętą płytą grzejną lub z czujnikami gęstości strumienia
cieplnego i skrzynki grzejnej. Oznacza to, że inne metody, jak np. tzw. aparat Kondratiewa
wykorzystywany w badaniach betonu komórkowego, nie nadają się i nie powinny być stosowane
do badań aprobacyjnych i certyfikacyjnych wyrobów budowlanych.
Ze względu na zdefiniowane w tej normie procedury ustalania deklarowanej i obliczeniowej
wartości współczynnika przewodzenia ciepła i oporu cieplnego oraz właściwych merytorycznie
metod pomiaru tych wielkości norma ta powinna być wymieniona w Rozporządzeniu i uzyskać
w ten sposób moc prawną.

3.2. PN EN 12524:2002 Właściwości cieplno-wilgotnościowe materiałów – stabelaryzowane

wartości obliczeniowe [6]
Norma ta dotychczas nie jest powołana w rozporządzeniu. Określono w niej jednak w formie
tabelarycznej wartości obliczeniowe do obliczeń związanych z przenoszeniem ciepła i masy w
odniesieniu do wybranych materiałów i wyrobów. Podano również niezbędne dane do obliczenia i
konwersji obliczeniowych wartości cieplnych na różne warunki otoczenia. Norma jest związana
więc z procedurą kontroli spełniania wymagań przepisów i z tego względu powinna być powołana
w rozporządzeniu i uzyskać w ten sposób moc prawną.
Danymi tabelarycznymi objęto w normie następujące materiały: asfalt, bitum, beton,
wykładziny podłogowe, gazy, szkło, woda (w tym lód i śnieg), metale, tworzywa sztuczne (nie
spienione), guma, szczeliwa, taśmy uszczelniające i przerwy termiczne, gips, tynki i zaprawy
tynkarskie, grunty, kamień, dachówki, płytki podłogowe, płyty drewnopochodne.
Norma stwierdza, że w przypadku materiałów do izolacji cieplnej ich obliczeniowe wartości
współczynnika przewodzenia ciepła można wyprowadzić z wartości deklarowanych przez zastoso-
wanie procedur konwersji zawartych w PN-EN ISO 10456:2002. Metoda określania deklarowanej
wartości cieplnej materiałów do izolacji cieplnej jest opisana w normach wyrobów.
Obliczeniowe wartości cieplne materiałów murowych wyprowadza się zwykle z deklarowanej
wartości przewodności cieplnej w stanie suchym, przy zastosowaniu PN-EN ISO 10456:2002.
Dane z PN EN 12524 mogą być jednak w praktyce niewystarczające dla potrzeb
projektowania, ponieważ tablice (a zwłaszcza tablica 1 normy) nie obejmują powszechnie
stosowanych w Polsce materiałów. Każdorazowe obliczanie wartości obliczeniowej
współczynnika przewodzenia ciepła z wartości deklarowanej dla danego wyrobu jest
niewygodne, a nawet niemożliwe w projektowaniu (projektant zwykle nie zna konkretnego
producenta, który może zostać ustalony w wyniku przetargu). Dotychczas dane do projektowania
były podawane w załączniku krajowym NC (normatywnym, później informacyjnym) do PN-EN
ISO 6946. Z uwagi na ustanowienie PN EN 12524 załącznik ten został z PN-EN ISO 6946
usunięty i powstała próżnia informacyjna. Konieczne jest opracowanie nowej PN na potrzeby
opracowania projektu budowlanego z uzupełniającymi obliczeniowymi wartościami cieplnymi w
odniesieniu do powszechnie stosowanych materiałów (niesprzecznej z PN EN 12524).

1
Patrz również [20]
 4

Wstępną propozycję takiego uzupełnienie opracował Zakład Fizyki Cieplnej ITB na

podstawie wieloletnich danych i podano je w „Materiałach Budowlanych” 3/2005.

3.3. PN-EN ISO 6946:2004 Komponenty budowlane i elementy budynków – Opór cieplny i
współczynnik przenikania ciepła – Metoda obliczania [7]
PN-EN ISO 6946:2004 zastąpiła PN-EN ISO 6946:1999.
PN-EN ISO 6946:1999 powstała w trybie tłumaczenia EN ISO 6946:1966, początkowo jako
PN-EN ISO 6946:1998, później zmieniona w wyniku błędów druku i zastąpiła – w części doty-
czącej obliczeń cieplnych – PN-91/B-02020.
W PN-EN ISO 6946:1999 podano 4 załączniki krajowe; obecnie zagadnienia te są
regulowane już innymi normami, stąd załączniki informacyjne z normy usunięto.
PN-EN ISO 6946:2004 obejmuje metodę obliczeń oporu cieplnego i współczynnika przeni-
kania ciepła przegród pełnych oddzielających środowisko wewnętrzne od środowiska zewnętrz-
nego z wyłączeniem przegród stykających się z gruntem.
Podane są wzory do obliczania całkowitego oporu cieplnego i współczynnika przenikania
ciepła przegród jednomateriałowych i warstwowych pełnych: złożonych z warstw jednorodnych
i niejednorodnych oraz stropodachów ze spadkiem wyrobionym w warstwie izolacji.
W normie uwzględniono poprawki do współczynnika przenikania ciepła z uwagi na:
- nieszczelności w warstwie izolacji;
- łączniki mechaniczne przebijające warstwę izolacyjną;
- opady na dach o odwróconym układzie warstw.
Norma nie obejmuje przypadku mostków cieplnych liniowych.
Do obliczeń wg PN-EN ISO 6946 z uwzględnieniem również mostków liniowych wg PN-
EN ISO 14683 nadaje się program U_2005 [21].

3.6. Mostki cieplne w budynkach wg PN-EN ISO

Tematyka mostków cieplnych w przegrodach budowlanych jest ujęta w trzech PN-EN ISO:
- PN-EN ISO 10211-1 Mostki cieplne w budynkach - Strumień cieplny i temperatura
powierzchni - Ogólne metody obliczania [8],
- PN-EN ISO 10211-2 Mostki cieplne w budynkach - Strumień cieplny i temperatura
powierzchni - Liniowe mostki cieplne [9] oraz
- PN-EN ISO 14683 Mostki cieplne w budynkach - Liniowy współczynnik przenikania ciepła -
Metody uproszczone i wartości orientacyjne [10].
Normy PN-EN ISO 10211-1 i PN-EN ISO 10211-2 adresowane są do specjalistów, opracowuj-
jących programy komputerowe do obliczeń pól temperatury lub wykonujących obliczenia pól
temperatury w elementach konstrukcji i np. katalogi mostków do wykorzystania przez pro-
jektantów, natomiast same nie nadają się do bezpośredniego wykorzystania przez projektantów.
W PN-EN ISO 10211-1 omawia się ogólne metody obliczania strumieni cieplnych i
temperatury powierzchni mostków cieplnych o dowolnym kształcie i z dowolną liczbą warunków
brzegowych. W PN-EN ISO 10211-2 omawia się tylko liniowe mostki cieplne i podaje warunki,
które muszą być spełnione, aby można było wykonywać obliczenia dwuwymiarowe jako
zadowalające przybliżenie obliczeń trójwymiarowych.
Praktyczne zastosowanie dla projektanta lub audytora może mieć tylko PN-EN ISO 14683.
Dotyczy ona uproszczonych metod uwzględniania w obliczeniach strumienia cieplnego
mostków cieplnych na złączach elementów budowlanych oraz w ościeżach otworów okiennych i
drzwiowych. Nie ma ona zastosowania do mostków cieplnych w ścianach osłonowych ze
szkieletem metalowym.
W normie podano wymagania w odniesieniu do katalogów mostków cieplnych oraz metod
obliczeń, a także ograniczoną liczbę stabelaryzowanych wartości orientacyjnych liniowego współ-
czynnika przenikania ciepła Ψ.
 5

Wartości Ψ podane w PN-EN ISO 14683 są z zasady przeszacowane (o do 50 %) i należy je

stosować wówczas, gdy nie jest znana rzeczywista wartość Ψ, a ponadto można je stosować
wtedy, gdy brak jest szczegółów konkretnego mostka cieplnego lub gdy przybliżona wartość Ψ
jest adekwatna do dokładności wymaganej do oszacowania całkowitych strat ciepła. Norma ta
nie zabrania stosować bardziej dokładnych metod obliczeń.
Stąd duże znaczenie praktyczne mają katalogi mostków cieplnych w wersji papierowej
[22][23] i elektronicznej [24][25], jak również katalogi ścian z różnych materiałów z poprawnie
rozwiązanymi detalami i wartościami współczynnika przenikania ciepła z uwzględnieniem
mostków cieplnych. Taki katalog kilka lat temu wydało Stowarzyszenie Przemysłu Betonów.
W PN-EN ISO 14683 zwrócono uwagę na fakt, że wartości liniowego współczynnika
przenikania ciepła zależą od sposobu wymiarowania budynku zastosowanego w obliczeniach
pola powierzchni przez którą przepływa strumień cieplny, stąd przy wszelkich obliczeniach
liniowego współczynnika przenikania ciepła, należy podać system wymiarowania, na którym są
one oparte (dotyczy to tylko mostków na węzłach konstrukcji, nie dotyczy mostków na
ościeżach otworów okiennych i drzwiowych).
W Polsce w różnych okresach i w różnych normach przyjmowano wymiary przegród w osi
lub w świetle przegród prostopadłych. Ze względu na fakt, że stosowane w Europie katalogi
mostków cieplnych nie przewidują wymiarowania w osiach, celowe jest przyjęcie konwencji
wymiarowania w świetle przegród prostopadłych (najczęściej stosowana w Europie) lub według
całkowitych wymiarów zewnętrznych. Wydaje się, że konwencja taka (z preferencją zasady
wymiarowania w świetle przegród prostopadłych) powinna być narzucona w Rozporządzeniu w
sprawie "Warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki".

3.5. Straty ciepła z budynku przez grunt

Powołanie w Rozporządzeniu [2] PN-EN 13370 [11] z zaznaczeniem, że chodzi o całość
normy, jest nieporozumieniem.
W Rozporządzeniu podłoga występuje obecnie tylko w aspekcie wymagania izolacji krawę-
dziowej na obwodzie budynku, natomiast nie mówi się o obliczaniu strumienia cieplnego z
budynku.
Powołanie się w Rozporządzeniu [2] na PN-EN 13370 powinno być tylko w takim
kontekście, że szczytową moc cieplną i sezonowe zapotrzebowania na ciepło należy obliczać z
programów wykorzystujących obliczanie strat ciepła do gruntu wg PN-EN 13370.
Zakres przedmiotowy PN-EN ISO 13370 jest znacznie szerszy, niż tylko straty ciepła
budynku ogrzewanego do gruntu; w załącznikach do tej normy rozpatruje się wiele zagadnień
specjalnych, m. in. podłogi chłodni i sztucznych lodowisk, podłogi z systemem ogrzewania i
wpływ filtracji wody w gruncie.
Tekst główny normy dotyczy obliczania strumienia cieplnego przenoszonego z budynku
przez grunt.
W PN-EN 13370 występują bardzo „nieprzyjazne” wzory obliczeniowe; na użytek uprosz-
czonych obliczeń (do zawarcia w przepisach) możliwe jest jednak dokonanie znacznych uprosz-
czeń. Takie uproszczenia podane są w PN-EN ISO 12831 i PN-EN ISO 13790 [16] w postaci
wykresów; inne uproszczenie – z prostymi wzorami obliczeniowymi – jest w artykule autora
złożonym do „Prac ITB”.
Przykładowo dla podłogi typu płyta na gruncie uzyskano ze współczynnikiem korelacji 0,99
zależność liniową
R g = 0,97 + 0,18 B ' (1)
jak przedstawiono niżej na rys. 1, gdzie:
A
B' = (2)
P 2
 6

A – pole powierzchni rzutu budynku,

P – obwód.

Rys. 1. Zależność Rg od B’ dla podłogi: płyta na gruncie

3.6. PN-EN ISO 13789 Obliczanie współczynnika strat budynku przez przenikanie [12]
Współczynnik strat ciepła przez przenikanie dotychczas nie występował w zbiorze PN i nie
jest powoływany w rozporządzeniu.
Współczynnik strat ciepła przez przenikanie jest definiowany jako wartość strumienia ciepl-
nego przez przenikanie z przestrzeni ogrzewanej do środowiska zewnętrznego, podzielona przez
różnicę temperatury pomiędzy środowiskami zewnętrznym i wewnętrznym (Uwaga: obydwie
temperatury są rozpatrywane jako jednorodne).
Norma określa metodę i podaje sposób obliczania współczynnika strat ciepła przez przeni-
kanie całych budynków i części budynków. Do celów niniejszej normy przyjęto, że przestrzeń
ogrzewana ma jednorodną temperaturę.
Celem normy PN-EN ISO 13789 [12] jest głównie dostarczenie danych wyjściowych do
obliczania szczytowej mocy cieplnej i rocznego zużycia energii końcowej do ogrzewania
budynków wg PN-EN 832 i PN-EN 13790; przy obliczeniach wg PN-B-02025 ta wielkość nie
jest potrzebna.
Straty ciepła przez wentylację nie są dotąd ujęte w zakresie PN-EN ISO 13789. Jednakże,
do oceny strat ciepła przez przenikanie przez przestrzenie nieogrzewane, PN-EN ISO 13789
podaje umowne wartości stopni wymiany powietrza takich przestrzeni. W nowelizacji PN-EN
ISO 13789 rozpatruje się już łącznie współczynnika strat ciepła przez przenikanie i wentylację.
W Załączniku A podano metodę obliczania temperatury w stanie ustalonym w przestrze-
niach nieogrzewanych przylegających do budynków ogrzewanych.
Współczynnik strat ciepła przez wentylację jest definiowany jako wartość strumienia ciepl-
nego przez wentylację z przestrzeni ogrzewanej do środowiska zewnętrznego, podzielona przez
różnicę temperatury pomiędzy środowiskami zewnętrznym i wewnętrznym.
Współczynnik strat ciepła jest definiowany jako suma współczynników strat ciepła przez
przenikanie i przez wentylację.
Norma podaje sposób obliczania współczynnika strat ciepła przez przenikanie przez
obudowę budynku, przez grunt i przez przestrzenie nieogrzewane.
Wg PN-EN ISO 13789:2002 współczynnik strat ciepła przez przenikanie, HT, oblicza się ze
wzoru
H T = LD + Ls + H U (3)
 7

w którym:
LD - bezpośredni współczynnik sprzężenia między przestrzenią ogrzewaną i otoczeniem
zewnętrznym przez obudowę budynku, zdefiniowany w równaniu (4), w W/K;
Ls – stacjonarny współczynnik sprzężenia cieplnego przez grunt, zdefiniowany w PN-EN
ISO 13370:2001, w W/K;
HU - współczynnik strat ciepła przez przenikanie przez przestrzenie nieogrzewane,
zdefiniowany w równaniu (5), w W/K.
W rzeczywistości różnica temperatury pomiędzy środowiskami: wewnętrznym i zewnęt-
rznym jest różna w odniesieniu do przegród stykających się z powietrzem zewnętrznym i do
przegród, stykających się z gruntem. Stąd, o ile można sumować strumień ciepła, przepływający
przez różne przegrody, to współczynnik strat ciepła przez przenikanie trzeba rozpatrywać
oddzielnie w odniesieniu do przegród stykających się z powietrzem zewnętrznym i oddzielnie do
przegród stykających się z przestrzeniami nieogrzewanymi lub gruntem (patrz dalej).
Współczynnik strat ciepła przez przenikanie przez elementy budynku oddzielające
przestrzeń ogrzewaną od powietrza zewnętrznego oblicza się z (4) w dwóch wariantach w
zależności od tego, czy korzystamy z obliczeń dwuwymiarowego czy trójwymiarowego
przewodzenia ciepła:
LD = ∑ Ai U i + ∑ l k Ψk + ∑ χ j lub z LD = ∑ Ai U i + ∑ L2kD l k + ∑ L3jD (4)
i k j i k j
gdzie:
Ai - powierzchnia elementu obudowy budynku, w m² (wymiary okien i drzwi przyjęto jako
wymiary otworów w ścianie);
Ui - współczynnik przenikania ciepła elementu obudowy budynku, obliczony wg PN-EN
ISO 6946 dla elementów nieprzezroczystych lub wg PN-EN ISO 10077-1 dla elementów
przezroczystych, w W/(m²·K);
lk - długość liniowego mostka cieplnego k, w m;
Ψk - liniowy współczynnik przenikania ciepła k-tego mostka cieplnego, przyjęty z PN-EN
ISO 14683 lub obliczony zgodnie z PN-EN ISO 10211-1, w W/(m·K);
χj - punktowy współczynnik przenikania ciepła punktowego j-tego mostka cieplnego,
obliczony zgodnie z PN-EN ISO 10211-1, w W/K;
L2D
k - współczynnik sprzężenia cieplnego, otrzymany z dwuwymiarowego obliczenia
zgodnie z PN-EN ISO 10211-1, w W/(m·K);
L3D
j - współczynnik sprzężenia cieplnego, otrzymany z trójwymiarowego obliczenia zgodnie
z PN-EN ISO 10211-1, w W/K.

Sumowanie we wzorze (4) powinno objąć wszystkie komponenty budynku oddzielające

środowiska wewnętrzne i zewnętrzne.
Zwraca się przy tym uwagę na fakt, że wymiary elementu budowlanego określa się
zazwyczaj zgodnie z jednym z trzech systemów: wewnętrznym, całkowitym wewnętrznym oraz
zewnętrznym. Różnią się one między sobą w sposobie włączania płaskich powierzchni złączy
pomiędzy elementami w powierzchnie tych elementów. Zatem, wyrażenie ΣAiUi w równaniu (2)
jest większe z zastosowaniem wymiarów zewnętrznych, niż z zastosowaniem wymiarów
wewnętrznych. W rezultacie wartości Ψk są zasadniczo mniejsze dla wymiarów zewnętrznych i
mogą być nawet ujemne w niektórych przypadkach, takich jak narożniki zewnętrzne.
Gdy główna warstwa izolacyjna jest ciągła i ma jednolitą grubość, to liniowy i punktowy
współczynnik przenikania ciepła przy stosowaniu wymiarów zewnętrznych można pominąć.
Jeśli współczynnik przenikania ciepła komponentu zmienia się w czasie (np. okna z
żaluzjami zamkniętymi w nocy), należy obliczyć obydwie wartości, maksymalną i minimalną.
Współczynnik strat ciepła przez przenikanie przez grunt, Ls, oblicza się zgodnie z PN-EN
 8

ISO 13370.
Współczynnik strat ciepła przez przenikanie, HU, między przestrzenią ogrzewaną, a środo-
wiskami zewnętrznymi przez przestrzenie nieogrzewane, otrzymuje się z równań
H ue
H U = Liu b oraz b= (5)
H iu + H ue
gdzie:
Liu - współczynnik sprzężenia cieplnego pomiędzy przestrzenią ogrzewaną i przestrzenią
nieogrzewaną, w W/K;
Hiu - współczynnik strat ciepła z przestrzeni ogrzewanej do przestrzeni nieogrzewanej, w
W/K;
Hue - współczynnik strat ciepła z przestrzeni nieogrzewanej do środowiska zewnętrznego, w
W/K.
W przypadku większej liczby przegród zewnętrznych obudowy budynku, przy tych samych
wartościach różnicy temperatury wewnętrznej i zewnętrznej, strumień cieplny można określić
wzorem:
Ψ = ∑ U j A j (t i − t e ) = (t i − t e ) ∑ U j A j (6)
j j
a więc strumień cieplny przez obudowę budynku jest iloczynem różnicy temperatury środowisk:
wewnętrznego i zewnętrznego oraz pierwszego członu współczynnika strat ciepła przez przenika-
nie, wyrażającego jednowymiarowe przenikanie ciepła przez przegrody zewnętrzne stykające się z
powietrzem zewnętrznym.
Wzór (6) można uogólnić również na inne przegrody, niż tylko stykające się z powietrzem
zewnętrznym. W przypadku różnych wartości obliczeniowej różnicy temperatury wewnętrznej i
zewnętrznej (przykładowo dla przegród stykających się z powietrzem zewnętrznym i stropów
poddasza) strumień ciepła można wyrazić jak w aktualnych przepisach niemieckich wzorem:
Ψ = ∑ U j A j (t i − t e ) × Fxj = (t i − t e ) ∑ U j A j × Fxj (7)
j j
w którym wprowadzamy nową wielkość Fxj - czynnik korekty temperaturowej.
Czynnik korekty temperaturowej dla danej przegrody jest to stosunek obliczeniowej różnicy
temperatury środowisk wewnętrznego i zewnętrznego dla danej przegrody i obliczeniowej róż-
nicy temperatury powietrza dla przegród stykających się z powietrzem zewnętrznym. Wartości Fxj
wg przepisów niemieckich, a także projektu nowelizacji [12] podano w tabeli 2:

Tabela 2. Wartości czynnika korekty temperaturowej Fxj

Strumień cieplny na zewnątrz przez element i Czynnik korekty temperaturowej Fxj
Ściany zewnętrzne, okna 1
Dach 1
Strop poddasza 0,8
Ściana przygórka na poddaszu 0,8
Ściany i stropy przestrzeni nieogrzewanych 0,5
Dolne ograniczenie budynku:
- stropy nad piwnicami i ściany piwnic nieogrzewanych, 0,6
- podłogi na gruncie,
- powierzchnie ogrzewanych piwnic w styku z gruntem.

Z uwzględnieniem czynnika korekty temperaturowej Fxj współczynnik strat ciepła przez prze-
nikanie można wyrazić wzorem:
H T = ∑ U j A j × Fxi (8)
j
Wpływ mostków cieplnych w ścianach można ująć dokładnymi obliczeniami jak we wzorze
 9

(4) lub „ryczałtowym” dodatkiem podanym (z pewnym zapasem) w przepisach.

3.7. Obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania budynków

mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego
W momencie pisania tych słów mamy w Polsce trzy normy na obliczanie sezonowego
zapotrzebowania na ciepło: PN-B-02025 [13], PN-EN 832 [14] i PN-EN 13790 [15]. Są one
oparte na tych samych zasadach, a w szczególności na bilansie energetycznym w warunkach
ustalonych, ale przy uwzględnieniu powolnych zmian temperatury zewnętrznej oraz dynamicznego
oddziaływania wewnętrznych i słonecznych zysków ciepła przez wprowadzenie współczynnika
wykorzystania zysków ciepła.
Projekt PN-B-02025 opracowano przed 1995 r. na podstawie dokumentów roboczych ISO i
CEN, dotyczących obliczania sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania i zgłoszono
do PKN w 1995 r.
PN-B-02025 w założeniu służy tylko do sprawdzania zgodności budynków z wymaganiami
przepisów, wyrażonymi z użyciem wskaźnika sezonowego zapotrzebowania na ciepło. Jest
dobrze dopracowana; zawiera załączniki z danymi klimatycznymi i wartościami wewnętrznych
zysków ciepła oraz załącznik z uproszczoną metodą obliczeń; do tej normy opracowano kilka
programów komputerowych do użytku projektantów [26][27][28] i [29].
PN-EN 832 ma w założeniu szersze zastosowania. W normie podkreślono, że obliczanie
zapotrzebowania budynku na energię może wynikać z następujących potrzeb:
1) oceny zgodności z wymaganiami wyrażonymi w postaci wskaźników energetycznych;
2) optymalizacji energetycznych właściwości użytkowych projektowanych budynków;
3) pokazania umownego poziomu energetycznych właściwości użytkowych istniejących
budynków;
4) oceny efektów możliwych działań termomodernizacyjnych w istniejącym budynku, przez
obliczenie zużycia energii bez i z uwzględnieniem działań termomodernizacyjnych;
5) przewidywań przyszłego zapotrzebowania na surowce energetyczne w skali krajowej lub
międzynarodowej, przez obliczenie zużycia energii w kilku budynkach reprezentatywnych dla
zasobów budowlanych.
PN-EN 832 obejmuje przy tym znacznie szerszy zakres przedmiotowy niż PN-B-02025:
uwzględnia ona ciepło na przygotowanie ciepłej wody użytkowej, daje możliwość obliczania
zapotrzebowania na energię pierwotną, uwzględnia wentylację o zmiennym strumieniu
powietrza w ciągu doby i ogrzewanie z przerwami lub z osłabieniem.
W normie podano uproszczoną metodę obliczeniową do oceny zużycia ciepła i zapotrze-
bowania na energię do ogrzewania budynków mieszkalnych, lub ich części, które będą określane
jako „budynek”.
Metoda ta zawiera obliczenia:
1) strat ciepła budynku ogrzewanego do stałej temperatury;
2) rocznego zapotrzebowania na ciepło potrzebnego do utrzymania określonej temperatury
obliczeniowej w budynku,
3) rocznego zapotrzebowania na energię do ogrzewania pomieszczeń w odniesieniu do systemu
ogrzewczego budynku.
Zakłada się możliwość występowania w budynku jednej lub kilka stref charakteryzujących
się różnymi wartościami temperatury obliczeniowej.
Norma PN-EN 832 zawiera szereg załączników:
A - Zastosowanie do budynków istniejących
B - Metoda obliczeniowa w odniesieniu do budynków wielostrefowych
C - Dodatkowe straty przez specjalne elementy obudowy
D - Zyski od nasłonecznienia przez elementy specjalne
E - Elementy obudowy z urządzeniami grzewczymi
 10

F - Dane do oceny wentylacji naturalnej i infiltracji

G - Dane o zyskach od nasłonecznienia
H - Obliczenie użytecznej pojemności cieplnej
J - Straty ciepła przy ogrzewaniu z przerwami lub z osłabieniem.
W odniesieniu do budynków istniejących przewiduje się korzystanie z zapisanych danych,
rachunków za energię lub pomiarów, przy czym korzystać można z rzeczywistych warunków
klimatycznych i ocen sposobu użytkowania budynku.
Podano algorytmy uwzględniania dodatkowych strat przez specjalne elementy obudowy, jak
ściana Trombe’a lub elementy wentylowane.
Podano też algorytmy uwzględniania dodatkowych zysków ciepła od promieniowania sło-
necznego przez dobudowane przestrzenie oszklone, elementy pełne z izolacją transparentną i bez
takiej izolacji, elementy wentylowane.
Współczynnik wykorzystania zysków ciepła można obliczać z uwzględnieniem dynamice-
nych charakterystyk przegród wg PN-EN ISO 13786 [16].
Podano algorytmy uwzględniania elementów obudowy z urządzeniami grzewczymi.
Algorytmy te są na tyle skomplikowane, że niemożliwe będzie bezpośrednie wykorzystanie
normy przez projektantów lub audytorów energetycznych; konieczne jest opracowanie do normy
programów komputerowych, zawierających jednocześnie odpowiednie biblioteki danych.
Jednocześnie w obecnej formie nie ma możliwości skorzystania z PN-EN 832 ani przy
obliczeniach projektowych, ani przy opracowywaniu programów obliczeniowych, ponieważ
norma bezpośrednio nie zawiera licznych danych, odsyłając do nieistniejących w Polsce
dokumentów krajowych i baz danych, w tym danych klimatycznych, zysków ciepła bytowego
itp.
W wielu miejscach zamiast jednoznacznych decyzji norma zawiera dywagacje i daje opcje
postępowania.
Jeśli braków tych się nie usunie, to całkowicie martwe stanie się wymaganie przepisów,
wyrażone z użyciem wskaźnika sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania w od-
niesieniu do budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego.
Algorytmy podane w PN-EN 832 nie są podane w formie zamkniętej, ale odwołują się do
innych norm: PN-EN ISO 13786, PN-EN ISO 13789 i PN-EN ISO 13370, przy czym normy te
są z reguły nieznane potencjalnym autorom programów obliczeniowych. Wdrożenie normy
wymaga więc opracowania poradnika dla autorów programów obliczeniowych, zawierającego
pełny i jednoznaczny algorytm obliczeń oraz zaleceń dotyczących przyjmowania określonych
wartości parametrów w tych przypadkach, w których norma odsyła do dokumentów krajowych.
Stąd w ITB powstało w 2004 r. specjalnie opracowanie metodyczne, przeznaczone dla
autorów programów obliczeniowych do PN-EN 832, w którym zdecydowano:
- zrezygnować w chwili obecnej z niektórych rozwiązań przegród niestosowanych w
polskim budownictwie,
- wybrać z różnych opcji te, które odpowiadają polskim przepisom i tradycjom polskiej
normalizacji,
- wprowadzić do algorytmu w sposób bezpośredni przywoływane inne normy.
Prace nad programem użytkowym do PN-EN 832 są zaawansowane, trudniej jest z danymi
do obliczeń.
Podobna sytuacja jest z PN-EN 13790. W założeniu ta norma jest przeznaczona do wszyst-
kich budynków, nie tylko mieszkalnych, ale wymaga licznych uzupełnień danymi i „oprzyrządo-
wania” programami komputerowymi.
Zwraca się przy tym uwagę, że nawet przy wykorzystaniu programów komputerowych sto-
sowanie tej normy nie będzie łatwe, ponieważ norma przewiduje liczne możliwości, nie wystę-
pujące w powszechnej praktyce polskiego budownictwa.
Wydaje się więc, że na potrzeby sprawdzania wymagań przepisów przy projektowaniu
 11

budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego potrzeba zastosować sposób uproszczony

obliczeń, wprowadzając go – wzorem przepisów niemieckich – do rozporządzenia w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki (demonstracja obliczeń podczas
wygłaszania referatu). Sposób uproszczony powinien być alternatywą w stosunku do obliczeń wg
PN-EN 832 i PN-EN 13790.

3.8. PN-EN ISO 13788:2002 Kondensacja powierzchniowa i wgłębna

Kryterium uniknięcia kondensacji pary wodnej na powierzchniach przegród wyraża się
zwykle w taki sposób, aby temperatura powierzchni była wyższa od punktu rosy powietrza w
pomieszczeniu. Między innymi w polskich przepisach (Polskich Normach i warunkach technicz-
nych, jakim powinny odpowiadać budynki) od wielu lat istnieje wymaganie, że temperatura
wewnętrznej powierzchni przegród powinna być wyższa o 1 K od punktu rosy powietrza w
pomieszczeniu, w tzw. warunkach obliczeniowych, to jest przy obliczeniowej temperaturze powie-
trza zewnętrznego i obliczeniowej wilgotności względnej powietrza wewnętrznego.
W rzeczywistości takie sformułowanie wymagania jest poprawne tylko w odniesieniu do
powierzchni przegród z materiałów nie zawierających porów i nienasiąkliwych (szkło, glazura). W
materiałach kapilarno-porowatych kondensacja kapilarna ma miejsce już wtedy, gdy wilgotność
względna powietrza w otoczeniu materiału przekracza 80 %. Stąd też w PN-EN ISO 13788 [17]
kryterium kondensacji powierzchniowej sformułowano, przyjmując zasadę uniknięcia kon-
densacji kapilarnej w porach.
Wg [17] ryzyko wystąpienia i rozwoju pleśni występuje w przypadku utrzymywania się
wilgotności względnej przez kilka dni powyżej 0,8 w pobliżu materiałów wrażliwych na wilgoć;
nie dotyczy to np. okien i płytek łazienkowych.
Oprócz parametrów klimatu (temperatura i wilgotność powietrza) kondensacja powierzch-
niowa i rozwój pleśni zależą od trzech czynników:
a) jakości cieplnej każdego elementu obudowy budynku, wyrażonej przez opór cieplny,
mostki cieplne, geometrię i współczynnik przejmowania ciepła na wewnętrznej powierzchni;
b) wilgotności powietrza wewnętrznego;
c) temperatury powietrza wewnętrznego i systemu ogrzewania.
Jakość cieplną elementu obudowy budynku można scharakteryzować bezwymiarową
temperaturą wewnętrznej powierzchni
θ − θe
f Rsi = si (9)
θi − θe
gdzie:
Θsi - temperatura wewnętrznej powierzchni,
Θi - temperatura wewnętrznego powietrza,
Θe - temperatura zewnętrznego powietrza.
Przy obliczaniu temperatury powierzchni wewnętrznej przyjmuje się opór przejmowania
ciepła na tej powierzchni równy 0,25 m²·K/W.
Z dotychczasowych analiz dokonywanych w Zakładzie Fizyki Cieplnej ITB wynika bez-
pieczna wartość minimalna bezwymiarowej temperatury w budynkach mieszkalnych fRsi,min =
0,72. Wydaje się celowe wprowadzenie takiego wymagania do Rozporządzenia w sprawie
warunków technicznych, jako uszczegółowienia dotychczasowych zapisów w odniesieniu do nie
klimatyzowanych pomieszczeń ogrzewanych budynków mieszkalnych i zamieszkania
zbiorowego.
Zwraca się też uwagę, że korzystanie z PN-EN ISO 13788 wymaga stabelaryzowania
wartości średnich temperatury i wilgotności względnej powietrza zewnętrznego dla poszczegól-
nych miesięcy.
Od kwietnia 1998 r. wraz z wejściem w życie Rozporządzenia w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i uchyleniem PN-91/B-02020 z polskiej
 12

normalizacji "wypadła" metoda oceny stanu wilgotnościowego przegród budowlanych. W PN-

EN ISO 13788 pojawiła się znowu metoda oceny stanu wilgotnościowego przegród, oparta na
prawie Ficka dyfuzji pary wodnej.
Norma nie uwzględnia wody gruntowej, opadów, wilgoci budowlanej i konwekcji wilgoci,
które można brać pod uwagę przy projektowaniu komponentu budowlanego, a tylko dyfuzję
pary wodnej. Rozpatruje się nie sprzężone przewodzenie ciepła i dyfuzję pary wodnej w
przegrodzie warstwowej.
W PN-EN ISO 13788 nie ma wyodrębnionych założeń, rozsianych jest natomiast szereg
komentarzy. Podano, że zaniedbanie transportu wilgoci w fazie ciekłej jest na korzyść bez-
pieczeństwa. Obliczenia wg tej normy mają zazwyczaj prowadzić do rozwiązań bezpiecznych;
jeżeli konstrukcja nie spełnia określonego kryterium projektowego zgodnie z normą, można
zastosować dokładniejsze metody w celu wykazania, że projekt jest poprawny.
Obliczenia wykonuje się w odniesieniu do poszczególnych miesięcy. Należy podać wyniki
obliczeń zgodnie z przypadkiem a), b) lub c) jak niżej:
a) nie przewiduje się kondensacji na żadnej powierzchni stykowej w żadnym miesiącu.
b) kondensacja występuje na jednej lub większej liczbie powierzchni stykowych, ale z każdej z
nich przewiduje się wyparowanie kondensatu w okresie letnim.
c) kondensacja na jednej lub większej liczbie powierzchni stykowych nie wyparowuje całkowi-
cie w okresie letnim.
PN-EN ISO 13788 nadaje się tylko do oceny możliwości wystąpienia kondensacji w
przegrodzie w okresie zimowym i wysychania kondensatu w okresie letnim, nie obejmuje
natomiast wysychania z wilgoci technologicznej i budowlanej. Jej wykorzystanie w przepisach
może mieć znaczenie głównie w odniesieniu do przegród lekkich ze szkieletem drewnianym lub
metalowym.
Na rynku pojawił się już jeden program komputerowy do wykonywania obliczeń konden-
sacji w przegrodzie [30], drugi w przygotowaniu [31].

3.9. Ochrona podłoża gruntowego przed wysadzinami mrozowymi

W Polsce w obecnym stanie normalizacyjnym problem zapobiegania przemarzaniu podłoża
gruntowego o właściwościach wysadzinowych sprowadza się do zapewnienia wymaganej
głębokości posadowienia fundamentu; podaje ją PN-83/B-03020 w zależności od strefy
klimatycznej na podstawie danych empirycznych z lat 30., modyfikowanych później na pod-
stawie norm radzieckich.
Istnieje możliwość zmniejszenia głębokości posadowienia, jeśli do ochrony podłoża przed
przemarzaniem wykorzystamy odpowiednią izolację cieplną. Podejście to przyjęte od lat w
normalizacji skandynawskiej, przyjęte zostało niedawno również w normalizacji europejskiej.
Wsród pakietu norm opracowanych w ramach CEN/TC 89 „Thermal performance of
buildings and building components” znajduje się PN-EN ISO 13793, dotycząca ochrony podłoża
gruntowego od działania mrozu.
Przedmiotem tej normy jest sposób zabezpieczenia podłoża gruntowego od ryzyka wysadzin
(w przypadku budynków nie podpiwniczonych) przy zastosowaniu takiej izolacji cieplnej, aby
temperatura na poziomie posadowienia w okresie zimy była utrzymywana powyżej 0°C. Takie
zdefiniowanie warunku uniknięcia wysadzin mrozowych pozwala na wykorzystanie aparatu
obliczeń cieplnych, a w konsekwencji na precyzyjne projektowanie izolacji cieplnej
fundamentów odpowiednio do potrzeb.
Zabezpieczenie fundamentów od ryzyka wysadzin w ten sposób jest bardziej oszczędne od
tradycyjnego (posadowienie poniżej głębokości przemarzania), gdyż pozwala w wielu
przypadkach na płytsze posadowienie, a tym samym obniżenie kosztów budowy. Sposób ten jest
od wielu lat stosowany w krajach skandynawskich i okazał się skuteczny.
Przy ochronie podłoża operuje się izolacją cieplną obwodową pionową i poziomą.
 13

Zastosowanie izolacji krawędziowej pionowej i izolacji gruntowej podwyższa temperaturę

powierzchni podłogi i zmniejsza straty ciepła na obwodzie budynku.
Na podstawie PN-EN ISO 13793 jeżeli w projektowanym budynku przewiduje się
temperaturę powyżej 17°C, to nawet w gruncie wysadzinowym można przyjąć głębokość
posadowienia 0,4 m (lecz nie mniej); w tym konkretnym przypadku należy zastosować izolację
pionową z nienasiąkliwego materiału na całej wysokości fundamentu. Nie jest wymagana
dodatkowa izolacja pozioma lub dodatkowa w rogach fundamentów.

4. Ważniejsze braki w PN
W telegraficznym skrócie:
- polskie dane klimatyczne na podstawie PN-EN ISO 15927-1 [19],
- realne wymagane wartości strumienia powietrza wentylacyjnego dla budynków
mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego.

Przepisy i normy
1. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 30 września 1997 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr
75 poz. 690).
2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniające rozporządzenie
w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
(Dz. U. Nr 109 poz. 1156).
3. Strona internetowa CEN WWW.cenorm.be TC 89 Thermal performance of buildings and
building components. Published standards.
4. Strona internetowa CEN WWW.cenorm.be TC 89 Thermal performance of buildings and
building components. Standards under development.
5. PN-EN ISO 10456 Materiały i wyroby budowlane – Procedury określania deklarowanych i
obliczeniowych wartości cieplnych.
6. PN-EN 12524 Właściwości cieplno-wilgotnościowe – Stabelaryzowane wartości obliczeniowe.
7. PN-EN ISO 6946 Opór cieplnego i współczynnik przenikania ciepła – Metoda obliczania.
8. PN-EN ISO 10211-1 Strumień cieplny i temperatura powierzchni – Metoda obliczania
9. PN-EN ISO 10211-2 Liniowe mostki cieplne
10. PN-EN ISO 14683 Liniowy współczynnik przenikania ciepła – Metody uproszczone i wartości
orientacyjne).
11. PN-EN ISO 13370 Przepływ ciepła przez grunt – Metoda obliczania.
12. PN-EN ISO 13789 Współczynnik strat ciepła przez przenikanie – Metoda obliczania.
13. PN-B-02025 Obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania budynków
mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego
14. PN-EN 832 Właściwości cieplne budynków – Obliczanie zapotrzebowania na energię do
ogrzewania – budynki mieszkalne.
15. PN-EN 13790 Cieplne właściwości użytkowe budynków – Obliczanie zużycia energii do
ogrzewania.
16. PN-EN ISO 13786 Właściwości cieplne komponentów budowlanych - Dynamiczne charakte-
rystyki cieplne - Metody obliczania
17. PN-EN ISO 13788 Temperatura powierzchni wewnętrznej umożliwiająca uniknięcie krytycznej
wilgotności powierzchni i kondensacja wewnętrzna – Metody obliczania.
18. PN-EN ISO 13793 Właściwości cieplne budynków – Projektowanie cieplne posadowień
budynków w celu uniknięcia wysadzin mrozowych.
19. PrPN-EN ISO 15927-1 Właściwości cieplno-wilgotnościowe budynków – Obliczanie i
prezentacja danych klimatycznych – Część 1: Średnie miesięczne wartości pojedynczych
czynników klimatycznych.
 14

20. Programy i katalogi:

21. Przewodnik po PN-EN ochrony cieplnej budynków, Wydawnictwa ITB, Warszawa, 2003.
22. Program U_2005, ITB
23. Komentarz do PN-91/B-02020. ITB, Warszawa, 1991.
24. Pogorzelski J. A., Awksientjuk J., Katalog mostków cieplnych. Budownictwo tradycyjne,
Wydawnictwa ITB, Warszawa, 2003.
25. Katalog programów PHYSIBEL. Program EUROKOBRA.
26. Cieplno-wilgotnościowa ocena mostków cieplnych. Instrukcja ITB 402/2004.
27. MAIN3. Program do obliczeń sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania
budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego według PN-B-02025. ITB, 1994.
28. Audytor 1.1. Program do obliczeń sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania
budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego według PN-B-02025. FPE, 1994.
29. Termo-Danfoss 2.1. Strona internetowa firmy Danfoss Sp. z o. o.
30. Pogorzelski J.A., Szyluk A. Uproszczone obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepło
do ogrzewania budynków mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego według PN-B-02025,
COIB, Warszawa 1998.
31. Obliczenia cieplno-wilgotnościowe. Atlas architekta. Strona internetowa ATLAS.com.pl.
32. Kalkulator termiczno-wilgotnościowy. Strona internetowa firmy URSA.