Ketabton

‫]‪[Mirwais Neeka Institute of Higher Education.
Kandahar Afghanistan‬‬ ‫‪Organic Chemistry II‬‬
‫لومړی څپرکی‬
‫عضوي کیمیا ‪Organic Chemistry‬‬

‫د دې فصل مهم موضوعات په الندي ډول دي‪:‬‬
‫د عضوي کیمیا تاریخچه‬ ‫‪‬‬

‫په عضوي مرکبونو کي د اړیکو جوړېدل‬ ‫‪‬‬
‫د کاربن والنس او اشتراکي اړیکي‬ ‫‪‬‬
‫د مالیکولي وزن پیدا کول‬ ‫‪‬‬
‫په مرکب کي د شاملو عناصرو فیصدي ټاکل‬ ‫‪‬‬
‫ساده فورمول ټاکل او مالیکولي فورمول ټاکل‬ ‫‪‬‬
‫‪Ketabton.com‬‬ ‫د عضوي معادلو توزین‬

‫ساده څو اتومي ایونونه‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫د عضوي کیمیا تاریخچه‪:‬‬
‫عضوي کيمیا د کيمیا د علم یوه څانګه ده چي د کاربن‪ ،‬هایدروجن او د کاربن د مشتقاتو څخه بحث‬
‫کوي‪ .‬حال دا چي غیر عضوي کیمیا د ټولو عناصرو سره سروکار لري‪.‬‬
‫د عضوي کیمیا پرمختګ په اوه لسمه پېړۍ کي شروع شو چي د منرالي موادو تر څنګ نباتي او‬
‫حیواني مواد هم کيمیاوي څېړني ته ور ګډ شول‪ .‬یو فرانسوي پوه الوازیه (‪ )Lavosier‬په ‪۴۷۷۱‬م کي پیدا کړه‬
‫‪1|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫‪(c) ketabton.com: The Digital Library‬‬
‫]‪[Mirwais Neeka Institute of Higher Education. Kandahar Afghanistan‬‬ ‫‪Organic Chemistry II‬‬
‫چي د بوټو او حیواني موادو د سوځولو څخه کاربن ډای اوکسایډ او اوبه حاصلېږي‪ ،‬چي د هغې څخه دا ثابته‬
‫شوه چي کاربن او هایدروجن د نباتي او حیواني موادو بنسټ جوړوي‪ .‬الوازیه په دې څېړنو کي کله کله هم‬
‫نایتروجن او یا د هغه اوکسایډ پیدا کاوه چي په ځینو طبیعي موادو کي د نایتروجن موجودیت ته اشاره کېده‪.‬‬
‫د پخوا زمانې را هیسي ځیني عضوي مرکبات لکه قند‪ ،‬الکول‪ ،‬نشایسته‪ ،‬رنګ او داسي نور پېژندل‬
‫شوي وو‪ .‬خلکو د مېوې د اوبو‪ ،‬شاتو او د اوربشو د تخمر په واسطه د الکولو جوړولو سره او همدارنګه د‬
‫طبیعي موادو څخه د حاصل شویو رنګونو په واسطه د ټوکرانو د رنګونو سره آشنایي درلوده‪.‬‬
‫شیلي (‪ )Sheele‬په ‪ ۴۷۷۱‬م کي د نباتي او حیواني موادو څخه جال شوي تېزاب لکه سیټریک اسید‪،‬‬
‫اوکزالیک اسید‪ ،‬مالیک اسید‪ ،‬تارتاریک اسید‪ ،‬لکتیک اسید‪ ،‬یوریک اسید او همدارنګه د شحمو او تېلو څخه‬
‫حاصل شوي شحمي تېزاب وڅېړل‪ .‬شیلي دې پایلي ته ورسېد چي د نباتي او حیواني سرچينو څخه حاصل شوي‬
‫عضوي مواد ډېر زیات سره ورته دي او د غیر عضوي موادو څخه په کیمیاوي خواصو کي خورا زیات توپير‬
‫لري‪.‬‬
‫څرنګه چي کیمیا پوهانو هغه وخت‪ ،‬یوازي د دغه موادو تجزیوي تعامالت اجراء کوالی شول نو له‬
‫همدې کبله برزیلیوس (‪ )Brezelius‬په ‪۴۷۱۷‬م کال کي په دې باور ؤ چي عضوي مواد یوازي په ژوندیو‬
‫موجوداتو کي د حیاتي قوې (‪ ) Vital Force‬په واسطه جوړېږي او په مصنوعي ډول ناممکن دي‪ .‬یوه آلماني پوه‬
‫وهلر (‪ )Wohler‬په ‪ ۴۷۸۷‬م کي د امونیم سیانیټ څخه چي یو غیر عضوي مرکب دی‪ ،‬یوریا چي یو عضوي‬
‫مرکب دی الس ته راوړ او په دې توګه د حیاتي قوې مفکوره رد شوه‪.‬‬
‫د وخت په تېرېدلو سره کیمیا پوهانو مختلف عضوي مرکبات جوړ کړل چي په اوسني وخت کي یې‬
‫شمېر له اوه پنځوس (‪ )۷۷‬میلیونه څخه زیات دی‪ .‬درمل‪ ،‬رنګونه‪ ،‬عطرونه‪ ،‬ویټامینونه‪ ،‬هورمونونه‪ ،‬پروتین‪،‬‬
‫قندونه‪ ،‬شحمونه‪ ،‬الکول‪ ،‬چاودېدونکي مواد‪ ،‬ورېښم‪ ،‬نایلون‪ ،‬پالستیک‪ ،‬ربړ او داسي نور د مهمو او ګټورو‬
‫عضوي موادو له ډلي څخه شمېرل کېږي‪.‬‬
‫عضوي کیمیا د عضوي مرکباتو جوړښت‪ ،‬سنتیز او تعامالت څېړي‪ .‬د عضوي مرکباتو بنسټیز عناصر‬
‫کاربن‪ ،‬هایدروجن‪ ،‬اکسېجن‪ ،‬نایتروجن‪ ،‬سلفر او فاسفورس دي‪ .‬دوی اکثره د نباتي او حیواني موادو د تجزیې‬
‫څخه جوړېږي چي په دې توګه په خامو نفتو او سکرو کي هم پیدا کېږي‪.‬‬
‫لکه څرنګه چي عضوي مرکبونه د کاربن او هایدروجن څخه جوړ شوي دي نو له همدې امله ورته‬
‫هایدروکاربنونه ویل کېږي‪.‬‬

‫په عضوي مرکبونو کي د اړیکو جوړېدل‬
‫د عضوي مرکبونو د ځانګړتیاوو پېژندنه او نوم ایښودنه له ځانګړي اهمیت څخه برخمنه ده‪ .‬د دې‬
‫ترکیبونو د پېژندني لپاره د اړیکو پېژندنه بنسټیز رول لري‪ ،‬نو باید پوه شو چي اړیکه څه ده‪ ،‬د اړیکو د جوړېدو‬
‫المل څه دی او د اړیکو ډولونه کوم دي؟؟ ؟ دې پوښتنو ته د ځواب ورکولو لپاره مهمه ګڼو چي د کاربن په‬
‫جوړښت او سویو باندي وپوهېږو‪:‬‬
‫د کاربن الکتروني جوړښت او د هغه انرژیکي سویې‬
‫کاربن د ‪ 1s22s22p2‬الکتروني جوړښت لرونکی دی‪ ،‬د هغه د مرکبونو شمېر ډېر او د اهمیت لرونکي‬
‫دي چي د عضوي کېمیا یوه مهمه برخه یې جوړه کړې ده ‪ .‬په ‪ 1880‬م کال کي د ‪ 1200‬په شمېر عضوي مرکبونه‬
‫او په ‪ 1998‬کال کي له ‪ 20‬میلیونو څخه زیات عضوي مرکبونه الس ته راوړل شوي دي‪ .‬په داسي حال کي چي نن‬
‫ورځ د دې مرکباتو شمېر ‪ 57‬میلیونو ته رسېدلی دی‪ .‬په دې نوموړو شمېر د عضوي مرکبونو کي د کاربن‬
‫اتومونه د ‪ C4+‬د ایون په بڼه شتون نه لري‪ ،‬خو په عمومي ډول کوالی شو ووایو چي په دې ټولو مرکبونو کي د‬
‫کاربن اتوم د تحریک په حالت دی او الکتروني جوړښت یې ‪ 1s22s12p3‬دی‪ .‬د کاربن د اتوم د والنسي الکترونو‬
‫د انرژۍ د سویو ډیاګرام په (‪ )1.1‬شکل کي ښودل شوی دی‪:‬‬
‫(‪)1.1‬شکل‪ :‬د کاربن د اتوم د انرژیکي سویو ډیاګرام‬

‫په ځینو غیر عضوي مرکبونو کي کوالی شئ چي د کاربن اتوم د ‪ C4-‬په بڼه وګورئ‪ ،‬د مثال په توګه‪:‬‬
‫‪ Be2C-4 ،Al4C3-4‬او داسي نور‪.‬‬
‫په عمومي ډول د کاربن اتومونه کووالنسي اړیکه لري چي ډېر زیات اوږده زنځیرونه او یا لويي او‬
‫کوچنۍ کړۍ یې جوړي کړي دي‪ ،‬په دې زنځیرونو او یا کړیو کي د کاربن د اتومونو تر منځ یوه ګونې‪ ،‬دوه ګونې‬
‫یا درې ګونې اړیکي لیدل کېږي‪.‬‬
‫د کاربن والنس او د اړیکو جوړېدل‪:‬‬
‫په کيمیاوي تعاملونو کي د کیمیاوي عنصرونو د اتومونو د یو ځای کېدو قوه او د اړیکو شمېر چي یو‬
‫اتوم یې جوړوالی شي‪ ،‬د والنس په نامه یادېږي‪ .‬نو د کاربن والنس به څو وي؟‬
‫کاربن څلور والنسي الکترونونه لري او د ‪ Octate‬حالت د پوره کولو او والنسي قشر د اته الکتروني‬
‫کولو لپ اره‪ ،‬د کاربن اتوم باید خپل څلور والنسي الکترونونه نورو اتومونو او د کاربن د نورو اتومونو سره شریک‬
‫کړي‪ ،‬نو د کاربن والنس څلور دی‪.‬‬
‫په ټولو عضوي مرکبونو کي د کاربن هر اتوم څلور اشتراکي اړیکي د کاربن د نورو اتومونو یا عنصرونو‬
‫د اتومونو‪ ،‬لکه‪ :‬هایدروجن‪ ،‬اوکسېجن‪ ،‬نایتروجن‪ ،‬هلوجن او نورو سره جوړوي‪.‬‬
‫د عنصرونو د دوراني جدول څخه په ګټه اخیستنه د اوکسېجن‪ ،‬نایتروجن او هلوجن والنس موندل کېږي‪.‬‬
‫اشتراکي اړیکي ‪: Covalent Bonds‬‬
‫اشتراکي اړیکي هغه رابطې دي چي د دوو اتومونو تر منځ د الکترونو د جوړه ایښودلو په اثر را منځ ته‬
‫کېږي‪ ،‬اشتراکي اړیکي بلل کېږي‪ .‬کاربن کوالی شي چي د یوې ګوني‪ ،‬دوه ګوني او درې ګوني اړیکو لرونکی‬
‫وي‪ ،‬چي په الندي توګه روښانه کېږي‪:‬‬
‫څرنګه چي کاربن په خپل والنسي مدار کي څلور والنسي الکترونونه لري‪ ،‬نو پر دې بنسټ د خپل‬
‫اوکټېټ حالت د پوره کولو لپاره څلورو نورو الکترونونو ته اړتیا لري‪ ،‬د بېلګي په توګه د ایتان )‪ (C2H6‬په‬
‫مالیکول کي د کاربن هر اتوم د کاربن د بل یوه اتوم سره او د هایدروجن د درو اتومونو سره اړیکه لري‪ .‬د کاربن‬
‫د یوه اتوم او د هایدروجن د یوه اتوم تر منځ یوه ګونې اړیکه تړل شوې ده چي یو‪ ،‬یو ګډ الکترونونه د هغوی تر‬
‫منځ شتون لري‪ .‬د زحل سیارې سطحه مایع ایتان جوړه کړې ده‪.‬‬
‫د ایتان مشرح فارمول‪:‬‬

‫سربېره پر دې د کاربن او نور عنصرونه (نایتروجن‪ ،‬اوکسېجن او سلفر) کوالی شي د نورو اتومونو سره د‬
‫اوکټېټ د قاعدې په پام کي نیولو سره له یوې جوړې الکترونونو څخه زیات‪ ،‬دوې جوړې الکترونونه (څلور‬
‫الکترونونه) سره شریک او دوه ګونې اړیکه جوړوي‪ .‬د ایتلین د مالیکول په ترکیب کي دوه اتومه کاربن او څلور‬
‫اتومه هایدروجن برخه لري چي د کاربن – کاربن د اتومونو تر منځ اړیکه دوه ګونې ده‪ ،‬هارمون ډوله ایتلین په‬
‫ډېرو نباتاتو کي په ځانګړې توګه په رومیانو کي شته چي د پخېدلو په وخت کي هغه آزادوي او د نورو رومیانو د‬
‫پخېدلو المل ګرځي‪ ،‬ځکه نو پر دې بنسټ په کرنه کي د رومیانو د پخېدلو لپاره د ایتلین څخه ګټه اخیستل‬
‫کېږي‪.‬‬
‫د ایتلین مشرح فارمول‪:‬‬
‫همدارنګه د کاربن دوه اتومونه کوالی شي چي درې ګونې اړیکه جوړه کړي او درې جوړې الکترونونه یو‬
‫له بل سره شریک کړي‪ ،‬د بېلګي په توګه‪ :‬د اسیتلین په مالیکول کي د کاربن د دوو اتومونو تر منځ درې ګونې‬
‫اړیکه شتون لري‪ ،‬د دې مرکب په مالیکول کي د کاربن او د هایدروجن دوه دوه اتومونه برخه لري‪ .‬د کان‬
‫پېژندني په څراغونو کي د کلسیم کاربایډ له ډبري څخه ګټه اخیستله کېږي‪ ،‬داسي چي په کلسیم کاربایډ باندي‬
‫اوبه ور زیاتوي‪ ،‬د کاربايډ د ډبرو د هایدرولیز په پایله کي اسیتلین تر السه کېږي‪.‬‬
‫د اسیتلین مشرح فارمول‪:‬‬
‫د مالیکولي وزن پیدا کول‪Molecular Weight :‬‬
‫په مرکب کي د شاملو عناصرو د اتومونو د اتومي وزنو مجموعې ته مالیکولي (مولي) وزن وایي او یا‬
‫هم د مرکب مجموعي وزن ته مالیکولي وزن وايي‪ .‬د اوبو مالیکولي وزن ‪ ،18g/mol‬کاربن ډای اوکسایډ‬
‫‪ ،44g/mol‬بوره ‪ ،342g/mol‬اوکسېجن ‪ 32g/mol‬او د نایتروجن مالیکولي وزن ‪ 28g/mol‬دی‪.‬‬
‫د ‪ H2SO4, NaCl, HCl‬مرکبونو مالیکولي وزنونه په الندي ډول تر السه کېږي‪:‬‬
‫‪HCl‬‬
‫‪H = 1.008 x 1 = 1.008‬‬
‫‪Cl = 35.5 x 1 = 35.5‬‬
‫=‬ ‫‪36.508‬‬ ‫‪HCl = 36.508‬‬

‫‪NaCl‬‬
‫‪Na = 22.98 x 1 = 22.98‬‬
‫‪Cl = 35.5 x 1 = 35.5‬‬
‫=‬ ‫‪58.48‬‬ ‫‪NaCl = 58.48‬‬
‫‪H2SO4‬‬
‫‪H = 1.008 x 2 = 2.016‬‬
‫‪S = 32.067 X 1 = 32.067‬‬
‫‪O = 15.999 X 4 = 63.996‬‬
‫=‬ ‫‪98.079‬‬
‫‪H2SO4 = 98.079‬‬
‫په مرکب کي د شاملو عناصرو فیصدي ټاکل‬
‫که د یوه مرکب پر مالیکولي وزن باندي د یوه عنصر اتومي وزن و وېشل شي د نوموړي مرکب په یوه‬
‫برخه کي د هغه عنصر اندازه په نښه کوي او که الس ته راغلې اندازه په ‪ 100‬برخو کي ضرب شي د اړونده عنصر‬
‫مقدار د ذکر شوي مرکب په سلو برخو کي معلوموي چي د فیصدي د ترکیب په نامه یادېږي‪.‬‬
‫د فیصدي د الس ته راوړلو لپاره د مرکب مالیکولي وزن باید معلوم وي‪.‬‬
‫مثال‪ :‬د ‪ CaO‬په مرکب کي د ‪ Ca‬او ‪ O‬د عناصرو فیصدي په الندي ډول الس ته راوړو‪:‬‬
‫لومړی د نوموړي مرکب مالیکولي وزن په الس راوړو وروسته د پورتني فورمول له مخي د کلسیم او اوکسېجن‬
‫فیصدي الس ته راوړو‪.‬‬

(c) ketabton.com: The Digital Library
[Mirwais Neeka Institute of Higher Education. Kandahar Afghanistan] Organic Chemistry II
%Ca = = 71.428% 71.43%
%O = = 28.571% 28.57% 71.43%+28.57%= 100%
:‫ د عناصرو سلنه الس ته راوړو‬Na2CO3 ‫په بل مثال کي د سودیم کاربونیټ‬
Na = 2 x 23 = 46
C = 1 x 12 = 12
O = 3 x 16 = 48
Na2CO3 = 106
%Na = = 43.4%
%C= = 11.3%
%O= = 43.5 %
43.4% + 11.3% + 45.3% = 100%
7|Prepared by Fazal Rabi Niazai

‫ساده فورمول ‪Empirical Formula‬‬
‫ساده فورمول د هغه فورمول څخه عبارت دی چي د مرکب د شاملو عناصرو تر منځ نسبت څرګندوي او‬
‫د هغه تعیینول داسي دي چي د هر عنصر ورکړل شوې اندازه (په ګرام یا سلنه) د اړونده عنصر پر اتومي وزن‬
‫باندي وېشل کېږي تر څو ساده کسري نسبتونه تر السه شي‪ .‬په دوهم پړاو کي حاصل شوي ساده نسبتونه هر یو‬
‫یې پر کوچني ترین عدد باندي وېشو په دې وخت کي تام کوچني عددونه الس ته راځي چي د مرکب د شاملو‬
‫عناصرو تر منځ نسبت په نښه کوي‪ .‬د مثال په توګه‪ :‬د یوه مرکب له تجزیې څخه ښکاره شوې ده چي ‪0.036g‬‬
‫کاربن او ‪ 0.096g‬اوکسېجن لري د هغه ساده فورمول معلوم کړئ!‬
‫=‪C‬‬ ‫‪= 0.003‬‬ ‫‪=1‬‬
‫=‪O‬‬ ‫‪= 0.006‬‬ ‫‪=2‬‬
‫مالیکولي فورمول‪:Molecular Formula :‬‬
‫د هغه صحیح فورمول څخه عبارت دی چي د یوه مرکب په یوه مالیکول داللت کوي د مالیکولي‬
‫فورمول په نامه یادېږي‪ .‬او د هغه د تعیینولو لپاره باید الندي ټکي په پام کي ونیول شي‪:‬‬
‫د مرکب د شاملو عناصرو پېژندنه‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫د مرکب ساده فارمول باید معلوم وي او که معلوم نه وي نو د هر عنصر مقدار (په ګرام یا فیصدي) باید‬ ‫‪‬‬
‫معلوم وي تر څو د هغو له مخي یې ساده فارمول و ټاکل شي‪.‬‬
‫د مطلوب مرکب مالیکولي وزن باید معلوم وي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫د مالیکولي فارمول د تعیینولو لپاره د مالیکولي وزن او د ساده فارمول د وزن تر منځ نسبت په دې ډول دی‪:‬‬
‫‪=n‬‬

‫حاصله نسبت (‪ )n‬په ساده فورمول کي ضربېږي چي په نتېجه کي مالیکولي فورمول تر السه کېږي‪.‬‬
‫‪( n‬ساده فورمول) = مالیکولي فارمول‬
‫مثال‪ :‬د یوه مرکب ساده فورمول ‪ CH3‬دی او مالیکولي وزن یې ‪ 30‬دی تاسو یې مالیکولي فارمول تر السه کړئ!‬
‫حل‪:‬‬
‫‪C = 12 x 1 = 12‬‬
‫‪H = 1 x 3 = 32‬‬ ‫‪(CH3)2 = C2H6‬‬
‫‪CH3 = 15‬‬ ‫=‬
‫تمرین‪:‬‬
‫د الندي ورکړل شويو فیصدیو له مخي ساده فورمولونه یې تر السه کړئ!‬
‫‪ 10.06% .1‬کاربن‪ 0.84% ،‬هایدروجن او ‪ 89.1%‬کلورین‪.‬‬

‫‪ 14.5% .2‬کاربن‪ 1.8% ،‬هایدروجن‪ 64.46% ،‬کلورین او ‪ 19.24%‬اکسېجن‪.‬‬
‫‪ 6 8.8% .5‬کاربن‪ 3.44% ،‬هایدروجن او ‪ 27.76%‬اکسېجن‪.‬‬
‫‪ .4‬د یوه مرکب امپېریکل فارموله ‪ CH2O‬ده او مالیکولي وزن یې ‪ 60g‬دی تاسو یې مالیکولر فارموله تر‬
‫السه کړئ!‬
‫‪ .3‬د هغه مرکب مالیکولر فارموله په الس راوړئ چي د ‪ 26.59%‬کاربن‪ 2.22% ،‬هایدروجن او ‪71.19%‬‬
‫اکسېجن له تجزیې څخه حاصل شوی دی او د هغه مالیکولي وزن ‪ 60g‬دی‪.‬‬
‫‪ .6‬د هغه مرکب مالیکولي فارمول په الس راوړئ چي مالیکولي وزن یې ‪ 180g‬او د ‪ 6.66%H ،40%C‬او‬
‫‪ 53.34%O‬له تجزیې څخه حاصل شوی وي‪.‬‬
‫‪ .7‬د مرکباتو مالیکولر فارموله تر السه کړئ چي د هغوی ساده فورمول ‪ CH‬او مالیکولي وزن یې ‪ 26‬او‬
‫‪ 78‬وي‪.‬‬

‫د عضوي معادلو توزین‬
‫کېمیاوي معادله ‪:Chemical Ecuation‬‬
‫د کیمیاوي تعامل په جریان کي د موادو د الس ته راوړلو په وخت کي چي کوم بدلونونه را منځ ته کېږي‬
‫د هغو لنډي شرحي ته کيمیاوي معادله ویل کېږي‪ .‬په بل عبارت‪ :‬کیمیاوي معادله د ټولو کمي او کیفي‬
‫تغییراتو د لنډي شرحي څخه عبارت ده چي د کیمیاوي تعامل په اجراء کي د کیمیاوي اړیکو او انرژي په اثر‬
‫منځ ته راځي‪.‬‬
‫لکه څرنګه چي په ریاضیکي معادلو کي د مساوات دواړه لوري یو د بل سره برابر او یو شان وي‪ ،‬په‬
‫همدې توګه په کيمیاوي معادله کي هم د شاملو عناصرو د اتومونو شمېر د وکټور په دواړو لورو کي یو د بل‬
‫سره یو شان او مساوي وي‪ .‬د وکټور د پیل او پای څخه د تعامل اولي مواد او د تعامل محصول یو د بل څخه‬
‫پېژندل کېږي‪.‬‬
‫تعامل کوونکي مواد‬ ‫د تعامل محصول‬
‫‪Reactant‬‬ ‫‪Products‬‬
‫له همدې کبله په کېمیاوي معادلو کي د ریاضيکي مساوات د عالمې پر ځای د وکټور عالمه استعمالېږي‪.‬‬
‫په کیمیاوي معادله کي د موادو فزیکي حالت د ‪( g‬ګاز)‪( s ،‬جامد)‪( l ،‬مایع)‪ ،‬او ‪(Aqueous Solution) aq‬‬
‫د مادې د ګاز د حالت د فرار عالمه ده‪.‬‬ ‫(اوبلن محلول) سره په نښه کېږي‪ .‬همدارنګه د رسوب عالمه او‬
‫د کېمیاوي معادلو توزین ‪:Balancing Chemical Equations‬‬
‫کیمیاوي معادلې په څو طریقو سره وزن کېږي چي د هغو له ډلي څخه مونږ یې ساده او د اوکسدېشن‬
‫نمبر طریقې په لنډ ډول سره تر مطالعې الندي نیسو‪:‬‬
‫‪ .1‬ساده طریقه‪ :‬دا کړنه په څلورو پړاوونو کي تر سره کېږي‪:‬‬

‫‪ .A‬په دې طریقه کي تر ټولو د مخه د معادلې اسکلیټ لیکل کېږي‪ .‬د معادلې اسکلیټ د هغې نا وزن‬
‫شوي مادلې څخه عبارت دی چي په هغه کي یوازي د عناصرو سمبولونه او د مرکباتو فورمولونه لیکل‬
‫شوي وي‪ .‬د مثال په ډول د نونان د سوځولو معادله په نظر کي نیسو‪:‬‬
‫‪C9H20 + O‬‬ ‫‪CO2 + H2O + E‬‬ ‫د معادلې اسکلیټ‬
‫‪10 | P r e p a r e d b y F a z a l R a b i N i a z a i‬‬
‫‪ .B‬په دوهم پړاو کي د معادلې په کیڼ لوري کي هغه مرکب په نظر کي نیسو چي د زیاتو اتومونو لرونکی‬
‫دی لکه نونان‪ ،‬او د هغه د اتومونو شمېر د معادلې په ښي لوري کښي د ضریبونو په لیکلو سره پوره‬
‫کوو‪:‬‬
‫‪C9H20 + O‬‬ ‫‪9CO2 + 10H2O + E‬‬
‫‪ .C‬په درېمه مرحله کي د معادلې په ښۍ خوا کي د اکسېجن د اتومونو شمېر حسابوو‪ ،‬تر السه شوی عدد د‬
‫معادلې په کیڼه خوا کي د اکسېجن د سمبول سره د ضریب په توګه لیکو‪.‬‬
‫‪C9H20 +28 O‬‬ ‫‪9CO2 + 10H2O + E‬‬ ‫اتومي وزن شوې معادله‬
‫هغه معادله چي د اتومونو شمېر د وکټور دواړو خواوو ته مساوي وي په داسي حال کي چي د عناصرو‬
‫مالیکولي حالت په نظر کي نه وي نیول شوی د اتومي وزن شوي معادلې په نامه یادېږي‪.‬‬
‫‪ .D‬څرنګه چي د اکسېجن مالیکول په طبیعت کي په آزاد شکل نه بلکې په دوه اتومي بڼه پیدا کېږي‪ ،‬نو په‬
‫څلورمه مرحله کي د معادلې په کیڼه خوا کښي د اکسېجن د سمبول په راسته خوا کي د ‪ 2‬عدد د‬
‫ضریب په توګه لیکو او د سمبول د کیڼ لوري ضریب پر نوموړي ‪ 2‬عدد باندي وېشو چي په دې کار سره‬
‫د اکسېجن د اتومونو په شمېر کي کوم بدلون نه راځي‪.‬‬
‫‪C9H20 +14 O2‬‬ ‫‪9CO2 + 10H2O + E‬‬ ‫مالیکولي وزن شوې معادله‬
‫که د اکسېجن د کیڼ لوري ضریب یو طاق عدد وي نو پر ‪ 2‬باندي په پوره او تام ډول نه وېشل کېږی نو‬
‫په هغه صورت کي د معادلې په کیڼ لوري کي د اکسېجن ښي لور ته د ‪ 2‬ضریب تر لیکلو وروسته د معادلې‬
‫ټولي خواوي په ‪ 2‬عدد کي ضربوو او د وکټور ټولي خواوي دوه چنده کېږي‪.‬‬
‫د مثال په ډول‪:‬‬
‫‪C8H18 + O‬‬ ‫‪CO2 + H2O + E‬‬ ‫لومړۍ مرحله‪:‬‬

‫‪C8H18 + O‬‬ ‫‪8 CO2 +9 H2O + E‬‬ ‫دوهمه مرحله‪:‬‬
‫‪C8H18 +25 O‬‬ ‫‪8CO2 +9 H2O + E‬‬ ‫درېمه مرحله‪:‬‬
‫‪2C8H18 + 25O2‬‬ ‫‪16CO2 +18 H2O + E:‬‬ ‫څلورمه مرحله‬
‫‪ .2‬د اوکسدېشن نمبر طریقه‪:‬‬
‫په دې طریقه کي د معادلې په دواړو خواوو کي هغه اتومونه په نظر کي نیول کېږي چي د هغوی د‬
‫اوکسدېشن په نمبرونو کي توپیر راغلی وي او د معادلې په چپ لوري کښي د هغوی سمبولونه لیکل کېږي‪.‬‬
‫که د ور کړل شویو او اخیستل شویو الکترونونو شمېر یو د بل سره مساوي نه وي نو په دې صورت کي‬
‫د ور کړل شویو الکترونو تعداد د اخیستونکو الکترونو د اتومونو په سمبولونو کي ضربېږي او د اخیستل شویو‬
‫الکترونو تع داد د هغو اتومونو په سمبولونو کي ضربېږي چي الکترونونه ورکوي او په دې ترتیب سره د ورکړل‬
‫شویو او اخیستل شویو الکترونو شمېر سره برابرېږي‪ .‬په بل عبارت‪ :‬د اوکسدېشن ټول نمبرونه په صفر سره‬
‫مساوي کېږي او معادله توازن شوه‪.‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪3CuO + 2NH3‬‬ ‫‪3Cuo + 3H2O + No2‬‬
‫ساده څو اتومي ایونونه ‪Common Polyatomic Ions‬‬
‫ساده څو اټومي ایون هغه چارچ لرونکي ذرې ته ویل کېږي چي د اټومونو شمېر یې تر یوه زیات وي او‬
‫اټومونه یې په خپل منځ کي کووالنسي اړیکي لري‪.‬‬
‫‪Name‬‬ ‫‪Formula‬‬ ‫‪Charge‬‬

‫‪Acetate‬‬ ‫‪C2H3O2‬‬ ‫‪1-‬‬
‫‪Ammonium‬‬ ‫‪NH4‬‬ ‫‪1+‬‬
‫‪Aresnate‬‬ ‫‪AsO4‬‬ ‫‪3-‬‬
‫‪Aresnite‬‬ ‫‪AsO3‬‬ ‫‪3-‬‬
‫‪Borate‬‬ ‫‪BO3‬‬ ‫‪3-‬‬
‫‪Carbonate‬‬ ‫‪CO3‬‬ ‫‪2-‬‬
‫‪Chlorate‬‬ ‫‪ClO3‬‬ ‫‪1-‬‬
‫‪Chlorite‬‬ ‫‪ClO2‬‬ ‫‪1-‬‬
‫‪Chromate‬‬ ‫‪CrO4‬‬ ‫‪2-‬‬
‫‪Cyanide‬‬ ‫‪CN‬‬ ‫‪1-‬‬
‫‪Dichromate‬‬ ‫‪Cr2O7‬‬ ‫‪2-‬‬
‫‪Hydrogen Carbonate‬‬ ‫‪HCO3‬‬ ‫‪1-‬‬
‫‪Hydronium‬‬ ‫‪H3O‬‬ ‫‪1+‬‬
‫‪Hydroxide‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪1-‬‬

Hypochlorite ClO 1-
Nitrate NO3 1-
Nitrite NO2 1-
Oxalate C2O4 2-
Perchlorate ClO4 1-
Permanganate MnO4 1-
Phosphate PO4 3-
Phosphite PO3 3-
Sillicate SiO3 2-
Sulfate SO4 2-
Sulfite SO3 2-
Thiocyanate SCN 1-
Thiosulfate S2O3 2-
‫ د ساده څو اتومي ایونونو نومونه او جوړښتي فورمولونه‬:‫) جدول‬1.1(
13 | P r e p a r e d b y F a z a l R a b i N i a z a i
Functional Groups ‫عضوي وظیفوي ګروپونه‬
‫ کوم چي د کاربن د مرکباتو د‬،‫د اتومونو ګروپ او یا د کاربن – کاربن د اړیکو ډول دی‬
‫زنځیر د جوړولو وړتیا لري او په دې سره د هغوی په خواصو او ځانګړتیاوو کي توپیر را منځ ته‬
.‫کېږي‬
Name Formula
Acetal
Acid Halide
Alcohol R – OH
Aldehyde
Aldoxime
Alkene
Alkyne
Allene
Amide
Amine
Azide
Aziridine
Azo
Benzyl
Borate
Boronic Acid
Carbamate
Carbamide (Urea)
Carbodimide
Carboxylic Acid
Disulfide
Enamine
Epoxide
Ester
Ether
Haloalkane R–X
Hemiacetal
Hydrazine H2N – NH2
Hydrazone
Hydroxyl Amine
Imine
Isocyanate
Isothiocyanate
Ketene
Ketone
Ketoxime
N – Oxide
Nitrile
Nitro
Nitroso
Organoborane
Peroxide
Phenyl
Phosphate
Phosphine
Phosphine Oxide
Phosphinite
Phosphite Ester
Phosphodiester
Phosphonite
Pyrrolidine
Sulfo R – SO3H
Sulfonamide
Sulfone
Sulfoxide
Thioamide
Thiol (Mercaptan)
Thione
Tioether (Sulfide)
‫ ګروپونو نومونه او جوړښتي فورمولونه‬Functional ‫ د وظیفوي یا‬:‫) جدول‬2.1(
‫دوهم څپرکی‬
‫عضوي مرکبونه )‪(Organic Compounds‬‬

‫عضوي مرکبونه )‪(Organic Compounds‬‬ ‫‪‬‬

‫د عضوي او غیر عضوي مرکبونو تر منځ توپیر‬ ‫‪‬‬
‫هایدروکاربنونه (‪)Hydrocarbons‬‬ ‫‪‬‬
‫مشبوع هایدروکاربنونه یا الکانونه (‪)Alkanes‬‬ ‫‪‬‬
‫نوم ایښودنه‪ ،‬ایزومیري‪ ،‬استحصال‪ ،‬ځانګړتیاوي او استعمال‬ ‫‪‬‬
‫الیسایکلیک مرکبات )‪(Alicyclic Compounds‬‬ ‫‪‬‬
‫کړییز الکان )‪ (Cycloalkanes‬نوم اېښودنه او ځانګړتیاوي‬ ‫‪‬‬
‫سایکلو پروپان او ځانګړتیاوي‬ ‫‪‬‬
‫عضوي مرکبونه )‪(Organic Compounds‬‬
‫عضوي مرکبونه هغه دي چي د هغوی بنسټیز جوړوونکي عناصر کاربن او هایدروجن دي او په‬
‫مشتقاتو کي یې د عناصرو د دوراني جدول نور زیات عنصرونه شامل دي‪ ،‬لکه‪،CHCl3 ،CH3OH ،CH4 :‬‬
‫‪ CH3NH2‬او داسي نور‪.‬‬
‫عضوي مرکبونه چي شمېر یې له شلو میلیونو څخه زیات دی‪ ،‬د کاربني زنځیري جوړښت (کاربني‬
‫اسکلیټ) او یا وظیفو ي ګروپونو د شتون پر بنسټ ډلبندي کېږي‪ ،‬د کاربن د اتومونو د اړیکو ډول یو د بل سره‬
‫هم د عضوي مرکبونو په طبقه بندۍ کي بنسټیز رول لري‪ .‬د کاربني اسکلیټ د جوړښت په پام کي نیولو سره‬
‫عضوي مرکبونه په دوو ډولو وېشل شوي دي چي د زنځيري اسکلیټ )‪ (Acyclic‬او کړییز )‪ (Cyclic‬مرکبونه دي‪.‬‬
‫ټول عضوي مرکبونه کېدای شي چي د پورتنیو نوموړو هایدروکاربنونو مشتقات ومنل شي‪ ،‬ځکه دا‬
‫عضوي مشتقات د هایدروکاربنونو د یو او یا د څو هایدروجنو د اتومونو له تعویض څخه د وظیفه یي ګروپونو‬
‫په واسطه الس ته راځي‪.‬‬
‫د عضوي او غیر عضوي مرکبونو تر منځ توپیر‬
‫غیر عضوي مرکبونه‬ ‫عضوي مرکبونه‬
‫‪ .1‬غیر عضوي مرکبونه ‪ C‬نه لري او که یې لري‬ ‫‪ .1‬ټول عضوي مرکبونه د کاربن او هایدروجن‬
‫نو د کاربونیټ او یا اوکسایډ په شکل وي‪ .‬او‬ ‫څخه جوړ شوي دي او ځیني یې هم په خپل‬
‫د دوراني جدول ټول عناصر پکښي برخه لري‪.‬‬ ‫ځان کي ‪ N, O, S, P‬او هلوجنونه هم لري‪.‬‬
‫‪ .2‬د غیر عضوي مرکبونو شمېر لږ دی‪.‬‬ ‫‪ .2‬د عضوي مرکبونو شمېر میلیونونه دی‪.‬‬
‫‪ .5‬اکثره اړیکي یې ایوني دي‪.‬‬ ‫‪ .5‬د اتومونو تر منځ اړیکي اشتراکي دي‪.‬‬
‫‪ .4‬په آسانۍ سره نه سوځي او د ځینو تعاملونو‬ ‫‪ .4‬په آسانۍ سره سوځي‪.‬‬
‫په وخت کي زیاتي تودوخي ته اړتیا لري‪.‬‬
‫‪ .3‬اکثره کېمیاوي تعامالت یې چټک دي‪.‬‬
‫‪ .3‬زیاتره کیمیاوي تعامالت یې بطي او ورو دي‬
‫او ډېر وخت حرارت او یا کټلیسټ ته اړتیا‬
‫پیدا کوي‪.‬‬
‫‪ .6‬اکثره یې په اوبو کي نه حلېږي‪.‬‬
‫‪ .6‬په آسانۍ په اوبو کي حلېږي‪.‬‬
‫‪ .7‬غیر الکترولیت دي او برېښنا نه تېروي‬
‫‪ .7‬الکترولیت او د برېښنا هادي دي‪.‬‬
‫‪ .8‬د بکټریا په مرسته ورستېږي او تجزیه کېږي‪.‬‬
‫‪ .8‬غیر عضوي مواد د بکټریا په واسطه نه‬
‫ورستېږي او نه هم تجزیه کېږي‪.‬‬
‫‪ .9‬لوی مالیکولي وزنونه لري‪.‬‬
‫‪ .9‬لږ مالیکولي وزنونه لري‪.‬‬
‫‪ .11‬د ایزومیرۍ او پولي ميرۍ ځانګړتیا لري‪.‬‬
‫‪ .11‬د ایزومیرۍ او پولي میرۍ خاصیت نه لري‪.‬‬
‫)‪ (3.1‬جدول‪ :‬د عضوي او غیر عضوي مرکبونو تر منځ توپیر ښیي‪.‬‬
‫هایدروکاربنونه‪)Hydrocarbons( :‬‬
‫ساده عضوي مرکبات یوازي د کاربن او هایدروجن له اتومونو څخه جوړ شوي دي‪ .‬دغه مرکبات د‬
‫کيمیاوي ځانګړتیاوو له مخي په درو ګروپونو وېشل کېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬مشبوع هایدروکاربنونه‪( :‬الکان ‪ )Alkane‬یا (پارافین ‪ )Paraffin‬او سایکلو الکانونه‬

‫(‪.)Cycloalkanes‬‬
‫‪ .2‬غیر مشبوع هایدروکاربنونه (الکین ‪ )Alkene‬یا (اولیفین ‪ )Olefine‬او الکاینونه (‪.)Alkynes‬‬
‫‪ .5‬اروماتیکي هایدروکاربنونه ‪Aromatic Hydrocarbons or PAH‬‬
‫هایدروکاربنونه‬
‫اروماتیک‬ ‫الیفاتیک‬
‫هایدروکاربنونه‬ ‫هایدروکاربنونه‬
‫بنزین ته ورته یو‬

‫څو کړییز‬ ‫بنزین او‬ ‫غیر مشبوع‬ ‫مشبوع‬
‫هیترو اروماتونه‬ ‫کړییز‬
‫هایدروکاربنونه‬ ‫مشتقات یې‬ ‫هایدروکاربنونه‬ ‫هایدروکاربنونه‬
‫هایدروکاربنونه‬
‫الکاینونه‬ ‫الکینونه‬ ‫الکانونه‬
‫‪CnH2n – 2‬‬ ‫‪CnH2n‬‬ ‫‪CnH2n+2‬‬
‫مشبوع هایدروکاربنونه یا الکانونه (‪)Alkanes‬‬
‫الکان د کاربن او هایدروجن الیفاتیکي مرکبات دي چي عمومي فورمول یي ‪ CnH2n+2‬دی او د مشبوع‬

‫هایدروکاربنونو او یا پارافین هایدروکاربنونو په نامه یادېږي‪ .‬د الکان د مرکباتو د نومونو په پای کي ‪ane‬‬
‫راځي چي د هغوی ساده مرکبات معمولي (‪ )Trivial‬نومونه لري لکه‪ :‬میتان‪ ،‬ایتان‪ ،‬پروپان او داسي نور‪.‬‬
‫نوم ایښودنه‬
‫هغه الیفاتیکي مرکبات چي د کاربن شمېر یې پنځه او یا د هغه څخه زیات وي‪ ،‬نوم یې د التیني‬
‫اعدادو څخه اخیستل کېږي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫که چېري د الکان په مرکباتو کي د هایدروجن یو اتوم کم شي نو دغه ګروپ د الکایل ‪ Alkyl‬په نوم یادېږي د‬
‫مثال په توګه‪:‬‬
‫که د میتان څخه د هایدروجن دوه اتومه کم شي نو دغه ګروپ (‪ )-CH2-‬د میتیلن ‪ Methylene‬په نوم یادېږي‪.‬‬
‫‪Cl – CH2 – Cl‬‬ ‫لکه‪Methylenchloride :‬‬
‫‪ 2.2‬جدول‪ :‬د الکانونو نومونه‪ ،‬مجموعي فورمول‪ ،‬د ویلي کېدو او ایشېدو ټکي‪:‬‬
‫د نوم ایښودني عمومي قاعده (‪)Naming‬‬
‫عضوي مرکبات د ‪ (International Union of Pure and Applied Chemistry) IUPAC‬د نوم‬
‫ایښودني (نامګذاري) پر اساس نومول کېږي لیکن د ځینو ډېرو مشهورو مرکباتو لپاره د ‪ IUPAC‬د نوم تر څنګ‬
‫پخواني مروج او معمول نومونه هم جواز لري‪ .‬د نوم ایښودني په معمولي سیستم کي د الکانونو مختلف‬
‫ساختماني ایزومیرونه د هغه د نوم څخه د مخه د ‪ iso ،n‬او ‪ neo‬مختاړي (پېشوند( په کېښودلو سره توپیر‬
‫کېږي‪ .‬په ‪ n – Alkane‬کي د کاربن اتومونه یو مستقیم زنځیر او په ‪ iso – Alkane‬کي منشعب زنځیري‬
‫جوړښت لري‪.‬‬
‫‪ Neo – Alkane‬هغه الکانونه دي چي د زنځیري جوړښت په پای کي درې د میتایل ګروپونه ولري د مثال په‬
‫توګه‪:‬‬
‫که چېري په مشبوع هایدروکاربنونو کي د کاربن په اتوم کي د الکایل یو ګروپ نصب وي‪ ،‬نو دغه‬
‫کاربن د اولي کاربن )‪ (Primary Carbon‬او که د الکایل دوه ګروپونه نصب وي د دوهمي کاربن ‪(Secondary‬‬
‫)‪ Carbon‬او که د الکایل درې ګروپونه نصب وي د درېمي کاربن )‪ (Tertiary Carbon‬په نوم یادېږي‪.‬‬
‫د ‪ IUPAC‬د نوم ایښودني په سیستم کي اصلي بنسټ نارمل هایدروکاربنونه )‪ (n – Alkane‬جوړوي‪ .‬د‬
‫دې څخه پرته نور هایدروکاربنونه او د هغې مشتقات په سیستماتیکي ډول د الندي آساسي قاعدو له مخي‬
‫نومول کېږي‪.‬‬
‫‪ .1‬لومړی باید هغه اوږد زنځیر پیدا شي چي په هغه باندي د ټولو نه زیات فعال ګروپونه نصب وي‪ .‬د مثال‬
‫په توګه الندي ساختماني فورمول په نظر کي نیسو‪:‬‬
‫په دغه ساختماني فورمول کي اوږد زنځیر د کاربن اته اتومونه لري یعني ‪ Octane‬دی‪.‬‬
‫‪ .2‬د دغه اوږد زنځیر د کاربن اتومونه باید د هغه سر نه وشمېرل شي تر څو د کاربن هغه اتومونه چي زیاتي‬
‫معوضې )‪ (Substitutes‬لري کوچنی عدد واخلي‪.‬‬
‫د کاربن هغه اتوم چي زیاتي معوضې لري درېم ک اربن دی او نه شپږم‪ ،‬نو له همدې کبله د کاربن د زنځیر‬
‫شمېرنه د ښۍ خوانه شروع شوه‪.‬‬
‫‪ .5‬معوضې باید ونومول شي او د هغې موقعیت د کاربن د اتومونو په زنځیر کي تعیین شي‪.‬‬
‫‪ .4‬د مرکب نوم باید داسي ولیکل شي چي په هغه کي معوضې )‪ (Substitute‬د ‪ Alphabet‬په شکل‬
‫ترتیب شوی وي‪.‬‬
‫‪ .3‬که یوه معوضه په یوه الکان کي څو ځلي موجوده وي نو دغه معوضه د ‪di, tri, tetra, penta,‬‬
‫‪ hexa….‬په شکل ښودل کېږي او چپي خواته یې په هغه کاربن باندي دغه معوضې نصب دي د مثال په‬
‫توګه‪:‬‬
‫ساختماني ایزومیري‪ :‬هغه مرکبات چي یو شان مجموعي فورمول لري لېکن بېالبېل جوړښتونه ولري‬
‫ایزومیر بلل کېږي د مثال په توګه بیوتان )‪ (Butane‬چي مجموعي فورمول یې ‪ C4H10‬دی‪ ،‬دوه ساختمانونه‬
‫اختیاروالی شي چي یو یې عادي )‪ (n = normal‬او بل یې مساوي )‪ (iso = isobutene‬دی‪ .‬په ‪ n – butane‬کي‬
‫د کاربن اتومونه یو په بل پسې د زنځیر د کړیو په شان تړلي دي اما ‪ isobutene‬یو منشعب جوړښت لري‪.‬‬
‫د یوه مالیکول ایزومیر د دوی د مختلفو ساختمانو له کبله مختلف کیمیاوي او فزیکي خواص لري ‪ .‬پنتان درې‬
‫ساختماني ایزومیر لري‪.‬‬
‫هر څومره چي د کاربن اتومو شمېر زیاتېږي په همغه اندازه د ایزومیرو تعداد هم زیاتېږي‪.‬‬
‫د الکانونو استحصال‪ :‬الکان د مختلفو طریقو په واسطه استحصالېدالی شي‪:‬‬
‫‪ .1‬د الکین د کټلیسټي هایدروجنېشن څخه‪ :‬غیر مشبوع هایدروکاربنونه )‪ (Alkene‬د فلزي کټلیسټ په‬
‫موجودیت کي هایدروجن په خپله دوه ګونې اړیکه نصب کوي او مشبوع هایدروکاربنونه )‪(Alkane‬‬
‫حاصلېږي‪ .‬څرنګه چي الکین د مختلفو طریقو په واسطه په آسانۍ سره الس ته راوړل کېږي‪ ،‬نو له‬
‫همدې کبله د الکانو د استحصال دغه طریقه ډېره مهمه شمېرل کېږي‪.‬‬
‫د الکان هلوجنید څخه په مختلفو طریقو الس ته راځي چي په الندي ډول تشریح کېږي‪.‬‬
‫‪ .2‬د ګریګنارډ د مرکباتو د هایدرولیز څخه‪ :‬د ګریګنارډ )‪ (Grignard‬مرکب د الکایل هلوجنید او‬
‫مګنیزیم د تعامل څخه الس ته راځي‪ .‬د ګرینارډ په معیار کي د کاربن او مګنیزیم اړیکه (رابطه) ډېره‬
‫فعاله ده او د اوبو په واسطه په آسانۍ جدا کېږي‪ ،‬پروتون په کاربن کي چي منفي چارچ لري او‬
‫هایدروکساید ایون په مګنیزیم باندي چي مثبت چارچ لري نصب کېږي‪.‬‬
‫‪ .5‬د الکایل هلوجنید ارجاع د جست او تېزابو سره‪:‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫)‪(LiAlH4‬‬ ‫‪ .4‬د الکایل هلوجنید ارجاع د فلزاتو د هایدرید په واسطه‪ :‬د لیتیم الومینیم هایدرید‬
‫‪ Lithiumaluminiumhydride‬او یا سودیم بور هایدرید ‪ (NaBH4) Natriumborhydride‬د ارجاع‬
‫په واسطه الکایل هلوجنید په الکان باندي بدلېږي‪.‬‬
‫‪4H3C – (CH3 )7 – CH – CH2 – Br + LiAlH4‬‬ ‫‪4H3C – (CH2)7 – CH – CH3 + LiBr + LiBr3‬‬
‫‪1 – Bromo – 2 – methyldecane‬‬ ‫‪2 - Methyldecane‬‬
‫د الکانو ځانګړتیاوي او استعمال‬
‫د الکانو لومړي څلور مرکبات لکه میتان‪ ،‬ایتان‪ ،‬پروپان او بیوتان د تودوخي په عادي درجه کي د ګاز‪،‬‬
‫د ‪(C7H16) n – Heptane‬څخه تر ‪ (C17H36) n – Heptadecane‬پوري مایع او د هغه څخه لوړ الکان د جامد په‬
‫حالت پیدا کېږي‪ .‬مایع الکان د بنزین بوی لري‪ ،‬مګر ګازي او جامد الکان بوی نه لري‪ .‬څرنګه چي الکان یو غیر‬
‫قطبي )‪ (unipolar‬جوړښت لري‪ ،‬نو له همدې کبله په غیر قطبي او یا ډېرو ضعیفو محللو لکه ایتر‪ ،‬کلوروفارم‪،‬‬
‫تتراکلورو میتان او بنزین کي په ښه توګه حلېږي‪ .‬لیکن په قوي قطبي محللو لکه اوبه او یا ډای میتایل‬
‫سلفواوکساید کي د الکانو د حلېدلو وړتیا ډېره کمه ده‪.‬‬
‫د الکانونو د غیر قطبي مالیکولونو تر منځ د واندروال )‪ (Van-Der-Waals‬ضعیفه قوه شته چي‬
‫مالیکولونه د مایع او جامد په حالت کي سره نږدې او یو ځای وي‪ .‬څرنګه چي د واندروال قواوي د الکان د‬
‫مالیکولو د بهرنۍ سطحي په زیاتېدو سره قوي کېږي نو له همدې کبله‪ ،‬کله چي د الکان په مالیکول کي د‬
‫‪ CH2‬یو ګروپ اضافه شي د هغه الکان د ایشېدو ټکی هم لوړېږي‪.‬‬
‫منشعب الکان د ‪ n – Alkane‬په شان یو منظم جوړښت نه لري او د مالیکول بهرنۍ سطحه یې د – ‪n‬‬
‫‪ Alkane‬په پرتله کمه ده چي له همدې سببه د مالیکولونو تر منځ د واندروال قواوي ضعیفي وي او د منشعب‬
‫الکان د ‪ n – Alkane‬په پرتله د تودوخي په ټیټه درجه کي ایشېږي‪.‬‬
‫‪ – 3.2‬جدول‪ :‬د ځینو الکانو مالیکولي وزن‪ ،‬د ویلي کېدو او جوش ټکي‬
‫د پورتني جدول څخه په ښه توګه څرګندېږي چي د منشعبو الکانونو د ایشېدو ټکي د نارمل الکانو په‬
‫پرتله ټیټ دي‪ .‬د مثال په توګه ‪ Pentane‬په ‪ 36.1 OC‬کي او ‪ Neopentane‬په ‪ 9.5 OC‬کي په جوش راځي‪ .‬د‬
‫الکانو ګازونه د ځمکني ګازونو اصلي برخه جوړوي‪ .‬دغه ګازونه په فوالدي بوتلو کي ځای پر ځای کېږي‪ .‬او له‬
‫هغه څخه د سوځولو لپاره ګټه اخیستل کېږي‪.‬‬
‫د میتان د حرارتي تجزیې )‪ (pyrolyse‬څخه د یوه زیات مقدار هایدروجن په موجودیت کي د ‪CVD‬‬
‫طریقې )‪ (Chemical Vapor Deposition‬له مخي الماس )‪ (Diamond‬الس ته راځي‪ .‬په تخنیک کي د ميتان‬
‫څخه د تودوخي په نږدې ‪ 1800 OC‬او نیکل په موجودیت کي د بخار په واسطه هایدروجن او کاربن مونو‬
‫اوکساید حاصلېږي‪.‬‬
‫د میتان د حرارتي تجزیې څخه کاربن منځ ته راځي چي د اوبو د ارجاع سبب ګرځي‪.‬‬
‫د الکانو تعامالت‪Reactions :‬‬
‫الکان د ډېرو نورو مرکباتو په پرتله چي فعالي معوضې لري ثابت دي او د ډېرو معیارونو سره په تعامل‬
‫کي نه داخلېږي‪.‬‬
‫د غیر مشبوع الکانو )‪ (Alkyne, Alkene‬پر خالف‪ ،‬مشبوع الکان حتا په ډېره لوړه تودوخه کي هم د غلیظو‬
‫فلزي تېزابو‪ ،‬قلوي‪ ،‬د تحمض او ارجاع کوونکو موادو سره تعامل نه کوي‪ .‬د الکانو هلوجنېشن د راډیکالي‬
‫تعویضي تعامالتو په نتېجه کي او د الکانو تحمض د سوځولو په واسطه د الکانو د مهمو تعامالتو څخه شمېرل‬
‫د الکانو هلوجنېشن )‪:(Halogenations‬‬
‫الکان په تیاره کي او په عادي تودوخه کي د هلوجن د فعالو مالیکولونو سره لکه کلورین او برومین‬
‫سره تعامل نه کوي‪ ،‬لېکن که د الکانو او هلوجن مخلوط ته د لمر وړانګي ور تېري شي‪ ،‬یا د ‪ 300 OC‬څخه‬
‫زیاته تودوخه ورکړل شي او یا د پر اوکساید سره یو ځای شي نو تعویضي تعامالت ‪(Substitutions‬‬
‫)‪ Reactions‬اجراء کېږي چي د هغې په پایله کي الکایل هلوجنید او ‪ (X = Cl, Br) HX‬حاصلېږي‪.‬‬
‫که په دې تعامل کي د مول د اندازې څخه زیات په کافي اندازه هلوجن موجود وي نو د الکانو ټول‬
‫هایدروجنونه په هلوجن عوض کېږي او په دې ترتیب مهم محللونه الس ته راځي‪ .‬د میتان او کلورین د تعامل‬
‫څخه مختلف محللونه لکه میتایل کلوراید (کلورومیتان)‪ ،‬میتلین کلوراید (ډای کلورومیتان) کلوروفارم (ترای‬
‫کلورومیتان) او کاربن تیترا کلوراید (تیترا کلورومیتان) حاصلېږي‪.‬‬
‫د هلوجن فعالیت د فلورین نه د ایودین په لوري کمېږي‪.‬‬
‫راډیکالي تعویضي تعامالت )‪:(Radical Substitution Reactions‬‬
‫راډیکالونه هغه اتومونه‪ ،‬مالیکولونه او یا ایونونه دي چي طاق الکترونونه ولري او د اتومي اړیکي‬
‫(‪ )Bonds‬د مساویانه ماتولو )‪ (Hemolytic‬په نتیجه کي د تودوخي او یا د نور د وړانګو په واسطه جوړوي‪.‬‬
‫د الکانو یو ځانګړی تعامل راډیکالي تعویضي تعامل دی چي د هغه مېخانیکیت په الندي ډول ښودل کېږي‪:‬‬
‫د میتان او کلورین د راډیکالي تعویضي تعامل مېخانیکیت‪ :‬د میتان او کلورین مالیکولونه د ګاز‬
‫په حالت کي تعامل کوي او د تعامل په څو مرحلو کي چي منځني ډېر کم عمره راډیکالونه جوړېږي‪ ،‬اجراء‬
‫دغه تعامل د نورو راډیکالي تعامالتو په شان په درو مرحلو کي تر سره کېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬د تعامل پیل )‪ :(Chain initiation‬د کلورین یو مالیکول د نور وړانګي )‪ (Photolytic‬او یا د تودوخي‬
‫)‪ (thermic‬په واسطه د کلورین په دوو اتومو باندي جدا کېږي‪ .‬دغه د کلورین راډيکالونه ډېر فعال دي‬
‫او د پرمختګ سبب ګرځي‪.‬‬
‫‪ .2‬زنځیري تعامل )‪:(Chain propagation‬‬
‫لومړۍ مرحله‪ :‬د کلورین یو اتوم د میتان د یوه مالیکول سره تعامل کوي یو مالیکول ‪ HCl‬او یو د میتان‬
‫راډیکال جوړېږي‪.‬‬
‫دوهمه مرحله‪ :‬د میتایل راډیکال د یوه مالیکول کلورین سره تعامل کوي د هغه د تعامل څخه میتایل کلورایډ‬
‫او یو نوی کلورین اتوم (راډیکال) منځ ته راځي‪.‬‬
‫د کلورین راډیکال چي په دوهمه مرحه کي جوړ شو د لومړۍ مرحلې په شان د میتان د یوه مالیکول سره‬
‫تعامل کوي او د هغه څخه د میتایل راډیکال حاصلېږي‪ ،‬د میتایل راډیکال د دوهمي مرحلې په شان د کلورین‬
‫د مالیکول سره یو ځای کېږي او زنځیري تعامل په دې شکل منځ ته راځي‪ .‬دلته لیدل کېږي چي یوازي د یوه‬
‫مالیکول کلورین د اتومي اړیکي په ماتولو سره چي د کلورین راډیکالونه ترې جوړېږي حتا د ‪ 1000‬مالیکولو‬
‫څخه زیات ‪ CH3Cl‬حاصلېدای شي‪.‬‬
‫‪ .5‬د زنځیري تعامل ختمېدل‪ :(Chain termination) :‬د راډیکالي تعامالتو په دې مرحله کي راډیکالونه‬
‫له منځه ځي نو له همدې کبله زنځیري تعامالت ختمېږي‪ .‬راډیکالونه د الندي تعامالتو په پایله کي له‬
‫منځه ځي او د راډیکالو دوهم ځلي یو ځای کېدل تر سره کېږي‪.‬‬
‫‪ .4‬د دوو الکایل راډیکالو ‪ : Disproportion‬د مثال په توګه د دوو ایتایل راډیکالو څخه یو مالیکول‬
‫ایتان او یو مالیکول ایتلین حاصلېږي‪.‬‬
‫‪C2H5 + C2H5‬‬ ‫‪C2H6 + C2H4‬‬
‫‪ .3‬د الکانو تحمض )‪ (Oxidation‬د اوکسېجن په مرسته‪ :‬د عضوي مرکباتو د ډېرو مغلقو تعامالتو څخه‬
‫یو هم د هغوی سوځول دي چي انرژي ترې الس ته راځي‪ .‬په لمبه کي الکان د هوا د اوکسېجن سره‬
‫سوځي‪ ،‬کاربن ډای اوکسایډ او اوبه ترې حاصلېږي‪ .‬د دې تعامل څخه ډېره تودوخه هم آزادېږي‪.‬‬
‫دغه تعامل یو اکزوترم تعامل )‪ (Exothermic Reaction‬دی‪ .‬نوموړی تعامل هغه پېښه ده چي سیستم‬
‫عالمه هم منفي ده‪ .‬که یو‬ ‫انرژي ورکړي‪ .‬یعني د تعامل په بهیر کي انرژي آزاده شي‪ .‬نو له همدې کبله د‬
‫سیستم انرژي و اخلي یعني د یوه تعامل د اجراء لپاره تودوخه ورکړل شي دغه تعامل د اندوترم تعامل‬
‫عالمه مثبته وي‪ .‬که د تحمض عملیه مکمله نه وي نو په‬ ‫)‪ (Endothermic Reaction‬په نوم یادېږي او د‬
‫دې حالت کي د میتان د کنترول شوي تحمض څخه اسیتلین‪ ،‬هایدروجن او کاربن مونو اوکساید حاصلېږي او‬
‫دغه تعامل د نامکمل (قسمي) تحمض )‪ (Partial Oxidation‬په نوم یادېږي‪.‬‬
‫خود بخودي یا خپل سري تحمض )‪ :(Autoxidation‬عضوي مرکبات نه یوازي د سوځولو په واسطه د هوا د‬
‫اوکسېجن سره تعامل کوي بلکې دوی په عادي تودوخه کي هم د هوا دا اوکسېجن په واسطه په ورو ورو تحمض‬
‫کېږي‪ .‬د تحمض داسي جریان چي په هغه کي کټلیسټ نه استعمالېږي د خپل سري تحمض )‪ (Autoxidation‬په‬
‫نامه یادېږي‪ .‬غیر فعال ‪ n – Alkane‬په عادي تودوخه کي په ډېره لږه اندازه تحمض کېږي چي حتا د هغه اندازه‬
‫کول د امکان څخه لی ري وي‪ ،‬لیکن منشعب الکان په ځانګړې توګه چي درېمي کاربن )‪(Tertiary Carbon‬‬
‫ولري د یوه کټلیسټ په موجودیت کي او یا د تودوخي په لوړه درجه کي تعامل کوالی شي چي د هغې د تعامل‬
‫څخه ډېر فعال او غیر ثابت الکایل هایدرو پر اوکسایډ جوړېږي چي په صنعت کي د هغه څخه د فینول او‬
‫اسیتون د استحصال لپاره کار اخیستل کېږي‪.‬‬
‫الیسایکلیک مرکبات )‪(Alicyclic Compounds‬‬
‫الیسایکلیک مرکبات هغه کړییز سیستمونه دي چي یوازي د کاربن اتومونه د حلقې په جوړښت کي‬
‫برخه لري‪ .‬دا چي حلقوي سیستمونه مشبوع او یا یوه برخه یې غیر مشبوع ده‪ .‬په سایکلو الکان‬
‫)‪ (Cycloalkane‬او سایکلو الکین )‪ (Cycloalkene‬وېشل کېږي‪ .‬څرنګه چي دواړي سلسلې مرکبات په خپلو‬
‫کیمیاوي او فزیکي ځانګړتیاوو او کیمیاوي فعالیت کي خپلو اړوندو الیفاتیکي مرکباتو ته ورته دي‪ ،‬نو له‬
‫همدې کبله د الیسایکلیک مرکباتو په نوم یادېږي‪.‬‬
‫اروماتیکي مرکبات د بنزین ‪ (Cyclohexatrien) Benzene‬څخه مشتق کېږي او کیمیاوي تعامالت‬

‫یې بېخي بل ډول دي‪ ،‬نو له همدې سببه په ځانګړې توګه تر څېړني الندي نیول کېږي‪.‬‬
‫کړییز مرکبات په الیفاتیکي حلقوي او اروماتیکي هایدروکاربنو توپیر کېږي‪ .‬الیفاتیکي کړییز‬
‫مرکبات په الندي درو ګروپونو وېشل کېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬کړییز الکان )‪(Cycloalkane‬‬

‫‪ .2‬کړییز الکین )‪(Cycloalkene‬‬
‫‪ .5‬کړییز الکاین )‪(Cycloalkyne‬‬
‫‪ .1‬کړییز الکان )‪ :(Cycloalkanes‬نوم اېښودنه او ځانګړتیاوي‪:‬‬
‫سایکلو الکان مشبوع هایدروکاربنونه دي چي د کاربن اتومونه د کړۍ په څېر سره تړلي وي او‬
‫مجموعي فورمول یې ‪ CnH2n‬دی‪ .‬د سایکلو الکان نومونه د هغه اړوند زنځیري الکان څخه اخیستل کېږي او د‬
‫نوم د مخه یې د سایکلو )‪ (Cyclo‬مختاړی لیکل کېږي‪ .‬د ساده کړییزو الکانو نومونه په الندي ډول دي‪:‬‬
‫د سایکلو الکان د رابطو زاویې په سطحي حالت کي‬
‫د سایکلو الکان له ډلي څخه پنځه او شپږ ضلعي کړۍ ثابتي دي چي له همدې سببه په آسانۍ سره په‬
‫طبیعي موادو کي جوړېږي‪ .‬د سایکلو الکان درې او څلور ضلعي کړۍ په مصنوعي ډول استحصالېږي چي ډېري‬
‫فعالي دي او زیاتره یې غیر ثابتي دي‪.‬‬
‫د (‪ )4,2‬جدول‪ :‬د ځینو سایکلو الکانو مجموعي فورمول‪ ،‬نوم او فزیکي ځانګړتیا‬
‫سایکلو الکان د کړۍ د کاربن اتومونو د شمېر له مخي په الندي ګروپونو وېشل کېږي‪.‬‬
‫‪ .1‬کوچنۍ کړۍ ‪ :3 – 4‬د ‪ 3‬څخه تر ‪ 4‬پوري د کاربن اتومونه لري‪.‬‬
‫‪ .2‬عادي (نارمل) کړۍ ‪ :5 – 7‬د ‪ 5‬څخه تر ‪ 7‬پوري د کاربن اتومونه لري‪.‬‬
‫‪ .5‬منځنۍ کړۍ ‪ :8 – 12‬د ‪ 8‬څخه تر ‪ 12‬پوري د کاربن اتومونه لري‪.‬‬
‫‪ .4‬غټي کړۍ ‪ :12 - …..‬د ‪ 12‬څخه زیات د کاربن اتومونه لري‪.‬‬
‫سایکلو پروپان )‪:(Cyclopropane‬‬
‫د ‪ n – Alkane‬درې ضلعي سطحي جوړښت لري او د کاربن اتومونه په یوه متساوي االضالع مثلث په‬
‫شکل ځای لري او د دوی د اړیکو زاویه ‪ O60‬درجې ده‪.‬‬
‫د سایکلو پروپان استحصال‪ :‬فرویند ‪ Freund‬په کال ‪۴۷۷۸‬م کي سایکلو پروپان د ‪ – 3.1‬ډای هلوجن الکان او‬
‫سودیم څخه )‪ (International Wurtz – Synthese‬او ‪ Gustavson‬په ‪1887‬م کي د جست سره استحصال‬
‫کړ‪ ،‬د مثال په توګه سایکلو پروپان په ښه توګه د ‪ 1 – Brom – 3 – Chlor – Propane‬او د جست د کوچنیو‬
‫ذراتو د تعامل څخه الس ته راوړل کېږي‪.‬‬
‫‪ – 1‬بروم – ‪ – 3‬کلورو پروپان د الیل کلورایډ او هایدروجن بروماید د جمعي تعامل څخه د پر اوکسایډ په‬
‫موجودیت کي حاصلېږي‪.‬‬
‫د الیفاتیکي ډای ازو مرکباتو او د ‪ C = C‬دوه ګونو اړیکو د ترکیبي تعامل څخه‪:‬‬
‫د سایکلو پروپان ځانګړتیاوي‪:‬‬
‫سایکلو پروپان یو ګاز دی چي د اېشېدو ټکی یې ‪ – 33 OC‬دی او د قوي بې هوښه کوونکو موادو په‬
‫توګه استعمالېږي‪ .‬په کیمیاوي ځانګړتیاوو کي ډېر زیات ایتلین ته ورته دی‪ ،‬د مثال په توګه د سایکلو پروپان‬
‫غیر ثابته کړۍ د ټینګو (غلیظو) ګوګړو تېزابو‪ ،‬هایدروجن بروماید یا برومین او همدارنګه د کټلیسټي‬
‫هایدروجنېشن په واسطه ماتېږي او زنځیري مرکبات حاصلېږي‪.‬‬
‫درېم څپرکی‬
‫غیر مشبوع هایدروکاربنونه )‪(Alkenes‬‬

‫غیر مشبوع هایدروکاربنونه )‪ ،(Alkenes‬نوم ایښودنه‪ ،‬ځانګړتیاوي او استحصال‬ ‫‪‬‬

‫ډاینونه )‪ (Dienes‬نوم ایښودنه او ځانګړتیاوي‬ ‫‪‬‬
‫غیر مشبوع هایدروکاربنونه )‪(Alkenes‬‬
‫د کاربن او هایدروجن غیر مشبوع مرکبات چي د ‪ C = C‬دوه ګونې اړیکه ولري د الکین ‪ Alkene‬یا‬
‫‪ Olefin‬په نامه یادېږي‪ .‬د دې مرکباتو مجموعي فورمول ‪ CnH2n‬دی چي د الکانو په پرتله یې د هایدروجن دوه‬
‫اتومه کم دي‪ ،‬دوې ګوني اړیکي د یوې ګوني اړیکي په پرتله قوي او فعالي دي او کيمیاوي تعامالت په آسانۍ‬
‫ورباندي اجراء کېږي‪.‬‬
‫د ‪ Cis‬او ‪ Trans‬ایزومیري‪ :‬په عمومي ډول د الکینو ساختماني ایزومیري هغه وخت منځ ته راځي چي‬
‫د دوه ګوني اړیکي د کاربن اتومونه بېالبېلي معوضې ولري‪ .‬که چېري معوضې د دوه ګوني اړیکي په یوه طرف‬
‫واقع وي د )‪ (Z‬او یا ‪ Cis‬او که معوضې دواړو خواوو ته واقع وي د )‪ (E‬او یا ‪ Trans‬په نوم یادېږي‪.‬‬
‫د نوم اېښودني عمومي قاعده‪ :‬د ‪ IUPAC‬د نوم اېښودني د سیستم پر بنسټ الکین په الندي ډول نومول کېږي‪:‬‬
‫لومړی باید د کاربن او هایدروجن د اتومونو هغه اوږد زنځیر چي دوه ګونې اړیکه لري نښاني شي‪ .‬دغه‬
‫اوږد زنځیر باید د هغې خوا نه وشمېرل شي چي هغې خوا ته دوه ګونې اړیکه نږدې واقع ده‪ .‬دغه اوږد زنځیر د‬
‫الکانو په څېر نومول کېږي یوازي په دومره توپیر چي د نوم په پای کي د ‪ ane‬پر ځای ‪ ene‬راځي او د دوه ګوني‬
‫اړیکي موقعیت د کوچني عدد په آساس تعیینېږي‪ .‬د مثال په توګه‪:‬‬
‫که یو الکین یوه دوه ګونې اړیکه ولري د ‪ Monoolefin‬او که دوې دوه ګوني اړیکي ولري د ‪ Dien‬او‬
‫که څو دوه ګوني اړیکي ولري د ‪( Polyene‬د مثال په توګه ‪ )Triene, Tetraene‬په نامه یادېږي‪.‬‬
‫په کړییزو الکینو کي باید د )‪ (Cyclo‬مختاړی د هغوی د اړوند زنځیري الکین د نوم مخې ته ولیکل شي‪.‬‬
‫په معمولي ډول ‪ Ethen‬د ‪ Propene ،Ethylene‬د ‪ Propylene‬او ‪ 2 – Methyl – 1 – Propene‬د‬

‫‪ Isobutylene‬او یا ‪ Isobutene‬په نومونو یادېږي‪.‬‬
‫د غیر مشبوع مرکبونو مهمي بقيې )‪ (Alkenylgruppe‬په الندي ډول دي‪:‬‬

‫‪CH2 = CH – ….............. Vinyl‬‬
‫‪CH2 = CH – CH - ……. Allyl‬‬
‫‪CH3 – CH = CH - ……. Propenyl‬‬
‫ځانګړتیاوي‪:‬‬
‫الکین په فزیکي خواصو کي خپلو اړوندو الکانو ته ډېر ورته والی لري د مثال په توګه که د الکینو او‬
‫الکانو مالیکولي کتلې نږدې یو شان وي نو د ایشېدو ټکي یې سره نږدې وي لکه چي په الندي شکل کي په ښه‬
‫توګه معلومېږي‪ .‬د الکینو کوچني مالیکولونه په عادي تودوخه کي د ګاز حالت لري‪ .‬هغه الکین چي د کاربن د‬
‫اتو مو شمېر یې پنځه او یا زیات وي مایعات دي‪ .‬د الکینو د ایزومیرو د ایشېدو ټکي ډېر سره نږدې او ورته‬
‫دي‪ ،‬له همدې کبله د دوی مخلوط یوازي د تدریجي تقطیر په واسطه د یوه آغېزمن ‪ Colon‬سره جال کېدای شي‪.‬‬
‫د (‪ )1,3‬جدول‪ :‬د الکینو نومونه‪ ،‬فورمولونه او د حرارت درجې‬
‫د الکینو د ویلي کېدو او جوش ټکي او انحاللیت الکانونو ته ورته او ډېر سره نږدې دي‪.‬‬
‫د الکینو استحصال‪ :‬الکین په مختلفو طریقو استحصالېدای شي‪:‬‬
‫‪ .1‬د الکانو د حرارتي تجزیې څخه )‪ :(Pyrolyse‬په صنعت کي کوچني الکین د الکانو د تجزیې‬
‫څخه الس ته راوړي او دا طریقه د ‪ Cracking Splits‬په نامه یادېږي‪ .‬الکان په لوړه تودوخه ( – ‪450‬‬
‫‪ )500 OC‬او د کټلسټ (‪ Al2O3, SiO2‬او یا ‪ )Cr2O3‬په موجودیت کي په الکین بدلېږي چي البته‬
‫لومړی منځنی آزاد راډیکال جوړېږي‪.‬‬
‫‪ .2‬دالکولو د ډي هایډراټیزېشن )‪ (Dehydratisation‬څخه‪ :‬د الکولو څخه په لوړه تودوخه او د‬

‫المونیم اوکسایډ ‪ Al2O3‬په موجودیت کي اوبه خارجېږي او الکین الس ته راځي‪.‬‬
‫همدارنګه که الکولو ته د قوي تېزابو لکه د ګوګړو تېزاب‪ ،‬فوسفوریک اسید او یا پارا تولوین سلفونیک‬
‫اسید په موجودیت کي تودوخه ورکړل شي نو د الکولو د مالیکول څخه اوبه خارجېږي او الکین حاصلېږي‪ .‬د‬
‫تعامل سرعت د اولي الکولو )‪ (Primary‬څخه د درېمي )‪ (Tertiary‬الکولو په طرف زیاتېږي د مثال په توګه‪:‬‬
‫ډاینونه )‪(Dienes‬‬
‫هغه هایدروکاربنونه چي دوې دوه ګوني اړيکي ولري د ډاین )‪ (Diene‬په نوم یادېږي‪ .‬ډاین په دوو‬
‫بېالبېلو ګروپونو وېشل کېږي‪:‬‬
‫‪a. Cumulated double bonds‬‬

‫‪H2C = C = CH2‬‬ ‫‪Allentyp‬‬
‫‪b. Conjugated double bonds‬‬
‫‪H2C = CH – CH = CH2‬‬ ‫‪Dientyp‬‬
‫‪c. Isolated double bonds‬‬
‫‪H2C = CH – (CH2)2 – CH = CH2‬‬ ‫‪Diolefintyp‬‬
‫دا چي په یوه خطي‪ ،‬منشعب او یا کړییز هایدروکاربن کي څومره دوه ګوني اړیکي موجودي دي د ‪Diene,‬‬
‫‪ Triene, Titraene, Pentaene‬او داسي نورو په نومونو یادېږي‪.‬‬
‫کومولېټیډ او ایزولېټیډ دوه ګوني اړیکي په خپلو فزیکي او کیمیاوي ځانګړتیاوو کي معمولي الکینو ته ورته‬
‫دي‪ ،‬لېکن د دې پر خالف کنجوګېټیډ دوه ګوني اړیکي د خپل ثبات او فعالیت له کبله د نورو غیر مشبوع‬
‫مرکباتو څخه توپیر کېږي‪.‬‬
‫ډای اولیفین )‪ 1, 5 – Hexaien :(Diolefines‬د ډای اولیفین یو ښه مثال دی چي په هغه کي ایزولېټیډ دوه‬
‫ګوني اړیکي وجود لري‪ .‬دغه مرکب ‪ Wartz Synthese‬ته په ورته تعامل کي د ‪ Allylchloride‬او مګنېزیم څخه‬
‫الس ته راوړل کېږي‪.‬‬
‫نوم ایښودنه او ځانګړتیاوي‬
‫ډاینونه هغه مرکبات دي چي په هغوی کي دوې دوه ګوني اړیکي موجودي وي‪ ،‬دغه دوې دوه ګوني‬
‫اړیکي کېدای شي څنګ پر څنګ‪ ،‬کنجوګېټيډ او یا د یوې او بلي څخه لیري واقع وي‪ .‬په یوه مرکب کي د‬
‫دواړو دوه ګونو اړیکو موقعیت د کاربن اتومو د شمېر له مخي تعیینېږي او د مرکب د نوم د مخه لیکل کېږي‪.‬‬
‫درې مهم ډاینونه په الندي ډول دي‪:‬‬
‫د ډاین ځیني مثالونه‪:‬‬
‫څلورم څپرکی‬
‫الکاینونه )‪(Alkynes‬‬
‫الکاینونه )‪ (Alkynes‬او نوم ایښودنه یې‬ ‫‪‬‬

‫استیلین ‪Acetyline‬‬ ‫‪‬‬
‫فزیکي او کيمیاوي ځانګړتیاوي‬ ‫‪‬‬
‫استحصال‬ ‫‪‬‬
‫الکاینونه )‪(Alkynes‬‬
‫ولري الکاین نومېږي او مجموعي فورمول‬ ‫غیر مشبوع هایدروکاربنونه چي درې ګونې اړیکه‬
‫درې ګونې اړیکه د ‪ C = C‬دوه ګونې او د ‪ C – C‬یوه ګونې اړیکي په پرتله ډېره‬ ‫یي ‪ CnH2n – 2‬دی‪ .‬د‬
‫لنډه ده‪ ،‬دا ځکه چي د کاربن د اتومونو درې ګوني اړیکي د شپږو رابطوي الکترونو په واسطه سره محکم تړل‬
‫شوي دي‪.‬‬
‫د الکاین نوم ایښودنه‪:‬‬
‫ساده الکاین د یوه قدیمي سیستم پر اساس چي تر اوسه هم مروج دی د اسیتلین د مشتقاتو په څېر‬
‫نومول کېږي د مثال په توګه‪:‬‬
‫‪Trifluromethylacetylen‬‬ ‫‪Ethylmethylacetylen‬‬ ‫‪Methylacetylen‬‬
‫د ‪ IUPAC‬د قاعدې په اساس د دوی سیستماتیک نومونه د ‪ Alkene‬څخه مشتق کېږي چي د )‪ (ene‬وروستاړی‬
‫په ‪ yne‬عوض کېږي‪ .‬د الکاین ځیني مرکبات په الندي ډول دي‪:‬‬
‫استیلین‪:‬‬
‫استیلین یو ساده مرکب دی چي یوه درې ګونې اړیکه لري او د ‪ H – C – C‬د اړیکو زاویه ‪ O180‬ده‪.‬‬
‫د اسیتلین فزیکي او کيمیاوي ځانګړتیاوي‬
‫سوچه استیلین بې رنګه‪ ،‬بې هوښه کوونکی ګاز دی چي د سوځېدو په وخت کي یې د لمبې رنګ‬
‫روښانه دی‪ .‬د ایتان او ایتلین پر خالف اسیت لین په اوبو کي په کمه اندازه لېکن په اسیتون کي په آسانۍ سره‬
‫حلېږي‪ .‬استیلین یو غیر ثابت ګاز دی‪.‬‬
‫مایع اسیتلین د تودوخي او یا ټکان په واسطه شدید انفالق کوي‪ .‬د هوا او استیلین )‪ (3% - 70%‬مخلوط فوق‬
‫العاده چاودېدونکي خواص لري‪ .‬د ځینو الکاینو د ایشېدو او ویلي کېدو ټکي په الندي ډول دي‪:‬‬
‫د (‪ )1.4‬جدول‪ :‬د ځینو الکاینو فزیکي ځانګړتیاوي‬
‫د استیلین تېزابي خواص د ومره ضعیف دي چي په اوبلن محلول کي د هغې تېزابیت نه څرګندېږي‪ .‬د مایع‬
‫امونیا په موجودیت کي د اسیتلین هایدروجن په یوه فلز باندي عوض کېدالی شي‪.‬‬
‫د اسیتلین او ایتایل مګنېزیم برومایډ څخه د اسیتلین د ګرینارډ مرکب حاصلېږي‪ .‬د محلل په توګه د‬
‫تیتراهایدروفوران څخه کار اخیستل کېږي‪.‬‬
‫دا ډول فلزي مرکبات د ‪ (Acetylenide) Acetylide‬او یا د ‪ Carbide‬په نامه یادېږي‪.‬‬
‫استحصال‪:‬‬
‫د اسیتلین استحصال په صنعت کي د میتان د قسمي تحمض )‪ (Oxidation‬څخه حاصلېږي‪.‬‬
‫په پخوا وختو کي اسیتلین یوازي د کلسیم کاربایډ ‪ CaC2‬د هایدرولیز څخه استحصالېده‪ .‬کلسیم کاربایډ د‬
‫کلسیم اوکسایډ ‪ Chalk‬او کاربن ‪ Coke‬څخه د تودوخي نږدې ‪ 2200 OC‬کي جوړېږي‪.‬‬
‫د لوړو الکاینو استحصال‪ :‬لوړ الکاین د هلوجن الکانو د ایلیمینېشن (حذفي تعامل) څخه د قلوي په موجودیت‬
‫کي حاصلېږي‪.‬‬
‫که چېري ‪ 1,1,2,2 – Tetrahalogenalkane‬د جست سره یو ځای شي نو ډی هلوجنېشن )‪(Dehalogenation‬‬

‫عملي کېږي او الکاین الس ته راځي‪.‬‬
‫د اسیتلین او د هغه د مشتقاتو فلزي مرکبات د )‪ Acetylide (Acetylenide‬او یا ‪ Carbide‬په نامه یادېږي‪.‬‬
‫پنځم څپرکی‬
‫کړییز )اروماتیک( هایدروکاربنونه‬
‫کړییز )اروماتیک( هایدروکاربنونه‬ ‫‪‬‬

‫د کړييزو هايدروکاربنونو ډولونه‬ ‫‪‬‬
‫څو کړييز هايدروکاربنونه‬ ‫‪‬‬
‫د څو کړییزو اروماتونو د ترکیباتو سره د تماس الري‬ ‫‪‬‬
‫پر انسان باندي د څو کړییزو اروماتیک هایدروکابنونو اغېزي‬ ‫‪‬‬
‫بنزیـــــن‪ Benzene :‬ځانګړتیاوې او خطرونه‬ ‫‪‬‬
‫د بنزين د مشتقاتو نوم ايښودنه‬ ‫‪‬‬
‫تولوین‬ ‫‪‬‬
‫زایلین‪Xylene :‬‬ ‫‪‬‬
‫د څو کړییزو هایدروکاربنونو الس ته راوړنه‬ ‫‪‬‬
‫د بنزین تعاملونه‬ ‫‪‬‬
‫د اروماتو الکتروفیلي تعویضي تعامالت‬ ‫‪‬‬
‫د دوهمي الکتروفیلي معوضې نصب کېدل د بنزین په کړۍ کي‬ ‫‪‬‬
‫بنزين او د هغه مشتقات د څو متراکمو شويو بنزيني کړيو څخه جوړ شوي مرکبات لکه نفتالين‪،‬‬
‫انتراسين او داسي نور او هغه مرکبات چي په کيمياوي خواصو کي بنزين ته ورته دي‪ ،‬د اروماتيکي مرکباتو له‬
‫ډلي څخه شمېرل کېږي‪ .‬د ارومات نوم د ځينو هغو بنزين مشتقاتو څخه چي د بوټو څخه حاصلېږي او په زړه‬
‫پوري (اروما) بوی لري‪ ،‬اخيستل شوی دی‪ .‬اروماتيکي مرکبات د خپلو خاصو کيمياوي خواصو او تعامالتو په‬
‫واسطه د نورو غير مشبوع مرکباتو څخه توپير کېږي‪ .‬دغه توپير د بنزين کړۍ د جوړښت له مخي په ښه توګه‬
‫توضيح کېدای شي‪.‬‬
‫‪ 1.5‬شکل‪ :‬د بنزين جوړښت‬
‫د کړييزو هايدروکاربنونو ډولونه‬
‫اروماتيکي مرکبات د نورو غير مشبوع مرکباتو په پرتله ډېر ثابت دي او په څلورو ګروپونو وېشل کېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬بنزين او د هغه مشتقات ‪Benzoate :‬‬

‫‪ .2‬د بنزين څخه بغير یو کړييز ارومات‪Monocyclische Nichtbenzoide :‬‬
‫‪ .5‬څو کړييز ارومات‪Polycyclische Aromaten :‬‬
‫‪ .4‬هيترو ارومات‪Hetro Aromaten :‬‬
‫‪ .1‬د هيوکل )‪ (Huckel‬قاعده اساسًا په اولي او دوهمي ګروپونو باندي تطبيق کېږي‪ .‬د اولي ګروپ د‬
‫اروماتو اساس د بنزين کړۍ جوړوي چي یو څو مثالونه يې په الندي ډول دي‪:‬‬
‫‪ .2‬د دوهمي ګروپ ارومات سطحي جوړښت لري یعني ‪ Cyclopolyene‬دي چي د هغوی ترکيبات يو‬
‫کړييز جوړښت لري خو دا کړۍ د بنزين د کړۍ سره توپیر لري ځکه دغه کړۍ درې ضلعي‪ ،‬څلور‬
‫ضلعي‪ ......... ،‬جوړښتونه لري‪.‬‬
‫‪ .5‬په درېمي ګروپ يعني څو کړييزو اروماتو کي د بنزين څو کړۍ په خطي )‪ (Linear‬او يا زاويايي‬
‫)‪ (Angular‬ډول سره نښتي وي‪ .‬د دې ګروپ ډېر ساده نماينده نفتالين دی چي په هغه کي د بنزين‬
‫دوې کړۍ سره نښتي (کندينزيرت) دي‪ .‬د بنزين د درې کړيو د کندينزېشن څخه په خطي ډول‬
‫انتراسين او په زاويايي ډول فينانترين جوړېږي‪ .‬د بنزين په څېر څو کړييز ارومات هم د ميزوميرۍ‬
‫جوړښتونه لري‪ ،‬مګر په دې سرحدي ساختمانونو کي هره کړۍ د )‪ (Sextett‬حالت نه شي نيوالی‪.‬‬
‫يو کړييز سيستم په هغه اندازه زيات ثابت دی‪ ،‬هر څومره چي د هغې سيستم زياتي کړۍ د‬
‫)‪ (Sextett‬حالت ولري‪ .‬د دغې له مخي فينانترين د انتراسين په پرتله ثابت دی‪.‬‬
‫‪ .4‬هيترو ارومات يا اروماتيکي هيتروسايکل د مثال په توګه فوران‪ ،‬پيرول‪ ،‬تيوفين او د پايريډين‬
‫ماليکولونه سطحي جوړښت لري‪ .‬هيترو اتوم ‪ O, N‬يا سلفر په کړۍ کي ځای نيسي چي د هغې د‬
‫ناپييلي الکترونونو جوړې د ميزوميرۍ په سرحدي فورمول کي برخه اخلي او هيترو اتوم مثبت‬
‫چارچ اختياروي لکه‪ :‬پيرول‪ .‬د دغه هيترو اروماتونو فزيکي او کيمياوي خواص بنزين ته ډېر ورته‬
‫دي‪.‬‬
‫څو کړييز هايدروکاربنونه‬

‫)‪Poly Aromatic Hydrocarbons (PAH‬‬
‫د بنزین دوې یا څو کړۍ یو د بل سره نښتي دي چي د مختلفو ایزومیریو په شکل وجود لري‪ .‬دا‬
‫ترکیبات په چاپېریال کي په زیاته اندازه د پېچلو مخلوطونو په شکل حضور لري او په یوازي توګه نه لیدل‬
‫کېږي‪ .‬په خالصه توګه بې رنګه جامدات تر سپین او ژیړ رنګ لږ لیدل کېږي او په رنګ‪ ،‬پالستیک جوړولو‪ ،‬آفت‬
‫وژونکو او د سړکونو په قیر کي کارول کېږي‪ .‬مهم ډولونه یې نفتالین‪ ،‬انتراسین‪ ،‬فاورانتین‪ ،‬فینانترین‪...‬دي‪.‬‬
‫د څو کړییزو اروماتونو زیاته برخه په محیط کي د سرطان زېږوونکو په حیث موجود دي چي په ټولو‬
‫ځایونو کي (اوبو‪ ،‬هوا او خاوره) کي لیدل کېږي‪ .‬د زیات مقاومت له مخي د انسان د روغتیا په وړاندي مضر‬
‫دي‪.‬‬
‫نوموړي مرکبات د طبیعي پېښو په نتېجه کي لکه‪ :‬اور لګېدنه‪ ،‬د ځنګلونو سوځېدنه‪ ،‬د اور‬
‫غورځوونکو غرونو او همدارنګه په ناقصه توګه د شیانو سوځولو له امله لکه د فوسیلونو سوځول‪ ،‬په کُرو کي‬
‫اور لګېدنه او داسي نورو پېښو په نتېجه کي په الس راځي‪ .‬خو په چاپېریال کي په پراخه پېمانه تیت دي‪ .‬په‬
‫طبیعت کي یې هم د انساني سرچینو څخه الس ته راوړي‪ .‬د‪ PAH‬په واسطه صنعتي دود کښونه‪ ،‬د موټرونو‬
‫سلنګسرونه‪ ،‬کورني ګرم کوونکي‪ ،‬د موټرو تمځایونه‪ ،‬قمارخانې‪ ،‬حمامونه‪ ،‬نانبایاني او د ښاروالۍ کثافت‬
‫دانۍ (زبالې) او داسي نور د هوا تر ټولو ستر ککړ کوونکي دي‪.‬‬
‫د ژوند د چاپېریال مختلفي برخي لکه اوبه‪ ،‬خاوره او تنفسي هوا د ‪ PAH‬د بېالبېلو اندازو په واسطه‬
‫ککړېږي‪ .‬دغه ترکیبات په اتوموسفېر کي ممکن ‪ 20mg/m3‬ته ورسېږي‪ .‬د ذغالي کرو دودکښونه ‪100mg/m3‬‬
‫او د سګریټ دود ‪ 100mg/m3‬د ‪ PAH‬ترکیبات لري‪.‬‬
‫د ښاري سیمو هوا ‪ 10%‬تر کلیوالو سیمو زیات ‪ PAH‬لري‪ .‬ځکه نو په ښاري سیمو کي د تنفسي او‬
‫سرطاني ناروغیو ناروغان زیات وي چي علت یې د ډېزلي موټرونو زیات والی دی‪ .‬د دې ډول موټرونو زیاتره‬
‫دود د عضوي ترکیباتو لرونکی دی ‪ .‬څو کړییز اروماتونه په خاورو کي په مختلفو ژورو کي موندل کېږي‪ .‬د کم‬

‫مالیکولي وزن لرونکي دا ډ ول مرکبات د خاوري په کښته سطحو کي او د زیات وزن لرونکي چي زیاتره د‬
.‫ چي د خاوري په سطح کي لیدل کېږي‬،‫انساني منابعو څخه تولیدېږي‬
‫د څو کړییزو اروماتونو د ترکیباتو سره د تماس الري‪:‬‬
‫لکه څرنګه چي نوموړي مرکبات په چاپېریال کي په بېالبېلو ډولونو موجود دي او ډېر مضر هم دي‪ ،‬نو‬
‫کېدای شي خلک ور سره په کور‪ ،‬آزاده فضاء او د کار په محل کي تماس پیدا کړي‪ .‬د دې ترکیباتو سره تماس‬
‫ممکن د پوستکي له الري‪ ،‬د ګرد‪ ،‬خاورو‪ ،‬او هوا د استنشاق او د دې ډول موادو په واسطه د ککړو غذاګانو له‬
‫الري را منځ ته شي‪ .‬د سګریټ او لرګیو په دود کي هم دا ترکیبات شته همدارنګه ککړي اوبه‪ ،‬شیدې‪ ،‬کباب‬
‫شوې غوښه‪ ،‬ډوډۍ‪ ،‬سبزیجات‪ ،‬مېوه جات‪ ،‬حبوبات‪ ،‬اوړو او نورو له الري د انسان بدن ته داخلېږي‪ .‬د غذا‬
‫کبابول‪ ،‬بریاني کول او د اور په دود باندي ککړول هم په غذاګانو کي د ‪ PAH‬اندازه زیاتوي‪.‬‬
‫تر ټولو زيات د سګریټ په دود او کباب شوې غوښه کي او همدارنګه ککړه هوا‪ ،‬د سینګار په سامانونو‬
‫او شامپوګانو کي د ‪ PAH‬مقدار زیات دی‪ .‬نه یوازي له بهر څخه دا خطرات موجود دي بلکې د اوسېدلو په سر‬
‫پټو ځایونو کي هم د داخلي منابعو لکه د سګریټ‪ ،‬ګرم کولو بخارۍ او د پخلي له وسایلو څخه هم خطر موجود‬
‫دی او هغه خلک چي ‪ 80%‬یا تر هغه زیات عمر په همداسي ځایونو کي تېروي‪ ،‬د نوموړو ترکیباتو تر مستقیم‬
‫تأثیر الندي راځي‪ .‬هغه کارګران چي په صنعتي فابریکو کي لکه‪ :‬د قیر‪ ،‬نفت استخراج او تصفیه‪ ،‬د کيمیاوي‬
‫موادو تولید کوونکي‪ ،‬د برېښنا د تولید او انتقال او د رنګ د تولید په برخو کي کار کوي‪ ،‬د تنفس او پوستکي‬
‫د تماس له الري ور سره تماس پیدا کوي‪.‬‬
‫پر انسان باندي د څو کړییزو اروماتیک هایدروکابنونو اغېزي‪:‬‬
‫د نوموړو ترکیباتو سرعت بدن ته د داخلېدلو له اړخه ډېر زیات دی خو د خوراک له الري یو څه ورو دی‪،‬‬
‫او د ټولو غوړ لرونکو شیانو له الري یې داخلېدل ممکن دي او دا ډول ترکیبات زیاتره په پښتورګو او ځیګر کي‬
‫ذخیره کېږي اما کم مقدار یې د ویني په سرو کرویاتو کي هم ځای نیسي‪.‬‬
‫ددې موادو تأث یرات پر بدن باندي لنډمهاله او اوږدمهاله دي‪ .‬لنډمهاله یې د سترګو سوزش‪ ،‬د زړه‬
‫تکان کېدای شي او اوږدمهاله یې د نزلې اوبه‪ ،‬د ځیګر‪ ،‬پښتورګو او ژیړی ناروغۍ دي‪ .‬ښه مثال یې د نفتالین‬
‫سره دوامداره تماس کېدای شي د پوستکي التهاب را منځ ته کړي په داسي حال کي چي د نفتالین بویول او‬
‫استنشاق او خوراک یې د سرو کرویاتو د تخریب سبب ګرځي‪.‬‬
‫تر ټولو ستر زیان او تأثیر یې بدن ته د سرطان زېږول دي چي په بدن کي د ‪ Cytochroma p450‬انزایم فعالول‬
‫دي چي دغه انزایم نوموړي ترکیبات نور هم ژوندي ساتي‪.‬‬
‫بنزیـــــن‪Benzene :‬‬
‫مالیکولي فورمول یې‪C6H6 :‬‬
‫مولي وزن‪78,11g/mol :‬‬
‫ظاهري شکل‪ :‬بې رنګه مایع ‪Colorless Liquid‬‬
‫)‪(20 oC‬‬ ‫کثافت‪0,8765g/cm3:‬‬
‫د ویلي کېدو ټکی‪5,5oC = -278,2oK :‬‬
‫د جوش ټکی‪80,1oC = 353,3oK :‬‬
‫اور لګېدو ټکی‪-11,63 oC = 262oK :‬‬
‫)‪(15 oC‬‬ ‫په اوبو کي انحاللیت‪ 1,8g/L :‬په‬
‫اور اخیستونکی دی‪.‬‬
‫اړوند ترکیبات یې تولوین‪ ،‬زایلین او د بنزین مشتقات دي‪.‬‬
‫‪1 .5‬جدول‪ :‬د بنزين خواص‬
‫بنزين په ‪1825‬م کال کي د )‪ (Farady‬له خوا وپېژندل شو چي مجموعي فورمول يې ‪ C6H6‬دی‪ .‬الکن تر‬
‫ډېره وخته پوري څوک د بنزين په جوړښت نه پوهېدل‪ .‬يوه الماني کيميا پوه اوګوسټ کيکولي ‪(August‬‬
‫)‪ Kekule‬په ‪ 1865‬م کال کي د بنزين د جوړښت مشکل حل کړ او ويې ويل چي د کاربن د اتومونو زنځير کله کله‬
‫د يوې کړۍ په شان تړلی وي‪ .‬کيکولی د بنزين لپاره الندي ساختماني فورمول پېشنهاد کړ چي په هغه کي د ‪CH‬‬
‫شپږ ګروپونه د درو يوه ګوني ‪ C – C‬او د درو دوه ګونو ‪ C = C‬اړيکو په واسطه د يوه او بل سره تړلي وي‪ .‬که د‬
‫کاربن شپږ اتومونه د اعدادو په واسطه نښاني کړو نو د بنزين دوه ساختماني فورمولونه چي يو شان دي‬
‫حاصلېږي‪.‬‬
‫د کيکولي د دواړو فورمولونو په واسطه د بنزين په کړۍ کي اړيکي په ښه توګه واضح کېږي‪ ،‬الکن د‬
‫بنزين ځيني خواص او تعامالت د دې فورمولونو په واسطه نه شي تشریح کېدای‪ .‬د مثال په توګه که د اولي او‬
‫دوهمي کاربن هايدروجنونه د يوې معوضې )‪ (X‬په واسطه عوض شي‪ ،‬نو د تيوري له مخي بايد دغه دوې‬
‫ايزوميرۍ منځ ته راشي چي په يوه کي د اولي او دوهمي کاربنونو تر منځ يوه ګوني او په دوهمي ایزوميرۍ کي‬
‫دوه ګونې اړيکه موجوده وي‪.‬‬
‫په عمل کي دغه دوې ايزوميرۍ نه دي موندل شوي‪ .‬د دې واقعيت څخه ‪ Kekule‬داسي پایلي ته ورسېد‬
‫چي د بنزين په کړۍ کي اړي کي (رابطې) کوم مشخص ځای نه لري او هرو مرو (حتمي) بايد يوه ګونې او دوه‬
‫ګونې اړيکي خپل ځايونه همېشه سره بدل کړي‪.(Oszillations Theories) .‬‬
‫د اليفاتيکي الکين په تېره بيا د ‪ Dien‬په څېر چي په ډېره چټکۍ سره کيمياوي تعامالت تر سره کوي‪،‬‬
‫د بنزين څخه هم سړی د دې انتظار لري چي په کيمیاوي تعامالتو کي بايد په چټکۍ سره برخه واخلي‪ .‬الکن د‬
‫دې پر خالف بنزين ډېر ثابت مرکب دی او د غير مشبوع هايدروکاربنونو په پرتله يې کيمياوي فعاليت ضعيف‬
‫دی‪ .‬د مثال په توګه بنزين د برومين سره د الکين په پرتله په ډېره سستۍ سره جمعي تعامل تر سره کوي‪ .‬غير‬
‫مشبوع مرکبات پوليميرايزېشن کېږي‪ ،‬مګر بنزين د غير مشبوع مرکباتو دغه مشخصه يي تعامل‬
‫(پوليميرايزېشن) نه شي اجراء کوالی‪.‬‬
‫د بلي خوا د بنزين د ځينو تعامالتو څخه داسي څرګندېږي چي بنزين بايد درې دوه ګوني اړيکي ولري د‬
‫مثال په توګه بنزين د اوزون سره ترای اوزونيد جوړوي چي د هایدرواليز او يا د جستو د وړو ذراتو او د سرکي‬
‫تېزابو د ارجاع په واسطه ‪ Glyoxal‬په درو ماليکولونو جدا کېږي‪.‬‬
‫ځانګړتیاوې‪:‬‬
‫بنزین بې رنګه مایع ده‪ ،‬معطر او د ښه بوی لرونکی دی او فرار کوونکې او په سرعت سره بخار‬
‫کېدونکې ماده ده او په ژیړ رنګه لمبه د دود سره په اسانۍ سره سوځي‪ .‬په صنعت کي د نایلون د تولید لپاره‬
‫ترې استفاده کېږي‪ .‬د دې مادې څخه د محلل په توګه او په رنګونو کي هم کارول کېږي‪.‬‬
‫بنزین د اروماتیک هایدروکاربنونو له کورنۍ څخه دی چي شپږ کاربنونه او شپږ هایدروجنونه لري چي‬
‫یو کړییز جوړښت يې را منځ ته کړی دی چي د اسپرین او منفجره مادې (ترای نایترو تولوین) ‪ TNT‬په ترکیب کي‬
‫برخه لري‪ .‬زهري او سرطاني دی‪ .‬پخوا یې د سون د مادې په حیث زیات استعمال درلود خو د هغه د منفي اغېزو‬
‫او ضررونو د پېژندني وروسته اوس ډېر کم استعمال لري‪.‬‬
‫دغه ماده د پالستیک‪ ،‬نایلون‪ ،‬رنګه موادو‪ ،‬پاک کوونکو‪ ،‬آفت وژونکو زهرو ‪ .....‬او داسي نورو موادو‬
‫کي موجود دي‪ .‬د عاملي ګروپ لرونکي کړۍ یې مشتقات شمېرل کېږي‪.‬‬
‫خـــــــــــــــطـــــــــــــرونه‪:‬‬
‫بنزین د سرطان زېږوونکي ترکیب په حیث پېژندل شوی دی‪ ،‬ټولي بنزین لرونکي کاري کړني بايد د هود‬
‫(هوا کښ) الندي تر سره شي او دستکلې باید وکارول شي‪ .‬پخوا د ښه حالل په توګه کارول کېده خو د سرطاني‬
‫خطر تر پېژندني وروسته اوس په کمه پېمانه د همدې موخي لپاره کارول کېږي او پر ځای یې مشابه حاللونه لکه‬
‫اسیتون او داسي نور کارول کېږي‪.‬‬
‫د زیات تماس له امله د انساجو او د هډوکو مغز تخریب د بدن د ویني کمښت‪ ،‬د بدن د محافظت د‬
‫سیستم ناتواني او همدارنګه د ویني سرطان‪ ،‬د سپینو کرویاتو زیاتوالی‪ ،‬په تنفسي سیستم کي اختالل‪ ،‬د‬
‫انسان د جنین د هډوکو په جوړښت کي ځنډ‪ ،‬د انسان تولید مثل ته زیان رسول‪ ،‬نه حاملګي‪ ،‬د لنفاوي غدو د‬
‫تومورونو تولید او د ځیګر زیان شامل دي‪.‬‬
‫څو مؤسسو لکه د نړۍ د سرطاني څېړنو انجمن‪ ،‬د آمریکا د ژوند چاپېریال د ساتني ټولنه او د آمریکا‬
‫د حفظ الصحه خدماتو ادارې‪ ،‬بنزین د یو ستر سرطان زېږوونکي په توګه معرفي کړي دي‪.‬‬
‫د ویني د سرطان پټه دوره معموالً د ‪ 5 – 15‬کلونو وروسته تر لومړني تماس ښکاره کېږي‪.‬‬
‫د بنزين د مشتقاتو نوم ايښودنه‪:‬‬
‫که د بنزين کړۍ يوه معوضه ولري نو د معوضې نوم د بنزين ‪ Benzene‬سره يو ځای کېږي‪ .‬لومړی د معوضې او‬
‫ور پسې د ‪ Benzene‬نوم اخيستل کېږي‪ .‬د مثال په ډول‪:‬‬
‫د بنزين ځيني مشتقات خاص معمولي نومونه لري چي د ‪ IUPAC‬د نوم ايښودني د سيستم له خوا هم‬
‫منل شوي دي‪ .‬د معمولي او سيستماتيکي ‪ IUPAC‬د نوم ايښودني يو څو مثالونه په الندي ډول دي‪:‬‬
‫که د بنزين په کړۍ کي دوه يا زيات هايدروجنونه د مختلفو معوضو په واسطه عوض شوي وي او د يوې‬
‫معوضې څخه هم کوم معمولي )‪ (Trivial‬نوم نه جوړېږي‪ ،‬نو په دې حالت کي د معوضو نوم يو په بل پسې ليکل‬
‫کېږي او د بنزين ”‪ “Benzene‬په نوم ختمېږي‪ .‬د مثال په توګه‪:‬‬
‫که د يوې معوضې څخه کوم معمولي )‪ (Trivial‬نوم جوړېږي نو دغه مرکب د دې معمولي نوم د‬
‫مشتقاتو څخه شمېرل کېږي‪ .‬د مثال په توګه بروم فينول‪ ،‬نايتروتولوين او داسي نور‪.‬‬
‫د معمولي نومونو يو څو مثالونه په الندي ډول دي‪ .‬په قوس کي )‪ (IUPAC‬سيستماتيکي نومونه شوي دي‪.‬‬
Tolune, Methylbenzene, phenylmethane, Anisen :‫تولوین‬
‫خصوصیات‬
‫‪C7H8 or C6H5CH3‬‬ ‫مالیکولي فورمول‬
‫‪92.1381 g/mol‬‬ ‫مولي وزن‬
‫‪colorless liquid‬‬ ‫ظاهري شکل‬
‫)‪0.8669 g/mL (20 °C‬‬ ‫چگالی یا کثافت‬
‫‪−95 °C 178.2 °K‬‬ ‫د ذوب ټکی‬
‫‪110.6 °C 383.8 °K‬‬ ‫د جوش ټکی‬
‫)‪0.47 g/L (20–25 °C‬‬ ‫انحالل پذیری‪in water‬‬
‫خطرات‬
‫‪highly flammable‬‬ ‫اصلي خطر‬
‫)‪4 °C (39 °F‬‬ ‫د اشتعال نقطه‬
‫اړوند ترکیبات‬
‫بنزين‪ ،‬زايلين‪ ،‬نفتالین‬ ‫په هايدروکاربن او اروماتيک پوري اړوند مرکبات‬
‫میتایل سایکلوهگزان‬
‫‪ 2.5‬جدول‪ :‬د تولوين خواص‬
‫تولوین بې رنګه اور اخیستونکې او بنزين ته ورته مایع ده‪ ،‬د اروماتیک هایدروکاربنونو له ډلي څخه ده‬
‫او په زیاته پېمانه د ډبرو د سکرو د تقطیر څخه الس ته راځي او په صنعت کي د رنګونو په تولید کي د حالل په‬
‫توګه کارول کېږي‪ .‬که څه هم د انسان بدن ته ضرر رسوي خو ‪ ۰۱‬سلنه یې د ګازولینو د تولید لپاره کارول‬
‫کېږي‪ .‬صافه مایع او په اوبو کي نه حلېږي‪ .‬ښه بوی نه لري‪ .‬د رنګونو د حالل په توګه‪ ،‬د سلیکاني درزګیر‪،‬‬
‫کيمیاوي تعاملونو‪ ،‬پالستیک‪ ،‬د چاپ جوهر‪ ،‬سریښو‪ ،‬الک‪ ،‬ضد عفوني او همدارنګه د انفجاري موادو (‪)TNT‬‬
‫د جوړولو لپاره کارول کېږي‪.‬‬
‫د بنزین سره یې په زیانونو کي توپیر کم دی‪ .‬د زیات تنفس له امله انسان وژني او کم تنفس یې هم په‬
‫آسانۍ سره پر عصبي سیستم اغېزه کوي او لږ او متوسطه غلظت یې د ستړیا‪ ،‬سرګیچۍ‪ ،‬ضعف‪ ،‬نامتعادل‬
‫رفتار‪ ،‬د حافظې زیان‪ ،‬بې خوبي‪ ،‬کم اشتهایي‪ ،‬عاطفي نابرابروالی او د لیدلو او اورېدلو حواسو د کمېدلو‬
‫سبب ګرځي‪ .‬که تولوین کم شي نو نوموړي تأثیرات یې هم کمېږي‪.‬‬
‫په ټوله کي تولوین نامطلوب تأثیر لري مګر سرطاني اغېزي یې تر اوسه پوري نه دي تشخیص شوي‪.‬‬
‫د ‪ OSHA1‬له لوري یې د کار په محیط کي د غلظت مجاز ‪ 200ppm‬او د ‪ EPA2‬له لوري یې ‪1mg/ml‬‬
‫د څښلو اوبو لپاره توصیه شوي دي‪ .‬تولوین نه تنها د استنشاق له الري د بخار څخه یې د انسان بدن ته‬
‫داخلېږي‪ ،‬بلکې د ککړو خاورو څخه یې هم امکان وجود لري‪.‬‬
‫تولوين د نفتو څخه نږدې ‪ 500 oC‬درجو او تر لوړ فشار الندي الس ته راوړل کېږي‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Occupational Safety and Health Administration‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Environmental Protection Agency‬‬
‫د سوډيم ډای کرومات او ګوګړو تېزابو او هم د پوتاشيم پرمنګناټ د شديد اوکسدېشن په واسطه په بنزوييک‬
‫اسيد تبديلېږي‪.‬‬
‫‪Benzoic Acid,‬‬ ‫تولوين د محلل په توګه او هم د منځني مرکب په توګه په تخنيک کي د‬

‫‪ Vinyltoluene, Trinitrotoluene‬او د رنګه موادو د استحصال لپاره استعمالېږي‪.‬‬
‫زایلین‪Xylene :‬‬
‫اور اخیستونکی او د ژوند د چاپېریال لپاره خطرناک دی‪ .‬درې ایزومیرۍ لري چي یو د بل سره شباهت‬
‫لري او د درو واړو مخلوط ته یې زایلول وایي‪.‬‬
‫د ځان ساتلو لپاره پاملرنه‪:‬‬
‫دا چي لږ تحریک کوونکې مایع ده د سترګو د سوزش باعث ګرځي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫د پوستکي د سرخي او تندي او شدیدي سوختګۍ سبب ګرځي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫په غذا کي یې لږ استعمال هم تأثیر لري خو زیات استعمال یې زیاتي ستونزي را منځ ته کوي‪ .‬لکه‪ :‬د‬ ‫‪‬‬
‫مرکزي عصبي سیستم کمزوري‪ ،‬سر ګرځېدنه او استفراق (قی) شامل دي‪.‬‬
‫د زایلین د بخاراتو تنفس آساسي اثرات هم د مرکزي عصبي سیستم کمزورۍ دي‪ .‬لکه‪ :‬سر درد‪ ،‬سر‬ ‫‪‬‬
‫ګیچي‪ ،‬قی وهل‪..‬‬
‫مایع شکل یې اور اخلي او انفجار را منځ ته کوي‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫کزيلين يا زايلين (ډای میتايل بنزين) بې رنګه مایع ده‪ .‬د قير څخه حاصل شوی زايلين د ډای ميتايل بنزين‬
‫د درو ايزوميرونو مخلوط دی چي په هغه کي ‪ O – Xylene ،(50 60%) M – Xylene‬او ‪ P – Xylene‬هر يو يې‬
‫)‪ (20 – 25%‬موجود دی‪.‬‬
‫څرنګه چي د زايلين د ايزوميريو د ايشېدو ټکي ډېر سره نږدې دي نو له همدې سببه تر ډېره وخته د‬
‫سلفونېشن په واسطه يو له بله جدا کېدل‪ O – Xylene .‬په ‪ M – Xylene ،143, 62‬په ‪ 139, 22‬او ‪P – Xylene‬‬
‫په ‪ 138,2C‬درجو کي په ايشېدو راځي‪.‬‬
‫که د بنزين په کړۍ کي دوه يا زيات هايدروجنونه د معوضو په واسطه عوض شي‪ ،‬نو مختلفي ساختماني‬
‫ايزوميرۍ جوړېږي‪ .‬د دې لپاره چي د معوضو موقعيت په کړۍ کي په ښه توګه څرګند شي‪ ،‬د بنزين کاربنونه د‬
‫‪ 1‬څخه تر ‪ 6‬پوري نمره وهل کېږي او دغه نمره وهنه د هغه کاربن څخه چي په هغه باندي لومړۍ (پخوانۍ)‬
‫معوضه نصب وي‪ ،‬شروع کېږي‪ .‬د مثال په توګه په ‪ Toluene‬کي هغه کاربن چي د ميتايل ګروپ لري د ‪ 1‬عدد‬
‫اختياروي‪ .‬د ميتايل دوهمي ګروپ ‪ 2, 3‬يا ‪ 4‬موقعيت لري او په دې ترتيب د ‪(Dimethylbenzene) Xylene‬‬
‫درې ساختماني ايزوميرۍ لري‪ .‬يوه آلماني کيميا پوه ‪ Korner‬دغه درې ساختماني ايزومیرۍ د – )‪(m-‬‬
‫‪ metha, (O -) – Ortho, (P -) - Para‬په نومونو يادي کړي دي‪ .‬اکثره يې په الندي شکل هم ښودل شوي دي‪:‬‬

‫ دغه درې معوضې کېدای شي د‬.‫ نو درې ساختماني ايزوميري‬،‫که د بنزين کړۍ درې يو شان معوضې ولري‬
:‫ په شکلونو واقع وي دمثال په توګه‬Asymmetric (asym) ‫ يا‬Vicinal (vic), Symmetric (sum)
.‫که درې واړه معوضې مختلفي وي نو د ايزوميري شمېر لسو ته رسېږي‬

:‫د زايلين درې واړه ډولونه په لنډ ډول مطالعه کوو‬
m-Xylene
:‫نور نومونه‬
1,3-Dimethylbenzene ‫ يا‬m-Xylol
C8H10 ‫مالیکولي فرمول‬
106.16 g/mol ‫مولي وزن‬
Colorless liquid ‫ظاهری شکل‬
0.86 g/mL ‫کثافت‬
285.732 ;‫ درجه فارنهایت‬54°F( ‫درجه سلسیوس‬12.222°C
‫د ذوب ټکی‬
(‫ کلوین‬°K
139 °C, 412 K, 282 °F( ‫د جوش ټکی‬
Insoluble in water ‫انحاللپذیری‬
very soluble in ethanol‫انحاللپذیری‬
very soluble in diethyl ether‫انحاللپذیری‬
‫خطرات‬
Harmful or fatal if swallowed. Vapor harmful.
‫اصلی خطرونه‬
Flammable liquid and vapor.
25 °C ‫نقطه اشتعال‬
‫مرتبط ترکیبات‬
p-xyleneo-xylene ‫تولوئن‬,‫بنزين‬
‫د اروماتیک هایدروکاربنونو سره‬
‫ د ميتا زايلين خواص‬:‫) جدول‬3.5(
‫اورتو ‪ -‬زایلین‬
‫په رنګونو‪ ،‬حشره وژونکو او پالستیک په تولید کي کارول کېږي‪.‬‬
‫پارازایلین‬
‫په کاروړنه‪ :‬د مصنوعي الیاف په لومړنیو موادو کي‪ ،‬ترفتالیک اسید‪ ،‬د درملو فابریکو‪ ،‬حشره وژونکو او‬
‫حاللونو کي کارول کېږي‪.‬‬
‫د څو کړییزو هایدروکاربنونو الس ته راوړنه‬
‫څو کړییز اروماتونه لکه (نفتالین‪ ،‬انتراسین‪ ،‬فینانترین او نور) د ډبرو د سکرو د قیر او د خاورو د تېلو‬
‫د تقطیر د پاتي شونو څخه الس ته راځي‪ .‬همدارنګه د سایکلو الکانونو او اروماتونو د ډي هایدروجنېشن څخه‬
‫الس ته راځي‪.‬‬
‫د بنزین استحصال‪:‬‬
‫دا مرکبات هم د ډبرو د سکرو د قیر څخه د تودوخي په لوړو درجو کي (‪ ۴۱۱۱‬ـ ‪ ) oC۴۰۱۱‬د بنزین‬
‫مختلف ګازي‪ ،‬مایع‪ ،‬قیر او جامد مواد حاصلېږي چي مقدار یي سره توپیر لري‪ .‬د نوموړو موادو څخه د‬
‫تدریجي تقطیر (‪ )Extraction‬په مرسته ډېر مهم او قیمتي اروماتیک مرکبات لکه‪ :‬بنزین‪ ،‬تولوین‪ ،‬زایلین او څو‬
‫کړییز لکه نفتالین حاصلېږي‪ .‬نفت هم په پراخه پېمانه نوموړي مرکبات لري او د الکانونو څخه هم الس ته راځي‪.‬‬
‫‪.1‬‬

.2
.5
.4
.3
‫د بنزین تعاملونه‪:‬‬
‫د اروماتو الکتروفیلي تعویضي تعامالت‪Electrophilic Aromatic Substitution :‬‬
‫‪ .1‬فریدل – کرفت – الکایلېشن‪:‬‬

‫که د بنزین کړۍ د الکایل هالیډ سره یو ځای شي نو الکایل بنزین جوړوي او تعویضي تعامل صورت‬
‫نیسي‪.‬‬
‫‪ :Halogenation .2‬د بنزین کړۍ مستقیم هلوجنېشن د ‪ FeCl3‬او ‪ AlCl3‬په موجودیت کي اجراء کېږي‪.‬‬
‫د تولوین د برومینېشن څخه (‪ )O‬او )‪ (P‬برومو تولوین جوړېږي‪.‬‬
‫د دوهمي الکتروفیلي معوضې نصب کېدل د بنزین په کړۍ کي‪:‬‬
‫که لومړۍ معوضه د بنزین کړۍ فعاله کړي (الکتروني کثافت د بنزین په کړۍ کي زیات کړي) نو دوهمي‬
‫معوضه په زیاته اندازه د )‪ (o‬او )‪ (p‬په موقعیتونو کي ځای نیسي‪.‬‬
‫‪-NH2, -NHR, -NR2, -OH, -OR, -F, -Br, -Cl, -I, -CH3,‬‬
‫خو که الندي معوضې نصب وي نو په زیاته اندازه د )‪ (m‬میتا په موقعیت کي دوهمه معوضه نصبېږي‪.‬‬
‫‪-NR3+, -NH3+, -NO2, -CN, -CF3, -CCl3, -CHO, -COR, - COOH, COOR, CONH2‬‬
‫انډوکتیف ایفیکټ (‪ :)I – Effect‬که یو ګروپ یا اتوم د بنزین تر کړۍ زیاته ‪ Electro Negativity‬ولري (‪-‬‬
‫‪ ) I – Effect‬او کړۍ مثبته ده او که یې الکترونیګاټیويټي کمه وي نو د کړۍ کثافت زیاتېږي او اتوم یا ګروپ‬
‫(‪ )+I-Effect‬او کړۍ منفي ده‪ .‬مېزومیري یي هم همدا شان ده‪.‬‬
‫شپږم څپرکی‬
‫فينــــــــــــول ‪PHENOL‬‬
‫فینــــــــــــــول ‪Phenol‬‬ ‫‪‬‬

‫د انسان پر بدن باندي د فینولو اغېزي‬ ‫‪‬‬
‫يو قيمته فينول‪ ،‬استحصال او خواص يې‬ ‫‪‬‬
‫نايتروفينول )‪(Nitrophenole‬‬ ‫‪‬‬
‫پیکریک اسید ‪Picric Acid‬‬ ‫‪‬‬
‫دوه قيمته فينول‪ ،‬استحصال او خواص يې‬ ‫‪‬‬
‫کتيکول ‪(O – Dihydroxybenzene) Catechol‬‬ ‫‪‬‬
‫ريزارسينول ‪(M-Dihydroxybenzene) Resorcinol‬‬ ‫‪‬‬
‫هايدروقين ‪(P – Dihydroxybenzene) Hydroquinone‬‬ ‫‪‬‬
‫درې قيمته فينول‪ ،‬استحصال او خواص يې‬ ‫‪‬‬
‫پيروګالول )‪Pyrogallol (1,2,3-Trihydroxybenzene‬‬ ‫‪‬‬
‫اروماتيکي الديهايد او کيتون‬ ‫‪‬‬
‫بنز الديهايد‪ ،‬خواص او استحصال‬ ‫‪‬‬
‫اسيتوفينون‪ ،‬خواص او استحصال‬ ‫‪‬‬
‫بینزوئیک اسید‪ Benzoic Acid :‬خواص او استعمال‬ ‫‪‬‬
Phenol ‫فینــــــــــــــول‬
‫فينول‬
:‫د آیوپاک نوم اېښودنه‬

Hydroxybenzene
:‫نور نومونه یې‬

Carbolic Acid Benzenol Phenylic Acid Hydroxybenzene Phenic acid Phenyl alcohocfde
‫‪C6H6O‬‬ ‫مالیکولي فورمول‬
‫‪94.11 g mol‬‬ ‫مولي وزن‬
‫جامد کریستالی سپین رنگ‬ ‫ظاهری شکل‬
‫‪1.07g/cm³‬‬ ‫کثافت‬
‫‪ ۱۱٫۷‬درجه سلسیوس (‪ ۴۱۱٫۰‬درجه فارنهایت; ‪ ۰۴۰٫۶‬کلوین(‬ ‫د ذوب ټکی‬
‫‪181.7 °C, 455 K, 359 °F‬‬ ‫د جوش ټکی‬
‫‪79°C‬‬ ‫نقطه اشتعال‬
‫(‪ )1.6‬جدول‪ :‬د فينولو خواص‬
‫د دغه سلسلې نوم د فين ”‪ “Phen‬څخه چي د بنزين پخوانی نوم ؤ )‪ (Laurent. 1837‬مشتق شوی دی‪.‬‬
‫په فينول کي د هايدروکسي )‪ (-OH‬ګروپ مستقيم د بنزين د کړۍ سره وصل وي‪ .‬د اروماتيکي هايدروکسي‬
‫مرکباتو ځيني خواص د الکولو سره توپير لري‪ .‬دا ځکه چي اروماتيکي (‪ )π‬الکتروني سيستم د ‪ OH‬ګروپ پر‬
‫فعاليت اثر لري د مثال په توګه فينول د الکولو په پرتله قوي تېزابي خواص لري‪.‬‬
‫فینول د عضوي ترکیبونو یو ساده ډول دی چي د یوه ګروپ هایدروکسیل او د بنزین د یوې کړۍ د یو‬
‫ځای کېدلو څخه تشکیلېږي‪ .‬فینول د (‪ )C6H5OH‬په فورمول سره د هایدروکسي بنزین او ‪ Carbolic Acid‬په‬
‫نومونو سره هم پېژندل کېږي‪ .‬خالص فینول جامد او سپین رنګ لري او په ‪ 42 oC 108oF‬کي ویلي کېږي‪ .‬فینول‬
‫په معمولي توګه په اوبو کي د حل کې دو وړتیا لري او د ضعیفو تېزابو خاصیت لري‪ .‬د فینولو څخه د یوه په توګه‬
‫ګټه اخیستل کېږي‪.‬‬
‫په لوړ غلظت سره کوالی شي پوست تخریب کړي‪ .‬هغه ترکیبونه چي په هغو کي د بنزین په کړۍ کي د‬
‫فینولو هایدروکسیل ګروپونه تر یوه زیات وصل وي د ‪ Poly Hydric Phenols‬په نوم یادېږي‪ .‬فینول په صنعت‬
‫کي د مهمو عضوي ترکیباتو په توګه کارول کېږي‪ .‬او همدارنګه په اکثرو صنایعو کي د لومړنیو موادو په توګه‬
‫کار ځني ا خیستل کېږي‪ .‬هغه څه چي د دې مادې څخه تولیدېږي عبارت دي له‪ :‬نایلون‪ ،‬اسپرین‪ ،‬رنګونه‪ ،‬واښه‬
‫وژونکي‪ ،‬نرم کوونکي او داسي نور‪.‬‬
‫فزیکي خواص‬
‫مایع یا جامد فینولونه د ویلي کې دو ټیټ ټکي لري‪ .‬د هغوی د جوش ټکي د هایدروجني اړیکي پر‬
‫اساس په بشپړه توګه لوړ دي‪ .‬خپله فینول (‪ )C6H5OH‬شاید په اوبو کي د هایدروجني اړیکي د تشکیل په علت‬
‫لږ د حل کېدو وړتیا لري (‪ .) 9g/100ml‬زیاتره نور فینولونه اساسًا په اوبو کي نه حلېږي‪ .‬فینولونه بې رنګه دي‬
‫مګر هغه چي د رنګ د تولید ګروپ ولري رنګه دي‪.‬‬
‫د انسان پر بدن باندي د فینولو اغېزي‬
‫د انسان په واسطه د دې مادې تنفس او یا خوړل یې د ویني جریان ته داخلېږي او د پوست سره د تماس‬
‫په اثر په لږه اندازه ویني ته داخلېږي‪ .‬د لنډمهاله تماس په اثر کېدای شي د سترګو د سوزش او سر درد سبب‬
‫وګرځي‪ .‬هغه خلک چي د پوستکي له الري ور سره زیات په تماس کي کېږي‪ ،‬د پوستکي سوزش‪ ،‬د ځیګر‬
‫ضایعات‪ ،‬ګاټه ادرار او د زړه نا منظم ضربان په هغوی کي لیدل کېږي‪ .‬د فینولو زیاته اندازه تېرول د داخلي‬
‫سوختګي او مرګ سبب ګرځي‪ .‬اما فینول کوالی شي په طبي علم کي د بې هوښه کوونکي مادې په توګه او‬
‫همدارنګه د یوې ضد عفوني مادې په توګه استعمال شي‪ .‬همدارنګه د سرطاني څېړنو نړیوال آژانس‬
‫(‪ )International Agency for Research on Cancer‬فینول د یوې غیر سرطان زېږوونکي مادې په توګه‬
‫طبقه بندي کړي دي‪ .‬د ‪ –OH‬ګروپ د شمېر له مخي فين ول په يو قیمته‪ ،‬دوه قيمته او درې قيمته فينولو باندي‬
‫وېشل کېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬يو قيمته فينول‪ ،‬استحصال او خواص يې‪:‬‬
‫فينول (هايدروکسي بنزين) ‪ C6H5OH‬د دغي سلسلې اساسي مرکب شمېرل کېږي چي په لومړي ځل‬
‫‪ Runge‬په ‪ 1834‬کي د ډبرو سکرو د قير څخه جدا کړ‪ .‬که څه هم زيات مقدار فينول تر اوسه پوري د ډبرو‬
‫سکرو د قير څخه الس ته راوړل کېږي اما د فينولو ورځنۍ اړتيا نه پوره کوي‪ ،‬نو له دې سببه په تخنيک کي‬
‫فينول د نورو طريقو په اساس هم استحصالېږي‪.‬‬
‫د فينولو استحصال‪:‬‬
‫په تخنيک کي فينول د بنزين څخه حاصلېږي‪ .‬بنزين لومړی یا سلفونېشن کېږي یعني د ګوګړو د ټینګو‬
‫تېزابو سره په بنزين سلفونيک اسيد بدلېږي چي وروسته د سوډيم هايدروکسايد سره د تودوخي په لوړه درجه کي‬
‫سوډيم فينوالت جوړېږي‪ .‬د سوديم فينوالټ څخه د تېزابو په واسطه فينول حاصلېږي‪ .‬بنزين کلورينېشن کېږي او‬
‫توليد شوی کلورو بنزين د سوډيم هايدروکسايد د اوبلن محلول سره د تودوخي په لوړه درجه او فشار الندي په‬
‫فينولو بدلېږي‪.‬‬
‫په اوسني وخت کي فينول زياتره د ‪ (Isopropyl Benzene) Cumen‬څخه الس ته راوړل کېږي ‪(Hock,‬‬
‫)‪ .1945‬کومين لومړی د هوا د اوکسدېشن په واسطه په کومين هايدرو پر اوکسايد بدلېږي چي د نريو تېزابو‬
‫سره په فينول او اسيتون باندي جدا کېږي‪.‬‬
‫نايتروفينول )‪:(Nitrophenole‬‬
‫د فينول د نايترېشن څخه په عادي تودوخه کي د ښورې د نريو تېزابو په واسطه يو مخلوط چي نږدې ‪O‬‬
‫‪ – Nitrophenole 35%‬او ‪ ،P – Nitrophenole 15%‬لري الس ته راځي‪.‬‬
‫اورتو – نايترو فينول د اوبو د بخار د تقطير په واسطه د پارا – نايترو فينول څخه جدا کېږي‪ .‬ميتا – نايترو‬
‫فینول د ميتا – نايترو انيلين د ډای ايزوټېشن )‪ (Diazotation‬څخه حاصلېږي‪ .‬لومړی د ډای ايزونيم مالګه‬
‫جوړېږي چي د اوبو سره د تودوخي په لوړه درجه کي په ميتا – نايترو فینول بدلېږي‪.‬‬
‫‪ :O – Nitrophenole‬ژيړ رنګې تخريش کوونکې ماده ده چي د ويلي کېدو ټکی يې ‪ 45 oC‬ده‪ .‬ميتا او پارا –‬
‫نايترو فينول بې رنګه مواد دي‪ .‬ميتا – نايترو فينول په ‪ 93 oC‬او پارا – نايترو فينول په ‪ 114 oC‬کي ويلي‬
‫کېږي‪ .‬اورتو او پارا – نايترو فينول د ميتا – نايترو فينول په پرتله قوي تېزابي خاصيت لري‪ .‬د اورتو – نايترو‬
‫فينول فزيکي خواص د ميتا او پارا – نايترو فینول سره توپير لري‪ .‬د دې علت دا دی چي د هايدروکسيل ګروپ‬
‫د نايترو ګروپ د اکسېجن د جوړه ناپېیلي الکترونو سره انتراماليکوالر )‪ (Intramolecular‬هايدروجني اړيکي‬
‫جوړوي چي دا ډول کړۍ د ‪ Chelate‬په نوم يادېږي‪.‬‬
‫د اورتو او پارا – نايترو فينول او د ښورې د ټينګو تېزابو څخه )‪ (2,4 – Dinitro Phenol‬الس ته راځي چي د‬
‫ويلي کېدو ټکی )‪ (m.p‬يې ‪ 114 oC‬او غلظت يې )‪ (PKa = 4,02‬دی‪.‬‬
Picric Acid ‫پیکریک اسید‬
‫پیکریک اسید‬
2.4.6-Trinitrophenol ‫د آیوپاک نوم ایښودنه‬

‫نور نومونه‬
Carbazotic Acid; phenol trinitrite; picronitric acid; trinitrophenol; 246-trinitro-1-
‫‪phenol; 2-hydroxy-135-trinitrobenzene; TNP; Melinite‬‬
‫‪C6H3N3O7‬‬ ‫مالیکولي فورمول‬
‫‪229.10 g·mol‬‬ ‫مولي وزن‬
‫‪Colorless to yellow solid‬‬ ‫ظاهري شکل‬
‫‪1.763 g·cm−3 solid‬‬ ‫کثافت‬
‫‪122.5 °C‬‬ ‫د ذوب ټکی‬
‫‪> 300 °C Explodes‬‬ ‫د جوش ټکی‬
‫‪14.0 g·L‬‬ ‫انحاللپذیری‪in water‬‬
‫خطرات‬
‫)‪Explosive (E), Toxic (T‬‬
‫‪ 2.6‬جدول‪ :‬د پيکريک اسيد نومونه‪ ،‬فارمولونه او خواص‬
‫پیکریک اسید (په انگليسی‪ )Picric acid :‬د ‪ C6H3N3O7‬کیمیاوي ترکیب لرونکی دی چي ماليکولي‬
‫وزن یې ‪ 229,1g/mol‬دی‪ .‬ظاهري بڼه یې جامد بې رنګه ژيړ دی‪ .‬د فينولو د مشتقاتو څخه يو ترکيب دی چي د‬
‫نايترو د ګروپ په واسطه د سلفونيک اسيد د ځای نيولو څخه جوړېږي‪ .‬په ټوله کي د دې مادې جوړول د تولوین‬
‫په شان اسانه نه دی‪.‬‬
‫سودیم‪ ،‬پوتاشیم‪ ،‬امونيم‪ ،‬سرب او د پیکرات اوسپنه هم د پيکريک اسيد مالګي دي چي په خپله‬
‫پیکريک اسيد ډېر حساس دی چي د کاربونيټونو په واسطه د تېزابو د خنثی کولو په مرسته په مناسبو حاللونو‬
‫کي الس ته راځي‪ .‬دغه ماده منفجره‪ ،‬سمي او سرطان زېږوونکي ده‪.‬‬
‫‪ .2‬دوه قيمته فينول‪ ،‬استحصال او خواص يې‪:‬‬
‫د ډای هايدروکسي بنزين درې ساختماني ايزوميرۍ په الندي ډول دي‪:‬‬
‫کتيکول ‪(O – Dihydroxybenzene) Catechol‬‬
‫‪ Catechol‬يوه کرستلي ماده ده چي په اوبو کي په اسانۍ سره حلېږي او د ويلي کېدو ټکی یې ‪ M.P 104 oC‬ده‪.‬‬
‫په القلي محلول کي قوي ارجاع کوونکي خواص لري‪ .‬د مثال په توګه د نقرې د مالګي امونيايي او يا د مسو د‬
‫مالګي القلي محلول ارجاع کوي‪ .‬نو له همدې کبله په فوتوګرافۍ کي د عکاسۍ د محلول لپاره ور څخه کار‬
‫اخيستل کېږي‪.‬‬
‫د ‪ (O – Dihydroxybenzene) Catechol‬استحصال‪:‬‬
‫‪ .a‬د ‪ Phenol – O - Sulfonic acid‬د القلي مذابي څخه‪:‬‬
‫‪ .b‬په تخنيک کي ‪ Catechol‬د اورتو – کلورفينول او ‪ NaOH 20%‬د ګرمولو څخه د ‪ CuSO4‬د فشار‬
‫الندي د تودوخي نږدې په ‪ 200 oC‬کي حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ .c‬د ‪ Guajacol‬او ‪ HBr 48%‬د ګرمولو څخه‪:‬‬
‫ريزارسينول ‪:(M-Dihydroxybenzene) Resorcinol‬‬
‫ريزارسينول د طبيعي ژاولي د تقطير محصول دی او د ‪ M-Benzenedisulfonic acid‬د القلي مذابه‬

‫ور څخه الس ته راوړل کېږي‪.‬‬
‫ريزارسينول يوه بې رنګه کرستلي ماده ده چي په ‪ 110 oC‬کي ويلي کېږي‪ .‬په اوبو‪ ،‬ايتانول او ايترو کي په‬
‫اسانۍ سره حلېږي‪ .‬او په تودوخه کی د نقرې د نيترات امونيايي محلول ارجاع کوي‪ .‬د ريزارسينول اوبلن محلول‬
‫د ‪ FeCl3‬په واسطه بنفش رنګ اخلي‪.‬‬
‫په ريزارسينول کي د ‪ Keto-Enol-Tautomerie‬منځ ته راځي‪ .‬او په اسانۍ سره د سوډيم امالګم او اوبو څخه‬
‫د هايدروجن دوه اتومونه اخلي او په ‪ (1,3-Cyclohexandion) Dihydroresorcinol‬باندي بدلېږی‪.‬‬
‫په ‪ Resorcinol‬او ‪ Phloroglucinol‬کي د ‪ Keto-Form‬د هايدروکسيل امین سره د ‪ Oxim‬جوړولو په واسطه‬

‫ثبوت کېدای شي‪.‬‬
‫( او د رنګو په صنعت کي د مهمو اوليه موادو په‬Antiseptikum) ‫ريزارسينول د ميکروب وژني يا ضد عفوني‬
.‫توګه استعمالېږي‬
:(P – Dihydroxybenzene) Hydroquinone ‫هايدروقين‬
‫‪ Hydroquinone‬د ‪ P – Benzoquinone‬د ارجاع کولو څخه د ‪ H2SO3‬او يا تازه حاصل شوي هايدروجن په‬
‫واسطه حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ Hydroguinone‬بې رنګه ستني ډوله کرستلونه جوړوي او د ويلي کېدو ټکی يې ‪ M.P. 172 oC‬د ارجاع‬
‫کوونکي خواصو په لرلو سره په فوتوګرافۍ کي د عکاسي محلول په توګه استعمالېږي‪ .‬د ‪ Resorcinol‬پر‬
‫خالف ‪ Hydroquinone‬او ‪ Catechol‬په لنده هوا کي د ‪ Autoxidation‬په واسطه نصواري سور رنګ اخلي‪.‬‬
‫‪ .5‬درې قيمته فينول‪ ،‬استحصال او خواص يې‪:‬‬
‫د درې قيمته فينولو درې ساختماني ايزوميري په الندي ډول دي‪:‬‬
‫پيروګالول )‪:Pyrogallol (1,2,3-Trihydroxybenzene‬‬
‫پيروګالول په ‪ 1786‬کي ‪ Scheele‬د ‪ Gallic acid,‬دې کاربوکسيلېشن څخه د تودوخي په واسطه الس ته راوړ او‬
‫په اوسني وخت کي هم د همدغي طريقې په اساس حاصلېږي‪.‬‬
‫پيروګالول په اوبو کي په اسانۍ حل کېدونکي کرسټلي پوډر دي چي د تودوخي په ‪ 133oC‬کي ويلي کېږي او د‬
‫‪ FeCl3‬سره آبي رنګ اخلي‪.‬‬
‫په القلي محلول کي قوي ارجاعي خاصيت لري نو له دې سببه په فوتوګرافۍ کي د عکاسۍ د محلول په حیث‬
‫استعمالېږي‪.‬‬
‫فلوروګلوسينول )‪ :Phloroglucinol (1,2,5 – Trihydroxybenzene‬فلوروګلوسينول د تېزابي‬

‫هايدروليز په واسطه د ‪ 2,4,6 – Trinitrobenzoic acid‬څخه چي د ‪ 2,4,6 – Triaminobenzoic acid‬د‬
‫ارجاع څخه الس ته راځي‪ ،‬حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ Phloroglucinol‬د يوې خوا څخه د ‪ FeCl3‬سره آبي بنفش رنګ‪ ،‬د ډای ايزو ميتان سره ترای ميتايل ايتر او د‬
‫اسيت انهايدرايد سره د ترای اسيتايل مشتقات جوړوي او د بلې خوا څخه د هايدروکسيل امين سره ‪Trioxim‬‬
‫حاصلېږي‪ .‬د دې څخه څرګندېږي چي فلوروګلوسينول په دواړو حالتونو کي يعني د ‪ Trienol‬او د ‪ Triketo‬په‬
‫حالت کي تعامل کوالی شي‪.‬‬
.‫ په شکل پيدا کېږي‬Trienol – Form ‫فلوروګلوسينول په ازاد حالت کي يوازي د‬
‫اروماتيکي الديهايد او کيتون‪:‬‬
‫اروماتيکي الديهايد او کيتون په خپلو تعامالتو او خواصو کي د اليفاتيکي الديهايد او کيتون څخه‬
‫ډېر توپير نه لري‪ .‬مګر کله چي اروماتيکي کرکټر د کيمياوي خواصو د تفسيرېدو سبب ګرځي هغه په خاصه‬
‫توګه تر څېړني الندي نيول کېږي‪:‬‬
‫بنز الديهايد‪:‬‬
‫اروماتيکي الديهايد هغه الدیهايد دی چي د هغې د الديهايد ګروپ مستقيم د بنزين حلقې سره وصل وي‪ .‬د‬
‫دغه سلسلې ساده او مهم استازی بنز الديهايد ‪ C6H5 – CHO‬دی چي د ترخو بادامو د تېلو په نامه هم يادېږي‪.‬‬
‫بنز الديهايد په ځينو نباتي تېلو کي پيدا کېږي او هم په زهري ګليکوزيد ‪ Amygdalin‬کي چي په ترخو‬
‫بادامو کي پيدا کېږي‪ ،‬برخه لري‪ .‬په ‪ Amygdalin‬کي ‪ Benzaldehydcyanhydrin‬وجود لري چي د ګلیکوزید‬
‫په څېر د يوه دای سکرايډ ‪ Gentiobiose‬سره وصل دی‪ .‬د ‪ Amygdalin‬د ماتولو څخه د نريو تېزابو او يا د‬
‫ايمولزين )‪ (Emulsin‬انزايم په واسطه دوه موله ګلوکوز يو مول بنز الديهايد او يو مول سیانيک اسيد حاصلېږي‪.‬‬
‫د بنز الديهايد خواص‪:‬‬
‫بنز الديهايد يوه بې رنګه مايع ده چي د ترخو بادامو په شان بوی لري او د ايشېدو ټکی یې ‪179 oC‬‬
‫دی‪ .‬اليفاتيکي الديهایدو ته نږدې خواص لري د مثال په ډول د نقرې د مالګي امونيايي محلول ارجاع کوي‪ .‬د‬
‫سوديم هايدروجن سلفيټ او سيانيک اسيد‪ HCN ،‬سره بنز الديهايد معمولی جمعي تعامل کوي‪ .‬بنز الديهايد د‬
‫هوا په واسطه په آسانۍ سره اوکسدېشن کېږي‪ .‬دغه ‪ Autoxidation‬د روښنايي‪ ،‬راډيکال جوړوونکو او يا د‬
‫فلزي ايونونو )‪ (Fe, Ni, Cu‬په واسطه چټک کېږي‪ .‬د بنزالديهاید ‪ Autoxidation‬راډيکالي زنځيري‬
‫مېخانيکيت لري چي لومړی د بنزويل راډيکال منځ ته راځي او په الندي توګه په بنزوئيک اسيد بدلېږي‪.‬‬
‫اسيتوفينون‬
‫اسيتو فينون يو اروماتيکي کيتون دی‪ ،‬اروماتيکي کيتونونه په مخلوط اليفاتيکي – اروماتيکي‬
‫)‪ (Monoarylketon‬او خالص اروماتيکي کيتون )‪ (Diarylketon‬باندي وېشل کېږي‪ .‬د دغو له جملې څخه‬
‫ساده کيتونونه اسيتوفينون ‪ C6H5 – CO – CH3 ،(Methylphenylketon) Acetophenon‬او بنزوفينون‬
‫‪ C6H5 – CO – C6H5 ،(Diphenylketon) Benzophenon‬دی‪.‬‬
‫د اسيتوفينون خواص‪:‬‬
‫د اسيتو فينون کرستلونه په ‪ 20 oC‬کي ويلي کېږي‪ .‬د اسيتون په څېر د اسيتو فينون د ميتايل ګروپ‬
‫هايدروجن هم د تعامل کولو وړتيا لري‪ .‬د اسيتو فينون د کلورينېشن یا برومينېشن څخه یا‬
‫‪ M.P. 60 oC (Phenacylchlorid) Chloracetophenon‬یا )‪Bromacetophenon (Phenacylbromid‬‬
‫‪ M.P. 51 oC‬حاصلېږي‪ .‬د مثال په توګه‪:‬‬

‫دواړه هلوجن کيتونونه د عضوي مرکباتو د سنتيز لپاره استعمالېږي او قوي اوښکي بهوونکي مواد‬
‫( چي‬Benzylacetophenon) Benzylidenacetophenon ‫ د بنزالديهايد سره اسيتوفينون تراکم کوي او‬.‫دي‬
.‫ الس ته راځي‬،‫ دی‬58 oC ‫د ويلي کېدو ټکی يې‬
Benzoic Acid :‫بنزوئیک اسید‬
‫بینزوئیک اسید‬
‫پېژندنه‬
‫‪Benzoic acid‬‬ ‫آیوپاک نوم اېښودنه‬
‫‪ ۴۸۸٫۴۸‬گرامه په مول کي‬ ‫مولي وزن‬
‫جامد سپین‬ ‫ظاهري شکل‬
‫‪ ۴۸۸٫۱‬درجې د سانتی گراد‬ ‫د ذوب ټکی‬
‫‪ ۸۱۰٫۸‬درجې د سانتی گراد‬ ‫د جوش ټکی‬
‫‪ ۴٫۸۶۷۰‬گرام پر ملی لیتر )په ‪ ۴۷‬درجو د سلسیوس کي(‬ ‫کثافت‬
‫‪Not available‬‬ ‫د بخار فشار‬
‫لږ حلېږي په سړو اوبو کي‬ ‫انحاللیت په اوبو کي‬
‫‪ 3.6‬جدول‪ :‬د بنزوئيک اسيد فورمولونه او د هغه خواص‬
‫بنزوئیک اسید ‪ C7H6O2‬یا ‪ C6H5COOH‬یو بې رنګه (ځیني وخت سپین) بلوري ترکیب لري‪ .‬ساده ترین‬
‫اروماتیکي کاربوکسلیک اسید هم دی‪ .‬یو ضعیف تېزاب دی‪ .‬د هغه د مالګو څخه د غذاګانو د ساتلو لپاره کار‬
‫ځني اخیستل کېږي‪ .‬همدارنګه په نورو ډېرو عضوي ترکیباتو کي ورڅخه استفاده کېږي‪.‬‬
‫تاریخچه‪:‬‬
‫بنزوئیک اسید په ‪۴۶‬مه مېالدي پېړۍ کي کشف شو‪ .‬د لومړي ځل لپاره ‪ Nostradamus‬عالم د ‪gum‬‬
‫‪ benzoin‬وچي طبیعي مادې د تقطیر څخه الس ته راوړ‪ .‬په ‪ ۴۷۷۷‬کي یوه شخص چي ‪ Salkowski‬هم په همدې‬
‫اړه څېړني تر سره کړي دي‪.‬‬
‫د تولوین د اوکسدېشن څخه‪ ،‬د بنزونایترایل‪ ،‬بنزآماید د هایدرولیز څخه د بنز الدیهاید او د بنز الکول د‬
‫هایدرولیز څخه الس ته راځي‪.‬‬
‫مصارف یې‪:‬‬
‫د بنزایل کلورایډ او فینولو د تولید لپاره کارول کېږي‪ .‬همدارنګه د بنزوئیک اسید د مالګو څخه د‬
‫غذاګانو د ساتلو لپاره کار اخلي‪ .‬چي د ‪ 213E, 212E, 211E‬او ‪ 210E‬په نومونو پېژندل کېږي‪ .‬هر یو د دې‬
‫مالګو څخه د سودیم‪ ،‬پوتاشیم او کلسیم د مالګو سره یو ځای وي چي په اصل کي د بعضو تخمرونو او‬
‫بکټریاوو مخه نیسي‪.‬‬
‫په درملو کي هم استعمال لري چي د ‪ Whitefield‬ملهمو جز دی چي د پوستکي د خرابېدو او د وېښتانو د‬

‫سپینېدلو او رژېدلو د مخنیوي لپاره ترې کار اخیستل کېږي‪.‬‬
‫خطرات‪:‬‬
‫د بدن پوستکي او سترګو ته زیان رسوي نو باید ور سره ډېر احتیاط وشي‪.‬‬
‫د بنزوئيک اسيد استحصال او خواص‪:‬‬
‫‪ .1‬د بنزين پر کړۍ نصب شوی جانبي زنځیر د اوکسدېشن څخه بنزوئيک اسيد حاصلېږي‪ .‬د تحمض‬
‫کوونکو موادو په توګه د ‪ HNO3, CrO3, KMNO4‬او يا د هوا د اکسېجن څخه د کوبالټ او يا – ‪Mn‬‬
‫‪ Naphthenat‬په موجوديت کي کار اخيستل کېږي‪ .‬په ډېره اسانۍ تولوين د اکسدېشن څخه بنزوئيک‬
‫اسيد په دېره ښه محاصله الس ته راځي‪.‬‬
‫‪ .2‬د بنزونايترايل د تېزابي يا القلي هايدرواليز څخه‪:‬‬
‫خواص یې‪:‬‬
‫بنزوئيک اسيد ځلېدونکي پاڼي ډوله کرسټلونه جوړوي‪ .‬د سبلیمېشن وړتيا لري‪ .‬په ګرمو اوبو‪ ،‬الکولو او ايترو‬
‫کي حلېږي‪ .‬د اوبو بخار سره فرار کوي او بخار يې د قوي ټوخي سبب ګرځي‪.‬‬
‫اووم څپرکی‬
‫د هایدروکاربنو هلوجن لرونکي مشتقات‬

‫د هایدروکاربنو هلوجن لرونکي مشتقات‬ ‫‪‬‬

‫هلوجن الکان (الکایل هلوجنید)‬ ‫‪‬‬
‫جوړښت‪ ،‬نوم ایښودنه‪ ،‬ځانګړتیاوي او استحصال‬ ‫‪‬‬
‫د ایتلین سلسلې د هایدروکاربنو د هلوجن مشتقات‬ ‫‪‬‬
‫‪ .1‬هلوجن الکان (الکایل هلوجنید)‪:‬‬
‫که د مشبوع هایدروکاربنو د هایدروجن یو اتوم د هلوجن په اتوم عوض شي نو دغه مرکب د الکایل‬
‫هلوجنید په نامه یادېږي‪ .‬د الکایل هلوجنید عمومي فورمول ‪ CnH2n + 2 – 1x‬دی چي ‪ .x = F, Cl, Br, I‬په همدې‬
‫ډول که د مشبوع هایدروکاربنو (الکان) دوه او یا زیات شمېر هایدروجنونه د هلوجن په اتومو عوض شي نو ډای‬
‫هلوجن الکان او داسي نور لوړ هلوجن الکان ترې جوړېږي‪.‬‬
‫د پروپایل کلورایډ جوړښتي ایزومیري په الندي ډول دي‪:‬‬
‫هر څومره چي د کاربن اتومو زنځیر اوږدېږي په همغه اندازه د ساختماني ایزومیرۍ شمېر یې هم زیات‬
‫وي‪ .‬الکایل هلوجنید په اوبو کي د حلېدو وړتیا نه لري‪ ،‬لېکن د عضوي مرکباتو لپاره د ډېر ښه محلل په توګه‬
‫استعمالېږي‪ .‬د هلوجن الکان په تېره بیا د ډای کلورومیتان (میتلین کلورایډ ‪ )CH2Cl2‬ترای کلورمیتان‬
‫(کلوروفارم ‪ )CHCl3‬او تیترا کلور میتان (کاربن تیترا کلورایډ ‪ )CCl4‬څخه د ‪ Extraction‬او ‪Crystallization‬‬
‫لپاره کار اخیستل کېږي‪.‬‬
‫د هلوجن الکان جوړښت‪:‬‬
‫هلوجن الکان چي موږ یې اوس تر مطالعې الندي نیسو د عضوي مرکباتو لومړنی ګروپ دی چي یو‬
‫فعال ګروپ لري‪ .‬د هلوجن فعال ګروپ کېدای شي په نورو بېالبېلو ګروپو باندي تبدیل شي‪ .‬د هلوجن تعویض‬
‫په نورو ګروپو باندي د عضوي کېمیا د ډېرو مهمو تعامالتو په واسطه چي نیکلوفیلي تعويضي تعامالت‬
‫نومېږي تر سره کېږي‪.‬‬
‫نوم ایښودنه‪:‬‬
‫د هلوجن الکان نوم ایښودنه د معمولي او مروجي طریقې او یا د ‪ IUPAC‬د سیستم پر اساس تر سره‬
‫کېږي او کوم ځانګړی پرنسیپ نه لري‪ .‬هغه مرکبات چي په هغوی کي د هلوجن یو اتوم )‪ (X = F, Cl, Br, I‬د یوې‬
‫الکایل بقيې سره وصل وي د الیفاتیکي هلوجنید په نوم یادېږي‪ .‬د الیفاتیکي بقیې د نوعیت له مخي په‬
‫‪ Alkenyl, Cycloalkyl, Alkyl – Alkynyl halogenide‬توپیر کېږي‪ .‬که چېري هلوجن د یوې اروماتیکي کړۍ‬
‫د کاربن سره تړلی وي نو دغه مرکب ‪ (Ar – X) Arylhalogenide‬دی‪.‬‬
‫د ځینو هلوجن لرونکو هایدروکاربنو نومونه په الندي ډول دي‪:‬‬
‫‪2 – Bromo – 4 – methylpentane‬‬ ‫‪2 – Chloro – cyclohexanol‬‬ ‫‪4 – Bromocyclohexene‬‬
‫‪2- Bromobutane‬‬ ‫‪Tetrachloromethane‬‬ ‫‪4 - Chloropropene‬‬
‫)‪(Sec – Butylbromide‬‬ ‫)‪(Carbontetrachloriede‬‬ ‫)‪(Allyl chloride‬‬
‫د هلوجن الکان ځانګړتیاوي‪:‬‬
‫د هلوجن الکانو د ایشېدو ټکي د اړوند الکانو په پرتله ډېر لوړ‪ ،‬لېکن د مربوطه الکولو په نسبت ټیټ دي‪.‬‬
‫که چېري د هلوجن الکانو او الکانو چي مالیکولي کتلې یې سره یو شان وي‪ ،‬د ایشېدو ټکي پرتله کړو‪ ،‬نو لیدل‬
‫کېږي چي د ایشېدو د ټکو تر منځ یې توپیر ډېر کم دی‪ .‬یوازي د کوچنيو مالیکولو د ایشېدو ټکو تر منځ توپیر‬
‫شته‪.‬‬
‫مونو هلوجن الکان ‪ C2H5F ،(X = F, Cl, Br)CH3X‬او ‪ C2H5Cl‬په عادي تودوخه کي د ګاز حالت لري‪ ،‬نور‬
‫هلوجن الکان تر ‪ C18‬پوري د مایع په حالت پیدا کېږي‪.‬‬
‫د الکان‪ ،‬الکین‪ ،‬الکاین فلورایډ‪ ،‬کلورایډ‪ ،‬برومایډ او ایوډایډ په سلسله کي د ‪ C – Halogen‬د اړیکي‬
‫اوږدوالی زیاتېږي‪ .‬دا ځکه چي د فلورین نه ایوډین خوا ته اتومي شعاع زیاتېږي‪.‬‬
‫د الکایل هلوجنیډ استحصال‪:‬‬
‫د الکایل هلوجنید د الکولو څخه‪ :‬په تخنیک او البراتوار کي الکایل هلوجنید په عمومي توګه د الکولو څخه‬
‫استحصالېږي‪ .‬د الکولو د هایدروکسيل )‪ (OH‬ګروپ د یوه نیکلوفیلي تعامل په نتېجه کي په هلوجن باندي‬
‫عوض کېږي‪ .‬هایدروجن ایوداید د الکولو سره په آسانۍ لېکن هایدروجن کلورایډ او هایدروجن برومایډ د‬
‫تو دوخي په لوړه درجه او یا د کټلیسټ لکه د ګوګړو ټینګ تېزاب او یا د وچو (بې اوبو) ‪ ZnCl2‬په موجودیت کي‬
‫تعامل کوي‪.‬‬
‫د دې تعامل یو څو مثالونه په الندي ډول دي‪:‬‬
‫همدارنګه په البراتوار کي د الکولو او فاسفوترای هلوجنید )‪ (PI3, PBr3, PCl3‬څخه الکایل هلوجنید‬
‫جوړېږي‪ .‬فاسفو ترای هلوجنید د تعامل په محلول کي د فاسفورهلوجن څخه الس ته راوړي‪.‬‬
‫لوړ هلوجن شوي الکان‪ :‬د دې مرکباتو ساده مثالونه لکه میتلین ایوداید )‪CH2I2 (Methyleniodide‬‬
‫کلوروفارم ‪ CHCl3‬او کاربن تیترا کلورایډ ‪ CCl4‬تر مطالعې الندي نیسو‪:‬‬
‫‪ .1‬میتلین ایوډایډ ‪ :(Di iodomethane) Methyleniodide‬یوه بې رنګه مایع ده‪ ،‬د جوش ټکی یې ‪181‬‬
‫‪ OC‬دی او د میتلین کلورایډ په څېر د عضوي مرکباتو د سنتیز لپاره استعمالېږي‪ .‬میتلین ایوډایډ د‬
‫ایودوفارم د قسمي ارجاع څخه د سودیم ارسنیټ د القلي محلول په واسطه حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ .2‬کلوروفارم ‪ :(Trichlormethane) Chloroform‬کلوروفارم یوه بې رنګه‪ ،‬خوږ بوی ورکوونکې مایع‬

‫ده‪ ،‬د ایشېدو ټکی یې ‪ 61.2 OC‬ده‪ .‬په اوبو کي په کمه اندازه حلېږي د ایتانولو او ایترو سره په ښه‬
‫توګه مخلوط کېږي‪ .‬کلوروفارم په پخوانیو وختو کي د بې هوښه کوونکو موادو په توګه استعمالېده‪.‬‬
‫که چېری کلوروفارم په لنده هوا کي د ډېر وخت لپاره په روښنایي کي کېښودل شي نو په ډېر زهري مرکب‬
‫فوسېجن )‪ CoCl2 (Phosegens‬تجزیه کېږي نو له همدې کبله کلوروفارم په نصواري بوتلو کي ساتل کېږي او‬
‫هغه کلوروفارم ته چي د بې هوښۍ لپاره په کار وړل کېږي ‪ 1%‬ایتانول ور ګډېږي‪ .‬دغه ایتانول د تولید شوي‬
‫فوسېجن سره په بې ضرره کاربوکسیلیک اسید ډای ایتایل ایستر ‪ OC(OC2H5)2‬بدلېږي‪ .‬کلوروفارم په تخنیک‬
‫کي د میتان د کلورینېشن څخه بې غیر د الندي طریقې په واسطه استحصالېږي‪:‬‬
‫‪ .a‬د کلسیم هایپوکلوریټ او ایتانولو د تعامل څخه په اوبلن محلول کي کلوروفارم حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ .b‬خالص کلوروفارم د ‪ Chloralhydrat‬او یا د ‪ Trichloraceticacid‬څخه د تودوخي په واسطه د القلي‬
‫په موجودیت کي حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ .5‬کاربن تیتراکلورایډ )‪ :(Tetrachlormethane‬کاربن تیترا کلورایډ په تخنیک کي د کلورین لرونکو‬

‫عضوي موادو د کلورینېشن سره سم حرارتي تجزیه تر سره کېږي‪ .‬د مثال په توګه‪:‬‬
‫‪ .4‬ډای کلور ډای فلورمیتان‪ :‬ډای کلور ډای فلور میتان ‪ CCl2F2‬چي د ‪ Freon – 12‬په نوم مشهور دی‪،‬‬
‫یو غیر فعال مرکب دی او زهري خواص نه لري‪ .‬د ‪ Freon‬د تبخیر د تودوخي درجه لوړه ده نو له دې‬
‫کبله په یخچالونو کي د یخ کوونکي مایع په توګه استعمالېږي‪.‬‬
‫د الکانو مخامخ (مستقیم ) فلورېشن یو ډېر قوي اکزوترم تعامل دی چي حتا د ‪ C –C‬اړیکو د ماتېدو سبب‬
‫ګرځي‪ .‬دا شدید تعامل کېدای شي د تودوخي په ډېره کمه درجه او د فلورین په نري کولو (رقیق کولو) سره د‬
‫هیلیم په واسطه کنترول شي‪.‬‬
‫د فلور الکان ډېر ساده مرکبات د هایدروجن فلورایډ او الکین د ترکیبي تعامل څخه الس ته راځي‪ .‬د فلور الکان‬
‫نور مرکبات د ځانګړو طریقو په واسطه استحصالېږي‪.‬‬
‫په هلوجن الکان کي د هلوجن تعویض په فلورین باندي‪ :‬د قوي لیوس تېزابو ‪ HgF2‬یا ‪ SbF2‬په واسطه د کلور او‬
‫بروم الکانو هلوجن په فلورین باندي عوض کېږي او فلورهایدروکاربن الس ته راځي‪.‬‬
‫د ایتلین سلسلې د هایدروکاربنو د هلوجن مشتقات‪:‬‬
‫د کلوروفارم او انتیمون ترای فلورایډ د تعامل څخه لومړی کلور ډای فلور میتان منځ ته راځي چي د‬
‫سانتي ګراډ به ‪ 700 – 900 OC‬درجو کي په تیترافلورایتلین اوړي‪.‬‬
‫د الکایل هلوجنید ځیني تعویضي تعامالت په الندي ډول دي‪:‬‬
‫اتم څپرکی‬
‫د هایدروکاربنو اوکسېجني مشتقات‬

‫د هایدروکاربنو اوکسېجني مشتقات‬ ‫‪‬‬

‫الکول‬ ‫‪‬‬
‫نوم ایښودنه او ځانګړتیاوي‬ ‫‪‬‬
‫استحصال او استعمال‬ ‫‪‬‬
‫جوړښت او فزیکي ځانګړتیاوي‬ ‫‪‬‬
‫هایدروجني اړیکي‬ ‫‪‬‬
‫ایتر‬ ‫‪‬‬
‫ایستر‪ ،‬استحصال او خواص‬ ‫‪‬‬
‫الدیهاید‪ ،‬نوم ايښودنه او تعامالت‬ ‫‪‬‬
‫الیفاتیکي کیتون او استحصال‬ ‫‪‬‬
‫کاربوکسیلیک اسید‬ ‫‪‬‬
‫فزیکي ځانګړتیا او استحصال‬ ‫‪‬‬
‫الکــــــــــــــــول‪:‬‬
‫الکول او ایتر د اوبو د مشتقاتو څخه دي چي په هغه کي د هایدروجن اتومونه د الکایل په ګروپ عوض‬
‫شوي وي‪ .‬که د اوبو یو هایدروجن د یوه الکایل ګروپ په واسطه عوض وي نو الکول‪ ،‬او که د اوبو دواړه‬
‫هایدروجنونه د دوو الکایل ګروپو په واسطه عوض وي نو ایتر ځني جوړېږي‪.‬‬
‫د الکولو نوم ایښودنه‬
‫د ‪ IUPAC‬د نوم ایښودني د سیستم په آساس لومړی د هایدروکاربنو هغه اوږد زنځیر چي د ‪– OH‬‬
‫ګروپ ورباندي نصب دی‪ ،‬نومول کېږي او د نوم په پای کي «‪ »ol‬اضافه کېږي‪ .‬دغه اوږد زنځیر د هغه طرف نه‬
‫شمېرل کېږي چي د ‪ OH‬لرونکی کاربن کوچنی عدد غوره کړي‪ .‬د مثال په ډول‪:‬‬
‫په منشعب او غیر مشبوع الکولو کي د اوږد زنځیر شمېرنه د هغه طرف نه پیلېږي چي ‪ OH‬ګروپ‬
‫کاربن د الکایل د ګروپ‪ ،‬د دوه ګونې او یا درې ګونې اړیکي په پرتله کوچنی عدد ولري‪.‬‬
‫که یو الکول دوه او یا درې د ‪ OH‬ګروپونه ولري نو د ‪ ol‬پر ځای ‪ diol‬او ‪ triol‬راځي‪.‬‬
‫د الکولو د نوم ایښودني بله طریقه د ‪ Alkylalcohol‬سیستم دی‪ ،‬لومړی د ‪ OH‬لرونکي الکایل ګروپ نومول‬
‫کېږي او ور پسې ‪ alcohol‬اضافه کېږي‪ .‬د میتانول پخوانی نوم کاربینول ‪ Carbinol‬دی‪.‬‬
‫الکول په درو مهمو ډولو (اولي‪ ،‬دوهمي او درېمي) الکولو باندي وېشل کېږي که چېري په ‪ OH‬لرونکي کاربن‬
‫باندي د الکایل یو ګروپ وصل وي د اولي الکول )‪ ،(Primary Alcohol‬که د الکایل دوه ګروپه وصل وي د‬
‫دوهمي الکول )‪ (Secondary Alcohol‬او که د الکایل درې ګروپه وصل وي د درېمي الکولو ‪(Tertiary‬‬
‫)‪Alcohol‬په نوم یادېږي‪.‬‬
‫نوري ایزومیري )‪:(Optical Isomerism‬‬
‫هغه مرکبات چي لږ تر لږه یو کاربن یې څلور مختلفي معوضې ولري‪ ،‬فعال نوري مرکبات دي او دغه‬
‫کاربن د غیر متناظر کاربن )‪ (Asymmetric Carbon‬په نوم یادېږي‪.‬‬
‫د الکولو فزیکي او کیمیاوي ځانګړتیاوي‬
‫د یو قیمته الکولو کوچني مالیکولونه بې رنګه او خنثی مایع دي‪ ،‬چي ځانګړی بوی‪ ،‬تریخ او سوی‬
‫خوند لري‪ .‬میتانول‪ ،‬ایتانول او پروپانول پ ه هر نسبت د اوبو سره مخلوط کېږي‪ .‬منځني الکول چي د ‪4 – 11‬‬
‫پوري د کاربن اتومونه ولري‪ ،‬مایعات دي او د اوبو سره په کمه اندازه مخلوط کېدای شي‪ .‬لوړ الکول کوم خوند‬
‫او بوی نه لري‪ ،‬په اوبو کي نه حلېږي او د جامد په شکل پیدا کېږي‪ .‬د الکولو د مالیکولي کتلې د زیاتېدو سره‬
‫د زنځیري کاربن اثر د ‪( OH‬هایدروکسیل) ګروپ په پرتله زیاتېږي‪ ،‬چي له همدې کبله د لوړو الکولو فزيکي‬
‫ځانګړتیاوي الکانو ته ورته دي‪ .‬د لومړیو پنځه نارمل الکولو د ایشېدو ټکي په الندي ډول دي‪.‬‬
‫د دوو ساختماني ایزومیرو الکولو څخه د نارمل الکولو د جوش ټکي د هغه ایزومیر الکولو په پرتله همېشه‬
‫لوړي وي‪.‬‬
‫الکول ډېر ضعیف تېزابي خاصیت لري چي د هایدروکسیل )‪ (OH‬ګروپ هایدروجن د یوه فلز په واسطه‬
‫عوض کېدای شي‪ ،‬د مثال په توګه د سودیم سره د مالګي په څېر مرکب جوړوي چي سودیم الکوالت نومېږي‪.‬‬
‫‪ .1‬د میتانول او ایتانول تخنیکي استحصال‪ :‬په تخنیک کي میتانول د کاربن مونو اوکسایډ او هایدروجن‬
‫څخه د تودوخي په لوړه درجه او لوړ فشار کي حاصلېږي‪ .‬په دې تعامل کي د ‪ ZnO/Cr2O3‬څخه د‬
‫کټلیسټ په توګه استفاده کېږي‪.‬‬
‫میتانول ډېر مهم محلل دی او د ډېرو عضوي مرکباتو د استحصال لپاره د میتانولو څخه کار اخیستل کېږي‪ .‬د‬
‫میتانولو څیښل او یا د میتانولو بخار د ډېر وخت لپاره تنفس کول د ړندېدو سبب ګرځي‪.‬‬
‫د میتانولو د ایشېدو ټکی ‪ 64.7 OC‬دی‪ .‬ایتانول په ډېره پیمانه د اسیتلین د کټلیسټي هایډرېشن څخه‬
‫جوړېږي‪ ،‬پ ه دې تعامل کي لومړی ایست الدیهاید تولیدېږي چي د هغه د کټلیسټي هایدروجنېشن څخه ایتانول‬
‫الس ته راځي‪.‬‬
‫ایتانول هم د میتانولو په څېر د عضوي محلل په توګه او هم په لوړه پېمانه د عضوي مرکباتو د‬
‫استحصال لپاره استعمالېږي‪ .‬ایتانول په ټولو الکولي مشروباتو کي وجود لري او د ایشېدو ټکی یې د‬
‫‪ 1011mbar‬فشار الندي ‪ 78.3 OC‬ده‪.‬‬
‫‪ .2‬ایتانول د الکولي تخمر په واسطه‪ :‬د ګلوکوز د الکولي تخمر څخه د خمیرې په موجودیت کي ایتانول‬
‫حاصلېږي‪ .‬دا عملیه د الندي ساده عمومي معادلې په واسطه تشریح کېدای شي‪.‬‬
‫اولي الکول د الدیهاید‪ ،‬د کاربن تېزابو او د کاربن تېزابو د ایستر د ارجاع څخه جوړېږي‪.‬‬
‫هایدروجني اړیکي‬
‫څرنګه چي د اکسېجن اتوم د هایدروجن او د کاربن د اتومو په پرتله قوي الکترونیګاټیف دی او کوچنی‬
‫حجم لري‪ ،‬نو له دې کبله ‪ C – O‬او ‪ O – H‬اړیکي قطبي (پوالر) دي‪ .‬د هایدروکسيل د ګروپ هایدروجن قسمي‬
‫مثبت چارچ لري چي د یوه ګاونډي مالیکول د اکسېجن په واسطه د ځان خوا ته کش کېږي او هایدروجني اړیکه‬
‫منځ ته راځي‪ .‬په دې ترتیب د الکولو ګڼ شمېر مالیکولونه سره یو ځای کېږي‪ .‬او مغلق مالیکولونه جوړوي‪ .‬د‬
‫هایدروجني اړیکي انرژي ‪ 0.21 – 29KJ/mol‬ده‪.‬‬
‫که وغواړو چي مایع الکول په بخار بدل کړو نو زیاته انرژي په کار ده تر څو هایدروجني اړیکي د الکولو‬
‫د مالیکولو تر منځ ماتي کړي‪ .‬همدا علت دی چي د الکولو د ایشېدو ټکی د نورو عضوي مرکباتو په پرتله لوړ‬
‫دی‪ .‬د مثال په توګه د ډای میتایل ایتر ‪ (CH3)2O‬د جوش ټکی )‪ -24 OC (760Torr‬او د ایتانولو د ایشېدو‬
‫ټکی )‪ 78.3 OC (760 Torr‬دی‪.‬‬
‫استعمال‬
‫د الکولو څخه په مختلفو برخو کي ګټه اخیستل کېږي د مثال په توګه میتانول د سون موادو (پطرول) ته‬
‫ور اچول کېږي‪ .‬د ښه محلل په توګه استعمالېږي‪ .‬او د ځینو عضوي مرکباتو لکه فارم الدیهاید‪ ،‬اسیتیک اسید‬
‫او پولي ایستر د استحصال لپاره ور څخه کار اخیستل کېږي‪.‬‬
‫همدارنګه د سریښ جوړولو او میتایلېشن کولو لپاره هم په کار وړل کېږي‪.‬‬
‫ایتانول هم د محلل په توګه استعمالېږي پر دې سربېره ایتانول لومړی په اسیت الدیهاید او وروسته په اسیتیک‬
‫اسید اوکسایدي کېږي چي د هغې څخه اسیتیک اسید انهایدراید حاصلېږي‪ .‬همدارنګه د رنګونو‪ ،‬د ښه بوی‬
‫ورکوونکو موادو او درملو جوړولو کي ور څخه ګټه اخیستل کېږي‪.‬‬
‫ایتر )‪(Ether‬‬
‫ایتر د الکولو د انهایدراید او یا د اوبو د مشتقاتو څخه شمېرل کېږي چي د هایدروجن دواړه اتومونه په‬
‫الکایل او یا ارایل ګروپو باندي عوض وي‪.‬‬
‫د ایتر عمومي فورمول ‪ R1 – O – R2‬دی‪ .‬که ‪ R1‬او ‪ R2‬دواړه الکایل وي نو الیفاتیکي ایتر او که یوه یا دواړه‬
‫بقیې اریل وي نو د فینول ایتر په نوم یادېږي‪ .‬که د ایتر دواړه بقيې د یوې حلقې په شان پیوسته وي نو کړییز‬
‫ایتر منځ ته راځي‪.‬‬
‫د ایترو نوم ایښودنه‪:‬‬
‫د ایوپاک ‪ IUPAC‬د نوم ایښودني د سیستم په اساس ایتر د الکانو د ‪ Alkosy‬او یا ‪ Aryloxy‬مشتقات دي د‬
‫مثال په ډول‪.‬‬
‫په معمولي ډول د ایترو نوم د هغوی د بقیو د نوم سره شروع کېږي او په (ایتر) ختمېږي‪ .‬لومړی کوچنۍ ور پسې‬
‫غټه بقیه نومول کېږي‪.‬‬
‫د سایکلو الکان څخه مشتق شوي کړییز ایتر په الندي ډول دي‪:‬‬
‫که په س ایکلو هکزان کي د میتلین دوه ګروپه د اوکسېجن د اتومو په واسطه عوض شي نو ‪ Dioxan‬درې‬
‫ایزومیري جوړېږي‪.‬‬
‫د ایترو مهم نماینده ډای ایتایل ایتر دی چي اکثره په ایتر یادېږي‪.‬‬
‫جوړښت او فزیکي ځانګړتیاوي‪:‬‬
‫ایتر د الکولو په څېر زاویايي جوړښت لري‪ .‬د ایترو د ‪ C – O – C‬د اړیکو زاویه ‪ 110O‬د الکولو د – ‪C‬‬
‫‪ O – H‬زاویه ‪ O107‬ده‪ .‬څرنګه چي ایتر د الکولو په شان هایدروجني اړیکي نه شي جوړوالی نو له دې سببه د‬
‫ایترو د ایشېدو ټکي د الکولو په پرتله ډېره ټیټه ده او د ایسترو کوچني مالیکولونه ژر فرار کوي‪ .‬ایتر په اوبو‬
‫کي نږدې نه حل کېږي لېکن په الکولو او غیر قطبي عضوي محللو کي په ښه توګه حلېږي‪ .‬د ایترو څخه د محلل‬
‫په توګه د عضوي مرکباتو د ‪ Extraction‬لپاره استفاده کېږي‪ .‬هغه ایترونه چي یو شان مجموعي فورمول ولري‬
‫کوالی شي چي په خپلو منځو کي یو خاص ډول ساختماني ایزومیري )‪ (Metamere‬ولري‪ .‬د ‪ C4H10O‬مجموعي‬
‫فورمول درې میتامیري ‪ Metamere‬په الندي ډول دي‪.‬‬
‫د ځینو ایترو د یشېدو او ویلي کېدو ټکي په الندي ډول دي‪:‬‬
‫(‪ )1.8‬جدول‪ :‬د ځینو ایترو د جوش او ویلي کېدو ټکي‬
‫د ایترو استحصال‪:‬‬
‫‪ .1‬د الکولو ‪ :Dehydration‬د ساده ایترو د استحصال لپاره د الکولو د اوبو ایستلو له طریقې څخه د‬
‫تېزابي کټلیسټ په واسطه چي په صنعت کي هم ډېره مروجه ده‪ ،‬کار اخیستل کېږي‪ .‬د تېزابي کټلیسټ‬
‫په توګه د ‪ H2SO4, NaHSO4, KHSO4, H3PO3, H3ASO3‬او ‪ B(OH)3‬څخه استفاده کېږي‪.‬‬
‫د دوهمي الکولو څخه الکین او ایتر اما د درېمي الکولو څخه په زیاته اندازه الکین الس ته راځي‪.‬‬
‫‪ .2‬ویلیمسن مېتود )‪ :(Williamson – Synthese -1850‬د ویلیمسن د طریقې په اساس هر ډول ایتر لکه‬
‫الیفاتیکي‪ ،‬اروماتیکي او یا مخلوط ایستر (الیفاتیکي او ماروماتیکي) حاصلېږي‪.‬‬
‫الکوالت او یا فینوالت د الکایل هلوجنید او یا ډای الکایل سولفایټ سره تعامل کوي او ایتر الس ته راځي‪.‬‬
‫‪ .5‬د الکولو او الکاین د تعامل څخه ‪ :‬وینیل ایتر د الکولو او اسیتلین د تعامل څخه د کټلیسټ په‬
‫موجودیت کي تر فشار الندي حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ :Esterification‬ایستر‬
‫د کاربن تېزابو او الکولو د تعامل څخه د منرالي یا لیوس تېزابو (‪ )BF3, H2SO4, HCl‬د کټلیسټي‬
‫مقدار په موجودیت کي د کاربن تېزابو ایستر او اوبه حاصلېږي او د تعامل کوونکو او حاصل شویو موادو تر‬
‫منځ یو تعادلي حالت راځي‪ .‬په کېمیاوی تعادل کي د مخامخ (مستقیم) او معکوس تعامالتو سرعتونه سره‬
‫مساوي دي‪.‬‬
‫د کاربن تېزابو د نقرې د مالګي او د الکایل هلوجنید څخه ایستر حاصلېږي‪.‬‬
‫د ایسترو خواص‪:‬‬
‫هغه ایسترونه چي کوچني مالیکولونه لري بې رنګه مایع دي او د مېوې په شان بوی لري‪ ،‬لېکن هغه‬
‫ایسترونه چي لوی مالیکولونه لري بې بویه او په جامد حالت پیدا کېږي‪ .‬په اوبو کي په کمه اندازه حلېږي څرنګه‬
‫چي ایستر د تېزابو په څېر هایدروجني اړیکي نه شي جوړوالی نو د ایشېدو ټکي یې د تېزابو په پرتله ټیټ دي‪ .‬د‬
‫مثال په توګه اسیتیک اسید ایتایل ایستر په ‪ 77 OC‬او اسیتیک اسید په ‪ 118 OC‬کي په جوش راځي‪ .‬لکه څنګه‬
‫چي ایستر هایدرولیز کېږي په همدې شان د یوه تېزابي کټلیسټ په موجودیت کي د ایسترو هایدرولیز هم‬
‫ممکن دی‪ .‬په دې عملیه کي د ‪ (-OR) Alkoxy‬ګروپ تغییر کوي‪ .‬د بېلګي په توګه‪:‬‬
‫د ایسترو تعامالت‬
‫د ایستر او امونیا تعامل‪ :‬د ایسترو هایدرولیز په څېر امونیا هم د ایسترو سره تعامل کوي او د کاربن‬
‫تېزابو اماید جوړوي د مثال په توګه‪:‬‬
‫الدیهاید )‪(Aldehyde‬‬
‫الدیهاید د اولي الکولو د اوکسدېشن یا ډي هایدروجنېشن څخه حاصلېږي چي د اوکسدېشن په‬

‫واسطه د کاربن په تېزابو بدلېږي‪.‬‬
‫د الدیهاید نوم د الکولو د )‪ (Alcohol Dehydrogenatus‬څخه اخیستل شوی دی چي د هغه مشخصه نښانه د‬
‫‪ (Formyl - ) Aldehyde‬ګروپ دی‪.‬‬
‫د ‪ IUPAC‬د سیستم په اساس الدیهاید د هغه اړوند الکان د نوم په پای کي د ‪ al‬وروستاړي په ور‬
‫زیاتولو سره کېږي‪ .‬د مثال په توګه‪:‬‬
‫د الدیهاید معمولي نومونه اکثره د هغو د اړوندو تېزابو د التیني نومونو څخه مشتق کېږي او د نوم په پای کي‬
‫یې ‪ aldehyde‬راځي د مثال په ډول‪:‬‬
‫‪Acidum aceticum Acelaldehyde‬‬
‫‪Acidum Propinicum Propionaldehyde‬‬
‫د (‪ )2.2‬جدول‪ :‬د ځینو الدیهایدو معمولي او سیستماتیکي نومونه‪ ،‬فورمول او د ایشېدو ټکي‬
‫د الدیهایدونو تعامالت‪:‬‬
‫‪ .1‬د الدیهاید ارجاع کول )‪ :(Reduction‬په الدیهاید باندي د هایدروجن نصب کولو څخه اولي الکول‬
‫حاصلېږي‪.‬‬
‫‪ Tischtschenko .2‬د ایستر جوړولو تعامل ‪ :1906‬د دې تعامل په اساس الیفاتیکي الدیهاید د‬
‫آلومینیم ایتیالت په موجودیت کي ‪( Disproportion‬بې تناسبه یا غیر متجانس) کېږي‪ ،‬د اړوندو‬
‫الکولو ایستر حاصلېږي‪ .‬د مثال په توګه د اسیت الدیهاید د دوو مولو څخه یو مول اسیتیک اسید‬
‫ایتایل ایستر الس ته راځي‪.‬‬
‫‪ .5‬د فارم الدیهاید د ترای میرایزېشن څخه کړییز ‪(1/3/5 – Trioxan) Trioxymethelene‬حاصلېږي‪.‬‬
‫الس ته راغلی ترکیب په اوبو او عضوي محللو کي په آسانۍ سره حلېږي او ارجاعي خواص نه لري‪.‬‬
‫‪ .4‬که اسیت الدیهاید ته څو څاڅکي ټینګ (غلیظ) د ګوګړو تېزاب واچول شي نو په ډېر شدت سره د هغه‬
‫ټرایمیریزېشن پلي کېږي او مایع ‪ 1/3/5 – Trimethyl - ،(2,4,6 – Trioxan) ،Paraldehyd‬الس ته‬
‫راځي‪.‬‬
‫د الدیهایدو استحصال‪:‬‬
‫‪ .1‬د کاربن تېزابو د مشتقاتو او د نیتریل مرکباتو د ارجاع څخه‪:‬‬
‫د کاربن تېزابو هلوجنید کېدای شي د کټلیسټ په واسطه په الدیهاید باندي ارجاع شي د دې لپاره چي‬
‫د الدیهاید د ارجاع څخه مخنیوی وشي د پالډیم او باریم سولفیټ کټلیسټ )‪(Rosendmund – Reduction‬‬
‫څخه استفاده کېږي‪.‬‬
‫الیفاتیکي کیتون )‪:(Alkanone‬‬
‫د دې مرکباتو ځانګړې نښانه دا ده چي د دوو الکایل ګروپو تر منځ د کاربونیل ګروپ واقع دی‪ .‬که د‬
‫الکایل دواړي معوضې یو شان وي د ساده او که مختلفي وي د مختلف کیتون په نامه یادېږي‪.‬‬
‫د کیتون نوم ایښودنه‬
‫د کیتون معمولي نوم د ‪ Keton‬په وروستاړي ختمېږي او د هغه نه مخکي د الکایل د دواړو ګروپو‬
‫نومونه راځي په دې ترتیب چي لومړی کوچنی او ور پسې د الکایل لوی ګروپ ذکر کېږي د مثال په توګه‪:‬‬
‫د ‪ IUPAC‬د سیستم په اساس د کیتون نوم د هغه د اړونده الکان څخه مشتق کېږي‪ .‬د الکان د نوم په‬
‫پای کي د ‪ on‬وروستاړی ور زیاتېږي‪ .‬ډای کېتون د الکان د نوم په پای کي د ‪ dion‬په ور زیاتولو سره نومول‬
‫اروماتیکي کیتون د ‪ Phenone‬په نامه یادېږي‪ .‬د مثال په توګه‪:‬‬
‫د کيتون استحصال‪:‬‬
‫د دوهمي الکولو څخه‪ :‬د دوهمي الکولو د اوکسدېشن څخه د کروم )‪ (VI‬اوکساید او سرکې تېزابو او یا‬
‫د ډای الکایل سلفواوکسایډ په واسطه کیتون حاصلېږي‪.‬‬
‫کاربوکسیلیک اسید‬
‫مشبوع عضوي تېزابونه د اولي الکولو یا الدیهاید د اوکسدېشن څخه حاصلېږي‪ .‬د دې مرکباتو مهمه‬
‫نښانه د کاربوکسیل د ګروپ )‪ (-COOH‬لرل دي او عمومي فورمول یې په الندي ډول دی‪:‬‬
‫د کاربن د تېزابو ځیني لوی مالیکولونه په شحمو کي پیدا کېږي نو له دې کبله د شحمي تېزابو په نوم هم‬
‫یادېږي‪.‬‬
‫د کاربوکسیل ګروپ‪ :‬د کاربوکسیل )‪ (-COOH‬په ګروپ کي د هایدروکسیل )‪ (-OH‬تېزابي خاصیت د‬
‫الکولو د هایدروکسیل )‪ (-OH‬د ګروپ په پرتله قوي دی ‪ .‬د منرالي تېزابو په پرتله عضوي تېزابونه ډېر ضعیف‬
‫دي‪.‬‬
‫د کاربن تېزاب د ډېري پخوا زمانې را هیسي معلوم دي او زیاتره یې معمولي نومونه )‪(Trivial names‬‬
‫لري چي د حیواني او یا نباتي سرچینو د پیدایښت څخه منشأ اخلي د مثال په توګه فارمیک اسید (د مېږي‬
‫تېزاب) اسیتیک اسید (د سرکې تېزاب) او داسي نور‪.‬‬
‫د ‪ IUPAC‬د سیستم په آساس مشبوع الیفاتیکي عضوي تېزابونه د الکان د تېزابو په نامه یادېږي‪.‬‬
‫(‪ )3.8‬جدول‪ :‬د ځینو مشبوع عضوي تېزابو نومونه او طبیعي پیدایښت‬
‫فزیکي ځانګړتیاوي‬
‫د عضوي تېزابو د کاربوکسیل ګروپ یو د ‪ C=O‬قطبي او یو د ‪ OH‬قطبي ګروپ لري‪ .‬له همدې سببه‬
‫کوالی شي چي دوه مالیکولونه په خپلو منځو کي دوې هایدروجني اړیکي جوړي کړي او د یوه نسبي ثابت‬
‫)‪ (Dimer‬په شکل اسوسېشن کېږي چي حتا د بخار حالت کي هم دغه حالت ساتل کېږي‪.‬‬
‫همدا وجه ده چي د عضوي تېزابو د ایشېدو ټکي د الکولو په تناسب (چي نږدې یو شان مالیکولي کتله ولري)‬
‫لوړه ده‪ .‬د مثال په ډول‪:‬‬
‫په کنګل (جامد) حالت کي هم عضوي تېزابونه د ډای میر په شکل وي‪ .‬هغه زنځيري عضوي تېزابونه‬
‫چي د کاربن شمېر یې جفت وي ډېر ښکلی (منظم‪ ،‬منسجم) جوړښت لري چي له همدې کبله یې د ویلي کېدو‬
‫ټکی یې د هغو تېزابو په پرتله چي د کاربن شمېر یې طاق وي لوړ دی‪ .‬د مثال په توګه د سرکې تېزاب په ‪16.6‬‬
‫‪ OC‬او پروپانوئيک اسید په ‪ -22 OC‬کي ویلي کېږي‪ .‬د عضوي تېزابو د سلسلې څخه لومړی درې تېزابونه د بې‬
‫رنګه تخریش کوونکي مایع په حالت پیدا کېږي چي په اوبو کي په هره اندازه حلېږي‪.‬‬
‫عضوي تېزابونه چي د څلورو څخه تر اتو پوري د کاربن اتومونه لري ټینګه مایع ده د خولې په څېر ډېر‬
‫خراب بوی لري‪ .‬هغه تېزابونه چي د لسو کاربنو څخه زیات کاربنونه ولري نرم او پارافین ته ورته مواد دي‪.‬‬
‫استحصال‪ :‬د عضوي تېزابو د استحصال عموي طریقې په الندي ډول دي‪:‬‬
‫‪ .1‬د اولي الکولو او الدیهاید د اوکسدېشن څخه‪ :‬اولي الکول په آسانۍ په الدیهاید اوکسدېشن کېږي‪ .‬د‬
‫الدیهاید د اوکسدېشن څخه د کاربن تېزاب حاصلېږي‪.‬‬
‫د اکسیدانټ په توګه د ‪ HNO3, KMn4, CrO3‬او ځینو نورو معیارونو څخه ګټه اخیستل کېږي‪.‬‬
‫د ښورې تېزاب هم یو قوي اکسیدانت دی چي خپله په آسانۍ سره په ‪ NO2‬ارجاع کېږي‪.‬‬
‫‪ .2‬د فلزي عضوي مرکباتو او کاربن ډای اوکسایډ تعامل‪:‬‬
‫‪ .5‬د نیتریل هایدرولیز‪ :‬د نیتریل مرکبات په ګرم تېزابي او یا قلوي اوبلن محلول کي په اړونده تېزابو او‬
‫امونیا باندي بدلېږي‪ .‬د الکان نیتریل هلوجن الکان او سیاناید ایون څخه الس ته راځي‪.‬‬
‫نهم څپرکی‬
‫بيو ماليکولونه‬
‫د دې فصل مهم موضوعات په الندي ډول دي‬
(Carbohydates) ‫کاربوهايدريتونه‬ 
‫کاربوهايدريتونه او د هغوی اهميت‬ 
‫د کاربوهايدريتونو نوم ايښودنه او طبقه بندي‬ 
Configuration ‫د قندونو جوړښت‬ 
(Oligosaccharides) ‫څو قيمته قندونه‬ 
(Disaccharides) ‫دوه قیمته قندونه‬ 
(Trisaccharides) ‫درې قيمته قندونه‬ 
(Polysaccharides) ‫پولي سکرايدونه‬ 
‫ خواص او استعمال‬،(Starch) ‫نشايسته‬ 
‫ګاليکوجن )‪(Glycogen‬‬ ‫‪‬‬
‫سلولوز )‪ (Cellollose‬او د هغه استعمال‬ ‫‪‬‬
‫امينو اسيدونه )‪(Amino Acids‬‬ ‫‪‬‬
‫اليفاتيکي امينو اسيد‬ ‫‪‬‬
‫اروماتيکي امينو اسيد‬ ‫‪‬‬
‫د امينو اسيدونو تېزابي او قلوي خواص‬ ‫‪‬‬
‫پروټينونه )‪(Proteine‬‬ ‫‪‬‬
‫امينو اسيدونه د حجرو (ژونکو) د جوړوونکو په توګه‬ ‫‪‬‬
‫د پروتينو لومړنی‪ ،‬دويم او درېم جوړښت‬ ‫‪‬‬
‫کاربوهايدريتونه )‪:(Carbohydates‬‬
‫کاربوهايدريتونه په نباتاتو کي د فوتوسنتيز د عمليې په واسطه د کاربن ډای اوکسایډ او اوبو څخه د‬
‫اکسېجن په آزادېدو سره جوړېږي‪ .‬په دغه انزايمي سنتيز کي د نور انرژۍ ته اړتيا وي چي د کلوروفيل په واسطه‬
‫جذب کېږي‪ .‬د فوتوسنتيز په واسطه دغه جوړ شوی مهم قند ګلوکوز د پولي سکرايډ په څېر‪ ،‬د مثال په توګه په‬
‫نباتات و کي د نشايستې او په حیواناتو کي د ګاليکوجن په توګه ذخيره کېږي‪ .‬ګلوکوز د تنفس په واسطه تجزیه‬
‫کېږي‪ ،‬کاربن ډای اوکسايډ‪ ،‬اوبه او انرژي آزادېږي‪.‬‬
‫کاربوهايدريتونه او د هغوی اهميت‪:‬‬
‫کاربوهايدريتونه (قندونه)‪ ،‬شحميات‪ ،‬پروتينونه او ويټامينونه زموږ د ژوندانه مهم او اساسي خواړه‬
‫جوړوي‪.‬‬
‫په ‪ 1844‬کال کي کيميا پوه ‪ Karl Schmidt‬د دغه مجموعي فورمول ‪ (CH2O)n‬له کبله په دغه مهم او‬
‫لوی ګروپ مرکبات ‪ Carbohydrates, Cn(H2O)n‬ونومول او ويې ويل چي کاربوهايدريتونه هغه مرکبات دي‬
‫چي د کاربن تر څنګ هايدروجن او اکسېجن د اوبو په تناسب يعني )‪ (2:1‬ولري‪.‬‬
‫د کاربوهايدريتونو دغه تعریف په اوسني وخت کي پوره سم نه دی‪ ،‬دا ځکه چي په ځينو‬
‫کاربوهايدريتونو کي د هايدروجن او اکسېجن تناسب ‪ 2:1‬نه دی‪ .‬د مثال په توګه اسکاربيک اسيد (ويټامين‪)C‬‬
‫چي مجموعي فارمول یې ‪ C6H8O6‬دی او يا برخالف ځيني مرکبات شته چي په هغو کي د هايدروجن او‬
‫اکسېجن تناسب د اوبو په شان ‪ 2:1‬دی اما کاربوهايدريتونه نه دي‪ .‬سربېره پر دې ځيني کاربوهايدريتونه د‬
‫کاربن‪ ،‬هايدروجن او اکسېجن تر څنګ نايتروجن او سلفر لري‪.‬‬
‫د کاربوهايدريتونو نوم ايښودنه او طبقه بندي‪:‬‬
‫‪ Ketohexose C7‬کاربوهايدريتونه اليفاتيکي پولي هايدروکسي کاربونيل مرکبات دي چي د هر يوه‬

‫قند د نوم په پای کي د ”‪ “ose‬وروستاړی (پسوند) راځي‪ .‬د ‪ oxo‬د ګروپ د موقعیت پر اساس قندونه په‬
‫الديهایدي قندو )‪ Aldosen (Aldehyd - Sugars‬او کيتونی قندو ‪ (Keto – Sugars) Ketosen‬توپیر کېږي‪.‬‬
‫الديهايدي او کيتوني قندونه چي د کاربن شمېر يې مساوي وي‪ ،‬ساختماني ايزومير ګڼل کېږي چي مجموعي‬
‫فورمول يې ‪ CnH2nOn‬دی‪.‬‬
‫د کاربن اتومونو د شمېر له مخي ‪ Aldosen‬او ‪ Ketosen‬د ‪Triosen C3, Tetrosen C4, Pentosen C5,‬‬
‫‪ Hexosen C6, Ketohexose C7‬په نومونو يادېږی‪ .‬د دې له مخي ګلوکوز يو ‪ Aldohexose‬او فرکتوز يو‬
‫‪ Ketohexose‬دی‪.‬‬
‫کاربوهايدريتونه د ساده (يو قيمته) قندونو د شمېر له مخي په درو ګروپونو وېشل کېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬ساده قندونه ‪:Monosaccharides‬‬
‫مونو سکرايدونه ازاد الديهايدي او کيتوني قندونه دي‪ .‬د ‪ (C5H10O5) Pentose‬له جملې څخه‬
‫‪ Ribose‬او د ‪ (C5H12O6) Hexose‬له جملې څخه ‪( Glucose‬د انګورو قند) او ‪( Fructose‬د مېوې قند) مهم‬
‫مونو سکرايدونه شمېرل کېږي‪.‬‬
‫‪ .2‬څو قيمته قندونه ‪:Oligosaccharides‬‬
‫په دغه قندونو کي د ‪ 2 – 10‬پوري مونو سکرايدونه د اسیتال په څېر د يوه او بل سره تړلي وي او د‬
‫هايدروليز په واسطه په ساده قندونو تجزيه کېږي‪ .‬د مثال په توګه ډای سکرايدونه‪ ،‬ترای سکرايدونه‪ ،‬تیترا‬
‫سکرايدونه او داسي نور‪.‬‬
‫‪ .5‬پولي سکرايدونه ‪:Polysaccharides‬‬
‫په پولي سکرايدو کي د ‪ 10‬څخه تر څو څو زرو پوري مونو سکرايدونه د يوه او بل سره تړلي وي او په خپلو‬
‫خواصو کي د مونو او اوليګو سکرايدو سره ډېر توپیر لري‪ .‬نشايسته‪ ،‬ګالیکوجن او سلولوز د مهمو پولي‬
‫سکرايدو له جملې څخه شمېرل کېږي‪.‬‬

:Configuration ‫د قندونو جوړښت‬
‫څو قيمته قندونه )‪:(Oligosaccharides‬‬
‫مهم طبيعي قندونه د دوه څخه تر څلورو پوری مونومير (ساده قندونه) لري‪ .‬دوه قيمته ) ‪ ،(Di-‬درې‬
‫قیمته ) ‪ (Tri-‬او څلور قیمته قندونه )‪ (Tetrasaccharides‬د ساده قندونو )‪ (Monosaccharides‬په څېر‬
‫خواږه‪ ،‬کرستلي مواد دي چي په اوبو کي حلېږي‪.‬‬
‫دوه قیمته قندونه )‪:(Disaccharides‬‬
‫په طبيعت کي يوازي يو څو ډای سکرايډونه په ازاد ډول پيدا کېږي د مثال په توګه ‪( Saccharose‬د‬
‫جغندر او ګني قند(‪( Lactose ،‬د شيدو قند) او ‪( Maltose‬د اوربشو قند) د مونو سکرايدونو په کړييز سیستم‬
‫کي دوه رقمه د هايدروکسيل )‪ (-OH‬ګروپونه وجود لري‪ ،‬يو ډول يې د نيمه اسیتايل )په ‪ Aldosen‬کي د ‪ C1‬او‬
‫په ‪ Ketosen‬کي د ‪ )C2‬او بل ډول يې الکولي )‪ (-OH‬ګروپونه دي‪.‬‬
‫دوه قيمته قندونه په دوه ډوله دي‪ :‬ارجاعي او غير ارجاعي‪.‬‬
‫ارجاعي دوه قيمته قندونه )‪ (Saccharose‬هماغه د ګني ياجغندر قند دی‪.‬‬
‫غير ارجاعي دوه قيمته قندونه )‪ (Lactose‬د شيدو قندونه دي چي د ښځو په شيدو کي ‪ 5 – 7%‬او د‬
‫غواګانو په شيدو کي ‪ 4 – 5%‬وجود لري‪ .‬دغه قند يوه بې رنګه‪ ،‬کرستلي ماده ده چي به اوبو کي په اسانۍ‬
‫حلېږي او لږ څه خوږ خوند لري‪.‬‬
‫د شيدو قند )‪ (Lactose‬د تيزابي هايدروليز او يا د ‪ Lactose‬انزايم په واسطه په يوه ماليکول ‪ D – Glucose‬او‬
‫يوه ماليکول ‪ D – Galactose‬جدا کېږي‪.‬‬
‫درې قيمته قندونه )‪:(Trisaccharides‬‬
‫د درې قيمته قندونو له جملې څخه يوازي ‪ Raffinose‬د اهميت وړ دی چي په جغندر کي پیدا کېږي‪ .‬په‬
‫دغه قند کي د ‪ D – Fructose ،D – Glucose‬او ‪ D – Galactose‬يو – يو ماليکول د ګليکوزید په څېر د يوه‬
‫او بل سره تړلي دي‪ .‬دغه قند د غير ارجاعي قندونو له ډلي څخه دی‪.‬‬
‫پولي سکرايدونه )‪:(Polysaccharides‬‬
‫نشايسته )‪ ،(Starch‬ګالیکوجن )‪ (Glycogens‬او سلولوز )‪ (Cellulose‬د مهمو پولي سکرايډونو څخه‬

‫دي چي د ‪ D – Glucose‬د ماليکولونو څخه جوړ شوي دي‪ .‬د يوه ماليکول د اول کاربن د هايدروکسيل ګروپ‬
‫د وروستي ماليکول د څلورم کاربن د هايدروکسيل ګروپ سره د اوبو د خارجېدو وروسته د اسيتال په څېر‬
‫پیوست کېږي او په دې ترتيب د سلګونو تر زرګونو ‪ D – Glucose‬ماليکولو څخه مکرو ماليکول جوړېږي‪ .‬له‬
‫همدې کبله يې مجموعي فارمول ‪ (C6H10O5)n‬دی‪.‬‬
‫د پولي سکرايدو فزيکي او کيمیاوي خواص د يو قيمته او څو قيمته قندونو څخه توپیر لري‪ .‬د ماليکول نسبي‬
‫کتله د ‪ 17000‬نه تر څو ميليونو پوري ده‪.‬‬
‫نشايسته )‪:(Starch‬‬
‫نشايسته د شنو نباتي حجرو د اسیمیلېشن )‪ (Assimilation‬محصول دی‪ .‬د اسيميلېشن د عمليې‬
‫مفهوم دا دی چي د هوا کاربن ډای اوکسایډ د شنو نباتي رنګه موادو کلوروفيل )‪ (Chlorophyll‬به کتلسټي‬
‫کومک او په عين وخت کي د لمر د وړانګو تر اغېزي الندي په نشايسته بدلېږي‪( .‬فوتوسنتيز ‪.)Photosynthese‬‬
‫په دغه عمليه کي نب اتات د اکسېجن ماليکولونه ورکوي او د دې په واسطه پر ځمکه باندي هر کال نږدې ‪100‬‬
‫مليارډه ټنه نشايسته جوړېږي‪ .‬دغه جوړه شوې نشايسته د کوچنيو‪ ،‬سپينو دانو په څېر په )‪(Chloroplasten‬‬
‫کي ذخيره کېږي‪.‬‬
‫د نشايستې مستقيم انتقال د يوه نبات په داخل کي ممکن نه دی‪ ،‬دا ځکه چي د حجرو ميمبران د‬
‫نشايستې د کوچنيو کلوئيدي )‪ (Kolloide‬دانو لپاره د تېرېدو وړ نه دی‪ .‬اما نباتات کوالی شي چي د‬
‫اسيميلېشن په واسطه جوړه شوې نشايسته د انزايم په واسطه لومړی په مالتوز )‪ (Maltose‬او وروسته په ګلوکوز‬
‫)‪ (Glucose‬تجزيه کړي‪.‬‬
‫د نشايستې دانې تقريبًا د ‪ 80%‬اميلوپکټين )‪ (Amylopectin‬او ‪ 20%‬امایلوز )‪ (Amylose‬څخه جوړي شوي‬

‫دي‪ ،‬چي په کيمياوي او فزيکي خواصو کي سره توپیر لري‪.‬‬
‫د نشايستې خواص او استعمال‪:‬‬
‫نشايسته سپین‪ ،‬اوبه جذب کوونکي پوډر دي‪ ،‬چي په يخو اوبو کي نه حلېږي‪ .‬که نشايستې ته د اوبو‬
‫سره نږدې تر ‪ 90 oC‬پوري تودوخه ورکړل شي نو د نشايستې يوه برخه )‪ (Amylose‬د اوبو سره کلوئیدي محلول‬
‫)‪ (Kolloid‬جوړوي‪ .‬د دغه محلول د فلټراټ څخه د الکولو په واسطه حل شوې نشايسته بېلېږي‪ ،‬د ايوډين او‬
‫پوتاشيم ايوډايډ د محلول سره مخصوص آبي رنګ ورکوي‪ .‬دغه تعامل د نشايستې او ايوډين د تشخيص لپاره‬
‫استعمالېږي‪ .‬اميلوپکټين )‪ (Amylopectin‬په اوبو کي نه حلېږي‪ ،‬د ايوډين سره سور بنفش رنګ ورکوي‪.‬‬
‫که د نريو تېزابو سره نشايستې )‪ (Amylose + Amylopectin‬ته جوش ورکړل شي‪ ،‬نو تر – ‪D‬‬
‫‪ Glucose‬پوري تجزيه کېږي‪ .‬که د نشايستې هايدروالیز د مخه قطع شي‪ ،‬نو د پولي سکرايډ زنځير په مختلفو‬
‫کوچنيو ټوټو جدا کېدل ډېر مشکل دی‪ Dextrine .‬د سريښناکي مادې او همدارنګه د ډبرو لپاره د آر ورکولو‬
‫مادې په توګه استعمالېږي‪ .‬نشايسته به زیاته اندازه د غذا لپاره د وریجو‪ ،‬کچالو‪ ،‬اوړو او داسي نورو په شان‬
‫په مصرف رسېږي‪.‬‬
‫ګاليکوجن )‪:(Glycogen‬‬
‫لکه څنګه چي نشايسته يوازي به نباتاتو کي جوړېږي‪ ،‬همدارنګه حیوانات کوالی شي چي‬
‫کاربوهايدريتونه په ځيګر کي (د ځيګر د وزن تر ‪ )18%‬پوري او په عضلو کي (د عضلې د وزن تر ‪ )1%‬پوري د‬
‫ګالیکوجن په شان ذخيره کړي‪ .‬د ګاليکوجن د تېزابي هایدروالیز څخه ‪ D – Glucose‬حاصلېږي‪ .‬د – ‪D‬‬
‫‪ Glucose‬ماليکولونه د اميلوپکټين په څېر سره تړلی دي‪.‬‬
‫سلولوز )‪:(Cellollose‬‬
‫د نباتي حجرو دېوالونه په زياته اندازه د سلولوز څخه جوړ شوي دي‪ .‬پنبه ‪ 98%‬سلولوز لري‪ ،‬د لرګيو‬
‫څخه ‪ 50%‬او د واښو څخه نږدې ‪ 30%‬سلولوز الس ته راوړل کېږي‪ .‬سلولوز په اوبو او عضوي محللو کي نه‬
‫حلېږي‪ .‬خالص سلولوز د پنبې څخه چي غوړي يې مخکي له مخکي د نري سوديم هايدروکسايد محلول په‬
‫واسطه ايستل شوي وي‪ ،‬حاصلېږي‪.‬‬
‫د سلولوز استعمال‪:‬‬
‫سلولوز په تخنيک کي ډېر زيات اهميت لري او د لرګيو څخه د تېزابي (سلفيټ ‪ )Sulfit‬طريقې او يا د‬
‫القلي (سلفاټ ‪ )Sulfat‬طريقې په واسطه الس ته راوړل کېږي‪.‬‬
‫د سلولوز زیات مقدار په تخنيک کي د کاغذ جوړولو لپاره په کار وړل کيږی‪ .‬د لرګيو څخه حاصل شوی‬
‫سلولوز د تېزابو سر ه په ګلوکوز هايدرواليز کېږي چي د ايتانولو د جوړولو او د حيواناتو د تغذيې لپاره ور څخه‬
‫ګټه اخيستله کېږي‪.‬‬
‫د سلولوز او ښورې تېزابو څخه د ګوګړو تېزابو په موجوديت کي د مونو‪ ،‬ډای او ترای نايترو سلولوز‬
‫ايسترو مخلوط حاصلېږي‪ .‬د نايتروګليسرين په څېر دغه مرکبات هم د نايترو مرکبات نه دي‪ ،‬مګر ايسترونه‬
‫دي‪ .‬له همدې کبله د نايترو سلولوز نوم د کيمیا له لحاظه درست نه دی‪ .‬مګر دغه مرکبات سلولوز نايتريت‬
‫)‪ (Nitrate‬یعني ایسترونه دي‪ ،‬چي د باروتو د جوړولو لپاره استعمالېږي دغه باروت ډېر کم لوګی لري‪.‬‬
‫هغه سلولوز نايتريت‪ ،‬چي په هغه کي ‪ 2,5 – 2,7‬پوري د ‪ –OH‬ګروپونه په ‪ Nitrate‬عوض شوي وي‪ ،‬د‬
‫انفالقي موادو په توګه کارېږي‪ .‬که چيري د ‪ 2,1 – 2,5‬پوري د ‪ –OH‬ګروپونه په ‪ –ONO6‬عوض وي نو دغه‬
‫سلولوز نایتريت د مصنوعي موادو )‪ (Celluloid‬د جوړولو او ځال )‪ (Lack‬لپاره استعمالېږي‪.‬‬
‫سلولوز اسيتات‪ ،‬چي د سلولوز د استلېشن څخه د اسيت انهايدرايد او ګوګړو تېزابو په واسطه‬
‫حاصلېږي‪ ،‬د مصنوعي ورېښمو )‪ (Rayon‬د جوړولو لپاره ور څخه ګټه اخيستله کېږی‪.‬‬
‫امينو اسيدونه )‪(Amino Acids‬‬
‫امينو اسيدونه هغه الیفاتيکي يا اروماتيکي کاربوکسيليک اسيد او سلفونيک اسيد دی‪ ،‬چي لږ تر لږه‬
‫د (‪ )𝛼, 𝛽, γ‬يا د اورتو )‪ ،(O‬مېتا )‪ (M‬او پارا )‪ (P‬په موقعيتونو کي د امينو )‪ (Amino‬يو ګروپ ولري‪ .‬امينو‬
‫اسيد دوه فعاله ګروپونه يعني کاربوکسيل او امين لري او د پورتني اساسي مواد جوړوي‪ .‬څرنګه چي د امينو‬
‫اسید دواړه فعاله ګروپونه تېزابي او قلوي خواص لري‪ ،‬دغه مرکبات امفوتر )‪ (Amphother‬دي او د‬
‫‪ Zwitterions‬او يا د داخلي مالګي په شان پیدا کېږي‪ .‬د مثال په توګه ‪ Glycin‬چي پخوانی نوم يې ‪Glykokoll‬‬
‫دی‪ ،‬په زياته اندازه د ‪ Zwitterions – Form‬لري‪.‬‬
‫اليفاتيکي امينو اسيد‬
‫الفا – امينو اسيد‬ ‫بيتا – امينو اسيد‬
‫اروماتيکي امينو اسيد‪:‬‬
‫په الندي ډول طبيعي امينو اسیدونه چي د پروتين د پيپټېډ )‪ (Peptid‬اړيکو د هايدروالیز څخه الس ته راځي‪ ،‬تر‬
‫غور الندي نيول کېږی‪ .‬د پروتين ټول امینو اسيدونه الندي ساختمان لري‪:‬‬
‫د پروتين شل امينو اسيدونه چي په اتم جدول کي ښود شوي دي‪ ،‬د جانبي زنځير )‪ (R‬په واسطه د يوه او بل څخه‬
‫توپیر کېږي‪:‬‬
‫پنځه الفاتيکي امينو اسيد‪Ile, Leu, Val, Ala, Gly :‬‬
‫دوه هايدروکسي امينو اسيد‪Thr, Ser :‬‬
‫څلور امينو ډای کاربوکسيليک اسيد او د هغې امايد‪Gln, Glu, Asn, Asp :‬‬
‫درې قلوي امينو اسيد‪His, Arg, Lys :‬‬
‫دوه سلفر لرونکي امينو اسيد‪Met, Cys :‬‬
‫يو حلقوي امينو اسيد‪Pro :‬‬
‫ لنډ نومونه او يو حرفي کوډ‬،‫ نومونه‬،‫ د پروتين امينو اسيدونو ساختماني فورمولونه‬:‫ جدول‬1.9
‫د امينو اسيدونو تېزابي او قلوي خواص‪:‬‬
‫امينو اسيد هم تېزابي او هم القلي خواص لري یعني ‪ Amphoter‬دي‪ ،‬د دوی مخصوص خواص د امين او‬
‫کاربوکسيل ګروپونو په انفکاک او يا په بل عبارت سره د اوبلن محلول د ‪ PH‬په قيمت پوري اړه لري‪.‬‬
‫هغه الفا امينو اسيدونه چي د الفا په موقعيت کي د الکايل جانبي زنځير لري‪ ،‬د الفا کاربوکسيل ګروپ له‬
‫سببه د ‪ 1.5‬څخه تر ‪ 2.5‬پوري د ‪ Pka‬قيمت او د الفا امينو ګروپ له سببه د ‪ 8 – 10‬پوري د ‪ Pka‬قيمتونه لري‪.‬‬
‫د انفکاک د معادلې څخه څرګندېږي چي امينو اسيد په هیڅ کوم ‪ PH‬کي (حتا د جامد په حالت کي) هم غير‬
‫چارچي فورم ‪ H2N – CHR – COOH‬نه لري‪ .‬آزاد امينو اسيدونه همېشه چارچ لري‪.‬‬
‫د امينو – او کاربوکسيل د ګروپو شمېر د تيترېشن )‪ (Titration‬په واسطه تعينېږي‪.‬‬
‫پروتون نصب شوی امينو اسيد‬ ‫خنثی امينو اسيد‬ ‫پروتون جال شوی امينو اسيد‬
:(Proteine) ‫پروټينونه‬
‫پروتين د حیواني او نباتي ژونديو حجرو د ودي لپاره يو ځانګړی اهميت لري‪ .‬د قندونو او شحمياتو تر‬
‫څنګ پروتين د انسانانو او حيواناتو د غذائي موادو بنسټيزه برخه تشکيلوي‪ .‬نږدې ‪ 18%‬د انسان بدن د‬
‫پروتينو څخه جوړ شوی دی‪ .‬پروتين په اورګانيزم کي نه یوازي د انرژۍ سرچينه ده‪ ،‬بلکي د هورمونونو او‬
‫انزايمونو په توګه هم رول لوبوي‪.‬‬
‫پروتينونه هغه لوړ ماليکولي کلوئيدي طبيعي مواد دي چي د زيات شمېر مختلفو الفا – امينو اسيدو‬
‫څخه جوړېږي‪ .‬امينو اسيدونه په يوه اوږده زنځير کي د يوه او بل سره د پيپتېد اړيکي ‪ - CO – NH -‬په‬
‫واسطه تړل کېږي‪ .‬د پروتين د جوړښت لپاره اړين عنصرونه لکه کاربن‪ ،‬اکسېجن‪ ،‬هايدروجن‪ ،‬نايتروجن او‬
‫سلفر نباتات د هوا د کاربن ډای اوکسايډ‪ ،‬اوبو او په ځمکه کي د موجودو مالګو لکه د نايتريت‪ ،‬امونيم‬
‫مرکباتو او سلفايټ څخه رانيسي‪ .‬لېکن د دې پر خالف حيواني اورګانيزم نه شي کوالی‪ ،‬هغه امينو اسيدونه چي‬
‫د پ روتين د جوړښت لپاره اړين دي‪ ،‬په خپله جوړ کړي‪ .‬نو له همدې امله د بدن د عادي دندو د اجراء په خاطر‬
‫بايد پروتين په دوامداره توګه واخلی‪.‬‬
‫د انسان په خوړو کي د پروتين موجوديت ډېر زيات مهم دی‪ .‬الندي حيواني محصوالت د پروتين څخه ډېر غني‬
‫دي‪:‬‬
‫وينه نږدې ‪ ،20%‬د پلې (عضلې) غوښه ‪ ،19%‬ماهی ‪ ،13%‬هګۍ ‪ 12%‬او شيدې ‪ .3%‬نباتي پروتين تر ټولو‬
‫زيات په تخم کي ذخيره کېږي‪.‬‬
‫امينو اسيدونه د حجرو (ژونکو) د جوړوونکو په توګه‪:‬‬
‫نباتات او مختلف کوچني ذره بيني ژوندي موجودات ‪( Microrganismen‬الجي او خاص ميکروبونه‬
‫څخه امينو اسيدونه جوړ کړي‪.‬‬ ‫‪ )Bakterien‬په دې قادر دي چي د‬
‫حيوانات برعکس‪ ،‬نه شي کوالی چي ټول ‪ 20‬الفا – امينو اسيدونه په خپله سنتيز (جوړ) کړي‪ ،‬نو له همدې سببه‬
‫پروتين لرونکو خوراکي موادو ته اړتیا لري‪ .‬د حيواني او نباتي ژونديو حجرو د تکامل لپاره پروتين خاص‬
‫اهميت لري‪ .‬له دې کبله امينو اسيدونه په اساسي‪ ،‬اصلي )‪ (Essenial‬امينو اسيدو لکه‪Try, His, Met, Thr, :‬‬
‫‪ Tle, Phe, Val, Leu, Lys‬چي د انسان د خوراک لپاره اړين دي او په غير اساسي )‪ (Non – Essential‬امينو‬
‫اسيدو لکه ‪ Pro, Ala, Gly‬او داسي نور چي وجود يې خپله جوړوالی شي‪ ،‬توپیر کېږی‪.‬‬
‫په بدن کي پروتين په دوامداره توګه د ‪ Endo -‬او ‪ Exopeptidasen‬په واسطه په امينو اسيدو باندي جدا‬
‫کېږي‪ .‬دغه امينو اسيدونه دوهم ځل يا د پروتين د جوړېدو لپاره استعمالېږي او يا د مختلفو تعامالتو به واسطه‬
‫په مختلفو موادو باندي بدلېږي‪.‬‬
‫امينو اسيدونه په بدن کي نه يوازي د انرژۍ د سرچينې په توګه اهميت لري چي د پروتيني خوراکي موادو‬
‫څخه الس ته راځي‪ ،‬د پيپتېد هورمونونو او انزايمونو او همدارنګه د نورو مرکباتو ميکرو اورګانيزم په واسطه‬
‫جوړېږي او يا د کيمياوي تعامالتو په واسطه حاصلېږی‪ ،‬د انټي بيوټيک په حیث استعمالېږي‪.‬‬
‫د پروتينو لومړنی‪ ،‬دويم او درېم جوړښت‪:‬‬
‫د پروتين ساختمان د ډېرو زياتو ورته پيپټېډ زنځيرو څخه جوړ دی چي د پيپټېډ هر زنځير څو سوه د‬
‫امينو اسيدو بقيې لري‪ .‬د پروتين په ماليکول کي د پيپټېډ هر زنځير د ډای سلفايډ پله (اړيکي)‪ ،‬هايدروجني‬
‫اړيکه او يا د ايوني رابطو په واسطه د يوه او بل سره تړلي وي‪.‬‬
‫د پروتينو د بيولوژیکي فعاليت لپاره د کيمياوي جوړښت تر څنګ تر هر څه د هغوی فضائي جوړښت د اهميت‬
‫وړ دی‪ ،‬چي د فزيکي مېتودو لکه )‪ (Elektronenmikroskope, Rontgenstrukturanalyse‬او داسي نورو‬
‫په واسطه تعيينېږي‪ .‬په دې کي د ساختمان مختلفي مرحلې د ساختماني ايزومير )‪ (Strukturisomere‬په څېر‬
‫توپیر کېږي‪.‬‬
‫‪ .a‬لومړنی ساختمان يا د امينو اسيدو سلسله ‪Primary Structure‬‬

‫‪ .b‬دویم جوړښت ‪Secondary Structure‬‬
‫دغه ساختمان د پولي پيپټېډ زنځير او د )‪ (Conformation‬به سمون او ترتيب پوري اړه لري‪.‬‬
:Tertiary Structure ‫ درېمي ساختمان‬.c
‫په دويمي ساختمان سربېره فضائي نغښتی موجود دی چي د هغې استحکام او ثبات د نورو تر څنګ د‬
:‫ډای سلفايډ اړيکو په واسطه اجراء کېږي د مثال په توګه‬
‫لسم څپرکی‬
‫ويټامينونه )‪(Vitamins‬‬
‫د دې څپرکي مهم موضوعات په الندي ډول دي‪:‬‬
‫ويټامينونه‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬د ويټامينونو تا ريخچه (‪(History of Vitamins‬‬
‫‪ ‬د ويټامينونو طبقه بندي د انحالليت پر بنسټ په اوبو او شحمياتو کي‬
‫‪ ‬ویټامینونه او ګټي یې‬
‫ویټامینونه او د هغوی نوم ښود‬ ‫‪‬‬
‫د ویټامینو)‪ (Vitamin‬ارزښت او د هغو دنده‬ ‫‪‬‬
‫ويټامينونه دهغو عضوي اغېزمنو موادو څخه عبارت دي چي د انساجود ودي‪ ،‬فعاليت او ساتني لپاره‬
‫ضروري دي‪ .‬يا د غذايي موادو مهمه او حياتي برخه ويټامينونه دي‪.‬‬
‫د وېټامين )‪ (Vitamin‬نوم د )‪ (VitaminB1‬څخه اخيستل (مشتق) شوی دی چي لومړی ځل وڅېړل شو‪C.Funk .‬‬
‫په ‪۴۰۴۴‬م کال کي پيدا کړه چي دغه ماده )‪ (Vitamin B1‬هم د ژوند لپاره ضروري دی‪( .‬ژوند = ‪ )Vita‬او هم د‬
‫امين )‪ (Amin‬په څېر تعامل کوي‪ .‬که څه هم زياتره ويټامينونه د خپل کيمیاوي طبيعت له مخي امينونه نه دي‪،‬‬
‫خو سره له دې هم دغه نوم په نړيواله کچه منل شوی دی‪.‬‬
‫ويټامينونه په حيواني او نباتي انساجو کي په لږه اندازه پيدا کېږي‪ .‬ورځنى احتياج يې د عضويت لپاره‬
‫کم دى‪ ،‬ويټامينونه په عمومي توګه د انسان په بدن کي نه جوړېږي‪ ،‬بايد د غذا له الري واخیستل شي‪.‬‬
‫ويټامينونه او هورمونونه دواړه فعال مواد دي خو اساسي توپير يې دا دى چي هورمونونه تنظيم کوونکي مواد‬
‫دي او د بدن په دننه کي جوړېږي‪ ،‬اما ويټامينونه غذايي مواد دي او په بدن کي کم شمېر يې ‪ Vit-K‬او د‬
‫‪ B.Complex‬ځيني ويټامينونه جوړېږي او د غذا له الري باید واخیستل شي‪ .‬که چېري دغه عضوي کټلسټونه‬
‫يا اغېزمن مواد په خوړو کي نه وي نو سختي ناروغۍ پیدا کېږي‪.‬‬
‫ډاکتر )‪ (Frunk‬په ‪٩١٩١‬م کال کي د ويټامين نوم د دوو کليمو څخه )‪ (Vita‬چي د ژوند مانا لري او بل‬
‫يې د امين )‪ (Amine‬کلیمې څخه مشتق کړ‪.‬‬
‫پروفيسور )‪ (Drummond‬په ‪٩١١١‬م کال کي د )‪ (Amine‬دکليمې څخه د ‪ E‬د توري د لري کولو وړانديز وکړ او‬
‫د قبول وروسته يې د ويټامين کليمه د استفادې وړ وګرځېده او دا کليمه د خاص او عام په خوله کي پرېوته‪ .‬تر‬
‫اوسه پوري ‪ ١١‬ويټامينونه پېژندل شوي دي او نورو پسې څېړني رواني دي‪.‬‬
‫ويټامينونه هغه عضوي مواد دي چي په کمه اندازه په خوړو کي د انسان او حيوان د ژوند د ادامې‪ ،‬د‬
‫نسل دتوليد‪ ،‬صحت‪ ،‬نورماله نمو او ودي‪ ،‬د ژوند د سالمي روزني لپاره ضروري دي‪ .‬د ويټامينونو مهمه‬
‫وظيفه دا ده چي انزايمونه فعالوي او د کوانزايم په شکل عمل کوي‪ ،‬پروتينونه فعالوي او په انزايم يې بدلوي‪،‬‬
‫بيا انزايم کيمياوي تعامالت مخکي بيايي‪.‬‬
‫د ويټامينونو تا ريخچه (‪(History of Vitamins‬‬
‫ويټامينونه ډېر وروسته کشف شوي دي دا ځکه چي په ډېر کم مقدار د نباتاتو په انساجو کي پيدا‬
‫کېږي‪ .‬لومړنى عالم چي د ويټامينونو په باره کي يې کشفيات شروع کړه د ‪ Hop kin‬په نوم يادېده او يو ګروپ‬
‫موږکان يې تر تجربې الندي ونيول او داسي خوراک يې ورته ورکړ چي شکري‪ ،‬شحميات‪ ،‬پروتينونه او معدني‬
‫مواد پکې وو او دا فکر يې کاوه چي دا څلور مواد مکمل غذايي مواد دي‪ ،‬ولي د ويټامين څخه خبر نه وه‪ .‬نو‬
‫کله چي موږکانو ته مصنوعي غذا ورکړل شوه‪ ،‬وليدل شو چي موږکان په بېال بېلو ناروغېو باندي اخته شول‪.‬‬
‫د دې څخه داسي نتيجه ال س ته راغله چي د دې غذايي موادو څخه ماسېوا‪ ،‬نور مواد هم شته چي د‬
‫ژوند لپاره مهم او ضروري دي چي دا نامعلومه ماده د ‪ Accessory Factor‬په نوم سره ياده شوه او جهان ته يې‬
‫اعالن کړه چي کله يې په طبيعي خوراکونو سره موږکان تغذيه کړل‪ ،‬نو صحت يې وموندکله چي ورته مصنوعي‬
‫ډول غذا ورکړل شوه نو په مختلفو ناروغېو دوباره اخته شول‪ .‬د دوهم ځل له پاره چي ناروغو موږکانو ته طبيعي‬
‫خوراکه ورکړل شوه نو موږکان بيرته جوړ شول‪.‬‬
‫نو د دې څخه داسي معلومېږي چي په طبيعي خوراکه کي ځيني مواد شته چي د ژوند د بقا لپاره په‬
‫کارېږي او لومړۍ مادې ته يې ‪ Accessory Factor‬نوم ورکړ او د دنيا پوهان دې ته متوجه شول او زيات مواد‬
‫يې الس ته راوړل‪ ،‬نو کله چي دغه خوراکونه د خالصو خوراکونو سره يو ځای شول نو حيوانات به نه ناروغه‬
‫کېدل‪ .‬بيا دغه مواد يې تجزيه کړل‪ ،‬نو دوى وليدل چي دې موادو د ‪ NH2 Amin‬ګروپ درلوده او د ژوند لپاره‬
‫مهمه ده نو ځکه يې د ‪ Vitamin‬په نوم سره ياد کړل څرنګه چي دا مختلفي مادې وې چي اول کشف شوې او په‬
‫الندي ډول طبقه بندي شوي دي د ويټامين (‪ )A‬په نوم‪ ،‬دوهم د ويټامين (‪ )B‬اوداسي نور تر ويټامين (‪ )H‬پوري‬
‫نوم ورکړل شو‪ ،‬ولي وروسته له دې څخه يې يو يو د تجربې الندي نيول‪.‬‬
‫په دې نږدې وختونو کي ځيني نور ويټامينونه هم کشف شول‪ .‬د ويټامين کلمه د لومړي ځل لپاره په‬
‫کال (‪ )٩١٩١‬ميالدي کي د ‪ Frank‬په واسطه استعمال شوه‪.‬‬
‫زياتره ويټامينونه په بدن کي نه جوړېږي‪ ،‬ضروري ده چي په ورځنۍ غذا کي شامل وي خو د دې تر‬

‫څنګ د يو شمېر حيواناتو لپاره ضروري نه برېښي چي په ورځنۍ غذا کي ورته ټاکلي ويټامينونه موجود وي او‬
‫وجود يې په خپله جوړوي‪.‬‬
‫کله چي دغه ويټامينونه د ( ‪ )Intestinal micro flora‬په واسطه جوړېږي لکه (‪Vitamin B-‬‬
‫‪ )Complex‬کورنۍ د دې تر څنګ خوګ‪ ،‬انسان او شادي ويټامين (‪ )C‬نه شي جوړوالی‪ ،‬بايد په خوراک کي‬
‫ورکړل شي‪ .‬د ويټامينونو د کمښت ستونزي يا خو په غذا کي د ټاکلي ويټامين د نه موجوديت په وجه منځ ته‬
‫راځي او يا هم د ناروغۍ يا نورو موادو په وسيله هغه ميکانيزم له منځه ځي چي د ويټامين د جذب سبب‬
‫ګرځي‪.‬‬
‫کله چي صفراوي مالګي کمي وي نو په شحمو کي منحل ويټامينونه سم نه جذبېږي د کولمو په ناروغۍ‬
‫کي هم ورته ستونزي منځ ته راځي‪ .‬د ويټامين کمبود او يا هم نشتوالی‪ ،‬نه يوازي دا چي په يوه حيوان کي د‬
‫ټاکلي عاليمو د ښکاره کېدو سبب ګرځي‪ ،‬بلکې هغوی د توليد د روزني له پلوه خورا د اهميت وړ دي‪.‬‬
‫د ويټامينونو طبقه بندي د انحالليت پر بنسټ په اوبو او شحمياتو کي‬
‫)‪(Classification of Vitamins, Fat soluble and water soluble‬‬
‫ټول ويټامينونه په عمومي توګه په دوو ګروپونو وېشل شوي دي‪:‬‬
(Fat Soluble Vitamins) ‫هغه ويټامينونه چي په شحمو کي حلېږي‬ 

(Water Soluble Vitamins) ‫هغه ويټامينونه چي په اوبو کي حلېږي‬ 
: ‫الف – هغه ويټامينونه چي په غوړيو (شحمو) کي حل کېږي عبارت دى له‬
Vitamin – A Provitmine-Corotien ‫( يا‬A) ‫ ويټامين اې‬.1

Vitamin - D Colciferol ‫( يا‬D( ‫ ويټامين ډي‬.2
Vitamin – E Tocopherol ‫( يا‬E) ‫ ويټامين اي‬.5
Vitamin - K Minadione ‫( يا‬K) ‫ ويټامين کا‬.4
‫په شحمو کي منحل ويټامينونه د غذايي موادو په شحمي برخه کي موندل کېږي د مثال په توګه کله چي‬
‫کوچ له مستو څخه جال شي‪ ،‬په شحمو کي منحل ويټامينونه په مسکه کي ځای په ځای کېږي او په اوبو کي‬
‫منحل ويټامينونه په اوبلن محیط کي پاتي کېږي‪ .‬په شحمو کي منحل ويټامينونه د شحمياتو سره يو ځای‬
‫جذبېږي او د ويني له الري ځيګر (ینې) ته انتقالېږي او په ينه کي ذخيره کېږی‪.‬‬
‫څرنګه چي په شحمو کي منحل ويټامينونه په اوبو کي غیر منحل دي‪ ،‬له همدې کبله په تشو متيازو کي نه‬
‫اطراح کېږي‪ .‬لېکن په صفرا او ډکو متيازو کي څه نا څه اطراح کېږي‪ .‬دا ويټامينونه په عضويت کي ذخيره‬
‫کېږي‪ .‬ځيګر د دې ويټامينونو غوره سرچينه ده‪.‬‬
‫‪:Vitamin – A‬‬
‫ويټامين ‪ A‬چي ويټامين ‪ A1‬او يا ‪ Retinol‬هم نومول کېږي‪ ،‬مجموعي فورمول يې ‪ C20H30O‬دی او يو‬
‫غير مشبوع ‪ Diterpenanlkohol‬دی چي په زياته اندازه د ځيګر په تېلو‪ ،‬هګۍ په ژيړو او شيدو کي پيدا‬
‫کېږي‪ .‬په ‪1931‬م کال کي د ‪ Karrer‬له خوا د ځيګر د تې لو څخه جال کړل شوه او د سنتيز په واسطه د هغې الندي‬
‫ساختمان په ثبوت ورسېد‪:‬‬
‫ويټامين ‪ A‬په حیواني محصوالتو او حيواني خوړو کي د شحمي اسيدونو سره د ايستر په څېر موجود وي‪ ،‬کله‬
‫چي وخوړل شي د هضمې سیستم د انزايمونو په واسطه ټوټه کېږي په ازاد ويټامین ‪ A‬او شحمي اسيدو بدلېږي‪.‬‬
‫هغه غذاګاني چي نباتي منشأ لري‪ ،‬په هغې کي ويټامين ‪ A‬د ‪ Provitamin A‬يا د بيتا ‪ Carotene‬په‬
‫شکل موجود وي‪ .‬بيتا کاروټين يوه ژيړ رنګې ماده ده چي په زیاته اندازه په ګازرو‪ ،‬زردالو‪ ،‬شفتالو‪ ،‬ژيړو جوارو‬
‫او خواږو الوګانو کي موجود وي‪ .‬بيټا کاروټين په حيواني اورګانيزم کي د انزايمونو په واسطه په دوو ماليکولو‬
‫ويټامين ‪ A‬باندي پارچه کېږي‪ ،‬نو له همدې کبله د ‪ Provitamin A‬په نوم يادېږي او ساختماني فارمول يې په‬
‫الندي ډول دی‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ A‬فقدان د شپې ړوندوالی يا شبکوری )‪ ،(Night blindness‬د سترګو وچوالي )‪(Xerophthalmia‬‬
‫او د پوستکي د وچوالي )‪ (Xerodermia‬سبب ګرځي‪.‬‬
‫‪:Vitamin – D‬‬
‫د ‪ D‬سلسلې د ويټامينونو جوړښت د ‪ Ergosterin‬ساختمان ته ډېر ورته دی‪(Vigantol, Vitamin D2 .‬‬

‫)‪ Ergocalciferol, Calciferol‬چي مجموعي فورمول يې ‪ C28H43OH‬دی‪ .‬د لومړي ځل لپاره په ‪ 1932‬کال کي‬
‫د ‪ Windaus‬له خوا د ‪ Ergosterin‬څخه د لمر د ماوراء بنفش وړانګي په واسطه حاصل شو‪ .‬د دې تعامل‬
‫مېخانيکيت مغلق دی او مختلف منځني مرکبات جوړوي‪.‬‬
‫ويټامين ډي بې رنګه مخروطي ډوله کرسټل دی‪ ،‬د ويلي کېدو ټکی یې ‪ 121 oC‬ده او فعاله نوري مرکب دی‪.‬‬
‫‪ (Cholecalciferol) Vitamin D3‬د ويټامين ‪ A‬تر څنګه د کبانو د ځيګر په تېلو کي پيدا کېږي او په ‪1936‬م‬
‫کال کي د ‪ Brockmann‬له خوا د کبانو د ځيګر د تېلو څخه جال کړل شو‪.‬‬
‫هغه کسان چي بدن ته يې د لمر وړانګي نه رسېږي په غذا کي د ويټامين ډي اخیستلو ته اړتیا لري‪.‬‬
‫لېکن هغه کسان چي د لمر د رڼا سره مخامخ کېږي او په پوستکي کي يې ‪ 7 – Dehydrocholesterol‬موجود‬
‫وي‪ ،‬د ماوراء بنفش وړانګي جذبوي او په ويټامين ‪ D3‬بدلېږي او په غذا کي د ويټامين ډي اخیستلو ته اړتيا نه‬
‫لري‪ .‬د انسان بدن‪ 7 – Dehydrocholesterol‬له نورو غذايي موادو څخه جوړوي‪ .‬په انسانانو کي – ‪7‬‬
‫‪ Dehydrocholesterol‬او په نباتاتو کي ‪ Ergosterol‬د لمر د ماوراء بنفش وړانګو په واسطه په ترتيب سره په‬
‫ويټامين ‪ D3‬او ويټامين ‪ D2‬بدلېږي‪ .‬د هګۍ ژيړ‪ ،‬کوچ‪ ،‬شيدې او د ماهي د ځيګر تېل د ويټامين ‪ D‬غوره‬
‫سرچينې ګڼل کېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ D‬کموالی په هغو خلکو کي زيات ليدل کېږي چي بدن ته یې د لمر وړانګي نه رسېږي چي د‬
‫کمېږي او‬ ‫هغې په نتېجه کي د کلسيم او فاسفيټ مقدار په هډوکو کي‬
‫رشتيتېزم‬ ‫هډوکي نرمېږي‪ .‬د ويټامين ‪ D‬کمښت په ماشومانو کي د‬
‫يادېږي‪ .‬د‬ ‫)‪ (Rickets‬په نوم او په لويانو کي د ‪ Osteomalacia‬په نوم‬
‫دې ناروغيو تداوي د ويټامين ‪ D‬په استعمال سره ښه کېږي‪.‬‬
‫‪:(Tocopherol) Vitamin – E‬‬
‫ويټامين ‪ E‬په شحمو کي د منحل شويو ويټامينونو څخه شمېرل کېږی‪ .‬دغه ويټامين په حيواني او‬
‫نباتي سرچينو کي پيدا کېږي‪ .‬حيواني منابع يې غوښه‪ ،‬ځيګر‪ ،‬هګۍ‪ ،‬کبان‪ ،‬کوچ او شيدې دي‪ .‬په نباتي‬
‫منابعو کي د پنبه دانې تېل‪ ،‬د غنمو د جوانې تېل او د جوارو تېل شامل دي‪ .‬همدارنګه ټول شنې پاڼي لرونکي‬
‫نباتات لکه کاهو د دې ويټامين لرونکي دي‪ .‬په طبيعت کي د ‪ Tocopherol‬مختلف ډولونه پيدا کېږي چي د‬
‫ميتايل د ګروپونو په زياتوالي او کموالي پوري اړه لري‪.‬‬
‫‪:Vitamin – K‬‬
‫ويټامين ‪ K‬هغه ګروپ مرکبات دي چي په خپل جوړښت کي د ‪ Naphthoquinon‬هسته لري‪ .‬د دې‬
‫هستې په دوهم موقعيت کي د ميتايل ګروپ او په درېم موقعيت کي د ‪ R‬بقيه ده چي د ويټامين ‪ K‬د سلسلې په‬
‫مختلفو ډولونو کی مختلف قیمتونه لري‪.‬‬
‫‪:Vitamin K1‬‬
‫ويټامين ‪ (2-Methyl-3-Phynyl-1,4-naphthoquinon) K1‬چي مجموعي فارمول يې ‪C31H46O2‬‬

‫ده د نباتاتو په ش نه برخه کي‪ ،‬سابه‪ ،‬کرم او نباتي تېلو کي پیدا کېږي‪ .‬په ‪ 1939‬کال کي د ‪ Karrer‬له خوا د‬
‫پترول ايتر د اکسټرکشن په واسطه د يوه ژيړ رنګي ټينګو تېلو په څېر جدا کړل شو‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ K1‬ساختمان په واسطه په ‪ 1939‬کال کي د ‪ Fieser‬له خوا د يوه سنتېز په واسطه د ‪2-Methyl-‬‬
‫‪ 1,4-naphthoquinon‬او ‪ Phytol‬څخه د اوکزاليک اسيد په موجوديت کي په ثبوت ورسېد‪ .‬لومړی يو‬
‫‪ Dihydrovitamins‬جوړېږي چي د اکسدېشن وروسته په ويټامین ‪ K1‬بدلېږي‪.‬‬
‫‪:Vitamin K2‬‬
‫د ويټامين ‪ K2‬مجموعي فورمول ‪ C46H64O2‬دی‪ ،‬د ويلي کېدو ټکی یې ‪ 54 oC‬دی او د بکټرياوي‬
‫ويټامينونو له جملې څخه شمېرل کېږي‪.‬‬
‫د يو لړ څېړنو په پايله کي په ثبوت رسېدلې ده چي د ويټامين ‪ K‬نه شتون په حيواناتو کي د ويني د تويېدو سبب‬
‫ګرځي‪ .‬د ويټامين ‪ K‬کلمه د ‪ Koagulation‬څخه اخيستل شوې ده‪ .‬ويټامين ‪ K‬د ويني په ټينګولو (لخته کولو)‬
‫‪ Blutgerinnung‬کي ډېر مهم رول لوبوي‪.‬‬
‫په اوبو کي منحل ويټامينونه )‪(Water Soluble Vitamin‬‬
‫دغه ګروپ ويټامينونه ټول په اوبو کي حلېږي او د یوه او بل سره کيمياوي ورته والی نه لري‪ .‬په اوبو کي‬
‫منحل ویټامينونه په الندي ډول دي‪:‬‬
‫د ويټامين کيمياوي نوم‬ ‫د ويټامين نوم‬

‫‪Thiamin‬‬ ‫ويټامين‪B1‬‬
‫‪Ribo flovine‬‬ ‫ويټامين ‪B2‬‬
‫‪Niocin (nicotinic) Acid‬‬ ‫ويټامين ‪PP‬‬
‫)‪Citrin (rotine‬‬ ‫ويټامين ‪P‬‬
‫‪Panto thenic Acid‬‬ ‫ويټامين ‪B5‬‬
‫‪Pyridoxine‬‬ ‫ويټامين ‪B6‬‬
‫‪Cobala Amine‬‬ ‫ويټامين ‪B12‬‬
‫‪Biotin‬‬ ‫ويټامين ‪H‬‬
‫)‪Folacine (Folic Acid‬‬ ‫ويټامين‪B9‬‬
‫‪Ascorbic Acid‬‬ ‫ويټامين ‪C‬‬
‫‪Paramino Binzoic Acid‬‬ ‫ويټامين پارا امينونه بنزويک اسيد‬
‫‪Inocitol‬‬ ‫ويټامين اينوسيتول‬
‫‪Coline‬‬ ‫ويټامين کولين‬
‫‪ 1.10‬جدول‪ :‬د ويټامين د ډولونو نومونه‬
‫پورتني لومړني اته ويټامينونه دبې کمپلکس (‪)Vitamin B Complex‬په نوم ياديږي په اوبوکي منحل‬
‫ويټامينونه پرته د ويټامين ‪ B12‬څخه په نباتاتوکي جوړېږي‪ .‬دبدن د ضرورت وړ مقدار د سبزيجاتو‪ ،‬حبوباتو‪،‬‬
‫ميوه جاتو او همدارنگه د شيدو او غوښي له الري اخیستل کېداى شي‪ .‬څرنکه چي په اوبو کي منحل‬
‫ويټامينونه په زياته اندازه په بدن کي نه ذخيره کېږي‪ ،‬له همدې امله په دوامداره توګه بايد استعمال شي تر څو‬
‫د نېستمنۍ (فقدان)څخه يې مخنيوی وشي‪ ،‬بلکي ويټامين ‪ B12‬لوى حالت څخه مستثنى دى‪ ،‬ځکه په ځيگر‬
‫کي د څو کالونو لپاره ذخيره کېداشي‪ .‬په اوبو کي منحل ويټامينونه اکثرًا په غذاگانوکي يو ځاى پيداکېږي‪.‬‬
‫که چېري يوانسان د اوږدې مودې لپاره بشپړ غذا و نه خوري‪ ،‬د څو ويټامينونو فقدان يو ځای او په يو‬
‫وخت کي ظاهرېږي چي په دې وخت کي د تداوي لپاره بايد ټول ويټامينونه توصيه شي‪.‬‬
‫که چېري په اوبو کي منحل ويټامينونه زيات واخيستل شي‪ ،‬اضافي مقدار یې په تشو متيازو کي د بدن‬
‫څخه خارجېږي‪ ،‬ځکه په اوبو کي منحل دي او کوم تسمم منځ ته نه راوړي‪ .‬لېکن په شحمو کي منحل ويټامينونه‬
‫د زيات مقدار له کبله تسمم پيدا کوي چي د ويټامين ‪ A‬او د ويټامين ‪ D‬تسمم ليدل شوی دی‪ .‬په اوبو کي منحل‬
‫ويټامينونه په لنډ ډول تر کتني الندي نیسو‪:‬‬
‫ويټامين بي )‪(Vitamin B‬‬
‫کال يو هالينډي‬ ‫‪٩٩١١‬م‬ ‫په‬

‫ډاکټر ‪ Eljkam‬په جاوا کي پدي يوه‬
‫شو‪ ،‬هغه کسان چي ډيره موده يې پاکي‬
‫شين شوب شوي وريجي خوړلي وي‬
‫دوى ته يو ډول ناوغي چي د‪Beri-Beri‬‬
‫په نوم يادېږى‪ ،‬پيداکېږي او دغه ډاکټر‬
‫فکر وکړ چي ممکن دغه گټوره ماده د‬
‫وريجو څخه د شين شوب کولو په وخت‬
‫کي جدا شوې ده او بيا په شلم قرن کي‬
‫نورو عالمانو دا ماده د ويټامين ‪ B‬په‬
‫نوم کشف کړه‪.‬‬
‫و يټامين ‪ B‬په اوبو کي منحل ويټامين دى چي څلور يې د انسان لپاره ضروري دي چي عبارت دې له‬
‫)‪ (Vitamin B1, B2, B6, B12‬څخه دي‪.‬‬
‫د ‪ Beri-Beri‬ناروغۍ عمده عاليم عبارت دى له‪:‬‬
‫عضالتي فلج‪ ،‬عصبي ناقراري او نوري داسي ناروغۍ د عصبي سيستم او يا د ويني په دوران کي ارتباط‬
‫لري‪ .‬په ځوانانو باندي دا ناروغۍ په ناڅاپه ډول حمله کوي او لومړني عوامل يې د ستړتيا‪ ،‬احساس‪ ،‬په کار کي‬
‫ناغېړي‪ ،‬خفگان‪ ،‬نا اميدي‪ ،‬ډېر ژر عصبانيت‪ ،‬د اشتها خرابېدل‪ ،‬د زړه غټېدل او اعصابو ضعیفوالى او نورو‬
‫ناروغیو څخه عبارت دي‪.‬‬
‫د ويټامين بي )‪ (Vitamin B‬گټي‪:‬‬
‫ويټامين ‪ B‬دبدن رگونه اواعصاب پياوړي کوي‪ ،‬زړه او مغزو ته ډېر گټور دي او د ژوند په لومړي سر کي د‬
‫‪ A‬ويټامين په څېر بدن ته وده ورکوي‪ .‬رنگ ترو تازه‪ ،‬پوستکی غوړ‪ ،‬نرم اوشفاف ساتي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B‬د کمښت ستونزي‪:‬‬
‫که ويټامين ‪ B‬بدن ته ونه رسېږي‪ ،‬د زړه‪ ،‬ماغزو او اعصابو له زيانمنېدو سره هاضمه کمزورې کوي‪ ،‬لوږه‬
‫له منځه ځي يعني اشتهابنده شي بدن او اعصاب خوږېږي‪ ،‬د زړه سکون ورک شي عضلې يو ډول سوى پيدا‬
‫کوى او ځيني وخت وپړسېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪B‬عمده منابع‪:‬‬
‫د ويټامين ‪ B‬د الس ته راوړلو لپاره‬

‫بايد دغه ال ندي خواړه وکاروئ‪ .‬غنم‪ ،‬دال‪،‬‬
‫جوار‪ ،‬چي پوستکي ولري‪ ،‬يعني د دوی په‬
‫پوستکي کي ويټامين ‪ B‬شته په سابو‬
‫پنېر‪ ،‬بادام‪،‬‬ ‫مستو‪،‬‬ ‫ترکاريو‪،‬شیدو‪،‬‬
‫پسته‪ ،‬ينه‪ ،‬غوښه او د هگۍ په ژيړو کي‬
‫يې ويټامين ‪ B‬په زياته اندازه موجود دى‬
‫او په تېره بيا د هگۍ ژيړ خو د ويټامين ‪B‬‬
‫معدن دى د سابو او ترکاريو څخه پرته‬
‫ويټامين ‪ B‬په مېوو کي هم شته‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B1‬يا ‪:Thiamine‬‬
‫په دغه ويټامين کي د )‪ (Pyrimidin‬کړۍ د يوه ميتلين )‪ (-CH2-‬ګروپ په واسطه د )‪ (Thiazol‬کړۍ‬

‫سره تړلې ده‪ .‬دغه ويټامين نږدې په ټولو نباتي او حيواني انساجو کي پيدا کېږي‪ .‬تر ټولو زيات تيامين د‬
‫حبوباتو د دانو په بهرني قشر (پوستکي)‪ ،‬خميره او کچالو کي موندل کېږي او هم د حيواناتو ينه او پښتورګي د‬
‫تيامين غوره منابع دي‪.‬‬
‫تيامين د سودیم هايدروجن سلفيټ )‪ (NaHSO3‬په واسطه به ‪5-(4-Amino-2-Methyl)-Pyrimidinyl-‬‬

‫)‪ Methansulfonic acid (I‬او )‪ 5-(2-Hydroxyethyl)-4-Methylthiazol (II‬باندي جدا کېږي‪.‬‬
‫دا ويټامين په اوبو کي حل کېږي او د حرارت په مقابل کي مقاومت لري او که چېري حرارت مرطوب وي‪،‬‬
‫بيا په ‪ 110 oC‬حرارت سره چي دوه ساعته دوام وکړي‪ ،‬خرابېږي اما په وچ حرارت کي پوره مقاومت لري‪ .‬د‬
‫غوښي د پخولو په وخت کي تقريبآ د ( ‪ ١٢‬څخه تر‪ ) ٢١‬فيصده پوري ويټامين ‪ B1‬خرابېږي‪ .‬دغه ويټامين د نور‬
‫د روښنايۍ په مقابل کي حساس دى‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B1‬په نباتاتوکي جوړيږي اوهم د بدن د نريو کولمو دمفيده ميکروبونو په واسطه په وجود کي‬
‫جوړېږي‪ .‬او د بدن د اړتيا وړ ويټامين ‪ B1‬د نباتي موادو په خوړلو سره تهيه کېږي ويټامين ‪ B1‬په اسانۍ سره په‬
‫کولموکي جذبېږي‪ .‬د حيرانتيا خبره خو دا ده چي دا ويټامين په بدن کي د ډېرې مودې لپاره نه ساتل کېږي‪ .‬او د‬
‫درې ساعتو څخه وروسته د بدن څخه دفع او د متيازو او خوړلو سره خاجېږي او نوره ډېره اندازه يې په کي‬
‫تجزيه کېږي د انسان د بدن ورځنى ضروروت ويټامين ‪ B1‬لپاره د ( ‪ ١‬څخه تر ‪ ٣‬ملى گرام) پوري ثبت شوى دى‪،‬‬
‫د ويټامين ‪ B1‬د ضرورت اندازه د ډوډۍ په خوړلو سره د ويټامين ‪ B1‬ضرورت پوره کېږي‪.‬‬
‫د حيواناتو ينه (ځيگر) او پښتورگي يې غوره منابع دي‪ .‬ويټامين ‪ B1‬له دوه کړيو څخه )‪ (Pyrimidile‬او‬
‫)‪ (Thiazone‬څخه جوړشوى دى‪.‬‬
‫فارمول يې په الندې ډول دى‬
‫)‪(Vitamine B1‬‬ ‫‪C12H10O6N4SCl‬‬
‫تيامين د)‪ (ATP‬سره تعامل کوي‪ ،‬تيامين پايروفاسفيت تشکيلوي‪.‬‬
‫‪Thiamine +ATP→ Thiamin Pyrophosphate‬‬
‫همدارنګه د‬ ‫‪Decarboxylase ، Pyruvicacid ، ‬‬ ‫تيامين پايرو فاسفيټ د ‪Keto acid oxidativ‬‬
‫‪ Transketolase‬لپاره چي د ګلوکوز په استقالب )‪ (Pentose Phosphate Pathway‬کي رول لري‪ ،‬د‬

‫کوانزايم په حيث کار کوي‪.‬‬
‫تيامين د ښې اشتهاء‪ ،‬طبیعي هضم‪ ،‬شنډوالي‪ ،‬شيدو ورکولو او عصبي انساجو د طبيعي دندو لپاره ضروري‬
‫دى‪.‬‬
‫دتيامين )‪ (Thiamine‬نېستمني (فقدان)‪:‬‬
‫دتيامين له فقدان څخه د‪ Beri-Beri‬ناروغۍ پيدا کېږي چي دا ناروغۍ د لرې ختيځ په حامله ښځو او‬
‫شيدو ورکونکي ښځي چي د دې منطقو خلک عمومًا د وريجو څخه استفاده کوي‪ ،‬چي صيقل شوي وي دا‬
‫وريجي د تيامين څخه نېستمني دي‪ .‬او شيدو رودونکو ماشومانو کي زيات ليدل کېده او په غربي نړۍ کي په‬
‫کمه اندازه په هغو کسانو کي چي دوامداره الکول څښي ليدل کېږي‪.‬‬
‫دوه ډوله ‪ Beri-Beri‬وجود لري‪.‬‬
‫‪ .1‬وچ بيري بيري )‪ (Dry Beri-Beri‬په لويانو کي يوه مزمنه ناروغي ده چي ‪ Neuropoly‬يې عمده‬
‫خصوصيات دى‪.‬‬
‫‪ .2‬مرطوب بيري بيري )‪ (Wet Beri_Beri‬دا يوه حاده ناروغي ده په دې ناروغۍ کي زړه عدم کفايت او‬
‫پاړسوب عمده عاليم دي‪.‬‬
‫په وچ بيري بيري کي اخته کسان ژر ډنگرېږي خپل عضالت ضايع کوي او په ‪ Peripheral Neuritis‬او عضلې‬
‫یې په کمزورتيا اخته کېږي او د دغو مريضانو سره مرسته کېدای نه شي‪.‬‬
‫دتيامين د کمېدو اعراض‪:‬‬
‫‪ Retrobulbar neurition‬سره ړوندوالى په ناڅاپي ډول ممکن منځ ته راشي مريض د ستومانۍ احساس‬
‫کوي‪ ،‬د عضالتو ضعيفي‪ ،‬حساسيت او درد په نهايت کي د عضالتو اتروفي )‪ (Atrophy‬منځ ته راځي او کېدای‬
‫شي د ‪ Wrist drop ،foot drop‬او‪Toe drop‬سبب شي په سفلي نهاياتو کي )‪ (Ales Thesia‬او ‪(Paraes‬‬
‫)‪ Thesia‬عموميت لري د پښو سوځيدنى سنډرول )‪ (Burniny Feet Synd‬کېداى شي ولیدل شي‪ ،‬د ناروغ تګ‬
‫مشکل کېږي ناروغ ممکن بستر باندي محکوم شي‪.‬‬
‫هغه فکتورونه چي دتيامين يا ويټامين ‪ B1‬ضرورت اغېزمن کوي‪:‬‬
‫‪ .1‬کله چي میتابوليک فعاليتونه زيات شي لکه تبه (‪ )Fever‬د ټايرايډد غدې د فعاليت زياتوالى ( ‪Hyper‬‬
‫‪ )Thyrodism‬او په هغو اشخاصوکي چي په منظمه توگه سخت عضلي تمرينات سر ته رسوي‪.‬‬
‫‪ .2‬کله چي دکالوري د اخیستلو زيات مقدار کاربوهايدريت تشکيل کړي‪.‬‬
‫‪ .5‬د ‪ Peritoned Dialysis‬او‪ Hemodialysis‬په ناروغانو کي ځکه د پالزما تيامين په دياليز شوى‬
‫مايع کي ضايع کېږي‪ .‬تيامين په محدود شکل په عضويت کي عمومًا د تيامين پايروفاسفيت په شکل‬
‫ذخيره اما د مونو او تراى فاسفيت په شکل هم ذخيره کېږي‪.‬‬
‫دتيامين ياويټامين ‪ B1‬البرتواري تشخيص‪:‬‬
‫په وينه کي خصوصًا د تمرين او ګلوکوز د اخیستلو څخه وروسته د ‪ Pyruvic acid‬د تيامين په کمېدو‬
‫کي سويه لوړېږي دا ځکه چي د تيامين پايروفاسفيت چي د هغه تعامل په پايرويک اسيد په اسيتايل کوانزايم‬
‫بدليږي‪ ،‬د کوانزايم په حيث رول لوبوي او څرنگه چي د تيامين پايروفاسفيټ کمېدل موجود دى‪ ،‬نو ځکه‬
‫پيرويک اسيد په اسيتايل کوانزايم اې (‪ )Acytyl co -A‬نه بدلېږي او پايرويک اسيد سويه په وينه کي لوړېږي د‬
‫‪ RBC‬د ‪ Transketolas‬فعاليت هم کمېږي‪.‬‬
‫په پالزما او تشو ميتازو کي د تيامين سويه کمېږي تر ټولو حساس ټيسټ د تيامين د کمېدو د تعينولو‬
‫لپاره د ‪ RBC‬د ‪ Transketolas‬فعاليت تعينول دي چي په دې فعاليت کي د تيامين د کمېدو په وخت کي کم‬
‫وي او د تيامين د توصيه کولو څخه وروسته يې فعاليت زياتېږي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B2‬يا ‪:Riboflavin‬‬
‫په ويټامين ‪ B2‬کي د ‪ Flavin‬يا ‪Isoalloxazin‬‬

‫کړييز سیستم چي د ‪ Benzopteridin‬له مشتقاتو څخه‬
‫دی‪ ،‬وجود لري‪ .‬د ‪ Flavin‬حلقې په لسم موقعيت کي د‬
‫نايتروجن اتوم سره د ‪ D – Ribitol‬د ‪ I‬کاربن وصل دی‪.‬‬
‫‪ Riboflavin‬په طبيعت کي په زياته پېمانه پيدا کېږي‪ ،‬ژيړ‬

‫رنګي رنګه مواد دي چي په اوبو کي حلېږي او د هغې‬
‫محلول قوي ژيړ رنګي شين فلوریسیس لري‪ .‬شيدې‪،‬‬
‫غوښه‪ ،‬هګۍ او مېوه جات د ويټامين ‪ B2‬غوره منبع ګڼل کېږي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B2‬د ايزوالواکسازين )‪ (Iso Alloxazine‬يومشتق دى چي د‪Dimethyl Iso Alloxazine‬حلقې او‬

‫‪ Dimethyl Ribital‬څخه تشکيل شوى دى فرمول يې په الندې ډول دى‪.‬‬
‫‪C12H20O6N4‬‬ ‫)‪(Vitamine B2‬‬
‫د ويټامين ‪ B2‬د ويټامين ‪ B1‬سره نږدې شباهت لري‪ ،‬په اوبو او الکولو کي حل کېږي په وچ حرارت کي د‬
‫اکسېج ن او اسيد په مقابل کي پوره مقاومت لري او دنور په مقابل کي حساس دى‪ .‬کله کله ويټامين ‪ B2‬د‬
‫ويټامين ‪ G‬په نوم سره هم يادېږي او د اولين ځل لپاره په ‪٩١٣٢‬م کال کي د پنير د اوبو څخه حاصل شوی‬
‫ويټامين ‪ B2‬د اطفالو رشداو نمولپاره ډېر ضروري دى‪ .‬دا ويټامين د بدن ويني ته اکسېجن رسوي او د‬
‫کاربوهايدريت مواد د ميتابوليزم لپاره موثر دي‪.‬‬
‫ويټامين د بدن اعضاوي سالمتيا ساتى او انسان ځوان معلوموي او همدارنگه د ويټامين په مرسته عمر‬
‫هم اوږدېږي‪ .‬ويټامين ‪ B2‬عصبي سيستم تقويه کوي او ځيگر او پښتورگو کي ذخيره کېږي او کله چي بدن ته‬
‫ويټامين ‪ B2‬ونه رسېږي بيا د همدې ذخيرې څخه مصرف کېږي او ذخيره کمېږي‪ .‬که چېري شيدې دوه ساعته په‬
‫لمرکي وساتل شي‪ ،‬نو په دې حالت کي تقريبًا پنځوس (‪ )٢١‬فيصده ويټامين ‪ B2‬خرابېږي او له منځه ځي‪ ،‬په‬
‫وړو کولمو کي ويټامين ‪ B2‬جوړېږي او لږ څه ضرورت پرې رفع کېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B2‬د کمښت ستونزي‬
‫د بدن په پوستکي کي دانې پيدا کېږي د سترگو څخه د اوښکو بهېدل شروع کېږي شونډى چاودېږي‬
‫(شونډي د پاړسوب )‪ (Cheilosis‬او د ژبي سور والى د غوږ او پوزي تغلي کېدل‪ ،‬د عصبى سيستم خرابوالى‬
‫انسان خفه او گوشه گير کېږي د ويټامين ‪B2‬ورځنى احتياج اندازه ‪٣،٢-١،٢‬ملي گرامه تثبيت شوى دى‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B2‬زياتوالى‪:‬‬
‫د ويټامين ‪ B2‬زياتوالي سره مختلف عوارض د انسان په بدن کي پيدا کېږي لکه سر درد‪ ،‬د غاښونو‬
‫سستېدل او هډوکو د حجراتو جوړېدل دي د ويټامين ‪ B2‬زياتوالي سره عمومي ستړيا پيدا کېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B2‬عمده منابع‪:‬‬
‫ويټامين ‪ B2‬په پراخه توګه په ټولو حيواني او‬

‫نباتي حجرو کي ليدل کېږي‪ .‬په شيدو او د شيدو په ټولو‬
‫محصوال تو کي لکه (مستې‪ ،‬پنير او چکه) د هگۍ په ژيړو‬
‫د غنمو په پوستکي‪ ،‬اوربشو‪ ،‬خميره‪ ،‬ټولي غوښي‪،‬‬
‫ځيگر‪ ،‬ماغزه‪ ،‬ماهى‪ ،‬راز راز حبوبات لکه لوبيا‪ ،‬چڼي‪،‬‬
‫مۍ او داسي نور سبزيجات لکه کرم‪ ،‬پالک‪ ،‬کاهو‪ ،‬گازره‬
‫او نورو کي په ډېره اندازه پيدا کېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪( B2‬رايبوفالوين) نيستمني‪:‬‬
‫د رايبوفالوين له فقدان څخه کوم مشخص مرض نه ليدل کېږي د رايبوفالوين له کمېدو څخه عمومًا‬
‫‪ Ectodermal‬انساج لکه پوستکي‪ ،‬سترگي‪ ،‬عصبي سيستم زيات متاثر کېږي د رايبوفالوين کمېدل عمومًاپه‬
‫غريب قشر کي الکوليک اشخاصو او هغه نویو تولد شویو ماشومانو کي چي د ‪ Hyperbllirub inemia‬د‬
‫زياتوالي له امله ‪ Photo Therapy‬سره مخامخ وي او همدارنکه شيدو ورکونکو ماشومانو د ‪ RBC‬زيات ‪Lysis‬‬
‫څخه راځي (ځکه انساني شيدې د ويټامين کم مقدار لري) ليدل کېږي او همدارنگه په مزمن‬
‫‪ Peritoneldialysis‬او ‪ Hemodialysis‬ناروغانو کي د ويټامين ‪ B2‬کموالى ليدل کېږي‪.‬‬
‫هغه اعراض چي د ويټامين ‪ B2‬د کمېدو څخه پيدا کېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬د شونډو التهاب‪ ،‬د خولې کونجونو التهاب او شونډو پاړسوب او سور والى )‪ (Cheilosis‬ليدل کېږي‬
‫همدارنگه د ژبي التهاب او د ژبي د ‪ Papillae‬هموار والى او ليدل کېږي‪.‬‬
‫‪ .2‬همدرنگه د غوږ او پزي تفلسات او فيوژورونه (په خطي شکل څيري کېدل) ليدل کېږي‪.‬‬
‫‪ .5‬همدارنگه د سترگو د قرنى التهاب‪ ،‬د قرني وعايوي کېدل‪ ،‬د قرنې دسترګو سور والى‪ ،‬د سترګو‬
‫خارښ )‪ (Etching‬سوزش او وچ والى ليدل کېږي او باآلخره د ليدلو قوه کمېږي‪.‬‬
‫‪ .4‬د هډوکو په مغزو (‪ )Bone marrow‬کي د ‪ R.B.C‬کمېدل ليدل کېږي د ويني په محيطي دوران کي يو‬
‫ډول د ويني کموالی منځ ته راځي او د ‪ Reticulocyte‬تعداد کمېږي‪.‬‬
‫‪ .3‬په بعضي حاالتو کي د اعصابو آفت (‪ )Neuropathy‬ليدل کېږي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B5‬يا ‪:Pantothenic acid‬‬
‫په ويټامين ‪ B5‬کي د بيتا – االنين د امين‬

‫)‪(-NH2‬ګروپ د ‪ Pantoic Acid‬د کاربوکسيل سره‬
‫د اسيد په څېر تړلی دی‪ .‬دغه ويټامين په طبيعت‬
‫کي په پراخ ډول پیدا کېږي‪ .‬شيدې‪ ،‬هګۍ‪،‬‬
‫پښتورګی‪ ،‬ينه‪ ،‬سره بانجاڼ‪ ،‬ګولپي او الوګان د‬
‫دې ويټامين غوره منبع ده‪ .‬ويټامين ‪ B5‬ژيړ رنګه‬
‫سريښناکه تېل دي چي په تجارت کي د سوديم او‬
‫کلسيم مالګو په شکل پيدا کېږي‪.‬‬
‫په ابتدا کي د پانتوتينک اسيد( ‪Fit trade‬‬

‫‪ )factor‬په نوم ياده شوې وه‪ .‬ويټامين (‪ )B5‬يوه‬
‫سريـښناکه او ژيړ رنګه تېل دي‪ .‬په مرطوب حرارت‬
‫کي مقاوم اما په وچ حرارت کي له منځه ځي د‬
‫تجارت په بازار کي د سوديم او کلسيم مالګو په شکل پيدا کېږي د ويټامين د وېښتانو د سپينېدو د ضدپه نوم‬
‫شهرت لري اګر چي د دې ويټامين تأثير تر اوسه پوره واضح نه دى‪ .‬فارمول يې په الندى ډول دى‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B5‬منابع ) ‪:(Sources‬‬
‫ويټامين ‪ B5‬ته ځکه ‪ Pantothenic acid‬وايي‬

‫چي په طبيعت کي په پراخه ډول پيدا کېږي د انسان په‬
‫کولمو کي د ‪( Escherchia coli‬بکتريا) په واسطه‬
‫ترکيبېږي او عضويت ته جذبېږي‪ .‬دغه ويټامين په‬
‫خميرمايه‪ ،‬غنم‪ ،‬کچالو‪ ،‬د چرگانو هگۍ د وريجو پوټکي‬
‫سره‪ ،‬غوښه سابه‪ ،‬لوبيا‪ ،‬نخود‪ ،‬او داسي نور دا ويټامين‬
‫د ويټامين ‪ B3‬په نوم هم يادېږي د دې ويټامين د ورځني‬
‫احتياج اندازه (‪ )٩١-٢mg‬تثبيت شوی دى‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B5‬د کمښت ستونزي‪:‬‬
‫د پانتوتينيک اسيد ويټامين په انسان کي مختلفي ناروغۍ منځ ته راوړي لکه جلدي ناروغۍ‬
‫)‪ (Dermatitis‬اسهاالت )‪ (Diarrhea‬او د اعصابو خرابوالى )‪ (Dormentia‬دغه ناروغۍ د ‪ PP‬ويټامين لږ‬
‫مقدار د توصيې په اثردرمان کېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B5‬کلينکي اعراض‪:‬‬
‫په عمومي ډول د ويټامين ‪ B5‬د کمبود کلينکي اعراض په الندي ډول ذکرکېږي‪:‬‬
‫‪ .1‬عصبي تظاهرات‪ :‬نارامي )‪ (Restessess‬د خوب د نظم تغير يا تشويش او زياته ستومانتيا په کم او‬
‫خفيف تمرين سره‪.‬‬
‫‪ .2‬د معدې عصايي تشخيص )‪(Disorder‬‬
‫‪ .5‬د پښو سوځوني (سوزش) سنډروم‪ :‬دا سنډروم ممکن د ‪ Acety lation‬د تعامل د کمبود له امله وي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B6‬يا ‪:Pyridoxine‬‬
‫ويټامين ‪ (4,5-Bis(Chdroxymethyl)-2-methyl-Pyridin-3-ol) B6‬د يوه عالم ‪ R.Kuhn‬په‬

‫واسطه د ويټامين ‪ B1‬او ‪ B2‬تر څنګ د خميرې څخه جال کړل‪ .‬د مايکرو بيولوژي تجاربو ښودلې ده چي په دې‬
‫اکسټرکشن کي د ‪ Pyridoxine‬څخه ماسېوا د ‪ Pyridine‬دوه نور مشتقات ‪ Pyridoxal‬او ‪ Pyridoxamin‬هم‬
‫وجود لري چي دوی هم د ويټامين کرکټر لري او د ځينو مايکرو اورګانيزمو د ودي لپاره د ‪ Pyridoxine‬په پرتله‬
‫مؤثر دي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B6‬د ح رارت په مقابل کي مقاوم او بې رنګه کرسټلونه لري‪ .‬ماهی‪ ،‬د هګۍ ژيړ‪ ،‬غوښه‪ ،‬شيدې‪ ،‬خمير‬
‫مايه‪ ،‬حبوبات او ګولپي د ويټامين ‪ B6‬ښه منابع دي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ PP‬يا ‪:(Nicoticin acid) Niacine‬‬
‫دغه ويټامين په ينه‪ ،‬پښتورګي‪ ،‬غوښه‪ ،‬ماهي‪ ،‬هګۍ‪ ،‬شيدې‪ ،‬وريجي‪ ،‬غنم‪ ،‬بادام‪ ،‬سره بانجاڼ‪ ،‬چای‪ ،‬قهوې‬
‫او پاڼي لرونکو نباتاتو کي پيدا کېږي‪.‬‬
‫د دې ويټامين د کموالي او نشتوالي له سببه د هضمي سيستم‪ ،‬عصبي سيستم او پوستکي ناروغۍ منځ ته‬
‫راځي‪.‬‬
‫‪ pyridoxine‬او‬ ‫ويټامين ‪ B6‬د درو مرکباتو څخه جوړ شوى دى چي عبارت دي له‪pyridoxamin, :‬‬
‫‪ Phrodoxal‬يا د دې درې واړو مجموعې ته ويل کېږي‪ .‬ويټامين ‪ B6‬په اوبو کي منحل او د حرارت په مقابل کي‬
‫مقاوم يا )‪ (Heat Stable‬او بې رنگه کرستلونه لري پايريدوکسين شنه نباتات او زياتي بکترياوي ترکيبوي او د‬
‫امينو اسيدونو په مقابل کي ستر رول لري‪ .‬بايد يادونه وکړوچي ويټامين ‪ B6‬د کاربن هايدروجن او اکسېجن‬
‫څخه جوړشوى دى د رڼا په مقابل کي مقاومت نه لري او خرابېږي په اوبو او الکولو کي حل کېږي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B6‬د امينو اسيدونو او شحمياتو (غوړيو) د ميتابوليزم لپاره ضروري څيز دی‪ .‬ويټامين ‪ B6‬د ښځو د‬
‫حمل په موده کي د زړه بدوالى او استفراق د مخنيوي په خاطر ګټور دى‪ .‬ويټامين ‪ B6‬د ترپتوفان څخه د‬
‫نياسين په ترکيب کي د کوانزايم په حيث کارکوي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ )Pyridoxine( B6‬الديهايدي شکل ‪ Pyridoxal‬او امينو شکل يې د ‪ Pyridox amine‬په نوم‬
‫يادېږي فارمول يې په الندي ډول دى‪:‬‬
‫)‪(Vitamine B6‬‬ ‫‪C8F12O8N8‬‬
‫دويټامين ‪ B6‬منابع‪:‬‬
‫لکه څرنگه چي ويټامين ‪ B6‬په کولمو کي د‬

‫بکټريا په واسط جوړېږي‪ ،‬په کمه اندازه اړتيا ورته‬
‫موجوده ده خو ځيني خورا غني منابع عبارت دي له‪:‬‬
‫خميرمايه‪ ،‬ځيکر‪ ،‬ډوډۍ‪ ،‬حبوبات‪ ،‬شيدې‪ ،‬کب‪،‬‬
‫رومى‪ ،‬ژيړ جوار‪ ،‬پالک‪ ،‬د خوسکي (ګيلګي) غوښه‪ ،‬د‬
‫څارويو زړه‪ ،‬گازري او سابه د ويټامين ‪ B6‬ښې منابع‬
‫دي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B6‬د کمښت ستونزي‪:‬‬
‫څرنگه چي ويټامين ‪ B6‬تقريبًا په ‪ ٩١‬انزايمي تعامالتو کي د کو انزايم په شکل ګډون کوي‪ .‬د دې‬
‫ويټامين فقدان له کبله د ترپتوفان استقالب د ستونزو سره مخامخ کېږي په نتيجه کي‬
‫‪ Xan Thurenic، Hydroxy ،kynurenine‬په تشو ميتازو کي اطراح کېږي په نتيجه کي ويټامين ‪ B6‬په‬
‫نيستمنو غذاگانو باندى تغذيه کوي‪ .‬د ويټامين ‪ B‬کمپلکس د کورنۍ اختالفات او په ‪Hypo chromic‬‬
‫‪ Macrocytic،‬انيما باندي اخته کېږي‪ .‬سربېره پر دې د بدن د عضالتو ضعيف والى‪ ،‬جلدي امراض او نور‬
‫عصبي اختال الت (گډوډي) پيدا کوي‪ .‬بدن ته د ويټامين ‪ B6‬د ورځنۍ اړتيا وړ اندازه دوه ملي گرامه‬
‫(‪)١mg‬تثبيت شوې ده‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B6‬د کمبود اثرات‪:‬‬
‫ويټامين ‪ B6‬د کمبود اثرات په نارينه وو کي له ډېر اوږد محلي کمبود څخه ظاهرېږي او عمومًا د‬
‫ويټامين ‪ B6‬د کمبود اثرات په حامله ښځو کي او تي رودونکو نويو تولد شويو ماشومانو کي ليدل کېږي‪.‬‬
‫د ويني د سرو کروياتو توليد )‪ (Erythro poiesis‬پوستکى اوعصبي سيستم ډېر بد متأثره کېږي‪.‬‬
‫ناروغ ته ‪ Hypochromic‬او ‪ Microcytic‬د ويني کموالى پيدا کېږي‪ .‬د لمفوسايتونو کموالى موجود وي‪ ،‬په‬
‫مخ يې جلدي افات ظاهرېږي او ناروغ د پوزي او شونډو څخه د ‪ Sebum‬زيات افرازات لري‪ ،‬د ژبي التهاب‬
‫موجود وي‪ ،‬نوي زېږېدلي ماشومان د هاضمي سسيستم مشکالت او اختالالت لري‪.‬‬
‫هغه فکتورونه چي دويټامين ‪ B6‬ضرورت زياتوي‪:‬‬
‫‪ .1‬د پروتينو په زيات مقدار اخيستل ځکه د پروټينو او امينو اسيدو په ميتابوليزم کي ‪ vit.B6‬د کوانزايم‬
‫په حيث عمده رول لري‪.‬‬
‫‪ .2‬ځينى تي رودنکي ماشومان )‪(Infants‬‬
‫‪ .5‬هغه ښځي چي د خولې له الري د حمل ضد دوا خوري‪.‬‬
‫‪ .4‬دواگاني يا ‪ Drugs‬څرنگه چي ‪ INH‬چي د ‪ TB‬ضد دوا او دغه دوا د ‪ pyridoxalkinase‬انزايم په نښه‬
‫کوي په نتيجه کي ‪ pyridoxal phosphate‬نه جوړېږي‪ ،‬نو ځکه هغه ناروغان چي د ‪ TB‬ضد دوا‬
‫خوري د ويټامين ‪ B6‬زيات مقدار ته ضرورت لري اما دا تاثير په ټولو ناروغانو کي نه ليدل کېږي‪.‬‬
‫ځينى نوري دواګاني لکه ‪ Cycloserine، Pencillinamine‬او ‪ Hydralazine‬هم د ويټامين ‪ B6‬ضد‬
‫تاثير لري‪ .‬کله چي دغه دواگاني استعمالېږي‪ ،‬بايد ناروغانو ته د ويټامين ‪ B6‬لوړ دوز ورکړل شي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B7‬يا ‪ H‬يا ‪:Biotin‬‬
‫ويټامين ‪ H‬د ژوندانه د مهمو موادو څخه شمېرل کېږي چي د حجراتو وده عياروي او د ميکرو‬
‫اورګانيزم د ډېرښت لپاره یو اړين فکتور دی‪.‬‬
‫په نباتاتو او حيواناتو کي په ډېر لږ مقدار سره پيدا کېږي او په ثبوت رسېدلې ده چي د انسان په بدن کي د‬
‫پوستکي د عادي دندي لپاره ويټامين ‪ H‬ډېر اړين او اغېزمن مواد دي‪.‬‬
‫بيوټین په ‪ 1936‬ميالدي کال کي د ‪ Kogl‬له خوا د هګۍ د ژيړو څخه او وروسته د ‪ Du Vigneaud‬له خوا د‬
‫ځيګر څخه جال کړل شو‪ .‬دغه ويټامین درې نور فعال مرکزونه لري‪ .‬طبيعي ‪ Biotin‬بې رنګه ستني ډوله کرسټل‬
‫کېږي او د حرارت په مقابل کي مقاوم دي‪.‬‬
‫بيوتين د ‪ Anti egg white injury factor‬په نوم هم يادېږي‪ .‬د لومړي ځل لپاره په ‪٩١١١‬م کال کي يوې‬
‫مېرمني ‪ Boas‬دغه ‪ Anti egg white Injury Factor‬په صحرايي موږک کي چي د ‪ Dermatitis‬د ويښتانو‬
‫تويېدلو‪ ،‬د عضلي حرکاتو د بې نظمۍ اعراض په کي شامل و‪ ،‬مشاهده کړي وه او ځيګر‪ yest ،‬او نور غذايي‬
‫مواد داسي يوه ماده لري چي کوالى شي صحرايي موږک د ‪ Egy whit injury‬په مقابل کي وساتي‪ ،‬مګر په‬
‫‪٩١٩١‬م کال کي ‪ Gyorgy‬او ‪ vigneaud‬وښودل چي بيوتين او ‪ Anti egg white injury‬فکتورونه دواړه‬
‫سره يو شی دي‪.‬‬
‫بيوتين بي رنگه‪ ،‬اوږده دستني په شان کرستلونه دي په اوبو کي په کمه اندازه منحل او د حرارت په‬
‫مقابل کي مقاوم ‪ Heat stable‬او يو مونو کاربوکسيلک اسيد جوړوي د بيوتين په کموالي سره انسانانو ته د‬
‫پوستکي تخريش‪ ،‬د اشتها کموالى‪ ،‬ضعيفى او نور عوارض پيدا کېږي‪ .‬د دې ويټامين کموالى د هگيو د زياتو‬
‫سپينو په خوړلو سره را منځ ته کېږي‪ ،‬ځکه چي د هگى سپين يو مخصوص پروتين لري چي د (‪ )Avidine‬په نوم‬
‫يادېږي‪.‬‬
‫دا پروتين بيوتين د ځان سره نښلوي او د جذب څخه مخنوى کوي‪ ،‬دغه ويټامين په بدن کي د‬
‫کاربوهايدريت او شحمي غذايي موادو د ميتابوليزم په عمل کي خپله الره اجرا کوي او په ‪ B‬کمپلکس گروپ‬
‫کي شامل دى‪ .‬دا ويټامين د ويني گليسرين زياتوي او که چېري په بدن کي کم شي نو جلدي امراض پيدا کوي‪.‬‬
‫د بيوتين کمېدل د پانقراس په عصاره کي د ‪ Biotinidase‬انزايم د کمبود او په ‪ Malabsorption synd‬کي هم‬
‫پيداکېږي‪ ،‬منځ ته راځي‪.‬‬
‫د بيوتين د فقدان او اعراض‪:‬‬
‫د خولې د اطرافو د ګزک (التهاب) (‪ )Perioral dermatitis‬د وېښتانو تويېدل (‪ )Alopecia‬د تک بې‬
‫توازني (‪ )Conjunctivihi satxia‬په ماشومانو کي د نمو يا ودي وروسته پاتي والى عصبي يا نيورولوژيک‬
‫نقصان ليدل کېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B7‬يا بيوتين غوره او عمده منابع‪:‬‬
‫دا ويټامين په حيواني او نباتي خوړو کي پيدا کېږي‪ ،‬د دې ويټامين اړتيا کمه ده ځکه چي په وړو کولمو‬
‫کي د بکتريا په واسطه جوړېږي‪ ،‬اما که چېري سلفايد زيات مقدار درمل استعمال شي‪ ،‬په هغه صورت کي دا‬
‫بکتريا له منځه ځي او په پای کي د بيوتين کموالى منځ ته راځي‪ .‬ويټامين ‪ B7‬په توري‪ ،‬غوښه‪ ،‬څارويو زړه‪،‬‬
‫پښتورگي‪ ،‬خميرمايه‪ ،‬پسته‪ ،‬د هگيو ژيړ‪ ،‬شيدو‪ ،‬سبزيجاتو‪ ،‬ميوه جاتو او نوروکي پيدا کېږي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B12‬يا ‪:Cobalamin‬‬
‫ويټامين ‪ (Antiperniciosa – Faktor) B12‬طبيعي پورفرين )‪ (Porphyrin‬ته ډېر ورته دی‪Murphy .‬‬
‫او ‪ Minot‬په ‪1926‬م کال کي مشاهده کړل چي خام ځيګر د ‪ Perniciosen Anamie‬په تداوي کي اغېزمن دي‪.‬‬
‫لومړی په ‪1948‬م کال کي ‪ K.Folkers‬او ‪ E.L.Smith‬هر یو په جدا ګانه توګه ويټامين ‪ B12‬په کرسټلي ډول د‬
‫تازه ځيګر څخه جدا کړ‪ .‬وروسته دغه ويټامين په نورو بيالوژيکي موادو لکه په شيدو‪ ،‬غوښه او په ځينو خاصو‬
‫مرخېړيو او بکټرياوو کي وموندل شو‪.‬‬
‫ويټامين ‪ B12‬ستني ډوله تياره سره کرسټلونه جوړوي او ‪ 15‬ضلعي کړييز سيستم يې د ‪ Corrin‬په نوم يادېږي‪.‬‬
‫‪ Vitamin B12‬د کوبالټ )‪ (Co‬د موجوديت له سببه د ‪ Cobalamin‬په نوم يادېږي‪ .‬د ويټامين ‪ B12‬الندي‬
‫ساختمان په ‪1955‬م کال کي د ‪ D.Crowfoot – Hodgkin‬له خوا د ‪ Rontgenstrcekturanalyse‬په واسطه‬
‫تشريح شوی دی‪.‬‬
‫دغه ويټامين د ‪ Anti pernicious anemia vitamin‬په نوم هم يادېږي‪ ،‬پخوا د ‪ Extrinsic factor‬يا‬
‫‪ Food Factor‬په نوم هم يادېده‪ .‬دا ويټامين په ‪٩١٩٩‬م کال کي د يو ټن تازه ويني څخه ‪١١mg‬ويټامين ‪B12‬‬
‫جال شو او په ‪٩١١٣‬م کال کي دا ويټامين ترکيب شو‪.‬‬
‫دغه ويټامين د کاربن‪ ،‬هايدروجن‪ ،‬نايتروجن‪ ،‬اکسېجن‪ ،‬فاسفورس او کوبالت څخه ترکيب شوي او په‬
‫ډېره اسانۍ سره رطوبت ځان ته جذبوي او د (‪ )120 oC‬حرارت په مقابل کي مقاومت لري او په همدې حرارت‬
‫درجې کي د اسيدونو او قلوياتو په مقابل کي مقاومت نه لري‪ ،‬خرابېږي دا ويټامين د اطفالو د رشد او نمو‬
‫لپاره ډېر مهم اثر لري د پورتني ميتابوليزم لپاره ډېر ښه اثر لري د دې ويټامين د ورځني احتياج اندازه د(‪)٩_٢‬‬
‫ملي ګرام تثبيت شوې ده‪ .‬ويټامين ‪ B12‬د جذب لپاره په کولمو کي گاليکوجن پروتين (‪ )Glycoprotine‬ته‬
‫اړتيا لري‪ .‬چي د گېډي د مخاطي غشاء خرابېږي او د ‪ Intrinsic factor‬په نوم يادېږي‪ .‬فارمول يې په الندي‬
‫ډول دى‪:‬‬
‫‪Vitamine B12‬‬ ‫‪C63H90O14N14‬‬
‫د ويټامين ‪ B12‬منابع‪:‬‬
‫دا ويټامين د مايکرو اورګانيزمونو په واسطه ترکيبېږي‪ ،‬ينه او پښتورگي يې خورا غني منابع دي اما‬
‫دا ويټامين په شيدو‪ ،‬هگۍ او ماهي کي هم پيدا کېږي‪ .‬ويټامين ‪ B12‬د کولمو د باکتريا په واسطه هم‬
‫ترکيبېږى‪.‬‬
‫د دې ويټامين په ساختمان کي کوبالت موجود دى چي د سيانايد ايون سره تړلى دى کله چي ‪cyano‬‬
‫‪ cobalamine‬عضويت ته داخل شي د سيانايد ايون ور څخه جدا کېږي‪ .‬ويټامين ‪ B12‬په فعال شکل بدلېږي‪،‬‬
‫سيانوکوبالټ امين د دې ويټامين ثابت شکل دى او په بازار کي په دې شکل خرڅېږي‪.‬‬
‫که چېري د سيانايد په عوض د هايدروکسيل گروپ د کوبالټ سره يو ځای شي د ‪Hydroxy coalamine‬‬
‫په نوم يادېږي‪ .‬که چېري د کوبالټ اتوم سره مختلف ګروپونه يو ځای شي د ويټامين ‪ B12‬مختلف قسمونه په‬
‫الس راځي‪ ،‬په تدواۍ کي د ويټامين ‪ B12‬دوه مختلف ډولونه چي سيانوکوبالټ امين اوهايدروکسي کوبالټ‬
‫امين استعمالېږي‪.‬‬
‫د دې ويټامين غوره منابع عبارت دي له‪ :‬شيدې‪ ،‬هگۍ‪ ،‬ځيگر‪ ،‬پښتورگى‪ ،‬سره غوښه‪ ،‬ماهيان او داسي‬
‫نور‪ .‬دغه ويټامين ډېر فعال دى کم مقدار يې هم له درمان له پاره موثر دى د دې ويټامين په هکله تشويش مه‬
‫کوئ دا پورتني غذايي مواد په هر ځای او په هر وخت کي په ډېره زياته اندازه پيدا کېږي‪ ،‬د خپل صحت او‬
‫روغتيا لپاره ور څخه په ورځنيو خوړو کي ګټه واخلئ‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B12‬د کموالي ستونزي‪:‬‬
‫دا پروتين په اوبو کي د منحلو پروتينونو څخه يو پروتين دى چي په ځيگر کي ذخيره کېږي‪ ،‬له همدې‬
‫کبله د ويټامين ‪ B12‬غوره منابع ځيگر ګڼل شوى دى که چېري کوکس د ‪) Intrinsic factor‬داخلى فکتور(‬
‫دنشوالي له کبله ويټامين ‪ B12‬جذب نه کړ‪ ،‬نو يو ډول د ويني کمښت ورته پيدا کېږي چي د ‪pernicious‬‬
‫‪ anemia‬په نوم يادېږي‪ ،‬اخته کېږي بايد يادونه وکړم چي دغه ويټامين د ويني د کروياتو په تشکيل کي ډېر‬
‫ګټور دي اوپه دي وخت کي کم خوني رامنځ ته کېږي‪.‬‬
‫د ويټامين ‪ B12‬د کمبود‪ ،‬کمخوني په انسان کي دفوليک اسيد د کمبود په نتيجه کي منځ ته راځي هغه‬
‫‪ Abnormality haematologic‬چي د ويټامين ‪ B12‬له کمېدو څخه پيدا کېږي د ‪ folic acid‬په توصيه کولو‬
‫سره اصالح کېږي ليکن د دې ويټامين د عصبي سيستم ته نه ګرځېدونکى نقصان منځ ته راوړي چي په دې‬
‫حالت کي ناروغ ‪ paraesthesia Ataxia‬د سترګو د عصب افت ‪ )neuropathy( Opic‬لري‪ ،‬مريض خپل‬
‫‪ Position‬او حرکي احساس له السه ورکوي‪ .‬يو ځل بيا يادونه کوم چي د فوليک اسيد توصيه د ‪Pernicious‬‬
‫‪ anemia‬مريضانو ته نه يوازي دا چي ‪ Pernicious anemia‬تشخيص تر سيوري الندي راولي‪ ،‬بلکې‬
‫نيورولوژيک تغيرات ممکن زياتوالی وکړي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ falacin, B9‬يا ‪:Folic Acid‬‬
‫د لومړي ځل لپاره ویټامين ‪ B9‬په ‪1938‬م کال کي د ‪ Stokstad‬په واسطه د ځيګر د اکسټرکشن څخه‬
‫جال کړل شو‪ .‬وروسته د پالک (سابه) د پاڼو او يوه سلسله مایکرو اورګانیزم څخه حاصل شو‪ .‬په التين کي‬
‫‪ Folium‬پاڼي ته ويل کېږي‪ ،‬نو له همدې کبله د ‪ Folic acid‬په نوم يادېږي‪ .‬دغه ويټامين په ماچوبه (يو ډول‬
‫سبزي دي)‪ ،‬پاسوليه‪ ،‬لوبيا او د غنمو د غوره (نطفه) او په تېلو کي پیدا کېږي‪.‬‬
‫د فوليک اسيد په جوړښت کي ‪ Paraaminobenzoic ،Pteridin‬او ‪ Glutamic acid‬شامل دي‪ .‬ګلوټاميک‬

‫اسيډ د پارا – امينو بنزوئيک اسيد سره د اميد په شکل وصل دي‪ .‬له همدې کبله د ‪ Petroylglutamic acid‬په‬
‫نوم هم يادېږي‪.‬‬
‫فوليک اسيد ستني ډوله ژيړ کرسټلونه جوړوي په اوبو او عضوي محللو کي ډېر لږ حلېږي‪ .‬د تېزابو په‬
‫مقابل کي حساس دي لېکن د قلوي سره ثابتي مالګي جوړوي‪ .‬د فوليک اسيد د کمښت له امله په بدن کي د‬
‫ويني کموالی )‪ (Macrocytic type‬منځ ته راځي‪.‬‬
‫فلويک اسيد د‪ folium‬له کلمي څخه چي يوه التني کليمه ده او د پاڼي څخه اخستل شوې ده ځکه فوليک اسيد د‬
‫نباتاتو په پاڼو کي پيدا کېږي‪ .‬فوليک اسيد يوه ژيړ رنګه کرستالي ماده ده په اوبوکي په کمه اندازه منحل دي‬
‫فوليک اسيد په خنثی او قلوي محیط کي د حرارت په مقابل کي ثابت دی اما په اسيدي محیط کي نا مقاوم‬
‫ياغير ثابت دی‪.‬‬
‫فوليک اسيد په ساختمان کي درې ډوله ماليکولونه شته دي چي عبارت دي له ‪ Glutamico‬او ‪para‬‬
‫‪ amino benzoic acid, pteridin‬اسيد دي اما د انسان بدن له پورته درې ډوله مرکباتو څخه فوليک اسيد نه‬
‫شي جوړوالی بايد په مکمل ډول د غذا له الري واخیستل شي‪.‬‬
‫فوليک اسيد د ‪ B‬کامپلکس په ګروپ کي شامل دي او د ويني د سرو حجراتو په جوړولو کي ډېره اهمه‬
‫ماده ده‪ .‬فوليک اسيد د اوسپني‪ ،‬مس‪ ،‬ويټامين ‪ B12‬په موجوديت کي نږدې رابطه لري د فوليک اسيد ورځنۍ‬
‫اړتيا اندازه بدن ته ( ‪ ) 050mg‬تثبيت شوی دی‪ .‬دا ويټامين په الندي موادوکي موجود دی‪:‬‬
‫په غذايي موادو کي د فوليک اسيد موجوديت‬
‫د فوليک اسيد موجوديت په ملي ګرام فيصد‬ ‫د غذايي موادو نوم‬ ‫ګڼه‬
‫‪% 33 - 38‬‬ ‫ينه‬ ‫‪1‬‬
‫‪% 11 - 16‬‬ ‫زړه‬ ‫‪2‬‬
‫‪% 12 - 14‬‬ ‫د چرګوړي غوښه‬ ‫‪3‬‬
‫‪% 1.1‬‬ ‫د غوايي غوښه‬ ‫‪4‬‬
‫‪% 1.9‬‬ ‫هګۍ‬ ‫‪5‬‬
‫‪% 11 - 14‬‬ ‫ګولپي‬ ‫‪6‬‬
‫‪%1.1‬‬ ‫خريړي‬ ‫‪7‬‬
‫‪%1.15‬‬ ‫دنخودو پلي‬ ‫‪8‬‬
‫‪%1.1.‬‬ ‫ګازري‬ ‫‪9‬‬
‫‪%1.8‬‬ ‫کچالو‬ ‫‪10‬‬
‫‪%1.6‬‬ ‫کرم (بندګلپي)‬ ‫‪11‬‬
‫‪ 2.10‬جدول‪ :‬په غذايي موادو کي د فوليک اسيد فيصدي‬
‫دغه پورته غذايې مواد په تازه مېوو‪ ،‬سالد او شنو سبزيو کي هم پيدا کېږي‪.‬‬
‫دفوليک اسيد منابع‬
‫فوليک اسيد په طبيعت کي په پراخ شکل وجود لري ځکه د فوليک اسيد په نوم يادېږي چي په خاص ډول‬
‫د نباتاتو په پاڼو کي پيدا کېږي او د ‪ Folicin‬په نوم يادېږي‪.‬‬
‫کيمياوي نوم يې ‪ Ptroyl Mono gluamoc Acid‬دي د فوليک اسيد غوره منابع ينه‪ ،‬پښتورگي او غنم‬
‫دي‪ .‬فوليک اسيد د کولمو د بکترياوو په واسطه هم ترکيبېږي اما دغه مقدار کافي نه دى‪ .‬د عضويت د ټول‬
‫ذخيره شوي مقدار (‪ )6-10mg‬تقريبًا ‪ % 60‬يې په ينه کي ذخيره کېږي درې ډوله فوليک اسيد کوم چي د تغذيې‬
‫له نظره مهم دي شته والى لري‪ ،‬اما فرق يې دا دى چي د ګلوتاميک اسيدونو شمير يې يو‪ ،‬درې او اووه دى‪.‬‬
‫د فوليک د کمبود اثرات‬
‫د فوليک اسيد د کمبود له امله ناروغ يو ډول د ويني کموالى (‪ )Macrocytictype‬لري چي د وينى‬
‫تصوير (‪ )Blood film‬يې د ‪ Pernicious anemin‬سره مشابه اما په دې قسم ‪ anmemia‬کي عصبى سيستم نه‬
‫مصاب کېږي‪.‬‬
‫څرنگه چي هغه يوه کاربونه ټوټې چي د ‪ THPA‬سره نښتي دي‪ ،‬د ‪ Parines‬او ‪ pyrimidines‬د پيسونو‬
‫په شکل کي عمده ډول لري او دغه پيسونه بيا د نيوکليک اسيد په ترکيب کي برخه اخلي نو دفوليک اسيد‬
‫کموالى په وجه په کافي مقدار ‪ DNA‬نه جوړېږي او ‪ DNA‬د حجراتو د نارمل تقسيم لپاره ضروري دى‪ .‬څرنگه‬
‫چي کافي مقدار ‪ DAN‬وجود نه لري‪ ،‬اما د ‪ RNA‬او پروټينونو تشکليل دوام پيدا کوي هغه دوينى سره کرويات‬
‫چي توليدېږي غير نارمل شکل لري او دغه غير نارمل ‪ R B C‬د هستې د ناقص پوخوالي له امله منځ ته راځي‬
‫اما د سايتو پالزم پوخوالي په ګډون هيموگلوبين نارمل دى‪.‬‬
‫د حجراتو د تقسيم د ‪ RBC‬ناقص والى ‪ Defdct‬له امله رامنځ ته کېږي همدارنگه نيوترفيلونه‬
‫(‪ )Hyperseemen‬کوي يعني د ‪ Segments‬تعداد يې زياتېږي‪ .‬د نوکليک اسيد ‪ DNA‬د شکل د بې کفايتۍ په‬
‫نتيجه کي نارينه وو ته ‪ Azospermia‬او په ښځو کي ‪ Amenorrhea‬منځ ته راځي‪ .‬هغه ماشومان چي د هغو‬
‫ال ‪ spina bieda‬لري‬
‫ميندو څخه چي د فوليک اسيد کمبود لري توليد شي د عصبي کانال نقصان لري مث ً‬
‫د فوليک اسيد کلينکي استعمال‬
‫‪ .1‬د فوليک اسيد استعمال په ‪ Micro Cytic Anemia‬کي چي د )‪ (Sproe‬په ناروغانو کي ‪Pregmancy,‬‬
‫‪ Inifancy, Pellag‬دمعدې ‪ Resection‬او الکوليکو اشخاصو کي پيدا کېږي ډېر ګټور دي‪.‬‬
‫‪ .2‬د فوليک اسيد توصيه ‪ Pernicious‬يا خبيثه کمخوني په ناروغانو کي د ويني توليد نارمل حالت ته را‬
‫ګرځوي‪ ،‬لېکن نقص يې دا دى چي د اعصابو ‪ Degeneration‬نه اصالح کوي په ځينو حاالتو کي د‬
‫فوليک اسيد توصيه په خبيثه کمخونۍ کي شوکي نخاع تېزه يعني سريع وي‪ ،‬نو ځکه فوليک اسيد ‪B6‬‬
‫تر ‪ Pernicious Anemia‬درنه شي په يوازي ډول توصيه نه شي‪.‬‬
‫‪ .5‬فوليک اسيد د ويټامين ‪ B6‬او ويټامين ‪ B12‬سره يو ځای د دې له پاره استعمالېږي چي پالزما د‬
‫‪ Homo Cysteine‬سويه را ټيټه کړي دا ځکه چي پالزما د ‪ Homo Cystenie‬لوړه سويه د ‪Heart‬‬
‫‪ disease ischemic‬له پاره د خطر يو فکتور دى‪.‬‬
‫ويټامين ‪ C‬يا ‪:L (+) - Ascorbic acid‬‬
‫‪ L (+)-Ascorbic acid‬په اوبو کي د منحل شويو ويټامينونو څخه شمېرل کېږي او په خاص ډول په تازه‬
‫مېوه جاتو (مالټه او لېمو) کي او همدارنګه په کچالو‪ ،‬مرچ‪ ،‬بانجاڼ او د کرم په ډولونو کي پيدا کېږي‪ .‬په بدن‬
‫کي د هايدروفيل انټي اسيډون په توګه عمل کوي چي بدن ته په غذا کي ويټامين ‪ C‬و نه رسېږي‪ ،‬نو د‬
‫‪ Skorbuts‬ناروغۍ سبب ګرځي چي د پوستکي او د غاښونو د اورۍ په ويني کولو او په سختو حالتونو کي د‬
‫غاښونو په لوېدلو سره پېژندل کېږي‪.‬‬
‫ويټامين ‪ C‬په ‪ 1926‬کال کي د ‪ Szent – Gyorgyi‬په واسطه جدا کړل شو او د هغې ساختمان په‬
‫‪ 1932/33‬کال کي د ‪ Micheel‬او ‪ Hirst‬په واسطه تشریح شو‪ .‬دغه ويټامين د ‪ Ketohexonic acid‬ګاما‬

‫ هر یو په‬Reichstein ‫ او‬Haworth ‫ کي‬1933 ‫ په‬.‫ لري‬Enol – Form ‫ دی چي کيتوني ګروپ یې د‬Lacton
.‫ سنتيز کړ‬C ‫ځانګړې توګه ويټامين‬
‫ فورم‬Endiol ‫ دوه څنګ پر څنګ ګروپونه د‬OH ‫ پر دوه ګونې اړيکه د‬C = C ‫په پورتني جوړښتي فورمول کي د‬
.‫لري‬
‫ویټامینونه او ګټي یې‬
‫ویټامین )‪ (A) (Vitamin A‬په الندي شیانو کي موجود دی‪:‬‬
‫لکه‪ :‬دهګۍ ژیړ‪ ،‬په شنو او ژيړو سابو کي‪ ،‬ګازري‪ ،‬اینه‪« ،‬اَم» او د کب په غوړو کي سته‪ .‬په الندي‬
‫مواردو کي مثبته اغېزه لري‪ :‬لکه‪ :‬شَ ّوکُوري‪ ،‬ضعیفه لیده‪ ،‬ګرمکه یا ځوانکه او د زړتیا د ټوپلو پر ضد مرسته‬
‫کوي‪ .‬متوسطه ورځنۍ اړتیا دغه ویټامین ته‪ :‬ښځو ته د ورځي ‪ ،0,8mg‬هغو ښځو ته چي خپل ماشو ته تی‬
‫ورکوي ‪ ،1,5mg‬نارینوو ته ‪ 0,1mg‬اړتیا لیدل کېږي‪.‬‬
‫ویتامین )‪ (B1) (Vitamin B1‬په الندي توکو کي شته ‪:‬‬
‫لکه‪ :‬په کچالو کي‪ ،‬اینه‪ ،‬سبوڼۍ یا خمیره‪ ،‬شيدې‪ ،‬په سبوس لرونکو توکو کي موجود دی‪ .‬په الندي‬
‫مواردو کي دغه ویټامین ښه اغېـزه لري‪ :‬د بدن وده ښه کوي‪ ،‬د اعصابو دنده سموي‪ ،‬ذهني او فکري توان‬
‫لوړوي‪ .‬منځنۍ ورځنۍ اړتیا‪ :‬ښځو ته د ورځي ‪ ،0,1mg‬نارینه وو ته د ورځي ‪ 1,2mg‬اړتیا سته‪.‬‬
‫ویتامین )‪ (C) (Vitamin C‬په الندي توکو کي شته دی‪:‬‬
‫لکه‪ :‬په توتانو کي‪ ،‬په شنو سابو کي‪ ،‬کچالو کي‪ ،‬کېوي کي‪ ،‬لیمو کي‪ ،‬په کَرم کي‪ ،‬په اینه کي‪ ،‬غټ‬
‫مرچک کي‪ ،‬شتون لري‪ ،‬په الندنیو مواردو کي ښه اغېزمن دي‪:‬‬
‫د بدن دفاعي سيستم لوړوي‪ ،‬په بدن کي نسجونه قوي کوي‪ ،‬د «خَوږ» جوړېدو ته چټکتیا ورکوي‪ ،‬د‬
‫زړېدو پروسه را ټیټوي‪ .‬متوسطه ورځنۍ اړتیا‪ :‬لویانو ته د ورځي ‪ 100mg‬او شیدې ورکونکو ښځو ته ‪150mg‬‬
‫اړتیا سته‪.‬‬
‫ویټامین )‪ (D) (Vitamin D‬په کښته توکو کي شتون لري‪:‬‬
‫لکه‪ :‬دهګۍ په ژيړ کي‪ ،‬په ماهيانو‪ ،‬په اینه‪ ،‬د کب په غوړیو کي او دشيدو په محصوالتو کي‪ ،‬شتون‬
‫لري‪ .‬په الندي مواردو کي یې اغېزه ډېره ښه ده‪:‬‬
‫لکه‪ :‬قوي کول د هډوکو‪ ،‬دغاښو قوي کېدل‪ ،‬په بدن کي د کلسیم )‪ (Calcium‬د جوړښت سره مرسته‬
‫کول‪ .‬د ویټامین )‪ (Vitamin A‬اغېزه په بدن کي پیاوړې کوي‪.‬‬
‫متوسطه ورځنۍ اړتیا يې‪ :‬لویانو او ماشومانو ته د ورځي ‪ 5‬میو ګرامه )‪ ،(µg‬زړو ته ‪ 10‬میو ګرامه‬
‫اړتیا لیدل کېږي‪.‬‬
‫ویټامین )‪ (E) (Vitamin E‬په الندي شیانو کي شتون لري‪:‬‬
‫پاڼي لرونکي سبزيجاتو کي‪ ،‬هګۍ‪ ،‬په اینه‪ ،‬په نباتي کوچوکي‪ ،‬د غنمو په غوړیوکي او په نورو نباتي‬
‫غوړيو کي شتون لري‪ .‬الندنۍ مثبتي اغېزي لري‪.‬‬
‫لکه‪ :‬د بدن د پوستکي زړتیا کراروي یاني عمر یې ډېروي‪ ،‬او داسي د نور بدن د غړو زړتیا کراروي‪ ،‬د‬
‫ژر ستړیا مخنیوی کوي‪ ،‬د پونډیو د غړو د شخېدو مخنیوی کوي‪ .‬متوسطه ورځنۍ اړتیا‪ :‬ښځي ‪ 12mg‬په ورځ‬
‫کي‪ ،‬مور چي تی ورکوي ‪ ،17mg‬نارینه ‪ 15mg‬ته اړتیا لري‪.‬‬
‫ویتامین )‪ (H) (Vitamin H‬په الندي توکو کي شتون لري‪:‬‬
‫د کرم په ګل کي‪ ،‬اینه‪ ،‬د زویا په اوړو کي‪ .‬ال ندني مثبت اثرات لري‪ :‬د پوټکي‪ ،‬نوکانو‪ ،‬وېښتانو لپاره‬
‫ښه دي او د وېښتانو د ژر سپینېدو څخه مخنیوی کوي‪ .‬متوسطه ورځنۍ اړتیا‪ :‬د ‪ 30 - 60‬میو ګرامه )‪(µg‬‬
‫پوري اړتیا سته‪.‬‬
‫ویټامین )‪ (K) (Vitamin K‬په الندي شیانو کي موجود دی‪:‬‬
‫د کرم په ګل کي‪ ،‬هګۍ‪ ،‬شين کرم‪ ،‬اينه‪ ،‬پالک او په مستو کي شتون لري‪ .‬اوس یې الندني مثبت اثرات‬
‫ګورو‪ :‬د بدن د داخلي خون رېزۍ مخنیوی کوي‪ ،‬بواسیر لږوي‪ ،‬په رګو کي د وینو د بندښت مخنیوی کوي‪.‬‬
‫متوسه ورځنۍ اړتیا‪ :‬یو میوګرام دیوه کیلوګرام دبدن د وزن په اندازه مصرف کېږي )‪.(µg/kg‬‬
‫دا حتمي کار نه دی‪ ،‬چي څوک دي په ځانګړې توګه ويټامین رانيسي او و دي يې خوري‪ ،‬بلکې دغه‬
‫ټول ويټامینونه په سبزیو کي‪ ،‬مېوو‪ ،‬د شیدو په محصوالتو کي او دکب په غوښو کي شتون لري‪ .‬کېدای سي چي‬
‫سړی خپل خواړه د دغو ویټامینو له مخي عیار کړي او ويې خوري‪ .‬د یو ډول خوراک سره باید احتیاط وسي‪.‬‬
‫ویټامینونه او د هغوی نوم ښود‬
‫د ویټامینونو نومښود‪ ،‬سرچینې او اړوندي دندي يې‪:‬‬
‫ویټامین ‪A‬‬
‫په کال ‪ 1919‬کي د ‪ A‬په توري ونومول شوچي د پوستکي او داخلي غړو او سیستمونو لکه معده‪،‬‬
‫کولمې او نورو د روغتیا لپاره ګټور ویټامین دی چي په ځیګر‪ ،‬د هګیو په ژیړو‪ ،‬غوړیو او شنو ترکاریو کي‬
‫پيدا کېږي‪.‬‬
‫ویټامین ‪B‬‬
‫په کال ‪ 1911‬کي د ‪ B‬په توري ونومول شو او روښانه شوه چي د غنمو په ډوډۍ‪ ،‬الوګانو‪ ،‬دال پالک‪،‬‬
‫کېله‪ ،‬غوښه‪ ،‬ځیګر او د چرګ او ماهي په غوښه کي زیات پيدا کېږي‪ ،‬په ځانګړې توګه هغه میندي چي د‬
‫امیدوارۍ پر مهال وړ غذا نه شي اخيستالی‪ ،‬د دې ویټامین اخيستلو ته سخته اړتیا لري چي د بې ویټامینونو‬
‫له کورنۍ څخه ویټامین بې شپږ د ماشوم د مرکزي عصبي سیستم د ودي لپاره مهم ګڼل کېږي‪.‬‬
‫ویټامین ‪C‬‬
‫دا ویټامین هم په کال ‪ 1912‬کي تر السه او د التيني ژبي د سي په غټ توري باندي ونومول شو چي‬
‫مهمه منشأ يې لیمو‪ ،‬مالټه‪ ،‬خربوزه‪ ،‬رومیان‪ ،‬تور بانجان‪ ،‬شنه مرچ‪ ،‬او ګولپي دي‪ .‬د دې ويټامین مهمه دنده‬
‫دا ده چي په کولمو کي د فولیک اسید‪ ،‬اوسپني او نورو ويټامینونو جذب تېز کړي‪.‬‬
‫ویټامین ‪D‬‬
‫دا ویټامین په کال ‪1918‬کي کشف او الس ته راوړل شو چي د التيني توري په ‪ D‬باندي ونومول شو د دې‬
‫ویټامین مهمي سرچینې يې غوښه‪ ،‬ځیګر‪ ،‬د هګیو ژیړ او غوړي دي‪ ،‬په دې سربېره په بېالبېلو لبنیاتو لکه په‬
‫شیدو‪ ،‬مستو او همدا شان په مرخېړیو یا پوڅکیو کي هم د ډي ویټامین پیدا کېږي‪.‬‬
‫د دې ویټامین په اړه په پنځوسمه لسیزه کي خلکو وېره درلوده چي که د یوې مېرمني ماشوم په نس وي‬
‫او د ډي ویټامین وخوريو نو بیا ممکنه ده چي په ماشوم باندي ناوړه اغېزه وکړي او سؤی شکل پیدا کړي‪ ،‬خو د‬
‫امریکا د جنوبي کاروالینا د طب په پوهنتون کي څېړنو په کاناډا کي د تر سره شوي څېړني په شان دا ثابته کړه‬
‫چي ویټامین ډي میندو ته ډېر ضروري دی‪ .‬دغي تازه څېړني دا وښوده چي ویټامین ډي هم امنیدواري مور او‬
‫هم یې په نس کي ماشوم ته ډېره ګټه کوي دا ویټامین مخکي له وخته د ماشوم د زېږېدو مخنیوی کوي او د‬
‫هغو څېړنو له مخي چي په کاناډا کي شوي د ډي ویټامین د ډېرو ميکروبي ناروغیو مخنیوی هم کوي‪.‬‬
‫ویټامین ‪E‬‬
‫دا ویټامین هم شاوخوا ‪ 1918‬کي وپېژندل شو چي په وچه مېوه او غنموکي الس ته راځي ځیني نور‬
‫ویټامینونه چي په خپل ځای کي د بدن لپاره مهم دي ویټامین ‪ B9،B3 ،B7، B5، B12‬او ‪ K‬ویټامینونه دي‬
‫چي په ینه هګیو‪ ،‬کاهو‪ ،‬او د وریجو له نشایستې څخه الس ته راځي‪ .‬د دوی له جملې څخه‪ ،‬لکه څنګه چي‬
‫یادونه وشوه ویټامین بي شپږ د ماشوم دمرکزي عصبي سیستم لپاره ډېر ګټور دی‪.‬‬
‫د ویټامینو)‪ (Vitamin‬ارزښت او د هغو دنده‪:‬‬
‫د هډوکو جوړښت‬
‫د ‪ K,E,D,A‬شحمي ویټامینونه په زیتون کي موجود دي‪ ،‬چي د انسان د بدن هډوکي د تکثر په موده‬
‫کي دغو ویټامینونو ته زیات ضرورت لري‪.‬‬
‫د بعضو منرالونو جذب کیدل لکه کلسیم د ویټاوینونو په استفادې سره کومک کوي او د کلسیم له ضایع کیدو‬
‫مخنیوی کوي‪ .‬نو زیتون دانسان د بدن په اسکلټ کي مهم رول لوبوي‪.‬‬
‫د مخکي له وخته زوړوالي مخنیوی‬

‫د زیتون ویټامینونه د انسان د بدن په حجراتو مثبتې اغېزي لري‪ .‬نو مثبتي اغېزي د انسان په جلد‬
‫باندي له زوړوالي مخنیوی کوي‪.‬‬
‫په زیتون کي ډې ر مقدار انتی اوکسیدانتونه مو جود دي چي د دې موادو دنده دا ده چي د انسان په بدن کي کوم‬
‫زهر د بدن اعضاوې تخریبوي‪ ،‬نو د همدې موادو په واسطه بدن له تخریبه ژغورل کېږي‪ .‬په زیتون کي د اي‬
‫ویټامین هم د حجراتو له تخریبه مخنیوی کوي‪.‬‬
‫د ماشومانو جوړښت‬
‫هغه ماشومان چي شیدې رودي د شیدو په نشتوالي کي د زیتون له غوړیو استفاده کوالی شي‪ ،‬ځکه‬
‫چي د زیتون غوړي یو څه غیر مشبوع مواد لري‪ ،‬لکه شیدې‪ .‬هغه میندي چي شیدې یې کمي وي یا هیڅ نه‬
‫وي‪ ،‬نو د غوايي له شیدو نه دي غوړ لري کړي او د زیتون له غوړیو سره دي يې یو ځای کړي او ماشوم ته دي‬
‫يې ورکړي‪ .‬نو له دې امله د زیتون غوړي د ماشوم لپاره ښه غذايي منبع هم ده‪.‬‬
‫دویني د فشار کمېدل‬
‫د ارشیف داخلي طب په ‪ ۸۱۱۱‬م کال کي کشف کړي و‪ ،‬چي هر هغه څوک چي د زیتون له پاڼو استفاده‬
‫کوي د وینې فشار یې کمېږي‪.‬‬
‫د بدن د داخلي اعضاوو لپاره د زیتون ګټې‬
‫د زیتون غوړي د معدې د ناروغۍ لپاره لکه د معدې زخم‪ ،‬تیزاب نه مخنیوی کوي‪ .‬د صفرا کیفیت‬
‫زیاتوي‪ .‬همدارنګه د شکري ناروغۍ لپاره د بدن ګلوکوز کنټرولوي‪ .‬او د دماغ پر شیریانونو باندي مثبتي‬
‫اغېزي لري‪.‬‬
‫څرنګه چي پوهانو څرګنده کړې چي زیتون یوه غذايي منبع هم ده‪ .‬موږ باید هره ورځ له زیتونه استفاده وکړو څو‬
‫خپل بدن له هري ناروغۍ وژغورو‪.‬‬
‫ولې د انسان وجود ویټامینونو ته اړتیا لري؟؟؟‬

‫ویټامینونه خوراکي مواد په انرژي تبدیلوي‪ ،‬او د خوراکي موادو زهرجني مادې تصفیه کوي‪ .‬د دې تر‬
‫څنګ ویټامینونه د وجود دفاعي سیسټم پیاوړی کوي‪ .‬له دې کبله چي د انسان وجود په خپله نه شي کوالی‬
‫ویټامینونه تولید کړي‪ ،‬نو انسان اړ دی چي داسې خوارکي مواد وخوري چي رنګارنګه ویټامینونه ولري‪ .‬په‬
‫ځانګړې توګه په ترکاریباب او میوه جاتو کي رنګارنګ ویتامینونه شته‪.‬‬
‫یوازینی ویټامین چي د انسان وجود یې په خپله تولیدوالی شي‪ ،‬هغه ویټامین (ډي) دی چي د لمر د ځال‬
‫په مرسته په وجود کي تولیدېږي‪ .‬د یادوني وړ ده چي د حیواناتو وجود هم ځیني ویتامینونه تولیدوالی شي‪ .‬لکه‬
‫ویټامین (سي)‪ ،‬ویټامین (ډي) او ویټامین ‪.)B12‬‬
‫يوولسم څپرکی‬
(Lipidt, types of Lipids) ‫شحميات او د هغوی ډولونه‬

:‫په دغه فصل کي الندي موضوعات شامل دي‬
‫عمومي معلومات‬ 
‫د شحمو ډولونه‬ 
‫د شحمياتو او تېلو کيمياوي اهميت‬ 
‫حيواني او نباتي شحم‬ 
(Hydrogenation of Vegetable Oil) ‫د نباتي غوړو هايدروجني کېدل‬ 
‫عمومي معلومات )‪:(General Information‬‬
‫د ‪ Lipid‬اصطالح د طبيعي موادو هغه ګروپ لپاره استعمالېږي چي په هايدروکاربنونو کي حلېږي‪،‬‬

‫لېکن په اوبو کي غير منحل دي‪ .‬په دې ګروپ کي په شحمو‪ ،‬تېل او موم سر بېره ‪Carotinoide, Steroide,‬‬
‫‪ Glycolipid, Phosphatide, Prostaglandine‬او داسي نور هم شامل دي‪ .‬د بيو شيمي پوهان د ليپيډ‬
‫)‪ (Lipid‬اصطالح د هغو طبيعي موادو لپاره په کار وړي چي د هايدرواليز وروسته شحمي تېزابونه ولري‪.‬‬
‫شحم په نباتي تخمه او حيواني شحمي انساجو کي پیدا کيږی چي د هغې په وچه شوې کتله کي د ليپيډ مقدار د‬
‫‪ 50%‬څخه زيات هم کېدای شي‪ .‬پر دې سر بېره ‪ Lipid‬په هره عادي حجره کي پيدا کېږي‪ .‬شحم د پروتين او‬
‫پولي سکرايډونو تر څنګ د حجرې د ميمبران اساسي برخه ده‪.‬‬
‫ليپيډ د )‪ (Extraction‬په واسطه د ميتانول او کلوروفارم او يا د ايتانول او ډای ايتايل ايتر سره د بیالوژيکي‬
‫موادو څخه جدا کېدای شي‪.‬‬
‫طبيعي ليپيډ د خوراکي موادو د شحمو‪ ،‬صابون‪ ،‬شمع‪ ،‬موم‪ ،‬کڼډ (صمع)‪ ،‬رنګ‪ ،‬پاکوونکي مواد‪ ،‬تېل او‬
‫دسینګار سامان په جوړولو کي استعمالېږي‪.‬‬
‫د شحمو ډولونه‪:‬‬
‫دا چي د ليپيډو په کيمياوي جوړښت کي ‪ Lipophilen‬او يا ‪ Hydrophilen‬ګروپونه موجود دي د اوبو سره‬

‫مختلف دوه اړخيزه اغېزه عمل او عکس العمل ښکاره کوي‪ .‬شحم الندي دوه ډولونه لري‪:‬‬
‫نه پراخېدونکي ليپيډ )‪:(Nicht – Spreitende Lipide‬‬
‫دغه ډول ليپيډ د اوبو سره دوه بېل (جال) فاز جوړوي‪ ،‬په اوبو کي غير منحل دي او کوم قطبي (پوالر) او يا ايوني‬
‫ګروپونه نه لري لکه موم‪ ،‬پارافين او کاروټين‪.‬‬
‫پراخېدونکي‪ ،‬په اوبو کي غير منحل شحم )‪:(Spreitende, Wasserunlosliche Lipide‬‬
‫دغه ډول ليپيډ د اوبو د سطحي په سر يو ثابت مونو ماليکوالر فلم (يوه طبقه) جوړوي او د اوږده الکايل‬
‫بقيې په لرلو سره ليپوفيل )‪ (Lipophil‬دي‪.‬‬
‫څرنګه چي دغه ډول شحم قطبي او د جدا کېدو وړ ګروپونه لري نو له همدې کبله همزمانه د هايدروفيلي‬
‫)‪ (Hydrophile‬خواص هم لري‪.‬‬
‫ډای‪ ،-‬ټرای ګليسرايډ‪ ،‬شحمي الکول‪ ،‬شحمي تېزابونه او شټيرين د دغه ډول ليپيډو څخه شمېرل کېږي‪.‬‬
‫پراخېدونکي په اوبو کي منحل ليپيډ )‪(Spreitende Wasserlosliche Lipide‬‬
‫دغه شحم لومړی د اوبو د سطحي په سر غير ثابت فلم جوړوي چي له هغې څخه په اوبو کي يو حقيقي‬
‫محلول منځ ته راځي‪ .‬دغه ډول ليپيډ قوی هايدروفيلي ‪ Hydrophile‬ګروپونه لری لکه ‪ Detergentien‬او‬
‫‪.Phosphatide‬‬
‫د شحمياتو او تېلو کيمياوي ماهيت‪:‬‬
‫شحميات او تېل هغه ايسترونه دي چي د ګليسرايډو او يا بهتر د اسیل ګليسرين )‪ (Acylglycerine‬په نوم‬
‫يادېږي چي ځيني يې جامد دي لکه وازده او ځيني يې د مايع په حالت پيدا کېږي لکه د زيتون او پنبه دانې تېل‪.‬‬
‫شحميات او تېل نږدې بې له استثنی څخه د ګليسرين او لوړو شحمي تېزابو (چي جفت کاربنونه لري) ايستر‬
‫دي‪ ،‬د مثال په توګه الندي ترای اسيل ګليسرين (ترای ګليسرايډ) په نظر کی نیسو‪:‬‬
‫په طبيعت کي د ‪ 300‬څخه زيات مشبوع او غير مشبوع شحمي تېزاب پيدا کېږي چي د هغې له جملې څخه يو‬
‫څو مهم مشبوع او غير مشبوع شحمي تېزابونه په الندي ډول دي‪:‬‬
‫ غير مشبوع تېزابونه‬:‫ جدول‬1.11
‫ ګليسرين او د عضوي تېزابو‬،‫شحمي مواد (ترای ګليسرايډ) په تودوخه کي د القلي په واسطه هايدروالیز کېږي‬
:‫ د مثال په توګه‬.‫مالګه (صابون) جوړېږي‬
‫حيواني او نباتي شحم‪:‬‬
‫حيواني شحميات په عمومي ډول د دريو مهمو شحمي تېزابو لکه‪ Stearic acid, Palmitic acid :‬او‬
‫‪ ) Oleic acid‬مخلوط ګليسرايډ لري‪ .‬هر څومره چي غير مشبوع شحمي تېزاب لکه ‪ Oleic acid‬په ګليسرايډ‬
‫کي زيات وي په همغه اندازه هغه شحم په اسانۍ سره په تودوخه کی په مایع بدلېږي‪.‬‬
‫هغه شحم چي ګليسرايډ يې د مشبوع شحمي تېزابو څخه جوړ وي د جامد په شکل او که د غیر مشبوع‬
‫شحمي تېزابو څخه جوړ وي د مايع په حالت پيدا کېږي‪ .‬په طبيعت کي اکثره شحميات مختلف مخلوط‬
‫ګليسرايډونه لري چي په معمولی تودوخه کي د مايع په حالت پيدا کېږي‪.‬‬
‫د حيواني شحمياتو په پرتله نباتي تېل (لکه زيتون‪ ،‬شلغمو‪ ،‬چارمغزو‪ ،‬خاشخاش‪ ،‬بنګو او داسی نورو) د‬
‫‪ Stearic acid, Palmitic acid‬او ‪ Oleic acid‬په ګليسرايډونو سربېره په ځانګړې توګه د څو واري غير مشبوع‬
‫شحمي تېزابو ګليسرايډ هم لري‪.‬‬
‫پخوا وختو کی د شحمياتو او تېلو د ترکيب د معلومولو لپاره د صابون جوړولو او د ايوډين عدد د تعين څخه‬
‫کار اخيستل کيده‪ ،‬اما په اوسني وخت کي شحميات د ميتانول او د مالګي تېزابو سره د شحمي تېزابو په‬
‫ميتايل ايستر بدلوي او هغه د ګاز کروماتوګرافي په واسطه جال کوي او تعينېږي‪.‬‬
‫حيواني شحميات زياتره د شحمي انساجو څخه د ويلي کېدو په واسطه جدا کېږي‪ ،‬لېکن ځيني وختونه د‬
‫نښتېځلو (فشردن) او يا د ايترو‪ ،‬کاربن ډای سلفايډ‪ ،‬بنزين او يا د ترای کلور ايتلين سره د اکسټرکشن په‬
‫واسطه هم الس ته راوړل کېږي‪.‬‬
‫نباتي تېل چي تر ټولو زيات په تخم او جنين کي ذخيره وي يا د هايدروليک )‪ (Hydraulic‬په طریقه يعني د اوبو‬
‫د قوې په واسطه ايستل کېږي او يا هم د وړو وړو ټوټې کولو وروسته د اکسټرکشن په واسطه جال کېږي‪.‬‬
‫د نباتي غوړو هايدروجني کېدل )‪:(Hydrogenation of Vegetable Oil‬‬
‫په طبيعت کي زياتره شحمیات مخلوط مختلف ګليسرايدونه لري چي په معموله تودوخه کي د مايع په‬
‫حالت پيدا کېږي‪ .‬څرنګه چي انسان جامدو شحمياتو ته زياته اړتیا لري‪ ،‬نو له همدې کبله نباتي تېل د کتلسټي‬
‫هايدروجنېشن په واسطه چي د نيکل د کوچنيو ذراتو سره د تودوخی په ‪ 180OC‬او ‪ 5bar‬فشرا کي تر سره کېږي‬
‫په جامدو شحمياتو بدلېږي‪ .‬په دې عمليه کي غیر مشبوع شحمي تېزاب چي په تېلو کي د ګليسرين ايستر په‬
‫څېر موجود وي‪ ،‬په مشبوع شحمي تېزابو بدلېږي‪.‬‬
‫که چې ري د تعامل شرایط مناسب انتخاب شي‪ ،‬کوالی شو هغه شحمي تېزابونه چي څو دوه ګوني اړيکي‬
‫ولري په خاصو موقعيتونو کي دغسي هايدروجنېشن کړ چي يوازي يوه دوه ګونې اړيکه ولري چي زيات مقدار‬
‫”‪ “Trans‬شحمي تېزاب حاصلېږي‪.‬‬
‫مأخذونه‬
‫بارکزی‪ ،‬محمد ظاهر‪1383 .‬ه ش‪ .‬عضوي او غیر عضوي کیمیا‪ .‬اعراف پرنټرز‪ .‬پېښور‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شګیوال‪ ،‬ثمر ګل‪ 1392 .‬ه ش‪ .‬عضوي او غیر عضوي کیمیا‪ .‬میهن خپرندویه ټولنه‪ .‬پېښور‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫(مصمم)‪( ،‬محمد سردار)‪ 1387 .‬ه ش‪ .‬کیمیای عضوي‪ .II‬د ښوونکو د روزني لوی ریاست‪ .‬کابل‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ولیزی‪ ،‬ګل حسن‪ 1386 .‬ه ش‪ .‬کیمیای عضوي‪ .I‬د ښوونکو د روزني لوی ریاست‪ .‬کابل‪.‬‬ ‫‪‬‬
Get more e-books from www.ketabton.com
Ketabton.com: The Digital Library

Ketabton

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ketabton

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫]‪[Mirwais Neeka Institute of Higher Education.

Kandahar Afghanistan‬‬ ‫‪Organic Chemistry II‬‬

‫عضوي کیمیا ‪Organic Chemistry‬‬

‫د عضوي کیمیا تاریخچه‬ ‫‪‬‬

‫‪Ketabton.com‬‬ ‫د عضوي معادلو توزین‬

‫د عضوي کیمیا تاریخچه‪:‬‬

‫‪1|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫‪2|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫د کاربن الکتروني جوړښت او د هغه انرژیکي سویې‬

‫(‪)1.1‬شکل‪ :‬د کاربن د اتوم د انرژیکي سویو ډیاګرام‬

‫‪3|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫د کاربن والنس او د اړیکو جوړېدل‪:‬‬

‫اشتراکي اړیکي ‪: Covalent Bonds‬‬

‫د ایتان مشرح فارمول‪:‬‬

‫‪4|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫د ایتلین مشرح فارمول‪:‬‬

‫د اسیتلین مشرح فارمول‪:‬‬

‫د مالیکولي وزن پیدا کول‪Molecular Weight :‬‬

‫د ‪ H2SO4, NaCl, HCl‬مرکبونو مالیکولي وزنونه په الندي ډول تر السه کېږي‪:‬‬

‫‪H = 1.008 x 1 = 1.008‬‬

‫‪Cl = 35.5 x 1 = 35.5‬‬

‫=‬ ‫‪36.508‬‬ ‫‪HCl = 36.508‬‬

‫‪5|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫‪Na = 22.98 x 1 = 22.98‬‬

‫‪Cl = 35.5 x 1 = 35.5‬‬

‫=‬ ‫‪58.48‬‬ ‫‪NaCl = 58.48‬‬

‫‪H = 1.008 x 2 = 2.016‬‬

‫‪S = 32.067 X 1 = 32.067‬‬

‫‪O = 15.999 X 4 = 63.996‬‬

‫په مرکب کي د شاملو عناصرو فیصدي ټاکل‬

‫‪6|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

[Mirwais Neeka Institute of Higher Education. Kandahar Afghanistan] Organic Chemistry II

%Ca = = 71.428% 71.43%

%O = = 28.571% 28.57% 71.43%+28.57%= 100%

:‫ د عناصرو سلنه الس ته راوړو‬Na2CO3 ‫په بل مثال کي د سودیم کاربونیټ‬

43.4% + 11.3% + 45.3% = 100%

7|Prepared by Fazal Rabi Niazai

‫=‪C‬‬ ‫‪= 0.003‬‬ ‫‪=1‬‬

‫=‪O‬‬ ‫‪= 0.006‬‬ ‫‪=2‬‬

‫مالیکولي فورمول‪:Molecular Formula :‬‬

‫د مرکب د شاملو عناصرو پېژندنه‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪8|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫‪( n‬ساده فورمول) = مالیکولي فارمول‬

‫‪H = 1 x 3 = 32‬‬ ‫‪(CH3)2 = C2H6‬‬

‫‪CH3 = 15‬‬ ‫=‬

‫د الندي ورکړل شويو فیصدیو له مخي ساده فورمولونه یې تر السه کړئ!‬

‫‪ 10.06% .1‬کاربن‪ 0.84% ،‬هایدروجن او ‪ 89.1%‬کلورین‪.‬‬

‫‪9|Prepared by Fazal Rabi Niazai‬‬

‫د عضوي معادلو توزین‬

‫کېمیاوي معادله ‪:Chemical Ecuation‬‬

‫تعامل کوونکي مواد‬ ‫د تعامل محصول‬

‫د کېمیاوي معادلو توزین ‪:Balancing Chemical Equations‬‬

‫‪ .1‬ساده طریقه‪ :‬دا کړنه په څلورو پړاوونو کي تر سره کېږي‪:‬‬

‫‪C9H20 + O‬‬ ‫‪CO2 + H2O + E‬‬ ‫د معادلې اسکلیټ‬

‫‪C8H18 + O‬‬ ‫‪CO2 + H2O + E‬‬ ‫لومړۍ مرحله‪:‬‬

‫‪ .2‬د اوکسدېشن نمبر طریقه‪:‬‬

‫‪3CuO + 2NH3‬‬ ‫‪3Cuo + 3H2O + No2‬‬

‫ساده څو اتومي ایونونه ‪Common Polyatomic Ions‬‬

‫‪Name‬‬ ‫‪Formula‬‬ ‫‪Charge‬‬

[Mirwais Neeka Institute of Higher Education. Kandahar Afghanistan] Organic Chemistry II

[Mirwais Neeka Institute of Higher Education. Kandahar Afghanistan] Organic Chemistry II

Functional Groups ‫عضوي وظیفوي ګروپونه‬

[Mirwais Neeka Institute of Higher Education. Kandahar Afghanistan] Organic Chemistry II