ELEKTRĐK TESĐSLERĐNDE KORUMA

1.) GĐRĐŞ (Güvenlik ve Koruma Kavramları – Korumadan Beklenen Özellikler)

2.) ELEKTRĐK ENERJĐ SĐSTEMLERĐ- ÜRETĐM-ĐLETĐM-DAĞITIM-YÜK DĐZGELERĐ
3.) DAĞITIM ŞEBEKELERĐ (TT, TN, IT)
4.) TANIMLAR (AG, ...GÖVDE,....UN, IN,...)
5.) HATA AKIMI DEVRESĐ (HATA AKIMI, HATA GERĐLĐMĐ, ...)
6.) HATA AKIMININ ETKĐLERĐ
7.) KORUMA YÖNTEMLERĐ

DĐREKT TEMASA KARŞI

ENDĐREKT TEMASA KARŞI
• TEHLĐKELĐ DURUM ÖNLENĐR
8.) KORUMA KÜÇÜK GERĐLĐMĐ KULLANMAK (SELV, PELV, FELV)
9.) KORUMA YALITIMI (ĐZALASYONU)
• TEHLĐKELĐ DURUM AZALTILIR,
10.) KORUMA AYIRMASI
11.) IT ŞEBEKE KULLANMAK (Potansiyel dengelenmesi ve yalıtım kontrollu)
• HATALI KISIM DEVREDEN ÇIKARTILIR
12.) HATA AKIMI ARTTIRILARAK
• TOPRAKLAMA
• KORUMA ĐLETKENĐ
13.) HATA AKIMI ĐLE KORUMAK
14.) HATA GERĐLĐMĐ ĐLE KORUMAK
15.) AŞIRI AKIM / KISA DEVRELERE KARŞI KORUMA
16.) SĐGORTALAR
• ERĐYEN TELLĐ (BUŞONLU BIÇAKLI)
• TERMĐK AÇICI / RÖLE
• MANYETĐK AÇICI / RÖLE
• KONTAKTÖR
• OTOMATĐK SĐGORTA (GÜÇ ANAHTARI)
17.) SEKONDER KORUMA
18.) RÖLELER
19.) AŞIRI AKIM RÖLESĐ
20.) DĐFERANSĐYEL RÖLE
21.) MESAFE RÖLESĐ
22.) SCADA
23.) FREKANS RÖLESĐ
24.) AŞIRI GERĐLĐME KARŞI KORUMA
25.) PARAFUDURLAR
26.) AŞIRI GERĐLĐM RÖLELERĐ
1. GĐRĐŞ (Güvenlik – Koruma)

Güvenlik (Safety); Koruma (Protection)

Güvenlik; Dolaylı-Dolaysız Đnsan Hayatı koruma, Yangına Karşı Koruma, Cihaz koruma esaslarını
bir hata devresi sistematiği içinde inceler, önlemlerini söyler.

Koruma; daha çok elektrik cihazlarının (generatör, trafo, iletim hattı, çeşitli yükler vb.) özellikle
aşırı akım ve aşırı gerilimlerden korunmasını inceler ve koruma cihazlarını tanıtır.

Korumadan Beklenen Özellikler

a.) Güvenilirlik (reliability) : Bütün arıza türlerinde koşulsuz çalışma sağlanmalıdır.

b.) Seçicilik (selectivity)
c.) Hız
d.) Basitlik ve sadelik
e.) Ekonomi
: Arızanın büyüklüğü ve yerine göre, sistemin tümü değil yalnızca
arızalı kısım devre dışı kalmalıdır.
: Koruma cihazı/sistemi yeterince hızlı olmalıdır
: Bu cihazlar, kullanım yerlerine göre ilgili/yetkililerin anlayabileceği
basitlikte olmalıdır.
: Cihaz/sistem amaca uygun ekonomiklikte olmalıdır.

2. ELEKTRĐK ENERJĐ SĐSTEM DĐZGELERĐ (ŞEBEKELERĐ)

Klasik anlamda elektrik enerjisi iletim sistemini, Üretim-Đletim-Dağıtım diye nitelemek çok sık
karşılaşılan bir sınıflamadır.

ÜRETĐM ĐLETĐM DAĞITIM

Elektrik Enerji Sistem Bileşenleri

TÜKETĐM
(YÜKLER)

Tipik Tek Hat şeması

3~

Gen. Bara1 Trf1 Bara2 Hat Bara3 Trf2 Bara4 Yük

Üretim Đletim Dağıtım Yük

 380 / 35 kV OG Dağıtım I

3~
YG Đletim OG Dağıtım II
Üretim 30 / 380 kV 380 kV
30 kV

AG Dağıtım
35 / 0,4 kV

Diğer taraftan incelenen durum veya bölgeye göre sistemi daha ayrıntılı sınıflamak da mümkündür.
Dağıtımım peşinden yüklerin gelmesi tabiidir. Öbür taraftan eğer sadece üretimle ilgilenilir ise,
iletim ve dağıtım sistemleri bile yük olarak göz önüne alınabilirler.

Gerilim Seviyeleri :

Alçak Gerilim Orta Gerilim Yüksek Gerilim Çok YG Çok Çok YG

(Low Voltage) (Medium Voltage) (High Voltage) (Extra HV) (Ultra HV)
Un<1 kV 1- 100 kV 100-220 kV 220-800 kV 800 kV < Un
190 / 110 V 6 – 36 kV 66 kV 345 kV 1000 kV
380 / 220 V 138 kV 400 kV 1500 kV
440 V 154 kV 500 kV
660 V 220 kV 765 kV

Dal Şebeke
Halka Şebeke (Çift taraflı beslenen hat)

Ağ (Gözlü) Şebeke
Dağıtım Trafoları, Model

A B

RST RST N
36 / 0,4 kV
YÜK

36 kV 400/230 V

R R
S S
T T
N

+ XR
ER R
+ XS URS UTR
ES S
+ XT UST
ET T
UR US UT
N
 R
URS UTR
S
UST
T
UR US UT
N

Transformatör Parafudr

RT RO RT

Koruma topraklaması Đşletme topraklaması Fonksiyon Koruma

topraklaması topraklaması

Trafo Yıldız Noktası doğrudan topraklanabilir, empedans üzerinden topraklanabilir veya topraktan
izole edilebilir
3. DAĞITIM ŞEBEKELERĐ (TT, TN, IT)

Şebeke Sistemleri aşağıdaki kısaltmalarla karakterize edilmektedir:

1.Harf : Kaynağın Topraklama özelliklerini göstermektedir,

T : Bir noktanın direk olarak topraklanmasını

I : Tüm aktif kısımların Topraktan yalıtılmasını veya bir noktanın empedans üzerinden
topraklanmasını sembolize etmektedir.

2.Harf : Elektrik Cihazının Gövdesinin Topraklama koşullarını göstermektedir,

T : Gövdenin, kaynağa ait topraklamadan bağımsız bir şekilde, direk olarak

topraklanmasını
N : Gövdenin, direk olarak işletmeye ait topraklama hattına bağlanmasını sembolize
etmektedir.
Ayrıca TN Şebekede :

S : Nötr (N) ve Koruma (PE) hatları ayrıdır

C : Nötr (N) ve Koruma (PE) hatları ortaktır (PEN)

S (seperate :ayrı), C (common:ortak), PE (protection earth: koruma iletkeni) N (nötr)

ifade etmektedir.

TT Sistemi
Sistem nötrü ve cihazlar ayrı ayrı topraklanmış

L1
L2
L3
N
Yalıtılmış nötr hattı
 TN-S Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları ayrı iletkenlerle

L1
L2
L3 Yalıtılmış nötr hattı
N
PE

Đletken kesitler 10 mm2 ye eşit veya düşük olan şebekelerde TN-S sistem kullanmak
mecburidir.

TN-C-S Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları şebekenin bir bölümünde birleştirilmiş

L1
L2
L3 Yalıtılmış nötr hattı
N

PEN PE
 TN-C Sistemi
Koruma ve nötr fonksiyonları birleştirilmiş

L1
L2
L3
PEN

IT Sistemi
Sistem nötrü yalıtılmış ve cihazlar topraklanmış

L1
L2
L3
N
PE

Röle
4. TANIMLAR

Alçak Gerilim : Etkin değeri 1kV un altında olan gerilimlerdir

Tüketici Tesisi : Tüketicileri beslemek için yapılan elektrik tesisleridir

Tüketici : Elektrik enerjisini elektriksel olamayan diğer enerji türlerine

çeviren cihazlardır.

Đşletme aracı : Elektrik enerjisinden yararlanmak üzere kullanılan cihazlardır.

Aktif Kısım : Đşletme açısından gerilim altında bulunan ve işletme akım

devresine ait sargı, direnç vb. iletken kısımlardır. Pasif
kısımlara karşı "işletme izolasyonu" ile yalıtılmışlardır.

Gövde (Pasif Kısım) : Đşletme aracının her an temas edilebilecek olan, aktif
kısımlarından işletme izolasyonu ile ayrılan fakat bir izolasyon
hatası sonucu gerilim altında kalabilen madeni ve iletken
kısımlardır.

Yıldız Noktası : Herhangi bir işletme elemanının yıldız bağlı sargılarının ortak
düğüm noktasıdır.
Faz Đletkeni : Kaynakla tüketicileri bağlayan iletkenlerdir, (R S T) veya (L1
L2 L3) olarak gösterilirler.

Nötr Đletkeni : Üç fazlı sistemlerde yıldız nıktadından çıkan iletkendir (N)

veya (O) harfi ile gösterilir.

Koruma Đletkeni : Cihazları temas gerilimine karşı korumak için, cihaz

gövdelerini işletme topraklamasına bağlayan iletkendir. (PEN)
ile gösterilir.

R
S
T
N

UT UH

RT
Ro
Referans Toprak
 US UE

Referans Toprağı
E
≈ 20 metre

Hata Gerilimi (UH) : Bir gövde kaçağı (yalıtım hatası) olması durumunda, gövde ile
referans toprağı arasında oluşan gerilimdir

Topraklayıcı Gerilimi (UE) : Bir gövde kaçağı (yalıtım hatası) sonucu topraklayıcıdan bir
hata akımı akması durumunda, topraklayıcı ile referans toprağı
arasında oluşan gerilimdir

Temas Gerilimi (UT) : Hata Geriliminin insan vücudu tarafından köprülenen kısmıdır

Yeryüzü Potansiyeli (ϕ
ϕ) : Topraklayıcı ile referans toprağı arasındaki gerilim dağılımıdır

Adım Gerilimi (US) : Bir kaçak olması durumunda, yeryüzü potansiyelinin insan
(veya canlı) ayakları arasında köprülenen kısmıdır

Hata Akımı (IH) : Bir yalıtım hatası sonucunda, gövde, toprak veya koruma
iletkeninden geçen akımdır

Kaçak Akım : Cihazların aktif kısımlarından, işletme izolasyonu üzerinden

gövdelerine geçen akımdır.

Topraklayıcı (Elektrod; E) : Toprakla iletken bir bağlantı kurmak amacıyla, toprağa

gömülen iletken malzemelerdir.

Topraklama : Cihazların topraklanacak olan kısımlarının (örneğin,

gövdelerinin) topraklama tesisi üzerinden, toprak ve iletken
bağlantısının yapılmasıdır.
Topraklama Tesisi : Birbirleriyle iletken olarak bağlanmış olan, topraklama hattı,
varsa topraklama barası ve topraklayıcıların tamamıdır.

Topraklama Hattı : Tesisin veya işletme araçlarının veya cihazların tıpraklanacak

olan bölümlerini, topraklayıcı ile bağlayan iletkendir.

Referans Toprağı : Bir topraklayıcıdan yeteri kadar uzaklıkta bulunan (yaklaşık 20

m) ve yeryüzü potansiyelinin yeterince küçük olduğu toprak

Zemin : Đşletme araçlarının yerleştirildiği ve insanların ayak bastıkları

yerdir. Zeminle toprak arasında bir geçiş direnci söz konusu
olup bu direnç çeşitli faktörlere bağlıdır.

Yayılma (Geçiş) Direnci : Bir topraklayıcı ile referans toprağı arasındaki geçiş direncidir.

Đşletme Topraklaması : Đşletme araçlarının aktif kısımlarının ve nötr hattının

topraklanmasıdır

Koruma Topraklaması : Bir yalıtım hatası durumunda, insanları yüksek temas

gerilimlerine karşı korumak için işletme araçlarının
gövdelerinin topraklanmasıdır

5. HATA AKIMI DEVRESĐ

RTRF RHAT
R
S
T
N

RG2
RĐ

RG1 RG3
Zemin
Ro

RG4
Toprak RE

Hata Oluşumu – Gövde Kaçağı

RTRF : Trafo Faz Sargısının Direnci

RHAT : Đletim Hattı Direnci

RG1 : Yalıtım hatasının oluştuğu yerdeki geçiş direnci

RG2 : Arızalı işletme aracı gövdesi ile insan eli geçiş direnci

RĐ : Đnsan vücudu direnci

RG3 : Đnsan ayağının bastığı yerdeki ayak ile zemin arasındaki geçiş
direnci

RG4 : Zemin ile gerçek toprak arasındaki geçiş direnci

Direnci (RE) Toprağın direnci

Direnci (RA) Arızalı işletme aracının üzerinde durduğu altlık direnci

Direnci (RG5) Altlık ile gerçek toprak arasındaki geçiş direnci

Direnci (RT) Koruma Topraklaması direnci

Direnci (RO) Đşletme Topraklaması direnci

UH RTRF RHAT
∼

RG1

RG2

RĐ

RG3

Ro
RG4
RE

Şekil 5.1. Hata Akımı Eşdeğer Devresi (topraklama yok, motorun altlığı yerden yalıtılmış durumda)
 UH
RTRF RHAT
∼

RG1

RG2

RA RĐ

RG3

Ro
RG4
RE

Şekil 5.2. Hata Akımı Eşdeğer Devresi (topraklama yok, motorun altlığı belirli bir “RA” dirence
sahip)
UH
RTRF RHAT
∼

RG1

RG2

RT RA RĐ

RG3

Ro
RG4
RE

Şekil 5.3. Hata Akımı Eşdeğer Devresi (topraklama var “RT : Topraklama Direnci”, motorun altlığı
belirli bir “RA” dirence sahip)
 UH
RTRF RHAT
∼

RG1

RG2

RT RA RĐ

RG3

Ro
RG5 RG4
RE

Şekil 5.4. Hata Akımı Eşdeğer Devresi (topraklama var “RT : Topraklama Direnci”, motorun altlığı
ile insanın üzerinde durduğu zeminler faklı “RG5: Motor altlığının durduğu zemin ile referans toprak
arası geçiş direnci”)

UH
RTRF RHAT
∼

RG1

RG2

RT RĐ

RG3

Ro
RG4
RE

Şekil 5.5. Hata Akımı Eşdeğer Devresi (topraklama var “RT” , motorun altlığı sonsuz dirence sahip)
 UH RTRF RHAT
∼

RG1
RPEN

RG2

RĐ

RG3

Ro
RG4
RE

Şekil 5.5. Hata Akımı Eşdeğer Devresi (koruma iletkeni PEN var)

Örnek Problem 1.)

Aşağıda şekli verilen TT şebekeye bağlı cihazda bir gövde kaçağı olması durumunda;
a) Cihaz topraklanmamış durumda iken, RH=1 ohm, RĐ=2000 ohm, RG4= 198, Ro=1 ohm (diğer tüm
dirençler ihmal) değerleri ile akacak Hata akımını, Hata Gerilimini ve Temas Gerilimini
hesaplayınız
b) Topraklama yapılması durumunda, topraklama direncini RT=0,2 ohm kabul ederek; Hata
akımını, Hata Gerilimini ve Temas Gerilimini hesaplayınız.
(NOT : UH =220 V)

RTRF RH
R
S
T
N

RG2
RĐ

RG1 RG3
Zemin
Ro
Topraklama
Đletkeni RG4
RT
Toprak RE
Çözüm 1.

a.) Hata akımı devresindeki dirençlerin toplamı;

RTOPLAM = RH + RĐ + RG4 + Ro
RTOPLAM = 1 +2000 + 198 +1 = 2200 Ohm

Hata akımı;
UR 220
IH = = = 0,1A
R TOPLAM 2200

Hata Gerilimi :

UH = ( RĐ + RG4 ) x IH = 2198 x 0,1 = 219,8 V

Temas Gerilimi :

UT = RĐ x IH = 2000 x 0,1 = 200 V

b.) Yeni durumda hata akımı devresindeki dirençlerin toplamı;

RTOPLAM = RH + (RĐ + RG4 )// RT + Ro

RTOPLAM = 1 +(2000 + 198)//0.2 +1 = 1 + 0.2 + 1 = 2.2 Ohm

Hata akımı;
UR 220
IH = = = 100 A
R TOPLAM 2.2

Hata Gerilimi :

UH = ( RĐ + RG4 )x)// RT x IH = 0.2x 100 = 20 V

Temas Gerilimi :

RĐ 2000
UT = ⋅ UH = ⋅ 20 = 18,2 V
R Đ + R G4 2198

Örnek Problem 2.)

Aşağıda şekli verilen TN-C şebekeye bağlı cihazda bir gövde kaçağı olması durumunda;
a-) Hata akımını, Hata Gerilimini ve Temas Gerilimini Hesaplayınız
b-) Gövdeyi koruma iletkenine bağlayan telin kopması durumunda; Hata akımını, Hata
Gerilimini ve Temas Gerilimini Hesaplayınız
 RTRF
RH R
S UY : 220 V
T
RTRF+HAT : 0,4 Ω
PEN
RPEN RG1 : 0,2 Ω
Koruma
Đletkeni Ri : 2000 Ω
Ri RG4 : 198 Ω
Ro : 1,4 Ω
Zemin RG1 RPEN : 0,4 Ω
Ro
Not : verilmeyen dirençler ihmal
RG4 edilecektir !
Toprak RE Zemin ile cihaz gövdesi arası
“altlık” tam yalıtkandır !

Çözüm 2.

Hata akımı devresindeki eşdeğer direnç;

R TOPLAM = R TRF+ HAT + R G1 + R PEN //( R Đ + R G 4 + R O )

(R PEN ) x (R Đ + R G 4 + R O )
R TOPLAM = R TRF+ HAT + R G1 +
(R PEN + R Đ + R G 4 + R O )

(0,4) x (2000 + 198 + 1,4) 0,4 x 2199,4

R TOPLAM = 0,4 + 0,2 + = 0,6 + = 0,6 + 0,4 = 1 Ω
(0,4 + 2000 + 198 + 1,4) 2199,8

Hata akımı;
UR 220
IH = = = 220 A
R TOPLAM 1

Hata Gerilimi :

UPEN = RPEN x IH = 0,4 x 220 = 88 V

UPEN=UH+URO

R Đ + R G4 2198
UH = xU PEN = x88 ≅ 88 V
R Đ + R G4 + R O 2199,4

Temas Gerilimi :

RĐ 2000
UT = xU H = x88 ≅ 80 V
R Đ + R G4 2198
Tablo X. Sigortaların 5s ve 0,4 s lik açma sürelerine karşılık gelen açma akımları

Alçak Gerilim gL, gG, gM sigortaları

In In In
(A) (A) (A)
5s 0,4 s
2 9,5 17
4 19 32
6 28 50
10 48 80
16 70 120
20 86 150
25 115 210
32 150 250
35 173 267
40 200 300
50 250 460
63 330 610
80 430 800
100 580 1050
125 715 1300
160 950 1800
6. HATA AKIMININ ETKĐLERĐ

6.1. Akımın Canlılar Üzerine Etkileri

Canlılar üzerinden elektrik akımı geçmesi sonucu meydana gelecek etkiler akım büyüklüğüne ve
etki süresine göre aşağıdaki tablo ve şekilde gösterilmiştir.
Đnsan bedeninden geçecek akımın büyüklüğü, kişinin vücut direncine, temas noktalarının
özelliklerine, akım geçiş süresine ve alternatif akımda frekansa bağlıdır.
Đnsan vücut direnci, vücut iç direnci, temas noktalarındaki geçiş dirençleri ve genel olarak akım
yolu üzerindeki diğer dirençlerden oluşur. Bu değerler kişilere göre çok farklı değerler alabilirler.
Đnsan vücutu toplam direnci 2500 ohm alınıp, insan için tehlikesiz akım 20 mA alınırsa 50 volt’luk
bir temas gerilimi sınır değer olarak kabul edilebilir.
Yüksek frekanslı akımlarda vücut direncinin artması sebebi ile, tehlikenin azaldığı söylenebilir.

Akım Bölgesi Akım Şiddeti Fizyoloji Tepki

AC-1 0,01 mA Hissedilme sınırı, gıdıklanma hissi
AC-2 1-5 mA Elde uyuşma hissi, el-kol hareketleri zorlaşır
5-15 mA Tutulan cisim henüz bırakılabilir, elde-kolda kramp
başlar, tansiyon yükselir
15-25 mA Tutulan cismin kendiliğinden bırakılabilmesi
mümkün değildir. Kalb etkilenmez
AC-3 25-80 mA Dayanılabilen akım sınırı, tansiyon yükselir, kalp
düzensiz çalışır, teneffüs zorlaşır, çevrilebilir kalp
durması baş gösterir, şuur genelde yerinde olur,
bazen bayılma olabilir.
80-100 mA Akımın etki süresine bağlı olarak kalpte fibrilasyon,
şuur kaybı,
AC-4 3 A den büyük Tansiyon yükselir, kalp durur, akcigerler şişer, şuur
kaybı olur

ms 10000
5000
2000
1000

t 500
AC-1 AC-2 AC-3 AC-4
200
100
50
20
10
0,1 0,2 0,5 1 2 5 10 20 50 100 200 50010002000 10000
IV mA

AC-1 : Genellikle tepki yoktur.

AC-2 : Zararlı bir fizyolojik etki yoktur.
AC-3 : Kalp atışlarında aksaklıklar görülür.
AC-4 : Tehlikeli fizyolojik etkiler, ağır yanıklar.
6.2. Akımın Yangın, Patlama Tehlikeleri

Bir hata oluşması durumunda, insan dokunma tehlikesi olmasa dahi, hata akımı topraklama veya
koruma iletkenlerinden ya da bunlar yoksa çeşitli geçiş empedansları üzerinden toprağa bir yol
bulacaktır. Geçiş dirençleri üzerinde oluşacak ısı etkisi yangın tehlikesine yol açar.

Hata akımının meydana getirdiği enerji

W= Rg.I2.t Watt (Joule/s)

olup , "Rg"geçiş direncini "t" etki süresini göstermektedir. Bu enerji belli bir değere ulaşırsa
"yangın tehlikesi" oluşabilir.

Akımın yangına neden olması için en az 60 W güce, 0,3 A akıma ve 5 J (Ws) enerjiye ihtiyaç
vardır. 220 V luk bir şebekede söz konusu değerlere göre, en kısa etki süresi 83 ms olarak bulunur.

Bu nedenle hata akımı kesme cihazlarının yeterince hassas ve hızlı olması gerekir. Sigorta veya
Otomatik Anahtar gibi aşırı akım cihazları yangın korumda yetersiz kalmaktadırlar.

Bir başka tehlikeli durum ise, küçük akım değerleri yanında büyük akım değerleri ile oluşacak bir
ark durumunda ise gene dolaylı yangın ve patlayıcı bölgede bir patlama tehlikesi söz konusu
olabilir.

6.3. Hata Akımının Cihazlara Etkileri

Normal olmayan çalışma koşullarını oluşturan hata akımı, cihazlar için de sonuçta yangın
tehlikesine varacak tehlikeli ısınmalar, verim kaybı, çalışması düzgün olmayan güvenilmez bir
cihaz ve sonuçta bunun tamirini gerektirecek durum ortaya çıkacaktır.

7.) KORUMA YÖNTEMLERĐ

7.1. DĐREKT TEMASA KARŞI

Yapısal (Konstrüktif) tedbirler alınır. Açıktaki trafo veya şalt (bağlama) tesislerinin engelleyici çit,
parmaklık, duvar vs ile ayrılması, pano gibi dağıtım noktalarında açıkta olan canlı bölgelere el ile
temasın engellenmesi

7.2. ENDĐREKT TEMASA KARŞI

Tehlikeli Durum Önlenir

Koruma Küçük gerilimleri kullanılır,
Koruma yalıtımı (izolasyonu) yapılır

Tehlikeli Durum Azaltılır

Koruma ayırması yapılır,
IT şebeke kullanılır,

Hatalı Kısım Devreden Çıkartılır

Burada şebekenin TT, TN veya IT yapıda olması ayrı ayrı irdelenmelidir. Topraklama ve Koruma
iletkeni kullanmak şebeke türüne göre ayrı önem kazanır. Buna göre hata akımı yoluna seri bir
koruma cihazı (sistemi);
Hata akımı arttırılarak kullanılır,
Hata akımı kullanılır,
Hata gerilimi kullanılır.

8. Koruma Küçük Gerilimleri Kullanılması

Elektrik çarpılmalarına bağlı tehlikeleri önlemek için çok-düşük gerilim (ELV) kullanılan tesisler
mevcuttur. Burada gerilim seviyesi AA olarak 50 Voltun (DC 120 Voltun) altındadır.

8.1. SELV : Safety ELV (Seperated ELV) : Güvenlik/Ayırma Küçük Gerilimi

• daha yüksek gerilim taşıyan kısımlardan güvenli bir biçimde ayrılmışlardır

• topraktan ve diğer cihazlara ait koruma(topraklama) iletkeninden yalıtılmışlarıdır

SELV devresinde kullanılan trafolar yalıtılmıştır ve topraklamaları yoktur (IT Şebeke).

Örnek : Sınıf II pil şarj cihazları

8.2. PELV : Protective ELV : Koruma Küçük Gerilimi

SELV devresinden farkı koruma (topraklama) iletkenin olmasıdır

PELV devresinde kullanılan trafolar da yalıtılmıştır ama topraklamaları mevcuttur (TN Şebeke).
Örnek : Sınıf I güç kaynaklı bilgisayarlar.

8.3. FELV : Functional ELV : Fonksiyonal Küçük Gerilimi

Tek özelliği devresinde ELV kullanılmasıdır.

SELV ve PELV devrelerinden farkları;
trafo izole sargılı olmayıp oto trafo olabilir veya gerilim bir yarı iletken devre yada potansiyometre
ile düşürülmektedir.
Koruma (topraklama) iletkeni vardır ve cihazlar da topraklanabilirler (TT Şebeke).
9. Koruma Yalıtımı (Đzolasyonu)

L1
L2
L3
N

Dış 1∼ Motor
Yalıtım 3∼
Zemin
Yalıtımı
Yalıtıcı
Zemin

10. Koruma Ayırması

380/220 V
R
S
T
N

I=16 A

Umax=220 V
I=16 A

Umax=380 V

380/220 V

2 veya
3 kutuplu

M G
 IYük
Uşebeke =220 V U =220 V Yük

Toprak

Koruma ayırmalı bir sistem, tekil bir yükü besliyor.

IYÜK
Uşebeke =220 V U =220 V Yük

1.Hata
IHATA=0
Toprak

Birinci arıza durumu (faz iletkeni toprağa temas ediyor), ancak bir hata devresi oluşmadığından hata
akımı akmıyor

IYÜK +IHATA IYük

Uşebeke =220 V U =220 V Yük

2.Hata 1.Hata
IHATA≠0
Toprak

Birinci arıza durumuna ilaveten ikinci arıza durumu , böylece bir hata devresi oluşuyor ve hata
akımı akıyor
11. IT Şebeke

Şebeke türleri bölümünde anlatılan bu şebeke aslında koruma ayırmasının daha geniş bir
uygulamasıdır. Cihazlar tek tek topraklanabilir veya bir koruma iletkenine bağlanabilir. Ve tüm
sistem bir düşük empedans rölesi üzerinden kontrol edilir. Zira ikinci bir hata durumunda IT sistem
ya TT ya da TN şebeke haline dönmektedir.

12. Hata Akımı Arttırılarak Hatalı Kısmın Devreden Çıkartılması

Topraklama veya Koruma Đletkeni kullanılarak oluşacak bir hata akımı arttırılırak, aşırı akım
cihazları (eriyen telli veya otomatik sigorta, aşırı akım rölesi vs) ile devreyi kesilir.

R
S
T
N

Geçiş
Topraklama RG Dirençleri
Ro Đletkeni

Toprak

R
S
T
N
PE

Koruma
Đletkeni

Geçiş
RG Dirençleri
Ro

Toprak
Tablo 12. Sigortaların 5s ve 0,4 s lik açma sürelerine karşılık gelen açma akımları

Alçak Gerilim gL, gG, gM sigortaları

In In In
(A) (A) (A)
5s 0,4 s
2 9,5 17
4 19 32
6 28 50
10 48 80
16 70 120
20 86 150
25 115 210
32 150 250
35 173 267
40 200 300
50 250 460
63 330 610
80 430 800
100 580 1050
125 715 1300
160 950 1800

12. Hata akımını kendisinden faydalanılarak Hatalı Kısmın Devreden Çıkartılması

Hata akımını kendisinden faydalanılarak, Artık Akım Đlkesi çalışan "Kaçak Akım Röleleri"
Kullanılır.

R
S
T
N
KAR Kaçak Akım KAR
Rölesi

Geçiş
Topraklama Dirençleri Topraklama
RG
Ro

Toprak
Yukarıdaki şekilde TT şebeke için aşağıdaki şekilde ise TN şebeke için Kaçak Akım Rölesi
bağlantı şemaları görülmektedir.

R
S
T
N
PE
KAR Kaçak Akım KAR
Koruma Rölesi
Đletkeni

Geçiş
Dirençleri
RG
Ro

Toprak

Kaçak Akım Röleleri "Artık Akım" prensibi ile çalıştıklarından dolayı hatalı bağlantı yapılması
durumunda çalışmayacaklardır !

R
S
T
PEN
Kaçak Akım
Rölesi KAR KAR

Koruma Koruma
Đletkeni Đletkeni
DOĞRU HATALI

Geçiş
Dirençleri
RG
Ro

Toprak
Çeşitli Elektrikli cihazlarda saptanan normal izolasyon akımı mertebeleri

Elektrikli Saç Kurutucusu 0,5 mA

Elektrikli Daldırma Isıtıcı 1 mA
Elektrikli Izgara 5 mA
Elektrikli Ocak 10 mA
Bilgisayar , Yazıcı 1 – 2 mA
Fotokopi, Faks 0,5 – 1 mA

Akım Yolu direnci

50 V
R= = 1667 Ω 30 mA lik insan hayatı koruma röleleri (0,2 s açma) için
0,03 A

50 V
R= = 166,7 Ω 300 mA lik Yangına karşı koruma röleleri (0,2 s açma) için
0,3 A

50 V
R= = 1Ω 6 A lik sigorta (50 A akımda 0,4 s açma için)
50 A

50 V
R= = 0,2 Ω 32 A lik sigorta (250 A akımda 0,4 s açma için)
250 A

Elektromekanik Röleli Kaçak Akım Cihazı

Cihaz herhangi bir yardımcı güç kaynağına gerek olmadan çalışır. Toroid tarafından sağlanan
enerji, hareketli kısmı sabit bir mıknatıs tarafından kapalı konumda tutulan bir elektromıknatısa
enerji sağlar.
Kaçak akım enerjisi açma işleminin doğrudan bir nedenidir. Hata kaynağı ne olursa olsun çalışması
nedeniyle bu, en güvenilir teknolojidir.
Elektronik Röleli Kaçak Akım Cihazı

Cihaz yardımcı bir güç kaynağı ile birlikte çalışır. Toroid tarafından sağlanan elektrik enerjisi,
elektronik panel tarafından güçlendirilir. Buna karşılık şebeke gerilimine bağımlı bir kaynak
tarafından beslenmiş olur. Arıza tespiti kesicinin açmasına neden olur. Bu cihazlar tamamen
bağımsız olabilir veya kesicinin içine monte edilebilir.
Üstün ayar dinamikleri beslemenin sürekliliğini sağlar.
Güç değeri ne olursa olsun bütün besleme türlerinde kullanılabilen bir çözümdür.
Kaynak :

http://www.merlin-gerin.com.tr/mg_tr/ftp/bt/elp/earthleakage_catalogue_tr.pdf
Sigortalar,elektrik besleme hatlarını ve elektrikle çalışan cihazları aşırı yüklere ve kısa
devre akımlarına ,bunları kullanan insanları ve kullandıkları işletmeleri de h,muhtemel
kazalara karşı korumak amacıyla kullanılan elemanlardır. Sigorta , akım devresine seri
bağlanır ve üzerinden anma akımından fazla akım geçtiğinde,standartlarca belirlenen
sürede devreyi açar.

SĐGORTA ÇEŞĐTLERĐ:

Sigortalar yapıları bakımından şu şekilde sınıflandırılır.

1-Buşonlu sigortalar

2-Bıçaklı ( NH) sigortalar

3-Küçük akım sigortaları ( Cam sigortalar)

4-Fişli sigortalar

5-Yüksek gerilim sigortaları

6-otomatik sigortalar

Eriyen Telli Sigortalar

Buşonlu

Bu sigorta bir gövde ve kapaktan meydana gelir. Gövdeye geçecek akım seviyesine göre,
iletken tel veya silisyumlu kum konur. Kumun görevi herhangi bir kısa devre anında, sigorta
atması sonucu hasıl olan, elektrik arkını söndürmektir. Bunlar ev ve küçük işletmelerde
kullanılırlar.
Bu sigortalar kullanılacağı yerlere göre özel şekillerde yapılır. Umumiyetle yalıtkan olan cam
ve porselen bir gövde ve bu gövdenin uca doğru incelen baş tarafında iletken metal ve ekseri
düz olan tarafında da iletken bir metal bulunur. Bu iletken metaller belli bir akıma kadar
dayanacak bir tel ile birleştirilir. Bu tel cihazı tahrip edecek şekilde akım seviyesi yükseldiği
zaman, eriyerek akımı keser, bu sigortalarda dar uç ne kadar ince olursa, aşırı akımı önleme
hassasiyeti de o derece fazla olur. Sigorta gövdesinin iki ucu arasındaki uzaklık, ark yapmayı
önleyecek şekilde uzun yapılmalıdır. Çünkü iki uc aralığı az olursa tel eriyince ark yaparak
akım geçmeye devam eder. Bunu önlemek için de sigortanın kullanılacağı yere göre, iki uç
arası uzun kıvrımlı ve çeşitli şekillerde yapılabilir. Bunlar ekseri fabrikalarda hazır yapılırlar.

BUŞONLU SĐGORTALAR

Buşonlu sigortalar,Gövde,Gövde Kapağı, Buşon ,Buşon kapağı olmak üzere kısımdan

meydana gelir
GÖVDE

Dip kontak,üst kontak ve viskontak olmak üzere üç kısımdan meydana gelir.

BUŞON

Sigortanın eriyen tellerini taşıyan ve sigortanın bağlı olduğu devrenin enerjisini keserek
tekrar devreye girmesi için yenisi ile değiştirilmesi gereken kısımdır. Buşonlar,belirli
akım değerleri için yapılırlar ve bu değerler üzerinde yazılıdır. Devreden ve dolayısıyla
buşon üzerinden,yazılı değerlerin üzerinde akım geçtiğinde eriyerek devreyi açar.

Buşon; Buşon gövdesi, Buşon iletkeni,kuvartz kumu,Alt ve üst kapaklar ve

sinyalpulundan meydana gelir.

BUŞON KAPAĞI

Dış kısmı porselenden,iç kısmı prinçten yapılan buşon kapağının,iç kısmında bulunan
boşluğa buşon konulur ve gövdeye vidalanarak tutturulur.

Buşonlu sigortalar kullanma yerlerine:Duvar Tipi,Tablo Tipi,Kofre Tipi,Şapkalı ( Hava

hattı),Kolon sigortalar olmak üzere beş değişik şekilde imal edilir.
Diazed Fuses, commonly called "Bottle" Fuses, are available in five sizes, ND
to 25 Amps, DII to 25 Amps, DIII to 63 Amps, DIV* to 100 Amps and DV * to 200
Amps. Fuse accessories are sized to match these five sizes. Each size fuse
body has a different diameter to fit only into the appropriate Screw Cap and
Fuse Base.

Also, the fuse tips have different diameters, depending on their current rating.
The diameter of the tip matches the diameter of the hole in the Adapter Screw
to insure that no fuse with a higher rating than intended for the circuit can be
installed. This prevents damage to the circuit or equipment the fuse protects.

Additionally, fuses and Adapter Screws are color coded to avoid mismatching;
for example: 10 Amp Diazed fuses have red pop-out indicators on their head,
matching the red ring of the 10 Amp Adapter Screw. When a Diazed fuse has
blown, the color coded indicator on the head of the fuse will pop out, giving
visible indication through a glass window in the Screw Cap.

The Fuse is held in place by the Screw Cap, which is screwed into the Fuse
Base. Diazed Fuse Bases are available in one and three pole designs. Fuse
Bases can be panel mounted or snapped onto a standard 35mm DIN rail.

Operating Classes

gL/gG - Slow Blow Protect cable and conductors from damage due to
overloads and short circuits. Typical Markings.-'T', Trage, gl/gG, snail symbol

- Fast Blow Fast Blow fuses are typically used to protect equipment.

Typical Markings.- "F, Flink, (the absence of the snail symbol)

gR - Super Fast Blow Typically used for protecting semiconductors like diodes,
SCRS, etc. Current limiting.
Typical Markings.- UtraRapid ™, Silzed ™, Recticur™, gR,

Bıçaklı

Vidalanabilen tipteki sigortalarda 100 amperden büyük değerli buşonlar,kullanma

zorluğu nedeniyle ve teknik bakımdan kullanılmamaktadır. Bunun yerine,büyük
değerdeki akımları kesmek için Bıçaklı sigorta veya NH sigorta denilen buşon
kontakları bıçak şeklinde yapılmış sigortalar kullanılır.

NH fuses are typically used for distribution applications and to large electrical
devices such as motors, drives, etc. They are available in seven sizes with a
current range of 3 to 1600 Amps.

NH fuses have knife blades at both ends , which mount into one or three pole
Fuse Bases. Fuse Bases can be panel or DIN rail mounted.
Operating Classes gL/gG - Line Protection Slow, typically used for distribution
circuits or resistive loads.

Typical Markings: gl/gG

aM - Motor Protection Fast acting short circuit protection, but slow acting
overload protection. Typical Markings: aM

aR - Semiconductor Protection Partial range, short circuit protection for

devices such as diodes, SCRS, etc.

Typical Markings: Ultra Rapid ™, Silcu ™, Sitor ™, Recticur ™,Protistor ™, aR,

gR - Semiconductor Protection Full range overload and short circuit protection

for devices such as diodes, SCRS, etc.

Typical Markings: Ultra Rapid ™, Silcu ™, Sitor ™, Recticur ™, Protistor ™, gR,

http://www.mnpmem.gov.tr/kumanda/Asiriakim.htm
2.AŞIRI AKIM RÖLELERĐ:

Asenkron motorların nominal çekmesi gereken akımın üstünde akım

çekmeleri halinde motorun devre dışı kalması istenir.Aşırı akım röleleri
devreye seri bağlandıkları için motora giden enerjiyi keserek motorun
yanmasına mani olurlar.

Asenkron motorun çalışması esnasında kısa bir süre için motor akımı
normal değerin üzerine çıkarsa bu aşırı akım motora zarar vermez.Aşırı
akımın motordan sürekli olarak geçmesi sargıların yanmasına neden
olur.Çünkü sürekli geçen aşırı akım motor sargıların ısısını arttırır ve motor
sargılarını yakar. Aşırı akım rölesinin açılan kontağını tekrar eski haline
getirmek için röle üzerinde bulunan reset(kurma) butonuna basılarak röle
tekrar kurulur.Böylece motorlara tekrar yol verilebilir.1 fazlı A.A ve D.A.
motor devrelerinde aşırı akım rölesi yalnızca faz hattına bağlanır.3 fazlı
devrelerde ise genellikle her faza bir aşırı akım rölesi bağlanır.Aşırı akım
rölelerinde akım ayarı üzerinde bulunan ayar vidası ile yapılır.Aşırı akım
röleleri manyetik aşırı akım rölesi ve termik aşırı akım rölesi olmak üzere
iki çeşittir.

A-Manyetik aşırı akım rölesi:

Manyetik aşırı akım rölesi beklemeksizin devreyi açarak motoru

korur.Motorun çektiği akımın meydana getirdiği manyetik alan etkisi ile
çalışır.Manyetik aşırı akım rölesi elektromıknatıs,kontaklar ve geciktirici
elaman olmak üzere üç kısımdan meydana gelir.
Şekil 4: Manyetik aşırı akım rölesinin yapısı ve devreye bağlantısı

Elektromıknatıs bobini güç devresinde motora seri olarak bağlanır.Rölenin

normalde kapalı kontağı(95-96)ise kumanda devresi girişine seri olarak
bağlanır.Röle bobininden normal değerinin üstünde bir akım geçmesi
halinde bobin demir nüveyi yukarı doğru çeker.Silindir içerisinde bulunan
yağ nedeniyle pistonun hareketi yavaş olur.Dolayısıyla rölenin kontağı
hemen açılmaz.Eğer bobinden geçen aşırı akım normal değerine düşmezse
kısa sürede kontak açılarak motoru korumuş olur.Đleriki konumuzda
anlatacağımız termik röleyle manyetik röle arasında fark vardır.Termik
rölenin akım zaman değişimi hiperbolik bir eğri şeklinde olup,manyetik
röleninki ise ani düşüş gösteren stabil bir eğri şeklindedir.Bu duruma göre
kısa devre gibi çok aşırı akımların meydana gelmesi halinde manyetik röle
çok kısa bir zamanda devreyi açar.Aşırı akımlarda ise termik röle belirli bir
zaman bekleyerek devreyi açar.Elektromanyetik ani açan röleler 20 ms’de
devreyi kesen çok hızlı tipte veya 100-500 ms’de devreyi kesen ;hızlı tipte
olmak üzere iki türde imal edilirler.

B-Termik aşırı akım röleleri :

Aşırı akımlarda ısınıp, devreyi geciktirerek açan aşırı akım rölelerine termik
aşırı akım rölesi adı verilir.Motor devrelerinde başlıca üç türlü arıza
meydana gelir.Bunlar aşırı yüklenme, rotorun bloke olması ve motor
devresinde herhangi bir nedenle kısa devrenin meydana
gelmesidir.Rotorun bloke olması veya aşırı yüklenme durumunda motoru
korumak için termik röleler kullanıl ır.Kısa devre durumlarında ise
manyetik röleler veya sigortalar koruma görevini üstlenirler.Bimetal
elamanlı ve ergiyici alaşımlı olmak üzere iki şekilde yapılırlar.
1.Bimetal elamanlı termik aşırı akım rölesi:

Sıcaklıkla uzama katsayıları farklı iki metalin birbiri ile perçinlenmesiyle

meydana gelen elamana bimetal eleman denir.Bimetal elaman ısındığında
uzama katsayısı fazla olan metal,uzama katsayısı az olan metalin üzerine
doğru bükülür.Bunun sonucunda bimetal elamana bağlı olan kontaklarda
durum değişir. Bimetal elamanlı termik aşırı akım rölesi iki şekilde
yapılmaktadır.

a)Direk ısıtmalı termik aşırı akım rölesi :

Büyük güçlü motor devrelerinde kullanılır.Motor akımı direk olarak bimetal

eleman üzerinden geçer.Bimetal elemanın eğilmesine ve kontağın
açılmasına neden olan ısı bimetal elemanın içinde doğar.Büyük güçlü
motor devrelerinde bimetal elamanı çok büyük olacağından kullanışlı
olmaz.Bu nedenle termik aşırı akım rölesi bir akım trafosuyla veya şönt
dirençle kullanılır.

aşırı akım rölesinin yapısı ve devreye bağlantısı.

Şekil 5: Direkt ısıtmalı

termik

b)Endirekt ısıtmalı termik aşırı akım rölesi :

Bu tip aşırı akım röleleri, ısıtıcı,bimetal elaman ve kontak olmak üzere üç

kısımdan oluşur.Isıtıcı devreye seri bağlandığından üzerinden motor akımı
geçer.Motor aşırı akımı sürekli olarak çekerse , ısıtıcıdan geçen bu akım
bimetal elamanın ısınarak sağa doğru eğilmesine yol açar.Bimetal elamana
bağlı olan kapalı kontak açılır.Açılan kontak kontaktörün dolayısıyla
motorun enerjisini keserek,motoru yanmaktan kurtarır.Kısa süreli
akımlarda ısıtıcıdan geçen akım bimetali ısıtacak fırsatı bulamaz ve bimetal
eğrilmez.Böylece kısa süreli akım dalgalanmalarında aşırı akım rölesinin
gecikmesi sağlanır.

Genellikle küçük güçlü motorlarda kullanılır.

aşırı akım rölesinin yapısı ve devreye bağlantısı.

Şekil 6: Endirekt ısıtmalı
termik

b)Ergiyici alaşımlı termik aşırı akım röleleri:

Bu aşırı akım rölelerinde, ısıtıcı,küçük bir tüp ve kontak bulunur.Isıtıcı

elamanın sarıldığı tüpün içinde ısındığı zaman serbestçe dönebilen ikinci
bir tüp daha vardır.Đki tüpün arasında düşük sıcaklıkta ergiyen bir alaşım
vardır.Ergiyici alaşım akım normal durumda iken iki tüpü birbirine bağlar.
Aşırı akımda alaşım eriyerek ,yay ve dişliye mekanik olarak bağlanan iç
tüp dönerek kapalı kontağı açar. Açılan kontak kontaktörü ve motoru
devre dışı bırakır.Bu aşırı akım rölelerinde akım ayarı yapılmaz.
Şekil 7: Ergiyici alaşımlı termik aşırı akım rölesi

Termik rölelerin açma karakteristik eğrileri:

Termik rölelerin üzerlerinden geçen akımın değişmesine göre devreyi

açma karakteristik eğrileri hiperboliktir.Şekilde termik röleye ait grafikler
görülmektedir.Bu eğrilerden anlaşılacağı gibi termik rölenin fonksiyonu
sigortaya benzer.Ancak sigortalarda ayarlama imkanı yoktur.Halbuki bir
termik rölenin akımı;ayar sınırları içinde istenilen değerlere ayarlanabilir.

Şekil 8

A.C. ve D.C. motorlar için termik röle seçimi:

Motor devrelerinde termik rölenin seçimi motorun emniyetli çalışabilmesi

için büyük bir önem taşır.Çeşitli güçteki asenkron motorlara direk
yolverme ve yıldız-üçgen olarak yol vermeye ait termik röle seçimlerini
gösteren cetveller mevcuttur.(Örneğin kontaktörler bahsindeki 1999
Federal marka gibi,Siemens Merlin Gerin v.b.) Motorların direk olarak
çalıştırılmasında termik rölenin seçimine esas olan faktör motorun çektiği
anma akımıdır.Termik rölenin ayar sınırları bu sınırlar arasından
seçilir.Motorların yıldız-üçgen yol vermesinde çeşitli yol verme durumları
mevcuttur. Motorun normal yol alması(Motor en çok 15 saniyede yol
alır.),çok yavaş yol alması(Motor 40 saniyeden fazla zamanda yol alır.) ve
iki yönlü yol alması halinde termik röleden geçen akım anma akımının
0,58 katıdır.(Ith=0,58xIa) Şayet motorun yavaş yol alması halinde(Motor
15-40 saniye arasında yol alır.) Termik röleden geçen akım anma akımına
eşittir.(Ith=IxIa)

Doğru akım motorlarına Türk standardı kalite belgesi ve uluslar arası

standartlar VDE 0660, IEC 947-3 göre yol vermek mümkündür.Bunları şu
şekilde sıralamak mümkündür.

1.Yarım yükle yol verme: Ith=0,65-0,70 x Ia

2.Tam yükle yol verme: Ith= 01,3-1,5 x Ia

3.Aşırı yükte yol verme: Ith=1,7-2 x Ia

3.ELEKTRONĐK MOTOR KORUMA RÖLELERĐ:

Koruma röleleri bir devredeki elektriksel büyüklüklerden birisini sürekli

olarak kontrol eden ve bu büyüklükte anormal bir değişiklik olduğu zaman
devreyi koruyan elamanlarıdır.

Asenkron motorlar çeşitli nedenlerle arızalanabilir:Bunların başlıcaları

şunlardır:

1.Rulmanların mekanik arızası 2.Rotorun kilitlenmesi(Bloke olması)

3.Düşük/yüksek gerilim 4.Aşırı yük

5.Faz kaybı 6.Aşırı ısınma

7.Yetersiz havalandırma(Soğutma) 8.Uygun olmayan bir koruma sistemi

veya koruma sisteminin

yanlış ayarlanması
Günümüzde,termik bimetalik aşırı yük röleli şalterli korumaların,fiyatları
düşük olmasının yanında gerçekte güvenilir bir koruma sağlamadığı artık
büyük ölçüde kabul edilmiştir.Bu sorunu çözmek için çeşitli firmalar etkin
koruma sağlayan elektronik koruyucu röle geliştirilmiştir.

Motor koruma röleleri aşağıdakileri sağlar.(Örnek fanox marka)

1.Aşırı akım 2.Asimetri ve faz kaybı

3.Motor içinde aşırı ısınma 4.Faz sırası

G- Modeli elektronik koruma rölesinin fonksiyonları:

1.Simetrik aşırı akım koruması:

Elektronik koruma röleleri, motoru kullanıcı tarafından belirlenen değerin

üstüne çıkan her türlü akım artışından korur.IEC Standardı 255’e göre
belirtilen Ib akım değeri, motorun nominal akımı In ile aynı olmalıdır.Bu
durumda röle,1.10 x In’de açmaya başlayacaktır.IEC 947 motor koruma
açma sınıfı 10 A(5)-10-20 ve30’a mukabil 6 x Ib’de 2-37 saniye arasında
çalışmaya başlama sürelerine izin verir.

2.Asimetri ve faz kaybına karşı koruma:

Asimetri % 40’dan büyük olduğunda veya tek faz olduğunda (%100

asimetri) röle motor yüksüz çalışırken bile,motorun herhangi bir çalışma
akımında,bir saniye içinde açar.

3.PTC sensörü aracılığıyla termistör aşırı ısı koruması:

Korunacak cihazın içinde yer alan termistör (PTC) aşırı ısınma sensörü
belirlenen yanıt ısısına ulaşırsa,röle açar ve motor durur.Bu durumda ısı
belirlenen dereceye ininceye dek sıfırlanmaz.Aynı şekilde termistör
sensörünün bir teli koparsa,röle yine açacak ve arıza giderilene dek
sıfırlanamayacaktır.Termistör sensörü kullanılmadığında T1 ve T2
kontakları bir telle köprülenmelidir.

4.Gerilim beslemesindeki bir arızaya karşı koruma:

Gerilim düşmesi(Kontrol voltajı beslemesinde) veya tel kopması halinde,

yardımcı kontaklar değişecek ve motoru durduracaktır.(N.O kontağı açık
ve N.C kontağı kapalı konumdadır.)
Koruma rölelerinin açma eğrileri Koruma röleleri açma
eğrileri

(Soğuk durumda) (0.9 x Ib ile yüklendikten sonra)

Şekil 9

K=1.10+ % 5,20 C Her bir ºC için,termik sapma % -0.2’dir.

K-IEC 255-8 Standardına göre akımın hesaplanması için temel akımın

çarpıldığı katsayıdır.(Fanox katalogu)

Koruma rölesine ait devre şeması:

Şekil 10

4.ÜÇ FAZLI GERĐLĐM KONTROL RÖLESĐ(AŞIRI VE DÜŞÜK GERĐLĐM)

Üç fazlı asenkron motorlar + %10’luk gerilim değişmelerinde normal

olarak çalışırlar.Ancak gerilim daha fazla düşer ya da yükselirse gerilime
bağlı olarak momentte düşeceğinden fazla akım çekerler.Fazla akım
çekmeleri motor sargılarının ısınmasına ve motorun yanmasına neden
olur.Bu röleler ayrıca aşırı ve düşük gerilimden etkilenen elektronik
kumanda elemanlarının ve kompanzasyon sistemlerinin korunmasında
kullanılırlar.Cihaz doğrudan şebekeye bağlanarak üzerindeki ayar
kademesinden gerilim alt ve üst sınır ayarlanır. Şebeke geriliminin bu
sınırları aşması halinde röle devreyi hızla açar.Gerilim normale
döndüğünde röle kendisini kurar.(Reset)

Örnek:Fanox’un üç fazlı gerilim kontrol rölesi:

Alt sınır Üst sınır

U3-230 200-230 V A.C. 230-260 V A.C.

U3-400 340-400 V A.C. 400-460 V A.C.

U3-440 380-440 V A.C. 440-500 V A.C.

Not:Rölenin kullanımı için maksimumu ve minimum ayarların birbirinden

farklı olması önemlidir.Aralarındaki fark maksimumu değerin %10’kadar
olması verimi artıracaktır.

Rölenin özellikleri :

1.Röle, nötrsüz üç fazlı ünitelerin fazlar arası gerilimlerini kontrol ederken

aynı zamanda değerlerin daha önce belirlenen değerler arasında olmasını
sağlar.

2.Faz hatalarını tespit eder.

3.Faz sıralamasından bağımsız çalışır.

4.Maximum ve minimum değerler bağımsız şekilde ayarlanır.

5.Ayarlanabilir geciktirme süresi sağlar.Bağlantıyı kesme gecikmesi 0,1

sn.den (Tüm anahtarlar kapalı iken)3,7 saniyeye kadardır.(+ 20 %)

5.FAZ HATALARI,DENGESĐZLĐLER VE FAZ SIRASI RÖLELERĐ :

Bu rölelerde f az hatalarına karşı koruma ve faz sırasına karşı koruma

mevcuttur.Bazı firmalar bu işlemler için ayrı ayrı modeller
geliştirmişlerdir.(Entes,Đnter,Emtaş)

Burada faz koruma rölelerinin başlıca üç görevi mevcuttur.

a)Motorun bir fazının kesilerek iki faza kalması durumunda devreyi açar.

b)Her üç fazında mevcut olduğu halde,fazlardan birisinin normal gerilimin

% 10 altına düşmesi halinde veya % 10 yükselmesi durumunda devreyi
açar.
c)Faz kesilme rölesinin termistör ünitesine motor sargılarına yerleştirilen
P.T.C. termistör uçlarının bağlanması sonucunda motor sargı ısısının 110
ºC nin üzerine çıkması durumunda devreyi açar ve motoru yanmaktan
kurtarır.

Burada faz sırası(F.S.R.)rölesinin görevlerini şu şekilde açıklayabiliriz.

Trafo ve enerji nakil hatlarında yapılan arıza ve bakım sonunda faz sıraları
yanlışlıkla değişebilir.Faz sırasının değişmesi motorun ters yönde dönmesi
demektir.Bazı makinelerde motorun ters yönde dönmesi büyük arızalara
yol açabilir.Örneğin asansörlerde,pompa sistemlerinde ve hava
kompresörlerinde motorun hiçbir zaman ters yönde dönmemesi istenir.Faz
sırasının herhangi bir şekilde değişmesi durumunda F.S.R.devreyi açarak
motorun çalışmasını engeller.Motor ancak faz sırası doğru olduğunda
çalışır.

Örnek:Fanox’un faz hataları, dengesizlikleri ve faz sırası rölesi

Nominal gerilim Kullanım değeri

S2-------------------------- 3x230 V A.C. 200-260 V A.C.

S3 -------------------------- 3x400 V A.C. 340-460 V A.C.

Rölenin Özellikleri:

1.Girişten düzenleyiciye kadar olan kısımda ,fazlar arası % 10’a varan

dengesizlikleri düzenler.

2.Omajlı yüklere bağlandıkta sonra ,herhangi bir faz kaybını tespit eder.Üç
fazlı indüksiyonlu elektrik motorlarına bağlandıktan sonra,motor tarafından
yaratılan gerilim ana gerilimin % 60’ından az olmak şartıyla faz kaybını
tespit eder.

3.Faz sırası yanlış ise,röle anında tespit eder.

4.Röle 0,5 saniyede devreyi açar.

5.Tekrar bağlantıyı engellemeden otomatik olarak dereyi sıfırlar.

6.1 anahtarlama kontağı,normalde açık(11-14) ve normalde kapalı(11-12)

röle boşta iken bulunur.

7.Maximum gücü 3A-250 V A.C.

8.Maximum terminal akımı 5A’dir

9.Beslendiği üç fazlı gerilimi kontrol altında tutar.

10.50/60 Hz frekans

11.Maximum terminal bağlantı kesiti 2,5 mm2

Bir sonraki model olan termistör monitörlü (PTC ĐLE )faz sırası ve faz
hatası rölesi diğer modelden farklı olarak PTC sensör girişi mevcuttur.PTC
motor ısısına bağlı olarak çalışır.Açma süresi 0,05 saniyedir.
SEKONDER KORUMA

1_Ölçme Trafoları (Akım Trafosu / Gerilim Trafosu)

2_Sekonder Röleler
3_Anahtarlama Elemanları (Kesiciler / Ayırıcılar)

2_RÖLELER

A- AKIM RÖLELERİ (AR)

A1-Düşük Akım Rölesi
A2-Aşırı Akım Rölesi (AAR)
Sabit zamanlı-Ters zamanlı-Yönsüz-Yönlü

B- DİFERANSİYEL RÖLE (DR)

B1- Bağımsız DR
-a-Trafo DR
-b-Motor-Generatör DR
-c-Bara DR
B2- Bağımlı (Pilot Hatlı) DR

C- EMPEDANS RÖLELERİ
(Mesafe rölesi)

D-GERİLİM RÖLELERİ
D1-Düşük Gerlim Rölesi
D2-Aşırı Gerilim Rölesi
D3-Ters Faz (FazSırası) Rölesi

E- GÜÇ RÖLELERİ
Frekans Rölesi-Güç Adası Rölesi
1_Ölçme Trafoları (Akım Trafosu / Gerilim Trafosu)

1.1. Akım Trafoları

IHAT IP / I S IP / I S
Faz İletkeni

i i
A A

AT larının sekonderlerine Ampermetre veya cihazların “Akım Bobinleri” bağlanır.

AT Sekonderi kesinlikle açık devre edilmemelidir !

AT larının temel görevleri :

 Hat akımını küçültmek

 Gerilim İzolayonu sağlamak
 Standart ölçü cihazı yapımını sağlamak

AT larının bazı temel büyüklükleri :

 Devamlı yük akımı : 1,2 IN

 Kısa devre termik akımı : Ith=100 IN
 Kısa devre dinamik akımı : Idyn=250 IN

AT Çevirme Oranı :

IP : 5 – 10 – 15 – 20 – 25 …. 50 …. 75 …. 100 …. 250 …. 500 …. 1000 ….2000 (A)

IS : 5 (A) (Özel imalat IS : 1 A)

IP I HAT
kA  i
IS kA

100
Örnek : Hat akımı 85 A akım trafosu k A   20 seçilmiş ise, Ampermetreden geçen
5
IHAT 85
akım i    4.5A olarak ölçülür.
kA 20
AT Sekonder Gücü :

Sekondere bağlanacak kablo ve cihazların gücünü karşılamak.

2,5 - 5 – 10 - 15 - 30 VA

AT Sınıfı :

0.1 - 0.2 – 0.5 – 1 - 3 -5

% hata  100 
 k N .IS  IP 
IP

AT Ölçme/Koruma Amaçlı Kullanımı :

Aşırı Akım Rölesi ile İletim Hatlarının Korunması

A A
KESİCİ I1 AT

Hat

Açma i1
Kumandası
AAR

Yük Modeli

Eşdeğer 0,1 s
Kaynak
Yük
Tek Taraftan Beslenen Hat

A B C D E 0,1 s
0,5 s 0,4 s 0,3 s 0,2 s

0,1 s 0,1 s 0,1 s 0,1 s

tmin=0,1 s , t=0,1 s

Sorun : Zaman koordinasyonu sonucunda, en büyük arıza akımlarının olduğu bölgede (A-B
arası) en büyük açma zamanı karşılık düşmektedir.

Çift Taraftan Beslenen Hat

A B C D E

Önce A barasından besleme varsayımı ile

A B C D E
0,5 s 0,4 s 0,3 s 0,2 s

0,1 s 0,1 s 0,1 s

 Sonra B barasından besleme varsayımı ile
A B C D E
0,2 s 0,3 s 0,4 s 0,5 s

0,1 s 0,1 s 0,1 s

İki durum birleştirilerek zaman koordinasyonu sağlanır.

A B C D E
0,5 s 0,2 s 0,4 s 0,3 s 0,3 s 0,4 s 0,2 s 0,5 s

0,1 s 0,1 s 0,1 s

Yön koordinasyonu için de

A 0,5 s 0,2 s B 0,4 s 0,3 s C 0,3 s 0,4 s D 0,2 s 0,5 s E

0,1 s 0,1 s 0,1 s

: Aşırı Akım Rölesi (AAR)

veya : Yönlü AAR

DİFERANSİYEL RÖLE

Temel Bağlantı

Kesici I1 Korunan Sargı I2

Faz İletkeni

Açma i1 i2
Kumandası
D.R. | i1-i2 |

Büyük güçlü (S>100 MVA) Generatör, Motor, Trafo, Bara, Reaktör, İletim Hattı
korunmasında arızalara karşı en etkili ve hassas koruma şekillerinden biridir.

1- Generatör/Motor Koruması

Generatör
IF1 , IF2 IF2

F1 F2
i1 i2

D.R. | i1-i2 |

I1P N1: N2 I2P

kA1 kA2
i1S V1 V2 i2S

D.R. | i1-i2 |
 BR

V1 V2

D.R.

D.R.
Mesafe koruma röleleri özellikle dağıtım şebekelerinde, özellikle 10 km ve üzeri hatlarda
tercih edilmektedirler. Mesafe koruma algoritmaları diferansiyel koruma kadar olmasa bile,
diferansiyel koruma algoritmasından sonra en hızlı çalışan algoritmadır. Bu nedenle mesafe
koruma röleleri "hat diferansiyel koruma ile birlikte kullanılan yön karşılaştırmalı blokaj
düzeni" opsiyonu yerine kullanılmaktadırlar. GOSB' da mesafe koruma rölelerinin, kısa
hatlarda çeşitli blokaj düzenekleri oluşturarak hızlı ve selektif açma özelliğinden yararlanılmış
ve daha önce İzmir Atatürk OSB' de uygulamış olduğumuz "hat diferansiyel röle+yönlü
blokajlı röle" opsiyonuna alternatif olarak bu koruma düzeni uygun görülmüştür. Ekonomik
olarak bakıldığında her iki sistemin de maliyeti birbirleriyle aşağı yukarı aynı seviyelerdedir.
Sistemlerden birinde iki röle kullanılarak donanım yedeği oluşturulmakta, diğerinde ise
donanım yedeği olarak karşı istasyondaki röle kullanılmaktadır. Mesafe koruma röleleri
içerisinde aynı zamanda, yüksek dirençli toprak arızaları için ters zamanlı yönlü koruma
elemanı da opsiyonel olarak kullanılabilir. Şekil 1'de sistemin prensip şeması gösterilmiştir.

Şekil 1. Mesafe koruma prensibi

Kısaca çalışma prensibine bakacak olursak mesafe koruma, hattın sağlıklı çalışma
koşullarındaki empedansı ile arıza durumundaki empedansın birbirinden farklı olması
gerçeğine dayalı olarak çalışır. Bu nedenle empedans koruma olarak da adlandırılır. Mesafe
koruma röleleri parametrelenirken hattın %85'i birinci bölge olarak ayarlanır ve bu bölgede
görülen arızalar için gecikmesiz olarak açma uygulanır. Burada geri kalan %15'lik kısımdaki
arızalar ikinci bölge olacağından 300-350 ms.'lik gecikme süresi sonrasında açma komutu
üretecektir. Ancak kısa hatlarda çeşitli hızlandırma veya blokaj düzenekleri kullanıldığından
böyle bir gecikme söz konusu değildir. Şekil 2'de örnek bir OG ring hat üzerinde mesafe
koruma röleleri tele-protection opsiyonu ile prensip olarak gösterilmiştir.

Şekil 2. OG Ring hattı ve mesafe koruma uygulaması

Bu koruma sisteminde özetle:

 Sınırsız sayıda Trafo Merkezi olabilir.

 Hat diferansiyel korumadan sonra en Hızlı Koruma sistemidir.
 Hat diferansiyel korumadan sonra en Selektif koruma sistemidir.
 Bara arızalarında zone dışı değildir, daima koruma yapar.
 Diğer istasyon röleleri back-up görevi yapar.
 Kısa hatlarda tele-protection gerekir (PUTT, POTT vb.)

Dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta da mesafe koruma rölelerinde ayarlanabilecek
minimum mesafenin hesaplanmasıdır. Bu mesafe aşağıdaki formül ile hesaplanır:

Örneğin:

SIEMENS röleler için ayarlanabilecek minimum sekonder empedans:

1A röleler için: 0,1?
5A röleler için: 0,5?
alınarak sistemde korunabilecek minimum mesafe hesaplanır.

1A için
Akım trafosu oranı : 400A/1A
Gerilim trafosu oranı : 36kV/0,1 kV olan bir sistemde korunabilecek minimum mesafe:
Zp = 0,1 ? ? 360/400 = 0,09 ? ? 400-450 m

5A için
Akım trafosu oranı : 400A/5A
Gerilim trafosu oranı : 36kV/0,1 kV olan bir sistemde korunabilecek minimum mesafe:
Zp = 0,5 ? ? 360/80 = 2,25 ? ? 10000-11000 m

elde edilir. Bu nedenle OG sistemlerde mesafe koruma uygulaması kullanılacaksa korunacak

mesafeler çok kısa olacağından muhakkak suretle ring giriş ve çıkışlarındaki akım trafoları
1A seçilmelidir.
 IP / I S IP / I S

i
A A

A B C F D E

VA VE
VB
VC VD

IA IE

ZA
ZB ZE
ZC ZD
Halkalamalar % 100

Halkalamalar % 85

Röle elemanları

AAR

Zaman

Yön

Z ölçme

Zaman koordinasyonu tek çift