BI KỊCH BỊ CỰ TUYỆT QUYỀN LÀM NGƯỜI CỦA CHÍ PHÈO

I. Mở bài
Nam Cao là một nhà văn hiện thực lớn có tư tưởng nhân đạo vừa sâu sắc, mới
mẻ, vừa độc đáo. Ông là nhà văn hiện thực xuất sắc có tấm lòng nhân đạo,
chuyên viết về hai đề tài: người trí thức nghèo sống mòn mỏi, bế tắc trong xã
hội cũ và người nông dân bị bần cùng, lưu manh hóa trước Cách mạng tháng 8.
Trong đó, Chí Phèo là một kiệt tác trong văn xuôi Việt Nam hiện đại của nhà
văn Nam Cao. Nói đến tác phẩm “Chí Phèo”, giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đã
từng nhận định: ““Khi Chí Phèo ngật ngưỡng bước ra từ trang sách của Nam
Cao, người ta mới thấy đây là hiện thân đầy đủ nhất cho những gì gọi là cùng
khổ của người dân cày trong một xã hội thuộc địa: bị dày đạp, cào xé, hủy hoại
từ nhân tính đến nhân hình”. Chị Dậu dù bán con, bán chó, bán sữa nhưng vẫn
còn là con người. Chí Phèo bán cả diện mạo và linh hồn của mình nhưng rồi lại
trở thành một “con quỷ dữ”. Bằng ngòi bút sắc sảo và nghệ thuật khắc hoạ nhân
vật độc đáo, Nam Cao đã thành công xây dựng hình tượng nhân vật Chí Phèo từ
một người nông dân hiền lành bị tha hoá thành tên lưu manh, “con quỷ dữ” đầy
đau đớn trong bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người.
II. Thân bài
1. Ý khái quát:
- Xuất xứ: Trong tác phẩm “Trăng sáng”, Nam Cao đã từng viết: “Nghệ thuật
không phải là ánh trăng lừa dối. Nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối.
Nghệ thuật chỉ có thể là tiếng kêu đau khổ thoát ra từ những kiếp lầm than”.
Với Nam Cao, ông quan niệm rằng: Văn học phải bắt nguồn từ hiện thực đời
sống. Rời xa hiện thực, văn học chỉ là một ánh trăng lừa dối. Quan niệm này
đã được ông thể hiện rất rõ qua truyện ngắn “Chí Phèo” được nhà văn viết
năm 1941.

- Nhan đề: Ban đầu, tác phẩm có tên “Cái lò gạch cũ”, tác giả muốn nhấn
mạnh đến nguồn gốc của Chí Phèo: bị bỏ rơi ở cái lò gạch bỏ không, và
đoạn kết tác phẩm, khi Thị Nở biết tin Chí Phèo chết, Thị nhìn xuống bụng
và thấy thoáng hiện một cái lò gạch cũ bỏ không. Đây chính là kiểu kết cấu
vòng tròn của tác phẩm, nói lên quy luật của kiếp người, đồng thời nhấn
mạnh sự bế tắc không lối thoát của nhân vật. Sau đó, nhà xuất bản đã tự ý
đổi thành “Đôi lứa xứng đôi”. Lê Văn Trương đã nhận xét rằng: “Nhan đề
“Đôi lứa xứng đôi”, chẳng qua cũng chỉ là dựa vào mối tình của Thị Nở và
Chí Phèo cố tạo ra một cái tiêu đề giật gân để thu hút độc giả”. Cuối cùng,
 Nam Cao đã lấy chính tên của nhân vật để đặt tiêu đề cho tác phẩm “Chí
Phèo”, làm nổi bật hình ảnh nhân vật trung tâm của tác phẩm.
- Khái quát cuộc đời Chí Phèo: Chí Phèo một đứa con hoang không cha
không mẹ, bị bỏ rơi nơi lò gạch cũ khi vừa mới lọt lòng, vốn là người nông
dân hiền lành, lương thiện được người làng Vũ Đại cưu mang nuôi nấng
nhưng đã bị Bá Kiến đẩy vào tù do ghen tuông, biến Chí từ một người nông
dân hiền lành trở thành một thằng lưu manh. Chí Phèo đã đốt nhà, làm chảy
máu và nước mắt của không biết bao nhiêu người. Chí đã thay đổi từ ngoại
hình đến nhân tính, trở thành một con quỷ dữ của làng Vũ Đại, ai cũng khiếp
sợ hắn.

2. Nội dung:
- Giới thiệu nhân vật Thị Nở:
+ Ý dẫn: Cứ ngỡ Chí Phèo sẽ mãi sống kiếp “thú vật”, không bao giờ có thể
trở về xã hội lương thiện, xã hội loài người thì tình yêu thương của Thị Nở
đã rọi sáng tâm hồn hắn, mở cánh cửa để hắn có thể quay trở về với cộng
đồng làng Vũ Đại.
+ Phân tích: Thị Nở được Nam Cao miêu tả là một người đàn bà dở hơi xấu
xí, quá lứa lỡ thì, như là “phế thải của làng Vũ Đại”. Nhưng chính tình yêu
thương, sự quan tâm mộc mạc cùng bát cháo hành ấm nóng tình người của
người đàn bà ấy dành cho Chí Phèo đã thức tỉnh phần người trong hắn, giúp
hắn lấy lại nhận thức để nhớ lại những ước mơ khi xưa, mong muốn trở lại
“làm người”, khao khát được hoàn lương.
- Bị bà cô phản đối:
+ Ý dẫn: Ngỡ tưởng Thị Nở sẽ là chiếc cầu nối để Chí Phèo có thể quay trở
về với xã hội lương thiện, xã hội loài người nhưng lời nói của bà cô Thị Nở
đã dập tắt đi chút hy vọng mới được nhen nhóm bên trong lòng hắn: “Đàn
ông đã chết hết cả rồi hay sao, mà lại đi đâm đầu lấy một thằng không cha.
Ai lại đi lấy thằng chỉ có một nghề là rạch mặt ăn vạ”.
+ Phân tích: Định kiến nghiệt ngã của bà cô chính là sự từ chối không cho
Chí Phèo hoàn lương, đẩy Chí Phèo vào bi kịch bị cự tuyệt quyền làm
người. Chút hạnh phúc nhỏ nhoi cuối cùng không đến được với Chí Phèo.
Khi bản tính người của Chí Phèo bắt đầu trở lại cũng là lúc hắn nhận ra hắn
không thể trở về với xã hội ngoài kia. Thị Nở là người đã mang lại cho Chí
Phèo những hy vọng, soi sáng Chí Phèo nhưng cũng là người dẩy hắn đến
bước đường tuyệt vọng. Hơn thế nữa, chính xã hội nửa thực dân nửa phong
kiến ấy đã cướp mất quyền làm người của Chí Phèo và vĩnh viẽn không trả
lại.
- Rơi vào tuyệt vọng, lại tiếp tục uống rượu:
+ Ý dẫn: Bị Thị Nở từ chối, hắn “ngồi ngẩn mặt” ngơ ngác không tin đấy là
sự thật. Đó là tâm trạng của một con người đang ở đỉnh cao hy vọng lại bị
đẩy xuống vực sâu của tuyệt vọng và bất hạnh.
+ Phân tích: Sau khi trút xong cơn giận của mình, Thị Nở hả hể quay về,
bấy giờ Chí Phèo mới nhận thức được cảnh ngộ của mình, “hắn sửng sốt,
đứng lên gọi lại” nhưng lúc này Thị Nở đã không còn muốn “lôi thôi” thêm
với hắn. Mặc cho hắn “đuổi theo thị, nắm lấy tay”, Thị “gạt ra, giúi thêm
cho hắn một cái” khiến cho hắn lăn khoèo xuống sân. Đây là cú ngã mà cả
đời Chí Phèo sẽ không bao giờ có thể vực dậy được nữa. Tất cả những hành
động của Chí Phèo đều thể hiện khát khao hoàn lương mãnh liệt. Nhưng
người duy nhất có thể đưa Chí Phèo trở về với cuộc sống lương thiện đã
quay lưng lại với hắn. Mọi hy vọng trong hắn đã sụp đổ, hắn rơi vào cô độc.
Trong sự đau đớn, tuyệt vọng, hắn lại nghe “thoang thoảng mùi cháo hành”
khiến cho Chí Phèo đã tuyệt vọng lại càng tuyệt vọng hơn khi nhớ đến
những ngày tháng hạnh phúc nhất bên Thị Nở nhưng nay đã không còn. Chí
Phèo lại tìm đến rượu nhưng lúc này càng uống hắn lại càng tỉnh, thậm chí
hắn vẫn thấy thoang thoảng hơi cháo hành lúc uống rượu. Chí “ôm mặt khóc
rưng rức”, tiếng khóc của hắn là sự ấm ức, uất hận và bất lực khi vĩnh viễn
bị khước từ quyền làm người dù bản thân hắn sinh ra vốn là một con người
nhưng giờ đây lại không thể làm người.
- Hành động của Chí Phèo:
+ Ý dẫn: Hắn xuống đến say mềm người rồi hắn ra đi với một con dao ở
thắt lưng. Trong ý định, hắn định đến nhà đâm chết “con khọm già”, “con đĩ
Nở” nhưng chính sự tự ý thức về số phận và cuộc đời của hắn đã hướng hắn
đến thẳng nhà bá Kiến.
+ Phân tích: Hơn ai hết, Chí Phèo hiểu rằng: người khiến hắn biến thành
một con quỷ, người đã đẩy hắn vào bước khốn cùng này chính là bá Kiến.
Trong lòng Chí Phèo mang đầy sự uất hận đối với kẻ đã cướp đi quyền làm
người của hắn, cướp đi cả diện mạo và cả linh hồn hắn. Hắn đến nhà bá Kiến
chỉ thẳng vào mặt lão già ấy đòi quyền lương thiện: “Ai cho tao lương thiện?
Tao không thể lương thiện được nữa”. Câu nói ấy thể hiện sự cay đắng khi
Chí nhận ra bi kịch của mình. Câu nói chất chứa nỗi đau khốn cùng của một
con người mang đầy bi kịch. Câu nói đã đánh thẳng vào cái xã hội bất lương
lúc bấy giờ. Lương thiện là điều có sẵn trong mỗi con người nhưng tại sao
Chí phải đi đòi lại? Bởi chính xã hội vô nhân tính ấy đã cướp đi, đến quyền
làm người cũng bị cái xã hội thối nát ấy tước đoạt.
- Hành động tự kết liễu của Chí Phèo:
+ Ý dẫn: Và sau giết bá Kiến, Chí Phèo cũng đã tự kết liễu cuộc đời mình.
+ Phân tích: Cái chết của Chí Phèo là một lời tố cáo đanh thép cái xã hội vô
nhân đạo. Sự từ chối của xã hội đầy định kiến đã đặt Chí Phèo đứng trước
hai lựa chọn: Hoặc là tiếp tục làm một con quỷ dữ hoặc là chết để khẳng
định giá trị làm người. Bởi bây giờ Chí không thể tiếp tục làm một con quỷ
dữ khi tính người đã trở về, càng không thể làm người bởi cái xã hội ấy đã
không còn chấp nhận Chí. Đó chính là bi kịch thân phận một con người
không thể làm người. Chí Phèo chết trong bi kịch đau đớn, chết ngay trên
ngưỡng cửa trở về sự sống. Đây không còn là hành động của một kẻ lưu
manh mà là sự vùng lên tuyệt vọng của người nông dân khi thức tỉnh bản
thân. Đây cũng là lời kêu cứu về quyền làm người, là tiếng gọi thảm thiết
của nhà văn: Hãy cứu lấy con người! Hãy yêu thương con người!
- Mở rộng: “Chí Phèo” – một tấn bi kịch của một người nông dân bị tha hoá
trong cái xã hội cũ mục nát. Ở cuối tác phẩm, “đột nhiên Thị thấy thoáng
hiện ra một cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhả cửa, và vắng người lại qua…”,
một ngày gần thôi, sẽ lại có một Chí Phèo con ra đời. Điều này chứng tỏ
“Chí Phèo” không phải là bi kịch của một con người mà là bi kịch cuả nguời
nông dân trong xã hội trước Cách mạng tháng 8. Chi tiết này đã lên án giai
cấp thống trị tha hoá, những bi kịch như vậy sẽ còn tiếp diễn. Rõ ràng đây
không phải là bi kịch của riêng nhân vật mà còn là bi kịch của cả một tầng
lớp, một giai cấp.

III. Kết bài:

Chu Văn Sơn đã nhận định: “Chí Phèo là một kiệt tác, được viết bằng một bút
lực sung mãn và rất đều tay”. Quả đúng là như vậy, với nghệ thuật xây dựng
nhân vật điển hình, miêu tả tâm lý nhân vật sắc sảo, ngôn ngữ tự nhiên sống
động và giọng văn biến hoá linh hoạt, Nam Cao đã mang đến một giá trị nhân
đạo sâu sắc, thể hiện tấm lòng yêu thương, trân trọng của Nam Cao đối với
những người khốn khổ. Đồng thời nhà văn đã phản ánh chân thực bức tranh
một xã hội đã huỷ hoại con người về cả nhân hình và nhân tính, không cho họ
trở về con đường hoàn lương.