Florian Czerwiński  Adam Krechowiecki  Ewa Tomasik

ANATOMIA CZŁOWIEKA
W ZARYSIE

WYDAWNICTWO POMORSKIEJ AKADEMII MEDYCZNEJ

SZCZECIN 2005
 Redaktor Naczelny Wydawnictwa
prof. dr hab. n. med. Ireneusz Kojder

Redaktor
Bożena Gottschling

Korekta
Elżbieta Przerwa

Projekt okładki
Mirosław Ogorzałek
na podstawie ryciny Andreasa Vesaliusa

Ryciny wykonano według podręczników anatomii: J. Tandlera,

H. Brausa, W. Spalteholza, E. Villigera, H.K. Corninga, J. Sobotty,
A. Bochenka i M. Reichera

© Copyright by Pomorska Akademia Medyczna, Szczecin 2005

ISBN 83-89318-40-7

Wydawnictwo
Pomorskiej Akademii Medycznej
70-204 Szczecin, ul. Rybacka 1
tel. (0-91) 4800 860
www.ams.edu.pl
e-mail:wydpam@pam.szczecin.pl
Przedmowa

Pierwowzorem niniejszego wydania jest „Zarys anatomii człowieka”

autorstwa profesorów Adama Krechowieckiego i Floriana Czerwińskiego.
Zawarty w podręczniku zakres materiału został dostosowany do pro-
gramu nauczania anatomii na Wydziale Nauk o Zdrowiu Pomorskiej
Akademii Medycznej. Nowa wersja to propozycja przedstawienia naj-
ważniejszych zagadnień dotyczących budowy poszczególnych układów
i narządów w skróconej, zwięzłej formie. Niniejsza pozycja zawiera na
końcu indeks najważniejszych terminów w języku polskim, łacińskim
i angielskim.
„Anatomia człowieka w zarysie” adresowana jest przede wszystkim
do studentów pielęgniarstwa, ratownictwa medycznego oraz innych kie-
runków studiów licencjackich i magisterskich.

Florian Czerwiński
 Spis treści

Przedmowa
Określenia orientacyjne w przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Osie ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Płaszczyzny ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Kierunki i położenie w przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Układ narządu ruchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Charakterystyka ogólna kości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
Ogólna budowa połączeń kości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Klatka piersiowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
Czaszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
Kończyna górna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
Kończyna dolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
48
Układ mięśniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
57
Mięśnie grzbietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
57
Mięśnie klatki piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
61
Mięśnie brzucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
65
Mięśnie kończyny górnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
Mięśnie kończyny dolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
Mięśnie głowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
93
Mięśnie szyi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
93
Układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
101
 Układ nerwowy ośrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
101
Układ nerwowy obwodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122
Nerwy czaszkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122
Nerwy rdzeniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
Układ nerwowy autonomiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
150
Układ naczyniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
159
Serce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
162
Tętnice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
166
Gałęzie aorty piersiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
177
Gałęzie aorty brzusznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
177
Żyły. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
182
Układ naczyń chłonnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187
Śledziona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
188
Układ pokarmowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
189
Jama ustna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
189
Gardło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
195
Przełyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
196
Żołądek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
197
Jelito cienkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
198
Jelito grube . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
199
Wielkie gruczoły układu pokarmowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
202
Wątroba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
202
Trzustka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
205
Układ moczowo-płciowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
208
 Narządy moczowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
208
Narządy płciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
213
Narządy płciowe męskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
213
Narządy płciowe żeńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
219
Otrzewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
226
Układ oddechowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
228
Drogi oddechowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
228
Jama nosowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
228
Krtań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
230
Tchawica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
233
Oskrzela główne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
233
Płuca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
234
Opłucna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235
Układ wewnątrzwydzielniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
236
Narządy zmysłów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
239
Narząd przedsionkowo-ślimakowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
239
Narząd wzroku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
244
Narząd czucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
248
Narząd smaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
248
Narząd powonienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
248
Skóra ..........................................................
249
Słownik mianownictwa anatomicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
251
OKREŚLENIA ORIENTACYJNE
W PRZESTRZENI

OSIE CIAŁA
Osie pionowe albo długie, przy czym oś biegnąca przez szczyt głowy
nosi nazwę osi głównej.
Osie poprzeczne albo poziome, prostopadłe do pionowych, biegnące
od strony prawej do lewej.
Osie strzałkowe, prostopadłe do poprzednich, biegnące od przodu ku
tyłowi.
PŁASZCZYZNY CIAŁA
Płaszczyzny strzałkowe, biegnące pionowo od przodu do tyłu, przy
czym płaszczyzna strzałkowa ułożona w osi głównej nosi nazwę płasz-
czyzny pośrodkowej.
Płaszczyzny czołowe, biegnące pionowo, prostopadle do płaszczyzn
strzałkowych.
Płaszczyzny poprzeczne albo poziome, ustawione pod kątem prostym
w stosunku do płaszczyzn poprzednio wymienionych.

KIERUNKI I POŁOŻENIE W PRZESTRZENI

W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej – kierunek przyśrodkowy
i boczny, przy czym położenie narządu znajdującego się w samej płasz-
czyźnie pośrodkowej określa się jako położenie pośrodkowe.
 W stosunku do płaszczyzn czołowych – kierunek przedni i tylny.
 W stosunku do płaszczyzn poziomych – kierunek górny i dolny.
 W stosunku do zewnętrznej powierzchni ciała – położenie powierz-
chowne lub zewnętrzne, głębokie lub wewnętrzne.
 Na kończynach – położenie bliżej przyczepu kończyny do tułowia
– położenie bliższe, dalej od przyczepu kończyny do tułowia – po-
łożenie dalsze. Brzegi przedramienia i ręki określa się jako łokcio-
wy i promieniowy, zaś brzegi goleni i stopy jako piszczelowy
i strzałkowy. W oznaczeniach kierunku położenia na ręku przyjmu-
je się określenie grzbietowy i dłoniowy, na stopie zaś określenia –
grzbietowy i podeszwowy.
Zamiast oznaczenia kierunków położenia „górny” i „dolny” stosować
można wobec tułowia określenia: czaszkowy i ogonowy.

7
UKŁAD NARZĄDU RUCHU

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA KOŚCI

Każda kość ma swój zasadniczy kształt uwarunkowany rolą, jaką speł-
nia w organizmie. Rozróżnia się kości długie, płaskie, krótkie, pneuma-
tyczne i różnokształtne. Kość długa, w której jeden z trzech wymiarów
jest znacznie dłuższy od pozostałych, ma część środkową zwaną trzonem
i dwa końce: bliższy i dalszy. W przeciwieństwie do kości długiej kość
płaska odznacza się tym, że jeden z jej wymiarów jest znacznie krótszy
od pozostałych. W kości krótkiej wszystkie trzy wymiary są mniej więcej
jednakowej długości. Kości, w głębi których znajdują się jamy powietrz-
ne wyścielone błoną śluzową, zalicza się do kości pneumatycznych; nie-
regularne zaś i wielopostaciowe bryły kostne stanowią grupę kości róż-
nokształtnych.
Na każdej kości występują liczne nierówności w postaci wyniosłości
i wgłębień. Wyniosłość określa się jako wyrostek, kłykieć, krętarz, guz,
guzek, kolec, grzebień lub kresę chropawą. Wgłębienie nazywa się do-
łem, bruzdą albo rowkiem oraz otworem i kanałem.
W kości odróżnia się warstwę tkanki kostnej o utkaniu ścisłym, określa-
nej jako istota zbita oraz warstwę o utkaniu beleczkowatym, zwaną istotą
gąbczastą. W kościach długich istota zbita występuje na powierzchni całej
kości; natomiast gąbczasta w głębi obu końców w ten sposób, że trzon kości
wewnątrz pusty posiada jamę szpikową, która zawiera szpik.
Przedłużeniem jamy szpikowej są wolne przestrzenie między belecz-
kami istoty gąbczastej w obu końcach kości. W kościach płaskich istota
zbita tworzy dwie zewnętrzne warstwy, między którymi znajduje się isto-
ta gąbczasta, zwana również śródkościem oraz cienkie płytki zewnętrzne,
środek zaś zajmuje istota gąbczasta. Ściany jamy szpikowej wyścielone
są wyściółką jam szpikowych. Większą część zewnętrznych powierzchni
kości pokrywa łącznotkankowa błona – okostna. Chrząstkowe części
kośćca pokryte są podobną błoną, zwaną ochrzęstną.
Okostna jest bogato unerwiona i unaczyniona (naczynia krwionośne
i naczynia chłonne). Jej rola polega na ochronie i odżywianiu kości, ma
również duże znaczenie w rozwoju i regeneracji kości.
Podział kośćca. Naukę o kośćcu dzieli się na następujące działy:
1. Kręgosłup.
2. Klatka piersiowa.
3. Czaszka.
4. Kończyna górna.
5. Kończyna dolna.

8
 OGÓLNA BUDOWA POŁĄCZEŃ KOŚCI

Połączenia kości ścisłe

Połączenia kości to połączenia ścisłe i połączenia wolne. Zasadniczą
różnicą występującą między wymienionymi typami połączeń jest istnie-
nie lub brak szczelinowatej jamy stawowej, która jest cechą połączenia
wolnego, zawartej pomiędzy stykającymi się powierzchniami kostnymi.
W połączeniach ścisłych stykające się powierzchnie kostne łączy ze sobą
tkanka łączna, tkanka chrzęstna lub kość.
Połączenia ścisłe dzielą się na więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty.

Połączenia kości wolne (stawy)

Stałymi elementami każdego stawu są: powierzchnie stawowe kości
łączących się w danym stawie, jama stawowa i torebka stawowa.
Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką stawową. Chrząstka sta-
wowa zbudowana jest zawsze z chrząstki szklistej. Powierzchnie stawo-
we pokryte chrząstkami stawowymi są przeważnie ukształtowane tak, iż
jedna z nich – wypuklona – stanowi główkę stawową, druga zaś – odpo-
wiednio wklęsła – panewkę stawową.
Jama stawowa. Pomiędzy pokrytymi chrząstką stawową powierzch-
niami stawowymi znajduje się szczelinowata przestrzeń objęta od ze-
wnątrz torebką stawową, zwana jamą stawową. Jama stawowa wypełnio-
na jest mazią.
Torebka stawowa stanowi osłonę łącznotkankową, która przecho-
dząc w okostną kości tworzących staw odgranicza go od otoczenia. Skła-
da się z warstwy zewnętrznej – mocniejszej – zwanej błoną włóknistą
i z warstwy wewnętrznej – cienkiej – zwanej błoną maziową.
Niestałe składniki stawu. Więzadła stawowe stanowią silne pasma
błony włóknistej torebki. Wzmacniają torebkę stawową, utrzymują kości
stawów w prawidłowym położeniu i hamują zbyt rozległe ruchy w stawie.
Rodzaje stawów. Zależnie od liczby kości tworzących staw, stawy
dzieli się na: proste – zbudowane z dwóch kości i złożone – zbudowane
z więcej niż dwóch kości.

Kręgosłup
Kręgosłup składa się z: 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych,
5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych oraz 4–5 kręgów ogono-
wych, czyli guzicznych. Stanowi on ruchomy słup kostny, rozciągający
się od podstawy czaszki do dolnego końca tułowia, położony w linii po-
środkowej po grzbietowej stronie ciała. Tworzy on podporę dla górnej

9
części ciała i, w miarę zstępowania ku dołowi, zwiększają się wymiary
i wzmaga masywność budowy tworzących go elementów – kręgów.
Kręgi piersiowe są zatem silniej zbudowane od kręgów szyjnych, krę-
gi lędźwiowe odznaczają się silniejszą budową od piersiowych, zaś kręgi
krzyżowe zrastają się w pojedynczą kość krzyżową. Kręgi guziczne, któ-
re u człowieka znajdują się w stanie szczątkowym i nie grają żadnej roli
w mechanice całego kręgosłupa, zrastają się, podobnie jak kręgi krzyżo-
we, w pojedynczą kość guziczną. Kręgi ruchomych odcinków kręgosłupa
szyjnego, piersiowego i lędźwiowego określa się mianem kręgów praw-
dziwych lub przedkrzyżowych, podczas gdy kręgi krzyżowe i guziczne
nazywa się kręgami rzekomymi.
Budowa kręgu
Na każdym kręgu wyróżnia się część przednią, czyli trzon kręgu oraz
część tylną, zwaną łukiem kręgu.
Trzon kręgu kształtem przypomina niski walec, który powierzchnią
górną i dolną zrasta się z przylegającymi do nich chrząstkowymi krążka-
mi międzykręgowymi.
Pomiędzy trzonem a łukiem znajduje się otwór kręgowy. Ponieważ
kręgosłup zbudowany jest z nakładających się na siebie kręgów, otwory
kręgowe tworzą kanał kręgowy, przebiegający przez całą długość kręgo-
słupa. W kanale kręgowym znajduje się część ośrodkowego układu ner-
wowego, zwana rdzeniem kręgowym.
Łuk kręgu w miejscach odejścia od trzonu jest znacznie od niego niższy.
Ten początkowy odcinek łuku nosi nazwę nasady łuku kręgu. W miejscach
tych zaznaczają się dwa wcięcia kręgowe: górne – płytsze i dolne – głębsze.
Wobec nakładania się jednego kręgu na drugi wcięcie dolne górnego kręgu
uzupełnia wcięcie górne kręgu dolnego. W ten sposób tworzy się otwór
międzykręgowy, przez który przechodzą nerwy i naczynia. Dalszy odcinek
łuku kręgu stanowi płytka łuku kręgu i łącząc się z płytką strony przeciwle-
głej tworzy tylne ograniczenie otworu kręgowego. Od łuku kręgu odchodzi
7 wyrostków: nieparzysty tylny wyrostek kolczysty, parzyste wyrostki po-
przeczne i dwie pary wyrostków stawowych – górne i dolne. Wyrostki sta-
wowe służą do stawowego połączenia kręgów między sobą, wyrostki kol-
czyste i poprzeczne są miejscami przyczepów mięśni i więzadeł.
Kręgi szyjne
Charakterystyczną cechą kręgu szyjnego jest ukształtowanie wyrostka
poprzecznego, obejmującego otwór wyrostka poprzecznego. Przez otwo-
ry wyrostków poprzecznych, począwszy od kręgu szóstego, biegną ku
górze: tętnica i żyła kręgowa.

10
 Wyrostek kolczysty kręgu szyjnego dzieli się na końcu na dwie guz-
kowato zakończone części.
Dwa najwyższe kręgi szyjne: kręg szczytowy i kręg obrotowy oraz ostat-
ni kręg szyjny, zwany kręgiem wystającym, mają nieco odmienną budowę.
Kręg szczytowy nie ma typowego trzonu; zamiast niego znajduje się
łuk przedni.
Na przedniej powierzchni tego łuku znajduje się pośrodku guzek
przedni, na tylnej zaś – okrągła powierzchnia stawowa dla połączenia
z zębem kręgu obrotowego, zwana dołkiem zębowym.
Na kręgu szczytowym zamiast wyrostków stawowych występują dwie
pary (górna i dolna) powierzchni stawowych opartych na masywnych
podstawach, które stanowią tzw. części boczne kręgu szczytowego. Gór-
ne powierzchnie stawowe, zwane dołkami stawowymi górnymi, służą do
połączenia z kością potyliczną, dolne – z kręgiem obrotowym. Wyrostki
poprzeczne kręgu szczytowego odchodzą od jego części bocznych. Na
górnej powierzchni łuku tylnego, która zamiast wyrostka kolczystego po-
siada guzek tylny, znajduje się bruzda tętnicy kręgowej. W bruździe tej
biegną: tętnica i żyła kręgowa oraz pierwszy nerw szyjny.
Kręg obrotowy, drugi kręg szyjny, posiada trzon. Jego część wyrastają-
ca ku górze nazywa się zębem kręgu obrotowego, który jest trzonem kręgu
szczytowego zrośniętym z trzonem kręgu obrotowego. Na obu powierzch-
niach zęba, znajdują się odpowiednie powierzchnie stawowe: powierzchnia
stawowa przednia – dla połączenia z łukiem i powierzchnia stawowa tylna –
dla połączenia z więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego.
Po bokach zęba kręgu obrotowego leżą górne powierzchnie stawowe,
służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Powierzchnie stawowe
dolne leżą zaś na istniejących już na tym kręgu wyrostkach stawowych
dolnych. Na wyrostkach poprzecznych kręgu szczytowego i obrotowego
nie ma występujących na innych kręgach szyjnych guzków ani bruzdy
nerwu rdzeniowego.
Kręg wystający, czyli kręg szyjny siódmy, ma długi wyrostek kol-
czysty i stąd jego nazwa.
Kręgi piersiowe
Żebra łączą się z odcinkiem piersiowym kręgosłupa i dlatego typową
cechą kręgów piersiowych jest obecność na nich odpowiednich po-
wierzchni stawowych. Powierzchnie stawowe, za pomocą których kręgi
piersiowe łączą się z głowami żeber, zwane dołkami żebrowymi, znajdu-
ją się na bocznych powierzchniach trzonów tuż u nasady łuków. Na wy-
rostkach poprzecznych (zwykle tylko dziesięciu górnych kręgów piersio-
wych), oprócz opisanych powierzchni trzonów znajdują się dołki żebro-

11
we wyrostków poprzecznych, służące do połączenia z guzkami odpo-
wiednich żeber. Na wyrostkach poprzecznych dziesiątego kręgu piersio-
wego dołki żebrowe nie występują stale.
Kręgi lędźwiowe
Kręgi lędźwiowe nie mają otworów w wyrostkach poprzecznych (ce-
cha typowa dla kręgów szyjnych) oraz nie posiadają powierzchni stawo-
wych dla żeber (cecha typowa dla kręgów piersiowych). Brak tych obu
cech pozwala najłatwiej na odróżnienie kręgów lędźwiowych od innych.
Wyrostek poprzeczny kręgu lędźwiowego jest szczątkowym żebrem, stąd
nazwa wyrostek żebrowy. Właściwy wyrostek poprzeczny występuje
jako tzw. wyrostek dodatkowy, leżący u nasady wyrostka żebrowego. Na
każdym kręgu lędźwiowym występuje na wyrostku stawowym górnym
wyrostek sutkowaty.
Kość krzyżowa
Kość krzyżowa swoim kształtem przypomina klin, w którym wyróż-
nić można: podstawę łączącą się z ostatnim kręgiem lędźwiowym; wierz-
chołek, z którym łączy się kość guziczna; wklęsłą powierzchnię przednią,

Ryc. 5. Kość krzyżowa (widok z przodu)

12
zwaną miedniczną oraz wypukłą powierzchnię tylną, czyli grzbietową.
Ponieważ kość krzyżowa powstała ze zrośnięcia się pięciu kręgów krzy-
żowych, zaznaczają się na niej charakterystyczne cechy budowy kręgów.
Na podstawie kości krzyżowej znajdują się wyraźnie zaznaczone wyrost-
ki stawowe górne wraz z łukiem kręgu i górną powierzchnię trzonu
pierwszego kręgu krzyżowego. Między łukiem a trzonem znajduje się
trójkątny otwór, który prowadzi do kanału krzyżowego. Dolne ujście
tego kanału, zwane rozworem krzyżowym, znajduje się u wierzchołka
kości grzbietowej, ograniczone po bokach wyrostkami stawowymi dol-
nymi najniższego kręgu krzyżowego. Na obu powierzchniach kości krzy-
żowej znajdują się otwory krzyżowe miedniczne i grzbietowe, które od-
powiadają otworom międzykręgowym innych odcinków kręgosłupa.
Na miednicznej powierzchni kości krzyżowej chropawe kresy po-
przeczne oznaczają miejsca zrośnięcia trzonów kręgów krzyżowych. Na
każdej z tzw. części bocznych kości krzyżowej, które powstały ze zro-
śniętych wyrostków poprzecznych i szczątków żeber, znajduje się po-
wierzchnia uchowata dla połączenia z kością biodrową.
Na grzbietowej powierzchni kości krzyżowej występuje w linii po-
środkowej, w postaci czterech podłużnych guzków, grzebień krzyżowy
pośrodkowy, który powstaje ze zrośniętych wyrostków kolczystych czte-

Ryc. 6. Kość krzyżowa (widok z tyłu)

13
rech górnych kręgów krzyżowych. Bocznie od niego widać grzebień
krzyżowy pośredni, który od góry rozpoczyna się wyrostkiem stawowym
górnym pierwszego kręgu krzyżowego, a kończy u dołu rożkiem krzyżo-
wym i powstaje ze zrośniętych wyrostków stawowych kręgów krzyżo-
wych. Szczątkowe wyrostki poprzeczne kręgów krzyżowych tworzą dość
silnie ukształtowany grzebień krzyżowy boczny, który przebiega bocznie
od otworów krzyżowych grzbietowych.
U kobiety kość krzyżowa jest szersza i krótsza, o słabiej zaznaczonej
krzywiźnie i leży bardziej poziomo niż u mężczyzny.
Kość guziczna
Kręgi ogonowe, czyli guziczne, występują u człowieka w postaci
szczątkowej. U osób starszych kręgi guziczne zrastają się w pojedynczą
kość ogonową, czyli guziczną. Kostnieje również połączenie pomiędzy
kością guziczną i kością krzyżową.
Połączenia kręgów
Połączenia kręgów dzieli się na połączenia między trzonami krę-
gów i na stawy między wyrostkami stawowymi kręgów.
Połączenia trzonów kręgów, jako chrząstkozrosty, zalicza się do połą-
czeń ścisłych. Połączenia pomiędzy wyrostkami stawowymi kręgów
charakteryzują się znaczną i odmienną, w różnych odcinkach kręgosłupa,
ruchomością; należą one do połączeń wolnych (stawy).
Połączenia trzonów kręgów to włókniste krążki międzykręgowe.
W każdym krążku można odróżnić część obwodową tworzącą pier-
ścień włóknisty, oraz mniej zbitą część środkową zwaną jądrem miaż -
dżystym.
Stawy międzykręgowe, czyli stawy między wyrostkami stawowymi
kręgów, tworzą stykające się ze sobą powierzchnie stawowe wyrostków
stawowych. Stawy międzykręgowe, w liczbie 23 par, mają cienkie toreb-
ki stawowe, które przyczepiają się do krawędzi powierzchni stawowych,
są najluźniejsze i najdłuższe w stawach szyjnego odcinka kręgosłupa.
Więzadła kręgosłupa dzieli się na: więzadła rozciągające między są-
siednimi kręgami i na więzadła biegnące wzdłuż całego kręgosłupa. Wię-
zadła rozpięte między sąsiednimi kręgami łączą ze sobą łuki kręgów
(więzadła międzyłukowe), wyrostki poprzeczne (więzadła międzypo-
przeczne) i wyrostki kolczyste (więzadła międzykolcowe).
Połączenia kręgosłupa z głową
Staw szczytowo-potyliczny, czyli staw górny głowy, tworzą po-
wierzchnie stawowe kłykci kości potylicznej oraz dołki stawowe górne

14
kręgu szczytowego. Wzmocniony jest przez błonę szczytowo-potyliczną
przednią i tylną. Staw ten umożliwia tzw. ruchy potakiwania.
Staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy, czyli staw dolny głowy,
utworzony jest przez ząb kręgu obrotowego i łuk przedni kręgu szczyto-
wego. Wzmocniony jest przez więzadła: wierzchołka zęba, więzadło
skrzydłowate, krzyżowe i błonę pokrywającą. Umożliwia ruchy obroto-
we głowy (zakres do 35°).
Kręgosłup jako całość
Ogólna charakterystyka kręgosłupa. U dorosłego mężczyzny długość krę-
gosłupa wynosi około 75 cm, u kobiety zaś jest o 8–10 cm krótszy. Wysokość
kręgosłupa, mierzona w linii prostej od wierzchołka zęba kręgu obrotowego
do końca kości guzicznej, przeciętnie wynosi około 40% długości ciała. Wy-
miary te są osobniczo zmienne i zależą nie tylko od wzrostu i wieku, ale na-
wet od pory dnia, w której się je wykonuje oraz od pozycji i stanu znużenia
badanego. Po długim staniu lub po marszu zwiększają się krzywizny kręgo-
słupa, w ciągu dnia spłaszczają się krążki międzykręgowe (wskutek masy cia-
ła), a w wieku starszym długość kręgosłupa zmniejsza się o 5–7 cm.
Szerokość trzonów kręgów zwiększa się od II kręgu szyjnego do
I kręgu piersiowego, następnie zmniejsza się do V kręgu piersiowego
i znowu stopniowo wzrasta aż do kości krzyżowej.
Wyrostki kolczyste tylnej powierzchni kręgosłupa są wyczuwalne
przez skórę z wyjątkiem III, IV i V kręgu szyjnego.
Na bocznych powierzchniach kręgosłupa, występują otwory między-
kręgowe, przez które przechodzą nerwy rdzeniowe i naczynia.
Przez całą długość kręgosłupa, aż do pierwszego kręgu guzicznego,
ciągnie się kanał kręgowy. W części krzyżowej i lędźwiowej kręgosłupa
zdarza się czasem wada rozwojowa, zwana rozszczepieniem kręgosłupa,
polegająca na niezupełnym zrośnięciu się ze sobą łuków kręgów. Wada
ta może występować i w innych odcinkach kręgosłupa lub też obejmo-
wać całą jego długość.
Krzywizny kręgosłupa
Krzywizny w płaszczyźnie strzałkowej. Część szyjna i część lędźwio-
wa kręgosłupa wypuklają się ku przodowi, a część piersiowa i część
krzyżowa – ku tyłowi. Opisane krzywizny wykazują dużą zmienność
osobniczą, ponadto stopień ich wykształcenia zmienia się u tej samej
osoby, zależnie od położenia i postawy ciała.
Krzywizny w płaszczyźnie czołowej (skrzywienie boczne kręgosłupa)
rozwijają się u człowieka zbudowanego prawidłowo dopiero między
7 a 10 rokiem życia i występują w około 70% przypadków. Z krzywizn

15
tych najczęściej występuje boczne skrzywienie części piersiowej kręgo-
słupa na wysokości III–VI kręgu, zwrócone wypukłością ku stronie pra-
wej. Kręgosłup spełnia podwójną rolę jako narząd podpory ciała i narząd
ochronny rdzenia kręgowego. Najbardziej ruchoma jest część szyjna i lę-
dźwiowa kręgosłupa, najmniej część piersiowa. Kość krzyżowa jest zu-
pełnie nieruchoma.

KLATKA PIERSIOWA
W skład klatki piersiowej wchodzi 12 kręgów piersiowych, 12 par że-
ber i mostek, przy czym liczba żeber jest zmienna, tzn. może zmniejszać
się do jedenastu par lub przeciwnie – zwiększać wskutek występowania
żeber szyjnych lub lędźwiowych.
Żebro jest kością długą, wyglądem przypominającą łuk zwrócony
wypukłością na zewnątrz. Składa się z części środkowej zwanej trzonem
i dwóch końców: tylnego (kręgosłupa) i przedniego (mostkowego). Każ-
de żebro łączy się z odpowiednimi kręgami.

Ryc. 7. Żebro siódme (widok od strony przyśrodkowej)

Żebro kostne, czyli kość żebrowa, przechodzi końcem przednim

w chrząstkę żebrową. Siedem par górnych żeber stanowią tzw. żebra
prawdziwe; ich chrząstki żebrowe łączą się bezpośrednio z mostkiem.
Pięć par dolnych żeber to tzw. żebra rzekome.
Chrząstki żebrowe VIII, IX i X żebra łączą się z mostkiem za pośred-
nictwem wyżej usytuowanej chrząstki żebrowej i wraz z chrząstką VII
żebra tworzą prawy i lewy łuk żebrowy, chrząstki żebrowe X i XII żebra
kończą się swobodnie między mięśniami brzucha. Żebra te noszą nazwę
żeber wolnych.
Na tylnym końcu żebra znajduje się głowa żebra, mająca podzieloną
grzebieniem głowę, bądź też nie podzieloną (żebra I, XI, XII) powierzch-
nię stawową.

16
 Głowę oddziela od trzonu zwężenie, zwane szyjką żebra. Na jej górnej
powierzchni przebiega podłużny grzebień. Na bocznym końcu szyjki tyl-
nej powierzchni żebra znajduje się guzek żebra, na którym wyróżnia się
jego powierzchnię stawową.
Guzek żebra występuje na dziesięciu górnych żebrach. Na trzonie żebra
odróżnia się powierzchnię zewnętrzną wypukłą i wewnętrzną wklęsłą.
Powierzchnia zewnętrzna tworzy bocznie od guzka tępy kąt żebra.
Przy dolnym brzegu wewnętrznej powierzchni trzonu żebra, od guzka że-
browego do przedniej trzeciej części żebra kostnego, ciągnie się rowek
żebra przeznaczony dla naczyń i nerwów międzyżebrowych.
Mostek jest kością płaską, nieparzystą. Odróżnia się w nim rękojeść,
trzon i wyrostek mieczykowaty. Rękojeść i trzon nachylone są do siebie
pod kątem otwartym ku tyłowi. Na górnym brzegu rękojeści widać wgłę-
bienie zwane wcięciem szyjnym, a po bokach skośnie ułożone wcięcia
obojczykowe dla połączenia z obojczykami. Wzdłuż bocznych brzegów
mostka występują wcięcia żebrowe. Służą one do połączenia żeber od

Ryc. 8. Mostek (widok z przodu)

17
I do VII z chrząstkami żebrowymi, przy czym pierwsze żebro leży w od-
cinku górnym bocznej krawędzi rękojeści, drugie w miejscu połączenia
rękojeści z trzonem, a ostatnie w miejscu połączenia trzonu z wyrostkiem
mieczykowatym.
Połączenia kości klatki piersiowej
Połączenia kości klatki piersiowej można dzielić na dwie grupy: połą-
czenia żeber z kręgosłupem oraz połączenia żeber, chrząstek żebrowych
i mostka. W skład połączenia żebra z kręgosłupem, stawu żebrowo-
-kręgowego, wchodzą dwa stawy: staw głowy żebra i staw żebrowo-
-poprzeczny.
Klatka piersiowa jako całość
Przednia ściana klatki piersiowej utworzona jest przez mostek
i chrząstki żebrowe, boczna – przez żebra, tylną tworzy kręgosłup wraz
z tylnymi częściami żeber.
O t w ó r g ó r n y klatki piersiowej ograniczają: górny brzeg rękoje -
ści mostka, pierwsze żebra i trzon I kręgu piersiowego.
Przez górny otwór klatki piersiowej przechodzi przełyk i tchawica,
wielkie naczynia tętnicze i żylne, przewód piersiowy oraz nerwy błędne,
przeponowe i pnie współczulne. Bocznie od przełyku i tchawicy uwypu-
klają się ku górze osklepki opłucnej.
O t w ó r d o l n y klatki piersiowej ograniczają: wyrostek mieczyko-
waty, chrząstki żeber (od VII do X), końce żeber jedenastych, brzegi dol-
ne dwunastej pary żeber i XII kręg piersiowy. Łączące się ze sobą
chrząstki żeber tworzą po każdej stronie łuk żebrowy, zaś oba łuki żebro-
we tworzą kąt podmostkowy.

CZASZKA
Czaszka składa się z dwóch części. Część tylno-górna w kształcie puszki
kostnej, zwana czaszką m ó z g o w ą, zawiera część ośrodkowego układu
nerwowego – m ó z g o w i e. Część przednio-dolna tworzy rusztowanie kost-
ne twarzy. Tę część nazywa się czaszką t w a r z o w ą lub t r z e w n ą.
Kości czaszki mózgowej
W czaszce mózgowej odróżnia się s k l e p i e n i e i p o d s t a w ę
oraz ś c i a n y: przednią, boczne i tylną. Wewnętrzna powierzchnia pod-
stawy zwrócona jest do jamy czaszki. Czaszka mózgowa zbudowana jest
z szeregu kości. Od przodu ku tyłowi wzdłuż sklepienia, a następnie od
tyłu ku przodowi wzdłuż podstawy czaszki odróżnia się następujące

18
kości, będące częściami składowymi czaszki mózgowej: kość czołową,
kość sitową, dwie kości ciemieniowe, kość potyliczną, dwie kości skro-
niowe i kość klinową.
Kość czołowa składa się z wypukłej ku przodowi łuski czołowej,
z ustawionych poziomo części oczodołowych i z nieparzystej części no-

Ryc. 9. Czaszka (widok z boku)

sowej, leżącej między obu częściami oczodołowymi. Z dolnej po-

wierzchni części nosowej kości czołowej wystaje ku dołowi i przodowi
ostry kolec nosowy, który jest podporą kości nosowych. W kości czoło-
wej, na pograniczu łuski i części oczodołowych, znajdują się dwie zatoki
czołowe oddzielone od siebie leżącą mniej więcej w płaszczyźnie po-
środkowej przegrodą zatok czołowych. Są to jamy powietrzne wyścielone
błoną śluzową. Na zewnętrznej powierzchni łuski czołowej znajdują się
dwa guzy czołowe, nieco niżej łuki brwiowe, między nimi jest gładzizna.
Znajdujące się poniżej wejście do oczodołu ograniczone jest u góry brze-
giem nadoczodołowym kości czołowej, na którym widać wcięcie lub
otwór nadoczodołowy. Przyśrodkowo do tego otworu (lub wcięcia) znaj-
duje się często wcięcie lub otwór czołowy. Wcięciami lub otworami prze-

19
chodzą nerwy i naczynia. Brzeg nadoczodołowy przechodzi bocznie
w krótki wyrostek jarzmowy, służący do połączenia z kością jarzmową.
Wewnętrzna powierzchnia łuski czołowej stanowi przednie ogranicze-
nie przedniego dołu czaszki. Pośrodku między częściami oczodołowymi

Ryc. 10. Kość czołowa (widok z dołu)

znajduje się wcięcie sitowe dla blaszki sitowej kości sitowej. Dolna po-
wierzchnia każdej części oczodołowej kości czołowej tworzy odcinek
przedni sklepienia oczodołu. Na sklepieniu w odcinku przednio-bocznym
znajduje się dół gruczołu łzowego, a w odcinku przednio-przyśrodko-
wym dołek bloczkowy lub kolec bloczkowy.
Kość sitowa zbudowana jest z dwóch prostopadle do siebie ustawio-
nych blaszek: blaszki sitowej i blaszki pionowej. Z blaszki sitowej wyra-
stają ku dołowi dwa błędniki sitowe.
Każdy błędnik podzielony jest w środku blaszkami kostnymi na sze-
reg łączących się ze sobą jamek, zwanych komórkami sitowymi. Od stro-
ny bocznej i przyśrodkowej komórki sitowe, które dzielimy na przednie i
tylne, zamknięte są dwiema strzałkowo ustawionymi blaszkami kostny-
mi. Blaszka boczna nosi nazwę blaszki oczodołowej. Kość sitowa znaj-
duje się w środkowej części czaszki twarzowej; bierze zatem udział w
budowie ścian jamy nosowej i oczodołów. Jej blaszka sitowa uzupełnia-
jąc, jak wyżej wspomniano, wcięcie sitowe oczodołowych części kości
czołowej i tworząc w tym miejscu część przedniego dołu czaszki, jest
jednocześnie częścią sklepienia jamy nosowej. Blaszka pionowa kości si-
towej, która wyrasta z blaszki sitowej pod kątem prostym i leży w płasz-
czyźnie pośrodkowej, stanowi część przegrody kostnej nosa, która
dzieli jamę nosową. Wyrastające w tej samej płaszczyźnie

20
Ryc. 11. Kość sitowa (widok z tyłu)

Ryc. 12. Kość potyliczna (widok z tyłu)

21
z blaszki sitowej, ale po bokach blaszki pionowej, oba błędniki sitowe
układają się między oczodołami a jamą nosową. Na ścianie przyśrodko-
wej błędnika występują dwie małżowiny nosowe: górna i środkowa oraz
rozwór półksiężycowaty prowadzący do zatoki szczękowej.
Kość ciemieniowa jest parzystą kością płaską, na której odróżnia się
dwie powierzchnie i cztery brzegi schodzące się ze sobą w czterech kątach.
Kość potyliczna składa się z łuski potylicznej, parzystych części
bocznych i części podstawnej. Na wewnętrznej powierzchni łuski znajdu-
je się guzowatość potyliczna wewnętrzna. Od guzowatości potylicznej
wewnętrznej biegnie ku górze bruzda zatoki strzałkowej górnej, przezna-
czona dla zatoki strzałkowej górnej; ku bokowi zaś po każdej stronie –
bruzda zatoki poprzecznej dla zatoki poprzecznej, a ku dołowi do otworu
wielkiego – grzebień potyliczny wewnętrzny, do którego przyczepia się
sierp móżdżku. Sierp mózgu przyczepia się do bruzdy zatoki strzałkowej
górnej, namiot móżdżku – do bruzdy zatoki poprzecznej.
Wspomniane zatoki żylne opony twardej mózgu są naczyniami żylnymi,
których ściany tworzą blaszki oponowe. Część tych zatok (strzałkowa gór-
na, potyliczna, poprzeczna) łączy się ze sobą w okolicy guzowatości poty-
licznej wewnętrznej, tworząc spływ zatok. Bruzda poprzeczna przechodzi
bocznie w bruzdę zatoki esowatej, która biegnie dalej u podstawy części
skalistej do otworu szyjnego. Otwór szyjny, leżący na pograniczu kości po-
tylicznej i części skalistej kości skroniowej, powstaje przez zetknięcie się ze
sobą dwóch wcięć szyjnych występujących na krawędziach wymienionych
kości. W samym otworze występuje czasem mniejszy wyrostek, który dzieli
go na dwie części: boczną i przyśrodkową. Przez boczny odcinek otworu
przechodzą: nerw błędny, nerw dodatkowy, żyła szyjna wewnętrzna. Przez
część przyśrodkową – nerw językowo-gardłowy. Przez otwór wielki, leżący
w środkowej części tylnego dołu czaszki i ograniczony częściami składowy-
mi kości potylicznej (z przodu – częścią podstawną, po bokach – częściami
bocznymi, z tyłu – łuską), przechodzą: rdzeń przedłużony wraz ze swymi
oponami, tętnice kręgowe ze swymi gałązkami, nerwy dodatkowe, splot żyl-
ny podstawny. Zewnętrzna powierzchnia kości potylicznej tworzy tylny od-
cinek zewnętrznej podstawy czaszki z otworem wielkim pośrodku. Na czę-
ściach bocznych kości potylicznej po bokach otworu wielkiego znajdują się
dwa kłykcie potyliczne, których powierzchnie stawowe służą do połączenia
tej kości z pierwszym kręgiem szyjnym. Podstawa każdego kłykcia przebita
jest kanałem nerwu podjęzykowego. Tuż poza kłykciem widać duży dół
kłykciowy. Na zewnętrznej powierzchni łuski potylicznej znajduje się guzo-
watość potyliczna zewnętrzna, od której biegną na boki łukowate listewki,
czyli kresy karkowe górne i do otworu wielkiego wyraźny grzebień kostny,
zwany grzebieniem potylicznym zewnętrznym.

22
 Kość skroniowa składa się z części łuskowej, z części bębenkowej
i z części skalistej, czyli p i r a m i d y. Część łuskowa ustawiona jest
w płaszczyźnie strzałkowej. Z niej wyrasta wyrostek jarzmowy a poniżej
niego znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny. Wyraźnie zaznacza się tu
również część bębenkowa kości skroniowej. Część skalistą, w postaci jak
najbardziej schematycznej, wyobrazić sobie można jako czterościenną
piramidę, której krawędzie górna i dolna są wolne, przednia zrasta się
z łuską skroniową i z kością klinową w obrębie dołu środkowego czasz-
ki, tylna zaś jest zrośnięta z kością potyliczną w obrębie dołu tylnego
czaszki. Krawędź górna stanowi rozgraniczenie dołów czaszki: środko-
wego i tylnego. Wzdłuż tej krawędzi biegnie bruzda zatoki skalistej gór-
nej.

Ryc. 13. Kość skroniowa (widok z boku)

Na tylno-górnej powierzchni części skalistej kości skroniowej znajdu-

je się otwór słuchowy wewnętrzny, prowadzący do równoimiennego
przewodu, który kończy się ślepo tzw. dnem. Między dnem przewodu
a przyśrodkową ścianą jamy bębenkowej pozostaje przestrzeń, w której
mieszczą się twory ucha wewnętrznego.
Przez otwór i przewód słuchowy wewnętrzny biegnie nerw twarzowy
razem z nerwem pośrednim oraz nerw przedsionkowo-ślimakowy. Dno
przewodu słuchowego wewnętrznego przedstawia się w postaci płytki
kostnej podzielonej listewkami na cztery pola, w których znajdują się
otwory przeznaczone dla wspomnianych nerwów i naczyń. Przednio-gór-

23
na powierzchnia części skalistej tworzy pokrywę dla narządów ucha we-
wnętrznego, a jej boczny odcinek graniczący z częścią łuskową stanowi
pokrywkę jamy bębenkowej. Oprócz narządów ucha środkowego i we-
wnętrznego w części skalistej znajduje się kanał, którym biegnie nerw
twarzowy – kanał nerwu twarzowego, kończący się otworem rylcowo-
-sutkowym. Tak więc kanał powietrzny przebiegający przez kość skro-
niową składa się z przewodu słuchowego zewnętrznego, jamy bębenko-
wej i trąbki słuchowej. Na tylno-dolnej powierzchni części skalistej wi-
dać głęboki dół żyły szyjnej. Przechodząc od dołu żyły szyjnej od dołu
ku przodowi i do środka dochodzi się do otworu zewnętrznego kanału
tętnicy szyjnej. Otwór ten prowadzi do kolankowo zgiętego kanału tej
tętnicy w kierunku szczytu piramidy, gdzie znajduje się otwór wewnętrz-
ny kanału tętnicy szyjnej. Bocznie od niego znajduje się otwór będący
ujściem kanału mięśniowo-trąbkowego, przez który przebiega trąbka

Ryc. 14. Kość skroniowa (przekrój)

słuchowa i mięsień napinający błonę bębenkową. Na dolnej powierzchni

kości skroniowej znajduje się głęboki dół żuchwowy, którego przednia
część tworzy panewkę stawu skroniowo-żuchwowego Na dnie widać
przednią strzelinę skalisto-łuskową i tylną skalisto-bębenkową, która pro-
wadzi do jamy bębenkowej. Boczno-tylny odcinek części skalistej kości
skroniowej wydłuża się ku tyłowi i dołowi w wyrostek sutkowaty. Od
wyrostka sutkowatego w kierunku przyśrodkowym znajduje się najpierw
otwór rylcowo-sutkowy, przez który przechodzi nerw twarzowy a następ-

24
nie wyrostek rylcowaty. Kość skroniowa jest kością pneumatyczną
oprócz komórek sutkowych w różnych jej częściach występują liczne
jamki które łączą się z jamą bębenkową. Ponadto przez tę kość przecho-
dzą kanały.
Największe z nich to:
1. Kanał powietrzny zaczynający się otworem słuchowym zewnętrz-
nym i kończący ujściem kostnej części trąbki słuchowej.
2. Kanał nerwu twarzowego zaczynający się na dnie przewodu słu-
chowego wewnętrznego i kończący otworem rylcowo-sutkowym.
3. Kanał tętnicy szyjnej zaczynający się zewnętrznym otworem kana-
łu tętnicy szyjnej na dolnej powierzchni części skalistej i kończący
wewnętrznym otworem tętnicy szyjnej na szczycie części skalistej.
Kość klinowa wchodzi w skład podstawy czaszki i zajmuje położenie środ-
kowe, wklinowując się pomiędzy inne kości (od przodu kość czołowa i ko-
ści czaszki twarzowej, z boków kości skroniowe, z tyłu kość potyliczna).

Ryc. 15. Kość klinowa (widok z przodu)

W kości tej odróżnia się trzon, w którym znajdują się dwie jamy, zwane
zatokami klinowymi, oddzielone od siebie przegrodą zatok klinowych.
Z przodu każda zatoka klinowa łączy się z jamą nosową otworem zatoki
klinowej. Tylna powierzchnia trzonu kości klinowej łączy się z częścią
podstawną kości potylicznej tworząc stok. Z trzonu wyrastają trzy pary
wyrostków: skrzydła mniejsze, skrzydła większe i wyrostki skrzydłowate.

25
 W skrzydle mniejszym znajduje się kanał wzrokowy, który prowadzi
do oczodołu i przez który przechodzą: nerw wzrokowy i tętnica oczna.
Nerwy wzrokowe po wyjściu z oczodołu ulegają częściowemu skrzyżo-
waniu w tzw. skrzyżowaniu wzrokowym, które leży na przednim odcin-
ku górnej powierzchni trzonu kości klinowej w równoimiennej bruździe.
Odcinek środkowy górnej powierzchni trzonu kości klinowej stanowi
siodło tureckie, w którym spoczywa przysadka mózgowa. Poza wgłębie-
niem wznosi się ku górze czworokątna blaszka, zwana grzbietem siodła.
Na pograniczu siodła tureckiego i nasady skrzydła większego przebie-
ga w kierunku mniej więcej strzałkowym płytka bruzda tętnicy szyjnej.

Ryc. 16. Kość klinowa (widok z tyłu)

Na skrzydle większym kości klinowej odróżnia się wklęsłą po-

wierzchnię wewnętrzną, czyli mózgową, skierowaną do dołu środkowego
czaszki oraz powierzchnię zewnętrzną.
Między dwoma skrzydłami kości klinowej znajduje się otwór, zwany
szczeliną oczodołową górną, który prowadzi z jamy czaszki do oczodołu.
Szczeliną tą przechodzą: pierwsza gałąź nerwu trójdzielnego oraz III, IV
i VI nerw czaszkowy.
Na szczycie kolca znajduje się otwór kolcowy, przeznaczony dla gałązki
oponowej III gałęzi nerwu trójdzielnego oraz dla naczyń oponowych środ-
kowych. Bardziej z przodu i przyśrodkowo od otworu kolcowego znajduje
się otwór owalny dla III gałęzi nerwu trójdzielnego, a jeszcze dalej w tym

26
kierunku, tuż pod szczeliną oczodołową górną, znajduje się otwór okrągły,
który ze środkowego dołu czaszki prowadzi do dołu skrzydłowo-podnie-
biennego i przez który przechodzi II gałąź nerwu trójdzielnego.
Powierzchnia oczodołowa skrzydła tworzy część ściany bocznej oczo-
dołu. Pomiędzy skrzydłem większym a powierzchnią oczodołową trzonu
szczęki występuje szczelina oczodołowa dolna, przez którą przechodzą:
nerw podoczodołowy, nerw jarzmowy, naczynia podoczodołowe i żyła
oczna dolna.
Powierzchnia szczękowa skrzydła, leżąca poniżej powierzchni oczo-
dołowej i zachodząca na wyrostek skrzydłowaty kości klinowej, tworzy
tylną ścianę dołu skrzydłowo-podniebiennego.
Z bocznych odcinków trzonu wyrastają ku dołowi wyrostki skrzydło-
wate kości klinowej. Każdy z nich składa się z dwóch blaszek: przyśrod-
kowej i bocznej. Blaszka przyśrodkowa kończy się u dołu haczykiem
skrzydłowym. Między blaszkami znajdują się: otwarty ku tyłowi dół
skrzydłowy i oddzielony dół łódkowaty.
Kości czaszki twarzowej
Do części składowych czaszki twarzowej zalicza się: szczękę, kość
podniebienną, kość nosową, lemiesz, kość łzową, małżowinę nosową
dolną, kość jarzmową, żuchwę oraz kość gnykową.
Szczęka albo kość szczękowa jest kością parzystą i stanowi zasadniczą
część składową czaszki twarzowej. Kość szczękowa składa się z trzonu
i z wyrostków: podniebiennego, czołowego, zębodołowego, jarzmowego.
Powierzchnie przednia i tylna trzonu szczęki tworzą zewnętrzny zarys dol-
nego odcinka czaszki twarzowej.
Powierzchnia górna trzonu szczęki, czyli oczodołowa, stanowi więk-
szą część dolnej ściany oczodołu. Między jej tylnym brzegiem a skrzy-
dłem większym kości klinowej znajduje się szczelina oczodołowa dolna.
Na dnie oczodołu ku przodowi biegnie kanał podoczodołowy, kończący
się na przedniej powierzchni trzonu szczęki otworem podoczodołowym.
Przez bruzdę, kanał i otwór podoczodołowy biegną, tej samej nazwy
nerw oraz naczynia.
Przyśrodkowy brzeg powierzchni przedniej tworzy głębokie wcięcie
nosowe, ograniczające wejście do jamy nosowej, zwane otworem grusz-
kowatym.
Powierzchnia tylna – podskroniowa – trzonu szczęki tworzy wypukle-
nie, zwane guzem szczęki, na którego powierzchni widać szereg otworków
przeznaczonych dla nerwów i naczyń zębodołowych górnych tylnych.
Na powierzchni przyśrodkowej – nosowej – trzonu szczęki znajduje
się duży rozwór szczękowy, prowadzący do zatoki szczękowej. Zatoka ta

27
Ryc. 17. Kość szczękowa (widok z boku)

Ryc. 18. Kość szczękowa (widok od strony przyśrodkowej)

28
wypełnia trzon szczęki i łącząc się z jamą nosową należy do tzw. zatok
przynosowych. Odcinek powierzchni przyśrodkowej poza rozworem
szczękowym pokryty jest blaszką pionową kości podniebiennej. W tym
miejscu biegnie ku dołowi kanał skrzydłowo-podniebienny, którego
przedłużenia, zwane kanałami podniebiennymi, kończą się w tylnym od-
cinku podniebienia otworami podniebiennymi większymi i mniejszymi.
W kanale skrzydłowo-podniebiennym przebiega tętnica podniebienna
zstępująca oraz nerwy podniebienne i gałązki nosowe tylne dolne ze
zwoju skrzydłowo-podniebiennego.
Wyrostki podniebienne, oddzielając jamę nosową od jamy ustnej, tworzą
wraz z blaszkami poziomymi kości podniebiennych podniebienie kostne.
Całe podniebienie otoczone jest łukowato wałowatym wzniesieniem
wyrostka zębodołowego szczęki. Na jego dolnej krawędzi znajdują się
zębodoły przeznaczone dla zębów szczęki, oddzielone od siebie przegro-
dami międzyzębodołowymi. Zębodoły tylne, przeznaczone dla wieloko-
rzeniowych zębów przedtrzonowych i trzonowych, podzielone są prze-
grodami międzykorzeniowymi, na oddzielne jamki dla korzeni zębów.
Wyrostek czołowy szczęki, wyrastający z trzonu ku górze, tworzy część
bocznej ściany jamy nosowej. Wzdłuż tylnego brzegu wyrostka przebiega
bruzda łzowa, która wraz z bruzdą łzową kości łzowej tworzy dół woreczka
łzowego. Dół woreczka przechodzi ku dołowi w kanał nosowo-łzowy.

Ryc. 19. Kość podniebienna (widok z tyłu)

29
 Wyrostek jarzmowy szczęki, występujący na bocznej powierzchni ko-
ści, łączy się z kością jarzmową.
Kość podniebienna jest kością parzystą, składa się z blaszki pionowej
i z blaszki poziomej.
Na powierzchni nosowej blaszki pionowej, która tworzy część ściany
bocznej jamy nosowej, znajduje się poziomy grzebień małżowiny (połą-
czenie z małżowiną nosową dolną). Powierzchnia szczękowa blaszki pio-
nowej przylega do szczęki, zamykając tylną część rozworu szczękowego.
Blaszka pionowa dzieli się u góry na dwa wyrostki: przedni – oczodo-
łowy i tylny – klinowy, między którymi znajduje się wcięcie klinowo-
-podniebienne. Oba te wyrostki łączą się z kością klinową i w ten sposób
tworzy się otwór klinowo-podniebienny. W tylno-bocznych kątach pod-
niebienia znajdują się ujścia kanałów podniebiennych. Wymienione
otwory znajdują się na podstawie wyrostka stożkowatego kości podnie-
biennej.
Kość nosowa jest kością parzystą, kształtu czworokątnego i wchodzi
w skład nosa zewnętrznego.
Lemiesz jest kością płaską nieparzystą, leży w płaszczyźnie pośrod-
kowej i stanowi tylny odcinek kostnej przegrody nosa.
Kość łzowa jest kością parzystą i znajduje się w postaci cienkiej
blaszki kostnej między przednią krawędzią blaszki oczodołowej kości si-
towej a tylną krawędzią wyrostka czołowego szczęki, stanowiąc przednią
cześć przyśrodkową ściany oczodołu.
Małżowina nosowa dolna jest kością parzystą, przyrastającą do bocz-
nej ściany jamy nosowej.
Kość jarzmowa jest kością parzystą, składającą się z trzonu i dwóch wy-
rostków skierowanych ku górze. Wyrostek czołowy łączy się z kością czoło-
wą i ze skrzydłem większym kości klinowej, natomiast wyrostek skroniowy
biegnie ku tyłowi i łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej two-
rząc łuk jarzmowy.
Na powierzchni oczodołowej znajduje się otwór jarzmowo-oczodoło-
wy, prowadzący do kanału jarzmowego. Zewnętrzne ujście tego kanału
stanowi otwór jarzmowo-twarzowy i otwór jarzmowo-skroniowy. Otwo-
rami tymi przechodzą gałęzie: jarzmowo-twarzowa i jarzmowo-skronio-
wa nerwu jarzmowego.
Żuchwa jest kością kształtu podkowiastego, która stanowiąc zrąb dol-
nego odcinka czaszki twarzowej, połączona jest z czaszką za pomocą sta-
wów. Odróżnia się w niej trzon, z którego wyrastają ku górze pod kątem
prostym gałęzie żuchwy. Miejsce, w którym tylna krawędź gałęzi scho-
dzi się z dolną krawędzią trzonu żuchwy, nosi nazwę kąta żuchwy. U
góry gałąź żuchwy kończy się dwoma wyrostkami oddzielonymi od

30
Ryc. 20. Żuchwa (widok z boku)

Ryc. 21. Żuchwa (widok od strony przyśrodkowej)

31
siebie wcięciem żuchwy, z których tylny nosi nazwę wyrostka kłykcio-
wego, przedni zaś – wyrostka dziobiastego. Wyrostek kłykciowy zakoń-
czony jest głową, oddzieloną od reszty wyrostka szyjką. Na głowie znaj-
duje się powierzchnia stawowa dla połączenia z panewką stawu żuchwo-
wego na kości skroniowej. Na wewnętrznej powierzchni gałęzi żuchwy
znajduje się otwór żuchwy, prowadzący do kanału żuchwy.
Kanał żuchwy, przeznaczony dla nerwów i naczyń, biegnie w głę-
bi trzonu żuchwy przez całą jego długość, otwierając się po drodze na ze-
wnętrznej powierzchni żuchwy (na wysokości drugiego zęba przedtrzo-
nowego) otworem bródkowym.
W samym środku zewnętrznej powierzchni trzonu znajduje się wynio-
słość bródkowa. Wzdłuż wewnętrznej powierzchni trzonu przebiega kre-
sa żuchwowo-gnykowa, sięgająca na gałęzi żuchwy aż ponad otwór żu-
chwy. Górna, opatrzona zębodołami, krawędź trzonu żuchwy nosi nazwę
łuku. Zębodoły żuchwy zbudowane są mniej więcej tak samo jak zębodo-
ły szczęki.
Kość gnykowa znajduje się przed szyjnym odcinkiem kręgosłupa
i jest miejscem przyczepu niektórych mięśni szyi, języka i gardła. W ko-
ści tej, kształtu podkowiastego, odróżnia się trzon oraz rogi większe
i rogi mniejsze.
Czaszka jako całość
Podstawa czaszki wewnętrzna. Powierzchnia wewnętrzna podstawy
czaszki ukształtowana jest w postaci trzech nierównych pól, które nazy-
wa się dołami czaszki: przednim, środkowym i tylnym.
D ó ł c z a s z k i p r z e d n i położony jest najwyżej. Przedni odci-
nek przedniego dołu czaszki tworzy części oczodołowe kości czołowej,
a odcinek tylny stanowią części kości klinowej – jej skrzydła mniejsze
oraz przedni odcinek trzonu. Ponadto pomiędzy częściami oczodołowy-
mi kości czołowej znajduje się wcięcie sitowe, w które wchodzi blaszka
sitowa kości sitowej. Tylne ograniczenie przedniego dołu czaszki stano-
wią zatem tylne krawędzie skrzydeł mniejszych kości klinowej i przedni
brzeg rowka skrzyżowania nerwów wzrokowych.
W przednim dole czaszki występują nierówności wywołane ukształto-
waniem zewnętrznej powierzchni mózgowia (wyciski palczaste, łęki mó-
zgowe) oraz bruzdami dla tętnic oponowych. Z blaszki sitowej kości sito-
wej wyrasta ku górze odcinek pionowej blaszki tej kości, jako tzw. grze-
bień koguci.
D ó ł c z a s z k i ś r o d k o w y składa się z trzech pól: środkowego
i dwóch bocznych. Pole środkowe stanowi powierzchnia górna trzonu
kości klinowej. Pole boczne tworzą: skrzydło większe kości klinowej

32
oraz części składowe kości skroniowej, wewnętrzna powierzchnia jej łu-
ski i przednio-górna powierzchnia części skalistej. Skrzydła mniejsze ko-
ści klinowej przechodzą ku tyłowi w wyrostki pochyłe przednie, do któ-
rych przyczepia się fałd opony twardej zwany namiotem móżdżku.
W skrzydle mniejszym kości klinowej znajduje się kanał wzrokowy, któ-
ry prowadzi do oczodołu i przez który przechodzi nerw wzrokowy oraz
tętnica oczna. Nerwy wzrokowe po wyjściu z oczodołu ulegają częścio-
wemu skrzyżowaniu w tzw. skrzyżowaniu wzrokowym, które leży na
przednim odcinku górnej powierzchni trzonu kości klinowej.

Ryc. 22. Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki

Kość klinowa zajmuje położenie środkowe, wklinowując się pomiędzy

inne kości. Na tej części kości klinowej, która tworzy nasadę skrzydła
większego, przebiega w kierunku mniej więcej strzałkowym płytka bruzda
tętnicy szyjnej. Pomiędzy szczytem kości skalistej a kością klinową znaj-

33
duje się otwór poszarpany, który ku tyłowi przedłuża się w otwór żyły
szyjnej. Otwór ten znajduje się w dole czaszki tylnym, między tylną kra-
wędzią części skalistej a kością potyliczną. Między oboma skrzydłami ko-
ści klinowej znajduje się szczelina oczodołowa górna, która prowadzi
z jamy czaszki do oczodołu. Szczeliną tą przechodzą: I gałąź nerwu trój-
dzielnego; III, IV i VI nerw czaszkowy; gałązki splotu jamistego; gałązka
oczodołowa tętnicy oponowej środkowej; żyła oczna górna.
Na szczycie kolca kości klinowej znajduje się otwór kolcowy, prze-
znaczony dla nerwu kolcowego oraz dla naczyń oponowych środkowych.
Bardziej z przodu i przyśrodkowo od otworu kolcowego znajduje się
otwór owalny dla III gałęzi nerwu trójdzielnego, a jeszcze dalej w tym
kierunku, tuż pod szczeliną oczodołową górną, znajduje się otwór okrą-
gły, który z dołu czaszki środkowego prowadzi do dołu skrzydłowo-pod-
niebiennego i przez który przechodzi II gałąź nerwu trójdzielnego.
Część skalistą kości skroniowej można sobie wyobrazić jako czworo-
ścienną piramidę, której górna i dolna krawędź są wolne, przednia zrasta
się z łuską skroniową i z kością klinową w obrębie dołu czaszki środko-
wego, tylna zaś jest zrośnięta z kością potyliczną w obrębie dołu czaszki
tylnego. W tym przedstawieniu krawędź górna piramidy kości skronio-
wej stanowi rozgraniczenie obu dołów czaszki: środkowego i tylnego.
D ó ł c z a s z k i t y l n y utworzony jest w przeważającej części
przez wewnętrzną powierzchnię kości potylicznej i jedynie boczno-
-przednie jego krawędzie tworzą z obu stron części skaliste kości skro-
niowych. Jego przednie ograniczenie stanowi w odcinku środkowym
grzbiet siodła. Na wewnetrznej powierzchni łuski potylicznej znajduje się
guzowatość potyliczna wewnętrzna. Od guzowatości tej biegnie ku górze
bruzda zatoki strzałkowej górnej, przeznaczona dla zatoki strzałkowej
górnej, ku bokowi zaś po każdej stronie bruzda zatoki poprzecznej dla
zatoki poprzecznej, a ku dołowi od otworu wielkiego – grzebień potylicz-
ny wewnętrzny, do którego przyczepia się sierp móżdżku. Do krawędzi
wspomnianych bruzd przyczepia się sierp mózgu – do bruzdy zatoki
strzałkowej górnej, a namiot móżdżku – do bruzdy zatoki poprzecznej.
Bruzda poprzeczna przechodzi bocznie w bruzdę zatoki esowatej, która
biegnie dalej u podstawy części skalistej do otworu szyjnego. Otwór szyj-
ny, leżący na pograniczu kości potylicznej i części skalistej kości skronio-
wej, powstaje przez zetknięcie się ze sobą dwóch wcięć szyjnych, wystę-
pujących na krawędziach wymienionych kości. W samym otworze wystę-
puje czasem mniejszy wyrostek, który dzieli go na dwie części – boczną
i przyśrodkową. Przez boczny odcinek otworu przechodzi nerw błędny,
nerw dodatkowy, żyła szyjna wewnętrzna i tętnica oponowa tylna; przez
część przyśrodkową – zatoka skalista dolna i nerw językowo-gardłowy.

34
 Tuż ponad opisanym otworem znajduje się na tylno-górnej powierzchni
części skalistej otwór słuchowy wewnętrzny, przez który przechodzi nerw
twarzowy, nerw pośredni, nerw przedsionkowo-ślimakowy oraz tętnica
błędnikowa. Przez otwór wielki, który leży w środkowej części dołu czasz-
ki tylnego, przechodzą: rdzeń przedłużony wraz ze swymi oponami, tętni-
ce kręgowe ze swymi gałązkami, nerwy dodatkowe oraz splot żylny pod-
stawny. Na bocznej ścianie otworu wielkiego znajduje się ujście kanału
nerwu podjęzykowego dla dwunastego nerwu czaszkowego.
Podstawa czaszki zewnętrzna. Przedni odcinek zewnętrznej po-
wierzchni podstawy czaszki stanowi podniebienie kostne. Tylny odcinek
podstawy tworzą: kość klinowa, dolne powierzchnie kości skroniowych
i kość potyliczna. Do tej części podstawy czaszki otwiera się szeroko jama
nosowa nozdrzami tylnymi. Ujście nozdrzy tylnych dzieli na połowę tylna
część przegrody kostnej jamy nosowej, utworzona przez lemiesz.
Lemiesz stanowi tylny odcinek kostnej przegrody nosa. Z bocznych
odcinków trzonu kości klinowej wyrastają ku dołowi wyrostki skrzydło-
wate. Każdy z nich składa się z dwóch blaszek – przyśrodkowej i bocz-
nej. Między blaszkami znajduje się otwarty ku tyłowi dół skrzydłowy,
którego górny odcinek nosi nazwę dołu łódkowatego. Od dołu łódkowa-
tego biegnie w kierunku ku tyłowi i bokowi płytka bruzda jako droga
przechodzącej tędy części chrząstkowej trąbki słuchowej.
Na zewnętrznej podstawie czaszki mija się kolec kości klinowej
i wchodzi do zagłębienia, zwanego dołem żuchwowym. Dół ten sąsiaduje
z przodu z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej, a z tyłu – z otwo-
rem i przewodem słuchowym zewnętrznym. Na dnie dołu żuchwowego
widać szczelinę. Część przednia zwana jest szczeliną skalisto-łuskową,
a tylna skalisto-bębenkową. Szczeliną skalisto-bębenkową, która prowa-
dzi do jamy bębenkowej, przechodzi struna bębenkowa oraz tętnica bę-
benkowa przednia.
Część skalista kości skroniowej wydłuża się ku tyłowi i dołowi w wy-
rostek sutkowaty. Idąc od wyrostka sutkowatego wzdłuż długiej osi części
skalistej w kierunku przyśrodkowym spotyka się najpierw otwór rylcowo-
-sutkowy, przez który przechodzi nerw twarzowy i tętnica rylcowo-sutko-
wa, a następnie wyrostek rylcowaty. Patrząc na dolną powierzchnię części
skalistej widać w miejscu, które powinno odpowiadać mniej więcej pod-
stawie jamy bębenkowej, głęboki dół żyły szyjnej. Przechodząc z dołu
żyły szyjnej w kierunku ku przodowi i środkowi dochodzi się do otworu
zewnętrznego kanału tętnicy szyjnej. Między dołem żyły szyjnej a kana-
łem tętnicy szyjnej w drobnym dołku skalistym znajduje się otwór dolny
kanalika bębenkowego, prowadzący do kanalika bębenkowego. Przez
otwór ten przechodzi tętnica bębenkowa dolna i nerw bębenkowy.

35
 Na bocznej ścianie dołu żyły szyjnej leży wejście do kanalika sutko-
wego, przeznaczonego dla gałęzi usznej nerwu błędnego. Schodząc
z dolnej powierzchni części skalistej ku tyłowi trafia się na otwór szyjny.
Dalszy odcinek zewnętrznej podstawy czaszki tworzy kość potyliczna
z otworem wielkim pośrodku.
Po bokach otworu wielkiego znajdują się dwa kłykcie potyliczne, któ-
rych powierzchnie stawowe służą do połączenia tej kości z pierwszym

Ryc. 23. Powierzchnia zewnętrzna podstawy czaszki

kręgiem szyjnym. Podstawa każdego kłykcia przebita jest kanałem nerwu

podjęzykowego.
Podniebienie kostne zbudowane jest z przodu z wyrostków podnie-
biennych szczęki a z tyłu z blaszek poziomych kości podniebiennych.
W przednim odcinku podniebienia znajduje się otwór przysieczny,
prowadzący do kanału przysiecznego. W tylno-bocznych kątach podnie-
bienia znajdują się ujścia kanałów podniebiennych i ich odgałęzień:

36
otwory podniebienne większe i mniejsze. Całe podniebienie otoczone jest
łukowato wałowatym wzniesieniem wyrostka zębodołowego szczęki. Na
jego dolnej krawędzi znajdują się zębodoły przeznaczone dla zębów
szczęki, oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi.
Sklepienie czaszki utworzone jest z łuski czołowej, z kości ciemie-
niowych i z łuski potylicznej. W środkowym odcinku kości ciemieniowej
znajduje się wypuklenie, zwane guzem ciemieniowym. Na powierzchni
wewnętrznej sklepienia czaszki znajdują się wgłębienia i wyniosłości
wywołane kształtem powierzchni mózgowia oraz bruzdami dla tętnic
oponowych.
Tylna ściana czaszki zbudowana jest z odcinków tylnych kości cie-
mieniowych, łuski potylicznej oraz bocznych odcinków części skalistych
kości skroniowej (część sutkowa, wyrostek sutkowaty). Widać tu guzo-
watość potyliczną zewnętrzną. Od guzowatości potylicznej zewnętrznej
biegną na boki kresy karkowe górne. Równolegle do kres karkowych
górnych przebiegają podobne do nich kresy karkowe dolne, a do otworu
wielkiego od guzowatości potylicznej zewnętrznej ciągnie się grzebień
potyliczny zewnętrzny.
Przednia ściana czaszki. Górny odcinek czaszki twarzowej jest
utworzony przez przednią powierzchnię łuski kości czołowej. Widać na
niej dwa guzy czołowe, a poniżej wałowate łuki brwiowe, między który-
mi występuje gładzizna. Z przodu dołączają się do kości czołowej kości
składowe czaszki twarzowej. Z powierzchni dolnej części nosowej kości
czołowej wystaje ku dołowi i przodowi ostry kolec nosowy, który jest
podporą kości nosowych. Wyrastające ku górze wyrostki czołowe szczę-
ki łączą się z częścią nosową kości czołowej. Środkową wolną przestrzeń
między nimi wypełniają dwie kości nosowe, zrastające się ze sobą w linii
pośrodkowej ciała. W ten sposób tworzy się rusztowanie kostne nosa ze-
wnętrznego. Krawędzie kości nosowych i krawędzie przednie trzonów
kości szczękowych ograniczają wejście do jamy nosowej, zwane otwo-
rem gruszkowatym. Z dolnego brzegu tego otworu występuje ku przodo-
wi kolec nosowy przedni. Kość jarzmowa bocznie łączy się ze szczęką i
z kością czołową.
Dolny odcinek szczęki stanowi wyrostek zębodołowy, tworzący szeroki
łuk zębodołowy. Najniższy odcinek przedniej ściany czaszki tworzy
przednia powierzchnia trzonu żuchwy ze swoim łukiem zębodołowym.
Pośrodku znajduje się wyniosłość bródkowa przechodząca po obu stro-
nach w guzki bródkowe oraz na wysokości drugiego zęba przedtrzonowe-
go w otwór bródkowy przeznaczony dla nerwu i naczyń tej samej nazwy.
Oczodół. Wejście do oczodołu ograniczone jest u góry brzegiem nad-
oczodołowym kości czołowej, na którym widać wcięcie lub otwór nad-o-

37
czodołowy. Przyśrodkowo od tego otworu lub wcięcia znajduje się czę-
sto wcięcie lub otwór czołowy. Wcięciami lub otworami przechodzą tej
samej nazwy nerwy i naczynia. U dołu wejście do oczodołu ogranicza
kość szczękowa i kość jarzmowa, tworząc brzeg podoczodołowy.
Sklepienie oczodołu tworzy część oczodołowa kości czołowej, z tyłu
zaś skrzydło mniejsze kości klinowej. Na sklepieniu w odcinku
przednio--bocznym znajduje się dół gruczołu łzowego, a w odcinku
przednio-
-przyśrodkowym – dołek bloczkowy lub kolec bloczkowy. Ścianę przy-
środkową oczodołu tworzą, idąc od przodu, wyrostek czołowy szczęki,
kość łzowa, blaszka oczodołowa kości sitowej i część trzonu kości klino-
wej. Bruzdy łzowe zwrócone do siebie na kości łzowej i na wyrostku
czołowym szczęki tworzą razem dół woreczka łzowego, który przechodzi
ku dołowi w kanał nosowo-łzowy, otwierający się do jamy nosowej.
Ścianę boczną oczodołu tworzy kość jarzmowa i powierzchnia oczo-
dołowa skrzydła większego kości klinowej.
Dno oczodołu stanowi górna powierzchnia trzonu szczęki, na której
widać: bruzdę i kanał podoczodołowy, mały odcinek wyrostka oczodoło-
wego kości podniebiennej oraz część kości jarzmowej.

Jama nosowa. Sklepienie jamy nosowej tworzą kości nosowe i kolec

nosowy. Ścianę przyśrodkową jamy nosowej stanowi przegroda kostna
nosa, która leżąc w płaszczyźnie pośrodkowej dzieli jamę nosową na
dwie części. Przegrodę kostną nosa stanowi u góry blaszka pionowa ko-
ści sitowej, a u dołu lemiesz.
Boczną ścianę jamy nosowej tworzą: przyśrodkowa powierzchnia wy-
rostka czołowego, trzon szczęki, przyśrodkowa powierzchnia kości łzo-
wej, przyśrodkowa ściana błędnika sitowego, blaszka pionowa kości
podniebiennej i blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowego kości kli-
nowej. Na ścianie tej występują dwie małżowiny nosowe, górna i środko-
wa, wyrastające z przyśrodkowej ściany błędnika kości sitowej; małżo-
wina nosowa dolna jest kością samodzielną.
Małżowiny nosowe dzielą każdą z części jamy nosowej na trzy prze-
wody nosowe: górny, środkowy i dolny. Przestrzeń pomiędzy małżowi-
nami a przegrodą nosową, ciągnąca się przez całą wysokość jamy noso-
wej, nosi nazwę przewodu nosowego wspólnego. Ku tyłowi wszystkie
przewody nosowe łączą się we wspólny przewód nosowo-gardłowy, któ-
ry przez tylne nozdrza prowadzi do części nosowej gardła.
Dolną ścianę jamy nosowej, która oddziela ją od jamy ustnej, stanowi
podniebienie kostne. Jama nosowa łączy się z oczodołem otworami sito-
wymi oraz kanałem nosowo-łzowym, który uchodzi do przedniego odcin-

38
ka przewodu nosowego dolnego. Jama nosowa łączy się z jamą czaszki
otworkami w blaszce sitowej kości sitowej, a z jamą ustną – kanałem przy-
siecznym. Jamę nosową łączy z dołem skrzydłowo-podniebiennym otwór
klinowo-podniebienny, który znajduje się w tylnym odcinku jej bocznej
ściany, na pograniczu przewodu nosowego górnego i środkowego.
Zatoki przynosowe są jamami powietrznymi wyścielonymi błoną
śluzową; znajdują się wewnątrz kości sąsiadujących z jamą nosową.
Dwie, zwane zatokami czołowymi, znajdują się w obrębie łuski kości
czołowej. Otwór wiodący do każdej z nich znajduje się w ścianie prze-
wodu nosowego środkowego. Dwie jamy znajdujące się w trzonie kości
klinowej jako tzw. zatoki klinowe; łączą się one z jamą nosową otworami
występującymi powyżej małżowiny górnej, tuż pod sklepieniem jamy
nosowej w obrębie zachyłka klinowo-sitowego. Wejście do komórek si-
towych, które wypełniają błędnik kości sitowej znajduje się w przewo-
dzie nosowym środkowym (do komórek przednich) i w przewodzie noso-
wym górnym (do komórek tylnych).
Największe z zatok przynosowych znajdują się w trzonach kości
szczękowych. Są to: zatoka szczękowa prawa i lewa. Jama ta zajmuje
cały trzon szczęki. W przyśrodkowej ścianie trzonu znajduje się duży
otwór. Zatoka szczękowa mogłaby otwierać się szeroko do jamy noso-
wej, ale inne kości, części składowe bocznej ściany jamy nosowej, otwór
ten znacznie zmniejszają. Ostatecznie z dużego otworu do zatoki szczę-
kowej pozostają małe otwory, łączące ją z przewodem nosowym środko-
wym.
Boczna ściana czaszki. Górny odcinek bocznej ściany czaszki, utwo-
rzony jest przez zewnetrzną powierzchnię części łuskowej kości skronio-
wej oraz częściowo przez kość czołową, ciemieniową i skrzydło większe
kości klinowej.
Wnikając głęboko między tylną powierzchnię trzonu szczęki a wyro-
stek skrzydłowaty kości klinowej dochodzi się do dołu skrzydłowo-
-podniebiennego. Dół ten łączy się szeregiem otworów i kanałów z sąsied-
nimi jamami czaszki. Ze środkowym dołem czaszki łączy go otwór okrą-
gły, przez który biegnie nerw szczękowy; z jamą nosową – otwór
klinowo--podniebienny, prowadzący tętnicę klinowo-podniebienną;
z oczodołem – szczelina oczodołowa dolna, przez którą przechodzą: nerw
i naczynia podoczodołowe oraz nerw jarzmowy.
Do jamy ustnej prowadzi przebiegający pionowo kanał skrzydłowo-
-podniebienny. Jego przedłużenia, zwane kanałami podniebiennymi, koń-
czą się w tylnym odcinku podniebienia otworami podniebiennymi: więk-
szym i mniejszym.

39
 Następnym kanałem otwierającym się do dołu skrzydłowo-podnie-
biennego jest kanał skrzydłowy, który biegnąc poziomo przebija podsta-
wę wyrostka skrzydłowatego.
Staw skroniowo-żuchwowy. Powierzchnia stawowa głowy żuchwy
oraz przedni odcinek dołu żuchwowego kości skroniowej od szczeliny
skalisto-bębenkowej aż do guzka stawowego.
W głębi jamy stawowej znajduje się owalna włóknista chrząstka, ma-
jąca na przekroju wygląd soczewki dwuwklęsłej. Obwód jej zrasta się
z torebką stawową i wskutek tego jama stawowa podzielona jest na dwie
części: górną – powyżej chrząstki i dolną – poniżej chrząstki.
Torebka stawowa pierścieniowato otacza guzek i dołek stawowy,
a u dołu przyczepia się do szyjki żuchwy.
Wzmocnienia: więzadło boczne, więzadło klinowo-żuchwowe, więza-
dło rylcowo-żuchwowe.
Mechanika stawu skroniowo-żuchwowego. W stawie skroniowo-
-żuchwowym możliwe są trzy rodzaje ruchu:
1. Wysuwanie ku przodowi i cofanie żuchwy.
2. Opuszczanie i podnoszenie żuchwy.
3. Ruchy żucia.

Różnice budowy czaszki w zależności od wieku

Noworodek. Czaszka mózgowa jest nieproporcjonalnie duża w po-
równaniu do czaszki twarzowej. Guzy czołowe i ciemieniowe są bardzo
wydatne, a inne wyniosłości słabo zaznaczone. Na sklepieniu i w ścia-
nach bocznych występują ciemiączka. Kostnienie poszczególnych kości
jest nie ukończone. Brak zębów, mała jama nosowa.
Czwarty rok życia. Wzrost w okolicy ciemieniowej i potylicznej.
Ostateczny rozwój części skalistej kości skroniowej.
Okres dojrzewania płciowego. Rozwój czaszki twarzowej, wydłużenie
podstawy czaszki.
Okres starzenia. Zanik szwów. Spłaszczenie sklepienia, zmniejszenie
żuchwy oraz szczęki w związku z utratą zębów i zanikiem zębodołów.

KOŃCZYNA GÓRNA

Kości kończyny górnej

Kości kończyny górnej dzieli się na: kości obręczy kończyny górnej, do
których należą łopatka i obojczyk; kości części wolnej kończyny górnej,
do których należą kość ramienna, kości przedramienia i kości ręki. Kości
ręki dzieli się na: kości nadgarstka, kości śródręcza i kości palców ręki.

40
 Obojczyk jest kością długą, wygiętą esowato. Na obojczyku odróżnia
się trzon i dwa końce, z których przyśrodkowy, zwany mostkowym ma
powierzchnię stawową dla połączenia z mostkiem, a boczny – barkowy
łączy się z wyrostkiem barkowym łopatki za pomocą owalnej powierzch-
ni stawowej barkowej.

Ryc. 24. Obojczyk (widok z dołu)

Łopatka jest kością płaską, kształtu trójkątnego. Odróżnia się na niej:

powierzchnię przednią, czyli żebrową oraz tylną, czyli grzbietową, trzy
brzegi: górny, przyśrodkowy i boczny oraz trzy kąty występujące w miej-
scach zetknięcia się brzegów: górny, boczny i dolny. Przednia, lekko
wklęsła powierzchnia łopatki pokrywa żebra od II do VII. Zagłębienie tej
powierzchni, pokryte kilkoma kresami mięśniowymi, nazywa się dołem
podłopatkowym.
Na powierzchni grzbietowej znajduje się grzebień łopatki, który za-
czynając się na brzegu przyśrodkowym, kończy spłaszczonym od góry
ku dołowi wyrostkiem barkowym.
Na wyrostku barkowym znajduje się powierzchnia stawowa dla po-
łączenia z końcem barkowym obojczyka. Górny odcinek tylnej po-
wierzchni łopatki ponad grzebieniem nosi nazwę dołu nadgrzebienio-
wego, zaś dolny odcinek poniżej grzebienia nazywa się dołem podgrze-
bieniowym.
Na górnym brzegu łopatki widać jej wcięcie sąsiadujące z wyrost -
kiem kruczym, który zgina się hakowato ku stronie bocznej. W górnym
odcinku bocznego brzegu łopatki, tzn. na jej kącie bocznym, znajduje
się wydrążenie stawowe, oddzielone od reszty kości szyjką widoczną
wyraźniej na powierzchni tylnej. Wydrążenie stanowi panewkę stawu
barkowego.

41
Ryc. 25. Łopatka (widok z przodu)

Kość ramienna jest kością długą. Jej bliższy koniec zakończony jest
głową kości ramiennej, służącą do połączenia tej kości z łopatką w sta-
wie barkowym. Głowę oddziela od reszty kości okrężna bruzda, zwana
szyjką anatomiczną.
Oprócz głowy znajdują się na końcu bliższym dwa guzki: boczny –
zwany większym i przedni – zwany mniejszym. Od każdego z tych guz-
ków zbiega ku dołowi grzebień guzka większego i mniejszego. Bruzda,
znajdująca się między opisanymi guzkami i schodząca w dół pomiędzy
grzebieniami guzków, nosi nazwę bruzdy międzyguzkowej. Odcinek ko-
ści poniżej głowy i guzków nosi nazwę szyjki chirurgicznej.

42
Ryc. 26. Kość ramienna Ryc. 27. Kość ramienna
(widok z przodu) (widok z tyłu)

Na dalszym końcu kości ramiennej, zwanym kłykciem kości ramien-

nej, znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia tej kości z kośćmi
przedramienia w stawie łokciowym. Składa się ona z dwóch części –
bloczka, który łączy się z kością łokciową, i główki połączonej z kością
promieniową. Tuż ponad główką znajduje się płytki dół promieniowy,
zaś ponad bloczkiem widać nieco głębszy dół wyrostka dziobiastego,
w który wchodzi wyrostek dziobiasty kości łokciowej. Przechodząc z po-

43
wierzchni przedniej na tylną widać dół wyrostka łokciowego, w który
wchodzi wyrostek łokciowy kości łokciowej. Po obu stronach, przyśrod-
kowej i bocznej, dalszego końca kości ramiennej znajdują się dwa nad-
kłykcie: przyśrodkowy i boczny. Przyśrodkowy, znacznie większy od
bocznego, ma bruzdę dla nerwu łokciowego.
Na trzonie kości ramiennej wyróżnia się trzy powierzchnie: dwie przednie
(boczną i przyśrodkową) oraz jedną tylną. Na powierzchni przedniej bocznej
bliższego odcinka trzonu kości ramiennej znajduje się guzowatość naramien-
na. Na powierzchni tylnej trzonu biegnie bruzda nerwu promieniowego.
Kości przedramienia stanowią dwie kości: łokciowa i promieniowa. Na
przedramieniu ustawionym w położeniu odwróconym, tzn. przy kończynie
zwróconej dłonią do przodu, obie wymienione kości leżą równolegle do sie-
bie: promieniowa po stronie bocznej (od strony palca pierwszego), łokciowa
zaś po stronie przyśrodkowej przedramienia (od strony palca piątego). W
położeniu nawróconym przedramienia, tzn. przy ręce skierowanej grzbietem
do przodu, kość łokciowa swego położenia nie zmienia, natomiast kość pro-
mieniowa krzyżuje się z powierzchnią przednią kości łokciowej.
Kość łokciowa jest kością długą. Na bliższym końcu tej kości wyróż-
nia się dwa wyrostki: tylny, silnie rozwinięty wyrostek łokciowy i przed-
ni, wyrostek dziobiasty. Między wyrostkami znajduje się wcięcie blocz-
kowe, pokryte powierzchnią stawową dla połączenia kości łokciowej z
kością ramienną (w stawie łokciowym). Na bocznej powierzchni bliższe-
go końca kości łokciowej, poniżej wcięcia bloczkowego, znajduje się
wcięcie promieniowe kości łokciowej dla połączenia z kością promienio-
wą w stawie łokciowym.
Na dalszym końcu kości łokciowej, tworzącym głowę, znajduje się po-
wierzchnia stawowa dla połączenia tej kości z chrząstką trójkątną oddziela-
jącą kość łokciową od kości trójgraniastej nadgarstka; na obwodzie głowy –
powierzchnia stawowa dla połączenia kości łokciowej z kością promienio-
wą (w stawie promieniowo-łokciowym dalszym), zwana obwodem stawo-
wym głowy kości łokciowej. W odcinku tylno-przyśrodkowym wyrasta z
dalszego końca kości łokciowej wyrostek rylcowaty. Trzon kości łokciowej
ma trzy powierzchnie: przednią, przyśrodkową i tylną oraz trzy brzegi: mię-
dzykostny, przedni i tylny. Tuż poniżej wyrostka dziobiastego na przedniej
powierzchni trzonu znajduje się guzowatość kości łokciowej.
Kość promieniowa jest kością długą. Jej bliższy koniec stanowi gło-
wa kości promieniowej, oddzielona od reszty kości szyjką. Powierzchnia
stawowa głowy służy do połączenia tej kości z główką kości ramiennej
w stawie łokciowym i ma w środku wgłębienie, dołek głowy. Obwód sta-
wowy głowy kości promieniowej, otaczający ją dookoła, służy do połą-
czenia głowy z kością łokciową w stawie łokciowym.

44
Ryc. 28. Kość łokciowa Ryc. 29. Kość promieniowa
(widok od strony promieniowej) (powierzchnia grzbietowa)

45
 Koniec dalszy kości promieniowej ma powierzchnię stawową nad-
garstkową dla stawu promieniowo-nadgarstkowego: boczną – dla kości
łódkowatej nadgarstka i przyśrodkową – dla kości półksiężycowatej.
Z boku ogranicza tę powierzchnię wyrostek rylcowaty, po stronie przy-
środkowej zaś występuje na przyśrodkowej powierzchni końca dalszego
kości promieniowej wcięcie łokciowe, przeznaczone dla połączenia tej
kości z kością łokciową (w stawie promieniowo-łokciowym dalszym).
Trzon kości promieniowej ma trzy powierzchnie: boczną, przednią i tylną
oraz trzy brzegi, z których przyśrodkowy, zwany międzykostnym, jest miej-
scem przyczepu błony ścięgnistej rozpiętej między obiema kośćmi przedra-
mienia, tzw. błoną międzykostną przedramienia. Po stronie przyśrodkowej
bliższego odcinka trzonu znajduje się guzowatość kości promieniowej.
Kości nadgarstka ułożone są w dwóch szeregach: bliższym i dal-
szym. W skład każdego szeregu wchodzą cztery kości. W szeregu bliż-
szym, idąc od strony promieniowej, znajdują się następujące kości: kość
łódkowata, kość półksiężycowata, kość trójgraniasta i leżąca na po-
wierzchni dłoniowej tej ostatniej – kość grochowata. Szereg dalszy (idąc
od strony promieniowej) stanowią: kość wielokątna większa, kość wielo-
kątna mniejsza, kość główkowata i kość haczykowata. Wszystkie wymie-
nione kości są kośćmi krótkimi. Kości nadgarstka w całości układają się
w ten sposób, że tworzą łuk zwrócony wklęsłością ku stronie dłoniowej
(bruzda nadgarstka). Łuk ten pogłębiają wyniosłości obu jego bocznych
(promieniowej i łokciowej) krawędzi.

Ryc. 30. Kości nadgarstka

46
 Kości śródręcza, których jest pięć, należą do typu kości długich. Na
każdej z nich odróżnia się trzon, koniec bliższy – czyli podstawę i koniec
dalszy – czyli głowę.
Paliczki palców. Palec I ma tylko dwa paliczki, pozostałe palce mają
po trzy. Pierwszy paliczek każdego palca to paliczek bliższy, drugi – pa-
liczek środkowy, trzeci, opatrzony na końcu tzw. guzowatością, to pali-
czek dalszy. Każdy paliczek palca jest kością długą.

Połączenia kości kończyny górnej

Połączenia kości obręczy kończyny górnej
Staw mostkowo-obojczykowy. Powierzchnie stawowe: powierzch-
nia stawowa na mostkowym końcu obojczyka; powierzchnia stawowa
na krawędzi rękojeści mostka i przylegająca do niej część chrząstki
I żebra.
Staw barkowo-obojczykowy. Powierzchnie stawowe: powierzchnia
stawowa na barkowym końcu obojczyka; powierzchnia stawowa na wy-
rostku barkowym łopatki. Torebka tego stawu jest luźna.

Połączenia kości ramienia i przedramienia

Staw ramienny
Powierzchnie stawowe. Powierzchnia stawowa głowy kości ramien-
nej, stanowiąca prawie połowę powierzchni kuli. Wydrążenie stawowe
łopatki, pogłębione zbudowanym z chrząstki włóknistej obrąbkiem sta-
wowym, który przyrasta do jego krawędzi. Torebka stawowa jest bardzo
luźna.
Wzmocnienia. Więzadło kruczo-ramienne.
Mechanika stawu ramiennego. Staw ramienny jest stawem kulistym
wolnym. Odbywają się w nim następujące ruchy:
1. Odwodzenie i przywodzenie ramienia.
2. Zginanie (unoszenie ramienia do przodu) i prostowanie (unoszenie ra-
mienia ku tyłowi).
3. Obwodzenie (połączenie zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przy-
wodzeniem).
4. Obrót do wewnątrz (nawracanie ramienia), obrót na zewnątrz (odwra-
canie ramienia).
Te ostatnie ruchy odbywają się dokoła długiej osi kości ramiennej.
Staw łokciowy
Jest stawem złożonym. Wspólna torebka stawowa obejmuje tu trzy sta-
wy: ramienno-łokciowy, ramienno-promieniowy i promieniowo-łokciowy
bliższy.

47
 Powierzchnie stawowe stawu ramienno-łokciowego. Bloczek kości
ramiennej. Wcięcie bloczkowe kości łokciowej.
Powierzchnie stawowe stawu ramienno-promieniowego. Główka ko-
ści ramiennej. Dołek głowy kości promieniowej.
Powierzchnie stawowe stawu promieniowo-łokciowego bliższego.
Obwód stawowy głowy kości promieniowej. Wcięcie promieniowe kości
łokciowej i więzadło obrączkowe kości promieniowej.
Torebka stawowa napięta z obu boków jest luźna i cienka z przodu
oraz z tyłu.
Wzmocnienia.
1.Więzadło poboczne łokciowe.
2.Więzadło poboczne promieniowe.
3.Więzadło pierścieniowate.
Staw promieniowo-łokciowy dalszy
Powierzchnie stawowe. Wcięcie łokciowe kości promieniowej i ob-
wód stawowy głowy kości łokciowej, zajmujące połowę głowy.
Mechanika stawu łokciowego i stawu promieniowo-łokciowego dalsze-
go. Staw łokciowy jest stawem dwuosiowym, złożonym pod względem
mechanicznym gdyż składa się ze stawu zawiasowo-śrubowego i obroto-
wego.

Połączenia kości ręki

1. Połączenie kości promieniowej z pierwszym szeregiem kości nad-
garstka – staw promieniowo-nadgarstkowy.
2. Połączenia między poszczególnymi kośćmi pierwszego i drugiego
szeregu nadgarstka – stawy międzynadgarstkowe.

KOŃCZYNA DOLNA

Kości kończyny dolnej

Kości kończyny dolnej dzieli się na kości obręczy, które stanowią ko-
ści miedniczne, oraz kości części wolnej, do których należą: kość udowa,
kości goleni oraz kości stopy. Kości stopy dzieli się na kości stępu, śród-
stopia i kości palców stopy.
Kość miedniczna powstaje ze zrośnięcia się trzech kości: biodrowej,
łonowej i kulszowej. Trzony tych kości zrastają się ze sobą w środkowej
części kości miednicznej, w której na stronie zewnętrznej znajduje się pa-
newka stawu biodrowego.
Kość biodrowa rozrasta się silnie ku górze i bokowi, tworząc talerz kości
biodrowej. Kość łonowa składa się z trzonu i dwóch gałęzi – górnej i dolnej,

48
które zrastają się w kącie zwróconym ku przodowi i środkowi. Kość kulszo-
wa, złożona z trzonu i jednej gałęzi, ułożona jest bardziej z tyłu.
Gałęzie kości łonowej i kulszowej ograniczają otwór, zwany otworem
zasłonionym. Krawędź górna kości biodrowej nosi nazwę grzebienia ko-
ści biodrowej. Grzebień ten zaczyna się z przodu kolcem biodrowym
przednim górnym, a kończy podobnym kolcem biodrowym tylnym gór-
nym. Poniżej obu tych kolców znajdują się podobne kolce dolne.
Na zewnętrznej powierzchni talerza kości biodrowej, czyli na po-
wierzchni pośladkowej, znajdują się trzy kresy pośladkowe: przednia,
tylna i dolna dla przyczepów mięśni pośladkowych.
Wewnętrzna powierzchnia talerza kości biodrowej, czyli powierzch-
nia krzyżowo-miedniczna, tworzy dół biodrowy; poza nim widać po-
wierzchnię stawową dla połączenia trzonu kości biodrowej z kością krzy-
żową, czyli powierzchnię uchowatą.

Ryc. 31. Kość miedniczna (powierzchnia zewnętrzna)

49
 Grzebień kostny, oddzielający dół biodrowy od powierzchni we-
wnętrznej trzonu kości biodrowej, zbiega dalej ku przodowi i środkowi
jako kresa łukowata. W miejscu, gdzie kość biodrowa łączy się z trzonem
kości łonowej, tworzy się wyraźna wyniosłość biodrowo-łonowa.
Schodząc z tylnego kolca biodrowego dolnego wnika się w głębokie
wcięcie kulszowe większe, poniżej którego zaznacza się kolec kulszowy.
Poniżej kolca kulszowego znajduje się wcięcie kulszowe mniejsze,
a jeszcze niżej, w miejscu przejścia trzonu kości kulszowej w jej gałąź,
pojawia się wyraźne zgrubienie, czyli guz kulszowy. Gałąź kości kul-

Ryc. 32. Kość udowa (widok z przodu) Ryc. 33. Kość udowa (widok z tyłu)

50
szowej przechodzi bez wyraźnej granicy w dolną gałąź kości łonowej.
W miejscu zetknięcia się obu gałęzi kości łonowej znajduje się po stronie
przyśrodkowej podłużna powierzchnia spojeniowa, która łączy się z taką
samą powierzchnią kości przeciwległej.
Kość udowa jest kością długą. Na jej bliższym końcu znajduje się
głowa kości udowej, na której po stronie przyśrodkowej występuje dołek
głowy. Głowa osadzona jest na szyjce kości udowej, nachylonej pod ką-
tem do trzonu kości. Bocznie od szyjki wyrasta ku górze krętarz większy
kości udowej. Poniżej i bardziej przyśrodkowo od krętarza większego na
tylnej powierzchni kości znajduje się krętarz mniejszy oraz guzowatość
pośladkowa. Na powierzchni tylnej od krętarza większego ciągnie się do
krętarza mniejszego grzebień międzykrętarzowy.
Na tylnej powierzchni dolnego odcinka trzonu jest trójkątne pole,
zwane powierzchnią podkolanową. Poniżej tego pola na tylnej po-
wierzchni dalszego końca kości udowej znajduje się dół leżący między
dwoma kłykciami kości udowej – dół międzykłykciowy. Kłykcie kości
udowej, przyśrodkowy i boczny, pokryte są powierzchniami stawowymi
dla połączenia z kością piszczelową, które łączy z przodu poprzecznie le-
żąca powierzchnia rzepkowa.
Na bocznych powierzchniach kłykci występują wyniosłości, które
określa się jako nadkłykcie: przyśrodkowy i boczny.
Rzepka leży w ścięgnie mięśnia czworogłowego uda. Rozróżnia się
na niej podstawę, wierzchołek, powierzchnię przednią i tylną oraz trzy
brzegi.
Do kości goleni zalicza się kość piszczelową i strzałkę.
Kość piszczelowa jest kością długą. Na jej bliższym końcu znajdują
się na dwóch szerokich kłykciach, bocznym i przyśrodkowym, dwie po-
wierzchnie stawowe górne.
Między tymi powierzchniami znajduje się wyniosłość międzykłyk -
ciowa, ograniczona po bokach dwoma guzkami międzykłykciowymi –
przyśrodkowym i bocznym. Przed i poza wymienioną wyniosłością
znajdują się dwa wgłębienia, z których przednie nazywa się polem mię -
dzykłykciowym przednim, tylne zaś polem międzykłykciowym tylnym.
Oba kłykcie otacza dokoła pionowo opadający brzeg podpanewkowy.
Poniżej brzegu podpanewkowego z przodu widoczna jest guzowatość
piszczeli.
Na tylno-bocznej stronie kłykcia bocznego znajduje się powierzchnia
stawowa dla głowy strzałki. Przyśrodkowy odcinek dalszego końca kości
piszczelowej wystaje ku dołowi jako kostka przyśrodkowa. Dolna po-
wierzchnia dalszego końca kości piszczelowej, czyli powierzchnia sta-
wowa dolna, wraz z powierzchnią stawową kostki przyśrodkowej prze-

51
Ryc. 34. Kości goleni (widok z przodu) Ryc. 35. Kości goleni (widok z tyłu)

znaczone są dla stawu między kością piszczelową a pierwszą kością stę-

pu. Na bocznej powierzchni dalszego końca kości piszczelowej znajduje
się wcięcie strzałkowe dla połączenia ze strzałką. Na trzonie kości pisz-
czelowej odróżnia się trzy brzegi: przedni, międzykostny i przyśrodkowy
oraz trzy powierzchnie: boczną, przyśrodkową i tylną.

52
 Strzałka jest kością długą. Jej bliższy koniec tworzy głowę, która po
stronie przyśrodkowej ma powierzchnię stawową dla kości piszczelowej,
a u góry kończy się wierzchołkiem. Koniec strzałki stanowi kostkę boczną.
Kości stępu ułożone są w dwóch szeregach. Szereg bliższy stanowi
kość skokowa i piętowa. Szereg dalszy stanowią (idąc od strony przy-
środkowej) trzy kości klinowate: przyśrodkowa, pośrednia, boczna i kość
sześcienna. Pomiędzy oba te szeregi wsunięta jest od strony przyśrodko-
wej kość łódkowata.
Kość skokowa leży pomiędzy kośćmi goleni a kością piętową. Odróż-
nia się na niej zwrócony ku tyłowi trzon, który łączy się zwężoną częścią

Ryc. 36. Kość stępu – schemat

53
zwaną szyjką, z leżącą z przodu głową. Na górnej powierzchni trzonu
znajduje się szeroki bloczek kości skokowej, za pomocą którego kość
skokowa łączy się z kością piszczelową i ze strzałką. Na bocznej i przy-
środkowej stronie bloczka leżą powierzchnie stawowe, służące do połą-
czenia z kostką boczną i przyśrodkową.
Kość piętowa, wydłużona w kierunku długiej osi stopy, wystaje ku ty-
łowi silnym zgrubieniem, zwanym guzem piętowym. Na jej górnej po-
wierzchni spoczywa kość skokowa. Znajdujące się na niej elementy od-
powiadają szczegółom budowy dolnej powierzchni kości skokowej.
Przez środek górnej powierzchni kości piętowej przechodzi bruzda kości
piętowej, której przebieg podobny jest do przebiegu bruzdy kości skoko-
wej. Obie bruzdy tych kości tworzą razem kanał, zwany zatoką stępu.
Przed i poza bruzdą znajdują się powierzchnie stawowe dla połączenia
z odpowiednimi powierzchniami stawowymi kości skokowej.
Kości śródstopia ukształtowane są w ogólnym zarysie tak jak kości
śródręcza. Paliczki palców stopy zachowują się podobnie jak paliczki
palców ręki z tą różnicą, że są wyraźnie w stanie zanikowym. Pierwszy
palec stopy nosi nazwę palucha.

Połączenia kości kończyny dolnej

Połączenia miednicy
Staw krzyżowo-biodrowy
Powierzchnie stawowe. Uchowata powierzchnia stawowa bocznej
części kości krzyżowej i uchowata powierzchnia stawowa trzonu kości
biodrowej. Torebka stawowa jest krótka i silnie napięta, jama stawowa
ma charakter wąskiej szczeliny.
Spojenie łonowe tworzą zwrócone do siebie owalne powierzchnie ko-
ści łonowych, między którymi znajduje się krążek międzyłonowy. Do
pasm więzadłowych miednicy zalicza się błonę zasłonową oraz więzadło
pachwinowe. Błona zasłonowa wypełnia otwór zasłoniony. Więzadło pa-
chwinowe powstaje ze ścięgnistych włókien bocznych mięśni brzucha
(mięśnie skośne i mięsień poprzeczny brzucha) i biegnie od kolca biodro-
wego przedniego górnego do guzka łonowego. Przy końcu przyśrodko-
wym odchodzi od więzadła pachwinowego część włókien, które jako wię-
zadło rozstępowe przyczepiają się do grzebienia kości łonowej.
Miednica jako całość
Miednica stanowi pierścień kostny zbudowany z dwóch kości mied-
nicznych, kości krzyżowej i kości guzicznej. Górną część miednicy okre-
śla się jako miednicę większą. Granicę pomiędzy miednicą większą
a mniejszą zaznacza tzw. kresa graniczna, która biegnie wzdłuż grzebienia

54
kości łonowej kresy łukowatej, a następnie przechodzi po bocznej części
kości krzyżowej między jej powierzchnią miedniczną a podstawą i koń-
czy się na wzgórku.
Różnice w budowie miednicy
U mężczyzny talerze kości biodrowej w miednicy są wyższe, wzgórek
silniej wypuklony, spojenie łonowe wysokie, kąt podłonowy ostry, odle-
głość guzów kulszowych mniejsza, kość krzyżowa węższa i bardziej
wklęsła, a płaszczyzna wejścia mniejsza, o kształcie sercowatym.
U kobiety talerze kości biodrowej są bocznie bardziej rozstawione,
wzgórek bardziej płaski, spojenie łonowe niskie, kąt podłonowy bardziej
rozwarty, odległość guzów kulszowych większa, kość krzyżowa szersza
i bardziej płaska, a płaszczyzna wejścia większa, o kształcie poprzecznie
owalnym.
Połączenia kości udowej i kości goleni
Staw biodrowy
Powierzchnie stawowe. Powierzchnia stawowa głowy kości udowej
stanowi około 3/4 powierzchni kuli (dołek głowy kości udowej nie jest
pokryty chrząstką stawową).
Panewka kości miednicznej, którą pogłębia obrąbek panewkowy jako tzw.
więzadło poprzeczne panewki. Torebka stawowa mocna i silnie napięta.
Wzmocnienia:
1. Więzadło biodrowo-udowe.
2. Więzadło łonowo-udowe.
3. Więzadło kulszowo-udowe.
4. Warstwa okrężna otrzymuje włókna od wszystkich trzech opisa-
nych więzadeł i biegnie okrężnie w błonie włóknistej torebki.
Mechanika stawu biodrowego. Staw biodrowy jest stawem kulistym
panewkowym, w którym odbywają się następujące ruchy:
1. Zgięcie (unoszenie) i prostowanie uda.
2. Odwodzenie i przywodzenie uda.
3. Obroty do wewnątrz (nawracanie) i na zewnątrz.
4. Obwodzenie powstałe przez połączenie ruchów odbywających
się dookoła osi czołowej i strzałkowej.
Staw kolanowy
Powierzchnie stawowe. Powierzchnie stawowe na obu kłykciach kości
udowej. Powierzchnie stawowe na obu kłykciach kości piszczelowych.
W budowie stawu bierze udział rzepka, która uzupełnia z przodu pa-
newkę stawu.
Torebka stawowa. W stawie kolanowym właściwą torebkę stawową
tworzy błona maziowa. W obrębie torebki stawowej, między kością udo-

55
wą a kością piszczelową, znajdują się dwie chrząstki śródstawowe, zwa-
ne łąkotkami, które obwodem swym zrastają się z torebką i dzielą obwo-
dowy odcinek jamy stawowej na dwie części: górną i dolną.
Wzmocnienia.
1. Więzadło rzepki.
2. Więzadło poboczne strzałkowe.
3. Więzadło poboczne piszczelowe.
4. Więzadło podkolanowe skośne.
5. Więzadła krzyżowe: przednie i tylne.
6. Więzadło poprzeczne kolana.
Mechanika stawu kolanowego. W stawie kolanowym odbywają się ru-
chy dookoła dwóch osi ułożonych prostopadle do siebie:
1. Zgięcie i prostowanie.
2. Obroty – ruch ten nie odbywa się przy położeniu krańcowego
zgięcia i prostowania.
Połączenia kości stopy dzieli się na:
1. Połączenie kości goleni z kością skokową – staw skokowo-
-goleniowy.
2. Połączenie kości skokowej z kością piętową – staw skokowo-
-piętowy.
3. Połączenie kości skokowej z kością piętową i łódkowatą –
staw skokowo-piętowo-łódkowy.
4. Połączenie między kością piętową a sześcienną – staw pięto-
wo-sześcienny oraz między kością łódkowatą a kośćmi klino-
watymi – staw klinowo-łódkowy.
5. Połączenie między kośćmi stępu a kośćmi śródstopia – stawy
stępowo-śródstopne .
6. Połączenie między kośćmi śródstopia – stawy międzyśródstopne.
7. Połączenie między kośćmi śródstopia i bliższymi paliczkami
palców – stawy śródstopno-paliczkowe oraz połączenia mię-
dzy paliczkami palców – stawy międzypaliczkowe stopy.
Mechanika stawów stopy. Staw skokowo-goleniowy jest stawem za-
wiasowym i odbywają się w nim następujące ruchy:
1. Zgięcie grzbietowe stopy.
2. Zgięcie podeszwowe stopy.
Pod względem mechanicznym stawy międzystępowe stanowią jedną
całość, w której odbywają się następujące ruchy:
1. Zgięcie podeszwowe i zgięcie grzbietowe.
2. Przywodzenie i odwodzenie.
3. Odwracanie (uniesienie brzegu przyśrodkowego stopy) i na-
wracanie (uniesienie brzegu bocznego stopy).

56
UKŁAD MIĘŚNIOWY

Działanie mięśnia polega na kurczeniu się jego włókien, wskutek

czego mięsień pęcznieje i skraca swoją długość, zbliżając do siebie
punkty, do których przyczepione są jego końce. Działanie to wywołane
jest bodźcem mechanicznym, elektrycznym lub chemicznym, odbywa się
pod wpływem bodźców płynących z komórek układu nerwowego.
W ustroju odróżnia się mięśnie poprzecznie prążkowane, mięśnie gładkie
i mięsień sercowy. Mięśnie poprzecznie prążkowane cechuje szybki skurcz
– czynność ich zależna jest od naszej woli. Jako mięśnie przyczepiające się
do kości powodują ruchy kośćca, stanowiąc w ten sposób czynny aparat
ruchu, spotyka się je również w niektórych trzewiach. Mięśnie pokryte są
powięziami, czyli błonami łącznotkankowymi, otaczającymi mięśnie lub
grupy mięśniowe oraz tworzącymi przegrody międzymięśniowe. Mięśnie
gładkie, które kurczą się i rozkurczają znacznie wolniej, podległe są auto-
nomicznemu układowi nerwowemu, czynność ich odbywa się niezależnie
od naszej woli. Są one zbudowane z tkanki mięśniowej gładkiej. Mięsień
sercowy, utworzony z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych,
czynnościowo zachowuje się podobnie jak mięśnie gładkie, ponieważ
kurczy się i rozkurcza niezależnie od naszej woli.
Szczegółowa budowa mięśni
Mięśnie szkieletowe dzieli się w zależności od ich położenia w sto-
sunku do kośćca na:
– mięśnie grzbietu,
– mięśnie klatki piersiowej,
– mięśnie brzucha,
– mięśnie kończyny górnej,
– mięśnie kończyny dolnej,
– mięśnie głowy, mięśnie wyrazowe,
– mięśnie szyi,
które zestawiono w tabelach 1–7.

MIĘŚNIE GRZBIETU

Powięzie grzbietu
Powięź powierzchowna grzbietu pokrywa mięsień czworoboczny
i mięsień najszerszy grzbietu.
Powięź piersiowo-lędźwiowa składa się z dwóch blaszek – tylnej
lub powierzchownej i przedniej lub głębokiej. Bocznie od mięśnia

57
58
59
60
 prostownika grzbietu łączą się ze sobą obie blaszki powięzi piersio-
wo-
-lędźwiowej, która w ten sposób wraz z kręgosłupem tworzy kanał kost-
no-włóknisty dla głębokich mięśni grzbietu. Połączone ze sobą obie
blaszki powięziowe tworzą rozcięgno początkowe mięśnia poprzeczne-
go brzucha.

Ryc. 37. Mięśnie grzbietu

Powięź karku pokrywa mięśnie płatowate i mięsień półkolcowy gło-

wy, przedłuża się do przodu w powięzie szyi, do dołu w powięź piersiowo-
-lędźwiową, a u góry zaczyna się na kości potylicznej, łącząc przyśrod-
kowo z więzadłem karkowym.

61
 MIĘŚNIE KLATKI PIERSIOWEJ
Mięśnie klatki piersiowej dzieli się na dwie grupy: grupę mięśni po-
wierzchownych i grupę mięśni głębokich. Przyczepy końcowe grupy mię-

62
63
śni powierzchownych znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej
i na kości ramiennej. Grupa mięśni głębokich stanowi właściwe mięśnie
klatki piersiowej. Ostatnim mięśniem zaliczanym do warstwy mięśniowej
klatki piersiowej jest przepona, która położona w płaszczyźnie poprzecznej
oddziela jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej.

Ryc. 38. Mięśnie klatki piersiowej

Przepona jest mięśniem płaskim, rozpiętym między jamą klatki pier-

siowej a jamą brzuszną. Zależnie od ukształtowania przyczepów dzieli
się przeponę na część lędźwiową, część żebrową i część mostkową.
W całości przepona wypuklona jest ku górze, przy czym część środ-
kowa, na której leży serce, jest lekko wgłębiona (siodło serca) i wskutek
tego po obu jej stronach zaznaczają się kopulaste wyniosłości. Zwrócona
do jamy klatki piersiowej, powierzchnia przepony sąsiaduje w odcinku
środkowym z sercem pokrytym osierdziem. Bocznie pokryta jest przepo-
na opłucną przeponową, na której leżą podstawy obu płuc. Prawie cała
dolna powierzchnia przepony pokryta jest otrzewną. Prawy odcinek dol-
nej powierzchni przepony sąsiaduje z wątrobą, lewy zaś z żołądkiem
i najbardziej bocznie ze śledzioną. Bardziej z tyłu przylegają do dolnej
powierzchni przepony nadnercza i nerki.
Otwory przepony:
1. Rozwór aortowy – na wysokości XII kręgu piersiowego. Przez roz-
wór przechodzą aorta i przewód piersiowy.

64
 2. Rozwór przełykowy – wyżej i nieco na lewo od rozworu aortowe-
go. Przez rozwór przechodzi przełyk i pnie nerwu błędnego.
3. Otwór żyły głównej – przechodzi żyła główna dolna.
Czynność przepony polega na spłaszczaniu się jej i obniżaniu podczas
skurczu. Podczas wydechu przepona unosi się do góry.
Unerwienie. N. przeponowy (ze splotu szyjnego).
Unaczynienie. 1. T. piersiowa wewnętrzna (tt. osierdziowo-przeponowa
i mięśniowo-przeponowa). 2. Tt. przeponowe od aorty piersiowej i aorty
brzusznej.

Ryc. 39. Przepona

Powięzie klatki piersiowej

1. Powięź piersiowa składa się z dwóch blaszek: powierzchownej i głę-

bokiej oraz przedłuża się w obrębie jamy pachowej w powięź pachową.
2. Powięź obojczykowo-piersiowa.
3. Powięź wewnątrzpiersiowa pokrywa powierzchnie wewnętrzne

65
 żeber i mięśni międzyżebrowych, przechodząc u dołu w powięź
osłaniającą górną powierzchnię przepony (powięź przeponowo-
-opłucnowa).

MIĘŚNIE BRZUCHA
Mięśnie brzucha dzielą się na grupę mięśni bocznych i przednich oraz
mięśni tylnych.
Rozcięgna mięśni brzucha
Mięśnie skośne i mięsień poprzeczny brzucha przechodzą z przodu
w szerokie rozcięgna, tworzące razem pochewkę mięśnia prostego brzu-
cha. W skład blaszki przedniej górnego odcinka pochewki mięśnia pro-
stego wchodzi rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego i przednia
część rozcięgna mięśnia skośnego wewnętrznego. Tylną blaszkę pochew-
ki tworzy tylna część rozcięgna mięśnia skośnego wewnętrznego i roz-
cięgno mięśnia poprzecznego brzucha. W odcinku dolnym przednia
blaszka pochewki jest znacznie grubsza. Granica dolna tylnej blaszki po-
chewki zaznacza się jako linia łukowata. Smugi ścięgniste mięśnia pro-
stego brzucha zrastają się z przednią blaszką pochewki tego mięśnia.
Dolne brzegi rozcięgien mięśni skośnych i mięśnia poprzecznego tworzą
więzadło pachwinowe, przebiegające od przedniego górnego kolca kości
biodrowej do guzka łonowego. Przestrzeń między więzadłem pachwino-
wym a przednią krawędzią miednicy podzielona jest łukiem biodrowo-
-łonowym na rozstęp mięśni (bocznych) i rozstęp naczyń
(przyśrodkowy), przez który przechodzą naczynia udowe. Przez skrzyżo-
wanie się włókien obustronnych rozcięgien powstaje w linii pośrodkowej
brzucha silne pasmo łącznotkankowe, zwane kresą białą. W kresie białej
występuje szczelina zwana pierścieniem pępkowym, w którym znajduje
się blizna po pępowinie, czyli pępek. W okolicy tej, jako w miejscu
zmniejszonej oporności, mogą się wypuklać trzewa, tworząc tzw. przepu-
klinę pępkową.
Powięzie mięśni brzucha
Powięź powierzchowna brzucha pokrywa mięsień skośny zewnętrz-
ny brzucha i jego rozcięgno, przechodząc u góry w powięź piersiową
i zrastając się ściśle z kresą białą oraz z więzadłem pachwinowym.
Powięź poprzeczna pokrywa tylną powierzchnię mięśnia poprzeczne-
go brzucha i jego przedniego rozcięgna.
Kanał pachwinowy, znajdujący się po prawej i lewej stronie ciała

66
67
w dolnym odcinku przedniej ściany jamy brzusznej ponad więzadłem pa-
chwinowym jest pozostałością drogi, jaką przebyło jądro w życiu płodo-
wym zstępując z jamy brzusznej do moszny. U mężczyzny kanał pachwi-
nowy wypełnia całkowicie powrózek nasienny. U kobiety proces zstępo-
wania gruczołów płciowych polega tylko na przesunięciu się jajnika do
miednicy mniejszej, a kanał pachwinowy u kobiety jest wypełniony wię-
zadłem obłym macicy, które łączy macicę ze skórą wargi sromowej
większej. Wejście do kanału, czyli tzw. pierścień pachwinowy głęboki,
stanowi już wpuklenie powięzi poprzecznej, które znajduje się na tylnej
powierzchni przedniej ściany brzucha nieco powyżej więzadła pachwino-
wego i mniej więcej w połowie jego długości. Wyjście, zwane pierście-
niem pachwinowym powierzchownym, znajduje się na przedniej po-
wierzchni ściany jamy brzusznej stanowiąc szczelinę w rozcięgnie mię-
śnia skośnego zewnętrznego brzucha.
Powierzchnia tylna przedniej ściany jamy brzusznej. Między po-
więzią poprzeczną a otrzewną, biegną ku górze naczynia nabrzuszne dol-
ne. Naczynia te wypuklają otrzewną ścienną przedniej ściany jamy
brzusznej, tworząc w ten sposób fałd pępkowy boczny.
Miejsca zmniejszonej oporności ścian brzucha. Nazwą tą określa
się odcinki ścian jamy brzusznej, które dzięki swej słabszej budowie
mogą się stać tzw. wrotami przepuklin, czyli przez które trzewa mogą się
wypuklać poza obręb jamy brzusznej, tworząc przepukliny. Do okolic ta-
kich należą:
– kanał pachwinowy i jego pierścienie,
– kanał udowy,
– trójkątne szczeliny pomiędzy częściami przepony, w których mogą
się tworzyć przepukliny przeponowe,
– kresa biała i pępek (przepukliny pępkowe).

MIĘŚNIE KOŃCZYNY GÓRNEJ

Mięśnie kończyny górnej dzieli się na mięśnie obręczy kończyny gór-
nej, mięśnie ramienia, mięśnie przedramienia i mięśnie ręki.

Powięzie kończyny górnej

Powięzie barku. Wśród powięzi barku wyróżnia się powięź pokrywa-
jącą obie powierzchnie mięśnia naramiennego oraz trzy powięzie pokry-
wające mięsień nadgrzebieniowy, mięsień podgrzebieniowy i obły mniej-
szy oraz mięsień podłopatkowy.

68
69
70
71
72
73
74
 Powięź pachowa, rozpięta między brzegiem mięśnia piersiowego
większego a przednim brzegiem mięśnia najszerszego grzbietu, stanowi
dolną ścianę jamy pachowej.
Dół pachowy to pole pomiędzy górną częścią ramienia a ścianą klatki
piersiowej, które wyraźnie zaznaczają się przy ramieniu uniesionym
i odwiedzionym.

Ryc. 40. Mięśnie ramienia (widok z przodu)

Jama pachowa jest przestrzenią w kształcie piramidy, której podstawę

stanowi powięź pachowa i zrośnięta z nią skóra; wierzchołek zaś dosięga
szczelinę między mięśniami pochyłymi szyi. W tylnej ścianie jamy pacho-
wej znajdują się dwa otwory: czworoboczny i trójboczny, łączące jamę pa-
chową z okolicami sąsiednimi, odgraniczone od siebie długą głową mięśnia
trójgłowego. Otwór czworoboczny łączy jamę pachową z przestrzenią pod-
naramienną; przez otwór ten przechodzą: nerw pachowy, tętnica i żyły oka-

75
lające kość ramienną tylne oraz naczynia chłonne. Otwór trójboczny łączy
jamę pachową z przestrzenią podgrzebieniową; przez otwór ten przechodzą
tętnica i żyły okalające łopatkę oraz naczynia chłonne. W jamie pachowej
prócz obfitej tkanki tłuszczowej znajdują się naczynia pachowe, naczynia
i węzły chłonne oraz nerwy splotu ramiennego.

Ryc. 41. Mięśnie ramienia (widok z tyłu)

Powięź ramienia jest przedłużeniem po stronie przedniej powięzi pa-

chowej, a po stronie tylnej powięzi naramiennej i przechodzącej dalej
w powięź przedramienia. Od powięzi ramienia odchodzą dwa pasma:
przyśrodkowe i boczne. Powięź ramienia wraz z trzonem kości ramiennej
wytwarza dwie przestrzenie kostno-włókniste, z których przednia zawie-
ra grupę mięśni zginaczy i powrózek naczyniowo-nerwowy ramienia, tyl-

76
na zaś – grupę mięśni prostujących oraz niektóre nerwy i naczynia (nerw
promieniowy, tętnicę i żyłę głęboką ramienia).
Powięź przedramienia, przedłużenie powięzi ramienia, oddaje przegrody
międzymięśniowe, które wraz z kośćmi przedramienia i z błoną międzykostną

Ryc. 42. Mięśnie przedramienia (grupa przednia)

tworzą trzy większe przestrzenie kostno-włókniste dla grupy mięśni zginaczy

(przednia), grupy mięśni prostujących bocznych (boczna) i grupy mięśni pro-
stujących tylnych (tylna). Dół łokciowy stanowi przestrzeń leżącą na pograni-
czu ramienia i przedramienia, ograniczoną przyśrodkowo przez mięsień na-

77
Ryc. 43. Mięśnie przedramienia (grupa tylna)

wrotny obły, a bocznie przez mięsień ramienno-promieniowy i oba pro-

mieniowe prostowniki nadgarstka. W dole łokciowym tętnica ramienna
dzieli się na tętnicę łokciową i promieniową. Dno dołu łokciowego two-
rzą zdążające do swych przyczepów końcowych ścięgna mięśnia dwu-
głowego ramienia, mięśnia ramiennego i mięśnia odwracacza przedra-
mienia. W dolnej części przedramienia powięź przedramienia wzmocnio-

78
na jest okrężnie przebiegającymi włóknami, tworzącymi po stronie
grzbietowej troczek prostowników, a po stronie dłoniowej – troczek zgi-
naczy. Troczek zginaczy składa się z dwóch warstw, między którymi
przebiega gałąź dłoniowa nerwu łokciowego i naczynia łokciowe oraz

Ryc. 44. Mięśnie dłoni (usunięte rozcięgno dłoniowe)

ścięgno mięśnia dłoniowego długiego. Głębsza warstwa troczka tworzy

wraz z kośćmi nadgarstka kanał nadgarstka, w którym znajdują się ścięgna
zginaczy i nerw pośrodkowy.
Powięzie ręki. Po stronie dłoniowej ręki występują dwie blaszki po-
więziowe: głęboka, czyli powięź międzykostna dłoniowa oraz powięź
dłoniowa powierzchowna, która w części środkowej jest silnie zgrubiała
i tworzy rozcięgno dłoniowe.

79
 Po stronie grzbietowej ręki, znajdują się dwie blaszki powięziowe: po-
więź międzykostna grzbietowa i powięź grzbietowa powierzchowna.

Ryc. 45. Mięśnie grzbietu ręki

MIĘŚNIE KOŃCZYNY DOLNEJ

Mięśnie kończyny dolnej dzieli się na mięśnie obręczy kończyny dol-

nej, mięśnie uda, mięśnie podudzia i mięśnie stopy.

80
81
82
83
84
85
86
 Powięzie kończyny dolnej
Powięź biodrowa pokrywa mięsień biodrowo-lędźwiowy. Przebiega-
jąc pod więzadłem pachwinowym powięź biodrowa, zwana dalej powię-
zią biodrowo-łonową, dzieli przestrzeń między więzadłem pachwinowym
a przednim brzegiem kości miednicznej na dwie części. Przez część
boczną, zwaną rozstępem mięśni, przechodzi mięsień biodrowo-
-lędźwiowy i nerw udowy, przez część przyśrodkową, czyli przez rozstęp
naczyń, biegną naczynia udowe.

Ryc. 46. Mięśnie pośladkowe

Powięź pośladkowa obejmuje mięsień pośladkowy wielki, przecho-

dząc ku dołowi w powięź szeroką.
Powięź szeroka przyczepia się u góry do kolca biodrowego przednie-
go górnego i łączy się z więzadłem pachwinowym, a z tyłu przechodzi
w powięź pośladkową. U dołu przechodzi w powięź podkolanową i po-

87
więź goleni. Włókna ścięgniste mięśnia napinającego powięź szeroką
przechodzą ku dołowi w ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe. Nieco
poniżej wiązadła pachwinowego i w pobliżu przyśrodkowej krawędzi
mięśnia krawieckiego znajduje się w powierzchownej blaszce powięzi
szerokiej niewielki owalny odcinek zbudowany z luźnej i podziurawionej
tkanki, zwanej powięzią sitowatą.
Dół biodrowo-łonowy stanowi zagłębienie leżące w obrębie tzw. trój-
kąta udowego mniejszego, którego podstawą jest więzadło pachwinowe,

Ryc. 47. Mięśnie uda (grupa przednia)

88
ramionami zaś mięsień grzebieniowy (po stronie przyśrodkowej) i mię-
sień biodrowo-lędźwiowy (po stronie bocznej). W dole tym, wyścielo-
nym głęboką blaszką powięzi szerokiej, czyli powięzią biodrowo-

Ryc. 48. Mięśnie uda (grupa tylna)

-łonową, leżą naczynia i nerw udowy, gałąź udowa nerwu płciowo-

-udowego oraz naczynia i węzły chłonne. Nad dołem rozpięta jest blasz-
ka powierzchowna powięzi szerokiej.

89
 Kanał udowy tworzy się jako droga przepukliny udowej, w górnej
części uda poniżej więzadła pachwinowego, stanowi przestrzeń ciągnącą
się od pierścienia udowego (w przyśrodkowej części rozstępu naczyń)
do rozworu żyły odpiszczelowej wielkiej. Przednią ścianę kanału tworzy

Ryc. 49. Mięśnie goleni (widok z boku)

powierzchowna blaszka powięzi szerokiej, tylną – blaszka głęboka tej

powięzi, zaś ograniczenie boczne stanowi żyła udowa.
Kanał przywodzicieli przebiega w części przyśrodkowej uda i łączy
przestrzeń podpowięziową przedniej powierzchni uda z dołem podkola-
nowym. Wejście do kanału przywodzicieli wypada na wysokości wierz-

90
chołka trójkąta udowego, którego podstawę tworzy więzadło pachwino-
we, ramię boczne – krawędź przyśrodkowa mięśnia krawieckiego uda,
a ramię przyśrodkowe – krawędź boczna mięśnia przywodziciela długie-
go. Wyjście z kanału skierowane do dołu podkolanowego stanowi roz-
wór ścięgnisty przywodzicieli, czyli szczelina między kością udową a łu-
kiem ścięgnistym mięśnia przywodziciela wielkiego. Przez kanał przy-
wodzicieli przechodzą naczynia udowe i nerw udowo-goleniowy, który
biegnąc dalej w kierunku kolana przebija przednią ścianę kanału.
Kanał zasłonowy leży w przednim kącie otworu zasłonionego jako
droga przejścia nerwu, tętnicy i żył zasłonowych, zdążających z miedni-
cy mniejszej do mięśni przywodzicieli uda.

Ryc. 50. Mięśnie grzbietu stopy

91
 Powięź goleni stanowi bezpośrednie przedłużenie powięzi szerokiej
i wzmocniona jest w dolnym odcinku goleni pasmami włóknistymi, które
tworzą troczki mięśni prostowników (górny i dolny), troczki mięśni
strzałkowych oraz troczek mięśni zginaczy. Po stronie tylnej górny odci-
nek powięzi goleni, określany jako powięź podkolanowa, zamyka prze-
strzeń podkolanową objętą dołem podkolanowym.

Ryc. 51. Mięśnie podeszwy

92
 Dół podkolanowy ograniczony jest u góry rozchodzącymi się na obie
strony mięśniami: półbłoniastym (strona przyśrodkowa) oraz dwugło-
wym (strona boczna), u dołu zaś dwiema głowami mięśnia brzuchatego
łydki. Przez dół ten, którego dno stanowi płaszczyzna podkolanowa kości
udowej, tylna ściana torebki stawu kolanowego i mięsień podkolanowy,
przebiegają: nerw piszczelowy (najbardziej powierzchownie), żyła pod-
kolanowa (nieco głębiej) i tętnica podkolanowa (najgłębiej). Ponadto
w dole podkolanowym znajdują się węzły chłonne oraz tkanka tłuszczo-
wa. Powierzchownie i bocznie od nerwu piszczelowego przebiega nerw
strzałkowy wspólny. Dalszy odcinek powięzi goleni po stronie tylnej
składa się z dwóch blaszek, z których powierzchowna pokrywa mięsień
trójgłowy łydki, głęboka – pokrywa mięsień piszczelowy tylny, oba zgi-
nacze palców oraz nerwy i naczynia przebiegające w sąsiedztwie tych
mięśni. Pasmo poprzecznie przebiegających włókien tworzy troczki: tro-
czek mięśni prostujących górny i dolny. Leżą one na pograniczu goleni
i stopy, jako silne pasmo włókien.
Troczki mięśni strzałkowych obejmują ścięgna mięśni strzałkowych.
Przebiegając pomiędzy kostką boczną a kością piętową tworzy kanał
kostki bocznej.
Troczek mięśni zginaczy rozpięty jest między kostką przyśrodkową
a kością piętową, zamyka bruzdę pomiędzy tymi kośćmi w kanał, zwany
kanałem kostki przyśrodkowej.

Powięzie stopy. Na grzbiecie stopy wyróżnia się powięź grzbietową

stopy powierzchowną, która jest przedłużeniem powięzi goleni i powięź
grzbietową stopy międzykostną, czyli głęboką, która pokrywa kości sto-
py i mięśnie międzykostne. Na podeszwie występuje powięź podeszwo-
wa stopy powierzchowna, której odcinek środkowy tworzy silne rozcię-
gno podeszwowe.

Rozcięgno podeszwowe zaczyna się na guzie piętowym i ku przodo-

wi dzieli się na pięć odnóg, które zrastają się z pochewkami palców sto-
py. Podłużne przegrody łącznotkankowe, które odchodzą od rozcięgna
podeszwowego pomiędzy mięśnie podeszwy, wytwarzają trzy przestrze-
nie wypełnione mięśniami, określane jako komory uciskowe. Rozcięgno
podeszwowe dzięki silnej budowie oraz układowi włókien łączących ko-
ściec stopy z piętą i nasadami palców spełnia doniosłą rolę jako czynnik
usztywniający sklepienie stopy. Rozcięgna grzbietowe palców stopy są
znacznie słabiej rozwinięte aniżeli rozcięgna grzbietowe palców ręki, za-
budowane są tylko ze ścięgien prostowników.

93
 MIĘŚNIE GŁOWY

Mięśnie głowy dzielą się na: mięśnie wyrazowe, mięśnie żwacze oraz
mięśnie języka, gałki ocznej i mięśnie zmysłu słuchu.

Powięzie głowy
Powięź policzkowo-gardłowa pokrywa zewnętrzną powierzchnię
mięśnia policzkowego.
Powięź skroniowa, której wewnętrzna powierzchnia stanowi miejsce
przyczepu włókien mięśnia skroniowego.
Powięź żwaczowa pokrywa mięsień żwacz.

MIĘŚNIE SZYI
Mięśnie szyi dzielimy na: mięśnie powierzchowne, mięśnie środkowe
(nad- i podgnykowe), mięśnie głębokie.

Ryc. 52. Mięśnie szyi

94
95
96
97
98
99
 Powięź szyjna
Powięź szyjna składa się z trzech blaszek: powierzchownej, przedtchawi-
czej i przedkręgowej.
Blaszka powierzchowna zostaje odsłonięta po odpreparowaniu mię-
śnia szerokiego. Powięź ta obejmuje mięsień mostkowo-obojczykowo-
-sutkowy i mięsień czworoboczny. U góry przyczepia się do kości gny-
kowej, a ponad nią rozdwaja, obejmując śliniankę podżuchwową i przy-
uszną przechodzi na twarzy w powięź przyuszniczą oraz żwaczową;
u dołu dochodzi do obojczyka i mostka, łącząc się z powięzią piersiową.
Ku tyłowi łączy się z powięzią karkową.
Blaszka przedtchawicza ma charakter rozcięgna i zajmuje przestrzeń
ograniczoną od dołu górnym brzegiem mostka i mostkowymi częściami
obojczyków, u góry – trzonem kości gnykowej, a po bokach mięśniami
łopatkowo-gnykowymi, dla których tworzy pochewki. Powięź ta przebie-
ga poza mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym, obejmując pozo-
stałe mięśnie podgnykowe.
Blaszka przedkręgowa pokrywa przednią powierzchnię szyjnego od-
cinka kręgosłupa oraz przyczepiające się do niego długie mięśnie szyi
i głowy. Ku dołowi dochodzi do trzonu trzeciego kręgu piersiowego, ku
górze zaś do podstawy czaszki.
Pochewki naczyń. Po odpreparowaniu mięśnia mostkowo-
-obojczykowo-sutkowego odsłania się powrózek naczyniowo-nerwowy
szyi. Należą do niego: żyła szyjna wewnętrzna, nieco głębiej i bardziej
przyśrodkowo tętnica szyjna wspólna, a z tyłu pomiędzy naczyniami
nerw błędny. Twory te objęte są wspólną osłoną łącznotkankową, zwaną
pochewką szyjno-tętniczą.
Przestrzenie międzypowięziowe szyi. Blaszka przedtchawicza powięzi
szyjnej przylega do blaszki powierzchownej oraz tylko nad mostkiem i ponad
obojczykiem wytwarzają się między tymi powięziami przestrzenie międzypo-
więziowe – nadmostkowa i nadobojczykowa. Przez przestrzeń nadmostkową
przebiega łuk żylny szyi, łączący ze sobą obie żyły szyjne przednie; w prze-
strzeni nadobojczykowej biegną nerwy nadobojczykowe.
Przestrzeń między blaszką przedkręgową powięzi szyjnej a przednią
powierzchnią kręgosłupa szyjnego nosi nazwę przestrzeni przedkręgowej.
Pomiędzy blaszką powierzchowną i przedtchawiczą, a blaszką przedkrę-
gową powięzi szyjnej znajduje się środkowa przestrzeń szyi, ograniczona
od góry kością gnykową. Przestrzeń ta zawiera krtań z tchawicą, gardło
i przełyk, gruczoł tarczowy oraz powrózek naczyniowo-nerwowy szyi.
Omawiana przestrzeń łączy się bocznie ze szczeliną między mięśniem po-
chyłym przednim i środkowym, a ku dołowi – z jamą śródpiersiową.

100
 Trzewa szyi dzielą tę przestrzeń na: węższą część przednią i szerszą część
tylną. Ku górze przestrzeń środkowa szyi łączy się z przestrzenią przygardło-
wą. Przestrzenie międzypowięziowe szyi mają doniosłe znaczenie praktyczne.
Tędy bowiem sprawy chorobowe przechodzić mogą z szyi do okolic sąsied-
nich.
Trójkąty szyi. Po odpreparowaniu blaszki powierzchownej powięzi szyj-
nej odsłaniają się mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowe, których przebieg
pozwala na podział powierzchni szyi na szereg okolic mniejszych. Przebiega-
jąc skośnie mięśnie dzielą powierzchnię szyi na: trójkąt przedni szyi ograni-
czony krawędzią żuchwy i brzegami przyśrodkowymi wspomnianych mięśni;
boczny trójkąt szyi, ograniczony przednim brzegiem mięśnia czworoboczne-
go, górną krawędzią obojczyka i bocznym brzegiem mięśnia mostkowo-
-obojczykowo-sutkowego. Część trójkąta środkowego, leżąca powyżej kości
gnykowej, nosi nazwę trójkąta nadgnykowego; część znajdującą się poniżej
tej kości nazywa się trójkątem podgnykowym. W obrębie trójkąta nadgnyko-
wego odróżnia się przestrzeń ograniczoną krawędzią żuchwy i brzuścami
mięśnia dwubrzuścowego, zwaną trójkątem podżuchwowym, w której objęta
blaszką powierzchowną powięzi szyjnej leży ślinianka podżuchwowa, węzły
chłonne podżuchwowe, tętnica twarzowa z towarzyszącymi żyłami, część
nerwu podjęzykowego i językowego oraz nerw żuchwowo-gnykowy.
Dno trójkąta podżuchwowego tworzy mięsnień żuchwowo-gnykowy
(z przodu) i mięsień gnykowo-językowy. Tylno-dolny odcinek trójkąta pod-
żuchwowego stanowi trójkąt tętnicy językowej. Sama tętnica leży pod dnem
tego trójkąta, utworzonym przez mięsień gnykowo-językowy. Niewielki od-
cinek trójkąta środkowego szyi, znajdujący się na pograniczu trójkąta nad-
i podgnykowego, nazywa się trójkątem tętnicy szyjnej.
W obrębie tego trójkąta następuje podział tętnicy szyjnej wspólnej na tętni-
cę szyjną zewnętrzną i tętnicą szyjną wewnętrzną; leżą tam: łuk nerwu podję-
zykowego, gałąź górna pętli szyjnej, nerw błędny i nerw krtaniowy górny,
a bocznie od tętnic szyjnych żyła szyjna wewnętrzna. Poniżej trójkąta tętnicy
szyjnej znajduje się trójkąt tarczowy, który ograniczony jest przednim brze-
giem mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, górnym brzuścem mię-
śnia łopatkowo-gnykowego i mięśniem mostkowo-gnykowym. Zawiera on
boczną część gruczołu tarczowego i powrózek naczyniowo-nerwowy szyi.
Boczny trójkąt szyi dzieli mięsień łopatkowo-gnykowy na dwa pola: górne
– zwane trójkątem łopatkowo-czworobocznym oraz dolne – zwane trójkątem
łopatkowo-obojczykowym.
Na dnie bocznego trójkąta szyi, widoczne są, idąc od góry do dołu, nastę-
pujące mięśnie: płatowaty, dźwigacz łopatki, pochyły środkowy i pochyły
przedni.

101
UKŁAD NERWOWY
Układ nerwowy składa się z układu nerwowego ośrodkowego, do któ-
rego należy mózgowie i rdzeń kręgowy, oraz z układu nerwowego obwo-
dowego, obejmującego 12 par nerwów czaszkowych i 31 par nerwów
rdzeniowych. Cały układ nerwowy, dzieli się ponadto na układ soma-
tyczny i autonomiczny. Różnice zachodzące pomiędzy tymi układami są
natury zarówno morfologicznej, jak i fizjologicznej; te ostatnie jednak są
najistotniejsze i decydują o podziale. Układ nerwowy zbudowany jest
z tkanki nerwowej i z tkanki glejowej.
Komórkę nerwową wraz ze wszystkimi jej wypustkami nazywa się
neuronem. Wypustki komórek nerwowych tworzą włókna nerwowe.
Neurony łączą się pomiędzy sobą lub też z poszczególnymi narządami.
Nerwy (włókna) przewodzące podniety z układu nerwowego ośrodkowe-
go do narządów nazywają się nerwami ruchowymi, te zaś, które przewo-
dzą z narządów do układu ośrodkowego – nerwami czuciowymi. Nerwy
mieszane mają oba rodzaje włókien. Włókna ruchowe, czyli odśrodkowe,
występują jako włókna somatomotoryczne (przekazują podniety do mię-
śni poprzecznie prążkowanych) i wegetacyjne (przekazują podniety do
mięśni gładkich i do gruczołów). Włókna czuciowe, czyli dośrodkowe
występują jako włókna eksteroreceptywne, przewodzące podniety z ze-
wnętrznej powierzchni ciała (nerwy skórne), włókna proprioceptywne,
które prowadzą podniety z narządów ruchu (czucie głębokie) i włókna
interoreceptywne, idące z trzewi i z naczyń krwionośnych.
Nerwy ruchowe wychodzą zawsze z rdzenia lub z mózgowia; mają za-
tem swoje jądra początkowe, czyli skupienia komórek macierzystych,
w ośrodkowym układzie nerwowym.
Nerwy czuciowe zaczynają się zawsze poza ośrodkowym układem
nerwowym w skupieniach komórek, zwanych zwojami obwodowymi.
One też stanowią ich jądra początkowe.
UKŁAD NERWOWY OŚRODKOWY
Do układu nerwowego ośrodkowego należy mózgowie i rdzeń kręgo-
wy. Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym, mózgowie wypełnia jamę
czaszki i łączy się z rdzeniem przez otwór wielki podstawy czaszki.
Podział mózgowia
Przodomózgowie
1. Kresomózgowie:
– półkule mózgu,
– kresomózgowie środkowe;

102
2. Międzymózgowie
a) wzgórzomózgowie:
– wzgórze,
– nadwzgórze,
– zawzgórze;
b) podwzgórze:
– skrzyżowanie wzrokowe,
– guz popielaty,
– lejek, przysadka mózgowa,
– ciała suteczkowate.
Śródmózgowie
1. Pokrywa śródmózgowia.
2. Konary mózgu:
– nakrywka,
– odnoga mózgu.
Tyłomózgowie
1. Rdzeniomózgowie
– rdzeń przedłużony;
2. Tyłomózgowie wtórne
– most,
– móżdżek.

Pień mózgu stanowią:

– rdzeń przedłużony,
– most,
– śródmózgowie.
Szczegółowy opis mózgowia
Mózgowie dzieli się na przodomózgowie, do którego zalicza się kre-
somózgowie i międzymózgowie, śródmózgowie oraz tyłomózgowie,
obejmujące rdzeniomózgowie i tyłomózgowie wtórne.

PRZODOMÓZGOWIE
Kresomózgowie

Kresomózgowie tworzą głównie półkule mózgu. Na każdej półkuli znaj-

dują się trzy powierzchnie: wypukła (grzbietowo-boczna), przyśrodkowa
(płaska) i podstawna (lekko wklęsła) trzy krawędzie: górna, dolna i boczna;
oraz trzy bieguny: czołowy, skroniowy i potyliczny. Obie półkule oddziela
od siebie szczelina podłużna mózgu, leżąca w płaszczyźnie pośrodkowej.

103
Powierzchnie zewnętrzne półkuli są pokryte różnej głębokości bruzdami,
pomiędzy którymi znajdują się zakręty. Głębsze bruzdy dzielą półkule na
płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny, skroniowy, wyspę i tzw. węcho-
mózgowie. Pomiędzy tylnymi częściami półkul a móżdzkiem występuje
szczelina poprzeczna mózgu. Półkula zbudowana jest z istoty szarej i białej.
Istota szara tworzy powłokę zewnętrzną oraz nieregularne skupienia, leżące
głębiej, tzw. jądra podkorowe. Istota biała występuje w postaci zbitej białej
masy oraz pasm, oddzielających od siebie poszczególne jądra.

Ryc. 53. Półkule mózgu (widok z góry)

Najważniejsze bruzdy, zakręty i płaciki półkul mózgu

Płat czołowy:
– bruzda zaśrodkowa,
– bruzda śródciemieniowa,
– płacik ciemieniowy górny, dolny.
Płat potyliczny:
– bruzda potyliczna górna i dolna.
Płat skroniowy
– bruzda skroniowa górna i dolna,
– bruzda potyliczno-skroniowa.

104
 Powierzchnia przyśrodkowa półkuli:
– bruzda ciała modzelowatego,
– bruzda obręczy,
– bruzda hipokampa,
– płaciki – przyśrodkowy, przedklinek, klinek.
Powierzchnia podstawna:
– bruzdy węchowe,
– bruzdy oczodołowe,
– bruzda podstawno-skroniowa,
– bruzda poboczna,
– zakręty oczodołowe, hipokampa.

Ryc. 54. Mózgowie (powierzchnia przyśrodkowa)

Wyspa ma kształt piramidy i składa się z zakrętów długich i krótkich.

Stanowi część płaszcza półkuli mózgu i jest niewidoczna od strony górno-
-bocznej mózgowia. Leży na dnie dołu bocznego. Pokrywają ją części pła-
tów: czołowego, ciemieniowego i skroniowego, noszące nazwę wieczka.
Węchomózgowie składa się z płata węchowego, leżącego na pod-
stawnej powierzchni półkuli i płata przybrzeżnego.
Płat węchowy stanowią: opuszka węchowa, pasmo węchowe, trójkąt
węchowy oraz istota dziurkowana przednia. Do opuszki węchowej docho-
dzą włókna nerwowe z węchowej części błony śluzowej jamy nosowej.
Z opuszki biegnie ku tyłowi pasmo węchowe. Od trójkąta węchowego od-

105
chodzą dwa zakręty, z których przyśrodkowy przedłuża się na przyśrodko-
wą powierzchnię półkuli, gdzie przechodzi w pole podspoidłowe.
Płat przybrzeżny składa się z dwóch współśrodkowo ułożonych nie-
pełnych pierścieni, uzupełnionych z przodu płatem węchowym. Pierścień
zewnętrzny składa się z pola podspoidłowego, zakrętu obręczy, cieśni za-
krętu obręczy, zakrętu hipokampa i haka. Pierścień wewnętrzny rozpo-
czyna się zakrętem przybrzeżnym, przedłużającym w nawleczkę szarą.
Przechodzi ona w szare pasmo, zwane zakrętem tasiemeczkowym, który
wchodzi w głąb bruzdy hipokampa jako zakręt zębaty. Zakręt wchodzi na
zwróconą do bruzdy hipokampa powierzchnię haka.
Komora boczna

W głębi każdej półkuli znajduje się komora boczna mózgu o nieregular-

nym kształcie, w której odróżnia się część środkową z wychodzącymi z niej
trzema rogami: przednim, tylnym i dolnym. Część środkowa leży w płacie
ciemieniowym i ma kształt szczeliny ułożonej w płaszczyźnie poziomej.
Odróżnia się w niej sklepienie utworzone przez środkową część promieni-
stości ciała modzelowatego i dno. Na dnie, idąc od strony bocznej, znajduje
się ogon jądra ogoniastego, prążek krańcowy, blaszka przytwierdzona,
wreszcie najbardziej przyśrodkowo strzępek hipokampa, przechodzący
w odnogę sklepienia. Pomiędzy blaszką przytwierdzoną a strzępkiem hipo-
kampa rozpięta jest blaszka naczyniówkowo-nabłonkowa, uzupełniająca

Ryc. 55. Komora boczna

106
dno komory. Splot naczyniówkowy, który we wszystkich komorach mózgu
leży pozakomorowo, znajduje się na dnie, a zatem pod blaszką naczyniów-
kową i wraz z nią wpukla się do światła komory.
Róg przedni. W rogu przednim, leżącym w płacie czołowym, odróżnia
się: sklepienie i ścianę przednią, utworzone przez promienistość ciała
modzelowatego; ścianę przyśrodkową, utworzoną przez przegrodę prze-
zroczystą i ścianę boczną, którą stanowi głowa jądra ogoniastego.
Róg tylny, wciskający się łukowato w płat potyliczny, jest pokryty,
równie jak dotychczas wymienione części komory, włóknami ciała mo-
-dzelowatego (obicie), a na jego ścianie przyśrodkowej zaznacza się
zgrubienie, zwane ostrogą ptasią, wywołane wypukleniem bruzdy ostro-
gowej. Powyżej ostrogi ptasiej zaznacza się drugie zgrubienie, zwane
opuszką rogu tylnego.
Róg dolny zagłębia się łukowato w płat skroniowy. Przyśrodkową
część jego dna tworzy silne zgrubienie, zwane stopą hipokampa, wywo-
łane bruzdą hipokampa. Wzdłuż jej przyśrodkowego brzegu przebiega
pasmo istoty białej – strzępek hipokampa. Na przednim końcu stopy hi-
pokampa znajdują się wyniosłości oddzielone bruzdami (szpony hipo-
kampa). Pokrywę rogu stanowią włókna ciała modzelowatego, tworzące
podobnie jak w rogu tylnym tzw. obicie, i częściowo ogon jądra ogonia-
stego. U nasady rogu dolnego znajduje się wyniosłość poboczna i trójkąt
poboczny.
Kresomózgowie środkowe

Kresomózgowie środkowe obejmuje połączenia półkul, które powsta-

ją z przekształcenia górnej części blaszki krańcowej. Są to: ciało modze-
lowate, spoidło przednie i spoidło sklepienia. Stanowią one tzw. połącze-
nia wtórne w odróżnieniu od jednego tylko połączenia pierwotnego –
blaszki krańcowej, która biegnie od przedniego końca ciała modzelowa-
tego, czyli tzw. dzioba, w dół przed spoidłem przednim do skrzyżowania
wzrokowego. Włókna ciała modzelowatego rozchodzą się promieniście
do półkul. W ciele modzelowatym odróżnia się topograficznie – idąc od
przodu ku tyłowi – następujące odcinki: dziób, kolano, pień i płat. Spo-
idło przednie, zbudowane z włókien o przebiegu poprzecznym, wchodzi
w skład przedniej ściany komory trzeciej.
Sklepienie. Zaczynający się na przedniej części hipokampa strzępek
jest początkiem sklepienia. Strzępek hipokampa biegnie wzdłuż rogu dol-
nego komory bocznej ku tyłowi, po czym po przejściu rogu dolnego w
część środkową zagina się hakiem wypukłym ku tyłowi i wznosi się sko-
śnie ku przodowi i ku środkowi w kierunku ciała modzelowatego, prze-
chodząc w odnogę sklepienia. Biegnące z obu półkul odnogi łączą się na

107
dolnej powierzchni ciała modzelowatego w pojedynczy trzon sklepienia.
Trzon sklepienia dzieli się w miejscu rozpoczęcia się przegrody przezro-
czystej na dwa słupy sklepienia, które łukiem wypukłym ku przodowi
opadają skośnie ku dołowi, ku tyłowi i ku bokom, ograniczając z przodu
komorę trzecią, a poniżej otworu międzykomorowego wnikają w istotę
podwzgórza, kończąc się ostatecznie w ciałach suteczkowatych. Odcinek
słupa sklepienia, tworzący część przedniej ściany komory trzeciej, nosi
nazwę części wolnej słupa sklepienia w odróżnieniu od części ukrytej,
wnikającej w podwzgórze. Pomiędzy częścią wolną słupa sklepienia a
ciałem modzelowatym rozpięta jest blaszka przegrody przezroczystej.
Budowa wewnętrzna kresomózgowia

Istota szara kresomózgowia stanowi przede wszystkim powłokę ze-

wnętrzną półkul, czyli korę mózgu, która nie jest jednakowej grubości.
Z punktu widzenia rozwojowego wyróżnia się korę nową, która
u człowieka zajmuje 95% powierzchni półkuli; korę starą, występującą
u człowieka w stopie hipokampa i w zakręcie zębatym; oraz korę dawną,
która u człowieka pojawia się w płacie węchowym, w przegrodzie prze-
zroczystej i w sąsiedztwie jąder podkorowych. Różnice w budowie mi-
kroskopowej kory, polegające na różnej grubości kolejnych warstw i róż-
nym rozmieszczeniu komórek nerwowych niejednakowych pod wzglę-
dem wielkości i kształtu, pozwalają na podział kory mózgu na szereg pól,
zwanych polami cytoarchitektonicznymi. Najczęściej używanym podzia-
łem jest podział opracowany przez Brodmana, który wyodrębnił 52 pola.
Z punktu widzenia czynnościowego wyodrębniono w korze szereg
okolic, do których dochodzą drogi nerwowe czuciowe lub w których za-
czynają się drogi ruchowe. Okolicę ruchową kory stanowią: zakręt przed-
środkowy oraz tylne odcinki zakrętów czołowych. Zakręt zaśrodkowy
tworzy okolicę czuciową kory. Okolica wzrokowa zajmuje ściany bruzdy
ostrogowej, zakrętu potyliczno-skroniowego przyśrodkowego. Okolicę
słuchową tworzą zakręty skroniowe poprzeczne oraz środkowy odcinek
zakrętu skroniowego górnego. Okolicę węchową stanowi płat węchowy,
przyśrodkowa powierzchnia zakrętu hipokampa i hak.
Pozostałe, bardzo duże obszary kory mózgowej noszą nazwę pól koja-
rzeniowych. Ich znaczenie czynnościowe polega głównie, choć nie wy-
łącznie, na kojarzeniu czynności różnych pól kory mózgowej.
Jądra podkorowe (jądra kresomózgowia)

Masy istoty szarej, skupione w głębi istoty białej półkul, stanowią

tzw. jądra podkorowe. Największym z nich jest ciało prążkowane, składa
się z jądra ogoniastego i soczewkowatego. Oddziela je od siebie warstwa

108
istoty białej, zwana torebką wewnętrzną w kształcie litery V, rozwartej
w stronę boczną.
I. Ciało prążkowane

1. Jądro ogoniaste 2. Jądro soczewkowate

gałka blada skorupa

II. Przedmurze
III. Ciało migdałowate (płat skroniowy)

Ryc. 56. Jądra kresomózgowia (schemat)

Jądro ogoniaste i skorupa tworzą prążkowie.

Jądro ogoniaste składa się z głowy, która wpukla się do rogu przednie-
go komory bocznej, a w odcinku przednio-dolnym łączy się ze skorupą
oraz z ogona widocznego na dnie części środkowej komory bocznej.
Ogon jądra ogoniastego ma kształt wypukłego ku tyłowi łuku, którego
przedni koniec łączy się z jądrem soczewkowatym lub z ciałem migdało-
watym. Cienkie blaszki istoty białej dzielą jądro soczewkowate na trzy
części, z których dwie przyśrodkowe określa się wspólną nazwą gałki
bladej, boczną zaś skorupą. Skorupa sąsiaduje z blaszką istoty białej – to-
rebką zewnętrzną, która oddziela ją od blaszki istoty szarej, zwanej
przedmurzem. Warstwa istoty białej, zwana torebką ostatnią, oddziela

109
przedmurze od kory wyspy. Ostatnim jądrem podkorowym jest ciało
migdałowate, znajdujące się w przednim odcinku płata skroniowego i wi-
doczne na przekrojach czołowych tej części mózgu.
Z uwagi na bardzo podobną budowę jądro ogoniaste i skorupę określa
się wspólną nazwą prążkowia w odróżnieniu od gałki bladej.
Istota biała kresomózgowia występuje pod korą mózgową w postaci
wielkiego skupienia, zwanego środkiem półowalnym, oraz w postaci
pasm otaczających jądra podkorowe, tworzących torebki: wewnętrzną,
zewnętrzną i ostatnią.
Międzymózgowie
Budowa zewnętrzna międzymózgowia

Międzymózgowie składa się z części grzbietowej, czyli wzgórzomó-

zgowie i brzusznie leżącego podwzgórza.

Ryc. 57. Międzymózgowie (widok z góry – schemat)

Wzgórzomózgowie

Największą częścią wzgórzomózgowia jest parzyste wzgórze, będące

wielkim skupieniem istoty szarej, podzielonym blaszkami rdzennymi
wzgórza na szereg jąder. W każdym wzgórzu odróżnia się cztery po-
wierzchnie. Z powierzchni tych boczna styka się z torebką wewnętrzną,

110
dolna zaś – z podwzgórzem. Powierzchnia przyśrodkowa stanowi część
ściany bocznej komory trzeciej. Powierzchnia górna, pokryta białą war-
stwą brzeżną, ma w ogólnym zarysie kształt trójkąta, którego wierzcho-
łek stanowi guzek przedni wzgórza, krawędź boczną – prążek krańcowy.
Prążek rdzenny, stanowiący przyśrodkową krawędź górnej po-
wierzchni wzgórza ku tyłowi, przechodząc z tyłu w tzw. trójkąt uzdeczki,
z którego wychodzące w kierunku przyśrodkowym pasemko (uzdeczka)
łączy się w linii pośrodkowej z uzdeczką strony przeciwległej, tworząc
spoidło uzdeczek. Tuż pod spoidłem uzdeczek znajduje się spoidło tylne,
a w łączności z obu tymi spoidłami pozostaje nieparzysta szyszynka,
układająca się na śródmózgowiu w zagłębieniu pomiędzy górnymi
wzgórkami blaszki pokrywy śródmózgowia. Nadwzgórze obejmuje
uzdeczkę, trójkąt uzdeczki, spoidło uzdeczek, spoidło tylne, szyszynkę.
Zawzgórze obejmuje ciała kolankowate przyśrodkowe i boczne. Znajdują
się one poza tylną krawędzią wzgórza.
Podwzgórze

Do podwzgórza zalicza się: skrzyżowanie wzrokowe oraz guz po-

pielaty z wyrastającym z niego lejkiem, z którym pozostaje w łączności
przysadka. Skrzyżowanie wzrokowe przedstawia się jako czworokątna
płytka, do której przednich naroży wnikają nerwy wzrokowe, a z tylnych
wychodzą pasma wzrokowe. W tylnej części podwzgórza występują –
przed dołem międzykonarowym – dwa ciała suteczkowate.
Komora trzecia znajduje się w obrębie międzymózgowia pomiędzy
wzgórzami w postaci szczeliny ustawionej w płaszczyźnie pośrodkowej.
Posiada sześć ścian.
Ściana przednia: część wolna słupów sklepienia, spoidło przednie,
blaszka krańcowa.
Ściana tylna: elementy nadwzgórza (wejście do wodociągu mózgu).
Ściany boczne: powierzchnie przyśrodkowe wzgórza (otwory między-
komorowe).
Ściana górna: blaszka naczyniówkowo-nabłonkowa, ciało modzelo-
wate, sklepienie.
Budowa wewnętrzna międzymózgowia

Istota szara międzymózgowia

Wzgórze jest wielkim, niejednolitym skupieniem istoty szarej. Białe
pasma, zwane blaszkami rdzennymi wewnętrznymi, dzielą je na szereg
jąder: przednie, środkowe, przyśrodkowe oraz boczne, które jest najwięk-
szym jądrem wzgórza. Jądro to jest podkorowym ośrodkiem czucia.

111
 Jądra podwzgórza są głównymi ośrodkami podkorowymi integrujący-
mi czynności układu wegetacyjnego. Uważa się, że przednia część pod-
wzgórza jest ośrodkiem przywspółczulnym. Drażnienie tej okolicy po-
woduje zwolnienie akcji serca, skurcz pęcherza moczowego i wzmożenie
perystaltyki jelit. Drażnienie części środkowej i tylnej powoduje reakcje
charakterystyczne dla czynności układu współczulnego. Jądra przedniej
części podwzgórza regulują gospodarkę wodną ustroju oraz biorą udział
w utrzymaniu stałej temperatury ciała. Zniszczenie jąder grupy środko-
wej łącznie z guzem popielatym wywołuje zwyrodnienie tłuszczowe oraz
zaburzenia rozwoju i czynności narządów płciowych.
Tylno-boczny odcinek podwzgórza, leżący w przedłużeniu nakrywki
konarów śródmózgowia, określany bywa mianem niskowzgórza. Znajdu-
ją się tutaj przednie odcinki jądra czerwiennego i istoty czarnej oraz inne
skupienia istoty szarej, a między nimi tzw. jądro niskowzgórzowe. Draż-
nienie tej okolicy wywołuje wzmożenie aktywności ustroju – przyspiesza
się oddychanie i krążenie. Uszkodzenie jądra niskowzgórzowego powo-
duje powstawanie ruchów mimowolnych.
Istotę białą międzymózgowia stanowią liczne połączenia wzgórza
i podwzgórza z innymi częściami ośrodkowego układu nerwowego.

ŚRÓDMÓZGOWIE
Budowa zewnętrzna i wewnętrzna śródmózgowia
W śródmózgowiu wyróżnia się powierzchnię grzbietową (blaszkę po-
krywy, ramiona wzgórków, trójkąt wstęgi) i powierzchnię podstawną

Ryc. 58. Śródmózgowie (przekrój czołowy – schemat)

112
(konary mózgu). Na blaszce pokrywy znajdują się cztery wypuklenia,
zwane wzgórkami górnymi i dolnymi. Od nich biegną skośnie ku przo-
dowi i ku bokom ramiona wzgórków, z których górne przechodzą
w ciała kolankowate boczne i w pasma wzrokowe, dolne zaś przecho-
dzą w ciała kolankowate przyśrodkowe. Dwie krzyżujące się bruzdy,
podłużna i poprzeczna, dzielą blaszkę pokrywy na cztery pola. Bruzda
podłużna kończy się z przodu pod szyszynką trójkątnym rozszerze -
niem. Powierzchnię podstawną śródmózgowia tworzą konary mózgu,
które biegną rozbieżnie od mostu ku przodowi, ograniczając leżący
między nimi dół międzykonarowy. Dno dołu międzykonarowego wy-
pełnia istota dziurkowana tylna. Podział konara na pokrywę i odnogę
mózgu zaznacza się na zewnątrz dwiema bruzdami biegnącymi wzdłuż
jego bocznej i przyśrodkowej powierzchni – bruzda odnogi mózgu
przyśrodkowa i boczna. Z bruzdy przyśrodkowej wychodzi trzeci nerw
czaszkowy (nerw okoruchowy).
Istota szara śródmózgowia składa się z części brzusznej i grzbietowej,
pomiędzy którymi przebiega wodociąg mózgu. Istota czarna dzieli każdy
z konarów mózgu na odnogę mózgu i pokrywę. W górnej części śródmó-
zgowia (przedłużając się dalej do międzymózgowia) leży jądro czerwien-
ne. Należy ono także do układu pozapiramidowego. Jego uszkodzenie
daje objawy podobne jak uszkodzenie istoty czarnej.
Istota biała śródmózgowia
Odnogi mózgu zawierają drogi zstępujące z wyższych części mózgo-
wia (korowo-rdzeniowa, korowo-jądrowa, korowo-mostowa). W na-
krywce biegną od mostu konary móżdżku górne, które krzyżują się z ko-
narami przeciwległymi i kończą w jądrze czerwiennym.

TYŁOMÓZGOWIE

Tyłomózgowie składa się z rdzeniomózgowia, do którego należy rdzeń

przedłużony, i z tyłomózgowia wtórnego, obejmującego most i móżdżek.
W obrębie tyłomózgowia znajduje się komora czwarta mózgowia.
Budowa zewnętrzna tyłomózgowia
Rdzeń przedłużony ma kształt ściętego stożka zwróconego podsta-
wą ku górze i przechodzącego u dołu w rdzeń kręgowy. Dolne odgra-
niczenie od rdzenia kręgowego stanowią: z przodu dolny brzeg
skrzyżowania piramid, z tyłu punkt wyjścia z rdzenia kręgowego
pierwszych par nerwów rdzeniowych szyjnych. Od dolnego brzegu
mostu ciągnie się wzdłuż przedniej powierzchni rdzenia przedłużo-
nego szczelina pośrodkowa przednia, a po obu jej stronach wyniosło -

113
ści zwane piramidami, spowodowane przebiegiem drogi korowo-
-rdzeniowej. Bocznie od piramid leżą wyniosłości zwane oliwkami,
zawierające jądro oliwki. Na powierzchni tylnej występuje bruzda
pośrodkowa tylna, a po obu jej stronach parzyste wyniosłości, pęczek

Ryc. 59. Tyłomózgowie i górny odcinek rdzenia kręgowego (widok od przodu)

smukły i klinowaty, kończące się guzkami jądra smukłego i klinowa-

tego. Przez środek rdzenia przedłużonego biegnie przedłużenie kana -
łu środkowego rdzenia kręgowego zwane kanałem środkowym rdze-
nia przedłużonego, który u góry przechodzi w światło komory czwar -
tej.
Tyłomózgowie wtórne

Most występuje po stronie brzusznej mózgu jako gruba, szeroka taśma

ułożona poprzecznie poza konarami mózgu. Boczne jej części wnikają
w istotę móżdżku jako konary móżdżku środkowe. W linii pośrodkowej
brzusznej powierzchni mostu zaznacza się płytka bruzda podstawna dla

114
tętnicy podstawnej. Na przednim brzegu mostu, na pograniczu między
mostem a konarem móżdżku środkowym, wychodzą (włókna ruchowe)
lub wchodzą do mózgowia (włókna czuciowe) korzenie piątego nerwu
czaszkowego (n. trójdzielny). Naprzeciw tego miejsca, na tylnym brzegu
mostu, między mostem a konarem móżdżku środkowym i rdzeniem prze-
dłużonym, wychodzą z mózgowia korzenie siódmego nerwu czaszko-
wego (n. twarzowy) oraz wchodzą do mózgowia korzenie ósmego nerwu
czaszkowego (n. przedsionkowo-ślimakowy). Bardziej przyśrodkowo, na
tylnym brzegu mostu między mostem a piramidą, wychodzą korzenie
szóstego nerwu czaszkowego (n. odwodzący).
Móżdżek składa się z dwóch półkul i leżącego pośrodku robaka. Od
miejsc, w których wnikają do móżdżku konary móżdżku środkowe stano-
wiące boczne części mostu, biegnie szczelina pozioma móżdżku, która
okrążając krawędzie półkul odcina na każdej z nich powierzchnię górną
i dolną. W środkowej części powierzchni dolnej móżdżku, zwaną dolin-
ką móżdżku, leży rdzeń przedłużony. Po obu stronach dolinki znajdują
się głębokie bruzdy przyśrodkowe, oddzielające od półkul dolny odcinek
robaka (robak dolny). Cała powierzchnia móżdżku pokryta jest licznymi
drobnymi zakrętami. Robak podzielony jest szczelinami na szereg odcin-
ków, przy czym szczeliny te przedłużają się na półkule, tak że częściom
robaka odpowiadają poszczególne płaty i zakręty powierzchni półkuli.
Połączenia móżdżku z innymi częściami mózgowia.
Konary dolne móżdżku biegną skośnie ku górze i ku bokowi, ograni-
czając bocznie dolny trójkąt dna komory czwartej.

Ryc. 60. Komora czwarta (dno – schemat)

115
 Konary środkowe móżdżku są bocznymi przedłużeniami mostu.
Konary górne móżdżku biegną zbieżnie do śródmózgowia. Między
tymi konarami występuje zasłona rdzenna przednia, na której znajduje
się w płaszczyźnie pośrodkowej pasemko istoty białej, określone jako
wędzidełko zasłony rdzennej przedniej.
Komora czwarta
W obrębie tyłomózgowia znajduje się komora czwarta, która z przodu
łączy się przez wodociąg mózgu z komorą trzecią, ku tyłowi zaś przecho-
dzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego. Ma ona kształt dwu ostro-
słupów połączonych ze sobą podstawami. Część środkowa komory jest
najszersza i przechodzi po bokach w zachyłki boczne. Sklepienie komory
rozpięte jest na kształt namiotu i schodzi się bezpośrednio z dnem, szczy-
tem zaś wnika głęboko w istotę móżdżku.
Sklepienie komory
(część przednia) Konary móżdżku górne
Zasłona rdzenna przednia (część przednia)
(część tylna) Zasłona rdzenna tylna
Grudka
Blaszka naczyniówkowo-nabłonkowa

Dno komory Dół równoległoboczny

Powierzchnia grzbietowa mostu (trójkąt górny)
Powierzchnia grzbietowa rdzenia przedłużonego
(trójkąt dolny)

U wierzchołka trójkąta dolnego światło komory czwartej przechodzi

w kanał środkowy rdzenia przedłużonego. W sklepieniu czwartej komory
znajduje się otwór pośrodkowy. Otwory są również w obrębie zachyłków
bocznych. Za pośrednictwem tych otworów światło komory czwartej,
a przez nią cały układ komorowy mózgu, ma połączenie z jamą podpaję-
czynówkową. Pod dnem komory czwartej znajdują się jądra nerwów
czaszkowych, od V do XII.
Budowa wewnętrzna tyłomózgowia
Rdzeń przedłużony
Istota szara
Ze skupień istoty szarej rdzenia przedłużonego należy wymienić:
a) jądro oliwki,
b) jądro dodatkowe,
c) twór siatkowaty ku tyłowi od piramidy i jądra oliwki,
d) istotę szarą środkową,
e) jądro klinowate, jądro smukłe.

116
 Istota biała
Poniżej oliwki znajduje się skrzyżowanie drogi zstępującej korowo-rdze-
niowej, czyli piramidowej, zwane skrzyżowaniem piramid, widoczne rów-
nież na powierzchni brzusznej rdzenia przedłużonego. Włókna zaczynające
się w jądrze smukłym i klinowatym tworzą tak zwaną wstęgę przyśrodko-
wą, przechodzą do przeciwległej połowy rdzenia kręgowego jako skrzyżo-
wanie wstęg (drogi rzutowe wstępujące). Ponadto w rdzeniu mieszczą się
ośrodki autonomiczne, m. in. oddechowy, naczyniowo-ruchowy.

Rdzeń kręgowy

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Rdzeń kręgowy stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego,

leżącą w kanale kręgowym. Górna umowna granica rdzenia kręgowego
znajduje się na wysokości otworu wielkiego ku dołowi, rdzeń na wysokości
drugiego kręgu lędźwiowego przechodzi w stożek rdzeniowy, którego prze-
dłużeniem jest nić końcowa. Z rdzeniem kręgowym łączy się 31 par ner-
wów: 8 szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i 1 guzicz-
ny. W rdzeniu odróżnia się część szyjną, piersiową, lędźwiową i krzyżowo-
guziczną. Dwa wrzecionowate zgrubienia rdzenia-szyjne i piersiowe, odpo-
wiadają okolicom rdzenia, z którymi łączą się nerwy kończyn.
Na przedniej powierzchni rdzenia zaznacza się podłużna szczelina po-
środkowa przednia, której odpowiada na powierzchni tylnej płytsza bruz-
da pośrodkowa tylna.
Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego

Istota szara
W przeciwieństwie do mózgowia istota biała leży na obwodzie rdzenia, ota-
czając położoną w głębi istotę szarą. Istota szara ułożona jest w charakterys-
tycznym kształcie litery H. Ramię przednie istoty szarej zwie się rogiem
przednim, ramię tylne nazywane jest rogiem tylnym. W części piersiowej wy-
stępuje róg boczny. Wymienione rogi tworzą na całym rdzeniu słupy istoty
szarej przednie, tylne i boczne (w odcinku piersiowym). Przez środek rdzenia
przebiega bardzo wąski kanał środ kowy, który ku górze przechodzi w kanał
środkowy rdzenia przedłużonego. Przy ścianie bocznej podstawy i szyjki rogu
tylnego występuje – szczególnie w części szyjnej rdzenia – twór siatkowaty,
który ku górze przechodzi w twór siatkowaty rdzenia przedłużonego. Naj-
większy rozwój rogów przednich i tylnych zaznacza się w okolicach zgrubie-
nia szyjnego i lędźwiowego rdzenia w związku z unerwieniem kończyn.

117
Ryc. 61. Rdzeń kręgowy (podział na odcinki – schemat)

118
 Istota biała
Po obu stronach szczeliny pośrodkowej przedniej i tylnej biegną od-
powiednio dwa sznury przednie i tylne rdzenia. Pomiędzy słupem przed-
nim a tylnym rdzenia leży sznur boczny. Sznury rdzenia kręgowego zbu-
dowane są z dróg nerwowych. Sznury przedni i boczny składają się
z dróg ruchowych i czuciowych; sznur tylny tylko z dróg czuciowych.
W odcinku szyjnym i w górnej części odcinka piersiowego rdzenia sznur
tylny dzieli się na pęczek smukły (przyśrodkowy) i klinowaty (boczny).
Istota szara mostu
W moście odróżnia się część podstawną i część grzbietową, z których
w pierwszej grupują się przede wszystkim drogi nerwowe, a w drugiej
zaś występują liczne skupienia istoty szarej. W części podstawnej wystę-
pują jądra mostu. Powierzchnia grzbietowa mostu pokryta jest istotą sza-
rą środkową i tworzy przedni odcinek dna komory czwartej. Leży w niej
jądro n. odwodzącego, pokryte po stronie grzbietowej owijającym się do-
okoła niego korzeniem n. twarzowego. W bocznej części tworu siatkowa-
tego mostu (przedłużenia tworu siatkowatego rdzenia przedłużonego)
leży jądro n. twarzowego. W środkowym odcinku mostu leży jądro ru-
chowe i jądro czuciowe górne n. trójdzielnego, które poniżej łączą się
z jądrem pasma rdzeniowego n. trójdzielnego. W górnym odcinku mostu
leżą jądra pasma śródmózgowiowego n. trójdzielnego.
Istota biała mostu
W części podstawnej mostu występują włókna nerwowe w postaci
pęczków podłużnych, tworzących drogi korowo-rdzeniowe, czyli pirami-
dowe, korowo-jądrowe i korowo-mostowe oraz włókna poprzeczne, któ-
re krzyżując się z pęczkami podłużnymi wchodzą dalej w skład konarów
środkowych móżdżku. W środkowym odcinku mostu wnikają od tyłu do
mostu, zbudowane z istoty białej, konary móżdżku górne.
Istota szara móżdżku
Móżdżek pokryty jest istotą szarą, która stanowi zewnętrzną powłokę
półkul i robaka jako tzw. kora móżdżku. Istota szara tworzy głębiej leżą-
ce skupienia – jądra móżdżku. Największe z nich jest jądro zębate. Po-
nadto w móżdżku znajdują się: jądro wierzchu, jądro czopowate i jądro
kulkowate.
Istota biała móżdżku
Istota biała móżdżku tworzy pod warstwą korową duże skupienie,
zwane ciałem rdzennym, oraz wysyła cienkie wypustki – blaszki białe
w głąb zakrętów powierzchni móżdżku.

119
 Drogi nerwowe

Wszystkie skupienia istoty szarej ośrodkowego układu nerwowego łą-

czą się za pośrednictwem włókien nerwowych, które zebrane w pasma
i pęczki nerwowe, stanowią masę istoty białej. Drogi nerwowe półkul
tworzą trzy nie odgraniczające się ściśle od siebie układy: układ włókien
kojarzeniowych, układ włókien spoidłowych i układ włókien rzutowych,
czyli projekcyjnych.
Drogi nerwowe kojarzeniowe zaczynają się i kończą w korze mózgu,
przebiegając w obrębie jednej półkuli. Należą do nich włókna biegnące
w istocie szarej kory (włókna śródkorowe) oraz włókna biegnące w isto-
cie białej półkuli (większość), które dzieli się na włókna kojarzeniowe
krótkie i długie.
Drogi nerwowe spoidłowe zaczynają się i kończą w korze mózgowej
tak samo jak szlaki kojarzeniowe, przebiegają jednak od jednej półkuli
do drugiej. Ciało modzelowate łączy częściowo jednakowe (symetrycz-
ne) i częściowo niejednakowe okolice korowe obu półkul mózgu. Spo-
idło przednie dzieli się na część przednią, łączącą przeciwległe części
płata węchowego oraz część tylną, której włókna kończą się w ciele mig-
dałowatym i w korze płata skroniowego. Spoidło sklepienia stanowi po-
łączenie istoty szarej obu stóp hipokampa. Spoidło tylne i spoidło uzde-
czek łączy ze sobą jądra międzymózgowia.
Drogi nerwowe rzutowe to drogi, które biegną od kory mózgu do
niższych części mózgowia i do rdzenia kręgowego (drogi zstępujące albo
ruchowe) lub też od niższych części ośrodkowego układu nerwowego do
kory (drogi wstępujące albo czuciowe). Większa część tych włókien
przebiega w torebce wewnętrznej.
Drogi ruchowe. W mózgowiu i w rdzeniu kręgowym znajdują się dwa
układy ruchowe:
1. Drogi korowo-rdzeniowe, czyli piramidowe łączą korę mózgu ze
słupami rdzenia kręgowego, przewodzą zatem stany czynne do mięśni
zaopatrywanych przez nerwy rdzeniowe. Kierują ruchami zależnymi od
woli.
2. Droga korowo-jądrowa łączy korę mózgową z jądrami nerwów
czaszkowych, przewodzi zatem stany czynne do mięśni zaopatrywanych
przez nerwy czaszkowe.
3. Drogi pozapiramidowe, których komórki nerwowe znajdują się
w ośrodkach pnia mózgu.
Układ pozapiramidowy. Do układu pozapiramidowego zaliczamy
ośrodki i drogi nerwowe związane z motoryką niezależną od woli.
Ośrodki pozapiramidowe leżą w przodomózgowiu (prążkowie, gałka bla-

120
da), w śródmózgowiu (istota czarna, jądro czerwienne, twór siatkowaty
śródmózgowia) i w tyłomózgowiu (twór siatkowaty tyłomózgowia), łą-
czą się ze sobą poprzez pęczki włókien nerwowych. Jednym z najważ-
niejszych połączeń są włókna nerwowe, łączące istotę czarną z prążko-
wiem. Uszkodzenie tych włókien wywołuje zespół Parkinsona. Zniszcze-
nie włókien wychodzących z prążkowia i gałki bladej powoduje powsta-
nie tzw. ruchów pląsawiczych.
Drogi móżdżku dzieli się na: własne, doprowadzające i odprowadza-
jące. Do dróg własnych należą połączenia między różnymi odcinkami
kory móżdżku, połączenia kory z jądrami móżdżku i połączenia jąder
móżdżku.
Drogi nerwowe rdzenia kręgowego. Dzieli się je na grupę dróg krót-
kich, czyli dróg własnych rdzenia, oraz na grupę dróg długich. Drogi
własne łączą ze sobą skupienia komórek jednego lub dalszych odcinków
rdzenia.

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Mózgowie i rdzeń kręgowy pokryte są trzema osłonami łącznotkanko-

wymi, zwanymi oponami: oponą twardą, pajęczynówką i oponą miękką.
Opona twarda mózgowia składa się z dwóch złączonych ze sobą bla-
szek, z których zewnętrzna pełni rolę okostnej jamy czaszki, wewnętrzna
zaś osłania powierzchnię mózgowia i tworzy wypustki wnikające pomię-
dzy jego części – sierp mózgu, sierp móżdżku i namiot móżdżku.
Pajęczynówka mózgowia, pozbawiona naczyń krwionośnych, leży
pod oponą twardą.
Opona miękka mózgowia zwana również błoną naczyniową jest sil-
nie unaczyniona. Pokrywa bezpośrednio całą powierzchnię mózgowia,
wnikając we wszystkie zagłębienia.
Opona twarda rdzenia kręgowego składa się z dwóch blaszek,
z których zewnętrzna stanowi okostną kanału kręgowego i – w przeci-
wieństwie do opony twardej mózgowia – nie zrasta się z blaszką we-
wnętrzną.
Pajęczynówka rdzenia kręgowego łączy się z pajęczynówką mózgo-
wia na granicy między rdzeniem przedłużonym a rdzeniem kręgowym.
Opona miękka rdzenia kręgowego, przedłużenie opony miękkiej
mózgowia, pokrywa bezpośrednio rdzeń i wnika w obręb szczeliny po-
środkowej przedniej rdzenia.

121
 Zatoki żylne opony twardej

W niektórych miejscach blaszki opony twardej rozszczepiają się two-

rząc ściany wielkich naczyń żylnych zwanych zatokami żylnymi opony
twardej. Najważniejsze zatoki żylne:
– zatoka strzałkowa górna,
– zatoka strzałkowa dolna (przebiegająca w szczelinie podłużnej mózgu),
– zatoka poprzeczna,
– zatoka skalista górna,
– zatoka skalista dolna,
– zatoka esowata (odprowadza krew do żyły szyjnej wewnętrznej),
– zatoka jamista.
Jama podpajęczynówkowa znajduje się pomiędzy pajęczynówką
a oponą miękką. Wypełniona jest płynem mózgowo-rdzeniowym. W nie-
których miejscach pogłębia się tworząc zbiorniki płynu mózgowo-rdze-
niowego:
– zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy,
– zbiornik skrzyżowania wzrokowego,
– zbiornik szczeliny bocznej mózgu,
– zbiornik międzykonarowy,
– zbiornik lędźwiowy (jama podpajęczynówkowa rdzenia kręgowego).
Jama podtwardówkowa jest to przestrzeń pomiędzy oponą twardą
a pajęczynówką.
Jama nadtwardówkowa znajduje się między wewnętrzną i zewnętrz-
ną blaszką opony twardej rdzenia kręgowego.
Płyn mózgowo-rdzeniowy

Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy

jest wytwarzany przez sploty naczyniówkowe komór jako ultrafiltrat oso-
cza. Znajduje się w jamie podpajęczyówkowej mózgowia, rdzenia kręgo-
wego, w komorach mózgowia i kanale środkowym rdzenia kręgowego.
Pod wpływem różnicy ciśnień płyn z komór bocznych, gdzie wytwarza
się go najwięcej, przez otwory międzykomorowe przepływa do komory
III i dalej przez wodociąg mózgu do komory IV. Z komory IV przez
otwór pośrodkowy i dwa otwory boczne w jej stropie do zbiornika
móżdżkowo-rdzeniowego jamy podpajęczynówkowej. Następnie przedo-
staje się przez otwór wielki do jamy podpajęczynówkowej rdzenia kręgo-
wego oraz spływa na powierzchnię mózgowia i móżdżku. Z jamy podpa-
jęczynówkowej płyn mózgowo-rdzeniowy odpływa do:
– zatok opony twardej przez ziarnistości pajęczynówki,
– żył powierzchownych mózgowia,
– żył śródkościa i żył wyściółki.

122
 Płyn mózgowo-rdzeniowy można pobrać ze zbiornika móżdżkowo-
-rdzeniowego, lędźwiowego, a u noworodków z komór bocznych przez
nakłucie nie zarośniętego ciemiączka przedniego. Ma to duże znaczenie
diagnostyczne przy zapaleniu mózgu czy opon mózgowo-rdzeniowych.
UKŁAD NERWOWY OBWODOWY
Do układu nerwowego obwodowego zalicza się nerwy obwodowe,
które zależnie od ich stosunku do części składowych ośrodkowego
układu nerwowego dzieli się na nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe.
Do układu nerwowego obwodowego zalicza się również zwoje, w bu-
dowie których oprócz włókien nerwowych występują komórki nerwo-
we, stanowiące główne składniki struktury zwoju. Nerwy czaszkowe
zaczynają się w mózgowiu (włókna ruchowe – odśrodkowe) lub w zwo-
jach nerwów czaszkowych (włókna czuciowe – dośrodkowe), zaś swój
początek nerwy rdzeniowe mają w rdzeniu kręgowym (włókna ruchowe
– odśrodkowe), bądź w zwojach rdzeniowych (włókna czuciowe – do-
środkowe).
Dalszymi składnikami układu nerwowego obwodowego są nerwy
i zwoje układu autonomicznego. Nerwy układu autonomicznego zbudo-
wane są z włókien odśrodkowych, zwanych włóknami wegetacyjnymi
w odróżnieniu od włókien odśrodkowych wspomnianych wyżej, które
określa się mianem włókien somatomotorycznych. Włókna wegetacyjne,
przewodzą podniety do mięśni gładkich i do gruczołów przy czym
w przeciwieństwie do włókien somatomotorycznych, droga przebiegu
podniety składa się z dwóch neuronów. Neuronem pierwszym jest ko-
mórka ośrodkowego układu nerwowego (mózgowia lub rdzenia kręgo-
wego) i jej neuryt zdążający do zwoju autonomicznego (włókno przed-
zwojowe), neuronem drugim komórka zwojowa i jej neuryt biegnący do
mięśnia lub gruczołu (włókno zazwojowe). Włókna zazwojowe są naj-
częściej pozbawione osłonki mielinowej. Komórki zwojowe układu auto-
nomicznego są komórkami wielobiegunowymi, podczas gdy w zwojach
nerwów czaszkowych i w zwojach rdzeniowych znajdują się głównie ko-
mórki zwane „pozornie jednobiegunowymi”. Nerwy obwodowe dzielą
się na gałęzie oraz łączą się często ze sobą, tworząc zespolenia i sploty.
Połączenia nerwów są bardzo różnorodne, a istota ich polega na wymia-
nie włókien nerwowych, przechodzących z jednego nerwu do drugiego.
NERWY CZASZKOWE
Nerwy czaszkowe występują w ilości dwunastu par. Oznaczamy je
liczbami rzymskimi. Wyróżnia się w nich nerwy: zmysłowe I, II, VIII;
ruchowe III, IV, VI, VII, XI, XII i mieszane V, IX, X. Włókna ruchowe

123
nerwów czaszkowych zaczynają się w komórkach nerwowych, których
skupienia tworzą tzw. jądra ruchowe. Jądra te znajdują się w istocie sza-
rej pnia mózgu (od III do XII nerwu czaszkowego). Włókna czuciowe
zaczynają się w zwojach, których włókna dośrodkowe kończą się także
w pniu mózgu w komórkach tworzących jądra krańcowe. Zaczynają się
tam jądra: nerwu trójdzielnego, jądra pasma samotnego (smaku), jądro
ślimakowe (słuchu) i jądro przedsionkowe. Tylko niektóre nerwy czasz-
kowe (III, VII, IX, X) oprócz włókien somatomotorycznych wiodą włók-
na odśrodkowe, unerwiające gruczoły oraz mięśnie gładkie. Są to włókna
przywspółczulne. Początek tych włókien znajduje się w jądrach przy-
współczulnych.
Nerwy węchowe (I)
Nerwy węchowe są nerwami czuciowymi (zmysłowymi). Początek
tych nerwów stanowią komórki węchowe nabłonka błony śluzowej, znaj-
dującej się w okolicy węchowej jamy nosowej (małżowina nosowa górna
i część górna przegrody nosa). Neuryty komórek tworzą pęczki (15–20),
które jako nerwy węchowe przechodzą otworkami w blaszce sitowej ko-
ści sitowej do jamy czaszki i wnikają do opuszki węchowej. Neuronem
drugim są komórki nerwowe opuszki i ich wypustki, które zebrane w pa-
smo dobiegają do trójkąta węchowego, istoty dziurkowanej przedniej
oraz prążka węchowego. Prążek węchowy doprowadza bodźce nerwowe
do kory mózgu w okolicy haka zakrętu hipokampa.
Nerw wzrokowy (II)
Nerw wzrokowy jest nerwem czuciowym (zmysłowym). Początkiem
tego nerwu są pręciki i czopki siatkówki będące komórkami zmysłowymi
(wzrokowymi). Drugim neuronem są komórki dwubiegunowe warstwy
zwojowej siatkówki. Neuron trzeci stanowią komórki wielobiegunowe
warstwy zwojowej nerwu wzrokowego siatkówki. Neuryty tych komórek
tworzą pień nerwowy, który wychodzi z tylnego odcinka gałki ocznej
i przebiega przez oczodół. Nerw wzrokowy, opuściwszy oczodół przez
kanał wzrokowy, wnika do blaszki skrzyżowania wzrokowego. Włókna
nerwowe ulegają w tym miejscu częściowemu skrzyżowaniu i ostatecz-
nie w pasmach wzrokowych znajdują się: w prawym – włókna prowa-
dzące podniety z prawych połówek obu siatkówek, w lewym – z obu ich
połówek lewych. Włókna pasma wzrokowego kończą się przeważnie
w ciele kolankowatym bocznym. Dalszy ciąg drogi wzrokowej zawarty
jest we włóknach promienistości wzrokowej, które wychodząc z komó-
rek ciała kolankowatego bocznego biegną, jako neuryty ostatniego neuro-

124
nu, przez torebkę wewnętrzną do kory płata potylicznego (okolica bruzdy
ostrogowej).
Nerw okoruchowy (III)
Nerw okoruchowy jest nerwem ruchowym. Oprócz włókien somato-
motorycznych ma on również włókna przywspółczulne. Jądrami począt-
kowymi włókien somatomotorycznych są: jądro środkowe n. okorucho-
wego oraz jądro ogonowe środkowe n. okoruchowego. Jądrem początko-
wym włókien przywspółczulnych jest jądro dodatkowe, autonomiczne, n.
okoruchowego. Wszystkie wymienione jądra leżą w śródmózgowiu na
wysokości górnych wzgórków blaszki pokrywy.
Przebieg i gałęzie. Nerw okoruchowy zdąża do szczeliny oczodołowej
górnej. W oczodole oddaje, oprócz gałęzi przeznaczonych dla mięśni ze-
wnętrznych gałki ocznej, korzeń okoruchowy do zwoju rzęskowego.
Obszar unerwienia
Mięsień dźwigacz powieki górnej gałęzie mięśniowe
Mięśnie zewnętrzne gałki ocznej
(z wyjątkiem mięśnia prostego gałęzie mięśniowe
bocznego i skośnego górnego oka)
Mięsień zwieracz źrenicy korzeń okoruchowy zwoju
Mięsień rzęskowy rzęskowego
Porażenie n. okoruchowego może spowodować: opadnięcie powieki,
zez rozbieżny, zaburzenia akomodacji.
Nerw bloczkowy (IV)
Nerw bloczkowy jest nerwem ruchowym. Jądro początkowe n. blocz-
kowego znajduje się w śródmózgowiu w tylnym przedłużeniu jądra
n. okoruchowego. Nerw bloczkowy wychodzi, jako jedyny n. czaszkowy,
po stronie grzbietowej mózgowia i przez szczelinę oczodołową górną
wnika do oczodołu.
Obszar unerwienia
Mięsień skośny oka górny

Porażenie tego nerwu może spowodować zez zbieżny z odchyleniem

gałki ocznej ku górze.
Nerw trójdzielny (V)
Nerw trójdzielny jest nerwem mieszanym. Część czuciowa n. trój-
dzielnego (część większa) zaczyna się w zwoju półksiężycowatym.
Część ruchowa n. trójdzielnego (część mniejsza) zaczyna się w jądrze ru-
chowym n. trójdzielnego, leżącym w środkowej części mostu.

125
 Przebieg i gałęzie. Ze zwoju półksiężycowatego wychodzą trzy gałę-
zie czuciowe n. trójdzielnego: n. oczny, n. szczękowy i n. żuchwowy.
Część ruchowa n. trójdzielnego przebiegając obok zwoju półksiężycowa-
tego dołącza do n. żuchwowego. Wszystkie trzy gałęzie czuciowe n. trój-
dzielnego oddają gałązki oponowe.

Ryc. 62. Nerw trójdzielny (widok z boku)

Nerw oczny biegnie w bocznej ścianie zatoki jamistej i przez szczeli-

nę oczodołową górną wchodzi do oczodołu, dzieląc się na n. łzowy,
n. czołowy i n. nosowo-rzęskowy.
Nerw łzowy
Obszar unerwienia
Gruczoł łzowy, powieka górna, skóra i spojówka bocznego kąta oka
Za pośrednictwem połączenia n. łzowego z n. jarzmowym gruczoł
łzowy otrzymuje włókna wydzielnicze.
Nerw czołowy
Obszar unerwienia
Skóra czoła, nasady nosa, powieki gałęzie czuciowe
górnej i przyśrodkowego kąta oka,
spojówka powieki górnej
Okostna i błona śluzowa zatoki czołowej gałęzie czuciowe

126
 Nerw nosowo-rzęskowy dzieli się na n. podbloczkowy, zespalający
się z n. nadbloczkowym, i na n. sitowy przedni. Przed podziałem n. noso-
wo-rzęskowy oddaje nn. rzęskowe długie do gałki ocznej, gałąź łączącą
ze zwojem rzęskowym i n. sitowy tylny.
Obszar unerwienia
Gałka oczna – bezpośrednio i za pośrednictwem zwoju rzęskowego błona
śluzowa jamy nosowej, komórki sitowe, zatoka klinowa, zatoka czołowa,
skóra nosa oraz powieki i spojówki przyśrodkowego kąta oka
Nerw szczękowy wychodzi z jamy czaszki przez otwór okrągły do
dołu skrzydłowo-podniebiennego i dzieli się na n. podoczodołowy,
n. jarzmowy i nn. skrzydłowo-podniebienne.
Nerw podoczodołowy wchodzi przez szczelinę oczodołową dolną do
oczodołu jako przedłużenie n. szczękowego. W kanale podoczodołowym
biegnie w kierunku otworu podoczodołowego. Po drodze oddaje n. zębodo-
łowe górne, które odchodzą w trzech grupach gałązek: przed wejściem ner-
wu do oczodołu – gałęzie tylne, w obrębie bruzdy podoczodołowej – gałąź
środkowa, przed wyjściem z otworu podoczodołowego – gałęzie przednie.
Obszar unerwienia
Zęby szczęki. Błona śluzowa górnego odcinka przedsionka jamy ustnej.
Powieka dolna. Skóra i błona śluzowa przedniej części nosa. Skóra wargi
górnej. Błona śluzowa zatoki szczękowej
Nerw jarzmowy wchodzi przez szczelinę oczodołową dolną do oczo-
dołu i zespala się tam z n. łzowym. Za pośrednictwem tego połączenia
gruczoł łzowy otrzymuje włókna wydzielnicze. Końcowe gałązki n. jarz-
mowego to: gałąź jarzmowo-twarzowa i gałąź jarzmowo-skroniowa.
Obszar unerwienia
Gruczoł łzowy (włókna wydzielnicze), skóra skroni i policzka
Nerwy skrzydłowo-podniebienne, przeważnie dwa, wchodzą do zwoju
skrzydłowo-podniebiennego, tworząc jego korzeń czuciowy.
Nerw żuchwowy, do którego dołącza się część ruchowa n. trój-
dzielnego, wychodzi z jamy czaszki przez otwór owalny do dołu pod-
skroniowego i natychmiast po wyjściu dzieli się na: n. żuciowy (rucho-
wy), n. policzkowy, n. uszno-skroniowy, n. zębodołowy dolny i n. języ-
kowy (czuciowe).
Nerw żuciowy stanowi część ruchową n. trójdzielnego i dzieli się na
n. żwaczowy, nn. skroniowe głębokie, n. skrzydłowy boczny i n. skrzy-
dłowy przyśrodkowy.

127
 Obszar unerwienia
Mięśnie żwacze
Gałęzie czuciowe nerwu żuchwowego.

Nerw policzkowy
Obszar unerwienia
Błona śluzowa oraz skóra policzka

Nerw uszno-skroniowy dochodzi do okolicy skroniowej. Łączy się ze

zwojem usznym, otrzymując tą drogą włókna wydzielnicze dla ślinianki
przyusznej oraz z nerwem twarzowym.
Obszar unerwienia
Staw skroniowo-żuchwowy gałęzie stawowe
Ślinianka przyuszna gałęzie przyusznicze
Skóra przewodu słuchowego n. przewodu słuchowego
zewnętrznego i błona bębenkowa zewnętrznego
Skóra małżowiny usznej n. uszne przednie
Skóra okolicy skroniowej gałęzie skroniowe powierzchowne

Nerw zębodołowy dolny – wchodzi przez otwór żuchwowy do kanału

żuchwowego i przebiegając przezeń oddaje część włókien przez otwór
bródkowy do okolicy bródki.
Obszar unerwienia
Mięsień żuchwowo-gnykowy n. żuchwowo-gnykowy
i brzusiec przedni mięśnia posiadający włókna ruchowe
dwubrzuścowego
Zębodoły, zęby i dziąsła żuchwy splot zębowy dolny
Skóra brody. Skóra i błona śluzowa nerw bródkowy
wargi dolnej

Nerw językowy skręca ku bocznemu biegowi języka. W dole podskro-

niowym łączy się z nim pod kątem ostrym struna bębenkowa. Oddaje ga-
łązki dla zwoju podżuchwowego.
Obszar unerwienia
Błona śluzowa okolicy cieśni gardzieli gałęzie cieśni gardzieli
Ślinianka podjęzykowa nerw podjęzykowy
Błona śluzowa przedniej części języka gałęzie językowe

128
 Zwoje układu autonomicznego w przebiegu gałęzi
nerwu trójdzielnego
W przebiegu gałęzi n. trójdzielnego występują cztery zwoje autonomiczne.
Są to: zwój rzęskowy w przebiegu n. ocznego, zwój skrzydłowo-podniebien-
ny w przebiegu n. szczękowego oraz zwój podżuchwowy i zwój uszny, oba
w przebiegu n. żuchwowego. Do każdego z wymienionych zwojów docho-
dzą gałęzie doprowadzające w postaci trzech korzeni: czuciowego, przy-
współczulnego i współczulnego. Z każdego zwoju wychodzą gałęzie odpro-
wadzające, zawierające włókna czuciowe, przywspółczulne i współczulne.
Zwój rzęskowy leży w oczodole.
Gałęzie doprowadzające:
1. Korzeń czuciowy – długi (od n. nosowo-rzęskowego).
2. Korzeń przywspółczulny – krótki, prowadzący włókna przed-
zwojowe od n. okoruchowego.
3. Korzeń współczulny ze splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego.
Gałęzie odprowadzające: nerwy rzęskowe krótkie, które w liczbie od
trzech do dziesięciu biegną wzdłuż n. wzrokowego do gałki ocznej.
Obszar unerwienia
Mięśnie: rzęskowy, zwieracz i rozwieracz źrenicy. Tęczówka i rogówka.
Naczynia twardówki i naczyniówki

Za pośrednictwem tego zwoju n. okoruchowy unerwia mięsień zwie-

racz źrenicy i mięsień rzęskowy, włókna współczulne zaś – mięsień roz-
wieracz źrenicy.
Zwój skrzydłowo-podniebienny leży w dole skrzydłowo-podnie-
-biennym.
Gałęzie doprowadzające:
1. Korzeń czuciowy stanowią nn. skrzydłowo-podniebienne od
n. szczękowego.
2. Korzeń przywspółczulny stanowi n. skalisty większy, który
odchodzi od kolanka n. twarzowego i wspólnie z nerwem ska-
listym głębokim tworzy n. kanału skrzydłowego, wchodzi do
dołu skrzydłowo-podniebiennego.
3. Korzeń współczulny stanowi n. skalisty głęboki ze splotu szyj-
no-tętniczego wewnętrznego.
Gałęzie odprowadzające:
1. Gałęzie nosowe tylne.
2. Nerwy podniebienne.
3. Gałęzie oczodołowe.
4. Gałąź gardłowa.

129
 Obszar unerwienia
Błona śluzowa tylnej części jamy gałęzie nosowe tylne górne
nosowej i dolne
Mięsień dźwigacz podniebienia i m. n. podniebienne
języczka, błona śluzowa i gruczoły
podniebienia oraz błona śluzowa
okolicy migdałków
Błona śluzowa komórek sitowych i gałęzie oczodołowe
zatoki klinowej
Błona śluzowa sklepienia gardła gałąź gardłowa
Gruczoł łzowy, gruczoły jamy nosowej, włókna autonomiczne
podniebienia i górnej części gardła
Zwój podżuchwowy leży pod błoną śluzową dna jamy ustnej powy-
żej ślinianki podżuchwowej.
Gałęzie doprowadzające:
1. Korzeń czuciowy od n. językowego.
2. Korzeń przywspółczulny od n. językowego.
3. Korzeń przywspółczulny biegnie od n. pośredniego struną bę-
benkową i n. językowym.
4. Korzeń współczulny ze splotu współczulnego tętnicy twarzowej.
Gałęzie odprowadzające: gałęzie gruczołowe.
Obszar unerwienia
Ślinianka podjęzykowa, ślinianka podżuchwowa, gruczoły języka
Zwój uszny leży poniżej otworu owalnego po przyśrodkowej stronie
nerwu żuchwowego.
Gałęzie doprowadzające:
1. Korzeń czuciowy od nerwu żuchwowego.
2. Korzeń przywspółczulny, n. skalisty mniejszy, który jest prze-
dłużeniem n. bębenkowego (od n. językowo-gardłowego).
3. Korzeń współczulny ze splotu współczulnego tętnicy opono-
wej środkowej.
Gałęzie odprowadzające:
1. Gałąź łącząca ze struną bębenkową.
2. Gałąź łącząca z nerwem uszno-skroniowym. Za pośrednic-
twem tego połączenia ślinianka przyuszna otrzymuje włókna
przywspółczulne.
Obszar unerwienia
Ślinianka przyuszna, m. napinacz podniebienia, m. naprężacz błony
bębenkowej

130
 Nerw odwodzący (VI)
Nerw odwodzący jest nerwem ruchowym. Jądro początkowe n. odwo-
dzącego leży pod dnem komory czwartej w grzbietowej części mostu.
Przez szczelinę oczodołową górną wnika do oczodołu.
Obszar unerwienia
Mięsień prosty oka boczny

Porażenie nerwu odwodzącego powoduje powstanie zeza zbieżnego.

Nerw twarzowy (VII)
Nerw twarzowy jest nerwem ruchowym. Jądro początkowe n. twarzo-
wego leży pod dnem komory czwartej. Wychodzące z niego włókna bie-
gną do przewodu słuchowego wewnętrznego. Przez otwór w polu nerwu
twarzowego, leżącym na dnie tego przewodu, wchodzi nerw do kanału
nerwu twarzowego i wychodzi na zewnątrz przez otwór rylcowo-
-sutkowy. W przebiegu w głębi części skalistej kości skroniowej układa
się początkowo ponad jamą bębenkową (gdzie tworzy kolanko), a póź-
niej poza jej ścianą tylną. Po wyjściu z otworu rylcowo-sutkowego nerw
wnika do ślinianki przyusznej, gdzie rozgałęzia się, tworząc splot przy-
uszniczy. Z przedniej krawędzi ślinianki wychodzą promienisto gałęzie
nerwu przeznaczone dla mięśni wyrazowych twarzy i mięśnia szerokiego
szyi.

Ryc. 63. Nerw twarzowy

131
 Obszar unerwienia
Mięśnie wyrazowe twarzy
Mięsień szeroki szyi
Mięśnie małżowiny usznej
Brzusiec potyliczny mięśnia
potyliczno-czołowego
Brzusiec tylny mięśnia
dwubrzuścowego, mięsień
rylcowo--gnykowy
Mięsień strzemiączkowy
gałęzie skroniowe
gałęzie jarzmowe
gałęzie policzkowe
gałąź brzeżna żuchwy
gałąź szyjna
gałąź mięśniowa
gałąź potyliczna nerwu usznego
gałąź dwubrzuścowa
nerw strzemiączkowy

Nerw pośredni, który biegnie razem z n. twarzowym jest nerwem

mieszanym, prowadzącym włókna czuciowe oraz przywspółczulne włók-
na wydzielnicze. Z uwagi na bliskie sąsiedztwo z n. twarzowym uważany
jest za część czuciowo-wydzielniczą tego nerwu. Włókna czuciowe n.
pośredniego zaczynają się w zwoju kolanka, znajdującym się przy kolan-
ku nerwu twarzowego.
Jądro początkowe włókien przywspółczulnych. Włókna części wy-
dzielniczej n. pośredniego zaczynają się w jądrze ślinowym górnym.
Gałęzie. Nerw skalisty większy został opisany przy zwoju skrzydło-
wo-podniebiennym. Struna bębenkowa jest przedłużeniem nerwu po-
średniego, odłącza się od nerwu twarzowego w zstępującej części tego
nerwu i wnika pod kątem ostrym do nerwu językowego w dole pod-
skroniowym.
Obszar unerwienia
Gruczoł łzowy nerw skalisty większy, prowadzący
Gruczoły jamy nosowej przywspółczulne włókna przedzwojowe
Gruczoły podniebienne do zwoju skrzydłowo-podniebiennego
Brodawki smakowe 2/3 struna bębenkowa prowadząca włókna
przedniej części języka smakowe
Ślinianka podżuchwowa Struna bębenkowa prowadząca
Ślinianka podjęzykowa przywspółczulne włókna przedzwojowe
Gruczoły języka do zwoju podżuchwowego

Porażenie pnia nerwu twarzowego poniżej jądra powoduje porażenie

funkcji wszystkich mięśni twarzy po stronie uszkodzonego nerwu. Pora-

132
żenie ponadjądrowe (centralne) wywołuje niedowład mięśni unerwio-
nych przez dolną część nerwu po stronie przeciwległej. W tych przypad-
kach zostaje zachowana zdolność marszczenia czoła i zamykania szpary
powiekowej, ponieważ część górna jądra n. twarzowego ma połączenia
obustronne z korą.
Nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII)
Nerw przedsionkowo-ślimakowy jest nerwem czysto zmysłowym.
Składa się z dwóch części: ślimakowej i przedsionkowej, które bie-
gną razem z nerwem twarzowym przez przewód słuchowy wewnętrz -
ny i wnikają do mózgowia na tylnym brzegu mostu. Włókna części
ślimakowej zaczynają się w komórkach zwoju spiralnego, który znaj -
duje się w ślimaku, po czym wypustki obwodowe komórek zwojo-
wych docierają do narządu spiralnego, dośrodkowe zaś kończą się w
jądrach nerwu słuchowego, leżących pod środkowym odcinkiem dna
komory czwartej. Znajdują się tu dwa jądra, których komórki jąder i
ich neuryty tworzą drugi neuron drogi słuchowej, a zaczynające się
w tych jądrach włókna zdążają jako włókna neuronu trzeciego do
ciała kolankowatego bocznego. Czwartym i ostatnim neuronem drogi
słuchowej są komórki ciała kolankowatego bocznego i ich neuryty,
które jako promienistość słuchowa biegną przez torebkę wewnętrzną
do kory płata skroniowego.
Część przedsionkowa nerwu przedsionkowo-ślimakowego zaczy-
na się w komórkach zwoju przedsionkowego, który leży na dnie
przewodu słuchowego wewnętrznego. Wypustki obwodowe komórek
zwojowych kończą się w bańkach przewodów półkolistych, w wo-
reczku i w łagiewce, dośrodkowe zaś wchodzą do mózgowia. Część
ich kończy się w jądrach końcowych tego nerwu, leżących pod dnem
komory czwartej w obrębie pola przedsionkowego, zwanych jądrami
przedsionkowymi, część zaś zdąża bezpośrednio do móżdżku.
Nerw językowo-gardłowy (IX)
Nerw językowo-gardłowy jest nerwem mieszanym. Prowadzi on
włókna czuciowe, ruchowe (somatomotoryczne) i przywspółczulne.
Przebieg i gałęzie. Nerw językowo-gardłowy wychodzi z jamy
czaszki przez otwór żyły szyjnej i dochodzi do nasady języka. Jedną
z największych gałęzi nerwu językowo-gardłowego jest nerw bęben-
kowy, który wchodzi do jamy bębenkowej przez dolny otwór kanali-
ka na dnie dołka skalistego, a wychodzi z niej przez górny otwór
tego kanalika jako nerw skalisty mniejszy i wnika do zwoju usznego.

133
 Obszar unerwienia
Jama bębenkowa n. bębenkowy
Trąbka słuchowa
Ślinianka przyuszna n. skalisty mniejszy – przedłużenie
Gruczoły policzkowe n. bębenkowego – prowadzący włókna
przywspółczulne przedzwojowe do
zwoju usznego
Gardło gałęzie gardłowe, które wraz
z gałęziami nerwu błędnego i pnia
współczulnego tworzą splot gardłowy
Błona śluzowa okolicy migdałka gałęzie migdałkowe
Tylna część języka gałęzie językowe
Mięsień rylcowo-gardłowy gałąź mięśnia rylcowo-gardłowego
Zatoka t. szyjnej i kłębek szyjny gałąź zatoki szyjnej

Nerw błędny (X)

Nerw błędny jest nerwem mieszanym. Tak jak n. językowo-gardłowy
prowadzi włókna czuciowe, ruchowe (somatomotoryczne) i przywspół-
czulne. Włókna czuciowe n. językowo-gardłowego zaczynają się w zwo-
ju górnym, leżącym w otworze żyły szyjnej oraz w zwoju dolnym. Ją-
drem początkowym włókien ruchowych (somatomotorycznych) n. języ-
kowo-gardłowego i n. błędnego jest jądro dwuznaczne, które leży
w rdzeniu przedłużonym. Jądrem początkowym włókien przywspółczul-
nych n. językowo-gardłowego jest jądro przywspółczulne nerwu, które
leży w istocie szarej środkowej rdzenia przedłużonego. Włókna ruchowe
i przywspółczulne n. językowo-gardłowego oraz n. błędnego kierują się
do otworu żyły szyjnej.
Przebieg i gałęzie. Nerw błędny po wyjściu z otworu żyły szyjnej biegnie
ku dołowi w sąsiedztwie n. językowo-gardłowego, n. dodatkowego, n. pod-
językowego oraz zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego i żyły szyjnej
wewnętrznej. Leżąc na przedniej powierzchni m. pochyłego przedniego,
przyśrodkowo od n. przeponowego, kieruje się do otworu górnego klatki
piersiowej. Prawy nerw przechodząc do klatki piersiowej krzyżuje się
z przednią powierzchnią t. podobojczykowej prawej, lewy – z przednią po-
wierzchnią łuku aorty. Następnie biegnąc poza korzeniem płuca dochodzi
do przełyku, gdzie oba nerwy błędne rozgałęziając się łączą ze sobą i tworzą
splot przełykowy. W dolnym odcinku przełyku powstają z połączenia gałą-
zek splotu dwa pnie błędne przechodzące wraz z przełykiem przez rozwór
przełykowy przepony do jamy brzusznej. Drogę przebiegu nerwu błędnego
można podzielić na odcinki: głowowy, szyjny, piersiowy i brzuszny.

134
 Obszar unerwienia odcinka głowowego
Opona twarda okolicy dołu czaszki tylnego gałąź oponowa
Tylna i dolna ściana przewodu słuchowego gałąź uszna
zewnętrznego, błona bębenkowa oraz
małżowina uszna

Obszar unerwienia odcinka szyjnego

Gardło gałęzie gardłowe, które wraz gałązkami
gardłowymi nerwu językowo-gardłowego
i układu współczulnego tworzą splot gardłowy
Błona śluzowa krtani n. krtaniowy górny którego gałąź wewnętrzna
i mięsień pierścienno- biegnie przez otwór w błonie tarczowo-
-tarczowy -gnykowej i jest przeznaczona dla błony
śluzowej krtani, gałąź zewnętrzna zaś
zaopatruje mięsień pierścienno-tarczowy
Mięśnie krtani n. krtaniowy wsteczny, który po prawej stronie
owija się dookoła tętnicy podobojczykowej, po
lewej dookoła łuku aorty, biegnie ku górze
w bruździe między tchawicą a przełykiem
i dochodzi do krtani jako n. krtaniowy dolny

Obszar unerwienia odcinka piersiowego

Tchawica, przełyk, gałęzie tchawicze, przełykowe, oskrzelowe,
oskrzela, opłucna, śródpiersiowe i osierdziowe
osierdzie
Serce gałęzie sercowe biegną do serca, gdzie
wspólnie z nerwami sercowymi układu
współczulnego tworzą splot sercowy

Obszar unerwienia odcinka brzusznego

Trzewia jamy brzusznej od lewego zgięcia okrężnicy – sploty żołądko-
we, gałęzie trzewne

Nerw dodatkowy (XI)

Nerw dodatkowy jest nerwem czysto ruchowym, składa się z korzeni
czaszkowych i rdzeniowych. Jądro początkowe korzeni czaszkowych
leży w tylnym przedłużeniu jądra dwuznacznego. Korzenie rdzeniowe
zaczynają się w rdzeniu kręgowym. Korzenie czaszkowe i rdzeniowe
nerwu łączą się ze sobą w jamie czaszki, wychodząc na zewnątrz przez
otwór żyły szyjnej.

135
 Obszar unerwienia
Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mięsień czworoboczny
Nerw podjęzykowy (XII)
Nerw podjęzykowy jest nerwem ruchowym i zaczyna się w jądrze le-
żącym pod dnem komory czwartej, w obrębie trójkąta n. podjęzykowego
opuszcza jamę czaszki przez kanał nerwu podjęzykowego. Biegnie po
bocznej stronie t. szyjnej zewnętrznej i dochodzi do języka po zewnętrz-
nej powierzchni mięśnia gnykowo-językowego, przykryty jest przez mię-
sień żuchwowo-gnykowy.
Obszar unerwienia
Wszystkie mięśnie języka
NERWY RDZENIOWE
Każdy nerw rdzeniowy powstaje z dwóch korzeni: ruchowego i czu-
ciowego.

Ryc. 64. Nerw językowo-gardłowy, nerw błędny, nerw podjęzykowy, nerw do-
datkowy (widok z tyłu)

136
 Korzeń brzuszny – ruchowy – zaczyna się w komórkach słupa przed-
niego rdzenia, natomiast korzeń grzbietowy – czuciowy – w zwoju rdze-
niowym. Komórki tego zwoju, zwane komórkami pozornie jednobiegu-
nowymi, wysyłają wypustki, które dzielą się w kształcie litery T. Jedne
odnogi skierowują się na obwód, drugie do rdzenia. Odnogi dośrodkowe
wchodzą do słupa tylnego rdzenia, odnogi obwodowe łączą się (poza
zwojem) z włóknami korzenia brzusznego, tworząc mieszany pod wzglę-
dem czynnościowym nerw rdzeniowy.
Nerw rdzeniowy dzieli się na gałąź brzuszną, gałąź grzbietową, gałę-
zie łączące oraz gałąź oponową. Gałęzie łączące odchodzą od gałęzi
przednich nn. rdzeniowych i łączą nn. rdzeniowe ze zwojami pnia współ-
czulnego. Gałęzie oponowe przeznaczone są dla opony twardej rdzenia.
Gałęzie brzuszne przeznaczone są: dla skóry i mięśni przedniej i bocznej
strony szyi oraz tułowia; dla skóry i mięśni kończyn; dla mięśni powierz-
chownych grzbietu (pochodzących z warstwy mięśniowej brzusznej).
Gałęzie te, z wyjątkiem piersiowych, które przedstawiają się jako odcin-
kowe nn. międzyżebrowe, łączą się ze sobą tworząc trzy sploty: splot
szyjny, splot ramienny i splot lędźwiowo-krzyżowy.
Gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych
Splot szyjny, utworzony z gałęzi brzusznych czterech górnych ner-
wów szyjnych, leży na głębokiej warstwie mięśni szyi, przykryty w gór-
nej części przez mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Gałęzie skór-
ne wychodzą spod tylnej krawędzi mięśnia mostkowo-obojczykowo--sut-
kowego.
Obszar unerwienia gałęzi skórnych
Okolica nadgnykowa i podgnykowa n. poprzeczny szyi
Małżowina uszna n. uszny wielki
Okolica potyliczna boczna n. potyliczny mniejszy
Okolica nadobojczykowa nn. nadobojczykowe
Obszar unerwienia gałęzi głębokich
Mięsień mostkowo-obojczykowo-
-sutkowy. Mięsień czworoboczny. gałęzie mięśniowe
Mięśnie głębokie szyi
Mięśnie podgnykowe pętla szyjna
Nerw przeponowy, który jest najdłuższą przeznaczoną dla przepony
gałęzią splotu, biegnie po przedniej powierzchni mięśnia pochyłego
przedniego. Do klatki piersiowej wchodzi poza stawem mostkowo-oboj-
czykowym między tętnicą a żyłą podobojczykową. Dalej biegnie przed
korzeniem płuca, leżąc między osierdziem a opłucną. Dochodzi do gór-

137
nej powierzchni przepony. Niektóre gałęzie końcowe nerwu przechodzą
przez rozwór przełykowy na dolną powierzchnię przepony. Oprócz włó-
kien ruchowych nerw przeponowy oddaje również włókna czuciowe dla
osierdzia opłucnej i otrzewnej.
Splot ramienny utworzony jest z gałęzi brzusznych czterech dolnych
nerwów szyjnych i pierwszego piersiowego. Kierując się do jamy pacho-
wej ma on przebieg skośny i krzyżuje się z leżącym nad nim obojczykiem.
Gałęzie tworzące splot tworzą trzy pęczki: przyśrodkowy, boczny, tylny.
Wychodzące ze splotu gałęzie dzieli się na krótkie i długie.
Obszar unerwienia gałęzi krótkich
Mięsień piersiowy większy nn. piersiowe przednie
i mięsień piersiowy mniejszy
Mięsień równoległoboczny n. grzbietowy łopatki
Dolna część m. dźwigacza łopatki
Mięsień zębaty przedni n. piersiowy długi
Mięsień podobojczykowy n. podobojczykowy
Mięsień nadgrzebieniowy n. nadłopatkowy
Mięsień podgrzebieniowy
Staw barkowy i barkowo-
-obojczykowy
Mięsień podłopatkowy nn. podłopatkowe
Mięsień obły większy
Mięsień najszerszy grzbietu n. piersiowo-grzbietowy
Gałęzie długie splotu. Nerw mięśniowo-skórny wychodzi z pęczka
bocznego, przebija mięsień kruczo-ramienny oraz biegnie między
mięśniem dwugłowym i mięśniem ramiennym. Leżąc po bocznej
stronie ścięgna mięśnia dwugłowego, dochodzi powyżej dołu łokcio-
wego do skóry jako nerw skórny przedramienia boczny.
Obszar unerwienia
Mięśnie zginacze ramienia gałęzie mięśniowe
Staw łokciowy
Skóra brzegu promieniowego n. skórny przedramienia boczny
przedramienia po stronie przedniej
i tylnej aż do kłębu kciuka
Nerw pośrodkowy wychodzi dwiema odnogami z pęczka boczne-
go i przyśrodkowego, obejmując widełkowato tętnicę pachową. Bie-
gnie w bruździe przyśrodkowej mięśnia dwugłowego. W okolicy

138
dołu łokciowego przebiega pod rozcięgnem mięśnia dwugłowego ra-
mienia, dalej między dwiema głowami mięśnia nawrotnego obłego

Ryc. 65. Gałęzie długie splotu ramiennego (ramię, strona przednia)

oraz leżąc między powierzchowną i głęboką warstwą mięśni zginaczy

palców dochodzi do nadgarstka. Przez kanał nadgarstka dostaje się na
dłoń i pod rozcięgnem dłoniowym dzieli się na gałązki końcowe.
Obszar unerwienia

139
Zginacze przedramienia – z wyjątkiem mięśnia
zginacza nadgarstka łokciowego i dwóch głów
łokciowej strony zginacza palców głębokiego
Mięśnie kłębu kciuka z wyjątkiem mięśnia
przywodziciela kciuka i głębokiej głowy mięśnia gałązki do
zginacza kciuka krótkiego wymienionych mięśni
Pierwszy i drugi mięsień glistowaty
Staw łokciowy
Kość ramienna, kości przedramienia i błona
międzykostna
Skóra dłoniowych powierzchni trzech i pół palca nn. palcowe dłoniowe
(licząc od krawędzi promieniowej kciuka) wspólne, nn. palcowe
dłoniowe właściwe

Nerw łokciowy wychodzi z pęczka przyśrodkowego. Następnie wchodzi

do bruzdy nerwu łokciowego nadkłykcia kości ramiennej. W dolnej części
przedramienia dzieli się na gałąź grzbietową ręki i gałąź dłoniową ręki.

Obszar unerwienia
Mięsień zginacz nadgarstka łokciowy gałęzie mięśniowe
Dwie głowy łokciowej strony mięśnia zginacza
palców głębokiego
Mięsień dłoniowy krótki gałęzie mięśniowe
Mięśnie kłębu palca V
Głęboka głowa mięśnia krótkiego zginacza
kciuka gałęzie mięśniowe
Mięsień przywodzący kciuka
Mięśnie glistowate III i IV gałęzie czuciowe
Mięśnie międzykostne
Staw łokciowy
Stawy nadgarstka gałąź skórna dłoniowa
Skóra grzbietowych powierzchni dwóch i pół gałąź grzbietowa ręki
palca (od strony łokciowej palca V) i łokciowej
połowy grzbietu ręki
Skóra dłoniowej powierzchni półtora palca nn. palcowe dłoniowe
licząc od powierzchni łokciowej palca V właściwe
i łokciowej strony dłoni

Nerw skórny ramienia przyśrodkowy wychodzi z pęczka przyśrod-

kowego i zaopatruje skórę dołu pachowego.

140
 Nerw skórny przedramienia przyśrodkowy wychodzi z pęczka
przyśrodkowego, zaopatrując skórę przedniej i tylnej powierzchni łokcio-
wej strony przedramienia aż po nadgarstek.

Ryc. 66. Gałęzie długie splotu ramiennego (przedramię)

Nerw promieniowy wychodzi z pęczka tylnego, biegnie razem z tę-

tnicą głęboką ramienia, gdzie w bruździe n. promieniowego kości ra-
miennej dochodzi do bocznej krawędzi ramienia. Następnie na wysoko-
ści główki kości ramiennej dzieli się na gałąź głęboką i gałąź powierz-
chowną, po czym przechodzi na powierzchnię tylną przedramienia i na
grzbiecie ręki dzieli się na gałęzie końcowe.

141
 Obszar unerwienia
Mięśnie prostujące ramienia gałęzie mięśniowe
Mięśnie prostujące przedramienia
Staw łokciowy gałąź głęboka
Stawy nadgarstka
Kości przedramienia i błona międzykostna gałęzie czuciowe
Skóra tylnej powierzchni ramienia gałęzie czuciowe
i przedramienia
Skóra promieniowej połowy grzbietowej gałąź powierzchowna,
powierzchni ręki oraz dwóch i pół palca nn. palcowe grzbietowe
(licząc od strony promieniowej palca I)

Nerw pachowy wychodzi z pęczka tylnego i przechodzi wspólnie

z tętnicą okalającą ramię tylną przez otwór czworoboczny na stronę
grzbietową. Nerw ten zaliczany jest przez niektórych do gałęzi krótkich
splotu.

Obszar unerwienia
Mięsień obły mniejszy, mięsień naramienny gałęzie mięśniowe
Staw barkowy gałęzie czuciowe
Skóra tylnej powierzchni bocznej części n. skórny ramienia boczny
ramienia

Gałęzie brzuszne nerwów piersiowych, w liczbie dwunastu par,

przebiegają w odpowiednich przestrzeniach międzyżebrowych jako ner-
wy międzyżebrowe. Nerwy międzyżebrowe biegną w przestrzeniach
międzyżebrowych na wewnętrznych powierzchniach mięśni międzyże-
browych zewnętrznych, nieco poniżej odpowiednich tętnic międzyżebro-
wych, przykryte początkowo przez powięź wewnątrzpiersiową i opłucną
żebrową.

Obszar unerwienia
Mięśnie zębate tylne gałęzie mięśniowe
Mięśnie brzucha (z wyjątkiem mięśnia gałęzie mięśniowe
czworobocznego lędźwi)
Skóra przedniej powierzchni klatki gałęzie czuciowe
piersiowej i brzucha
Stawy żebrowo-kręgowe, żebra gałęzie czuciowe
Opłucna, otrzewna gałęzie czuciowe

142
Ryc. 67. Nerw międzyżebrowy (schemat)

Gałęzie brzuszne nerwów lędźwiowych, krzyżowych

i nerwu guzicznego
W dużym splocie lędźwiowo-krzyżowym, zbudowanym z gałęzi
brzusznych nerwów lędźwiowych, krzyżowych i nerwu guzicznego, wy-
różnia się część górną, zwaną splotem lędźwiowym oraz część dolną,
czyli splot krzyżowy.
Splot lędźwiowy, utworzony z gałęzi brzusznych trzech pierwszych
nerwów lędźwiowych i częściowo czwartego, leży na wyrostkach po-

143
przecznych kręgów lędźwiowych w głębi brzuśca mięśnia lędźwiowego
większego. Gałęzie splotu dzieli się na krótkie i długie.
Gałęzie krótkie
Obszar unerwienia
Mięsień czworoboczny lędźwi, mięsień lędźwiowy większy i mięsień
lędźwiowy mniejszy
Gałęzie długie
Nerw biodrowo-podbrzuszny
Obszar unerwienia
Skóra bocznej okolicy biodra
Skóra brzucha w okolicy więzadła pachwinowego
i skóra okolicy łonowej

Ryc. 68. Splot lędźwiowy (gałęzie długie, przednia strona uda)

144
 Nerw biodrowo-pachwinowy
Obszar unerwienia
Skóra wzgórka łonowego gałęzie czuciowe
Moszny lub warg sromowych nn. mosznowe lub wargowe
większych przednie
Nerw płciowo-udowy wychodzi na przednią powierzchnię mięśnia
lędźwiowego większego i dzieli się na gałąź płciową i gałąź udową.
Gałąź płciowa
Obszar unerwienia
Mięsień dźwigacz jądra i błona kurczliwa moszny
Gałąź udowa
Obszar unerwienia
Skóra górnego odcinka przedniej powierzchni uda
Nerw skórny uda boczny
Obszar unerwienia
Skóra bocznej strony uda aż po staw kolanowy
Nerw udowy przez rozstęp mięśni wychodzi na udo gdzie dzieli się
na gałęzie końcowe.
Obszar unerwienia
Mięśnie prostowniki uda, mięsień łonowy gałęzie mięśniowe
Skóra przedniej powierzchni uda oraz n. udowo-goleniowy
przyśrodkowej powierzchni goleni i stopy najdłuższa gałąź skórna
Nerw zasłonowy zdąża do miednicy mniejszej w kierunku kanału za-
słonowego, przez który przechodzi na udo i dzieli się na gałąź przednią
oraz gałąź tylną.
Obszar unerwienia
Mięśnie przywodziciele uda gałęzie mięśniowe
Skóra przyśrodkowej strony uda
Staw biodrowy i kolanowy gałęzie czuciowe
Okostna kości udowej
Splot krzyżowy zbudowany jest z gałęzi brzusznych piątego n. lędźwio-
wego, wszystkich pięciu nn. krzyżowych i n. guzicznego. Splot ten leży
w miednicy mniejszej na przedniej powierzchni mięśnia gruszkowatego.
Gałęzie jego biegną zbieżnie w kierunku otworu kulszowego większego.
Gałęzie krótkie
Obszar unerwienia
mm. gruszkowaty, zasłaniacz wewnętrzny, bliźniacze, czworoboczny
uda, staw biodrowy

145
 Gałęzie długie
Nerw pośladkowy górny i nerw pośladkowy dolny wychodzą
z miednicy: górny – przez górną część otworu kulszowego większego,
dolny – przez dolną część otworu kulszowego większego.
Obszar unerwienia
Mięśnie pośladkowe gałęzie mięśniowe
Mięsień napinający powięź szeroką gałęzie mięśniowe
Nerw skórny uda tylny wychodzi z miednicy przez dolną część
otworu kulszowego większego i dochodzi do skóry tylnej powierzchni
uda i podudzia.
Obszar unerwienia
Skóra pośladka
Skóra krocza i moszny (warg gałęzie kroczowe
sromowych)
Skóra tylnej powierzchni uda, dołu
podkolanowego i górnej części podudzia
Nerw kulszowy wychodzi z miednicy przez dolną część otworu kul-
szowego większego. Przykryty przez mięsień pośladkowy wielki, między
krętarzem większym kości udowej a guzem kulszowym, pod warstwą
zginaczy. Na początku dołu podkolanowego dzieli się na nerw strzałko-
wy wspólny i na nerw piszczelowy.
Obszar unerwienia
Mięśnie zginacze uda gałęzie mięśniowe
Mięsień przywodziciel wielki gałęzie mięśniowe
Staw biodrowy, staw kolanowy gałęzie czuciowe
Nerw strzałkowy wspólny biegnie ku dołowi wzdłuż przyśrodkowej
krawędzi mięśnia dwugłowego uda w kierunku głowy kości strzałkowej,
po okrążeniu której dzieli się na nerw strzałkowy powierzchowny, prze-
ważnie czuciowy oraz nerw strzałkowy głęboki, przeważnie ruchowy.
Obszar unerwienia
Staw kolanowy gałęzie stawowe
Skóra kolana i bocznej strony goleni n. skórny boczny łydki
Nerw strzałkowy powierzchowny
Obszar unerwienia
Mięśnie strzałkowe gałęzie mięśniowe
Skóra przyśrodkowa krawędzi palca I n. skórny grzbietowy
Skóra zwróconych do siebie przyśrodkowy
powierzchni palców II i III
Skóra zwróconych do siebie n. skórny grzbietowy pośredni
powierzchni palców III, IV i V nn. palcowe grzbietowe stopy

146
Ryc. 69. Nerw kulszowy

Nerw strzałkowy głęboki

Obszar unerwienia
Mięśnie prostujące goleni gałęzie mięśniowe
Mięśnie grzbietu stopy gałęzie mięśniowe
Stawy stopy gałęzie stawowe
Skóra zwróconych do siebie nn. palcowe grzbietowe: palucha
powierzchni palców I i II boczny i palca II przyśrodkowy

147
Ryc. 70. Nerw strzałkowy powierzchowny

Nerw piszczelowy biegnie przez środek dołu podkolanowego ku do-

łowi, leżąc najbardziej powierzchownie i nieco bocznie od naczyń pod -
kolanowych. Następnie razem z tętnicą piszczelową tylną wchodzi po-
między powierzchowną a głęboką warstwę zginaczy goleni, po czym

148
Ryc. 71. Nerw piszczelowy

149
doszedłszy do kanału kostki przyśrodkowej dzieli się na nerw podeszwo-
wy boczny i przyśrodkowy, które dostają się na podeszwę.

Obszar unerwienia
Zginacze goleni gałęzie mięśniowe
Staw kolanowy i stawy goleni
Kości goleni i błona międzykostna n. międzykostny goleni
Skóra łydki, bocznej krawędzi stopy i bocznej n. łydkowy
krawędzi V palca po stronie grzbietowej

Obszar unerwienia nerwu podeszwowego bocznego

Mięsień odwodziciel palca małego gałęzie mięśniowe
Mięsień czworoboczny podeszwy
Mięsień zginacz krótki i przeciwstawiacz gałąź powierzchowna
palca małego, III i IV, m. glistowaty oraz mm. nn. palcowe
międzykostne czwartej przestrzeni podeszwowe wspólne
międzykostnej nn. palcowe
Skóra bocznego brzegu stopy i palca V po podeszwowe właściwe
stronie podeszwowej oraz skóra zwróconych do
siebie powierzchni palców IV i V

Mięśnie międzykostne od I do III przestrzeni gałąź głęboka

międzykostnej
Przywodziciel palucha
Głowa boczna zginacza krótkiego palucha, czasem
zginacz krótki palca V
Przeciwstawiacz palca V
Mięśnie międzykostne IV przestrzeni międzykostnej

Obszar unerwienia nerwu podeszwowego przyśrodkowego

Odwodziciel palucha gałęzie mięśniowe
Głowa przyśrodkowa zginacza krótkiego
Zginacz krótki palców
Pierwszy i drugi mięsień glistowaty
Skóra zwróconych do siebie powierzchni nn. palcowe podeszwowe
palców od I do IV oraz powierzchnia wspólne
przyśrodkowa palucha po stronie
podeszwowej

150
 Nerw sromowy wychodzi z miednicy przez dolną część otworu kul-
szowego większego, owija się dookoła kolca kulszowego i przez otwór
kulszowy mniejszy wchodzi do dołu kulszowo-odbytniczego. W dole
kulszowo-odbytniczym biegnie w kanale sromowym, gdzie dzieli się na
gałęzie końcowe.

Obszar unerwienia
Mięsień dźwigacz odbytu gałęzie mięśniowe
Mięsień guziczny
Mięsień zwieracz odbytu zewnętrzny oraz nn. odbytnicze dolne
skóra okolicy odbytu
Mięsień poprzeczny powierzchowny krocza nn. kroczowe
Mięsień poprzeczny głęboki krocza
Mięsień opuszkowo-gąbczasty
Mięsień kulszowo-jamisty
Skóra krocza i moszny lub warg sromowych nn. mosznowe lub
większych wargowe tylne

Najdłuższą gałęzią końcową nerwu jest nerw grzbietowy prącia lub

łechtaczki, zaopatrujący skórę i ciała jamiste oraz mięsień zwieracz ze-
wnętrzny cewki moczowej.

Nerw guziczny
Obszar unerwienia
Mięsień guziczny gałęzie mięśniowe
Dźwigacz odbytu (część tylna) gałęzie mięśniowe
Skóra okolicy guzicznej nn. odbytowo-guziczne

Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych

Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych zaopatrują mięśnie oraz skórę
grzbietu od tylnej ściany czaszki (granica górna – kresa karkowa górna) do
kości guzicznej. Dzielą się na gałązki boczne i przyśrodkowe, przy czym
jedne i drugie zawierają zarówno włókna czuciowe, jak i ruchowe.
UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY
Układowi nerwowemu somatycznemu przeciwstawić można układ
nerwowy autonomiczny albo wegetacyjny, który odbiera i reaguje na
podniety dochodzące ze „świata wewnętrznego”, czyli z wewnętrznych
narządów odbiorczych organizmu (interoceptorów), a jego czynności od-
bywają się w zasadzie „mimowolnie”.

151
 W układzie autonomicznym, podobnie jak w układzie somatycznym,
można wyodrębnić część ośrodkową i część obwodową. Do części
ośrodkowej zalicza się jądra znajdujące się w pniu mózgu oraz skupiska
komórek znajdujących się w słupach bocznych rdzenia kręgowego. Do
części obwodowej zalicza się zwoje i nerwy. Zasadnicza różnica natury
morfologicznej między obu układami polega na tym, że łuk odruchowy
w układzie somatycznym składa się z dwóch neuronów (z neuronu do-
prowadzającego i z neuronu odprowadzającego), zaś w układzie autono-
micznym tworzy łańcuch wieloneuronowy na skutek obecności zwojów
pełniących funkcję „stacji węzłowych”. W zwojach tych kończą się
pierwsze neurony odśrodkowe, a przewodzona podnieta przenosi się na
dalsze, zaczynające się w komórkach danego zwoju. Dalszą charaktery-
styczną cechą układu autonomicznego jest skłonność do tworzenia splo-
tów oraz to, że większość jego włókien pozbawiona jest osłonki rdzennej
(włókna szare).
Włókna układu autonomicznego zaopatrują przede wszystkim narządy
o umięśnieniu gładkim, gruczoły i mięsień sercowy, ale wpływają również
na stopień napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych oraz dochodzą do
skóry i do błon śluzowych. Układ autonomiczny dzieli się na część współ-
czulną i część przywspółczulną. Część przywspółczulna jest w zasadzie
antagonistą części współczulnej. Na przykład gdy część współczulna roz-
szerza źrenicę, przywspółczulna ją zwęża; gdy pierwsza przyspiesza akcję
serca, druga ją hamuje itd. Układ autonomiczny ma ścisłe powiązania mor-
fologiczne i czynnościowe z układem somatycznym. Do powiązań morfo-
logicznych należą: lokalizacja ośrodków w mózgowiu oraz wspólne drogi
nerwowe. Odruchy mieszane trzewno-somatyczne występują np. przy na-
pięciu powłok brzusznych w stanach zapalnych wyrostka robaczkowego
lub pęcherzyka żółciowego, a także w odruchach płciowych. Na szczegól-
ną uwagę zasługują odruchy trzewno-skórne, w których występują strefy
zwiększonej wrażliwości skóry na odcinkach odpowiadających chorobowo
zmienionym narządom (pola Heada). Powiązania czynnościowe związane
są przede wszystkim z psychiką. Strach, radość i inne objawy psychiczne
wywołują zmiany w czynnościach wegetacyjnych (bicie serca, pocenie się
ze strachu, wzmożona perystaltyka jelit itp.).
Część wspólna układu anatomicznego
Włókna części współczulnej układu autonomicznego zaczynają się
w komórkach słupa bocznego rdzenia. Słup ten występuje w całej części
piersiowej, w ósmym odcinku szyjnym i w trzech górnych odcinkach lę-
dźwiowych rdzenia kręgowego. Tworzy go istota pośrednia boczna zbu-
dowana głównie z komórek korzeniowych, stanowiących jądro pośred-

152
nio-boczne. Wychodzące z niego włókna biegną razem z korzeniami
brzusznymi nerwów rdzeniowych i odłączają się od utworzonego już ner-
wu rdzeniowego jako gałązki łączące białe, które wnikają do zwojów
pnia współczulnego. Parzysty pień współczulny rozciąga się od podstawy
czaszki do kości guzicznej wzdłuż bocznych krawędzi kręgosłupa i skła-

Ryc. 72. Część współczulna układu autonomicznego (schemat)

153
da się z 21–25 par zwojów pnia współczulnego, zwanymi zwojami przy-
kręgowymi. Odróżnia się zwoje szyjne, piersiowe, lędźwiowe i krzyżowe
oraz jeden nieparzysty zwój guziczny. Leżące po obu stronach kręgosłu-
pa zwoje łączą się ze sobą niestale za pomocą gałązek poprzecznych.
Każdy zwój pnia współczulnego łączy się ze zwojem poprzedzającym
i następnym podłużnymi gałązkami międzyzwojowymi.
Wspomniane wyżej gałązki łączące białe wnikają do zwojów pnia
współczulnego jako włókna przedzwojowe. Część ich kończy się w tych
zwojach, ulegając synaptycznemu przełączeniu, a ich przedłużeniem
czynnościowym są włókna zazwojowe, które zaczynają się w komórkach
zwojowych jako gałęzie szare. Gałęzie szare (zazwojowe) dzielą się na
trzy rodzaje:
1) gałęzie łączące i rdzeniowe – kierują się do nerwów rdzeniowych
lub czaszkowych i wraz z nimi, łączą także zwoje ze sobą;
2) gałęzie naczyniowe – oplatają naczynia w postaci splotów okołotęt-
niczych;
3) gałęzie trzewne – biegną bezpośrednio do trzew.
Inna część włókien przechodzi nieprzerwanie przez zwoje pnia współ-
czulnego i kończy się w zwojach dalszego rzędu, zwanymi zwojami przed-
kręgowymi i znajdującymi się w autonomicznych splotach przedkręgowych.
Stąd też dopiero wychodzą ich włókna zazwojowe (szare), które dzielą się
tak samo jak gałęzie szare wychodzące ze zwojów przykręgowych.

Odcinek szyjny pnia współczulnego ma trzy zwoje.

Zwój szyjny górny
Leży poza powrózkiem naczyniowo-nerwowym szyi na wyrostkach
poprzecznych II–IV kręgu szyjnego. Wychodzą z niego gałęzie łączące
z sąsiednimi nerwami i zwojami, gałęzie tworzące sploty okołonaczynio-
we oraz gałązki trzewne.
Gałęzie tworzące sploty okołonaczyniowe:
Nerw szyjno-tętniczy wewnętrzny, tworzący splot dookoła tętnicy
szyjnej wewnętrznej (splot szyjno-tętniczy wewnętrzny), którego prze-
dłużenia towarzyszą gałęziom tętnicy. Od splotu szyjno-tętniczego we-
wnętrznego odchodzą:
– nerwy szyjno-bębenkowe do splotu bębenkowego,
– nerw skalisty głęboki do zwoju skrzydłowo-podniebiennego,
– gałązki do przysadki mózgowej,
– korzeń współczulny do zwoju rzęskowego.
Nerwy szyjno-tętnicze zewnętrzne tworzą sploty dookoła tętnicy szyj-
nej zewnętrznej i jej odgałęzień, przedłużając się ku dołowi w splot szyj-
no-tętniczy wspólny.

154
 Gałęzie trzewne:
– nerw sercowy szyjny górny,
– gałęzie krtaniowo-gardłowe.
Zwój szyjny środkowy leży na wysokości VI kręgu szyjnego.
Gałęzie tworzące sploty okołonaczyniowe tętnicy szyjnej wspólnej
i tętnicy tarczowej górnej.
Gałęzie trzewne tworzy nerw sercowy szyjny środkowy.
Schodzące ku dołowi gałązki środkowego zwoju szyjnego, łącząc go
ze zwojem szyjnym dolnym, obejmują tętnicę podobojczykową, tworząc
tzw. pętlę podobojczykową.
Zwój szyjny dolny łączy się zwykle z pierwszym zwojem piersio-
wym, tworząc zwój gwiaździsty. Leży on pomiędzy szyjką I żebra a wy-
rostkiem poprzecznym VII kręgu szyjnego i oddaje gałęzie tworzące
sploty okołonaczyniowe.
Gałęzie te tworzą sploty dookoła tętnic:
– splot podobojczykowy,
– splot kręgowy,
– splot t. piersiowej wewnętrznej,
– splot t. tarczowej dolnej.
Gałęzie trzewne:
– nerw sercowy szyjny dolny,
– gałęzie tarczowe dolne i przytarczowe.
Splot sercowy
Nerwy sercowe wychodzące ze zwojów szyjnych zbiegają ku dołowi
poza dużymi pniami naczyniowymi i łącząc się ze sobą oraz z gałązkami
nerwu błędnego, które wiodą włókna przywspółczulne, tworzą splot ser-
cowy, leżący między łukiem aorty a pniem płucnym (splot sercowy po-
wierzchowny) oraz między aortą a żyłami płucnymi (splot sercowy głę-
boki). Włókna układu współczulnego przyspieszają akcję serca, a włókna
układu przywspółczulnego hamują. Włókna dośrodkowe przewodzące
czucie bólu biegną drogą współczulnych nerwów sercowych oraz przy-
współczulnych gałęzi nerwu błędnego.

Odcinek piersiowy pnia współczulnego stanowi 10–12 par zwojów

piersiowych leżących pod opłucną ścienną po obu stronach kręgosłupa na
wysokości głów żeber. Gałęzie odcinka piersiowego pnia współczulnego
dzieli się na trzy grupy:
1. Gałęzie rdzeniowe i łączące – biegną do nerwu rdzeniowego szyjnego
ósmego oraz do wszystkich nerwów międzyżebrowych.
2. Gałęzie tworzące sploty okołonaczyniowe – splot aortowy piersiowy,
splot płucny.

155
3. Gałęzie trzewne:
– nerwy sercowe piersiowe odchodzą od pięciu górnych zwojów
i kończą się w splocie sercowym,
– gałęzie śródpiersiowe,
– nerwy trzewne zawierają przeważnie włókna przedzwojowe prze-
chodzące nieprzerwanie przez zwoje piersiowe, wiodą one także
włókna dośrodkowe (czucie bólu z narządów jamy brzusznej):
nerw trzewny większy przechodzi przez przeponę, wnikając
w jamie brzusznej do splotu trzewnego, nerw trzewny mniejszy
przechodzi przez przeponę z pniem współczulnym, wnikając w ja-
mie brzusznej do splotu trzewnego.
Odcinek brzuszny pnia współczulnego stanowi 4–5 zwojów lędźwio-
wych, leżących na przedniej powierzchni trzonów kręgów lędźwiowych.
Odcinek miedniczny pnia współczulnego składa się z czterech zwo-
jów krzyżowych oraz ze zwoju nieparzystego, powstającego z połączenia
prawego i lewego zwoju guzicznego. Oba pnie współczulne leżą przy-
środkowo od otworów krzyżowych środkowych i łączą się ze sobą na
przedniej powierzchni pierwszego kręgu guzicznego. Gałęzie odcinka
brzusznego i miednicznego pnia współczulnego tworzą przede wszyst-
kim sploty dookoła naczyń.
Splot trzewny, zwany również splotem słonecznym, leży na począt-
kowym odcinku aorty brzusznej. W obrębie splotu znajduje się parzysty
i duży zwój trzewny, mały i parzysty zwój aortowo-nerkowy oraz mały
i nieparzysty zwój krezkowy górny. Do splotu dochodzi część włókien
nerwów trzewnych oraz gałęzie nerwu błędnego. Wyróżniamy sploty
wtórne, pozostające w związku ze splotem trzewnym:
– splot przeponowy,
– splot nadnerczowy,
– splot nerkowy,
– splot moczowodowy,
– sploty żołądkowe,
– splot wątrobowy,
– splot śledzionowy,
– splot krezkowy górny.
Splot trzewny łącznie ze splotami wtórnymi zaopatruje wszystkie na-
rządy jamy brzusznej. Włókna dośrodkowe biegną głównie drogami ner-
wów trzewnych i z trzew przewodzą impulsy czuciowe. W ścianach
przewodu pokarmowego (od przełyku począwszy) występują dwa sploty
zwane śródściennymi. Są to: splot podśluzowy, leżący w tkance podślu-
zowej, oraz splot błony mięśniowej, występujący między podłużną
a okrężną warstwą mięśni.

156
 Splot aortowy brzuszny występuje w błonie zewnętrznej aorty
brzusznej i ciągnie się na całym jej przebiegu.
Splot międzykrezkowy rozciąga się wzdłuż aorty brzusznej od tętni-
cy krezkowej górnej do tętnicy krezkowej dolnej.
Parzysty splot podbrzuszny dolny, zwany również splotem mied-
nicznym, leży na dnie miednicy mniejszej z tyłu i po bocznej stronie od-
bytnicy, dochodząc aż do pęcherzyków nasiennych u mężczyzny oraz do
wysokości szyjki macicy u kobiety. Oba sploty, leżąc bocznie od trzew
miednicy, opierają się na mięśniu dźwigaczu odbytu. Do splotu dochodzą
gałązki ze zwojów krzyżowych oraz nerwy trzewne miedniczne wiodące
włókna przywspółczulne, które idąc od drugiego do czwartego odcinka
krzyżowego rdzenia dobiegają do splotu.

Wyróżniamy sploty wtórne, pozostające w związku ze splotem pod-

brzusznym dolnym:
– splot odbytniczy środkowy i dolny,
– splot pęcherzowy,
– splot nasieniowodowy,
– splot sterczowy,
– sploty jamiste prącia,
– splot maciczno-pochwowy,
– sploty jamiste łechtaczki.
Część przywspółczulna układu anatomicznego
Część przywspółczulna układu autonomicznego składa się z odcinka
czaszkowego i odcinka krzyżowego.
Odcinek czaszkowy. Włókna odcinka czaszkowego przebiegają razem
z nerwem okoruchowym, nerwem pośrednim, nerwem językowo-gardło-
wym i nerwem błędnym. Włókna przedzwojowe, biegnące razem z nerwem
okoruchowym, zaczynają się w jądrze przywspółczulnym tego nerwu i koń-
czą w zwoju rzęskowym, z którego wychodzą włókna zazwojowe, zdążające
do mięśnia zwieracza źrenicy i mięśnia rzęskowego. Włókna przedzwojo-
we, biegnące razem z nerwem pośrednim, zaczynają się w jądrze ślinowym
górnym i kończą w zwoju skrzydłowo-podniebiennym, z którego wychodzą
włókna zazwojowe do gruczołu łzowego, gruczołów nosa i podniebienia
oraz w zwoju podżuchwowym, z którego wychodzą włókna zazwojowe do
ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej.
Włókna przedzwojowe, biegnące razem z nerwem językowo-gardło-
wym, wychodzą z jądra ślinowego dolnego i kończą się w zwoju usz-
nym, z którego wychodzą włókna zazwojowe do ślinianki przyusznej,
gruczołów wargowych i policzkowych.

157
 Włókna przedzwojowe, biegnące razem z nerwem błędnym, zaczyna-
ją się w jądrze przywspółczulnym nerwu błędnego i kończą się w zwo-
jach przedkręgowych i śródściennych, z których wychodzą włókna za-
zwojowe do serca, narządów układu pokarmowego (do lewego zgięcia
okrężnicy) i oddechowego.
Odcinek krzyżowy. Początkiem włókien przedzwojowych odcinka
krzyżowego układu przywspółczulnego są jądra pośrednio-przyśrodkowe
rdzenia kręgowego znajdujące się w drugim, trzecim i czwartym jego od-
cinku. Włókna te biegną razem z gałęziami przednimi nerwów rdzenio-
wych do splotu krzyżowego rdzeniowego. Od splotu krzyżowego włókna
te odchodzą w postaci samodzielnych nerwów trzewnych miednicznych,
które wiodą włókna przedzwojowe i wnikają do splotu współ-

Ryc. 73. Część przywspółczulna układu autonomicznego (schemat)

158
czulnego miednicznego. W zwojach miednicznych, znajdujących się
w obrębie splotów miednicznych, ulegają częściowo przełączeniu na
neurony zazwojowe. Włókna zazwojowe biegną do części zstępującej
okrężnicy, naczyń i trzew miednicy oraz narządów płciowych. Pobudze-
nie tych włókien powoduje skurcz mięśni pęcherza i jelit oraz wypełnie-
nie ciała gąbczastego i ciał jamistych prącia.

159
UKŁAD NACZYNIOWY

W układzie naczyniowym wyróżnia się część krwionośną i część

chłonną.
Część krwionośną tworzą: naczynia krwionośne, którymi płynie krew
oraz serce – ośrodkowy aparat mięśniowy powodujący przepływ krwi.
W zależności od kierunku przepływającej krwi naczynia krwionośne
dzieli się na tętnice i żyły.
W tętnicach krew płynie w kierunku od serca ku obwodowi. Tętnice
ustroju pochodzą z tętnicy głównej aorty i z pnia płucnego. Wychodzące
z nich gałęzie dzielą się na coraz mniejsze gałązki, które przechodzą
ostatecznie w sieć naczyń włosowatych. Naczynia włosowate przechodzą
w drobniutkie żyły, które łączą się w coraz większe naczynia uchodzące
do wielkich pni żylnych, wpadające do serca. W ustroju ludzkim tylko
tętnice nerki rozpadają się na szereg drobnych naczyń, które łączą się po-
nownie w tętnice. Tego rodzaju rozgałęzienie tętnicy nazywa się „siecią
dziwną”. Tętnice badane na zwłokach mają postać sprężystych cewek,
których światło po przecięciu tętnicy pozostaje otwarte (w przeciwień-
stwie do żył). Tętnice – rozgałęziając się – tworzą przeważnie liczne po-
łączenia z tętnicami sąsiednimi, co ma znaczenie praktyczne. W przypad-
kach zamknięcia większego pnia naczyniowego krew dostaje się do oko-
licy ciała zaopatrywanej przez dany pień drogą ubocznych połączeń. W
przeciwieństwie do tętnic tego rodzaju, tętnice nie tworzące połączeń z
naczyniami sąsiednimi noszą nazwę tętnic końcowych. Występują one w
śledzionie, w nerkach, w siatkówce oraz w ośrodkowym układzie
nerwowym. W sercu występują czynnościowe tętnice końcowe, które
wprawdzie mają naczynia łączące, ale zaczopowanie tętnicy wieńcowej
lub jej gałęzi doprowadza do martwicy mięśnia.
W żyłach krew płynie zawsze od obwodu do serca, przy czym krew
ta, nosząca nazwę krwi żylnej różni się barwą i składem chemicznym od
krwi krążącej w tętnicach, czyli od tzw. krwi tętniczej. Wyjątek stano-
wią: pień płucny, w którym – z komory prawej serca do płuc – płynie
krew żylna oraz żyły płucne, w których – z płuc do lewego przedsionka
serca – płynie krew tętnicza. Ściany żył są znacznie cieńsze od ścian tęt-
nic, po przecięciu zapadają się. Na wewnętrznych powierzchniach ścian
znajdują się zastawki w kształcie zbliżonym do gniazd jaskółczych, osa-
dzone parami naprzeciw siebie. Brzegi wolne zastawek zwrócone są
w kierunku prądu krwi. Ściana żyły poza zastawką jest lekko wypuklona
ku zewnątrz i wskutek tego odcinek żyły w miejscu umocowania zastaw-
ki jest nieco rozszerzony, tworząc tzw. zatokę. Przy przepływie prądu

160
krwi, w kierunku do serca, zastawki odchylają się ku ścianie żyły;
w chwili wstrzymania prądu krwi zastawki odchylają się ku świetle żyły
i zamykając nie pozwalają na cofnięcie się krwi. Zastawek nie posiadają:
żyły płucne, żyły nerkowe, żyły należące do układu żyły wrotnej, więk-
szość żył głowy oraz żyła główna dolna. Żyły biegną najczęściej w są-
siedztwie tętnic jako żyły towarzyszące.
Oprócz żył biegnących z tętnicami występują również żyły leżące –
w przeciwieństwie do lepiej chronionych tętnic – bardziej powierzchow-
nie, między skórą a powięzią (żyły skórne). W jamie czaszki spotyka się
specjalny rodzaj naczyń żylnych, zwanych zatokami opony twardej. Po-
wstały one z pierwotnych sieci żylnych. Charakteryzują się tym, że nie
mają jak inne naczynia własnych ścian, tylko ich śródbłonek spoczywa
bezpośrednio na włóknistej tkance opony twardej, czyli rolę ścian tych
żył pełnią blaszki oponowe. Krew żylna zebrana w obie żyły główne
wpada do prawego przedsionka serca, do którego uchodzą również żyły
zbierające krew z mięśnia sercowego. Z prawego przedsionka przedostaje
się do komory prawej. Poprzez komorę prawą i pień płucny przedostaje się
krew do płuc, skąd po utlenieniu wraca żyłami płucnymi do serca i wlewa
się do przedsionka lewego. Jest to tzw. krążenie małe, czyli płucne.
Z przedsionka lewego wpada krew do komory lewej, skąd przez aortę i jej
odgałęzienia zostaje rozprowadzona po całym ustroju. W narządach prze-
chodzi w sieci włosowate i żyłami głównymi oraz zatoką wieńcową serca
wlewa się do przedsionka prawego. Jest to krążenie wielkie.
Zupełnie inaczej przedstawia się krążenie w tym okresie życia, w któ-
rym organizm nie oddycha i nie odżywia się samodzielnie, tylko otrzy-
muje tlen i składniki odżywcze z krwi matki, a więc w okresie życia pło-
dowego. W okresie tym, kiedy płód ma już swój własny układ krążenia,
wymiana składników odżywczych oraz produktów przemiany materii
płodu odbywa się między krwią płodu i matki w obrębie łożyska. Podsta-
wową jednostką anatomiczną łożyska jest kosmek łożyskowy, do którego
dopływa krew płodu i który „kąpie się” w zatokach wypełnionych krwią
matki. Tak więc krew matki i płodu nie miesza się ze sobą, a wymiana
składników odbywa się na drodze dyfuzji i absorpcji. Krew dostaje się z
łożyska do płodu przez żyłę pępkową i wpada do żyły wrotnej w obrębie
wnęki wątroby. W tym miejscu utleniona krew matki miesza się z pozba-
wioną już tlenu krwią zebraną przez rozgałęzienia żyły wrotnej z trzew
jamy brzusznej. Krew z żyły wrotnej przedostaje się dwiema drogami do
żyły głównej dolnej, częściowo przez przewód żylny, a w większości
przez krążenie wątrobowe. Krew z żyły głównej dolnej wpada do przed-
sionka prawego, dalej przez otwór owalny i przegrodę międzyprzedsion-
kową do przedsionka lewego, a stąd do komory lewej i do aorty.

161
Ryc. 74. Krążenie płodowe (schemat)

Krew z żyły głównej górnej przechodzi do przedsionka prawego i do ko-

mory prawej, a z niej do pnia płucnego. Ponieważ naczynia w nieoddy-
chających płucach są silnie uciśnięte, tylko mała ilość krwi przechodzi do

162
płuc. Większa część przechodzi przez przewód tętniczy i dochodzi do
aorty. Aortą i jej rozgałęzieniami rozchodzi się krew po całym ustroju,
przechodzi w sieci włosowate i wpada do żył głównych. Do łożyska
wkracza krew tętnicami biodrowymi wspólnymi, tętnicami biodrowymi
wewnętrznymi i tętnicami pępkowymi.
W krążeniu płodowym występują dodatkowe otwory i naczynia, które
tracą na znaczeniu z chwilą urodzenia się płodu. Należą do nich:
1. Otwór owalny mający zastawkę, której wolny brzeg wystaje
do światła przedsionka lewego.
2. Żyła pępkowa, która biegnie od pępka do wnęki wątroby.
3. Tętnice pępkowe. Żyła pępkowa i tętnica pępkowa są główny-
mi składnikami pępowiny.
4. Przewód żylny łączący żyłę pępkową z żyłą główną dolną.
5. Przewód tętniczy łączący pień płucny z wklęsłą częścią łuku
aorty.
Po urodzeniu się płodu przestaje dopływać krew z łożyska, a z pierw-
szym wdechem noworodka rozszerza się bardzo znacznie koryto naczynio-
we płuc. W związku z tym krew z komory prawej wpada do płuc, a z płuc
do przedsionka lewego.
W przedsionku lewym ciśnienie wzrasta i zamyka zastawkę otworu
owalnego. Naczynia dodatkowe z czasem również zarastają, przekształ-
cając się w pasma łącznotkankowe, zwane odtąd więzadłami: więzadłem
tętniczym – z przewodu tętniczego, więzadłem żylnym – z przewodu żyl-
nego, więzadłem pępkowym bocznym – z tętnic pępkowych, więzadłem
obłym wątroby – z żyły pępkowej.

SERCE
Serce jest narządem mięśniowym i leży w śródpiersiu środkowym, ob-
jęte workiem osierdziowym. Spoczywa na przeponie. Zawieszone jest na
wielkich naczyniach wychodzących i wchodzących do niego (korona ser-
ca). Serce kształtem przypomina spłaszczony stożek, którego podstawa
zwrócona jest ku tyłowi, ku górze i ku stronie prawej, wierzchołek zaś,
zwany koniuszkiem serca, zwraca się ku dołowi, ku przodowi i ku stronie
lewej. Na sercu odróżnia się powierzchnię tylno-dolną, spłaszczoną, zwró-
coną do przepony – powierzchnię przeponową, powierzchnię przednią,
wypukłą, zwróconą do mostka i żeber – powierzchnię mostkowo-żebrową
i lewą, zaokrągloną, leżącą w wycisku sercowym płuca lewego – po-
wierzchnię płucną. Serce składa się z części prawej i lewej, a w każdej
z nich odróżnia się część górną, czyli przedsionek serca oraz część dolną,
czyli komorę serca. Na powierzchniach zewnętrznych serca podział ten za-

163
znacza się bruzdami – okrężną i podłużnymi. Bruzda okrężna, wieńcowa,
widoczna wyraźnie na tylnej powierzchni serca (na przedniej zasłaniają ją
pnie naczyniowe), zaznacza granicę między przedsionkami a komorami.
Bruzdy podłużne, widoczne na przedniej i na tylnej powierzchni dolnego,
komorowego odcinka serca, zaznaczają granicę miedzy komorami, okre-
ślając położenie przegrody międzykomorowej i noszą nazwę bruzd mię-
dzykomorowych – przedniej i tylnej. Obie bruzdy podłużne schodzą się ze
sobą na prawo od koniuszka serca we wcięciu wierzchołka serca. Górna
część serca, obejmująca oba przedsionki, widoczna jest wyraźnie na tylnej
powierzchni serca; przednie ściany obu przedsionków zasłonięte są czę-
ściowo pniami naczyniowymi wychodzącymi z komór serca. Na oba pnie
naczyniowe zachodzą z obu stron twory wyrastające z przedsionków, zwa-
ne uszkami serca.
Przedsionek prawy
W przedsionku prawym wyróżnia się sześć ścian. W górnej ścianie
przedsionka znajduje się ujście żyły głównej górnej. W tylnej ścianie przed-
sionka widać mały otwór, będący ujściem zatoki wieńcowej serca oraz
znacznie większe ujście żyły głównej dolnej. Na przyśrodkowej ścianie
przedsionka znajduje się owalne zagłębienie, czyli dół owalny. Dół owalny
jest pozostałością istniejącego w życiu płodowym otworu owalnego, który
łączy oba przedsionki. Przyśrodkowa ściana przedsionka prawego jest zara-
zem przyśrodkową ścianą przedsionka lewego, stanowiąc przegrodę mię-
dzyprzedsionkową. Ze ściany przedniej przedsionka wpukla się ku przodo-
wi i bocznie uszko prawe. Na wewnętrznych powierzchniach ścian uszka
znajdują się przebiegające beleczki mięśniowe, zwane mięśniami grzebie-
niastymi. Na bocznej ścianie przedsionka, na którą zachodzą z uszka mię-
śnie grzebieniaste, znajdują się otwory żył najmniejszych. W dolnej ścianie
przedsionka znajduje się ujście przedsionkowo-komorowe prawe, opatrzone
zastawką przedsionkowo-komorową prawą, czyli trójdzielną.
Komora prawa
Przednia ściana komory prawej schodzi się ze ścianą tylną w prawym
brzegu serca. Ściana przyśrodkowa stanowi przegrodę międzykomorową
i wypukla się do światła komory prawej. Wszystkie ściany komory pra-
wej pokryte są beleczkami mięśniowymi. Ku górze łączy się komora pra-
wa z przedsionkiem prawym w ujściu przedsionkowo-komorowym pra-
wym. Zastawka zaopatrująca to ujście – zastawka trójdzielna – składa się
z trzech płatków. Każdy z płatków zastawki jest fałdem tkanki łącznej
włóknistej, pokrytej wsierdziem. Na dokomorowych powierzchniach
płatków przyczepiają się silne struny ścięgniste, których początki znajdu-

164
ją się na beleczkach mięśniowych lub na mięśniach wyrastających ze
ścian komory. W komorze prawej znajdują się zwykle trzy większe
mięśnie lub trzy grupy mięśni brodawkowatych: mięsień brodawkowaty
przedni, mięsień brodawkowaty tylny i przyśrodkowy. Struny ścięgni-
ste odchodzące od poszczególnych mięśni brodawkowatych przyczepia-
ją się do dwóch sąsiadujących ze sobą płatków. W lewym górnym naro-
żu komory prawej zaczyna się pień płucny. Znajduje się tutaj zastawka
pnia płucnego, utworzona z trzech płatków półksiężycowatych. Każdy
płatek zbudowany jest z tkanki łącznej włóknistej, pokryty po stronie
dokomorowej wsierdziem, a po stronie zwróconej do tętnicy – błoną
wewnętrzną tętnicy. Przyczep płatka do ściany ujścia tętnicy porównać
można do umocowania gniazda jaskółki. Płatek jest wypuklony w kie-
runku ku komorze, natomiast ściana tętnicy wypukla się na zewnątrz.
Między płatkiem – przy największym jego odchyleniu ku tętnicy –
a ścianą tej ostatniej pozostaje kieszonka, zwana zatoką pnia płucnego.
Przedsionek lewy
W górnej ścianie przedsionka lewego znajdują się ujścia czterech żył
płucnych, nie posiadające żadnych zastawek. Na ścianie przyśrodkowej,
będącej przegrodą międzyprzedsionkową, zaznacza się czasem ślad za-
stawki otworu owalnego. Poza tym przedsionek lewy podobny jest za-
sadniczo do prawego, jedynie jego uszko jest nieco dłuższe i węższe od
uszka przedsionka prawego.
Komora lewa
Ściany jej są prawie trzy razy grubsze od ścian komory prawej. Be-
leczki mięśniowe występują liczniej i są silniej posplatane. Od strony le-
wej komory przegroda międzykomorowa jest wklęsła. Struny ścięgniste
są grubsze niż w komorze prawej. W ujściu przedsionkowo-komorowym
lewym znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa lewa albo dwu-
dzielna, złożona z dwóch tylko płatków – przedniego i tylnego. Struny
ścięgniste są grubsze niż płatki zastawki trójdzielnej. Ujście aorty, któ-
rym zaczyna się tętnica główna (aorta), skierowane jest ku górze i ku
stronie prawej. Zastawka aorty zbudowana jest tak samo jak zastawka
pnia płucnego, natomiast jej płatki półksiężycowate są grubsze, a zatoki
tworzące opuszkę tętnicy głównej głębsze. Tuż ponad przednimi płatka-
mi znajdują się ujścia tętnic wieńcowych serca.
Przegroda serca
Przegrodę serca dzieli się na przegrodę międzyprzedsionkową i prze-
grodę międzykomorową. Odcinek przegrody serca, leżący na pograniczu

165
komór i przedsionków pozbawiony zupełnie włókien mięśniowych, okre-
śla się jako część błoniastą przegrody międzykomorowej. Część błoniasta
przedstawia się jako okrągławe pole o średnicy około l cm.

Budowa ścian serca

Ściany serca zbudowane są z trzech warstw. Warstwę wewnętrzną,
wyścielającą jamę serca i pokrywającą znajdujące się w niej twory, sta-
nowi wsierdzie; środkową – zbudowaną głównie z mięśnia sercowego –
tworzy śródsierdzie; zewnętrzną zwaną nasierdziem.
Wsierdzie składa się ze śródbłonka odpowiadającego pod względem
budowy śródbłonkowi naczyń. W śródsierdziu wyróżnia się tzw. śród-
sierdzie właściwe, czyli mięsień sercowy, szkielet serca i układ przewo-
dzący serca.
Mięsień sercowy składa się z włókien mięśniowych poprzecznie prąż-
kowanych różniących się budową od włókien mięśni szkieletowych i nie-
zależnych od świadomych bodźców nerwowych. W układzie włókien mię-
śnia sercowego odróżnia się mięśnie przedsionków i mięśnie komór, przy
czym mięśnie przedsionków są zupełnie oddzielone od mięśni komór pier-
ścieniami włóknistymi, które znajdują się w ścianach ujść przedsionkowo-
komorowych. Takie same pierścienie włókniste znajdują się w ścianach
ujść tętnicy głównej i pnia płucnego. Pomiędzy obu ujściami przedsionko-
wo-komorowymi znajduje się płytka łącznotkankowa, tzw. trójkąt włókni-
sty prawy. Podobna płytka, zwana trójkątem włóknistym lewym, leży mię-
dzy pierścieniem aorty a pierścieniem przedsionkowo-komorowym le-
wym. Opisane pierścienie i trójkąty włókniste oraz część błoniastą prze-
grody międzykomorowej zalicza się do szkieletu serca. Mięśnie przedsion-
ków dzielą się na warstwę powierzchowną okrężną – wspólną dla obu
przedsionków i głęboką – oddzielną dla każdego przedsionka. Włókna
warstwy powierzchownej mięśni komór, wspólne dla obu komór, zaczyna-
ją się na pierścieniach włóknistych i biegną skośnie ku dołowi. Wszystkie
one zbiegają się na koniuszku serca tworząc tzw. wir serca.
Układ przewodzący serca zbudowany jest ze swoistego układu mię-
śniowego, którego zadanie polega na regulacji rytmicznej akcji serca, wła-
ściwej koordynacji skurczów przedsionków i komór. Układ przewodzący
składa się z części zatokowo-przedsionkowej i z części przedsionkowo-
-komorowej. Część zatokowo-przedsionkową stanowi węzeł zatokowo-
-przedsionkowy, który znajduje się na przednim brzegu ujścia żyły głów-
nej górnej. Część przedsionkowo-komorową stanowi węzeł przedsionko-
wo-komorowy i pęczek przedsionkowo-komorowy. Węzeł przedsionko-

166
wo-komorowy leży na zwróconej do prawego przedsionka powierzchni
przegrody międzyprzedsionkowej. Z węzła przedsionkowo-komorowego
wychodzi krótkim pniem pęczek przedsionkowo-komorowy, który dzieli
się na dwie odnogi oddzielne dla każdej komory. Każda z tych odnóg bie-
gnie wzdłuż przegrody międzykomorowej pod wsierdziem, dzieli się na
coraz to mniejsze gałązki, kończące w beleczkach mięśniowych i w mię-
śniach brodawkowatych komór.
Osierdzie. Serce leży w worku błony surowiczej, zwanej osierdziem
surowiczym. Osierdzie surowicze składa się z dwu blaszek. Jedna z nich –
blaszka trzewna, czyli nasierdzie – pokrywa bezpośrednio powierzchnię
serca oraz początki wychodzących i końce wchodzących do niego naczyń,
stanowiąc trzecią warstwę ścian serca. Na pniach naczyniowych i na ścia-
nach przedsionków odgina się blaszka trzewna osierdzia, zbiega w dół, po-
krywając ponownie całe serce, nie zrasta się jednak z powierzchnią nasier-
dzia i jako blaszka ścienna wytwarza w ten sposób wspomniany worek su-
rowiczy. W szczelinowatej przestrzeni między blaszką trzewną a ścienną,
czyli w tzw. jamie osierdzia, znajduje się nieco płynu surowiczego.

TĘTNICE

Pień płucny
Pień płucny wychodzi ze stożka tętniczego prawej komory serca. Po-
czątek pnia ma trzy wypuklenia, zwane zatokami pnia płucnego, które
odpowiadają trzem płatkom półksiężycowatym zastawki znajdującej się
w ujściu tętniczym prawym. Zatoki te określa się wspólną nazwą opuszki
pnia płucnego. Pień płucny biegnie ku górze i ku stronie lewej początko-
wo przed aortą wstępującą, a później po jej stronie lewej i dzieli się poni-
żej łuku aorty na dwie tętnice płucne, prawą i lewą, kierujące się pozio-
mo ku wnękom płuc. Z miejsca rozgałęzienia pnia płucnego odchodzi do
dolnej powierzchni łuku aorty więzadło tętnicze, które jest pozostałością
istniejącego w życiu płodowym przewodu tętniczego. Tętnice płucne,
prawa i lewa, oddają gałęzie rozgałęziające się w odpowiednich segmen-
tach oskrzelowo-płucnych
Tętnica główna
Tętnica główna, czyli aorta, wychodzi ze stożka tętniczego komory le-
wej, biegnie ku górze i ku stronie prawej początkowo poza pniem płuc-
nym, a później po jego stronie prawej jako aorta wstępująca. Początek
aorty wstępującej tworzy opuszka powstała z trzech zatok aorty. Powyżej
rozgałęzienia pnia płucnego aorta skierowuje się skośnie od przodu i od

167
strony prawej ku tyłowi i w lewo, tworząc wypukły ku górze łuk aorty.
Następnie przechodzi w aortę zstępującą, która biegnie ku dołowi, przy-
legając do lewej strony kręgosłupa i zbliżając się stopniowo coraz bar-
dziej do linii pośrodkowej ciała. Do wklęsłej powierzchni łuku aorty
przyczepia się wspomniane wyżej więzadło tętnicze. Odcinek łuku mię-
dzy przyczepem tego więzadła a wychodzącą z wypukłej części łuku aor-
ty tętnicą podobojczykową lewą jest nieco zwężony i określa się go na-
zwą cieśni aorty. Odcinek aorty zstępującej, przebiegający w obrębie
klatki piersiowej, nosi nazwę aorty piersiowej. Po przejściu przez rozwór
aortowy przepony aorta piersiowa przechodzi w aortę brzuszną, która
biegnie w linii pośrodkowej przed trzonami kręgów aż do IV kręgu lędź-
wiowego, gdzie, oddawszy rozchodzące się pod kątem ostrym dwie tętni-
ce biodrowe wspólne, przechodzi w zdążającą dalej ku dołowi cieniutką
tętnicę krzyżową pośrodkową.
Gałęzie aorty wstępującej
Tętnice wieńcowe odchodzą od części wstępującej aorty tuż powyżej
zastawki aorty. Ukazują się one na przedniej powierzchni serca po obu
stronach pnia płucnego. Tętnica wieńcowa prawa biegnie w bruździe
wieńcowej ku stronie prawej i ku tyłowi, dostaje się na tylną powierz-ch-
nię serca i oddaje gałąź międzykomorową tylną, która biegnie ku dołowi
w bruździe międzykomorowej tylnej. Druga gałąź tętnicy wieńcowej pra-
wej biegnie dalej w bruździe wieńcowej jako przedłużenie głównego
pnia. Tętnica wieńcowa lewa jest krótkim pniem, oddaje gałąź międzyko-
morową przednią, która biegnie ku dołowi w bruździe międzykomorowej
przedniej i gałąź okrążającą, która zdążając w bruździe wieńcowej ku
stronie lewej i ku tyłowi dosięga tylnej powierzchni serca.
Gałęzie łuku aorty
Od wypukłej części łuku aorty odchodzą (idąc od strony prawej): pień
ramienno-głowowy, tętnica szyjna wspólna lewa i tętnica podobojczyko-
wa lewa.
Pień ramienno-głowowy biegnie ku górze i na wysokości stawu
mostkowo-obojczykowego prawego dzieli się na tętnicę szyjną wspólną
prawą i tętnicę podobojczykową prawą.
Tętnica szyjna wspólna biegnie pionowo ku górze objęta wraz z żyłą
szyjną wewnętrzną i nerwem błędnym wspólną pochewką powięziową.
Na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej dzieli się na tętnicę
szyjną zewnętrzną i wewnętrzną. W kącie rozgałęzienia tętnicy szyjnej
wspólnej znajduje się mały, kulisty twór zwany kłębkiem szyjnym stano-
wiący ciało przyzwojowe tętnicy.

168
 Tętnica szyjna zewnętrzna biegnie w kierunku kąta żuchwy, w dole
zażuchwowym w obrębie ślinianki przyusznej. Na wysokości otworu słu-
chowego zewnętrznego, ku tyłowi od szyjki żuchwy, tętnica szyjna ze-
wnętrzna dzieli się na gałęzie końcowe: tętnicę szczękową i tętnicę skro-
niową powierzchowną.
Gałęzie tętnicy szyjnej zewnętrznej odchodzą w trzech kierunkach:
Tętnica tarczowa górna biegną do przodu
Tętnica językowa
Tętnica twarzowa
Tętnica potyliczna biegną do tyłu
Tętnica uszna tylna
Tętnica gardłowa wstępująca biegną ku środkowi
Tętnica szczękowa gałęzie końcowe
Tętnica skroniowa powierzchowna

Tętnica tarczowa górna odchodzi tuż powyżej podziału tętnicy szyj-

nej wspólnej i biegnie do górnego odcinka płata bocznego gruczołu tar-
czowego.
Obszary unaczynienia
Gruczoł tarczowy gałęzie gruczołowe
Krtań t. krtaniowa górna, która przebija wraz z n.
krtaniowym górnym błonę tarczowo-gnykową
Mięsień mostkowo- gałąź mostkowo-obojczykowo-sutkowa
-obojczykowo-sutkowy
Okolica gnykowa gałąź podgnykowa

Tętnica językowa odchodzi w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej do ję-

zyka i dochodzi do jego wierzchołka jako tętnica głęboka języka.
Obszary unaczynienia
Język t. głęboka języka
Okolica gnykowa gałąź nadgnykowa
Okolica podjęzykowa t. podjęzykowa

Tętnica twarzowa odchodzi w obrębie trójkąta tętnicy szyjnej ku

przodowi, następnie owija się pod ślinianką podżuchwową i przekracza-
jąc na przednim brzegu mięśnia żwacza krawędź trzonu żuchwy wchodzi
na twarz, gdzie zdąża jako tętnica kątowa pod powierzchownymi mię-
śniami wyrazowymi twarzy do przyśrodkowego kąta oka.

169
 Obszary unaczynienia
Cieśń gardzieli t. podniebienna wstępująca
Ślinianka podżuchwowa gałęzie gruczołowe
Okolica podbródkowa t. podbródkowa
Obie wargi t. wargowa górna
t. wargowa dolna
Okolica nosa t. kątowa
Tętnica potyliczna odchodzi od tętnicy szyjnej zewnętrznej na wyso-
kości odejścia tętnicy twarzowej, biegnie skośnie ku tyłowi i ku górze
i układa się powierzchownie między skórą a mięśniem naczasznym.
Obszary unaczynienia
Małżowina uszna gałąź uszna
Mięsień mostkowo-obojczykowo- gałęzie mostkowo-obojczykowo-
-sutkowy -sutkowe
Opona twarda gałąź sutkowa
Mięśnie okolicy karku gałąź zstępująca
Okolica potyliczna gałęzie potyliczne
Tętnica uszna tylna biegnie ku tyłowi i ku górze w głębi ślinianki
przyusznej; wychodzi z niej między wyrostkiem sutkowatym a małżowi-
ną uszną.
Obszary unaczynienia
Ślinianka przyuszna gałęzie gruczołowe
Małżowina uszna gałąź uszna
Okolica potyliczna boczna gałąź potyliczna
Od tętnicy usznej tylnej odchodzi ponadto tętnica rylcowo-sutkowa.
Obszary unaczynienia tętnicy rylcowo-sutkowej
Jama bębenkowa t. bębenkowa tylna
Komórki sutkowe gałęzie sutkowe
Mięsień strzemiączkowy gałąź strzemiączkowa
Tętnica gardłowa wstępująca biegnie wzdłuż bocznej ściany gardła
aż do podstawy czaszki.
Obszary unaczynienia
Opona twarda t. oponowa tylna
Jama bębenkowa t. bębenkowa dolna
Gardło, podniebienie miękkie gałęzie gardłowe
Tętnica szczękowa odchodzi na wysokości szyjki żuchwy i kończy
się w dole skrzydłowo-podniebiennym. W przebiegu tej tętnicy można
odróżnić trzy odcinki. Odcinek pierwszy obejmuje część tętnicy leżącą

170
między szyjką żuchwy a więzadłem klinowo-żuchwowym. Drugi odci-
nek tętnicy znajduje się między mięśniem skroniowym a mięśniem
skrzydłowym bocznym w dole podskroniowym. Odcinek trzeci leży
w dole skrzydłowo-podniebiennym.
Obszary unaczynienia pierwszego odcinka tętnicy
Przewód słuchowy zewnętrzny i błona t. uszna głęboka
bębenkowa
Jama bębenkowa t. bębenkowa przednia
t. bębenkowa górna
Opona twarda dołu czaszki przedniego, t. oponowa środkowa
środkowego i tylnego
Kanał nerwu twarzowego t. oponowa środkowa
Zęby i zębodoły żuchwy
Mięsień żuchwowo-gnykowy t. zębodołowa dolna
Okolica bródki
Obszary unaczynienia drugiego odcinka tętnicy
Gałęzie drugiego odcinka tętnicy szczękowej zaopatrują mięśnie żwa-
cze i mięsień policzkowy (t. skroniowe głębokie, t. żwaczowa, gałęzie
skrzydłowe, t. policzkowa).
Mięśnie żwacze t.t. skroniowe głębokie, t. żwaczowa
Mięsień policzkowy t. policzkowa
Obszary unaczynienia trzeciego odcinka tętnicy
W okolicy dołu skrzydłowo-podniebiennego gałęzie tętnicy szczęko-
wej biegną podobnie jak gałęzie nerwu szczękowego i zwoju skrzydło-
wo-podniebiennego.
Okolica t. podoczodołowa w bruździe i kanale podoczodo-
podoczodołowa łowym oddaje gałęzie zębodołowe górne przednie
Zęby i zębodoły t. zębodołowa górna tylna biegnie przez otwór
szczęki zębodołowy na guzie szczęki do zatoki szczękowej
Podniebienie t. podniebienna zstępująca dzieli się na t.
podniebienną większą i tt. podniebienne mniejsze
Jama nosowa t. klinowo-podniebienna
Sklepienie gardła
Trąbka słuchowa t. kanału skrzydłowego biegnąca przez
równoimienny kanał ku tyłowi i dochodząca wzdłuż
trąbki słuchowej aż do jamy bębenkowej

Tętnica skroniowa powierzchowna biegnie ku górze w miąższu śli-

nianki przyusznej i ponad nasadą łuku jarzmowego dzieli się na gałąź
ciemieniową i czołową.

171
 Obszary unaczynienia
Małżowina uszna gałęzie uszne przednie
Przewód słuchowy zewnętrzny
Ślinianka przyuszna gałęzie przyusznicze
Okolica policzkowa t. poprzeczna twarzy
Okolica oczodołowa t. jarzmowo-oczodołowa
Okolica skroniowa t. skroniowa środkowa
Powłoki okolicy czołowej gałąź czołowa
Powłoki środkowego odcinka sklepienia czaszki gałąź ciemieniowa
Tętnica szyjna wewnętrzna odchodzi od tętnicy szyjnej wspólnej na
wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej. Początkowo leży nieco
z tyłu i bocznie od tętnicy szyjnej zewnętrznej, następnie kieruje się bar-
dziej przyśrodkowo. Biegnąc dalej ku górze wzdłuż bocznej ściany gar-
dła sąsiaduje z boku z żyłą szyjną wewnętrzną, a z tyłu z nerwem błęd-
nym i dochodzi do zewnętrznego otworu kanału tętnicy szyjnej.
Obszary unaczynienia
Jama bębenkowa gałąź szyjno-bębenkowa
Przysadka mózgowa gałąź zatoki jamistej
Zwój półksiężycowaty nerwu trójdzielnego
Końcowy odcinek tętnicy szyjnej wewnętrznej przebija oponę twardą
i po oddaniu tętnicy ocznej kieruje się do mózgowia.
Tętnica oczna jest większą gałęzią tętnicy szyjnej wewnętrznej.
Wchodzi ona przez kanał wzrokowy do oczodołu.
Obszary unaczynienia
Gałka oczna t. środkowa siatkówki
tt. rzęskowe przednie
tt. rzęskowe tylne długie i krótkie
Mięśnie zewnętrzne gałęzie mięśniowe
gałki ocznej
Gruczoł łzowy t. łzowa
Powieki tt. powiekowe przyśrodkowe, które zespalają się
z tt. powiekowymi bocznymi niedaleko wolnych
brzegów powiek, tworząc w ten sposób w powie-
kach łuk tętniczy powiekowy górny i dolny
Spojówki tt. spojówkowe przednie i tylne
Okolica t. nadoczodołowa
nadoczodołowa
Jama nosowa t. sitowa przednia i t. sitowa tylna
Grzbiet nosa t. grzbietowa nosa

172
Gałęzie mózgowe tętnicy szyjnej wewnętrznej
Płat czołowy ciemieniowy, skroniowy t. mózgu środkowa
Płat czołowy, ciemieniowy t. mózgu przednia
Splot naczyniówkowy t. naczyniówkowa
Tętnica mózgu środkowa – przedłużenie tętnicy szyjnej, biegnąc przez
dół boczny i przez bruzdę boczną mózgu unaczynia płaty: czołowy, cie-
mieniowy i skroniowy, wyspę oraz częściowo jądra i istotę białą kreso-
mózgowia.
Tętnica mózgu przednia odchodzi w kierunku szczeliny podłużnej mó-
zgowia i biegnie dalej wzdłuż ciała modzelowatego, zaopatrując przy-
środkową powierzchnię płatów czołowego i ciemieniowego.
Gałąź łącząca tylna biegnie ku tyłowi wpadając do tętnicy mózgu tyl-
nej, która jest gałęzią tętnicy kręgowej.
Tętnica naczyniówkowa biegnie wzdłuż pasma wzrokowego w kie-
runku rogu dolnego komory bocznej do splotu naczyniówkowego.
Tętnica podobojczykowa odchodzi po stronie prawej od pnia ramien-
no-głowowego, po lewej zaś – od łuku aorty. Biegnie wypukłym łukiem
ku górze ponad osklepkiem opłucnej ku stronie bocznej, przechodzi mię-
dzy przednim a środkowym mięśniem pochyłym, leżąc w bruździe tętni-
cy podobojczykowej pierwszego żebra i po skrzyżowaniu się z obojczy-
kiem, pod którym przebiega, przechodzi w tętnicę pachową.
Gałęzie tętnicy podobojczykowej

Tętnica kręgowa biegnie od wypukłej części łuku tętnicy podoboj-

czykowej ku górze przez otwory w wyrostkach poprzecznych kręgów
szyjnych, od szóstego kręgu począwszy. Następnie przebija błonę szczy-
towo-potyliczną tylną oraz oponę twardą i wchodzi przez otwór wielki
do jamy czaszki. W jamie czaszki obie tętnice kręgowe łączą się w kie-
runku brzusznej powierzchni mostu. Biegnąc dalej zbieżnie obie tętnice
łączą się na brzusznej powierzchni mostu i tętnicy podstawnej, która
dzieli się na tętnice mózgu tylne.
Obszary unaczynienia tętnicy kręgowej w odcinku szyjnym
Mięśnie głębokie szyi gałęzie mięśniowe
Kanał kręgowy gałęzie rdzeniowe
Opona twarda w tylnym dole czaszki gałąź oponowa
Obszary unaczynienia tętnicy kręgowej w odcinku czaszkowym
Móżdżek t. móżdżku dolna tylna
Rdzeń kręgowy t. rdzeniowa przednia
t. rdzeniowa tylna

173
 Obszary unaczynienia tętnicy podstawnej
Most gałęzie do mostu
Móżdżek t. móżdżku dolna przednia, t. móżdżku górna
Mózgowie t. mózgu tylna
Ucho wewnętrzne t. błędnika towarzysząca nerwowi przedsionkowo-
-ślimakowemu
Koło tętnicze mózgu leży na podstawie mózgu. W skład koła wchodzą
następujące tętnice: tętnica podstawowa, tętnice mózgu tylne, tętnice mó-
zgu środkowe i tętnice mózgu przednie.
Tętnica piersiowa wewnętrzna odchodzi od wklęsłej części łuku tętnicy
podobojczykowej i biegnie ponad osklepkiem opłucnej ku dołowi. Następ-
nie układa się na tylnej powierzchni przedniej ściany klatki piersiowej,
gdzie biegnąc w odległości 1–1,5 cm od bocznej krawędzi mostka leży
poza chrząstkami żeber. W szóstej przestrzeni międzyżebrowej tętnica
piersiowa wewnętrzna dzieli się na tętnicę nabrzuszną górną i tętnicę mię-
śniowo-przeponową.
Obszary unaczynienia
Narządy klatki piersiowej gałęzie śródpiersiowe, gałęzie
oskrzelowe, gałęzie grasicze
Osierdzie i przepona t. osierdziowo-przeponowa,
towarzysząca nerwowi przeponowemu
Okolica mostka gałęzie mostkowe
Mięśnie i skóra przedniej ściany gałęzie przyszywające, które oddają
klatki piersiowej, gruczoł sutkowy gałęzie mięśniowe i skórne
Pień żebrowo-szyjny zaczyna się na tylnej ścianie tętnicy podobojczy-
kowej i oddaje tętnicę międzyżebrową najwyższą i tętnicę szyjną głębo-
ką.
Pień tarczowo-szyjny zaczyna się na przedniej ścianie tętnicy pod-
obojczykowej i oddaje tętnice: tarczową dolną, poprzeczną szyi, nadło-
patkową i szyjną wstępującą.
Tętnica tarczowa dolna biegnie poza naczyniami i pniami nerwowymi
szyi, dochodzi do tylnej powierzchni płata bocznego gruczołu tarczowego.
Obszary unaczynienia
Gruczoł tarczowy gałęzie gruczołowe
Krtań t. krtaniowa dolna, która dostaje się na tylną ścianę
krtani razem z nerwem krtaniowym dolnym
Gardło, przełyk, gałęzie gardłowe, gałęzie przełykowe, gałęzie
tchawica tchawicze

174
 Tętnica poprzeczna szyi wchodzi między gałęzie splotu ramiennego
i dochodzi do przedniego brzegu mięśnia czworobocznego.
Tętnica nadłopatkowa biegnie ku bokowi poza obojczykiem i równo-
legle do niego. Następnie przez wcięcia łopatki wchodzi do dołu nad-
grzebieniowego.
Tętnica szyjna wstępująca biegnie ku górze po mięśniu pochyłym
przednim.
Tętnica pachowa jest przedłużeniem tętnicy podobojczykowej, za-
czyna się zatem na brzegu zewnętrznym pierwszego żebra i przebiega
przez jamę pachową razem z żyłą pachową i nerwami splotu ramiennego.
Na dolnym brzegu mięśnia piersiowego większego przechodzi tętnica pa-
chowa w tętnicę ramienną.
Gałęzie tętnicy pachowej

Tętnica piersiowa najwyższa – do sieci tętniczej klatki piersiowej.

Tętnica piersiowo-barkowa – do sieci tętniczej barkowej.
Tętnica piersiowa boczna – rozgałęzia się w mięśniu zębatym przednim.
Tętnica podłopatkowa – zespala się z tętnicą nadłopatkową.
Tętnica okalająca ramię przednia biegnie ku przodowi i bokowi mię-
dzy szyjką chirurgiczną kości ramiennej a mięśniem kruczo-ramiennym
aż do bruzdy międzyguzkowej.
Tętnica okalająca ramię tylna biegnie ku tyłowi przez otwór pachowy
boczny razem z nerwem pachowym i okrąża szyjkę chirurgiczną kości
ramiennej, zespalając się z sąsiednimi.
Tętnica ramienna biegnie w przyśrodkowej bruździe mięśnia dwu-
głowego do dołu łokciowego, dzieli się na tętnicę promieniową i tętnicę
łokciową.
Gałęzie tętnicy ramiennej

Tętnica głęboka ramienia odchodzi od tętnicy ramiennej na wysokości

dolnego brzegu mięśnia obłego większego i wraz z nerwem promienio-
wym biegnie przez bruzdę tego nerwu na tylnej stronie kości ramiennej,
oddając tętnicę odżywczą kości. Końcową gałęzią tętnicy głębokiej ra-
mienia jest tętnica poboczna promieniowa.
Tętnica poboczna łokciowa górna biegnie na przyśrodkowej po-
wierzchni głowy przyśrodkowej mięśnia trójgłowego.
Tętnica poboczna łokciowa dolna przebiega na przedniej powierzchni
mięśnia ramiennego.
Tętnica promieniowa biegnie po stronie promieniowej przedniej po-
wierzchni przedramienia wzdłuż mięśnia ramienno-promieniowego.
W dolnej części przedramienia leży tętnica bezpośrednio pod powięzią,

175
oddzielona od kości promieniowej mięśniem nawrotnym czworobocz-
nym. Jest to miejsce, w którym zwykle bada się tętno. Powyżej wyrostka
rylcowatego kości promieniowej zwraca się tętnica pod ścięgnami mięśni
kciuka na grzbiet ręki i biegnie do pierwszej przestrzeni międzykostnej.
W tym miejscu przechodzi na dłoń i wspólnie z gałązką dłoniową głębo-
ką tętnicy łokciowej tworzy łuk dłoniowy głęboki.
Gałęzie tętnicy promieniowej

Tętnica wsteczna promieniowa – biegnie ku górze wzdłuż nerwu pro-

mieniowego.
Gałąź dłoniowa powierzchowna wraz z końcową gałązką tętnicy łok-
ciowej tworzy łuk dłoniowy powierzchowny.
Tętnica główna kciuka to silnie wykształcona pierwsza tętnica mię-
dzykostna dłoniowa, odchodząca od promieniowego odcinka łuku dło-
niowego głębokiego.
Tętnica śródręcza grzbietowa pierwsza biegnie ku przodowi w pierw-
szej przestrzeni międzykostnej i u podstaw palców dzieli się na dwie tęt-
nice palcowe, zdążając do zwróconych do siebie brzegów kciuka i palca
wskazującego.
Tętnica łokciowa biegnie między powierzchowną a głęboką warstwą
zginaczy przedramienia wzdłuż mięśnia zginacza nadgarstka łokciowego
razem z nerwem łokciowym i przechodzi na dłoń po promieniowej stronie
kości grochowatej, oddzielona od ścięgien mięśni troczkiem zginaczy.
Gałęzie tętnicy łokciowej

Tętnica wsteczna łokciowa – do sieci stawowej łokcia.

Tętnica międzykostna wspólna odchodzi w obrębie dołu łokciowego
i po bardzo krótkim przebiegu dzieli się na tętnicę międzykostną tylną
i tętnicę międzykostną przednią.
Gałąź dłoniowa głęboka wraz z końcową gałązką tętnicy promienio-
wej tworzy łuk dłoniowy głęboki.
Łuk dłoniowy powierzchowny leży pod rozcięgnem dłoniowym,
utworzony jest z gałązki końcowej tętnicy łokciowej i uzupełniony gałąz-
ką dłoniową powierzchowną tętnicy promieniowej. Oddaje cztery tętnice
palcowe dłoniowe wspólne, które dzielą się na tętnice palcowe dłoniowe
właściwe, skierowane do zwróconych do siebie dłoniowych brzegów pal-
ców, od drugiego do piątego.
Łuk dłoniowy głęboki leży pod ścięgnami zginaczy na podstawach
kości śródręcza, jest utworzony z gałązki końcowej tętnicy promieniowej
i uzupełniony gałązką dłoniową głęboką tętnicy łokciowej. Oddaje cztery
tętnice śródręcza dłoniowe, które za pomocą gałęzi przeszywających

176
wzmacniają tętnice śródręczne grzbietowe i wpadają w dalszych odcin-
kach przestrzeni międzykostnych do tętnic palcowych dłoniowych
wspólnych. Pierwsza tętnica śródręcza dłoniowa jest często silnie wy-
kształcona i jest tętnicą główną kciuka.

Ryc. 80. Tętnica kończyny górnej (schemat)

177
 Tętnice palców. Tętnice palcowe grzbietowe pochodzą z tętnic śród-
ręcza grzbietowych oraz z tętnicy śródręcza grzbietowej pierwszej od-
chodzącej od tętnicy promieniowej i biegnąc krawędziami palców po
stronie grzbietowej zaopatrują pierwsze ich członki. Całe powierzchnie
dłoniowe palców zaopatrują tętnice palcowe dłoniowe właściwe, które
pochodzą z łuku dłoniowego powierzchownego.
GAŁĘZIE AORTY PIERSIOWEJ
Gałęzie aorty piersiowej dzieli się na gałęzie ścienne i gałęzie trzewne.
Gałęzie ścienne

Tętnice przeponowe górne rozgałęziają się na górnej powierzchni

przepony.
Tętnice międzyżebrowe tylne. Od aorty piersiowej odchodzi dziewięć
par tętnic międzyżebrowych tylnych, biegnących do odpowiednich prze-
strzeni międzyżebrowych, od trzeciej począwszy.
Obszary unaczynienia
Rdzeń kręgowy gałąź grzbietowa
Mięśnie i skóra grzbietu
Mięśnie i skóra klatki piersiowej gałęzie przeszywające przednie
Gruczoł sutkowy
Gałęzie trzewne

Obszary unaczynienia
Oskrzela gałęzie oskrzelowe
Przełyk gałęzie przełykowe
Osierdzie gałęzie osierdziowe
Śródpiersie gałęzie śródpiersiowe

GAŁĘZIE AORTY BRZUSZNEJ

Aorta brzuszna oddaje gałęzie ścienne, trzewne i końcowe.
Gałęzie ścienne
Tętnice przeponowe dolne.
Tętnice lędźwiowe w liczbie czterech wchodzą poza mięsień lędźwio-
wo-udowy.
Gałęzie trzewne aorty brzusznej dzieli się na nieparzyste i parzyste.
Gałęzie trzewne nieparzyste

Pień trzewny odchodzi od aorty powyżej trzustki i dzieli się na tętni-

cę żołądkową lewą, wątrobową wspólną i śledzionową.
Tętnica żołądkowa lewa biegnie po krzywiźnie mniejszej żołądka,
zespala się z tętnicą żołądkową prawą i oddaje gałęzie przełykowe.

178
 Tętnica wątrobowa wspólna dzieli się na tętnicę wątrobową właści-
wą i tętnicę żołądkowo-dwunastniczą. Tętnica wątrobowa właściwa bie-
gnie do wątroby w obrębie fałdu otrzewnej, zwanego więzadłem wątro-
bowo-dwunastniczym, sąsiadując z przewodem żółciowym i żyłą wrotną.
Tętnica ta dzieli się na gałęzie: prawą i lewą, przy czym od gałęzi prawej
odchodzi tętnica pęcherzykowa. Ponadto tętnica wątrobowa właściwa
oddaje tętnicę żołądkową prawą, która biegnie wzdłuż krzywizny mniej-
szej żołądka i zespala się z tętnicą żołądkową lewą. Tętnica żołądkowo-
-dwunastnicza zbiega w dół poza górną część dwunastnicy i dzieli się na
tętnicę żołądkowo-sieciową, biegnącą po krzywiźnie większej żołądka
i zespalającą się z tętnicą żołądkowo-sieciową lewą.

Ryc. 81. Pień trzewny

Tętnica śledzionowa biegnie do wnęki śledziony wzdłuż górnej kra-

wędzi trzustki i oddaje tętnicę żołądkowo-sieciową lewą, która na krzy-
wiźnie większej żołądka zespala się z tętnicą żołądkowo-sieciową prawą,
tętnice żołądkowe krótkie i gałązki śledzionowe.
Tętnica krezkowa górna. Odchodzi od aorty poniżej tętnicy poprzednio
opisanej, przebiega poza trzustką i wchodzi między blaszki krezki jelita cien-
kiego, zdążając łukowato aż do dołu biodrowego prawego. Oddaje ku lewej
stronie znaczną liczbę gałązek (10–18) do jelita czczego i krętego, które prze-
biegając między blaszkami krezki dzielą się i łączą wielokrotnie, tworząc trzy
rzędy łuków. Ku stronie prawej oddaje tętnicę trzustkowo-dwunastniczą, tęt-
nicę okrężniczą środkową dla okrężnicy poprzecznej, tętnicę okrężniczą pra-
wą dla okrężnicy wstępującej i tętnicę krętniczo-okrężniczą dla jelita ślepego.
Od tej ostatniej odchodzi tętnica wyrostka robaczkowego.

179
 Tętnica krezkowa dolna odchodzi od aorty w odległości 4–5 cm po-
wyżej jej podziału na tętnice biodrowe wspólne i biegnie w krezce okręż-
nicy esowatej ku stronie lewej, dzieląc się na tętnicę okrężniczą lewą, tęt-
nice okrężnicy esowatej i tętnicę odbytniczą górną.
Gałęzie trzewne parzyste

Tętnica nadnerczowa środkowa dochodzi do nadnercza.

Tętnica nerkowa odchodzi od aorty poniżej odejścia tętnicy krezkowej
górnej. Oprócz nerki zaopatruje ona nadnercze (tętnica nadnerczowa dolna).
Tętnica jądrowa odchodzi poniżej odejścia tętnicy nerkowej, biegnie ku
dołowi po mięśniu lędźwiowo-udowym i jako część składowa powrózka na-
siennego przechodzi przez kanał pachwinowy do moszny. Tętnicy tej u ko-
biet odpowiada tętnica jajnikowa, która biegnie początkowo tak samo jak
tętnica jądrowa, a następnie podąża w więzadle wieszadłowym jajnika.

Gałęzie końcowe
Tętnica krzyżowa pośrodkowa biegnie wzdłuż pośrodkowej linii trzo-
nu V kręgu lędźwiowego, kości krzyżowej i guzicznej.
Tętnica biodrowa wspólna biegnie od IV kręgu lędźwiowego dzieląc
się na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego na tętnicę biodrową we-
wnętrzną i tętnicę biodrową zewnętrzną.
Tętnica biodrowa wewnętrzna stanowi krótki pień, który dzieli się
w okolicy górnego brzegu otworu kulszowego większego na gałąź przednią
i tylną. Gałąź przednia oddaje tętnice trzewne i dwie tętnice ścienne: t. za-
słonową i t. pośladkową dolną. Gałąź tylna oddaje pozostałe tętnice ścienne.
Gałęzie ścienne tętnicy biodrowej wewnętrznej

Tętnica biodrowo-lędźwiowa oddaje gałąź rdzeniową do kanału krę-

gowego.
Tętnica zasłonowa biegnie po bocznej ścianie miednicy do kanału za-
słonionego. Po przejściu przez kanał zasłoniony rozgałęzia się pomiędzy
przywodzicielami uda.
Tętnica pośladkowa górna przechodzi przez górny odcinek otworu
kulszowego większego.
Tętnica pośladkowa dolna wychodzi przez dolny odcinek otworu kul-
szowego większego i oddaje gałązkę towarzyszącą nerwowi kulszowemu.
Gałęzie trzewne tętnicy biodrowej wewnętrznej

Tętnica pępkowa. Po urodzeniu tętnica ta zarasta, przekształcając się

w więzadło pępkowe.
Tętnica pęcherzowa dolna zaopatruje dolną część pęcherza moczowego.

180
 Tętnica nasieniowodu biegnie z nasieniowodem aż do najądrza.
Tętnica maciczna biegnie wzdłuż ściany miednicy ku dołowi i do przodu,
przechodząc w część poprzeczną podążającą wzdłuż podstawy więzadła sze-
rokiego macicy i przebiegając ponad moczowodem oraz między blaszkami
więzadła szerokiego, dobiega do macicy. W tym miejscu skręca ku górze
i wzdłuż bocznej krawędzi macicy dochodzi do przyczepu więzadła właści-
wego jajnika, gdzie dzieli się na gałęzie końcowe, z których gałąź jajnikowa
tworzy zespolenie z tętnicą jajnikową, a gałąź jajowodowa zespala się z ga-
łązką jajowodową tętnicy jajnikowej. Prócz tego tętnica maciczna oddaje tęt-
nicę pochwową.
Tętnica odbytnicza środkowa dobiega do bańki odbytnicy.
Tętnica sromowa wewnętrzna wychodzi z miednicy przez dolny odcinek
otworu kulszowego większego, owija się dookoła kolca kulszowego i przez
otwór kulszowy mniejszy wchodzi do dołu kulszowo-odbytniczego, w któ-
rym biegnie przez kanał sromowy. Po wyjściu z kanału sromowego tętnica
przechodzi przez przeponę moczowo-płciową w odległości 1–1,5 cm poniżej
spojenia łonowego dzieli się na tętnicę grzbietową prącia i tętnicę głęboką,
u kobiety zaś na tętnicę grzbietową i głęboką łechtaczki.
Obszary unaczynienia
Najniższy odcinek odbytnicy t. odbytnicza dolna
Krocze t. kroczowa kończąca się u mężczyzn
gałęziami mosznowymi tylnymi, zaś
u kobiet gałęziami wargowymi tylnymi
Opuszka prącia t. opuszki prącia
Opuszki przedsionka pochwy t. opuszki przedsionka pochwy
Cewka moczowa t. cewkowa
Prącie i moszna t. grzbietowa prącia
Łechtaczka t. grzbietowa łechtaczki
Ciało jamiste prącia t. głęboka prącia
Ciało jamiste łechtaczki t. głęboka łechtaczki

Tętnica biodrowa zewnętrzna biegnie do rozstępu naczyń i przed wejściem

na udo oddaje tętnicę nabrzuszną dolną i tętnicę okalającą biodro głęboką.
Tętnica udowa biegnie jako przedłużenie tętnicy biodrowej zewnętrz-
nej przez rozstęp naczyń, przechodzi przez dół biodrowo-łonowy, wnika
do kanału przywodzicieli i wychodząc przez rozwór ścięgnisty przywo-
dzicieli wchodzi do dołu podkolanowego jako tętnica podkolanowa, le-
żąc bezpośrednio na powierzchni podkolanowej kości udowej. Pod łu-
kiem ścięgnistym mięśnia płaszczkowatego dzieli się tętnica podkolano-
wa na tętnicę piszczelową przednią i tętnicę piszczelową tylną. W górnej

181
Ryc. 82. Tętnice kończyny dolnej (schemat)

części uda odchodzą od tętnicy udowej powierzchownie biegnące gałę-

zie, tętnica nabrzuszna powierzchowna, tętnica okalająca biodro powierz-
chowna dla zewnętrznych narządów płciowych – tętnice sromowe, od
których odchodzą tętnice mosznowe (wargowe) przednie.

182
 Dalsze gałęzie tętnicy udowej

Tętnica głęboka uda odchodzi nieco poniżej więzadła pachwinowego

od tylnej strony tętnicy udowej, oddaje dwie tętnice okalające udo i bie-
gnie ku dołowi między przywodzicielami uda, kończąc się jako tętnica
przeszywająca trzecia. Tętnica głęboka uda zaopatruje prawie całe udo
swoimi gałęziami mięśniowymi.
Tętnica kolana zstępująca.
Tętnica podkolanowa oddaje oprócz gałązek do okolicznych mięśni
uda i goleni pięć gałęzi do stawu kolanowego.
Tętnica piszczelowa przednia przechodzi przez górny otwór przegrody
międzykostnej na przednią stronę goleni i biegnie wzdłuż mięśnia pisz-
czelowego przedniego aż do stawu skokowego górnego, skąd jako tętnica
grzbietowa stopy wchodzi na grzbiet stopy i dobiega do pierwszej prze-
strzeni międzykostnej. Tętnica piszczelowa przednia oddaje następujące
gałęzie: dwie tętnice wsteczne piszczelowe, tylną i przednią, biegnące do
sieci stawowej kolana; dwie tętnice kostkowe – przednią boczną i przy-
środkową; tętnicę łukowatą biegnącą na wysokości podstaw kości śród-
stopia łukowato ku bokowi pod ścięgnami mięśni prostujących palce
i oddającą trzy tętnice śródstopia grzbietowe; gałąź podeszwową głębo-
ką, będącą końcową gałęzią tętnicy grzbietowej stopy, przechodzącą
w bliższym odcinku pierwszej przestrzeni międzykostnej na podeszwę
i zespalającą się z tętnicą podeszwową boczną, tworząc z nią łuk po-
deszwowy.
Tętnica piszczelowa tylna biegnie ku dołowi między powierzchowną
a głęboką warstwą tylnej grupy mięśni goleni. W dolnym odcinku goleni
przebiega przez kanał kostki przyśrodkowej, dzieli się na tętnicę pode-
szwową przyśrodkową i tętnicę podeszwową boczną. Tętnica piszczelo-
wa tylna na goleni oddaje gałąź okalającą strzałkę, gałąź kostkową przy-
środkową, gałęzie piętowe oraz tętnicę strzałkową.
Łuk podeszwowy, powstały z połączenia tętnicy podeszwowej bocz-
nej z gałęzią podeszwową głęboką tętnicy grzbietowej stopy, leży na
podstawach kości śródstopia i wysyła cztery tętnice śródstopia pode-
szwowe, które dzielą się na tętnice palcowe podeszwowe.

ŻYŁY

Żyły serca
Zatoka wieńcowa, leżąca w tylnej części bruzdy wieńcowej, jest naj-
większą żyłą, która zbiera krew z prawie całego serca i uchodzi do pra-
wego przedsionka. Jest ona przedłużeniem żyły wielkiej serca, zbierają-

183
cej krew głównie z lewego serca, a częściowo z prawej komory. Do zato-
ki wieńcowej uchodzą jeszcze: żyła tylna komory lewej, żyła skośna
przedsionka lewego, żyła serca mała.
Żyła główna górna
Żyła główna górna powstaje poza chrząstką pierwszego prawego że-
bra z połączenia prawej i lewej żyły ramienno-głowowej i wpada do pra-
wego przedsionka.
Żyła ramienno-głowowa powstaje poza stawem mostkowo-obojczy-
kowym z połączenia żyły podobojczykowej z żyłą szyjną wewnętrzną.
Żyła podobojczykowa jest przedłużeniem żyły pachowej i biegnie
przed mięśniem pochyłym przednim, krzyżując się z żebrem I.
Żyła szyjna wewnętrzna rozpoczyna się jako bezpośrednie przedłu-
żenie zatoki esowatej w otworze żyły szyjnej rozszerzeniem, zwanym
opuszką żyły szyjnej górną i zbiegając w dół razem z tętnicą szyjną we-
wnętrzną, a później wspólną, tworzy przed połączeniem się z żyłą pod-
obojczykową opuszkę żyły szyjnej dolną.
Żyła szyjna zewnętrzna zbiega ku dołowi między blaszką powierz-
chowną powięzi szyjnej a mięśniem szerokim szyi i przebijając blaszkę
powierzchowną i przedtchawiczą powięzi szyjnej uchodzi do żyły szyj-
nej wewnętrznej.
Zatoki żylne opony twardej
Zatoki opony twardej przedstawiają się na przekroju w postaci trójkąt-
nych szczelin pomiędzy zewnętrzną a wewnętrzną blaszką opony twardej
mózgowia. Niektóre zatoki żylne opony twardej łączą się ze sobą na gu-
zowatości potylicznej wewnętrznej, tworząc spływ zatok.
Zatoki żylne uchodzące do spływu zatok
Zatoka strzałkowa górna biegnie w podstawie sierpa mózgu w bruź-
dzie zatoki strzałkowej górnej.
Zatoka prosta biegnie wzdłuż połączenia sierpa mózgu z namio-
tem móżdżku, a powstaje z żyły wielkiej mózgu, która łączy się
z przebiegającą w wolnym dolnym brzegu sierpa mózgu zatoką
strzałkową dolną.
Zatoka potyliczna biegnie wzdłuż grzebienia potylicznego wewnętrz-
nego do otworu wielkiego.
Zatoka poprzeczna biegnie w bruździe zatoki poprzecznej i przecho-
dzi w obrębie bruzdy zatoki esowatej w zatokę esowatą, której przedłuże-
niem jest żyła szyjna wewnętrzna.

184
 Dalsze zatoki żylne
Zatoka jamista leży na nasadzie skrzydła większego kości klinowej
bocznie od siodła tureckiego i łączy się z taką samą zatoką strony prze-
ciwległej za pomocą dwóch zatok międzyjamistych.
Zatoka skalista górna biegnie w bruździe zatoki skalistej górnej na
górnej krawędzi części skalistej kości skroniowej, łącząc zatokę jamistą
z zatoką esowatą.
Zatoka skalista dolna biegnie w bruździe zatoki skalistej dolnej,
uchodząc do żyły szyjnej wewnętrznej.
Splot podstawny leży na stoku, łącząc się z przodu z zatokami jami-
stymi, a z tyłu przechodząc w sploty żylne kręgowe wewnętrzne.
Żyły mózgowia
Żyła mózgu wielka powstaje z połączenia prawej i lewej żyły mózgu
wewnętrznej pod płatem ciała modzelowatego i uchodzi do zatoki prostej.
Żyły mózgu górne uchodzą do zatoki strzałkowej górnej.
Żyły mózgu dolne uchodzą do zatok żylnych lub do żyły podstawnej
i do żyły wielkiej mózgu.
Żyły kończyny górnej
Podskórne sieci żylne grzbietowe palców przechodzą w grzbietową
sieć żylną ręki, leżącego na wysokości połowy kości śródręcza. Z sieci
grzbietowej lub z końców łuku grzbietowego wychodzą żyły brzeżne
ręki: z końca łokciowego – żyła odłokciowa palca małego, której prze-
dłużeniem jest żyła odłokciowa przedramienia; z końca promieniowego –
żyła odpromieniowa kciuka, której przedłużeniem jest żyła odpromienio-
wa przedramienia.
Żyła odłokciowa biegnie po łokciowej stronie przedniej powierzchni
przedramienia ku górze, przechodzi na ramię i w połowie wysokości ra-
mienia przebija powięź, wpadając do jednej z żył ramiennych.
Żyła odpromieniowa biegnie ku górze po promieniowej stronie
przedniej powierzchni przedramienia. Na ramieniu wchodzi do bruzdy
bocznej mięśnia dwugłowego, potem przebiwszy powięź wnika do żyły
pachowej. W okolicy dołu łokciowego żyła odpromieniowa łączy się
z żyłą odłokciową za pomocą skośnie przebiegającej gałęzi, zwanej żyłą
pośrodkową łokcia.
Głębokie żyły kończyny górnej biegną z równoimiennymi tętnicami,
po dwie dla każdej tętnicy, jako tzw. żyły towarzyszące.
Żyły klatki piersiowej
Żyła nieparzysta zaczyna się jako przedłużenie żyły lędźwiowej
wstępującej, która zbiera krew z żył lędźwiowych. W klatce piersiowej

185
biegnie wzdłuż trzonów kręgów piersiowych ku górze, leżąc na prawo od
aorty i przewodu piersiowego. Na wysokości IV lub V kręgu piersiowego
przechodzi łukowato ponad korzeniem płuca prawego i wpada do żyły
głównej górnej.
Podobnie zaczyna się i biegnie, tylko po lewej stronie aorty, żyła nie-
parzysta krótka, która na wysokości VIII kręgu piersiowego przechodzi
poza aortą i przewodem piersiowym na stronę prawą. Wpada do żyły nie-
parzystej. Po stronie lewej kręgosłupa biegnie także od góry do dołu żyła
nieparzysta krótka dodatkowa.
Żyły kręgosłupa
Żyły kręgosłupa występują w postaci splotów żylnych kręgowych,
które leżą w kanale kręgowym pomiędzy ścianą kanału a oponą twardą.
Sploty żylne kręgowe mają odpływy do żył kręgowych w odcinku szyj-
nym, do żył międzyżebrowych w odcinku piersiowym, a do żył lędźwio-
wych i krzyżowych bocznych z odcinka lędźwiowo-krzyżowego.
Żyła główna dolna
Żyła główna dolna powstaje na wysokości IV–V kręgu lędźwiowego
przez połączenie się obu żył biodrowych wspólnych. Biegnie ku górze,
leżąc po stronie prawej aorty brzusznej i wnika do bruzdy żyły głównej,
znajdującej się na tylnej części powierzchni przeponowej wątroby. Na-
stępnie przechodzi przez otwór żyły głównej dolnej przepony do klatki
piersiowej, wnika do worka osierdziowego i wpada do prawego przed-
sionka. Dopływy jej odpowiadają rozgałęzieniom aorty brzusznej i dzielą
się na ścienne i trzewne.
Dopływy ścienne żyły głównej dolnej to żyły lędźwiowe i przepo-
nowe. Dopływy trzewne żyły głównej dolnej odpowiadają parzystym
gałęziom trzewnym aorty brzusznej. Są to: u mężczyzny – żyła jądro-
wa prawa, u kobiety – żyła jajnikowa prawa. Do dopływów trzewnych
należą jeszcze żyły wątrobowe, które wprost z miąższu wątroby ucho-
dzą do żyły głównej dolnej; żyły nerkowe i żyły nadnerczowe, przy
czym żyła nadnerczowa lewa uchodzi przeważnie do lewej żyły ner-
kowej.
Żyła wrotna
Dopływy żylne odpowiadające nieparzystym gałęziom trzewnym aor-
ty brzusznej uchodzą do żyły wrotnej, która rozpoczyna się poza głową
trzustki przez połączenie żyły krezkowej górnej z żyłą śledzionową, do
której wpada uprzednio żyła krezkowa dolna, przy czym krew z żołądka
odchodzi bezpośrednio do pnia żyły wrotnej żyłami żołądka.

186
 Pień żyły wrotnej biegnie ku górze i ku stronie prawej poza dwunast-
nicą, wchodzi między blaszki więzadła wątrobowo-dwunastniczego,
gdzie sąsiadując z przewodem żółciowym wspólnym i z tętnicą wątrobo-
wą, wnika do wnęki wątroby. Żyła wrotna, zbierająca krew z żołądka, je-
lit, trzustki i śledziony, rozpoczyna się w wymienionych narządach siecią
naczyń włosowatych, a w wątrobie przechodzi również w sieć włosowa-
tą, z której biorą początek żyły wątrobowe. W przypadkach utrudnionego
odpływu krwi z żyły wrotnej nabierają znaczenia uboczne połączenia z
zakresu unaczynienia tej żyły z zakresem unaczynienia obu żył głów-
nych.
Żyła biodrowa wspólna powstaje na wysokości stawu krzyżowo-
-biodrowego przez połączenie się żyły biodrowej wewnętrznej z żyłą bio-
drową zewnętrzną.
Żyła biodrowa wewnętrzna zachowuje się tak samo jak równoimien-
na tętnica, a jej dopływy dzielą się na ścienne i trzewne.
Żyła biodrowa zewnętrzna jest przedłużeniem żyły udowej. Ucho-
dzą do niej: żyła okalająca biodro i żyła nabrzuszna dolna, która – podob-
nie jak równoimienna tętnica – zespala się z żyłą nabrzuszna górną.
Żyły kończyny dolnej
Z żylnych sieci palców stopy powstają podeszwowe i grzbietowe
żyły. Powierzchowne żyły grzbietu stopy występują jako żyły grzbietowe
śródstopia uchodzące do łuku żylnego grzbietowego stopy. Sieć żylna
podeszwowa utworzona jest przez żyły podeszwowe, które uchodzą do
łuku żylnego podeszwowego. Łuk ten na brzegach bocznych stopy wpa-
da do sieci grzbietowej stopy.
Żyła odpiszczelowa wychodzi z przyśrodkowego końca łuku żylnego
grzbietowego i biegnie ku górze, przechodzi przed kostką przyśrodkową,
następnie wzdłuż przyśrodkowej strony goleni otacza od tyłu przyśrod-
kowy nadkłykieć kości udowej, zdąża wzdłuż mięśnia krawieckiego
i przebiwszy blaszkę sitową powięzi szerokiej uchodzi przez rozwór żyły
odpiszczelowej do żyły udowej. Po drodze zbiera krew z powierzchow-
nych żył goleni i z uda.
Żyła odstrzałkowa odchodzi od bocznego końca łuku żylnego grzbie-
towego stopy i biegnie ku górze poza kostką boczną, następnie między
dwiema głowami mięśnia brzuchatego łydki, przebija powięź podkolano-
wą i uchodzi do żyły podkolanowej.
Głębokie żyły kończyny dolnej biegną razem z tętnicami jako żyły to-
warzyszące. W dole podkolanowym łączą się one w jedną żyłę podkola-
nową przechodzącą w żyłę udową, która przebiega przez kanał przywo-
dzicieli na przednią powierzchnię uda razem z równoimienną tętnicą.

187
 UKŁAD NACZYŃ CHŁONNYCH
Naczynia chłonne, zwane również naczyniami limfatycznymi zawie-
rają chłonkę, czyli limfę, która w naczyniach chłonnych jelit, gdzie trans-
portuje tłuszcze i ma żółtawomleczne zabarwienie, nosi nazwę mleczu.
Początkiem drogi chłonnej są szczeliny i przestrzenie międzytkankowe
organizmu, które wypełnia płyn tkankowy pośredniczący w transporcie
substancji odżywczych pomiędzy krwią a komórkami tkanek. Płyn ten,
którego źródłem są naczynia włosowate krwionośne, wraca częściowo do
tych naczyń, częściowo zaś wnika do włosowatych naczyń chłonnych,
skąd jako chłonka płynie naczyniami chłonnymi przez węzły chłonne
i pnie chłonne do żył, dalej żyłami do serca.
Do układu chłonnego zalicza się zatem: naczynia chłonne włosowate,
naczynia chłonne (zbiorcze), wielkie pnie chłonne, węzły chłonne, tkan-
kę chłonną w postaci grudek i migdałków, grasicę.
Naczynia włosowate chłonne występują we wszystkich (z nielicznymi
wyjątkami) tkankach tworząc sieci, które przechodzą w większe naczynia
zbiorcze, przedstawiające się również w postaci obfitych sieci, znajdują-
cych się w głębi narządów.
Węzły chłonne leżą zwykle gromadnie po kilka lub kilkanaście w prze-
biegu większych naczyń chłonnych. Węzły chłonne, należące do jednego
narządu lub do jednej okolicy ciała, nazywa się węzłami regionalnymi.
Wielkie pnie chłonne to:
1. Pnie chłonne lędźwiowe, prawy i lewy, zbierające chłonkę głównie
z kończyn dolnych i z miednicy.
2. Pnie jelitowe zbierające chłonkę z narządów przewodu pokarmowe-
go.
3. Pień szyjny lewy zbierający chłonkę z lewej połowy i głowy i szyi.
4. Pień podobojczykowy lewy zbierający chłonkę z lewej kończyny
górnej.
5. Pnie śródpiersiowe lewe zbierające chłonkę z narządów klatki pier-
siowej. Wymienione pnie uchodzą do przewodu piersiowego.
6. Pień szyjny prawy zbierający chłonkę z prawej połowy głowy i szyi.
7. Pień podobojczykowy prawy.
8. Pnie śródpiersiowe prawe.
Wymienione pnie łączą się w pojedynczy przewód chłonny prawy.
Przewód piersiowy zaczyna się przy rozworze aortowym przepony
z połączenia dwóch pni lędźwiowych. Początkowy rozszerzony odcinek
przewodu piersiowego nosi nazwę zbiornika mleczu, do którego uchodzą
pnie jelitowe. W dalszym ciągu przewód podąża wzdłuż przedniej po-
wierzchni kręgosłupa. Na wysokości VII kręgu szyjnego skręca w lewo

188
i wpada do kąta żylnego, utworzonego przez połączenie się żyły szyjnej
wewnętrznej lewej z żyłą podobojczykową.
Przewód chłonny prawy zaczyna się w dolnym odcinku prawej poło-
wy szyi na mięśniu pochyłym przednim przez połączenie się pnia szyjne-
go prawego i pnia podobojczykowego prawego. Przewód chłonny prawy
wpada do kąta żylnego, jaki tworzą łączące się ze sobą żyły: szyjna we-
wnętrzna prawa i podobojczykowa prawa.

ŚLEDZIONA
Śledziona jest narządem, który ma skupienia tkanki limfatycznej i wy-
twarza limfocyty. Ponadto śledziona pełni funkcję magazynu krwi oraz
odbywa się w niej rozpad starzejących się krwinek czerwonych. Uwol-
niona w ten sposób hemoglobina po dalszej obróbce chemicznej trans-
portowana jest drogą żyły wrotnej do wątroby. Śledziona ma kształt trój-
ściennej piramidy i leży wewnątrzotrzewnowo w górnym odcinku jamy
brzusznej, w podżebrzu lewym. Odróżnia się w niej: powierzchnię prze-
ponową lub boczną, trzewną lub przyśrodkową, brzeg górny i brzeg dol-
ny oraz koniec przedni i koniec tylny. Powierzchnia przeponowa jest wy-
pukła. Na powierzchni trzewnej znajduje się wnęka śledziony, przez któ-
rą wchodzą do śledziony tętnica śledzionowa i nerwy, a wychodzą żyły i
naczynia chłonne. Powierzchnia śledziony pokryta jest błoną włóknistą
zbudowaną z tkanki łącznej i ściśle zrośniętą z zewnętrzną błoną surowi-
czą, otrzewną. Błona włóknista tworzy tzw. torebkę śledziony. Zrąb śle-
dziony tworzą przegrody łącznotkankowe odchodzące od torebki. Prze-
grody te noszą nazwę beleczek śledziony. Dzięki obecności gładkich
włókien mięśniowych śledziona może się kurczyć i w razie potrzeby wy-
prowadzać zmagazynowaną krew do żyły śledzionowej. Miazgę śledzio-
ny barwy czerwonej stanowi tkanka siateczkowata i liczne naczynia
krwionośne.
Unaczynienie: tętnica śledzionowa.
Unerwienie: włókna współczulne i przywspółczulne wywodzą się od
splotu trzewnego i tworzą splot śledzionowy.

189
UKŁAD POKARMOWY

Układ pokarmowy tworzą: przewód pokarmowy z jego gruczołami

oraz narządy pomocnicze – język i zęby. Przewód pokarmowy składa się
z jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka oraz jelita cienkiego i grubego.
Ściany przewodu pokarmowego zbudowane są przeważnie z trzech
warstw, przy czym ta trójwarstwowa budowa jest najbardziej typowa dla
żołądka i jelit.
Idąc od światła przewodu odróżnia się zatem: błonę śluzową, błonę
mięśniową i błonę zewnętrzną. Błonę śluzową pokrywa nabłonek.
W wielu miejscach nabłonek ma komórki gruczołowe, które miejscami
tworzą większe skupienia. Przewody tych gruczołów uchodzą na po-
wierzchni nabłonka. Pod nabłonkiem znajduje się blaszka właściwa bło-
ny śluzowej z licznymi sieciami naczyń włosowatych, krwionośnych
i chłonnych. Błona mięśniowa składa się przeważnie z dwóch warstw
mięśni gładkich, wewnętrznej okrężnej i zewnętrznej podłużnej, mię-
dzy którymi znajdują się naczynia oraz sploty i zwoje nerwowe. Błona
zewnętrzna, utworzona z wiotkiej, miejscami zbitej tkanki łącznej, stano-
wi zewnętrzną osłonę narządów przewodu pokarmowego, z wyjątkiem
narządów leżących w jamie brzusznej, których błonę zewnętrzną stanowi
błona surowicza.
JAMA USTNA
Jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Rozpoczyna
się wejściem do jamy ustnej, czyli szparą ust, która ograniczona jest war-
gami. Obie wargi, górna i dolna, łączą się po bokach w kątach ust. Na
każdej wardze odróżnia się część skórną i część pokrytą błoną śluzową
oraz odcinek przejściowy o zabarwieniu różowym, tzw. czerwień wargo-
wą. Od strony przedsionka warga górna i dolna połączona jest z dziąsłem
fałdem zwanym wędzidełkiem. Dwa łuki zębów oraz wyrostki zębodoło-
we szczęki i żuchwy oddzielają tylną część jamy ustnej, czyli właściwą
jamę ustną, od części przedniej zwanej przedsionkiem.
Przedsionek jamy ustnej
Przednią ścianę przedsionka stanowią obie wargi, natomiast boczne
ściany – policzki. Górne i dolne ograniczenie przedsionka stanowią wy-
gięcia błony śluzowej, przechodzącej z wargi policzków w dziąsła. Przy
zamkniętych ustach i zwartych szczękach nie ma zupełnie światła
w przedsionku i w jamie ustnej właściwej, którą wypełnia język. Połą-
czenie między tymi częściami stanowią szczeliny międzyzębowe oraz

190
przestrzenie zawarte między ostatnimi zębami trzonowymi a gałęziami
żuchwy (przestrzenie zazębowe). Błona śluzowa warg i policzków po-
zbawiona jest blaszki mięśniowej. Zawiera ona surowiczo-śluzowe gru-
czoły wargowe i policzkowe. Zrąb warg i policzków stanowią mięśnie
prążkowane należące do grupy mięśni wyrazowych twarzy. Na zewnętrz-
nej powierzchni mięśnia policzkowego, pokrytego powięzią policzkowo-
gardłową, znajduje się skupienie tkanki tłuszczowej, zwane poduszeczką
tłuszczową policzka.

Ryc. 85. Jama nosowa, jama ustna, gardło, krtań (przekrój strzałkowy – schemat)

Zęby. Ząb składa się z korony, szyjki i korzenia. Podstawową masę

zęba stanowi tkanka zębinowa. Cała korona zęba do okolicy szyjki jest
pokryta najtwardszą tkanką ustroju – szkliwem, które jest najgrubsze
w obrębie guzków na powierzchni żującej. Wewnątrz zęba znajduje się
jama zęba wypełniona miazgą. W części koronowej jama ta nosi nazwę

191
komory, która w obrębie korzenia przedłuża się w kanał, zakończony na
szczycie otworem. Miazga zbudowana jest z nerwów oraz naczyń krwio-
nośnych i limfatycznych wnikających do jamy zęba przez otwór wierz-
chołkowy. Korzenie zębów osadzone są w zębodołach wyrostka zębodo-
łowego szczęki oraz części zębodołowej żuchwy i umocowane włóknami
ozębnej. Korzenie od granicy szkliwno-cementowej w okolicy szyjki do
wierzchołka pokryte są cementem korzeniowym.
Zęby stałe. Uzębienie stałe składa się z 32 zębów. W każdej połowie
dolnego i górnego łuku zębowego wyróżniamy 2 zęby sieczne, 1 kieł,
2 zęby przedtrzonowe i 3 zęby trzonowe. Korona zęba ma następujące
powierzchnie: przedsionkową, językową (lub podniebienną), dwie po-
wierzchnie styczne – mezjalną i dystalną oraz powierzchnię zgryzową
(lub brzeg sieczny w zębach przednich). Na powierzchni żującej wyróż-
nia się guzki i bruzdy charakterystyczne dla każdej grupy zębów. Stałe
zęby sieczne, kły i przedtrzonowce mają jeden korzeń, z wyjątkiem
pierwszego górnego zęba przedtrzonowego, który jest dwukorzeniowy.
Zęby trzonowe w szczęce mają trzy korzenie (policzkowy bliższy i dal-
szy oraz podniebienny), natomiast w żuchwie dwa (bliższy i dalszy). Naj-
częściej w każdym korzeniu jest jeden kanał z wyjątkiem bliższych korze-
ni dolnych zębów trzonowych, które mają dwa kanały. Liczba korzeni
i kanałów może być osobniczo zmienna, przy czym największa różnorod-
ność dotyczy trzecich zębów trzonowych. Człowiek osiąga uzębienie stałe
w wieku 12 lat, zęby ósme (tzw. „zęby mądrości”) wyrzynają się u mło-
dych dorosłych ok. 18–20 roku życia. U dzieci występują zęby mleczne,
których wyrzynanie rozpoczyna się w 6 miesiącu życia i kończy w wieku
2,5–3 lat. Pełne uzębienie mleczne to 20 zębów, po 10 w szczęce i żu-
chwie. W każdym kwadrancie występują następujące grupy: 2 zęby siecz-
ne, 1 kieł, 2 zęby trzonowe. Charakterystyczne cechy zębów mlecznych to:
białoszara barwa, krótkie korony kliniczne, duża jama zęba oraz stosunko-
wo długie korzenie, a w zębach trzonowych szeroko rozstawione. Okres
od 6 do 12 roku życia charakteryzuje się obecnością uzębienia mieszane-
go, ponieważ dochodzi do wymiany uzębienia mlecznego na stałe. Zęby
mleczne oznaczamy cyframi rzymskimi (od I do V), natomiast zęby stałe
cyframi arabskimi (od 1 do 8).
Jama ustna właściwa
Jama ustna właściwa przechodzi z tyłu w część ustną gardła otworem
zwanym cieśnią gardzieli. Przednie i boczne ściany jamy ustnej właści-
wej stanowią łukowate szeregi zębów i dziąsła. Podniebienie tworzy
sklepienie jamy ustnej i oddziela ją od jamy nosowej. Składa się z części
przedniej (podniebienia twardego) oraz tylnej (podniebienia miękkiego).

192
Podniebienie twarde utworzone jest przez wyrostki podniebienne szczęk
oraz blaszki poziome kości podniebiennych. Podniebienie miękkie, będą-
ce fałdem mięśniowym, pokryte jest błoną śluzową i zawiera mięśnie:
dźwigacz i napinacz poniebienia miękkiego, mięsień języczka, mięsień
podniebienno-językowy i podniebienno-gardłowy. Na tylnym, wolnym
brzegu podniebienia znajduje się w płaszczyźnie pośrodkowej wyrostek
zwany języczkiem. Dno jamy ustnej stanowi parzysty mięsień żuchwo-
wo-gnykowy. Oba mięśnie żuchwowo-gnykowe, rozpięte między kością
gnykową a trzonem żuchwy, tworzą tzw. przeponę jamy ustnej, na której
leży język i ślinianka podjęzykowa.

Ryc. 89 Język (powierzchnia górna – schemat)

Język jest fałdem mięśniowym pokrytym błoną śluzową. Odróżnia się

w nim: trzon języka, przechodzący ku tyłowi w nasadę języka, a ku przo-
dowi w koniec języka; powierzchnię górną, czyli grzbiet języka; po-
wierzchnię dolną i brzegi języka. Górna powierzchnia trzonu języka, po-
dzielona podłużną bruzdą pośrodkową na dwie symetryczne części, po-
kryta jest drobnymi wyniosłościami zwanymi brodawkami językowymi.
W zależności od kształtu odróżnia się cztery rodzaje brodawek: nitkowa-
te, grzybowate, okolone i liściaste. W brodawkach języka oprócz nitko-
watych znajdują się receptory smaku, tzw. kubki smakowe. Tkanka pod-

193
śluzowa tworzy na grzbietowej stronie języka rozcięgno języka, do które-
go przyczepiają się mięśnie języka. Mięśnie języka dzielimy na we-
wnętrzne i zewnętrzne.

Ryc. 90. Język (powierzchnia dolna – schemat)

Mięśnie wewnętrzne języka:

– m. podłużny górny,
– m. podłużny dolny,
– m. poprzeczny języka,
– m. pionowy języka.
Mięśnie zewnętrzne języka (zapewniające językowi dużą ruchomość):
– m. bródkowo-językowy,
– m. gnykowo-językowy,
– m. rylcowo-językowy.
Wszystkie mięśnie języka unerwione są przez nerwy podjęzykowy.
Błona śluzowa unerwiona jest czuciowo przez nerwy: językowy, twa-
rzowy, językowo-gardłowy i błędny.
Unaczynienie języka: tętnica językowa.
Okolica podjęzykowa jest to przestrzeń w kształcie podkowiastej rynien-
ki między dolną powierzchnią języka a żuchwą. Na błonie śluzowej tej oko-

194
licy występują dwa fałdy podjęzykowe, na powierzchni których znajdują się
ujścia przewodów gruczołów podjęzykowych mniejszych. Końce przednie
fałdów tworzą mięska podjęzykowe. Otwierają się tam ujścia przewodów
ślinianki podżuchwowej i przewodu podjęzykowego większego.
Gruczoły jamy ustnej
Błona śluzowa jamy ustnej zawiera liczne małe gruczoły wargowe,
policzkowe, podniebienne, językowe. Oprócz tych gruczołów do jamy
ustnej uchodzą przewody wyprowadzające trzech par gruczołów, zwa-
nych śliniankami (przyuszne, podżuchwowe, podjęzykowe).

Ryc. 91. Gardło (przekrój strzałkowy)

195
 Ślinianka przyuszna jest gruczołem surowiczym. Wyróżnia się
w niej część głęboką, położoną w dole zażuchwowym i część powierz-
chowną, pokrywającą zewnętrzną powierzchnię mięśnia żwacza. Gru-
czoł objęty jest torebką powięziową, od której w głąb odchodzą prze -
grody. Z przedniej krawędzi części powierzchownej gruczołu wycho-
dzi przewód ślinianki, który biegnie po mięśniu żwaczu, przebija mię-
sień policzkowy i uchodzi do przedsionka jamy ustnej na wysokości
drugiego zęba trzonowego. Czasami występuje ślinianka przyuszna
dodatkowa.
Unaczynienie: gałęzie gruczołowe tętnicy skroniowej powierzchownej.
Unerwienie: włókna przywspółczulne od nerwu językowo-gardłowego,
współczulne od splotu otaczającego tętnicę skroniową powierzchowną.
Ślinianka podżuchwowa, objęta blaszką powierzchowną powięzi,
jest gruczołem surowiczo-śluzowym i leży pomiędzy krawędzią trzonu
żuchwy a brzuścami mięśnia dwubrzuścowego pod mięśniem żuchwo-
wo-gnykowym. Przewód ślinianki podżuchwowej zagina się koło tylne-
go brzegu mięśnia żuchwowo-gnykowego i uchodzi na mięsku podjęzy-
kowym.
Unaczynienie: gałęzie gruczołowe od tętnicy twarzowej i tętnicy językowej.
Unerwienie: włókna przywspółczulne ze struny bębenkowej, włókna
współczulne ze splotu otaczającego tętnicę językową.
Ślinianka podjęzykowa jest gruczołem surowiczo-śluzowym i leży
pod błoną śluzową okolicy podjęzykowej, tworząc fałd podjęzykowy. Jej
przewód wyprowadzający wychodzi na mięsku podjęzykowym.
Unaczynienie: gałęzie gruczołowe od tętnicy podjęzykowej.
Unerwienie: włókna przywspólczulne ze struny bębenkowej, włókna
współczulne ze splotu otaczającego tętnicę językową.
Pobudzenie włókien przywspółczulnych powoduje wydzielanie nie-
wielkiej ilości gęstej śliny. Pobudzenie włókien współczulnych powoduje
wydzielanie wielkiej ilości wodnistej śliny.
GARDŁO
Gardło ciągnie się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego; na tej
wysokości przechodzi bezpośrednio w przełyk. W gardle krzyżuje się
droga oddechowa z drogą pokarmową. W gardle można wyróżnić część
górną – nosową, środkową – ustną, dolną – krtaniową. Część nosowa
otwiera się do jamy nosowej nozdrzami tylnymi. Na ścianie bocznej, na
wysokości tylnego końca małżowiny dolnej, znajduje się ujście gardłowe
trąbki słuchowej oraz migdałek trąbkowy. Na przejściu ściany górnej
w tylną leży migdałek gardłowy. Część ustna gardła łączy się z jamą ust-
ną przez cieśń gardzieli. W części dolnej, krtaniowej, znajduje się wej-

196
ście do krtani. Ściana gardła zbudowana jest z błony śluzowej, mięśnio-
wej oraz zewnętrznej cienkiej powięzi pokrywającej mięśnie gardła.
W błonie mięśniowej wyróżniamy warstwę okrężną – zwieracze gardła
(górny, środkowy i dolny) i warstwę podłużną – dźwigacze (mięsień ryl-
cowo-gardłowy, trąbkowo-gardłowy).
Unaczynienie: t. gardłowa wstępująca (od t. szyjnej zewnętrznej),
t. podniebienna zstępująca (od t. szczękowej), t. podniebienna wstępująca
(od t. twarzowej).
Unerwienie: część nosowa – czuciowe: gałęzie n. trójdzielnego; część
ustna – czuciowe: gałęzie n. językowo-gardłowego; część krtaniowa –
czuciowe: gałęzie n. krtaniowego górnego (od n. błędnego). Unerwienie
mięśni gardła – splot gardłowy.
PRZEŁYK
Przełyk zaczyna się jako przedłużenie gardła na wysokości VI kręgu
szyjnego i uchodzi do wpustu żołądka na poziomie pomiędzy X a XI krę-
giem piersiowym. Biegnie pomiędzy kręgosłupem a tchawicą wzdłuż li-
nii pośrodkowej ciała, przy czym lewy jego brzeg wystaje nieco spod
tchawicy. Długość przełyku wynosi ok. 25 cm. W przełyku wyróżnia się
część szyjną, piersiową, brzuszną.
Część szyjna wynosi ok. 5 cm, połączona jest luźną tkanką łączną
z blaszką przedkręgową powięzi szyjnej. Część piersiowa oddala się
stopniowo od kręgosłupa, przy czym aorta piersiowa, która biegnie po-
czątkowo wzdłuż lewego brzegu przełyku, układa się ku dołowi pomię-
dzy przełykiem a kręgosłupem. Początek przełyku jest zwężony; podob-
nie zwężony jest przełyk na wysokości rozdwojenia tchawicy, gdzie
przełyk objęty jest od strony lewej i od tyłu aortą zstępującą, a od przodu
lewym oskrzelem, oraz odcinek końcowy przechodzący przez przeponę.
Zwężenia górne i dolne wywołane są napięciem włókien okrężnych mię-
śni przełyku. Błona śluzowa przełyku pokryta jest nabłonkiem wielowar-
stwowym płaskim. Błona mięśniowa górnej części przełyku utworzona
jest z mięśni prążkowanych i ku dołowi przechodzi stopniowo we włók-
na mięśniowe gładkie. W części szyjnej przełyku błonę zewnętrzną sta-
nowi luźna tkanka łączna, w części piersiowej błonę zewnętrzną tworzy
częściowo opłucna. Część brzuszna przełyku z wyjątkiem powierzchni
tylnej pokryta jest otrzewną.
Unaczynienie: część szyjna – gałęzie przełykowe tętnicy tarczowej
dolnej, część piersiowa – gałęzie przełykowe aorty piersiowej, część
brzuszna – gałęzie tętnicy żołądkowej lewej i tętnicy przeponowej lewej.
Unerwienie: włókna przywspółczulne od nerwów błędnych, włókna
współczulne z pni sympatycznych.

197
 ŻOŁĄDEK
Żołądek leży w okolicy nadpępkowej jamy brzusznej, większą swą
częścią na lewo od płaszczyzny pośrodkowej ciała (podżebrze lewe).
Położenie żołądka zmienia się w zależności od stanu wypełnienia żo-
łądka, położenia sąsiednich narządów oraz od wieku i pozycji ciała bada-
nego. W żołądku wyróżnia się część wpustową, dno, trzon, część
odźwiernikową. Przełyk uchodzi do wpustu. Dno żołądka jest to najwyższa

Ryc. 92. Żołądek (schemat)

część żołądka położona pod przeponą na lewo od wpustu. Trzon – to

środkowa część żołądka. Część odźwiernikowa przechodzi w dwunastni-
cę otworem zwanym odźwiernikiem. Ściana żołądka zbudowana jest
z błony śluzowej wyścielonej nabłonkiem wielowarstwowym wałeczko-
wym, układającej się w fałdy wzdłuż długiej osi żołądka. Pomiędzy fał-
dami występują pola żołądkowe pokryte drobnymi fałdami kosmkowy-
mi. Błona śluzowa zawiera liczne gruczoły występujące w okolicy dna
trzonu i odźwiernika. Oprócz gruczołów występują grudki chłonne.
Tkanka podśluzowa zbudowana z luźnej tkanki łącznej zawiera naczynia
krwionośne, chłonne oraz sploty i zwoje układu nerwowego autonomicz-
nego. Błona mięśniowa ułożona jest w trzy warstwy włókien przebiega-
jących podłużnie, skośnie oraz okrężnie. Włókna okrężne grubieją

198
w okolicy odźwiernika wytwarzając zwieracz odźwiernika. Włókna
o przebiegu podłużnym kurcząc się powodują skracanie żołądka i wypy-
chanie jego treści. Włókna warstwy okrężnej kurcząc się powodują po-
wstawanie ruchów perystaltycznych. Włókna wszystkich warstw utrzy-
mują napięcie błony mięśniowej ściany żołądka. Błonę zewnętrzną stano-
wi otrzewna.
Unaczynienie: t. żołądkowa lewa (od pnia trzewnego), t. żołądkowa
prawa (od t. wątrobowej wspólnej) – zespalają się na krzywiźnie mniej-
szej żołądka. T. żołądkowo-sieciowa lewa (od t. śledzionowej), t. żołąd-
kowo-sieciowa prawa (od t. żołądkowo-dwunastniczej) – zespalają się na
krzywiźnie większej żołądka. Tętnice żołądkowe krótkie (od t. śledziono-
wej).
Unerwienie: włókna przywspółczulne od nerwów błędnych, włókna
współczulne – gałęzie splotu trzewnego. Włókna autonomiczne wytwa-
rzają w ścianie żołądka trzy sploty: podśluzowy, warstwy mięśniowej,
podsurowiczy.
Włókna układu współczulnego hamują ruchy żołądka i wydzielanie
jego gruczołów. Włókna układu parasympatycznego działają antagoni-
stycznie.
JELITO CIENKIE
W jelicie cienkim, którego długość na zwłokach wynosi 6–8 m, roz-
różnia się trzy odcinki: dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte.
Dwunastnica ma ok. 30 cm długości. Odróżnia się w niej część górną,
część zstępującą i część dolną. Część górna dwunastnicy, zwana opuszką,
rozpoczyna się przy odźwierniku żołądka na wysokości I kręgu lędźwio-
wego i biegnąc ku stronie prawej oraz ku tyłowi dochodzi do szyjki pęche-
rzyka żółciowego. W tym miejscu część górna przechodzi zgięciem gór-
nym dwunastnicy w część zstępującą dwunastnicy, która poza okrężnicą
poprzeczną zbiega pionowo ku dołowi. Część zstępująca na wysokości
III kręgu lędźwiowego przechodzi zgięciem dolnym dwunastnicy w część
dolną. Część dolna biegnie początkowo poziomo ku stronie lewej – część
pozioma, a następnie, zaginając się skośnie ku górze, przechodzi przed
żyłą główną dolną i aortą brzuszną i ostrym zgięciem dwunastniczo-
-czczym przechodzi w jelito czcze. Zgięcie to wypada na wysokości
II kręgu lędźwiowego. W przyśrodkowym odcinku tylnej ściany zstępują-
cej części dwunastnicy występuje fałd podłużny błony śluzowej dwunast-
nicy tworzący tzw. brodawkę większą dwunastnicy, gdzie znajduje się
wspólne ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowe-
go.

199
 Unaczynienie: t. trzustkowo-dwunastnicza górna (od pnia trzewnego),
t. trzustkowo-dwunastnicza dolna (od t. krezkowej górnej).
Unerwienie: włókna przywspółczulne od n. błędnego, włókna współ-
czulne od splotu trzewnego.
Jelito czcze rozpoczyna, się przy zgięciu dwunastniczo-czczym, na-
stępnie przechodzi w jelito kręte. 2/5 górne części jelita cienkiego, nie li-
cząc dwunastnicy, stanowi jelito czcze, a dolne 3/5 części – jelito kręte.
Jelita czcze i kręte leżą w całości wewnątrzotrzewnowo, przy czym po-
dwójna blaszka otrzewnej zwana krezką jelita cienkiego, łącząca jelito
z tylną ścianą jamy brzusznej, pozwala na dużą ruchomość. Dzięki krez-
ce jelito układa się w tzw. pętle jelitowe, zajmujące przestrzeń między
poszczególnymi odcinkami jelita grubego, sięgając u dołu aż do miedni-
cy mniejszej. Układ i położenie pętli jelita cienkiego są osobniczo bardzo
zmienne i zależą od wielu czynników: pozycji ciała, fazy oddechu, poło-
żenia, stanu napełnienia i wielkości sąsiadujących narządów.
Unaczynienie: t. jelita czczego, t. jelita krętego (gałęzie od t. krezko-
wej górnej).
Unerwienie: włókna przywspółczulne od n. błędnego, włókna współ-
czulne od splotu trzewnego i splotu krezkowego górnego.

JELITO GRUBE
Jelito grube dzieli się na trzy odcinki: jelito ślepe albo kątnicę, okrężni-
cę i odbytnicę. W okrężnicy rozróżnia się: okrężnicę wstępującą, okrężnicę

200
Ryc. 93. Jelito ślepe (przekrój – schemat)
poprzeczną, okrężnicę zstępującą i okrężnicę esowatą. Długość jelita gru-
bego stwierdzona na zwłokach wynosi około 150 cm. Charakterystyczną
cechą budowy ściany jelita grubego są tzw. taśmy. Taśmami okrężnicy
nazywa się trzy silnie rozwinięte pasma podłużnych włókien błony mię-
śniowej jelita, które ciągną się od podstawy wyrostka robaczkowego, wy-
chodzącego z jelita ślepego wzdłuż całego jelita grubego, aż do początku
odbytnicy. Ściągnięte taśmami ściany jelita tworzą fałdy wystające do
jego światła – fałdy półksiężycowate okrężnicy, podczas gdy na po-
wierzchni zewnętrznej pojawiają się wypuklenia okrężnicy. Na po-
wierzchniach zewnętrznych jelita ślepego i okrężnicy są przyczepki sie-
ciowe. Jelito ślepe, czyli kątnica, jest wypukleniem długości ok. 7 cm le-
żącym w prawym dole biodrowym przy tylnej ścianie jamy brzusznej.
Położenie jelita ślepego – zwykle w całości pokrytego otrzewną i stąd ru-
chomego – bywa dość zmienne. Górną jego granicę stanowi płaszczyzna
ujścia jelita krętego, które wnika do przyśrodkowej ściany jelita ślepego.
Ujście to ograniczone jest na wewnętrznej powierzchni ściany jelita śle-
pego zastawką krętniczo-kątniczą. Poniżej ujścia jelita znajduje się okrą-
głe ujście wyrostka robaczkowego. Wyrostek robaczkowy, długości ok. 8
cm, jest cewkowatym wypukleniem jelita ślepego o bardzo zmiennych
wymiarach. Przy prawidłowym położeniu jelita wyrostek robaczkowy
zwisa ku dołowi w kierunku miednicy mniejszej.
Unaczynienie: t. krętniczo-okrężnicza (od t. krezkowej górnej).

201
 Unerwienie: włókna przywspółczulne od nerwu błędnego, włókna
współczulne od pnia współczulnego.
Okrężnica wstępująca, długości ok. 18 cm, biegnie od talerza kości
biodrowej prawego ku górze aż pod wątrobę, gdzie zgięciem okrężnicy
prawym przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica poprzeczna, dłu-
gości ok. 55 cm, biegnie łukiem wypukłym ku przodowi i dołowi ku stro-
nie lewej, gdzie poniżej śledziony przechodzi zgięciem okrężnicy lewym
w okrężnicę zstępującą. Okrężnica poprzeczna łączy się z tylną ścianą
jamy brzusznej krezką okrężnicy poprzecznej oraz więzadłem żołądko-
wo-okrężniczym z krzywizną większą żołądka. Okrężnica zstępująca, dłu-
gości ok. 20 cm, zbiega prawie w linii prostej w dół od lewego zgięcia
okrężnicy i kończy się na wysokości grzebienia kości biodrowej lewej,
przechodząc w okrężnicę esowatą. Okrężnica esowata, umocowana krezką
do ściany jamy brzusznej, ma położenie i kształt bardzo zmienne w zależ-
ności od długości, która waha się w granicach 15–90 cm.
Unaczynienie: okrężnica wstępująca i 2/3 okrężnicy poprzecznej –
t. krezkowa górna (tt. okrężnicza prawa i okrężnicza środkowa). Pozosta-
ła część okrężnicy poprzecznej i okrężnica zstępująca wraz z okrężnicą
esowatą – t. krezkowa dolna (t. okrężnicza lewa i gałęzie esicze).
Unerwienie: włókna współczulne od pnia sympatycznego, włókna
przywspółczulne do okrężnicy wstępującej i mniej więcej do 2/3 okrężni-
cy poprzecznej od nerwu błędnego. Pozostała część okrężnicy poprzecz-
nej, okrężnica zstępująca i okrężnica esowata otrzymują włókna z odcin-
ka krzyżowego rdzenia kręgowego.
Odbytnica zaczyna się na wysokości górnej krawędzi III kręgu krzyżo-
wego jako bezpośrednie przedłużenie okrężnicy esowatej, a kończy się otwo-
rem zwanym odbytem. Górny odcinek odbytnicy, zwany częścią miedniczną,
biegnie wzdłuż przedniej powierzchni kości krzyżowej i guzicznej. Odcinek
dolny odbytnicy, znacznie krótszy od odcinka górnego i zwany kanałem od-
bytowym, przechodzi przez krocze tworząc zgięcie kroczowe, wypukłe ku
przodowi. Granicę pomiędzy częścią górną odbytnicy a kanałem odbytowym
stanowi miejsce, w którym odbytnica przebija przeponę miednicy, tzn. prze-
chodzi między włóknami mięśnia dźwigacza odbytu, tworzącego przeponę.
Odbyt jest podłużną szczeliną, położoną głęboko pomiędzy pośladkami.
Unaczynienie: t. odbytnicza górna (od t. krezkowej dolnej), t. odbytni-
cza środkowa (od t. biodrowej wewnętrznej), t. odbytnicza dolna (od
t. sromowej wewnętrznej).
Unerwienie: włókna współczulne od splotu krezkowego dolnego, włókna
przywspółczulne od odcinka krzyżowego rdzenia kręgowego. Ośrodek kie-
rujący wypróżnieniem znajduje się w części krzyżowej rdzenia kręgowego.

202
 Budowa ścian jelita cienkiego i grubego
Błona śluzowa jelit układa się w fałdy okrężne, które przebiegając po-
przecznie w stosunku do długiej osi jelita zajmują przeważnie ok. 2/3
jego obwodu. Nie występują zupełnie w części początkowej dwunastnicy
w częściach dalszych są stopniowo gęstsze i wyższe, aż znikają prawie
zupełnie w dolnej połowie jelita krętego. Błona śluzowa tworzy ponadto
wyniosłości zwane kosmkami jelitowymi. Kosmki jelitowe zwiększają
powierzchnię wchłanialną jelita o 600%, dochodząc do 4 m 2. Wewnątrz
kosmków znajdują się naczynia chłonne i obfite sieci naczyń włosowa-
tych. Do naczyń włosowatych wchłaniają się aminokwasy i cukry. Do
naczyń chłonnych biegnących osiowo przechodzą tłuszcze w postaci ze-
mulgowanych drobin. W górnej części odbytnicy błona śluzowa układa
się w fałdy poprzeczne odbytnicy, występujące w liczbie 3–5. W kanale
odbytowym zaś tworzy 5–10 podłużnych fałdów, zwanych słupami od-
bytowymi, w których leżą sploty żylne i podłużne włókna mięśniowe.
W obrębie kanału odbytowego mięśnie układają się w trzy warstwy.
Warstwę wewnętrzną stanowi zgrubiała warstwa włókien okrężnych
gładkich, tworząca mięsień zwieracz odbytu wewnętrzny; warstwę środ-
kową stanowią włókna gładkie podłużne; warstwę zewnętrzną zaś tworzą
włókna mięśniowe prążkowane, przebiegające okrężnie i zwane mię-
śniem zwieraczem odbytu zewnętrznym.
Błonę zewnętrzną jelit stanowi otrzewna, a w miejscach nie pokrytych
otrzewną – tkanka łączna.

203
Ryc. 94. Ściany jelita cienkiego i przyczep krezki

Zestawienie cech budowy jelita czczego i krętego

Jelito czcze Jelito kręte
Światło szersze Światło węższe
Ściana grubsza Ściana cieńsza
Błona śluzowa silnie unaczyniona Błona śluzowa słabiej unaczyniona
Fałdy okrężne duże Fałdy okrężne niskie w odcinkach
górnych; w dolnych nie występują
prawie zupełnie
Kosmki szerokie Kosmki wysmukłe i mniej liczne
Grudek skupionych nie ma wcale Grudki skupione duże i liczne

WIELKIE GRUCZOŁY UKŁADU POKARMOWEGO

Wątroba
Wątroba leży w jamie brzusznej tuż pod przeponą, większą częścią na
prawo od płaszczyzny pośrodkowej. Na wątrobie, utrwalonej przed wyję-
ciem ze zwłok, odróżnia się powierzchnię przeponową, która ostrym
brzegiem dolnym przechodzi w powierzchnię trzewną. Wątroba jako gru-
czoł trawienny wydziela na dobę 1–1,5 L żółci. Bierze udział w skompli-
kowanej syntezie glukozy i białek. Ma ogromne znaczenie odtruwające

204
(wytwarza mocznik). Skomplikowane funkcje analizy i syntezy przebie-
gające w wątrobie mają podstawowe znaczenie w przemianie energetycz-
nej całego ustroju.
Na górnej części powierzchni przeponowej znajduje się spłaszczenie
zwane wyciskiem sercowym, wytworzone opierającym się tu sercem;
powierzchnia ta dzieli się na bardzo duży płat prawy i znacznie mniejszy
płat lewy. Podział ten zaznaczony jest na powierzchni przeponowej wą-
troby przyczepem więzadła sierpowatego wątroby. Spod dolnego brzegu
wątroby wystaje dno pęcherzyka żółciowego, a przyśrodkowo od niego
wyraźne wcięcie więzadła obłego. Na tylnej części powierzchni przepo-
nowej, utworzonej głównie przez płat prawy, znajduje się bruzda żyły
głównej, w której biegnie żyła główna dolna. Bocznie od tej bruzdy przy-
lega do wątroby nadnercze, tworząc wycisk nadnerczowy.
Powierzchnia trzewna wątroby sąsiaduje z wieloma narządami jamy
brzusznej. Wątroba okryta jest z zewnątrz błoną łącznotkankową. Od wnęki

Ryc. 95. Wątroba (część górno-przednia powierzchni przeponowej)

wątroby wnikają pasma łącznotkankowe w głąb gruczołu, dzieląc go na
zraziki. Każdy zrazik zbudowany jest z blaszek wątrobowych utworzo-
nych z komórek wątrobowych. W tkance łącznej między krawędziami
poszczególnych zrazików biegną drobne gałązki żyły wrotnej zwane ży-

205
łami międzyzrazikowymi. Odgałęzienia tych żył tworzą pomiędzy blasz-
kami wątrobowymi sieć naczyń włosowatych uchodzących ostatecznie
do żyły biegnącej pośrodku zrazika zwanej żyłą środkową. W sąsiedz-
twie żył międzyzrazikowych przebiegają gałązki tętnicy wątrobowej wła-
ściwej, czyli tętnice międzyzrazikowe, których odgałęzienia zdążają rów-
nież do sieci naczyń włosowatych w głębi zrazika. Żyły środkowe łączą
się w większe naczynia żylne, z których powstają żyły wątrobowe.

Ryc. 96. Wątroba (powierzchnia trzewna)

Drogi wyprowadzające żółć zaczynają się włosowatymi kanalikami

żółciowymi, które biegną między komórkami wątrobowymi i łączą się
swymi odgałęzieniami, tworząc sieci uchodzące w pobliżu zewnętrz -
nej powierzchni zrazika w większe przewodziki międzyzrazikowe.
Z przewodzików tych powstają przewodziki żółciowe, zespalające się
niedaleko wnęki w prawy i lewy przewód wątrobowy. Z połączenia
w obrębie wnęki wątroby obu przewodów wątrobowych powstaje
przewód wątrobowy wspólny, który biegnie ku dołowi; poniżej wrót
wątroby oddaje do pęcherzyka żółciowego przewód pęcherzykowy
i biegnie odtąd jako przewód żółciowy wspólny do części zstępującej
dwunastnicy. Uchodzi na brodawce większej dwunastnicy wspólnie
z przewodem trzustkowym bańką wątrobowo-trzustkową.

206
 Unaczynienie: wątroba ma dwa krwiobiegi – czynnościowy i od-
żywczy.
Krwiobieg czynnościowy utworzony jest przez żyłę wrotną i jej ga-
łęzie w obrębie miąższu wątroby. Żyła wrotna powstaje ze zlania się
żył: śledzionowej, krezkowej górnej i krezkowej dolnej. Doprowadza
ona do wątroby krew z jelit, w której znajdują się wchłonięte cukry
proste, aminokwasy oraz produkty rozkładu hemoglobiny uwalniane
z rozpadających się krwinek czerwonych w śledzionie. Krwiobieg od-
żywczy pochodzi z t. wątrobowej właściwej, która poprzez sieć na-
czyń włosowatych odżywia tkankę łączną, błonę mięśniową naczyń
i komórki wątroby.
Unerwienie: włókna przywspólczulne od nerwu błędnego, włókna
współczulne ze splotu trzewnego.
Pęcherzyk żółciowy jest zbiornikiem żółci, który leży na po-
wierzchni trzewnej wątroby w dole pęcherzyka żółciowego i wystaje
nieco spod dolnego brzegu wątroby. W pęcherzyku żółciowym odróż-
nia się dno, trzon i szyjkę, która zaginając się esowato przechodzi bez-
pośrednio w przewód pęcherzykowy. Pęcherzyk żółciowy zawiera
około 60 mL żółci. Błona śluzowa pęcherzyka żółciowego ma zdol-
ność wchłaniania wody, zagęszczając w ten sposób żółć prawie 10-
-krotnie. Ściany pęcherzyka żółciowego, przewodu pęcherzykowego
i przewodu żółciowego wspólnego pokrywa nabłonek wielowarstwo-
wy wałeczkowaty. Błona śluzowa pęcherzyka żółciowego układa się
w fałdy rozmaitej wysokości. W przewodzie pęcherzykowym wystę-
puje 5–l2 półksiężycowatych fałdów błony śluzowej, które wraz z po-
dobnym fałdem występującym w błonie śluzowej szyjki pęcherzyka
określa się wspólną nazwą fałdu spiralnego. Błona mięśniowa jest sła-
bo rozwinięta tylko w końcowym odcinku przewodu żółciowego
wspólnego włókna okrężne grubieją tworząc zwieracz bańki wątrobo-
wo-trzustkowej. Dzięki temu może być regulowany dopływ żółci do
dwunastnicy. Błonę zewnętrzną tworzy otrzewna.
Unaczynienie: t. pęcherzykowa (od t. wątrobowej właściwej).
Unerwienie: włókna autonomiczne ze splotu wątrobowego.
Trzustka
Trzustka leży przy tylnej ścianie jamy brzusznej poziomo, poza żołąd-
kiem, na wysokości I i II kręgu lędźwiowego. Odróżnia się w niej głowę,
leżącą najbardziej na prawo, objętą podkową dwunastnicy i część środko-
wą, czyli trzon zakończony po stronie lewej ogonem, dosięgający w dol-
nej części śledziony. Na trzonie trzustki wyróżnia się trzy powierzchnie:
przednią, dolną i tylną oraz trzy brzegi: górny, przedni, dolny.

207
Ryc. 97. Trzustka (widok od przodu)

Na dolnym brzegu trzustki – na pograniczu głowy i trzonu – występuje

wcięcie trzustki, w którym leżą naczynia krezkowe górne. Na przedniej
powierzchni trzonu trzustki, bardziej ku stronie prawej, występuje zgrubie-
nie, zwane guzem, przylegające do tylnej powierzchni sieci mniejszej. Na
tylnej powierzchni trzonu trzustki przebiegają dwie bruzdy dla tętnicy
i żyły śledzionowej. Trzustka stanowi gruczoł pęcherzykowy, który wy-
twarza sok trzustkowy bogaty w enzymy trawienne – amylazę, trypsynę,
lipazę. Między pęcherzykami gruczołowymi rozmieszczone są nieregular-
nie wysepki Langerhansa. Tworzą one gruczoł dokrewny trzustki. Wyspy
zawierają komórki: alfa – wytwarzające glukagon, beta – wytwarzające in-
sulinę, delta – wytwarzające gastrynę, somatostatynę. Przewodziki trzust-
kowe uchodzą do przewodu trzustkowego, który biegnie od ogona wzdłuż
trzonu i głowy trzustki, uchodząc do części zstępującej dwunastnicy samo-
dzielnie lub wspólnie z przewodem żółciowym wspólnym.
Unaczynienie: t. trzustkowo-dwunastnicza górna (od t. wątrobowej
wspólnej), t. trzustkowo-dwunastnicza dolna (od t. krezkowej górnej),
gałęzie trzustkowe (gałęzie od t. śledzionowej).
Unerwienie: włókna współczulne ze splotu trzewnego, włókna przy-
współczulne od nerwu błędnego.

208
 Włókna nerwu błędnego pobudzają wydzielanie trzustki, natomiast
włókna współczulne działają hamująco.

209
UKŁAD MOCZOWO-PŁCIOWY

Układ moczowo-płciowy tworzą narządy moczowe i narządy płciowe.

Do narządów moczowych zalicza się nerki i drogi wyprowadzające
mocz, tzn. kielichy nerkowe, miedniczki nerkowe, moczowody, pęcherz
moczowy i cewkę moczową. Narządy płciowe dzieli się na gruczoły
płciowe, drogi przewodzące komórki płciowe oraz części płciowe ze-
wnętrzne. Gruczołem płciowym męskim jest jądro, żeńskim – jajnik. Do
dróg przewodzących komórki płciowe męskie zalicza się najądrze, nasie-
niowód, pęcherzyk nasienny i przewód wytryskowy, a do dróg przewo-
dzących komórki płciowe żeńskie – jajowód, macicę i pochwę. Części
płciowe zewnętrzne męskie stanowią: gruczoł krokowy stercz, gruczoły
opuszkowo-cewkowe, prącie i moszna. Do części płciowych zewnętrz-
nych żeńskich zalicza się narządy otaczające przedsionek pochwy, okre-
ślane wspólną nazwą „srom niewieści” oraz gruczoły przedsionkowe
większe. Ponieważ cewka moczowa męska morfologicznie i czynnościo-
wo łączy się ściśle z częściami płciowymi zewnętrznymi męskimi, opis
jej jest podany przy opisie tych narządów.

NARZĄDY MOCZOWE

Nerka
Nerka ma kształt zbliżony do ziarna fasoli i leży obok kręgosłupa na
części lędźwiowej przepony, zajmując położenie od XI kręgu piersiowe-
go do III kręgu lędźwiowego, przy czym prawa nerka układa się nieco ni-
żej, dosięgając IV kręgu lędźwiowego. Na nerce wyróżnia się powierz-
chnię przednią i tylną, koniec górny i koniec dolny oraz brzeg boczny –
wypukły i przyśrodkowy, w którym znajduje się wnęka nerkowa, prowa-
dząc do zatoki nerkowej. Przez wnękę do zatoki wchodzą tętnica nerko-
wa i nerwy; wychodzą zaś żyły, naczynia chłonne i moczowód. Narządy
te tworzą wspólnie tzw. korzeń nerki. Nerka jest gruczołem cewkowym,
zbudowanym z kanalików. W każdym kanaliku wyróżnia się część wy-
dzielniczą zwaną nefronem oraz część wyprowadzającą, określaną jako
cewka zbiorcza. Liczba nefronów wynosi w każdej nerce około 1,5 mi-
liona. Każdy nefron zaczyna się ciałkiem nerkowym, które stanowi kłę-
bek utworzony z pętli naczyń włosowatych i obejmującej go torebki
kłębka. Sieć naczyń włosowatych kłębka tworzy sieć dziwną, zarówno
bowiem naczynie doprowadzające, jak i odprowadzające krew z kłębka
jest tętnicą. Przez sieć włosowatą kłębka przepływa zatem krew tętnicza,
która następnie naczyniem odprowadzającym dopływa do zwykłej sieci

210
naczyń włosowatych i dopiero stąd gałązkami żylnymi uchodzi do żyły
nerkowej. Torebka kłębka składa się z blaszki wewnętrznej i zewnętrz-
nej. Blaszka wewnętrzna pokrywa bezpośrednio naczynia włosowate
kłębka i w miejscu, gdzie do kłębka wchodzi naczynie doprowadzające,
a wychodzi odprowadzające, odgina się przechodząc w blaszkę ze-
wnętrzną. Między obu blaszkami torebki znajduje się szczelinowata jama
ciałka nerkowego, która na biegunie kanalikowym ciałka przechodzi
w światło części głównej nefronu. W części głównej odróżnia się odcinek
kręty – kanalik kręty pierwszego rzędu i odcinek prosty, przechodzący
w pętlę. Pętla składa się z ramienia zstępującego i wstępującego. Ramię
wstępujące przedłuża się w kanalik kręty drugiego rzędu, czyli wstawkę,
będącą końcową częścią nefronu i przechodzącą w cewkę zbiorczą. Cew-
ki zbiorcze przechodzą w przewody brodawkowe, otwierające się do kie-
lichów nerkowych.

Ryc. 98. Nerka (przekrój czołowy)

Na przekroju czołowym nerki widać budowę wewnętrzną jej miąższu,
w którym można odróżnić jaśniejszą korę nerki i ciemniejszy rdzeń. Kora
tworzy warstwę powierzchowną miąższu nerki i wnika w głąb rdzenia
jako tzw. słupy nerkowe. Kora zawiera ciałka nerkowe oraz kanaliki krę-
te pierwszego i drugiego rzędu. Rdzeń tworzy kilkanaście piramid nerko-
wych. Wierzchołki piramid, określane jako brodawki nerkowe, na któ-
rych znajdują się ujścia przewodów brodawkowych, wpuklają się do le-
żącej w obrębie zatoki miedniczki nerkowej. Podstawy piramid zwrócone
są do powierzchni nerki. Rdzeń nerki zawiera części główne nefronu, pę-

211
tle i przewody brodawkowe. Każdy płat nerkowy stanowi piramida wraz
z odpowiadającą jej częścią kory.
W głębi kory i prostopadle do jej powierzchni przebiegają tętnice mię-
dzyzrazikowe, które oddają wspomniane wyżej naczynia doprowadzające
do kłębków. Tętnice międzyzrazikowe są odgałęzieniami tętnic łukowa-
tych, które powstają u podstaw piramid z podziału tętnic międzypłato-
wych, będących gałązkami tętnicy nerkowej przebiegającymi pomiędzy
piramidami nerkowymi. Gałązki żylne odprowadzające krew z sieci na-
czyń włosowatych nerki do żyły nerkowej przebiegają tak samo, jak opi-
sane tętnice. Zewnętrzną powierzchnię nerki pokrywa łącznotkankowa
torebka włóknista, zawierająca również włókna mięśniowe gładkie. Na
zewnątrz od niej znajduje się warstwa tkanki tłuszczowej zwana torebką
tłuszczową.
Unaczynienie: t. nerkowa (od aorty brzusznej).
Unerwienie: włókna współczulne odchodzą od zwojów trzewnych i n.
trzewnego mniejszego, włókna przywspółczulne odchodzą od n. błędnego.
Drogi wyprowadzające mocz
Kielichy nerkowe. Nazwą tą określa się lejkowate obwodowe odcinki
miedniczki nerkowej, do których wpuklają się wierzchołki piramid ner-
kowych. Są to tzw. kielichy nerkowe mniejsze w liczbie 8–10, z których
każdy obejmuje wierzchołek jednej piramidy (niekiedy dwóch).
Do kielichów mniejszych otwierają się otwory brodawkowe znajdują-
ce się na wierzchołkach piramid i stanowiące ujście przewodów brodaw-
kowych. Z połączenia kielichów mniejszych powstają kielichy nerkowe
większe w liczbie 2–3.
Miedniczka nerkowa powstaje z połączenia kielichów nerkowych
większych. Ma ona kształt spłaszczonego w kierunku od przodu ku tyło-
wi lejka i leży tak samo jak kielichy w obrębie zatoki nerkowej. Koniec
lejka miedniczki wystaje z wnęki nerki i kierując się ku dołowi przecho-
dzi bez wyraźnej granicy w moczowód.
Moczowód jest spłaszczonym przewodem długości około 30 cm. Od-
różnia się w nim część brzuszną i część miedniczną. Część brzuszna mo-
czowodu biegnie ku dołowi na mięśniu lędźwiowym większym, krzyżu-
jąc się od tyłu z naczyniami jądrowymi lub jajnikowymi. Część mied-
niczna moczowodu, leżąca przy bocznej ścianie miednicy mniejszej
przed tętnicą biodrową wewnętrzną, zagina się ku przodowi i środkowi,
u mężczyzny krzyżuje z biegnącym przed nim nasieniowodem i kierując
się do dna pęcherza moczowego biegnie między jego tylną ścianą
a szczytem pęcherzyka nasiennego. U kobiety zdąża między blaszkami
więzadła szerokiego macicy, krzyżuje się z tętnicą maciczną i dochodzi

212
do pęcherza między jego tylną ścianą a przednią ścianą pochwy. Na wy-
sokości granicy między trzonem a szyjką macicy przebiega moczowód
w odległości 1,5–2 cm od szyjki macicy.
Ściany dróg wyprowadzających mocz zbudowane są z błony śluzo-
wej, błony mięśniowej i błony zewnętrznej. Na przekroju poprzecznym
moczowodu błona śluzowa ma kształt gwiaździsty. Błona mięśniowa
moczowodu składa się z trzech warstw.
Unaczynienie: gałęzie moczowodowe (od t. nerkowej, t. jądrowej lub
t. jajnikowej, t. nasieniowodowej, t. odbytniczej górnej i u kobiet t. ma-
cicznej).
Unerwienie: włókna współczulne i przywspółczulne biegną od splo-
tów krezkowego dolnego, jądrowego i miednicznego.
Pęcherz moczowy leży poza spojeniem łonowym, przed odbytnicą
u mężczyzny, a przed dolną częścią macicy i górną częścią pochwy u ko-
biety. Pojemność pęcherza moczowego wynosi 350–700 cm3. W pęche-
rzu rozróżnia się dno pęcherza i trzon pęcherza, który kończy się u góry
szczytem pęcherza. Dno pęcherza przechodzi ku dołowi w cewkę moczo-
wą. Ten odcinek nosi nazwę szyi pęcherza. Do tylnej części dna pęcherza

Ryc. 99. Pęcherz moczowy, bańka nasieniowodu, pęcherzyki nasienne, moczo-

wody (widok z tyłu – schemat)

dochodzą oba moczowody. Przestrzeń między spojeniem łonowym

a przednią ścianą pęcherza, który opróżniony kryje się zupełnie poza spo-
jeniem, nosi nazwę przestrzeni załonowej; wypełniona jest ona tkanką
łączną i tłuszczową. Kształt pęcherza jest zmienny, zależnie od wypełnie-

213
nia, przy czym pełny pęcherz wystaje ponad spojenie łonowe. Błona ślu-
zowa w pustym pęcherzu jest siatkowato pofałdowana, z wyjątkiem trój-
kątnego odcinka dna, noszącego nazwę trójkąta pęcherza. Podstawę tego
trójkąta tworzy fałd błony śluzowej zwany fałdem międzymoczowodo-
wym. W obu tylnych kątach trójkąta pęcherza leżą ujścia moczowodów.
Wierzchołek trójkąta przechodzi w ujście cewki moczowej. Tuż przy tym
ujściu błona śluzowa tworzy fałd zwany języczkiem pęcherza, który jest
wyraźniej zaznaczony u mężczyzny i ciągnie się aż do cewki moczowej,
tworząc grzebień cewki moczowej. Do utrzymania pęcherza w prawidło-
wym położeniu służy parzyste więzadła łonowo-sterczowe i parzyste
więzadła odbytniczo-pęcherzowe przebiegające na dnie zagłębienia od-
bytniczo-pęcherzowego.
U kobiety zamiast więzadła łonowo-sterczowego występuje więzadło
łonowo-pęcherzowe, a zamiast więzadła odbytniczo-pęcherzowego wię-
zadło pęcherzowo-maciczne.
Błona mięśniowa pęcherza zbudowana jest z pęczków włókien mię-
śniowych łączących się ze sobą siatkowato i zawierających włókna sprę-
żyste. Układa się ona w trzy warstwy. Błonę mięśniową określa się jako
mięsień wypieracz moczu. Ku górze i ku tyłowi włókna tego mięśnia
przechodzą w błonę mięśniową moczowodów. Ku dołowi zaś obejmują
pętlowato początkowy odcinek cewki moczowej, tworząc mięsień zwie-
racz pęcherza. Poniżej w obrębie przepony moczowo-płciowej znajduje
się poprzecznie prążkowany mięsień zwieracz cewki moczowej, którego
górny odcinek obejmuje część gruczołu krokowego.
Unaczynienie: szczyt i górna część trzonu – tętnice pęcherzowe górne
(od t. pępkowej), część dolna trzonu i dno – t. pęcherzowa dolna (od
t. biodrowej wewn.).
Unerwienie: włókna współczulne pochodzą z piersiowych i lędźwio-
wych odcinków rdzenia, włókna przywspółczulne z odcinka od drugiego
do piątego segmentu. Włókna układu autonomicznego tworzą na bocz-
nych ścianach pęcherza dwa sploty pęcherzowe. Pobudzenie włókien
współczulnych powoduje napięcie zwieracza pęcherza, a pobudzenie
włókien przywspółczulnych napięcie błony mięśniowej trzonu pęcherza.
Cewka moczowa kobieca o długości 3–5 cm, zaczyna się w pęcherzu
moczowym wewnętrznym ujściem cewki moczowej wewnętrznym, bie-
gnie w tym samym kierunku co pochwa, tzn. od tyłu i góry ku przodowi
i dołowi, przebijając przeponę moczowo-płciową uchodzi w obrębie
przedsionka pochwy. Błona śluzowa cewki moczowej ma drobne śluzowe
gruczoły cewki moczowej i układa się w podłużne fałdy, przy czym fałd
ściany tylnej, zwany grzebieniem cewki moczowej, jest przedłużeniem ję-
zyczka pęcherza. Błona mięśniowa zbudowana jest z mięśni gładkich. W

214
obrębie przepony moczowo-płciowej obejmują cewkę moczową po-
przecznie prążkowane włókna mięśnia zwieracza cewki moczowej.
Unaczynienie: t. cewki moczowej (gałąź t. sromowej).
Unerwienie: włókna splotów pęcherzowych. Zwieracz cewki moczo-
wej unerwiony przez n. sromowy.

NARZĄDY PŁCIOWE

Narządy płciowe męskie

Jądro to gruczoł płciowy męski, leżący w mosznie. Na każdym jądrze
odróżnia się powierzchnię przyśrodkową, spłaszczoną; powierzchnię
boczną, wypukłą; koniec górny i koniec dolny; brzeg przedni i brzeg tyl-
ny. Bezpośrednio jądro okrywa gruba torebka włóknista, zwana błoną
białawą. Na przekroju jądra widać, iż z jego tylnego brzegu wnika w głąb
miąższu jądra klinowate zgrubienie błony białawej, które nosi nazwę
śródjądrza. Odchodzą od niego promienisto ku obwodowi cienkie prze-
grody łącznotkankowe, zwane przegródkami jądra i dzielą miąższ jądra
na zraziki jądra. W obrębie zrazików przebiegają cewki nasienne kręte.
W kierunku śródjądrza przechodzą one w cewki nasienne proste, które
w śródjądrzu łączą się ze sobą, tworząc siatkę jądra.
Od siatki jądra biegną przewodziki wyprowadzające jądra do głowy
najądrza. Ścianę każdej cewki nasiennej stanowi łącznotkankowa błonka
zewnętrzna oraz błonka wewnętrzna, zbudowana z kilku warstw komó-
rek płciowych, znajdujących się w różnych stopniach dojrzałości płcio-
wej. Pomiędzy komórkami płciowymi występują komórki podpórkowe
Sertolego, które mają charakter komórek odżywczych. W tkance łącznej,
tworzącej przegródki jądra, występują komórki śródmiąższowe, których
zespół, określony jako gruczoł śródmiąższowy jądra, należy do układu
gruczołów dokrewnych. Komórki gruczołu śródmiąższowego wydzielają
hormony płciowe: androsteron i testosteron, które wpływają na pierwotne
i wtórne cechy płciowe.
Zstępowanie jądra. Jądro, które – podobnie jak jajnik – znajduje się
w jamie brzusznej w okolicy lędźwiowej, przesuwa się przez przednią
ścianę jamy brzusznej przez kanał pachwinowy w kierunku rozwijającej
się moszny, pomiędzy siódmym a dziewiątym miesiącem życia płodowe-
go.
Unaczynienie: tt. jądrowe (gałęzie od aorty brzusznej).
Unerwienie: włókna układu autonomicznego wywodzą się ze splotu
trzewnego i tworzą splot jądrowy.

215
 Drogi przewodzące komórki płciowe męskie
Najądrze pokrywa biegun górny i cały tylny brzeg jądra. Odróżnia się
w nim głowę, trzon najądrza i ogon najądrza. Ogon najądrza przechodzi
w nasieniowód. Głowa najądrza zawiera pokręcone spiralnie przewodziki
odprowadzające z siatki jądra, przechodzące w pokręcony przewód nają-
drza przedłużający się w nasieniowód.

Ryc. 100. Jądro i najądrze (przekrój strzałkowy – schemat)

Nasieniowód jest przewodem długości około 50 cm. Rozpoczyna się

jako przedłużenie najądrza, biegnie początkowo w skrętach, a później
prostolinijnie poza najądrzem, następnie ponad najądrzem oraz przez ka-
nał pachwinowy i jako część składowa powrózka nasiennego dochodzi
do miednicy. Po wyjściu z kanału pachwinowego biegnie po bocznej
ścianie miednicy mniejszej, krzyżując się z naczyniami nabrzusznymi
dolnymi, następnie kieruje przyśrodkowo ku tylnej powierzchni pęcherza
moczowego i bocznie od pęcherza krzyżuje się z moczowodem, który
biegnie poza nasieniowodem. W dalszym ciągu zbliża się do nasieniowo-
du strony przeciwległej i po tylnej ścianie pęcherza zbiega pod jego dno,
przy czym ten odcinek nasieniowodu, nieco pokręcony i szerszy, nosi na-

216
zwę bańki nasieniowodu. W błonie śluzowej bańki nasieniowodu znajdu-
ją się gruczoły, które wytwarzają wydzielinę zawierającą składniki pobu-
dzające ruch plemników. Końcowy odcinek nasieniowodu łączy się z
przewodem pęcherzyka nasiennego. Błona mięśniowa nasieniowodu,
bardzo silnie rozwinięta, składa się z trzech warstw mięśni gładkich.
Warstwę wewnętrzną tworzą włókna przebiegające podłużnie, środkową
zaś włókna o przebiegu okrężnym. Ściany nasieniowodu układają się
w fałdy wpuklające do światła narządu.
Unaczynienie: tt. nasieniowodu (gałęzie t. biodrowej wewnętrznej).
Unerwienie: włókna układu autonomicznego od splotu podbrzusznego
dolnego i splotu jądrowego.
Pęcherzyk nasienny jest długim, silnie pozaginanym i ślepo zakoń-
czonym gruczołem i leżącym między dnem pęcherza moczowego a od-
bytnicą po bocznej stronie bańki nasieniowodu. Dolny jego koniec two-
rzy krótki przewód wydalający, który ponad gruczołem krokowym łączy
się pod ostrym kątem z nasieniowodem. Pęcherzyk nasienny jest gru-
czołem wydzielającym gęsty płyn, który zawiera składniki pobudzające
ruchy plemników.
Unaczynienie: tt. pęcherzyków nasiennych (gałęzie t. pęcherzowej
dolnej, t. nasieniowodu oraz tt. odbytniczych środkowej i dolnej).
Unerwienie: włókna układu autonomicznego od splotu podbrzusznego
dolnego.
Przewód wytryskowy, powstały z połączenia końcowego odcinka na-
sieniowodu z przewodem pęcherzyka nasiennego, przebija tylno-górną
część gruczołu krokowego i wpada do części sterczowej cewki moczo-
wej. Ujście przewodu znajduje się na wzgórku nasiennym, bocznie od ła-
giewki sterczowej.
Powrózek nasienny. W skład powrózka nasiennego wchodzi nasie-
niowód wraz ze swoimi nerwami i naczyniami, a także nerwy oraz na-
czynia jądra i najądrza.
Osłony jądra i najądrza. Ponieważ jądro przechodzi do moszny wy-
puklając warstwy przedniej ściany jamy brzusznej, każda z osłon jądra
i najądrza stanowi przedłużenie odpowiedniej warstwy ściany jamy
brzusznej. Osłony jądra i najądrza:
1. Skóra moszny.
2. Błona kurczliwa moszny.
3. Powięź nasienna zewnętrzna.
4. Powięź dźwigacza jądra.
5. Mięsień dźwigacz jądra.
6. Powięź nasienna wewnętrzna.
7. Osłonka pochwowa jądra.

217
 Części płciowe męskie zewnętrzne
Gruczoł krokowy, czyli stercz, leży poza spojeniem łonowym na
przeponie moczowo-płciowej. Odróżnia się w nim zwróconą ku górze
szeroką podstawę, wierzchołek zwrócony ku dołowi oraz powierzchnię
przednią, tylną i dwie powierzchnie dolno-boczne. Podstawa gruczołu
dotyka dna pęcherza i łączy się z nim za pomocą mięśni gładkich.
W podstawę gruczołu krokowego, nieco bliżej jej przedniego brzegu,
wchodzi cewka moczowa. W pobliżu tylnego odcinka podstawy znajduje
się poprzecznie ustawiona szczelina, w którą wchodzą przewody wytry-
skowe. Część gruczołu, leżąca między cewką moczową a przewodami
wytryskowymi, nosi nazwę cieśni gruczołu krokowego. Część tę określa
się również jako płat środkowy gruczołu krokowego. Na tylnej po-
wierzchni gruczołu, która jest zwrócona do odbytnicy, widać płytką po-
dłużną bruzdę, dzielącą ją na płat prawy i lewy. Stercz, pokryty z ze-
wnątrz torebką łącznotkankową, jest gruczołem cewkowo-pęcherzy-ko-
wym. Przewodziki gruczołu krokowego (przewodziki sterczowe) ucho-
dzą na tylnej ścianie cewki moczowej obok wzgórka nasiennego, na
wzgórku, bądź też na przedniej ścianie cewki. Wydzielina gruczołu sta-
nowi 15–30% nasienia i występuje w postaci cieczy białawej, mętnej,
o charakterystycznym zapachu. Wierzchołek gruczołu objęty jest po-
przecznie prążkowanym mięśniem zwieraczem cewki.
Unaczynienie: drobne gałęzie tętnicze odchodzące od tt. pęcherzo-
wych dolnych, tt. sromowych wewnętrznych i tt. odbytniczych dolnych.
Unerwienie: włókna układu autonomicznego od splotu miednicznego.
Gruczoły opuszkowo-cewkowe są gruczołami cewkowo-pęcherzyko-
wymi, które leżą w przeponie moczowo-płciowej blisko linii pośrodko-
wej ciała, powyżej tylnego końca opuszki prącia. Ich przewody wypro-
wadzające biegną zbieżnie ku przodowi i uchodzą do części gąbczastej
cewki moczowej. Wydzielina gruczołu jest cieczą śluzową o odczynie
zasadowym. Wraz z wydzieliną czterech innych gruczołów (gruczołu
krokowego, bańki nasieniowodu, pęcherzyka nasiennego i najądrza) wy-
twarza gęstą, ciągliwą ciecz, noszącą nazwę nasienia. Sperma stanowi
środowisko dla plemników w czasie ich wędrówki przez narządy płciowe
żeńskie.
Prącie składa się z trzech odcinków: części tylnej zwanej korzeniem
prącia, która jest pokryta skórą krocza; trzonu i żołędzi prącia. Górną po-
wierzchnię prącia określa się jako grzbiet prącia, podczas gdy powierzch-
nię dolną nazywa się powierzchnią cewkową. Prącie zbudowane jest z
trzech ciał o utkaniu beleczkowatym, z których nieparzyste stanowi ciało
gąbczaste prącia; parzyste zaś noszą nazwę ciał jamistych prącia. Ciała

218
jamiste prącia zaczynają się na przyśrodkowych brzegach dolnych gałęzi
kości łonowych i kości kulszowych jako odnogi prącia, a po wyjściu
spod spojenia łonowego układają się równolegle do siebie na grzbiecie
prącia. Ciało gąbczaste zaczyna się z tyłu opuszką prącia, która połączo-
na jest górną powierzchnią z przeponą moczowo-płciową.
W odległości około 1,5 cm od tylnego końca opuszki wnika do niej od
góry cewka moczowa. Ku przodowi opuszka zwęża się i przechodzi
w część przednią ciała gąbczastego, która leży między ciałami jamistymi
prącia po jego stronie dolnej, w głębokiej bruździe. Podobna, tylko
znacznie płytsza bruzda ciągnie się między ciałami jamistymi prącia po
stronie grzbietowej. W bruździe tej przebiega żyła grzbietowa prącia, na-
tomiast po jej bokach dwie tętnice grzbietowe prącia. Końce ciał jami-
stych prącia pokrywa żołądź prącia, która tworzy zakończenie ciała gąb-
czastego prącia. Brzeg żołędzi nosi nazwę korony żołędzi, bruzdę zaś,
która oddziela koronę żołędzi od trzonu prącia nazywa się szyjką żołędzi.
Ciała jamiste prącia otoczone są z zewnątrz łącznotkankową błoną biała-
wą. Od wewnętrznej powierzchni błony białawej odchodzą liczne belecz-
ki odgraniczające jamki, które podczas wzwodu prącia wypełniają się
krwią. Ciało gąbczaste prącia ma budowę taką samą jak ciała jamiste prą-
cia, z którymi jest ono spojone na całej długości tkanką łączną, przy
czym jamki krwionośne ciała gąbczastego prącia nie łączą się nigdzie
z jamkami krwionośnymi ciał jamistych prącia. Prącie jest pokryte powię-
zią powierzchowną. Żołądź prącia pokryta jest podwójnym, łatwo przesu-
walnym fałdem skórnym, zwanym napletkiem. Dolną powierzchnię żołę-
dzi łączy z napletkiem fałd skórny, zwany wędzidełkiem napletka. W we-
wnętrznej blaszce napletka znajdują się gruczoły łojowe napletka.
Podczas wzwodu prącia jamy ciał jamistych wypełniają się krwią tęt-
niczą, która dochodzi do nich głównie gałązkami tętnicy głębokiej prącia.
Odpływ krwi z ciał jamistych prącia odbywa się głównie przez żyły głę-
bokie prącia, które biegną do żyły sromowej wewnętrznej. Napięcie bło-
ny białawej, przez którą żyły przechodzą, zaciska światło żył, utrudniając
odpływ krwi z ciał jamistych prącia. Z ciała gąbczastego prącia krew od-
pływa żyłą grzbietową prącia, która nie jest narażona na ucisk. Dlatego
przy wzwodzie prącia nie dochodzi nigdy do zupełnego usztywnienia
ciała gąbczastego cewki moczowej.
Unaczynienie: t. głęboka prącia i t. grzbietowa prącia (od t. sromowej
wewnętrznej).
Unerwienie: n. grzbietowy prącia prowadzi włókna czuciowe, jest on
gałęzią n. sromowego. Włókna układu autonomicznego pochodzą ze
splotu miednicznego. Ośrodek erekcyjny znajduje się w odcinku krzyżo-
wym rdzenia kręgowego (S2–S5).

219
 Cewka moczowa męska. Wyróżnia się w niej: część sterczową, bło-
niastą i gąbczastą. Rozpoczyna się ona w pęcherzu moczowym ujściem
cewki moczowej wewnętrznym i biegnie prawie pionowo ku dołowi, za-
taczając przy tym lekki łuk, zwrócony wypukłością ku tyłowi. Otoczona
jest gruczołem kroczowym, do którego wchodzi przez jego podstawę, a
wychodzi przez wierzchołek. Długość części sterczowej wynosi 3–4 cm.
Początkowy odcinek części sterczowej tworzy podłużny fałd, który cią-
gnie się na tylnej ścianie cewki. Jest to grzebień cewki moczowej, będący
przedłużeniem języczka znajdującego się na szczycie trójkąta pęcherzo-
wego i który w połowie długości części sterczowej cewki tworzy wzgó-
rek nasienny, gdzie leżą ujścia przewodów wytryskowych.
Bocznie od wzgórka nasiennego znajduje się zagłębienie, do którego
otwierają się ujścia przewodów gruczołu krokowego. Długość części bło-
niastej wynosi około 2,5 cm. Zaczyna się u końca gruczołu krokowego, a
kończy przy wejściu do ciała gąbczastego prącia, przebijając po drodze
przeponę moczowo-płciową. Długość części gąbczastej wynosi około 15
cm. Część ta biegnie w ciele gąbczastym prącia, które zaczyna się zgru-
bieniem, zwanym opuszką prącia. Pod spojeniem łonowym zagina się
ciało gąbczaste wraz z cewką ku górze i zatoczywszy łuk opada pionowo
ku dołowi. Leży ono na tylnej powierzchni prącia między jego obydwo-
ma ciałami jamistymi. Końcowy odcinek ciała gąbczastego tworzy żo-
łądź prącia. Na tylnym odcinku wierzchołka żołędzi znajduje się szczeli-
nowate ujście cewki moczowej zewnętrzne. Tuż przed ujściem zewnętrz-
nym światło cewki nieco się rozszerza, tworząc dół łódkowaty. Podobnie
rozszerzony jest początkowy odcinek części gąbczastej cewki. Część
cewki moczowej od ujścia przewodów wytryskowych do końca jest prze-
wodem, przez który przechodzi mocz i nasienie, stąd też odcinek ten
określa się jako kanał moczowo-płciowy. Błona śluzowa cewki moczo-
wej układa się w podłużne fałdy. W błonie śluzowej części gąbczastej
cewki znajdują się liczne gruczoły śluzowe, zwane gruczołami cewki
moczowej. Błona mięśniowa, utworzona jest z mięśni gładkich. Włókna
okrężne, które występują w części sterczowej cewki i łączą się ze środko-
wą warstwą mięśni pęcherza, tworzą mięsień zwieracz pęcherza. Włókna
mięśni poprzecznie prążkowanych, które obejmują część błoniastą cewki
moczowej w obrębie przepony moczowo-płciowej i zachodzą na dolny
odcinek gruczołu sterczowego, określa się jako mięsień zwieracz cewki
moczowej.
Moszna jest podzielonym na dwie części workiem skórnym, w któ-
rym leżą jądra, najądrza, początkowe odcinki nasieniowodów i osłonki
tych narządów. Moszna zwisa miedzy udami, a na jej ciemnej i pokrytej
delikatnymi włosami skórze zaznacza się w linii środkowej ciemniejsza

220
smuga, zwana szwem moszny. Ze skórą moszny zrasta się ściśle tkanka
podskórna, zwana błoną kurczliwą moszny. Worek mosznowy jest po-
dzielony przegrodą moszny na dwie nierówne części.
Narządy płciowe żeńskie
Jajnik to gruczoł płciowy żeński leżący w miednicy mniejszej nieco
poniżej (l cm) płaszczyzny wchodu miednicy. Odróżnia się w nim po-
wierzchnię przyśrodkową i powierzchnię boczną; brzeg tylny wolny
i brzeg przedni – krezkowy; koniec górny, czyli jajowodowy i koniec
dolny, czyli maciczny. Brzeg przedni łączy się za pomocą podwójnej
blaszki otrzewnej, zwanej krezką jajnika, z tylną blaszką więzadła szero-
kiego macicy i ma podłużną bruzdę określaną jako wnęka jajnika, przez
którą przechodzą naczynia i nerwy. Koniec górny sąsiaduje z brzusznym
ujściem jajowodu, koniec dolny łączy się z macicą pasmem tkanki łącz-
nej, zawierającym włókna mięśniowe gładkie. Pasmo to, czyli więzadło
jajnika właściwe, biegnie od macicy pomiędzy blaszkami więzadła szero-
kiego macicy, w kierunku końca dolnego jajnika i gubi się we wnęce. Po-
dobne pasmo, zwane więzadłem wieszadłowym jajnika, biegnie jako fałd
więzadła szerokiego macicy od górnego końca jajnika ku górze do bocz-
nej ściany miednicy mniejszej. W więzadle tym biegną naczynia jajniko-
we, splot nerwowy jajnikowy i naczynia chłonne. Powierzchnia jajnika
pokryta jest jednowarstwowym nabłonkiem sześciennym, zwanym płcio-
wym. Pod nabłonkiem znajduje się błona biaława. W warstwie ze-
wnętrznej, zwanej korą, posiada pęcherzyki jajnikowe, a w warstwie we-
wnętrznej, czyli w rdzeniu, liczne naczynia krwionośne. Dojrzewający
pęcherzyk jajnikowy wypukla się na zewnętrznej powierzchni jajnika
i pęka, przy czym komórka jajowa wypada na zewnątrz i wnika przez
brzuszne ujście jajowodu do jego światła, a w miejscu pękniętego pęche-
rzyka wytwarza się tzw. ciałko żółte, które rozwija się bardzo znacznie
po zapłodnieniu komórki jajowej, a w razie niezapłodnienia zmienia się
stopniowo, przekształcając ostatecznie w tzw. ciałko białawe menstru-
acyjne. Ciałko żółte wydziela hormon (progesteron), zaliczane jest więc
do gruczołów dokrewnych.
Unaczynienie: t. jajnikowa (gałąź od aorty brzusznej), gałąź jajnikowa
(gałąź t. macicznej).
Unerwienie: włókna układu autonomicznego ze splotu aortowego
brzusznego, nerkowego i maciczno-pochwowego. Włókna czuciowe bie-
gną drogą nerwów rdzeniowych i wnikają do rdzenia na odcinku Th10–L1.
Jajowód jest przewodem biegnącym od końca jajowodowego jajnika
do jamy macicy. Długość jajowodu wynosi około 20 cm. Jajowód leży
w górnym brzegu więzadła szerokiego macicy i zaczyna się przy jajniku

221
zwanym ujściem brzusznym jajowodu, tzw. lejkiem, które jest otoczone
około 15 strzępiastymi fałdami, czyli strzępkami jajowodu. Jeden ze
strzępków jajowodu, bardzo długi, nosi nazwę strzępka jajnikowego. Od-
cinek jajowodu tuż za ujściem brzusznym jest rozszerzony, nieraz silnie
powyginany i stanowi bańkę jajowodu, która zwężając się przechodzi
w cieśń jajowodu. Końcowy, przyśrodkowy i najmniejszy odcinek jajo-
wodu, zwany częścią maciczną, uchodzi w górno-bocznym kącie jamy
macicy otworem, który nazywa się ujściem macicznym jajowodu. Błona
śluzowa jajowodu, pokryta nabłonkiem migawkowym, układa się w po-
dłużne rozgałęziające się fałdy, przy czym najliczniej występują one
w obrębie bańki jajowodu. Ruchy migawek, skierowane zawsze w kie-
runku macicy, ułatwiają przesuwanie się komórki jajowej. Błona mię-
śniowa utworzona jest z mięśni gładkich. Błonę zewnętrzną stanowi
otrzewna, a jej podłużny fałd łączący jajowód z więzadłem szerokim ma-
cicy nosi nazwę krezki jajowodu.
Unaczynienie: gałąź jajowodowa (gałąź od t. macicznej), gałąź jajo-
wodowa (gałąź od t. jajnikowej).
Unerwienie: włókna układu autonomicznego ze splotu jajnikowego
i maciczno-pochwowego.
Macica leży w miednicy mniejszej, między pęcherzem moczowym a od-
bytnicą. Górny odcinek macicy nosi nazwę dna i przechodzi bez wyraźniej-
szych granic w trzon macicy, którego przednią powierzchnię nazywa się po-
wierzchnią pęcherzową, tylną zaś – powierzchnią jelitową. Obie powierzch-
nie trzonu schodzą się po bokach w brzegi macicy – prawy i lewy. Trzon
macicy przechodzi ku dołowi w szyjkę macicy, którą okrężny przyczep po-
chwy dzieli na część górną, nadpochwową, szyjki oraz dolną, wystającą do
światła najwyższej części pochwy i zwaną częścią pochwową szyjki Część
pochwowa otwiera się do pochwy otworem, zwanym ujściem macicy. U ko-
biet, które rodziły, ujście macicy ma kształt poprzecznej, szerokiej szczeli-
ny. U kobiet, które nie rodziły, ujście macicy przedstawia się w postaci po-
przecznej szczeliny lub okrągławego otworu, a brzegi jego są gładkie. Na
przekroju w płaszczyźnie czołowej widać jamę macicy w kształcie trójkąta,
którego podstawa zwrócona jest ku górze. Jama macicy u wierzchołka prze-
chodzi w tzw. kanał szyjki; przejście to nosi nazwę cieśni macicy. Długość
macicy kobiety dorosłej wynosi około 7 cm, największa szerokość 4 cm,
grubość 2,5 cm, masa około 40 g.
Błona śluzowa jamy macicy jest gładka i ma pojedyncze cewkowe
gruczoły maciczne. W szyjce macicy, która jest spłaszczona od przodu
ku dołowi, występują na obu jej ścianach charakterystycznie ułożone
fałdy. W środku każdej ściany biegnie fałd podłużny, od którego odcho -
dzą z obu stron fałdy poprzeczne, czyli pierzaste. Ponadto w błonie

222
śluzowej szyjki występują gruczoły cewkowe rozgałęzione, zwane gru-
czołami szyjkowymi. Błona mięśniowa składa się z trzech warstw włó-
kien mięśniowych gładkich, z których warstwę wewnętrzną i zewnętrzną
stanowią włókna przebiegające podłużnie, warstwę środkową zaś włókna
o przebiegu okrężnym. Warstwa środkowa, bardzo gruba i zawierająca licz-
ne naczynia krwionośne, zwana jest warstwą naczyniową. Błonę zewnętrzną

Ryc. 103. Macica (przekrój czołowy – schemat)

stanowi otrzewna, zwana omaciczem. Macica leży wewnątrzotrzewnowo

i zespolona jest z bocznymi ścianami miednicy podwójnym fałdem
otrzewnej, zwanym więzadłem szerokim macicy. Pomiędzy obiema
blaszkami więzadła szerokiego znajduje się duża ilość tkanki łącznej,
w której przebiegają naczynia krwionośne i nerwy. Elementy naczynio-
we, nerwowe i tkanka łączna noszą nazwę przymacicza. W obrębie wię-
zadła szerokiego macicy znajdują się jajnik i jajowód. Górny brzeg wię-
zadła wytwarza krezkę jajowodu, tylna blaszka natomiast krezkę jajnika.
Prawidłowe położenie macicy zależne jest od układu zawieszeniowego
i podporowego. Do układu zawieszeniowego oprócz wyżej opisanego

223
więzadła szerokiego zalicza się: więzadło podstawowe macicy, rozciąga-
jące się od szyjki macicy do ściany bocznej miednicy mniejszej; więza-
dło obłe macicy biegnące poprzez kanał pachwinowy do warg sromo-
wych większych; więzadło pęcherzowo-maciczne i więzadło odbytniczo-
maciczne. Do układu podporowego zalicza się dno miednicy, a szczegól-
nie przyśrodkowe brzegi mm. dźwigaczy odbytu oraz pochwę.
Unaczynienie: t. maciczna (gałąź od t. biodrowej wewnętrznej).
Unerwienie: splot maciczno-pochwowy.
Cykl menstruacyjny
Co 28 dni błona śluzowa macicy ulega zniszczeniu; wraz ze śluzem
i krwią zostaje wydalona na zewnątrz. Cykl menstruacyjny powtarza się
u kobiety dojrzałej bez przerwy, jeśli kobieta nie zajdzie w ciążę. Znisz-
czenie i odnowa błony śluzowej macicy związane są z działalnością hor-
monalną jajników. W pierwszym okresie po menstruacji następuje faza
wzrostu, w której błona śluzowa odradza się pod wpływem hormonu pę-
cherzykowego. W drugim okresie, trwającym od 16 do 27 dnia cyklu,
pod wpływem progesteronu (hormonu ciałka żółtego) błona śluzowa ule-
ga rozpulchnieniu i staje się gotowa na przyjęcie zapłodnionego jaja. Je-
śli do zapłodnienia komórki nie dochodzi, ciałko żółte zanika, przestaje
wydzielać progesteron, co w konsekwencji doprowadza do niedokrwie-
nia błony śluzowej, zniszczenia i wydalenia na zewnątrz.
Macica w okresie ciąży
Z chwilą zapłodnienia komórki jajowej dochodzi do rozwoju zarodka,
a następnie płodu. Zapłodniona komórka jajowa zagnieżdża się w błonie
śluzowej macicy, która otacza ją ze wszystkich stron. W trakcie dalszego
rozwoju zarodka w błonie śluzowej macicy wyodrębniają się stopniowo
trzy części: doczesna podstawowa, doczesna ścienna, doczesna torebko-
wa. Doczesna podstawowa zrasta się z kosmówką płodu i tworzy łoży-
sko. Łożysko jest narządem umacniającym i odżywiającym płód w maci-
cy. Dzięki łożysku płód otrzymuje tlen i substancje odżywcze. W obrębie
łożyska wyodrębnia się część płodową i część maciczną. Wraz ze zmia-
nami w błonie śluzowej dochodzi do zmian w obrębie jamy macicy. Ró-
wnolegle z powiększaniem się zarodka, a później płodu, macica szybko
powiększa się. Ściana grubieje, a włókna mięśniowe wydłużają się. Ma-
cica w ostatnim okresie ciąży sięga aż do wyrostka mieczykowatego
mostka, wypychając pętle jelita cienkiego z miednicy mniejszej. Po 280
dniach ciąży, czyli po 10 miesiącach księżycowych następuje poród po
którym rozpoczyna się połóg.
Pochwa stanowi przewód mięśniowo-błoniasty, długości około 8 cm,
który łącząc ujście macicy z przedsionkiem pochwy przebiega między
tylną ścianą pęcherza i cewką moczową od przodu a odbytnicą od tyłu.

224
W pochwie odróżnia się dwie ściany: przednią i tylną. Górna, najwyższa
część pochwy, otacza dookoła część pochwową szyjki macicy, przy
czym kolista szczelina pomiędzy częścią pochwową szyjki macicy a naj-
wyższym odcinkiem pochwy, zamknięta u góry tzw. sklepieniem po-
chwy, jest z tyłu głębsza, a z przodu płytsza. Tylny odcinek sklepienia
pochwy, czyli sklepienie tylne, nosi nazwę zbiornika nasienia. Ujście po-
chwy, otwierające się do przedsionka pochwy, zamknięte jest u dziewic
częściowo fałdem błony śluzowej zwanym błoną dziewiczą.
Na błonie śluzowej każdej ze ścian pochwy znajdują się porzecznie
ułożone fałdy, zwane marszczkami pochwowymi. Błona mięśniowa, zbu-
dowana jest z mięśni gładkich.
Unaczynienie: t. pochwowa (gałąź od t. macicznej).
Unerwienie: włókna autonomiczne ze splotu maciczno-pochwowego.
Część końcowa pochwy zaopatrzona jest także przez włókna czuciowe
n. sromowego.
Części płciowe kobiece zewnętrzne
Części płciowe kobiece zewnętrzne określa się wspólną nazwą sromu
niewieściego. Zalicza się do niego: wargi sromowe większe, które ku
przodowi przechodzą we wzgórek łonowy i zamykają z obu stron szparę
sromu; przedsionek pochwy, zamknięty z obu stron wargami sromowymi
mniejszymi (uchodzi do niej cewka moczowa i pochwa); łechtaczkę od-
powiednik prącia; gruczoły przedsionkowe większe oraz opuszki przed-
sionka.
Wargi sromowe większe przedstawiają się jako dwa wypukłe wały
skórne biegnące w płaszczyźnie strzałkowej, łączące się z przodu spo-
idłem warg przednim, a z tyłu spoidłem warg tylnym. Z przodu ponad
spoidłem warg przednim i powyżej spojenia łonowego znajduje się
wzgórek łonowy, pokryty gęstymi włosami i mający pod skórą podściół-
kę tłuszczową. Wargi sromowe większe ograniczają obustronnie szparę
sromu.
Wargi sromowe mniejsze leżą w postaci dwóch skórnych fałdów
przyśrodkowo do warg sromowych większych i są całkowicie lub czę-
ściowo przez nie pokryte. Skóra wargi sromowej mniejszej przechodzi na
jej powierzchni wewnętrznej bez wyraźnej granicy w błonę śluzową
przedsionka pochwy. W tkance łącznej podskórnej znajdują się sploty
żylne i nerwowe. W skórze obu warg sromowych znajdują się duże gru-
czoły łojowe.
Łechtaczka, o długości około 2 cm, rozwojowy odpowiednik prącia,
składa się z dwu ciał jamistych, zbudowanych podobnie jak ciała jamiste
prącia. Każde z tych ciał zaczyna się na dolnej gałęzi kości łonowej i ko-

225
ści kulszowej jako odnoga łechtaczki. Obie odnogi biegną zbieżnie ku
górze i przodowi, łącząc się przed dolnym brzegiem spojenia łonowego
w trzon łechtaczki. Trzon łechtaczki zwisa pionowo w dół, a na jego koń-
cu znajduje się żołądź łechtaczki.
Przedsionek pochwy ograniczony jest z boków wargami sromowymi
mniejszymi, z przodu wędzidełkiem łechtaczki, a z tyłu wędzidełkiem
warg sromowych. Na dnie przedsionka znajduje się ujście pochwy, za-
mknięte częściowo u dziewic błoną dziewiczą, a przed nim, na tzw. bro-
dawce cewkowej, ujście zewnętrzne cewki moczowej.
Opuszki przedsionka stanowią dwa gęste sploty żylne. Leżą one przy
podstawach warg sromowych mniejszych.
Gruczoły przedsionkowe większe. Leżą w głębi warg sromowych
mniejszych, a przewody ich uchodzą do przedsionka pochwy. Ponadto do
przedsionka pochwy uchodzą drobne gruczoły śluzowe, zwane gruczoła-
mi przedsionkowymi mniejszymi.
Unaczynienie sromu niewieściego: gałęzie wargowe tylne, tętnice
opuszki przedsionka, tętnica głęboka i grzbietowa łechtaczki (gałęzie
od t. sromowej wewnętrznej); gałęzie wargowe przednie (gałęzie od
t. udowej).
Unerwienie sromu niewieściego – włókna czuciowe biegną drogą ner-
wów: biodrowo-pachwinowego, skórnego tylnego uda, gałęzią płciową
n. płciowo-udowego. Łechtaczka unerwiona jest ponadto przez n. grzbie-
towy łechtaczki (gałąź n. sromowego). Włókna autonomiczne – ze splotu
podbrzusznego dolnego.
Dno miednicy
Budowa dna miednicy oraz jej mięśnie pozostają w ścisłym stosunku
z narządami płciowymi. W związku z tym, pomimo że należą do mięśni
poprzecznie prążkowanych są omówione osobno, a nie ujęte w tabelach.
Dno miednicy tworzą elementy mięśniowo-powięziowe: przepona mied-
niczna i przepona moczowo-płciowa.
Przepona miedniczna ma kształt lejka, podstawą zwróconego ku gó-
rze. Zbudowana jest z mięśnia dźwigacza odbytu, mięśnia guzicznego
i dodatkowo mięśnia zwieracza zewnętrznego odbytu. Miesień dźwigacz
odbytu przyczepia się do wewnętrznej powierzchni spojenia łonowego
do łuku ścięgnistego mięśnia zasłaniacza wewnętrznego i dąży do kolca
kulszowego. W mięśniu dźwigaczu odbytu wyodrębnia się dwa samo-
dzielne mięśnie: m. łonowo-guziczny i m. biodrowo-guziczny. Przepona
miedniczna nie zamyka całego dna miednicy, bowiem w przedniej jej
części znajduje się wolna przestrzeń zamknięta przez przeponę moczo-
wo-płciową.

226
 Przepona moczowo-płciowa leży z przodu, poniżej przepony mied-
nicznej. Ma kształt płaskiej płyty mięśniowej ustawionej w płaszczyźnie
poziomej. Przepona ta jest zbudowana głównie z mięśnia poprzecznego
krocza głębokiego i mięśnia zwieracza cewki moczowej. U mężczyzn
przez przeponę moczowo-płciową przechodzi cewka moczowa, u kobiet
– cewka moczowa i pochwa. Dno miednicy, oprócz przepony miedniczej
i moczowo-płciowej, jest uzupełnione dwoma mięśniami: mięśniem
opuszkowo-gąbczastym i mięśniem kulszowo-jamistym. Zarówno prze-
pona miedniczna, jak i moczowo-płciowa posiadają dwie powięzie –gór-
ną i dolną.

227
OTRZEWNA

Otrzewna jest to błona surowicza. Składa się z otrzewnej ściennej,

która wyściela od wewnątrz ściany jamy brzusznej i jamy miednicy oraz
otrzewnej trzewnej, która pokrywa narządy częściowo lub w całości. Po-
między blaszkami otrzewnej znajduje się szczelinowata przestrzeń, za-
wierająca niewielką ilość surowiczego płynu. Pomiędzy pokrytymi
otrzewną narządami występują fałdy błony surowiczej, określane jako
krezki lub więzadła. Krezka jest to fałd otrzewnej łączący ścianę jamy
brzusznej z pewnym odcinkiem jelita, np. krezka jelita cienkiego. Więza-
dła otrzewnej są to fałdy, które łączą ścianę jamy brzusznej z narządami,
np.: wątrobą (więzadło sierpowate wątroby) lub macicą (więzadło szero-
kie macicy). Więzadła łączą też poszczególne narządy ze sobą, np.: wię-
zadło żołądkowo-okrężnicze.

Więzadła otrzewnej
Więzadła otrzewnowe wątroby:
1. Więzadło wieńcowe – pokrywa obie powierzchnie wątroby.
2. Więzadło sierpowate – na pograniczu płata lewego i prawego.
3. Więzadło obłe – w dolnym brzegu więzadła sierpowatego.
4. Więzadło wątrobowo-przeponowe – łączy płat prawy z przeponą.
5. Więzadło trójkątne prawe i lewe – z połączenia blaszek więza-
dła wieńcowego.
6. Więzadło wątrobowo-nerkowe – łączy płat prawy z po-
wierzchnią przednią nerki.
7. Więzadła tworzące sieć mniejszą.
Więzadła otrzewnowe żołądka:
1. Więzadło wątrobowo-żołądkowe (część sieci mniejszej).
2. Więzadło żołądkowo-przeponowe – łączy dno żołądka z przeponą.
3. Więzadło żołądkowo-śledzionowe – łączy krzywiznę większą
żołądka ze śledzioną.
4. Więzadło żołądkowo-okrężnicze – łączy krzywiznę większą
żołądka z okrężnicą poprzeczną
Więzadło otrzewnowe dwunastnicy:
1. Więzadło wątrobowo-dwunastnicze (część sieci mniejszej).
Więzadło otrzewnowe okrężnicy poprzecznej:
1. Więzadło żołądkowo-okrężnicze – jak wyżej.
Więzadło otrzewnowe okrężnicy zstępującej:
1. Więzadło przeponowo-okrężnicze – łączy przeponę z le-
wym zgięciem okrężnicy.

228
 Więzadła otrzewnowe śledziony:
1. Więzadło żołądkowo-śledzionowe – jak wyżej.
2. Więzadło przeponowo-śledzionowe łączy przeponę ze śle-
dzioną.
Więzadła otrzewnowe macicy:
1. Więzadło szerokie macicy – jak wyżej.
2. Więzadło obłe macicy łączy macicę ze skórą warg sromowych
większych.
Fałdy otrzewnej i położenie narządów w stosunku do otrzewnej
Sieć mniejsza. Jest to podwójny fałd otrzewnej rozpięty pomiędzy po-
wierzchnią trzewną wątroby a dolną częścią przełyku, krzywizną mniej-
szą żołądka oraz górną częścią dwunastnicy (więzadła: wątrobowo--prze-
łykowe, wątrobowo-żołądkowe, wątrobowo-dwunastnicze).
Torba sieciowa. Jest to największy zachyłek jamy otrzewnowej, do
którego prowadzi otwór sieciowy. Składa się z przedsionka i części wła-
ściwej. Ścianę przednią przedsionka tworzy sieć mniejsza, a części wła-
ściwej tylna powierzchnia żołądka. Ścianę tylną tworzą narządy leżące
na tylnej ścianie jamy brzusznej: lewe nadnercze, lewa nerka, trzustka.
Ku dołowi torba sieciowa sięga do okrężnicy poprzecznej i jej krezki.
Sieć większa. Zbudowana z blaszek otrzewnej zwisa z krzywizny
większej żołądka, pokrywając pętle jelita cienkiego.

Położenie narządów
Wewnątrzotrzewnowe Zaotrzewnowe
Żołądek Część zstępująca i dolna
dwunastnicy
Część górna dwunastnicy Okrężnica wstępująca
Jelito czcze i kręte Okrężnica zstępująca
Jelito ślepe i wyrostek robaczkowy Odbytnica
Okrężnica poprzeczna Pęcherz moczowy
Okrężnica esowata Nerki
Wątroba
Śledziona
Macica
Jajnik

229
UKŁAD ODDECHOWY

Układ oddechowy tworzą drogi oddechowe i narząd oddechowy. Do

dróg oddechowych zalicza się jamę nosową (jamę ustną), gardło, krtań,
tchawicę i oskrzela. Jamę nosową i gardło określa się mianem górnych
dróg oddechowych. Krtań, tchawica, oskrzela stanowią dolne drogi odde-
chowe. W gardle, którego opis podano przy omawianiu przewodu pokar-
mowego, krzyżuje się droga powietrzna z drogą pokarmową. Właściwy
narząd oddechowy stanowią płuca.
Nos zewnętrzny zbudowany jest z kości nosowych, wyrostków czoło-
wych szczęki oraz z chrząstek nosowych. Część nosa, sąsiadująca z czo-
łem i odgraniczona zwykle od niego lekkim wgłębieniem, nosi nazwę na-
sady nosa. Ściany boczne nosa schodzą się na grzbiecie nosa, którego
przednie zakończenie stanowi koniec nosa. Dolny odcinek bocznej ścia-
ny nosa jest ruchomy i nazywa się skrzydłem nosa. Na dolnej powierzch-
ni, czyli na podstawie nosa, znajdują się dwa otwory, zwane nozdrzami
przednimi.
Chrząstki nosowe
Do chrząstek nosowych zalicza się nieparzystą chrząstkę przegrody
nosa oraz parzyste chrząstki nosa boczne, chrząstki skrzydłowe większe,
chrząstki skrzydłowe mniejsze i chrząstki nosowe dodatkowe.
Kostno-chrząstkowe rusztowanie nosa pokrywa skóra silnie zrośnięta
z podłożem na skrzydłach i na końcu nosa. Mięśnie poprzecznie prążko-
wane, znajdujące się między skórą a rusztowaniem kostno-chrząstkowym
nosa, zalicza się do grupy mięśni wyrazowych twarzy.

DROGI ODDECHOWE

Jama nosowa
Jama nosowa podzielona jest w płaszczyźnie pośrodkowej przegro-
dą nosa. Początkowy, dolny odcinek każdej części jamy nosowej, sta-
nowi przedsionek nosa. Przedsionek pokryty jest skórą, z której wyra -
stają krótkie włosy nozdrzy. Przegroda nosa, która tworzy ścianę przy-
środkową jamy nosowej, składa się z części kostnej, części chrząstko-
wej, utworzonej z chrząstki przegrody nosa, oraz z części błoniastej.
Boczna ściana jamy nosowej ma rusztowanie kostne. Występujące na
tej ścianie trzy małżowiny nosowe: dolna, środkowa i górna, nad któ-
rymi występuje często mała małżowina nosowa najwyższa, dzielą każ-
dą z części jamy nosowej na trzy przewody nosowe: dolny, środkowy
i górny. Wszystkie trzy przewody łączą się w pojedynczy przewód no-

230
sowy wspólny, a ku tyłowi (poza małżowinami) wszystkie przewody
zlewają się w przewód nosowo-gardłowy, który przez nozdrza tylne
uchodzi do gardła. W ścianie przewodu nosowego dolnego, który
znajduje się między dnem jamy nosowej a małżowiną nosową dolną,
leży ujście przewodu nosowo-łzowego. Na ścianie przewodu nosowe-
go środkowego, widać szczelinę zwaną rozworem półksiężycowatym,
stanowiącą ujście lejka sitowego, do którego otwierają się niektóre za-
toki przynosowe: zatoka czołowa, zatoka szczękowa oraz część komó -
rek sitowych przednich. W przewodzie nosowym górnym, między
środkową a górną małżowiną nosową znajduje się ujście komórek si-
towych tylnych, powyżej zaś małżowiny nosowej górnej otwór prowa-
dzący do zatoki klinowej. W błonie śluzowej jamy nosowej odróżnia
się odcinek dolny, zwany okolicą oddechową i odcinek górny, zwany
okolicą węchową. Blaszka właściwa błony śluzowej zawiera bogate
sploty żylne – szczególnie silnie rozwinięte na małżowinie nosowej
dolnej. Ponadto w błonie śluzowej znajdują się bardzo liczne gruczoły
nosowe, wytwarzające wydzielinę surowiczo-śluzową.

Ryc. 105. Jama nosowa (przekrój strzałkowy – schemat)

Unaczynienie: t. sitowa przednia, t. sitowa tylna (od t. ocznej), t. kli-

nowo-podniebienna (od t. szczękowej).
Unerwienie: okolica oddechowa z pierwszej i drugiej gałęzi n. trój-
dzielnego, okolica węchowa – nn. węchowe.

231
 Krtań
Krtań zajmuje środkowo-przednią część szyi. Leży poniżej nasady ję-
zyka i kości gnykowej oraz sąsiaduje od tyłu z częścią krtaniową gardła.
W pozycji pionowej ciała i w naturalnym położeniu głowy krtań usytu-
owana jest na wysokości czterech dolnych kręgów szyjnych. U góry
krtań zawieszona jest na kości gnykowej, ku dołowi przechodzi w tcha-
wicę. Rusztowanie krtani stanowią trzy chrząstki nieparzyste (tarczowa-
ta, pierścieniowata i nagłośniowa), parzyste chrząstki nalewkowate oraz
kilka chrząstek drobnych.

Chrząstki krtani
Chrząstka tarczowata, nieparzysta, składa się z dwóch płytek: pra-
wej i lewej, połączonych ze sobą w linii pośrodkowej pod kątem rozwar-
tym ku tyłowi. Górna krawędź chrząstki ma w linii pośrodkowej głębokie
wcięcie tarczowe górne. U mężczyzny wcięcie to tworzy tzw. wyniosłość
krtaniową. Górna krawędź każdej płytki kończy się z tyłu występującym
ku górze rogiem górnym. Róg dolny, krótszy i grubszy od górnego, wy-
rasta ku dołowi. Na końcu posiada małą, kolistą powierzchnię stawową
dla połączenia z chrząstką pierścieniowatą.
Chrząstka pierścieniowa, nieparzysta, ma kształt pierścienia sygne-
towego, którego przednia część, niższa, nosi nazwę łuku, część tylna na-
tomiast tworzy wysoką płytkę. Na przejściu łuku w płytkę znajduje się
powierzchnia stawowa tarczowa dla połączenia z dolnym rogiem chrząst-
ki tarczowatej. Na górnym brzegu płytki leżą dwie wypukłe powierzch-
nie stawowe nalewkowe dla połączenia z chrząstkami nalewkowatymi.
Chrząstka nalewkowata, parzysta, ma kształt trójściennego ostrosłu-
pa, którego podstawa leży na chrząstce pierścieniowatej, a szczyt zakoń-
czony jest zrastającą się z nim małą chrząstką rożkowatą. Na podstawie
chrząstki znajduje się wklęsła powierzchnia stawowa dla połączenia
z chrząstką pierścieniowatą. Przedni kąt podstawy chrząstki nalewkowa-
tej wystaje ku przodowi jako wyrostek głosowy. Boczny kąt podstawy
wystaje w postaci większego i bardziej zaokrąglonego na końcu wyrostka
mięśniowego.
Chrząstka nagłośniowa, nieparzysta, ma kształt sercowatego liścia,
którego zwężony koniec, zwany szypułką nagłośni, łączy się w linii po-
środkowej z wewnętrzną powierzchnią kąta chrząstki tarczowatej.
Połączenia chrząstek krtani. Chrząstka tarczowata łączy się z kością
gnykową, z chrząstką nagłośniową, z chrząstkami nalewkowatymi
i z chrząstką pierścieniowatą. Połączenie między chrząstką tarczowatą
a kością gnykową stanowią więzadła tarczowo-gnykowe, które razem

232
tworzą szeroką błonę wypełniającą przestrzeń między górną krawędzią
chrząstki tarczowatej a kością gnykową.
Połączenie chrząstki tarczowatej z chrząstkami nalewkowatymi stano-
wią więzadła głosowe i więzadła kieszonki krtaniowej. Parzyste więzadło
głosowe biegnie od wyrostka głosowego chrząstki nalewkowatej i przy-
czepia się do wewnętrznej powierzchni chrząstki tarczowatej. Nieco po-
wyżej tego miejsca znajduje się przyczep parzystego więzadła kieszonki
krtaniowej, który przebiegając powyżej i równolegle do więzadła głoso-
wego zaczyna się na przednim brzegu chrząstki nalewkowatej.

Ryc. 106. Krtań (przekrój strzałkowy – schemat)

Połączenie chrząstki tarczowatej z chrząstką pierścieniowatą stanowią

stawy pierścienno-tarczowe oraz więzadło pierścienno-tarczowe. Niepa-
rzyste więzadło pierścienno-tarczowe leży z przodu, rozpięte pomiędzy
dolnym brzegiem chrząstki tarczowatej a górną krawędzią łuku chrząstki
pierścieniowatej. Więzadło to jest przednią częścią tzw. stożka spręży-
stego krtani, którego górne krawędzie tworzą więzadła głosowe. Chrząst-
ka pierścieniowata oprócz opisanych już połączeń z chrząstką tarczowa-
tą, tworzy połączenia z chrząstkami nalewkowatymi i z tchawicą. Z
chrząstkami nalewkowatymi łączy się za pomocą stawów pierścienno-na-
lewkowych. W obu tych stawach możliwe są ruchy, polegające na obra-
caniu chrząstki nalewkowatej. Połączenie chrząstki pierścieniowatej z
tchawicą stanowi obrączkowate pasmo łącznotkankowe z pierwszą

233
chrząstką tchawicy. Chrząstka nagłośniowa, oprócz opisanego wyżej po-
łączenia z chrząstką tarczowatą, łączy się z tylną stroną trzonu kości gny-
kowej więzadłem gnykowo-nagłośniowym. Wszystkie mięśnie krtani, z
wyjątkiem mięśnia pierścienno-tarczowego, unerwione są przez nerw
krtaniowy dolny, który jest przedłużeniem nerwu krtaniowego wsteczne-
go. Mięsień pierścienno-tarczowy unerwiony jest przez gałąź zewnętrzną
nerwu krtaniowego górnego.
Jama krtani składa się: z przedsionka jamy pośredniej krtani i z jamy
podgłośniowej. Przedsionek krtani łączy się z dolną częścią gardła
otworem określanym jako wejście do krtani. Otwór ten znajduje się
w tylno-górnej części przedsionka. Przednią ścianę przedsionka krtani
stanowi tylna powierzchnia nagłośni. Każdy z fałdów nalewkowo-na-
głośniowych stanowi wolny górny brzeg blaszki łącznotkankowej, która
– pokryta błoną śluzową krtani – łączy się z przodu z boczną krawędzią
chrząstki nagłośniowej, z tyłu z chrząstką nalewkowatą, a u dołu prze-
chodzi w fałd kieszonki krtaniowej. Przez część środkową jamy krtani
biegną w kierunku strzałkowym od chrząstek nalewkowatych do we-
wnętrznej powierzchni chrząstki tarczowatej dwie pary fałdów błony
śluzowej. Górny z tych parzystych fałdów nazywa się fałdem kieszonki
krtaniowej i jest zbudowany z pasma tkanki łącznej, poznanego już jako
więzadło kieszonki krtaniowej i nielicznych włókien mięśniowych.
Dolny fałd o barwie białej, trójkątny na przekroju, nazywa się fałdem
głosowym i ostrą krawędzią zwrócony jest ku stronie przyśrodkowej.
Fałd głosowy stanowi wolny brzeg błony śluzowej, tzw. wargi głoso-
wej. W wardze tej znajdują się: więzadło głosowe i mięsień głosowy.
Obie wargi głosowe nazywa się głośnią, a szczelina ograniczona fałda-
mi głosowymi i powierzchniami przyśrodkowymi chrząstek nalewko-
watych stanowi szparę głośni, podczas gdy szczelinę ograniczoną fałda-
mi kieszonki krtaniowej określa się mianem szpary przedsionka. Tylny
odcinek szpary głośni, leżący między wyrostkami głosowymi chrząstek
nalewkowatych, nosi nazwę części międzychrzą-stkowej szpary głośni,
przedni zaś, znajdujący się między brzegami fałdów głosowych, nazy-
wa się częścią międzybłoniastą szpary głośni. Przedsionek krtani sięga
od wejścia do krtani, do poziomu fałdów kieszonki krtaniowej. Jama
krtani pośrednia leży między fałdami przedsionka a fałdami głosowymi.
Jama podgłośniowa rozciąga się od fałdów głosowych do przejścia
krtani w tchawicę.
Unaczynienie: t. krtaniowa górna (od t. tarczowej górnej); t. krtaniowa
dolna (od t. tarczowej dolnej).
Unerwienie: n. krtaniowy górny i n. krtaniowy dolny (od n. błędnego).

234
 Tchawica
Tchawica zaczyna się na wysokości VI–VII kręgu szyjnego, a kończy
rozdwojeniem tchawicy na dwa główne oskrzela na wysokości trzonu IV
kręgu piersiowego. Tchawica zbudowana jest z 16–20 chrząstek o pod-
kowiastym kształcie (chrząstki tchawicze) połączonych pasmami tkanki
łącznej (więzadła obrączkowe). Wskutek podkowiastego kształtu chrząst-
ki te tworzą rusztowanie tylko przedniej i bocznych ścian tchawicy, ścia-
na tylna zaś w całości jest błoniasta. Ostatnia chrząstka tchawicy ma
kształt dwóch półpierścieni i tworzy ostrogę tchawicy. Długość tchawicy
wynosi około 12 cm. W ścianach tchawicy można odróżnić dwie war-
stwy. Warstwa zewnętrzna zbudowana jest z chrząstek tchawiczych.
Warstwę wewnętrzną tworzy błona śluzowa, układająca się na ścianie
tylnej w podłużne fałdy. Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem wielo-
rzędowym migawkowym. Tkanka podśluzowa, zawierająca liczne suro-
wiczo-śluzowe gruczoły tchawicze, łączy blaszkę właściwą błony ślu-
zowej z warstwą zewnętrzną ścian tchawicy.
Unaczynienie – część szyjna: t. tarczowa dolna (od t. podobojczyko-
wej); część piersiowa: gałęzie oskrzelowe (od aorty piersiowej i t. pier-
siowej wewnętrznej).
Unerwienie: n. błędny, włókna układu współczulnego.

Oskrzela główne
Na wysokości IV kręgu piersiowego tchawica dzieli się na dwa
oskrzela główne – prawe i lewe, z których każde wchodzi do płuca
przez jego wnękę. Główne oskrzela mają budowę taką samą jak tchawi -
ca, z której rozdwojenia powstają. Prawe oskrzele, prawie dwa razy
krótsze od lewego, jest znacznie od niego szersze i przebiega bardziej
w przedłużeniu tchawicy, czyli bardziej pionowo. W prawym płucu
oskrzele główne oddaje trzy oskrzela płatowe, przeznaczone dla trzech
płatów płucnych. Oskrzele płatowe górne prawe dzieli się na trzy
oskrzela segmentowe: szczytowe, tylne i przednie. Oskrzele płatowe
środkowe dzieli się na dwa oskrzela segmentowe: boczne i przyśrodko-
we. Oskrzele płatowe dolne prawe oddaje jedno oskrzele segmentowe –
oskrzele podstawowe przyśrodkowe, czyli sercowe, oraz trzy oskrzela
segmentowe podstawowe. W lewym płucu oskrzele główne oddaje
oskrzele płatowe górne lewe, oskrzele segmentowe przednie, oskrzele
szczytowe i tylne, zwane oskrzelami języczka (górne i dolne). Oskrzela
segmentowe, odchodzące od oskrzela płatowego dolnego lewego, za-
chowują się tak samo jak gałęzie segmentowe oskrzela płatowego dol -
nego płuca prawego.

235
 PŁUCA
Oba płuca leżą w workach opłucnej oddzielone od siebie śródpier-
siem. Na każdym płucu wyróżnić można podstawę, szczyt, wypukłą po-
wierzchnię żebrową i wklęsłą powierzchnię przyśrodkową. Powierzchnię
żebrową oddziela od powierzchni przyśrodkowej ostry brzeg przedni.
Podstawę płuca, odgraniczoną od powierzchni żebrowej i przyśrodko-
wej ostrym brzegiem dolnym, nazywa się powierzchnią przeponową; jest
ona odpowiednio wklęsła do wypukłości przepony. Na powierzchni przy-
środkowej znajduje się wnęka płuc, przez którą wchodzą do płuca
oskrzele, tętnice oskrzelowe oraz nerwy, a wychodzą żyły płucne, żyły
oskrzelowe i naczynia chłonne. Między tymi otworami znajdują się wę-
zły chłonne oskrzelowo-płucne. Oba płuca podzielone są szczelinami na:
dwa płaty – płuco lewe, trzy płaty – płuco prawe. Każde płuco można
podzielić na odcinki oskrzelowo-płucne, które mają własne oskrzela seg-
mentowe oraz własne gałęzie tętnicy płucnej, tworząc całości zupełnie od
siebie niezależne. Gałęzie oskrzela segmentowego dzielą się w płucu na
coraz mniejsze gałązki, z których najmniejsze, nie posiadające już chrzą-
stek, określa się jako oskrzeliki końcowe. Każdy oskrzelik końcowy
dzieli się na dwa oskrzeliki oddechowe, w ścianach których występują
pęcherzyki płucne i stąd ich nazwa – oskrzeliki pęcherzykowe. Oskrzelik
oddechowy dzieli się jeszcze dwukrotnie, po czym końcowy oskrzelik
oddechowy oddaje od dwóch do dziewięciu przewodzików pęcherzyko-
wych, które albo kończą się ślepo, albo rozdwajają, wytwarzając na
swych końcach tzw. woreczki pęcherzykowe. Pęcherzyki płucne wystę-
pują na całej powierzchni ścian przewodzików pęcherzykowych i wo-
reczków pęcherzykowych, leżą tuż obok siebie pooddzielane wspólnymi
ścianami, zwanymi przegrodami międzypęcherzykowymi. Wszystkie
opisane odgałęzienia oskrzelika końcowego tworzą tzw. grono, które jest
anatomiczną i czynnościową jednostką płuca. Większa liczba gron two-
rzy zrazik płuca. Zraziki pooddzielane są od siebie wiotką tkanką łączną
stanowiącą przegrody międzyzrazikowe. Pęcherzyki płucne oplecione są
naczyniami włosowatymi, powstającymi z gałązek tętnicy płucnej. Z na-
czyń włosowatych powstają naczynia zawłosowate, które łączą się w żył-
ki przechodzące w gałęzie żył płucnych. Do tkanki płucnej, jako naczy-
nia doprowadzające krew tętniczą, dochodzą odgałęzienia tętnic oskrze-
lowych. W tkance łącznej tworzącej przegrody międzyzrazikowe,
w tkance okołonaczyniowej, okołooskrzelowej i w ścianach oskrzeli
przebiegają naczynia chłonne.
Unaczynienie płuc i oskrzeli: czynnościowe – tt. płucne (od pnia płuc-
nego); odżywcze – tt. oskrzelowe (od aorty).

236
 Unerwienie płuc i oskrzeli: n. błędny, włókna układu współczulnego,
n. przeponowy.
OPŁUCNA
Opłucna, czyli błona surowicza pokrywająca płuca, składa się z opłuc-
nej płucnej, która pokrywa bezpośrednio samo płuco wnikając aż do dna
jego szczelin oraz z opłucnej ściennej. Przestrzeń między tymi blaszkami
nosi nazwę jamy opłucnej. Obie blaszki opłucnej przechodzą w siebie
dookoła wnęki płuca – obejmując wchodzące i wychodzące z niej twory,
które określa się jako korzeń płuca. Opłucna ścienna dzieli się na opłucną
przeponową pokrywającą przeponę, opłucną żebrową zrastającą się z po-
więzią wewnątrzpiersiową i opłucną śródpiersiową przedstawiającą się
jako cienka blaszka biegnąca od mostka do kręgosłupa. Opłucna śród-
piersiowa odgranicza śródpiersie od płuca. Górny odcinek opłucnej
ściennej, pokrywający szczyt płuca, stanowi tzw. osklepek opłucnej.
Z przodu – przy mostku i z tyłu – przy kręgosłupie przechodzi opłuc-
na śródpiersiowa w opłucną żebrową pod kątem, tworząc zachyłek że-
browo-śródpiersiowy przedni i tylny.
Podobny zachyłek opłucnej zaznacza się przy przejściu opłucnej że-
browej w opłucną przeponową. Nosi on nazwę zachyłka żebrowo-prze-
ponowego.
Unaczynienie: opłucna ścienna – aorta piersiowa; opłucna płucna –
gałęzie oskrzelowe.
Unerwienie: opłucna ścienna – włókna czuciowe z II–X nerwu mię-
dzyżebrowego, n. przeponowy; opłucna płucna – włókna układu współ-
czulnego.

237
UKŁAD WEWNĄTRZWYDZIELNICZY

Do układu wewnątrzwydzielniczego zalicza się gruczoły dokrewne,

które w przeciwieństwie do innych gruczołów organizmu nie posiadają
przewodów odprowadzających, a wytwarzane przez nie substancje (hor-
mony) przenikają bezpośrednio do krwi lub chłonki.
Do gruczołów dokrewnych należą: przysadka mózgowa, szyszynka,
grasica, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczowe, nadnercza, wyspy Lan-
gerhansa, ciała przyzwojowe oraz część dokrewna gruczołów płciowych.
Przysadka leży w dole przysadki siodła tureckiego na górnej po-
wierzchni trzonu kości klinowej. Szypułę przysadki stanowi końcowy
odcinek lejka, który łączy ją z guzem popielatym. W przysadce odróżnia
się część gruczołową przednią oraz część nerwową tylną.
Przysadka objęta jest torebką łącznotkankową, której wypustki wraz
z naczyniami wchodzą w głąb gruczołu na pograniczu płata przedniego
i tylnego. Przysadka jest bardzo dobrze unaczyniona przez gałęzie od-
chodzące od t. szyjnej wewnętrznej (t. przysadkowa dolna) oraz od koła
tętniczego mózgu (t. przysadkowa górna). Żyły mają odpływ do prawej
i lewej zatoki jamistej.
Płat przedni (gruczołowy) zbudowany jest – oprócz podścieliska –
z komórek gamma (barwnikoopornych) oraz z komórek alfa i beta (barw-
nikochłonnych). Komórki te wydzielają szereg hormonów: hormon gona-
dotropowy – steruje działalnością hormonów płciowych, hormon korty-
kotropowy – działa na korę nadnerczy, hormon somatotropowy – regulu-
je wzrost, hormon tyreotropowy – działa na tarczycę i prolaktynę, wpły-
wającą na gruczoły mleczne.
Płat tylny, zbudowany z podścieliska i z komórek zwanych pituicyta-
mi, nie wydziela hormonów. Stanowi on magazyn hormonów wytwarza-
nych w podwzgórzu. Należą do nich: oksytocyna – powodująca skurcze
macicy, adiuretyna – hamująca wydzielanie moczu i wazopresyna – pod-
wyższająca ciśnienie krwi.
Szyszynka, zwana również ciałem szyszynkowatym, leży pomiędzy
wzgórkami górnymi pokrywy śródmózgowia. Szyszynka ma budowę
zrazikową. W obrębie zrazika występują komórki szyszynkowe (pinocy-
ty) oraz komórki glejowe i liczne włókna nerwowe. Prawdopodobnie
szyszynka produkuje hormon, który hamuje czynność gruczołów płcio-
wych. W ostatnich latach hormon szyszynki o działaniu wyżej opisanym
utożsamia się z melatoniną.
Grasica leży w śródpiersiu przednim tuż poza mostkiem. Jest duża
u noworodka, w dzieciństwie (do 12 roku życia) zanika stopniowo po-

238
cząwszy od okresu dojrzewania płciowego, u osoby dorosłej przedstawia
się jako narząd tłuszczowo-zwyrodnieniowy. Grasica ma charakter gru-
czołu przejściowego między typowymi gruczołami dokrewnymi a gru-
czołami należącymi do układu chłonnego i składa się z dwóch wydłużo-
nych płatów – prawego i lewego. Jest ona zbudowana ze zrazików gru-
czołowych, przy czym w każdym zraziku odróżnia się istotę korową
i rdzenną. W części rdzennej zrazików występują tzw. ciałka Hassala,
zbudowane z płaskich, koncentrycznie ułożonych komórek i posiadają-
cych wewnątrz jednorodną substancję zwaną hialiną. Grasica wytwarza
limfocyty oraz produkuje hormon tyrozynę, która steruje produkcją lim-
focytów oraz szeregiem reakcji immunologicznych.
Unaczynienie: gałęzie grasicze (od t. piersiowej wewnętrznej) oraz
bardzo często przez gałęzie grasicze t. tarczowej dolnej.
Unerwienie: włókna układu autonomicznego.
Gruczoł tarczowy, czyli tarczyca, leży pod mięśniami podgnykowymi
i blaszką przedtchawiczną powięzi szyi, na chrząstce tarczowatej krtani
oraz na przedniej ścianie górnej części tchawicy. Środkowa część tarczycy,
zwana węziną, leży na wysokości II i III chrząstki tchawicy. Części boczne
gruczołu, czyli prawy i lewy płat, spoczywające na płytkach chrząstki tar-
czowatej, sięgają w głąb pomiędzy krtań a powrózek naczyniowo-nerwowy
szyi. Z górnego brzegu środkowej części tarczycy wyrasta często nieparzy-
sty płat piramidowy, który może sięgać aż do kości gnykowej. Tarczyca ob-
jęta jest torebką łącznotkankową, której przegrody wnikają do miąższu
i dzielą go na zraziki. W obrębie zrazików znajdują się pęcherzyki gruczołu
tarczowego. Pęcherzyki zawierają koloid tarczycy – tyreoglobulinę. Działa-
nie hormonu tarczycy polega na wzmaganiu przemiany materii.
Unaczynienie: parzyste tętnice tarczowe górne (od t. szyjnej zewnętrz-
nej), parzyste tętnice tarczowe dolne (od t. podobojczykowej).
Unerwienie: włókna układu autonomicznego.
Gruczoły przytarczowe występują w postaci dwóch par – górnych
i dolnych. Znajdują się na tylnej powierzchni płatów bocznych tarczycy.
Gruczoły przytarczowe objęte są torebką łącznotkankową, której prze-
grody wnikają w obręb miąższu, dzieląc go na zraziki. Czynność gruczo-
łu polega na wydzielaniu hormonu – parathormonu, który reguluje go-
spodarkę fosforowo-wapniową. Usunięcie przypadkowe gruczołów przy
operacji tarczycy powoduje powstanie tężyczki.
Unaczynienie: każdy gruczoł otrzymuje niewielkie naczynie od t. tar-
czowej dolnej.
Unerwienie: włókna układu autonomicznego.
Gruczoł nadnerczowy jest parzystym gruczołem kształtu trójgrania-
stego (nadnercze prawe) lub półksiężycowatego (nadnercze lewe), ułożo-

239
nym na górnym biegunie nerki. Na nadnerczu odróżnia się wklęsłą pod-
stawę, czyli powierzchnię nerkową, większą powierzchnię przednią
i mniejszą powierzchnię tylną. Obie powierzchnie oddzielone są od sie-
bie dwoma brzegami: górnym i przyśrodkowym. Nadnercze objęte jest
torebką łącznotkankową. W miąższu nadnercza wyróżniamy korę
i rdzeń. Kora produkuje hormony, które dzieli się na trzy grupy: minera-
lokortykosteroidy – regulują gospodarkę mineralną i wodną, glikokorty-
kosteroidy – regulują gospodarką oraz przemianami węglowodanów
i białek, androgeny – działają podobnie do hormonów płciowych. Rdzeń
nadnerczy produkuje adrenalinę i noradrenalinę. Adrenalina wydzielana
jest także na zakończeniach nerwowych układu sympatycznego. Powo-
duje zwężenie naczyń krwionośnych, wzrost ciśnienia, przyspieszenie
akcji serca. Noradrenalina powoduje skurcz błony mięśniowej żył, nato-
miast rozkurcz tętnic nerkowych.
Unaczynienie: t. nadnerczowa górna (od t. przeponowej dolnej),
t. nadnerczowa środkowa (od aorty brzusznej), t. nadnerczowa dolna (od
t. nerkowej)
Unerwienie: włókna układu autonomicznego od splotu nerkowego.
Wysepki Langerhansa, czyli narząd dokrewny trzustki, leżą we-
wnątrz zrazików trzustki jako twory o średnicy 0,1–0,2 mm. Komórki
wysp wytwarzają insulinę, glukagon oraz somatostatynę.
Ciała przyzwojowe stanowią niewielkie i bogato unaczynione skupie-
nia komórkowe. Ciała przyzwojowe, zbudowane z komórek chromochłon-
nych, zalicza się do pochodzących z zawiązka części współczulnej układu
autonomicznego (ciała sympatogenne). Wytwarzają one adrenalinę i wy-
stępują w postaci parzystego ciała przyaortowego w sąsiedztwie aorty
brzusznej w miejscu odejścia tętnicy krezkowej dolnej, które zmniejsza się
stopniowo z wiekiem, zanikając prawie zupełnie po czterdziestym roku ży-
cia. Do tworów chromochłonnych należy też zaliczyć rdzeń nadnercza,
określany jako ciało przyzwojowe nadnerczowe. Do ciał przyzwojowych,
pochodzących z zawiązka części przywspółczulnej układu autonomiczne-
go (ciała parasympatogenne), zalicza się kłębek szyjny leżący w miejscu
podziału tętnicy szyjnej wspólnej, ciało przyzwojowe nasercowe, leżące
między łukiem aorty a tętnicą płucną prawą. Ciała parasympatyczne za-
wierają bardzo dużo zakończeń nerwowych rejestrujących stężenie tlenu,
kwasu węglowego oraz jonów wodorowych we krwi. Regulują one praw-
dopodobnie także ciśnienie krwi. W przeciwieństwie do ciał sympatogen-
nych nie ulegają inwolucji przez całe życie człowieka.

240
NARZĄDY ZMYSŁÓW

Do narządów zmysłów, których zadaniem jest odbieranie podniet, za-

licza się narządy: przedsionkowo-ślimakowy (statyczno-słuchowy),
wzroku, powonienia, smaku i dotyku. Narząd dotyku znajduje się w skó-
rze, której czynność nie ogranicza się do odbierania bodźców czucio-
wych, ale która stanowi jednocześnie osłonę ciała. Dzięki swojej budo-
wie jest narządem magazynującym tłuszcze i wydzielniczym oraz pełni
rolę regulatora ciepła ustroju.
NARZĄD PRZEDSIONKOWO-ŚLIMAKOWY
Narząd przedsionkowo-ślimakowy określa się wspólną nazwą ucha,
które składa się z trzech części: ucha zewnętrznego, ucha środkowego
i ucha wewnętrznego.
Ucho zewnętrzne
Ucho zewnętrzne stanowią: małżowina uszna i przewód słuchowy ze-
wnętrzny.
Małżowina uszna zbudowana jest z chrząstki sprężystej powleczonej
skórą i kończy się u dołu płatkiem małżowiny, utworzonym ze skóry
i tkanki tłuszczowej. Wolny brzeg małżowiny nazywa się obrąbkiem.
Rusztowanie małżowiny uzupełnia kilka pasm włóknistych, które łączą

Ryc. 109. Ucho (schemat)

241
małżowinę z kością skroniową tzw. więzadła uszne oraz mięśnie małżo-
winy (m.in. m. skrawka, m. przeciwskrawka). Wszystkie mięśnie małżo-
winy usznej unerwione są przez nerw twarzowy.
Przewód słuchowy zewnętrzny składa się z części bocznej chrząst-
kowej (1/3 przewodu) i części przyśrodkowej kostnej. Przewód słuchowy
zewnętrzny wygięty jest w płaszczyźnie poziomej i czołowej, przyjmując
kształt litery S. Prowadzi do niego otwór słuchowy zewnętrzny.
Ucho środkowe
Ucho środkowe tworzą: jama bębenkowa, jama i komórki sutkowe
oraz trąbka słuchowa.
Jama bębenkowa ma sześć ścian. Górną ścianę jamy bębenkowej (ścia-
nę) stanowi cienka blaszka kostna zwana pokrywką jamy bębenkowej. Ścianę
przednią (ścianę szyjno-tętniczą) stanowi ściana kanału t. szyjnej wewnętrz-
nej; ścianę tylną (ścianę sutkową) – wyrostek sutkowaty kości skroniowej;
ścianę dolną (ścianę żylną) – blaszka kostna oddzielająca jamę bębenkową od
dołu żyły szyjnej; ścianę przyśrodkową (ścianę błędnikową) – ściana błędni-
ka kostnego; ścianę boczną (ścianę błoniastą) – głównie błona bębenkowa,
a w części górnej i dolnej niewielkie odcinki kości skroniowej.
Błona bębenkowa zamyka od strony przyśrodkowej przewód słucho-
wy zewnętrzny, odgraniczając go od jamy bębenkowej. W stosunku do
ścian przewodu słuchowego zewnętrznego ustawiona jest skośnie.
Kosteczki słuchowe. W obrębie jamy bębenkowej znajdują się trzy ko-
steczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko, połączone sta-
wowo i więzadłami. Są to: staw kowadełkowo-młoteczkowy i kowadeł-
kowo-strzemiączkowy więzozrost bębenkowo-strzemiączkowy, więzadło
pierścieniowate strzemiączka.
Mięśnie kosteczek słuchowych.
1. Mięsień napinający błonę bębenkową.
Unerwienie – zwój uszny.
2. Mięsień strzemiączkowy.
Unerwienie – nerw twarzowy.
Jamę bębenkową wyściela błona śluzowa, która będąc przedłużeniem
przez trąbkę słuchową błony śluzowej gardła pokrywa również błonę bę-
benkową i przechodzi na komórki sutkowe. Oprócz kosteczek słucho-
wych znajduje się w jamie bębenkowej splot nerwowy, zwany splotem
bębenkowym oraz przebiega przez nią struna bębenkowa.
Jama i komórki sutkowe. Jama bębenkowa łączy się od tyłu z jamą
sutkową, dookoła której znajduje się system jamek kostnych zajmujących
wyrostek sutkowaty – komórki sutkowe. Jama sutkowa i otaczające ją
komórki wyścielone są błoną śluzową.

242
 Trąbka słuchowa stanowi kanał łączący jamę bębenkową z gardłem.
Ujście gardłowe trąbki znajduje się niżej od ujścia bębenkowego. Począt-
kowy odcinek trąbki, zaczynający się na przedniej ścianie jamy bębenko-
wej (ujście bębenkowe trąbki słuchowej), przebiega w części skalistej
kości skroniowej. Jest to część kostna trąbki zajmująca 1/3 jej długości.
Część chrząstkową trąbki tworzy rynienka chrząstkowa, uzupełniona
blaszką błoniastą. Błona śluzowa trąbki słuchowej układa się na ścianie
dolnej w drobne podłużne fałdy. Ujście gardłowe trąbki słuchowej otwie-
ra się podczas skurczu mięśnia napinacza podniebienia miękkiego. Dzię-
ki tej czynności wspomnianego mięśnia jama bębenkowa ulega okreso-
wej wentylacji, co zapewnia prawidłową funkcję błony bębenkowej oraz
kosteczek słuchowych.
Ucho wewnętrzne
Ucho wewnętrzne stanowi błędnik kostny, w którego głębi leży błęd-
nik błoniasty.
Błędnik kostny znajduje się w części skalistej kości skroniowej
i składa się z przedsionka, z którego wyrasta ku przodowi ślimak, ku ty-
łowi zaś kanały półkoliste.
Na tylno-górnej powierzchni kości skroniowej znajduje się otwór słu-
chowy wewnętrzny, prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrzne-
go, przez który biegnie n. twarzowy, n. przedsionkowo-ślimakowy i na-
czynia błędnika. Przewód ten kończy się ślepo tzw. dnem. Na dnie prze-
wodu słuchowego wewnętrznego znajdują się otwory przeznaczone dla
nerwów i naczyń ucha wewnętrznego oraz dla nerwu twarzowego. Bocz-
na powierzchnia tylnej części dna przewodu słuchowego wewnętrznego
stanowi przyśrodkową ścianę przedsionka. Otwory widoczne na dnie
przewodu i przeznaczone dla włókien nerwu przedsionkowo-
-ślimakowego przedstawiają się na przyśrodkowej ścianie błędnika w po-
staci tzw. plamek sitowych. Do przyśrodkowej ściany przedsionka przy-
rastają twory błędnika błoniastego: woreczek, łagiewka i kątnica przed-
sionkowa przewodu ślimakowego, tworząc wgłębienia zwane zachyłka-
mi. Pomiędzy boczną ścianą przedsionka a tworami błędnika błoniastego
znajduje się przestrzeń przychłonkowa. Na ścianie tej znajduje się okien-
ko przedsionka, zamknięte od strony jamy bębenkowej podstawą strze-
miączka.
Kanały półkoliste kostne wychodzą z przedsionka i wracają do niego.
Kanał półkolisty tylny, wypukły ku tyłowi, leży w płaszczyźnie pionowej
równoległej do długiej osi części skalistej kości skroniowej. Kanał półko-
listy przedni, wypukły ku górze, leży w płaszczyźnie pionowej prostopa-
dłej do długiej osi części skalistej kości skroniowej. Kanał półkolisty

243
boczny wypukły ku bokowi, leży w płaszczyźnie poziomej w kącie
ściennym, utworzonym przez płaszczyzny obu kanałów pionowych. Ko-
niec dolno-przedni kanału tylnego, przednio-boczny kanału przedniego
i przedni kanału bocznego rozdęte są w tzw. bańki kostne.

Ryc. 110. Dno przewodu słuchowego wewnętrznego prawego

Ślimak jest tworem podobnym do muszli ślimaka. Oś długa ślimaka

ustawiona poziomo, leży prawie równolegle do osi długiej części skali-
stej kości skroniowej; podstawa ślimaka opiera się o dno przewodu słu-
chowego wewnętrznego, szczyt zaś, czyli osklepek, zwrócony jest ku
stronie bocznej, ku przodowi i ku dołowi. W osi ślimaka znajduje się
stożkowaty słupek kostny zwany wrzecionkiem, dookoła którego wije się
w spiralno-śrubowatych skrętach kanał spiralny ślimaka. Wrzecionko ma
postać wydrążonego wewnątrz krótkiego stożka. W wydrążeniu wrze-
cionka przebiegają naczynia i nerwy przeznaczone dla narządu spiralne-
go. Do wnętrza kanału spiralnego ślimaka wyrasta z wrzecionka blaszka
spiralna kostna, która kończy się w świetle kanału, nie dochodząc do
ściany zewnętrznej ślimaka. Przewód ślimakowy, znacznie węższy od
kanału spiralnego ślimaka, oraz blaszka spiralna kostna dzielą kanał śli-
maka na dwa przedziały, które określa się jako schody przedsionka oraz

244
jako schody bębenka. Schody przedsionka otwierają się do przedsionka
błędnika kostnego, schody bębenka kończą się przy okienku okrągłym,
które zamknięte jest błoną bębenkową wtórną. U szczytu ślimaka schody
przedsionka łączą się ze schodami bębenka przez szparę osklepka.
Błędnik błoniasty składa się z dwóch pęcherzyków – łagiewki i wo-
reczka, trzech przewodów półkolistych oraz z przewodu ślimakowego.
Łagiewka i woreczek, które leżą w przedsionku błędnika kostnego, łą-
czą się ze sobą za pomocą wąskiego przewodu łagiewkowo-woreczko-
-wego. Z przewodem tym łączy się przewód śródchłonki, który kończy
się między blaszkami opony twardej workiem śródchłonki na tylno-gór-
nej powierzchni części skalistej kości skroniowej. W łagiewce i w wo-
reczku znajdują się plamki. Są to powierzchnie o wymiarach 2–3 mm,
pokryte nabłonkiem nerwowym, na którym znajduje się galaretowata
błona kamyczkowa. Do błony kamyczkowej wchodzą włoski nabłonka
nerwowego. Błona kamyczkowa zbudowana jest z kryształów węglanu i
fosforanu wapniowego, które tworzą kamyczki błędnika. Ciężar właści-
wy kamyczków błędnikowych jest wyższy niż śródchłonki, w której są
zanurzone. Przy ruchach głowy kamyczki pociągają lub uciskają zakoń-
czenia nerwowe. W ten sposób do ośrodkowego układu nerwowego do-
chodzą informacje o położeniu ciała w przestrzeni. Z łagiewki wychodzą
trzy przewody półkoliste, które biegnąc w równoimiennych kanałach
kostnych zrastają się z nimi.
Przewody półkoliste zakończone są bańkami błoniastymi. W bańkach
błoniastych, podobnie jak w plamkach woreczka i łagiewki, występuje
nabłonek zmysłowy. Umiejscowiony jest on na grzebieniach bankowych.
Na grzebieniach występują galaretowate twory, zwane osklepkami, do
których wnikają włoski komórek zmysłowych. Osklepki działają po-
dobnie do wyżej opisanych kamyczków błędnikowych. Woreczek prze-
chodzi ku dołowi w krótki przewód łączący, który wpada pod kątem pro-
stym do przewodu ślimakowego.
Przewód ślimakowy zaczyna się ślepo zamkniętym początkiem, zwanym
kątnicą przedsionkową. Podobnie ślepo zamknięty jest koniec przewodu śli-
makowego, tzw. kątnica osklepkowa, znajdująca się u szczytu ślimaka.
W przebiegu przez kanał spiralny ślimaka przewód ślimakowy przyrasta
z jednej strony do blaszki spiralnej kostnej, z drugiej do ściany ślimaka. Jego
ściana zewnętrzna zlewa się ze zgrubiałą okostną kanału spiralnego, przy
czym zgrubienie to nosi nazwę więzadła spiralnego ślimaka. Dalsze dwie
ściany wychodzą z blaszki spiralnej kostnej, przy czym jedna z nich, oddzie-
lająca przewód ślimakowy od schodów bębenka, nosi nazwę ściany bębenko-
wej i utworzona jest przez błonę spiralną, czyli podstawną. Druga zaś, która
oddziela przewód ślimakowy od schodów przedsionka, nazywa się ścianą

245
przedsionkową i utworzona jest przez błonę przedsionkową. W przewodzie
ślimakowym, u jego dolnej ściany zwanej blaszką podstawną, leży narząd
spiralny. W narządzie spiralnym kończą się włókna obwodowe części ślima-
kowej nerwu przedsionkowo-ślimakowego. Narząd spiralny odbiera wrażenia
słuchowe w ten sposób, że drgająca błona bębenkowa wprawia w ruch łań-
cuch kosteczek słuchowych, które przez podstawę strzemiączka przenoszą te
drgania na przychłonkę. Drgania przychłonki wprawiają w ruch błonę spiral-
ną i błonę przedsionkową. Te dwie błony przenoszą drgania na śródchłonkę,
a śródchłonka na narząd spiralny. Włókna obwodowe części przedsionkowej
tego nerwu kończą się w plamkach woreczka i łagiewki oraz w grzebieniach
bankowych przewodów półkolistych.
Przestrzenie przychłonkowe błędnika. Wszystkie twory błędnika bło-
niastego są znacznie węższe od pokrywających je części błędnika kostne-
go, a w miejscach gdzie ściany błędnika błoniastego i kostnego nie są ze
sobą zrośnięte, występują przestrzenie przychłonkowe wypełnione przy-
chłonką. Przewody błędnika błoniastego wypełnione są śródchłonką.
NARZĄD WZROKU
Do narządu wzroku zalicza się oko, do którego należy gałka oczna,
nerw wzrokowy i narządy dodatkowe obejmujące mięśnie gałki ocznej
(narząd ruchowy gałki ocznej) oraz narządy ochronne: brwi, powieki,
spojówki i narząd łzowy.
Gałka oczna
Leży w oczodole i składa się z przezroczystego jądra, które stanowi
ciało szkliste; soczewki; komór gałki – przedniej i tylnej, wypełnionych
cieczą wodnistą. Ścianę gałki tworzą trzy błony: zewnętrzna – włóknista,
środkowa – naczyniowa i wewnętrzna – nerwowa. Na gałce ocznej od-
różnia się bieguny przedni i tylny, oś gałki – linię łączącą oba bieguny
oraz równik gałki – największy obwód gałki w płaszczyźnie czołowej.
Błona włóknista składa się z części przedniej – rogówki i tylnej –
twardówki.
Rogówka jest osłoną przezroczystą. Jest silnie unerwiona przez włók-
na pierwszej gałęzi nerwu trójdzielnego, które wnikają do niej drogą ner-
wów rzęskowych i włókien spojówkowych. Rogówka nie ma własnych
naczyń krwionośnych ani limfatycznych. Odżywianie rogówki odbywa
się drogą przesączania płynów ze struktur sąsiednich.
Twardówka jest błoną nieprzezroczystą. W środku twardówki wypada
tylny biegun gałki ocznej, a nieco przyśrodkowo od niego przechodzą
przez twardówkę włókna nerwu wzrokowego oraz tętnica i żyła środko-
wa siatkówki.

246
 Tylną częścią błony naczyniowej jest naczyniówka. W obrębie na-
czyniówki znajduje się gęsta sieć naczyń tętniczych i żylnych.
Przednie przedłużenie naczyniówki, ciało rzęskowe, łączy na-
czyniówkę z tęczówką. W szerokim pierścieniu, jaki tworzy ciało rzęsko-
we, wyróżnia się odcinek tylny – obrączkę rzęskową sąsiadującą bezpo-
średnio z naczyniówką i odcinek przedni – wieniec rzęskowy, złożony z
około 80 wyrostków rzęskowych. Od wyrostków rzęskowych do równika
soczewki biegną liczne włókna obwodowe. W ciele rzęskowym występu-
je gładki mięsień rzęskowy.

Ryc. 111. Gałka oczna (schemat)

Przednia część błony naczyniówkowej, tęczówka, stanowi błonę pier-

ścieniowatą z otworem pośrodku zwanym źrenicą, która jest ustawiona
w płaszczyźnie czołowej przed soczewką. Zrąb tęczówki zawiera włókna
mięśniowe gładkie o przebiegu promienistym (m. rozwieracz źrenicy)
i o przebiegu okrężnym (m. zwieracz źrenicy). Zawiera także liczne na-
czynia krwionośne oraz komórki barwnikowe, które nadają barwę tę-
czówce.
Właściwa błona wewnętrzna gałki, siatkówka, składa się z części
przedniej (część tęczówkowa siatkówki), pokrywającej tylną powierzch-

247
nię tęczówki i części rzęskowej siatkówki (pokrywającej ciało rzęskowe)
oraz z części tylnej, wrażliwej na światło. W części wzrokowej siatkówki
znajduje się przyśrodkowo od tylnego bieguna gałki ocznej tarcza nerwu
wzrokowego. W środku tarczy znajduje się zagłębienie; w tym miejscu
występuje tętnica i żyła środkowa siatkówki. Tarcza nerwu wzrokowego
niewrażliwa na promienie świetlne nazywa się plamką ślepą. Bocznie od
tarczy znajduje się plamka żółta, zawierająca dołek środkowy siatkówki.
Dołek środkowy stanowi miejsce najwyraźniejszego widzenia. Siatków-
ka składa się z dziesięciu warstw. Warstwa nerwowo-nabłonkowa jest
właściwym narządem odbiorczym. Pozostałe warstwy służą tylko do
przewodzenia bodźców. Warstwa ta składa się z pręcików i czopków.
Pręciki są to wąskie wałeczkowate twory, których długość równa się gru-
bości całej warstwy, a grubość wynosi około 2,5μ . Czopki przedstawiają
się jako twory kształtu butelkowatego. Wzajemny stosunek pręcików i
czopków jest różny w różnych częściach siatkówki. W dołku środkowym
plamki żółtej znajdują się same tylko czopki. Liczba czopków w siatków-
ce ludzkiej wynosi około 7 milionów, zaś liczbę pręcików ocenia się na
125 milionów.
Jądro gałki ocznej. Jest przezroczyste, składa się z ciała szklistego,
soczewki oraz komory gałki przedniej i tylnej, wypełnionych cieczą
wodnistą.
Ciało szkliste stanowi największy odcinek jądra gałki, leżąc między
soczewką, ciałem rzęskowym a siatkówką.
Soczewka leży poza tęczówką, w dole ciała szklistego. Od ciała rzę-
skowego biegną do soczewki cieniutkie włókna obwódkowe, które na
równiku lub w jego sąsiedztwie przyczepiają się do torebki soczewki. So-
czewka zatem jest zawieszona w obrębie obwódki rzęskowej i zależnie
od stanu skurczu włókien mięśnia rzęskowego zmniejsza się lub zwięk-
sza napięcie włókien obwódkowych, co wpływa na większe lub mniejsze
uwypuklenie soczewki, a zwłaszcza jej przedniej powierzchni (akomoda-
cja oka).
Komora przednia gałki jest zawarta pomiędzy rogówką, tęczówką
a soczewką.
Komora tylna gałki jest ograniczona przez soczewkę, tęczówkę, cia-
ło rzęskowe. Obie komory oka wypełnione są cieczą wodnistą, która po-
przez otwór źreniczny przepływa z komory tylnej gałki do przedniej,
a z niej przestrzeniami kąta tęczówkowo-rogówkowego do zatoki żylnej
twardówki.
Narząd ruchowy gałki ocznej. Mięśnie gałki ocznej znajdują się na
zewnątrz pochewki gałki i wraz z nerwami i naczyniami leżą w pokła-
dzie tkanki tłuszczowej, tworzącej tzw. ciało tłuszczowe oczodołu.

248
 Wyróżnia się:
1. Mięsień prosty górny.
2. Mięsień prosty dolny.
3. Mięsień prosty przyśrodkowy.
4. Mięsień prosty boczny.
5. Mięsień skośny górny.
6. Mięsień skośny dolny.
7. Mięsień dźwigacz powieki górnej.
Wszystkie te mięśnie, z wyjątkiem mięśnia skośnego dolnego, zaczy-
nają się na pierścieniu ścięgnistym wspólnym.
Unerwienie mięśni gałki ocznej. Mięsień prosty boczny unerwiony
jest przez nerw odwodzący, a mięsień skośny górny przez nerw bloczko-
wy. Pozostałe mięśnie gałki ocznej unerwia nerw okoruchowy.

Ryc. 112. Czynności mięśni gałki ocznej, prawa gałka oczna od przodu (schemat)
Narządy ochronne gałki ocznej
Brwi stanowią dwa łukowate fałdy skórne, pokryte krótkimi włosami.
Powieki, górna i dolna, połączone są ze sobą w kątach oka spoidłem
powiek przyśrodkowym i bocznym.
Błona spojówkowa wyściela, jako błona spojówkowa powiek, we-
wnętrzne powierzchnie obu powiek. Błona spojówkowa powiek i błona
spojówkowa gałki ograniczają przy zamkniętej szparze powiekowej prze-
strzeń leżącą przed gałką oczną, zwaną workiem spojówki.
Narząd łzowy stanowi gruczoł łzowy oraz drogi łzowe. W gruczole
łzowym odróżnia się część oczodołową leżącą w dole gruczołu łzowego

249
oraz część powiekową. Wydzielina gruczołów łzowych – łzy, uchodzi
przewodzikami odprowadzającymi gruczoły do worka spojówkowego,
a stąd przy ruchach powiek spływa do jeziorka łzowego, w przyśrodko-
wym kącie oka. Na brodawkach łzowych znajdują się punkty łzowe, któ-
re są malutkimi otworkami, zaczynającymi drogi łzowe i prowadzącymi
do kanalików łzowych. Każdy kanalik uchodzi samodzielnie razem
z drugim kanalikiem do woreczka łzowego lub następnie przechodzi
przez kanał nosowo-łzowy do przewodu nosowego dolnego.
Zawartość oczodołu. W oczodole, oprócz struktur wyżej opisanych,
znajdują się: okostna, przegroda oczodołowa, pochewka gałki ocznej, po-
więzie mięśniowe i ciało tłuszczowe.
NARZĄD CZUCIA
Do narządu czucia zalicza się narządy czucia powierzchownego i na-
rządy czucia głębokiego. Obejmują one zakończenia nerwowe, które –
przystosowane do odbierania różnego rodzaju wrażeń – stanowią tzw.
ciałka krańcowe nerwów. Zakończenia nerwowe w skórze wrażliwe na
bodźce cieplne, bólu, ucisku i dotyku tworzą w całości narządy czucia
powierzchownego. Do narządów czucia głębokiego należą ciałka krańco-
we nerwów, czyli zakończenia nerwowe występujące w okostnej, w to-
rebkach i więzadłach stawowych, w mięśniach, ścięgnach oraz w ścia-
nach naczyń krwionośnych, w ścianach trzew i na pniach nerwowych.
NARZĄD SMAKU
Narząd smaku stanowią kubki smakowe, które znajdują się na podnie-
bieniu miękkim i w nagłośni, a w największej liczbie w brodawkach oko-
lonych i liściastych języka.
NARZĄD POWONIENIA
Narząd powonienia zawarty jest w błonie śluzowej jamy nosowej po-
krywającej małżowinę nosową górną oraz odpowiadający jej odcinek
przegrody nosa. Tę część określa się jako okolicę węchową. W okolicy
tej znajdują się dwubiegunowe komórki nerwowe, których wypustki ob-
wodowe kończą się tzw. stożkami węchowymi na wolnej powierzchni
nabłonka, a neuryty stanowią nerwy węchowe.

250
SKÓRA

Skóra, czyli powłoka ogólna ciała, składa się z trzech warstw. Warstwę
zewnętrzną stanowi naskórek zbudowany z warstwy powierzchownej zro-
gowaciałej i warstwy głębokiej, określanej jako warstwa rozrodcza. War-
stwa zrogowaciała, utworzona z pokładów płaskich i łuskowatych komó-
rek, ma w rozmaitych miejscach ciała różną grubość. Warstwa rozrodcza,
jest warstwą macierzystą całego naskórka, z której powstają gruczoły skó-
ry, włosy i paznokcie. Drugą warstwę skóry stanowi skóra właściwa. Od-
różnia się w niej dwie warstwy, z których pierwsza – powierzchowna, o
utkaniu wiotkim, tworzy liczne wyniosłości brodawkowate wpuklające się
w naskórek, druga zaś – głęboka zbudowana z krzyżujących się wiązek
włókien klejodajnych, sąsiaduje bezpośrednio z tkanką podskórną i nosi
nazwę ciała siatkowatego. Trzecia warstwa skóry, tkanka podskórna, za-
wiera rozmaicie wykształconą podściółkę tłuszczową.
Gruczoły skóry. Gruczoły potowe występują w całej skórze z wyjąt-
kiem skóry żołędzi, napletka, błony bębenkowej. Do gruczołów skóry za-
licza się również tzw. gruczoły wonne, które u człowieka mają charakter
szczątkowy. Występują w dole pachowym, w okolicy okołoodbytowej, w
skórze moszny, wargach sromowych większych i w otoczce brodawki
sutkowej. Trzeci rodzaj gruczołów skóry to gruczoły łojowe, które u
człowieka występują prawie zawsze w łączności z włosami, tzw. gruczo-
ły przywłośne. Przewód wyprowadzający gruczołu łojowego jest wypu-
kleniem mieszka włosa. Zespół gruczołów potowych skóry stanowi
ogromny narząd wydzielniczy, który wydalając duże ilości wody bierze
udział w gospodarce wodnej ustroju, reguluje temperaturę ciała, jedno-
cześnie chroniąc skórę przed wysychaniem. Podobną rolę, jak w prze-
mianie tłuszczu w ustroju, spełniają gruczoły łojowe, które ponadto na-
tłuszczają skórę i włosy, nadając im połysk i elastyczność.
Włosy to elastyczne włókna rogowe. W każdym włosie odróżnia się
łodygę włosa występującą ponad skórę oraz korzeń włosa tkwiący w skó-
rze. Dolny koniec korzenia rozszerza się w opuszkę włosa, w której wy-
drążeniu leży brodawka włosa. U człowieka rozróżnia się następujące ro-
dzaje włosów: długie włosy głowy, włosy bródki, włosy dołu pachowe-
go, włosy wzgórka łonowego, rzęsy, włosy brwi, włosy przedsionka
jamy nosowej, włosy przewodu słuchowego zewnętrznego i meszek, któ-
ry pokrywa całą powierzchnię ciała z wyjątkiem okolic wyżej wymienio-
nych. Nie owłosione są dłoń i stopa, powierzchnie grzbietowe środko-
wych i dalszych członków palców, różowa część wargi oraz skóra żołę-
dzi i wewnętrznej powierzchni napletka.

251
 Paznokieć. Stanowi on czworoboczną, wypukłą blaszkę rogową, któ-
rej odcinek bliższy nosi nazwę korzenia paznokcia. W blaszce paznok-
ciowej, tuż przy wale paznokcia, znajduje się miejsce jasne, odgraniczo-
ne od przodu półkolistą linią i zwane obłączkiem.
Naczynia i nerwy skóry. Tętnice wnikające do skóry wytwarzają
w tkance podskórnej splot tętniczy wspólny, od którego odchodzą drobne
gałązki i łączą się poniżej brodawek, tworząc splot tętniczy podbrodaw-
kowy. Ponadto tętnice końcowe oddają gałązki do gruczołów łojowych
i torebek włosowatych. Żyły tworzą dwa sploty żylne podbrodawkowe
zbudowane z bardzo małych naczyń. Dzięki posiadaniu obfitych sieci na-
czyń włosowatych skóra spełnia doniosłą rolę jako regulator ciepła orga-
nizmu, oddaje ciepło za pośrednictwem tych naczyń i w ten sposób bie-
rze udział w przemianie energii w ustroju. Nerwy skórne tworzą sieci w
tkance podskórnej i w skórze właściwej. Z sieci tych wychodzą włókien-
ka nerwowe, tworzące delikatną sieć podbrodawkową, która wysyła
drobne gałązki do zakończeń nerwowych w brodawkach skórnych.

252
SŁOWNIK MIANOWNICTWA ANATOMICZNEGO*

Język polski Język łaciński Język angielski

Czaszka Cranium Skull, Cranium
Kości czaszki Ossa cranii Bones of cranium
Kość ciemieniowa Os parietale Parietal bone
Kość czołowa Os frontale Frontal bone
Kość potyliczna Os occipitale Occipital bone
Kość klinowa Os sphenoidale Sphenoid bone
Kość skroniowa Os temporale Temporal bone
Kość sitowa Os ethmoidale Ethmoid bone
Małżowina nosowa dolna Concha nasalis inferior Inferior nasal concha
Kość łzowa Os lacrimale Lacrimal bone
Kość nosowa Os nasale Nasal bone
Lemiesz Vomer Vomer
Szczęka Maxilla Maxilla
Kość podniebienna Os palatinum Palatine bone
Kość jarzmowa Os zygomaticum Zygomatic bone
Żuchwa Mandibula Mandible
Kość gnykowa Os hyoideum Hyoid bone
Kręgosłup Columna vertebralis Vertebral column
Kręg Vertebra Vertebra
Kręgi szyjne (CI–CVII) Vertebrae cervicales Cervical vertebrae (CI–CVII)
(CI–CVII)
Kręg szczytowy (CI) Atlas (CI) Atlas (CI)
Kręg obrotowy (CII) Axis (CII) Axis (CII)
Kręg wystający (CVII) Vertebra prominens (CVII) Vertebra prominens (CVII)
Kręgi piersiowe Vertebrae thoracicae Thoracic vertebrae
(ThI–ThXII) (ThI–ThXII) (ThI–ThXII)
Kręgi lędźwiowe Vertebrae lumbales Lumbar vertebrae
(LI–LV) (LI–LV) (LI–LV)
Kość krzyżowa Os sacrum Sacrum
(kręgi krzyżowe I–V) (vertebrae sacrales I–V) (Sacral vertebrae I–V)
Kość guziczna (kręgi Os coccygis (vertebrae Coccyx; (Coccygeal)
guziczne I–IV) coccygeae I–IV) Vertebrae
Szkielet klatki piersiowej Skeleton thoracis Thoracic skeleton; Thoracic
cage
Żebra (I–XII) Costae (I–XII) Ribis (I–XII)
Mostek Sternum Sternum

253
Kręgi piersiowe Vertebrae thoracicae Thoracic vertebrae
(ThI–ThXII) (ThI–ThXII) (ThI–ThXII)
Kości kończyny górnej Ossa membri superioris Bones of upper limb
Łopatka Scapula Scapula
Obojczyk Clavicula Clavicle
Kość ramienna Humerus Humerus
Kość promieniowa Radius Radius
Kość łokciowa Ulna Ulna
Kości ręki Ossa manus Bones of hand
Kości nadgarstka Ossa carpi Carpal bones
Kości śródręcza (I–V) Ossa metacarpi (ossa Metacarpals (I–V)
metacarpalia I–V)
Kości palców (paliczki) Ossa digitorum (phalanges) Phalanges
Kości kończyny dolnej Ossa membri inferioris Bones of lower limb
Obręcz miedniczna (obręcz Cingulum pelvicum (cingu- Pelvic girdle (Pelvic girdle)
kończyny dolnej) lum membri inferioris)
Kość miedniczna Os coxae Hip bone; Coxal bone
Kość biodrowa Os ilium Ilium
Kość kulszowa Os ischii Ischium
Kość łonowa Os pubis Pubis
Część wolna kończyny Pars libera membri inferioris Free part of lower limb
dolnej
Kość udowa Femur (os femoris) Femur; Thigh bone
Rzepka Patella Patella
Kość piszczelowa (piszczel) Tibia Tibia
Strzałka Fibula Fibula
Kości stopy Ossa pedis Bones of foot
Kości stępu Ossa tarsi Tarsal bones
Kość skokowa Talus Talus
Kość piętowa Calcaneus Calcaneus
Kość łódkowata Os naviculare Navicular
Kość klinowata Os cuneiforme mediale Medial cuneiform
przyśrodkowa
Kość klinowata pośrednia Os cuneiforme intermedium Intermediate cuneiform
Kość klinowata boczna Os cuneiforme laterale Lateral cuneiform
Kość sześcienna Os cuboideum Cuboid
Kości śródstopia (I–V) Ossa metatarsi (ossa Metatarsals I–V
metatarsalia I–V)
Kości palców stopy Ossa digitorum pedis Phalanges foot

254
Połączenia (układ stawowy) Juncturae (systema Joints; Joint system
articulare)
Połączenia czaszki Juncturae cranii Joints of skull
Szwy czaszki Suturae cranii Cranial sutures
Stawy czaszki Articulationes cranii Cranial articulationes
Staw skroniowo-żuchwowy Articulatio Temporomandibular joint
temporomandibularis
Staw szczytowo-potyliczny Articulatio atlantooccipitalis Atlanto-occipital joint
Więzozrosty kręgosłupa Syndesmoses columnae Syndesmoses of vertebral
vertebralis column
Chrząstkozrosty kręgosłupa Synchondroses columnae Synchondroses of vertebral
vertebralis column
Stawy kręgosłupa Articulationes columnae Vertebral synovial joints
vertebralis
Staw szczytowo-obrotowy Articulatio atlantoaxialis Median atlanto-axial joint
pośrodkowy mediana
Staw szczytowo-obrotowy Articulatio atlantoaxialis Lateral atlanto-axial joint
boczny lateralis
Stawy wyrostków Articulationes Zygapophysial joints
stawowych zygapophysiales
Staw lędźwiowo-krzyżowy Articulatio lumbosacralis Lumbosacral joints
Staw krzyżowo-guziczny Articulatio sacrococcygea Sacrococcygeal joint
Stawy klatki piersiowej Articulationes thoracis Synovial joints of thorax
Stawy żebrowo-kręgowe Articulationes Costovertebral joints
costovertebrales
Stawy mostkowo-żebrowe Articulationes sternocostales Sternocostal joints
Połączenia żebrowo- Articulationes Costochondral articulations
-chrząstkowe costochondrales
Stawy międzychrząstkowe Articulationes Interchondral articulations
interchondrales
Połączenia kończyny górnej Juncturae membri superioris Joints of upper limb
Połączenia obręczy Juncturae cinguli pectoralis Joints of schoulder girdle
piersiowej
Staw barkowo-obojczykowy Articulatio Acromioclavicular joint
acromioclavicularis
Staw mostkowo- Articulatio Sternoclavicular joint
-obojczykowy sternoclavicularis
Połączenia kończyny górnej Juncturae membri superioris Joints of free upper limb
wolnej liberi
Więzozrost promieniowo- Syndesmosis radioulnaris Radio-ulnar syndesmosis
-łokciowy

255
Staw ramienny Articulatio humeri Shoulder joint
Staw łokciowy Articulatio cubiti Elbow joint
Staw promieniowo- Articulatio radioulnaris Distal radio-ulnar joint
-łokciowy dalszy distalis
Stawy ręki Articulationes manus Joints of hand
Połączenia kończyny dolnej Juncturae membri inferioris Joints of lower limb
Połączenia obręczy Juncturae cinguli pelvici Joints of pelvic girdle
miednicznej
Spojenie łonowe Symphysis pubica Pubic symphysis
Staw krzyżowo-biodrowy Articulatio sacroiliaca Sacro-iliac joint
Połączenia kończyny dolnej Juncturae membri inferioris Joints of free lower limb
wolnej liberi
Staw biodrowy Articulatio coxae Hip joint
Staw kolanowy Articulatio genus Knee joint
Staw piszczelowo- Articulatio tibiofibularis Tibiofibular joint
-strzałkowy
Stawy stopy Articulationes pedis Joints of foot
Mięśnie (układ mięśniowy) Musculi (systema Muscles
musculare)
Mięśnie głowy Musculi capitis Muscles of head
Mięśnie twarzy Musculi faciei Facial muscles
Mięśnie żucia Musculi masticatorii Masticatory muscles
Mięśnie języka Musculi linguae Muscles of tongue
Mięśnie podniebienia Musculi palati mollis et Muscles of soft palate and
miękkiego i gardzieli faucium fauces
Mięśnie szyi Musculi colli (musculi Muscles of neck
cervicis)
Mięśnie podpotyliczne Musculi suboccipitales Suboccipital muscles
Mięśnie nadgnykowe Musculi suprahyoidei Suprahyoid muscles
Mięśnie podgnykowe Musculi infrahyoidei Infrahyoid muscles
Powięź szyi Fascia cervicalis (fascia Cervical fascia
colli)
Mięśnie gardła Musculi pharyngis Pharyngeal muscules
Mięśnie krtani Musculi laryngis Laryngeal muscles
Mięśnie grzbietu Musculi dorsi Muscles of back
Mięsień prostownik grzbietu Musculus erector spinae Erector spinae
Mięśnie kolcowo- Musculi spinotransversales Spinotransversales
-poprzeczne
Mięśnie poprzeczno- Musculi transversospinales Transversospinales
-kolcowe

256
Mięśnie międzykolcowe Musculi interspinales Interspinales
Mięśnie międzypoprzeczne Musculi intertransversarii Intertransversarii
Powięź piersiowo- Fascia thoracolumbalis Thoracolumbar fascia
-lędźwiowa
Mięśnie klatki piersiowej Musculi thoracis Muscules of thorax
Przepona Diaphragma Diaphragm
Mięśnie brzucha Musculi abdominis Muscles of abdomen
Powięź brzucha Fascia abdominis Abdominal fascia
Powięź miednicy Fascia pelvis (fascia pelvica) Pelvic fascia
Przepona miednicy Diaphragma pelvis Pelvic diaphram
Mięśnie krocza Musculi perinei Perineal muscles
Mięśnie kończyny górnej Musculi membri superioris Muscles of upper limb
Mięśnie kończyny dolnej Musculi membri inferioris Muscles of lower limb
Układ trawienny Systema digestorium Alimentary system
Usta (jama ustna) Os (cavitas oris) Mouth; oral cavity
Przedsionek jamy ustnej Vestibulum oris Oral vestibule
Jama ustna właściwa Cavitas oris propria Oral cavity proper
Gruczoły jamy ustnej Glandulae oris Glands of oral cavity
Ślinianka przyuszna Glandula parotidea Parotid gland
Ślinianka podjęzykowa Glandula sublingualis Sublingual glands
Ślinianka podżuchwowa Glandula submandibularis Submandibular gland
Zęby Dentes Teeth
Język Lingua Tongue
Mięśnie języka Musculi linguae Muscles of tongue
Gardło Pharynx Pharynx
Jama gardła Cavitas pharyngis Cavity of pharynx
Część nosowa gardła Pars nasalis pharyngis Nasopharynx
Mięśnie gardła Musculi pharyngis Pharyngeal muscules
Przełyk Oesophagus Oesophagus
Żołądek Gaster Stomach
Jelito cienkie Intestinum tenue Small intestine
Dwunastnica Duodenum Duodenum
Jelito czcze Jejunum Jejunum
Jelito kręte Ileum Ileum
Jelito grube Intestinum crassum Large intestime
Jelito ślepe (kątnica) Caecum Caecum
Okrężnica Colon Colon
Odbytnica Rectum Rectum

257
Kanał odbytu Canalis analis Anal canal
Wątroba Hepar Liver
Przewód wątrobowy Ductus hepaticus communis Common hepatic duct
wspólny
Pęcherzyk żółciowy Vesica biliaris (vesica Gallbladder (gall bladder)
fellea)
Przewód pęcherzykowy Ductus cysticus Cystic duct
Przewód żółciowy wspólny Ductus choledochus Bile duct
Trzustka Pancreas Pancereas
Układ oddechowy Systema respiratorium Respiratory system
Nos Nasus Nose
Jama nosowa Cavitas nasi Nasal cavity
Zatoki przynosowe Sinus paranasales Paranasal sinuses
Krtań Larynx Larynx
Chrząstka tarczowata Cartilago thyroidea Thyroid cartilage
Chrząstka pierścieniowata Cartilago cricoidea Cricoid cartilage
Staw pierścienno-tarczowy Articulatio cricothyreoidea Cricothyroid joint
Chrząstka nalewkowata Cartilago arytenoidea Arytenoid cartilage
Staw pierścienno- Articulatio cricoarytenoidea Crico-arytenoid joint
-nalewkowy
Chrząstka rożkowata Cartilago corniculata Corniculate cartilage
Chrząstka klinowata Cartilago cuneiformis Cuneiform cartilage
Nagłośnia Epiglottis Epiglottis
Mięśnie krtani Musculi laryngis Laryngeal muscles
Jama krtani Cavitas laryngis Laryngeal cavity
Tchawica Trachea Trachea
Oskrzela Bronchi Bronchi
Oskrzela płatowe Bronchi lobares et Lobar and segmental
i segmentowe segmentales bronchi
Płuca Pulmones Lungs
Segmenty oskrzelowo- Segmenta Bronchopulmonary
-płucne bronchopulmonalia segments
Jama klatki piersiowej Cavitas thoracis Thoracic cavity
Jama opłucnowa Cavitas pleuralis Pleural cavity
Opłucna Pleura Pleura
Śródpiersie Mediastinum Mediastinum
Układ moczowy Systema urinarium Urogenital system
Nerka Ren Kidney
Miedniczka nerkowa Pelvis renalis Renal pelvis

258
Moczowód Ureter Ureter
Pęcherz moczowy Vesica urinaria Urinary bladder
Cewka moczowa żeńska Urethra feminina Female urethra
Cewka moczowa męska Urethra masculina Male urethra
Narządy płciowe żeńskie Organa genitalia feminina Female internal genital
wewnętrzne interna organs
Jajnik Ovarium Ovary
Jajowód Tuba uterina Uterine tube
Macica Uterus Uterus
Pochwa Vagina Vagina
Narządy płciowe żeńskie Organa genitalia feminina Female external genital
zewnętrzne externa organs
Łechtaczka Clitoris Clitoris
Narządy płciowe męskie Organa genitalia masculina Male internal genital organs
wewnętrzne interna
Jądro Testis Testis
Najądrze Epididymis Epididymis
Powrózek nasienny Funiculus spermaticus Spermatic cord
Nasieniowód Ductus deferens Ductus deferens
Przewód wytryskowy Ductus ejaculatorius Ejaculatory duct
Stercz Prostata Prostate
Gruczoł opuszkowo- Glandula bulbourethralis Bulbo-urethral gland
-cewkowy
Narządy płciowe męskie Organa genitalia masculina Male external genitalia
zewnętrzne externa
Moszna Scrotum Scrotum
Prącie Penis Penis
Jama brzuszna i miedniczna Cavitas abdominis et pelvis Abdominopelvic cavity
Jama otrzewnowa Cavitas peritonealis Peritoneal cavity
Otrzewna Peritoneum Peritoneum
Krezka Mesenterium Mesentery
Krezka okrężnicy Mesocolon Mesocolon
Sieć mniejsza Omentum minus Lesser omentum
Sieć większa Omentum majus Greater omentum
Więzadła wątroby Ligamenta hepatis Ligaments of liver
Zachyłki, doły i fałdy Recessus, fossae et plicae Recesses, fossae and folds
Gruczoły dokrewne Glandulae endocrinae Endocrine glands
Przysadka Hypophysis Pituitary gland
Szyszynka Glandula pinealis Pineal gland

259
Gruczoł tarczowy (tarczyca)
Gruczoł przytarczyczny
Gruczoł nadnerczowy
(nadnercze)
Wyspy trzustki
Układ sercowo-naczyniowy
Serce
Przedsionek prawy
Komora prawa
Przedsionek lewy
Komora lewa
Wsierdzie
Mięsień sercowy
Jama osierdziowa
Osierdzie
Tętnice
Pień płucny
Tętnica płucna prawa
Tętnica płucna lewa
Aorta (tętnica główna)
Część wstępująca aorty
(aorta wstępująca)
Tętnica wieńcowa prawa
Tętnica wieńcowa lewa
Łuk aorty
Pień ramienno-głowowy
Tętnica tarczowa górna
Tętnica gardłowa
wstępująca
Tętnica językowa
Tętnica twarzowa
Tętnica potyliczna
Tętnica uszna tylna
Tętnica skroniowa
powierzchowna
Tętnica szczękowa
Tętnica oczna
Tętnice mózgowia
260
Glandula thyroidea Thyroid gland
Glandula parathyroidea Parathyroid gland
Glandula suprarenalis Suprarenal gland; Adrenal
gland
Insulae pancreaticae Pancreatic islets
Systema cardiovasculare Cardiovascular system
Cor Heart
Atrium dextrum Right atrium
Ventriculus dexter Right ventricle
Atrium sinistrum Left atrium
Ventriculus sinister Left ventricle
Endocardium Endocardium
Myocardium Myocardium
Cavitas pericardiaca Pericardial cavity
Pericardium Pericardium
Arteriae Arteries
Truncus pulmonalis Pulmonary trunk
Arteria pulmonalis dextra Right pulmonary artery
Arteria pulmonalis sinistra Left pulmonary artery
Aorta Aorta
Pars ascendens aortae (aorta Ascending part of aorta
ascendens) (ascending aorta)
Arteria coronaria dextra Right coronary artery
Arteria coronaria sinistra Left coronary artery
Arcus aortae Arch of aorta
Truncus brachiocephalicus Brachiocephalic trunk
Arteria thyroidea superior Superior thyroid artery
Arteria pharyngea ascendens Ascending pharyngeal artery
Arteria lingualis Lingual artery
Arteria facialis Facial artery
Arteria occipitalis Occipital artery
Arteria auricularis posterior Posterior auricular artery
Arteria temporalis Superficial temporal artery
superficialis
Arteria maxillaris Maxillary artery
Arteria ophthalmica Opthalmic artery
Arteriae encephali Cerebral arteries
Tętnica naczyniówkowa Arteria choroidea anterior Anterior choroid artery
przednia
Tętnica przednia mózgu Arteria cerebri anterior Anterior cerebral artery
Tętnica środkowa mózgu Arteria cerebri media Middle cerebral artery
Tętnica łącząca tylna Arteria communicans Posterior communicating
posterior artery
Koło tętnicze mózgu Circulus arteriosus cerebri Cerebral arterial circle
Tętnica tylna mózgu Arteria cerebri posterior Posterior cerebral artery
Tętnica podobojczykowa Arteria subclavia Subclavian artery
Tętnica kręgowa Arteria vertebralis Vertebral artery
Tętnica podstawna Arteria basilaris Basilar artery
Tętnica piersiowa Arteria thoracica interna Internal thoracic artery
wewnętrzna
Pień tarczowo-szyjny Truncus thyrocervicalis Thyrocervical trunk
Pień żebrowo-szyjny Truncus costocervicalis Costocervical trunk
Tętnice kończyny górnej Arteriae membri superioris Arteries of upper limb
Tętnica pachowa Arteria axillaris Axillary artery
Tętnica ramienna Arteria brachialis Brachial artery
Tętnica promieniowa Arteria radialis Radial artery
Tętnica łokciowa Arteria ulnaris Ulnar artery
Aorta piersiowa Aorta thoracica Thoracic artery
Aorta brzuszna Aorta abdominalis Abdominal artery
Tętnica przeponowa dolna Arteria phrenica inferior Inferior phrenic artery
Tętnice lędźwiowe Arteriae lumbales Lumbar arteries
Tętnica krzyżowa Arteria sacralis mediana Median sacral artery
pośrodkowa
Pień trzewny Truncus coeliacus Coeliac trunk
Tętnica krezkowa górna Arteria mesenterica superior Superior mesenteric artery
Tętnica krezkowa dolna Arteria mesenterica inferior Inferior mesenteric artery
Tętnica nadnerczowa Arteria suprarenalis media Middle suprarenal artery
środkowa
Tętnica nerkowa Arteria renalis Renal artery
Tętnica jajnikowa Arteria ovarica Ovarian artery
Tętnica jądrowa Arteria testicularis Testicular artery
Tętnica biodrowa wspólna Arteria iliaca communis Common iliac artery
Tętnica biodrowa Arteria iliaca interna External iliac artery
wewnętrzna
Tętnica biodrowo- Arteria iliolumbalis Iliolumbar artery
-lędźwiowa

261
Tętnica zasłonowa Arteria obturatoria Obturator artery
Tętnica pośladkowa górna Arteria glutea superior Superior gluteal artery
Tętnica pośladkowa dolna Arteria glutea inferior Inferior gluteal artery
Tętnica pępkowa Arteria umbilicalis Umbilical artery
Tętnica pęcherzowa dolna Arteria vesicalis inferior Inferior vesical artery
Tętnica maciczna Arteria uterina Uterine artery
Tętnica pochwowa Arteria vaginalis Vaginal artery
Tętnica odbytnicza Arteria rectalis media Middle rectal artery
środkowa
Tętnica sromowa Arteria pudenda interna Internal pudendal artery
wewnętrzna
Tętnice kończyny dolnej Arteriae membri inferioris Arteries of lower limb
Tętnica biodrowa Arteria iliaca externa External iliac artery
zewnętrzna
Tętnica udowa Arteria femoralis Femoral artery
Tętnica głęboka uda Arteria profunda femoris Deep artery of thigh
Tętnica podkolanowa Arteria poplitea Popliteal artery
Tętnica piszczelowa Arteria tibialis anterior Anterior tibial artery
przednia
Tętnica grzbietowa stopy Arteria dorsalis pedis Dorsal pedis artery
Tętnica piszczelowa tylna Arteria tibialis posterior Posterior tibial artery
Tętnica podeszwowa Arteria plantaris medialis Medial plantar artery
przyśrodkowa
Tętnica podeszwowa boczna Arteria plantaris lateralis Lateral plantar artery
Tętnica strzałkowa Arteria fibularis Fibular artery
Żyły Venae Veins
Żyły serca Venae cordis Veins of heart
Zatoka wieńcowa Sinus coronarius Coronary sinus
Żyły płucne Venae pulmonales Pulmonary veins
Żyła główna górna Vena cava superior Superior vena cava
Żyła ramienno-głowowa Vena brachiocephalica Brachiocephalic vein
Żyła szyjna wewnętrzna Vena jugularis interna Internal jugular vein
Żyła twarzowa Vena facialis Facial vein
Żyła zażuchwowa Vena retromandibularis Retromandibular vein
Żyła szyjna zewnętrzna Vena jugularis externa External jugular vein
Zatoki opony twardej Sinus durae matris Dural venous sinuses
Żyły mózgowia Venae encephali Cerebral veins
Żyły powierzchowne mózgu Venae superficiales cerebri Superficial cerebral veins
Żyły głębokie mózgu Venae profundae cerebri Deep cerebral veins

262
Żyły móżdżku Venae cerebelli
Żyły oczodołu Venae orbitae
Żyła oczna górna Vena ophthalmica superior
Żyła oczna dolna Vena ophthalmica inferior
Żyła nieparzysta Vena azygos
Żyły kręgosłupa Venae columnae vertebralis
Żyły kończyny górnej Venae membri superioris
Żyły podobojczykowa Vena subclavia
Żyła pachowa Vena axillaris
Żyły powierzchowne Venae superficiales membri
kończyny górnej superioris
Żyły głębokie kończyny Venae profundae membri
górnej superioris
Żyła główna dolna Vena cava inferior
Żyła biodrowa wspólna Vena iliaca communis
Żyła biodrowa wewnętrzna Vena iliaca interna
Żyła biodrowa zewnętrzna Vena iliaca externa
Żyły kończyny dolnej Venae membri inferioris
Żyły powierzchowne Venae superficiales membri
kończyny dolnej inferioris
Żyła odpiszczelowa Vena saphena magna
Żyła odstrzałkowa Vena saphena parva
Żyły głębokie kończyny Venae profundae membri
dolnej inferioris
Żyła udowa Vena femoralis
Żyła podkolanowa Vena poplitea
Żyła wrotna wątroby Vena portae hepatis
Żyła krezkowa górna Vena mesenterica superior
Żyła śledzionowa Vena splenica
Układ chłonny Systema lymphoideum
Szpik kostny Medulla ossium
Grasica Thymus
Śledziona Splen (lien)
Pnie i przewody chłonne Trunci et ductus lymphatici
Węzeł chłonny Nodus lymphoideus (nodus
lymphaticus)
Węzły chłonne głowy i szyi Nodi lymphoidei capitis et
colli
Cerebellar veins
Orbital veins
Superior ophthalmic vein
Inferior ophthalmic vein
Azygos vein
Veins of vertebral column
Veins of upper limb
Subclavian vein
Axillary vein
Superficial veins of upper
limb
Deep veins of upper limb
Inferior vena cava
Common iliac vein
Internal iliac vein
External iliac vein
Veins of lower limb
Superficial veins of lower
limb
Great saphenous vein
Small saphenous vein
Deep veins of lower limb
Femoral vein
Popliteal vein
Hepatic portal vein
Superior mesenteric vein
Splenic vein
Lymphoid system
Bone marrow
Thymus
Spleen
Lymphatic tranks and ducts
Lymph node
Lymph nodes of head and
neck
263
Węzły chłonne kończyny Nodi lymphoidei membri Lymph nodes of upper limb
górnej superioris
Węzły chłonne klatki Nodi lymphoidei thoracis Thoracic lymph nodes
piersiowej
Węzły chłonne brzucha Nodi lymphoidei abdominis Abdominal lymph nodes
Węzły chłonne miednicy Nodi lymphoidei pelvis Pelvic lymph nodes
Węzły chłonne kończyny Nodi lymphoidei membri Lymph nodes of lower limb
dolnej inferioris
Układ nerwowy Systema nervosum Nervous system
Ośrodkowy układ nerwowy Systema nervosum centrale Central nervous system
Opona twarda Dura mater Dura mater
Opona pajęcza Arachnoidea mater Arachnoid mater
(pajęczynówka)
Opona miękka Pia mater Pia mater
Nić końcowa Filum terminale Filum terminale
Rdzeń kręgowy Medulla spinalis Spinal cord
Słup przedni Columna anterior Anterior column
Słup tylny Columna posterior Posterior column
Słup pośredni Columna intermedia Intermediate column
Mózgowie Encephalon Brain
Pień mózgu Truncus encephali Brainstem
Rdzeniomózgowie Myelencephalon Myelencephalon
Rdzeń przedłużony; opuszka Medulla oblongata; Bulbus Medulla oblongata; Bulb
Istota biała Substantia alba White substance
Istota szara Substantia grisea Grey substance
Most Pons Pons
Komora czwarta Ventriculus quartus Fourth ventricle
Śródmózgowie Mesencephalon Mesencephalon, Midbrain
Konar mózgu Pedunculus cerebri Cerebral peduncle
Odnoga mózgu Crus cerebri Cerebral crus
Istota czarna Substantia nigra Substantia nigra
Nakrywka śródmózgowia Tegmentum mesencephali Tegmentum of midbrain
Wodociąg mózgu Aqueductus cerebri Cerebral aqueduct
Pokrywa śródmózgowia Tectum mesencephali Tectum of midbrain
Móżdżek Cerebellum Cerebellum
Płat przedni móżdżku Lobus cerebelli anterior Anterior lobe of cerebellum
Płat tylny móżdżku Lobus cerebelli posterior Posterior lobe of cerebellum
Kora móżdżku Cortex cerebelli Cerebellar cortex
Międzymózgowie Diencephalon Diencephalon

264
Nadwzgórze Epithalamus Epithalamus
Wzgórze Thalamus Thalamus
Zawzgórze Metathalamus Metathalamus
Podwzgórze Hypothalamus Hypothalamus
Komora trzecia Ventriculus tertius Third ventricle
Kresomózgowie (mózg) Telencephalon (cerebrum) Telencephalon (cerebrum)
Półkula mózgu Hemispherium cerebri Cerebral hemisphere
Płat czołowy Lobus frontalis Frontal lobe
Płat ciemieniowy Lobus parietalis Parietal lobe
Płat potyliczny Lobus occipitalis Occipital lobe
Płat skroniowy Lobus temporalis Temporal lobe
Wyspa (płat wyspowy) Insula (lobus insularis) Insula (Insular lobe)
Ciało modzelowate Corpus callosum Corpus callosum
Blaszka krańcowa Lamina terminalis Lamina terminalis
Spoidło przednie Commissura anterior Anterior commissure
Sklepienie Fornix Fornix
Przegroda przezroczysta Septum pellucidum Septum pellucidum
Komora boczna Ventriculus lateralis Lateral ventricle
Komora mózgu Cortex cerebri Cerebral cortex
Hipokamp Hippocampus Hippocampus
Część podstawna Pars basalis telencephali Basal forebrain
kresomózgowia
Ciało migdałowate Corpus amygdaloideum Amygdaloid body
Jądro ogoniaste Nucleus caudatus Caudate nucleus
Jądro soczewkowate Nucleus lentiformis Lentiform nucleus
Ciało prążkowane Corpus striatum Corpus striatum
Torebka wewnętrzna Capsula interna Internal capsule
Wieniec promienisty Corona radiata Corona radiata
Włókna kojarzeniowe Fibrae associationis Association fibres of
kresomózgowia telencephali telencephalon
Włókna spoidłowe Fibrae commissurales Commissural fibres of
kresomózgowia telencephali telencephalon
Obwodowy układ nerwowy Systema nervosum Peripheral nervous system
periphericum
Nerwy czaszkowe Nervi craniales Cranial nerves
Nerw węchowy (I) Nervus olfactorius (I) Olfactory nerve (I)
Nerw wzrokowy (II) Nervus opticus (II) Optic nerve (II)
Nerw okoruchowy (III) Nervus oculomotorius (III) Oculomotor nerve (III)
Nerw bloczkowy (IV) Nervus trochlearis (IV) Trochlear nerve (IV)

265
Nerw trójdzielny (V) Nervus trigeminus (V) Trigeminal nerve (V)
Nerw odwodzący (VI) Nervus abducens (VI) Abducent nerve (VI)
Nerw twarzowy (VII) Nervus facialis (VII) Facial nerve (VII)
Nerw pośredni Nervus intermedius Intermediate nerve
Nerw przedsionkowo- Nervus vestibulocochlearis Vestibulocochlear nerve
-ślimakowy (VIII) (VIII) (VIII)
Nerw językowo-gardłowy Nervus glossopharyngeus Glossopharyngeal nerve (IX)
(IX) (IX)
Nerw błędny (X) Nervus vagus (X) Vagus nerve (X)
Nerw dodatkowy (XI) Nervus accessorius (XI) Accessory nerve (XI)
Nerw podjęzykowy (XII) Nervus hypoglossus (XII) Hypoglossal nerve (XII)
Nerwy rdzeniowe Nervi spinales Spinal nerves
Gałęzie tylne (gałęzie Rami posteriores (rami Posterior branches
grzbietowe) dorsales)
Gałęzie przednie (gałęzie Rami anteriores (rami Anterior branches
brzuszne) ventrales)
Splot szyjny Plexus cervicalis Cervical plexus
Nerw przeponowy Nervus phrenicus Phrenic nerve
Splot ramienny Plexus brachialis Brachial plexus
Nerw mięśniowo-skórny Nervus musculocutaneus Musculocutaneous nerve
Nerw skórny przyśrodkowy Nervus cutaneus brachii Medial cutaneous nerve of
ramienia medialis arm
Nerw skórny przyśrodkowy Nervus cutaneus antebrachii Medial cutaneous nerve of
przedramienia medialis forearm
Nerw łokciowy Nervus ulnaris Ulnar nerve
Nerw pośrodkowy Nervus medianus Median nerve
Nerw promieniowy Nervus radialis Radial nerve
Nerw pachowy Nervus axillaris Axillary nerve
Nerwy międzyżebrowe Nervi intercostales Intercostal nerves
Splot lędźwiowo-krzyżowy Plexus lumbosacralis Lumbosacral plexus
Nerw biodrowo- Nervus iliohypogastricus Iliohypogastric nerve
-podbrzuszny
Nerw biodrowo- Nervus ilioinguinalis Ilioinguinal nerve
-pachwinowy
Nerw płciowo-udowy Nervus genitofemoralis Genitofemoral nerve
Nerw skórny boczny uda Nervus cutaneus femoris Lateral cutaneous nerve of
lateralis thigh
Nerw udowy Nervus femoralis Femoral nerve
Nerw sromowy Nervus pudendus Pudental nerve
Nerw guziczny Nervus coccygeus Coccygeal nerve

266
Nerw kulszowy Nervus ischiadicus Sciatic nerve
Nerw strzałkowy wspólny Nervus fibularis communis Common fibular nerve
Nerw piszczelowy Nervus tibialis Tibial nerve
Pień współczulny Truncus sympathicus Sympathetic trunk
Zwój szyjny górny Ganglion cervicale superius Superior cervical ganglion
Zwój szyjny środkowy Ganglion cervicale medium Middle cervical ganglion
Zwój szyjno-piersiowy Ganglion cervicothoracicum Cervicothoracic ganglion
Zwoje piersiowe Ganglia thoracica Thoracic ganglia
Zwoje lędźwiowe Ganglia lumbalia Lumbar ganglia
Zwoje krzyżowe Ganglia sacralia Sacral ganglia
Część przywspółczulna Pars parasympathica Parasympathetic part
Część czaszkowa Pars cranialis Cranial part
Część miedniczna Pars pelvica Pelvic part
Część piersiowa Pars thoracica Thoracic part
Część brzuszna Pars abdominalis Abdominal part
Narządy zmysłów Organa sensuum Sense organs
Narząd powonienia Organum olfactorium Olfactory organ
(narząd węchu) (organum olfactus) (olfactory organ)
Gałka oczna Bulbus oculi Eyeball
Twardówka Sclera Sclera
Rogówka Cornea Cornea
Naczyniówka Choroidea Choroid
Ciało rzęskowe Corpus ciliare Ciliary body
Tęczówka Iris Iris
Siatkówka Retina Retina
Soczewka Lens Lens
Komory gałki ocznej Camerae bulbi Chambers of eyeball
Mięśnie zewnętrzne gałki Musculi externi bulbi oculi External muscles of eyeball
ocznej
Brew Supercilium Eyebrow
Powieki Palpebrae Eyelids
Spojówka Tunica conjunctiva Conjunctiva
Narząd łzowy Apparatus lacrimalis Lacrimal apparatus
Ucho Auris Ear
Ucho zewnętrzne Auris externa External ear
Małżowina uszna Auricula Auricle; Pina
Mięśnie uszne Musculi auriculares Auricular muscules

267
Przewód słuchowy Meatus acusticus externus External acoustic meatus
zewnętrzny
Błona bębenkowa Membrana tympanica Tympanic membrane
Ucho środkowe Auris media Middle ear
Jama bębenkowa Cavitas tympani Tympanic cavity
Kosteczki słuchowe Ossicula auditus (ossicula Auditory ossicles
auditoria)
Strzemiączko Stapes Stapes
Kowadełko Incus Incus
Młoteczek Malleus Malleus
Mięśnie kosteczek Musculi ossiculorum auditus Muscules of auditory
słuchowych ossicles
Trąbka słuchowa Tuba auditiva Auditory tube
Ucho wewnętrzne Auris interna Internal ear
Błędnik kostny Labyrinthus osseus Bony labyrinth
Kanały półkoliste Canales semicirculares Semicircular canals
Ślimak Cochlea Cochlea
Przewód słuchowy Meatus acusticus internus Internal acoustic meatus
wewnętrzny
Przestrzeń przychłonkowa Spatium perilymphaticum Perilymphatic space
Błędnik błoniasty Labyrinthus membranaceus Membranous labyrinth
Błędnik przedsionkowy Labyrinthus vestibularis Vestibular labyrinth
Łagiewka Utriculus Utricle
Woreczek Sacculus Saccule
Przewody półkoliste Ductus semicirculares Semicircular ducts
Przewód łagiewkowo- Ductus utriculosaccularis Utriculosaccular duct
-woreczkowy
Przewód śródchłonki Ductus endolymphaticus Endolymphatic duct
Błędnik ślimakowy Labyrinthus cochlearis Cochlear labyrinth
Przewód ślimakowy Ductus cochlearis Cochlear duct
Narząd smakowy Organum gustatorium Gustatory organ
(narząd smaku) (organum gustus) (gustatory organ)
Skóra Cutis Skin
Naskórek Epidermis Epidermis
Skóra właściwa Dermis (corium) Dermis (corium)
Paznokieć Unguis Nail
Sutek Mamma Breast
Tkanka podskórna Tela subcutanea Subcutaneous tissue
(hypodermis)

268
 *Słownik opracowano na podstawie:
Zygmunt Urbanowicz: Współczesne mianownictwo anatomiczne.
Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002.
Ryszard Aleksandrowicz, Jerzy Gielecki, Witold Gacek: Słownik
mian anatomicznych. PZWL, Warszawa 1997.

Pomorska Akademia Medyczna – Szczecin, maj 2005

Wydanie I. Nakład 800 egz. Format B-5. Ark. wyd. 25,0. Ark. druk. 17,75.
Skład komputerowy: Agencja Reklamowo-Wydawnicza
Mirosław Ogorzałek, Szczecin
Druk i oprawa: Kampol, ul. Felczaka 17, 71-417 Szczecin

269
270