1η Εργασία ΕΠΟ 31

Βίκτωρ Ελιέζερ

Νοέμβριος 2012

1
 ΘΕΜΑ 1ης ΓΕ ΕΠΟ31

H μελέτη της τοπικής κίνησης απασχόλησε τόσο τον αρχαίο όσο και το
μεσαιωνικό κόσμο. Βασικός εισηγητής της θεωρίας σχετικά με την τοπική
κίνηση υπήρξε ο Αριστοτέλης. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, λόγω των
προβλημάτων που αντιμετώπιζε αυτή η θεωρία, και παρότι ο Αριστοτέλης
εθεωρείτο αξεπέραστη αυθεντία, προβλήθηκαν σοβαρές αντιρρήσεις στην
αριστοτελική περιγραφή και εξήγηση της κίνησης. Οι αντιρρήσεις αυτές
οδήγησαν στη διατύπωση, νέων, εναλλακτικών θεωρήσεων, οι οποίες
αμφισβητούσαν την αριστοτελική φυσική και συνετέλεσαν στη
διαμόρφωση μιας άλλης εικόνας για τον κόσμο.

1. Να παρουσιάσετε τη βασική επιχειρηματολογία του Αριστοτέλη για

την τοπική κίνηση (300 λέξεις).
2. Ποιες ενστάσεις εναντίον της αριστοτελικής θεώρησης για την τοπική
κίνηση διατυπώθηκαν από χριστιανούς και άραβες στοχαστές από τον
6ο έως και τον 12ο αιώνα (500 λέξεις);
3. Mελετήστε προσεκτικά τo απόσπασμα που ακολουθεί. Εξηγήστε πώς
αποτυπώνει τις προσπάθειες των φιλοσόφων του ύστερου Μεσαίωνα
να περιγράψουν τα κινητικά φαινόμενα με τρόπους που υπερβαίνουν
το στενό αριστοτελικό πλαίσιο (500 λέξεις).

«Πρέπει να συμπεράνουμε ότι το κινούν εντυπώνει στο κινούμενο

σώμα ορισμένη ορμή, μια δύναμη που μπορεί να κινήσει το σώμα στην
κατεύθυνση προς την οποία το ώθησε το κινούν, πάνω ή κάτω, πλάι ή
κυκλικά. Η ταχύτητα του σώματος που κινείται είναι ανάλογη της
δύναμης της ορμής που εντυπώνεται στο σώμα. Αυτή η ορμή κινεί την
πέτρα από τη στιγμή που ο ρίπτης πάψει να την κινεί. Εξαιτίας, όμως,
της αντίστασης του αέρα και της βαρύτητας της πέτρας, η οποία
βαρύτητα τείνει να κινήσει την πέτρα σε κατεύθυνση αντίθετη από
αυτήν που τείνει να την κινήσει η ορμή, η ορμή προοδευτικά εξασθενεί.
Κατά συνέπεια, η κίνηση της πέτρας θα συνεχίσει να επιβραδύνεται,
ώστε η ορμή να ελαττώνεται σε τέτοιο βαθμό ή να εκμηδενίζεται, σε
βαθμό που η βαρύτητα της πέτρας να υπερνικά την ορμή και να
κατευθύνει την πέτρα προς τη φυσική της θέση, προς τα κάτω. Θεωρώ
ότι αυτή η εξήγηση πρέπει να γίνει αποδεκτή, αφού καμιά άλλη δεν
φαίνεται αληθής, ενώ με αυτή συμφωνούν όλα τα φαινόμενα. Αν
ρωτηθώ γιατί μπορώ να εκτοξεύσω μια πέτρα μακρύτερα από ένα
φτερό, ένα κομμάτι σίδηρο ή μόλυβδο, που αντιστοιχεί στο μέγεθος της

2
 χούφτας, μακρύτερα από ένα κομμάτι ξύλο ιδίου μεγέθους, απαντώ ότι
η αιτία είναι το ότι η υποδοχή όλων των μορφών και των φυσικών
διαθέσεων βρίσκεται στην ύλη και οφείλεται σ’ αυτή. Συνεπώς, όσο
μεγαλύτερη ποσότητα ύλης περιέχει ένα σώμα, τόσο μεγαλύτερη
ενώθηση μπορεί να δεχθεί…. Αυτή, κατά τη γνώμη μου, είναι η αιτία
που η φυσική πτώση των βαρέων σωμάτων επιταχύνεται συνεχώς. Στο
αρχικό στάδιο της πτώσης η βαρύτητα κινεί το σώμα και πέφτει αργά.
Όσο κινείται, η βαρύτητα εντυπώνει στο βαρύ σώμα μια ορμή που κινεί
το σώμα ταυτόχρονα με τη βαρύτητα. Η κίνηση γίνεται ταχύτερη όσο
μεγαλύτερη είναι η επιτάχυνση και τόσο ισχυρότερη γίνεται η ορμή». J.
Buridan, Quaestiones super octo Physicorum libros Aristotelis (περ.1328 ή
περ.1340), VIII, 12.

4. Ποιες είναι οι σημαντικότερες ευρύτερες πνευματικές, πολιτισμικές και

κοινωνικές αλλαγές που επέτρεψαν και ενθάρρυναν τη γενικότερη
αμφισβήτηση της αριστοτελικής φυσικής και εν γένει της αυθεντίας
του Αριστοτέλη στα ύστερα μεσαιωνικά χρόνια (400 λέξεις);

Επιθυμητός αριθμός λέξεων 1.500 έως 1.700.

Διευκρινίζεται ότι η απάντηση κάθε υποερωτήματος δεν πρέπει να

υπερβαίνει το μέγιστο αριθμό λέξεων που αναγράφεται σε παρένθεση.

3
 1/Απάντηση στο 1ο ερώτημα

Ένα από τα τέσσερα είδη μεταβολών, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η

τοπική κίνηση. Η μεταβολή αυτή προσδιορίζεται ως αλλαγή τόπου. Ο τόπος
κάθε πράγματος καθορίζεται από το σώμα η τα σώματα που τον
περιβάλλουν (Crombie ,1992:355).
Το σύμπαν χωρίζεται σε δύο ξεχωριστής λειτουργίας και σύστασης
περιοχές:
-Στην, πλήρη αιθέρα, ανώτερη ουράνια περιοχή η οποία χαρακτηρίζεται από
τελειότητα και αιώνια ομαλή κυκλική κίνηση.
-Στην κατώτερη περοιοχή, την επίγεια ή υποσελήνια –η σελήνη είναι το
σύνορο των δύο περιοχών-που αποτελείται κυρίως από μεταβαλλόμενα
σώματα. Τα τέσσερα θεμελιώδη στοιχεία όλων των ουσιών στη γήινη
περιοχή είναι η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά. Η γη και το νερό είναι
βαριά, οπότε η φύση τους είναι να κινούνται προς τον τόπο τους, να
κατεβαίνουν δηλαδή προς το κέντρο του σύμπαντος (το κέντρο της
γης). Αντίθετα ο αέρας και η φωτιά, ως ελαφριά κινούνται ανοδικά προς τον
τόπο τους, εκπληρώνοντας τη φύση τους, στην περιφέρεια (Crombie
,1992 :82,83).
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, καθετί που κινείται πρέπει να όφείλει την
κίνησή του σε κάτι.( Lindberg,1997:57). Δεν υπάρχει κίνηση χωρίς κινητήτιο
παράγοντα , χωρίς ‘κινούν’. Ο Αριστοτέλης διακρίνει την κίνηση σε φυσική
και εξαναγκασμένη η βίαιαη κίνηση.
Η φυσική κίνηση στην ουράνια περιοχή οφείλεται στο Πρώτο ή Ακίνητο
Κινούν, έναν έμψυχο θεό(Crombie,1992 :88). Η φυσική κίνηση των
σωμάτων στην επίγεια περιοχή , είναι ευθεία προς μια διεύθυνση που
εξαρτάται από την αναλογία των στοιχείων που τα αποτελούν, από την τάση
τους να φτάσουν στο φυσικό τόπο τους.
Η βίαιη ή αφύσικη κίνηση, ξένη προς το φυσικό σκοπό, επιβάλλεται από
ένα εξωτερικό κινούν που συνοδεύει το κινούμενο σώμα και διαρκεί όσο
ενεργεί η εξωτερική δύναμη (Lindberg,1997:57). Στην ιδιαίτερη περίπτωση

4
της βολής, το μέσο αναλαμβάνει τον ρόλο του κινούντος και διατηρεί την
κίνηση.
Η ταχύτητα του κινούμενου σώματος είναι ευθέως ανάλογη προς την
κινητήρια δύναμη και αντιστρόφως ανάλογη προς την αντίσταση του μέσου
στο οποίο γίνεται η κίνηση. Καθώς η αντίσταση στο κενόείναι μηδενική, η
ταχύτητα της κίνησης θα γινόταν άπειρη πράγμα άτοπο που επιβεβαιώνει τη
ανυπαρξία του κενού (Lindberg,1997:432).

5
2/Απάντηση στο 2ο ερώτημα

Τον 6ο αιώνα ο νεοπλατωνικός αλεξανδρινός χριστιανός φιλόσοφος

Ιωάννης Φιλόπονος ασκεί κριτική στη αριστοτελική θεώρηση της τοπικής
κίνησης. Υποστηρίζει ότι όλες οι κινήσεις, φυσικές και βίαιες , είναι
αποτέλεσμα εσωτερικών κινούντων .
Σύμφωνα με τον Φιλόπονο, το μέσο που σταματάει την κίνηση (ο αέρας
στην περίπτωση της βολής) λόγω της αντίστασής του , δεν μπορεί να είναι
ταυτόχρονα και κινούν το οποίο συντηρεί την κίνηση. (Lindberg,1997:429).
Η εξήγησή του για την εξαναγκασμένη κίνηση των βλημάτων είναι ότι
οφείλεται σε μια άυλη κινητήρια δύναμη που ο εκτοξευτής προσδίδει στο
ίδιο το βλήμα και όχι στο μέσο (αέρα). Η αφύσικη (βίαιη) κίνηση του
βλήματος σταματάει επειδή η κινητήρια δύναμη βαίνει μειούμενη από τις
φυσικές τάσεις του βλήματος και την αντίσταση του μέσου
(Crombie,1992:61).
Επίσης υποστηρίζει ότι το ποιητικό αίτιο της πτώσης των σωμάτων είναι
το βάρος. Στο κενό, απουσία αντίστασης , η πεπερασμένη ταχύτητα πτώσης
τους θα καθορίζεται από το βάρος τους. Σε πτώση στον αέρα (ή άλλο μέσο)
η πεπερασμένη ταχύτητα μειώνεται ανάλογα με την αντίσταση του μέσου. Η
χρόνος καθόδου ενός σώματος, παρουσία μέσου, δεν είναι αντιστρόφως
ανάλογος προς το βάρος , όπως υποστήριζε ο Αριστοτέλης, επειδή η
επιβράδυνση της κίνησης λόγω της αντίστασης, οδηγεί στην ελάττωση της
διαφοράς των ταχυτήτων πτώσης μεταξύ βαρύτερων και ελαφρύτερων
σωμάτων (Lindberg,1997:433).
Τον 11ο αιώνα, ο άραβας Αβικέννας, προτείνει τη θεωρία της κλίσης,
σύμφωνα με την οποία η κλίση, η οποία δεν είναι δύναμη άλλα όργανο της
δύναμης του αρχικού προβολέα , μεταφέρει τη δράση στο κινούμενο σώμα.
Τη δύναμη που προσδίδεται στο βλήμα, την ονομάζει ‘δανεική δύναμη’ και
την ορίζει ως την ‘ποιότητα’ που δίνεται στο βλήμα από τον βλητικό
παράγοντα (Crombie,1992:63).

6
 Ο Αβικένας τροποποιεί την θεωρία του Φιλόπονου σύμφωνα με την
οποία ακόμα και στο κενό, η εξαναγκασμένη κίνηση θα σταμάταγε λόγω της
βαθμιαίας εξαφάνισης της ‘δανεικής δύναμης’, υποστηρίζοντας ότι , αν δεν
παρεμποδιστεί αυτή η δύναμη, η κίνηση θα διατηρηθεί απεριόριστα. Επίσης
κάνει προσπάθεια να ποσοτικοποιήσει την κίνηση υποστηρίζοντας ότι οι
ταχύτητες με τις οποίες κινούνται τα σώματα, υπό την επίδραση μιας
συγκεκριμένης δύναμης, είναι αντίστροφες ως προς τα βάρη τους
(Crombie,1992:62).
Tον 12ο αιώνα ο Ισπανοάραβας Ίμπν Μπάτζα ή Avempace, αναπτύσσει
ανάλογες με τον Φιλόπονο απόψεις. Διατυπώνει τον νόμο της κίνησης ως
εξής: η ταχύτητα ισούται με τη δύναμη πλήν την αντίσταση. Επίσης
υποστηρίζει ότι και στο κενό, που δεν υπάρχει αντίσταση, τα σώματα
κινούνται με πεπερασμένη ταχύτητα (Crombie,1992:62). Επικαλέστηκε, ως
παράδειγμα κίνησης με πεπερασμένη ταχύτητα, απουσία αντίστασης, , την
κίνηση των ουράνιων σφαιρών όπως περιγράφεται από τη αριστοτέλεια
φυσική φιλοσοφία (Aσημακόπουλος και Τσιαντούλας, 2008:183).
Σύμφωνα με τον Crombie «ο Φιλόπονος και ο Avempace ακολοθούσαν
τον Πλάτωνα, όταν αναζητούσαν τις πραγματικές φύσεις και αιτίες των
φαινομένων όχι στην άμεση εμπειρία αλλά σε παράγοντες στους οποίους το
λογικό φτάνει αφαιρετικά από την εμπειρία» (Crombie,1992:63).

7
3/Απάντηση στο 3ο ερώτημα

Η διατύπωση της θεωρίας της ορμής (impetus) εξελίσσει και υπερβαίνει

την Αριστοτέλεια θεωρία η οποία υποστηρίζει ότι οι κινήσεις απαιτούν
κινητήρια δύναμη και το αποτέλεσμα πρέπει να είναι ανάλογο με την αιτία.
Η αριστοτελική εξήγηση, ότι η ελεύθερη πτώση οφείλεται στην έλξη
των σωμάτων προς τη φυσική τους θέση, απορρίπτεται επειδή υποστηρίζεται
ότι το κινούν πρέπει να συνοδεύει το κινούμενο σώμα (Crombie ,1992:74).
Επίσης, η αριστοτελική εξήγηση της βολής , ως μεταφοράς της δύναμης από
το μέσο δεν γίνεται αποδεκτή αφού το μέσο ανθίσταται στην κίνηση
(Aσημακόπουλος και Τσιαντούλας, 2008:186). Ιδιαίτερα στην κυκλική κίνηση
παρατηρείται ότι η κίνηση συνεχίζεται ακόμα και όταν αποκόψεις το μέσο
(αέρα) από το κινούμενο σώμα και έτσι γίνεται φανερό ότι η κινητήρια
δύναμη δεν μεταφέρεται από τον αέρα.
Ο Buridan θεώρησε ότι η κίνηση αποτελεί χωριστή οντότητα από το
κινούμενο σώμα και τους διαδοχικούς τόπους του και ότι είναι πρόσθετο
χαρακτηριστικό του κινούμενου σώματος ανάλογα με άλλες ιδιότητες και
ποιότητες (Lindberg,1997:417).
Προχωρώντας διατυπώνει την θεωρία ότι το κινούν αποτυπώνει πάνω
στο ίδιο το σώμα κάποια ‘ορμή’ (impetus), η οποία το κινεί μετά την
αποχώρηση του σώματος από το κινούν (Crombie ,1992:75). Η ορμή έχει
σταθερή φύση, διακριτή από την τοπική κίνηση με την οποία κινείται το
βλήμα και επιβραδύνεται από την αντίσταση και την αντίθετη κλίση. Επίσης
γίνεται προσπάθεια ποσοτικής αποτίμησης της ορμής θεωρώντας το μέτρο
της ορμής ενός σώματος, ως το γινόμενο της ποσότητας της ύλης του επί την
ταχύτητά του. Η θεωρία της ορμής καλύπτει όλων των ειδών τις κινήσεις
(ανοδικές, καθοδικές, οριζόντιες μετατοπίσεις βολές και κυκλικές κινήσεις).
Έτσι γίνεται και η προσπάθεια ενός ενιαίου συστήματος που να εξηγεί την
ουράνια και τη γήινη κίνηση.
Υποστηρίζοντας πλέον, ότι κατά την δημιουργία του κόσμου από τον
Θεό, η αρχική εντύπωση της ορμής στα ουράνια σώματα, αρκεί για την

8
εξήγηση της συνεχούς κίνησής τους , δεν χρειάζονται πλέον οι ‘νόες’ για να
κινούν τα ουράνια σώματα (Aσημακόπουλος και Τσιαντούλας, 2008:186).
Σύμφωνα με τη νέα διατύπωση του νόμου της πτώσης το σώμα αποκτά
κίνηση από τη βαρύτητα (κύριο κινούντα) αλλά και μία ορμή με αυτή την
κίνηση και όσο κατά την πτώση η ταχύτητα αυξάνει τόσο και η ορμή γίνεται
επίσης εντονότερη.
Επίσης υποστηρίχτηκε (όπως φάνηκε παραπάνω με την ποσοτική
διατύπωση του νόμου της ορμής) ότι όσο μεγαλύτερη ποσότητα περιέχει ένα
σώμα τόσο μεγαλύτερη ορμή μπορεί να δεχτεί.
Η θεωρία της ορμής προσπαθεί να εξηγήσει τα φαινόμενα σταθερής η
επιταχυνόμενης κίνησης και καλύπτει όλο το σύμπαν, γήινο και ουράνιο.

9
 4/ Απάντηση στο 4ο ερώτημα

Κατά τον 12ο αιώνα παρατηρείται ανάπτυξη και κυριαρχία των

σχολαστικών σπουδών και έχουμε τη δημιουργία των διανοούμενων ως
υπαλλήλων της εκκλησιαστικής και κοσμικής γραφειοκρατίας. Παράλληλα με
την ανάπτυξη των πόλεων εμφανίζονται και οι ανήσυχοι, πνευματικά,
περιπλανόμενοι διαννοούμενοι-γολιάρδοι στο Παρίσι (Aσημακόπουλος και
Τσιαντούλας, 2008:75).
Τον 13ο αιώνα έχουμε την ανάπτυξη και ισχυροποίηση των
πανεπιστημίων με νομική μορφή συντεχνιών. Τα κλασσικά βιβλία και ο
αριστοτελισμός εισάγονται στα πανεπιστήμια, ο σχολαστικισμός είναι η
μεθοδολογία διδασκαλίας και η διαλεχτική χρησιμοποιείται ως μέθοδος
απόδειξης (3:126)
Οι φυσικές και μεταφυσικές απόψεις του Αριστοτέλη και τα σχόλια των
αράβων μεταφραστών του, δέχονται κριτική ως προς το θεολογικό αλλά και
το καθαρά φιλοσοφικό περιεχόμενό τους. Ορισμένες αριστοτελικές θέσεις
κατηγορούνται ότι περιορίζουν την θεία δύναμη και ελευθερία. Προς το
τέλος του 13ου αιώνα, σημειώνεται νίκη της συντηρητικής θεολογίας, στην
επίθεσή της κατά της αριστοτελικής αιτιοκρατίας και κυριάρχηση της
παντοδυναμίας του Θεού. Συνέπεια της καταδίκης, των αριστοτελικών
προτάσεων, του 1277, ήταν η ανάγκη για διερεύνηση και περαιτέρω
ανάλυση θεμάτων που καλύπταν οι προτάσεις αυτές. Ορισμένες κυρίαρχες
αρχές της φυσικής (αριστοτελικής) φιλοσοφίας αρχίζουν να αμφισβητούνται
(Lindberg,1997:336).
Κατά τον 14ο αιώνα το κοινωνικό πλαίσιο αλλάζει. Παρουσιάζεται
δημογραφική στασιμότητα ως συνέπεια των πολέμων και της πανούκλας. Το
φεουδαρχικό σύστημα εκχρηματίζεται. Ο νέος τύπος λογίων που εμφανίζεται
είναι ο ουμανιστής αριστοκράτης διανοούμενος των κλειστών κοινοτήτων.
Η φιλοσοφία εξελίσσεται σε νέες κατευθύνσεις. Παρατηρείται
απεμπλοκή της φιλοσοφίας από τη θεολογία και διαχωρίζονται οι
μεθοδολογίες τους καθώς και τα πεδία εφαρμογής τους. Εμφανίζεται

10
μεγάλος αριθμός σημαντικών διανοούμενων. Στη φυσικη φιλοσοφία
κυριαρχεί η λογική.
Στην Οξφόρδη αναπτύσσεται η σχολή των ‘calculatori’ που προετοιμάζει
διανοούμενους για να στελεχώσουν το κράτος και την εκκλησία. Στη σχολή
αυτή γίνεται η διάκριση των εννοιών της κινηματικής και της δυναμικής ,
συλλαμβά- νεται η έννοια της στιγμιαίας ταχύτητας, ορίζεται η ομοιόμορφα
επιταχυνόμενη κίνηση και γίνεται η διατύπωση του κινηματικού
θεωρήματος της μέσης τιμής (Aσημακόπουλος και Τσιαντούλας ,
2008:188,189).
Παρατηρείται μεγάλη πρόοδος στα μαθηματικά και αναπτύχθηκαν νέες
ιδέες για την επιστημονική μέθοδο βασισμένες και στο πείραμα.
Η τελολογική κινηματική θεωρία του Αριστοτέλη αρχίζει να ξεπερνιέται.

11
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Crombie, A.C. (1992), Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, μετάφραση Μ. Ιατρίδου, Δ.
Κούρτοβικ, τόμος Α΄ , Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
2. Lindberg, D. (1997), Οι Απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, μετάφραση Η. Μαρκολέφας,
Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ.
3. Aσημακόπουλος Μ, Τσιαντούλας Α (2008), Οι Επιστήμες της φύσης και του Ανθρώπου
στην Ευρώπη , τόμος Α΄ , Πάτρα: ΕΑΠ.

12