1

Κεφάλαιο 1

Η απαρχές της επιστημονικής επανάστασης (από την αρχαιότητα - στους σχολαστικούς

επιστήμονες του Μεσαίωνα και στην νέα επιστημονική σκέψη)

Αρχαιότητα – Αριστοτέλης γνωστός στους Ευρωπαίους κυρίως από τις αραβικές

μεταφράσεις

Μεσαίωνας – Σχολαστικοί

Νεότερα χρόνια – Επιστημονική Επανάσταση / Επανάσταση στην επιστημονική σκέψη

Η επιστημονική επανάσταση συντελείται όχι τόσο στην υλικοτεχνική υποδομή (όργανα

έρευνας) όσο στα μυαλά των επιστημόνων

προτού εφευρεθούν τηλεσκόπια ή μεγεθυντικοί φακοί ή λοιπά όργανα για την πιο
αποτελεσματική παρατήρηση των φαινομένων

χάρη στην αλλαγή / αναθεώρηση των διανοητικών μοντέλων σκέψης (του τρόπου σκέψης
και αντίληψης) που σε τεράστιο βαθμό ως τα τέλη του Μεσαίωνα επηρεαζόταν από την
σχολαστική (τυπική/ δογματική) προσέγγιση της αριστοτέλειας σκέψης/ αριστοτελικής
μελέτης.

Όλα ξεκινούν από την αριστοτελική διδασκαλία της κίνησης που επηρεάζει έντονα τη
μεσαιωνική σχολαστική σκέψη που δεσπόζει ως την εποχή του Γαλιλαίου (ο πρώτος που
βρίσκεται στο μεταίχμιο, στις απαρχές της Επιστημονικής Επανάστασης), δηλ. ως το α΄μισό
του 17 αι. (= 1650)

Αριστοτελική θεωρία της κίνησης:

1. Όλα τα βαριά γήινα σώματα έχουν μια φυσική κίνηση προς το κέντρο του σύμπαντος

Για τους μεσαιωνικούς σχολαστικούς το κέντρο του σύμπαντος = κέντρο της γης

2. Κίνηση προς οποιαδήποτε άλλη κατεύθυνση ήταν βίαιη κίνηση και εξαρτιόταν από τη
λειτουργία ενός κινούντος / μιας κινητήριας δύναμης.

Απόρροια: ένα σώμα θα εξακολουθούσε να κινείται μόνο εάν βρισκόταν σε διαρκή επαφή
με την κινητήρια δύναμη (με τον κινούντα). Όταν η κινητήριος δύναμη έπαυε να ενεργεί η
κίνηση σταματούσε, το σώμα έπεφτε κατευθείαν στη γη και αδρανούσε.

Το παράδειγμα του βέλους ή του βλήματος

Με βάσει τα παραπάνω ένα βέλος θα έπρεπε να πέσει στο έδαφος τη στιγμή που θα έχανε
την επαφή του με τη χορδή. Οι αριστοτελικοί εξηγούσαν τη συνέχιση της κίνησης χάρη στη
διατάραξη του αέρα που προκαλεί η αρχική κίνηση, ενώ την επιταχυνόμενη ταχύτητα ενός
πεσμένου σώματος με το επιχείρημα της ορμητικής πνοής του αέρα. (Το γνήσιο επιχείρημα
του Αριστοτέλη – το σώμα που πέφτει κινείται πιο χαρούμενα καθώς πλησιάζει την
κατοικία του).

Αν και η αριστοτελική θεωρία άντεξε από το 14 έως 17 αι. η αμφισβήτησή της αρχίζει ήδη
από τον 14αι.
 2

Ένα σύμπαν κατασκευασμένο με βάση την μηχανική του Αριστοτέλη άφηνε πολλά κενά
που εξηγούνταν με παρέμβαση των «πνευμάτων» ή «αόρατων χεριών» και τα σώματα
προικίζονταν με μυστικές ιδιότητες και ψυχές (δηλ. υπερφυσικές δυνάμεις)

Η νεότερη θεωρία που θα κυριαρχήσει το 17αι, η θεωρία της αδράνειας εκτοπίζει από την
εξήγηση της κίνησης τα πνεύματα του Αριστοτέλη που έσπρωχναν τις ουράνιες σφαίρες
και ανοίγει το δρόμο σε ένα σύμπαν που λειτουργεί σαν ρολόι (Jean Buridan και Nicholas
d’ Oresme) Ο θεός πιθανόν να έβαλε μπρος την κίνηση του σύμπαντος σαν ένα είδος
ρολογιού και το άφησε να κινείται μόνο του.

1ο στάδιο της επιστημονικής επανάστασης.

Ήδη από τον 14αι. αρχίζει η αμφισβήτηση των αριστοτελικών εξηγήσεων και
αντιπροτείνεται μια εναλλακτική θεωρία, η θεωρία της ορμής.

1ο σημείο αμφισβήτησης αφορούσε το παράδειγμα με το βέλος ή το βλήμα, δηλ. τη

συνεχιζόμενη κίνηση του σώματος μετά την παύση της επαφής του με το αρχικό κινούν (με
την κινητήριο δύναμη). Το βέλος μεταφερόταν προς τα εμπρός όχι χάρη στις πνοές του
αέρα, αλλά χάρη σε μια πραγματική ορμή που είχε αποκτήσει και βρισκόταν στο ίδιο το
κινούμενο σώμα, όπως η ζέστη σε ένα πυρωμένο σίδηρο, αφού το απομακρύνουμε από τη
φωτιά.

2ο σημείο αμφισβήτησης αφορούσε τα σώματα του πέφτουν. Η επιτάχυνση αυτών των

σωμάτων οφείλεται στις επιδράσεις της ορμής που προστίθεται συνεχώς στη σταθερή
πτώση λόγω ενός ορισμένο βάρους.

Για τα ουράνια σώματα η θεωρία της ορμής έμοιαζε με ένα καλοκουρντισμένο ρολόι.

Στην περίπτωση των ουράνιων σωμάτων αυτή η ορμή δεν εξαντλούνταν ποτέ , αφού δεν
υπήρχε η αντίσταση του αέρα να την επιβραδύνει. Έτσι μπορεί να θεωρηθεί ότι ο Θεός έχει
δώσει σε αυτά τα σώματα την αρχική τους ορμή και η κίνηση τους έκτοτε συνεχίζεται για
πάντα.

ΜΕΤΑΒΑΣΗ από την θεωρία της ορμής (δύο σημαντικά κέντρα: Παρίσι και Οξφόρδη με
εκπροσώπους τον Jean Buridan και Nicholas d’ Oresme) →
στην θεωρία της αδράνειας (κυριότεροι εκφραστές: Γαλιλαίος και Καρτέσιος/ Ρενέ
Ντεκάρτ)

Η θεωρία της ορμής δεν λύνει όλα τα προβλήματα – αποτελεί έναν ενδιάμεσο σταθμό
προς την νεότερη θέαση/ αντίληψη/ σκέψη που βρήκε την έκφρασή της στην θεωρία της
αδράνειας του Γαλιλαίου και του Καρτέσιου, σύμφωνα με την οποία:

Ένα σώμα συνεχίζει την κίνησή του σε ευθεία γραμμή έως ότου επέμβει κάτι που θα το
σταματήσει, θα το επιβραδύνει ή θα του αλλάξει κατεύθυνση.

Συμπέρασμα η εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης είναι ένας διάλογος διαρκείας με τους
θεμελιωτές της αρχαίας επιστημονικής σκέψης, εδώ με τον Αριστοτέλη.
 3

Κεφάλαιο 2

Από τον Πτολεμαίο στον Κοπέρνικο

Κατά τον ποιητή Δάντη που με έναν ποιητικό απλοποιημένο τρόπο αποδίδει τη θεωρία του
Πτολεμαίου το σύμπαν είναι μια σειρά από 10 σφαίρες η μία μέσα στην άλλη και στην
καρδιά αυτού του συστήματος από τις αλλεπάλληλες περιστρεφόμενες σφαίρες βρίσκεται
η ακίνητη γη. Η πιο κοντινή στη γη σφαίρα έχει πάνω της τη Σελήνη, οι άλλες - τους
πλανήτες και τον Ήλιο. Σε πιο απομακρυσμένη σφαίρα έχουν προσδεθεί οι απλανείς
αστέρες. Στην ένατη σφαίρα δεν υπάρχει τίποτα που να μαρτυρά την κίνησή της, αλλά
πρέπει να υπάρχει γιατί αποτελεί το πρώτον κινούν που θέτει σε περιστροφική κίνηση όλες
τις άλλες σφαίρες έτσι ώστε όλο το σύστημα να περιστρέφεται γύρω από την ακίνητη γη
μια φορά στις 24 ώρες.

Όμως το ολικό πτολεμαϊκό σύστημα απαιτούσε όχι 10, μα 80 σφαίρες από τις οποίες
μερικές θα έπρεπε κατά την περιστροφή τους να τέμνουν η μια την άλλη ώστε να
αποφευχθούν διάφορες ασυμφωνίες του εν λόγου μοντέλου οργάνωσης του κόσμου με τα
παρατηρούμενα φαινόμενα (π.χ. στάση κάποιων πλανητών, η ανάδρομη τους πορεία, η
αλλαγή της απόστασής τους από τη γη, ιδίως η κίνηση του Έρμη και της Αφροδίτης –
προκαλούσαν αρκετά προβλήματα κ.α.) – ένα σύστημα ανεπαρκές, ατελές, περίπλοκο και
άκρως αντιοικονομικό.

Ο Κοπέρνικος εκκινούμενος από τις αντιφάσεις του πτολεμαϊκού συστήματος οδεύει στην
πρόταση ενός νέου μοντέλου του σύμπαντος.

Το μεγάλο έργο του Κοπέρνικου De revolutionibus orbium δημοσιεύεται το 1543.

Μόνο ένα μυαλό τόσο γεωμετρικό (εξασκημένο στην αρμονία και συμμετρία) όσο του
Κοπέρνικου μπόρεσε να κοιτάξει αυτό το πολύπλοκο σύστημα των πτολεμαϊκών ουρανών
(σφαιρών / ομόκεντρων κύκλων) ώστε με μια κίνηση να καταργήσει έναν μεγάλο αριθμό
αυτών των ομόκεντρων κύκλων (80) θέτοντας τη γη σε κίνηση γύρω από τον ήλιο.

Ως την εποχή του Κοπέρνικου κανένας δεν είχε μελετήσει την ηλιοκεντρική θεωρία με
μαθηματικό τρόπο που θα εξηγούσε τα παρατηρούμενα φαινόμενα τόσο καλά όσο και το
πτολεμαϊκό σύστημα.

Όμως η αντιπρόταση του Κοπέρνικου ήταν μόλις μια τροποποιημένη μορφή του
πτολεμαϊκού συστήματος με την εναλλαγή των ρόλων του ήλιου και της γης που
περιόριζε τον συνολικό αριθμό κύκλων περιφοράς από 80 σε 34.

Η βαρύτητα στην προώθηση της θεωρίας του Κοπέρνικου έπρεπε να δοθεί στην οικονομία
στην μεγαλύτερη μαθηματική ακρίβεια και τη μεγαλύτερη συμμετρία.

Παράγοντες που επιβράδυναν την υιοθέτηση του κοπερνίκειου συστήματος:

Από άποψη θεολογική: η απλότητα του προτεινόμενου συστήματος αφαιρούσε ένα γόητρο
από την περιπλοκότητα της κίνησης των ουράνιων σωμάτων

Από άποψη φυσικής: ο Κοπέρνικος δεν εξηγούσε ποιοι φυσικοί νόμοι διέπουν την κίνηση
των ουράνιων σωμάτων (η θεωρία της ορμής, ο νόμος της αδράνειας) παρά ισχυρίζονταν
ότι τα σφαιρικά σώματα από τη φύση τους πρέπει να περιστρέφονται. Για αυτόν η
θεμελιώδης αρχή είναι η τάση όλων των σωμάτων να συνενώνονται σε σφαίρες γιατί το
τέλειο σχήμα είναι το σφαιρικό.
 4

Ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα: τώρα που το κέντρο του συστήματος δεν είναι η γη, τι γίνεται
με την αριστοτελική θεωρεία της βαρύτητας; Ο Κοπέρνικος ισχυρίζεται ότι εκτός από τη γη
και άλλα σώματα έχουν βαρύτητα.

Άλλο αντεπιχείρημα: αν η γη περιστρεφόταν, τα μέρη της (ωκεανοί /στεριά) θα

σκορπίζονταν στο στροβίλισμά της. Δεν απαντήθηκε ικανοποιητικά από τον Κοπέρνικο.

Το επόμενο αντεπιχείρημα: αν η γη περιστρεφόταν προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, θα

υπήρχε μόνο ένα είδος ανέμου – επίσης δεν απαντήθηκε ικανοποιητικά.

Όλο το θέμα της φυγόκεντρης δύναμης αποδείχτηκε ότι ήταν ένα σοβαρό εμπόδιο στην
παραδοχή του συστήματος του Κοπέρνικου τον 16 αι. – κάτι το οποίο άρθηκε 100 χρόνια
μετά.

Κεφάλαιο 4

Η πτώση του αριστοτελικού και πτολεμαϊκού συστήματος του σύμπαντος

Η έκδοση το 1543 της θεωρίας του Κοπέρνικου δεν ήταν αρκετή για να κλονίσει αμέσως το
αριστοτελικό και πτολεμαϊκό σύστημα. Χρειάστηκαν άλλα 150 χρόνια ώσπου να επιτευχθεί
ένα ικανοποιητικό σύστημα του σύμπαντος που θα επέτρεπε μια επιστημονική εξήγηση για
την κίνηση της γης και των πλανητών και θα ήταν ανοιχτό προς περαιτέρω επιστημονική
συμπλήρωση.

Η θεωρία του Κοπέρνικου προκάλεσε θρησκευτικές αντιρρήσεις. Ο χριστιανισμός δεχόταν

με περισσότερη εύνοια την αριστοτελική άποψη (τέσσερα κοσμικά στοιχεία γη-αέρας-
φωτιά-νερό) για το σύμπαν. Οι φόβοι της θρησκείας για το κοπερνίκειο σύστημα
ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο από τις αχαλίνωτες υποθέσεις του Giordano Bruno για τις
πολλαπλές ενσαρκώσεις του Χριστού (βασιζόμενος στον ισχυρισμό του Κοπέρνικου ότι οι
απλανείς αστέρες βρίσκονται σε μια απόσταση που δε μετριέται – το ερμήνευσε ως άπειρο
και ως δυνατότητα ύπαρξης άπειρων κόσμων. Άρα οι ενσαρκώσεις του Χριστού θα έπρεπε
να γίνονται επ΄απειρον σε αυτόν τον άπειρο κόσμο) που κάηκε στην πυρά από τη Ιερά
Εξέταση το 1600. Παρόλα αυτά τόσο ο διαμαρτυρόμενος Kepler όσο και ο
ρωμαιοκαθολικός Γαλιλαίος προσπάθησαν να δείξουν ότι το σύστημα του Κοπέρνικου
συμφωνούσε / ήταν συμβατό με μια θεμιτή ερμηνεία των Γραφών. Κι όμως η υπόθεσή του
καταδικάστηκε από τη Σύγκλητο του Index (την εκκλησιαστική λογοκρισία) το 1616.

Στο μεταξύ συνέβαιναν άλλα σπουδαία πράγματα που απαιτούσαν μεγάλες αλλαγές στην
αστρονομία, καταδεικνύοντας ότι οι θεωρίες του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου περί των
σφαιρών ήταν ανεφάρμοστες.

Πρώτον – η εμφάνιση ενός νέου άστρου το 1572 που προκάλεσε ένα σοκ στην ευρωπαϊκή
σκέψη όχι μικρότερο από την υπόθεση του Κοπέρνικου. – Αντίφαση με την παλαιά
αντίληψη ότι οι υπέρτατοι ουρανοί /γυάλινες σφαίρες δεν αλλάζουν αφού η δημιουργία
του κόσμου είχε σταματήσει την έβδομη μέρα της Δημιουργίας του.

Δεύτερον – το 1577 εμφανίστηκε ένας νέος κομήτης καταρρίπτοντας την παλαιά άποψη
περί των κρυστάλλινων ουράνιων σφαιρών. Ο Tycho Brahe δήλωσε ότι έπαψε να πιστεύει
στην ύπαρξη των σφαιρών, ενώ ο Giordano Bruno περιέγραψε τους πλανήτες να πλέουν
στο κενό αντίθετα με την παλαιά πτολεμαϊκή πεποίθηση που τους ήθελε στερεωμένους
πάνω στις περιστρεφόμενες γυάλινες σφαίρες.
 5

Ο Tycho Brahe ήταν πρώτος που προσπάθησε να συμβιβάσει τα συστήματα του

Πτολεμαίου και του Κοπέρνικου. Μερικοί από τους πλανήτες κινούνται γύρω από τον ήλιο
και ο ήλιος μαζί με το πλανητικό του σύστημα κινείται γύρω από μια ακίνητη γη. Πέρα από
αυτόν τον συμβιβασμό συγκεντρώνει πλήθος παρατηρήσεων που περιέρχονται στα χέρια
του επόμενου σπουδαίου ερευνητή, στα χέρια του Kepler.

Ένας άλλος ερευνητής που βοήθησε τον κόσμο να ξεφορτωθεί τις κρυστάλλινες σφαίρες
και να δει τους πλανήτες να αιωρούνται στο κενό διάστημα ήταν ο William Gilbert που το
1600 εξέδωσε μια μελέτη για το μαγνήτη όπου υπέθεσε ότι όλη η γη ήταν ένας μαγνήτης
και ότι η βαρύτητα ήταν μια μορφή μαγνητικής έλξης. Η άποψη αυτή ενσωματώθηκε στη
θεωρία του Kepler, απαντώντας στο ερώτημα για το πως τα ουράνια σώματα
συγκρατούνταν στο κενό διάστημα χωρίς την ύπαρξη των κρυστάλλινων σφαιρών όπου
ήταν στερεωμένα σύμφωνα με τη θεωρία του Πτολεμαίου.

Τρεις πλανητικοί νόμοι του Kepler- τεράστια σημασία για την ιστορία της αστρονομίας

Ο Kepler (έχοντας γερές μαθηματικές βάσεις) ανακαλύπτει μαθηματικές αναλογίες στους

ουρανούς.

1ος νόμος – αν τραβήξουμε μια γραμμή από έναν δεδομένο πλανήτη ως τον ήλιο η γραμμή
αυτή θα διαγράψει ίσα εμβαδά σε ίσους χρόνους.

(Ο Kepler αντιλαμβάνεται ότι η κίνηση των πλανητών επηρεάζεται από τον ήλιο)

2ος νόμος – εισήγαγε το ελλειπτικό σχήμα των πλανητικών τροχιών

(Μελετώντας τις ανωμαλίες στην φαινομενική κυκλική τροχιά του Άρη, κατέληξε στο
συμπέρασμα ότι μόνο μια ελλειπτική τροχιά θα μπορούσε να δώσει σωστούς
υπολογισμούς. Υπέθεσε ότι η έλλειψη ήταν το σωστό σχήμα και ότι ίσχυε και για τους
άλλους πλανήτες. Απάλλαξε με αυτόν τον τρόπο τον κόσμο από τον μύθο της κυκλικής
κίνησης._

3ος νόμος – το τετράγωνο του χρόνου της περιφοράς είναι ανάλογο προς τον κύβο των
μέσων αποστάσεων από τον ήλιο.

Αυτοί οι 3 πλανητικοί νόμοι εμπνευσμένοι από τη μουσική / μαθηματική αρμονία των

σφαιρών σηματοδοτούν την πτώση του Πτολεμαίου και του Αριστοτέλη.

Ο Γαλιλαίος και η περιστροφική κίνηση της γης.

Κατασκεύασε ο ίδιος ένα τηλεσκόπιο περίπου το1609

Παρατήρησε τους δορυφόρους του Δία – μικρογραφία του του ηλιακού συστήματος.

Παρατήρησε τις ηλιακές κηλίδες (κατέρριπτε μαζί με τους νέους αστέρες και κομήτες το
μύθο για το αμετάβλητο τον ουρανών)

Συνέγραψε το 1630 τους Διαλόγους για τα δύο κύρια συστήματα του κόσμου (πτολεμαϊκό
και κοπερνίκειο) όπου προσπάθησε να αναπτύξει όλα τα επιχειρήματα εναντίον του
παλαιού συστήματος. Το έργο αυτό όπως άλλωστε και η υπόθεση του Κοπέρνικου επέσυρε
την καταδίκη της εκκλησίας. Με το έργο αυτό αποδεικνύεται ένας ένθερμος οπαδός του
Κοπέρνικου (δεν ασχολείται καθόλου με τις παραλλαγές που προτείνουν ο Tycho Brahe και
 6

ο Kepler) και ως στόχο έχει να αποδείξει την περιστροφική κίνηση της γης. Όμως το
επιχείρημά του ότι οι παλίρροιες αποδείκνυαν την περιστροφή της γης ήταν εντελώς
λανθασμένο.

Η γενιά των μαθητών του Γαλιλαίου από το β΄ τέταρτο του 17 αι. (από το 1625…

Συγκροτείται μια ομάδα ερευνητών με κέντρο το Παρίσι που αναπτύσσει σχέσεις με την
Ολλανδία και την Ιταλία. Στην ομάδα αυτή ανήκουν:

Beeckman – Ολλανδός – παρακινητής, εμπνευστής των νεότερων επιστημόνων

Mersenne – αποθήκευση και ανταλλαγή πληροφοριών στην επιστημονική κοινότητα

Gassendi – εγκυκλοπαιδική γνώση των επιστημών της εποχής

Rene Decartes / Καρτέσιος – μαθηματικός, φυσικός, φιλόσοφος

Roberval – μαθηματικός

Evangelista Torricelli – μαθητής του Γαλιλαίου, πείραμα με το βαρόμετρο και την

αεροαντλία

Pascal

Christian Huygens

Thomas Hobbs

Από την εποχή του Γαλιλαίου η ανάπτυξη της επιστήμης δεν είναι τόσο έργο μοναχικών
επιστημόνων όσο ένα γενικευμένο κίνημα που προϋπέθετε δημόσιες αναγνώσεις,
ανταλλαγές παρατηρήσεων, συζητήσεις, επιδείξεις πειραμάτων. Έτσι σταδιακά
συγκροτούνται επιστημονικοί όμιλοι / εταιρείες/ λέσχες.

1.Ανάμεσα στο 1633-1642 γίνονταν εβδομαδιαίες επιστημονικές συγκεντρώσεις που

ονομάζονταν Conferences de Bureau d’Adresse στο σπίτι του Theophraste Renaudot στο
Παρίσι.

2. Επίσης στη Ρώμη λειτουργούσε μια καθαρά επιστημονική οργάνωση, Accademia dei
Lincei (1600-1657), τα πρακτικά της οποίας θεωρούνται ως πρώτη έκδοση μιας
επιστημονικής εταιρείας (Γαλιλαίος – ενεργό μέλος)

3. Ιστορική σημασία έχουν και τα συνέδρια που διοργάνωσε ο Mersenne καλώντας

μαθηματικούς και φυσικούς: Gassendi, Decartes, Roberval, Pascal και πολλούς άλλους.

Στις επιστημονικές συναθροίσεις του 17 αι. ελέγχεται η εργασία του κάθε επιστήμονα, τα
πειράματά του επαναλαμβάνονται και υποβάλλονται σε κριτική, και τα συμπεράσματά του
γίνονται αντικείμενα συζήτησης.

Κεφάλαιο 5

Η πειραματική μέθοδος τον 17ο αι.

Ένα μεγάλο μέρος της επιστημονικής εξέλιξης του Μεσαίωνα και κατόπιν της Αναγέννησης
οφείλεται στην γραμματολογική μετάδοση (ανεύρεση και μετάφραση των χειρόγραφων)
της αρχαίας επιστήμης. Έτσι λοιπόν οι επιστήμονες του Μεσαίωνα ερχόμενοι σε επαφή με
αυτή την πλούσια γραμματολογική επιστημονική παράδοση της αρχαιότητας
 7

ανακαλύπτουν μια έτοιμη σε πλήρη ανάπτυξη εξήγηση / γνώση του υλικού σύμπαντος και
της λειτουργίας της φύσης. Οι περισσότεροι ασχολούνται με τη μελέτη και το σχολιασμό
αυτού του τόσο πλούσιου υλικού, μένοντας ουσιαστικά «παγιδευμένοι» στη θεωρητική
γνώση (μεσαιωνικός σχολαστικισμός / δογματισμός) αντί να πραγματοποιούν δικές τους
πρωτότυπες έρευνες αναζητώντας την αλήθεια με δικούς τους αγώνες. Η παγίδα της
έτοιμης γνώσης: Όποτε κάτι χρειαζόταν εξήγηση, οι άνθρωποι αυτοί δε διατύπωναν δικές
τους θεωρίες βασισμένες στις δικές τους παρατηρήσεις και πειράματα, αλλά συνέχιζαν να
προσφεύγουν για ερμηνεία/ εξήγηση στο πλήρες εκείνο σύστημα εξήγησης με το οποίο
τους είχε εφοδιάσει η αρχαία επιστήμη. Ο Francis Bacon, υπέρμαχος της πειραματικής
μεθόδου παραπονιόταν για τη διάσταση ανάμεσα στην παρατήρηση/ πείραμα και την
εξήγηση/ ερμηνεία και πίστευε ότι η εξήγηση πρέπει να πηγάζει από το πείραμα/ την
παρατήρηση και όχι αντίστροφα, δηλ τα πειράματα να προσαρμόζονται στην παλαιά
γνώση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι μεγαλύτερες ευκαιρίες για την ανάπτυξη
ανεξάρτητης επιστημονικής σκέψης (άρα και της επιστημονικής επανάστασης)
παρουσιάστηκαν εκεί όπου υπήρχαν αντιφάσεις ανάμεσα στους αρχαίους συγγραφείς.

Το πιο φημισμένο πείραμα της επιστημονικής επανάστασης από τον Γαλιλαίο -

αμφισβήτηση του Αριστοτέλη, τιτάνα της αρχαίας επιστήμης:

Ο Γαλιλαίος ανέβηκε στον πύργο της Πίζας και άφησε να πέσουν δύο σώματα διαφορετικού
βάρους (ένα σφαιρικό βλήμα κανονιού βάρους 100 λίμπρες και μια σφαίρα μιας λίμπρας)
για να αποδείξει ότι ήταν λανθασμένη η άποψη του Αριστοτέλη ότι τα σώματα πέφτουν με
ταχύτητες ανάλογες προς τα βάρη τους.

Όμως χωρίς τα επιτεύγματα των ερευνητών στα μαθηματικά !!! η επιστημονική

επανάσταση θα ήταν ανέφικτη.

Η πειραματική μέθοδος έπρεπε να συνδυαστεί με τον μαθηματικό τρόπο ανάλυσης.

Με άλλα λόγια η επιστήμη και η πειραματική μέθοδος έπρεπε να επικεντρωθεί στα

πράγματα που επιδέχονταν μέτρηση και υπολογισμό. Συνεπώς είχε δίκαιο ο Γαλιλαίος όταν
έλεγε ότι το σχήμα, το μέγεθος, η ποσότητα, και η κίνηση αποτελούσαν κύριες ιδιότητες
που ο επιστήμονας έπρεπε να εξετάζει στις έρευνές του.

Πολύ σημαντική εξέλιξη του 17 αι. – κατασκευή επιστημονικών οργάνων ιδίως για
πραγματοποίηση των μετρήσεων (τηλεσκόπιο, μικροσκόπιο, ρολόι με εκκρεμές,
θερμόμετρο, βαρόμετρο κ.ά.)

Μεγάλος μοχλός στην εξέλιξη των επιστημών αποδείχτηκε η διασύνδεση της

επιστημονικής έρευνας με την τεχνολογική πρόοδο. Την πρακτική χρησιμότητα και τα
ωφελιμιστικά αποτελέσματα επικαλούνταν οι επιστήμονες και οι επιστημονικές εταιρείες
(π.χ. Royal Society) ζητώντας την υποστήριξη / την χρηματοδότηση των βασιλέων κατά τον
17 αι.

Κεφάλαιο 6

Ο Bacon και ο Descartes

Ο Francis Bacon – Άγγλος επιστήμονας του 17 αι. – ηγετική φυσιογνωμία όσον αφορά την
ανάπτυξη της επιστημονικής μεθοδολογίας βασιζόμενης κυρίως στην επαγωγική μέθοδο
με αξιοποίηση των πειραμάτων
 8

Ο Bacon εκθειάζει την επαγωγική μέθοδο (από το μερικό →στο γενικό, από επιμέρους
πειραματικά στοιχεία → σε ένα επιστημονικό συμπέρασμα)

Αντιθέτως ο Descartes (Γάλλος) – την παραγωγική (από το γενικό στο μερικό)

Με αποτέλεσμα να σχηματιστούν το 18 αι., την εποχή του Νεύτωνα, δυο αντίθετα ρεύματα:
το ένα με κέντρο την Αγγλία το οποίο ταυτίστηκε με την εμπειρική μέθοδο του Bacon και
το άλλο στη Γαλλία όπου επαινούσαν τον Descartes και τον ταύτιζαν με την παραγωγική
μεθοδολογία.

Ο Bacon – Αγγλία - επαγωγική μέθοδο/εμπειρική μέθοδος (μερικό → γενικό)

Ο Descartes - Γαλλία – παραγωγική/ μαθηματική μέθοδος (γενικό →μερικό) «Σκέφτομαι,

άρα υπάρχω»

Η κριτική του Bacon της παλαιάς πειραματικής διαδικασίας:

- χωρίς πνοή- νόημα- στόχο- κατεύθυνση απλή συσσώρευση στοιχείων / αποτελεσμάτων

- προχειρότητα και κακός συντονισμός πειραμάτων

Στην παλαιά πειραματική διαδικασία ο Bacon αντιπροτείνει, παρουσιάζοντας ένα

πρόγραμμα, ένα μανιφέστο της πειραματικής μεθόδου:

-τα πειράματα πρέπει να έχουν έναν προσανατολισμό/ στόχο, όχι τυχαιότητα

- πρέπει να επιδιώκεται η σχολαστική καταγραφή των πειραμάτων

- να προωθείται η συνεργασία και η ανταλλαγή των αποτελεσμάτων μέσα στην

επιστημονική κοινότητα (έμπνευση για τους ιδρυτές της Royal Society)

Οι αδυναμίες του έργου του Bacon:

- αν και ασκούσε κριτική στην τυφλή αποδοχή των διδαγμάτων της αρχαιότητας δεν
κατάφερε να απαλλαγεί οριστικά από αυτά, π.χ. περιέγραφε τα άψυχα πράγματα να έχουν
βλέψεις και διαθέσεις (απόηχος του Αριστοτέλη)

- επίσης παράλληλα με τα τεκμηριωμένα επιστημονικά στοιχεία μάζευε μύθους και

ανυπόστατες αφηγήσεις.

- πίστευε ότι μπορούσε να συντάξει έναν κατάλογο, έναν οδηγό - τυφλοσούρτη

εξακριβωμένων επιστημονικών στοιχείων, πραγματοποιημένων πειραμάτων και
ανεξέταστων ως τότε υποθέσεων που προσφέρονταν για περαιτέρω έρευνα. Σαν να ήθελε
να προβλέψει την πορεία και τη δομή που θα αποκτούσε μελλοντικά η επιστήμη.

- όσον αφορά την οργάνωση του σύμπαντος ο Bacon υιοθέτησε την ενδιάμεση λύση του
Tycho Braho που συνδύαζε το πτολεμαϊκό με το κοπερνίκειο (ικανοποιητικό όσον αφορά
τη μαθηματική πλευρά, ελλιπές ωστόσο από άποψη της φυσικής, μιας και δεν ασχολείται
με την ουσία από την οποία είναι φτιαγμένα τα αστρικά σώματα, ένας παράγοντας που
σίγουρα επηρεάζει την κίνηση/ την συμπεριφορά αυτών των σωμάτων) σύστημα.

Συμπέρασμα: Το σύνολο του έργου του έδειχνε μια ασυνήθιστη ευκαμψία του μυαλού
τόσο απαραίτητη για να συντελεστεί η επιστημονική επανάσταση. Οι πολυάριθμες
μεταφράσεις του στα γαλλικά μαρτυρούν ένα βαθύ ενδιαφέρον προς το έργο του στη
Γαλλία.
 9

Ο Rene– Γάλλος επιστήμονας που έζησε από το 1596 ως το 1650 και διαμόρφωσε έναν
τρόπο σκέψης, τον καρτεσιανό, πιο σφιχτοδεμένο/ συγκροτημένο τον οποίο ξεδίπλωσε
μέσα στο μανιφέστο του με τίτλο «Λόγος για τη μέθοδο»

Γράφει στο Λόγο του ότι

όταν ακούει να επαναλαμβάνουν τις απόψεις του, τις βρίσκει τόσο αλλοιωμένες που
καταντάει να μην τις αναγνωρίζει (αλλοίωση της γνώσης από διαμεσολάβηση και
παρερμηνεία)

μερικοί νομίζουν ότι μπορούν να κατανοήσουν σε μια ώρα κάτι για το οποίο εκείνος
χρειάστηκε πολλά χρόνια (φαινομενική και απατηλή ευκολία της γνώσης)

ότι ό, τι διδάχθηκε στο παρελθόν δεν του έδωσε καμιά γνώση και ότι πολλές πεποιθήσεις
αποδείχτηκαν αποτέλεσμα συνηθειών και παραδόσεων (η πλάνη της παλαιάς γνώσης)

Το βιβλίο αυτό είναι σταθμός στη ζωή του ίδιου του γιατί μετά από έντονο προβληματισμό
που εκθέτει μέσα σε αυτό, αποφασίζει να αμφισβητήσει και να ξεφορτωθεί όλες τις
αρχαίες δοξασίες και να αρχίσει να σκέφτεται από το μηδέν.

-απόρριψη όλων των κληρονομημένων συστημάτων και ιδεών

Το έργο του «Ο λόγος για τη μέθοδο» ήταν πρόλογος / εισαγωγή στην οποία ήθελε να
παρουσιάσει την ιδέα της μεθόδου η οποία θα έβρισκε την πρακτική εφαρμογή σε τρεις
διαδοχικές πραγματείες «Διοπτρική», «Μετέωρα» και «Γεωμετρία». Κάποια στιγμή ο
Λόγος για τη μέθοδο αποσπάστηκε και έγινε ένα αυτοδύναμο βιβλίο-μανιφέστο.

Εδραίωσε τη σπουδαία αρχή του κοινού νου: «Όλα τα πράγματα που συλλαμβάνουμε
καθαρά και ευδιάκριτα είναι αληθή». Αν πω «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (φράση για την
οποία έγινε ευρέως γνωστός), στην πραγματικότητα δεν συνάγω κάποιο συμπέρασμα,
αλλά απλώς ανακοινώνω μια διορατική / διαισθητική αντίληψη που έχω για τον εαυτό
μου.

Στο σύστημα του Descartes ο Θεός ήταν μια από τις πιο καθαρές ιδέες, χωρίς αυτόν κανείς
δε θα μπορούσε να πιστέψει σε τίποτα. Έτσι ξεκινώντας από αυτήν την παραδοχή ο
Descartes ήταν έτοιμος να συναγάγει όλο το σύμπαν από το Θεό χρησιμοποιώντας μια
συλλογιστική που έμοιαζε με μια γεωμετρική απόδειξη. Ήταν αποφασισμένος να βρει μια
επιστήμη τόσο σφιχτοδεμένη / τόσο άρτια όσο ένα κεφάλαιο των μαθηματικών. Μια
επιστήμη που θα αποτελούσε έναν τέλειο μηχανισμό. Το όραμά του για μια ενιαία,
παγκόσμια επιστήμη τόσο τακτική, τόσο συνεπή και τόσο αρμονικά συγκροτημένη ήταν
από τις σημαντικότερες συμβολές στην επιστημονική επανάσταση.

Ο Descartes είναι έτοιμος να συγκροτήσει ένα επιστημονικό σύστημα για το σύμπαν

ξεκινώντας από την μελέτη α) της έκτασης και β) τη κίνησης στο χώρο όπου όλα θα έπρεπε
να εξηγούνται μαθηματικά, είτε γεωμετρικά είτε αριθμητικά. Το σύμπαν του είχε τέτοια
νομοτέλεια που ακόμα και να ήταν τετράγωνη η γη, εκείνη θα μεταπλαθόταν σε σφαίρα.

Στο Λόγο για τη μέθοδο μας λέει ότι μπόρεσε με α) συλλογισμούς βασισμένους στην
παραγωγική μέθοδο να συναγάγει την ύπαρξη του στερεώματος, των άστρων και της γης,
καθώς και της φωτιάς, του νερού και των ορυκτών. Από κει και πέρα όταν έφτασε στις
ειδικότερες λειτουργίες της φύσης αντιλήφθηκε την ανάγκη των β) πειραμάτων. Το
πείραμα διαδραμάτιζε δευτερεύοντα ρόλο στο σύστημα του Descartes. Ενώ ο Bacon
υστερούσε στην μαθηματική απόδειξη των θέσεων του, οι θεωρίες του Descartes δεν είχαν
 10

αρκετή πειραματική τεκμηρίωση. Ήταν όμως γραφτό ο συνδυασμός και των δύο - της
μαθηματικής και της πειραματικής μεθόδου - να θριαμβεύσει προτού εκπνεύσει ο 17αι.

Κεφάλαιο 7

Η επιστημονική επανάσταση στις μη μηχανικές επιστήμες (π.χ. ιατρική/χημεία)

Το κεντρικό πεδίο της επιστημονικής επανάστασης – αστρονομία και μηχανική. Δύο

πράγματα συνέβαλαν προς αυτήν την κατεύθυνση – η ανάπτυξη των μαθηματικών και η
μελέτη της ουράνιας και της επίγειας κίνησης που οδήγησαν στην διαμόρφωση της ιδέας
περί του ωρολογιακού σύμπαντος (ένας μαθηματικά τέλειος καλακουρντισμένος
μηχανισμός που στηρίζεται στα μαθηματικά και στη μηχανική) Το σύμπαν λοιπόν
λειτουργεί σαν ένας ωρολογιακός μηχανισμός και είναι πρότυπο του ορθολογισμού και
τάξης. Η ανθρώπινη διάνοια των επιστημόνων του 17 αι. βάλθηκε να αποδείξει την θεϊκή
τάξη (ένας Θεός ορθολογιστής δημιούργησε αυτό το σύμπαν) και λογική συνέπεια.

Εμφανίζονται θεωρίες για τη φύση της ύλης που την εξηγούν με βάση καθαρά
μηχανιστικές αρχές, η επικρατέστερη – η σωματιδιακή. Όλες οι λειτουργίες της φύσης,
ολόκληρη η υφή της κτίσης/ του σύμπαντος μπορούν να αναχθούν στη συμπεριφορά των
μικρών σωματιδίων της ύλης. (κατά κάποιο τρόπο αναστήθηκαν οι αρχαίες ατομικές
θεωρίες του Δημόκριτου και των επικουρικών φιλοσόφων)

(O Bacon - στο Σκέψεις για τη φύση των πραγμάτων διατυπώνει τις εξής παρατηρήσεις:

τα …)

Οι συνέπειες της επιστημονικής επανάστασης γενικά και ειδικότερα της μηχανιστικής

αντίληψης παρουσιάζονται ανάγλυφα στα έργα του Robert Boyle.

Ο Boyle έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης χημείας και η σημαντικότερη του συμβολή στην
επιστήμη αφορά τη δομή της ύλης.

Το σύμπαν μπορεί να εξηγηθεί με βάση τρεις αρχές: την ύλη, την κίνηση και την ηρεμία.

Η ύλη αποτελείται από μικροσκοπικά σωματίδια (minima / prima naturalia) (υπέθεσε ότι
το μήκος του είναι δισεκατομμυριοστό της ίντσας) που έχουν καθορισμένο σχήμα και είναι
εξαιρετικά στερεά. Όσο είναι ασυντρόφευτα δεν είναι αντιληπτά. Πλήθη σωματιδίων
συγκροτούνται σε ομάδες και αποτελούν μεγάλη ποικιλία αντιληπτών σωμάτων. Η
ποικιλία και οι διαφορετικές ιδιότητες των υλικών σωμάτων εξηγούνται με βάση τις
καθαρά μηχανικές κινήσεις και διατάξεις αυτών των μικροσκοπικών σωματιδίων. Οι
διαφορές στη μια ουσία και την άλλη οφείλονται στη διαφορά της διάταξης και κίνησης
που πραγματοποιούν τα μικροσκοπικά σωματίδια. – Το έργο του «Πειράματα σχετικά με
την μηχανική προέλευση ειδικών χαρακτηριστικών» (εξηγεί τη μηχανική προέλευση του
μαγνητισμού και της θερμότητας. Κατά συνέπεια η χημεία του Boyle θα μπορούσε να
αναχθεί στην «μικρο-μηχανική».
 11

Το πιο γνωστό του έργο «Ο σκεπτικιστής χημικός» - μελέτη για τη σύσταση των χημικών
στοιχείων.

Οι πρόδρομοι της επιστήμης της χημείας:

Οι αριστοτελικοί δίδασκαν ότι οι ουσίες μπορούν να αποσυντεθούν σε τέσσερα στοιχεία:

γη, νερό, φωτιά, αέρας.

Οι αλχημιστές πίστευαν ότι η ύλη μπορεί να αναλυθεί σε τρεις υποστατικές αρχές: θειάφι,
αλάτι και υδράργυρο.

Επιτιθέμενος κατά των προγενέστερων αντιλήψεων (αριστοτελικοί και αλχημιστές)

διατυπώνει τη δική του αντίληψη για τη δομή της ύλης, το νέο δόγμα για τα χημικά
στοιχεία. Απορρίπτει το αριστοτελικό δόγμα των 4 στοιχείων και το δόγμα των αλχημιστών
για τις 3 υποστατικές αρχές και τη λαθεμένη άποψη των αλχημιστών ότι με τη φωτιά όλα τα
συμμιγή σώματα μπορούν να αναλυθούν στα στοιχειώδη συστατικά τους – η φωτιά δεν
αναλύει πάντα τις ουσίες στα πρωτογενή στοιχεία τους. Επισήμανε επίσης τη διαφορά
ανάμεσα στις χημικές ενώσεις και τα απλά μείγματα και επέδειξε τα πειράματα που θα
διευκόλυναν τον χαρακτηρισμό των ουσιών.

Οι μελέτες του Boyle για τον αέρα, την ατμόσφαιρα (βαρόμετρο – Torricelli) και η
βελτίωση της αεροαντλίας. Ο Boyle απέδειξε ότι ο αέρας μπορεί να ζυγιστεί – ότι έχει μια
διασταλτική δύναμη που αντιστέκεται στην πίεση και ότι το ύψος της βαρομετρικής
στήλης οφείλεται αποκλειστικά στο βάρος του εξωτερικού αέρα (ουσιαστικά εξήγησε τη
λειτουργία του βαρόμετρου). Φανταζόταν τα σωματίδια του αέρα σαν τα μικροσκοπικά
συμπτυγμένα ελατήρια.

Κεφάλαιο 8

Το ιστορικό της νεότερης θεωρίας της Βαρύτητας.

1. Κοπέρνικος

Το μεγάλο έργο του Κοπέρνικου De revolutionibus orbium δημοσιεύεται το 1543.

Δύο προβλήματα που αφορούν την ημερήσια περιστροφή και τη ετήσια περιφορά της γης.

1ο πρόβλημα: Ποια δύναμη ενεργεί για να διατηρείται σε κίνηση η βαριά και βραδυκίνητη
γη;

2ο πρόβλημα ήταν αυτό της βαρύτητας. Σύμφωνα με την παλιά αντίληψη όλα τα βαριά
σώματα τείνουν να πέσουν στο κέντρο της γης γιατί αποτελεί το κέντρο του σύμπαντος.
Στην περίπτωση του κοπερνίκειου συστήματος, όπου η γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου
πώς μπορεί να εξηγηθεί η βαρύτητα;

Κατά την άποψη του Κοπέρνικου τη βαρύτητα διαθέτουν και άλλα σώματα, πχ. η γη , ο
ήλιος η σελήνη, κ.ά. Κάθε ουράνιο σώμα έχει ιδιαίτερο είδος βαρύτητας (χωρίς όμως να
συμμετέχουν σε ένα ενιαίο σύστημα βαρύτητας όπου ισορροπούν μεταξύ τους)

2. William Gilbert

O William Gilbert το 1600 εξέδωσε μια μελέτη για το μαγνήτη (ένας σφαιρικός μαγνήτης
terella)
 12

Η αιτία της βαρύτητας είναι η μαγνητική έλξη που εξηγεί γιατί διατηρούνται ενωμένα τα
διάφορα μέρη της γης (αριστοτελική εξήγηση: η γη έχει σφαιρική μορφή, γιατί η ύλη έχει
την τάση να συγκεντρώνεται όσο το δυνατόν πλησιέστερα στο κέντρο της γης)

Η δύναμη της έλξης είναι ανάλογη της μάζας.

Ο σφαιρικός μαγνήτης terella έχει ίδιες ιδιότητες με τη γη (έλξη, πολικότητα, τάση

περιστροφής)

Ο μαγνητισμός είναι υπεύθυνος για την περιστροφή της γης και άλλων σωμάτων γύρω από
τον άξονά τους.

3. Kepler

Η συμβολή του Kepler – κάτω από την επίδραση της μαγνητικής θεωρίας, μετέφρασε
ολόκληρο το πρόβλημα της βαρύτητας σε φαινόμενο της έλξης. Σύζευξη της βαρύτητας και
του μαγνητισμού:

Η έλξη δεν ασκείται από ένα μαθηματικό σημείο (από το κέντρο της γης) αλλά από την ίδια
την ύλη.

Η έλξη είναι αμοιβαία. Η γη έλκει την πέτρα, αλλά και η πέτρα έλκει τη γη.

Εκείνο όμως που δεν αφήνει τη γη και τη σελήνη να συγκρουστούν είναι η κίνηση πάνω στις
τροχιές τους.

Για να εξηγήσει το ελλειπτικό σχήμα των τροχιών κατέφυγε και πάλι στον μαγνητισμό. Ο
ήλιος άλλοτε τραβά του πλανήτες προς τα μέσα και άλλοτε τους απομακρύνει προς τα έξω
δημιουργώντας έτσι ελλειπτικές τροχιές.

(Δεν κατάφερε να φτάσει στη σύλληψη της παγκόσμιας βαρύτητας.)

4. Descartes - μεσολάβηση μιας παρέκκλισης (οπισθοχώρησης)

Δημιούργησε ένα σύστημα για να ερμηνεύσει το σύμπαν επηρεασμένος από τις

αριστοτελικές αρχές (α. το κενό είναι αδύνατο και β. το ένα σώμα μπορεί να επηρεάζει το
άλλο μόνο αν βρίσκονται σε άμεση επαφή, δηλ. είναι αδύνατον να υπάρχει έλξη ή δράση
από απόσταση) και βασιζόμενος μόνο στην ύλη (κάθε πολλοστημόριο του σύμπαντος
πρέπει να κατέχεται ολότελα και διαρκώς από τη συνεχή ύλη - η θεωρία του plenum
(πληρότητα/ γέμισμα) και την κίνηση (τα σωματίδια της ύλης συνωστίζονται τόσο, ώστε
κανένα τους δεν μπορεί να κινηθεί χωρίς να μεταδώσει την κίνησή του στα υπόλοιπα-
θεωρία των στροβίλων ή δινών) – Στην εποχή του Νεύτωνα η θ. των στροβίλων
αποδείχτηκαν τρωτά και από μαθηματική και από την πειραματική άποψη.

Πέτυχε όμως τη σημερινή διατύπωση του νόμου της αδράνειας – της άποψης ότι η ομαλή
ευθύγραμμη κίνηση συνεχίζεται απεριόριστα, αν δεν την διακόψει κάποια παρέμβαση και
την συνήγαγε παραγωγικά από την θεωρία περί της διατήρησης της ορμής (δηλ. η
ποσότητα της κίνησης που υπάρχει στο σύμπαν μένει πάντα σταθερή)

5. Roberval

O Roberval, σύγχρονος του Descartes – έδωσε την πρώτη διατύπωση της θεωρίας της
παγκόσμιας βαρύτητας, λέγοντας ότι η βαρύτητα ισχύει για όλη την ύλη όπου κι αν
βρίσκεται, δεν ανακάλυψε όμως κανένα νόμο για την διακύμανσή της ανάλογα με την
 13

απόσταση. Πίστευε ότι η σελήνη θα είχε πέσει στη γηαν δεν την εμπόδιζε η πυκνότητα του
αιθέρα.

6. Alfonso Borelli

Το επόμενο σημαντικό βήμα έγινε από τον Borelli το 1643. Παρότι ασπαζόταν την άποψη
του Kepler ότι οι πλανήτες κινούνται χάρη στη δύναμη που πηγάζει από τον ήλιο, είπε ότι οι
πλανήτες θα έπεφταν πάνω στον ήλιο αν η δύναμη της βαρύτητας δεν αντισταθμιζόταν
από μια φυγόκεντρη τάση. (βαρύτητα VS φυγόκεντρος δύναμη), όμως δεν κατάφερε να
αναπαραστήσει μαθηματικά τη φυγόκεντρη δύναμη.

7. Νεύτωνας - σύνθεση επιμέρους κομματιών + μαθηματική απόδειξη

Τώρα πια όλα τα επιμέρους κομμάτια της θεωρίας του Νεύτωνα είχαν διατυπωθεί.
Βρίσκονταν όμως διασκορπισμένα Η έννοιες όπως η αδράνεια, η βαρύτητα, η έλξη και η
φυγόκεντρος δύναμη και από την άλλη οι ανακαλύψεις των αστρονόμων όπως οι νόμοι
του Kepler: α) οι τροχιές είναι ελλειπτικές, β) μια ευθεία που ενώνει τον ήλιο και
οποιονδήποτε πλανήτη διαγράφει ίσα εμβαδά σε ίσους χρόνους και γ) το τετράγωνο του
χρόνου της περιφοράς = κύβος της μέσης απόστασης από τον ήλιο. Δεν έμενε παρά να
αποδειχθεί μαθηματικά ότι οι παραπάνω νόμοι λειτουργούσαν

Ο Huygens (η μελέτη του για το εκκρεμές 1659-1673) ταυτόχρονα με τον Νεύτωνα (1665-6
κράτησε την εργασία του αδημοσίευτη για αρκετά χρόνια) επεξεργάστηκε τα αναγκαία
μαθηματικά της φυγόκεντρης δύναμης.– διανοήθηκε να εφαρμόσει τα πορίσματά του στο
πρόβλημα του στερεώματος. Κατάφερε να εκφράσει μαθηματικά τη δύναμη της
βαρύτητας, λέγοντας ότι οι πλανήτες κινούνται σύμφωνα με τους νόμους του Kepler που
τους έλκει μια δύναμη προς τον ήλιο που είναι αντιστρόφως ανάλογη προς το τετράγωνο
της απόστασης από αυτόν.

Η δύναμη της παγκόσμιας βαρύτητας είναι αντιστρόφως ανάλογη προς το τετράγωνο της
απόστασης.

Στην ολοκληρωτική διατύπωση της θεωρίας από τον Νεύτωνα (δίσταζε να ανακοινώσει τα
πορίσματά του θέλει να τα επαληθεύσει) συνέβαλε και η δράση της Royal Society (Isaac
Newton, Robert Hook, Edmond Halley, Christopher Wren) – μια επιστημονική κοινότητα
που ακολουθούσε την επιστημονική μεθοδολογία του Bacon.

Τη δεκαετία 1680-90 καταπιάνεται και πάλι με το ίδιο ζήτημα ξεπερνώντας ένα

μεθοδολογικό πρόβλημα – κάνει τους μαθηματικούς υπολογισμούς υποθέτοντας ότι
ολόκληρη η μάζα της σελήνης π.χ. βρίσκεται στο κέντρο της έτσι ώστε όλη της η βαρύτητα
να μπορεί να θεωρηθεί ότι ενεργεί από το σημείο αυτό.

Οι αποδείξεις και τα πορίσματά του ανακοινώνονται στον κόσμο το 1687 με τα Principia.

Κεφάλαιο 9

Το κίνημα των philosophes (των φιλοσόφων) την εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ (14) ή αλλιώς η
διάδοση των ιδεών της επιστημονικής επανάστασης.

Σπουδαίο ρόλο στην εκλαΐκευση και τη διάδοση/ διάχυση των επιτευγμάτων / των ιδεών /
του πνεύματος της επιστημονικής επανάστασης στην κοινωνία έπαιξε το κίνημα των
φιλοσόφων και συγκεκριμένα ο συγγραφέας Fontenelle που χρημάτισε γραμματέας της
 14

γαλλικής Ακαδημίας των Επιστημών 1699-1741. Στο έργο του Τα Εγκώμια (επικήδειοι
λόγοι) προπαγάνδιζε την επιστημονική κίνηση και καταπολεμούσε τις τρέχουσες
απαρχαιωμένες εκπαιδευτικές μεθόδους και κάθε είδος θρησκευτικής προκατάληψης.

Την εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ το Παρίσι αποτελούσε ένα εύρωστο πνευματικό
επιστημονικό κέντρο όπου συνέρρεαν άνθρωποι από όλη την Ευρώπη προκειμένου να
παρακολουθήσουν διαλέξεις / ομιλίες και δημόσια πειράματα.

Η επιστήμη γίνεται μόδα, συρμός της εποχής.

Ο Fontenelle συγγράφει και άλλα έργα της επιστημονικής εκλαΐκευσης, όπως για π.χ. τις
Συζητήσεις για την πολλαπλότητα των κόσμων. Διασκευάζει την επιστήμη σε μορφή τόσο
προσιτή όσο και το πιο προσιτό μυθιστόρημα. (Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το έργο
των Εγκυκλοπαιδιστών (Ντιντερό, Ντ΄Αλαμπέρ, Βολταίρος) στόχευε στη διάδοση της
επιστήμης. Η επιστήμη αποκτά επιρροή, γίνεται δημοφιλής όχι μόνο ανάμεσα στους
αριστοκρατικούς κύκλους, αλλά και ανάμεσα στους εκπροσώπους της Γ΄ τάξης (αστούς,
έτσι πέρα από το εμπόριο που είναι κατεξοχήν ασχολία των αστών στρέφονται και προς
άλλους τομείς – ιατρική, φαρμακολογία, νομική κ.ά. που απαιτούν τις πιο ειδικευμένες
επιστημονικές γνώσεις) και αρχίζει να διαμορφώνει νοοτροπίες και στάσεις ζωής. Έτσι σιγά
σιγά προετοιμάζεται η θεωρητική/ επιστημονική βάση του Διαφωτισμού και της Γαλλικής
επανάστασης.

Κεφάλαιο 10 – Η θέση της επιστημονικής επανάστασης στην Ιστορία του Δυτικού

πολιτισμού (στέκεται επάξια με τις εξής πτυχές του Δυτικού πολιτισμού: αρχαιότητα –
χριστιανισμός (σχίσμα – προτεσταντισμός) – μεσαίωνας – αναγέννηση – πόλη-κράτος –
εθνικά κράτη – διαφωτισμός κ.ά. )

Κεφάλαιο 11 Η καθυστερημένη εμφάνιση της επιστημονικής επανάστασης στη χημεία

Παρότι είχε σημειωθεί αξιόλογη πρόοδος στον τομέα που θα μπορούσε να ονομαστεί ως
χημική τεχνολογία και αφορούσε περισσότερο

την τήξη και τον καθαρισμό μετάλλων

την παραγωγή γυαλιού, βαφών, εκρηκτικών και φαρμακευτικών ουσιών,

παρότι υπήρχε αρκετός πειραματισμός και τεχνολογική πρόοδος – ωστόσο δεν είχε
συγκροτηθεί ένα επαρκές θεωρητικό επιστημονικό πλαίσιο που

από τη μια να εξηγεί τα παρατηρούμενα στοιχεία και

από την άλλη να δίνει κατεύθυνση προς κάθε καινούρια έρευνα.

Το παράδοξο με την χημεία είναι ότι το πειραματικό και το εφαρμοσμένο σκέλος

προπορευόταν του θεωρητικού. Ενώ η χημεία είχε σημειώσει μια αξιέπαινη πρόοδο στα
πειράματα, προχώρησε πολύ λίγο στην εξήγηση των παρατηρούμενων φαινομένων.
 15

Boyle – απομάκρυνση από την αλχημεία.

Η πρώτη προσπάθεια να βάλει τις σωστές βάσεις ήταν αυτή του Boyle. Η φήμη του ήταν
μεγάλη, πολλές οι λατινικές εκδόσεις των έργων του. Κατάφερε αν μη τι άλλο να
απομακρύνει τη χημεία από τους αποκρυφισμούς των αλχημιστών, γκρεμίζοντας τα παλιά
θεμέλια δεν κατάφερε όμως να βάλει καινούρια.

Το φαινόμενο της καύσης.

Το κρίσιμο σημείο προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν η κατανόηση του μηχανισμού / του
α)φαινομένου της καύσης και β) η μελέτη των αερίων και γ) ο χαρακτήρας του νερού.

Οι αριστοτελικοί πίστευαν ότι εκείνο που απελευθερώνεται κατά την καύση είναι το
«στοιχείο της φωτιάς»

Στη διάρκεια του 17 αι. πίστευαν ότι πρόκειται για ένα «θειώδες στοιχείο»

Ο Becher σύγχρονος του Boyler το ονόμασε terra pinguis – ελαιώδες είδος γης.

Ο Stahl, Γερμανός χημικός, το ονομάζει «φλογιστόν» και πιστεύει ότι το αναδίδουν τα

σώματα όσο καίγονται με τη μορφή της φλόγας για να ενωθεί με τον αέρα. Η θεωρία του
φλογιστού κερδίζει έδαφος όμως δυσχεραίνει την μετάβαση στις γερές επιστημονικές
βάσεις και αυτό επειδή εμπεριείχε μια πλάνη.

Η θεωρία του φλογιστού – ότι δηλαδή ένα σώμα χάνει κάτι όταν καίγεται ερχόταν σε
αντίφαση με τα πειραματικά δεδομένα σύμφωνα με τα οποία τα κατάλοιπα της καύσης
έχουν μεγαλύτερο βάρος από την αρχική ουσία. Τα πειραματικά δεδομένα αρχικά
παραβλέπονται και στη συνέχεια οι οπαδοί της φλογιστικής θεωρίας βρίσκουν μια εξήγηση
ότι δηλαδή παράλληλα συνέβαινε μια δευτερεύουσα διεργασία (κάτι αφαιρείται από τον
αέρα για να ενωθεί με το καιόμενο σώμα) που αναπλήρωνε το χαμένο βάρος από τη
διαφυγή του φλογιστού. Άρα σύμφωνα με την παραπάνω θεωρία οποιοδήποτε προϊόν
καύσης είναι μια χημική ένωση, προϊόν σύνθεσης. Και αυτό από μόνο του δυσχεραίνει το
έργο της επιστήμης της χημείας στον εντοπισμό των χημικών στοιχείων.

Την εποχή της θεωρίας φλογιστού εξακολουθούσαν να επικρατούν οι μηχανιστικές

αντιλήψεις για το φαινόμενο της καύσης. Έτσι για παράδειγμα πίστευαν ότι ο κύριος ρόλος
του αέρα είναι να απορροφά το φλογιστό που διαφεύγει και ότι κάποια στιγμή ο αέρας
φτάνει στον κορεσμό από το φλογιστό (αραίωση της πυκνότητας/ αλλαγή πίεσης που είναι
απαραίτητη για να βγει το φλογιστό) και που εξηγεί με αυτόν τον τρόπο, γιατί σβήνει το
κερί που είναι κλεισμένο σε δοχείο.

Επίσης την ίδια εποχή δε φαίνεται να θεωρούσαν τον ίδιο τον αέρα μείγμα , δεν
πιθανολογείτο καν η ύπαρξη αερίων απόλυτα διακριτών μεταξύ τους. Όποιες διαφορές
εξηγούνταν ως παραλλαγές της ίδιας ουσίας.

Ωστόσο ο Stephen Hales το 1727 έδειξε ότι τα αέρια μπορούν να συλλεγούν, να

«σταθεροποιηθούν και να μελετηθούν, ότι παρουσιάζουν διαφορές στο χρώμα, στην οσμή,
στη διαλυτότητα στο νερό, στην ευφλεκτότητα κ.ά. Και όμως όλοι εξακολουθούσαν να
νομίζουν ότι επρόκειτο για τον ίδιο αέρα «κοινό αέρα» που παρουσιαζόταν διαφορετικός
ανάλογα με τις συνθήκες – «μολυσμένος» ή «μιασμένος» με εξωγενείς παράγοντες.

Το 1754 ο Joseph Black - διοξείδιο του άνθρακα - απέδειξε την ύπαρξη ενός αέρα ο οποίος
αντίθετα με τον «κοινό» αέρα έλκεται από τον άσβηστο ασβέστη, τον ονόμασε
 16

«σταθεροποιημένο αέρα» και παρατήρησε ότι μοιάζει με τον αέρα που έχει μολυνθεί από
αναπνοή ή καύση. Η μέθοδος που χρησιμοποίησε ο Black για να μελετήσει το διοξείδιο του
άνθρακα δεν ήταν λιγότερο σπουδαία από την ίδια την ανακάλυψη του αερίου. Αποτέλεσε
πρότυπο για τη διεξοδική μελέτη μιας χημικής αντίδρασης και αποκάλυψε πόσο
σημαντική ήταν η χρήση της ζυγαριάς για την εξαγωγή συμπερασμάτων!!!

Ο Henry Cavendish το 1766 προχώρησε παραπέρα – παρασκεύασε και μελέτησε το

υδρογόνο διαλύοντας ψευδάργυρο, σίδηρο σε θεϊκό ή υδροχλωρικό οξύ. Ανακάλυψε ότι
το αέριο που προέκυπτε από την επενέργεια των οξέων σε μέταλλα ήταν πάντα το ίδιο, δηλ
διακρινόταν από τις ίδιες πάντα ιδιότητες, υπολόγισε μάλιστα και το ειδικό βάρος αυτού
του αερίου. Όμως έτεινε να ταυτίζει αυτό το εύφλεκτο αέριο με το φλογιστό.

Ο Joseph Priestley – βελτίωσε ακόμα περισσότερο τα όργανα συλλογής αερίων. Και το 1774
κατάφερε να απομονώσει το οξυγόνο αντιλαμβανόμενος την πενταπλάσια δραστικότητά
του από την ατμόσφαιρα. Στο ίδιο περίπου διάστημα την ίδια ανακάλυψη είχε κάνει και ο
Σουηδός χημικός Scheele που προχώρησε ακόμα ένα βήμα παραπέρα αναγνωρίζοντας την
ύπαρξη δύο ανεξάρτητων αερίων μέσα στον αέρα. Ατμόσφαιρα.

Ο Lavoisier

Η κατάσταση με τις επιμέρους μικρές ανακαλύψεις στο χώρο της χημείας ήταν χαώδης /
πέρα για πέρα χαοτική. Αυτό το χάος καλείται να οργανώσει ο Lavoisier.

Έτσι το 1772 ο Lavoisier στην ηλικία 28 χρ. αφού έκανε μια επισκόπηση της ήδη
υπάρχουσας έρευνας πάνω στον αέρα, καταπιάστηκε με μια πλήρη μελέτη του αέρα που
απελευθερώνεται από διάφορες ουσίες και ενώνεται μαζί τους, πιστεύοντας ότι αυτό το
έργο θα φέρει επανάσταση στη φυσική και χημεία.

Μετά από μια σειρά πειραμάτων διαμορφώνει αντίληψη ότι στην καύση συμμετέχει όχι
όλος ο αέρας, αλλά ένα συγκεκριμένο αέριο που περιέχεται στον αέρα. Ενώ αυτό που
αποκαλούνταν ως «σταθεροποιημένο αέριο»- δηλ. το διοξείδιο του άνθρακα έχει το
χαρακτήρα μιας χημικής ένωσης. Πείραμα: καύση του μινίου (οξείδιο του μολύβδου) με
ξυλάνρακα – το παραγόμενο αέριο παίρνει κάτι και από τις δύο ουσίες, άρα αποτελεί μια
χημική ένωση. Ενώ όταν το μίνιο θερμανθεί μόνο του παράγει ένα αέριο που μοιάζει πολύ
με τον κοινό αέρα (οξυγόνο).

Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο αέρας αποτελείται από δύο «ελαστικά ρευστά», από τα
οποία το ένα είναι κατεξοχήν αναπνεύσιμο μέρος. Ακόμη κατέληξε ότι όλα τα οξέα
σχηματίζονται από την ένωση μη μεταλλικών ουσιών με τον «κατεξοχήν αναπνεύσιμο
αέρα» και περιγράφει την οξεοποιητική αρχή (principe oxygine).

To 1783 –κηρύττει πόλεμο εναντίον της θεωρίας του φλογιστού, ένα ζήτημα που
κυριολεκτικά προκάλεσε ένα σχίσμα στην επιστημονική κοινότητα. (π.χ. Ο Priestley έγραψε
το έργο του Τεκμηρίωση του δόγματος του φλογιστού και κατάρριψη του σύνθετου
χαρακτήρα του νερού)

Ένα «πείραμα στην τύχη» του Priestley πυροδότησε με ηλεκτρικούς σπινθήρες (όχι με
κάρβουνο) μείγμα οξυγόνου και υδρογόνου – σχηματισμός δροσοσταλίδων. Αργότερα το
ίδιο επανέλαβε ο Cavendish. Ο Lavoisier ήταν πρώτος που κατανόησε τι ακριβώς συνέβαινε
σε αυτό το πείραμα – το νερό δεν αποτελεί στοιχείο, αλλά μπορεί να συντεθεί και να
αποσυντεθεί.
 17

Επίσης ο Lavoisier - θεμελιωτής της οργανικής χημείας ανακαλύπτει ότι οι οργανικές

ουσίες όταν καίγονται δίνουν κυρίως σταθεροποιημένο αέρα / διοξείδιο του άνθρακα και
νερό, γνωρίζοντας επίσης ότι ο σταθεροποιημένος αέρας αποτελεί ένωση του άνθρακα και
του οξυγόνου και συμπέρανε ότι οι οργανικές ουσίες αποτελούνται από άνθρακα,
υδρογόνο και οξυγόνο και προώθησε τη μελέτη τους με βάση αυτά τα τρία συστατικά.

Ο Lavoisier μαζί με τον Morveau αναθεωρούν την χημική ονοματολογία, δημιουργώντας

μια νέα γλώσσα/ ορολογία για τη χημεία. Η χημική επανάσταση ενσωματώνεται στη νέα
ορολογία.

Δικαίως ο Lavoisier θεωρείται ιδρυτής της σύγχρονης χημείας.

 18

Κεφάλαιο 12 Αντιλήψεις της προόδου και της εξέλιξης της επιστήμης.

Αυτές οι δύο τόσο σημαντικές έννοιες για την επιστήμη συνδέονται με την έννοια της
ιστορικής προόδου των ανθρώπων από τη μία και της εξέλιξης των ειδών από την άλλη (η
θεωρία του Δαρβίνου) Άρα η επιστήμη είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια της εξέλιξης
και της ιστορίας (μια από τις εκφάνσεις αυτής της εξελικτικής της πορείας είναι και η
ιστορία και η εξέλιξη των ειδών -1859 "Περί της προέλευσης των ειδών")

Εκτός βιβλίου : Κατανόηση της επιστημονικής εξέλιξης και των ιστορικών της φάσεων.

1. Ανάδυση του κύκλου της Βιέννης

Ο κύκλος αυτός αποτελούνταν από μια ομάδα επιστημόνων και φιλοσόφων, που
προέρχονταν από τα μαθηματικά και την λογική, τις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες. Τα
μέλη της ομάδας συναντιόνταν τακτικά, από το 1924 έως το 1936 (λίγο πριν ξεσπάσει ο
Β΄ΠΠ), στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης - στην αρχή μετά από πρόσκληση του Moritz Schlick
(ιδρυτής).

Η επιρροή του Κύκλου της Βιέννης κατά τον 20ο αιώνα, ήταν καθοριστική στην
διαμόρφωση των σύγχρονων αντιλήψεων για την σχέση της γλώσσας και της λογικής με
την φιλοσοφία και την επιστήμη - ειδικότερα με την φιλοσοφία της επιστήμης και την
αναλυτική φιλοσοφία.

Μεταξύ των μελών του εσωτερικού κύκλου ήταν οι Moritz Schlick, Hans Hahn, Philipp
Frank, Otto Neurath, Rudolf Carnap, Herbert Feigl, Richard von Mises, Karl Menger, Kurt
Gödel, Friedrich Waismann, Felix Kaufmann, Viktor Kraft και Edgar Zilsel . Ο Ludwig
Wittgenstein και ο Karl Popper ήταν σε τακτική επικοινωνία με ορισμένα μέλη του Κύκλου
της Βιέννης, αλλά δεν συμμετείχαν ποτέ στις συναντήσεις.

Η φιλοσοφική θέση του Κύκλου της Βιέννης ονομάστηκε λογικός εμπειρισμός (γερμανικά:
logischer Empirismus ), λογικός θετικισμός ή νεοθετικισμός . Ο Κύκλος της Βιέννης ήταν
πλουραλιστικός και αφοσιωμένος στα ιδανικά του Διαφωτισμού . Ενώθηκε με σκοπό να
κάνει τη φιλοσοφία επιστημονική με τη βοήθεια της σύγχρονης λογικής . Τα κύρια θέματα
ήταν οι θεμελιώδεις συζητήσεις στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, τη λογική και τα
μαθηματικά, ο εκσυγχρονισμός του εμπειρισμού από τη σύγχρονη λογική, η αναζήτηση
ενός εμπειρικού κριτηρίου της σημασίας, η κριτική της μεταφυσικής και η ενοποίηση των
επιστημών.

Ο Κύκλος της Βιέννης εμφανίστηκε δημόσια με τη δημοσίευση διαφόρων σειρών βιβλίων.

Το δημόσιο προφίλ του δόθηκε από την Ernst Mach Society (γερμανική: Verein Ernst Mach )
μέσω της οποίας τα μέλη του Κύκλου της Βιέννης προσπάθησαν να διαδώσουν τις ιδέες
τους στο πλαίσιο προγραμμάτων δημοφιλούς εκλαϊκευμένης εκπαίδευσης στη Βιέννη.
 19

Κατά την εποχή του Αυστροφασισμού και μετά την προσάρτηση της Αυστρίας από τη
ναζιστική Γερμανία, τα περισσότερα μέλη του Κύκλου της Βιέννης αναγκάστηκαν να
μεταναστεύσουν. Η δολοφονία του Schlick το 1936, από έναν διδάκτορα της φιλοσοφίας
και πρώην φοιτητή του, έθεσε τέλος στην παρουσία του Κύκλου της Βιέννης στην Αυστρία.

2. Το επιστημονικό παράδειγμα (paradigm)και η κανονική επιστήμη (normal sience) κατά

τον Thomas Kuhn

Ο Τόμας Κουν (Thomas Kuhn) την επιστημολογία του 20ού αιώνα. Γεννήθηκε στις ΗΠΑ το
1922. Σπούδασε στο τμήμα φυσικής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, συνέχισε τις
μεταπτυχιακές του σπουδές και το 1946 ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στην κβαντική
φυσική.

Το έργο του

Άρχισε να διδάσκει το μάθημα «Ιστορία των Επιστημών» στο προπτυχιακό πρόγραμμα

του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Οι απαιτήσεις της διδασκαλίας του μαθήματος, αλλά και η
προσπάθειά του να κατανοήσει τη σκέψη του Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί
παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί αρχικά στη μελέτη της Ιστορίας των Επιστημών και
στη συνέχεια με τη φιλοσοφία της επιστήμης. Αποτέλεσμα των παραπάνω ερευνών ήταν
να εκδώσει το 1957 το βιβλίο του «Κοπερνίκεια Επανάσταση» και το 1962 το βιβλίο του «Η
Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων», το οποίο έγινε σημείο αναφοράς για την
οριστική στροφή στην επιστημολογία και στη δυναμική εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης.

Η επιστημολογία του Κουν

Ο Κουν συνειδητοποίησε πως οι επιστημονικές αντιλήψεις μιας περιόδου συνδέονται με

μια συγκεκριμένη παράδοση επιστημονικής πρακτικής. Το πλαίσιο εντός του οποίου
αναπτύσσεται κάθε φορά η επιστήμη, καθώς και το υπόδειγμα που αυτή ακολουθεί, το
ονόμασε Παράδειγμα. Το Παράδειγμα είναι το δομικό στοιχείο της θεωρίας του. Το κατά
Κουν Παράδειγμα αποτελείται από τις γενικές θεωρητικές παραδοχές, τους νομούς και τις
τεχνικές εφαρμογής παραδοχών και νόμων που αναγνωρίζονται και υιοθετούνται από τα
μέλη μιας συγκεκριμένης επιστημονικής κοινότητας. Το Παράδειγμα είναι κάτι ευρύτερο
από μια απλή θεωρία. Παραδείγματα μπορούν να θεωρηθούν η αριστοτελική φυσική
φιλοσοφία, η πτολεμαϊκή αστρονομία, η νευτώνεια μηχανική, ο κλασικός
ηλεκτρομαγνητισμός κ.α.. Ο Κουν τοποθέτησε τα επιστημονικά γεγονότα στο ιστορικό
τους πλαίσιο και με κύριο εργαλείο την ιστορία των επιστημών και την κοινωνιολογία
προσπάθησε να ερμηνεύσει την επιστημονική εξέλιξη.

Επιστημονική επανάσταση

Τα στάδια της επιστημονικής εξέλιξης

Βασικό στοιχείο της θεωρίας του είναι ο επαναστατικός τρόπος με τον οποίο προοδεύει η
επιστήμη. Μια επιστημονική επανάσταση ισοδυναμεί με την εγκατάλειψη ενός
Παραδείγματος και την αντικατάστασή του από ένα νέο που δεν συμβιβάζεται με το
 20

παλαιό. Τα βήματα που ακολουθεί η επιστημονική εξέλιξη θα μπορούσαν να συνοψιστούν

στα:

προ-επιστήμη

κανονική επιστήμη

κρίση, επανάσταση

νέα κανονική επιστήμη

νέα κρίση

Οι επιστήμονες που εργάζονται στο πλαίσιο ενός και μοναδικού Παραδείγματος ενισχύουν
τη συνοχή του και το αναπτύσσουν στην προσπάθειά τους να προσεγγίσουν κάποιες όψεις
του πραγματικού κόσμου. Το παράδειγμά τους παρουσιάζει ένα σύνολο από συγκεκριμένα
προβλήματα (γρίφοι) προς επίλυση και μια σειρά από μεθόδους και εργαλεία για την
επίλυση των προβλημάτων. Το αποτέλεσμα της επιμελούς και σχολαστικής πρακτικής της
κανονικής επιστήμης (νορμαλ σαιανς) είναι η συνεχής διεύρυνση, συγκεκριμενοποίηση
και εξειδίκευση του Παραδείγματος. Καθώς το πεδίο εφαρμογής του επιστημονικού
Παραδείγματος επεκτείνεται, οι γρίφοι πολλαπλασιάζονται. Κάποια στιγμή, όμως, θα
παρουσιαστούν προβλήματα που δεν μπορούν να επιλυθούν στο πλαίσιο του
Παραδείγματος. Η απλή ύπαρξη άλυτων προβλημάτων (ανωμαλίες) στο εσωτερικό ενός
Παραδείγματος δεν συνιστά κρίση. Μια ανωμαλία θεωρείται σοβαρή όταν αντιβαίνει στις
θεμελιώδεις παραδοχές του Παραδείγματος, ή όταν υπάρχουν επιτακτικές κοινωνικές
ανάγκες. Το επόμενο στάδιο - συσσώρευση των ανωμαλιών και η κρίση. Η περίοδος αυτή
ονομάζεται ιδιόρρυθμη επιστήμη και χαρακτηρίζεται από την ελευθερία που αισθάνονται
οι επιστήμονες να διατυπώνουν τολμηρές υποθέσεις και να θέτουν ερωτήματα που δεν
προβλέπονταν από το εξασθενημένο Παράδειγμα. Η ίδια περίοδος χαρακτηρίζεται επίσης
και από την υιοθέτηση μέσων, εννοιών και κανόνων που προέρχονται από άλλους χώρους,
ανταγωνιστικές θεωρίες ή και από άλλες φιλοσοφικές αντιλήψεις. Η αυστηρότητα, η
αφοσίωση και ο δογματισμός που χαρακτηρίζουν την κανονική επιστήμη υποχωρούν και
αμβλύνονται. Ακολουθούν τρόποι επίλυσης της κρίσης

Οι περίοδοι κρίσης μπορούν να κλείσουν με τρεις τρόπους:

Α. οι επιστήμονες μπορεί να καταφέρουν να επιλύσουν το πρόβλημα εντός του

Παραδείγματος και να το εντάξουν στο ερευνητικό τους πρόγραμμα. Το παράδειγμά τους
βγαίνει ενισχυμένο από αυτή την κρίση.

Β. Το πρόβλημα μπορεί να τεθεί στο περιθώριο του ερευνητικού προγράμματος του

Παραδείγματος και να αντιμετωπιστεί στο μέλλον, ειδικά αν η επίλυσή τους δεν προβάλει
επιτακτική.

Γ. Η περίοδος κρίσης μπορεί να τερματιστεί εάν αναδυθεί ένα νέο υποψήφιο Παράδειγμα.-
επανάσταση

Η εξασθένιση του Παραδείγματος και το νέο Παράδειγμα

 21

Από τη στιγμή που ένα Παράδειγμα εξασθενίσει και υπονομευθεί σε βαθμό που ακόμη και
οι υπέρμαχοί του χάσουν την εμπιστοσύνη τους απέναντί του, ο καιρός είναι ώριμος για
την επιστημονική επανάσταση, για το πέρασμα της επιστημονικής κοινότητας σε ένα νέο
Παράδειγμα.

Συνοψίζοντας όλα αυτά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ο Kuhn διατύπωσε ένα μοντέλο
για την εξέλιξη της επιστήμης το οποίο ερχόταν σε αντίθεση με την εικόνα που είχε
σχηματιστεί για την επιστήμη από τις παραδόσεις του θετικισμού αλλά και της θεωρίας
του Καρλ Πόπερ, της διαψευσιοκρατίας. Θεωρούσε ότι η επιστήμη δεν είναι αυστηρώς
ορθολογικό εγχείρημα και ότι πρέπει πάντα να εξετάζονται οι ιστορικές και κοινωνικές
παράμετροι.

3. Η συμβολή του Karl Popper στη φιλοσοφική κριτική του λογικού θετικισμού
(διαψευσιοκρατία)

Ο Καρλ Πόπερ (1902 - 1994) ήταν Αυστριακός φιλόσοφος και καθηγητής. Ασχολήθηκε
επίσης με την επιστημολογία, όπου έκανε μια από τις πιο επιδραστικές τομές στην ιστορία
του κλάδου με τη θεωρία του περί διαψευσιμότητας, σύμφωνα με την οποία, για να είναι
χρήσιμη (ή έστω επιστημονική) μια επιστημονική θέση (θεωρία, "νόμος", αρχή κ.λ.π.)
πρέπει να είναι διαψεύσιμη, δηλαδή να μπορεί να ελεγχθεί και να αποδειχτεί λανθασμένη.

Ένας άλλος τρόπος να διακρίνουμε την επιστήμη απ' την ψευδοεπιστήμη (να
διαχωρίσουμε, για παράδειγμα, την αστρονομία απ' την αστρολογία), που
πρωτοσυζητήθηκε απ' τον Καρλ Πόπερ το 1919-20 και διατυπώθηκε εκ νέου απ' τον ίδιο τη
δεκαετία του '60, είναι χρησιμοποιώντας την αρχή της διαψευσιμότητας. Σύμφωνα με
αυτή, για να είναι χρήσιμη (ή έστω επιστημονική) μια επιστημονική θέση (θεωρία, νόμος,
αρχή κ.λ.π.) πρέπει να είναι διαψεύσιμη, δηλαδή να μπορεί να ελεγχθεί και να αποδειχτεί
λανθασμένη. Αυτό που κάνει μια θεωρία επιστημονική είναι η διαψευσιμότητα ή
ελεγξιμότητά της.

4. Η μεθοδολογία των ερευνητικών προγραμμάτων του Imre Lakatos

Ο Ίμρε Λάκατος 1922 – 1974 ήταν Ούγγρος φιλόσοφος των μαθηματικών και της επιστήμης,
γνωστός για την εργασία του πάνω στο μη αλάθητο των μαθηματικών και για τη
«μεθοδολογία των αποδείξεων και των ανασκευών» του στα προ-αξιωματικά στάδια
αναπτύξεως, καθώς και για την εισαγωγή της έννοιας του «ερευνητικού προγράμματος»
στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας.

To 1971 ο Λάκατος έγινε συντάκτης του διεθνούς κύρους περιοδικού British Journal for the
Philosophy of Science .

Η δεύτερη μεγάλη συνεισφορά του Λάκατος στη φιλοσοφία της επιστήμης υπήρξε το
πρότυπο που δημιούργησε για το «ερευνητικό πρόγραμμα», σε μία απόπειρα να
συμφιλιώσει τη θεωρία του Πόπερ για τη διαψευσιμότητα με την επαναστατική δομή της
επιστήμης που περιγράφτηκε από τον Τόμας Κουν.

Κατά τον Λάκατος ένα ερευνητικό πρόγραμμα βασίζεται σε ένα «σκληρό πυρήνα»
θεωρητικών παραδοχών που δεν μπορούν να εγκαταλειφθούν ή να τροποποιηθούν χωρίς
να εγκαταλειφθεί και ολόκληρο το πρόγραμμα. Πιο μετριοπαθείς και εξειδικευμένες
 22

θεωρίες που διατυπώνονται προς ερμηνεία δεδομένων που απειλούν τον «σκληρό
πυρήνα» αποκαλούνται «βοηθητικές υποθέσεις». Αυτές θεωρούνται αναλώσιμες ή
«θυσιάσιμες» από την ομάδα του ερευνητικού προγράμματος - μπορούν να
τροποποιηθούν ή εγκαταλειφθούν όπως απαιτούν οι εμπειρικές ανακαλύψεις προκειμένου
να «προστατευθεί» ο σκληρός πυρήνας.

Το ερευνητικό πρόγραμμα κατά Λάκατος παρέχει σκόπιμα ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο η
έρευνα μπορεί να διεξαχθεί πάνω στη βάση «πρώτων αρχών» (ο «σκληρός πυρήνας») που
τις υιοθετούν όσοι συμμετέχουν στο πρόγραμμα και τις αποδέχονται για τους σκοπούς της
συγκεκριμένης έρευνας χωρίς παραπέρα απόδειξη ή κριτική τους. Από αυτή την πλευρά
είναι παρόμοιο με την έννοια του «υποδείγματος» (paradigm) στον Κουν.

Το πρότυπο του Λάκατος παρέχει τη δυνατότητα να υπάρχει ένα ερευνητικό πρόγραμμα

που όχι μόνο συνεχίζεται όταν προκύπτουν ανωμαλίες, αλλά και παραμένει προοδευτικό
παρά την ύπαρξη των ανωμαλιών αυτών. Για τον Λάκατος είναι απαραίτητο να συνεχίζουμε
με μία θεωρία που βασικά γνωρίζουμε ότι δεν μπορεί να είναι εντελώς ορθή, και είναι
πιθανό ακόμα και να προκύψει επιστημονική πρόοδος από αυτή μας την επιλογή, εφόσον
παραμένουμε δεκτικοί σε κάποιο καλύτερο ερευνητικό πρόγραμμα που μπορεί τελικά να
συλλάβουμε. Υπό αυτή την έννοια είναι για τον Λάκατος παραδεδεγμένα παραπλανητικό
να αναφερόμαστε σε «διάψευση» ή «ανασκευή», τη στιγμή που δεν είναι το αληθές ή
ψευδές μιας θεωρίας το μοναδικό πράγμα που καθορίζει το αν τη θεωρούμε
«διαψευσμένη», αλλά και το εάν υπάρχει διαθέσιμη μία «λιγότερο ψευδής» θεωρία. Μία
επιστημονική θεωρία δεν μπορεί να «διαψευσθεί» δικαιολογημένα, σύμφωνα με τον
Λάκατος, μέχρι που να αντικατασταθεί από ένα καλύτερο (δηλαδή πιο προοδευτικό)
ερευνητικό πρόγραμμα.

5. Η ασυμμετρία ανάμεσα σε αντίπαλες και λογικά διάφορες επιστημονικές θεωρίες και ο

οιονεί (κάτι σαν) αναρχισμός του Feyerabend.

Ο Πωλ Φεγεράμπεντ 1924 - 1994) ήταν Αυστριακός φιλόσοφος της επιστήμης. Στα έργα
του συμπεριλαμβάνεται το σημαντικό Against Method (που δημοσιεύθηκε το 1975), το
Science in a Free Society (που δημοσιεύθηκε το 1978) και το Farewell to Reason (μια
συλλογή από εργασίες που δημοσιεύτηκαν το 1987). Ο Φεγεράμπεντ έγινε διάσημος λόγω
της αναρχικής του άποψης για την επιστήμη και της απόρριψης ύπαρξης καθολικών
μεθοδολογικών κανόνων. Αποτελεί ισχυρή προσωπικότητα στην φιλοσοφία της επιστήμης
αλλά και στην κοινωνιολογία της επιστημονικής γνώσης.

Στα βιβλία του Against Method και Science in a Free Society ο Φεγεράμπεντ
αντιπαρατάχτηκε απέναντι σε οποιαδήποτε μεμονωμένη κανονιστική επιστημονική
μέθοδο με την αιτιολογία ότι μια τέτοια μέθοδος θα μπορούσε να περιορίσει τις
δραστηριότητες των επιστημόνων και επομένως να περιορίσει την επιστημονική πρόοδο .
Κατά την άποψή του, η επιστήμη θα ωφελούνταν περισσότερο από μια "δόση"
θεωρητικού αναρχισμού, καθώς δεν επέβαλε αυστηρούς κανόνες για τους επιστήμονες.

Η θέση του Φεγεράμπεντ είχε αρχικά θεωρηθεί ριζοσπαστική για τη φιλοσοφία της
επιστήμης.

Ισχυρίστηκε ότι η εφαρμογή κανόνων σε παρόμοιες ιστορικές καταστάσεις, στην

πραγματικότητα θα είχαν αποτρέψει την οποιαδήποτε επιστημονική επανάσταση.
 23

Ο Φεγεράμπεντ ήταν επίσης επικριτικός ως προς την αρχή της Διαψευσιμότητας . Ο

Φεγεράμπεντ δεν υποστηρίζει ότι οι επιστήμονες δεν κάνουν χρήση της αντικατάστασης ή
οποιασδήποτε άλλης εγγενούς μεθόδου. Αντιθέτως, υποστηρίζει ότι τέτοιες μέθοδοι είναι
απαραίτητες για την πρόοδο της επιστήμης για διάφορους λόγους. Ένας από αυτούς τους
λόγους είναι ότι η πρόοδος στην επιστήμη είναι άνιση. Για παράδειγμα, στην εποχή του
Γαλιλαίου, η οπτική θεωρία δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε φαινόμενα που
παρατηρήθηκαν με τη βοήθεια τηλεσκοπίων. Έτσι, οι αστρονόμοι που χρησιμοποίησαν
τηλεσκοπική παρατήρηση έπρεπε να χρησιμοποιούν εξειδικευμένους κανόνες έως ότου
μπορέσουν να δικαιολογήσουν τις υποθέσεις τους με όρους της οπτικής θεωρίας.

Το κυριότερο παράδειγμα που δόθηκε από τον Φεγεράμπεντ ήταν το θεώρημα του πύργου.
Το θεώρημα του πύργου ήταν μια από τις βασικές ενστάσεις κατά της θεωρίας μετατόπισης
του εδάφους. Οι αριστοτελικοί υπέθεταν ότι μια πέτρα που πέφτει από τον πύργο και
προσγειώνεται ακριβώς κάτω από αυτόν δείχνει ότι η γη βρίσκεται στάσιμη. Πίστευαν ότι,
αν η Γη κινείται ενώ η πέτρα έπεφτε, η πέτρα θα είχε "μείνει πίσω". Τα αντικείμενα θα
έπεφταν διαγώνια αντί για κάθετα. Εφόσον αυτό δεν συμβαίνει, σκέφτηκαν ότι ήταν
προφανές ότι η γη δεν κινείται. Αν κάποιος χρησιμοποιούσε αρχαίες θεωρίες για την ώθηση
και την σχετική κίνηση, η θεωρία του Κοπέρνικου φαίνεται όντως ότι ήταν παραπλανημένη
από το γεγονός ότι τα αντικείμενα πέφτουν κατακόρυφα στη Γη. Η παρατήρηση αυτή
απαιτεί μια νέα ερμηνεία ώστε να γίνει συμβατή με τη θεωρία του Κοπέρνικου. Ο Γαλιλαίος
ήταν σε θέση να κάνει μια τέτοια αλλαγή για τη φύση της ώθησης και της σχετικής κίνησης.
Προτού τέτοιες θεωρίες στοιχειοθετηθούν, ο Γαλιλαίος έπρεπε να κάνει χρήση
εξειδικευμένων μεθόδων και να προχωρήσει επαγωγικά. Έτσι μια εξειδικευμένη υπόθεση
στην πραγματικότητα έχει μια θετική λειτουργία: προσωρινά σχηματίζει μια νέα θεωρία
συμβατή με τα γεγονότα μέχρι η θεωρία να μπορεί να υποστηριχθεί από άλλες θεωρίες.

Ο Φεγεράμπεντ εξέτασε την πιθανότητα της ασυμμετρίας, αλλά ήταν διστακτικός στην
εφαρμογή της έννοιας. Έγραψε ότι "είναι σχεδόν αδύνατον να δοθεί ένας σαφής ορισμός
της [ασυμμετρίας]" (Against Method. σ 225), διότι αφορά συγκεκαλυμμένες ταξινομήσεις
και σημαντικές εννοιολογικές αλλαγές. Ήταν επίσης επικριτικός ως προς την προσπάθεια να
συλληφθεί η ασυμμετρία σε ένα λογικό πλαίσιο, αφού θεωρούσε την ασυμμετρία ως
φαινόμενο εκτός του τομέα της λογικής. Στο δεύτερο παράρτημα του Against Method (σ.
114), αναφέρει: “ποτέ δεν είπα... ότι ανά δύο οι αντίπαλες θεωρίες είναι ασύμμετρες...
Αυτό που υποστήριξα ήταν ότι ορισμένες θεωρίες, οι λεγόμενες καθολικές θεωρίες ή μη-
άμεσες θεωρίες, αν ερμηνευτούν με έναν ορισμένο τρόπο, δεν θα μπορούσαν να
συγκριθούν εύκολα.” Η ασυμμετρία δεν απασχολούσε τον Φεγεράμπεντ ιδιαίτερα, διότι
πίστευε ότι ακόμη και όταν οι θεωρίες είναι συμμετρικές (δηλαδή μπορούν να
συγκριθούν), το αποτέλεσμα της σύγκρισης δεν πρέπει να αποκλείει κατ 'ανάγκη καμία
θεωρία. Αναδιατυπώνοντας: όταν οι θεωρίες είναι ασύμμετρες, δεν μπορεί να αποκλείσει
η μία την άλλη, και όταν οι θεωρίες είναι συμμετρικές πάλι δεν μπορεί να αποκλείσει η μια
την άλλη. Οι εκτιμήσεις (α)συμμετρίας, επομένως, δεν έχουν σημαντική επίδραση στο
σύστημα του Φεγεράμπεντ και μπορούν, περισσότερο ή λιγότερο, να αποσιωπηθούν.

Στο Against Method ο Φεγεράμπεντ ισχυρίστηκε ότι η φιλοσοφία του Λάκατος για τα
ερευνητικά προγράμματα είναι στην πραγματικότητα “μεταμφιεσμένος αναρχισμός”,
 24

επειδή δεν συντάσσει εντολές για τους επιστήμονες. Ο Φεγεράμπεντ παιχνιδιάρικα

αφιέρωσε το Against Method στον "Ίμρε Λάκατος: Φίλο και συνεργάτη-αναρχικό”.