ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΘΕ ΕΠΟ31 ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
2015-16
Συντονιστής Β Χ Καλδής

ΘΕΜΑ 3ης ΓΕ
Η διάκριση μεταξύ πρωτογενών και δευτερογενών ιδιοτήτων υπήρξε
αποφασιστικής σημασίας ζήτημα για τη νεότερη φυσική φιλοσοφία. Οι νέες
θεωρήσεις των υλικών σωμάτων που εδράζονται σε αυτή τη διάκριση οδηγούν, 1ον,
σε νέα ζητούμενα: ποια είναι η έδρα αυτών των ιδιοτήτων; 2ον, σε νέες γνωσιολογικές
και μεθοδολογικές προσεγγίσεις: τι μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο γνώσης και
πώς μπορούμε να οδηγηθούμε στη βεβαιότητα.

1. Εξηγήστε με ποιον τρόπο αποτυπώνεται η συγκεκριμένη διάκριση

πρωτογενών και δευτερογενών ιδιοτήτων, στη φυσική φιλοσοφία του 17ου αιώνα.
Λαμβάνοντας υπόψη την αναβίωση του ατομισμού κατά τον 17 ο αιώνα, αναδείξτε τις
θεωρητικές αντιθέσεις που προκαλεί ο τελευταίος στο εσωτερικό του μηχανιστικού
κοσμοειδώλου.

2. Συγκρίνετε τη γνωσιολογική αισιοδοξία του Καρτέσιου με τη γνωσιολογική

μετριοπάθεια του Νεύτωνα και περιγράψτε τις διαφορές ανάμεσα στη νοησιαρχική-
παραγωγική και την εμπειριστική-επαγωγική σύλληψη του φυσικού κόσμου και των
νόμων που τον διέπουν.

Η εργασία θα δομηθεί ως δοκίμιο, με Πρόλογο και Επίλογο.

Αριθμός λέξεων: 1900 έως 2000.

Καταληκτική ημερομηνία υποβολής:
Δευτέρα 29 Φεβρουαρίου 2016, 11:59 μ.μ.

Επεξηγηματικό Σχόλιο
Α. Για τον Καρτέσιο, η έκταση είναι συγχρόνως η ουσία της υλικής υπόστασης
και, σε συνδυασμό με την κίνηση, η έδρα των ιδιοτήτων των υλικών σωμάτων. Η
ουσία αυτή, όπως εξηγεί ο Descartes με το παράδειγμα του κεριού (Μεταφυσικοί
Στοχασμοί, ΙΙ), γίνεται αντιληπτή από τη νόηση και μόνο, χωρίς τη συνδρομή της
εμπειρίας. Στο Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση, ο Λοκ θα ασκήσει σφοδρή κριτική
στην καρτεσιανή έννοια της «υλικής υπόστασης». Η αφετηρία της κριτικής του είναι
η θεμελιώδης γνωσιολογική θέση ότι κάθε ιδέα, είτε απλή είτε σύνθετη, προέρχεται
άμεσα ή έμμεσα από την εμπειρία (και δεν αποτελεί προϊόν ενός ενεργήματος της
καθαρής νόησης). Καθώς όμως δεν έχουμε εμπειρία των υποστάσεων, δεν μπορούμε
να σχηματίσουμε καμία ιδέα για τις τελευταίες – και συνεπώς η γνώση τους, στο

1
μέτρο που προϋποθέτει την ύπαρξη αντίστοιχων ιδεών στον νου, είναι αδύνατη.
Μπορούμε ωστόσο να υποθέσουμε την ύπαρξη των υποστάσεων: στον εμπειρισμό
του Λοκ, αυτές συνιστούν την άγνωστη σε εμάς έδρα ή το «άγνωστο υπόστρωμα»
των ιδιοτήτων των φυσικών σωμάτων. Η ταυτότητα ενός υλικού σώματος (δηλαδή η
ενότητά του κάτω ή πίσω από την πολλαπλότητα των αντιληπτών του ιδιοτήτων)
καθιστά εξάλλου αυτήν την υπόθεση αναγκαία – έστω και αν η ταυτότητα των
σωμάτων, όπως τονίζει ο Λοκ στο Δοκίμιο, συγκροτείται για το νοούν υποκείμενο όχι
τόσο στο πεδίο της φύσης όσο στο πεδίο της γλώσσας (εξ ου και η ανάγκη
επεξεργασίας μιας θεωρίας των όρων και των ονομάτων στο 3ο Βιβλίο του Δοκιμίου).

Β. Η ανάπτυξη και εδραίωση, στη διάρκεια του 17ου αιώνα, μιας καθαρά
μηχανιστικής αντίληψης για τη φύση, είχε ως αποτέλεσμα την οριστική εγκατάλειψη
της αριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας. Καθώς η αριστοτελική τελεολογία υποχωρεί,
αναβιώνουν φιλοσοφικά συστήματα της αρχαιότητας, συμβατά καταρχήν με την
κλασική μηχανοκρατία εξαιτίας ακριβώς της μη τελεολογικής αντίληψής τους για τη
φύση και την κίνηση των σωμάτων. Ένα τέτοιο σύστημα είναι, στο πεδίο της φυσικής
φιλοσοφίας, ο ατομισμός. Ωστόσο, αν και ο αρχαίος ατομισμός αφήνει έντονα τα
ίχνη του στο έργο του Gassendi, του Boyle και του Νεύτωνα, ο Descartes, ο οποίος
επιχειρεί να συγκροτήσει μια μεταφυσική και μια φυσική φιλοσοφία σε πλήρη ρήξη
με όλες ανεξαιρέτως τις προηγούμενες μορφές φιλοσοφικού στοχασμού, θα
απορρίψει ρητά οποιαδήποτε σύνδεση μεταξύ ατομισμού και μηχανοκρατίας. Το
γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι το νεώτερο μηχανιστικό κοσμοείδωλο δεν συνιστά ένα
ομοιογενές και γραμμικά αναπτυσσόμενο θεωρητικό πεδίο, αλλά χαρακτηρίζεται από
αντιθέσεις, πολυεπίπεδες εντάσεις και εσωτερικές συγκρούσεις (οι οποίες δεν
γίνονται επαρκώς αντιληπτές, αν περιοριστούμε μόνο στην ανάδειξη της εν μέρει
απλουστευτικής παραδοσιακής αντίθεσης μεταξύ του νεώτερου ορθολογισμού και
του νεώτερου εμπειρισμού).

Βιβλιογραφία
1. Βαλλιάνoς Π. (2008), Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην
Ευρώπη (Τόμος Β’), Πάτρα: ΕΑΠ. [Κεφάλαια 2 έως 5.]
2. Καλδής Β. (επιμ.) (2008), Κείμενα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών,
Πάτρα: ΕΑΠ. [Κεφάλαια 2, 4 & 5.]
3. Αθανασάκης Δ., Θέματα γνωσιολογίας, ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης
από τον Descartes στον Hume (Συμπληρωματικό διδακτικό υλικό).
4. Παπανελοπούλου Φ., Επιστημονική Επανάσταση (Συμπληρωματικό διδακτικό
υλικό).
5. Butterfield H. (1988), Η Καταγωγή της Σύγχρονης Επιστήμης (1300-1800),
μετάφραση Ι. Αρζόγλου, Α. Χριστοδουλίδης, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα
Εθνικής Τραπέζης [σελ. 129-133].
6. Westfall R. S. (1993), Η Συγκρότηση της Σύγχρονης Επιστήμης, μετάφραση Κ.
Ζήση, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης [σελ. 55-59].

Αναγνώσματα για μεγαλύτερη εμβάθυνση

1. Alessio F. (2012), Ιστορία της Νεότερης Φιλοσοφίας, μετάφραση Θ.
Θυμιοπούλου, Αθήνα: Τραυλός.
2. Besnier J.-M. (2001), Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας.
Φυσιογνωμίες και έργα, μετάφραση Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα: Καστανιώτης.

2
3. Cottingham J. (2003), Φιλοσοφία της Επιστήμης Α΄: Οι ορθολογιστές,
μετάφραση Σ. Τσούρτη, Αθήνα: Πολύτροπον.
4. Drake S. (1993), Γαλιλαίος, μετάφραση Τ. Κυπριανίδης, Ηράκλειο:
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
5. Gillispie C. C. (1986), Στην κόψη της αλήθειας: Η εξέλιξη των επιστημονικών
ιδεών από το Γαλιλαίο ως τον Einstein, μετάφραση Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα:
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
6. Kenny A. (επιμ.) (2005), Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, μετάφραση Δ.
Ρισσάκη, Αθήνα: Νεφέλη.
7. Rossi P. (2004), Η γένεση της σύγχρονης επιστήμης στην Ευρώπη, μετάφραση
Π. Τσιαμούρας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
8. Shapin S. (2003), Η Επιστημονική Επανάσταση, μετάφραση Η. Καρκάνης,
Αθήνα: Κάτοπτρο.
9. Vigoureux J.-M. Τα μήλα του Νεύτωνα, μετάφραση Γ. Καυκιάς, Αθήνα:
Κέδρος.
10. Woolhouse R. S. (2004), Φιλοσοφία της Επιστήμης Β΄: Οι Εμπειριστές,
μετάφραση Σ. Τσούρτη, Αθήνα: Πολύτροπον.
11. Νεύσις, τεύχος 1 (1994), αφιέρωμα στην Επιστημονική Επανάσταση.