ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ
(ΕΛΠ22)
Τμήμα AΘΗ1

3η Εργασία

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΑ

ΘΕΣΗ ΕΙΚΟΝΑΣ [ΠΡΟΕΡΑΙΤΙΚΗ]

ΑΘΗΝΑ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2020

[1]
Περιεχόμενα
Εισαγωγή ............................................................................................................................................................... 3
Ο χαρακτήρας της φιλοσοφίας στο Βυζάντιο σύμφωνα με τον Θεόδωρο Μετοχίτη. ..................................... 3
Τα χαρακτηριστικά του βυζαντινού λογίου ........................................................................................................ 6
Συμπεράσματα ...................................................................................................................................................... 7
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................................................................. 9
Πηγές ................................................................................................................................................................. 9
Εγχειρίδια .......................................................................................................................................................... 9
Μελέτες .............................................................................................................................................................. 9

[2]
Εισαγωγή

Η βυζαντινή φιλοσοφία είχε ως βασικά της θεμέλια το χριστιανικό δόγμα και την
αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Οι βυζαντινοί δεν επιδίωξαν να δημιουργήσουν ένα νέο
φιλοσοφικό σύστημα για την ερμηνεία του κόσμου και του ατόμου διότι ο χριστιανισμός
αποτελούσε την καθολικά αποδεκτή βάση ερμηνείας του κόσμου από όλους. Η αρχαία
ελληνική φιλοσοφία θεωρούνταν ως το αρχικό στάδιο το οποίο θα οδηγούσε μέσω της γνώσης
στην κατάκτηση της θέωσης.1 Διαδεδομένη ήταν στο Βυζάντιο η πεποίθηση για την
ανωτερότητα της πατερικής διδασκαλίας η οποία διαχωρίζονταν από την εθνική φιλοσοφία
που περιλάμβανε τον κόσμο της γνώσης και της επιστήμης ενώ παράλληλα υπήρχε και η
άποψη η οποία ταύτιζε την πατερική διδασκαλία με την θεολογία.2

Ο χαρακτήρας της φιλοσοφίας στο Βυζάντιο σύμφωνα με τον Θεόδωρο

Μετοχίτη.

Ο Θεόδωρος Μετοχίτης , θεωρεί ότι η ενασχόληση με τους αρχαίους σοφούς είναι κάτι
άξιο λόγου καθώς κανείς αποκομίζει οφέλη από τα διδάγματα που παίρνει από αυτά τα οποία
έχουν γράψει3. Την ίδια τακτική ακολουθούσε και ο Σωκράτης ώστε να αποθησαυρίζει τα
ωφέλιμα διδάγματα των παλαιών σοφών και να μπορεί και ο ίδιος να βελτιώνεται από αυτά4

1
Ζωγραφίδης Γ., «Το φιλοσοφείν στο Βυζάντιο», κεφ. 7.2.3 στο: Βιρβιδάκης, Σ. & Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.),
Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α΄: Η ελληνική φιλοσοφία από την
αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000, σ. 362.
2
Ζωγραφίδης Γ., ο.π. σ. 363.
3
Μετοχίτης Θεόδωρος, Ηθικός ή περί Παιδείας, κεφ. 20, εισαγ.-κριτική έκδοση-μτφρ.-σημ. Ι. Δ. Πολέμης.
Αθήνα: Κανάκης, σ. 89.
4
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ. 93-95.

[3]
 Ωστόσο αναφερόμενος στην εποχή του θεωρεί ότι ο ίδιος και οι σύγχρονοι με εκείνον
λόγιοι μπορούσαν να ωφεληθούν από μία πληθώρα πηγών οι οποίες είχαν συσσωρευθεί με τα
χρόνια και οι οποίες δεν υπήρχαν στα χρόνια του Σωκράτη.5 Επίσης στην εποχή του Βυζαντίου
η φιλοσοφία είχε διευρυνθεί και είχε αναλύσει όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης
σχετικά με το άτομο και την φύση.6 Χαρακτηριστική εξάλλου ήταν και η καλλιέργεια της
ρητορικής τέχνης η οποία στο πλαίσιο της βυζαντινής αυτοκρατορίας άκμασε και σύμφωνα με
τον Θεόδωρο Μετοχίτη απόκτησε κανόνες και αρμονία, ενώ θεωρούσε ότι στην αρχαία
Ελλάδα η ρητορική δεν είχε αναπτυχθεί πλήρως και δεν είχε την ομορφιά την οποία απέκτησε
στα χρόνια του Βυζαντίου.7
Πίστευε ότι η πρόοδος την αρχαίων Ελλήνων και στην συνέχεια των Ρωμαίων
οδήγησαν την γνώση να εξελιχθεί και να γιγαντωθεί όπως θεριεύει η φωτιά όταν της ρίχνουν
ξύλα. Εκείνοι έκαναν την αρχή για να μπορούν στις μέρες του οι άνθρωποι να απολαμβάνουν
συγκεντρωμένους τόσους θησαυρούς γνώσης και σοφίας. Χαρακτηριστική ήταν η ευκολία με
την οποία οι άνθρωποι του καιρού του μπορούσαν να βρουν πληροφορίες για την ανάλυση
μίας φιλοσοφικής έννοιας από παλαιότερα συγγράμματα.8 Ακόμη θεωρούσε ότι οι άνθρωποι
αρέσκονται να ανακαλύπτουν την ιστορία και δεν σταματούν να προσπαθούν να
ανακαλύπτουν όλο και παραπάνω γεγονότα καθώς κάθε ανακάλυψη τους δημιουργεί την
ανάγκη να βρουν όλο και παραπάνω στοιχεία.9
Στην τοποθέτηση του Θεόδωρου Μετοχίτη στον Ηθικό μπορεί κανείς να διακρίνει
γνωρίσματα τα οποία άπτονται της σχετικής φιλοσοφίας. Ψέγει εκείνους οι οποίοι υπερτιμούν
την παιδεία, χωρίς απαραίτητα να στερούνται καλών προθέσεων διότι μπορούν με τις πράξεις
τους να απομακρύνουν κάποιους από την αληθινή παιδεία.10
Ακόμη βλέπουμε ότι στο έργο του Ηθικός ο Θεόδωρος Μετοχίτης περιγράφει τον
λόγιο άνθρωπο στο Βυζάντιο να ασχολείται με πολλά αντικείμενα όπως την ρητορική και την
ιστορία, τα οποία βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα της φιλοσοφίας καθώς η φιλοσοφία είχε
διευρυνθεί και είχε καλύψει όλες τις πτυχές της ανθρώπινης γνώσης11. Παρότι η μελέτη της
αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας ήταν πολύ διαδεδομένη στο Βυζάντιο οι λόγιοι δεν
αποδέχονταν εξ ολοκλήρου τις διδαχές της. Κυρίως έκαναν χρήση της φυσικής , της λογικής
και της ορολογίας ενώ δεν αποδέχονταν ότι δεν συμφωνούσε με το χριστιανικό δόγμα.

5
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.95.
6
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.95.
7
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.95-97.
8
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ. 99.
9
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ. 121.
10
Αραμπατζής Γ., «Θεόδωρος Μετοχίτης, Σκεπτικισμός και Παιδεία», διά-Λογος 7 (2017), σ. 3.
11
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.95

[4]
Θεωρούσαν οι Βυζαντινοί ότι η φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων είχε στοιχεία αλήθειας και
ότι εκείνοι σαν κληρονόμοι αυτής της παράδοσης έπρεπε να την συνδυάσουν με την
χριστιανική παράδοση.12 Στο Βυζάντιο η θεολογία δεν αναπτύχθηκε ως μία αυτόνομη
επιστήμη. Στο πλαίσιο της έκαναν χρήση στοιχείων από την φιλοσοφία για να υπερασπιστούν
τα χριστιανικά δόγματα όπως η χρήση της αριστοτελικής λογικής για την τεκμηρίωση της
δυαδικής φύσης του Χριστού, ωστόσο ποτέ η θεολογία δεν οικειοποιήθηκε πλήρως την
φιλοσοφία για να εξυπηρετήσει τους δικούς της σκοπούς. Αυτό το γεγονός διασφάλισε την
θεωρητική αυτονομία της φιλοσοφίας από την χριστιανική θρησκεία. 13 Μέσα από αυτή την
διαδικασία ο χριστιανισμός εμποτίστηκε με πληθώρα στοιχείων από την αρχαία ελληνική
διανόηση. Βέβαια κάθε αρχαιοελληνικό στοιχείο το οποίο υιοθετούνταν από το χριστιανικό
Βυζάντιο αποκτούσε νέο περιεχόμενο και νέα προοπτική. Αυτό το στοιχείο αποδεικνύει και
την νεωτερικότητα της χριστιανικής κοσμοθεωρίας καθώς κάποιας αποδοχές οι οποίες έγιναν
ώστε να εξυπηρετήσουν την νέα θρησκεία τελικά καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την βυζαντινή
σκέψη.14 Στο πρακτικό επίπεδο η φιλοσοφία στο Βυζάντιο χρησιμοποιούνταν εκτενώς στην
ανώτερη εκπαίδευση για την προετοιμασία των ανώτερων κρατικών αξιωματούχων και
υπαλλήλων. Διδάσκονταν στις ανώτερες αυτοκρατορικές σχολές οι οποίες είχαν το ρόλο του
πανεπιστημίου λογική, φυσική , ηθική, μαθηματικά και μεταφυσική. Εμφανής ήταν η
επίδραση του νεοπλατωνισμού αλλά και του αριστοτελισμού. Πολλά γνωστικά αντικείμενα
διδάσκονταν από τον ίδιο άνθρωπο γεγονός το οποίο αποδεικνύει την πολυπραγμοσύνη του
βυζαντινών λογίων αλλά και την ευρύτητα την οποία είχε εκείνο τον καιρό το αντικείμενο της
φιλοσοφίας.15 Γίνεται λοιπόν φανερό από τα παραπάνω αλλά και από όσα μας παραθέτει ο
Θεόδωρος Μετοχίτης ότι οι βυζαντινοί λόγιοι συνέχιζαν την μεγάλη φιλοσοφική παράδοση
του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη προσαρμόζοντας τα διδάγματα των αρχαίων Ελλήνων στο
πλαίσιο της χριστιανικής κοσμοθεωρίας και χρησιμοποιώντας κάποια από τα διδάγματα των
αρχαίων ως βάση για τον χριστιανισμό. Χαρακτηριστική ήταν και η απόλυτη και έντονη
καλλιέργεια της ρητορικής η οποία χαρακτήριζε τους βυζαντινούς.16

12
Ζωγραφίδης Γ., ο.π., σ. 351.
13
Ζωγραφίδης Γ., ο.π., σ. 367.
14
Τατάκης Β. Ν., Βυζαντινή Φιλοσοφία, μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, εποπτεία-βιβλιογραφική ενημέρωση Λ.
Μπενάκης. Αθήνα: Ίδρυμα Μωραΐτη, 1997, σ. 32-33.
15
Ζωγραφίδης Γ., ο.π. σ.368.
16
Ζωγραφίδης Γ., ο.π. σ.368.

[5]
Τα χαρακτηριστικά του βυζαντινού λόγιου

Όπως παραθέτει ο Θεόδωρος Μετοχίτης οι λόγιοι του καιρού του είχαν την δυνατότητα
να αξιοποιούν τα διδάγματα των αρχαίων σοφών και να προσεγγίζουν τις διάφορες
φιλοσοφικές έννοιες μέσω του πλήθους των πληροφοριών τις οποίες μπορούσαν να βρουν στα
αρχαία συγγράμματα .17 Μπορούσαν μέσα από τα βιβλία να αποκτήσουν πληθώρα γνώσεων
για άλλους πολιτισμούς, για την ιστορία άλλων λαών, για μακρινές και άγνωστες χώρες.18
Έδειχναν σεβασμό για όσα είχαν πράξει οι αρχαίοι και τους τιμούσαν με το να διαφυλάσσουν
την μνήμη των πράξεων τους καθώς θεωρούσαν ότι αυτό απέφερε κέρδος για εκείνους. Επίσης
τιμούσαν την ελληνική γλώσσα στην οποία είχαν γραφτεί όλα αυτά τα κατορθώματα γιατί
θεωρούσαν ότι μία τόσο αξιόλογη γλώσσα θα μπορούσε να μνημονεύει πράγματα άξια
θαυμασμού.19 Μέσα από τα παραπάνω ο Θεόδωρος Μετοχίτης σκιαγραφεί τον βυζαντινό
λόγιο ως ένα ανήσυχο πνεύμα το οποίο προσπαθούσε συνέχεια να μαθαίνει νέα πράγματα για
τον κόσμο που τον περιέβαλλε και θεωρούσε τον εαυτό του συνεχιστή της αρχαίας ελληνικής
διανόησης. Ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό του βυζαντινού λόγιου ήταν οι εντυπωσιακές
επιδόσεις του στον τομέα της ρητορικής όπου όπως μας ενημερώνει ο Θεόδωρος Μετοχίτης
στις μέρες του η ρητορική τέχνη καλλιεργήθηκε όσο ποτέ άλλοτε και απέκτησε κανόνες,
αρμονία και ομορφιά. 20 Ο Μετοχίτης στον τελευταίο λόγο του ενάντια στον Χούμνο έγγραφε
ότι ο σοφός όφειλε να γνωρίζει αστρονομία και να μέσα σε άλλα να έχει την δυνατότητα να
υπολογίζει τις εκλείψεις αλλά και να κάνει και διάφορες αστρονομικές μετρήσεις και
παρατηρήσεις.21
Χαρακτηριστική υπήρξε η διαφωνία εάν η φιλοσοφία ή η ρητορική ήταν
καταλληλότερη για την εκπαίδευση των βυζαντινών λογίων. Είναι γεγονός ότι πολλοί από τους
πατέρες της εκκλησίας είχαν μαθητεύσει σε σοφιστές ή και σε ρήτορες και έτσι ήταν διάχυτη
μία προτίμηση στην ρητορική παρά στην φιλοσοφία. Ένας άλλος παράγοντας ο οποίος
οδήγησε προς αυτή την κατεύθυνση ήταν το γεγονός ότι ο σκοπός της χριστιανικής
διδασκαλίας ήταν να πείσει και αναπόφευκτα είχε την μορφή κηρύγματος και επομένως ήταν

17
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.99.
18
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.103.
19
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.115.
20
Μετοχίτης Θεόδωρος,ο.π. σ.95-97.
21
Νικολαΐδης Ε., Επιστήμες και Ορθοδοξία Από τους Έλληνες πατέρες στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Αθήνα: Προπομπός, 2017, σ. 183.

[6]
πολύ φυσιολογικό να στραφούν προς ρητορική τέχνη η οποία κάλυπτε αυτή την ανάγκη.22
Μία ακόμη συνέπεια της στροφής προς την ρητορεία υπήρξε και το φαινόμενο του αττικισμού
καθώς οι πατέρες του χριστιανισμού επέλεξα να εκφραστούν σε μία γλώσσα η οποία ήταν τότε
νεκρή. Αυτό δημιούργησε μία τυποποίηση και έναν φορμαλισμό στην έκφραση των
βυζαντινών λογίων καθώς η γλώσσα στην οποία εκφράζονταν ήταν ανελαστική και άκαμπτη
. Στέρησε από τους βυζαντινούς την δυνατότητα να εκφραστούν στην δημώδη καθομιλούμενη
γλώσσα μέσω της οποίας θα μπορούσαν να εκφράσουν με πολύ καλύτερο τόπο τις αλήθειες
τις οποίες ήθελαν να μεταδώσουν. Καταλυτική αποδεικνύεται η επιρροή της αρχαιοελληνικής
παράδοσης στην πνευματική ζωή του Βυζαντίου η οποία ενισχύεται από την απροθυμία των
βυζαντινών να απαγκιστρωθούν από αυτήν. Απότοκο του αττικισμού υπήρξε η ενίσχυση του
συντηρητισμού ο οποίος διέκρινε τους βυζαντινούς και η τάση τους να παραμένουν δεμένοι
στην αρχαιοελληνική παράδοση. Κάτι ακόμη το οποίο χαρακτήριζε τους βυζαντινούς λόγιους
ήταν η απροθυμία τους ασχοληθούν με την παρατήρηση και το πείραμα καθώς επηρεασμένοι
από τον στοχασμό του Πλάτωνα θεωρούσαν την παρατήρηση ως κάτι υποδεέστερο και είχαν
στραφεί στον καθαρό λογισμό. 23 Συχνές υπήρξαν οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των βυζαντινών
λογίων για επιστημονικά ζητήματα. Το φαινόμενο αυτό θα μπορούσε να αποδοθεί στην
αναβάθμιση του ρόλου των επιστημών στον Βυζάντιο, την υποστήριξη από τον αυτοκράτορα
της ανώτερης εκπαίδευσης, τον κοσμικός χαρακτήρας τον οποίο είχαν λάβει οι σπουδές στην
πατριαρχική σχολή αλλά και επειδή πολλοί ανώτεροι κρατικοί αξιωματούχοι είχαν τύχει
ισάξιας εκπαίδευσης.24

Συμπεράσματα

Από όλα αναφέραμε παραπάνω, γίνεται φανερό ότι η παιδεία στο Βυζάντιο
επηρεάστηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία και κυρίως από τον
Νεοπλατωνισμό. Οι χριστιανοί πατέρες ενσωμάτωσαν πολλές από τις διδαχές των αρχαίων
σοφών στην νέα θρησκεία εξαιρώντας όμως εκείνες οι οποίες έρχονταν σε αντίθεση με το
χριστιανικό δόγμα. Υπήρξε μία μακρά περίοδος ζύμωσης όπου η νέα θρησκεία στο πλαίσιο
της δημιουργίας της δικής της ταυτότητας υιοθέτησε στοιχεία από αρχαία φιλοσοφία και την
ρητορεία δημιουργώντας μία νέα πραγματικότητα όπου οι δύο πολιτισμοί συνυπήρχαν και

22
Τατάκης Β. Ν, ο.π. σ.34.
23
Νικολαΐδης Ε, ο.π. σ. 183.
24
Νικολαΐδης Ε, ο.π. σ.176.

[7]
αλληλοσυμπληρώνονταν. Όλη αυτή η διαδικασία δημιούργησε μία τεράστια αναγέννηση των
γραμμάτων στο Βυζάντιο.

[8]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πηγές

Μετοχίτης Θεόδωρος, Ηθικός ή περί Παιδείας, κεφ. 20, εισαγ.-κριτική έκδοση-μτφρ.-σημ. Ι.

Δ. Πολέμης. Αθήνα: Κανάκης.

Εγχειρίδια

Ζωγραφίδης Γ., «Το φιλοσοφείν στο Βυζάντιο», κεφ. 7.2.3 στο: Βιρβιδάκης, Σ. &
Ιεροδιακόνου, Κ. (επιμ.), Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό
αιώνα, τ. Α΄: Η ελληνική φιλοσοφία από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα. Πάτρα: Ελληνικό
Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000.

Μελέτες

Αραμπατζής Γ., «Θεόδωρος Μετοχίτης, Σκεπτικισμός και Παιδεία», διά-Λογος 7 (2017).

Νικολαΐδης Ε., Επιστήμες και Ορθοδοξία Από τους Έλληνες πατέρες στην εποχή της
παγκοσμιοποίησης. Αθήνα: Προπομπός, 2017.

Τατάκης Β. Ν., Βυζαντινή Φιλοσοφία, μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, εποπτεία-βιβλιογραφική

ενημέρωση Λ. Μπενάκης. Αθήνα: Ίδρυμα Μωραΐτη, 1997.

[9]