ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΠΟ 31: Οι Επιστήμες της Φύσης και του Ανθρώπου στην Ευρώπη

2η Γραπτή Εργασία

ΕΞΕΛΙΞΗ, ΒΙΟΛΟΓΙΑ, ΓΕΝΕΤΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ, Η ΔΙΑΜΟΡΦΟΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ
Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ

Ονοματεπώνυμο φοιτητή: Μίζα Δήμητρα

Διδάσκων: Βλαχάκης Γεώργιος

Αθήνα Ιανουάριος 2023

1
Εισαγωγή
Οι επιστήμες της ζωής αρχίζουν να αναπτύσσονται κατά τον 17 ο και 18ο
αιώνα, μια περίοδο μεγάλων ανακαλύψεων, αναταραχών και κοινωνικών αλλαγών.
Το συντηρητικό καθεστώς αμφισβητείται σφοδρά και η μηχανοκρατία ολοένα
κερδίζει επιστημονικό κύρος. Στο παρακάτω κείμενο θα μιλήσουμε για τρία
επεισόδια που έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη των επιστημών της βιολογίας και
της γενετικής. Στο πρώτο μέρος θα αναφέρουμε μερικές από τις βασικότερες
εναλλακτικές εξελικτικές θεωρίες κατά την διάρκεια της διατύπωσής της από τον
Δαρβίνο. Το δεύτερο μέρος αφορά την επιστήμη της βιολογίας και τις διαμάχες που
έπαιξαν ρόλο στην εδραίωση της σύγχρονης βιολογίας. Τέλος θα αναφερθούμε στην
ανακάλυψη των νόμων της κληρονομικότητας του Μέντελ και την θεμελίωση και
ανάπτυξη της γενετικής. Συνοψίζοντας, θα μιλήσουμε για τον αντίκτυπο αυτών των
επεισοδίων στις επιστήμες της ζωής.

Η θεωρία του Δαρβίνου και άλλες εξελικτικές θεωρίες

Το 1859 ο Κάρολος Δαρβίνος δημοσιεύει την Καταγωγή των ειδών και
παρουσιάζει στον κόσμο την εξελικτική του θεωρία. Σε αυτήν παρουσιάζει τα
ευρήματα των πολυετών ερευνών του, που περιλαμβάνουν ένα μεγάλο φάσμα
πληροφοριών, από τους γεωλογικούς σχηματισμούς μέχρι την αναπαραγωγή των
ζώων (Bowler-Morus 2021 σ.121). Δύο καίρια στοιχεία της εξελικτικής θεωρίας του
Δαρβίνου είναι το διακλαδιζόμενο εξελικτικό μοντέλο με έναν κοινό πρόγονο, και η
φυσική επιλογή όπου, όπως και στην τεχνητή επιλογή, η φύση επιλέγει το άτομο με
τα καταλληλότερα χαρακτηριστικά ενός είδους για να επιβιώσει και να αναπαραχθεί
(Μεργούπη Σαβαΐδου Ε. σ.6-7). Ο Δαρβίνος είναι ο γνωστότερος αλλά όχι ο πρώτος
που διατυπώνει την ιδέα της εξέλιξης. Παρά το γεγονός ότι η φυσική θεολογία είναι
το βασικό εργαλείο των φυσιοδιφών εκείνης της εποχής, αρκετοί επιστήμονες έχουν
υιοθετήσει εξελικτικά μοντέλα απορρίπτοντας την ύπαρξη κάποιου θεϊκού σχεδίου
και την σταθερότητα των ειδών (Bowler-Morus 2021 σ.124).

Ο Ζαν Μπατίστ Λαμάρκ έδρασε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης

και πέθανε πριν τη δημοσίευση της Καταγωγής των ειδών. Η εξελικτική του θεωρία
έχει πολλά κοινά στοιχεία με τον Δαρβινισμό, όμως ο Δαρβίνος αρνήθηκε ότι
επηρεάστηκε από το έργο του (Mayr Ε. 2008 σ.403). Η βασική διαφορά των δύο
θεωριών είναι το ευθύγραμμο μοντέλο εξέλιξης που προτείνει ο Λαμάρκ με στόχο
την τελειότητα. Για τον Λαμάρκ εξέλιξη σημαίνει πρόοδος και ξεκινώντας από την
αυθόρμητη γένεση, ο κάθε οργανισμός ακολουθεί την αργή εξελικτική του πορεία
προς την κορυφή όπου βρίσκεται ο άνθρωπος. Κάθε μορφή ζωής είναι
προσαρμοσμένη στις περιβαντολλογικές συνθήκες που ζει και μετασχηματίζεται
ανάλογα με τις αλλαγές αυτών των συνθηκών. Αυτές οι μεταβολές, αν και επίκτητες,
κληρονομούνται από τους απογόνους του (Bowler-Morus 2021 σ.128). Μια άλλη
σημαντική διαφορά του Λαμάρκ είναι ο νόμος της χρήσης και αχρηστίας, όπου ένας
οργανισμός μπορεί να ενισχύσει ή να περιορίσει τη χρήση κάποιου οργάνου ή

2
φυσικού χαρακτηριστικού ανάλογα με την αναγκαιότητα της χρήσης του (Mayr Ε.
2008 σ.401). Ο Δαρβίνος συμφωνούσε με αυτή τη θεωρία, ωστόσο δεν τη θεωρούσε
σημαντική για την εξέλιξη.

Ο Ερνστ Χέκελ ήταν ο εκπρόσωπος του δαρβινισμού στην Γερμανία όπου και
ανέπτυξε την εξελικτική του θεωρία βασιζόμενος στο νόμο της ανακεφαλαίωσης,
δηλαδή ότι η ανάπτυξη του εμβρύου είναι επανάληψη όλων των εξελικτικών
βαθμίδων που έχει υποστεί το είδος. Αν και αυτή η θεωρία αποδείχθηκε λανθασμένη,
έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη της εμβρυολογίας (Morange Μ. 2017 σ. 378-
380).

Μια τρίτη εκδοχή είναι η αλματώδης εξέλιξη. Σύμφωνα με επιστήμονες όπως

ο Ετιέν Ζοφρέ Σεντ-Ιλέρ, ο μετασχηματισμός των ειδών συμβαίνει ξαφνικά από γενιά
σε γενιά μέσω ενός ξαφνικού άλματος που γεννά διαφορετικές μορφές του ίδιου
είδους και οι οποίες έχουν την ικανότητα επιβίωσης και αναπαραγωγής (Bowler-
Morus 2021 σ.133). Ο Ζοφρέ Σεντ-Ιλέρ εκτός από την αλματική διαδικασία δίνει
μεγάλη βαρύτητα και στις αλλαγές του περιβάλλοντος και θεωρεί πως αυτές είναι
ικανές να προκαλέσουν άμεσο μετασχηματισμό σε έναν οργανισμό (Mayr Ε. 2008
σ.408).

Οι διαμάχες των κλάδων της βιολογίας

Η επιστήμη της βιολογίας άργησε να εξελιχθεί. Η ανάπτυξη του υλισμού, που
αρνιόταν την ύπαρξη της ζώσας δύναμης, έπρεπε να περιμένει τους νόμους του
Λαβουαζιέ για να επικρατήσει του βιταλισμού. Αυτή η κλασσική διαμάχη
διαφαίνεται σε όλα τα πεδία της βιολογίας. Η διαφωνία μεταξύ των επιστημόνων για
την σημασία της δομής και της λειτουργίας των οργάνων δημιούργησε δύο
ξεχωριστούς κλάδους, της μορφολογίας με αντικείμενο τη δομή του οργανισμού και
τη φυσιολογία που ερευνά της λειτουργίες του. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις αυτών
των κλάδων σε επιστημονικά ζητήματα άλλοτε προωθούν και άλλοτε υπονομεύουν
την εξέλιξη της βιολογίας (Bowler-Morus 2021 σ.160-161).
Στα μέσα του 19ου αιώνα οι βιολόγοι έχουν αναπτύξει την κυτταρική θεωρία.
Το κύτταρο είναι η βασική μονάδα κάθε ζώντος οργανισμού τον οποίο και
απαρτίζουν. Πως όμως πολλαπλασιάζεται; Κάποιοι υποστηρίζουν ότι κάθε νέο
κύτταρο σχηματίζεται στον πυρήνα ενός παλαιότερου, ή ότι σχηματίζεται στο υγρό
που τα περιβάλλει. Τελικά, μετά και από εμβρυολογικές μελέτες, αποδεικνύεται
σχηματισμός μέσω διαίρεσης. Πάνω σε αυτές τις ανακαλύψεις ο Ρούντολφ Βίρχοβ
αποτυπώνει τις βιταλιστικές του απόψεις σε σχέση με τις ζωτικές δυνάμεις και την
δημιουργία της ζωής από ζωή. Στον αντίποδα, οι φυσιολόγοι δεν ασχολούνται με τη
δομή, αλλά επικεντρώνονται στο υλικό που περιέχεται μέσα στο κύτταρο, το
πρωτόπλασμα όπως το ονόμασαν, το οποίο θεωρούν πως φέρει όλοι την βάση της
ζωής. Η προσοχή που δίνουν στην ύλη και όχι στο κύτταρο σαν σύνολο
αντιπροσωπεύει την υλιστική προσέγγιση στο ζήτημα. Σε αυτή την περίπτωση

3
πάντως, η αντίθετες τοποθετήσεις αλληλοεπέδρασαν θετικά στη μελέτη του κυττάρου
(Bowler-Morus 2021 σ.164-165).
Στη βιταλιστική φιλοσοφία, οι οργανικές λειτουργίες είναι τόσο περίπλοκες
και ευμετάβλητες που δεν μπορούν παρά να υπακούν σε νόμους πέρα του φυσικού
κόσμου. Για να εδραιωθεί η φυσιολογία στον επιστημονικό κόσμο αυτοί οι νόμοι
πρέπει να οριστούν. Η θεωρία του Λαβουαζιέ για το ρόλο του οξυγόνου κατά την
καύση δίνει την απάντηση για την λειτουργία της αναπνοής δικαιώνοντας τους
υλιστές. Στη Γερμανία, το κίνημα της Naturphilosophie δέχεται τους νόμους τις
λειτουργίας των οργάνων που έχουν σκοπό τη διατήρηση της ζωής και εφόσον
πρόκειται για φυσικές διαδικασίες οι θεωρίες μπορούν να ελέγχονται και
πειραματικά. Επιστήμονες όπως ο Μπισά, ο Λίμπιχ και ο Μίλερ, μένουν πιστοί στις
βιταλιστικές τους πεποιθήσεις και παράλληλα στρέφονται στη πειραματική
μεθοδολογία. Οι Γερμανοί υλιστές όπως ο Χέλμχολτζ επηρεάζονται και από τις
εξελίξεις στην φυσική και αντιμετωπίζουν τον οργανισμό σαν μια μηχανή που
υπακούει στους φυσικούς νόμους. Στη Γαλλία, όπου η αντιπαράθεση δεν είναι τόσο
δογματική, οι πειραματιστές παράγουν ικανό έργο για την εδραίωση της φυσιολογίας
ως επιστήμη (Bowler-Morus 2021 σ.168-169).
Άλλο ένα ζήτημα που απασχόλησε τους βιολόγους, ήταν η μεθοδολογία της
πειραματικής διαδικασίας. Το θέμα της ζωοτομίας είχε εγείρει και ένα πρόβλημα
ηθικό. Οι μηχανοκράτες βιολόγοι κατέκριναν τους βιταλιστές και για τη χρήση
ζώντων δυνάμεων στις έρευνές τους. Ωστόσο, ορισμένοι πιστοί επιστήμονες
αντιμετώπισαν το πρόβλημα χωρίς δογματισμούς, περιγράφοντας ως «ζωτικό
υλισμό» όλους εκείνους τους φυσικούς νόμους που ακόμα δεν γνωρίζουμε. Έτσι ο
υλισμός κυριάρχησε της βιταλιστικής θεωρίας στο πεδίο της φυσιολογίας, αλλά
έδωσε χώρο στη θεωρία του ολισμού που αντιμετωπίζει το σώμα σαν ένα
ολοκληρωμένο σύστημα ικανό να διατηρείται σαν σύνολο και όχι χάρη στις
επιμέρους λειτουργίες του. Ο κλάδος της μορφολογίας παραγκωνίστηκε και
απορροφήθηκε από την ιατρική (Bowler-Morus 2021 σ.171).

Η επανακάλυψη του Μέντελ

Από τις αρχές του 1700 έχουν αρχίσει να διατυπώνονται διάφορες υποθέσεις
για την ανάπτυξη του εμβρύου και τα κληρονομικά χαρακτηριστικά. Όπως σε όλα τα
επιστημονικά πεδία, έτσι και στα πρώτα βήματα της γενετικής, βιταλιστές και υλιστές
έρχονται σε αντιπαράθεση, με την θεωρία του προσχηματισμού και την θεωρία της
επιγένεσης αντίστοιχα. Σύμφωνα με τον προσχηματισμό, μέσα σε κάθε έμβιο
οργανισμό υπάρχει μια μικρογραφία του εαυτού του, που περιμένει μέσω της
γονιμοποίησης να τραφεί και να μεγαλώσει σύμφωνα με το θεϊκό σχέδιο. Στην
επιγένεση, το έμβρυο είναι αρχικά ένα αδιαφοροποίητο τμήμα ιστού που
μορφοποιείται κατά την ανάπτυξή του. Σε αυτές τις θεωρίες προστέθηκαν αργότερα
και η θεωρία της ανακεφαλαίωσης, και η παγγένεση του Δαρβίνου που μιλάει για
κληρονομικά μικροσκοπικά σωματίδια. Με την ανάπτυξη της γενετικής, η

4
επαναδιατύπωση του προσχηματισμού βάζει την βάση της ιδέας του γονιδίου
(Bowler-Morus 2021 σ.182-184).
Το 1865 ο Μέντελ δημοσιεύει τα αποτελέσματα των ερευνών του πάνω στις
διασταυρώσεις ποικιλιών του μοσχομπίζελου που έκανε επί οχτώ χρόνια στη μονή
που υπηρετούσε. Η έρευνα του Μέντελ θεωρείται πρότυπο επιστημονικής αναφοράς
με σαφή και προσεκτικά εμπεριστατωμένα συμπεράσματα, βασισμένα πάνω σε
πολλά και σωστά εκτελεσμένα πειράματα (Mayr Ε. 2008 σ.780). Από τα
συμπεράσματα που εξήγαγε διατύπωσε δύο νόμους, τον νόμο του διαχωρισμού των
αλληλόμορφων γονιδίων και τον νόμο της ανεξάρτητης μεταβίβασης των γονιδίων.
Δηλαδή ότι τα χαρακτηριστικά που αναμειγνύονται στο υβρίδιο παραμένουν
ξεχωριστά στα αναπαραγωγικά κύτταρα και ότι κάθε χαρακτήρας μεταβιβάζεται
ξεχωριστά (Morange Μ. 2017 σ.347-348). Η ουσία της σκέψης του Μέντελ είναι
απλή. Κάθε χαρακτηριστικό ενός γονιμοποιημένου ωαρίου αποτελείται μόνο από δυο
στοιχεία που έχουν κληρονομηθεί, το ένα από τον αρσενικό και το άλλο από τον
θηλυκό γονέα (Mayr Ε. 2008 σ.783). Η δημοσίευση του Μέντελ πέρασε
απαρατήρητη, αλλά μέσα στα 35 χρόνια μέχρι την επανακάλυψή της, πολλά
πράγματα έχουν αλλάξει στο τοπίο της γενετικής. Η ευγονική κάνει τα πρώτα της
βήματα και η γεωπονία ψάχνει νέες μεθόδους για αποδοτικότερη παραγωγή
προϊόντων (Bowler-Morus 2021 σ.188).
Το 1900 δύο βιολόγοι, ο Ύχο ντε Βρις και ο Καρλ Κόρενς πειραματίζονται
πάνω στον υβριδισμό και με έκπληξη ανακαλύπτουν τη δημοσίευση του Μέντελ. Οι
ομοιότητες στα αποτελέσματα αλλά και η απόλυτα τεκμηριωμένη και αναλυτική
παρουσίαση του Μέντελ, δίνουν σε όλους τους ερευνητές εκείνης της περιόδου ένα
εξαιρετικό εργαλείο για τις μελέτες τους. Μόλις δύο χρόνια αργότερα ο Γάλλος
ζωολόγος Λυσιέν Κενό αποδεικνύει ότι οι νόμοι του Μέντελ ισχύουν και για τα ζώα
(Morange Μ. 2017 σ.502). Είναι πολύ σημαντικό όταν μια ανακάλυψη ενός
επιστημονικού κλάδου μπορεί να εφαρμοστεί σε εμπορικά προϊόντα και μάλιστα
πρώτης ανάγκης. Οι πρώτες δοκιμές επαλήθευσης της θεωρίας του Μέντελ έγιναν σε
αγροτικά προϊόντα σε μια προσπάθεια των γεωπόνων να βελτιώσουν τα προϊόντα
τους και να αυξήσουν την παραγωγή τους. Η εμπορική αξία της γενετικής ήταν ένας
από τους λόγους που τα πανεπιστήμια του αγγλόφωνου κόσμου κυρίως, έδωσαν στον
κλάδο της γενετικής την ακαδημαϊκή της υπόσταση και το έδαφος να αναπτυχθεί.
(Bowler-Morus 2021 σ.190). Οι νόμοι του Μέντελ έβαλαν τέλος σε μια εποχή
υποθέσεων. Μέχρι το 1909 η ύπαρξη του γονιδίου είχε επιβεβαιωθεί (Keller E. 2000
σ.19)

Συμπεράσματα
O Ερνστ Μάυρ, στο βιβλίο του για την Ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης
παραθέτει έναν πίνακα στον όποιο αντιστοιχεί τους επιφανέστερους εξελικτικούς
επιστήμονες σε σχέση με τις επιμέρους θεωρίες του δαρβινικού εξελικτικού
μοντέλου. Εκεί βλέπουμε ότι κανείς δεν συμφωνεί απόλυτα με κάποιον άλλο και

5
κανείς δεν αποδέχεται απόλυτα την φυσική επιλογή του Δαρβίνου (Mayr Ε. 2008
σ.563). Ο Δαρβινισμός αμφισβητείται διαρκώς, αλλά η επιρροή του είναι τόσο
μεγάλη που, παρά την έκλειψη τις θεωρίας του, μετά το 1900 επαληθεύεται συνεχώς
μέσα από την πρόοδο στα επιστημονικά πεδία της βιολογίας και γενετικής.
Η ανάπτυξη του υλισμού στην βιολογία βοήθησε τους φυσιολόγους να
εδραιώσουν την επιστήμη της βιολογίας όπως την ξέρουμε σήμερα. Επένδυσαν στην
αλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος, δημιουργώντας νέα τμήματα ειδίκευσης στα
πανεπιστήμια και άρτια εξοπλισμένα εργαστήρια. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των
πανεπιστημίων έδωσε μεγάλη ώθηση στην βιολογία (Bowler-Morus 2021 σ.173).
Στα χρόνια μετά την επανακάλυψη του Μέντελ, οι εξελίξεις στο πεδίο της
κληρονομικότητας και της μετάλλαξης είναι καταιγιστικές. Στα μέσα του αιώνα
γνωρίζουμε ήδη ότι το γενετικό υλικό αποτελείται από γονίδια με μοναδιαίο
χαρακτήρα που κληρονομούνται σταθερά και ανεξάρτητα. Μπορούμε να εντοπίσουμε
την συγκεκριμένη θέση κάποιου γονιδίου πάνω στο χρωμόσωμα και πως η μετάλλαξή
του είναι μια ασυνεχείς αλλαγή (Mayr Ε. 2008 σ.870). Αυτές, και άλλες τέτοιες
ανακαλύψεις όχι μόνο εδραίωσαν την επιστήμη της γενετικής, αλλά οδήγησαν και
στη δημιουργία ενός άλλου κλάδου της βιολογίας, τη μοριακή βιολογία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bowler Peter J., & Morus Iwan Rhys, Η ιστορία της νεότερης επιστήμης.  Μια
επισκόπηση, μτφρ. Βαρβάρα Σπυροπούλου, επιμ. Θεόδωρος Αραμπατζής, Φαίδρα
Παπανελοπούλου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2021
Mayr Ernst, Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης: ποικιλότητα, εξέλιξη και
κληρονομικότητα, μτφρ. Σπύρος Σφενδουράκης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής
Τραπέζης, Αθήνα 2008
Morange Michel, Ιστορία της βιολογίας, μτφρ. Λαοκρατία Λάκκα, Utopia 2017
Keller Evelyn Fox, The century of the gene, Harvard University Press, Cambridge,
Massachusetts, and London, England 2000
Μεργούπη-Σαβαΐδου Ειρήνη, Δαρβινισμός, για τις ανάγκες διδασκαλίας της
θεματικής ενότητας ΕΠΟ31 του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου