28.12.
2020
Arı Yetiştiriciliği
1 4
• Arıcılığın tarihçesi, insanoğlunun mağara
hayatı yaşadığı on binlerce yıl öncesine kadar
gitmektedir.
• Gerçek anlamda arıcılık, insanların ağaç
kovuklarındaki arılara zarar vermeden
içerisindeki balın bir kısmını arılara bırakıp geri
kalan kısmını hasat etmeleriyle başlamıştır.
• Daha sonraları, arılara barınak olması amacıyla
içi oyulmuş ağaç gövdeleri ve örme sepetler
hazırlanmış ve bunların bir araya getirilmesiyle
ilk arılıklar kurulmuştur.
2 5
Kingdom (alem) Animalia (Hayvanlar Alemi)
Phylum (şube) Arthropoda (Eklem Bacaklılar)
Class (sınıf) İnsecta (Böcekler Sınıfı)
Order (takım) Hymenoptera (Zar Kanatlılar)
Suborder (alt takım) Apocrita
Super family (üst familya) Apoidea
Family (familya) Apidae
Genus (cins) Apis
Species (tür) Mellifera
Subspecies (tür altı) Apis mellifera anatoliaca
3 6
• Arıların bitki döllenmesindeki öneminin
anlaşılması ile birlikte bu alanda etkin bir
şekilde kullanılmaya başlanmış ve tarımsal
ürünlerin nicelik ve niteliğinde artışlar
sağlanmıştır.
• Ürünlerinin insan beslenmesindeki önemi de
hızlı bir şekilde fark edilmiş ve bu ürünlere
büyük talepler oluşmaya başlamıştır.
• Bütün gelişmelere karşın hayvansal ve bitkisel
üretimde birim başına verim artışı sağlamak
amacıyla aşırı düzeyde tarımsal ilaçlama,
deterjanlar, antibiyotik, pestisit ve kimyasal
gübre kullanımı sonucunda dünyamızdaki çoğu
böcekler olumsuz etkilendiği gibi bal arıları da
önemli düzeyde zarar görmektedir.
ARICILIĞIN FAYDALARI
• Arıcılık, başlı başına bir tarımsal faaliyet ve
hayvancılık üretim alanıdır.
• Arıcılıktan çok farklı şekillerde yararlanmak
mümkündür.
• Herhangi bir tarım işletmesinde veya işletmenin
bir bölümünde arıcılık yapılabileceği gibi, işletme
dışında çiçeğin bol olduğu yörelerde, orman
kenarlarında arılıklar kurmak mümkündür.
• Ayrıca, herhangi bir yer ve yöreye bağlı
kalmaksızın yıl içerisinde bir kaç bölgeye göç
ederek bol kazanç sağlayan göçer arıcılık
sisteminden de yararlanmak mümkündür.
1

• Yararlı böcek türleri arasında en önemli grubu
bal arıları oluşturur.
• Bal, bal mumu, polen, propolis, arı sütü, arı
zehiri gibi ekonomik değere sahip ürünlerin
üretiminden önemli düzeyde ekonomik yarar
sağlandığı gibi, bu eşsiz ve değerli ürünleri
üretirken, bal arıları ayrıca bitkisel üretimde
tozlaşmayı sağlamak suretiyle trilyonlar
değerinde gelir elde edilmesine imkân
sağlamaktadır.
7 10
• Ayrıca, mera bitkileri, süs bitkileri, tıbbi
aromatik bitkiler ile ağaç ve fundalıklarda da
tozlaşma yaparak bitkilerin neslinin devamına,
doğal dengenin ve yaban hayatının
korunmasına doğrudan katkı sağlamaktadır.
• Yine bal arılarının döllediği bitkilerin bir kısmı
doğrudan insanlar tarafından, bir kısmı ise
hayvanlar tarafından tüketilmektedir. Böylece
dolaylı olarak insana et, yumurta, süt gibi gıda
kaynağı olarak geri dönmektedir.
8 11
• Arılar ihtiyaçları olan karbonhidratı, doğada
bitkilerin ürettiği balözü denilen nektardan,
karşılar.
• Doğadan yararlanabildikleri tek protein,
vitamin, enzim ve yağ asitleri kaynağı ise polen
yani bitki erkek gamet hücresidir.
• Bitkilerin ürettiği bu iki önemli gıda kaynağı
olmadan arıların yaşamaları mümkün değildir.
• Dolayısı ile arılar ile çiçekli bitkiler birbirlerinin
vazgeçilmezleridir.
9 12
28.12.2020
• Arı olmadan bitkilerin döllenmesinde
yetersizlik olacağı gibi çiçekli bitki olmadan
arıların yaşamaları da mümkün değildir.
• Nektar ve polenin bitkiler tarafından
salgılanmasının önemli nedenlerinden birisi
polinasyonu sağlayan böcekleri kendilerine
cezp etmek ve dolayısıyla polinasyonu
sağlamaktır.
Polinasyon (Tozlaşma)
• Tozlaşma, her hangi bir yolla bitki anter (erkek)
organından alınan polenlerin (erkek gamet
hücrelerinin) aynı çiçeğin veya aynı türün
başka bir çiçeğinin stigması (dişi organ)
üzerine taşınmasıdır.
• Tozlaşma, bitkilerde meyve ve tohum
bağlamanın ilk şartıdır.
• Bal arısının en önemli ürünü ve insanlığa en
büyük yararı, yaban ve kültür bitkilerinde
tozlaşmayı sağlayarak bitkilerde dölleme
olayını gerçekleştirip meyve ve tohum
oluşumuna yardımcı olmasıdır.
• Bu öneminden dolayı son yıllarda bazı gelişmiş
ülkelerde arıcılığa ürünlerinin üretiminden
ziyade tozlaşmadaki yararlarından dolayı daha
fazla önem verilmektedir.
2

• Binlerce arı türünden de pek azı, örneğin bal
arısı (Apis mellifera L.) ve bombus arısı
(Bombus terrestris L.) gibi özel davranış ve
donanıma sahip arılar bitkilerin tozlaşmasında
etkilidirler.
13
• Yabancı tozlaşmaya ihtiyaç duyan bitkilerde
tozlaşmanın %90’ı arılar tarafından
gerçekleştirilmektedir.
• Bazı bitkiler kendine döllenmektedir.
• Bunlar, kendi çiçek tozları ile tozlaşır, meyve ve
tohum bağlar.
• Diğer bazı bitkiler ise kendine kısırdır ve
döllenmek için aynı türün diğer bitkilerinin
çiçek tozlarına gereksinim duyarlar.
• Bu şekildeki tozlaşmaya ise yabancı tozlaşma
adı verilir.
14
• Yabancı tozlaşan bitkilerde tozlaşmanın %90’ı
arılar tarafından gerçekleştirilir.
• Sebzelerin önemli bir kısmında yabancı
tozlaşma hâkimdir.
• İşçi arı her uçuşta bir bitki türünü ziyaret eder,
bir çeşit nektar toplar ve bir çeşit polen dağıtır.
• Özellikle badem, şeftali, kayısı, armut,
narenciye, elma, nar, kestane, erik ve kiraz gibi
bitkilerin döllenmesinde 1 hektarlık alana (10
dekara) 4–5 güçlü koloni yeterli olmaktadır.
15
28.12.2020
ARI KOLONİSİ
• Arı kolonisi bireyleri
• Arı kolonisi, ileri düzeyde gelişmiş biyolojik bir
organizmadır.
• Bu biyolojik birimi temsil eden bir arı kolonisinde
birbirinden morfolojik, fizyolojik ve davranış
yönünden farklı üç birey bulunmaktadır.
• Bunlar, ana arı (kraliçe), işçi ve erkek arılardır.
• Arı kolonisinde normal koşullarda 1 ana arı,
sayıları mevsime bağlı değişen on binlerce işçi arı
ve yine sayıları mevsime ve ihtiyaca göre değişen
0–3000 arasında erkek arı bulunur.
16
• Ana (Kraliçe) Arı
• Ana arıların boyları işçi ve erkek arılardan daha
uzun, fakat vücut genişliği erkek arılardan
daha dardır.
• Çiftleşme sonrasında yumurtlama ile birlikte
giderek artan beslemeye bağlı olarak canlı
ağırlıklarında yaklaşık 20 mg’lık bir artış
meydana gelir ve kanat/vücut oranı azalır.
• Bu nedenle yumurtlayan ana arılar uçmakta
güçlük çekerler.
17
• Bal mideleri (histodium) ve hypopharyngeal
bezleri yoktur. İğneleri düz olup iğnelerini
insanlara karşı değil, sadece ve gerektiğinde
kovandaki diğer ana arılara karşı kullanırlar.
18
3

• Kolonide ana arının görevleri ve önemi:
• Ana arının yavrusuna bakım, besleme,
temizlik, büyütme ve koruma anlamında bir
içgüdü ve becerisi bulunmamaktadır.
• Ananın yapması gereken bu işleri kendisi değil
de yine dişi olan işçi arılar yaparlar.
• Dolayısı ile bu organizmada analık içgüdüsü
işçi arılarda gelişmiştir.
• Arı kolonisinde ana arının en önemli görevi,
düzenli yumurtlayarak koloniye yeni bireylerin
katılımını sağlamaktır.
19
• Mevsime bağlı değişmekle birlikte genç ve
kaliteli bir ana arı günde 1500 ile 2500
arasında yumurta yumurtlar.
• Ana arı yaşlandıkça sperm kesesindeki
spermatozoid miktarı azalır ve döllenmemiş
yumurta bırakma oranı artar.
• Bu tür kolonilerde erkek arı mevcudunda artış,
işçi arı mevcudunda ise azalma meydana gelir.
• Bu nedenle yaşlı ana arılar ile yetiştiricilik
yapılmamalıdır.
20
• Ana arının çiftleşme davranışı:
• Ergin hale gelen ana arının feromon üreten
bezleri hızlı bir şekilde gelişir.
• Mandibullar bez salgıları artar.
• Ana arıya özgü bu salgılar (feromonlar) yağ
asidi bileşenleridir.
• Bu feromon işçi arıların davranışları ve
çalışmaya yönelimleri ile doğrudan ilişkilidir.
• Bütün bu feromon etkinliği çiftleşme
döneminde yoğun bir şekilde hissedilir ve
çiftleşmeye teşviki artırır.
21
28.12.2020
• Ana arılar ergin hale geldikten 6-7 gün sonra
rüzgarsız, güneşli ve sıcak bir günde öğleden
sonra ve genellikle 14.00 ile 16.00 saatleri
arasında çiftleşme uçuşuna çıkarlar.
• Çiftleşme, açık havada ve yerden 12-15 m
yükseklikte gerçekleşir.
22
• Yaklaşık olarak 15-20 arasında erkek arı ile
çiftleşen ana arı, çiftleşme işareti adı verilen
erkek arıların çiftleşme organının bir parçasıyla
kovana döner.
• İşçi arılar bir kaç saat içinde bu çiftleşme
işaretini temizleyerek ana arıdan uzaklaştırır.
• Çiftleştikten 4-5 gün sonra ana arı
yumurtlamaya başlar.
• Doğal çiftleşen ana arıların sperm keselerinde
yaklaşık 4-7 milyon arasında değişen
miktarlarda spermatozoa depolanır.
23
• Yaşadığı sürece yumurtlayacağı yumurtaların
döllenmesinde depoladığı bu spermleri
kullanır.
• Çiftleşen ana arı koloni oğul vermediği sürece
bir daha koloniden ayrılmaz ve kovan dışına
çıkmaz.
• Eğer ana arılar, çiftleşme uçuşlarında yeterli
sayıda erkek arı bulamazlarsa en az 3 hafta
boyunca uçuşlarına devam ederler.
24
4

• İşçi Arılar
• Kolonideki arı mevcudunun en büyük
bölümünü işçi arılar oluşturur.
• Dişi olmalarına rağmen üreme organları
gelişmemiş ve sperm keseleri körelmiştir.
• Dolayısı ile üreme yetenekleri yoktur.
• Kolonide analık içgüdüsüne sahip olan işçi
arılar, koloniyi savunma, yavruların bakımı ve
her türlü ihtiyacın karşılanmasında
görevlidirler.
25
• Kolonideki işçi arı mevcudu mevsime bağlı
önemli farklılık gösterir.
• Güçlü kolonilerde kış döneminde 15-20, yaz
sezonunda ise 50 ile 150 bin arasında değişen
sayıda işçi arı bulunabilir.
• İşçi arı sayısı ne kadar fazla olursa koloni o
kadar güçlüdür.
• Kolonideki tüm işleri işçi arılar yapar, bu
nedenle işçi arılar, fizyolojik, davranış ve
morfolojik olarak ana ve erkek arılardan
farklıdırlar.
26
• Örneğin, genç işçi arılar, larvaların ve ana
arıların beslenmesi için hypopharyngeal ve
mandibular salgı bezlerinden arı sütü ve yavru
sütü salgıları üretirler.
• Nektarı bala dönüştürmek için de invertaz
enzimi benzeri birçok enzim de salgılarlar.
• Nektar taşımak için geniş bir bal mideleri,
poleni taşıyabilmek için polen sepetçikleri,
balmumu üretmek için bal mumu salgı bezleri
bulunmaktadır.
27
28.12.2020
• İğneleri iyi gelişmiş olup ters testere
şeklindedir.
• İğnesini kovan içerisindeki yavruyu, ana arıyı
ve gıdayı korumak için her türlü zararlıya karşı
kullanırlar.
• İşçi arı ömrü mevsime bağlı değişir. Kolonide
ömür uzunluğu en fazla değişkenlik gösteren
birey işçi arıdır.
• İlkbahar ve yazın işlerin yoğun olması ve aşırı
çalışma, düşmanların ve tehlikelerin çok
olması nedeniyle ömürleri 35-40 gün kadardır.
28
• Kış mevsimini kovan içerisinde bal yiyerek ve
salkım oluşturarak geçirirler.
• Fizyolojik dirençleri ve çalışma tempolarına
bağlı olarak 5-10 ay kadar yaşayabilirler.
• Kaliteli ve yeterli polen (protein) ile beslenmeye
bağlı olarak ömürleri uzar.
• İşçi arılar, iş yapmak için başlangıçta diğer
arılardan öğrenmeden işleri kendi başlarına
yerine getirme becerisine sahiptirler.
29
• İşçi arıların farklı yaşlardaki görevleri:
1. 0-3 günlük yaş döneminde petek gözlerinin
temizliği
2. 3-6 günlük yaş döneminde yaşlı larvaların
nektar ve polenle beslenmesi
3. 6-13 günlük yaş döneminde arı sütü ve yavru
sütü üretir, larvaların sütle beslenmesi
4. 7-8 günlük yaş döneminde tarlacı arıların
getirdikleri polenin depolanmasına yardım
30
5
 28.12.2020

5. 5-12 günlük yaş döneminde mandibular
bezlerden arı sütü üretimi
6. 13-18 günlük yaş döneminde balmumu
üretimi ve petek inşası
7. 18-21 günlük yaş döneminde kovanın
savunması, havalandırılması, temizliği,
nektarın tarlacı arılardan alınması,
olgunlaştırılması, polenin petek gözlerinde
depolanması
8. 21 ve daha sonraki yaş dönemi ise tarlacılık
dönemi olarak kabul edilir ve nektar, polen,
propolis ve su toplama işlerini yaparlar.
31
• İlkbaharda ergin hale gelmeye başlar ve yaz
boyunca sayıları artar.
• Ergin hale gelme süreleri 24 gündür.
• Ergin hale geldikten sonraki ilk üç gün işçi
arılar tarafından beslenirler.
• Testislerinde sperm üretimi, erkek arının yavru
gözünden çıkışından kısa bir süre sonra
tamamlanır.
• Ergin hale gelen erkek arı 10-12 gün sonra
çiftleşme olgunluğuna erişir.
34

• Ayrıca 3-30 günlük yaş arasında zorunlu

durumlarda arı sütü ve yavru sütü üretimi
yapabilirler.
• Arı kolonisindeki bütün bu işler bir aksama
yaşanmadan sürekli bir şekilde sürdürülür.
• Ancak düzen ve sürdürebilirlik kolonide her
yaş grubunda işçi arıların dengeli bir seviyede
bulunmaları ve sağlıklı bir ana arının varlığı ile
mümkündür.
• Ana arının sürekli yumurtlaması ve koloniye
ardışık bir şekilde yeni bireylerin katılması bu
devamlılığın en önemli kaynağıdır.
32 35

• Erkek Arılar
• Erkek arıların en önemli özellikleri kolonide
mevsimlik olarak bulunmalarıdır.
• Kış döneminde kolonide genelde hiç erkek arı
bulunmaz.
• Bir arı kolonisinde yaz ortalarında yaklaşık
3000 kadar erkek arı bulunur.
• Erkek arıların iğneleri olmadığından sokma
yetenekleri yoktur.
• Ait oldukları aileyi koruma ve kendilerini
savunma becerisinden yoksundurlar.

33 36

6

BAL ARILARININ BARINMA ORTAMLARI VE
BARINAK YAPILARI
• Petek
• Arı kolonileri, ağaç kovuğu, taş oyuğu ve
günümüzde kovan adıyla bilinen yapıyı barınak
olarak kullanırlar.
• Ancak arılar, doğal balmumundan inşa ettikleri
düşey konumdaki petekler üzerinde yaşarlar.
• Petek, barınak içerisine inşa edilen arılara özgü
bir yapıdır.
37
• Birbirine paralel örülen petekler arasında,
arıların kolayca çalışacak ve hareket
edebilecekleri bir yapıda oluşturulur.
• Bu aralık 8-10 mm’lik yapıda inşa edilmektedir.
• Arılar, inşa ettikleri petek gözlerine bal ve
polen gibi gıdalarını depolar, ana arı
yumurtasını petek gözüne yumurtlar, larvalar
petek gözünde başkalaşım geçirip ergin hale
gelir ve petekler üzerinde yaşar ve petekler
üzerinde yaptıkları danslar ile haberleşmeyi
sağlarlar.
38
• Temel Petek
• İşçi arılar bal mumundan petek inşa ederken
fazla miktarda bal tüketirler.
• Bu ekonomik kaybı önlemek amacıyla temel
petek sistemi geliştirilmiştir.
• Bal mumu sıcakla muamele edilip steril hale
getirildikten sonra üzerinde altıgen prizma
gözlerin bulunduğu çelik silindirler arasından
geçirilerek levhalar haline getirilmiş şeklidir.
• Temel petek genelde sıcak döküm ve pres rulo
sistemi gibi farklı yöntemlerden yararlanılarak
üretilir.
39
28.12.2020
• Kovan
• Kovan, arı kolonisinin içerisinde yaşadığı ve
koloniyi aşırı sıcak, soğuk, yağmur, rüzgâr gibi
her türlü çevreden koruyan arı barınağıdır.
• Genelde modern, geleneksel ve geçit kovan
diye farklı tip ve materyalden yapılmaktadır.
• Arıcılıkta standart kovan kullanımı temel bir
koşuldur.
• Standart kovan dip tahtası, kuluçkalık, ballık,
örtü tahtası, kovan kapağı ve içerisindeki
çerçevelerden oluşur.
40
ARI YETİŞTİRME
• Arıcılığın tanımı
• Arıcılık, bal arısı kolonilerinin bulundukları
yörelere göre nektar akımının en bol olduğu
dönemlerde tarlacı işçi arı mevcudunun en üst
düzeye çıkarılması ve bu kolonilerin bal, polen,
arı sütü üretimi ve bitkilerin tozlaşması
amacıyla kullanıldığı tarımsal bir faaliyettir.
41
• Yetiştiricilikte arı kolonilerinin, çok iyi flora
alanlarında bulundurulmaları, korunaklı ve
hijyenik kovanlarda barındırılmaları, besleme
ihtiyaçlarının zamanında ve yeterli düzeyde
karşılanması ve hastalıklarla mücadele bir
anlamda gerekliliktir.
42
7

• Ancak arı yetiştiriciliğinde koloni yönetimi her
yönüyle düzenlenip kontrol edilebilmesine
rağmen, arının verime dönüştürdüğü ham
madde kaynaklarının tümüyle doğada olması
ve bunların da çevre şartlarından kolayca
etkilenmeleri sebebiyle yetiştiriciliğin her
yönüyle kontrol altında tutulması mümkün
değildir.
43
• Daha da önemlisi arıların %100 düzeyinde
doğaya bağımlı oldukları her zaman dikkate
alınmalıdır.
• Bu nedenle arıcılıkta her zaman tam entansif
yetiştiricilikten söz etmek mümkün değildir.
• Kontrol edilemeyen çevrenin yaratacağı
olumsuzluğu bir nebze azaltmak için göçer
arıcılık sisteminden yararlanmak mümkündür.
44
Koloni Yönetimi
• Koloni bakımı
• Kovan ortamında koloninin düzenleyip kontrol
ettiği bir düzen ve iç denge mevcuttur.
• Koloni bakımı itinalı yapılmadığında bu iç
denge bozulur ve koloni kısa bir süre içerisinde
strese girer.
• Bu stres, verimde düşüşe neden olduğu gibi,
hastalık etmenlerini barındırma gibi birçok
olumsuzluğu beraberinde getirir.
45
28.12.2020
• Koloni bakımlarında esas olan, koloniyi
olumsuz bir davranış içerisine sokmadan
gerekli ihtiyaçlarını karşılamaktır.
• Koloni bakımı uygun koşullarda
yapılmadığında önemli stres sebebidir.
• Koloni bakımlarında sıcaklığın 18-20○C
civarında olduğu, güneşli gün ve saatler tercih
edilmelidir.
• Kovan arıların faal uçuşta oldukları saatlerde
açılmalı, temiz ve açık renk giysiler giyilmelidir.
46
• Parfüm ve benzeri kokular arıları cezp
ettiğinden bu tür kokuların kullanımından
kaçınılmalı, koloni bakımlarında tütsü
kullanılmalı, yağmacılığa sebep olacak bal,
petek, çerçeve ve mum kırıntıları ve buna
benzer artıklar ortalığa düzensiz biçimde
bırakılmamalıdır.
• Kovan uzun süre açık tutulduğunda, kovan iç
sıcaklığı, nem ve CO2 oranında azalma veya
artma sebebiyle kovan ortamındaki doğal
denge bozulur ve koloni strese girer.
47
Tütsü Kullanımı
48
8

• Ana nektar akım dönemi:
• Ana nektar akım dönemi, bitki tür ve
çeşitlerinin çoğunun aynı veya birbirlerine
yakın sürelerde çiçek açıp nektar salgıladıkları
dönemdir.
• Bu dönemde kolonilerin bulunacakları bölge
büyük öneme sahiptir. Çünkü kolonilerin verim
düzeyleri bu dönemde buldukları nektar
potansiyeline bağlıdır.
49
• Bölgenin çiçeklenme takvimi hazırlanır ve
yöredeki bitki türlerinin çiçeklenme dönemleri
ve çiçekte kalma süreleri belirlenir.
• Arıların uçuş alanı içerisinde tarımsal amaçlı
ilaçlama faaliyetlerinden mutlaka haberdar
olunmalıdır.
• Bölgenin iklim raporları, kış ve ilkbahar
dönemi aldığı yağış düzeyleri, toprağın yapısı,
nem düzeyi ve gece ile gündüz arasındaki ısı
farklılığı öğrenilmelidir.
50
• Bu dönemde kolonilerin işçi arı mevcutları en
üst düzeydedir.
• Bu koloniler iyi nektar bulduklarında günde
ortalama 3-4 kg düzeyinde nektar taşır ve kısa
sürede bal depolar.
• Bir bölgede ana nektar akımı genelde 13-15
gün gibi kısa bir süreyi kapsar.
• Yöredeki bitkiler çiçeklenir ve belirli bir süre
çiçekte kalıp nektar salgıladıktan sonra
çiçeklenme biter.
51
28.12.2020
• Bazı yıllarda bitkilerin yoğun nektar
salgıladıkları bu süre 20 gün veya daha uzun
sürebilir.
• Bahar döneminde kovana gelen nektar miktarı
günlük 50 ile 500 g arasında değişirken, ana
nektar akım döneminde bu miktar bölgeden
bölgeye değişmekle beraber günlük 1 ile 4 kg
düzeyine çıkar.
• Arıcılıkta bir yıl boyunca yapılan bütün
masraflar, gösterilen bütün çaba ve gayretler,
nihai ürün miktarı ve beklentiler bu 15-20
günlük süreye bağlıdır.
52
• Ana nektar akım döneminde yapılan yanlış
uygulamalar hem ürün kalitesini hem de ürün
miktarını düşürür.
• Örneğin bu dönemde kolonilere şerbet ve kek
verilmemeli ve ilaçlama yapılmamalıdır.
• Esas nektar akım döneminde koloni bireyleri
fizyolojik ve davranışsal olarak bütün güçlerini
nektar taşımaya, bala dönüştürmeye, balı
olgunlaştırmaya ve depolamaya
yoğunlaştırırlar.
• Bu dönemde balın olgunlaşması sağlanır ve
hasat hazırlığı yapılır.
53
• Balın olgunlaşması ve hasat edilmesi:
• İşçi arılar bir taraftan petek gözlerine balı
doldururken, diğer taraftan olgunlaştırarak
sırlama işlemini gerçekleştirirler.
• Balın olgunlaşması, balda kristalleşme ve
balda ekşime gibi birçok özelliği etkileyen
önemli bir husustur.
• Baldaki su oranı, balın olgunlaşıp
olgunlaşmadığının ölçüsüdür.
54
9

• Yeterince olgunlaştırılamayan balda su oranı
her zaman fazladır.
• Bu nedenle hasat öncesinde balın
olgunlaşmasına imkân verilmelidir.
• Arılar nektarı toplayıp, nektar midelerinde
kovana taşırken, suyunun bir kısmını absorbe
ederler.
• İşçi arılar sıcak havalarda su ihtiyaçlarının bir
kısmını nektardaki sudan karşılar.
55
• Nektar petek gözlerine depoladıktan sonra
yeniden işçi arılar tarafından petek
gözlerinden alınır ve dilin üzerinde çırpılarak
suyunun önemli bir kısmı evaporasyon ile
havaya verilir.
• Ayrıca, kovan ortamında kanat çırpma
hareketleriyle iyi bir havalandırma sisteminin
kurulması sonucunda olgunlaştırılır.
• Baldaki su oranını peteğin sırlanma durumuna
bakarak tespit etmek mümkündür.
56
• Eğer peteğin her iki yüzü tümüyle sırlanmış ise
bu balın tam olgunlaştığına işaret eder.
• Bal hasadından önce ballıklardaki çerçevelerin
en azından 3/4’lük kısmının sırlanmış olmasına
dikkat edilir.
• Balın kovanda olgunlaşmasında etkili bir diğer
husus ise kovanda iyi bir havalandırma
sisteminin kurulmasıdır.
57
28.12.2020
• Sağım makinası (ekstraktör) yardımıyla balın
peteklerden kolayca alınması için ortam
sıcaklığının 28-30 0C olmasında yarar vardır.
• Olgunlaşmış balın viskozitesi yüksektir ve gece
ile gündüz arasındaki aşırı ısı farklılığı genelde
bunu artırır.
• Daha sonra hijyenik ortamda içerisindeki hava
kabarcıkları, diğer yabancı maddeleri dışarıya
vermek üzere dinlendirme tanklarında 3-4 gün
bekletilir.
58
• Dinlendirme işleminden sonra dolum
(kavanozlama) amaçlı süzme ve benzeri bazı
işlemlerden geçirilerek kavanozlanır.
59
Arılarda oğul davranışı
• Arı kolonileri doğada oğul vererek çoğalırlar.
• Dolaysıyla oğul, bir çoğalma davranışıdır.
• Koloni çoğalma ihtiyacı duyduğunda,
fizyolojisinde, üreme etkinliğinde ve beslenme
alışkanlığında bir takım değişiklikler meydana
gelir.
• Tüm olaylar bir sürede ve bir davranış olarak
sergilenmektedir.
60
10

• Bu sürecin sonunda kolonideki bir grup işçi arı
eski veya yetiştirdiği yeni ana arı ile birlikte
koloniyi terk ederek yeni bir barınak veya
yuvada yeni bir aile oluşturur.
• Bal arıları ancak uygun koşullar oluştuğunda
bu çoğalma davranışını gösterirler.
• Bu davranış daha çok kalıtsal yapıdan
kaynaklanmaktadır.
• Bu nedenle, bazı arı ırkları diğerlerine göre
daha yüksek düzeyde oğul verme davranışı
gösterirler.
61
62
• Koloniler gelişme içerisine girdikleri ilkbahar
döneminde kovan ortamında yeterli düzeyde
çalışma alanı (petek ve ballık) bulamazlarsa
nesillerinin tehlikeye gireceği içgüdüsüyle oğul
davranışı içerisine girerler.
• Özellikle nektar ve polen kaynaklarının zengin
olduğu ve uzun bir süreye yayıldığı yıllarda
arılıkta mevcut kolonilerin önemli bir kısmı
oğul verir.
• Ana arının genç veya yaşlı olması kolonideki
işçi ve erkek arı oranlarında dengesizliğe sebep
olur.
63
28.12.2020
• Bu şekilde oluşan dengesizlikler ve ana arı
yenileme davranışı koloninin oğul vermesine
neden olabilir.
• Kolonilerin doğal oğul vermelerinin önlenmesi,
öncelikle uygun ırklar ile çalışmak ve erken
ilkbahardan mevsim sonuna kadar kolonilerin
temel petek ve ballık gereksinimlerini
zamanında karşılayarak mümkün olmaktadır.
• Dolayısı ile genç ana arı ile çalışmak ve koloni
bakımlarını zamanında yapmak temel
koşuldur.
64
ARI ÜRÜNLERİ
• Bal
• Birçok örgütün gıda standardında bal; «bal
arıları tarafından çiçeklerin nektarlarından
veya bitkilerin yaşayan kısımlarından
meydana gelen salgıların toplanarak, özel bazı
maddelerle karıştırıldıktan ve bir takım
değişikliklere uğratıldıktan sonra petek
gözlerine depolamak suretiyle ürettikleri tatlı
bir madde» olarak tanımlanmıştır.
65
• Ancak, arılar bitkilerin veya bitkiler üzerinde
yaşayan bazı böceklerin (Koşnil gibi) ürettikleri
salgıları da toplayıp bala işlerler.
• Buna en iyi örnek çam balı nektarını üreten
pamuklu koşnildir.
• Dolayısı ile arılar çam ve benzeri bazı bitkiler
üzerinden böcek salgılarını da toplar ve bala
dönüştürürler.
• Bu şekilde üretilen ballara salgı balları
denilmektedir.
66
11

• Öncelikle balın ham maddesinin nektar olduğu
bilinmelidir.
• Nektar çiçekli bitkilerin nektary denen salgı
organlarından ve bazı bitkilerin yaprak, dal ve
tomurcukları tarafından salgılanan ve
içerisinde farklı miktarlarda mineral maddeler,
şekerler, aminoasitler, enzimler, esansiyel
yağlar ve organik asitler bulunan şekerli sıvı
veya bitki özüdür.
• Nektar ve polenin bitkiler tarafından
salgılanmasının önemli nedenlerinden birisi
polinasyonu sağlayan böcekleri kendilerine
cezp etmektir.
67
• Arıyı bitkiye yönlendiren esas unsur, çiçeğin
salgıladığı kokulardır.
• İşçi arı hortumunu çiçeğin içerisine uzatarak
nektarın varlığını belirler.
• Nektar var ise hortumunu uzatır ve nektarı
emerek alır.
• Bir işçi arı tarlacılık faaliyetine çıktığında her
seferinde kovana çiçek türü, nektar potansiyeli
ve çiçek kaynağının yuvaya olan uzaklığına
bağlı olarak farklı miktarlarda nektar taşır.
68
• Uygun bir çevrede, bir işçi her seferde
ortalama 8-15 mg arasında değişen
miktarlarda nektar taşıyabilir.
• Bir işçi arının ortalama canlı ağırlığı ise 125-
128 mg kadardır.
• Bitkilerdeki nektar yetersizliğinden dolayı kimi
zaman bir nektar yükü toplayabilmek için bir
tarlacı arı 1000–1200 çiçeği ziyaret etmek
zorunda kalabilmektedir.
69
28.12.2020
• Balın arılar tarafından üretilmesi
düşünemeyeceğimiz kadar zahmetlidir ve ayrı
bir beceri gerektirmektedir.
• Nitekim 80-90 bin işçi arı mevcudu olan güçlü
bir koloni, yavru yetiştirmenin yoğun olduğu
dönemlerde günde yaklaşık 0,5 ile 1 kg
arasında değişen miktarlarda bal tüketir.
• Kış döneminde, özellikle aşırı soğuk günlerde
ise bu miktar 150–200 g kadardır.
70
• Bir koloninin bir yıllık sürede tükettiği bal
miktarı ise yaklaşık 60–70 kg kadardır.
• Yılda 40 kg bal hasat edilen bir koloni toplam
110 kg bal üretiyor demektir.
• Bir kg bal üretmek için 2 kg nektar gereklidir.
• Nektar, kovana taşınma ve diğer arılar
tarafından olgunlaştırma esnasında sindirim
organlarından ve hypopharyngeal salgı
bezlerinden salgılanan çeşitli enzimler ilave
edilerek kimyasal ve biyolojik değişime tabi
tutulur.
71
• Balı değerli ve gizemli bir gıda maddesi yapan
zengin içeriğidir.
• Enerji değerinden ziyade biyolojik değeri çok
yüksek olan bir gıdadır.
• Yüksek kalitede doğal şekerler yanı sıra, değerli
enzim, vitamin, amino asit, yağ asitleri ve
mineral madde içermektedir.
• Bal, bir insanın günlük C vitamini ihtiyacını
kolayca karşılar.
• Besleme açısından önemli olan B grubu
vitaminlerince oldukça zengindir.
72
12

• Balda kristalleşme (Granülasyon)
• Balın içerisindeki çözülmüş madde miktarının
çok fazla olması, yani süpersaturasyon
(doyma) nedeniyle o konumda sıvı halde uzun
süre kalması oldukça güçtür.
• Balın içerisindeki bu katı maddeler
solüsyondan ayrılarak bir tabaka oluşturur.
• Bu oluşum balın doğal özelliğidir ve üretildiği
bitki türüne bağlı değişim gösterir.
73
• Bitki kaynağı, bal şekerlerinin çeşit ve oranları
(früktoz-glukoz oranı), balın su içeriği, glukoz-su
oranı, depolama koşulları ve ısı değişimi gibi
birçok sebep balda kristalleşmeye sebep olur.
• Kristalleşme balın bozulduğunun
bir göstergesi değildir.
• Aksine doğal bal kristalleşmektedir.
74
• Polen
• Polen, çiçekli bitkilerin erkek gamet hücresidir.
• Protein, vitamin, enzim ve yağ asidi içeriği çok
zengindir.
• Arının yaşamı ve koloninin gelişmesi için
zorunlu ihtiyaç duyulan bir gıdadır.
• Bir işçi arı yumurtadan ergin hale gelinceye
kadar ortalama 145 mg polen tüketir.
• Normal bir koloni ise yılda yaklaşık 35-40 kg
arasında değişen miktarda polen tüketir.
75
28.12.2020
• Arılar bir kaç çiçeği ziyaret ettikten sonra
vücutlarına yapışan polenleri arka bacaklarının
tıbiası üzerinde bulunan polen sepetçiğine
biriktirirler.
• Yeterince polen toplayan işçi arı kovana döner
ve dans ederek polenin kaynağını diğer arılara
açıklar.
• Daha sonra polen tanelerini yavrulu alanın
çevresindeki göze doldurur.
76
• Polen, bal arısı kolonilerinden polen kapanı adı
verilen çok basit yapıdaki düzeneklerle alınır.
• Polen kapanı, polen yükü taşımayan bir işçi
arının içerisinden kolayca geçebileceği
büyüklükte gözeneklerden oluşan bir ızgaradır.
• Çap büyüklüğü arı ırklarına göre değişmekle
birlikte ortalama 5 mm’dir.
• İşçi arı polen yükü ile kovana döndüğünde
ızgaradan içeri geçerken arının kendisi geçer
fakat bacakları üzerindeki polen yükü geçemez
ve kapanın içerisine dökülür.
77
Bir arı kolonisinden günlük ortalama 50-300 g
arasında değişen miktarlarda polen hasat etmek
mümkündür. 78
13

• Arı Sütü
• Arı sütü, arı kolonilerinin kendilerine ana arı
yetiştirmek ve beslemesinde kullanılmak üzere
genç işçi arılar tarafından ürettikleri özel bir
gıdadır.
• Genelde 6 ile 14 günlük yaşta genç işçi arıların
kafa (hypopharyngeal) ve üst çene
(mandibullar) bezlerinden ürettiği krem renk
ve kıvamında kendine has tadı olan bir arı
ürünüdür.
• Besleme değeri en yüksek olan arı ürünüdür.
79
• Arı sütünün insanlar tarafından kullanımı yüz yıl
öncesine dayanır.
• Arı sütünün hücre yenileme özelliği yüksektir.
• Organizmada imunobiyolojik aktiviteyi arttırır ve
gonadal hücre üretimini teşvik eder.
80
• Propolis
• Propolis, bal arılarının yuvalarını
mikroorganizmalara karşı korumak amacıyla
kullandıkları bir hijyen maddesidir.
• Propolisin ham maddesini bitki balsamları
oluşturur.
• İşçi arılar balsamı bitki dal, tomurcukları ve
filizlerinden toplar.
• Rengi, tadı, koku ve aroması toplandığı bitkiye
göre değişir.
81
28.12.2020
• Normal sıcaklıklarda katıdır ve yüksek
sıcaklıklarda eriyip yapışkan hale gelir.
• Ham maddesini ağaç reçineleri ve polen
oluştururken arı tarafında da değişik maddeler
ilave edilip işlenmektedir.
• Bir miktar balmumu karıştırılarak aşırı olan
yapışkanlığı azaltılır.
82
• Çok güçlü bir anti-viral, anti-bakteriyel, anti-
fungal etkiye sahip organik bir maddedir.
• Ayrıca, farmakolojik amaçla ilk kullanılan arı
ürünüdür.
• İçeriğinde 300 kadar farklı bileşen
belirlenmiştir.
• Ana bileşenlerinin %50 resin, %30 mum, %10
esansiyel yağlar ve diğer organik bileşikler
oluşturur.
83
• Propolis, kovanda daha çok üst kısımlarda
izolasyon amaçlı kullanılır.
• Bu nedenle kovanın bu kısımlarına ahşap, bez,
branda veya plastikten üretilmiş, üzerleri
gözenekli basit düzeneklerden yararlanılarak
üretilir.
• Üretim miktarı, başta arı ırkı olmak üzere
mevsim, bölge ve koloni gücüne göre değişir.
• Bir koloni yıllık 100-200 g arasında değişen
miktarda propolis üretir.
84
14
 28.12.2020

• Bal mumu
• Bal mumu, 10–18 günlük yaştaki genç işçi
arıların abdomenlerinde bulunan mum salgı
bezleri tarafından üretilir.
• Balmumu arıların üzerinde yaşamını
sürdürdüğü peteklerin inşasında kullanılan
ham maddedir.
• Balmumunun gerçek rengi beyazdır.
• Ancak polende bulunan ve yağda çözülebilir
karotenoid pigmentlerden dolayı balmumu
sarının farklı tonlarında olabilir.
85 88

• Arı zehri TÜRKİYE ARICILIĞI

• İşçi arıların zehir bezleri tarafından üretilir.
• Bu bezler dişi bireylerde gelişmiştir.
• Arı zehiri açık renkli şuruba benzer bir sıvıdır.
Kendine özgü tat, koku ve aroması
bulunmaktadır.
• İçeriğindeki protein ve enzimler alerjik reaksiyona
sebep olmaktadır.
• Farmakolojik yönden bakteri gelişimini
engelleyici özelliği bulunmaktadır.
• Türkiye, arıcılık için gerekli her türlü kaynak ve
alt yapıya sahip bir ülkedir.
• Çin’den sonra en fazla arı kolonisine sahip olan
ikinci ülkedir.
• Gelecekte de dünyanın bu sektördeki merkezi
olma şansına sahiptir.
• Bu coğrafyanın arıcılığa uygun olmasının
başlıca nedenleri şu şekilde özetlenmiştir.

86 89

• Üretimde elektroşok yöntemi tercih 1. Farklı iklim bölgeleri ve topografik çeşitliliğe

edilmektedir.
• Yaklaşık 12-25 Volt gücünde elektrik akımı
bulunan özel kapanlar yardımıyla arıdan
üretilir. Kapan kovan girişine yerleştirilir.
• Kovana girmeye çalışan işçi arılar kapan
üzerinden geçerken düşük olan elektrik
akımına maruz kaldığında savunma refleksi
gösterir ve camı iğnelemeye başlarlar.
• Arının iğnesi saplanmadığından arı ölmemekte
ve zehir bu şekilde toplanmaktadır.
• Daha sonra bu aparat kovan önünden alınır ve
üzerinde kuruyan zehir kazınarak toplanır.
87
sahiptir.
2. Zengin çiçek kaynakları bulunmaktadır.
3. Çiçeklenme dönemi çok uzun süreye
yayılmaktadır. Dolayısı ile nektar akımı yıl
içerinde çok farklı dönem ve uzun sürede
gerçekleşmektedir.
4. Dünya’nın en kaliteli balları üretilmektedir.
5. Toplumun tarım kültüründe arıcılık önemli bir
yer tutmaktadır
90

15

6. Tarımsal amaçlarla işlenmemiş toprak alanları
fazladır.
7. Tarımsal gübre ve zirai ilaç kullanımı düşük
düzeydedir.
8. Göçer arıcılık sistemine çok uygundur.
9. Arı yetiştiricisinin yaklaşık %90 gibi çok
önemli kısmı yaptığı işten memnundur.
10. Arı genetik çeşitliliği yönünden dünyanın en
zengin bölgesidir.
91
92
• Türkiye’de yaklaşık 150-160 bin işletmede arı
kolonisi bulunmaktadır.
• Bu işletmelerin 100 bin dolayında işletmede
göçer ve 45-50 bininde ise sabit sistem
yetiştiricilik yapılmaktadır.
• Karadeniz Bölgesi 50 bin işletme ile en fazla arı
yetiştiricisinin bulunduğu bölgedir.
• Akdeniz Bölgesi ise 14-15 bin dolayında işletme
ile en az arıcılık işletmesinin bulunduğu bölgedir.
• Ülkemiz kilometrekaredeki koloni yoğunluğu
yönünden ortalama 11-12 koloni ile dünyada ilk
sıralardadır.
93
28.12.2020
• Tüm bu olumlu taraflarının yanında Türkiye’de
arıcılık sektörü henüz istenen seviyeye
ulaşamamıştır.
• Bunda farklı nedenler bulunmakla beraber
kısaca şu şekilde özetlenebilir;
1. Araştırmacı eleman, alt yapı ve teknik bilgi
düzeyi yetersizdir.
2. Islah edilmiş damızlık nitelikte materyal
üretimi mevcut değildir.
3. Üretilen ana arı miktar ve kalite yönünden
ihtiyacı karşılayamamaktadır.
94
4. Arı hastalık ve zararlılarıyla etkin ve bilinçli
mücadele yapılmamaktadır.
5. Doğal çayır ve mera alanları hızlı bir şekilde
azalmaktadır.
6. Kurumlar- araştırmacı- yayımcı ve yatırımcı
arasında işbirliği yeterli düzeyde değildir.
7. Bazı Bölgelerde yoğun ve bilinçsizce zirai
mücadele ilaçlamaları yapılmaktadır.
8. Arıcılık standartlarının iyileştirilmesi
gerekmektedir.
95
9. Örgütlenmede kurumsallaşma
gerçekleşememiştir.
10.İthal malzeme ve ürünlerin ülkeye girişinde
denetim ve kontrol yeterli değildir.
11.Dolaylı hile yolu ile aşırı düzeyde katkılı bal
üretimi yapılmaktadır.
12.Irkların dağılım gösterdikleri bölgelerle ilgili
yasal bir düzenleme mevcut değildir.
96
16

13.Göçer arıcılık sisteminin etkin kullanımında
yetersizlikler mevcuttur.
14.Fiyat istikrarsızlığı ve pazarlama en önemli
sorun durumundadır. Taban fiyat belirleme
politikasının olmaması, bazı firmaların
belirleyici rol oynaması haksız kazançlara
neden olmaktadır.
97
• Göçer arıcılık
• Türkiye’nin değişik bölgelerindeki topoğrafik
farklılığa bağlı oluşan zengin çiçeklenme
döneminin uzun bir sezona yayılması, göçer
arıcılığı avantajlı hale getirmiştir.
• Bu kapsamda büyük bir arı göçü
yaşanmaktadır.
• Ayrıca, iklim koşullarının ılıman olması
sebebiyle mevcut koloni varlığının önemli bir
kısmı kış mevsimini Akdeniz, Çukurova ve
Güney Ege Bölgeleri’nde geçirmektedir.
98
• Üretim sezonunun başlaması ile bu koloniler
3-4 bin km’ye varan mesafeleri kat ederek
zengin flora kaynaklarının bulunduğu
bölgelere taşınmaktadır.
• Bu sistem bazı olumsuzluklarına rağmen
arıcıya büyük ekonomik katkı sağlamaktadır.
• Bu sayede arıcı bir sezonda kolonilerden 2-3
bal hasadı yapma imkânı bulmaktadır.
99
28.12.2020
• Turfanda bal hasadı genelde Akdeniz bölgesinde
narenciyede, ana nektar bal hasadı kır
çiçeklerinde Doğu, Güneydoğu ve İç Anadolu
Bölgeleri’nde ve son hasat ise Ege bölgesinde
çam salgı balında Ekim ve Kasım aylarında
yapılmaktadır.
• Doğu Anadolu, Kuzeydoğu Anadolu, Güneydoğu
Anadolu ve Doğu Karadeniz gibi bazı bölgelerde
işlenmemiş arazi varlığı, sanayinin az olması,
zirai mücadele faaliyetleri de yok denecek
düzeyde olması ve buralarda flora zenginliğinin
fazla olması göçer arıcılık için büyük avantaj
sağlamaktadır.
100
101
• Arıcılığın ülke ekonomisindeki yeri
• Arı sayesinde çeşitli bitkilerde açan çiçeklerin
ürettikleri nektar değerlendirilerek ürüne
dönüştürülmektedir.
• Bu bir anlamda bedelsiz üretilen bir
hammaddedir ve arılar sayesinde ülke
ekonomisine önemli bir katkı sağlamaktadır.
• Bitkilerde tozlaşmayı sağlamaları sonucu ülke
ekonomisine olan katkıları bal üretiminden
elde edilen gelirden 15 kat daha fazladır.
102
17
 28.12.2020

• Türkiye bal ithal etmeyen bir ülke

konumundadır.
• Aksine, üretilen balın bir kısmı ihraç
edilmektedir.
• Arıcılık diğer tarımsal faaliyet ve iş kolları ile
karşılaştırıldığında önemli avantajlara sahiptir;
1. Daha az yatırım ile yapılacak bir tarımsal
faaliyettir.
2. Daha az işgücüne ihtiyaç duyulur.

103

3. Girdi maliyeti genelde düşüktür.

4. Çok kısa sürede gelire dönüşür.
5. Ürünleri tercih sıralamasında ön plandadır.
6. Arıcılık işletmesi sabit araziye bağlı değildir.
Kolaylıkla yer değiştirilebilir.
7. Bal arıları her türlü ihtiyaçlarının tamamını
doğadan karşılamaktadır.
8. Bal arıları doğada su dışında hiçbir kaynağın
tüketimine sebep olmazlar.
9. Polinasyon ile doğanın sürdürebilirliğinde çok
önemli katkıları vardır.
104

18