Wnętrze Ziemi.
Procesy endogeniczne
1. Budowa wnętrza Ziemi
2. Minerały i skały
3. Odtwarzanie i datowanie
dziejów Ziemi
4. Kronika dziejów Ziemi
5. Tektonika płyt litosfery
6. Ruchy górotwórcze i deformacje tektoniczne
7. Plutonizm i wulkanizm
8. Trzęsienia ziemi, ruchy epejrogeniczne oraz
izostatyczne
9. Wielkie formy ukształtowania lądów i dna
oceanicznego
 Budowa wnętrza Ziemi
Poznanie budowy wnętrza Ziemi jest znacznie
trudniejsze niż zbadanie powierzchni obcych
planet. Wysoka temperatura i ogromne ciśnie­
nie uniemożliwiają bowiem wysłanie do tego
wnętrza sondy badawczej. O becnie wiercenia
sięgają zaledwie kilkunastu kilometrów (najgłę­
biej, bo 12 km przekroczono m.in. na Sachalinie
w 2011 r.). Nie jesteśmy zatem w stanie bezpo­
średnio dotrzeć w głąb Ziemi. Nie oznacza to jed­
nak, że nic o wnętrzu naszej planety nie wiemy.
Budowa wnętrza Ziemi
głębokość w km
5-80
^ d o # ° 'wa
>0sWa
wewnętrzne
■ Budowa wnętrza Ziemi
Dzięki badaniom sejsmicznym wiadomo, że bu­
dowa wnętrza Ziemi nie jest jednolita, lecz two­
rzy je kilka odmiennych warstw. Zewnętrzną
powłoką naszej planety jest skorupa ziemska,
która wraz z warstwą perydotytową (ze­
wnętrzny fragment górnego płaszcza) tworzy
litosferę. G rubość litosfery waha się od ok.
10 km pod grzbietami oceanicznymi do nawet
200 km w obrębie platform kontynentalnych.
skorupa ziemska
powierzchnia nieciągłości
płaszcz ziemski
powierzchnia nieciągłości
Wiecherta-Gutenberga
zewnętrzne
 Budowa wnętrza Ziemi

D olną granicą skorupy ziem skiej je st po­
wierzchnia nieciągłości Moho (nazwa pocho­
dzi od nazwiska jej odkrywcy A. M ohorovići-
cia). Poniżej znajduje się płaszcz ziemski, który
stanowi 83% objętości naszej planety oraz 68%
jej masy. W jego obrębie wyróżnia się płaszcz
górny oraz płaszcz dolny. W płaszczu górnym,
poniżej warstwy perydotytowej, która wykazuje
cechy ciała stałego, leży półplastyczna astenos-
fera. Jej właściwości wynikają z temperatury
budujących ją skał, która jest bliska temperatu­
rze ich topnienia. W płaszczu górnym, zbudo­
wanym głównie z krzemu, magnezu i glinu, wy­
stępują prądy konwekcyjne, powstające wskutek
stałej wymiany ciepła między płaszczem a jądrem
Ziemi. Pomiędzy płaszczem górnym a dolnym
znajduje się powierzchnia nieciągłości Goli-
cyna. Płaszcz dolny zawiera dużo pierwiast­
ków metalicznych: niklu i żelaza. Pomiędzy płasz­
czem a jądrem znajduje się powierzchnia
nieciągłości Wiecherta-Gutenberga. Najgłę­
biej jest położone jądro. Stanowi ono 16% obję­
tości i aż 31% masy Ziemi. Dzieli się na jądro
wewnętrzne oraz jądro zewnętrzne, oddzielone
powierzchnią nieciągłości Lehmana. Jądro
zewnętrzne jest ciekłe. W jego składzie dominu­
je żelazo z niewielką domieszką tlenu lub siarki.
Jądro wewnętrzne wykazuje cechy ciała stałego.
Prawdopodobnie jest ono zbudowane z żelaza
w stanie stałym i ma temperaturę 6000°C.

Budowa skorupy ziemskiej

Skorupa ziemska jest zbudowana głównie ze związków krzemu i glinu. Tworzą ją skały
magmowe, osadowe i metamorficzne. Grubość skorupy ziemskiej jest zmienna - od kilku
kilometrów na obszarach oceanicznych do kilkudziesięciu kilometrów na obszarach kontynen­
tó w (maksymalną grubość - około 80 km - osiąga pod Himalajami). Między innymi dlatego
wydziela się skorupę oceaniczną oraz skorupę kontynentalną.

skorupa kontynentalna 1 skorupa oceaniczna

warstwa skał warstwa skał

warstwa skał
granitowych osadowych
warstwa skał warstwa skał osadowych oraz
warstwa skał osadowych bazaltowych bazaltowych
bazaltowych

powierzchnia powierzchnia warstwa

nieciągłości nieciągłości perydotytowa
Conrada Moho

183
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

■ Metody badań wnętrza Ziemi

Metody badawcze ułatwiające naukowcom po­
znanie wnętrza Ziemi dzielą się na bezpośred­
nie oraz pośrednie.
Do metod bezpośrednich należą głębokie
wiercenia geologiczne, wykonywane na lądzie
oraz w dnach mórz i oceanów, a także badania
skał pochodzących ze znacznych głębokości,
wydostających się na powierzchnię Ziemi dzię­
ki działalności wulkanicznej.
Do metod pośrednich zalicza się badania
geofizyczne. Polegają one m.in. na analizie
przebiegu fal sejsmicznych, zróżnicowania pola
m agnetycznego Ziem i, przewodnictwa elek­
trycznego skał oraz innych właściwości fizycz­
nych wnętrza planety. Do analiz sejsmicznych
wykorzystuje się zarówno naturalne fale wywo­
łane przez trzęsienia ziemi, jak i fale wzbudzo­
ne sztucznie przez człowieka. Badaniem pręd­
kości docierania fal sejsmicznych do kolejnych
stacji badawczych, rozmieszczonych w różnych
miejscach na kuli ziemskiej, zajmują się geofi­
zycy. Prędkość fal sejsmicznych jest różna i za­
leży od ośrodka, przez który przechodzą fale.
Inna prędkość je st w warstwach sztywnych,
inna w warstwach plastycznych, a jeszcze inna
w warstwach płynnych. Wyznaczone prędkości
porów nuje się z prędkościam i zmierzonym i
w skałach występujących na powierzchni Zie­
mi. Pozwala to określić rodzaj i gęstość skał
znajdujących się na badanym poziomie głębo­
kości kuli ziemskiej.
■ Właściwości fizyczne wnętrza Ziemi
Wraz z głębokością we wnętrzu Ziemi wzrasta
tem peratura. Szybkość tego wzrostu opisuje
stopień geotermiczny. Odpowiada on liczbie
metrów, o którą należy przesunąć się w głąb
Informacji o warunkach panujących w głębi Ziemi dostar­
czają badania pochodzącej stamtąd lawy.
Ziemi, aby tem peratura podniosła się o 1°C.
Stopień geotermiczny dla całej skorupy ziem­
skiej wynosi średnio 33 m. Przyjm uje się, że
temperatura rośnie w ten sposób do głębokości
około 100 km. Poniżej tej głębokości wzrost
temperatury jest już wolniejszy.
W wielu miejscach na Ziemi wartość stopnia
geotermicznego odbiega od w artości średniej.
Na przykład na obszarze RPA w artość ta do­
chodzi do 117 m, dlatego tamtejsi górnicy mogą
pracować w kopalniach nawet na głębokości
3 tys. m. Na terenie Polski stopień geotermicz­
ny wynosi 47,2 m, natomiast w Budapeszcie -
już tylko 15 m. W raz ze wzrostem głębokości
we wnętrzu Ziemi wzrastają również ciśnienie
i gęstość skał.
Czy wiesz, że...
Największa głębokość, na którą zszedł człowiek,
wynosi 3,8 km. Miało to miejsce w kopalni
Carletonville w RPA. Natomiast najgłębsze
do tej pory wiercenie wykonano u wybrzeży
Kataru. Sięga ono ok. 12,3 km w głąb Ziemi.

Zadania
1. Wymień różnice między pośrednimi a bezpośrednimi metodami badań wnętrza Ziemi.
2. Opisz zmiany temperatury, ciśnienia i gęstości zachodzące we wnętrzu Ziemi
wraz ze wzrostem głębokości.
3. Wyjaśnij znaczenie terminów: astenosfera, powierzchnia nieciągłości Moho.
4. W skaż różnice między skorupą oceaniczną a skorupą kontynentalną.
 Minerały i skały
Piękno minerałów fascynuje ludzi od wieków. Skala Mohsa
Najcenniejsze, bo najrzadziej występujące mi­
Stopień M inerał W zó r
nerały, tak zwane kamienie szlachetne, stanowią
M ohsa w zorcow y chem iczny
obiekt pożądania kolekcjonerów i jubilerów
1 talk Mg3[(OH)2Si4O10]
na całym świecie. Największe okazy brylantów,
czyli oszlifowanych diamentów, osiągają na auk­ 2 gips CaS04 2H20
cjach ceny rzędu tysięcy, a nawet setek tysięcy
3 kalcyt CaC03
dolarów. Obok kamieni szlachetnych w przyro­
4 fluoryt CaF2
dzie występuje również wiele bardziej pospoli­
tych minerałów, z których zbudowane są np. 5 apatyt Ca5F(P04)3
skały. 6 ortoklaz KjAlSijOg]

■ Minerały
M inerały to podstawowe i jednocześnie naj­
m niejsze z geologicznego punktu widzenia
składniki skorupy ziemskiej. Mają one określo­
ny skład chemiczny oraz właściwości fizyczne.
Minerały powstały w sposób naturalny - w wy­
niku procesów zachodzących we wnętrzu Zie­
mi lub na jej powierzchni. Wiele z nich ma bu­
dowę krystaliczną, czyli atomy są w nim ułożone
w uporządkowany sposób. Minerały różnią się
od siebie m.in.:
►składem chemicznym - mogą występować
jako:
- pierw iastki rodzim e, czyli takie, które
w przyrodzie występują w stanie wolnym,
np. siarka rodzima (S), złoto rodzime (Au),
diament i grafit (C),
- związki chem iczne, głów nie krzemiany,
glinokrzemiany, węglany i tlenki, np. halit
(NaCl), kwarc ( S i0 2), kalcyt (C a C 0 3);
►twardością - określa ona opór, jaki stawia mi­
nerał przy próbie zarysowania go innym mine­
rałem; twardość danego minerału określa się
w skali M ohsa, w której zestawiono dziesięć
m inerałów w zorcow ych - każdy kolejny
twardszy od poprzedniego; odstępy między
rzeczywistymi twardościami minerałów skali
M ohsa są nierówne, np. diament jest 40 razy
twardszy od talku, a korund - tylko dziewięć
razy;
7 kwarc S i0 2
8 topaz AI2F2S i0 4
9 korund a i 2o 3
10 diament c
Warto zajrzeć!
'U http://geotechnika.webuda.com/
1_17_Skala-Mohsa.html
►kształtem i wielkością kryształów - mogą
przybrać postać np. słupków, pręcików czy
igieł o rozmiarach mikroskopijnych lub sięga­
jących kilku metrów;
►barwą - minerały mogą być bezbarwne, za­
barwione lub barwne;
►łupliwością - określa ona zdolność m inera­
łów do pękania pod wpływem uderzenia
wzdłuż ich płaszczyzn; niektóre minerały,
np. mika, mają bardzo dobrą lupliwość. Inne,
np. kwarc, w ogóle jej nie posiadają;
►połyskiem - jest to sposób, w jaki powierzch­
nia minerału odbija promienie świetlne; po­
łysk może być np. tłusty, szklisty, perłowy lub
metaliczny;
►gęstością - określa ona ciężar jednostki obję­
tości kryształu; większość minerałów odzna­
cza się gęstością wynoszącą ok. 2 ,5 -3 ,5 g/cm3,
jednak w niektórych przypadkach przekracza
ona 20 g/cm3.

185
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne
Czy wiesz, że...
Kryształy to ciała stałe wykazujące uporząd­
kowaną budowę. Do ich opisu służą układy
krystalograficzne (czyli przestrzenne schematy
ułożenia w uporządkowany oraz powtarzający
się sposób atomów budujących kryształ).
Wyróżniamy siedem podstawowych układów
krystalograficznych:
układ regularny (sól ka­
mienna, diament), układ
tetragonalny (cyrkon),
układ heksagonalny
(grafit), układ trygonalny
(kalcyt, kwarc), układ
rombowy (siarka), układ
jednoskośny (gips),
układ trójskośny (albit).
Na zdjęciu kwarc -
kryształ górski.
Spośród ok. 4 tys. rozpoznanych minerałów
znaczącą rolę w budowie skorupy ziemskie) od­
grywa zaledwie kilkadziesiąt. Są to minerały
skałotwórcze, takie jak skalenie, kwarc, pirokse-
ny, miki, magnetyt, hematyt, oliwiny, amfibole,
kalcyt czy apatyt. Pozostałe minerały występują
bardzo rzadko i stanowią zaledwie 1% objętości
litosfery.
■ Skały
Skała to naturalne skupisko jednego lub wielu
minerałów. Jako pierwsze na Ziemi powstały
skały magmowe, a znacznie później - skały osa­
dowe i metamorficzne (przeobrażone).
Skały magmowe
Skały te tworzą się w wyniku krzepnięcia i kry­
stalizacji magmy we wnętrzu Ziemi lub zasty­
gnięcia lawy na jej powierzchni. Zależnie od miej­
sca powstawania dzielą się na:
►skały głębinowe (plutoniczne) - powstają,
gdy proces krystalizacji przebiega głęboko pod
powierzchnią Ziemi (np. granit, gabro, sjenit);
►skały wylewne (wulkaniczne) - powstają
na powierzchni Ziemi lub płytko pod nią (np.
bazalt, andezyt, ryolit), kiedy krzepnięcie lawy
zachodzi gwałtownie.
Warunki, w jakich dokonuje się krystalizacja
magmy - ciśnienie i tem peratura - decydują
o strukturze skał magmowych. Skały głębinowe
mają strukturę jawnokrystaliczną, co oznacza,
że poszczególne ziarna m inerałów można
w nich zobaczyć gołym okiem. Natomiast skały
wylewne mają strukturę skrytokrystaliczną -
ze względu na niewielkie rozmiary minerałów
nie jest możliwe rozróżnienie ich gołym okiem.
Ze względu na zaw artość krzem ionki skały
magmowe dzielimy na:
►kwaśne (powyżej 66% krzemionki), np. granit,
►obojętne (53-66% krzemionki), np. andezyt,
►zasadowe (44-53% krzemionki), np. gabro.
Skały osadowe
Skały te utworzyły się w procesie sedymentacji.
Polega on na osadzaniu się na lądzie lub w m o­
rzu okruchów skalnych pochodzących z wie­
trzenia skał, a także osadzania się na dnie zbior­
ników m o rsk ich zw iązków ch em iczn y ch
wytrącających się z roztworów lub obumarłych
szczątków roślin i zwierząt. Geneza skał osado­
wych pozwala zatem wyróżnić następujące ro­
dzaje skał:
►skały okruchowe - ze względu na frakcję,
czyli rozm iar okruchów budujących skałę,
dzielą się na:
- głazy (powyżej 2,5 cm),
- żwiry (powyżej 2 mm),
- piaski (0 ,1 -2 mm),
- muły (0,01-0,1 mm),
- iły (poniżej 0,01 mm);
►skały pochodzenia organicznego, powstałe:
- ze szczątków roślinnych, np. torf, węgiel
brunatny, węgiel kamienny,
- ze szczątków zwierzęcych, np. wapień, opoka,
- ze szczątków roślinnych i zwierzęcych, np.
ropa naftowa, gaz ziemny;
►skały pochodzenia chemicznego, np. sól ka­
mienna, sól potasowa, gips.
Skały metamorficzne
Skały metamorficzne powstają w wyniku oddzia­
ływania wysokiej temperatury i ciśnienia na ist­
niejące już skały magmowe i osadowe. Przykła­
dami skał tego typu są gnejs, marmur i kwarcyt.
 Minerały i skały

■ Surowce i złoża Podział surowców mineralnych

Większość występujących w litosferze minera­ ze względu na ich wykorzystanie
łów ma zastosowanie praktyczne, np. ropa nafto­ Podział Przykłady
wa czy gaz ziemny mają strategiczne znaczenie surow ców surow ców
— —---------------- ,
dla światowej gospodarki. Naturalne nagroma­ węgiel kamienny, węgiel
Surowce
dzenie minerałów lub skal, którego eksploatacja brunatny, ropa naftowa,
energetyczne
gaz ziemny, rudy uranu
jest w danych warunkach geologicznych i ekono­
micznych opłacalna, nazywamy złożem mine­ rudy żelaza, rudy miedzi,
rudy cynku i ołowiu,
ralnym. Skały i minerały, które można wydobyć, Rudy metali i kruszce metale szlachetne (złoto,
a następnie przetworzyć na wyroby służące srebro, platyna), mangan,
do zaspokajania potrzeb człowieka lub dalszej pro­ chrom, wanad, tytan
' ~ ~ ........
dukcji, są nazywane surowcami mineralnymi. Ze Surowce
ropa naftowa, węgiel ka­
mienny i brunatny, siarka,
względu na zastosowanie surowce mineralne chemiczne
fosforyty, sól kamienna
dzieli się na: energetyczne, chemiczne, rudy me­
żwir, piasek, granit, bazalt,

Surowce
tali i kruszce oraz surowce skalne (w tym budow­ budowlane

skalne
gips, wapień, margiel
lane, szklarskie i ceramiczne). Dla wielu państw
szklarskie
lub regionów duże znaczenie ma eksploatacja ka­ piasek kwarcowy, glina, ił
i ceramiczne
mieni szlachetnych i półszlachetnych. W skoru­
pie ziemskiej złoża występują na ogół w postaci
pokładów, wysadów, żył i gniazd. W okolicy dna Proces tworzenia się większości złóż surow­
oceanicznego tworzą się natomiast charaktery­ ców mineralnych trwa od tysięcy milionów lat.
styczne złoża - konkrecje. Każde z nich powstaje w specyficznych warun­
Złoża pokładowe tworzą warstwy ukształto­ kach środowiska. W iększość złóż uznaje się
wane w procesie sedymentacji, m.in. złoża węgla za nieodnawialne, co oznacza, że nie odtworzą
kamiennego, brunatnego, soli, rud manganu się one nawet w czasie kilku stuleci. Tylko niektó­
i miedzi. re złoża mogą odnowić się w ciągu ludzkiego ży­
Złoża wysadowe pierwotnie tworzyły war­ cia, np. złoża piasku nawiewanego przez wiatr
stwy, które w wyniku ruchów mas skalnych zo­ lub złoża żwirów nanoszonych przez rzekę.
stały wyciśnięte ku górze w postaci pni lub slu­
pów, np. wysady solne.
Złoża żyłowe i gniazdowe tworzą się w pu­
stych przestrzeniach i szczelinach skalnych.
Konkrecje powstają w wyniku stopniowego
narastania minerałów wokół jakiegoś obiektu.
Ciekawym przypadkiem tego rodzaju złoża jest
konkrecja polim etaliczna, zawierająca m.in.
mangan, żelazo, nikiel, kobalt, miedź i cynk.
Inaczej jest w przypadku złóż węglowodorów.
Nie tworzą one samodzielnych form, tylko wy­
pełniają przestrzenie w obrębie skał. Miejsce po­
wstania surowców, takich jak gaz ziemny czy
ropa naftowa, z reguły nie pokrywa się z m iej­ Typy złóż:
scem występowania złoża, gdyż węglowodory
złoże wysadowe złoże żyłowe
migrują ku powierzchni. Kiedy napotkają na swej
drodze skały nieprzepuszczalne, mówimy o tzw.
złoże gniazdowe złoże pokładowe
sytuacji pułapkowej. Takie złoża powstają w wy­
niku znacznych deformacji warstw skalnych. • konkrecja

187
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

Rodzaje skał
Najpowszechniej klasyfikuje się skaty ze względu Skały osadowe
na ich genezę. Na tej podstawie wyróżnia się skały:
magmowe, osadowe i metamorficzne.
Skały okruchowe
Skały okruchowe są złożone z różnej wielkości
okruchów skalnych pochodzących z mechaniczne­
Skały magmowe go rozpadu innych skał. Dzielą się na skały luźne,
których ziarna nie są ze sobą połączone, oraz skały
Skały głębinowe zwięzłe, powstałe z przekształcenia skał luźnych.
Skały głębinowe mają strukturę jawnokrystaliczną. Piasek jest luźną skałą
Oznacza to, że gołym okiem można w nich rozpo­ złożoną zazwyczaj
znać poszczególne minerały. z ziaren kwarcowych.
W skale głębinowej, takiej
jak granit, wyraźnie widać
trzy główne minerały: kwarc
(szare miejsca), mikę zwaną W wyniku scemento-
łyszczykiem (czarne miejsca) wania ziaren kwarcu
oraz skaleń (różowe i białe spoiwem mineralnym
miejsca). powstaje skała zwię­
zła - piaskowiec.

Gabro jest skałą

gruboziarnistą, w której Skały organiczne
utworzyły się duże
kryształy plagioklazów Skały pochodzenia organicznego powstają z na­
i piroksenow. gromadzenia obumarłych szczątków roślinnych
lub zwierzęcych. Ich sedymentacja zazwyczaj
odbywa się w zbiornikach morskich.
Do tego typu skał zalicza się wiele cen­
nych surowców energetycznych.
Skały wylewne
Skały wylewne mają strukturę skrytokrystaliczną.
Na dnie zbiorników mor­
W warunkach gwałtownego krzepnięcia magmy
skich, w wyniku nagro­
wydostającej się na powierzchnię ziemi nie zachodzi
madzenia wapiennych
pełna krystalizacja. Zatem tworzących je minerałów
szkieletów i muszli sko­
nie można dostrzec gołym okiem. Istnieją też skały
rupiaków, powstały
o strukturze porfirowej - z dużymi kryształami spo­
wapienie.
jonymi skrytokrystaliczną masą skalną, tzw. ciastem
skalnym.

Powszechną skałą wy­ Skały chemiczne

lewną jest bazalt. Ma on
czarną barwę i składa się
z mikroskopijnych krysz­
tałów skaleni, piroksenow,
magnetytu i oliwinu.
W skałach o strukturze
porfirowej, np. porfirach,
formowanie kryształów
rozpoczęło się w głębi
skorupy ziemskiej. Jednak
magma wylała się na po­
wierzchnię ziemi i zastygła
w postaci ciasta skalnego.
Skały chemiczne powstają w płytkich zbiornikach
morskich lub słonych jeziorach, gdzie w efekcie in­
tensywnego parowania zmniejsza się objętość wody,
a tym samym zwiększa się stężenie rozpuszczonych
w niej związków chemicznych. W konsekwencji
związki te wytrącają się i osadzają na dnie.
W suchych, pustyn­
nych warunkach tają
niezwykłe formy zbudo­
wane z gipsu, tzw. róże
pustyni.
 Minerały i skały

Skały metamorficzne
W warunkach panujących pod powierzchnią ziemi
dochodzi do przekształcenia budowy i składu chemicz­
Żwir jest skałą nego istniejących już skał magmowych lub osadowych.
luźną, zbudowaną W efekcie tworzą się skały metamorficzne.
z zaokrąglonych
okruchów skalnych
i kwarcu. Gnejs najczęściej po­
wstaje z przeobrażenia
granitu. Budujące go
minerały są ułożone
w postaci wstęg,
które pod wpływem
ciśnienia mogą zostać
pofałdowane.
W wyniku sce-
mentowania żwiru
spoiwem mineral­
nym powstaje skała
zwięzła - zlepieniec
(konglomerat).
W wyniku oddzia­
ływania na wapień
bardzo wysokiej
temperatury po­
wstają w nim nowe
kryształy kalcytu,
które tworzą zbitą
skałę - marmur.

Eklogit powstaje praw­

Rośliny obumarłe w środowisku bagiennym dopodobnie w płaszczu
w ciągu milionów lat przekształciły się w węgiel Ziemi, znacznie głębiej
kamienny, w wyniku oddziaływania podwyż­ niż większość skał,
szonej temperatury i ciśnienia. pod wpływem bardzo
wysokiej temperatury
i ciśnienia. Zawiera
kryształy piroksenu
oraz czerwone kryształy
granatu.

Sól kamienna (halityt)

jest złożona głównie
z minerału zwane­
go halitem (NaCI).
Stanowi powszechny
środek spożywczy; Zadania
jest również wykorzy­
stywana w przemyśle 1. Podaj różnicę między minerałem a skałą.
chemicznym (np. do 2. Wymień nazwy pięciu minerałów skałotwórczych.
produkcji sody i chloru) 3. Wskaż różnicę między dwom a rodzajami skał
oraz w lecznictwie (jako
magmowych; głębinową oraz wylewną.
składnik roztworów
fizjologicznych). 4. Scharakteryzuj skały metamorficzne.
5. Podaj trzy przykłady gospodarczego wykorzysta­
nia surowców budowlanych.
 Odtwarzanie i datowanie
dziejów Ziemi
Narodziny Ziemi oraz jej najstarsze dzieje do dziś
pozostają nie do końca wyjaśnioną tajemnicą.
Nie oznacza to jednak, że nic nie wiemy na temat
powstania i początków naszej planety. Naukow­
cy przypuszczają, że Układ Słoneczny zaczął
się tworzyć 4,6 mld lat temu z pyłowo-gazowej
materii, natomiast 100 min lat później powstały
planety, w tym Ziemia.
■ Odtwarzanie dziejów Ziemi
Powstaniem i ewolucją skorupy ziemskiej oraz
świata organicznego w przeszłości geologicznej
zajmuje się geologia historyczna. W jej skład
wchodzą m.in.:
►paleogeografia - nauka zajmująca się odtwa­
rzaniem w arunków geograficznych na po­
wierzchni Ziem i w przeszłości geologicznej,
m.in. rozmieszczeniem mórz i lądów;
►stratygrafia - nauka badająca wiek skał oraz
ich występowanie w czasie i przestrzeni;
►paleontologia - nauka zajmująca się organi­
zmami żywymi występującymi w minionych
epokach geologicznych.
W badaniach przeszłości Ziemi powszechnie
wykorzystuje się zasadę aktualizmu geolo­
gicznego, która została sformułowana w 1785 r.
przez Jamesa Huttona (1726-1797) i rozwinięta
w 1830 r. przez Charlesa Lyella (17 9 7 -1 8 7 5 ).
Wyraża ją hasło: „Teraźniejszość jest kluczem
do przeszłości”. Tłumaczy się je w ten sposób, że
procesy geologiczne zachodzące w przeszłości
we wnętrzu i na powierzchni Ziemi można re­
konstruować, obserwując procesy zachodzące
współcześnie. Ponadto na podstawie badań skał
oraz sposobu ich ułożenia możliwe jest określe­
nie wieku zdarzeń geologicznych, a także od­
tworzenie warunków geograficznych panują­
cych w dawnych czasach. Stosując tę zasadę, nie
wolno jednak zapomnieć, że ze względu na inny
skład atmosfery oraz wyższe temperatury panu­
jące we wczesnych etapach dziejów Ziemi, za­
chodzące wówczas procesy znacząco różniły się
od procesów, które obserwujemy obecnie.
190
W Metody określania wieku względnego
Określając wiek skał czy zdarzeń geologicznych,
naukowcy używają pojęć: wiek względny i wiek
bezwzględny. Wiek względny skał i zjawisk
geologicznych ustala się w stosunku do wieku
innych skał lub zjawisk. M ów iąc o wieku
względnym, używamy określeń skały starsze lub
skały młodsze. Natomiast wiek bezwzględny
podaje się w latach wskazujących na to, ile czasu
upłynęło od danego wydarzenia. W badaniach
geologicznych wiek bezwzględny liczony jest
w odniesieniu do 1950 r., czyli daty umownie
przyjętej za początek teraźniejszości.
Do określenia wieku względnego stosuje się
wiele różnych, wzajemnie uzupełniających się
metod. Spośród nich najczęściej wykorzystuje
się metody: stratygraficzną, tektoniczną oraz
paleontologiczną.
Metoda stratygraficzna pozwala określić
wiek warstw skalnych na podstawie ich wza­
jemnego ułożenia. Ważną rolę odgrywa w niej
zasada superpozycji (nadległości warstw), we­
dług której warstwy skalne położone głębiej są
starsze od warstw leżących płycej. Zasada ta
może być jednak stosowana jedynie na obsza­
rach niezaburzonych tektonicznie.
Każda warstwa skalna jest zapisem historii środowiska,
w którym powstała. W seriach skalnych o niezaburzo-
nym układzie każda warstwa leżąca wyżej jest młodsza
od warstwy znajdującej się pod nią.
 Odtwarzanie i datowanie dziejów Ziemi

Metoda tektoniczna oparta jest na analizie

niezgodności w ułożeniu warstw skalnych. Jak powstają skamieniałości?
Umożliwia ona odtworzenie chronologii proce­
sów geologicznych na danym obszarze, dzięki
przyjęciu następujących zasad: Martwa ryba
Priscacara Hops
►deformacja skał jest młodsza od najmłodszej opada na dno
skały, którą proces ten obejmuje; płytkiego,
►intruzje magmowe są młodsze od skał, które te ciepłego morza.
intruzje przecinają.
Metoda paleontologiczna polega na ustala­
niu wieku skał na podstawie zawartych w nich
skamieniałości, czyli szczątków roślin i zwierząt
z minionych okresów geologicznych. Niezwykle
Bakterie częściowo
istotne w datowaniu skał tą metodą są skamie­ rozkładają martwą
niałości przewodnie - szczątki organizmów, rybę. Z czasem
szczątki zostają
które w geologicznej skali czasu żyły bardzo
przykryte warstwą
krótko, występowały powszechnie oraz odzna­ drobnoziarnistych
czały się cechami pozwalającymi na ich jedno­ osadów morskich.
znaczną identyfikację. Posiadając wiedzę o wie­
ku organizm u uznanego za skam ieniałość
przewodnią, łatwo jest ustalić wiek warstwy
skalnej, w której on występuje. Dzięki skamie­ Kolejne warstwy
niałościom przewodnim dowiadujemy się rów­ osadów sprzyjają
rozpoczęciu pro­
nież, jakie zwierzęta i rośliny żyły dawniej, oraz cesów chemicz­
możemy odtworzyć warunki ich bytowania. nych powodują­
W formie skamieniałości zachowały się tylko cych fosylizację,
czyli skamienienie.
organizmy żyjące w środowisku sprzyjającym fo- Skamieniały szkie­
sylizacji lub też te, które miały trwałe elementy let pod wpływem
(szkielet, muszlę, pancerz). Szacuje się, że tylko ciśnienia ulega
sprasowaniu.
jeden na kilkanaście tysięcy gatunków żyjących
w danym okresie przetrwał w postaci skamieniałej.

Po ustąpieniu mo­
rza powierzchnia
skał poddawana
jest procesom
erozyjnym.

Postępujące
procesy erozyjne,
niszcząc kolejne
warstwy skał,
odsłaniają ska­
mieniałą rybę. -

Trylobity są skamieniałościami przewodnimi dla ery pa-

leozoicznej, a amonity i belemnity dla ery mezozoicznej.

191
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

■ Metody określania wieku

bezwzględnego
Wiek bezwzględny określa się najczęściej za po­
mocą metod: izotopowej, dendrochronologicz-
nej i sedymentologicznej.
Metoda izotopowa wykorzystuje zjawisko
naturalnego rozpadu izotopów promieniotwór­
czych niektórych pierwiastków, prowadzące
do powstania izotopów niepromieniotwórczych.
Tempo tego procesu, dla każdego izotopu pro­
m ieniotwórczego inne, określa się jako okres
połowicznego rozpadu. Jest to czas, po którym
Datowanie izotopowe, oparte na zjawisku rozpadu pro­
z pierwotnej ilości izotopu pozostaje tylko jego
mieniotwórczego wymaga stosowania skomplikowanej
połowa. Znając okres połowicznego rozpadu aparatury, czasami również spektrometru masowego.
izotopu promieniotwórczego oraz obecny jego
stosunek ilościowy do produktu jego rozpadu, Metoda dendrochronologiczna pozwala
łatwo można określić czas rozpoczęcia tego na ustalenie wieku badanego obiektu lub zjawi­
procesu. Najczęściej pokrywa się on z wiekiem ska przyrodniczego na podstaw ie rocznych
skały, w której pierwiastki te występują, lub przyrostów słojów drzew. Rosnące drzewa każ­
z wiekiem procesu geologicznego. Ważniejszy­ dego roku wytwarzają nową warstwę tkanki,
mi metodami izotopowymi są: odkładającą się w postaci pierścienia zwanego
►metoda uranowo-ołowiowa - wykorzystują­ słojem. Zliczanie słojów i porównanie uzyskane­
ca izotop uranu 238U. W wyniku jego rozpadu go wyniku z istniejącym i w zorcam i pozwala
powstaje ołów 206Pb. Czas połowicznego roz­ określić czas, w którym drzewo rosło. Natomiast
padu tego izotopu jest bardzo długi, wynosi aż analiza szerokości i gęstości przyrostów umożli­
4,5 mld lat. Metodę tę stosuje się do określania wia rekonstrukcję warunków klimatycznych ist­
skał oraz zdarzeń z odległej przeszłości geolo­ niejących w przeszłości. Ze względu na krótki
gicznej; zakres czasowy (do ok. 10 tys. lat) stosowanie
►metoda radiowęglowa 14C - wykorzystująca tej metody jest ograniczone głównie do badań
promieniotwórczy izotop 14C. Stosunek tego archeologicznych i klimatycznych.
izotopu do węgla 12C podczas całego życia or­
ganizmów jest stały. Kiedy jednak organizm
obumiera, ilość izotopu 14C zaczyna maleć.
Po 5570 latach jest już go tylko połowa, po 11
140 latach tylko 1/4. Znając proporcję 14C/12C
w drewnie, kościach bądź skórze, możemy
określić wiek śm ierci rośliny czy zwierzęcia.
Jeżeli badane szczątki znajdujemy w skale, nie
może być ona od nich starsza. Ze względu
na stosunkowo krótki okres połowicznego
rozpadu metoda ta pozwala na określanie wie­
ku obum arłych organizm ów liczących nie
więcej niż 60 tys. lat. Dlatego jest ona głównie
wykorzystywana przez archeologów, którzy Roczne przyrosty zapisane w słojach pnia każdego
przy jej pom ocy określają m.in. wiek przed­ drzewa są odbiciem warunków pogodowych panu­
jących w danym roku. Słój drewna powstały w ciągu
miotów wykonanych przez człowieka z mate­ jednego roku składa się z jasnego pasma drewna
riałów pochodzenia organicznego. wiosennego i ciemniejszego pasma drewna letniego.
 Odtwarzanie i datowanie dziejów Ziemi

Metoda sedymentologiczna pozwala na okreś­ Czy wiesz, że...

lenie wieku osadów w zbiornikach wodnych Nazwy okresów geologicznych pochodzą
poprzez badanie rocznego tempa ich przyrostu. od nazw miejscowości lub regionów, w których
Na przykład warstwa iłów o grubości 2 - 3 cm występują najlepiej rozpoznane skaty tego wie­
osadza się w Morzu Bałtyckim w ciągu 100 lat. ku. Cambria to łacińska nazwa Walii, Devon
W morzach otwartych tempo sedymentacji jest to hrabstwo w Anglii, Perm - miasto w Rosji.
znacznie wolniejsze i nie przekracza 1 mm na Z kolei jura wzięła swą nazwę od nazwy gór
100 lat. Znając grubość osadu i tempo sedy­ na pograniczu francusko-szwajcarskim.
m entacji, można określić, jak dawno osad za­
czął powstawać. Jednak uzyskane przy pomocy
tej metody wyniki należy traktować orientacyj­ Tabela stratygraficzna
nie, gdyż tempo sedymentacji, zależne od wielu
W iek
czynników, w przeszłości mogło być inne niż w min lat
Eon Era Okres Epoka
obecnie. (dolna
granica)
■ Podział dziejów Ziemi holocen 0,012
czwartorzęd
Badania geologiczne pozwoliły odtworzyć waż­ plejstocen 2,58
-
niejsze wydarzenia z geologicznej historii Zie­ 2
N pliocen 5,33
O neogen
mi, ustalić ich następstwo czasowe oraz ułożyć O
N miocen 23,03
z nich tabelę stratygraficzną. Głównymi jed ­ o
c
0 oligocen 33,9
nostkami podziału dziejów Ziemi są:
paleogen eocen 55,8
►eony - wyznaczone na podstawie obecności
na Ziemi życia. Wyróżnia się trzy eony: paleocen 65,5

- archaik, w którym nie istniało życie, górna 99,6

kreda
- proterozoik z ukrytym życiem (nie zacho­ dolna 145,5
wały się skamieniałości), 03 malm 161,2
O c
N N
- fanerozoik, w którym dominowało jawne O O jura dogger 175,6
0 O
życie (obecność życia została potwierdzona c N
03 O lias 199,6
N
skamieniałościami organizmów mających d)
E górny 228,7
twarde, mineralne części szkieletów);
trias środkowy 245,9
►ery - zostały wyznaczone na podstawie okre­
sów masowego wymierania roślin i zwierząt; dolny 251,0
►okresy - wydzielone na podstawie zmian zacho­ perm 299,0
dzących w świecie organicznym, a także w roz­ 03
C karbon 359,2
N
kładzie lądów i mórz; O dewon 416,0
O
►epoki - wyróżnione na podstawie wielkich N
O sylur 443,7
0
ruchów górotwórczych. 03
Q_ ordowik 488,3
Czas, który upłynął od powstania Ziemi, jest
kambr 542,0
wielkością trudno wyobrażalną. Gdy przyrów­
namy go jednak do liczącego 365 dni roku, neoproterozoiczna 1000
6
oter
zoik

wówczas nie sprawi nam problemu zrozumie­ mezoproterozoiczna 1600

nie proporcji między długością trwania po­ Q_ paleoproterozoiczna 2500
szczególnych er czy okresów. W tej rocznej ska­ neoarchaiczna 2800
li jed en dzień oznacza 12,6 min lat, a jeden mezoarchaiczna 3200
05
r~
miesiąc - prawie 380 min lat. Dla przykładu, O
03 paleoarchaiczna 3600
według skali rocznej, człowiek pojawiłby się
eoarchaiczna 4600
na Ziemi dopiero 31 grudnia ok. godziny 21.00.

193
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne
Analiza profilu geologicznego
Zadanie
Przedstaw historię geologiczną regionu na podsta­
wie poniższego profilu geologicznego.
1. Wapienie górnojurajskie
2. Margle i wapienie kredy
||*«-* **.| 3. Osady morskie miocenu (piaski, iły, osady chemiczne)
l° o:*Vol 4' u tw o rV piejstoceńskie (glina zwałowa, żwiry, piaski, eratyki)
53 5. Skały wulkaniczne (bazalty, melafiry)
0 6. Holoceńskie (współczesne) osady rzeczne (żwiry, piaski, muły)
D A b y prze d sta w ić historię geologiczną danego
regionu na p o d sta w ie profilu ge ologicznego,
musisz odczytać z legendy nazwy formacji skal­
nych oraz d o p a so w a ć je do poszczególnych
warstw skalnych przedstawionych na ilustracji.
B Na podstawie układu warstw skalnych oraz typów
skał w profilu ustal chronologiczny przebieg naj­
w ażniejszych w ydarzeń geologicznych w tym
regionie. Analizę profilu zacznij od warstw znajdu­
jących się najgłębiej. W większości przypadków
będą to warstwy najstarsze w danym profilu.
Zadania
1. Podaj różnicę między wiekiem względnym a wiekiem bezwzględnym.
2. Wyjaśnij, na czym polega zasada aktualizmu geologicznego.
3. Wyjaśnij znaczenie skamieniałości przewodnich w odtwarzaniu
4. Podaj kryteria podziału dziejów Ziemi na ery i okresy.
Krok po kroku
Odpowiedź
• Górnojurajskie wapienie pow stały w czasie zale­
wów morza jurajskiego.
• Osadzone na nich margle i wapienie powstały po
ustąpieniu morza jurajskiego, kiedy obszar ten objęły
zalewy morza kredowego.
• Fałdow y układ w ym ienionych w a rs tw skalnych
dowodzi, że na obszarze tym doszło do ruchów
górotwórczych. W tym czasie (koniec kredy) trwała
orogeneza alpejska.
• Brak ciągłości warstwy margli i wapieni kredowych
sugeruje, że obszar ten został wyniesiony ponad
poziom wód, gdzie w warunkach lądowych pale-
ogenu rozpoczęły się procesy rzeźbo tw órcze
(m.in. wietrzenie).
• Osady morskie miocenu powstały w wyniku zale­
wów morza mioceńskiego.
• W ystępowanie skał wulkanicznych rozcinających
warstwy skalne oraz rozlewających się po osadach
m ioceńskich dow odzi, że pod koniec miocenu
na obszarze tym występowała działalność wulka­
niczna.
• Liczne utwory plejstoceńskie związane z działalnością
lądolodu (gliny, żwiry, piaski, eratyki) świadczą o tym,
że na teren ten wkroczył lądolód skandynawski.
• Występowanie aluwiów w dolinach rzecznych ozna­
cza, że od ustąpienia lądolodu rzeźbę terenu kształ­
tują różnorodne procesy rzeźbotwórcze.
Pytania kontrolne
1. Ile razy teren, którego dotyczy przekrój geologiczny,
zalewało morze? (raz / dwa / co najmniej trzy razy)
2. Kiedy na tym obszarze wystąpiły ruchy górotwór­
cze? (górna jura / górna kreda / miocen)
3. Jaka struktura powstała podczas ruchów te kto ­
nicznych na tym obszarze?
4. Kiedy na analizowanym terenie wystąpiła działal­
ność wulkaniczna? (górna jura / górna kreda / górny
miocen)
5. Jakie
ślady dowodzą występowania lądolodu skan­
dynawskiego na tym terenie? (iły / piaski / eratyki)
dziejów Ziemi.
 Kronika dziejów Ziemi
Pierwsze próby określenia wieku naszej planety
podejmowano na podstawie interpretacji prze­
kazów biblijnych. W XV II w. irlandzki biskup
James Ussher (1581-1656) ogłosił publicznie,
że Ziemia i wszechświat zostały stworzone 23
października 4004 r. p.n.e. Twierdzenie to prze­
trwało niemal dwa stulecia, do 1841 r., kiedy to
twórca nowoczesnej geologii Charles Lyell wy­
raził pogląd, że wiek Ziemi trzeba liczyć w mi­
lionach lat. Kolejnego rozszerzenia skali czasu
geologicznego dokonał W illiam Thom pson,
znany jako lord I<elvin, który szacował wiek Zie­
mi na 2 0 -3 0 min lat. Dopiero odkrycie w 1896 r.
przez Henriego Becąuerela zjawiska naturalnej
J2 W yd arzen ia geologiczne
O
• formuje się pierwotna skorupa
ziemska - magma pokrywająca
powierzchnię naszej planety
krzepnie, tworząc liczne proto-
płyty o niewielkich rozmiarach
• protopłyty przemieszczają się,
co prowadzi do fałdowania
< skał i łączenia ich z obrzeżami
i protopłyt. Powstają rozległe
o
CE i sztywne płyty kontynentalne,
<
tzw. kratony, stanowiące dziś
fundamenty kontynentów
• ok. 3,8 mld lat temu, gdy
temperatura na powierzchni
Ziemi spadła poniżej 100°C,
zaczynają się tworzyć pierwsze
oceany
■wskutek procesów sedymen­
tacji zachodzących na dnie
długich i wąskich obniżeń
w skorupie ziemskiej (geo-
N
synklin) powstają warstwy
O skał osadowych. Zostają
CC
LU one sfałdowane, a następnie
I-
o
cc
wypiętrzone, tworząc pierwsze
CL łańcuchy górskie
1pod koniec proterozoiku lądy
skupiają się prawdopodobnie
w jeden wielki kontynent
promieniotwórczości przyniosło postępy w po­
znawaniu rzeczywistego wieku naszej planety.
W 1907 r. Bertram Boltwood, badając stosunek
izotopu uranu 238U do izotopu ołowiu 206Pb,
określił wiek najstarszych skał na ponad 400 min
lat. Z końcem lat 50. XX w. ustalono wiek Ziemi
na ponad 4,5 mld lat.
Czy wiesz, że...
Najstarsze odkryte skały (pokłady amfibolitu)
znajdują się w Kanadzie. Umiejscowione są
wpaśmie górskim Nuwuagittuq, leżącym
na wschodnim brzegu Zatoki Hudsona. Szacuje
się, że pochodzą one sprzed około 4,28 mld lat
Klim at Flora i fauna
1formuje się atmosfera 1w oceanach pojawiają się
ziemska, w której składzie pierwsze prymitywne orga­
początkowo dominuje nizmy żywe, które poprzez
dwutlenek węgla i azot, fotosyntezę stopniowo
natomiast zawartość tlenu wzbogacały atmosferę
jest znikoma (ok. 0,1 %) w tlen
znaczne zróżnicowanie 1życie występuje tylko
klimatu: od suchego w morzach
i gorącego po ciepły 1pod koniec eonu pojawiają
i wilgotny się zwierzęta tkankowe
pod koniec proterozoiku (jamochłony, pierścienice,
następuje czasowe ochło­ stawonogi), które w póź­
dzenie, prowadzące do niejszym czasie wykształ­
powstania na znacznych ciły zdolność wytwarzania
obszarach kontynentów twardych elementów
czasz lądolodów szkieletu
na przeważającej części
lądów panuje klimat ciepły
i suchy
195
 Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne
Okres
Eon
(3
LU
W yd arzen ia geologiczne
• proterozoiczny superkontynent
rozpada się na kilka mniejszych
bloków (m.in. Gondwanę, Balti-
kę, Laurencję i Syberię)
-Q • na dnach oceanów powstają
E
CO osady, które zostają później
sfałdowane i wypiętrzone
w wyniku orogenicznych ru­
chów kaledońskich
• kontynenty zmieniają swoje
położenie, wkraczając w różne
strefy klimatyczne. W efekcie
np. na powierzchni Gondwa­
>
o ny (obejmującej dzisiejsze
"O kontynenty półkuli południowej)
ó rozwijają się lądolody, których
późniejsze topnienie spowodo­
wało znaczne zmiany poziomu
wód w morzach i oceanach
• wskutek kolizji Baltiki i Lau-
rencji powstaje nowy ląd
- Euroameryka. Obejmuje on
dzisiejszą Europę, Amerykę
> Północną i Grenlandię
co
• przemieszczaniu się kon­
O
Ó tynentów towarzyszą silne
N
N ruchy górotwórcze orogenezy
O o
cc LU kaledońskiej
LU —I
z <
LU CL • kontynenty położone na półkuli
LL
północnej (euroamerykański,
syberyjski, kazachski) zbliżają
się powoli do znajdującej się
na półkuli południowej
Gondwany
c w strefie międzyzwrotni-
o
£
CD
O i suchym
• intensywne przemieszczanie
się kontynentów przyczynia się
do wystąpienia głównych faz
orogenezy hercyńskiej, w wy­
niku której powstają łańcuchy
górskie w zachodniej i połu­
dniowej Europie, północnej
Afryce oraz we wschodniej
i południowej części Ameryki Pn.
1większość kontynentów
skupia się w strefie równikowej
i zwrotnikowej
196
Klimat
• klimat na większości ob­
szarów był gorący i suchy.
Takie warunki umożliwiały
szybkie powstawanie
osadów, np. soli
• klimat zróżnicowany:
od ciepłego i suchego
na obszarze Syberii
do chłodnego na konty­
nencie Gondwany
• na kontynentach zachodzą
znaczne zmiany klimatycz­
ne związane z przemiesz­
czaniem się lądów w inne
szerokości geograficzne
• w przeważającej części
Gondwany panuje chłodny
klimat sprzyjający rozwo­
jowi zlodowaceń konty­
nentalnych. Pozostałe
kontynenty znajdują się
kowej o klimacie gorącym
' na przeważającej części
obszarów lądowych panuje
klimat gorący i wilgotny.
Nieco chłodniejszy klimat
występuje jedynie na
kontynencie syberyjskim,
a na obszarze położonej
w strefie okołobiegunowej
Gondwany dominuje klimat
polarny
Flora i fauna
3
• kambryjska eksplozja życia
- nagłe, w skali czasu geo­
logicznego, pojawienie się
wszystkich znanych współ­
cześnie typów zwierząt
bezkręgowych. Najbardziej
rozpowszechnione są
stawonogi, głównie trylo-
bity (dziś skamieniałości
przewodnie tego okresu)
• ewolucja typów i gromad
kambryjskich oraz szybkie
różnicowanie się nowych
grup
• skamieniałości przewodnie
z tego czasu to graptolity
i konodonty
• w morzach pojawiają się
pierwsze ryby, a na lądzie
pierwsze rośliny naczynio­
we - psylofity
• bujny rozwój życia w cie­
płych i płytkich morzach
strefy zwrotnikowej (m.in.
koralowców i ryb, w tym
ryb trzonopłetwych)
• na lądach pojawiają się
widłaki, skrzypy i paprocie,
co stwarza warunki do roz­
woju pierwszych zwierząt
lądowych, dla których
rośliny te były pokarmem
1w późnym dewonie część
populacji roślin i zwierząt
wymiera z niewyjaśnionych
przyczyn
■bujny rozwój flory lądowej,
zwłaszcza widłaków,
skrzypów i paproci, które
osiągały ogromne roz­
miary. Ze szczątków tych
roślin powstają złoża węgla
kamiennego i brunatnego
■pojawiają się pierwsze
owady latające
' w późnym karbonie poja­
wiają się pierwsze gady

Okres
c CS
o W ydarzenia g eologiczne
LU LU
• utworzenie się ze wszystkich
kontynentów gigantycznego
kontynentu - Pangei, roz-
ciągającego się od bieguna
północnego do bieguna potu-
dniowego. Oblewają go wody
Paleopacyfiku (Panthalassa)
O oraz Oceanu Tetydy
N E
O 0
_i
<
CL
• poszczególne fragmenty Pan-
gei stopniowo się od siebie od-
CO dalają, wskutek czego Ocean
Tetydy powiększa swój zasięg
• Pangea rozpada się na Gon-
* dwanę i Laurazję
O • następuje transgresja morska,
N
O w późnej jurze obejmująca
DC
LU niemal wszystkie lądy
Z • rozpoczyna się wczesna faza
LU
LL
D orogenezy alpejskiej, która
pod koniec okresu doprowa-
dziła do regresji morza
* drapieżne ichtiozaury,
O plezjozaury, a także
N
O krokodyle i żółwie
N
LU • Laurazja i Gondwana dzielą się
na znane nam współcześnie
kontynenty
• Ameryka Południowa odrywa
się od Afryki, która systema-
tycznie zbliża się do Europy
• we wczesnej kredzie występuje
silna transgresja morska, która
ctj doprowadza do znacznego
0 zmniejszenia powierzchni
lądów oraz powstania na dnie
mórz osadów
• pod koniec kredy osady te
wskutek ruchów górotwór­
czych zostały sfałdowane i wy­
piętrzone, tworząc łańcuchy
górskie ciągnące się od Alp
po Himalaje
Klim at
• na obszarach podbiegu-
nowych, zwłaszcza półkuli
południowej (dzisiejsza
Antarktyda, południowa
Afryka, Australia, Ameryka
Południowa) rozwijają się
lodowce kontynentalne
• część Pangei znajduje się
w strefie międzyzwrotni-
kowej i zwrotnikowej. Tu
w warunkach klimatu su-
chego i gorącego dochodzi
do zaniku lasów tropikal­
nych, a w płytkich i wy­
sychających zbiornikach
morskich do powstawania
pokładów soli kamiennej
• przeważająca część
obszarów lądowych znaj-
duje się w zasięgu klimatu
ciepłego, wilgotnego lub
suchego
• warunki klimatyczne
podobne do warunków
z triasu, nadal panuje kii-
mat sprzyjający ekspansji
życia
• na kuli ziemskiej przeważa
klimat ciepły
Kronika dziejów Ziemi
Flora i fauna
• pospolite skrzypowce i pa-
procie drzewiaste wskutek
zmian klimatycznych zo-
stają wyparte przez rośliny
nagonasienne (iglaste,
sagowce, miłorzębowe)
• następuje rozwój ramienio-
nogów
• pod koniec permu nastę-
puje wielki kryzys świata
organicznego, wymiera ok.
90% gatunków zwierząt
• na lądach następuje
intensywny rozwój roślin
iglastych, pojawiają się di-
nozaury, a także pierwsze
prymitywne ssaki
• w morzach pojawiają się
gady morskie
• na lądzie dominują rośliny
nagonasienne (m.in. sa-
gowce, miłorzębowe) oraz
dinozaury
• pod koniec okresu pojawia
się pierwszy ptak - archeo-
pteryks
• w morzach rozwijają
się amonity i belemnity,
a wśród gadów morskich
• w ciepłych morzach roz-
wijają się m.in. koralowce,
małże oraz otwornice,
z których szczątków
utworzyły się złoża kredy
piszącej
• na lądach dominują
dinozaury, pojawiają się
pierwsze rośliny okryto-
nasienne (np. buk, brzoza,
wierzba)
• pod koniec kredy następu-
je gwałtowne wymieranie
organizmów (wymarły
wszystkie dinozaury i wiele
roślin lądowych, a w mo­
rzach prymitywne ryby
oraz bezkręgowce, takie
jak amonity i belemnity)
197
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne
Okres
c i a
o >- W yd arze n ia geologiczne
tu : tu
• zderzenie fragmentów daw-
nego kontynentu Gondwany -
Półwyspu Indyjskiego i Afryki -
C z Eurazją, którego skutkiem są
O) intensywne ruchy górotwórcze
0 orogenezy alpejskiej. Wynoszą
CL one na kilka tysięcy metrów
skały osadowe dawnego
Oceanu Tetydy
• ostateczne ukształtowanie
współczesnego rozkładu kon-
C tynentów i oceanów
CD • pokrywa lodowa Grenlandii
0 powiększa się wskutek ochło-
dzenia klimatu
FENEROZOIK
O
N • w plejstocenie następuje
O
znaczne rozprzestrzenienie
lądolodów, które kilkakrotnie
przykryły północne obszary Eu-
ropy, Azji i Ameryki Północnej
• ok. 10 tys. lat temu rozpoczy­
na się trwająca do czasów
obecnych epoka polodowco-
0, wa - holocen. W tym czasie
£
O powstaje m.in. Morze Bałtyckie
t • uwięzienie ogromnych ilości
0
£ wody w lodzie obniża poziom
o wód oceanicznych o ponad
100 m. Dzięki temu kontynent
azjatycki zyskuje połączenie lą­
dowe z Ameryką Północną. Na­
tomiast topnienie lądolodów z
końcem plejstocenu powoduje
znaczne podniesienie poziomu
oceanu światowego
Zadania
1. Podaj nazwę okresu, w którym powstały rozległe złoża węgla
kamiennego.
2. Podaj nazwę ery, w której na Ziemi pojawił się człowiek.
3. Wyjaśnij, dlaczego dopiero w paleozoiku, po ponad 4 miliardach lat
od utworzenia naszej planety, organizmy żywe (rośliny i zwierzęta)
zaczęły w znaczący sposób występować w środowisku.
*4. Korzystając z dostępnych źródeł, wyjaśnij przyczyny wyginięcia
mamutów.
Klim at
.
• w paleocenie i eocenie
na znacznych obszarach
panował ciepły klimat
• pod koniec oligocenu
nastąpiło silne ochłodzę-
nie, w wyniku którego na
Antarktydzie rozwinęła się
pokrywa lodowa, istniejąca
niemal nieprzerwanie
do dziś
• klimat zbliżony do współ-
czesnego, choć nieco cie-
plejszy. Z końcem pliocenu
nastąpiło ochłodzenie,
które doprowadziło do zlo-
dowaceń w późniejszych
okresach
• zachodzące w plejstocenie
zmiany klimatyczne spra-
wiają, że okresy zlodowa-
ceń - glacjały - są prze-
płatane okresami ociepleń
- interglacjałami, w których
dochodzi do wycofywania
się lądolodów
• w holocenie następuje
znaczne ocieplenie klima-
tu. Lodowce górskie i lą-
dolody zaczynają się topić.
Na zajmowanych przez
nie wcześniej obszarach
wyrastają lasy
Flora i fauna
• świat zwierzęcy zdomino-
wany przez ssaki, świat
roślinny m.in. przez rośliny
widłakowe, skrzypowe,
paprociowe i szpilkowe
• pojawiają się m.in. pierw-
sze zwierzęta kopytne (np.
konie, wielbłądy, nosoroż-
ce i jelenie) oraz naczelne
(np. małpy)
• świat organiczny wczes-
nego neogenu jest
bardzo zbliżony do świata
współczesnego. Na lądach
panują ssaki, głównie
łożyskowe
• pod koniec plejstocenu
spośród ssaków łoży-
skowych wyodrębnił się
człowiek rozumny (Homo
sapiens)
 Tektonika płyt litosfery
Powiedzenie pan ta rhei oznacza w języku grec­
kim 'wszystko płynie'. Przypisuje się je Herakli- Rozmieszczenie lądów
towi z Efezu, który uważał, że nic na świecie nie
i oceanów na Ziemi
trw a w iecznie i wszystko zm ienia się wraz
W historii geologicznej Ziemi kontynenty
z upływem czasu. Formułę tę można z powo­
wielokrotnie zmieniały swoje położenie.
dzeniem stosować przy opisie dziejów Ziemi.
65 min lat temu
Na naszej planecie wszystko się bowiem zmie­
nia. Zmieniają swoją powierzchnię i położenie
kontynenty, a także zanikają lub pojawiają się
oceany i morza.

■ Teoria dryfu kontynentów

Z g od n ość zarysów w schod nich w ybrzeży
Am eryki Północnej i Am eryki Południowej
z zachodnimi wybrzeżami Europy i Afryki za­
uważono już na początku X V II w. Nieco później
250 min lat temu
stwierdzono występowanie po obu stronach
Atlantyku identycznych rodzajów skał, a w two­
rzonych przez nie warstwach skalnych odna­
leziono szczątki tych samych gatunków zwie­
rząt i roślin. Dało to początek wielu hipotezom
i teoriom próbującym wyjaśnić te zadziwiają­
ce podobieństwa. Jedną z najbardziej znanych
- teorię dryfu kontynentów - przedstawił
w 1912 r. niemiecki geofizyk Alfred Wegener
(1 8 80-1930). Według tego uczonego, wszystkie 500 min lat temu

kontynenty w przeszłości tworzyły jeden mega-

kontynent - Pangeę - otoczony oceanem zwa­
nym Panthalassą. Pangea rozpadła się wskutek
ruchu wirowego Ziemi oraz siły przyciągania
Słońca i Księżyca na mniejsze i lżejsze bloki kon­
tynentalne, które zaczęły odsuwać się od siebie
po cięższym podłożu. Teoria Wegenera zyska­
ła zarówno wielu zwolenników, jak i przeciw­
ników. Ci ostatni dowodzili, że siły wskazane
przez uczonego są zbyt słabe do wprawienia
Obszary orogeniczne
kontynentów w ruch. Z tego powodu teoria lądy
| hercyńskie
dryfu kontynentów do końca lat 30. XX w. została oceany
] alpejskie
niemal w całości obalona. Prowadzone na wielką
obecne położenie lądów
skalę od zakończenia II wojny światowej bada­
—J I— rozbieżne granice płyt litosfery
nia dna oceanicznego umożliwiły wypracowa­
a-a -a-a -a zbieżne granice płyt litosfery
nie w latach 60. X X w. obecnie powszechnie "► kierunki przemieszczania się płyt litosfery
akceptowanej teorii tektoniki płyt litosfery.

199
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne
■ Teoria tektoniki płyt litosfery
Podstawowym założeniem teorii tektoniki płyt
litosfery jest podział litosfery na siedem dużych
i kilkanaście mniejszych płyt (kier) litosfery.
Wyróżnia się płyty kontynentalne, zbudowane
ze skał o małej gęstości, oraz płyty oceaniczne,
utworzone ze skał o większej gęstości.
Płyty litosfery wraz z położonymi na nich
lądami i morzami nieustannie przemieszczają
się względem siebie po plastycznej astenosfe-
rze z prędkością od kilku do kilkunastu cen­
tym etrów rocznie. Przyczyną tego ruchu są
prądy konwekcyjne występujące w płaszczu
ziemskim. Strumienie gorącej materii docierają
z wnętrza Ziemi do litosfery, gdzie rozdzielają
się i płyną poziomo w przeciwnych kierunkach.
Następnie, w wyniku obniżenia temperatury,
opadają w głąb. W ten sposób tworzą się za­
mknięte komórki konwekcyjne.
■ Spreding
W m iejscach, w których prądy rozchodzą się
na zewnątrz, dochodzi do rozciągnięcia, a na­
stępnie - do rozerwania litosfery. Jeżeli zjawi­
sko to zachodzi w obrębie skorupy oceanicznej,
powstają wąskie, długie i bardzo głębokie pęk­
nięcia - ryfty. Przez szczeliny w ryftach wydo­
staje się pochodząca z płaszcza lawa bazaltowa,
Strefy spredingu i subdukcji
Cykl powstawania i niszczenia skorupy
oceanicznej rozpoczyna się w strefie \
spredingu, natomiast kończy I
w strefie subdukcji. ;
dolina ryftowa
kierunek ruchu
płyty oceanicznej
która wypełnia je i krzepnie. W konsekwencji
zachodzi zjawisko spredingu, czyli przyrasta­
nia skorupy oceanicznej. Po obu stronach ry-
ftu stopniowo tworzą się rozległe podmorskie
wzniesienia - grzbiety śródoceaniczne.
Znacznie rzadziej ryfty powstają też w obrębie
kontynentów, ale zwykle są wtedy mniejsze. Naj­
bardziej znany system ryftowy rozciąga się
od Morza Czerwonego po wybrzeże Oceanu In­
dyjskiego w Mozambiku. M ałe ryfty występują
np. na pograniczu Stanów Zjednoczonych
i Meksyku.
■ Subdukcja
W miejscach, w których prądy konwekcyjne opa­
dają w głąb astenosfery, kierunki ruchu sąsiadu­
jących ze sobą płyt litosfery są zbieżne. W takim
przypadku jedna z płyt może podsuwać się pod
drugą. Proces ten nazywamy subdukcją.
Płyta oceaniczna ma większą gęstość niż płyta
kontynentalna, dlatego w strefach zbieżności
płyty oceanicznej z kontynentalną subdukcji
ulega zawsze płyta oceaniczna. Wskutek tego
na dnie oceanu powstaje wąskie, długie obniże­
nie o znacznej głębokości - rów oceaniczny.
Zanurzająca się w głąb płaszcza płyta oceaniczna
w wyniku ogromnego ciśnienia i bardzo wysokiej
temperatury topi się, a leżące na jej powierzchni
strefa spredingu
grzbiet
śródoceaniczny
prądy płyta
konwekcyjne oceaniczna
 Tektonika płyt litosfery

Płyty litosfery

1:240 000 000

Granice płyt litosfery

— rozbieżne (strefy ryftowe) przypuszczalne granice PB - płyta Bismarcka PK - płyta kokosowa
płyt litosfery
zbieżne (strefy subdukcji i kolizji) PE - płyta egejska PS - płyta Salomona
kierunki przemieszczania się
------- transformujące płyt litosfery PG - płyta Gorda PT - płyta turecka

skały osadowe ulegają sfałdowaniu. Ich wypię­ ma m iejsce m.in. na granicy płyty kokosowej
trzenie prowadzi do powstania łańcuchów gór­ z płytą północnoamerykańską, czy płyty Nazca
skich zbudowanych nie tylko ze skał osadowych, z płytą południowoamerykańską (gdzie powstał
lecz również ze skał magmowych. Sytuacja taka Rów Atakamski oraz łańcuch górski Andów).

Etapy rozwoju ryftu

strefa subdukcji W miejscach, w których prądy konwekcyjne rozchodzą
się, powstają w litosferze długie i wąskie szczeliny - ryfty.

kierunek rozsuwa­
rów nia się płyt litosfery
oceaniczny wulkan góry fałdowe

prąd
konwekcyjny

wypełnianie szczeli­
ny ryftowej magmą

grzbiet
śródoceaniczny
dolina ryftowa

201
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

■ Granice płyt litosfery

Ze względu na dominujący ruch płyt w strefie
kontaktu wyróżnia się granice zbieżne, rozbież­
ne oraz transformujące.
Na granicach rozbieżnych, gdzie płyty odsu­
wają się od siebie, dochodzi do powstawania ry-
ftu, czyli ryftogenezy. Szczególnie silnie proces
ten zachodzi np. w obrębie Grzbietu Śródatlan-
tyckiego, rozciągającego się od Islandii po An­
tarktydę. Jest to strefa graniczna kilku płyt litos­
fery, m .in. Płyty A frykańskiej oraz Płyty
Na pustynnych terenach, ok. 100 km na południe
Południowoamerykańskiej.
od granicy Etiopii z Erytreą, powstała 60-kilometrowa
Kiedy płyty zbliżają się do siebie (granica szczelina w skorupie ziemskiej. Naukowcy uważają,
zbieżna) w wyniku subdukcji płyty oceanicz­ że jest to najmłodszy ryft lądowy na Ziemi.
nej pod płytę kontynentalną, dochodzi do po­
wstania m.in. łańcucha górskiego. Natomiast gdy W wypadku kolizji dwóch płyt kontynental­
płyta oceaniczna podsuwa się pod inną płytę nych nie zachodzi subdukcja. Sfałdowaniu ule­
oceaniczną, to wtedy w strefie subdukcji po­ gają osady powstające w morzach rozdzielają­
wstaje rów oceaniczny oraz łuk wysp wulkanicz­ cych te płyty. Dzieje się tak, jeśli kolizja ma
nych. Tak stało się na przykład na granicy płyty charakter czołowy, jak przy zderzeniu bloku
pacyficznej i płyty filipińskiej, w efekcie czego Dekan (wchodzącego w skład płyty indyjskiej)
powstał Rów Mariański oraz archipelag Mariany. z płytą eurazjatycką.

Typy granic
Wyróżnia się dw a najważniejsze typy granic:
rozbieżne oraz zbieżne.

Do granic rozbież­
nych należy strefa
ryftowa z grzbie­
tem śródoce-
anicznym.

Do granic
zbieżnych należy
obszar subdukcji
płyty oceanicznej
pod płytę konty­
nentalną.
 Tektonika płyt litosfery

C zy w ie s z , że... N iekiedy płyty litosfery poruszają się

Lawa bazaltowa, która wylewa się podczas
podwodnej erupcji wulkanicznej, np. w strefie
ryftowej, często przyjmuje charakterystyczną
formę i jest nazywana lawą poduszkową.
Owalny, bochenkowaty kształt brył lawy
powstaje w wyniku jej szybkiego zastygania
w środowisku wodnym.
równolegle do siebie. Ma to miejsce wzdłuż
uskoków transformacyjnych przebiegających
poprzecznie do ryftu. Jest tak na przykład
wzdłuż uskoku San Andreas w Kalifornii. Rów­
noległym ruchom płyt często towarzyszą silne
trzęsienia ziemi, rzadziej zjawiska wulkaniczne.

Zadania
1. Wyjaśnij, co według Alfreda Wegenera wprawiało
kontynenty w ruch.
2. Wyjaśnij terminy: ryft, spreding, subdukcja, prądy
konwekcyjne.
3. W skaż na mapie miejsca na Ziemi, w których
współcześnie przyrasta litosfera.
4. Wskaż na mapie płyt litosfery miejsca, w których
w przyszłości mogą powstawać nowe oceany
i góry. Przyjmij, że kierunki ruchu płyt litosfery
nie ulegną zmianom.
5. Scharakteryzuj krótko kryteria występowania
trzech rodzajów granic płyt litosfery.

Zbieżną granicą
jest również strefa
subdukcji płyty
oceanicznej pod
inną płytę oce­
aniczną.

Specyficzną
zbieżność
wykazuje strefa
kolizji dwóch płyt
kontynentalnych.
Nie zachodzi tu
subdukcja.

p.k. płyta kontynentalna granica rozbieżna kierunek ruchu płyty

p.o. płyta oceaniczna granica zbieżna

!03
 Ruchy górotwórcze
i deformacje tektoniczne
Badania geologów wskazują, że szczytowe par­
tie M ount Everestu są zbudowane ze skał osa­
dowych, powstałych na dnie głębokiego oceanu.
Wyniesienie skał na wysokość wielu tysięcy me­
trów jest możliwe dzięki procesom wewnętrznym
(endogenicznym).
■ Procesy wewnętrzne
Źródłem procesów endogenicznych jest energia
cieplna wnętrza Ziemi, która wywołuje ruch
materii (prądy konwekcyjne), a tym samym -
powoduje zmiany w położonej wyżej litosferze.
Przejawami procesów wewnętrznych są: ruchy
górotwórcze (orogeniczne), ruchy lądotwór-
cze (epejrogeniczne) i ruchy izostatyczne. To­
warzyszą im procesy plutoniczne, wulkaniczne
oraz trzęsienia ziemi.
■ Ruchy górotwórcze
Powstawanie łańcuchów górskich jest rezulta­
tem szeregu procesów tektonicznych nazywa­
nych ruchami górotwórczymi lub orogeneza­
mi. W h isto rii Ziem i ruchy górotw órcze
zachodziły w ielokrotnie, jed nak najczęściej
mówi się o trzech orogenezach: kaledońskiej,
hercyńskiej oraz alpejskiej. Inne wyróżniane
orogenezy to m.in. orogeneza karelska, bajkal­
ska, katangijska i białomorska. Ruchy górotwór­
cze są procesami długotrwałymi i ciągłymi, dla­
tego nie można wyznaczyć okresu zupełnie
spokojnego. Można mówić jedynie o obniżonej
lub wzmożonej aktywności tektonicznej.
Podczas orogenezy kaledońskiej powstały
łańcuchy górskie nazywane kaledonidami. Na­
leżą do nich m.in. G óry Kaledońskie, Góry

Geologia -
tektonika

1:240 000 000

Granice płyt litosfery

tarcze prekambryjskie obszary fałdowań
hercyńskich ___ rozbieżne (ryfty śródoceaniczne
i śródkontynentalne)
‘—*—* zbieżne (strefy subdukcji)
platformy prekambryjskie platformy paleozoiczne
transformujące

obszary fałdowań przypuszczalne granice płyt litosfery

obszary fałdowań
kaledońskich mezozoiczno-kenozoicznych kierunki przemieszczania sią płyt litosfery

204

Na obszarze Gór Kaledońskich ruchy górotwórcze
dawno się zakończyły. Stoki górskie są tam łagodne,
a wysokości względne i bezwzględne - niewielkie.
Skandynawskie, Ałtaj, Sajany. W Polsce w tym
okresie wypiętrzony został fragment Gór Świę­
tokrzyskich oraz znaczna część Sudetów Za­
chodnich.
Orogeneza hercyńska (waryscyjska) dzieliła
się na kilka faz, podczas których w różnych
m iejscach na Ziemi następowało wzmożenie
ruchów górotwórczych. Nazwa orogenezy pocho­
dzi od nazwy niemieckich Gór Harz, a wszystkie
łańcuchy górskie powstałe w tym okresie nazywa­
ne są hercynidami. Należą do nich m.in. Wogezy,
Ardeny, Rudawy oraz Masyw Czeski.
W orogenezie alpejskiej powstały najwyższe
góry świata: Himalaje, Kordyliery, Andy, Kaukaz
oraz Alpy. Łańcuchy górskie, które powstały
w tym okresie, nazwano alpidami.
Czy wiesz, ż e ...
Najnowsze badania geologiczne utworów
górskich wykazały, że nie zawsze można
wytłumaczyć ich powstanie, posługując się
jedynie prostymi modelami subdukcji. Dlatego
stworzono koncepcję terranów, czyli elemen­
tów płyty oceanicznej lub kontynentalnej, które
w wyniku kolizji płyt zostały włączone w skład
górotworu, a następnie - przesunięte nawet
na znaczne odległości. Koncepcja terranów
pozwala wyjaśnić sąsiedztwo jednostek o dia­
metralnie różnej budowie i historii geologicznej.
Ruchy górotwórcze i deformacje tektoniczne
Masyw Mont Blanc wznoszący się na obszarze Alp Za­
chodnich należy do alpidów. Charakterystyczną cechą
tych gór są ostre granie oraz liczne formy polodowcowe.
■ Deformacje tektoniczne
Procesy wewnętrzne prowadzą często do po­
wstania różnego rodzaju deformacji fragm en­
tów skorupy ziemskiej. Jednak niektóre części
skorupy nie zostały przez te procesy przekształ­
cone. Takimi fragmentami są platformy konty­
nentalne. Ich płytowa budowa jest dwudzielna
- krystaliczny cokół i leżące na nim warstwy
osadów. Części platform z odsłoniętym coko­
łem nazywane są tarczami krystalicznymi.
Niekiedy cały obszar o budowie płytowej jest
wynoszony rów nom iernie. Przy silniejszym
z jednej strony podnoszeniu powstaje monokli-
na, którą tworzą warstwy łagodnie pochylone
w jednym kierunku. W praktyce rzadko jednak
spotykamy warstwy skalne o takim ułożeniu,
gdyż na skutek ruchów płyt litosfery ulegają one
innym deformacjom.
Rozległy obszar zbudowany z warstw skalnych nachylo­
nych w jednym kierunku i pod jednakowym (niedużym)
kątem nazywany jest monokliną.
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

Deformacje tektoniczne
W zależności od rodzaju i przebiegu odkształceń w skałach deformacje tektoniczne dzieli się na:
• deformacje ciągłe, w których nie doszło do przerwania ciągłości warstw skalnych,
• deformacje nieciągłe, w których ciągłość warstw uległa przerwaniu.

Deformacje ciągłe Skrzydło to zespół warstw skalnych

nachylonych w jednym kierunku i bę­
Najczęściej spotykaną formę W antyklinie (siodle)
warstwy skalne wy­ dących częścią antykliny lub synkliny.
deformacji ciągłych stanowią
gięte są ku górze.
fałdy. Są to wygięcia warstw Oś fałdu to linia
skalnych powstałe wskutek biegnąca przez środek
ruchów tektonicznych spow o­ antykliny bądź synkliny.
dowanych bocznymi naciskami
na poziome warstwy skalne.
W budowie fałdu wyróżnia się:
antyklinę, synklinę, skrzydło, oś
fałdu oraz powierzchnię osiową.

Powierzchnia
osiowa łączy osie W synklinie (łęku) warstwy
fałdu. skalne wygięte są ku dołowi.
Typy fałdów
Spośród wielu klasyfikacji fałdów najczęściej stosuje się klasyfikację
geometryczną, uwzględniającą nachylenie powierzchni osiowej.
Wyróżnia się w niej fałdy: stojące, pochylone, obalone i leżące.

W fałdzie stojącym
powierzchnia osiowa jest
pionowa, czyli prostopa­
dła do powierzchni terenu.
Fałd pochylony ma
nachyloną powierzchnię
osiową. Skrzydła są w nim
pochylone w przeciwnych
kierunkach.
W fałdzie obalonym,
o mocno pochylonej
powierzchni osiowej,
skrzydła nachylone są
w tym samym kierunku.
Fałd leżący to taki, w któ­
rym powierzchnia osiowa
jest pozioma.

Płaszczowina Kierunek nacisku

mas skalnych.
W wyniku silnego nacisku z boku może dojść do powstania
płaszczowiny, czyli pokrywy mas skalnych oderwanej
od podłoża i przesuniętej na znaczną odległość (nawet
do 200 km). Podczas przemieszczania dochodzi
do sfałdowań i spękań, w których efekcie płaszczowina
jest wewnętrznie silnie zdeformowana.

Górna część fałdu przemieściła

się, przez co została zerwana
ciągłość warstw skalnych.
 Ruchy górotwórcze i deformacje tektoniczne

Deformacje nieciągłe Skrzydło wiszące to część

Skały przemieszczają się
warstw skalnych, która prze­
Przerwanie ciągłości warstw skalnych wzdłuż powierzchni
mieściła się w górę.
zachodzi zazwyczaj wskutek powstania uskokowej.
w ich obrębie różnej wielkości pęknięć,
wzdłuż których skały się przemiesz­
czają. Jeśli przemieszczenie następuje
wzdłuż powierzchni pionowej lub
pochylonej, wówczas strukturę taką
określa się jako uskok. Podstawo­
wymi elementami uskoku są skrzydło
(wiszące lub zrzucone) oraz powierzch­
nia uskokowa.
Skrzydło zrzucone jest częścią warstw
skalnych, która przemieściła się w dół.

Typy uskoków
Kierunek przemieszczania skał wzdłuż powierzchni uskoku decyduje o podziale uskoków
na zrzutowe (normalne i odwrócone), w których skały przemieszczają się w kierunku piono­
wym, oraz przesuwcze - o przesunięciu poziomym.

W uskoku normalnym W uskoku odwróconym (inwer- Uskok przesuwczy to taki,

powierzchnia uskokowa jest syjnym) powierzchnia uskokowa w którym kierunek prze­
nachylona w kierunku skrzydła jest nachylona w kierunku mieszczania się skrzydeł jest
zrzuconego. skrzydła wiszącego. równoległy do powierzchni
uskokowej.

Wzdłuż przecinającego wybrzeże Kalifornii uskoku San Andreas płyta pacyficzna przesuwa się powoli
(4-6 cm/rok) w kierunku północno-wschodnim względem płyty północnopacyficznej.
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

Typy genetyczne gór

Ze względu na sposób powstawania wyróżnia się trzy typy genetyczne gór: fałdowe, zrębowe oraz
wulkaniczne. Na niektórych obszarach wszystkie wymienione typy gór występują jednocześnie.

Góry fałdowe
W iększość łańcuchów górskich na Ziemi ma budowę fałdową. Fałdowanie osadów morskich
tworzących łańcuchy górskie odbywa się w strefach zbieżności płyt litosfery. Osady najpierw
gromadzą się na dnie oceanów, a następnie zostają sfałdowane i wypiętrzone.

Powstawanie Andów Powstawanie Himalajów

Andy - najwyższe góry Ameryki Południowej - powstały
w wyniku subdukcji płyty oceanicznej (Nazca) pod płytę
kontynentalną (południowoamerykańską). W procesie
tym osady morskie gromadzone na powierzchni płyty
oceanicznej są zdzierane na krawędzi płyty kontynen­
talnej, a następnie - fałdowane. Podsuwaniu się płyty
oceanicznej pod kontynentalną towarzyszą trzęsienia
ziemi i wybuchy wulkanów.
Najwyższe góry świata - Himalaje - powstały w wyniku
kolizji dwóch płyt kontynentalnych: indyjskiej i eurazja-
tyckiej. W początkowej fazie kolizji osady zgromadzone
na płycie oceanicznej znajdującej się między dwiema
płytami kontynentalnymi zostały sfałdowane i wypiętrzo­
ne. Natomiast żadna z płyt kontynentalnych nie uległa
subdukcji.

płyta
kontynentalna

sfałdowane
osady
wulkan
morskie

Podczas ruchu na krawędziach płyt

kontynentalnych powstają silne naprężenia
powodujące trzęsienia ziemi. Nie występują
tu natomiast zjawiska wulkaniczne. Górami
fałdowymi powstałymi wskutek kolizji tego
typu są m.in. Alpy i Himalaje.
 Ruchy górotwórcze i deformacje tektoniczne

Góry zrębowe
Naprężenia w skorupie ziemskiej
wywołane ruchem płyt litosfery prowa­
dzą do powstawania uskoków, wzdłuż
których fragmenty litosfery przesuwają
się względem siebie. Masy skalne
mogą zostać przesunięte nawet o setki
kilometrów w poziomie oraz kilka kilo­
m etrów w pionie. Zatem góry zrębowe
powstają w wyniku wypiętrzania wzdłuż
już istniejących uskoków sfałdowanych
obszarów górskich. Wypiętrzany blok
litosfery zachowuje swoją wewnętrzną
strukturę. Skały nie podlegają sfałdo-
waniu, mogą jedynie ulec pochyleniu
wskutek nierównomiernego wypiętrza­
nia poszczególnych części bloku.
Do gór zrębowych należą m.in. Sudety,
Harz, Wogezy i Schwarzwald w Euro­
pie oraz Góry Smocze w Afryce.

Przykładem obszaru wzniesionego

bez fałdowania na wysokość ponad
900 m n.p.m. są Góry Stołowe.

kierunek ruchu płyty litosfery wulkan

Góry wulkaniczne
Góry wulkaniczne wznoszą się ponad
płaskimi powierzchniami lądów lub
wystają ponad powierzchnię oce­
anów w postaci wysp. Występują
na obszarach dawnej i współczesnej
działalności wulkanicznej na granicach plama
płyt litosfery oraz nad plamami gorąca gorąca
(tzw. hot spots). Powstają w wyniku
wypływu lawy oraz wydostawania
się materiału piroklastycznego
na powierzchnię ziemi.

Typową górą wulkaniczną

jest Stromboli - jedna z Wysp
Liparyjskich. Powstała ona
w wyniku działalności strato-
wulkanu o tej samej nazwie.

Zadania
1. W skaż różnice w procesach powstawania takich gór, jak Himalaje i Andy.
2. Podaj cechy gór zrębowych.
3. O m ów zależność pomiędzy wiekiem orogenezy a wysokością gór.

209
 I _

G łęboko pod pow ierzchnią, w skorupie lub
w górnym płaszczu Ziemi, w wyniku oddzia­
ływ ania w ysokiej tem peratu ry m oże dojść
do lokalnego upłynnienia skał i pow stania
ciekłego stopu skalnego, zwanego magmą.
Jego średnia tem peratura wynosi 7 0 0 -9 0 0 °C
i rzadko przekracza 1150°C, a w składzie che­
m icznym dom inuje krzem ionka oraz tlenki
glinu, żelaza, m agnezu i w apnia. M agm a
zawiera również gazy - głównie parę wodną
oraz tlenek w ęgla(IY).
Ogół procesów związanych z powstawaniem
magmy, jej przemianami, przemieszczaniem się,
gromadzeniem oraz krystalizacją jest określany
jako magmatyzm. Procesy te zachodzą we wnę­
trzu Ziemi - jest to tzw. plutonizm, oraz na jej
powierzchni - wulkanizm.
■ Plutonizm
M im o wielu badań obu tych procesów, nadal
wiemy o nich niewiele, zwłaszcza o plutoni-
zmie. Jesteśmy bowiem w stanie zaobserw o-

Typy intruzji magmatycznych

W wyniku procesów plutonicznych powstają intruzje zgodne oraz
niezgodne. Te pierwsze układają się równolegle do powierzchni struktu­
ralnych (granic warstw) otaczających je skał. Należą do nich sille, lakolity
Lakolit
i lopolity. Do intruzji niezgodnych, przecinających powierzchnie struktu­
Intruzja o kształcie grzyba
ralne, należą dajki i batolity. lub bochenka, która wypy­
cha w górę wyżej położone
warstwy. Lakolit ma płaską
podstawę. Powstaje w gór­
Lopolit nych warstwach skorupy
Intruzja o kształcie ziemskiej, przeważnie na
odwróconego, głębokości nie większej niż
bochenka. Zaburza 3 km.
warstwy leżące .Jk
poniżej, pozosta­ Sille
wiając bez zmian Intruzje powstałe wskutek
warstwy nadległe. wniknięcia magmy między
dwie warstwy skalne. Ich
grubość sięga kilkudzie­
Dajki
sięciu metrów, a długość
Intruzje w formie
może przekroczyć 100 km.
żył przecinających
w poprzek warstwy
skalne.

Batolit
Intruzja o ogromnej
miąższości, której górna
powierzchnia zaburza skały
nadległe, zaś dolna roz­
szerza się do głębokości
niedostępnych dla badań
geologicznych. Powstaje
najczęściej w wyniku połą­
czenia się wielu pojedyn­
czych intruzji magmy.

210

wać jedynie jego skutki. Ponadto w iększość
powstałych form znajduje się głęboko (do kil­
kudziesięciu km) pod powierzchnią Ziemi. Róż­
nica gęstości i ciśnienia między magmą a oto­
czeniem skalnym umożliwia przemieszczanie
się magmy ku powierzchni Ziemi. W trakcie
tego ruchu magma przepala warstwy leżące
powyżej oraz wypełnia wszystkie wolne przes­
trzenie międzywarstwowe. Następnie ulega
ochłodzeniu oraz całkowitej lub częściowej
krystalizacji. W ten sposób tworzą się intruzje
magmatyczne. Są to ciała skalne powstałe przez
zakrzepnięcie magmy w otoczeniu starszych skał.
Ze względu na formę i sposób ułożenia wśród
skał otaczających wydzielono dwa typy intruzji:
zgodne i niezgodne.
■ Wulkanizm
O gół procesów związanych z wydobywaniem
się magmy na powierzchnię ziemi nazywamy
wulkanizmem. W ydostająca się na zewnątrz
magma staje się lawą. Proces wydobywania
się lawy oraz substancji stałych i gazowych
na powierzchnię nazywamy erupcją.
Czy wiesz, że...
Wulkany pobudzają ludzką wyobraźnię od wielu
setek lat. Ich nazwa jako tworów geologicznych
pochodzi od imienia Wulkana - rzymskiego
boga ognia utożsamianego z greckim Hefaj­
stosem. Starożytni Grecy twierdzili, że siedziba
Hefajstosa znajduje się we wnętrzu Etny
lub wulkanu Mosychlos.
Erupcje mają miejsce na powierzchni lądów
lub na dnach mórz i oceanów. W yróżnia się
erupcje centralne, podczas których magma
wydobywa się punktowo, oraz erupcje linijne,
gdy wypływa ona na powierzchnię ziemi przez
podłużne szczeliny. W pierwszym wypadku
produkty erupcji wydostają się przez krater
będący elem entem wulkanu. Taka sytuacja
ma miejsce m.in. na Sycylii, gdzie znajduje się
wulkan Etna. Natom iast w drugim wypadku
lawa wydobywa się przez szczeliny w skoru­
pie ziemskiej. Dzieje się tak np. na Islandii,
która leży w strefie ryftowej. W przeszłości,
Plutonizm i wulkanizm
m.in. w południowej i wschodniej Afryce oraz
na Dekanie i Syberii, w wyniku erupcji Unijnych
powstały rozległe pokrywy lawowe (trapy). Ich
powierzchnia sięgała 0,5 min km2.
■ Erupcje wulkaniczne
W zależności od składu chem icznego lawy
eru p cja m oże m ieć ch arakter gwałtowny,
czyli eksplozywny, lub spokojny - efuzywny.
W erupcjach eksplozywnych biorą udział lawy
kwaśne, zawierające znaczną ilość krzemionki,
przez co są lepkie i gęste. Zdarza się, że zasty­
gają one już w górnej części komina, tam ując
tym samym jego ujście. Prowadzi to do wzrostu
ciśnienia, a następnie - do eksplozji. Podczas
takich erupcji bardzo często rozerwana zostaje
górna część stożka. Tworzy się wówczas koliste
zagłębienie - kaldera. Może ono powstać także
na skutek zapadnięcia się stropu komory mag­
mowej. Wybuchy wulkanów o erupcjach eks­
plozywnych powodują największe zniszczenia.
Inny ch a ra k ter m ają eru p cje efuzyw ne
z udziałem law zasadowych. Są one ubogie
w krzemionkę, a bogate w oliwin i skaleniowce.
Dlatego wykazują małą lepkość i mogą się roz­
lewać na dużych przestrzeniach.
Czy wiesz, ż e ...
W 1783 r. podczas erupcji wulkanu Laki
(Islandia) wydostało się na powierzchnię aż
12,5 km3 lawy. Zazwyczaj jednak jej wylewy
są znacznie mniejsze. Na przykład z wulkanu
Kilauea (Hawaje) w ciągu 26 lat w trakcie
licznych erupcji wypłynęło 3,5 km 3 lawy.
 Typy wulkanów
W iększość klasyfikacji wulkanów dotyczy najbardziej spektakularnej formy
działalności wulkanicznej - erupcji. Wulkany dzielą się więc ze względu
na przebieg erupcji i rodzaj materiału pochodzącego z wulkanu,
ze względu na aktywność oraz ze względu na kształt samego
wulkanu (lub miejsca wypływu magmy).

Budowa wulkanu
© Ognisko magmowe -
zbiornik m agmy będący
źródłem materiału erupcji
wulkanicznej, który
znajduje się w skorupie J
ziemskiej lub płaszczu
Ziemi i jest połączony
z powierzchnią ziemi
kanałem.
(D Komin wulkaniczny -
kanał, którym produkty
erupcji z ogniska m agm o­
wego są dostarczane
na powierzchnię ziemi.
(D Krater - lejkowate zagłę­
bienie na końcu komina,
stanowiące ujście
gazów, lawy i materiału i I
piroklastycznego
na powierzchnię.
@ Stożek wulkaniczny -
wzniesienie utworzone <D
przez wydobywającą się
z krateru lawę i substancje
towarzyszące.
(D Stożek pasożytniczy -
mały stożek wulkaniczny
powstały na stokach
głównego stożka.

©
...

SM

212
©
Typy wulkanów ze względu na przebieg erupcji
i rodzaj materiału
W zależności od rodzaju erupcji i materiału wyrzucanego podczas erupcji wulkany dzielimy
na eksplozywne, efuzywne i stratowulkany.

Wulkany eksplozywne gwał­ Podczas erupcji z wulkanów Gwałtowne erupcje stratowul-

townie wyrzucają podczas
erupcji materiał piroklastyczny.
Ich stożki wulkaniczne mają
zwykle niewielkie rozmiary.
Występują w strefach subdukcji,
gdzie magma pochodząca ze
stopionej skorupy gromadzi się
pod powierzchnią ziemi w postaci
ognisk wulkanicznych. Wulkanów
tego typu jest niewiele. Największy
(Aguan) znajduje się w Gwatemali.
efuzywnych wydobywa się
tylko lawa. W wypadku płynnej,
rozlewającej się szybko lawy zasa­
dowej powstają wulkany tarczowe
o łagodnych stokach, np. Mauna
Loa na Hawajach. Natomiast
z law kwaśnych, zastygają­
cych w pobliżu krateru, tworzą
się kopuły lawowe o stromych
stokach. Przykładem jest wulkan
Merapi na Jawie.
kanów (wulkanów mieszanych)
przeplatane są spokojnymi
wylewami magmy. Dlatego ich
stożki wulkaniczne zbudowane
są z występujących na przemian
warstw pyłów i popiołów wulka­
nicznych oraz lawy. Tego typu
budowę ma większość wulkanów
na kuli ziemskiej, w tym znane
wulkany europejskie: Wezuwiusz
i Etna.

Typy wulkanów ze względu na aktywność

Następny podział uwzględnia stopień aktywności wulkanów. Wydzielamy
w nim trzy grupy:
• czynne - zalicza się do nich wulkany wybuchające obecnie lub te, które
wybuchały za ludzkiej pamięci (np. Etna). Każdego roku w stanie aktywności
jest średnio 4 0 -6 0 wulkanów;
• drzemiące - w kronikach i zapiskach historycznych odnotowano ich erup­
cję, ale od pewnego czasu (od dziesiątek, a nawet setek lat) są w stanie
uśpienia, czyli nie wykazują aktywności (np. Fudżi w Japonii). Po okresie
Y długotrwałego uśpienia wulkany drzemiące mogą gwałtownie wybuchać
(np. wulkan Pinatubo wybuchł w 1991 r. po niemal 500 latach uśpienia);
' S K . \ wygasłe - są to wulkany, które nie były aktywne w czasach historycznych
» . (np. Kilimandżaro w Afryce, Ostrzyca w Polsce).

K LA SYFIK A CJA W U LK A N Ó W
."...
Ze względu na rodzaj Ze względu Ze względu
produktów erupcji na aktywność na kształt wulkanu

• eksplozywne • czynne • linearne (szczelinowe)

(materiał piroklastyczny) • drzemiące • tarczowe
• efuzywne (lawa) • wygasłe • stożkowe
• stratowulkany
(typ mieszany)

213

i
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne
■ Produkty erupcji wulkanicznych
Oprócz lawy z komina wulkanu wydobywają się
również inne materiały:
►gazy - głównie para wodna, tlenek węgla(IV)
i tlenek węgla, siarkow odór oraz m etan.
Wyziewy gazów określa się mianem ekshalacji
wulkanicznych. W zależności od ich tempera­
tury wyróżnia się:
- fumarole (o temperaturze 200-800°C ),
- solfatary (100-200°C ),
- mofety (poniżej 100°C);
►materiał piroklastyczny, czyli m.in.:
- bomby wulkaniczne - bryły lawy o wydłu­
żonym kształcie powstałe wskutek jej zasty­
gnięcia w powietrzu, których objętość może
przekraczać nawet 1 m3;
- lapille (z wł. 'małe kamyki1) - okruchy
skalne o wielkości dochodzącej do ok. 6 cm,
powstałe z rozdrobnionej lawy lub rozkru-
szonych starszych skał wulkanicznych;
- popiół wulkaniczny (piaski i pyły wulka­
niczne) - bardzo drobne okruchy skalne
(o średnicy do 2 mm), powstałe z krzepną­
cej w powietrzu lawy lub z pokruszonych
i rozdrobnionych skał stożka bądź komina
wulkanicznego. Popioły osadzone na lądzie
tworzą skały zwane tufem wulkanicznym;
- pumeks - fragmenty gorącej lawy bogatej
w gazy, które wydobywają się z niej w trak­
cie stygnięcia w powietrzu; wskutek tego
opadłe fragmenty zakrzepłej lawy wypeł­
nione są drobnymi pęcherzykami.
■ Rozmieszczenie wulkanów
Trudno jest określić liczbę istniejących wulka­
nów, gdyż wiele z nich to wulkany podmorskie.
Niektóre źródła podają, że spośród kilku tysięcy
wulkanów ponad 600 stanowią wulkany czynne.
R ozm ieszczenie wulkanów na Ziem i wyka­
zuje ścisły związek z granicami płyt litosfery.
Ponadto tw orzą się one nad tzw. plamami
gorąca występującymi w płaszczu zew nętrz­
nym Ziemi.
Największe skupiska czynnych wulkanów są
zlokalizowane wokół wybrzeży O ceanu Spo­
kojnego, tworząc Ognisty Pierścień Pacyfiku.
Wulkany występują również w basenach Morza
W Ugandzie niedaleko Bwindi na potrzeby upraw
zaadaptowano stożek wygasłego wulkanu wraz z dnem
jego krateru.
Śródziemnego i Morza Karaibskiego, a także
towarzyszą Wielkim Rowom Afrykańskim oraz
grzbietom śródoceanicznym w strefach spredingu.
■ Skutki erupcji wulkanicznych
Zjawiska wulkaniczne prowadzą przede wszyst­
kim do zmian w rzeźbie terenu oraz krajo­
brazie. Silne erupcje powodują powstawanie
wysp na morzach, a niekiedy przyczyniają się
do ich nagłego zniszczenia. Przypuszcza się,
że nadmierna ilość pyłów wulkanicznych em i­
towanych do atmosfery mogła przyczynić się
do zmian klimatycznych w odległych epokach
geologicznych. Widowiskowość erupcji niektó­
rych wulkanów sprawia, że stają się one atrak­
cjami turystycznymi na skalę światową.
Zjawiskom wulkanicznym można przypisać
także wiele aspektów pozytywnych dla gospo­
darowania człowieka. Na popiołach i tufach
wulkanicznych wykształcają się bardzo żyzne
gleby powszechnie wykorzystywane dla celów
rolniczych. Skały wulkaniczne stanowią cenny
surowiec budowlany i drogowy. Grys bazal­
towy jest najlepszym wypełniaczem mas asfal­
towych, używanych do budowy m.in. autostrad.
W otoczeniu czynnych wulkanów powstają
złoża wielu surowców mineralnych, m.in. siarki
rodzimej i rudy miedzi.
Nie można jednak zapominać, że niespodzie­
wane wybuchy wulkanów wielokrotnie powo­
dowały śmierć wielu tysięcy ludzi. Erupcje
podmorskich wulkanów wywołują tsunami.
 P lu to n iz m i w u lk a n iz m

Spojrzenie z bliska

Katastrofalne skutki wybuchu

wulkanu Pinatubo
Archipelag Filipiński, położony w obrębie Ognistego Pierścienia Pacyfiku, odznacza się występo­
waniem wielu wulkanów. Jednym z nich jest Pinatubo, znajdujący się na wyspie Luzon. Histo­
ryczne zapiski mówią o jego wybuchu w 1315 r. Od tego czasu uznawano wulkan za wygasły.
O tym, że założenie to było błędne, przekonano się w 1991 r., kiedy doszło do jednej z najtragicz­
niejszych w skutkach erupcji wulkanicznej w czasach historycznych. Erupcja wulkanu rozpoczęła
się 9 czerwca i składała się z serii ponad 20 wybuchów, którym towarzyszyły wstrząsy sejsmiczne.
Kulminacja, czyli największa eksplozja, nastąpiła 15 czerwca. Jej siła była tak ogromna, że dopro­
wadziła do rozerwania wierzchołka wulkanu oraz utworzenia krateru o głębokości 600 m i średnicy
2,5 km. Na skutek wybuchu Pinatubo zginęło ponad 800 mieszkańców wyspy, a wiele osób
zostało rannych. Produkty erupcji zalały i zasypały ponad 100 km 2 obszaru rozciągającego się
w okół wulkanu. W wyniku katastrofy do atmosfery przedostało się ok. 20 min ton tlenku siarki(IV).
Odnotowano także duży spadek zawartości ozonu nad Antarktydą. Ocenia się, że w następstwie
wybuchu średnia temperatura powietrza na Ziemi obniżyła się w 1992 r. o ok. 0,5°C.

Podczas erupcji Pinatubo z krateru wydo­

stało się ok. 10 min m3 materiału pirokla-
stycznego. Potoki błotnistej lawy zniszczyły
m.in. miejscowość Bacolor.

Wydobywające się z krateru Pinatubo gazy i pyły

utworzyły chmurę sięgającą niemal 35 km.

Zadania
1 . O m ów budowę stratowulkanu i wymień produkty erupcji wulkanicznych.
2. Wymień po trzy przykłady negatywnych i pozytywnych skutków zjawisk wulkanicznych.
3. Opisz działania, które mogą zapobiec szkodom powodowanym przez wulkany.
*4. Na podstawie dostępnych źródeł podaj ilość materiału piroklastycznego wyrzuconego
podczas erupcji wulkanu Eyjafjallajókull w kwietniu 2010. Napisz, jakie mogłyby być
skutki tego wybuchu, gdyby jego siła była zbliżona do siły erupcji Tambory.
 Trzęsienia ziemi, ruchy
epejrogeniczne oraz izostatyczne
Trzęsienia ziem i należą do najniebezpiecz­
niejszych i najbardziej niszczycielskich zjawisk
przyrodniczych. Ich skutki są zatrważające,
a liczbę ofiar najsilniejszych z nich szacuje się
na setki tysięcy. M im o rozwoju cywilizacyjnego,
postępu nauki i techniki nie poznano dotąd sku­
tecznej ochrony przed tymi kataklizmami.
■ Trzęsienia ziemi
Trzęsieniem ziemi nazywamy drgania skorupy
ziemskiej, których przyczyną jest gwałtowne
rozładowanie naprężeń powstałych wskutek
ruchu płyt litosfery. Względny ruch tych płyt
odbywa się z niewielką prędkością. Jednak nie
zachodzi on bez przeszkód - płyty zaklesz­
czają się i zatrzymują, co powoduje powstawa­
nie w skałach naprężeń kumulujących energię.
Po pewnym czasie staje się ona tak ogromna, że
pokonuje siły tarcia. Przejawia się to przesunię­
ciem mas skalnych powodującym powstawanie
drgań, które rozchodzą się w postaci fal sejs­
micznych. W yróżnia się trzy główne rodzaje
tych fal. Fale podłużne i poprzeczne powstają
w miejscu uwolnienia się energii w głębi Ziemi.
Gdy dotrą do jej powierzchni, wzbudzają fale
powierzchniowe.
Miejsce uwolnienia naprężeń i emisji fal sejs­
micznych nazywane jest ogniskiem trzęsienia
ziemi lub hipocentrum. Punkt na powierzchni
epicentrum
rozchodzące się fale
powierzchniowe
rozchodzące się
fale podłużne
i poprzeczne
hipocentrum
Rozchodzenie się fal sejsmicznych.
216
Ziemi, do którego fale sejsm iczne docierają
najwcześniej i w którym wstrząsy są najsilniej­
sze, to epicentrum (ośrodek trzęsienia ziemi).
W m iarę oddalania się od ep icentrum siła
wstrząsów maleje. Ocenia się ją na podstawie:
►skali Mercallego - skali zamkniętej, dwunasto­
stopniowej skali, opierającej się na charakterys­
tyce zniszczeń wywołanych wstrząsami;
►skali Richtera - skali otwartej, w której wiel­
kość trzęsienia ziemi określa się na podstawie
amplitudy drgań wstrząsów sejsmicznych; jest
to skala logarytmiczna, w której każdy kolejny
stopień oznacza dziesięciokrotny wzrost ener­
gii trzęsienia; w praktyce nie notuje się wstrzą­
sów o sile większej niż 9,5 stopnia.
Fale sejsmiczne rejestruje się za pomocą sejs­
mografów. Uzyskany dzięki nim zapis drgań -
sejsmogram - pozwala określić czas, miejsce
oraz siłę trzęsienia ziemi.
Czy wiesz, że...
Pierwszy znany sejsmograf wykonano w Chi­
nach w 132 r. n.e. Byt to dzban, na którego
obwodzie znajdowało się osiem smoczych
gtów. W pysku każdego smoka umiej­
scowiona byfa żelazna kulka balansująca
pomiędzy zębami. Wypadała ona z tej strony
dzbana, z której przychodziły wstrząsy.
■ Rodzaje trzęsień ziemi
Klasyfikację trzęsień ziemi można przeprowa­
dzić, opierając się na genezie trzęsień lub głębo­
kości występowania hipocentrum. Ze względu
na genezę wyróżnia się trzęsienia:
►tektoniczne - powstają w wyniku ruchu płyt
litosfery. Są to najczęstsze i najsilniejsze trzę­
sienia (ok. 90% wszystkich trzęsień ziemi);
►wulkaniczne - mają związek z erupcjami wul­
kanów (ok. 7% trzęsień ziemi);
►zapadliskowe - powstają w efekcie zapadania
się stropów jaskiń na obszarach krasowych lub
chodników w kopalniach, na obszarach eksploa­
towanych górniczo (ok. 3% trzęsień ziemi).
 Trzęsienia ziemi, ruchy epejrogeniczne oraz izostatyczne

Obszary sejsmiczne

| obszary częstych trzęsień ziemi (sejsmiczne) ▲ czynne wulkany lądowe

| obszary sporadycznych trzęsień ziemi (pensejsmiczne) ▲ niektóre czynne wulkany podmorskie
obszary wolne od trzęsień ziemi (asejsmiczne)

Ze względu na głębokość występowania hipo­ ■ Skutki trzęsień ziemi

centrum trzęsienia ziemi dzieli się na:
►płytkie - ognisko trzęsienia znajduje się
na głębokości do 70 km pod powierzchnią ziemi
(stanowią one 85% wszystkich trzęsień ziemi);
►średnie - ognisko trzęsienia występuje na głę­
bokości od 70 km do 350 km pod powierzch­
nią ziemi (12% trzęsień ziemi);
►głębokie - ognisko trzęsienia w ystępuje
na głębokości od 350 km do 700 km pod po­
wierzchnią ziemi (3% trzęsień ziemi).
Na ob ecn ym etapie rozw oju sejsm o lo g ii
dokładne przewidywanie trzęsień ziemi nie jest
możliwe. Dlatego stanowią one jedne z najtragicz­
niejszych w skutkach kataklizmów na Ziemi. Czę­
sto przyczyniają się do śmierci wielu ludzi oraz
powodują znaczne straty materialne. W wyniku
trzęsień ziemi zniszczeniu ulegają budynki, linie
energetyczne, gazociągi i ropociągi, a także sieć
komunikacyjna.

■ Rozmieszczenie trzęsień ziemi

Rozmieszczenie zjawisk sejsm icznych na po­
wierzchni ziemi jest nierównomierne. W zależ­
ności od częstotliwości i siły wstrząsów wyróż­
nia się obszary:
►sejsmiczne - wstrząsy są częste i silne (więk­
szość wstrząsów występuje na obszarze Ogni­
stego Pierścienia Pacyfiku);
►pensejsmiczne - wstrząsy pojawiają się bar­
dzo rzadko i są słabe;
►asejsmiczne - trzęsienia ziemi w ogóle nie W chińskim mieście Beichuan w 2008 r. w wyniku trzę­
występują. sienia ziemi uległo zniszczeniu ok. 80% budynków.

217
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

Wybrane trzęsienia ziemi ►naprężeniami związanymi ze ściskaniem płyt

w strefach ich kolizji,
Siła Liczba
Data Region w skali zabitych ►przem ianam i m aterii na granicy litosfery
Richtera (w tys.) i astenosfery.
południowe Do ruchów epejrogenicznych należą zarówno
22.05.1960 9,5 1,7
Chile ruchy obniżające, jak i wznoszące. Fragmenty
Sumatra, skorupy ziemskiej, które są objęte ruchami
26.12.2004 9,1 300
Indonezja obniżającymi (nazywanymi niekiedy talasoge-
Kamczatka, nicznymi), zanurzają się w plastycznym podłożu.
4.11.1952 9,0
Rosja
Wskutek tego może nastąpić transgresja morza,
środkowa czyli zalanie lądu przez morze. Ruchy wznoszące
11.03.2011 9,0 20
Japonia
natomiast prowadzą do podniesienia mniejszych
środkowe
27.02.2010 8,8 0,3 lub większych fragmentów płyt litosfery. Wów­
Chile
czas znajdujące się poniżej powierzchni morza
Shaanxi,
23.01.1556 8,0 830 obszary lądowe wynurzają się. Następuje regre­
Chiny
sja morza, czyli wycofanie morza z lądu.
16.12.1920 Gansu, Chiny 7,8 200
W historii Ziemi wielkie transgresje i regresje
17.07.1999 Izmir, Turcja 7,6 17,1 morza zachodziły wielokrotnie. Spowodowane
12.01.2010 Haiti 7,0 222,6 one były także zmianami objętości wody w oce­
anie światowym. Tak było na przykład w ostat­
Straty m aterialne i liczba zabitych zależą niej epoce lodowej, gdy olbrzymie masy wód
nie tylko od siły trzęsienia ziemi, lecz także oceanicznych zostały uwięzione w pokrywach
od gęstości zaludnienia i stopnia urbanizacji lodowych, które potem topniały. Obecnie ruchy
w rejonie epicentrum . Dlatego tak wiele ofiar obniżające można obserwować na wybrzeżu
pochłonęły trzęsienia ziemi w Turcji czy w Chi­ holenderskim oraz w Polsce, w okolicach
nach. Na słabo zaludnionych obszarach gór­ Zatoki Gdańskiej. Natomiast ruchy wznoszące
skich Azji wstrząsy o podobnej sile spowodo­ występują na przykład we W łoszech, w pobliżu
wały znacznie mniejsze straty. Zatoki Neapolitańskiej oraz w pobliżu Mombasy
Trzęsienia ziem i, oprócz strat w ludziach na kenijskim wybrzeżu O ceanu Indyjskiego.
i szkód m aterialny ch, pow odują rów nież: Istnienie tych ruchów rejestrują tylko bardzo
powstawanie w skorupie ziemskiej głębokich dokładne pomiary geodezyjne.
szczelin, wzdłuż których często dochodzi
do przem ieszczeń warstw skalnych w pionie
i poziomie, powstawanie osuwisk i obrywów,
zmiany poziom u wód gruntowych, zmiany
położenia koryt rzecznych oraz powstawanie
tsunami.

li Ruchy epejrogeniczne
Powolne, długotrw ałe pionowe ruchy sko­
rupy ziemskiej, obejmujące duże powierzchnie
i niewywołujące na ogół większych deformacji
warstw skalnych, określa się mianem ruchów
epejrogenicznych (lądotwórczych). Przyczyny
tych ruchów wiążą się z: Ślady żerowania organizmów morskich na kolumnach
starożytnej świątyni Serapisa, wznoszącej się nad Zatoką
►przemieszczaniem się magmy w podłożu lito­ Neapolitańską, świadczą o zmianach poziomu wód
sfery, morskich.
 Trzęsienia ziemi, ruchy epejrogeniczne oraz izostatyczne

■ Ruchy izostatyczne Ruchy izostatyczne na Półwyspie

Płyty litosfery poruszające się po plastycznej Skandynawskim
astenosferze dążą do osiągnięcia równowagi
grawitacyjnej. Efektem tego są powolne pio­
nowe ruchy litosfery nazywane ruchami izosta­
tycznymi. Podstawową różnicą między ruchami
epejrogenicznym i a rucham i izostatycznymi
je st całkowita zależność tych pierwszych od
procesów endogenicznych (wew nętrznych).
Natomiast ruchy izostatyczne warunkowane są
również procesami egzogenicznymi (zewnętrz­
nymi).
Płyty litosfery mogą być czasowo obciążone
lub odciążone. Powoduje to, że pogrążają się
w astenosferze albo z niej wynurzają, a bez­
względna wysokość lądów bądź ich fragmentów
maleje lub rośnie. Masę obciążającą może sta­
nowić np. lądolód lub warstwa skał osadowych
0 znacznej miąższości, powstała w procesie
sedymentacji. Nieustanne gromadzenie się lodu
lub osadów prowadzi do wzrostu ciężaru płyty,
a w konsekwencji - do powolnego zanurzania
jej w astenosferze. Natom iast zanik lądolodu
Zmiana wysokości względnej wywołana
ruchami izostatycznymi po ustąpieniu lądolodu
1 erozja skał powodują stopniowe wynurzanie
się płyty. Ruch ten utrzymuje się bardzo długo
po ustąpieniu czynnika, który go wywołał.
Na przykład podnoszenie Półwyspu Skandy­
nawskiego i Zatoki Botnickiej trwa po dzień dzi­
siejszy, chociaż lądolód ustąpił z tego obszaru Inną przyczyną ruchów izostatycznych mogą
ponad 10 tys. lat temu. być zmiany klimatyczne. Na przykład zmiany,
Szczególny przypadek zaburzenia równowagi które zaszły w plejstocen ie, doprow adziły
izostatycznej stanowi Antarktyda. Masy lądo­ do niemal całkowitego zaniku prehistorycz­
lodu o grubości ok. 4 km przykrywające ten nego jeziora Bonneville, które miało dawniej
kontynent doprowadziły do ugięcia się skorupy powierzchnię ok. 50 tys. km2. Konsekw encją
ziemskiej na 300 m. Świadczy o tym głębokość tych zmian było nierównomierne podniesienie
występowania szelfów kontynentalnych. W nor­ obszaru na wysokość ponad 60 m oraz defor­
malnych warunkach sięgają one do 200 m p.p.m., macja dawnych linii brzegowych. Pozostałością
a w otoczeniu Antarktydy występują na głębo­ jeziora Bonneville jest dzisiejsze Wielkie Jezioro
kości 500 m. Słone w Wielkiej Kotlinie (USA).

Zadania
1. Omów rodzaje trzęsień ziemi.
2. Wymień podobieństwa i różnice między ruchami epejrogenicznymi a izostatycznymi.
3. Na podstawie dostępnych źródeł wymień działania mające na celu zmniejszenie liczby ofiar
trzęsień ziemi oraz ograniczenie powodowanych przez nie strat materialnych.
 Wielkie formy ukształtowania
lądów i dna oceanicznego
Kontynenty, łańcuchy wysp oraz oceany i morza
powstały w wyniku trwających nieprzerwanie
od milionów lat procesów wewnętrznych i ze­
w nętrznych. Pow ierzchnia, kształt oraz roz­
mieszczenie lądów na Ziemi ulegają nieustan­
nym zmianom powiązanym także ze zmianami
poziomu wód wszechoceanu. W plejstocenie
ogromne ilości wód oceanicznych pozostawały
uwięzione w lodowcach górskich i lądolodach.
Dlatego poziom wód mórz i oceanów był niższy
od obecnego o około 150 m. Spowodowało to
powiększenie się obszarów lądowych, zm niej­
szenie pow ierzchni wodnej, a także zmianę
wysokości bezwzględnych gór. O becny układ
kontynentów i wód nie jest trwały. Za kilka mi­
lionów lat z pewnością będzie zupełnie inny.
■ Ukształtowanie poziome
Oceany i morza zajmują obecnie znacznie więk­
szą powierzchnię niż lądy. Obszary wodne sta­
nowią 361,1 min km2 (71% powierzchni Ziemi),
zaś lądy - 149 min km2 (29%). Obszary lądowe
pod względem fizyczno-geograficznym oraz
kulturowym podzielono na siedem kontynen­
tów, które charakteryzują się występowaniem
w podłożu silnie rozbudowanej warstwy granito­
wej, nazywanej cokołem kontynentalnym. Roz­
mieszczenie lądów na Ziemi jest nierównomierne.
góry wyżyna
nizina depresja
8850 m -i
n.p.m.
5 00 -
300-
0 --
200“
3000-
10916 m J
pp m .
Wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego.
220
Zdecydowana większość obszarów lądowych
(ponad 39% powierzchni) znajduje się na półku­
li północnej. Udział lądów na półkuli południo­
wej je st zdecydowanie mniejszy, szczególnie
w umiarkowanych szerokościach geograficz­
nych. Największym zwartym blokiem lądowym
na świecie jest Eurazja, która leży we wschod­
niej części półkuli północnej. W jej obrębie wy­
różniono dwa kontynenty - Azję oraz Europę.
Natomiast obszar wszechoceanu podzielono na
cztery oceany. Niektórzy naukowcy wydzielają
jeszcze piąty ocean - Ocean Południowy.
Ukształtowanie pionowe
W budowie kontynentów oraz dna oceaniczne­
go wyróżniono tzw. wielkie formy. Są to obszary
o znacznych rozmiarach, specyficznej budowie
wewnętrznej i zewnętrznej oraz występujące
na odpowiedniej wysokości lub głębokości.
Wielkie formy dna oceanicznego
W obrębie dna oceanicznego wyróżnia się m.in.:
►szelfy,
►stoki kontynentalne,
►baseny oceaniczne.
Szelfy to przybrzeżne, najpłytsze strefy dna
oceanicznego sięgające przeciętnie do głęboko­
ści 200 m. Są częścią bloku kontynentalnego,
stok grzbiet
kontynentalny śródoceaniczny
basen row
szelf oceaniczny oceaniczny

liczącą od kilkudziesięciu metrów do kilkuset
kilometrów. Tam, gdzie góry schodzą do m o­
rza (Andy, Kordyliery), szerokość szelfów jest
niewielka, natomiast na zatopionych nizinach
bywa bardzo duża. Na przykład całe M orze
Północne jest obszarem szelfowym. Formy te
zajmują 7,8% powierzchni oceanów.
Stoki kontynentalne to najbardziej strome
fragmenty dna oceanicznego położone między
izobatami 200 a 3000 m p.p.m. Zajmują 18,1%
powierzchni dna oceanów i łączą szelfy z rozleg­
łymi dnami basenów oceanicznych. Na skutek
dużego nachylenia stoków kontynentalnych
na ich powierzchni często tworzą się podmor­
skie osuwiska, które powodują powstawanie
prądów zawiesinowych. Prądy te niosą osady
dostarczane przez rzeki z lądu w kierunku ba­
senów oceanicznych. W wyniku ich działalności
na stokach kontynentalnych powstają niekiedy
głębokie kaniony podmorskie. Podobne formy,
stanowiące zatopione doliny rzeczne, występują
w obrębie szelfów.
Baseny oceaniczne zajmują aż 73,1% dna
oceanicznego i znajdują się na głębokości
3 0 0 0 -6 0 0 0 m p.p.m. W ich obrębie leżą rozległe
równiny abisalne oraz ciągnące się na długości
tysięcy kilometrów grzbiety śródoceaniczne.
Przypominają one łańcuchy górskie, w których
osiach występują głębokie doliny ryftowe.
Czy wiesz, że...
Niekiedy na dnie oceanicznym występują po­
jedyncze podmorskie wzniesienia zwane gujo-
tami. Są to góry pochodzenia wulkanicznego
wyróżniające się ściętą, płaską powierzchnią
szczytową, na której znajdują się pozostałości
po rafach koralowych.
Rowy oceaniczne stanow ią najm niejszy
fragm ent dna oceanicznego (1,0%). Powstają
w miejscach, gdzie jedna płyta litosfery podsu­
wa się pod drugą. Są to wydłużone zagłębienia,
których szerokość wynosi zazwyczaj kilkadzie­
siąt kilometrów, a głębokość przekracza nie­
kiedy 10 000 m. Za najgłębszy rów oceaniczny
uznaje się Rów Mariański (10 916 m p.p.m.).
Wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego
Brzeg Morza Martwego - najgłębszej depresji świata -
stanowi jednocześnie krawędź zapadliska tektonicznego.
Wielkie formy ukształtowania lądów
Kontynenty zostały ukształtowane w wyniku
działania sił wewnętrznych i zew nętrznych.
Pierwsze powodują wyniesienie form na lą­
dach, natomiast drugie nieustannie dążą do ich
zrównania. Ze względu na zróżnicowanie pio­
nowe wśród wielkich form ukształtowania po­
wierzchni lądów wyróżniono:
►niziny,
►wyżyny,
►góry.
Niziny zajmują ponad 30% powierzchni lą­
dowej naszej planety. Sięgają one do wysokości
2 0 0 -3 0 0 m n.p.m. Biorąc pod uwagę zróżnico­
wanie rzeźby, dzieli się je na:
►płaskie, odznaczające się mało urozmaiconą
rzeźbą terenu,
►faliste, na których występują wzniesienia nie
wyższe niż 30 m,
►pagórkowate, na których obszarach przeważa
rzeźba erozyjna, a wysokości względne docho­
dzą do 60 m.
N ajw ięcej obszarów nizin n ych w ystępuje
w Europie (72% powierzchni kontynentu), zaś
najm niej - na Antarktydzie (6%). W o b rę­
bie nizin mogą występować depresje - frag­
m enty terenu p ołożon e poniżej poziom u
m orza - oraz kryptodepresje - dna jezior
śródlądow ych leżące poniżej poziomu m o­
rza. D epresje i kryptodepresje zajm ują je ­
dynie 0,5% pow ierzchni lądów. Najw iększe
 Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

obszary depresyjne znajdują się na Nizinie Nad-
kaspijskiej leżącej w południowo-wschodniej
Europie. Najgłębszą spośród depresji jest depre­
sja M orza Martwego (422 m p.p.m.). Natomiast
najniżej położoną kryptodepresję tworzy dno
jeziora Bajkału o głębokości 1165 m p.p.m.
Wyżyny to obszary o wysokościach powyżej
300 m n.p.m. Są formami pośrednimi między
nizinami a górami. Niektóre obszary wyżynne
mogą być położone nawet na wysokości kilku
tysięcy metrów nad poziomem morza, jednak
nie zalicza się ich do gór ze względu na zbyt
małe deniwelacje. Wyżyny są najczęściej rezul­
tatem pionowych ruchów skorupy ziemskiej.
O bszary wyżynne, wznoszące się od 300 do
1000 m n.p.m., zajmują 37% powierzchni lądów.
Najwięcej wyżyn występuje w A fryce (55%),
a najmniej - na Antarktydzie (5%).
Góry zajmują około 8% powierzchni Ziemi.
C harakteryzują się dużym zróżnicow aniem
rzeźby, strom ym i stokam i i w ysokościam i
względnymi przekraczającymi 100 m. Obszary
górskie wyniesione ponad 1000 m n.p.m. sta­
nowią ponad 28% powierzchni lądów. Najwię­
cej jest ich na Antarktydzie (88%) i w Azji (30%),
a najmniej - w Australii (3%) i Europie (5%). Na
niektórych terenach, np. w Polsce, górami nazywa
się obszary położone powyżej 500 m n.p.m. Z tego
względu najwyższy fragment Wyżyny Kieleckiej
określa się już mianem gór (Góry Świętokrzyskie).

Krzywa
hipsograficzna
Syntetycznym obrazem zróżni­
cowania w ysokościowego lądów
i głębokościowego mórz i oceanów
jest krzywa hipsograficzna. Poka­
zuje ona, jaki procent naszej planety
zajmują tereny położone w okre­
ślonych przedziałach wysokości na
lądach oraz głębokości w oceanach.
Z krzywej hipsograficznej można
odczytać średnią wysokość lądów
(875 m n.p.m.) i średnią głębokość
oceanów (3711 m p.p.m.). Krzywe
hipsograficzne można sporządzać
nie tylko dla oceanów i konty­
nentów, lecz także dla regionów
czy państw.

Ukształtowanie Ukształtowanie
pionowe lądów głębokościowe oceanów

W ysokość Ogółem G łębokość Ogółem

w m n.p.m lądy w % w m p.p.m o ceany w %
■— ------- —— i
poniżej 0 0,5 0-200 7,8
8 000
0-300 33,5 200-3000 18,1
9 000
300-1000 37,6 3000-6000 73,1
j ............. I \____________ J 10 000
1000-3000 25,3 poniżej 6000 1,0 Rów Mariański -
m p.p.m.
j powyżej 3000 3,1 głębokość

222
 Wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego

Spojrzenie z bliska

Mauna Kea - największa

góra na Ziemi?
W iększość osób zapytana o to, jaką nazwę nosi najwyższa góra na Ziemi, bez wahania odpowie, że
Mount Everest (8848 m n.p.m.). Tymczasem jest to prawda jedynie wtedy, gdy pod uwagę bierze się
w ysokość bezwzględną liczoną od poziomu morza. Jeżeli jednak za kryterium przyjmie się wysokość
względną, czyli mierzoną od podnóża do wierzchołka szczytu, to okaże się, że najwyższą górą
na Ziemi jest hawajski wulkan Mauna Kea. Jak to możliwe, skoro z reguły wysokości bezwzględne
gór są większe niż ich wysokości względne? W ysokość względna góry może przekraczać wysokość
bezwzględną wtedy, gdy góra, której podnóżem jest dno morza, wystaje ponad powierzchnię wody,
tworząc wyspę. Jednym z takich kolosów jest właśnie Mauna Kea. Jej wysokość bezwzględna wynosi
4205 m n.p.m., jednak dno morskie, z którego wznosi się ten drzemiący wulkan, leży na głębokości
prawie 6000 m p.p.m. W związku z tym wysokość względna najwyższej góry Hawajów wynosi prawie
10 200 m, czyli o ponad 1300 m więcej niż Mount Everestu.

Na szczycie
Mauna Kea
położone jest
obserwatorium
astronomiczne
Profil wulkanu Mauna Kea pokazany od dna Mauna Kea
oceanicznego do najwyższego wierzchołka. Observatory.

Mauna Kea leży

w pobliżu zwrotni­
ka Raka. Pomimo
tego, ze względu
na znaczną wyso­
kość, wierzchołek
wulkanu przez więk­
szą część roku po­
kryty jest śniegiem.
Stąd właśnie pocho­
dzi nazwa szczytu,
która w miejscowym
języku oznacza 'białą
górę'.

Zadania
1. Podaj nazwę wielkiej formy ukształtowania dna oceanicznego, która powstała w strefie
subdukcji. Wymień nazwy form tego typu występujących w obrębie Oceanu Atlantyckiego.
2. Opisz próby dotarcia do najgłębszego miejsca na dnie oceanicznym.
3. Wyjaśnij, dlaczego obszar Tybetu, mimo że leży na wysokości około 5000 m n.p.m.,
uznawany jest za wyżynę, a nie za góry.

223
Interakcje
Wpływ litosfery na inne sfery Ziemi
W p ły w litosfery na atm osferę
• R ozm ieszczenie lądów i oceanów, ukształtow anie pow ierzchni terenu oraz w yso ko ść
nad po zio m em m orza należą do czynników astrefow ych klim atotw órczych.
• O bszary górskie stanowią naturalną barierę dla przem ieszczających się mas powietrza.
• Ląd sto su n ko w o szybko nagrzew a się i oddaje ciepło, dlatego nad rozległymi
obszaram i lądow ym i w ystępują duże am plitudy tem peratury powietrza.
• B arw a po d ło ża m a w p ływ na w spółczynnik od bicia prom ieniow ania słonecznego,
a tym sam ym - na w a rto ść tem peratury powietrza. O bszary zbu do w an e z ciem nych
skał a b sorb ują więcej prom ieniow ania słonecznego, szybciej i silniej się nagrzewają.
Skały o jasnej barwie odbijają prom ieniowanie słoneczne i nagrzewają się wolniej.
• W trakcie w y b u c h ó w w ulkan ów do atm osfery em itow ane są duże ilości pyłów
i gazów, które zm ieniają jej skład. Cząstki pyłu w ulkanicznego pełnią funkcję ją de r
kondensacji. Towarzyszące erupcji chm ury pyłów m ogą osiągać ogrom ne rozm iary
i ograniczać d o p ływ energii słonecznej.

W p ły w litosfery na hydrosferę
• W litosferze i na jej pow ierzchni są grom adzone w o d y podziem ne i pow ierzchniow e.
• Ilość op a d ó w atm osferycznych przedostających się do podłoża zależy od jego budow y
geologicznej. Skały porow ate ułatwiają przenikanie w o dy w głąb ziemi, natom iast skały
nieprzepuszczalne pow odują przyspieszenie spływu powierzchniow ego. O d ułożenia
w a rstw skalnych uzależnione jest także w ystępow anie w ód podziem nych.
• U kształtow anie terenu w dużym stopniu decyduje o szybkości spływ u p o w ie rzchn io­
w ego. S toki o dużym nachyleniu znacznie przyspieszają spływ.
• W ielkość sto p n ia geoterm icznego decyduje o obecności ciepłych w ó d podziem nych.
Na obszarach w ulkanicznych w ystępują gorące w o d y podziem ne.
• W wyniku procesów wewnętrznych, np. trzęsień ziemi i w yb uch ów wulkanów, może
dojść do pow stania lub zniszczenia zbiorników wodnych. Pionowe ruchy endogeniczne
prow adzą ponadto do zmiany linii brzegowej m órz i jezior oraz do zmiany biegu rzek.

W p ły w litosfery na biosferę
• Z ew nętrzna w a rstw a litosfery stanowi środow isko życia.
• Typ skał decydu je o rodzaju roślinności porastającej dany obszar. O rodzaju szaty
roślinnej de cydu je także stopień zespolenia skał. Skały zwięzłe (np. granitowe)
utrudniają rozw ój roślin, zw łaszcza tych, które osiągają w iększe rozmiary, np. drzew.
• O ceany oraz wielkie pasm a górskie stanow ią naturalne bariery dla rozprzestrzeniania
się g a tu n kó w roślin i zwierząt.
• P rodukty erupcji wulkanicznych, np. ja k lawa, niszczą roślinność i siedliska zwierząt.
Zagrażają też ludziom.

W p ły w litosfery na pedosferę
• Litosfera jest niezbędna do pow stania gleby. Dostarcza m ateriał skalny, z którego
tw o rzy się gleba, oraz stanow i jej podłoże.
• Rodzaj podłoża od gryw a bardzo w ażną rolę w procesach glebotw órczych. Skaty
o małej spoistości szybciej ulegają rozdrobnieniu, co ułatwia pow staw anie gleby.
Skały zw ięzłe po w o dują zatrzym anie wody, co m oże d o pro w ad zić do pow stania
te re n ó w podm okłych.
• Na obszarach górskich w ystępują specyficzne gleby astrefow e - gleby górskie.
Zamiast repetytorium
• M e to d y b a d a w cze słu żące pozna niu w n ę trza
Ziem i dzielą się na bezpośrednie oraz pośred­
nie.
• Do m etod bezpośrednich należą głębokie w ier­
ce n ia , a ta k ż e b a d a n ia s k a ł p o c h o d z ą c y c h
ze zn a czn ych g łę b o ko ści, w y d o s ta ją c y c h się
na po w ie rzchn ię dzięki działalności w u lka n icz­
nej.
• Do m etod pośrednich zalicza się badania geofi­
zyczne.
• Badania geofizyczne polegają m.in. na analizie:
przebiegu fal sejsm icznych, zróżnicow ania pola
m a g n e ty c z n e g o Z iem i, p rz e w o d n ic tw a e le k ­
tryczn e g o skał oraz innych w ła ściw o ści fizycz­
nych w nętrza planety.
• W raz z głęb okością w e w n ętrzu Ziem i w zrasta
tem pe ratura oraz ciśnienie i g ę stość skał.
• Stopień geotermiczny o d p o w ia d a liczbie m e ­
trów , o którą należy przesunąć się w głąb Ziemi,
a b y te m p e ra tu ra p o d n io sła się o 1°C. Średni
stopień geoterm iczny dla skoru py ziemskiej w y ­
nosi 33 m.
• W n ę trze Ziem i nie m a je d n o lite j budow y, lecz
składa się z kilku odm iennych warstw. Różnią się
one w ła ściw o ścia m i fizycznym i, m .in. stan em
sku p ie n ia m aterii, gę stością , te m p e ra tu rą , c i­
śnieniem oraz składem chem icznym .
• Najgłębiej znajduje się jądro Ziemi. Dzieli się je
na jądro w ew nętrzne oraz jądro zewnętrzne.
• Powierzchnia nieciągłości W iecherta-Guten-
berga w yznacza do ln ą granicę płaszcza zie m ­
skiego.
• P o w yże j n ie c ią g ło ś c i W ie c h e rta -G u te n b e rg a
znajduje się płaszcz ziemski. W je g o obrębie
w yróżnia się płaszcz dolny oraz płaszcz górny.
• G órną część płaszcza górnego tw o rzy warstwa
perydotytowa. Poniżej tej w a rstw y leży półpla-
styczna astenosfera.
• Powierzchnia nieciągłości Mohorovićica w y ­
znacza dolną granicę skorupy ziemskiej.
• Skorupa ziemska jest zew nętrzną po w ło ką na­
szej planety. W raz z w a rstw ą p e rydo tytow ą tw o ­
rzy ona litosferę.
• Minerały to p o d sta w o w e , a je d n o cze śn ie na j­
m n ie js z e z g e o lo g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia
składniki sko ru p y ziem skiej o określonym sk ła ­
dzie chem icznym i w łaściw ościach fizycznych.
• Tw ardość danego minerału określa skala Moh-
sa, w któ re j z e s ta w io n o d zie się ć m in e ra łó w
w zo rco w ych (każdy kolejny jest tw ard szy o d p o ­
przedniego): 1. talk, 2. gips, 3. kalcyt, 4. fluoryt,
5. apatyt, 6. ortoklaz, 7. kwarc, 8. topaz, 9. k o ­
rund, 10. diam ent.
• Minerały skałotwórcze stanow ią zaledw ie nie­
wielki procent spośród ok. 4 tys. rozpoznanych
minerałów.
• Skała to naturalne skup isko je d n e g o lub w ielu
m inerałów . Ja ko p ierw sze na Ziem i p o w s ta ły
skały m agm ow e. Znacznie później - skały o s a ­
d o w e i m etam orficzne (przeobrażone).
• Skały magmowe tworzą się w wyniku krzepnięcia
i krystalizacji m agm y w e wnętrzu Ziemi lub zasty­
gnięcia lawy na powierzchni. Dzielą się na głębino­
w e (granit, gabro) oraz wylewne (bazalt, porfir).
• Skały osadowe utw orzyły się w procesie sed y­
m entacji, czyli osadzania się na lądzie lub w m o ­
rzu o kru ch ó w skalnych pochodzących z w ietrze­
nia skał, a także osadzania się na dnie zbiorników
m orskich zw iązków chem icznych w ytrącających
się z roztw o rów lub obum arłych szczątków roślin
i zwierząt. Dlatego skały osadow e m ożem y p o ­
d zie lić na o s a d o w e o k ru c h o w e (p ia s k o w ie c ,
żwir), osa do w e pochodzenia chem icznego (gips,
sól kamienna) oraz osa do w e pochodzenia o rg a ­
nicznego (wapień, węgiel kamienny).
• Skały m e ta m o rfic zn e p o w s ta ją w w y n ik u
oddziaływ an ia w yso kiej te m p e ra tu ry i ciśnienia
na istniejące ju ż skały m ag m ow e i osadow e.
• P ow sta niem i e w olu cją sko ru p y ziem skiej oraz
św iata organicznego w przeszłości geologicznej
zajm uje się geologia historyczna.
• W iek w zględny ska ł i zja w isk g e o lo g ic z n y c h
ustala się w stosu nku do w ieku innych skał lub
zjawisk.
• Wiek bezwzględny podaje się w latach (liczo­
nych od 1950 r.) wskazujących, ile czasu upłynęło
od danego wydarzenia.
225
 Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne
• G łów nym i je d n o s tk a m i podziału dziejó w Ziem i
są: eony, ery, okresy i epoki.
• P ierw szą te o rią k o m p le k s o w o tłu m a czą cą m i­
gracje kon tynen tó w była teoria dryfu kontynen­
tów Alfreda W egenera. Dziś najdokładniej płyto­
w ą b u d o w ę litosfery tłu m a czy teoria tektoniki
płyt litosfery. Z akłada ona, że litosfera dzieli się
na siedem dużych i kilka mniejszych płyt, które są
w nieustannym ruchu spow odow anym prądami
konwekcyjnymi.
• Płyty litosfery dzieli się na oceaniczne, z b u d o ­
w ane głów n ie z w a rstw y bazaltowej, oraz kon­
tynentalne, w k tó ry c h b u d o w ie w yró żnia się
d o d a tko w o w a rstw ę gra nito w ą (cokół kontynen­
talny).
• Płyty te k to n ic z n e m o g ą się od siebie oddalać.
W ów cza s w procesie spredingu, w wyniku w y ­
lewania się law y przez szczeliny m iędzy płytami,
pow staje now e d n o oceaniczne.
• W m iejscach, gdzie płyty poruszają się zbieżnie,
m oże do jść do subdukcji, czyli podsuw ania się
jednej płyty pod drugą, lub do kolizji, jeżeli ża d ­
na z płyt nie ulega subdukcji.
• Strefom kon taktu płyt tow arzyszą zjawiska wul­
kaniczne i trzęsienia ziemi. W wyniku subdukcji
oraz kolizji płyt d o cho dzi zazwyczaj do sfałdow a-
nia i w ypiętrzenia ob szaró w górskich na lądach
oraz p o w s ta n ia ro w ó w oce an icznych w dnach
m orskich.
• Ruchy górotwórcze, na zyw a ne inaczej oro­
g enezam i, w y s tę p o w a ły na kuli z ie m s k ie j
wielokrotnie, je dn ak najczęściej m ówi się o trzech
o ro g e n e z a c h : k a le d o ń s k ie j, h ercyń skiej
oraz alpejskiej.
• U w zglę dn iając s p o s ó b po w staw ania, w yróżnia
się góry: fałdow e (utw orzone w w yniku de for­
m acji ciągłych), zrębowe (po w stałe w w yniku
de form acji nieciągłych) oraz wulkaniczne (p o ­
w stałe w w yniku działalności wulkanicznej).
• O g ó ł p ro c e s ó w zw ią za n ych z p o w sta w a n ie m
magmy, jej przem ianam i, przem ieszczaniem się,
grom adzeniem oraz krystalizacją jest nazywany
magmatyzmem. Procesy te zachodzą w e w n ę ­
trzu Ziem i - je st to tzw. plutonizm, oraz na jej
pow ierzchni - wulkanizm.
• Form am i po w stałym i w w yniku plutonizm u są:
sille, lakolity, lopolity, batolity oraz dajki.
226
• W ulka ny to m ie jsca w y p ły w u m a g m y na p o ­
wierzchnię. W zależności od m ateriału w yrzu ca ­
nego przez w u lkan w yró żnia się w u lka n y eks-
plozyw ne (g w a łto w n y w y b u c h ), efuzyw ne
(spokojny wybuch) oraz stratowulkany (typ m ie­
szany). Każdy z tych ty p ó w cha rakteryzu je się
innym kształtem stożka w ulkanicznego.
• Ze względu na stopień a ktyw n ości w yróżnia się
w ulkany czynne, drzemiące i wygasłe.
• Produktami erupcji wulkanicznej są: lawa,
gazy (np. fum arole, solfatary, m otety) oraz m ate­
riały piroklastyczne (np. b o m b y w ulkaniczne, la-
pille, po piół wulkaniczny, pum eks).
• Trzęsieniem ziemi nazyw am y drgania skorupy
ziemskiej, których przyczyną je st gw ałto w ne roz­
ładow anie naprężeń pow stałych w sku te k ruchu
płyt litosfery. M iejsce uw olnienia naprężeń nazy­
wane jest ogniskiem trzęsienia ziemi (hipocen­
trum). B ezpośrednio nad h ipo centrum , na p o ­
w ie rzch n i ziem i, w y s tę p u je epicentrum . Siłę
w strząsów ocenia się w skali Richtera i skali Mer-
callego.
• Ze w zg lę d u na genezę w yró żn ia się trzęsienia
tektoniczne, wulkaniczne oraz zapadliskowe.
Natom iast biorąc pod uw agę głę b o ko ść w ystę ­
p o w a n ia h ip o c e n tru m - trz ę s ie n ia głębokie,
średnie i płytkie.
• W zależności od częstotliwości i siły wstrząsów w y­
różnia się obszary: sejsmiczne (z częstymi wstrzą­
sami), pensejsmiczne (z rzadkimi wstrząsami) oraz
asejsmiczne (pozbawione wstrząsów).
• P ow olne, d łu g o trw a łe p io n o w e ru ch y sko ru p y
ziemskiej obejm ujące duże pow ierzchnie i niewy-
w ołujące na o g ó ł w iększych deform acji w a rstw
skalnych określa się m ianem ru ch ó w epejroge-
nicznych (lą d o tw ó rczych ). R u chy o b niżają ce
fra g m e n ty sko ru p y ziem skiej n a zyw a ne są ru ­
cham i teiasokratycznym i.
• Płyty litosfery p o rusza jące się p o p lastyczne j
astenosferze dążą do osiągnięcia równowagi gra­
witacyjnej. W ywołuje to pionow e pow olne ruchy
litosfery nazywane ruchami izostatycznymi.
• Do wielkich form ukształtowania pionowego
lądów należą niziny, w yżyny oraz góry, natom iast
w dnach oce an ów w yróżnia się szelfy, stoki ko n ­
tynentalne oraz baseny oceaniczne z grzbietam i
śródoceanicznym i.
Test maturalny
Q Podkreśl praw idłow ą o d p o w ie d ź do tyczącą H Ilustracje przedstaw iają skamieniałości
b u d o w y litosfery. (1 p.) przew odnie z d w ó ch er geologicznych.
Podaj nazwy przedstaw ionych na ilustracjach
Litosfera składa się z
org an izm ów oraz nazwy er geologicznych,
A. dw ó ch w arstw : osadow ej i granitowej.
w których te organizm y pow szechnie
B. trzech w arstw : osadowej, granitow ej i bazal­
w ystęp ow ały na Ziemi. (2 p.)
towej.
C. czterech w arstw : osadow ej, granitowej, ba ­
Skamieniałość przewodnia A.
zaltowej i perydotytow ej.
D. pięciu warstw : osadow ej, granitow ej, bazal­
tow ej, perydotytow ej i gnejsowej.

B Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania. (1 p.)

S zkłem (o tw a rd o ś c i 5 w e d łu g skali M ohsa)

m ożna zarysować
A. diam ent.
B. kalcyt.
C. korund.
D. topaz.

□ Podkreśl prawidłową odpow iedź dotyczącą Skamieniałość przewodnia B.

przemian będących efektem procesu
diagenezy. (1 p.)
W w yniku diagenezy
A. z granitu pow staje gnejs.
B. z granitu pow staje piasek.
C. z wapienia pow staje marmur.
D. z piasku pow staje piaskow iec.

Q Każdej orogenezie przyporządkuj odpow iedni

okres geologiczny, w którym w ystąpiła głów na
faza tw orzenia się gór. (2 p.)

• kam br
kaledońska • . Sy|ur E3 Na schem atycznym rysunku zaznaczono
hercyńska • . karbon num eram i 1- 4 w ybrane miejsca, w tym
alpejska • . trias epicentrum i hipocentrum trzęsienia ziemi.
Zaznacz praw idłow e dokończenie zdania.
• paleogen
(1 P-)
□ Zaznacz praw idłow e dokończenie zdania. (1 p.)
powierzchnia ziemi 1 2 3
Z jaw iska w ulkaniczne w ystępujące w strefie
kolizji płyt litosfery (strefie subdukcji) zagrażają 4
ludności
A. Islandii i półw yspu Labrador.
Epicentrum i hipocentrum trzęsienia ziemi
B. S um atry i Irlandii.
oznaczono num eram i
C. Jaw y i Honsiu.
D. A pp a la ch ó w i Himalajów. A. 1 i 2. B. 1 i 3. C. 2 i 4. D. 3 i 4.

227
Rozdział 5. Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

0 Podaj nazw ę procesu prze dstaw ion eg o na lE Zapisz nazwy wielkich form ukształtow ania
poniższej ilustracji. N astępnie zapisz nazwy pow ierzchni Ziemi zaznaczonych na rysunku
o b ie któ w zaznaczonych cyfram i 1 -6 . (3 p.) cyfram i. (3 p.)

2 ....................................................................

3 ...............................................................................

4 ...............................................................................
1.
5 ...............................................................................
2.
6 .................................................................
3.

4. EEPodaj nazwę form y oznaczonej na poniższej

ilustracji literą A. O pisz proces, w którego
5.
wyniku pow stała ta form a. (2 p.)
6.

□ W ymień najważniejsze różnice między teorią dry-

fu kontynentów a teorią tektoniki płyt litosfery.
(2p.)

EEW ytłum acz, c o to je st i gdzie się znajduje

O gnisty Pierścień Pacyfiku. (1 p.)

EB W ypisz nazw y trzech ro w ó w oceanicznych

w ystęp ujących w obrębie trzech różnych
oceanów . N astępnie w skaż te row y na m apie
w atlasie. (1 p.)

Sprawdź w kluczu odpowiedzi, które

zadania udało Ci się rozwiązać po­
prawnie. Następnie oblicz uzyskany
przez siebie procent ogólnej liczby
punktów.
To było na maturze!
Zadanie 1. (3 p k t) Źródło: CKE 2006 (PR), zad. 39.

W ykorzystaj załączony przekrój geologiczny oraz posiadaną wiedzę i wykonaj polecenia

a) i b).

glina zwałowa

iły jeziorne

piaskowce ze śladami fauny morskiej

wapienie

piaskowce ze śladami fauny morskiej

wapienie

a) Uporządkuj chronologicznie podane poniżej wydarzenia geologiczne od najstarszego

do najmłodszego. Numery odpowiadające kolejnym wydarzeniom wpisz do tabeli.

1. sfałdowanie osadów morskich

2. zlodowacenie obszaru
3. akumulacja osadów w środowisku wód śródlądowych
4. erozyjne ścięcie powierzchni
5. akumulacja osadów w środowisku morskim
wydarzenia

najstarsze najmłodsze

b) Podaj nazwę grupy skał występujących na przekroju, uwzględniając ich genezę.

Nazwa grupy s k a ł:...............................................................................................................................................

Zadanie 2. (2 p k t) Źródło: CKE 2010 (PR), zad. 9.

Poniższe zdania dotyczą ukształtowania powierzchni Ziemi.
Wpisz obok każdego zdania literę P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub literę F , gdy zdanie
jest fałszywe.

Antarktyda je s t kontynentem o najniższej średniej w ysokości n.p.m. ..........

C ech ą W yżyny W schodnioafrykańskiej je s t obecność zrębów i rowów tektonicznych................

W Am eryce Południowej niziną o najw iększej powierzchni je s t N izina Zatokowa. ..........

N ajgłębsza depresja na Ziemi znajduje się w A zji. ..........

Row y oceaniczne towarzyszą strefom subdukcji. ..........

N ajgłębszy na świecie rów oceaniczny je s t położony u zachodnich wybrzeży Jaw y ......................

229
 Zadanie 3. (5 p k t ) Źródło: CKE 2006 (PR), zad. 41.
Rysunek przedstawia zjaw iska geologiczne na granicy płyt litosfery na obszarze wschodniej
Afryki. W ykorzystaj rysunek i w łasną wiedzę do wykonania poleceń a), b), c).

a) Zaznacz poprawną odpowiedź.

Przedstawione na mapie rowy i uskoki tektoniczne położone są w strefie:

A. subdukcji.
B. ryftu.
C. kolizji płyt.
D. geosynkliny.

b) Na przykładzie przedstawionych na rysunku jezior Niasa i Tanganika oraz

posiadanej wiedzy, wymień trzy cechy jezior tektonicznych.

1.
2.
3.

c) Podaj przykłady trzech przyrodniczych konsekwencji, które mogą w przyszłości

wystąpić w Afryce Wschodniej jako skutek położenia tej części kontynentu
na granicy płyt litosfery.

1.
2.
3.
230
 t ‘%?:
JfPj i
| .

Procesy egzogeniczne
1. Wietrzenie skał. Ruchy masowe
2. Procesy krasowe
3. Rzeźbotwórcza działalność rzek
4. Rzeźbotwórcza działalność lodowców
górskich i lądolodów
5. Rzeźbotwórcza działalność wiatru
6. Rzeźbotwórcza działalność morza
 1 Wietrzenie skał. Ruchy masowe
Rzeźba powierzchni ziemi nieustannie się zmie­
nia. Zmiany te są spowodowane ścieraniem się
dwóch przeciwstawnych sił - wewnętrznych
(endogenicznych) i zewnętrznych (egzogenicz-
nych). Formy pow ierzchni ziemi utworzone
wskutek działania procesów wewnętrznych ule­
gają ciągłemu przekształcaniu pod wpływem
procesów zewnętrznych, przez co wzniesienia
ulegają obniżeniu, a zagłębienia wypełniają się
osadami. Wielu procesów nie jesteśmy w stanie
zaobserwować gołym okiem, ale z perspektywy
czasu możemy podziwiać spektakularne efekty
rzeźbienia powierzchni naszej planety.
Do procesów zewnętrznych kształtujących
powierzchnię ziemi zalicza się:
►erozję, czyli niszczenie podłoża,
►transport materiału,
►akumulację, czyli osadzanie materiału.
Efekty procesów zewnętrznych zależą m.in.
od ukształtowania terenu, budowy geologicznej
oraz warunków klimatycznych. Procesem po­
przedzającym wiele zjawisk rzeźbotwórczych
jest wietrzenie.
■ Wietrzenie
Skały występujące na powierzchni ziemi ulegają
ciągłemu oddziaływaniu czynników atm osfe­
rycznych, a także działaniu organizmów roślin­
nych i zwierzęcych. Prowadzi to do zmian wła­
ściw ości fizycznych lub chem icznych skał.
Proces rozkładu chemicznego skał lub ich roz­
padu na m niejsze fragmenty nazywamy wie­
trzeniem. Produktem wietrzenia skał jest zwie-
trzelina.
Wyróżniamy dwa główne typy wietrzenia:
►mechaniczne (fizyczne),
►chemiczne.
Dla podkreślenia znaczenia organizmów w przy­
spieszaniu procesów wietrzenia czasem wyróż­
nia się także wietrzenie biologiczne.
232
■ Wietrzenie mechaniczne (fizyczne)
W ietrzenie mechaniczne polega na rozluźnia­
niu połączeń między minerałami budującymi
skałę bez zmiany jej składu chemicznego. W re­
zultacie wietrzenia mechanicznego skała rozpa­
da się na mniejsze fragmenty o różnej wielkości
- od dużych bloków aż po pojedyncze ziarna.
Głównymi czynnikami prowadzącymi do roz­
padu skał są:
►zmiana tem peratury ośrodka skalnego -
tzw. wietrzenie termiczne,
►zmiany wilgotności ośrodka skalnego - wie­
trzenie ilaste,
►zwiększenie objętości substancji znajdujących
się w próżniach skalnych - wietrzenie mro­
zowe oraz wietrzenie solne.
Wietrzenie termiczne (insolacyjne) jest spo­
wodowane znacznymi zmianami temperatury
powierzchni skał. Zmiany te prowadzą do roz­
szerzania się minerałów w ciągu dnia, podczas
nagrzewania, oraz ich kurczenia w nocy, w cza­
sie ochładzania powierzchni skał.
Skały zbudowane z minerałów o różnych roz­
miarach oraz barwach nagrzewają się nierów­
nomiernie. Ciemne minerały pochłaniają więcej
W wyniku procesu łuszczenia (rodzaj wietrzenia
mechanicznego termicznego) ostre krawędzie bloków
skalnych ulegają zaokrągleniu.

ciepła niż jasne, dlatego ulegają większemu roz­
szerzeniu. Wskutek wielokrotnych zmian obję­
tości minerałów dochodzi do utraty spoistości
między nimi, w konsekwencji której następuje
rozpad ziarnisty, czyli rozsypanie się skały na po­
jedyncze ziarna mineralne. Ze względu na słabe
przewodnictwo cieplne skal, zmianom termicz­
nym podlega jedynie ich zewnętrzna, nasło­
neczniona część. Na granicy między wewnętrzną
a zewnętrzną częścią skały dochodzi do zmniej­
szenia spójności, co prowadzi do powstawania
pęknięć i oddzielania się fragm entów skały
0 grubości od kilku m ilim etrów do kilku­
dziesięciu centymetrów. Proces ten nazywamy
łuszczeniem (eksfoliacją). W ietrzenie insola-
cyjne jest szczególnie intensywne na obszarach
z dużymi dobowymi wahaniami temperatury,
czyli na pustyniach, obszarach stepowych oraz
górskich.
Wietrzenie ilaste jest spowodowane pęcz­
nieniem i kurczeniem skały pod wpływem
wody. Są na nie podatne przede wszystkim ska­
ły ilaste oraz skały zawierające dużą domieszkę
iłu. W zrost wilgotności tych skał w wyniku np.
opadu atmosferycznego powoduje pęcznienie
1 zwiększenie objętości m inerałów ilastych.
Z kolei powstający w efekcie parowania ubytek
wody prowadzi do kurczenia się skały. Wskutek
tych procesów następuje rozpad skaty na drob­
ne okruchy.
Wietrzenie mrozowe (inaczej zamróz) za­
chodzi na skutek powtarzającego się zamarza­
nia i rozmarzania wody w ypełniającej pory
Woda wnika w istniejące W wyniku ochłodzenia woda za-
szczeliny skalne. marża i zwiększa swoją objętość,
przez co powiększa szczelinę.
Wietrzenie skał. Ruchy masowe
Efektem wietrzenia fizycznego (mrozowego) są rumo­
wiska skalne zwane gołoborzami. W Polsce można je
spotkać np. na stokach Babiej Góry.
i szczeliny skalne. Podczas zamarzania woda
zwiększa objętość, wywierając nacisk na ścianki
szczelin. Powstały lód rozpycha szczeliny i roz­
sadza skalę. W efekcie powstają duże bloki. Taki
rozpad skały określany jest jako rozpad blokowy.
Wietrzenie mrozowe zachodzi najintensywniej
w warunkach częstych wahań temperatury w oko­
licach 0°C, czyli w klimacie subpolarnym, umiar­
kowanym chłodnym oraz w wysokich górach.
Wietrzenie solne zachodzi w wyniku pęcz­
nienia kryształków soli obecnych w porach
i szczelinach skalnych. Zmiany objętościow e
soli, zachodzące wskutek wytrącania jej z roz­
tworu wodnego oraz zmian temperatury i wilgot­
ności, prowadzą do zwiększenia nacisku na ściany
szczelin, a w konsekwencji do rozpadu skały. Ten
typ wietrzenia występuje głównie na obszarach
odznaczających się suchym klimatem.
Wzrost temperatury powoduje
roztopienie lodu i wypływ wody
z powiększonej szczeliny.
233
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

■ Wietrzenie chemiczne
W ietrzenie chemiczne to procesy rozkładu po­
legające na zmianie składu chemicznego skał
pod wpływem wody i rozpuszczonych w niej
związków chem icznych - głównie tlenku wę-
gla(IV ) oraz pow ietrza atm osferycznego -
zwłaszcza tlenu. Zachodzi ono w efekcie róż­
nych procesów, m.in. na skutek:
►rozpuszczania - m inerały pod wpływem
wody tworzą roztwór. Minerałami najbardziej
podatnymi na rozpuszczanie są chlorki (np.
sól kamienna), węglany i siarczany (np. gips);
►utleniania, czyli reakcji niektórych składników
minerałów (głównie żelaza) z tlenem atmosfe­
rycznym. Dzięki tem u procesowi powstają Korzenie roślin, szczególnie tych większych (np. drzew),
mogą powodować poszerzanie szczelin w litych skałach.
nowe minerały (np. piryt przechodzi w siarczan
żelaza), a także następuje zmiana ich barwy;
►uwadniania, zachodzącego wskutek przyłą­ ■ Wietrzenie biologiczne
czenia cząstek wody do minerału. Przykładami Rozwój i aktywność życiowa organizmów ro­
tego procesu jest np. przeobrażenie hematytu ślinnych oraz zwierzęcych mają wpływ na zmia­
(tlenek żelaza) w lim onit (uwodniony tlenek ny fizyczne oraz chem iczne skał. Na przykład
żelaza) oraz anhydrytu (siarczan wapnia) mechaniczne rozkruszanie skał może być wy­
w gips (uwodniony siarczan wapnia); woływane przez korzenie drzew lub zwierzęta
►uwęglanowienia, czyli działania na skały kwa­ ryjące w ziemi (np. krety). Natomiast w wietrze­
su węglowego, który tworzy tlenek węgla(IV) niu chemicznym dużą rolę odgrywa obecność
rozpuszczony w wodzie. Działanie to prowa­ odchodów zwierząt oraz kwasów wydzielanych
dzi do rozpuszczenia niektórych minerałów, przez systemy korzeniowe roślin. Zmieniają one
np. węglanu(IY) wapnia. bowiem skład chemiczny skał.

Intensywność wietrzenia
Wietrzenie jest procesem występującym na kuli
ziemskiej powszechnie. Jednak z racji znacznego
zróżnicowania w arunków środowiskowych jego
charakter i intensywność są odmienne na różnych
obszarach. Czynnikami decydującymi o tych różni­
cach są m.in. budowa geologiczna (układ skał i ich
rodzaj), ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne
oraz szata roślinna. Pod wpływem działania tak
różnych czynników dochodzi do powstawania
bardzo odmiennych od siebie form. Na przykład
efektem wietrzenia granitów, spowodowanego
silnym nasłonecznieniem obszarów pustynnych,
są zaokrąglone formy skalne. Natomiast w wyso­
kich górach klimatu umiarkowanego, gdzie
przeważa wietrzenie mrozowe, powstające
formy skalne są ostre i strzeliste. Intensywność wietrzenia:
------ fizycznego --------chemicznego --------biologicznego

234

Ruchy masowe
Na nachylonych powierzchniach zachodzi proces
przemieszczania się zwietrzeliny do miejsc położonych
niżej. Zespół procesów polegających na niszczeniu
powierzchni ziemi poprzez jej obniżanie i wyrównywanie
nazywamy denudacją. Oprócz erozji i wietrzenia denu­
dacja obejmuje też ruchy masowe. Polegają one na
przemieszczaniu się materiału skalnego pod wpływem
siły ciężkości. Ruchy te mogą być powolne, niemal nie­
zauważalne, lub gwałtowne, zachodzące w ciągu kilku
sekund. Często bezpośrednią przyczyną ruchów maso­
wych jest zaburzenie równowagi stoku, np. poprzez
wzrost masy zwietrzeliny wskutek nasączenia jej wodą.
Do podstawowych rodzajów ruchów masowych należą:
odpadanie, obrywanie, osuwanie, spełzywanie oraz
spływanie.
Obrywanie
Polega na nagłym odrywaniu dużych mas skalnych
i nagromadzeniu ich u podnóża stoku. W miejscu
oberwania się skał powstaje nisza skalna, a u podnóża
stoku - bezładne blokowisko skalne. Materiał skalny,
zarówno podczas odpadania, jak i obrywania, pokonuje
część drogi w powietrzu.
Osuwanie
Osuwanie jest procesem, podczas którego dochodzi
do gwałtownego zsunięcia się zwietrzeliny lub luźnych
skał w dół stoku. Przyczyną osuwania się materiału
skalnego mogą być wstrząsy tektoniczne lub prze­
siąknięcie zwietrzeliny wodami opadowymi. W efekcie
osuwania tworzy się osuwisko. W miejscu, z które­
go osuwają się skały, powstaje nisza osuwiskowa,
a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor
osuwiskowy.
Wietrzenie skat. Ruchy masowe
Odpadanie
Polega na odrywaniu się i przemieszczaniu wzdłuż
stoku pojedynczych okruchów skalnych. Staczające się
okruchy żłobią w stoku podłużną rynnę, zwaną żlebem.
Nagromadzony u wylotu żlebu materiał skalny tworzy
stożek usypiskowy o charakterystycznym wachlarzo-
watym kształcie (w Tatrach stożek ten jest nazywany
piargiem).
Spełzywanie
To proces bardzo powolnego zsuwania się zwietrzeliny
lub luźnych skał, zachodzący na stokach o niewielkim
nachyleniu. Oprócz siły ciężkości istotnym czynnikiem
wywołującym spełzywanie jest przesiąknięcie skał
wodą. Oznakami tego procesu są powyginane pnie
drzew, pochylone słupy lub płoty.
Spływanie
Spływanie jest procesem zachodzącym na stokach
o dużym nachyleniu, zazwyczaj powyżej 30°. Warstwa
zwietrzeliny, silnie przesiąknięta wodą wskutek inten­
sywnych opadów deszczu, przemieszcza się z dużą
prędkością w dół stoku. Gdy zwietrzelina składa się
z fragmentów skalnych o różnej wielkości, to powstają
spływy gruzowe. Jeśli natomiast tworzy ją materiał
drobnoziarnisty - powstają spływy błotne i ziemne.
235
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

Spojrzenie z bliska

Osuwisko z wyspy Leyte

Rankiem 17 lutego 2006 roku na filipińskiej wyspie Leyte miało miejsce jedno z najtragiczniejszych
w skutkach osuwisk ostatnich iat. Zwały skał spłynęły na leżącą u podnóża góry Mount Can-abag
miejscowość Guinsaugon. Osunięcie się ziemi poprzedzały blisko dwutygodniowe intensywne
opady, podczas których spadło ok. 2000 mm deszczu. Tuż przez osunięciem odnotowano także
niewielkie trzęsienie ziemi. W wyniku drgań i dużego nasączenia skał wodą po stoku ześlizgnęły się
zwały ziemi, gruzu i błota, zasypując całe podnóże góry. Miasteczko Guinsaugon przestało istnieć
- zostało całkowicie przykryte materiałem skalnym o grubości 9 -3 0 m. Jęzor osuwiska miał szero­
kość blisko kilometra. W wyniku katastrofy zginęło 1450 ludzi.

Przyczyną tragedii były nie tylko ulewne opady połączone

z trzęsieniem ziemi, lecz także nieracjonalna działalność
człowieka. Wycinając lasy ze stoków góry Mount Can-abag,
ludzie pozbawili się bowiem naturalnej bariery ochronnej.

Tragedię przeżyło jedynie 57

mieszkańców Guinsaugon
znajdujących się w miasteczku
w momencie osunięcia skał.
Zostali oni odkopani przez służ­
by ratownicze.

Zadania
1. Wyjaśnij, na czym polega wietrzenie mechaniczne.
2. Podaj trzy przykłady wietrzenia biologicznego.
3. Wyjaśnij różnicę pomiędzy odpadaniem a obrywaniem.
4. Podaj dw a przykłady niebezpieczeństw, które grożą człowiekowi wskutek
wystąpienia ruchów masowych.
*5. Korzystając z dostępnych źródeł, wyjaśnij znaczenie terminu soliflukcja.

236
 Procesy krasowe
W oda potrafi rozpuścić wiele substancji. C o­
dziennie na przykład rozpuszczasz w niej cukier
lub sól. Jednak woda ma dużo większe możliwo­
ści. Potrafi rozpuszczać w przyrodzie nawet tak
twarde materiały, jak skała. Pomagają jej w tym
inne związki chemiczne, zwłaszcza tlenek wę-
gla(IV ). Dzięki temu woda tworzy w skałach
bardzo różnorodne formy.
■ Właściwości rozpuszczające wody
W śród licznych rodzajów skał występujących
na Ziemi są i takie, które stosunkowo łatwo re­
agują z wodą i w sprzyjających warunkach mogą
ulec całkowitemu rozpuszczeniu. Należą do
nich m.in. skały węglanowe (wapienie, margle,
dolomity), skały siarczanowe (gips, anhydryt)
oraz skały chlorkowe (sól kamienna i potaso­
wa). Rozpuszczanie tych skał odbywa się przy
udziale tlenku węgla(IV) zawartego w wodzie.
N atom iast proces, w którym ono następuje,
określany jest mianem krasowienia. Efekty kra­
sowienia są szczególnie widoczne w skałach wę­
glanowych. Ich główny składnik mineralny, wę-
glan(IV) wapnia CaCOa, zostaje rozpuszczony
przez roztwór kwasu węglowego powstałego
w reakcji tlenku węgla(IV) z wodą:
h 2o +co2 - » h 2c o 3
Ilość rozpuszczonego w wodzie tlenku węgla(IV),
pochodzącego z atmosfery, pokrywy roślinnej
i glebowej oraz z podłoża skalnego, decyduje
o stężeniu kwasu węglowego, a tym samym -
o intensywności krasowienia. Im większa jest
ilość tlenku węgla(IV), tym szybciej przebiega
krasowienie. Zawartość tlenku węgla(IV) w wo­
dzie podczas wsiąkania jej w podłoże wzrasta
wielokrotnie (nawet do kilku miligramów w jed­
nym litrze). Wzrasta także stężenie kwasu wę­
glowego, który, reagując ze skałami zawierają­
cymi węglan(IV) wapnia, rozpuszcza je, tworząc
kwaśny węglan(IV) wapnia:
CaCOs + H2C 0 3 - * C a (H C 0 3)2
Obszarem występowania zjawisk krasowych w Polsce
jest m.in. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska.
■ Od czego uzależnione jest tempo
rozpuszczania skał?
Tempo rozpuszczania skał jest uwarunkowane
takimi czynnikami, jak:
►ilość wody opadowej, będącej nośnikiem
tlenku węgla(IV);
►ilość tlenku węgla(IV) rozpuszczonego w wo­
dzie - zwiększenie tej ilości prowadzi jed no­
cześnie do wzrostu stężenia kwasu węglowego,
a tym samym - do intensywniejszego rozpusz­
czania skał;
►temperatura wody - im jest ona niższa, tym
więcej tlenku węgla(IV) może się rozpuścić.
W wodzie o temperaturze 0°C rozpuszcza się
ponad trzy razy więcej C 0 2 niż w wodzie
o temperaturze 35°C;
►pokrywa roślinna i glebowa, będąca źródłem
tlenku węgla(IV) w wodzie opadowej wsiąka­
jącej w głąb Ziemi;
►rodzaj skały (m.in. jej skład i stopień spęka­
nia), decydujący o podatności na rozpuszcza­
nie oraz o tempie przebiegu tego procesu;
►ukształtowanie terenu - im bardziej płaski
obszar, tym więcej wody opadowej wsiąka
w podłoże.
237
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

Rzeźba krasowa
W oda opadow a działa na powierzchnię skał, a także na ich część podziemną. Dlatego na skutek procesów
krasowych powstają zarówno formy powierzchniowe, jak i podziemne. Do form powierzchniowych należą
m.in. mogoty, polja, żłobki krasowe, lejki krasowe, żebra krasowe, ponory, wywierzyska i uwały.

Okrągłe zagłębienia terenu powstałe Wysokie pagóry wapienne o stro­ Naprzemianległe bruzdy na po­
w wyniku intensywnego rozpuszczania mych zboczach, wznoszące się wierzchni skał wapiennych oraz
skał na powierzchni lub zapadania się ponad powierzchnię zrównaną przez grzbiety rozdzielające te bruzdy to
podziemnych pustek krasowych to procesy krasowe to ostańce kraso­ żłobki i żebra krasowe.
lejki krasowe. Natomiast uwały to duże we, nazywane inaczej mogotami.
obniżenia, które powstały w wyniku
połączenia kilku lejków krasowych.
Zagłębienie, którym
wody spływają pod
powierzchnię, to
ponor

komin
krasowy

Warto zajrzeć!
korytarz
\J http://nationalatlas.gov/articles/
geology/a„karst.html
jaskinia

238
 Procesy krasowe

■ Formy krasu podziemnego

Woda, wsiąkając w szczeliny skalne, powiększa
je. W efekcie powstają pod powierzchnią Ziemi
jaskinie. Tworzą one często rozgałęzioną sieć
podziemnych korytarzy, studni, komór i ko­
minów o rozmaitych kształtach i rozmiarach.
Sącząc się po nachylonej pow ierzchni ścian
oraz występów skalnych, woda tworzy zwisające
z nich draperie i zasłony stalaktytowe. Nato­
miast spływając powoli po stropie jaskini, two­
rzy nacieki w kształcie sopli, zwane stalaktyta­
mi. N iektóre stalaktyty, szczególnie długie
i cienkie, mają puste wnętrza, którymi spływa
woda z rozpuszczonym w niej węglanem (IV)
wapnia. Nazywa się je makaronami. Woda, któ­
ra kapie ze stropu, spadając na jej dno, kształtu­
je rosnące ku górze stalagmity. Kiedy stalaktyty
połączą się ze stalagmitami powstają kolumny
zwane stalagnatami. U podnóży ścian tworzą
Źródło, którym na powierzchnię wypływa podziemny
ciek krasowy, charakteryzujące się znaczną wydajno­ się misy naciekowe. W wypełnionych wodą za­
ścią (niekiedy przekraczającą nawet tysiące litrów głębieniach - misach martwicowych - po­
na minutę) jest nazywane wywierzyskiem.
wstają niekiedy (w wyniku odkładania się kolej­
nych w arstw w ęglanu (IV ) w apnia w okół
mineralnego ziarna) perły jaskiniowe.

Rozległe, płaskodenne Czy wiesz, że...

kotliny krasowe, otoczone
stromymi ścianami wapien­
nymi, powstałe wskutek
niemal całkowitego znisz-
Całkowita długość Jaskini Mamuciej, naj­
dłuższego systemu jaskiń na świecie, wynosi
ponad 591 km. Jaskinia ta znajduje się w stanie
Kentucky w Stanach Zjednoczonych. W Eu­
ropie najdłuższa jest Jaskinia Optymistyczna
na Ukrainie. Jest ona wydrążona w rozpusz­
czalnych w wodzie i bardzo kruchych gipsach.
Łączna długość jej korytarzy przekracza 200 km.
Natomiast najgłębszą znaną jaskinią na świecie
jest Jaskinia Krubera (Jaskinia Wronia) położona
w Gruzji w górach Kaukazu. Osiąga ona 2190 m
głębokości.

Oprócz form naciekowych we wnętrzach ja ­

skiń często można spotkać osady zwane po­
wszechnie namuliskami. Mogą one wypełniać
komory oraz korytarze jaskiniowe, sięgając aż
do stropu. W skład namulisk wchodzi głównie
osad mineralny, jednak w niektórych jaskiniach
odnajdywano w nim szczątki kostne oraz odcho­
dy zwierząt, np. żyjących w jaskiniach nietoperzy.

239
W jaskini
Jaskinia Raj pow stała w w apiennych skałach koło Chęcin w G órach Świętokrzyskich. W jej wnętrzu
procesy krasow e w ytw orzyły rozległą kom orę z bogatą szatą naciekową. Szacuje się, że tem po
przyrostu stalaktytów wynosi średnio ok. 1 mm na rok. Jaskinia Raj była schronieniem dla naszych
praprzodków . Świadczą o tym prym ityw ne narzędzia oraz kości zwierząt z epoki lodow cow ej,
odnalezione w jej wnętrzu. O dkrycia jaskini dokonali w 1963 r. uczniowie krakow skiego Technikum
G eologicznego. Ze względu na unikalną szatę naciekową oraz w ystępow anie stanow isk archeolo­
gicznych, jaskinie często podlegają ochronie. Np. jaskinia Raj jest prawnie chronionym obiektem
na podstaw ie ustaw y o ochrony przyrody.

© stalagnat
(2) stalagm it
© stalaktyt
© m isa m artw icow a
© draperia
 Procesy krasowe

Spojrzenie z bliska Słowacja

Słowacki Kras
Słowacki Kras leżący na pograniczu słowacko-węgierskim to jeden z największych i najpiękniej­
szych obszarów krasowych w Europie. W jego krajobrazie dominują równiny oraz płaskowyże zbu­
dowane ze skał wapiennych oraz dolomitów. Przecinają je głębokie doliny wcinające się w podłoże
nawet na kilkaset metrów. Strome wapienne ściany osiągają wysokość ponad 200 m. Najwyżej
położony punkt, Jeleni vrch, ma zaledwie 947 m n.p.m. Jednak rzeźba terenu jest dość urozma­
icona. Na płaskowyżach występują studnie krasowe, z których najgłębsze sięgają 180 m - Ćertova
diera (186 m) oraz Brazda (181 m). Obecne są też liczne lejki, uwały i pola żeber krasowych. Rzeki
i strumienie płynące w Słowackim Krasie często giną w ponorach albo wypływają malowniczymi
wywierzyskami. Główną atrakcją krajobrazową Słowackiego Krasu są jaskinie krasowe: Domica,
Gombasecka, Jasovska i Ochtińska Aragonitowa. W 1995 roku wpisano je na Listę UNESCO.

Jednymi z najbardziej charakterystycznych obiektów

geograficznych w Parku Narodowym Słowacki Kras
są wąwozy krasowe, np. Zadielska tiesńava.

Największą jaskinią Słowackiego

Raju jest Domica. Długość jej
korytarzy przekracza 5,1 km.

Zadania
1. Podaj nazwy głównych form krasu podziemnego oraz powierzchniowego.
2. Wymień czynniki, od których zależy tem po rozpuszczania skał zawierających węglan(IV) wapnia.
3. Podaj przykłady zagrożeń, które stwarzają dla człowieka i prowadzonej przez niego działalności
formy krasowe.

241
 I

Rzeźbotwórcza działalność rzek

dolina
Skutki rzeźbotwórczej działalności wody można
zaobserw ow ać niem al wszędzie. Nawet nie­
pozorne krople deszczu potrafią wytworzyć
w piasku niewielkie bruzdy. Jednak znacznie
większą siłę mają wody płynące. Rzeki potrafią
bowiem niszczyć nawet bardzo odporne skały.
Proces ten jest długotrwały, np. Wielki Kanion
Kolorado powstawał miliony lat. Woda znajdu­
jąca się w ruchu ma siłę do przemieszczania
skał, a niesiony przez nią materiał może przebyć
nawet setki kilometrów od miejsca, z którego
został zabrany. różnych cech budowy zewnętrznej doliny rzecz­
Rzeźbotwórcza działalność rzeki polega na nisz­ nej. W każdym z odcinków wygląda ona inaczej
czeniu podłoża, po którym ona płynie, oraz i występują w niej odmienne formy. Jest jednak
transporcie i akumulacji niesionego przez nią kilka elementów wspólnych. Woda w rzece pły­
materiału skalnego, nazywanego rumowiskiem nie w korycie, z którego w czasie wysokich sta­
rzecznym. Intensywność tych procesów zależy nów występuje i rozlewa się szeroko po dnie do­
m.in. od spadku rzeki, wielkości przepływu liny. Obszar ten jest nazywany łożyskiem rzeki.
i prędkości płynącej wody, charakteru podło­ Po obu stronach koryta wydziela się terasy zale­
ża oraz warunków klimatycznych. W profilu wowe. W górnym biegu dolina jest wąska. Nato­
podłużnym rzeki wyróżnia się trzy charaktery­ miast w odcinkach środkowym i dolnym oprócz
styczne odcinki (biegi): górny, środkowy i dol­ łożyska w profilu doliny rzecznej występują rów­
ny. W każdym z nich dominują inne procesy nież terasy nadzalewowe, a szerokość doliny
rzeźbotwórcze, które prowadzą do wykształcenia rzecznej może sięgać wielu kilometrów.

górny bieg środkowy bieg ujście

Baza erozyjna określa głębokość, do jakiej rzeki mogą wcinać swe koryta i doliny. Ogólną bazą erozyjną jest
poziom morza, jednak lokalnie bazą mogą być przeszkody (np. zapory) lub poziom ujścia do innej rzeki.

242
 Rzeźbotwórcza działalność rzek

■ Górny bieg rzeki

Górny odcinek rzeki odznacza się dużym spad­
kiem. Mimo że w korycie rzeki jest mniej wody
niż w pozostałych odcinkach, to jednak płynie
ona z dużą prędkością. Dzięki temu może trans­
portować sporą ilość materiału skalnego, który,
uderzając w podłoże skalne, silnie je żłobi. Za­
chodzi tu intensywna erozja wgłębna, prowa­
dząca do pogłębiania dna rzeki i kształtowania
się V-kształtnej doliny rzecznej.
W miejscach, gdzie rzeka napotyka bardziej
odporne skały, tworzą się progi skalne - wodo­
spady. Woda podcina próg skalny od dołu, co
prowadzi do oberw ania jego górnej części,
a w konsekwencji - do cofania się progu. Proces
ten określany jest mianem erozji wstecznej.
Zbocza doliny V-kształtnej są bardzo strome, a jej dno -
Spływająca z progu woda niesie głazy i okru­ wąskie. W korycie rzeki występują liczne progi skalne.
chy skalne, które, uderzając z dużą siłą o dno
koryta, pogłębiają je. W ten sposób powstają Proces erozji wstecznej zachodzi również w od­
kotły eworsyjne - zagłębienia o pionowych cinku źródłowym rzeki. Wypływająca z otworu
ścianach i płaskim dnie, wyżłobione przez ru­ źródła woda powoduje jego pow iększanie,
mowisko rzeczne obracane przez ruch wirowy a w efekcie cofanie się źródła i wydłużanie koryta
wody. M ateriał transportowany przez szybko rzeki. Czasem w wyniku tego ruchu rzeka przeci­
płynącą rzekę jest rozdrabniany i obtaczany - na dział wodny i przechwytuje rzekę o mniejszej
powstają otoczaki. sile erozyjnej. Jest to tak zwany kaptaż.

w rzece A silnie zaznacza się

próg skalny zbudowany rzeka B
działalność erozji wstecznej
z odporniejszych skał

podcinanie
progu

wody rzeki B zostały

© przejęte przez rzekę A

kocioł eworsyjny

Erozja wsteczna. Kaptaż.

 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

■ Środkowy bieg rzeki

W środkowym biegu rzeki wzrasta ilość niesio­
nej przez nią wody. Jednocześnie maleje spa­
dek rzeki, a tym samym prędkość płynięcia
wody oraz je j siła transportow a. Dlatego też
woda niesie znacznie mniejsze okruchy niż ma
to miejsce w górnym biegu rzeki. W rumowisku
rzecznym przeważa drobny m ateriał (m.in.
ziarna kwarcu, minerały ilaste oraz szczątki ro­
ślinne), unoszony w postaci zawiesiny, oraz
grubszy (m.in. piaski i żwiry), który jest wleczo­
ny po dnie rzeki.
Prędkość płynięcia wody w korycie jest naj­
większa w nurcie, który, przem ieszczając się
od jednego brzegu do drugiego, nieustannie je
niszczy (podm yw a). M ateriał przenoszony
z niszczonego brzegu zostaje osadzony w m iej­ Środkowy odcinek rzeki przepływającej przez rezerwat
scu, gdzie woda ma mniejszą prędkość i nie jest Tambopata w Peru charakteryzuje się występowaniem
niezwykłych menadrów. Beżowy kolor wody oznacza,
w stanie go unieść. Dzięki temu brzeg zewnętrz­
że niesie ona znaczną ilość erodowanego materiału.
ny cofa się w wyniku erozji bocznej, zaś prze­
ciwległy brzeg - wewnętrzny - narasta wskutek prowadzi do wydłużenia meandru oraz zwęże­
akumulacji. W ten sposób powstają meandry nia jego nasady - szyi meandru. Może ona zo­
(zakola rzeczne). Nadbudowywane brzegi od­ stać łatwo przerwana, szczególnie podczas gwał­
znaczają się niewielkim nachyleniem, a koryto townych wezbrań rzeki. Oderwane od głównego
rzeki w miejscu ich występowania jest płytkie. koryta zakole tworzy jezioro nazywane staro­
Natomiast brzegi erodowane są strome, a kory­ rzeczem.
to rzeki je st głębsze. Na półkuli północnej
w wyniku działania siły Coriolisa rzeki bardziej ■ Dolny bieg rzeki
podmywają prawe brzegi, natomiast na półkuli W dolnym odcinku rzeka płynie wolno i spokoj­
południowej - lewe brzegi. Sytuacja ta jest nie. Jej siła transportowa znacznie maleje, co
szczególnie zauważalna, kiedy rzeka płynie skutkuje akumulacją niesionego przez nią mate­
południkowo. N ieustanne niszczenie brzegu riału skalnego.

Powstawanie meandrów
nurt rzeki
meander starorzecze

Woda płynąca w nurcie podcina Wskutek erozji brzegu i akumu­ Erozja boczna prowadzi do prze­
raz jeden, raz drugi brzeg rzeki. lacji materiału skalnego powstają rwania meandru. Rzeka prostuje
meandry. swój bieg. Powstają starorzecza.

244
 Rzeźbotwórcza działalność rzek

Powstawanie teras rzecznych

Zmiana bazy erozyjnej nasilająca procesy erozji wgłębnej może być spowodowana np.
przez ruchy górotwórcze lub ruchy epejrogeniczne. W efekcie dochodzi do wykształcenia
dolin rzecznych z wieloma poziomami teras.
terasa
silna erozja wgłębna terasa nadzalewowa terasa terasy
zalewowa zalewowa nadzalewowe

Wskutek obniżenia bazy erozyjnej Aktualne dno doliny stanowią Ponowne obniżenie bazy erozyjnej
proces erozji wgłębnej nasila się. terasy zalewowe, natomiast frag­ powoduje kolejne rozcięcie dna
Rzeka rozcina podłoże. menty starego dna doliny - terasy i ukształtowanie się teras nadza-
nadzalewowe. lewowych.

Utwory nagromadzone na dnie rzeki lub przy zmian położenia bazy erozyjnej jest powstawa­
jej brzegach nazywane są aluwiami. W korycie, nie teras rzecznych - płaskich powierzchni
w miejscach, gdzie nurt rzeki jest słabszy, two­ o różnej szerokości, ciągnących się wzdłuż doli­
rzą się podłużne mielizny. Podczas niskich sta­ ny i będących fragmentami jej dawnego dna.
nów wody wystają one ponad jej powierzchnię,
tworząc łachy. Zarówno mielizny, jak i łachy są ■ Typy ujść rzecznych
formami przejściowymi, które stopniowo prze­ W iększość rzek kończy swój bieg ujściem, czyli
mieszczają się z prądem wzdłuż rzeki. miejscem, gdzie rzeka wpływa do jeziora, morza
Gruboziarnisty materiał (piaszczysto-żwirowy) lub do innej rzeki. Przy ujściu proces akumulacji
zwykle gromadzi się w korycie rzecznym, nato­ osadów aluwialnych zachodzi najszybciej. W y­
m iast materiał drobnoziarnisty pokrywa dno różnia się dwa główne typy ujść rzecznych: del­
terasy zalewowej. Podczas wezbrań na terasach tę oraz estuarium (ujście lejkowate).
zalewowych przyrastają kolejne warstwy osa­ ►Delta - rzeka przynosi więcej materiału niż fale
dów rzecznych, na których rozwijają się żyzne i prądy przybrzeżne są w stanie go usunąć. Two­
gleby aluwialne - mady. rzy się ona w miejscu, gdzie morze, do którego
Odmienny kształt doliny rzecznej w jej gór­
nym, środkowym i dolnym odcinku jest spowo­
dowany różną intensywnością procesów rzeź-
b o tw ó rczy ch . W wyniku erozji w głębnej
następuje pogłębianie się koryta, a w wyniku
erozji bocznej - poszerzanie dna doliny. Rodzaj
i intensywność procesów zależą od zmian poło­
żenia bazy erozyjnej rzeki. Na skutek obniże­
nia się jej poziomu następuje nasilenie erozji
wgłębnej. Natomiast podniesienie jej poziomu
prowadzi do intensywnej akumulacji. Zmiany
położenia bazy erozyjnej rzeki mogą być spowo­
dowane na przykład ruchami pionowymi skoru­ Obszar Delty Nilu wyraźnie odróżnia się od otaczającej
py ziemskiej lub zmianami klimatu. Efektem go pustyni.
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

uchodzi rzeka, je st płytkie i nie występują
w nim silne prądy przybrzeżne. Część delty
wystaje ponad powierzchnię wody, jednak jej
większość znajduje się pod wodą. Osady delty
stanowią przeszkodę dla wód rzecznych. Dla­
tego rzeka rozgałęzia się na liczne ramiona
rozpościerające się wachlarzowato w kierunku
zbiornika w odnego. K ształt delty zależy
przede wszystkim od zarysu linii brzegowej,
a jej wielkość - głównie od ilości osadów nie­
sionych przez rzekę oraz od ukształtowania
dna zbiornika. Czasami rzeka tworzy tzw. deltę
wewnętrzną, czyli taką, która powstaje nie
przy ujściu, ale gdzieś w jej wyższym biegu.
Przyczyną takiego zjawiska mogą być np. duże
zmiany bazy erozyjnej.
►Estuarium - tworzy się wtedy, gdy działalność
wód morskich nie pozwala na akumulację osa­
dów rzecznych. Powstaje ono, gdy rzeka wpa­
da do morza, w którym występują duże pływy
lub prądy przybrzeżne. Woda morska wdziera
się głęboko w górę koryta rzeki, stale je posze­
rzając. Fala odpływu zabiera niesiony przez
rzekę m ateriał skalny i w ynosi go daleko
w głąb morza. Typowe estuaria mają m.in.
Rzeka Świętego Wawrzyńca, Garonna i Tami­
za. Często w lejku, który tworzy całe ujście
rzeki, następuje mieszanie się wód słodkich
(rzecznych) z wodami słonymi (morskimi).
Skutkiem tego jest powstanie nietypowego
środowiska życia, zwanego przez biologów
właśnie estuarium.

Działalność rzeźbotwórcza
wód opadowych
Na obszarach występowania obfitych opadów desz­
czu woda spłukuje wierzchnią warstwę powierzchni
ziemi, doprowadzając m.in. do erozji gleby. Woda
może także spływać strugami, żłobiąc teren wzdłuż
linii spływu. Powstają wtedy bruzdy, rozcięcia, a nawet
wąwozy. Natomiast jeśli podłoże jest zbudowane
z okruchów skalnych o różnej wielkości i odporności
na wymywanie, to tworzą się piramidy ziemne.

Erozja wąwozowa zachodzi na obszarach o podłożu

Piramidy ziemne po­
wstają wtedy, gdy po­
krywa roślinna, większe
kamienie czy żwir chro­
nią przed wymyciem
materiał znajdujący się
pod nimi.
lessowym. W Polsce można ją zaobserwować np.
Kamień utrudnia
na Wyżynie Lubelskiej.
wypłukiwanie gleby
znajdującej się poniżej.
piramida

246
 Rzeźbotwórcza działalność rzek

Zatoka
Spojrzenie z bliska Biskajska

Estuarium Żyrondy
Jedno z większych estuariów w Europie - estuarium Żyrondy - znajduje się w południowo-zachodniej
Francji. Stanowi ujście dwóch wpływających do Zatoki Biskajskiej rzek: Garonne i Dordogne. Łączą
się one w miejscowości Ambes, tworząc początek estuarium. Jego całkowita długość wynosi 75 km,
a szerokość - od 3 aż do 12 km. Tak dużego odcinka ujściowego nie mogła stworzyć obecna, zbyt
mała na to rzeka. Badania wykazały, że ukształtował się on w plejstocenie, kiedy na tym obszarze
płynęła potężna rzeka, która wyrzeźbiła głęboką i szeroką dolinę. Gdy poziom morza się podniósł,
w ody wlały się w ujściowy fragment doliny. Jej część to dzisiejsza Żyronda. Występują tu znaczne
wahania poziomu morza. W czasie przypływu woda wlewa się w głąb ujścia i następuje wzrost jej
poziomu sięgający nawet do 150 km od ujścia. Podczas odpływu, kiedy poziom morza obniża się,
wody z estuarium odpływają do Zatoki Biskajskiej.

W estuarium Żyrondy znajdują się wyspy, które

często zmieniają swoją powierzchnię, a nawet
położenie. Najważniejszymi z nich są: Patiras,
Bouchaud, Nouvelle (z rezerwatem przyrody),
Fort Pate (z fortem z 1690 r. pozwalającym
kontrolować przepływ statków) oraz Verte.

Zadania
1. Scharakteryzuj rzeźbotwórczą działalność rzeki w jej górnym, środkowym oraz dolnym biegu.
2. Wymień główne formy rzeźby powstałe w wyniku niszczącej i budującej działalności rzeki.
3. Wyjaśnij znaczenie terminów: kocioł eworsyjny, otoczak, meander, delta, łacha, estuarium.
4. Omów powstawanie meandrów i starorzeczy.
5. Wyjaśnij, dlaczego niektóre rzeki mają ujścia deltowe, a inne - ujścia lejkowate.

247
 Rzeźbotwórcza działalność
lodowców górskich i lędolodów
Lodowce górskie i lądolody powstają powyżej
granicy wiecznego śniegu. Lód lodowcowy pod
wpływem nacisku nadległej masy śniegowo-
-firnowej oraz siły grawitacji przemieszcza się
i silnie przekształca krajobraz. W Polsce zarów­
no na nizinach, jak i w górach można odnaleźć
ślady jego działalności.
■ Niszcząca działalność lodowca
górskiego
Poruszające się masy lodu niszczą powierzchnię
ziemi (erozja lodowcowa), transportują materiał
skalny oraz osadzają go, niekiedy daleko od miej­
sca jego pochodzenia. Intensywność niszczenia
zależy m.in. od grubości pokrywy lodowej, ilo­
ści transportowanego materiału skalnego, od­
porności podłoża na niszczenie oraz zastanej
rzeźby terenu. Do podstawowych rodzajów ero­
zyjnej działalności lodowców należą:
►detrakcja - polegająca na wyrywaniu z pod­
łoża okruchów oraz bloków skalnych o długo­
ści nawet kilkunastu metrów i włączaniu ich
w przemieszczający się lodowiec;
►detersja (abrazja lodowcowa) - polegająca na
wygładzaniu i polerowaniu podłoża skalnego
przez fragmenty skalne znajdujące się w spągu
(dolnej części) przemieszczającej się masy lo­
dowej;
►egzaracja - polegająca na żłobieniu podłoża
na skutek zdzierania materiału skalnego przez
czoło nasuwającego się lodowca.
Efektem działalności erozynej są:
►żłoby lodowcowe (doliny U-kształtne) - doli­
ny przekształcone przez jęzory lodowcowe.
Powstają one na skutek detrakcji i egzaracji
skał podłoża dolin rzecznych (V-kształtnych),
które ulegają pogłębieniu i poszerzeniu.
W profilu poprzecznym żłoby lodowcowe
mają kształt litery U (np. Dolina Roztoki, D o­
lina Suchej Wody w Tatrach);
►kotły lodowcowe (cyrki, kary lodowcowe) -
wielkie nieckow ate zagłębienia, otoczon e
z trzech stron stromymi ścianam i skalnymi.
Tworzą się one w obrębie pola firnowego lo­
dowców górskich;
►baraniec (muton) - wygładzony pagórek, z ła­
godnym stokiem z jednej strony, a z drugiej
zakończony stromą ścianą. Powstał w wyniku
egzaracji skał o różnej odporności na erozję;
►dolina zawieszona - dolina kończąca się
wyraźnym progiem u ujścia położonej niżej
doliny U -kształtnej. Forma ta powstała jako
odgałęzienie właściwego żłobu lodowcowego;
►rysy i wyglądy lodowcowe - bruzdy na po­
wierzchni skał oraz ogładzone powierzchnie
skał powstałe w wyniku detersji i egzaracji.

Rzeźbotwórcza działalność lodowców

D Z IA Ł A L N O Ś Ć D Z IA Ł A L N O Ś Ć D Z IA Ł A L N O Ś Ć
N IS Z C Z Ą C A TRANSPORTOW A B U D U JĄ C A
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
~1 N \
• kotły lodowcowe • na powierzchni jęzora • morena czołowa
(cyrki, kary) • spychanie przed czołem • morena denna
• żłoby lodowcowe lodowca • morena boczna
(doliny U-kształtne) • przez wtopienie w lód • morena środkowa
• barańce (mutony) • przez wody roztopowe • wzgórza moreny czołowej
• doliny zawieszone • na powierzchni lądolodu • sandry
• rysy i wygłady lodowcowe • spychanie przed czołem • kemy
• pradoliny lądolodu • ozy
• rynny • przez wody roztopowe • drumliny
V______ ___________________ V I ;

248
 Rzeźbotwórcza działalność lodowców górskich i lądolodów

■ Działalność transportowa lodowca

górskiego
M ateriał skalny niesiony przez lodowiec (more­
Powstawanie doliny
na) jest zróżnicowany pod względem wielkości. U-kształtnej
Pochodzi on z podłoża zdzieranego przez lodo­
wiec lub z wietrzenia otaczających stoków.
M orena może być transportow ana na po­
wierzchni lodowca, wtopiona w masy lodu
oraz spychana przez czoło lodowca. Podczas
transportu materiał morenowy jest rozdrabnia­
ny i szlifowany, lecz nie ulega segregacji i pozo­
staje ostrokrawędzisty.
Materiał skalny może być również przenoszo­ W wyniku erozji rzecznej powstaje dolina
ny przez wody lodowcowe płynące po po­ V-kształtna.

wierzchni lodowca oraz w jego wnętrzu. Nato­

miast drobny materiał zalegający na powierzch­
ni lodu może być transportowany na duże
odległości przez wiatr.

■ Akumulacyjna działalność lodowca

górskiego
Działalność lodowców górskich może być nie
Lodowiec górski poszerza i pogłębia dolinę
tylko niszcząca (erozyjna), ale również budują­ rzeczną.
ca. Lodowiec potrafi na przykład w wyniku osa­
dzania materiału skalnego doprowadzić do po­
wstania różnorodnych form akumulacyjnych.
Są one widoczne dopiero po deglacjacji lodow­
ca, czyli po jego ustąpieniu (inaczej cofnięciu się
lodowca). W zależności od miejsca akumulacji
materiału morenowego powstają:
►morena denna - płaska lub falista powierzch­
nia zbudowana z osadów wytopionych pod­ Po wytopieniu się lodowca górskiego
czas wycofywania się lodowca; pozostaje dolina U-kształtna.

►morena środkowa - wał biegnący środkiem

dawniej zlodowaconej doliny. Tworzy się z po­
łączenia wałów moren bocznych dwóch jęzo­
rów lodowcowych;
►morena boczna - wał osadów morenowych
biegnący wzdłuż zboczy doliny, powstały
wskutek wytapiania się m ateriału skalnego
na bokach jęzora lodowcowego;
►morena czołowa - wał usypany przed czołem
lodowca, zbudowany z materiału skalnego wy­
tapiającego się z lodu. Tworzy się, gdy czoło
lodowca przez długi czas stoi w miejscu, co
umożliwia usypywanie się na tym obszarze Doliny U-kształtne zalane przez wody morskie nazy­
materiału skalnego. wane są fiordami.

249
 Formy rzeźby terenu powstałe wskutek
działalności lodowców górskich
Obszarami, na których można dziś obserwować proces przekształcania
rzeźby przez lodowce górskie, są najwyższe partie gór wypiętrzonych
w orogenezie alpejskiej, np. Alp czy Himalajów.
pole
firnowe

jęzor
lodowcowy

morena
boczna
morena
czołowa

kocioł
polodowcowy
szczeliny
poprzeczne
morena
denna
morena
Schemat przekroju podłużnego lodowca górskiego. środkowa

250
 Kocioł polodowcowy
W kotłach polodowcowych często znajdują się jeziora
cyrkowe, jak np. Czarny Staw pod Rysami.

Dolina zawieszona
Dolina zawieszona stanowi wyraźne odgałęzienie
od doliny głównej.

Baraniec (muton) Rysy i wygłady

Baraniec Lembert Dome z Parku Narodowego Yosemite Rysy lodowcowe na wygładzonej powierzchni skalnej
odznacza się wyraźną różnicą w nachyleniu stoków. wskazują kierunek ruchu lodowca.

251
R o z d z ia ł 6 . P ro c e s y e g z o g e n ic z n e

■ Formy powstałe wskutek działalności

lądolodów
Podobnie jak lodowce górskie, również lądolody
Krajobraz młodoglacjalny
Obszar młodoglacjalny Pojezierza Suwalskiego
niszczą podłoże, po którym się przesuwają,
charakteryzuje się występowaniem wielu form
a następnie transportują materiał skalny oraz
polodowcowych, m.in. moreny dennej, moren
osadzają go. czołowych oraz jezior zajmujących obniżenia
Krajobraz, który powstał w wyniku działalno­ terenu powstałe w wyniku działalności lądolodu.
ści lądolodu, nazywany jest glacjalnym. Jeśli for­
my polodowcowe uległy denudacji (np. moreny
zostały wyrównane, a rynny zasypane), to taki
krajobraz jest nazywany staroglacjalnym. Na­
tomiast krajobraz, w którym poszczególne for­
my polodowcowe są wyraźne i dobrze zachowa­
ne, jest nazywany młodoglacjalnym.
Wzgórze moreny czołowej - Góra
Czynnikami kształtującymi rzeźbę polodow- Cisowa (256 m n.p.m.) - posiada nie­
cową są zarówno masy przemieszczającego się typowy, regularny kształt piramidy.
lodu, jak i wody pochodzące z jego topnienia.
Do form glacjalnych, czyli powstałych w wyni­
ku działalności lodu lodowcowego, należą mię­
dzy innymi:
►moreny czołowe - wzgórza powstałe przed
czołem lądolodu, zbudowane z gliny zwałowej
stanowiącej mieszaninę iłów, piasków, żwirów
oraz głazów;
►moreny denne —obszary powstałe pod dnem
lądolodu; charakteryzują się urozm aiconą
rzeźbą pow ierzchni o mniejszych deniwela­
cjach niż moreny czołowe;
►głazy narzutowe (eratyki) - duże głazy wystę­
pujące w obrębie moren; ich obecność świad­
czy o ogromnej sile niszczącej i transportowej
lądolodu.
Formy powstałe w wyniku działalności wód
roztopowych lądolodu nazywamy formami flu-
wioglacjalnymi. Do form erozyjnych należą:
►rynny podlodowcowe - długie i wąskie zagłę­
bienia o stromych zboczach i niewyrównanym
dnie, wyrzeźbione w skałach podłoża przez
strum ienie wód subglacjalnych (wód płyną­
cych pod ciśnieniem hydrostatycznym pod lą-
dolodem); obecnie wiele rynien jest wypełnio­
nych wodą, tworząc jeziora rynnowe;
►pradoliny - szerokie doliny biegnące równole­ W północnej i środkowej Polscewystępują liczne
gle do czoła lądolodu, wyżłobione przez wody głazy narzutowe. Można wśród nich znaleźć m.in.
skały pochodzące ze Skandynawii, np. granit rapakiwi
spływające z topniejącego lądolodu oraz wody czy porfir alandzki.
rzek płynących w jego kierunku z obszarów
niezlodowaconych.
 R z e ź b o tw ó rc z a d z ia ła ln o ś ć lo d o w c ó w g ó r s k ic h i lą d o lo d ó w

morena
denna eratyk morena czołowa
rynna oz drumlin
polodowcowa
kem
sandr

pradolina

Jezioro wytopiskowe Kojle po­

wstało na skutek topnienia brył
martwego lodu pozostawionego
przez lądolód.

powstał w wyniku gromadzenia się

_ materiału skalnego pod lądolodem.

253
Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

Powstawanie kemu skumulowany

materiał skalny

osypujący się
materiał skalny

W trakcie topnienia lądolodu W szczelinach dzięki wodom roz­ Po wytopieniu się lodu pozostawał
nasilał się proces powstawania topowym następowała akumulacja kem zbudowany z naniesionych
szczelin. części materiału skalnego. do szczeliny osadów.

Wody z topniejącego lądolodu niosą w sobie Czy wiesz, że...

znaczną ilość materiału morenowego (piaski Wody roztopowe lądolodu czasami nie znaj­
i żwiry), dlatego tam, gdzie prędkość wody ma­ dowały odpływu. Zbierały się wówczas przed
leje, rozpoczyna się jej działalność budująca. czołem lądolodu w rozległych jeziorach zwa­
Do form będących skutkiem akumulacyjnej nych zastoiskami. Na ich dnie gromadziły się
działalności wód lodowcowych należą: osady, noszące nazwę iłów warwowych (iłów
►sandry - wielkie stożki napływowe zbudowane wstęgowych). Ich budowa odznacza się wy­
z materiału żwirowo-piaszczystego, powstałe raźnym warstwowaniem, czyli naprzemiennym
na przedpolu lądolodu; czasem łączą się ze sobą, ułożeniem jasnych i ciemnych warstewek, któ­
tworząc rozległe równiny sandrowe; re tworzą tzw. warwę. Warstewki jasne odpo­
►kemy - piaszczysto-żwirowe pagórki, o wyso­ wiadają okresowi letniemu, natomiast ciemne
kości od kilku do kilkudziesięciu metrów i dłu­ - okresowi zimowemu. Liczba warw stanowi
gości do kilkuset metrów; tworzyły się one podstawę do obliczania wieku osadów.
w otwartych szczelinach lodowcowych pod­
czas postoju lądolodu lub gdy rozpadał się on
na pojedyncze bryły lodowcowe, zwane bryła­
mi martwego lodu;
►ozy - długie, wąskie i kręte wały, zbudowane
z piasków i żwirów osadzonych przez wody
płynące pod lodem w szczelinach lub tunelach
lodowcowych; ich długość przekracza niekie­
dy 350 km, a wysokość - 50 m;
►drumliny - niew ielkie wzgórza o obłym
kształcie, zbudowane z piasków, żwirów, a nie­
kiedy z gliny; występują grupowo, tworząc
tzw. pola drumlinowe.

Zadania
1. Wymień i opisz formy powstające w wyniku niszczącej działalności lodowców górskich.
2. Wyjaśnij znaczenie terminów: detersja, egzaracja, muton , oz.
3. Wyjaśnij, dlaczego lądolody, w odróżnieniu od lodowców górskich, nie tworzą moren bocznych.
 Rzeźbotwórcza działalność wiatru
Każdy, kto miał okazję być na dworze podczas
w ietrznej pogody, wie, jaką siłę może m ieć
wiatr. Potrafi on transportow ać różne przed­
m ioty i osadzać je niekiedy bardzo daleko
od miejsca, z którego je zabrał. Ta działalność
ma duże znaczenie na przykład przy przenosze­
niu materiału skalnego. Wiatr odznacza się tak­
że dużą siłą niszczącą.
Podobnie jak wody płynące czy poruszający
się lód również wiatr ma zdolności kształtowa­
nia w istotny sposób powierzchni ziemi, a więc
np. eroduje, transportuje i akumuluje materiał
skalny. Procesy te określa się wspólnie mianem
procesów eolicznych. Są one uwarunkowane
wieloma czynnikami, wśród których można wy­
różnić:
►kierunek, częstotliwość występowania oraz
prędkość wiatru, które wpływają na jego siłę
transportową (im prędkość wiatru jest więk­
sza, tym grubszy materiał i na większą odle­
głość może być transportowany);
►podatność podłoża na wywiewanie i ściera­
nie, która zależy od:
- wielkości ziaren mineralnych - podatne
na wywiewanie są grube pyły oraz drobny
i średni piasek,
- wilgotności podłoża - wilgotność zwiększa
spoistość ziaren mineralnych, a tym samym
utrudnia wywiewanie,
- stopnia pokrycia roślinnością - im roślin­
ność je st bardziej zwarta i wysoka, tym
mniejsze jest oddziaływanie wiatru na pod­
łoże. Działalność wiatru najsilniej zaznacza
się na obszarach, gdzie szata roślinna jest
uboga lub nie ma jej wcale, czyli na pusty­
niach i piaszczystych wybrzeżach morskich;
►warunki klimatyczne, wpływające w istotny
sposób na rozwój roślinności, a co za tym idzie
- na intensywność procesów eolicznych;
►działalność człowieka, która może przyczy­
niać się do zwiększenia lub zmniejszenia in­
tensywności procesów eolicznych.
■ Niszcząca działalność wiatru
(erozja eoliczna)
N iszcząca działalność wiatru obejm u je dwa
podstawowe procesy: deflację i korazję.
Deflacja polega na wywiewaniu cząstek m i­
neralnych z powierzchni zbudowanych z luź­
nych skał, np. piasków. Do form utworzonych
w wyniku deflacji należą:
►misy deflacyjne (niecki deflacyjne) - są to
rozległe zagłębienia terenu powstałe w wyniku
wywiewania dużych ilości piasku i pyłu na ob­
szarach pozbawionych roślinności; dna głębo­
kich mis deflacyjnych sięgają niekiedy pozio­
mu wód gruntowych;
►ostańce deflacyjne - pagórki o stromych sto­
kach, które utworzyły się w efekcie nierówno­
m iernego wywiewania piasków lub pyłów;
na nierów nom ierne wywiewanie ma wpływ
obecność roślinności lub występowanie bar­
dziej odpornych skał;
►bruk deflacyjny - pokrywa złożona z więk­
szych fragmentów skalnych, grubych żwirów,
kamieni i głazów, powstała wskutek wywiewa­
nia drobniejszego materiału (piasku i pyłu).
Dna głębokich mis deflacyjnych sięgają niekiedy poziomu
wód gruntowych.
255
 Grzyby skalne mają specyficzny kształt. Ich podstawa
jest wąska, gdyż proces korazji zachodzi najintensyw­
niej tuż przy powierzchni ziemi.
Często m iejsca, na których przeważa działal­
ność erozyjna wiatru, są obszarami źródłowymi
dla m ateriału, który będzie transportowany,
a następnie powstaną z niego różne formy aku­
mulacyjne.
Korazja to rysowanie, polerowanie, ścieranie
i drążenie skał przez twarde ziarna mineralne
unoszone przez wiatr. Proces ten zachodzi naj­
intensywniej do ok. 30 cm nad powierzchnią
terenu, gdyż tam ilość materiału niesionego
przez wiatr je st największa. Korazja polega
przede wszystkim na modelowaniu istniejących
form skalnych. W efekcie korazji tworzą się:
►graniaki wiatrowe - głazy i okruchy skalne
0 ściętych i wypolerowanych powierzchniach,
z wyraźnie zaznaczonymi krawędziami (gra­
niami); powstają wskutek szlifowania i ściera­
nia skały ziarnami mineralnymi od strony do­
wietrznej;
►grzyby skalne - pojedyncze skałki o kształcie
zbliżonym do grzyba, podcięte przy podstawie
1 rozszerzające się ku górze; powstają w wyni­
ku silniejszego niszczenia ich części dolnej;
►bruzdy korazyjne - wąskie i podłużne zagłę­
bienia oddzielone od siebie ostrymi grzbieta­
mi skalnymi, zwanymi jardangami.
256
Regularnie powtarzające się ripplemarki mają zaledwie
kilka centymetrów wysokości. Powstają wskutek prze­
noszenia piasku przez wiatr.
■ Transport wiatrowy (eoliczny)
Siłą sprawczą tego transportu jest ruch powie­
trza, dzięki któremu przenoszone są zarówno
cząstki mineralne, jak i organiczne. Może się on
odbywać poprzez: pełzanie - rozumiane np.
jako to czen ie m ateriału transportow anego
po podłożu, saltację (skakanie) - materiał od­
rywa się na chwilę od podłoża lub suspensję,
czyli zawieszenie w powietrzu drobin materiału
na dłuższy czas.
■ Budująca działalność wiatru
(akumulacja eoliczna)
Gdy siła transportowa wiatru maleje, niesiony
przez niego materiał skalny akumuluje się w ob­
niżeniach terenu oraz za wszelkimi jego prze­
szkodami (np. głazami, pagórkami i krzakami).
Do form powstałych wskutek akumulacji eolicz-
nej należą:
►ripplemarki (zmarszczki eoliczne) - drobne
piaszczyste grzbiety, rozdzielone równoległy­
mi, niewielkimi obniżeniami, ułożone prosto­
padle do kierunku wiania wiatru;
►wydmy - piaszczyste wzniesienia usypane
przez wiatr. Ich stoki dowietrzne są łagodnie
nachylone, natomiast zawietrzne - strome.
 Rodzaje wydm
W ydmy tworzą się na piasz­
czystych pustyniach, piaszczy­
stych wybrzeżach morskich,
czasem również na szerokich
terasach rzecznych. W zależ­
ności od kierunku i siły wiatru,
ilości piasku, wilgotności oraz
obecności roślin powstają
różne rodzaje wydm.
Barchany - wydmy w kształcie
sierpa, powstające na obszarach
pustynnych pozbawionych roślinno­
ści, gdzie wiatr wieje przeważnie
z jednego kierunku i ma umiarko­
waną siłę. Ramiona tych wydm są
zwrócone zgodnie z kierunkiem
wiania wiatru i poruszają się szyb­
ciej niż ich środkowe części.
Wydmy paraboliczne - tworzą się
na obszarach, gdzie klimat umożliwia
rozwój skąpej roślinności. Często
występują na terenach nadmorskich
i terasach rzecznych. Ramiona wy­
dmy, unieruchomione przez roślinność
lub zespolone wilgocią, poruszają się
wolniej niż jej część środkowa i są
zwrócone w przeciwną stronę
do kierunku wiania wiatru.

Wydmy gwiaździste - mają Wydmy poprzeczne - mają kształt Wydmy podłużne - mają kształt
nieregularny kształt. Powstają wału ustawionego poprzecznie wału ułożonego zgodnie z kierunkiem
na obszarach o zmiennych do kierunku wiania wiatru. wiania wiatru.
kierunkach wiania wiatru.

Największe na świecie wydmy

Największe na świecie wydmy znajdują się na Saharze, w środkowej części wschodniej Algierii
(okolice Isaouane-n-Tifernine). Mają one 5 km długości i aż 465 m wysokości.
R o z d z ia ł 6 . P ro c e s y e g z o g e n ic z n e

■ Pokrywy lessowe
Z obszarów pozbawionych roślinności, m.in.
pustyń, półpustyń i niecek wyschniętych jezior,
drobny pył jest często wywiewany na znaczne
odległości. W skutek zm niejszenia prędkości
wiatru lub pokonywania przez niego barier te­
renowych pył osadza się, tworząc rozległe po­
krywy lessowe. Zwarte pokrywy lessowe wystę­
pują m.in. na północ i południe od Sahary oraz
we wschodniej części Chin (Wyżynna Lessowa).
Pokrywy lessowe znajdują się także w Amery­
ce Północnej (Wielkie Równiny) oraz Europie,
gdzie ciągną się od Anglii przez Niemcy, Węgry
i Polskę, aż do M orza Czarnego i dalej w głąb
Azji Centralnej. Jednak ich powstanie związane
jest z wywiewaniem pyłu ze strefy intensywne­
go w ietrzenia mrozowego, znajdującej się na
przedpolu lądolodu (strefy peryglacjalnej)
w okresie plejstocenu. Na pokrywach lessowych
wytworzyły się jed ne z najżyźniejszych gleb
na świecie - czarnoziemy.
Rodzaje pustyń
Działalność wiatru jest najlepiej widoczna
na pustyniach i ma istotne znaczenie dla
powstawania różnych ich typów. Pustynie to
obszary niemal zupełnie pozbawione roślinności.
Ich klimat cechuje niska w ilgotność powietrza,
niewielka roczna suma opadów atmosferycznych
oraz znaczne dobowe i roczne wahania tem ­
peratury powietrza. Obecnie obszary pustynne
zajmują około 19% powierzchni lądów. Zasięg
pustyń nie jest jednak stały i zmienia się wraz
ze zmianami klimatu na Ziemi. Ich podział nawią­
zuje do zróżnicowania klimatycznego, rzeźby
terenu oraz rodzaju materiału budującego dany
obszar. Ze względu na materiał skalny wystę­
pujący na pustyni wyróżnia się m.in. pustynie
piaszczyste, żwirowe, kamieniste (skaliste)
oraz ilaste.
■ ::

Czy wiesz, że...

Pokrywa lessowa jest bardzo podatna na erozję.
Dlatego obszary, na których występuje, mają
urozmaiconą rzeźbę z rozbudowanymi sys­
temami wąwozów i parowów oraz stromymi
ścianami o wysokości nawet kilkudziesięciu
metrów.

Pustynie piaszczyste (ergi)

Charakteryzują je wyraźnie ukształtowane wydmy.
Do tego typu pustyń należą m.in. Wielki Erg Wschodni
i Wielki Erg Zachodni (Sahara), Ar-Rab al-Chali
(Półwysep Arabski) oraz Kara-kum (Azja Środkowa).
 Pustynie ilaste
Stanowią powierzchnie pokryte
stwardniałym, spękanym iłem.
Po obfitych opadach zmieniają się
okresowo w grząskie błoto lub je­
zioro. W Ameryce Północnej noszą
nazwę playa, a w Azji Środkowej
- takyr.

Pustynie kamieniste
(hamady)
Stanowią oszlifowane przezjisisji
równiny skalne, pozbawione gleby
i roślinności. Są typowe dla Azji
Środkowej, wyżyny Irańskiej oraz

Pustynie żwirowe (seriry)

Są zbudowane ze żwirów oraz
dużych
zazwyczaj na przedpolu gór i pła­
skowyżów, w Azji Środkowej,
na Saharze, Półwyspie Arabskim
oraz w Australii.

259
Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

Spojrzenie z bliska

Gigantyczne jardangi
Jardangi to grzbiety skalne, których forma powstała w wyniku rzeźbotwórczej działalności wiatru.
Swą nazwę zawdzięczają mieszkańcom centralnej Azji, Ujgurom, w których języku określenie to
oznaczało 'strom e góry' lub 'wyspy'. Jardangi są jedną z najciekawszych, ale i bardzo rzadkich
form. To długie (osiągające nawet do kilkunastu kilometrów), równolegle ułożone grzbiety skalne,
między którymi znajdują się wąskie, podłużne zagłębienia - bruzdy i rynny korazyjne. Mają w yso­
kość od kilku do nawet kilkudziesięciu metrów. Tak gigantyczne jardangi występują np. w pół­
nocno-zachodniej części Chin w pobliżu miasta Yumen, położonego w prowincji Gansu między
górami Qilian Szan a pustynią Gobi. Tamtejsze jardangi zostały wyżłobione w słabo zwięzłych
skałach lessowych. Za powstanie tych niesamowitych form są odpowiedzialne wiatry niosące
ogromne ilości ziaren piasku z pustyni Gobi. Piasek bardzo szybko szlifuje i poleruje ściany jardan-
gów oraz pogłębia rozdzielające je bruzdy korazyjne. Drobiny piasku niesione przez wiatr mogą
ścierać nawet do 20 m osadu w ciągu 1000 lat.

Obecnie jardangi z Yumen

w wyniku długotrwałej korazji
uzyskały bardzo aerodynamicz­
ny kształt. Dzięki temu są od­
porniejsze na dalsze niszczenie
i jeszcze na długo pozostaną
w krajobrazie.

Zadania
1. Podaj czynniki wpływające na intensywność rzeźbotwórczej działalności wiatru.
2. Wyjaśnij znaczenie terminów: deflacja, graniak, jardang, draas, playa,
erg.
3. O m ów proces powstawania grzybów skalnych.
4. Wyjaśnij różnice między wydmą paraboliczną a barchanem.
 Rzeźbotwórcza działalność morza
Kształt wybrzeża, czyli wąskiego pasa na styku
lądu z morzem lub oceanem, stale się zmienia.
Wynika to z ciągłego oddziaływania na brzegi Niszczenie klifu
fal morskich pływów i prądów przybrzeżnych.
Transportują one materiał skalny w strefie brze­
gowej, a w efekcie ich działalności powstają róż­
nego rodzaju formy akumulacyjne i erozyjne.

■ Niszcząca działalność morza

Fale morskie, uderzając o wysoki brzeg, kruszą
go. Dzieje się tak, ponieważ woda, dostając się
w szczeliny skalne, rozsadza je. Oderwany od brze­
gu materiał skalny jest nieustannie przetaczany
Strome, często pionowe, cofające się urwisko
przez fale, wskutek czego zachodzi proces
nadbrzeżne nazywane jest klifem (falezą).
abrazji. Polega on na ścieraniu skalnej po­
wierzchni brzegu i dna przez okruchy skalne.
Na intensywność tego procesu wpływają m.in.:
►siła fal uderzających o brzeg - jest ona szcze­
gólnie duża podczas sztormów, kiedy nacisk
fal na 1 m2 może wynieść nawet 30 ton;
►pionowy zasięg oddziaływania fal - w sprzy­
ja ją cy ch w arunkach może on dochod zić
do kilkudziesięciu metrów;

Uderzające o brzeg fale przyczyniają się do po­

wstania zagłębienia zwanego niszą abrazyjną.

Podczas sztormu na wybrzeżu oceanu wysokość

oddziaływania fal może wynosić nawet kilkadziesiąt Dalsze niszczenie brzegu powoduje oberwanie
metrów. Spiętrzona fala wraz z niesionymi okruchami się nawisu. Brzeg cofa się. Fale zabierają materiał
skalnymi uderza o brzeg z ogromną siłą, powodując skalny, budując platformę akumulacyjną.
jego niszczenie.

261
Rozdział 6. Procesy egzogeniczne
►pływy - zmiany poziomu wód morskich skut­
kują zwiększeniem lub zmniejszeniem zasięgu
oddziaływania fal;
►rodzaj skał budujących wybrzeże - różna
odporność skał na erozję przyczynia się do nie­
równom iernego niszczenia wybrzeży i tym
samym do zróżnicowania przebiegu linii brze­
gowej; w obrębie skał mniej odpornych po­
wstają np. zatoki, natomiast w obrębie bardziej
odpornych - półwyspy i przylądki.
Czy wiesz, że...
Siła fal morskich podczas sztormów jest
ogromna. W Plymouth (Anglia) fale przeniosły
ważący 7 ton blok skalny na odległość 50 m.
Z kolei na wybrzeżu Oregonu (USA) fale rzuciły
głaz o wadze 50 kg na dach latarni morskiej
mierzącej 30 m.
Oddziaływanie abrazji jest największe na brze­
gach wysokich. Uderzające o stromy brzeg fale
przyboju podcinają go, powodując jego obrywa­
nie i cofanie się. Strom e, cofające się urwisko
nadbrzeżne jest nazywane klifem (lub falezą).
Fale podcinają jego dolną część, gdzie tworzy
się zagłębienie — nisza abrazyjna. Następnie
fale morskie przenoszą i rozdrabniają materiał
skalny pochodzący z niszczenia klifu. Ściera on
i wyrów nuje dno, tw orząc lekko nachyloną
w stronę m orza platform ę abrazyjną. Jej
przedłużeniem je st platforma akumulacyjna,
wydmy morskie
(wał burzowy)
Wybrzeże płaskie.
na której osadza się drobniejszy materiał nanie­
siony przez cofające się fale.
Niszczącą działalność morza da się zaobser­
wować również na wybrzeżu niskim. W trak­
cie największych sztorm ów fale wdzierają się
daleko w głąb plaży, a w ekstremalnych przy­
padkach przelewają się przez wał burzowy. Co­
fając się, zabierają sporą część materiału budu­
jącego plażę. Efektem tego może być znaczne
zmniejszenie szerokości plaży. W ciągu jednego
sztormu fale potrafią zabrać z niewielkiego frag­
mentu brzegu tysiące ton piasku.
■ Budująca działalność morza
M ateriał z niszczonego brzegu jest rozkruszany
przez fale i wynoszony w m orze. Następnie
przemieszcza się wzdłuż brzegu i osadza w in­
nych miejscach wybrzeża. Okruchy skalne nie­
ustannie uderzają o siebie, co prowadzi do ich
niemal całkowitego zaokrąglenia. Efekty działal­
ności fal morskich to m.in.:
►plaża - płaski, piaszczysty (lub żwirowy) od­
cinek wybrzeża; powstaje tam, gdzie fale wy­
rzucają na brzeg więcej materiału, niż są go
później w stanie zabrać. Jest to element linii
brzegowej, który nieustannie zmienia swoje
rozmiary i ukształtowanie;
►wał brzegowy - zbudow any z piasków
oraz żwirów, które gromadzą się w końcowym
miejscu zasięgu fal; na wybrzeżu Bałtyku ma
on wysokość od 1 do 3 m. Podczas sztormu
 Rzeźbotwórcza działalność morza

fale docierają znacznie dalej w głąb plaży,

gdzie osadzają niesiony m ateriał w postaci
walu burzowego; Powstawanie mierzei
►mielizna (rewa) - długi, równoległy do wy­
brzeża piaszczysty wał, powstający w strefie zatoka prądy przybrzeżne
kipieli w pobliżu brzegu; jest formą nietrwałą,
przemieszczającą się prostopadle do linii brze­
gowej;
►lido - piaszczysty wał wystający niekiedy po­
nad poziom morza; powstaje, gdy fale zaczy­
nają załamywać się daleko od brzegu (nawet
w odległości kilku kilometrów) i osadzają tam
niesiony materiał; jest to forma o dużych roz­
miarach, na ogół trwała; część morza między
lido a wybrzeżem to laguna.
Prądy przybrzeżne nieustannie transportują
W wyniku akumulacyjnej działalności prą­ przy dnie drobny piaszczysty materiał.
dów przybrzeżnych powstają wąskie półwyspy
- mierzeje i kosy. Mierzeja to piaszczysty wał
odcinający wody zatoki od pełnego morza, któ­ powstająca mierzeja
ry przyrasta do lądu z obu stron zatoki lub nie­
równego brzegu (np. Mierzeja Wiślana, M ierze­
ja Kurońska). Między mierzeją a lądem znajduje
się zalew połączony z morzem wąską cieśniną
(np. Zalew Wiślany). Mierzeję, która jest przy­
rośnięta do lądu tylko jednym końcem, nazywa
się kosą (np. kosa helska, czyli Mierzeja Helska).
Zdarza się, że w czasie silnych sztormów kosy są
rozmywane przez fale i przerywane. Niekiedy
tracą też połączenie z lądem. Załamania linii brzegowej spowolniają prądy przy­
brzeżne. Gdy prędkość prądu maleje, następuje
akumulacja piasku.

Niekiedy wskutek budowania mierzei dochodzi

do odcięcia płytkiej zatoki od otwartego morza
i powstania jeziora przybrzeżnego.
Mierzeja Helska odcina Zatokę Pucką od otwartego
morza.
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

Typy wybrzeży
Krajobraz styku morza z lądem jest bardzo zróżnicowany. Ze względu na genezę wyróżnia się
następujące typy wybrzeży:

Wybrzeża fiordowe
Powstały w wyniku zalania przez morze
dolin polodow cow ych. Fiordy, czyli głębokie,
kręte, wąskie zatoki, ciągną się niekiedy
kilkadziesiąt kilometrów w głąb lądu
(np. wybrzeża Norwegii oraz Nowej
Zelandii, a także Grenlandii i Szkocji).

Geirangerfjord jest jednym

z najpiękniejszych miejsc na świecie,
m.in. dlatego został wpisany na Listę
światowego dziedzictwa kulturalnego
i przyrodniczego UNESCO.

Wybrzeża szkierowe
Nazywane inaczej szerowymi lub skiero-
wymi. Są to wybrzeża utworzone w wyniku
zalania przez morze obszaru polodowco-
wego z licznymi skalistymi pagórkami
(np. wybrzeża Szwecji oraz Finlandii).

Rozciągające się między Szwecją

a Finlandią bałtyckie Wyspy Alandzkie są
przykładem wybrzeża szkierowego.

264

Wybrzeża riasowe
Powstały wskutek zalania dolin górskich o prze­
biegu prostopadłym do linii brzegowej. W wyniku
wtargnięcia morza na obszar górski, szczyty gór
stały się wyspami, a doliny - zatokami wcinają­
cymi się głęboko w ląd (np. wybrzeża Irlandii oraz
Bretanii).
Wybrzeża limanowe
Zostały utworzone wskutek zalania przez morze
wylotów dolin rzecznych odciętych od niego mierze­
jami lub powstałe w wyniku odcięcia piaszczystymi
wałami lejkowatych ujść rzek (np. wybrzeże Ukrainy).
Wybrzeża zalewowe
Powstały na obszarach o niewielkich pływach
na skutek częściowego odcięcia zatoki lub płytkiej
części zbiornika morskiego od otwartego morza
oraz akumulacji materiału piaszczystego niesionego
przez prądy przybrzeżne (np. fragmenty polskiego
wybrzeża).
Rzeźbotwórcza działalność morza
Wybrzeża dalmatyńskie
Powstały w wyniku częściowego zalania silnie
rozczłonkowanych grzbietów górskich biegnących
równolegle do linii brzegowej. Charakteryzują się
występowaniem wydłużonych wysp, wąskich
półwyspów i zatok ułożonych równolegle do linii
wybrzeża (np. wybrzeże Chorwacji).
Wybrzeża lagunowe
Są charakterystyczne dla obszarów morskich
o dużej amplitudzie pływów. Tworzą się wskutek
usypania lido. Część morza odcięta tym wałem nosi
nazwę laguny (np. adriatyckie wybrzeże Włoch).
265
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

■ Wybrzeża powstałe przy udziale ►słone bagna - porośnięte roślinnością słono-

organizmów żywych
Wśród tego typu wybrzeży należy wyróżnić:
►wybrzeża namorzynowe (mangrowe) - po­
rośnięte roślinnością (z reguły lasem) przysto­
sowaną do bytowania w wodzie słone) oraz
do okresowych zmian poziomu wody; ich cha­
rakterystyczną cechą jest obecność korzeni
podporowych;
lubną; występują z reguły na równinnych frag­
mentach brzegu okresowo zalewanego i od­
słanianego przez pływy;
►wybrzeża koralowe - pow stałe w wyniku
rozwoju ekosystemu koralowców; wśród nich
wyróżnia się m.in. rafy przybrzeżne (występu­
jące bezpośrednio przy brzegu), rafy barierowe
(oddalone od brzegu obszerną laguną) oraz atole.

Powstawanie atolu
W ciepłych morzach strefy międzyzwrotnikowej istnieją korzystne warunki do rozwoju raf kora­
lowych, czyli podw odnych form utworzonych przez szkielety osiadłych kolonijnych organizmów
morskich. Do rozwoju rafy konieczna jest wysoka temperatura wód (18°C-34°C) oraz zasolenie
na poziomie 27%o-38%o. Gdy rafa koralowa tworzy się wokół niewielkiej wyspy wulkanicznej,
wówczas powstaje atol.

Wokół wulkanicznej
wyspy tworzy się rafa
brzeżna.

Gdy koralowce się

rozrastają, wyspa
zapada się pod ich
ciężarem. Z czasem
znika pod powierzch­
nią oceanu.

Kiedy wyspa całkowicie się zanurzy, na po­

wierzchni pozostaje jedynie pierścień raf,
zwany atolem.

266
 R z e ź b o tw ó rc z a d z ia ła ln o ś ć m o rz a

Spojrzenie z

Palce Boga
W północno-wschodniej części Grecji, w okolicy Salonik, położony jest półwysep o charaktery­
stycznym trójpalczastym kształcie - Półwysep Chalcydycki. Z powodu tego kształtu Grecy lubią
nazywać go „Palcami Boga". Wyciągnięte w stronę Morza Egejskiego palce to nic innego jak trzy
mniejsze półwyspy (Athos, Sithonia i Kasandra). Urozmaicenie linii brzegowej półwyspu jest bardzo
duże - przy niewielkiej powierzchni (ok. 3 tys. km2) długość linii przekracza 500 km, co jest porów­
nywalne z długością całego polskiego wybrzeża. Położony najdalej na wschód półwysep Athos jest
najbardziej górzysty i ma największe wysokości bezwzględne. Najwyższy szczyt ma 2033 m n.p.m.
Strome góry opadają wprost do morza, w wielu miejscach tworząc wybrzeża klifowe. Środkowy
półwysep, Sithonia, również jest górzysty, a wysokości wzgórz przekraczają 60 0-7 00 m n.p.m.
Dominują tam skaliste brzegi, ale nie brak też piaszczystych i żwirowych plaż. Najdalej na zachód
leży półwysep Kasandra. Brzeg jest tam w przeważającej części płaski, bez większych zatok,
a plaże są na ogół piaszczyste.

Zadania
1. Wyjaśnij, na czym polega niszcząca działalność morza.
2. Wyjaśnij znaczenie terminów: faleza, rewa, wał burzowy, lido, laguna, kosa.
3. Wymień i opisz trzy formy akumulacyjnej działalności morza.
4. Omów przebieg powstawania atolu.
5. Wskaż różnice między wybrzeżem fiordowym a szkierowym.

267
Interakcje
Wpływ sfer Ziemi na rzeźbę terenu
Rzeźba terenu to zespół form powierzchniow ych powstałych w wyniku działania na litosferę
innych sfer Ziemi. O bserwuje się też w p ływ rzeźby terenu na te sfery, który znacznie po kry­
w a się z w p ływ e m litosfery.

W p ły w litosfery na rzeźbę terenu

• w w yniku ru ch ó w górotw órczych pow stają łańcuchy górskie, wyżyny, row y oce an icz­
ne i inne fo rm y ukształtow ania terenu i dna oceanu.
• G w ałto w n e zjawiska, np. trzęsienia ziemi, w yb uch y w ulkan ów m ogą bardzo szybko
zm ieniać ukształtow anie powierzchni.
• Rodzaj po dłoża m a duże znaczenie w rozw oju rzeźby. Skały luźniejsze (np. piasek)
i bardziej m iękkie (np. gips) są łatw iejsze do niszczenia i transportow ania, natom iast
skały lite (np. granit, bazalt) wolniej ulegają w ietrzeniu i erozji.
• O d rodzaju po dłoża i nachylenia sto kó w zależą ruchy m asowe.
• Na styku lądu i m orza, w zależności od budujących ląd skał, brzeg m oże być płaski
i niski lub w yso ki i (zazwyczaj) stromy. Rodzaj skały decyduje o strom iźnie klifu
i tem pie p ro ce só w abrazji.

W p ły w hydrosfery na rzeźbę terenu

• Płynąca w o d a rzek eroduje brzegi i dno (erozja w steczna, w g łęb na i boczna).
Przyczynia się d o pow staw ania dolin V-kształtnych oraz w ą w o zó w i w o do spad ów .
• Rzeka transp ortuje m ateriał i osadza go, tw orzą c m.in. piaszczyste łachy i delty.
• W o d y m orskie m odelują wybrzeża, budują plaże, kosy oraz niszczą np. klif.
• L o d o w ce górskie przekształcają krajobraz górski. Lądolody kształtują znacznie
w iększą pow ierzchnię, tw o rzą c krajobraz glacjalny (polodow cow y).
• W o d a potrafi rozpuszczać skały w ęglanow e. W wyniku pro cesó w krasow ych
po w stają fo rm y pow ierzchniow e (np. polja, m ogoty) oraz form y podziem ne (jaskinie
z b o g a tą szatą naciekową).

W p ły w a tm o sfery na rzeźbę terenu

• W strefie klim atów w ilgotnych (np. rów nikow ym i m onsunow ym ) m a m iejsce in te nsyw ­
ne w ietrzenie chem iczne. Bardzo intensyw na jest erozja, spłukiw anie, akum ulacja
rzeczna oraz procesy sto ko w e (głównie osuwiska).
• O bfite opady, zw łaszcza na obszarach pozbaw ionych roślinności, m ają siłę niszczącą
podłoże skalne (zwłaszcza w skałach miękkich). Przyspieszają też procesy stokow e.
• W strefie klim atów suchych intensywne jest wietrzenie fizyczne w yw ołane nasłonecz­
nieniem i d o b o w ym i wahaniam i tem peratury. Intensywnie przebiegają także procesy
eoliczne.
• Tam, gdzie tem pe ratura oscyluje w o kó ł 0°C , silnie zaznacza się wietrzenie m echanicz­
ne (mrozowe).
• W iatry są czynnikiem rzeźbotw órczym , przyczyniającym się zarów no do niszczenia
skał (korazja), ja k też ich transp ortu oraz akum ulacji. W iatr jest głów nym czynnikiem
kształtującym rzeźbę na obszarach pustynnych.

W p ływ biosfery i pedosfery na rzeźbę terenu

• N iektóre organizm y żyw e biorą udział w procesach wietrzenia. W ietrzenie biologiczne
zachodzi zarów no w aspekcie chem icznym , ja k i m echanicznym .
• O b e cn o ść roślinności na stoku pow strzym uje rozwój pro cesó w stoko w ych i sp o w a l­
nia erozję gleby.
Zamiast repetytorium
• Rzeźba powierzchni ziemi nieustannie się zm ie­
nia. Zm iany te są sp o w o dow an e ścieraniem się
d w ó c h p rze ciw sta w n ych sił - wewnętrznych
(endogenicznych) i zewnętrznych (egzogenicz-
nych).
• Do p ro ce só w zew nętrznych kształtujących p o ­
w ierzchn ię ziemi zalicza się: erozję, czyli nisz­
czenie podłoża, transport m ateriału oraz aku­
mulację, czyli osadzanie materiału.
• Proces rozkładu chem icznego skał lub ich rozpa­
du na mniejsze fragm e nty nazyw am y wietrze­
niem. Produktem wietrzenia skał jest zwietrzelina.
• W yróżniam y dw a głów n e typ y w ietrzenia: m e­
chaniczne (fizyczne) oraz chemiczne.
• Wietrzenie mechaniczne polega na rozluźnia­
niu połączeń między minerałami budującym i ska­
łę bez zm iany ich składu chem icznego.
• G łów nym i czynnikami wietrzenia m echanicznego
są: zm iana tem peratury ośro dka skalnego - m ó ­
w im y w te d y o wietrzeniu termicznym (inaczej
insolacyjnym), zmiany w ilgotności ośrodka skal­
nego - wietrzenie ilaste, zwiększenie objętości
su b sta n cji zna jd ują cych się w pró żniach sk a l­
nych - wietrzenie mrozowe oraz wietrzenie
solne.
• Wietrzenie chemiczne polega na zm ianie skła­
du chem icznego skał pod w p ływ e m w o d y i roz­
p u s z c z o n y c h w niej z w ią z k ó w c h e m iczn ych ,
głów nie tlenku węgla(IV), oraz pow ietrza atm o s­
ferycznego (głównie tlenu).
• O rganizm y żywe poprzez rozwój i a ktyw n ość ży­
cio w ą także mają w p ływ na zm iany fizyczne oraz
ch e m iczn e skał. D latego w yró żnia się rów nież
wietrzenie biologiczne.
• Na w szystkich nachylonych pow ierzchniach za­
ch o d zi nieustanny pro ces przem ieszczania się
zwietrzeliny do m iejsc położonych niżej. Z espół
p ro c e s ó w p o le g a ją c y c h na n is z c z e n iu p o ­
wierzchni Ziemi poprzez jej obniżanie i w yró w n y­
w a n ie n a zyw a m y denudacją. O p ró c z erozji
i w ietrzenia de nudacja obejm uje rów nież ruchy
m asowe.
• Ruchy masowe polegają na przemieszczaniu się
materiału skalnego pod w pływ em siły ciężkości.
• Do p o d sta w o w ych rodzajów ruchów m aso w ych
należą: odpadanie, obrywanie, osuw anie,
spełzywanie oraz spływanie.
• Proces rozpuszczania (przy udziale tlenku węgla(IV)
zaw artego w wodzie) skał, takich jak: wapienie,
m argle, dolom ity, gips, anhydryt, sól kam ienna
i potasow a, jest określany mianem krasowienia.
• Do form powierzchniowych pow stałych w w y ­
niku pro cesó w krasow ych należą m.in. m ogoty,
polja, żłobki krasowe, lejki krasowe, żebra kraso­
we, ponory, w yw ierzyska i uwały.
• Do form podziemnych p o w sta łych w w yn iku
pro cesó w krasow ych należą m.in. stalaktyty, sta ­
lagmity, stalagnaty, draperie i zasłony sta la ktyto ­
we, m isy m artw icow e i perły jaskiniow e.
• Rzeźbotwórcza działalność rzeki polega na nisz­
czeniu p o d ło ż a , p o k tó ry m o n a p łynie , o ra z
tra n s p o rc ie i a ku m ulacji niesio ne go prze z nią
m ateriału skalnego, nazyw anego rum o w iskiem
rzecznym . Intensyw ność tych p ro ce só w zależy
m .in. od s p a d k u rzeki, w ie lk o ś c i p rz e p ły w u
i prę dko ści płynącej wody, charakteru p o d ło ża
oraz w a ru n kó w klim atycznych.
• W profilu podłużnym rzeki wyróżnia się trzy c h a ­
rakterystyczne odcinki (biegi): górny, środkowy
i dolny.
• G órny o d c in e k rzeki cech uje się dużym s p a d ­
kiem i dużą prędkością wody. Zachodzi tu in te n­
syw na erozja wgłębna, prow adząca do p o g łę ­
biania dna i kształtowania się V-kształtnej doliny
rzecznej. W w yniku erozji w stecznej po w stają tu
wodospady.
• W środ kow ym biegu rzeki w zrasta ilość niesionej
przez nią w ody. Je d n o cze śn ie m aleje sp a d e k
rzeki, a tym sam ym p rę d k o ś ć p łynię cia w o d y
oraz jej siła tra n s p o rto w a . P ow sta ją meandry
(zakola rzeczne). O derw ane od głów n eg o koryta
zakole tw o rzy jezioro nazywane starorzeczem.
• W dolnym odcinku rzeka płynie w o lno i s p o k o j­
nie. Jej siła tra n s p o rto w a zna cznie m aleje, co
skutkuje akumulacją niesionego przez nią m a­
teriału skalnego.
• W yróżniam y d w a rodzaje ujść: deltowe oraz lej­
kowate (estuarium).
269
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne
• Baza erozyjna określa głębokość, do jakiej rzeki
m og ą w c in a ć sw e ko ryta i doliny. O gólną bazą
erozyjną jest poziom morza, jednak lokalnie bazą
m og ą być prze szko d y (np. zapory) lub poziom
ujścia do innej rzeki.
• Na o b sza ra ch , g d z ie w y s tę p u ją o b fite opady,
w o d a m o że s p ły w a ć stru g a m i, żło b ią c teren
w zdłuż linii spływ u. Pow stają w te d y bruzdy, roz­
cięcia a naw et wąwozy.
• Lodowce górskie i lądolody pow stają powyżej
granicy w ieczne go śniegu. Lód lo d o w co w y pod
w p ły w e m n a c is k u nadległej m asy śn ie g o w o -
-firn o w e j ora z siły gra w ita cji prze m ieszcza się
i silnie przekształca krajobraz.
• Form y po w stałe w s ku te k budującej działalności
lo do w ców : kotły lo d o w co w e (cyrki, kary), żłoby
lo d o w co w e (doliny U-kształtne), barańce (m uto-
ny), doliny zaw ieszone, rysy i w ygłady lo d o w co ­
we, pradoliny, rynny.
• Działalność transportow a lodowców m oże
następow ać: na pow ierzchni jęzora lo d o w co w e ­
go, przez spychanie przed czołem lo d o w ca lub
przez w top ie nie w lód, na pow ierzchni lądolodu,
przez spych an ie przed czołem lądolodu, przez
w o d y roztopow e.
• Formy pow stałe w sku te k budującej działalności
lodowców: m ore na czołow a , m orena boczna,
m orena ś ro d k o w a , w zg ó rza m oreny czołow ej,
m orena denna, sandry, kemy, ozy, drumliny.
• Wiatr, p o d o b n ie ja k w o d y płynące czy porusza­
ją c y się lód, p o s ia d a zd o ln o ści k s zta łto w a n ia
pow ierzchni ziem i, a w ięc np. eroduje, transp or­
tuje i akum uluje m ateriał skalny. Procesy te okre­
śla się w sp óln ie m ianem procesów eolicznych.
• N iszcząca działalność w iatru obejm uje dw a p o d ­
sta w o w e procesy: deflację i korazję.
• Deflacja polega na w yw iew aniu cząstek mineral­
nych z pow ierzchni zbudow anych z luźnych skał,
np. piasków . D o form pow stałych w wyniku tego
procesu należą: m isy deflacyjne (niecki deflacyj-
ne), osta ńce deflacyjne oraz bruk deflacyjny.
• Korazja to rysow anie, po le row a nie , ścieranie
i drążenie ska ł przez tw a rd e ziarna m ineralne
u n o szo n e przez wiatr. K orazja p o le g a prze de
w s z y s tk im na m o d e lo w a n iu istnieją cych form
skalnych. W efekcie korazji tw o rzą się: graniaki
w iatrow e, grzyby skalne i bruzdy korozyjne.
270
• Do form pow stałych w sku te k akum ulacji eolicz-
nej należą: rip p le m a rki (zm a rszczki eoliczne)
i wydmy.
• Wydmy tw orzą się na piaszczystych pustyniach,
piaszczystych w yb rze ża ch m o rskich , czasem
również na szerokich terasach rzecznych. W za­
leżności od kierunku i siły w iatru, ilości piasku,
w ilgotności oraz obecności roślin pow stają różne
rodzaje w ydm : barchany, w y d m y paraboliczne,
gw iaździste, podłużne i poprzeczne.
• Pokrywy lessowe po w stają w w yniku akum ula­
cji w yw ia n ych (m .in. z o b s z a ró w pu stynnych )
najlżejszych drobin skalnych.
• Z e w z g lę d u na m a te ria ł s k a ln y w y s tę p u ją c y
na pustyni w yró żnia się m .in. pustynie piasz­
czyste, żwirowe, kamieniste oraz ilaste.
• Kształt wybrzeża, czyli w ą skieg o pasa na styku
lądu z m orzem lub oceanem , stale się zmienia.
W ynika to z ciągłego od działyw ania na brzegi fal
m o rs k ic h , p ły w ó w i p rą d ó w p rz y b rz e ż n y c h .
Transportują one m ateriał skalny w strefie brze­
gowej, a w efekcie ich działalności po w stają róż­
nego rodzaju form y akum ulacyjne i erozyjne.
• O de rw an y od brzegu m ateriał skalny je s t nie­
ustannie przetaczany przez fale, w s ku te k czego
zachodzi proces abrazji. Polega on na niszcze­
niu skalnej pow ierzchni brzegu i d n a przez o kru ­
chy skalne. W wyniku abrazji d o cho dzi do nisz­
czenia w yso kie g o brzegu z w a n e g o klifem lub
falezą.
• Efekty budującej działalności fal morskich to
m iędzy innymi plaża, czyli płaski piaszczysty (lub
żw irow y) o d c in e k w ybrzeża, w ał brzegowy -
zbu do w an y z piasków i żwirów, które grom adzą
się przy końcu zasięgu fal, mielizna (rewa) - d łu ­
gi, rów noległy do w ybrzeża piaszczysty wał, p o ­
w stający w strefie kipieli w pobliżu brzegu, oraz
lido - piaszczysty w a ł w ystający niekiedy ponad
poziom m orza (powstaje, g d y fale zaczynają z a ­
ła m yw a ć się d a le ko od brzegu). C zę ść m orza
m iędzy lido a w ybrzeżem to laguna.
• Krajobraz styku m orza z lądem jest bardzo zróż­
nicowany. Ze w zg lę d u na genezę w yró żnia się
następujące typy wybrzeży: fiordow e, szkiero-
w e (szerowe, skierowe), riasowe, dalm atyńskie,
limanowe, lagunow e, zalewowe.
Test maturalny
n Na ilustracjach przedstaw iono następstw a B Na ilustracji przedstaw iono w ybrane ob ie kty
d w ó c h rodzajów ruch ów m asow ych. (4 p.) w ystępujące na obszarach zbu do w an ych
ze skał w ęglanow ych. W skaż wiersz, w którym
A. po d a n o w łaściw e nazwy o b ie któ w o zn aczo­
nych na ilustracji numerami 1 -4 . (1 p.)

N um er N um er N um er N um er
1 2 3 4
A wywierzysko stalaktyt stalagmit ponor
B wywierzysko stalagmit stalaktyt ponor
a) Podaj po dw a przykłady przyrodniczych
C ponor stalaktyt stalagmit wywierzysko
czynników, które sprzyjają w ystępow aniu
D ponor stalagmit stalaktyt wywierzysko
tych ruchów.

A ........................................................................ O dpow iedź:

B .......................................................................

b) Podaj dw a przyrodnicze czynniki, które B W śród w ym ienionych czynników podkreśl

sprzyjają w ystępow aniu tych ruchów dw a, które w największym stopniu w pływ ają
m asow ych na stoku. na te m p o ru ch ó w m asow ych. (2 p.)
A ........................................................................ A. ciśnienie atm osferyczne
B. faza Księżyca
C. nachylenie stoku
D. przew ażający kierunek w iatru
E. w ilg o tn o ść zwietrzeliny
B. F. ekspozycja zbocza

271
 Rozdział 6. Procesy egzogeniczne

Q Na ilustracji przedstaw iono przekrój podłużny 0 Podkreśl nazwy trzech form rzeźby terenu,
lo d o w ca górskiego. (3 p.) które pow stały w w yniku działalności lo do w ca
górskiego. (2 p.)

dolina V-kształtna, dolina U-kształtna, morena

boczna, morena czołowa, oz, pradolina, sandr

Q Czoło lądolodu zatrzym ało się na linii XY.

Następnie, po okresie dłuższego postoju,
lądolód w ycofał się w kierunku w skazanym
strzałką. Zaznacz praw idłow e dokończenie
a) Podaj nazw y d w ó ch części lodow ca
zdania. (1 p.)
górskiego, które oznaczono na ilustracji
literami A i B.
północ
A ................................................................................
►
B ...............................................................................

b) Podaj nazw ę fo rm y terenu, która pow stanie

po stopieniu się części lo do w ca oznaczonej
W czasie postoju lądolodu na południe od jego
na pow yższym rysunku literą B.
czoła pow stały
A. ozy.
B. kemy.
C. sandry.
D. m oreny denne.

Na ilustracji prze dstaw ion o trzy typy dolin, z których dw ie zostały utw orzone w yłącznie dzięki
działalności rzeki. W ybierz i w pisz do tabeli cyfry, którym i oznaczono dw ie doliny utw orzone
wyłącznie przez rzeki. Każdej z nich przyporządkuj po cztery terminy, których należy użyć
do ich opisu. (5 p.)
dolina płaskodenna, dolina V-ksztaltna, dolina U-kształtna, górny bieg, środkowy bieg,
erozja boczna, erozja wgłębna, akumulacja, otoczaki, piasek i żwir

D om inujący
N um er D om inujący
Typ doliny Bieg rzeki m ateriał skalny
ilustracji proces
w korycie rzeki

Mmm
272
f i l Na ilustracjach przedstaw iono form y terenu !Ti! Podkreśl dw ie nazwy rzek, które m ają ujście
typ o w e dla pustyni gorącej. (4 p.) lejkowate. (1 p.)

Huang He, Kongo, Lena, Missisipi,

Nil, Parana, Wisła, Wołga

Na m apie zaznaczono dw a fragm enty

w ybrzeża M orza Bałtyckiego. (2 p.)

a) Podaj nazwy form terenu oznaczonych

na ilustracjach literami A i B, które są typo w e
dla pustyni gorącej.

A ...............................................................................

B ...............................................................................

b) Podaj nazwy czynnika oraz procesów, w w y ­

niku których pow stały form y terenu A i B. W ybrzeża, które oznaczono na mapie, to
w ybrzeża
A ............................................................................... A) dalm atyńskie i szkierowe.
B ............................................................................... B) fiord ow e i lim anowe.
C) szkierow e i m ierzejow o-zalew ow e.
D) m ierzejow o-zalew ow e i fiordow e.
□ Podaj nazwy elem entów w ysokiego w ybrzeża
oznaczonych na ilustracji cyfram i 1 -4 . (2 p.)
EE Podaj jedną z głów nych przyczyn tw orzenia się
estuariów - lejkow atych ujść rzek do morza.
(2 p.)

1.

2. Sprawdź w kluczu odpowiedzi, które

zadania udało Ci się rozwiązać po­
3. prawnie. Następnie oblicz uzyskany
przez siebie procent ogólnej liczby
4. punktów.

273
 To było na maturze!
Zadanie 1. (2 p k t ) Źródło: CKE2009 (PR), zad. 21.
a) Spośród podanych obszarów podkreśl ten, który jest szczególnie zagrożony
występowaniem osuwisk.
A. Żuławy W iślane
B. Rów nina W rocław ska
C. Beskid Niski
D. Kotlina O św ięcim ska

b) Podaj dwie antropogeniczne przyczyny powstawania osuwisk.

1...............................................................................................................................................................................................

2.

Źródło: CKE 2005 (PR), zad. 47.

Zadanie 2. (3 p k t )
Rysunki przedstaw iają typy wybrzeży morskich,
a) Rozpoznaj i wpisz pod rysunkami nazwy typów wybrzeży.

Źródło: S. Piskorz St. Zając Geografia Świat i Polski, W SiP, Warszawa 1995

b) Opisz genezę typu wybrzeża przedstawionego na rysunku A.

274
Z a d a n ie 3. (5 p k t ) Ź ródło: C K E 2 0 0 5 (PR), zad. 48.

W tabeli zestawiono czynniki, procesy i formy polodowcowe. Uzupełnij tabelę, tak aby
powstał ciąg przyczynowo-skutkowy.

czynnik proces forma

cyrk lodowcowy (kar)

wody fluwioglacjalne erozja wzdłuż czoła lądolodu

sandr

dolina U-kształtna
akumulacja przed czołem
lądolód
lądolodu

Zadanie 4. (2 p k t ) Źródło: CKE 2008 (PR), zad. 12.

Fotografia przedstawia fragment wybrzeża zachodniej Francji.

a) Wymień nazwy elementów budowy wybrzeża wysokiego oznaczonych na fotografii

literami A i B.

A ................................................................................................................

B ................................................................................................................

b) Podaj nazwę procesu, który doprowadził do utworzenia elementu wybrzeża oznaczonego

na fotografii literą A.

275
 Z a d a n ie 5. ( 2 p k t ) Źródło: C K E 2 0 1 0 (PR), zad. 11.

Uzupełnij tabelę, wpisując obok każdego obiektu nazwę odpowiedniego czynnika

oraz nazwę procesu rzeźbotwórczego, który doprowadził do jego powstania. Czynniki
i procesy wybierz spośród podanych poniżej.
Czynniki rzeźbotw órcze: lodowiec górski, morze, rzeka, wiatr, woda z CCU, wody
fluw ioglacjalne.

Procesy rzeźbotw órcze: abrazja, akumulacja, egzaracja, erozja boczna, korazja, krasowienie.

Obiekt Czynnik rzeźbotwórczy Proces rzeźbotwórczy

Czarny Staw nad M orskim Okiem

K lif w Jastrzębiej Górze

M ierzeja Helska

Wydmy w Słow ińskim Parku

Narodowym

Zadanie 6. (1 p k t ) Źródło: CKE 2010 (PR), zad. 13.

Uzupełnij model przedstawiający przyczyny i skutki powstania czynnego osuwiska.
W ybierz spośród podanych właściwe określenia i wpisz w odpowiednie miejsca litery,
którymi je oznaczono.
A. Zalesienie stoków wzgórza.

B. Długotrwałe intensywne opady deszczu.

C. Podcięcie stoku podczas budowy drogi.

D. Pękanie ścian budynku.

E. Powstanie płaszczowiny.

F. Powstanie zniekształceń (pęknięć, garbów) na drodze.

Powstanie 2
3
osuwiska GO

276
Gleby. Biosfera
1. Powstawanie gleb 4. Świat zwierząt
2. Typy genetyczne gleb 5. Strefy krajobrazowe na Ziemi
3. Świat roślin

- .. w w i. * r*, m r« -

% '*% •* ** #>'
; 01 v * ^ ^
 Powstawanie gleb
Powłoka glebowa Ziemi - pedosfera - jest miej­
scem życia wielu organizmów. Jej najważniejszą Poziomy glebowe
funkcją jest dostarczanie składników odżyw­ W wyniku procesów glebotwórczych, trwających
czych niezbędnych do rozwoju roślin, które sta­ niekiedy tysiące lat, powstają poziomy glebowe.
nowią podstawę wyżywienia ludzi i zwierząt. Tworzą się one wskutek ciągłego przemieszczania
w glebie składników mineralnych i organicznych.
Dlatego właśnie gleba należy do najcenniejszych
Różnią się między sobą m.in. składem chemicznym,
bogactw naturalnych naszej planety.
barwą, rozmiarem ziaren mineralnych oraz zawarto­
ścią materii organicznej. Głębokość występowania
■ Procesy glebotwórcze poszczególnych poziomów jest różna i uzależniona
Gleba tworzy zew nętrzną warstwę skorupy od typu gleby.
ziemskiej o grubości od kilkunastu centym e­
trów do kilku metrów. Składa się z cząstek mi­
neralnych i organicznych oraz wody i powie­
trza. W skład gleby wchodzi wiele pierwiastków.
Jednak tylko kilka z nich odgrywa istotną rolę
w życiu i rozwoju roślin. Należą do nich: azot,
fosfor, wapień, magnez i żelazo. Gleba powstaje
w wyniku długotrwałych i złożonych procesów
fizycznych, fizykochemicznych, chemicznych
i biologicznych, nazywanych procesami glebo-
twórczymi.

Proces gleb o tw ó rczy

Procesy przygotowawcze
• wietrzenie fizyczne
• wietrzenie chemiczne
• wietrzenie biologiczne

© Ściółka (Ac) - tworzy płytką warstwę słabo rozłożo­

Właściwe procesy glebotwórcze
• humifikacja
• mineralizacja
Procesy depozycji związków mineralnych
i organicznych
• grawitacja
• infiltracja wód opadowych
• krążenie wód zaskórnych
• działalność organizmów żywych
W pełni wykształcony profil z poziomami glebowymi
nych substancji organicznych, m.in. liści, igieł i traw.
@ Poziom próchniczny (Ad - zachodzi w nim proces
humifikacji, w którego wyniku powstaje próchnica
(humus), będąca źródłem składników odżywczych
pobieranych przez rośliny. Grubość tego poziomu
decyduje o żyzności gleby.
(3) Poziom wymywania (eluwialny, A2) - tu kwasy orga­
niczne rozpuszczają niektóre substancje mineralne
i razem z wodą opadową wymywają je (wypłukują)
do poziomów położonych niżej.
@ Poziom wmywania (iluwialny, B) - osadzają się w nim
związki wymyte z wyższych poziomów. To najbogat­
sza w związki chemiczne warstwa gleby.
(D Zwietrzelina skały macierzystej (C).
(6) Skała macierzysta (D) - niezwietrzała część podłoża
skalnego, która nie uległa procesom glebotwórczym.

278
 P o w s ta w a n ie g le b

Wśród procesów glebotwórczych wyróżnia się: ►procesy przemieszczania w glebie związków

►procesy przygotowawcze, obejmujące różne
typy wietrzenia, w których wyniku dochodzi
do rozpadu skał na drobne okruchy oraz
do zmiany składu chemicznego przypo­
wierzchniowej części skał; wskutek tego grunt
staje się porowaty, odznacza się znaczną prze­
puszczalnością i przewiewnością;
►właściwe procesy glebotwórcze, do których
zalicza się humifikację, czyli rozkład substan­
cji organicznych (szczątków roślinnych i zwie­
rzęcych) pod wpływem bakterii i grzybów,
oraz mineralizację - przemianę związków
organicznych w mineralne;
mineralnych i organicznych pod wpływem
grawitacji, infiltracji wód opadowych oraz krą­
żenia wód zaskórnych i działalności niektórych
organizmów żywych; prowadzą one do m iej­
scowego wzbogacenia lub zubożenia gleby
w te związki.
■ Czynniki glebotwórcze
Czynniki glebotwórcze decydują o rodzaju oraz
tempie wielu procesów glebotwórczych, m.in.
wietrzeniu skał, a także o składzie mineralnym
gleby czy też rozwoju życia organicznego. Dzie­
limy je na czynniki abiotyczne i biotyczne.

C z y n n ik i g le b o tw ó rc z e

1Czynnik Opis o dd ziaływ ania 1

Klimat Najważniejszy czynnik glebotwórczy. Wpływa na sposób i tempo wietrzenia skał oraz
na rozwój życia organicznego. Bezpośrednie oddziaływanie klimatu poprzez opady atmo­
sferyczne czy też wiatr może przyczyniać się do niszczenia pokrywy glebowej. Na obsza­
rach odznaczających się dużą ilością opadów gleby są narażone na przemywanie górnych
poziomów glebowych i wymywanie z nich ważnych składników odżywczych. W klimatach
suchych, gdzie parowanie dominuje nad opadami, dochodzi natomiast do podsiąkania
wód gruntowych bogatych w sole mineralne. Prowadzi to do zasolenia gleb.
Skata Decyduje o składzie mineralnym gleby. Do najważniejszych pierwiastków występujących
<D
C macierzysta w glebie oraz wpływających na rozwój roślin należą: azot, fosfor, wapń, potas, magnez,
N żelazo, tlen, wodór, węgiel i siarka. Zwietrzelina granitów dostarcza glebie innych związ­
O
>
+-< ków mineralnych niż lessy, iły, piaskowce czy wapienie. Zwietrzeliny poszczególnych
O typów skał mają odmienne właściwości mechaniczne, które decydują o ilości powietrza
n
a w glebie, przepuszczalności wodnej oraz głębokości zalegania wód podziemnych.
2 Warunki Umożliwiają rozwój roślin oraz organizmów żywych. Jednak zbyt intensywne opady mogą
‘c
c wodne wypłukiwać z gleby wartościowe składniki i prowadzić do jej zniszczenia. Nadmiar lub
> niedobór wody decyduje o możliwości wykorzystania poszczególnych typów gleb
N
O pod uprawy.
Rzeźba Decyduje o stabilności pokrywy glebowej oraz wpływa na intensywność degradacji gleby.
terenu Najsilniejsze niszczenie gleb zachodzi na obszarach górskich, na stokach o dużym nachy­
leniu i pozbawionych roślinności. Od rzeźby terenu zależy też grubość zwietrzeliny, a tym
samym głębokość, do której może zachodzić proces glebotwórczy.
Czas Powstawanie gleby jest procesem długotrwałym, w którym można wyróżnić poszczególne
stadia rozwojowe - od gleby inicjalnej aż do gleby dojrzałej. Jednym z głównych czynni­
ków podlegających wyraźnym zmianom w czasie jest klimat.
o Rośliny Obumarłe szczątki roślin i zwierząt dostarczają glebie wielu cennych składników. Zwarte
c i zwierzęta pokrywy leśne chronią glebę przed wiatrem, łagodzą warunki klimatyczne, a także zmniej­
N
O szają ilość wód opadowych dochodzących do gruntu. Systemy korzeniowe roślin stabi­
4>*
-< lizują pokrywę glebową, zapobiegając erozji gleby. Natomiast zwierzęta żyjące w glebie
O
n (m.in. dżdżownice, krety, myszy) w trakcie rycia korytarzy spulchniają glebę, wpływając
2 na jej strukturę oraz wspomagają ruch wody i powietrza.
c
c Działalność Może sprzyjać procesom glebotwórczym lub im przeciwdziałać. Na terenach zurbanizo­
> człowieka wanych rozwój gleb jest praktycznie niemożliwy. Nawożenie oraz stosowanie środków
N
O ochrony roślin powoduje natomiast zmiany właściwości chemicznych gleb.

279
Rozdział 7. Gleby. Biosfera

Kompleksy rolniczej przydatności gleb

W celu racjonalnego wykorzystania zdolności produkcyjnych gleb opracowano tzw. kompleksy rolni­
czej przydatności gleb. Każdy kompleks obejmuje różne typy gleb, odznaczające się jednak zbliżo­
nymi właściwościami warunkującymi podobny sposób użytkowania gleb. W obrębie gruntów ornych
wyróżnia się 14 kompleksów. Ich nazwy pochodzą od dominujących w nich gatunków zbóż będą­
cych najlepszymi roślinami wskaźnikowymi dostępności wody i składników odżywczych w glebie.

Lp. N a zw a kom pleksu Lp. N a zw a kom pleksu

1 pszenny bardzo dobry 8 zbożowo-pastewny mocny
2 pszenny dobry 9 zbożowo-pastewny słaby
3 pszenny wadliwy 10 pszenny górski
4 żytni bardzo dobry (pszenno-żytni) 11 zbożowy górski
5 żytni dobry 12 owsiano-ziemniaczany górski
żytni słaby 13 owsiano-pastewny górski
6
żytni bardzo słaby (żytnio-łubinowy) 14 gleby orne przydatne pod użytki zielone
L l __

*1 Żyzność i urodzajność jonów H+, to ma ona odczyn kwaśny. Jeśli jest

Opisując glebę, często używa się określeń gleba
żyzna oraz gleba urodzajna. Żyzność oznacza
naturalną zdolność gleby do zaspokajania życio­
wych potrzeb roślin poprzez dostarczanie im
składników pokarmowych, wody i powietrza.
Natomiast urodzajność to zdolność gleby do za­
spokajania potrzeb roślin, modyfikowana dzia­
łalnością rolniczą. Jest to inaczej zdolność pro­
dukcyjna gleby. M iarą urodzajności są plony
— ilość płodów rolnych uzyskana z jednostki
powierzchni pola. W wyniku zabiegów agro­
technicznych (m.in. nawożenia i melioracji) na­
wet gleby mało żyzne mogą dawać wysokie plo­
ny i być urodzajne.
I Odczyn gleby
Jedną z najważniejszych właściwości gleby jest
jej odczyn, określany na podstawie stosunku jo ­
nów H+ do O H -. Jeżeli w glebie jest przewaga
na odwrót, to odczyn jest zasadowy. Gleba ma
odczyn obojętny wtedy, gdy jony H+ i O H -
równoważą się. Odczyn gleby wyraża się w jed­
nostkach pH. Gleby kwaśne mają odczyn pH
poniżej 6,6, gleby obojętne - od 6,6 do 7,2,
a gleby zasadowe - powyżej 7,2.
Odczyn gleby w dość istotny sposób wpływa
na przyswajalność przez rośliny składników od­
żywczych. Przyswajalność ta je st optymalna
w glebach o odczynie obojętnym . Natom iast
w kwaśnych glebach zmniejsza się przyswajal­
ność m.in. fosforu, magnezu i wapnia, czego
skutkiem jest słabszy rozwój roślin. Jednocze­
śnie wzrasta przyswajalność np. glinu, manganu
i żelaza, które przy większej koncentracji są tok­
syczne. W glebach o odczynie zasadowym rów­
nież dochodzi do spadku przyswajalności nie­
których składników, w tym także fosforu
i magnezu.

Zadania
1. Omów rolę, jaką w procesach glebotwórczych odgrywają klimat oraz podłoże skalne.
2. Wymień w kolejności występowania i krótko scharakteryzuj główne poziomy glebowe.
Rozpocznij od poziomu znajdującego się najbliżej powierzchni ziemi.
3. Wskaż przyczyny zróżnicowania profili glebowych poszczególnych typów gleb.
 Typy genetyczne gleb
W efekcie zachodzących na Ziem i procesów
glebotwórczych powstają różne typy genetyczne
gleb. Klasyfikuje się je według wielu kryteriów,
z których najprostszy dotyczy występowania
danej gleby w określonej strefie klimatyczno-
-roślinnej. W ten sposób wydziela się gleby stre­
fowe i astrefowe.
■ Gleby strefowe
Gleby strefowe występują wyłącznie w obrębie
określonej strefy klimatyczno-roślinnej, przez
co ich rozm ieszczenie na kuli ziemskiej ma
układ pasowy i wykazuje ścisły związek z wa­
runkami klimatycznymi oraz szatą roślinną.
Gleby tundrowe - występują na obszarach
o klimacie subpolarnym. Ich rozwój ogranicza
wieloletnia zmarzlina oraz niska temperatura
powietrza hamująca wzrost roślinności. Ilość
materii dostarczana do poziomu próchnicznego
jest niewielka. W glebach tych często zachodzi
oglejenie - proces polegający na odtlenieniu
związków żelaza w warunkach silnego uwilgot­
nienia spowodowanego wysokim poziomem
wód gruntowych. Skutkiem tego procesu jest
szarozielonkawe lub szaroniebieskie zabarwie­
nie gleby. Są to gleby płytkie, o małej miąższości
poziomu próchnicznego i bardzo kwaśnym od­
czynie. Ze względu na ich małą żyzność rzadko
się je uprawia.
Gleby bielicowe — typowe gleby klimatu
umiarkowanego chłodnego. Występują najczę­
ściej na utworach polodowcowych (piaskach,
ż w ira ch , g lin a c h lub iła c h ) w stre fie
lasów iglastych. Powstają w procesie bielicowa-
nia - przem ieszczania wraz z przesiąkającą
wodą związków mineralnych i organicznych
w głąb profilu glebowego. Wskutek tego poziom
wymywania jest wyraźnie wykształcony i od­
znacza się wyjątkowo jasną barwą. Poziom
wmywania natomiast, ze względu na akumula­
cję w nim związków glinu, żelaza i magnezu,
odznacza się barwą rdzawą lub brunatną. Mimo
że gleby bielicowe nie należą do gleb żyznych, to
jednak w wielu krajach o wysokiej kulturze rol­
nej stanowią podstawę rozwoju rolnictwa.
Gleby brunatne - występują w strefie klima­
tu umiarkowanego ciepłego morskiego. Tworzą
się pod lasami mieszanymi i liściastymi z pod­
łoża zbudowanego z glin, piasków gliniastych
i lessów. M ają słabo wykształcony poziom wy­
mywania. Brunatna barwa tych gleb jest wyni­
kiem procesu brunatnienia, prowadzącego do
rozkładu glinokrzemianów i uwolnienia związ­
ków żelaza oraz glinu. Tworzą one rdzawobru-
natną otoczkę pokrywającą cząsteczki glebowe.
Gleby brunatne należą do gleb średnio żyznych,
lecz przy odpowiednim nawożeniu dają wyso­
kie plony.
Gleby płowe - podobnie jak gleby brunatne
występują na obszarach pokrytych lasami liścia­
stymi i mieszanymi w strefie klimatu umiarko­
wanego ciepłego morskiego oraz przejściowego.
Wykształciły się z podłoża bogatego w minerały
ilaste, które pod wpływem przesiąkających wód
opadowych przemieszczają się w głąb profilu
glebowego, nadając tym samym górnym war­
stwom gleby jasną, płową barwę.
Gleby bielicowe charakteryzują się bardzo kwaśnym
odczynem oraz matą zawartością próchnicy.
281
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera
Czarnoziemy - gleby występujące na obsza­
rach odznaczających się klimatem umiarkowa­
nym ciepłym kontynentalnym. Najczęściej po­
w stają z utw orów lessow ych przy udziale
roślinności trawiastej. Charakteryzują się bar­
dzo grubym poziomem próchnicznym, docho­
dzącym nawet do 1 m. Należą do najżyźniej-
szych gleb na świecie.
Gleby kasztanowe - powstają pod pokrywą
roślinności trawiastej na obszarach o klimacie
umiarkowanym ciepłym suchym, podzwrotni­
kowym oraz zwrotnikowym suchym. Czerwone
zabarwienie tych gleb wiąże się z obecnością
w nich tlenków żelaza. Przy odpowiednim
nawodnieniu gleby kasztanowe dają wysokie
plony.
Szaroziemy, buroziemy i gleby pustynne -
występują w strefie klimatu podzwrotnikowego
i zwrotnikowego na obszarach o skąpej roślin­
ności, wysokiej tem peraturze powietrza i ni­
skich opadach atmosferycznych. Ilość próchni­
cy jest w nich niewielka, stąd szare zabarwienie
tych gleb. Często są one zasolone.
Czerwone i czerwonożółte gleby ferralito-
we - występują w klimacie równikowym wybit­
nie w ilgotnym na obszarach, które porasta
wiecznie zielony las równikowy. Mimo obecno­
ści bujnej roślinności gleby te odznaczają się
małą zawartością próchnicy. Jest to spowodo­
wane intensywnym przemywaniem gleby wsku­
tek dużych opadów atm osferycznych, a tym
samym ograniczeniem możliwości akumulacji
próchnicy.
Gleby inicjalne i pustynne są charakterystyczne
dla obszarów z deficytem opadów.
282
Czarnoziemy należą do gleb strefowych. Ogromną
żyzność zawdzięczają bardzo grubej warstwie próch-
nicznej.
Czerwonoziemy i żółtoziemy - powstają
pod bujną roślinnością leśną na obszarach o kli­
m acie zwrotnikow ym i podzw rotnikow ym
monsunowym lub zwrotnikowym morskim.
Duża zawartość związków żelaza lub glinu na­
daje tym glebom charakterystyczne czerwone
lub żółte zabarwienie. Są glebam i trudnymi
w uprawie.
Terra rossa - występuje w klim acie pod­
zwrotnikowym śródziemnomorskim na podło­
żu skał węglanowych. Ma jaskrawoczerw oną
barwę - stąd nazwa, tłumaczona z języka wło­
skiego jako 'czerwona ziemia'.
Gleby cynamonowe - podobnie jak terra
rossa gleby te występują w klimacie podzwrot­
nikowym śródziemnomorskim, na podłożu skał
węglanowych. Kształtują się na terenach poroś­
niętych suchymi lasami i zaroślami. Są dość ży­
zne, lecz podatne na erozję.
Intensywną czerwoną barwę nadają glebie terra rossa
wodorotlenki glinu i żelaza.
 Typy genetyczne gleb

Gleby strefowe Gleby

inicjalne gleby arktyczne i gleby tundrowe czerwonoziemy i żóttoziemy gleby górskie

□ marztociowe gleby tajgi

EfSE gleby cynamonowe mady
gleby bielicowe i bielice
gleby brunatne i gleby płowe
□ szaroziemy, buroziemy i gleby pustynne

czerwone i czerwonożółte gleby ferralitowe

czarnoziemy
gleby cynamonowoczerwone, czerwonobure
gleby kasztanowe BU i czarne ziemie tropikalne □ ]] lodowce i lądolody

Profile wybranych typów gleb

(A-i)
i— poziom próchniczny poziom próchniczny
poziom próchniczny
poziom wymywania
(A-i) (Ai)
(Az)
i— poziom brunatnie­ poziom gromadze­ warstwy nanosów
nia (B) nia się CaC03 powstałych
w wyniku kolejnych
_ skała macierzysta wylewów rzecznych
skała macierzysta
(C) (C)

r
Gleba brunatna. Gleba cynamonowa.

poziom próchniczny
poziom próchniczny poziom próchniczny
(A-i) (Ai)
(Ai)
poziom wymywania poziom glejowy skała macierzysta
(Az) (C)
(G)
poziom wmywania
(B) skała macierzysta
skała macierzysta (D)
(C )
skała macierzysta
(C)
1H
Gleba ferralitowa. Gleba glejowa. Gleba górska.

283
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera

■ Gleby astrefowe i pozastrefowe

Gleby astrefowe (śródstrefowe) to takie, których
rozmieszczenie zależy od warunków lokalnych,
na przykład występowania w podłożu wody lub
określonych typów skał. M imo że na ich rozwój
wpływają klimat oraz roślinność, to jednak za­
sięg ich występowania nie ogranicza się wyłącz­
nie do jednej strefy klimatyczno-roślinnej. G le­
by pozastrefow e to z kolei takie, które poza
swoją strefą klim atyczno-roślinną występują
sporadycznie także w innej, nietypowej dla sie­
bie strefie. Przykładem takich gleb w Polsce są
gleby słone. Ich występowanie jest warunkowa­
ne nie klimatem, lecz obecnością słonych wód
podziemnych.
Mady (gleby aluwialne) - mają największy
udział wśród gleb astrefowych. Występują w doli­
nach i deltach rzecznych, gdzie regularnie docho­
dzi do wezbrań, podczas których następuje aku­
mulacja aluwiów: mułów, piasków i żwirów. Gleby
aluwialne należą do gleb żyznych.
Rędziny - tworzą się z podłoża skał węglano­
wych (wapienie, dolomity, kreda) lub siarczano­
wych (gipsy). Są to gleby żyzne, jednak trudne
w uprawie ze względu na liczne odłamki skał,
znajdujące się w ich poziomie próchnicznym.
Czarne ziemie - powstają przy udziale ro­
ślinności łąkowej na obszarach o dużej wilgot­
ności (tereny zarośniętych bagien lub jezior).
Mają gruby poziom próchniczny o czarnej bar­
wie. Należą do gleb żyznych, lecz trudnych
w uprawie.
W profilu glebowym mad występują warstwy odpowia­
dające kolejnym wezbraniom wód.
Gleby bagienne - występują w miejscach,
gdzie zwierciadło wód podziem nych zalega
płytko pod powierzchnią ziemi. Zawierają duże
ilości nierozłożonej materii organicznej. Zazwy­
czaj w profilu tych gleb występuje sinoniebieski
poziom glejowy. M im o że zaw ierają dużo
próchnicy, to jednak są mało żyzne.
Gleby górskie - występują na obszarach gór­
skich we wszystkich strefach klimatycznych. Są
to gleby inicjalne - słabo wykształcone, o płyt­
kim profilu glebowym. Należą do gleb mało ży­
znych, z reguły wykorzystywanych pod pastwi­
ska.
Gleby wulkaniczne - powstają na obszarach
występowania skał wulkanicznych, np. na po­
krywach bazaltowych (północny Dekan, Wyży­
na Abisyńska), oraz na tufach wulkanicznych
(Jawa). Należą do gleb stosunkowo żyznych.

Ze względu na niewielką miąższość rędziny są silnie Gleby wulkaniczne charakteryzują się ciemną barwą
narażone na erozję. oraz dużą zawartością próchnicy.

284
 Typy genetyczne gleb

Degradacja p o k ry w y glebowej Poważnym zagrożeniem dla pokrywy glebo­

Opady atmosferyczne, wiatr, zmiany tempera­
tury powietrza, a także ruchy masowe prowa­
dzą do degradacji pokrywy glebowej, czyli po­
gorszenia istotnych dla roślin w łaściw ości
fizycznych, biologicznych i chemicznych gleby.
Przyczynia się do tego również człowiek po­
przez swoje nieracjonalne czasem działania. Co
roku wiele hektarów dobrych gleb wyklucza się
z produkcji rolnej, przeznaczając je pod zabu­
dowę, drogi, parkingi, zakłady przemysłowe
i centra handlowe.
Nieprawidłowo stosowane zabiegi agrotech­
niczne mogą prowadzić do wyjałowienia gleby.
Natom iast opady pyłów przemysłowych oraz
kwaśne deszcze powodują znaczne jej zanie­
czyszczenie. Zjawisko to występuje głównie
na terenach przemysłowych, w pobliżu dróg
o dużym natężeniu ruchu oraz w wielkich aglo­
meracjach.
Nieprawidłowa regulacja stosunków w od­
nych (melioracja) również może powodować
degradację gleb objawiającą się m.in. ich wzra­
stającym zasoleniem lub zawodnieniem. Pierw­
sze zjawisko szczególnie łatwo zachodzi w kli­
m acie suchym o znacznym parowaniu oraz
na obszarach przymorskich, gdzie istnieje moż­
liwość podsiąkania słonych wód podziemnych.
Przykładem obszaru narażonego na zasolenie
gleb w ten sposób są Żuławy Wiślane.
wej jest powodujące erozję gleby wylesianie.
Wskutek wycięcia drzew spływająca po podłożu
woda wypłukuje z gleby cząstki mineralne i or­
ganiczne. Drobne składniki gleby mogą być po­
nadto wywiewane przez wiatr. W ten sposób
dochodzi do zniszczenia powierzchniowej war­
stwy gleby, a niekiedy całej pokrywy glebowej.
Proces powstawania gleby trwa setki, a nawet
tysiące lat. Natomiast jej degradacja może na­
stąpić w ciągu zaledwie kilku godzin. Dlatego
niezwykle istotną sprawą jest dbałość ludzi
o zachowanie gleb.
C zy w iesz, ż e ...
Wypalanie traw prowadzi do degradacji
warstwy próchnicznej oraz uśmiercenia
organizmów żyjących w glebie. Dlatego usta­
wa o ochronie przyrody zabrania wypalania
roślinności na łąkach, pastwiskach, nieużyt­
kach, rowach, pasach przydrożnych, szlakach
kolejowych oraz w strefie oczeretów i trzcin.
Niezastosowanie się do zakazu podlega karze
aresztu albo grzywny.

C zy w iesz, że ...
Wynikający z nieodpowiedniej melioracji
wzrost zasolenia gleb w Pakistanie spow odo­
wał obniżenie tamtejszych plonów o ok. 30%.
Znaczny przyrost naturalny i związane z nim
zwiększenie potrzeb żywnościowych sprawiły,
że kraj ten musiał ponieść ogromne koszty
w związku z odzyskiwaniem zasolonej gleby.

Zadania
1. Wyjaśnij różnicę między glebami strefowymi a glebami astrefowymi.
2. Wymień po jednym przykładzie typów gleb występujących w poszczególnych strefach
klimatycznych.
3. Podaj przykłady negatywnego oddziaływania człowieka na gleby.
4. O m ów antropogeniczne czynniki powodujące degradację gleb.
 Świat roślin
Biosfera to sfera życia, która ukształtowała się
na pograniczu pozostałych geosfer. Obejm uje
ona organizmy żywe, w tym rośliny. Dzięki
um iejętności przystosowania się do różnych
warunków panujących na naszej planecie rośli­
ny występują niemal na wszystkich jej obszarach.
Są miejsca, gdzie szata roślinna jest bardzo uboga,
np. obszary okołobiegunowe, gorące pustynie
oraz wysokie góry. Jednak mimo tego - w skali
globu zróżnicowanie szaty roślinnej jest ogromne.
■ Zbiorowiska roślinne
Rośliny tw orzą ogrom ną liczbę zbiorowisk
o określonych wymaganiach dotyczących wa­
runków klimatycznych (temperatury powie­
trza, światła, wilgoci) oraz podłoża glebowego.
R óżn o ro d n o ść pokryw y roślinnej wynika
z wielkiego zróżnicowania siedlisk i bardzo du­
żej liczby gatunków roślin wchodzących w skład
poszczególnych zbiorowisk.
□ pustynie lodowe
Hi tundra
lasy północne iglaste (tajga)
□ lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej
286
Zbiorowiska roślinne tworzą na Ziem i cha­
rakterystyczne strefy. Roślinność, która wyka­
zuje ścisłe powiązanie ze strefami klimatyczny­
mi, nazywamy roślinnością strefową (zonalną).
Czasem roślinność jednej strefy klimatyczno-
-roślinnej przenika do innej strefy, w której
znajduje odpowiednie w arunki do rozwoju.
Taką roślinność nazywamy roślinnością poza-
strefową (ekstrazonałną). Jej przykładem w Pol­
sce jest roślinność stepowa. W ystępuje ona
w miejscach suchych i słonecznych na Pomorzu
i w południowej części Wyżyny Lubelskiej, czy­
li dość daleko od właściwej jej strefy stepów.
Na świecie występuje również roślinność
astrefowa (azonalna). Jej rozm ieszczenie nie
wykazuje związku ze strefami klimatycznymi,
lecz ze specyficznymi warunkami występowania.
Do roślinności astrefowej zalicza się na przykład
roślinność wodną, solniskową, wydmową oraz
górską.
□ stepy ~] lasy podzwrotnikowe
roślinność typu śródziemnomorskiego ■ wilgotne lasy równikowe
□ pustynie i półpustynie ------- lasy namorzynowe
□ sawanny H roślinność wysokogórska

Strefy roślinne
Wilgotny las równikowy
►Klimat
Strefa klimatów równiko­
wych, typ wybitnie wilgotny,
całoroczne opady (deszcze
zenitalne).
►Roślinność
Najbujniejsza formacja
roślinna na Ziemi o ogromnej
różnorodności gatunków.
Roślinność ułożona jest war­
stwowo. Najwyżej wznoszą
się ogromne drzewa, takie
jak mahoniowiec i drzewo
hebanowe. Charakterystyczne
dla tej formacji są samo-
żywne porośla - epifity oraz
pnącza - liany. Wśród epifitów
najliczniejsze są storczyki
i ananasowate.
Las monsunowy i suchy
las podrównikowy
►Klimat
Strefa klimatów równikowych, typ
wilgotny oraz suchy i wybitnie suchy
0 odmianie monsunowej z wyraźnie
zaznaczającymi się porami wilgotną
1suchą.
►Roślinność
Formacja, w której podczas pory
suchej część roślin gubi liście,
a epifity i liany znikają. Korony drzew
stają się wtedy mało zwarte, przez
co zwiększa się bogactwo gatun­
ków w piętrze runa leśnego.
Świat roślin
Sawanna
►Klimat
Strefa klimatów równikowych,
typ wilgotny oraz suchy i wybitnie
suchy, przez cały rok wysoka tem­
peratura, dwie pory roku - sucha
i deszczowa.
►Roślinność
Występuje na obszarach z wyraź­
nie zaznaczonymi porami suchą
i deszczową, które decydują
o rytmie życia roślin. Sawannę
tworzą twardolistne sucholubne
trawy oraz pojedyncze drzewa,
np. akacje i baobaby. W porze
suchej następuje spowolnienie
wegetacji, trawy obumierają,
a drzewa zrzucają część liści.
W zależności od opadów wyróżnia
się sawanny suche i wilgotne. Im
bardziej wilgotny klimat, tym więk­
sza jest liczba drzew na sawannie.
W najbardziej suchych obszarach
wykształciły się sawanny kolczaste.
Sawanna ma różne nazwy regio-
, nalne, np. w Brazylii nosi nazwę
campo, a w Wenezueli - liano.
Gleby ”
c z e n / w jg te jle b y sav«flhn‘
Rozdział 7. Gleby. Biosfera
Pustynia i półpustynia
►Klimat
Strefa klimatów zwrotnikowych, typ suchy i wybitnie
suchy, wysoka temperatura w dzień, niska w nocy,
bardzo małe sumy opadów.
►Roślinność
Pokrywa roślinna pustyń i półpustyń strefy zwrotni­
kowej i podzwrotnikowej jest niezwykle skąpa. Nie­
wielka ilość opadów atmosferycznych nie wystarcza
do wzrostu roślin. Na pustyniach i półpustyniach
występują m.in.:
• sukulenty - rośliny, które magazynują wodę,
np. kaktusy, wilczomlecze, aloesy;
• kserofity - rośliny sucholubne, przystosowujące się
do czasowego niedoboru wody poprzez ograni­
czanie do minimum jej parowania z ich powierzchni
(małe liście) oraz rozbudowany system korzeniowy,
który umożliwia pobór wody z rozległego obszaru;
• rośliny efemeryczne - rośliny, które okresy suszy
przeżywają w postaci nasion iub cebulek ukrytych
w ziemi, a wegetację rozpoczynają po opadach
deszczu.
Bujniejsze życie na obszarach pustyń i półpustyń
występuje jedynie w oazach, gdzie poziom wód
gruntowych zalega dość płytko.
►Gleby
szaroziemy i gleby pustynne
Roślinność typu
śródziemnomorskiego
►Klimat
Strefa klimatów podzwrotnikowych, typ morski i po­
średni, gorące i suche lato, wilgotna i łagodna zima.
►Roślinność
Roślinność śródziemnomorska występuje na obsza­
rach o klimacie podzwrotnikowym, odznaczającym
się ciepłą i wilgotną zimą oraz gorącym i suchym
latem. Wiecznie zielone, twardolistne zarośla po­
rastające wybrzeża basenu Morza Śródziemnego
nazywane są makią. Towarzyszą im kwitnące ole­
andry, jałowce, mirty i wawrzyny, ponadto krzewinki
i zioła o intensywnym zapachu - lawenda, rozmaryn,
tymianek oraz wrzosiec. Do charakterystycznych
gatunków drzew należą: dąb korkowy, sosna pinia,
kasztan jadalny oraz oliwka. Makia śródziemno­
morska ma charakter antropogeniczny. Porasta
obszary zajęte niegdyś przez lasy podzwrotnikowe.
W Ameryce Północnej jej odpowiednikami są zaro­
śla z dużym udziałem krzewiastych dębów, zwane
chaparral. Natomiast w Australii formacją przypo­
minającą makię jest skrub składający się z wiecznie
zielonych krzewiastych eukaliptusów i akacji.
►Gleby
cynamonowe

Las podzwrotnikowy
►Klimat
Strefa klimatów podzwrotni­
kowych, typ morski i pośredni,
gorące i suche lato, wilgotna
i łagodna zima.
►Roślinność
Występuje na obszarach
o dużej rocznej sumie opadów
atmosferycznych, gdzie ciepła
pora roku pokrywa się z porą
wilgotną. Skład gatunkowy
lasów podzwrotnikowych jest
różny na poszczególnych
kontynentach. W Ameryce
Północnej dominują sekwoje,
daglezje i magnolie, w Ame­
ryce Południowej araukarie,
natomiast we wschodniej Azji
- różaneczniki.
►Gleby
cynamonowe
Step
►Klimat
Strefa klimatów umiarkowanych, typ
ciepły kontynentalny, gorące lato,
mroźna zima, małe sumy opadów,
nieznacznie większe w lecie.
►Roślinność
Formacja trawiasta. Niewielkie opady
znacznie ograniczają rozwój drzew,
które rosną jedynie w dolinach
rzek. Wśród traw porastających
step dominują kostrzewy, ostnice
i turzyce. Wczesną wiosną zakwitają
geofity, czyli rośliny cebulkowe, m.in.
tulipany, żonkile, kosaćce, narcyzy
i hiacynty. Nazwa „step” odnosi się
do formacji trawiastej porastającej
obszar kontynentu eurazjatyckiego.
W Ameryce Północnej formację tę
określa się mianem prerii, w Ame­
ryce Południowej pampy, natomiast
na Węgrzech - puszty.
Świat roślin
Lasy liściaste
i mieszane, zrzucające
liście na zimę
►Klimat
Strefa klimatów umiarkowanych
ciepłych, typ morski i przejścio­
wy, ciepłe, ale niezbyt gorące
lato, łagodna zima; opady roz­
łożone równomiernie w ciągu
roku.
►Roślinność
Dominują drzewa liściaste: buki,
dęby, graby, lipy, klony, jesiony
i wiązy. Zrzucają one liście
na zimę w wyniku suszy fizjolo­
gicznej, spowodowanej zama­
rzaniem wody w glebie. W lesie
mieszanym oprócz np. dębów
rosną też m.in. sosny. W pod­
szyciu występuje leszczyna,
a w runie mchy, czarne borówki
i grzyby. Charakterystyczne są
Rozdział 7. Gleby. Biosfera
Las północny iglasty
(tajga)
►Klimat
Strefa klimatów umiarko­
wanych chłodnych, krótkie
i ciepłe lato, długa i ostra
zima, niewielkie opady.
►Roślinność
Las ten występuje wyłącznie
na półkuli północnej. Dominują
w nim cztery gatunki drzew
iglastych: świerk, sosna, jodła
i modrzew oraz dwa gatunki
drzew liściastych: brzoza
i topola. Charakterystyczne są
też torfowiska. Lasy północne
iglaste występują w Eurazji
(typowa tajga syberyjska),
Kanadzie oraz na Alasce.
►Gleby
gleby bielicowe; występuje
zjawisko wieloletniej zmarzliny
Tundra
►Klimat
Strefa klimatów okołobieguno-
wych, typ podbiegunowy, bardzo
krótkie i chłodne lato, długa i ostra
zima, małe sumy opadów, bardzo
silne wiatry.
►Roślinność
Zbiorowisko mchów, porostów
i krzewinek. W tundrze występują
też nieliczne gatunki karłowatych
drzew, m.in. wierzba lapońska
i brzoza, a także takie rośliny, jak
maki polarne, dębiki ośmiopłatko­
we oraz wełnianki.
►Gleby
gleby tundrowe; występuje tu
zjawisko wieloletniej zmarzliny
Pustynia lodowa
►Klimat
Strefa klimatów okołobie-
gunowych, typ biegunowy,
bardzo krótkie i chłodne
lato, długa i ostra zima, małe
sumy opadów, bardzo silne
wiatry.
►Roślinność
Roślinność obszarów o kli­
macie polarnym jest bardzo
skąpa. Na niepokrytych
lodem skałach rosną glony,
mchy i porosty.
►Gleby
inicjalne gleby arktyczne

■ Piętrowość klimatyczno-roślinna
Na obszarach górskich wraz ze wzrostem wyso­
kości warunki klimatyczne i glebowe ulegają
zmianom. W wyniku tego wykształciła się pię­
trowość klimatyczno-roślinna. Pionowy układ
pięter roślinnych w górach naśladuje zróżnico­
wanie stref klimatycznych na Ziemi. Kolejne,
wyższe, piętra są odpowiednikami stref znajdu­
jących się coraz dalej na północ. Piętro najniż­
sze jest najcieplejsze - odpowiada miejscowym
warunkom klimatycznym oraz strefie roślinnej.
Natomiast piętro najwyższe odznacza się klima­
tem najsurowszym. Wyróżnia się następujące
piętra roślinne: piętro pogórza, piętro górskie,
piętro alpejskie, piętro subniwalne oraz piętro
niwalne.
Zróżnicowanie pięter klimatyczno-roślinnych
turnie i lodowce
trawy
krzewy (m.in. rododendrony-----
lasy iglaste
lasy mieszane
wiecznie zielone
lasy (monsunowe)
28"N
Świat roślin
W Tatrach, które należą do alpidów (gór po­
wstałych w orogenezie alpejskiej) i leżą w strefie
klimatycznej umiarkowanej ciepłej, wyróżniono
nieco inny podział pięter. Najniżej leży piętro
regla dolnego z dominującym lasem m iesza­
nym. Ponad nim znajduje się piętro regla górnego
z lasem iglastym. Powyżej leży piętro kosodrze­
winy, czyli krzewiastej sosny. Nad kosodrzewiną
wyróżniono piętro hal, czyli alpejskich łąk. N aj­
wyższym piętrem klimatyczno-roślinnym w Ta­
trach jest piętro turni. M im o że najwyższe
szczyty Tatr sięgają powyżej granicy wiecznego
śniegu, to ze względu na zbyt strome stoki nie
powstają tam lodowce. Dlatego brak tu piętra
niwalnego zwanego również piętrem wiecznych
śniegów.
granica wiecznego śniegu
turnie i lodowce
trawy (łąki górskie)
krzewy
lasy mieszane: liściaste
i wiecznie zielone lasy
wiecznie zielone lasy
turnie
krzewy i trawy
lasy iglaste
lasy mieszane
291
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera

Spojrzenie z bliska

Kwitnąca roślinność na Kalahari

W iększość obszaru pustyni Kalahari, leżącej w południowej części kontynentu Kalahari
afrykańskiego, pokrywają piaski z wydmami i miejscowo występującymi
twardszymi formacjami skalnymi. Jej północne krańce porasta sucha sawanna.
Obecne na Kalahari rośliny są przystosowane do przetrwania bez opadów nawet
kilka lat. Dlatego nawet przy niewielkich opadach rozkwitają i pustynia przypo­
mina w ówczas wiosenne łąki. Ma to miejsce niezwykle rzadko i trwa tylko parę
dni. Rośliny, które potrafią gromadzić wodę i przechowywać ją w okresie suchym,
nazywamy sukulentami. Natomiast te, które suszę przeczekują w postaci
organów podziemnych (cebul, bulw, kłączy), to geofity. Liczne pustynne geofity
potrafią w podziemnych korzeniach zmagazynować nawet ponad litr wody.
Na korzeniach i bulwach tych roślin w okresach wilgotnych mogą wyrastać
pączki, a po większych opadach - także kwiaty.

Bardzo ciekawym sukulentem jest litops

(łac. Lithops), tzw. żywe kamienie, trudne
do rozpoznania pośród żwirów i drobnych
kamieni. W okresie suchym są od nich
prawie nie do odróżnienia - jest to ich forma
obrony przed zwierzętami. Przy najmniejszych
nawet opadach ich liście napełniają się wodą
i wyrastają spomiędzy nich promieniste kwiaty
o białych lub żółtych płatkach.

1. Podaj przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia stref roślinnych na Ziemi.

2. Wyjaśnij znaczenie terminów: sukulent, roślinność ekstrazonalna, chaparral,
epifit, geofit, regiel dolny.
3. W skaż dwie różnice występujące między stepem a sawanną.
4. Wymień trzy czynniki decydujące o zróżnicowaniu roślinności w zależności od wysokości.

292
 w
Świat zwierząt
Chociaż rozmieszczenie zwierząt na Ziemi jest
uzależnione od różnych czynników, to jednak
wykazuje pewne prawidłowości. Badaniem za­
sięgów występowania zwierząt, a także sposo­
bów ich rozprzestrzeniania oraz związanych
z nim ograniczeń fizycznych i biologicznych
zajmuje się zoogeografia.
■ Występowanie zwierząt na Ziemi
Zwierzęta występują niemal na całej kuli ziem­
skiej. Zasiedlają zarówno obszary równikowe,
jak i biegunowe, głębiny oceanów oraz najwyż­
sze partie gór. W każdym z tych miejsc panują
specyficzne warunki decydujące o składzie ga­
tunkowym i liczebności żyjącej tam fauny. W a­
runki te kształtuje przede wszystkim strefowość
klimatyczna Ziemi, która wpływa na zróżnico­
wanie świata roślinnego oraz gleb. Tym samym
na obszarach lądowych jest widoczny związek
między rozmieszczeniem gatunków zwierzęcych
Krainy i królestwa
zoogeograficzne
Królestwo Arktogea
kraina nearktyczna
kraina palearktyczna W 1kraina madagaskarska
kraina etiopska kraina orientalna
a występowaniem formacji roślinnych. Na roz­
mieszczenie zwierząt wpływa też działalność
człowieka, m.in. wycinanie lasów.
Królestwa i krainy zoogeograficzne
Rozmieszczenie zwierząt na Ziemi zależy też
od warunków środowiska oraz zdolności zwierząt
do przystosowania się do nich. Ważnym czynni­
kiem jest przeszłość geologiczna danego obszaru,
w której mogło dojść do jego izolacji od reszty
lądów, a w konsekwencji - do rozwoju endemitów,
czyli gatunków występujących tylko na określo­
nym obszarze. Niektóre organizmy pochodzą
ze starszych okresów geograficznych. Nazywamy
je wtedy organizmami reliktowymi. O becnie
wyróżniamy cztery królestwa zoogeograficzne,
różniące się między sobą składem gatunkowym
występujących w nich zwierząt. Są to: Arktogea,
Neogea, Notogea oraz Antarktis. Królestwa te
dzielą się na mniejsze jednostki - krainy.
Krainy zoogeograficzne
Królestwo Neogea Królestwo Notogea Królestwo Antarktis
granice krain
MD kraina neotropikalna | ; | kraina australijska MD kraina antarktyczna
293
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera

Królestw a Krainy zw ierząt

Kraina antarktyczna
Obejmuje Antarktydę wraz z otaczającymi ją wodami. Ze względu na surowy klimat oraz
Antarktis obecność pokrywy lodowej jest to najuboższe królestwo zoogeograficzne. Najlepsze warunki
do życia panują tu na wybrzeżach. Charakterystycznymi gatunkami tej krainy są: pingwiny, foki,
słonie morskie, albatrosy, mewy oraz rybitwy.
Kraina australijska
Obejmuje Australię oraz wyspy Oceanii. Fauna tej krainy rozwijała się w izolacji od reszty
świata przez ponad 50 min lat. Dlatego jest tu obecnych wiele endemitów, takich jak dziobaki,
Notogea
kolczatki, koale, kangury oraz diabły tasmańskie. Występuje tu też bogactwo ptaków, m.in.
papugi kakadu, gołębie, emu i kazuary. Niewiele jest gatunków gadów, głównie są to warany,
krokodyle i węże, oraz płazów, jak żaby i rzekotki.
Kraina neotropikalna
Obejmuje obszar Ameryki Południowej i Środkowej. Charakteryzuje się obecnością wielu ende­
mitów oraz brakiem zwierząt licznie żyjących w innych krainach. Wśród ssaków powszechnie
Neogea występują lamy, alpaki, jaguary, pumy i kapibary, endemitami są natomiast kapucynki, tapiry,
leniwce i mrówkojady. Gady reprezentowane są przez anakondy, legwany i krokodyle, a stawo­
nogi - przez chrząszcze, motyle i ptaszniki. Występuje tu najbogatszy świat ptaków (ok. 3,5 tys.
gatunków), z których większość to endemity (np. kolibry, tukany i kondory).
Kraina palearktyczna
Obejmuje Europę, północną Afrykę, a na kontynencie azjatyckim - obszary położone na północ
od Himalajów. Większość występujących tu ssaków należy do szeroko rozprzestrzenionych
rodzin. Charakterystyczne zwierzęta tej krainy to niedźwiedzie, renifery, wilki, łosie, jelenie, żu­
bry i dziki. Brak jest zwierząt naczelnych oraz torbaczy; bardzo mało jest rodzin endemicznych.
Wśród ssaków endemitami są ślepce i selewinki, a wśród ptaków - płochacze. Stosunkowo
licznie występują płazy ogoniaste (traszki i salamandry).

Kraina nearktyczna
Obejmuje północną i środkową część Ameryki Północnej. Skład gatunkowy fauny jest zbli­
żony do składu występującego w krainie palearktycznej, ponieważ wiele gatunków przybyło
z Azji dzięki pomostowi lądowemu istniejącemu w epoce lodowcowej na obszarze dzisiejszej
Cieśniny Beringa. Typowymi zwierzętami występującymi w tej krainie są bizony, skunksy, kojoty
i woły piżmowe. Gady reprezentowane są m.in. przez żółwie, gekony, legwany oraz grzechotni-
ki, płazy zaś - przez endemiczne amerykańskie salamandry.

Kraina etiopska
Obejmuje Afrykę na południe od Sahary oraz południową część Półwyspu Arabskiego. Kraina
Arktogea
bogata jest w endemity, np. żyrafy, goryle i szympansy. Występują tu też słonie, lamparty, ge­
pardy, zebry, hieny, Iwy i antylopy. Brak jest natomiast jeleni, niedźwiedzi oraz torbaczy. Wśród
ptaków powszechne są dzioborożce, perliczki oraz endemiczne strusie i sekretarze. Płazy
reprezentowane są m.in. przez żaby i ropuchy, a gady - przez krokodyle, żółwie i liczne węże.

Kraina orientalna
Obejmuje południową i południowo-wschodnią Azję. Powszechnie występujące zwierzęta tej
krainy to słonie indyjskie, nosorożce, tygrysy, bawoły, orangutany oraz kobry. Licznie reprezen­
towana jest fauna bezkręgowców, zwłaszcza owadów. Zauważalne jest też bogactwo ptactwa
- żyją tu m.in. papugi, gołębie, bażanty, pawie i dzikie kury. Wśród gadów liczne są pytony,
kobry, gekony, a wśród płazów - żaby.

Kraina madagaskarska
Obejmuje wyspę Madagaskar wraz z otaczającymi ją wodami. Odznacza się występowaniem
wielu endemitów, co jest spowodowane trwającą blisko 100 min lat izolacją wyspy od Afryki.
Najbardziej charakterystyczne dla tej krainy są lemury oraz nielotne ptaki roatelo. Licznie wystę­
pują tu ssaki przybyłe wraz z człowiekiem, m.in. szczury, myszy czy świnie rzeczne. Ponadto
w krainie tej żyją krokodyle i kameleony. Brak jest jadowitych węży.

294

W Przystosowanie zwierząt do życia
Zwierzęta, podobnie jak rośliny, musiały przy­
stosować się do różnych warunków panujących
na zasiedlanych przez nie terenach.
Zwierzęta żyjące na obszarach polarnych
chroni przed niską temperaturą powietrza war­
stwa tłuszczu oraz gęste futro. Często jest ono
białe (zwłaszcza zimą), co umożliwia ukrycie się
w śniegu. Na obszarach polarnych wiele zwie­
rząt żyje na wybrzeżach lub w ich pobliżu, po­
nieważ w wodach morskich znajdują najwięcej
pożywienia. Niektóre ptaki tej strefy (podobnie
jak ptaki zamieszkujące strefę umiarkowaną)
odlatują na okres zimowy do ciepłych krajów.
Ze względu na długą i mroźną zimę oraz niedo­
bór pożywienia liczba gatunków zwierząt zasie­
dlających obszary polarne jest ograniczona.
Na obszarach pustynnych z kolei liczbę tę
ograniczają brak wody oraz wysoka temperatu­
ra pow ietrza w ciągu dnia. Sprawia ona, że
większość zwierząt prowadzi nocny tryb życia.
Niektóre z nich dla ochrony przed upałem po­
trafią zagrzebywać się w piasku.
Ze względu na dobrze rozwinięte piętro runa
leśnego dogodne warunki do życia stwarzają
dużej liczbie zwierząt roślinożernych lasy li­
ściaste strefy umiarkowanej. Znaczne bogac­
two pożywienia zapewnia zwierzętom również
step. Jednak - z uwagi na brak drzew - nie daje
on dużych możliwości schronienia. W związku
z tym step zamieszkują zwierzęta potrafiące
bardzo szybko biegać. Część z nich żyje w no­
rach pod ziemią. Cechuje je dobry wzrok, który
Węże zagrzebują się w pustynnym piasku w celu ukry­
cia się zarówno przed drapieżnikiem, jak i przed swoją
potencjalną ofiarą.
Świat zwierząt
Białe i grube furto niedźwiedzia polarnego umożliwia mu
przetrwanie w skrajnie zimnym klimacie polarnym.
umożliwia wypatrzenie pożywienia, a w razie
niebezpieczeństwa - znalezienie kryjówki.
Duża liczba gatunków zwierząt roślinożer­
nych zamieszkuje trawiaste sawanny. W porze
deszczowej występuje tu obfitość pożywienia,
która jednak drastycznie maleje wraz z nadej­
ściem pory suchej. Wymusza to na roślinożer-
cach wędrówkę na znaczne odległości. Za rośli-
nożercami podążają również drapieżniki oraz
padlinożercy.
Wilgotne lasy równikowe także są zamiesz­
kiwane przez ogromną liczbę gatunków zwie­
rząt. Z uwagi na grząskie podłoże najlepiej za­
siedlonym obszarem lasu równikowego je st
warstwa koron drzew. Żyją tam ssaki prowadzą­
ce nadrzewny tryb życia, a ponadto olbrzymia
liczba ptaków i owadów. Wilgotne wnętrze lasu
jest natomiast doskonałym środowiskiem życia
dla płazów i gadów.
Papugi ary należą do gatunków zagrożonych wyginię­
ciem. Powodem jest m.in. wycinanie lasów równiko­
wych.
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera

■ Fauna mórz i oceanów zooplankton (np. jamochłony), aktywnie poru­

Zróżnicowanie świata zwierzęcego mórz i oce­
anów (zarówno pod względem gatunkowym,
jak i rozmieszczenia) wynika w głównej mierze
z głębokości, do której dociera światło słonecz­
ne. Światło warunkuje bowiem proces fotosyn­
tezy roślin, które stanowią podstawowy pokarm
zwierząt roślinożernych. W czystych wodach
promienie słoneczne docierają do głębokości
ok. 100 m. Jest to strefa najbujniejszego rozwoju
roślin, dlatego też żyje tam większość zwierząt
roślinożernych. Nie bez znaczenia jest również
temperatura wód i ich skład chemiczny, zwłasz­
cza zasolenie oraz zawartość tlenu. Ze względu
na głębokość wód, warunki świetlne oraz odle­
głość od brzegu wyróżnia się trzy główne śro­
dowiska życia w wodach wszechoceanu.
Litoral - strefa przylegająca do brzegu lądu.
C harakteryzuje się najlepszym i warunkami
do życia (dużo światła i tlenu oraz niskie ciśnie­
nie i urozm aicona rzeźba dna). Występują tu
organizmy biernie unoszone przez wodę, czyli
szające się, czyli nekton (głowonogi, ryby, ssaki
wodne) oraz żyjące na dnie, czyli bentos (np.
mięczaki).
Pelagial - strefa otwartych mórz i oceanów.
Żyją tu zwierzęta, które nie potrzebują kontaktu
z podłożem, a więc zooplankton oraz nekton.
Do przedstawicieli nektonu należą ryby dra­
pieżne (np. rekiny) i roślinożerne, głowonogi
oraz ssaki (np. delfiny i wieloryby). Najwięcej
organizmów żyje w górnej warstwie pelagialu,
o miąższości ok. 200 m, zwanej epipelagialem.
Poniżej, do ok. 2000 m głębokości, rozciąga się
batypelagial.
Abisal - strefa głębi oceanicznych, rozciąga­
jąca się zazwyczaj od głębokości ok. 2000 m.
Żyją w niej zwierzęta, które umiały przystoso­
wać się do trudnych warunków: ciemności, wy­
sokiego ciśnienia oraz niskiej temperatury.
Do zwierząt tych należą niektóre gatunki ryb
oraz bezkręgowców. Świat fauny abisalu jest
najsłabiej poznany przez człowieka.

Strefa w oceanie obejmująca

stok kontynentalny.

[mp.p.m.]
0
200

2000
eufotyczna (epipelagial)
Pelagial t)ranL,i pmgrUlistrila św kllki

4000
afotyczna (batypelagial)

i
6000

Najgłębsza, przydenna strefa w oceanie; charakte­

ryzuje się specyficzną, głębinową fauną i florą.

Zadania
1. Podaj trzy przykłady barier ograniczających rozprzestrzenianie się zwierząt na Ziemi.
2. Wyjaśnij przyczyny występowania dużej liczby endemitów na Madagaskarze.
3. Podaj trzy przykłady przystosowania się zwierząt do życia w wybranym środowisku.
4. Określ, w których krainach zoogeograficznych żyją: tapiry, psy dingo, anakondy,
pingwiny, niedźwiedzie polarne, bizony i orangutany.

296
 Strefy krajobrazowe na Ziemi
Ewolucja naszej planety trwa już nieprzerwanie
od ponad 4 mld lat. Świat roślin i zwierząt
ukształtowany w procesie naturalnej ewolucji
wykazuje silny determinizm, czyli uzależnienie
od pozostałych komponentów środowiska geo­
graficznego.
■ Komponenty środowiska
Największą rolę w rozmieszczeniu stref roślin­
nych, a tym samym w kształtowaniu krajobrazu,
mają warunki klimatyczne, głównie temperatu­
ra powietrza oraz ilość i rozkład opadów.
Z innych elementów środowiska wspomnieć na­
leży ukształtowanie powierzchni, wysokości bez­
względne i oddalenie od oceanu. Naturalnie wy­
kształcone zbiorowiska roślinne współtworzą
na Ziemi charakterystyczne strefy krajobrazowe.
Rozciągają się one równoleżnikowymi pasami,
które nawiązują do przebiegu stref klimatycznych.
Prawie 2 min lat temu na Ziemi pojawił się
człowiek. Jego ingerencja w zastany i naturalnie
tundra lasotundra
10-
400 mm
200 mm
- 10 -
gleba tundrowa
czas trwania okresu wegetacyjnego:
2 miesiące 3 miesiące
Zależność występowania stref krajobrazowych od średniej rocznej
temperatury powietrza oraz średniej sumy opadów atmosferycznych.
ukształtowany krajobraz stopniowo wzrastała.
Rezultatem tych działań są daleko posunięte
zmiany pierwotnego krajobrazu oraz powstanie
antropogenicznych krajobrazów, stworzonych
w całości przez ludzi. Ogromne kopalnie od­
krywkowe, hałdy górnicze, karczowanie lasów,
tworzenie sztucznych jezior, budowa wielkich
miast czy zanieczyszczenie powietrza atmosfe­
rycznego - to tylko niektóre przykłady wpływu
człowieka na krajobraz.
Czy wiesz, że...
Niektórzy naukowcy uważają, że pojawienie się
na Ziemi człowieka nosi wszelkie znamiona
szóstej katastrofy. Pięć pierwszych doprow a­
dziło do masowego wymarcia organizmów
żywych. Działo się to w odległych epokach
geologicznych. Dziś dramat rozgrywa się
na naszych oczach. Liczba wymarłych oraz
zagrożonych gatunków roślin i zwierząt jest
ogromna. I co najgorsze - wciąż wzrasta.
tajga las mieszany las liściasty
800 mm
gleba bielicowa gleba brunatna
4 -5 miesięcy 6-7 miesięcy
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera

P rzykład o w e
C harakterystyka kom ponentów C zło w iek w środo­
N a zw a strefy parki narodow e
środow iska przyrodniczego wisku przyrodni­
krajob razo w ej (PN) w danej strefie
strefy krajobrazow ej czym
krajobrazow ej
Wilgotne 1wysoka, równomiernie rozłożona • warunki klimatyczne, Amazoński PN
lasy równikowe w ciągu roku temperatura powietrza podmokłe podłoże (Brazylia)
(selwą, igapo, lasy oraz opady atmosferyczne; brak oraz bujna roślinność PN Tikal (Gwatemala)
mangrowe, lasy wyraźnych pór roku powodują, że jest to PN Braulio Carrillo
namorzynowe) ' w strefie tej występuje największe obszar bardzo trudny (Kostaryka)
bogactwo gatunkowe roślin (na do zamieszkania PN Jau (Brazylia)
1 ha może występować ponad sto i działalności go­ PN Pantanal (Brazylia)
gatunków drzew); drzewa tworzą spodarczej. Dlatego PN Taman Negara
kilka warstw ograniczających dostęp strefa ta charak­ (Malezja)
światła do dna lasu teryzuje się niskim PN Okapi
1brak rytmu wegetacyjnego, rośliny zaludnieniem (Demokratyczna
kwitną przez cały rok • nieliczne ludy ko­ Republika Konga)
■w takich warunkach wykształciło się czownicze trudnią się PN Reunion
grząskie podłoże i płytki poziom łowiectwem i zbierac­ (departament zamor­
próchniczny, co powoduje, że rośli­ twem. Ich prymityw­ ski Francji)
ny mają płytkie systemy korzeniowe ne formy rolnictwa
■warunki klimatyczne decydują bazują na wypalaniu
również o intensywnym wietrzeniu lasu oraz uprawie
chemicznym i szybkim rozkładzie prosa i manioku
materii organicznej oraz prowadzą • turystyka z uwagi na
do wyjałowienia i szybkiej degradacji nieprzyjazne warunki
gleb klimatyczne (wysokie
temperatury i opady,
ogromną wilgotność
powietrza, bagniste
i malaryczne śro­
dowisko) jest słabo
rozwinięta
• najlepiej przystoso­
wanymi do życia w la­
sach równikowych
ludźmi są Pigmeje
Lasy podrówniko- ■w strefie podrównikowej pojawia się • człowiek na sawan­ PN Ngorongoro
we i sawanna pora sucha przypadająca na czas nach zajmuje się (Tanzania)
kalendarzowej zimy. Czas trwania hodowlą bydła; PN Serengeti
pory suchej wydłuża się w miarę przemieszcza się (Tanzania)
oddalania się od równika i zbliżania ze swymi stadami PN Uluru (Australia)
do zwrotników w poszukiwaniu PN Tsavo (Kenia)
1w suchych lasach podrównikowych żyznych pastwisk, PN Chobe (Botswana)
pojawiają się drzewa butelkowate, podążając za strefą PN Ruwenzori
magazynujące w pniach wodę opadów (pasterstwo (Uganda)
na okres suszy koczownicze) PN Masai Mara
■lasy strefy podrównikowej noszą • uważa się, że (Kenia)
w Afryce nazwę miombo, a w Ame­ wypalając suche PN Chobe (Botswana)
ryce - cerradao lasy podrównikowe, PN Krugera (RPA)
' im dalej w kierunku zwrotników, tym człowiek zwiększył
las ustępuje miejsca pojedynczym zasięg sawanny
drzewom i tzw. lasom galeriowym, • najlepiej przystoso­
a dominować zaczyna formacja wanymi do życia
trawiasta. Trawy na sawannach mają na sawannie ludźmi
wysokość dochodzącą do 2 m są Masajowie
■pojedyncze drzewa na sawannach to
akacje zrzucające liście podczas su­
szy, podobnie jak potężne baobaby
1w Australii w tej strefie rosną euka­
liptusy

298
 Strefy krajobrazowe na Ziemi

Przykładow e
C harakterystyka kom ponentów C zło w iek w środo­
N azw a strefy parki narodow e
środow iska przyrodniczego wisku przyrodni­
krajobrazow ej (PN) w danej strefie
strefy krajobrazow ej czym
krajobrazow ej
Pustynie 1najniższe opady atmosferyczne 1strefy pustyń i półpustyń PN Ras Mohamad
i półpustynie na świecie oraz bardzo wysokie ze względu na ekstre­ (Egipt)
strefy wartości temperatury powietrza malnie nieprzyjazne PN Namib-Naukluft
zwrotnikowej powodują, że szata roślinna jest tu warunki klimatyczne (Namibia)
niezwykle skąpa, a na wielu obsza­ są najrzadziej zalud­ PN Kalahari Gemsbok
rach zupełnie jej brak nionymi obszarami (RPA)
1przystosowanie do niedostatku wil­ kontynentów rezerwat przyrody Air
goci obserwujemy u roślin nazywa­ 1osadnictwo skupia i Tenere (Niger)
nych sukulentami, które gromadzą się w oazach oraz
wodę w liściach lub pędach na czas w ich pobliżu, gdzie
długiej suszy wykorzystuje się wodę
1inne gatunki tej strefy to sklerofity ze studni do za­
i halofity spokojenia potrzeb
■sklerofity - rośliny ze zdrewniałymi ludności oraz nawad­
łodygami i stwardniałymi liśćmi. To niania upraw
cierniste krzewinki o długim syste­ 1 uprawia się zboża,
mie korzeniowym. Mimo utraty wil­ owoce cytrusowe,
goci nie umierają, lecz żyją życiem warzywa i palmy
utajonym i ożywają nawet daktylowe
po skąpym opadzie >na obrzeżu pustyń
• halofity - słonorośla, które mogą żyć prowadzi się ko­
na bardzo słonym podłożu. Na ob­ czowniczą hodowlę
szarach pustynnych zasolone gleby zwierząt. Hoduje się
występują powszechnie głównie owce i kozy
' skały podłoża ulegają intensywnemu • przez pustynie od wie­
wietrzeniu fizycznemu (wietrzenie ków prowadziły szlaki
termiczne, eksfoliacja) oraz proce­ karawan. Dziś są to
som eolicznym najczęściej utwar­
dzone drogi, wzdłuż
których z rzadka
położone są osady
1 plemiona Tuaregów
i Berberysów mają
największe doświad­
czenie w organizacji
życia na pustyni
Strefa ’ w strefie śródziemnomorskiej • strefa śródziemno­ PN Everglades (USA)
podzwrotnikowa występuje gorące i suche lato oraz morska to kolebka eu­ PN Parnasu (Grecja)
(śródziemno­ wilgotna, łagodna zima ropejskiej cywilizacji PN Góry Parnitha
m o rska ) ■dominującą formacją roślinną były tu • od wieków prowa­ (Grecja)
niegdyś wiecznie zielone świetliste dzono w lasach PN Kornati
lasy twardolistne intensywną wycinkę (Chorwacja)
' wytrzebione lasy zastąpiła mało drzew, która dopro­ PN Wysp Toskańskich
przydatna krzewiasta formacja wadziła do ich całko­ (Włochy)
zwana w regionie śródziemnomor­ witego wyginięcia
skim makia, a w Ameryce Północnej • wypas kóz i owiec nie
- chaparral pozwalał na naturalne
1roślinność tej strefy z uwagi na odrosty drzew
warunki klimatyczne ma grube, >warunki klimatycz­
skórkowate, odbijające promienie ne pozwalają na
słoneczne liście występowanie gajów
oliwnych i plantacji
dębów korkowych
oraz na uprawę
winorośli i owoców
cytrusowych
Rozdział 7. Gleby. Biosfera

P rzykład o w e
C harakterystyka kom ponentów C złow iek w ś ro d o ­
N a zw a strefy parki narodow e
środow iska przyrodniczego wisku przyrodni­
krajobrazow ej (PN) w danej strefie
strefy krajobrazow ej czym
krajobrazow ej
Strefa • w tej strefie występują największe «obszary strefy mon- PN Sundarban (Indie)
podzwrotnikowa roczne sumy opadów, przekraczają- sunowej są najgę­ PN Kaziranga (Indie)
(monsunowa) ce nawet 10 000 mm (Ćerapundźi). ściej zaludnionymi PN Wilpattu
Opady są skoncentrowane w mie­ terenami świata - wy­ (Sri Lanka)
siącach letnich żywienie ogromnej PN Chu Mom Ray
• z powodu nadmiernego zagęsz­ ilości ludzi wiązało się (Wietnam)
czenia ludności zachowało się tu z karczunkiem lasów
niewiele lasów i rolniczym użytko­
• dzięki sprzyjającym warunkom waniem wydartych
klimatycznym drzewa w naturalnych dżungli terenów
lasach wykazują bujny wzrost i bo­ • sadzi się tu ryż
gactwo gatunków (podstawę wyżywie­
• na terenach podmokłych i nieprzy­ nia) i sieje pszenicę,
datnych pod uprawę występują trud­ ponadto uprawia
ne do przebycia dżungle z bogatym herbatę i bawełnę
podszyciem (m.in. bambus) • nadal pozyskuje się
• niekiedy lasy tej strefy przypominają cenne gatunki drew­
lasy równikowe na i pędy bambusa
Strefa • formacja roślinna charakterystyczna • to strefa obejmu­ Białowieski PN
umiarkowana dla strefy umiarkowanej z wyraźnie jąca nizinne, gęsto (Polska i Białoruś)
lasów liściastych zaznaczonymi czterema porami roku zaludnione obszary Wielkopolski PN
(zrzucających • roczne sumy opadów wynoszą Europy (Polska)
liście na zimę) od 600 do 1500 mm, a roczne >z uwagi na korzystne
amplitudy temperatury powietrza - naturalne warunki
poniżej 20°C rozwoju rolnictwa
• opadłe jesienią liście wzbogacają (odpowiednie tempe­
warstwę próchniczną żyznych gleb ratury, opady i gleby
brunatnych oraz ukształtowanie
• bogate piętro runa leśnego powierzchni), pierwot­
• na obszarach piaszczystych, o silnie ne lasy liściaste zo­
zbielicowanych glebach, występują stały przez człowieka
bory szpilkowe niemal całkowicie
• w obszarach nadrzecznych rosną zamienione na pola
lasy łęgowe uprawne
—.—----------— ................—j
Stepy • w krajobrazie dominują formacje »z uwagi na żyzne PN Hortobagy
strefy trawiasto-zielne o charakterze su- gleby i sprzyjający (Węgry)
umiarkowanej chorośli (obszary bezleśne) uprawom klimat czło­ PN Gorchi-Tereldż
• są to formacje roślinne typowe dla wiek prawie w całości (Mongolia)
umiarkowanego klimatu kontynental­ zamienił tę strefę
nego z suchym latem i mroźną zimą w obszar rolniczy
oraz rocznymi amplitudami tempera­ 1w tej strefie uprawia
tury powietrza powyżej 20°C się pszenicę, kukury­
• roczne sumy opadów poniżej dzę, buraki cukrowe
500 mm oraz rośliny oleiste
• coroczne obumieranie traw prowa­ ' w regionach o gor­
dzi do powstania grubej warstwy szych warunkach
próchnicy - tworzą się czarnoziemy klimatycznych nad
- najbardziej żyzne gleby uprawą roli dominuje
• wyróżnia się kilka typów stepów hodowla bydła
m.in.: łąkowy, ostnicowy i piołunowy ' intensywna gospo­
• step w Ameryce Północnej nosi na­ darka rolna prowadzi
zwę preria, w Ameryce Południowej w niektórych regio­
- pampa, a na Węgrzech - puszta nach do wyjałowienia
lub degradacji i erozji
gleb
 Strefy krajobrazowe na Ziemi

P rzykład o w e
C harakterystyka kom ponentów C zło w iek w środo­
N a zw a strefy parki narodow e
środow iska przyrodniczego wisku przyrodni­
krajobrazow ej (PN) w danej strefie
strefy krajobrazow ej czym
krajobrazow ej
Tajga - 1zajmują obszary objęte klimatem 1ludność żyjąca w tej PN Katmai (USA -
lasy iglaste umiarkowanym chłodnym z krótkimi strefie zajmuje się Alaska)
(szpilkowe) latami oraz długimi, mroźnymi m.in. pozyskiwa­ PN Kushiro (Japonia)
zimami niem drewna i jego Tunkiński PN (Rosja)
■dominującymi gatunkami w lasach przetwórstwem, Wodłozierski PN
szpilkowych są: świerk zwyczajny, łowiectwem oraz (Rosja)
świerk syberyjski, limba syberyjska rybołówstwem
i modrzew 1transport drewna
' roczne przyrosty drzew są nie­ wymusił rozbudowę
wielkie z uwagi na surowe warunki sieci drogowej, co
klimatyczne w strefie objętej wie­
>występująca w podłożu wieczna loletnią zmarzliną nie
zmarzlina utrudnia wsiąkanie wody - jest łatwym zadaniem
powstają rozległe bagna 1rolnictwo bazujące
>w wielu miejscach, gdzie występuje na słabych glebach
płytki poziom wód gruntowych, bielicowych jest mało
tworzą się torfowiska efektywne. W regio­
nach o sprzyjających
warunkach klima­
tycznych uprawia
się zboża o niskich
wymaganiach
klimatycznych oraz
ziemniaki
Tundra >z uwagi na skrajnie trudne warunki 1obszar bardzo rzadko PN Ziemi Ognistej
klimatyczne związane z zimnym kli­ zaludniony. Brak (Argentyna)
matem podbiegunowym roślinność możliwości prowa­ PN Spitsbergenu
jest skąpa zarówno pod względem dzenia upraw (Norwegia)
ilości gatunków, jak i zajmowanej 1hodowla reniferów PN Laponii (Szwecja)
powierzchni i myślistwo to zajęcia PN Skaftafell
• przejściową strefą między lasami miejscowej ludności. (Islandia)
tajgi jest lasotundra W tej strefie poluje PN Paanajarvi (Rosja)
>tundra krzewinkowa to skupisko kar­ się na lisy, foki i wie­
łowatych wierzb, karłowatych brzóz loryby
i krzewinek wrzosowatych. Duże 1w wodach morskich
opady śniegu chronią rośliny przed i rzecznych prowadzi
zimowymi mrozami się rybołówstwo
» niewielkie rozmiary roślin są przy­ ' ludem przystosowa­
stosowaniem do bardzo trudnych nym do życia w tych
warunków klimatycznych, m.in. skrajnie trudnych wa­
huraganowych wiatrów osiągających runkach są Eskimosi
często prędkości powyżej 100 km/h.
• tundra mszysto-porostowa jest
pozbawiona krzewów i karłowatych
drzew. Obok mchów i porostów
rosną tu jeszcze rośliny kwiatowe
z rodziny wrzosowatych
• tundra arktyczna to jedynie rzadko
rosnące mchy i porosty
• wieczna zmarzlina uniemożliwia
wsiąkanie wód roztopowych, co
powoduje rozległe zabagnienia
terenów

301
Rozdział 7. Gleby. Biosfera

P rzykład o w e
C harakterystyka kom ponentów C zło w iek w środo­
N azw a strefy parki narodow e
środow iska przyrodniczego wisku przyrodni­
krajobrazow ej (PN) w danej strefie
strefy krajobrazow ej czym
krajob razo w ej
Strefa • strefa ta obejmuje wszystkie obszary ■obszary pozbawione PN Sagarmatha
gór wysokich górskie położone powyżej górnej stałych osad, użyt­ (Nepal)
granicy lasu kowane wyłącznie PN Góry Cooka
• warunki klimatyczne panujące w tej w celach turystycz­ (Nowa Zelandia)
strefie oraz występująca tam roślin­ nych i rekreacyjnych PN Kilimandżaro
ność są podobne do warunków oraz ■zamieszkałe naj­ (Tanzania)
roślinności charakterystycznych częściej okresowo PN Torres del Paine
dla strefy tundry oraz obszarów przez pracowników (Chile)
podbiegunowych schronisk - osoby PN Los Glaciares
• z roślinności krzewiastej występuje obsługujące wyciągi (Argentyna)
tu różanecznik i kosodrzewina oraz wysokogórskie oraz PN Huascaran (Peru)
bardzo dużo gatunków krzewinek inne urządzenia (ra­ PN Banff (Kanada)
• ponad piętrem kosodrzewiny po­ traki, armatki śnieżne) PN Denali (USA)
jawiają się trawiaste łąki, a jeszcze ■w niektórych górach Rezerwat Aletsch
wyżej - mchy i porosty Europy, Azji i Afryki (Szwajcaria)
• najwyższe partie zajmują lodowce (Kilimandżaro) nad­
oraz nagie skalne stoki i turnie mierne natężenie
ruchu turystycznego
prowadzi do degra­
dacji środowiska tych
obszarów
1poza obiektami słu­
żącymi turystom
i sportowcom
występują tu stacje
naukowe, obserwa­
toria astronomiczne
i meteorologiczne

Czy wiesz, że...

Aby zachować ja k największe zróżnicowanie
krajobrazowe na Ziemi, ludzie postanowili objąć
ochroną m.in. cale fragmenty unikalnych krajo­
brazów, ciekawe formy terenu oraz poszczegól­
ne gatunki roślin i zwierząt. Jednakże względu
na znaczne tempo wymierania niektórych gatun­
ków roślin powstała inicjatywa dodatkowego
zabezpieczenia. O d 2008 r. na Spitsbergenie
w specjalnym bunkrze znajduje się Globalny
Bank Nasion, który umożliwia przechowanie
4,5 min próbek (ok. 2 m ld nasion).

Zadania

1. Scharakteryzuj powiązania komponentów środowiska przyrodniczego na obszarze

stref krajobrazowych graniczących ze strefą, w której mieszkasz.
2. Podaj przykład oddziaływania kom ponentów środowiska przyrodniczego na człowieka
na przykładzie Twojego regionu.
Interakcje
Wpływ pedosfery na inne sfery Ziemi
Wpływ pedosfery na litosferę
Pedosfera jest warstwą nierozerwalnie związaną z litosferą. Jednak jej wpływ na litosferę
ogranicza się głównie do udziału w wietrzeniu skał, zwłaszcza wietrzeniu chemicznym.

Wpływ pedosfery na atmosferę

Woda zawarta w glebie wyparowuje i trafia do troposfery w postaci pary wodnej.
Gleby gromadzą wiele związków chemicznych, które, uwalniane do atmosfery, mogą
zmieniać jej skład.

Wpływ pedosfery na hydrosferę

Spływy błotne i osuwiska, złożone zazwyczaj z gleby i ewentualnie cienkiej zewnętrznej
warstwy litosfery, mogą być czynnikiem prowadzącym do utworzenia jezior zaporowych.

Wpływ pedosfery na biosferę

Od typu gleby zależy typ występującej na danym obszarze roślinności. Na skład
gatunkowy roślin wpływa koncentracja lub brak w glebie poszczególnych pierwiastków,
np. rośliny wapieniolubne porastają gleby z zawartością węglanu(IV) wapnia.

Wpływ biosfery na inne sfery Ziemi

Wpływ biosfery na litosferę
• Biosfera jest jednym z elementów, które biorą czynny udział w wietrzeniu skał.
Udział roślin i zwierząt zyskał nawet swoją nazwę - wietrzenie biologiczne.
• Organizmy żywe również mają swój udział w procesach skałotwórczych.
• Szata roślinna, chroni stoki gór, zbocza dolin a także wydmy przed spłukiwaniem
gleby i osuwaniem się zwietrzałych skał.

Wpływ biosfery na atmosferę

• Rośliny mają znaczny wpływ na skład chemiczny atmosfery - pobierają tlenek
węgla(IV) oraz produkują tlen.
• Roślinność zwiększa szorstkość podłoża i wpływa na obniżenie prędkości wiatru.
• Roślinność retencjonuje wodę, przyczyniając się do zwiększenia parowania.
• Obszary leśne wpływają na klimat lokalny. Las w okresie ciepłym jest chłodniejszy
i bardziej wilgotny niż otaczające go obszary. Natomiast w okresie chłodniejszym
temperatura panująca w lesie jest wyższa niż na obszarach nieleśnych.

Wpływ biosfery na hydrosferę

• Szata roślinna pełni funkcję retencyjną, spowalnia także spływ powierzchniowy
i częściowo podziemny.
• Organizmy żywe przyczyniają się zarówno do powstawania zbiorników wodnych,
np. jezior zaporowych i rozlewisk, jak też ich zaniku (wpływają na zarastanie jezior,
przekształcając je w bagna i torfowiska).

Wpływ biosfery na pedosferę

Biosfera jest niezbędnym elementem procesu glebotwórczego. Organizmy żyjące
w glebie przyswajają niektóre pierwiastki i zatrzymują je w obumarłych szczątkach,
co powoduje wzrost żyzności gleb. Od ilości i jakości materiału organicznego zależy
m.in. zawartość i miąższość warstwy próchnicznej gleby.
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera
Zamiast repetytorium
• Powłoka glebowa Ziemi - pedosfera - jest miej­
scem życia wielu organizmów żywych. Jej najważ­
niejszą funkcją jest dostarczanie składników od­
żywczych niezbędnych do rozwoju roślin, które
z kolei stanowią podstawę wyżywienia ludzi oraz
zwierząt.
• Gleba powstaje w wyniku długotrwałych i złożo­
nych procesów fizycznych, fizykochemicznych,
chemicznych i biologicznych, nazywanych proce­
sami glebotwórczymi.
• Wśród procesów glebotwórczych wyróżnia się:
procesy przygotowawcze, (wietrzenie chemicz­
ne i fizyczne), właściwe procesy glebotwórcze,
do których zalicza się humifikację oraz mineraliza­
cję, oraz procesy przemieszczania w glebie
związków mineralnych i organicznych.
• W wyniku procesów glebotwórczych powstają
poziomy glebowe. Tworzą się one wskutek cią­
głego przemieszczania w glebie składników mine­
ralnych i organicznych. Różnią się one między
sobą m.in. składem chemicznym, barwą, rozmia­
rem ziaren mineralnych oraz zawartością materii
organicznej.
• Wśród najważniejszych poziomów glebowych na­
leży wymienić: ściółkę (AO), poziom próchniczny
(A1), poziom wymywania (eluwialny, A2), poziom
wmywania (iluwialny, B), zwietrzelinę skały macie­
rzystej i poziom skały macierzystej (C).
• O rodzaju i tempie procesów glebotwórczych decy­
dują czynniki glebotwórcze. Dzielimy je na abio­
tyczne i biotyczne.
• Do czynników abiotycznych należą: klimat, skała
macierzysta, warunki wodne, rzeźba terenu, czas.
• Do czynników biotycznych należą: rośliny i zwie­
rzęta oraz działalność człowieka.
• Żyzność gleby to jej naturalna zdolność do za­
spokajania życiowych potrzeb roślin poprzez do­
starczanie im składników pokarmowych, wody
oraz powietrza.
• Urodzajność gleby to jej zdolność do zaspokaja­
nia potrzeb roślin, modyfikowana działalnością rol­
niczą. Miarą urodzajności są plony - ilość płodów
rolnych uzyskana z jednostki powierzchni pola.
• Wydziela się gleby: strefowe, astrefowe i pozastre-
fowe.
304
• Opady atmosferyczne, wiatr, zmiany temperatury
powietrza, a także ruchy masowe oraz niektóre
działania człowieka prowadzą do degradacji po­
krywy glebowej. Jest to pogorszenie istotnych
dla roślin właściwości gleby: fizycznych, biologicz­
nych i chemicznych.
• Biosfera to sfera życia, która ukształtowała się
na pograniczu pozostałych geosfer. Obejmuje ona
wszystkie organizmy żywe.
• Zbiorowiska roślinne tworzą na Ziemi charaktery­
styczne strefy. Roślinność, która wykazuje ścisłe
powiązanie ze strefami klimatycznymi, nazywamy
roślinnością strefową (zonalną). Wyróżnia się rów­
nież roślinność pozastrefową (ekstrazonalną) oraz
roślinność astrefową (azonalną).
• Strefy roślinne: wilgotny las równikowy, las monsu-
nowy i suchy las podrównikowy, sawanna, pusty­
nie i półpustynie, las podzwrotnikowy, roślinność
typu śródziemnomorskiego, step, lasy mieszane
oraz liściaste zrzucające liście na zimę, północne
lasy iglaste (tajga), tundra, pustynie lodowe.
• Na obszarach górskich wraz ze wzrostem wyso­
kości warunki klimatyczne i glebowe ulegają zmia­
nom, w wyniku czego wykształciła się piętrowość
klimatyczno-roślinna.
• Badaniem zasięgów występowania zwierząt,
a także sposobów ich rozprzestrzenienia oraz
związanych z nim ograniczeń fizycznych i biolo­
gicznych zajmuje się zoogeografia.
• Rozmieszczenie zwierząt na Ziemi zależy też
od warunków środowiska oraz zdolności zwie­
rząt do przystosowania się do nich. Ważnym
czynnikiem jest także przeszłość geologiczna
danego obszaru.
• Endemity to gatunki występujące tylko na określo­
nym obszarze.
• Obecnie wyróżniamy cztery królestwa zooge-
ograficzne różniące się między sobą składem
gatunkowym występujących w nich zwierząt: Ark-
togea, Neogea, Notogea oraz Antarktis. Króle­
stwa te dzielą się na mniejsze jednostki - krainy.
• Ze względu na głębokość wód, warunki świetlne
oraz odległość od brzegu wyróżnia się trzy główne
środowiska życia w wodach wszechoceanu: lito-
ral, pelagial i abisal.
Test maturalny
Q Na ilustracji przedstawiono profil gleby B Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
astrefowej. Zaznacz prawidłowe dokończenie (1 P-)
zdania. (1 p.)
Pod lasami mieszanymi w strefie klimatów
umiarkowanych powstają gleby
A. płowe i brunatne.
B. rędziny i brunatne.
C. laterytowe i kasztanowe.
D. kasztanowe i czarnoziemy.

n Na mapie Europy zaznaczono cztery obszary

różniące się warunkami glebowymi. Zaznacz
prawidłowe dokończenie zdania. (1 p.)

Najważniejszym czynnikiem wpływającym

na powstanie przedstawionego na ilustracji
profilu gleby astrefowej jest
A. klimat gorący i wilgotny.
B. klimat chłodny i wilgotny.
C. skała magmowa wylewna.
D. skała osadowa węglanowa.

B Na ilustracji przedstawiono profile dwóch gleb.

Rozpoznaj gleby, których profile przedstawio­
no na ilustracjach A i B. (2 p.)

Obszar, na którym przeważają gleby brunatne

oznaczono na mapie numerem
f. 2. 3. 4.

□ Makię, efemerydy, lasy galeriowe i storczyki

może spotkać na swojej drodze turysta
podróżujący (1 p.)
A. ze wschodu na zachód Azji.
B. ze wschodu na zachód Australii.
C. z północnych wybrzeży Afryki w kierunku
równika.
D. z południowych wybrzeży Ameryki
Profil A - Profil B - Południowej w okolice równika.

305
 Rozdział 7. Gleby. Biosfera

0 Fotografie przedstawiają trzy strefy krajobrazowe na Ziemi, które występują

na trzech, spośród sześciu zaznaczonych na poniższej mapie obszarach.
C.
mp

Uzupełnij tabelę informacjami dotyczącymi stref krajobrazowych, które przedstawiono

na fotografiach. Typy klimatów wybierz spośród podanych poniżej.

równikowy wilgotny, równikowy wybitnie wilgotny, umiarkowany chłodny kontynentalny,

umiarkowany ciepły kontynentalny, umiarkowany ciepły morski, podbiegunowy morski

N a zw a strefy O b szar na m apie

Fotografia Klim at
krajobrazow ej (w pisz numer)

A
__ __ _ _ J
B

306
To było na maturze!
Zadanie 1. (4 p k t ) Źródło: CKE 2005 (PR), zad. 49.

Rysunek przedstawia profil glebowy.

- ściółka

- poziom wymywania

- p o z io m .........................

- skała macierzysta

a) W pisz na rysunku brakujące nazwy poziomów glebowych.

b) Podaj nazwę typu genetycznego gleby przedstawionej na profilu oraz nazwę strefy
klim atycznej, w której te gleby występują.

Typ gleby (gen ety czn y )....................................... strefa k lim aty czn a...........................................................

Zadanie 2. (2 p k t ) Źródło: CKE 2006 (PR), zad. 9.

W ielkie Torfowisko Batorow skie to stale podmokły teren z roślinnością bagienną
i bagienno-łąkową. Powstawaniu takiego obszaru sprzyja między innymi wilgotny klimat.
Podaj dwa inne warunki - związane z rzeźbą i budową geologiczną obszaru - niezbędne
do powstania torfowiska w górach.

1...............................................................................................................................................................................................

2.

307
Zadanie 3. (2 p k t) Źródło: CKE 2007 (PR), zad. 23.

M apa przedstawia rozm ieszczenie roślinności na Ziemi.

Uzupełnij tabelę.
a) Wpisz obok każdego opisu formacji roślinnej jej nazwę.
b) Dobierz do każdego z opisów właściwą literę, którą oznaczono przykład obszaru
występowania danej formacji roślinnej.

Form acje roślinne

Litera na mapie
Lp. oznaczająca
Opis Nazwa
obszar
występowania

1. Form acja trawiasta. Okres w egetacji przypada

na wiosnę i w czesne lato oraz jesień. W ystępuje
w klim acie kontynentalnym strefy umiarkowanej.

2. Form acja trawiasta z niew ielką ilością drzew

lub krzewów rosnących pojedynczo lub grupami.
W ystępuje w strefie międzyzwrotnikowej.

3. Form acja drzewiasta. Tw orzą j ą lasy, w których

dom inują drzewa iglaste: sosna, świerk, jodła,
modrzew, a domieszkę stanowią drzewa
zrzucające liście na zimę: brzoza, wierzba, topola.
 jpą

Warsztaty terenowe
Zestaw instrukcji do przeprowadzenia
zajęć terenowych
 Pomiar przepływu cieku wodnego Warsztat

Celem warsztatu terenowego jest dokonanie pomia­

Odległość Odległość
rów niezbędnych do obliczenia wielkości przepływu od lewego Głębokość od lewego Głębokość ;
(w m3) niew ielkiego cieku w odnego. Do przepro­ brzegu (w cm) brzegu (w cm)
wadzenia zajęć będą potrzebne: taśm a miernicza, (w cm) (w cm)
sztywna miara stolarska, stoper, tyczka geodezyjna, 0 0 140 45
zeszyt, ołówek, kartka papieru milimetrowego formatu 20 5 160 50
A3. W przypadku, kiedy pogoda nie pozwala na w ej­
40 8 180 32
ście do w ody w stroju kąpielowym, należy przygo­
tow ać odpow iedni ubiór, np. spodniobuty rybackie. 60 16 200 30
Warsztat najłatwiej jest przeprowadzić na niewielkim 80 20 220 24
cieku wodnym (szerokość do 3 m, głębokość do 1 m). 100 34 240 16
120 36 260 2
Przebieg w arsztatu
Pomiar prędkości wody Zajęcia kameralne
KI Aby w miarę ła tw o i dokładnie przeprow adzić B Rysujemy przekrój m okry po toku w skali 1:10
pomiary, należy w ybrać możliwie prosty odcinek (1 mm odpow iada 1 cm) na papierze m ilimetro­
potoku o długości ok. 20 m. wym. Na osi poziomej prowadzimy linię o długości
B Następnie należy ustanowić miejsca startu i mety 262 mm. Początek linii odpowiada lewemu brze­
odcinka pom iarow ego (punkt startowy powinien gowi potoku, a koniec - prawemu brzegowi. Co 2 cm
być umiejscowiony wyżej w górę potoku niż meta) stawiamy odcinki pionowe poniżej prostej o długo­
oraz przygotować pływak (najlepiej sprawdzają się ści odpowiadającej zmierzonej głębokości (5 mm,
niewielkie kawałki drewna, np. suche patyki). 8 mm, 16 mm, 20 mm itd.).
B Pływak wrzucamy do w ody nieco powyżej miejsca B Następnie łączymy końcówki odcinków ilustrujących
startu. Pomiar czasu należy rozpocząć w momen­ głębokość. Ważne, żeby linia łącząca została popro­
cie minięcia przez pływak linii startu oraz zakoń­ wadzona łagodnie - otrzymujemy profil dna potoku.
czyć w momencie minięcia przez niego linii mety. EE A by obliczyć powierzchnię przekroju mokrego,
□ Pomiar czasu powtarzamy 5-krotnie. Przykładowo należy policzyć ilość małych kratek (mm2) zawar­
uzyskane czasy to: 35, 38, 42, 38 i 39 s. Następ­ tych między prostą (poziom wody) a krzywą (profil
nie, korzystając ze średniej arytmetycznej (suma dna). Korzystając z naszych danych, otrzymujemy
czasów podzielona przez 5), wyliczamy średni czas w przybliżeniu ok. 7860 m m 2, co w przeliczeniu
pokonania przez pływ ak odcinka pom iarowego daje 7860 cm 2 w rzeczywistości, czyli 0,786 m2.
W przypadku naszych pomiarów wyniósł on 38 s. OD Aby obliczyć przepływ, należy przemnożyć pręd­
B Posiadając dane o długości odcinka oraz czasie kość wody w nurcie (0,52 m/s) przez powierzchnię
przepływu pływaka, możemy obliczyć prędkość przekroju mokrego (0,786 m2). W ynik otrzymamy
w o dy w nurcie. W ylicza się ją, dzieląc długość w jednostkach objętości podzielonych przez czas
od cin ka (20 m) przez czas przepływu (38 s). [m3/s]. Używając naszych danych, będzie to:
W wyniku otrzymujemy prędkość 0,52 m/s. 0,786 m2 • 0,52 m/s, czyli 0,41 m3/s.

Pomiar przekroju mokrego, czyli figury, która Podsum owanie

powstaje przez wypełnienie wodą koryta w prze­
kroju poprzecznym
B Dokonujemy taśmą mierniczą pomiaru szerokości
potoku (w obrębie 20-metrowego odcinka pomia­
rowego). Przykładowy otrzymany wynik to 2,62 m.
B Taśmę mierniczą m ocujemy tak, aby wzdłuż niej
można było dokonać pomiarów głębokości cieku.
Najlepiej dokonywać pomiarów co 10 lub 20 cm.
Wyniki pomiarów zapisujemy w tabeli.
Pomiary pozwoliły obliczyć przepływ cieku wodnego.
Wyniósł on nieco poniżej 0,5 m3/s.
Zadanie
Spróbuj obliczyć wielkość przepływu naszego potoku
w dłuższych jednostkach czasu: na minutę, na godzinę
i na dobę. Możesz także wyliczyć wartość przepływa­
jącej wody, korzystając z rachunków za wodę płaco­
nych w Twoim gospodarstwie domowym.

310
Analiza profilu glebowego
Celem warsztatu jest zbadanie, opisanie i sfotogra­
fowanie profilu glebowego w bezpiecznym wykopie
ziemnym. Do przeprowadzenia zajęć będą potrzebne:
taśm a miernicza, metr stolarski, łopatka, kwasomierz
glebowy, aparat fotograficzny, 2 tyczki geodezyjne,
stoper, zeszyt, ołówek oraz karta opisu glebowego.
P rzebieg warsztatu
Przygotowanie wykopu
Q W ykop o głębokości 2 m trudn o jest wykonać
samemu. Dlatego najlepiej skorzystać z istnieją­
cych już (naturalnych bądź sztucznych) odsłonięć
profilu glebowego. Bardzo ważne jest zachowanie
zasad bezpieczeństwa. Należy bezwzględnie uni­
kać sytuacji mogących prowadzić do obsunięcia
się krawędzi obserwowanego wykopu. Po dotar­
ciu do odsłonięcia zaleca się odświeżyć profil przez
wyrównanie go łopatką. Następnie należy przymo­
cow ać taśmę mierniczą tak, aby 0 cm na taśmie
odpowiadało poziomowi powierzchni gruntu.
Tworzenie dokumentacji profilu glebowego
B W celu udoku m ento w an ia profilu gleb ow e go
należy go sfotografować, tak aby w idoczne były
wszystkie jego warstwy.
ElNastępnie należy rozpocząć wypełnianie karty
o p is u p ro filu g le b o w e g o . Trzeba pa m ię ta ć
o dokładnym opisaniu m iejsca odkryw ki. Jeśli
korzysta się z od biornika GPS, w a rto po da ć
d o kła dne w sp ółrzę dn e ge og raficzne m iejsca
w ykopu oraz w ysokość n.p.m., a także określić
ekspozycję (wystawę) odsłonięcia.
Q Trzeba pamiętać o wypisaniu sposobu użytkowa­
nia terenu. Jeśli odsłonięcie występuje na obszarze
naturalnym, to należy wypisać typ zaobserwowa­
nej roślinności. Najczęściej spotykane sposoby
użytkowania to: pole orne, łąka, pastwisko, ogród,
sad, las (np. bukowy), zagajnik (np. sosnowy), nie­
użytek (np. roślinność synantropijna).
ElNa podstawie widocznych w profilu różnic w bar­
wie można określić, z ilu poziom ów glebowych
składa się profil. Korzystając z informacji zawartych
w lekcjach o glebach, można spróbować przypo­
rządkować nazwy poszczególnych poziomów gle­
bowych (np. 0, A, B itd.) do w arstw widocznych
w profilu. Nazwy te należy wpisać do karty opisu,
uzupełniając je informacjami o:
a) miąższości poszczególnych warstw albo głębo­
kości ich występowania,
Warsztat
b) barwie i zabarwieniu (np. biała z czerw onym
nalotem),
c) składzie granulometrycznym (np. żwir, piasek,
glina),
d) wilgotności (mokra, wilgotna, sucha),
e) pH gleby - pomiar należy wykonać za pom ocą
kw asom ierza glebow ego. W każdym ze s ta ­
wie znajduje się instrukcja użycia. Dla potrzeb
w a rszta tu w ystarczy określić odczyn gleby
(kwaśny, obojętny lub zasadowy).
Zajęcia kameralne. Określenie nazwy oraz klasy
bonitacyjnej gleby
El Na podstawie powyższych obserwacji oraz przy­
kła do w ych profili glebow ych zam ieszczonych
w podręczniku, a także korzystając z innych
pom ocy dydaktycznych, należy wypisać do karty
obserwacji profilu pełną nazwę gleby.
B Dysponując lokalnymi mapami bonitacyjnymi gleb,
m ożna sp ró b o w a ć określić klasę bo nita cyjną
gleby.
Podsum ow anie
Jeżeli uda się przeprowadzić obserw ację i analizę
profilu więcej niż jednego typu gleby, można zorga­
nizować zajęcia podsum ow ujące w klasie, gdzie,
posługując się fotografią profilu glebowego i rzutni­
kiem multimedialnym, można porównać ze sobą pro­
file oraz ustalić poprawność ich opisów.
Profil n r...........
Dokładny opis miejsca odkrywki:
warstwy W"9<"n°“
1
:
1
Pełna nazwa gleby:
Projekt karty opisu glebowego.
311
 Krajobraz najbliższej okolicy
Celem w arsztatu jest poznanie zagospodarowania
najbliższej okolicy oraz nabycie umiejętności wyzna­
czania kierunków świata w terenie, wyznaczania azy­
mutu oraz pomiaru w ysokości Słońca. Do przepro­
wadzenia zajęć będą potrzebne: busole lub kompasy,
m apy top ogra ficzne okolicy, mini gnomony, miara
stolarska, ta b lice m atem atyczno-fizyczne, aparat
fotograficzny. Warsztat najłatwiej jest przeprowadzić
w najbliższej okolicy szkoły, np. na jakimś odsłoniętym
wzniesieniu. W arto w trakcie planowania wycieczki
uwzględnić prognozę pogody. Jeśli możliwe jest uzy­
skanie aktualnych m ap synoptycznych, to można
spróbować samemu przewidzieć warunki pogodowe
na dzień w arsztatu (m.in. korzystając z informacji
zawartych w podręczniku, w lekcjach o pogodzie).
Przebieg w arsztatu
Pomiar wysokości Słońca nad horyzontem
EK W trakcie wędrówki do miejsca obserwacji należy
przypomnieć sobie podstawowe pojęcia, takie jak
horyzont czy linia widnokręgu.
B Po dotarciu na miejsce, korzystając z busoli lub
kom pasu, m ożna w yznaczyć kierunki świata.
W arto odnaleźć charakterystyczne obiekty geo­
graficzne znajdujące się na wybranych kierun­
kach (np. wieża kościoła, samotne drzewo, maszt
radiowy, słup energetyczny itp.).
B Dla najbardziej charakterystycznych obiektów na
linii widnokręgu można wyznaczyć azymut - kąt
zawarty między kierunkiem północnym (N) a kie­
runkiem na wybrany obiekt, mierzony od północy
(N) zgodnie z ruchem wskazówek zegara. W arto­
ści azymutów podaje się w stopniach (np. azymut
wieży kościelnej wynosi 44°). W arto, aby tego
sam ego pom iaru dokonały różne osoby w celu
sprawdzenia jego poprawności.
Q Jeśli Słońce nie jest niczym przesłonięte, można
obliczyć w yso kość tarczy słonecznej nad hory­
zontem. W tym celu należy umieścić na równym
po d ło żu gnom on, najlepiej o długości 50 cm
(trzeba pamiętać, aby gnomon został umieszczony
m ożliw ie ja k najbardziej pionow o i aby ponad
powierzchnię gruntu wystawało dokładnie 50 cm).
Następnie należy zmierzyć długość cienia rzuca­
nego przez ten gnomon na poziomą podstawę.
Przykładowy pomiar, dokonany 2 grudnia o godzi­
nie 14.00, pokazał, że długość cienia wyniosła
224 cm. A b y wyznaczyć wysokość Słońca, należy
obliczyć z trójkąta prostokątnego tangens a, czyli
312
Warsztat
stosunek długości przyprostokątnej przeciwległej
(długość gnomonu - 50 cm) do przyprostokątnej
przyległej (długość cienia - 224 cm). Otrzymany
wynik wyniósł tg a = 0,2232. Z tablic m atem a­
tyczno-fizycznych można odczytać wartość kąta
a, która wynosi ok. 13°. Jest to również wartość
wysokości Słońca nad horyzontem.
Po dokonaniu pomiarów warto również zastano­
wić się, kiedy (w ciągu dnia oraz roku) cień gno­
monu będzie najkrótszy, oraz czy te informacje
mogą pom óc w wyznaczaniu kierunków świata
w przypadku braku busoli lub kompasu.
Opis elementów krajobrazu
B K orzystając z dokon an ych pom iarów , można
podzielić linie widnokręgu na ćwiartki, a następ­
nie dokonać opisu w idocznych elem entów kra­
jobrazu. W polu widzenia obserw atora (w danej
ćwiartce widnokręgu) znajdzie się wiele trudnych
do zidentyfikow ania o b ie któ w geograficznych,
dlatego warto posiłkować się mapą topograficzną.
Można również dokonać dokumentacji fotograficz­
nej. W opisie należy uwzględnić:
a) elem enty u kszta łto w a n ia p o w ie rzch n i (np.
wzgórza polodowcowe moreny dennej - Kępa
Pucka, Pradolina Redy-Łeby itp.);
b) naturalną roślinność (np. las mieszany z prze­
wagą buka, łąka itp.);
c) sposób użytkowania terenu (np. pola orne,
pastwiska, obszary zabudowane: Błądzikowo
k. Pucka);
d) obiekty hydrologiczne (np. oczko wodne, rzeka
Płutnica);
e) inne charakterystyczne obiekty geograficzne,
jak np.:
• sieć transportowa (drogi - droga krajowa S6,
tory - trasa kolejowa Chabów ka-N ow y Sącz,
sieci energetyczne),
• zakłady produkcyjne,
• ośrodki wypoczynkowe itp.
P odsum ow anie
P odsum ow anie w a rszta tu w a rto prze p ro w a d zić
w klasie, gdzie będzie można za pom ocą rzutnika
multimedialnego zaprezentować dokumentację foto­
graficzną. Jeśli udałoby się przeprowadzić warsztat
w paru miejscach regionu, to warto dokonać porów­
nania miejsc obserwacji, tak aby odnaleźć najbardziej
charakterystyczne cechy krajobrazu danego obszaru.
Dane statystyczne
Planety Układu Słonecznego

Odległość C zas obiegu Prom ień

N azw a od Słońca w o kó ł Słońca rów nikow y Liczba
(w min km) (w latach) (w km)
Merkury 57,9 0,24 2 440 0

Wenus 108,2 0,61 6 052 0

Ziemia 149,6 1,00 6 378 1

Mars 227,9 1,88 3 397 2

Jowisz 778,4 11,86 71 492 63

Saturn 1426,7 29,45 60 268 56

Uran 2871,0 84,01 25 559 27

Neptun 4504,3 164,79 24 764 13

Czas trwania dnia polarnego i nocy polarnej na półkuli północnej

Szerokość W io sn a
Dzień polarny N oc polarna
g eog ra- polarna
ficzna p oczątek koniec ilość dni p oczątek koniec ilość dni ilość dni

90° 19 III 25 IX 189 25 IX 19 III 176 0

86° 30 III 15 IX 168 5 X 9 III 156 21

29 VIII 136 21 X 21 II 123 52

o
CO
O

1 IV

76° 26 IV 18 VIII 114 2 XI 10 II 99 75

52 10X11 3 I 25 142
CD

26 V 17 VII
00o

Najdłuższe rzeki świata

Pow ierzchnia Średni

Długość
N azw a K ontynent d orzecza przepływ
(w km)
(w min km 2) (w m3/s)
...
Amazonka z Ukajali Ameryka Południowa 7025 7,30 175 000

Nil z Kagerą Afryka 6671 2,87 2 600

Jangcy Azja 6380 1,80 35 000

Missisipi z Missouri i Red Rock Ameryka Północna 5970 3,22 19 000

Huang He Azja 5464 0,75 2 100

Ob z Irtyszem Azja 5410 2,99 12 500

313
 Największe jeziora świata
— ------------------------------
M aksym aln a
Pow ierzchnia Pojem ność
N azw a Kontynent głębokość
(w km 2) (w km 3)
(w m)
Morze Kaspijskie Azja 376 000 78 200 1025

Jezioro Górne Ameryka Północna 82 400 11 600 406

Jezioro Wiktorii Afryka 68 000 2 700 80

Huron Ameryka Północna 59 600 3 580 228

Michigan Ameryka Północna 57 800 4 680 281

Tanganika Afryka 34 000 18 900 1435

Największe sztuczne zbiorniki wodne

Pow ierzchnia Pojem ność Rok

N azw a P aństw o R zeka
(w km 2) (w km 3) uruchom ienia
Kariba Zambia, Zimbabwe 5960 181,6 Zambezi 1959

Zbiornik Bracki Rosja 5476 169,3 Angara 1964

Zbiornik Asuański Egipt, Sudan 5126 168,9 Nil 1970

Największe pustynie świata Największe morza świata

Pow ierzchnia P ow ierzchn ia

N azw a K ontynent ° N azw a O cean
(w km 2) (w km 2)
Sahara Afryka 8 600 000 6 000 000-
Morze Sargassowe Atlantycki
-7 000 000
Gobi Azja 1 300 000
Morze Filipińskie Spokojny 5 726 000
Ar-Rab al-Chali Azja 660 000
Morze Arabskie Indyjski 4 832 000
Wielka Pustynia
Australia 647 000
Wiktorii Morze Koralowe Spokojny 4 791 000

Wielka Pustynia Ameryka Morze Południowo-

492 000 Spokojny 3 537 000
Słona Północna chińskie

Charakterystyka oceanów

U dział U dział
Ś rednia M aksym aln a
Pow ierzchnia w pow ierzchni w objętości
N azw a głębokość głębokość
(w min km 2) w szechoceanu w szechoceanu
(w m) (w m)
(w %) (w %)
Ocean Spokojny 178,7 49,5 52,9 3957 11 022

Ocean Atlantycki 91,6 25,4 24,6 3258 9219

Ocean Indyjski 76,2 21,1 21,2 3711 7 729

Ocean Arktyczny 14,8 4,0 1,3 1225 5 449

W szechocean 361,3 100,0 100,0 3699 11 022

314
Skala Beauforta

Prędkość
S to ­ O zn a­
wiatru O znaki na m orzu Oznaki na lądzie
pień czenie
w (m/s)
cisza, dym unosi się
0 cisza 0,0-0,2 Morze gładkie jak lustro.
pionowo
dym wskazuje na
Na powierzchni wody tworzą się zmarszczki o wy­
1 powiew 0,2-1,5 kierunek wiatru, cho­
glądzie łusek.
rągiewka nie reaguje
drżą liście, porusza
Na powierzchni morza występują krótkie, dość
słaby się chorągiewka, od­
2 1,6-3,3 wyraźne małe fale o szklistych grzbietach. Żadna
wiatr czuwanie powiewu
z nich nie załamuje się.
wiatru na twarzy
Grzbiety małych fal stają się wyraźnie wydłużone i za­
ostrzone, pojedyncze grzbiety zaczynają się załamy­ liście i mniejsze
łagodny
3 3,4-5,4 wać, tworząca się piana ma szklisty wygląd. Na po­ gałązki stale się
wiatr
wierzchni morza pojawiają się w dużym oddaleniu poruszają
od siebie pierwsze, pojedyncze białe grzebienie.
umiar­ poruszają się małe
Małe fale zaczynają się wydłużać, na powierzchni
4 kowany 5,5-7,9 gałęzie, kurz unosi
morza pojawia się sporo białych grzebieni.
wiatr się z podłoża
Fale stają się wyraźne i dobrze wykształcone, ich
chwieją się małe
dość długość wzrasta. Większość fal załamuje się,
5 8,0-10,7 drzewka pokryte
silny wiatr na powierzchni wody dużo białych grzebieni,
liśćmi
pojawiają się pierwsze bryzgi.
Zaczynają się tworzyć duże fale o silnie wykształ­
poruszają się duże
6 silny wiatr 10,8-13,8 conych, stromych i pienistych grzbietach. Fale
gałęzie
intensywnie załamują się, tworzą się bryzgi.
całe drzewa poru­
Silnie asymetryczna, łamiąca się fala. Porywana
bardzo szają się, porusza­
7 13,9-17,1 przez wiatr z łamiących się grzbietów piana zaczyna
silny wiatr nie pod wiatr jest
się układać w pasma równoległe do kierunku wiatru.
utrudnione
Odrywane od wierzchołków łamiących się fal bryzgi mniejsze gałęzie
gwałtow­
zaczynają wirować w powietrzu. Piana układa się łamią się, porusza­
8 ny wiatr 17,2-20,7
w długie, bardzo wyraźnie wykształcone pasma nie się jest mocno
(wicher)
zgodne z kierunkiem wiatru. utrudnione
Niemal każda fala załamuje się, gęste pasma piany
wichura
układają się w szerokie pasma wzdłuż kierunku wia­ wiatr zrywa dachów­
(wiatr
9 20,8-24,4 tru, duża ilość bryzgów unoszona jest w powietrze. ki i słabsze kominy,
sztormo­
Granica między wodą a powietrzem w niektórych łamie gałęzie
wy) miejscach staje się niewyraźna.
Powierzchnia morza niemal w całości biała od piany,
również między pasmami piany. Piana i woda bez­ wiatr wyrywa drzewa
silna z korzeniami, po­
pośrednio z powierzchni morza zaczynają być wyry­
10 wichura 24,5-28,4
wane przez wiatr w powietrze. Widzialność pozioma ważne uszkodzenia
(sztorm)
zaczyna się wyraźnie zmniejszać od wzrastającej budynków
ilości pyłu wodnego w powietrzu.
gwał­ Wiatr wszędzie porywa i rozpyla wierzchołki fal,
towna powierzchnia morza jest całkowicie biała. Widzial­
11 28,5-32,6 duże zniszczenia
wichura, ność pozioma zmniejszona, powierzchnia morza
sztorm w większym oddaleniu od statku słabo widoczna.
Zanika granica między powietrzem a wodą;
powietrze przesycone pyłem wodnym, bryzgami ogromne
12 huragan > 32,6
i unoszonymi przez wiatr płatami piany. spustoszenia
Widzialność bardzo ograniczona.

315
 Najwyższe wulkany na poszczególnych kontynentach

W ysokość
N azw a Kontynent P aństw o
(w m n.p.m .)
Ojos del Salado Ameryka Południowa Chile, Argentyna 6893

Orizaba Ameryka Północna Meksyk 5636

Kluczewska Sopka Azja Rosja 4850

Meru Afryka Tanzania 4566

; Mauna Kea Australia i Oceania USA 4205

............. .......... j

Erebus Antarktyda - 3794

Etna Europa Włochy 3323

Powierzchnia kontynentów

P ow ierzchnia U dział w pow ierzchni U dział w pow ierzchni

N azw a
(w min km 2) lądow ej Ziem i (w %) Z iem i (w % )
Azja 44,38 29,8 8,7

Afryka 30,30 20,3 5,9

Ameryka Północna 24,24 16,3 4,8

Ameryka Południowa 17,81 12,0 3,5

i...____________________ |
Antraktyda 13,18 8,8 2,6

Europa 10,52 7,1 2,1

Australia i Oceania 8,53 5,7 1,7

Lądy ogółem 148,96 100,0 29,3

Ukształtowanie powierzchni kontynentów

(w m n.p.m .)
Ś rednia
w ysokość 500- 1000- pow yżej
N azw a poniżej 0 0 -3 0 0 3 0 0 -5 0 0
(w m n.p.m .) -1 0 0 0 -3 0 0 0 3000
%

Europa 292 1,4 72,6 10,0 10,9 5,0 0,1

Azja 987 1,2 31,2 15,8 21,3 23,7 6,8

Afryka 657 0,1 22,4 27,0 28,6 21,7 0,2

Ameryka Północna 781 0,0 32,8 22,6 17,4 26,6 0,6

Ameryka Południowa 655 0,0 49,0 19,5 16,9 9,6 5,0

Australia i Oceania 330 0,2 54,0 29,5 13,0 3,1 0,2

Antarktyda 2030 0,0 6,4 0,2 5,2 85,7 2,5

Lądy ogółem 875 0,6 33,5 18,6 19,0 25,3 3,1

316
Najwyższe szczyty na kontynentach

W ysokość
N azw a Góry K ontynent
(w m n.p.m .)

Mount Everest Himalaje Azja 8848*

Aconcagua Andy Ameryka Południowa 6962

McKinley Kordyliery Ameryka Północna 6194

Kibo Kilimandżaro Afryka 5895

Puncak Jaya Góry Śnieżne Australia i Oceania 4884

Masyw Vinsona Góry Ellswortha Antarktyda 5140

Mont Blanc Alpy Europa 4807

* Według pomiarów satelitarnych określa się wysokość Mount Everestu na 8850 m n.p.m.

Najdłuższe pasma górskie na świecie

N azw a Długość (w km) O rog en eza K ontynent

Andy 9000 alpejska Ameryka Południowa

Kordyliery 8000 alpejska Ameryka Północna

Wielkie Góry Wododziałowe 4000 hercyńska Australia

Appalachy 3300 hercyńska, kaledońska Ameryka Północna

Himalaje 2500 alpejska Azja

Ural 2000 hercyńska Europa

Atlas 2000 alpejska Afryka

Największe półwyspy świata

P ow ierzchnia
N azw a Kontynent Państwo
(w km 2)
Arabia Saudyjska, Jemen, Oman,
Półwysep Arabski 2 780 000 Azja Zjednoczone Emiraty Arabskie,
Kuwejt, Bahrajn, Katar

Tajlandia, Wietnam, Birma, Laos,

Półwysep Indochiński 2 174 000 Azja
Kambodża, Malezja

Półwysep Indyjski 2 088 000 Azja Indie

Labrador 1 430 000 Ameryka Północna Kanada

Półwysep Skandynawski 800 000 Europa Szwecja, Norwegia, Finlandia

Półwysep Somalijski 750 000 Afryka Somalia, Etiopia

317
 Największe wyspy świata

Pow ierzchnia
N azw a O cean Państw o
(w km 2)

Grenlandia 2 175 600 Atlantycki Dania

Nowa Gwinea 785 000 Spokojny Indonezja, Papua-Nowa Gwinea

Borneo 736 000 Spokojny Indonezja, Brunei, Malezja

Madagaskar 587 000 Indyjski Madagaskar

Ziemia Baffina 507 500 Arktyczny Kanada

.................................... I
■ — •— H
Sumatra 425 000 Indyjski Indonezja

Siła wstrząsu i jej skutki w skalach Mercallego i Richtera

S topnie w skali S topnie w skali

Skutki w strząsów
M ercalleg o Richtera
1 1,9 Wykrywalne tylko przez przyrządy.

2 2,5 W wysokich budynkach możliwe do zauważenia przez ludzi.

3 3,1 Odczuwane jako lekkie kołysanie, widoczne ruchy lamp.

4 3,7 Słyszalne drgania szyb, wstrząsy odczuwalne bezpośrednio.

4,3 Wstrząsy odczuwalne na zewnątrz budynków.

5
6 4,9 Przesuwają się meble.
7 ^
5,5 Słabe budynki doznają uszkodzeń, ludzie się przewracają.

8 6,1 Pojawiają się szczeliny w gruncie, meble się przewracają.

9 6,7 Pękają rurociągi, przewracają się pomniki i słabe budynki.

Większość słabych budynków przewraca się, inne są mocno

10 7,3
uszkodzone.

7,9 Drogi stają się nieprzejezdne.

11
Zniszczenie większości budynków, widoczne zmiany w topografii
8,5
(np. zmiany biegu rzek).
12

Najdłuższe jaskinie Najgłębsze jaskinie

Długość G łębokość
N azw a Państw o N azw a Państwo
(w m) (w m)
Krubera (Wronia) Gruzja (Abchazja) 2190
Jaskinia Mamucia USA 579 364
lllyuzia-Mezhon-
Gruzja (Abchazja) 1753
Optymistyczna Ukraina 214 000 nogo-Snezhnaya
Lamprechtsofen Austria 1632
Jewel USA 207 718
Gouffre Mirolda Francja 1626
Holloch Szwajcaria 189 026
Reseau Jean-
Lechuguilla USA 180 096 Francja 1602
Bernard

318
 Zadania 1 -7 rozwiąż na podstawie mapy Pienin (podręcznik, s. 30).

Zadanie 1
Zaklasyfikuj mapę Pienin do odpowiedniej grupy map ze względu na:

a) przeznaczenie mapy -
b) treść mapy - ...................................................................................................................................................
c) skalę mapy - ...................................................................................................................................................

Zadanie 2
Wpisz do tabeli nazwy trzech różnych metod kartograficznego przedstawiania cech
jakościowych, których użyto w polu mapy ograniczonym południkami 20°20'E i 20°21'E
oraz równoleżnikami 49°25’N i 49°26’N.

Nazwa metody Element środowiska geograficznego, który przedstawiono tą metodą

Zadanie 3
Turysta, który znajduje się w schronisku młodzieżowym w Hałuszowej, planuje wycieczkę
na szczyt jednego ze wzniesień przedstawionych na mapie. Azymut geograficzny tego szczytu,
zmierzony przez turystę przed schroniskiem młodzieżowym wyniósł 295°.
Turysta zaplanował wycieczkę na
A. Kozią Górę.
B. Trzy Korony.
C. Cisowiec.
D. Majerz.

Zadanie 4
Oblicz odległość w terenie (w linii prostej) między górującymi nad Jeziorem Sromowskim
szczytami: Ubszar i Pulsztyn. Wynik podaj w km.

Zadanie 5
Oblicz powierzchnię w terenie obszaru, którego obraz na mapie jest ograniczony południkami
20°20'E i 20°21'E oraz równoleżnikami 49°25'N i 49°26'N. Wynik podaj w ha.

320
Zadanie 6
Oblicz spadek trasy narciarskiej, która kończy się przy parkingu położonym w pobliżu
elektrowni Sromowce Wyżne. Przyjmij, że najwyższy punkt trasy znajduje się na wysokości
620 m n.p.m. Wynik podaj w %o.

Zadanie 7
Zarówno w Hałuszowej, jak i w Sromowcach Wyżnych turysta może przenocować w schronisku
młodzieżowym lub na polu namiotowym.
Która z tych miejscowości jest atrakcyjniejsza dla turysty ze względu na swoje położenie?
Uzasadnij swój wybór.

Zadanie 8
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Na globusie zaznaczono trasę podróży
A. z Afryki do Azji.
B. z Europy do Azji.
C. z Afryki do Europy.
D. z Europy do Ameryki Północnej.

Zadanie 9
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Przyczyną występowania dni i nocy polarnych na obszarach podbiegunowych jest
A. zmiana astronomicznych pór roku.
B. zmiana odległości Ziemi od Słońca w ciągu roku.
C. stałe nachylenie osi ziemskiej do płaszczyzny ekliptyki wynoszące 66°34'.
D. stałe nachylenie osi ziemskiej do płaszczyzny ekliptyki wynoszące 23°26'.

Zadanie 10
Oblicz wysokość górowania Słońca 22 czerwca w miejscu o współrzędnych: 46°S, 23°E.

321
 Zadanie 11
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Siła Coriolisa związana z ruchem obrotowym Ziemi powoduje
A. odchylenie kierunku płynięcia Prądu Benguelskiego w lewo.
B. odchylenie kierunku płynięcia Prądu Północnoatlantyckiego w lewo.
C. odchylenie kierunku pasatów wiejących od zwrotnika Raka w lewo.
D. odchylenie kierunku pasatów wiejących od zwrotnika Koziorożca w prawo.

Mapę wykorzystaj do zadań 12 i 13.

Zadanie 12
Uzupełnij zdania, wpisując numery, którymi oznaczono na mapie opisane niżej miejsca
w Australii.
22 czerwca dzień jest najdłuższy w miejscu oznaczonym num erem ............
21 marca Słońce zachodzi najpóźniej w miejscu oznaczonym num erem ............
22 grudnia Słońce góruje najwyżej w miejscu oznaczonym num erem ............
23 września Słońce góruje najwcześniej w miejscu oznaczonym num erem .............

Zadanie 13
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Ten sam czas strefowy jest w punktach oznaczonych na mapie numerami
A. 1 i 2.
B. 1 i 4.
C. 2 i 4.
D. 3 i 5.

Zadanie 14
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
W sytuacji przedstawionej na rysunku można
obserwować zaćmienie
A. Słońca w Azji.
B. Księżyca w Azji. w
C. Słońca w Ameryce.
D. Księżyca w Ameryce.
322
Wykorzystaj rysunek przedstawiający sytuację, w której występuje wiatr fenowy,
do rozwiązania zadań 15 -1 6 .

Zadanie 15
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.

Na stoku dowietrznym występują następujące zjawiska:

A. opadanie powietrza, sublimacja pary wodnej, opad orograficzny.
B. opadanie powietrza, sublimacja pary wodnej, opad konwekcyjny.
C. wznoszenie powietrza, kondensacja pary wodnej, opad orograficzny.
D. wznoszenie powietrza, kondensacja pary wodnej, opad konwekcyjny.

Zadanie 16
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
W miejscu oznaczonym literą X wieje wiatr
A. suchy, ciepły, słaby.
B. suchy, ciepły, porywisty.
C. wilgotny, chłodny, słaby.
D. wilgotny, chłodny, porywisty.

Zadanie 17
Przemiany wilgotnoadiabatyczne powodują wzrost lub spadek temperatury powietrza średnio
o 0,6°C na 100 m wysokości, natomiast suchoadiabatyczne - o 1°C na 100 m wysokości. Dzięki
temu powietrze, którego temperatura w punkcie X wynosi 10°C, na tej samej wysokości
po drugiej stronie pasma górskiego ma temperaturę

A. 4°C.
B. 6°C.
C. 14°C.
D. 8°C.

323
 Zadanie 18
Na podstawie mapy synoptycznej podaj dwa podobieństwa i dwie
różnice między pogodą w Londynie i w Wytriegrze.

Zadanie 19
Klimatogramy przedstawiają rozkład średnich miesięcznych temperatur powietrza i sum
opadów w ciągu roku w miejscowościach oznaczonych numerami 1 i 2, położonych w różnych
strefach klimatycznych i na różnych kontynentach.

"C mm
40- r 160
35- (-140
30- I—120
25- -1 0 0
80
60
40
5 20
0 0
-5 III IV V VI VII VIII IX X XI XII
- 10-

Wskaż wiersz, w którym podano nazwy właściwych stref klimatów (s. k.) i kontynentów
w odniesieniu do miejscowości 1 i 2.
M ie js c o w o ś ć 1 M ie js c o w o ś ć 2
A s. k. równikowych, Ameryka Południowa s. k. umiarkowanych, Europa
B s. k. zwrotnikowych, Australia s. k. równikowych, Ameryka Południowa
C s. k. umiarkowanych, Europa s. k. zwrotnikowych, Australia
D s. k. równikowych, Ameryka Północna s. k. zwrotnikowych, Australia

324
Zadanie 20
Na mapie oznaczono numerami 1 -4 wybrane obszary wszechoceanu.

Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.

Intensywne wynoszenie chłodnych wód głębinowych na powierzchnię oceanu (upwelling) zachodzi
na obszarze oznaczonym na mapie numerem
A. 1. B .2 . C. 3. D .4.

Zadanie 21
Rysunek przedstawia źródło występujące w skałach osadowych okruchowych.
Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.
Na rysunku przedstawiono źródło
A. krasowe.
B. uskokowe.
C. warstwowe.
D. szczelinowe.

Zadanie 22
Na mapie przedstawiono rozmieszczenie pradolin na Niżu Środkowoeuropejskim.

Wyjaśnij przedstawiony na mapie układ pradolin na Niżu Środkowoeuropejskim.

325
 Test maturalny - klucz odpowiedzi
Rozdział I 12. Wysokość górowania Słońca w dniu 22 VI
1. a) np. na dużych wysokościach n.p.m. dla miejsca położonego na półkuli
ze względu na niedobór tlenu w powietrzu południowej
oraz niskie temperatury powietrza warunki h = 90° - (j) - 23°26’
dla życia człowieka są trudne stąd (j) = 90° - 4 0°- 23°26’
b) np. zabudowa miast oraz prowadzona ej) = 90° - 4 0°- 23°26' = 26°34’
w nich intensywna działalność gospo­ 13. A
darcza kształtuje specyficzne warunki 14. A - 4; B - 1; C - 5; D - 6; E - 2; F - 3
klimatyczne (np. tworzy się miejska wyspa
ciepła) Rozdział III
2. a) Współrzędne geograficzne: 23°N, 120°E 1. Składniki stałe: argon, neon, tlen.
b) Azymut geograficzny: 250° Składniki zmienne: ozon, tlenek węgla(IV),
3 . 1. Fałsz, 2. Prawda, 3. Fałsz para wodna.
4. Odległość na mapie: 2. Od góry: termosfera, stratosfera, egzosfera
2,5 cm, 2,5 x 30 km = 75 km 3. B
5. C 4. D
6. C 5.
7. B Główny czynnik w pływ ający
8. Wraz ze wzrostem szerokości geograficz­ O bszar
na niskie o pad y
nej wzrasta roczna amplituda temperatury
1 duża odległość od oceanu
powietrza.
9. C 2 wyż zwrotnikowy (opadanie powietrza)
10. D
11. A - Rio de Janeiro 6. C
B- Nowy Jork 7. - w czasie przechodzenia frontu ciepłego
C- Paryż temperatura powietrza wzrasta; chłodnego
D- Sydney - spada
- w czasie przechodzenia frontu ciepłego wy­
Rozdział II stępują ciągłe opady; chłodnego - przelotne
- w czasie przechodzenia frontu ciepłego
1. D
występuje rozległa strefa zachmurzenia zło­
2. B
żona z chmur należących do trzech pięter;
3. A lub B
4. chłodnego - z reguły wypiętrzają się chmury
kłębiaste
lato lato 8. Ciśnienie atmosferyczne wynosi ok. 1017 hPa.
zima lato Temperatura powietrza wynosi 14,8 °C. Za­
jesień jesień chmurzenie nieba wynosi 7/10. Nie występują
opady. Wiatr wieje z południowego zachodu.
5. A 9. B iC
6. A 10. strefa klimatów zwrotnikowych, 2
7. W kolejności: Ptolemeusz, geocentryczna
8. D Rozdział IV
9. D, E 1. D
10.21 czerwca, 18.00 2. A
11. Księżyc wykonuje pełny obrót wokół własnej 3. - płyną wzdłuż wschodnich wybrzeży konty­
osi w takim samym czasie, jakiego potrzebuje nentów
na wykonanie pełnego obiegu wokół Ziemi.

326
 4. - zm iany ukształtowania dna m orskiego 11. Rów Jaw ajski, R ów Kajmański, Rów Filipiński
w yw ołane trzęsieniami ziemi 12. 1 - góry, 2 - nizina, 3 - depresja, 4 - basen
- gw ałtow ne osuw iska po dm o rskie lub oceaniczny, 5 - grzbiet śródoceaniczny,
osunięcia się do m orza skał / lodu lo d o w ­ 6 - rów oceaniczny
cow eg o 13. grzbiet śródoceaniczny; pow stał on w w yniku
5. - więcej w o dy w ystępuje w oceanicznym procesu spredingu, czyli rozciągania, a na­
m ałym obiegu w o d y ze w zględu na duże stępnie rozryw ania litosfery. W efekcie tw o rzy
parow anie z jednolitej pow ierzchni w odnej się zagłębienie zw ane ryftem, a po je g o obu
- obieg oceaniczny ogranicza się do zjawiska stronach po w staje grzbiet śródoceaniczny.
parowania, kondensacji i opadu, w ob ie ­
gu lądow ym w ystępuje d o d a tko w o spływ Rozdział VI
pow ierzchniow y i podziem ny 1. A - osuwanie, B - odpadanie
6. - topnienie pokryw y śnieżnej A - w strząsy tektoniczne, przesiąknięcie zwie-
7. trzeliny w odą, B - częste zm iany tem pe ratury
Typ N um er na oscylujące w o kó ł 0°C , odpow iednie ukszta łto­
N azw a jezio ra
g enetyczny m apie wanie terenu
Kaspijskie 1 2. D
reliktowe 3. C, E
Aralskie 2
4. A - jęzor lodow cow y, B - pole firnow e
Bajkał 3
tektoniczne Po ustąpieniu lodu pow stanie kocioł po lo dow -
Niasa 6
co w y zw any cyrkiem lub karem.
(Zbiornik) Nasera 4
antropogenicze 5. 1, dolina V-kształtna, górny bieg, erozja
(Zbiornik) Wolta
5 w głębna, otoczaki
2, dolina płaskodenna, środkow y bieg, erozja
8. D
boczna, piasek i żwir
9. C
6. dolina U-kształtna, m orena boczna, m orena
10. A, B, D
czołow a
7. C
Rozdział V
8. A - barchan, B - grzyb skalny
1. C A - akum ulacyjna działalność wiatru,
2. B B - niszcząca działalność wiatru - korazja
3. D 9. 1 - platform a abrazyjna, 2 - oderw any
4. kaledońska - kam br
m ateriał skalny, 3 - nawis skalny, 4 - nisza
hercyńska - karbon abrazyjna
alpejska - paleogen 10. Kongo, Parana
5. C 11. C
6. A - am onit, era m ezozoiczna 12. w ystęp ow anie silnych pływ ów m orskich lub
B - trylobit, era paleozoiczna duża głęb okość zbiornika m orskiego w p o b li­
7. C żu linii brzegow ej
8. proces subdukcji; 1 - płyta oceaniczna,
2 - rów oceaniczny, 3 - ognisko m agm ow e, Rozdział VII
4 - wulkan, 5 - płyta kontynentalna,
1. D
6 - sfałdow ane skały osadow e
2. A - czarnoziem , B - m ada
9. Siłą spra w czą w teorii dryfu kon tynen tó w
3. A
miała być siła od śro d ko w a oraz przyciąganie
4. 2
Słońca i Księżyca, natom iast w teorii tektoniki
5. C
płyt litosfery siłą spraw czą jest energia w n ę ­
6. A. las liściasty strefy um iarkow anej, 1, um iar­
trza Ziemi.
kow any ciepły m orski
10. O gnisty Pierścień Pacyfiku to znajdujący się
B. saw anna, 6, rów nikow y w ilgotny
w o k ó ł pacyficznych w ybrzeży pas znacznej
C. step, 2, um iarkow any ciepły kontynentalny
aktyw ności sejsm iczno-wulkanicznej.

327
 Indeks
A - ciągłe 206, 226 G
abrazja 248, 2 6 1 -2 6 2 , 268 - nieciągłe 206-207, 226 galaktyka
akumulacja 116, 232, 242, 24 4-246, deszcz 92, 94, 97-102, 109, 114, - eliptyczna 45, 71
249, 252, 252, 256, 263, 265, 123, 128-129, 150-151, 155, 173, - nieregularna 45, 71
26 8 -2 7 0 , 2 8 1 -2 8 2 , 284 235-236, 242, 246, 270, 285, - spiralna 45, 71
Aleja Tornad 121 287-288 Galaktyka zob. Droga Mleczna
am onit 191, 197 detersja 248 gejzer 83, 167, 170, 224
am plituda tem peratury powietrza detrakcja 248 generalizacja kartograficzna 14, 20, 37
8 7 -8 8 , 11 2-11 5, 12 6-127, 224, długość geograficzna 10-11,36, 65 geografia
300 doba - fizyczna 7, 36
antycyklon 89, 127 - gwiazdowa 60, 72 - regionalna 7
aphelium 54, 55, 71 - słoneczna 60 - społeczno-ekonomiczna 7, 36
Arystoteles 9, 36 dolina geologia historyczna 190, 225
astenosfera 18 3-18 4, 20 1-20 2, - U-kształtna 248-249, 270 geoida 10, 36
21 8 -2 1 9 , 2 2 5 -2 2 6 - V-kształtna 243, 248-249, 268, 270 GIS (system informacji geograficznej)
atmosfera 6, 8, 36, 4 8 -5 2 , 57, 61 -62, dowody na kulistość Ziemi 9-10, 36 24, 37
70 downwelling 147, 175 glacjał (zlodowacenie) 198
atol koralowy 266 dorzecze 150-151, 175 gleba
Droga Mleczna 46-47, 54 - astrefowa 224, 281,284, 304
B dryf kontynentów 200, 226 - bagienna 284
badania geofizyczne 182, 225 dział wodny 150, 243 - bielicowa 281,290, 301
bagno 31, 136, 159, 174, 266, 301, dzień polarny 55, 57-58, 72 - brunatna 281,283, 289, 300
303 dziura ozonowa 117, 119, 129 - cynamonowa 282-283, 288-289
barchan 257 - czerwonobura 287
bieg rzeki E - ferralitowa 282-283, 287
- dolny 244 efekt cieplarniany 50, 81, 117, 129, - górska 283-284, 224
- górny 243 303 - płowa 281,289
- środkow y 244 egzaracja 248 - pustynna 282, 288
bilans w odny 13 7-13 8, 174 egzosfera 80-81, 127 - strefowa 281-282, 284, 304
bilans promieniowania 82 ekliptyka 54-57, 72, 118 - tundrowa 281,290
biosfera 6, 48, 70, 126, 173, 224, 268 elipsoida 10, 15-16, 36-37, 45 globus 11,15
bora 9 5 -9 6 , 128 eon 193, 195, 226 górowanie Słońca (wysokość Słońca
bryza 95, 128, 173 epicentrum 216, 218, 226 nad widnokręgiem) 5 7 -61,64-65,
- dzienna 95 epigeosfera 6, 36 92
- nocna 95 epoka geologiczna 167, 190, 214, 297 góry
era geologiczna 193 - fałdowe 208, 226
C - kenozoiczna 193 - wulkaniczne 208-209, 226
chm ura 47, 5 1 ,8 0 -8 2 , 87, 93, - mezozoiczna 191, 193 - zrębowe 208-209, 226
97 -1 0 1 , 10 4-10 6, 121, 123 - paleozoiczna 193 GPS (ang. G lo b a l P o s itio n in g S y s te m )
ciemna materia 45, 71 Eratostenes z Cyreny 9, 36 10, 28, 311
cieplice (wody termalne) 169 erozja grad 99, 101, 129
cieśnina 6 7 ,139 -14 0,14 2,17 4, 263, 294 - boczna 244-245, 268 granica wiecznego śniegu 161, 164,
ciśnienie atm osferyczne 22, 70, 80 -81, - wgłębna 243, 245, 268, 270 248, 270, 291
89, 9 1 -9 2 , 104, 107, 110, 116, - wsteczna 243, 268, 270 grzyb skalny 256
127-128, 145, 147, 175 erupcja 203, 211-216, 224, 226 gwiazda 44-45, 47, 52, 56-57, 60, 71
Coriolisa sita 6 2 -6 3 , 70, 72, 91 -9 3 , estuarium 245-247, 270
122, 128, 143, 244 ewaporacja 137, 174 H
cykl hydrologiczny 13 6-13 8, 167-168, ewapotranspiracja 137, 174 halny 95
174 hipocentrum 216-217, 226
cyklon 89, 109, 12 1-124, 126-127, F holocen 193, 198
129, 173 fala sejsmiczna 182, 216, 225 hot spot 209, 214
cyrk lodow cow y (kar) 248, 270 falowanie 143-144, 175 Hubble Edwin 44-45
cyrkulacja m o nsuno w a94 , 102, 116, fałd Hubble’a prawo 45, 71
128 - leżący 206 Humboldt Alexander von 7
czarnoziem 258, 282, 289, 300 - obalony 206 hydrosfera 6, 36, 70, 126, 136-138,
czas - pochylony 206 174-174, 224, 268, 303
- m iejscowy 64, 72 - stojący 206
- słoneczny 6 4 -6 5 , 72 fen 95, 128 I
- strefowy 65, 72 firn 161-164, 248, 250 infiltracja 167, 174, 278-279
- uniwersalny koordynow any (UTC) formy inwersja temperatury 86, 100, 116
64, 72 - fluwioglacjalne 252 izoamplituda 22
- urzędowy 67, 72 - glacjalne 252 izobara 22, 89, 127
czynnik - krasowe izobata 22, 221
- glebotw órczy 279, 304 - - podziemne 238-239, 268, 270 izohalina 22
- klim atotwórczy 85, 110, 129, 224 - - powierzchniowe 238, 268, 270 izohela 22
- polodowcowe 205, 252 izohieta 22
D Foucaulta wahadło 61 izolinia 22, 37
deflacja 255 front atmosferyczny 93, 103-104, izotacha 22
deform acje tektoniczne 20 4 -2 0 7 , 226 108-109, 129 izoterma 22
328