. . . . . .

I I INDEKS 37047
miesięcznik popularnonaukowy — rok założenia 1945 | | pl issn 0032-9487
(472) listopad 1985

C-

19 4 5 1 98 5
 NAGRODY „PROBLEMÓW”
W ROKU 1985 OTRZYMUJĄ:
Władysław Kopaliński - za całokształt twórczości w dziedzinie językoznawstwa i kultury;
Mieczysław Subotowicz - za wytrwałe krzewienie idei astronautyki;
Adam Urbanek - za wieloletnią popularyzację współczesnej biologii.
W ła d y s ła w K o p a liń s k i. Jest to p s e u d o n im p rz y b ra n y po
to , by je g o n o s ic ie lo w i z a p e w n ić n ie c o p ry w a tn o ś c i i sp o ­
k o ju . N ie c h c ą c ich z a k łó c a ć , o g ra n ic z a m y się d o k ró t­
k ie g o p r z e g lą d u p ra c W ła d y s ła w a K o p a liń s k ie g o m a ­
ją c y c h z w ią z e k z p o p u la r y z a c ją w ie d z y .
Z a c z ę ło się w szystko w 1954 r. o d c o ty g o d n io w y c h fe ­
lie to n ó w w ,,Ż y c iu W a rs z a w y ” , k o n ty n u o w a n y c h przez
c a le d w u d z ie s to le c ie . C e c h o w a ło tę tw ó rc z o ś ć re fle k s y jn e
s p o jrz e n ie na ró ż n o ro d n e z ja w is k a w s p ó łc z e s n o ś c i i je j
p o w ią z a n ia z p rz e s z ło ś c ią , s z a c u n e k d la w a rto ś c i f w -
m a n is ty c z n y c h i in te le k tu a ln y c h . D o c z e k a ły s ię o n e n a ­
s tę p n ie 5 w y b o ró w w y d a n y c h w fo rm ie k s ią ż k o w e j.
R ó w n o le g le — o d ro k u 1960 d o 1978 — p ro w a d z i K o­
p a liń s k i c y k lic z n ą a u d y c ję w P o ls k im R a d iu — „ O d p o ­
w ie d z i z ró żn ych s z u f la d " , w y ja ś n ia ją c ą w ą tp liw o ś c i s łu ­
c h a czy z w ią z a n e z ró ż n y m i z a g a d n ie n ia m i n a u k i, k u ltu ry ,
lite r a t u r y i s z tu k i. P o tem p o w s ta ły 3 to m y z n a k o m ity c h
g a w ę d „ K o t w w o rk u : Z d z ie jó w p o w ie d z e ń i n a z w ” ,
1777; „ Z d z ie jó w n a zw I rze c z y ” , 1978; „R o z m a ito ś ć
ś w ia ta ’ , 1732, k tó rych zasadą k o m p o z y c y jn ą s ta ło się
„ d z iw n e m a te r ii p o m ie s z a n ie ” . Ich g łó w n e w a lo ry to
w a rto ś c i p o z n a w c z e , ró ż n o ro d n o ś ć te m a ty c z n a , b a rw n o ś ć
n a r r a c ji.
W s p ó ln ie z K rzysztofem P o m ia n e m z a p la n o w a ł i z a ło ­
żył K o p a liń s k i B ib lio te k ę W ie d z y W s p ó łc z e s n e j „ O m e g a ”
(P W N , 1965—1968).
W r. 1967 u k a z a ło s ię I w y d a n ie „ S ło w n ik a w y ra z ó w
o b cych i z w ro tó w o b c o ję z y c z n y c h " , będące s krzyżo w a ­
M ie c z y s ła w S u b o to w ic z u r o d z ił s ię w W iln ie w 1924 r.
Tam te ż u k o ń c z y ł g im n a z ju m im . k ró la Z y g m u n ta A u g u ­
sta. S tu d ia fiz y k i i m a te m a ty k i o d b y ł na U n iw e rs y te c ie
M . C u rie -S k fo d o w s k ie j w L u b lin ie , d o k to ry z o w a ł się w z a ­
k re s ie fiz y k i c ia ła s ta łe g o , a h a b ilita c ję uzy s k a ł z fiz y k i
ją d r o w e j. O d 1971 r. je s t p ro fe s o re m n a d z w y c z a jn y m ,
p ro eso re m z w ycza jn ym zaś o d s ty c z n ia 1979. W la ta c h
1956-i54 p e łn ił też fu n k c ję a d iu n k ta w Z a k ła d z ie A s tro ­
n a u ty k i P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k w W a rs z a w ie , k ie ro w a ­
nym prze z p ro f. d r a K. Z a ra n k ie w ic z a . O d 1970 r. k ie ­
r u je Z a k ła d e m F izyki D o ś w ia d c z a ln e j w In s ty tu c ie Fizyki
U .CS. Jest ta k ż e c z ło n k ie m K o m ite tu Fizyki o ra z Ko­
m ite tu B a d a ń K o sm iczn y c h P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k .
O p u b lik o w a ł w c z a s o p is m a c h k ra jo w y c h , g łó w n ie zaś
w z a g ra n ic z n y c h p o n a d 300 p ra c n a u k o w y c h z fiz y k i ją ­
d r o w e j, fiz y k i c ia ła s ta łe g o , z a s tro n a u ty k i, z h is to r ii
n a u k i o ra z p ro b le m a ty k i s p o łe c z n y c h k o n s e k w e n c ji ro z ­
w o ju n a u k p rz y ro d n ic z y c h . O p u b lik o w a ł też p o n a d 250
a rty k u łó w p o p u la ry z u ją c y c h n a u k ę .
M . S u b o to w ic z m a w swym d o ro b k u 10 o p u b lik o w a ­
nych k sią że k n a u k o w y c h i p o p u la rn o n a u k o w y c h . P ierw szą,
„ S il n ik i o d rz u to w e i lo ty m ię d z y p la n e ta r n e ” , k tó rą n a ­
p is a ł ja k o s tu d e n t I II —IV ro k u fiz y k i, w y d a ł w roku 1950
„ C z y t e ln ik " , o s ta tn ią — je d e n a s tą „ W p o s z u k iw a n iu ży­
c ia ro z u m n e g o w e W s z e c h ś w ie c ie ( D a le k ie p e rs p e k ty w y
a s t r o n a u t y k i) " o d d a ł d o d ru k u w roku 1985. W ś ró d tych
k s ią ż e k są m o n o g r a fie ja k „ A s tr o n a u ty k a ” , 1960, są
A d a m U r b a n e k u r o d z ił się w 1928 r. w K ro ś n ie n a d W i­
s ło k ie m w r o d z in ie in te lig e n c k ie j. W c z a s ie o k u p a c ji,
d o k s z ta łc a ją c się ja k o s a m o u k , z a in te re s o w a ł się p a ­
le o n to lo g ią i d a rw in iz m e m . Te m ło d z ie ń c z e z a in te re s o w a ­
n ia o k a z a ły się tr w a łe i w y z n a c z y ły Je g o p ó ź n ie js z ą
d ro g ę ż y c io w ą . W 1948 r. p o d ją ł s tu d ia b io lo g ic z n e no
U n iw e rs y te c ie J a g ie llo ń s k im , a b y n a s tę p n ie p rz e n ie ś ć się
na U n iw e rs y te t W a rs z a w s k i i s p e c ja liz o w a ć w d z ie d z i­
n ie p a le o n t o lo g ii p o d k ie ru n k ie m p ro *. R o m a n a K o z ło w ­
s k ie g o — je d n e g o z n a jw ię k s z y c h p a le o n to lo g ó w XX w ie ­
ku. Pod je g o w p ły w e m u k s z ta łto w a ły s ię z a in te re s o w a n ia
A d a m a U r b a n k a g ru p ę k o lo n ia ln y c h z w ie rz ą t k o p a ln y c h ,
zw a n ych g r a p t o lita m i. Są o n e w a ż n y m i s k a m ie n ia ło ś c ia ­
m i p rz e w o d n im i p o z w a la ją c y m i ro z p o z io m o w a ć s e rie s k a l­
ne o rd o w ik u i s y lu ru . B a d a n ia n a d b u d o w ą , ro z w o je m
i z m ia n a m i e w o lu c y jn y m i k o lo n ii g r a p to litó w , a ta k ż e
n a d ic h u ltr a s tru k tu r ą i p o c h o d z e n ie m — s ta ły s ię też
g łó w n ą dom eną b a d a ń p ro f. U rb a n k a . O p ra c o w a ł on
o g ó ln ą te o r ię o r g a n iz a c ji i m e c h a n iz m ó w z m ia n e w o lu ­
c y jn y c h k o lo n ii g r a p to litó w , z b a d a ł też ro z w ó j ro d o w y k il­
ku o d d z ie ln y c h ic h szczepó w , na p o d s ta w ie w y ją tk o w o
k o m p le tn y c h m a te ria łó w k o p a ln y c h . To e m p iry c z n e p o d e j­
śc ie d o b a d a n ia e w o lu c ji, p o le g a ją c e na b e z p o ś re d n im
ś le d z e n iu z m ia n e w o lu c y jn y c h w k o le jn y c h p o z io m a c h
g e o lo g ic z n y c h , łą c z y ł p ro f. U r b a n e k z w n ik liw y m z a in te ­
n ie m s ło w n ik a z e n c y k lo p e d ią , c e n n e ź r ó d ło in fo r m a c ji o
r o d o w o d z ie i a d re s ie h is to ry c z n y m o ra z lite ra c k im w y ra ­
zów i z w ro tó w .
W ra z z P a w łe m H e rtz e m o p r a c o w a ł K o p a liń s k i „ K s ię ­
gę c y ta tó w z p o ls k ie j lite r a t u r y p ię k n e j” (1975, 1982)
— od R e ja d o Ż e ro m s k ie g o — u m o ż liw ia ją c ą o d n a le ­
z ie n ie p r a w id ło w e g o b rz m ie n ia u ła m k o w o z a p a m ię ta ­
n e g o c y ta tu , u s ta le n ie n a z w is k a a u to r a o ra z ty tu łu
d z ie ła .
I w re s z c ie d z ie ło o s ta tn ie (167 a rk . w y d ., 100 tys. n a ­
k ła d u ) — „ S ło w n ik m itó w i tra d y c ji k u ltu r y ” (1985), za ­
w ie r a ją c y w ia d o m o ś c i, k tó re u ła tw ić m o g ą szerszy u d z ia ł
w d z ie d z ic tw ie h u m a n is ty c z n e j k u ltu ry n a ro d o w e j, e u ro ­
p e js k ie j i ś ró d z ie m n o m o rs k ie j.
P ra c u je K o p a liń s k i sam — k sią żkę w y m y ś la , k o m p o n u je
i pis z e bez k o m ite tó w re d a k c y jn y c h . I przy tym w szyst­
k im n ie c z u je s ię e ru d y tą , tw ie rd z ą c , ż e le k s y k o g ra f to
p o p ro s tu s z p e ra c z k o rz y s ta ją c y z w ie lo ra k ic h ź ró d e ł,
k ie ru ją c y s ię w s w e j p ra c y je d y n ie k ry te riu m z d ro w e g o
ro z s ą d k u . P rz e k o rn a to , naszym z d a n ie m , s krom n ość. Bo
K o p a liń s k i to e ru d y ta w n a jle p s z y m g a tu n k u , p ro w a ­
d z ą c y c z y te ln ik a d y s k re tn ie , bez e p a to w a n ia g o sw o­
ją w ie d z ą , c z ło w ie k , k tó re g o p a s ją je s t d z ia ła ln o ś ć n a ­
p ra w d ę p o ż y te c z n a , p ra g n ą c y za ra z e m u d o w o d n ić ,
że to , c o p o ż y te c z n e , m oże być fa s c y n u ją c e , rasow y p o ­
p u la ry z a to r, w ie rn y s tw ie rd z e n iu E in s te in a : „R z e c m ożna,
że o d w ie c z n ą ta je m n ic ą ś w ia ta je s t je g o p o z n a w a ln o ś ć ” .
k s ią ż k i d la s tu d e n tó w i m ło d z ie ż y , ja k „ E le m e n ty a s tro ­
n a u ty k i” , są p o d rę c z n ik i d la s tu d e n tó w ja k „ P r a c o w n ia
e le k tr o n ik i” , „ M e t o d y d o ś w ia d c z a ln e fiz y k i c ia ła s ta łe g o ”
lu b o b s z e rn y „ W s tę p d o fiz y k i c ia ła s ta łe g o ” . P rofesor
S u b o to w ic z je s t p rz e w o d n ic z ą c y m K o m ite tu R e d a k c y jn e g o
d w u m ie s ię c z n ik a „ A s tr o n a u ty k a ” o ra z c z ło n k ie m K o m ite ­
tó w R e d a k c y jn y c h „ P o s tę p ó w A s tr o n a u ty k i” i cza so p ism a
„ D e lta ” .
W s w o je j d z ia ła ln o ś c i p o p u la r y z a to rs k ie j w ie lo k ro tn ie
k o rz y s ta ł z ła m ó w „ P r o b le m ó w ” , w k tó ry c h w 1952 r.
u k a z a ł s ię Je g o p ie rw s z y a rty k u ł. O k a z u je s ię ta kże , że
„ P r o b le m y ” p o m o g ły P ro fe s o ro w i w z a ło ż e n iu P o ls k ie g o
T o w a rz y s tw a A s tro n a u ty c z n e g o , a to d z ię k i te m u „ ż e -
ja k p rz y p o m n ia ł w liś c ie do R e d a k c ji — w ro ku 1954
(n r 11) o p u b lik o w a ły m ó j a r ty k u ł » W s p ó łc z e s n e p ro b le m y
n a u k o w e lo tó w k o sm icznych «, w k tó ry m w e z w a łe m e n tu ­
z ja s tó w a s tro n a u ty k i, a b y się z rz e s z y li. I rzeczyw iście ,
30 g r u d n ia 1954 r. g ru p a sześciu m ło d y c h fiz y k ó w s p o t­
k a ła s ię w ra z ze m ną w In s ty tu c ie F izyki U n iw e rs y te tu
W a rs z a w s k ie g o (n a H o ż e j 69) w p o k o ju d ra O lg ie r d a
W o łc z k a , g d z ie p o s ta n o w iliś m y z a ło ż y ć P o ls k ie T o w a rzy­
stw o A s tro n a u ty c z n e i ro z p o c z ą ć o fic ja ln e z a b ie g i o r g a ­
n iz a c y jn e .
P ro fe s o r S u b o to w ic z je s t c z ło n k ie m -k o re s p o n d e n te m
M ię d z y n a ro d o w e j A k a d e m ii A s tro n a u ty c z n e j, k o n s u lta n te m
M ię d z y n a ro d o w e j U n ii A s tro n o m ic z n e j, c z ło n k ie m N ie ­
m ie c k ie g o (R FN ) T o w a rz y s tw a A s tro n a u ty c z n e g o .
re s o w a n ie m te o r ia m i e w o lu c y jn y m i, ś le d z e n ie m sp o ró w
w o k ó ł przyczyn, m e c h a n iz m ó w i s p o s o b ó w e w o lu c ji o raz
w y k o rz y s ta n ie m p o s tę p u b io lo g ii e w o lu c y jn e j do in te r ­
p r e ta c ji m a te ria łu k o p a ln e g o . D uże z n a c z e n ie m ia ły
p rz e p ro w a d z o n e w ra z z K .M . Tow e b a d a n ia e le k tro n o -
w o -m ik ro s k o p o w e s z k ie le tu g r a p to litó w , k tó re u d o w o d n i­
ły , że je s t on z b u d o w a n y z k o la g e n u , k tó ry m im o u p ły ­
w u p o n a d 400 m in la t z a c h o w a ł swą p ie rw o tn ą o r g a ­
n iz a c ję fiz y c z n ą .
P ro f. U r b a n e k n ie je d n o k r o tn ie d a w a ł w y ra z swym p o ­
g lą d o m o w ie lk ie j r o li n a u k i i p o z n a n ia n a u k o w e g o d la
w s p ó łc z e s n e j k u ltu ry . S tą d też p ły n ie Je g o p rz e k o n a n ie
o w y ją tk o w y m z n a c z e n iu u p o w s z e c h n ia n ia w ie d z y o ra z o
p o tr z e b ie k s z ta łto w a n ia i p r o p a g o w a n ia ś w ia to p o g lą d u
n a u k o w e g o . Sam c h w y ta ł n ie je d n o k r o tn ie za p ió r o p o p u ­
la ry z u ją c na różnym p o z io m ie p o s tę p y e w o lu c y jn e j p a ­
le o n to lo g ii o ra z p o ru s z a ją c ró ż n e a s p e k ty f ilo z o f ii b io ­
lo g ii. Z o s ta tn ic h p ra c w a rto w y m ie n ić m .in . k sią żkę o re ­
w o lu c ji n a u k o w e j w b io lo g ii (1973), a r ty k u ły o r e d u k c jo ­
n iz m ie ja k o m e to d z ie w y ja ś n ia n ia n a u k o w e g o w b io lo g ii,
o k o n tro w e rs ja c h w o k ó ł s o c jo b io lo g ii, o ra z p o w s ta w a n iu
t e o r ii D a rw in a i je j g e n e a lo g ii in te le k tu a ln e j.
A d a m U rb a n e k je s t c z ło n k ie m rz e czyw istym P A N i p e ł­
ni od w ie lu la t fu n k c ję s e k re ta rz a W y d z ia łu N a u k B io ­
lo g ic z n y c h PA N .
INDEKS 37047 40 lat „Problemów"
PL ISSN 0032-9487 2
M ie s ię c z n ik T o w a rz y s tw a Forum jubileuszowe 3
W ie d z y Pow szechnej

• Były również „Problemiki”

Szymon Kobyliński 16
Kolegium Redakcyjne
H A N N A DOBROW OLSKA
r e d a k to r n a c z e ln y , p r z e w o d n ic z ą c a
K o le g iu m R e d a k c y jn e g o i R a d y N a u k o w e j
Socjologia Wychowanie dla innej przyszłości świata
ALEKSANDRA BAGNOW SKA, ANNA BOG­
Bogdan Suchodolski 17
DAŃSKA, MAREK D E M I A Ń S K I, ANDRZEJ
G ORZYM , M A C IE J IŁ O W IE C K I, ANNA TA -
Filozofia nauki 0 niektórych problemach nurtujqcych „Problemy”
BACZYŃSKA, ADAM ZUBEK ( s e k r e ta r z r e ­ Kazimierz Ostrowski 22
d a k c ji )
• Fizyka Odkrycie rydzyńskie z roku 1936 i jego konse­
Rada Naukowa kwencje przyrodnicze i naukowe
Arkadiusz H. Piekara 34
p r o f. dr hab. E U G E N IU S Z DURACZYŃSKI
p r o !, dr hab. JANUSZ GÓRSKI
Historia Zygmunt III Waza
p r o f. dr bob. TADEUSZ KOSZAROW SKI Janusz Tazbir 38
p r o f. d r h a b . W Ł O D Z IM IE R Z M IC H A J Ł O W
O Biologia Czy zjawiska biologiczne sq celowe?
r e d a k to r g r a fic z n y Henryk Szarski 45
BARBARA W IN T E R
r e d a k to r te c h n ic z n y
JERZY W A S IL E W S K I
•
ADRES R E D A K C J I:
Ze starych roczników 1 9 -4 9
u l. K r u c z a 6 /1 4 ,

TELEFO NY:
r e d a k to r n a c z e ln y 28-21-33
Fantastyka Wyrok z wryprzedzeniem
s e k r e ta r z r e d a k c ji 28-27-75
William Tenn 2 5 -3 2
r e d a k c ja te c h n ic z n a 29-35-61
• Science fiction na lamach „Problemów”
M a t e r i a ł ó w n ie z a m ó w io n y c h R e d a k c ja n ie (1945-85)
z w ra c a .
Irena Bednarz 50
W YDAW CA:
K r a jo w e
W y d a w n ic tw o
C z a s o p is m mikroProblemy Life
R S W „ P r a s a -K s ią ż k a -R u c h ” Konkurs
u l. N o a k o w s k ie g o 14
Jakub Tatarkiewicz 54
00-666 W a r s z a w a
t e l. 2 5-72-94
B iu r o R e k la m
i P ro p a g a n d y
t e ł. 2 5-54-24

Ilu s t r a c j a na o k ła d c e — M ie c z y s ła w W a­
GRY LOGICZNE O pewnym szewcu
s ile w s k i Marek Penszko 56

W A R U N K I PRENUM ERATY»
1. D la osób p ra w n y c h - in s ty tu c ji i z a k ła d ó w p ra c y :
— in s ty tu c je I z a k ła d y p ra c y z lo k a liz o w a n e w m ia s ta c h w o je w ó d z k ic h i p o z o s ta ły c h m ia s ta c h , w k tó ry c h z n a jd u jq się s ie d z ib y O d d z ia łó w RSW
,,P ra s a -K $ iq ik o -R u c h ” z a m a w ia jq p re n u m e ra tę w tych O d d z ia ła c h :
— in s ty tu c je i z a k ła d y p ra c y z lo k a liz o w a n e w m ie js c o w o ś c ia c h , g d z ie n ie m a O d d z ia łó w RSW ..P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” I no te re n a c h w ie js k ic h
o p ła c a jq p re n u m e ra tę w u rz ę d a c h p o c z to w y c h ł u d o r ę c z y c ie li;
2. D la osób fizy c z n y c h — in d y w id u a ln y c h p r e n u m e ra to ró w :
— o s o b y fiz y c z n e z a m ie s z k a łe na w s i i w m ie js c o w o ś c ia c h , g d z ie n ie m a O d d r ia łó w RSW „P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” o p ła c a ją p re n u m e ra tę w u rz ę ­
d a c h p o cz to w y c h i u d o r ę c z y c ie li;
— o so b y fiz y c z n e z a m ie s z k a łe w m ia s ta c h - s ie d z ib a c h O d d z ia łó w RSW „P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” o p ła c a jq p re n u m e ra tę w y łą c z n ie w u rz ę d a c h
p o cz to w y c h n a d a w c z o -o d d o w c z y c h w ła ś c iw y c h d la m ie js c a z a m ie s z k a n ia p r e n u m e ra to ra . W p ła ty d o k o n u ją u ż y w a jq c „ b la n k ie t u w p ła t y ” n a r a ­
c h u n e k b a n k o w y m ie js c o w e g o O d d z ia łu RSW „P ra s a -K s iq ż k a -R u c h ” ;
3. P re n u m e ra tę ze zleceniem wysyłki za granicę p rz y jm u je RSW „P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” , C e n tra la K o lp o rta ż u Prasy i W y d a w n ic tw , u l. T o w a ro w a 28,
00-958 W a rs z a w a , k o n to N B P XV O d d z ia ł w W a rs z a w ie N r 1153-201045-139-11. P re n u m e ra ta ze z le c e n ie m w y s y łk i za g r a n ic ę p o c z tq z w y k łq jest
d ro ższa o d p re n u m e ra ty k r a jo w e j o 50*/# d la z le c e n io d a w c ó w in d y w id u a ln y c h ł o 100*/e d la z le o a jq c y c h in s ty tu c ji I z a k ła d ó w p ra c y ;
Terminy przyjmowania prenumeraty na kraj I zagranicę:
— do d n ia 10 lis to p a d a n a I k w a rta ł, I p ó łro c z e roku n a s tę p n e g o o ra z c a ły ro k n a s tę p n y ,
— do d n ia 1-go k a ż d e g o m ie s ią c a p o p rz e d z a ją c e g o o k re s p re n u m e ra ty ro k u b ie ż ą c e g o .
R e d a k c ja n ie z a ła tw ia ża d n ych s p ra w z w ią z a n y c h z p re n u m e ra tą i k o lp o rta ż e m .
D r u k : P ra so w e Z a k ła d y G ra fic z n e RSW „ P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” , 00-375 W a rs z a w a , u l. S m o ln a 10/12. Z am . 599. N 29.
 40 lat PROBIEmdIM
Jubileuszowi 40-lecia „Problemów" patronował Komitet Honorowy w składzie:
prof. dr hab. ALEKSANDER GIEYSZTOR - dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie, czło­
nek rzeczywisty PAN; prof. dr hab. JANUSZ GÓRSKI - prezes Towarzystwa Wiedzy Pow­
szechnej; MACIEJ HOFFMAN - dyrektor Krajowego Wydawnictwa Czasopism; BOGDAN
JACHACZ - kierownik Wydziału Prasy, Radia i Telewizji KC PZPR; doc. dr hab. WIESŁAW
RYDYGIER - prezes Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa-Ksiqżka-Ruch” ; prof.
dr hab. BOGDAN SUCHODOLSKI - przewodniczgcy Narodowej Rady Kultury, członek rze­
czywisty PAN.

Idea stworzenia czasopisma, zajmującego się przybliżaniem społeczeństwu

problemów współczesnej nauki, zrodziła się wśród ruin Warszawy w pierw­
szych miesiącach po wyzwoleniu. I natychmiast się zmaterializowała. Trud­
no dziś dociec, czy z pomysłem tym przyszedł do Jerzego Borejszy - ówczes­
nego prezesa Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej „Czytelnik" - dziennikarz
i pisarz Tadeusz Unkiewicz, czy też Borejsza, nosząc się z takim pomysłem -
odszukał Unkiewicza. W każdym razie doskonałe wyczucie funkcji, jaką pismo
takie powinno pełnić, oraz nieprzeciętne zdolności organizacyjne pierwsze­
go red. nacz., Tadeusza Unkiewicza, sprawiły, iż w listopadzie 1945 roku uka­
zał się pierwszy numer „Problemów" - „miesięcznik poświęcony zagadnieniom
wiedzy i życia” *- jak głosił ówczesny podtytuł.
Zapewne uczestniczyli w tych narodzinach także i inni ludzie całym ser­
cem oddani idei stworzenia pisma popularnonaukowego. Podobno patro­
nował tej idei również Julian Tuwim, który w latach następnych tak wspa­
niale wzbogacał „Problemy" swoim „Cicer cum caule” . Od początku znalazły
„Problemy" oparcie w ludziach nauki, pragnących zarówno przekazywać wie­
dzę, jak i popularyzować problemy, którymi żyją różne dziedziny nauki.
Trafność wyboru profilu pisma potwierdził czas. „Problemy" znalazły bo­
wiem Czytelników, a wśród nich także grono licznych przyjaciół wnoszących
swój wkład w tworzenie pisma.
Minęły cztery dziesięciolecia, zmieniali się redaktorzy, przybywali nowi
autorzy, nowi Czytelnicy, gwałtownie rozwijała się nauka, a mimo to cele, któ­
re sobie stawiamy, są dziś takie same, chociaż niektóre nabrały o wiele
większego znaczenia wobec skutków szybkiego rozwoju nauki — specjalizacji
i spowodowanej przez nią izolacji do niedawna jeszcze bliskich i komu­
nikujących się ze sobą dziedzin. Toteż staramy się, by na łamach „Pro­
blemów” spotykały się te dziedziny, informowały się wzajemnie - i społe­
czeństwo - o swoich osiągnięciach. Po „Problemy” sięgają więc dziś rów­
nież ludzie nauki, szukając wspólnego języka. Na tę rolę pisma zwracają
uwagę goście jubileuszowego numeru. I dziś, tak jak na początku, pismo
znajduje oparcie w ludziach nauki. Na łamach „Problemów" o nauce piszą
jej twórcy, ukazując nie tylko rezultaty, ale i to, co właśnie w nauce dopiero
powstaje, jej perspektywy, a także trudności i wątpliwości nurtujące naukow­
ców. Nasi wybitni uczeni uczestniczą w tworzeniu pisma, wspierają nas jako
autorzy i doradcy. Mocne oparcie, jakie „Problemy” mają w gronie znako­
mitych przyjaciół ze świata nauki, napawa nas optymizmem, chcielibyśmy,
by miesięcznik był swoistym „warsztatem intelektualnym” , pozwalającym każ­
demu, kto zechce, poszerzać wiedzę i kształtować pogląd na świat.
Obecnemu listopadowemu numerowi, który ukazuje się dokładnie w 40 lat
po założeniu pisma, postanowiliśmy nadać nieco odmienny charakter.
Otwiera go komunikat o przyznaniu Guź po raz 23) dorocznych Nagród „Pro­
blemów” za popularyzację nauki. Wewnątrz znajdą Państwo artykuły naszych
Autorów, którzy towarzyszyli „Problemom” niemal od pierwszych numerów.
Wyszperaliśmy także w starych rocznikach nieco informacji z tamtych lat.
Sami Państwo ocenią, które z nich są dziś aktualne, a które są jedynie
archiwalną ciekawostką. Zamieszczamy też mikrokonkurs (z nagrodami) dla
entuzjastów komputerów osobistych, a dla Czytelników naszej fantastyki przy­
gotowaliśmy niespodziankę w postaci kompletnej bibliografii literatury s.f.,
która gościła na łamach „Problemów” od początku istnienia pisma. Nie od
rzeczy będzie wspomnieć, że niemal wszystkie rysunki ubarwiające numer ju ­
bileuszowy wyszły spod ręki mistrza Kobylińskiego.

Zespół redakcyjny
Zaprosiliśmy grono w ybitnych polskich uczonych — w większości naszych Autorów — do podziele­
nia się z Czytelnikam i swoimi refleksjam i z okazji jubileuszu pisma. Prosiliśmy o uwagi na temat
..Problemów", ich roli w rozbudzaniu zainteresowań naukow ych i popularyzacji nauki. Prosiliśmy
także o refleksje nad nauką — nad jej najw iększym i dokonaniami i niepowodzeniami w m inionym
czterdziestoleciu oraz nad jej przyszłością. Zachęcaliśmy też gorąco do wyrażania uwag pod naszym
adresem, które — m am y nadzieję — pomogą nam lepiej redagować „Problemy”. Oto koresponden­
cja, która napłynęła w odpoioiedzi na zaproszenie:

zym były „Problemy” dla bardzo młodego licea­

C listy w zrujnowanej Warszawie 1945 roku?
Proszę mi darować mieszanie wielkich i dramatycz­
nych spraw ze zjawiskami pozornie niewielkiego kalibru.
Otóż, przeszliśmy przez obszar doświadczeń tak straszli­
wych, że nie mógł ich zneutralizować żaden znieczulają­
cy v. pływ cielęcego wieku. Przeżywaliśmy dotkliwy kry­
zys autorytetów, załamywanie się wierzeń religijnych,
zamęt wyobrażeń społecznych, sceptycyzm wobec polity­
ki. Pozostawała nauka. Nie, nie ta szkolna — choć szko­
ła była bardzo dobra i sympatyczna — ale Nauka z
wielkiej litery. Imponowała myślącym młodym ludziom
rygorami swoich procedur i różnorodnością swoich ofert
badawczych. Wydawała się solidnym fundamentem
wśród powszechnego zamętu pojęć i kryzysu autoryte­
tów. Szukaliśmy takiego oparcia: wiedzieliśmy, że tylko
baronowi Munchhausenowi udało się z topieli wyciąg­
nąć za własne włosy.
Spotkanie nasze z „Problemami” było atrakcyjnym,
niekiedy zaś fascynującym spotkaniem z Nauką. Skła­
małbym twierdząc, że spotkaniem jedynym. Ale atrak­
cyjność „Problemów” miała mocne podstawy.
. Ulaliśmy — i, jak sądzę, mieliśmy rację — w solid­
ność wiedzy prezentowanej przez pismo. Mieliśmy więc
wrażenie kontaktu z Nauką prawdziwą, nowoczesną,
otwierającą horyzonty nie znane jeszcze szkolnym pod­
ręcznikom. To pobudzało wyobraźnię i skłaniało do wy­
siłku rozumienia rzeczy trudnych.
Odnajdywaliśmy w „Problemach” inteligentne dozo­
wanie różnych dyscyplin naukowych. Krajobraz nauki
zyskiwał na atrakcyjności, bo był tak bardzo różno­
barwny. Teoria — wbrew Mefistofelesowi z „Fausta” —
bynajmniej nie wydawała się nam szara.
Pojęliśmy, że wybitny uczony potrafi pisać o rzeczach
trudnych w sposób przejrzysty, ale nie uproszczony,
mądry, ale i dowcipny. Utwierdzam się w przekonaniu,
że rację miał Boy-Żeleński (jeden z bohaterów moich
ówczesnych lektur), gdy kwestionował wyobrażenia, iż
człowiek poważny i człowiek dowcipny to są dwie róż­
ne osoby.
Na wybór mojej życiowej drogi te lektury wywarły
wpływ decydujący. Czy fascynacja Nauką mogła zara­
dzić kryzysowi autorytetów moralnych? Tak, w niema­
łym stopniu. Już wówczas pojąłem, żc należy się wy­
strzegać szamanów, quasi-naukowych hochsztaplerów, We wszystkich społeczeństwoch wysoko rozwiniętych
mistyków i społecznych znachorów. Zrozumiałem także, rośnie rola t.go składnika kultury duchowej, jakim jest
iż nauka to nie tylko depozyt osiąganych rezultatów, a wiaśnie kultura naukowa. Otóż ma to znaczenie nie tyl­
już na pewno nie rezultatów wiecznotrwałych; nauka ko utylitarne, pragmatyczne. Nie tylko pozwala żyć no­
to także system działań, obwarowany solidnymi rygora­ wocześniej i zamożniej. Kultura naukowa może i powin­
mi. Działania te tylko wówczas mają sens, gdy respek­ na być wehikułem owych ludzkich wartości, bez któ­
tują pewien kanon wartości: oryginalność myślenia, to­ rych uprawianie nauki na serio jest po prostu niemo-
lerancję dla odmiennego naukowego poglądu, rzetelność żliw :. Powinna je propagować i upowszechniać, spra­
poszukiwań badawczych, niezależność od dogmatów,
swobodę słowa, ale i odpowiedzialność za słowo. To wca­ wiać. że ludzie będą nie tylko światlejsi, ale i bogatsi
le niezły materiał do budowania sobie świata pojęć mo­ duchowo.
ralnych. Wiele lat później przeczytałem — nie bez wzru­
szenia, przyznaję — wspaniałą książkę nieodżałowanego Dziękuję „Problemom” za to, co byio. Życzę powodze­
Jacoba Bronowskiego „Science and Humań Values”. Po­ nia na długiej drodze, która jest przed nami.
twierdzała i systematyzowała te wyobrażenia, które za­
częły się w moim umyśle formować przed czterdziestu
lałv- Nic bez wpływu, i znacznego, „Problemów.”
 aproszenie do wypowiedzenia się z
Z okazji 40-lecia istnieniaN „Problemów
poczytuję sobie za zaszczyt. Byłem i
jestem czytelnikiem „Problemów”, aczkol­
wiek nie stałym, ale tylko dlatego, że nie
nadążam z powodu zbyt wielkiej liczby wy­
dawnictw, które powinienem czytać. „Prob­
lemy” spełniają swą rolę popularyzacyjno-
-naukową niezwykle umiejętnie. Tych słów
proszę nie uważać za zdawkową laurkę uro­
dzinową. Są one szczere.
Największą niespodzianką, ale jednocześ­
nie największym rozczarowaniem w mojej
dziedzinie (medycyna, w szczególności chi­
rurgia) stał się w powojennym okresie roz­
ziew, jaki nastąpił między wspaniałymi
osiągnięciami i postępami chirurgii (np. sku­
teczne, trwałe wyleczenie chorych na różne
postaci nowotworów złośliwych, choroby
Graves-Basedowa i wielu innych) a prze­
strzeganiem zasad etyki i deontologii lekar­
skiej. Medycyna nie może stać się wyłącznie
nauką, ale musi być nauką i sztuką (lecze­
nia) jeśli nie ma zwrócić się przeciw czło­
wiekowi.
Mimo chwiejności i elastyczność etycznej
pojawiły się jednak jaskółki zapowiadające
poprawę. Przyjęty został „Zbiór zasad etycz-
no-deontologicznych polskiego lekarza”,
zuję się wyróżniony zaproszeniem Redakcji „Prob­
C lemów” do przedstawienia swych refleksji z oka­
zji 40-lecia działalności tego miesięcznika.
Wprawdzie należę do tych ludzi, którzy w roku 1945
po zakończeniu wojny wrócili do zniszczonej Warszawy,
ale nie należę do tych, którzy w jakikolwiek sposób
przyczynili się do rozwoju miesięcznika „Problemy”.
Wróciłem do Warszawy po prostu, by rozpocząć swe
życie domowe i zawodowe od nowa i to od stanu ze­
rowego po straceniu swego mienia w następstwie na­
jazdu hitlerowskiego w 1939 r. oraz w następstwie znisz­
czeń powstania warszawskiego. Warszawa była tym mia­
stem, które nie tylko przygarnęło mnie w czasie okupa­
cji, ale które mi dało nadto warunki przetrwania i mo­
żliwość pracy zawodowej, powierzając mi ordynaturę od­
działu chirurgii w Szpitalu im. Karola i Marii dla
Dzieci.
Na kłopotliwe pytanie zawarte w przysłanej mi an­
kiecie, czy byłem czytelnikiem „Problemów” i czy z tej
lektury doznałem inspiracji twórczych, przyznać muszę,
że nie abonowałem tego miesięcznika i czytałem tylko
sporadycznie numery, gdyż w poznańskich kioskach nie­
łatwo było nabywać „Problemy”.
A jednak wiąże mnie z „Problemami” głęboka więź
szczerego sentymentu i wdzięczności. Powodem tego była
nagroda, którą przyznały mi „Problemy” w 1975 r. za
„popularyzację wiedzy w zakresie medycyny”. I tu za­
czynają się moje refleksje.
Nagroda ta była dla mnie prawdziwym zaskoczeniem,
gdyż nigdy nie zasiadałem, by pisać prace popularyza­
cyjne. Publikowałem raczej prace fachowe z mej dzie­
dziny.
Toteż, gdy podczas uroczystości wręczania mi nagro­
dy „Problemów” za popularyzatorstwo zgłaszałem swe
wątpliwości, czy na nią w ogóle zasłużyłem, miły zespól
redaktorski „Problemów” wyjaśnił mi, że mimo to by­
łem popularyzatorem. Nasunęła mi się wtedy pewna
analogia między określeniem „cnota z konieczności” a
„popularyzatorstwem z okoliczności”. Jedną z okolicz­
ności był fakt, że od początku minionego 40-lecia PRL
pracowałem konsekwentnie i permanentnie nad rozwo­
jem zagadnienia osób niepełnosprawnych. Publikowałem
prace z dziedziny ortopedii i rehabilitacji, co przynosiło
czasem nagrody i odznaczenia, a te wywoływały reakcje
w prasie. Zjawiali się dziennikarze, którzy chcieli dowie­
dzieć się czegoś bliższego o stosowaniu rehabilitacji w
praktyce codziennej służby zdrowia.
To ich artykuły, pisane mniej lub więcej atrakcyj­
nie, często ilustrowane, ich audycje radiowe i telewizyj­
ne popularyzowały nowo powstający w Polsce dział spo­
uchodzący za jeden z lepszych w świecie,
powołana została Komisja etyczna do spraw
eksperymentów klinicznych. Trzeci filar pol­
skiej lekarskiej myśli etycznej, izby lekar­
skie, zostanie na pewno, mimo oporów, nie­
długo powołany.
Najważniejszym problemem, jakim w naj­
bliższym czasie powinna zająć się nauka,
jest, moim zdaniem, chyba rozwój nauki o
raku i rozwój jego leczenia. Ale jeszcze
ważniejsza jest, wobec nieuleczalności wielu
chorych na raka, sprawa poprawy opieki
nad poszczególnymi, najciężej chorymi na tę
chorobę. Los ich jest bowiem opłakany. Do­
tyczy to zresztą nie tylko naszego kraju,
czego dowodem jest m.in. okoliczność, iż
niedawno zmarła w RFN znakomita społecz­
nica, dr med. Mildred Scheel, przewodniczą­
ca organizacji społecznej „Krebshilfe”, zro­
zumiała, że ważne są niewątpliwie najlep­
sze aparaty, ale ważniejsza jest poprawa
opieki nad tymi chorymi.
Życzę na koniec „Problemom” dalszego
działania w dwóch kierunkach: popularyzo­
wania osiągnięć ściśle naukowych oraz pod­
kreślania wagi etyki i deontologii.
Prof. dr hab. Józef Bogusz
łeczno-medyczny, jakim stała się rehabilitacja w po­
wszechnej służbie zdrowia.
Prasa, radio i telewizja docierały do najbardziej od­
ległych regionów kraju, czego dowodem były listy pa­
cjentów wpływające do Poznańskiej Kliniki Ortopedycz­
nej, której byłem kierownikiem w owym czasie.
Reakcje prasy były nieraz zdumiewające. Wspomnę
tylko dla przykładu 1966 rok, w którym na Świato­
wym Kongresie Międzynarodowego Towarzystwa Reha­
bilitacji w Wiesbaden (RFN) otrzymałem Nagrodę im.
Alberta Laskera, a prof. Marian Weiss równocześnie,
zdobył I nagrodę za film o metodach rehabilitacji stoso­
wanych w Konstancinie. Nagrody te były wielkim wy­
różnieniem naszego kraju. Gdy po zakończeniu uroczy­
stości opuszczaliśmy z prof. Weissem gmach kongreso­
wy, zwrócił się on do mnie: ..Panie profesorze, niech
Pan patrzy, przecież tam powie.,a flaga polska!", i do­
dał: „gdyby to były nagrody sportowe, jaki byłby ju-
bel!”.
„Jublu” istotnie nie było, ale w piśmie ilustrowanym
„Polska” ukazał się artykuł p.t. „Alians ortopedii i reha­
bilitacji”. Artykuł ten przedstawiał moje poglądy, jak
z potrzeb chorych metody rehabilitacyjne wnikały w
nasze lecznictwo ortopedyczne, rozszerzając jego możli­
wości i poprawiając wyniki.
Czasopismo „Polska” ukazywało się w pięciu językach
i było przeznaczone przede wszystkim dla zagranicy. Ze­
szyt ten (nr 5 (141) — 1966) jeszcze nie pojawił się w
naszych krajowych kioskach, a już spowodował, że do­
stałem z RFN zaproszenie do udziału w „Międzynaro­
dowym Tygodniu” nt. „rehabilitacji osób niepełnospraw­
nych”. Spotkanie to organizowała „Grupa Robocza Son-
nenberg” z siedzibą w Brunświgu.
Spędzony w Sonnenbergu tydzień był dla mnie pełny
bogatej treści. Następstwem mego pobytu było zapro­
szenie mnie do Węgier oraz wizyty przedstawicieli Cze­
chosłowacji, Węgier, Austrii w Poznaniu.
W tym okresie rehabitacja, jako nowo formująca się
dyscyplina medyczno-społeczna w kraju, budziła zacier
kawienie dziennikarzy. Minister Zdrowia i OS uznał w
1969 r. rehabilitację za integralną część lecznictwa
służby zdrowia, a Światowa Organizacja Zdrowia akcep­
towała w 1970 r. polski model rehabilitacji jako polece­
nia godny.
Przyjeżdżali więc dziennikarze z różnych stron Polski
do Poznańskiej Kliniki Rehabilitacji AM kierowanej w
owym czasie przez doc. dr Janinę Tomaszewską we
współpracy z doc. (obecnie prof.) dr Kazimierą Mila­
nowską.
 Jedni zadowalali się wywiadem i
wizytacją kliniki i jej urządzeń re­
habilitacyjnych. Ich wywiady uka­
zywały się bądź w radio i telewizji,
B ył okres, w którym „Problemy” były moją stałą
lekturą, a zaprzestanie regularnego ich czytania
wynikło przede wszystkim ze względu na trudnoś­
ci w dostaniu pisma. W okresie młodzieńczym czytywa­
bądź w wielu ilustrowanych czaso­ łem w „Problemach” wszystkie artykuły, następnie
pismach różnych regionów Polski. bardziej je selekcjonowałem sięgając przede wszystkim
Inni redaktorzy pozostawali nieraz po materiały opracowane przez wybitnych specjalistów
kilka dni w klinice, śledzili tu i zagraniczne przedruki. Czuję się więc związany z „Pro­
przebieg codziennej pracy, rozma­ blemami”, zawsze wysoko je ceniąc. Z całą też pew­
wiali z chorymi oraz z personelem nością wiedza i treści prezentowane w miesięczniku
wszystkich odmian. Ich publikacje były w swoim czasie jednym z czynników kształtują­
ukazywały się później w broszuro­ cych mój światopogląd i rozwijały horyzonty w szcze­
wym wydaniu. Otóż to dziennikarze gólności w dziedzinach innych od tej, w której się spe­
i redaktorzy byli właściwymi pro­ cjalizowałem.
pagatorami upowszechniającymi fi­
lozofię rehabilitacji osób niepełno­ Z okazji czterdziestolecia „Problemów” życzę, aby na­
sprawnych oraz sposoby wprowa­ dal propagowały naukę, prezentowały myśli i poglądy
dzenia jej w życie codzienne. naszych, polskich uczonych, konfrontując je z badaniami
Jakie życzenia kieruję wobec i osiągnięciami zagranicznymi. Życzę, aby utrzymały
„Problemów”? swój wysoki poziom i atrakcyjną formę publikacji, dba­
Aby na łamach tego zasłużonego jąc nie tylko o prezentację rzetelnej wiedzy, ale stając
i poczytnego czasopisma znalazło się także pomostem umożliwiającym wzajemny kontakt
się miejsce na problem ludzi nie­ i zrozumienie się coraz bardziej różnicującej się nauki.
pełnosprawnych. Jest to problem Sądzę (ze sposobu doboru i treści publikacji), że „Prob­
wieloaspektowy, który wyszedł sze­ lemy” rozumieją czym jest nauka i umieją ją prezen­
roko poza granice działania służby zdrowia i penetruje tować. Dlatego też życzyłbym, aby Pismo mogło zwię­
samo społeczeiistwo, które wyczuwa swe zagrożenie groź­ kszyć swój nakład i uatrakcyjnić swą szatę graficzną,
bą inwalidyzacji. Wyrazem tego są liczne organizacje gdyż jestem przekonany, że lepszy papier } lepsza poli­
społeczne, zawiązane w ostatnich latach, jak PRON, Ko­ grafia poszerzy możliwości prezentowania problemów i
mitet ds. Ludzi Starszych, Inwalidów i Osób Niepełno­ osiągnięć współczesnej nauki.
sprawnych, Rada ds. Rodziny, Towarzystwo Przyjaciół Co jest największą niespodzianką w powojennych dzie­
Dzieci itp. Problem niepełnej sprawności ludzi przestał jach nauki? Bardzo trudno jest sformułować odpowiedź
dawno być ich tylko problemem, a stał się problemem
ludzi zdrowych. ~ \
Ludzie zdrowi budują dziś jeszcze mieszkania, han­
del, oświatę itd. w sposób dostosowany tylko do potrzeb
ludzi zdrowych. Tymczasem zdrowy dziś człowiek może
stać się jutro inwalidą z powodu nieszczęśliwego wy­
padku czy choroby lub wady wrodzonej, a wtedy czuje
się w tym świecie ludzi zdrowych wytrącony poza krąg
społeczeństwa. A przecież nie musiałoby tak być, gdyby
ludzie zdrowi mieli lepszą świadomość o profilaktyce ka-
lectw i o możliwościach łagodzenia skutków kalectwa.
Liczba osób niepełnosprawnych w świecie, a także w
Polsce jest duża, wzrosła z 12% do 18% w ostatnich la­
tach. To znaczy, że co piąty mieszkaniec ma mniejszy
lub większy stopień niepełnej sprawności. Co dziesiąte
dziecko jest niepełnosprawne (fizycznie lub umysłowo).
Około 16%—18% wszystkich noworodków rodzi się
przedwcześnie (w 6—7 miesiącu). Około 59% z nich ma
wagę poniżej 2000 g i wykazuje objawy porażenia móz­
gowego i niedorozwoju umysłowego, a wiadomo, że dzie­
ci te ciążą przez całe życie na rodzinie, na służbie zdro­
wia, oświacie i na całym społeczeństwie.
W jednym z ostatnich programów telewizyjnych „Mo­
nitora Rządowego” podano, że na pokrycie rent i świad­
czeń socjalnych dla 16 milionów inwalidów i osób nie­
pełnosprawnych musi pracować 9 milionów osób zdro­
wych, przy czym całość wypracowanego dochodu idzie
wyłącznie na świadczenia socjalne, a nic na rozwój prze­
mysłu.
Gdyby ta dysproporcja wzrastała, a wszystko wskazu­
je na to, że tak jest, to przemysł byłby coraz bardziej
pozbawiony środków na swój własny rozwój i w końcu na to pytanie. W bardzo ogólnym sensie sądzę, że upo­
straciłby właściwy sens istnienia. wszechnienie nauki, jej wręcz eksplozywny rozwój i to
Ochrona społeczeństwa przed inwalidyzacją wiąże się co nazywamy rewolucją naukowo-techniczną. Natomiast
ściśle z rozwojem przemysłu, który zresztą sam w sobie dla badacza największą niespodzianką jest wszystko co
jest jednym z źródeł kalekotwórczości. odkryje — nie byłby inaczej badaczem. Jednym z zasad­
Walka z inwalidyzacją społeczeństwa wymaga tak sa­ niczych motywów badań i odkryć jest właśnie to — nie­
mo opracowań naukowych, jak metody prowadzące do spodzianka rozwiązania problemu. Tak więc bałbym się
postępu w rozwoju przemysłu. klasyfikować odkrycia z tego punktu widzenia, bo prze­
cież (w szczególności przy tak szybkim rozwoju nauki i
Jest to jedna z tez, którą Polska Akademia Nauk jej dywergencji) największą niespodzianką jest zarów­
uchwaliła przedstawić na mającym się odbyć w tym ro­ no odkrycie nowych złóż kopalin, jak i odkrycie nowego
ku III Kongresie Nauki Polskiej. gatunku rośliny czy zwierzęcia, zarówno odkrycie lasera
czy światłowodów, jak i wylądowanie człowieka na
Z okazji jubileuszu „Problemów” przyłączam się do Księżycu, zarówno odkrycie naturalnej partenogenezy u
życzeń wielotysięcznej rzeszy czytelników, by czasopismo gadów, jak i jadowitych ssaków w Polsce, zarówno od­
przechodziło jeszcze wiele, wiele dalszych jubileuszo­ krycie świątyni Hatszepsut w Egipcie, jak i odkrycie ro­
wych -leci z współudziałem wdzięcznych czytelników li ptaków w krążeniu materii w ekosystemie.
zdrowych i tych, którym zdrowie, niestety, uciekło.
Podobnie trudno odpowiedzieć, co jest największym
rozczarowaniem. Sądzę jednak, że jest to poczucie nie-
dostatecznego brania pod uwagę badań, odkryć i opinii
naukowych przez społeczeństwo, lub ludzi nie związa­
nych z nauką. Niech jako przykład posłuży niewyko­
rzystanie w rolnictwie czy leśnictwie biologicznych me­
tod ochrony roślin, lecz uparte trzymanie się chemizacji,
bez względu na ewidentną szkodliwość takiego postępo­
wania i opinii badaczy w tej kwestii. Jest to jeden z
przykładów, ale problem dotyczy, jak sądzę, wszystkich
dziedzin wiedzy.
Jest rzeczą oczywistą, że każdy badacz będzie uważał,
że najważniejszy problem, którym powinna zająć się
nauka, to problem, którym sam się zajmuje. Jest to
zresztą sprawa znacznie szersza, bo zahaczająca o pla­
nowanie i sterowanie rozwojem nauki, popieranie okre­
ślonych kierunków (a to znaczy niepopieranie innych).
Jest to sprawa delikatna, bo w mym przekonaniu nauka
nic znosi sterowania i winna się rozwijać w całym bo­
gactwie swej twórczości. Co oczywiście nie oznacza, że
jest wyizolowana ze społeczeństwa i że nie jest mu
potrzebna. Mimo tego, jako ekolog, uważam, że, najważ­
niejszym problemem jest poznanie rzeczywistego funkcjo­
nowania ekosystemów — na tyle głębokie, aby umożli­
wiało sterowanie nimi bez zaburzania naturalnej rów­
nowagi biologicznej, aby umożliwiało jak najekonomicz-
niejsze korzystanie z zasobów przyrody bez groźby do­
prowadzenia do ekologicznej katastrofy naszego globu.
Prof. dr hab. Kazimierz Dobrowolski
ależę do nieciągłych czytelników „Problemów”. W
N dawnych latach zaglądałem do nich częściej,
w czasach mniejszej liczebnie konkurencji innych
naszych czasopism i małego dopływu obcych. Dziś zdarza
mi się wziąć je do ręki dość rzadko, choć nigdy czasu
na to mi nie żal. Mimo zmiennej redakcji „Problemy”
zachowują swą pełną wartość informacyjną, dostępność
wykładu spraw aktualnych w wielu naukach, a co może
najważniejsze w dobie nieuchronnego ich oddalania się
od siebie, służą łączności i przepływom wiadomości, me­
tod i zainteresowań.
Należę do starszego już pokolenia, którego losem była
seria rozczarowań po latach nadziei, także w nauce, a
zwłaszcza w jej organizacji i podstawach rozwoju. Nie­
mniej zdarzały się też korzystne niespodzianki. Wyni­
kały z ujawniania się talentów badawczych, a czasem
i zespołów, choć różnej trwałości. W naukach humani­
stycznych i społecznych pomogło to nam zająć poczesne
miejsce nie tylko wśród sąsiadów, ale i w świecie, jak­
by nawet w dysproporcji do skromnej, coraz skromniej-
szej bazy działania. Wspomnę tu tylko o zagrażającej już
w perspektywie następnego stulecia dzisiejszej sytuacji
naszych księgozbiorów naukowych, których brakom za­
radzić może tylko szybka ich adaptacja do najnowszych
osiągnięć techniki informacyjnej i ich powiązanie z sie­
cią bibliotek obcych.
Należę też do tych, którzy ów początek XXI wieku
widzą w trójgłosie najszerzej pojętej techniki, biologii
i nauk społecznych, i w rozległym, nawet w naszych
warunkach gospodarczych uprawianiu nauki jako aktu­
alnej wiedzy o wszystkich dziedzinach przyrody i życia
ludzkiego, choćby te same warunki nakazywały niektóre
priorytety w zadaniach badawczych. Głównym proble­
mem rozwiązywanym w drodze owego trójgłosu pozosta­
je nadal dola człowieka, jej dysharmonia w społeczeń­
stwach i przestrzeni, jej niewydolność w zaspokajaniu
potrzeb i oddalaniu zagrożeń bytu- i wolności, jej dra-
matyczność zbyt często bliska tragizmowi. Nauka jest
głównym doradcą świadomości zbiorowej, na nauce cią­
żą szczególne obowiązki w dobie przesilenia i kryzy­
sów.
„Problemom” życzę, aby były rzeczywiście wszech­
stronnym obserwatorem jej rozwoju i spełnianej przez
nią roli u nas i gdzie indziej. I aby nie lękały się na­
wet trudniejszych treści i formy dla zapełnienia naszego
pola widzenia tym wszystkim, co istotne.
Prof. dr hab. Aleksander Gieysztor
hoć już w osiemnastym wieku przestrzegał Jan
Jakub Rousseau sugestywnie ojczyznę i świat
* przed groźbą, jaką stanowi dla człowieka życie w
warunkach coraz bardziej się różniących od „natural­
nych”, ród człowieczy nie wymarł. Na odwrót; życie lu­
dzkie trwa coraz dłużej, ze zdrowiem ludzkim nie jest
wcale tak źle, a umysł ludzki sięga coraz dalej. Czyżby
to oznaczało, że się Jan Jakub mylił, a starożytni kry­
tycy cywilizacji (na przykład Lao Tsy) i współcześni
(ot choćby Ivan Illieh) byli w błędzie...? Może nie?
Kassandra miałaby dziś przecież, w epoce takiego roz­
woju nauki i cywilizacji, jakiego się nikt nigdy nie spo­
dziewał, wielu wyznawców, czego udowadniać nie mu­
szę. Co innego mnie niepokoi. Kiedy się rozglądam wo­
koło i patrzę także na samego siebie spostrzegam, że
nie ma człowieka, który by na wzór średniowiecznego
Fausta mógł wiedzieć i rozumieć to, co już wie i rozu­
mie mała grupa ludzi, symbolizująca „ludzkość”. Nawet
wykształcony człowiek zna i może znać tylko drobny
fragment wiedzy z zakresu dziedziny, którą studiował
i w której pracuje. Sto lat temu wiedział fizyk wszystko
0 fizyce, chemik o chemii, lekarz o medycynie. Dziś
wiem z własnego doświadczenia, jak nikłe są wiado­
mości lekarza spoza jego własnej, wąskiej specjalności
1 znam aż za dobrze kłopoty z tym związane. A z nie-
meaycznych specjalności i całych dziedzin, nie wiem już
prawie nic. Patrząc do wnętrza mojego kolorowego te­
lewizora na plątaninę drucików, dzięki którym (cudem?')
widzę to, co się w tej samej chwili dzieje w Meksyku,
Argentynie, a nawet na Księżycu, zaczynam wierzyć w
diabła. Do czego mnie zresztą pewne środowiska całkiem'
na serio namawiają.
Wolałbym jednak wiedzieć, niż wierzyć w diabła, je­
stem więc wdzięczny tym uczonym wszystkich dziedzin,
którzy mi postępy wiedzy chcą i umieją wyjaśniać i nie­
rzadko podziwiam ich talenty. Tym, którzy piszą w
„Problemach” —- dziękuję szczególnie serdecznie!
Cieszyłbym się, gdyby „Problemy” były łatwiej osią­
galne, gdyby znowu były w każdym kiosku, a nawet
były pełne kolorowych rycin, a mogło je czytać coraz
szersze, prawdziwie zainteresowane postępem wiedzy,
grono. Wydaje mi się, że gdybyśmy się lepiej rozumieli,
zdawali sobie w pełni sprawę z naszej niewiedzy oso­
bistej w obliczu olbrzymich postępów nauki — bylibyś­
my skromniejsi, a zarazem może pełni ufności i wiary
w to, że nauka nie musi nam grozić, ale może i powinna
nam służyć. Starajmy się wierzyć, że biblijna opowieść
o skłóconej Wieży Babel była tylko przestrogą mędrców,
a nie proroctwem.

„Problemom” dziękuję za 40 lat ratowania przed umy­
słowym analfabetyzmem i życzę rychłego pokonania
wszelkich edytorskich kłopotów.
Prof. dr hab. Tadeusz Kietanowski
Nic wykluczam, że wspomniane przed chwilą zjawisko
— jeżeli rozpatrywać je w przekroju przestrzennym
i czasowym — pozostaje w pewnym, na pozór paradok­
salnym związku z postępem, albowiem nie wystąpiłoby,
gdyby ewolucja przeciętnego trwania życia kobiet nie
przebiegała z większą szybkością niż mężczyzn. Jeszcze
większym (i kto wie, czy nie smutniejszym) paradoksem
jest niezaprzeczalna zależność przyczynowo-skutkowa,
w jakiej od postępu pozostaje zagrożenie ekologiczne.
Postępująca dewastacja środowiska naturalnego zmusza
do weryfikacji powszechnie znanej formuły Miczurina.
Na początku bieżącego stulecia ów niezwykle uzdolnio­
ny samouk stwierdził, że człowiek nie powinien zdawać
się na łaskę przyrody. Pod koniec tegoż stulecia wyszło
na jaw, że to ona coraz głośniej błaga człowieka o łaskę.
Nie wiem, czy zagrażającą katastrofę ekologiczną, w
której obliczu stanęła nie tylko Polska, lecz również cały
świat, należałoby określić jako niespodziankę (wszak
wspomniał o takiej ewentulności jeszcze Engels). Wiem
natomiast, że stanowi dla wielu poważne rozczarowanie
i prowadzi niekiedy do pochopnych wniosków dotyczą­
cych relacji między człowiekiem a postępem z jednej
strony, postępem a środowiskiem — z drugiej. Prze­
zwyciężenie powstających w tym systemie sprzeczności
uznałbym za jedno z najpoważniejszych zadań współ­
czesnej nauki, a m.in. tych właśnie dziedzin wiedzy, któ­
rymi się zajmuję.
Coraz częściej i coraz dotkliwiej ostatnio odczuwam
brak czasu, który byłby niezbędny dla — nie powiem:
przyswojenia, ale chociażby odbioru olbrzymiego zasobu
informacji pochodzącej z najróżniejszych dziedzin wie­
dzy. Niezastąpionym pomocnikiem, swego rodzaju — pi­
lotem bywały dla mnie „Problemy”. Pragnąłbym
szczerze, aby nadal nie tylko popularyzowały naukę w
najszerszych kręgach swych czytelników, ale również
ułatwiały naukowcom pokonywanie barier powstałych
między wyspecjalizowanymi dziedzinami. Rzadko nada­
rzają się okazje do spotkań w szerokim gronie, spotkań
— rzekłbym — interdyscyplinarnych. Wielce zatem by­
łoby wskazane, aby właśnie na tych zasłużonych łamach
mogły się odbywać podobne spotkania. Wypróbowanemu
zespołowi redakcyjnemu z pełnym zaufaniem powierzył­
bym funkcje moderatora.

Doc. dr hab. Stefan Klonowicz j

d wielu lat uważnie przeglądam „Problemy” i dla­

O tego jubileusz jednego z najpoczytniejszych w
Polsce periodyków traktuję poniekąd jako święto
rodzinne. Nie składam więc żadnych życzeń ani gratu­
lacji, albowiem powinien byłbym składać je sobie sa­
memu. Ograniczę się do jednego tylko zdania: pragnął­
bym szczerze, aby „Problemy'’ towarzyszyły nam. ich
starym i wiernym czytelnikom, do końca naszego życia
oraz aby z każdym rokiem nasze — siłą rzeczy szczuple-
jące — szeregi zasilała łaknąca wiedzy młodzież.
Odpowiadajcą na kilka pytań, z którymi zwróciła się
do mnie Redakcja, zmuszony jestem pozostać na tere­
nie mi najbliższym, a mianowicie: medycyny społecz­
nej i demografii. Stwarza to zarazem okazję do stwier­
dzenia, że właśnie „Problemy” ongiś skierowały moją
uwagę na pewne zagadnienie, które przez wiele lat sta­
nowi przedmiot moich zainteresowań naukowych. Otóż
prawie 40 lat temu, w jednym z pierwszych numerów
1946 r., właśnie w „Problemach” ukazał się artykuł pro­
fesora H. Greniewskiego. Odczytałem go zrazu tylko ja­
ko potwierdzenie wniosku wyciągniętego na podstawie
bezpośrednich obserwacji przez jednego z bohaterów
C. Dickensa. Ze zrozumiałą z kontekstu goryczą mawiał
on, że nie rozumie, dlaczego wdowców jest o wiele
mniej niż wdów. Wspomniany artykuł odpowiadał (na
ówczesnym poziomie wiedzy) na owo pytanie i zachę­
cał do studiów jednego z najkapitalniejszych problemów
z pogranicza nauk biologicznych i społecznych. Mam,
oczywiście, na myśli problem tzw. nadumieralności męż­
czyzn. Sądzę, że „Problemy” mogłyby do niego powrócić
— chociażby z tej racji, że w Polsce w ostatnich latach
zjawisko to nabrało szczególnej intensywności.
 rudno określić rzecz co do roku, jednakże od lat
T zagłębiam się w przerażającej z lekka świadomości,
źe ż y j ę w j u t r z e ! Przeraża to dokładnie tak
samo, jak przejmujące lękiem wkraczanie w realia nie­
znanej planety trwożyło — intrygując zarazem! — wszy­
stkich bohaterów powieści science fiction, czy to u
wczesnego Lema, czy we współczesnych opowiadankach
„Fantastyki”. Pierwszą warstwą zjawiska jest otoczka
techniczna mego wiejskiego życia, już od dawna wy­
pełniająca z naddatkiem program, poznany przeze mnie
w dzieciństwie, kiedym czytał Veme’a i jemu podob­
nych, jednako baśniowych wtedy dla mnie, jak i dla mo­
jego ojca i dziadka. Wszyscy trzej żyliśmy bowiem w
minimalnie odmiennych konkretach, a w dokładnie ta­
kich samych warunkach umysłowych, natomiast — bio­
rąc rzecz mechanicznie — moja czteroletnia wnuczka,
obstawiona mrugającą światełkami aparaturą video, mag­
neto, telefono (klawiszowy aparacik z pamięcią) i całą
resztą oczywistych dla niej przyborów dnia powszednie­
go, należy do zupełnie odmiennej generacji XXI wieku,
nawet tutaj, gdzie obezwładnia wszystko i wszystkich
straszliwe zacofanie i materialny paraliż struktur. 2
czym jednak pogodzić mi się najtrudniej w owym Ju­
trze, które mnie osaczyło i straszy, to układy innego
typu, niż scalone z tyrystorków i mikroprocesorków, a
mianowicie układy myślowe.
Zostaję otóż coraz beznadziejniej odcinany od świata
nauki. To, że ta ponura przygoda spotyka mnie, to jesz­
cze pół ilu>b ćwierć ibiedy, stokroć gorzej, iż owo wyłus­
kanie człowieka z krainy, z obszaru wiedzy (z pozosta­
wieniem ,mu najwyżej wycineczka do obróbki, fragmen-
ciku do wyszlifowania) — ,cnwo wypędzenie publiczności
z sal, igdzie występują uczeni jawi mi się czymś szcze­
gólnie krzywdzącym, pauperyzującym i wręcz obelży­
wym wobec moich dzieci i wnuków. A więc, powiadam
sobie struchlały, a więc nie otrzymają oni, prócz goto­
wych produktów w skrzyneczkach, żadnych wieści >
tym, co słychać w nauce? Nie .powstanie już lektura
mego dziadka, ojca i moja, czterotomowy, pasjonujący,
bogato ilustrowany i całkowicie czytelny twór w ro­
dzaju ksiąg Kremera „Wszechświat i człowiek” (prze­
pyszne wydawnictwo Orgelbranda z początków naszego
stulecia)?
Pisał Słonimski, iż za jego młodych lat rodziciel, pan
doktor, mógł dla własnej frajdy i w charakterze pożyw­
ki .rozmów kawiarnianych ogarniać — właśnie dzięki
takim Kremerom-Orgelbrandom — z grubsza całość świa­
towej erudycji. Mógł rozmawiać o .prążkach Fraunhofe-
ra i efekcie Dopplera, o omyłce marsjańskiej Schiąpa-
rellego, o ewolucji darwinowskiej i jej pułapkach, o
prawie moralnym w duszy Immanuela pod gwiazdami,
o łowcach mikrobów i o biograficznych odkryciach lite­
rackich Hoesicka lub Miriama, tak samo swobodnie, jak
o japonicach Mangghi-Jasieńskiego lub o fluorescencji w
rurach selenowych, na równi z teorią wulkanów lub
pożytkiem, niesionym w gruszcze Bessemera, jak i w
gruszkach z Pomologu warszawskich Koszyków... To się
wszystko dało ogranąć umysłem inteligenta u Loursa,
u Maurizia lub w „Bazarze” nad Wartą — i wszystko
to było warto! Dla samej tylko rozkoszy pławienia się
w erudycji bezinteresownej, w radości poznawania świa­
ta, czyli ludzkiego intelektu. Dla samej frajdy uczestni­
czenia w bogactwie życia innych, w atrakcjach Pozna­
wania.
Ta fala, musująca lekką może, lecz ozdobną pianką po­
pularności nauki, dotarła — mimo raf wojennych — do
naszego, powojennego, polskiego brzegu, że się tak ob­
razowo i metaforycznie wyrażę... Uważało się jeszcze,
uznawało za oczywistość uczestniczenie, rzecz jasna w
formie kibicowatej, w przygodach wiedzy, w rejsach od­
krywczych Darwinów współczesności, w wyprawach
w głąb atomu i w głąb Kosmosu, równolegle z podróżami
po (przynajmniej) ciekawostkach humanizmu, sztuk, fi­
lozofii. Toteż gdy redaktor Unkiewicz, pełniący energicz­
nie rolę łącznika z resztą globu — jak gdyby wypełnia!
powiedziane później wskazanie Leona Schillera: „Aby
utrzymać Polskę przy Europie!” — wypuścił z szerokie­
go frontu „Czytelnika” Borejszy wyborny miesięcznik,
itinerer pó bieżącej nauce, po trosze digest, po trosze
przegląd wizjonerski wiedzy, wówczas i my. naonczas
młodzi entuzjaści życia, chwyciliśmy zeszyty „Proble­
mów” z całym zapałem łaknących. I na dowód zafascy­
nowania jęliśmy w przedmiejskiej, zwykłej sobie szkole,
ściślej: u końca liceum, tuż przed maturą, wydawań
własne, rękopiśmienne „Problemiki”, niejako dalszy, pry­
watny ciąg oficjalnego periodyku. Jeszcze wówcz.as nie
żyłem w żadnym Jutrze, lecz w pas jonującym, obiecu­
jącym Dziś, roku 1945 i 46. Ot, sztubackie złudzenia!
Rozkoszne złudzenia, błogie imitacją współuczestnictwa.
Wkrótce, już jako student, a przede wszystkim jako
członek Polskiej YMCA, poznałem samego Unkiewicza.
„Ciocia Imcia” była sponsorką i patronką wolnych od
wszelkiego firmowania i zaszeregowania organizacyjnego
inicjatyw młodzieńczych, gdzie młodzieńczość nie zale­
żała od metryki, ale od impetu wewnętrznego. Od spor­
tu przez konkrety sztuk do wyrafinowanej muzyki, już
to jazzowej, już to kameralnej i wirtuozowsko-koncerto-
wej i do dysput filozoficznych — czyniło się tam wszy­
stko ku zbudowaniu ciała i ducha. „Problemy”, gdzie
obok siebie ukazywały się artykuły matematyczne, przy­
rodnicze oraz Tuwima „Cicer cum caule”, spełniały wy­
bornie tę właśnie, nie obciążoną żadnymi serwitutami
okolicznościowymi rolę pobudzacza myśli i żywotności,
dostarczały paliwa pomysłom, dokumentowały sytuację
światową nauki, a więc sytuację człowieka twórczego.
I wciąż jeszcze, jak za czasów doktora Słonimskiego
pozwalały mniemać, iż rozumie się stan rzeczy, jest się
na bieżąco w aktualnościach wiedzy wszech dziedzin.
Wraz z krachem personalnym i strukturalnym nauk
w tym rejonie, z odcięciem od nurtu ogólnoświatowego
nastąpiła, czy zaczęła następować (jak się potem nam
ukazało) inna, generalna degrengolada globalna. Zaczę­
ła się oto era coraz węższych specjalizacji, połączona
złowieszczo z powstawaniem hermetycznych kapliczek,
obwarowanych własną, nieczytelną liturgią oraz mową,
era wiedzy bez widowni. I kiedy po latach wyszliśmy
z czarnej dzinry izolacji, wychynęliśmy na świat, zasta­
liśmy już owo przerażające Jutro, ujrzeliśmy dystans
między Mauriziem, Loursem i Bazarem, a — nie mogą­
cymi już teraz powstać — tomami Kremera.
Co gorsza — do snobizmu, do uniformu uczonych, i to
dowolnej dziedziny, zaczęło należeć to dystansowanie
się od profanów, anatema, rzucona globalnie na „iprosty-
tuatorów”, czyli popularyzatorów, zaczęła się posępna
moda na żargony, slangi, grypserę środowiskową. Na­
pisał rn.in. KTT, iż monstrualnej wielkości artykuły jego
szefa, nie do przebrnięcia przez osoby postronne i tym
samym rzucające publikę na kolana wobec ogromu in­
telektualnego autora — gdy się je jednak przebrnie
i rozszyfruje, zawierają kilka kropel truizmu, kilka
oczywistości... Wyleciał za to z redakcji, .przez tegoż sze­
fa prowadzonej, lecz rację ima po dzień bieżący i za­
pewne na bardzo długo. Cóż w tej sytuacji .mógł uczy­
nić (po przedwczesnej, a może właśnie na czas tragicz­
nie zaistniałej, śmierci wspaniałego Unkiewicza) profe­
sor Hurwic, sternik „Problemów”? Ratował, ile się dało,
kontynuował, że tak powiem, „Słonimską” linię koń tak-
tów z odbiorcą, Idcz siła złego na jednego. Czarne chmu­
ry pokryły nieboskłon, zrobiło się mroczno.
Czy dziś „Problemy” mają szansę nawrócić do, mó­
wiąc symbolicznie, linii Kremera? Nie mnie to sądzić
i wyliczać. Przez sporo lat prowadziłem w „Kurierze
Polskim” felieton pod ogólnym nagłówkiem „Zdaniem
optymisty”, lecz ostatnio zmieniłem szyld na „Pesymis­
tę” i taki już zostanę. Potwierdzając zdanie rysunkiem
w „Polityce”, gdzie dwu murarzy, wznoszących budynek,
oparty o garść patyczków, powiada: „Fundamenty poło­
żymy w bardziej sprzyjającej chwili...” Osobiście mam
zaufanie i mnóstwo zadawnionej sympatii dla nowej
Szefowej anszaltu, znanej powszechnie z energii i rze­
czowości (taik się komplementuje szefostwo!), pamiętam
też przysłowie o diable, który nie może i wymaga za­
stępstwa, by rzecz się udała — lecz widzę także więk­
szość tzw. obiektywnych czynników, z których niektóre
wymieniłem wcześniej. Co nie przeszkadza, w jubileu­
szowym nastroju, przekazaniu życzeń pomyślności, suk­
cesów w pracy i życiu osobistym. Na zdrowie!
Szymon Kobyliński

wszem, jestem czytelnikiem „Problemów”, i to

O jednym z najstarszych, albowiem od lat prawie
czterdziestu, czyli od moich czasów studenckich.
Co prawda nie oznacza to, bym miał w ręku każdy nu­
mer pisma, nie byłem bowiem nigdy jego prenumerato­
rem i nie zawsze mogłem je otrzymać. Mogę jednak
uczciwie stwierdzić, że śledziłem z sympatią i wiernie
rozwój „Problemów” ,przez cały ciąg dotychczasowej ich
historii. Wynika to również stąd, że należę do gorących
zwolenników tej ideologii, która niezmiennie wyznacza
kierunek i poziom pisma.
Tak, można mówić o ideologii, albowiem jest nią idea
popularyzowania osiągnięć różnych nauk, nawet tych
najtrudniejszych i najnowocześniejszych. Uważam — jak
na pewno uważali też założyciele pisma i wszyscy jego
kolejni redaktorzy — że przedstawiciel każdej dyscypli­
ny naukowej winien poczytywać za swój obowiązek
przedstawienie jej osiągnięć, metod pracy i problemów
w sposób możliwie przystępny, tak by mogły dotrzeć
do jak najszerszych kręgów osób przeciętnie wykształ­
conych, a pracujących w najróżniejszych zawodach. Do­
piero bowiem nauka upowszechniona staje się siłą spo­
łeczną. I dopiero wtedy następuje wzajemne przenika­
nie wyników najrozmaitszych dyscyplin badawczych.
Jest to sprawa szczególnej wagi w dobie niewiary­
godnie i wciąż pogłębiającej się specjalizacji. Najwybit­
niejszy profesor filologii lub historii, humanista w ogóle,
wie tylko tyle o biologii, antropologii, fizyce i astrono­
mii, ile nauczył się w szkole średniej; a właściwie
znacznie mniej, bo zapomniał i to, co Wkuwał do ma­
tury. I odwrotnie. Ktoś więc musi budować pomosty,
aby luminarze naszej nauki, członkowie Akademii, pro­
fesorowie wyższych uczelni, mieli przynajmniej pojęcie
o tym, co dokonuje się w dyscyplinie często wręcz są­
siadującej z ich specjalnością dosłownie o miedzę.
„Problemy” stanowią jeden z owych pomostów, budo­
wanych i podtrzymywanych z godną podziwu konsek­
wencją, wręcz uporem, a także talentem przez lat właś­
nie czterdzieści. W naszym kraju, w którym wciąż coś
się rwie, uporczywe wcielanie w życie tej samej ide!
przez ten sam organ — który właściwie stał się już in­
stytucją — jest czymś zasługującym na wielki podziw
i szacunek.
Byłoby rzeczą może interesującą i cenną wydanie
książki — i to właśnie w Bibliotece „Problemów” —
o tym, czym zajmowały się „Problemy” w minionym
czterdziestoleciu, jakie zapowiadały nowe odkrycia i me­
tody, jakich spodziewały się przewrotów w nauce —
i jak to wygląda obecnie. Inaczej mówiąc: problemy
czterdziestolecia w odbiciu artykułów „Problemów”. By­
łaby to skondensowana historia czterdziestu lat trium­
fów myśli ludzkich, wielkich nadziei i równie wielkich
rozczarowań.
Nie potrafię wskazać, które to z nawarstwiających się
odkryć czterdziestolecia jest najważniejsze. Tyle ich by­
ło... Może to, co dzieje się — lub dziać się może — w
genetyce? A może sprawy elektroniki i komputeryzacji?
A może zarysowująca się potrzeba generalnej rewizji,
ba, rewolucji, w zakresie pojęć i metod filozofii? Chodzi
— taikie mam wrażenie — o odejście zarówno od bez­
płodnego neopozytywizmu i pokrewnych mu kierunków,
jak też od pięknosłowia i pseudoproblematyki wielkich
systemów metafizycznych. Wiem natomiast, co przynio­
sło mi największe rozczarowanie. Jest nim bezsporny
fakt, że ów świetny pochód ludzkiego poznania nie wy­
war! najmniejszego wpływu na psychikę mas, przynaj­
mniej w niektórych krajach i kręgach. Efekt jest taki,
że współżyją na tym globie ludzie stojący na najwyż­
szym poziomie intelektualnym i moralnym, prawdziwie
należący do wieku XXI, jak wyobrażamy go sobie w
najpiękniejszych i najśmielszych wyobrażeniach — i
prawdziwi jaskiniowcy o najniższych instynktach, a
wyposażeni w cudowną broń techniki. Są to ci, którzy
posyłają dzieci na front, obiecując im w razie śmierci
wieczny raj pełen zabawek; ci, którzy dopuszczają się
zamachów terrorystycznych i szkolą terrorystów; ci, któ­
rzy sieją rasizm. Na tym, tak uważam, polega prawdzi­
wy problem naszych czasów. Tylko jak zbudować po­
most pomiędzy już nie różnymi dyscyplinami naukowy­
mi, ale ludźmi o umysłowości różnych epok; między
wiekiem postępu a najciemniejszym średniowieczem?
A jednak, tak wierzę, nie wolno ł w tej sprawie tra ­
cić nadziei. Trzeba widzieć i ten problem, a winny go
dostrzec również — „Problemy”. Zresztą chyba i dos­
trzegają, pielęgnując na swych łamach artykuły z tej
dziedziny myślowej, 'która jedyna zdolna jest czegoś do­
konać w danym zakresie: jest nią racjonalistyczna hu­
manistyka.
 estem czytelnikiem „Proble­
J mów” od wielu lat, ale czy­
nię to nieregularnie. Jest rze­
czą naturalną, że czasopismo popu­
larnonaukowe rzadko może przy­
nieść coś nowego w ścisłej specjal­
ności, w moim przypadku — akus­
tyki. Natomiast pomogły mi „Prob­
lemy” w rozszerzeniu horyzontów
na zagadnienia stojące nieco z boku
tej specjalności, lecz z nią związa­
ne. Mara na myśli przede wszyst­
kim artykuły z lat pięćdziesiątych
dotyczące rozwoju elektroniki pół­
przewodnikowej .
Inny przypadek, gdy sięgam do „Problemów” w os­
tatnich latach, to moje zainteresowania naukoznawcze.
W „Problemach” znajduję rozszerzenie moich wiado­
mości na bardziej mi obce dziedziny związane głównie
z biologią, biofizyką i biochemią. Sam będąc członkiem
Redakcji międzynarodowego kwartalnika „Impact of
Science on Society”, znajduję w „Problemach” pewne
zagadnienia mogące stymulować nowe pomysły.
W dziedzinie akustyki przyjemną niespodzianką było
osiągnięcie w latach siedemdziesiątych światowego po­
ziomu w niektórych jej działach, jak medyczna diagnos­
tyka ultradźwiękowa, nie niszczące metody badania ma­
teriałów, optoakustyka, geoakustyka i akustyka kwan­
towa. Na sukces złożyły się prace moich kolegów po­
czynając od połowy lat pięćdziesiątych. Rozczarowaniem
jest fakt, że mimo osiągnięć naukowych w dziedzinie
akustyki budowlanej i architektonicznej, zagadnienie
izolacji akustycznej w nowoczesnych budynkach miesz­
kalnych jest lekceważone, dotyczyło to -także planowa­
nia przestrzennego, gdzie popełnia się rażące błędy
(przykład Centrum Onkologii na głównej linii przelotów
na lotnisko Okęcie). W sprawach nauki w ogóle pod­
kreślić warto dwa problemy: jeden •— pozytywny, to
ogromnie szybka odbudowa stanu kadrowego nauki pol­
skiej, a w następnych 10-leciach zdobycie światowego
autorytetu, nawet w dyscyplinach, które przed wojną
były białymi plamami w nauce polskiej. Problem nega­
tywny to zaznaczający się gdzieś od połowy lat siedem­
dziesiątych spadek społecznego autorytetu nauki i jej
przedstawicieli. Proces ten ma różnorodne przyczyny i
objawia się w różnych płaszczyznach i chyba wymaga
wnikliwego zastanowienia ze strony społeczności nau­
kowej.
Wydaje się, że nie można Określić problemu najważ­
niejszego, gdyż w każdej niemal dyscyplinie dzieje się
coś nowego. Inna będzie gradacja w skali światowej,
nieco inna w polskiej, inne jest wartościowanie spodzie­
wanych osiągnięć poznawczych, inne — praktycznych.
Mówi się dużo o przesunięciu głównego kierunku od­
kryć z nauk fizycznych na nauki biologiczne, ale nie
można tej tendencji ograniczać. Toteż przypuszczam, że
z punktu widzenia wartości poznawczych najistotniejszy
będzie harmonijny rozwój nauki z zapełnianiem luk ja­
kie istnieją w badaniach interdyscyplinarnych. Nato­
miast problem praktyczny można by określić bardzo o-
gólnie: czy i jak nauka widzi rozwiązanie narastających
napięć współczesnego świata (wzrost ludności Ziemi, za­
trute środowisko, wyścig zbrojeń i inne).
W zasadzie jestem za utrzymaniem dotychczasowego
profilu pisma, który sprawdził się przez wiele lat i zdo­
był spore grono stałych czytelników. Również proporcje
pomiędzy miejscem poświęconym poszczególnym działom
nauki wydają się słuszne, być może, że warto by nieco
rozbudować dział krótkich informacji o najnowszych
osiągnięciach nauki światowej, a jeśli jest coś naprawdę
ciekawego — także nauki polskiej. W żadnym jednak
przypadku nie powinno się obciążać „Problemów” for­
malnymi sprawozdaniami z tego co się w nauce polskiej
dzieje.
związku z czterdziestoleciem „Problemów” prze­
W syłam parę uwag, które mi się nasunęły przy
okazji zastanawiania się nad tą chwalebną rocz­
nicą. Wydaje mi się, że „Problemy” są wzorem miesięcz­
nika uprawiającego dyskusyjną popularyzację a nie nau­
czanie doktryny. Opisywane są problemy nauki, zagad­
nienia powstawania osiągnięć naukowych i zawsze nie
jako zamknięta w klatce dzisiejszych poglądów czy ak­
tualnych przekonań doktryna, ale jako to, co jest żywe,
co się rozwija, co nieraz jest błędne, ale zawsze jest
drogą do nowych odkryć czy do oryginalnych przekształ­
ceń bieżących prądów naukowych. Wydaje mi się, że
ten charakter miesięcznika od założenia określony, u-
trzymywany przez tyle lat zasługuje na specjalne przy­
pomnienie.
Minione czterdziestolecie przyniosło wiele rewolucyj­
nych zmian w różnych dziedzinach nauki, ale także
i sporo rozczarowań. Jedno z największych rozczarowań
zawdzięczamy rozwojowi astronautyki. Sondy kosmiczne
na Wenus i na Marsa przyniosły wiadomość o tym, że
na Marsie prawdopodobnie brak nawet bakterii, nie
mówiąc o takich żywych istotach jak wymarzone przez
autorów fantastycznych powieści. Na Wenus w ogóle
brak możliwości powstania życia w temperaturze jaka
panuje na powierzchni tej planety. Te potworne warun­
ki na Wenus i nłe mniej trudne na Marsie, to dwa od­
krycia, fkitóre od razu zrujnowały nadzieje nie tylko lite­
ratów, ale ł uczonych, pragnących znaleźć choćby ślady
życia organicznego na innych planetach naszego ukła­
du. Tak radykalnych rozczarowań chyba nie było w
innych naukach.
Oczywiście były i mniejsze rozczarowania, wynikające
z braku potwierdzenia takiej czy innej teorii. Ale to
prowadziło do powstawania nowych teorii, lub popra­
wienia istniejących. Brak warunków do rozwoju życia
na Wenus czy Marsie — to nie teorie, ale zwykłe fakty,
których nie zmieni żaden nowy sposób rozumowania
czy badania.
Było i jest jeszcze jedno rozczarowanie, o którym nie
wiem czy warto pisać, bo jest ono raczej charakteru
etycznego a nie naukowego. Dotyczy to bardzo niemąd­
rego 1 bezmyślnego zagarniania odkryć naukowych dla
celów zbrodniczych — zmasowanego mordowania ludzi
niezależnie od ich zaangażowania w wojennym rzemioś­
le. Jest to może rozczarowanie w dziedzinie etyki i wia­
ry w opisywane nieraz posłannictwo człowieka („Czło­
wiek to brzmi dumnie”) a także człowieka uczonego,
który jak Leonardo da Vinci czy Nobel nie rozporzą­
dzali dostatecznie rozwiniętą wyobraźnią, by przewidzieć
konsekwencje odkrycia czy opracowania naukowego.
Nic nie nauczyli się ci, co tworzyli pierwszą bombę
atomową i widzieli jej skutki, a ich następcy idą tą
samą drogą. Wydaje mi się, że to nie jest zagadnienie,
tylko fakt. Realny fakt, będący takim samym rozczaro­
waniem jak brak życia na Wenus.
Ale poza tymi rozczarowaniami ne brakowało cieka­
wych odkryć i opracowań naukowych rewolucjonizują­
cych duże nieraz dziedziny poglądów. Jedną z takich
rewolucji w astronomii — bo tylko o astronomii .potra­
fię napisać — było narodzenie się po wojnie radioastro­
nomii i jej wspaniały rozwój — a z odkryć ważniejszych
w tej dziedzinie stwierdzenie istnienia pulsarów. Stwier­
dzenie, że w mgławicy Krab, będącej pozostałością po
wybuchu gwiazdy supernowej, pulsuje radiowo mała
gwiazda z częstością około 30 impulsów na sekundę ,—
było przez niektórych astronomów uważane za jedno
z najważniejszych odkryć w całej dotychczasowej astro­
nomii. Myślę, że niemniej ważne było odkrycie tzw.
kwazarów — najbardziej odległych, a więc najmłodszych
galaktyk. W ten sposób poznano najmniejsze gwiazdy
i największe galaktyki. Odkryte także radiowo promie­
niowanie resztkowe w przestrzeni kosmiczej dotyczy ca­
łego Wszechświata, gdyż przemawia na korzyść teorii
mówiącej o Big-Bangu — powstaniu Wszechświata z
małego praatomu wskutek wybuchu.
Radioastronomiczne odkrycia zostały dokonane z po­
mocą odbiorników promieniowania długofalowego ulo­
kowanych na Ziemi. Z kosmosu dokonuje się natomiast
obserwacji w krótkofalowym promieniowaniu, takim jak
pozafiolet czy rentgenowskie przedziały widma. Trudno
tu wymienić wszystkie osiągnięcia astronomii rentge­
nowskiej. Powstała dopiero w parę lat po narodzinach
„Problemów”, więc nawet jeszcze 40 lat nie liczy.
 A poza tym cała astronautyka. To przecież także zu­
pełnie nowa dziedzina, której plonem jest poznanie nie
tylko składu i struktury skał księżycowych, ale także
uzyskanie dokładnych map księżyców Jowisza, powierz­
chni Wenus i tylu innych zjawisk, których nie podejrze­
wano dawniej. Jednym z ciekawszych osiągnięć było
chyba wyliczenie teoretyczne sposobu ucieczki atomów
ze Słońca, ucieczki powodującej powstanie korony sło­
necznej i w dalszej konsekwencji wiatru słonecznego —
którego istnienie zostało stwierdzone następnie przez po­
miary w przestrzeni międzyplanetarnej za pomocą in­
strumentów ulokowanych na sondach i satelitach kos­
micznych.
Ogromny postęp w budowie coraz subtelniejszych i
wydatniejszych metod obserwacji, opracowanie sposobu
rejestracji promieniowania radiowego, rentgenowskiego,
gamma i ostatnio w podczerwieni — pozwala na uzyski­
wanie nowych, nie podejrzewanych nieraz informacji o zja­
wiskach kosmicznych. Informacji tych jest nieraz tak
wiele, że jeszcze przyszłe pokolenia będą je opracowy­
wać, gdyż nawet wzrost liczby astronomów na świecie
od kilkuset przed wojną do kilku tysięcy ostatnio nie
wystarcza na to, żeby uporać się z lawiną informacji
uzyskiwanych zwłaszcza z satelitów. To jest jedna stro­
na, jedna przyczyna ogromnej liczby nowych odkryć.
Drugą jest pojawienie się bardzo wybitnych uczonych,
którzy umieją zorientować się w tym materiale i podać
matematyczne metody opracowywania go.
Rozwój badań astrofizycznych przez ostatnie 40 lat był
szybszy niż kiedykolwiek i w tym okresie uzyskano
więcej danych i stworzono więcej teorii niż w całej
wielotysiącletniej historii badań nieba.
W epoce planowania wysuwa się nieraz pytanie, ja­
kim problemem jako wiodącym winna zająć się nauka
przez najbliższe 20 lat. Odpowiedź wydaje się prosta
w dziedzinie astronomii. Takim problemem, który za­
interesuje uczonych w tym czasie, albo wyniknie z no­
wych teorii czy nowych możliwości technicznych. Wia­
domo, że będą kontynuowane bieżące badania, ale wys­
tarczy odkrycie nowego typu galaktyk czy ciemnych
mgławic, by w tym kierunku poszły liczne prace. Za­
planować można rozwój metod obserwacyjnych. Ale
bardziej ogólnie można chyba powiedzieć, że należy na­
dal pracować nad wielokierunkowym atakiem na „ta­
jemnice” Wszechświata, że użyję tego ongiś używanego
określenia.
d Lat czterdziestu, a więc tylu, ile liczy sobie
O obecnie miesięcznik „Problemy”, jestem mniej lub
więcej uważnym czytelnikiem tego pisma, co naj­
mniej „przeglądaczem” niektórych jego działów. Okreso­
wo brałem też pośredni lub nawet bezpośredni udział
w kształtowaniu jego oblicza i „formuły”.
Zawsze rozumiałem rolę „Problemów” jako pisma ma­
jącego upowszechniać najnowsze zdobycze nauki wśród
inteligencji, także wśród należących do niej pracowni­
ków naukowych różnych specjalności. I tak chyba po­
winno pozostać na przyszłość.
Początkowo „Problemy” działały na tym polu w spo­
sób pionierski, samotnie lub prawie samotnie. Z cza­
sem powstały organizacje, pisma, serie wydawnicze, któ­
re podejmowały podobne zadania i realizują je nadal
obecnie. Szkoda, że działania te nie są iw sposób dosta­
teczny — nie powiem koordynowane — lecz wzajemnie
dostrzegane i prowadzone są rozłącznie, bez należytej
wielostronnej wzajemnej informacji, a także całościowej
informacji dla ich odbiorców. Na przyszłość należy re-
gularne i jednakowe działania informacyjne na tym po­
lu bezwzględnie podjąć. Wtedy na pewno także „Proble­
my” lepiej dostrzegać będą swoje miejsce i rolę w sze­
rokim systemie (oby taki powstał!) upowszechniania
nauki w Polsce.
W sumie dotychczasowy dorobek „Problemów” uznać
należy za poważny, zaś rolę czasopisma w dziedzinie
upowszechniania zdobyczy nauki za ważną i znaczącą.
W nowej sytuacji, jaka ukształtowała się w nauce oraz
w życiu społecznym kraju, może rola ta niewątpliwie
wzrastać, czego miesięcznikowi należy gorąco życzyć.
Dostosowanie profilu wydawnictwa do nowych wy­
magań życia i odmiennych niż 40 lat temu sytuacji,
wymaga uprzedniej poważnej refleksji na temat zmian,
jakie w tym okresie zaszły w nauce i rzuttują oczywiście
także na sposób upowszechniania jej wyników wśród
czytelników „Problemów”.
Naukę współczesną cechuje niezwykle szybki rozwój.
W niektórych dziedzinach nawet podstawowe wiado­
mości i ujęcia wyniesione ze szkół i uczelni wyższych
są już obecnie przestarzałe i wymagają nowego spojrze­
nia bądź wręcz zupełnie nowego traktowania. Zadaniem
organu popularyzującego naukę powinno być nadążanie
za tymi zmianami, które biegną i następują po sobie
nieprzerwanie, naukowe naświetlanie faktów i danych
o nowych odkryciach, które docierają do niespecjalistów
często jedynie w postaci notatek prasowych, albo nie
docierają w ogóle.
Szybkość reakcji na „nowości naukowe” możliwa dzię­
ki temu, że cykl produkcyjny „Problemów” jest jak do­
tąd — i biorąc porównawczo — stosunkowo krótki, po­
winna być jedną z podstawowych — zresztą nie no­
wych — zadań Redakcji.
Idący w parze z szybkością rozwoju nauki, lawinowo
rosnący zasób wiedzy ludzkiej, volumen współczesnej
nauki, stanowi trudne zadanie wyboru treści najistot­
niejszych, wpływających przede wszystkim na ogólny po­
gląd na świat, na (generalne rozumienie głównych kie­
runków postępu naukowego i jego konsekwencji.
W nauce współczesnej współistnieją i nawzajem się
— choć wyglądać to może inaczej — wspierają i uzu­
pełniają dwa kierunki rozwoju: niezwykle daleko idąca
specjalizacja (wciąż powstają nowe dziedziny wiedzy,
albo wręcz nowe, odrębne nauki) oraz coraz silniejsze
tendencje integracyjne.
Specjalizacja w nauce, której towarzyszy także pow­
stawanie specjalistycznych języków (lub żargonów?) nau­
kowych stawia przed popularyzatorem trudne zadanie
wyboru takich danych specjalistycznych, które mogą
mieć znaczenie ogólniejsze lub praktyczne oraz przed­
stawienia ich w sposób przystępny, nie wymagający
przygotowania specjalistycznego ze strony odbiorcy. Jak
dokonywać takiego wyboru, jak mówić w sposób prosty
o rzeczach trudnych i bardzo specjalnych? Oto pytania,
którymi należy się zająć w ramach metodologii i meto­
dyki upowszechniania nauki — dziedziny będącej jeszcze
w (powijakach. „Problemy” — przy spełnieniu pewnych
warunków — mogłyby być tu potraktowane jako swoisty
poligon doświadczalny.
Drugi kierunek rozwoju nauki współczesnej, jej trend
integracyjny — nie ułatwia specjalnie upowszechniania
zdobyczy wiedzy tego typu, gdyż wymaga zupełnie no­
wych kwalifikacji od poszczególnych badaczy lub od ich
zespołów, a więc i od tych, którzy będą odpowiednie nym, prof. Józefem Hurwice*. Zawsze byłem pełen
działy popularyzować. Zespołowa popularyzacja osiągnięć uznania dla działalności tych ludzi i ich zespołów.
nauki — to chyba coś zupełnie nowego? Jest on może Osobiście chętnie czytam w „Problemach” artykuły
nieco łatwiejszy od ujęcia specjalistycznego, gdyż prze­ z różnych dziedzin nauk ścisłych, przyrodniczych czy
ważnie dotyczy problemów związanych ściśle z zadania­ medycznych, jak również tyczące się zagadnień socjo­
mi, jakie stawia przed nauką życie współczesne. logicznych czy innych spraw człowieka lub samego ży­
cia. Pozwala mi to śledzić postęp w tych dziedzinach,
Działy wiedzy, które zmierzają do integracji general­ których literatury fachowej znać nie mogę. Lubię rów­
nej, jak np. cybernetyka oraz informatyka, ściśle wiążą nież czytać dobrze napisane artykuły popularnonauko­
się z zadaniami nie tylko naukowymi, ale i społecznymi, we ze swojej specjalności — stanowią one dla mnie
zaś co najmniej ich intencje powinny być zrozumiałe miłą rozrywkę.
(co nie znaczy, że ich treści — i tu właśnie tkwi zada­ Myślę, że pismo popularnonaukowe, tak redagowane
nie popularyzatora z punktu widzenia ogólnych potrzeb jak „Problemy”’, może rozbudzić zainteresowanie mło­
społecznych i duchowych). dego człowieka do podjęcia studiów w wybranej dzie­
Integracja cząstkowa, reprezentowana przez takie dzinie naukowej, czego miałem bezpośrednie dowody.
nauki jak np. biocybernetyka, bioni-ka lub mikroelektro­ Mniej mnie jednak cieszyło, gdy ktoś nie -mający odpo­
nika, oraz jej owoce-są łatwiej zrozumiałe dla specja­ wiednich zdolności, czy wytrwałości podejmował studia
listów reprezentujących niektóre dziedziny wiedzy i za­ w bardzo trudnej specjalności, złudnie oczekując na
wody, ale nie daje tak szerokiego poglądu, jak integra­ podstawie pięknego artykułu braku większych trudnoś­
cja generalna. ci w zainteresowaniu się tym kierunkiem.
Trudności upowszechniania zdobyczy tych, przeważnie Mówiąc o niespodziankach naukowych ostatniego 40-
nowych dziedzin wiedzy — pomijając analogicznie zwią­ lecia można by wskazać wiele rzeczywiście zaskakują­
zane z wąską specjalizacją (np. sprawę terminologii), po­
legają tu na nieco innych kryteriach wyboru, wśród
których dominować powinien' względ na ośgólne znacze­
nie uzyskiwanych przez te nauki wyników dla cało­
kształtu życia społecznego.
Trzeci Kongres Nauki Polskiej, który ma się odbyć w
grudniu br., wyłoni zapewne kilkanaście naukowych
problemów ogólnych, związanych z nowoczesnymi zada­
niami nauki oraz potrzebami naszego kraju. Mogą się
one stać kierunkowskazem także dla upowszechniania
nauki, a więc i dla „Problemów”.
Nie można także zamykać oczu na to, że rozwojowi
nauki współczesnej towarzyszą szerzące się obecnie na
świecie poglądy i praktyki o charakterze antynaukowym,
upowszechniane są także rozmaite pseudo- lub paranau-
ki, znachorstwo, szarlatanerie, „cudotwórstwo”. Przyczy­
ny tego zjawiska wymagają głębokiej analizy, ale nawet
bez jej dokonania można przypuszczać, że odwrót od
naukowego poglądu na rzeczywistość i przekonania
o twórczej, wiodącej w świecie roli nauki, powodowane
są m. in. przez takie zjawiska, jak wykorzystywanie
nauki dla celów wojskowych, znaczący (np. w USA)
procent naukowców pracujących nad tworzeniem no­
wych rodzajów broni, ewidentna dotąd bezsilność nauki
(zresztą nie z jej winy) wobec takich zjawisk, jak kry­
zys ekologiczny współczesnego świata, głód panujący na
niektórych obszarach Ziemi itp. Należy sobie odpowie­
dzieć na pytanie, czy aktywne zwalczanie antynauko-
wych poglądów i działań nie jest obowiązkiem tych, któ­
rzy podejmują się upowszechniania zdobyczy nauki, a
więc -także „Problemów”?
I wreszcie uwaga drobna i marginesowa. Od dawna
wyrażałem niechęć i sprzeciw wobec -publikowania w
„Problemach” utworów naukowo-fantastycznych. Sądzę, cych odkryć. Zaczynając przykładowo od spraw mi naj­
że niektóre zdobycze nauki współczesnej oraz wynika­ bliższych, -chciałbym wymienić ogromny -rozwój fizyki
jące z -nich wnioski i perspektywy są dostatecznie „fan­ cząstek elementarnych i jej wpływ sięgający nawet do
tastyczne”. Jeśli zaś publikowanie powiastek fantastycz­ problemów kosmologicznych. Urzekają -mnie osiągnięcia
nych ma być receptą na pobudzanie zainteresowania biologii molekularnej z perspektywami rodzącej się in­
nauką i zaufania do -niej, to sądzę, że jest wręcz prze­ żynierii genetycznej. Ogólnie rzecz biorąc z radością śle­
ciwnie. Ale może jest to zdanie zupełnie odosobnione. dzę coraz lepsze rozumienie podstawowych praw przy­
rody w świecie organizmów żywych, złożonych struktur
Prof. dr hab. Włodzimierz Michajłow nieorganicznych, czy wreszcie najbardziej elementarnych
tworów materii.
Imponujący jest rozwój fizyki ciała stałego i jej udział
w postępie techniki komputerowej. Oczywiście urzekają
mnie postępy i cała technika -badań satelitarnych.
Nie chciałbym niczego prognozować na najbliższe 20
lat, ponieważ prognozy takie na ogół okazują się niepo­
ważne, jeśli się ich nie ogranicza do bardzo wąskich

B ędąc wiernym czytelnikiem „Problemów” od roku

1945 chciałbym z racji 40-lecia pisma przekazać
dla całego^ Zespołu Redakcyjnego wyrazy uznania
za tak wartościową pracę w zakresie popularyzacji
nauki, a jednocześnie życzyć dalszych sukcesów na tym
polu.
Sam byłem autorem kilku artykułów drukowanych w
różnych latach. Niezwykle mile wspominam moje blis­
kie -kontakty z pierwszym redaktorem i inicjatorem wy­
dawania „Problemów” — Tadeuszem Uńkiewiczem, a po­
tem z jego następcą, najdłużej z tym pismem związa­
dziedzin działalności naukowej. Jeden z największych
fizyków jądrowych Ernest Rutherford w połowie lat
trzydziestych uważał, że do końca tego wieku poza labo­
ratoriami fizyków nie będzie mogło być mowy o energii
jądrowej. W połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego stu­
lecia znany fizyk niemiecki, Phillip von Jołly, nauczy­
ciel Maxa Plancka, przedstawił mu fizykę jako naukę
już zamkniętą, w zakresie której przyszłym -pokoleniom
pozostaje jedynie usuwanie jakichś drobnych pyłków.
Z drugiej strony przed 25 laty perspektywy szybkiego
wykorzystania energii termojądrowej były przedstawia­
ne bardzo optymistycznie, a obecnie bylibyśmy w tej
sprawie już bardziej ostrożni.
Zachęcony do wyrażenia pewnych życzeń chciałbym
prosić o zrewidowanie pomysłu włączenia do treści każ­
dego numeru działu fantastyki. Przed laty po przeczy­
taniu paru pierwszych nowel zdecydowałem nie zauwa­
żać ich w dalszych numerach. Niestety, ten dział zupeł­
nie nie pasuje charakterem do pozostałych artykułów.
Oczywiście nie chodzi imi tu o sprzeczne, z nauką zało­
żenia wyjściowe fabuły, które mogą być zaskakujące
i dowcipne jak np. w powieściach H. G. Wellsa, choć
były pisane w ubiegłym wieku, czy w niektórych bar­
dziej współczesnych nowelach Stanisława Lema — te w
zupełności pasowałyby do „Problemów”. Proponował­
bym dołączenie do jednego z przyszłych numerów „Prob­
lemów” kartki pocztowej z ankietą na ten temat skie­
rowaną do czytelników. Poddam się, jeśli by ich opinia
była odmienna. Natomiast bardzo mi odpowiada dział
gier logicznych.
List ten niećh będzie wyrazem mojego szczerego uz­
nania dla Całego Zespołu Redakcyjnego. Byłbym rad,
gdyby moje uwagi stanowiły jakąś pomoc w pracy Zes­
połu.
Prof. dr hab. Jerzy Pniewski
czterdziestolecie „Problemów” jest rocznicą ważną.
C Pismo to od zakończenia wojny nieprzerwanie po­
pularyzuje naukę w Polsce. „Problemy” zrosły
się z naszym życiem i bez przesady można powiedzieć,
widzących wiele spraw inaczej, ostrzej, choć często bar­
dziej jednostronnie.
Osobiście czytuję „Problemy” od swoich czasów stu­
denckich. Przyczyniło się to znacznie do zwiększenia
mojej orientacji w dziedzinach odległych od medycyny
i antropologii, którymi się zajmuję. Jednak wiele też
nauczyłam się z zakresu spraw mi bliskich. Kilkakrot­
nie przeczytanie artykułu w „Problemach” spowodo­
wało, że zajęłam się bliżej poruszanym tam zagadnie­
niem. Ostatnio np. po przeczytaniu artykułu „Młodzi
słabsi od starych” zaczęłam poszukiwać metod porów­
nania stanu zdrowia w różnych grupach wieku.
Bardzo ważny dział „Problemów” stanowią prezenta­
cje publikacji Ukazujących się w innych pismach po­
pularnonaukowych, takich jak np. „La Recherche” czy
„Scientific American”. Dział ten uważam za niezwykle
ważny ze względu na małą dostępność zagranicznych
pism naukowych i popularnonaukowych w Polsce. Stąd
prośba do „Problemów” o jego kontynuację i rozszerze­
nie, kosztem np. wkładki z nowelami fantastycznymi.
„Problemy” w moim odczuciu dają dobrą orientację
w tym co dzieje się w nauce współczesnej. Może tylko
przydałby się dział krótkich notatek dotyczących naj­
nowszych odkryć? A jest ich wiele!
Do najnowszych osiągnięć w medycynie ostatnich lat
zaliczam burzliwy rozwój genetyki i związane z tym
odkrycie przyczyn chorób nowotworowych, zaś wśród
dokonań powojennych rozwój antybiotykoterapii i anty­
koncepcji, Najwięcej rozczarowań przyniosła natomiast
psychiatria, która mimo osiągnięć w zakresie farmako­
terapii nie potrafiła dotychczas dojść przyczyn i pato-
mechanizmów najważniejszych psychoz (np. najczęstszej
z nich schizofrenii). Niezmiennie słabe osiągnięcia odno­
towuje się w stomatologii.

że stały się nie dającą się zastąpić lekturą dla wielu

ludzi. Sama nie wyobrażam sobie, że mogłabym nie za­
prenumerować „Problemów” na następny kolejny rok.
Popularyzacja nauki jest sprawą wielkiej wagi. W
wyniku wzrastającej komplikacji nauki, jej rozdrobnie­
nia na różne dyscypliny i specjalności staje się ona co­
raz bardziej zamknięta i niedostępna dla "ogółu. Powo­
duje to wzrastającą nieufność do nauki, zwłaszcza, że
nie spełnia nierealnych nadziei w niej pokładanych, ta­
kich jak np. uczynienie świata jednoznacznie zrozu­
miałym.
Nauka stanowi potężną siłę, która może służyć za­
równo złemu jak i dobremu. Wykorzystana przeciw
ludziom jest niebezpiecznym narzędziem i to nie tylko
dlatego, że pozwala tworzyć nowe bronie i środki zagła­
dy, ale również i dlatego, że wpływa na ludzi, kształ­
tuje ich myśli i chęci.
Wielkie wzburzenie w świecie nauki wzbudził kilka­
naście lat temu rozwój inżynierii genetycznej z jej nie­
przewidywalnymi skutkami. Był nawet apel wybitnych
uczonych o zaprzestanie eksperymentów w tej dziedzi­
nie. Jednak tego rodzaju apele są typowym przykładem
idealizmu. Nauki nie można zatrzymać. Można nato­
miast dążyć do jej pełnej jawności, jak najszerszego
upowszechnienia i udostępnienia, a wówczas bardziej
będzie służyła dobru ludzkości. Stąd wielka rola popu­
laryzacji, która przybliżając zdobycze nauki, rozwija,
rozszerza horyzonty myślowe, a przy tym potrafi zain­
teresować i zadziwić.
Sami naukowcy stanowią klasę zawodową wykonują­
cą określoną pracę. Tylko część z nich potrafi dostrzec, W nauce okresu powojennego najbardziej imponują­
jak bardzo ciekawa jest to praca, jak fascynującą przy­ cy wydaje się mi rozwój komputeryzacji, umożliwiający
godą .może być próba opracowania eksperymentu, który sięgnięcie do dotychczas niedostępnych rejonów nauki,
ma potwierdzić lub obalić postawioną hipotezę. Ci lu­ w tym modelowania pewnych sytuacji. Można np. mo­
dzie często mają potrzebę podzielenia się nie tylko z delować zmiany zachodzące w określonej populacji przy
fachowcami swoim zadowoleniem z uzyskanych wyni­ przyjętych założeniach dotyczących jej własnej dynamiki
ków, fascynują się jakimś problemem, czy pytaniami oraz wpływających na nią czynników i obserwować co
wymagającymi jeszcze odpowiedzi, przemyśleniami i wąt­ będzie działo się w kolejnych generacjach. Fascynujący
pliwościami. Popularyzacja jest zresztą przyjemnym za­ jest też rozwój nowych nauk, takich jak np. cybernety­
jęciem dla uczonego, pozwala mu bowiem odejść od ka, obejmująca swym zakresem wiele różnych dziedzin
wąskiego wycinka wiedzy, którym sam się zajmuje, spoj­ wiedzy i pozwalająca zobaczyć zjawiska z nowego punk­
rzeć nań z szerszej perspektywy, przemyśleć własne ba­ tu widzenia, a co za tym idzie zrozumieć je lepiej.
dania z punktu widzenia spraw ogólnych. W najbliższych 20 latach najważniejszy będzie w
„Problemy” są właśnie forum wypowiedzi uczonych z moim odczuciu problem ogólnej teorii w naukach biolo­
dużą praktyką badawczą i młodych, początkujących, gicznych i miejsce jakie w nim zajmuje teoria ewolucji.
 Nauka nie istnieje w oderwaniu od realiów życia.
Uprawiają i tworzą ją ludzie będący częścią społeczeństwa.
Wierzę jednak, że mimo wszystkich trudności będą i u
nas rozwijać się niektóre gałęzie wiedzy. Przede wszy­
stkim te, w zakresie których istnieją lu!b pojawiają się
wielkie indywidualności twórcze, gdyż to — moim zda­
niem — decyduje o postępie w nauce.
Nie zawsze zdolności naukowe idą w parze z talentem
popularyzatorskim. Są to różne umiejętności. Należy ży­
czyć Dostojnemu Jubilatowi, by nadal starał się wyła­
wiać i Skupiać wokół siebie utalentowanych popularyza­
torów, którzy potrafią przetworzyć ścisłe i trudno do­
stępne dane naukowe na jasny i ciekawy materiał do
„Problemów”.
Prof. dr hab. Elżbieta Promińska
ziękuję za uprzejme zaproszenie mnie do wzięcia
D udziału w ankiecie z okazji 40-lecia istnienia
„Problemów”, których gorliwym czytelnikiem je­
stem od początku istnienia pisma.
Skrócony mój życiorys.
Studia astronomiczne odbyłem w Uniwersytecie Ja­
giellońskim w Krakowie pod kierunkiem prof. Tadeusza
Banachiewicza. W krakowskim obserwatorium astrono­
micznym rozpocząłem pracę w 1921 roku. Doktorat z
zakresu astronomii — Kraków 1926 r. Praca w obserwa­
torium astronomicznym Uniwersytetu Warszawskiego
1923—1931, habilitacja z zakresu astronomii — Warszawa
1931 r. Objęcie kierownictwa katedry astronomii — Uni­
wersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Praca we Lwo­
wie lata 1932—45. Opuszczenie Lwowa w końcu wrze­
śnia 1945 i przybycie na początku października 1945 r.
do Wrocławia, połączone z objęciem katedry astrono­
mii w Uniwersytecie Wrocławskim i objęciem kierowni­
ctwa obserwatorium astronomicznego Uniwersytetu Wro­
cławskiego. W lutym 1958 roku przeniesienie się z Wro­
cławia do Krakowa i objęcie katedry astronomii obser­
wacyjnej UJ połączone z wybudowaniem nowego ob­
serwatorium na Bielanach w Krakowie. Przejście na
emeryturę od l.X. 1968 r. Jesień, 1983 r. — opuszczenie
Krakowa i przeniesienie się do Wrocławia (powtórna
choroba).
Odpowiedzi na pytania.
• W 1945 roku, gdy zaczęły ukazywać się „Problemy”
byłem już profesorem zwyczajnym astronomii uniwersy­
tetu we Wrocławiu i artykuły drukowane w „Proble­
mach” nie mogły wpływać na inspirację i ukierunkowa­
nie moich badań naukowych.
• W dziedzinie nauk przyrodniczych wystąpił niewąt­
pliwie wielki postęp nauk. Szczególnie duży postęp na­
stąpił w naukach związanych z fizyką. Były zarówno
niespodzianki, jak i rozczarowania, lecz na ten temat nie
mogę się wypowiadać, bo jest to zbyt odległe od mojej
specjalności.
• Postęp nauki jest bardzo szybki, nowe problemy
są czasem nieoczekiwane, tak, że jest dla mnie tru­
dne do przewidzenia, jaki problem może być naj­
ważniejszy w ciągu najbliższych dwudziestu lat. Jako
astronom przewiduję, że mogą to być problemy związa­
ne z kosmologią.
• Z okazji 40-lecia „Problemów” składam serdeczne
gratulacje i życzenia wykonywania nadal doniosłej fun­
kcji popularyzacji nauk ścisłych, w czym jednak ze
względu na mój zaawansowany wiek (87 lat), osłabienie
wzroku oraz brak potrzebnych kontaktów ze stanem re­
prezentowanego przeze mnie działu nauki (astronomii)
większego udziału, niestety, zapewnić nie mogę.
Łączę serdeczne życzenia sukcesów na polu populary­
zacji nauki.
Prof. dr hab. Eugeniusz Rybka
Z „Problemami” zetknąłem się jako dziesięciolatek,
w 1946 r. Zapalony czytelnik literatury popularno­
naukowej (w czasie okupacji wertowałem pod tym
kątem „Iskry”, po wojnie czytałem „Niebo” i „Wszech­
świat” Jeansa) nie mógł przejść koło „Problemów” obo­
jętnie. Pozostałem też „Problemom” wierny przez kilka
lat; ostatni numer jaki pamiętam to taki z zielonym
groszkiem na okładce i „nową biologią” w środku. Po­
tem poczułem się nieco zdegustowany.
Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych „Pro­
blemy” niewątpliwie formowały umysłowość wielu przy­
szłych naukowców, a najważniejszą ich zasługą było
chyba to, że były wszechstronne. Być może „Problemy”
nie zadecydowały o tym, że zostałem biologiem, a dalej
neurochemikiem i psychofarmakologiem, ale sądzę, że
ukształtowały mnie one jako przyszłego popularyzatora
nauki. Co więcej, sądzę, że dzięki nim nauczyłem się
godzić pracę badawczą (wciąż podstawową) z populary­
zatorską (wciąż hobby), a kto wie czy nie Cicer cum
caułe nauczyły mnie, aby do spraw nauki nie podchodzić
ze śmiertelną powagą. A na pewno zainspirowały ru­
brykę „Wszechświat przed 100 laty”.
Czterdzieści lat od chwili, w której zaczęły się uka­
zywać „Problemy” były okresem burzliwego rozwoju
nauki. Jednakże właśnie szybkość tego rozwoju powo­
duje, że właściwie nie widzimy w tym okresie, przy­
najmniej w retrospekcji, żadnej wielkiej niespodzianki.
Przyzwyczailiśmy się do tego, że nauka „wszystko może”
i niespodzianką jest raczej to, że są sprawy jeszcze przez
naukę nie rozwiązane, a zwłaszcza jej stosunkowo mały
wpływ na podniesienie jakości życia, zwłaszcza w ter­
minach niematerialnych. Moje największe zdumienie bu­
dzi natomiast fakt narastającej opozycji do nauki, mno­
żenie się postaw antynaukowych, rozwój „badań” psi,
okultyzmu, studia nad „bioenergią”. Nie oparły się i
temu „Problemy” publikując na poważnie artykuł suge­
rujący znajomość osiągnięć współczesnej nauki w cywi­
lizacjach pierwotnych**.
Nie chcę oczywiście powiedzieć, że wykluczam możli­
wość istnienia ważnych a dotychczas nie poznanych
czynników, mogących w zasadniczy sposób wpływać na
otaczający nas świat. Słynne doświadczenie Van Hel-
monta mające odpowiedzieć na pytanie, czy ciało rośliny
bierze się z gleby czy wody, w czasie, kiedy nie znano
dwutlenku węgla, cytowane przez Kunickiego-Goldfin-
gera2, powinno nas uczyć pewnej pokory. Ale nie mo­
żna odrzucać metod naukowych, gdy chce się opisywać
otaczający świat w sposób racjonalny. (Chociaż opis in­
tuicyjny czy poetycki są, w pewnym sensie, równie do­
bre, nie mogą być z opisem naukowym mieszane).
Jeżeli chodzi o najciekawsze kierunki rozwoju nauki,
to wydaje mi się, że są to te, gdzie nauka próbuje swo­
im językiem i na swoim gruncie odpowiadać na pytania
zarezerwowane dawniej dla filozofii. Z jednej strony
chodzi mi o fizykę, która zadaje obecnie pytania na te­
mat początku świata i podstawowych, jednolitych teorii
jego rozwoju. Z drugiej strony wskazałbym na własne
podwórko: na neurobiologię, która zbliża się (asympto­
tycznie, rzecz jasna) do poziomu, na którym będzie moż­
na w terminach naukowych, materialnych, pokusić się
o opis osobowości, mechanizmu powstawania świadomo­
ści oraz procesów poznania. Sądzę też, że wejściu nauki
na pole ontologii i gnozeologii towarzyszyć będzie
ukształtowanie odpowiedniej filozofii, tak że nadzieja na
tworzenie światopoglądu harmonijnie łączącego naukę
1 I to jako wyróżniony w konkursie popularyzatorskim I
* „Pzledzietwo J przyszłość”,
i filozofię może być usprawiedliwiona. Nie należy się
jednak spodziewać, aby nastąpiło to szybko.
„Problemom” mogę tylko życzyć, aby ciesząc się co­
raz większą popularnością i błyszcząc coraz wyższym
poziomem doczekały tego okresu, a przynajmniej do
czasu, w którym nawet bardzo rozgarnięci czytelnicy
będą pytali: Które z czasopism właściwie jest starsze:
„Wszechświat” czy „Problemy”? *
Prof. dr hab. Jerzy Vetulani
ziękuję za zaproszenie do udziału w ankiecie z
D okazji czterdziestolecia „Problemów”. Choć pismo
to przeglądam obecnie nieregularnie, byłem jego
zagorzałym czytelnikiem przy końcu lat czterdziestych.
Przyczyniło się ono niewątpliwie w czasach szkolnych do
rozbudzenia mych zainteresowań fizyką.
Ocena osiągnięć w dziedzinie fizyki cząstek elemen­
tarnych, którą się zajmuję, jest na pewno sprawą su­
biektywną; dla mnie największym zaskoczeniem ostat­
nich lat było ujawnienie partonowej substruktury nu­
kleonów. Zgodnie z obecnym poglądem, nukleony skła­
dają się z partonów-kwarków i gluonów — sprzęgają­
cych się ze sobą w oddziaływaniu silnym. Kwarki sprzę­
gają się też z fotonami i bozonami pośredniczącymi, któ­
rych niedawne odkrycie stanowiło wspaniałe potwier­
dzenie jednolitej teorii oddziaływania elektromagnetycz­
nego i słabego. Trwają próby dokonania wielkiej unifi­
kacji, uwzględniającej też oddziaływanie silne i grawi­
tacyjne. Spodziewam się, że badania najbliższych lat,
w których na pewno nie zabraknie fizyków polskich,
ujawnią istnienie nowych symetrii, a także wyjaśnią, czy
istnieje jeszcze bardziej podstawowy poziom struktury
cząstek elementarnych.
Mam nadzieję, że „Problemy” będą śledzić ten fascy­
nujący rozwój naszej wiedzy o podstawowych składni­
kach materii oraz ich oddziaływaniach fundamentalnych
informując o nim swych Czytelników.
Prof. dr hab. Janusz Zakrzewski
B ędąc uczniem szkoły średniej kilkakrotnie byłem
bardzo przejęty czytając artykuły w „Problemach”.
Pamiętam, że jeden z nich dotyczył genetyki, a je­
go autorem był chyba prof. Skowron. W dalszych latach
na ogół przeglądałem „Problemy”.
W okresie powojennym wiele zdziałano dla umiędzyna­
rodowienia nauki. Angielski stał się międzynarodowym
językiem nauki i wiele jest świetnych międzynarodo­
wych czasopism i towarzystw naukowych. Jednakże wie­
le jeszcze zostało w nauce zaściankowatości. Dla przy­
kładu w Polsce w naukach podstawowych wiele prac
oryginalnych publikuje się po polsku w czasopismach
o zasięgu krajowym. Prace te z natury rzeczy nie po­
mnażają dorobku nauki światowej. W niektórych śro­
dowiskach naukowych tego rodzaju pozorowana dzia­
łalność cieszy się, niestety, większym respektem niż dzia­
łalność dydaktyczna i popularyzacyjna.
Obecnie w fizjologii mózgu największą rolę odgrywają
badania biochemiczne i anatomiczne przy użyciu nowo­
czesnych technik. Prawdopodobnie sytuacja taka utrzy­
ma się w najbliższych latach. Nowa problematyka będzie
przede wszystkim wynikiem rozwoju techniki i wyni-
nikiem dobrych pomysłów badaczy posiadających twór­
czą wyobraźnię.
Życzę, żeby propozycja napisania artykułu dla „Proble­
mów” była jednym z największych wyróżnień nauko­
wych w Polsce.
Prof. dr hab. Bogusław Żernicki
t „Wszechświat” obchodzi! swoje 100-leęle w 1982 r.
 B y ły również „Problemiki”
W szkole, która tym się wyróżnia­
ła — jak to kiedyś odkryłem pod­
czas kolejnego jej jubileuszu — że
patronowie placówki zasiadali sami
w ławkach, gdyż nosiła imię Pow­
stańców Warszawy, w VI Miejskim
(i z nazwy Żeńskim) Liceum Ogól­
nokształcącym na Boremlowskiej
była jak najbardziej koedukacyjna
klasa maturalna. Teraz to jest Dzie­
więtnastka, lecz nie o szkołę tu cho­
dzi, lecz o szczególny odzew, jaki
w niej miały — powstałe akurat w
owym roku — „Problemy” Tadeu­
sza Unkiewicza i Juliana Tuwima.
Tak się je właśnie odbierało. Ze
jest miesięcznik, animowany przez
nie znanego dotychczas redaktora i
jak najbardziej znanego poetę,
poezja bowiem, wiew apolliński,
podbarwiony dobrym poczuciem
humoru, oto co emanowało z kart
periodyku. Tuwim notabene do
ostatnich swych dni nie rezygnował
z przedwojennego jeszcze pomysłu
stworzenia pisma (miał z dawna
gotowy tytuł: GLOB), gdzie ze
szczodrze sypniętą solą attycką po­
dawano by młodzieży — w znacze­
niu młodości ducha, nie wedle me­
tryki — porcje wiedzy współczesnej,
rozumianej jako fascynująca przygo­
da intelektualna, jako pożywka emo­
cji umysłowych. Właśnie emocji; ta
idea, niby „widmo po Europie”, krą­
żyła i krąży uparcie po Polsce, ma­
jąc również spore trudności z wcie­
leniem się w czyn, w konkret. Pry­
watnie sądzę, iż koncepcja Lecha
Pijanowskiego, nieodżałowanego in­
spiratora „rozkoszy łamania głowy”,
pośmiertnie opublikowana w efeme­
rycznym wydawnictwie OKO (Oso­ przechodnia. Przechodzień został
bliwości, Kultura, Obyczaje) była „Krzywej śmiertelności w utworach
chyba najbliższa marzeniu Tuwima, raptem obowiązany do zrozumienia Słowackiego”. Dodajmy: krzywej
jako fajerwerk pasjonujących infor­ czegoś, o czym dotychczas mawiał: nadzwyczaj konsekwentnej i płyn­
macji kulturotwórczych. „nie moja sprawa, od tego są bro­ nej, proponowałbym taką dla Szeks­
daci, łysi uczeni!”. pira, wynik byłby równie zaska­
„Problemy” zjawiły się w epoce, Co wcale nie oznacza, iż wspom­ kujący, zapewniam. Punkt pierwszy
gdy nauka — zwłaszcza ścisła — niana garść attyckiej soli, przekorna był mego autorstwa, drugi pochodził
stanowiła największą przygodę i dowcipna, by nie rzec zgoła: fry- od inicjatora całości, benedyktyńsko
świata, co obwieścił grzmot bomby wolna wobec brodatych i łysych, i kaligraficznie wypełniającego ko­
atomowej. Zył jeszcze — zważmy! — idea malowania obrazu erudycji, lumny periodyku własnym pis­
Albert Wielki, było to trzy lata jako podniecającej awantury inte­ mem — bo któżby mógł marzyć o
przed jego przesławnym listem do lektualnej, sczezła i znikła. I tę nutę, maszynie! — czyli Zbyszka Woliń­
Kongresu Intelektualistów we Wro­ ten ton wychwyciliśmy my, młodzi skiego. Co jednak pisał trzeci filar
cławiu, listem notabene nie odczy­ potrójnie, bo i wiekiem, i nadzieja­ „Problemików”, dzisiejszy prof. Basz­
tanym publicznie, gdyż autor za­ mi osobistymi, i czasem, gdy się kiewicz? Sądziłem, iż w drukowa­
pomniał uzgodnić tekst z tutejszymi człek spodziewał po latach pokoju nym tu opodal tekście się przyzna,
decydentami, którzy by go poprawi­ realizacji pełnego sensu życia spo­ lecz widocznie zapomniał. Może już
li, mówiąc „wicie, rozumicie, Ein­ łecznego. No, teraz dopiero poka­ o gilotynie? Może o wyciąganiu
stein, powinniście to inaczej ująć!" żemy! Miinchhausena z błota czyjąś apo­
Niemniej promieniował na resztę dyktyczną ręką. Nie pamiętam.
świata, a to oznacza współodpowie­ Tak właśnie powstały rękopiś­
dzialność uczonych za tenże świat, mienne, kilkunumerowe zaledwie, Nieważne. Istotne pozostaje to, że
rolę przeczuwaną przez (znów eks­ lecz nie tylko dla nas sympatyczne akurat tak się idea rzeczywistego
plozja!) Nobla, lecz dopiero teraz w „Problemiki”. Z ręką na sercu mu­ pisma odzwierciedliła u licealistów.
pełni, patetycznie uświadomioną. To szę przyznać, że nie pamiętam w Że pokazali sobie, pani profesorce,
wszystko musiało zmienić pomysł gruncie rzeczy niczego prócz dwu koleżankom i kolegom, czyli na-
błyskotliwego oplotkowania nauki w „słowackianów”: konkursu na od­ onczas całemu światu, iż wiedza jest
rzecz głębszą, gruntowniejszą, to im­ gadnięcie źródeł cytatu (najtrudniej­ smakowita. Taki właśnie był ich
prezę bardzie) serio, czemu właśnie sze: „na dębie siedzą gołębie, na wstęp d o egzaminu, co podkreślam
nowo powstały miesięcznik jął słu­ stawku pływają kaczki; jeśliś moim dobitnie: d o j r z a ł o ś c i .
żyć. Począwszy od popularyzacji przyjacielem, zanieś do praczki —
faktu, iż atomos stal się tomos, co moje spodnie”. Nie znałem człowie­ Jakie dziś stopnie należałyby się
oznaczało w dziennikarstwie fakt ra­ ka, do dziś, który by umiał to nam na tym egzaminie?
czej przełomowy: wkroczenie pro­ zidentyfikować, choć z obowiązku
blemów wiedzy w potoczne życie szkolnego czytał każdy!!) — oraz Szymon Kobyliński
Wychowanie dla innej przyszłości świata
Bogdan Suchodolski Wspominamy czasy sprzed lat czterdziestu*. Gdzież sq radości i na­
profesor doktor habilitowany,
członek rzeczywisty PAŃ, dzieje tamtych lat? Już dawno wygasł uśmiech zwycięstwa nad fa ­
Przewodniczący Krajowej Rady
Kultury szyzmem w świecie i nad wrogiem, który chciał wyniszczyć nasz naród.
Warszawa Jak bardzo pokrzyżowane zostały oczekiwania i plany stworzenia na
tym globie warunków dla dostatniego, sprawiedliwego, kulturalnego
rozwoju społeczeństw! Jakież problemy, jakież trudności i niepokoje!
Czym grozi nam wszystkim historia najbliższych dziesięcioleci? Co
powinniśmy, co możemy uczynić, aby odwrócić zagrożenia?

0 tej przeszłości i o ewolucji, którą przeszła i prze­ szkolnego kształcenia. Edukacja zawodowa musi
chodzi świadomość ludzi, myślę najczęściej jako więc przygotowywać — chociaż brzmi to paradok­
pedagog poszukujący odpowiedzi na pytanie: jak salnie — do zawodów, które jeszcze nie istnieją,
wychowywać w tych trudnych czasach? Punktem a więc do zawodów nieznanych.
wyjścia mojej refleksji jest książka pt. „Wycho­
wanie dla przyszłości”, którą pisałem w pierw­ Zgodnie z tym także i w kształceniu ogólnym
szych latach po zwycięstwie. Miała ona kilka wy­ koncepcja wychowania dla przyszłości wymagała
dań w Polsce, była tłumaczona na kilka języków akcentowania wartości umysłu otwartego, roli po­
obcych, stała się w kręgach nowocześnie zoriento­ stawy „plastycznej”, znaczenia potrzeb twór­
wanych pedagogów platformą porozumienia i na­ czych. Ludzie powinni być przysposabiani do ta­
dziei, swoistym manifestem wychowania młodego kiego życia, w którym stawać będą przed zada­
pokolenia. Moja koncepcja wychowania dla przy­ niami nowymi, znajdować się będą w sytuacjach
szłości wyrastała z przeświadczenia, iż zwycięstwo nieprzewidzianych, brać udział w zdarzeniach nie­
nad faszyzmem kładzie na zawsze kres wojnom przewidywalnych. Taka orientacja wychowania
1 przemocy w stosunkach między narodami, a pozwolić miała na wszechstronny rozwój sił du­
przyśpieszony rozwój nauki i techniki będzie ob­ chowych, na ukształtowanie pełnej osobowości
darzać całą ludzkość coraz ważniejszymi dobrami
i coraz lepszym systemem usług. W atmosferze ta­
kich nadziei zasadniczym zadaniem wychowania
wydawało się przygotowanie młodych pokoleń do
uczestnictwa w tych procesach tworzenia nowych
warunków rozwoju cywilizacji. Zgodnie z koncep­
cjami doktryny postępu, sformułowanej już przez
Bacona, a rozwiniętej w dobie oświecenia, ukazy­
wano wizje tej cywilizacji opartej na nauce i tech­
nice, cywilizacji powszechnej i demokratycznej,
cywilizacji obfitości i twórczości, cywilizacji poro­
zumienia wszystkich ludzi i ich współdziałania.
Wychowanie, nie rezygnując z przekazywania kul­
turalnego dorobku wieków, miało być zorientowa­
ne ku przyszłości, która stawiać będzie nowe wy­
magania ludziom, obdarzając ich nowymi możli-
weściami działania. Ta reorientacja wychowania
sięgała bardzo głęboko. Chodziło przecież o to,
aby wychować człowieka otwartego ku przemia­
nom, człowieka twórczego, człowieka współdziała­
jącego w podejmowaniu zadań nowych. Przysz­
łość stawała się nieustannym wyzwaniem. Można
ją było przewidywać w ogólnych perspektywach,
ale nie w konkretnych szczegółach. Trzeba więc
było wychowywać także i ku tajemniczym nowoś­
ciom. Było to widoczne zwłaszcza w zakresie
kształcenia zawodowego. Wskazywano, iż znaczna
część młodego pokolenia będzie pracować w za­
wodach, które jeszcze nie istnieją w zakresie
* Autor współpracuje z „Problemami” od początku
istnienia pisma, artykuł nawiązuje do jednego z wczes­
nych Jego tekstów „Wychowanie dla przyszłości”.
 rrtM J -.;
przez kontakt z wartościami kultury, przez roz­
wój zainteresowań naukowych, przez doświadcze­
nia estetyczne rodzące się z upowszechnionych
kontaktów ze sztuką. Stosunki między ludźmi,
wolne od niesprawiedliwości i agresji, miały zys­
kiwać charakter wspólnotowy, a stosunki między
narodami miały się przekształcać w wielką świa­
tową kooperację. Wielkie ogranizacje — jak Or­
ganizacja Narodów Zjednoczonych — miały dbać
0 pokój powszechny. Nigdy więcej wojen — to
wydawało się oczywiste i pewne. Inne organiza­
cje światowe — jak UNESCO — miały szerzyć
oświatę w całym świecie, a ponadto być świeckim
sumieniem świata w zakresie jakości życia
1 współżycia ludzi na wszystkich kontynentach.
Uroczyste deklaracje takich międzynarodowych
organizacji stanowiły optymistyczny i odpowie­
dzialny program działania dla przyszłości, który
odczytujemy dziś z rozczarowaniem.
Cóż się bowiem stało? Wyrosły wszędzie prze­
szkody, powstały wokoło zagrożenia, ogromnemu
natężeniu uległy wielorakie konflikty. Oto obraz
współczesnej cywilizacji świata.
Człowiek i Wszechświat
Czy jesteśmy naprawdę panami Ziemi — jak nam
to obiecywano w biblijnych przekazach i prome­
tejskiej filozofii Bacona, a następnie technokra­
tów? Czy też raczej niszczymy tę wątłą podsta­
wę naszego istnienia we Wszechświecie, zatruwa­
jąc ziemię, wody, atmosferę. Dostrzegamy już dziś
dość wyraźnie ekologiczną katastrofę naszego
świata, nieodwracalne wyniszczenie środowiska
naturalnego, trudne perspektywy naprawy. Ra­
porty składane przez uczonych rządom i między­
narodowym organizacjom ukazują przerażające
wymiary katastrofy. Przed laty Heidegger postu­
lował, by człowiek czuł się pasterzem bytu, a nie
jego panem. Nie wydaje się, abyśmy byli skłonni
do takiej reorientacji naszej postawy. Wręcz prze­
ciwnie — program „wojen gwiezdnych” wskazuje,
iż każdy krok nasz w kosmos ma być krokiem
zniszczenia. A tu, na Ziemi, nikt nie umie po­
wiedzieć, jak ograniczyć uboczne skutki industria­
lizacji, trujące skutki nowoczesnej agrotechniki,
jak zreformować straszliwe aglomeracje miast-gi-
gantów. Musimy budować mieszkania, skoro mi­
liard ludzi nie ma dachu nad głową, musimy roz­
budowywać przemysł i intensyfikować rolnictwo,
skoro głód jest losem milionów — ale technika
i chemia niosą truciznę dla wszystkich.
Wojny i zbrojenia
Kronikarze mówią, iż wbrew optymistycznym na­
strojom lat czterdziestych (Nigdy więcej wojny!)
nie było na Ziemi ani jednego dnia spokoju.
Wciąż trwały krwawe zmagania o różnym zasię­
gu. Ale nasz lęk odnosi się do grożącej wojny
jądrowej i chemicznej, wojny totalnej. Wyścig
zbrojeń pochłania miliardowe sumy, które idą na
stracenie, a mogłyby przecież zasilić fundusze nie­
zbędne dla celów pokojowych, dla ochrony zdro­
wia, dla upowszechnienia oświaty, dla odwrócenia
klęski głodu. Za cenę jednej łodzi podwodnej czy
jednego bombowca można by utworzyć tysiące
punktów aptecznych, zorganizować setki szkół, >
zbudować tysiące domów. A to wszystko w tym
świecie, w którym setki tysięcy umiera z głodu,
w którym miliard jest bez dachu nad głową, w
którym liczba analfabetów sięga miliarda. Wyś­
cig zbrojeń to równocześnie dezorganizacja mo­
ralna. Nie tylko tysiące uczonych wprzęgnięto w
służbę dzieła walki i zniszczenia. Miliony robotni­
ków pracuje nad tym, by wyprodukować rakiety
i tanki, zamiast oddać swe siły i umiejętności na
rzecz produkcji zaspokajającej potrzeby ludzi.
Twórczość i praca zostają w ten sposób zniewo-
lońe.
Bogaci i biedni
Świat jest podzielony. Są strefy zamożności i stre­
fy biedy, strefy bogactwa i marnotrawstwa i stre­
fy nędzy. Są narody, które żyją w marnotraw­
stwie i są ludy żyjące na granicy wegetacji pro­
wadzącej do śmierci. Jak przezwyciężyć te nie­
sprawiedliwości? Jak planować i jak realizować
nowy ład gospodarczo-społeczny? Wiemy, że jest
to zadanie bardzo trudne, nie dostrzegamy postę­
pu w usiłowaniach w tym kierunku, podejmowa­
nych przez liczne konferencje i instytucje: Jak
uwolnić narody rozwijające się od ciężaru gospo­
darki prymitywnej, od ogromnych długów zacią­
ganych w państwach kapitalistycznych, od uleg­
łości wobec kolonizatorskiej tradycji państw bo­
gatych? Ale nożyce różnic między światem boga­
tych i światem biednych rozwierają się coraz bar­
dziej. A gdy dodamy, iż właśnie w biednych kra­
jach obserwuje się największy przyrost ludności,
przyszłość staje w czarnych barwach. A to jest
przyszłość całej Afryki, Ameryki Południowej
i Środkowej, a także Azji.
Faszyzm, który się odradza
Zwycięstwo nad faszyzmem wydawało się osta­
teczne. Ale lata, które upłynęły od czasu zniszcze­
nia potęgi hitlerowskiej, przekonały o czymś in­
nym. Krwawe dyktatury w różnych krajach Ame­
ryki Łacińskiej, a także w Afryce Południowej
zachowały, a nawet wzmocniły swą siłę. W nie­
których krajach zniszczono ustrój demokratyczny,
w innych rozniecono wojny domowe, które trwa­
ją od lat, podsycane z zewnątrz. Wprawdzie Eu­
ropa rozprawiła się zwycięsko z faszystowskim
dziedzictwem w Hiszpanii, w Portugalii, w Grecji,
ale na jej rubieżach przejął to dziedzictwo Izrael,
prowadząc z Arabami walkę, która od dawna
przekroczyła granice obrony koniecznej.
Jednak największe niebezpieczeństwo odradza­
jącego się faszyzmu ujawnia się w polityce Sta­
nów Zjednoczonych. Pozornie twierdzenie takie
może się wydawać fałszywe. I oczywiście faszyzm
amerykański nie występuje w tej postaci, jaką
miał we Włoszech czy w Niemczech. Jego szata
jest odmieniona, ale jego treść pozostała. Istota
faszyzmu, jak ją ukazywały dzieje ludzkości —
faszyzm nie jest przecież zjawiskiem lat dwu­
dziestych i trzydziestych naszego stuelcia, a
Mussolini słusznie sięgał do rzymskiej symboliki
— opiera się na założeniu, iż ludzie dzielą się na
rasę panów i rasę niewolników czy barbarzyńców.
Ci pierwsi mogą, a nawet powinni czynić z tymi
drugimi, co zechcą, doprowadzając ich eksploata­
cję do eksterminacji. Działalność ta legitymowana
jest wolą wyższych instancji — Boga, historii, cy­
wilizacji — którym służą „panowie”. W faszyz­
mie amerykańskim rolę czystości rasowej, będą­
cej usprawiedliwieniem faszyzmu niemieckiego,
podejmuje mit „praw człowieka”, realizowany
rzekomo w USA i wymagający surowego sądu
nad wszystkimi innymi, którzy jego wymagań po­
dobno nie spełniają. W imię tego mitu USA po­
dejmują wielką misję dziejową, prezentowaną
jako służba ludzkości, a która w istocie jest tylko
cyniczną zasłoną, okrywającą imperialistyczne in­
teresy tego państwa, właśnie tak, jak nowa Eu­
ropa miała być stworzona przez narodowy socja­
lizm, tale jak od wieków nowy ład miał być dzie­
łem tych nadludzi, opanowujących i niszczących
wszystkich innych — niewolników, barbarzyńców
i heretyków. Powołanie się na misję tworzenia ta­
v Wystarczy przypomnieć sobie nakłady książek po­
kiego ładu było zawsze cyniczną zasłoną idealis­
tyczną, okrywającą realne, egoistyczne interesy.
Ten rodzaj faszyzmu, jaki prezentują reakcyjne
kręgi społeczeństwa i władzy w Stanach Zjedno­
czonych, jest szczególnym zagrożeniem zwłaszcza
dlatego, iż rzadko bywa rozpoznawany i demas­
kowany.
Terroryzm buntu i terroryzm przemocy
Bardzo niepokojącym zjawiskiem naszych czasów
jest terroryzm. Występuje on wciąż z większym
nasileniem, ogarnia coraz więcej krajów. Rosną
więc obawy o przyszłość. Są one tym bardziej
usprawiedliwione, iż spodziewać się można, że
terroryści uzyskają dostęp do nowoczesnych środ­
ków rażenia, a więc do broni jądrowej, a także
i do tajnych systemów komputerowych. Widzie­
liśmy to już na ekranach kin, ale możemy nie­
długo zobaczyć w rzeczywistości. Terroryzm przy­
bierze wówczas niezwykle groźne rozmiary.
Łatwo oczywiście potępiać terroryzm z punktu
widzenia moralnego. Jednak potępienie takie nie
jest skuteczne, ponieważ źródła terroryzmu są
różnorakie i głębokie. Niesprawiedliwości i krzyw­
dy, poczucie słabości w walce z potężnym wro­
giem skłaniają do akcji godnej potępienia, ale je­
dynie możliwej.
Powinniśmy jednak zdawać sobie sprawę, iż
przeciw temu terroryzmowi buntu organizowany
jest terroryzm państwowy, terroryzm przemocy.
W iluż to krajach świata rośnie ta eskalacja
dwóch terroryzmów, jakże dramatyczne formy
przybiera w, Afryce, Azji, na froncie zmagań arab-
sko-izraelskich! Z jaką siłą występuje w niektó­
rych krajach starej Europy, jakimże dramatycz­
nym przykładem jest los północnej Irlandii! Rze­
czywistością powszednią jest w wielu krajach
Ameryki Łacińskiej.
Powierzchowna jedność świata i dialog
porozumienia ->
Alternatywą dla terroryzmu mógłby być dialog
porozumienia. Ale w dzisiejszym świecie trudno
o warunki do jego prowadzenia. Dialog wymaga
bowiem zarówno różnorodności, jak i tożsamości.
ze starych roczników
O WYPRAWIE NA KSIĘŻYC
I O SAMYM KSIĘŻYCU
Sprawa zorganizowania wyprawy na Księżyc
przestała być mrzonką literacką. Znamy dziś takie
źródła energii, które są w stanie przenieść ciała,
będące tej energii siedliskiem, z Ziemi na Księżyc
lub jeszcze dalej. Każdy z czytających domyśla się,
że mowa jest o tak głośnej dziś energii atomowej.
Włodzimierz Zonn
„Problemy” nr 1/1947
PIERWSZA POŁOWA XX WIEKU
[...] Zastanówmy się nad rolą nauki w tych latach.
pularnonaukowych i czasopism, bijące wszystkie
dotychczasowe rekordy („Problemy” i ich olbrzy­
mi nakład pominę skromnie); ta niezwykła po-
czytność świadczy, iż ludzie zaczęli naukę drama­
tyzować, wyznaczać jej rolę w życiu tak wielką
i tak wszechstronną, że stało się konieczne, w
imię własnego interesu każdego człowieka, zbliżyć
się do niej.
Były już co prawda w historii ludzkości okresy
charakteryzujące się bujnością życia umysłowego,
ale żaden z nich nie mógł równać się co do za­
sięgu z tym, czego obecnie jesteśmy świadka­
mi. [...]
Rok kończy się i kończy się pół wieku.
Czegóż mamy życzyć drugiej jego połowie? Jeśli
0 mnie chodzi, życzę mu opanowania fotosyntezy.
To znaczy życzę mu odebrania zielonym listkom
wyłącznego — jak dotychczas — monopolu na pro­
dukcję pożywienia. [...]
Sprawdziłoby się proroctwo (jeszcze jedno) H.G.
Wellsa; odkrylibyśmy sposób produkowania synte­
tycznej żywności. Nie przetwarzania, lecz produ­
kowania! Byłoby to prawdziwe „pożywienie bo­
gów”. Fantazja? Przypomnijmy sobie, że nie kto
inny jak Albert Einstein twierdził, iż nie wierzy, by
ludzie naszej epoki zdołali wyzyskać praktycznie
energię jądra atomowego. Zresztą sam to przy­
pomniał pisząc: „Rzeczywiście, nie powiedziałem
tego, iż będzie ona wyzwolona w naszych czasach.
Wierzyłem tylko, iż jest to teoretycznie możliwe”.
Jeśli w drugiej połowie naszego stulecia wypro­
dukuje się sztuczną żywność, ludzkość uniezależni
się w ten sposób od roślin, zwierząt, klimatu, uro­
dzajów czy nieurodzajów, gleby i... pracy na roli
1 przy hodowli. [...]
Tadeusz Unkiewicz
„Problemy” nr 12/1950
METRO WARSZAWSKIE
/.../ Niejeden zapewne raz spotykaliśmy się z
twierdzeniem, że w ustroju wielkiego miasta układ
komunikacyjny jest jak gdyby układem krwionoś­
nym lub nerwowym organizmu miejskiego, jest
koniecznym elementem jego codziennego życia
i prawidłowego rozwoju.
[...] A mimo to... jakże trudno i opornie idzie
wprowadzenie jakichkolwiek zmian, zwłaszcza
przez zastosowanie Metra, zmierzających przecież
do ulepszenia istniejących układów komunika­
cyjnych i do usprawnienia masowego transportu
osobowego w mieście.
[...] Właśnie mija 7 lat od chwili, gdy grupa
entuzjastów przystąpiła do opracowywania projek­
tu stołecznego Metra, wielkiej inwestycji komuni­
kacyjnej, godnej nie tylko nowej Warszawy, ale
nowej Polski, nowej epoki. [...]
„Problemy” nr 9/1952

Nie ma dialogu tam, gdzie istnieją tylko różnice.
I nie ma diologu tam, gdzie panuje identyczność.
Czy w dzisiejszym świecie jest możliwe takie po­
wiązanie różnic i podobieństw, odrębności i wspól­
noty, przeciwieństw i zgodności? Niełatwo w to
uwierzyć. Bo świat współczesny jest powierz­
chownie ujednolicony przez sytem komunikacji
i informacji, przez sieć gospodarczych interesów
i zależności, przez polityczną przemoc. Ale nie
jest powiązany głębiej. Wręcz przeciwnie. Ma­
terialno-technicznemu jednoczeniu świata towa­
rzyszy rozpowszechnienie modelu życia charakte­
rystycznego dla bogatych krajów uprzemysłowio­
nych. Ten standard życia konsumpcyjnego jest
pożądany przez wszystkich, a zwłaszcza przez kra­
je biedne i zacofane. „Amerykański styl życia”
jest przedmiotem marzeń i pożądań, niweczących
możliwe wartości życia lokalnego; burzy on spo­
łeczne tradycje i moralne zasady, narusza rodo­
we czy narodowe obyczaje i tożsamość plemien-
no-narodową, rozkłada własną żywą kulturę. Mi­
liony ludzi tracą zakorzenienie w tradycjach włas­
nej kultury, nie uzyskując pełnego włączenia w
krąg cywilizacji nęcącej, ale obcej. Pozostają oni
„w zawieszeniu”, jako „gastarbeiterzy świata” na­
wet i wówczas, gdy uda się im uzyskać nieco lep­
szą posadę, zazwyczaj w międzynarodowych or­
ganizacjach.
Czy będziemy umieli jednoczyć świat w trybie
dialogu autentycznych i różnorodnych kultur, a
nie metodą ujednolicenia niweczącego bogactwo
życia „ludzkiej rodziny”, tak różnej, a przecież
tak jednorodnej w głównych treściach? Czy po­
trafimy zająć postawę hinduskiego filozofa, gdy
mu ukazywano bogactwo materialne uprzemysło­
wionego świata? Wiem — powiedział on, iż ma­
cie znacznie więcej aut, telewizorów, lodówek
i innych dóbr tego rodzaju, ale chciałbym wie­
dzieć, czy więcej ludzi w tamtych społeczeństwach
żyje w uśmiechu?
Wielkie systemy ideowe — jak żyć?
Problem jedności świata w jego różnorodności,
problem ideologii konsumpcyjnej, i jej rozpow­
szechniania prowadzi nas do szczególnie ważnych
zagadnień jakości życia oraz czynników, które ją
mogą kształtować. Komlpeks pytań zasadniczych
staje coraz ostrzej przed ludźmi naszych czasów.
Jakie życie jest godne człowieka? O jakim życiu
można twierdzić, iż jest wartościowe? Jakie jest
naprawdę szczęśliwe? Jak powinny się układać
proporcje między dyrektywą „mieć” i dyrektywą
„być”? Jak rozstrzygać konflikt między heroiczną
i hedonistyczną motywacją postępowania? Jak
wiązać uczestnictwo społeczne z jednostkowym
planem życia? Jak wiązać perspektywy tworzone
przez moje „ja” i perspektywy wyznaczane przez
drugiego człowieka? A więc jak łączyć kategorie
„ja, ty, my”, a z drugiej strony kategorie „wy
i oni”?
Te i podobne pytania są problemami wszystkich
ludzi, na różnych poziomach filozoficznego uogól­
nienia. Gdzie można szukać odpowiedzi? Wielkie
systemy religijne dają pewną odpowiedź, ale og­
raniczoną w społecznym zasięgu. Wielkie religie
świata, nawet jeśli podejmują starania w tym kie­
runku, raczej zawodzą. Dramatyczne konflikty
współczesnego świata dzieją się poza ich zasię­
giem, a dyrektywy, jakie formułują, mają trady­
cyjny i mało skuteczny charakter. Tam gdzie —
jak w przypadku niektórych kierunków islamu —
duchowni podejmują działania polityczne i mo­
ralne, czynią to agresywnie i fanatycznie. Fascy­
nujący urok tzw. mądrości Wschodu działa tylko
na znudzonych i zagubionych Europejczyków. Nie
ma znaczenia bardziej powszechnego. A właśnie
0 takie znaczenie chodziłoby najbardziej w tych
czasach tak trudnych i dezorientujących, w tej
epoce spektakularnego postępu, której ludzie czu­
ją się zagubieni. Moraliści z surowością traktują
współczesne zdziczenie obyczajów, zachwianie
moralnych zasad współżycia, lekkomyślności
1 egoizm drapieżny, łatwość użycia, uległość wo­
bec pokus narkomanii. Ale można by raczej dzi­
wić się, dlaczego tak wielu ludzi jeszcze żyje do­
brze, niż martwić się, że tylu żyje źle. Bo w koń­
cu dlaczego mamy żyć dobrze?
Nadzieje naprawy
Trudności i zagrożenia rozwoju nowoczesnej cy­
wilizacji nie są jednak naszym losem nieuchron­
nym, są wyzwaniem. Wyzwaniem skierowanym
do ludzi, aby podjęli dzieło naprawy w tym za­
kresie, w jakim jest ono możliwe. Gdy wiemy
już, iż wbrew optymistycznym teoriom automa­
tycznego postępu — rozwój cywilizacji nie jest
samoczynnie dziejącym się dobrodziejstwem, ale
wymaga odpowiedzialnego kierowania, daje moż­
ność podejmowania odpowiednich działań. Dziś
wiemy już, iż nawet rozwój nauki może nie być
jednoznacznie dobry, ponieważ owoce postępu
naukowego są wykorzystywane przez siły impe­
rializmu. W tych warunkach nauka, która cieszyła
się niepodzielnym zaufaniem ludzi, okazuje się
siłą przynoszącą dobro, ale także i wielkie zagro­
żenia.
Potrzeba wypracowania programu naprawy cy­
wilizacji współczesnej i sterowania jej dalszym
rozwojem staje się coraz powszechniejsza i coraz
bardziej wyraźna. Podejmują te zadania wielkie
organizacje międzynarodowe, od Organizacji Na­
rodów Zjednoczonych poczynając; liczne organi­
zacje wyspecjalizowane, jak UNESCO czy FAO,
działają we właściwych sobie dziedzinach życia.
Liczne są instytucje nierządowe, takie jak Klub
Rzymski czy regionalne i światowe instytuty, po­
dejmujące badania w zakresie pokoju, ochrony
środowiska, problematyki nowego ładu gospodar­
czego. Ich działalność mobilizuje opinię publiczną.
Powstaje masowy ruch w obronie pokoju, prze­
ciw zbrojeniom, zwłaszcza nuklearnym. Organi­
zują się obrońcy środowiska, a ruch „Zielonych”
rozszerza się w świecie. W środowisku młodzieży
dojrzewają krytyczne opinie o współczesnej sy­
tuacji świata, rodzą się wizje nowego, „pożądane­
go” społeczeństwa, postulaty globalnego rozwiąza­
nia trudności i usuwania zagrożeń.
Trudno ocenić efektywność tych dążeń. Zapew­
ne w różnych dziedzinach jest ona różna. Opty­
miści sądzą, iż długotrwałość okresu pokoju —
zwłaszcza w Europie — zawdzięczamy powszech­
nej woli ludzi manifestujących przeciw wojnie.
Pewne sukcesy można też zanotować w dziedzi­
nie ochrony środowiska naturalnego. Nie jest już
dziś możliwa jego lekkomyślna dewastacja, a po­
lityka inwestycyjna zaczyna wkalkulowywać og­
romne koszty jego ochrony czy rewalidacji w bu­
dżety planów urbanizacyjnych i przemysłowych.
Wychowanie dla innego jutra świata
Ten obraz sytuacji współczesnej cywilizacji pro­
wadzi nas bezpośrednio do problematyki wycho­
wania, a w szczególności do koncepcji wychowa­
nia dla przyszłości. Gdy przed laty sądziliśmy, iż
główna treść wychowania zawierać się powinna w
programie przysposobienia młodego pokolenia do
udziału w nowoczesności, teraz sądzimy, iż eduka­
cja dla przyszłości powinna przede wszystkim
ukazywać bezdroża i zagrożenia współczesnej cy­
wilizacji oraz możliwe sposoby jej naprawy.
Jeśli cywilizacja światowa znajdzie się na roz­
drożu i jeśli dalszy jej rozwój po drodze dotych­
czasowej doprowadzić może do wielu klęsk, a na­
wet i do katastrofy totalnej, to uczynić trzeba
wszystko, aby przekonać ludzi i zjednać ich do
rozumnych i wspólnych akcji naprawy i odnowy.
W tych perspektywach układają się zadania
wychowania. Konieczny jest sojusz wychowaw­
ców z tymi wszystkimi siłami społecznymi, które
— jak wskazywaliśmy — mobilizują ludzi do wal­
ki o lepszą przyszłość świata, przyszłość inną niż
teraźniejszość. Nie wyobrażamy już sobie, iż jutro
świata będzie kontynuacją naszego dzisiaj, tyle
że będzie pod każdym względem piękniejsze, bo­
gatsze, bardziej wygodne. Wręcz przeciwnie, wie­
rzymy, iż jutro świata będzie mogło być inne, to
znaczy wolne od zagrożeń i kląsk dzisiejszych, bu­
dowane wspólnym rozumnym wysiłkiem ludzi
chroniących swe życie i jego wartości. Wychowa­
nie powinno przygotowywać do udziału w two­
rzeniu takiego innego jutra świata.
I właśnie taki jest nowy, zmieniony sens kon­
cepcji wychowania dla przyszłości.
Bogdan Suchodolski
ze starych roczników
„PROBLEMY” PRZYCZYNIŁY SIĘ
DO URATOWANIA ŻYCIA DZIECKA
Na Z)eździe Mikrobiologów, który odbył się na
jesieni ub.r. u> Gdańsku, zreferowano niezmiernie
ciekawy przypadek.
Po przeczytaniu w nrze 2/1949 r. „Problemów"
artykułu prof. Ludwika Hirszfelda pt. „Tajemnice
kropli krwi" do Zakładu Mikrobiologii Lekarskiej
Uniwersytetu Wrocławskiego zgłosiła się kobieta,
która miała sześcioro donoszonych, lecz martwo
urodzonych dzieci. Badania wykazały, że chodzi o
typowy przypadek anemii hemolitycznej z silnymi
przeciwciałami we krwi matki. W klinice wroc­
ławskie) wyjęto dziecko za pomocą cięcia cesar­
skiego, aby nie dopuścić do zatrucia płodu w łonie
matki, i dokonano pełnej transfuzji wymiennej.
Tak więc po urodzeniu poprzednio sześciorga do­
noszonych, lecz martwych dzieci, tym razem mat­
ka wróciła do domu z siódmym wyratowanym.
Dziecko ma już przeszło pół roku i rozwija się
pomyślnie. X.
„Problemy” nr 1/1950
O DYSKUSJĘ NAUKOWĄ 1 SPOŁECZNĄ
NAD PROBLEMEM ZAPORY WODNEJ
NA DUNAJCU W CZORSZTYNIE
„Panie jakże to z tą zaporą — prędko będą nas
przesiedlać?" — takie ł tym podobne pytania spo­
tykają prawie codziennie już od sześciu lat „czło­
wieka z młotkiem”, czyli geologa opracowującego
zagadnienia naukowe w pasie skałkowym doliny
Dunajca w okolicach wsi Czorsztyna, Niedzicy,
Frydmana, Maniów, Dębna czy Harklowej. 11
Zagadnienie jest ważne i dojrzało do naukowej
i społecznej dyskusji nad właściwym rozwiązaniem
problemu wodnego górnego biegu Dunajca. W żad­
nym wypadku nie powinno tu być jednostronnej
decyzji czy osobistych ambicji projektantów, lecz
muszą być uwzględnione wszystkie „za i prze­
ciw”. [...]
Wartości materialne, które możemy uzyskać w
wyniku budowy zapory w Czorsztynie, nie powin­
ny nam jednak w żadnym przypadku przysłonić
strat, które niewątpliwie będą konsekwencją
przekształcenia wielkiego regionu górnego biegu
Dunajca w zbiornik wodny.
Spośród najważniejszych są to:
a. Straty materialne.
b. Straty kultury.
c. Straty przyrody żywej.
d. Straty przyrody nieożywionej. [...]
Budowa wielkich gospodarczych i przemysło­
wych obiektów planu rozwoju kraju nie może sta­
wać w kolizji ze wzrastającymi potrzebami kultu­
ry ludzi pracy. Okolice Pienińskiego Parku Naro­
dowego, gdzie z roku na rok wzrasta masowy ruch
turystyczny, wypoczynkowy, sportowy i kuracyjny,
muszą być zachowane w stanie możliwie jak naj­
bardziej naturalnym. Do celów energetycznych na
wielką skalę można korzystać z innych odcin­
ków doliny Dunajca, jak np. z pozbawionego więk­
szych wartości krajobrazowych czy naukowych re­
jonu Jazowska, gdzie już od dawna istnieje doku­
mentacja geologiczna dla projektowanej zapory. [...]
Mgr inż. Krzysztof Birkenmajer
„Problemy” nr 12/1955
O niektórych problemach
interesujących „Problemy”
Kazimierz Ostrowski
Z okazji 40-lecia pisma jeden z naszych naistarswrh •
profesor doktor habilitowany,
Zakład Histologii i Embriologii snuje swoje i nie tylko swoje refleksje na temat ro i ^tazem Autorów
Instytut Biostruktury AM, dycznych i tzw. polityki rozwoju nauki w świecie i J V?łu .nau*< biome-
Warszawa
były roztrząsane ostatnio w wielu miejscach i na ró’ ^pzawV te
w związku z dyskusją o roli inteligencji w społeczeństwie poziomach

Nauki biomedyczne rozwijają się w świecie w

tempie zawrotnym. Futurolodzy przewidują, że
po erze rozwoju i przeniknięcia do życia codzien­
nego i warsztatów naukowych nowoczesnej elek­
troniki przyjdzie era oparta na postępach nauk
biomedycznych. Tak więc po rewolucji przemysło­
wej XIX w., spowodowanej wprowadzeniem ma­
szyny parowej i elektryczności, i po trwającej
właśnie rewolucji wywołanej przez elektronikę
spodziewana jest rewolucja biomedyczna.

Czytelnicy „Problemów”, którzy towarzyszą roz­

wojowi nauki od 40 lat, powinni być świadomi
zarówno tego, co się dzieje ria świecie w różnych
dziedzinach nauki, jak i sytuacji w kraju. Odczu­
cia ludzi pracujących w dziedzinie nauk biome­
dycznych w kraju są jednoznaczne. Jesteśmy opóź­
nieni w stosunku do nauki światowej od 20 do
25 lat. Odczucia te nie są jedynie wyrazem na­
stroju czy słabej kondycji psychicznej. Od wielu
lat istnieje znane w każdym laboratorium wydaw­
nictwo Instytutu Informacji Naukowej, działają­
cego w Filadelfii, z którego dowiadujemy się za­
równo o bieżących publikacjach, jak i o sytuacji
w poszczególnych działach nauki światowej. Ana­
lizy takie są prowadzone właśnie na podstawie
publikacji, ich wpływu na rozwój i postęp wie­
dzy, a obejmują okresy 10—20 lat. Pozycja Polski
w tych analizach jest mizerna. Są jedynie dwie to pozwalają na kontynuowanie prac badawczych
dziedziny, w których nauka polska zajmuje zna­ na niezłym poziomie nawet w trudnych warun­
czącą pozycję w nauce światowej: astronomia i kach materialnych. Braki w dostępie do literatury,
fizyka teoretyczna. Obie dziedziny bardzo trudne, w wyposażeniu, w odczynnikach są tak duże, że
bardzo wysublimowane pod względem konieczne­ nie pozwalają na inny rodzaj pracy jak w koope­
go aparatu myślowego i matematycznego, i do racji z nowoczesnymi ośrodkami zagranicznymi.
tego niewiele mające wspólnego z tak głoszoną
chwałą nauki stosowanej. Dyskusje prowadzone z licznych okazji, a prze­
de wszystkim z okazji przygotowań do III Kon­
W dziedzinie nauk biomedycznych, praktycznie gresu Nauki, usiłują stworzyć jakiś program po­
biorąc — prócz pojedynczych znaczących publi­ prawy sytuacji. Jedną z najważniejszych, stale
kacji — nie istniejemy. Dlaczego? Odpowiedź jest podnoszonych spraw jest dofinansowanie nauki,
w sferach naukowych powszechnie znana, wyraź­ by mogła służyć narodowi zarówno prestiżem, jak
niej lub mniej wyraźnie formułowana, ale z re­ i szeroko pojętymi usługami. Sprawa nie jest
guły nie przyjmowana do świadomości społecznej. prosta, a z braku środków pomijane są pewne
Naszym jedynym kapitałem są dobrze wykształ­ problemy oczywiste, które warto przypomnieć.
cone kadry. Te kadry naukowe są skupione w Analizy epistemologiczne, dotyczące badań nad
niewielkiej liczbie instytutów i zakładów wyż­ nauką i jej rozwojem, wykazały znane zależności,
szych uczelni. Są to te ośrodki, które dzięki swo­ niechętnie przyjmowane do świadomości powszech­
jej aktywności zdołały wypracować i utrwalić nej, zwłaszcza przez tych, którzy łożą środki fi­
liczne kontakty z ośrodkami zagranicznymi. One nansowe na naukę. Otóż nie ma zależności linio­
wej pomiędzy nakładami na naukę a jej rozwo­
jem i uzyskiwanymi wynikami. Prościej mówiąc,
nie jest tak, że jeżeli da się dwa razy więcej pie­
niędzy, to będzie dwa razy lepiej w nauce. Is­
tnieje bowiem pewien krytyczny poziom finanso­
wania, poniżej którego nic sensownego w nauce
się nie dzieje. Przekroczenie tego poziomu wa­
runkuje, ale nie gwarantuje możliwości rzeczy­
wistego postępu w badaniach. Można tę sprawę
ująć bardziej drastycznie: nie zawsze sensowne
jest walczenie o to, by pieniądze łożone na naukę
wynosiły nie jeden, a półtora procent dochodu
narodowego, jeżeli te półtora procent nie spełnia­
ją wymogu wystarczającego finansowania. Nakła­
dy na naukę, niższe od owej wartości krytycznej,
zostają zmarnowane, a co gorsze — wywołują w
społeczeństwie niesprawiedliwe przekonanie o nie­
wydolności nauki i jej pracowników w ogóle.
Ci, którzy znają tego typu zależności, próbują
omijać je w inny sposób, głosząc, że należy dać
pieniądze jednemu dobremu ośrodkowi, by się
rowijał, godząc się na wegetowanie innych. Otóż
z badań, które cytowałem, wynika, iż rozwój da­
nej dziedziny wiedzy w jakimś kraju czy regionie
świata wymaga nie tylko uzyskania i przekrocze­
nia krytycznej wartości finansowania, ale także
krytycznego frontu badań. Chodzi o to, że muszą
istnieć niezależne, współzawodniczące ze sobą,
wystarczająco liczne grupy badaczy, którzy pro­
wadząc niezależne prace, warunkują ich rozwój
przez dyskusje, współzawodnictwo (także o pie­
niądze) i ambicje, często bardzo osobiste.
Cóż na tym tle można powiedzieć o naszym
kraju i krajach o podobnej wielkości i zasobach?
Można powiedzieć to, co widać gołym okiem: w
krajach dużych, silnych ekonomicznie i łożących
na naukę znajdują się wiodące ośrodki naukowe.
Czy mamy więc zrezygnować z własnych progra­
mów badawczych i własnych ambicji? Nie, ale
z logiki sytuacji wynika, iż jedyną realną szan­
są — prócz optymalnego doinwestowania instytu­
cji lokalnych — jest włączenie się do nauki przez
duże N oraz szeroko zakrojona i rozsądnie prowa­
dzona polityka współpracy międzynarodowej.
Polityka naukowa i nauka to dwie różne spra­
wy, choć bardzo silnie z sobą powiązane. Spójrz­
my więc, co się dzieje po 40 powojennych latach
w naukach biomedycznych w świecie. Dwa kie­
runki rozwoju są tak oczywiste, że nazwanie ich
będzie banałem. Największy impet badań nauko­
wych istnieje obecnie w dwóch dziedzinach —
biologii molekularnej i biotechnologii. Obie te
dziedziny są bardzo ściśle z sobą powiązane tech­
nikami badawczymi i sposobem działania.
„Problemy” wielokrotnie przedstawiały zagad­
nienia z zakresu rozwoju nauk biomedycznych
i fragmenty badań. Prace te prowadzone są tak
szerokim frontem, że zakres ich nie bardzo daje
się ściśle zdefiniować. Znane powiedzonko doty­
czące definicji i zakresu biologii molekularnej gło­
si, iż „biologią molekularną jest to, co robią bio­
lodzy molekularni”. W istocie biolodzy moleku­
larni zajmują się głównie aparatem genetycznym
ze starych roczników
RADIO—GAZETA DRUKOWANA W DOMU
Otóż możemy już mieć gazety, pisma, książki, a
nawet mapy drukowane „własnoręcznie” we
własnym domu, w swojej własnej prywatnej dru­
karni, mieszczącej się na małym stoliczku nocnym.
Możliwe to jest dzięki wynalezieniu sposobu prze­
syłania materiałów drukowanych drogą radiową
(ale także przewodową). Na przykład 4 strony nor­
malnej gazety odbiornik taki drukuje w ciągu 15
minut. Jakość druku i ilustracji przesyłanych w
ten sposób jest zdumiewająca.
Dzieje się to mniej więcej w ten sposób. Re­
dakcja pisma nawija gotowy egzemplarz gazety
na bęben tak zwanego „analizatora”. Gdy ten
obraca się, foto-komórka analizuje stronę linia
po linii, zamieniając litery, cyfry i ilustracje na
wahania prądu.
Odbiorniki ustawione u abonentów w mieszka­
niach (zupełnie tak samo jak odbiorniki radiowe)
zamieniają je znów w prąd o zmiennym natęże­
niu, który idzie do tak zwanego rejestratora (zu­
pełnie tak samo jak w odbiorniku radiowym
idzie do głośnika), jest to rolka papieru przesu­
wająca się między dwoma metalowymi ostrzami.
Pod wpływem prądu metal przechodzi z ostrza na
papier i tam osadza się, czerniąc papier silniej
lub słabiej w zależności od wahań prądu. 1 oto
gazeta jest w domu! Znika potrzeba kolportażu,
znika ogromna strata czasu, znikają olbrzymie
koszty. Wiadomości sensacyjne, czy pilne mogą
być nadawane natychmiast. Znikają maszyny dru­
karskie, olbrzymie budynki i dotychczasowy tryb
pracy redakcyjnej. [...]
„Problemy” nr 2/1949
MASZYNA ZAMIAST SERCA
[...] Crafoord i Anderson skonstruowali maszynę,
która jest jakby pierwszym krokiem na tej nowej
a fantastycznej drodze medycyny, mianowicie za­
stępuje serce i płuca. Zastępuje je wprawdzie na
czas krótki i w sposób jedynie częściowy, niemniej
pozostaje faktem, że po raz pierwszy wyręczono
organizm ludzki w niezwykle ważnej jego czyn­
ności życiowej.
Maszyna sercowo-płucna pozioala na wyłączenie
serca z krwiobiegu na czas potrzebny do wyko­
nania na nim operacji w sposób bezkrwawy, utrzy­
mując w tym czasie stały dopływ sztucznie utle­
nianej krwi do mózgu. [...]
Czy można by sobie wyobrazić zupełne zastąpie­
nie chorych płuc lub serca przy pomocy tej ma­
szyny? Na razie nie, bo po pierwsze — podtrzy­
muje ona tylko pewien odcinek krążenia, po dru­
gie — duża ilość krwinek zostaje w niej zniszczo­
na, po trzecie — praca płuc i serca w organiz­
mie jest dużo bardziej złożona niż praca wyżej
opisanego przyrządu. Gdybyśmy więc kiedyś chcie­
li wprawiać sobie sztuczne serca, musielibyśmy
nauczyć się naśladować naturę w sposób dużo bar­
dziej dokładny. Ale puszczając nieco wodze fan­
tazji, kto wie, czy kiedyś rola lekarza nie upo­
dobni się do roli mechanika, zastępującego zużyte
części maszyny przez nowe, a przysłowie, że natu­
ra jest najlepszym lekarzem, stanie się nieak­
tualne.
Krystyna Węgrzynowska
„Problemy” nr 3/1949
komórek i sposobem jego działania. Ostatnim nie­
zwykle ważnym i efektywnym osiągnięciem bio­
logii molekularnej jest odkrycie onkogenów, a
więc genów, od których aktywności zależy trans­
formacja nowotworowa normalnych komórek. Bio­
technologia ma na celu wyzyskanie aparatu gene­
tycznego i biochemicznego komórek i tkanek dla
otrzymania cennych, często unikalnych produk­
tów, których inną drogą nie można uzyskać wcale
albo w bardzo niewielkich ilościach, przy nakła­
dzie ogromnych kosztów. Tą drogą uzyskuje się
tak cenne leki, jak insulina, interferony i peptydy
o dużej aktywności biologicznej.
Rozwój tej dziedziny jest tak burzliwy, a kon­
kurencja tak duża, że firmy farmaceutyczne do­
słownie wyrywają wyniki z rąk badaczy. Postę­
powi biotechnologii towarzyszy postęp po prostu
technologiczny. Oto przykład: w badaniach z dzie­
dziny biologii molekularnej i biotechnologii po­
trzebne są czyste preparaty odcinków DNA, które
zostają wprowadzone do wybranych komórek, by
uruchomić aparat transkrypcji i translacji komó­
rek i uzyskać białko, czyli polipeptyd, którego
sekwencje aminokwasowe odpowiadają wprowa­
dzonemu do komórki polinukleotydowi, czyli od­
cinkowi DNA. Obecnie istnieją firmy oferujące
automaty, które mogą być obsługiwane przez lu­
dzi „nie znających się zupełnie ani na chemii
kwasów nukleinowych, ani na chemii białek”.
Aparaty te są automatycznymi urządzeniami pro­
dukującymi z pojedynczych nukleotydów łańcu­
chy stanowiące fragmenty DNA według wybra­
nej przez badacza sekwencji. Równolegle istnieje
także aparatura automatyczna, do której wlewa
się czyste roztwory aminokwasów i po zaprogra­
mowaniu uzyskuje się automatyczną syntezę łań­
cucha polipeptydowego, czyli białkowego, o z gó­
ry ustalonej sekwencji aminokwasów. Taka auto­
matyczna synteza prowadzi do polinukleotydów
złożonych z 40 aminokwasów, a wydajność maszy­
ny sięga 98n/0. Kiedyś za to, co robią owe auto­
maty, dawano Nagrody Nobla i na tych właśnie
pracach oparta jest budowa tych urządzeń.
Polityka naukowa i finansowanie nauki jest
bardzo bliskie pojęciu sterowania nauką.
A propos sterowania nauką dla uzyskania bez­
pośrednich i korzystnych gospodarczo zastosowań:
istnieje duże amerykańskie konsorcjum przemys­
łowe, noszące nazwę Bell Company, od nazwiska
wynalazcy telefonu. Jak każdy przyzwoity i no­
woczesny przemysł, także to konsorcjum ma la­
boratoria badawcze, znane w świecie nauki jako
Bell Laboratories. To laboratorium jest znane
z dwóch rzeczy. Po pierwsze, z tego, że w wyniku
prac prowadzonych w tym laboratorium przyzna­
no 6 (!!!) Nagród Nobla w dziedzinie fizyki; po
drugie, obiegowej wartości nabrało stwierdzenie
kierownika tego laboratoriufti, że gdyby zaanga­
żował do prowadzenia badań piątego pod wzglę­
dem jakości fizyka, to takie postępowanie ujdzie
mu na sucho, ale gdyby to był fizyk piętnasty pod
względem jakości, to byłaby to zwykła strata
czasu. Usiłuje więc zaangażować drugiego lub
trzeciego najlepszego w kraju fizyka, zaś współ­
zawodniczy z najlepszymi ośrodkami akademicki­
mi. Źródłem sukcesów, jakimi może poszczycić się
w dziedzinie nauki to laboratorium, jak i sukce­
sów techniczno-ekonomicznych, jakimi może po­
szczycić się Bell Company, jest — zdaniem spra­
wozdawcy z „Naturę” — znakomity poziom pra­
cowników naukowych, świetne warunki pracy
oraz... niemieszanie się administracji firmy w
sprawy warsztatu naukowego. Sprawozdawca
„Naturę” w tym ostatnim punkcie widzi przewagę
Bell Company nad innymi dużymi firmami, które
„sterują” pracami zaangażowanych przez siebie
naukowców. Ten przykład jednej firmy jest, być
może, najlepszym modelem „planowania” prac
naukowych.
Prowadząc, jak widać w minorowym tonie,
refleksje z okazji 40-lecia „Problemów”, nie mam
zamiaru skoncentrowania uwagi na jakimś posz­
czególnym temacie czy osiągnięciu nauk biome­
dycznych, a raczej oceniam ogólną sytuację w tej
dziedzinie. Do tych uwag ogólnych, dotyczących
naszej sytuacji w dziedzinie biologii molekularnej
i biotechnologii, należy dodać kilka słów na temat
równie ważnego i równie zaniedbanego w kraju
zagadnienia: komputeryzacji nauki. Nie jest moim
zamiarem przepisywanie treści licznych artykułów
publicystycznych omawiających sprawę kompute­
ryzacji życia i produkcji. W nauce posiadanie
i posługiwanie się komputerami to sprawa tkwie­
nia w społeczności naukowej lub wyłączenia się
z niej. Może warto zacząć od wymienienia skom­
puteryzowanych systemów informacji naukowej.
Systemy te mają obecnie zakres światowy, a ko­
rzysta się z nich równolegle — żeby nie powie­
dzieć: zamiast — z bibliotekami. Systemy te,
oparte na przekazywaniu informacji drogą łącz­
ności satelitarnej, pozwalają na korzystanie ze
zbiorów bibliotek narodowych, i to bibliotek, któ­
re nie tylko zbierają czasopisma, ale potrafią prze­
kazać do systemu informatycznego zawartą w
nich treść.
Na drugim biegunie komputeryzacji znajduje
się sprzęt pracujący lokalnie, niemal na stole la­
boratoryjnym, taki jak wagi, wirówki, liczniki ra­
dioaktywności, żeby nie wymienić elektronicznych
maszyn do pisania, które pozwoliły na wydatne
zmniejszenie liczby laborantów i maszynistek po­
trzebnych do obsługi laboratoriów. Niezawodność,
czułość i dokładność nowego instrumentarium jest
nieporównywalna w zestawieniu ze sprzętem tra­
dycyjnym.
Komputeryzacja medycyny w szczególności sta­
ła się dziś problemem naukowym. W dziedzinie,
która jest frontem badań nowych układów kom­
puterowych, a mianowicie w dziedzinie sztucznej
inteligencji, prowadzone są intensywne badania
nad układami i programami komputerowymi, któ­
re wspomagać będą lekarzy w diagnozie i prowa­
dzeniu pacjentów. Te wysoce specjalistyczne pro­
gramy są na razie zupełnie unikalne. Istotne jest
to, że modelowane są zgodnie ze sposobem rozu­
mowania człowieka i wsparte ogromną ilością
wiedzy faktologicznej wprowadzonej do pamięci.
Nie są to programy rozwiązujące zagadnienia po
prostu potęgą swoich możliwości obliczeniowych;
służy temu elastyczny program umożliwiający po-
Clqg d o ln y na itr. U
 WYROK Z WYPRZEDZENIEM
Dwadzieścio minut po wylądowaniu
statku więziennego na nowojorskim
lotnisku pozwolono dzienikarzom wejść
na pokład. Kotłujqc się i popychajqc
prowadzqcych ich strażników szli głów­
nym korytarzem: na czele reporterzy i
komentatorzy, z tyłu za nimi ekipy TV
obciążone swoim sprzętem, który -
choć przenośny — wciqż jeszcze sporo
ważył.
Minęli grupkę pilotów w czarno-czer­
wonych mundurach Międzygwiezdnej
Służby Więziennej, którzy oddalali się
szybko w przeciwnym kierunku. Czeka­
ły na nich przyjemności pięciu wol­
nych dni na planecie, zanim po raz
kolejny odleci statek wypełniony no­
wym transportem więźniów.
Zniecierpliwieni dziennikarze ledwie
rzucili okiem na te bezbarwne posta­
cie, których życie płynęło w ciągłym
ruchu między jednym a drugim krań­
cem Galaktyki. Ostatecznie losy i przy­
gody ludzi z MSW zostały już opi­
sane setki razy - aż do znudzenia.
Materiał na bombowy artykuł krył się
dalej.
W głębi, we wnętrzu statku, strażni­
cy rozsunęli olbrzymie drzwi i szybko
odskoczyli na bok, by uniknąć strato­
wania. Dziennikarze stłoczyli się przy
wielkiej stalowej kracie biegnącej od
podłogi do sufitu, która zamykała duże
więzienne pomieszczenie. Ich rozbiega­
ne, pożądliwe oczy spotkały się z po­
ru zaledwie ciekawymi spojrzeniami
mężczyzn ubranych w szare, prosto
skrojone kombinezony. Ludzie ci leże­
li lub siedzieli na wielopiętrowych pry­
czach, które - szereg za szeregiem -
•zapełniały wnętrze ładowni. Każdy z
nich ściskał w ręku — niektórzy kur­
czowo, niektórzy pieszczotliwie — mały
pakunek, starannie owinięty w jasno-
brązowy papier.
~ Dowódca strażników spokojnie prze­
chadzał się po drugiej stronie kraty
wydłubując spomiędzy przednich zę­
bów resztki śniadania.
— Cześć, chłopaki - odezwał się. -
Kogóż to szukacie? Może nie wiem,
co?
WILLIAM TENN
Jeden ze starszych i bardziej zna­
nych komentatorów uniósł ostrzegawczo
dłoń. — Słuchaj Anderson, bez sztu­
czek. Statek spóźnił się z lądowaniem
o pół godziny, a nam przez kwadrans
zawracano głowę na pomoście. Gdzie
orfi sq, do diabła?
Anderson przyglądał się, jak ekipy
TV rozpychają się przy kracie robiąc
miejsce dla siebie i dla sprzętu. Wy­
dłubał resztkę jedzenia zza trzonowe­
go zęba.
— Wampiry — wymamrotał — banda
wygłodniałych wampirów czekających
na swego trupa. — Przez chwilę ważył
pałkę w dłoni, potem z łoskotem prze­
ciągnął nią tam i z powrotem po
kracie. - Crandall! — ryknął. - Henckl
Baczność, wystąp!
Okrzyk został podjęty przez strażni­
ków, którzy miarowo i spokojnie prze­
chadzali się po więziennym wybiegu
kręcąc przy tym młynka pałkamf. Po­
tężne, zakrzywione ściany odbiły wo­
łanie, przydając mu jeszcze — mocy.
- Crandall! Henck! Baczność, występ.
Nicholas Crandall usiadł podwija­
jąc nogi no pryczy umieszczonej na
piątej kondygnacji. Skrzywił się. Drze­
mał właśnie i przetarł oczy dłonią, by
odpędzić resztki snu. Przez grzbiet rę­
ki przebiegały trzy równoległe proste
blizny. Zbrązowiałe ze starości, wyglą­
dały, jakby zostawiły je szczęki Jakie­
goś zwierzęcia. Tuż nad oczami różo­
wiła się jeszcze świeżością inna o
dziwnym zygzakowatym kształcie. W
środku lewego ucha widniała idealnie
okrągła dziurka. Gdy rozbudził się na
dobre, podrapał się w nią, wyraźnie
zirytowany.
- Komitet powitalny - burknął. -
Mogłem się domyśleć. Ciągle ta sama
cholerna Ziemia.
Przewrócił się na brzuch i sięgnął
ręką niżej. Poklepał po twarzy niskie­
go mężczyznę, który chrapał na pryczy
tuż pod nim. — Otto! — zawołał. —
Ottuchna-Setuchna, obudź się! Wo­
łają nas!
Henck usiadł natychmiast, podwija­
jąc nogi tak jak Crandall, jeszcze za­
nim otworzył oczy. Podniósł prawą rę­
kę do gardła pokrytego siatką zygza­
kowatych blizn, pbdobnych kształtem
I kolorem do tej na czole Crandalla.
Ręka nie miała dwóch palców: środ­
kowego i wskazującego.
- Henck melduje się posłusznie,
sir — powiedział ochryple potrząsając
głową, po czym utkwił oczy w Cran-
dallu.
- A, to ty, Nick. Co się dzieje?
- Przyjechaliśmy, Ottuchna-Setuchna
- powiedział wyższy mężczyzna z gór­
nej pryczy. - Jesteśmy na Ziemi. Przy­
gotowali nasze karty zwolnienia. Jesz­
cze pół godziny i będziesz mógł wlać
w siebie tyle koniaku, wódki, piwa i
whisky, na ile starczy ci forsy. Koniec
z „czajem", koniec z zacierem z ro­
dzynek w małej puszce pod łóżkiem.
Koniec, Ottuchna-Setuchna.
Henck odchrząknął i Opadł z powro­
tem na plecy. — Za pół godziny, ale
nie teraz, więc po co mnie zbudziłeś?
Za kogo mnie masz? Za jakiegoś ma­
łego złodziejaszka ze zwykłym, 'poprzs-
stępczym wyrokiem, za szczyla, któąr
czeka na zwolnienie trzęsąc tyłkiem i
nie mogąc zmrużyć oka? Nick, ja właś­
nie śniłem o tym, jak załatwię Elsę w
zupełnie nowy, naprawdę świński spo­
sób.
- Klawisze się wściekają - powie­
dział spokojnym, ściszonym głosem
Crandall. — Słyszysz? Wołają nas, cie­
bie i mnie.
Henck uniósł się ponownie, nasłu­
chiwał chwilę i skinął potakująco gło­
wą. — Jak to jest — zapytał — że
tylko klawisze galaktyczni mają takie
głosy?
 - To wymóg służby — zapewnił go
Crqndal|. — Jeśli chcesz zostać galak­
tycznym klawiszem, musisz mieć wyma­
gane minimum wykształcenia, wyma­
gany wzrost, a do tego jeszcze ohyd­
ny świdrujący pod czaszka głos. Ina-
ęzej nie masz szczęścia, musisz zostać
na Ziemi, choćbyś miał nie wiem jak
paskudny charakter; możesz najwyżej
użerać się ze starszymi paniusiami za­
trzymując ich helikoptery, jeśli za
wolno je prowadza.
Strażnik zatrzymał się pod nimi i
gniewnie uderzył w jeden z metalo­
wych słupów podtrzymujących wielo­
piętrową pryczę. — Crandall! Henck!
Pamiętajcie, że wciąż jesteście więź­
niami. Jeżeli zaraz nie wystąpicie, to
wlezę do was i tak z wami popracuję,
że się wam stare czasy przypomną!
- Tak, sir! Schodzimy, sir! — wy­
mamrotali pośpiesznie i jedocześnie
zaczęli schodzić w dół, z pryczy na
pryczę, ściskając w rękach owinięte w
brązowy paprer cywilne ubrania, któro
nosili kiedyś na wolności i które już
niedługo będą mogli znowu nałożyć.
- Słuchaj Otto — podczas schodze­
nia Crandall pochylił się nad niskim
mężczyzną i zaszeptał mu w ucho cha­
rakterystycznym dla więźniów szybkim
! stłumionym głosem. — Zabierają nas
na spotkanie z chłopakami z prasy i
TV. Zasypią nas tam pytaniami. W jed­
nej sprawie musisz trzymać gębę na
kłódkę...
- Telewizja i prasa? Dlaczego my?
Czego od nas chcą?
- Bo jesteśmy sławni, tępaku. Do­
czekaliśmy się końca kicia i wychodzi­
my. Ilu ludziom to się udało? A teraz
s ł u c h a j ! Jeśli spytają, na kogo po­
lujesz, zamknij się i uśmiechaj. Nie
odpowiadaj na to pytanie. Rozumiesz?
Nie mów im, za morderstwo na kim
dostałeś wyrok, bez względu na to, co
powiedzą. Nie mogą cię zmusić. Ta­
kie jest prawo.
Henck zatrzymał się na chwilę o
półtorej pryczy od podłogi. — Ależ
Nick, Elsa wie! Powiedziałem jej o tym
tego dnia, kiedy się zgłosiłem. Ona
wie, że tylko dla niej mogłem pójść
do kicia za morderstwo.
- Ona wie, ona wie, o c z y v y i ś c i e ,
że wie. — Crandall zaklął krótko i pra­
wie niesłyszalnie. - Ale nie może tego
udowodnić, ty cholerny pijaczyno! Je­
żeli powiesz to publicznie, będzie mia­
ła prawo uzbroić się i zastrzelić cię,
gdy się pojawisz — to będzie samo­
obrona. Póki tego nie powiesz, nie mo
prawa; jest wciąż twoją biedną żonką,
której przyrzekłeś miłość, wierność i
opiekę. A jeśli chodzi o publiczność...
Strażnik machnął pałką ku górze' i
przeciągnął nią po plecach obydwu.
Spadli na podłoqę i skulili się, gdy
warczał nad nimi: - Pozwoliłem wam
na pogaduszki, co? P o z w o l i ł e m ?
Słuchajcie, przyjemniaczki, jeśli trafi
się wolna chwila przed wypuszczeniem,
zabiorę was do dyżurki na jeszcze je­
den duży seans. A teraz zabierać się!
Umykali przed nim posłusznie jak
para kurcząt przed rozżartym owczar­
kiem. Przy okratowanych drzwiach w
końcu aresztu strażnik zasalutował i
zameldował: - Przed-przestępcy, Ni­
cholas Crandall i Otto Henck, sir.
Szef strażników Anderson odsaluto-
wał niedbale. — Są tu faceci, którzy
chcą wam, chłopaki, zadać parę pytań.
Nie skrzywdzą was. Możecie odejść,
0 ’Brien.
Głos miał dobroduszny, o na twa­
rzy szeroki, miły uśmiech. Gdy niższy
stopniem strażnik zasalutował i od­
szedł, mózgiem Crandallo wstrząsnęła
fala wspomnień o Andersonie z cza­
sów trzymiesięcznej podróży z Proxima
Centauri na Ziemię. Anderson kiwający
powoli głową, gdy biednego Minelli —
Steve Minelli, tak się chyba nazywał -
przepędzono pałkami między dwuszere­
giem strażników za to, że poszedł bez
zezwolenia do ubikacji. Anderson chi­
choczący na chwilę przed tym, jak
kopnął w krocze posiwiałego więźnia
za rozmowę w kolejce po jedzenie.
Anderson...
Cóż, w każdym razie facet miał jaja.
Wiedział, że ma na pokładzie dwóch
przed-przestępców, którzy odsłużyli wy­
rok za morderstwo. Ale prawdopodob­
nie wiedział też, że nie będą ryzyko­
wać jego zamordowania, niezależnie
od tego, jak nienawistnie będzie z ni­
mi postępował. Nikt nie zaciąga się
dobrowolnie do piekła po to, żeby
ukręcić łeb jednemu z diabłów.
— Czy musimy odpowiadać na te
pytania, sir? — ostrożnie i badawczo
zapytał Crandall.
Szeroki uśmiech szefa strażników
przygasł odrobinę. - Powiedziałem, że
oni was nie skrzywdzą. Ale inni mo­
gą. Wciąż jeszcze mogą, Crandall.
Chciałbym oddać przysługę tym dżen­
telmenom z prasy, a wy przecież bę­
dziecie grzeczni i zgodni, co?
Nieznacznie wskazał brodą na dy­
żurkę i podrzucił w ręku pałkę.
— Tak, sir — odpowiedział Crandall,
a Henck przytaknął gwałtownie. —
Będziemy zgodni, sir.
Psiakrew — pomyślał - szkoda, że
to morderstwo jest mi tak potrzebne!
Pamiętaj o Stephonsonie, chłopcze,
tylko o Stephensonie. Nie o Ander­
sonie, nie o 0'Brienie, o nikim: spra­
wa do załatwienia to Frederick Stod-
dard Stephanson!
Podczas gdy ekipy telewizyjne przy­
gotowywały sprzęt po drugiej stronie
kraty, obaj więźniowie odpowiadali na
wstępne, nieuniknione pytanie repor­
terów prasowych.
- Jakie to uczucie - powrócić?
- Wspaniałe, po prostu wspaniałe!
- Co zrobicie zaraz potem, gdy was
zwolnią?
— Pójdę się najeść (Crandall).
- Uchleję się (Henck).
- Uważajcie, żeby nie trafić z po­
wrotem za kratki jako po-przestępcy
(to jeden z reporterów). — Ogólny
wybuch zdrowego śmiechu, w którym
wzięli udział wszyscy, dziennikarze,
szef strażników Anderson, Crandall i
Henck.
- Jak obchodzono się z wami, gdy
byliście więźniami?
— O, cakiem nieźle (Crandall i
Henck razem, spoglądając uważnie na
pałkę Andersona).
— Czy któryś z was chce powiedzieć,
kogo zamierza zamordować? (Milcze­
nie).
— Czy któryś z was zmienił decyzję
i nie zomierza popełniać morderstwa?
(Crandall spojrzał w zamyśleniu w
górę, a Henck w dół). Jeszcze jeden
wybuch śmiechu, tym razem z domiesz­
ką zakłopotania. Crandall i Henck nie
roześmieli się.
- W porządku, jesteśmy gotowi,
Proszę tutaj — wtrącił się telewizyjny
sprawozdawca. — I uśmiechnijcie się,
panowie. No, szeroki, szczeiy
uśmiech.
Crandall i Henck wyszczerzyli się
posłusznie. Razem pojawiły się trzy
uśmiechy, bo Anderson przyłączył się
do owej rozradowanej grupki.
Dwie kamery wyskoczyły z objęć
operatorów: jedna zoczęła krążyć nad
nimf, druga zawisła nieruchomo przed
ich twarzami. Kamerzyści kontrolowali
swój sprzęt na odległość dzięki małym
pudełkom z przełącznikami, które trzy­
mali w rękach. Zapaliła się czerwona
lampka na przodzie jednej z kamer.
- Szanowni państwo, drodzy telewi­
dzowie — potoczyście zagaił sprawoz­
dawca. - Znajdujemy się na pokładzie
statku więziennego „Jean Valjean",
który właśnie wylądował na nowojor­
skim lądowisku. Przybyliśmy tutaj, by
spotkać dwóch ludzi, dwóch szczegól­
nych ludzi, którzy dobrowolnie odsłu­
żyli całą karę za morderstwo i. mają
teraz prawo całkowicie legalnie po­
pełnić jedno morderstwo no głowę.
Już za parę chwil zostaną zwolnieni
po odsłużeniu pełnych siedmiu lat
więzienia na obcych planetach i będą
mogli zabić każdego człowieka w Sy­
stemie Słonecznym, bez obawy przed
jakąkolwiek karą. Przyjrzyjcie się im
uważnie, drodzy państwo, może zapo­
lują oni na jednego z was!
Po wyrażeniu tego radosnego przy­
puszczenia sprawozdawca przerwał na
chwilę, a kamery skierowały obiektywy
na dwóch ludzi odzianych w więzien­
ną szarość. Potem znów ukazały spra­
wozdawcę, który zwrócił się do niższe­
go z nich.
- Jak się pan nazywa? - zapytał.
- Przed-przestępca Otto Henck,
525514 — odpowiedział nawykowo
Ottuchna-Setuchna, trochę jednak za­
skoczony tym, że mówią mu „pan”.
- Jakie to uczucie — powrócić?
- Wspaniałe, po prostu wspaniałe.
- Co pan zrobi zaraz po zwolnie­
niu?
Henck zawahał się, spojrzał nieśmia­
ło na Crandallo.
- Pójdę się najeść - odpowiedział.
- Jak pana traktowano, gdy był
pan więźniem?
- O, całkiem nieźle. Tak jak można
było się spodziewać.
- Tak dobrze, jak mógł się spodzie­
wać przestępca, co? Chociaż w grun­
cie rzeczy nie jest pan przestępcą,
lecz, przed-przestępcą?
Henck uśmiechnął się, jakby po raz
pierwszy usłyszał to określenie.
- To prawda, sir. Jestem przed-prze­
stępcą.
- Zechce pan powiedzieć naszym
widzom, z czyjego powodu zamierza
pan zostać przestępcą?
Henck spojrzał z wyrzutem na spra­
wozdawcę, który zachichotał gardło­
wo — i samotnie.
- A może zmienił pan swoje zamia­
ry co do niej lub co do niego?
Chwila milczenia. Potem sprawoz­
dawca powiedział nieco nerwowo:
- Odsłużył pan siedem lat na peł­
nych niebezpieczeństw obcych plane­
tach, przygotowując je na przyjęcie
kolonistów. To najwyższy wymiar kary
przewdziany przez prawo, prawda?
- Tak jest, sir. Uwzględniając po-
trqcenie za odbycie wyroku z wyprze­
dzeniem, za morderstwo można do­
stać najwyżej siedem lat.
— Zapewne jest pan zadowolony, że
nie wróciliśmy do czasów kary głów­
nej? Wtedy cala rzecz byłaby pozba­
wiona sensu. A więc, panie Henck
albo raczej przed-przestępco Henck -
bo chyba wciąż jeszcze powinienem
zwracać się do was w ten sposób —
mam nadzieję, że powiecie naszym
drogim telewidzom, co było najbar­
dziej przerażajqcym doświadczeniem,
jakie przeżyliście podczas odbywania
kary? * urzqdzenie zdalnego sterowania Step­
— No — zastanowił się Henck - naj­
gorzej było chyba na Antaresie VIII
w drugim obozie, do którego trafiłem,
gdy zaczęły się rozmnażać wielkie osy.
Na Antaresie VIII sq wielkie osy, tak
ze sto razy większe...
— I wtedy straciliście dwa palce pra­
wej ręki?
Henck uniósł rękę i przyglqdał się
jej przez chwilę z uwagq. — Nie. Pa­
lec środkowy... straciłem palec środ­
kowy na Rlgela XII. Budowaliśmy tam
pierwszy obóz więzienny i wykopałem
śmieszny czerwony kamień z wypukło­
ściami na powierzchni. Szturchnąłem
go - no wie pan, żeby sprawdzić, czy
jest twardy - i czubek palca nagle
zniknął. Psst - i już. Potem zakaziło
mi cały palec i lekarze musieli go od­
ciąć.
Przy tym wszystkim miałem szczęście.
Niektórzy - ma się rozumieć, że cho­
dzi o więźniów - trafili na większe
kamienie. Ci faceci- potracili ramiona,
nogi, jednego nawet połknęło w ca­
łości. To nie były kamienie, to było
żywe — i głodne. Na Rlgelu XII było
tego jok wszy.
Palec wskazujqcy... Straciłem polec
wskazujqcy w głupim wypadku na stat­
ku, gdy przenoszono nas na...
Sprawozdawca pokiwał głowq ze
zrozumieniem, odchrzqknqł i zapytał:
- Ale te osy, te gigantyczne osy na
Antaresie VIII... To było najgorsze?
Ottuchna-Setuchna mrugał przez
chwilę oczyma w stronę sprawozdawcy,
zanim zrozumiał, o co chodzi.
— A, tak. No pewnie, że taki One
składały swoje jaja w ciałach małp,
które żyły na Antaresie VIII. To nie
było przyjemne dla małp, ale w ten
sposób małe osy miały co jeść, gdy
dorastały. Wyładowaliśmy tam i okazo-
ło się, że osy nie widzq żadnej różni­
cy między tymi antaryjskimi małpami a
ludźmi. Ludzie zaczęli zapadać się w
sobie i kiedy zabrano ich do przychod­
ni na prześwietlenie, lekarze zobaczyli,
że pełno w nich...
— Dziękuję panu, panie Henck, ale
oso Herkimera została już co najmniej
trzy razy opisana i pokazana naszym
telewidzom w programie „Klub Sied­
miu Słońc", który stacja nasza n ad a­
je - jak państwo z pewnościq pa­
miętają w każdq środę od dz!ewlqtej
do dziewiętnastej trzydzieści, ziemski
czas standardowy. A teraz pan, panie
Crandall: zechće pan odpowiedzieć,
jakie to uczucie — powrócić?
Crandall wystąpił i został poddany
prawłe takiemu samemu przesłuchaniu
jak jego towarzysz z więzienia.
Była jednak różnica. Sprawozdawca
zapytał go, czy spodziewa się, że na
Ziemi zaszły jakieś duże zmiany. Cran-
dałl miał już wzruszyć ramionami, ale
nagle odprężył się i uśmiećhnqł. Sta­
rał się uśmiechnqć jak najszerzej, tak
by pokazać jak najwięcej zębów i Jak
najmniej radości.
- Zauważyłem już jednq dużq zmia­
nę — odpowiedział. - Sposób, w jaki
kamery poruszajq się i sq kontrolowa­
ne przez mały aparacik w ręku opera­
tora. Ta sztuczka nie była znana wte­
dy, gdy opuszczałem Ziemię. Ktokol­
wiek to wymyślił, musi być bardzo
zdolny.
- Ach, tak? - sprawozdawca rzucił
okiem za siebie. — Chodzi panu o
hensona? Wynalazł je Frederick Stod-
dard Stephonson jakieś pięć lat temu.
Dobrze mówię, Don, to było pięć lot
temu?
- Sześć lat - odpowiedział kame­ ' - w tym miejscu szelest papierów i
rzysta. - Wszedł na rynek pięć lat te­
mu.
- Został w y n a l e z i o n y sześć lat wiek, który odbędzie pełnq karę za
temu - przetłumaczył sprawozdawca. -
Wszedł na rynek p i ę ć lat temu.
Crandall skinqł głowq. — Cóż, ten
Frederick Stoddard Stephenson musi
być zdolnym, bardzo zdolnym człowie­
kiem. — Wyszczerzył się znowu do ka­
mery. P a t r z n a m o j e z ę b y —
pomyślał. — Wi e m, F r e d d y , ż e
m n i e w i d z i s z . P a t r z n a mo ­
j e z ę b y i dr żyj .
Wyglqdało na to, że sprawozdaw­
ca zmieszał się nieco. - Noo, tak -
powiedział. — Naturalnie. A teraz, pa­
nie Crandall, co było najbardziej prze-
rażajqcym doświadczeniem podczas ca­
łej...
Gdy ekipy TV zwinęły swój sprzęt i
odeszły, reporterzy i komentatorzy pra­
sowi skierowali na dwóch przed-prze-
stępców huraganowy ogień pytań, dzię­
ki którym mieli nadzieję ubarwić swoje
relacje.
- Co z kobietami w pana życiu? Ja­
kie książki, zajęcia, rozrywki zapełnia­
ły panu czas? Czy na planetach wię­
ziennych byli ateiści?
Gdyby mógł pan przeżyć to wszyst­
ko jeszcze raz...
Nicholas Crandall uprzejmie i bez­
namiętnie odpowiadał na te pytania,
a jednocześnie myślał o Frederlcku
Stoddardzie Stephansonie, który sie­
dzi przed wypełniajqcym całq ścianę
ekranem swego luksusowego telewizo­
ra.
Czy Stephenson wyłqczy go teraz?
Czy będzie siedział przed wygaszanym
ekranem zostanawiajqc się nad pla­
nami człowieka, który miał szanse na
przeżycie jak jeden do dziesięciu ty­
sięcy i powrócił cudem po pełnych
siedmiu latach spędzonych w więzien­
nych obozach na czterech oszalałych
planetach?
Czy Stephanson z zaciśniętymi usta­
mi sprawdzi swój blaster, którego bę­
dzie mógł użyć jedynie w sytuacji
oczywistej samoobrony? Inaczej narazi
się na karę pełnego po-przestępczego
wyroku za morderstwo, czyli na czter­
naście lat piekła, z którego Crandall
właśnie powrócił, bo nie potrqcq mu
połowy kary za dobrowolne zgłoszenie
się przed popełnieniem zbrodni.
A może obezwładniony przerażeniem
w kosztownym elastycznym fotelu bę­
dzie wpatrywał się posępnie- w roz­
świetlony ekran, oszalały ze strachu, ale
niezdolny oderwać oczu od niewątpli-
wie dobrze zrobionego programu, któ­
ry telewizja stworzyła wykorzystujqc
okazję powrotu dwóch - policzcie:
dwóch! - przed-przestępców - zabój­
ców.
Teraz właśnie, według wszelkiego
prawdopodobieństwa, można ujrzeć na
ekranie rozmowę z ziemskim urzędni­
kiem Międzygwiezdnej Służby Więzien­
nej, wylewnie spełniajqcym funkcję
rzecznika prasowego, który nauczył się
języka socjologii.
— Proszę mi powiedzieć, panie rzecz­
niku — zapyta spiker prowadzqcy pro­
gram (inny spiker, poważniejszy, z in­
telektualnym zadęciem) — jak często
przed-przestępcy skazani za morder­
stwo powracajq po odbyciu pełnego
wymiaru kary?
— Zgodnie z danymi statystycznymi
szybki rzut oka w dół — zgodnie z
danymi, możemy stwierdzić, że czło­
morderstwo z uwzględnieniem pięć­
dziesięcioprocentowego potrqcenia dla
przed-przestępców, powraca średnio raz
na 11,7 lat.
— Z pewnością zatem zgodzi się
pan, że powrót dwóch takich osobni­
ków tego samego dnia jest wydarze­
niem wyjqtkowym.
—S z c z e g ó l n i e w y j q t k o w y m .
Inaczej wy z telewizji nie robilibyście
wokół tego tyle hałasu. — Teraz stłu­
miony śmieszek, do którego posłusznie
przyłgeza się spiker.
— A co dzieje się z tymi, którzy nie
wracajq?
Szeroka, dobrze odpasiona dłoń
gestykuluje wykwintnie. — Ginq. Albo
rezygnuję. Tylko dwie możliwości. Sie­
dem lat na tych więziennych plane­
tach to bardzo długo. Normy robocze
nie zostały obliczone dla maminsyn­
ków, a środowisko — także. Można tam
spotkać obce formy życia: od wirusów
po stworzenia, które pożerajq jednym
kęsem dorosłego człowieka.
Dlatego właśnie strażnicy więzienni
dostaję tak wysokie pensje i tak dłu­
gie urlopy. W gruncie rzeczy, pan ro­
zumie, nie znieśliśmy kary głównej,
zastąpiliśmy jq tylko społecznie uży-
tecznq formą rosyjskiej ruletki. Każdy
człowiek, który popełni lub zamierza
popełnić jedno ze szczególnie karygod­
nych przestępstw, wysyłany jest na pla­
netę, gdzie jego praca służy dobru
ludzkości i gdzie musi obrócić cały
wysiłek na to, by wrócić cało lub po
prostu wrócić. Im poważniejsze prze­
stępstwo, tym dłuższy wyrok I tym
mniejsze szanse na powrót.
— Rozumiem. Powiedział par}, że
przed-przestępcy giną lub rezygnują.
Zechce pan wytłumaczyć widzom, jak
rezygnują i co to dla niech oznacza.
Teraz rzecznik odchyla się na krześle,
grube palce stykają się na tłustym
brzuchu. — Widzi pan, przed-przestęp-
ca może wystąpić do inspektora wię­
ziennego o natychmiastowe umorzenie
kary. To po prostu kwestia wypełnie­
nia odpowiednich formularzy. Wtedy
wycofuje się go z pracy i odsyła do
domu najbliższym statkiem. Jest w
tym następujący haczyk: unieważnia
się cały odsłużony czas, nie daje on
żadnych praw. Jeżeli taki osobnik po
zwolnieniu popełni przestępstwo, musi
odbyć pełną karę. Jeżeli pragnie być
ponownie zaliczony do przed-przestęp­
ców, musi odsłużyć od początku pełny
u
wyrok z uwzględnieniem potrącenia.
Trzech na czterech przed-przestępców
zwraca się o umorzenie kary już w
pierwszym roku jej odbywania. Szybko
można sobie obrzydzić te miejsca.
- Z pewnością - zgadza się spi­
ker. - A jeśli chodzi o potrącenia z.
kary? Są ludzie, którzy uważają, że to
rodzaj zachęty dla przed-przestępców.
Na ulizaną twarz wypełza grymas
nieskrywanej złości, który ustępuje
miejsca pogardliwemu uśmiechowi. -
Są to, obawiam się, ludzie, którzy
choć kierują się dobrymi intencjami,
nie mają -pojęcia o współczesnej kry­
minologii i penologii. My nie chcemy
zniechęcać przed-przestępców. My chce­
my ich z a c h ę c a ć , by zgłaszali się
do nas.
Proszę pamiętać o trzech czwartych
przed-przestępców, którzy zwracają się
o umorzenie kary Już podczas pierw­
szego roku. Są to osobnicy na tyle
rozsądni, że starali się uzyskać po­
trącenie z wyroku. Nie będą więc tacy
głupi, by ryzykować pełny podwójny
wymiar kary, skore wystarczająco prze­
konali się, te nie są w stanie wytrzy­
mać dwunastu miesięcy? Nie wspoml-
■am nawet o tym, że mieli możność
edkryć wartość ludzkiego życia, ke-
nieczność współpracy międzyludzkiej ł
zalety postępu cywilizacji w śwlede,
w którym szanse na przeżycie są takie
jak główne] wygranej w totolotku.
A ludzie, którzy nie występują e
umorzenie kary? Cóż, mają wiele czasu
na ochłonięcie z żądzy popełnienia
przestępstwa oraz Jeszcze większe
szanse, że zginą na próżno. Skoro w
k a ż d e j z tych kategorii powraca
tak niewielu przed-przestępców, by wy­
stawić rachunek i popełnić zbrodni­
czy czyn, korzyść społeczna jest po
prostu olbrzymiał Sięgnijmy do da­
nych liczbowych.
Za pomocą Skali Lazarusa oszaco­
wano, że od czasu wprowadzenia in­
stytucji przed-przestępcy I potrącenia
z wyroku procentowy spadek zabójstw
z premedytacją wynosł na Ziemi
czterdzieści jeden procent; trzydzieści
trzy koma trzy na Wenus; dwadzieścia
siedem procent no...
Słaba, słabiutka pociecho dla Ste­
phensona, z przyjemnością rozważał
Nicholas Crandall, te czterdzieści je­
den procent 1 te trzydzieści trzy koma
trzy. On był w tej drugiej grupie -
był człowiekiem, który chciał zamordo­
wać Fredericka Stoddarda Stephanso-
na ł miał - po temu wszelkie powody.
Był resztką ułamka, która została po
skracaniu i upraszczaniu. Po siedmiu
latach powrócił cudem, by zażądać
zapłaconego z góry towaru.
On i Henck. Dwa śmieszne przed­
sięwzięcia obliczone na długą, bardzo
długą metę. Elsa, żona Hencka... czy
ona też siedzi przed telewizorem jak
ptak zahipnotyzowany przez węża? Czy
ma rozpaczliwą nadzieję, że jakaś
wzmianka z ust rzecznika Między­
gwiezdnej Służby Więziennej wskaże
jej, Jak uniknąć przeznaczenia. Jak
ocalić się przed absurdalnie nieocze­
kiwaną katastrefą, która wychodzi na
jej spotkanie?
Cóż, Elsa to sprawa Ottuchny-
-Setuehny. Nieoh eteszy Się nią na
wiosny sposób; zapłaaił wystarczające
za ton przywilej. Ale Stophansea te
sprswa Ćrendafłe.
Ooo, niech ta nadęta tyczka chmie­
lowa poci się ze strachu, modlił się
w duchu. Ja nie będę się spieszył,
a on niech skąpie się we własnym
pocie.
Dziennikarze starali się wycisnąć z
nich jakąś sensacyjną historię aż do
chwili, gdy megafon u góry zachrypiał
i ogłosił: - Więźnowie, przygoto­
wać się do wyjścia. Zgłaszać się do
biura inspektora w grupach po dzie­
sięciu, w kolejności wyczytanych na­
zwisk. Dyscyplina więzienna wciąż
obowiązuje. Arthur, Augluck, Crandall,
Ferrara, Fu-Yen, Garfinkel, Graham,
Henck...
Pół godziny później w cywilnych
ubraniach schodzili w dół głównym
korytarzem statku. Pokazali kartę zwol­
nienia strażnikowi na pomoście, po­
słali uśmiech, wciąż Jeszcze służalczy.
Andersonowi, który zawołał przez llumi-
nator: - Hej, chłopaki, wracajcie do
nas szybko I — i kłusem zbiegli po po­
chylni na powierzchnię planety, której
nłe widzieli przez siedem lat wypeł­
nionych cierpieniami f strachem.
Kilku fotoreperterów ł dzlennfkorty
siekało wciąż na nich, a jedna i ekip
TV sostała przy trapie, by pokazać
światu, jak wyglądają w chwili wyjścia
na wolność.
Pytania, coraz te nowe pytania, aa
które żądano odpowiedzi. Mogli tege
uniknąć, gdyby zachowali się odpy­
chająco, ale przychodziło Im to wciąż
Jeszcze z trudem wobec Innych osób
niż współwięźniów.
Na szczęście dziennikarze zaintere­
sowali się Innym przed-przestępcą,
który zszedł wraz z nimi. Fu-Yen od­
siedział dwa lata z potrąceniem za
ciężkie uszkodzenie ciała. Tuż przed
końcem kary stracił oba ramiona i jed­
ną nogę w żrących torfowiskach Pro-
cjona III t teraz kuśtykał w dół po tra­
pie na jednej własnej i Jednej sztucz­
nej nodze, niezdolny wesprzeć się na
poręczy.
Gdy pytano go z niemałym za­
interesowaniem, jak przy swoich obec­
nych ograniczonych możliwościach za­
mierza spowodować zwykłe uszkodze­
nia dała, o clężkłm nie wspominając,
Crandall trącił Hencka łokciem I obaj
wspięli się szybko do Jedne| z wiszą­
cych nad lotniskiem taksówek po­
wietrznych. Powiedzieli kierowcy, by
zawiózł Ich do baru, do Jakiegokol­
wiek cichego baru w mieście.
Ottuehna-Setuchna niemal załamał
się wobec możliwości wolnego wybo­
ru. — Nie mogę - wyszeptał. — Nick,
psiakrew, tu jest za dużo do wypicia.
Crandall rozstrzygnął dylemat, za­
mawiając za niego. — Dwie podwójne
whisky — zwrócił się do kelnerki. — To
wszystko.
Gdy przyniesiono drinki, Ottuchna-
-Setuchna wpatrzył się w kieliszek z
tak czułym i tęsknym zdumieniem w
oczach, jakie może okazać ojciec na
widok dorastającego syna, którego
ostatnio widział w pieluszkach. Ostroż­
nie wyciągnął drżącą rękę.
— Za śmierć naszych wrogów - po­
wiedział Crandall i wypił do dna.
Przyglądał się, jak Otto popija mały­
mi łykami, powoi! I ostrożnie, smaku­
jąc każdą kroplę.
— Uważaj - ostrzegł - bo wyjdzie
ee te, że Jedyny kłopot, Jaki będzie
mteto < tobę Elsa, to cotygodniowe
odwiedziny z kwiatkiem w ręku w za­
kładzie odwykowym.
— Bez obawy - zamruczał Ottuch-
na-Setuchna w pustą szklaneczkę. —
Wyleczono mnie z tego. A w każdym
razie to ostatni kieliszek, zanim ją
załatwię. Tak to sobie uplanowałem,
Nick. Jeden drink, żeby uczcić powrót,
a potem Elsa. Nie po to przeszedłem
przez te siedem lat, żeby zawalić spra­
wę tuż przed wypłatą.
Odstawił kieliszek. — Siedem lat,
z jednego śmierdzącego piekła do
drugiego. A przedtem dwanaście lat
z Elsą. Dwanaście lat ćwiczyła na mnie
wszystkie swoje brudne gierki i śmia­
ła mi się w twarz, bo - tak mówiła -
jest moją żoną i według prawa może
mnie załatwić, kiedy chce, bo muszę
jej dawać tyle, ile chce, i jeszcze
mam być z tego zadowolony. A jeśli
ośmieliłem się wstać z klęczek i cho­
dzić na własnych nogach - bęc, zna­
lazła sposób, żeby mnie wsadzić.
Te tygodnie w pudle, zanim Elsa
powiedziała sędziemu, że może do­
stałem wystarczającą nauczkę, że ena
chce ml dać jeszcze jedną szansę.
Błagałem Ją na kolanach, psiakrew,
leżałem przed nią plackiem, żeby ml
dała rozwód. Nie mamy dzieci, Jest
młoda, zdrowa — a ona śmiała ml się
w twarz. Kiedy chciała, żeby mnie za-
pudłowali, płakała przed sędzią, ale
gdy byliśmy razem, zaśmiewała się po
to, żebym się skręcał.
Utrzymywałem ją, Nick, słowo daję,
oddawałem jej prawie każdego zaro­
bionego centa, ale to było za mało.
Ona lubiła patrzeć, Jak się skręcam.
Powiedziała mi to. No i dobrze,
kto się teraz skręca? — Otto odchrząk­
nął gardłowo. - Małżeństwo - to dla
durniów.
Przez otwarte okno, przy którym sie­
dział, Crandall spojrzał w .dół na
ruchliwe, wirujące poziomy nowojor­
skiej metropolii.
— Być może — powiedział zamyślo­
ny. — Nie jestem pewien. Przez pięć
lat było dobrze w moim małżeństwie.
A później, nagle, wszystko się zepsuło.
— W końcu jednak dała cl rozwód —
powiedział Henck. — Nie zatrzymywa­
ła cię.
— Och, Polly to nie była dziewczy­
na, która kogoś by zatrzymywała. Mo­
że trochę pokręcona, ale chyba nie
bardziej niż ja. „Śliczna Polly" woła­
łem na nią, a ona na mnie — „Duży
Nick”. Gwiazdy gasną, zgasłem i ja.
Ciągle starałem się wybić, później
próbowałem „ przerzucić się na hurto­
wy handel — elektroniką razem z Ir-
vem. Każdy mógł zauważyć, że nie zo­
stałem stworzony na milionera. To by­
ło chyba to. W każdym razie Polly
chciała odejść, a ja się zgodziłem.
Rozstaliśmy się w przyjaźni. Od czasu
do czasu zastanawiałem się, co też
ona...
Coś lekko plusnęło, Jakby foka za-
wachlowała płetwami w wodzie, Cran­
dall spojrzał na stolik w chwilę po
tym, jak zielona, podobna do melona
kula uderzyła o jego powierzchnię.
W tym samym również momencie
ujrzał, jak dłoń Hencka podbija Ją I
ciska za okno. Z kuli wyciekły długie,
zielone nici, ale ona spadała Już
wzdłuż ściany olbrzymiego budynku I
spływające strugi nie napotkały żywe­
go ciała, w które mogłyby się weżreć.
 Kątem oka Crandall ujrzał wybiegc-
jącego z baru mężczyzną. Po pełnych
lęku spojrzeniach krążących od ich
stolika ku wejściu zorientował się, że
to właśnie ten człowiek rzucił kulą.
Widać Stephanson uznał, że warto go
śledzić i unieszkodliwić.
Ottuchna-Setuchna nie widział po­
wodu, by chełpić się własnym reflek­
sem. Już dawno temu nauczyli się błys­
kawicznych ruchów — inaczej byliby
martwi, jak ci, których przeżyli. —
Bomba z wenusjańskiego mlecza -
zauważył Otto. - Cóż Nick, trzeba
przyznać, że facet nie chce cię zabić.
Chce tylko clę unieszkodliwić.
- To w stylu Stephansona - zgo­
dził się Crandall, gdy zapłacili ra­
chunek i szli ku wyjściu mijając rząd
twarzy, które dopiero teraz zaczęły
blednąc. - Nigdy nie zrobiłby tego
sam. Wynająłby jakiegoś oprycha i to
przez pośredników, bo oprych może
wpaść I zacząć sypać. Ale i to byłoby
zbyt niebezpieczne, a Stephanson nie
zaryzykuje po-przestępczego oskarże­
nia o morderstwo.
Tak sobie wykombinował: porcja
wenusjańskiego mlecza I nie miałby
ze mną żadnych kłopotów do końca
moich dni. Mógłby nawet odwiedzać
mnie w przytułku dla nieuleczalnie
chorych — przecież przysyłał mi na
każde Boże Narodzenie kartkę, gdy
siedziałem. Zawsze ten sam tekst:
„Ciągle się złościsz? Uściski. Freddy”.
- Fajny gość z tego Stephansona -
powiedział Ottuchna-Setuchna, roz­
glądając się ostrożnie przy drzwiach,
zanim wyszli z baru na piętnasty po­
ziom spacerowy.
- Taak, całkiem niezły. Trzyma cię
na smyczy i od czasu do czasu szar­
pie nią dla zabawy, żeby cię podraż­
nić. Widziałem, jak to robi, gdy mie­
szkaliśmy w jednym pokoju w col­
lege^. Myślisz, że to mnie czegoś na­
uczyło? Pobiegłem do niego, gdy za­
czął się walić cały ten Interes z hur­
towym handlem elektroniką, który pro­
wadziłem razem z lrvem; to było dwa
lata po zerwaniu z Polly.
Byłem przybity i chciałem z kimś po­
gadać, więc opowiedriałem mu wszyst­
ko: że mój wspólnik to $knera, a Ja
jestem marzycielem I razem doprowa­
dziliśmy niezły mały Interes do stanu
totalnego bankructwa. I wtedy dosze­
dłem do tego przełącznika zdalnego
sterowania, na którego punkcie dosta­
łem bzika, i do tego, że chciałbym
mieć trochę czasu, żeby rozwinąć ten
pomysł.
Ottuchna-Setuchna rozglądał się
niespokojnie dookoła, nie z obawy
przed następnym zamachowcem, lecz
pod wpływem nieoczekiwanego dozna­
nia: móc tak długo spacerować bez
żadnych ograniczeń! Paru przechod­
niów obróciło się za nimi, by przyj­
rzeć się ich niemodnym, sięgającym
do kolan tunikom.
- Tak to było - ciągnął Crandall. -
Wiem, że byłem głupi, ale, uwierz ml
Otto, nie masz pojęcia, jak przyja­
cielski i przekonywający potrafi być
facet w rodzaju Stephansona. Mówi
mi, że ma dom na wsi, z którego teraz
nie korzysta, a w tym domu, w piwnicy
jest laboratorium elektroniczne. To
wszystko dla mnie - jeśli zechcę, i tak
długo, jak zechcę, poczynając od
przyszłego tygodnia. Muszę tyfko za­
troszczyć się o posiłki dla siebie. On
nie chce komornego ani nic - to
wszystko w imię starej przyjaźni, dla­
tego że pragnie, żebym doszedł do
czegoś w życiu.
Czy taki cwaniak mógł mnie nie
przechytrzyć? Dopiero po dwóch la­
bach zorientowałem się, że musiał za­
instalować laboratorium w tym samym
tygodniu, w którym zaproponowałem
lrvowi, żeby wykupił mój udział z In­
teresu za parę setek kredytek. W koń­
cu po co Stephensonowi, właścicielo­
wi firmy maklerskiej, własne laborato­
rium? Ale kto ma głowę, żeby o tym
myśleć, gdy stary kumpel interesuje się
tobą, chce ci pomóc, okazuje cl przy­
jaźń?
Otto westchnął. - No i on zagląda
do ciebie co parę tygodni. A później,
w jakiś miesiąc po tym, jak skończy­
łeś robotę, zamyka cl drzwi przed no­
sem, zabiera projekty i materiały na
inną melinę. Mówi ci, że zdąży to
opatentować, zanim wyrysujesz drugi
projekt, a poza tym to jego dom i on
zawsze może stwierdzić, że clę subsy­
diował, A potem śmieje ci się w
. twarz, tak właśnie jak Elsa. I co ty
na to, Nick?
Crandall zacisnął wargi, gdy uświa­
domił sobie, jak dokładnie Otto Henck
musiał zapamiętać całą opowieść. Ileż
to razy zwierzali sobie plany zemsty
i wracali myślą do jej przyczyn? Ileż
to razy powtarzali sobie, ciągle od no­
wa, te same odpowiedzi, potakiwania
i nawet te same wyrazy sprzeciwu.
Nagle zapragnął uwolnić się od
obecności niskiego mężczyzny, nacie­
szyć się luksusem samotności. Dwa
poziomy niżej dostrzegł połyskliwy
dach hotelu.
— Chyba tu się zatrzymam. Trzeba
pomyśleć o jakimś noclegu na dzisiaj.
Otto skinął głową, zgadzając się
raczej z jego nastrojem niż oświad­
czeniem. - Jasne. Rozumiem, jak się
czujesz. Ale masz tu luksusy: Capri-
corn-Ritz. Co najmniej dwanaście kre­
dytek na dobę.
— Co z tego? Przez tydzień mogę
sobie pozwolić na wydatki, jeśli mam
ochotę. No i z moją przeszłością zaw­
sze znajdę jakąś dorywczą pracę, gdy
zostanę bez grosza. Dziś w nocy,
Ottuchna-Setuchna, potrzebuję luksu­
sów.
— Dobra, dobra. Masz mój adres,
Nick? Będę u kuzyna.
— Wiem. Powodzenia z Elsą. Otto.
— Dzięki. Powodzenia z Freddym.
Hm... to na razie.
Niski mężczyzna odwrócił się szybko
i wszedł do ulicznej windy. Gdy drzwi
zasunęły się za nim, Crandall odkrył,
że czuje się nieswojo. Henck był mu
bliższy niż rodzony brat. W końcu był
razem z nim dzień i noc przez długi,
długi czas, a Dana nie widział - ile
to czasu minęło? - przez prawie dzie­
sięć lat.
Zastanowił się nad tym, jak niewie­
le wiąże go ze światem, jeśli wyklu­
czyć chęć usunięcia z niego Stephan­
sona. Jednego potrzebował od zaraz:
kobiety, jakiejkolwiek kobiety.
Ale, jeśli dobrze to rozważyć, jed­
nej rzeczy potrzebował nawet Jeszcze
bardziej.
Wszedł szybko do najbliższego drug-
store'u; był to duży, wielooddzlołowy
sklep. Za wystawową szybą tkwił dum­
nie pożądany przedmiot.
Przy stoisku z papierosami zagadnął
sprzedawcę: - Jest dość tani. Czy aby
sprawny?
Sprzedawca wyprostował się. — Za­
nim skierujemy egzemplarz do sprze­
daży, testujemy go dokładnie. Prowa­
dzimy największą sieć sprzedaży deta­
licznej w Systemie Słonecznym i to
dlatego jest taki tani.
- W porządku. Poproszę średni.
I dwa pudełka ładunków.
Z blasterem w ręku czuł się o wiele
bezpieczniej. Miał do siebie zaufanie
zbudowane przez lata, gdy ratował się
przed różnymi stworami dzięki napię­
tym jak postronki nerwom; wiedział,
że potrafi uskakiwać, wyślizgiwać się,
robić uniki. Ale dobrze byłoby móc
oddać cios. A skąd mógł wiedzieć,
kiedy Stephanson uderzy ponownie?
Zameldował się pod fałszywym na­
zwiskiem — wybieg, o którym pomyślał
w ostatniej chwili. Że był tyle wart,
ile wszystkie wybiegi, przekonał się,
gdy chłopiec hotelowy po otrzymaniu
napiwku powiedział: - Dziękuję, panie
Crandall. Mam nadzieję, że dostanie
pan swoją ofiarę.
Tak więc był osobistością. Każdy
chyba wiedział, jak wygląda. Razem
wziąwszy mogło to utrudnić mu dostęp
do Stephansona.
Podczas kąpieli polecił odbiornikowi
TV, by sprawdził w banku informacji
dossier osobowe. Stephanson był bo­
gaty I umiarkowanie ważny siedem
lat temu. Dzięki Przełącznikowi Ste­
phansona - jak ci się to podoba:
przełącznik S t e p h a n s o n a l musi
być bogatszy i o wiele ważniejszy.
Był. Odbiornik powiadomił Crandal-
la, że w ostatnim miesiącu kalenda­
rzowym odnotowano szesnaście pozycji
informacyjnych odnoszących się do
Fredericka Stephansona. Crandall za­
stanowił się chwilę i poprosił o
ostatnią.
Była datowana na dzisiaj. - Frede-
rick Stoddard Stephanson, prezes Ste­
phanson lnvestment Trust I Stephanson
Electronics Corporation odleciał wczes­
nym rankiem do swego domku myśliw­
skiego w Środkowym Tybecie. Spo­
dziewa się pozostać tam co najmniej
do...
- Wystarczy! - krzyknął Crandall
przez drzwi łazienki.
Stephanson bał sięl Ta nadęta tycz­
ka chmielowa zgłupiała ze strachu! To
już było coś: w rzeczy samej to już
była duża część zapłaty za te siedem
lat. Pozwoli mu kąpać się we własnym
pocie przez jakiś czas, aż będzie go­
tów przywitać niema! z ulgą śmierć,
gdy ta wreszcie nadejdzie.
Crandall zapytał aparat o ostatnie
wiadomości I natychmiast został ura­
czony komunikatem o sobie i o tym,
że zatrzymał się u Ritza pod nazwi­
skiem Alexander Smathers. — Ale, pa­
nowie i panie, nie jest to prawdziwe
nazwisko - obłudnie recytował ap a­
rat. — Ani Nicholas Crandall, ani Ale-
xander Smathers nie są prawdziwymi
nazwiskami tego człowieka. Ma on tyl­
ko jedno imię - a tym imieniem jest
śmierć. Tak, nieubłagany żniwiarz za­
mieszkał dziś w nocy w hotelu Caprl-
corn-Ritz f tylko on wie, kto z nas nie
ujrzy świtu. Ten człowiek, ten nieubła-
 gony żniwiarz, ten wysłannik śmierci -
tylko on wie...
- Zamknij się! - wrzasnął wytrąco­
ny z równowagi Crandall. Prawie za­
pomniał o rodzajach tortur, jakim
poddawani są ludzie na wolności.
Na ekranie telewizyjnym zapalił się
znak sygnalizujący rozmowę prywatną.
Wytarł się, narzucił coś na siebie
i zapytał: — Kto na linii?
- Pani Crandall - odpowiedział głos
z centrali.
Przez chwilę całkowicie oszołomiony
* wpatrywał się w ciemny ekran, PollyI
Gdzie jest? I jak mogła się dowie­
dzieć, gdzie on jest? Nie, ta druga
sprawa była prosta - był na ustach
wszystkich.
- Połączyć - powiedział w końcu.
Twarz Polly wypełniła ekran. Cran­
dall przyjrzał się jej nieco kpiąco.
Postarzała się trochę, ale może był to
efekt powiększenia.
Jakby uświadamiając to sobie, Polly
wyregulowała pokrętła w swoim a p a ­
racie I twarz zmniejszyła się do na­
turalnych proporcji, a na ekranie po­
jawiło się pełna postać oraz otocze­
nie. Siedziało w saloniku mieszkania
umeblowanego mniej niż średnio za­
możnie. Ale Polly wyglądała dobrze,
bardzo dobrze. Miał tyle ciepłych
wspomnień...
- Hej, Polly. O co chodzi? Jesteś
ostotnią osobą, której spodziewałem się
na linii.
- Cześć, Nick. - Podniosła ręce do
ust i przez pewien czas wpatrywała się
w niego znad zaciśniętych pięści. A
później... - Nick. Proszę. Błagam, nie
igraj ze mną.
Oparł się o krzesło. - Cooo...?
Zaczęła płakać. - Och, Nick. Nie!
Nie bądź taki okrutny. Wiem, dlacze­
go odsiedziałeś wyrok - te siedem lat.
Gdy usłyszałam dziś o tobie, wiedzia­
łam dlaczego. Ale Nick, to był tylko
jeden, jedyny mężczyzna. Nick!
- Co - jeden mężczyzna?
- Nick, zdradziłam cię tylko z jed­
nym mężczyzną. I myślałam, że on
mnie kocha. Nie rozwiodłobym się
z tobą, gdybym wiedziała, jaki on jest
naprawdę. Ale ty przeciesz wiesz,
Nick, ile przez niego wycierpiałam. Już
wystarczająco zostałam ukarana. Nie
zabijaj mnie, Nick! Błagam, nie za­
bijaj mnie!
- Słuchaj, Polly - zaczął czując
kompletny mętlik w głowie. — Polly,
dziewczyno, na miłość boską...
- Nick - histeria ścisnęła jej gar­
dło. — Nick, to było prawie jedena­
ście lat temu - no, dziesięć. Nie za­
bijaj mnie za to, proszę. Nick, na­
prawdę nie zdradzałam cię dłużej niż
przez rok, przez dwa lata najwyżej.
Naprawdę, NickI Nick, to był tylko je­
den mężczyzna, inni się nie liczyli. To
były tylko takie sobie... przypadki. Nic
dla mnie nie znaczyli. Ale nie zabijaj
mnie! Nie zabijaj! - Z dłońmi przy
twarzy zaczęła kołysać się, jęcząc nie­
opanowanie.
Crandall wpatrywał się w nią przez
chwilę i zwilżył wargi. Potem powie­
dział - Fiu! - i wyłączył aparat. Wy­
ciągnął się na krześle i powiedział —
Fiu! — powtórnie, ale tym razem wy­
syczał to przez zęby.
PollyI Polly zdradzała go, gdy byli
małżeństwem. Przez ro' , nie, przez
dwa lata! I — co też o z powiedzia­
ła? - inni, i n n i to były takie sobie
przypadki.
Kobieta, którą kochał, kobieta, któ­
rą - podejrzewał to - kochał zawsze,
którą opuścił z głębokim żalem i po­
czuciem winy, gdy przyszła do niego
i powiedziała, że interesy zabierają go
jej, ale byłoby nieuczciwie żądać od
niego, by porzucił sprawy, które tak
wiele dla niego znaczą...
Śliczna Polly. Polly - dziewczynka.
Przez te lata, gdy byli razem, nigdy
nie pomyślał o innej kobiecie. A je­
śliby ktoś, ktokolwiek zasugerował,
choćby przez aluzję, on dałby plotka­
rzowi w twarz kluczem francuskim.
Dał jej rozwód tylko dlatego, że o to
prosiła, ale miał nadzieję, że zejdą się
z powrotem, gdy postawi interes na
nogi, a księgi lrva zaczną wyglądać
coraz lepiej. Później, oczywiście, inte­
res szedł coraz gorzej, żona lrva za­
chorowała, a sam lrv coraz mniej cza­
su spędzał w biurze f...
- Czuję się - tępo powiedział sam
do siebie — jakbym uzyskał stuprocen­
tową pewność, że nie ma Świętego
Mikołaja. Nie Polly, nie przez te
wszystkie dobre latał Jeden romans!
A inni, to były takie sobie przypadki!
Sygnał wideo odezwał się ponow­
nie. — Kto to? — warknął.
- Pan Edward Balłaskia.
- Czego chce? - Nie Polly, nie
Śliczna Polly!
Na ekranie pojawił się . wyjątkowo
otyty człowiek. Popatrzył ostrożnie w
prawo i w lewo. — Muszę zapytać się,
panie Crandall, czy jest pan pewien,
że połączenie nie jest na podsłuchu?
- Czego pan chce, do diabła? —
Crandall uświadomił sobie, że prag­
nie, by otyły mężczyzna znalazł się tu
osobiście. O z jaką rozkoszą by mu
teraz przywalił.
Pan Edward Balłaskia potrząsnął
głową z dezaprobatą. Policzki trzę­
sły się mu niezależnie od reszty twa­
rzy. — Cóż, szanowny panie, skoro nie
daje mi pan gwarancji i tak zmuszo­
ny jestem podjąć próbę. Połączyłem się
z panem, by prosić go o przebacze­
nie dla wrogów, o nadstawienie dru­
giego policzka. Proszę, by pamiętał
pan o wierze, nadziel, miłosierdziu -
najważniejsze jest miłosierdzie. Innymi
słowy, szanowny panie, niech pan
otworzy swoje serce wobec tej czy
wobec tego, którego postanowił pan
zabić; aby zrozumiał pan słabość, któ­
ra sprawiła, źe został pan urażony;
aby pan przebaczył.
- A dlaczegóż to? — zapytał Cran­
dall.
- Ponieważ przyniesie to ponu ko­
rzyść. Nie tylko korzyść moralną - choć
nie powinniśmy lekceważyć życia du­
chowego - ale korzyść finansową. Ko­
rzyść f i n a n s o w ą , panie Crandall.
- Zechce pan łaskawie wytłumaczyć,
0 co chodzi?
Grubas pochylił się do przodu i
uśmiechnął konfidencjonalnie. — Jeśli
zdolny jest pan przebaczyć osobie,
która sprawiła, źe opuścił pan Ziem.ę
1 cierpiał przez siedem lat, siedem
godnych pożałowania lat,
wypełnionych dolegliwymi niewygoda­
mi, to skłonny jestem, panie Crandall,
przedłożyć panu niezwykle atrakcyjną
ofertę. Jest pan upoważniony do po­
pełnienia jednego morderstwa. Ja
pragnę, by jedno morderstwo zostało
popełnione. Jestem bardzo zamożny.
Pan, jak mniemam - i niech szanow­
ny pan się nie obraża - jest człowie­
kiem bardzo ubogim.
Mogę panu zapewnić dostatek do
końca życia, niepośledni dostatek, pa­
nie Crandall, jeśli tylko odłoży pan
na bok swoje uczucia, swoje bezwar­
tościowe uczucia gniewu i osobistej
zemsty. Widzi pan, mam konkurenta w
interesach, który jest.*
Crandall wyłączył go. — Idź sam od­
siedzieć siedem latl — rzucił jadowi­
cie w ciemny ekran. I nagle cała spra­
wa wydała mu się zabawna. Roz­
parł się w krześle i zaczął śmiać się
do rozpuku.
Stary, nalany dureń! Cytował mu
Pismo Swięteł
Ale rozmowa spełniła swoje zada­
nie. W jakiś sposób umiejscowiła sce­
nę z Polly w komicznej perspektywie.
Pomyśleć, że ta kobieta siedzi w swo­
im małym, zatęchłym mieszkanku, trzę­
sąc się nad brudnym romansem, który
zdarzył się jej ponad dziesięć lat te­
mu! Pomyśleć, że bała się, iż on wal-'
czył i krwawił przez dziesięć lat z te­
go powodu I
Zastanawiał się nad tym przez chwi­
lę i wzruszył ramionami. - W każdym
razie założę się, że dobrze to jej zro­
biło.
Poczuł głód.
Pomyślał, żeby zamówić posiłek do
pokoju, aby uniknąć zamachowców
Stephansona, ale zadecydował inaczej:
jeśli Stephason rzeczywiście poluje na
niego, to zatrucie jedzenia wysłanego
na górę rfie' sprawi mu wiele kłopotu.
Bezpieczniej będzie zjeść w wybranej
przypadkowo restauracji.
Poza tym potrzebował jasnych świa­
teł, odrobiny radości. To była jego
pierwsza noc na wolności i musiał
zmyć z ust gorzki smak, jaki pozostał
po rozmowie z Polly.
Zanim wyszedł, ostrożnie zlustrował
korytarz. Nie było nikogo, ale przy­
pomniał sobie małą planetę w pobli­
żu Vegi, gdzie należało wykonywać
podobne zabezpieczające ruchy przed
wynurzeniem się na powierzchnię z
jednego z tuneli uformowanych przez
równoległe rzędy nawilgłych, skamie­
niałych paproci.
Jeśli się tego nie zrobiło... Cóż, mo­
gły tam czekać olbrzymie podobne do
pijawek mięczaki. Te stworzonka po­
trafiły rzucać skorupami pokrywy z
olbrzymią siłą. Ogłuszało to tylko ofia­
rę, ale wystarczyło czasu, by pijawka
zbliżyła się do niej.
Wyssanie człowieka do ostatniej kro­
pli krwi nie zajmowało jej nawet dzie­
sięciu minut.
Kiedyś uderzył go kawałek skorupy
i gdy leżał tam, Henck... Stary, dobry
Ottuchna-Setuchna. Któż mógł przy­
puścić, że obaj pewnego dnia wracać
będą myślą do tych odrażających przy­
gód z prawdziwą nostalgią podobną
do tej, z jaką żołnierze snują przy
piwie przyjemne wspomnienia o naj­
groźniejszej wojnie.
Cóż, obaj przeszli przez te lata nie
dla takich tłuśclochów jak pan Edward
Balłaskia i jego świętoszkowate ma­
rzenia o zbrodni.
I, jeśli dobrze się zastanowić, nie
dla takich przerażonych, małych kurwl-
szonków jak Polly.
 Frederick Stoddard St e-
phanson, Frederick Stod­
dard...
Ktoś polożyt mu rękę na ramieniu.
Odzyska) przytomność umysłu i zda)
sobie sprawę, że przeszedł już połowę
długości korytarza.
- Nick - odezwał się znany mu
skqdś głos.
Crandall spojrzał z ukosa na twarz,
która pojawiła się na przedłużeniu ra­
mienia.
Niewielka, ostra bródka... Nie znał
nikogo z takq brodq, ale oczy były
dziwnie znajome...
-- Nick - powiedział człowiek z bro­
dę. — Nię mogłem tego zrobić.
Te oczy... Oczywista, to był jego
młodszy brat.
- Dani — wykrzyknqł.
- To ja. Już w porzqdku. Patrz. -
Coś stuknęło o podłogę. Crandall
spojrzał w dół i zobaczył leżqcy na
chodniku blaster, o wiele większy i
droższy niż ten kupiony przez niego.
D l a c z e g o Dan n osi ł blas-
tery. Kt o go ś c i g a ł ?
Razem z myślę przyszło przeczucie
zrozumienia. A także strach przed sło­
wami, które mogę wyrwać się z ust nie
widzianego przez tyle lat brata.
- Mogłem zabić cię od chwili, gdy
wyszedłeś na korytarz - mówił Dan. -
Nie zszedłeś mi z oczu nawet na se­
kundę. Ale chciałbym, Nick, żebyś wie­
dział, że to nie z obawy przed po-
przestępczym wyrokiem zabezpieczy­
łem spust.
- Nie? — spytał Crandall na odde­
chu, z którym wracało do niego prze­
szłe życie.
- Nie mogłem jeszcze bardziej wo­
bec ciebie zawinić. Od czasu tej spra­
wy z Polly...
- Z Polly. Tak, oczywiście, z Polly. —
Coś obciężyło mu dolnę szczękę. Opu­
ścił głowę i rozwarł usta. — Z Polly.
Ta sprawa z Polly.
Dan dwukrotnie uderzył pięścię w
rozwartę dłoń. — Wiedziałem, że prę­
dzej czy później zapłacisz mi za to.
Prawie oszalałem czekajęc... i prawie
oszalałem z poczucia winy. Ale nigdy,
Nick, nie wyobrażałem sobie, że zro­
bisz to w ten sposób. Siedem lat ocze­
kiwania na twój powrótl
- To dlatego nigdy nie napisałeś
do mnie?
- Co mogłem powiedzieć? Co w
ogóle m o ż n a powiedzieć? Myśla­
łem, że ję kocham, ale odkryłem, ile
dla niej znaczę, dopiero wtedy, gdy
wzięła rozwód. Sqdzę, że zawsze chcia­
łem tego, co było twoje, bo byłeś
moim starszym brotem. To jedyne
usprawiedliwienie i wiem dobrze, ile
jest ono warte. Bo wiem, czym byliście
dla siebie Polly i ty; co zniszczyłem
dla zgrywy. Ale wiedz o jednym. Nie
zabiję cię i nie będę się bronił. Jestem
zbyt zmęczony. I zbyt winny. Wiesz,
gdzie mnie znaleźć. O każdej porze,
Nick.
Odwrócił się i dużymi krokami szyb­
ko odszedł korytarzem; no jego łyd­
kach połyskiwały modne tego roku
bransolety. Nie spojrzał za siebie na­
wet wtedy, gdy przechodził na drugę
stronę przezroczystej plastykowej ścian­
ki odgradzajęcej hall.
Crandall patrzył jak Dan odchodzi.
Potem powiedział do siebie: — Hm —
czujęc się jakoś osamotniony. Sięgnęł
ku podłodze, podniósł rzucony blaster
i zszedł na dół poszukać restauracji.
Siedział grzebięc w aromatycznych
wenusjańskich potrawach, których
smak nie umywał się nawet do jego
wspomnień o nich, i wcięż rozmyślał
o Polly i Danie. Teraz przypominał so­
bie szereg znaczęcych incydentów;
otrzymał przecież dwa końce nici, na
które mógł je nanizać. Pomyśleć, że
nigdy nie podejrzewał... ale któż mógł
podejrzewać Polly, któż mógł podej­
rzewać Dana?
Wyciqgnqł z kieszeni kartę zwolnie­
nia i wczytał się w nię: ODBYWSZY
W PRZEWIDZIANYM TERMINIE OD­
SŁUŻYWSZY ZGODNIE Z PRZEPISAMI
KARĘ SIEDMIU LAT WIĘZIENIA Z PO­
TRĄCENIEM Z CZTERNASTU LAT
NICHOLAS CRANDALL ZOSTAŁ ZWOL­
NIONY ZE STATUSEM PRZED-
-PRZESTĘPCY...
— aby zamordować eks-malżonkę
Polly Crandall?
— aby zamordować młodszego brata
Daniela Crandalla?
Smiesznel
Oni myśleli inaczej. Oboje błogo
zamknięci w poczuciu własnej winy,
tak przejęci sobq, że pewni, iż oni i
tylko oni stali się przedmiotem niena­
wiści wystarczajęco silnej, by dla za­
spokojenia zemsty wycierpieć to, co w
tej Galaktyce najgorsze; oboje byli
tego tak pewni, że opuścił ich nor­
malny okazywany dotąd spryt i błęd­
nie odczytali ciepło bijęce z jego
oczu! Każde z nich miało czas na to,
by przekształcić wyznanie w częściowe
tylko wyjaśnienie. Gdyby tylko nie byli
tak przejęci własnym ja i w porę za­
uważyli jego zdumienie. Każde z nich
lub oboje mogli nadal go zwodzić!
Kętem oka ujrzał kobietę stojącą
przy jego stoliku. Czytała mu przez
ramię kartę zwolnienia. Odchylił się
do tyłu i zmierzył jq wzrokiem. Uśmiech­
nęła się do niego.
Była niewiarygodnie piękna. Miała
w sobie wszystko, co składa się na
wielkę kobiecę urodę: doskonała figu­
ra, rysy twarzy, cera, postawa, oczy,
włosy. Było w niej także ostateczne
wykończenie tych wszystkich cech,
które w dziedzinie sztuki sprawio,
że można odróżnić nieprzemijajęce
arcydzieło od zaledwie wybitnego rze­
miosła. Miało w tym swój udział
bogactwo wystarczajęce, by opła­
cić wyszukany układ fryzury, krój suk­
ni, saturnijski klejnot paeaea jarzę-
cy się czarnym, bezcennym blaskiem
między jej piersiami; miała w tym
udział zmysłowa, kobieca inteligencja
bijqca z jej spokojnych oczu. Złęczo-
na z nię mieszanka wyrafinowanej
rasy, rozpasania i zepsucia stanowiła
ostatni pikantny akcent w niewętpli-
wie olśniewajęcej kompozycji, która
przybrała ludzkę postać.
- Czy mogę się do pana przysięść,
panie Crandall? — spytała głosem, o
którym można było powiedzieć tylko
tyle, że pasował do reszty jej postaci.
Rozbawiony nieco, ale bardziej ura­
dowany niż rozbawiony, przesunę) się
na restauracyjnej kanapce. Usiadła
jak cesarzowa odbierająca z wysoko­
ści tronu hołdy królów-wasali.
Ccandall wiedział w przybliżeniu,
kim ona jest i czego chce. Była kró-
lujqcq w wielkim świecie pannę na
wydaniu z najwyższych społecznych
sfer Systemu łub też świeżo wzeszłę
gwiazdę teatralnę cięgle jeszcze w
fazie gwałtownej eksplozji.
A on, świeżo zwolniony więzień z
władzę życia i śmierci w ręku miał dla
niej smak, którego dotęd nie zazna­
ła, lecz którym zdecydowana była się
nacieszyć.
Cóż, jeśli się zastanowić, nie głas­
kało to jego miłości własnej. Ale taka
kobieta może przypaść przeciętnemu
mężczyźnie tylko w wyjętkowych oko­
licznościach; równie dobrze mógł za­
tem skorzystać ze swego szczególnego
statusu. Zadowoli jej zachciankę, a,
ona podczas jego pierwszej nocy na
wolności...
- T o karta pańskiego zwolnienia? -
spytała i spojrzała na nię ponownie.
Gdy badała ję, zauważył wilgoć na
jej górnej wardze. Cóż za dziwne, zmy­
słowe znużenie u kogoś tak olśnie­
wająco młodego!
— Niech mi pan powie, panie Cran-
doll — spytała w końcu obracając się
ku niemu, a wilgotne punkciki na jej
ustach zalśniły intensywniej. - Od­
służył pan przed-przestępczy wyrok za
morderstwo. Czy to prawda, że kara
za morderstwo jest dokładnie taka sa­
ma jak za najbardziej brutalny, zwy­
rodniały gwałt, jaki tylko można sobie
wyobrazić?
Po długiej chwili milczenia Crandall
zapłacił za rachunek i wyszedł z re­
stauracji.
Gdy doszedł do hotelu, ochłonę) na
tyle, by czujnie przejść się wokół
przezroczystych ścian hotelowego hallu.
Nie było widać nikogo wyględajęcego
na rewolwerowca wynajętego przez
Stephensona. Stephanson był ostroż­
nym graczem. Pierwsza próba spali­
ła na panewce i było mało prawdo­
podobne, by ponowił je w tym samym
czasie.
Ale ta dziewczyna! I Edward Bal-
laskia!
W jego przegródce czekała wiado­
mość. Ktoś łączył się z nim i zostawił
mu tylko swój numer z prośbę o roz­
mowę.
— Co teraz? zastanawiał się wra-
cajęc do pokoju. Stephanson próbuje
nawiązać rokowania? A może jakaś
nieszczęśliwa matka pragnie, bym za­
mordował jej nieuleczalnie chore
dziecko?
Podał numer aparatowi i usiadł
wpatrujęc się z ciekawością w ekran.
Ekran zamigotał i pojawiła się na
nim twarz. Crandall z trudem powstrzy­
mał okrzyk radości. Miał w tym mie­
ście przyjaciela jeszcze z czasów przed
uwięzieniem. Stary, niezawodny, zaha-
rowany lrv. Jego dawny wspólnik.
Już miał wykrzyczeć radosne słowa
powitania, ale zacisnę! usta. Zbyt wie­
le dziś się wydarzyło. I było coś w twa­
rzy lrva...
— Słuchaj, Nick - powiedział cięż­
ko lrv. - Chciałbym zadać ci tylko
jedno pytanie.
— Cóż takiego, lrv? - Crandall za­
chował kamienny spokój.
— Od jak dawna wiesz? Kiedy się
zorientowałeś?
Crandall zastanawiał się przez chwi­
lę nad różnymi wariantami odpowie­
dzi i w końcu wybrał jeden z nich. -
Od dawna, lrv. Tylko byłem w takiej
sytuacji, że nie mogłem nic zrobić.
 Irv skinqt głową. — Tak właśnie my­
ślałem. Słuchaj zatem. Nie zamierzam
błagać cię, byś mnie poniechał. Wieiyi,
że po tym, co przeszedłeś przez te
siedem lat, prośby na nic się nie zda-
dzq. Ale, wierz mi lub nie, zaczqłem
pobierać większe sumy z kasy dopie­
ro wtedy, gdy moja żona zachorowała.
Wydałem wszystkie własne pieniqdze.
Nie mogłem pożyczać więcej, a ty
miałeś własne rodzinna kłopoty na
głowie. Potem, gdy interes zaczqł iść
lepiej, chciałem uniknąć rażącej nie­
zgodności w bilansach.
No i nadal wyciągałem pieniądze
z interesu już nie na wydatki szpitalne
i nie po to - uwierz mi Nick! — żeby
cię oszukiwać, ale abyś nie dostrzegł,
Ile wziąłem przedtem. Gdy przyszedłeś
do mnie i powiedziałeś, że masz już
dość, że chcesz wyjść z interesu -
przyznaję, wtedy postąpiłem jak Świ­
nia. Powinienem był wszystko ci po­
wiedzieć. Ale w końcu nie byliśmy
dobrymi wspólnikami i zobaczyłem
szansę, że przejmę całość na własność
i rozbuduję interes. I wtedy... wtedy...
- Wtedy spłacałeś mnie za trzysta
dwadzieścia kredytek - dokończył za
niego Crandall. - Ile wart jest teraz
interes?
Mężczyzna odwrócił oczy. - Blisko
milion. Ale słuchaj, Nick, handel hur­
towy szedł znakomicie dopiero w zesz­
łym roku. W tym cię nie oszukałem I
Słuchaj, Nick...
Crandall parsknął przez nos z ponu­
rą radością. — Co takiego, lrv?
Irv wyciągnął czystą chusteczkę i
otarł czoło. — Nick - powiedział po­
chylając się do przodu i z trudem
usiłując uśmiechnąć się przymilnie. -
Posłuchaj mnie, Nick. Zapomnisz o
wszystkim, przestaniesz na mnie polo­
wać, a ja przedłożę ci ofertę. Potrze­
buję człowieka z twoją znajomością
techniki w zarządzie firmy. Dam ci
dwadzieścia procent udziałów, nie -
dwadzieścia pięć procent. Posłuchaj,
podniosę do trzydziestu procent, trzy­
dziestu p i ę c i u procent...
- Czy sądzisz, że wynagrodzi mi to
te siedem lat?
!rv pomachał uspokajająco drżącą
dłonią. - Nie, oczywiście, że nie. Nic
nie może wynagrodzić. Ale słuchaj,
Nick. podniosę do czterdziestu pięciu
pro...
Crandall wyłączył go. Usiadł na
chwilę, wstał i zaczął przechadzać się
po pokoju. Zatrzymał się i sprawdził
biastery: kupiony wcześniej i zosta­
wiony przez Dana. Wyciągnął kartę
zwolnienia i przeczytał ją uważnie.
Potem włożył ją do kieszeni w tunice.
Powiadomił centralę, że chce połą­
czyć się z drugą półkulą.
- Tak, proszę pana. Ale jakiś pan
chce się z panem widzieć. Pan Henck.
- Proszę skierować go na górę. I
prószę natychmiast dać połączenie na
mój ekran, gdy tylko je pani uzyska.
W chwilę później Ottuchna-Setuch-
na wszedł do pokoju. Był pijany, ale
jak zwykle znosił to zadziwiająco
dobrze.
- I co powiesz, Nick? Co, do diab­
la...
- Ciii - ostrzegł go Crandall. - Łą­
czę się właśnie.
Centrala w Tybecie odezwała się: -
Proszę mówić, Nowy York — i na ekra­
nie pojawił się Frederick Stoddard
Stephenson. Postarzał się bardziej niż
ci, których Crandall widział dziś w — I co powiesz, Nick? W zaszłym
nocy. Jednak ze Stephansonem nicze­ miesiącu Elsa pojechała z turystyczną
go nie można być pewnym: zawsze wycieczką na Księżyc. W je j aparacie
wyglądał starzej, gdy pracował nad tlenowym zatkał się przewód I udusi­
jakimś złożonym zagadnieniem. ła się, zanim mogli jej przyjść z po­
Stephanson nie odzywał się, zacis­ mocą. Czy to nie przekleństwo? Mie­
nął usta i czekał. Wokół niego widniał siąc przed końcem wyroku - nie
telewizyjny obraz domku myśliwskiego. mogła poczekać przez jeden głupi mie­
- W porządku, Freddy — powiedział siąc! Założę się, że umierając wy­
Crandall. — Nie zabiorę ci wiele cza­ śmiewała się ze mnie.
su. Możesz odwołać swoje pieski i nie Crandall otoczył go ramieniem. -
próbować zabić mnie lub okaleczyć. Chodźmy na spacer, Ottuchna-Setuch-
Od tej chwili nie mam do ciebie cie­ na. Obaj potrzebujemy ruchu.
nia urazy. Zabawne, jak ludzie reagują na .ko­
- Nie masz cienia urazy... - Step­ goś, kto ma prawo zabić. Reakcja
hanson odzyskał zwykłe panowanie Polly — i Dana. Reakcja starego lrva,
nad sobą. — Dlaczego? który zapamiętale i przebiegle targo­
- Ponieważ... ponieważ bardzo wie­ wał się o własne życie. Edward Balla-
le. Ponieważ zamordowanie ciebie nie skia - i ta dziewczyna w restauracji.
będzie, teraz to widzę, zadośćuczynie­ I reakcja Freddy Stephensona — je­
niem za te siedem piekielnych lat. dynej osoby, którą zamierzał zabić, i
Ponieważ nie wyrządziłeś mi więcej zła jedynej, która nie błagała o łaskę.
niż inni — z tego co wiem, robili to Nie błagał o łaskę, ale chciał wy­
niemal od kołyski. Ponieważ uznałem, płacić jałmużnę. Czy Crandall może
że jestem urodzonym frajerem; tak po zgodzić się na miłosierdzie ze strony
prostu zostałem stworzony. Ty wyko­ Stephansona? Wzruszył ramionami.
rzystałeś to tylko, nic więcej. Któż wie, co on lub ktokolwiek Inny
Stephanson pochylił się do przodu, może uczynić lub nie?
zbadał go wzrokiem, odprężył się i — I co teraz zrobimy, Nick? —
skrzyżował ramiona. - Ty chyba rze­ Ottuchna-Setuchna dopytywał się z
czywiście mówisz prawdę! rozdrażnieniem, gdy tylko wyszli na
- Oczywiście, że mówię prawdę I zewnątrz. - To tylko chciałbym wie­
Widzisz to l - podniósł dwa biastery. - dzieć - co zrobimy?
Pozbędę się ich jeszcze dziś. Od tej — Cóż, ja zamierzam zrobić to -
chwili będę nieuzbrojony. Nie zamie­ odpowiedział mu Crandall biorąc po
rzam kłaść ludzkiego życia na szali. blasterze do każdej ręki. - Właśnie
Nie chcę mieć z tym nic wspólnego. to. — Prawą ręką i lewą cisnął błysz­
Mężczyzna na ekranie w zamyśleniu czącą broń w otaczające luksusowy
potarł parę razy palcem wskazującym hall Capricorn-Ritz przezroczyste ścia­
o kciuk. - Coś ci powiem - oznaj­ ny. B r z d ę k . I b r z d ę k po raz
mił. - Jeśli rzeczywiście zrobisz to, co drugi. Ściany rozpadły się w długie,
mówisz, a sądzę, że tak się stanie, to ostre odłamki. Ludzie w hallu obrócili
możemy dojść do porozumienia. Po­ się gwałtownie z otwartymi ustami.
wiedzmy, że zapłacę ci... Cóż, zoba­ Podbiegł do nich policjant. Służbo­
czymy. wa odznaka odbijała się o metaliczny
- Teraz, kiedy już nie musisz? - mundur. Schwycił Crandalla.
zdziwił się Crandall. - Dlaczego nie — Widziałem cię! Widziałem, co zro­
zaproponowałeś mi tego przedtem? biłeś! Dostaniesz za to miesiąc.
- Bo nie lubię być przymuszany. Do­ — Hm — powiedział Crandall. —
tąd odpowiadałem na siłę większą si- Miesiąc? — Z kieszeni wyciągnął kartę
lq. zwolnienia i podał ją policjantowi. -
Crandall zastanowił się nad tym. - Powiem panu, panie władzo, co zrobi­
Nie rozumiem tego. Ale może tak właś­ my. Niech pan przedziurkuje ten pa­
nie zostałeś stworzony. Cóż, zobaczymy, pier odpowiednią ilością razy albo
. jak sam powiedziałeś. oderwie od niego odpowiedni odcinek.
Podniósł się i zwrócił do Hencka. Albo i to, i to. Proszę to załatwić, jak
Niski mężczyzna wciąż kołysał głową z pan chce.
nieprzytomnym wyrazem twarzy zajęty
wyłącznie własną sprawą. Przełożyła Dorota Lutecka
William Tenn (prawdziwe nazwisko Philip Klass), autor amerykański, urodził się w
roku 1920. Uczony i publicysta, fantastyką para się z rzadka; od kilkunastu lat
niczego nowego nie napisał. W jego twórczości dominuje satyra: w krzywym
zwierciadle science fiction oglądamy wizerunek naszych przywar i to zarówno na
skalę jednostki, jak i całego rodzaju ludzkiego. Znany jest przede wszystkim jako
autor opowiadań, które ukazały się w latach 1955-68 w następujących zbiorach:
,,Of Ali Possible Worlds”, „The Humań Angle”, „Time in Advance", „The Seven
Sexes”, „The Sąuare Root of Man" i „The Wooden Star”. Jego dwie powieści s.f.
„Of Men and Monsters" oraz „A Lamp for Medusa”, opublikowane najpierw w
formie skróconej w czasopismach, w wersji książkowej wydano w roku 1968.
Polski czytelnik poznał już trzy opowiadania Tenna, „Wyzwolenie Ziemi”, „Moje
potrójne ja ” i „W otchłani, wśród umarłych” ; zamieszczono je w antologii „W stro­
nę czwartego wymiaru". Opowiadanie „Wyrok z wyprzedzeniem" to tytułowy utwór
z tomu „Time in Advance”, wydanego w roku 1958.
Wiktor Bukata
Clqfl dalizy z * itr . 14
dejmowanie decyzji w czasie „rozmowy” z jego
użytkownikiem. Przykładem takiego programu
jest MYCIN, opracowany w Stanford University,
a przeznaczony do diagnozy zakażeń bakteryjnych
wykrywanych w krwi pacjentów. Program ten
oparty jest na 500 heurystycznych, a więc przy­
pominających rozumowanie człowieka regułach
dotyczących zależności typu „jeżeli — to”. Oto
przykład takiego rozumowania programu: „Jeżeli
(1) mikroorganizmy barwią się gramdodatnio i
(2) ich morfologia odpowiada bakteriom o kształ­
cie ziarnistym oraz (3) rosną na podłożu w posta­
ci wysepek, to istnieje uzasadnione podejrzenie,
że mamy do czynienia z (0,7) gronkowcem”. Uła­
mek 0,7 podaje wiarygodność rozumowania. W
czasie działania program zadaje lekarzowi pyta­
nia dotyczące stanu pacjenta, a czasem sugeruje
wykonanie dodatkowych badań. Z kolei użytkow­
nik programu może w każdej chwili zapytać, na
jakich przesłankach, np. bibliograficznych, oparte
są poszczególne etapy rozumowania programu.
Istotne jest to, że sekwencje pytań zadawane przez
program nie są ustalone, to znaczy nie w każ­
dym przypadku po ustaleniu sposobu barwienia
się drobnoustrojów program będzie pytał o ich
kształt. Tok „rozumowania” programu nie jest
sztywny i stara się „heurystycznie” biec po naj­
krótszych szlakach rozumowania. Zależności „je­
żeli — to” wstawione do programu nie zawsze są
stuprocentowo pewne. Każda z takich zależności
ma swój własny współczynnik prawdopodobień­
stwa. W odpowiedzi podany jest końcowy efekt
oceny wszystkich miar prawdopodobieństwa, czyli
zaufania do przeprowadzonego rozumowania.
Równie znany, żeby nie powiedzieć słynny, jest
inny program bliski naukom biomedycznym, a
mianowicie program o nazwie DENDRAL, służący
ustaleniu struktury cząsteczek chemicznych. Pro­
gram ten zawiera w pamięci ogromną liczbę wia­
domości od tak podstawowych, jak wiedza o tym,
że atom węgla jest cztero wartościowy i wiązać się
może z czterema atomami wodoru, a kończąc na
wiadomościach o różnych możliwych kształtach
widm uzyskanych za pomocą magnetycznego rezo­
nansu jądrowego. Do pamięci komputera dyspo­
nującego programem DENDRAL wprowadza się
sumaryczny wzór badanego związku, a potem
przez dostarczenie dodatkowych danych, dotyczą­
cych badań za pomocą spektrometru masowego,
magnetycznego rezonansu jądrowego i innych ba­
dań dodatkowych, uzyskuje się strukturalny wzór
badanej cząsteczki.
Komputeryzacja działania w naukach biome­
dycznych nie jest już tylko ułatwieniem sobie ży­
cia, ale absolutną koniecznością, spowodowaną
głównie niewiarygodnie szybkim narastaniem na­
szej wiedzy. Tego przyrostu pamięć ludzka nie
jest w stanie ani zmagazynować, ani tym bardziej
zużytkować bez pomocy inteligentnych maszyn.
Kazimierz Ostrowski
ze starych roczników
Z KRONIKI PIERWSZEGO KONGRESU
NAUKI POLSKIEJ
Cele i zadania prawidłowo pojętej popularyzacji
są następujące:
1. szerzenie i pogłębianie naukowego materiali-
stycznego poglądu na świat, które stanowi pierw­
sze założenie fundamentalne;
2. wychowanie odbiorców popularyzacji w duchu
ludowego patriotyzmu, bezgranicznego oddania lu­
dowej naszej Ojczyźnie i walce z wszelkimi prze­
jawami zarówno kosmopolityzmu jak i nacjona­
lizmu, w szczególności z przejawami korzenia się
przed nauką burżuazyjną, techniką i kulturą;
3. przyczynianie się do właściwego wyboru za
wodu przez młodzież i podwyższanie kwalifikacji
zawodowych Zgodnie z wytycznymi Planu Sześcio­
letniego;
4. propagowanie i ułatwianie wynalazczości, no­
watorstwa i racjonalizatorstwa i upowszechnianie
jego wyników;
5. rozwijanie zamiłowania do samodzielnego
kształcenia się oraz wprowadzania do elementar­
nych czynności badawczych (jak zbieranie i segre­
gowanie materiałów, obserwacja zjawisk przyrody
i społecznych, doświadczenia agrobiologiczne pol­
skich miczurinowców itp.).
6. wyszukiwanie talentów naukowych i skiero­
wywanie ich na właściwe studia.
Zamiast działań przypadkowych i dorywczych
musi powstać działalność planowa.
Skuteczne oddziaływanie popularyzacji wiedzy
wymaga umiejętnego rozbudowania i łączenia ze
sobą różnych środków popularyzacji, stałego ich
unowocześniania oraz dbałości z jednej strony o
prawdziwie naukowe, fachowe opracowanie tema­
tu, z drugiej zaś o maksymalną prostotę, jasność
i wyrazistość ujęcia.
Prof. dr Bogusław Leśnodorski
„Problemy” nr 5/1951
ZAGADNIENIE WODY
[...] Wniosek stąd, że Polska, a szczególnie środ­
kowe jej obszary mają warunki hydrologicz­
ne znacznie gorsze i bardziej wymagające nawod­
nień aniżeli rolnicze tereny Europy środkowej, a
deficyt wody silniej zaznaczy się u nas aniżeli to
Niemczech, co świadczy dobitnie o tym, że pro­
blem wody w Polsce będzie zagadnieniem pod­
stawowym. Jeżeli rolnictwo ma wykonać zadania
nałożone nań w planie perspektywicznym, to bi­
lans wodny w okresach suchych będzie wymagał
radykalnej poprawy, która niewątpliwie polegać
będzie na wyrównaniu tych ekstremów i zmniej­
szeniu amplitudy wahań. [...1
Dlatego typem gospodarki wodnej w Polsce i w
całej Europie środkowej będą przerzuty wody z
okresu lat mokrych na lata posuszne oraz z zimy
na lato. Przerzuty te można osiągnąć tylko za po­
mocą magazynowania wód w wielkich zbiornikach
retencyjnych, które pozwolą przechować wielkie
masy wodne na okres niedoboru. A więc duże
zbiorniki wodne i gospodarka zbiornikowa stają
się głównym narzędziem gospodarki wodnej, tak
jak w średniowieczu podstawą gospodarki wodnej
krajów w Europie środkowej były stawy, niskie
piętrzenia, które, jak przesadnie twierdzą niektó­
rzy historycy, stały się podstawą świetności pań­
stwa niemieckiego. [...]
Prof. dr ini. Julian Lambor
„Problemy” nr 6/1955
Odkrycie rydzyńskie z roku 1936 i jego
konsekwencje przyrodnicze i naukowe
Arkadiusz H. Piekara Publikujemy dziś artykuł prof. Piekary, będqcy jego odczytem przygo­
profesor doktor habilitowany,
członek rzeczywisty PAN, towanym na III W alne Zebranie Towarzystwa Miłośników Rydzyny,
dr honoris causa które odbyło się w pierwszej połowie roku. Towarzystwo to skupia
Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza, uczniów i wykładowców byłego Gimnazjum im. Sułkowskich w Rydzy­
Poznań nie, istniejącego w latach 1928—39. Był to niewątpliwie jeden z naj­
ciekawszych i najwartościowszych eksperymentów w polskiej oświa­
cie. Prof. Piekara w tym gimnazjum nauczał fizyki. O samej Rydzynie
i o swoich doświadczeniach pedagogicznych i naukowych z tamtego
okresu pisze ciekawie w książce pt. „Nayiaśnieyszemu y Naypotęż-
niejszemu Panu” . Również w dzisiejszym artykule wraca do tamtych
lat, by pokazać, że poważne - liczące się w świecie badania na­
ukowe można prowadzić także w szkole. Zachęcamy gorąco do lek­
tury. (Red.)

Szanowny Panie Przewodniczący Naszego Towa­
rzystwa!
Szanowni członkowie, wśród których znajduje
się jeszcze tak wielu wybitnych uczniów Rydzy­
ny!
Szanowni członkowie i goście, którzy nieraz z
odległych krajów przyjeżdżaliście na walne ze­
branie naszego Towarzystwa!
Szanowni Państwo!
Pragnę, aby ten odczyt o pracach naukowych,
rozpoczętych w Rydzynie i trwających do tej po­
ry, zainteresował Was, i żeby był zrozumiały i
jasny, a jednocześnie żeby był krótki. Więc od
razu przystąpię do sedna wielkiej sprawy, którą
zająłem się jako nauczyciel Rydzyny i włączyłem
w to moich młodych uczniów z Kółka Fizyczne­
go. Ponieważ przypuszczam, że suchy odczyt ex
cathedra byłby trudny do zrozumienia, przeto
proponuję Państwu, abyście traktowali go jako
pogawędkę, którą w miarę potrzeby przerywaj­
cie, by zadawać pytania i słuchać wyjaśnień.
Prof. Arkadiusz H. Piekara (ur. w 1904 roku) jest
nestorem polskich fizyków (obok profesora Ta­
deusza Piecha z Krakowa), autorem wielu prac
i książek, nie stroniącym nigdy od popularyzacji
nauki. Od początku istnienia „Problemów” (do­
kładnie od ńr. 6.) zamieszczał na naszych łamach
ciekawe artykuły o fizyce. Za tę działalność otrzy­
mał w 1961 roku Nagrodę „Problemów” przyzna­
waną co roku najlepszym popularyzatorom spośród
naukowców. Ostatnio w konkursie zorganizowa­
nym przez naszą redakcję wespół z „Kurierem
Polskim” prof. Piekara został wyróżniony pierw­
szą nagrodą za najlepszą książkę popularnonauko­
wą roku 1984. („Nayiaśnieyszemu y Naypotężniey-
szemu Panu, czyli o nauki horyzontach dalekich”.
Od wielu lat wiedzieliśmy, że gdy jakieś ciało
znajdzie się w polu elektrycznym (to znaczy w
obrębie działania pola elektrycznego), to ciało po­
laryzuje się, co oznacza, że nabywa właściwości
dwupola albo „dipola”, czyli z obu stron nabywa
różnych ładunków elektrycznych, jak pokazuje
ryc. 1. Zawsze obserwowaliśmy, że polaryzacja
jest proporcjonalna do pola: współczynnik pro­
porcjonalności nazywa się przenikalnością elek­
tryczną £q.
Taka polaryzacja ciała proporcjonalna do pola
E, czyli odbywająca się ze stalą przenikalnością
elektryczną e0, nazywa się polaryzacją liniową
(ryc. 2). Obserwując polaryzację różnych ciał
(dielektryków) przekonałem się, że przenikalność
dielektryczna różnych ciał może być zmienna,
tzn. zwiększona o pewien dodatek do e0 lub
zmniejszona o taki dodatek, rosnący z kwadra­
tem pola E, czyli o e2E2, gdzie e2 oznacza współ­
czynnik nieliniowości: + e2E2 i — e2E2 — przyrost
lub ubytek polaryzowalności (patrz ryc. 3 i wzo­
ry 1, 2 ).
Do takich badań trzeba było stosować coraz
silniejsze pola, a więc stosować wysokie napięcie.
Otóż wysokie napięcia można uzyskać korzysta­
jąc z transformatora na prąd przemienny, czyli
zmienny. W Rydzynie w owych czasach był tyl­
ko prąd stały. Dlatego musieliśmy sami opraco­
wać metodę otrzymywania wysokich napięć, ko­
rzystając z prądu stałego. Tak więc w Rydzynie
powstał nowy przyrząd, zwany „multiplikatorem
napięcia”, przyrząd, który ładował (zawsze sta­
łym napięciem) kondensatory do 220 woltów, po­
łączone szeregowo, ale ładował każdy z osobna,
za pomocą kontaktów obracających się po tarczy
izolującej. Cała bateria zostaje w ten sposób na­
ładowana do wysokiego napięcia, potrzebnego do
doświadczeń (10 tysięcy woltów). Początkowo
przyrządy te robił wraz z uczniami mechanik ry-
dzyńskiej szkoły, Jan Miszkin: po paru latach
zaczęła je produkować firma inż. Kazimierza
Gaertiga w Poznaniu, firma o niezwykle wyso­
kim poziomie wykonawstwa i, co się zdarza w
Poznaniu częściej niż gdzie indziej, firma nie­
zwykle solidna i uczciwa. Nie mam już multipli-
katora z tamtych czasów, rydzyńskie zostały w y­
wiezione przez Niemców. Ryc. 4. pokazuje mul-
tiplikator inny, nowocześniejszy, wykonany w
Warszawie przez uniwersyteckiego mechanika,
p. Styczyńskiego pod kierownictwem mojego
ucznia, p. magistra E. Mąki, odmiennego typu
transformator prądu stałego na prąd1stały wyso­
kiego napięcia opracowaliśmy z uczniem moim,
Januszem Kryczkowskim, byłym rydzyniakiem,
transfonnator działał za pomocą triody i diody.
Opublikowaliśmy wspólnie tę pracę w 1937 roku
p Tytko -f-
pTy ka -
pole elektryczne
polaryzacja
pTy łka — płytka -f
pole elektryczne
p olaryzacja
Ryc. 1. Polaryzacja, czyli rozdział ładunków. Przeciwne
pole wywołuje odwrotną polaryzację.
Ryc. 2. Polaryzacja liniowa rośnie proporcjonalnie do na­
tężenia pola elektrycznego E.
Ryc. 3. Polaryzacja nieliniowa (dodatek rośnie lub male­
je).
ze starych roczników
ŻYJEMY W ŚWIEC1E FANTASTYCZNIEJSZYM
NIŻ ŚWIAT STARYCH BAJEK
ENIAC — ROBOT MATEMATYK
Oddano do użytku ludzkości nowy wynalazek o
ogromnym znaczeniu praktycznym. Narodził się z
wojny, będąc (niestety) jeszcze jednym dowodem,
iż wojna jest jednak motorem postępu. W lutym
tego roku Departament Wojny Stanów Zjednoczo­
nych podał do wiadomości publicznej o skonstruo­
waniu pierwszej w dziejach ludzkości, o fenome­
nalnych właściwościach, elektronowej maszyny do
liczenia.
W maszynie tej nie ma ani jednej części rucho­
mej!
Nazwana została ENIAC (skrót od Electronic
Numerical Integrator and Computer).
Budowę rozpoczęto w roku 1943 na żądanie
czynników wojskowych dla przełamania impasu, w
jakim znalazła się balistyka. Badania nad lotem
i własnościami pocisków utknęły na martwym
punkcie z powodu niemożności szybkiego dokona­
nia potwornie skomplikowanych obliczeń. W koń­
cu roku ubiegłego maszyna była gotowa i... wpra­
wiła wszystkich w zdumienie swoim zachowaniem
się.
Pomyślana jako narzędzie wojenne, rozpoczęła
jednak pracę pokojową, rewolucjonizując z miej­
sca matematykę stosowaną, zmieniając wiele sche­
matów produkcyjnych i wprowadzając nowe mo­
żliwości w szeregu zagadnień teoretycznych.
ENIAC jest w stanie rozwiązać problemy mate­
matyczne tak trudne i skomplikowane, które do­
tychczas przy znanych nam metodach były nie-
rozwiązalne.
Ten matematyk-robot liczy tysiąc razy szybciej
niż jakakolwiek znana nam najszybsza maszyna
do liczenia.
ENIAC pracuje z szybkością światła i fali ra­
diowej.
Zanim opiszemy jej niezwykłe walory, podamy
kilka szczegółów, odnoszących się do niej samej.
Przede wszystkim więc ma 18 000 lamp! Dobry
odbiornik radiowy — przypomnijmy ma 10 lamp;
największy nadajnik radarowy — 400, a latająca
superforteca B—29, skomplikowany cud techniki,
ma w swym wyposażeniu niecałe 800.
ENIAC ma pół miliona połączeń i 70 000 kon­
densatorów; zajmuje 9 na 15 m powierzchni i wa­
ży 30 ton, a jest szczytem precyzji i subtelnoś­
ci. [...] W pięć minut ENIAC może zdziałać dużo.
Może dokonać 10 milionów dodawań lub odejmo­
wań na dziesięciocyfrowych liczbach. Jest to mo­
żliwe, ponieważ pojedyncze dodawanie zajmuje jej
zaledwie jedną pięciotysięczną część sekundy.
Wynalazcami tej niewiarygodnej maszyny są:
dr John W. Mauchly i J. Prosper Eckert, obaj z
Uniwersytetu w Pensylwanii. Budowa jej koszto­
wała czterysta tysięcy dolarów; suma niewielka,
jak na tak skomplikowaną i gigantyczną maszynę.
ENIAC używa trzy razy więcej elektryczności
niż największa radiowa stacja nadawcza.
Najbardziej zdumiewającą właściwością ENIACa
jest posiadanie „pamięci” i to trojakiego rodzaju.
Po pierwsze pamięta wszystkie wyniki otrzymane
u) pośrednich operacjach; po drugie pamięta o
wszystkich danych figurujących w zadaniu dostar­
czonym na dziurkowanej kartce, po trzecie pamię­
ta, w jaki sposób ma łączyć i kombinować wszyst­
kie dane i otrzymane rezultaty. [...]
„Problemy” nr 6/1946

Ryc. 4. Multiplikator napięcia
w naukowym czasopiśmie „Physikalische Zeitsch-
rift”.
Od roku 1928 przygotowywaliśmy aparaturę
pomiarową, tak zwaną rezonansową, termostat
wodny starannie regulowany oraz kondensatory:
do badań i pomiarowy bardzo silnej budowy. Po­
miary wykonywaliśmy nocą, za zgodą dyrektora
Tadeusza Łopuszańskiego, który przebiegiem pra­
cy bardzo się interesował. Spośród uczniów w
pierwszym etapie pracy głównym wykonawcą
pomiarów był Brunon Piekara, mój brat i uczeń
Rydzyny, późniejszy doktor fizyki i docent. W
późniejszym etapie, gdy przeszliśmy do metody
zwanej heterodynowaniem (termin nieobcy tym,
którzy znali się w owych czasach na nowoczes­
nych radioaparatach), głównym wykonawcą był
Alexander Łempicki, również rydzyniak, później­
szy profesor fizyki w Bostonie, Stany Zjednoczo­
ne.
Pomiary rydzyńskie dały odkrycie dielektrycz­
nych zjawisk nieliniowych, które przebiegały w
sposób oczekiwany, a także nieoczekiwany; bada­
ne były roztwory nitrobenzenu w rozpuszczalni­
kach dielektrycznych; dawały one albo obniżenie
przenikalności dielektrycznej dla roztworów roz­
cieńczonych, albo wzrost dla stężonych. Bardziej
zrozumiale pokażemy to za pomocą prostych wzo­
rów, do zrozumienia których nie jest konieczna
znajomość matematyki: oto przenikalność elek­
tryczna roztworów rozcieńczonych nitrobenzenu
w benzenie maleje z przyłożonym polem elek­
trycznym :
E == Eo E2m
(2a)
ale rośnie, gdy roztwór jest stężony:
e == e0 + E.>w E s
Pierwszy proces oznacza kierowanie się dipoli
elektrycznych wraz z polem, zaś drugi — oddzia­
ływanie wzajemne dipoli molekularnych, prowa­
dzące do molekularnej przebudowy cieczy
(ryc. 5).
Jak z powyższego widać, pole elektryczne silne
(więc nieliniowe) wywiera wpływ na przebudo­
wę molekuł cieczy, a zatem może mieć duże zna­
czenie w badaniach fizykochemicznych. Toteż w
tym kierunku poszedł rozwój metody rydzyń-
skiej (NDE = nieliniowy dielektryczny efekt).
Ale rozwój ten został przerwany przez wojnę.
Dopiero po skończonej wojnie metoda ta rozwi­
nęła się na świecie i była stosowana w tej oraz
w zmodyfikowanej przez dalszy postęp fizyki po­
staci w Polsce i w wielu krajach, m. in. we Fran­
cji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii itp. Holen­
derski uczony, P.J.F. Bottcher, w książce swojej
„Theory of Electric Polarization” (1973), pracom
rydzyńskim poświęcił obszerny rozdział.
Po wojnie pracowałem w Uniwersytecie Jagiel­
lońskim w Krakowie jako docent, wkrótce w Po­
litechnice Gdańskiej jako profesor, lecz najwię­
cej prace moje rozwinęły się w Uniwersytecie im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu, a wreszcie w
Uniwersytecie Warszawskim. W tyra okresie (do­
kładniej w roku 1964) zjawiska nieliniowe roz­
szerzyły się poza fizykę dielektryków i na sku­
tek światowych odkryć maserów i laserów prze­
szły do dziedziny optyki, która od początku XX
wieku rewolucjonizuje fizykę, ale jednocześnie
podzieliła ją na fizykę klasyczną, upatrującą w
istocie światła fal elektromagnetycznych i na fi­
zykę kwantową, upatrującą w istocie światła
kwantów, czyli fotonów. Oba poglądy wzajemnie
się wykluczają, jak wykluczyć się musi ruch fal,
ciągły i wszystko w przestrzeni ogarniający, oraz
ruch pocisków, wystrzeliwanych kierunkowo w
przestrzeń i trafiających w upatrzony cel, niekie­
dy z wielką dokładnością, a niekiedy z określo­
nym błędem. Ruchem fal rządzą równania róż­
niczkowe (operujące maleńkimi przyrostami cza­
su i współrzędnych przestrzennych). Równania te
wyrażają zasadę przyczynowości i wszystko, co
się dzieje według tych równań, jest skutkiem te­
go, co się stało wcześniej, a zarazem przyczyną
tego, co się stanie później. Zasadę przyczynowoś­
ci w mechanice kwantów również wyrażają rów­
nania różniczkowe, ale nie dają one ścisłego po­
jęcia o właściwej przyczynie i skutku, lecz tylko
o prawdopodobieństwie jednego i drugiego (czy­
li „stanów” początkowego i końcowego).
 Istnieją więc dwie grupy zjawisk optycznych:
jedne, które dają się wytłumaczyć jako ruch fal
elektromagnetycznych (jak interferencja światła)
i drugie, które można wytłumaczyć jedynie jako
ruch kwantów, czyli fotonów (zjawisko fotoelek-
tryczne, które polega na tym, że foton jak pocisk
wpada na elektron i oddaje mu całą swoją ener­
gię ruchu, czego fala nie potrafi zrobić). Jak to
może być, by światło-fala mogło robić to samo,
co światło-pocisk? Jak może światło-fala mieć
własności pocisku-fotonu?
Właśnie w roku 1960 została odkryta zasada
działania nowego potężnego źródła światła: lasera.
W cztery lata później grupa amerykańskiego fi­
zyka Townesa odkryła nowe zjawisko świetlne,
w którym wiązka światła lasera o wielkiej mocy
zamienia się na wąziutką nić świetlną. Ta „auto-
kolimacja” okazała się wynikiem procesu nieli­
niowego: wiązka światła wielkiej mocy sama so­
bie powiększa współczynnik załamania, a więc
staje się falą nieliniową i skupia się w nić
świetlną.
Wraz z grupą fizyków poznańskich zająłem się
doświadczeniami w tej dziedzinie, natomiast z
grupą fizyków profesora Townesa, Cambridge,
USA, opracowaliśmy teorię tego zjawiska i zro­
biliśmy obliczenia komputerowe średnicy nici,
oparte na uogólnieniu wzoru rydzyńskiego, któ­
remu nadałem postać zawierającą wyższe parzy­
ste potęgi pola:
e = e0 + e2E2 + e4E j + EgE6
Aby wzór opisywał wiernie autokolimację, należa­
ło współczynniki nieliniowości obrać odpowiednio,
zarówno co do ich wielkości, jak i ich znaków.
Z tych koniecznych danych okazało się, że współ­
czynniki pasują do polaryzacji elektronowej, a
zatem, że główną rolę w tym procesie pełni po­
laryzacja elektronowa atomów ośrodka.
Dalsze prace w dziedzinie optyki nieliniowej
upewniły mnie, że proces, który wywołuje auto­
kolimację światła laserowego wielkiej mocy, może
w wiązce światła nawet bardzo słabego wywołać
również autolimację, a więc nitkę świetlną o cha­
rakterze wąskiego pocisku (a więc fotonu), jeżeli
tylko procesowi polaryzacji elektrycznej atomów
ośrodka dopomóc bardzo silnym polem polaryzu­
jącym, pochodzącym od jąder atomowych i in­
nych ładunków ośrodka. Takie pola istnieją
gotowe w każdej materii, a nawet w próżni
(gdzie istnieją ładunki elektryczne w formie plaz­
my). Tę myśl wyraziłem językiem matema­
tycznym jako przejście od fali elektromagnetycz­
nej do fotonów w obecności' pola dodatkowe­
go polaryzującego i opublikowałem w czasopiś­
mie angielskim „Optics and Laser Technology”.
Obecnie opracowuję rozszerzanie tej idei na dal­
sze zjawiska optyczne nieliniowe, o czym Pań­
stwu powiem na innym, przyszłym spotkaniu w
Rydzynie.
Arkadiusz H. Piekara
P .S . O dalszej rozbudow ie tej now ej k on cep cji lo to n ó w do­
w iedzą się rów n ież C zytelnicy „P rob lem ów ” i n ie m uszą w tym
c e lu jeźd zić do R yd zyn y. W ystarczy zajrzeć do sty czn io w eg o n u ­
m eru „P rob lem ów ”, aby zn aleźć artyk uł pod tytu łem „ o po­
zn aw an iu i pojm ow aniu p rzyrod y”. P rzeczytajcie go z cierp li­
w ością i zrozum ieniem , o co prosi
Autor
ze starych roczników
LOTY MIĘDZYPLANETARNE W ŚWIETLE
ENERGII ATOMOWEJ
Zbliżyła się epoka , w której
istoty ludzkie oderwą się od
Ziemi i pożeglują ku planetom
Ludzkość nie dostrzegła — niestety! — najwięk­
szej rewolucji, jaka wydarzyła się, jaka mogła
wydarzyć się w jej dziejach. Nie dostrzegła, że
loty międzyplanetarne stały się możliwe, że za lat
kilka, czy kilkanaście, pierwsze astro-bolidy wy­
startują w przestrzeń kosmiczną. Teoretycznie »
wszystko było już obliczone, brakło jedynie odpo­
wiednio potężnej energii, która byłaby w stanie
oderwać bolid od kuli ziemskiej, tak, jak niegdyś
brakowało Leonardo da Vinci odpowiedniego mo­
toru, by zrealizować jego zamysły lotnicze. Energia
atomowa da nam motor, rozwijający zagadnienie,
przemieniający marzenia w czyn. Lecz ludzie, za­
hipnotyzowani swymi ziemskimi sprawami, doj­
rzeli w niej bombę atomową. Gdy szpalty prasy
powinny dziś rozbrzmiewać planami pierwszej
wyprawy w Kosmos, witać nową, całkowicie inną
erę, wytężają swój głos w obliczeniach, ile milio­
nów istot można będzie zgładzić za jednym za­
machem. Nędzne zaiste przywitanie nowej
epoki! [...]
„Problemy” nr 7/1946
ELEKTRONOWA MASZYNA
MATEMATYCZNA ARR
[...] Zaletami maszyn cyfrowych jest ich wielka
dokładność i uniwersalność, przy ich użyciu mo­
żemy przeprowadzić każde obliczenie, jakie mógłby
wykonać odpowiednio duży zespół rachmistrzów.
Wadą tych maszyn jest ich skomplikowana budo­
wa i duże rozmiary, wyrażające się tysiącami
lamp elektronowych, a ponadto konieczność spo­
rządzania programów obliczeniowych, co wymaga
specjalnie wyszkolonego personelu. [...]
W utworzonej „Grupie Aparatów Matematycz­
nych” Państwowego Instytutu Matematycznego, z
drem Henrykiem Greniewskim jako kierownikiem,
inżynierowie Krystyn Bochenek, Romuald Mar­
czyński i autor niniejszego artykułu przystąpili
do opracowania pierwszych polskich elektrono­
wych maszyn matematycznych: jedna została opar­
ta na zasadzie cyfrowej, dwie na zasadzie ana­
logii. [...7
ARR nie jest jednak matematyczną maszyną
elektronową, budowaną w obecnym Instytucie Ma­
tematycznym Polskiej Akademii Nauk. Niewielka
początkowo pracownia, przekształcona obecnie w
duży Zakład Aparatów Matematycznych, pozosta­
jący pod ogólną opieką wicedyrektora Instytutu,
prof. dra Stanisława Turskiego, wykonywa dalsze
maszyny, zarówno oparte na zasadzie realizacji,
jak i na zasadzie cyfrowej. Dopiero w połączeniu
z tymi maszynami, a w szczególności z maszyną
cyfrową, budowaną pod kierunkiem doc. mgra inż.
Romualda Marczyńskiego, uzyska się komplet, w
jaki wyposażone zostanie biuro obliczeniowe In­
stytutu. W biurze tym specjalnie wyszkoleni pra­
cownicy dokonywać będą skomplikowanych obli­
czeń matematycznych, potrzebnych do rozwiązy­
wania wielu problemów naukowych i technicznych.
Dr inż. Leon Łukaszewicz
„Problemy” nr 1/1955
Zygmunt III Waza
Janusz Tazbir „Serce się kraje, ile razy czytam lub słyszę o Zygmuncie III, o tym
profesor doktor habilitowany,
Instytut Historii PAŃ, wielkim i prawdziwie polskim królu, któren lubo na obcej urodzony
Warszawa ziemi, od matki swojej, cnotliwej Jagiellonki, z krwią polską wziął du­
szę polską, któren wolał utracić dziedziczne berto, niżeli narodowość
polską skazić. Był to, mówią, fanatyk przez jezuitów rządzony, dlatego
ani w Szwecji, ani w Moskwie mu się nie wiodło. I cóż to znaczy?
Trzeba było, ażeby był katolikiem w Polsce, lutrem w Szwecji, syzma-
tykiem w Moskwie?"
t

Ta opinia Henryka Rzewuskiego, wypowiedziana chyba opinię spośród wszystkich królów pol­
(1839) przez usta imć pana Seweryna Soplicy, skich. Wazie zarzucano tam upór, obłudę, skłon­
dobrze oddaje nieprzychylne sądy krążące na te­ ność do intryg, przede wszystkim zaś fanatyzm
mat pierwszego z Wazów, jaki zasiadł na naszym religijny, który miał się przyczynić do wybuchu
tronie. Wnuk Zygmunta I Starego, syn Katarzy­ wojen polsko-szwedzkich.
ny Jagiellonki i króla szwedzkiego Jana III Wazy, Zygmunt III Waza należy niewątpliwie do wład­
już przez współczesnych był dość ostro krytyko­ ców, wobec których mało kto i z badaczy, zarów­
wany. Jan Zamoyski przy pierwszym spotkaniu no polskich, jak szwedzkich, pozostał obojętnym.
określił go jako „nieme monstrum”, choć był to Choćby więc historyk najusilniej starał się
pierwszy od śmierci Zygmunta Augusta władca, o obiektywizm, to i tak stosunkowo łatwo wyczy-
który mógł się z polskimi poddanymi porozumieć
w ich języku. Rokoszowa szlachta nazywała go
tyranem i „kazirodcą” (ponieważ poślubił siostrę
zmarłej żony), a w kroniczce ariańskiej rodziny
Taszyckich czytamy, że za panowania Zygmunta
III „nic spokojnego, szczęśliwego w Rzeczypospo­
litej się nie dzieje”. W imię sprawiedliwości nale­
ży przypomnieć, iż współwyznawca Taszyckich,
Andrzej Lubieniecki, bardzo ciepło pisał w swej
kronice o królu, „nad którego nam pożyteczniej­
szego subiectum nie widzieliśmy, bo i zacnego na­
rodu, i domu królewskiego pan, i ze krwie narodu
naszego i panów naszych idzie [...] nasz naród mi­
łujący i inszych darów bożych pełny”.
Bracia polscy byli mu wdzięczni, iż nie pozwo­
lił najechać ich „stolicy”, Rakowa, choć go do
tego namawiano w czasie rokoszu. Dwie egzeku­
cje wyznaniowe w roku 1611 (arianina, Iwana
Tyszkowica, i kalwinisty, Franco de Franco)
przypisywano inspiracji gorliwej w wierze żonie
Zygmunta III Wazy, Konstancji, nie zaś złej woli
króla, który w tym czasie przebywał w obozie
pod Smoleńskiem. Natomiast następne pokolenia
chwaliły go właśnie za obronę wiary katolickiej
i interesów Kościoła. Kreowany na niezłomnego
obrońcę przedmurza chrześcijaństwa, stał się w
dobie kontrreformacji wzorcem katolickiego mo­
narchy. Dopiero Oświecenie spojrzało krytycznie
na tę legendę, wiążąc z panowaniem Zygmunta
początki tych wszystkich „klęsk i nieszczęść”, ja­
kie miały później spaść na Rzeczpospolitą. Winą
obciążano pierwszego Wazę, a zwłaszcza jego po­
litykę zagraniczną. Nie odpowiadał oświeceniowe­
mu ideałowi władcy. Stąd też w listach o Polsce
podróżnika niemieckiego J. E. Biestera (1791) czy­
tamy, iż król ten „ani w sercach poddanych, ani
w historii nie zapisał się dobrze”, a jego pomnik
„wznosi się teraz ponad głowami warszawian za­
pomniany i nieposzanowany”. Również w pod­
ręcznikach szkolnych XIX w. miał on najgorszą
tać między wierszami, czy podziela przytoczone
powyżej opinie, czy też, wręcz przeciwnie, w ślad
za Skargą przyznaje temu królowi „roztropność,
poważność i wielki umysł”. Niechętnie pisali o
nim Michał Bobrzyński, Adam Szelągowski i Wac­
ław Sobieski. Powściągliwie i krytycznie Jarema
Maciszewski (w „Poczcie królów i książąt pol­
skich”): „pozostał w pamięci narodu takim, jakim
przedstawił go mistrz Matejko: zimnym, dalekim,
nieprzystępnym, a nade wszystko obcym”. Pró­
bę częściowej przynajmniej rehabilitacji podjęli
Władysław Czapliński i — ostatnio — Henryk
Wisner („Zygmunt III Waza”, Warszawa 1984).
Nieskory do pochopnych sądów Władysław Ko­
nopczyński nazywał Zygmunta nie tylko mało­
mównym i religijnym aż do fanatyzmu, lecz rów­
nież „marudnym, bo dość tępym”. Co prawda
autor „Dziejów Polski nowożytnej” składał wszy­
stko na karb ciężkiego dzieciństwa oraz trudnej
młodości późniejszego władcy Litwy i Korony.
Zygmunt Waza urodził się bowiem w więzieniu
(1567) w Gripsholm koło Sztokholmu, gdzie osa­
dził jego rodziców stryj, Eryk XIV. Następnie
odczuł na sobie ciężko despotyczny i gwałtowny
charakter ojca, którego gorącym pragnieniem by­
ło, aby syn opuścił Polskę i powrócił do Szwecji,
co miało Zygmuntowi zapewnić otrzymanie tam­
tejszej korony.
Już na samym początku panowania naraził się
on przez to poważnie swoim nowym poddanym,
którzy z jednej strony nie cierpieli Habsburgów,
z drugiej zaś od czerwca 1574 r., kiedy to Wa-
lezy umknął nocą z Wawelu, mieli wyraźny kom­
pleks „ucieczki władcy”. W roku zaś 1592 wyszło
na jaw, iż chciano im nadepnąć od razu na dwa
tak bolesne odciski. Oburzona szlachta dowiedzia­
ła się bowiem wówczas, że przed trzema laty Jan
III Waza proponował Habsburgom, iż jego syn nie
tylko zrezygnuje z tronu polskiego, ale i dopo­
może Ernestowi do zdobycia tej korony (ponadto
austriacki arcyksiążę miał poślubić Annę Wazów-
nę). Na sejmikach i sejmie w latach 1591—92,
który z racji prowadzonych dochodzeń uzyskał
miano inkwizycyjnego, pomstowano (poniekąd
słusznie), iż „cudzoziemcy o nas targ czynią”. Co
zapalczywsi suponowali, że Zygmunt III Waza,
pojmując za żonę Annę Habsburżankę (znów ta
znienawidzona dynastia!), pragnął rzekomo swe
krakowskie wesele przekształcić w Noc Sw. Bart­
łomieja, czemu na szczęście w porę zapobieżono.
Były to oczywiście bezpodstawne plotki, trud­
no jednak zaprzeczyć, iż polską politykę zagra­
niczną w pierwszej ćwierci XVII w. w pewnym
stopniu zdeterminował fakt, że uparty i milczący
król nigdy m e wyrzekł się dążeń do utrzymania
szwedzkiej korony, następnie zaś, kiedy ją w roku
1599 stracił, do jej ponownego odzyskania. Kry­
tykowali to ostro już współcześni: Krzysztof Ra­
dziwiłł na przykład pisał, iż Polacy muszą Zyg­
muntowi III „trupami most do Szwecji przez mo­
rze budować”. Należy jednak pamiętać, iż na dłuż­
szą metę zbrojny konflikt obu państw był nie
do uniknięcia. Szwecja pragnęła bowiem opano­
wać cały region Morza Bałtyckiego; w tej sytua­
cji zwycięskie dla Polski bitwy pod Kokenhauzen,
Białym Kamieniem czy Kircholmem (1605) sta­
nowiły nie tylko epizod walki o koronę szwedzką
ze starych roczników
0 PROGRAMIE PRAC MIĘDZYNARODOWEGO
ROKU GEOFIZYCZNEGO 1957 — 1958
[...] W ramach M.R.G. projektuje się również za­
stosowanie po raz pierwszy w historii naszego
globu satelitów, które nie tylko wzniosą się na
nieosiągalną przez rakiety wysokość, lecz przez pe­
wien łatwy do określenia z góry czas krążyć będą
z fantastyczną prędkością wokół ziemskiego glo­
bu.
Według posiadanych informacji przewiduje się
wyrzucenie niewielkich satelitów na wysokość oko­
ło 1500 km ponad powierzchnię Ziemi za pomocą
trzystopniowych rakiet. Orbita satelity przesuwać
się będzie w pasie zawartym pomiędzy 40° sze­
rokości północnej oraz południowej. Prędkość, z
jaką satelita będzie obiegać Ziemię, przekroczy
32 000 km na godzinę. Czas trwania jednego okrą­
żenia globu ziemskiego po orbicie o kształcie elip­
tycznym wyniesie zatem zaledwie półtorej godzi­
ny. Czas przejścia satelity od horyzontu do hory­
zontu wynosić będzie dla obserwatora, znajdujące­
go się prostopadle pod torem, 8 do 12 minut.
Satelita w kształcie kuli o średnicy wynoszącej
około 70 centymetrów, loażący 10 kg, posiadać bę­
dzie aparaturę pozwalającą na dokonywanie ośmiu
pomiarów oraz przekazującą ich wyniki drogą ra­
diową na Ziemię. [...]
Inż. Czesław Centkiewicz
„Problemy” nr 7/1956
KONFERENCJA ASTRON AU TYCZNA
W FREUDENSTADT
[...] Dr Porter zapoznał zebranych ze szczegółami
programu „Vanguard” — budowy sztucznych sate­
litów w Stanach Zjednoczonych A.P. Zadania, ja­
kim mają służyć te sztuczne satelity, obejmują
wykonanie następujących obserwacji i czynności:
a) pomiar promienia Ziemi, spłaszczenia na biegu­
nach, odległości międzykontynentalnycii i innych
danych geofizycznych;
b) określenie gęstości, ciśnienia, temperatury
1 składu atmosfery ziemskiej;
c) pomiar pola magnetycznego i zjonizowania gór­
nych warstw atmosfery;
d) określenie rozmieszczenia i ilości atomów oraz
jonów wodoru w przestrzeni kosmicznej;
e) długotrwale obserwacje Słońca i promieni nad­
fioletowych w świetle słonecznym;
f) badanie natężenia i wahań natężenia promie­
niowania kosmicznego oraz ruchu meteorytów.
Satelity będą miały kształt kuli o średnicy 50—70
cm. Instrumenty pomiarowe, zawarte we wnętrzu
pierwszych amerykańskich sztucznych satelitów
„Vanguard", będą ważyły mniej, niż poprzednio
zapowiadano (10 kg zamiast 50 kg), głównie na
skutek możliwości zmniejszenia ich wymiarów
dzięki zastosowaniu tranzystorów. [...]
Prof. Pokrowski zapowiedział uruchomienie ra­
dzieckiego sztucznego satelity jeszcze w roku bie­
żącym, a więc przed zapowiedzianym na pierwszą
połowę roku przyszłego startem pierwszych sate­
litów amerykańskich. Zapowiedź oparta jest na
rzeczowych podstawach i nie można się dziwić, żc
dwa największe obserwatoria amerykańskie, na
Mount Palomar i Mount Wilson, otrzymały już
polecenie conocnego kontrolowania nieba, by
sprawdzić ewentualne pojawienie się radzieckie­
go satelity przed zapowiedzianym terminem. [...]
Mgr inż. Władysław Geisler
„Problemy” nr 7/1956
 pomiędzy zdetronizowanym władcą a Karolem
IX Sudermańskim, który w roku 1604 uwieńczył
nią skroń. Choć bowiem walki toczyły się na te­
renie dalekich Inflant czy Estonii, stawka była
o wiele poważniejsza, szło mianowicie o utrzyma­
nie się Polski nad Bałtykiem. Nie wolno więc
sugerować się samą tylko dynastyczną motywa­
cją tych starć, które zresztą w dwadzieścia lat
później przeniosły się na teren Prus Królewskich.
Jak bowiem przy innej okazji Stanisław Albrycht
Radziwiłł oświadczył posłom francuskim, Polska
nie mogła ich oddać Szwecji, gdyż „nikt nie poz­
woli sobie poderżnąć gardła”.
Nie należy też dawać wiary twierdzeniom, ja­
koby jedynie gorliwość (czy nawet fanatyzm re­
ligijny) skłoniły Zygmunta III Wazę do interwen­
cji na Wschodzie. Parli do niej niewątpliwie prze­
bywający na dworze jezuici czy dyplomaci pa­
piescy, którzy w nawróceniu prawosławnych
upatrywali częściową rekompensatę za szkody za­
dane katolicyzmowi przez reformację. Równo­
cześnie jednak liczne źródła świadczą wymownie,
iż pod hasłem nowożytnej krucjaty król chciał
ukryć swe stałe dążenie do odzyskania szwedzkiej
korony. Podporządkowana Polsce Rosja (obojęt­
nie czy pod berłem Dymitra Samozwańca, czy też
w unii personalnej z Rzeczpospolitą) miała stać
się potężnym sprzymierzeńcem w walce o Sztok­
holm. Do zgoła świeckich, a nie misyjnych argu­
mentów uciekała się też propaganda dworska
pragnąca zachęcić szlachtę, aby wzięła udział w
pochodzie na Moskwę. Przedstawiała ona bowiem
Wschód jako krainę niczym nie ograniczonych
możliwości, pełną ogromnych i słabo strzeżonych
bogactw, słowem nowe Indie, czekające na od­
ważnych konkwistadorów (do porównań z podbo­
jem Ameryki chętnie wówczas sięgano). Hasła te
znajdowały posłuch wśród licznie rozrodzonej, a
ubogiej szlachty; sceptycznie natomiast patrzyła
na nię elita szlachecka w obawie między innymi,
że ewentualne opanowanie Moskwy przyniesie
ogromny wzrost władzy królewskiej. „Nie nasze
pole, nie nasz to zając” — pisano.
Daremnie też na sejmikach początku XVII w.
usilnie doradzano królowi, aby starał się o przy­
łączenie Prus Książęcych do Polski, skąd „zam­
ków, miast i portów znacznych i bogatych przy­
byłoby Koronie niemało. Niemiec, który nigdy nie
będzie Polakowi przyjacielem, jużby się wyru­
gował...”. Zygmunt III Waza, pochłonięty mira­
żem szwedzkiej korony, nie tylko pozostał głuchy
na te wezwania, ale — jak wiadomo — przystał
na ostateczne usadowienie się Hohenzollernów w
Prusach Książęcych (1611). Miało to pociągnąć w
przyszłości fatalne dla Polski następstwa. Jak da­
lece zaś był pochłonięty marzeniami o Szwecji,
świadczy fakt, że kiedy król duński Chrystian na
wiosnę 1611 r. zagroził temu państwu wojną,
Zygmunt III Waza starał się powstrzymać go
przed atakiem, w przekonaniu, iż może on uszczu­
plić stan posiadania Szwecji, którą spodziewał się
wkrótce w całości odzyskać („Rad tych Chrystian
— pisze Konopczyński — na szczęście dla Polski,
nie usłuchał”).
Wojskowa i polityczna aktywność na wschodzie
i północy musiała oczywiście zakładać nie tylko
pokojowe, ale wręcz przyjazne stosunki z Habs­
burgami, którym w roku 1619 posłano na pomoc
słynnych lisowczyków, zwerbowanych w Polsce
za królewską zgodą i wiedzą. Spustoszyli oni trzy­
krotnie Śląsk leżący na trasie ich pochodu, ze
szczególną satysfakcją mordując tamtejszych „he­
retyków”, w znacznej mierze polskiego pochodze­
nia. Działalność lisowczyków zaprzepaściła do
reszty i tak niezbyt duże szanse przyłączenia
Śląska do Rzeczypospolitej. Z drugiej zaś strony
ich udział w walkach z lennikiem Turcji, Bethlen
Gaborem, przyczynił się do dalszego zaostrzenia
stosunków Rzeczypospolitej z Wysoką Portą. Do
tego doszło złupienie Warny przez Kozaków. Do­
prowadziło to do zerwania pokoju z Turcją; het­
man wielki i kanclerz Stanisław Żółkiewski, prze­
ciwdziałając zamierzonemu podobno atakowi z
jej strony, wkroczył na teren posiadłości sułtań-
skich. Tam też wojska polskie poniosły dotkliwą
klęskę, a sam Żółkiewski poległ w trakcie odwro­
tu. Cecorą (1620) przyszło zapłacić za „błędny
kierunek polityki zagranicznej, wykolejony pod
parciem interesów kresowej magnaterii” (W.
Konopczyński). Nie znaczy to oczywiście, aby w
Polsce już wtedy oligarchia magnacka brała górę
nad królem. Z przedstawicieli tej warstwy jednak
rekrutowało się stronnictwo regalistyczne; po­
ważną w nim rolę odgrywali senatorowie du­
chowni, piastujący wysokie urzędy państwowe.
Z grona czołowych przywódców kościoła kato­
lickiego w Rzeczypospolitej wyszedł też u schył­
ku XVI w. program radykalnej reformy jej us­
troju politycznego, który z jednej strony odpo­
wiadał niewątpliwie najskrytszym marzeniom
królewskim, z drugiej zaś miał stanowić na grun­
cie polskim urzeczywistnienie kontrreformacyjne-
go modelu państwa. W programie tym na czoło
wysuwały się postulaty odbudowy dwóch zasad­
niczych źródeł jego potęgi: niepodzielności władzy
monarszej w sprawach świeckich i niepodzielności
Kościoła w kwestiach wiary. Najdalej szedł tu bez
wątpienia Skarga, pragnący odebrać szlachcic
większość uzyskanych w XVI w. przywilejów, jak
również znieść samą instytucję wolnej elekcji,
wprowadzając na to miejsce dziedziczność dynas­
tii Wazów. Z projektami tak zasadniczych reform
autor „Kazań sejmowych” łączył postulat uspraw­
nienia aparatu państwowego, który miał się stać
posłusznym narzędziem w rękach Zygmunta III
Wazy.
W rok po ukazaniu się „Kazań” (1597) wyszło
dzieło Krzysztofa Warszewickiego „De optimo
statu libertatis” (O najlepszym stanie wolności).
Jego autor domagał się również zaprowadzenia
w Polsce absolutnej władzy królewskiej, występo­
wał przeciwko instytucji wolnej elekcji, pragnął
wreszcie znacznie ograniczyć rolę izby poselskiej.
W podobnym też duchu wypowiadali się na po­
czątku XVII w. pisarze związani z obozem miesz­
czańskim (Sebastian Petrycy z Pilzna, Jan Jur­
kowski). Rzeczpospolita znalazła się więc za pano­
wania pierwszego z Wazów na zakręcie dziejo­
wym, nie tylko jeśli chodzi o politykę zagranicz­
ną, ale również i wewnętrzną. Stąd też istota tych
wszystkich projektów ma dość zasadnicze znacze­
nie dla oceny Zygmunta III Wazy. Ich dzisiejsi
zwolennicy podkreślają, że kryzys wewnętrzny
państwa, jaki niewątpliwie wystąpił w Polsce na
przełomie XVI i XVII w., mógł zostać zahamo­
wany jedynie za cenę zaprowadzenia silnej wła­
dzy monarszej, nawet na drodze zamachu stanu.
Przekreślając ustawy tolerancyjne, ze słynną kon­
federacją warszawską na czele (jak się tego do­
magali jezuici przez usta Skargi), młody władca
zyskiwał znakomitą i niemal jedyną sposobność
zdobycia władzy absolutnej. Postulowana przez
zwolenników kontrreformacji monarchia tego
właśnie typu była, zdaniem części badaczy, zbli­
żona do absolutyzmu francuskiego, który również
w XVII w. umacniał swą pozycję w walce z hu-
genotami.
Istnieją jednak opinie, że zarówno sam król,
jak i otaczające go stronnictwo regalistyczne prag­
nęło zaprowadzić w Rzeczypospolitej szlacheckiej
wsteczny model państwa, a mianowicie absolu­
tyzm w wydaniu hiszpańsko-habsburskim. Jak
dowiódł zaś przykład krajów rządzonych przez tę
właśnie dynastię (przede wszystkim Hiszpanii),
monarchia scentralizowana typu absolutnego nie
zapobiegła tam regresowi społecznemu ani też
upadkowi potęgi politycznej państwa. Zdaniem
niektórych historyków absolutyzm nigdzie w XVII
w. ńie był formą ustrojową, która by zapewniała
pomyślność rządzonym w ten sposób krajom.
Warto dodać, że właśnie połączenie postulatów
radykalnej przebudowy ustroju politycznego pań­
stwa z postulatami całkowitej restytucji katoli­
cyzmu w Polsce podważało realność tych projek­
tów. Z jednej bowiem strony nawet ci katolicy,
którzy byli z gruntu niechętni różnowiercom,
brali ich w obronę w obawie, iż nietolerancja
wyznaniowa może stanowić wstępny krok do za­
prowadzenia absolutyzmu. Z drugiej zaś protes­
tanci, którzy przy innej polityce wyznaniowej
Zygmunta III Wazy popieraliby może plany
wzmocnienia władzy monarszej, nie mogli sobie
życzyć zaprowadzenia absolutyzmu w jego kato­
lickiej odmianie. Król nie przeciwdziałał bowiem,
jak to czynił Batory, niszczeniu po miastach świą­
tyń różnowierczych. Kiedy w roku 1591 sfanaty-
zowany tłum demolował zbór krakowskich protes­
tantów, Zygmunt III, zajęty grą w piłkę na Wa­
welu, nie przyjął nawet wysłanego przez nich
z prośbą o pomoc gońca. Na czele komisji badają­
cej okoliczności zburzenia świątyń dysydenokich
w Poznaniu (1606) postawił zaś... miejscowego
biskupa katolickiego. Zabraniał również kalwi­
nom, luteranom i arianom odbywania zjazdów i sy­
nodów, motywując to przekonaniem, iż zgroma­
dzenia te zwoływane są „przeciw osobie Najmi-
łościwszego Pana a ku szkodzie Rzeczypospolitej”.
Na sejmach schyłku XVI w. wraz z biskupami
systematycznie utrącał wszelkie poczynania ma­
jące na celu uchwalenie przepisów wykonawczych
do konfederacji warszawskiej. Wreszcie od roku
1591 król zdecydowanie popierał katolików w no­
minacjach do senatu, przy rozdawnictwie innych
urzędów, a także dóbr. Obejmując tron zastał 71
senatorów protestanckich, w chwili śmierci króla
było ich tylko dwóch.
Należy jednak podkreślić, iż poprzednicy Zyg­
munta III Wazy nie mogli sobie pozwolić na pro­
wadzenie podobnej polityki w obawie przed po­
ważnym fermentem w państwie. Jeszcze zresztą i
ze starych roczników
NAJNOWSZE BADANIA NAUKOWE
ROŚLINNOŚCI NA MARSIE
Na sesji Instytutu Przyrodniczego im. P. Leogawta
w Leningradzie znany astronom radziecki, dyr.
Obserwatorium w Alma-Acie, członek-korespon-
dent Akademii Umiejętności ZSRR G. Tichow,
wygłosił interesujący odczyt o swoich ostatnich
badaniach, dotyczących pochodzenia roślinności na
Marsie. [...] W polarnych krainach Marsa, gdzie
Słońce nie zachodzi w ciągu większej lub mniej­
szej części marsjańskiego półrocza, czyli prawie
całego roku ziemskiego, temperatura zmienia się
bardzo nieznacznie, pozostając stale na poziomie
powyżej zera. Otóż te właśnie krainy polarne ma­
ją najkorzystniejsze warunki dla rozwoju roślin.
W ciągu roku, według kalendarza ziemskiego, ro­
śliny mają tu czas na zazielenienie się, kwitnięcie
i wytworzenie nasion. Następnie chowają się do
gleby wśród warstwy listowia, pochodzącego z lat
poprzednich. Przejście od okresu ciepłego do ostrej
zimy „marsjańskiej” odbywa się stopniowo i bar­
dzo powoli.
Uczony wysuwa przypuszczenie, iż roślinność na
Marsie winna być niskopienna, przylegająca do
gleby. Są to prawdopodobnie głównie trawy i ście­
lące krzewy o kolorze zielonoblękitnym, błękitnym
lub nawet granatowym. Niektóre z nich żółkną,
brunatnieją i usychają w środku lata, inne nato­
miast zachowują swe zielono-błękitne lub błę­
kitne listki także i w ciągu zimy. Pewne podo­
bieństwo z roślinami na Morsie ma prawdopodob­
nie modrzew, mchy i inne rośliny północne lub
wysokogórskie. [...]
W.B.
„Problemy” nr 8/1948
RYŻ ROŚNIE W POLSCE
[...] Prace nad uprawą ryżu w naszym klimacie,
prowadzone w Polsce od kilku lat, zostały w roku
bieżącym rozszerzone i przeprowadzone z pozy­
tywnym rezultatem. Prace te prowadzono w Pań­
stwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa
Wiejskiego w Puławach. [...]
Plan doświadczeń polegał na wyszukiwaniu kil­
ku punktów w Polsce odpowiednich do aklimaty­
zacji ryżu pod względem klimatu, gleby, możliwoś­
ci nawadniania, jakości wody, osłonięcia od wia­
trów płn.-wschodnich itp.
W tym celu zostało wybranych 14 punktów, z
których najbardziej wysunięty na południe był
Grodziec (pow. Bielski), a najbardziej na północ
— Gorzów Wlkp. [...]
Na każdym z tych 14 punktów zostały dokonane
pomiary niwelacyjne, zaprojektowane i urządzone
poletka dla ryżu oraz przedpótka dla nagrzewania
wody przed nawadnianiem pola ryżowego. Spe­
cjalny system irygacyjny ułaUuiał krążenie wody.
Wielkość poletek doświadczalnych wynosiła 12 —
700 ml. Położone one były w większości obok sta­
wów lub źródeł. [...]
Uzyskane doświadczenia wskazują, że ryż, jako
roślina wysokowartościowa pod względem odżyw­
czym, może zająć w polskiej gospodarce rolnej
miejsce równorzędne ze zbożowymi.
Terenów dla urządzenia pól ryżowych Polska
posiada dużo.
Piotr Sobczyk
„Problemy” nr 1/1949
on sam w okresie dwóch pierwszych lat swoich
rządów powoływał do senatu więcej różnowierców
niż katolików (w roku 1588 — odpowiednio 22 i
16, w roku 1589 — 8 i 3). Polityka Zygmunta
zmienia się dopiero w następnych latach. Nie dla­
tego więc ruch reformacyjny upadł, że jego stron­
ników wykluczono od udziału w dochodach i urzę­
dach, ale dlatego ich wykluczono, że protestan­
tyzm polski poniósł klęskę. Warto przy tym zazna­
czyć, że i sam król bywał często niekonsekwentny.
Trudno się oczywiście dziwić, że utrzymywał ser­
deczne stosunki z młodszą siostrą Anną, która aż
do śmierci (1625) pozostała zagorzałą luteranką.
Brat nie tylko zezwalał na odprawianie dla niej
nabożeństw tego wyznania na Wawelu, ale i po
śmierci Anny Wazówny zabiegał, bez powodzenia
zresztą, o dyspensę umożliwiającą pochowanie
„heretyczki” w podziemiach katedry wawelskiej.
Ostatecznie została pogrzebana w przejętym przez
protestantów toruńskim kościele NMP, gdzie
wzniesiono jej grobowiec w barokowym stylu. Ten
tolerancyjny stosunek do najbliższej rodziny jest
poniekąd zrozumiały, choć warto przypomnieć, że
w dobie kontrreformacji różnie i z tym bywało.
Obok tego jednak w gronie najbliższych przyjaciół
królewskich, obdarzanych kolejnymi godnościami,
spotykamy stale wielu protestantów, jak wojewo­
da bracławski Jan Potocki (najpoważniejszy rywal
Stanisława Żółkiewskiego do buławy wielkiej ko­
ronnej), wojewoda dorpaeki Kasper Denhoff czy
protektor braci czeskich Rafał Leszczyński.
Jeśli zaś Zygmunt III Waza okazał się gorącym
promotorem sprawy unii wyznania prawosławnego
z rzymskokatolickim, to zaważyły tu względy nie
tylko natury wyznaniowej. Poważny impuls do
starań w tym kierunku przyniosło bowiem utwo­
rzenie w roku 1589 w Moskwie odrębnego patriar­
chatu, co groziło uzależnieniem kościoła prawo­
sławnego w Rzeczypospolitej od patriarchów mos­
kiewskich. Dlatego też polskie władze, widząc w
tym podporządkowaniu niebezpieczne dla państwa
posunięcie, poparły unijne zabiegi Kościoła. Przez
zaprowadzenie jedności wyznaniowej chciano za­
pewne umocnić spoistość organizmu, w którym na
blisko milionie km* współżyło ze sobą tyle narodo­
wości, ras i wyznań. Nadzieje te, jak wiemy, oka­
zały się złudne. Unia brzeska (1596) przyspieszy­
ła rutenizację chłopów polskich osiadających na
Ukrainie, gdzie o wiele łatwiej było o księdza unic­
kiego niż rzymskokatolickiego. Wraz ze wschod­
nim obrządkiem przyjmowano ruski język i oby­
czaje.
I choć opinia Pawła Jasienicy, iż unia była ak­
tem, „którego inaczej niż obłędem nazwać nie moż­
na”, wydaje się przesadna, trudno zaprzeczyć, iż
przyczyniła się do dezintegracji państwa, nasta­
wiając przywiązane do prawosławia masy ludowe
wrogo wobec władz Rzeczypospolitej. Rychło też
dyzunici znaleźli zbrojnych sojuszników w posta­
ci Kozaczyzny, która ogłosiła się obrońcą prześla­
dowanego prawosławia. Dzięki jej poparciu prze­
ciwnicy unii brzeskiej odbywają nadal niemal ofic­
jalnie swe synody, utrzymują szkoły i bractwa
prawosławne. Wroga zaś wobec reformacji posta­
wa Zygmunta III Wazy sprawia, iż szlachta róż-
nowiercza z jednej strony zbliża się do dyzunic-
kiej, z drugiej zaś przyłącza do opozycji politycz­
nej, reprezentowanej przez znaczną część szlachty
katolickiej, z dewotem i dobrodziejem jezuitów,
Mikołajem Zebrzydowskim, na czele.
Król mógł stosunkowo łatwo rozerwać ten nie­
bezpieczny dla siebie sojusz; musiał jedynie przy­
stać na uchwalenie tak zwanej konstytucji o tu­
multach, czego domagali się kalwińscy i luterań-
scy posłowie. Ustawa ta przewidywała surowe ka­
ry dla uczestników zaburzeń wyznaniowych; pod
wpływem jednak nadwornych jezuitów (Piotra
Skargi i Fryderyka Bartscha) biskupi, a w ślad
za nimi i sam król odmówili potwierdzenia swo­
bód wyznaniowych szlachty różnowierczej. Zda­
niem części badaczy miało to bezpośredni wpływ
na wybuch rokoszu pod wodzą Zebrzydowskiego.
W każdym razie jego uczestnicy obok postulatów
zmierzających do dalszego ograniczenia władzy
królewskiej (chciano pozbawić monarchę m.in. pra­
wa rozdawnictwa urzędów, a posłów uzależnić
wyłącznie od instrukcji sejmikowych) wysunęli
żądanie ścisłego przestrzegania uchwał konfede­
racji warszawskiej. Konflikt, prowadzony począt­
kowo na pióra, zakończył się ostatecznie — jak
wiadomo — starciem zbrojnym pod Guzowem
(1607), gdzie wojska rokoszan poniosły klęskę. Król
wykazał się zresztą wówczas odwagą osobistą. I
tym razem sprawdziło się powiedzenie, iż w każ­
dej bitwie ktoś zostaje pokonany, co nie znaczy
jednak, że druga ze stron odnosi zwycięstwo. Po­
mimo honorowej kapitulacji przed królem, głów­
nych przywódców rokoszu, z Zebrzydowskim na
czele, ruch ten przekreślił na długo możliwości na­
prawy ustroju Rzeczypospolitej. Stronnictwo rega-
listyczne przekonało się dowodnie, że ewentualny
zbrojny zamach stanu nie ma w Polsce żadnych
szans powodzenia. Król zaś zachował sobie bun­
towników aż do śmierci w pamięci. Kiedy w roku
1629 Janusz Radziwiłł przedstawiał mu dziesięcio­
letniego wówczas Bogusława, daremnie nakłaniał
bratanka, aby ten upadł monarsze do nóg. Krnąb­
rny chłopiec oświadczył wręcz: „Wszakci i król
jest człowiek do mnie podobny”, na co Zygmunt
III podobno roześmiał się i powiedział: „Dajcie mu
spokój. Rokoszanin jest”. Dowodziłoby to zresztą,
iż monarcha miał poczucie humoru. Kiedy indziej
kazał włożyć synowi Władysławowi drut do kur­
czaka i śmiał się serdecznie, gdy rozeźlony króle­
wicz wyrzucił ptaka „oknem otwartym”, tłuma­
cząc ojcu, „że nie dopieczony”. Miał też Zygmunt
słabość do kobiet, którymi chętnie się otaczał. Za
plotkę należy jednak chyba uznać pogłoski o jego
długoletnim romansie z wszechpotężną na dworze
ochmistrzynią, Urszulą Meierin. Nie mieli też ra­
cji anonimowi pamfleciści, piszący pod adresem
Zygmunta:
Wiele panien zgubiło wieńce swej czystości.
Dogadzając za wziątek twej chciwej lubości
W całej historii Polski XVI-XVIII w. trzy czyn­
niki, a mianowicie król, dążność do despotyzmu i
cudzoziemcy, splotły się ze sobą tak nierozerwalnie,
że jeśli kiedykolwiek mówiono o praktykach cu­
dzoziemskich, to zaraz dodawano, iż mają one na
celu zniszczenie swobód szlacheckich. Gdy zaś by­
ła mowa o zagrożeniu tych ostatnich, to zwykle
w związku z zarzutem, iż kuźnią intryg przeciwko
„złotej wolności” są obsadzone przez nich dwory
oraz knowania zagranicznych przybyszów. Za taką
właśnie „kuźnię” uważano już w dobie sejmu in-
kwizycyjnego najbliższe otoczenie Zygmunta III
Wazy, który zdając sobie sprawę z istniejących
nastrojów powiedział kiedyś wręcz, że szlachcie
idzie nie tylko o wyprawienie z dworu cudzo­
ziemców, ale i o usunięcie stamtąd zagranicznej
mody oraz języka. Na Wawelu, a później w War­
szawie częściej od polskiego słyszano bowiem
szwedzki i niemiecki, jak również łacinę oraz włos­
ki. Szlachtę denerwowało właściwie na dworze
wszystko, od panoszenie się zaufanej powiernicy
królewskiej, wspomnianej już Meierin, poprzez e-
dukację królewiczów, opartą na absolutystycznych
wzorach Zachodniej Europy, aż do faktu, iż król
„wielu cudzoziemców obojej płci na dworze swym
chowa i onych bogaci, a o nas nie dba”.
Wśród obcych, obok dworzan, oficerów czy jezu­
itów, widziano też sporo artystów, uważanych
dość powszechnie za darmozjadów i oszustów, któ­
rzy „chleb pański za darmo zjadają, a poczciwym
synom szlacheckim drogę do łaski pańskiej utrud­
niają”. Stąd też i mecenat kulturalny Zygmunta
III, roztaczany zresztą raczej w dziedzinie sztuki
niż literatury, nie budził uznania tej warstwy.
Przypomnijmy, iż Zygmunt III Waza patronował
przebudowie i rozbudowie w barokowym stylu
zamku królewskiego w Warszawie, do której zos­
tała przeniesiona stolica Rzeczypospolitej (osta­
tecznie w roku 1611). W tym samym stylu odbu­
dowano go po zniszczeniu w czasie ostatniej (miej­
my nadzieję!) wojny. Na zamku grywał teatr, z
zasady cudzoziemski, wystawiający już w począt­
kach XVII w. m.in. tragedie Szekspira. Rodzime­
go pochodzenia była natomiast kapela zamkowa,
choć i tą dyrygowali z reguły Włosi.
Szlachta rzadko uczęszczała na te przedstawie­
nia czy koncerty. Gorszyła się natomiast faktem, iż
król nie tylko popierał artystów, ale i sam zajmo­
wał się snycerstwem, tokarstwem czy złotnictwem,
jak również próbował swych sił w malarstwie. We
wszystkich tych dziedzinach był zapewne dyletan­
tem, nie najgorszym jednak, skoro odnaleziony w
galerii augsburskiej obraz „Alegoria Wiary” naj­
pierw przypisywano Tintoretcie, następnie Zyg­
muntowi III Wazie, ostatecznie zaś Rubensowi, któ­
ry pozostawił zresztą kilka jego portretów, malo­
wanych jednak nie z autopsji. Mariusz Karpowicz
nazywa króla „artystą o wysublimowanym smaku,
jednym z najwybitniejszych mecenasów sztuki na
naszym tronie”.
W galerii augsburskiej znajduje się również ma­
lowidło „Mater Dolorosa”, stanowiące bezsprzecz­
nie dzieło Zygmunta Wazy. W chwilach wolnych
od zajęć państwowych wykonywał on także złote
i srebrne monstrancje, relikwiarze, puchary, prze­
chowywane obecnie w różnych skarbcach kościel­
nych, jak też sporządził parę zegarków. Kuł rów­
nież król łańcuchy z medalionami, na których rył
swoje popiersie; jeden z nich otrzymał w darze
Dymitr Samozwaniec. Wszystko to zwiększyło jed­
nak tylko ogólną niechęć do władcy, który zamiast
na polowaniach, pochodach wojennych czy ucztach
spędza czas w warsztacie snycerskim. Król-rze-
mieślnik (bo do tego gatunku ludzi szlachta zali­
czała dość powszechnie ludzi parających się rze­
miosłem artystycznym) budził niechęć i lekcewa­
żenie, tym bardziej iż dość dobrze wiedziano, że
mimo osobistego udziału w oblężeniu Smoleńska
czy kampanii pruskiej 1625 r., do wojska nie czuł
zbytniego zamiłowania.
ze starych roczników
O WYBORZE DROGI ROZWOJU
ENERGETYKI JĄDROWEJ W POLSCE
[...] Mamy w Polsce nie powtarzającą się szansę
poważnego, wszechstronnego przestudiowania pro­
blemu energetyki jądrowej. Możemy wkroczyć na
drogę jej rozwoju rozważywszy uprzednio wszyst­
kie „za” i „przeciw”, przewidując konsekwencje,
jakie wywoła ona w naszym życiu.
Jest obowiązkiem naszego pokolenia skorzystać
z tej sytuacji. [...]
Wobec tego, że wzrost wydobycia węgla jest
ograniczony tyloma czynnikami, należy sądzić, że
w pewnym momencie nastąpi stabilizacja wydo­
bycia. Nastąpi bowiem moment, że przyrost wy­
dobycia węgla będzie wymagał od społeczeństwa
bardzo dużego wysiłku, tak dużego, że społeczeń­
stwo zmuszone będzie poszukać innych źródeł
energii, które w tych warunkach będą dogodniej­
sze.
Kiedy nastąpi ten moment? Otóż wiele znaków
„na ziemi i na niebie” stwierdza, że gdy zużycie
węgla kamiennego na cele energetyczne osiągnie
około 25—30 milionów ton rocznie, dalszy wzrost
zużycia będzie opłacany tak wielkim wysiłkiem
społeczeństwa, że uczyni go to gospodarczo nieu­
zasadnionym. [...]
Można więc na podstawie powyższego rozumo­
wania wysnuć następujący wniosek. Dla wielu
krajów, w tej liczbie dla Polski, jest rzeczą naj­
właściwszą wybrać jako podstawowy typ reaktora
reaktor powielający, przyjmując, że za 10—20 lat
będzie on w pełni technologicznie opanowany oraz
(co jest rzeczą najbardziej istotną) będzie produ­
kował energię elektryczną tańszą od energii ze
źródeł konwencjonalnych. Można na marginesie
stwierdzić, że Niemiecka Republika Federalna
prawdopodobnie również wybierze podobną drogę.
Tak więc, to (może zbyt długie) rozumowanie
pozwala na wysnucie podstawowego dla nas
wniosku: nasza przyszłość w okresie najbliższych
kilkudziesięciu lat to elektrownie jądrowe z reak­
torami powielającymi, na neutronach prędkich z
paliwem plutonowo-uranowym. [...]
W warunkach naszego kraju najwłaściwsza wy­
daje się następująca droga rozwoju energetyki ją­
drowej:
I etap — najbliższe 15—20 lat. Budowa elektrow­
ni z reaktorami niepowielającymi na uran natu­
ralny z surowca krajowego z moderatorem grafi­
towym (należałoby rozpatrzyć także ciężką wodę
mającą wiele zalet), z chłodzeniem gazowym. Licz­
ba elektrowni tego typu zależy od tempa rozwo­
ju produkcji energii elektrycznej założonego dla
drugiego etapu. Zadaniem tego etapu byłoby zdo­
bycie doświadczenia i przygotowanie kadr, groma­
dzenie plutonu, produkcja energii elektrycznej w
niewielkich rozmiarach i przygotowanie poszcze­
gólnych ogniw przemysłu jądrowego.
II etap — zaczynający się za 15—20 lat. Budo­
wa serii elektrowni z reaktorami powielającymi z
paliwem plutonowo-uranowym, z chłodzeniami
metalami ciekłymi. Zadaniem tego etapu byłoby
produkowanie energii elektrycznej po koszcie niż­
szym niż energia konwencjonalna i w ilości zaspo­
kajającej potrzeby społeczeństwa, dalsze wzmożo­
ne produkowanie plutonu, pełne rozwinięcie prze­
mysłu jądrowego.
Mgr dtnż. Mieczysław Taube
„Problemy” nr 11/1956
 Choć w trakcie polemiki rokoszowej nie szczę­
dzono mu różnych obraźliwych epitetów, to jed­
nak oficjalnie okazywano Zygmuntowi szacunek,
nieudany zaś zamach Michała Piekarskiego (1620)
wywołał powszechne oburzenie opinii szlacheckiej.
Królobójstwo nie było w polskim stylu; sprawcę
stracono w sposób dość okrutny (skąd poszło zna­
ne przysłowie: „plecie jak Piekarski na mękach”).
Płat jego skóry, wielkości srebrnego talara, jest
przechowywany dziś w Muzeum Narodowym w
Warszawie z XVII-wiecznym napisem: „Znak
zdrajcy Jego Królewskiej Mości, całej Korony Pol­
skiej Piekarskiego, wycięty w kościele przez króle­
wicza Jegomości Władysława” (w obronie ojca ciął
on zamachowca w głowę szablą).
Zygmunt III Waza nie był bez wątpienia kukłą
na tronie, bezwolnym narzędziem w rękach jezui­
tów i magnaterii, jak go lubili przedstawiać zwła­
szcza niektórzy powieściopisarce. Umiał też dobie­
rać sobie współpracowników, przeważnie zresztą
też niecierpianych (mało kto dziś pamięta, co pub­
licystyka szlachecka wypisywała współcześnie o
Skardze). Nawet po rokoszu, a więc w warunkach
dość daleko idącego osłabienia władzy monarszej,
potrafił jeszcze w wielu przypadkach narzucić swą
wolę i bronić powagi tronu (co słusznie podkreśla
Władysław Czapliński). Nie rozporządzał natomiast
takimi możliwościami jak królowie Francji, posy­
łający na szafot najmożniejszych nawet przedsta­
wicieli opozycji. Mając w ręku jakże wiele dowo­
dów intryg i nielojalności ze strony Jana Zamoy­
skiego, Zygmunt III nie mógł go pozbawić minis­
terialnych stanowisk (były dożywotnie!) czy ol­
brzymich dóbr, a tym bardziej postawić przed są­
dem, Podobne postępowanie niezbyt by się zresz­
tą godziło z charakterem pierwszego Wazy na pol­
skim tronie. Kiedy dostał do rąk wykradziony (na
polecenie Władysława Wazy) diariusz wojewodzi-
ca lubelskiego, Jakuba Sobieskiego, nie chciał go
czytać. Wypowiedzieć miał przy tym słowa, które
przeszły do historii: „Gdybym ja chciał po cudzych
szkatułkach szukać, co kto o mnie pisze, i królest­
wo, i zdrowie bym stracił”.
Królestwa wprawdzie Zygmunt III nie stracił,
choć rokoszanie wygotowali akt detronizacji, pod
którym skwapliwie zbierano podpisy. Ale też i
Rzeczypospolitej nie wzmocnił. W ciągu 45 lat pa­
nowania nie udało mu się stworzyć skarbu oparte­
go na stałych podatkach, co — jak pisze Władys­
ław Pałucki — byłoby „zbawieniem dla Rzeczy­
pospolitej”. Nie przeprowadzono też reformy sej­
mu ani rozbudowy wojska, nie powiodło się wresz­
cie przekształcenie monarchii w dziedziczną. Szla­
chta nic nie miała przeciwko powołaniu na tron
któregoś z synów Zygmunta, podobnie jak dałaby
placet na obiór potomka Jana Kazimierza, gdyby
ostatni Waza na polskim tronie go posiadał. Za nic
natomiast w świecie nie wyrzekłaby się źrenicy
„złotej wolności”, za którą to źrenicę uważała ins­
tytucję wolnej elekcji, dającą sposobność wymu­
szania kolejnych ustępstw. „Czy król był zbyt sła­
by, bo nie zdołał pociągnąć za sobą narodu, i zbyt
uparty, aby z nim współpracować?” — zapytuje
Henryk Wisner. Na pytanie to twierdząco odpo­
wiadał Jasienica, którego zdaniem Wazowie zdra­
dzali Rzeczpospolitą „niekiedy politycznie, moral­
nie bez przerwy”. Ostatnio zaś (1981) Urszula Au­
gustyniak (w książce „Informacja i propaganda w
Polsce za Zygmunta III”) oskarżyła króla, iż jego
styl rządzenia (zwłaszcza sposób pozyskiwania
zwolenników), jak również sposób tworzenia elity
władzy — wszystko to niosło za sobą demoraliza­
cję społeczną.
Osobiście nie podpisałbym się pod tym aktem
oskarżenia. Nie sposób jednak stwierdzić, iż Zyg­
munt III Waza był indywidualnością na miarę mu
współczesnych — Elżbiety I, Filipa II, Henryka
IV czy Gustawa Adolfa. Choć źle się zapewne stało,
iż plany wzmocnienia władzy monarszej spaliły
na panewce, to polityka zagraniczna króla nie w y­
dała pomyślnych dla Polski rezultatów. Trudno
też chyba brać w obronę jego stosunek do dysy­
dentów. Los natomiast chciał, że kolumna Zyg­
munta, pierwszy w Polsce pomnik ku czci władcy,
stała się głęboko osadzonym w świadomości histo­
rycznej narodu symbolem miasta.
I cóż. że był kiedyś król
Niewielkich zasług i sławy?
A przecież duma i ból,
I święte miejsce Warszawy
czytamy w pięknym wierszu Antoniego Słonims­
kiego. O mało co zresztą byśmy ją stracili, wraz z
innymi skarbami sztuki i nauki już w czasie „po­
topu”, kiedy to Szwedzi ofiarowywali podobno aż
3000 ryksdali komuś, kto by zorganizował wywie­
zienie kolumny Wisłą z Warszawy. Na szczęście
nikt tak chciwy i podły zarazem się nie znalazł.
Jak wiele zaś Szwedzi wywieźli, pokazała przed
laty wystawa „Sztuka dworu Wazów w Polsce”,
zorganizowana na Wawelu i ciesząca się wielkim
powodzeniem.
Janusz Tazbir
Czy zjawiska biologiczne są celowe?
Henryk Szarski Umysł ludzki ma skłonność do dopatrywania się celowości, ponieważ
profesor doktor habilitowany,
Instytut Zoologii jest nastawiony na ustawiczne przewidywanie przyszłości. Ludzie pra­
Uniwersytetu Jagiellońskiego, wie zawsze postępuję celowo. Dlatego wielu ludziom wydaje się ko­
Kraków
nieczne wskazanie celu, do którego dany proces zmierza. Jest to jed­
nak antropomorfizacja otaczającego nas świata.

Trzeba sobie zdawać sprawę, że podobnie jak nie niczej ssaka jest pępek — pozostałość połączenia
można wyjaśniać celowością zjawisk geologicz­ zarodka z błonami płodowymi.
nych — ruchów kontynentów, wybuchów wulka­ Skrzyżowanie dtóg oddechowych i pokarmo­
nów, czy erozji, tak samo nie powinniśmy tego wych w gardzieli kręgowców lądowych można
czynić w stosunku do organizmów żywych. Obec­ uznać za błąd budowy. Ssaki i ptaki, których
ny stan organizmów wynika z ich przeszłości, z zapotrzebowanie na tlen jest duże, błąd ten może
wpływu jakie wywarły na nie mechanizmy ewo­ kosztować czasem nawet życie, gdy pożywienie
lucji. Mechanizmy te nie są osobami, nie mogą dostanie się do krtani i tchawicy. Byłoby bar­
niczego przewidywać i do żadnego celu nie dążą. dziej celowe, gdyby drogi pokarmowe i oddecho­
Ich działanie jest złożone i ograniczone przez roz­ we były od siebie zupełnie niezależne, tak jak
maite okoliczności. u owadów. Obecny stan tłumaczymy oczywiście
Najważniejszym czynnikiem ewolucji jest do­ pochodzeniem lądowców od ryb, u których ru­
bór naturalny. Zachowuje on wśród organizmów chy szczęk i gardzieli pędzą wodę oddechową i ło­
te, które okazują się najodporniejsze i pozosta­ wią pożywienie.
wiają najwięcej żywotnego potomstwa. Nie może
natomiast przewidywać przyszłości, choćby naj­
bliższej, nie może więc działać celowo. Poprawne
tłumaczenie każdej obserwacji sugerującej celo­
wość musi wyglądać następująco. Organizm jest
zbudowany i działa zgodnie z informacją gene­
tyczną otrzymaną od rodziców. Informacja ta
wchodziła w skład genotypów niezliczonych
przodków i zdała tam najsurowszy egzamin prze­
życia i pozostawienia potomstwa przez nosiciela.
Dostrzegana przez nas sprawność organizmów
jest konsekwencją przeszłości szczepu.
Wyjaśnianie budowy organizmów i ich ewolu­
cji oparte na celowości można porównać do tłu­
maczenia sieci rzecznej zakładającego, że przy­
czyną ruchu rzeki jest dążenie do morza. Wpraw­
dzie iśtotnie większość nurtów rzecznych biegnie
do morza, jednak kierunki dolin rzecznych są
wyłącznie wynikiem płynięcia wody z miejsca
wyższego do niższego, a nie skutkiem działań za­
mierzonych. Gdyby było inaczej, to np. wody
Nilu powinny by biegnąć do Oceanu Indyjskie­
go, a Dunaj nie mógłby uchodzić do Morza Czar­
nego.
W budowie organizmów dostrzegamy szczegó­ Pęcherz pławny ryb kostnoszkieletowych leży
ły, których nie da się wyjaśnić celowością, tłu­ po grzbietowej stronie kręgosłupa, a więc powy­
maczy je natomiast przeszłość — bądź to indy­ żej środka ciężkości. Wskutek tego większość ryb
widualna przeszłość osobnika, bądź przeszłość znajduje się w równowadze chwiejnej i musi
grupy systematycznej. Tak np. występowanie su­ utrzymywać swe położenie ciągłymi ruchami
tek u samców ssaków wyjaśnia przeszłość osob­ płetw. Byłoby bardziej celowe, gdyby pęcherz le­
nika, który we wczesnych stadiach rozwoju nie żał po stronie brzusznej kręgosłupa. Pochodzi on
jest zróżnicowany płciowo. W momencie, gdy jednak z przewodu pokarmowego, a więc leży
rozpoczyna się różnicowanie płci w budowie za­ razem z nim w jamie ciała.
rodka zawiązki sutek i gruczołów mlecznych już
Wysoce niedoskonały jest rozród przez hybry-
istnieją, nie znikają i pozostają dostrzegalne u
dogenezę, tak np. rozmnażają się europejskie żaby
dorosłego samca. Innym śladem przeszłości osob-
zielone. W wielu środowiskach najpospolitsze są
osobniki będące mieszańcami dwu odrębnych ga­
Trzecie wydanie „Mechanizmów ewolucji” H. Szarskie-
go znajduje się w druku w PWN. Za zgodą Redakcji tunków. Rozród tych zwierząt jest upośledzony.
PWN drukujemy artykuł, w którym są wykorzystane Ich potomstwo jest w pełni żywotne tylko wó­
fragmenty tej książki. wczas, gdy drugi partner należy do jednego z ga­
 tunków rodzicielskich. Stąd prawdopodobieństwo
dalszej ewolucji mieszańców jest nikłe.. Równo­
cześnie rywalizują one z gatunkami rodzicielski­
mi, a ponieważ są bardzo żywotne, wydatnie
ograniczają ich liczebność.
W podobnej sytuacji są rośliny, które tworzą
formy poliploidalne, niezdolne do rozrodu płcio­
wego, a więc mające ograniczone perspektywy
ewolucyjne, lecz pomyślnie rywalizujące z niżej
ploidalną formą rodzicielską. Mogą one dopro­
wadzić do wymarcia gatunku biseksualnego, a
później same wymrzeć, gdy zmiany w środowi­
sku będą wymagać wysokiej plastyczności, nie­
osiągalnej dla form nie rozmnażających się płcio­
wo.
W Anglii stwierdzono, że połowa zarodków
traszki grzebieniastej przestaje się rozwijać w
stadium pączka ogonowego i zamiera. Żywotne są
tylko heterozygoty, których chromosomy pierw­
szej pary są morfologicznie odmienne. W każdym
pokoleniu połowa osobników to homozygoty, ska­
zane na śmierć. Jest to niezwykłe marnotraw­
stwo, oczywiście sprzeczne z celowością, którego
pochodzenie nie jest znane.
Wielokrotnie też zwracano uwagę na oportu­
nizm ewolucji, a więc na utrwalanie w genomie
różnych modyfikacji zwiększających prawdopo­
dobieństwo przekazania genów następnemu po­
koleniu bez względu na to, jaki wpływ wywrze
dana cecha na przyszłe losy gatunku. Przykła­
dem może być tworzenie się form partenogene-
tycznych, zwykle bardziej płodnych, lecz zagro­
żonych wymarciem wobec ograniczenia zmien­
ności indywidualnej. Jednym z mechanizmów
prowadzących do takiego wyniku jest wykorzy­
stanie ciałek kierunkowych, pełniących u niektó­
rych owadów rolę plemników. ' !
Jako przykład oportunizmu ewolucji podaje się
też przekazywanie różnych funkcji genomu w y­
pełnianych w okresie wczesnego rozwoju z chro­
mosomów jaja do tkanek jajnika. Chodzi tu np.
o gromadzenie kwasów nukleinowych w cyto-
plazmie jaja i tworzenie w jaju gradientów kie­
rujących morfogenezą. Dzięki temu zjawisku roz­
wój niektórych gatunków owadów uległ znacz­
nemu skróceniu.
Mam nadzieję, że te przykłady wystarczą do
przekonania Czytelnika, że mechanizmy ewolu­
cji nie są zdolne do działania celowego, lecz
zwiększenie prawdopodobieństwa przekazania ge­
nów najbliższym pokoleniom zostanie utrwalone
przez dobór nawet wówczas, gdyby tkwiły w nim
przyczyny przyszłego wymarcia gatunku. Zrozu­
mienie, że wszelkie pytania o cel są w biologii
błędne, chroni przed wdawaniem się w jałowe
rozważania, poszukujące odpowiedzi na źle po­
stawione pytania.
Trzeba jednak dobrze zdawać sobie sprawę z
tego, że chociaż pytanie o cel cechy organizmu
jest błędem, to poszukiwanie jej funkcji jest jak
najbardziej prawidłowe. Można bowiem założyć
z dużym prawdopodobieństwem, że każdy narząd
w organizmie spełnia jakieś zadanie i dlatego nie
zniknął przy przekazywaniu informacji kolejnym
pokoleniom. Opierając się na tym twierdzeniu
prowadzono niezliczone obserwacje i doświadcze­
nia ogromnie rozszerzając wiedzę. W ten sposób
np. odkryto różne działania gruczołów dokrew-
nych u kręgowców.
Trzeba tu wspomnieć o błędzie dość często spo­
tykanym w starszej literaturze, szczególnie popu­
larnonaukowej. Jest to tłumaczenie zajęcia przez
gatunek nowego środowiska w wyniku presji po­
wodowanej przez kurczenie się środowiska pier­
wotnego. Tak np. można spotkać się z poglądem,
że niektóre szczepy naczelnych opuściły korony
drzew, ponieważ zmniejszyła się powierzchnia la­
sów lub też, że przodkowie czworonogów prze­
szli do życia na lądzie wskutek kurczenia się
zbiorników wody słodkiej. Są to twierdzenia
błędne.
Kolejne pokolenia każdego gatunku tworzą z
reguły nadmiar potomstwa. Osobniki nadliczbowe
wędrują w okolice sąsiednie lub próbują nowych
sposobów życia. Roślinożercy leśni starają się zna­
leźć pożywienie poza lasem, organizmy morskie
i słodkowodne wchodzą do wód słonawych itd.
Czasem takie usiłowania bywają uwieńczone po­
wodzeniem, pojawia się nowa grupa roślinożer-
ców lub organizmów zdolnych do życia w wo­
dach słonawych. Prawdopodobieństwo takiego
sukcesu jest tym większe, im więcej osobników
jest zmuszonych do prób egzystencji w odmien­
nych warunkach. A więc nie maleje ono, lecz
wzrasta, gdy forma macierzysta natrafia na wa­
runki pomyślne i wytwarza znaczny nadmiar po­
tomstwa. Jeśli środowisko życia gatunku pogarsza
się, tak że gatunek nie może wyrównać potom­
stwem ponoszonych strat, czeka go wymarcie, a nie
ekspansja do nowego środowiska.
Wiele gatunków ginie nadal w podobny sposób,
gdy kurczą się środowiska ich życia. Gatunki za­
siedlające dzisiaj nowe tereny, jak np. sierpów-
ka bynajmniej nie czują się źle w granicach swe­
go pierwotnego zasięgu. Przeciwnie, ich ekspan­
sja jest najlepszym dowodem powodzenia.
Innym pospolitym błędem, spotykanym często
w pracach pochodzących z końca XIX wieku, by­
ło przekonanie, że wskazanie korzyści przyno­
szonych przez daną cechę gatunkowi wystarcza
jako wyjaśnienie jej pochodzenia. Błąd ten zni­
knął z naukowej literatury współczesnej. Nie­
stety, częsty obecnie pogląd, że ewolucja jest
konsekwencją zróżnicowania korzyści poszczegól­
nych osobników, jest również mylący. Autorzy
piszący w ten sposób zakładają, że korzyścią
osobnika jest pozostawienie maksymalnej liczby
potomstwa, a więc że działania osobników dążą
do tego celu. Wystarczy przypomnieć istnienie
społeczeństw owadów, aby dowieść, że taka „ko­
rzyść osobnika” nie wyjaśnia pochodzenia tych
zjawisk. Wszak większość członków społeczeństw
owadzich jest bezpłodna, a więc społeczeństwo
działa na szkodę ogromnej większości swych
członków.
Powstanie państw pszczół, os, trzmieli i mró­
wek wyjaśnia się w sposób następujący. Samce
wszystkich błonkówek są haploidalne, mają tyl­
ko jeden zestaw chromosomów. Wprawdzie zwie­
lokrotniony w różnych tkankach, ale zawsze taki
sam. Wobec tego wszystkie plemniki tworzone
przez samca są identyczne, inaczej niż u więk­
szości zwierząt, gdzie plemniki niosą odmienne
zestawy genów. U wielu błonkówek regułą jest
zaplemnienie samicy tylko przez jednego samca.
Wskutek tego całe potomstwo danej samicy ma
taką samą połowę genów odziedziczoną po ojcu.
Druga połowa genomu, przekazana przez matkę
jest wprawdzie rozmaita, ale będąc połową ge­
nomu matki jest w 25% wspólna, co sprawia, że
genom rodzeństwa jest w 75% identyczny. Sio­
stry są więc sobie bliższe niż matce, z którą dzie­
lą tylko połowę genów. Jeśli więc osobnik błon-
kówki rozmnaża się, przekazuje potomstwu 50%
swoich genów, jeśli zaś zamiast sam składać jaja
zadba o przeżycie sióstr lub braci, to przekaże na­
stępnemu pokoleniu aż 75% własnego zapisu ge­
netycznego.
U błonkówek nie tworzących społeczeństw,
tak zwanych błonkówek samotnych, liczba jaj
składanych przez samicę odpowiada mniej w ię­
cej liczbie larw, jaką matka zdoła w zwykłych
warunkach wyżywić. Musiało się niekiedy zda­
rzyć, że samice składały zbyt dużo jaj, co po­
wodowało, że larwy nie były dostatecznie od­
żywione. Niektóre z tych larw miały niedoroz­
winięte gonady, nie składały jaj po przeobra­
żeniu, ale ich system nerwowy zachował odru­
chy opieki nad potomstwem. Osobniki te kiero­
wały swą aktywność w kierunku młodszego ro­
dzeństwa. Dzięki temu ich matka mogła skła­
dać dalej jaja, a więc rodzeństwo mogło być
bardzo liczne. Skoro rodzeństwo błonkówek ma
75% genów wspólnych, geny niepłodnych sa­
mic, „opiekunek” znalazły się w genomie 75%
osobników następnego pokolenia, czyli u znacz­
nej większości. Owady te przekazały geny „spo­
łeczne” następnym pokoleniom, samice w poło­
wie, a samce całemu potomstwu. Tak więc li­
czebność tych genów szybko wzrastała w kolej­
nych generacjach. W podobny sposób zwiększa­
ła się liczba innych genów usprawniających or­
ganizację społeczeństwa. Procesy te zapewne
powtórzyły się wielokrotnie w różnych rodzi­
nach błonkówek.
Innym przykładem pseudoproblemu wynika­
jącego z postulowania celowości organizmów
jest zagadnienie rozmnażania płciowego. Potom­
kowie osobników rozmnażających się płciowo
tylko połowę genów zawdzięczają jednemu ze
swych rodziców. Osobnik rozmnażający się w e­
getatywnie lub partenogentyeznie przekazuje
całość swych genów. Co więcej, forma parteno-
genetyczna jest dwa razy płodniejsza od formy
biseksualnej, gdyż wszystkie jej osobniki skła­
dają jaja, zaś połowa osobników formy płciowej
składa się z samców. Do tego część jaj formy
biseksualnej pozostanie niezapłodniona i nie bę­
dzie się rozwijać, zaś jaja partenogenetyczne nie
są zależne od zapłodnienia. Mogłoby się więc
wydawać, że formy partenogenetyczne obrały
lepszą strategię i powinny dominować wśród or­
ganizmów współczesnych. Tymczasem liczebność
form partenogenetycznych ustępuje w sposób
zdecydowany liczebności form biseksualnych,
szczególnie wśród zwierząt. Z wyjątkiem jednego
podrzędu wrotków nie ma zoologicznej jednostki
systematycznej wyższej rangi (np. rzędu, rodziny)
składającej się wyłącznie z form dziewo rodnych.
ze starych roczników
WALKA O PANOWANIE
NAD ŻYWIOŁEM POWIETRZA
[...] Czy będziemy mogli unicestwiać burze i inne
groźne zjawiska atmosferyczne?
Prawdopodobnie tak.
W przyszłości zostanie utworzona w każdym
państwie sieć posterunków meteorologicznych, zao­
patrzonych w przyrządy, służące do rozpraszania
mgieł, oraz sygnalizujących zbliżanie się groźnych
zjawisk atmosferycznych, jak to: burz, śnieżyc,
ulew. Centrale meteorologiczne, na podstawie
ostrzeżeń nadesłanych przez wspomnianą sieć ob­
serwacyjną, będą starały się regulować pogodę za
pomocą najrozmaitszych urządzeń. Nie będą do­
puszczać do formowania się burz, wywoływać
sztuczne opady i to tam, gdzie okażą się one ko­
nieczne. [...]
Czy możliwe jest ustrzeżenie się przed cyklonami?
Wątpliwe.
Tropikalne burze, zwane orkanami, tornadami
itp., powstają w podobny sposób jak i przeciętne
burze, lecz prądy powietrzne osiągają w nich nie­
słychaną siłę i prędkość, tak że nadciągają one
nad daną okolicę, zanim mieszkańcy jej zostaną
zawiadomieni o zbliżaniu się tego groźnego zja­
wiska, i dlatego wydaje się wątpliwe, aby udało
się uniknąć ich niszczycielskiego działania.
Czy uda się odśnieżyć miasta?
Niekiedy tak.
Zaspy śnieżne, które paraliżują komunikację
miejską, nie są miastu potrzebne do szczęścia. Do­
tychczas nie umiemy przeciwstawić się występo­
waniu śnieżyc, potrafimy jedynie wpłynąć na to,
aby opady śnieżne wystąpiły poza terenem. Zmu­
szenie chmur śnieżnych do tego, by śnieżyce wy­
stępowały z nich poza obrębem miasta, natrafia
na sprzeciw ze strony rolników, którzy zostaliby
odgrodzeni od miast nadmiernymi zaspami śnież­
nymi, paraliżującymi dojazd do miast.
W. Parczewski
„Problemy” nr 5/1948
O GOSPODARCE WODNEJ W POLSCE
[...] Oczywiście takiego bezplanowego gospodaro­
wania wodą na dalszą metę tolerować nie można,
aby nie doprowadzić do sytuacji beznadziejnej, bo
im dalej, tym będzie gorzej.
Jakież środki zaradcze należałoby zastosować w
tym położeniu? Pierwszą koniecznością, jaka się
tutaj narzuca, jest ochrona rzek przed zanieczysz­
czeniem. Na oczyszczanie ścieków miast i zakła­
dów przemysłowych przed wpuszczaniem ich do
rzek powinna być zwrócona baczna uwaga.
Oczyszczanie ścieków polega na usuwaniu z nich
bakterii chorobotwórczych, ciał i związków trują­
cych, na niedopuszczaniu widocznych zanieczysz­
czeń pływających, jak tłuszczów, olejów itd., oraz
części mających odrażające zapachy, smak lub
zbyt wysoką temperaturę. Przepisy te przewidują
także wpuszczanie ścieków do ziemi, zabraniając
to czynić, kiedy jest obawa przedostania się ich
do wody zasilającej studnie. A użytkowanie wody
do picia oraz pojenia zwierząt zabiera jej po pro­
dukcji roślinnej najwięcej. Ilość ta będzie jeszcze
szybko wzrastać w miarę urządzania wodociągów
i kanalizacji. [...]
Prof. dr inż. Stanisław Turczynowicz
„Problemy” nr 1/1953
Regułą jest obecność pojedynczych gatunków
rozmnażających się bez procesu płciowego w ob­
szernych rodzajach, zawierających gatunki bi-
seksualne. Rozwiązaniu tej rzekomej trudności
poświęcono w ostatnich latach sporą literaturę.
Sprawa jest w istocie prosta, trzeba tylko zer­
wać z myśleniem o dążeniu organizmów do prze­
kazania jak największej liczby genów następne­
mu pokoleniu i rozważyć skutki obu sposobów
rozmnażania. Organizm rozmnażający się bez­
płciowo przekazuje swój genom prawie nienaru­
szony. Wszystkie córki, wnuczki i przedstawi­
cielki następnych pokoleń są w zasadzie iden­
tyczne. Warunki otoczenia mogą wywołać zmien­
ność fenotypową, gdyż osobnik niedojadający
rozwinie się inaczej od takiego, który miał po­
żywienia pod dostatkiem. Nie zmieni to jednak
genomu, który może ulec niewielkim zmianom
wskutek pojawiania się mutacji. Nigdy jednak
nie będą się tworzyć rozmaite układy genów, łą­
czące w rozmaity sposób allele, które pojawiły się
w różnych klonach niezależnie od siebie, a więc
rozmaitość genetyczna formy partenogenetycznej
będzie zawsze znacznie mniejsza od tej, jaka wy­
stępuje u formy biseksualnej. Jeśli więc okolicz­
ności życia ulegną zmianie, np. pojawi się nie­
bezpieczny pasożyt lub drapieżnik, zmieni się kli­
mat, organizm będący głównym pożywieniem
uzyska nowe sposoby obrony — wówczas forma
mało zmienna, dzieworodna, zostanie zagrożona
wymarciem. Środowisko wszystkich organizmów
zmienia się nieustannie, a więc formy o zmien­
ności ograniczonej będą się przystosowywać wol­
niej i w końcu zginą wyparte przez konkurentów.
Dlatego właśnie żadna forma dzieworodna nie
zdołała się zróżnicować w obszerną grupę syste­
matyczną. Pozostawianie wielu potomków nie
może nic tutaj pomóc. Gracz, który postawił na
złego konia nie zwiększy bynajmniej prawdopo­
dobieństwa wygranej podnosząc wysokość stawki.
Ostatnią próbę zastosowania pojęcia celowości
do opisu mechanizmu ewolucji przedstawił biolog
angielski R. Dawkins. Zdaniem tego autora nie­
które fakty w przebiegu ewolucji można w y­
jaśnić przyjmując, że DNA jest „samolubny” i
dąży do pozostawienia jak największej liczby
własnych kopii. Dawkins zastrzegł się, że bynaj­
mniej nie przypisuje DNA świadomości i zdol­
ności do celowego postępowania. Twierdził tylko,
że rozumowanie zakładające „samolubność” DNA
jest dogodne. Jednak już w następnej książce w y­
danej w r. 1982 wylicza on wielu autorów, którzy
mniej lub bardziej dosłownie stosując założenie
o samolubności DNA doszli do ewidentnie błęd­
nych wniosków.
Dawkins zwrócił uwagę na fakt o istotnie za­
sadniczym znaczeniu, a mianowicie, że DNA ma
własność podwajania własnej budowy i czyniąc
to nie postępuje ani zgodnie z celem gatunku,
ani osobnika, ani żadnym innym. Odcinek DNA
w odpowiednich warunkach tworzy swe własne
kopie, podobnie jak kryształ soli rośnie w roz­
tworze nasyconym. Jest istotnie możliwe, że ta
własność DNA była jednym z czynników, które
spowodowały ewolucyjny wzrost ilości DNA w
jądrze wielu organizmów. Pomimo tego nie po-
wino się pisać, że DNA postępuje samolubnie.
Istnieją przykłady na zmniejszenie ilości DNA
w ewolucji niektórych zwierząt. Bardzo mało
DNA zawiera genom niektórych ryb kostnoszkie-
letowych, np. płastug, znacznie mniej niż genom
ryb pierwotniejszych. Prawie wszystkie płazy bez-
ogonowe .mają dość duże genomy, tylko bardzo
nieliczne gatunki, żyjące w okolicach suchych
mają zmniejszoną ilość DNA w jądrze komórko­
wym. Przyczyny tego są zrozumiałe. Jeśli dobór
wymusza przyspieszenie rozwoju zarodkowego,
wywołuje ograniczenie ilości DNA w jądrze ko­
mórkowym. Płazy, o których wspomniałem, skła­
dają jaja w szybko wysychających stawach. Ca­
łość rozrodu ryb kostnoszkieletowych znajduje się
pod wpływem sił skracających rozwój zarodko­
wy.
Tak więc wszystkie tłumaczenia budowy i
czynności organizmów lub ich ewolucji celowoś­
cią okazały się zbyteczne i często doprowadzały
do błędnych wniosków. Organizmy są, co praw­
da, funkcjonalne, ale nie są zbudowane celowo, a
ewolucja również nie zmierza do żadnego celu.
Posługiwanie się pojęciem celu jest silną pokusą
dla osób wyjaśniających budowę lub zachowanie
organizmów, gdyż słuchacz, względnie czytelnik
oczekuje takich tłumaczeń i przyjmuje je ze zro­
zumieniem. Jednak pierwszym obowiązkiem po­
pularyzatora jest podawanie wiedzy rzetelnej i
w pełni prawdziwej. Odbiorca wiedzy wyciąga
dalsze wnioski z posiadanych wiadomości. Jeśli
oprze się na błędach, choćby efektownych, może
dojść do fałszywych wniosków, odpowiedzialność
za nie powinna obciążyć pierwotnego informa­
tora.
Można w końcu przypomnieć jeszcze jeden po­
wód, dla którego pojęcie celowości stosowano czę­
sto w tłumaczeniach biologicznych. Otóż ogrom­
nie złożona, a przecież uderzająco funkcjonalna
budowa organizmów była jednym z argumen­
tów przytaczanych jako dowód istnienia i mą­
drości Stwórcy. Zapewne niechęć do podważenia
tego argumentu była jedną z przyczyn, dla któ­
rych Darwin tak długo zwlekał z publikacją
swych wniosków. Istnieją też, jak wiadomo, i dzi­
siaj, głównie w Ameryce, wpływowe grupy dą­
żące do wprowadzenia zakazu nauczania ewolu-
cjonizmu, jako doktryny rzekomo sprzecznej z
religią. Rozwijanie tej problematyki przekracza
ramy obecnego artykułu. Ograniczę się do jedne­
go porównania. Wielu myślicieli i poetów opisy­
wało podziw i uniesienie wzbudzane przez w i­
dok wysokogórskiego krajobrazu. Czy podziw
ten zniknie, czy pogłębi się, jeśli kontemplujący
człowiek będzie znał geologię i dostrzeże działa­
nie erozji lodowców i rzek, będzie znał odporność
różnych skał i wiek gór? Jestem przekonany, że
podobnie zrozumienie przebiegu ewolucji nie po-
wino nikomu przeszkodzić w odczuwaniu podzi­
wu dla fenomenu życia na naszej planecie.
Henryk Szarski

ze starych roczników
ZŁA SZATA GRAFICZNA „PROBLEMÓW
Ostatnio pewne zjawisko dało mi powód do nie­
pokoju o dalsze dobrosąsiedzkie stosunki między
nami, tzn. między czasopismem a szerokim gronem
odbiorców, tym bardziej że jesteście niepoprawni.
Chodzi mianowicie o coraz gorszą szatę graficz­
ną Waszego pisma. W polityce kulturalno-oświato­
wej zauważamy tendencję nie tylko do zwiększa­
nia liczby wydawnictw i nakładów, ale również
do podnoszenia poziomu treści i wyglądu zew­
nętrznego — słowem tego, co pospolicie określamy
terminem „jakość”. Pisma tygodniowe, jak np,
„Świat”, mają szatę graficzną przysłowiowo „100
razy" lepszą od Waszej, chociaż funkcje społecz­
ne tych pism, nie ujmując im w niczym, są nie­
porównanie mniejsze od roli „Problemów”. Już
z faktu, że nie nadążacie za innymi pismami, mo­
żna by uczynić Wam poważny zarzut, a cóż do­
piero z tego, że w porównaniu z pierwszymi nu­
merami z 1946 r. obniżyliście poważnie swój po­
ziom od strony tak poważnego uzupełnienia każ­
dego artykułu naukowego, jakim jest doskonała,
wyraźna w ogólnym rzucie i w szczegółach — ilu­
stracja.
To nie jest gadanina bez dowodu. W szafie leżą
u mnie roczniki „Problemów” od numeru 1/1945 aż
po ostatnie; jestem bowiem namiętnym kolekcjo­
nerem Waszego pisma. Nie będę wymieniał tu
poszczególnych „kwiatków” — nieczytelnych bo­
homazów, co do których naprawdę szkoda, że zos­
tały zamieszczone. Wywołałoby to nie kończące się
spory interpretacyjne, w zależności od tego, który
kolejny egzemplarz nakładu znajdowałby się w
rękach oponenta. Najlepiej skrupulatnie przejrzyj­
cie sami wszystkie komplety i wówczas przyzna­
cie mi trochę racji. Aby pismo wyglądało przy­
jemnie i estetycznie, aby miało niezbędną trwa­
łość, musi być drukowane na papierze przynaj­
mniej średniego gatunku. Tymczasem praktyki
czynników stojących nad wydawnictwami w całym
kraju zakrawają nieraz na ignorancję. Po księgar­
niach i kioskach leżą cale stosy nikomu w takich
ilościach niepotrzebnych, dublujących się nawza­
jem wydawnictw, a wiele cennych pism, cieszących
się popytem, ma albo niedostateczne nakłady, albo
też, jak np. „Problemy”, wydawane są na papie­
rze trochę lepszym niż gazetowy. A mnie się wy­
daje, że tylko bardzo niewiele zagadnień przerasta
potrzebę spopularyzowania w społeczeństwie pod­
stawowych zagadnień społecznych i naukowych —
przyswojenia ludziom pewnego niezbędnego słow­
nictwa naukowo-technicznego t pojęć, które coraz
śmielej, coraz uparciej przedzierają się na za­
zdrośnie strzeżone, wielkie jeszcze dziś połacie
ciemnogrodzkiego państwa. Uciekanie się do po­
równań z czasopismami radzieckimi niejednokrot­
nie stało się wybiegiem, w braku lepszych argu­
mentów. I ja wejdę na ten grunt. Nie będę wy­
liczał niewątpliwych zalet czasopism radzieckich.
Ale co mnie uderza w radzieckich czasopismach,
to brak właśnie tej rażącej u nas, tak charaktery­
stycznej dysproporcji w jakości poszczególnych
równorzędnych wydawnictw. Sądzę, że moje alu­
zje są już dostatecznie przejrzyste. Resztę musicie
zrobić sami, chociażby opierając się na... takich
niewybrednych odgłosach z terenu. [...]
Z listu czytelnika
„Problemy” nr 4/1955
CZY POLSCE GROZI BRAK WODY?
[...1 Jeżeliby wszystkie inne czynniki urodzajności
były zachowane, to dla maksymalnie możliwych
u nas zbiorów zabrakłoby wody dla samej tylko
produkcji roślinnej, nie mówiąc o potrzebach lu­
dzi i zwierząt na wsi, chociaż te stanowią w po­
równaniu z potrzebami roślin drobną tylko czą­
stkę — koło jednego miliarda metrów sześcien­
nych rocznie.
A skąd brać wody na potrzeby miast, przemy­
słu, żeglugi, energetyki?
[...] Oprócz opadów atmosferycznych nasza gospo­
darka wodą może liczyć jeszcze na pewne zasoby
wód podziemnych, jednak po pierwsze wydoby­
wanie jej jest połączone z kosztami, a powtóre
powstaje zagadnienie, czy uzupełnienie zasobów
tych przez naturę będzie szło równolegle z ich po­
bieraniem, to znaczy, czy nie będzie się prowadziło
gospodarki rabunkowej, mogącej doprowadzić do
katastrofy zamiany ziem na pól pustynię przez ob­
niżenie poziomu wód gruntowych. [...] Na nadmiar
wody liczyć-nie możemy i że jeżeli chcemy podnieść
wydajność naszego rolnictwa, rozwinąć przemysł,
dać zdrową wodę milionom ludzi i zwierząt —
musimy zrobić wszelkie wysiłki ku temu, żeby każ­
dy litr wody był wpuszczony do morza dopiero
po spełnieniu wszystkich zadań, które się stawia
icodzie jako najmocniejszemu surowcowi. [...]
Musimy rozpocząć w najbliższym czasie racjo­
nalną gospodarkę wodną, w której są zaintereso­
wani wszyscy, a zatem cale społeczeństwo poiuin-
no być uświadomione co do jej potrzeb i środków,
jakie powinny być stosowane, żeby nikomu wody
nie zabrakło. [...]
Stanisław Turczyn owicz
„Problemy” nr 10—11/1947
RYWALIZACJA MIĘDZY LABORATORIUM
CHEMICZNYM A PRZYRODĄ
[...] Zupełnie niedawno uczeni radzieccy odkryli
chemiczne „regulatory” procesów życiowych. Zba­
dali ich działanie.
Jeden z tych „regulatorów” wpływający na ko­
rzenie sadzonek znajdzie szerokie zastosowanie
przy sadzeniu lasów na obszarach pustynnych. In­
ne „regulatory” chronią drzewa owocowe przed
przedwczesnym opadaniem kwiatów, powodują
powstawanie owoców beznasiennych, wzmacniają
lub osłabiają wzrost w zależności od zastosowanej
dozy. [...] Szczególnie wyraźnie przejawia się dzia­
łanie „regulatorów” procesów życiowych na rośli­
ny. Istnieją substancje, które mogą selektywnie
zmniejszać wzrost niepożądanych grup roślinności,
nie wpływając na pozostałe. Jeżeli spryskamy z
samolotu całe pole substancją, która zatrzymuje
wzrost chwastów, a nie szkodzi zbożu, to możemy
w ten sposób oczyścić od nich pole. Takie „che­
miczne pielenie" nie jest bynajmniej utopią, jest
to rzecz całkowicie realna. [...]
Mikołaj Zieliński
„Problemy” nr 7/1949
POLSKA ARCHEOLOGIA
ŚRÓDZIEMNOMORSKA
1...1 W bieżącym roku rozpoczęliśmy już prace nad
jednym z nowych, i o niezmiernej wadze history­
cznej, zagadnień egiptologii. Chodzi o opracowanie
naukowe grobowca Ramzesa III w Dolinie Królów.
Już samo otrzymanie koncesji na pracę nad gro­
bami faraonów w Dolinie Królów nie każdej in­
stytucji naukowej może przypaść w udziale. Dla
nas jednak nie jest to zupełnie nowe przedsię­
wzięcie. [...]
Kazimierz Michałowski
„Problemy” nr 12/1977
 Science fiction na łamach „Problemów” (1945—85)

Z myślq o miłośnikach fantastyki naukowej, szczególnie o — Literatura s.f. (s. 4-22, poz. 18—359) w układzie alfabetycz­
ułatwieniu im poszukiwań bibliograficznych, powstała niniej­ nym według nazwisk pisarzy; utwory danego pisarza uszere­
sza Bibliografia, na której zawartość złożyło się 359 artyku­ gowano chronologicznie, w kolejności ukazywania się w
łów i utworów literackich o tematyce science fiction opubliko­ „Problemach", zaś w obrębie jednego roku - alfabetycznie;
wanych na łamach miesięcznika „Problemy" w latach na końcu wydzielono recenzje.
1945-85.
W ciągu ostatnich kilkunastu lat czytelnicy „Problemów” W opisie bibliograficznym uwzględnione zostały następują­
mfeli możność zapoznać się z fragmentami twórczości litera­ ce elementy: nazwisko i imię autora w formie ustalonej przez
ckiej 170 autorów s.f., w tym 32 polskich. redakcję „Problemów”, tytuł utworu, inicjał imienia i nazwisko
Pozycje bibliograficzne zostały zgrupowane w trzech dzia­ tłumacza, numer łamany przez rok i strony, na których znaj­
łach : duje się dany utwór. Imiona tłumaczy i recenzentów zostały
— Science fiction - problemy ogólne (s. 3, poz. 1-10) w rozwigzane w specjalnym Indeksie. Został również opracowa­
układzie chronologicznym, tzn. w kolejności ukazywania się w ny Indeks chronologiczny, pozwalający na szybkie odnale­
„Problemach” ; wydzielono tu publikacje dotyczące między­ zienie autorów, których utwory ukazały się w danym roku
narodowych sympozjów na temat s.f. (poz. 9 i 10). na lamach „Problemów".
— Twórcy s.f. (s. 3—4, poz. 11—17) w układzie alfabetycznym
według nazwisk twórców; / Irena Bednarz

3 3 . ------- — — : L u s trz a n e o d b ic i e . T ł. M . S iw ie c , 9 /7 6 , 4 9 - 5 4 .
Science fiction — problemy ogólne 34. ------------------; K a w a l a r z , T i. M . S iw ie c . 10 /7 7 , 4 9 - 5 3 .
35. —— ------ : B ie r z e s ię z a p a łk ę . T ł. J. M a n l c k l, 2 /8 3 , 2 6 - 3 1 .
1. LE M , S ta n is ła w : F a n ta s ty k a n a u k o w a i fu tu r o lo g ia , 10/68, 581—585 3 6 . --- — ------- : T a m ty m to b y ło d o b r z e . T ł. M a n l c k l, 2 /8 3 , 25—2 6 .
2. H A N D K E , R y s z a rd : P e rsp e k ty w y w s p ó łc z e s n e j s c ie n c e fic t io n , 3/74 37. AUGUSTYNIAK, Andrzej: W y z n a n ie . 6 /8 0 , 5 7 - 5 9 .
4 9 -5 1 . 38. B A C H N O W , W ład len: P ią ty o d le w e j . . . T ł. B . B a r a n o w s k i, 8 /7 1 ,
3. W A R S Z A W S K i, I I j a : P o ra d n ik p is a rz a s c ie n c e fic t io n . T ł. W. Ma 5 2 -5 6 .
lin o w s k i, 4/74, 49—51. 3 9 . ---------------: W y p r z e d a ż . T ł. B . B a r a n o w s k i, 8 /7 1 , 49—51.
4. K A G A R L IC K I, J e rzy: C o to je s t fa n ta s ty k a n a u k o w a . T ł. K. W . M a 40. BALLARD, J. G .: G ło s y c z a s u . T ł. A . Iw ic k a , 7 /7 5 , 4 9 - 5 6 , 3 o k ł.
lin o w s k i, 7/76, 49—53. 41. K la t k a p ia s k u . T ł. Z . U h r y n o w s k a -H a n a s z , 7 /8 0 , 25—32.
5. A L D IS S , B r ia n W .: F a n ta s ty k a , c z y li p o ra c h u n k i z p o s tę p e m . Tł 42. — — — — — : O g r ó d c z a s u . T ł. Z . U h r y n o w s k a -H a n a s z , 2 /8 0 , 57—59.
K. W . M a lin o w s k i, 8/76, 55. 43. - - - - - : P r o b le m p o w r o tu . T . Z . U h r y n o w s k a -H a n a s z , 4 /8 0 , 5 7 - 6 4 ,
6. F IA Ł K O W S K I, K o n ra d : M o d e l rz e c z y w is to ś c i p o m y ś la n e j. (P rz e m ó 3 o k ł.
w ie n ie na III E u ro p e js k im K o n g re s ie S c ie n c e F ic tio n ) , 8/76, 3 o k ł. 4 4 . ----------------- : O s t a t n i a p l a ż a . T ł. L. J ę c zm y k , 2 /8 1 , 27—32.
7. F A N K Ę , H e rb e rt W .: S c ie n c e f ic t io n — g r a n ic e i m o ż liw o ś c i. Tł 4 5 . ----------------- : B ile n iu m . T ł. L. J ę c zm y k , 4 /8 2 , 2 5 - 2 9 .
M . Łukaszczyk, 8/79, 5 7 -5 8 . 4 6 . ---------------: B ile t d o w ie c z n o ś c i. T ł. L. J ę c zm y k , 1 /8 2 , 2 9 - 3 4 .
8. RESZELEW SKI, Z d z is ła w : F a n ta s ty k a ja p o ń s k a , 6/81, 2 5 -2 7 . 4 7 . ----------------- : C z ło w ie k p o d ś w ia d o m y . T ł. L. Ję c zm y k , 4 /8 2 , 2 9 - 3 2 ,
9. ( I) M ię d z y n a ro d o w e S y m p o z ju m F a n ta s ty k i N a u k o w e j ( w J a p o n ii 3 o k ł.
F ra g m e n t r e z o lu c ji) , 4/71, 56. 46. BAŁABUCHA, A ndriej: O p e r a c j a , , P e r ł a " . T ł. T . G o s k , 1 0 /7 4 , 49—52.
10. E u roco n III (1 8 -2 2 V III 1976), 8/76, 56. 4 9 . --------------- : Z a p o m n ia n y w a r ia n t . T ł. K . W ę g r z y k , 7 /7 6 , 54—56.
5 0 . ----------------- : S y n d ro m J a n s e n a . T ł. E. P . M e le c h , 9 /7 7 , 54—56.
5 1 . ----------------- : G r a b a r z . T ł. M . H a n u s - K o w a lik , 9 /8 0 , 2 5 - 2 8 .
52. B A R B E T , Pierre ( n a z w . C l a u d e A v ic e ) : S z c z ą tk i w k o s m o s ie . T ł. K.
P ru s k a . 1 /7 5 , 5 5 - 5 6 .
5 3 . ----------------- : W z m o w ie z n a t u r ą . T ł. K . P ru s k a , 1 /7 5 , 52—55.
5 4 . ----------------- : Z a d z iw ia j ą c a p l a n e t a . T ł. M . M u s z y ń s k i, 1 /7 5 , 4 9 - 5 1 .
Twórcy science fiction 5
5
5
6
. --- — --------: O c zy m m a r z ą P s ib o r g i? T ł. A . P ru s zy ń s k i, 8 /7 7 , 49—53.
. ----------------- : P la n e t a r iu s z e g a la k t y k i, łą c z c ie s i ę l T ł. A . P rus zyński,
7 -8 /8 1 . 4 9 -5 2 .
11. B e s t e r, A lf r e d : M ó j p ry w a tn y ś w ia t fa n ta s ty k i n a u k o w e j. T ł. 57. BENFORD, Gregory: E fe k ty r e la ty w is ty c z n e . T ł. J. M a n i c k i, 8 /8 4 .
L. Jęczm yk, 7/71, 5 3 -5 6 . 2 5 -3 2 .
12. C i a r k ę , A r t h u r C .: W y w ia d z ... R ozm . W . Z a c h a rc z e n k o . T ł. 58. BESTER, Alfred: C z a s i T r z e c ia A l e j a . T ł. K . W . M a lin o w s k i, 10 /7 4 ,
K. W . M a lin o w s k i, 9/73, 56. 5 4 -5 6 .
13. Ju n g o w s k i, E d m u n d : C y r a n o de B e r g e r a c p re k u rs o re m 5 9 . ----------------- : F a h r e n h e it r a d o ś n ie , T ł. M . W ę g l iń s k a , 3 /7 6 , 49—55.
k o s m o n a u ty k i. W 350 ro c z n ic ę u ro d z in a u to r a fa n ta z ji o lo c ie na 60. B IE L E W IC Z , Jerzy: Z m ia n a e n e r g e ty k i, 3 /7 4 , 54—56.
Księżyc, 3/69, 145-147. 61. B IL E N K IN , Dymitr: C y r o g r a f. T ł. K . W . M a lin o w s k i, 9 /7 2 , 54.
14. S ta n is ła w Lem — p is a rz , f ilo z o f, fu tu r o lo g (p rz y z n a n ie N a g ro d y 62. — — ------------ : Z d a r z e n ie n a O m i e . T ł. K . W . M a lin o w s k i, 1 1 /7 2 , 49—51.
, , P ro b le m ó w " za p is a rs tw o fa n ta s ty c z n o -n a u k o w e ), 11/68, 656—657. 6 3 . ----------------- : C iś n ie n ie ż y c ia . T ł. K . W . M a lin o w s k i, 4 /7 3 , 49—51.
15. Z rę b o w ic z , R o m a n : R e w e la c y jn y w iz jo n e r p rz y s z ło ś c i ( A lb e r t R o b i * 6 4 . ------- — — : G o d z in a s zc zy tu . T ł. E. M a d e j s k i , 3 /7 3 , 56.
d a ) . 11/49, 728 -73 0. 6 5 . ----------------- : M r ó z na T r a n s p lu t o n ie . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 3 /7 3 ,
16. H e rb e rt G e o rg e W e l l s 1866 - 1946, 6/46. 62. 5 4 -5 5 .
17. T re p k a . A n d rz e j: O k ra te r 2 u ł a w s k i e g o ( n a K s ię ż y c u ), 8/69, 66. ----------------- : M ie js c e w p a m ię c i. T ł. K . W . M a lin o w s k i, 1 0 /7 4 , 52—53.
508-509. 6 1 . --------------------: O b c e o c zy . T ł. K . W . M a lin o w s k i, 1 1 /7 4 , 5 3 - 5 6 .
6 9 . -------------- — : N i e z d a r z a s ię . T ł. L. Ję c zm y k , 4 /7 5 , 49.
6 9 . ----------- — : R e a k c ja o b r o n n a . T ł. M . S iw ie c , 2 /7 7 , 51—53.
7 0 . ------------------: D a w a ć i b r a ć . T ł. T . G o s k . 9 /8 1 , 31—3 2 , 3 o k ł.
71. B I N G , J o n : Z ie lo n y k ry s z ta ł. T ł. K . W . M a lin o w s k i, 3 /7 3 , 5 2 - 5 4 .
72. BLAGER, Krzysztof: C z y n n ik lu d z k i, 6 /7 9 , 5 8 - 6 0 .
7 3 . ------------------: O w o c n y c h o b r a d I 1 0 /7 9 , 62—64.
74. B L IS H , J a m e s : D z ie ń s ta ty s ty k a . T ł. E. Z y c h o w ic z . 2/76, 52—56.
Literatura science fiction 75. B L O C H , A la n : L u d z ie sq in n i. T ł. J. K ( o z a k ) , 10/83, 32.
76. B O U N D S , S y d n e y J .: H ib e r n a c ja . T ł. J. P ro k o p iu k , 7/77, 55—56.
77. B R A D B U R Y , R a y : N a g r a n ic y snu. T ł. M . S iw k o , 8/72, 4 9 -5 2 .
18. A B E K O B O : T o ta lo s k o p . T t. A . S m u s z k ie w ic z , 8/74, 49—53.
78 . ---------------- : S a w a n n a . T ł. A . W o ls k i. 9/78, 5 3-57.
19. A L D IS S , B r ia n W .: A m e n , skoA czylem . T l. J. K o zak, 6/84, 2 5 -3 2 .
79 . ---------------- : Z ie m ia , Z ie m ia ! T ł. R. G o rz e ls k i, 10/80, 62—63.
2 0 . --------— — : N a z e w n q trz . T ł. T. L e c h o w s k a , 1/84, 25—27. 80. B R IN G S V A E R D , T o r A g e : B u m e ra n g . T ł. B. S a w a , 2/72, 5 4 -5 6 .
2 1 . ---------------- : P rz e n ig d y . T l. T. L e c h o w s k a , 1/84, 28—30.
81. B R O D Z IA K , A n d rz e j: D a le k o s ię ż n y n a s łu c h , 4/78, 49—50.
2 2 . ---------------- : N ie o b lic z a ln a g w ia z d a . T l. T. L e c h o w s k a , 6/85, 2 5 -3 2 .
82. B R O W N , F r e d e tic : A re n a . T ł. W . K o m o rn ic k a , 2/71, 4 9-56.
23. A L E K S A N D R O W IC Z , S ta n is ła w : P ró b o s a m o tn o ś c i, 4/78, 5 4-56.
83. B R U N N E R , J o h n : M a rn o tra w s tw o . T ł. I. W a g n e r-J a s trz ę b s k a , 2/76.
24. A L T Ó W , H e n ry k : P o rt K a m ie n n y c h B u rz . Tt. K. W . M a lin o w s k i, 9/75, 4 9-52.
4 9-56. 84. B U Ł Y C Z O W , K lry ł (n a z w . Ig o r M o ż e jk o ) : W y b ó r. T ł. I. L e w a n d o w ­
25. A N D E R S O N , P o u l: Ł o w c a szczę ś c ia . T l. J. P ro k o p iu k , 8/76, 49-52. s ka. 11/71, 4 9-52.
2 6 . ---------------: E u to p ia . T ł. J. P ro k o p iu k , 7/77, 4 9-54. 85. ----- : S k a rb n ic a m ą d ro ś c i. T ł. E. M a d e js k i. 11/72, 51—56.
27. A N T H E N Y , i . : H ip n o g lif . T l. A . W o ło w s k i. 8/76, 5 2-54.
86. ----- : N ie d e p ta ć p o o d c is k a c h c z a ro w n ik o m . T ł. T. G osk,
28. A N T O S Z E W S K I, R o m a n : S ło je d rz e w . 4/81, 3 1 -3 2 , 3 o k l. 5/82, 3 1-32.
29. A S IM O V , Is a a c : I d e a ln a m a s z y n a . T l. K. W . M a lin o w s k i, 12/72,
87. ----- : P o kusa. T ł. T. G osk, 7/82, 2 5 -2 9 .
4 9 -5 1 .
30. ---------------: T o a st. T l. K. W . M a lin o w s k i, 12/72, 52-56. 88. --- : Sny M a k s y m a U d a ło w a . T ł. T. G o s k , 7/82, 29—31.
3 1 . ----— -------: Z ło ta g e ś. T ł. L. F ra n k o w s k a , 7/73, 49—55. 89. ----- : Są w o ln e m ie js c a . T ł. T. G o s k , A . Tyszkow ska, 2/84,
3 2 . ------- --- — : R yzyko. T l. L. F ra n k o w s k a , 2/75, 49—56. 2 9 -3 2 .
 9 0 . ---------------- : S k a rb o n k a . T ł. A . Tyszkow ska, 1/85, 25—27. C e b u ls k a 165. K N IG H T , D a m o n : K ra in a u p rz e jm y c h . T ł. S. M a g a la , 7—8/81, 6 1 -6 4 .
E. O rg a n iś c ia k — z o b . O rg a n iś c ia k -C e b u ls k a E. 166. K O C H A Ń S K I, K rz y s z to f: Z n ik a ją c y c z ło w ie k , 10/84, 3 1-32.
91. C H A N D L E R , ( A . ) B e rtra m : K la tk a . T ł. M . S iw ie c , 8/77, 53—56. 167. K O N IS I G a k u : S e n n o ra m a . T ł. z e s p e ra n to T. T y b le w s k i, 8/74,
9 2 . ---------------- : Z a p ó in io n y k o s m o n a u ta . T ł. A . W o ło w s k i, 10/81, 25—27. 5 3-56.
93. C H R IS T O P H E R , J o h n : B roń z ro d z o n a ze snu. T ł. A . W o ło w s k i, 6/77, 1 6 8 . ---------------- : P o d z ie m n e E liz ju m . T ł. z e s p e ra n to T. T y b le w s k i, 5/78,
5 4-56. 4 9-50.
94. C H R U S Z C Z E W S K I, C z e s ła w : B y łe m b a rd z o n ie d y s k re tn y , 3/79, 62-63. 1 6 9 . ---------------- : K o s m ic z n a e m ig r a c ja . T l. Z. S ie n k ie w ic z , 6/81, 27-28.
9 5 . ---------------- : Im p u ls kosm iczny, 3/79, 63—64. K o rb lu th , C. N . ( w ła ś c . C. Ń . K o rn b lu th ) z o b . p o z . 245.
96. ---------------- : K a ta k liz m , 3/79, 60-62. 170. K O Z IE LE C K I, J ó z e f: S m u te k s p e łn io n y c h baśni (F ra g m .) , 12/78,
9 7 . ---------------- : P a rk in g , 3/79, 5 7 -6 0 . 4 9-52.
9 8 . ---------------- : S c a la D e i G ig a n ti, 4/81, 25—27. 171. K R IW IC Z , M .: S yn teza PSA. T ł. T. G osk. 4/83, 2 9 -3 2 .
99. C LARK E, A r th u r C ( h a r le s ) : W ie lk i w ir II. T ł. L. F ra n k o w s k a , 9/71, 172. K U B O W IC Z , D o ro ta B .: P rzed ś w ite m , 6/79, 57-58.
49-56. 173. K U C Z K A , P io tr : A n ie ls k ie w ło s y . T ł. M . S iw ie c , 8/80, 31—32.
1 0 0 . ---------------- : W y k rę ć ,,F ” , w z y w a ją c F ra n k e n s te in a , T ł. L. F ra n k o w ­ 174. K U R O S A K A , R o b e rt T .: T rz e b a je szcze p o ć w ic z y ć . T ł. J. M a n ic k i,
ska, 6/71, 4 9-53. 12/84, 36.
1 0 1 . ---------------- : S trz a ła czasu. T ł. M . W a g n e r, 9/73, 49—52. 175. KU TTN ER, H e n ry : D o z o b a c z e n ia . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 10/83,
1 0 2 . ---------------- : O g n ie o d w e w n ą trz . T ł. R. S t ille r , 5/74, 51—53. 2 5 -3 0 .
1 0 3 . ---------------- : Czy c ię kie d y ś z a p o m n ę ? T ł. J. A n d e rs , 5/75, 52—53. 176. -------: Z im n a w o jn a . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 12/83, 2 9-36.
1 0 4 . ---------------- : D e p re s ja . T ł. J. A n d e rs , 5/75, 4 9 -5 1 . 177. -------: G d y s ię p rz e b ie rz e m ia rk ę . T ł. T. L e c h o w s k a , 5/84,
1 0 5 . ---------------- : L a d a d z ie ń d o n a b y c ia w s k le p a c h . T ł. J. P ro k o p iu k , 2 5 -3 2 .
8/75, 4 9-52. 178. -------: P ro fe s o r opu szcza scenę . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z
1 0 6 . ---------------- : O p o rn a o rc h id e a . T ł. J. P ro k o p iu k , 8/75, 52—54. 3/84, 2 7 -3 1 .
107. — ---------------: P rze cie k in fo r m a c ji. T ł. J. A n d e rs , 5/75, 51—52. 179. -------: Stos k ło p o tó w . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 4/84, 25—30.
1 0 3 , ------------------ : W y ś c ig z b ro je ń . Tł. J. P ro k o p iu k , 5/75, 53—56. 180. -------: C h o c ia ż mu s ię n ie p rz e le w a . T ł. J. K o zak, 5/85,
1 0 9 . ------------------ : W ją d rz e ko m e ty . T ł. I. C z u b iń s k a , 11/78, 53—56. 2 5 -3 1 .
110. C O N T O S K I, V ic to r : G a m b it V o n G o o m a . T ł. L. Jęczm yk, 8/73, 181. -------: Tw onk. T ł. J. K o zak, 4/85, 25—32.
49-50. z o b . też poz. 233.
111. C O W P E R , R ic h a r d : O p ie k u n o w ie . T ł. K. H e id r ic h - Ż u ( r )k o w s k a , 5/83, 182. LćC U R IE R , C h r is tia n : Syn re k la m y . T ł. J. B e lie r (n a z w . J. B a ra ­
2 4 -3 3 . n o w s k i), 2/80, 59—60.
112. D E C A M , Z. S p ra g e <w łaśc. Lyon S p ra g u e D e C a m p ) : Rozkaz. Tł. 183. L E G R A N D , C la u d e : K a n a re k . Tł. K. W . M a lin o w s k i, 6/74, 53.
Z. R e sze le w ski, 5/76, 52—56. 134. LE G U IN , U rs u ia K .: K w ie c ie ń w P a ryżu. T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z ,
113. D E VET. C h a rle s V . : K o re k tu ra w c z a s ie . T ł. J. P ro k o p iu k , 5/79, 11/78, 50-53.
6 2 -6 4 . 1 8 5 . --------------: M is trz o w ie . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 9/78, 49—53.
114. D IC K S O N , G o rd o n R .: S łu c h a j. T ł. J. M a n ic k i. 12/84, 3 4 -3 6 . 1 8 6 . ----------------: K ró lo w a zim y . T ł. L. Jęczm yk, 9/79, 57—63.
115. D IL O V , L ju b e n : P u n kt L a g ra n g e ’ a . T ł. M . K o ry tk o w s k a , 4/79, 6 2 -6 3 . 1 8 7 . --------------- : M a g ic z n e s ło w o . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 8/79,
1 1 6 . ---------------- : Jeszcze o d e lfin a c h . T ł. M . K o ry tk o w s k a , 3/80, 57—62. 6 0 -6 2 .
1 1 7 . ---------------- : N a p rz ó d lu d z k o ś c i I T ł. M . K o ry tk o w s k a , 3/80, 62—64. 1 3 8 . ------------------ : Rzeczy. Tł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 4/79, 57—60.
118. D O N A G G IO , E m m io : D z iw o tw ó r T ł. K. W . M a lin o w s k i, 4/73, 51—53. 1 8 9 . ----------------: S krzynka c ie m n o ś c i. T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 8/79,
119. D O R E N , C h a rle s v a n : SR. T l. K. W . M a lin o w s k i, 10/75, 5 5 -5 6 , 3 o k ł. 6 2 -6 4 .
120. D U V IC , P a tr ic e : M n ó ż c ie się, my z ro b im y r e s z tę I. T ł. A . P ruszyński, 1 9 0 . ----------------: D z ie n n ik Róży. T ł. A . P ruszyński, 1/80, 57—63.
11/80, 2 5 -3 2 . 191. LEINSTER, M u rr a y : Rzecz z n ie b a . T ł. M . W ę g liń s k a , 11/76, 4 9-55.
121. ED BERG , R o lf: L ist d o a d m ir a ła K rzysztofa K o lu m b a . T ł. M . U r b a ­ 192. L E M A N , B o b : O k n o . T ł. J. M a n ic k i. 2/85, 2 5 -3 2 .
n ie c , K. U r b a n ie c , 3/75, 53—56. 193. LE W IS , J a c k : K to tu ś c ią g a ? T ł. J. K o zak. 6/84, 2 6 -2 9 .
122. F. K. B .: H o m o d e te rg e n tu s . T ł. L. F ra n k o w s k a , 11/71, 3 o k ł. 194. L U N D W A L L , S am J .: T y lk o m y, c ie n ie ... T ł. J. P ro k o p iu k , 5/79,
123. F A L Z M A N N , M o re k R .: C ią g d a ls z y , 6/80, 61. 59-62.
1 2 4 . -------------- : R o n d o , 6/80, 5 9-60. 1 9 5 . ----------------: Z a b ie rz m n ie w d ó ł rz e k i. T ł. J.P ro k o p iu k , 5/79,
125. FA R M ER , P h ilip J o se : Z a g a d k a w r a ż liw e g o m ostku i n ie ty lk o . T ł. 57-59.
J. M a n ic k i, 9/82, 2 9 -3 6 , 3 ,okł. 1 9 6 . ----------------: C ie n ie p rz e s z ło ś c i w z am ku C. T ł. K. B la g e r, 2/81,
126. F IA Ł K O W S K I, K o n ra d : H o m o D iv is u s (F ra g m . p o w ie ś c i), 1/79, 57—64. 25-27.
127. FR AN K E, H e rb e rt W .: Z ie lo n a k o m e ta . T ł. J. P ro k o p iu k , 12/75, 49—56. 197. Ł A R IO N O W A , O lg a : P rz e n ik a n ie i p o w ró t. T ł. W . Ż w ik ie w ic z ,
128. — — --------- : D la c z e g o n ie s trz e la s z d o P e g g y ? T ł. J. P ro k o p iu k , 8/78, 6/72, 49-ć>6.
5 4 -5 6 . 1 9 8 . --------------: N a tym sam ym m ie js c u . T ł. A . B o g d a ń s k i, 9/77, 49—54.
129. FYFE, H o ra c e B .: N ie c h s ię s ta n ie ś w ia tło . T ł. Z. A . N a ru n ie c , 8/82, 1 9 9 . ----------------: S o n a ta w ę ż a . T ł. M . S iw ie c , 9/81, 25—31.
2 5 -2 7 . 200. M c C O N N E L , J a m e s : E k s p e ry m e n t. T ł. A . Iw ic k a , 7/71, 49—52.
130. G A J D A , R e m ig iu s z : L a b iry n t, 11/84, 25—26. 201. M c IN T O S H , J. T. (n a z w . Jam es M u rd o c h M a c g r e g o r ) : M ia łe ś ra ­
131. G A N S O W S K I, S e w e r: Część te g o ś w ia ta . T ł. R. M . S a d o w s k i. Cz. 1, c ję , Joe, T ł. W . B u k a to , 10/85, 29—32.
1/78, 4 9 -5 6 ; Cz. 2. 2/78, 4 9 -5 6 ; Cz. 3. 3/78, 49-56. 2 0 2 . ----------------: N ie ś m ie rte ln o ś ć d la w y b ra n y c h . T ł. W . B u k a to , 9/85,
1 3 2 . -------------- : U c ie c z k a . T ł. R. M . S a d o w s k i, 11/83, 2 5 -3 2 . 2 5 -3 2 ; 10/85, 2 5 -2 8 .
133. G A R D N E R , M a r t in : Z e ro -s tro n n y p ro fe s o r. T ł. M . W a g n e r, 9/72, 203. M A C LE A N , K a th e r in e : E fekt C a s w e lla . T ł. A . W o ło w s k i, 10/81,
49-53. 2 8 -3 0 .
134. G A U G E R , R ic k : P ik n ik w o p a k o w a n iu p ró ż n io w y m . T ł. J. M a n ic k i, 204. M A S S O N , D a w id I . : K ró tk i o d p o c z y n e k w ę d ro w c a . T ł. M . W a g n e r,
1/85, 2 7 -3 2 . 1/73, 4 9-54.
135. G Ę 8 A R S K I, B o h d a n : N o s ta lg ia , 1/80, 6 3 -6 4 , 3 o k ł. 205. M A T H E S O N , R ic h a r d : S ta lo w y c z ło w ie k . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 10/73,
136. G Ł O W A C K I, R y s z a rd : D o p in g , 10/79, 6 0-62. 4 9-56.
1 3 7 . -----------: K to k o lw ie k s ie je rozum , 6/83. 31—32. 2 0 6 . --------------: M ó j d z ie n n ic z k u ... T ł. J. P ro k o p iu k , 5/76, 51.
138. G O I.D , H o ra c e : H a rv e y i s k rz y d ła . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 10/75, 2 0 7 . ----------------: T rz e c ia od S ło ń c a . T ł. J. P ro k o p iu k , 5/76, 49—50.
5 3 -5 5 . 208. M A T H O N , B e rn a rd : W ra c a m y d o s ie b ie , m a s k u l, k o c h a n ie ... Tł.
139. G R E N IE W S X I, H e n ry k : G u liw e r D r u g i w ś ró d B a ln ib a r k ó w , 3/74, A . P ruszyński, 3/75, 49—52.
5 1 -5 3 . 2 9 9 . ------------------ : D o w ó d a u te n ty c z n o ś c i. T ł. A . P ruszyński, 6/77, 49—54.
140. G R Y S IŃ S K I, G rz e g o rz (w ła ś c .: G rz e g o rz G rz y s iń s k i) : W y k ła d 210. M E L K O N J A N , A g o p : P ła c z p o b ó lu . T ł. M . K o ry tk o w s k a , 4/79,
e k s p e ry m e n ta ln e g o f u tu r o lo g a .S y b il T h e ta , 4/8, 53—54. 63-64.
2 1 1 . ----------------: Ś m ie c h , k tó ry tr w a ł n a jd łu ż e j. T ł. M . K o ry tk o w s k a , 4/79,
141. H A R N E S S , C h a rle s D . : S z a c h is ta Z e n o . T ł. A . W o ło w s k i. 6/76, 52—56.
60- 62 .
142. H A R R IS O N , H a r r y : Test. T ł. K. W . M a lin o w s k i, 2/73, 4 9-53. 212. M IC H A J Ł O W , W ła d im ir : S p o tk a n ie na J a p e c ie . T ł. B. B a ra n o w s k i,
1 4 3 . ---------------- : P rz e n ik c c z s k a ł. T ł. K. W . M a lin o w s k i, 7/74, 53—56. 1/71, 4 9-56.
1 4 4 . ---------------- : R o b o t, k tó ry c h c ia ł w szystko w ie d z ie ć . T ł. K. W . M a li­ 2 1 3 . ----------------: N u d n y d ia lo g o ś w ic ie . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 7/74,
n o w s k i, 11/81, 30—32. 4 9 -5 3 .
145. HA SS ELBLATT, D ie t e r : F ra n k H e iu m D e u g h e rty - z ie m s k i ż y c io ry s . 2 1 4 . ----------------: P ilo t e k s tra k la s y . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 4/75, 50—56.
T ł. B. W itk o w s k a , 11/76, 55—56. 215. M IE D W IE D IE W , J u r ij: Z w ie r c ia d ło czasu. T ł. K. W . M a lin o w s k i,
146. -------------- : C z ło w ie k je ż d ż ą c y na d e lfin ie . T ł. M . Łuka szczyk, 8/79, 9/73, 5 3 -5 6 .
5 9 -6 0 . 2 1 6 . ----------------: F e ra ln a trz y n a s tk a ,,O s k a r ó w " . T ł. A . Z u b e k , 6/78,
147. H E IN L E iN , R o b e rt A . : K o lu m b to b y ł f r a je r . T ł. L. J<ęczm yk), 2/83, 49—54.
3 1 -3 2 . 217. M IR ER , A le k s a n d e r: Z n a k ró w n o ś c i. T ł. I. L e w a n d o w s k a , 4/71, 49—55.
148. H O C H , E d w a rd D . : Z O O . T ł. L. J<ęczm yk>, 4/85, 32. 2 1 8 . -----------------: N ó ż z o b s y d ia n u . T ł. W . 2 w ik ie w ic z , 6/73, 49—56.
149. H O L I A N E K , A d a m : K a żd y m oże być F au s te m , 8/80, 2 4 -3 0 . 219. M O JS IE JE W , J u r ij: P a tro l e k o lo g ic z n y . T ł. K. W ę g rz y k , 10/76,
150. M O U LE , John P .: E le m e n ty m a te m a ty c z n e j t e o r ii m iło ś c i. T ł. 4 9-55.
A . T. L e ś n ie w s k i, 4/76, 56. M o o re , C. L. z o b . poz. 233.
151. J A B Ł O Ń S K I, M ir o s ła w P .: N a u m a c h ia . 6/79, 6 0-64. 220. NEM ERE, Istw an: K o le k c jo n e r. T ł. Z. S ie n k ie w ic z , 8/80, 30—31.
152. JAN IFER , L a u re n c e M . ; W ES TLAK E, D o n a ld E .: P y ta n ie . T ł. J. M a ­ 221. N E S Y A D B A , J o s e f: A n io ł ś m ie rc i. T ł. K. W . M a lin o w s k i. 2/77,
n ic k i, 12/84, 3 3-34. 49-51.
153. J A N K O W S K I, W o jc ie c h : K oń, 6/80, 6 1-62. 2 2 2 . ---------------- : O s ta tn ia p rz y g o d a k a p ita n a N e m o . T ł. N . P., 11/77,
4 9-56.
154. JA R Ó W , R o m a n : Z a k ła d . T ł. I. L e w a n d o w s k a , 1/72, 49—50. Jem -
cew , M . zo b . p o z. 234. 223. N IV E N , L a rry : D o c z e k a m . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 5/74, 49—51.
155. JESCHKE, W o lf g a n g : G w ia z d y . T ł. K. F ia łk o w s k i) , 11/78, 49. 2 2 4 . ---------------- : B e z p ie c z n y przy d o w o ln e j p rę d k o ś c i. T ł. J. M a n ic k i,
4/84. 30.
156. -------: P rze ło m . T ł. K. F ia łk o w s k i) , 11/78, 49.
225. ----- : B łą d . T ł. J. M a n ic k i. 3/84, 32.
157. -------: T rochę w ię c e j niż d w a n a ś c ie m in u t. T ł. B. W itk o w s k a ,
226. N O L A N , W illia m : Ś w ia ty M o n ty W ills o n a . T ł. J. M a n ic k i, 3/84,
2/79, 5 7 -5 9 .
3 1 -3 2 .
158. — — -----------: S z c z e lin a w s k a le . T ł. B. W itk o w s k a , 2/80, 60—64.
227. N O U R S E , A la n E .: Tygrysa za o g o n . T ł. J. K o z a k , 4/84. 3 1 -3 2 .
159. -------: W ro ta nocy. T ł. B. W itk o w s k a , 12/80, 2 9 -3 6 ; d o k . 1/81,
2 5-32. 228. 0 ’ D O N N E V A N , F in n (n a z w . R o b e rt S h e c k le y ) : P la n e ta d rz e w a k ó w .
T ł. K. W . M a lin o w s k i, 11/75, 59-62.
160. JE T H O N , Je rzy: T ak m o g ło być, 6/80, 63.
161. JO N E S , L a n g d o n : T am i z p o w ro te m . T ł. L. Jęczm yk, 10/72, 5 2-54. 229. O R A M U S , M a r e k : P rz e s ia d k a , 10/79, 5 7 -5 9 .
162. K A Z A N C E W , A le k s a n d e r; S ija n in , M a r ia n ; S tu d n ia Lotosu. Tł. 230. ----- : W it a j w d o m u . 7/82, 31—32, 3 o k ł.
162. K A Z A N C E W , A le k s a n d e r; S IJ A N IN , M a r ia n : S tu d n ia lo to s u . T ł. 231. ---------: K w a d ro fo n ic z n e d e lir iu m tre m e n s , 2/84, 2 5 -2 9 .
K. W ę g rz y k , 5/77, 49-53. 232. O R G A N IŚ C IA K -C E B U L S K A , E .: C y k lic z n a w iz y ta , 4/78, 50-5 3 ..
163. KEYES, D a n ie l: K w ia ty d la A lg e r n o n a . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 12/74, 233. PA D G E TT, Lew is (n a z w . H . K u ttn e r, C. L. M o o r e ) : T u b y le rczyko m
4 9-56. s p e łły f a jle . T ł. J. K o z a k , 1/83, 25—32, 3 o k ł.
164. K LE IN , G e r a r d : W iru s y n ie m ó w ią . T l. M . B e lie r, J. B e lie r (n a z w . 234. P A R N O W , J e re m i; JEM C E W , M . : O d d a jc ie m iło ś ć . T ł. A . Z u b e k .
J. B a ra n o w s k i), 6/81, 29—32. 11/79, 5 7 -6 4 ; 12/79, 57-64.
2 35 . P A R O W S K I, M a c i * } : S to ry w s p a n ia ły ś w ia t , 1 0 /9 3 , 32.
2 3 6 . ------------------: S t u d n ia . 9 /8 3 . 3 1 - 3 2 .
2 37 . P E R U T Z , M o * F e r d ln a n d : E g z a m in w ro k u 200 0. 4 /6 8 , 240.
238. P E T E C K I, B o h d a n ; A . B , C . . . d w a d z ie ś c ia c z te r y . 7 /7 8 , 4 9 - 5 6 . 3 o k ł.
2 3 9 . P łE K A R A , J a c e k : C z a r o d z ie ]s k le m ia s to , 9 /8 3 , 2 9 - 3 1 .
2 4 0 . ------------------c L o t e r ia . 1 1 /8 4 , 2 7 - 3 1 .
24 1 . M ia s to d w u n a s tu w ie ż , 3 /8 4 , 2 5 - 2 6 .
24 2 . P L A U G E R , P. J . i D z ie c k o w k a ż d y m w ie k u . T l. K . H e ld r l c h - 2 u { r ) -
k o w s k a , 5 /8 2 . 2 5 - 3 0 .
24 3 . P O H L , F r e d e r ik ; T u n e l p o d ś w ia te m . T l. K . W . M a lin o w s k i. 7 /7 2 ,
4 9 -5 6 .
244. P u n c h , T ł. J. P r o k o p lu k . 10 /7 6 , 5 5 -5 6 .
2 4 5 . ---------------: K O R B L U T H , C. N. ( w ła ś c . C . N . K o r n b lu t h ) : Ś w ia t M y
r io n a F io w e r s a . T l, K . W . M a li n o w s k i , 1 /7 6 , 55—56.
2 46 . P O U S Z C Z U K , W . : S e n s 54. T ł. T. G o s k , 3 /8 3 , 3 0 - 3 2 , 3 o k ł.
2 47 . P U C H Ó W , M i c h a i ł : A n ty ś w ia t. T ł. K . M a r i a n . 1 1 /7 3 , 3 o k ł.
2 48 . — — ------ — : N a d p r z e p a ś c ią . T ł. K . W , M a lin o w s k i, 1 1 /7 4 , 4 9 - 5 1 .
2 4 9 . ---------------: S z n u r p a c io r k ó w . T ł. M . S iw ie c , 9 /8 0 , 29—32.
2 50 . R A D K IE W IC Z , L e s ze k M.l T w o je z d r o w ie . M lr c io . 9 /8 4 . 2 5 - 2 7 .
251. R A N K , H e in e r : B ezm o c w szechm ocnych. T ł. T. W iś n ie w s k i, 5/80
5 7 -6 4 .
2 52 . R A P , F e lik s : Z o k ie n w a g o n u k o s m ic z n e g o , 1 /5 8 , 3 8 - 4 2 .
2 5 3 . R A Y N O L D S , Jac k { w ła ś c . M a c k R e y n o ld s ) : W y w ro to w c y . T ł. A . W o
ło w s k i, 1 0 /8 1 , 3 1 - 3 2 .
2 54 . R O B L E S , E d w a r d G . Jr: J a s n e ? T ł. J. K o z a k , 7 /8 3 , 2 5 - 2 6 .
25 5 . R O S IŃ S K I. D a r iu s z : W y s ła n n ik C T A 21. 4 /7 3 , 3 i 4 o k ł.
2 5 6 . R O Ś N Y A ln ó , J. H . { w ła ś c . J. H . R o s n y -a ln ó ). T ł. A . P ruszyńskl
1 0 /7 8 , 4 9 - 5 5 .
25 7 . R U S S E L , E rie F r a n k : N a s z d o b ry p ie s . T ł. T . K o m o rn ic k i, 10/72
4 9 -5 2 .
258. ----- : U k ra ń c a tęczy. T ł. J. P ro k o p iu k , 11/81, 2 5 -3 0 .
259. S A G A B A U A N , R u s ła n : K w a ra n ta n n a . T ł. B. G ę b a rs k l, 5/81, 25—28.
260. S A K Y O K O M A T S U : Z a g ła d a ja s z c z u ró w . T ł. z ros. A . S to ff, 5/72
53—56.
261. ----- : K w ia ty z d ym u . T ł. Z. R e s z e le w s k i. 5/78, 55—57.
262. --— : N o w y p r o d u k t firm y S e k a y . T l. Z . R e s z e le w s k i, 5/78
5 1 -5 5 .
263. S C H O E N F E L D , H o w a r d : Z m y ś lo n e lo g ic z n ie . T ł. M . P io tro w s k i 1/82
3 5 -3 6 , 3 o k ł.
264. S H A A R A , M ic h a e l: G e n e a lo g y In c . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 4/73
5 4-56.
265. S H A W , B o b : W a k a c y jn a p rz y g o d a . T ł. E. Z y c h o w ic z , 3/73, 4 9-51.
2 6 6 . --------------: N a js z c z ę ś liw s z y d z ie ń tw o je g o ż y c ia . T ł. I. W a g n e r-J a -
strz ę b s k a , 3/76, 55—56.
2 6 7 . ---------- — : C z ło w ie k rze c z y w is ty . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z . 12/77,
4 9-56.
2 6 8 . ----------- : N ie d o rz e c z n e fa c s im ile . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z ,
7 -8 /8 1 , 5 3 -5 6 .
2 6 9 . ---— — — : E le m e n t ryzyk a . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H o n a s z , 2/82, 2 5 -2 6 .
2 7 0 . --------------- : N ie k o m ik s o w a o p o w ie ś ć g ro z y . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a -
n asz, 2/82, 2 7 -2 9 .
271. — — ------— : O s ta tn i lo t. T ł. Z. U h ry n o w s k o -H a n a s z , 2/82, 29—32.
272. S H E C K L E Y , R o b e rt: P ta k i-c z u jn ik l. T ł. Z. U h ry n o w s k o -H a n a s z , 10/71,
4 9 -5 6 .
2 7 3 . ---- ~ - r S p e c ja lis ta . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 2/72, 49-53.
274. Spy s to ry , c z y li h is to r ia s z p ie g o w s k a . T ł. I. W a g n e r-J a -
strz e b s k a , 8/73, 50—56.
275. — - ---------- : D o k to r Z o m b ie I Jego m a li p r z y ja c ie le . T ł. J. P ro k o ­
p lu k , 4/76, 5 3 -5 5 .
2 7 6 . -----------------: K ró le w s k ie z a c h c ia n k i. T ł. A . W o ło w s k i, 6/76, 49-51.
2 7 7 . ----------------- ; B e zsensow ne p y ta n ia . T ł. T. M a rk o w s k a , 10/78, 5 5 -5 6 ,
3 o k ł.
2 7 8 . -----------------: Z ła k u ra c ja . T ł. T. M a rk o w s k a , 12/79, 52-57.
2 7 9 . -----------------: C e n a ryzyka. T ł. J. M o n ic k i, 3/83, 2 5 -3 0 .
2 8 0 . -----------------: M n e m o n . T ł. J. K o zak, 10/84, 2 5 -2 7 .
2 8 1 . ---------- — : S en. T ł. J. M a n ic k i, 1/84, 3 0 -3 2 .
2 8 2 . -----------------: Ś w ia t s ta n ą ł w m ie js c u . T ł. J. K o zak, 7/84, 30-32.
2 8 3 . -----------------: W y c ie c z k a . T ł. J. K o z a k , 10/84, 2 7 -3 1 .
2 8 4 . -----------------: A t o b ie d w a razy ty le . T ł. Z. U h ry n o w s k a -H a n a s z , 3/85,
25—28.
2 8 5 . ---------------- : O k ru tn e ró w n a n ia . T ł. L. J {ę c z m y k ), 3/85, 28—32.
2 8 6 . ---------------- ; W ra ż e n ia z L a g ra n a k u . T ł. L. J {ę c z m y k ). 5/85, 31-32.
S ija n in , M a r ia n z o b . p o z . 162.
237. SILVERBERG , R o b e r t: Szósty p a ła c . T ł. A . P ruszyńskl, 10/77, 5 3-56.
2 8 8 . ---------------- : W y c ie c z k a na k o n ie c ś w ia ta . T ł. M . P io tro w s k i, 8/82,
289. S IM A K , C liffo r d D . : S p a c e ro w a ć u lic ą m ia s ta . T ł. K. W . M a lin o w s k i
6/74, 49-52.
2 9 0 . ---------------- : B a ra k b u d o w la n y . T ł. M . W ę g llń s k a , 4/77, 49—52.
2 9 1 . --------------: P o tyczka. T ł. M . S iw ie c , 8/78, 4 9 -5 4 .
292. S IM O N IA N , K a re n A .: O b e rż a . T ł. B. G ę b a rs k l, 5/81, 2 9 -3 0 .
2 9 3 . ---------------- : P rzecież R u b e n n ie w ie d z ia ł ... T ł. B. G ę b a rs k l, 5/81,
3 0-31.
2 9 4 . ------------- : Słyszę c ię . T ł. B. G ę b a rs k l, 5/81, 3 1-32.
295. S L A D E K , J o h n : C z ło w ie k z p rz y s z ło ś c i. T ł. J. P ro k o p iu k , 1/77, 53—56. ’
296. SLEZAR, H e n ry : D z ie ń e g z a m in u . T ł. L. Jęczm yk, 7/73, 5 5-56.
297. S L A W C Z E W , Ś w ię to s ła w : G ło s , k tó ry c ię w zyw a ... T ł. K. W . M a li­
n o w s k i. 5/73, 4 9 -5 6 .
298. STECHER, L o u is J. j r : L is t d o r e d a k c ji. T ł. K. W . M a lin o w s k i, 2/73,
5 4 -5 6 .
299. STERNBERG , J a c ą u e s : N a w ig a to r . T ł. A . P ruszyński, 9/76, 54—56.
3 0 0 . ------------- : E fe m e ryd y. T ł. E. G ra je w s k a -S ę k o w s k a , 3/82, 31—32,
3 o k ł.
301'. S T R U G A C K I, A r k a d ij; S T R U G A C K I, B o ry s : D ru g a In w a z ja M a rs ja n .
T ł. I. P io tro w s k a , 11/73, 4 9 -5 6 ; 12/73, 4 9 -5 6 ; 1/74, 4 9-56.
302. ----- , ------------------: Sześć z a p a łe k . T ł. M . S iw ie c , 10/75, 49—53.
3 0 3 . ------— -------, ------------------: Las. (F ra g m . p o w ie ś c i). T ł. I. L e w a n d o w ­
s k a ), 12/76. 4 9-57.
3 0 4 . ------— -------, ------------------: P rzybysze. O p o w ie ś ć c z ło n k a a r c h e o lo g ic z ­
n e j g ru p y , ,A p id y ” K. N . S ie r g ie je w a . T ł. M . S iw ie c , 4/76, 49—53.
S tru g a c k i, Borys z o b . p o z . 301—304.
305. S U L L W A N , T im o th y R o b e r t: K o m ik . T ł. L. Jęczm yk, 7/84, 2 5 -3 0 .
306. S Z A B Ó , P e te r S z e n tm ih a ly i: C z a rn e i b ia łe d z iu ry . T ł. H . K u ź n ia r-
ska, 3/81, 2 7 -3 1 .
307. ----- : S ku rczo n y cza s . T ł. H . K u in ia rs k a , 3/81, 2 5 -2 6 .
308. S Z A L IM O W , A le k s a n d e r: W ir e fa p . T ł. K. W . M a lin o w s k i, 1/73, 5 4-56.
3 0 -‘>< ---------------- ; D z iw n y ś w ia t, o b c y ś w ia t ... T ł. K. W . M a lin o w s k i.
9/74, 4 9-55.
310. S Z C Z E R B A K O W , W ł a d i m i r : G w ie z d n e ś w ia ty . T l. K . W . M a lin o w s k i,
1 1 /7 4 , 5 2 - 5 3 .
,
3 1 1 . ------------— : S z k o c k a b a ś ń . T l. A . Z u b e k , 1176 4 9 - i54.
3 12 . — — — — B a w iliś m y s ię p o d tw o im o iu ie m . . . T l. J. B e ll e r { n a z w .
J. B a r a n o w s k i) , 5 /7 7 , 5 4 - 5 6 .
313. - - - - - : C z y te ln ik . T ł. J. B e lle r { n a z w . J. B a r a n o w s k i) , 1 0 /7 7 , 56.
3 1 4 . ------ — — - : D z i s i a j w ie c z o r e m . T l. A . Z u b e k , 3 /7 7 , 49—31.
315. --------------- : O d w r ó t , T ł. A . Z u b e k , 3 /7 7 , 5 1 - 5 6 .
316. S Z T E R N F E L D , Ary: N a m a ły m k s ię ż y c u . R e p o r ta ż - f a n t a z j a . 6 /5 2 ,
4 1 1 -4 1 4 .
3 17 . T E N N , W i l l i a m { n a z w . P h ilip K lc s s ): W y r o k z w y p r z e d z e n ie m . T l.
D . L u te c k a , 1 1 /8 5 , 2 5 - 3 2 .
318. V A N V O G T , A. E .i W i d m a . T ł. J. P r o k o p lu k , 6 /7 8 , 5 5 - 5 6 .
3 1 9 . --------— — : D r o g i p r z y ja c ie l. T ł. M . W ę g l lń s k a , 7 /7 9 , 61—6 3.
3 2 0 . ------------— : W r e z e r w ie n a w ie c z n o ś ć . T ł. J. O b r y c k a , 7 /7 9 , 6 3 - 6 4 .
321. ------------- --- : W io s k a z a c z a r o w a n a . T ł. M . W ę g l lń s k a , 7 /7 9 , 57—61.
3 2 2 . --------— — : P o tw ó r. T ł. S . M a g a l a , 7—8 /8 1 , 57—61.
3 2 3 . ------------— : D a le k i C e n ta u r , T ł. E. K le r u z a is k o -G e w e r to w s k a , 12/85.
324. V A R L E Y , J o h n : P o r w a n ie . T l. L. Jęc zm y k. 4 /8 3 . 2 5 - 2 8 .
3 2 5 . --------------- : P u c e r. T l. M . T a r g o w s k a , 12 /8 4 , 29—33.
3 26 . V O N N E G U T , K u rt Jr: P ie s E d is o n a . T l. L. J { ę c z m y k ), 5 /7 1 , 4 9 - 5 1 .
3 2 7 . ----------------: J u tro . . . J utro . . . T ł. E . Z y c h o w ic z , 4 /7 2 , 49—56.
328. W A R S Z A W S K I, l l j a : T r a n s p la n ta c ja . T ł. K . W . M a lin o w s k i. 3 /7 2 ,
4 9 -5 4 .
3 2 9 . --------------- : M a s z y n a . T ł. K . W . M a lin o w s k i. 4 /7 4 , 5 3 - 5 6 .
330 . ----------------: S ę d z ia . T ł. K . W . M o lin o w s k i, 4 /7 4 . 5 1 - 5 2 .
3 31. ----------------; L e ń . T ł. M . S iw ie c . 2 /7 7 , 5 3 - 5 6 .
332. W A T K IN S , W illia m J o n : W o la lu d u . T ł. H . S a la p s k a , 8/83, 3 0 -3 2 .
333. W E IS S , J a n : N o c n y g ość. T ł. K. W . M a lin o w s k i, 6/74, 54-55.
W e s tla k e , D o n a ld E. z o b . p o z . 152.
334. W H IT E , J a m e s : U b ra n ie na m ia r ę . T ł. J. K o zak, 6/82, 25—32.
335. W IE N E R , N o r b e r t : M ó z g . T ł. C. R e szar, 3/71, 4 9 -5 6 .
336. W IL L IA M S O N , J a c k : Z z a ło ż o n y m i rę k a m i. T ł. B. K u c z b o rs k a . Cz. 1,
7/85, 2 5 -3 2 ; Cz. 2, 8/85, 2 5 -3 2 .
337. W IŚ N IO W S K I, S .: N ie w id z ia ln y , 3/52, 203-210.
338. W U L , S te fa n : S te ro w a n a o d y s e ja . T l. A . P ruszyńskl, 3/82, 25-30.
339. W Y N D H A M , J o h n : B iu ro tu ry s ty c z n e P a w le y a . T ł. M . W a g n e r, 12/71,
4 9 -5 6 .
3 4 0 . -----------— : D z iw n e , rz e c z y w iś c ie . T ł. J. P ro k o p iu k , 1/77, 49—52.
3 4 1 . -------------- ; M e te o r. T ł. P. W . C h o le w a . 8/83, 2 5 -2 9 .
342. YEP, L a u re n c e : D z ie c i S e lc h e y a . T ł. E. Z y c h o w ic z , 2/74. 4 9-56.
4 9-56.
343. Z A B IR K O , W . : S tróż k o r p o r a c ji. T ł. K. W . M a lin o w s k i. 6/74, 55-56.
344. Z E LA Z N Y , R o g e r: D ia b e ls k i s a m o c h ó d . T ł. M . W ę g liń s k a , 4/77,
5 3-56.
3 4 5 . ----------------: N a g ro d y n ie b ę d z ie . T ł. J. M a n ic k i, 8/82, 27—30.
3 4 6 . ----------------: O s ta tn i o b ro ń c a C a m e lo tu . T ł. J.M a n ic k i, 7/83, 26—32.
347. Z IE M K IE W IC Z , R a fa ł A . : C z ło w ie k w p o c ią g u . 11/84, 31-32.
348. Z IM N I A K , A n d rz e j: T h o r, 6/80, 64.
3 4 9 . ---------------- : Z rę b y w ła d z y , 4/81, 27—31.
3 5 0 . -----------------; K = 3.13, 6/83, 2 5 -2 8 .
3 5 1 . --- — -------: S a m o tn y m y ś liw y , 9/83, 25—29.
3 5 2 . ---------------- : S c h ro n is k o . 6/83, 2 9 -3 1 .
353. — — --------- : O s ta tn i g la d ia to r z y , 9/84, 2 8 -3 2 .
Recenzje
354. C la rk a , A r th u r C { h a r le s ) : P ia s k i M a rs a . W a rs z a w a 1957. — Rec.
A . T r e p k a : P o w ie ść o z d o b y w c a c h kosm osu, 3/59, 225—226.
355. H e rb e rt, F ra n k : D u n e . 1963. - Rec. A . P ru s z y ń s k l: ,,D u n o ” F ra n ka
H e rb e rta , 9/79, 64.
356. H o lla n e k , A d a m : K a ta s tro fa na ,,S ło ń c u A n ta r k ty d y ” . W a rs z a w a
1958. — Rec. A . T re p k a , 4/59, 299-300.
357. J e fre m o w , l( w a n A n to n o w ic z ): G w ie z d n e o k rę ty . W a rs z a w a 1949. —
W y p o w . Z. B u rc z a k ; W . Z .; Ż ycie na in n y c h p la n e ta c h , 8/53,
572-573.
358. Lem , S ta n is ła w : A s tro n a u c i. P o w ie ść fa n ta s ty c z n o -n a u k o w a . W a rs z a ­
w a 1953. H Rec. A . Z io m ię c k i: R o z b ie ż n e o c e n y , 2/53, 141—142; E.
B ia ło b o r s k i: P o w ie ść fa n ta s ty c z n o -n a u k o w a ? 7/53, 502—503.
359. S z te rn fe ld , A r y : Na m a ły m k s ię ż y c u . R e p o rta ż - fa n ta z ja , 6/52,
411-414. — P o le m . W . S u k ie n n ik : S ztuczny s a te lita , 10/52, 7 1 6 -7 1 7 ;
U z u p . A . S z te r n fe ld : A je d n a k n ie b y ła to czysta fa n ta z ja , 1/63, 56.
(
indeks tłumaczy
A n d e rs J a ro s ła w 103, 104, 107.
B a ra n o w s k i B o le s ła w 38, 39, 212.
B e lie r J a n {n a z w . Jan B a ra n o w s k i) 164, 182, 312, 313.
B e lie r M a r ia 164.
B la g e r K rzysztof 196.
B o g d a ń s k i A le k s a n d e r 198.
Bulcato W ik t o r 201, 202.
C h o le w a P io tr 341.
C z u b iń s k a Ire n a 109.
F ia łk o w s k i K o n ra d 155, 156.
F ra n k o w s k a L e o n ty n a 31, 32, 99, 100, 122.
G e w e rto w s k a Ewa K ie ru z a ls k a — z o b . K ie ru z a ls k a G e w e rto w s k a Ew o.
G ę b a rs k l B o h d a n 259, 292, 293, 294.
G o rz e ls k i R o m an 79.
G o s k T a d e u s z 48. 70, 86, 87. 88. 89. 171, 246.
G ra je w s k a -S ę k o w s k a E lż b ie ta 300.
H a n a s z Z o fia U h ry n o w s k a — z o b . U h ry n o w s k a -H a n a s z Z o fia
H a n u s -K o w o lik M a r ia 51.
H e id r ic h - Ż u { r )k o w s k a K a ta rz y n a 111, 242.
Iw ic k a A n ie la 40, 200.
J a s trz ę b s k a Iz a b e la W a g n e r- z o b . W a n g e r-J a s trz ę b s k a Iz a b e la .
Jęczm yk Lech 11. 44. 45. 46, 47. 68, 110, 147, 148, 161, 186, 285. 236.
296, 305, 324, 326.
 K ie ru z a ls k a -G e w e rto w s k a Ewa 323.
K o m o rn ic k a W . 82. Indeks recenientów
K o m o rn ic k i T om asz 257.
K o ry tk o w s k a M a łg o rz a ta 115, 116, 117, 210, 211. B ia ło b o r s k i E. 358.
K o w a lik M a r ia H a n u s - z o b . H a n u s -K o w a lik M a ria . B u rc z a k Z . 357.
K o za k J o la n ta 19. 75. 180, 181, 193, 227, 233, 254, 280, 282, 283, 334. Pruszyński A n d rz e j 355.
K u czb o rska B la n k a 336. S u k ie n n ik W . 359.
K u ź n ia rs k a H a n n a 306, 307. T re p k a A n d rz e j 354, 356.
Le ch o w ska T e re sa 20, 21, 22, 177. Z ie m ię c k i A . 358.
L e śn ie w ski A n d rz e j T. 150.
L e w a n d o w s k a Ire n a 84, 154, 217, 303.
L u te cka D o ro ta 317.
L u ka szczyk M a c ie j 7, 146.
M a d e js k i E u g e n iu sz 64, 85.
M a g a la S ła w o m ir 165, 322.
Indeks chronologiczny
M a lin o w s k i K rzyszto f W . 3, 4, 5, 12, 24, 29, 30. 58, 61, 62, 63, 65, 66,
67. 71. 118, /1 1 9 , 138, 142, 143, 144, 163, 183, 205, 213, 214, 215, 1946 - 16.
221, 223. 228, 243, 245, 248, 264, 289, 297. 298. 308, 309, 310, 328, 1949 - 15.
329, 330, 333, 343.
1952 - 316, 337, 359.
M a n ic k i Ja cek 35, 36, 57, 114, 125, 134, 152, 174, 192, 224, 225, 226, 279,
281, 345, 346. 1953 - 357, 358.
M a r ia n K. 247. 1958 - 252.
M a rk o w s k a Teresa 277, 278.
1959 - 354.
M o le c h E u g e n iu sz P. 50.
M u szyń ski M ic h a ł 54. 1963 - 359.
N a ru n ie c Z b yszko A d a m 129. 1968 - 1, 14, 237.
O b ry c k a J o la n ta 320.
1969 - 13, 17.
P io tro w s k a Ire n a 301.
P io tro w s k i M a riu s z 263, 288. 1971 - 9. 11, 38. 39. 82, 84, 99, 100, 122. 200, 212, 217, 272, 326. 335,
P ro k o p iu k Jerzy 25, 26, 76, 105, 106, 103, 113, 127, 128, 194, 195, 206, 339.
207, 244, 258, 275, 295, 318, 340. 1972 - 29, 30, 61. 62. 77, 80. 85. 133, 154, 161, 197, 243, 257, 260, 273,
Pruska K rystyn a 52, 53. 327, 328, 345.
Pruszyński A n d rz e j 55, 56, 120, 190, 208, 209, 256, 287, 299, 338.
1973 - 12, 31, 63, 64, 65, 71. 101. 110, 118, 142, 204, 205, 215, 218, 247.
R e szar C e lin a 335.
255, 264, 265, 274, 296, 297, 298, 301, 308.
R e szelew ski Z d z is ła w 112, 251, 262.
S a d o w s k i R o b e rt M . 131, 132. 1974 - 2. 3, 18. 48, 58. 60, 66. 67, 102, 139, 143, 163, 167, 183, 213, 223,
S a ia p s k a H . 332. 248, 289, 301, 309, 310, 329, 330, 333, 342, 343.
S a w a B o żena 80. 1975 - 24, 32, 40. 52, 53, 54. 68. 103, 104, 105, 106, 107, 108, 119, 121,
S ę kow ska E lż b ie ta G ra je w s k a - z o b . G ra je w s k a -S ę k o w s k a E lż b ie ta . 127, 138. 208. 214, 228, 302.
S ie n k ie w ic z Z b ig n ie w 169, 220.
1976 - 4. 5, 6, 10. 25, 27. 33, 49. 59, 74, 83, 112, 141, 145, 150, 191,
S iw ie c M ic h a ł 33, 34, 69, 91, 173, 199, 249. 291, 302, 304.
206, 207, 219, 244, 245, 266, 275, 276, 299, 303, 304, 311.
S iw k o M ic h a ł 77.
S m u szkie w icz A n to n i 18. 1977 - 26, 34, 50. 55, 69, 76, 91, 93. 162, 198, 209, 221, 222, 267, 287,
S t ille r R o b e rt 102. 290, 295, 312, 313, 314, 315, 331, 340, 344.
S to ff A n d rz e j 260. 1978 - 23. 78. 81. 109, 128, 131, 140, 155, 156, 168, 170, 184, 185, 216,
T a rg o w s k a M a łg o r z a ta 325. 232, 238, 256, 261. 262, 277, 291, 318.
T yb le w ski T y b u rc ju s z 167, 168.
1979 - 7, 72. 73, 94. 95, 96. 97, 113, 115, 126, 136, 146, 151. 157, 172,
Tyszkow ska A n ita 89, 90.
186, 187, 188, 189, 194, 195, 210, 211, 229, 234, 278, 319, 320, 321,
U h ry n o w s k a -H a n a s z Z o fia 41, 42, 43, 175, 176, 178, 179, 184, 185, 187, 355, 356.
188, 189, 267, 268, 269, 270. 271, 272, 273. 284.
U r b a n ie c K rzyszto f 121. 1980 - 37. 41. 42. 43, 51, 79. 116, 117, 120, 123, 124, 135. 149, 153, 158,
U r b a n ie c M a r ia 121. 159, 160, 173, 182, 190, 220, 249, 251, 348.
W a g n e r M a re k 101, 133, 204, 339. 1981 - 8, 28, 44, 56. 70, 92. 98. 144, 164, 165, 169, 196, 199, 203, 253,
W a g n e r-J a s trz ę b s k a Iz a b e la 83, 266, 274. 258, 259, 268, 292, 293, 294, 306, 307, 322, 349.
W ę g liń s k a M a g d a 59, 191, 290, 319, 321, 344. 1982 - 45, 46, 47. 86, 87. 88, 125, 129, 230, 242. 263, 269, 270, 271, 288,
W ę g rz y k K rzyszto f 49, 162, 219. 300, 334, 338.
W iś n ie w s k i T om asz 251.
W itk o w s k a B o że n a 145. 157, 158, 159. 1983 - 35. 36, 75. 111, 132, 137, 147, 171, 175, 176, 233, 235, 236, 239,
W o ls k i A n to n i 78. 246, 254, 279, 324, 332. 341, 346, 350, 351, 352.
W o ło w s k i A le k s a n d e r 27, 92, 93, 141, 203, 253, 276. 1984 - 19. 20, 21, 57, 89. 114, 130, 152, 166, 174, 177, 178, 179, 193, 224,
Z u b e k A d a m 216, 234, 311, 314, 315. 225, 226, 227, 231, 240, 241, 250, 280, 281, 282, 283, 305,
Z y ch o w icz E lż b ie ta 74, 265, 327, 342. 325, 347, 353.
2 u ( r )k o w s k a K a ta rz y n a H e id r ic h - z o b . H e id r ic h - Z u ( r )k o w s k a K a ta rz y n a . 1985 - 22, 90, 134, 148, 180, 181, 192, 201, 202, 284, 285, 286, 317, 323,
Z w ik ie w ic z W ik t o r 197, 218. 336.

UWAGA CZYTELNICY!

Krajowe Wydawnictwo Czasopism informuje, że począwszy od numeru 12. ulega

zmianie cena „Problemów” — obecnie będą kosztowały 60 zł.
Konieczność podwyższenia ceny wynika ze znacznego wzrostu kosztów wydawania.
Od czasu ostatniej podwyżki ceny „Problemów”, czyli od 1982 r., koszty wydawa­
nia zwiększyły się o ponad 60% w stosunku do 1983 r. W tym okresie wzrosły
koszty papieru o ponad 57%, a druku o ponad 67%. Te dwie pozycje kosztów sta­
nowią ponad 75% kosztów wydawania. Niestety, wzrosły również pozostałe koszty,
jak np. transportu, energii, czynsze itp.
Nowa cena w najniezbędniejszej wielkości pokrywa niezależny od wydawcy
wzrost poniesionych kosztów produkcji pisma.
W stosunku do prenumeratorów nowe ceny wejdą w życie z chwilą wygaśnięcia
opłaconych okresów prenumeraty. *
LIFE
Rubryka rozrywek komputerowych Zdecydowałem się na deklarację le pozostaje żywe, o iie ma dwu lub
nie może nie zająć się najbardziej małego pola gry (tylko 12 na 20 ko­ trzech żywych sąsiadów, a pozosta­
popularną symulacją, czyli grą mórek), bo nie wiem jak szybkie je martwe gdy mniej lub więcej.
LIFE. Wymyślona przez Johna Con- komputery mają Czytelnicy. Gdyby Pole puste zostaje zamieszkane, o
waya, a rozpropagowana przez Mar­ ktoś chciał zwiększyć pole gry, to ile ma trzech sąsiadów.
tina Gardnera w „Scientific Ameri­ należy powiększyć wymiary macie­ W programie użyliśmy dwu ma­
can”, gra LIFE dała początek poważ­ rzy X oraz Y a także zmienić stale cierzy, bo mimo wszystko przepisy­
nej dziedzinie matematyki ekspery­ w liniach 20, 30, 80, 90, 150-200, 270, wanie macierzy (linie 270—320) jest
mentalnej: teorii automatów komór­ 280 oraz 360 i 370. Najbardziej ele­ szybsze niż zapamiętywanie pewne­
kowych. Sam LIFE jest przykładem ganckim sposobem będzie użycie go tylko otoczenia badanego pola
automatu dwuwymiarowego o re­ dwu zmiennych (np. N oraz M), któ­ (można zresztą samemu spróbować
gule dziewięciopolowej (to znaczy, re wstawimy w powyższe linie, a napisać program, który tak będzie
żc stan pewego pola w i+1 momen­ same zmienne zadeklarujemy na działał, wykorzystując maleńką ma­
cie zależy nie tylko od stanu tego początku programu (np. w liniach cierz do bezpośredniego zapamięty­
pola w i—tym momencie, ale też od 11 oraz 12). Krótkie omówienie pro­ wania otoczenia badanego punktu i
stanu sąsiednich ośmiu pól). „Pro­ gramu zaczniemy od zauważenia, przez ciągłe uaktualnianie tej ma­
blemy” pisały wiiele razy o grze że dzięki użyciu komendy REM u- cierzy).
LIFE, więc od razu przejdziemy do dało się nam przemycić w wydruku
programu. Tym razem jest on nie­ od razu dwie różne funkcje, defi­ Końcowa procedura (linie 350—-
co dłuższy i bardziej skomplikowa­ niujące stan początkowy planszy. 450) służy drukowaniu całej planszy
ny: Gdy uruchomimy program tak jak z zaznaczeniem żywych pól oraz o-
został on napisany, to będziemy mo- bliczaniu aktualnej populacji. Np.
10 !t)n X slżiliOJ >Y(12.20) p,!i obserwować rozwój pewnej cie­ stałość populacji można wykorzy­
20 F0x L I TU 12 kawej formacji (przy dużych po­ stać jako warunek do zatrzymywa­
20 FOK J=1 tU 20 lach może się ona rozwijać aż przez nia programu — jeżeli populacja
'io x u >j ) - o 1103 generacje, u nas powinno to nie zmienia się przez co najmniej
50 T(I.J>=0 trwać co najmniej przez 50 gene­ trzy kolejne generacje, to jest du­
60 ni:xi j racji. Kształt 112 generacji pokazu­ ża szansa, że układ pól żywych jest
■/o nexv i je ryc. 1). Gdy natomiast opuścimy stabilny.
BO KEM KOR 1=1 TU 12 Na koniec podajemy jeszcze jeden
”0 REM FOR J.=l TO 20 ciekawy układ początkowy:
100 REM XU,J) = 1NT(RNDU)+.S) ......... **....
101 REM GENERACJA UKŁADU PRZYPADKOWEGO!
102 REM R-ZAR0DEK:
..... #««. ,*......
103 X(l.2)=t . . . . . , x .x x x x x .. . . . . . 80 X(ó.5)=l
104 XU>3)=1 ........* * .» ....* .......... 84 X<6»6)=1
100 X <2 »1)=1 ... 88 X(5.7)=1
102 X<2.2>=1 . . . . xx«xxx..w .. . . . . . 92 X<7»7) =1
107 X(3.2>=1 ... *. .»*..... 96 X(ó.8)=l
110 REM NEX1 J
120 REM NF.XT I 100 X(ó.9)=1
130 0=0 . . . . . . a ' **
' .. , £
—a *
'* . . . . . . . 104 X(6.10)=1
140 GUSUB 350 ..............XX.................. 108 X(6?11)=1
150 FOR 1=1 TO 12 ..........................X . . . X .................... 112 X<5,12)=1
160 FOR J=1 TO 20 lió X<7»12)-1
170 I1=I-1+(1-SGN<I-1))«12 120 X<ó>13)=1
180 I2=I+1-INT(I/12)*12 GENERACJA: 112 P0PULACJA= 38 124 X<6>14)=1
170 J1=J-1+(1-SGN<J-1))*20
200 J2=J+l-TNT(J/20)«20 Ryc. 1. Kształt 112 generacji.
210 S=X<I1.J1>+X<I1>J)+X<I1.J2>
220 S=S+X(I»J1)+9xX(Ir J)+X(IvJ2) który bywa nazywany krokodylem.
.30 S=S+X<I2.J1)+X<I2»J>+X<I2.J2> komendy REM oraz linie 101—107, Jego okres wynosi 15 generacji, o
240 IF S=3 THEN Y(I.J)=1 to otrzymamy losowy układ począt­ czym proszę się osobiście przekonać.
241 IF S=ll THEN Y(IiJ)=l kowy. Funkcja RND (1) daje jako
242 IF S=12 THEN Y(I.J>=1 Wszystkim zainteresowanym grą
250 NCXT J wynik liczbę losową z przedziału LIFE polecam świetną książkę M
260 NEXf I [0,11. Na niektórych komputerach Eigetia i R. Winkler pt. „Gra” (PIW,
270 FOR 1=1 TO 12 (np. ZX 81) ma ona postać RND. 1983), gdzie opisano wiele innych
230 FOK J=1 TO 20 Ciekawe jaki jest średni czas życia ciekawych własności tej gry.
270 Xa.J)=Y(I»J) takich losowych układów (z doś­
300 Y(I.J)=0 wiadczeń autora wynika, że ok. 50 Jakub Tatarkiewicz
310 NEXT J generacji, ale wahania są między
320 NEXT I 20 a 70 generacji).
330 0=0+1 Najciekawszym segmentem gry są
340 GOT 0 140 linie 150—260. Program przegląda t i P R O M . £ N Y f f i i ! i' - o W W B L t M Y ■Ti i L r o P t t O B L £ n v
350 P=0 1
360 FOR 1=1 TO 12
zawartość kolejnych pól, przy czym 4 K U B L Ł N Y ń i i 5 '• o f K O 8
o P K O l L Ł K . . M i .• g P R U I ‘ 1.
U f . iT
cM v

370 TOR J=1 TO 20 zawinęliśmy obszar gry na torus, • I t i - z - f c l- W n .* k i o r f < O P L 11 r o P m •’

580 P=P+X<I»J) to znaczy, że lewy i prawy brzeg o P K i U i . t H Y i b i ! i C if K O B i .

o W U ć M L Ł h Y « 11 .« u l r v O t < L
ik r o P K
ik r o P K . H .
’. ' V

390 IF X <1.J>=0 THEN PRINT prostokąta są sobie równoważne. • > P I < O B L Ł K Y m t f ii o P K O B L i 1r Ih .

400 IF X(I.J)=1 THEN PRINT ”«*! Podobnie brzegi górny i dolny też oP t . f M Y«a CA' K O B L
oPR O BL
Ł 'M Y
LLM V
410 NEXT J są równoważne. Linie 210—240 de­ o i- '
o
LEM Ym
L Ł T lY m o l f lU B L a L .r o P ftO B L L N Y
420 PRINT "" finiują właściwy algorytm oblicza­ ŁM Y 1 'K ’ U B L i k r o F '! > 'O B I _ E M V

430 NEXT I nia, czy pole pozostaje żywe w ko­ tl R f łf B L . k ro P K O B L Ł M Y

;l i. L IL * L iS ro F H O B l LM Y
440 PRINT 'GENERACJA: '5G» 'POPULACJA*' !P lejnej generacji. Oczywiście linie P N ,.; i ' i O BL 1 k t O p K U b l . fr M i
450 RETURN 240—242 można połączyć, używając ..i . s in p i : ; ii •' l . l l l . k r o P M J B ! .»' 1* 11
440 END słowa AND. Przypominamy, że po­
.il^w iL ru F K O b L L lu
 mikroPROBLEIIIM
KONKURS
Proponujemy dziś Państwu konkurs-zabawę, w której mogą 1 RŁrt ABY ROZWIĄZAĆ KONKURS "MIKROPROBLEMÓW*
uczestniczyć nie tylko posiadacze komputerów. Aby odczy­ 2 RLH NALEŻY:
tać zaszyfrowane hasło, wystarczy nieco wyobraźni, cierpli­ 3 REM 1. WPISAĆ PROGRAM DO PAMIĘCI. KOMPUTERA?
wości i... nożyczki. Właśnie z myślą o tych Czytelnikach 4 REM 2. URUCHOMIĆ PROGRAM?
powtarzamy poniżej, w wersji powiększonej, ten fragment 5 REM 3. WYKONUJĄC KOLEJNE RUCHY DOPROWADZIĆ
programu, który jest istotny dla rozszyfrowania hasła. Wy­ 6 REM RYSUNEK DO ZROZUMIAŁEJ POSTACI?
starczy go pociąć na paski i odpowiednio przetasować wier­ 7 REM 4. ODCZYTAĆ HASŁO.
sze (co właśnie robi komputer, jeśli ktoś zechce go wyko­ 8 REM NAJKRÓTSZE ROZWIĄZANIA BEDA OSOBNO PREMIOWANE.
rzystać), by wpaść na trop rozwiązania. 9 REM ZYCZYMY PRZYJEMNEJ ZABAWY!
Rozwiązania prosimy przesyłać do Redakcji (z dopiskiem 10 DIM At(21)
„Konkurs mikroPROBLEMÓW”) do końca stycznia 1986 ro­ 11 DIM B (21)
ku. Przewidujemy nagrody: 12 DIM C (21)
■ 3 kasety z nagranymi programami kolejnjch odcinków 20 At(l>=".................................."
„mikroPROBLEMÓW” dla autorów trzech najkrótszych 30 At (2)=*.PROBLEMYPROBLEMYPROBLEMYPROBLEMY."
rozwiązań komputerowych, 40 At(3)=".PR*BLEMYPROBLEMYPROBLEMYPROBLEMY."
50 At(4)=".PR*8LEMY#*##LE****0#L.EM*PR####MY."
9 5 rocznych prenumerat „Problemów” dla wszystkich, 60 At(5)='.PR*««»MY#R0*LEMYP#0*LEM#PR*BL*HY."
którzy prawidłowo odczytają hasto. 70 At(6) ='.PR«BL»MY*R0BLE**#*0*L#M*PR*BL*MY.'
80 At(7)= ".PR*8L*MY*R0BLE*YPR0*UM*PR*BL#NY."
90 At(8)*".PR»***MY*R0BLE**##0**E«*PR#»**MY."
100 At (95 =".PROBLEMYPROBLEMYPROBLEMYPROBLEMY.'
110 At (10)=”.PR0BLEMY*R0BIEMYPR0PLEMYPR0BLEMY."
120 At (11)'=" .PROBLEM YPROBLEMYPROBLEMYPROBLEMY."
i30 At (12)=".RROBLEMYPROBLEMYPROBLEMYPROBLEMY.*
140 At (13)=".P*0BL*MY«*#*LE**##QB#*#*PR«###MY."
■50 A$ (14)=".P*0BL*NY*R0*LEMYP*0B#EHYPR*BLEMY.'
i £0 At(15)=".P*08L*hY«*#*LE****0BL*MYPR**«*MY,*
70 At ( 1 6 ) .P**BŁ»MYPR0»LE*YPROBLE#YPR*BL#MY.*
)80 At (17)=*.p*0«**MY»«**LE****OB##**PR#*»»MY."
190 At (18)=".PR0BLEMYPR0BLEMYPR0BLEMYPR0BLEMY.*
200 At (19)='.PP0BLEMYPR0BLEMYPR0BLEMYPR0BLEMY."
210 At (20)=".PROBLEMYPROBLEMYPROBLEMYPROBLEMY."
220 At (21)=".................................."
230 FOR 1=1 TO 21
240 B (I>—1
250 NEXT I
.P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y . 260 G=-l
.PR#BLEMYPRQBLEMYPROBLEMYPROBL.EMY. 270 G=G+1
280 GOSUB 440
.P R * B L E H Y * * * *L E # # * * Q * L E M * P R # « * * M Y . 290 PRINT "» RUCH <0-20.KONIEC:99)“?
.P R # x #*MY*RO*LEMYP#0*I..EM#PR#BL*MY . 291 INPUT R
292 REM R=0:ZAMIANA MIEJSCAMI 1-GO I 2-GO WIERSZA.
.P R * B L * M Y * R 0 BL E * * # * 0 * L * M # P R * B L * M Y . 293 REM R=1-20:PRZESUNIECIE CYKLICZNE 0 R WIERSZY.
300 IF R=99 THEN GOTO 500
.P R # B L * M Y * R O B L E # Y P R O # L * M * P R * B L « M Y . 310 IF R=0 THEN GOTO 400
„P R x k # # M Y # R 0BLE##**0#*-E##PR*#*#MY . 320 FOR 1=1 TO 21
330 J=I+R-INT((I+R)/22)#21
.P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y . 340 C (J)=B(I)
350 NEXT I
-P R O B L E M Y # R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y . 360 FOR 1=1 TO 21
-P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y . 370 B(I)=C(I)
380 NEXT I
.P R O B L E M Y P R O BL E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y . 390 GOTO 270
.P#OBL*MY#***LEtt**»QP##**PR##*#MY. 400 Z=B(1)
410 B(1)=B(2)
.P*OBL*MY*RO*LEMYP*OB*EMYPR*BLEMY. 420 B(2)=Z
430 GOTO 270
,P*OBL*MY^**LE**#)tOBL^MYPR»*««MY. 440 FOR 1=1 TO 21
.P##BL#MYPRO*LE#YPROBLE#YPR#BL#MY. 450 Z=B (I)
460 PRINT At<Z)
.P # 0 # *#MY####L £ # # # * O B # # # # P R # # * # M Y - 470 NEXT I
480 PRINT "KR0Ks*?B?
.PROBLEM'YPROBLEMYPROBL.EMYPROBLEMY - 490 RETURN
.P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y . 500 GOSUB 440
510 END
.P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y P R O B L E M Y . (EADY.

P M H flW
gry logiczne
O pewnym
szewcu
Do stałego repertuaru gier, który­
mi zabawialiśmy sit; za moich mło­
dych lat na nudnych lekcjach* ko­
rzystając z ołówka i kartki, należa­
ła — obok bitwy morskiej oraz kół­
ka i krzyżyka — gra w szewca.
Ściśle rzecz biorąc, każda z tych
trzech gier miała różne warianty.
Wspólną cechą wszystkich odmian
szewca było to, że partnerzy w ko­
lejnych ruchach rysowali krótkie
odcinki, dążąc do całkowitego oto­
czenia nimi małych obszarów sta­
nowiących części pola gry. Ryso­
wane odcinki, łącząc się ze sobą,
przypominały szew wykonywany
powoli grubą nicią, czyli dratwą —
stąd zapewne wzięła się nazwa gry.
Ciekawe, że chociaż szewc jest zna­
ny i popularny w wielu krajach,
pochodzenie jego obcych nazw (w
tłumaczeniu: pudełka, działki, Mat­
ki, kropki) nigdzie nie jest takie
jak polskiej.
Strategia szewca, uważanego
zwykle za prostą, relaksową lub
nawet dziecinną grę jest dość za­
wiła i ciekawa. Dotyczy to zwłasz­
cza matematycznie najbardziej in­
teresującego wariantu, którego re­
guły chciałbym przedstawić, a wie­
lu czytelnikom zapewne tylko przy­
pomnieć.
Polem gry jest prostokątny układ
kropek, oznaczo^ np. na kartce
kratkowanego papieru. W trakcie
rozgrywki kropki łączone są linia­
mi tworzącymi siatkę. Wielkość po­
la gry w zasadzie nie jest istotna,
warto tylko pamiętać, że lepiej, je­
śli w siatce utworzonej pod koniec
gry będzie nieparzysta ilość oczek
(uniknie się remisu), a zatem licz­
ba kropek wzdłuż każdego boku
powinna być parzysta. Celem roz­
grywki jest utworzenie (zamknięcie)
większej liczby oczek niż utworzy
przeciwnik.
Każdy ruch polega na narysowa­
niu poziomo lub pionowo odcinka
łączącego dwie sąsiednie, dotąd nie
połączone kropki. Kto stawiając od­
cinek tworzy oczko, czyli rysuje je­
go ostatni czwarty bok, stawia na
tym oczku swój znak (np. pier­
wszą literę swego imienia) i na­
tychmiast wykonuje następny ruch.
Ten ruch także może zamykać ocz­
ko, więc po nim znowu należy na­
tychmiast wykonać następny ruch
itd. W ten sposób gracz może w
jednym ruchu zdobyć sporo oczek,
dopóki nie narysuje odcinka nie za­
mykającego oczka — po czym ruch
wykonuje przeciwnik. Należy przy
tym pamiętać o dwóch bardzo zajmie wszystkie oczka w krótszym
istotnych regułach: korytarzu (ryc. 3 I), będzie musiał
1) po zdobyciu oczka gracz musi
narysować natychmiast jeszcze jed­
ną kreskę (możliwe jest utworzenie
ostatnim ruchem zamknąć dłuższy
korytarz, a w efekcie przegra 3 : Ci.
Jeśli natomiast zastosuje wspom­
dwóch oczek po postawieniu jed­ nianą wyżej strategię i zamknie tyl-
nego odcinka, ale po tym rysuje
się także tylko jedną kreskę).
2) utworzenie oczka (jeśli jest
możliwe) nie jest obowiązkowe.
Druga reguła bywa niekiedy pomi­
jana, oo bardzo zubaża strategię.
o o o o o o o
Na ryc. la pokazana jest sytua­
cja na początku gry na „planszy"
10X8 kropek (9X7 oczek); na ryc.
Ib — finał — zwycięstwo gracza A
33:30. Czasem w początkowej fazie
rozgrywki, ale z reguły nieco póź­
niej, na planszy pojawiają się waż­
ne strategicznie układy linii zwa­
ne „korytarzami”. Korytarz może
być „otwarty” lub „zamknięty”.
Przykład pierwszego z nich znaj­
duje sdę na ryc. la w prawym dol­
nym rogu — składa się z czterach
kwadratów (nie zamkniętych oczek).
Jeśli gracz połączy dwie kropki w
otwartym korytarzu, przekształci go
w zamknięty, a wówczas przeciw­
nik może, jeśli oczywiście chce,
zamknąć wszystkie oczka w tym
korytarzu. Przykład zamkniętego
korytarza pokazany jest w lewym
górnym rogu (natomiast kwadrat w
prawym rogu u góry jest nietypo­
wym otwartym korytarzem).
Elementarna zasada strategiczna
polega na odstępowaniu przeciwni­
kowi krótszych korytarzy, a zdoby­
waniu dłuższych. Praktyczne stoso­
wanie tej' zasady prześledzimy na
przykładzie partii rozgrywanej na
malej planszy — 4X4 kropki. Prze­
bieg partii do 14 ruchu pokazany
jest na ryc. 2. Po tym ruchu, wy­
konanym przez gracza A, na plan­
szy powstały dwa korytarze: krót­
szy zamknięty, złożony z trzech
dolnych pól oraz dłuższy otwarty,
4-polowy nad nim. Jeśli gracz B Ryc. 2.

€ planszy i liczby tworzonych dłu­
A A
" 4 4
I A A A
15 B B B 16 B B B
A A A A
II
15 i '6
A A
t wodnienie powyższej reguły pozo­
Ryc. 3.
ko jedno oczko w krótszym kory­
tarzu, a >dwa pozostałe połączy
wspólnym zamknięciem, nie dzieląc
ich, a więc żadnego z nich nie zdo­
bywając (ryc. 3 II), to tym samym
zmusi przeciwnika do zdobycia tych
dwu oczek, a następnie zamknięcia
dłuższego korytarza. W rezultacie
B zwycięży 5:4. Najistotniejszy ruch
w tej i podobnych kombinacjach,
zwany „zdublowaniem”, wskazany
jest na ryic. 3 II Strzałką. Polega on
na pozostawieniu przeciwnikowi
dwóch i tylko dwóch otoczonych
wspólną 'linią oczek krótszego ko­
rytarza. Przeciwnik z reguły zmu­
szony jest do natychmiastowego
wykonania ruchu zwanego „rozcię­
ciem”, czyli rozdzielenia „dubletu” i
zdobycia dwóch oczek, a potem do
zaniknięcia następnego korytarza.
Zastosowanie tej strategii, gdy
plansza zostanie podzielona na
otwarte korytarze różnej długości,
gwarantuje wysokie zwycięstwo.
Tuka sytuacja pokazana jest r.a
ryc. 4a. Gracz A zaczyna i prze­
grywa 19:6 (ryc. 4b), bowiem B sto­
suje strategię dublowania wobec
dwóch końcowych pól każdego zdo­
bywanego korytarza (poza ostat­
nim — czwartym). Aby jednak móc
zastosować strategię dublowania,
należy dojść nie tylko do sytuacji,
w której planszę wypełniają kory­
tarze (rozgrywka zmierza zresztą do
tego niejako samoistnie, bo z reguły
jest to wspólnym celem obu par­
tnerów), aile, co znacznie ważniej­
sze, należy przejąć kontrolę nad
grą. Praktycznym przejawem kon­
trolowania gry jest zmuszeme prze­
ciwnika do zamknięcia dług'ego
(składającego się z co najmniej 3
oczek) korytarza w sytuacji, gdy
ruch ten — jak na ryc. 4 — roz­
strzyga o zwycięstwie. Czy można
Ryc. 5.
A gich korytarzy była:
B A A grze.
B B B wiście wszystkie odcinki naryso­
B A A B
jednak wcześniej ustalić, kto kon­
troluje grę lub jak grać, aby prze­
jąć kontrolę? Odpowiedź na to py­
tanie zależy od tego, czy dotyczy
ono gracza wykonującego kolejne
mchy meoarzyste IN), czy parzyste
(P). Gracz N powinien starać się,
aby suma liczby wszystkich kropek
planszy i liozlby ruchów zwanych
„rozcięciami” (rozdzielających „du­
blety”) była nieparzysta; gracz P
— alby suma ta była parzysta. Po­
nieważ w typowej partii liczba
..rozcięć” jesit o jeden mniejsza od
liczby długich korytarzy (składają­
cych się z 3 lub więcej oczek), więc
powyższe rady można zmienić na
bardziej praktyczne: staraj się, aby
suma liczby wszystkich kropek
— parzysta, jeśli jesteś graczem
N,
— nieparzysta, jeśli jesteś graczem
P.
Wskazówka ta wynika z następu­
jącej reguły, niezależnej od wiel­
kości i kształtu planszy: liczba
wszystkich 'kropek + liczba „roz­
cięć” = ogólnej liczbie ruchów w
Na jeden ruch składają się oczy­
wane przez tego samego gracza w
danej kolejce, (zamykające oczka
+ ostatni n'e zamykający). Udo­
stawiam najbardziej dociekliwym
adeptom „szewstwa”.
Wszystkie dotychczasowe rozwa­
żania na temat strategii szewca na­
leżałoby właściwie uznać za pod­
stawy teorii tej gry. Wprawdzie
szewc to kopciuszek nawet przy
warcabach, ale matematycy, którzy
próbowali analizować jego strate­
gię (patrz bibliografia) w wielu
przypadkach okazywali się bezsilni.
Z licznych niespodzianek i cieka­
wostek warto wspomnieć o dwóch.
W niektórych sytuacjach, np. gdy
na planszy pojawia się dużo krót­
kich (złożonych :z 2 oczek) kory­
tarzy, strategia ulega całkowitemu
odwróceniu: opłaca się wówczas
np. tracić kontrolę nad rozgrywką.
Druga ciekawostka dotyczy analizy
gier na planszach różnej wielkości.
Najmniejsza, na której gra nie jest
trywialna, ma wymiary 3X3 'krop­
ki. Rozpoczynający może na takiej
planszy zapewnić sobie zwycięstwo,
ale ustalenie tego faktu wcale nie
jest proste. Łatwiejsze jest nato­
miast udowodnienie, że na planszy
4X4 -może zawsze wygrać ten, kto
wykonuje parzyste ruchy. A któ­
ry z partnerów zapewni sobie zwy­
cięstwo na planszy 5X5? Otóż, tego
nie wiadomo; pełna analiza roz­
grywki na tak niewielkiej planszy
okazuje się już ponad siły mate­
matyków i komputerów. Jak z te­
go wynika, prosty szewc wcale nie
jest taki prosty, jak mogłoby się
wydawać. Aby przekonać się o tym
praktycznie, wystarczy więc plansza
5X5 kropek i oczywiście partner do
gry. A jeśli chwilowo brak partne­
ra, proponuję trzy łamigłówki (ryc.
5). W każdej z nich należy wskazać
ruch zapewniający wygraną; w
dwu pierwszych ruch ten wykonuje
gracz P, w trzeciej — N. Tym,
którzy uważnie przeczytali artykuł
o szewcu, łamigłówki nie powinny
sprawić kłopotu. A pozostali — mo­
gą wpaść w szewską pasję.
Marek Penszko
Bibliografia:
John C. Holladay: A notę on the
gamę oj dots, „American Mathema-
tical Monthly” 1966, nr 73.
Erie Solomn: Cames with Pencil
and Paper, London 1973.
Elwyn R. Berlekamp, John H. Con-
wav, Richard K. Guy: Winning
Ways, London 1982.
PROBLEIIW
FANTASTYKA: WYROK Z WYPRZEDZENIEM

Rył- Mieczysław Wasilewski