INDEKS 37047

miesięcznik popularnonaukowy — rok założenia 194 5 PL ISSN 0032-9487

(459) październik 1984
UWAGA, CZYTELNICY!
0 jeśli jesteście ciekawi świata,

® gdy interesują Was nowości nauki w kraju i za granicą,

0 jeśli lu b icie o p ow iad ania fantastyczno-naukowe

® jesteście m iłośnikam i gier logicznych

ZAPRENUMERUJCIE „PROBLEMY” !
O d 1985 roku prenum erata „P R O B LE M Ó W ” jest nieograniczona. Można więc do 10 listopada

1984 roku zaprenum erować nasz miesięcznik popularnonaukow y na zasadach wyszczególnionych poniżej.

TYLKO PRENUMERATA ZAPEWNI OTRZYMANIE WSZYSTKICH NUM ERÓW „PROBLEMÓW”

MOŻE BYĆ TAKŻE NIEBANALNYM UPOMINKIEM

WARUNKI PRENUMERATY:
1. Dla osó b prawnych — in s ty tu c ji i z a k ła d ó w p ra c y :
— in s ty tu c je i z a k ła d y p ra c y z lo k a liz o w a n e w m ia s ta c h w o je w ó d z k ic h i p o z o s ta ły c h m ia s ta c h , w k tó ry c h z n a jd u ją się s ie d z ib y O d d z ia łó w RSW
„P ra s a -K s ią ż k a -R u c h " z a m a w ia ją p re n u m e ra tę w tych O d d z ia ła c h ;
— in s ty tu c je i z a k ła d y p ra c y z lo k a liz o w a n e w m ie js c o w o ś c ia c h , g d z ie n ie m a O d d z ia łó w RSW „P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” i na te re n a c h w ie js k ic h o p ła ­
c a ją p re n u m e ra tę w u rz ę d a c h p o c z to w y c h i u d o r ę c z y c ie li;
2. Dla osób fizycznych — in d y w id u a ln y c h p re n u m e a t o r ó w :
— o so b y fiz y c z n e z a m ie s z k a łe na w si i w m ie js c o w o ś c ia c h , g d z ie n ie m a O d d z ia łó w RSW , , P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” o p ła c a ją p re n u m e ra tę w u rzę­
d a c h p o cz to w y c h i u d o r ę c z y c ie li;
— oso b y fizyczn e z a m ie s z k a łe w m ia s ta c h -s ie d z ib a c h O d d z ia łó w RSW , , P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” , o p ła c a ją p r e n u m e ra tę w y łą c z n ie w u rz ę d a c h
p o czto w ych n a d a w c z o -o d d a w c z y c h w ła ś c iw y c h d la m ie js c a z a m ie s z k a n ia p re n u m e ra to ra . W p ła ty d o k o n u ją u ż y w a ją c „ b la n k ie t u w p ła ty ” na ra ­
c h u n e k b a n k o w y m ie js c o w e g o O d d z ia łu RSW „P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” ;
3. Prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę p rz y jm u je RSW „ P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” , C e n tr a la K o lp o rta ż u Prasy i W y d a w n ic tw , u l. T o w a ro w a 28,
0C-958 W a rs z a w a , k o n to N B P XV O d d z ia ł w W a rs z a w ie N r. 1153-201045-139-11. P re n u m e ra ta ze z le c e n ie m w y s y łk i za g ra n ic ę p o c z tą z w y k łą je s t d ro ż ­
sza od p re n u m e ra ty k r a jo w e j o 50% d la z le c e n io d a w c ó w in d y w id u a ln y c h i o 100% d la z le c a ją c y c h in s ty tu c ji i z a k ła d ó w p ra c y ;

Terminy przyjmowania prenumeraty na kraj i za granicę:

— d o d n ia 10 lis to p a d a na I k w a rta ł, I p ó łro c z e ro k u n a s tę p n e g o o ra z c a ły ro k n a s tę p n y ,
— d e d n ia 1-go k a ż d e g o m ie s ią c a p o p rz e d z a ją c e g o okres p re n u m e ra ty roku b ie ż ą c e g o .

R e d a k c ja n ie z a ła tw ia ż a d n y c h s p ra w z w ią z a n y c h z p re n u m e ra tą i k o lp o rta ż e m .
D r u k : P ra so w e Z a k ła d y G ra fic z n e „ P ra s a -K s ią ż k a -R u c h ” , 00-375 W a rs z a w a , u l. S m o ln a 10/12. Z a m . 521. T-33.
PROSLEnw N r 10 (459) październik 1984

INDEKS 37047
ISSN 0032-9487 Medycyna Błędne koło medycyny 2
Miesięcznik Towarzystwa Marek P. Dąbrowski
Wiedzy Powszechnej Stan biologiczny
H istoria 6
• szlachty polskiej XVI—XVIII w.
Zbigniew Kuchowicz
Kolegium Redakcyjne
M ikologia Europa w obitczu inwazji sromotników 11
ALICJA TEJCHMA Maciej Z. Szczepka
redaktor naczelny, przewodnicząca
Kolegium Redakcyjnego i Rady Naukowej Robotyka Roboty
ALEKSANDRA BAGNOWSKA, ANNA BOG­ Elżbieta Marszalec, Janusz Marszalec 16
DAŃSKA, ANDRZEJ GORZYM, MACIEJ Psychologia O umysłowości dogmatycznej
(ŁOWIECKI, ANNA TABACZYŃSKA, ADAM
20
Edward Nęcka
ZUBEK (sekretarz redakcji)
W irusologia Herpeswirusy i chromosomy 33
Alina T. Midro

Rada Naukowa
prof. dr hab. EUGENIUSZ DURACZYŃSKI
prof. dr hab. JANUSZ GÓRSKI
FANTASTYKA Mnemon
prof. dr hab. TADEUSZ KOSZAROWSKI Robert Sheckley
prof. dr hab. WŁODZIMIERZ MICHAJŁOW Wycieczka
Robert Sheckley
O
Znikający człowiek 2 5 -3 2
redaktor graficzny
Krzysztof Kochański
BARBARA WINTER
redaktor techniczny
JERZY WASILEWSKI
POGLĄDY - HIPOTEZY - OBSERWACJE
•
ADRES REDAKCJI: Entom ologia Wędrówki motyli 36
ul. Krucza 6/14, Antoni Wierzbicki
00-537 Warszawa Dagome iudex
Lingwistyka 37
TELEFONY: Lubomir Czupkiewicz
redaktor naczelny 28-21-33
sekretarz redakcji 28-27-75 &
redakcja techniczna 29-35-61
„PROBLEMY” PRZEDSTAWIAJĄ:
•
B iotechnologia Ogniwo paliwowe i komórka 40
Materiałów nie zamówionych redakcja nie
„Nauka i Żyzń”
zwraca. -■ >

N auki o Ziemi Meteoryty i ewolucja 42

„New Scientist"
WYDAWCA: Molekularna podstawa nowotworów
B iologia m olekularna 45
Krajowe „Scientific American”
Wydawnictwo
Czasopism Poglądy Dlaczego matematycy sq ekscentryczni? 50
RSW ,,Prasa-Ksiqżka Ruch" „New Scientist"
ul. Noakowskiego 14 Zoologia Czy australijska żabka pomoże wrzodowcom? 52
00-666 Warszawa „Science et Vie”
tel. 25-72-94

Ilustracja na okładce — rys. Maria W it­ GRY LOGICZNE Pentomino na szachownicy (2) 55
kiewicz do art. „Wędrówki motyli” .

PRENUMERATA „PROBLEMÓW" BEZ OGRANICZEŃ

PRZYPOMINAMY: tO LISTOPADA MIJA TERMIN PRZYJMOWANIA PRENUMERATY NA ROK 1985

 Błędne koło medycyny
Marek P. Dąbrowski Autor, prorektor Warszewskiej Akademii Medycznej w latach 1981-84,
docent doktor habilitowany,
Akademia Medyczna, zastanawia się nad przyczynami różnych niedomagań i — w ich re­
Warszawa
zultacie — klęsk współczesnej medycyny. Przyczyny tego stanu rzeczy
widzi w niewłaściwym modelu medycyny, a zwłaszcza w modelu nau­
czania jej adeptów.
Nagrodę Nobla w 1960 r. z zakresu nauk fizjolo­
gicznych i medycznych „za odkrycie immunolo­
gicznej tolerancji” otrzymali Peter Medawar i
Macfarlane Burnet. Konsekwencją tego odkrycia
był szybki rozwój nowej medycznej specjalności
— transplantologii. Dzisiaj, po 23 latach konfron­
tacji teoretycznych założeń sir Medawara z prak­
tyką, nadal potrzebny jest wysiłek badawczy, by
usuwać kolejne bariery przyjęcia przeszczepu
przez żywy organizm.
Tymczasem partner Medawara w najwyższym
z naukowych wyróżnień, Macfarlane Burnet, w
opublikowanej w połowie lat siedemdziesiątych
książce „Intrinsic Mutagenesis” opisuje mechaniz­
my prowadzące do śmierci organizmu w wyniku
powolnego, ale skutecznego „odrzucania go”, niby
przeszczepu pozbawionego ochronnej i toleran­
cyjnej czynności układu limfatycznego.
Tak więc losy przeszczepu nie chcianego przez
organizm, a ściślej przez jego układ odpornościo­
wy, uderzają swym podobieństwem do losów ca­
łego organizmu w okresie, kiedy starzejąc się, tra­
ci tolerancję wobec samego siebie. Mutacyjne za­
burzenia struktury klucza życia — DNA oraz
struktury kopiujących i naprawczych enzymów,
gromadzone latami, degenerują organizm na po­
ziomie komórkowym i subkomórkowym. Podob­
ne procesy w obrębie układu limfatycznego, od
którego zależą tolerancja i odporność, sprzyjają
skierowaniu jego sił przeciwko temu, co w okresie
sprawności odpornościowej i poprawności jakoś­
ciowej było pieczołowicie tolerowane. Brak tole­
rancji w społeczeństwie komórek niezawodnie
prowadzi do samozagłady.
Okazuje się więc, że dla powodzenia zabiegów
transplantologicznych, podobnie jak i w interesie
zachowania zdrowia ogromnego „przeszczepu”,
jakim jest wobec układu limfatycznego cały orga­
nizm, niezbędne jest rozumne i systematycznie
korygowane postępowanie praktyczne. Na tej dro­
dze zaczynamy powoli wychodzić z etapu bez­
względnej i brutalnej walki z układem limfa-
tycznym, prowadzonej za pomocą objawowo dzia­
łających leków, takich jak cytostatyki, sterydy,
napromieniowania, antybiotyki i środki przeciw­
zapalne. Odwracamy się zatem od metody kija
i wprowadzamy marchewkę w postaci biopier-
wiaśtków, neutralizujących reakcje wolnorodniko-
we, generalnie odpowiedzialne za zjawiska dege­
neracji, oraz hormony grasicy (tymozyna, TFX
itp.), zdolne do rekonstrukcji tolerancyjnych i od­
pornościowych funkcji układu limfatycznego.
Profesor Julian Aleksandrowicz w artykule
„Zrealizować utopię albo zginąć” („Polityka”,
33/83) pisał: „wiele chorób cywilizacyjnych ma
wspólne praźródło i możliwe jest równoczesne za­
pobieganie im wszystkim”. Aby to rzeczywiście
było możliwe, spełniony musi być jednak nieod­
zowny warunek: „lekarz powinien stać się leka­
rzem c z ł o w i e k a a nie fachowcem od remon­
tu poszczególnych narządów. Powinien, nie
tracąc swej wiedzy i umiejętności szczegółowych,
powrócić do roli humanisty, filozofa przyrody,
zorientowanego we wszystkich subtelnych uwa­
runkowaniach całej biosfery”.
Brutalnie i sztucznie tłumiąc fizjologiczny pro­
test układu limfatycznego, jeden z kontynuato­
rów koncepcji transplantologicznych Medawara,
prof. Barnard, uzyskał czasowe utrzymanie prze­
szczepu serca przy zastosowaniu oszałamiającej
techniki reanimacyjnej. Konflikt tego kierunku z
koncepcją Burneta, znajdującą wyraz w jego dal­
szych badaniach z zakresu genetyki, stanowi pra­
wie symboliczny przykład problemów dzisiejszej
medycyny, cierpiącej na chorobę „redukcjoni-
stycznej praktyki”. To określenie prof. Aleksan­
drowicz odnosi do głębokiej dysproporcji między
przetechnologizowanymi specjalizacjami a homeo-
statycznym, zgodnym z całą biosferą i uwarunko­
waniami genetycznymi, pojmowaniem organizmu
człowieka jako całości.
Czy znajdziemy drogę do skutecznej terapii,
opartej na postępowaniu przyczynowym, szerokiej
profilaktyce, pozostającej w zgodzie z biologicz­
nymi uwarunkowaniami człowieka i nie zachłystu­
jącej się spektakularnymi sukcesami technologicz­
nego kuglarstwa?
Choroba medycyny — choroba cywilizacji
Perspektywy takiej drogi istnieją, pierwszym eta­
pem musiałoby być jednak przyznanie się do cho­
roby dzisiejszej medycyny jako logicznego następ­
stwa choroby naszej cywilizacji, tak odległej od
platońskiej triady: prawda — harmonia — dobro.
Parafrazując znane powiedzenie doradcy rządu
Jej Królewskiej Mości, lorda Bowdena: „nauka
stała się rzeczą zbyt poważną, aby można ją było
pozostawić uczonym”, można to samo powiedzieć
o medycynie i o lekarzach. Licząc jednak na po­
moc biologów, inżynierów, prawników, socjologów,
polityków i filozofów należałoby im wszystkim
wskazać, że droga do skutecznej naprawy medy­
cyny może prowadzić jedynie przez naprawę cho­
rej cywilizacji. Licząc na ich pomoc i przyjmując,
że nie jest rzeczą ważną, gdzie zrobi się początek,
zajmijmy się relacją człowiek — medycyna. Co z
dotychczasowych układów tej relacji należy utrzy-
mać, co wykreślić, a co odnowić, zanim zaczniemy
wprowadzać do praktyki wspaniałe odkrycie przy­
szłości? Ustalenie tego wydaje się równie potrzeb­
ne, jak rozbieg sportowca przed pokonaniem po­
przeczki zawieszonej na rekordowej wysokości.
Wiemy nie od dziś, że nad całością metabolizmu
ustroju sprawuje nadzór układ nerwowy. Wiemy
też, że współdziała on ściśle w sprawowaniu rzą­
dów w organizmie z układem hormonalnym. Do
tej wielkiej dwójki decydentów działających na
podstawie konstytucyjnych zapisów ustroju —
programu genetycznego obecnego w pozornie bez­
piecznym sejfie jądra każdej komórki organizmu,
dodać należy jeszcze trzeci układ — układ limfa-
tyczny. Awans tego układu do grona „decyden­
tów” ustroju został usankcjonowany w 1981 r.
podczas międzynarodowego kongresu immunolo­
gów i endokrynologów „Immunoregulation 81” w
Urbino, mieście renesansowego Rafaela. Sprzęże­
nia i współdziałania w obrębie wymienionej tria­
dy określono mianem sieci nerwowo-hormonalno-
-limfatycznej (neuro-endokryno-lymphatic net-
work), przede wszystkim odpowiedzialnej, niczym
władze państwa, za stan homeostazy, czyli harmo­
nii wszystkich życiodajnych procesów metaboli­
cznych w organizmie. Na stan zdrowia składają się
więc elementy żywo przypominające platońską
triadę, w której wyrazem prawdy jest program
genetyczny, harmonii — zgodne z tym progra­
mem działanie nadrzędnych i podrzędnych ele­
mentów organizmu, a wyrazem dobra — toleran­
cja i odporność realizowana przez układ limfaty-
czny, jedyny uzbrojony układ naszego organizmu.
Nasuwają się porównania społeczne, logicznie łą­
cząc człowieka i jego dzisiejszą cywilizację z tra­
dycją prawd objawionych i kultury umysłowej fi­
lozofów greckich. Macfarlane Burnet znajduje
dzisiaj więcej wspólnego z Sokratesem, Platonem,
Arystotelesem i Hipokratesem niż ze współczesny­
mi badaczami...
Dość trudno przypuścić, aby w zrujnowanej
biosferze mogła bez poważnych zaburzeń funkcjo­
nować wewnętrzna homeostaza człowieka. Szuka­
jącym pomocy u lekarzy grozi seria skierowań na
niezliczone badania, kolejne odwiedziny u licznych
specjalistów i tortura kolejnych akcji „leczni­
czych”, obejmujących poszczególne narządy; le­
czymy serce, nerki, nadciśnienie, bezsenność, żo­
łądek z jego owrzodzeniami i jelito grube, impo­
tencję i żółtaczkę zakaźną, astmę, alergie skórne,
zreumatyzowane stawy i mięśnie, a wszystko to
specjalistycznie, masą leków o działaniu zdolnym
czasowo likwidować objawy, a wyjątkowo usu­
wając przyczyny. Tego, nie bardzo zresztą przeja­
skrawionego obrazu, nie są w stanie przesłonić
niewątpliwe, lecz wobec rosnących potrzeb nie­
wystarczające sukcesy medycyny z malejącą
śmiertelnością noworodków i matek niezdolnych
do karmienia, lawiną antybiotyków, jaskółkami
działań przyczynowych, jak insulina czy fascy­
nującą techniką zabiegów operacyjnych. Obecny
postęp najczęściej przejawia się skróceniem cza­
su poświęcanego na badania, kiedy superautoma-
ty testują w supertempie nasze wydzieliny i
krew, a superkomputer czarnym szeregiem cyfr
na bieli papieru z wyrżniętego lasu bezwzględnie
obiektywizuje rozpoznanie: nowotwór. Trudno
nie uwierzyć w pewność, lecz jeszcze trudniej
żyć bez nadziei. Choroba Burgera, zawał, stwar­
dnienie rozsiane, niedowład, ślepota... Najlepsi
specjaliści z największym poświęceniem zajmą się
tymi fragmentami naszego ciała, które najwcześ­
niej zaczynają umierać. Fragmenty oderwane od
rozchwianej homeostazy rozsypującego się orga­
nizmu trafią do szufladek rozsypanych specjali­
zacji. Czy pozbiera je lekarz domowy, który
wziął melonik, nieodłączną torbę, laseczkę i wy­
szedł z domu, by dorożką odjechać we wspom­
nień czar? A może homeopata-samouk w anty­
kwariatach .szukający zielników ginących ziół w
giniących lasach? Pozostaje jeszcze do wyboru
znachor, kręgarz lub tak modny w naszych cza­
sach elektroniki — bioenergoterapeuta. Są po­
trzebni nie tylko chorym, potrzebni są także dzi­
siejszej medycynie — choćby jako wyrzut sumie­
nia. Medycyna dzisiejsza wyniośle toleruje Har­
risa czy Nardellego, próbując im przeciwstawić
się coraz liczniej produkowaną armią lekarzy z
taśmy. Tym sposobem nie wykształcimy jednak
ludzi z walorami umysłowości syntetycznych, dla
których homeostaza oparta na zjawiskach tole­
rancji i harmonijnej przystawalności różnorod­
nych elementów organizmu nie będzie czczym
sloganem lub wysublimowanym, nieosiągalnym
przez praktykę teoretycznym zwrotem. Nie wy­
kształconych lekarzy — rekonstruktorów popraw­
ności, wykorzystujących dokumentację coraz
lepiej poznawanego zapisu genetycznego, posłu­
gujących się wszędzie gdzie można metodami od­
twórczymi i ograniczających do minimum zabie­
gi likwidacji i brutalnych nacisków.
Skuteczność — czyli zaufanie -
Na dzisiaj — mówił Burnet w 1976 r. do lekarzy
ogólnych podczas sympozjum poświęconego za­
stosowaniu immunologii w praktyce lekarskiej
— głównym zadaniem jest zdobycie maksymal­
nej liczby informacji, mieszczących się w zakre­
sie możliwości kompetentnego zastosowania pra­
ktycznego. Miał na myśli przede wszystkim wia­
domości uzyskane z badań podstawowych z za­
kresu immunologii i genetyki. Uderza w jego
stwierdzeniu uwarunkowanie wartości zbiera­
nych okruchów specjalistycznej wiedzy umiejęt­
nością kompetentnego, a więc syntetycznego ich
wykorzystania w praktyce. Czy ta gotowa recep­
ta na lekarstwo uzdrawiające medycynę może
być dzisiaj choć w części zrealizowana? I czy te­
go lekarstwa właśnie medycyna potrzebuje naj­
bardziej? Może zamiast lepszych lekarzy wystar­
czy zwiększyć liczbę takich, jakich mamy dzi­
siaj, rozszerzyć sieć specjalistycznych przychod­
ni, znacznie zwiększyć liczbę łóżek szpitalnych,
podnieść kulturę świadczeń medycznych, ukrócić
łapownictwo i przejawy chamstwa, ulepszyć te­
chnicznie diagnostykę i skrócić czas jej trwania?
Trudno zaprzeczyć potrzebie poprawy w tym za­
kresie, trudno jednakże oczekiwać, by w znaczą­
cym stopniu mogła przyczynić się ona do wzro­
stu potrzebnego zaufania pacjenta do lekarza.
Budulcem prawdziwego zaufania może być w o-
statecznym rachunku tylko skuteczność i to nie
doraźna, ale długofalowa skuteczność postępowa­
nia lekarskiego. Na to postępowanie składa się
faza diagnostyczna i wynikająca z niej faza tera-

peutyczna. Dopiero więc skuteczne leczenie przy­
nosi wielki wynik, którego nie zastąpią choćby
najliczniejsze papierkowe wyniki różnorodnych
badań diagnostycznych. U podstaw nieufności
pacjentów do lekarzy leży głęboka wątpliwość w
skuteczność leczenia. Zwichnięcie proporcji po­
między bogactwem diagnostyki a biedą terapii
zadowalać może jedynie hipochondryków i za­
wodowych naciągaczy. Prawdziwie chory czło­
wiek bez wahania wybrałby skuteczne leczenie w
spartańskich warunkach zamiast komfortu rozli­
cznych i skomplikowanych badań, pozostających
sztuką dla sztuki. Nie stać nas na komfort roz­
rzutności i próby zastępowania jakości ilością.
Liczy się skutek, sukces terapeutyczny — potrze­
bny jest więc dobry, cieszący się zaufaniem pa­
cjenta lekarz — autor takiego sukcesu. Uczel­
nie nie dostarczają takich lekarzy, zwiększając
ponad miarę liczbę studentów. Pomimo zgody
wszystkich ceniących wyżej jedną głowę od dwu
półgłówków, błędne koło braku zaufania nie po­
zwala na redukcję przyjęć na studia medyczne z
jednoczesną istotną reformą programu naucza­
nia. Co by się stało, gdyby realizacja takich za­
mierzeń okazała się pomyłką? Z obawy popełnia­
my inną, zwiększając liczbę kształconych i nieu­
chronnie obniżając ich fachowy poziom. Reforma
programu i form nauczania staje się utopią wo­
bec zatłoczonych sal wykładowych i ćwiczenio­
wych. Wydaje się, że istotna przyczyna tego błę­
dnego koła leży w czym innym. Jest nią skrzęt­
nie ukrywana niepewność, czy aby naprawdę dy­
sponujemy zasobem wiedzy oraz sposobami jej
zebrania i przekazu, gwarantującymi rzeczywistą
poprawę. Czyżby król okazał się nagi? Jeżeli kró­
lem jest lekarz ogólny, to jest prawie doszczętnie
nagi, szaty rozdano specjalistom od „redukcjoni-
stycznej praktyki”, pozostawiając mu plik skie­
rowań lub leczenie „w ciemno” lekami o krót­
kotrwałym działaniu objawowym.
Bogata materia wiedzy tworzona przez wieki,
dekady i lata, rozdzielona pomiędzy specjalistów
i separatystycznie pompowana w umysły studen­
tów, przeraża ogromem a jeszcze bardziej dysper­
sją tego ogromu. Potrzeba krawca, by ją odna­
lazł, przykroił i złączył nicią swej myśli w szatę
programu. Ubrany w nią student mógłby wyjść z
uczelni nie świecąc nagością, lecz majestatem le­
karza ogólnego.
Jak kształcić lekarzy — humanistów?
Zespoły powołane przez resort zdrowia dla przy­
gotowania reformy programu nauczania w u-
czelniach medycznych stoją przed potrójnie tru­
dnym zadaniem. Pierwszą trudnością jest dobór
materiału z zakresu wszystkich niezbędnych spe­
cjalności, drugą — ułożenie w racjonalnych pro­
porcjach i nadanie cech wzajemnej komplemen­
tarnej przystawalności, wreszcie trzecią — złą­
czenie ich logicznymi powiązaniami w procesie
nauczania. Niezbędnym narzędziem w pracy tych
zespołów będą spore nożyce eliminujące z przy­
szłego programu zbędną barokowość niefunkcjo­
nalnych ornamentów. Linia cięć powinna prze­
biegać zgodnie z możliwościami rozgraniczeń po­
między przyczynowością a objawowością w zgro­
madzonym materiale wiedzy. Precyzując to za­
mierzenie, można przyjąć taki korzystniejszy
wybór, który w miejsce dziesiątków różnych ob­
jawów choroby będzie preferował prawdziwą
znajomość jej przyczyny. Znajomość objawów
nie powinna powodować chaotycznego działania
na rzecz ich likwidacji, lecz przede wszystkim bu­
dzić skłonność poszukiwań i dociekań ich wspól­
nej przyczyny. Powodzenie w tym zakresie o-
twiera drogę do skutecznej terapii przyczynowej.
Obecny program nauczania nie skłania studen­
tów, a potem lekarzy — do szukania takich dróg.
Nawykli do gromadzenia nadmiaru informacji
diagnostycznych, wyposażeni w nadmiar wiado­
mości anatomicznych i morfologicznych, stano­
wiących zewnętrzny obraz stanu zdrowia, albo
zewnętrzny obraz stanu choroby, stają się klasy­
fikatorami objawów, segregującymi je w szuflad­
kach różnych specjalności. Następnie, zgodnie z
szeroko rozpowszechnionymi zasadami „reduk-
cjonalistycznej praktyki” — gaszą poszczegól­
ne ogniska objawów terapią antyobjawową, u-
zyskując czasową poprawę. Weryfikatorem takie­
go postępowania zbyt często jest anatomopatolog,
zbyt rzadko następuje powrót pełnej sprawności
życiowej pacjenta wróconego zdrowiu, społecze­
ństwu, rodzinie. W tym stanie rzeczy pozostaje
najczęściej postępowanie lekarskie wobec chorób
reumatycznych, rozrostowych, naczyniowych,
psychicznych, neurologicznych i wielu innych, a
wśród nich nawet przewlekłych infekcji bakte­
ryjnych, grzybiczych i wirusowych.
W nowym programie miejsce preferowanych
dotychczas wiadomości z zakresu strukturalno-
-objawowego zająć powinny informacje o dynami­
ce fizjologicznych i patofizjologicznych czynnoś­
ci organizmu. Takie ujęcie wiedzy prowadzi do
umiejętności przyczynowego obserwowania zja­
wisk. Życie i zdrowie mieszka wyłącznie w stru­
k tu ra c h wypełnionych harmonijnym związkiem
zjawisk czynnościowych. Znajomości tych ostat­
nich nie zastąpi najlepsza nawet wiedza o stru­
kturze. Archeologia, wspaniała nauka o struktu­
ralnych śladach, odciskach minionego życia, od­
twarza jego przejawy we wspomnieniu z prze­
szłości, a tylko zakończone życie jest przedmiotem
jej zainteresowań. W medycynie, nauce o życiu,
potrzeba tempa i uprzedzania faktów. By nadą­
żyć za życiem, medycyna musi towarzyszyć mu
w czasie teraźniejszym i wybiegać przypuszcze­
niem w przyszłość. Dla spełnienia tej roli medy­
cyna musi zostać „odarcheologizowana”. Chodzi
więc o uchwycenie nowych, lepszych proporcji
pomiędzy strukturalnymi a czynnościowymi jej
składnikami i o właściwy wyraz tych zmian w
programach nauczania.
Sięgnijmy do przykładów. Infekcja dróg odde­
chowych, przewodu pokarmowego, dróg moczo­
wych, spojówek oka, skóry, ucha środkowego czy
zewnętrznego, nerek oraz wielu innych narządów,
nawet wtedy, gdy powoduje ją ten sam drobno­
ustrój, wywołuje znaczną różnorodność objawów,
a zatem zainteresowanie różnych specjalistów.
Zasada ich postępowania jest jednak podobna —
walczą z drobnoustrojem, stosując antybiotyki.
Dobierają ich kolejne odmiany wobec wzrastają­
cej oporności przeciwnika, zwiększają dawki ko­
lejnych „uderzeń”. Przeważa przekonanie o przy­
czynowym charakterze takiego postępowania, wy­
nikające z traktowania drobnoustroju jako przy­
czyny choroby. Znany jest jednak fakt, że zaka­
żenie nie jest równoznaczne z zachorowaniem, że
tylko osobnik podatny ulega infekcji. Jest więc
druga przyczyna zachorowania — podatność.
Doświadczenie uczy, że tej prawdziwej przyczy­
ny antybiotyki nie są w stanie redukować. Cza­
sowo likwidując infekcję, zwiększają podatność
na jej kolejne ataki... Powstające błędne koło do­
bitnie świadczy, że zastosowane postępowanie
nie było przyczynowe. Pomimo to tkwimy w je­
go obrębie. Czyżby nie było innych możliwości
leczniczych, skuteczniejszych i bezpieczniejszych
dla pacjenta?
Dyrygenci immunologicznej orkiestry
Uzbrojenie organizmu przeciwko wybranym dro­
bnoustrojom można uzyskać, uprzedzając go o
ich istnieniu przez profilaktyczne szczepienia o-
chronne. Zalety takiego postępowania sprawdziły
się w walce z wielkimi epidemiami ospy, durów,
cholery, porażenia dziecięcego i wielu innych
chorób zakaźnych. Takie, jak powszechnie doku­
czliwa grypa lub wirusowe zapalenie wątroby —
nadal czekają na swoje szczepionki. Ale nawet
takie postępowanie profilaktyczne nie ma czyste­
go charakteru przyczynowego. Kolejną szczepion­
ką stawiamy bowiem układowi immunologiczne­
mu organizmu kolejne, można powiedzieć —
szczególne — wymagania. Liczymy na spraw­
ność tego układu wobec stawianych mu wyma­
gań. Powikłania poszczepienne, czasem nieobli­
czalnie groźne, wskazują, że sprawność układu
immunologicznego może nas zdecydowanie za­
wieść. Ostatecznie więc sprawność odpornościo­
wa determinuje sukces lub porażkę naszych za­
mierzeń terapeutycznych i do czasu, w którym
nie sięgną one do poprawy i odbudowy tej spra­
wności, w większym lub mniejszym stopniu po­
zostaną postępowaniami objawowymi.
Rozwój genetyki i immunologii przynosi in­
formacje stwarzające przesłanki prawdziwie przy­
czynowych postępowań. Dzięki Burnetowi, Mille­
rowi, Goodowi, Goldsteinowi i wielu innym po­
znaliśmy rolę genetycznie determinowanego u-
kładu limfatycznego w utrzymywaniu homeostazy
— stanu zdrowia. Znamy jego ścisłe współdziała­
nie w tym zakresie z układem nerwowym i u-
kładem wewnętrznego wydzielania, czyli hormo­
nalnym. Wiemy, że jego sprawność w tolerowa­
niu własnych tkanek i odporność wobec tego, co
od nich jest odmienne, obce, w tym również wo­
bec nowotworów, zależy od sprawnych współ-
działań w wymienionej triadzie decydentów or­
ganizmu. W ich wyniku powstają hormony gra­
sicy. One z kolei wiodą macierzyste komórki szpi­
ku kostnego poprzez szlak dojrzewania do postaci
dojrzałych limfocytów T. Obdarzone zdolnością
precyzyjnego rozróżniania między „swoim” a
„obcym” oraz możliwością pobudzających lub ha­
mujących wpływów na inne komórki układu im­
munologicznego, wspomniane limfocyty T speł­
niają rolę dyrygentów całej orkiestry immunolo­
gicznej. Bez nich lub przy ich niedostatku miej­
sce tolerancji zajmuje autoagresja, miejsce od­
porności — niedobór immunologiczny. Ani anty­
biotyki, ani szczepienia, ani inne sposoby tera­
pii objawowej — sterydy kory nadnerczy lub
środki przeciwzapalne — nie są w stanie odnowić
populacji limfocytów T. Mało tego — większość
leków immunosupresyjnych niszczy pozostałe ko­
mórki tej populacji. Stąd ich przejściowe działa­
nie antyobjawowe i długotrwałe, pogarszające i
tak złą sytuację. Alternatywą jest stosowanie pre­
paratów hormonalnych grasicy na podstawie zna­
jomości jej fizjologicznych wpływów. Jest to al­
ternatywa szczególnie wartościowa, bo dobrze u-
zasadniona teoretycznie i potwierdzona wynika­
mi praktycznymi. Grasica, producent rodziny hor­
monów polipeptydowych jest biologicznie akty­
wna od życia płodowego do pokwitania. W tym
czasie organizm wykształca sprawny mechanizm
odporności przeciw elementom obcym i tolerancji
wobec własnych tkanek. Realizatorem tego me­
chanizmu jest układ immunologiczny podporząd­
kowany wykształconym pod hormonalnym wpły­
wem grasicy zastępom limfocytów T. Zanik fun­
kcji grasicy w okresie dojrzewania pozostawia u-
kład limfatyczny bez możliwości uzupełnień po­
woli zużywającego się zapasu limfocytów T. Aby
pozostałe elementy komórkowe układu immuno­
logicznego mogły sprawnie bronić i chronić (do­
tyczy to limfocytów B — producentów przeciw­
ciał i makrofagów — komórek żernych), niezbęd­
ne jest odnowienie populacji przywódców całej
armii — limfocytów T. Bez nich armia kieruje
swą broń nie tam, gdzie potrzeba i nie wtedy,
kiedy trzeba. Ofiarą padają własne struktury
tkankowe organizmu, nie tylko nieudolnie bro­
nione przed przeróżnymi infekcjami, ale i bez­
pośrednio atakowane przez własne, uzbrojone ko­
mórki układu immunologicznego. Przedmiotem
autoagresyjnego ataku mogą być wszystkie, bez
wyjątku, struktury organizmu. Stąd przy najróż­
norodniejszej symptomatologii chorób okresu sta­
rzenia się ustroju istnieje podobieństwo lub nie­
jednokrotnie jedność przyczyny. W przypadku
niedoboru funkcji grasicy w okresie wieku dzie­
cięcego lub młodzieńczego choroby z autoagresji
i niedoboru immunologicznego rozwijają się za­
nim przekroczymy rubikon dojrzałości.
Substytuowanie hormonalnych funkcji grasicy
ekstraktami grasic zwierzęcych jest nie tylko mo­
żliwe, ale w pełni wykonalne i skuteczne. Bada­
nia doświadczalne w odniesieniu do wielu takich
hormonalnych preparatów, między innymi pol­
skiego preparatu TFX-Polfa, wykazały ich rege­
nerujący wpływ wobec populacji limfocytów T,
a w wyniku rekonstrukcji układu limfatycznego,
jednego z trzech głównych filarów homeostazy,
znaczną skuteczność terapeutyczną w niezwykle
zróżnicowanym objawowo, a podobnym przyczy­
nowo zakresie patologii człowieka.
Lecząc organizm, nawet przyczynowo i skute­
cznie, nie można go pozostawić w środowisku ze
zrujonowaną biosferą. Przewlekłe narażenie na
stres psychiczny, toksyczne wpływy przemysłu,
niedobory pierwiastków śladowych w pożywie­
niu, pośpiech i brak nawyków kultury fizycznej
musi znacznie ograniczyć wyniki wszelkich wysił­
ków terapeutycznych. Przestrogi profesora Ju­
liana Aleksandrowicza powinny znaleźć trwałe
miejsce w programach nauczania w szkołach me­
dycznych, świadomości lekarzy i świadomości ca­
łego społeczeństwa.
Nie brakuje materii dla skrojenia uniformu
lekarza ogólnego — przyszłego łącznika zdezin­
tegrowanych specjalności medycznych. Za to zbyt
często brakuje wiary i odwagi dla podjęcia decy­
zji o rzeczywistym charakterze przyczynowym.
Nawet najbardziej spektakularnymi sukcesami,
wynikającymi z ilościowego pomnażania działań
antyobjawowych, nie zmienimy praw biologii
społeczeństw. Tu ilością nie zastąpimy jakości.
Marek P. Dąbrowski

Stan biologiczny
szlachty polskiej w X V I—XVIII w.
Zbigniew Kuchowicz
profesor doktor habilitowany,
Uniwersytet Łódzki
W występującej w różnych modelach historiografii dążności do opra­
cowywania historii kompletnej, globalnej konieczne wydaje się
uwzględnianie biologicznego wymiaru przeszłości, m.in. stanu zdro­
wia tak jednostek, jak społeczności. Sądzimy bowiem, że obok deter­
minantów świadomościowo-humanistycznych pewien wpływ nie tylko
na zachowanie jednostek, lecz także w pewnej mierze na procesy
dziejowe mają również determinanty przyrodniczo-psychologiczne.

Dla piszącego te słowa jest oczywiste, że wpływ
szeroko pojętego ciała — zdrowia, witalności, peł­
ni sił, sprawności psychosomatycznej, ale także
chorób, znużenia, stresów — wywiera wpływ na
ludzkie — indywidualne i zbiorowe, postawy, za­
chowania i działania. Stojąc na gruncie modelu
historiografii wyjaśniającej sądzimy, że niemożli­
wością jest odpowiedzieć na pytanie: dlaczego
tak było? — bez uwzględnienia właśnie wymiaru
biologicznego przeszłości.
Wiadomo, że szlachta zajmowała dominującą
pozycję we wszystkich dziedzinach życia społe­
cznego dawnej Polski, m.in. w zakresie życia
społeczno-politycznego, kulturowego. Sądzimy, że
ową rolę w pewnym stopniu umożliwiały właśnie
cechy biologiczne — stan somatyczny, wytwo­
rzenie się korzystnego kodu genetycznego, ko­
rzystnej sytuacji demograficznej. Zjawiska te
stanowiły wynik rozmaitych oddziaływań, m.in.
materialnych warunków bytu, także jednak in­
nych czynników, zachodziło też w tym zakresie
sprzężenie zwrotne.
Przed zasadniczymi rozważaniami kilka uwag
ogólnych. Szlachta stanowiła, jak wiadomo, licz­
ny stan, była społecznie zróżnicowana. Na ogół
dzieli się ją na magnaterię, szlachtę średnią i
drobną, inaczej zagrodową. My koncentrujemy się
na szlachcie średniej, stanowiącej najważniejszy
i najbardziej dynamiczny element tego stanu.
Stawiamy tezę, że jej stan biologiczny przedsta-
wiał się dobrze, znacznie korzystniej niż rozkła­
danej luksusem magnaterii czy też żyjącej nieraz
w trudnych warunkach bytowych szlachty drob­
nej. Taki stan rzeczy warunkowały przede wszy­
stkim czynniki środowiskowe, wśród nich na spe­
cjalne podkreślenie zasługuje poziom i wartość
żywienia. Biologia współczesna przyjmuje za
stwierdzone, że jest ono czynnikiem najwyraźniej
oddziałującym na kinetykę i dynamikę rozwoju,
wywiera także wpływ na zachowania ludzkie.
Przyjmuje, że żywienie w skojarzeniu z genoty­
pem osobnika jest czynnikiem przemożnie regu­
lującym jego rozwój. Badania prowadzone nad
konsumpcją żywności w Polsce w XVI—XVIII
w. stwierdzają zaś, że żywienie szlacheckie przez
cały ten okres było na wysokim poziomie, choć
miało pewne mankamenty (spożywano za wie­
le płynów, a także węglowodanów). Można jed­
nak uznać je za nie tylko obfite, lecz wartościo­
we. Według Andrzeja Wyczańskiego, na przeło­
mie XVI i XVII w. dzienna racja wyżywienia
szlacheckiego miała wartość około 5340 kal. W
świetle badań niżej podpisanego wartość kalory­
czna tego żywienia u schyłku XVIII w. była na­
wet chyba nieco wyższa. Istniało więc niebezpie­
czeństwo przekarmiania. Pokarmy te były wszak­
że w dużej mierze spalane dzięki czynnemu try­
bowi życia — o czym niżej. Dla porównania po­
damy, że dzienna racja chłopska miała w XVI w.
wartość ok. 3500 kalorii, a u schyłku XVIII w. o-
koło 2400 kalorii. Magnacka przekraczała bez wąt­
pienia 6000 kalorii. Stół szlachecki dostarczał or­
ganizmowi pełnowartościowego białka, składni­
ków energetycznych, koniecznych witamin. Do­
skonale zaspokajało ono potrzeby fizjologiczne,
wywierając poważny wpływ na rozwój fizyczny i
psychiczny.
Zasoby materialne umożliwiały posiadanie do­
statniej, chroniącej przed zimnem, choć nie zaw­
sze higienicznej odzieży. Następnym czynnikiem
były lepsze niż u przeciętnych chłopów czy mie­
szczan warunki mieszkaniowe. Średnia szlachta
zamieszkiwała dwory o różnym standardzie, czę­
sto nieszczelne, źle ogrzewane, niskie. Przy ich
budowie uwzględniano wszakże momenty higie­
niczne, stąd też wznoszono je na miejscach su­
chych, stawiano pod słońce, dobierano budulec
(m.in. modrzew, dąb). Były to pomieszczenia z re­
guły obszerne (najmniejsze dwory miały ponad
100 m* powierzchni), stąd też nie spotykało się
w nich takiego zagęszczenia jak po chałupach
wiejskich i domach mieszczańskich. Istniały w
nich, w połączeniu z umeblowaniem, stanem poś­
cieli itp., dobre warunki do spania i śnienia — o-
koliczności niezwykle ważne w funkcjonowaniu
organizmu.
Należy mocno podkreślić, że możliwości mate­
rialne i istnienie jednolitego modelu obyczajowe­
go powodowały, iż stosunkowo nieźle kształtowa­
ła się tutaj sprawa higieny osobistej. Dbałość w
tej dziedzinie była nieco mniejsza niż wśród ma­
gnaterii, nieporównywalnie jednak większa niż
pośród zabiedzonych mas chłopskich. Wszystkie
spostrzeżenia, m.in. uwagi cudzoziemców, świad­
czą, że brud i zaniedbanie dotyczyło przede wszy­
stkim warstw biednych. Nieochędóstwo osobiste
spotykało się czasem także po dworach szlache­
ckich, zjawisko to wzbudzało jednak dezaproba­
tę, a nawet odrazę.
Dobre warunki środowiskowe rzutowały ko­
rzystnie na rozwój somatyczny dzieci i młodzie­
ży. Żywiono je dostatecznie, nawet dobrze, lecz
nie przekarmiano i nie tuczono, jak to nieraz by­
ło w domach magnackich. Porcje i przysmaki by­
ły wyliczane; w myśl obowiązujących reguł oby­
czajowych najtłustsze, najlepsze potrawy poda­
wano panu i pani domu. Pozytywnie należy oce­
nić także system wychowawczy. W dzieciństwie
pozwalano na uprawianie gier i zabaw, które
wpływały dodatnio na rozwój fizyczny. Do nich
należy zaliczyć m.in. gry w piłkę i jazdę konną.
Z biegiem lat młodzież męska uczyła się tańca,
szermierki, posługiwania bronią palną, lukiem (to
ostatnie zanikło w XVIII w.), towarzyszyła star­
szym w polowaniach. Zajęć typu sportowego nie
zmieniał w zasadniczy sposób pobyt w
szkołach średnich. Nauka nie zabierała tam
wiele czasu (około 5 godzin dziennie) i to nie we
wszystkie dni; zaś dużą wagę przywiązywano
do czynnego spędzania czasu wolnego, rekreacji,
wycieczek. Młodzież uprawiała wiele gier i za­
baw, m.in. gry w piłkę, palanta i głośne palcaty.
Powyższe zajęcia sprzyjały rozwojowi mięśni i
całego ciała, stanowiły też naturalne ujście dla
nadmiaru energii, co pozwalało najczęściej uni­
knąć dzieciom czy młodzieży naprężenia i ner­
wowości.
Dobremu stanowi zdrowia sprzyjał racjonalny
— prowadzony w naturalnym środowisku przyro­
dniczym — na ogół higieniczny tryb życia wię­
kszości ludzi dorosłych. W pracach dotyczących
problematyki obyczajowej zbyt silnie eksponuje
się ekstrawagancję, pijaństwa i ekscesy szlache­
ckie. Zjawiska te istniały, lecz nie dominowały,
dotyczyły tylko części szlachty.
Zgadzamy się z opinią Jaremy Maciszewskie-
go, że „...procent przestępców czy awanturników
w społeczeństwie szlacheckim był jednak zniko­
my i nie oni narzucali swoją postawą czy swoimi
czynami obowiązujący wówczas stereotyp men-

talności, postaw, poglądów, uczuć”. W życiu co­
dziennym na przestrzeni całego okresu przewa­
żali spokojni, stroniący od wojny, rozmiłowani w
życiu rodzinnym i towarzyskim domatorzy, co
szczególnie nasiliło się w XVIII w. Na podstawie
analizy rozmaitych źródeł opisowych można twier­
dzić, że typowy szlachcic charakteryzował się u-
miarkowanym, higienicznym trybem życia. Prze­
strzegano regularnych, punktualnie podawanych
posiłków, wyznaczano czas na zajęcia, spacery,
chodzono wcześnie spać, wstawano rankiem.
Szlachta wiele i to po znacznych przestrzeniach
podróżowała, już to w związku z funkcjami pu­
blicznymi, już też w celu regulowania swych
spraw majątkowych czy w związku z utrzymy­
waniem kontaktów rodzinnych i towarzyskich.
Wiadomo, że pasją było polowanie. W konsek­
wencji wiele czasu spędzano na koniach, wóz­
kach, w podróżach. W wyniku stosowania się do
obowiązujących reguł obyczajowych typowy
szlachcic znajdował się w ciągłym ruchu, jego
zajęcia i rozrywki sprzyjały utrzymaniu dobrej
kondycji fizycznej. Powszechnie zdawano sobie
sprawę, że czynny tryb życia sprzyja dobremu
zdrowiu. B. Connor z uznaniem podkreślał pełen
ciągłego ruchu i ćwiczeń fizycznych tryb życia
szlachty. Uważał, że doskonałe wyniki przynosi­
ło zahartowanie na mróz i niewygody; podnosił
korzystne oddziaływanie trudów wiążących się z
myślistwem. Pisał m.in.: „Myślistwo i łowy na
grubego zwierza niemało ich hartuje. Zwykli dni
całe spędzać uganiając się za żubrami, niedźwie­
dziami, dzikami [...] kochają się Polacy w strze­
laniu z łuku, bieganiu, skakaniu”. Aktywność,
ruchliwość podkreślali i inni cudzoziemcy, np.
Kausch pisał w XVIII w.: „Cała polska szlachta
pracuje bez chwili wytchnienia, dlatego nie po­
trafi, jak się to dzieje w innych krajach, zwła­
szcza u arystokratycznych posiadaczy, przespać
w błogim spokoju większej części swego życia
[...]. Ta ruchliwość, to nieustanne zatrudnienie
wywiera bardzo różnorodny wpływ na ukształce-
nie charakteru”. Należy mocno podkreślić, że te­
go rodzaju tryb życia zapewniał równowagę psy­
chofizjologiczną. Rzadko spotykało się tutaj stre-
sory, mniej tu napięć psychicznych, pożerających
ambicji, które niszczyły magnaterię. Mniej także
lęku przed niedostatkiem, złym losem paraliżu­
jącym często aktywność chłopów.
Zarysowane wyżej warunki środowiskowe po­
wodowały, że stan somatyczny szlachty pod
względem wzrostu, wagi ciała, a może nawet
przeciętnego trwania życia przedstawiał się do­
brze i grupa ta zaliczała się do najlepiej rozwi­
niętych Europejczyków, zajmując podobną pozy­
cję jak dziś Szwedzi czy Holendrzy. Cudzoziemcy
przebywający w Polsce zgodnie akcentują silną -
budowę fizyczną, rosły wzrost, dobrą kondycję
somatyczną tej warstwy. M. Csombor na począt­
ku XVII w. podczas sejmu warszawskiego notu­
je: „Podziwiałem [...] wysokich a postawnych ry ­
cerzy”. Dla przebywającego w Polsce w czasach
Jana III B. Connora, z zawodu lekarza, szlachta
polska stanowiła okaz zdrowia i tężyzny; pisał on
m.in.: „Nie masz w Europie narodu, który by
mocą ciała, wesołością umysłu, długością życia z
Polakami równał się [...] ich postać ciała więcej
jak średnia, do otyłości skłonni, zdrowie ich wy­
borne”. Bernardin de Saint Pierre pisał w XVIII
w.: „Polacy są wysocy i silni. Niewiele znam
bardziej urodziwych narodów”. Vautrin stwier­
dzał w tym samym stuleciu: „Szlachcic odznacza
się jasną cerą, rumianymi, pulchnymi policzkami,
słusznym zazwyczaj wzrostem, otwartym spojrze­
niem wypukłych oczu”.
Dobry stan fizyczny szlachty można zaobser­
wować analizując postawę i działania wojska, w
którym stanowiła przecież rdzeń ważniejszych
formacji. Zarówno opinie krajowe jak zagranicz­
ne wskazują na wielką wytrzymałość, odporność
na trudy i warunki klimatyczne oddziałów pol­
skich. Maciej Kazimierz Sarbiewski pisał, że
„jeźdźcy z nich lepsi od wszystkich innych [.„]
wytrzymali niebywale na głód, upał i mróz”.
Dobrą kondycję fizyczną wojska potwierdziły
ciężkie wojny toczone za Stefana Batorego, kiedy
to oddziały polskie operowały w trudnych warun­
kach terenowych i klimatycznych. Niebywałą od­
porność i wytrzymałość wykazywały wojska wal­
czące w dobie „potopu”, przede wszystkim w od­
działach Stefana Czarnieckiego. Dowodów owe
tężyzny dostarczyły również kampanie Jana So­
bieskiego, m.in. wiedeńska, kiedy to w imponu­
jąco krótkim czasie pokonano ogromną odległość
spiesząc na odsiecz stolicy cesarstwa.
Na podstawie sondażowych badań można stwier­
dzić, że przeciętny wzrost mężczyzny z warstwy
szlacheckiej wynosił około 170 cm i był co naj­
mniej o około 10 cm wyższy niż przeciętnego
przedstawiciela chłopów. Podobnie było ze wzro­
stem kobiet; przeciętna szlachcianka mierzyła
prawdopodobnie około 160 cm i była co najmniej
o 8 cm wyższa niż przeciętna chłopka. Dla porów­
nania dodamy, że przeciętny wzrost mężczyzny
w końcu XIX w. wynosił na terenie Królestwa
Kongresowego 165 cm, w Galicji 162 cm; kobiety
154 cm. Przypuszczamy, że waga przeciętnego
szlachcica wynosiła wtedy około 80 kg, chłopa
-około 50—55 kg.
Wśród szlachty występowała tedy nadwaga.
Świadczą o niej m.in. portrety sarmackie, na któ-
rych widzimy przeważnie ludzi słusznej tuszy,
nieraz wręcz otyłych. Ów nadmiar spożywanych
kalorii spalany był jednak w pewnej mierze dzię­
ki czynnemu trybowi życia.
Warunki środowiskowe i odżywcze oparte prze­
de wszystkim na dużej ilości białka zwierzęcego
wpływały także na rozwój dyspozycji psychicz­
nych. Szlachcie powszechnie przypisywano inte­
ligencję, junakierię, życiowy optymizm. M. Csom-
bor pisał: „Mieszkańcy Polski są zadufani w sobie
i chełpliwi, porywczy i lubieżni, a mimo to bardzo
jedni dla drugich życzliwi”. B. ConnOr podkreś­
lał, że psychiczne cechy szlachty zależały „od po­
karmu ich, ten zwykł się składać z mięsiwa i
ptactwa, daje im wesołości i siły”. Biester u
schyłku XVII w. konstatował: „Naród ów obda­
rzyła natura nie tylko pięknym ciałem, ale także
pełnym fantazji wesołym usposobieniem”. Vaut-
rin pisał o typowym szlachcicu, że „cechuje go
gwałtowność ruchów, popędliwość, bystrość w
pojmowaniu i ambicja zdolna popchnąć do wszel­
kiej skrajności”. Kreślący wizerunek szlachty
Kausch stwierdza: „Jeśli chodzi o dary natury,
w żadnym wypadku nie można stwierdzić, że Po­
lacy mniej są zdolni od Niemców [..] Ich orienta­
cja jest równie szybka jak ich wszystkie czyny,
a jeżeli nie dokonali tego, czym mogą pochwalić względem gorzej uwarunkowane; znamienne, że
się inne narody, to z pewnością nie z powodu bra­ stawały się one obiektem dowcipów i szyderstw.
ku przyrodzonych zdolności”. Jędrzej Kitowicz Wszystko wskazuje na to, że przeważał typ czło­
pozostawił znamienną opinię, odnoszącą się bez wieka charakteryzującego się silną seksualnością,
wątpienia do szlachty i mieszkańców dużych miast, świadczącą bez wątpienia o biologicznych siłach
a głoszącą, że u nas „lud wesoły i polerowany”. tej społeczności.
Jednym z czynników sprzyjających utrzymywa­
Psychosomatyczny typ grupowy szlachty śred­ niu się dobrego stanu biologicznego warstwy
niej doskonale uosabiają Mickiewiczowscy Sopli­ szlacheckiej było łączenie się z przedstawicie­
cowie — produkt środowiska i dziedzictwa krwi. lami innych środowisk społecznych. W XVI w.
Cechuje ich tężyzna fizyczna, witalność, tempera­ nie było u nas skostniałego społeczeństwa stano­
ment, prowadzą czynny tryb życia. Przypomnij­ wego, zawierano wiele małżeństw mieszanych,
my, jak poeta pisze o przybyłym do rodzinnego szlachecko-mieszczańskich, a nawet szlachecko-
domu Tadeuszu (Ks. I, w. 627—637): -chłopskich. Małżeństwa mieszane występowały,
choć w mniejszym stopniu, także w późniejszych
Wiedział, że był przystojny, czul się rześki, młody, wiekach. W XVII stuleciu występuje z kolei ma­
A w spadku po rodzicach wziął czerstwość sowość uzurpacji szlachectwa. Służba w wojsku,
i zdrowie. na dworach magnackich, dorabianie się na handlu,
Nazywał się Soplica; wszyscy Soplicowie stwarzało nielegalne, lecz często wykorzystywane
Są, jak wiadomo, krzepcy, otyli i silni, drogi do wślizgiwania się do stanu szlacheckiego.
Do żołnierki jedyni, w naukach mniej pilni. O masowości tego zjawiska informuje m.in. „Li­
Tadeusz się od przodków swoich nie odrodził: ber chamorum” Trepki. Z punktu widzenia bio­
Dobrze na koniu jeździł, pieszo dzielnie chodził, logicznego zjawisko to należy ocenić pozytywnie;
Tępy nie był, lecz mało w naukach postąpił, do warstwy szlacheckiej wchodziły jednostki mło­
Choć stryj na wychowanie niczego nie skąpił. de, prężne, wzmacniając przysłowiowym zastrzy­
On wolał z flinty strzelać albo szablą robić; kiem świeżej krwi, poszerzającym pulę genową.
Wiedział, że go myślano do wojska sposobić. Wszystko to rzutowało korzystnie na przyrost
naturalny i ogólną sytuację demograficzną. Demo­
Szlachtę cechowała witalność, również aktyw­ graf Irena Gieysztorowa wykazuje, że aby zapew­
ność i pobudliwość w sferze seksualnej. Wcale nie nić przetrwanie gatunku przy bardzo wysokiej
lekceważono spraw i potrzeb ciała, nie tylko w umieralności normalnej i katastroficznej w okre­
sensie gastronomicznym, o czym się tyle mówi i sach epidemii, ówczesna rodzina musiała liczyć
pisze, lecz także erotycznym. Rozładowanie na­ około sześciorga dzieci, by dochować do wieku re­
pięć przez prowadzenie nawet intensywnego ży­ produkcyjnego co najmniej troje. Sondażowe ba­
cia seksualnego uważano za rzecz normalną i dania wskazują, że rodziny szlacheckie cechowała
wskazaną. Odbicie tych postaw i zachowań znaj­ właśnie dzietność, były one liczniejsze niż chłop­
dujemy w ówczesnej literaturze szlacheckiej, dość skie czy biedoty miejskiej. Trudno określić śred­
powołać się na utwory Mikołaja Reja, Jana Ko­ nią długość życia; wobec olbrzymiej śmiertelności
chanowskiego, Wacława Potockiego czy takie trak­ dzieci wynosiła ona chyba około 30 lat, niemniej
taty jak „Małpa człowiek” lub „Odpowiedź na wśród szlachty znaczna część ludności osiągała
złote jarzmo małżeńskie”. Pośród szlachty spoty­ próg starości, a nawet dożywała sędziwego wieku.
kało się oczywiście także jednostki pod tym Istnieją podstawy do przypuszczeń, że przeciętne

trwanie życia kształtowało się tu najkorzystniej
spośród wszystkich warstw społecznych. Sytuacja
ulegała oczywiście przemianom na przestrzeni
XVI—XVIII w. U schyłku XVI w. pośród szlach­
ty obserwuje się wyż demograficzny, sytuacja u-
lega zdecydowanemu pogorszeniu po okresie epi­
demii i wojen połowy XVII w. W XVIII stuleciu
obserwuje się jednak tendencje wzrostowe, wy­
daje się, że sytuacja demograficzna była tu nawet
lepsza niż w XVI stuleciu.
Na liczebność potomstwa wpływał w pewnym
stopniu wiek kobiety wchodzącej w związek mał­
żeński. Jest mitem, iż w dawnych wiekach pobie­
rano się bardzo wcześnie. Badania demograficzne
wskazują np., że Francuzi XVII—XVIII w. żenili
się w wieku około 27 lat, kobiety wychodziły za
mąż mając 24—25 lat. Kobiety angielskie i nor­
weskie czyniły to później o dwa lata, zaś genew­
skie i kanadyjskie o dwa lata wcześniej. Sondażo­
we badania wskazują, że w Polsce mężczyźni że­
nili się w wieku 25—29 lat, kobiety zaś w wieku
20—24 lat. Dane te dotyczą najszerszych warstw,
przede wszystkim chłopstwa. Jeśli chodzi o szlach­
tę, to brak dokładniejszych ustaleń. Wiemy jed­
nak, że mężczyźni przez wszystkie trzy wieki że­
nili się w wieku około 30 lat. Jeśli chodzi o
szlachcianki, to w XVI—XVIII stuleciu bariera
wieku uznawanego za stosowny do małżeństwa
podnosi się. W wieku XVI bodaj częściej pobie­
rano się z młodziutkimi, 14—15-letnimi dziew­
czętami. W XVII w. za dojrzałą do małżeństwa
uważano osiemnastoljitkę, w wieku XVIII prze­
ciętny wiek zaślubianych wydaje się wzrastać,
wynosi chyba około 20 lat, w tym zakresie wy­
stępuje zresztą duża rozpiętość. W każdym bądź
razie szlachcianki wychodziły za mąż wcześniej
niż chłopki czy mieszczki, później jednak niż ary-
stokratki, w okresie największej płodności, stąd
też właśnie m.in. możliwość posiadania licznego
potomstwa.
Z kolei kilka uwag o stanie zdrowia szlachcia­
nek. Dzieciństwo ich przebiegało w nieco odmien­
ny sposób niż chłopców. W domach bogatszych
wychowanie dziewcząt było bardziej konwencjo­
nalne, znajdowały się pod większą kuratelą, upra­
wiały mniej ćwiczeń fizycznych. Stosowanie się
do obowiązującej mody powodowało, że już małe
dziewczęta krępowano gorsetami. Lekarze i pub­
licyści krytykowali tę modę właśnie ze względów
zdrowotnych, upatrując w niej przyczyny wadli­
wego rozwoju fizycznego. Stanisław Staszic obu­
rzał się: „Słabią zdrowie, zniszczą swojej natury
krzepkość. Szczepią od dzieciństwa ciało żelazne
pręty, które ich stan złamią, ich brzuch zaklęsą,
ich wnętrzności skulą”. Vautrin pisał o dziewczę­
tach, że „teren ich zabaw zamyka się w czterech
ścianach domu, a mięśnie rozwijają się jak w
pudle. Sprowadza się z Paryża zabójczy futerał
zwany gorsetem [...] rezultatem tej praktyki jest
słabe zdrowie i nieodwracalne zniekształcenia”.
Tego rodzaju zjawisk nie można jednak gene­
ralizować, nasilały się pośród kręgów najzamoż­
niejszych, i dopiero w XVIII w. Poprzednio wy­
chowanie było bardziej naturalne. Dziewczęta
hartowały się, brały udział w dalekich wojażach,
potrafiły strzelać z broni palnej, jeździć konno
itd. Tego rodzaju wychowanie występowało szcze­
gólnie na terenach kresowych, jednak także z ob­
szarów centralnych mamy informacje, że „panny
szlacheckiej kondycji” zażywały kąpieli w rze­
kach, dobrze znosiły trudy podróży. Z literatury
pięknej przykładem będzie Zosia z „Pana Tadeu­
sza”, która w Soplicowie żyje najdalej od cieplar­
nianej atmosfery i modnych reguł Telimeny. Wy­
chowanie szlachcianek było w aspekcie rozwoii-
fizycznego' mniej korzystne niż chłopców, przed­
stawiało aię jednak lepiej niż nadmiernie delika-
conych arystokratek czy zmuszonych do ciężkiej,
przedwczesnej pracy chłopek.
W wieku dojrzałym ich stan zdrowia kształto­
wały czynniki negatywne i pozytywne. Wspom­
niany wyżej fakt wczesnego wychodzenia za mąż
umożliwiał wysoką dzietność, lecz narażał na nie­
bezpieczeństwo licznych połogów. Stąd też podzie­
lamy opinię, iż umieralność pośród szlachcianek
była wyższa niż pośród mężczyzn. Według Furta­
ka występował przeciętnie niższy wiek w chwili
zgonu kobiet niż mężczyzn. Sprawy te wymagają
JEŚLI CHCESZ DOWIEDZIEĆ SIĘ WIĘCEJ...
■ T. Chrzanowski: Ciało sarmackie. „Testy”, 1977;
nr 2.
■ I. Gieysrtorowa: Wstęp do demografii staropolskiej.
Warszawa 1976.
■ J. Maciszewski: Szlachta polska i jej państwo. W ar­
szawa 1969.
■ W. Nekanda Trepka: Liber generationis plebeano-
rum. („Liber chamorum”). Wyd. W. Dworzaczek i
inni, Wrocław 1973.
a Z. Kuch owicz: Z badań nad stanem biologicznym
społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca
XVIII wieku. Łódź 1972.
H Z. Kuchowicz: Miłość staropolska. Łódź 1982.
■ N. Wolański: Rozwój biologiczny człowieka. W ar­
szawa 1979.
■ A. Wyczański: Studia nad konsumpcję żywności w
Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII w.. Warsza­
wa 1969.
■ J. Tyszkiewicz: Człowiek w środowisku geograficz­
nym Polski średniowiecznej. Zwięzki i uwarunkowa­
nia przyrodniczo-kulturowe. Warszawa 1981.
dalszych badań i ustaleń, można przytaczać bo­
wiem przykłady szlachcianek charakteryzujących
się zdrowiem, siłą fizyczną, witalnością. Np. pa-
miętnikarz M. Starzeński informuje, że jego dziad
miał „trzy córki i siedmiu synów, którzy wszyscy
byli olbrzymiego wzrostu i herkulesowej siły [...].
Dziewczęta nie ustępowały braciom w urodzie,
wzroście i sile”. Niemniej wydaje się, że do przed­
łużenia przeciętnej życia i osiągania bardziej za­
awansowanego wieku niż wśród mężczyzn doszło
dopiero w wieku XIX—XX.
Konkludując można twierdzić, że w stanie bio­
logicznym szlachty na przestrzeni XVI—XVIII w.
nie dostrzega się poważniejszych kryzysów, za­
chwiania czy tym bardziej degeneracji. Odwrot­
nie: potencjał biologiczny szlachty średniej krzep­
nie, wykazuje progres. Zjawisko to rysuje się
jeszcze ostrzej, jeśli zestawić je z pogarszaniem
Europa w obliczu inwazji sromotników
Maciej Z. Szczepkn
Poszczególne gatunki roślin i zwierząt zmieniają swoje zasięgi geo­
magister,
Instytut Botaniki PAN, graficzne. W bieżącym stuleciu obserwujemy niezwykle szybkie opa­
Kraków
nowanie kontynentu europejskiego przez tropikalną grupę grzybów
sromotnikowych. Przyczyn i granic tej ekspansji nie można jeszcze
jednoznacznie określić.
Inwazje roślin i zwierząt są znane od najdawniej­
szych czasów. Zwracają one jednak powszechną
uwagę z reguły wtedy, gdy występują na skalę
masową. Zachodzą więc zarówno ekspansje ga­
tunków poza obszar ich naturalnego zasięgu, cze­
go przykładem są lemingi lub szarańcza, a są tak­
że inwazje wewnątrzzasięgowe. Przykładem tej
ostatniej może być pojaw wielkiej ilości chrząsz­
czy dawno zaaklimatyzowanej u nas stonki zie­
mniaczanej na ulicach Krakowa i Katowic w ma­
ju 1983 r. O ile jednak zjawiska ekspansjonizmu
geograficznego są już stosunkowo dobrze pozna­
ne i opisane u zwierząt1 i roślin, o tyle nie ma
prawie żadnych informacji w literaturze popular­
nonaukowej i podręcznikowej dotyczących ich
występowania u grzybów (które do roślin zalicza­
ne są obecnie tylko na skutek tradycji). Częściowo
wynika to z małego, stopnia zbadania światowej
flory grzybów, braku wiarygodnych danych po­
równawczych w starszej literaturze — korzysta­
nie z której jest dla tych celów niezbędne, nieis­
tnienia syntetycznych opracowań naukowych na
ten temat, wreszcie — z powodu słabości demo­
graficznej współczesnej mikologii w ogóle, a pol­
skiej w szczególności. Tymczasem to właśnie
świat grzybów dostarcza nowych zagadkowych
1 Tu polecam świetną książkę E. Nowaka: „Zwierzęta w
ekspansji” (WP 1974).
się stanu biologicznego chłopstwa i magnaterii ze
wszystkich warstw. Jesteśmy przekonani, że
szlachta średnia miała najlepsze warunki soma­
tyczne, dysponowała bazą biologiczną pozwalają­
cą jej na prowadzenie aktywnego życia w zakresie
indywidualnym i społecznym. Mniemamy, że ów
dobry stan biologiczny w pewnym stopniu umoż­
liwiał aktywizację mas szlacheckich u schyłku
XVIII w. Znakomity na ogół rozwój somatyczny
najczęściej przewyższał poziom intelektualny, nie
rekompensował także wielu ujemnych cech. Ak­
centujemy jednak raz jeszcze, że pośród szlachty
kryły się olbrzymie siły i rezerwy biologiczne,
które umożliwiały spełnianie jej roli dziejowej
nie tylko w okresie staropolskim, lecz jeszcze i
w XIX w.
Zbigniew Kuchowicz
danych, których poznanie i analiza pozwoli, być
może, zrozumieć mechanizm i określić kierunki
procesów zachodzących w skali planetarnej. Oto
bowiem jesteśmy świadkami niezwykłego zjawis­
ka: ekspansji nie jednego lub kilku pokrewnych
gatunków, ale licznej grupy systematycznej, w
zasadzie tropikalnych i subtropikalnych grzybów,
ekspansji — która zachodzi w niebywale krótkim
c asie i na dużej przestrzeni. Pora już na prezen­
tację ty.ch XX-wiecznych grzybowych konkwista­
dorów, niezwykle barwnych i osobliwych, który­
mi zwłaszcza Ameryka „rewanżuje” się Europie
po pięciu stuleciach.
Grzyby -- kwiaty .
Sromotniki (Phallales) należą do najbardziej nie­
zwykłych organizmów. W języku niemieckim na­
zywane są właśnie Pilzblumen, czyli grzyby—
kwiaty, a jak zobaczymy dalej jest to nazwa szcze­
gólnie trafna. U każdego gatunku tej grupy nie­
bywały jej kształt, zapach, wreszcie biologia roz­
mnażania i rozwoju. Młodociane owocniki sro­
motników mają kształt mniej lub bardziej kulisty
lub jajowaty (są to tzw. czarcie jaja), a dojrzewa­
jąc pękają i z ich wnętrza niczym diabeł z pudeł­
ka wyłania się niezwykła struktura zwana rece-
ptakulum (może być jedno lub więcej). Tempo
wzrostu recsptakulum dochodzi u krajowego sro-
motnika bezwstydnego (Phallus impudicus) do 5
mm na minutę. Owocniki poszczególnych gatun­
ków sromotników mogą mieć m.in. postać kra­
townicy, rozłożonych bądź posplatanych ramion,
mięsistych wyrostków, kolumienek i innych trud­
nych do nazwania ażurowych konstrukcji. Wy­
dzielają one charakterystyczny zapach, właściwy
określonym taksonom: od mdło-owocowego po­
przez zapach padliny, a skończywszy na zapa­
chu... kocich odchodów. Zapach ten jest w każ­
dym razie zawsze atrakcyjny dla owadów padlino-
żernych, a zwłaszcza muchówek, które zlatują się
całymi rojami do grzyba. Rola biologiczna zapa­
chu polega naturalnie na przywabianiu potencjal­
nych rożnosicieli zarodników. Pomocną rolę w
procedurze wabienia odgrywa ponadto zazwyczaj
jaskrawa barwa owocników tych grzybów. Warto
przypomnieć, że dokładny opis budowy i biologii
rozwoju standardowego przedstawiciela omawia­
nej grupy —• sromotnika bezwstydnego dał prze­
szło 20 lat temu prof. dr T. Dominik w bogato
ilustrowanym i zajmująco napisanym artykule
„Historia naturalna jednego sromotnika”, a opu­
blikowanym w „Problemach.”
Na podbój Europy
Dojrzały kwiatowiec purpurowy (Anthurus
archeri) jest jednym z najpiękniejszych grzybów.
Ma gwiaździście rozpostarte ramiona wyglądające
jak języki płomieni. W tropikach i subtropikach
południowej półkuli, gdzie występował pierwot­
nie, jest nadzwyczaj rzadki: jego stanowiska zna­
leziono tam m.in. w Australii, Afryce Południo­
wej i Ameryce Południowej. Ekspansja kwiatow-
ca purpurowego w ' Europie rozpoczęła się z po­
czątkiem XX stulecia. W szybkim czasie rozprze­
strzenił się tu i zadomowił w wielu miejscach: po
raz pierwszy znaleziony został w 1914 r. w Wo-
gezach, od 1937 r. znany jest w Górnej Bawarii,
w 1938 r. pojawił się w Schwarzwaldzie, w
1940 r. w Odenwaldzie, w 1943 r. nad Renem.
W 1953 r. obserwowano go już nad Menem i koło
Ryc. 1. a) Sromotnik firankowy — okaz z tropików z sil­
nie rozwiniętym induzium; b) Dojrzały kwiatowiec pur­
purowy (Anthurus archeri) — jeden z najpiękniejszych
grzybów. ' wizerunek zamieszczono nawet w jednej z łotew-
Schonau nad Saale, w 1955 r. w Saarze (wszyst­
kie wymienione stanowiska leżą obecnie w RFN).
Odnotowano kwiatowca w Szwajcarii, w 1948 r.
pojawił się w Górnej Austrii, w 1960 r. na połud­
niu NRD, w 1963 r. w południowych Czechach
(Czeskie Budziejowice), w 1968 r. w Styrii (Au­
stria), w 1972 r. w środkowych Czechach (Kladno)
i północnych Czechach (Decin), a w 1974 r. w
czeskich Karkonoszach. Około 1977 r. kwiatowiec
purpurowy znaleziony został w okręgu Rostock
w północnej NRD. Tak więc po około 60 latach
ekspansja tego gatunku na północ osiągnęła wy­
brzeże Bałtyku. Z drugiej strony kwiatowiec
opanowywał południowo-zachodnią Europę: w
1951 r. osiągnął Dordogne, w 1973 r. hiszpański
Kraj Basków, aktualnie rozprzestrzenia się na
północnym zachodzie Włoch. Ekspansja gatun­
ku objęła również ZSRR, gdzie był wielokrotnie
zbierany w części azjatyckiej i europejskiej po­
cząwszy od lat sześćdziesiątych. Do Polski kwia­
towiec puruprowy dotarł od południowego-wscho­
du: stanowiska jego znalazła w województwie
lubelskim doc. B. Sałata w 1977 r.
Mądziak ozdobny (Mutinus elegans) pochodzi z
Ameryki Północnej. Pierwsze europejskie stano­
wisko tego grzyba zostało wykryte w 1929 r. na
Isola Mądre w północnych Włoszech. Do 1940 r.
rozprzestrzenił się on w okolicach i pogranicz­
nych częściach Szwajcarii. Od tego czasu jego za­
sięg we Włoszech jeszcze bardziej się powiększył.
W 1936 r. mądziak ozdobny zaobserwowany zo­
stał w jednym z ogrodów koło Wesel nad Renem,
a w latach 1941-50 donoszono o jego obecności
już z wielu ogrodów w ‘Karlsruhe. W 1949 r.
grzyb ten znaleziony został w inspekcie we Frank­
furcie nad Menem, w 1977 r. pojawił się w NRD
w okręgu Lipsk, w 1978 r. w inspekcie w okolicy
Drezna, a w 1979 r. w jednym z ogrodów w sa­
mym Dreźnie. Do Polski prawdopodobnie jeszcze
nie dotarł.
Apel w prasie
Mądziak szkarłatny (Mutius ravenelii) został do
Europy zawleczony z Ameryki Północnej, gdzie
jest jednak gatunkiem niezwykle rzadkim i odno­
towanym dotychczas w kilku miejscach w USA
(stany: Kalifornia, New Yersey, Ohio). Występu­
je również w Japonii i Chinach, ale mikolodzy w
tych krajach nie odróżniają go od europejskiego
mądziaka psiego (Mutinus caninus), który według
dostępnych danych tam nie rośnie. Po raz pierw­
szy w Europie mądziak szkarłatny pojwił się w
1942 i 1943 r. w Berlinie (na, terenie obecnego
Berlina Zachodniego), a następnie koło Hamburga
w 1960 r. W 1961 r. znaleziony został w Dreźnie,
w 1964 i 1966 odkryto go natomiast w północnych
Morawach, bardzo blisko granicy z Polską. Od lat
siedemdziesiątych znany jest również w Holandii
(1971) i Norwegii (1977). W niedawno opubliko­
wanej pracy łotewscy mikolodzy E. Vimba i L„
Yarva donieśli, że mądziak szkarłatny znany jest
na Łotwie od lat pięćdziesiątych, ale przez ponad
20 lat nie był on odróżniany od wzmiankowanego
mądziaka psiego. Pod ostatnią nazwą jego barwny

Ryc. 2. Dwaj przedstawiciele rodzaju Mutinus. a) Mądziak
psi (Mutinus caninus) rodzimy gatunek europejski; b)
Mądziak szkarłatny (Mutinus ravenelli) zawleczony do
Europy z Ameryki Północnej.
skich książek o grzybach. Po zorientowaniu się,
że na Łotwie występuje ten amerykański gatunek
E. Vimba i L. Yarva opublikowali w lokalnej po­
południowej gazecie „Rigas Balls” z 12 IX 1980 r.
informację o mądziaku szkarłatnym z apelem do
czytelników o udzielenie ewentualnych danych o
jego stanowiskach. Rezultaty apelu przekroczyły
wszelkie oczekiwania: autorzy otrzymali aż 76
doniesień o występowaniu mądziaka w okolicach
stolicy Łotwy, przy czym najdalsze stanowisko
znajdowało się 95 km od Rygi. Ponadto mądziak
szkarłatny znaleziony został w ZSRR w 1973 r. w
Chabarowsku.
Historia występowania tego gatunku w Polsce
będzie tu publikowana po raz pierwszy, ponieważ
w piśmiennictwie naukowym nie zamieszczono
dotąd żadnej informacji na ten temat. Według
nieoficjalnych danych mądziak szkarłatny znale­
ziony został już na przełomie lat sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych w Krakowie, Warszawie i
nieco później w Łodzi. W 1975 r. kilka jego oka­
zów wyrosło w Brennej w Beskidzie Śląskim, a
obserwowane były one w populacji owocników
zwykłego sromotnika bezwstydnego. W 1980 r.
mądziak szkarłatny znaleziony został w Katowi-
cach-Muchowcu, gdzie występował licznie w lesie
na zmurszałej kłodzie brzozy. W tym samym ro­
ku intensywne poszukiwania autora przy współ­
pracy kolegów (ówczesnych studentów biologii)
doprowadziły do wykrycia kilkunastu stano­
wisk tego grzyba na Górnym Śląsku: od Cho­
rzowa przez Katowice, Leszczyny-Dębieńsko, po
Jeleń koło Jaworzna. Najliczniej (setki okazów!)
mądziak szkarłatny występuje w Parku Kultu­
ry i Wypoczynku w Chorzowie na odcinku mię­
dzy przystankami tramwajowymi: ZOO i Plane­
tarium — od czerwca do października. Owocni-
ki roztaczają tam tak wyraźny zapach zgniłe­
go moczu czy jak wolą inni... kocich ekskremen­
tów, że zawsze można kierując się węchem (na­
wet mimo kataru!) odszukać opisane grzyby.
Tworzą one tu najczęściej wielkie skupienia pod
okapem krzewów i wśród traw y: z wydłużonych
białawych czarcich jaj połączonych sznurami
grzybni wyłaniają się malinowe receptakle ze
szkarłatną „główką”. Mądziak szkarłatny wykazu­
je na Górnym Śląsku zdolność do adaptacji w
wielu środowiskach: nie ogranicza swojego wy­
stępowania do siedlisk synantropijnych jak parki,
ogrody i zieleńce, ale wnika również do lasów
liściastych i iglastych. Rośnie zarówno na glebie
jak i na martwym drewnie.
Konfrontacja bogatego materiału dotyczącego
omawianego grzyba zebranego na Górnym Śląsku
ż piśmiennictwem wykazuje bezspornie, że wszy­
stkie informacje o występowaniu mądziaka psiego
w USA dotyczą właśnie mądziaka szkarłatnego!
Mikolodzy amerykańscy nie odróżniają po prostu
tych gatunków od siebie.
Zdobywca Europy uwieczniony na znaczku
Okratek czerwony (Clathrus ruber) jest grzy­
bem szczególnie osobliwym, ponieważ jego owoc-
niki przypominają kształtem gąbczaste kuliste
okratowanie o koralowo-ognistej barwie recepta-
klów. Barwny wizerunek okratka znajduje się
na jednym ze znaczków Poczty Polskiej.
Okratek czerwony jest oprócz tropików grzy­
bem stale występującym w Europie w regionie
śródziemnomorskim i czarnomorskim. W Zachod­
niej Europie znany był od XVIII wieku z poje­
dynczych stanowisk znajdujących się w parkach,
ogrodach, arboretach i na cmentarzach, np. w
Anglii, Francji, Niemczech i Polsce. Znaleziony
był również w szklarni w Leningradzie. Najdo­
kładniej udokumentowane jest stanowisko tego
gatunku w Berlinie (Baumschulenweg), gdzie w
latach 1943-77 występował stale. W Polsce po raz
pierwszy stwierdzono jego występowanie w par­
ku zamkowym w Lesku w latach 1912-13 wśród
zarośli krzewów ozdobnych. Po raz drugi na ob­
szarze Polski odkryto go na cmentarzu w Szcze­
cinie w 1925 r. i ponownie w 1962 r. W przeci­
wieństwie do kwiatowca purpurowego z obszaru
północnej NRD nie ma dotąd żadnych opubliko­
wanych obserwacji tego gatunku.
Okratek czerwony jest nie tylko zdobywcą
Europy: rozprzestrzenia się on w szybkim tempie
na obszarze Ameryki Płn., skąd znane są już licz­
ne jego stanowiska, a także w Azji. W każdym
razie ekspansja okratka obejmuje szerokości geo­
graficzne coraz bardziej oddalone na północ od
równika.
Ojczyzną berłowca czubatego (Lysurus crucia-
tus) są prawdopodobnie subtropiki. W Europie nie
zadomowił się trwale na żadnym stanowisku, ale
liczba ich nieustannie się powiększa. Po raz
pierwszy znaleziony został na naszym kontynen­
cie w Wielkiej Brytanii i niemal równocześnie w

Ryc. 3. a) Berlowiec czubaty (Lysunus crusiatus) — po­
chodzi z subtropików, w Polsce dotychczas nie znalezio­
ny. t>) Berlowiec stożkowy (Lusurus mokusin) — wystę­
puje w Chinach, Japonii, USA, a od 1978 r. również we
Włoszech, c) Okratek czerwony (Chathars rmbetr) —
oprócz tropików występuje w regionie śródziemnomor­
skim i czarnomorskim Europy.
Niemczech (na terenie obecnej NRD) w 1902 r.
Później wielokrotnie odnotowany był w Holandii
(1915, 1931, 1961 r.), Francji (1925 r.), Szwecji
(1936 r.), Norwegii (1942 r.), Portugalii (1944 r.),
NRD (1958, 1961, 1962 r.), Czechosłowacji (1972—
74 r.), ZSRR — w okolicy Swierdłowska (1976-77),
we Włoszech (1977 r.) i Irlandii (1980 r.). Nie
znaleziono go jeszcze w Polsce. Różnorodne są
środowiska, w których wyrastają jego owocniki:
na Kubie, gdzie jest gatunkiem rodzimym, znalazł
go prof. H. Kreisel z NRD na... „krowim placku”,
w Norwegii znaleziony został w cieplarniach z
pomidorami, w NRD — na grządkach szparagów
i na kartoflisku oraz na trocinach, w ZSRR — w
inspektach. Również w Ameryce Płn. berlowiec
czubaty jst prowdopodobnie gatunkiem zawle­
czonym, ponieważ nie jest spotykany stale, a
ponadto jego stanowiska znajdują się głównie w
miastach portowych.
Bardzo podobny do wyżej omawianego berło-
wiec stożkowaty (Lysurus mokusin) jest jednym
z najnowszych przybyszów. Stwierdzono jego wy­
stępowanie w Chinach, Japonii, USA (stany: Tek­
sas, Kalifornia, Waszyngton), a w 1978 r. pojawił
się w Turynie we Włoszech.
Również z Włoch pochodzi najnowsza informa­
cja o znalezieniu tam sromotnika olbrzymiego
(Phallus ravenelli), którego ojczyzną jest Amery­
ka.
Z kolei w jednej ze szklarni Instytutu Botaniki
Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie znaleziono
kwiatowca jawajskiego (Anthurus javanicus),
zawleczonego prawdopodobnie z sadzonkami
palm.
Wędrówki autochtonów
Sromotnik fiołkowy (Phallus hadriani), którego
barwny wizerunek również znajduje się na znacz­
ku Poczty Polskiej, jest rodzimym chociaż nie­
licznym gatunkiem europejskim. Jego siedliskiem
są wydmy nadmorskie. Pojawia się on tam wśród
traw w miejscach silnie nasłonecznionych, w
których temperatura miejscami przekracza 50°C
(w słońcu). Środowiskiem naturalnym tego sro­
motnika są również stepy Azji Środkowej i połud­
niowo-wschodniej Europy. Gatunek ten w XX
wieku wykazuje wyraźną ekspansję wewnątrz-
kontynentalną wnikając do miast. Rośnie w nich
najczęściej pod robiniami (zwanymi potocznie
akacjami). Wiele jego stanowisk opisano począw­
szy od 1976 r. na terenie obecnej NRD, np. z
miast Drezna i Radebeul w płd. NRD, a więc da­
leko od wybrzeży Bałtyku. W Polsce oprócz Wy­
brzeża, gdzie rośnie w siedliskach wydm białych,
stwierdzany był od lat trzydziestych w Poznaniu,
okolicach Torunia i w Warszawie. W 1981 r. sro­
motnik fiołkowy wystąpił masowo w Warszawie.
Mądziak psi (Mutinus caninus) także jest rodzi­
mym gatunkiem europejskim. Występuje (także
w Polsce) w lasach liściastych: grądach i buczy­
nach, szczególnie w miejscach, gdzie wody grunto­
we znajdują się płytko pod powierzchnią ziemi.
Może wyrastać też na pniakach i martwym drew­
nie liściastym. Na niżu jest zdecydowanie rzad­
szy niż w górach. Tendencja do ekspansji u tego
gatunku zaznaczyła się na obszarze Skandynawii,
gdzie pierwotnie nie występował wcale. Piewsze
stanowisko mądziaka psiego znaleziono w Nor­
wegii w 1931 r., w Szwecji znany jest od 1934 r.
a w zimnej Finlandii znaleziony został dwukrot­
nie dopiero w 1963 r. Od tego czasu gatunek ten
stał się jeszcze częstszy na Półwyspie Skandy­
nawskim, gdzie znane są obecnie liczne jego sta­
nowiska.
Kontrowersje wokół „damy z welonem”
Sromotnik firankowy, czyli sromotnica firankowa
(Phallus dwplicatus = Dictyophora duplicata) do­
starcza przede wszystkim kłopotu taksonomom.
Znane są obecnie liczne stanowiska tego niezwy­
kłego grzyba — od Europy Zachodniej po Zwią­
zek Radzicki. O ile jednak okazy tropikalne i
amerykańskie wyposażone są w dobrze rozwinię­
tą firankowatą siateczkę (tzw. induzium), która
wyłania się spod „kapelusza” i zwisa prawie do
samej podstawy receptakulum, o tyle okazy zbie­
rane w Europie mają tę siatkę wykształconą tylko
w formie szczątkowej, a niekiedy nawet zupełnie
zredukowaną. Staranne obserwacje mikologa z
NRD K. Herschela wykazały, że okazy z siateczką
i bez siateczki mogą wyrastać z tej samej grzybni!
Należy podkreślić, że u grzybów sromotnikowych
jest możliwe dokonanie takich obserwacji w spo­
sób nie budzący wątpliwości, ponieważ poszczegól­
ne czarcie jaja, z których wyłaniają się recepta-
kle, są w próchnicy leśnej połączone ze sobą gru­
bymi sznurami grzybni. Przyszłe badania pozwo­
lą być może na rozstrzygnięcie: czy w tym przy­
padku błędna jest dotychczasowa interpretacja
gatunku, czy też mamy do czynienia ze zjawis­
kiem mikroewolucji u tropikalnego przybysza?
Takie zjawisko obserwuje się już na przykład u
europejskich populacji stonki ziemniaczanej, za­
wleczonej do Europy zaledwie 100 lat temu. Otóż
deseń barwny, który znajduje się na pokrywach
skrzydeł niektórych populacji stonki europejskiej
różni się od deseniu, jaki mają stonki żyjące
obecnie w Ameryce.
Prognozy
Nie możemy określić jednoznacznie przyczyn eks­
pansji grzybów-kwiatów w Europie i poza Euro­
pą. Obserwuje się na pewno coraz liczniejsze
przenikanie tych organizmów w strefę klimatu
umiarkowanego. Być może, klimat Europy stał
się dla nich mniej umiarkowany, a bardziej cie­
pły? Oczywiście ekspansję sromotników najłat­
wiej można wytłumaczyć podwyższeniem średniej
temperatury powietrza, brakiem zdecydowanie
chłodnych zim, itp. Chociaż będzie to wyjaśnienie
kontrowersyjne — nie każdy rok w Europie był
w tym stuleciu tak upalny jak 1982. Na prawdzi­
wość tej hipotezy wskazywałoby jednak nie tylko
ekspandowanie na północ gatunków tropikalnych
i subtropikalnych, ale przede wszystkim przesu­
nięcie się na północ areału rodzimego europej­
skiego mądziaka psiego, który rozprzestrzenił się
w zimnej Skandynawii. Inną przyczyną tłumaczą­
cą dość dobrze pojawy niektórych gatunków jest
wzrost handlu międzynarodowego i przewozów
towarów, w tym np. upraw rolnych, sadzonek,
nasion. Stąd stanowiska omawianych grzybów w
miastaeh portowych, z których mogą się one na­
stępnie rozprzestrzeniać na dalsze odległości. Roz­
wój budownictwa szklarni i inspektów spowodo­
wał natomiast tworzenie się lokalnych siedlisk z
imitacją tropikalnego mikroklimatu sprzyjające­
go utrzymaniu się zawleczonych gatunków. Przy
podejmowaniu prób wyjaśnienia przyczyn obser­
wowanej ekspansji zawsze pamiętać należy, że
mamy do czynienia ze zjawiskiem dotyczącym
całej grupy spokrewnionych organizmów. Powsta­
je pytanie — dlaczego właśnie sromotniki okaza­
ły się tak biologicznie prężną grupą, co znalazło
wyraz w podboju kolejnych obszarów, a nie ja­
kiekolwiek inne grzyby? Sądzę, że istotne są tu
trzy czynniki. Pierwszym z nich jest brak wyraź­
nych preferencji ekologicznych, a więc wybiór­
czości jeśli Chodzi o występowanie w określonych
zespołach roślinnych. Większość gatunków grzy­
bów tymczasem taką specjalizację wykazuje. Po
drugie — sromotniki są przeważnie saprofitami
i nie muszą tworzyć symbioz, zwanych mikoryza-
mi, z drzewami lub krzewami leśnymi, a właśnie
obecność określonego gatunku lub rodzaju drzewa
— partnera jest dla grzybów mikoryzowych nie­
zbędnym warunkiem rozwoju. Każdy kto chodzi
do lasu na grzyby, wie o tym, że kurki zbiera się
w borach sosnowych, kozaki czerwone — pod osi­
kami, maślaki żółte — pod modrzewiami, itp.
Wreszcie ostatnim czynnikiem jest to, że zarodni­
ki grzybów sromotnikowych przenosić mogą owa­
dy i ptaki owadożerne na wielkie odległości. Być
może, splot wszystkich wyszczególnionych oko­
liczności jest odpowiedzialny za obserwowaną in­
wazję grzybów-kwiatów na Europę.
Jak wynika z przedstawionych danych część
zawleczonych gatunków nie przystosowała się
trwale do warunków europejskich. Są to np.
berłowiec czubaty i kwiatowiec jawajski. Inne •—
jak mądziak szkarłatny i kwiatowiec purpurowy
— rozprzestrzeniają się coraz bardziej, trwale
zadomowiają się na nowych miejscach i wnikają
nawet do środowisk zbliżonych do naturalnych.
Jeśli dotychczasowy trend ekspansji tych koloro­
wych przybyszów utrzyma się, to należy sądzić,
że omawiane gatunki opanują całą Europę. Szko­
da tylko, że lepszemu poznaniu tego interesujące­
go zjawiska w naszym kraju przeszkadza głów­
nie... brak mikologów, co jest szczególnie zadzi­
wiające w tak rozmiłowanym w zbieraniu grzy­
bów narodzie.
Na zakończenie kilka problemów o bardziej
biologicznym, a nie geograficznym charakterze,
które zrodziła inwazja sromotników. Wspomnia­
łem już o kontrowersjach, jakie wzbudza obecność
lub brak siateczki (induzfum) u sromotnika firan-
kowego. Aby rozstrzygnąć, czy europejska „dama
z welonem” jest kolejnym dowodem na mikro-
ewolucję, czy też inaczej interpretować będziemy
ten gatunek, niezbędne są badania nad zmiennoś­
cią owocników tego grzyba w Ameryce Płn. i w
tropikach. Dodam na marginesie, że sens biolo­
giczny wzmiankowanej ozdoby, ja&ą jest firanko-
wata siateczka u tego grzyba wyjaśniono stosun­
kowo niedawno. Otóż okazuje się, że niemiły dla
nas, ale wabiący owady zapach wydzielany jest
właśnie przez receptakulum tego grzyba, a nie je­
go dojrzałe, rozpływające się w maź pokłady za­
rodników. Siateczka w decydujący sposób zwięk­
sza powierzchnię wydzielania zapachu nęcącego
padlinożerne owady, zwielokratniając jego inten­
sywność i zasięg przestrzenny. Innym ciekawym
zagadnieniem są teratologie, czyli odstępstwa od
normalnej budowy owocników zawleczonych ga­
tunków. Mogą one dostarczyć cennych danych
dotyczących filogenezy poszczególnych taksonów.
W populacjach okazów mądziaka szkarłatnego w
WPKiW w Chorzowie znaleziono m.in. takie, któ­
re miały podwójne „kapelusze” na szczycie rece-
ptakli lub czarcie jaja z dwoma receptaklami za­
miast jednego. Kolejnym interesującym zagadnie­
niem jest to, że niektóre wymienione gatunki,
jak właśnie omawiany mądziak szkarłatny, są nie­
zwykle rzadkie w swoich ojczyznach, natomiast
w Europie mogą lokalnie wystąpić na skalę maso­
wą. Pozwala to na dokładne poznanie ich biologii
i ekologii.
Zasygnalizowałem tu krótko problematykę, ja­
ką na jedynym maleńkim odcinku frontu badań
naukowych podejmuje współczesna mikologia.
Okazuje się, że nawet w obrębie klasycznych
dyscyplin, i wydawałoby się mało perspektywicz­
nych, powstają wciąż nowe frapujące zagadki.
Maciej Z. Szczepka
 Roboty
Elżbieta Marszalec Jeszcze do niedawna robota w literaturze przedstawiano jako straszne
magister inżynier,
Janusz Marszalec urządzenie, zewnętrznie podobne do człowieka, siejące przeważnie
magister inżynier, zniszczenie. Jednakże w ostatnich latach utrwaliło się przekonanie,
Instytut Techniki Lotniczej że robot to pożyteczna maszyna, która dzisiaj jest raczej naszym przy­
i Mechaniki Stosowanej,
Politechnika Warszawska jacielem.

Robotyka jako nowy kierunek naukowo-technicz­
ny rozwija się bardzo szybko. Nie udało się jednak
dotychczas ustalić obowiązującej powszechnie de­
finicji robota. Profesor A. Morecki w swojej ksią­
żce pt. „Manipulatory bioniczne” proponuje nastę­
pującą: „Będziemy nazywali robotem urządzenie
techniczne przeznaczone do realizacji niektórych
czynności manipulacyjnych i lokomocyjnych czło­
wieka, mające określony poziom energetyczny, in­
formacyjny i sztucznej inteligencji”. Japońskie
Stowarzyszenie Robotów Przemysłowych robotem
nazywa „maszynę zdolną do wykonywania ruchów
podobnych do tych, jakie wykonują ręce człowie­
ka, albo wyposażoną w zdolności wyczuwania i
rozpoznawania oraz potrafiącą kontrolować własne
zachowanie”. Wzorem dla robota, zarówno w chwi­
li zrodzenie się idei jak i w okresie jej realizacji
aż do dnia dzisiejszego, jest człowiek, wykonujący
pewną pracę fizyczną.
Z konstrukcyjnego punktu widzenia robot skła­
da się z: części wykonawczej w formie manipula-
tora-sztucznej ręki, układu lokomocyjnego (dla ro­
botów przemieszczających się) i części sterującej
w formie układu sterowania (tzw. sztuczny mózg).
Trochę historii
czania” do pamięci układu sterowania zostają
wprowadzone jej współrzędne. Ten zapis pozwala
następnie odtwarzać ruchy manipulatora w takiej
samej kolejności w jakiej zostały zarejestrowane.
Warto zwrócić uwagę, że prędkość odtwarzaniu ru­
chów może być większa od prędkości stosowanej
w procesie nauczania, która jest ograniczona mo­
żliwościami nauczyciela-ezłowieka. Robot może
więc wykonywać pewne operacje szybciej i bar­
dziej precyzyjnie niż człowiek.
Robot I generacji swoim poziomem energetycz­
nym i wytrzymałościowym (w sensie nie męczenia
się) przewyższa znacznie człowieka. Ale takie
właściwości jak siła, odtwarzanie różnych kombi­
nacji ruchowych czy moc zalicza się przede wszy­
stkim do cech mechanicznych. Gorzej wygląda to
porównanie pod względem poziomu intelektualne­
go. Robot I generacji pracuje według sztywnego
zestawu programów, dostosowanego do tego oto­
czenia, w którym działa, tj. zestawu przedmiotów,
jakie powinny znajdować się w ściśle określonym
miejscu. Wystarczy więc mała zmiana w otoczeniu,
a robot staje się zupełnie bezradny. W zakresie mo­
żliwości informacyjnych porównanie robota z
człowiekiem lub zwierzęciem wypada wyraźnie
na niekorzyść maszyny.

Same manipulatory znane były wcześniej niż pier­

wsze roboty. Wykorzystywano je w urządzeniach
zwanych półrobotami. Półroboty dysponowały mo­
żliwościami manipulacyjnymi i lokomocyjnymi, a-
le były całkowicie bezradne bez pomocy człowieka
— operatora. Urządzenia tego typu były i są sto­
sowane np. w elektrowniach jądrowych do prac
związanych z obsługą i podczas awarii.
Na przestrzeni lat nastąpił rozwój i doskonale­
nie manipulatorów, ale zasadnicze zmiany i ogro­
mny postęp w ciągu ostatnich 20 lat w dziedzinie
robotyki wiąże się z doskonaleniem części sterują­
cej. Zastąpienie człowieka-operatora urządzeniem
sterującym, które dawało półrobotowi pewien
określony stopień samodzielności, zapoczątkowało
erę robotów. Tak powstało pierwsze pokolenie —
I generacja robotów.
Robot I generacji to urządzenie, które potrafi Aby powiększyć możliwości intelektualne ro­
samodzielnie, bez pomocy człowieka wykonać i bota I generacji, należy wyposażyć go w zmysł
wielokrotnie powtarzać proste, zaprogramowane czucia, zapewniający mu kontakt ze światem ze­
wcześniej czynności. W tym celu należy go oczy­ wnętrznym, gdyż na tej drodze może uzyskać in­
wiście wyposażyć w urządzenie pamiętające pro­ formacje o stanie otoczenia i opracować program
gram, tj. pamięć. Znanych jest kilka metod pro­ dalszego postępowania. Tak więc kończynę me­
gramowania robotów, wśród których najbardziej chaniczną należy wyposażyć w odpowiedni ze­
interesująca jest metoda uczenia. Polega ona na staw czujników i połączyć ją z maszyną matema­
tym, że ramię manipulatora wodzi się ręcznie tyczną. Powstaje w ten sposób następna genera­
wzdłuż wybranej trajektorii i podczas tego „nau­ cja, a mianowicie II generacja robotów. Pierw-

Ryc. 1. Ramii’ robota francuskiego firmy Ateliers de
Construction Mechaniąue et Automatisalion w Bcau-
champs.
szy robot II generacji został zbudowany w Insty­
tucie Technologicznym w Massachusetts (USA) w
1961 roku (tzw. manipulator Ernsta — od nazwi­
ska jego twórcy). Była to makieta kończyny wy­
posażonej w czujniki dotyku i sterowanej przez
elektroniczną maszynę cyfrową.
Oprócz czujników dotyku robot II generacji
może mieć także czujniki wizji, siły, dźwięku a
także — w zależności od rodzaju wykonywanego
zadania — może być wyposażony w czujniki ta­
kich wielkości, jak radioaktywność, ciśnienie,
wilgotność, temperatura, stężenie dymu lub in­
nych gazów itp. Robot II generacji ma ograni­
czoną możliwość rozróżniania kształtów. Mimo
tego ograniczenia ma on już poziom autonomiez-
ności działania w otaczającym go środowisku jak
również zdolność adaptacji do nowych warun­
ków. Współpraca człowieka z robotem tego typu
sprowadza się do wydawania typowych poleceń,
np. wyznaczenia celu ruchu „ręki” robota. De­
cyzje co do sposobu wykonania postawionego za­
dania, kolejności pracy poszczególnych układów
wykonawczych i inne podejmuje sam robot, na
podstawie analizy otaczającego go środowiska.
Tak więc roboty II generacji mają już stosun­
kowo duże możliwości. Na przestrzeni zaledwie
kilku lat przeszły one dużą ewolucję od wolno
działających robotów-zabawek do szybko działa­
jących robotów przemysłowych, realizujących zło­
żone prace montażowe, i stosowane są z dużym
powodzeniem w wielu zakładach (np. automaty­
czny montaż odkurzaczy firmy Hitachi).
Przedstawione wyżej rozwiązania nie wyczer­
pują wszystkich możliwości, jakie pojawiły się
wraz z burzliwym rozwojem elektroniki i maszyn
cyfrowych oraz wielu innych dziedzin nauki.
Rozwiązaniem, nad którym pracują wiodące la­
boratoria w dziedzinie robotyki, jest urządzenie,
które w większym stopniu niż robot II genera­
cji wykonywać będzie funkcje człowieka. Chodzi
tu o roboty III generacji, które nazywane są czę­
sto robotami ze sztuczną inteligencją. Różne pro­
gramy badawcze w tym zakresie realizowane są
w Stanach Zjednoczonych, Japonii, Wielkiej Bry­
tanii, ZSRR.
Roboty III generacji są wyposażone w zdolno­
ści rozpoznawania złożonych kształtów i klasyfi­
kacji skomplikowanych sytuacji, a ich system
sterowania radzi sobie w sytuacjach zawiei*ają-
cych niezaprogramowane elementy nowości. Jest
to możliwe (na razie w bardzo ograniczonym za­
kresie) dzięki dużemu zwiększeniu mocy oblicze­
niowej sterujących nimi komputerów. Roboty III
generacji mogą być wyposażone w układy wi­
zyjne bardziej nowoczesne niż stosowane w robo­
tach II generacji (stereowizja, sztuczna siatków­
ka, laserowe układy skanujące i inne) oraz ele­
menty sztucznego słuchu reagujące na komendy
słowne. Bazę teoretyczną eksperymentów zwią­
zanych z robotami III generacji stanowią metody
sztucznej inteligencji.
W dniu dzisiejszym prace związane z robota­
mi III generacji są na etapie badań teoretycznych
i eksperymentalnych. Zbadane zostały nieliczne
egzemplarze laboratoryjne, ale do rozwiązania po­
zostaje wciąż wiele problemów. Prognozy specja­
listów mówią o prawdopodobnym wykorzystaniu
tych robotów na szerszą skalę w przemyśle i in­
nych dziedzinach życia około roku 2000.
Przemysłowe zastosowania robotów
W piśmiennictwie z zakresu robotyki spotkać mo­
żna różne systemy klasyfikacji robotów. W spo­
sób uproszczony można jej podzielić na dwie za­
sadnicze grupy: roboty przemysłowe i roboty
przeznaczone do pracy w innych (specyficznych)
środowiskach.
Robotem przemysłowym — według specjali­
stów zachodnioniemieckich — jest automatyczne
urządzenie manipulacyjne dowolnie programowa­
ne w trzech osiach współrzędnych z podajniko­
wymi rękami (chwytakami) lub narzędziami te­
chnologicznymi; widok ogólny robota przemysło­
wego przedstawiono na ryc. 1. Oznacza to, że ro­
bot może mieć „rękę” przeznaczoną do chwyta­
nia i przenoszenia różnych obiektów. Tego rodzą-
 układ zasilania układ zasilania
Ryc. 2. Robot amerykańskiej firmy Cinanati Milacron.
ju „rękę” ma robot do prac montażowych i trans­
portowych. „Rękę” zakończoną narzędziami te­
chnologicznymi mają roboty do obróbki materia­
łów, w tym np. do spawania, skrawania, malowa­
nia, szlifowania, polerowania i innych prac.
Zasadniczym stymulatorem rozwoju robotyki
są przemysłowe zastosowania robotów i manipu­
latorów. Jest to związane z aspektami ekonomi­
cznymi i ergonomicznymi. Roboty przemysłowe
stosuje się szczególnie tam, gdzie warunki pracy
są' uciążliwe, sama zaś praca monotonna. Robot
nie męczy się i dlatego może tę samą czynność
powtarzać wielokrotnie z jednakową, gdy trzeba
bardzo dużą, precyzją. Oprócz tego robot może
pracować w środowiskach agresywnych, szkodli­
wych dla zdrowia człowieka. Chodzi tu np. o
zgrzewanie punktowe, malowanie natryskowe,
monotonne czynności montażowe itp.
Inną funkcją, którą mogą wykonywać roboty
przemysłowe, jest kontrolowanie jakości produ­
kcji. W japońskiej firmie wyrobów farmaceuty­
cznych Yamanouchi robot „Hitachi” kontroluje
płynne leki. Przedtem każda ampułka musiała
być oglądana przez kontrolera, a chwila nieuwagi
spowodowanej zmęczeniem groziła fatalnymi
skutkami. Skonstruowanie maszyny, która potra­
fi widzieć, rozróżniać i interpretować sygnały
optyczne nie jest łatwe, ale system oparty na
promieniowaniu lasera i kamerze wideo jest w
stanie wykryć wadliwe ampułki z lekami i od­
rzucić każdą z nich. Oprócz tego jego wydajność
jest 10-krotnie wyższa od specjalnie przygotowy­
wanego od takiej pracy kontrolera.
Różnorodność zastosowań robotów przemysło­
wych wzrasta i już obecnie są zakłady, w których
roboty wykonują 100% prac, przedtem wykony­
wanych przez robotników. W Japonii i USA ist­
nieją pierwsze zakłady, w których wszystkie
czynności związane z produkcją wykonują roboty,
a człowiek zajmuje się tylko sterowaniem całoś­
cią procesu produkcji z centralnej sterowni. Np.
znany amerykański producent minikomputerów
„Apple” uruchomił w tym roku fabrykę, w któ­
rej wszystkie czynności związane z montażem
komputerów wykonywać będą roboty. Przewidu­
je się, że z automatycznej taśmy co 12 sekund
schodzić będzie gotowy komputer. Dzięki temu
jego koszt będzie znacznie niższy od dotychcza­
sowego, a to oznacza wyparcie konkurentów z
rynku.
Roboty do prac pod wodq
Oprócz przemysłu roboty, a raczej manipulatory,
są stosowane w innych warunkach środowisko­
wych, np. pod wodą i w kosmosie. Przykładem
aparatu podwodnego jest wyprodukowany przez
amerykańską firmę Autonetics Corporation aparat
„Beaver” (Bóbr). Aparat ma postać ‘stalowej komo­
ry o jajowatym kształcie, długości 5 m i średnicy
2 m. Odpowiednie napędy umożliwiają mu poru­
szanie się pod wodą. „Bóbr” może opuszczać się
na głębokość do 300 m, a z jego korpusem połą­
czone są cztery manipulatory rozmieszczone para­
mi symetrycznie z dwóch stron. Załoga aparatu
składa się z dwóch osób-opera tor ów. W tego ro­
dzaju rozwiązaniach występują jednak pewne
trudności związane z bezpośrednim sterowaniem
manipulatorami podwodnymi. Chodzi o to, że ope­
rator nie może przebywać pod wodą nieskończenie
długo, a sam proces opadania aparatu na dno i
podnoszenia go nad wodę wymaga stosunkowo
dużo czasu. Z tego powodu budowane są systemy
robotyczne zdalnie sterowane, które pozwalają ope­
ratorowi korzystać z kamery telewizyjnej i pozo­
stawać na powierzchni.
Innym podwodnym robotem zdalnie sterowa­
nym jest radziecki aparat „Krab”, który był wy­
korzystany do badań podwodnego łańcucha gór­
skiego na głębokości 2100 m. „Krab” wyposażony
był w układy akustyczne, które przy zbliżaniu się
do dna na odległość 5 m włączały oświetlenie i
pokładowe kamery telewizyjne. „Krab” wyposa­
żony był w manipulator do pobierania próbek z
dna.
Podwodne systemy robotyczne znajdują coraz
szersze zastosowanie przy badaniu podwodnych
złóż mineralnych, podnoszeniu zatoniętych stat­
ków, wierceń i innych zadań (np. za pomocą sys­
temu robotycznego prowadzone były poszukiwania
bomby wodorowej zgubionej niegdyś u wybrzeży
Hiszpanii).
Rye. 3. Robot
firmy Kawasaki
do zgrzewania
karoserii
samochodowych.

Roboty w kosmosie nie przez manipulator utraconych funkcji kończyn

człowieka. Powstała i rozwija się związana z tym
Zastosowanie robotów w kosmosie jest rzeczą ko­ dziedzina wiedzy, zwana inżynierią biomedyczną
nieczną. Warto przypomnieć amerykański tele- i wyspecjalizowanym kierunkiem — inżynierią
mandpulator „Surveyor-7”, który mógł zbierać rehabilitacyjną. Najstarszym i najlepiej rozwinię­
próbki gruntu księżycowego i układać je z tole­ tym jej kierunkiem jest budowa manipulatorów
rancją 6 mm. Potencjalna przydatność takiego protetycznych o różnym stopniu komplikacji i
urządzenia została zademonstrowana praktycznie, f unkc j onalności.
gdy manipulator został wykorzystany do usunię­ Manipulator protetyczny ma wymiary i ciężar
cia awarii w jednym z przyrządów pokładowych. zbliżony do utraconej części kończyny. Powinien
Innym przykładem był radziecki statek „Łuna- on zapewniać możliwie pełny zestaw podstawo­
-20”, który wylądował na Księżycu, pobrał prób­ wych funkcji kończyny, być niezawodny, wygod­
ki gruntu nie tylko z jego powierzchni, ale także ny w noszeniu i obsłudze oraz mieć wygląd po­
z wierconych otworów, zebrał je do sferycznej zwalający ukryć kalectwo przed otoczeniem. Brak
kapsuły, po czym wylądował na Ziemi. I wszystko informacji, które nie mogą być zdobyte za pomocą
to zostało wykonane bez bezpośredniego udziału czucia naturalnego (np. o dotyku, o sile ścisku
człowieka. Albo „Łunochod-1”, który został „wy­ ręki, o wyślizgiwaniu się przedmiotu z ręki i in.),
sadzony” z pokładu automatycznej stacji „Łuna- uzupełnia inwalida informacjami uzyskanymi od
-17” w rejonie Morza Deszczów 17 listopada 1970 r. czujników montowanych w protezie.
Był to pojazd 8-kołowy sterowany z ziemskiego Manipulatory protetyczne mają napęd elek­
centrum decyzyjnego przez grupę operatorów. tryczny, hydrauliczny bądź pneumatyczny. Mają
Z ostatnich prac w dziedzinie zastosowania ro­ one różne zalety i wady, toteż stosowane są w za­
botyki w kosmosie warto wymienić amerykański leżności od konkretnej sytuacji.
system RMS (Remote Manipulator System), który Spośród różnych rodzajów sterowania protez
znajduje się na pokładzie promu kosmicznego. najbardziej perspektywicznym wydaje się stero­
Wyposażony on jest w system czuciowy i służy wanie bioelektryczne. Polega ono na tym, że syg­
zasadniczo do przenoszenia sputników z ładowni nałami sterującymi częścią wykonawczą protezy
w kosmos i odwrotnie. są sygnały elektryczne pochodzące od mięśni ki­
Przy rozważaniach na temat zastosowania ro­ kuta bądź mięśni sąsiadujących z miejscem ampu­
botów w kosmosie należy pamiętać, że czas po­ tacji. Czasem czynność bioelektryczna mięśni jest
trzebny do wykonania operacji w kosmosie jest upośledzona i w celu jej zwiększenia niezbędne
10—100 razy dłuższy od potrzebnego na wykona­ jest prowadzenie specjalnego treningu. Taka me­
nie danej operacji przez człowieka. Istnieje możli­ toda sterowania ma wiele zalet i duże perspek­
wość jego skrócenia, ale dzieje się to kosztem tywy.
zwiększenia masy całego urządzenia, co z kolei •
wymaga większej energii zasilania. Przedstawione przykłady świadczą o tym, że
Roboty do badań w kosmosie są ciągle doskona­ roboty wchodzą w nasze życie. Prostsze wersje
lone, toteż bliski jest dzień, w którym automaty już dziś są stosowane dość szeroko, chociaż są to
będą w kosmosie wykonywać różne operacje, bez jeszcze urządzenia o stosunkowo wąskim zakresie
konieczności bezpośredniego sterowania ich czyn ­ możliwości. Wydaje się jednak, że z chwilą gdy
nościami z Ziemi. produkcja robotów wzrośnie i gdy człowiek przy­
zwyczai się wykorzystywać je tam, gdzie jest to
Medyczne zastosowania manipulatorów celowe i możliwe, znajdą się nowe i dzisiaj nie
przewidywane zastosowania.
Z różnych zastosowań manipulatorów nie sposób
pominąć niezwykle istotnych zastosowań medycz­ Elżbieta Marszalec,
nych. Chodzi tutaj o zastępowanie lub wspomaga­ Janusz Marszalec
O umysłowości dogmatycznej

Edward Nęcka Dogmatyzm to szczególna cecha umysłowości człowieka, polegająca

doktor,
Instytut Psychologii na ślepym przekonaniu o prawdziwości niektórych tez, przy jedno­
Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków czesnej odporności na perswazję i inne formy kontrargumentacji.
Dogmatyczną osobowość łatwo odnajdziemy wśród wyznawców do­
wolnej doktryny czy religii, bowiem jest to raczej sposób wyznawania
poglądów niż ich treść. To fascynujące, a przy tym społecznie do­
niosłe zjawisko, spróbujemy opisać w konwencji medycznej: obja­
wy, diagnoza, terapia. Czerpiemy w dużej mierze z badań Miltona
Rokeacha i Andrzeja Malewskiego.

Objawy od ludzi o umysłowości otwartej, jest sprawcą

Centralnym, osiowym objawem dogmatyzmu jest
wspomniana odporność na kontrargumentację,
czyli skrajna niechęć do zmiany przekonań pod
wpływem najbardziej nawet racjonalnych i uza­
sadnionych prób krytyki. Ciekawe, że taka posta­
wa dotyczy w równej mierze kontrargumentów
osobowych, to znaczy krytyki ze strony innych
osób, jak też najbardziej bezosobowej i — zdawa­
łoby się — bezstronnej krytyki ze strony obiek­
tywnej rzeczywistości, kiedy to bieg zdarzeń w
sposób najbardziej jawny obnaża fałszywość lub
szkodliwość wyznawanych przez dogmatyka prze­
konań. Zresztą, z obiektywną rzeczywistością
dogmatyk radzi sobie nieźle, dlatego że dysponuje
umiejętnością wybiórczego spostrzegania ze świa­
ta tylko tego, co się zgadza z jego poglądami, lub
też umiejętnością takiego interpretowania zda­
rzeń, aby zawsze potwierdzały tylko z góry zało­
żone tezy. Co prawda, rzeczywistość wyraża swo­
je zdanie w sposób dobitny, niekiedy brutalny —
ale czyni to własnym językiem, za pomocą syste­
mu znaków, które trzeba umieć czytać. „Czyta­
my” więc świat, który nas otacza, ale alfabetem
jest tutaj nasz własny system interpretacji zda­
rzeń w postaci postaw, przekonań, systemów war­
tości i kulturowo ukształtowanych norm pozna­
wania rzeczywistości. Ta właśnie okoliczność spra­
wia, że krytyka zdawałoby się najbardziej obiek­
tywna — bo pochodząca od bezosobowej rzeczy­
wistości — jest jednocześnie najmniej skuteczna,
bo neutralizowana dzięki działaniu tych samych
czynników, np. systemów wartości, które miała
obalać.
Jeszcze łatwiej zneutralizować czy wręcz wv-
zyskać na swoją korzyść krytykę pochodzącą
od innych ludzi. Wystarczy zakwestionować ich
kompetencje, dobrą wolę lub kwalifikacje moral­
ne, aby w ten sposób — przez odebranie wiary­
godności źródłu krytyki — całkowicie zakwestio­
nować jej zasadność. A wiemy dobrze, że nietrud­
no podważyć wiarygodność innych ludzi; w tym
zakresie życie społeczne wykazało sporą pomys
łowość.
Czynniki, o których tu mowa, możemy znaleźć
u wszystkich ludzi. To, co wyróżnia dogmatyków7
stopnia, w jakim zjawiska te owładnęły ich umys­
łami, pozbawiając ich niemal całkowicie zdolności
plastycznej modyfikacji swych przekonań p
wpływem kontrargumentów i samoistnego biegu
zdarzeń. Widzimy więc, że dogmatyzm jest nie
tylko formalną cechą umysłowości, bo dotyo
sposobu wyznawania poglądów, a nie ich treść
jest również cechą kontinualną, co oznacza, że
wszyscy ją w pewnym stopniu mamy, różnimy
się tylko poziomem jej nasilenia.
Dogmatyk jest odporny na wszelkie formy
kontrargumentacji, również te, które są wynikiem
wzajemnej walki rozmaitych wyznawanych przez
niego poglądów. Człowiek ma zwykle bardzo du­
żo poglądów i przekonań; tworzą one — a raczej
tworzyć powinny — zwarty system o rozmaitych
wzajemnych powiązaniach, związkach przyczyno­
wych, związkach wynikania logicznego, niekied
0 strukturze hierarchicznej lub dendrytowej
(przekonanie główne — pień drzewa — konkre­
tyzuje się w szczegółowych gałązkach lub kona­
rach, czyli przekonaniach niższego rzędiu). Naru­
szenie jednego choćby elementu takiego systemu
pociąga za sobą konieczność zmiany dalszych ele­
mentów — jeśli nie całego systemu przekopąń, to
w każdym razie rozległych jego fragmentów7.
Wzajemnie powiązane przekonania wykazują bo­
wiem — właśnie dlatego, że są powiązane —
zdolność obustronnej weryfikacji na zasadzie co
najmniej logicznej niesprzeczności, jeśli nie po­
wiązań mocniejszych. Zatem kwestionowanie
jednej tezy zwykle oznacza kwestionowanie ca­
łego rozległego obszaru przekonań, który domaga
się potwierdzenia na nowo przez zdarzenia ze­
wnętrzne.
Otóż cechą charakterystyczną umysłowości
dogmatycznej jest to, że i ten wewnętrzny m e­
chanizm wzajemnej weryfikacji wyznawanych
przekonań jest jej obcy. Dogmatyk jest w stanie
wyznawać poglądy kompletnie izolowane, co
więcej — wzajemnie sprzeczne w sposób jawny
1 oczywisty dla jako tako uważnego- obserwato­
ra — ale nie dla dogmatyka. Jego przekonania
nie są wzajemnie powiązane, nie tworzą systemu
— albo też jest to system skrajnie ubogi, o zni-
kornej zdolności samooczyszczania się z poglą
dów fałszywych dzięki zasadzie wzajemnej w e­
ryfikacji i logicznej niesprzeczności. Dogmatyk
— jak mieszczanie z wiersza Tuwima — widzi
wszystko osobno; dodajmy, że osobno też myśli,
osobno argumentuje, a ewidentna niespójność je­
go poglądów albo nie dociera db jego świado­
mości, albo też nie stanowi dla niego żadnego
problemu intelektualnego czy emocjonalnego.
Przejdźmy do symptomów mniej jawnych. Jed­
nym z nich jest ostry podział w sferze poglądów
i przekonań na to, co moje i akceptowane, oraz
na to, co nie moje i nie akceptowane. Jest to
zarazem podział na poglądy słuszne i niesłuszne,
lub prawdziwe i nieprawdziwe. Mamy tu do czy­
nienia z dwiema okolicznościami: 1° w umysło-
wości dogmatycznej nie ma sfery środkowej,
sfery poglądów częściowo słusznych, nie wiado­
mo, czy słusznych lub w pewnych tylko warun­
kach słusznych; podział na słuszne i niesłuszne
jest bowiem pryncypialny i rozłączny, zatem nie
zostawia miejsca na poglądy „letnie” lub ambi­
walentne; 2° dochodzi do całkowitej fuzji dwóch
— różnych przecież z natury — kryteriów oce­
ny, mianowicie kryterium „moje — nie moje”
i kryterium „słuszne — niesłuszne”.- To, co moje,
jest z definicji słuszne, a to, co nie moje — z de­
finicji —• niesłuszne; niemożliwe jest ani przy­
znanie słuszności poglądom, których osobiście się
nie wyznaje, ani dopuszczenie możliwości, że
nie wszystkie wyznawane poglądy są do końca
słuszne.
Istnienie tej ostrej barykady wewnątrz sys.tr
mu przekonań ma ciekawe i ważne konsekwen­
cje. Wyolbrzymia się różnice, a zaciera podobień­
stwa między poglądami akceptowanymi a nie­
akceptowanymi. W rezultacie drobne nawet róż
nice doktrynalne urastają do rangi zasadniczyc
różnic i podziałów, co może zdumiewać zewnętrz­
nego obserwatora. W parze z tym idzie tendencja
do ujednolicania poglądów nieakceptowanych
które w miarę upływu czasu i pogłębiania s!
tych procesów przyjmują — w oczach dogmaty­
ka — postać niezróżnicowanej magmy, nazwanej
jednym słowem-wytrychem o wysoce pejora­
tywnej konotacji (jest to szczególnie łatwe, jeśli
słowo-wytrych ma charakter negacyjny, np.
antydemokratyczny, antynaukowy itp.). Stąd już
krok tylko do nietolerancji i tępienia ludzi wy­
łącznie za to, że wyznają inne niż my poglądy.
Jednocześnie — co zrozumiałe — zachodzi duża
łatwość tworzenia się odłamów i frakcji — właśnie
dlatego, że tendencja do podziału ludzi na swo­
ich i obcych ułatwia — obiektywnie rzecz bio­
rąc — zidentyfikowanie tych, którzy myślą ina­
czej. Nie trzeba już dodawać, że ostry podział
na poglądy akceptowane i nieakceptowane z łat­
wością przeradza się w równie ostry podział na
SWOICH i OBCYCH, tych, którzy wyznają takie
same zasady, i tych, którzy wyznają coś mini­
malnie choćby odmiennego.
Ale to wszystko to już społeczne konsekwenm
faktu, że duże odłamy społeczności, albo jej oś­
rodki wyznają swe poglądy w sposób dogma­
tyczny. Z naszego punktu widzenia, koncen­
trującego się na analizie cech samej umysłowoś
ci dogmatycznej — ważne jest jeszcze bodaj to,
że istnieje duża łatwość rozstrzygania „w sposób
nie podlegający żadnej wątpliwości” najbardziej
nawet trudnych i złożonych kwestii. Wystarczy
zwrócić uwagę, z jakim przekonaniem i z jaką
łatwością dogmatyk mówi: tak, nie, to dobre, to
złe itp., a jak niechętnie i jak rzadko mówi: nie
wiem, to trzeba by sprawdzić, to się okaże. Ist­
nieje nawet podejrzenie, że jednym ze wskaźni­
ków demaskujących dogmatyczną strukturę prze­
konań — wskaźników łatwych, bo ujawniających
się w mowie lub piśmie — jest częstość i łatwość
używania kategorycznych sformułowań, a zwłasz­
cza dużych kwantyfikatorów (wyrażeń typu:
wszyscy, zawsze, nigdy, nikt, wszędzie itp.). Jest
coś niebezpiecznego lub przykrego dla dogmatyka
w wypowiedzeniu prostych w końcu słów NIE
WIEM. Co takiego — to być może wykryje nasza
diagnoza.
Na razie jednak jesteśmy przy symptomach.
Kolejny z nich to nadzwyczajne zaufanie dogra
tyka do autorytetu, człowieka, o którym można
sądzić, że jest mądry i wie najlepiej. W istocie
— jeśli nie empiria ani wewnętrzna logika wy­
znawanych poglądów decyduje o uznaniu ich za
słuszne, a więc własne, to kto, jeśli nie autoryh
ma im dostarczyć legitymacji, kto ma decydowa-'
co jest prawdziwe i dobre, a co fałszywe i zł: '
I znowu — autorytety uznajemy wszyscy Ir'
prawie wszyscy; dogmatyka wyróżnia spośrr
reszty tylko nadzwyczajne nasilenie zaufania ó
autorytetu, przeradzające się w ślepą ufność,
brak krytycyzmu i wyłączenie wszystkich pozo­
stałych sposobów oceny prawomocności wyzn:
wanych poglądów. Zatem obserwujemy tul
skrajne nasilenie postawy, która w pewnym
stopniu właściwa jest prawie wszystkim ludziom.
Ślepa wiara w autorytet ma kilka ciekawych
konsekwencji. Przede wszystkim, co oczywiste,
ufność ta utrzymuje się wbrew wszelkim przeci­
wnościom, bo wątpliwości zawsze interpretowane
są na korzyść autorytetu, a na niekorzyść jego
prawdziwych lub urojonych wrogów. W rezulta­
cie, co brzmi jak paradoks, dogmatyk wykazuje
daleko idącą gotowość zmiany swych rzekomo
niewzruszonych poglądów, jeśli autorytet to u-
czyni. No, ale jeśli poza autorytetem nje ma żad­
nych źródeł wystarczająco wiarygodnych, aby
mogły stanowić punkt odniesienia i niezależne
kryterium oceny... Może się jednak zdarzyć, że
autorytet posunie się za daleko i dalsze podąża­
nie za nim byłoby już zbyt niebezpieczną woltą.
Wtedy, co brzmi jak jeszcze większy paradoks,
dogmatyk wykazuje szczególną łatwość zmiany
autorytetu. Naturalnie natychmiast poszuka so­
bie nowego. Ale ta łatwość porzucenia autoryte­
tu, który „zawiódł”, świadczy o tym, że autory­
tet jest — wbrew zewnętrznym objawom kultu
— traktowany często instrumentalnie, jako „na­
rzędzie” do uzasadniania tez, które powzięło się
bez racjonalnej podstawy, a które domagają się
jakiej takiej legitymacji. Jeśli jedno narzędzie za­
wiedzie. szuka się innego — otaczając je tym
większym (pozornym) kultem. To wyjaśnia, dla­
czego neofici są zwykle bardziej gorliwi od sta­
rych wyznawców; w gruncie rzeczy jest im bo­
wiem wszystko jedno, co wyznają, ważne jest,
jak wyznają. A to jak — czyli dogmatyczna u-
mysłowość — domaga się autorytetu, zazwyczaj
jakiegokolwiek.
Wiemy już, że dogmatyzm prowadzi wprost do
nietolerancji. Można to wyrazić ostrzej: prowadzi
do prawdziwej wrogości w stosunku do OBCYCH.
Ocena ludzi zależy prawie wyłącznie od tego,
czy wyznają te same przekonania, czy czczą te
same bóstwa. Jeśli wyznają co innego, są trakto­
wani nie tylko jako obcy — również jako głupcy
lub wrogowie, najczęściej jako jedno i drugie.
Zwróćmy bowiem uwagę, że OBCY to ktoś, kto
zapewne wyznaje inne, niesłuszne przekonania,
zatem ktoś, kto czci inne autorytety i modli się
do innych bóstw. Może chce nam w ten sposób
pokazać, że są inne — poza naszymi — autory­
tety i bóstwa? Może w ten perfidny sposób —
przez sam fakt wyznawania czegoś innego —
chce zakwestionować nasze bóstwa i autorytety?
W momencie, gdy takie wątpliwości zalęgną się
w umyśle dogmatyka, dalszy ciąg jest łatwy do
przewidzenia: nietolerancja, wzajemne zwalcza­
nie się, okrucieństwo i zaciekłe utwierdzanie się
w swoich racjach przy coraz większej pogardzie
dla przeciwnika i jego racji.
Dokonaliśmy krótkiej próby opisu symptomów
umysłowości dogmatycznej. Większość wyróżnio­
nych postaw i procesów dokonuje się — co wa­
żne — poza udziałem świadomej kontroli ze stro­
ny samego dogmatyka; w dużej miei'ze jest to
warunkiem skuteczności takich manipulacji po­
znawczych. Że jednak są to procesy i postawy
realne, świadczy potoczna nawet obserwacja z
zewnątrz.
Diagnozo
Pierwsze podejrzenia prowadzą nas ku następu­
jącej hipotezie diagnostycznej: jeśli dogmatyk tak
mocno broni się przed weryfikacją swoich prze­
konań, to widocznie wcale nie jest ich tak bardzo
pewny. Za taką hipotezą przemawiałby wysoce
dwuznaczny stosunek dogmatyka do swych prze­
konań — z jednej strony niewzruszone, nawet
fanatyczne przekonanie o ich słuszności, z dru­
giej — łatwość ich zmiany (wraz z autorytetem).
Człowiek pewny swoich racji wykazuje większą
stałość w ich wyznawaniu, ale też wyznaje je w
sposób mniej skrajny.
Zwróćmy jednak uwagę, że sytuacja, w której
nie jesteśmy do końca pewni swych przekonań,
jest nader częsta, żeby nie powiedzieć banalna.
W takiej sytuacji każdy z nas znajdował się nie­
jeden raz w swoim życiu, a przecież nie wszy­
scy jesteśmy dogmatykami. Ponadto zdarzają się
i tacy dogmatycy, którzy są rzeczywiście pewni
swoich racji i gotowi są bronić ich do upadłego,
wbrew wszelkiem przeszkodom. Zatem nie sam
fakt, że się ma przekonania, co do których nie
jesteśmy pewni, czy są prawdziwe, ale sposób
radzenia sobie w takiej sytuacji decyduje o do­
gmatycznym lub otwartym typie umysłowości.
Prowadzi nas to do kolejnej, bardziej precyzyjnej
hipotezy: dogmatyk broni się przed kontrargu-
mentacją, bo traktuje atak na swoje poglądy jako
atak na samego siebie. Odrzucanie argumentów
jest więc sposobem obrony własnego JA, które
— jak sądzi dogmatyk — jest zagrożone przez
sam fakt kwestionowania jego poglądów.
Mamy tu do czynienia z ciekawym zjawiskiem
utożsamiania swego najbardziej prywatnego JA,
rdzenia swej osobowości, z wyznawanymi poglą­
dami. W skrajnym przypadku przybiera to for­
mę, którą — parafrazując pewną tezę — można
określić następująco: człowiek jest całokształtem
poglądów, które wyznaje, i niczym więcej. Rzecz
jasna, na tym etapie każda próba podważenia
wyznawanych poglądów jest z definicji próbą
podważenia najbardziej podstawowych pokładów
osobowości, związanych z poczuciem tożsamości
i umiejętności odpowiedzi na pytanie „Kim je­
stem?” — i jako taka zostaje bezwzględnie od­
rzucona, nawet jeśli by to oznaczało popadnięcie
w wewnętrzną sprzeczność lub w kolizję z oczy­
wistymi faktami. Własna tożsamość jest sprawą
na tyle cenną, że broni się jej bez skrupułów.
Trzeba jednak dalej zapytać, skąd się bierze
ta niezdrowa, obca otwartym, normalnym osobo­
wościom, tendencja do utożsamiania własnego
JA z wyznawanymi poglądami? Dlaczego tylko
niektórzy ludzie uważają, że nic nie znaczą, jeśli
ich pozbawić przekonań, do których przywykli?
Odpowiedź nie jest łatwa i musi opierać się
bardziej na spekulacjach niż na faktach. Być mo­
że czynnikiem pierwotnym jest przyjęcie niehu-
manistycznej koncepcji człowieka, jednej z tych,
które stwierdzają, że człowiek jest redukowal-
ny — do małpy, do atomów, do swej wartości
produkcyjnej, wreszcie do sumy wyznawanych
poglądów. Głąboko osadzone przekonanie, że tak
jest w istocie, z pewnością ułatwia utożsamienie
własnego JA z wyznawanymi przekonaniami. Wa­
żne jest przy tym, że taka ahumanistyczna ideo­
logia może działać z ukrycia, przyjmując postać
prywatnej, osobistej filozofii człowieka, nie do
końca zwerbalizowanej i uświadomionej. Ozna­
cza to, że jej destruktywne działanie może się
rozwijać nawet wtedy, gdy człowiek oficjalnie
wyznaje ideologię zupełnie różną, nawet perso-
nalistyczną. Inną przyczyną tego utożsamienia
może być poczucie niedowartościowania, a nawet
skrywana pogarda dla samego siebie. Jeśli ktoś
zasadniczo nie akceptuje swego JA albo podej­
rzewa, że jest ono mierne czy wręcz złe — bę­
dzie próbował klecić nowe, sztuczne JA. Być mo­
że jako budulca użyje własnych (lub zaczerpnię­
tych od autorytetu) przekonań. Tak czy inaczej,
atak na poglądy jest automatycznie odbierany
jako atak na własne JA — i jako taki zostaje
skutecznie neutralizowany.
Mamy tu do czynienia z działaniem systemu
przekonań — i w ogóle aparatu poznawczego
człowieka — w funkcji, która potocznie nie jest
mu przypisywana, mianowicie w funkcji obron­
nej. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, że nasze
poznawanie świata pełni dwie wzajemnie sprze­
czne role: ściśle poznawczą, informującą o wa­
żnych z punktu widzenia naszych potrzeb zda­
rzeniach, i rolę obronną, sprowadzającą się do
tego, aby uchronić nasz obraz świata przed infor­
macjami, które by mogły go naruszyć lub za­
kwestionować. Obronna funkcja systemu poznaw­
czego jest przejawem szczególnie perfidnego sa-
mooszukiwania się; pod płaszczykiem procesów
poznawczych (spostrzegania, myślenia, zapamię­
tywania) utwierdzamy się w tym, co już wiemy
albo co chcielibyśmy, aby było prawdą (myślenie
życzeniowe). To, co miało służyć poznaniu i le­
pszej orientacji w rzeczywistości, w istocie służy
utwierdzaniu się w arbitralnie przyjętych sądach
i przekonaniach, a zatem pełni funkcję anty po­
znawczą. Do tego typu zjawisk należy np. obro­
na percepcyjna, wybiórcze zapominanie (wypar­
cie) i inne.
Otóż u niektórych ludzi — np. u dogmatyków
w sposób permanentny, a u większości ludzi —
w sposób przejściowy (np. w sytuacji zagrożenia
lub obniżonej formy psychicznej), funkcja obron­
na systemu poznawczego przeważa nad funkcją
ściśle poznawczą. Myślenie, percepcja, wyobra­
żenie i inne procesy poznawcze mniej służą wów­
czas temu, aby nas informować o świecie i pla­
stycznie dostosowywać nasze poglądy i działania
do okoliczności, a bardziej temu, aby nas utwier­
dzić w z góry przyjętych, często irracjonalnych
lub jawnie sprzecznych z faktami tezach.
Uporządkujmy dotychczasowe elementy dia­
gnozy. Dogmatyk z jakichś powodów czuje się
zagrożony w swoim własnym JA (np. uważa, że
tak naprawdę to go nie ma, albo niezbyt wysoko
je sobie ceni). Dokonuje więc swoistej sztuczki,
polegającej na postawieniu znaku równości mię­
dzy JA a wyznawanymi poglądami. Od tej chwi­
li każdy kontrargument przeciwko jego poglądom
jest zarazem atakiem na niego samego; zostaje
więc uznany za osobiste zagrożenie i zwalczany
jest za pomocą całego arsenału środków: wybiór­
czego spostrzegania, tendencyjnej interpretacji
faktów, deprecjonowania rzetelności źródła, z
którego pochodzi krytyka. Sprzyja temu przewa­
ga funkcji obronnej systemu poznawczego nad
funkcją ściśle poznawczą.
Widzimy więc, że to jakże irytujące „zamknię­
cie umysłu” w postaci odporności na wszelką kry­
tykę i argumentację nie wynika ani z głupoty,
ani ze złej woli; jest rozpaczliwą — czasami
śmieszną, czasami groźną — próbą ocalenia wła­
snej tożsamości i budowania poczucia własnej
wartości, które to postawy z pewnych przyczyn
uległy zachwianiu. Uświadomienie sobie tak głę­
bokiego uwarunkowania symptomów dogmaty-
zmu ma doniosłe konsekwencje — pozytywne i
negatywne. Pozytywne, bo dzięki uzyskaniu ta­
kiego wglądu w istotę zjawiska jesteśmy bardziej
skłonni do wyrozumiałości i tolerancji (według
zasady, że zrozumieć znaczy wybaczyć); negaty­
wne, bo widać teraz, jak trudno dogmatykowi
pozbyć się typowego dlań sposobu myślenia i jak
beznadziejne muszą być próby „leczenia” dogma-
tyzmu, sprowadzające się — niestety — do „le­
czenia” całej struktury osobowości.
Ale jeśli dogmatyzm jest wyrazem obrony
własnego JA, to znaczy, że dogmatyk czuje się
poważnie zagrożony, co powinno dawać wyraźne,
obserwowalne efekty. Słowem, powinniśmy wy­
kryć u dogmatyków sporo objawów lęku. I rze­
czywiście, badania Rokeacha pozwalają wycią­
gnąć wniosek dość jednoznaczny: u osób o sil­
nym natężeniu dogmatyzmu obserwuje się wszel­
kie rozpoznane przez psychologię objawy lęku,
takie jak skłonność do pocenia się, drżenie rąk,
zaabsorbowanie przyszłością (co to będzie ?), obse­
syjne, przymusowo wykonywane ruchy, myśli
natrętne i inne objawy wprost lub pośrednio
związane z lękiem. Doprowadziło to nawet Ro
keacha do lękowopochodnej, psychoanalitycznej
interpretacji dogmatyzmu: surowe kary nakłada­
ne na dogmatyka w dzieciństwie wyzwalają wro­
gość w stosunku do ojca; wrogość ta — jako u-
czucie z gruntu „niewłaściwe” — zostaje wyparta,
tj. usunięta ze świadomości, po czym przekształ­
ca się w swe przeciwieństwo, czyli nadzwy­
czajną, w gruncie rzeczy pozorną uległość i zau­
fanie w stosunku do ojca; w miarę dorastania po­
stawa uwielbienia przenosi się z ojca na inne au­
torytety — i oto mamy gotowego dogmatyka,
człowieka, który szuka potwierdzenia swych są­
dów nie w realnym świecie, ale u autorytetów;
reszta ma już być prostą konsekwencją tej posta­
wy.
Nie kwestionując możliwości, że ten wysoce
hipotetyczny proces może w niektórych przypad­
kach rzeczywiście zachodzić, zwrócimy uwagę na
słabości tego rozumowania. Po pierwsze, istnieją
dogmatycy nie przejawiający wysokiego poziomu
lęku; nawet w badaniach samego Rokeacha niektó­
re ugrupowania polityczne wykazały silny dog­
matyzm i słaby poziom lęku. Po drugie, istnieją
osoby bardzo nawet zalęknione, a przecież nie za­
wsze wykazujące typowo dogmatyczne zamknię­
cie na argumenty; zgodnie z tą hipotezą, wszyscy
neurotycy musieliby być równocześnie dogmaty­
kami, co nie wydaje się prawdziwe. Po trzecie
wreszcie, ten psychoanalityczny mechanizm —
pomijając już nawet fakt, że jest mocno powikła­
ny i nazbyt „piętrowy” — mógłby ewentualnie
wyjaśniać rozwój dogmatycznej osobowości w po­
jedynczych, nielicznych i społecznie nieistotnych
przypadkach. Tymczasem przedmiot naszej dia­
gnozy stanowi poważny problem społeczny, nasi­
lający się w niektórych społecznościach do roz­
miarów prawdziwej katastrofy. Czyżby to wszy­
stko miało się wywodzić z nadmiernego karania
w dzieciństwie?
 Bronimy poglądu, że dogmatyczne twardogło-
wie jest wynikiem zachwiania samooceny, obra­
zu samego siebie i poczucia tożsamości. Człowiek
czujący do siebie samego niechęć lub w stręt i nie
potrafiący odpowiedzieć sobie na pytanie: „Kim
jestem?” — będzie bronił do upadłego swych
przekonań, nawet najbardziej bzdurnych, bo to
jedyna rzecz, która mu pozostała i która stanowi
o jego jestestwie. A takie procesy są już łatwe
do wywołania w skali społecznej. Wystarczy po­
zbawić liłdzi perspektywy na przyszłość, odebrać
im tradycyjne wzorce identyfikacji i budowy sa •
mego siebie, zasiać zwątpienie i zniechęcenie —
aby ułatwić stwierdzenie: „Jestem nikim”. Jeśli
wtedy pojawi się jakaś okazja, aby stać :
„kimś”, jeśli wykorzysta to zręczny manipulator
lub fałszywy autorytet, następują procesy dog­
matyzacji w skali masowej, z wszelkimi właści­
wymi sobie konsekwencjami, jak nietolerancja,
nienawiść, pogarda Lęk, owszem, pojawia się j:
ko wtórny efekt tych procesów, jako reakcja na
próbę pozbawienia mnie tożsamości przez atak na
moje przekonania. Lęk zapewne wzmacnia z kolei
tendencje dogmatyczne, i całość rozgrywa się r
zasadzie dodatniego sprzężenia zwrotnego — ale
wydaje się, że nie jest pierwotną przyczyną do­
gmatycznego stylu myślenia.
Zauważmy przy okazji, jak uniwersalnym „wy­
nalazkiem” jest ślepa wiara w autorytet. Nie tyl­
ko nadaje wiarygodność naszym przekonaniom,
chronionym przed bardziej ostrą weryfikacją, ale
również redukuje lęk będący wtórnym efektem
dogmatyzacji (na zasadzie „z NIM nic złego nie
może mi się stać”) i ułatwia odzyskiwanie utra­
conej tożsamości dzięki identyfikacji z autery
tern i naśladowaniu go („Kim jestem? Jestem je­
dnym z Jego wyznawców”). Te procesy są wza­
jemnie splecione, wzmacniają się nawzajem i ■ — Ponieważ jednak nic nie wskazuje na to, aby
poza wszystkim — doprowadzają do tym więk­
szej dogmatyzacji.
Istnieją zresztą rozmaite czynniki wzmacniają­
ce proces dogmatyzacji i czyniące go odporniej­
szym na przeciwdziałanie. Wymienimy tylko trzy
z nich, naszym zdaniem najważniejsze, bo zako­
rzenione bardzo głęboko w naszej ludzkiej men­
talności. Są to trzy podstawowe potrzeby czło­
wieka jako podmiotu poznającego świat:
® Potrzeba unifikacji. Przejawia się ona w
chęci posiadania uniwersalnego, jednolitego i
prawdziwego sposobu interpretacji świata, swoi­
stego „kamienia filozoficznego”, ogólnej zasady
wyjaśniającej wszystko. Zauważmy, jak trudno
czasami pogodzić nam się z tym, że zjawiska ma­
ją wiele przyczyn, że więcej jest wyjątków niż
regjul, że nie da się wszystkiego opisać czy sko­
mentować jedną magiczną formułką.
9 Potrzeba posiadania pojęć dysjunktywnych.
Podobnie jak poprzednią, i tę tendencję poznaw­
czą zauważył Konrad Lorenz i poddał ją krytyce
w „Odwrotnej stronie zwierciadła”. Potrzeba wy­
rażania się w kategoriach tak-nie, prawda-fałsz,
A — nie-A, nieumiejętność lub niechęć do do­
strzegania, że tertium datur — doprawdy jest to
tendencja powszechna zarówno w poznaniu po­
tocznym, jak i w wyrafinowanych rozprawach
naukowych.
® Potrzeba posiadania jakichkolwiek pojęć.
Mamy tu na myśli potrzebę poznawczą, wyraża­
jącą się w obniżonej gotowości do mówienia NIE
WIEM, zwłaszcza jeśli problem jest dla człowie­
ka ważny.
Terapia
Powiedzmy od razu, że sprawa wydaje się trudna,
o ile nie całkiem beznadziejna. Opisane drogi ro­
zwoju umysłowości dogmatycznej można bowiem
z łatwością przedstawić w formie systemu kilku­
nastu pętli dodatniego sprzężenia zwrotnego (np.
obrona własnego JA wyzwala lęk, który wzmac­
nia tendencję do obrony JA przez uodpornienie
się na kontrargumentację — i tak dalej). Oznacza
to, że opisane mechanizmy mają charakter samo-
napędzający się: raz uruchomione wyzwalają spo­
soby wzajemnego wzmacniania się. Co więcej, są
one wspomagane przez odpowiednie pętle ui<
mnego sprzężenia zwrotnego (np. utrata autory­
tetu powoduje silną tendencję do szukania inne­
go autorytetu, dopóki nie zostanie osiągnięty za­
dany stan wyróżniony: odporność na argumenty
dzięki zależności od autorytetu). Pętle ujemnego
sprzężenia zwrotnego skutecznie likwidują jakie­
kolwiek próby wytrącenia umysłowości dogma­
tycznej z właściwego jej letargu i obojętności na
kontrargumenty. Całość ma więc cechy systemu
zachowującego wewnętrzną homeostazę i samo-
doskonalącego się. Teoria rewolucji naukoww
Kuhna głosi, że nowe teorie zastępują stare nie
dlatego, że zwolennicy starych paradygmatów u-
legają pod naporem kontrargumentacji, ale d'»
tego, że wymierają (wcześniej czy później). Mo­
że, podobnie jest z dogmatykami, których nie spo­
sób przekonać i trzeba czekać, aż wyginą?
mieli wyginąć, podajemy kilka zasad postępowa­
nia z dogmatykami i zapobiegania negatywnvr
skutkom ich działalności. Są to zasady bard-o
profilaktyczne niż terapeutyczne, ale wynika to-
z głębokości zaburzeń i trudności z bezpośredn
ingerencją.
# Sprawą podstawową wydaje się być zapo­
bieganie tym zjawiskom społecznym, które grożą
rozpadem poczucia tożsamości. Jest to trudne;
procesy tzw. alienacji obserwuje się na całym
świecie, a to dlatego, że nastąpił uwiąd tradycyj­
nych wartości i wzorów zachowania, a nie wy­
kształciły się jeszcze żadne alternatywy. Odbu­
dowa małych społeczności lokalnych i przywró­
cenie więzi międzypokoleniowych to dwa pod­
stawowe — jak się wydaje — warunki, aby mo­
żna było udzielać sobie bogatych i wiarygodnych
odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?”
@ Druga rzecz to konsekwentne i podejmowa­
ne w rozmaitych sytuacjach próby obalenia bała­
mutnej i szkodliwej tezy, że człowiek jest niczym
więcej jak całokształtem poglądów, które wyzna­
je (albo że jest redukowalny w jakikolwiek inny
sposób). Chodziłoby o to, aby młodzi ludzie w
procesie socjalizacji przyjmowali humanistyczne
ideologie i systemy wartości, zakładające, że czło­
wiek jest czymś więcej, niż sumą swoich części
Dalszy ciqg na słr. 33

Dzień,' w którym przyszedł Mnemon,
był wielkim dniem dla naszej wioski.
Z początku nie połapaliśmy się, kim
jest, gdyż ukrywał przed nami swojq
tożsamość. Przedstawiał się jako Edgar
Smith, specjalista od napraw mebli.
Oba oświadczenia przyjęliśmy bez za­
strzeżeń, tak jak w ogóle przyjmowa­
liśmy wszelkie oświadczenia. Nigdy
przedtem nie znaliśmy nikogo, kto
miałby cokolwiek do ukrycia.
Przyszedł do wioski pieszo, z pleca­
kiem i obszarpaną walizką. Rozejrzał
się po sklepach i domach. Podszedł do
mnie i zapytał:
— Gdzie komenda policji?
— U nas nie ma — odparłem.
— Naprawdę? W takim razie miejsco­
wy szef policji albo szeryf?
— Posterunkowym był u nas Lukę
Johnson, przez dziewiętnaście lat —
wyjaśniłem. — Tylko że dwa lata temu
Lulce umarł. Zgodnie z przepisami po­
wiadomiliśmy o tym władze okręgu.
Ale jakoś nikogo nie przysyłają na je ­
go miejsce.
— To co, sami się pilnujecie?
— U nas ludzie żyją spokojnie. Nikt
w wiosce nie łamie prawa. A czemu
-pan pyta?
— Bo chcę wiedzieć — odparł Smith,
niewiele tym wyjaśniając. — Odrobina
wiedzy jest mniej szkodliwa niż wiel­
ka niewiedza, mam rację? Nic już, nic,
mój pustooki przyjacielu. Podoba mi
się tu iui was. Podobają mii się drew­
niane domy i1 te potężne wiązy. Podo­
ba mi się...
— Potężne — co?
— Wiązy — powtórzył wskazując
rosłe drzewa wzdłuż głównej ulicy. —
Nie wiesz, że tak się nazywają?
— Nazwa poszła w zapomnienie -
odparłem z pewnym zażenowaniem.
— Nie szkodzi. Wiele rzeczy prze­
padło, niektóre ukryto. Ale przecież
nazwa drzewa to nic zdrożnego. A mo­
że tak?
— Nie, na pewno 'nie — uspokoiłem
go. — Wiązy.
— Nie mów nikomu — mrugnął do
MNEMON
ROBERT SCHECKLEY*i
mnie. — To tylko okruch wiedzy, ale
nigdy nie wiadomo, kiedy może się
przydać. Zostanę u was w wiosce przez
jakiś czas.
— Serdecznie zapraszamy. Szczegól­
nie teraz, w żniwa.
Smith spojrzał na mnie karcąco.
— Ja z tym nie mam nic wspólnego.
Nie bierzesz mnie chyba za byle ob-
rywacza jabłek?
— W ogóle za nic pana nie biorę.
A co pan chce tu robić?
— Naprawiam meble — powiedział
Smith.
— W takiej małej wiosce nie będzie
pan miał wielkiego powodzenia.
— No to może zajmę się czymś in­
nym. - Znienacka odsłonił zęby w
uśmiechu. — Na początek potrzebna mi
kwatera.
Zaprowadziłem go do wdowy M ar-
sini, u której wynajął duży pokój z
werandą i oddzielnym wejściem. Za­
łatwił też sobie, że będzie jadał na
miejscu.
Jego orzybycie otwarło tamę plotkom
i domysłom. Pani1 Marsini) twierdziła, że
skoro Smith pyta o policję, to najlep­
szy dowód, że sam jest policjantem.
— Oni właśnie tak działają — mó­
wiła. — Znaczy, działali, kiedyś. Jeszcze
pięćdziesiąt lat temu co trzecia^ osoba
była jakoś tam powiązana z policją.
Czasami własne dzieci pracow ały dla
policji i jak przyszło co do czego, za­
mykały rodziców tak samo łatwo jak
obcych. Albo i łatwiej!
Inni jednak dowodzili, że wszystko,
o czym mówi pani Marsini, należy do
przeszłości, że teraz panuje spokój i
że policjantów widuje się niezwykle
rzadko, chociaż krążą pogłoski, że oni
nadal istnieją.
Tylko po co ten Smith do nas przy­
szedł? Jednii uważali, że po to, żeby
nam coś zabrać. „Po co innego obcy
przychodziłby do takiej małej wioski?”
A drudzy twierdzili, że przyszedł nam
coś dać i na poparcie cytowali ten
sam argument.
Tak naprawdę to nikt nie wiedział.
Pozostawało nam czekać, aż Smith
sam zechce ujawnić prawdę o sobie.
Żył wśród nos jaik zwyczajny człowiek.
Sporo wiedział o świecie; uznaliśmy, że
musiał wiele podróżować. Wreszcie,
pomału, zaczął nam sygnalizować
swoją prawdziwą tożsamość.
Któregoś dnia zaprowadziłem go ncT
wzgórze, Skąd widać całą naszą doii-
nę. Jesień była już w pełni, piękna
pora. Smith rozejrzał się z góry i
pochwalił widok.
— Ten widok przywodzi m'i na myśl
słynny aforyzm W illiama Jamesa - po-
wiediział. - Jak to szło? „Krajobraz
odciska się w ludzkiej świadomości
trwalej niż jakikolwiek inny element
życia". Celnie sformułowane, prawda?
—)1 A kto to jest czy był William Ja-
''mes?
Smith puścił do mnie oko.
— Wymieniłem takie nazwisko? Prze­
języczenie, mój chłopcze.
Nie było to bynajmniej ostatnie
„przejęzyczenie". W kilka dni później
pokazałem Smithowi nieładne zbocze
porośnięte skarlałą sośniną, kołtunem
niskich krzaków i chwastami.
— Tu się paliło pięć lat temu -
wyjaśniłem. — Z tego kawałka nie ma
już żadnego pożytku.
— Ach tak — powiedział Smith. -
A jednak, jak nas poucza Montaigne,
w przyrodzie nic nie jest bezużyteczne,
nawet sama bezużyteczność.
A jeszcze później, idąc przez wioskę,
zatrzymał się z podziwem przed1 późno
kwitnącymi peoniami pani Vogel.
 - Kwiaty Istotnie majq spojrzenia
dzieci, a usta starców... Dokładnie tak.
jak to zauważył Chazal.
Pod koniec tygodnia zebraliśmy się v»
kilku na zapleczu sklepu Edmondsa,
żeby pogadać o panu Edgarze Smith.
Wspomniałem, co Smith mi mówił. Bill
Edmonds przypomniał sobie, że Smith
cytował faGeta nazwiskiem Emerson;
chodziło o to, że życie w samotności
jest nie do osiągnięcia, a życie w
społeczeństwie prowadzi do zguby.
Billy Foreclough powiedział nam, że
Smith cytował mu łona z Chios: że
Przypadek i Sztuka to dwie zasadniczo
różne rzeczy, a jednak ich owoce sq
często takie same. Ale z najlepszym
wystqpiła pani Gordon; zdanie, które
Smith jej powiedział, pochodziło od
wielkiego Leonarda da Vinci: obietni­
ce zaezynajq się tam, gdzie umiera
nadzieja.
Spojrzeliśmy po sobie i nikt nic nie
mówił. Dla wszystkich było jasne, że
pan Edgar Smith - czy jak tam się
naprawdę nazywał — nie był takim so­
bie zwykłym naprawiaczem mebli.
Wreszcie ująłem w słowa to, co
wszystkim nam chodziło po głowie:
- Koledzy — oświadczyłem. — Wszyst­
ko wskazuje na to, że ten człowiek
jest Mnemonem.
Mnemoni jako klasa społeczna wypły­
nęli w ostatnim roku Wojny, Która Po­
łożyło Kres Wszystkim Wojnom. Ich
jedyną funkcję społeczną było zapa­
miętywanie dzieł literackich, którym
groziło zagubienie, zniszczenie lub za­
kaz czytania.
Z poczgtku rzqd przyklasnqł ich wy­
siłkom, zachęcał do dalszych działań,
przyznawał nawet zaliczki i stypendia.
Kiedy jednak wojna się skończyła, a do
władzy doszli Prezydenci Policyjni, po­
lityka rządu uległa zmianie. Postano­
wiono raz na zawsze wzięć rozbrat z
nieszczęsną przeszłościę i zbudować
n»wy świat, w teraźniejszości i tylko
z jej elementów. Wszelkie próby sabo­
tażu miały być bezlitośnie tępione.
Prswomyślni byli zgodni co do tego,
że przeważająca część literatury jest w
najlepszym razie przegadana, w naj­
gorszym zaś razie — wywrotowa. W
końcu, ezy warto przechowywać wypo­
ciny takiego złodzieja jak Villon albo
pedała jak Genet, czy też schizofreni-
ka jak Kafka? Czy warto trzymać ty­
siące sprzecznych opinii tylko po to,
żeby potem wyjaśniać, czemu sq nie­
słuszne? Czy można oczekiwać od 'u-
dzi, aby zachowywali się właściwie i
zgadnie z zaleceniami pod tak potęż­
nym gradem różnorakich wpływów?
Jak ich w takich warunkach zmusić do
posłuchu?
Rząd wiedział, że wszystko zależy
od utrzymania posłuszeństwa.
Aby jednak osiągnąć ten błogosła­
wiony stan, należało wyeliminować ele­
menty różnorodności i dwuznaczności.
Największym siedliskiem sprzeczności
były teksty historyczne i literackie, h i­
storię zatem należało przepisać, a li­
teraturę uregulować, oczyścić, oswoić,
uporządkować albo t c a łk ie m odrzucić.
M n e m r,n rsm Irn z a n o -w, ro e * * a
czepić się od przeszłości. Naturalnie dość, że są niewidzialne, to jeszcze
gwałtownie się temu sprzeciwili. N e­ nielegalne!
gocjacje ciągnęły się i ciągnęły, aż — To nie mój pomysł - wyjaśnił
wreszcie rząd stracił cierpliwość. Wy­ Lind. — Przychodzę tylko po to, żeby
dano ostateczne rozporządzenie, prze­ sprawić przyjemność żonie, która ostat­
widujące surowe kary dla tych, którzy nio marnie się czuje.
się nie podporządkują. — Marnie? Nic dziwnego - rzeki
Większość Mnemonów zaprzestało Mnemon. — Wół roboczy by padł od
działalności. Garstka jednak tylko tej harówki, do której pan ją zmusza.
udawała, że przestaje. Ta garstka — Nie twoja sprawa, człowieku I -
stała się nieuchwytną, prześladowaną zaperzył się Lind.
mniejszością wędrownych nauczycieli, — Owszem, moja — zaprzeczył Mne-
ciągle zmieniających miejsce pobytu, man. — W moim fachu nie rozdaje się
sprzedających swoją wiedzę gdzie i słów jak popadło. Dopasowujemy tekst
kiedy się da. do odbiorcy. Czasami nie potrafimy
znaleźć nic odpowiedniego i wtedy ni­
czego nie sprzedajemy.
— Myślałem, że sprzedajecie swój
Przepytaliśmy człowieka, który poda­ towar każdemu, kto chce kupić.
wał się za' Edgara Smitha; przyznał — To źle pan myślał. Znam pewną
się, że jest Mnemonem. Przekazał na­ odę Pindara, której bym panu n:e
szej wiosce hojne dary: sprzedał za żadne pieniądze.
Dwa sonety Williama Shakespeare’a. — Nie masz prawa tak do mnie mó-
Lament Hioba. w'ić, człowieku!
Cały jeden akt sztuki Arystofanesa. — Mówię, jak mi się podoba. Niech
Co uczyniwszy, otworzył interes, ofe­ pan sobie handluje z kim innym.
rując swój towar mieszkańcom wioski. Pan Lind purpurowiał, wydymał war­
gi, stroiił m’iny, ale nie miał wyjścia.
Wreszcie powiedział:
i — Przepraszam, że się uniosłem.
Z panem Ogdenem dobił trudnej tran­ Sprzeda mi pan coś dla żony? W
sakcji, wymuszając całego świniaka za ubiegłym tygodniu były jej urodziny, a
dwie linijki Simonidesa. ja zapomniałem i dopiero teraz mi się
przypomniało.
Pan Bellington, stary samotnik, dał
złoty zegarek za aforyzm Heraklita. — Fajny z pana gość — powiedział
Twierdził, że zrobił dobry interes. Mnemon. — Wrażliwy jak nutria, a tro­
Staruszka, pani Heath, wymieniła skliwy prawie jak rekin! Dlaczego właś­
funt pierza gęsiego za trzy zwrotki po­ nie do mnie pan przychodzi po pre­
ematu pod tytułem „Atalanta w Kale­ zent dla żony? Nie lepiej kupić po­
żywną maślaną chałkę?
donii" autorstwa niejakiego Swinbur-
ne’a. — Nie, nie o to chodzi - rzeki Lind
topem ściszonym i uległym. — Ona od
Pan Mervin, właściciel restauracji,
kupił kompletną krótką odę Katullusa, miesiąca ieży w łóżku i prawie nic nie
je. Wydaje mi się, że niedługo umrze.
charakterystykę Cycerona pióra Tacyta
i dziesięć wersów z Katalogu Okrętów — I prosiła o moje słowa?
— Prosiła, żebym jej przyniósł coś
Homera. Dał za to wszystkie swoje
ładnego.
oczczędności.
Mnemon pokiwał głową.
Ja sam niewiele miałem, jeśli idzie — Umiera! No cóż, nie będę składał
o pieniądze i dobra materialne. Lecz kondolencji człowiekowi, który ją do­
za wyświadczone mu usługi Smith prowadził do tego błogosławionego
ofiarował mi jeden akapit z Mon- stanu, a i dla kobiety, która sobe
taigne'a, powiedzonko przypisywane wybrała takiego męża jak pan, nie
Sokratesowi i dziesięć wyrwanych z mam wielkiego współczucia. Ale mam
kontekśtu wersetów Anakreonta. coś, co jej się spodoba, coś podnio­
słego, co jej ułatwi odejście. Wynies e
to dla pana głupie tysiąc dolarów.
— Boże miłosierny, człowieku! Nie
Całkiem nieoczekiwanym klientem był ma pan nic tańszego?
pan Lind, który pewnego mroźnego zi­
— pczywiście, że mam — odrzekł
mowego poranka wkroczył do kantorka Mnemon. — Mam całkiem przyzwoity
Mnemona. Pan Lind był krępy, czer­
komiczny wierszyk w dialekcie szkoc­
wony na twarzy f porywczy: najlepszy kim, bez środka — należy do pana za
gospodarz w okolicy, który nie cierpiał dwieście dolarów. Mam też jedną
bzdur i wierzył jedynie w to, co sam
zwrotkę ody pochwalnej do Genera­
zobaczył albo czego dotknął. Był ostat­ ła Kitchenera, którą mogę panu od­
nią osobą, którą można by podejrze­
stąpić za dziesięć dolarów.
wać o chęć zakupienia towarów Mne- — I nic poza tym?
mona. Już prędzej posądziłbym o to
— Dla pana nic.
policjanta. — No to... wezmę ten kawałek 2 0
- Tak... tego... - odezwał się Lind, tysiąc — zdecydował się Lind.
energicznie zacierając ręce — Słysza­ — Tak, wezmę, jak mi Bóg miły! Sa­
ło... o panu i pańskich niewidzial­ ro jest tego warta, co do centa!
nych towarach. — Pięknie powiedziane, choć* nieco
- A ja słyszałem o panu - rzekł późno. Teraz proszę uważać. Powiem
Mnemon z lekką przyganą w głosie. wiersz.
- Ma pan do mnie jakiś interes?
Mnemon oparł się wygodnie, przym­
Mam, jak Bogo kocham I — krzyk­ knął oczy i zaczął recytować. Lind słu­
nął Lind. - Chcę ed pana kupić tro­ chał z twarzą napiętą, w skupieniu. I
chę tych pięknych starych słówek. jo też słuchałem, przeklinając nie­
- Jestem szczerze zdziwiony - po­ wprawną pamięć i modląc się. t»hy
wiedział Mnemon. - Kto by przypusz­ mi nie kazano wyjść » pokoju.
czał. że taki prowomyślny obywatel jak Wiersz hyl długi, bardzo dziwny 1
od p r z y j d z i e k ii p n w n ć ( ł n h m . k t A r « -z.-* piętiny tir. Hut rnflm gr, «, ra tałri. Ais
najczęściej przypomina jq mi się te oto
wersy:
Zaklęteumęki, okna w groźnych
wirach morza,
Wśród piany, tam — gdzie kraje
baśni zatracone.’
Jesteśmy ludźmi: dziwacznymi istotami
o dziwacznych gustach. Kto by nas
podejrzewał o głód tego co niewysło-
w'one? Co to był za głód, że kazał
człowiekowi oddawać trzy buszle ziar­
na za jeden aforyzm Gnostyków? W i­
docznie człowiek musi żywić ducha —
ale my? Kto by pomyślał? Komu by
przyszło do głowy, że cierpimy z nie­
dożywienia, bo brak nam Platona? Czy
człowiek może się rozchorować z bra­
ku Plutarcha albo umrzeć na niedobór
Arystotelesa?
Ja wiem, że tak. Sam widziałem
efekty gwałtownego odstawienia Strind-
berga strindbergomanowi.
Nasza wspólna przeszłość jest nie­
odzowna częścig każdego z nas, a
odebrać nam tę część, znaczy nieule­
czalnie nas okaleczyć. Znam kogoś,
kto nabrał odwagi dopiero, gdy mu
opowiedziano o Epaminondasie, znam
też kobietę, która stała się piękna,
kiedy usłyszała o Afrodycie.
Zapamtiętałym wrogiem Mnemona był
nauczyciel z naszej szkoły, pan Vich,
który wszystkiego nauczał w wersjach
autoryzowanych. Drugim wrogiemi Mne­
mona był Ójcflec Dulces, który trosz­
czył się o nasze duchowe potrzeby z
ramienia Uniwersalnego Patriotycznego
Kościoła Ameryki.
Mnemon godził w oba te autoryte­
ty. Mówił nam, że wiele ich nauk to
kłamstwa albo fałszywe wersje słyn­
nych powiedzeń, tak przeformułowane,
żeby głosiły coś wręcz przeciwnego do
intencji autora. A już godzeniem w sa­
me podstawy naszej cywilizacji było
podważenie przez Mnemona wiarygod­
ności następujących aforyzmów:
Większość ludzi ma niemałe
aspiracje.
Najcenniejsze jest życie niezbadane.
Poznaj siebie w dopuszczalnych
granicach.
Słuchaliśmy Mnemona i rozmyślaliś­
my nad tym, co nam mówił. Powoli, z
trudem zaczynaliśmy na nowo myśleć,
rozumować, badać świat na własna
rękę. A kiedy już do tego doszło, za­
częliśmy też żywić nadzieję.
Neoklasyczny rozkwit naszej wioski był
okresem krótkotrwałym, gwałtownym,
nieoczekiwanym i dla wszystkich rados­
nym. Jedno tylko ostrzegło mnie, że
kres może być bliski. Pewnego dnia,
wczesnq wiosnę, pomagałem w lek­
cjach jednemu z dzieci sgsiadów.
Dziecko miało nowe wydanie „Histo­
rii powszechnej" Dunstera, więc sko­
rzystałem z okazji i przekartkowałem1
1 Jo h n K eats, „O da do słow ika” , tłum .
Je rzy Pietrkiew icz (przyp. J. K.).
rozdział dotyczący Srebrnego Wieku w
Rzymie. Dopiero po kilku minutach po­
łapałem się, że opuszczono Cycerona.
N ie było go nawet w indeksie, cho­
ciaż figurowały tam nazwiska o wiele
mniej znacznych poetów i mówców.
Ciekaw byłem, za jakie to zbrodnie zo­
stał w ten sposób wstecznie osqdzony.
I nagle pewnego 'dnia, jak grom z
jasnego nieba, przyszedł koniec. Do
wioski przybyło trzech ludzi. Ubrani by­
li w szare mundury z mosiężnymi n-
sygniami. Twarze mieli szerokie i bez
wyrazu, maszerowali sztywno w cięż­
kich, czarnych butach. Wszędzie cho­
dzili razem i zawsze stawali jeden
bardzo blisko drugiego. Nie zadawali
pytań. Z nikim nie rozmawiali. W ie-
dzieli dokładnie, gdzie mieszka Mne­
mon: popatrzyli na mapę i bez waha­
nia ruszyli pod właściwy adres.
W pokoju Smitha spędzili może z
dziesięć minut.
Potem trzej policjanci znów uka­
zali się na ulicy, maszerując razem,
jak .jeden mqż. Strzelali oczami w pra­
wo i w lewo; wyględało na to, że się
bojq. Szybko opuścili wioskę.
Pochowaliśmy Smitha na wzgórzu,
skqd jest widok na całq dolinę, tuż
koło miejsca, gdzie po raz pierwszy
zacytował Williama Jamesa, pośród
późnych, jesiennych kwiatów, które
miały spojrzenia dzieci ii usta starców.
Pani Blake, wbrew powszechnie
przyjętym obyczajom, nazwała swego
najmłodszego syna Cycero. Pan Lind
o swoim jabłkowym sadzie mawia:
Xanadu. Ja sam stałem się zagorza­
łym Zoroastrianinem, od poczqtku do
końca na wiarę, gdyż nie wiem o tej
religii nic ponad to, że zaleca mówić
WYCIECZKA
ROBERT SCHECKLEY
t zatrzymał go i zapytał:
Ukazał się Papajzan w przebraniu
człowieka. Pospiesznie sprawdził, czy
głowa siedzi najeżycie. „Nos i stopy
tak jak brzucho, z tyłu dupa, z boku
ucho” — przepowiedział sobie i do­
kładnie tak wyględał.
Wszystkie jego systemy działały.
Psychikę miał solidnie przylutowanę do
szyszynki, dysponował nawet niewielka
duszę na baterie. Był na Ziemi, dzi­
wacznej planecie, w Nowym Jorku, na
samym skrzyżowaniu dziesięciu milio­
nów indywidualnych istnień. Chciał so­
bie gręmpnęć, ale nie pozwoliło mu
na to ludzkie ciało, wobec tego
uśmiechnę! się, co było adekwatnym
substytutem gręmpnięcia.
prawdę i posyłać strzałę prosto przed
siebie.
Ale to wszystko bezowocne gesty.
Prawda jest taka, że bezpowrotnie
utraciliśmy i Xanadu, i Cycerona, i
Zoroastra. Co jeszeze straciliśmy? W
jakich wielkich bitwach braliśmy udział,
jakie budowaliśmy miasta, jakie zdo­
bywaliśmy dżungle? O czym śpiewało
się pieśni, o czym śniło się sny? Dzi­
siaj — zbyt późno - zrozumieliśmy, że
nasza inteligencja jest roślinę, któro
musi tkwić korzeniami w żyznej glebie
przeszłości.
Inaczej mówięc, odebrano nam pa­
mięć zbiorowę, najważniejsza część
istnienia. Jesteśmy nędzarzami. W za­
mian za pałace wyobraźni ci, którzy
nami rzędzę, podarowali nam nama­
calne ghniane lepianki. Źle wyszliśmy
na tej zamianie.
Mocq oficjalnego zarządzenia Mne­
mona w ogóle nigdy nie było. Spe­
cjalnym dekretem zaliczono go do nie­
wyjaśnionych fantazji czy też złudzeń
— jak Cycerona. A ja, który to piszę,
również wkrótce przestanę 'istnieć. Bę­
dę zakazany, tak jak Cycero i jak
Mnemon.
Nic mi już nie pomoże: prawda jest
nazbyt krucha, zbyt łatwo rozpada się
w żelaznych rękach naszych władców.
Nikt mnie nie pomści. Nikt nie będzie
o mnie pamiętał. Jeżeli bowiem nawet
wielkieao Zoroastra pamiętał w końcu
tylko jeden człowiek, a i tego zabito,
to jaka może być dla mnie nadzieja?
Pokolenie krów! Owiec! Świń! Nie
imamy w sobie nawet tyle ducha co
koza! Jeżeli człowiekiem był Epami-
nondas, jeżeli człowiekiem był Achilles,
jeżeli człowiekiem był Sokrates — to
czy i my jesteśmy ludźmi?
Tłum. Jolanta Kozak
Z budki telefonicznej wyszedł prosto
na ulicę, pobawić się z ludźmi.
2
iPierwszę osobę, na którq się natknęł,
był grubas około czterdziestki. Grubas
- Hej, szefie, jak stęd będzie naj­
bliżej na róg Czterdziestej Dziowiętej
i Broadwayu?
Papazjan odpowiedział bez • waha­
nia :
- Proszę pomacać wzdłuż tej ścia­
ny, aż natrafi pan na czułe miejsce.
Tamtędy przejdzie pan na drugę stro­
nę. Jest to pasaż kosmiczny, który za­
instalowali Marsjanie, w czasach kiedy
jeszcze istnieli Marsjanie. Wycięgnę
pana na rogu Czterdziestej Ósmej i
Siódmej Avenue — odpowiada?
- Mędrala zakichany, kurwa twoja
mać — powiedział grubas i oddalił się,
nawet nie dotykajęc ściany, żeby
sprawdzić, czy ma czułe miejsce.
Znaczna łatwość formułowania ocen
o ludziach - stwierdził sam do siebie
Papazjan. - Muszę to zaznaczyć w
sprawozdaniu.
Czy w ogóle miał pisać jakieś spra­
wozdanie? Nie wiedział. Ale, natural­
nie, wcale się tym nie przejął. To by­
ło do przewidzenie.
3 — Żaden inny sposób nie przychodzi
Pora obiadowa! Papazjan wszedł do
lichej, obskurnej jadłodajni na Broad­
wayu w pobliżu Ulicy Dwudziestej
Ósmej.
— Poprószę hot-doga; wasz zakład
słynie z hot-dogów — zwrócił się do
barmana.
— Słynie? - uśmiechnął się krzywo
barman. — To by dopiero było święto.
— W takim razie jest święto — po­
wiedział Papazjan. - Wasz zakład sły­
nie z hot-dogów na całą galaktykę.
Znam istoty, które pokonały tysiące
lat świetlnych tylko po to, żeby zjeść
u was hot-doga.
— Kretyn — oświadczył barman.
— Kretyn? Tak pan uważa? Może to
pana nie zainteresuje, ale połowa
pańskich klientów, którzy tu siedzą w
tej chwili, to istoty pozaziemskie. N a­
turalnie w przebraniu.
Polowa klientów przy stole barowym
zbladła.
— Co pan za jeden, zagranicznik
jakiś? — zaciekawił się barman.
— Po matce Aldebarańczyk — wyjaś­
nił Papazjan.
— Aaa, to już wszystko rozumiem -
powiedział barman.
4 Przed sklepem firmy Nathan stał
Papazjan szedł ulicą i nic nie wie­
dział. Cieszył się własną ignorancją.
Ignorancja' była dla niego Wielkim
przeżyciem. Oznaczała, że jeszcze wie­
le musi się nauczyć. To było wspania­
łe — nie wiedzieć, ■co się za chwilę
zrobi, czym się będzie, co się powie.
- Szefie — krzyknął do niego jakiś
mężczyzna. — Dojadę tą linią do
Wzgórz Waszyngtona?
- Nie mam pojęcia - odrzekł Pa-
pazjain i mówił prawdę: istotnie nie
miał pojęcia, nie wiedział nawet, jak
się dostać na Wzgórza Waszyngtona!
To już był szczyt osiągnięć w dzie­
dzinie ignorancji.
Niestety, nie da się długo być aż
takim ignorantem. Jakaś kobieta pod­
biegła do nich i usłużnie objaśniła,
jak mogą dojechać do Wzgórz W a ­
szyngtona. Papazjan uznał jej informa­
cję za umiarkowanie interesującą,
aczkolwiek nile tak interesującą jak
niewiedza. , jesteś teraz duchem?
5 — Gdzie pan odczuł ten niepohamo­
Tablica na budynku głosiła:
STRYCH DO WYNAJĘCIA.
Papazjan natychmiast wszedł i wy­
najął strych. Pomyślał, że to pewnie
właściwe posunięcie. M iał jednak ci­
chą nadzieję, że okaże się niewłaści­
we, co zawsze było o wiele zabawniej­
sze.
6 — Nie, nieprawdaż — odparł stanow­
— Dzień dobry, nazywam się Marsh —
powiedziała młoda kobieta. - Przysy­
ła mnie agencja. Podobno szuka pan
sekretarki.
— To prawda. Angażuję panią.
— Tak od razu?
mi do głowy. Jak pani na Imię?
— Lrllian.
— To mnie w zupełności zadowala.
Proszę rozpocząć pracę.
— Przecież pan tu nie ma żadnych
mebli, nawet maszyny do pisania.
— Proszę kupić, co pani potrzeba.
Oto pieniądze.
— Ale co ja mam robić?
— O to mnie proszę nie pytać —
odparł cierpliwie Papazjan. — Mam
dość kłopotów z ustaleniem, co ja sam
mam robić. Przecież potrafi pani po­
kierować własnym życiem?
— Ale jaki jest cel pana pracy, pa­
nie Papazjan?
— Moim celem jest znaleźć odpo-
wfiedź na pytanie, jaki jest mój cel.
— Och... Rozumiem. Wydaje mi się,
że będzie pan potrzebował biurek,
krzeseł, lamp, maszyny do pisania itp.
— Doskonale, LiIK Od początku czu­
łem, że świetnie wiesz, co masz robić.
Czy ktoś ci już mówił, że jesteś wy­
jątkowo ładną dziewczyną?
— Nie...
— No to może nie jesteś. Skoro sa­
ma tego nie wiesz, to skąd ja mam
wiedzieć?
7 Szóstej Avenue i Ulicy Ósmej.
Papazjan obudził się i zmienił nazwi­
sko na Hal. Był w Village Central
Hotel. Wieczór spędził bardzo cieka­
wie, słuchając jak karaluchy pyskują
na gości hotelowych. Karaluchy mają
wrodzony talent mimiczny i potrafą
być bardzo zabawne.
Hal zrzucił zewnętrzną warstwę skó­
ry i zostawił ją pod: łóżkiem; poko­
jówka sprzątnie. Tak było szybciej, niż
myć się. ,
Poszedł nai swój strych. Lillian już
tam była, pojawiły się też pierwsze
meble.
— W poczekalni czeka klient, panie
Papazjan.
— Zmieniłem nazwisko na Hal — po­
wiedział Hal. — Proszę wpuścić klien­
ta.
Klientem był krępy, zażywny jego-
. mość nazwiskiem Jaspers.
— Czym mogę służyć, panie Jaspers?
— Nie mam pojęcia — odparł Jas­
pers. — Pchnął mnie tutaj jakiś nie­
pohamowany impuls.
Hal przypomniał sobie na to, że
całkiem nie pamięta, gdzie zostawił
Nadajnik Niepohamowanych Impulsów.
wany impuls? — zapytał.
— Na północno-wschodnim rogu
Piątej Avenue i Ulicy Osiemnastej.
— Przy skrzynce na listy? Tak właś­
nie myślałem. Bardzo mi się pan przy­
służył, panie Jaspers! Czy mogę coś
dla pana zrobić?
— Już panu mówiłem, że nie wiem.
To był niepohamowany...
— tak, tak, ale czego panu potrze­
ba?
— Czasu - wyznał ze smutkiem Jas­
pers. — Jak każdemu, nieprawdaż?
czo Hal. — Ale zobaczę, może uda
mi się coś dla pana załatwić. Ile cza­
su by pan potrzebował?
— Jeszcze ze sto lat — powiedział
Jaspers.
— Proszę przyjść jutro — rzekł Hal. -
Zobaczę, co się da zrobić.
Po wyjściu Jaspersa Lillian zapyta­
ła :
— Naprawdę może mu pan to załat­
wić?
— Jutro się pani dowie — odparł
Hal.
— Dlaczego jutro?
— A dlaczego nie jutro?
— Bo każe pan czekać panu Jasper-
sowi i mnie, a to nie jest miłe.
— Nie jest — zgodził się Hal. — Ale
za to jest jak w życiu. Podróże, które
odbyłem, nauczyły mnie, że życie jest
niczym więcej jak stanem oczekiwa­
nia. Stąd morał: Czekając ciesz się
czym popadnie, bo i tak nie możesz
robić nic innego, tylko czekać.
— Ojejku, to dla mnie za mądre.
— W takim razie proszę napisać list
na maszynie albo zrobić cokolwiek in­
nego, co, pani zdaniem, należy do pa­
ni obowiązków.
8
Na lunch Hal udał się do baru typu
Orange Julius na Ulicy Ósmej. Fir­
mę tę polecał Międzynarodowy Prze­
wodnik Żarłoka Po Niedrogich Jadło­
dajniach Na Ziemi. Hal był zachwy­
cony grzanką z chili. Zjadł do końca
i wyszedł na południowo-wschodni róg
człowiek z flagą amerykańską. Wokół
człowieka gromadził się tłumek. Czło­
wiek był stary i miał czerwoną, polinio­
waną twarz. Mówił tak:
— Powiadam wam, że umarli żyją
nadal i nawet w tej chwili w najlep­
sze spacerują po ziemi. I co wy na to,
hę?
— Osobiście — odezwał się Hal —
muszę przyznać panu rację, ponieważ
stoi obok pana w postaci astralnej
stara siwa kobieta z uschniętą ręką.
— Boże święty, to na pewno Ethel!
Umarła rok temu, proszę pana, a ja
od tamtego czasu bezskutecznie pró­
buję się z nią porozumieć. Co mówi?
— Mówi tak, cytuję: „Herberce,
przestań pleść głupoty ii wracaj do
mieszkania1, bo żeś nastawił na ku­
chence rondelek, żeby gotować jajka,
tylko że bez wody, i za pół godziny
cała chałupa: pójdzie z dymem".
— To Ethel, poznaję! — Ucieszył się
Herbert. — Ethel! Jak możesz się dalej
upierać, że plotę bzdury, skoro sama
— Ona odpowiada - tłumaczył Hal
— że jak ktoś nie umie nawet ugoto­
wać jajek, żeby przy okazji nie spalić
całego mieszkania, to taki ktoś gówno
się zna na duchach.
— Zawsze mnie obcinała tym swoim
cholernym non seąuitur — zasmucił się
Herbert. — Dziękuję panu za pomoc.1
Popędził do domu.
— Czy nie była1 pani dla niego za­
nadto surowa? — spytał Hal.
— Nigdy mnie nie słuchał za życia
i po śmierci tak samo nie słucha. Na
takiego jak on nie ma> bata. Przy­
jemnie się z panem rozmawiało, mu­
szę znikać.
/

Rys. Mario Witkiewicz

 - Dokqd? - zapyta! Hal.
— Do Domu Leciwego Ducha„ o
gdzie? — oddaliło się w. sposób nie­
dostrzegalny.
Hal z podziwem pokręcił głowq. „Ta
Ziemia!" - pomyślał. To jest dopiero
ciekawe miejsce. Szkoda, że przezna­
czone do kasacji.
Poszedł dalej. A potem pomyślał:
„A może wcale nie do kasacji?"
Uświadomił sobie, że właściwie to
nie wie. I poczuł się z tej racji bar­
dzo szczęśliwy.
9 Proces zdrowienia posuwał się stop­
Hal przeszedł pasażem kosmicznym z
Ulicy Szesnastej Zachodniej na Ca-
thedral Parkway. Musiał się raz prze­
siąść w Yuccd, stan Arizona, mieśce
słynqcym z najstarszego na świecie
wolno stojqcego silosu.
Na Cathedral Parkway stało dzie­
sięć gigantycznych katedr podarowa­
nych Ziemianom przez religijne gady
z Sabiny II. Dla uniknięcia kłopotów
ze strony władz lokalnych katedry
udawały, że sq z piaskowca.
Zwiedzajqcych było dzisiaj mnóstwo.
Wenusjanie poprzebierani za Niemców,
Sagitarianie w strojach hippisów -
kto lubi, żeby go brano za turystę?
Drobny zgrzyt: Jakiś grubas (nie ma-
jqcy nic wspólnego z uprzednio na­
potkanymi grubasami) podszedł do
Hala i zapytał:
— Przepraszam, pan Hal Papazjan?
Hal zmierzył faceta spojrzeniem. Do­
strzegł nieznaczne przebarwienie na
wątrobie, nic poważnego, powiedzmy
— plama wqłrobowa. Poza tym gość
nie miał żadnych cech szczególnych,
chyba że otyłość.
— Jestem Arthur Ventura — przed­
stawił się. — Pański sąsiad.
— Z Aldebarana? - zainteresował
się Hal.
— Nie, z Bronx, tak jak pan.
— Na Aldebaranie nie ma Bronx —
oświadczył Hal, chociaż nie był spe­
cjalnie w nastroju do wygłaszania
prostych zdań oznajmujqcych.
— Przestań się wygłupiać, Hal. Nie
ma cię w domu prawie od tygodnia. /
Ellen odchodzi od zmysłów. Chce za­
wiadomić policję.
— Ellen? >
— Twoja żona!
Hal zrozumiał, co się dzieje. Do­
świadczał autentycznej Sceny Konfron­
tacji, połq'czonej z Kryzysem Osobowo­
ści. Czegoś podobnego przeciętny tu­
rysta pozaziemski na ogół nie przeży­
wał. Cóż to będzie za bezcenne
wspomnienie, jeżeli tylko zachowa je
w pamięci!
— Rozumiem — rzekł Hal. - Bardzo
ci jestem wdzięczny za tę informację.
Przykro mi, że przysporzyłem kłopo­
tów żonie. M oja kochana Melon...
— Ellen — poprawił Ventura.
— Hmmm, no tak. Powiadom jq, że
wrócę, jak tylko zakończę zadanie.
— Jakie zadanie?
— Moim zadaniem jest znaleźć włas­
ne zadanie. My, istoty wyższe, -mamy
to do siebie.
Hal uśmiechnę! się i chciał odejść.
Lecz Arthur Ventura okazał szczególną
zdolność rojenia się: otoczył Papazja-
na ze wszystkich stron, wydawał dźw.ę-
ki i demonstrował odruchy ponagla-
jqce. Papazjan przez moment rozwa­
żał możliwość wymyślenia promienia
laserowego i pozabijania wszystkich
dookoła, ale to oczywiście nie licowa­
łoby z duchem sytuacji.
Tak więc stopniowo i przy pomocy
wielu osób, niektórych w mundurach,
Papazjan doprowadzony został ao
mieszkania w Bronx, gdzie wpadła mu
w objęcia kobieta płaczęca i wygła­
szająca liczne teksty natury osobistej
i tendencyjnej.
Hal wydedukował, że kobieta to
Ellen. Ta sama, która uważała się za
jego żonę. I miała aa dowód tego
odnośne papiery.
10
Z początku zabawnie było mieć żonę
i przydział dzieai, i bogobojne zajęcie,
i konto w banku, i samochód, i kilka
zmian ubrania, i inne rzeczy, które
zwykle miewajq Ziemianie. Hal bawił
się wszystkimi nowymi zabawkami. Bez
trudu udawało mu się grać rolę męża
Ellen: wszystkie przesłanki miał jak
na dłoni, do wyboru.
Niemal codziennie Ellen zadawała
mu pytanie:
- Kotku, ty naprawdę nic a nic nie
pamiętasz?
Na co Hal odpowiadał:
- Nic a nic. Ale na pewno sobie
przypomnę.
Wtedy Eden płakała. Do tego też
się przyzwyczaił. Nie jego sprawq było
oceniać sytuację.
Sąsiedzi rwali się do pomocy, przy­
jaciele okazywali wielką troskę.
Wszyscy czynili ogromne wysiłki, żeby
nie dać po sobie poznać, że wiedzę,
że Hal sfiksował, zbzikowoł - no, wa­
riat.
Hal Papazjan nauczył się wszystkie­
go, co robił niegdyś Hal Papazjan -
i robił to samo. Nawet najprostsze
czynności dostarczały mu wielkich emo­
cji. Czy aldebarański turysta mógł
przeżyć piękniejszą przygodę, niż żyć
na Ziemi życiem Ziemianina, będąc
przez innych Ziemian traktowanym jak
Ziemiantin?
Owszem, popełniał czasem błędy.
Trudno mu przychodziło wykonywanie
właściwych czynności we właściwym
czasie. Stopniowo jednak nauczył się,
że nie należy kosić trawnika o półno­
cy, ani budzić dzieci o piątej z rana,
żeby się przespały, ani wychodzić z
biura o dziewiątej wieczorem. Nie wie­
dział, czemu mają służyć te ograni­
czenia, ale dzięki nim wszystko było
i jeszcze ciekawsze.
11
Na wyraźne życzenie Ellen Papazjan
udał się do niejakiego doktora Kar-
domana, osoby specjalizującej się w
czytaniu ludzkich myśli i orzekaniu,
które z tych myśli są prawdziwe, dob­
re i owocne, a które kłamliwe, złe i
bezproduktywne.
KARDOMAN: Od jak dawna wydaje
się panu, że jest pan istotą poza­
ziemską?
PAPAZJAN: Zaczęło się to wkrótce
po moich narodzinach na Aldebara­
nie.
KARDOMAN: Oszczędzi pan sporo
czasu mnie i sobie, jeżeli raz na zaw­
sze uświadomi pan sobie i przyjmie do
wiadomości fakt, że jest pan człowie­
kiem obłąkanym, któremu pęta się po
głowie tysiąc szalonych pomysłów.
PAPAZJAN: Równie dobrze zaosz­
czędzimy sobie czasu, jeżeli pan uzna,
że jestem samcem aldebarańskim po­
stawionym w niezwykłej sytuacji.
KARDOMAN: Nie pieprz, bracie.
Słuchaj, upór na nic się nie zda. Trzy­
maj się moich założeń, a ja cię znor­
malizuję.
PAPAZJAN: Nie pieprz, bracie.
12
niowo. Zapadła noc, a po niej nastał
dzień. Nadszedł tydzień podporządko­
wany miesiącowi. Hal miewał przebłys­
ki świadomośoi, które doktor Kardo-
man witał owacyjnie i które Ellen od­
notowywała w manuskrypcie pod tytu­
łem Powrót z Otchłani Kosmosu: Re­
lacja Pewnej Kobiety z Jej Życia z
Mężczyzną, Który Wierzył, Że Pocho­
dzi z Aldebarana.
13
Pewnego dnia Hal rzekł do doktora
Kardomana:
— W ie pan co, zdaje mi się, że wra­
ca mi pamięć.
— Hmmm — zauważył doktor Kar-
doman.
— Z mieszanymi uczuciami przypomi­
nam sobie, że kiedy miałenr\ osiem
lat, podawałem kakao żelaznemu fla­
mingowi na trawniku w domu rodzi­
ców, niedaleko zagajnika, w którym
wraz z Mavis Healey dokonywaliśmy
wspaniałych i wstydliwych eksperymen­
tów: niecałe sto jardów dalej rzeka
Chesapeake wpadała nieodwołalnie w
galaretowate głębiny Zatoki Chesapea­
ke.
— Pamięć ekranowa - podsumował
Kordoman, skonsultowawszy się z ma­
teriałami, które zestawiła dla niego
Ellen. - W wieku lat ośmiu mieszkał
pan w Youngstown, stan Ohio.
— O cholera — powiedział Papaz­
jan.
— Nie szkodzi, zmierza pan w dob­
rym kierunku — pocieszył go Kardo-
man. — Każdy ma pamięć ekranową,
zawierającą lęki i przyjemności wszyst­
kich prawdziwych doświadczać, które
należy chronić przed buntującą się
przeciwko nim psychiką.
— Czułem, że to zbyt piękne, żeby
mogło być prawdziwe - powiedział
Papazjan.
— Proszę niczego nie przekreślać.
Pańska pamięć ekranowa bardzo nam
pomogła.
— Bardzo pan uprzejmy — podzię­
kował Hal. — A teraz wracajmy pod
starą dobrą tablicę psychiki.
14
Wyrywał się z rozmaitymi wspomnie­
niami : a to lata młodzieńcze, które
spędził jako chłopiec kabinowy na
brytyjskiej kanonierce patrolującej
Yangtse; a to szóste urodziny obcho­
dzone w Pałacu Zimowym w St. Peter­
sburgu; a to dwudziesty piąty rok ży­
cia, kiedy pracował jako kucharz od
małych dań w Klondike.
Wszystko to były wspomnienia nie­
wątpliwie ziemskie, tylko całkiem nie
te, których oczekiwał doktor Kordoman.
 15
Ni stqd, ni zowąd, pewnego pięknego
dnia u drzwi pojawił się domokrążny
sprzedawca szczotek i zażądał rozmo­
wy z ,;pąniq domu".
— Wyszło, nie będziie jej jeszcze pa­
rę godzin — powiedział Papazjan. -
Ma dzisiaj lekcję demotycznej greki,
a potem zajęcia z intaglio.
— Doskonale — powiedział komiwo­
jażer. — Tak naprawdę to chciałem się
widzieć z panem.
— Nie potrzebuję szczotek — rzeki
Papazjan.
— A pies z nimi tańcował! Jestem
pańskim wakacyjnym oficerem łączni­
kowym, przybywam, żeby pana poin­
formować, że odlatujemy dokładnie za
cztery godziny.
— Odlatujemy?
— Wszystko co dobre ma swój ko­
niec, nawet wakacje.
— Wakacje?
— Daj pan spokój — zniecierpliwił
się komiwojażer. — Cholery można do­
stać z tymi Aldebarańczykami.
— A pan skąd?
— Z Arcturusa. My na Arcturusie po­
sługujemy się solidniejszą psychiką i
nie pozwalamy sobie na luki pamię­
ciowe.
— My Aldebarańczycy zawsze chęt­
nie pozwalamy sobie na luki pamięci
— przyznał Papazjan.
— Dlatego właśnie ja jestem ofice­
rem łącznikowym, a pan turystą. Przy­
jemnie się pan bawił z tubylcami? '
— Jednego nawet zdaje się poślubi­
łem, raczej jedną - odparł Papazjan.
— A ściślej mówiąc, jestem chyba spa­
rzony z jedną taką, której poprzedni
samiec wyglądał dokładnie tak jak ja.
— Nasza robota - wyjaśnił Arctu-
rianin. - Autentyczne ziemskie stadło
— to był punkt pańskiego programu tu­
rystycznego. Idzie pan?
— Melon, bidąlka, bardzo się zmart­
wi.
— Jej imię brzmi Ellen. Jak więk­
szość Ziemian, poświęca swój czas
głównie zamartwianiu się. Nie mogę
pana zmusić do powrotu. Jeżeli decy­
duje się pan zostać, następny statek
do domu będzie pan miał za jakieś
pięćdziesiąt-sześćdziesiąt lat.
— A niech to szlag trafi — powie­
dział Papazjan. - Zobaczymy, kto
pierwszy dotrze do statku!
16
Statek kosmiczny był tak sprytnie po­
myślany, że wyglądał jota w jotę jak
miejscowość Fairlawn, stan New Jer­
sey. Prawdziwe Fairlawn, stan New
Jersey, przeniesiono w całości do pro­
wincji Rajasthan w Indiach. Nikt n e
dostrzegł różnicy, poza Izraelitami, któ­
rzy natychmiast przysłali rabina i wał to wydarzenie z nie pozbawionym
eksperta od guerilli.
— Ale ja ciągle niczego nie pamię­
tam - pożalił się Hal wakacyjnemu
oficerowi łącznikowemu. .
— To naturalne. Bank pamięci zo­
stawił pon w skrytce na pokładzie
statku.
— Po co to zrobiłem?
— Żeby się nie czuć wyobcowanym.
Pańskie dawne wspomnienia nakłada­
ją się jak ulał na bieżące. Pomogę
panu je posegregować.
Wszyscy byli na pokładzie, cali •
rd‘rowi. r wyjątkiem kilku nieuniknio­
nych ofiar bójek w portach Południo­
wej Ameryki. Owych nieszczęśników
miano rekonstytuować w terminie póź­
niejszym. Poza kacem nie pozostanie
im nic z przykrych doświadczeń.
Statek wystartował równo o północy.
Przelot odnotował Korpus Obserwacyj­
ny Amerykańskich Sił Powietrznych w
Scrapple, stan Pennsylvania. Obraz ra­
darowy zinterpretowano jako potężną
akumulację mieszaniny gazów przy
jednoczesnym przelocie licznego sta­
da jaskółek.
ZNIKAJĄCY CZŁOWIEK
KRZYSZTOF KOCHAŃSKI
Czarod ziej-Spełń iacz Życzeń przed­
stawił sytuację bardzo zwięźle:
- W nagrodę za uczciwe życie mo­
żesz zrealizować trzy marzenia. Wy­
starczy, że wypowiesz głośno życzeme.
Jest jednak pewien warunek, którego
nie mogę ci teraz wyjawić. Jeżeli po­
stąpisz wbrew niemu — zginiesz. Czy
zaryzykujesz?
Pokuso była zbyt silna, aby odmó­
wić.
— Zgadzam się - powiedział Tom
Stromenger i wypowiedział pierwsze
życzenie.
Poczuł się miody, zdrowy i silny.
Wypowiedział drugie życzenie.
Następnego dnia wygrał w totaliza­
tora, otrzymał list z wiadomością, że
jest jedynym prawym spadkobiercą
majątku zamożnej ciotki (nieboszczki,
rzecz jasna), a kopiąc w ogródku
przypadkowo znalazł szkatułę zawiera­
jącą stare monety i kilka złotych pier­
ścieni.
Wypowiedział trzecie życzenie...
• Jednak po powrocie do domu naz
Ronald Eccles miał sto dziewięćdziesiąt
centymetrów wzrostu i zwykł sypiać na
plecach. Z tej przyczyny każdy jego
dzień rozpoczynał się oglądaniem
własnych wystających spod kołdry stóp.
Tego ranka Ronald obudził się i
spostrzegł, że jego prawa stopa ma
tylko cztery palce. Brakowało najwięk­
szego.
Było to bardziej niż dziwne.
W pierwszej chwili Ronald potrakto­
wesołości niedowierzaniem; był krótko­
widzem i zdawał sobie sprawę z nie­
doskonałości swoich oczu.
Wytężył wzrok i poruszył stopą. Pal­
ce zafalowały niczym fragment klawia­
tury fortepianu. Cztery palce. Wciąż
widział to samu.
W te d y po czu ł pierwszy symptom
strachu. U s ia d ł, p o ch ylił się i ostroż­
n i* w y c ią g n ą ł rękę. P o m aca ł n a sad ę
stopy i o d e tc h n ą ł 7 u lg a . Zmysł do ty­
ku p rz e k o n a ł g o , z* wszystko jest w
po rzą d ku . R oześm iał się w yszydzając
łwn»« iHir»tyr7«® r*Kni*ry
Mimo dokuczliwego kosmicznego
chłodu Hal wytrwał przy burcie
patrząc, jak Ziemia niknie w oddali.
Wracał do codziennego kieratu fotono-
micznego konfiguratora systemów czą­
stkowych, do żon i dzieciaka, do
wszechobecnej rdzy i liszaju.
W racał jednak bez wielkiego żalu.
Dobrze wiedział, że Ziemia to przy­
jemne miejsca na urlop, ale żyć tam
na stałe - nie sposób.
Tłum. Jolanta Kózak
Ale nadal nie dostrzegał tego jed­
nego — dużego — palca.
Sięgnął po okulary i zaraz przy­
pomniał sobie, że wczoraj je stłukł.
Na szczęście posiadał soczewki kon­
taktowe, wyjął je z pojemnika z pły­
nem fizjologicznym i nasunął na gał­
ki oczne. Spod załzawionych powiek
zetknął na prawą nogę. Westchnął,
przetarł łzy i spojrzał ponownie — nie­
stety, jego stopa nadal zachowywała
swój nietypowy wygląd. Nie wiedział,
co o tym myśleć...
Nagle spojrzał na zegarek i zorien­
tował się, że grozi mu spóźnienie do
pracy. Zerwał się z łóżka. Dla spraw­
dzenia tupnął kilkakrotnie nogą o
podłogę. Wyraźnie poczuł lekki ból
i mrowienie w dużym palcu (nadal
niewidocznym). Nałożył skarpetkę i
dziwne uczucie, jakiego doświadczał
obserwując niewidzialny element swo­
jego ciała, zniknęło. Odziana stopa
wyglądała najnormalniej w świecie.
W czasie pracy wiele myślał o tym
wydarzeniu. Korciło go, żeby pójść do
toalety i zobaczyć, czy nic się nie
zmieniło. W końcu doszedł do wniosku,
że miał do czynienia z przywidzeniem
i jeżeli historia się powtórzy, koniecz­
na będzie wizyta u okulisty.
tychmiast ściągnął skarpetki. To, co
zobaczył, spowodowało, że przeżył
wstrząs psychiczny.
Widział tylko pół stopy.
Z trudem opanował drżenie rąk. Do­
skonale orientował się, co to jest ilu­
zjo, przepadał za cyrkowymi magicz­
nymi sztuczkami, ale nigdy nie spot­
kał się z czymś, co potrafi oszukać
ludzkie zmysły w sposób tak doskona­
ły-
Iluzja. To było jedyne wytłumaczenie
i tego musiał się trzymać; iluzja spo­
wodowana chorobą oczu.
Gdy uspokoił się nieco, dotknął rę­
ką niewidocznej części stopy. Wyraź­
nie czuł pod palcami każdy szczegół...
Było tak samo jak rano — tylko że
teraz nie-widział o wiele więcej. Wy­
ciągnął nogę, postawił ją na krześle
i poddał dokładnym oględzinom.
To było niesamowite.
Stopa wyglądała jak odcięto ostrym
narzędziem powyżej ścięgien palco­
wych. Postarał się ją odwrócić i omal
go nie zemdliło - w miejscu przecię­
ci© u ir z n l w n ę to * i m lo m ię s o , koń-
 cówki żył, kość, szpik. Lecz dotyk za­
przeczał temu wszystkiemu; palce by­
ły wyczuwalne — całe ii zdrowe.
Można zwariować!
Ronald chwycił za telefon i za­
czął wykręcać numer do swojego naj­
lepszego przyjaciela. Przy ostatniej
cyfrze zatrzymał się. Nie będzie robił
z siebie idioty. Poczeka do jutra, pój­
dzie do lekarza — do diabła! Nawet
do psychiatry, i wyjaśni całg tę -
bzdurę.
Tego wieczora bardzo trudno było
mu zasnąć...
Rankiem, po przebudzeniu, w pierw­
szej chwili nie pamiętał wczorajszych
zdarzeń, dopiero gdy spojrzał przed
siebie...
Spod kołdry wystawała tylko jedna
noga. Mimo że — czuł to — obie miał
wyprostowane. Gwałtownym ruchem
odrzucił ńa bok pościel j... zemdlał.
Ocucił go chłód. Drżącymi dłońmi
nałożył szkła kontaktowe i jeszcze raz
obejrzał swoje ciało. Prawa noga1 koń­
czyła się na wysokości uda — niżej
nie było -nic. Jeszcze gorzej wyglądała
lewa: brakowało w niej kolana. N ie­
samowity widok — udo, pustka i reszta
odcięta — łydka i stopa osobno.
Najbardziej niedorzeczne było to,
że nie czuł nic albo raczej że czuł
wszystko jak zwykle. M ógł chodzić,
biegać; gdyby był niewidomy, me
miałby pojęcia, że w -ogóle coś się
dzieje.
Ubrał się i wszystko Znowu było
zwyczajnie. Było — wydawało się; wy­
dawało Się — było, sam już nie wie­
dział. Pozostawała świadomość, że pod
ubraniem jego ciało podlega przera­
żającej metamorfozie.
Wtedy po ra-z -pierwszy pomyślał o
tym, co będzie, gdyby rzeczywiście stał
się niewidzialny. Czasem marzy się o
czymś takim, ale gdy marzenie staje
się faktem, wtedy przeraża. I to nie
tylko bezsensownością zdarzenia.
Niektóre sny są wspaniałe, dopóki
są tylko snami.v
Dalej wszystko potoczyło się w co­
raz szybszym tempie. Nie poszedł do
pracy, w ogóle nie wychodził z domu.*
Starał Się czymś zająć, oderwać myśli,
lecz nie bardzo mu to wychodziło. Pro­
ces znikania postępował z godziny na
godzinę. Najgorsze było to, że wciąż
się nasilał. Niemal w oczach stawały
się niewidzialne dalsze partie ciała.
Około -południa spostrzegł, że zaraza
zaczyna dotykać rąk. Podobnie jak w
przypadku niewidocznych już -nóg, za­
częło się od- palców. Tym razem miał
możliwość dokładnego obejrzenia zja­
wiska, ale tylko potwierdził wcześniej­
sze spostrzeżenia — okropny widok
uciętego pozornie ciała ponownie
przyprawił go o mdłości.
Skulił się i zatkał palcami oczy. Po­
czął kołysać -się z bok-u -na bok, za­
nucił jakąś melodię. Odpływał. Odpły­
wał ze świata, który stawał Się udrę­
ką. Tkwił pogrążony w letargu, nie
myśląc o niczym, nie-śpiąc, nie-czu-
wając. Naraz usłyszał wewnętrzne od­
głosy wła-snego ciała; -nie -było w nich
nic nadzwyczajnego — lekko przyśpie-
czony rytm serca; jednostajny szum
pulsującej -krwi i świst nierównego z
powodu napięcia oddechu.
Nagle stał się zupełnie spokojny.
Zdał sobie sprawę, że właściwie czuje
się dobrze i jest najzupełniej sprawny
fizycznie.
Wstał i wykonał kilka przysiadów.
Z wyciągniętych przed siebie rękawów
koszuli nie wystawały już dłonie. Tylko
na moment wytrąciło go to z równo­
wagi, włożył skórzane rękawiczki ukon-
tynuował ćwiczenia. Gdy skończył,
zmęczony położył się na tapczanie.
Wtedy nieoczekiwanie przeraził się na
myśl, co będzie, gdy zaraza dojdzie
do klatki piersiowej i zniknie mu ser­
ce. Czy przestanie żyć...? .A jeżeli doj­
dzie do mózgu?!
Podbiegł do lustra i rozpiął koszu­
lę... Proces ogarnął już klatkę pier­
siową. Ronald słabo orientował się w
anatomii, ale wyglądało -na to, że
serca już nie ma. Mimo to biło nadal
i nie odczuwał niczego szczególnego
prócz podniecenia. Jednak niepokój
pozostawał, tym bardziej iż tempo
zmla-n wciąż rosło.
Lekarz! Musi zdążyć do lekarza!
Włożył buty, narzucił płaszcz i wy­
biegł z mieszkania-.
Z naprzeciwka szła sąsiadka, star­
sza kobieta, nie pamiętał nawet jej
nazwiska.
— Dzień dobry! — odpowiedziała na
jego -ukło-n. — Dobrze, że pa-na- widzę,
-chciałam... — przerwała. Ze zdumie­
niem wpatryawła- się w szyję Ronalda.
Nagle zaczęła przeraźliwie fcrzyczęć.
Ronald pojął, co się stało. Odwrócił
się i biegiem wrócił do mieszkan-a.
Pierwsze, co zrobił, to spojrzał w lu­
stro...
Nad ubraniem jego głowa wisiała w
powietrzu.
Przymknął powieki -i usiadł na pod­
łodze. Spokojnie... Tylko- spokojnie...
Tego przecież należało oczekiwać.
Popadł w dziwne odrętwienie. Jakiś
sta-n pośredni między snem a parali­
żem. Nie wiedział, ile czasu upłynęło,
nim się ocknął. W lustrze ujrzał
wypchane ubran-ie li- wiszącą -nad nim
kępkę włosów. Powoli rozebrał się i
lustrzane odbicie zniknęło. Tylko reszt­
ka czupryny wisiała na wysokości
metra dziewięćdziesiąt nad podłogą, p
nieco pod nią prawie niewidoczne ce-
lofan-iki szkieł kontaktowych.
Ronald Eccles roześmiał się histe­
rycznie. Chwycił nożyczki i przyciął
włosy. Tym samym zniknął ostatecznie.
— Proszę bardzo, droga wolna —
powiedział Czarodziej SŹ otwierając
drzwi dd mieszkania Ronalda Ecclesa.
Tom Stromenger z waha-niem prze­
kroczył próg. Rozejrzał się. W środku
rzeczywiście nie było -nikogo. Tak jak
obiecał Czarodziej — SŻ. Trzecie ży­
czenie Stromengera zostało spełnione,
już n-ig-dy w życiu nie -ujrzy Ecclesa,
swojego największego wroga.
Do czasu pojawienia się Czarodzieja
- SŻ Tom rtie żda-wał sobie sprawy,
jak bardzo nienawidzi Ecclesa. Ronald
zawsze był lepszy. Zawsze! A znali się
od czasów studenckich. Już -na- uczel­
ni Eccles błyszczał, mimo że więcej
czasu poświęcał życiu towarzyskiemu
niż nauce. Uważani byli za przyjaciół,
ale Tom wciąż pozostawał w cieniu.
Ro-nald miał więcej szczęścia-, lepsze
dziewczyny i grubszy portfel. W pracy
był bardziej doceniany, szybciej awan­
sował i chociaż czasami bywał na ba­
kier z przepisami prawnymi, zawsze
mu się udawało. ł
Stromenger pogodził się z tym bra­
kiem życiowego -szczęścia. Był zdania,
że żyje uczciwie, -i potrafił obojętnie
patrzeć na sukcesy Ronalda. Dopiero
gdy trafiła się szansa zmia-ny tego sta­
nu rzeczy, zrozumiał, co w jego życ,u
trapi go -najbardziej... Zazdrość...
Czarodziej — SŻ był przysłowiową
okazją, która czyni złodzieja.
— Czy mogę być pewien, że Ecclesa
nie ma w żadnym innym miejscu na
Ziemi? — zapytał Stromenger.
Czarodziej — SŻ z uśmiechem poki­
wał głową.
— Tego możesz być pewien. Nawet
ja nie umiem -być w dwóch miejscach
równocześnie.
— ...?
— Eccles jest w tym pokoju.
— Jak to?! — wykrzyknął z przeraże­
niem Stromenger. — Przecież obieca­
łeś...
— Twoje życzenie brzmiało: „Niech
Eccles zniknie, nie chcę go widzieć
nigdy w życiu". I tak się stało. Nigdy
go nie zobaczysz. Ale on jest... Jest...
— To nieporozumienie — głos Stro-
mengera brzmiał piskliwie. — Miałem
na myśli, że on... że ty go...
— Że ja go zamorduję — podpowie­
dział bezlitośnie Czarodziej — SŻ. -
Jeżeli kogoś -nie ma- na świeeie, to
znaczy, że albo jeszcze się nie urodził,
albo już nie żyje.
W tym momencie Tom Stromenger
spostrzegł obok siebie d-wa. przejrzyste
celafan-i-ki. Twa-rz wyciągnęła mu się w
okrzyku- nieludzkiego strachu, gdy po-,
czuł na ramieniu dotyk czyjejś ręki i
usłyszał wysycza-ne szeptem słowa:
— Ty-yv ginoooj-ku...
Ostry ból w okolicy serca zwalił
Stromengera na- podłogę.
•
— Tak wygląda cała historia — Cza­
rodziej - SŻ zakończył swoją opo­
wieść.
— Nawet ja mogę się mylić wybie­
rając człowieka, który wydaje -się za-
siugiwać na -nagrodę. Stąd warunek
dotyczący jakiegokolwiek życzenia:
musi być ono uczciwe pod każdym
względem. Tom Stromenger został
uprzedzony, że może zginąć. Nie wie­
dział — oo prawda — d-laczegp, ale
o to właśnie chodzi, aby być uczci­
wym, gdy ma się okazję nim nie być.
Ronald Eccles w oszołomieniu spo­
glądał -na leżące na dywaniku zwłoki.
Atak serca. Wiedział, że to nie wy­
trzymało serce Stromengera, lecz kieł­
kowało w nim poczucie winy.
— Należy ci się jakaś rekompensata
za te wszystkie przeżycia — rzekł
Czarodziej — SŻ. — Nie jesteś kryszta­
łowy, zatem nie przysługują ci- trzy
.życzenia, ale na jedno mogę się zgo­
dzić.
— Chcę być znowu widzialny! — za­
wołał bez namysłu Eccles.
Czarodziej — SŻ roześmiał się po­
błażliwie.
— Anulu-ję życzenie — powiedział. -
To już się -stało.
Ronald podbiegł do lustra i krzyk­
nął z radości. Nieoczekiwanie zawsty­
dził się — -był zu-pełnłe nagi.
— No więc? — ponaglił Czarodziej -
SŻ. — Czekam na życzenie.
— Nie dam się nabrać — odparł Ro­
nald Eccles. — Znikaj!
Krzysztof Kochański
Ciqg dalszy ze str. 24
(fizycznych i psychicznych), że w związku z tym
ocena człowieka, a zwłaszcza budowa jego pry­
watnego JA, nie zależy w sposób bezpośredni
i deterministyczny od tego, co on robi, co sobie
myśli i jak spostrzega świat. Wtedy — i tylko
wtedy — możliwy jest swobodny, luźny stosunek
do swoich przekonań, gd/y człowiek jest pewny,
że krytyka jego poglądów nie oznacza krytyki
jego samego, a zwłaszcza nie oznacza kwestiono­
wania jego tożsamości.
© W wielu przypadkach — zwłaszcza w nau­
kach społecznych, psychologii nie wyłączając —
wystarczającą terapią jest ujawnienie szkodliwe­
go zjawiska i pokazanie sposobu jego występo­
wania. Dogmatyzm — podobnie jak niektóre me­
chanizmy nerwicowe — może być niebezpieczny,
dopóki działa z ukrycia, nie rozpoznany i nie
zdemaskowany. W momencie ujawnienia — być
może, bo to tylko hipoteza — powinien tracić sporo
ze swej uciążliwości. To przestroga dla nas samych
— abyśmy nie wykorzystywali własnych tenden­
cji dogmatycznych do wzmacniania i prowokowa­
nia okolicznych dogmatyków. A o to nietrudno
— przyjrzyjmy się bodaj jedinej typowej dysku­
sji: czy tam ścierają się poglądy, czy też ich no­
siciele?
® Należy usuwać wszelkie czynniki sprzyjają­
ce dogmatyzacji, a zwłaszcza stany lękowe, roz­
maite formy zagrożenia i agresji. Pamiętajmy,
że oprócz zagrożenia rzeczywistego istnieje zagro­
żenie urojone, dla dogmatyka równie realne.
Nie stwarzajmy mu zatem nie tylko zagrożeń, ale
nawet pretekstów do interpretowania sytuacji
jako zagrażającej. Zagrożenie urojone jest zresz­
tą bodaj jeszcze gorsze, bo całkowity brak poczu­
cia realizmu zezwala na traktowanie wszystkie
w otoczeniu jako groźby, co przy zagrożeniu rze­
czywistym — wymagającym realistycznej oceny
jego źródła i doniosłości — jest mniej prawdopo­
dobne.
® Należy demaskować i unikać trzech wyróż­
nionych tendencji poznawczych wzmacniających
procesy dogmatyzacji, mianowicie tendencji do
unifikacji, do posiadania pojęć dysjunktywnych
i do posiadania jakichkolwiek pojęć.
© Nigdy nie atakować dogmatyka wprost. O-
pisane procesy homeostazy i „samodoskonalenia
się w dogmatyzmie” praktycznie wykluczają jaką­
kolwiek możliwość racjonalnego przekonania do­
gmatyka, że się myli. Trzeba działać nie wprost,
usuwając wspomniane czynniki dodatkowe, a na­
de wszystko — zasadnicze przyczyny dogmaty­
cznego stylu myślenia. Atak wprost może w n aj­
lepszym przypadku przynieść rozbrajającą ody
wiedź: „Nie zobaczę, póki w to nie uwierzę”.
Edward Nęcka

Herpeswirusy i chromosomy
Alina T. Midro
Wirusy, znane dotychczas jako czynniki wywołujące choroby zakaź­
doktor,
Zakład Genetyki Klinicznej ne, mogą być również czynnikiem mutagennym, a więc wpływającym
Instytutu Położnictwa r Chorób
Kobiecych, na prawidłowość przekazu materiału dziedzicznego. Przejawem muta­
Akademia Medyczna,
Białystok gennych właściwości wirusów mogą być zmiany chromosomowe,
obserwowane w zakażonej komórce. Wiadomo, że zarówno wirusy,
jak i aberracje chromosowe mają swój udział w procesach nowo­
tworowych oraz etiologii wad wrodzonych. Dotychczas nie ustalono,
jaka jest relacja pomiędzy zdolnością wirusów do wywołania zabu­
rzeń chromosomów a obecnością tych zmian w określonych stanach
klinicznych. ,«

Z medycznego i biologicznego punktu widzenia opryszczki pospolitej typu 1 (HSV-1) i typu 2

bardzo szerokie zainteresowanie budzi grupa wi­
rusów Herpes. Okazało się, że wirusy te mogą
być odpowiedzialne za powstawanie wad wrodzo­
nych, a także są podejrzane o udział w etiologii
raka szyjki macicy u kobiet.
Wirus opryszczki i ludzki organizm
Do rozpowszechnionych w przyrodzie wirusów
oddziałujących na organizm należą wirusy oprysz­
czki — herpeswirusy. Wśród nich dużą grupę
stanowią ludzkie herpeswirusy, takie jak wirusy
(HSV-2), wirusy ospy wietrznej, półpaśca, cyto-
megalii i wirus Epsteina—Barra.
Wirus opryszczki pospolitej HSV-1 jako czyn­
nik zakaźny wywołuje najczęściej zmiany pęche­
rzykowe na wargach lub ich okolicy. Jego obec­
ność spostrzegamy także w postaci zapalenia ja­
my ustnej, gardła — aż do opryszczkowego zapa­
lenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu. Wirus
typu 2 (HSV-2) najczęściej usadawia się w okolicy
narządów płciowych, powodując dokuczliwe, bo­
lesne zmiany pęcherzykowe. Warto dodać, że za­
każenia opryszczkowe mają charakter nawrotowy.

0 1
h'- K Ę
4 V
i i
G G" B'
■
m i
Tk
i . D
Rodzaje indukowanych aberracji chromosomów: G’ — przerwa (pęknięcie) chromatydy (gap); G” — przerwa obu
chromatyd, B’ — złamanie chromatydowe (break), B” — złamanie izochromatydowe, M’ — minucja, M” — minucje,
D — delecja, Tk — figura wymiany, atyp — marker, diz — chromosom dicentryczny.
Wirus, zarówno typu 1, jak i 2, wtargnąwszy raz
do organizmu, na stałe usadawia się w zwojach
nerwowych i w chwilach obniżonej odporności or­
ganizmu wędruje bezkarnie drogą nerwów do
skóry. Namnażając się w nabłonku powoduje wy­
stąpienie bolesnych wykwitów i stan zapalny.
Obecność wirusa w postaci tzw. zakażenia latent-
nego (ukrytego) stanowi stałe zagrożenie dla
organizmu.
Szczególnie groźne jest zakażenie herpeswiru-
sem płodu lub noworodka. Taka możliwość istnie­
je podczas całego okresu ciąży i porodu, począw­
szy od zakażenia komórek rozrodczych, poprzez
zakażenie wewnątrzmaciczne — aż do zakażenia
z dróg rodnych w czasie porodu. Konsekwencją
zakażeń rozrodczych i wewnątrzmacicznych mogą
być poronienia samoistne, porody przedwczesne i
wady wrodzone.
Jeżeli dojdzie do zakażenia płodu będącego na
etapie organogenezy, to mogą powstać takie ano­
malie, jak: małogłowie, małoocze, dysplazja siat­
kówki z towarzyszącym niedorozwojem umysło­
wym. Nagromadzenie się danych klinicznych o
oddziaływaniu wirusa opryszczki pospolitej na
płód sprawiło, że wirus ten został uznany przez
Światową Organizację Zdrowia za potencjalny
biologiczny czynnik teratogenny (obok wirusów
różyczki i cytomegalii).
Bytowanie w drogach moczowo-płciowych sta­
wia wirusy w rzędzie chorób przenoszonych drogą
płciową. Mogą to być zakażenia bezpośrednie albo
pośrednie poprzez inne drobnoustroje. HSV-2 by­
wa często pasażerem rzęsistka pochwowego. Ktoś
nazwał HSV-2 wirusem miłości, ale za tak ro­
mantyczną nazwą kryje się poważne zagrożenie
zdrowia. Wirus opryszczki HSV-2 jest podejrzany
o udział w powstawaniu raka szyjki macicy. Po­
dejrzenie to wynika z wielu badań.
Najpierw zwrócono uwagę na zwiększoną częs­
tość występowania raka szyjki macicy u kobiet,
które przebyły opryszczkę narządów płciowych.
Później stwierdzono obecność przeciwciał skiero­
wanych przeciwko HSV-2 w surowicy pacjentek
z rakiem szyjki macicy. Ponadto zaczęto poszuki­
wać ewentualnych skutków działania wirusów
;
\
i
1
B" M M"
I
X
b i
ałyp diz
opryszczki w komórkach raka szyjki macicy. Mię­
dzy innymi prace Aureliana wskazywały na obec­
ność antygenu Ag-4 w komórkach nowotworo­
wych i przedstawiły dowody wykazujące podo­
bieństwo do białka ICP-10 kodowanego przez
HSV-2. Natomiast za pomocą znakowanego try-
tem DNA herpeswirusa stwierdzono obecność wi­
rusowego RN A w tkance raka szyjki macicy. In­
ne badania, metodą hybrydyzacji kwasów nuklei­
nowych, pozwoliły wyizolować RNA komplemen­
tarne w 5% z DNA wirusa opryszczki oraz wiru­
sowe DNA kowalentnie związane z DNA komór­
ki gospodarza. Fragment DNA izolowany z ko­
mórek reprezentował 39% całego genomu wiru­
sa. Onkogenna działalność wirusa opryszczki mo­
że przejawiać się w zdolności do transformowania
in vitro, zarówno komórek ludzkich, jak i zwie­
rzęcych. Nie bez znaczenia jest fakt wywoływa­
nia guzów nowotworowych u zwierząt przez ludz­
kie herpeswirusy. Stwierdzono nawet raka szyjki
macicy u myszy po śródpochwowym zakażeniu
wirusem HSV-2. Należy jednak podkreślić, że te
ostatnie obserwacje nie zostały potwierdzone w
innych badaniach. Do tej pory nie ma modelu
zwierzęcego, który umożliwiłby badanie onkologi­
cznych właściwości wirusa HSV-2.
Wśród zwierzęcych herpeswirusów wyróżniono
grupę wirusów onkologicznych: wirusa gruczola-
ko-raka Luckego u żab, wirusa choroby Mareka u
kur (MDV), herpeswirusa saimiri lub ateles (HSV
lub HVA) u małp. Spośród ludzkich herpeswiru­
sów, oprócz wirusa opryszczki narządów płcio­
wych, onkogenny jest wirus Epsteina-Barra, etio­
logicznie wiązany z chłoniakiem Burkitta oraz ra­
kiem nosogardzieli.
Wirus opryszczki i komórka-gospodarz
Wirus opryszczki należy do grupy wirusów śred­
niej wielkości. Virion (pojedyncza mikrocząstecz-
ka wirusa) zawiera w swym wnętrzu dwupasmo­
wy podwójnie skręcony DNA, otoczony płaszczem
ochronnym, zwanym kapsydem. Kapsyd chroni
kwas nukleinowy wirusa głównie przed enzyma­
mi. Jest on bardzo pomysłowo skonstruowany z
162 białkowych cegiełek (kapsomerów), tworzą­
cych regularny dwudziestościan, tzw. ikosahedron.
Rdzeń viriona jest dodatkowo otoczony delikatną
błonką, wzmacnianą pasmami białek włóknistych.
Taką otoczkę uzyskuje wirus podczas wydostawa­
nia się przez pączkowanie z błony jądrowej lub
cytoplazmatycznej komórki.
Opanowanie komórki przez wirusa zachodzi eta­
pami. W pierwszej fazie następuje silne przykle­
jenie się wirusa do swoistych miejsc błony komór­
kowej, zwanych receptorami (proces adsorpcji), i
wniknięcie do wnętrza komórki. W cytoplazmie
wirus ulega odpłaszczeniu i przedostaje się do
jądra (faza eklipsy). W jądrze kwasy nukleinowe
zaczynają samopowielać się i przekazywać infor­
mację konieczną do syntezy białek wirusowych
(faza syntezy DNA i transkrypcji). Informacyjny
kwas rybonukleinowy przenika z jądra i przestra-
ja komórkę gospodarza na produkcję wirusowych
białek (translacja). Są one wykorzystywane albo
do formowania kapsydu cząstek potomnych, albo
pełnią funkcje regulacyjne (enzym). Materiałem
budulcowym wirusa są składniki komórki — ami­
nokwasy, nukleotydy, cukry i tłuszcze. Łączenie
się poszczególnych związków zachodzi podczas
ciągu długich i skomplikowanych reakcji, których
przebieg odtwarzany jest mozolnie w pracowniach
naukowych.
Wirus opryszczki i aberracje chromosomowe
Obserwacje chromosomów w mikroskopie świetl­
nym (kiedy komórka jest zatrzymana w stadium
metafazy) pozwoliły stwierdzić, że wirusy oddzia­
łują na materiał genetyczny komórki. Po raz
pierwszy zwrócili na to uwagę w 1961 r. Hampar
i Ellison,. obserwując chromosomy w komórkach
chomika zakażonych in nitro wirusem opryszczki.
Okazało się, że aberracje chromosomowe mogą
być wywołane we wrażliwych komórkach przez
wirusy wszystkich znanych grup systematycz­
nych. Wykazano, że wirus opryszczki może też
powodować podobne zmiany chromosomów w ko­
mórkach szczura, w komórkach małp oraz w ko­
mórkach ludzkich.
Interpretacja zmian chromosomowych wywo­
łanych przez wirusy wymaga dokładnej informa­
cji o losach zakażonej komórki ze stwierdzonymi
aberracjami, o przebiegu cyklu wirusa, a także
o warunkach zakażenia.
Wirus opryszczki, zarówno typu 1, jak i 2, bar­
dzo szybko powoduje wystąpienie charaktery­
stycznego efektu cytopatogennego przez namnaża-
nie się w hodowli wrażliwych komórek, doprowa­
dzając do ich degeneracji. W takiej sytuacji obec­
ność zmian chromosowych już parę godzin po za­
każeniu jest bezpośrednim wynikiem uszkodzenia
komórki przez replikujący się wirus.
Komórka przy pełnej replikacji wirusa może
obumrzeć albo przeżyć z genomem wirusa dołą­
czonym do materiału dziedzicznego komórki. Na­
leży pamiętać, że wirus opryszczki ma zdolność
w pewnych sytuacjach do uwalniania cząstek po­
tomnych, bez lizy komórki, z pozostawieniem w
komórce swej informacji genetycznej. W takiej
postaci wirus staje się odpowiedzialny za zakaże­
nie latentne. Przy niepełnym cyklu replikacji za­
chowana jest żywotność komórki. W toku dal­
szych podziałów komórka może ulec transformacji
nowotworowej.
Usiłowano ustalić, w którym momencie cyklu
replikacyjnego wirusa powstają aberracje chro­
mosomowe. Obecnie wiadomo, że indukowane
aberracje chromosomów w zakażonych komórkach
nie zależą od syntezy wirusowego DNA i wystę­
pują przed jej rozpoczęciem.
Wyjątkową sprawą w oddziaływaniu wirusów
jest wprowadzenie nowego materiału dziedziczne­
go. który poprzez integrację z chromosomem lub
ścisły z nim związek może powodować zmiany
genetyczne. Stwierdzono, że wirus opryszczki
pospolitej HSV-1 w czasie cyklu litycznego łączy
się z chromosomem DNA komórki gospodarza.
Daje to podstawę do uwzględnienia takiego me­
chanizmu powstawania aberracji chromosomów
podczas zakażenia komórek wirusem opryszczki
we wczesnej fazie zakażenia. Podejrzewa się, że
podczas procesu wnikania wirusa do DNA gospo­
darza może dochodzić do uszkodzeń chromoso­
mów wskutek działalności enzymów odsłaniają­
cych miejsca integracyjne.
Biologiczne znaczenie integracji wirusowego
DNA z chromosomem nie jest jasne. Może wiązać
się nie tylko ze zdolnością tego wirusa do trans­
formacji komórek in vitro, ale także bytowaniem
wirusa w organizmie w formie latentnej.
Pomimo licznych eksperymentów, nadal nie
można definitywnie stwierdzić, że aberracje chro­
mosomowe są wynikiem integracji genomu wirusa
z chromosomowym DNA komórki-gospodarza, czy
też następstwem zahamowania syntezy DNA ko­
mórkowego, syntezy białek czy uwalniania enzy­
mów lizosomalnych. Prawdopodobnie wszystkie
procesy mogą współuczestniczyć w powstawaniu
aberracji chromosomowych i na tym etapie badań
trudno jest rozróżnić, które z obserwowanych
aberracji chromosomów są wyrazem ogólnych
zmian cytopatogennych komórki, a które skut­
kiem swoistej reakcji danego wirusa z materia­
łem dziedzicznym komórki.
Obecnie w badaniach nad zaburzeniami struk­
tury i liczby chromosomów w następstwie zaka­
żenia wirusowego wykorzystuje się metody prąż­
kowe identyfikacji chromosomów. Pozwalają one
wyróżnić wszystkie pary chromosomów w komór­
ce na podstawie charakterystycznego układu prąż­
ków i ocenić, w którym miejscu nastąpiło uszko­
dzenie. Każdy gatunek w przyrodzie ma nie tylko
stałą, określoną liczbę chromosomów, ale też cha­
rakterystyczny wzór prążkowy. Zastosowanie
metod prążkowych do badań nad mieszańcami
mysio-ludzkimi zmierzało do ustalenia, na którym
chromosomie ludzkim znajdują się geny niezbęd­
ne do rozwoju wirusa opryszczki. Brany jest pod
uwagę chromosom 3 i długie ramiona chromoso­
mu 11. Konieczne są dalsze badania nad relacją
genów wirusa i materiałem dziedzicznym komór­
ki zawartym w chromosomach.
Można mieć nadzieję, że ciągle otwierające się
możliwości w eksperymentowaniu w zakresie cy-
togenetyki, biologii molekularnej i wirusologii po­
mogą nam w lepszym zrozumieniu procesu nowo­
tworowego i wad wrodzonych oraz przybliżą mo­
ment skutecznego ich zwalczania.
Alina T. Midro
 poglądy-hipotezy-obserwocje

Antoni Wierzbicki

Wędrówki motyli
Ludzie śledzq z zainteresowaniem co­
roczne odloty i przyloty ptaków w ich
wędrówkach na południe. Zadziwia
nieomylny instynkt w dqżeniu do okre­
ślonego celu najkrótszą trasq, a po­
tem powrót do tych samych gniazd.
Dalekie wędrówki odbywajq też nie­
które ryby: łososie europejskie i pa­
cyficzna węgorze, tuńczyki; również
wieloryby - np. kaszalot (Physeter
catodon) przepływa co roku wszystkie
oceany. Podobnie migruję motyle, mi­
mo że majq nieznaczny ciężar i sub-
telnq budowę ciała oraz bardzo de­
likatna skrzydła, pokryte drobnymi,
łatwo ścierającymi się łuskami.

Spośród wielu tysięcy gatunków

motyli na Ziemi, setki gatunków
(w tym motyle dzienne i ćmy) od­
bywają wędrówki, zwane nalotami,
w obranym kierunku, często na
bardzo duże odległości. Prawie w
każdym kraju mężna napotkać wę­
drujące motyle. Jak stwierdzono,
motyle niektórych gatunków pow­
racają z wędrówki w innej porze
roku. Możliwe też, że pewne gatun­
ki powracają w lotach rozpierzch­
łych, które o wiele trudniej zaob­
serwować.
W strefach umiarkowanych i sub­
tropikalnych kierunki wędrówek
zdają się biec jesienią — ku rów­
nikowi, na wiosnę — w odwrotną
stronę, tak jak się dzieje z więk­
szością ptaków wędrownych w na­
szej strefie. Zdarzają się jednak
wyjątki. Na przykład w Indiach i
na Cejlonie okresy migracji motyli
zdają się zależeć od czasu wiania
monsunów. Naloty motyli mogą li­
czyć zaledwie setki osobników, na­
tomiast w pewnych okolicznościach
— miliardy sztuk, mijających punkt
obserwacyjny w ciągu dłuższego W pochmurne dni motyle odpoczywają, obsiadając nieraz całe drzewa.
okresu. Mogą one lecieć w zbitej
masie lub tworzyć „cieńszy” nalot
trwający dni, a niekiedy tygodnie.
Zdarzają się też naloty nieznaczne, 5—15 mil na godzinę (8—24 nich może być przede wszystkim
podczas których pojedyncze motyie km/godz). Niektóre gatunki lecą rozpoczynający się niedostatek po­
lecą tak daleko od siebie, że trud­ jeszcze szybciej. Lot wędrowny od­ żywienia w okresie, gdy przekwita-
no je zauważyć. Dystans wędrówek znacza się prędkością jednostajną ją rośliny, których nektarem kwia­
może sięgać tysięcy mil w jednym (godzina za godziną, dzień za towym motyl się odżywia, w pew­
— i drugie tyle w powrotnym kie­ dniem); motyle mogą tu wykazy­ nych przypadkach może to być
runku. wać wielką wytrzymałość na dłu­ przegęszczenie populacji, warunki
Ze względu na rozmiary motyli, gotrwałość lotu i odporność na nie­ klimatyczne i inne. Zdarza się jed­
niekiedy bardzo rozległe obszary ich korzystne warunki klimatyczne — nak, że z silnie zagęszczonej popu­
zasięgu i często długie trasy wędró­ przeciwne wiatry, deszcze. Stwier­ lacji gąsienic biorą początek bar­
wek, następują znaczne trudności dzono, że w warunkach szczególnie dzo liczne motyle, które nie wędrują.
w obserwacji. Bada się także gdzie, trudnych (na przykład przy forso­ Z drugiej strony jest faktem, że oso­
w jakim celu i kiedy motyle zatrzy­ waniu przełęczy w Alpach), motyle bniki jednego z najlepiej przebada­
mują się podczas tych migracji. W opuszczają się na ziemię, próbując nych gatunków — monarchy pół­
czasie wędrówki szybkość lotu prze­ posuwać się „na piechotę”. nocnoamerykańskiego (Danaus ple-
kracza nieznacznie szybkość zwy­ Istnieją różne hipotezy na temat xippus), stosunkowo nieliczne (me
kłego lotu motyla i może wynosić przyczyn wędrówek motyli. Jedną z skupione), instynktownie groma-
dzą się przed swą coroczną w ę­
drówką na południe, podobnie jak
na przykład nasze ptaki. Gdy zaś
nie wszystkie osobniki danego ga­
tunku migrują, wówczas migranci
i nie-migranci niczym pozornie nie
różnią się między sobą.
Charakterystyczne jest, że lecące
motyle bardzo ściśle trzymają się
wyznaczonego przez siebie kierunku
i, na przykład, przelatują przez
otwarte „na przestrzał” okna z obu
stron domów, lecą przez tunele lub
wznoszą się ponad wysokie drzewa,
zamiast je omijać. Podobnie przela­
tują ponad wysokimi budynkami,
po czym obniżają lot po drugiej ich
stronie. Wędrujące z południa, tj. z
Afryki, na północ motyle przebywa­
ją moi’za i góry (Alpy, Karpaty),
zanim osiągną tereny Europy Środ­
kowej, niekiedy zaś lecą na północ
jeszcze dalej. Wędrówki motyli, po­
dobnie jak migracje ptaków lub
zwierząt morskich tłumaczy się in­
stynktem albo zaprogramowaniem,
co niczego nam nie wyjaśnia!
Wybitny entomolog brytyjski, C.
B. Williams, na pytanie, jak wędru­
jące motyle utrzymują obrany kie­
runek, odpowiada: „nie mamy naj­
mniejszego pojęcia”. Na przykład
obecność lub brak wiatru i jego
kierunek zdają się nie wywierać tu
wpływu. Motyle wędrują zarówno
z wiatrem jak pod wiatr podczas
każdej pogody. Stawia się pytanie,
czy może motyle kierują się pozor­
nym ruchem Słońca ze wschodu na
zachód? Ale w takim razie, czym
się kierują ćmy, wędrujące nocą?
Podkreśla się ponadto, że motyle
wielu gatunków wędrują w tropi­
kach w zenicie. Pamięci też nie mo­
żna brać pod uwagę, bowiem żaden
motyl nie wędruje za życia dwu­
krotnie w tym samym kierunku. Na
przykład monarcha, który z końcem
lata migruje ze wschodnich wybrze­
ży Stanów Zjednoczonych, a nawet
z południowej Kanady, pokonuje
z szybkością 10—30 mil/godz. (16—
—48 km/godz) około 3 tys. km do
środkowego Meksyku, gdzie zimuje
na wyskościach około 3 tys. m
n.p.m. uczepiony w olbrzymich
„gronach” na drzewach lasów igla­
stych na zachód od Mexico-City. Na
jednym tylko „zimowisku” naliczo­
no około 1000 wysokich drzew, każ­
de pełne motyli. F. A. Urąuhart no­
tuje, że obserwował jak gałąź o
średnicy 3 cale (75 mm) pękła pod
ciężarem motyli i spadła na ziemię.
Jeden z uwolnionych motyli miał
w skrzydle białą etykietkę z... Min­
nesoty! Podczas wizyty w „zimo­
wisku” etykietowano około 10 tys.
motyli. Po paru miesiącach dwa z
tych motyli złapano w północnym
Texasie, w odległości ok. 1600 km.
Inne mogą dolecieć nawet do po­
łudniowej Kanady. Monarcha czyni
to tylko raz w życiu (znaczna część
samców ginie zresztą w locie po­
wrotnym na północ). Natomiast sa­
mice są zapładniane wczesną wios­
ną, po czym wracają i dają począ­
tek nowym pokoleniom na terenie
Stanów Zjednoczonych. A jesienią
polecą znowu do Meksyku motyle,
które mogą być wnukami lub pra­
wnukami ostatnich migrantów. Mo­
narcha jest motylem stosunkowo
długowiecznym — może żyć nawet
do 9 miesięcy lub dłużej.
Podkreśla się też, że — jak zdo­
łano zauważyć — motyle w swych
wędrówkach raczej nie dążą do
żadnej „ziemi obiecanej”, aby tam
się zatrzymać. Motylom zdaje się
jakby bardziej zależało, aby dany
obszar opuścić, aniżeli dokąś dole­
cieć. Podczas migracji niekiedy za­
trzymują się na terenach, na któ­
rych znajdują odpowiednie warunki
wyżywienia (nektar kwiatów). Jed­
nak równie często zdarza się, że
mijają te obszary i, zamiast za­
trzymać się tam i osiedlić, lecą da­
lej i dalej na północ (w ocean), a
nawet do Arktyki, gdzie giną. Ist­
nieje przypuszczenie, że chodzi tu
o genetycznie uwarunkowane zwy­
czaje, pochodzące z dawnych epok
geologicznych o odmiennym klima­
cie. Wydaje się, że powoduje nimi
przemożny, niezrozumiały instynkt
wędrowny. Lecą, dopóki ten stymu­
lator się nie wyczerpie i wydaje się,
że jest kwestią przypadku, w jakim
to nastąpi regionie. Często można
przypuszczać, że motyle opuszczają
obszary, w których mogłyby żyć,
lecz w mniejszej liczbie, i wywę-
drowują na pobyt czasowy, np. na
„zimowisko” (jak cytowany już
monarcha). Gatunek ten został dość
dobrze poznany i określony jako
„najbardziej znany motyl na świę­
cie” (A. Zahl 1963 r.j. W swym
głównym, wschodnim zasięgu za­
siedla wielkie obszary od Nowej
Anglii do Teksasu i od Minnesoty
do Florydy. Jego mniejszy zasięg,
zachodni, mieści się pomiędzy Gó­
rami Skalistymi a Pacyfikiem i
motyle te spędzają zimę w połud­
niowej Kalifornii. W ciągu lata w y­
lęga się ich kilka pokoleń i popu­
lacja zagęszcza się. Przy końcu la­
ta jest coraz mniej kwiatów dają­
cych nektar. Wylęgłe wówczas sa­
mice nie rozwijają produktywnych
jajników i nie mogą być zapłodnio­
ne, dopóki nie polecą n a południe;
większość motyli leci przez Teksas
do Meksyku. Ta bezpłodność może
dotyczyć i samców (F. A. Uirquhart).
Nie zdołano wyjaśnić, dlaczego mo­
narcha, po przezimowaniu w Mek­
syku, wczesną wiosną powraca na
północ, odbywając tak daleką dro­
gę, podczas gdy w klimacie Meksy­
ku, zdawałoby się, istnieją odpo­
wiednie warunki bytowania przez
cały rok. Rosną tam rośliny z ro­
dziny Asclepiadaceae, które stano­
wią pokarm gąsiennic monarchy, i
nie brak nektaru kwiatów. Wysuwa
się hipotezę, że może w „czasach
geologicznych” monarcha pochodził
z Meksyku? Teraz, wędrując tam
każdej jesieni na zimę, motyl ten
leci „do domu”. Ale ciągle pozo­
staje pytanie: „jak ten delikatny,
wiatrem miotany strzępek życia
znajduje drogę (tylko raz!) w po­
przek prerii, pustyń, dolin górskich,
nawet miast, do tego dalekiego
punktu na mapie Meksyku”? (F.
A. Urquhart).
Stwierdzony rekord przelotu zna­
czonego Danaus plezippus (informa­
cja z 1963 r.), od okolic Toronto,
Ontario do miasta Catorce w San
Luis Potosi, Meksyk, wyniósł 2992
km.
Antoni Wierzbicki
Lubomir Czupkiewicz
Dagome iudex
„Podobnie w innym tomie za lan a XV
papieża czytamy, że Dagome pan i
O da pani i synowie ich Mieszko i
Lambert mieli nadać świętemu Piotro­
wi w całości jedno państwo*..." - tak
zaczyna się tajemniczy i od dawna in­
trygujący wielu badaczy zapis w do­
kumencie odkrytym w połowie XVIII w.
w zbiorach Biblioteki Watykańskiej, a
opublikowanym po raz pierwszy w
r. 1869 przez P. Martinuccisa.
Dokument ten, dotyczący oddania
około r. 985 przez Mieszka I i jego
rodzinę państwa polskiego w opiekę
Stolicy Apostolskiej, przez pewien
czas zapomniany, na nowo stał się
przedmiotem zainteresowania histo­
ryków w końcu ubiegłego wieku, w
dobie wzmożonego rozwoju nauk
historycznych, a w szczególności
badań nad początkami państwowoś­
ci polskiej. Wiele( prac na jego te­
mat powstało jeszcze przed I woj­
ną światową. Próby wyjaśnienia :ł\-
gadek i spornych kwestii związa­
nych z tym dokumentem podejmo­
wano także w okresie międzywojen­
nym i powojennym. W ostatnich
wszakże latach dociekań tych za­
niechano, uznawszy, że w sprawie
rzeczonego dokumentu, określanego
w literaturze historycznej nazwą
„Dagome iudex”, nic więcej nie da
się powiedzieć ponad to, co już do­
tychczas powiedziane zostało. Czy
tak jest w istocie?
Powodem szczególnego zaintereso­
wania badaczy dokumentem „Dago­
me iudex” na przestrzeni ubiegłych
stu lat, oprócz faktu, że chodziło tu
o jeden z najdawniejszych doku­
mentów dotyczących początków
państwa polskiego, były użyte w
nim nazwy geograficzne na obszarze
państwa Mieszka I, tytulatura na­
szego pierwszego historycznego
władcy i jego żony, a nade wszyst­
ko zaś zaoisane w tym dokumencie
tajemnicze imię Mieszka I — Da­
gome.
Fakt posiadania przez Mieszka I
jeszcze jednego imienia był przez
całe wieki nikomu nie znany, toteż
jego odkrycie w dokumentach wa­
tykańskich wzbudziło zrozumiałe
zainteresowanie, jeżeli wręcz nie
sensację. Wokół imienia Dagome,
użytego przez Mieszka I w akcie
oddającym państwo polskie w opie­
kę papieżowi Janowi XV, narosło
wiele hipotez i domysłów, a powo­
dem tego było dziwnie obce dla
ucha polskiego brzmienie tego imie­
nia, nie dające się objaśnić znacze­
niowo na gruncie polskiego słow­
nictwa. Szersze uznanie i popular­
ność zyskało kilka z nich. W sposób
skrótowy można je ująć następu­
jąco:
® Hipoteza imienia chrzestnego.
Imię Dagome jest skrótem imienia
Dagobert, nadanego Mieszkowi I na
* ..S ło w iań sz czy zn a p ie rw o tn a . W y b ó r
te k s tó w ” . W arsz aw a 1954. P rz e k ła d G
L abudy.
 chrzcie na cześć św. Dagoberta,
czczonego we Francji i Lotaryngii,
co z kolei świadczyłoby, że pierwsi
misjonarze w Polsce byli pochodze­
nia lotaryńskiego. Twórcą tej hipo­
tezy jest J. Otrębski, a spopulary­
zował ją H. Łowmiański. Odmianą
tej teorii jest hipoteza przyjmująca
również imię Dagome za imię
chrzestne Mieszka I, bez łączenia
jednak tego imienia z imieniem
Dagobert.
• Hipoteza błędu pisarskiego.
Zwrot Dagome iudex jest znie­
kształconym przy przypisywaniu w
XII w. pierwotnego tekstu łacińskie­
go zwrotem Ego Mesco dux („Ja
Mieszko książę”). Pogląd tern jako
pierwszy wysunął przed kilkudzie­
sięciu laty polski historyk Oswald
Balzer. Pokrewna tej teorii jest hi­
poteza tłumacząca zapis Dagome
jako skrót imion Dago i Mesco, za­
pisany metodą suspensji.
® Hipoteza normaóska. Imię Da­
gome, czyli Dagone, jest imieniem
pochodzenia normańskiego, utwo­
rzonym od skandynawskiego im ie­
nia Dagr względnie Dagstygg. Hipo­
teza ta, wysunięta przed I wojną
światową przez historyków niemiec­
kich R. Holtzmanna i L. Schultego,
dążyła do wykazania normańskiego
pochodzenia Mieszka I, a tym sa­
mym do podtrzymania teorii o nor-
mańskich początkach państwa pol­
skiego, zarzuconej swego czasu z
braku dowodów. Zbliżony do niej
charakter miała inna hipoteza uczo­
nych niemieckich, głosząca, że Da­
gome jest imieniem utworzonym od
niemieckiego słowa „degen” ozna­
czającego szpadę lub miecz. Miałoby
to świadczyć z kolei o niemieckim
rodowodzie Mieszka I, a co za tym
idzie, o niemieckim wkładzie w
zorganizowanie państwa polskiego.
9 Hipoteza łacińskiego zapisu
imienia słowiańskiego. Dagome jest
zniekształconym przez średniowiecz­
ną łacińską pisownię słowiańskim
Imieniem Dzigoma, które było pier­
wotnym — pogańskim — imieniem
Mieszka I, natomiast imię Mieszko,
czyli Miszko, jest zdrobnieniem
imienia Michał, jakie ten pogański
książę otrzymał na chrzcie. Twórcą
tej hipotezy jest- J. D ow iat1.
Z hipotez tych uznaje się w nau­
ce polskiej niejako za oficjalną, bo
zamieszczoną w opracowaniach en­
cyklopedycznych12, hipotezę pierwszą,
zakładającą, że imię Dagome jest
drugim imieniem Mieszka I, nada­
nym mu na chrzcie. Na razie uzna­
no temat za wyczerpany i zaniecha­
no dalszych polemik w tej sprawie
na łamach periodyków naukowych.
Nie ukazała się też ostatnio żadna
nowa praca poświęcona powyższe­
mu problemowi. Wydaje się jednak,
że rezygnacja z dalszych dociekań
w kierunku ostatecznego wyjaśnie­
nia tej do końca nie rozwikłanej
sprawy jest przedwczesna.
Bezstronne i chłodne spojrzenie
na przedstawione hipotezy nasuwa
nieodpartą myśl o ich nadzwyczaj
wątłej argumentacji; wydają się
1 .1. D o w iat: „ M e try k a c h r z tu M ieszka
I i je j g e n e z a ” . W arsz a w a 1961.
2 „M ały sło w n ik k u ltu r y
S ło w ia n ” . W arsz a w a 1972.
one być raczej wytworem bogatej
wyobraźni ich autorów niż wyni­
kiem opartego na dowodach wywo­
du naukowego. Zarzut ten odnosi
się głównie do trzech pierwszych, w
mniejszym stopniu do czwartej.
Spośród czterech przytoczonych
najważniejszych hipotez i ich od­
mian najmniej przekonująca jest
druga, dopuszczająca pomyłkę XII-
wiecznego kopisty popełnioną przy
przepisywaniu oryginalnego tekstu
dokumentu z r. 985. Hipoteza ta jest
dla nauki nieprzydatna, gdyż nie
można jej ani zarzucić fałszu, ani
dowieść jej prawdziwości lub cho­
ciażby prawdopodobieństwa. Sło­
wem — jest niesprawdzalna. Przy
użyciu metody, jaką posłużono się
przy jej formułowaniu, można by
stworzyć wiele dalszych tego typu
hipotez, np. że Dagome iudex jest
zniekształconym przez kopistę zwro­
tem Dei gratia Mesco dux czy też
Dagobertus dux itp., które również
miałyby jedynie walor hipotez robo­
czych, nigdy zaś konstytutywnych.
Owocem dowolnej interpretacji
tekstu Dagome iudex jest także .po­
gląd, że Dagome jest skrótem imion
Dago i Mesco. Ta hipoteza, podob­
nie jak poprzednia, również oparta
jest tylko na domniemaniu. Prze­
ciwko jej przyjęciu, jak sądzę, prze­
mawia istotny fakt, że imię Mieszko
pisane jako Mesco pojawia się w
źródłach dopiero w XII w., nato­
miast we wszystkich wcześniejszych
tekstach źródłowych figuruje imię
Miszko (Misco, Misica, Mysco), a
zatem upatrywanie w końcówce
imienia Dagome skrótu imienia
Mesco jest błędne.
Podobną dowolność zastosowano
przy uzasadnianiu hipotezy trzeciej,
tzw. normańskiej, według której
Dagome jest imieniem pochodzenia
skandynawskiego (normańskiego).
Dowodem normańskiej genezy tego
imienia miało być istnienie w sta­
rym skandynawskim nazewnictwie
osobowym imion o podobnym do
Dagome brzmieniu: Dagr i Dag­
stygg. Według autorów tej hipotezy,
Mieszko przed chrztem nosił nor-
mańskie imię Dago lub Dagon, a
zatem był Normanem, co świadczy
o tym, że podwaliny państwa pol­
skiego stworzyli Normanowie. Hipo­
teza ta, świadcząca o tendencyjnym
nastawieniu niektórych historyków
niemieckich, miała być według ich
zamysłu jeszcze jednym dowodem
na potwierdzenie głoszonych poglą­
dów o wyjątkowych cechach pań-
stwowotwórczych narodów germań­
skich i braku takich cech u innych
narodów. Miała ona podważyć nie­
wygodny dla głosicieli tych poglą­
dów fakt, że Polacy sami byli twór­
cami swego państwa.
Ustosunkowując się do powyższej
hipotezy należy stwierdzić, że mię­
dzy imionami Dagr i Dagstygg a
imieniem Dagome istnieje podo­
bieństwo tylko pierwszego członu:
Dag. Całkowicie odmienne są nato­
miast dalsze człony tych nazw, w
szczególności zaś spółgłoski. Jak
słusznie zauważa J. Dowiat, orto­
grafia średniowieczna — chociaż
miała wiele kłopotów z oddawa­
niem nazw obcych fonetycznie ję­
daw nych zykowi łacińskiemu i odznaczała się
bardzo niejednolitym traktowaniem
/
samogłosek — zrąb spółgłoskowy
wyrazu notowała na ogół popraw­
nie. Tymczasem różnice między
imieniem Dagome a imionami Dagr
i Dagstygg dotyczą właśnie spółgło­
sek. Tak więc w imieniu Dagr wy­
stępuje spółgłoska -r, której nie ma
w imieniu Dagome. Podobnie w i-
mieniu Dagstygg po pierwszym
członie następuje sufiks -st-, które­
go w imieniu Dagome nie ma śladu.
Z kolei spółgłoska -m, zawarta w
końcówce tego imienia, nie ma od­
powiednika zarówno w imieniu
Dagr, jak i Dagstygg. Utożsamianie
zatem imienia Dagome z tymi dwo­
ma imionami tylko z powodu podo­
bieństwa pierwszej zgłoski, przy
całkowitej odmienności następują­
cych po niej spółgłosek, jest bez­
podstawna.
Zdając sobie sprawę ze słabości
tej hipotezy, naukowcy niemieccy
wysunęli inną podobną, zakładającą
pochodzenie imienia Dagome od
niemieckiego degen, oznaczającego
szpadę lub miecz, dobudowując tak­
że i do tej hipotezy odpowiednią
teorię, tym razem o niemieckim po­
chodzeniu Mieszka I.
Jednakże i ta „niemiecka” hipote­
za nie wytrzymuje krytyki na grun­
cie językowym. Gdyby bowiem na­
wet przyjąć, że imię Dagome rze­
czywiście pochodzi od słowa ozna­
czającego szpadę czy miecz, to za­
chodzi pytanie, dlaczego miałoby
ono pochodzić właśnie od niemiec­
kiego degen, a nie od rzymskiej,
włoskiej, hiszpańskiej lub nawet
czeskiej dagi czy francuskiej dague,
skoro tak właśnie w tych krajach
nazywano niegdyś szpadę, sztylet
względnie krótki miecz, tym bar­
dziej że między nazwami „daga” i
„Dagome” jest większe podobień­
stwo niż między „Dagome” i
„degen”.
Obydwie przytoczone hipotezy,
normańską i niemiecką, dodatkowo
podważa również fakt, że także w
językach innych narodów, które w
swej historii zetknęły się z Polską,
występowały lub występują słowa z
rdzeniem „dag”. Na tej podstawie
można by urobić hipotezę, np. o
sarmackim pochodzeniu' imienia
Dagome, jako że w językach irań­
skich, do których należały także
języki sarmackie, wyraz ófig wy­
stępuje dość licznie i ma wiele zna­
czeń (gniew, znak, znamię, skiba),
tym bardziej że najazdy plemion
sarmackich na tereny Polski są his­
torycznie dowiedzione, w przeci­
wieństwie do najazdów normań-
skich. Można by imię Dagome pró­
bować wywieść od awarskiego sło­
wa dag (góra), bo przecież Awaro­
wie niegdyś również najeżdżali po­
łudniowe obszary naszego kraju i
mogli zostawić ślad w nazewnictwie
osobowym. Byłyby to hipotezy bar­
dziej przekonujące od wymienio­
nych powyżej.
Jak z tego widać, hipoteza nor-
mańska i niemiecka nie mają uza­
sadnienia językowego ani history­
cznego, a użyta dla ich podbudowy
argumentacja ma charakter czysto
spekulatywny. Stosując podobną
metodę argumentacji, równie do­
brze można np. wywieść imię Dago­
me od imienia filistyńskiego boga
Dagona.
 Kolejna hipoteza, wymieniona na
wstępie jako pierwsza, łącząca imię
Dagome z imieniem Dagobert, które
rzekomo miało być nadane Miesz­
kowi I na chrzcie na cześć św. Da­
goberta, nie uwzględnia z kolei te­
zy wysuniętej ostatnio przez bada­
czy polskiego średniowiecza, a do­
wodzącej, że chrzestnym imieniem
naszego pierwszego historycznego
władcy było imię, które w formie
zdrobniałej brzmiało Miszko. Nie
mogło nim być zatem imię Dago­
bert ani też Dagome. Z tego zaś
wynika, że imię Dagome było
pierwszym, pogańskim imieniem
Mieszka I lub skrótenf takiego imie­
nia, nadanego mu po urodzeniu lub
— jak było to w zwyczaju — przy
postrzyżynach.
W porównaniu z przedstawionymi
trzema hipotezami i ich pochodny­
mi najbardziej interesująca jest hi­
poteza wymieniona na miejscu
czwartym, wysunięta przed dwu­
dziestu laty przez J. Dowiata, jak­
kolwiek i ona, jak Się przekonamy,
nie jest wolna od nieścisłości mery­
torycznych i językowych. Hipoteza
ta, w przeciwieństwie do poprzed­
nich, stoi na gruncie słowiańskiego
pochodzenia imienia Dagome, przyj­
mując, że jest to zapisane średnio­
wieczną łaciną słowiańskie imię
Dzigoma. Imię takie, jak wykazują
źródła, było w Polsce w użyciu jesz­
cze w XII w. Według J. Dowiata,
imię Dzigoma było pogańskim imie­
niem Mieszka I, zaś to ostatnie, któ­
re prawidłowo powinno brzmieć
Miszko, jest zdrobniałą formą
chrześcijańskiego imienia Michał,
jakie nasz władca otrzymał na
chrzcie.
Wartość tej hipotezy polega na
wysunięciu po raz pierwszy poglą­
du zakładającego słowiańską genezę
imienia Dagome oraz na próbie u-
dowodnienia pochodzenia imienia
Mieszko od imienia chrzestnego.
Autor powyższej hipotezy stara
się jednakże wykazać jej słuszność
za pomocą dowodu, który moim
zdaniem nie jest najtrafniejszy.
Zanotowane w bulli gnieźnień­
skiej w r. 1136 imię Dzigoma, zapi­
sane w łacińskim tekście jako Di-
goma, należące do mieszkańca wsi
Stare Biskupice, różni się w swym .
pierwszym członie dość znacznie za­
równo pisownią, jak i brzmieniem
od imienia Dagome. Gdyby nawet
przyjąć, że zapis Digoma może być
odczytany także jako Dziegoma
(por. staropolskie: Dzirżek-Dzierżek,
Dzirgosz-Dziergosz, Dzisław-Dzie-
slaw), to również w tym przypadku
człon Dzieg- jest zbyt odległy
brzmieniowo od członu Dag-, aby je
można utożsamiać. Te istotne różni­
ce wykluczają możliwość powstawa­
nia znaku równości między zapisem
Dagome a imionami Dzigoma lub
Dziegoma.
Powyższe krytyczne uwagi na te­
mat hipotezy J. Dowiata o słowiań­
skim pochodzeniu imienia Dagome
nie mają na celu jej zanegowania,
a wprost przeciwnie, zmierzają do
wykazania potrzeby jej wzmocnie­
nia przez przytoczenie na jej obronę
bardziej przekonywających dowo­
dów niż te, o których wspomniano
wyżej. Dowody takie postaram się
przedstawić.
Słownictwo polskie nie zawiera
wyrazów rodzimego pochodzenia o
początkowym sufiksie dag- ani jed-
nozgłoskowego wyrazu o takim
brzmieniu. Dotyczy to również pol­
szczyzny średniowiecznej. Jest to
zrozumiałe, gdyż język polski nie
toleruje takiego zestawienia głosek,
zwłaszcza na początku wyrazu. Po­
wierzchownie rzecz biorąc, byłby to
zatem wystarczający dowód, że imię
Dagome nie jest pochodzenia pol­
skiego. Stwierdzenie takie byłoby
jednak prawdziwe tylko przy za­
łożeniu, że imię Dagome w doku­
mencie z r. 985 zostało zapisane
zgodnie z jego fonetycznym brzmie­
niem.
Jak już wspomniano, średnio­
wieczna pisownia łacińska miała
duże trudności w zapisywaniu nazw
osobowych lub miejscowych, ob­
cych fonetycznie językowi łacińskie­
mu. Dotyczyło to zwłaszcza nazw
słowiańskich. Nie znając znaków
diakrytycznych, jakich dziś używa­
my dla oddania fonetycznego
brzmienia niektórych dźwięków na­
szej mowy — owych kresek, ogon­
ków, przekreśleń itp. — używając
łacińskiej ortografii skrybowie
przy zapisywaniu polskich nazw
musieli posługiwać się tylko pod­
stawowymi literami alfabetu łaciń­
skiego. Starając się choćby w przy­
bliżeniu oddać prawidłowe brzmie­
nie nazwy, tworzyli kombinacje
tych liter lub używali zbliżonych
brzmieniowo spółgłosek względnie
samogłosek. Badając średniowiecz­
ne łacińskie teksty zawierające pol­
skie nazwy osobowe można zauwa­
żyć występowanie pod tym wzglę­
dem pewnych prawidłowości i utar­
tych reguł, nip. dźwięk „sz” pisa­
no jako „s” lub „as”, „ż” jako „z”
lub „sz”, „rz” jako „rs” lub „r”;
miękkie spółgłoski „ć”, „ś”, „ź”,
„dż” jako „cz”, „sz”, „zz”, „dz”; sa­
mogłoskę „i” jako „y” i odwrotnie;
samogłoskę nosową „ą” jaiko „an”,
„am”, „a”, „u”, „un”, zaś nosowe
„ę” jako „an”, „a”, „e”, „en”.
Zajmijmy się tym ostatnim przy­
padkiem, tj. samogłoskami nosowy­
mi. Pod względem wymowy samo­
głosek nosowych polskie średnio­
wiecze można podzielić na trzy
okresy. W okresie najwcześniej­
szym, trwającym do połowy XIII w.,
tylna samogłoska nosowa „ą” wy­
mawiała się jako nosowe „a”, w
sposób zbliżony do „an”, zaś przed­
nia samogłoska nosowa „ę” miała
barwę taką jak obecnie. W II poło­
wie XIII w. następuje identyfika­
cja obydwu samogłosek i zostają
one zastąpione przez jedną samo­
głoskę nosową o barwie pośredniej
między „ą” i „ę”. Ten drugi okres
trwa do końca XIV w., po czym
samogłoski nosowe ulegają pono­
wnemu rozszczepieniu na „ą” i „ę”.
W źródłach pochodzących z naj­
wcześniejszego z wymienionych
okresów zachowało się kilkadziesiąt
nazw osobowych zawierających sa­
mogłoski nosowe „ą” i „ę”. W tej
liczbie aż kilkanaście razy powta­
rza się pisownia samogłoski noso­
wej „ę” za pomocą „a”.
Oto zaczerpnięte ze „Słownika
staropolskich nazw osobowych” W.
Taszyckiego przykłady nazw osobo­
wych z tego okresu, w których sa­
mogłoska nosowa „ę” oddana jest
w oryginalnej pisowni za pomocą
„a” zawiera także najstarszy polski
dłowe brzmienie nazwy, następnie
jej łaciński zapis): Gręza — Graza
(1125), Rzędzislaw — Radzisław
(1138), Pękosław — Pacoslaus (1145),
Święty — Zuati (1150), Prędota —
Pradota (1153), Wirzbięta — Virba-
ta (1202), Częstobor — Chastobor
(1203) , Cieszęta — Cessata, Tessata
(1204) , Bożęta — Bozata (1212)
Mieszczęta — Mestata (1218), Grę-
bic — Grabic (1218), Pęcisław —
Pacislaus (1222), Świętosz — Swatos
(1223). Stępota — Stapota (1224),
Częstosz — Castos (1252).
Przykład pisowni „ę” za pomocą
.,a” zawiera także najstarszy polski
tekst z Księgi Henrykowskiej
(1270): „Day ut ia pobrusa (pobru-
szę) a ti poziwai”. Przykłady po­
wyższe świadczą, że przedstawienie
nosowej samogłoski „ę” za pomocą
litery „a” było w tym czasie regu­
łą prawie tak często spotykaną jak
pisanie jej przez „an”. Nasuwa się
w związku z tym wniosek, iż lite­
ra „a” użyta w pierwszej zgłosce
imienia Dagome może być w isto­
cie zapisem nosowej samogłoski „ę”.
Pomocniczym materiałem dowo­
dowym, potwierdzającym dodatko­
wo to przypuszczenie, są liczne
przykłady pisowni „ę” za pomocą
„a” występujące w źródłach łaciń­
skich z w. XV, a więc z okresu, w
którym nastąpiło rozszczepienie sa­
mogłosek „ą” i „ę”, tale jak to mia­
ło miejsce w okresie najwcześniej­
szym. Oto niektóre z tych przykła­
dów, wzięte wyrywkowo ze „Słow­
nika staropolskich nazw osobowych”
z podaniem ich właściwego brzmie­
nia i oryginalnej pisow ni: Nasięg-
niew — Nasagnew (1441, 1444),
Stęgnic — Stagnic (1491), Częstota
— Czastota (1497), Dębno — Dabno
(1410), Tęgoborz — Tagoborz (1450),
Śędzic — Sadzicz (1451), Dzięgil —
Dzyagyl (1442), Dołęga — Dolaga
(1453), Stęgoski — Stagoski (1479),
Tęczyński — Thaczynski (1430),
Dzięcioł — Dzacaol (1426), Godzięba
— Godzaba (1433), Węgielski —
Wagelsky (1488).
Wracając do okresu najwcześniej­
szego, z którego pochodziła pierw­
sza grupa zacytowanych przykła­
dów, należy gwoli ścisłości wspo­
mnieć, że w źródłach z tego okresu
występuje też kilka przykładów
użycia „a” dla oddania samogłoski
nosowej „ą” (np. Bądek — Bathec,
Niesąd — Nezad, Gąsika — Gaska),
nie jest więc wykluczona i ta ewen­
tualność, że litera „a” w pierwszym
członie imienia Dagome może
oznaczać samogłoskę nosową tylną
„ą”. Dla nas zasadniczą sprawą nie
jest jednak barwa samogłoski noso­
wej użytej w imieniu Dagome, lecz
jej nosowość.
Przytoczone dowody dają podsta­
wę do wysunięcia poglądu, że za­
pis Dagome jest łacińskim zapisem
imienia Dęgoma lub Dągoma. Imię
Dęgoma lub Dągoma jest możliwe
tak z punktu widzenia semantyki
imion słowiańskich, jak i ich budo­
wy. Imiona z końcówką -oma na­
leżą do jednych z najstarszych ty-
 pów imion polskich. Były w uży­
ciu jeszcze w średniowieczu, na­
stępnie zanikły. Według W. Taszyc-
kiego, słowiańskie imiona jedno-
członowe są z reguły skrótem lub
zdrobnieniem imion dwuczłonowych,
przy czym imiona z końcówką
-oma są jednotematycznymi skróce­
niami imion dwuczłonowych,
wzmocnionymi przyrostkiem. Uczo-
' ny ten wyznawał początkowo po­
gląd, iż imiona typu Ciechoma, Wi-
toma, Żyroma powstały z imion
dwuczłonowych kończących się na
-mir (Ciechomir, Witomir, Żyromir),
jednakże w późniejszym okresie do­
szedł do przekonania, że imiona te
powstały z imion dwuczłonowych o
końcówce -sław (Ciechosław, Wito-
sław, Ży rosła w).
Jeżeli przyjąć ten ostatni pogląd,
wynikałoby, że imię Dęgoma U Dą-
goma jest imieniem skrótowym
utworzonym od dwuczłonowego
imienia Dęgosław |j Dągosław.
Słowo „dąg” w języku prasło­
wiańskim oznaczało siłę, moc a cza­
sownik „dęgnoti” — rosnąć, krzep­
nąć. stawać się silniejszym, zdrow­
szym. Stąd w języku staropolskim
„iść w dążki” znaczyło iść w za­
pasy, „dęgi” znaczyło silny, a „dą­
żyć” — silić się, osiągać siłę (por.
slowac. „duh” — siła, dzielność; rus,
„diużyt” — pokonywać, przemagać).
Imię Dęgosław lub Dągosław nale­
PRÓBIEI11V
BIANKA KI S K H 3H I»
I, 1984
i. Bałachowski
dr nauk medycznych
Ogniwo
paliwowe
i komórka
Światowy kryzys energetyczny zwrócił
uwagę na konieczność oszczędnego
użytkowania paliwa przy produkcji
energii. Naukowcy szukają różnych
dróg rozwiązania tego problemu. Je­
den z takich sposobów przedstawia dr
nauk medycznych I. S. Bałachowski,
pracownik Wszechzwiązkowego Nauko­
wego Centrum Chirurgii AM N. W jego
koncepcji zaciekawia podejście, które
go istota sprowadza się do tego, aby
w jednym zespole połączyć żywą ko­
mórkę z chemicznym źródłem prądu.
żałoby więc tłumaczyć jako „sław­
ny siłą” lub „sławiący siłę”.
Imię Dęgoma || Dągoma mogłoby
również pochodzić od imienia Dę-
gomir || Dągomir. Odbiegałoby to
co prawda od teorii prof. Taszyc-
kiego, jednakże ku przyjęciu takiej
możliwości skłania występowanie w
imiennictwie staropolskim obok
imion Wyszyma, Unima, Sulima,
Jaroma zarówno imion Wyszesław,
Unisław, Sulisław, Jarosław, jak i
imion Wyszemir, Unimir, Sulimir,
Jaromir. W kręgu Mieszka I wy­
stępuje imię Tęgomir || Tągomir,
noszone przez księcia połabskiego
plemienia Stodoran, teścia siostry
Ody, żony Mieszka, zbliżone fone­
tycznie do imienia Dęgomir || Dą­
gomir.
Niezależnie jednak od tego, czy
tworzywem dla skrótowej formy
imienia było imię Dęgosław || Dą­
gosław, czy Dęgomir || Dągomir,
istotny jest wynikający z naszych
rozważań wniosek, że utworzone od
jednego z tych imion skrótowe
imię Dęgoma || Dągoma było pierw­
szym, słowiańskim imieniem Miesz­
ka I.
Drugą interesującą kwestią jest
imię chrzestne naszego księcia. Jak
już nadmieniliśmy wyżej, władca
ten w rzeczywistości nie nazywał
się Mieszko, lecz Miszko. Takie
właśnie brzmienie tego imienia w
przedstawiają
Historia techniki potoczyła się w
ten sposób, że obecnie większość
niezbędnej energii uzyskuje się
spalając węgiel, ropę naftową i gaz
w mało efektywnych maszynach
cieplnych. Na mocy „nieubłaga­
nych” praw fizycznych podstawo­
wy sposób podwyższenia współ­
czynnika sprawności tych maszyn
— to zwiększenie temperatury. A-
żeby temperatura spalania była
wysoka, potrzebne są wysokokalo­
rycznie rodzaje paliwa — takie, w
których skład wchodzą tylko pier­
wiastki, utleniane — węgiel i wo­
dór, a substancji zbytecznych — a-
zotu i innych niepalnych składni­
ków — powinno być jak najmniej.
Z tego powodu tanie, a Co najważ­
niejsze, odnawialne rodzaje paliwa
— drzewo i torf — znajdują małe
zastosowanie.
Można radykalnie podwyższyć
współczynnik sprawności spalania,
jeśli zrezygnuje się z maszyn, ciepl­
nych i użyje ogniw paliwowych,
które bezpośrednio przekształcają
energię chemiczną związków orga­
nicznych.
W organizmach żywych przebie­
gają procesy podobne jak w ogni­
odniesieniu do niego i innych
przedstawicieli dynastii piastow­
skiej podają najstarsze źródła z X
i XI w , (Misica 985, Misko 1014,
Misuka 1025, Misica 1087, Mysco
1122, Misico 1146, 1175). Oprócz te­
go kilkakrotnie imię to występuje
w źródłach z tego samego okresu
jako Misze jko (Misaco 985, 991,
Misacho 990, Mysecho 1031, Miseco
XI). Natomiast imię Mieszko poja­
wia się w źródłach po raz pierw­
szy dopiero w drugiej połowie XII
w. (Mesiko 1155, Mescho 1187), a
więc jest wytworem tradycji póź­
niejszej.
Wspomnieliśmy już o poglądzie
J. Dowiata, według którego imię
Mieszko było zdrobnieniem Michał,
nadanego księciu na chrzcie. Nale­
ży jednak zaznaczyć, że w polskim
imiennictwie średniowiecznym imię
Miszko vel Miszka było także zdro­
bnieniem imienia Mikołaj. Możliwy
jest więc również pogląd, że imie­
niem chrzestnym Mieszka I było
chrześcijańskie imię Mikołaj, które
po chrzcie w niedługim czasie zdro­
bniono na Miszko, zgodnie z pow­
szechnym u Słowian zwyczajem
zdrabniania nazw osobowych.
Powyższe swoje wywody na te­
mat „Dagoma iudex” polecam łas­
kawej uwadze historyków i języko­
znawców.
Lubomir Czupkiewicz
wach paliwowych — komórki utle­
niają związki organiczne (to zna­
czy pokarm), a wyzwolona energia
przekształca się na przykład w e-
nergię mechaniczną (ruch) lub e-
lektryczną (impuls nerwowy). In-
. teresujące jest to, że w procesie
przemiany materii z pokarmu uzy­
skuje się produkty najcenniejsze z
energetycznego punktu
(następuje wzbogacenie
widzenia
„paliwa”
komórkowego), a energetyczna fa­
bryka, komórki otrzymuje przysto­
sowany dó jej potrzeb produkt wy-
sokoka loryczny.
Postaramy się zanalizować czy
rzeczywiście można przeprowadzić
analogię między utlenianiem biolo­
gicznym a podobnymi procesami za­
chodzącymi w ogniwach paliwo­
wych i jeżeli analogia ta istnieje,
to czy wielka energetyka może się
czegoś nauczyć od maleńkiej ko­
mórki? Zauważmy przy tym, że z
energetycznego punktu widzenia
współczynnik sprawności pracy
mięśnia jest całkiem niezły — oko­
ło 30% —1 czyli jest się czego u-
czyć.
Przeprowadzając analogię między
utlenianiem biologicznym a utlenia-
 niem wodoru w ogniwie paliwo­
wym, będziemy rozważać klasyczny
rodzaj ogniwa paliwowego — ogni­
wo wodorowo-tlenowe. W nim na
jednej z elektrod wodór gazowy
przekształca się w jony wodorowe
i przechodzi do roztworu, a elek­
trony pozostają na elektrodzie, na­
dając jej ładunek ujemny. Na dru­
giej elektrodzie do roztworu prze­
chodzi gazowy tlen, przekształca się
w jony wodorotlenowe, a elektro­
da przyjmuje ładunek dodatni. W
sumie zachodzi reakcja chemiczna
między tlenem a wodorem z utwo­
rzeniem wody, przy czym od jed­
nej elektrody do drugiej płynie
prąd elektryczny.
Zarówno żywa komórka jak i o-
gniwo paliwowe mogą pracować
tylko wtedy, jeśli na zewnątrz wy­
stępują dwie substancje: utleniacz
(z reguły tlen atmosferyczny) i sub­
stancja utleniana (paliwo; bioche­
micy nazywają ją substratem utle­
niania lub po prostu substratem).
Utlenianie substratu tlenem at­
mosferycznym w komórce nie jest
procesem jedtaoe taipowym, składa
się nań kilka następujących po so­
bie reakcji chemicznych. Wszyst­
kie te reakcje razem często nazy­
wa się łańcuchem oddechowym.
Łańcuch ten ma dwa zakończenia:
jedno nazywa się tlenowym, drugie
— substratowym. Pozwala to na po­
równanie procesów zachodzących
na elektrodzie tlenowej ogniwa pa­
liwowego z tlenowym zakończeniem
łańcucha, a procesów zachodzą­
cych na elektrodzie wodorowej —
z zakończeniem substratowym łań­
cucha oddechowego.
W każdej komórce, podobnie jak
w ogniwie paliwowym, jako głów­
ny substrat służy wodór. Jednakże
w komórce wodór nie występuje w
stanie wolnym w postaci gazu, lecz
-jest związany z przenośnikiem (wo­
dór gazowy wydzielany do atmo­
sfery jest wytwarzany tylko przez
niektóre gatunki bakterii). Prze­
nośniki wodoru to cała grupa związ­
ków chemicznych, wśród których
największe znaczenie ma dWunuk-
leotyd nikotynamidoadeninowy
(NAD). Ten złożony związek che­
miczny o masie cząsteczkowej 633
daltonów może przenosić tylko dwa
atomy wodoru o całkowitej masie
równej 2 daltonom, co oznacza e-
fektywność prawie tak niską jaku
hemoglobiny (jedna cząsteczka he­
moglobiny w korzystnych warun­
kach może przenieść 4 cząsteczki
tlenu, a masa cząsteczkowa hemo­
globiny wynosi 64 000 daltonów, zaś
cząsteczki tlenu — 32 daltony). Je­
dnakże w rzeczywistości NAD pra­
cuje znacznie efektywniej, gdyż ce­
chuje go wysoka liczba obrotów1
— do kilku tysięcy na minutę.
Wszak jest to przenośnik wewną­
trzkomórkowy i odległości, na któ­
re przenosi on wodór, mierzy się w
mikrometrach lub ich częściach.
Nasuwa się pytanie: czy na takie
mikroskopijne odległości potrzebny
jest przenośnik? Istotnie nie ma po-*
* L ic zb a o b ro tó w , czy li „ a k ty w n o ś ć
c z ą s te c z k o w a ” , je s t to liczb a c ząsteczek
s u b s tr a tu p rz e k s z ta łc a n y c h w cią g u
je d n e j m in u ty p rz e z je d n ą cząste c z k ę
e n z y m u (p rz y p . tłu m .).
Schemat hipotetycznego urządzenia wykorzystującego biologiczny sposób
uzyskiwania wodoru dla ogniw paliwowych. Żywa komórka znajdująca się
w warunkach anaerobowych (beztlenowych) wykonuje nadal swoje podsta­
wowe zadanie, tzn. wytwarza wodór w wyniku rozpadu substancji pokarmo­
wych i wody. Specjalna substancja (np. kwas mlekowy), która jest w stanie
przeniknąć przez błony komórkowe, przenosi ów wodór na elektrodę wodo­
rową ogniwa paliwowego. Pozostałe procesy przebiegają tak jak w klasycz­
nym ogniwie wodorowo-tlenowym.
trzeby, aby transportować wodór
tak, jak hemoglobina transportuje
tlen, skoro wodór powstaje w ko­
mórce, ale NAD jest przenośnikiem
o zupełnie innym charakterze. He­
moglobina transportuje tlen cząste­
czkowy pochodzący z powietrza i w
takiej postaci (Os) oddaje go tkan­
kom. W komórkach wodór cząste­
czkowy nie występuje, toteż NAD
stanowi swego rodzaju „szczypce",
które wydzierają atomy wodoru z
utlenianych cząsteczek pokarmu. Za
każdym razem cząsteczka NAD „za­
biera” po dwa atomy wodoru, je­
dnocześnie przyczyniając się do te­
go, aby jeden z nich rozpadł się na
dwie naładowane cząsteczki — pro­
ton i elektron, przy czym ujemny
elektron pozostaje połączony z czą­
steczką przenośnika, a dodatni pro­
ton (jon wodorowy) przechodzi do
roztworu. W trakcie wędrówki ele­
ktronów przez łańcuch oddechowy
następuje nagromadzenie energii w
związkach wysokoenergetycznych —
ATP (adenozynotró j fosforan ach).
Następnie organizm wykorzystuje
ATP w miarę potrzeby dla wyko­
nania konkretnej pracy, na przy­
kład pracy mechanicznej (skurcz
mięśnia), pracy osmotycznej (akty­
wny transport jonów) itp.
Widzimy zatem, że między ogni­
wem paliwowym a łańcuchem od­
dechowym istnieje pewna analogia
— w obu przypadkach elektrony
wędrują od wodoru do tlenu, przy
czym wydziela się energia, która
może być wykorzystana: w ogni­
wie paliwowym powstaje prąd e-
lektryczny, zaś w komórce synte­
tyzowane są związki wysokoenerge­
tyczne ATP. Wodór Okazał się naj­
stosowniejszym paliwem zarówno dla
komórek, jak i dla ogniw paliwo­
wych. Problem teraz polega na
tym, gdzie można go uzyskać i.ja k
transportować.
W żywej komórce funkcjonuje
mechanizm wspomagający, który
dostarcza wodór z dostępnych pro­
duktów (czyli z pokarmu). Jest to
pierwszy „przygotowawczy” etap
utleniania biologicznego. Na tym e-
tapie zachodzą procesy, które su­
marycznie można przedstawić w
formie reakcji:
C + 2H30 _> C 02 + 4H,
w której każdy utleniany atom wę­
gla reaguje z dwoma cząsteczkami
wody, przy czym powstaje dwutle­
nek węgla, a cztery atomy wodoru
wyłapywane są przez przenośniki
i dalej przekazywane do łańcucha
oddechowego.
Jest to bardzo ważny etap utle­
niania biologicznego. Energia che­
miczna różnych związków organi­
cznych prawie bez strat jest prze­
noszona na wodór, to znaczy prze­
kształca slię w taką formę, która
może być wykorzystana zarówno w
systemie energetycznym komórki
jak i w ognliwiie paliwowym. Jeżeli
znajomość jakichkolwiek mecha­
nizmów utleniania biologicznego
może mieć pożytek dla wielkiej e-
nergetyki, to przede wszystkim do­
tyczy to tego, w jaki sposób ener­
gię chemiczną paliwa przekazać
wodorowi.
Nasuwa się pytanie: czy do ogni­
wa paliwowego można dopasować
analogiczną ..przystawkę”, która
także będzie wytwarzać wodór, u-
żywając do tego celu najrozmait­
szych surowców miejscowych?
W zasadzie jest to możliwe, prze­
cież chemicy-technolodzy już od
dawna różnymi sposobami uzysku­
ją wodór, używając energii zgro­
madzonej w paliwie organicznym.
Jednakże są do tego potrzebne wy­
sokie temperatury, podczas gdy w
komórce cel ten zostaje osiągnię­
ty dzięki doskonałym katalizato­
rom, jakimi są enzymy. Wątpliwe,
ezv można liczyć na to, że w bli-
śkiej przyszłości uda się stworzyć
taki system katalizatorów, jaki
funkcionuje w komórce. Co inne­
go, gdyby udało się połączyć żywe
komórki z ogniwem paliwowym.
Wówczas można byłoby spalać w
nim najrozmaitsze produkty orga­
niczne pochodzenia roślinnego, np.
drzewo czy torf. Jakie tu napoty­
kamy przeszkody i jak je przezwy­
ciężyć?
 Wiadomo, że można z komórek
uzykiwać pojedyncze enzymy w ce­
lu wykorzystania ich w procesach
technologicznych, co od dawana
stosuje się w przemyśle spożyw­
czym (np. w procesach fermenta­
cyjnych). Niemniej uzyskanie z
komórek kompleksu kilkudziesię­
ciu enzymów, które przekształcają
glukozę na wodór związany z prze­
nośnikiem, jest praktycznie niemo­
żliwe. Z drugiej strony nie jest mo­
żliwe wydob.ycie związanego wodo­
ru z komórki, ponieważ błony ko­
mórkowe są dla niego nieprzepu­
szczalne. Pozostaje jedno — znaleźć
substancję, która potrafiłaby prze­
chodzić przez błony komórkowe i
przenosić ze sobą atomy wodoru.
Takie substancje transportujące,
przenośniki, znane są biochemikom
i uczestniczą one w licznych pro­
cesach życiowych.
W ten sposób zadanie sprowadza
się do tego, żeby atomy wodoru,
które powstają wewnątrz komórek
nie zostawały tam zużyte (nie u-
tleniały się) dla własnych potrzeb, a-
le były wyprowadzane przez prze­
nośniki na zewnątrz i, tam utlenia­
ne w ogniwie paliwowym. Pier­
wszą część zadania jest stosunkowo
łatwo spełnić — należy albo umieś­
cić komórkę w beztlenowych (anae-
robowych) warunkach, albo rozer­
wać tlenowy koniec łańcucha odde­
chowego silnie działającym środ­
kiem, na przykład tlenkiem węgla
lub cyjanowodorem. Znacznie tru­
dniej jest dobrać odpowiedni prze­
nośnik. Bodaj najlepiej nadaje się
do tego celu system składający się
z kwasu mlekowego i pirogrono-
wego. Oba te kwasy stosunkowo
dobrze przenikają przez większość
błon komórkowych.
Schemat takiego urządzenia zo­
stał pokazany na rycinie. Zawie­
sina jednokomórkowych organiz­
mów, np. drożdży, znajduje się w
hermetycznym naczyniu z roztwo­
rem zawierającym substancje od­
żywcze. Samo tylko przebywanie w
warunkach anaerobowych gwałto­
wnie uaktywnia przemianę materii;
komórka wchłania pożywienie,
przekształcając je w kwas węglo­
wy li wodór przyłączony do prze­
nośnika. Ten, reagując z kwasem
pirogronowym, oddaje mu dwa a-
tomy wodoru. Powstaje kwas mle­
kowy, który od1 razu przenika na
zewnątrz komórki i utlenia się na
elektrodzie, przeobrażając się z po­
wrotem w- kwas pirogronowy. Przy
tym na elektrodzie zostają dwa jo­
ny wodoru ‘i dwa elektrony, nada­
jąc jej ujemny ładunek elektrycz­
ny. Kwas pirogronowy powraca do
komórki, gdzie znowu uczestniczy w
takim samym cyklu przemian.
Na skutek pewnych warunków
wykorzystanie takich przenośników
połączone jest z pogorszeniem
współczynnika sprawności; dlatego
może się to opłacić tylko w szcze­
gólnych okolicznościach. Przy nie­
których chorobach serca wykorzy­
stuje się kardiostymulatory, steru­
jące skurczami mięśnia sercowego.
Razem z kardiostymuJatorem w
Oiało pacjenta wszczepia się bate­
ryjkę elektryczną — źródło prądu.
Jednak w organizmie, zwłaszcza
chorym, jest zawsze dużo kwasu
mlekowego i mógłby onv utlenia­
jąc się na elektrodzie ogniwa pa­
liwowego, zasilać kardiostymula-
tor, który otrzymałby w ten sposób
niewyczerpywalne źródło energii.
Jeszcze ponętniej idea ta wyglą­
da w przypadku budowy sztuczne­
go serca. W tym celu potrzebny
jest silnik elektryczny; ale skąd
wziąć źródło energii? Pożyteczne
może okazać się hipotetyczne ogni­
wo elektrochemiczne, w którym u-
tłenia się kwas mlekowy, ponieważ
w organizmie ludlzi z chorobami
serca tworzy się dużo kwasu mle­
kowego; ale nie można go wyko­
rzystać z powodu braku tlenu. W
tym przypadku od razu zostałyby
rozwiązane dwa problemy — o-
trzymywania energii dla sztuczne­
go serca oraz zużytkowywania nad­
miaru kwasu mlekowego.
Ogniwo paliwowe wykorzystują­
ce biologiczny sposób otrzymywa­
nia wodoru może także znaleźć za­
stosowanie na statkach kosmicz­
nych, gdizie niemożliwe jest spala­
nie zwykłego paliwa.
Ważną zaletą takich biologicz­
nych źródeł energii jest również to,
że nie tylko wykorzystują odna­
wialne źródła surowca, ale także
nie zanieczyszczają środowiska, po­
nieważ włączają się w obieg ma­
terii w przyrodzie znacznie łatwiej
niż każde inne źródło energii o-
prócz Słońca.
Tłum. i oprać. Ewa Smuk
new . .
s c ie n t is t IX/1983
D. McLaren
Meteoryty
i ewolucja
Skompromitowany już dawno katastro­
fizm utrzymywał, iż zmiany w świecie
organicznym obserwowane w profilach
geologicznych wywoływane byty przez
katastrofy niszczące totalnie (lub pra­
wie totalnie) świat organiczny, który
później odradzał się w zmienionej po­
staci. Atrakcyjność katastrofizmu, choć
w nieco innej formie, ostatnio znowu
rośnie, czego przykładem jest poniższy
tekst.
Jednym z dogmatów obowiązują­
cych do niedawna w geologii było
twierdzenie, że procesy geologiczne
kształtujące obecnie powierzchnię
Ziemi są takie same od momentu
konsolidacji planety. Zaliczały się
do nich zaburzenia skorupy ziem­
skiej prowadzące do powstawania
gór; erozja lądu przez wodę, wiatr
i lód, transport i osadzanie tak po­
wstałego materiału okruchowego do
basenów sedymentacyjnych, wre­
szcie kompakcja i twardnienie o-
sadu dzięki naciskowi warstw nad-
ległych i działaniu ciepła z wnę­
trza Ziemi. Twarde skały stanowią
materiał wyjściowy do powstawa­
nia gór — i tak dalej do końca.
Taki obraz wynikał z interpreta­
cji sekwencji skalnych poznanych
w wielu rejonach świata.
Posługując się skamieniałościami
roślin i zwierząt geolodzy skon­
struowali względną skalę czasową
dla ostatnich 15% historii Ziemi
(550 min łat). Generalnie rzecz bio­
rąc, zmiany zachodzące w skorupie
ziemskiej wydawały się stopniowe,
lecz w niektórych przypadkach naj­
wyraźniej musiały przebiegać szyb­
ko (w sensie geologicznym) i dra­
matycznie. Przypadki takie zazna­
czone są przez masowe wymiera­
nia i znaczne redukcje liczby or­
ganizmów, trwających nieprzerwa­
nie przez wiele milionów lat. Zda­
rzało się w pewnych „momentach”
czasu geologicznego, że zagładzie
ulegała ponad połowa wszystkich
rodzin królestwa zwierząt. Wielkie
wymierania dotknęły m.in. dino­
zaury, które królowały przez 130
min lat, amonity, które przetrwały
330 min lat, zanim wyginęły 65 min
lat temu, i trylobity, żyjące przez
cały paleozoik (250 min lat).
Geolodzy przypuszczają, że te
wielkie wydarzenia w historii Zie­
mi związane są ze zmianami śro­
dowiska, wywołanymi przez zna­
czne wahania poziomu morza (i e-
fekty towarzyszące). Co jakiś czas
jedńak odżywa idea, że niektóre
wymierania spowodowane były
przez przyczyny natury astronomi­
cznej. Wśród nich proponowano:
duże meteoryty (bolidy), komety,
supernowe, wyjątkowo silne pro­
tuberancje słoneczne, przejście U-
kładu Słonecznego przez ramiona
Galaktyki. Najbardziej prawdopo­
dobny wydaje się związek bolidów
z niektórymi wymieraniami. Moc­
nym argumentem mogą tu być
słynne prace Alvareza i współpra­
cowników, donoszące o odkryciu
chemicznych śladów (min. irydu)
pozaziemskiego ciała, które ulec
miało zderzeniu z Ziemią pod ko­
niec kredy (65 min lat temu). Gra­
nica kreda — trzeciorzęd określona
jest przez wielkie wymieranie.
Z obliczeń probabilistycznych wy­
nika, że zderzenia się Ziemi z o-
biektem o średnicy 1 km można o-
czekiwać raz na milion lat, a wię­
ksze obiekty, o średnicy 10 km, po­
winny pojawiać się co 60—100 min
lat. Zderzenie Ziemi z 10-kilome-
trowym bolidem byłoby wydarze­
niem katastrofalnym i równałaby
się wybuchowi 1014 ton TNT (czy­
li 100 min razy więcej niż bomba
o sile 1 megatony). Przejście bolidu
przez atmosferę pozostawiłoby w
niej dziurę otwartą wystarczająco
długo, aby wyrzucić do stratosfery
 zgazowane szczątki samego bolidu
oraz materiał ziemski w ilości 10-
1004crotnej jego masy. Byłby to
w większości najdrobniejszy pył.
Oprócz tego wokół krateru została­
by rozrzucona olbrzymia masa
skal w promieniu pięciokrotnie
większym niż promień krateru.
Trudno powiedzieć jak długo czą­
steczki pyłu (lub pyłu i wody, jeś­
li bolid wpadłby do oceanu) uno­
siłyby się w górnych warstwach
atmosfery. W każdym razie na o-
gromnych obszarach słońce uległo­
by zaciemnieniu na kilka miesię­
cy.
Wymiana energii przy spadku
meteorytu spowodowałaby krótkie
podgrzanie atmosfery, po którym
nastąpiłoby znaczne ochłodzenie z
powodu zaciemnienia. Szok termi­
czny powinien wytworzyć w atmo­
sferze mieszaninę tlenków azotu.
Podejrzewa się, że kwaśne deszcze
w ten sposób wywołane mogłyby
rozpuścić węglan wapnia (w tym
szkielety morskich organizmów) w
oceanach do głębokości 75 m. Czą­
stki metalu rozpraszone w strato-
sferze wraz z ziemskim pyłem mo­
głyby, skazić lądy i oceany, a jeśli
byłaby to kometa, wytworzyłyby
się związki cyjanopochodne w iloś­
ci wystarczającej do zatrucia w ie­
lu roślin i zwierząt Spadek me­
teorytu do oceanu wzbudziłby gi­
gantyczne fale rozchodzące się ku
brzegom, skutkiem czego wody w
płytkich morzach uległyby znacz­
nemu zmętnieniu. Zjawisko takie
powinno wywołać wymarcie wielu
gatunków na znacznych obszarach,
a być może nawet w skali globu.
Zastanówmy się, jakiego rodzaju
fizyczne ślady stanowiłyby poparcie
powyższych przypuszczeń. Mogą
być one dwojakiego rodzaju: lokal­
ne i regionalne (globalne). Siadem
najbardziej wyrazistym jest kra­
ter, jeśli upadek bolidu nastąpił na
lądzie. Niewielkie kratery mają
prosty kształt misy, większe, bar­
dziej złożone, są strukturami pierś­
cieniowymi, z wypukłością pośrod­
ku. Młode kratery otoczone są wa­
łem wyrzuconego materiału skalne­
go. W miarę starzenia się erozja u-
suwa materiał otaczający krater,
niszczy wał. a później zaciera
wszelkie ślady po upadku meteory­
tu. Kanadyjscy geofizycy R. Grieve
i B. Robertson opisali aż 105 pew­
nych i prawdopodobnych kraterów
pozostałych po uderzeniach dużych
meteorytów. Trzy z nich są star­
sze, pozostałe młodsze niż 580 min
lat.
Ile z tych kraterów stanowi ślad
po wielkim bolidzie? Przy często­
tliwości jeden 10-kilometrowy bo­
lid na 60—100 min lat, powinno
być na Ziemi 6—10 kraterów o
średnicy 70—130 km. Ponieważ je­
dnak 70% powierzchni naszej pla­
nety zajmują oceany, można ocze­
kiwać, że tylko dwa lub trzy znaj­
dują się na lądach. Tak też jest w
istocie. Manicouagan w Quebec
(Kanada) to pozostałość po prze- -
szło 70-kilometrowym kraterze o
wieku około 210 min lat; Popigaj i
Puczeż-Katunki (ZSRR) to kratery
o średnicy 100 i 80 km, liczące 30
Cykliczne wydarzenia na ewolucyjnej skali czasu. Wielkie wymierania na­
niesione są teraz z cyklicznymi i epizodycznymi zmianami w ciągu fanerozoi-
ku. Naprzemianleglość okresów „chłodni” (O) i „cieplarni” (G) przypisywana
jest zmianom w konwekcji ciepła w ziemskim płaszczu.
i 183 min lat. Siady uderzeń w o-
ceanach są prawdopodobnie nie-
wykrywalne.
Zostawmy teraz bolidy i kratery
i zajmijmy się zapisem geologicz­
nym, w którym wydarzenia zwią­
zane z wyzwalaniem tak olbrzy­
mich energii powinny pozostawić
jakieś ślady. I tu właśnie zaczyna­
ją się prawdziwe trudności. Naj­
pierw trzeba odwołać się do „ty­
powego przykładu” — zderzenia ze
znacznej wielkości ciałem pozazie­
mskim pod koniec kredy. Otóż
twierdzi się, że dowód tego wyda­
rzenia stanowi 1—150 cm grubości
warstewka iłu wzbogaconego
pięcio- do tysiąckrotnie w iryd,
osm, platynę, złoto i inne metale
szlachetne w porównaniu ze śred­
nią zawartością tych pierwiastków
w skorupie ziemskiej. Taką wars­
tewkę znaleziono w tej samej po­
zycji stratygraficznej w wielu kra­
jach, w osadach zarówno morskich
jak ląjdowych. średnicę bolidu o-
szacowano na 5 do 16 km. Choć
wydawało się. że dowód trudlno bę­
dzie podlważyć, to jednak po wstę­
pnej ekscytacji wielu uczonych
zgłosiło zastrzeżenia i alternatywne
wyjaśnienia anomalii w składzie iłu.
Jakie mogą być biologiczne skut­
ki upadku meteorytu? Wydaje się
możliwe, że 10-kilometrowy bolid
zderzając się z Ziemią wywoła w
świecie organicznym zmiany o za­
sięgu okoloziemskim. D. Raup i J.
Sepkoski z Chicago sporządzili dla
rodzin bezkręgowców i kręgowców
wykresy obrazujące ilość wymar­
łych rodzin na milion lat w e wszy­
stkich okresach geologicznych '. Wy­
różnili on! dwa typy wymierania:
..drugoplanowe” i „masowe”. War­
tości pierwszego z nich wahają się
od 2 dlo 6 rodzin na milion lat.
Wymierania masowe, wielokrotnie
przewyższające te wielkości, nastą­
piły w późnym ordowlku. późnym
permie, późnym triasie i, późnej
kredzie.1
1 P o r .: W y m ie ra n ie g a tu n k ó w a h i­
sto ria ży cia. „ P ro b le m y ” 8, 1984. (red.)
Analizowanie ilości rodzin w in­
terwałach czasowych rzędu wielu
milionów lat prowadzi jednak do
nieujawnaania istotnych informacji.
Na przykład na granicy franu i fa-
menu — gómodewońskich pięter —
miała miejsce ogromna redukcja
biomasy w płytkomorskich dennych
biocenozach, o zasięgu niemal c-
gólnoświatowym i dość szybkim
tempie — około pół miliona lat.
Biomasa jest lepszą, choć trudniej­
szą do oszacowania miarą niż ilość
rodzin. Znaczenie dwóch porówny­
walnych rodzin, mierzone ilością
gatunków, może różnić się o kilka
rzędów wielkości od znaczenia wy­
rażonego biomasą.
A. Boucot z Uniwersytetu Oregon
oszacował zmiany zróżnicowania
morskiego bentosu w czasie fane-
rozoiku (eon od kambru do dziś) i
wydzielił 12 jednostek ekologicz-
no-ewolucyjnych. Każda jedtnostka
cechuje się zróżnicowanym, lecz
swoistym zespołem organizmów', u-
trzymującym swą tożsamość przez
cały czas jęj trwania (ryc. 1). Jed­
nostki pojawiają się i zanikają ra­
ptownie. Wg Boucota w obrębie
każdej jednostki przeważa konser­
watyzm ewolucyjny, a zmiany są
powolne; stan ten jest przerywany
gwałtownymi zmianami pod koniec
jej trwania. Zdaniem D. Raupa
wyjaśnić to można właśnie ude­
rzeniami znacznych rozmiarów ciał
pozaziemskich. Niemniej jednak, i-
stnieje sporo innych procesów, nie­
obojętnych dla życia na Ziemi, w
tym i rytmiczne, jak choćby cykl
od 20 000 do 100 000 lat, wywołany
perturbacjami orbity Ziemi, cykl
atmosferyczno-oceaniczny (32 min
lat) czy najdłuższy i najmnliej pe­
wny cykl 300 000 min lat.
Widać więc, że zjawiska wymie­
rania są bez wątpienia wieloprzy-
czynowe, a sytuację dodatkowo
komplikuje fakt, że podstawowy,
pierwotny mechanizm zmian (np.
ieden z cykli) może pobudzać w ie­
le efektów wtórnych, potomnych,
bezpośrednio wpływających na bio­
sferę. Rozmieszczenie gatunków
kontrolowane jest przez czynniki
fizyczne i biologiczne. Do fizycz­
nych należą nip. zmiany poziomu
mórz, krótko- i długoterminowe
wahania klimatyczne, wędrówka
kontynentów, epoki lodowcowe,
zmiany zawartości CO, w atmosfe­
rze, rewersja biegunów, wahania
natężenia promieniowania, zawar­
tość pyłu i wody w atmosferze, ka­
tastrofalne fale morskie (tsunami)
itp. Spośród czynników biologicz­
nych najistotniejsze są dwa: kon­
kurencja i produkcja fitoplankto-
nu, który jest początkowym ogni­
wem marskich łańcuchów troficz­
nych. Związek masowego wymie­
rania z konkurencją jest luźny lub
żaden., podczas gdy produkcja fi-
toplanktonu może stanowić ważny
czynnik.
Poniżej omówimy trzy przypad­
ki masowego wymierania związane
z ewentualnym upadkiem meteory­
tu, jako mechanizmem sprawczym.
• Granica fran—famen. Informa­
cja o tym mniej znanym wymiera­
niu jest zniekształcona, jeśli mie­
rzyć je tylko ilością rodzin w fra-
nie i famenie. Dotknięte nim byl£
zwierzęta zamieszkujące piaszczy­
ste i muliste dno morskie na ra­
fach i w ich pobliżu. W późnym
franie środowiska takie były bar­
dzo rozprzestrzenione, a związane
z nimi biocenozy — silnie zróżni­
cowane. Zwierzęta te zamieszkiwa­
ły szelfy kontynentalne na całym
świecie. W porównaniu z okresem
wcześniejszym w późnym ' franie
miał miejsce znaczny wzrost bio­
masy organizmów rafotwórczych i
wytwarzającej muszle fauny bento-
nicznej. Niemniej, pod koniec fra-
nu większość zwierząt zniknęła i
było to zjawisko o ogromnej skali.
Wyginęły wtedy w ciągu pół milio­
na lat: wszystkie płytkowodne ko­
rale, wszystkie stromatoporoidy2,
kilka rodzin trylobitów (redukcja
biomasy znacznie lepiej ilustruje to
zjawisko; trylobity są bardzo rzad­
kie we wczesnym i środkowym fa­
menie), kilka rodzin ramieniono-
gów, a amonoidy uległy znacznej
zmianie.
Co ciekawsze, środowisko fizycz­
ne w famenie pozostało, jak się
zdaje, nie zmieniane, lecz rafy i
wapienie koralowe czy stromatopo-
roidiawe były już nieobecne. Wcze-
snofameńskie osady to wapienie
płytkowodne, zbudowane z pelle-
tów (wydalin zwierząt bentonicz-
nych) i szczątków zielenic — cie­
płolubnych glonów. Istotne jest przy
tym nie tylko to, że ilość rodzin u-
legła zmniejszeniiu, lecz fakt cał­
kowitej zmiany płytkowodnych bio­
cenoz morskich. Fauna wczesnego
famenu jest mało urozmaicona, lecz
bogata w osobniki.
Najchętniej przyjmowane, „orto­
doksyjne” wyjaśnienie tego wyda­
rzenia jako jego przyczynę podaje
zmianę poziomu morza. Czy
jednak zmiana ta oznaczała wyco­
fanie ' się morza z lądu, czy trans­
gresję — rozstrzygnąć nie sposób.
Pod koniec franu w wielu miej­
scach świata rzeczywiście miała
2 S tro m a to p o ro id y to w y m a rłe o rg a ­
n izm y , z a lic z a n e do
n a jw ię k s z y r o z k w it o s ią g n ę ły w d ew o -
n ie .
miejsce regresja, ale bynajmniej
nie okoloziemska.
Trudno oczywiście udowodnić je-
dnoczesność wydarzenia o skali glo­
balnej. Możliwe, że zniknięcie raf
odbyło się w Zachodlniej Europie
nieco wcześniej niż w Ameryce
Północnej i Australii. Równie do­
brze mogło mieć orno zupełnie inną
przyczynę, niż samo wymieranie
późnofrańskie. Próbowano różnych
tłumaczeń i należałoby zacząć po­
ważnie traktować również możli­
wość zderzenia się Ziemi z boli­
dem.
® Granica perm — trias. Zwią­
zane z granicą permu i triasu
zmiany w świecie organicznym są
skrajne pod każdym względem.
Niezależnie od tego, jak długo trwał
proces wymierania, był on najcięż­
szy w skutkach ze wszystkich zna­
nych w dziejach Ziernli. Wymiera­
nie zbiegło się w czasie z wielką
regresją i istnieniem superkonty-
nentu (Pangea), co znacznie pogor­
szyło ogólne warunki środowisko­
we. Olbrzymi obszar lądowy sprzy­
jał rozwojowi ekstremalnych wa­
runków klimatycznych; formacje
solonośne, powstałe wówczas z od­
parowania wody morskiej, nie ma­
ją sobie równych. Fauna wczesne­
go triasu była silnie zubożana, a
radiacja nowych form rozciągnęła
się na kilka pierwszych pięter te­
go okresu.
Proponowano wiele mechanizmów
odpowiedzialnych za późnoper-
mskie wymieranie. W tym przypad­
ku nie ulega chyba wątpliwości, że
odzwierciedla ono koincydencję
niekorzystnych warunków super-
kontynentu z wielką regresją. Do­
dawanie do tej, i tak ciężkiej, kry­
zysowej dla życia, sytuacji jeszcze
katastrofalnego zderzenia z meteo­
rytem, przypominałoby pozłacanie
lukrowanego piernika.
• Katastrofa w kredzie? Już od
dość dawna sugeruje się, że to, co
działo się u schyłku kredy, było pe­
wnego rodzaju katastrofą, wywoła­
ną czy to upadkiem bolidu, czy to
wybuchem supernowej. Z mecha­
nizmów „ziemskich” S. Gartner za­
proponował gwałtowne wtargnięcie
do oceanu światowego zimnych ar-
ktycznych wód. Sprawa meteorytu
jest ciągle aktualna, choć wielu pa­
leontologów i stratygrafów nie w i­
dzi potrzeby angażowania żadnej
nagłej przyczyny. Najlepszy dotych­
czas dowód katastrofy przedsta­
wił wspomniany na początku Alva-
rez, prezentując anomalie zawarto­
ści metali szlachetnych w warste­
wce „granicznego iłu”, stanowiące­
go akceptowany powszechnie po­
ziom rozgraniczający kredę i trze­
ciorzęd1. W chwrli obecnej znanych
jest już około 50 profili osadów lą­
dowych i morskich, w których po­
twierdzono nienormalnie zawyżo­
ną koncentrację metali szlachet­
nych.
Spór skupia się obecnie na kilku
trudnych do rozwiązania proble­
mach. Epoka późnokredowa był to
czas stopniowej zmiany klimatu i
ja m o c h ło n ó w ; stopniowej regresji, a . także sukce­
sywnego wymierania wielu wa­
żnych grup zwierząt jeszcze przed
końcem okresu kredowego. Końco­
wa zagładia dotknęła w większym
stopniu organizmy w strefach sub­
tropikalnej i tropikalnej niż w re­
jonach umiarkowanych. Jest rzeczą
dyskusyjną, jak szybko doszło do
powstania nowych adaptacji. Gra­
niczny ił może odpowtiadać krótkie­
mu okresowi, kiedy najdrob­
niejszy materiał, powstały przy u-
padku, opadał na powierzchnię Zie­
mi. Zdaniem Alvareza z badań se-
dymentologicznych, paleontologi­
cznych, geochemicznych i izotopo­
wych wynika, że czas ten jest bar­
dzo krótki, z geologicznego punktu
widzenia powstanie iłu było zgoła
natychmiastowe. Z opinią wręcz
przeciwną wystąpił D. Ager twier­
dząc, że graniczny ił reprezentuje
dłuższy okres, w którym materiał
węglanowy nie osadzał się, w re­
zultacie czego w ilastym osadzie
nastąpiło względne wzbogacenie w
pewne rzadkie pierwiastki. Jak do­
tąd, żadna ze stron nie dysponuje
argumentem, który przekonałby
przeciwnika 3*.
Słowo o dinozaurach. Nie jest by­
najmniej jasne, czy moment ich
ostatecznego zniknięcia pokrywa się
z granicą er. Ale jeśli nawet wege­
towały one w jakichś izolowanych
miejscach jeszcze czas jakiś po za­
gładzie morskich organizmów, to i
tak nie może to być argumentem
przeciwko katastrofie. Przypomnij­
my sobie latlimerię!
Ponieważ w poszczególnych pro­
filach wymieranie zdaje się mieć
miejsce w obrębie, a nawet na po­
wierzchni pojedynczej warstwy i
zapewne daje się skorelować na ca­
łym świecie, skłania to do przypu­
szczenia, że chodzi o jakieś nagłe
zdarzenie. Udowodnić tego za pó­
łnocą przesłanek geologicznych i
Sedymentologicznych chyba się nie
uda; czy anomalie geochemiczne
wskazują na wtargnięcie pozaziem­
skiego ciała na Ziemię? Spór trwa.
Gdyby spróbować ^porządkować
pod1 względem stopnia prawdopo­
dobieństwa wywołanie pięciu przy­
padków masowej zagłady przez u-
padek meteorytu, wyglądałoby to
następująco:
1. Prawdopodobieństwo wystar­
czająco duże do poważnego trakto­
wania hipotezy i szukania argu­
mentów potwierdzających — późny
fran i późna kreda.
2. Możliwość nie do pominięcia,
lecz po dokładniejszych badanich
— późny ordowik i późny trias.
3. Najmniejsze prawdopodo­
bieństwo — późny perm.
Tłum. W. Studencki
* J u ż po u k a z a n iu s ię a r ty k u łu M c-
L a re n a n a d e s z ły d o n ie s ie n ia o w y n ik a c h
n a jn o w s z y c h badań g e o c h e m ic z n y c h
(„ S c ie n c e ” v. 222, n r 4624 z 1983 r.). J .
M. Ł u c k i K. K. T u re k ia n z U n iw e rsy ­
te tu Y ale d o k o n a li p o r ó w n a n ia p ro p o r­
c ji d w ó ch iz o to p ó w o s m u w e w sp ó łc z e ­
s n y c h k o n k r e c ja c h m a n g a n o w y c h i w
p ró b k a c h z w a r s tw y g ra n ic z n e j k r e d a -
-trz e c io rz ę d z D a n ii i C o lo rad o . W y n ik i
a n a liz w s k a z u ją p ra w ie je d n o z n a c z n ie
n a m e te o r y to w e ». p o c h o d z e n ie w a rs tw
w z b o g a c o n y c h w ir y d i osm . I n n ą m o ­
żliw o ścią je s t e r u p c ja w u lk a n ic z n a , a le
p ra w d o p o d o b ie ń stw o t a k k o lo sa ln e j e-
r u p c ji la w y to le ito w e j (b o g atej w iry d )
je s t z n ik o m o m ałe.

SCIENTIFIC
AMERICAN
Robert A. Weinberg
Molekularna
podstawa
nowotworów
Nowotwory u ludzi inicjuje pewna od­
mienna od normalnych wersja genów,
czyli onkogeny. Niekiedy zmiana pole­
ga na mutacji punktowej: jeden z
aminokwasów białka kodowanego przez
dany gen zastąpiony zostaje innym.
Guz nowotworowy składa się z du­
żej ilości komórek, które pochodzą
od jednej komórki wyjściowej. Ta
wyjściowa komórka była kiedyś
najzupełniej normalna i wypełniała
właściwe sobie funkcje w określo­
nej tkance, ale w jakiś sposób ule­
gła zasadniczej zmianie. Wskutek
tej zmiany zaczęła się dzielić i
mnożyć pod wpływem jakiegoś
bodźca raczej wewnętrznego, ina­
czej więc niż komórka normalna,
która dzieli się wskutek zewnę­
trznych bodźców. W końcu komór­
ka ta wytwarza miliardy komórek
zmienionych, czyli guz nowotworo­
wy.
Faktem zwrotnym w rozwoju no­
wotworu jest więc zmiana zacho­
dząca w komórce wyjściowej. Co
uwalnia komórkę od normalnych
ram rozwojowych? W ostatnich la­
tach zaczynają pojawiać się pierw­
sze odpowiedzi na to pytanie. W
chromosomach komórek guzów wy­
kryto nowotworowe geny, zwane
często onkogenami. To one są na­
pędową siłą niekontrolowanego
wzrostu komórek nowotworowych.
Te właśnie geny ulegają uczynnie­
niu przy zmianie komórki normal­
nej w nowotworową. Po aktywiza­
cji gen;-' te działają już bez przer­
wy, prowadząc do nienormalnego
zachowania się komórek, do tzw.
stanu nowotworowego.
Plejotropizm
Wiele cech charakteryzuje nienor­
malne zachowanie się komórek no­
wotworowych. Najbardziej widoczne
jest ich niekontrolowane mnożenie
się. Poza tym często przyjmują
one kształt zupełnie inny niż nor­
malne komórki. Przestają też stoso­
wać się do reguł ograniczających
R e p rin te d w ith p e rm iss o n . C o p y rig h t (c)
1984 b y „ S c ie n tific A m e ric a n ” , In c. A li
r ig h t r e s e r t e d . W szelk ie p r a w a z a s trz e ­
żone.
ich rozmieszczenie w określonych
tkankach. Nierzadko pochłaniają
wyjątkowo dużo cząsteczek cukrów.
Wzmaga się znacznie stopień meta­
X/1983
bolizmu beztlenowego. Odmienna
jest również zewnętrzna błona ko­
mórek nowotworowych: zawiera
swoiste antygeny, nadające komór­
kom odrębne właściwości immuno­
logiczne.
Jest to jedynie początek długiej
listy różnic, z której wynika róż­
norodność fenotypów nowotworo­
wych — 'całego zespołu cech struk­
turalnych i czynnościowych, cha­
rakteryzujących komórkę nowotwo­
rową. Które z tych cech są istotne
dla stanu nowotworowego, które
zaś są tylko marginalne? Jeśli ko­
mórka ma 100 takich odmiennych
cech, czy każda z nich powstaje
oddzielnie jako skutek określonego
etapu karcinogenezy? Czy komórka
przechodząc od stanu normalnego
do nowotworowego przebywa 100 e-
tapów, z których każdy ujawnia się
przez inną zmianę? A może działa
tu mechanizm bardziej prosty, a
mianowicie plejotropowy? Może
ulega zmianie tylko jeden centralnie
działający element komórki, który
jest w stanie wywołać jednoczesną
zmianę wielu cech fenotypowych?
Uzyskane dane przemawiają ra­
czej za tym prostszym mecha­
nizmem. Już przed 20 laty udało
się to stwierdzić przy badaniu kil­
ku drobnych wirusów z grupy
DNA, inicjujących nowotwory u
niektórych zwierząt. M. Vogt i R.
Dulbecco w Kalifornijskim Instytu­
cie Technologii potrafili po raz
pierwszy przekształcić komórki
normalne w nowotworowe na szal­
ce laboratoryjnej kultury tkanko­
wej. Dodając wirus polio do szalek,
na których rosły fibroblasty (ko­
mórki tkanki łącznej) zarodków
chomika, zauważyli powstawanie
ognisk czy kolonii komórek zmie­
nionych. W odróżnieniu od normal­
nych fibroblastów, tworzących płas­
kie warstwy grubości pojedynczej
komórki, komórki zmienione zbija­
ły się w grube warstwy, jedne nad
drugimi. Po zaszczepieniu tych
zmienionych komórek młodym
szczurom u zwierząt powstawały
guzy nowotworowe. Inaczej mówiąc,
można tworzyć komórki nowotwo­
rowe stosując zabieg na normalnych
komórkach rosnących na szalce Pe-
triego, można indukować „transfor­
mację”. Od tego czasu indukowanie
nowotworu przestało być procesem
tajemniczym, zachodzącym jedynie
w niedostępnych tkankach zwierzę­
cia.
Komórki przekształcone wirusem
wykazywały wiele zmienionych
cech, charakterystycznych dla feno­
typów nowotworowych. Okazało się,
że transformację indukują w jakiś
sposób geny wirusa, segmenty jego
informacji genetycznej, trafiające
do komórki podczas jej infekcji.
Informacja ta mieści się w cząste­
czkach DNA wirusa. Infekujący w i­
rus wprowadza do komórki zwie­
rzęcej bardzo nieznaczną ilość DNA,
może nie więcej niż milionową
część ilości DNA zawartej w chro­
mosomach komórki. Ten niezmier­
nie mały dodatek DNA wirusowego
potrafi jednak wywołać wiele zmian
w strukturze i czynnościach ko­
mórki. Potwierdza to rolę plejotro-
pizmu w procesie transformacji.
Opisane prace doprowadziły do
kolejnego odkrycia dotyczącego mo­
lekularnej podstawy transformacji.
Okazało się, że gdy rozmnażające się
komórki nowotworu tracą w jakiś
sposób geny wirusa lub gdy geny
te ulegają sztucznej inaktywacji,
komórki wracają do stanu . normal­
nego. Oznacza to, że geny wirusa
nie tylko inicjują proces transfor­
macji, ale że dla utrzymania feno­
typu nowotworowego niezbędna jest
ich stała obecność i aktywność.
Podstawa genetyczna
Na tym etapie badań można już
było wnioskować, że również w in­
nych komórkach nowotworowych, w
których transformacja nastąpiła nie
pod wpływem wirusów, działa ana­
logiczny mechanizm. Może komórki
wszelkich guzów zawierają niewiel­
ką liczbę genów, których ciągłe
działanie decyduje o nowotworo­
wym stanie komórek? Jeśli tak,
należałoby przyjąć, że podstawa no­
wotworów jest genetyczna; że stan
nowotworowy utrzymuje się jedynie
pod wpływem genów, nie zaś żad­
nych innych „epigenetycznych”
układów regulujących zachowanie
się komórek.
Jeszcze 20 lat temu koncepcja ta­
ka nie była ogólnie przyjęta, mimo
że od dawna innego rodzaju dane
również wskazywały na udział ge­
nów w powstawaniu nowotworów.
Tak więc, mnożyły się materiały
dotyczące niewirusowości karcinoge-
nów, jak różne rodzaje promienio­
wania czy rozmaite czynniki chemi­
czne indukujące transformację ko­
mórek. Działanie tych karcinoge-
nów nie polegało na wprowadzeniu
nowej informacji genetycznej, lecz
na przekształcaniu informacji za­
wartej w komórkach. Liczne kar-
cinogeny powodują uszkodzenia w
DNA, prowadząc w ten sposób do
mutacji. Tak więc również te wy­
niki sugerowały, że geny odgrywają
w karcinogenezie główną rolę.
Można było jednak mówić tylko
o „sugestii”. Brakowało dowodów
bezpośrednich. Niezbędny był ekspe­
ryment bezspornie świadczący o
tym, że w komórce nowotworowej
znajdują się zmienione geny, odpo­
wiedzialne za jej nieprawidłowe za­
chowanie się. Do tego celu koniecz­
na była analiza bardzo złożonego
DNA komórki, nie wystarczało po­
znanie stosunkowo prostego DNA
wirusa. Pewną perspektywę w tym
kierunku otwierały klasyczne do­
świadczenia sprzed 39 lat, przepro­
wadzone przez O. Avery’ego, C.
MacLeoda i M. McCarty’ego, które
dowiodły głównej roli DNA jako
nosiciela informacji genetycznej.
Badano dwa szczepy pneumokoków,
z których jeden wywoływał u my­
szy śmiertelne zapalenie płuc. Jaka
była molekularna podstawa różnicy
między tymi dwoma szczepami?
Badacze ci analizowali ekstrakt ze
zjadliwych bakterii i -wyizolowali z
niego pewien „transformujący czyn­
nik”, który przekształcał bakterie
 niezjadliwe w organizmy patogeni­
czne. Stwierdzono, że transformują­
cym czynnikiem jest DNA. Przenie­
sienie cząsteczek DNA powoduje
przekazanie informacji genetycznej
wywołującej zjadliwość, z jednej
komórki bakterii do innej. Dowodzi
to, że DNA jest nosicielem infor­
macji genetycznej wywołującej
swoistą, określoną cechę.
Przenoszenie genów
Analogiczny eksperyment przenie­
sienia genu przeprowadził 5 lat te­
mu C. Shih w moim laboratorium
(Instytut Technologii w Massa­
chusetts Chodziło o odpowiedź na
pytanie, czy można przenieść nowo­
twór z jednej komórki ssaka do in­
nej przenosząc DNA. Metodę prze­
noszenia genów między komórkami
ssakąw opracowano kilka lat temu,
w Holandii. Polega ona na zatrzy­
mywaniu cząsteczek DNA w kry­
ształach fosforanu wapnia. Umiesz­
czenie tych kryształów w kulturach
komórkowych ułatwia przenikanie
DNA do wnętrza komórek. Cząste­
czki DNA dawcy łączą się z chro­
mosomowym DNA biorcy.
Shih zastosował DNA pochodzący
z mysich fibroblastów, które uległy
nowotworowemu przekształceniu
pod działaniem chemicznego kar-
cinogenu, metylcholaintrenu. DNA
strącano z komórek dawcy razem z
kryształami fosforanu wapnia i do­
dawano do kultury normalnych my­
sich fibroblastów, oznaczonych
NIH3T3. Po upływie 2 tygodni w
kulturach NIH3T3 pojawiły się og­
niska transformowanych komórek.
Zbadane mikroskopowo kolonie
tych komórek okazały się bardzo
podobne do infekcj-i nowotworowej
wywoływanej przez wirusy. Komór­
ki te zaszczepiane myszom powodo­
wały występowanie guzów.
Wniosek był jasny. Informacja
kodująca komórkę nowotworową
zostaje przeniesiona z jednej ko­
mórki do drugiej za pośrednictwem
cząsteczek DNA. Ujawnienie się fe­
notypu nowotworu, co najmniej
częściowe, wiąże się bezpośrednio z
informacją komórek ssaka chemicz­
nie transformowanych. DNA pocho­
dzący z normalnych komórek, prze­
noszony w podobny sposób, nie wy­
woływał efektu. Oznaczało to, że
sekwencje DNA w nowotworowych
komórkach dawcy różnią się o d ' a-
nalogicznych sekwencji w normal­
nych komórkach. Podejrzewaliśmy,
że różnice te są skutkiem mutacji
wywołanych w komórkach dawcy
przez metylcholantren.
W owym okresie nie było jeszcze
rzeczą bezsporną, że powyższe wy­
niki mają charakter ogólny: chemi­
cznie przekształcone fibroblasty my­
szy wprowadzano do nieprzekształ-
conych komórek tego samego typu.
Nie można było (wykluczyć, że ob­
serwowana przez nas transformacja
za pośrednictwem DNA charaktery­
zuje jedynie komórki dawcy i bior­
cy danego typu i nie 'zachodzi w
innych typach komórek. Okazało
się, że tak nie jest. Zarówno w na­
szej pracowni, jak i w kilku in­
nych powtórzono pierwotny ekspe­
ryment przenoszenia DNA z wielu
rozmaitych typów komórek nowo­
tworowych i stwierdzono aktywność
transformacji. Dawcami ludzkiego
DNA były komórki nowotworów
pęcherzy, okrężnicy i płuc, podobnie
jak komórki fibrosarkomy (mięsaka
włóknistego), neuroblastomy (ner-
wiaka zarodkowego), a nawet bia­
łaczki.
Okazało się więc, że istnieje ja­
kaś właściwość wspólna, zarówno
dla przekształconych fibroblastów
myszy, jak i dla komórek tych
wszystkich spontanicznie powstają­
cych nowotworów człowieka; po­
chodzący z nich DNA wywołuje ten
sam efekt. Co więcej, jeśli DNA z
nowotworu okrężnicy człowieka
przekształca fibroblasty myszy, zna­
czy to, że transformujące sekwencje
zdolne są działać w komórkach róż­
niących się od wyjściowych nie tyl­
ko gatunkiem organizmu, ale i ro­
dzajem tkanki. Wreszcie, transfor­
mujący DNA wydaje się działać
plejotropowo, gdyż wprowadzony do
komórek biorcy wywołuje szereg
cech charakterystycznych dla komó­
rek nowotworowych. Ograniczona
ilość informacji genetycznej dawcy
wywołuje w komórkach biorcy kil­
ka różnych reakcji, dotyczących
sposobu zachowania się, zupełnie
tak samo jak DNA wirusa polio.
Bliższe określenie czynnika
transformującego
Doświadczenia z przenoszeniem ge­
nów przyniosły pewne materiały,
ale dąlszy postęp w tej dziedzinie
wymagał poznania specyficznej sek­
wencji (lub kilku), odpowiedzialnej
za transformację. W owym czasie
nie znano jeszcze nawet najbardziej
podstawowej właściwości „czynni­
ka transformującego” w nowotworo­
wym DNA. Czy mieści się on w
jednym segmencie DNA, czy też w
kilku niezależnych od siebie ele­
mentach genetycznych, których
współdziałanie jest warunkiem
transformacji? Gdyby w grę wcho­
dził jeden tylko czynny segment,
sugerowałoby to istnienie jakiegoś
unikalnego genu, funkcjonującego
podobnie jak inne poszczególne ge­
ny całego genomu.
Jeden z eksperymentów świad­
czył już o tym, że transformujący
czynnik fnieści się w pojedynczym
segmencie DNA. Ekstrahowano
DNA z nowotworowych komórek
dawcy i przeniesiono go, w opisany
powyżej sposób, do fibroblastów
myszy. Powstało kilka ognisk prze­
kształconych fibroblastów. Jedno z
tych ognisk izolowano i doprowa­
dzono do powstania bardzo licznych
komórek nowotworowych. DNA po­
chodzący z nich, przeniesiony do
kcmorek normalnych, z kolei powo­
dował powstawanie ognisk komó­
rek nowotworowych. Zabieg ten
powtórzono trzy, a nawet cztero­
krotnie; efekt był taki sam. Wska­
zywało to, że czynpik transformują­
cy, jaki by nie był, mieści się w
jednym segmencie, którego integral­
ność utrzymuje się mimo powtarza­
jących się przenosin. Kolejne
ekstrakcje i manipulacje z tym
związane rozbijają długie nici ko­
mórkowego DNA na tysiące drob­
nych segmentów; jest małe prawdo­
podobieństwo, by kilka tych seg­
mentów trafiło do tej samej ko­
mórki. Gdyby aktywność transfor­
macji zależała od współdziałania
licznych, nie związanych ze sobą
elementów, musiałaby ustać wsku­
tek kolejnych przenosin, współdzia­
łające elementy uległyby bowiem
rozdzieleniu.
Problem polegał więc ha tym, by .
znaleźć transformujący segment i
zanalizować go. Szczegóły budowy
DNA narzucały plan odpowiednich
doświadczeń. Cząsteczka DNA jest
podwójnym heliksem, złożonym z
dwóch nici nukleotydów, połączo­
nych w pary. Każdy nukleotyd za­
wiera jedną z czterćch zasad: ade­
ninę (A), guaninę (G), tyminę (T) i
cytozynę (C). Kolejność tych czte­
rech nukleotydów zawiera informa­
cję genetyczną. Informacja się u-
jawnia, gdy jedna z nici DNA ule­
ga transkrypcji w kwas rybonuklei­
nowy (RNA), a ten ostatni ulega
translacji na łańcuch aminokwasów
tworzących białko. Podejrzewaliś­
my, że różnice między komórkami
normalnymi a nowotworowymi spo­
wodowane są przez mutację komó­
rek dawcy wywołaną metylcholan-
trenem.
Genom komórki ssaka składa się
z około sześciu miliardów par za­
sad DNA. Przeciętny gen zawiera
S do 10 tysięcy par zasad. Zadanie
polegało więc na tym, by oddzielić
jeden segment genetyczny, ten któ­
ry zawiera czynnik transformujący,
od całej olbrzymiej większości po­
zostałego materiału genetycznego
komórki. Można tego dokonać dzię­
ki nowej metodzie klonowania ge­
nów. Z genomu komórki izoluje się
jeden genetyczny segment i mnoży
się go, uzyskując tysiące identycz­
nych kopii. Mając taki materiał
można badać sam gen oddzielony
od olbrzymiej złożoności charakte­
ryzującej środowisko genetyczne.
Rozmaite sposoby klonowania ge­
nów za pośrednictwem czy to plaz­
midów bakteryjnych (małych pier­
ścieni pozachromosomowego DNA),
czy bakteriofagów (wirusów zaka­
żających bakterie), opierają się na
wspólnym założeniu. Genom komór­
ki dzieli się na setki tysięcy seg­
mentów. Każdy z segmentów wpro­
wadza się do genomu wektora, któ­
rym często bywa fag lambda, zaka­
żający bakterie Escherichia coli.
Powstające w komórce bakterii fa­
gi są mieszańcami: oprócz swoich
własnych genów zawierają segment
wprowadzonego DNA. Taki zbiór
tysięcy mieszańcowych fagów łącz­
nie zawiera całą informację gene­
tyczną komórki: każda z części
wyjściowego genomu trafia do jed­
nego lub kilku fagów.
Każdy fag może zostać umiesz­
czony oddzielnie na szalce z E. coli.
Zakażając bakterię tworzy liczne
swoje kopie. Potomstwo faga zabi­
ja komórkę i infekuje sąsiednie ko­
mórki, dając w ciągu kilku godzin
tysiące nowych cząstek faga, zloka­
lizowanych w jednej łysince czy
wgłębieniu na szalce bakteryjnej.
Wszystkie fagi danej łysinki stano­
wią jeden klon: pochodzą od jed­
nego przodka. Z każdego klonu
można izolować tysiące kopii wpro-
 zbiór DNA chtoniaka kurczęcia

%
onkogen Tj

Ryc. 1. Metodę poszukiwania i izolowania transformującego DNA opracował zespól pod kierunkiem G.M. Coopera.
Przygotowano zbiór obejmujący 200 tysięcy klonów jaga pochodzącego z komórek chloniaka kurczęcia. Zbiór ten okre­
ślany niekiedy jako „bank genów” (w oryginale gene library) podzielono na 10 podzbiorów i sprawdzono DNA każdego
z nich za pomocą pi‘zenoszenia genów. Jeśli po przeniesieniu pojawiały się transformowane komórki, wskazywało to,
że dany podzbiór zawiera poszukiwany DNA; dzielono więc podzbiór z kolei na 10 części testując każdą oddzielnie.
Powtarzając ten zabieg otrzymano w końcu jeden klon faga zdolny do transformowania komórek. Z tego klonu w y­
izolowano gen będący onkogenem chloniaka kurcząt.

wadzonego DNA; otrzymuje się
klon każdego segmentu DNA.
Badanie zbioru fagów
Głównym problemem doświadczeń
z klonowaniem jest identyfikowanie
w zbiorze tych nielicznych klonów
faga, które zawierają interesujący
nas DNA. Najwłaściwszą metodą
jest używanie odpowiedniej próbki
takiego segmentu pojedynczej nici
DNA, którego sekwencja jest bar­
dzo podobna do sekwencji klonowa­
nego genu. Ponieważ dwie nici czą­
steczki DNA są wzajemnie komple­
mentarne (A łączy się z T, zaś C z
G), próbka umożliwia powstawanie
„mieszańców” z pojedynczymi nićmi
poszukiwanego DNA. Gdy próbka
jest znakowana radioaktywnym izo­
topem, można wychwycić i ściśle
zlokalizować łysinkę zawierającą
interesujący nas DNA.
Ta standardowa metoda nie mo­
że jednak 'być stosowana, gdy brak
próbek o odpowiedniej sekwencji.
Określić i rozpoznać poszukiwany
DNA można tylko wtedy, gdy spra­
wdza się jego biologiczną aktyw­
ność, czyli zdolność do indukowania
transformacji. Konieczne było zna­
lezienie nowych metod.
Zadanie to podjęły trzy labora­
toria. Wszystkie zastosowały klono­
wanie, ale każde z nich użyło innej
metody. Grupa z Instytutu Nowo­
tworów Dana-Farber, pracująca pod
kierunkiem D. M. Coopera, nie u-
żyła w ogóle próbek. Ekstrahowano
DNA z komórek chloniaka kurcząt,
o którym wiadomo było, że zawie­
ra sekwencję transformującą. Sto­
sując ten DNA przygotowano za
pomocą klonowania zbiór mieszań­
cowych fagów, obejmujący kilkaset
tysięcy klonów. Zbiór podzielono na
10 podzbiorów i metodą przenosze­
nia genów sprawdzano czy DNA
ekstrahowany z każdego z nich
transformuje fibroblasty myszy.
Podzbiory, które dały pozytywny
wynik, z kolei dzielono na 10 czę­
ści, które sprawdzano podobnie jak
pierwsze podzbiory. Ta metoda wy­
kładniczego zawężania zbioru do­
prowadziła w końcu do jednego
klonu fagów zdolnych do transfor­
macji, a więc zawierających trans­
formujący DNA (ryc. 1).
Shih, W moim laboratorium, zas­
tosował inne podejście. Zaczął od
DNA pochodzącego z komórek no­
wotworu pęcherza człowieka. Tego
DNA użył do transformacji komó­
rek myszy, a następnie za ich po­
mocą dokonał transformacji kolej­
nej hodowli normalnych komórek
myszy. Z tych ostatnich ekstraho­
wał DNA, którego użył do przygo­
towania zbioru fagów. Ten ekstrakt
zawierał już bardzo niewiele ludz­
kiego DNA i to jedynie tego, który
był bezpośrednio związany z akty­
wnością transformacji. Pozostałe
segmenty ludzkiego DNA uległy bo­
wiem eliminacji przy kolejnym
przenoszeniu genów, które selekcjo­
nowało DNA transformujący. Do
wykrycia tej niewielkiej ilości ludz­
kiego DNA użył próbki zdolnej do
rozpoznawania wyłącznie ludzkiego
DNA. Próbka ta zawiera sekwencje
tzw. Alu, które rozsiane w całym
genomie występują jedynie w ludz­
kim DNA. Sekwencje Alu zastoso­
wane do zbioru fagów pozwoliły
zidentyfikować i wyizolować klon
zawierający ludzki DNA. Ludzki
DNA, zgodnie ż przewidywaniem,
wykazał aktywność transformacji,
zawierał onkogen nowotworu pę­
cherza.
Grupa M. Wiglera w laborato­
rium Cold Spring Harbor zaczęła
od połączenia bakteryjnego marke­
ra genetycznego z segmentami DNA.
pochodzącymi z komórek ludzkiego
nowotworu pęcherza. Stosując kil­
kakrotne przenoszenie genów na
mysie fibroblasty otrzymali DNA,
w którym ludzkiego pochodzenia
był jedynie czynnik transformujący
oraz ściśle z nim sprzężony marker
genetyczny. Za pomocą tego DNA
przygotowali zbiór fagów defekty-
wnych. Fagi te zdolne były do nor­
malnego rozwoju na bakteriach je­
dynie przy obecności wspomnianego
markera, który uzupełniał defekty-
wne sekwencje. Wśród nielicznych,
zdolnych do życia fagów, kilka za­
wierało poszukiwany segment tran­
sformujący.
Onkogeny
Dzięki temu, że w trzech laborato­
riach, trzema różnymi metodami u-
dalo się wyizolować transformujący
 DNA, aktywność transformacji zos­
tała bezpośrednio związana z okreś­
lonymi, oddzielnymi segmentami
DNA. Można już zaprzestać używa­
nia ogólnikowego terminu, —jakim
był czynnik transformujący. W każ­
dym z procesów klonowania otrzy­
mywano jeden segment DNA, za­
wierający jeden gen o strukturze
możliwej do określenia. Klonowane
geny miały potężną aktywność bio­
logiczną. Podczas gdy dwa mikro-
gramy wyjściowego DNA pochodzą­
cego z nowotworu pęcherza indu­
kowały średnio jedną kolonię trans­
formowanych komórek, podobna
masa genów pochodzących z klonu
indukowała około 50 000 ognisk.
Zdolność transformowania, przypi­
sywana dotąd całemu DNA nowo­
tworowej komórki, zależy od jedne­
go genu. Jest to onkogen — gen no­
wotworowy.
Jakie jest pochodzenie ludzkiego
onkogenu? Odpowiedź na to pyta­
nie mogą dać eksperymenty prze­
prowadzone w trzech laboratoriach:
Wiglera, moim oraz M. Barbaeida
w Narodowym Instytucie Nowotwo­
rów. Badano onkogen nowotworu
pęcherza człowieka, izolowany z
nowotworowej linii komórek ozna­
czanej symbolem EJ lub T24. Gdy
użyto tego klonowanego onkogenu
jako próbki dla zbadania normal­
nego ludzkiego genomu, od razu za­
obserwowano powstawanie mieszań­
cowego DNA. Co więcej, okazało
się, że onkogen oraz odpowiadający
mu gen normalny są tej samej
wielkości. Dalsze badanie Obu ge­
nów prowadziło do wniosku, że są
one prawie identyczne, choć nie
mogła to być absolutna identycz­
ność, gdyż działanie ich było zupeł­
nie różne. Nie były to więc geny
bliźniacze. Trzeba było raczej przy­
jąć, że onkogen jest lekko zmodyfi­
kowaną wersją normalnego genu,
zwaną często protoonkogenem.
Prekursor onkogenu nowotworu
pęcherza nie jest jedynym protoon­
kogenem w DNA człowieka. Wykry­
to dotychczas trzy inne aktywne
onkogeny oraz odpowiadające im
protoonkogeny. Dlaczego utrzymują
się w genomie człowieka geny, któ­
re po drobnej modyfikacji są zdol­
ne do transformacji komórek i w y­
woływania nowotworów? Dlaczego
organizm przechowuje zarodki swo­
jej własnej zguby?
Na to pytanie brak jeszcze pełnej
odpowiedzi, choć-jedna sprawa jest
już jasna. Protoonkogeny nie utrzy­
małyby się w genomie, gdyby nie
odgrywały jakiejś istotnej roli w
metabolizmie komórki. Protoonko­
geny podobne do ludzkich wykryto
w DNA szeregu ssaków, kurcząt a
nawet u muchy owocowej. Proto­
onkogeny człowieka musiały więc
powstać w okresie, w którym żył
jeszcze wspólny przodek człowieka
i muchy, czyli przeszło 600 milio­
nów lat temu. Utrzymywanie się
onkogenów w ciągu tak długiego
czasu, bez większych zmian, nie
byłoby możliwe, gdyby nie to, że
były one i nadal są niezbędne. Nie
wiadomo jeszcze dokładnie, jaka
jest ich rola w metabolizmie, ale
pewne dane wskazują na to, że
kontrolują one rozwój komórek.
Sprawę tę jeszcze omówię.
Wirusowe onkogeny
Doświadczenia z przenoszeniem ge­
nów pozwoliły stwierdzić istnienie
pewnej kategorii onkogenów i pro­
toonkogenów. Innej kategorii onko­
geny wykryto wcześniej u retrowi-
rusów, to jest grupy wirusów wy­
wołujących nowotwory u niektó­
rych zwierząt. Materiałem genetycz­
nym retrowirusów jest nie DNA,
lecz RNA, który ulega transkrypcji
w DNA po zakażeniu komórki. U
retrowirusów wykryto jeden gen
odpowiedzialny za indukcję nowo­
tworów — onkogen. J. M. Bishop,
H. F. Varmus oraz ich koledizy z
Uniwersytetu Kalifornijskiego
stwierdzili jednak, że wirusowe on­
kogeny nie są, w istocie, pochodze­
nia wirusowego, lecz pochodzą z
komórek. Są to protoonkogeny, któ­
re dostają się do wirusów w trak­
cie zakażenia komórek. Włączone
do genomu wirusa ulegają w jakiś
sposób aktywacji i stają się onko-
genami. Gdy retrowirus trafia do
komórki zwierzęcej, onkogen powo­
duje jej transformację. Poznano do­
tychczas 17 takich komórkowych
protoonkogenów, o każdym z nich
wiadomo, w jakim retrowirusie
działa jako aktywny onkogen.
Tak więc wydaje się, że istnie­
ją grupy normalnych protoonkoge­
nów oraz ich onkogenicznych po­
chodnych, z których każda w od-
mienny sposób ulega aktywacji.
Pierwsza grupa, wykryta metodą
przenoszenia genów, obejmuje on­
kogeny powstające wskutek muta­
cji protoonkogenów. Druga grupa,
poznana wcześniej przez wirusolo­
gów, obejmuje geny, które w jakiś
sposób ulegają aktywizacji, gdy
trafią do retrowirusa. Obecnie wia­
domo już, że obie te grupy nie wy­
kluczają się wzajemnie. Z ubiegło­
rocznych doświadczeń wynika, że
niektóre onkogeny nowotworów
człowieka są bardzo podobne do
onkogenów Przenoszonych przez kil­
ka retrowirusów zakażających
szczury. Tak np. wspomniany u-
przednio onkogen nowotworu pę­
cherza ludzkiego jest bardzo po­
dobny do onkogenu mięsaka
Harvey’a, przenoszonego przez wi
rusa; onkogen ten trafił do wirusa
z genomu Szczura. Oznaczałoby to,
że ten sam protoonkogen może ulec
aktywacji pod działaniem dwóch
niezależnych od siebie mechaniz­
mów: mutacji w komórkach czło­
wieka i zakażenia wirusowego u
szczurów. Znaleziono również drugi
komórkowy protoonkogen tego ro­
dzaju. Ulega on aktywacji albo
przez dostanie się do wirusa Kirste-
na wywołującego mięsaka u szczu­
rów, albo przez mutacje prowadzą­
ce do onkogenów wywołujących u
człowieka nowotwory okrężnicy,
płuc, pęcherza i trzustki oraz nie­
które mięsaki.
Jednocześnie stwierdzono ewolu­
cyjne pokrewieństwo między dwo­
ma protoonkogenami komórkowymi,
z których jeden łączy się z wirusem
Harvey’a, drugi — Kirstena. Należą
one do tej rodziny genów, ozna­
czanej symbolem ras, którą dokład­
nie badał E» M. Scolnick z kolega­
mi w Narodowym Instytucie Nowo­
tworów. Ostatnio ekipa Wiglera wy­
kryła trzeci onkogen ludzki należą­
cy do tej rodziny ras, nie znalezio­
no go jednak dotychczas w retro­
wirusie. Onkogen ten, oznaczony
symbolem N-ras, znaleziono w DNA
różnych białaczek, chłoniaka, ner-
wiaka zarodkowego, nowotworu
okrężnicy oraz kilku mięsaków. Wy­
stępowanie onkogenów ras w DNA
wielu różnych nowotworów wskazu­
je, że aktywacja określonego pro­
toonkogenu komórkowego nie ogra­
nicza się do jednej swoistej tkan­
ki. Ten sam gen może ulec akty­
wacji w jednej z kilku tkanek, po­
wodując w każdym przypadku inny
typ nowotworu.
Ten stosunkowo prosty wniosek
ma duże znaczenie. Z punktu w i­
dzenia biologii molekularnej nowo­
twory nie są już setką schorzeń, z
których każde charakteryzuje od­
rębny typ guza. Obecnie wydaje się
natomiast, że istnieją nieliczne me­
chanizmy molekularne, wspólne dla
wszystkich typów nowotworów.
Wniosek ten wymaga potwierdzenia
w dalszych badaniach — jak do­
tąd, nieliczne tylko nowotwory
człowieka zostały szczegółowo zba­
dane.
Określenie mutacji
Wiadomo było, że mutacja zmienia
nieszkodliwy protoonkogen w czyn­
ny onkogen, ale charakter mutacji
pozostawał nie wyjaśniony. Obecnie,
gdy dostępne są klony obu wersji
genu, można dokładnie zlokalizować
mutacje. W zasadzie można by o-
kreślić pełną sekwencję nukleoty-
dów w obu genach, obejmującą po
mniej więcej 5000 zasad w każdej,
i następnie porównać je ze sobą.
W praktyce wygodniej jest zacząć
od zlokalizowania tego rejonu genu,
w obrębie którego znajduje się sek­
wencja decydująca o różnicy. Two­
rzy się rekombinanty między czę­
ściami obu genów, stosując technikę
inżynierii genetycznej. Takie do­
świadczenia, w których naśladuje
się klasyczny podwójny c rossing-
-over (ryc. 2) podjęły trzy pracow­
nie: moja, Barbaeida i Wiglera.
Stosując endonukleazy restrykcyj­
ne, które tną cząsteczki DNA w o-
kreślonych punktach sekwencji, po­
dzielono oba geny na segmenty w
analogicznych punktach. Łącząc za
pomocą ligazy DNA odpowiednie
segmenty obu genów, otrzymano
dwa geny mieszańcowe, u których
jedna część pochodziła z onkogenu,
druga — z protoonkogenu. Przeno­
sząc te mieszańcowe cząsteczki na
fibroblasty myszy sprawdzano ich
onkogeniczną aktywność, które ak­
tywność straciły, które ją zyskały.
Powtarzając kilkakrotnie Crossing -
-over na coraz mniejszych segmen­
tach C. J. Tabin w moim labora­
torium stopniowo zmniejszał wiel­
kość rejonu decydującego o różnicy
między onkogenem pęcherza a od­
powiadającym mu protoonkogenem.
W końcu okazało się, że wprowa­
dzenie do protoonkogenu segmentu •
onkogenu o 350 nukleotydach zmie­
nia protoonkogen w cząsteczkę ak­
tywnie transformującą. Oznacza to,
że sekwencja decydująca o różnicy
między onkogenem a protoonkoge­
nem mieści się w obrębie tego seg-
 Białka nowotworowe
1 Zn łl7 I IZT7T7T// / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /77TT7\ czynny Badanie mechanizmów powstawa­
protoo nk ogen ______________________
nia nowotworów ma za sobą długą
:| nieczynny drogę, od ogólnikowo opisywanych
^ przecinanie czynników genetycznych dó cząste­
V/ / / / / / / / / / / / / / / - / /~77l czek DNA, a następnie do określo­

X nych genów w obrębie DNA. Mo­

głoby się wydawać, że odkrycie w
takim genie dokładnie określanej
^ Tuczenie molekularnej zmiany oznacza za­
i / / / / / / / / / / / / / / / / / / I traci a k t y w n oi i
kończenie poszukiwań. W istocie
najtrudniejsze problemy są jeszcze
przed nami.
\// / / / / / 1 / I ł / / / f / / / / / / / r-żJ z y s k u j e aktywność Choć wiadomo, że powstanie on­
kogenu może prowadzić do nowo­
tworu, nie wiadomo dotąd, w jaki
sposób działa zmieniony gen. Na
2 I Z / / / / / / / /•// / / - V : : y - ć i y / / / / / / / / / / / / / / / /yl t ra c i aktywność czym polega działanie onkogenu?
Podobnie jak inne geny koduje on
|r:rr-\VV::-;:v\v:/:^V:W /////////|y:ivvtV-/t-:::HV>:^vi'o;--:-?i:v| z y s k u je aktywnoźrf strukturę jakiegoś białka. Z prac
zespołu Scolnicka wynika, że liczne
geny z rodziny ras kierują syntezą
segment o 350 zosadoch jednego białka o ciężarze moleku­
z V /;///A J ir7 7 T T 7 //////k 0 ////////////////m traci a k t yw n o ś ć larnym 21 000. Mutacja punktowa,
zaobserwowana w onkogenie nowo­
► glicyna tworu pęcherza, zmienia strukturę
_________________________ G G C______________________ tego białka. Trój zasadowy kodon
wchodzący w skład genu kodujące­
z y s k u j e aktywność go białka określa każdy jego ami­
nokwas. Obserwowana punktowa
EŚ3ZZŻI ► wa I i na
mutacja zmieniła kodon GGC pro­
nt r toonkogenu w kodon GTC onkoge­
nu. Spowodowało to zmianę struk­
Ryc. 2. Aby zidentyfikować mutacją punktową, która przekształca protoon- tury białka — zawiera ono amino­
kogen w czynny onkogen linii komórek EJ raka pącherza, zlokalizowano kwas walinę zamiast normalnej gli­
segment decydujący o różnicy między obu genami, a następnie zbadano sek­ cyny. Jak widać, ta jedna zmiana
wencję obu segmentów. Protoonkogen oraz onkogen (1) przecinano w tym nadaje białku nowe funkcje, które
samym miejscu łącząc powstałe segmenty jak wskazują linie przerywane. gruntownie przekształcają metabo­
Geny powstałe wskutek tej rekombinacji sprawdzono przez przenoszenie, by lizm komórki.
stwierdzić, który uzyskał aktywność, który zaś ją utracił. W ten sam sposób Takie elementy komórki, jak on-
przeprowadzano następne rekombinacje (2) obejmujące coraz krótsze segmen­ kogeniczne białka, są niewątpliwie
ty; okazało się, że o różnicy decyduje segment obejmujący jedynie 350 za­ jądrem procesów nowotworowych,
sad (3). W segmencie tym zachodzi mutacja punktowa: guanina (G) w pro- ale nie wiadomo dotąd, jak one
toonkogenie przekształca się w onkogenie w tyminę (T), co powoduje kodo­ działają. Przypuszcza się, że w ja­
wanie aminokwasu waliny zamiast glicyny. kiś sposób regulują wzrost komórki:
białka protoonkogenu kontrolują
normalny wzrost komórki, onkoge-
nowa wersja białek powoduje
mentu obejmującego 350 nukleoty- Komórkowy protoonkogen, który wzrost nowotworowy.
dów. R. Dhar z Narodowego Insty­ normalnie znajduje się na końcu Gdyby dokładnie zrozumiano
tutu Nowotworów zanalizował ak­ jednego chromosomu, przemieszcza działanie tych białek, można by
tywną oraz nieaktywną wersję tego się na koniec innego chromosomu. próbować jakichś inhibitorów i na
segmentu. Wynik był nieoczekiwa­ W tym nowym położeniu trafia na tej drodze rozwijać terapię prze­
ny. Różnica polega na jednej zasa­ geny kodujące syntezę immunoglo- ciwdziałającą głównemu- defektowi
dzie: guanina protoonkogenu jest w bulin (przeciwciał). Podczas reakcji komórki nowotworowej. Wydaje się
onkogenie zastąpiona przez tyminę. immunologicznej na antygen geny jednak, że defektów jest wiele, że
Oznacza to, że zamiana jednego nu- takie ulegają wzmożonej transkryp­ cnkogenezćfc jest procesem wieloeta­
kleotydu, jedna „punktowa muta­ cji. Najwidoczniej połączenie pro­ powym. Wiele da'nych świadczy o
cja” normalnego genu człowieka, toonkogenu z genem immunoglobu- tym, że zanim normalna komórka
składającego się z 5000 nukleoty- lin rozregulowuje protoonkogen i przekształca się w prawdziwie? no­
dów, przekształca go w onkogen. W wskutek tego nadaje mu nową fun­ wotworową, Ulega kilku niezależ­
ten sposób udało się po raz pierw­ kcję biologiczną. nym od siebie przemianom. Muta­
szy ściśle określić uszkodzenie ge­ W innych przypadkach stwierdzo­ cja punktowa, która daje początek
netyczne, które może prowadzić do no występowanie protoonkogenu w nieprawidłowej wersji jednego biał­
powstania nowotworu człowieka. bardzo licznych kopiach, podczas gdy ka, stanowi jeden tylko krok1 doty­
Być może, że zdarzeniem decydują­ większość genów komórkowych wy­ czący jednego genu. Powstanie on­
cym o inicjacji wielu nowotworów stępuje normalnie w dwóch kopiach kogenu jest prawdopodobnie vła-
jest mutacja protoonkogenu zacho­ na komórkę. Wydaje się, że zwięk­ ruhkiem powstania nowotworu, -ale
dząca w wyniku jakiegoś uszkodze­ szenie liczby kopii i związany z niezbędne jest również przebycie
nia DNA pod wpływem środowiska. tym wysoki stopień ekspresji rów­ innych etapów: onkogen może być
Ostatnio doniesiono o innych me­ nież działają onkologicznie. Inaczej niezbędny, ale bynajmniej nie w y­
chanizmach aktywacji protoonkoge- mówiąc, istnieje szereg mechaniz­ starcza. Stopniowo zaczyna wyła­
nów. Jeden z nich, polegający na mów molekularnych, które narzu­ niać się Obraz innych etapów.
przemieszczaniu części między cają właściwości onkogenu normal­ Okazuje się, że w wielu różnych
chromosomami odkryty został przez nemu genowi. Jeśli chodzi o onko- nowotworach biorą udział dwa róż­
G. L. C. Shen-Ong oraz M. D. geny ssaków, mechanizmem tym ne onkogeny powstałe wskutek róż­
Cole’a w Centrum Medycznym uni­ mogą być mutacje punktowe, prze­ nej aktywacji. Tak np. W. S. Hay-
wersytetu w St. Louis oraz przez mieszczenia chromosomowe oraz ward z Uniwersytetu Rockefelera
R. A. Taub z zespołem w Medycz­ zwiększenie liczby kopii genowych. oraz S. M. Astrin z Instytutu Ba­
nej Szkole Harwardu. Mechanizm Jeśli chodzi o geny łączące się z dania Nowotworów stwierdzili, że
ten działa przy aktywacji protoon­ retrowirusami, transdukowany gen w chłoniaku kurcząt aktywacji ule­
kogenu oznaczonego symbolem może ulec mutacji, albo trafić w ga protoonkogen myc, podczas gdy
■myc, którego aktywną wersję wy­ sąsiedztwo jakiegoś regulatora wiru­ zespół Coopera • znalazł w tych sa­
kryto w myeloma (szpiczaka) myszy sowego, który podnosi poziom jego mych komórkach inny protoonkogen
oraz w chłoniaku Burkitta u ludzi. ekspresji. oznaczony symbolem B-łym ulega­
jący aktywacji. Również w chłonia-
ku Burkitta oraz w jednej z biała­
czek człowieka znaleziono dwa
czynne onkogeny. Tego rodzaju da­
ne sugerują, że wieloetapowy cha­
rakter onkogenezy może po części
być skutkiem tego, iż aktywacja
musi dotyczyć kilku różnych: onko-
genów. Każdy z onkogenów może
wywoływać inną zmianę w obrę­
bie komórki, a dopiero ich współ­
praca prowadzi do fenotypu nowo­
tworu.
Poruszyłem jedynie dwa spośród
tematów wymagających dalszego
badania. Optymizmem napawa fakt,
że dane pochodzące z rozmaitych
kierunków badań zaczynają rzucać
światło na schorzenia, które jeszcze
5 lat temu wydawało się niepozna­
walne. Ostatnie odkrycia dotyczące
genów zgadzają się z wcześniejszy­
mi ustaleniami, opartymi zarówno
na danych epidemiologicznych, jak
i na pracach laboratoryjnych nad
transformacją. Obecnie dostępne są
znakomite metody, dzięki którym
postęp może być w najbliższych la­
tach jeszcze szybszy niż dotychczas.
Molekularne mechanizmy nowotwo­
rów powinny być poznane jeszcze
przed końcem bieżącego dziesięcio­
lecia.
Tłum. Aniela Makarewicz
newscientist 2 2 /2 9 /X II/1 983
John F. Bowers
Dlaczego
matematycy
sq ekscentryczni?
Aby określić wpływ matematyki na
matematyków, trzeba przeprowadzić
badania socjologiczne. Ponadto, zanim
odpowiemy n a zasadnicze pytanie, mu­
simy zdecydować, co rozumiemy pod
pojęciem „matematyk". Terminu tego
często używa się w ścisłym tego słowa
znaczeniu, lecz my powinniśmy posłu­
giwać się jego znaczeniem tradycyj­
nym. Przyjmijmy więc, że „matematyk”
jest to osoba, której praca polega
głównie na tworzeniu, używaniu i nau­
czaniu matematyki, łącznie z pracą
administracyjną z tym związoną. D la­
tego też do matematyków zaliczamy
teoretyków fizyki, niektórych filozofów
oraz niektórych inżynierów. Duża część
naszych rozważań odnosić się będzie
także do innych naukowców i inżynie­
rów, którzy sporo czasu poświęcają
matematyce.
Możemy zbadać grupę ludzi za
pomocą ich archetypu, tj. cech, ja­
kie inni w nich postrzegają i któ­
re tworzą pewien typowy obraz.
Dla człowieka z ulicy słowo „mate­
matyk” natychmiast kojarzy się z
wizerunkiem niskiego, łysego bro­
dacza w okularach, roztargnione­
go i na pewno niebogatego. Jed­
nakże jest to sprzeczne z następu­
jącym stwierdzeniem, które można
udowodnić na każdym większym
zebraniu matematyków: Matema­
tycy są całkiem nietypowi.
W celu zbadania prawdziwości
archetypu przeanalizowano grupę
56 matematyków i stwierdzono, że:
— 2 było niespotykanie wyso­
kich,
— 2 było niespotykanie niskich,
— 5 było łysych,
— 4 miało brody,
— 32 nosiło okulary inne niż do
czytania,
— 52 było mężczyznami.
Wynik ten sugeruje, iż jest tro­
chę prawdy w stwierdzeniu, że
matematycy to często mężczyźni,
którzy noszą okulary. Jednakże
stwierdzenie, że matematycy są
roztargnieni, jest całkowicie błęd­
ne. Istnieje pewny dowód, że nie
są, lecz niestety nie można się nim
posłużyć, ponieważ prowadzi on do
błędnych wniosków. Z drugiej stro­
ny, mimo że matematycy nieko­
niecznie są biedni, studia matema­
tyczne nie są najszybszą drogą do
zdobycia fortuny, chociaż Newton
na pewno zrobił duże pieniądze,
kiedy był ministrem Królewskiej
Mennicy.
Zastanawiający jest fakt malej
liczby kobiet wśród matematyków,
chociaż kobiety od dawna wyka­
zywały talenty w tym kierunku i
nie ma tu żadnej wyraźnej barie­
ry fizycznej ani psychicznej. Kiedy
przestudiowano listę matematyków
w jednym z eollege’ów, stwierdzo­
no, że kobiety stanowiły 2/7 studen­
tów, lecz 1/13 absolwentów i per­
sonelu... Jeżeli dane te są typowe,
wygląda na to, że powodem po­
rzucenia studiów matematycznych
przez wiele utalentowanych kobiet
są czynniki pozamatematyczne.
Zawodność archetypu polega na
tym, iż jest on świadomą kreacją,
prototypowo wymyślonym obrazem
kogoś, kto jest „bezduszną ma­
szyną liczącą”. Matematycy rzadko
wznoszą się na wyżyny władzy,
chociaż jeden z nich, Eamon de
Valera, został prezydentem Repu­
bliki Irlandii. Aby odnaleźć arche­
typ matematyka, który nie został
umyślnie sfabrykowany, należy
szukać go w podświadomości spo­
łecznej. Autor brał udział w wielu
publicznych spotkaniach i stwier­
dził, że niektóre są typowe.
„Proszę mi powiedzieć” — pyta
zadowolony z siebie dyrektor, po­
pijając dużą whisky — „z czego
pan żyje?”.
„Jestem matematykiem”.
Zadowolona mina dyrektora na­
tychmiast zmienia się w przeraże­
nie, cofając się wyjąkuje:
„Och... nigdy nie byłem w tym
dobry...”
Ta reakcja ujawnia panujący po­
wszechnie pogląd, iż matematycy
są ludźmi o tak nadzwyczajnej in­
teligencji, że aż niebezpieczni przy
poznaniu, prawdopodobnie nawet
szaleni i źli. W celu uniknięcia
społecznego piętna matematycy roz­
winęli wiele technik obronnych. Naj­
bardziej skuteczna jest odpowiedź
Johna Williamsona: „Jestem anali­
tykiem”. Podobno wywołuje ona
takie reakcje, których nawet w naj­
śmielszych marzeniach nie bylibyś­
my w stanie sobie wyobrazić.
Częściej stosowaną przez mate­
matyków odpowiedzią jest przy­
znawanie się do nauczania tauto­
logii. To przeważnie wywołuje rea­
kcję neutralną, zabarwioną intele­
ktualnym zmieszaniem, które ma­
tematyk może jakoś wykorzystać.
(Czasami reakcją na wykrycie o-
becności matematyka w jakimś gro­
nie jest odpowiedź: „W szkole za­
wsze byłem dtobry z arytmetyki”,
która sugeruje, iż matematycy to
zdziecinniali dostawcy cyfrowych
banałów).
Inną metodą odkrywania cech
wspólnych jakiejś grupie ludzi mo­
że być sięgnięcie db literatury pię­
knej; odzwierciedla ona, co sądzą
o tej grupie wielcy pisarze, bowiem
kreując swoich bohaterów przypu­
szczalnie korzystają ze źródeł wie­
dzy niedostępnych innym ludziom.
W stosunku do matematyków me­
toda ta daje mierne rezultaty.
Chauser nie znalazł miejsca dla
matematyków wśród pielgrzymów
Canterbury, Dante w „Boskiej ko­
medii” nie uwzględnił ich wśród
mieszkańców ani Piekła, ani Czy­
śćca, z czego wynika, że wszyscy
muszą być w Niebie. Nie ma żad­
nych matematyków w sztukach
Shakeaspeare’a a w sztukach Cze­
chowa i Ibsena występują sami le­
karze, filozofowie, inżynierowie,
nauczyciele literatury, lecz nie ma­
tematycy. Nie biorą oni również u-
dzialu w spokojnym życiu bohate­
rów Jane Austen, Henry Jamesa
czy George Eliota. W nowelach
Grahama Greene’a występują
sprzedawcy i dziennikarze, a u
Karola Dickensa — złodzieje i mor­
dercy. W poemacie Goethego Faust
poszukaj ąc drógposzerzenia
swojej wiedzy, też zignorował zu­
pełnie matematyków. Jednakże nie
jest prawdą, że matematycy są cał­
kowicie niedostrzegani, ponieważ
astronom Johannes Kepler jest bo­
haterem opery Paula Hindemitha
„Die Harmonie der Welt”, najbar­
dziej znanej ze wspaniałej symfo­
nii, a bohaterka sztuki George’a
Bernarda Shawa „Profesja Pani
Warren” jest matematykiem i u-
niezależnia się od niemoralnego
bogactwa swojej matki poprzez
swoją pracę w tej dziedzinie. Sztu­
ka ta nie zawiera jednak żadnych
ogólnych komentarzy o matematy­
kach.
Nasze niepowodzenie w osiągnię­
ciu celu za pomocą opisów literac­
kich prowadzi do podjęcia najbar­
dziej skutecznej metody socjologów
— badań społecznych. Metoda ta
polega na przetwarzaniu przez sta­
tystyków wyrywkowych wypowie-
 dzi wybranych ludzi na język so­
cjologii. W każdym badaniu doty­
czącym matematyków trzeba wziąć
pod uwagę, że są oni na pewno in­
teligentami, więc powinni być po­
równani z odpowiednio inte­
ligentną grupą kontrolną. Prze­
prowadzono badanie, w którym po­
równano studentów różnych grup
przedmiotowych. Chociaż szczegóły
tego badania nie są dostępne, pew­
ne jest, że matematycy odnoszą ol­
brzymie sukcesy w małżeństwie,
podczas gdy najmniejsze sukcesy
odnoszą socjolodzy. Możemy przy­
pisać tę obserwację faktowi, iż w ie­
lu ludzi studiuje socjologię tylko
dlatego, że nie są pewni swojego
miejsca w społeczeństwie, zaś ma­
tematyka wymaga cech, które są
korzystne również w małżeństwie.
Jednakże badanie to nasuwa pewne
pytanie: Co by się stało, gdyby ma­
tematyk poślubił socjologa?
Z braku dalszych badań przej­
dźmy teraz do bezpośredniej obser­
wacji, tzn. poszukajmy ogólnych
zasad w starannie wybranych ane­
gdotach.
Po pierwsze, zanotowaliśmy, że
stosunkowo wysoki odsetek mate­
matyków to znawcy muzyki, ogro­
mna mniejszość to wykonawcy, z
czego tylko nieliczni to muzycy
klasy zawodowej. Z książki „Les
Fondements de la Musiąue dans la
Conscience Humaine” jasno wyni­
ka, że uznany dyrygent Ernest An-
sermet był matematykiem, lecz
sama książka jest owocem filozofii
egzystencjalnej, która odrzuca
szczegóły biograficzne. Przyjmuje
się powszechnie, że muzyczne upo­
dobania matematyków biorą się z
podobieństw formy, lecz różnorod­
ność stylów muzycznych przeczy
jednak temu poglądowi. Bardziej
atrakcyjną alternatywną teorią
jest, że matematyka i muzyka ró­
wnoważą się w umyśle, przeciwsta­
wiając znaczenie bez emocji wew­
nętrznej emocji bez wewnętrznego
znaczenia.
Jeżeli wierzyć pogłoskom, mate­
matycy powszechnie uprawiają
sport, prawdopodobnie dlatego, że
skupienie na matematyce jest nad­
zwyczaj męczące. Np. G. H. Hardy
pracował tylko 4 godziny dziennie,
potem grał w tenisa. Jest oczywi­
ste, że matematycy powinni wybie­
rać pomiędzy pracą krótką, skon­
centrowaną, a dłuższą, o wiele
mniej efektywną, jednakże niektó­
rzy wielcy matematycy są w sta­
nie pracować w skupieniu przez
dłuższy czas. Biorąc pod uwagę, i-
lu matematyków uprawia sport,
bardzo niewielu osiągnęło w tym
wybitne rezultaty, chociaż niektó­
rzy (jak np. Ed Moses i Virginia
Wadę) osiągnęli poziom najwyższy.
O wiele łatwiej znaleźć przykła­
dy matematyków biegłych w grach
umysłowych. Np. John Von Neu-
mann przetworzył swoje pokerowe
doświadczenia w nową dziedzinę
matematyki: teorię gier. Jednakże
nagroda matematyka-gracza musi
być przyznana Emanuelowi Laske-
rowi, który był mistrzem świata w
szachach od 1894 do 1921 r.
Inną wspólną cechą matematy­
ków jest ich duża religijność. Uży­
wamy tu terminu „religia” w sze­
rokim znaczeniu, włączając „wia­
r y ’ takie, jak agnostycyzm czy a-
teizm. Takie podejście do życia jest
prawdopodobnie konsekwencją u-
miejętności przeprowadzania do­
ciekań abstrakcyjnych.
Ponieważ wyczerpaliśmy rezulta­
ty poszukiwań w matematyce, spró­
bujemy teraz podejścia teoretycz­
nego, tzn. określenia matematyka
na podstawie jego pracy.
W porównaniu z innymi dziedzi­
nami nauki praca badawcza w ma­
tematyce jest bardzo trudna i o-
ceniana na podstawie bardzo wy­
sokich wymogów' oryginalności. Po­
nadto pewność twierdzeń mate­
matycznych podważa fakt, iż opar­
te są one na nie udowodnionych pe­
wnikach, a więc całkowicie pu­
ste. Jednakże jasno wytyczone ce­
le czynią matematykę łatwym prze­
dmiotem nauczania dla każdego,
kto ją opanował, pod warunkiem,
że przestrzega następującej złotej
zasady: Nauczyciel powinien nie­
kiedy inspirować, często oświecać,
zawsze zachęcać.
Aby być w zgodzie z tą zasadą,
nauczyciel powinien mieć na uwa­
dze, iż teza, której naucza, musi
być prawdziwa, nawet jeśli nie jest
całkiem jasna, i że zrozumiały, do­
kładny wynik jest lepszy niż nie­
jasny wynik ogólny.
Przyjaciele matematyków nie za­
wsze ich rozumieją. Aby to udo­
wodnić, przyjmijmy, że jest to
twierdzenie fałszywe, a więc, że
matematycy są zawsze rozumiani
przez swoich przyjaciół. Z tego wy­
nika, że wszyscy ludzie z pewnej
przypadkowej grupy rozumieją za­
sady logiki, które są powszechnie
używane przez matematyków, takie
jest np. reductio ad absurdum. Lecz
studenci matematyki, którzy zo­
stali wybrani dzięki swojej poten­
cjalnej zdolności do używania tych
zasad, jednak mają z nimi trudno­
ści, a więc ta przypadkowa grupa
ludzi nie mogła ich rozumieć. Ta
sprzeczność dowodzi, że matema­
tycy są niierozumiani,.
Zajmowanie się matematyką przez
dłuższy czas wywołuje głębsze sku­
tki, łącznie z rozwinięciem pewnych
zalet: cierpliwości poprzez potrze­
bę znalezienia pośredniej strategii
dojścia do celu, osiągnięcia go, a
potem zaakceptowania rozczarowa­
nia, kiedy strategia zawodzi; skro­
mność, która potrzebna jest do o-
ceniania wartości wyników, jakie
można osiągnąć, ponieważ te z ko­
nieczności są ograniczone przez
słabość technik matematycznych.
Newton wyraził tę myśl w nastę­
pujący sposób: „Nie wiem kim wy­
daję się światu, lecz dla siebie je­
stem tylko chłopcem bawiącym się
na plaży, który od czasu do czasu
chce znaleźć gładszy kamyczek lub
ładniejszą niż zwykle muszelkę,
podczas gdy wielki ocean prawdy
leży przede mną zupełnie nieod-
kryty”.
Podobne uczucie powoduje, że
niektórzy ludzie czasami porzuca­
ją matematykę; uczucie, że więk­
szość problemów matematycznych
jest zbyt błaha, by zajmowała
większą część życia, a wszystkie
inne są zbyt trudne. Ostrzeżenie:
Matematyka jest szkodliwa dla
zdrowia
Zanim zajmiesz się matematyką,
pamiętaj, że ryzykujesz zdrowiem:
Po pierwsze, wyizolowanie mate­
matyki z innych dziedzin utrudnia
jej użycie przez ludzi pozbawio­
nych talentu matematycznego, w
wyniku czego wystąpi frustracja i
niezadowolenie oraz skierowanie
dużej ilości energii na cele poza-
matematyczne.
Po drugie, matematycy, jak wię­
kszość intelektualistów, są podatni
na „falszywość kategorii”. Być mo­
że dlatego, że matematyka nie bie­
rze pod uwągę ocen wartości, nie
jest ona sztuką. Ponadto, nie sto-
suje metody empirycznej, więc nie
jest nauką. Wynika z tego, że nie
istnieje. A może nie udało na:?. i !e
udowodnić, -że sztuka i nauka .
bejmują .wszystkie dziedziny inte­
lektualne? Nauki logiczne, któ­
rych metoda polega na dedukcji z
aksjomatów, są przeszkodą dla ta­
kiego dowodu.
Po trzecie, wzrastająca dojrza­
łość myślenia u matematyka po-
woduje, że nie dostrzega on trud­
ności, jakie mają inni bez jego
doświadczenia. Np. matematyk wi­
dzi, że problem liczb Staje się łat­
wy, jeżeli uwzględnia się go jako
problem ich funkcji, a nie tylko
liczb jako takich, chociaż nie zdaje
sobie sprawy, że rozwiązanie jest
niezrozumiale dlą każdego, kto je­
szcze nie opanował funkcji.
Po czwarte, poszukiwania mate­
matyczne prowadzą do nadużywa­
nia analizy logicznej. Np. John von
Neumann obawia! się, że wojna
światowa jest nieunikniona. Wg
prawa Murphy’ego wcześniej czy
później dojdzie do konfliktu mię­
dzy krajem Układu Warszawskiego
a krajem NATO, a to doprowadzi
do wojny między nimi. W wojnę
włączą się inne kraje, potem jedna
strona użyje broni nuklearnej, aby
wyrównać siły, obie strony użyją
najmocniejszych środków rażenia,
co spowoduje koniec świata. Ta a-
naliza wydaje się prawdziwa, lecz,
mimo że od ostatniej minęło pra­
wie 40 lat, wojna światowa nie roz­
poczęła się. Prawdopodobnie po­
minęliśmy pewne inne czynniki,
takie jak dyplomacja i efekty ana­
lizy strategicznej. Edward de Bono
wprowadził koncepcję myślenia u-
bocznego, jako środka zwalczania
użycia analizy.
Po piąte, matematyka powoduje
intelektualną wadę zwaną „twar-
dogłowością”, która polega na prze­
konaniu, że jeżeli dowód jest skoń­
czony, twierdzenie jest prawdziwe.
Matematycy zawsze powinni mieć
na uwadze, że prawdziwe być mo­
gą następujące tezy:
1) może istnieć inny dowód,
2) przeciwnik może uważać
twierdzenie za aksjomat (lub jego
zaprzeczenie) i dyskusja na dany
temat jest bezowocna,
3) przeciwnik mógł użyć w swej
argumentacji fałszywego twierdze­
nia, a więc nie będzie mu zależa­
ło na jego obaleniu,
4) przeciwnik może potrzebować
czasu, by przystosować się do wy­
niku.
Nasze badania wykazały, że pra­
ca matematyków jest ciężka, praw­
dopodobnie nieskuteczna, wykony­
wana w izolacji, nie ma istotnej
wartości dla społeczeństwa, jest
nieatrakcyjna dla płci pięknej, sła­
bo płatna i nie znajduje zastoso­
wania w zaspokajaniu podstawo­
wych potrzeb społeczeństwa. Tak
więc osoba, która podejmuje ten
rodzaj zajęcia, chyba musi być eks­
centryczna? Skoro praca matema­
tyka nie jest najważniejsza dla
społeczeństwa, matematycy są eks­
centryczni choćby z jednego powo­
du: przez definicję.
Tłum. Dagmara Dęga
Nr 798, 1984
Dr Jean Michel Bader
Czy ausłralijska
żabka
pomoże
„wrzodowcom"?
W Australii odkryto niezwykle zwierzę:
żabę, która połyka złożone przez sie­
bie jaja, „wysiaduje” je w swoim żo­
łądku, gdzie też rozwijają się wyklute
z nich larwy (kijanki). Po 6 -8 tygod­
niach przewód pokarmowy matki opu­
szczają - przez otwór gębowy - cał­
kowicie już dojrzale, przeobrażone
osobniki.
Zjawisko to wzbudziło ogromne zain­
teresowanie gastroenterologów, czyli
specjalistów zajmujących się fizjologią
i patologią żołądka i jelit; aby nie
dopuścić do strawienia noszonych w
ten sposób jaj, a następnie kijanek,
organizm żaby wytwarza substancję,
która może się okazać przydatna w le­
czeniu wrzodów żołądka u ludzi.
Wszystko zaczęło się w roku 1973,
kiedy to indonezyjski batrakolog
David S. Liem przybył do Australii
w celu „polowania” na żaby. Dla­
czego właśnie do Australii? Gdyż
wśród fauny tego kontynentu spoty­
ka się płazy o niezwykłych cechach
przystosowawczych do środowiska.
Australia obfituje w obszary bardzo
suche, a jedynymi terenami, które
nie cierpią z powodu niedostatku
wody, jest szersza lub węższa stre­
fa przybrzeżna na północy, wscho­
dzie i południu. W tych warunkach
poszczególne gatunki musiały stwo­
rzyć „systemy” rozwiązujące ich
problemy zaopatrzenia w wodę.
Tak na przykład jeden z nich,
należący do rodzaju Cyclorana, w
porze deszczowej gromadzi wodę
w drodze biernej absorpcji za po­
średnictwem skóry. Zwierzę nasią­
ka wodą niczym gąbka, zwiększa­
jąc znacznie swoją objętość, i
przybiera kształt kuli (stąd nazwa:
cyclo — pochodzi od greckiego ku-
klas — kolo). W porze suchej na­
gromadzona woda jest stopniowo
i bardzo oszczędnie zużywana. Or­
ganizm zwierząt z rodzaju Cyclora­
na wydziela hormon antydiuretycz-
ny (ADH), który wpływa na to, że
błony komórkowe komórek pęche­
rza moczowego stają się bardziej
przepuszczalne dla wody. Dzięki te­
mu woda z moczu jest absorbowa­
na przez organizm, a wydalany
mocz jest bardzo stężony i zawiera
minimalną jej ilość.
Cyclorana nie jest wyjątkiem, a
to dla tej prostej przyczyny, że w
tym rejonie świata nie ma płazów
żyjących w środowisku wodnym.
Już od ponad wieku australijscy
batrakolodzy wiedzą, że próżno by
szukać żab w wodach ich konty­
nentu; spotyka się tu jedynie gatun­
ki żyjące na ziemi lub na drze­
wach.
Wyruszywszy z Brisbane na
wschodnim wybrzeżu David S. Liem
udał się w kierunku północnym, na
tereny, gdzie w zimie wieją pasa­
ty z głębi kontynentu, a wilgoci
dostarcza jedynie pora deszczowa,
ale za to niekiedy w nadmiarze —
dyluwialne deszcze wywołują . po­
wodzie, które utrudniają dostęp do
tych obszarów. I tu właśnie David
S. Liem — nie wierząc swoim
australijskim kolegom, którzy
twierdzili, że żaby na tym konty­
nencie żyją jedynie na ziemi lub
na drzewach — zaczął prowadzić
swoje poszukiwania. Przebadał do­
kładnie masywy górskie Connondale
i Blanckall Rangę i... znalazł nie
znaną małą żabkę żyjącą w środo­
wisku wodnym. Nazwał ją później
Rheobatrachus silus.
Do dalszych badań przyłączyli się
wkrótce inni uczeni, tacy jak Hugh
Lavery i Keith Mac Donald, którzy
objęli poszukiwaniami park narodo­
wy Queenslandu. Uzyskano taką
liczbę przedstawicieli Rheobatrachus
silus, która pozwoliła na podjęcie
próby laboratoryjnej ich hodowli
oraz prowadzenie dalszych obser­
wacji w terenie. Dzięki temu do­
kładnie poznano morfologię, anato­
mię i tryb życia tego dotąd nie
znanego gatunku.
Rheobatrachus silus pozornie nie
różni się od wielu innych żab. Do­
rosły przedstawiciel tego gatunku
ma średnio 3,5 cm długości, waży
przeciętnie 10 g, ma owalny kształt
ciała i płaską główkę o ogromnych,
bardzo wypukłych oczach. Jego
skórka ma kolor szarozielony z nie­
bieskawym połyskiem wzdłuż linii
grzbietowej; strona brzuszna ma
zabarwienie kremowe, przy czym te
dwa kolory rozdziela cieniutka jas-
krawożółta linia. Ciało żabki jest
bardzo śliskie, obficie pokryte ślu­
zem. Szeroko rozstawione palce
kończyn, spięte błonami plywnymi,
sprawiają, że Rheobatrachus silus
jest znakomitym, szybkim i — uży­
wając określenia zapożyczonego z
terminologii motoryzacyjnej — bar­
dzo zrywnym pływakiem.
Badając szkielet i układ mięśnio­
wy żabki stwierdzono trzy główne
jej cechy:
• Rheobatrachus silus jest — po­
dobnie jak niektóre duże ryby —
wyposażony w tzw. narząd linii
bocznej. Jest to podskórny kanalik,
przebiegający wzdłuż boków ciała,
komunikujący się ze środowiskiem
zewnętrznym za pomocą otworków
zwanych porami. Jest on wypełnio­
ny śluzem i wyścielony nabłon­
kiem, w którym znajdują się ciał­
ka zmysłowe. Ciałka te to położone
w pewnych odstępach skupienia ko­
mórek, do których dochodzi gałąź
boczna nerwu błędnego. Woda nie
wchodzi bezpośrednio do kanaliku
linii bocznej, jedynie styka się w
porach ze śluzem. Narząd linii
bocznej służy do odbierania in­
formacji o kierunku i sile prą­
du wody. Stanowi on swoisty organ
równowagi oraz umożliwia zwierzę­
ciu orientację przestrzenną, uprze­
dzając o obecności innych porusza­
jących się ciał i ewentualnych prze­
szkód.
• Mikroskop elektronowy ujawnił
jeszcze inny — poza narządem li­
nii bocznej — układ czuciowy, w
który jest wyposażony gatunek
Rheobatrachus silus. Otóż na skó­
rze tej żabki znajdują się ciałka
zgrupowaną na podobieństwo mali­
ny. Odbierają one bodźce ze śro­
dowiska zewnętrznego i przekazu­
ją do mózgu odpowiednie sygnały
nerwowe, które w korze mózgowej
ulegają zintegrowaniu z informacja­
mi dostarczanymi przez narząd li­
nii bocznej. Te dwa układy umożli­
wiają zwierzęciu dokładną orienta­
cję w środowisku.
• Mikroskop elektronowy ukazu­
je również na skórze przedstawicie­
li gatunku Rheobatrachus silus wy­
loty kanalików biegnących prosto­
padle do jej powierzchni. Wydoby­
wa się przez nie śluz, zapewniający
skórze żabki odpowiednią lepkość.
Dokładne poszukiwania i obser­
wacje wykazały, że Rheobatrachus
silus żyje w rejonie rzeki Boulouru-
ba Creek (26°46’ szerokości geogra­
ficznej południowej i 152° 37° dłu­
gości geograficznej wschodniej) oraz
że jest zwierzęciem lądowo-wodnym.
W rzece przepływa poza jej głównym
nurtem, najczęściej tuż pod po­
wierzchnią wody, wynurzając z
niej tylko oczy i kończyny. Ale
żabka jest w stanie spędzić pod
wodą nawet 8 godzin, ukryta wśród
roślin wodnych. Na lądzie nato­
miast najchętniej przesiaduje na
trawiastym brzegu rzeki lub drze­
mie wśród skał. Choć można ją
również spotkać w eukaliptusowym
gaju, gdzie niekiedy zagrzebuje si<|
pod opadłe liście.
Najdziwniejsze jednak jest to, że
tak znakomicie przystosowane do
życia w wodzie zwierzę przeważa­
jącą jego część spędza na lądzie.
Pod jednym wszakże warunkiem:
ziemia musi być dostatecznie wil­
gotna. W przeciwieństwie bowiem
do swojej krewniaczki z gatunku
Cyćlorana nasza żabka przebywając
na lądzie podczas wielkiej suszy
naraża się na niechybną i szybką
śmierć (w ciągu 1 minuty!). W
przypadku takiego zagrożenia chro­
ni się w szczelinach i zagłębieniach
skalnych, gdzie zachowują się
resztki wody.
Rheobatrachus silus żywi się
głównie owadami, które chwyta
bezpośrednio do pyszczka, niekiedy
tylko pomagając sobie kończynami,
po czym zanurza się i zjada swoją
zdobycz pod wodą.
Główni wrogowie naszej żabki to:
czapla (Ardea norae hollandiae),
wąż wodny (Tropidechis carinatus)
i węgorz (Anguilla reinhardti).
W okresie godowym samiec —
jak w przypadku wszystkich innych
żab — wabi samicę głosem, który
mimo niewielkich rozmiarów żab­
ki jest bardzo donośny.
Kolejnym etapem prac było usta­
lenie, do jakiej rodziny płazów na­
leży Rheobatrachus silus i tu ba­
dacze natrafili na pierwsze niespo­
dzianki i komplikacje. Początkowo
identyfikowano naszą żabkę z pła­
taną, czyli żabą szponiastą (Xeno-
pus levis) z rodziny grzbietorodów,
do której na pierwszy rzut oka
rzeczywiście wykazuje pewne podo­
bieństwo. Poza tym oba gatunki
mają główną cechę wyróżniającą:
są wyposażone w narząd linii bocz­
nej. Dotychczas jednak przedstawi­
cieli grzbietorodów spotykano jedy­
nie w Afryce i Ameryce Południo­
wej. Gdyby więc Rheobatrachus si­
lus rzeczywiście do niej należał,
stanowiłoby to jeszcze jeden argu-
• ment na rzecz teorii dryfu konty­
nentów, bowiem przy obecnym
układzie kontynentów byłoby zupeł­
nie nieprawdopodobne, by mała
żabka przepłynęła najpierw Ocean
Atlantycki, by przedostać się z
Afryki do Ameryki Południowej, a
potem Ocean Indyjski, by znaleźć
się w Australii. Byłoby to możliwe
jedynie w tym przypadku, gdyby te
kontynenty stanowiły kiedyś jedną
całość1.
Jednak ta hipoteza szybko zosta­
ła zarzucona. W roku 1974 — w
wyniku bardziej szczegółowych ba>-
dań anatomicznych — stwierdzono,
że Rheobatrachus silus wykazuje
znacznie więcej cech wspólnych ze
swoimi krewniaczkami australijski­
mi. Na tym kontynencie żyją trzy
liczne rodziny płazów, liczące łącz­
nie 250 gatunków, z których 180 za­
mieszkuje północną jego część. Naj­
ważniejsza rodzina, z której wywo­
dzą się dwie pozostałe, to żaby po­
łudniowe (Leptodactylidae). Stwier­
dzono, że mięśnie stóp, ud i gar­
dzieli naszej żabki wykazują duże
podobieństwo do analogicznych
mięśni przedstawicieli tej rodziny.
Pozostało więc przypuszczenie: mo­
że Rheobatrachus silus jest po pros­
tu nie znanym dotąd gatunkiem
australijskich żab południowych ?
Jednak temu domniemaniu zaprze­
czają istotne odrębności w zakresie
muskulatury języka oraz budowy
kręgosłupa (kręgosłup gatunku
Rheobatrachus silus ma wyrostki
poprzeczne). Również przy porów­
naniu z przedstawicielami dwóch
pozostałych rodzin stwierdzono —
obok pewnych podobieństw — tak­
że i zasadnicze różnice.
Wszystko to doprowadziło do
stwierdzenia, że nie sposób zaklasy­
fikować naszej żabki nie tylko do
żadnego ze znanych gatunków, ale
również do żadnej ze znanych au­
stralijskich rodzin płazów. Tak więc
uczeni zaczęli się zastanawiać, czy
nie jest ona przedstawicielem nie
znanej dotąd rodziny — Rheobatra-
chidae? Wiele za tym przemawiała
Tymczasem jednak powstawały
wciąż nowe hipotezy. Przypuszcze­
nia zaczęły sięgać bardzo odległej
przeszłości: może to właśnie Rheo-
batrachide, a nie Leptodactylidae
są przodkami dwóch pozostałych
rodzin australijskich płazów? Jedno
jest pewne: że rozwiązanie tej zń-
1 P a tr z r ó w n ie ż : T o rb a c z e a d r y f k o n ­
ty n e n tó w , „ P ro b le m y ” n r 1/1983.
gadki przyczyni się do wprowadze­
nia zmian w klasyfikacji płazów te­
go kontynentu. Rodziny należące do
tej gromady różnią się niekiedy tak
bardzo pod względem cech morfolo­
gicznych, że rzeczywiście trudno
ustalić ich filogenetyczną historię.
W rozwikłaniu problemu pomógł
— jak to się często zdarza — przy­
padek. Otóż dwóm zoologom austra­
lijskim, C. J. Corbenowi i G. J.
Ingramowi, również udało się zła­
pać kilka żabek z gatunku Rheoba­
trachus silus i hodowali je w akwa­
rium. Zmieniając w nim wodę stali
się pewnego dnia świadkami nie­
zwykłego widowiska: zwierzątko
wielokrotnie powoli otwierało pysz­
czek i za każdym razem dosłownie
wypluwało miniaturową- żabkę. Tak,
żabkę, nie kijankę. Zjawisko było
tak niezwykłe, że uczeni zastana­
wiali się, czy cała ta scena nie by­
ła przywidzeniem.
Aby należycie zrozumieć przyczyny
zdumienia Corbena i Ingrama, przy­
pomnijmy sobie sposób rozmna­
żania się płazów bezogonowych.
Otóż w przypadku żab jajorodnych
występuje zapłodnienie wewnętrzne,
w czasie uchwytu samicy przez
samca. Rozwój embrionalny trwa
około 15 dni, w zależności od tem­
peratury wody. Młode kijanki są
wyposażone w układ oddechowy
umożliwiający im życie w środowis­
ku wodnym, z tym że skrzela ze­
wnętrzne występują tylko przez
krótki, początkowy okres życia lar­
walnego, potem zaś zachowują się
już tylko skrzela wewnętrzne, ukry­
te w komorze skrzelowej. Aparat
gębowy, sposób pobierania pokar­
mu oraz budowa przewodu pokar­
mowego u kijanki płaza bezogono-
wego różnią się zupełnie od cech
reprezentowanych przez osobniki
dorosłe. W okresie metamorfozy,
trwającym trzy miesiące, rozwijają
się kończyny (obie pary równocześ­
nie, ale przednia para pozostaje
przez cały okres życia larwalnego
ukryta pod skórą w komorze skrze­
lowej) i zanikają typowe, swoiste
dla danej grupy płazów cechy lar­
walne; zanik ogona oznacza zakoń­
czenie przemiany. I oto młoda żab­
ka, wyposażona już w płuca, może
wyjść na ląd. Rzeczywistą dojrza­
łość osiąga jednak na ogół dopiero
po dwóch latach, kiedy to staje
się zdolna do przedłużenia gatun­
ku. To krótkie przypomnienie nie
tłumaczy nam jednak dziwnego za­
chowania naszej żabki.
Istnieją również żaby żyworodne,
ale i wówczas, gdy cały rozwój
zarodkowy odbywa się w organiz­
mie matki, na świat przychodzą
kijanki, które dopiero po metamor­
fozie przebiegającej już w środo­
wisku zewnętrznym uzyskują właś­
ciwą gatunkowi postać. W każdym
więc przypadku młode przechodzą
przez stadium larwalne. Natomiast
Rheobatrachus silus nie dość, że
wydaje na świat osobniki już prze­
obrażone, to jeszcze opuszczają one
organizm matki tak nietypową dro­
gą!
Zupełnie zdezorientowani pano­
wie Corben i Ingram porozumieli
się w tej sprawie z Michaelem Ty-
lerem z uniwersytetu w Adelaidzie,
ten jednak nie podzielił ich zdu-
 mienia i przypomniał, że pewien
odkryty przed stu laty w Chile ga­
tunek żaby (Rhynoderma Darwinii)
również odznacza się nietypowymi
zachowaniami. Otóż kiedy z jaj,
złożonych przez samicę bezpośred­
nio na ziemi, wykluwają się kijan­
ki, samiec je połyka i przechowuje
przez cały okres metamorfozy w
swych rezonatorach (workach głoso­
wych) służących do wzmacniania
wydawanych przez żabę dźwięków.
Po przeobrażeniu młodych ojciec
„wypluwa” je na zewnątrz. Sposób
ten znakomicie przyczynia się do
zachowania gatunku, zapewniając
potomstwu całkowite bezpieczeń­
stwo w stadium larwalnym. Zda­
niem Tylera w przypadku Rheoba-
trachus silus zachodziło podobne
zjawisko. Wydawało się to tym bar­
dziej prawdopodobne, że żaby au­
stralijskie mają szczególnie ciężkie
warunki życia i co za tym idzie —
stosunkowo nikłą szansę na wyjście
poza stadium larwalne: bawoły
niszczą tu roślinność, która jest
miejscem schronienia owadów bę­
dących pożywieniem żab; larwy
stają się łupem czapli i szczudła-
ków, a także waranów — olbrzy­
mich gadów z podrzędu jaszczurek;
amatorami żabich jaj są również
owady — mrówki, szarańcze i ter-
mity.
Ostatecznie w celu wyjaśnienia
wątpliwości przeprowadzono sekcję
owej żabki Rheobatrachus silus,
która w tak niecodzienny sposób
wydała na świat swoje potomstwo.
Tyler, przekonany, że ma do czy­
nienia z samcem, chciał rozpocząć
badanie od obejrzenia rezonatorów.
Ale nie znalazł niczego, co by cho­
ciaż przypominało ten organ. Nato­
miast w jamie brzusznej stwierdzi*
obecność jajników. Żabka nie by­
ła więc samcem, lecz samicą, w
związku z czym hipoteza Tylera nie
znalazła potwierdzenia. Niepomier­
ne było zdumienie uczonego, kiedy
po otworzeniu żołądka przedstawi­
ciela gatunku Rheobatrachus silus,
znalazł tam całą gromadę kijanek.
Teraz wszystko stało się oczywiste:
dwie maleńkie żabki, które opuś­
ciły poprzednio organizm matki,
rozwinęły się w jej żołądku!
Problem ten omówimy jeszcze
szerzej, na razie ograniczmy się do
stwierdzenia, na czym przede wszy­
stkim polega niezwykłość tego roz­
rodu. Normalnie w żołądku —
dzięki obecności kwasu solnego i
enzymów — zachodzą procesy tra­
wienne, w związku z czym jaja, a „
potem kijanki powinny ulec znisz­
czeniu. A więc w przypadku Rheo­
batrachus silus mamy do czynienia
z zupełnie niezwykłym zjawiskiem
biologicznym!
Odkrycie to wywołało istną bu­
rzę domysłów i hipotez. Niektórzy
uczeni, a wśród nich również i Ty­
ler, ograniczyli się do stwierdzenia,
że „żołądkowa ciąża” tej żabki
dowodzi, że chodzi tu o zupełnie
nowy, dotąd nie znany gatunek.
Inni uznali tę niezwykłą cechę je­
dynie za argument (chociaż bardzo
istotny!) przemawiający za uprzed­
nio już sformułowaną hipotezą, że
ten płaz jest przedstawicielem od­
rębnej rodziny — Rheobatrachidae.
Tyler w początkowym etapie je­
dynie zredagował wstępny komuni­
kat, który miał powiadomić świat
nauki o jego odkryciu. Zapropono­
wał opublikowanie go pismu ame­
rykańskiemu „Naturę”, ale tam
tekstu nie potraktowano poważnie
i odrzucono go. Ostatecznie komu­
nikat Tylera ukazał się w tygodni­
ku „Science” i wywołał ogromne
wrażenie. Tyler otrzymał 1500 lis­
tów od uczonych różnych specjal­
ności, którzy domagali się szczegó­
łów, a nawet prosili o dostarczenie
żabek w celu prowadzenia dalszych
badań. Część środowiska naukowe­
go odnosiła się do sprawy sceptycz­
nie, a byli i tacy, którzy nie dawa­
li Tylerowi wiary i wręcz zarzucali
mu oszustwo.
Tyler postanowił przekonać opor­
nych. W tym celu następny „poród”
utrwalił na taśmie filmowej, uży­
wając do tego celu kamery wyko­
nującej sześć zdjęć na sekundę.
Obraz uzupełnił szczegółowym ko­
mentarzem: oto żabka wypływa na
powierzchnię; otwiera pyszczek; jej
przełyk ulega rozszerzeniu, a żołą­
dek, dotychczas atoniczny, gwałto­
wnie się kurczy (w normalnych wa­
runkach obserwuje się regularne
obkurczanie się żołądka w celu
opróżnienia go z treści pokarmo­
wej, ale na czas „ciąży” proces ten
najprawdopodobniej- ulega zawiesze­
niu); młode żabki są wyrzucane ko­
lejno, po jednej, niczym piłeczki
pingpongowe z ust prestidigitatora,
przy tym w większości przypad­
ków obserwuje się położenie mied­
nicowe ((przodowanie pośladków).
I jeszcze ciekawostka: ponieważ
tym razem „poród” został sprowo­
kowany mechanicznym rozwarciem
pyszczka żabki, część młodych zo­
stała usunięta z żołądka matki
przed osiągnięciem normalnego
stopnia rozwoju; okazało się, że je­
żeli przy pojawianiu się kolejnego
„noworodka” żabka nie czuje jego
ruchów, to połyka go z powrotem,
przedłużając stosownie do potrze­
by jego pobyt w swoim żołądku!
Ów film i komentarz przyczyniły
się wprawdzie do przekonania scep­
tyków, ale nie wyjaśniały wcale, co
sprawia, że takie zjawisko jest w
ogóle możliwe. A to przecież było
najważniejsze!
Pierwszym zadaniem na tym eta­
pie zaawansowania prac badaw­
czych było przygotowanie wystar­
czającej liczby „ciężarnych” żabek,
aby po pierwsze — w drodze sek­
cji zbadać mikroskopową struktu­
rę żołądka w różnych stadiach
przebywania w nim potomstwa
żabki, a po drugie — by przepro­
wadzić drobiazgowe obserwacje ca­
łego procesu rozrodczego, od kopu­
lacji aż do wydalenia młodych z
żołądka samicy. I tu od razu w y­
stąpiły poważne trudności, bowiem
Rheobatrachus silus jest niezwykle
trudny do ujęcia (między rokiem
1973 a 1978 schwytano zaledwie 39
sztuk, a 105 dostrzeżono) i źle zno­
si niewolę. Co więcej, wszystkie
młode, które ujrzały światło dzien­
ne w laboratorium, kolejno ginęły,
prawdopodobnie wskutek nieu­
względnienia ich potrzeb pokarmo­
wych.
W rozwiązaniu tych wszystkich
trudności przyszedł uczonym z po­
mocą po prostu przypadek. Otóż
zoologowie z (Brisbane przysłali
Tylerowi samicę Rheobatrachus si­
lus, a że odbywał się akurat strajk
bagażowych, spędziła ona na lot­
nisku pięć dni, wystawiana na
działanie pełnego słońca. Oczywiś­
cie nie przeżyła tego, a podczas
sekcji znaleziono w jej żołądku
trzy młode, których rozwój nie był
jeszcze w pełni zakończony. Innym
razem Tyler przypadkiem nacisnął
brzuch innej „ciężarnej” samicy
znojdującej się w laboratorium;
natychmiast wydaliła dwa tuziny
larw w różnym stadium rozwoju.
Badania przeprowadzone na mlo-
• dych, które stały się ofiarami tych
wypadków, umożliwiły sformułowa­
nie trzech wniosków:
• czas przebywania zapłodnio­
nych komórek jajowych, a następ­
nie kijanek w żołądku samicy wy­
nosi 6 do 8 tygodni;
• przez cały ten okres Rheoba­
trachus silus nie przyjmuje poży­
wienia, zużywając nagromadzone w
organizmie rezerwy;
• kijanki w pewnym stadium
rozwoju cechują dysproporcje bu­
dowy: kończyny rosną szybciej niż
reszta ciała.
Jednak nadal pozostaje zagadką
miejsce rozwoju młodych — żołą­
dek samicy. A przede wszystkim —
dlaczego Rheobatrachus silus poły­
ka swoje jaja? (Jest ich przeważ­
nie około 40, mają 3,5—1 mm śred­
nicy). Są to jaja mezolecytalne, tzn.
komórka jajowa ma wystarczającą
do pełnego rozwoju ilość materia­
łów zapasowych i nie pobiera żad­
nych składników odżywczych z or­
ganizmu matki. Dlaczego w takim
razie rozwój embrionalny i larwal­
ny odbywa się w żołądku samicy?
Czy chodzi tylko o bezpieczeństwo
i ochronę potomstwa przed znisz­
czeniem? A może jednak to właśnie
środowisko dostarcza młodym ja­
kichś niezbędnych składników roz­
wojowych? Jakie mechanizmy za­
bezpieczają zarodki, a potem kijan­
ki przed ich strawieniem, przed­
wczesnym usunięciem z żołądka
matki itp.?
W śluzówce żołądka, np. człowie­
ka, znajdują się liczne gruczoły
wydzielające sok żołądkowy, w któ­
rego skład wchodzi kwas solny i
enzymy. Wszystkie te składniki
znajdują się również w soku żołąd­
kowym żabki Rheobatrachus silus.
Co więc sprawia, że embriony, a
potem kijanki nie zostają strawio­
ne na podobieństwo pobranego po­
karmu?
Może to sprawić tylko jedno:
zahamowanie wydzielania soku żo­
łądkowego przez cały okres rozwo­
ju młodych. A następować to mu­
si pod wpływem pojawiających się
w żołądku żabki zapłodnionych ko­
mórek jajowych. Czy zawierają one
jakąś substancję, która wstrzymu­
je wydzielanie się soku żołądko­
wego? Chyba tak — rozumował
Tyler — bo skoro z około 40 poł­
kniętych przez samicę jaj przycho­
dzi na świat nie więcej niż 25 ża­
bek, może część z nich służy za­
bezpieczeniu przeżycia pozostałych
i ulega strawieniu, uwalniając ową w gruczołach ślinowych młodych niu wrzodów żołądka u ludzi. I tak
zbawczą substancję? żabek. Cechą, która ją wyróżnia rozwinęła się akcja FROG (For
Jeżeli taka substancja rzeczywiś­ spośród innych prostaglandyn, jest Research of Gastric Acid), przy
cie istnieje — wnioskował dalej jej trwałość (inne w ciągu kilku czym warto przypomnieć, że angiel­
Tyler — musi być możliwe stwier­ godzin ulegają rozpadowi). Tak skie słowo frog oznacza również...
dzenie jej obecności czy to w żo­ więc wiadomo już było, co sprawia, żabę!
łądku żabki-matki, czy to w komór­ że połknięte przez naszą żabkę, za­ Jak powstaje wrzód żołądka? Pro­
kach jajowych, czy też wreszcie w płodnione jaja nie zostają strawio­ dukcja niezbędnego do trawienia
płynie, który stanowi środowisko ne w jej żołądku. Ale pozostaje do sdifu żołądkowego jest sterowana
rozwijających się larw. rozwiązania jeszcze kilka proble­ przez układ nerwowy i hormony. W
Tyler rozipoczął więc kolejny etap mów: dlaczego podczas tej tak nie­ przypadku zaburzeń w ich działaniu
doświadczeń i obserwacji. Do wy­ typowej „ciąży” nie występują gruczoły wytwarzające kwas żołąd­
preparowanego fragmentu żołądka skurcze mięśni żołądka, dzięki któ­ kowy intensyfikują działalność, a
żabki wprowadził wodę pobraną z rym w normalnych warunkach zo­ mechanizmy obronne zawodzą (cho­
akwarium i oto płyn wykazał dzia­ staje on opróżniony z zawartej w dzi tu przede wszystkim o obecność
łanie obniżające kwasotę soku żo­ nim treści pokarmowej, a po wy­ warstwy śluzu, który chroni ścian­
łądkowego. Również w jajowodach dostaniu się młodych na świat me­ ki żołądka przed działaniem soku
stwierdził obecność substancji ha­ chanizm ten zaczyna ponownie żołądkowego). Stąd już prosta dro­
mującej wydzielanie kwasu żołąd­ funkcjonować? Może występuje tu ga do choroby wrzodowej: błona
kowego. działanie hormonu podobnego do śluzowa ulega „erozji”, tworzy się
Pozostało jakościowe określenie produkowanej przez tylny płat nadżerka. W tych warunkach naj­
tej substancji. Tyler posłużył się przysadki oksytocyny, która wywo­ bardziej skuteczną metodą przeciw­
techniką chromatograficzną; jest to łuje u ssaków skurcze macicy (tyle działania chorobie wrzodowej jest
metoda rozdzielania mieszanin w y­ że działającym w analogiczny spo­ ograniczenie produkcji soku żołąd­
korzystująca różnice szybkości w ę­ sób na mięśnie żołądka)? A może kowego. t
drówki poszczególnych składników ponowne skurcze żołądka występują Przed kilku łaty stwierdzono, że
w ośrodkach porowatych. Okazało pod wpływem wzmożonych ruchów takie właśnie działanie mają natu­
się, że owym składnikiem hamują­ młodych żabek, już dojrzałych do ralne prostaglandyny, jednak wszy­
cym wydzielanie się soku żołądko­ wyjścia na świat? Co umożliwia stko rozbijało się o podstawową
wego jest prostaglandyma określana samicy, która podczas rozwoju mło­ przeszkodę techniczną: są to sub­
jako E2 (PGE 2). Jako pochodna dych w jej żołądku nie pobiera żad­ stancje nietrwałe. W tej sytuacji
nienasyconych kwasów tłuszczowych nych pokarmów, przeżycie owych 6 staje się jasne, że wykazująca peł­
może ona wstrzymywać wydzielanie do 8 tygodni? ną stabilność PGE 2 wzbudziła
gastryny, która z kolei stymuluje Ale te sprawy gastroenterologów ogromne zainteresowanie i nadzieje.
wytwarzanie kwasu żołądkowego. już nie interesują. Im chodzi jedy­ Pozostaje tylko dociec, czemu ją
Tyler doszedł do wniosku, że nie o rolę PGE 2 w regulowaniu zawdzięcza, i... podążyć tropem na­
PGE 2 powstaje w śluzie otaczają­ wydzielania kwasu żołądkowego, co tury.
cym jaja, w skórze larw a także może się okazać przydatne w lecze­ Tłum. i oprać. M. A. Bagnowska

NOWOŚCI WYDAWNICZE

Biografie to ry c z n ie , n ie re k la m u je ... N o cóż, p o z o s ta je ty lk o w e stc h n ą ć ,

Bogdan Grzeloński: DO NEW YORKU, CHICAGO i
SAN FRANCISCO. Szkice do biografii polśko-amerykań-
skiich. Interpre®, Warszawa 1983. Nakład 20 000 egz., 193
str., cena 230 zł.
K sią ż k a s k ła d a się z 25 szk icó w b io g ra fic z n y c h , p r e z e n tu ją ­
c y c h lo sy w y b itn y c h P o la k ó w w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h (od
K o śc iu sz k i d o z n a k o m ite g o a r c h ite k ta M a cieja N o w ick ieg o ),
lo sy n ie r a z n ie z w y k le , s k o m p lik o w a n e , b o le sn e ... A u to r — h i­
s to r y k d z ie jó w p o lity c z n y c h S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h — z a j­
m u je się od d a w n a ży ciem P o la k ó w w ty m k r a ju , zw łaszcza
ic h w k ła d e m w ro zw ó j c y w iliz a c y jn y i k u ltu r a ln y A m e ry k i P in .
R zecz n a p is a n a „ d o c z y ta n ia ’', p e łn a n ie z n a n y c h i p a s jo n u ją ­
c y c h szczeg ó łó w , b o g a to ilu s tro w a n a , (i)
Polityka
Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Instytut Ba­
dania Współczesnych Problemów Kapitalizmu: POLI­
TYKA STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI WO­
BEC POLSKI W ŚWIETLE FAKTÓW I [DOKUMEN­
TÓW 1980—1983. Interpress, Warszawa 1984, 270 str., ce­
na 180 zl.
Pedagogika
Sergiusz Riabinin, Małgorzata Olcarnik, Danuta Riabi-
nin: SZKOLNE WYCIECZKI PRZYRODNICZE DLA
NIEWIDOMYCH. PRZEWODNIK TERENOWY. Wydaw­
nictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1983. Wyd. I.,
cena 65 zł.
,,U p o d sta w o p ra c o w a n ia k sią ż k i leżało p ra g n ie n ie p o d z ie le n ia
się z n ie w id o m y m i p ię k n e m , in te r e s u ją c y m św ia te m p rz y ro d y
[...]” — p isz ą a u to r z y w e w s tę p ie te j n ie s ły c h a n ie w a rto ś c io ­
w ej sp o łe c z n ie p ra c y . A u to rz y są b io lo g am i, k tó r z y o d k ilk u
la t z a jm u ją się b a d a n ie m m e to d u d o s tę p n ia n ia p rz y ro d y n ie ­
w id o m y m i n ie d o w id z ą c y m ; k s ią ż k a je s t p ie rw sz ą u n a s teg o
ty p u p o z y c ją i c h y b a n o w o śc ią n a w e t w s k a li św ia to w e j. D zi­
w n e, że ta k ic h p u b lik a c ji n ie z a u w a ż a się, n ie o c e n ia m e r y ­
b y k sią ż e c z k a lu b e ls k ic h b iologów s ta ła się p o c z ą tk ie m i d o ­
b ry m w z o re m d la in n y c h p u b lik a c ji z b liż a ją c y c h n ie w id o m y m
lu d z io m św ia t p rz y ro d y . P rz y p o m n ę ty lk o , że w 3 n u m e rz e
„ P ro b le m ó w ” z m a r c a 1980 r . za m ie ś c iliśm y n o tk ę d o c. d ra
h a b . S e rg iu sz a R ia b in in a p t. „ P o m ó ż m y n ie w id o m y m p o z n a w a ć
p rz y ro d ę !" . A u to r je s t k ie ro w n ik ie m Z a k ła d u O c h ro n y P rz y ­
ro d y U n iw e rs y te tu im . M a rii C u rie -S k ło d o w sk ie j w L u b lin ie .
Z w ra c a m y u w a g ę n a tę p la c ó w k ę lu d z io m i u rz ę d o m , z a jm u ­
ją c y m się n ie w id o m y m i w P o lsce , (i)
Filozofia
Bohdan Chwedeńczuk: SPÓR O NATURĘ PRAWDY
(Biblioteka Myśli Współczesnej). PIW, Warszawa 1984.
Wyd'. I., nakład 5000 egz., 270 str., cena 150 zł.
S p ó r, k tó r y p r e z e n tu je a u to r w s w y m p ię k n y m e s e ju
naukow ym , d o ty c z y sp raw y n a jw a ż n ie js z e j n ie ty lk o d la
filo z o fó w 1 uczonych — p ra w d a je s t b o w iem czy m ś,
co d o ty c z y b e z p o ś re d n io w s z y s tk ic h i zaw sze. Spór
o p ra w d ę m a z n a c z e n ie sz czeg ó ln e w cza sa c h , k ie d y ró ż ­
n e i s p rz e c z n e k o n c e p c je ś w ia ta i ży cia g ło sz ą się w ła ś ­
n ie n o sic ie la m i p ra w d y , zaś sa m o to p o ję c ie — j a k 1 w ie le i n ­
n y c h — je s t n a d u ż y w a n e , ro z m y w a n e , o p a tr y w a n e ró ż n y m i
p rz y m io tn ik a m i i u ż y w a n e w c e la c h w ła śn ie z p r a w d ą S prze­
czn y ch . „W te j s y tu a c ji rze c z y w iśc ie — j a k pisz e a u to r — n ie
sp o só b o p rz e ć się p y ta n iu , o co w ła śc iw ie ch o d zi, gdy o
cz y m ś m ó w ię, że je s t p r a w d ą lu b że je s t p ra w d z iw e ” . Co w ła ś ­
ciw ie zn acz y , n a cz y m to p o leg a, że ja k ie ś p rz e k o n a n ie je s t
p ra w d z iw e ? A u to r a n a liz u je tr z y g łó w n e s ta n o w is k a filo z o ficz­
n e w o b ec p o ję c ia praw idy i f o rm u łu je ta k ż e sta n o w isk o w ła s ­
n e. S tw ie rd z a m .in . rz e c z n ie z m ie rn ie w a ż n ą , a rz a d k o d o s trz e ­
g a n ą p rz e z lu d z i t a k ła tw o z w y k le o d w o łu ją c y c h się do „ p r a w ­
d y ” ; o tó ż k a ż d a te o r ia p r a w d y (a w ię c i sp o só b ro z u m ie n ia
teg o p o ję c ia ) w ią ż e się z p e w n ą o g ó ln ą w iz ją ś w ia ta i z p r z y ­
ję tą k o n c e p c ją p o z n a n ia , zaś zw iązk i o w e m a ją ta k ż e c h a r a k ­
te r in n y , n iż się p o to c z n ie są d zi. N a k o n ie c w re sz c ie a u to r
s tw ie r d z a : „ u z n a n ie ja k ie jś te o rii p ra w d y za s łu s z n ą je s t s p r a ­
w ą w y b o ru , k tó r y w o s ta tn ie j in s ta n c ji m a c h a r a k te r w y b o ru
w a rto ś c i” . J e s t to m o im z d a n ie m stw ie rd z e n ie o w ie lk ie j w a d z e
— b o w iem , j a k m i się w y d a je , w sz y stk o w o s ta te c z n e j m ie rz e z a ­
le ż y od w y b o ru w a rto śc i, k tó r y c h m u sim y d o k o n a ć , n ie z a le ż ­
n ie od lo g ik i, filo z o fii, n a u k i, ideologii... W k a ż d y m ra z ie , b y
m óc d o k o n y w a ć w y b o ru , trz e b a d o b rz e p o zn ać, co d o w y b o ­
ru m a m y — p o le c a m w ięc tę a r c y in te re s u ją c ą k sią ż k ę w s z y s t­
k im , k tó rz y cza se m z a s ta n a w ia ją się n a d ty m in te r e s u ją c y m p y ­
ta n ie m : cóż Je st p ra w d ą ? (i)
 łożenie z ryc. 1 — nietrudno wy­ ciwnikowi podzielenia planszy na
jaśnić. Środkowy obszar można za­ dwa obszary o zbliżonej powierzch­
PROBIERIY pełnić nie więcej niż jednym ka­
mieniem, górny — dwoma, ale tyl­
ko V i Z. Jeśli w ósmym ruchu
ni (czyli na tzw. obszary podobne,
0 których była mowa przed miesią­
cem). Wiąże się z tym oczywiście
w górnym obszarze położony zosta­ pewien schematyzm, ale jest to ce­
gry logiczne nie jeden z dwóch kamieni Z lub cha właściwa wszystkim grom wie-
V, to przeciwnik położy drugi z lochodowym. Początek partii sza­
tej pary kamieni na środku; odpo­ chów jest również znacznie mniej
wiedzią na zapełnienie centralnego ciekawy niż gra środkowa i koń­
obszaru będzie oczywiście zapełnie­ cówka — zarówno dla niedoświad­
Penłomino nie górnej części planszy, czyli
również wygrana.
czonego szachisty, który słabo zna
teorię debiutów i w małym stop­
niu dostrzega związek między
na szachownicy Początkującym pierwsza faza gry
w pentomino wydaje się zwykle
pierwszymi ruchami a późniejszą
sytuacją, jak i dla mistrza, który
niezbyt interesująca — sztampowa gra „z podręcznika”. W przypadku
(2) i mechaniczna. Cztery lub pięć
pierwszych ruchów wykonują więc
pentomina zarówno debiutanci jak
1 rutyniarze są zgodni co do jedne­
na wyczucie — dopiero gdy plan­ go: po położeniu 4—5 kamieni roz­
sza jest częściowo zapełniona za­ grywka szybko wciąga, staje się
Zaczniemy od rozwiązania łami­ czynają analizować sytuację, kom­ pasjonującą łamigłówką. Uwidacz­
główki sprzed miesiąca. Ruch za­ binować i realizować jakąś koncep­ nia się wówczas cecha właściwa
pewniający zwycięstwo polegał na cję. Doświadczeni „pentominiści” wszystkim wartościowym grom: im
położeniu kamienia N w sposób po­ wiedzą natomiast, że na początku dłużej się przyglądać, tym więcej
kazany na ryc. 1. Wybór właściwe­ partii decydującą rolę odgrywa można dostrzec na planszy. Warto
go kamienia nie nastręczał kłopo­ strategia, czyli generalne założenia, więc, jeśli układ kamieni jest do­
tu, bo tylko N umożliwia podział ogólny plan, idea — oparte na doś­ statecznie klarowny, poświęcić nie­
pustej części planszy .na takie dwa wiadczeniu nabytym poprzez długą co czasu ma jego dokładne przestu­
obszary, w których da się położyć praktykę i mające formę ogólnych diowanie przed zdecydowaniem się
przynajmniej po jednym kamieniu. zasad, zaleceń, wskazówek. Na na ruch. Partie turniejowe, kończą­
Nieco trudniejsze . było ustalenie, przykład; należy harmonijnie, rów­ ce się zwykle w 7—8 ruchu, trwa­
które z ośtniu możliwych położeń N nomiernie zapełniać planszę, bo ją nierzadko około pół godziny, przy
jest tym jedynym zapewniającym ułatwia to późniejszą analizę sytua­ czym gros tego czasu przypada na
zwycięstwo. Dlaczego jest takim po­ cji lub nie wolno umożliwiać prze­ 3—4 końcowe posunięcia.

Filologia ż k a je s t zap o w ie d z ią — i p o c z ą tk ie m — d o b rz e p o m y śla n e j se r

Leszek Moszyński: WSTĘP DO FILOLOGII SŁOWIAŃ­
SKIEJ. PWN, Warszawa 1984. Wyd I, nakład 9750 + 250
egz., 343 str., cena 180 zł.
P r a c a p rz e z n a c z o n a d la s tu d e n tó w sla w is ty k i, z a in te r e s u je je d ­
n a k w s z y stk ic h , k tó r z y c h c ie lib y p o z n a ć w sp o só b g łęb szy po­
c z ą tk i ję z y k a i p iśm ie n n ic tw a sło w ia ń sk ie g o . S zczeg ó ln ie c ie ­
k a w a w y d a ła m i się p r e z e n ta c ja h is to ry c z n o -k u ltu ro w y c h u w a ­
ru n k o w a ń p o c z ą tk ó w p iśm ie n n ic tw a sło w ia ń sk ie g o . Z re s z tą c ie ­
k a w e (choć d la la ik a n ie k o n ie c z n ie ła tw e do p rz e b rn ię c ia , a le
j e s t to k s ią ż k a d la o só b z u k ie r u n k o w a n y m i z a in te re s o w a n ia ­
m i) s ą w s z y stk ie p ro b le m y d o ty c z ą c e ję z y k a , k tó r y m p o słu g i­
w a li się p rz o d k o w ie w s p ó łc z e sn y c h n a ro d ó w sło w ia ń sk ic h . M ó­
w ią c ję z y k ie m s ło w ia ń sk im , t a k n ie w ie le p rz e c ie ż w ie m y o je ­
g o ź ró d ła c h ... N ie o z n a c z a to , b y m z a c h ę c a ł do stu d io w a n ia
p o d rę c z n ik ó w u n iw e rs y te c k ic h . T en je d n a k , k o g o n a p r a w d ę te
p ro b le m y in te r e s u ją , n ie p o w in ie n p rz e jś ć o b o ję tn ie o b o k
„ W stę p u ...” , (i)
Historia
PANORAMA DZIEJÓW POLSKI. Interpress, Warszawa
1983.' Wyd. I, nakład 100 tys. egz., 174 str., cena 240 zł.
J e s t to zw ięzły z a ry s d z ie jó w P o lsk i od czasó w n a jd a w n ie j­
sz y c h p o w sp ó łc z e sn o ść (aż p o r o k 1980!), n a p is a n y p rz e z z n a ­
k o m ity c h z n a w c ó w p o sz c z e g ó ln y c h o k re só w i b o g a to , p rz e p ię ­
k n ie ilu s tro w a n y . T a k w ięc n a s z e d z ie je o d czasó w p rz e d h i­
s to r ią p is a n ą aż d o p ó źn eg o śre d n io w ie c z a o p isa ł T a d e u sz L u-
lik , e p o k ą ro z k w itu i u p a d k u R z e c z y p o sp o lite j z a ją ł się H e n ry k
R u tk o w s k i, p o c z ą tk ie m czasó w n ie w o li i p o w s ta n ia m i n a r o d o ­
w y m i — J e r z y S k o w ro n e k , o k re s e m o d p o w s ta n ia sty c z n io w e ­
go p o k o n ie c I i w o jn y św ia to w e j — A n d rz e j A jn e n k ie l, w re sz ­
cie h is to rię P o lsk i L u d o w ej p rz e d s ta w ił J e rz y T o p o lsk i. O d rę b ­
n y ro z d z ia ł, p o św ię c o n y h is to r ii p o lsk ic h sy m b o li n a ro d o w y c h ,
n a p is a ł S te fa n K rz y sz to f K u c z y ń s k i. K s ią ż k a je s t p rz e z n a c z o ­
n a d la o d b io rc ó w z a g ra n ic z n y c h (stą d w y d a n ie ró w n ie ż w j ę ­
z y k u a n g ie lsk im , fra n c u s k im , h is z p a ń s k im i n ie m ie c k ie m ), j e ­
d n a k i d la P o la k ó w w k r a ju , zw łaszcza u czn ió w i sa m o u k ó w ,
sta n o w i b e z c e n n ą p o m o c, je s t d o s k o n a ły m „ p o m o c n ik ie m p a ­
m ię c i” — je ś li ta k to m o ż n a n a z w a ć . Z a d z iw ia — p o w tó rz ę —
p ię k n o ilu s tr a c ji i d o s k o n a ły p a p ie r. J e s t to je d n a z ty c h p u ­
b lik a c ji, k tó r ą m o ż n a bez w s ty d u o fia ro w a ć ro d a k o m z z a g ra ­
n ic y , d o sk o n a ły p re z e n t! N ie o c e n ia m t u o czy w iście z a w a rto ś ­
c i m e r y to ry c z n e j, h is to r y c y z a p e w n e m o g lib y się sp ie ra ć o
p e w n e u ję c ia , zw łaszcza z z a k r e s u d z ie jó w n a jn o w s z y c h . K s ią ­
r ii h is to ry c z n e j „ P a n o r a m a d z ie jó w P o lsk i — f a k ty i m ity ” ,
k tó r e j p o szczeg ó ln e p o z y c je (w fo rm ie esejó w ) z a jm u ją się w ę ­
zło w y m i w y d a rz e n ia m i n a s z e j h is to rii, (i)
Historia cywilizacji
Ilaphaela Lewis: ŻYCIE CODZIENNE W TURCJI u -
SMANSKIEJ. Przełożył z jęz. angielskiego Witold Rad­
wański. PIW, WARSZAWA 1984. Wyd. I, 194 str. plus
ilustracje, cena 350 zł.
K o le jn a p o z y c ja n ie o c e n io n e j s e rii P IW -u o ż y c iu c o d z ie n n y m
w ró ż n y c h k r a ja c h i w ró ż n y c h e p o k a c h . N ie b a rd z ie j n ie
p rz y b liż a p rz e sz ło śc i i n ie p o k a z u je w s p ó ln y c h ź ró d e ł ro z w o ­
j u n a sz e j c y w iliz a c ji — i z a ra z e m o d m ie n n y c h w a rto śc i, w n o ­
sz o n y c h do w s p ó ln o ty lu d z k ie j przez ró ż n e k u ltu r y — j ą k
w ła ś n ie p o k a z y w a n ie „ z w y k łe g o ż y c ia ” lu d z i, ic h o b y czajó w ,
p o g ląd ó w , in s ty tu c ji, w o góle ic h c o d z ie n n o śc i w n a jr ó ż n ie j­
sz y c h p rz e p ra w a c h . Ż y c ie T u rk ó w p o w in n o n a s z re sz tą in te r e ­
so w a ć szczególnie, sk o ro h is to r ia T u rc ji ta k ściśle i n ie je d n o ­
z n a c z n ie s p lo tła s ię z d z ie ja m i P o la k ó w ..... Ż y cie c o d z ie n n e w
T u rc ji o s m a ń s k ie j” z a w ie ra o g ro m n y ła d u n e k in fo rm a c ji,
w z b u d z a ją c p odziw d la e r u d y c ji a u to r k i. B y ć m oże p ra c y te j
b r a k „ le k k o ś c i p ió r a ” , a le c ie k a w a ! (i)
Kosmologia
Olgierd Wolczek: CZŁOWIEK I TAMCI — Z KOSMO­
SU. Ossolineum. Wyd. I, nakład 50 tys. egz., 256 str., ce­
na 110 zł.
J e s t to o s ta tn ia k s ią ż k a O lg ierd a W olczka, w y d a n a ju ż po ś m ie r ­
ci A u to ra , z n a k o m ite g o p o p u la r y z a to ra w ie d z y . P o św ię c o n a e-
w o lu cji ży c ia p o za Z ie m ią , m o żliw o śc io m is tn ie n ia ży c ia p o za
Z ie m ią , w re sz c ie — e w e n tu a ln o ś c i o b c y c h c y w iliz a c ji w K o sm o ­
sie . T ru d n o o c ie k a w sz e te m a ty . A u to r p ró b o w a ł d o k o n a ć s y n ­
te z y n a jn o w s z y c h w y n ik ó w n a u k o w y c h i z ro d z o n y c h p rz e z n ie
p o g ląd ó w , czy n ią c to ś w ia d o m ie w sp o só b „ lite r a c k i” i „ le k k i” .
D zięk i te m u k s ią ż k a — n ie p rz e ła d o w a n a sz czeg ó łam i i n ie s k a ­
żo n a c z ę s ty m u n a s „ s ty le m p o d rę c z n ik o w y m ” — s t a ła się le ­
k t u r ą d o s tę p n ą d la k a ż d e g o 1 n a p r a w d ę c ie k a w ą . A u to r n a
sz częście n ie o g ra n ic z y ł się w y łą c z n ie do stw ie rd z e ń p o w sze­
c h n ie a k c e p to w a n y c h , s n u je b o w iem ro z w a ż a n ia o p rz y sz ły m
czło w ie k u k o sm ic z n y m — H om o g a la c tic u s i m o ż liw o śc ia c h p o ­
w s ta w a n ia W ielkiego K rę g u — k rę g u c y w iliz a c ji g a la k ty c z n y c h
p o łą c z o n y c h w s p ó ln o tą ro z u m u , (i)

W opisanej przed miesiącem me­
todzie analizowania partii zwanej
przez „psnboministów” niezbyt ele­
gancko „sekcją zwłok”, do wyjąt­
ków należą ustalenia — zwłaszcza
poparte prostym, przekonywającym
dowodem — że trzeci ruch był błę­
dem rozstrzygającym o porażce.
Oto czwarty ruch gwarantuje zwy­
cięstwo (a więc trzeci jest błędny):
A B
1. Ne6e6f7 2. Ye3f2h3
3. Lc2c5d2 4. Ig4g8
W sytuacji powstałej po tych czte­
rech ruchach (ryc. 2) na planszy
wyodrębnić można pięć obszarów:
centrum, lewy górny róg, lewy bok,
lewy dolny róg i prawy dolny róg.
W centrum oraz w lewym dolnym
rogu zmieści się jeden dowolny ka­
mień, oprócz X; w lewym górnym
rogu — każdy pojedynczy kamień, a
także dwa V i Z obok siebie; w
prawym dolnym rogu jest miejsce
tylko na P lub V. Na lewym 'boku
istotne jest wyłącznie położenie ka­
mienia P — i to takie, które tylko
w minimalnym stopniu ogranicza
„pojemności” lewych rogów, np.
Pa5b3b5.
Wszystkie możliwości umieszcze­
nia kamienia w piątym ruchu oraz
najlepsze odpowiedzi gracza B Golomb w połowie lat 50. w nieco
przedstawione są na schemacie (ryc.
3). Linia łącząca dwa kamienie, np.
P i U oznacza, że po położeniu ka­
Ryc. 3.
mienia P np. w lewym górnym ro­ zostało na niej miejsca dla żadnego
gu najlepszą odpowiedzią jest za­ z pozostałych kamieni? Odpowiedź
pełnienie kamieniem U prawego brzmi: pięć. Na ryc. 4 znajdują
dolnego rogu — i odwrotnie (choć się trzy przykłady. Czy komuś z
w kierunku przeciwnym równie
skuteczne są jeszcze dwie inne
ewentualności: P na środku lub P
w lewym dolnym rogu). Vz i Zv
oznaczają takie położenie V lub Z,
że w lewym górnym rogu zostaje
jeszcze miejsce na drugi z tych ka­
mieni. Nietrudno samemu spraw­
dzić, że w każdej sytuacji powstałej
po szóstym ruchu wykonanym zgod­
nie z podanym schematem, gracz B
zawsze może zakończyć partię w
ósmym posunięciu.
Przeprowadzenie takiej analizy
partii jak opisana wyżej jest oczy­
wiście bardzo trudne w trakcie roz­
grywki. Warto natomiast pamiętać
o dwu zasadach strategicznych, któ­
re wiążą się z tą analizą. Po pierw­
sze: w końcówce należy, jeśli to
możliwe, tak kłaść kamienie, aby
po wykonaniu ruchu na planszy
pozostawało jeszcze miejsce na po­
łożenie parzystej ich liczby. Po
d~ugie: w sytuacjach niejasnych lub czytelników uda się znaleźć choćby
krytycznych należy umieszczać ka­ jeszcze jeden przykład z pięcioma
mienie tak, aby przeanalizowanie kamieniami zapełniającymi planszę,
powstałego układu było jak naj­ oczywiście całkowicie odmienny od
trudniejsze dla przeciwnika. przedstawionych? Warto poszukać
zwłaszcza takich układów, które
Z ilu ruchów może składać się różnią się od przedstawionych na
najkrótsza partia gry w psntom.no? ryc. 4 zestawem kamieni (przynaj­
To pytanie jest starsze niż gra, a mniej jeden jest inny).
wiasciwie stanowi jakby „kolebkę” Na zakończenie jeszcze jedna ła­
gry. Sformułował je Solo-mon W. migłówka. W sytuacji pokazanej na
ryc. 5 zwycięstwo gwarantuje tyl­
innej formie: jaką najmniejszą licz­ ko ruch kamieniem P. Proszę zna­
bę kamieni pentomina można poło­ leźć ten ruch.
żyć na szachownicy tak, aby nie Marek Penszżo
 Cena zł 40. -

probierń
FANTASTYKA: ZNIKAJĄCY CZŁOWIEK

Rys. Barbara Winter