RU CH P R A W N IC Z Y , E K O N O M IC Z N Y I S O C J O L O G IC Z N Y

R o k L X II — zeszyt 1 — 2000

KRZYSZTOF K W A Ś N IE W S K I

ZAPOMNIANA POLSKA
„ENCYKLOPEDIA POJĘĆ SPOŁECZNYCH”

P o u k a z a n iu s ię p ie r w s z y c h d w óch tom ów p o ls k ie j E n c y k lo p e d ii s o c jo lo ­
g ii1 w a rto z a ją ć się d o k ła d n ie j p ie r w o c in a m i p o ls k ie j le k s y k o g r a fii s o c jo ­
lo g ic z n e j, c o z a s y g n a liz o w a n o j u ż w in n e j p u b lik a c ji2 . C h o d z i tu o n ie z n a n ą
s z e rz e j p r a c ę p r z y p is y w a n ą A d a m o w i D o b o s z y ń s k ie m u , a p o w s ta łą w L on­
d y n ie , pod ty tu łe m M a ła e n c y k lo p e d ia p o ję ć s p o łe c z n y c h , [ 1 9 4 7 - d o p is e k
ręczn y na d ostęp n y m m i e g z e m p la r z u z B ib lio te k i U n iw e r s y te c k ie j w Ł o­
d z i], F. M ild n e r & Sons (P u b lis h e r s ), H e r b a l.H ill, C le r k e n w e ll R o a d , L o n ­
don E .C . 1, lic z ą c a z a le d w ie 1 0 0 s tro n . Z . E . W a ła s z e w s k i, o b e c n y r e d a k to r
lo n d y ń s k ie j „G a z e ty N ie d z ie ln e j - t h e P o lis h C a t h o lic W e e k ly ” i, j a k p is z e ,
„ n a jd a w n ie js z y z p r a c o w n ik ó w V e r it a s u ” w liś c ie do m n ie z 25 lip c a 1995
r o k u p r z y p u s z c z a je d n a k , ż e „ m ó g ł t o b y ć dru k M ild n e r ó w je s z c z e z r. 1 9 4 5 ,
a naw et 1 9 4 4 ” . P o n ie w a ż przez w ie le la t w p o ls k ic h b ib lio t e k a c h k s ią ż e c z k a
t a z n a jd o w a ła s ię w ś r ó d reserva tów ( w p o ls k ic h b ib li o t e k a c h n a u k o w y c h z a r e ­
j e s t r o w a n o o b e c n i e t y lk o t r z y j e j e g z e m p l a r z e 3 ), p r z e t o n a l e ż y s ię j e j n i e t y l k o
w s p o m n ie n ie , a le i k r ó tk ie p r z e d s t a w ie n ie o r a z o m ó w ie n ie je j z a w a r to ś c i.
O c z y w iś c ie o m a w ia n a p ra ca je s t p ie r w s z a ch yb a ty lk o ja k o in ic ja t y w a
doprow adzon a do k oń ca . S o c jo lo g ia p o ls k a n ie o d z n a c z a ła s ię , j a k d otą d ,
s p e c ja ln ą s ta r a n n o ś c ią w tw o r z e n iu w ła s n e g o , zaś d o k u m e n to w a n iu ta k
p o ls k ie g o , ja k i z a g r a n ic z n e g o , p u b lik o w a n e g o d orobk u le k s y k o g r a fic z n e g o
z e s w e j d y s c y p lin y , p o m ija ją c g o z w y k le n a w e t w n a jo b s z e r n ie js z y c h podrę­
c z n ik a c h h is t o r ii d y s c y p lin y . J a k o o p ie r w s z e j in ic ja t y w ie w s p o m in a s ię ż e
„p ró b ę w y d a n ia « E n c y k lo p e d ii nauk s p o łe c z n y c h (e k o n o m ia p o lity c z n a , s o ­
c jo lo g ia , sta ty sty k a , h ig ie n a , p e d a g o g ik a s p o łe c z n a )« p o d ję t o w P o ls c e ju ż
w 1902 rok u w ra m a ch » G ło s u « J a n a D a w id a (w r e d a k c ji z a s ia d a li S ta n i­
s ła w G r a b s k i, Z o fia D a s z y ń s k a -G o liń s k a , L u d w ik K r z y w ic k i, K a z im ie r z
K e lle s -K r a u s , S ta n is ła w P o z n e r ). U k a z a ły s ię t y lk o 3 zeszy ty z a w ie r a ją c e
h a s ła od » A b o lic jo n iz m « do » A n tr o p o lo g ia « . P ó ź n ie js z e in ic ja t y w y n ie w y­
s zły poza eta p p r o je k tu ”4 . W o b e c is t n ie n ia w ia d o m o ś c i o te j p o z y c ji r e z y g ­

1 E n c y k lo p e d ia s o c jo lo g ii, t. 1 , A . K o j d e r i in . (r e d .) , W a r s z a w a 1 9 9 8 , ss. 3 7 5 ; t. 2 , H . D o m a ń s k i i in .
(r e d .) , W a r s z a w a 1 9 9 9 , ss. 3 5 5 , „O fic y n a N a u k o w a ” .

2 K . K w a ś n ie w s k i, I n f o r m a c j a o l e k s y k o g r a f ii s o c j o l o g i c z n e j , w : J . W ł o d a r e k ( r e d ) , M i ę d z y p r z e s z ł o ś c i ą
a p r z y s z ł o ś c i ą . S z k i c e o s o c jo l o g i i i s p o ł e c z e ń s t w i e p o l s k i m w d o b i e p r z e m i a n u s t r o j o w y c h , P o z n a ń 1 9 9 8 , „ U n i w e r ­
s y t e t im . A . M ic k ie w ic z a , S e r ia s o c jo lo g ia ” n r 2 2 , s. 7 5 - 8 3 .

3 W b ib lio t e k a c h : N a r o d o w e j, U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o i I n s t y t u t u B a d a ń L it e r a c k ic h P A N .

4 B . W in c ła w s k a , W . W in c ła w s k i, I n fo r m a c ja w s o c jo lo g ii, E n c y k lo p e d ia s o c jo lo g ii, o p . c it . t. 1 , s . 3 1 0 - 3 1 1 .
C h o d z i z a p e w n e o o p r a c o w a n ie : E n c y k l o p e d i a n a u k s p o ł e c z n y c h , e k o n o m i a p o l i t y c z n a , s o c jo l o g i a , s ta t y s ty k a , h i ­
g ie n a , p e d a g o g i k a s p o ł e c z n a , W a r s z a w a 1 9 0 2 , d r u k L . S z y l l e r i S y n o w i e , t . 1 - 4 ( w e d ł u g p o d s t a w o w e g o d z i e ł a :
W. H ahn, B ib li o g r a f ìa b i b l io g r a fii p o ls k ic h , w y d a n i e I I , W r o c ł a w 1 9 5 6 , O s s o l i n e u m , k t ó r e j e d n a k p i s z e o 4 t o m a c h ) .
 186 K r z y s z to f K w a śn ie w s k i

n u ję z je j o m a w ia n ia w ty m m ie js c u . N ie m n ie j w y d a je się , że w a rto tu
je s z c z e - o p r ó c z g łó w n e g o p r z e d m io tu te g o o p r a c o w a n ia - w y m ie n ić c h o ć b y
te w y d a w n ic tw a e n c y k lo p e d y c z n e , k tó r e je d n a k s ię u k a z a ły , a u w z g lę d n ia ły
s o c jo lo g ię w ty tu le , bądź o b s z e r n ie w t r e ś c i. N a le ż y tu n ie u k oń czon a
e n c y k lo p e d ia o m a w ia ją c a z a g a d n ie n ia s p o łe c z n e , a le ja k o „n a u k i p o lity c z ­
ne” , k tóra je d n a k bardzo fr a g m e n ta r y c z n ie u w z g lę d n ia ła p r o b le m a ty k ę
s o c jo lo g ic z n ą (n p . b io g r a m E. D u r k h e im a ). N ie k tó r e h a s ła b liż s z e ty m
z a g a d n ie n io m p is a li tu L. K u lc z y c k i, W. O r m ic k i (h a s ła e tn o lo g ic z n e ),
a ta k że (r z a d z ie j, n p . b io g r a m y K . M a r k s a , K . K a u t s k y ’e g o ) L . K r z y w i c k i .
D a le j w y m ie n ić t r z e b a p r a c ę r e d a g o w a n ą p r z e z G . I c h h e is e r a 6, w a r t ą u w a ­
gi ch oćby przez to, że w ty m p ie r w s z y m to m ie u w z g lę d n io n o ju ż szereg
h a se ł ty p o w o s o c jo lo g ic z n y c h , ta k ic h ja k a s y m ila c ja , a u t o r y t e t , b iu r o k r a c ja ,
ch aryzm a (ju ż z p o w o ła n ie m s ię na M . W e b e r a ), e lita , e m ig r a c ja , g e n e r a ­
c ja , g r u p a s p o łe c z n a , id e a ln y ty p (t e ż z M . W e b e r a ), in t e g r a c ja , in t e lig e n c ja
(ta k ż e w r o z u m ie n iu s o c jo lo g ic z n y m ), in t e r n a c jo n a liz m , ir r e d e n ta . G u sta w
I c h h e is e r p o w o jn ie p r a c o w a ł i p u b lik o w a ł w U S A , m .in . w ren om ow a n ym
„T h e A m e r ic a n J o u rn a l o f S o cio lo g y ” . T rz e b a te ż w y m ie n ić s ła w n y P ora d n ik
d la sa m o u k ó w , u z n a w a n y ( i n n a r z e c z c z y s ł u s z n i e ) w e w s p o m n i a n e j b i b l i o g ­
r a fii W. H ahna za d z ie ło e n c y k lo p e d y c z n e i w y d a w a n y ja k w ia d o m o ju ż od
1898 rok u aż do 1 9 3 2 r o k u , p o w s t a ły p r z y w s p ó łp r a c y t a k w y b itn y c h s o c jo lo ­
g ów ja k L u d w ik K r z y w ic k i i F lo r ia n Z n a n ie c k i7, c h o ć w ia d o m o ś ć (u m ie s z c z o ­
ną zresztą ty lk o na trz e cie j s t r o n ie o k ła d k i), że tom y w y d a w n ic tw a Ś w ia t
i cz ło w iek s t a n o w i ą c z ę ś c i P o ra d n ik a d la sa m o u k ów , o g ó l n e g o z b i o r u t o m y : 6 ,
7, 12, 15, 16 i 17 z o s ta ła p o m in ię ta naw et w ty ch o p ra co w a n ia c h , k tóre
p r z e d r u k o w u ją o b s z e r n e u s t ę p y c y t o w a n e j t u p r a c y F. Z n a n ie c k ie g o 8 .
W r a c a ją c d o o m a w ia n ia o w e j z a p o m n ia n e j e n c y k lo p e d ii w y d a je s ię in t e ­
r e s u ją c e p o d a n ie pew n ych s z c z e g ó łó w ta k ż e o w y d a w n ic tw ie , k tó r e j ą w y­
d a ło i o sam ym d o m n ie m a n y m a u torz e.
W y d a w n ic t w o F. M ild n e r & S o n s p u b lik o w a ło p o ls k ie k s ią ż k i ju ż w cza ­
s ie II w o jn y ś w ia t o w e j, a ś c iś le w s p ó łp r a c o w a ł z n im k s ią d z S ta n is ła w
B e łc h , (k t ó r y w e d łu g in fo r m a c ji P r o f. J e r z e g o Z u b r z y c k ie g o p o w o jn ie w r ó ­
c ił do P o ls k i i zm arł 3 czerw ca 1989 r. w K o r c z y n ie k o ło R z e s z o w a );
p r z y n a jm n ie j p ie r w s z y c h k ilk a n a ś c ie p o z y c ji b y ły to w y łą c z n ie d z ie ła r e li­
g ijn e (N o w y T esta m en t, M szał r z y m s k i, e n c y k lik i p a p ie s k ie ). P ó ź n ie j, po
1945 rok u p o ls c y e m ig r a n c i u tw o r z y li w L o n d y n ie z k s ię d z e m B e łc h e m na

5 E . J. R ey m a n (r e d .) , E n c y k lo p e d ia n a u k p o lity c z n y c h . Z a g a d n ie n ia s p o łec z n e, p o lity c z n e i g o s p o d a r c z e ,

W a r s z a w a , t. 1 (A -D ), 1 9 36 , ss. 1 0 0 6 ; t. 2 (E -J ), 1 9 3 7 , ss. 8 5 9 , t. 3 (K -M ), 19 38, ss. 1 0 1 0 , t. 4 (N -P o ls k a ),
1 9 3 9 , ss. 5 3 0 , W y d a w n ic tw o In s ty tu tu S p o łe c z n e g o i I n s ty tu tu W y d a w n ic z e g o „ B ib lio te k a P o ls k a ” .

6 G . I c h h e i s e r ( r e d . ) , Ś w i a t p o j ę ć . S ło w n ik e n c y k l o p e d y c z n y p o j ę ć z d z i e d z i n y f i l o z o f i i , p s y c h o l o g i i , f i l o z o f i i
p r z y r o d y , s o c jo lo g ii e tc ., t . 1 ( A - K ) , W a r s z a w a 1 9 3 9 , „ M a t h e s i s P o l s k a ” , s s . V I , 1 2 8 , [c a ło ś ć z a k r o jo n o n a je s z c z e
2 t o m y k t ó r e , j a k z a p o w ie d z ia m i, m ia iy s ię u k a z a ć d o w r z e ś n ia 1 9 3 9 r j .

7 C h o d z i g łó w n ie o o p r a c o w a n ia : L . K r z y w ic k i, R o z w ó j k u l t u r y m a t e r i a l n e j, w ię z i s p o ł e c z n e j i p o g l ą d u n a
ś w ia t , P o r a d n i k d l a s a m o u k ó w , s e r i a 2 i 3 , [ o g ó l n e g o z b i o r u t . 1 6 ] , Ś w ia t i c z ł o w i e k , z e s z y t 3 , 1 9 1 2 , G e b e t h n e r
i W o lff, s. 1 - 1 7 8 ; t e n ż e , R o z w ó j sto s u n k ó w g o s p o d a r c z y c h , t a m ż e , s . 2 4 9 - 3 5 6 ; t e n ż e , R o z w ó j sp o łec z n y w śród
z w ie r z ą t i u r o d z a ju lu d z k ie g o , P o r a d n ik d la s a m o u k ó w , s e r i a 2 i 3 , [ o g ó l n e g o z b i o r u t. 1 7 ], Ś w ia t i czło w iek ,
z e s z y t 4 , 1 9 1 3 , A . H e f l ic h , S . M i c h a l s k i , s . 1 - 6 6 ; t e n ż e , R o z w ó j m o ra ln o ś c i, t a m ż e , s . 6 7 - 1 2 5 ; F . Z n a n ie c k i ,
Z n a c z e n ie r o z w o ju św ia ta i c z ło w ie k a , P o r a d n ik d la s a m o u k ó w , s e r ia 2 i 3 , [ o g ó l n e g o z b i o r u t . 1 7 ], Ś w ia t i c z ło ­
w ie k , z e s z y t 4 , W a r s z a w a 1 9 1 3 , A . H e f l i c h , S . M i c h a l s k i , s . 2 8 3 - 3 5 5 ( i t o j e s t p e ł n y o p i s b i b l i o g r a f i c z n y t e j p r a c y ) .
8 N p . J . S z a c k i, Z n a n ie c k i, W a r s z a w a 1 9 8 6 , [s e r ia M y śli i lu d zie], W ie d z a P o w s z e c h n a , s . 1 8 9 ; Z . D u lc z e -
w s k i, P o c z ą t k i k a r i e r y n a u k o w e j F l o r i a n a Z n a n i e c k i e g o (1 9 0 9 - 1 9 1 4 ) , W a r s z a w a 1 9 8 2 , I F i S P A N , s . 6 6 .
 Z a p o m n ia n a p o ls k a „E n c y k lo p e d ia p o ję ć s p o łe c z n y c h ” 187

c z e le K a to lic k i F u n du sz W y d a w n icz y , a p rzy n im w lip c u 1947 rok u w y­

d a w n ic tw o V e r it a s F o u n d a t io n P u b lic a tio n C e n tr e , w y d a ją c y ta k że p o ls k ą
„G a zetę N ie d z ie ln ą ” (p o c z ą t k o w o pod r e d a k c ją Jana B ie la to w ic z a ), a w
1955 rok u m .in . p ie r w s z e w y d a n ie p a m ię tn ik a F erdyn an da G o e tla 9, r z e c z
o ty le c ie k a w ą , że G o e te l, k tórem u p o w s z e c h n ie zarzu can o k o la b o r a c ję
z h it le r o w s k im i N ie m c a m i, g łó w n ie p r z e z to ż e w z ią ł u d z ia ł w o r g a n iz o w a ­
nej p rzez n ic h in s p e k c ji g r o b ó w zam ordow an ych p o ls k ic h o fic e r ó w w K a ty ­
n iu (z a r z u t k o la b o r a c ji z a r z ą d p o ls k ie g o P en C lu b u u zn ał w 1989 rok u za
b e z p o d s ta w n y ), p r z y z n a je w n ie j, że naw et po u c ie c z c e z P o ls k i, w II
K o r p u s ie gen . W. A n dersa w e W ło s z e c h m u s ia ł w ted y w y stę p o w a ć pod
p rzybran ym n a z w is k ie m . K ie r o w n ik ie m „V e r ita s ” b y ł z r e s z t ą w ted y, w la ­
ta ch 1949 - 1 9 6 0 , J ó z e f K is ie le w s k i, r e d a k t o r p o z n a ń s k ie j „T ę cz y ” w la ta c h
1931 - 1939 i a u tor zn anej k s ią ż k i o p o ls k ic h z ie m ia c h z a c h o d n ic h w ów ­
czas pod n ie m ie c k ą w ła d z ą Z ie m ia g r o m a d z i p r o c h y 1 0 .
Jeszcze b a r d z ie j fr a p u ją c a b y ła b io g r a fia d o m n ie m a n e g o a u to ra , k tórej
p e łn ie js z e p r z y to c z e n ie n ie je s t w ty m o p r a c o w a n iu n ie z b ę d n e . A le n ik t,
naw et spośród w ie d z ą c y c h o is tn ie n iu M a ł e j e n c y k l o p e d i i ... w k r a ju (a n i
n a w e t p y t a n y p r z e z e m n ie P r o f. J e r z y Z u b r z y c k i z A u s t r a lii, k t ó r y w ła ś n ie
w t e d y r o z p o c z y n a ł, p o d e m o b iliz a c ji, s tu d ia s o c jo lo g ic z n e w L o n d y n ie i z n a ł
k s ię d z a B e łc h a ) n ie d o m y ś la ł s ię d o tą d a u torstw a A d a m a D o b o s z y ń s k ie g o .
W ia d o m o ś ć o ty m z a w d z ię c z a m w s p o m n ia n e m u lis to w i Pana Z. E. W a ła -
s z e w s k ie g o . J e m u też z a w d z ię c z a m w y c in e k z a n o n im o w o o p u b lik o w a n y m
a r ty k u łe m o D o b o s z y ń s k im , n a p is a n y m z o k a z ji w ia d o m o ś c i o r e h a b ilit a c ji
D o b o s z y ń s k ie g o przez p o ls k i S ą d N a j w y ż s z y 11. W a ż n e d la tego o p r a c o w a n ia
je s t za w a rte w ty m a r ty k u le s tw ie r d z e n ie , że D o b o s z y ń s k i: ,je s t b lis k im
w s p ó łp r a c o w n ik ie m w y d a w n ic z y m w K a to lic k im F u n du szu W y d a w n ic z y m ,
pom aga w k orek ta ch , tłu m a c z y na p o ls k i B ils a i H o lis a , pisze Małą
encyklopedię pojęć społecznych, [p o d k r e ś le n ie m o je ] p r z e r a b ia i w y d a je
p o a n g ie ls k u s w ą p o d s ta w o w ą k s ią ż k ę T h e E c o n o m y o f C h a r ity , k t ó r a s t a je
s ię p o d r ę c z n ik ie m w s e m in a r ia c h , a A k c ja K a to lic k a z a le c iła ją ja k o pod­
s ta w o w ą le k tu r ę , z a r a z p o w o j n i e ” 12.
I n fo r m a c ja m i, k t ó r e je d n a k s ą w a r t e p r z y t o c z e n ia , o d n o ś n ie o s o b y a u t o ­
ra , w y d a ją s ię r ó ż n ic e w y s t ę p u ją c e w e w s p o m n ia n y c h n ota ch b io g r a fic z ­
n ych . O dn oszą s ię one g łó w n ie do „w y p ra w y m y ś le n ic k ie j” , o k tórej np.

9 F. G o e t e l, C z a s y w o jn y , L o n d y n 1 9 5 5 , [I w y d a n i e k r a j o w e G d a ń s k 1 9 9 0 , G R A F ] .
10 W y d a n a : P o z n a ń 1 9 3 9 , K s i ę g a r n i a Ś w . W o jc ie c h a , s s . 5 0 1 .

11 A d a m D o b o s z y ń s k i , „ G a z e t a N i e d z i e l n a ” ( L o n d y n ) , r. 1 9 8 9 , n r 2 9 ( 2 1 3 7 ) . O p u b l i k o w a n e o s t a t n i o t a k ż e
w k r a ju n o t y b io g r a fic z n e o D o b o s z y ń s k im z a w ie r a ją : N o w a E n cy k lo p ed ia P o w s z ec h n a , t . 2 , W a r s z a w a 1 9 9 5 ,
P W N , s . 9 0 ; A . D u d e k , B . S z l a c h t a (r e d .) , N a r ó d , p a ń s t w o , w ła d z a , K r a k ó w 1 9 9 6 , A u r e u s , n o t a b i o g r a f i c z n a ,
s. 2 6 4 ; B . G r o tt w obszern ym w s t ę p ie d o w y b o r u je g o p is m w k sią ż ce : A d a m D o b o s z y ń s k i o u s t r o ju P o l s k i , W a r ­
szaw a 1 9 9 6 , W y d a w n i c t w o S e jm o w e . W y s z ły n a w e t D z ieła w y b ra n e A d a m a D o b o s z y ń sk ie g o , W a r s z a w a 1 9 9 3 ,
P r o L o g , t. 1 , T e o ria n a r o d u , s s . 7 7 , t . 2 , W p ó ł d r o g i, s s . 6 2 , o p r a c o w a n i e i w s t ę p ( s s . 6 2 ) P. T o m a s i k , a t a k ż e
k s ią ż k a : T. W łu d y k a , „T r z e c ia d r o g a ” w m y śli g o s p o d a r c z e j U R z e c z p o s p o lite j: k o n c e p c ja A d a m a D o b o s z y ń s k ie g o
a p rogra m o b ozu n a rod ow ego, K r a k ó w 1 9 9 4 , s s . 1 6 9 , U n iv e r s ita s .
12 P o d a n e w cy to w a n y m t e k ś c ie n a z w is k a : H o lis t o C h r is t o p h e r H o llis (1 9 0 2 - 1 9 7 7 ), p is a r z , p u b lic y s t a
i w y d a w c a , p r z e w o d n ic z ą c y k a t o lic k ie j o r g a n iz a c ji b r y t y js k ie j T h e S w o r d o f t h e S p ir it , z a ś B ils t o p r a w d o p o d o b ­
n i e ( m n i e j z n a n y ) A . C . F . B e a l e s (1 9 0 5 - ? ), a u t o r m .in . p r a c y Ł a d m i ę d z y n a r o d o w y w e d ł u g n a u k i K o ś c io ła . P r a c ę
C h . H o llis a , K r y z y s p ie n ią d z a , L o n d y n 1 9 4 4 , w y d a ł o r z e c z y w i ś c i e p o p o l s k u w y d a w n i c t w o F. M i l d n e r & S o n s
(n a z w is k a t łu m a c z a n ie p o d a n o , a le U w a g i d o p r z e k ła d u p o ls k ie g o , s . 3 - 5 , p o d p i s a ł A d a m D o b o s z y ń s k i ) , z a ś d w i e
je g o d a ls z e k s ią ż k i: N e w m a n a ś w ia t w s p ó ł c z e s n y , W a r s z a w a 1 9 7 0 , i H i s t o r i a j e z u i t ó w , W a r s z a w a 1 9 7 4 , w y d a ł o
p ó ź n ie j w k r a ju w y d a w n ic t w o „ P a x ” . D a n y c h b ib li o g r a f ic z n y c h w s p o m n ia n e j E k o n o m i i m i ł o s ie r d z ia n i e z n a m .
188 K r z y s z to f K w a ś n ie w sk i

w n o c ie b io g r a fic z n e j cy tow a n ej p racy, p od r e d a k c ją A . D u d k a i B . S z la c h ­

ty , w o g ó le s ię n ie w s p o m in a .
A dam D o b o s z y ń s k i (1 9 0 4 - 1949) był p rezesem P o ls k ie j B r a tn ie j P o m o ­
cy na n ie m ie c k ie j w ów cza s P o lite c h n ic e [T e c h n i s c h e H o c h s c h u l e ] w G dań­
sk u i a b s o lw e n te m tej u cz e ln i. B ył d z ia ła c z e m S tr o n n ic tw a N arod ow ego
w la ta c h 1924 - 1940. W 1936 rok u z o r g a n iz o w a ł pod h a s ła m i g łó w n ie
a n t y s e m ic k im i w y p r a w ę z b r o jn ą g r u p k i k ilk u n a s t u z w o le n n ik ó w n a M y ś le ­
n ic e (p r z e d k tórą podobno odbył r e k o le k c je z a m k n ię te w L ask ach , i to
u k s ię d z a W. K o m i ł o w i c z a 1 3 ). B ezsp orn ym je g o d e lik te m p o s p o lity m , bez
w z g lę d u n a w s z e lk ie d e k la r o w a n e m o t y w a c je p o lit y c z n e , b y ło o b la n ie n a ftą
i p o d p a le n ie n o c ą k ilk u n a s tu k r a m ó w ż y d o w s k ic h k u p c ó w n a ryn k u w M y­
ś le n ic a c h oraz - ja k g ło s iła p o w ta r z a n a u s tn ie p lo tk a - w y c h ło s ta n ie s a n a ­
c y jn e g o sta rosty n a z w is k ie m B asara oraz p o n iż e n ie je g o i je g o g o s p o d y n i.
Sąd O kręgow y w K r a k o w ie na p o d s ta w ie w e r d y k t u ła w y p r z y s ię g ły c h m u­
s ia ł w ydać w yrok u n ie w in n ia ją c y [!], w d r u g ie j in s t a n c ji sąd w e L w o w ie
w ydał w yrok s k a z u ją c y , S ą d N a jw y ż s z y o d e s ła ł s p r a w ę d o p o w t ó r n e g o roz­
p a tr z e n ia , po czym sąd w e L w o w ie , w czw a rty m z k o le i p o s t ę p o w a n iu
(w k tóry m osk arżon y i je g o obroń cy w o g ó le o d m ó w ili z a b ie r a n ia g ło s u !) ,
ju ż w s k ła d z ie s ę d z ió w z a w o d o w y c h , s k a z a ł D o b o s z y ń s k ie g o na c z te r y la ta
w i ę z i e n i a 14. Ó w c z e s n y p u n k t w id z e n ia na ten p roces osób z w ija n y c h ze
S tr o n n ic tw e m N arod ow ym p r z e d s ta w io n o w osobn ej broszu rze . N ie pa­
m ię ta m je d n a k by rozp oczął o d b y w a n ie k ary. N a to m ia s t p a m ię ta m , że
bodaj w 1938 rok u u k a z a ł s ię w d z ie n n ik u „O r ę d o w n ik ” , p o k ilk u z a p o w ie ­
d z ia c h , je g o a r ty k u ł (n a p is a n y w fo r m ie o r ie n ta ln e j p r z y p o w ie ś c i); w a rty ­
k u le ty m za p rezen tow a ł on w ted y bardzo le w ic o w y ja k na ow e czasy
p o g lą d , że gdy s u łta n w p row ad za p o d a tek od c h le b a (z a m ia s t od in n y c h
d ó b r ), to d la te g o , ż e je g o c ię ż a r y p o n o s z ą p r z e d e w s z y s tk im n ie b o g a c i, a le
b ie d a c y , d la k tóry ch c h le b je s t czasem je d y n y m p o ż y w ie n ie m . W cz a s ie
w o jn y , na e m ig r a c ji D oboszyń ski b y ł je d n a k p r z e c iw n ik ie m gen. W S ik o r ­
s k ie g o z e w z g lę d u n a je g o p o lity k ę p o r o z u m ie n ia z ZSRR. Po p o t a je m n y m
p o w r o c ie do k r a ju w 1946 rok u a re sztow a n y , sk azan y zosta ł (m .in . „za
fa s z y z a c ję ż y c ia w p r z e d w o je n n e j P o ls c e ” i p o d fa łs z y w y m - ja k tw ie r d z ił -
za rzu tem w s p ó łp r a c y z obcym w y w ia d e m ) w p o lity c z n y m p r o c e s ie aż na
k arę ś m ie r c i, przy czym w yrok — co p r z e c ie ż naw et w ów czas b y n a jm n ie j
n ie zaw sze s ię d z ia ło - w y k o n a n o 16 ( p r z y k ł a d e m o d m ie n n e g o p otra k tow a ­
n ia p r z e c iw n ik a p o lity c z n e g o m oże być adw okat Z b ig n ie w S ty p u łk o w s k i
(1 9 0 4 - 1 9 7 9 ), je d e n z g łó w n y c h obroń ców D o b o s z y ń s k ie g o je s z c z e w je g o
p r z e d w o je n n y m p r o c e s ie , w y b itn y d z ia ła c z S tr o n n ic tw a N a r o d o w e g o , k tó r y
w s ła w n y m m o s k ie w s k im „p r o c e s ie sze sn a stu ” w M o s k w ie skazan y zo sta ł

13 W i a d o m o ś ć ( p o d o b n i e j a k w z m ia n k a o a u to r s tw ie M a ł e j e n c y k l o p e d i i .. .) z a w a r t a t y l k o w : A d a m D o b o ­
s z y ń s k i, „ G a z e t a N i e d z i e l n a ” , o p . c it.
14 P o r . „ O r ę d o w n i k ” , r . 1 9 3 8 , n r 2 1 7 .

15 P . D u n i n , W y p r a w a m y ś l e n i c k a p r z e d s ą d e m . P r o c e s y in ż . A d a m a D o b o s z y ń s k i e g o p r z e d s ą d e m p r z y s i ę ­
g ły c h w K r a k o w ie i w e L w o w ie , P o z n a ń 1 9 3 8 , „ S a m o o b r o n a N a r o d u ” , s s . 6 4 .
16 O f i c j a l n e s t a n o w i s k o ó w c z e s n e p r z e d s t a w i a a n o n i m o w a b r o s z u r a : A d a m D o b o s z y ń s k i - a g e n t h itl e r o w s k i ,
k t ó r y w p ły w a ł n a p o li t y k ę s a n a c y jn e j P o ls k i , W a r s z a w a 1 9 4 9 , s s . 3 1 , [ d o d a t e k d o : „ C h ł o p s k a D r o g a ” , r. 1 9 4 9 ,
n r 3 0 (1 9 2 )] , „ P r a s a ” . W y d a n o t e ż ( c o b y ł o n i e t y l k o w t e d y z ja w i s k i e m w y j ą t k o w y m ) P r o c e s A d a m a D o b o s z y ń s k ie ­
g o . S t e n o g r a m z r o z p r a w y s ą d o w e j, W a r s z a w a 1 9 4 9 , K s i ą ż k a i W i e d z a , s s . 5 8 6 .
 Z a p o m n ia n a p o ls k a „ E n c y k lo p e d ia p o ję ć s p o łe c z n y c h ” 189

ty lk o n a 4 m ie s ią c e w ię z ie n ia , w r ó c ił d o k r a ju , a n a s t ę p n ie w y e m ig r o w a ł).
P u b lik o w a n y d orobek D o b o s z y ń s k ie g o d oty czy ł g łó w n ie z a g a d n ie ń n ie so­
c jo lo g ic z n y c h , le c z e k o n o m ic z n y c h (z a g łó w n ą je g o p r a c ę u c h o d z i G osp od a r­
ka n a rod ow a , W arszaw a 1934, ss. 323, II w y d a n ie W arszaw a 1936,
T. D o b r z a ń s k i, III w y d a n ie P io tr k ó w T r y b u n a ls k i 1 9 3 7 , T. D o b r z a ń s k i).
J e ż e li in fo r m a c je o je g o a u to r s tw ie M a łe j e n c y k lo p e d ii p o ję ć sp o łe c z n y c h
są ś c is łe , t o p raca ta je s t p r z y k ła d e m m .in . n ie b e z p ie c z e ń s tw z w ią z a n y c h
z p r z y ję c ie m , ja k w la ta c h 1954 - 1956 (c o s u g e r o w a ły zarów n o w ted y
s k r a jn e ś r o d o w is k a m a r k s is to w s k ie , ja k n ie d a w n o c z o ło w e c ia ła n a u k i p o l­
s k ie j) o g ó ln e g o te r m in u „n a u k i s p o łe c z n e ” , z a m ia s t ś c iś le js z e g o - „s o c jo lo ­
g ia ” . O m a w ia n e o p r a c o w a n ie , p o m ija ją c dość a m a to r s k ie k o m p e t e n c je
d o m n ie m a n e g o a u tora , p r e z e n t u je o d s t r a s z a ją c o n ie s p ó jn e r o z u m ie n ie ter­
m in u „ p o ję c ia s p o łe c z n e ” (a u to r o w i c h o d z iło o c z y w iś c ie o te rm in y , a ty tu ł
m oże być naw et n ie z b y t s z c z ę ś liw ą k o n t a m in a c ją ty tu łó w „ ś w ia t p o ję ć ...” ,
„e n c y k lo p e d ia n a u k ...” i ta k że m a ło fo r tu n n e g o s fo r m u ło w a n ia „s ło w n ik
e n c y k lo p e d y c z n y p o j ę ć . . . ” 1 7 ). K s ią ż e c z k a na z a le d w ie 100 stron a ch dru k u
lic z y aż 256 o p is o w y c h h aseł z różn ych d z ie d z in i różn ej o b ję t o ś c i oraz
bardzo n ie w ie le (1 8 ) haseł o d n o ś n ik o w y c h , o d s y ła ją c y c h z r e g u ły n ie do
te r m in ó w p ok rew n ych (c o a u tor cz y n i je d n a k dość często ta k że w te k ś c ie
h a s e ł), a n i n ie o k r e ś la ją c y c h ic h n a d r z ę d n o ś c i lu b p o d r z ę d n o ś c i, le c z ty lk o
w s k a z u ją c y c h na s y n o n i m y (m .i n . c h y b a z t ą in t e n c ją w h a ś le „M a s o n e r ia ”
je s t o d w o ła n ie d o h a s ła „ K o n s p ir a c ja ” ; p o r. t e ż „ O lig a r c h ia ” - p a tr z „P lu to -
k r a c ja ” , „ A r y s t o k r a c j a ” i in .). W te n sposób p o d s ta w o w a , (c h o ć n ie za w sze
p r z e s tr z e g a n a ) z a s a d a le k s y k o g r a fii, z w ła s z c z a te m a ty c z n e j, z o s ta ła je d n a k
u szan ow an a. W k r ó tk im w s t ę p ie a u t o r n ie o d w o łu je s ię d o ż a d n y c h op raco­
w a ń e n c y k lo p e d y c z n y c h z w ią z a n y c h z p o s z c z e g ó ln y m i d y s c y p lin a m i w ie d z y ,
le c z w s p o m in a je d y n ie o ta k ic h o p r a c o w a n ia c h ja k L a ro u sse, E n c y c lo p a e ­
d ia B r i t a n n i c a ( b o d a j r a z t y l k o p ó ź n i e j c y t o w a n a w h a ś le ), i o g ó ln ie w y­
m ie n io n e „e n c y k lo p e d ie p o ls k ie ” (w r z e c z y w is to ś c i cy tow a n a tu byw a
n a jc z ę ś c ie j b r y t y js k a T h e C a th o lic E n c y k lo p e d ia ), z a z n a c z a j ą c w y r a ź n i e , ż e
w s z e lk ie r ó ż n ic e m ię d z y ty m i o p r a c o w a n ia m i a je g o k s ią ż e c z k ą „n ie są
w y n ik ie m p rzeoczeń , a le ś w ia d o m e j m y ś li” . Tą program ow ą m y ś lą je s t
ch yba tw ie r d z e n ie w stęp n e, że „d w a w ie k i ’o ś w i e c e n i a ’ c h c ia ły w y tę p ić
’p r z e s ą d y * - r e lig ijn e i in n e - i w r e z u lta c ie n a g r o m a d z iły ta k ą stertę
p rzesą d ów , u przedzeń i p s e u d o -n a u k o w e g o d ok try n erstw a , że w gąszczu
ty m z a g u b iła s ię z d r o w a m y ś l i p r o s t y r o z u m ” (s . 3 ).
S o c jo lo g ia z d e fin io w a n a w tej k s ią ż e c z c e z o s ta ła n a s t ę p u ją c o : „N a u k a
o z w ią z k a c h s p o łe c z n y c h . S o c jo lo g ia b a d a b u d o w ę i d z ia ła n ia gru p s p o łe c z ­
n ych i dąży do sy n tezy o s ią g n ię ć w s z e lk ic h g a łę z i s p e c ja ln y c h w ie d z y
o c z ło w ie k u , a w s z c z e g ó ln o ś c i g e o g r a f i (s p o łe c z n e j), e k o n o m ji, a n tr o p o lo g -
ji, e tn o lo g ii, e ty k i, p s y c h o lo g ji i e s t e t y k i” [t o c a ło ś ć h a s ła , p is o w n ia tu i w
n a stęp n y ch cy ta ta ch z te g o o p r a c o w a n ia w e d łu g o r y g in a łu , p a m ię ta jm y
je d n a k , ż e c a ły w ie lk i k o n c e r n p r a s o w y „Ilu s tr o w a n e g o K u r ie r a C o d z ie n n e ­

17 T a k ie s fo r m u ło w a n ie je d n a k nadał byw a p r z y jm o w a n e , p o r. M . P a c h o ls k i, A . S ta b oń , S ło w n ik p o ję ć
s o c jo lo g ic z n y c h d la e k o n o m is tó w , K r a k ó w 1 9 9 4 ; M . P a c h o ls k i, A . S ta b o ń , S to w n ik p o ję ć s o c jo lo g ic z n y c h , K r a ­
ków 1 9 9 7 , A k a d e m ia E k o n o m ic z n a w K r a k o w ie , ss. 229 (p r a c e n ie u ję te w m o im z e s ta w ie n iu cy to w a n y m
w p r z y p is ie 2 ).
190 K r z y s z to f K w a ś n ie w sk i

go” z K ra k ow a do 1939 rok u d e m o n s tr a c y jn ie n ie stosow a ł s ię do zasa d

p is o w n i z 1936 r o k u ]. W y r a ź n ie n a w ią z u je s ię do p rac s tr ic te s o c j o l o g i c z ­
n ych ty lk o w d w óch h a s ła c h , a m ia n o w ic ie „E lit a ” (d o V. P a r e t o ) i „ N a r ó d ”
(d o F. Z n a n ie c k ie g o i W . M c D o u g a lla , zaś w k o n k lu z ji - do I. M . B och eń ­
s k ie g o ). C hyba ż e d o h a s e ł s o c jo lo g ic z n y c h w ś c is ły m te g o s ło w a z n a c z e n iu
z a lic z y m y h a s ła „ B o ls z e w iz m ” , „K o m u n iz m ” , „ M a r k s iz m ” , „ M a t e r ia liz m d ia ­
le k t y c z n y ” , „ S o c ja liz m ” , k t ó r e je d n a k p r e z e n t u ją b a r d z ie j ocen y (a naw et
e p ite ty ) a u tora , n iż d e fin ic je i a n a liz y . N a to m ia s t n ie w e w s tę p ie , a le
w h a ś le „W ie d z a ” w s k a z u je s ię na a u torów , k tóry ch prace u w aża s ię za
n a jb a r d z ie j zgodn e z nauką K o ś c io ła k a to lic k ie g o , do k tórej w c a łe j p racy
c z ę s t o s ię n a w ią z u je : „ S z e r e g g a łę z i n a u k i o s ią g n ą ł o s t a t n io w y n ik i c a łk o w ic ie
zgodne z nauką K o ścio ła , że w y m ie n im y tu ty lk o p s y c h o lo g ję (C . G . J u n g ),
b io lo g ję i m edycyn ę (A . C a r r e ll), fiz y k ę i a s t r o n o m ię (J . J. Jean s i A. Ed-
d in g t o n ), e k o n o m ję (J . M . K e y n e s ), s o c jo lo g ję (R . M u ir ) it d .” N ie za trzy m u ­
ją c s ię przy in n y c h d y s c y p lin a c h nauki trz e b a w y ja ś n ić , że R am say M u ir
(1 8 7 2 - 1 9 4 1 ) n ie b y ł s o c jo lo g ie m le c z h is to r y k ie m i w y b it n y m d z ia ła c z e m
b r y t y js k ie j P a r t ii L ib e r a ln e j. Z a p e w n e z w r ó c ił o n u w a g ę a u to r a M a łej en cy ­
k lo p e d i i... ta k im i p r a c a m i, ja k N a tio n a lis m a n d In te r n a tio n a lis m (1 9 1 6 )
i T h e R e c o r d o f N a tio n a l G o v ern em en t (1 9 3 6 ), a le n ie j e s t i n ie b y ł u w a ż a ­
ny za s o c jo lo g a , a p ozosta ł na d łu ż e j w naukow ej p a m ię c i g łó w n ie ja k o
a u tor a tla s u h i s t o r y c z n e g o 18.
O m a w ia ją c za w a rto ść M a ł e j e n c y k l o p e d i i ... trzeb a za zn aczyć, że z d z i­
w ie n ie w y w o łu je u w z g lę d n ie n ie , w o p r a c o w a n iu i ta k ju ż bardzo n ie w ie l­
k im , ta k ic h h aseł ja k : „ E r o z ja ” , „E u g e n ik a ” , „ J a c z e jk a ", „K o m a s a c ja ” ,
„P a le o g r a fia ” , „ P a le o n t o lo g ia ” , „ P e n e t r a c ja ” (o c z y w iś c ie ty lk o w z n a c z e n iu
p o lit y c z n y m ), „ R e g e n c ja ” , „ R o z r o d c z o ś ć ” , „S ą d d o r a ź n y ” , „ S ą d P r z y s ię g ły c h ” ,
„ S p ir y t y z m ” , „ S t a n d a r y z a c ja ” , „ S t e r y liz a c ja ” , „ S y m o n ia ” , „ U n ia p e r s o n a ln a ” ,
„U tr a k w is ty c z n y ” [s ic ], „ Y .M .C .A .” N a w ią z y w a n ie do p raw a n a tu ry repre­
z e n tu je w h a ś le „P ra w o n a tu ry ” je d y n ie K o ś c ió ł k a to lic k i (i e n c y k lik a
Q u a d r a g e s im o a n n o P i u s a X I ) , n a t o m i a s t k o n c e p c j e J . J . R o u s s e a u w e d ł u g
h a s ła ,A n a r c h i z m ” s ta n o w ią ty lk o g łó w n ą p od sta w ę a n a r c h iz m u , a je g o
n a z w is k o w y m ie n io n e je s t je s z c z e je d y n ie w h a ś le „L ib e r a liz m ” . H a s ło
„B iu r o k r a c ja ” o b ja ś n io n e je s t b a r d z o k rótk o i w r o z u m ie n iu z u p e łn ie p oto­
cz n y m , b e z w s p o m n ie n ia o k o n c e p c ja c h M . W e b e r a . H a s ło „ F u n k c jo n a liz m ”
o d w o łu je s ię je d y n ie do e n c y k lik i P iu s a X I , n ie w y m ie n ia ją c n a w e t n a z w i­
s k a B . M a lin o w s k ie g o . O k o n c e p c ja c h A . C o m t e ’a m o w a j e s t k r ó t k a i w y ł ą ­
c z n ie w a s p e k c ie filo z o fic z n y m , w h a ś le „P o z y ty w iz m ” , bez n a jm n ie js z e j
w z m ia n k i n a w e t o u tw o r z e n iu p rzez n ie g o te r m in u „ s o c jo lo g ia ” . P r z y k ła d y
ta k ie m ożna m n ożyć, ch oć zre sztą ogrom n a w ię k s z o ś ć h aseł odn osi s ię d o
z a g a d n ie ń e k o n o m ic z n y c h , a część do u s tr o jo w o -p o lity c z n y c h . M ożna przy­
pu szcza ć, że w doborze h a s e ł a u to r k o r z y s ta ł n ie c o z e w s p o m n ia n e j E n cy­
k lo p e d ii n a u k p o lity c z n y c h .
Z n a ją c ż y c io r y s a u to ra n ie m ożn a zrezygn ow ać z r z u c e n ia o k ie m na
h a s ła ,A n t y s e m i t y z m ” i „F a szy zm ”. W h a ś le .A n t y s e m it y z m ” p o d a n a je s t
o g ó ln a je g o d e fin ic ja : „W r o g ie n a s ta w ie n ie do Ż yd ów ”, w raz ze s tw ie r d z e ­

18 M u i r 's H i s t o r i c a l A t l a s M e d i e v a l a n d M o d e r n , w y d a n i e V I I , ( e d . G . G o o d a l l ) , L o n d o n 1 9 4 7 , P h i l i p .
 Z a p o m n ia n a p o ls k a „ E n c y k lo p e d ia p o ję ć s p o łe c z n y c h ” 191

n ie m , że ja k o sp rzeczn y z p r z y k a z a n ie m m iło ś c i b liź n ie g o je s t p o tę p ia n y

p r z e z K o ś c ió ł k a to lic k i. N ie je s t je d n a k w e d łu g t e g o h a s ła a n t y s e m it y z m e m
„u z a s a d n io n a k ry ty k a ic h [Ż y d ó w ] p o s tę p o w a n ia ” o r a z k ry ty k a d ą ż e n ia do
u tr z y m a n ia d ia s p o r y , p r z y czym w yrażon o p o p a r c ie d la N ow ej O r g a n iz a c ji
S y jo n is t y c z n e j W. Ż a b o ty ń s k ie g o ja k o o p o w ia d a ją c e j s ię p r z e c iw u trzy m a ­
n iu d ia s p o ry . N ie u w aża się w ię c za n ie w ła ś c iw e p r z y p is y w a n ia Żydom
dążeń rzek om o b e z w y ją t k o w o i p o w s z e c h n ie przez n ic h a k cep tow a n y ch
i r e a liz o w a n y c h , z r a c ji s a m e j p r z y n a le ż n o ś c i d o k a t e g o r ii r e lig ijn o -k u lt u r o -
w e j, a t e n d e n c je ś r o d o w is k ż y d o w s k ic h do tr a k to w a n ia ta k ie j p osta w y
g e n e r a ln ie ta k że za a n t y s e m ity z m u z n a je s ię z a n ie u z a s a d n io n e . F aszyzm
w ią z a n y je s t w y łą c z n ie z W ło c h a m i i M u s s o lin im , a stosow a n e p rzezeń
m etod y uzn ane ty lk o za n a ś la d o w n ic tw o „ u s t r o ju k o m u n is ty c z n e g o ” . Z g o d ­
n ie z e s fo r m u ło w a n ie m w stęp n y m „rozu m ” m oże s ię c z a s e m je d n a k okazać
zb yt „p rosty ” .
N ie b y ło z a m ie r z e n ie m ty ch uw ag d o k o n a n ie ja k ie jk o lw ie k ocen y eko­
n o m ic z n y c h i p o lit o lo g ic z n y c h a sp ek tów p o m y s łó w A . D o b o s z y ń s k ie g o (d z iś
n ie k tó r z y ch cą w n im d ostrzec n a w et p re k u rso ra tz w . „ t r z e c ie j d r o g i ” ), a n i
w y p o w ia d a n ie się na te m a t n ie s z c z ę s n y c h k o le i je g o lo s u . Z resztą , być
m o ż e n ie t y lk o ze w z g lę d ó w p o lity c z n y c h , a le i w z w ią z k u z s a m o k r y ty c z n ą
ocen ą , sa m D ob oszy ń sk i ta k z a k o n s p ir o w a ł s w o je a u t o r s t w o M a łej e n c y k lo ­
p e d i i ... J e ż e li je d n a k w p ow a żn ych w y d a w n ic tw a c h u k a z u ją s ię w ię k s z e ,
w skazan e pow yżej z b io r y prac teg o a u tora i w y p o w ie d z i o n im , to w y d a je
s ię r z e c z ą w ła ś c iw ą ostrzec, że - je ż e li tr a fn e są in fo r m a c je o je g o a u to r­
s tw ie - k o m p e t e n c ji s o c jo lo g ic z n e j żadn ą m ia r ą p r z y p is a ć m u n ie m ożna,
a m oże ta k że, że ta k ie są i będą lo s y w s z e lk ic h p rób b u d o w a n ia ja k ic h ś
k o n c e p c ji w z u p e łn e j iz o la c ji od d o t y c h c z a s o w e j, r ó ż n o r a k ie j t r a d y c ji na­
ukow ej i ru ch u u m y s ło w e g o w dan ej d z ie d z in ie , a lb o z c e lo w y m p o m in ię ­
c ie m n ie k tó r y c h ic h eta p ów . O m ó w io n e o p r a c o w a n ie p o z o s t a je je d n a k —
m oże w ła ś n ie w te n sposób - ja k im ś e le m e n te m h is to r ii p o ls k ie j le k s y k o ­
g r a fii s o c jo lo g ic z n e j.