Koniec Polski, koniec cudów?

Losy polskich sanktuariów maryjnych w końcu

XVIII wieku, w: Oświecenie nieoświecone. Człowiek, natura i magia, red.
Danuta Kowalewska, Agata Roćko i Filip Wolański. Muzeum Pałacu Króla Jana
III w Wilanowie: Warszawa 2018, s. 423-435

OŚWIECENIE
NIEOŚWIECONE
C Z Ł O W IE K , N A T U R A I M A G IA

p o d re d a k c ją D a n u ty K o w a le w s k ie j,

A g a ty R o ć k o i F ilip a W o la ń s k ie g o

▼ " " V
KONIEC POLSKI, KONIEC CUDÓW?
LOSY POLSKICH SANKTUARIÓW MARYJNYCH
W KOŃCU XVIII WIEKU

TOMASZ WIŚLICZ,
In s ty tu t H is to rii P A N

K ie d y c z y ta s ię r ę k o p iś m ie n n e , o s ie m n a s to w ie c z n e k s ię g i c u d ó w , s p is y w a n e

w p o ls k ic h s a n k tu a r ia c h , o d n o s i s ię w ra ż e n ie , ż e w o s ta tn ie j te r c ji X V III w .

c o ś s ię k o ń c z y , ta k ja k b y d o c u d o w n y c h m ie js c p r z y c h o d z iło c o r a z m n ie j

w ie rn y c h , a c u d a z a p is y w a n o c o r a z r z a d z ie j, a ż w k o ń c u p o r z u c a s ię w o g ó le

ic h re je s tra c ję . Ilu s tra c ją te j te n d e n c ji n ie c h b ę d z ie p o n iż s z e z e s ta w ie n ie d a t

ro c z n y c h o s ta tn ie g o z a p is a n e g o c u d u w rę k o p iś m ie n n y c h re je s tra c h , g łó w n ie

z p o łu d n ia R z e c z y p o s p o lite j, a w ię c re jo n u o n a jw ię k s z y m z a g ę s z c z e n iu

m ie js c c u d o w n y c h :

M IE JS C E ROK

C z e rn ie w ic e i G łu c h ó w 1 1763

J a r o s ła w 23 1769

( n a to m ia s t z 1 7 5 9 r. p o c h o d z i o s ta tn i z lic z n y c h

d ru k ó w d e w o c y jn y c h , p o ś w ię c o n y c h te m u

s a n k tu a riu m )

Lw ów 5 1778
( o b r a z M a tk i B o ż e j B r a c k i e j w k o ś c i e l e o r m i a ń s k i m )

S ie n ia w a 4 1778

1 Z e z n a n ia o o t r z y m a n y c h ł a s k a c h w p a r a f i a c h C z e r n i e w ic e i G ł u c h ó w ( w a r c h i d i a k o n a c i e ł o w i c k i m

a rc h id ie c e z ji g n ie ź n ie ń s k ie j, o d ro k u 1 8 1 8 n a te ry to r iu m a rc h id ie c e z ji w a rs z a w s k ie j) z la t 1 7 3 1 -1 7 6 3 .

N ie z n a n e p rz e k a z y d o d z ie jó w re lig ijn o ś c i c z a só w s a s k ic h , w y d . S . L ib ro w s k i, „ A rc h iw a , B ib lio te k i i

M u z e a K o śc ie ln e ” 1 9 7 7 , t. 3 4 , s. 3 7 3 -3 8 6 .

2 „ H is to r ia i a k ta k o ś c io ła 0 0 . je z u itó w p o d w e z w a n ie m ś w . J a n a w J a r o s ła w iu ”, B O s s . 9 5 3 9 /I I .

3 „ S k a rb w s z e c h m o c n o ś c i B o s k ie j n ie p r z e b r a n y . W c u d o w n e j M a tc e S w o je j K o ś c io ła

A r c h ic a th e d r a ln e g o L w o w sk ie g o O rm ia ń s k ie g o w O b ra z ie S ta ro ż y tn y m , w O łta r z u B ra c tw a

N ie p o k a la n e g o J e j P o c z ę c ia n ie z lic z o n e m i ła s k a m i n i e u s t a n n i e s ły n ą c y m S z a f u ją c y ”, L w o w s k a

N a u k o w a B ib lio te k a im . W . S te fa n y k a , k o le k c ja O s s o lin e u m 1 7 2 1 /II. D a le j L N B .

4 „ S k a rb ie c n ie p rz e b ra n y c h n ig d y ła s k B o s k ic h Z a w s z e P e łn y u s ta w ic z n e m i c u d a m i w o b ra z ie

N . M a r y i P a n n y R ó ż a ń c o w e y w k o ś c i e le W W . O O . D o m i n i k a n ó w S i e n i a w s k i c h ” , B C z . 3 4 3 2 I V .

423
 T a rta k ó w 5 1779

T ynna6 1780

K rasn e7 1781

T a rn o ru d a 8 1790

D e d e rk a ły 9 1791

B ia ła ( J a n ó w L u b e ls k i)10 1792.
( r o k z a k o ń c z e n i a r e g u l a r n e j r e j e s t r a c j i ; w k s ię d z e

z a n o to w a n o je s z c z e k ilk a p ó ź n ie js z y c h c u d ó w

z p o c z ą t k u X I X w .)

T a b e la i: d a ty ro c z n e o s ta tn ie g o z a p is a n e g o c u d u w w y b ra n y c h rę k o p iś m ie n n y c h k s ię g a c h c u d ó w .

W p rz y p a d k u s a n k tu a riu m w J a ro s ła w iu m o ż n a d o m n ie m y w a ć , ż e n a g łe

z a k o ń c z e n ie s p is y w a n ia c u d ó w m o ż e b y ć z w ią z a n e z k a s a tą z a k o n u je z u itó w

(1 7 7 3 ), d o k tó re g o n a le ż a ł k o ś c ió ł św . J a n a z c u d o w n y m w iz e ru n k ie m M a tk i

B o s k ie j. S a n k tu a ria , k tó r e z n a la z ły s ię p o p ie r w s z y m r o z b io rz e n a te r e n ie

A u s tr ii m o g ły p a ś ć o f ia r ą p o lity k i r e lig ijn e j J ó z e f a I I , a le r a c z e j n ie p o w in n o

to d o ty c z y ć k o ś c io łó w p a ra fia ln y c h , ty lk o z a k o n n y c h , k tó re lik w id o w a n o

n a p o d s t a w i e d e k r e t u o k a s a c i e z g r o m a d z e ń z a k o n n y c h z 1 7 8 2 r .1 1 .

L ik w id a c ja d o m u z a k o n n e g o p o w o d o w a ła z w y k le n a g łe p r z e r w a n ie

s p is y w a n ia c u d ó w , ta k ja k w J a ro s ła w iu . Z w y k le je d n a k , rę k o p iś m ie n n e

k s ię g i c u d ó w z a m ie ra ły p o w o li, a p ro c e s te n tr w a ł n a w e t k ilk a n a ś c ie i w ię c e j

la t. Z a re je s tro w a n y c h c u d ó w b y ło z ro k u n a r o k c o ra z m n ie j, a w k o ń c u

5 A .G . K o s tk ie w ic z , „ A d d y ta m e n t n ie k tó r y c h w ia d o m o ś c i z s tr o n y O b r a z u C u d o w n e g o

N ie p o k a la n e g o P o c z ę c ia N a y s w ię ts z e y M a ry i P a n n y w O łta r z u W ie lk im b ę d ą c e g o w K o śc ie le

P a r a f ia ln y m T a r ta k o w s k im ”, B O s s . 1 2 8 9 0 /I I I .

6 „ Z b i ó r m a t e r i a ł ó w d o h i s t o r i i o b r a z u M a tk i B o s k i e j w e w s i T y n n e j w d i e c . k a m i e n i e c k i e j , x v iii- x ix

w .” L N B , k o l e k c j a O s s o l i n e u m 3 6 7 4 / I I I .

7 „ C u d a św . A n to n ie g o w o b ra z ie K ra ś n ia ń s k im w d ie c . łu c k ie j, d e k a n a c ie b ra c ła w s k im , p o w .

W i n n i c k i m ” , L N B , k o l e k c ja O s s o l i n e u m 3 6 8 3 / I .

8 „ O p is c u d ó w P a n a J e z u s a M iło s ie r n e g o z n a jd u ją c e g o s ię w T a rn o r u d z ie n a P o d o lu w p o w ie c ie

p ło s k ir o w s k im ”, L N B , k o le k c ja O s s o lin e u m 4 5 0 7 /I .

9 „ S t w i e r d z e n ie P r a w d z i w e y w i a r y k a t o l i c k i e y w Ś w i ę t y m k o ś c i e l e R z y m s k i m N i e u s t a i ą c e P r z e z

C u d a y o s o b liw s z e Ł a sk i B o g a W s z e c h m o g ą c e g o n a w ie lu M ie y s c a c h O s o b liw ie W D e d e rk a ła c h p rz y

o b r a z ie U k r z y ż o w a n e g o C h r y s tu s a P a n a O d n o w io n e ”, B O s s . 1 3 7 6 8 /I I .

10 K się g a c u d ó w i ła sk S a n k tu a riu m M a tk i B o ż e j Ł a s k a w e j w J a n o w ie L u b e lsk im , o p r.

Z .Ł . B a ra n o w s k i, Z a m o ś ć 2 0 1 4 .

11 O p o r o z b i o r o w y c h k a s a t a c h z a k o n ó w : P .P . G a c h , K a s a t y z a k o n ó w n a z i e m i a c h d a w n e j

R z e c z y p o s p o lite j i Ś lą s k a 1 7 7 3 - 1 9 1 4 , L u b l i n 1 9 8 4 ; K a s a ty k la s z to r ó w n a o b s z a r z e d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j

O b o jg a N a r o d ó w i n a Ś lą s k u n a tle p r o c e s ó w s e k u la r y z a c y jn y c h w E u r o p ie , r e d . M . D e r w i c h , W r o c ł a w
2 0 1 4 ( g ł ó w n i e 1 . 1 i 2 ) o r a z b a z a d a n y c h t e g o p r o j e k t u : h t t p : / p w .k a s a t y . p l ( d o s t ę p 2 5 .0 3 .2 0 1 8 ) .

424 O Ś W IE C E N IE N IE O Ś W IE C O N E . C Z Ł O W IE K , N A T U R A I M A G IA
 z a p r z e s ta w a n o je w o g ó le w p is y w a ć . W s a n k tu a r iu m w S ie n ia w ie k s ię g a

m ira c u ló w z o s ta ła z a m ie n io n a n a k o p ia rz b ie ż ą c y c h d o k u m e n tó w , w T a r-

n o r u d z ie z a c z ę ła s łu ż y ć ja k o s w e g o ro d z a ju k r o n ik a k o ś c ie ln a . W k s ię g a c h

z T y n n e j, T a rta k o w a o ra z M a tk i B o ż e j B ra c k ie j z e L w o w a w y ra ź n ie w id a ć

n a to m ia s t p r z y g o to w a n ia d o p u b lik a c ji d r u k ie m z a p is a n y c h c u d ó w , a le

o s ta te c z n ie ż a d e n z ty c h z b io ró w n ie z o s ta ł o p u b lik o w a n y . W p rz y p a d k u

T a r ta k o w a je d n a k w c z e ś n ie j, w o d s tę p ie k ilk u la t ( 1 7 7 7 - 1 7 8 0 ) , u k a z a ły s ię a ż

c z te ry p u b lik a c je d e w o c y jn e p o d p is a n e p rz e z te g o s a m e g o a u to ra - A n d rz e ja

G a b r i e l a K o s t k i e w i c z a , m i e j s c o w e g o p l e b a n a 1 2 . Z m a r ł o n d o p i e r o w 1 7 9 8 r .,

w ię c to n ie ś m ie rć p rz e s z k o d z iła m u o p u b lik o w a ć je s z c z e je d n ą p o z y c ję .

P r z y p a tr z m y s ię ja k z a m ie r a ła k s ię g a m ir a c u ló w i ła s k k r u c y fik s u

w k o ś c ie le w D e d e r k a ła c h n a W o ły n iu , p r z y k la s z to r z e R e f o r m a tó w . O d z a ło ­

ż e n ia k la s z to ru w 1 7 3 6 r. z a p is y p ro w a d z o n e b y ły re g u la rn ie : w c ią g u k ilk u

p ie rw s z y c h la t w k s ię d z e n o to w a n o p o k ilk a n a ś c ie c u d ó w ro c z n ie , p o te m

ic h lic z b a s p a d ła , a le a ż d o 1 7 6 5 r. s ta le k a ż d e g o r o k u re je s tro w a n o p o k ilk a

c u d ó w . W 1 7 6 6 r. n ie z a p is a n o ż a d n e g o , w 1 7 6 7 r. - je d e n , a p o te m p r z e z k ilk a

ł a t z n ó w ż a d n e g o , a ż d o 1 7 7 2 r ., k i e d y w p i s a n y z o s t a ł j e d e n c u d , p o d o b n i e

w 1 7 7 3 i 1 7 7 5 r. N a s tę p n y w p is p o ja w ił s ię d o p ie r o je d e n a ś c ie la t p ó ź n ie j,

w 1 7 8 6 r„ a k o le jn y i o s ta tn i - w 1 7 9 1 r. T y m c z a s e m k la s z to r R e fo rm a tó w

z o s t a ł s k a s o w a n y p r z e z w ł a d z e r o s y j s k i e d o p i e r o w 1 8 9 1 r ., a z a n i k w p i s ó w

c u d o w n y c h z d a rz e ń w k s ię d z e z b ie g a s ię c h ro n o lo g ic z n ie ra c z e j z r o z b u d o w ą

k la s z to ru , k tó ry - p o c z ą tk o w o d re w n ia n y - o trz y m a ł n o w ą , m u ro w a n ą ,

ro k o k o w ą s ie d z ib ę 13.

L e k tu ra rę k o p iś m ie n n y c h k s ią g c u d ó w z d ru g ie j p o ło w y x v m w . m o ż e

p r o w a d z ić d o p o s ta w ie n ia te z y , ż e b y ć m o ż e o ś w ie c e n ie w R z e c z y p o s p o lite j

m ia ło je d n a k ja k iś w p ły w n a re lig ijn o ś ć lu d o w ą , o c z y m ś w ia d c z y ć b y m o g ło

z m n ie js z e n ie z a in te re s o w a n ia c u d o w n y m i u z d ro w ie n ia m i lu b p rz y n a jm n ie j

n a r a s ta ją c y s c e p ty c y z m w o b e c te j f o r m y lu d o w e j p o b o ż n o ś c i z e s tr o n y

d u c h o w n y c h o p ie k u n ó w s a n k tu a r ió w . N ie m n ie j je d n a k te z ie te j z d a ją s ię

p rz e c z y ć tz w . o b ie k ty w n e d a n e , k tó r e p o k a z u ją , ż e ja k b y n a p r z e k ó r „ o ś w ie ­

c e n io w e j b e z b o ż n o ś c i” k u lt c u d o w n y c h w iz e ru n k ó w , z w ła s z c z a m a ry jn y c h ,

p o p ro s tu k w itł w R z e c z y p o s p o lite j k o ń c a x v iii w . P r z y jrz y jm y s ię w y k r e ­

s o w i, n a k tó r y m p r e z e n tu ję k o r o n a c je w iz e r u n k ó w m a r y jn y c h w u k ła d z ie

c h r o n o lo g ic z n y m :

12 A . W i t k o w s k a i J . N a s t a l s k a - W i ś n i c k a , K u o z d o b ie i o b r o n i e R z e c z y p o s p o lite j. M a r y jn e m ie js c a

ś w ię te w d r u k a c h s ta r o p o ls k ic h , L u b l i n 2 0 1 3 , s . 5 4 4 - 5 4 5 . Z o b . t e ż : A . D w o r z a k , x v ill- w ie c z n e u r o c z y s to ś c i

z u d z ia łe m C u d o w n e g o O b r a z u M a t k i B o s k ie j T a r ta k o w s k ie j. P r z y c z y n e k d o fu n k c jo n o w a n ia lo k a ln y c h

s a n k tu a r ió w m a r y jn y c h w R z e c z y p o s p o lite j, w : S ta n b a d a ń n a d w ie lo k u ltu r o w y m d z ie d z ic tw e m d a w n e j
R z e c z y p o s p o lite j, r e d . W . W a l c z a k , K . Ł o p a t e c k i , B i a ł y s t o k 2 0 1 3 , t . 5 , s . 1 4 3 - 1 6 0 .

13 h t t p : / / p w . k a s a t y . p l / p l / k l a s z t o r / M o n a s t e r y / 1 3 7 3 .h t m l ( d o s t ę p 2 5 .0 3 .2 0 1 8 ) .

K O N IE C P O L S K I, K O N IE C CUDÓW ? LO SY P O L S K IC H S A N K T U A R IÓ W M A R Y J N Y C H ... 425

 L IC Z B A K O R O N A C JI W IZ E R U N K Ó W M A R Y JN Y C H N A Z IE M IA C H

R Z E C Z Y P O S P O L IT E J W X V III W .

W y k r e s i: L i c z b a k o r o n a c j i w i z e r u n k ó w m a r y j n y c h n a z i e m i a c h R z e c z y p o s p o l i t e j w X V I I I w .1 4

S z c z y t lic z b y k o r o n a c ji o b r a z ó w m a r y jn y c h z a c z y n a s ię u s c h y łk u e p o k i

s a s k i e j w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h X V I I I w ., o d r o b i n ę s ł a b n i e w k o l e j n e j d e k a ­

d z ie , b y p o w ró c ić d o m a k s im u m w la ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h , a d o k ła d n ie j

p o p ie rw s z y m ro z b io rz e P o ls k i. D o p ie r o w la ta c h o s ie m d z ie s ią ty c h i d z ie ­

w ię ć d z ie s ią ty c h z a u w a ż a s ię z n a c z ą c y s p a d e k . T r z e b a d o d a ć , ż e p o k o r o n a c ji
o b r a z u Ś w i ę t e j R o d z i n y w K a l i s z u w 1 7 9 6 r ., k o l e j n a k o r o n a c j a n a z i e m i a c h

p o ls k ic h m ia ła m ie js c e d o p ie r o w 1 8 7 7 r.

N a z n a c z ą c y ro z w ó j k u ltu c u d o w n y c h o b ra z ó w w d ru g ie j p o ło w ie

X V III w . w s k a z u je ró w n ie ż p rz y g o to w a n y p rz e z A le k s a n d rę W itk o w s k ą

i J o a n n ę N a s ta ls k ą -W iś n ic k ą w y k r e s c h r o n o lo g ii d r u k ó w s a n k tu a r y jn y c h

w R z e c z y p o s p o lite j x v i - x v iii w . (c h o d z i w y łą c z n ie o s a n k tu a ria m a ry jn e ).

S z k o d a ty lk o , ż e z a s to s o w a n y p rz e z a u to rk i p o d z ia ł c h ro n o lo g ic z n y je s t m a ło

p re c y z y jn y . B y ć m o ż e z a s to s o w a n ie p o d z ia łu n a d e k a d y , a n ie p ó łw ie c z a ,

p o k a z a ło b y ja k ie ś z m ia n y tr e n d u u s c h y łk u x v m w . S z k o d a ró w n ie ż , ż e

n i e m a m y d a n y c h l i c z b o w y c h d l a p i e r w s z e j p o ł o w y X I X w .: *

14 N a p o d s t a w i e d a n y c h : A . W i t k o w s k a i J . N a s t a l s k a - W i ś n i c k a , K u o z d o b i e i o b r o n ie

R z e c z y p o s p o lite j..., s . 1 4 5 , t a b e l a 7 .

426 O Ś W IE C E N IE N IE O Ś W IE C O N E . C Z Ł O W IE K , N A T U R A I M A G IA
 C H R O N O L O G IA D R U K Ó W S A N K T U A R Y JN Y C H W X V I-X V III W .

400

3 i7

W y k re s 2 : C h ro n o lo g ia d ru k ó w s a n k tu a ry jn y c h w R z e c z y p o sp o lite j x v i-x v iii w .1 5

Z a s ta n a w ia ją c s ię n a d ty m , c z y r z e c z y w iś c ie u p a d e k R z e c z y p o s p o lite j

z b i e g ł s i ę w c z a s ie z e z m n i e j s z e n i e m p o p u l a r n o ś c i c u d o w n y c h s a n k t u a r i ó w

p o s ta n o w iłe m o d w o ła ć s ię d o o b s z e rn e j p r a c y je z u ity A lo jz e g o F r id ric h a ,

k tó r y w ia ta c h 1 9 0 3 -1 9 0 4 o p u b lik o w a ł c z te ro to m o w ą k s ią ż k ę o c h a ra k te rz e

d e w o c y j n y m p t . H is to r ie c u d o w n y c h o b r a z ó w N a jś w ię ts z e j M a r y i P a n n y w P o l ­

s c e ' 6 . W y b ó r t e n m u s z ę u z a s a d n i ć , g d y ż n i e m a l r ó w n o c z e ś n i e ( b o w 1 9 0 2 r .)

k a p u c y n E d w a rd N o w a k o w s k i o p u b lik o w a ł d z ie ło O cu d o w n ych o b ra za ch

w P o ls c e P r z e n a jś w ię ts z e j M a t k i B o ż e j w ia d o m o ś c i h is to r y c z n e , b ib lio g r a fic z n e

i ik o n o g r a fic z n e , m a j ą c e w c i ą ż p e w n ą w a r t o ś ć b a d a w c z ą 1 . D l a m o i c h c e l ó w

p ra c a F rid ric h a m a d w ie z a s a d n ic z e z a le ty ja k o ź ró d ło : p o p ie rw s z e , u k ła d

g e o g ra fic z n y w e d łu g d ie c e z ji p o z w a la n a a n a liz ę lo k a ln y c h u w a ru n k o w a ń ,

ta k ic h ja k w p ły w p o lity k i d a n e g o z a b o rc y , c z y s to s u n k ó w e tn ic z n y c h n a ro z ­

p a t r y w a n y m o b s z a r z e ; p o d r u g i e z a ś - a u t o r p o z w a l a s o b i e n a o s o b i s t e , n i e r a z 1 765

15 W e d ł u g A . W i t k o w s k a i J . N a s t a l s k a W iś n i c k a , K u o z d o b ie i o b r o n ie R z e c z y p o s p o lite j...., s . 4 8 , w y k r e s 1 .

16 A . F r i d r i c h , H is to r ie c u d o w n y c h o b r a z ó w N a jś w ię ts z e j M a r y i P a n n y w P o ls c e , 1 . 1 - 4 , K r a k ó w

1 9 0 3 -1 9 0 4 .

17 W a c ł a w z S u l g u s t o w a [ E d w a r d N o w a k o w s k i ] , 0 c u d o w n y c h o b r a z a c h w P o ls c e P r z e n a jś w ię ts z e j

M a t k i B o ż e j w ia d o m o ś c i h is to r y c z n e , b ib lio g r a fic z n e i ik o n o g r a fic z n e , K r a k ó w 1 9 0 2 .

K O N IE C P O L S K I, K O N IE C CUDÓW ? LO SY P O L S K IC H S A N K T U A R IÓ W M A R Y J N Y C H ... 427

 b a r d z o e m o c jo n a ln e k o m e n ta r z e d o ty c z ą c e tr w a ło ś c i lo k a ln e g o k u ltu m a r y j­

n e g o i je g o lo s ó w p o d p a n o w a n ie m o b c y c h m o c a rs tw i w z d e rz e n iu z o g ó l­

n ie js z y m i p r z e m ia n a m i c y w iliz a c y jn y m i, z a p o c z ą tk o w a n y m i w o ś w ie c e n iu .

N a p o d s ta w ie d a n y c h , z e b r a n y c h p r z e z A lo jz e g o F r id ric h a , p o lic z y łe m ,

ile z e z n a n y c h p r z e d r o z b io r a m i s a n k tu a r ió w p r z e tr w a ło s c h y łe k X V I I I w .

i fu n k c jo n o w a ło w w ie k u X IX . O b lic z e n ia p rz e p ro w a d z iłe m d la ó w c z e s n y c h

( c z y l i z p r z e ł o m u x i x i X X w .) a r c h i d i e c e z j i g n i e ź n i e ń s k i e j i p o z n a ń s k i e j

(le ż ą c y c h n a te re n ie N ie m ie c ), d ie c e z ji k ra k o w s k ie j i ta rn o w s k ie j (n a le ż ą ­

c y c h d o A u s tr ii) , a r c h id ie c e z ji w a rs z a w s k ie j, d ie c e z ji p ło c k ie j i s e jn e ń s k ie j

(z te r e n ó w K r ó le s tw a P o ls k ie g o , a le w 1 7 9 5 r. o p a n o w a n y c h p r z e z P ru s y

w trz e c im ro z b io rz e ), o ra z d ie c e z ji łu c k o -ż y to m ie rs k ie j i k o w ie ń sk ie j, le ż ą c y c h

n a z ie m ia c h w łą c z o n y c h b e z p o ś re d n io d o R o s ji je s z c z e w c z a s a c h z a b o ró w .

S A N K T U A R IA M A R Y JN E N A Z IE M IA C H P O L S K IC H W G . A . F R ID R IC H A

W y k r e s 3 : P r o c e n t o w y u d z ia ł s a n k t u a r i ó w z a p o m n i a n y c h w ś r ó d s a n k tu a r ió w m a r y j n y c h w y m i e n i o n y c h

p r z e z A lo jz e g o F r ie d ric h a w p o d z ia le n a d ie c e z je ( o b lic z e n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie A . F r id ric h ) 1 8

18 N a p o d s t a w i e : A . F r i d r i c h , H is to r ie c u d o w n y c h o b r a z ó w ..., 1 . 1 - 4 .

428 O Ś W IE C E N IE N IE O Ś W IE C O N E . C Z Ł O W IE K , N A T U R A I M A G IA
 Z w y k r e s u p r o c e n to w e g o u d z ia łu s a n k tu a r ió w z a p o m n ia n y c h w ś ró d

s a n k tu a rió w m a ry jn y c h o g ó łe m , w y m ie n io n y c h p rz e z A lo jz e g o F rie d ric h a

n a te re n ie d a n e j d ie c e z ji w y n ik a , ż e n a jw ię k s z e s tra ty k u lt m a ry jn y p o n ió s ł

n a te r e n a c h , k tó r e z n a la z ły s ię w z a b o r z e p r u s k im , a n a s tę p n ie w C e s a r s tw ie

N ie m ie c k im , c z y li w d ie c e z ja c h g n ie ź n ie ń s k ie j i p o z n a ń s k ie j, g d z ie s tr a ty

w y n o s iły p o n a d 3 0 % . P r o c e n to w o n a jm n ie j z a p o m n ia n y c h s a n k tu a r ió w

z o s ta ło o p is a n y c h n a te re n ie z a b o ru ro s y js k ie g o o ra z K ró le s tw a P o ls k ie g o ,

a z w ła s z c z a n a b y ły c h z ie m ia c h W ie lk ie g o K s ię s tw a L ite w s k ie g o ( d ie c e z ja

s e jn e ń s k a i k o w ie ń s k a ) . O c z y w iś c ie , p o w a ż n y w p ły w n a ta k ie w y n ik i m ia ło

r ó w n ie ż z r ó ż n ic o w a n ie ź r ó d e ł w ie d z y te g o a u to r a . W y d a je s ię , ż e n a jle p s z e

i n a jd o k ła d n ie js z e w ia d o m o ś c i m ia ł d la d ie c e z ji w ie lk o p o ls k ic h i g a lic y js k ic h ,

p o d c z a s g d y w p rz y p a d k u te re n ó w n a w s c h ó d o d B u g u je g o w ie d z a b y ła b a r­

d z ie j o g ra n ic z o n a i m n ie j s y s te m a ty c z n a . N ie m n ie j je d n a k , z z e s ta w ie n ia te g o

m o ż n a w y s n u ć d w a w n io s k i: p o p ie r w s z e , u p a d e k s a n k tu a r ió w o d s c h y łk u

X V III w . n ie b y ł je d n a k a ż ta k d o tk liw y (n ig d z ie n ie p rz e k ro c z y ł o k . 3 3 % ),

p o d ru g ie z a ś - w ię k sz e z n a c z e n ie d la u p a d k u s a n k tu a rió w m ia ł n ie ty le s a m

z a b ó r, c o p ó ź n ie js z e lo s y d a n e g o re g io n u , n a c o w s k a z u je w y ra ź n a ró ż n ic a

m ię d z y d ie c e z ja m i, k tó r e z n a la z ły s ię p o c z ą tk o w o p o d p a n o w a n ie m p r u s k im ,

p ó ź n ie j je d n a k ic h d r o g i ro z e s z ły s ię ( n p . d ie c e z je p o z n a ń s k a i w a rs z a w s k a ).

O s o b n ą s p ra w ą je s t to , w ja k i s p o s ó b A lo jz y F rid ric h tłu m a c z y u p a d e k p o ­

s z c z e g ó ln y c h s a n k tu a rió w . M o ż n a tu w y z n a c z y ć p ię ć p o d s ta w o w y c h m o ty w ó w :

Wroga polityka zaborców

W s a n k t u a r i u m w O s i e c z n e j , w e d le p r z y to c z o n e j p r z e z a u t o r a h i s t o r i i „ w l u t y m

1 7 9 3 r ., w d n i u d o k o n a n i a t r z e c i e g o r o z b i o r u P o l s k i , p o d c z a s p u b l i c z n e g o

n a b o ż e ń s tw a , z a s u w a p r z e d o b r a z e m M a tk i B o s k ie j b e z n a r u s z e n ia n a g le

s p a d ła i z a s ło n iła c u d o w n y o b r a z p r z e d o c z y m a s tr w o ż o n y c h z a k o n n ik ó w

i z g ro m a d z o n e g o lu d u ” 19. Z a ty m c u d o w n y m z n a k ie m B o ż e g o g n ie w u p o s z ły

w k r ó tc e d z ia ła n ia z a b o r c z e j a d m in is tr a c ji, n p . k o n f is k a ty : „ z p o c z ą tk ie m d z ie ­

w ię tn a s te g o w ie k u , rz ą d z a b ra ł w s z y s tk ie w o ta z o b ra z u , z o s ta ły ty lk o z n a k i

z g w o ź d z i, n a k tó ry c h o n e w is ia ły ” 20. F rid ric h w s p o m in a ró w n ie ż , a ja k ż e ,

k a s a t y z a k o n ó w : „ r o k u 1 7 8 2 ., p o d c z a s o g ó l n e j k a s a t y k l a s z t o r ó w w A u s t r y i ,

z m u s z e n i b y li 0 0 . N o r b e r ta n ie o p u ś c ić s w e z a c is z e k la s z to r n e : d o b r a ic h

p rz e s z ły w rę c e rz ą d o w e , k o ś c ió ł z a ś z a m ie n io n o n a s k ła d m ą k i d la w o js k a ” 21.

19 O s i e c z n a , A . F r i d r i c h , H is to r ie c u d o w n y c h o b r a z ó w ...., 1 .1 , s . 1 5 6 - 1 5 8 .

20 C z a rn y P o to k , ib id e m , t. 2 , s. 4 6 2 .

21 N o w y S ą c z , i b i d e m , t . 2 , s . 4 7 8 ; p o d o b n i e L a t y c z e w p o d z a b o r e m r o s y js k i m , i b i d e m , t . 4 , s . 3 2 4 - 3 2 5 .

K O N IE C P O L S K I, K O N IE C CUDÓW ? LO SY P O L S K IC H S A N K T U A R IÓ W M A R Y J N Y C H ... 429

 Działania władz polskich O b r a z M a t k i B o s k ie j
S o k a ls k ie j k o r o n o w a n y w 1 7 2 4

r o k u , r y c in a s p r z e d 1 9 0 0 r .;
O d z iw o , w p a tr io ty c z n o - re lig ijn e j n a r ra c ji A lo jz e g o F r id ric h a r ó w n ie ż
B ib lio te k a N a r o d o w a
w ła d z e p o ls k ie n ie o s z c z ę d z a ją s a n k tu a rió w m a ry jn y c h , a ic h k o n fis k a ty

p ro w a d z ą w o s ta te c z n y m ra c h u n k u d o u p a d k u s a n k tu a rió w , n p . w R o k itn ie

„ o ła s k a c h tu d o z n a n y c h ś w ia d c z y ły d a w n ie j b a rd z o lic z n e w o ta , z k tó ry c h

w ro k u 1 7 9 4 k ilk a s e t z a b ra n o n a p o trz e b y k ra ju , z p o le c e n ia rz ą d u n a r o ­

d o w e g o ”2 2 . K ilk a d z ie s ią t la t p ó ź n ie j rz ą d p o w s ta ń c z y o g ra b ił s a n k tu a riu m

w D o m a n ie w ic a c h : „ w r o k u 1 8 3 1 b y ło r ó ż n y c h w o tó w 1 2 3 s z tu k , a le ja k

c z y ta m y w z a p is k a c h in w e n ta r s k ic h , z a b r a n e o n e z o s ta ły te g o ż r o k u n a c e le

k ra jo w e , z ro z k a z u rz ą d u n a ro d o w e g o ”23.

Zniszczenia wojenne

C z a s e m F r id ric h w s k a z u je ja k o w in n e g o o g ó ln e z n is z c z e n ia w o je n n e , n p .:

„ z p ó ź n i e j s z y c h c z a s ó w ( p o p o ł . x v m w .) n i e m a ż a d n e g o ś l a d u ł a s k o t r z y ­

m a n y c h w S ta ry m G o s ty n iu . N ie m a w ty m n ic d z iw n e g o . B y ły to b o w ie m

s m u tn e c z a s y , p rz e p e łn io n e n ie s z c z ę ś c ia m i k ra ju i w o je n n y m i ro z ru c h a m i” 2 4 .

W in n y m i z n is z c z e n ia s ą ró w n ie ż ż o łn ie rz e n a p o le o ń s c y : „ z a b ra li je [s re b rn e

i p o z ła c a n e w o ta ] ś w ię to k ra d c y ż o łn ie rz e N a p o le o n a , d ą ż ą c d o W a rs z a w y ,

k tó r z y z a trz y m a w s z y s ię 1 8 0 6 w Ł o p a ty n ie , s m u tn ą s w e j d r a p ie ż n o ś c i p a m ię ć

z o s ta w ili. B o n ie ty lk o z łu p ili o łta r z M a tk i N a jś w ., a le s p a lili w s z y s tk ie

ła w k i, a m b o n ę , k o n f e s jo n a ły i in n e s p r z ę ty k o ś c ie ln e , ta k ie ż s p u s to s z e n ie

w y r z ą d z i li n a p r o b o s t w i e ” 2 5 .

Inne klęski naturalne

W k o ń c u z a u p a d k ie m s a n k tu a rió w m ia ły s ta ć ró w n ie ż in n e k lę s k i n a tu ­

r a ln e , g ł ó w n i e p o ż a r y , j a k w D ą b r ó w c e K o ś c i e l n e j , w k t ó r e j j e s z c z e w 1 7 7 4 r .

„ z d o p u s z c z e n ia B o g a , u d e rz y ł p io ru n w te n p ię k n y k o ś c ió ł i w p e rz y n ę g o

o b r ó c ił” 2 6 , a w re z u lta c ie - m im o je g o o d b u d o w y - d o s z ło d o z a p o m n ie n ia

o ła s k a c h M a tk i B o ż e j, k tó r e m ia ły ta m w c z e ś n ie j m ie js c e .

22 R o k itn o , ib id e m , t. 3 , s. 7 0 .

23 D o m a n ie w ic e , ib id e m , t. 3 , s. 3 8 .

24 S ta r y G o s ty ń , ib id e m , 1 .1 , s . 1 9 4 .

25 Ł o p a c in , ib id e m , t. 3 , s. 1 1 4 .

26 D ą b r ó w k a K o ś c ie ln a , ib id e m , 1 .1 , s . 2 4 .

430 O Ś W IE C E N IE N IE O Ś W IE C O N E . C Z Ł O W IE K , N A T U R A I M A G IA
K O N IE C P O L S K I, K O N IE C CUDÓW ? LO SY P O L S K IC H S A N K T U A R IÓ W M A R Y J N Y C H ... 431
 „Wypalenie się” kultu

N a jc ie k a w s z e d la n a s z e g o te m a tu s ą je d n a k te w y ja ś n ie n ia F rid ric h a , k tó re

w s k a z u ją , ż e d o u p a d k u s a n k tu a riu m d o s z ło w w y n ik u u tr a ty z a in te re s o ­

w a n ia w ie r n y c h . T a k n a p r z y k ła d o p is u je o n lo s y s a n k tu a r iu m w R y d z y n ie :

Z k o ń c e m p r z e s z ł e g o w i e k u [ c h o d z i o k o n i e c x v m w .] o s t y g ł o s n ą ć n a b o ­

ż e ń s tw o d o te g o o b r a z u N a jś w . P a n n y i k o ś c ió ł te ż z a c z ą ł p o p a d a ć w ru in ę ,

a p o n ie w a ż b r a k ło d a w n y c h f u n d a to r ó w , r o z e b r a n o g o z u p e łn ie , a o b r a z

N a jśw . P a n n y ty lu la s k a m i w s ła w io n y , p r z e n ie s io n o d o p a r a f ia ln e g o k o ś c io ła

w R y d z y n ie . D z iś m a ło k to n a w e t z ry d z y ń s k ic h p a ra fia n w ie o ła s k a c h

i c u d a c h , ja k ic h o jc o w ie ic h d o z n a w a li p r z e d ty m o b ra z e m . N ie s ły c h a ć te ż

o n o w y c h c u d a c h 27.

O c z y w iś c ie w ty m w y p a d k u n ie tr u d n o d o m y ś lić s ię , ż e u p a d e k s a n k ­

tu a r iu m w R y d z y n ie w y n ik a ł p r z e d e w s z y s tk im z e s k ła d u w y z n a n io w e g o

te g o m ia s ta . A le i w p o d b e s k id z k ic h Z e m b rz y c a c h m ia ło d o jś ć d o p o d o b ­

n e j s y tu a c ji: „ W in w e n ta r z u k o ś c ie ln y m z ro k u 1 7 8 5 c z y ta m y , ż e s u k ie n k a

z c u d o w n e g o o b ra z u , z a b ra n ą z o s ta ła n a rz e c z s k a rb u . D z iw n a o b o ję tn o ść

d l a r z e c z y ś w i ę t y c h , c e c h u j ą c a o w e c z a s y , a m o ż e t e ż i n n e o k o l ic z n o ś c i , b y ł y

p o w o d e m , ż e s a m c u d o w n y o b ra z , o d a rty z e w s z e lk ic h o z d ó b , z a rz u c o n o

w te d y i w n ie p a m ię ć p u s z c z o n o ” 28.

P o d s u m o w u ją c o p is te g o s o n d a ż o w e g o b a d a n ia d z ie jó w c u d o w n y c h

s a n k tu a rió w u s c h y łk u X V III w . m o ż n a p o s ta w ić trz y h ip o te z y ro b o c z e z w ią ­

z a n e z p e w n ą z m ia n ą ic h fu n k c jo n o w a n ia w ty m o k re s ie . P o p ie rw s z e : b y ć

m o ż e d o s z ło d o rz e c z y w is te g o u p a d k u n ie k tó ry c h s a n k tu a rió w w z w ią z k u

z k a s a tą k la s z to ró w p rz e z z a b o rc ó w , z n is z c z e n ia m i w w y n ik u d z ia ła ń z b r o j­

n y c h o d k o n fe d e ra c ji b a rs k ie j a ż p o w o jn y n a p o le o ń s k ie , o g ra n ic z e n ia m i

lu b z m ia n ą k ie r u n k ó w r u c h u p ie lg r z y m k o w e g o , a ta k ż e z m n ie js z e n ie m

m e c e n a tu z e s tr o n y s z la c h ty i a r y s to k ra c ji. P o d u w a g ę n a le ż y w z ią ć r ó w n ie ż

„ n a tu r a ln e ” z a m ie r a n ie n ie k tó ry c h s a n k tu a r ió w w z w ią z k u z p o ja w ie n ie m

s ię n o w y c h , k tó r e ś c ią g a ły u w a g ę p ie lg rz y m ó w .

P o d ru g ie , b y ć m o ż e w ra ż e n ie u p a d k u z a in te re so w a n ia c u d o w n y m i s a n k ­

tu a r ia m i w ią ż e s ię z e z m ia n ą re je s tra c ji c u d ó w i s p o s o b ó w p r o p a g a n d y w ś ró d

w ie rn y c h . S p is y w a n ie c u d o w n y c h w y d a rz e ń w s a n k tu a ria c h m ia ło o d c z a s ó w

re fo rm y try d e n c k ie j z n a c z e n ie p r z e d e w s z y s tk im p r a w n e - s p is y c u d ó w

27 R y d z y n a , i b i d e m , 1 .1 , s . 1 7 5 .

28 Z e m b rz y c e , ib id e m , t. 2 , s. 1 5 2 .

432 O Ś W IE C E N IE N IE O Ś W IE C O N E . C Z Ł O W IE K , N A T U R A I M A G IA
 n a le ż a ło w s w o im c z a sie p rz e d ło ż y ć k o m is ji b is k u p ie j, p o w o ły w a n e j w c e lu

z d e c y d o w a n ia o k o ś c ie ln e j a p ro b a c ie d la lo k a ln e g o k u ltu . N ie w y k lu c z o n e ,

ż e w w a r u n k a c h o ś w ie c o n e g o k a to lic y z m u o r a z s p r a w n e j a d m in is tr a c ji

p a ń s tw z a b o rc z y c h p ra k ty k a b is k u p ic h p ro c e s ó w a p ro b a c y jn y c h u le g ła

z m ia n ie , a c o z a ty m id z ie z m ie n iły s ię w y m a g a n ia w z g lę d e m r e je s tro w a n ia

c u d o w n y c h w y d a rz e ń . J e d n o c z e ś n ie m o g ły o n e s tra c ić z n a c z e n ie ta k ż e

d la p ro p a g a n d y re lig ijn e j, k tó r a u le g ła z m ia n ie w n o w y c h w a ru n k a c h s p o ­

łe c z n y c h i p o lity c z n y c h .

P o trz e c ie , p e w n y m w y ja ś n ie n ie m m o ż e b y ć z m ia n a re lig ijn a . B y ć m o ż e

o ś w ie c e n io w e p o g lą d y e lit s p o łe c z n y c h i re lig ijn y c h s p o w o d o w a ły , ż e k u lt

c u d o w n y c h o b ra z ó w z s z e d ł n a p o z io m lu d o w y ? J e d n a k ż e o b ra z te n k o m p li­

k u je in te n s y fik a c ja k u ltu m a ry jn e g o w ś ró d s z la c h ty w o k re sie k o n fe d e ra c ji

b a r s k ie j, a p o te m w n a s tę p s tw ie u p a d k u p a ń s tw a . Z a te m p r a w d o p o d o b n ie

ra c z e j n a le ż y d o s z u k iw a ć s ię tu z m ia n y e k s p re s ji re lig ijn e j w r a m a c h d o ś ć

s ta b iln e g o k u ltu m ie js c c u d o w n y c h .

K O N IE C P O L S K I, K O N IE C CUDÓW ? LO SY P O L S K IC H S A N K T U A R IÓ W M A R Y J N Y C H ... 433

 BIBLIOGRAFIA:

Źródła rękopiśmienne:

B ib l io t e k a Z a k ł a d u N a r o d o w e g o i m . O s s o l i ń s k i c h „ C u d a św . A n to n ie g o w o b ra z ie K ra ś n ia ń s k im w d ie c .

w e W r o c ła w i u łu c k ie j, d e k a n a c ie b r a c ła w s k im , p o w . W in n ic k im ”,

H is to r ia i a k ta k o ś c io ła o o . je z u itó w p o d w e z w a n ie m ś w . J a n a k o l e k c j a O s s o li n e u m 3 6 8 3 / I .

w J a r o s ła w iu , B O s s . 9 5 3 9 / I I . „ O p i s c u d ó w P a n a J e z u s a M i ło s i e r n e g o z n a j d u j ą c e g o s i ę

A n d r z e j G a b r ie l K o s tk i e w ic z , A d d y ta m e n t n ie k tó r y c h w T a r n o r u d z i e n a P o d o l u w p o w i e c i e p ł o s k i r o w s k im ” ,

w ia d o m o ś c i z s tr o n y O b r a z u C u d o w n e g o N ie p o k a la n e g o k o l e k c j a O s s o li n e u m 4 5 0 7 / I . B i b li o t e k a K s ią ż ą t

P o c z ę c ia N a y s w ię ts z e y M a r y i P a n n y w O łta r z u W ie lk im C z a r t o r y s k ic h w K r a k o w ie

b ę d ą c e g o w K o ś c ie le P a r a fia ln y m T a r ta k o w s k im , B O s s . „ S k a r b i e c n i e p r z e b r a n y c h n i g d y ł a s k B o s k ic h Z a w s z e

1 1 8 9 0 /III. P e łn y u s t a w i c z n e m i c u d a m i w o b r a z i e N . M a r y i P a n n y

S tw ie r d z e n ie P r a w d z iw e y w ia r y k a to lic k ie y w Ś w ię ty m R ó ż a ń c o w e y w k o ś c ie le W W . 0 0 . D o m in ik a n ó w

k o ś c ie le R z y m s k im N ie u s ta ią c e P r z e z C u d a y o s o b liw s z e S i e n i a w s k i c h ”, B C z a r t . 3 4 3 1 I V .

Ł a s k i B o g a W sz e c h m o g ą c e g o n a w ie lu M ie y s c a c h

C h r y s tu s a P a n a O d n o w io n e , B O s s . 1 3 7 6 8 / I I .

L w o w s k a N a u k o w a B ib l io t e k a i m . W a s y l a S t e f a n y k a

N a ro d o w e j A k a d e m ii N a u k U k ra in y

„ S k a rb w s z e c h m o c n o ś c i B o sk ie j n ie p rz e b ra n y . W c u d o w n e j

M a tc e S w o je j K o ś c io ła A r c h ic a th e d ra ln e g o L w o w s k ie g o

O rm ia ń s k ie g o w O b ra z ie S ta ro ż y tn y m , w O łta rz u

B r a c t w a N i e p o k a l a n e g o J e j P o c z ę c i a n i e z l ic z o n e m i

ł a s k a m i n i e u s t a n n ie s ł y n ą c y m S z a f u j ą c y ” , k o l e k c j a

O s s o lin e u m 1 7 1 1 /II.

„ Z b i ó r m a t e r i a łó w d o h i s t o r i i o b r a z u M a tk i B o s k i e j w e w s i

T y n n e j w d ie c . k a m ie n ie c k ie j, x v iii-x ix w .” k o l e k c j a

O s s o li n e u m 3 6 7 4 /I I I .

434 O Ś W IE C E N IE N IE O Ś W IE C O N E . C Z Ł O W IE K , N A T U R A I M A G IA
Opracowania:
Druki i publikacje internetowe:

D w o r z a k A ., x v m - w ie c z n e u r o c z y s to ś c i z u d z ia łe m N o w a k o w s k i E . [W a c ła w z S u lg u s to w a ], O c u d o w n y ch

C u d o w n e g o O b r a z u M a tk i B o s k ie j T a r ta k o w s k ie j. o b r a z a c h w P o ls c e P r z e n a jś w ię ts z e j M a tk i B o ż e j

P r z y c z y n e k d o fu n k c jo n o w a n ia lo k a ln y c h s a n k tu a r ió w w ia d o m o ś c i h is to r y c z n e , b ib lio g r a fic z n e i ik o n o g r a fic z n e ,

m a r y jn y c h w R z e c z y p o s p o lite j, w : S ta n b a d a ń K rak ó w 1 9 0 2.

n a d w ie lo k u ltu r o w y m d z ie d z ic tw e m d a w n e j W i tk o w s k a A ., N a s t a ls k a - W i ś n ic k a J ., K u o z d o b ie i o b r o n ie

R z e c z y p o s p o lite j, r e d . W . W a lc z a k i K . Ł o p a t e c k i , R z e c z y p o s p o lite j. M a r y jn e m ie js c a ś w ię te w d r u k a c h

B ia ł y s to k 1 0 1 3 , t . 5 , s . 1 4 3 - 1 6 0 . s ta r o p o ls k ic h , L u b l i n 2 0 1 3 .

D z ie d z ic tw o k u ltu r o w e p o k la s z to r a c h s k a s o w a n y c h Z e z n a n ia o o tr z y m a n y c h la s k a c h w p a r a fia c h C z e r n ie w ic e

n a z ie m ia c h d a w n e j R z e c z p o s p o lite j o r a z Ś lą s k u w x v iii i G łu c h ó w ( w a r c h id ia k o n a c ie ło w ic k im a r c h id ie c e z ji

i X IX w .: lo s y , z n a c z e n ie , in w e n ta r y z a c ja -. B a z a w i e d z y , g n ie ź n ie ń s k ie j, o d r o k u 1 8 1 S n a te r y to r iu m a r c h id ie c e z ji

h t t p : /p w . k a s a t y . p l . w a r s z a w s k ie j) z la t 1 7 3 1 - 1 7 6 3 . N ie z n a n e p r z e k a z y

F r i d r i c h A ., H is to r ie c u d o w n y c h o b r a z ó w N a jś w ię ts z e j d o d z ie jó w r e lig ijn o ś c i c z a s ó w s a s k ic h , w y d . S . L ib r o w s k i ,

M a r y i P a n n y w P o ls c e , 1 . 1 - 4 , K r a k ó w 1 9 0 3 - 1 9 0 4 . „ A r c h i w a , B ib l i o t e k i i M u z e a K o ś c ie l n e ” 1 9 7 7 , t . 3 4 ,

G a c h P .P ., K a s a ty z a k o n ó w n a z ie m ia c h d a w n e j s. 3 7 3 -3 8 6 .

R z e c z y p o s p o lite j i Ś lą s k a 1 7 7 3 - 1 9 1 4 , L u b l i n 1 9 8 4 .

K a s a ty k la s z to r ó w n a o b s z a r z e d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j

O b o jg a N a r o d ó w i n a Ś lą s k u n a tle p r o c e s ó w

s e k u la r y z a c y jn y c h w E u r o p ie , 1 . 1 i z , r e d . M . D e r w i c h ,

W ro c ła w 2 0 1 4 .

K s ię g a c u d ó w i ła s k S a n k tu a r iu m M a tk i B o ż e j Ł a s k a w e j

w J a n o w ie L u b e ls k im , o p r . Z . Ł . B a r a n o w s k i ,

Z am ość 2014.