HANNA LIBERSKA

SPECYFIKA
KSZTAŁTOWANIA SIĘ TOŻSAMOŚCI
WSPÓŁCZESNEJ MŁODZIEŻY

W o k r e sie a d o le sc en c ji j e d n o s tk a d o k o n u je w y b o ró w i p o d e jm u j e d e cy z je , dzięki którym

ok re ślo n e z o s ta ją jej z o b o w ią z a n ia w obe c ży cia i sam ej siebie. W y w i ą z a n i e się z z ada nia
s a m o o k re ś le n ia w y m a g a u różnych j e d n o s te k , ży ją cy c h w r ó ż n y c h s p o łe c z e ń s tw a c h , z r ó ż n ic o ­
w a n e g o czasu trw ania, in te nsy w no śc i i rytualizacji a d ole sc enc ji (por. E rik s o n , 20 04, s. 107).
W n in ie jsz y m a rty kule p o d jęto p róbę p r z e d sta w ie n ia to r ó w k s z ta łto w a n ia się tożsam ości
m łod yc h ludzi i ich n iektó rych uw a ru n k o w a ń .

Słowa kluczowe: to żs am o ść , ado lescencja.

W PROW ADZENIE

W i e d z a p s y c h o lo g ic z n a n a te m a t to ż s a m o ś c i c z ł o w ie k a c h o c i a ż p r z y c ią g a
u w a g ę s p e c j a li s tó w j u ż o d w ie lu lat, j e s t c ią g le n ie w y s ta r c z a ją c a . P r z e d m io ­
te m z a in te r e s o w a ń w n in ie js z y m a r ty k u le j e s t p r o b le m k s z ta ł to w a n ia się to ż ­
sa m o ś c i m ło d y c h lud zi z u w z g lę d n ie n ie m k o n te k s tu r o z w o jo w e g o . S p o łe c z n ą
w a ż n o ś ć te g o z a g a d n ie n ia p o d k r e ś la ją o b s e r w a c je f u n k c j o n o w a n i a m ło d z ie ż y
w s k a z u ją c e n a n a s ila n ie się tru d n o ś c i w o s ią g a n iu to ż s a m o ś c i p rz e z w ielu
m ł o d y c h c h ł o p c ó w i d z ie w c z ą t. J e g o p o d ję c ie w ią ż e się z p o s z u k iw a n ie m
m o ż liw o ś c i o p ty m a liz a c ji w a r u n k ó w u m o ż liw ia ją c y c h e f e k ty w n e p o r a d z e n ie
so b ie z ty m k lu c z o w y m z a d a n ie m r o z w o jo w y m o k r e s u a d o le s c e n c ji.
144 HANNA L IB ERSKA

TORY KSZTAŁTOW ANIA SIĘ TOŻSAM O ŚC I MŁODZIEŻY

W ŚW IETLE KONCEPCJI ROZWOJU PSYC H O SPO ŁEC ZN EG O

N a g r u n c ie k o n c e p c ji r o z w o ju p s y c h o s p o łe c z n e g o E. H. E r ik s o n a (1 96 8)
p r z y jm u j e się, iż ro z w ó j w c y k lu ż y c ia p r z e b ie g a z g o d n ie z z a s a d ą e p ig e n e z y ,
w e d łu g o k re ś lo n e j se k w e n c ji s ta d ió w /fa z , w k tó r y c h d o m i n u j ą o k r e ś lo n e
d y le m a ty r o z w o j o w e . W k o le jn y c h s ta d ia c h r o z w o jo w y c h p r z e ja w i a się o sie m
p o d s ta w o w y c h d y le m a tó w . W k a ż d y m z n ic h ( s ta d ió w ) d o m i n u je inny d y le ­
m at z w i ą z a n y ze s p e c y fic z n y m k ry z y s e m n o r m a ty w n y m , k tó r e g o p o z y ty w n e
r o z w i ą z a n i e ś w ia d c z y o w y s o k im p o te n c ja le r o z w o j o w y m p o d m io tu i tw o rz y
k o r z y s tn e w a ru n k i d o p o z y ty w n e g o r o z w ią z a n ia k o le j n e g o k ry z y su . W o k re sie
a d o le s c e n c ji d o m i n u ją c y d y le m a t w ią ż e się z d ą ż e n ie m je d n o s t k i ludzkiej do
u k s z ta łto w a n ia w ła sn e j to ż s a m o śc i.
P o c z u c ie to ż s a m o ś c i b a z u je na p o s trz e g a n iu w ła s n e j n ie z m ie n n o ś c i i s ta ­
ło ś c i w c z a s ie , p o m im o z m ia n w e w ła sne j p s y c h ic e , p o ł o ż e n iu s p o łe c z n y m
i sy tu a c ji z e w n ę tr z n e j, o ra z ś w ia d o m o ś c i, że o t o c z e n i e s p o łe c z n e p o s tr z e g a
nas w ten sam s p o s ó b - ro z p o z n a je n ie z m i e n n o ś ć i s ta ło ś ć n aszej o so b y -
p o m i m o w s p o m n i a n y c h z m ia n . Z a te m o b e jm u je o b ie sfe ry n aszej to ż sa m o ś c i:
o s o b is t ą i s p o łe c z n ą . T o ż s a m o ś ć eg o , p o ję c ie sz e rs z e , w y r a ż a się w p o c z u c iu
to ż s a m o ś c i o so b is te j i o k r e ś la j a k o ś ć is tn ie n ia (eg o ). J e s t o n a u w a r u n k o w a n a
p r z e z s y s te m c e n tr a ln y c h w a rto śc i i n o rm z in te r n a li z o w a n y c h p r z e z d a n ą
je d n o s tk ę , k tó r e p o z o s ta ją w w y r a ź n y m z w ią z k u z jej ś r o d o w is k i e m r o z w o jo ­
wym.
E r ik s o n ( 1 9 6 3 ) w s k a z u je na rolę r z e c z y w is to ś c i s p o łe c z n e j w p o w s ta w a n iu
t o ż s a m o ś c i d o r a s ta ją c y c h d z ie w c z ą t i c h ło p c ó w . P o d k r e ś l a z n a c z e n ie o d d z ia ły ­
w a n ia s p o łe c z e ń s tw a na sp o só b ro z w i ą z y w a n ia k o le jn y c h d y le m a tó w r o z w o jo ­
w y c h p rz e z j e g o c z ło n k ó w , w tym d y le m a tu z w i ą z a n e g o z k s z ta łto w a n ie m
w ła sn e j to ż s a m o ś c i. U k a z a n e p rz e z n ie g o z w ią z k i c y k lu ż y c ia lu d z k ie g o
z w y d a r z e n ia m i h is to r y c z n y m i p o z w a la ją p o s z u k i w a ć p r z y c z y n tr u d n o ś c i d o ­
ś w ia d c z a n y c h p r z e z z n a c z n ą c z ę ść w s p ó łc z e s n e j m ło d z ie ż y w sta ra n ia c h
u k s z ta łt o w a n ia sw ej to ż s a m o ś c i. R o z w a ż a ją c p r o b le m y to ż s a m o ś c i c z ło w ie k a
w relacji z p r o to ty p a m i h is to r y c z n y m i i o r g a n iz a c ją s p o łe c z e ń s tw a u z y s k u je ­
m y s z a n s ę n a p rz y b liż o n e c h o ć b y p o z n a n ie d y n a m ik i p o w ią z a ń w ty m o b s z a ­
r z e o r a z ich p r z e o b r a ż e ń w c z a sie i p r z e strz e n i (E r ik s o n , 2 0 0 4 ). T o ż s a m o ś ć
g r u p o w a , c h a r a k te r y s t y c z n a d la p o s z c z e g ó ln y c h s p o łe c z n o ś c i, o p ie r a się na
o d m ie n n y c h p e r s p e k t y w a c h h is to r y c z n y c h i g e o g r a f ic z n y c h w y z n a c z a ją c y c h
tak z w a n ą z b i o r o w ą c z a s o p r z e s tr z e ń e g o i n a s p e c y f ic z n y c h c e la c h o ra z „ n a ­
r z ę d z i a c h ” ich o s ią g a n ia (s p o so b y i ś ro d k i) tw o r z ą c y c h z b io r o w y p lan ż y c io ­
 S P E C Y F IK A K S ZT A Ł TO W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 145

w y. W n a s z y m k rę g u k u ltu r o w y m , w m yśl p o g lą d ó w E r ik s o n a , d o m in u je plan

ż y c io w y z c e la m i d o ś r o d k o w y m i i k o n k r e tn y m i p r z e k ła d a ją c y się na plany
in d y w id u a ln e z o r ie n to w a n e p r z y s z ło ś c io w o ku c o r a z to w y ż s z y m s ta n d a r d o m
ż y c i o w y m b ę d ą c y m m ię d z y in n y m i p o c h o d n ą r o z w o ju c y w i liz a c y jn e g o ( G id ­
de n s, 2 0 0 6 ). P r z e o b r a ż e n ia w ś w ie c ie z e w n ę tr z n y m , w ty m k o m p li k u ją c a się
str u k tu r a sp o łe c z n a , d o s ta r c z a ją w ie lu m o d e li ro z w o ju i w z o r ó w o s o b o w y c h
c z ę sto n ie s p ó jn y c h , s p r z e c z n y c h z p ro to ty p e m k u l t u r o w y m i ty m s a m y m
u tr u d n ia ją m ło d e m u c z ło w ie k o w i s a m o o k r e ś le n ie w w y m i a r z e p s y c h o lo g ic z ­
ny m i s p o ł e c z n y m ( L ib e rs k a , 2 0 0 7 ). W y m u s z a to w y d łu ż e n ie c z a su k o n ie c z ­
n e g o do:
- po p ie r w s z e r o z e z n a n ia się w w a r to ś c ia c h , w z o r c a c h o s o b o w y c h , n o r ­
m ac h s p o łe c z n y c h , j a k i sty la c h ż y c ia (por. C z e r w i ń s k a - J a s i e w ic z , 2 00 2)
p r e f e r o w a n y c h p rz e z w s p ó łc z e s n y c h o ra z o d n ie s ie n ie ich d o a u te n ty c z n y c h
p r o t o ty p ó w k u ltu r o w y c h ;
- p o d r u g i e r o z p o z n a n ia w ła s n e g o p o t e n c ja łu na tle s z a n s r o z w o ju o f e ­
ro w a n y c h p rz e z s z e r o k o p o ję te ś r o d o w is k o ż y c ia ( a k t u a l n e i p r z y s z łe , p o ­
ten c ja ln e );
- po tr z e c ie u k s z t a łt o w a n ia w ła sn ej to ż s a m o ś c i p rz e z d o r a s ta j ą c e g o c z ło n ­
ka s p o łe c z e ń s t w a i z a r y s o w a n i a - o s a d z o n e j w o k r e ś lo n e j c z a s o p rz e s trz e n i
fiz y c z n e j i s p o łe c z n o - h is to r y c z n e j - k o n c e p c ji w ła s n e g o ż y c ia (p la n u ż y ­
c io w e g o ) .
Z g o d n o ś ć to ż s a m o ś c i p o d m io tu i j e g o in d y w id u a ln e g o p la n u ż y c io w e g o
z to ż s a m o ś c i ą i p la n e m g r u p o w y m j e s t p o d s t a w ą j e g o p o c z u c ia r e a ln o ści,
w ła sn e j w a r to ś c i, ś w ia d e c tw e m o d n a le z ie n ia s w e g o m i e js c a w rz e c z y w is to ś c i
s p o łe c z n e j. S ą to ta k ż e p rz e s ła n k i z d r o w ia p s y c h ic z n e g o c z ło w ie k a , c h o ć nie
je g o w y s ta r c z a j ą c a g w a ra n c ja .
Z a r y s o w a n y w y ż e j to r k s z ta łto w a n ia to ż s a m o ś c i m a c h a r a k te r p o z y ty w n y
p r o w a d z ą c y d o a d a p ta c ji sp o łe c z n e j m ło d e g o c z ło w ie k a z a s a d z a ją c e j się na
z d o ln o ś c i do p r a w id ło w e j p e rc e p c ji w ła s n e j o s o b y i r z e c z y w is t o ś c i (E rik so n ,
2 0 0 4 ). W o m a w i a n y m p rz y p a d k u s tru k tu ry to ż s a m o ś c i są w e w n ę t r z n i e z in te g ­
r o w a n e , j a k i z i n te g r o w a n e z t o ż s a m o ś c ią g r u p o w ą , d z ię k i c z e m u a k ty w n o ś ć
p o d m io tu j e s t r e g u l o w a n a p rz e z sta n d a rd y o s o b is te s p ó jn e ze s ta n d a rd a m i
sp o łe c z n o ś c i, której je s t c z ło n k ie m (por. M e a d , 2 0 0 0 ). P o d tr z y m u j e to w y p r a ­
c o w a n e p r z e z je d n o s t k ę p o c z u c ie integ racji w e w n ę t r z n e j i p o c z u c ie p r z y n a le ż ­
ności d o o k r e ś lo n e j s p o łe c z n o ś c i s ta b iliz u ją c e to r r o z w o j u je j to ż sa m o śc i.
Z b u d o w a n i e t o ż s a m o ś c i w o k ó ł w a rto śc i w ła sn e j k u ltu r y z w ią z a n e je s t
z p r z e k r a c z a n i e m g r a n ic te ra ź n ie js z o ś c i i a k tu a ln ie d o ś w ia d c z a n e j r z e c z y ­
w isto śc i. W p o c z ą t k o w y m o k re s ie tw o r z e n ia z r ę b ó w to ż s a m o ś c i m ło d y c z ł o ­
w ie k b a z u je na te r a ź n ie js z o ś c i, na i n f o r m a c ja c h p ły n ą c y c h od r ó w ie ś n ik ó w
146 H A N N A LIB ERSKA

i n a jb liż s z y c h c z ł o n k ó w r o d z in y . K rąg, w k tó r y m p r ó b u je o d n a le ź ć w z o ry
i m o d e le a d e k w a tn e d la w ła s n y c h m o ż liw o ś c i, j e s t w ty m c z a sie s to s u n k o w o
o g r a n ic z o n y . S to p n io w o się g a po d o ś w ia d c z e n ia o s o b is te i p rz e k a z y p o c h o ­
d z ą c e s p o z a n ie g o o ra z p r z e ła m u je r a m y te r a ź n ie js z o ś c i u z y s k u ją c d o stę p do
p r z e k a z ó w h is to r y c z n y c h , a w d a lsz e j k o le jn o ś c i - d o p o te n c ja ln e j p rz y s z ło śc i
p r o je k to w a n e j p rz e z in n y c h c z ło n k ó w sw ej s p o łe c z n o ś c i, w r e s z c ie - przez
sie b ie s a m e g o . Z a s y g n a l iz o w a n a tu z m ia n a r o z w o j o w a w ią ż e się z o p a n o w a ­
n ie m c z a s u (je g o trze c h w y m ia r ó w - p rz e s z ło ś c i, te r a ź n ie js z o ś c i i p r z y s z ło ś ­
ci). J e d y n ie w ta k ic h w a r u n k a c h je d n o s t k a m o ż e u z y s k a ć p o c z u c ie w ła sn e j
c ią g ło śc i i a d e k w a tn o ś c i, tw o r z ą c e oś t o ż s a m o ś c i o s o b is te j, o r a z u fo r m o w a ć
s w ą t o ż s a m o ś ć s p o łe c z n ą , w ty m to ż s a m o ś ć n a r o d o w ą , w s p o s ó b spójny
z u k s z ta łto w a n ą h is to r y c z n ie to ż s a m o ś c ią g ru p y (por. E rik s o n , 20 0 4 ).
Z p o w y ż s z y c h r o z w a ż a ń w y n ik a , iż j e d n y m z u w a r u n k o w a ń tw o r z e n ia
k o n c e p c ji p o te n c ja ln y c h „ J a ” i p o te n c ja ln e j r z e c z y w is to ś c i j e s t ro z w ó j m y ś le ­
n ia f o r m a ln e g o ( I n h e ld e r, P iaget, 1970). R ó ż n ic e w p o z io m ie s p r a w n o ś c i
in te le k tu a ln y c h s ą u z n a w a n e z a isto tn e m ię d z y in n y m i z p u n k tu w id z e n ia
e fe k ty w n o ś c i p r o c e s u s a m o d o s k o n a l e n ia w ła s n e j o s o b y p o d e j m o w a n e g o p rz e z
d o r a s ta ją c y c h (D u d z ik o w a , 1993) o ra z p r z e ja w ia n y c h p rz e z n ich o rien ta c ji
s p o łe c z n y c h . Z d a n ie m I. O b u c h o w s k ie j na c h a r a k te r o r ie n ta c ji s p o łe c z n y c h
w s p ó łc z e s n e j m ło d z ie ż y o d d z ia ły w u ją p o n a d to „ [ .. .] w c ią ż ż y w e śla dy m in io ­
n e g o u stro ju , j a k i p o ja w ie n ie się n o w y c h u k ie r u n k o w a ń [ . . . ] ” p o z o s ta ją c y c h
p o d w p ły w e m a k tu a ln y c h w a r u n k ó w ż y c io w y c h (1 9 9 6 , s. 111). S ta n o w i to
p o tw ie r d z e n ie te z y o o s a d z e n iu to ż s a m o ś c i m ło d e g o p o k o le n i a w ram a c h
p r z e ł o m o w y c h w y d a r z e ń z d z ie jó w n a ro d u , h isto rii - b a r d z o o d le g łe j, j a k
i n a jn o w s z e j.
Z a le ż n ie od w a rto śc i c e n io n y c h w d anej s p o łe c z n o ś c i w c z e ś n ie j w s p o m n i a ­
ne „ c e n t r u m ” t o ż s a m o ś c i k o n s ty tu u ją w a rto śc i o c h a r a k t e rz e p o n a d c z a s o w y m
i u n iw e r s a l n y m b ą d ź w a rto śc i m a r g in a ln e , c z ę s to o n ie t r w a ł y m c h a ra k te rz e ,
o b ie r a n e p r z e z ró ż n e p o d k u ltu r y , e n k la w y ś r o d o w i s k o w e , u g r u p o w a n ia (np.
o r g a n iz a c je to ta lita rn e ) czy n a w e t c a łe s y s te m y s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e , k tó ­
r y m o b c a j e s t id e a d e m o k r a c ji. W ty m ś w ie tle to r k s z ta łto w a n ia się t o ż s a m o ­
ści, u z n a n y z a p o z y ty w n y , nie z a w s z e o z n a c z a , iż j e d n o s t k a z in te r n a l iz o w a ł a
w a rto ś c i c e n io n e w n aszej k u ltu r z e i tra d y c ji, i w to k u sw e j a k t y w n o ś c i r e a li­
z o w a ć b ę d z ie c ele z nim i spójne.
Z d a n ie m E r ik s o n a (2 0 0 4 ) w sz c z e g ó ln y c h o k o l ic z n o ś c ia c h m o ż e d o jść do
z a ł a m a n i a się p r a w id ło w e g o , z p u n k tu w id z e n ia w a r to ś c i i n o rm o rg a n iz a c ji
s p o łe c z n e j (tur s p o łe c z e ń s tw a ) , p r z e b ie g u p o w s t a w a n i a to ż s a m o ś c i m ło d e g o
c z ł o w ie k a w p r z y p a d k u w y s tą p ie n ia z a g r o ż e ń d la sta tu s u s p o ł e c z n o - e k o n o ­
m i c z n e g o n a jb liż s z e g o ś r o d o w is k a r o z w o jo w e g o , j a k i m j e s t - w pie rw sz e j
 S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 147

k o le jn o ś c i - ro d z in a . W ta k im p rz y p a d k u m o ż liw y j e s t re g r e s r o z w o jo w y do
h is to r y c z n ie w c z e ś n ie js z y c h re g u ł p o s tę p o w a n i a , o g r a n ic z e n ie p o w s z e c h n ie
a k c e p t o w a n e g o w d a n y m s p o łe c z e ń s tw ie „ k o d e k s u m o r a l n e g o ” lub j e g o w y p a ­
c z e n ia p r o w a d z ą c e ku n ie to le ra n c ji, w y k lu c z a n iu , agre sji w k o n ta k ta c h s p o ­
ł e c z n y c h , w y b ó r w a rto ś c i, c e ló w i z a c h o w a ń w c z e ś n ie j o d r z u c a n y c h ja k o
o b c y c h k u l tu r o w o czy św ia to p o g lą d o w o . P ro w a d z ić to m o ż e do u k s z ta łt o w a ­
nia się to ż s a m o ś c i n ie d o s to s o w a n e j do ś r o d o w is k a s p o łe c z n e g o , w k o n s e k ­
w e n c ji m a r g in a liz u ją c d a ls z y ro z w ó j in d y w id u a ln y , w k tó r y m , p r z e jś c io w o lub
trw a le , o d r z u c o n e z o s ta ły ro le i z a d a n ia k u ltu r o w o p r z y p is a n e do p o s z c z e g ó l­
n ych o k r e s ó w życia.
S z c z e g ó ln e n ie b e z p ie c z e ń s t w o trw ałej p a to lo g iz a c ji to ru k s z ta łt o w a n i a się
to ż s a m o ś c i E r ik so n d o s tr z e g a w fa k c ie , iż „ [ .. .] w k a ż d y m s y s te m ie ( o r g a n i­
zacji s p o łe c z n e j: p o d g r u p ie , gru p ie , p o d k u ltu r z e , s y s te m ie s p o łe c z n o - p o l i­
ty c z n y m - H. L.) o p a r ty m na tłu m ie n iu , w y k lu c z a n iu i w y k o r z y s ty w a n iu
s tłu m ie n i, w y k lu c z a n i i w y k o r z y s ta n i p o d ś w ia d o m ie w ie r z ą w zły w iz e ru n e k ,
n a r z u c o n y im p rz e z tych, k tó rzy r z ą d z ą ” (E rik so n , 2 0 0 4 , s. 27 ), m a ją nad
nim i j a k ą k o l w i e k w ła d z ę , p r z e w a g ę m a te ria ln ą , f i z y c z n ą lu b w y n ik a j ą c ą ze
s tr u k tu r y o r g a n iz a c y jn e j.
W o s ta tn ic h la tac h lic z b a o s ó b z n a jd u ją c y c h się w r ó ż n y c h o k r e s a c h ro z ­
w o jo w y c h . k tó re z o s ta ły w y k lu c z o n e p rz e z o rg a n i z a c ję s p o łe c z e ń s tw a bądź
też za ta k ic h się u w a ż a ją , d r a s ty c z n ie w z r o s ł a ( K a c z m a r c z y k - S o w a , 2006).
W d alsz e j p e r s p e k ty w i e m o ż e d o jść d o z w ię k s z a n i a się lic z b y je d n o s te k ,
w ty m m ło d y c h , o to ż s a m o ś c i „ w y k l u c z o n y c h ” . P o d ty m o s ta tn im te r m in e m
r o z u m ie m z a r ó w n o to ż s a m o ś ć n e g a ty w n ą , j a k i d y f u z y j n ą o ra z p o m ie s z a n ie
to ż s a m o ś c i.
Je d n o s tk i p r z e ja w ia ją c e r o z p r o s z e n ie to ż s a m o ś c i (jej d y f u z ję ) j e s z c z e nie
u sta liły c e n tr u m , w o k ó ł k tó r e g o m o g ły b y j ą z b u d o w a ć - n ie d o k o n a ły w s p o ­
sób ś w i a d o m y i o d p o w ie d z ia ln y w y b o r u k lu c z o w y c h w a r to ś c i, z a s a d , p o d ­
s ta w o w y c h c e ló w ż y c io w y c h lub też u tra c iły j e w w y n ik u sp lo tu n ie s p r z y ja ­
ją c y c h t r a u m a ty c z n y c h w y d a r z e ń , k tó ry c h m ło d y c z ło w ie k o je s z c z e n ie ­
d o jr z a ły c h s tr u k tu r a c h p sy c h ik i nie b y ł w s ta n ie e f e k t y w n ie o p r a c o w a ć (por.
T y s z k o w a , 1986). W k o n s e k w e n c ji z a d a n ie s a m o o k r e ś l e n i a sta je się n ie m o ż l i­
w e d o - w y k o n a n ia : j e d n o s t k a nie je s t w s ta n ie ani z b u d o w a ć k o n c e p c ji w łasnej
o so b y , ani z a p r o je k to w a ć sw ej drogi ż y c io w e j. P o c z u c ie to ż s a m o ś c i z o sta ło
z a s tą p io n e p r z e z p o c z u c ie c h a o su , z a g u b ie n ia , a d o m i n u j ą c ą e m o c j ą stał się
lęk. W z b u d z a ć g o m o g ą ja k ie k o lw ie k p ró b y w y o b r a ż e n ia s o b ie w ła sn e j p r z y ­
szło ści lub o d d z ia ły w a n ia in n y c h u k ie r u n k o w a n e na w y d łu ż e n ie p e r s p e k ty w y
te m p o r a ln e j z a g u b io n e j je d n o s tk i. Je d n a k , w e d łu g w y b itn e g o p o l s k ie g o p s y ­
c h o lo g a S. S z u m a n a (1 9 8 5 ), w ła ś n ie na tym o s ta tn im p o w in n i k o n c e n tr o w a ć
 148 H ANNA L IB ERSKA

się w y c h o w a w c y m ło d z ie ż y w y k a z u ją c e j s y m p to m y n ie p r z y s to s o w a n ia . „ P lany
na d ł u g ą m e tę i d ą ż e n ia d łu g o d y s ta n s o w e p r z e c i w d z i a ła j ą [ .. .] ż y c iu i b y to ­
w a n iu z d n ia na dz ień , a o s z k o d liw o ś c i [ ...] ta k ie g o try b u ż y c ia ś w ia d c z ą
m .in. p r z y k ła d y w y k o le je n ia dzieci i m ło d z ie ż y ” ( S z u m a n , 1985, s. 98). P o ­
m o c d o ro s ły c h w w y b o r z e c e ló w w a r to ś c io w y c h , c h o ć o s a d z o n y c h w dalek iej
p e r s p e k ty w ie te m p o r a ln e j, o ra z u k ie r u n k o w a n ie a k ty w n o ś c i d o r a s ta ją c y c h na
ich o s i ą g n ię c ie u ła tw ia m ł o d y m lu d z io m z b u d o w a n ie w ła s n e j to ż s a m o ś c i i o d ­
n a le z ie n ie s w e g o m ie js c a w ś w ie c ie d o ro s ły c h . M ło d z ie ż , z d a n ie m c y to w a ­
n e g o b a d a c z a , nie b ę d z ie się p r z y k ła d a ć d o n a u k i ani d o b r z e s p r a w o w a ć
w te d y , g d y nie r o z p o z n a sw y c h z a in te r e s o w a ń i p r a g n ie ń , nie sp r e c y z u je
c e ló w b ą d ź d ą ż e ń , k tó re z a m ie r z a o s ią g n ą ć w ż yc iu . B ra k z a d a ń d a le k ic h
w ią ż e się z o g r a n ic z e n ie m h o ry z o n tu c z a s o w e g o , z a m k n ię c ie m p o d m io tu
w te r a ź n ie js z o ś c i (N u ttin , 1985; O b u c h o w s k i, 1983), gro z i o p ó ź n ie n ie m w e j­
ścia w ś w ia t ludzi d o r o s ły c h (In h e ld e r, P ia g e t, 1970). M ło d y c z ło w ie k , który
nie w y p r a c o w a ł k o n c e p c ji w ła sne j o s o b y i w łasn e j d r o g i ż y c io w e j, w ie d z ie
b e z m y ś l n ą e g z y s te n c ję , s p ę d z a d z ie ń z a d n ie m na w a łę s a n iu się w p o s z u k iw a ­
niu c e ló w , p r o s ty c h i k o n k r e tn y c h , m o ż liw y c h d o n a t y c h m ia s to w e g o z r e a liz o ­
w a n ia b e z z b y tn ie g o w y siłk u . „ T e r a ź n ie js z o ś ć m ło d z i e ż y nie sz u k a ją c e j
w p r z y s z ło ś c i teg o, c z e g o nie d o sta je w te r a ź n ie js z o ś c i, j e s t j a ł o w a i s m u tn a ”
(S z u m a n , 1985, s. 96). W z ra s ta w ten s p o s ó b n ie b e z p ie c z e ń s tw o w e jśc ia
p o d m io tu w g ru p y , k tó ry c h cele i n o rm y o d b ie g a ją r a ż ą c o od p o w s z e c h n ie
a k c e p to w a n y c h i w k o n s e k w e n c ji u k s z ta łt o w a n i a się to ż s a m o ś c i n e g a ty w n e j.
N ie r z a d k o d o r a s ta ją c a je d n o s tk a , d o s trz e g a ją c w o ta c z a j ą c y m j ą ś w ie c ie
s p o łe c z n y m z ja w i s k a i p r o c e sy o c e n ia n e p rz e z n ią j a k o n e g a ty w n e , p o d e jm u je
a k ty w n o ś ć u k i e r u n k o w a n ą n a ich z n iw e l o w a n i e (In h e ld e r , P ia g e t, 1970).
P ró b y „ n a p r a w y ś w ia ta ” p rz e z m ło d y c h ludzi m o g ą p r z y b ie r a ć fo rm y n ie a k ­
c e p t o w a n e p rz e z o g ó ł s p o łe c z e ń s tw a (S e ltz e r, 1989). N i e p r z e m y ś l a n a re a k c ja
d o r o s ły c h , p r z y b ie r a ją c a p o sta ć o d w e tu , g ro z i z e r w a n ie m w ięzi łą c z ą c y c h
d o r a s ta ją c e g o z d o r o s ły m i i o d r z u c e n ie m w a rto ś c i, c e ló w , ról i z a d a ń mu
o f e r o w a n y c h . W ta k ic h o k o lic z n o ś c ia c h w z r a s ta ta k ż e r y z y k o p o w s ta n ia to ż s a ­
m o śc i n e g a ty w n e j b ą d ź jej r o z p ro s z e n ia .
W p r z y p a d k u d łu g o tr w a łe g o p o z o s ta w a n ia p rz e z d o r a s t a j ą c ą j e d n o s tk ę
w s y tu a c ja c h tr u d n y c h lub c z ę s te g o ich d o ś w ia d c z a n ia , w e f e k c ie o stre g o
sta n u s y m p to m a ty c z n e g o z a n ie p o k o je n ia z a c h o d z i p r a w d o p o d o b i e ń s t w o p o ­
m ie s z a n ia to ż s a m o ś c i (E rik s o n , 20 04 ).
N a w ią z u ją c d o p o d k r e ś la n y c h p rz e z P ia g e ta ( 1 9 7 0 ) z w ią z k ó w m ię d z y
m y ś le n ie m m ło d z i e ż y a p o w s ta w a n i e m z r ę b ó w je j to ż s a m o ś c i i p r o g r a m ó w
ż y c i o w y c h , p o w r a c a p r o b le m k s z t a łto w a n ia się to ż s a m o ś c i i k o n c e p c ji p r z y ­
sz łe g o ż y c i a p rz e z tych m ło d y c h ludzi, u k tó r y c h z m ia n y r o z w o j o w e s tru k tu r
 S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 149

p o z n a w c z y c h są w o ln ie js z e b ą d ź o g r a n ic z o n e w e w n ę t r z n y m i w a r u n k a m i o n a ­
tu ra ln y m c h a r a k te r z e ( P r z e ta c z n ik - G ie r o w s k a , 1996). C z y m o ż liw e j e s t u f o r ­
m o w a n ie p r z e z n ich to ż s a m o ś c i w sp o s ó b u w z g lę d n ia ją c y z a r ó w n o p r z e k s z ta ł­
c e n ia k o n c e p c ji w ła sn e j o so b y , j a k i p r z e m ia n y ś w ia ta z e w n ę tr z n e g o w p e r­
s p e k ty w ie c z a s u p r z y s z łe g o ? W św ie tle p r z y w o ła n e j w y ż e j d e fin ic ji w y d a je
się, że j e s t to w a r u n e k k o n ie c z n y dla r o z p o z n a n ia sw ej c ią g ło śc i i n ie z m ie n ­
ności o s o b o w e j, s p o łe c z n e j. W y n ik i b a d a ń T y s z k o w e j (1 9 9 0 ) w s k a z u j ą na
w y s tę p o w a n ie p o z y ty w n e g o z w ią z k u m ię d z y p o z io m e m z d o ln o ś c i u m y s ło ­
w y c h m ło d z i e ż y a je j z a a n g a ż o w a n ie m w k s z ta ł to w a n ie sw ej o s o b o w o ś c i
i p rz y sz łe j d ro g i ż y c io w e j w y r a ż a ją c y m się m ię d z y in n y m i u k ła d e m w artości
i c e ló w , j a k te ż z a w a r to ś c ią tr e ś c io w ą p la n ó w ż y c io w y c h , ich r o z c ią g ło ś c ią
te m p o r a l n ą i s p ó jn o ś c ią lo g ic z n ą . A n a liz a s tr u k tu r p s y c h i c z n y c h z d o ln e j m ło ­
d z ie ż y , w ty m s tru k tu ry to ż sa m o śc i, u k a z u je ich s iln ie js z ą w e w n ę tr z n ą in te g ­
rację niż u r ó w ie ś n ik ó w , u k tó ry c h s tw ie rd z o n o n iż s z y p o z io m z d o ln o śc i.
U z y s k a n ie w y ż s z e g o p o z io m u z h a r m o n iz o w a n i a i sp ó jn o ś c i j e s t m o ż liw e
dz ię k i b ard z ie j s u b t e ln e m u o p r a c o w y w a n iu d o ś w ia d c z e ń w y n ie s io n y c h z w ła s ­
nych d z ia ła ń i in te ra k c ji s p o łe c z n y c h o ra z p rz y ję c iu s y s te m u w a rto śc i k o r z y s ­
tn e g o d la ro z w o ju a k ty w n o ś c i p o z n a w c z e j u z n a w a n e j p r z e z je d n o s tk i u z d o l­
nio n e in te le k tu a ln ie za p o d s t a w ę ich d a ls z e g o r o z w o ju in d y w id u a ln e g o i s a ­
m o re a liz a c ji.
W p rz y p a d k u w y s tą p ie n ia w y żej w s p o m n ia n y c h o g r a n ic z e ń , z w ią z a n y c h
n ie k ie d y ta k ż e z j a k o ś c i ą f u n k c jo n o w a n i a ś r o d o w is k a w y c h o w a w c z e g o lub
w y n ik a ją c y c h ze sp e c y fik i p r z e b ie g u z m ia n r o z w o jo w y c h (np. d y s h a r m o n ie
ro z w o ju ), n a le ż y o c z e k iw a ć p r z e d łu ż a n ia w c z a s ie k s z t a ł to w a n i a się t o ż s a m o ­
ści u n ie k tó ry c h d o r a s ta ją c y c h w y n ik a ją c e g o m ię d z y in n y m i z w o ln ie js z e g o ,
ba rd z ie j u t r u d n i o n e g o u s ta la n ia c e ló w , w y b o r u ról i z a d a ń d a le k ic h , f o r m u ło ­
w a n ia w ła s n e j id e o lo g ii c z y św ia to p o g lą d u . S u b i e k ty w n ie o d c z u w a n e t r u d n o ś ­
ci, n ie p o k o je , n a w e t lęk, z w ią z a n e z b u d o w ą w ła s n e j to ż s a m o ś c i, m o g ą s p o ­
w o d o w a ć , iż p o d m io t d ą ż ą c d o ich p r z e r w a n ia , ta k ż e po d n a c is k ie m d o r o s ­
ły ch , z m ę c z o n y c h p r z e d łu ż a ją c y m i się p o s z u k iw a n ia m i i e k s p e r y m e n to w a n ie m
sw e g o d z ie c k a lub w y c h o w a n k a , m o ż e p rz e ją ć „ g o t o w ą ” to ż s a m o ś ć od k og oś
ze s w e g o n a jb liż s z e g o o to c z e n ia . P rz e d łu ż a ją c e się w c z a s ie sa m o o k r e ś la n ie ,
o c z y m j u ż w c z e śn ie j w s p o m n ia n o , tw o r z y w a r u n k i s p r z y ja ją c e w y s tę p o w a n iu
k o n f lik tó w z r o d z ic a m i i w y c h o w a w c a m i, i w k o n s e k w e n c ji w z r a s ta p r a w d o ­
p o d o b ie ń s tw o p o s z u k i w a n ia to ż s a m o ś c i „ d o p r z e j ę c i a ” u o s ó b s p o z a krę g u
ro d z in n e g o , a u to r y te tó w czy w z o r ó w o s o b o w y c h o d m i e n n y c h od u z n a n y c h
p rz e z n a jb liż s z y c h ( L ib e rsk a , 2 0 0 7 ). T o, czy d o r a s ta ją c y sy n lub c ó r k a z b u d u ­
j ą s w ą to ż s a m o ś ć w o k ó ł w arto śc i c e n io n y c h p rz e z r o d z ic ó w i w y c h o w a w c ó w ,
czy p r z e ja w ia ć b ę d ą to ż s a m o ś ć d y f u z y j n ą lub p o m i e s z a n ą b ą d ź też n e g a ty w ­
150 H ANNA L IB ERSKA

ną, w d u ż y m sto p n iu z a le ż y od d o jrz a ło śc i i o d p o w i e d z ia l n o ś c i tych o statn ich

( H a r w a s - N a p ie r a ła , 2 0 0 2 , B a k ie ra , 200 7).
U c z e s t n ic tw o d o r a s ta ją c e g o w ż y c iu s p o łe c z n y m , w s z c z e g ó ln o ś c i w ś r o d o ­
w is k u r ó w ie ś n ic z y m (o rg a n iz a c je m ło d z ie ż o w e , k o ła z a in t e r e s o w a ń , kluby
s p o rto w e , o b o z y w a k a c y jn e i inne), s p rz y ja d e c e n tr a c ji w sfe rz e in te le k tu a ln e j
i m o ra ln e j u ła tw ia ją c e j o d k ry w a n ie s ie b ie s a m e g o i s a m o o k r e ś l e n ie , tj. h ie r a r ­
chii w a r to ś c i, z a in te r e s o w a ń , p ra g n ie ń i o d n ie s ie n ie ich d o w ła s n e g o p o te n c ja ­
łu r o z w o j o w e g o o ra z m o ż liw o ś c i r o z w o jo w y c h d o s tr z e g a n y c h w o ta c z a ją c y m
św ie c ie . Po p r z e jś c iu p o c z ą tk o w e j fazy e g o c e n tr y z m u o b j a w ia ją c e g o się b r a ­
k ie m z r ó ż n i c o w a n i a j a - n i e - j a , r z e c z y w is to ś ć —f i k c ja i b r a k ie m w y d łu ż o n e j
p e r s p e k ty w y te m p o r a ln e j w p e rc e p c ji w łasn e j o s o b y ( L ib e rs k a , 2 0 0 4 ), m ło ­
d z ie ż p rz e c h o d z i p rz e z fa z ę „ to tip o te n c ja ln o ś c i” , w której w s z y s tk o w y d a je
się m o ż liw e , r e a ln e i a d e k w a tn e do w ła s n y c h m o ż liw o ś c i i z e w n ę trz n ej
rz e c z y w is to ś c i. P o d e jm u je p ró b y u f o r m o w a n ia to ż s a m o ś c i w o k ó ł r ó ż n o r o d ­
n y c h s y s te m ó w w a r to ś c i i id e o lo g ii, i w y o b r a ż o n e lub f a k ty c z n e d z ia ła n ia
„ n a p r a w c z e ” ś w ia ta , co j e s t p r z e j a w e m id e a liz m u c z ło w ie k a d o r a s ta ją c e g o -
z ja w is k a p r z e jś c i o w e g o w ty m o k re s ie r o z w o j o w y m . N ie k ie d y w tej fazie
a k ty w n o ś ć m ło d z ie ż y m o ż e p rz y b ie ra ć p o sta ć z a c h o w a ń , k tó r y c h ś w ia t d o r o s ­
ły c h nie a p r o b u je (np. o b r z u c a n ie p o m n ik ó w p o m id o r a m i, m a n if e s ta c je pod
s z ta n d a r a m i ta k im i b ą d ź in n y m i, iz o la c ja od n a jb liż s z y c h , s a m o u d r ę c z a n ia ,
s a m o o k a l e c z a n i a i inne). J e d n a k z r o z w o jo w e g o p u n k tu w id z e n ia b łę d e m
b y ło b y u z n a n ie w s z y s tk ic h z a c h o w a ń m ło d z ie ż y , b ę d ą c y c h m a n i f e s t a c j ą n ie z a ­
d o w o le n ia z z a sta n e j rz e c z y w is to ś c i, za p rz e ja w y w y k o le je n ia . S z k o d liw e
b y ło b y też - ta k d la r o z w o ju s p o łe c z e ń s tw a , j a k i d la k s z ta łto w a n i a się lo só w
p o s z c z e g ó ln y c h j e d n o s t e k - p o d ję c ie d z ia ła ń r e p r e s y jn y c h m a ją c y c h n a celu
n iw e l o w a n ie z a p o m o c ą r o z w ią z a ń siło w y c h p r z e ja w ó w b u n tu d o r a s ta ją c y c h
i ich p ró b r e f o r m a to r s k ic h ( w y n ik a ją c y c h p r z e c ie ż , j a k j u ż w s p o m n ia n o ,
z id e a liz m u m ło d y c h ludzi).
R o z w a ż a n ia J a n a P a w ła II p r z e k o n u j ą nas, iż: „w ślad z a ( w e w n ę tr z n y m )
« k s z ta ł to w a n ie m » siłą tej sam ej p r a w d y i m iło śc i m u si iść « p rz e k s z ta łc a n ie »
św ia ta . J e s t to p ro c e s , k tó ry z w y m ia r u o s o b is t e g o z m ie r z a k u w y m ia ro w i
w s p ó l n o t o w e m u ” (Jan P a w e ł II, 1998, s. 7 6). W ty m ś w ie tle a k t y w n o ś ć m ł o ­
d z ie ż y , w y n i k a ją c a z d ą ż e n ia d o u d o s k o n a le n i a ś w ia ta , p r o w a d z i j ą do p o d ję ­
cia o d p o w ie d z i a ln o ś c i z a j e g o d a lsz e losy i c z y n n e g o w łą c z a n ia się w je g o
p r z e b u d o w ę - w im ię in te re s ó w p o n a d je d n o s tk o w y c h .
F a k te m , k tó ry z d a n ie m P ia g e ta , w k a p ita ln y s p o s ó b p r z y c z y n ia się do
u r e a ln ie n ia m y ś le n ia m ło d e g o c z ł o w ie k a o so b ie i w ła s n e j d r o d z e ży c io w e j
w p e r s p e k ty w ie p r z y s z ło ś c i j e s t „ [ . .. ] p o d ję c ie p ra c y w e w ła ś c iw y m z n a c z e ­
niu te g o s ł o w a ” (P ia g e t, 1970, s. 369). U w z g lę d n ie n i e w k o n c e p c ji w ła sne j
 S P E C Y F IK A K S Z T A Ł T O W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 151

o s o b y p rz y s z łe j p ra c y i o k r e ś le n ie się m ię d z y in n y m i p o p r z e z k a te g o r ię roli
z a w o d o w e j tw o r z y k o r z y s tn e u w a r u n k o w a n ia d la s a m o r e a liz a c ji m ło d z ie ż y
( T y s z k o w a , 1990).
N ie z d o ln o ś ć u s ta le n ia to ż sa m o śc i z a w o d o w e j ze w z g lę d u na s w e d a le k o ­
się ż n e k o n s e k w e n c je w p ostac i o p ó ź n ie ń w p o d ję c iu r ó ż n y c h ról i zadań
d o r o s ły c h , nie ty lk o d o ty c z ą c y c h r o z w o ju z a w o d o w e g o , u z n a n a z o s ta ła przez
E r ik s o n a z a s z c z e g ó l n ie d o k u c z liw ą d la d o r a s ta ją c y c h (1 9 6 3 , 2 0 0 4 ). R z e c z y ­
w iste i r e a lis ty c z n e z o b o w ią z a n ia d o ty c z ą c e o k re ś lo n e j roli sp o łe c z n e j (np.
roli z a w o d o w e j, czy n a w e t roli te r m in a to r a u m is trz a , roli w o lo n ta r iu s z a )
u ła tw i a ją tr a n z y c ję do d o ro s ło śc i. W y n i k a ją stąd z a le c e n ia d o ty c z ą c e w a ż ­
n ości d z ia ła ń w ychow aw czych u ła tw ia ją c y c h m ło d z ie ż y p o d ję c ie d ecyzji
e d u k a c y jn o - z a w o d o w y c h . Z a a n g a ż o w a n ie się d o r a s ta ją c e j j e d n o s tk i w a k ty w ­
n o ść u k i e r u n k o w a n ą n a p r z y g o to w a n ie d o o k r e ś lo n e g o z a w o d u , r o d z a ju pracy,
c h o ć b y w p o s ta c i r o z p o z n a n ia z a in te r e s o w a ń , w y b o r u k ie r u n k u k s z ta łc e n ia ,
ty p u s z k o ły , p r z y s p i e s z a je j a d a p ta c ję s p o łe c z n ą . T y m s a m y m je d n o s t k a m a
m o ż li w o ś ć z w e r y f ik o w a n ia z b u d o w a n e j k o n c e p c ji w ła s n e j o s o b y w o m a w i a ­
n y m o b s z a r z e i u z y s k u je n o w e in f o r m a c je p r z y d a tn e d o e w e n tu a ln e j jej p r z e ­
budowy.
Z p u n k tu w id z e n ia p o c z u c ia to ż s a m o ś c i m ł o d e g o c z ło w ie k a w a ż n e je st,
ab y o d b i e r a n e p r z e z n ie g o in f o rm a c je ś w ia d c z y ły , iż o sp o łe c z n e j o c e n ie
c z ło w ie k a d e c y d u je j a k o ś ć je g o p ra c y , j e g o w y s iłe k a nie p o z y c j a m a te ria ln a
r o d z ic ó w , w y p o s a ż e n ie m ie s z k a n ia c zy m ie js c e s p ę d z a n ia w a k a c ji. P o w in n y
o n e d o c i e r a ć do n ie g o j u ż o d n a jw c z e ś n i e js z y c h lat ż y c ia , w to k u ed u k a c ji
p rz e d s z k o ln e j i sz k o ln e j, w p o sta c i o c e n j e g o p o s tę p ó w w n a u c e i z a c h o w a ­
nia, z a d a ń r e a li z o w a n y c h in d y w id u a ln ie , j a k i w g r u p ie r ó w ie ś n ic z e j, p r z e k a ­
z y w a n y c h m u p r z e z r o d z ic ó w , n a u c z y c ie li, w y c h o w a w c ó w (E rik so n , 2 00 4).
I s to tn a d la p o w s ta w a n ia to ż s a m o ś c i p o d m io tu j e s t s a m o o c e n a , z j a k ą k o ń ­
czy k o le jn e k r y z y s y r o z w o jo w e , k tó ra o d d a je j e g o p r z e k o n a n ie o sto p n iu
p r z y b l iż e n ia się do w ła sn e j p r z y s z ło ś c i ( d o ro s ło ś c i) o k r e ś lo n e j p rz e z c e le do
o s ią g n ię c ia , z a d a n ia do w y k o n a n ia i ro le do p o d ję c ia - w y n ik a j ą c e z k u ltu r o ­
w y c h p r o to ty p ó w - d o s tę p n e w r a m a c h danej r e a ln o ś c i s p o łe c z n e j (o rg a n iz a cji
s p o łe c z n e j). O k r e ś le n i e z a te m p rz e z d o r a s ta ją c e g o s w y c h p r e f e re n c ji, na p rz y ­
k ład z-aw odow ych, i p o d ję c ie d e c y z ji d o ty c z ą c y c h d a lsz e j śc ie ż k i k s z ta łc e n ia
w p ł y w a na j e g o p rz e ś w ia d c z e n ie o p o s tę p u j ą c y m p r z y g o to w a n i u do p o d ję c ia
o k re ślo n e j roli z a w o d o w e j, ty m sa m y m p o z y ty w n ie o d d z i a łu je n a j e g o s a m o ­
ocenę.
W o k r e s ie a d o le s c e n c ji p e w n a c z ę ś ć d z ie w c z ą t i c h ł o p c ó w n a p o ty k a r ó w ­
nie ż na t r u d n o ś c i z u s ta le n ie m swej to ż s a m o ś c i s e k s u a ln e j (B e ise rt, 2 0 0 4 ), co
j e s t s iln ie z w ią z a n e ze z m ia n a m i w ła sn ej f iz jo n o m ii, a n a to m ii i fiz jo lo g ii, na
 152 HANNA L IB ERSKA

k tó re są n ie p r z y g o to w a n i, a k tó re w z b u d z a ją ich z a n ie p o k o je n ie . D ą ż e n ia do
e k s p e r y m e n t o w a n i a z w ła s n y m c ia łe m , p o d le g a ją c y m g ł ę b o k i m p r z e o b r a ż e ­
n io m , są w p le c i o n e w p ro c e s s a m o o k r e ś le n ia . P r z e d w c z e s n e p o d e jm o w a n ie
sto s u n k ó w p łc io w y c h (nie z a w s z e h e te r o s e k s u a l n y c h ) , d o k tó ry c h n iek ie d y
m ło d y c z ł o w ie k j e s t p rz y m u s z a n y , j e s t ź r ó d łe m d o ś w ia d c z e ń t r a u m a ty c z n y c h .
W o k r e s ie d o r a s ta n ia , z r o z w o jo w e g o p u n k tu w id z e n ia , tw o r z y to s z c z e g ó ln ie
n ie k o r z y s t n e u w a r u n k o w a n ia sp rz y ja ją c e p o m i e s z a n iu to ż s a m o ś c i, nie ro k u je
też p o m y ś ln e g o r o z w ią z a n ia p o d s ta w o w e g o d y l e m a tu w c z e sn e j d o ro s ło ś c i
( in ty m n o ś ć vs iz o lac ja ).
N ie k tó r z y d o r a s ta ją c y , p ra g n ą c uciec od d y s k o m f o r tu p s y c h ic z n e g o w y n i­
k a ją c e g o z to ż s a m o ś c io w e g o p o m ie s z a n ia i u z y s k a ć p o c z u c ie w sp ó ln o ty ,
m o g ą id e n ty f ik o w a ć się z p o s ta c ia m i f ik c y jn y m i, np. b o h a te r a m i film ó w
w z b u d z a ją c y c h z a c h w y t r ó w ie ś n ik ó w , „ g ł o w a m i ” g a n g ó w m ło d z ie ż o w y c h ,
„ o j c a m i ” m a f ijn y c h stru k tu r, w k o ń c o w y m e fe k c ie c a ł k o w ic ie tra c ą c s w ą
to ż s a m o ś ć .
J e d n ą z fo rm o b r o n y p rze d p o m ie s z a n ie m to ż s a m o ś c i j e s t n ie to le ra n c ja
w o b e c w s z e lk i c h o d m ie n n o ś c i: w u b io rz e , sp o s o b ie o d ż y w ia n i a się, p o z io m ie
in te le k tu , religii, sta tu su s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n e g o , w ie k u i w ie lu innych.
S tą d p o d a tn o ś ć m ło d z ie ż y n a w p ły w y w y r a ź n ie z a k r e ś l o n y c h id e o lo g ii, u p r o ­
s z c z o n y c h d o k tr y n s p o łe c z n o - p o lity c z n y c h o c e n ia ją c y c h ludzi i w y d a r z e n ia
w k a t e g o r ia c h c z a r n o - b ia ły c h u ła tw ia ją c y c h o r ie n ta c ję w r z e c z y w is to ś c i i p o ­
z w a l a ją c y c h u c h ro n ić się p rz e d z ło ż o n o ś c ią i n i e j e d n o z n a c z n o ś c i ą z ja w isk
w niej p r z e b ie g a ją c y c h . F u n k c jo n o w a n ie w r a m a c h s y s te m ó w k ie r u ją c y c h się
p ro s ty m i, c h o ć c z ę s to s u ro w y m i, n a w e t o k ru tn y m i z a s a d a m i, d a ją c y m i m ł o d e ­
m u c z ło w ie k o w i m o ż liw o ś ć z m i n im a liz o w a n ia m e n t a ln e g o w y s iłk u w s y t u a ­
c jac h d e c y z y jn y c h , s p r o w a d z a ją c y m i go do w y b o ru j e d n e j s p o ś r ó d d w ó c h
o p c ji ( p o s ł u s z e ń s t w o - d o b r o vs n i e p o s ł u s z e ń s t w o - z ł o ; p o d o b n y - d o b r y v.v in-
n y - z ł y ) , u p r a s z c z a ś w ia t, tym s a m y m o g r a n ic z a ro z te rk i d o r a s ta ją c e j j e d n o s t ­
ki. Z m n i e j s z a też p o c z u c ie o d p o w i e d z ia ln o ś c i p o d m io tu , p o z w a la ją c m u c h r o ­
nić się z a p le c a m i p r z y w ó d c ó w . S ą to w a ru n k i s p r z y ja ją c e k s z ta łto w a n iu to ż ­
sa m o śc i op a rte j n a s t e r e o ty p a c h i u p rz e d z e n ia c h , j a k r ó w n ie ż s k r ó c e n iu cz a su
k o n ie c z n e g o d o jej u sta le n ia . C h o c ia ż m o g ą p r z y c ią g a ć c z ę ś ć m ło d y c h ludzi
o b a w ia ją c y c h się p o d ję c ia o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a w ła s n y ro z w ó j i p o s z u k u j ą ­
c y c h e n k la w , w ich p r z e k o n a n iu , „ b e z p i e c z n y c h ” p o d ty m w z g lę d e m , to j e d ­
n a k b lo k u j ą s p e c y f ic z n e d la a d o le s c e n c ji d ą ż e n ie d o o s ią g n ię c ia a u to n o m ii.
W ś w ie tle w y n ik ó w w s p ó łc z e s n y c h b a d a ń s a m o d z ie l n e o r g a n iz o w a n i e ż y ­
cia j e s t j e d n ą z g łó w n y c h k a te g o rii, o b o k d e c y z ji d o ty c z ą c y c h k s z ta łc e n ia
i w y b o r u z a w o d u o r a z re ligii, k tó ry c h d o ty c z ą d e c y z je ż y c io w o d o n io s łe p o ­
d e j m o w a n e w a d o le s c e n c ji (J. R a m s z , E. R y d z , 2 0 0 3 ). Z o b o w i ą z a n i a w tych
 S P E C Y F IK A K S ZT A Ł TO W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 153

o b s z a r a c h są i m m a n e n t n ą s k ła d o w ą o s ią g a n ia to ż s a m o ś c i (L ib e rs k a , 20 0 2 ). Im
b a rd z ie j d o n io s ły j e s t c h a r a k te r d e c y z ji d o nich się o d n o s z ą c y c h , ty m w ię k sz e
w y w ie r a j ą o d d z ia ły w a n ie na p r z e b ie g ż y c ia p o d m io tu w k o le jn y c h o k re sa c h
r o z w o jo w y c h (por. W a le sa , 1988). P r z e ję c ie p r z e z d o r a s t a ją c e g o w z o rc ó w
o s o b o w y c h i k o n c e p c ji ż y c ia od a u to r y te tó w , c h a r a k te ry s ty c z n e d la toru
k s z ta łt o w a n i a to ż s a m o ś c i lu strz a n e j (B e rz o n s k y i in n i, 1999), nie n iw e lu je
r e g u la c y jn e j m o c y d e c y z ji ż y c io w o d o n io s ły c h . U p r a s z c z a ją c p ro c e s d e c y z y j­
ny z je d n e j s tro n y - u ła tw ia p o d e jm o w a n i e ról i z a d a ń d o ro s ły c h , lecz z d r u ­
giej stro n y - o g r a n ic z a p o c z u c ie o d p o w ie d z i a ln o ś c i o so b is te j o ra z , w pew n ej
m ie rz e , p o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a .
T a k u k s z t a łto w a n a to ż s a m o ś ć , o p ie ra ją c się n a sty lu p r z e tw a r z a n ia n o r m a ­
ty w n e g o ( B e r z o n s k y , 2 0 0 5 ), c e c h u je się s z t y w n o ś c ią stru k tu r, z a m k n ię c ie m
p rz e d n o w y m i d o ś w i a d c z e n ia m i , a w s z e lk ie z ło ż o n e , n ie je d n o z n a c z n e fakty
i z ja w i s k a są p o s tr z e g a n e p rz e z p o d m io t j a k o p o te n c ja ln ie z a g r a ż a ją c e je g o
p o c z u c iu to ż s a m o ś c i, w z w ią z k u z c z y m m o g ą w z b u d z a ć n ie c h ę ć i m o ty w o ­
w ać d o „ u c i e c z k i ” z n ie b e z p ie c z n e g o p o la lub z n i s z c z e n i a teg o, co obce,
n ie z n a n e i ty m s a m y m z a k la s y f ik o w a n e do k a te g o rii n ie b e z p ie c z n y c h . Z n a j d u ­
j e to sw ój w y ra z w z a c h o w a n ia c h w r o g ic h w o b e c j e d n o s t e k o o d m ie n n y m od
w ła s n e g o s y s te m ie w a rto śc i, o d m ie n n e j relig ii, p r z e k o n a n i a c h p o lity c z n y c h ,
p r e f e r e n c ja c h se k s u a ln y c h itp ., k tó re są m o ż liw e d o z a o b s e r w o w a n i a nie ty lko
u d o r a s ta ją c y c h u c ie k a ją c y c h p rz e d p o m ie s z a n i e m to ż s a m o ś c i, ale ró w n ie ż
u c z ę śc i m ło d z ie ż y o t o ż s a m o ś c i p rz e ję te j od o s ó b z n a j b liż s z e g o ś r o d o w is k a
w ychow aw czego.
K o m p l i k o w a n i e się relacji s p o ł e c z n y c h , p o stę p n a u k i, ro z w ó j n o w y c h
te c h n o lo g ii, p r z e k s z ta łc e n ia p o p k u ltu ry , c a łe b o g a c t w o w s p ó łc z e s n e j c y w i liz a ­
cji u t r u d n ia ją w ie lu m ło d y m lu d z io m ro z p o z n a n ie i e w a lu a c ję rz e c z y w is to ś c i,
i ty m s a m y m o d n a l e z ie n i e w niej s w e g o m ie jsc a . N ie k t ó r z y z nich p r ó b u ją
u c ie c od p o d ję c i a z o b o w i ą z a ń c h r o n ią c się w ś w ie c ie w ir tu a ln y m , w y k r e o w a ­
n y m p r z e z in n y c h lub s a m o d z ie ln ie (por. Z a g ó rs k a , 2 0 0 4 ).
W ie lo ś ć a tr a k c y jn y c h d ó b r k o n s u m p c y jn y c h , r e k la m o w a n y c h j a k o p o d s ta ­
w o w e , n ie z b ę d n e , z n a jd u ją c e się w z a się g u k a ż d e g o w s p ó ł c z e s n e g o c z ło w ie ­
ka, w z b u d z a w m ło d y c h lu d z ia ch p r a g n ie n ie ich n a t y c h m i a s t o w e g o p o s ia d a n ia
i u s u w a z p o la ich u w a g i d o b r a in n e g o r o d z a ju , b a rd z ie j u lo tn e , n ie m a te r ia l­
ne, ta k ie j a k d o b r o ć , u c z c iw o ś ć , s z a c u n e k d la ż y c ia i inne. W ta k ic h w a r u n ­
k a c h z a r y s o w u je się tor p o w s ta w a n ia to ż s a m o ś c i u p r o s z c z o n e j b a z u ją c e j na
c e la c h k o n k r e t n y c h i b lisk ic h (por. G id d e n s , 2 0 0 6 ). Z b u d o w a n i e to ż s a m o ś c i
w o k ó ł w a rto śc i m a te r ia ln y c h nie tw o rz y d o b re j p o d s ta w y do u z y s k a n ia p o c z u ­
cia z a d o w o l e n i a i s z c z ę ś c ia p r z e z m ło d y c h ludzi ( M u s ia ł, 2 0 0 2 ). Je d n o stk i
o ta k u k s z t a łt o w a n e j to ż s a m o ś c i c z ę s to u ja w n ia ją w s y tu a c ja c h k o n f lik to w y c h
154 HANNA LIB ERSKA

styl p r z e t w a r z a n ia d y f u z y jn o - u n ik o w y ( B e r z o n s k y , 2 0 0 5 ) p r o w a d z ą c y do
z a c h o w a ń k o n f o r m is ty c z n y c h p o s tr z e g a n y c h j a k o s p o s ó b n a z a c h o w a n ie o b r a ­
n e g o sty lu ż y c ia p r z y n a le ż n e g o do k a te g o rii: w y g o d a ż y c ia (por. C z e r w iń s k a -
J a s ie w ic z , 2 0 0 5 ).
W s z e lk ie u s ta le n ia m ło d e g o c z ło w ie k a d o ty c z ą c e w a r to ś c i, id e o lo g ii, c e ­
lów , z a d a ń ż y c io w y c h , p re fe re n c ji s e k s u a ln y c h , ról s p o łe c z n y c h i z o b o w ią z a ­
nia d o nich się o d n o s z ą c e ś w ia d c z ą o k s z ta łto w a n iu p rz e z n ie g o sw ej to ż s a ­
m o śc i i j e d n o c z e ś n i e o k re ś la ją d a ls z y to r je j r o z w o ju u k ie r u n k o w u ją c a k t y w ­
no ść d o r a s ta ją c e g o , a z a r a z e m p o d b u d o w u ją c j e g o p r z e k o n a n i e o s to p n io w y m
o s ią g a n iu d o r o s ło ś c i.

M OŻLIWOŚCI W SPOM AG ANIA PROCESU

KSZTAŁTOWANIA TOŻSA M OŚCI
(SUGESTIE)

Z p o w y ż s z y c h r o z w a ż a ń w y n ik a , że w ie le z a c h o w a ń m ło d z ie ż y , b ę d ą c y c h
s y m p t o m a m i b u n tu m ło d z ie ń c z e g o , a w o c e n ie s p o łe c z n e j n e g a ty w n y c h , m a
je d n a k - z r o z w o jo w e g o p u n k tu w i d z e n ia - c h a r a k te r k o r z y s tn y (O le sz k o -
w icz, 2 0 0 6 ) ze w z g lę d u na u d z ia ł w p r z y g o to w a n iu m ło d y c h ludzi d o p e łn e g o
u c z e s tn ic tw a w stru k tu r a c h ś w ia ta d o ro sły c h .
W y n ik i w ie lu b a d a ń z o b s z a r u p sy c h o lo g ii r o z w o jo w e j i w y c h o w a w c z e j
p o k a z u ją , iż do p r z e ja w ó w n ie p o s łu s z e ń s tw a i n ie to le r a n c ji m ło d z ie ż y należy
p o d c h o d z ić n ie ty le z w y r o z u m ia ło ś c ią , c o z e z r o z u m ie n ie m . Z a m ia s t z a k a ­
z ó w , n a s ila n ia k a r s k u te c z n ie js z e m o g ą o k a z a ć się r o z m o w y , w to k u k tó ry c h
m a m y s z a n s ę o b a le n ia f a łs z y w y c h p rz e k o n a ń . O b a w y d o ty c z ą c e r z e c z y w is to ś ­
ci, n ie p o k ó j i lęk w z b u d z a n y u w ie lu d o r a s ta ją c y c h p r z e z tr u d n ą do z r o z u m i e ­
n ia i o p a n o w a n i a r z e c z y w is to ś ć z e w n ę tr z n ą , u p o d ło ż a k tó r y c h c z ę s to z n a jd u ­
j e m y n is k ą s a m o o c e n ę i u p r o s z c z o n y s y s te m c e ló w ż y c io w y c h , m o ż n a , i w a r ­
to, r o z w ie w a ć u k a z u ją c o d m ie n n y h o ry z o n t nie z a w ę ż a j ą c y się ty lk o do c e ló w
k o n k r e t n y c h i b lis k ic h , le c z o b e jm u ją c y r ó w n ie ż c e le a b s tr a k c y jn e ba rd z ie j
o d le g łe , ale z a ra z e m p o w ią z a n e z tym i p ie rw s z y m i. P r o p o n u ją c o d m i e n n ą p e r ­
s p e k ty w ę ż y c i o w ą m o ż n a n ie je d n e m u m ło d e m u c z ło w ie k o w i p o m ó c w s k o n ­
s tru o w a n iu to ż s a m o ś c i b ę d ą c e j p o d s t a w ą p o z y t y w n e g o u p o r a n i a się z n a s tę p ­
n y m i d y le m a t a m i c y k lu ż y c io w e g o .
D o s ta rc z a ją c d o r a s ta ją c e j je d n o s tc e d o ś w ia d c z e ń u m a c n ia j ą c y c h p r z e k o n a ­
nie, iż po p ie r w s z e - o w a rto ś c i c z ło w ie k a nie s ta n o w i j e g o m a ją te k , p o z io m
 SP EC Y F IK A K S ZT A Ł TO W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 155

z d o ln o ś c i ani p o z io m w y k s z ta łc e n ia , i p o d r u g ie - że k a ż d y sam o k re ś la sw ą
w a rto ś ć z a r ó w n o sw y m i c o d z ie n n y m i c z y n a m i, j a k i s to p n io w y m , n ie k ie d y
ż m u d n y m , d ą ż e n ie m ku o d le g ły m c e lo m o c h a r a k te r z e p o n a d je d n o s tk o w y m ,
c z ę s to b a rd z ie j a b s tr a k c y jn y m , w s p o m a g a m y je j w y siłk i u k ie r u n k o w a n e na
u tw o rz e n ie stru k tu r y c e n tra ln e j k o n ie c z n e j d la w y k r e o w a n i a w ła sn e j t o ż s a m o ­
ści, z a k r e ś le n i e o p ty m a ln e j śc ie ż k i s a m o r e a liz a c ji i w e fe k c ie k o ń c o w y m -
o d n a le z ie n ie s w e g o m ie js c a w ś w ie c ie s p o łe c z n y m i u z y s k a n ie p o c z u c i a sensu
życia. W e d łu g d y n a m ic z n e j k o n c e p c ji o s o b y (W o jty ła . 1994) c z ło w ie k u r z e ­
c z y w is t n ia się w sw ej d z ia ła ln o ś c i, sta je się p o p r z e z sw e c z y n y - m o ra ln ie
dobre - a u t o n o m ic z n y m o d p o w ie d z ia ln y m p o d m io te m (por. J ę d ra s z e w s k i,
2001 ).
M n o ż ą c e się tru d n o śc i w y c h o w a w c z e , s p r a w ia n e p r z e z w sp ó łc z e s n y c h
n a s to la tk ó w , p r z e k o n u j ą o k o n ie c z n o ś c i p o d ję c ia d z ia ła ń , d z ię k i k tó r y m w z r o ­
śnie w ie d z a o s ó b o d p o w ie d z i a ln y c h za ro z w ó j m ło d e g o p o k o le n ia na tem at
roli c z y n n ik ó w k u ltu r o w y c h i p rz e k a z u w y c h o w a w c z e g o w p r z e b ie g u p ro c e su
k s z ta łto w a n ia to ż s a m o ś c i w k o n te k ś c ie c y k lu ż y c io w e g o . D o ro s ły , z n a jd u ją c
się na w y ż s z y m p o z io m ie ro z w o ju in d y w id u a ln e g o niż d o r a s ta j ą c a je d n o s tk a ,
j e s t w s ta n ie p o m ó c j e j w z n a le z ie n iu k o r z y s tn e g o r o z w o j o w o s p o s o b u ro z ­
w ią z a n i a p o d s t a w o w e g o d y le m a tu a d o le s c e n c ji.
W św ie tle z a ło ż e ń k o n c e p c ji r o z w o ju p s y c h o s p o łe c z n e g o , ro z w a ż a ją c
tru d n o ś c i u s ta la n ia to ż s a m o ś c i p rz e z m ło d z ie ż , n a le ż y r ó w n ie ż z w r ó c ić u w ag ę
na s p o s ó b r o z w ią z a n ia d y l e m a tó w c h a r a k te r y s t y c z n y c h d la w c z e ś n ie js z y c h faz
r o z w o jo w y c h . Ich a n a liz a m o ż e d o s ta r c z y ć in fo rm a c ji p r z y d a tn y c h dla z r o z u ­
m ie n ia i w y ja ś n ie n ia w ie lu n ie p o k o ją c y c h z ja w is k u ja w n ia ją c y c h się w z a c h o ­
w a n ia c h m ło d y c h ludzi w d r a s ty c z n y sp o s ó b n a r u s z a ją c y c h w a r to ś c i, ideały
o ra z n o r m y p o w s z e c h n i e a k c e p to w a n e w n aszej k u ltu rz e .
R o z p o z n a n i e w y m a g a ń i m o ż liw o śc i tk w ią c y c h w d y n a m ic z n i e p r z e k s z ta ł ­
c a ją c e j się r z e c z y w is to ś c i i w k o n s e k w e n c ji u s ta le n ie s w e g o m ie js c a w s p o ­
łe c z n o ś c i w y m a g a w p rz y p a d k u p r z y n a jm n ie j n ie k tó r y c h d o r a s ta ją c y c h c z a ­
so w e g o w y d łu ż e n ia m o r a to riu m (L ib e rsk a , 2 0 0 7 ) i z g o d y o s ó b z b liż s z e g o
i d a ls z e g o o to c z e n ia , a tak ż e p r z y g o to w a n ia całej s tr u k tu r y s p o ł e c z n o - e k o n o ­
m icz n e j na w y d łu ż o n y cy kl p o d e jm o w a n ia z a d a ń i z o b o w i ą z a ń d o ro s ły c h .
P r ó b u ją c w s p o m ó c w y c h o w a w c ó w w ich w y s iłk a c h s t w o r z e n ia w a r u n k ó w
k o r z y s tn y c h d la o s ią g n i ę c ia to ż s a m o ś c i p r z e z m ło d e g o c z ł o w i e k a w a rto p r z y ­
to c z y ć w y p o w i e d ź E. H. E r ik s o n a w s k a z u ją c ą , ż e „[...] k a ż d y w y siłe k , do
k tó r e g o m a m y n a k ło n ić n a s z ą m ło d z ie ż , n a le ż y p o łą c z y ć z r z e c z y w i s tą i g o d ­
n ą z a u f a n ia o b ie tn ic ą ta k ie g o życia, do k tó r e g o p r z y g o to w a ły ich z a r ó w n o
h is to ria k raju , j a k i w ła s n e d z ie c iń s tw o ” (2 0 0 4 , s. 89). W z b o g a c e n i e i p o g ł ę ­
b ie n ie w i e d z y na te m a t n a jb a rd z ie j s k u te c z n y c h s p o s o b ó w w spom agania
156 H ANNA LIB ERSKA

w s p ó łc z e s n e j m ło d z ie ż y w p o s z u k iw a n iu s e n s u ż y c ia , w ła s n e g o m iejsc a
w s k o m p l ik o w a n e j r z e c z y w is to ś c i sp o łe c z n e j j e s t w a ż n y m z a d a n ie m sto ją c y m
p rz e d p s y c h o lo g a m i i p e d a g o g a m i.
P r o b le m w p ły w u ś r o d o w is k a s p o łe c z n e g o , w ty m r o d z in n e g o i s z k o ln e g o ,
na to ż s a m o ś ć d o r a s ta ją c e j je d n o s tk i w y m a g a p o d ję c ia b a d a ń u w z g lę d n ia ją c y c h
z a r ó w n o a s p e k ty ro z w o jo w e , j a k i p r z e k s z ta łc e n ia s a m e g o k o n te k s tu s p o łe c z ­
ne g o , w k tó r y m r e a liz o w a n e j e s t k lu c z o w e z a d a n ie a d o le s c e n c ji.
Ich re z u lta ty p o w in n y u m o ż liw ić z b u d o w a n ie s e n s o w n e g o s y s te m u w s p a r ­
c ia s p o łe c z n e g o b a z u ją c e g o na ścisłej w s p ó łp r a c y w s z y s tk ic h ś r o d o w is k w y ­
c h o w a w c z y c h , w sz c z e g ó ln o ś c i r o d z in n e g o i e d u k a c y jn e g o . Być m o ż e taki
z i n te g r o w a n y s y s te m w s p a rc ia z a r ó w n o e m o c jo n a l n e g o , in te le k tu a ln e g o , ja k
i b e h a w io r a ln e g o o k a ż e się ba rdz iej e f e k ty w n y w e w s p o m a g a n i u a k ty w n o śc i
a u to k r e a c y jn e j d o r a s ta ją c y c h i ich d ą ż e n ia do z n a le z ie n ia m ie js c a dla siebie
w ś r ó d ludzi d o ro sły c h .
W y n ik i d o t y c h c z a s o w y c h e k sp lo ra c ji d o s ta r c z a ją p o d s t a w e m p ir y c z n y c h dla
s p r e c y z o w a n ia n o w y c h k ie ru n k ó w p o s z u k iw a ń i s ta n o w ią d o b ry p u n k t w y jś c ia
d la d a ls z y c h d y s k u s ji n ad ty m w a ż n y m , ze s p o łe c z n e g o p u n k tu w id z e n ia , z a ­
g a d n ie n ie m .

BIBLIOGRAFIA

В а к i e r a L. (2007), Kształtowanie się tożsamości a relacje młodzieży z w y­

chowawcami, [w:J B. Harwas-Napierała, H. Liberska (red.), Tożsam ość a w spół­
czesność. Now e tendencje i zagrożenia, 75-100. Poznań: Wydawnictwo Naukowe
UAM.
В e i s e r t M. (2004), Seksualność w cyklu życia człow ieka. Poznań: Zakład Wy­
dawniczy K. Domkę.
B e r z o n s k y M. D. (2005), Identity processing style and self-definition: effects
of priming manipulation. Polish Psychological Bulletin, 36, 3, 137-143.
B e r z o n s k y M. D. . N u r m i J. E., K i n n e y A., T a m m i K. (1999),
Identity processing style and cognitive and attributional strategies: Similarities and
differences across different context. European Journal o f P ersonality, 13, 2, 105-
121 .
C z e r w i ń s k a - J a s i e w i c z M. (2002), Wzory osobowe młodzieży a ce­
nione przez nią style życia. Psychologia Rozw ojowa, 7, 3, 8-23.
C z e r w i ń s k a - J a s i e w i c z M. (2005), Rozw ój psychiczny m łodzieży
a je j koncepcje dotyczące własnego życia. Warszawa: W ydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN.
 SP EC Y F IK A K S ZT A Ł TO W A N IA SIĘ T O Ż S A M O Ś C I 157

D u d z i k o w a M. (1993), Praca m łodzieży nad sobą. Warszawa: Wydawnictwo

„Terra” .
E r i k s o n E. H. ( 1963), Childhood and society. New York: Norton.
E r i k s o n E. H. (1968), Identity: youth and crisis. New York: Norton.
E r i k s o n E. H. (2004), Tożsam ość a cykl życia. Poznań: W ydawnictwo Zysk
i Spółka.
G i d d e n s A. (2006), N ow oczesność i tożsam ość. Warszawa: PWN.
H a r w a s - N a p i e r a ł a B. (2002), Wykorzystywanie wiedzy psychologicznej
o rozwoju człowieka w odniesieniu do rodziny, [w:] B.Harwas-Napierała (red.),
Wiedza z psychologii rozwoju człowieka w praktyce psychologicznej (69-112).
Poznań: W ydawnictwo Naukowe UAM.
I n h e l d e r B., P i a g e t J. (1970), Od logiki dziecka do logiki młodzieży.
Warszawa: PWN.
J a n P a w e ł 11 (1998), Nie lękajcie się. M yśli o życiu we współczesnym św iecie,
Warszawa: Prószyński i S-ka.
J ę d r a s z e w s k i M. (2001), Koncepcja osoby we współczesnej filozofii.
Otwarta Szko ła , 9, 2001, 4-8.
K a c z m a r c z y k - S o w a M. (2006), Sens życia osób zm arginalizow anych
w III RP. Referat wygłoszony podczas Międzynarodowej Konferencji Naukowej
„Sens życia, sens śmierci - graniczne doświadczenia człowieka” . Międzyzdroje,
26-27 września 2006.
L i b e r s k a H. (2002), Kształtowanie się tożsamości a konstruowanie planów
życiowych przez dorastających. Psychologia R ozw ojow a, t. 7, 3, 51-61.
L i b e r s k a H. (2004), P erspektyw y tem poralité m łodzieży. Wybrane uw arunko­
wania. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
L i b e r s k a H. (2007), Współczesny obraz moratorium, [w:] B. Harwas-Napie­
rała, H. Liberska (red.), Tożsam ość a w spółczesność. Nowe tendencje i zagroże­
nia, 25-52. Poznań: W ydawnictwo Naukowe UAM.
M e a d M. (2000), K ultura i tożsamość. Studium dystansu m iędzypokoleniowego.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
M u s i a ł D. (2002), Źródła szczęścia młodzieży religijnej. P sychologia Rozw ojo­
wa, t. 7, 3, 35-48.
N u t t i n J. (1985), Future time perspective and m otivation: theory and research
m ethod. Louvain, Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
O b u c h o w s k a I. (1996), D rogi dorastania. Warszawa: WSiP.
O b u c h o w s k i K. (1983), Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa: PWN.
O l e s z k o w i c z A. (2006), Bunt m łodzieńczy. Uwarunkowania. Formy. Skutki.
Warszawa: Scholar.
P r z e t a c z n i k - G i e r o w s k a M. (1996), Zasady i prawidłowości psy­
chicznego rozwoju człowieka, [w:] M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa
(red.), P sychologia rozwoju człow ieka, t. 1, 57-84. Warszawa: W ydawnictwo Nau­
kowe PWN.
R a m s z J„ R y d z E. (2003), Przedmiot decyzji życiowo doniosłych. Badania
rozwojowe osób od 12 do 80 roku życia. P sychologia Rozw ojow a, 8, 2, 71-80.
 158 H A N N A L IB E R S K A

S e l t z e r V. C. (1989), The psychosocial worlds o f the adolescent, public and

private. Wiley Series In Personalisty Processes. Irwing B. Weiner.
S z u m a n S. (1985), Podstawy rozwoju i w ychowania w ontogenezie, Dzieła
w ybrane, t. 2. Warszawa: WSiP.
T y s z k ó w a M. (1986), Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych.
Warszawa: PWN.
T y s z k o w a M. (1990), Zdolności, osobow ość i działalność uczniów. Warszawa:
PWN.
W a l e s a С. (1988), Psychologiczna analiza decyzji życiowo doniosłych - empi­
ryczne badania wybranych grup młodzieży, [w: ] A. Biela, Z. Uchnast, T. Witkow­
ski (red.), W ykłady z. psychologii w KUL w roku akadem ickim 1985/86 (277-350).
Lublin: RW KUL.
W o j t y ł a K. (1994), Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne. Lublin:
Towarzystwo Naukowe KUL.
Z a g ó r s k a W. (2004), Uczestnictwo m łodych dorosłych w rzeczyw istości wy­
kreow anej kulturow o. Kraków: Universitas.

SP E C IFIC FE A T U R E S OF ID EN TIT Y F O R M A T IO N
IN C O N T E M P O R A R Y Y O U T H

S u m m a r y

In the p e riod o f a d o le sc e n c e y o ung p e o p le m a k e c h o ic e s and d e c isio n s d e te r m in in g their

o b lig a tio n s to w a rd s life and to w a rd s them selves. Suc c essful s e lf- d e te r m in a tio n re q u ire s d ifferent
tim es, intensity a nd ritu alisation o f the a d o le sc en c e pe riod in dif fe r e n t individu a ls, de p en d in g
also on the su r ro u n d in g social co n d itio n s (see E rikson, 2004, p. 107).
T h e p a p e r is an a tte m p t at descriptio n o f the p a th w a y s o f identity d e v e l o p m e n t in y oun g
pe o p le and identification o f som e o f the co n d itio n s a ffe c tin g them .

K ey w o r d s : identity, ado le sc enc e .

H anna L ibersk a - Instytut Psych olog ii. U n iw e rsy tet K a z im ie rz a W ie lk ie g o . B y dgo szcz;
e-m ail: h a n ia @ o p .p l