YILDIZ TEKNIK UNIVERSITESI FEN BiLIMLERi ENSTITUSU GUC SISTEMLERINDE HARMONIKLER VE HARMONIKLERIN TRANSFORMATOR UZERINDE OLUSTURDUGU EK BAKIR KAYIPLARI Elek. Miih. Siileyman GURCAN F.B.E. Elektrik Miihendislig! Anabilim Dalinda Hazirlanan YUKSt K LISANS TEZI Tez Dantymani: Yrd. Dog. Dr. Erdin GOKALP “ISTANBUL, 19965FL93 OZET Bu gahsmada harmoniklerin yapilari, gikig_sebebleri, harmonikleri meydana getiren yiikler ve bunlarin giig sistemlerinde meydana getirecegi tesirler incelenmistir. Gini sistemlerinde SCR elemanlar kullanilmaktadir, Bu elemanlarin olusturdugu iizde yar iletken teknolojisine bagh olarak tabrik ve kontrol akim ve gerilim harmonikleri ek transformatér kaytplarina yo! agmaktadir. Ek demir ve bakir kayiplari tansformatériin verimini diigiirecektir. Bu galigmada ek bakir kay:plart ifadeleri verilmistir. Sayisal uygulama béliimiinde 11/2,2 kv'luk bir dagitim transformatériinde ek bakir kayiplarinm harmonik derecesine baghi degisimleri verilmistir.ABSTRACT In this paper, the structure of harmonics, their causes, the load which causes them and tehir effects un the power system are studied. At present, in drive and control systems, SCR compenents are used depending on the developing semiconductor technology-The current and voltoge harmoics generated by these compenents cause addinaional losses for transformers. Additional iron and copper losses will decrease efficiency of the transformer. In this study the expressions of these copper losses are given. | the numerical example, additional copper losse versus harmonik order are dotained for a distribution truntormer, 15/2,2 ky rating.iGiNDEKILER Sayfa No: BOLUM 1. 1. HARMONIKLER .... 1.1. GIRIS. 1.2. Harmoniklerin Meydana Gelmesi... 1.2.1 Generatérler... .2 Transformatérler 1.2.3 Redresérler 1.2.4. Arkla Cahgan Isletme Araglan.. 1.3. Harmonik Kaynaklarin Gésterilisi. 1.4 Harmoniklerin Elektrik Tesisleri Uzerine Etkileti..sccicsssssesssesseeevd BOLUM 2... oc 2. HARMONIKLERIN ANALIZi..... 2.1 Harmonik Analizine Genel Bakis ... 2.2. ANALIZ YONTEMLERI. 2.2.1, Fourier Analizi .. 2.2.2 Grafik Yéntemi... 2.2.3. Olgme Yéntemi BOLUM -3... 3. HARMONIKLERIN TRANSFORMATOR UZERINE ETKiSi. 3.1 TRANSFORMATORLERIN NONSINUSOIDAL AKIMLARLA, YUKLENMESI 3-1-1 Transformatérlerin Esdeger Dengesi.. 3.1.2. Transformatérlerin Dart Uglu Gésterilmesi 3. 3.3 Transformatériin Nonsiniisoidal Akimla Yiiklenmesi ..... . Transformatérlerin Harmonik Bagimli Modeli ..........BOLUM -4.. SAYISAL UYGULAMA . es ORNEK SISTEME UYGULAMA... ORNEK DEVRE. 4.1. Maksimum akim degerleri egit olan non sinusoidal akimlarin sekonder devresinden gekilmeleri 1.36 4.1.1 Yuk akiminin kare dalga olmasi hali.... 36 4.1.2 Yiik Akiminin Uggen Dalga Olmasi Hali.........cccccsessseessseceeeseeeseeeee 8 4-1-3 Yiik Akimmnin Trapez Dalga Olmasi Hali . 39 4-1-4 Yiik Akiminin Bozulmus Siniis Olmasi Hali 4-2 Efektif Degerleri Eyit Olan Nonsinusidal akimlarin Sekonder Devresinden Gekilmesi 4-2-1. Yiik Akimunin Kare Dalya 0 Olmasi Hali.... 4-2-2 Yiik Akiminin Uggen Dalga Olmasi Hall. 4-2-3 Yiik akiminin trapez dalga olmast hall... 4-2-4 Yiik Akiminin Bozulmus Sinus Olmasi Hali 4-3 Ek Kayiplarin Toplam Kayip Giice Oran. 4-3-1 Maksimum akim degerlerinin egit olmas! durumunda harmoniklerin olusturdugu ek kayiplarin toplam kayip giice oranlan... 4-3-2 Efektif degerlerinin esit olmas: durumunda harmonik kayiplarin toplam kayba oranlart..... 4-4 Yiik Akimlarinin Harmonik Spektrumlar. ..... 4-4-1 Im = 10 A olmasi durumunda yiik akimlarinin harmonik spektrumlart ...... 4-4-2 leff = 7,07 A olmast durumunda yiik akimlarinin harmonik spektrumlart .. SONUCLAR VE ONERILER.. KAYNAKLAR ...BOLUM 1 1, HARMONIKLER 1.1. GIRIS Elektrik tesislerinde enerjinin dretilmesi, iletilmesi ve tiiketilmesi esnasinda normal olarak akimin ve gerilimin 50 Hz'lik tam siniis seklinde olmas: arzu edilir. Fakat~bazi yan etkiler ve bozucu olaylar yiiziinden elektriksel biiyiikliiklerin sekli bozulur ve aki, akim ve gerilim gibi isletme biiyiikliikleri artik sinusoidal degildir ve harmonik ihtiva ederler. Bunlarin isletme araglan ve tesisler iizerine zararli etkileri oldugu gibi ayrica bunlar Snemli rezonans uyaricilaridir. Bu yiizden geyitli harmonik frekanslarimda rezonans garty daha kolay gergeklesir ve enerji tesislerinde harmonik rezonanslar igletme uraglarinin agiri akimla veya agit: gerilimle zorlanmasina harap olmalarma yol agar. 1.2. Harmoniklerin Meydana Gelmesi Anizasiz bir igletmede harmonikler gegitli sebeblerle ortaya cikarlar. Bunlarin basinda magnetik ve elektrik devrelerindeki lineersizlik gelir. Maginetik devrelerdeki doyma, elektrik devletindeki ark ve glig elektronigindeki siniis egrisinin kesilmesi lineer olmayan olaylardir. Mesela generatér, transformatér, motor ve bobin gibi demir gekirdek ihtiva eden cihazlar doymanin bas géstermesi ile harmonikli akimlar iiretirler. Ark firinlart ve kaynak makinalan gibi iormal isletmeleri geregi bir arkin olugmast sonucunda da harmonikler iiretilirler. Nihayet redresdrler ve tristdrler sinusoidal akim dalgasim keserken yine harmonikler iiretirler. Su‘ halde karakteristigi liner olmayan devreler tiiketiciler 50 Hz frekansl aktif ve reaktif giig tiiketirken harmonik frekansh akimlar diretirler. Bunlar devrelerini yakinlarinda bulunan tiketiciler tizerinden kapatirlar ve harmonik frekansh gerilimlerin meydana gelmesine sebeb olurlar,Béylece baslangigta saf siniisoidal olan gerilimin dalga sekli bozulur. Normal galigma sartlarinin diginda yiiksek gerilim hatlarindaki korona olaylari iki fazh kisa devreler de harmoniklerin meydana gelmesine sebeb olan olaylar arasindadir, Harmoniklerin meydana geldigi elemanlar genel olarak inceleyelim. 1.2.1 Generatirler En tabi harmonik tireticisi generatérlerdir. Fakat oluk sekli, sargi yapist, uyarma sargis) ve kutuplar gibi hususlarda uygun konsriiktif tedbirler alinarak ve generatérdi amortisman sargisi ile donatarak gerilim egrisinin sinusoidal olmast saglanir. Onun igin generatérleri énemli bir harmonik iireticisi say:lmazlar. Alman VDE yénetmeligine gére senkron generatérlerde endiiklenen gerilimin sintis seklinden farkli olmast halinde, akimin herhangi bir andaki degeri ile ayni anda siniis seklindeki temel harmonigin degeri arasindaki farkin, teme! dalganin tepe degeri ile oran: %S’ten kiigitk ise bu akimin pratik olarak siniisoidal oldugu kabul edilir. 1.2.2 Transformatérler Enerji tesislerinde en 6nemli harmonik iireticiler, transformatérler, bobinler vb. gibi demir gekirdegi olan sargilardir, Bunlarin harmonik tiretme azellikleri demir gekirdegin miknatislanma karakteristiginin lineer olmayigina dayanr. Transformatérler sebekede sinusoidal dn gerilimle beslendiklerinde, sebekeden bir miknatislanma akimi ekerler. Demir gekirdegin magnetik karakteristigi lineer olmadigindan bu miknatislanma akimi ark sinusoidal degildir. Sekil 1-1 de sebeke gerilimi miknatislanma karakteristigi ve miknatislanma akiminin olusmasi gésterilmistir.Sekil 1-1 Transformatériin miknatislanma karakteristigi yardim: ile muiknatislanma akiminin elde edilisi. ma_karakteristigi, i (1) u(t) Sebeke gerilimi, B (t) miknat: miknatislanma akimi, Sebeke gerilimi belirli bir degerin iizerine gikarsa transformator doyma bélgesine girer. Eger transformatér, mesela geceleri diisiik ytikle galisirsa, sebekedeki gerilim duisiimii azalacagindan transformatér gerilimi yikselir. Aymi sekilde, kompanzasyon maksadi ile sabit__ paralel kondansatérlerin bagli olmasi halinde diisiik yiikte tranformatér kapasitif yiikleneceginden gerilim yiikselir. Bu gibi durumlarda mknatislanma akimi 1, 3, 5,7, 9, 11... gibi tek mertebeli harmonikler ihtiva eder. Bunlardan Szellikle 5. ve 7. harmonikler daha siddetli olarak kendilerini hissettirirler. Harmonik akimlarinn tepe degerleri, temel akim dalgasimn tepe degerinden gok kiigiiktiir. Esasen transformatérlerin mknatislanma akimlart, nominal akimlarinin %1-%10'u kadardir. Buna ragmen seri bag generator, hat ve transformatér reaktanslari frekansla orantilt olarak artuiklarindanOzellikle diigitk yiiklerde yitksek harmonik akimlarmin bunlar tizerinde sebeb olduklar_gerilim diisiimleri biiyiik degerler alirlar ve ayrica gerilimlerin harmonik kazanmalarina sebeb olurlar. Bununla beraber miknatislanma akimindaki harmoniklerin sebekeye gegip yegmemesi su faktdrlere baghdir = Transformatér sargilarmin baglanma sekli. + Primeri yildiz bagli transformatérde yildiz noktasinin sebekenin nétr hattina baghi olup olmamasi + Transformatiérlerde miknatislanmanin serbest veya zorunlu olmasi Akim siddeti bakimindan en dnemli olan 3. ve 3°iin katlarina esit olan 9 ve 15. harmoniklerin sebekeye gegmesini dnlemek igin transformatériin primer veya sekender sargilarindan biri tiggen baglanir. Yahut biiyiik giiglii transformatirde oldugu gibi, transformatér giiclii veya tersiyer sargi ile donatilir, Bununla beraber 5. ve 7. harmoniklerin sebekeye gecmesini énlemek miimkiin degildir. Modern transturmatérlerde soguk —haddelenmis ve __kristalleri yénlendirilmis sag kullanildigindan magnetik aki ve bunun sonucu olarak miknatislanma akimi ¢ok diisiik degerler alir. Béylece sebeke harmonik tehlikesi genis gapta énlenir. 1.2.3 Redresdrler Enerji tesislerinde gig elektronigi gittikge énem kazanmakta ve redresérler ile tristérler genig uygulama alam bulmaktadir. Fakat bunlarda transformatérler kadar ve Hatta daha gok harmonik tirettiklerinden sebekelerde biiyiik sorunlara yol agmaktadirlar. Redresérlerde harmonik iiretilmesi akimin peryodik olarak kesilmesi esasina dayanir. Siniis yeklinde bir alternatif yerilime bagl olan bir redresér sebekeden I temel harmonik akim ile birlikte yaklagik olarak (1)harmonik akimlan cekerler. Redresérlerde darbe sayist p olmak dizere harmonik mertebesi Venp +t (1.2) degerini alir. Burada n = 1, 2, 3... gibi tam sayilardir. Genellikle redresérlerde darbe sayisi 6, 12, 24 ve 36’dir. Mesela 6 darbeli bir redresérde v = 5, 7, 11, 13.... olup harmonik akimlan [= 1/5 h= 17, WIV, Tyeh/13.... gibi degerler alir. Darbe sayisi ne kadar se, harmonik mertebeleri o kadar yiiksek ve harmonik degerleri o kadar kiigiik olur Pratikte élgiilen harmonik akimlan yukarida hesaplanan degerlerden daha kiigiiktiir ve yukarida verilen ifadelerin k gibi bir katsay: ile garpilmasi ile elde olunur. hh (1.3) k, katsayisi "den kiigiiktiir ve redresériin kumandasina bagli olarak cesitli harmoniklerde farkli degerler air. Mesela: Kesisim agisi =20°, kumanda ayisi a=5" ve endiktif dogru gerilim diisiimii dx = %4 igin k= %92 kp =%R3 ky, =%O2 k= %50"dir. Redresérlerde darbe sayisi ne kadar yiiksek olursa, harmonik mertebeleride o kadar yiiksek ve harmonik akimlarin degerleride o kadar kiigiik olur. Béylece bunlarin zararli tesirleride o oranda azalir. 1.2.4. Arkla Calisan Isletme Araglari Ark ocaklari ve kaynak makinalan gibi normal galismalarint ark ile siirdiiren cihazlarda ve tesislerde énemli harmonikler meydana gelir. Ark, akim ile gerilim arasinda lineer olmayan bir bagintinin bulundugu fiziksel bir olaydir. Ark ocaklarinin ve kaynak makinalarinin idrettikleri akimlarin harmoniklerini, ne mertebede ve ne de deger bakimindan mesela redresdrlerde oldugu gibi hesap yéntemi ile tayin etmeye imkan yoktur, Zira arkin meydana gelisi, o anda etkili olan bir gok tesadiifii ig ve dig tesirlere baghdir, Onun iginark akiminda tek veya cift mertebeden harmonik bulundugu gibi bunlarin degerleri zamana bagh olarak her an degigebilicler. Ayrica harmonikler ark ocaginin giiciine galigma safhasina da bagldir, Onun igin béyle igletmedeki akim harmonikleri hakkinda bilgi edinmek igin bunlarin dlgiilmesi veya akim efrilerinin analizinin yapiimasi gerekir. Ark ocaklarinda temel harmonigin yiizdesi cinsinden engok rastlanan harmonik akimlarin ortalama degerleri cetvelde verilmistir. fn derecesi | Ortalama Defer | En Blyik Deger 2 - : 4. 9 30 - 3 Borseeee 10 20 3 2 is 6 2 10 12 7 = i0 9 3 6 8 Tablo 1-1 ark ocaklaninda en gok rastlanan harmonik akimlarmin yiizdesi cinsinden ortalama degeri Tablo 1-1’de verilen ortalama degerler Fourier analizi sonucu elde edilmis olup uzun bir zamani kapsar. En biiyiik degerler ise saniyeler mertebesindeki analizérler ile dlgiilmiistir. 1.3. Harmonik Kaynaklarin Gésteriligi Harmonikli gerilim ‘ireticileri gerilimi U, olan bir temel frekans: iireticisi ile gerilimleri. mesela Us, Us, Up....Uy olan birgok harmonik reticilerinin seri baglandiklari kabul edilir. Bayle bir tesiste aktif’ giig temel frekans generatérlerinin verdikleri akimlar, parazitlere tekabiil eder. Ashinda yapilan bu kabiil, yalniz generatérler motarlar ve redresérler igin gegerlidir. Buna kargilik en dnemli harmonik tireticilerinden biri olan transformatérler de yalniz yiiksek harmonik iireticilerin seri baglandiklan kabul edilir; buna kargilik temel frekansh gerilimin sebeke tarafindan verilmesi _gerekir. Harmonik tireticisi olan transformatér ya bir sabit gerilim kaynag, yahut da sabit akim kaynagt olarak kabul edilir. Sabit gerilim kaynaginda seri bilytik birX; igi harmonik reaktans1 vardir. Buna kargilik akim kaynaginda sonsuz biiyiik bir ig reaktansi vardir. Buna kargihk akim kaynaginda sonsuz biiyiik bir ig reaktans ve buna paralel bagh daha kiigtik bir X, reaktansi vardir. Transformatérlerin gok kiigiik olan primer ve sekonder kagak reaktanslan ihmal edilmislerdir. Sebekeyi besleyen temel frekans generatérleri harmonik la bir akimlar igin sadece bir reaktans gibi tesir cderler. Sekilde mesel kondansatérle yiiklii harmonik kaynaklarinin gésterilis tarzi igaret edilmistir. Sekil 1-2 Harmonik Kaynaklarin Gésterilisi a. Kapasitif yiikli yeneratér veya redresér. Uj, Us, Uy gerilim iireticiler seri bagh. b. Kapasitif yiiklii transformatér. c. Transformatér, sabit gerilim kaynag olarak d. Transformatér, sabit akim kaynajt olarak. Pratikte harmonik kaynaklari daha gok akim kaynagi olarak tesir ederler.1.4 Harmoniklerin Elektrik Tesisleri Uzerine Etkileri Harmonik iireticilerin bulunduklan tesislerde bunlarin gesitli tesis béliimleri iizerinde birgok zararh tesirleri vardir, Bunlar agagida Szet olarak agiklanmistir, 1. Generatér ve sebeke gerilimi iizerine tesiri: Bilindigi gibi endiiktif direngler frekansla dogru orantili olarak artar. Bu yiizden temel harmonikteki degeri de alan endiktif bir direng harmonik mertebesi r olan bir akim kargisinda Xi = v-Xy (1.4) degerimi alir, yani akimin frekansi biiyiidiikce endiiktif direngde biiyiir. Her seklinde bir gerilim (EMK) nekadar bosta galigan generatérlerde sin endiiklenir ise de sebekede iiretilen harmonikler sebebi ile, yiiklenen generatériin sargilarmdan harmonikli akimlar gectiginde bunlar stator kacak reaktanslarinda kagak alanlar ve yiiksek harmonikli gerilim diisiimleri meydana getirirler. EMK’nin sintis seklinde olmasina ragmen bu yiizden generatdr uglarindaki gerilimin ve gebeke yeriliminin sekli bozulur. 2. Gerilim diisiimiiniin artmasi ve fliker olay Harmonik akimlarinin frekanslari, normal gebeke frekansi 50 Hz'in v katlarina esit oldugundan bir akimlar karyisinda generatér, transformatér ve hat reaktanslan iizerinde meydana gelen gerilim diisiimleride v ile orantih olarak artar. Bu gerilim diziimlerinin frekanslan v ile orantily oldugundan bunlann normal gerilim birlesmesi sonucunda gerilimin gekli bozulur. Mesela ark ocaklan gibi, olaylarin hizl degistigi yerlerde harmonik akimlarinm yol aguklir gerilim diistimleride zamana bagh olarak hizh degistiginden, sebeke geriliminde 2-15 Hz. mertebesinde titresimler bas gésterir; buna “flicker olay: denir. Bu olay yakinda bulunan tesislerdeki cihazlara ve aydinlatma tiketicilerine olumsuz etki yapar. Ozellikle akkor flamanh lambalarda isigin titresmesine yol agar. Bu olayda gézlerin rahatsizlanmasina yol agar.3) Kordansatér iizerine tesir Kapasitif direngler frekansla ters orantli olarak azalirlar. Bu yiizden temel harmonikteki degeri X, olan kapasitit direng, harmonik mertebesi v olan bir akimda; x, = (1.5) v degerini alir, yani akimin frekansi biiyiidiikge kapasitif direng kiigiiliir. Bunun sonucu olarak biiyiik harmonik frekanslarinda kondansatérler daha biiyiik akimlar gekerler ve asiri yiiklenirler. v. harmonijin U, harmonik gerilimi altinda kondansatériin gektigi akim: Iv= Wv CU=v.W. C.Uv. (1.6) ve giicit Qv = v.W.C Uv! = (1.7) v.W.C degerini alir; burada W = Wi temel hormanijgin dairesel frekansidir. Kondansatér uglarindaki gerilimin efikas degeri = Vem Fu? (1.8) dir. Kondansatér akiminin efikas degeride, ayn gekilde harmonik akimlarinin karesel ortalamasina esitir. Ie = yee (19) 7 Bu kondansatér harmonik akiminin harmonik derecesi ile artmasindan akim, harmonikli gerilimin efektif degerine egit sintise idal bir gerilim altinda kondansatériin gektigi akimdan biiyiikttir. Onun icin kondansatér tesislerinde besleme iletkeninin kesitinin sigortalann ve anahtarlarin segiminde, harmonikli akimin stinusoidal nominal akimdan daha biiyiik oldugu daima géz Gniinde bulundurulmalidir.v. harmonik igin kondansatér gtieti Qvely. Uv=v.w.c. UV (1.10) ifadesine gore hesaplanir. Hormanikli Uc ve le efektif degerleri uygun dlgti cihazlari ile Slgiilebildikleri halde kondansatériin Qe giicii akim ile gerilimin efektif degerlerinin carpmr ile hesaplanan ve ayrica normal watmetre ile Algiilemez. Kondansatar giicii gerekirse: ge = Nov = we De. === oY aay , - we “\y/ ifadesine gore hesaplanabilir. Gerilimdeki harmoniklar sebebi ile kondansatériin giicti de artar. Sebeke igletmesinde sadece temel harmonige ait yiig nem tasir. Buna kargilik kondansatériin diaelektrik kayiplari yani. termik zorlanmasi_ bakimindan toplam kondansatér gticti gegerlidir, Eger temel harmonikten baska bir adet v gibi belirli bir harmonik varsa toplam kondansatér_giieiiniin nominal kondansatér giietine rant yaklagtk olarak; Be _¥ (Hy AEB Qen > Pai\Wen) “Hen (12) ifadesine gore hesaplanir. Mesela kondansatére uygulanan gerilim, temel harmonigin %20 oraninda 5. harmonik ihtiva ederse, yani U.=0.2U ise, kondansatériin cektigi 5. harmonik akimi 1.=$W.C.0.2.U,= W.C.U, (1.13) olur. Temel harmonik akimi ise I, = In oldugu kabul edilirse L=W.C.U, (1.14) Il, (1.15) dir. Buna gére kondansatériin gektigi toplam akim fez JI +1 = v2 =1411, (1.16)degerini alr. Bu akim ise, temel harmonik akimindan %41 oraninda daha biiyiiktiir. TS604’e yore kondansatériin en fazla 1,3 In degerinde asin yiiklemesine miisaade dildiginden, bu verilen misalde bir taraftan kondansatériin dialektrikumu, miisade edilen degere gore %10 kadar daha fazla zorlandigi gibi, diger koldan kondansatérii besleyen iletkenler ve sair tesis elemanlan asirt, yiiklemis olurlar. %20 oraninda S$. harmonigi olan gerilimin efektif degerinin Uc=U, = 1,02.U, (1.17) oldugu g6z 6niine alimirsa kondansatériin giicti normal degerin yaklasik Le. en (1.18) katt olur. TS 804’e gére kondansatérler, siniis yeklinde gerilim altinda ve nominal frekansla siirekli olarak nominal efektif akim degerinin 1,5 kati ile yiklenebilirler. Ayni sekilde gerilim iginde 1,1 Un gibi bir sinir deger konmustur. Su halde siniisoidal olmayan bir gerilim altinda, yukarida séz konusu akim ve gerilim gartlar ile kondansatériin siirekli olarak 1,55 Qn ile galistirilmasina miisade edilmektedir. 4. Zayiauin artmasi: Harmonik akimlan, sebekede faz basa Iv.R gibi ilave bir zayiatin meydana gelmesine sebeb olur. Gerilim egrisindeki harmonikler makinelerin yiiklenmeleri halinde zararh ilave akimlarin gegmesine yol agar. Bu yiizden makinalar, trasformatérler ve enerji nakil hatlar ilave olarak isimirlar. Ayrica generatérleri amortisman sargilan, bir fazl veya iki fazh kisa devrelerde meydana gelen harmonikleri azaltarak ve ortadan kaldiracak sekilde tesir ederken kendileride gok isinirlar. Bunun sonucundada generatérlerde ilave kayaclarin meydana gelmesine yol agarlar.2 5. Elektrik makinalan iizerine tesir; Harmonikli gerilimle beslenen senkron makinalarda ve asenkron makinalarda asin isinma olaylart olugmasinin yanisira harmonikler bunlarin salinim yapmalarina yol agar. 6. Sayaglar tizerine tesir; Endiiksiyonlu tip sayaglarda yapilan enerji Slgiimii, harmonikli deverelerde yanlig sonug verir. 7. Kontrol cihazlan tizerine tesir; Oczellikle atesleme anlar, gerilimin sifidan gegmesine gore ayarlanmis olan kontrol cihazlari ve otomatik anahtarlar harmoniklerin etkisiyle hatali galisirlar. 8. Mikro bilgi iglemcileri izerine tesir: Yart iletkenli bilgi islemei sistemlerde harmonikler hatali galigmalara yol agarlar. 9. Toprak temasinin kompanzasyonu; Eger faz arasi — gerilimler harmonikler _ihtiva _ ederlerse, komponzasyonlu sebekelerde bir toprak temasi halinde, toprak akimlarinda o kadar biiyiik harmonikler bulunurki, yildiz noktasina bagl kompanzasyon bobini gérevini tam olarak yapamaz ve erken séndiiriilmesi zorlasur. Kompanzasyon ebekelerde ise sik sik gelip giden toprak kisa evresi isletme frekansindan daha yiiksek frekansli agiri gerilerin meydana gelmesine sebep olur; zira arkin her séniip ve yeniden tutugmasi sebeke frekansh cebri titresimlere yol agar. 10. Izalasyon Delinmesi Sinus seklindeki ,gerilim egrisine cklenen gerilim hormaniklerinin meydana getirdigi igne ucu seklinde sivri cok kisa siireli ani gerilim yiikselmeleri mesela gerilim rezonansi gibi hallerde makina ve transformatér saytlarinin izalasyonlari ve kondansatérlerin dialektrik maddeleri igin biiyiik bir tehlike teskil ederler ve icabinda izolasyonda delinmeye yol agabilirler.Bb Buna kargilik mesnet, aski ve gegiy izalatérleri igin bu asin gerilimler hemen hemen hig bir tehlike arzetmezler. 11. Rezonans olaylart Harmoniklerin en énemli tesirlerinden biti rezonans _olaylaridir. Genellikle elektrik tesislerinde mesela redresér grublarinin. veya ark ocaklarimin bagh olduklar: baralarareaktif’ gig kompanzasyonu igin kondansatér bataryalan’ paralel baglanirlar. Tesis elemanlarinin tabi Xz endiiktif direngleri ile kompanzasyon kondansatérlerinin Xe kapasitif direngleri bilindigi gibi bir tiwesim devresi olustururlar. Bunlar bir taraftan normal sebeke frekansli gerilimin tesiri altinda olduklari gibi diger taraftan harmonik iireticileri tarafindan harmonikli akimlarla beslenirler. X; ve X,’nin degerine gére belirli harmonik frekanslarinda rezonans olayi olusabilir. Titresim devresinin tipine gére rezonans halinde agir1 akimlar veya asin gerilimler meydana getirirler. Bunlar yalniz kondansatdrlerin degil diger tesis elemanlarininda zarar gérmelerine neden olabilir. 12. Yan Iletkenler Uzerine Tesir Normal frekansh gerilim iizerine _bindirilmis olan harmonik gerilimlerinin kisa stireli igne seklinde ani yiikselen uglari izolatérlerde oldugu gibi yan iletkenlerinde delinmelerine yol agarlar. 13, Telekominikasygn tesislerini tesir Gok yiiksek mertebeli harmonikler, amplitidlerin kiigitk olmast sebebi ile kuwvetli akim tesislerinde, zararsiz olduklart halde bunlar, haberlesme tesisleri igin zararli olurlar, Ve parazitler meydana getirirler. 14. Bosta galismada ve diigtik yiiklerde harmoniklerin tesiri sebekenin tam yiiklenmesi haline gore daha biiyiiktiir.BOLUM 2 2. HARMONIKLERIN ANALIZI 2.1 Harmonik Analizine Genel Bakig Alternatif akim teorik olarak zamanin sinusoidal bir fonksiyonu oldugu diisiiniiliir. Bu diistince dogrultusunda gerekli incelemeler kolaylikla yapilabilir. Uygulama alaninda ise alternatif akim veya gerilim tam olarak bir sinusoidal fonksiyon seklinde olmayip buna yakin fakat peryodik olarak degisen bir fonksiyon seklindedir. Harmonikli akim ve gerilim biiyiikliiklerinin etkisinin analizinde harmonik bilesenlerinden yararlanilir. Bir fonksiyon sonsuz sayida siniisoidal fonksiyonlarm toplami seklindedir. Burada etkinli en fazla olan 1. harmonik yani temel bilesendir. Harmoniklerin dairesel frekanst W, ile gésterilirse genellikle Wy =v.W (2.1) dir. Burada w, temel harmonigin frekans1 olup W = W, dir. ve kuvvetli akim tesislerindeki sebeke frekans. W=WeW1 = 314 W/S'dir v= harmonik mertebesi 2.2, ANALIZ YONTEMLER/ 2.2.1. Fourier Analizi Sta, cosx +b, sinx +a; Cos2x + by sin2x +..... seklindeki bir seriye trigonometrik seri denir. Bu seri daha kisa olarak <=4 Dav Cos vx + by sinvx) = seklinde gésterilebilir.ay. ay ve by’ler trigonometrik serinin katsayilaridir, (V=1.2 ....) 2m peryodlu f (x) fonksiyonunun (ll, 1) araliginda yakinsak bir trigonometrik seri ile temsil edilmiy oldugunu farzedin. Yani ao f(x) = 2 + DLia,cosvx + b, simvx) (2.2) a oldugunu kabul ediyorus, Birinci taraftaki fonksiyonun integralinin (2.2) serisinin terimlerinin integrallerinin toplamina esit oldugunu farzediyoruz. {lk olarak a,"1 hesaplamak itzere (2.2) ifadesinin her iki tarafinin -IT'den +1I*ye kadar terim integrallerini hesaphyalim. Bu takdirde; 7 “Pet.ax = ‘fs dx + i>. t Cosvxdx +b, fein vxdx | ln 1 on I 1 J elde edilir. ikinci taraftaki herbir integrali hesaplarsak; ‘Psax = nha, fl P cosvadx _ [sinvx| HIT 1 IIT : |4t1 Prinvadx iszad = 0 elde edilir. A Tv in Buna yore ftw) ae = ra, ve buradanrda " 2.3 2b fan ” =< Jitx).dx Ni, bulunur. Diger katsayilari hesaplamak igin evvela asagidaki yardimer integralleri haturlayalim. V ve k tam sayilar olarak; vk ise16 Frcosvx. casks. dx =o ; Freosvx.sinkx.dx = 0 cn u Jsinva. sinks. dx = O'di. cn v = kise Frcos! det; Jsinkxcoskx.dx = 0; 1 fn Fain? kx. dx =Tdir, SF Bunlar yardimuyla (2.2) serisinin a, by katsayilarin hesaplayabiliriz k#0 olarak a,’yi hesaplamak igin (2.2) egitliginin her iki tarafim terim coskx ile garpahm. Béylece f{x).coskx = S -coskx + D(a, .cosvx. coskx +b,.sinvx.coskx) elde edilir. Esitligin her iki tarafinin -[T'den + IT'ye kadar integralini alalim. toate Sa ie coskx.dx da. cosvx.coskx.dx +b, J sinvxcoskx. dx | cn val * on 1 ii fx). coskx.dx = n ikinci taraftaki terimlerden a, katsayih olant harig yukarida hatirlatugimz integrallere gore sifir olacagindan “ ; T tx). coskx.dx =a, feos. dx = Ma, a n ‘adan da (2.4) ine = qt (x). coskx.dx elde edilir. by katsayilarin: belirtmek iginde (2.2) egitliginin her iki tarafim sinkx a, ile garpalim ve her terimin -[T-den +IT'ye kadar integrallerini hesapliyalim. Bu takdirde; sins, dx + Da, Peosn sinkx.dx +b, }sin ssi 0 ‘Frc. sinkx.ax = cn7 elde edilir. Buradan da ikinci taraftaki terimlerden bk katsayili olam harig hepsi yukarida verdigimiz yardimet integrallere gre sifir olacagindan: a*kx.dx = J1.b, ve buradan da f ftx)sinkx.ds = bk fs cn in b it i fra sit elde edilir. (2.5) (2.3), (2.4), (2.5) formiilleri ile tammmli katsayslara f (x) fonksiyonunun Fourier katsayslari ve bu katsayilarla olusturulmus (2.1) trigonometrik serisine de f(x) fonksiyonunun Fourier Serisi denir. Fourier Serisine Agilabilme Sartlart; f (t) = f (+1) ifadesiyle belirlenen periyodik hethangi bir fonksiyon gu sartlani sagladiginda Fourier Serisine agulabilir: a) Fonksiyon siireksiz ise, 1 periyodu igerisinde sonlu sayida siireksizlik noktas1 bulunmalidir b) Fonksiyonun | periyodu igin sonlu ortalama degeri bulunmaldir. ¢) Fonksiyonun sonlu sayida pozitif ve negatif maksimum degerleri olmalidhir. Dirichlet sartlari olarak adlandirilan bu’ sartlar _ saglandiginda fonksiyonun Fourier agilim vardir ve trigonometrik formda syle yazilir; FO = a0 + a, Cos. Wta,cos2.wt + ......4 a,coswvt + b, sinwt + b,sin2wt +.......1b, sinvwt # (2.6) veya f(t) =C, + C\Sin (wtp,) + Cz Sin (2wt-2) seklinde yazilabilir. Bu takdirde periyod | olacagina gére integralleri (O, T) +C, Sin (vwt-p,) + (2.7) veya (-I/2, 1/2) araliklari igin hesaplamak gerekir. ay, a,, b, katsayilarini veren formiiller iseaqt 2Tr wa 2.8) zl (t). dt ( T av= : JP @.coswwtat (2.9) (0).sinvwt.dt (2.10) geklini alir. (2.6) ile (2.7) denklemlerini aycosvwt + b,sinvwt = C,sin (vwt-@,) seklinde egitlenirse c.=Vavebe ifadesine "Harmonik Modiilii” denir. Ve tas agisi da Q , = are tan-— olarak bulunur. Fourier Serisinin (2.7) ifadesindeki C,, katsayisina “dogru bilesen”. wr'yi igeren C, katsayil terimlere periyodik fonksiyonun “temel terimi” veya “fundamental terimi” denir. Diger terimler ise “harmonik bilesenler” ya da kisaca harmoniklerdir. Mesela; 2wt’yi igeren ve Cy katsayili terim ikinci harmonik, 3wt’yi igeren terim figiineii harmonik, vwt’yi igeren ve C, katsayil terim de vinci harmoniktir. Periyodik fonksiyonun degisimini gésteren erinin sekline gére agilimda bazi harmonikler bulunmayabilecegi gibi bazen de yalniz kosiniislit veya yalniz siniislii terimlerin sadece bir kismi mevcut olabilir. Bu suretle nceden kestirmek miimkiindiir. agilimda birtakim kisaltmalar yapilabilecegini Rastlanan baslica durumlan sdyle siralayabiliriz: a) y = f (x) fonksiyonunun degisimini gésteren eri, birbirinin ayn fakat ters isaretli iki yarim periyottan olugmustur. Bu takdirde f (+x) = - f (x) sart) saglanir. Su halde a, = 0 olmali ve ayn) zamanda x’in gift katlarininkosiniisleri ile siniisleribulunmamali, yani bunlarin katsayilar’ da sifir olmalidir. Bu sartlar kisaca a, = by, = 0=ay, olarak ifade edilebilir. Ve béylece, agilim daha basit olan F(x) = aycosx + aycos3x + .....c+ BySINN + bySiN3X +... seklini ali b) Periyodik tonksiyonun degigimini ydsteren eri (a)’daki_ gart gerceklemekle beraber, ayrica her yarim periyotluk kisim 1/4 periyoda karsihk gelen noktadan gegen bir diisey eksene yore simettiktir. Bu takdirde f (1x) = f (x) sartt saglanir. $u halde ay = ay.) = by = bay = 0 olmasi gerekir Bundan énce de (a) sikkinda bulunan garti da ekleyerek agilimda x’in yalniz tek katlarinin sintislerinin bulunacagi goriiliir, O halde agilim f (x) = bysinx + bysin3x + .....+ boy) :.sin (2k+1) x + seklinde olur. Yani agilimda sadece tek harmonikler mevcuttur. c) Eéri, fonksiyonun sifir degerine tekabiil eden noktaya gore simetriktir. f (-x) = - f(x) sarti saglanir. Burada a, = a, = a2 = ....a, = 0 garte bulunarak agilim £(x) = by.sinx + bysin2xt .......7 bysinvxt.... seklinde yazihr. Yani agthmda siniislii terimler vardir. Hem tek, hem gift harmonikler meveuttur. d) Egrinin bir periyoda kargihk gelen diisey bir simetri ekseni bulunmasi hali. Yani: f (-x) = f (x) sarti gergeklenmistir. Bu gart (c)'deki garta benzer. Fakat sadece bir igaret farki vardir. O halde agilimda siniislii terimler bulunmayacak buna kargilik sabit terimle kosiniislii terimler bulunacaktir. Buna gre agilim:a f(x) = “2 +ajcosx + ajc0s2x + ...... + a,cosvx seklinde olacaktir. 2 Efektif deger ve Giig ig in 1 £() = Fa, + aeoswt + a forksiyonu el (2.13) gins ifade ederek ve ortalama deger ig in, yazs Fa = yo r ; Lineer bir devreye uygulanan periyodik bir gerilim dtisiinelim. Akim (2.14) bulunur. gerilimle aym harmonikteki terimleri igereceginden ancak empedans vw ile degiseceginden, gdriinen harmonik — genliklerinindegisikolacagin: sdyleyebiliriz, Ayrica sonsuz empedansa yol agabilecek paralel rezonans durumlarinda akimin bazi harmoniklerinin yériilememesi de miimkiindiir Genel olarak; akim ve gerilimin am degerleri igin V=V, +E Voin (vwt> o) (2.15) 11, +E Lsm(vwt +) (2.16) yazilabilir. Efektif degerler ise; Akim ve gerilimin ani degerlerinin ¢ arpmiyla verilen ani gtig , p=vi=[V, + DV.sin(vwt + ell, + Dhsin(vw+¥)] 2.19) ve ani giiciin integrali olan ortalama giig P Cos0, +. (2.20) 1 1 . t t Ira = VL. + 5 Vil Cos, + 5 V. yazilabilir.Burada , = @y - , devrenin (vw) rad/s frekansinda esdezer empedans agisidir. Vy, ly siniis fonksiyonlariain maksimum degerleridir, Tek frekansh 1 altenatif akim devresinde ortalam lig 5V,.. Iqu-Cosd iken dograakim devresinde V,.l, dir, Béylece (2.20) denklemi dogru akim, tck frekanshi altemafit akim ve periyodik nonsiniisoidal dalgalara iliskin genel_ iig_ifdesidir. (2.20) denkleminde farkl frekanslarda akim ve gerilimlerden ortalama giice bir katki yoktur. Béylece giig bakimindan her bir harmonik birbirinden bagimsizdir. 2.2.2 Grafik Yéntemi Denklemi bilinen bir periyodik f (x) tonksiyonunun Fourier serisi halinde agilimin: yazmak icin terimlerin katsayilart olan ve (2.3), (2.4), (2.5) denklemleri ile verilen mtegralleri hesaplamak gerekir. Halbuki fonksiyonun denklemi bilinmiyorsa ve sadece degisimini yosteren e@ri deneyle veya herhangi bir yoldan nokta gizilerek verilmigse. bu integralleri ancak yaklasik olarak hesaplamak miimkiin olacaktir. Bunu yapmak iginde verilen egriyi kiigiik pargalara bélerek bu pargalarla ilgili toplamlari yapmak ve bunlart katsayilari veren formiillerdeki integrallere egitlemek gerekir. Denklemi bilinmeyen'y = {(x) periyodik fonksiyonunun degisimini gésteren sekil 2.1*deki egrinin, deneyle gizilmig olarak verildigini farzedelim, Bu egrinin apsisini (0, 2m) aralgi iginde r tane egit pargaya bélelim. Bu pargalara kargilik yelen x degerlerini de Xq = 0. X), Xp. Xe. Xp = 2a ile ySsterelim.Sekil 2.1. Siniisoidal olmayan bir dalganin (0.2) araliginda r tane pargayst bdliinmesi. f(x)'in bunlara uyan degerleri egri tizerinde dlyiilerek h, = 0, hy. he, hy.. h., hr olsun. h, = h,’dir ve bu x = 0 ve x, = 2n'ye kargilik gelen x, ve x, degerlerinin esit oldugu agikardir. r ne kadar biiyiik olursa, béliinen pargalar 0 kadar kiigtik olacak ve hesaptaki yuklasikik da o kadar azalacaktir. Bu fonksiyonun agiliminin sabit terimini bulalim. Denklemi bilinen f (x) fonksiyonunun agiliminin sabit terimi 14 Sor Jr dx formiilit ile verilmigti. Bu formiit fonksiyonun ortalama degerini gdsterir. Egrisi verilen periyodik tonksiyonun ortalama degerini yaklayik olarak bulmak igm, kiigiik dikddrt-genlerin yiizélgtimlerini toplamak ve sonra bunu dikdérigenlerin tabanlarmin toplami olan X,’e bilmek gerekir. Dikdértgenlerin ortak olan taban boylarint Ay ile ve hethangi birinin yiiksekligini de hy ile ydsterelim. Biltiin dikdértgenlerin yiizélgtimlerinin toplam:S= Shy.dx (2.21) fei dir. = Ove k =riginh, =h,=0 olacagindan yukaridaki ifade de k’ya sadece Iden r-I’e kadar degerler verilmistir. 0 ve r degerleri verilmemistir. Béylece yapilan toplamda hy'lar dewisik degerler alacak, fakat AX’ler daima ayni kalacaktir, O halde = Sih.AX = b, AX +h. AX+.....th, AX +h AX = = AX(h, + hy+... (2.22) = Ax. Sh, (2.23) Si . 1 elde edilir. Buradan x, = r.Ax oldugu da gézdniinde tutulursa ] istem yoprer ging devre IGevirici T-< (Oijitai) Sekil 2.3. Dijital harmonik analizérii. Yéntemin bagarili olabilmesi igin isarev/giiriiltii orammin gok bilyiik olmasi gerekir. Baska bir tabirle bir peryotta alinan dreklerin diger periyottakilerle ayn olup olmadigi ya da drnek alma sirasinda gegici bir bozulma olup olmadigi problemi vardir. Bu problemi gidermek igin sadece bir periyot degilde birkag periyod incelenerek ortalama alimir. Bunun sonucu olarak da sistemde yazma ve tekrarlama igin ayri bir béltimiin gerekliligi ortaya gikar. Gériiliiyor ki drnek alma ve dijital hesaplama ile harmonikler faz agilart ile birlikte dlgiilebilmektedir. Ustelik hassasiyet arurilabilmektedir, Ancak bu sistemler pahali ve karmagik oldugu igin her alanda rahatga kullanilamamaktadir. Harmonikleri faz ayilart ile birlikte dlgiilebilecek analog tiirden dlgii diizenleri heniiz pek gelistirilememistir. Bunun nedenini elektronigin birgok dallarinda oldugu gibi harmonik analizinin engok uygulandigi yerlerde bile harmoniklerin faz agilarinin bulunmasina gok fazla ihtiyag duyulmayigina baglayabiliriz.Elektrik devrelerinde lineer olmayan elemanlarin kullanilmasinin gtin gectikce artmasi, harmoniklerin genliklerinin dlgiilmesi kadar faz agilarimin da lgiilmesinin Snemini artirmisr. Sadece ikinci harmonigin var oldugu durumlarda bile bu harmonigin genligi ayn kalmak sartyla faz agisimin degisiminin isaretin dalya geklini ne kadar etkiledigi malumdur. Dijital harmonik analizérleri, sadece belli ve az sayida harmonik katsayisinin dlgiilmesi ile ugrasildiginda pahali gelmektedir. Bu bakimdan zaman zaman az sayida harmonigi dlgebilecek analizérler de aragtirilmistir. Potter/I/, Medhurs/2/ ve Atherton/3,4 / siniisoidal kaynakla uyantar lineer olmayan bir devrenin gikisindaki harmonikler bilindiginde, devrenin giris-gikis karakteristiginin nasil bulunabilecegi ile ilgili metodlan gelistirmelerinden sonra, 1967’de Jain ve Ather/S/ alternatif akim denklestiricisi prensibine dayanan bir harmonik analizérii gelistirmisler ve bunun lineer olmayan bir devrenin karakteristiginin _ bulunmasinda kullanilabilecegini géstermislerdir. 1977 yilinda Szabados ve Hill/6/ aymi ilkeye dayanan benzer bir analizér gelistirmislerdir. Jain ve Atherton’un daha az eleman kullanilarak yapilan bu analizir ile harmoniklerin faz agisi daha dogru élgiilmesinde zaman aher tig ayri ayara ihtiyag duyulmasinin yan sia sade tek harmoniklerin dlgiilebilmesi bu diizenin fazla tutulmasin: dnlemistir. 1978%'de Takagi'nin gelistirdigi bir Fourier déniigtiirictisi/7/ harmoniklerin faz agilari ile birlikte Slgiilmesi igin kullanilabilir. Bu Fourier dSniistirictisi dérdiineti harmonige kadar genligi ve faz _ayisiyla Slgebilmektedir.BOLUM -3 3. HARMONIKLERIN TRANSFORMATOR UZERINE ETKisi 3.1 TRANSFORMATORLERIN NONSINUSOIDAL AKIMLARLA YOKLENMES/ 3-1-1 Transformatérlerin Esdeger Dengesi Yiikldi galigan bir transformatérde primer ile sekender sargilar arasinda magnetik bir baglanti vardir. Bu iki devreyi elektriki yénden kiyaslayabilmek igin sargilardan birisine ait biiyiikliikler digerine indirgenir. Ancak bu iglem yapildiktan sonra iki devre elektriki olarak incelenebilir. Sekil 3-1 Transformatériin primere_indirgenmis esdeger devresi No! =a. Nz (3.1) N3= Sekonder sarim says E,'= aE, (3.2) Sargt gerilim degeri ; (33) aR: (3.4) a Xl (3.5)3.1.2. Transformatirlerin Dért Uglu Gésteriln Transformatér esdeger semalarinin en basiti drt ugh seklidir. Bir tranformatériin , RiXy. Xq ve Rfe degerleri biliniyorsa o transformatériin dért uglu seklide biliniyor demektir. Dért uglu teorisi aynen transformatérlerde de uygulanir, Genel olarak dért uglularda T ve I baglamalari kullanihr, Devre semalari asagidaki sekillerde verilmistir. Y baglamasinda kisa devre omik direnci ve kisa devre reaktansi ikiye béliinmiis olup Xq ve Rfe paralel direnglerinin iki tarafina yerlestirilmistir. 11 baglamasinda ise paralel direnglerin iki katlan dért uclunun iki ucuna parale! olarak baglanmaktadir. WR = WeXIK 12%%q 12 Rix Rak XK 2X 2Xm (a) (b) Sekil 3-2 a) Transformatdriin dért uglu olarak T baglamasi b) Transformatériin dort uglu olarak n baglama 3-2. Transformatérlerin Harmonik Bagimli Modeli Sekonder tarafindan sinusoidal olmayan akimlarin _gekildigi transformatérlerde hem primer hem sekonder sargilarmdan harmonikler akar. harmonik Ayrica ug gerilimleri harmonik gerilim diisiimlerinden bilesenleri igerebilir.30 ideal transformatériin primer ve sekonder sargilarinda sarim sayilart ve endiiklenen kaynak gerilimleri esit oldugundan, esdeger devrenin iki tarafi birbirine baglanabilir. ' ’ t Ty Rp vx, WX, RZ Toy menme- — —e- Ip Y Tee { tm y, ve Y) 2 ad Ree x 34) uU K J © Sekil 3-3 v. Harmonik igin ayri kagak akih esdeger devre Sckil 3-1’de “p” indisi primeri ve “s” indisi sekonderi gdstermektedir. R sargi direnci ve x kagak reaktansidir, Rfe demir kayiplarina karsilik diigen direng ve Xq miknatislanma reaktansidir. “' ile primere indirgenmis biiyiikliikler gésterilmistir. (Io, bosta calisma akimidir). Ideal transformatériin kalkmas1 ile transformatériin T esdeger devresi kullanilabilir. (Sekil- 3.2)Sekil 3-4 Transformatériin T eydeger deviesi (v. harmonik igin gizilmistir ) Akim baginuisi (Ip) v = (lo) v + (Isiv (3.6) ve gerilim denklemi (VS) = (BE), + (Is) (RL) + Sv. X's) (Us). v (3.7) yazilabilir. E gerilimi, © noktast gerilimidir T esdeger devrede demir kayiplan ihmal edilirse, bogta akim kolundaki demir kayip direnci ortadan kalkar. T eydeger devrede bosta akim kolu giris veya gikis uglarindan hirime kaydirilirsa, seri direngler ve kagak reaktanslar toplanabilir. (L eydeger devre elde edilir) T ve L egdeger devrede basta akim kolu tamamen ihmal edilirse, paralel bagl demir kayip direnci ve esas reaktans ortadan kalkar. Béylece en basit devre elde edilir. Try 1s Bw Nx, Sekil 3-5 Nemir kayipsiz transformator esdeger devresiTy Ry WX, = — To vl Vpy Ree WXq sd) (a) Tp) Ry vx, a Y Yea) Fre [ ky U Ik You Cb) Sekil 3-6 a) Boyta akim kolu giriyte toplanmuy L eydeger devre b) Bosta akim kolu gikista topkinmis L esdeger devre R, ve X, kisa devre bilyiikliikleri olup R,=Rp+a7Rs’ X,=Xpt+a°Xs' (3.8) (3.9) seklinde elde edilirler. a, transformatériin gevirme oranint gésterir. Diigey kolun tamamen ihmal edilmesi veya bu durumda sargi direnglerinin ihmal edilmesi giz konusu olabilir. Transformatériin temel deneyleri (basta gahyma ve kisa devre galisma deneyleri) temel frekansa gore yapilarak sargi direngleri ve reaktanslari temeldevre parametreleri hesap cdilebilir. Bu islemlerden sonra harmonik igin esdeger devrelet verilir. 3.3 Transformatériin Nonsinisoidal Akimla Yuklenmesi Elektrik enerji sistemlerinde daha dneede —belittigimiz gibi nonsiniisoidal akimlar dolagir. Bu tir akimlarin nasil olustuklari béliim 1-2’de ele alinmistir. Burada gesitli sekillerle meydana yelmis olan baz akimlarin transformator tizerindeki etkisi incelenecektir. Transformator tizerinde kare, tiygen, trapez ve gene! olarak bozulmus siniis seklindeki akimlarin etkisi incelendiginde bunlarin transformatér iizerinde ek kayiplar meydana getirdikleri gériilir. a) Kare dalga i + Tin Sekil 3-7 Kare dalga akim Fourier agtlimi: (T = 2x ise) 4 I i@= (sinwt + sin swt + f isin Qk tywt) (3.10) b) Uggen dalga Sekil 3.8 Uggen dalga akim Fourier agilimi: (T sin(2k +1) wt (3.11)34 c) Trapez Dalga i Im Sekil 3-9 Trapez dalga akim Fourier agilims (T= 27 ise) n Cos +E Gay O° Tat la 4) Bozulmus sinils dalga i In Sekil 3-10 Bozulmus siniis dalga akim Fourier analizi: Grafik yontem kullanilarak ( T = 2n ise) i(t) =Imy, sinwt + Im, sin 3wt + ......+1m), sm (wt) (3.13) Yukarida = matematiksel ifadeleri verilen akimlarin meydana getirdikleri ek bakir kayiplari genel olarak sdyle ifade edilir Pk= Pk, = Sih? Rk, (3-14) a Burada n; En biiyiik harmonik mertehesini I,: h. bilesen harmonik akimi Rk, ° sh. bilegen omik direng (Transformatr kisa devre direnci) * Galigmamizda her harmonik bilegen igin Rk degerinin degismedigi kabul edilmistir. (Rk = Rkn = sabit)BOLUM -4 SAYISAL UYGULAMA ORNEK SISTEME UYGULAMA. Transformatériin sekonder sargilarindan gekilecck olan nonsinusoidal akimlarla olusacak kayiplarin incelenmesinde - Kare dalga jggen dalga - Trapez dalga - Bozulmus siniis dalga g6zéniine alinmisur. Bu dalga sekilleri uygulamada engok karsimiza gikan_ sinusoidal olmayan akim dalga gekilleridir. Bu dalgalarin. meydana gelis sekilleri incelenmeyip sistemde varolduklan diisiiniilmektedir Analizde iki durum; bu akimlarin degerleri: bakimindan iki hali dikkate alinmisur. 1) Nonsinusoidal akimlarin maxsimum degerlerinin egit olmast 2) Nonsinusoidal akimlarin efektif degerlerinin eyit olmasi Her iki halde de transformatérde olujan bakir kayiplart hesaplanmis ve sonuglar tablolar verilerek irdelenmistir. ORNEK DEVRE Transformatér [~ Nonlineer Yiik Sekil (4-1) Ornek devir Gosterilimi Sekil 4-1"deki sistem gézéniine alinnnstn Bu sistemde biiyiikliikler primere indirgenmig durumda30 100 kvA 11000/2200 Volt tay olup Rk = 13,3. (R612 RY=72Q) Xk = 62,42 (XI Rk: Kisa devre egdeger direnci 3129) Xk: Kisa devre esdeger reaktans R, _ : Primer sagni direnci Ry’: Primere indirgenmis sekonder direnci XI, _: Sekonder reaktansi Xl, : Prime indirgenmis sekonder reaktanst Olusacak ek bakir kaybi Etkili olacak akim degeri I ise T= (12+ 1g? +..tin?)!? P= DR 7 formiiliiyle hesaplanur. 1, | = Temel harmonik efektif degeri 1, = 2. harmonik efektif’ degeri I, =n. harmonik efektif degeri 4.1, Maksimum akim degerleri esit olan non sinusoidal akimlarin sekonder devresinden ¢ekilmeleri 4.1.1 Yk akanunn kare dalga olmasi hall. I, Bu akimin harmanik spektrumu sekil 4 7.a°da verilmistir. oT aul Sekil 4.2 Kare dalga yiik akimi Fourier analizi su sekildedir.4m f [sinwe + sin (2k + 1)wt sim3wt sinSw s 5 mn, in’ i) = Im yerine 10 A degeri konularak sekonderden gekilen (lyn n= 1.7) akimlarin maksimum degerleri bulunur. Bu degerler V2 ye biliinerek efektit akim degerleri elde edilir, Temel bilegen 1. = Alm W201 Bu biiyiikliklerin primere indirgenmiy hali =O81R A ti: gevirme orant olmak iizere ii = 5 alimirsa: 1,8005 L (Temel bilesen) 0,4002 A 0,3601 A. 0,2572 A 10,2 A = 0,163 A Toplam kayip Pou olmak iizere u Pou = DORK.I?s, Pou, = 43,6 wPeuy = 6,85 w Peus = 1,79 w Peur= 0,88 w Peuy = 0,25 w Pou, = 0,05 w bulunur. 4.1.2 Yik Akimmin Uegen Dalga Olmast Hall Harmonik spektrumu gekil 4-7b'de verilmistir. aa! Sekil 4-3 Uggen dalga yiik akimi Fourier analizi su sekildedir & 19> E-vn(sinve- 5 ind 35 sinSwt - ==sin7wt 7 Im = 10A olmasi durumunda sekonderden ¢ ekitn harmonik akim degerleri Efektifakim degerleri olarak Primere indirgenmis hali: (ii = $ igin) In _ 5,73 Ly, AST = b146 A 0,636 ly aS" = 0127 A Diger harmoniklerin etkisi ilimal edilebilir diizeyde Pou = Rk (Io7 + Lay") = 13,3 (1, 146° + 0,025°) = 17,76 w Pou, = 17,46 w L Teme! bilegenin olugtindugu kayip. Pou; = 0,22 wPous = 0,023 w 4-1-3 Yiik Akimimin Trapez Dalga Olm Mali Harmonik spektrumu sekil 4-7e'de verilmistir Im Sekil 4-4 Trapez Dalga Yiik Akimi Fourier analizi yu sekildedir 4h 1 1 a i@y = SP sin (2k 41)) + T ket Laken Cos(2k 11) _! I Qk+) 4) Im = 10A olmasi durumunda sekonderden gekilen harmonik akim degerleri; efektif akim degerleri olarak: i (t) = 11, 86 sint + 1,34 sin3t- 0412 sinSt 81,86 P 1, == = 9,386 A (Temel bilegen) v 1,34 1, === 095A oO 2 0,412 Sekondere indirgenmis durumda: ii = 5 igin In, = 1,67 A (Temel bilesim) In = 019A Ing = 0,36 A Olusaeak ek bakir kayiplari Pou, = 13,3 1.67° = 37,4 w Peus = 13,3 0,66" = 0,05 w40 4-1-4 Yiik Akimimin Bozulmuy Siniis Olmas: Hall Harmonik Spektrumu sekil 4-7'd de verilmistir i Im Sekil 4-5 Bozulmus siniis geklinde yuk akin Fourier analizi (Grafik yéntem ile) Im=10A igin i(1) = 8,26 sint + 3,07 sin3t + 0,65 sinit t... Harmonik akimlart efektif degerleri 8,26 = S81 A (Temel bileyen) Primer tarafina indirgenmig akin degerlers (i Sag in 0,434 A 0,052 A Pou, = 13,3 x 1,16 Peus = 13,3 x 0,43 13.3 x 3,092 Peus Bu degerleri tabloya tayirsak maxsimum degerleri_ esit olan nonsiniisoidal akimlarin émek transformatér sistemine uygulanmasi sonucu olusan kayitlar Tablo I'de verumistir.41 TABLOL TOPLAM Gekilen Yik Aku Kaytp Gig (Pcu) (W) KAYIP GUG Harmonik derecest Wy) Ts { Kare dalga a6 TSS 1179 Usgen dalga 17.46 | 0,22 | 0,023 I 7 Traperz dalga 74 [oss foos | +—— Bozulmus sin. dalga. | 18.14 [25 4-2 Efektif Degerleri Egit Olan Nonsinusidal akimlarin Sekonder Devresinden Cekilmesi i (t) = Im. sinwt Im= 10 A ise 10 left = == = 7,07 A oly v2 a left = 7,07 A degeri her dalga (siniis, kare, tiggen, trapez ve bozulmuy siniis) igin sabit kabul edilir. Ve kaysp giigler hesaplanir 4-2-1, Yiik Akiminin Kare Dalga Olmast Hali Im = left = 70,7 A bulunur. . Alm ( Pood i()= FR [sine + | singe gsinst + Fourier agiliminda Im = 7,07 A alinirsa:mig hali (it = Sig in Bu akimlarda oltgacak kayip giigler: Pou = Rk. 1, Pou, = 13.3 x 1.2722 = 21,52 w 3,3 x 0.4242 Peus = = 140. Peus = 13,3 x 0.2542 Peuy = 13,3 x 0,1722 = 0,44 w Pouy = 13,3 x 0,1412 = 0,26 w 86 w 4-2-2 Yiik Akimumn Usgen Dalga Olmasi Hali left = 7.07 A ise Yapilan hesaplamalar sonucu Im = 12,25 A sonucu bulunmuytur. y= 2, i( entFourier agiliminda Im = 12,28 A degeri konulursa sekonderden gekilen efelefif akim degerleri: Iz) = 7,021 A (Temel bilesim) I, = 0,636 A ae = 0.226 A Ip = 0.1164 sonuclart bulunur, Bu akimlarin primere indirgenmis degerleri (? = 5 igin) Iny' = 1.41 A (Temel bilesen) Igy! = 0.156 A I3¢ = 0,056 A Ip = 0,039 A Bu akim degerleri igin olugacak kayip giigler Pou = SORk.I 0 formiiliine gore hesaplanacak olursa Pou, = 13.3 x 1,417 = 26,23 w Pou, = 13,3 x 0,156" = 0,324 w Peus = 13,3 x 0,056" = 0,04 w Pu; = 13,3 x 0,039" = 0.01 w sonuglarina varilir 4-2-3 Yiik akiminin trapez dalga olmast hall leff = 7.07 A degeri igin he planan max akim degeri Imax = 8.4 A’dir » = 4im_t fo A 2k +1 L(2k I } pink I+ Cos(2k + vty i D Qk +1) Fourier agiliminda Im = 8.4 A konulursa sekenderden gekilen efektif acim dejerleri I, = 6.95 A (Temel Bilesen) 1, =0,8AI= 0.3 olur. B udegerlerin primere indirgenmig hiali (U = 5 igin) Ly =14a = 016A 0,057 A Bu akim degerleri igin olusacak kayip giigler. Pou = DORk.Ii,° formilliine gére hesaplanacak olursa = 13,3x 142=26w Pou, = 13.3 x 0,162 = 0,35 w Peus = 13,3 x 0,0572 = 0,04 w Pou, sonuglarina varilir. 4-2-4 Yiik Akiminin Bozulmus Sinus Olmas1 Hali left = 7,07 A sartim saglayan egri i In Sekil 4-6 left = 7,07 A sartin: saglayan eg seklinde olup grafik yéntemle fourier analizi sonucu i (t) = 9,3 sin t+ 3,53 sin3t + 0,7 sinS t seklinde bir agilim elde ediler. Sekonderden gekilen efektif akim degerleri. In, = 6,52 A (Temel bileyen) 253A bs=05A olur. Bu akimlarin primere indirgenmig hali (ii = 5 ) 3. A (Temel bilesen) lay =0,5A Lf =0,1A Bu akim degerleri igin olusacak kayip xiigler.Peu = DORk.Ih,? formiiliine yére hesaplanirsa Pou, = 13,3 x 1,32 = Peu, = 13.3 x 0,52 = 3,05 w Pous = 13,3 x 0,1 = 0,13 w Bu degerleri tablolara tagirsak; Tablo 2'de efektif degerler eit olan 2,98 w 4s mek sisteme uygulanan nonsiniisoidal akimlarin transformatériin meydana getirdigi kayiplar verilmistir TABLO2 oy] 4 TOPLAM | Gekilen YOk Alum Kayip Glig (Peu) (W) KAYIP GUC “Harmonik derecest 1 13 s 7 9 mn Kare dalga 2152 [24 [086 [O44 | 0.26 26.48 Usgen dalga 26.23 [0.156 | 0,056 | 0,039 26.48 Traperz dalga 26.21 [0.35 [0,04 264 Bozulmus sin. dalga. [22.98 [3.505 [0,13 26.615 4-3 Ek Kayiplarin Toplam Kayip Giice Oram 4-3-1 Maksimum akim degerlerinin egit olmast durumunda harmoniklerin olusturdugu ek kaytplarin toplam kayip giice oranlart a) Kare dalga igin Pk = Pk, + Pkh Pk, = Harmonik kayip giig Pk = 43 + 4,8 + 1,73 +0,9+0,5+03 Pk, = 43 w46 b) Ucgen dalga igin Pk = Pk1 + Pkh Pk = 17,46 + 0,22 + 0,03 Pk = 17,6 Pk, = 17.46 Pk, Pk, % pe eh? Ze EEE %0.17 ope 700.17 = %98.63 k c) Trapez dalga igin Pk = Pkl + Pkh Pk = 37,4 + 0,5 + 0,05 Pk =38 w Pk, = 37,4 w Pky Pk, ~— =%l, %—!- = %OR,: YG = LS aa 42 PkS PE d) Bozulmus Siniis Dalga igin Pk = Pk, = Pk, Pk = 18,14 +2,5+0,11 Pk = 20,75 w Pk, = 18,14 w % = %0,147 Pk, Ph % =% “os RT Yop = Vol Fi 7.42 ks eke = 60,53 Pk TABLO -3 Gekilen Yak Akim = Kare | Usgen Trapez | Bozulmus sinus th %~Pki/pk | %Pki/pk | Yopki/pk Yopkiipk 1 83,76 98,63, OR 42 8742 94 “| ar 334 eo} a} ufo 4-3-2 Efektif degerlerinin esit olmast durumunda harmonik kayiplarin toplam kayba oranlart a) Kare dalga igin Pk = Pk, + Pkh Pk = 26,6w Pk, = 22,52 %93 ot = v684,66 09,3 op = 84.66 %3,23 1,7 = %0,68ag b) Uggen dalga igin Pk =Pki + Pkh = 26,6w PkI = 26,23 w Pk, Pk, % =%l, % Yor = Yol22 Pe = %IB6 Pk ° Pk = %015 c) Trapez dalga igin Pk = PkI + Pkh Pk = 26.5 w PkI= 26,1 w Pk, % 14 eet 2 MORE fo fly op = MIR. 0.15 4) Bozulmus Siniis Dalgasi igin Pk = pk,+ Pkh =26,6w Pk, = 22,98 w okt 24613 Pk 9 PES = 960,48 Pk . Sonuglar toplu olarak tablo 4°de verilmistir49 TABLO 4 Gekilen Yak Akum Kare “Dcgen ‘Trapez Bozulmug sinus h wPki/pk | %PKipk | “apki/pk | ‘Yopkilpk 1 84,66, | 98.6 8S R64 3 93 F122 4 2 5 3,23 O15 O15 OAS 7 17 : | : a 9 099 n [68] T |50. 4.4. Yak akimlarinin harmonik spektronlart 4.4.1.Yiik akimlarinin harmonik spektrumlari (Im=0) left(A) 12 10 a 6 4] 2 o Sekil 4.7.4. Kare dalga icin, left(a) 8 esanueraan Ccgen dalga igin, left(A) 5 4 3left(ay Nw a aoanr 2 Sekil 4.7.d. Bozulmus sm. dalga igin, 4.4.2. Yiik akimlarinin harmonik spektrumlari (Left=10A) igin tett(a) 8 7 6 5 4 3 2 1 o 1 3 5 7 8 h Sekil 4.8.8, Kare dalga igin, left(a) 8 7 6 5 4 3 2 1 ol 1 3 5 h Sekit 4.8.b, U¢geleft(a) ennesuay left(A) ose naa Sekil 4.8.4. Borulmus sin. dalga igin,53 SONUGLAR VE ONERILER Enerji sistemlerinde cesitli sebeblerden dolay harmonikler meydana gelir. Bu harmoniklerin meydana gelmesini saglayan kaynaklar Béliim-I"de agiklandigi iizere genel olarak transformatérler generatérler redresdrler ve arkla galigan cihazlardir, Harmonikler enerji. sistemlerinde’ istenmeyen sonuglar meydana getirirler. Bu olumsuz etkileri teknik ve ekonomik etkiler olarak iki ana bashk altinda toplamak miimkiindiir. Teknik problemler. sistemin galismasini olumsuz yénde etkileyen tiiketiciye kaliteli enerji sunulmasin engelleyen problemlerdir. Ekonomik problemler ise optimal galismay) etkileyen problemlerditr. Biitiin bu etkilerinden dolay: giig sistemlerinde harmoniklerin bulunmasi istenmez. Ve bu harmonikler miimkiin oldukga giderilmeye galigilir. Harmonikler transformatérler ‘izerinde de oldukca problem olustururlar. Bunlarin basinda harmoniklerin sebeb olduklari ek kayiplar gelir. Bu galismada olusan ek kayiplar sayisal degerler olarak ortaya konulmustur. Omek olarak ele aldigimiz transformatérde bu ek kayiplarin seviyesi 30-50 w. arasinda degerler almitir. Harmonikler dolayisiyla olugan bu ek kay:plar, transfarmatérlerin isimmasina sebeb olurlar. Bu isimma olay:da ekonomik agidan dezavantaj olusturur, Ayn sekilde transformatériin ayiri ytiklenmeside séz konusudur. Transformatérlerdeki 1s1 artis: beraberlerinde baska problemleride getirirler. Bunlar yalitma ve sogutma problemleridir. Isimma olay: arttikga yalitma ve sogutma islemleri igin ek masraflar soz konusu olacaktir. Harmonik seviyesindeki artis isi artigina buna paralel olarakta yiiklenme oraninda artisa sebeb olur54 Biitiin bu istenmeyen etkilerin yok —edilebilmeleri__veya azaltilabilmeleriigin harmonikli (nonlineer) yiiklerin iiltre edilmeleri gereklidir. Bu filtre devreleri, isletme optimizasyonu g6z dniinde bulundurularak tasarlanir.KAYNAKLAR 1. Potter. B.E., A note on Obtaining Power Series Transfer = Trans. CT-11, Coefficients From Harmonic Levels. IE (1964), 291 2. Medhurst, R.G.: Calculations of Transfer Chracteristies from Measured Harmonic Levels, Elektronik Letters, 2, (1966), 152. 3. Atherton D.P., Jain, N.K., Identification of Double Valcied Nonlinearities from their Harmonics Response, Electronic Letters, 3. (1967), 485. 4. Jain. N.K., Atherton D.P., Development and Application of Generalized Harmonic Analyser international Elektronies Conf. Toronto. (1967), Makale No: 67072. 5. Szabados, B., Hill, E.F., On Line Measurement of Power System Harmonic JEEE Trans. Ins Meas, IM-26, (1977), 170-175. 6. Takayi, T. An Analog parallel Fourier Transform Equipment and its Appication to the moving Vehicle Petection in a special Frequency Domain, IEEE, Trans Ins. Meas. IM-27, 3, (1978), 215-219. 7. Giilgiin, R. Giig Elektronigine Giri (1980). 8. Power-System harmonics, An overview. IEEE Transactions on power apparatus and systems, vol. PAS-102, No. 8, August 1983.6zGEgmis 28 Temmuz 1973°de Burdur’un Bucak ilgesinde dogdum. ilk, orta ve lise tahsilimi Isparta’da tamamladim. 1993-1994 yilinda Yildiz Teknik Oniversitesi Elektrik Elektronik Fakiiltesi Elektrik Miihendisligi Béliimiinden mezun oldum. Ayni yil yine Yildz Teknik Universitesi Fen Bilimleri Enstitiisii Elektrik Mithendisligi Béliimii Ytiksek Lisans Programina basladim.