Prvi dio

1.Vladalački naslovi u srednjevjekovnoj Srbiji

Stefan Nemanja – osnivač nemanjićke dinastije, nosio je naslov velikog župana i nije bio krunisan. Prvi
krunisani vladar ove loze bio je Nemanjin sin – Stefan Prvovjenčani. Krunisanjem faktička vlast
pojedinca postaje zakonita i on zauzima mjesto u redu hrišćanskih vladara. Taj čin označava u
duhovnom smislu akt božije milosti, i upravo ovaj momenat ističu u svojim naslovima, a Stefan
Prvovjenčani je isticao i prije krunisanja.
Kraljevska kruna je u Srbiju bila poslata iz Rima 1217. godine. Kraljevstvo je u Srbiji bilo ustanova koja
je prvenstveno označavala monarhovu suverenu i vrhovnu vlast. U nekoliko slučajeva pored kralja bio
je krunisan i mladi kralj kojem bi bio povjeren na upravu dio državne teritorije, najčešće Zeta.
Zamršena je bila situacija u doba vlade Dragutina i Milutina. Vladar koji je odstupio nije izgubio
naslov. Milutin ga je takođe stekao, a Dragutin samostalno zavladao. Ideja državnog jedinstva nije
bila napuštena što pokazuje spor o prestolonasljeđu koji je izbio po Milutinovoj smrti. Dragutinov sin
bio je smatran zakonitim nasljednikom. S toga položaj kralja ukoliko je Milutin u pitanju podsjeća na
položaj regenta. U doba carstva kraljevski položaj je status kralja Vukašina. Mladi kralj je predstavljao
savladara.

2.Prestolonasljedni red u srednjevjekovnoj Srbiji

Prestolonasljedni red je svoj korijen nalazio u običajima. U ranom srednjem vijeku preovladavalo je u
srpskim zemljama načelo seniorata. To se dobro vidi u Raškoj gdje se promjene na prestolu vrše često
nasilnim putem, ali uvijek u okviru jedne kuće. Postojala je svijest o tome da pravo na presto polaže
jedan rod kome pripada vladalačka vlast. Nemanja je vladao samo jednim dijelom srpske zemlje, a
činjenica da su drugim dijelovima vladala njegova braća nije potirala svijest o državnom jedinstvu. Za
vrijeme Nemanjine vladavine stvorilo se uvjerenje da titular velikog župana pripada isključivo
Nemanjinim potomcima, a ne i potomstvu njegove braće.
Nemanja je podijelio državno zemljište povjeravajući ga na upravu svojim sinovima. Ovome u prilog
govori i to što je Rastku bio dodijeljen na upravu Hum kojeg se odrekao i zakaluđerio. Najveći dio
države Nemanja je ostavio sinu Stevanu postavivši ga za nasljednika, što dovodi do spora, jer je
njegov najstariji sin Vukan osporio po očevoj smrti Stevanovo pravo.
To je bio prvi slučaj da se ističe pravo primogeniture ili prvorođenja. Sv. Sava je izmirio braću, ali
može se zaključiti da pravo primogeniture nije uspjelo da nadvlada vladarevo raspolaganje. Sudar ova
dva načela, tj. primogeniture i vladarevog slobodnog raspolaganja potrajaće kroz čitavo razdoblje
kraljevstva. Pri nasljeđu Stefana Prvovjenčanog ova načela su se poklopila = vladar je raspolagao
prestolom u korist svog najstarijeg sina. Za vlade Stefana Radoslava postavlje se pitanje može li se
raspolaganje vladara poništiti, potvrdan odgovor na ovo dao bi Radoslavljev silazak sa prestola.
Radoslavljev mlađi brat Stefan Vladislav je bio prinuđen usljed političkih komplikacija da prepusti
vladu sinu Stevana Prvovjenčanog - Stefanu Urošu I. Ovdje načelo primogeniture nije odigralo
nikakvu ulogu, ali izbilo je za vlade Uroša I. Uroš I je izvršio raspolaganje u korist svog najstarijeg sina
Dragutina, koji se u stranim izvorima naziva mladim kraljem. Opet su se poklopila načela
primogeniture i slobodnog raspolaganja krunom, što svjedoči o prodiranju primogeniture u pravnu
svijest. Dragutin je najprije raspolaganje izvršio u korist svog brata. Milutin je tako postao savladar -
regent.
Dragutin je poslije toga ponovo raspolagao krunom, ovaj put u korist svoga prvorođenog sina
Vladislava. Po Milutinovoj smrti došlo je do spora između trojice pretendenata. Sin zakonitog kralja,
Vladislav, nije se mogao popeti na presto jer su mu to pravo osporavali Konstantin i Stefan, Milutinovi
sinovi. Vladislav je imao dvostruki argument. Ne samo da je po pravu prvorođenja izvodio pretenziju
od zakonitog kralja nego je tome u prilog išao i Dragutinov naknadni akt raspolaganja krunom.
Neredovna situacija na prestolu podstakla je sabor da 6. januara 1322. godine preduprijedi buduće
komplikacije. Krunisanjem Stefana Dečanskog za kralja, krunisan je i mlađi kralj Stefan Dušan -
prvorođeni njegov sin. Uvijek se pri nasljeđu prestola težilo pomirenju dvaju načela. Ako vladar
raspolaže krunom, on to ne mora učiniti u korist prvorođenog sina. Ako prvorođeni sin ima pravo na
nasljeđe prestola, vladarev akt raspolaganja je izlišan. U slučaju Uroša I i Dragutina pokazalo se da je
bilo naivno uvjerenje da će sudar načela biti prevaziđen ako se raspolaganje izvrši u korist lica koje bi
po pravu primogeniture bilo pozvano na presto. Uvijek je postojala opasnost od novih, naknadnih
raspolaganja. Opet je došlo do istog ishoda. Mladi kralj je ustao protiv oca i svrgao ga s vlasti. Motiv
ovoga može biti dvostruk: 1. Zaštita prava primogeniture; 2. Zaštita raspolaganja u korist pobunjenog
pretendanta. U oba slučaja htjelo se spriječiti novo raspolaganje krunom. Ni pod carstvom se situacija
nije mnogo izmijenila. Kad se Dušan krunisao za cara njego sin Uroš krunisan je za kralja. Po
Dušanovoj smrti, carski naslov će Urošu osporiti Dušanov polubrat Simeon. Još više se komplikuje
državnopravna situacija dodjeljivanjem kraljevskog naslova Vukašinu. Ovo je bio presedan. Savladar
je bio druge plemićke loze.

3.Vladarevi prihodi u srednjevjekovnoj Srbiji

Privrednu podlogu i temelj vladareve moći u srednjevjekovnoj Srbiji činili su njegovi zemljišni posjedi.
Vladar je ubirao dadžbine od potčinjene sebarske klase. Srpski vladar ima i izvjesna isključiva prava na
pojedine izvore prihoda, kojima je jačao i svoj privredni i politički položaj. Ovakva prava nazivana su
regalijama. Vladarev prihod je predstavljao neposredni porez na zemlju koji se nazivao soće. Dužnik
ovoga poreza bila je sva srpska vlastela. Obavezu plaćanja soća predvidio je Dušanov zakonik u članu
42, a visina je bila 1 perper ili kabao žita godišnje. Bar i Budva su plaćali srpskom vladaru posebni
porez akrostih u visini 100 perpera godišnje. Dubrovčani su u srpsku kasu plaćali godišnji danak u
iznosu od 2000 prepera i zvao se srpski dohodak. Vladareve prihode povećavali su naplatama kazni,
zatim carine i izvjesne posebne dadžbine i podaničke obaveze. Članom 128 Dušanovog zakonika
uspostavljen je vanredni namet u slučaju ženidbe ili krštenja carevog sina. Član 127 predvidio je
obavezu gradozidanja za slučaj da grad bude porušen, a član 60 tzv. Ponos vladarev, odnosno službu
prenosa i prevoza za službu dvora. Postojale su dvije tipične regalije - korištenje rudnog blaga i
kovanje novca.

4.Dvorski aparat u srednjevjekovnoj Srbiji

Srpski vladar u srednjem vijeku nije imao stalnu prestonicu. Dobar dio godine provodio je u ratnim
pohodima i putovanjima, ali ipak vladar je razvio oko sebe dvorski aparat. Najstarije zvanje na
srpskom dvoru bilo je zvanje tepčija. S vremenom došlo je do umnožavanja dvorskih zvanja. Činovnici
su imali prvo srpske naslove da bi potom ista funkcija bila označena vizantijskim imenom - npr.
ministar finansija prvo se pominje kao kaznac, a poslije protovestijar. Neke titule nisu u doba carstva
označavale funkciju nego rang, npr. sevastokrator i despot. Dvorskim poslovima upravljao je činovnik
–kvorski knez, a na čelu dvorske kancelarije bio je logotet. Vojnička dvorska zvanja bila su još od
njemačkih vremena vojvode, a u doba despotovine pojavljuje se i naziv čelnik.

5.Državni sabor u srednjevjekovnoj Srbiji

U srednjevjekovnoj Srbiji je pored vladaoca postojao i sabor. Taj državni organ se u izvorima različito
naziva. Riječ je o ustanovi koja se razvijala u običajnom pravu, bez zakonodavčevog miješanja. Sastav
sabora odlikuje se učešćem, kako svjetovne, tako i crkvene vlastele.
Sabor su sačinjavali vladalac i svjetovna i crkvena vlastela. U sabor nisu ulazili vlastelinčići. Saborima
su pored poglavara srpske crkve prisustvovali episkopi i igumani. Čitav sastav sabora nije bio precizno
utvrđen.
Vladalac je pred sabor iznosio ona pitanja koja je smatrao značajnim, za čije mu je rješenje bila
potreba pomoć državnog sabora. Vladalac je često samostalno donosio odluku u slučajevima koji su
bili jednaki slučajevima koje bi u drugoj prilici iznio pred sabor. Izuzetak predstavlja izbor poglavara
Srpske crkve. To je bilo jedino pitanje koje nikad nije rješavano bez saborskog pristanka. Sabor je
razmatrao promjene na prestolu, vladalac je na njemu proglašavao svoje povelje, sabor je obavljao
zakonodavni rad, pa i presuđivao u pojedinim slučajevima. Sabor nije predstavljao organ koji bi
ograničavao vladalačku vlast. Vladaoci su najćešće sazivali državni sabor. Sabor je najčešće prihvatao
vladaočeve odluke i odobravao ih.
6.Srpska crkva
Crkva u srednjem vijeku igra važnu ulogu. Ona nije predstavljala samo vjersku zajednicu, već i
moćnog feudalca kojem je zemljišni posjed omogućavao ogroman politički uticaj. Srpske zemlje su po
raskolu crkve(1054. god.) potpadale pod vlast carigradskih patrijarha. Prava istorija srpske narodne
crkve počinje 1219. godine kad je diplomatskim putem izdejstvovano posvećenje prvog srpskog
arhiepiskopa sv. Save.
Po slomu Vizantije, 1204. godine car i patrijarh stolovali su u Nikeji. Nikejska patrijaršija otimala se o
prvenstvo s Ohridskom arhiepiskopijom. Aktom nikejskog patrijarha srpska crkva je samostalna i
izdvojena iz jurisdikcije ohridske arhiepiskopije. Potpunu samostalnost srpska crkva postiže 1346.
godine uzdizanjem arhiepiskopije na stepen patrijaršije. Kanonsko priznanje ovog čina doći će tek
1375. godine kad carigradski patrijarh prizna srpsku patrijaršiju. Prvo arhiepiskopsko sjedište je
manastir Žiča, a presto je kasnije premješten u Peć.
Srpska crkva je bila organizovana u više episkopija. Episkopije se dijele na parohije. Episkop je imao
vjersku, upravnu, sudsku vlast, uživao feudalne imunitete na svom posjedu. Posebnu organizaciju
imao je kaluđerski red. Kaluđerom je mogao postati svako ko dobije blagoslov episkopa, a kaluđerski
život se odvijao u manastirima. Na čelu manastira su bili igumani.

7.Spomenici prava srednjevjekovne Srbije s osvrtom na Dušanov zakonik

Spomenici srpskog prava se dijele u 4 vrste: povelje, međunarodni ugovori, zakoni i gradski statuti.
Povelje – vladalački akti koji predstavljaju darovnice. Njima su vladaoci poklanjali posjede i
uspostavljali povlastice crkvama, manastirima vlasteli i gradovima. Najstarija sačuvana povelja potiče
od Stefana Nemanje, to je Hilandarska povelja iz 1198. godine.
Međunarodni ugovori – su najčešće oni koje je Srbija sklapala sa Dubrovnikom. Najstariji takav
ugovor potiče iz 1186. godine.
Zakoni – Sačuvani zakonski spomenici srpskog prava mogu se razvrstati na prevode i prerade
vizantijskih zakona i na domaće, srpske zakone. Vizantijski zakoni koji su primjenjivani u Srbiji
obuhvataju: Zakonopravilo, Sintagmu Matije Vlastara, tzv. Justinijanov zakon i prevod
Zemljoradničkog zakona. Domaći sačuvani zakoni su: Dušanov zakonik i Zakon o rudnicima despota
Stefana Lazarevića.
* Zakonopravilo ili Nomokanon ili Krmčija je zbornik građanskih i crkvenih propisa vizantijske države,
koje je odabrao i preveo Sveti Sava 1219. godine. Prvi je srpski pravni akt i pisan je na razumljivom
narodnom jeziku. Crkveni dio se sastoji iz Sinopsisa efeskog episkopa Stefana i Fotijevog
nomokanona, a svjetovni iz Justinijanovih novela i Prohirona.
* Sintagma Matije Vlastara nastala je 1335. godine. U Srbiji je bila prevedena za vlade cara Dušana. Iz
nje su u srpskoj verziji izostavljene sve crkvene odredbe, a zadržane svjetovne, te se skraćeno naziva
Sintagma.
* Tzv. Justinijanov zakon je kratak izbor iz vizantijskih zakona. Ova zbirka nema nikakve veze sa carom
Justinijanom I. Nastala je u Srbiji u vrijeme cara Dušana, a njen glavni izvornik je Zemljoradnički
zakon.
* Dušanov zakonik – najvažniji i najznamenitiji srpski srednjevjekovni pravni spomenik, donijet je na
državnim saborima 1349. i 1354. godine. Za izvornike je imao vizantijsko pravo, Vasilike, starije srpsko
zakonodavstvo, povelje, međunarodne ugovore, običajno pravo. Izvorni tekst Dušanovog zakonika
nije sačuvan, ali postoji nekoliko značajnih prepisa. Najbliži originalu su Struški i Atonski rukopisi koji
se čuvaju u Moskvi. Rukopisi koji se nalaze u Beogradu su Prizrenski.
Oko 1/3 članova odnosi se na regulisanje prava i povlastica, tj. obaveza pojedinih staleža i njihovih
uzajamnih odnosa. Tu spadaju odredbe o pravima i privilegijama svjetovne i crkvene vlastele na
njihovim vlastelinstvima i u odnosu na potčinjene i zavisne stanovnike, o teretima i dažbinama
sebara, o položaju gradova i gradskog stanovništva, o privilegijama trgovaca. Osim ovih odredaba
najviše je u Dušanovom zakoniku propisa iz oblasti krivičnog prava, te o sudovima i sudskom
postupku.
* Zakon o rudnicima – izdao despot Stefan Lazarević radi uređenja pravnih odnosa rudara iz Novog
Brda. Rudarstvom su se bavili njemački doseljenici, pa zakon sadrži njemačke izraze koji su prodrli u
srpsko pravo.
Statuti gradova – Sačuvana su samo dva, Kotorski i Budvanski. Oba potiču iz 14. vijeka

8.Vlastela u srednjevjekovnoj Srbiji

Povlaštenu feudalnu klasu u srednjevjekovnoj Srbiji činila je vlastela. Vlastela se dijeli na svjetovnu i
crkvenu, veliku i malu, baštinike i pronijare.
Svjetovna i crkvena vlastela - Duhovnici nisu bili obavezni da vojuju vojsku, što ne znači da su
podanici crkvenih posjeda bili oslobođeni vojne obaveze. Oni nisu išli s kraljem u rat, ali su bili dužni
da brane vlastelinstvo. Crkveni posjed nije mogao biti konfiskovan zbog feudalne nevjere. Bilo je
moguće i da svjetovni vlastelin bude podložan crkvi.
Velika i mala vlastela i vlastelinčići – Velika vlastela je predstavljala vrh piramide vlasteoskog staleža,
dok je mala činila redovno plemstvo. Vlastelinčići su bili poseban društveni sloj koji je predstavljao
vojnički stalež.
Baštinici i pronijari - Vlastela se prema svom zemljišnom podsjedu dijelila na baštinike i pronijare.
Baštinici su imali nad zemljom potpuno svojinsko pravo, ali su morali da služe vojsku. Za neodlazak u
vojsku vladari su im oduzimali baštinu. Pronijari su bili u položaju držalaca državne zemlje, koja im je
od vladaoca bila data u proniju. I oni su služili vojsku. Pronija je ustanova koja je u Srbiju prodrla iz
Vizantije.

9.Meropsi
Zemljoradnik se u srednjevjkovnoj Srbiji označavao terminom meropah. Meropah je bio vezan za
zemlju, nije smio napustiti vlastelinstvo na kojem je imao svoj meropaški posjed, na osnovu kojeg je
feudalnom gospodaru dugovao rabote. Meropsi su u zavisnosti od toga ko im je bio gospodar mogli
biti vladaočevi, crkveni ili vlasteoski. Postoje tri sistema određivanja meropaških rabota: sistem
rabota određivanih količinom zemlje koju su meropsi morali da obrade, sistem rabota određivanih
količinom radnog vremena i sistem dažbina. Sva tri služila su eksploataciji meropaškog staleža.

10.Vlasi
Bili su stočari. Status vlaha u osnovi je jednak sa meropaškim. Vezanost za feudalnog gospodara i
zavisnost od njega predstavljaju osnovne crte pravnog položaja obe kategorije. Stočari su prinuđeni
da se kreću zavisno od doba godine i mijenjaju mjesto boravka. Imali su svoje naseobine, u njima su
duže boravili, a one su se zvale katuni. Osnovna obaveza stočara je u napasanju gospodarevog stada.
Vlasi su za svoj osnovni rad, napasanje gospodarevog stada, primali naknadu u stoci koja se zove
beleg ili mjesečina. Vlahe je teretila posebna dadžbina koja se zvala travina, a ovu obavezu pominju i
povelje i Dušanov zakonik.

11.Sokalnici i seoske zanatlije

Predstavljali su poseban sloj čiji pravni položaj nije moguće tačno opisati. Sokalnici su imali iste
obaveze kao i meropsi, ali po količini su bile manje. Takav položaj imale su i zanatlije u selima. Ne
može se tačno odrediti sokalničko zanimanje. Oni su pored bavljenja poljoprivrednim radovima,
posvećivali se i stručnim poslovima, ali ne stalnim. Sokalnicima i majstorima raznih zanata su
smanjene obaveze u zemljoradnji.

12.Otroci
Kategorija slična robovima, ali i bliska meropsima. Sličnost otroka sa robovima sastojala se u tome što
su otroci, kao i robovi, bili lična i nasljedna svojina svojih gospodara – vlastele. Gospodar ih je mogao
prodati ili na drugi način otuđiti, osim što otroka hrišćanina nije smio prodati nehrišćaninu, a otroke
žene nije smio dati ćerki u miraz. Otroci su se po svom položaju približavali položaju meropaha po
tome što su sve više naseljavani na vlastelinstvima i kao takvi, "otroci posađeni na zemlju" dobijali
ista prava i dužnosti koje su imali meropsi. Otroci koji su se nalazili na vlastelinskim dvorovima, pratili
svoje gospodare na put, a ponekad i u funkciji izvršnih organa, izvršilac sudskih presuda.

13. Seosko sveštenstvo

Razlikuju se na popover - baštinike, dakle, popove koji imaju svoju slobodnu baštinu nisu ulazili u
stalež sebara već bili slobodni da odaberu crkvu u kojoj će služiti, popove koji su dobijali od
gospodara "tri njive zakonite" (oni su bili lično slobodni), i one popove koji su dobijali više od "tri
njive" zbog kog viška su morali više davati rabote i dadžbine, bili vezani za gospodara kao meropsi.
Popovi su dobijali od seljaka "duhovni bir" i darove, ali zato su morali da daju svom episkopu
"vrhovinu" (dohodak u znak pokornosti). Popom se postajalo po pravilu iz porodice popova, ali onaj
popovski sin koji nije "izučio knjigu" nije mogao da dobije popovsko zvanje, već je postajao meropah
ili sokalnik.

14. Gradsko stanovništvo u srednjevjekovnoj Srbiji

Svi gradovi u srednjevjekovnoj Srbiji nisu imali isti razvitak. Pored rudarskih i trgovačkih centara u
srednjevjekovnoj Srbiji bilo je i starih primorskih zetskihgradova, ali takođe i vizantijskih gradova u
današnjoj Makedoniji, Albaniji, Grčkoj. Stanovništvo u rudarskim i trgovačkim mjestima uglavnom je
bilo malobrojno. Gradovi su imali tvrđavu, a u podgrađu u drvenim kućama stanovali su rudarski
radnici, zanatlije, trgovci. Trgovištva oko rudnika su bila u početku naseljenja Sasima, a pored Sasa tu
su živjeli, privremeno nastanjeni Dubrovčani, Kotorani, Barani, Splićani, Trogirani. Dubrovčani su u
svojim organizovanim kolonijama imali posebne privilegije (sudio im dubrovački konzul, a sporove sa
Srbima ili Sasima presuđivala mješovita porota).
Sasi su takođe imali povlastice - imali su svoj sud i svoju upravu. Tek krajem 14. i u prvoj polovini 15.
vijeka javlja se u gradovima brojno znatnije domaće stanovništvo koje se bavi pretežno trgovinom,
kojom počinje da se bavi pored vlasteoskog staleža i gornji sloj sebara.
Stanovništvo primorskih gradova je sastavljeno od vlastele koja je držala vlast u svojim rukama,
građana koji su se bavili trgovinom i zanatstvom, pučana i izvjesnog broja domaćih robova. Ovi
gradovi su uživali veoma široku autonomiju. Imali su svoje statute, samostalno sudstvo, svoje
upravne organe.
Stanovništvo gradova osvojenih od Vizantije uživalo je iste privilegije u sklopu feudalne Srbije koje je
imalo i pod vizantijskom vlašću. Imalo je privilegiju da se sudi pred svojim posebnim gradskim
sudovima. Ti gradovi ni u Srbiji ni u Vizantiji nisu uživali autonomiju. Njima je upravljao vladarev
kefalija, koji je imao vojne i upravne funkcije, presuđivao je i manja krivična djela.

15. Stranci u srednjevjekovnoj Srbiji

U Srbiji je u srednjem vijeku bilo mnogo stranaca, međi njima najvise se pominju Dubrovčani i Sasi.
Njihov pravni položaj u mnogome se razlikovao.
Dubrovčani su imali položaj i povlastice zajamčene međunarodnim ugovorom, položaj Sasa počivao je
na aktima srpskih vladara.
Dubrovčani su u Srbiji uživali slobodu trgovine. Ugovorima je bila predviđena zabrana represalija
prema Dubrovčanima. Za sporove između njih i srpskih podanika bilo je predviđeno posebno sudstvo,
dok su međusobno sporove dubrovčana na srpskom zemljištu presuđivali dubrovački konzuli. Za
štetu pričinjenu Dubrovčaninu odgovarala je župa u kojoj je šteta pričinjena.
Sasi su se počeli naseljavati od sredine 13. vijeka i bavili su se rudarstvom. Oni su uživali povlastice
utoliko što su potpadali pod sopstveno sudstvo, a imali su i svoje upravne službenike. Imali su
dozvolu za krčenje šuma, što je bilo potrebno za rudarstvo.

16. Izvori prava srednjevjekovne Srbije

Glavni pisani izvori prava su povelje, međunarodni ugovori, zakoni(vizantijskog i domaćeg prava) i
običajno pravo. Povelje su vladaočeve naredbe koje se odnose na pojedina lica. To su redovno
darovnice. Njima vladalac poklanja zemljišne posjede, određuje prava i privilegije. Postoje
manastirske, vlastelinske i gradske povljee. Najznačajnije manastirske povelje su: Hilandarska povelja,
Žička hrisovulja, Skopska povelja, Svetostefanska povelja, Gračanička povelja, Dečanska hisovulja,
Arhanđelovska povelja i povelja cara Dušana.
Međunarodni ugovori su uglavnom ugovori između Srbije i Dubrovnika i bili su važni izvori prava jer
su regulisali položaj i privilegije stranih trgovaca u Srbiji. Najstariji međunarodni sačuvani ugovor je
Nemanjin ugovor o miru s Dubrovnikom iz 1186. godine. Ovim ugovorima srpski vladaoci garantuju
dubrovačkim trgovcima slobodu kretanja po Srbiji, određuju kako će im se nadoknaditi šteta ako im
je ko u Srbiji nanese, zabranjuje se udava (okrivljavanje dubrovačkih trgovaca koje bi izazvalo
neposredno izricanje kazne) i izam (naplatu duga jednog dubrovačkog trgovca iz imovine njegovog
zemljaka). Najvažniji je ugovor cara Dušana iz 1349. godine kojim je pitanje naknadne štete
dubrovačkim trgovcima riješeno tako što je sam car Dušan preuzeo na sebe obavezu da nadoknadi
štetu ako bi ih u Srbiji razbojnici opljačkali.
Vizantijski zakoni su Svetosavski nomokanon, Vlastareva sintagma i Justinijanov zakon.
Domaći zakoni su Dušanov zakon i Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića.

17. Obligaciono pravo u srednjevjekovnoj Srbiji (Prizrenska tapija)

Obligaciono pravo u srednjevjekovnoj Srbiji bilo je nerazvijeno, jer su i robnonovčani odnosi na
kojima se to pravo zasnivalo bili nerazvijeni. U 14. i 15. vijeku su se u Srbiji koristili ugovori o:
kupoprodaji, zajmu, zakupu, ostavi, poklonu i razmjeni. Od pisanih ugovora sačuvana su samo dva
kupoprodajna ugovora i to Prizrenska tapija iz 14. vijeka i ugovor iz 1438. godine kojim jedna žena
prodaje manastiru kuću u Trepči.
Akti kupoprodaje su bili česti. Predmet kupoprodaje predstavljale su kako pokretne, tako i
nepokretne stvari, o čemu svjedoči termin kupljenica, koji se koristi da se označi ona nepokretnost
koja se razlikuje od naslijeđenog dobra – baštine.
Prizrenska tapija ima tri dijela: protocol (uvod), tekst i eshatokol (završetak). U uvodu su imena
ugovornika, prvo dolazi prodavac, zatim dva njena sina i ćerka. Zatim dolaze imena susjeda, tj.
sumeđnika. Oni se na ovaj način odriču svog prava prvenstvene kupovine njenog imanja. Ona je
udovica, jer se njen suprug ne pominje. Kraj svakog imena je krst, što odgovara potpisu. Ispravu je
sastavio bilježnik i njegovo ime je na završetku dokumenta. U tekstu se nalazi pored ponavljanja
prodavčevog imena i kupčevo, naglašava se dobrovoljnost pogodbe, navodi se predmet ugovora, a
samo njegovo sklapanje opisuje izrazima postavismo krst i prodasmo. Cijena iznosi osam litara srebra,
dolazi tekst koji se odnosi na prenos i sadržinu prava koje se prenosom pribavlja. Na završetku
Prizrenske tapije navode se svjedoci, njih 13. Potom se potpisao bilježnik, a na poleđini stoje krst i
kupčevo ime.

18. Porodično pravo u srednjevjekovnoj Srbiji

Porodica je u srednjevjekovnoj Srbiji imala dva oblika. To su prosta porodica, tj. inokoština i zadruga.
Inokoštinu je činio bračni par sa djecom, a zadruga je bila sastavljena od više bračnih parova različitih
generacija i njihove djece. U zadruzi, kao i u prostoj porodici, postojao je monogaman brak. Njegovo
zaključenje uređeno je starim običajnim pravom, tako da je crkveno vjenčanje polako i teško ulazilo u
pravni život. Za zaključenje braka bili su po Dušanovom zakoniku neophodna dva akta crkvenih
organa: episkopova dozvola i vjenčanje od strane nadležnog sveštenika. Staro srpsko pravo je za
zaključenje punovažnog braka zahtjevalo ispunjenje nekoliko uslova –od bračnih kandidata se
zahtijevao određen uzrast, neophodan pristanak roditelja budućih supružnika, poseban uslov
pripadnosti pravoslavnoj vjeri, i bilo je neophodno da ne postoje bračne smetnje kao što je srodstvo.
Brak je bio raskidiv u starom srpskom pravu. Najvjerovatnije je iz vizantijskog prava prodrla ustanova
globe koja se plaća pri razvodu braka. Ta globa se u Srbiji zvala raspust.
Jedini pravno važeći brak bio je brak zaključen u formi koju je crkva propisivala. Za brak van tih okvira
Dušanov zakonik je predviđao da se razluči. Rasturio bi se i brak između katolika i pravoslavke, osim
ako bi katolik pristao da pređe u pravoslavce. Zabranjen je bio brak između meropaha i vlahinja, osim
ako bi je meropah doveo i preveo u meropaha.
19. Nasljedno pravo u srednjevjekovnoj Srbiji
Nasljedno pravo je poznavalo testamentarno i intestatsko (po zakonu) nasljeđivanje. Testamentarno
nasljeđivanje bilo je regulisano crkvenim pravom, dok je red nasljeđivanja baštine vlastelina koji bi
umro bez testamenta propisivao Dušanov zakonik, koji je određivao da vlastelinovu baštinu
nasljeđuju prvo njegova djeca, zatim njegovi rođaci do 8. stepena pobočnog srodstva. Ako vlastelin
nema ni takvih rođaka njegovu baštinu nasljeđuje onda vladalac kao pustu ili odumrtnu.
Nasljeđivanje meropaške baštine Dušanov zakonik ne reguliše, jer to prepušta vlastelinu, dakle od
volje vlastelinove zavisilo je da li će meropaška baština poslije meropahove smrti ostati njegovim
nasljednicima ili neće, a većinom jeste ostajala nasljednicima ako bi pružili garanciju da će imanje i
dalje obrađivati i davati rentu vlastelinu.
Ograničenja u pogledu nasljeđivanja sebarskih gazdinstva postojala su još kod seoskih popova i
seoskih majstora. Sin popa mogao je naslijediti gazdinstvo oca ako se spremi za popa, a sin majstora
je morao da izuči zanat.

20. Krivično pravo u srednjevjekovnoj Srbiji

U srpskom starom pravu korišteni su razni termini da označe pojam koji se danas naziva krivičnim
djelom. Povelje i međunarodni ugovori poznaju izraze krivina, obida ili prestuplenije. Dušanov
zakonik opredijelio se za izraz sagrešenije.
Subjekt krivičnog djela bio je označen kao i danas, krivac. Staro srpsko pravo počivalo je na misli o
pravnoj nejednakosti državnih podanika. Svaki stalež bio je podvrgnut zasebnom sistemu krivičnih
sankcija, čak i u istom staležu pravila se razlikuju, npr. Dušanov zakonik predvidio je imovinsku kaznu
za vlastelina koji opsuje vlastelinčića, ali i imovinsku i tjelesnu kaznu za vlastelinčića koji opsuje
vlastelina. I najniža klasa u državi je bila podvrgnuta krivičnom pravosuđu, nije bila obespravljena.
Kad je o objektu krivičnog djela riječ, primijećeno je da je pravna nejednakost dovela do toga da je
višim staležima pružana jača krivičnopravna zaštita. Ona je pružana i nižim klasama, što se vidi iz
Dušanovog zakonika gdje je zabranjena prodaja pravoslavnog hrišćanina nevjerniku.
Ukoliko više lica izvrši jedno ili više krivičnih djela to bi postajala množina subjekata. Ali subjekt
krivičnog djela se ne mora uvijek poklopiti sa subjektom krivične odgovornosti. Staro pravo je
dopuštalo da u pojedinim slučajevima umjesto krivca za njegovo krivično djelo odgovara kolektivitet
kojem krivac pripada, tj. krivična odgovornost mogla je biti individualna i kolektivna.
Kolektivna odgovornost je ostatak iz starih preddržavnih vremena, kada se napad na pojedinca
smatrao napadom na zajednicu kojoj pripada. Ujedno, pojedinac je smatran predstavnikom svoje
zajednice i onda kada učini delikt, odgovorna je čitava zajednica.
Širi kolektivitet koji odgovara kad njegov pripadnik izvrši krivično djelo može biti različit. Bile su
poznate odgovornosti roda, kuće i sela. Dušanov zakonik ukinuo je prvi i zamijenio ga drugim.
Umjesto čitave rodbine odgovara samo porodica. Za povredu groba odgovaralo je čitavo selo.
Individualna odgovornost povlači red pitanja, vinost i uračunljivost učinioca krivičnog djela. Prema
Dušanovom zakoniku pijanica je bio krivično odgovoran, što znači da se nesposobnost takvog lica za
rasuđivanje o sopstvenim postupcima nije smatrala za okolnost koja isključuje ili smanjuje krivičnu
odgovornost. U pogledu vinosti razlikuju se umišljaj i nehat. Nehat je nazvan grijehom, a umišljaj
nehvalica. Za pojedina krivična djela Zakonik je predviđao poseban oblik umišljaja, koji bi se označio
kao zla namjera učiniočeva. Ovakav odnos učinioca prema djelu ima naziv pizma. Kažnjiva su samo
ona djela učinioca učinjena sa pizmom.
Postojalo je više vrsta kazni: imovinska, smrtna, tjelesna, kazna lišenjem zvanja, gubitak časnih prava,
konfiskacija cijelokupne imovine i kazna lišavanja slobode.

21. Krivična djela protiv javnog poretka

Kao primjer krivičnog djela protiv javnog poretka uzima se nevjera, zbor sebara, provod i prejem
ljudski, izam,udava, presto, odboj.
Nevjera – sastoji se u povredi obaveze vojne službe koju su vlastela dugovala vladaocu. To je izdaja –
najteže krivično djelo. Dušanov zakonik predvidio je da je nevjera carski dug, što znači da za ovo
krivično djelo sudi carski sud. Nevjera je krivično djelo čiji je učinilac mogao biti samo pripadnik
vlasteoskog staleža. Kazna za nevjeru je konfiskacija učiniočevog imanja.
Zbor sebara – je krivično djelo predviđeno Dušanovim zakonikom. Feudalno krivično pravo zaprijetilo
je kaznom sebrima ukoliko se okupe, jer svako okupljanje je smatrano kao pobuna da se ugrozi
feudalni poredak.
Provod ili prejem ljudski – je krivično djelo koje se sastoji u primanju tuđeg sebra na sopstveno
vlastelinstvo ili u grad. Ovo je djelo proglašeno za carski dug. Djelo je mogao izvršiti pripadnik
vlasteoskog staleža, ali i otrok. Prejem ljudski – je predstavljao radnju pomaganja sebru u bjekstvu s
vlastelinstva.
Izam i udava – Samosud predstavlja samosvjesno pribavljanje prava vansudskim putem. Oblici su
izam i udava. Udava se odnosila na hvatanje samog dužnika, a izam na hvatanje nekog drugog lica
koje je sa dužnikom u vezi kako bi se na ovog učinio pritisak da izvrši svoju obavezu.
Prestoj – je bilo krivično djelo koje se odnosilo na neodazivanje sudskom pozivu, a Dušanov zakonik je
zaprijetio učiniocu imovinskom kaznom.
Odboj – djelo koje se sastojalo u suprotstavljanju nalogu sudskog izvršnog organa.

22. Krivična djela protiv crkve i religije

Kao primjeri krivičnog djela protiv vjere mogu se navesti otpadništvo u katoličanstvo (jeres latinska) i
vradžbine. Učinilac otpadništva u katoličanstvo mogao je biti katolički sveštenik koji pravoslavnog
obrati u katoličku vjeru, kao i sam preobraćenik. Međutim, lica rođena kao rimokatolici su slobodno
ispovjedala svoju vjeru. Zabranjeno je bilo samo preobraćenje u katoličanstvo, a ko izvrši to djelo biva
kažnjen po zakonu svetih otaca.
Kod vradžbina Zakonik je zahtijevao da se krivac uhvati na djelu.

23. Krivična djela protiv ličnosti

Krivično djelo protiv ličnosti je ubistvo i silovanje. Za ubistvo postojalo je više termina: krv, vražda,
dušegubija ili dušeubistvo, ali svi ovi izrazi nisu uvijek bili sinonimi. Neki smatraju da je krv značila
ubistvo, a vražda kazna za ubistvo kada ubica nije pronađen, dok drugi smatraju da krv znači tešku
tjelesnu povredu, a vražda ubistvo. Dušanovim zakonikom krv i vražda bile su proglašene za carske
dugove. Srpsko pravo je rano napravilo razliku između umišljajnog i nehatnog ubistva. Za nehatno
ubistvo kazna je bila otkup, a za umišljajno tjelesna kazna. Pored osnovne norme Zakonik poznaje i
one o međustaleškom ubistvu, kao i o kvalifikovanim oblicima ubistava. Kvalifikovana ubistva
Dušanov zakonik sankcioniše tako što je ubica sveštenog lica kažnjavan vješanjem, a ubistvo bliskog
srodnika kažnjavano je smrtnom kaznom putem spaljivanja.
Silovanje je jedno od krivičnih djela protiv ličnosti pri čijem normiranju su došle do izraza staleške
razlike u feudalnom društvu. Vlastelinu je prijetila tjelesna kazna za silovanje žene iz njegovog staleža.
Ali ukoliko sebar siluje vlastelinku kažnjavan je smrtnom, a za silovanje žene iz svog staleža tjelesnom
kaznom. Zakonodavac nije predvidio sankciju za slučaj da vlastelin siluje ženu sebarskog staleža.
Takvo djelo nije dolazilo pod udar krivičnog pravosuđa.

24. Krivična djela protiv imovine

To su krađa i razbojništvo (tatba i gusa), paljevina, povreda tuđih međa i uopšte zemljišne svojine
(potka) i nasilno napasanje stada na tuđim pasištima (popaša).
Razbojništvo (gusa) i krađa (tatba) su kažnjavani strogo – razbojnik se kažnjavao vješanjem, a lopov
oslijepljivanjem, selo u kojem bi se našao razbojnik ili lopov kažnjavano je raseljavanjem. Gospodari i
starješine tih sela dužni su bili da nadoknade svu štetu, a pored toga kažnjavani su i oni kao i
razbojnici, odnosno lopovi.
Za spaljivanje kuća, slame, sijena u selu ili izvan njega Dušanov zakonik propisuje spaljivanje krivca.
Potka - naziv za više različitih krivičnih djela protiv zemljišne svojine kao npr. povreda međa,
dovođenje tuđe vode za navodnjavanje na svoje imanje, sječa tuđe šume i dr.
Popaša - nasilno ili neovlašteno napasanje svog stada na tuđem pašnjaku. Dušanov zakonik je
razlikovao nehatnu popašu (kazna - naknada štete) i popašu nahvalicom (kazna - plaćanje globe od 6
volova).

25. Sudsko uređenje u srednjevjekovnoj Srbiji

Postojale su različite vrste sudova: patrimonijalni sud, crkveni sud, državni sud, gradski sud,
vladaočev sud i stanak sud.
Patrimonijalni sud - Feudalni poredak pružao je vlastelniku sudski imunitet, jer je on na svom posjedu
bio ovlašten da izriče pravdu i sudi sopstvenim podložnicima. Pod patrimonijalnim sudom
podrazumijeva se kako sud svjetovnog vlastelina, tako i crkveni sud kad sudi ljudima koji su
naseljenici crkvenog imanja.
Crkveni sud je nastupao sa dvostrukom nadležnošću. Ratione personae, ovaj sud je bio nadležan da
sudi svim sveštenim ljudima. Ratione materiae, njegova nadležnost protezala se na tzv. duhovne
drugove, tj. ona djela za koja je pravni poredak izričito propisivao nadležnost crkvenog suda.
Državni sudovi su sudili vlasteli, stanovnicima vladaočevih domena i gradova, te sebrima za „carske
dugove“. U carske dugove spadala su krivična djela:
1. Nevjera tj. izdaja
2. Pomaganje tuđem meropahu da pobjegne od svog gospodara
3. Ubistvo
4. Ranjavanje ili zlostavljanje
5. Krađa konja
6. Parnice o svojini na zemlju
7. Sva djela koja se tiču profesionalnih razbojnika (hajduka) i lopova, gusara i tata
8. Silovanje vlastelinke
Gradski sud – U gradovima su sudili posebno gradski sudovi. U rurskim i trgovačkim mjestima u
unutrašnjosti zemlje sudilo je vijeće od 12 građana, s knezom na čelu. Primorski gradovi su imali
samostalne sudove u osvojenim grčkim gradovima pored crkvenih sudova, postojali su i mještoviti
duhovno-svjetovni sudovi, kao i lični vladaočev sud.
Vladaočev sud je proistekao iz njegove vladalačke vlasti. Smatralo se u srednjem vijeku da ima pravo i
na izricanje pravde u sporovima među podanicima. U parnicama zbog crkvene zemlje uvijek je sam
vladalac presuđivao. Dvorski sud je imao trojaku nadležnost: presuđivao je u krivičnim djelima
izvršenim na samom dvoru, sudio je sve parnice protiv dvorana i sudio je strankama koje se izričito
obrate dvorskom sudu.
Stanak – posebna vrsta suda, mješoviti sud. Stanak je presuđivao parnice između Srba i Dubrovčana
pošto je svaka od stranaka morala biti podvrgnuta svom personalnom statutu. Parnice među
Dubrovčanima presuđivao je dubrovački konzul ili su bile iznošene pred redovni dubrovački sud.
Postojale su dvije vrste stanka, veliki i mali. Veliki je sazivan radi raspravljanja državnih poslova. Mali
se sazivao na osnovu ugovora stranaka, isključivo radi raspravljanja njihovog spora. Na velikom
stanku državni poglavari bili su predstavljeni putem zastupnika, a pored njih je bio i jedan broj sudija.
Na malom stanku presuđivale su sudije birane od strane stranaka i to u jednakom broju za svaku od
njih.
Pomoćni organ u srednjevjekovnom sudstvu je bio pristav – samostalan organ javne vjere, tj. pristav
je pozvan od stranaka ili postavljen od suda, mogao je potvrditi sve pravne činjenice na koje se
stranka poziva i da se u njegov iskaz nije smjelo sumnjati.

26. Sudski postupak u srednjevjekovnoj Srbiji

Postupak pred sudovima feudalne Srbije započinjao je na tužbu stranke – pojedinca, bilo da se radilo
o nekoj građanskoj parnici ili o krivičnom djelu, jedino u slučaju razbojništva i krađe sud je započinjao
postupak po službenoj dužnosti. Primivši tužbu sud je, prema Dušanovom zakoniku, pozivao
optuženog na taj način što mu je po tužiocu i pristavu slao pečat (tj. otisak pečata), a kad je u pitanju
bio veliki vlastelin kao optuženi sud mu je slao knjigu sudijinu (pismeni poziv). Vlastela je imala
povlasticu da nije smjela biti u svako doba pozvana na sud nego samo u izvjesno zakonom
predviđeno vrijeme (prije ručka). Sebri su imali samo tu povlasticu što se nisu morali odazvati odmah
po svom povratku iz rata, već su imali pravo na svoj trosedmični odmor. Sud nije smio pozvati udatu
ženu kad joj muž nije kod kuće. Neodazivanje vlastelina sudskom pozivu kažnjavalo se globom od 6
volova. Ukoliko tužilac koji je tuženog pozvao na sud ne bi pristupio na ročište, gubio bi spor. U toku
suđenja tuženi nije smio da komplikuje parnicu na taj način što bi optuživao tužioca za izdaju ili koje
drugo djelo, u toku parnice tuženi je imao jedino da se pravda. Stranke su slobodno iznosile dokaz i
pribjegavale različitim dokaznim sredstvima.
Kao dokazna sredstva na sudovima upotrebljavana su: 1. Zakletva
2. Kletvenici
3. Božji sud
4. Svod
5. Obličenije
6. Svjedoci
7. Isprave
8. Priznanje
Kletvenici(porotnici) nisu bili svjedoci, nisu saopštavali sudu ono što su vidjeli, čuli, već su pomagali
stranci za koju se kunu na taj način što su sudu tvrdili da je ona vjerodostojna da joj vjeruje.
Božji sud javlja se u dva vida, kao kotao ili mazija (vađenje usijanog gvožđa iz kotla uzavrele vode) ili
kao žezlo (prenošenje usijanog gvožđa sa vrata crkve do oltara).
Sudski dvoboj je bio zabranjen Dušanovim zakonikom.
Svod je bio način dokazivanja korišten najčešće u slučajevima krađe stoke. Kad sopstvenik svoje grlo
stoke nađe ukradeno kod drugog, taj je dužan da kaže od koga je i na koji način to grlo dobavio i onda
je na toga padala sumnja. I drugi je bio dužan da objasni otkud mu životinja, sve dok se ne nađe lice
koje ne može objasniti porijeklo tog grla – on je krivac.
Obličenije je značilo hvatanje krivca na djelu.
Po završenoj sudskoj raspravi donešena je presuda koja je u doba cara Dušana morala biti pismena i
izrađena u dva primjerka. Presuda je morala biti zasnovana na zakonu. Presudu je u starijem vremenu
izvršavala stranka koja dobije spor, a kasnije je izvršavanje presude prešlo na organe javne vlasti.

27. Crkva bosanska

U srednjevjekovnoj Bosni postojale su, naročito u perifernim oblastima, i katolička i pravoslavna
crkvena organizacija, ali nisu imale veći značaj u društvenom i političkom životu Bosne. U javnom
životu Bosne glavnu ulogu igrala je sve do propasti bosanske države crkva bosanska.
Crkva bosanska bila je svojoj osnovi bogumilska, spadala je u red jeretičkih crkava s dualističkim
učenjem, a dualistički jeretički pokret polazio je od vjerovanja da postoje dva načela, dobro i zlo i dva
boga od kojih je prvi tvorac duhovnog, a drugi tvorac vidljivog, materijalnog svijeta. Po učenju
bosanske crkve postoje dva načela i to jedno duhovno i bestjelesno, a drugo zlo i tjelesno. Prvo zovu
bogom svjetla, drugo bogom tame.
Bogumilski pokret se širio kroz Bugarsku, Makedoniju i Srbiju. Imao je karakter antifeudalnog pokreta
– propovijedao je odricanje od svojine, od zakletve, otpor prema ratu, nepokoravanje vlasteli. U
Bosni bogumilski pokret odriče se borbe protiv feudalnog uređenja koje se već bilo učvrstilo.
Bogumili u Bosni dijelili su se na:
1. Izabrane
2. Savršene
3. Prave krstjane
4. Obične vjernike
5. Mrsne ljude
Prvi su bili obavezni da vode pravi asketski život, dok su drugi mogli i da se žene, mrse, da ratuju.
Jedina im je obaveza bila da u svemu slušaju savršene krstjane i da se pred smrt pokaju i prime
duhovno krštenje. Bosanska crkva stvorila je i čvrstu organizaciju i imala svoju crkvenu jerarhiju
strojnike, sa episkopom crkve dedom na čelu. Njeni funkcioneri vršili su u bosanskoj državi određene
poslove – zastupali bosanskog vladaoca u spoljnopolitičkim odnosima, u diplomatskim funkcijama.
Crkva bosanska zadržala je i izvjesne stavove iz prvobitnog bogumilskog učenja. Najvažniji među
njima bio je stav prema svojini. Polazeći od njega crkva bosanska nije ubirala nikakve dažbine i nije
imala nikakvih posjeda.

28. Vladalac u srednjevjekovnoj Bosni

Vladaoci u Bosni nazivali su se do 1377. godine banovi, a od Tvrtkovog krunisanja pa do propasti
bosanske države, tj. 1463. godine njeni vladaoci nose titulu kralja. Tvrtko je primio dvostruku krunu,
za dvije države, Srbiju i Bosnu. Smatralo se da je kruna, bez obzira na ličnost vladaoca, vlasnik
gradova i prihoda, da njoj vlastela duguje vjernost. Od Matije Ninoslava do proglašenja samostalne
bosanske države svi vladaoci su iz jednog istog roda pripadali dinastiji Kotromanića. Dolaženje na
presto pojedinih članova roda dinastije Kotromanić nije nastupalo automatski, na osnovu samog
pripadništva tom rodu, već po pravilu obavezno tek na osnovu izbora od strane vlastele. Volja
vlastele je bila odlučujuća kako u dovođenju na presto, tako i u zbacivanju bosanskih vladalaca sa
prestola.
Osim prihoda sa svojih plemenitih baština, vladaoci su imali pravo i na prikupljanje mnogih dažbina i
prihoda. Među najvažnije prihode spadali su dohoci od rudnika, naročito rudnika olova i srebra po
kojima je Bosna u srednjem vijeku bila čuvena. Vladalac je najčešće davao rudnike u zakup
Dubrovčanima. Naplaćivao je i posebnu taksu za promet srebra. Samo tzv. bolano, tj. žigosano
državnim pečatom, srebro na koje je plaćana određena taksa moglo se slobodno prodavati u zemlji i
izvoziti iz zemlje. Prihodi su pristizali vladaocu i od kovanog novca i od carina.
Od Dubrovnika su bosanski vladaoci primali nekoliko dohodaka tzv. stonski dohodak, srpski dohodak
ili svetodmitarski dohodak radi uživanja trgovačkih povlastica.
I pored ovako brojnih izvora vladarevih prihoda njihovo ubiranje je u praksi bilo neefikasno zbog
političke premoći vlastele i slabosti centralne vlasti.

29. Stanak srednjevjekovne Bosne

Sav rusag bosanski je naziv državnog sabora(stanka) u srednjovjekovoj Bosni. Pored naziva za
bosanski stanak rusag je i naziv za čitavu bosansku državu (u cijelom rusagu). Najvažnija bosanska
vlastela, bosanske velmože nazivaju se rusaškom gospodom. Pravo učestvovanja na stanku imali su
svi knezovi – velmože, vlastela, pa i vlastelinčići. Međutim, u praksi, učestvovali su samo istaknuti
plemići koji su dovodili i izvjestan broj sitnije, njima potlačene vlastele. Glavnu i odlučujuću riječ na
stanku imale su velmože. Stanku je u nekim prilikama prisustvovao i sam vladalac, koji ga je tada
sazivao i rukovodio njegovim radom. Sa vladaocem je dolazila i njegova žena. Predstavnici crkve nisu
pristvovali na bosanskom stanku, jer oni nemajući feudalne posjede nisu ulazili u red vlastele.
Na stanku su raspravljana i rješavana najvažnija pitanja unutrašnje i spoljne politike bosanske države:
- vršen je izbor i krunisanje vladalaca,
- obavljano je darivanje i oduzimanje baština,
- rješavano je o otuđivanju državne teritorije,
- određivana je spoljna politika zemlje.

30. Vlastela u srednjevjekovnoj Bosni

U Bosni su se svi pripadnici vlasteoskog staleža nazivali knezovima. Prema svojoj ekonomskoj i
političkoj snazi knezovi su se dijelili na:
1. Veliku vlastelu(velmože)
2. Vlastelu
3. Vlastelinčiće
Velikoj vlasteli – pripadali su predstavnici najmoćnijih vlasteoskih porodica, a najuticajniji među njima
imali su svoje dvorove sa odgovarajućim dvorskim aparatom i svoju vlastelu. Oni su kao i vladaoci
sklapali trgovinske ugovore, a u vrijeme najvećeg slabljenja centralne vlasti prigrabljivali su znatan dio
vladalačkih prihoda, pa čak ratovali ili u ratu ostajali neutralni. Najčešće su uzimali nazive vojvoda,
veliki vojvoda i herceg.
Veliki vojvoda rusaga bosanskog – naziv za najmoćniju vlastelu.
Vojvoda je u početku značilo vojskovođa, a zatim samo titulu.
Gospoda rusaška – naziv za malobrojnu najmoćniju bosansku vlastelu. Uticaj im je bio skoro jednak
vladarevom. Vlastela – vlastela u Bosni je, za razliku od vlastele u Srbiji, bila samo svjetovna. Nije bilo
crkvene vlastele. Katolička i pravoslavna crkva imale su u perifernim dijelovima Bosne svoje feude.
Vlastela u Bosni su bili samo baštinici. Pronijara nije bilo.
Pravo baštinske svojine - Kao nosioci prava svojine na vlasteoskim baštinama javljaju se u Bosni
vlasteoske porodice, vlasteoski rodovi ili izvjestan broj vlastele krvnih srodnika. Najčešći slučaj je da
se kao zajednički vlasnici baštine u izvorima pominju rođena braća. Može se reći da su vlasteoske
baštine u Bosni bile zajednička, kolektivna svojina širih vlastelinskih krvnosrodničkih zajednica.
Prava i obaveze vlastele - Prava bosanske vlastele na baštinu bila su šira, a njihove obaveze prema
vladaocu neodređenije i labavije nego u Srbiji. Bosanska vlastela je imala jači i samostalniji društveni i
politički položaj od srbijanske vlastele. Vojna obaveza vlastele prema vladaocu svakako je postojala.
Plemenitu baštinu vladalac je mogao oduzeti samo u slučaju izdaje, ali u tom slučaju on je bio
ograničen. On im nije mogao oduzeti sam pravo na baštinu, već je bilo nužno odobrenje druge
vlastele, tj. pristanak stanka.
Feudalna hijerarhija vlastele – u Bosni je postojala izražena hijerarhija vazaliteta, tj. sistem feudalnih
ljestvica. U Bosni je niža vlastela zavisila od velike vlastele. Kao što su vladaoci davali baštine vlasteli
uz određene uslove i obaveze isto tako su i velmože darivali manju vlastelu i vlastelinčiće, te ih time
stavljali u položaj svojih sluga ili vazala. Niža vlastela, tj. vazali velmoža bili su obavezni na vjernu
službu koja se sastojala u vojnoj obavezi, ali i drugim poslovima služenja na dvoru.

31. Seljaštvo u srednjevjekovnoj Bosni

Sebar – naziv koji se u srednjevjekovnoj Srbiji upotrebljavao značio je cijelokupno nevlasteosko
seosko stanovništvo u Bosni.
Zavisni zemljoradnici nazivali su se kmetovi i mnogo češće samo ljudi. Kmetovi u bosni bili su vezani
za zemlju. Bosanskim kmetovima bilo je zabranjeno napuštanje vlastelinskih posjeda na kojima su
živjeli, tj. koje su obrađivali, kao i samostalno prelaženje sa jednog vlastelinstva na drugo ili pak na
teritoriju Dubrovnika. Kmetovi u Bosni imali su određene obaveze prema svojim feudalnim
gospodarima, a te su se obaveze kao i u drugim zemljama sastojale iz davanja jednog dijela proizvoda
i iz rada na posjedima gospodarevim.
Prema državi, tj. prema vladaocu kmetovi su imali kao obavezu plaćanje jednog dukata po kući.

32. Robovi u srednjevjekovnoj Bosni

U srednjevjekovnoj Bosni bilo je i robova – serva, čiji je položaj u Bosni bio sličan položaju antičkih
robova. Oni su smatrani kao puna i nasljedna svojina svojih gospodara, robovski status bio je
nasljedan, robovi su bili predmet raspolaganja i sami, a ne uz zemljišni posjed kako je bio slučaj u
Srbiji. Robovi su takođe bili predmet dosta široko razvijene međunarodne trgovine. Robovi muški, a
još više žene i djeca prodavani sun a trgovima ili izvoženi i prodavani u Dubrovniku. Među bosanskim
robovima koji su bili predmet kupoprodaje nalazili su se, pored ljudi koji su i ranije u Bosni bili robov, i
oni koji su bili slobodni seljaci koji su silom uhvaćeni i odvedeni u roblje. Kao prodavci robova
pojavljuju se bosanski trgovci robljem, ali prodajom robova bavile su se i ugledne ličnosti iz
bosanskog vlasteoskog staleža. Kupci su bili dubrovačka vlastela i mnogi stranci iz italijanskih
gradova. Katolička crkva je zabranjivala držanje robova katolika, ali pošto se radilo pretežno o
jereticima ona je tolerisala i trgovinu i držanje bosanskih robova.

33. Imovinsko pravo srednjevjekovne Bosne

Redovan oblik baštine zvao se plemenština. Korijen naziva ove ustanove potiče iz perioda
rodovskoplemenske zajednice. Kolektivna svojina roda nad zemljištem održala se u Bosni kroz cijeli
srednji vijek. Plemenština je bio pravno – tehnički termin koji se koristio u poveljama. U srednjem
vijeku svojina nad zemljištem je bila skopčana s vršenjem javne vlasti. Izgleda da su se kolektivno-
svojinske osobine plemenštine polako gubile u 15. vijeku te se njen razvitak kretao tako da se ova
ustanova polako bližila onome obliku feudalne svojine čiji nosilac je pojedinac.
34. Porodično i nasljedno pravo u srednjevjekovnoj Bosni
Postojanje oblika kolektivne svojine u Bosni i njegovo dugo preživljavanje govori u prilog tvrđenju da
su porodične zajednice morale biti poznate. Nema nagovještaja o postojanju višeženstva. Kako su po
svoj prilici više bračnih parova i njihova djeca živjeli na istom imanju, te je jedan od muškaraca među
srodnicima uživao najveći ugled i predstavljao porodičnog starješinu. Testamentarna raspolaganja
nisu bila nepoznata. Bosanski plemići su, kao i srpski, stvari od vrijednosti deponovali u Dubrovniku i
zatim njima slobodno raspolagali za slučaj smrti. U Dubrovnik su se stvari sklanjale usljed opšte
nesigurnosti. Moglo se, usljed čestih ratova, desiti da baština ostane bez gospodara. Za taj slučaj
važilo je i u Bosni pravilo poput onog koje je poznavalo i srednjevjekovno srpsko pravo. Takva baština
smatrana je odumrtnom i pripadala je vladaru.

35. Krivično pravo u srednjevjekovnoj Bosni

Opštem pojmu krivičnog djela odgovarao je u Bosni termin krivina. Krivina je zapravo označavala
protivpravno djelo i to na najopštiji način. Ono se suprotstavlja pojmu ponašanja saglasnog pravu ili
pravdi, za koje postoji riječ pravina. Tipično krivično djelo, feudalna nevjera, bilo je poznato i u Bosni.
Vladar je u slučaju nevjere morao morao optužiti svog vazala pred stankom. Ne znamo da li je u
najstarijem vremenu postojala krvna osveta. Djelo ubistva je napad ne samo na pojedinca nego i na
širi kolektivitet kojem žrtva pripada. Tako je bilo u svim starim pravima. Krivično djelo krađe nazvano
je tim imenom, mada se koristio i naziv tatba. Ni izvještaji o ovom deliktu nisu u izvorima suviše česti.

36. Procesno pravo u srednjevjekovnoj Bosni

Misao o višestepenom suđenju u Bosni nije bila poznata. Iz mnogobrojnih povelja se vidi da je za
feudalnu nevjeru sudila vlastela na stanku, odosno zboru. Pored suda vlastele na stanku, postojao je i
vladaočev sud. Zanimljivo je da je dubrovački statut predviđao drugačiji način presuđivanja sporova
između Dubrovčana i Bosanaca. Statutarne odredbe predviđale su poseban, mješoviti sud koji je
nazvan stanak. Mješoviti sud, kakav je statutom bio predviđen, postojao je i presuđivao mješovite
parnice. Ukoliko bi pak Dubrovčani na bosanskoj teritoriji imali među sobom kakav spor, taj odnos
nije potpadao pod jurisdikciju bosanskog pravosuđa.
Izgleda da su u gradovima postojali posebni sudovi koji su sudili u vijećima u čiji sastav su ulazili i
predstavnici građana – purgari.
O postupku pred sudom se ne zna mnogo. Izgleda da se najčešće dokazivalo svjedocima ili
sakletvenicima. Ovo drugo je bilo pravilo. Zakletva samošesto je dokazno sredstvo koje je korišteno u
sudskim procesima u Bosni. Parnična stranka je morala da dovede sa sobom još pet sakletvenika koji
će zajedničkom zakletvom potvrditi njen navod. Ako ne dovede sakletvenike ili se sama ne zakune,
stranka gubi spor.

37. Timarski sistem

Agrarni odnosi u našim zemljama pod turskom vlašću karakterišu se u početku uspostavom klasičnog
feudalnog turskog sistema – timarskog sistema. Osnovne specifičnosti tog sistema bile su uslovljene
činjenicom da je u Turskoj osmanlijskoj državi vrhovno pravo svojine na zemlju pripadalo sultanu. On
je kao vrhovni poglavar države uživao neograničeno pravo svojine na državnoj svojini koja se nazivala
erazi mirija. Sultan je imao isključivo pravo da raspolaže državnom zemljom, da je dodjeljuje i
oduzima po svojoj volji. Sultan je dijelio zemlju kao feude prvenstveno zaslužnim ratnicima. Najveći
dio zemlje dodjeljivao je lično feudalcima (spahijama) kao timare i zijamete. Dio zemlje davao je
visokim državnim funkcionerima u vidu posebnih feuda (hasovi). Dio zemlje zadržavao je za sebe kao
svoje lično dobro (carski hasovi). Po nazivu osnovnog oblika feuda (timara) osnovni feudalni sistem
zvao se timarski.
Timari su bili manja feudalna dobra čiji su se prihodi kretali do 20.000 aspri. Zijameti su bili feudi sa
prihodima od 20.000 do 100.000 aspri. Uživaoci timara zvali su se timarlije, a učivaoci zijameta zaimi.
I jedni i drugi spadali su u stalež spahija. Timari su bili tzv. neslobodni posjedi. Njihovim uživaocima
pripadao je samo ograničen ekonomski imunitet (ubiranje rente). Zijameti su bili slobodni posjedi,
zbog čega su njihovi posjednici uživali ne samo ekonomski, već i upravno-policijski imunitet (imali su
političku vlast prema naseljenicima na svojim posjedima). Timarlije su bili obični konjanici. Zaimi su
bili niži komandanti spahijske konjice i često su nosili titulu bega. Pravna priroda timara i zijameta bila
je principijelno ista, jer su i jedni i drugi dobijali posjede lično i pod uslovom vršenja vojne ili rjeđe
neke druge službe. Spahije nisu bili vlasnici timara i zijameta nego samo uživaoci rente. Mogli su je
uživati samo dok su vršili službu za koju su dobili posjed.
Feudalni posjedi (timari i zijameti) bili su nasljedivi od druge polovine 14. vijeka. Nasljeđivali su ih
spahijski sinovi pod određenim uslovima. U Bosni su vrlo rano uspostavljeni tzv. odžakluk timari.
Nasljeđivani su u širem krugu porodice. Nasljeđivali su ih prvo sinovi spahija, a ako nije bilo sinova
onda njihova braća, a ako nije bilo ni braće onda ostali najbliži srodnici po muškoj liniji.
U Osmanlijskoj carevini postojali su feudalni posjedi koji su bili vezani za određenu funkciju. Zvali su
se hasovi. Sultan ih je davao pojedinim visokim vojnim i upravnim funkcionerima. Hasovi su spadali u
kategoriju slobodnih posjeda. Njihovi uživaoci imali su pravo ekonomskog i upravnopolitičkog
imuniteta. U istu kategoriju spadali su i carski hasovi. To su bila lična feudalna dobra sultana. Hasovi
su slični zijametima, ali hasovi su bili veća dobra i njihovi uživaoci nisu neposredno upravljali svojim
imanjima. Oni su vršili vlast prema raji na svojim posjedima posredstvom svojih funkcionera –
vojvoda ili subaša. Sličnu kategoriju feudalnih posjeda činile su vakufske zemlje. Vakufi su specifična
vrsta vjerskih zadužbina. Njihovi posjedi imali su sličan položaj položaju crkvenih imanja u drugim
feudalnim državama. Vakufi su obično takve zadužbine koje su pojedinci zavještali u korist vjerskih
institucija. Zbog toga što je vakuf bio vjerska korporacija njegovi posjedi su bili neotuđivi. U
osmanskoj državi postojali su posjedi koji su bili u punom vlasništvu njihovih uživalaca (mulk). Tu su
spadale zgrade i okućnice, vrtovi, bašte. Njihovi posjednici mogli su da svojim posjedima raspolažu za
vrijeme života i za slučaj smrti. Sve pokretne stvari u turskoj državi spadale su takođe u kategoriju
mulk.
Timari i zijameti su bili sastavljeni od sitnih seoskih posjeda (baština i čifluka). Uživali su ih zavisni
seljaci. Zavisni ljudi u osmanskoj državi nazivani su imenom raja, bez obzira da li su bili hrišćani ili
muslimani. Posjedi seljaka muslimana su čifluci, a hrišćana baštine. Oni su uživali svojinska prava uz
uslov vršenja odgovarajućih obaveza u korist turske države i feudalca. Seljaci su imali pravo da
otuđuju svoje baštine, kao i da ih nasljeđuju.

38. Čitlučki sistem

Krajem 16. vijeka počele su da se manifestuju duboke promjene u agrarnim odnosima pojavom tzv.
procesa čiflučenja. Proces čiflučenja predstavlja specifičan vid izvlašćivanja seljaka i stvaranja velikih
posjeda u rukama veleposjednika. U turskoj državi vladajući oblik zemljišne svojine bila je državna
zemlja, kojom posjednici timara i zijameta nisu bili ovlašteni da raspolažu. Taj oblik svojine bio je
prožet protivrječnošću koja se sastojala u tome što su seoski posjedi bili otuđivani. Seljaci su
prodavali i kupovali svoje posjede uz odobrenje spahija. Promet seoskih posjeda se u početku odvijao
najviše među seljacima. Ali od kraja 16. vijeka u prometu seoskim dobrima počinju da uzimaju učešće
i pojedini slojevi feudalne klase. Pojedinci dolaze do seoskih posjeda silom, prisiljavanjem seljaka na
prodaju i tako počinje proces čiflučenja. Od tada se pojavljuje jedna ličnost između spahije i seljaka,
kao treći eksploatator seljakovog rada. To je čifluk sahibija. U timarskom sistemu postojao je jedan
feudalac (spahija) prema kome je zavisni seljak bio obavezan na relativno podnošljiva davanja u
naturi, novcu i radnoj snazi. U čiflučkom sistemu pored davanja spahiji, seljak je morao davati
određene dažbine i čifluk sahibiji. Spahiji je davao desetak, a čifluk sahibiji devetak.

39. Administrativno uređenje u zemljama pod osmanlijskom vlašću

ADMINISTRATIVNO UREĐENJE OSMANSKOG CARSTVA U EVROPI
Upravna podjela Osmanlijskog carstva bila je prožeta njenim vojnopolitičkim uređenjem, vojna
organizacija predstavljala je osnovicu na kojoj je bila zasnovana njegova administrativno - teritorijalna
podjela. Država se dijeli na provincije (beglerbegluk, alajet ili pašaluk). Na čelu provincije nalazio se
beglerbeg. Od druge polovine 16. vijeka taj se funkcioner zvao vezir.
Provincije su se dijelile na sandžake ili live (znači zastava). Pod zastavu se može mobilisati određen
broj spahija kojima je komandovao sandžakbeg. Na čelu su im stajali sandžakbezi ili mirilive. Niže
administrativne jedinice bili su kadiluci (kaze). Bili su to prvenstveno sudski okruzi. Predstavljali su i
jezgro lokalne upravne podjele u Osmanlijskom carstvu. Kadiluci su se dijelili na manje oblasti nahije.
U početku su u Osmanlijskoj državi najviše administrativne jedinice bili sandžaci. Podjela na
beglerbegluke nastala je kasnije. Prvo je stvorena najviša upravnoadministrativna jedinica na Balkanu
pod nazivom rumelijski beglerbegluk. Kasnije je osnovan i beglerbegluk Anadolija. U doba sultana
Sulejmana Veličanstvenog Carstvo je bilo podjeljeno na 40 beglerbegluka, od kojih 26 u evropskim
provincijama Carstva. Svi naši krajevi zadugo su se nalazili u sastavu rumelijskog beglerbegluka.
Njegovo sjedište se mijenjalo, najduže je bilo u Sofiji, ponekad u Jedreni i vrlo kratko u Bitolju.
1580. godine osnovan je bosanski pašaluk. On je jedini bio isključivo sastavljen iz zemalja koje su
naseljavali naši narodi. Kada je osnovan u njegov sastav ulazilo je čitavo područje današnje BiH,
dijelom Slavonija i dijelovi Dalmacije i Like. Poslije Karlovačkog mira 1699. godine njegove granice su
bile znatno sužene, a od 18. vijeka podudaraju se sa granicama BiH. Svaki beglerbegluk obuhvatao je
manji ili veći veći broj sandžaka sa sandžakbegom na čelu. Sandžakbeg je u ratu predvodio spahije
svog sandžaka. U 18. vijeku Turska se dijelila na 20 beglerbegluka - u Aziji, u Africi i u Evropi. Glavne
autonomije koje su uživali naši ljudi su lokalne samouprave (u selima, knežinama i nahijama) i
autonomija pravoslavne crkve. U Srbiji u 18. vijeku tj. u tadašnjem beogradskom pašaluku organi
seoske narodne samouprave bili su u selima seoski zbor (činili ga muški stanovnici sela) i seoski
starješina (knez ili kmet u knežinama - kneževa skupština sastavljena od predstavnika sela) i knežinski
knez. U nahijama - nahijska skupština i nahijski knez. Skupštine nahijeske i knežinske su birale
knezove i odlučivale o rasporedu određenog danka na knežine odnosno na sela.

VOJNA ORGANIZACIJA OSMANLIJSKOG CARSTVA

Jezgro osmanlijske vojne organizacije sačinjavala su 2 roda vojske - provincijska i centralna.
Provincijska vojska je bila sastavljena od spahijske konjice koja je predstavljala stub čitave države i
glavni oslonac svih osvajačkih pohoda turskih sultana. Spahije su uvijek morale biti u pripravnosti da
bi na svaki poziv sultana mogle odmah stupiti u vojni pohod. Prema veličini svog posjeda i količini
prihoda, morali su da sa sobom povedu određen broj pješaka (džebelija). Spahijskom vojskom jedne
provincije komandovao je beglerbeg, vojskom jednog sandžaka sandžakbeg. Kao komandanti javljaju
se i subaše. U provincijsku vojsku spadali su i graničari i pripadnici mjesnih garnizona. Pored feudalne
vojske u osmanlijskoj državi postojala je stalna najamnička vojska - komandanti feudalci. Dijelili su se
na korpuse ili odžake. Najmnogobrojniji dio najamničke vojske bili su janjičari - uglavnom pješadija.
Regrutovani su u prvo vrijeme od zarobljenika, a kasnije od hrišćanske djece koja su kupljena u vidu
danka u krvi. U početku živjeli su strogo vojničkim životom, život im je bio sličan životu asketa (nisu se
smjeli ženiti, jer su morali čitav svoj život isključivo posvetiti vojnoj službi u korist sultana, trupe su
bile uvijek uz njega). Dvorske spahije su takođe redovi najamničke vojske, kao sultanova garda.
Početkom 18. vijeka janjičari su pokazali neposlušnost prema sultanu, a njihova disciplina naglo
popuštala.

40. Lokalna uprava u zemljama pod osmanlijskom vlašću

Lokalna uprava u našim zemljama za vrijeme Turaka bila je izgrađena u okvirima jednog sandžaka.
Njena osnovna funkcija sastojala se u potrebi obezbjeđenja materijalnih interesa povlaštenih slojeva
društva, u zaštiti javnog mira i poretka, policijskoj službi i drugo.
Jezgro lokalne uprave činio je timarski sistem kao specifičan oblik feudalnog sistema. U organizaciji
lokalne uprave u osmanlijskoj državi značajnu ulogu ima upravnopolicijski imunitet feudalaca –
počivao na ustanovi tzv. serbest (slobodnih) feudalnih posjeda čiji je broj bio malen. Posjednici timara
nisu uživali upravnopolicijski imunitet. Druge kategorije feudalnih posjeda (zijameti, vakufi, hasovi)
bili su serbesti. Njihovim posjednicima pripadao je upravnopolicijski imunitet, imali su pravo da vrše
lokalnu vlast na svojim posjedima. Najviši serbest posjedi bili su hasovi. Njihovi posjednici nisu
direktno obavljali vlast, povjeravali su je svojim službenicima vojvodama. Od 18. vijeka u ovoj funkciji
javlja se službenik muteselim. Funkcija vojvode označavana je terminom vojvodaluk.
Vojvode beglerbega i sandžakbegove vojvode bili su još upravnopolicijski organi za područje jednog
kadiluka ili nahije. Janjičari su kao autonomna organizacija imali svoje posebne starješine. U većim
gradovima to je bio janjičarski aga, a u manjim janjičarski serdar.
Pomoćni vojni redovi imali su svoju autonomnu organizaciju u koju se niko nije smio miješati.
Starješine pomoćnih vojnih redova sastavljenih od Turaka bili su subaše, vojnnički sandžakbeg i
vojnički čeribaša.
U nekim našim zemljama važnu ulogu imali su funkcioneri vlaške organizacije – knezovi. U početku
Turske bile su dvije vrste – nahijski i seoski. Funkcija kneževa je da se staraju o javnoj bezbjednosti i
upravnopolitičkim poslovima na svom području, da ubiraju porez u korist neposrednih feudalnih
gospodara, da pomažu poreskim činovnicima centralne vlasti pri ubiranju opštedržavnih poreza, da
se staraju o naseljavanju i kolonijalizaciji zemlje, da dostavljaju raji zapovjedi nadležnih organa i da joj
određuju poslove koje ona ima da vrši. Za svoju službu knezovi su dobijali za nagradu manje timare.
Služba knezova bila je nasljedna.
 Drugi dio

1. Skupština starješina u Srbiji

U toku postojanja države Prvog srpskog ustanka(1802–1813) održano je više skupština među kojima
se ističe skupština održana 14.02.1804. godine u Orašcu na kojoj je Karađorđe izabran za vrhovnog
vožda i skupština održana avgusta mjeseca 1805. u Borku na kojoj je odlučeno da se osnuje
Praviteljstvujušči sovjet. Sazivanje skupština, njihov sastav i nadležnost nisu bili nekim normativnim
aktom utvrđeni. Od početka ustanka one se sastaju početkom godine i kada se ukazivala potreba za
njihovim sazivanjem. Skupštine su činile starješine i na njima su odlučujuću riječ imale vojvode. Na
skupštinama su raspravljana i rješavana sva značajnija pitanja unutrašnje i spoljne politike ustaničke
države, npr. ciljevi ustanka, pitanja političkih i vojnih saveza, materijalno- finansijska pitanja, i u
nekim slučajevima one su presuđivale politička i krivična djela starješina.

2. Vrhovni vožd u Srbiji

Izabran na zboru narodnih starješina u Orašcu 14.02.1804. godine za vrhovnog starješinu, vrhovnog
vožda ustanka Đorđe Petrović – Karađorđe počeo je odmah vršiti punu vojnu i civilnu vlast. On je
stvarno vršio funkciju šefa države. Zahvaljujući u prvom redu svojim ratnim uspjesima on je sve više
jačao svoju vlast i proširivao svoje funkcije težeći da postane apsolutni gospodar. Borba između
Karađorđa i vojvoda oko vrhovne vlasti trajala je sve vrijeme ustanka, ali vrhovna vlast nije nikad
izlazila iz Karađorđevih ruku.
U rukama Karađorđevim nalazila se od početka ustavna vrhovna komanda, on je po prethodnom
dogovoru sa vojvodama odlučivao o vojnim operacijama. Predstavljanje ustaničke države pred
inostranstvom i vođenje njene spoljne politike spadalo je u djelokrug ili skupštine ili
Praviteljstvujuščeg sovjeta, ali je u nekim slučajevima i sam Karađorđe kao šef države obavljao te
poslove. U oblasti uprave vrhovni vožd vršio je postavljanja knezova i drugih službenika. On je izdavao
pasoše, oslobađao obveznike od kuluka. Vrhovni vožd je vršio i sudsku vlast, sudio je i vojvodama i
drugim starješinama, kao i ljudima iz naroda.

3. Praviteljstvujušči sovjet
– Nastaje kao posljedica ruskih preporuka i nastojanja starješina da ograniče Karađorđevu vlast.
– Osniva se na skupštini 1805. u Borku.
– Prve sovjetnike bira prota Mateja Nenadović, a ostali članovi se biraju na nahijskim skupštinama.
– Do 1811. godine, Sovjet ima predstavnički karakter.
– 1811. godine, reorganizacija Sovjeta:
• 6 popečitelja (ministara)
• Veliki vilajetski sud
(Od 1811. popečitelje i članove suda bira Karađorđe)
Funkcije Sovjeta:
– Po osnivanju isključivo građanski sud, ali i organizuje sudstvo na oslobođenim teritorijama.
– Vremenom širi djelokrug, odnosno, nakon 1811. dobija i zakonodavnu i upravnu vlast.
– Iako je sve vrijeme težio da postane vrhovni organ vlasti, Sovjet to nikada nije postao.
- Zajedno sa Karađorđem. Sovjet je radio na uvođenju stalne vojske i održavao je diplomatske
odnose.

4. Lokalna samouprava prije prvog srpskog ustanka

– Prije Prvog srpskog ustanka, Beogradski pašaluk se dijelio na 14 nahija, a nahije na knežine i sela.
NAHIJE – najmanje turske samoupravne jedinice
– Srpski narod je uživao izvjesnu lokalnu samoupravu, sa određenim samoupravnim organima:
• SELA:
a) seoski zborovi: skupovi na kojima se rješavaju pitanja od interesa za selo; b) seoski kmetovi: prve
seoske starješine, upravljaju selom;
v) seoski knezovi: nemaju nikakvu vlast, prikupljaju carske poreze.
• KNEŽINE:
a) knežinske skupštine: kmetovi svih sela iz knežine, vrhovni samoupravni organ knežine
– bira knežinskog kneza, razrezuje poreze, rješava “veće sporove”, ostala pitanja
b) knežinski knez: “obor knez”, obavlja poslove prenesene s turskih organa vlasti, ali i one koji nisu
regulisani turskim zakonom
• NAHIJE:
- nahijska skupština: prvenstveno radi razrezivanja poreza
Dahijska vlast uspostavljena s povratkom janjičara u Beogradski pašaluk donijela je sa sobom i
uništenje lokalne samouprave, dahije su u knežinama postavili svoje kabadahije, a u selima subaše,
koje su zavele režim terora i potpune samovolje. Sa izbijanjem ustanka 1804. godine, sa
protjerivanjem Turaka i zavođenjem srpskih centralnih vlasti moglo se očekivati da je i srpska lokalna
samouprava bila ne samo vraćena, već i znatno proširena, ali nije bilo tako. Naprotiv, knežinska
samouprava i biranje knezova postepeno je sve više sužavano, da bi na kraju bilo ukinuto. Kad je
ustanak započeo, stari knezovi po knežinama i u selima uglavnom su ostali na svojim mjestima.
Tokom daljeg razvijanja ustanka oni su ostajali sve više bez stvarne vlasti. Stvarnu vlast zadobijaju
novi vojni organi koji se formiraju u ustanku van knežinske organizacije i bez obzira na nju. Na čelo
vojne organizacije, kao najkrupnije vojne starješine (poslije Karađorđa) izbijaju vojvode. Oni su obično
imali po jednu nahiju pod svojom vlašću, a bilo je slučajeva da se vlast vojvoda protegne in a veće
teritorije, tj. na nekoliko nahija. Oni nisu zapovjedali samo u vojsci, već u svim granama civilne uprave
i sudstva. Takvu vlast imali su i vojne starješine niže od vojvoda kao što su podvojvode, zatim
buljubaše koji su bili starješine nad jednom knežinom ili više sela, i najzad male buljubaše koji su bili
starješine nad jednim selom ili samo polovinom sela. Krajem 1808. godine ustavnim aktom kojim je
bio regulisan odnos između Karađorđa i vojvoda, odlučeno je bilo i to da sve starješine u nahiji
moraju biti potčinjeni samo svome vojvodi, a vojvode su potčinjene Karađorđu i samo od njega
primaju naredbe. Na skupštini 1811. godine vojvode su obećale Karađorđu da ubuduće neće nikog za
načelnika priznati koji ne bude imenovan i potvrđen od Vrhovnog vožda i Praviteljstvujuščeg sovjeta.
Tako je rješena borba između centralizma i decentralizma u ustaničkoj Srbiji u korist centralizma.

5. Sporazum kneza Miloša i Maršali – ali paše i fermani

(Aprila 1815. izbija Drugi srpski ustanak pod vođstvom Miloša Obrenovića, a novembra 1815. Miloš
Obrenović postiže usmeni sporazum sa Marašli Ali-pašom, novim beogradskim vezirom, o budućoj
upravi u Beogradskom pašaluku.)
– Sporazumom je predviđeno:
1) da poreze sakupljaju srpski knezovi (tj. da se Turci ne miješaju u to prikupljanje);
2) da uz svakog muselima po nahijama sjedi po jedan srpski knez i da bez srpskog kneza muselim ne
sudi Srbima; 3) da se obrazuje u Beogradu kancelarija koju će činiti dvanaest knezova – iz svake nahije
po jedan.
(Kancelarija bi trebalo da sudi Srbima za veće krivice i paši predavala one koji bi bili osuđeni na
smrtnu kaznu. Osim toga, imala je dužnost da prikuplja od knezova poreze i da ih predaje paši.)
– Takođe, Marašlija je priznao Miloša za vrhovnog kneza Srbije.
– Sultanovim fermanima iz februara 1816. bilo je propisano:
1) da spahije uzimaju desetak strogo po beratima
2) da svaki Srbin uživa slobodu kretanja i trgovanja po Turskoj carevini
3) da vojna posada bude samo po gradovima
4) da po gradovima i palankama sjedi uz turskog starješinu po jedan srpski knez
5) da postoji stalan savjet u kome će svaka nahija imati po jednog predstavnika
6) da sultan oprašta sve Srbima iz prošlosti i da se niko ne usudi da im zbog nje prigovara
Fermanima je bilo utvrđeno ono što je usmenim sporazumom bilo predviđeno, pa tako u periodu od
1815. - 1830. postoje u Beogradskom pašaluku i turski i srpski organi vlasti.
– Srpski organi vlasti:
1) vrhovni knez Srbije – Miloš Obrenović
2) narodna kancelarija (sudi Srbima za veće krivice, paši predaje smrtne osuđenike, prikuplja od
knezova poreze i predaje ih paši)
3) nahijski knezovi
4) knežinski knezovi
5) seoski kmetovi

6. Period dvovlašća 1815 – 1830.

Razdoblje mješovite srpsko-turske vlasti od 1815. do 1830. godine obilježava postepeno potiskivanje
turskih organa i koncentracija vlasti u rukama Miloša Obrenovića.
Pored turskih organa vlasti (beogradskog paše ili vezira, kadija i muselima), postojali su i djelovali u
ovom razdoblju i srpski organi: vrhovni knez Srbije (Miloš Obrenović), narodna kancelarija, nahijski i
knežinski knezovi i seoski kmetovi, a od 1820. stvaraju se i posebni srpski sudovi. Usmenim
sporazumom postignutim između Miloša i Maršala Ali-paše bilo je predviđeno da se u Beogradu
obrazuje kancelarija koju će sačinjavati 12 knezova – iz svake nahije po jedan. Kancelarija je imala
zadatak da sudi Srbima za veće krivice i paši preda one koji bi bili osuđeni na smrtnu kaznu i da
prikuplja od knezova poreze i da ih predaje paši. Težeći ostvarivanju lične vladavine, Miloš nije želio
da Narodna kancelarija bude predstavnik nahija, a ni organ vlasti, odnosno on je odlučivao kako o
njenom sastavu, tako i djelatnosti, pa će ona uskoro postati njegov pomoćni organ – kneževa
kancelarija.
U periodu od 1815. do 1830. Beogradski pašaluk se i dalje dijelio na nahije, knežine i sela, ali u njima
nije postojala lokalna samouprava. U nahijama su postojali i srpski i turski organi vlasti. Predstavnik
turske vlasti u nahiji bio je muselim, koji je obavljao i policijsku i sudsku funkciju. Predstavnici srpske
vlasti u ovim teritorijalnim jedinicama bili su nahijski knezovi. Nahije su imale karakter upravnih
jedinica. Postavljani i smjenjivani od strane Miloša, nahijski knezovi bili su njegovi lični i izvršni organi,
odnosno njemu potčinjeni činovnici koji su obavljali poslove iz oblasti uprave i sudstva. Knežinske
skupštine su pretvorene u zborove koje su sazivali knežinski knezovi. Ovi zborovi su sazivani u cilju
saopštavanja Miloševih zapovjesti, razrezivanja poreza i raspoređivanja kuluka. U ovom periodu došlo
je i do potčinjavanja sela centralnoj vlasti. Na čelu sela stajali su kmetovi, seoske starješine, ali s
obzirom na to da su oni bili organi centralne uprave, njihov položaj nije bio stalan. Kmetovi su takođe
bili zavisni od Miloša, a kasnije od nahijskih knezova.
Nezadovoljstvo novim stanjem stvari javlja se od samog početka i postojaće sve do kraja Miloševe
vladavine. Đakova buna, koja je izbila početkom 1825. bila je jasna manifestacija tog nezadovoljstva.
Ukidajući knežinsku samoupravu Miloš se rukovodio jednim osnovnim razlogom, a taj je bio da
obezbijedi za sebe vlast i učvrsti je po svaku cijenu. Hatišerifom od 1830. Srbija je dobila položaj
vazalne države sa nezavisnom državnom upravom, ali je do 1834. zadržana podjela na nahije, knežine
i sela, s tim što se od 1830. knežine nazivaju kapetanije, a nešto kasnije srezovi, dok su nahije
promijenile naziv u okružja. Počev od 1821. godine obrazuju se posebni srpski i nahijski sudovi –
magistrati. 1823. godine kragujevački sud je postavljen nas svim sudovima po varoši i nazvan je
opštenarodni sud. Odmah poslije Đakove bune, formirani su bili prvi odredi stalne stajaće vojske. Tu
stalnu vojsku činilo je 12 jedinica, kumpanija, sa ljudima koji su se prvo nazivali upisni panduri kako bi
se od Turaka prikrilo uspostavljanje redovne vojske. Ti upisni panduri se kasnije nazivaju soldati.

7. Bukureški (1812.) i Jedrenski ugovor (1829.) i Akermanska konvencija (1826.)

– Od 1815. godine, najveća potreba Srbije je bila borba za međunarodno-pravno regulisanje njenog
položaja. U toj borbi, Srbija se oslanjala na Bukureški ugovor iz 1812. godine.
Bukureški ugovor je zaključen između Rusije i Turske, a u svom 8. članu je regulisao položaj Srbije.
Tom tačkom je bilo predviđeno da će, osim potpune amnestije, Srbi od Porte dobiti iste povlastice
koje uživaju i njeni podanici na ostrvima Arhipelaga. Prema tome, Srbija je trebalo da ostane u
sastavu Turske, ali sa unutrašnjom autonomijom.
– Porta je odbila da izvrši obaveze koje je, u pogledu Srba, primila Bukureškim ugovorom, te 1813.
vojnički pokorila Srbiju i vratila u njoj svoju upravu.
Član 8. Bukureškog ugovora je značajan za dalji razvoj državno-pravnog položaja Srbije, jer je
predstavljao bazu za sve kasnije pregovore između Rusije i Turske, u pogledu Srbije, kao i pravni
osnov i oslonac svih srpskih zahtjeva za regulisanje njenog položaja.
– 5. članom Akermanske konvencije, koja je zaključena pod pritiskom ruskog cara Nikole I, 1826. bilo
je utvrđeno da će Porta odmah izvršiti odredbe 8. člana Bukureškog ugovora.
– 5. članu Akermanske konvencije naknadno je pridružen još jedan akt, u kome se navode ranije želje
srpskog naroda, koje se Porta obavezuje da ispuni:
1. sloboda vjeroispovijesti
2. pravo srpskog naroda da sam bira svoje starješine 3. nezavisnost unutrašnje uprave
4. povraćaj oduzetih nahija
5. spajanje raznih poreza u jedan
6. sloboda trgovine
7. dozvola srpskim trgovcima da mogu putovati po Turskim zemljama sa svojim pasošima
8. podizanje bolnica, škola i štamparija
9. zabrana muslimanima koji ne pripadaju garnizonima da se nastane u Srbiji.
– Porta nije izvršila ni ove odredbe, izgovarajući se da joj je Akermanska konvencija nametnuta.
– Novim ratom između Rusije i Turske, koji je započeo 1828. godine, Porta je bila prinuđena da
obaveze, koje je ranije bila preuzela, ipak izvrši.
– Jedrenskim ugovorom iz 1829, Porta se najsvečanije obavezuje da će ispuniti, bez najmanje
odlaganja, odredbe odvojenog akta priloženog članu 5. Akermanske konvencije, da će vratiti šest
nahija oduzetih od Srbije. Ubrzo poslije Jedrenskog ugovora, Porta je zaista izdala Hatišerif (akt sa
sultanovim potpisom). Taj hatišerif je bio prvi unutrašnji pravni akt Porte o položaju Srbije. Godinu
dana kasnije, 1830, sultan je izdao novi Hatišerif, u kome su detaljno izloženi položaj i prava Srbije.

8. Hatišerifi 1830. i 1833.

– Odredbe Akermanske konvencije su bile razrađene Hatišerifom iz 1830. kojim je bila utvrđena
osnova državnog uređenja Srbije poslije 1830.
Najznačajnije odredbe:
1. srpski narod će uživati slobodu vjeroispovijesti u svim njegovim crkvama;
2. Miloš Obrenović se priznaje za vrhovnog kneza, i to dostojanstvo ostaje nasljedno;
3. knez Miloš će u ime Porte upravljati unutrašnjim poslovima, u dogovoru sa skupštinom
sastavljenom iz poglavara zemlje;
4. u vezi sa zahtjevom Srba da im se prisajedini šest otrgnutih predjela, odlučeno je da se imenuju
komesari od strane Porte i od strane ruskog dvora, koji će imati zadatak da izvide pravo stanje, te na
osnovu izvještaja izvrše prisajedinjenje tih krajeva;
5. porezi će se tačno utvrditi;
6. turske vlasti se neće miješati u unutrašnju upravu zemlje, ni u sudstvo
7. da bi se otklonili i predupredili nemiri, knez Miloš će posjedovati oružanu silu
8. Srbi će imati pravo zidati bolnice i osnivati škole
9. Turcima koji imaju dobra i zemlje u Srbiji daje se rok od godinu dana da ih prodaju Srbima
10. svakom Turčinu zabranjen boravak u Srbiji osim ukoliko ne pripadaju garnizonima
11. članovi sovjeta se ne mogu lišiti zvanja osim ukoliko ne učine teže krivično djelo
12. dozvola za izgradnju pošte
13. sva utvrđenja će biti porušena
14. da će srpski agenti prebivati u Carigradu i tu zastupati interese Srbije
– Hatišerifom iz 1830. godine, Srbija dobija pravo na svoju nezavisnu unutrašnju upravu – na svoje
upravne i sudske organe, svoju vojsku, te zdravstvene, prosvjetne i crkvene ustanove. Turske vlasti su
bile isključene iz unutrašnje uprave u Srbiji. Tako da, Srbija tim Hatišerifom postaje vazalna država sa
nezavisnom unutrašnjom upravom.
– Po ovim odredbama, centralni organi vlasti u Srbiji su:
• nasljedni knez
• sovjet (sa stalnim članovima)
• skupština
– Zavisnost Srbije se ogledala u sledećem:
• bila je obavezna da plaća danak Porti;
• u izvjesnim ugovornim okolnostima s drugim državama, Porta zastupa Srbiju;
• u Beogradu su ostali turski vezir i turska posada, a u starim gradovima muselimi i posada.
– Hatišerifom iz 1833. se tačno utvrđuju granice Srbije, gdje su joj prisajedinjeni krajevi
koji su bili oduzeti. Takođe, utvrđena je bila tačna suma danka, a samim tim su ukinuti i spahijski,
odnosno feudalni odnosi. Rok za iseljenje turskog civilnog stanovništva je produžen na 5 godina.

9. Ustavni akti 1807.

– 1807. u Beograd dolazi ruski predstavnik Rodofinikin sa svojim prijedlogom ustavnog uređenja
Srbije. Po tom aktu se ustanovljava Praviteljstvujušči Senat, sa predsjedništvom
Knjaza koji ima pravo na tri glasa u tom Senatu. Senat čine tri kategorije članova:
1. vojvode
2. prevashodni senatori (koji su narodu učinili velike usluge)
3. izabrani predstavnici nahija (izborni, a nakon tri mandata – doživotni, odnosno prevashodni
senatori)
– Iako Rodofinikov akt nije usvojen jer nije odobren od strane ruskog cara, ipak su neke odredbe
prihvaćene. Na skupštini 1807. odlučeno je, između ostalog:
1. da se Srbija podijeli na 12 okruga
2. da sjedište Savjeta, koji će se zvati Senat, bude u Beogradu
3. da se u Beogradu i većim varošima postave gradski poglavari, a po selima knezovi i da to zvanje
mogu dobiti samo oni koji su služili u ratu i koji su pismeni
4. da se uvede opšta regrutacija
5. da stranci ne mogu kupovati kuće u Srbiji
6. da se Srbija ruskoj zaštiti podvrgne.

10. Ustavni akti 1808. i 1811.

– Imajući u vidu da mu ponovo bude ograničena vlast, Karađorđe je sledeće 1808. odlučio na
izdavanje jednog formalnog akta kojim bi ograničavanje predupredio i sebi obezbijedio apsolutnu
vlast.
– 1808. je održan skup na kom su prisustvovali Karađorđe i neke starješine, njegove pristalice. Tom
prilikom je došlo do svečanih izjava između Karađorđa i prisutnih o međusobnim ustavnim pravima i
dužnostima. Saglasno tim izjavama, nastao je akt iz 1808. godine.
– Akt se sastojao iz dva dijela:
1. Sovjet Narodni, svi komandanti, vojvode i knezovi i sav narod priznaju Karađorđa za vrhovnog
gospodara i obećavaju da će mu biti vjerni; a Karađorđe sa svoje strane obećava da će brinuti o
čitavom narodu, te Sovjet priznavati kao vrhovni sud.
2. Da će sve zapovijesti izdavati Karađorđe preko Sovjeta i u dogovoru sa Sovjetom na prvog
komandanta nahije, koji će poslije primljenu zapovijest proslijediti na potčinjene.
– Značaj ovog akta se sastoji u tome što je to bio prvi pisani i formalni akt samostalnog organizovanja
Srbije, s tim što se u Srbiji osniva monarhijska vlast s dinastijom Karađorđevom. Njime se formalno,
takođe, ukida nahijska i knežinska samouprava i uspostavlja centralistički sistem uprave.
– 1811. reorganizacija Sovjeta:
– podijeljen na dva dijela
• 6 popečitelja (ministara)
• Veliki vilajetski sud
– Sovjet potčinjen Karađorđu, iako obavlja i sudsku, zakonodavnu i izvršnu vlast.
11. Sretenjski ustav (1835.)
– Donošenju Sretenjskog ustava prethodi tzv. “Miletina buna”, koja je nosila obilježja krupne
zemljišne aristokratije. Osnovna ideja pokreta je bila veća sloboda u trgovine, kako bi se obezbijedilo
dalje jačanje starješinskog sloja.
– Nakon Miletine bune, Miloš Obrenović nije mogao da se suprotstavlja zahtjevima starješina i
naroda, odnosno – bio je prinuđen na donošenje Sretenjskog ustava.
1) Ustav, prije svega, utvrđuje da je Srbija nezavisno knjaževstvo na osnovu priznanja Sultana
Mehmeda II i imperatora Nikolaja I, a zatim sadrži odredbe o zastavi i grbu Srbije.
2) Propisuje da su srpske vlasti – zakonodavna, izvršna i sudska, pri čemu zakonodavna i izvršna
pripadaju knjazu i Državnom sovjetu.
3) Knjaz ne odgovara ni za kakvo djelo, ne može mu se suditi. Knjaz je glava države i preko Sovjeta
donosi zakone i naredbe. Ima pravo pomilovanja. Može obrazovati i savjetodavno tijelo “Knjaževski
Sovjet”. Prijesto je nasljedan. 4) Sovjet je najviša vlast u Srbiji do knjaza. Čini ga 6 popečitelja i
neodređen broj savjetnika. Ima svog predsjednika i sekretara. Stara se o očuvanju ustava i organizuje
zakonima sve ostale srpske vlasti. A, nadležnosti Sovjeta propisuje knjaz.
5) Knjaz je imao pravo apsolutnog veta na prijedloge zakona od Sovjeta.
6) Sretenjski ustav predviđa postojanje narodne skupštine, koja se sastoji od 100 poslanika iz svih
okruga. Nju saziva i raspušta knjaz. Međutim, ona nije zakonodavni organ. Ona se bavi uvođenjem
novih dana, povećavanjem kneževe plate i podnosi knjazu i Sovjetu molbe da donesu kakav zakon ili
žalbu u pogledu zakona. Zajedno sa knjazom i Sovjetom, odlučuje o izmjenama i dopunama ustava.
7) Postoje okružni sudovi kao prvostepeni i Veliki sud kao drugostepeni, dok u trećem i posljednjem
stepenu sudi Državni savjet.
– Protiv ustava su bile Rusija, Austrija i Turska, zbog čega je Miloš suspendovao ovaj ustav.

12. Turski ustav (1838.)

– Istupanje Austrije, Rusije i Turske protiv Sretenjskog ustava imalo je za posljedicu da je Miloš
suspendovao Ustav, ali je uticajnim ljudima iz naroda obećao novi ustav, koji bi sadržavao odredbu o
Sovjetu u kojem bi bili zastupljeni svi zaslužni ljudi Srbije tog vremena.
– U rješavanje ustavnog pitanja, uplele su se i velike sile – Rusija, Austrija i Velika Britanija. Nalazeći
se pod pritiskom ovih diplomatija, Miloš je preduzeo neočekivan potez – okrenuo se Turskoj,
zamolivši je da, zajedno sa njegovim opunomoćenicima pretrese sva sporna pitanja i donese ustav.
Usljed političkih malverzacija, ustav nije rezultirao u Miloševu korist.
– Po ovom ustavu, dva najznačajnija organa vlasti su nasljedni knez i Savjet.
Njime nije predviđeno postojanje narodne skupštine.
Knez i savjet su u zakonodavstvu ravnopravni faktori, ali knez nije mogao donijeti niti jedan zakon
ukoliko ga savjet ne odobri.
– Savjet čini 17 članova, ali to tijelo nije organizovano po predstavničkom sistemu.
Predsjednika i članove Savjeta bira knez, ali oni nisu mogli biti zbačeni bez sudske presude.
Savjetu su data i određena ovlaštenja u pogledu uprave.
– Knezu je dato pravo da imenuje, odnosno postavi tri ministra (popečitelja – unutrašnji poslovi,
finansije, pravda), odnosno centralnu upravu. Mogao je da osnuje knjaževu kancelariju sa ministrom
inostranih poslova na čelu.
– Po ustavu, postoje seoski sudovi, okružni ili prvostepeni i apelacioni sud. Nijedan sudija ne može
biti zbačen bez sudom dokazane krivice.
– Donošenjem Turskog ustava i abdikacijom kneza Miloša, u Srbiji je bila izmijenjena samo
politička vlast na vrhu, dok su problemi sela i društvenog života ostali i dalje neriješeni.

13. Ustavobraniteljski režim (1842 – 1858.)

– Ustavobraniteljski režim je birokratsko-policijski režim, u kojem je birokratija dobila istaknut položaj
u odnosu na narod. Smatralo se da je uloga činovnika da bude “tutor” narodu, prikazivali su ga kao
patrijarhalni odnos između staratelja i pupile. Međutim, njihov režim je ustvari bio režim policijskog
terora.
ORGANIZACIJA VLASTI ZA VRIJEME VLADE USTAVOBRANITELjA
– Vrhovna vlast pripadala je oligarhijskom Savjetu sastavljenom od 17 članova koji su bili predstavnici
najviše birokratije i najbogatijih trgovaca, a bili su protiv bilo kakvog učešća naroda u vlasti.
– Protivrječnosti između Ustava (po kojem knez upravlja preko ministara, a Savjet vrši kontrolu
zakonitosti rada kneza i vlade) i odredaba Ustrojenja Savjeta (po kojima upravljanje zemljom pripada
Savjetu dok su ministri “savjetski odbor”) doprinijeće sukobima između Savjeta i novog kneza.
Rezultat te borbe je zapravo bila borba između predstavnika buržoazije i birokratije s jedne strane, i
vladara s apsolutističkim težnjama s druge strane. Rezultat te borbe – svetoandrejska skupština na
kojoj je odlučeno da se Aleksandar Karađorđević zbaci, a na prijesto ponovo vrati Miloš Obrenović.
– Kako su još za prve vlade kneza Miloša ustavobraniteljske vođe isticale kao jedan uređenje sudova i
pravosuđa kao jedan od glavhin zahtjeva, tako je i Turski ustav sadržavao više članova koji su
regulisali sudstvo. Po osnovnim odredbama Turskog ustava, postoje seoski, okružni (prvostepeni) i
apelacioni sud.
Za vrijeme ustavobranitelja:
seoski sud – predsjednik i dvojica članova koje biraju mještani;
• građanske parnice do 100 groša, krivična djela do 10 udaraca štapom, zatvor – 1 dan;
okružni sud (prvostepeni) – predsjednik i trojica članova
• građanske parnice, trgovačke parnice, krivična djela;
apelacioni sud (II stepen)
• građanski sporovi i krivična djela koje su okružni sudovi već bili presudili;
vrhovni sud (III stepen) – osnovan 1846, a do 1855. postao sud trećeg stepena.
– Ustavobraniteljski režim nije predviđao postojanje bilo kakvih samoupravnih organa u okruzima i
srezovima. Sva ministarstva su mogla izdavati zapovijesti okružnim načelnicima.
Sreski načelnik je potčinjen okružnom načelniku, a ovaj ministru unutrašnjih poslova.
– Po opštinama, kao organi vlasti postoje:
1. zbor – bira članove opštinskog odbora, najviša vlast u seoskim opštinama.
2. opštinski odbor – najviša vlast u većim opštinama
3. primiritelni sudovi – sudska, izvršna i policijska funkcija.

14. Svetoandrejska skupština (1858.)

– Liberali i ustavobranitelji su zajednički odlučili da putem narodne skupštine (koja će u potpunosti
biti u njihovim rukama) svrgnu kneza Aleksandra. Uprkos protivljenju kneza, Savjeta i Porte, krajem
1858. na dan sv. Andrije, sazvana je narodna skupština.
– Prethodno je bio donijet zakon o skupštini, koji je imao da važi samo za tu jednu (Svetoandrejsku)
skupštinu. Po tom zakonu, skupština nije bila nikakav organ vlasti, već samo savjetodavno tijelo.
Pošto su se knez i Savjet bojali i takve skupštine, oni su u zakonu za Svetoandrejsku skupštinu
predvidjeli, između ostalog, da pored biranih poslanika u skupštinu uđe i 60 činovnika.
– Na Svetoandrejskoj skupštini, glavnu riječ su vodili liberalne vođe – intelektualci. Oni su predlagali i
nastojali da skupština donese zakon kojim bi se ustanova narodne skupštine proglasila za jednu od
najsvetijih ustanova u državi srpskoj.
Po tom prijedlogu, jedino je skupština imala pravo da donosi, odnosno mijenja glavne zakone, ili da
poništava bilo koju drugu zakonsku odredbu ili naredbu upravne vlasti.
Skupština je trebalo da odobrava budžet, da rješava o uvođenju poreza i drugih davanja državi.
Njoj, sastavljenoj samo od članova koje je narod birao, imali su da odgovaraju ministri za svoj rad, a
ona bi se sastajala svake godine.
– Takav liberalni projekat nikako nije bio po volji nekim konzervativcima, ni većini Svetoandrejske
skupštine, i zato je, pošto je knez Aleksandar bio zbačen, a vraćen knez Miloš, mijenjan nekoliko puta
u konzervativnijem duhu, sve dok knez Mihailo nije donio 1861. jedan trajniji skupštinski zakon.

15. Zakon o narodnoj skupštini kneza Mihajla 1861.

– Prvi pisani normativni akt kojim je trajnije regulisan položaj narodnog predstavništva u Srbiji. Kako
Turski ustav nije predviđao ustanovu skupštine, ali je nije ni branio, skupštine u Srbiji su se održavale
po nepisanom, običajnom pravu. Nakon nekoliko mijenjanja prvobitnog liberalnog projekta zakona o
narodnoj skupštini sa Svetoandrejske skupštine, najzad je 1861. Mihailo donio i svoj zakon o narodnoj
skupštini.
– Taj zakon razlikuje dvije vrste skupština:
• obična – po jedan poslanik na 2000 poreskih glava
• velika – četiri puta veća od obične, sastaje se radi izbora kneza, odobrenja usvojenja
prestolonasljednika ili radi određivanja namjesništva za vrijeme kneževa maloljetstva.
– Po Mihailovom zakonu, skupština je isključivo savjetodavno tijelo.

16. Ustrojenije državnog sovjeta kneza Mihajla

Po Ustrojeniju državnog sovjeta iz 1861. Savjet je ostao zakonodavni organ, ali njegov odnos prema
knezu je drugačiji. Zakonske prijedloge može podnositi i knez Savjetu i Savjet knezu, ali nijedan
prijedlog ne može postati zakon bez kneževe potvrde, a knez može odreći tu svoju potvrdu. Savjet se
ne smije miješati u rad drugih organa vlasti, on stoji u vezi jedino s knezom i ministrima. Savjetnike
postavlja knez, on ih ne može otpustiti. Mihailo je od Savjeta stvorio jedno vrlo poslušno tijelo.

17. Ustrojenije centralne državne uprave kneza Mihajla 1862.

– Ustrojenijem centralne državne uprave u Knjaževstvu Srbiji, državna uprava je podijeljena na više
ministarstava. Ministri su neposredni organi kneza. Ovim Ustrojenijem je stvoren, po prvi put,
ministarski savjet, pa svi projekti zakona i sve od opšte važnosti prvo prolazi kroz njega. Ministri
kontrolišu potčinjene vlasti, a takođe imaju pravo da mijenjaju njihova rješenja i da donose nova.
– Ideja koja leži u osnovi Zakona o ustrojstvu centralne uprave je sprovođenje birokratskog
centralizma. Ministri su izvršioci kneževe volje. Oni ne odgovaraju ni Savjetu, ni Skupštini, već samo
knezu.
- Uz birokratski savjet, Mihailo je stvorio i birokratsku vladu.
- Broj ministarstava je povećan sa 4 na 7 (prosvjeta, građevina i vojska su bila nova).

18. Namjesnički ustav (29.06.1869.)

PREDIGRA I DONOŠENjE USTAVA
– Po ubistvu kneza Mihaila, za novog kneza je bio proglašen maloljetni Milan Obrenović. Narodna
skupština je potvrdila to proglašenje, a takođe izabrala tri namjesnika, s Jovanom Ristićem na čelu.
Prvi razlog koji je uticao na namjesnike da donesu novi ustav bilo je shvatanje o neophodnosti
određenih reformi. Međutim, namjesnici nisu stvarno namjeravali da pristupe demokratizaciji
političkog i društvenog života, već da donesu jedan “prividno liberalan ili poluliberalan ustav”. Drugi
razlog je očuvanje dinastije Obrenovića, koja je bila svedena na maloljetnog Milana. Treći razlog je
bio trajanje mandata namjesnika, koje traje tri godine, i ne mogu se isti ljudi dva puta uzastopce
izabrati.
– Rad namjesnika na donošenju novog ustava je bio potpuno suprotan važećim zakonima Srbije, tako
da je novi ustav donijela Velika narodna skupština 29. juna 1869.

OSNOVNE ODREDBE USTAVA

– Ustav je, prije svega, utvrđivao prava dinastije Obrenovića.
– Po Ustavu, postoje obična i Velika narodna skupština, koja je četiri puta veća od obične i sastaje se
u ustavom predviđenim situacijama. Za poslanika je mogao biti biran srpski državljanin koji je navršio
30 godina i koji plaća danak najmanje 6 talira godišnje. Običnu narodnu skupštinu čini 3⁄4 izabranih
poslanika i 1⁄4 poslanika koje knjaz bira. Činovnici i advokati nisu mogli biti poslanici, osim ukoliko ih
knjaz ne izabere. Ustav je skupštini dao zakonodavnu vlast, ali je knjaz ipak bio nadmoćniji. Skupština
nije imala pravo zakonodavne inicijative (to ima samo knjaz), ali ona može izraziti želju da se kakav
zakon izda. U slučaju vanrednih situacija, knjaz je mogao izdavati privremene zakone bez skupštine.
– Ustav nije ustanovio postojanje parlamentarnog režima, tj. nije postojala mogućnost da ministri
istovremeno budu i poslanici. Skupština nije mogla odbaciti vladin prijedlog budžeta u cjelini. U
slučaju da vlada ne prihvati primjedbe skupštine na narct budžeta, onda postojeći budžet važi i za
iduću godinu. Ustav je predviđao samo krivičnu, ali ne i političku odgovornost ministara. Pravo
optužbe ministara pripada i knjazu i Narodnoj skupštini.
– Članovi državnog savjeta ulaze u red činovnika i postavlja ih knez. Za savjetnika može biti
postavljeno ono lice koje ima najmanje 35 godina života, 10 godina državne službe i nepokretnost
imanja u Srbiji. Državni savjet je savjetodavni, ali ne i zakonodavni organ.
– Ustav proklamuje izvjesna prava građana, međutim, garantuje ih samo u granicama zakona,
odnosno – ustavom se ostavljala mogućnost zakonodavnoj vlasti da ta prava i slobode ne samo
ograniči, nego i ukine.
– Namjesnički ustav nije odgovarao stepenu društveno-ekonomskog razvoja Srbije, ali je to prvi ustav
u Srbiji 19. vijeka koji je Skupštini dao (mada ograničenu) zakonodavnu vlast, predvidio svake 4
godine izbor poslanika i sastajanje skupštine svake godine. To je ustav koji je Srbija sama donijela ne
vodeći računa o pravima Turske “kao sizerena”. Takođe, ovim ustavom je uspostavljen jedan režim, u
kom je vladala birokratija.

19. Ustav kraljevine Srbije 1888.

– Poslije poraza u ratu sa Bugarskom, kralj Milan je uvidio da je njegov opstanak na prijestolju
nemoguć. Iz tih razloga je donio odluku o ustupanju prijestolja sinu. Međutim, kralj Milan je
strahovao da se njegov nasljednik takođe neće moći održati na prijestolju, osim ukoliko ne bude imao
podršku radikalne stranke. Zbog toga, kralj Milan je zaključio sporazum sa radikalima, dajući pristanak
da se donese novi ustav, dok su se radikali obavezali da će braniti prijestolje od maloljetnog kralja.
Prema tome, Ustav od 1888. kao i onaj iz 1869. je donijet radi spasa dinastije Obrenovića.
– Ustav od 1888. predstavlja jedan liberalni, buržoasko-demokratski ustav. Međutim, iako je kralj
Milan istakao, nakon donošenja ustava, da više neće biti obustavljanja političkih i građanskih sloboda,
njegov motiv za kompromis sa radikalima i donošenje ustava je bio da objelodani nepraktičnost
radikalnih ideja i jednog dana utvrdi kraljevsku diktaturu. Njegova prava namjera je bila da jednog
dana oduzme sve ono što je ustavom dano.
– 15. oktobra je obrazovan veliki ustavotvorni odbor, sastavljen od predstavnika svih stranaka. Odbor
je imao zadatak da izradi nacrt novog ustava koji će poslije Velika skupština moći da odobri. Nakon
nekoliko manjih komentara i izmjena, ustav je konačno izglasan na drugom sastanku Velike narodne
skupštine, 22.12.1888.
– Ustav je, prije svega, proklamovao niz ustavnih prava građana, ali za razliku od Namjesničkog
ustava, pružao je veće garancije. Određena prava ni zakonodavac nije smio da ograniči.
– Po ustavu, postoje obična i Velika narodna skupština, koja je dvaput veća od obične. Narodnu
skupštinu sačinjavaju narodni poslanici izabrani neposrednim i tajnim glasanjem. Aktivno biračko
pravo je bilo ograničeno cenzusom doba (21 godina) i imovinskim cenzusom (15 dinara poreza), a
pasivno takođe cenzusom doba (30 godina) i imovinskim cenzusom (30 dinara). Ustav je predvidio
postojanje kvalifikovanih poslanika, tj. u svakom okrugu morala su se od ukupnog broja poslanika
birati dvojica sa fakultetskom ili višom stručnom spremom.
– Odredbama Ustava, proširena su ovlaštenja Narodne skupštine: Narodnim poslanicima je dato i
pravo zakonodavne inicijative, a proširena je i finansijska vlast Skupštine – NS svake godine odobrava
državni budžet koji vrijedi samo godinu dana.
– Ustav je predvidio ne samo krivičnu, nego i političku odgovornost ministara. Takođe, Ustav je
dopustio spajanje ministarskog i poslaničkog položaja, što govori o tome da Ustav iz 1888. usvaja
parlamentarni režim.
– Ustav iz 1888. je jedan od najnaprednijih građanskih ustava u Evropi tog vremena. Garantovao je
niz osnovnih prava građana, omogućio postojanje sistema parlamentarne vlade, proglasio sudsku
nezavisnost (i nepokretnost) sudija, zabranio obrazovanje vanrednih ili prekih sudova ili komisija za
suđenje i utvrdio osnove okružne i opštinske samouprave.
– Ustav je rezultat dugotrajne borbe naroda protiv apsolutizma kraljeva i knezova u Srbiji, a on
uspostavlja buržoaski demokratizam i parlamentarizam.
20. Ustav kraljevine Srbije 1901.
– Kako su Rusi zahtijevali od Aleksandra napuštanje ličnog režima i uspostavljanje “ustavnog režima” i
kako se, poslije smrti Milana, pritisak radikala povećavao, kralj Aleksandar je promijenio odluku da još
ne donosi novi ustav. – Kralj Aleksandar je u aprilu 1901. proglasom izdao novi ustav, tj. oktroisao
(podario, bez učešća narodne skupštine), stoga se ovaj ustav i naziva oktroisani.
– Ustav od 1901. je sadržavao elemente Ustava od 1888. i Namjesničkog ustava, ali i nacrta ustava iz
1896 (glavna karakteristika tog nacrta jeste predviđanje ustanove senata).
– Glavna karakteristika Ustava 1901. je dvodomni sistem: dioba zakonodavnog tijela na skupštinu i
senat. Ustanova senata nije postojala ni u jednom od ranijih srpskih ustava. Senat se sastojao od
prestolonasljednika (punoljetnog), beogradskog arhiepiskopa, niškog episkopa i 30 doživotnih
članova. 3/5 članova Senata je postavljao kralj. Narodna skupština se sastojala od 130 narodnih
poslanika. Biračko pravo je bilo ograničeno imovinskim cenzusom (pravo glasa – 15 dinara, da budu
birani – 60 dinara). Ustanova Velika narodna skupština nije unijeta u Ustav 1901.
– Ministri ne mogu biti poslanici u Narodnoj skupštini, niti putem narodnog izbora postati senatori.
Kad poslanik Narodne skupštine ili senator postane ministar, gubi svoj mandat. Takođe, nije postojala
mogućnost da Narodno predstavništvo odbaci budžet u načelu, pa zato ono nije moglo oboriti vladu
kojom nije zadovoljno.
– Ustavom su sužena prava monarha u odnosu na ustav iz 1869. koji je bio na snazi do oktroisanja
Aprilskog ustava. Nije više imao pravo isključive zakonodavne inicijative, niti pravo izdavanja
privremenih zakona u odsustvu Skupštine. Novina u Ustavu je bila odredba o nasljeđivanju prijestolja,
kojom je prvi put u ustavnoj istoriji Srbije dato pravo ženskom potomstvu da naslijedi prijesto ukoliko
kralj nakon smrti ne ostavi muško potomstvo, ni muške srodnike po pobočnoj liniji.
– Prava građana u Ustavu su dosta više slična onima iz Namjesničkog, kojim je bilo predviđeno da se
zakonima mogu zavesti ograničenja tih prava i sloboda.
– Ustav od 1901. je bio kratkog vijeka. Kralj se brzo vratio autokratskom režimu. Proklamacijom
marta 1903. Aleksandar je obustavio važenje Ustava, zbacio sve članove Senata, raspustio Supštinu,
ukinuo nekoliko zakona – ali poslije ponoći tog dana, kralj novim proglasom ponovo vraća ustav iz
1901.

21. Ustav kraljevine Srbije 1903.

– U državnom udaru 29. maja 1903. ubijeni su kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga. Iako su
radikali bili za zadržavanje Ustava iz 1901, Skupština i Senat su donijeli odluku o povratku na snagu
Ustava iz 1888. i svih političkih zakona koji su poslije njega doneseni, prije nego što izabrani vladar
stupi na prijesto. Narodno predstavništvo je zatim za kralja izabralo Petra Karađorđevića.
– Ustav iz 1903. predstavlja, u stvari, ponovljeni Ustav iz 1888. sa izvjesnim izmjenama kojima su
pojačana ograničenja kraljevske vlasti.
- Izvršene su sljedeće izmjene:
1. Kod prava na izbor narodnih poslanika da se u neposredan porez od 15 dinara uračunava i stalni
državni porez. 2. Poslanici se biraju po novom ustavu, na 4 godine umjesto na 3.
3. Redovan saziv Narodne skupštine se ne može zaključiti dok skupština ne riješi državni budžet.
4. Ustavom iz 1903. godine skupština je dobila, pored prava na istragu, još i pravo ankete.
5. U pogledu prava kralja da produži prošlogodišnji budžet na 4 mjeseca, dodato je da kralj može
produžiti budžet na 4 mjeseca samo uz pristanak Državnog savjeta, ukoliko skupština ne izglasa
podneseni budžet.
6. Pooštrena je i odgovornost činovnika time što je odredbi po kojoj je svaki činovnik odgovoran za
svoja službena djela dodata i odredba po kojoj je odgovoran bez obzira na to pod čijom je naredbom
radio, što znači da činovnika ne može osloboditi ni kraljeva naredba.
- Većina političkih stranaka odabrala je ovaj ustav jer je on obezbjeđivao punu vlast buržoaziji,
umjesto vladaru. Vlast buržoazije obezbjeđena je preko Narodne skupštine.
22. Zakon Prote Mateje Nenadovića
Zakon prote Mateje Nenadovića nastao je na samom početku ustanka. Trebalo je narodu ostaviti sud,
te prota piše: ‘’Ja sam imao kormčiju čitao zakone Justinijanove i Mojseovu strogost nad Jevrejima i
ispišem nekoliko paragrafa iz kormčije. Od koji’ pobrojaću neke: 1. Ko bi ubio čoveka, da se ubije i na
kolo metne. 2. Ko otme devojku silom, taj ženik, kum i stari svat šibu da trče, a drugi štapovima da se
kaštiguju. 3. Ko ukrade jagnje, prase, konja ili vola, taj da plati dvoje i da se kaštiguje štapovima. 4. Ko
uteče iz vojske bez dopuštenja, taj da trči šibu. 5. Sa straže koji pobegne, da se strelja. 6. Koji se krivo
zakune i krivo svedoči, taj onus vu štetu za koju je svedočio da plati, štapovima da se kaštiguje i da
mu se nikada više ništa ne veruje. 7. Kad se svade i psuju, koji se prevati za oružje, kao pola ubistva,
da trči šibu.

23. Karađorđev zakon

– Predstavlja zakon nove srpske države koja se stvarala na ruševinama turskog feudalnog poretka. –
Zakon sadrži propise koji regulišu različitu materiju, ali se ipak mogu svrstati u 3 grupe:
1. odredbe o krivičnim djelima protiv državnog uređenja
(propisi o uvredi države i vlade, kao i vladajućeg sloja, o hajdučiji, itd.)
2. vojno-krivične i vojno-disciplinske odredbe
(izdaja, špijunaža, rasipanje municije, spavanje na straži itd.)
3. ostale krivično-pravne i građansko-pravne odredbe
(ubistva, čedomorstvo, otmice, krađe, itd.)
a) krivična djela protiv državnog uređenja
– Vladajuća klasa s Karađorđem na čelu, štitila je novo državno uređenje. Otuda za uvredu vlasti,
Karađorđev zakon predviđa najstrožu kaznu. Čak se i uvreda ili kleveta sveštenika, starješine i trgovca
kažnjavala batinama.
Takođe, kažnjiva je bila i hajdučija, što zbog nezadovoljnih protivnika uređenja, što zbog hajduka koji
bi bili Karađorđevi konkurenti.
b) vojno-krivične i vojno-disciplinske odredbe
– Karađorđev zakon predviđa niz vojno-krivičnih djela, od najtežih do najlakših (npr. rasipanje
municije). Za dva najteža djela, špijunažu u korist Turaka i bjekstvo iz borbe, predviđena je smrtna
kazna.
– Vojne starješine su lišavani zvanja ukoliko otimaju od vojnika ratni plijen ili za mito puste vojnika
kući. Ako bi vojnik otimao od Srba ili zaspao na straži, kažnjavao bi se batinama.
v) ostale krivično-pravne i građansko-pravne odredbe
– Karađorđev zakon reguliše kažnjavanje ubistva i krađe.
Kod ubistva razlikuje ubistvo iz nehata od ubistva sa predumišljajem.
Reguliše se samo jedna vrsta krađe (najčešća), tj. krađa stoke.
Kažnjava otmicu djevojke, odnosno sadrži krivična djela protiv braka i morala.
– Sadrži odredbe i o starješinama i njihovom odnosu prema narodu. Zabranjen je starješinski kuluk, a
narodu nije u vlasti da bira vojničke starješine, ali mogu da biraju sudije, seoskog kmeta i seoskog
kneza. Međutim, narod ima pravo da ih bira, ali ih ne može smijeniti bez suda i visoke vlasti.
Posebno su interesantne dvije odredbe koje ukazuju na prekid sa starim feudalnim poretkom i
stupanje u novi, buržoasko-demokratski poredak:
1) odredba o zabrani tzv. starješinskog kuluka
2) odredba o zabrani istraživanja vještica

24. Građanski zakonik (1844.)

– Tvorac Srpskog građanskog zakonika – Jovan Hadžić. Obrazovan na mađarskom pravu, ali je visoko
cijenio austrijski Opšti građanski zakonik. To djelo je i uzeo za uzor pri sastavljanju srpskog zakonika.
– Ugledanje na austrijski izvornik, vidljivo je u Srpskom građanskom zakoniku već u rasporedu
materije. Kao i austrijski, Srpski građanski zakonik ima uvod i tri dijela. Svaki od ovih dijelova je
podijeljen na glave. (Broj glava u srpskom odgovara onom iz austrijskog.)
– Uglavnom se držao ustaljenih austrijskih pojmova i definicija, te je samo izuzetno unosio novine.
Ipak je, pod uticajem različitih okolnosti i srpskih domaćih prilika, na pojedinim mjestima odstupio od
normi izvornika. Najvažnija takva odstupanja su ona koja se odnose na porodičnu zadrugu i zakonski
nasljedni red.
* Porodica ovakvog oblika bila je, u vrijeme kad je Hadžić radio na zakoniku, u sukobu sa
novonastalim društvenim prilikama. Zadruge su se počele raspadati na manje porodice, pri čemu se
njihova imovina onda dijelila. Hadžić je u SGZ dozvolio razvrgavanje zadruge i njen prestanak – a,
kasnije, u književnosti, on je bio optužen za raspad zadruge. Međutim, mora se priznati da je taj
proces bio već u toku kad je on radio na zakoniku.
** Drugo najvažnije odstupanje Srpskog građanskog zakonika od njegovog austrijskog uzora odnosi
se na zakonski nasljedni red. Srpski građanski zakonik je ustanovio prednost muške djece nad
ženskom u zakonskom nasljednom redu. Hadžić se još na početku svog rada izjasnio protiv prednosti
muške djece u zakonskom nasljeđivanju, ali najvjerovatnije da je konzervativni ustavobraniteljski
savjet naknadno izmijenio tekst zakonskog prijedloga.
– Srpski građanski zakonik je bio prvo veliko kodifikatorsko djelo u Srbiji.

25. Krivični zakonik (1860.)

– Još za vrijeme Miloševe prve vlade, kada je Hadžić radio na SGZ-u, Vasilije Lazarević je započeo rad
na krivičnom zakonodavstvu, ali taj napor nije doveo do uspješnog ishoda.
– Rad na izradi krivičnog zakonika nastavljen je za vrijeme Ustavobranitelja. Rad je započeo u jednoj
komisiji stručnjaka, a za uzor je uzet pruski Krivični zakonik. Prva verzija nije odobrena od
Ustavobraniteljskog savjeta, stoga je oformljena nova komisija. U toku rada na novom nacrtu, knez
Miloš je otpočeo svoju drugu vladavinu.
– Kada se upoznao sa nacrtom zakona, knez Miloš je uputio primjedbu da zakonski tekst neće biti
dovoljno razumljiv običnom građaninu, zbog čega je Đuri Daničiću i Milovanu Jankoviću povjerio
jezičko dotjerivanje teksta. – Raspored materije u Krivičnom zakoniku je isti kao i u pruskom
zakoniku. Zakonik ima uvod i tri dijela:
1. prvi dio – uređene opšte ustanove krivičnog prava
2. drugi dio – sadrži odredbe o pojedinim krivičnim djelima
3. treći dio – odredbe o istupima, koje mi danas zovemo prekršajima.
– Zakonik je sproveo trodiobu kažnjivih dijela na:
• ZLOČINE – smrtna kazna, robija ili zatočenje;
• PRESTUPI – kazna zatvora duža od mjesec dana, lišenje zvanja, novčana kazna veća od 30 talira ili
više od trideset udaraca;
• ISTUPI – kazna zatvora do mjesec dana, novčana do 30 talira ili do 30 udaraca.
– Krivični zakonik je modernizovao krivično pravo u Srbiji. Predstavljao je potpunu recepciju stranog
prava, kao i SGZ. Pošto je za osnovu bio uzet zakonik jedne od njemačkih zemalja, Srbija je i u ovom
slučaju ostajala u germanskom pravnom krugu.

26. Trgovački zakonik (1860.)

Na zahjtev trgovaca da se osnuje trgovački sud i donese trgovački zakonik, ustavobraniteljsko
ministarstvo finansija formiralo je jednu komisiju koja je imala za zadatak da izradi trgovački zakonik.
Projekat tog zakonika nije izrađen, vjerovatno iz razloga što ustavobraniteljska vlada nije ni željela da
postavi nikakva ograničenja trgovačkoj djelatnosti i da je pravno reguliše. Po padu ustavobranitelja,
tj. po svom ponovnom dolasku na presto, knez Miloš je prvo Ustrojenijem trgovačkog suda iz 1859.
godine osnovao taj sud, a početkom sljedeće godine je izdao Zakon trgovački.
Taj zakonik (rađen uglavnom po načelima Francuskog trgovačkog zakona), sadržavao je kako propise
o trgovcima, trgovačkim knjigama, trgovačkim društvima, o posrednicima, tako i cijeli mjenični zakon.
Zahtjev trgovaca da se ovaj zakon dopuni ukazuje na njihovo nezadovoljstvo izazvano uglavnom time
što Zakon nije omogućavao lako i brzo ostvarivanje njihovih potraživanja.
27. Naprednjački zakoni (1881 – 1884.)
Jačanje nezadovoljstva masa u zemlji i njihovo okupljanje oko tada osnovane radikalne stranke doveli
su 1880. godine do pada liberalne stranke s vlasti. Buržoazija u Srbiji, sa monarhijom na čelu, ističe
svoju drugu garnituru, tzv. naprednu stranku koja je bila drugo izdanje liberalne stranke u
novostvorenim uslovima. Napredna stranka je u prvim mjesecima svoje vlade darežljiva kad su u
pitanju slobode i prava građana. Tako su tada doneseni Zakon o štampi, Zakon o udruženima i
zborovima i Zakon o sudijama.
ZAKON O ŠTAMPI
Jedan od najnaprednijih zakona u 19. vijeku. Po odredbama ovog zakona, za pokretanje lista nije bilo
potrebno odobrenje, već samo prijava lista vlasti. Po jedan primjerak lista morao je biti predat i
policijskoj vlasti, ali u isto vrijeme kad započne njegovo rasturanje. Izopštenje lista bilo je moguće
samo u slučaju uvrede vladaoca i pozivanja na bunu. Vlast koja je donijela odluku o zabrani bila je
obavezna da u roku od 24 sata preda stvar sudu, koji je onda takođe u roku od 24 sata imao da
potvrdi ili poništi zabranu. Obustava lista po ovom zakonu nije bila moguća. Ovaj zakon je kratko bio
na vlasti.
ZAKON O UDRUŽENjIMA I ZBOROVIMA
Različito je regulisano osnivanje političkih i nepolitičkih udruženja. Da bi političko udruženje bilo
osnovano bilo je potrebno prethodno odobrenje. Za osnivanje nepolitičkih udruženja, kao i
održavanje zborova Zakon nije zahtijevao prethodnu dozvolu. Ovim zakonom su političke stranke prvi
put u istoriji dobile pravo građanstva. Ni ovaj zakon nije dugo ostao na snazi.
ZAKON O SUDIJAMA
Ovim zakonom uspostavljena je stalnost i nepokretnost sudija. Sudija prije penzionisanja nije mogao
izgubiti svoje svoje sudsko zvanje bez presude redovnih sudova, a isti nije mogao biti premješten
protiv njegove volje.
1884. godine naprednjačka vlada je izmijenila i Zakon o opštinama iz 1866. godine. Na osnovu
izmjena i dopuna opština je morala imati najmanje 500 poreskih glava, jer se išlo za stvaranjem
velikih opština. Postojanje manjeg broja većih opština omogućavalo je centralnoj vlasti sprovođenje
jače kontrole nad njima. U cilju održavanja reda opštinskim zborovima prisustvuje državna vlast i ona
može zbor uvijek raspustiti, ako bi primijetila da se na njemu radi protivno zakonu. Predsjednici
opština birani su u na zborovima u okružnim varošima i varošicama. Državna vlast mogla je ne samo
novčano kažnjavati članove opštinskog suda, već i ukloniti sa dužnosti, na rok i zbaciti sa zvanja. Isto
je i policijska vlast mogla učiniti sa opštinskim odbornicima.

28. Političke stranke u Srbiji

Političke stranke javile su se kao posljedica i izraz borbe među društvenim grupama i klasama. Tri
glavne građanske stranke u drugoj polovini 19. vijeka i početkom 20. vijeka bile su liberalna,
napredna i radikalna.
Jedina stranka radničke klase u Srbiji u to vrijeme je Srpska socijaldemokratska stranka.
Liberalna stranka javila se 70-ih godina i došla na vlast 1868. godine, odmah poslije ubistva kneza
Mihaila. Šef je bio Jovan Ristić. Nije imala gotovo ničeg zajedničkog sa liberalizmom, ali je zadržala
naziv iz 1858. i njihove glavne tadašnje parole, sloboda unutra i spolja. Ali umjesto obećanih
unutrašnjih sloboda i spoljne nezavisnosti, kako su glasile dvije osnovne tačke njenog programa,
liberalna stranka donijela je u unutrašnjoj politici režim terora i reakcije. Nacionalna politika liberala
svela se u praksi na beskrajna oklijevanja i diplomatska pogađanja, umjesto stvarnih priprema za
oslobodilački rat. Među njenim članovima bio je znatan broj trgovaca, bogatih seljaka, zatim visokih
državnih činovnika i višeg sveštenstva. Liberalna stranka vladala je u Srbiji malo više od 10 i po godina
(od juna 1868. do oktobra 1880.). Poslije prevrata 1903. godine veći dio liberalne stranke
organizovao je 1904. godine drugu stranku sa novim programom i pod novim nazivom – Narodna
nacionalna stranka. Sljedeće godine stranka se spojila sa Liberalnom demokratskom strankom i
nastaje Narodna stranka.
Napredna stranka ponikla je iz mladokonzervativne političke grupacije. Mladokonzervativci su
nastavak ustavobraniteljske konzervativne grupe. Javljaju se najprije kao opozicija liberalima. Od
1880. godine, kad uz podršku kralja Milana obrazuju i prvu vladu, uzimaju naziv Napredna stranka.
Ova je stranka nekima mogla izgledati kao tampon stranka između liberalne i radikalne stranke, ali u
stvari, ona nije bila ništa drugo do filijala, vazda u službi dvora. U prvim mjesecima svoje vladavine
ona je pokušala da obećanjima i nadmetanjem s radikalnom strankom odvodi narodne mase od
radikalne stranke, a kad joj to nije uspjelo, počela je da otkriva svoje pravo lice. Glavni oslonac
Napredne stranke su trgovci, viša birokratija, seoski domaćini, zatim novi slojevi gradske buržoazije –
bankari, izvoznici, industrijalci. Napredna stranka je bila na vlasti više od 6 godina (od oktobra 1880.
godine do juna 1887.) i ponovo za vlade Aleksandra Obrenovića skoro godinu i po dana. 1896. je
proglasila svoje raspuštanje. Poslije prevrata 1903. godine, Napredna stranka je obnovljena sa novim
programom i novim šefom. Slično kao i Narodna i ova stranka je nestala ubrzo poslije ulaska Srbije u
sastav Jugoslavije.
Radikalna stranka je ponikla 80-ih godina iz širokog demokratskog poretka narodnih, uglavnom
siromašnih seljačkih masa. U prvoj fazi do Timočke bune ona je napredna sitnoburžoaska stranka sa
tragovima socijalističkog učenja Svetozara Markovića, stranka koja odlučno napada buržoasko-
birokratski poredak Srbije i bori se za narodnu samoupravu. Ali u vrijeme Timočke bune radikalne
vođe napustili su u Timočkoj buni siromašne seljačke mase i njihove interese. Sitnoburžoasko vođstvo
Radikalne stranke definitivno se odreklo svake revolucionarnosti, spremno da pređe u tabor
monarhije i vladajuće buržoazije čim im se ukaže prilik. Ta prilika im se ukazala poslije srpsko-
bugarskog rata. Poslije poraza u tom ratu, kralju su radikali bili potrebni da izvuku i njega i zemlju iz
sramote i spasu od definitivne propasti. Sa druge strane, radikalima je kralj bio potreban ne samo da
bi se spasli robije i izgnanstva nego i domogli vlasti.
1887. godine dobijaju vlast. U prvim godinama veliku većinu članova stranke činili su siromašni
seljaci, bezzemljaši, seoski proleteri, a i srednjaci. Međutim, počev od Timočke bune, težište njenog
socijalnog sastava odnosno njenih vrhova pomijeralo se prema imućnim elementima u selu (seoske
gazde) i gradu (krupni trgovci, izvoznici, bankari, industrijalci).
Radikalna stranka bila je najduže na vlasti (od 1903. do 1914.).
 Treći dio

1. Niška deklaracija (07.12.1914.)

– U početku, Srbija je rat sa Austrougarskom posmatrala kao čisto odbrambeni rat. Iako su velike sile
saveznice Srbije u toku Prvog svjetskog rata dugo bile protiv rušenja Austrougarske monarhije, ipak je
taj rat mogao da dovede na kraju do rušenja te monarhije, što je bio jedan od osnovnih uslova za
stvaranje zajedničke države jugoslovenskih naroda, odnosno u tom ratu borba jugoslovenskih naroda
za oslobođenje i ujedinjenje postala je potpuno realna.
- Protivno svim očekivanjima, homogeni radikalski kabinet nije dao ostavku po objavi rata. Međutim,
Nikola Pašić je dao ostavku vlade nakon nove austrougarske ofanzive. Nova koaliciona vlada
obrazovana od predstavnika radikala i naprednjaka, izašla je pred Narodnu skupštinu 24. novembra
1914. s izjavom poznatom kao Niška deklaracija.
“Uvjerena u rešenost celog srpskog naroda da istraje u svetoj borbi za odbranu svoga ognjišta i svoje
slobode, Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji ... zadatak da obezbijedi svršetak ovog velikog
vojevanja, koje je ... postalo ujedno i borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće
Srba, Hrvata i Slovenaca. Sjajan uspjeh koji ima da kruniše ovo vojevanje iskupiće obilato krvave žrtve
koje današnji srpski naraštaji nose.”
– U deklaraciji se konstatuje da je rat koji Srbija vodi ujedno borba za oslobođenje i ujedinjenje svih
Srba, Hrvata i Slovenaca. Drugim riječima, u deklaraciji se kao ratni cilj Srbije utvrđuje oslobođenje i
ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca, tj. stvaranje jedne nezavisne države u koju bi ušli, pored
Srbije, svi Jugosloveni iz Austrougarske.

2. Osnivanje Jugoslovenskog odbora

– Jugoslovenski odbor je osnovan na inicijativu srpske vlade, a činili su ga političari-emigranti (Hrvati,
Slovenci i Srbi) iz jugoslovenskih zemalja Austrougarske monarhije. Odbor je osnovan novembra
1914. u Firenci, a formalno se konstituisao 1915. u Parizu.
– Predsjednik Jugoslovenskog odbora je bio dr Ante Trumbić.
– Zadatak odbora je bio da zastupa jugoslovenske interese i da obavještava zapadne saveznike i
javnost u Zapadnoj Evropi, odnosno u savezničkim zemljama o položaju, težnjama i zahtjevima
Jugoslovena.
– Nikola Pašić (predsjednik srpske vlade i šef radikalne stranke) je stajao na stanovištu da cilj rada
Jugoslovenskog odbora treba da bude “stvaranje jedinstvene jugoslovenske, eventualno srpsko-
hrvatske države”, ali u kojoj bi se, “bez posebne organizacije” čuvale “nacionalne osobine svakog
plemena”.
– Iako se nisu svi članovi jugoslovenskog odbora slagali sa ovakvim pogledima, ipak su u postojećoj
situaciji “smatrali da nije oportuno da iznesu svoja neslaganja s ovakvim koncepcijama srpske vlade”.
– Po zaključenju tajnog Londonskog ugovora kojim su Italiji kao nagradu za ulazak u rat obećali
teritorije naseljene jugoslovenskim narodima, jedan od osnovnih zadataka Odbora je bio rad protiv
tog tajnog ugovora.

3. Majska deklaracija
– Na Jugoslovenski odbor je vrlo nepovoljno uticalo donošenje tzv. Majske deklaracije. Pred
zasjedanje bečkog parlamenta koji je bio sazvan krajem maja 1917, bio je obrazovan Jugoslovenski
klub kojeg su činili građanski političari iz jugoslovenskih zemalja Austrougarske, zastupnici u
Carevinskom vijeću.
– Predsjednik kluba je bio Anton Korošec. Na sjednici Parlamenta 30. maja pročitana je izjava ovog
kluba, poznata kao Majska deklaracija – u kojoj se kaže da njeni potpisnici na temelju narodnog
načela i hrvatskog državnog prava zahtijevaju ujedinjenje svih zemalja u kojima žive Slovenci, Hrvati i
Srbi u jednu samostalnu zemlju, monarhiju pod vladavinom dinastije Habzburg-Loren.
– Dakle, u deklaraciji se traži ujedinjenje jugoslovenskih zemalja u Austrougarskoj monarhiji u jednu
državu, pod okriljem dinastije Habzburgovaca. Ova deklaracija je u osnovi djelo kompromisa i
oportunizma.
4. Krfska deklaracija
– Na Krfu je od 15. juna do 17. jula 1917. održana konferencija kojoj su prisustvovali predstavnici
Kraljevine Srbije i predstavnici Jugoslovenskog odbora na kojoj je, prije svega, trebalo razmotriti
ključna pitanja uređenja buduće zajedničke države.
– Za vrijeme rada konferencije, najviše nesuglasica je izazivalo pitanje da li buduća zajednička država
treba da bude organizovana kao unitarna ili federativna država. Predstavnici Srbije su energično
zastupali gledište da buduća zajednička država bude unitarna država. U prilog takvom svom stavu oni
su isticali činjenicu da samo jedinstvena država može biti dovoljno snažna da sačuva svoju
nezavisnost. Iako su predsjednik i neki članovi Jugoslovenskog odbora bili za federativno uređenje,
oni se nisu energično i dosljedno izjašnjavali za takvo uređenje. Ante Trumbić se zalagao za posebne
zakonodavne i izvršne organe vlasti u pokrajinama koje bi obezbijedile što veću unutrašnju
samostalnost Hrvatske.
– Na kraju konferencije je donesena poznata Krfska deklaracija, čiji potpisnici su predsjednik srpske
vlade Nikola Pašić i predsjednik Jugoslovenskog odbora dr Ante Trumbić. Deklaracija se sastoji iz dva
dijela:
1) U prvom dijelu teksta deklaracije njeni potpisnici se pozivaju na princip samoopredjeljenja naroda i
princip nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca, te na osnovu toga zahtijevaju oslobođenje i
ujedinjenje cjelokupnog jugoslovenskog naroda, odnosno stvaranje jedinstvene države Srba, Hrvata i
Slovenaca.
2) Drugim dijelom se utvrđuju principi na kojima će biti zasnovana zajednička država.
– Moglo bi se zaključiti da se drugim dijelom deklaracije kao najznačajniji principi unutrašnjeg
uređenja buduće zajedničke države utvrđuju: a) monarhijski oblik vladavine s dinastijom
Karađorđevića na čelu, b) ustavno, demokratsko i parlamentarno uređenje i v) unitarno uređenje “sa
određenom decentralizacijom”.
– Krfska deklaracija predstavlja izjavu predstavnika Kraljevine Srbije i predstavnika Jugoslovenskog
odbora o osnivanju zajedničke države koja istovremeno sadrži i principe uređenja te buduće države.
Njom je prvi put jasno potvrđen zahtjev za zajedničkom državom.
- Ovi principi su naglašavali jednakost svih naroda, pisama i vjera.

5. Stvaranje narodnog vijeća i države Slovenaca, Hrvata i Srba (29.10.1918.)

– Pred nagovještajima raspada Austrougarske, predstavnici sa cijelog etnografskog područja u
Austrougarskoj obrazovali su 6. oktobra 1918. u Zagrebu Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba.
Prema Pravilniku Narodnog vijeća, ono se obrazuje kao političko predstavništvo jugoslovenskih
naroda u Austrougarskoj, čiji zadatak je “ujedinjenje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u narodnu,
slobodnu i nezavisnu državu SHS”. Organizacija narodnog vijeća se zasniva na teritorijalnom principu
– svaka pokrajina šalje po jednog predstavnika na 100 000 stanovnika. - Za predsjednika Narodnog
vijeća izabran je bio dr Anton Korošec, a za potpredsjednike dr Ante Pavelić i Svetozar Pribićević.
– Narodno vijeće je objavilo proglas da je opunomoćeno od svih narodnih stranaka i grupa i da
preuzima u svoje ruke vođenje narodne politike. U proglasu se zatim zahtijeva ujedinjenje naroda
SHS u jednu jedinstvenu, potpuno suverenu državu.
– Za razliku od Majske deklaracije koja je tražila ujedinjenje SHS pod žezlom Habzburgovaca, sada se
u proglasu Narodnog vijeća traži ujedinjenje ne govoreći o Habzburgovcima.
– Hrvatski sabor je 29. oktobra priznao Narodno vijeće kao vrhovnu vlast. Drugim riječima, Hrvatski
sabor je prekinuo sve državnopravne veze sa Austrougarskom monarhijom, te proglasio pristupanje
Hrvatske u zajedničku državu SHS.
- Pošto je imenovalo povjerenike za različite grane uprave, Narodno vijeće je ubrzo obrazovalo i
pokrajinske vlade za Sloveniju, BiH i Dalmaciju, čime je izražena tendencija usvajanja federativnog
načina u uređenju nove države.

6. Ženevska konferencija
– Na konferenciji o jugoslovenskom ujedinjenju, koja je održana od 6. do 9. novembra 1918. u Ženevi,
učestvovali su predstavnici Srbije, Narodnog vijeća SHS i Jugoslovenskog odbora.
– Po Ženevskom sporazumu osniva se zajedničko ministarstvo za Kraljevinu Srbiju i područje
Narodnog vijeća u Zagrebu, kome je zadatak da organizuje zajedničku državu SHS do saziva
ustavotvorne skupštine, koja bi ustavom imala da odluči o obliku i unutrašnjem uređenju buduće
zajedničke države.
– Formiranjem ovog zajedničkog ministarstva ne bi bila ukinuta ministarstva Srbije i Narodnog vijeća,
već bi ona nastavila da obavljaju poslove u djelokrugu svoje nadležnosti. Ovo “ministarstvo” bi
sačinjavalo 12 ministara. Polovinu bi imenovala vlada Srbije, a drugu polovinu Narodno vijeće.
– Po Ženevskom sporazumu, Kraljevina Srbija i Država SHS postojale bi i dalje kao zasebne države, sve
dok ustavotvorna skupština ne bi donijela ustav jedinstvene države. Ženevski sporazum nije bio
sproveden u djelo, jer je bio suspendovan najvjerovatnije po sugestiji ili nalogu srpskog regenta
Aleksandra, a uz podršku radikalne vlade s Pašićem na čelu.

7. Prvodecembarski akt o ujedinjenju (1918.)

– Izaslanstvo Narodnog vijeća je primljeno kod regenta Aleksandra 1. decembra 1918. Tom prilikom
mu je u Adresi saopštilo zaključak Narodnog vijeća o ujedinjenju države SHS sa Srbijom, odnosno,
pozvalo ga je da on, u ime kralja Petra, kao regent preuzme “vladarsku vlast” na teritoriji jedinstvene
države SHS.
– U svom odgovoru, regent Aleksandar je proglasio ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države
Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
– Prvodecembarski akti nisu ratifikovani od strane Narodnog vijeća SHS. Predsjedništvo Narodnog
vijeća saopštilo ih je 3. decembra narodu i istovremeno izjavilo da je “prestala funkcija Narodnog
vijeća kao vrhovne suverene vlasti države SHS na teritoriji bivše AU”. Ovi akti saopšteni su srpskoj
Narodnoj skupštini 29. 12. 1918. i to od strane prve zajedničke vlade novostvorene države.

8. Prva vlada kraljevine SHS

Po proglašenju ujedinjena, u Beogradu je ostao jedan odbor delegacije Narodnog vijeća SHS sa
zadatkom da se sa predstavnicima stranaka iz Srbije postigne sporazum o obrazovanju prve
zajedničke vlade novostvorene države. Poslije dužih pregovora, između predstavnika srpskih stranka i
stranaka iz jugoslovenskih krajeva bivše Austrougarske je postignut sporazum o formiranju vlade čiji
bi predsjednik bio Nikola Pašić, potpredsjednik dr Anton Korošec, ministar spoljnih poslova Ante
Trumbić, a ministar unutrašnjih poslova Svetozar Pribićević. Međutim, regent Aleksandar nije želio da
Pašić bude predsjednik ove vlade, pa je novu vladu obrazovao Stojan Protić. Ukaz o postavljenju prve
vlade Kraljevstva SHS Aleksandar je potpisao 20. 12. 1918. godine. Protićeva vlada je odmah zatim
odlučila da se nova država zove Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a donijela je, pored toga, i odluku
o zastavi i grbu. Druge države bile su obavještene da je 1. decembra 1918. godine ustanovljena jedna
Kraljevina srpsko-hrvatsko-slovenačka, koja obuhvata Srbiju i sve jugoslovenske zemlje nekadašnje
Austrougarske Kraljevine.

9. Privremeno narodno predstavništvo kraljevine SHS

– Prvodecembarskim aktima je bilo, takođe, predviđeno obrazovanje Privremenog narodnog
predstavništva koje bi trebalo da ostane na okupu sve do Konstituante (sastanka Ustavotvorne
skupštine).
– Privremeno narodno predstavništvo, sazvano od strane regenta Aleksandra, bilo je po svom sastavu
mješovito predstavničko tijelo, jer su u njega ušli ne samo izabrani poslanici dotadašnjih vrhovnih
predstavničkih tijela nego i poznatiji političari koji nisu bili narodni poslanici.
– Osnovni zadatak narodnog predstavništva je bio da donese zakon o izborima poslanika za
Ustavotvornu skupštinu. Po tom zakonu, aktivno biračko pravo je bilo ograničeno cenzusom doba
(21) i pola (ovo pravo nije priznato ženama). Pasivno biračko pravo su uživali oni državljani (muškog
pola) koji su navršili 25 godina i koji su znali čitati i pisati.
- U svakom izbornom krugu morao je biti izabran najmanje po jedan poslanik sa fakultetom.
10. Tok donošenja Vidovdanskog ustava i rad ustavotvorne skupštine kraljevine SHS
Zakon o izborima za Ustavotvornu skupštinu predvidio je pravo glasa za sve muške državljane s
navršenom 21 godinom života. Iako je imovinski cenz bio ukinut, to rješenje ipak nije predstavljalo
sistem opšteg prava glasa u pravom smislu te riječi, jer je iz izbornog tijela isključivalo žene, vojna lica
i omladinu (od 18 do 21 godine). Zakon je predvidio i jednu ustanovu koja je postojala i u ranijim
ustavima Srbije, naime, ustanovu tzv. kvalifikovanih poslanika. Na svakoj kandidatskoj listi morao je
biti izvjestan broj kandidata (najmanje 1) sa fakultetskom ili višom stručnom spremom, činovnici i
predsjednici opština nisu mogli biti poslanici. Zakon je predviđao da poslanici za Ustavotvornu
skupštinu budu birani tajno. Izbori su provedeni 28. 11. 1920. godine. Najviše glasova dobila je
Demokratska stranka, zatim Radikalna i Komunistička. Pitanje monarhije i njenog položaja u državi
izbilo je u prvi plan na samom početku rada Ustavotvorne skupštine. Po mišljenju vlade Ustavotvorna
skupština nema suverenu, neograničenu vlast u donošenju ustava, već tu vlast mora da dijeli sa
kraljem. Vlada je 08. 12. 1920. propisala privremeni poslovnik za Ustavotvornu skupštinu, po kome je,
između ostalog, bilo predviđeno da poslanici Ustavotvorne skupštine prije početka rada skupštine
obavezno polažu zakletvu kralju. Jedino poslanici Hrvatske republikanske seljačke stranke nisu htjeli
da polože zakletvu niti da uđu u skupštinu ni onda kada je sama skupština donijela svoj poslovnik, dok
su poslanici svih ostalih stranaka ipak položili zakletvu kralju. Monarhija i vladajuća srpska buržoazija
uspjele su isto tako još prije donošenja ustava da Ustavotvornoj skupštini kroz poslovnik nametnu još
jednu značajnu odredbu u svoju korist, tj. da se ustav donese običnom većinom glasova. Vlada sa
srpskom većinom glasova uspjela je da od Ustavotvorne skupštine dobije pristanak da se ostane na
običnoj većini (polovina više od 1). Vladin nacrt počeo se pretresati u ustavnom odboru. U plenumu
Ustavotvorne skupštine načelna debata o ustavu trajala je do 12. 06. 1921. kad je ustav u načelu bio
prihvaćen. Ustav je konačno izglasan 28. 06. 1921. godine s 223 glasa.

11. Karakteristike Vidovdanskog ustava (28.06.1921.)

– Ustav Kraljevine SHS od 28. juna 1921. je prvi ustav zajedničke države jugoslovenskih naroda.
Izglasala ga je Ustavotvorna skupština, a potvrdio prestolonasljednik-regent, pa je on, s obzirom na
način donošenja, pripadao kategoriji ustavnih paktova.
– Prijedlog za izmjenu i dopunu Ustava mogli su dati kralj i Narodna skupština. Kraljev prijedlog za
izmjenu saopštava se Skupštini koja se odmah zatim raspušta, a nova saziva “najdalje za četiri
mjeseca”.
– U slučaju da je inicijativu pokrenula Narodna skupština, prijedlog mora biti usvojen većinom od 3/5
njenih članova. Po usvajanju prijedloga o promjeni Ustava, Narodna skupština se raspušta, a nova
saziva, takođe, u roku od četiri mjeseca. Novoizabrana skupština donosi konačnu odluku o izmjenama
u Ustavu većinom glasova, odnosno za jedan više od polovine glasova.
– S obzirom da se izmjene Vidovdanskog ustava nisu mogle vršiti na način predviđen za mijenjanje
zakona, ovaj ustav po formalnopravnoj moći spada u kategoriju krutih ustava.
– Ustav izričito garantuje neprikosnovenost privatne svojine i slobodu ugovaranja u privrednim
odnosima, odnosno, usvajao načelo ekonomskog liberalizma. Garantujući neprikosnovenost privatne
svojine i slobodu rada i ugovaranja u privrednim odnosima, Vidovdanski ustav je sankcionisao
kapitalistički društveno-ekonomski sistem u kraljevini SHS.
– Vidovdanski ustav je sadržavao više odredaba kojima je proklamovao prava građana, međutim,
proklamujući ih, ustav ih istovremeno garantuje samo u granicama zakona.
– Vidovdanski ustav proklamuje načelo podjele vlasti, propisujući da u SHS postoje zakonodavna,
upravna i sudska vlast. Međutim, ustav stvarno sprovodi načelo jedinstvo vlasti, pri čemu su sve
njene funkcije bile koncentrisane u rukama monarha.
- Da je Kraljevina SHS po Vidovdanskom ustavu bila prava monarhija ukazuje i to da se ni promjene
tog ustava nisu mogle vršiti bez kraljevog pristanka jer kralj nije imao samo pravo potvrđivanja
zakona, već i pravo potvrđivanja odluke o izmjeni Ustava.
– Ustav predviđa postojanje jednodomnog sistema narodnog predstavništva, a svojim odredbama
sankcioniše sistem ograničenog parlamentarizma.
12. Državno uređenje kraljevine SHS prema Vidovdanskom ustavu
Glavna pitanja, odnosno grupe pitanja koje karakterišu Vidovdanski ustav su:
1. Pitanje oblika državnog uređenja (unitarizam ili federalizam) u vezi s nacionalnim pitanjem 2.
Pitanje lokalne uprave, odnosno samouprave
3. Pitanje parlamentarizma
4. Pitanje političkih i ličnih prava građana
5. Socijalne odredbe
Jedno od najbitnijih ustavnih pitanja bilo je pitanje kako će nova zajednička jugoslovenska država biti
uređena – da li kao unitaristička ili federalistička. To je pitanje bilo staro – javilo se kad i ideja o
stvaranju zajedničke jugoslovenske države. Srbi, Hrvati i Slovenci zaista su jedan jedinstven narod i
sve razlike među njima se svode samo na razlike imena, vjere, azbuke, te to logično traži i
pretpostavlja i državno jedinstvo. Vraćanje na nekadašnje autonomne pokrajine bi to državno
jedinstvo dovelo u ozbiljno pitanje, što bi dovelo i do međunarodnog slabljenja, pa eventualno i do
njenog raspada. Glavni nosilac takvog shvatanja bila je Radikalna stranka s Pašićem na čelu, a njoj se
u borbi za donošenje Vidovdanskog ustava pridružio i jedan od glavnih vođa Demokratske stranke,
Svetozar Pribićević. U Protićevoj verziji ustavnog nacrta predviđeno je bilo državno uređenje, koje je
on nazivao samoupravnim, ali koje je u stvari bilo vrlo blisko federativnom. Na drugoj strani bile su
političke snage Hrvata i Slovenaca. Za vrijeme rata Jugoslovenski odbor i njegov predsjednik Trumbić
nisu se izjašnjavali otvoreno za federativno uređenje, već su i oni uvijek isticali narodno jedinstvo
Srba, Hvata i Slovenaca, mada su naglašavali i njihove istorijski nastale posebnosti pri kraju rata. Kad
je monarhija doživjela slom, oni su na Ženevskoj konferenciji otvoreno tražili federaciju. Za vrijeme
političke borbe oko Vidovdanskog ustava, Narodni klub, smatrajući da se ravnopravnost nacija u
zajedničkoj državi može ostvariti samo putem federacije, predlagao je ustav po kome bi nova država
bila sastavljena od 6 pokrajina( Srbija sa Makedonijom, Hrvatska sa svim sadašnjim dijelovima, Crna
Gora, Bosna i Hercegovina, Vojvodina i Slovenija). Njihove nadležnosti određivao bi ustav, ali se ustav
ne bi mogao mijenjati bez saglasnosti pokrajina. Najradikalniji stav u pogledu oblika državnog
uređenja imala je Hrvatska pučka seljačka stranka. Ona se oštro borila za republikanski oblik
vladavine i punu samostalnost Hrvatske. Umjesto pokrajina, koje su gotovo svi ustavni nacrti u
različitom broju predviđali, Pašićev nacrt je predvidio 35 oblasti u državi prema prirodnim, socijalnim
i ekonomskim prilikama sa najviše 800.000 stanovnika u jednoj oblasti.

13. Lokalna uprava kraljevine SHS prema Vidovdanskom ustavu

Vidovdanski ustav je predvidio veće oblasti prema prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama, ali
nikako tolike da bi obuhvatile čitav jedan narod. To je bio razlog što su izričito u ustavu bili predviđeni
samo prirodni, socijalni i ekonomski kriterijumi pri podjeli zemlje na oblasti, a namjerno izostavljen
nacionalni kriterijum. Ako bi se stekli svi pobrojani kriterijumi koje ustav predviđa, manje oblasti bi se
mogle spajati u jednu – da se ne bi uspostavile stare pokrajine, ali to ne bi bilo dozvoljeno ako bi
jedna veća oblast premašila 800.000 stanovnika. Zakonom o oblasnoj i sreskoj samoupravi Kraljevina
SHS je podijeljena na 33 oblasti, a na čelu svake oblasti nalazio se, prema Ustavu, veliki župan koga
postavlja kralj i koji upravlja preko državnih organa poslovima državne uprave u oblasti. Ustav je
propisivao da u oblastima, kao i u opštinama i srezovima, postoje i posebni samoupravni organi. U
oblasti u krug tih samoupravnih poslova spadali su: utvrđivanje oblasnog budžeta i raspolaganje
oblasnim dažbinama, oblasni javni radovi, staranje o unapređenju oblasnih privrednih interesa,
uprava oblasnim imanjima, briga o narodnom zdravlju i socijalnim zadacima u oblasti. Veliki župan
imao je, po ustavu, pravo da zadrži od izvršenja svaku odluku samoupravnih organa koja se ne bi
zasnivala na ustavu, zakonima i oblasnim uredbama. U praksi oblasti nisu bile zavedene, već se
zadržala podjela na okruge i srezove.

14. Organi vlasti u SHS prema Vidovdanskom ustavu

– Iako je Vidovdanski ustav proklamovao načelo podjele vlasti, ipak je on stvarno sprovodio načelo
jedinstva vlasti, pri čemu su sve njene funkcije bile koncentrisane u rukama monarha.
KRALJ
– Položaj kralja: njegova ličnost je neprikosnovena. On je neodgovoran, odnosno, za sve akte
kraljevske vlasti odgovaraju resorni ministri.
– Zakonodavnu vlast vrše Kralj i Narodna skupština, dakle, postojala su dva zakonodavna faktora.
Međutim, položaj kralja je bio jači, jer je kralj, pored raspuštanja skupštine, imao pravo potvrđivanja
zakona koje je Narodna skupština usvojila.
– Iako sudsku vlast vrše sudovi, oni presude i rješenja donose u ime kralja, koji je imao pravo
amnestije i pomilovanja.
NARODNA SKUPŠTINA
– Po Ustavu, postojao je jednodomni sistem narodnog predstavništva.
– Jedan poslanik birao se na 40.000 stanovnika, a NS se birala na četiri godine. Nije postojalo opšte
biračko pravo, jer je Vidovdanski ustav predviđao postojanje cenzusa uzrasta i zanimanja, a kasnije i
pola.
– Kao zakonodavni faktor, Narodna skupština je imala pravo izbora svog predstavništva, zakonodavne
inicijative i donošenja zakona i budžeta, odobravanja međunarodnih ugovora koje je zaključio kralj i
vođenja anketa i istraga u izbornim i administrativnim poslovima. Pored toga, narodni poslanici su
imali i pravo podnošenja pitanja i interpelacija ministrima.
– Autonomija Narodne skupštine je postojala utoliko što je imala pravo da bira svoje predsjedništvo i
propisuje poslovnik. Ta autonomija je bila ograničena time što je kralj imao pravo sazivanja skupštine,
kao i otvaranja i zaključivanja sjednica. Takođe, i pravo raspuštanja skupštine.

15. Socijalne odredbe Vidovdanskog ustava

Dok su sve do sada pominjane ustanove i odredbe bile više-manje slične odgovarajućim odredbama
ranijih ustava Kraljevine Srbije, jedna druga odredba pod naslovom "socijalne i ekonomske odredbe",
bila je sasvim nova, prvi put unijeta u jedan naš, domaći ustav. Najvažnija načelna odredba u tom
ustavnom odjeljku je ona po kojoj "država ima, u interesu cjeline i na osnovu zakona, pravo i dužnost
da interveniše u privrednim odnosima građana u duhu pravde i otklanjanjem društvenih
suprotnosti", zatim "radna snaga stoji pod zaštitom države" i "sloboda
ugovaranja u privrednim odnosim priznaje se ukoliko se ne protivi društvenim interesima". Iz tih
načelnih odredaba ustav izvlači kao dalje posljedice "da će država sprovesti stručnu nastavnu
organizaciju i urediti stalno potpomaganje i školovanje sposobne siromašne djece; da će odrediti
posebne mjere za bezbjednost i zaštitu radnika i propisati radno vrijeme u svim preduzećima; da ce
se starati o čuvanju zdravlja svih građana, o naročitoj zaštiti majki i male djece i o besplatnoj
ljekarskoj pomoći siromašnim građanima; da će pomagati nacionalno zadrugarstvo; dalje se ustavom
garantuje pravo radnika na organizovanje radi postignuća boljih radnih uslova; invalidima i žrtvama
rata obećava se naročita državna zaštita i pomoć u znaku priznanja; feudalni odnosi smatraju se
pravno ukinutim danom oslobođenja od tuđinske vlasti, itd."

16. Sudstvo u kraljevini SHS prema Vidovdanskom ustavu

Svojim odredbama Vidovdanski ustav je proklamovao načelo nezavisnosti sudova. Članom 110.
Ustava bilo je predviđeno da za cijelu Kraljevinu postoji samo jedan Kasacioni sud, sa sjedištem u
Zagrebu. Zakon koji je na jedinstven način regulisao uređenje redovnih sudova za Kraljevinu SHS
donijet je tek 24.09.1928. Pored redovnih postojali su i posebni sudovi, kao što su upravni sudovi i
Državni savjet kao vrhovni upravni sud, Glavna kontrola kao poseban vrhovni računski sud, vojni
sudovi i sudovi radničkog osiguranja. Vidovdanski ustav proklamovao je stalnost i nepokretnost
sudova. Ustav je Članom 95. propisao da se uprava u Kraljevini vrši po oblastima, okruzima,
srezovima i opštinama. Kriterijume za utvrđivanje oblasnih granica predstavljale su "prirodne,
socijalne i ekonomske prilike". Ograničavanje broja stanovnika oblasti imalo je cilj da onemogući
obrazovanje samoupravnih jedinica na "narodnoj osnovi". Uredbom donijetom 26.04.1922. država je
podjeljena na 33 oblasti. Utvrđujući unitarno uređenje države, Ustav je predvidio postojanje oblasne,
sreske i opštinske samouprave. U oblastima i srezovima postojali su ne samo samoupravni organi
nego i državni upravni organi (veliki župan i sreski načelnik). Državna upravna vlast imala je pravo
nadzora nad zakonitošću rada samoupravnih organa. Lokalni samoupravni organi obavljali su i
poslove tzv. prenesenog djelokruga.

17. Političke stranke u kraljevini SHS

Opšte karateristike građanskih političkih stanaka bile su njihova mnogobrojnost i njihove relativno
česte političke kombinacije, povezivanja ili razilaženja, pregrupisanja i raspadanja, previranja i
diferenciranja i okolnost da su sve one bile regionalne, odnosno ograničene na pojedine nacije ili
pojedine pokrajine. U prvom razdoblju poslije Vidovdanskog ustava, najjače i najmnogobrojnije
građanske stranke bile su: u Srbiji - Narodna radikalna stranka i Demokratska stranka, u Hrvatskoj -
Hrvatska seljačka stranka, u Sloveniji - Slovenska ljudska stranka, a u BiH - Jugoslovenska
muslimanska stranka. Radikalna stranka je bila jedna od najstarijih stranaka na čijem je čelu bio
Nikola Pašić i koja je bila na vlasti poslije Prvog svjetskog rata. Kralj Aleksandar ih je podržavao jer su
bili srpsko- hegemonistički orijentisani. Radikali su odnijeli pobjedu na prvim parlamentarnim
izborima poslije donošenja ustava (18.3.1923). U razdoblju od Vidovdanskog ustava do
Šestojanuarske diktature, Radikali su u sklopu borbe za vlast ulazili u najrazličitije partijske
kombinacije koalicione vlade. Ono što je kod nje bilo stalno i nepromjenjivo bio je njen ideološko-
politički smjer koji se u osnovi nikada nije mijenjao: ona je bila i ostala srpska stranka, nacionalna i
nacionalistička, nepovjerljiva prema Hrvatima i drugim nesrpskim narodima u Jugoslaviji, braneći
srpske interese i boreći se za centralizam i hegemoniju srpskog plemena u Jugoslaviji. Demokratska
stranka sa Svetozarom Pribićevićem na čelu je bila protivteža Radikalnoj. Njeni osnovni zahtjevi bili
su: jedinstvena država, ustavna parlamentarna monarhija pod dinastijom Krađorđevića, centralistički
uređena, a upravljana decentralistički. Statut stranke je donijet 1920. a Ljubomir Davidović je postao
njen predsjednik. Demokratska stranka je 1927. stupila u koalicionu vladu sa Radikalima i ostali su
zajedno sve do Šestojanuarske diktature.
Hrvatska seljačka stranka sa Stjepanom Radićem na čelu je u početku bila proaustijski, prohabsburški
orjentisana, a pred kraj rata se izjasnila za Jugoslaviju, ali kao republiku i na federativnoj osnovi
uređenu. Glavnu riječ u stranci vodili su sitnoburžoaski elementi. U Moskvi je Radić pristupio
Seljačkoj internacionali 1.7.1924, pa ga vlada u Beogradu optužuje i progoni zbog boljševizma. Marta
1925, Radić i njegova stranka prihvataju ustav i odriču se republikanstva, priznaju dinastiju
Karađorđevića. Boreći se odlučno protiv centralizma i hegemonizma srpske buržoazije, Radić i
njegova stranka nikada nisu išli do zahtjeva za izdvajanje i otcjepljenje Hrvatske iz jugoslovenske
zajednice.
Slovenska ljudska stranka, u početku klerikalna i konzervativna, preko noći postaje republikanska
stranka koja prihvata napredne socijalne zahtjeve i koja se na izbor svojih poslanika proglašava za
stranku udruženih staleža seljaka, radnika i zanatlija. Oni usvajaju monarhijski oblik, ali traže
federalistički uređenu državu. Nije glasala za Vidovdanski ustav. Na čelu stranke je bio Anton Korošec.
Jugoslovenska muslimanska organizacija je organizovana 1910. sa Mehmedom Spahom na čelu. Po
svom vođstvu i politici je bila buržoaska i borila se za interese muslimanskih feudalaca. Insistirali su
na vjerskom jedinstvu, zalagali se za autonomni položaj BiH i nisu glasali za Vidovdanski ustav.

18. Unifikacija prava u kraljevini SHS

U oblastima prava, naročito privatnog, u novostvorenoj državi vladalo je stanje, moglo bi se reći,
haotično. Naime, različiti su bili zakoni i pravila kojih su se pridržavali narodi u novostvorenoj državi.
Pravo je bilo podjeljeno na 6 pravnih područja i sedmo područje koje je podrazumijevalo primjenu
šerijatskog prava za muslimanske građane.
Imajući u vidu ovako tešku situaciju, a težeći ka stvarnom ujedinjenju, tj. unitarističkom uređenju koje
je teško bilo zamisliti bez stvarnog izjednačenja zakona, vlada je 14.12.1919. ustanovila stalni
zakonodavni savjet. Vidovdanskim ustavom 1921. predviđen je bio poseban, skraćeni postupak za
ozakonjenje zakonskih prijedloga koji imaju za predmet izjednačenje zakonodavstva i uprave.
Međutim, u praksi se pokazalo da do unifikacije, naročito privatnog prava, nije bilo lako doći, a
smetnje su dolazile od bitnih naslijeđenih razlika pojedinih pokrajina, kojih se bilo teško osloboditi.
Poslije zavođenja Šestojanuarske diktature (1929) intenziviran je rad na ujednačenju porodičnog,
naslijednog i zaduženog prava. Veći uspjeh na polju unifikacije zakonodavstva postignut je u oblasti
krivičnog prava. Početkom 1929. donesen je jedinstven krivični zakonik koji je sadržao odredbe o
zločinima i prestupima. Glavne kazne su bile: smrtna (vješanjem), 4 vrste lišenja slobode (robija,
zatočenje, strogi zatvor i zatvor), i novčane kazne, a kao sporedne kazne gubitak časnih prava i
gubitak službe. Prema mlađim maloljetnicima (14-17 godina) su primjenjivane vaspitne i popravne
mjere, a prema starijima (17-21) reducirane kazne.

19. Javno pravo u kraljevini SHS

Javno pravo je bilo skoro u popunosti izjednačeno. Ustavno pravo je u jugoslovenskoj monarhiji bilo
jedinstveno za sve vrijeme njenog postojanja. Upravno pravo je počev od 1922. u Jugoslaviji bilo
jedinstveno, kao i sudsko organizaciono pravo. Postojale su različite vrste sudova, a njihovo
ustrojstvo je bilo urešeno jedinstvenim zakonom. Redovni sudovi u staroj Jugoslaviji bili su: opštinski,
sreski, okružni, apelacioni i vrhovni. Različita pravna područja u državi imala su različite sudove koji su
sudili u konačnoj instanci, takvu funkciju vršili su Kasacioni sud u Beogradu, Sto sedmorice u Zagrebu,
Vrhovni sud u Sarajevu i Veliki sud u Podgorici. Za posebne materije postojali su i drugi, npr. šerijatski
sudovi, upravni, računski i drugi. Krivično pravo je bilo izjednačeno donošenjem jedinstvenog
krivičnog zakonika 1929. Izrađen je na osnovu revidiranog projekta reforme srpskog Krivičnog
zakonika. Krivično- procesno pravo je bilo izjednačeno zakonikom o sudskom postupku u krivičnim
stvarima od 1929. Ovaj zakonik se zasnivao na ideji o optužnom postupku. Sistem porotnog suđenja
nije bio prihvaćen.

20. Privatno pravo u kraljevini SHS

Privatno pravo u staroj Jugoslaviji nije bilo izjednačeno. Najvažniju granu privatnog prava, koja je bila
izjednačena Zakonikom iz 1937, predstavljalo je trgovačko pravo. Građansko-procesno pravo je bilo
izjednačeno Zakonikom o sudskom postupku u građanskim stvarima iz 1929. Zakonik je bio moderno
uređen. To pravo je moglo prerasti u istražno načelo ako sud uzme u obzir činjenice koje su stranke
prećutale, ali je sud za njih saznao od svjedoka. Zemljišne knjige nisu postojale u svim krajevima
Jugoslavije, stoga je radi njihovog uvođenja najprije uređeno pitanje katastra. Zakonom o zemljišnim
knjigama iz 1930. usvojen je jedinstven sistem zemljišnih knjiga za čitavu Jugoslaviju. Pošto katastar i
zemljišne knjige nisu bili završeni do 2. svjetskog rata, uz njih je živio tapijski sistem kao sistem
registrovanja prava na nepokretnosti. Najveći dio materije privatnog prava bio je podvrgnut
partikularnom načelu, koje je razlikovalo 6 pravnih područja:
1) Austrijski građanski zakonik - važno na području Dalmacije i Slovenije;
2) mađarsko nekodikovano pravo - područje Banata, Bačke, Baranje i Međimurja
3) Srpski građanski zakonik - na području Kraljevine Srbije, Metohije
4) Krivični zakonik za Kneževinu Crnu Goru iz 1906. - u predratnoj kraljevini Crnoj Gori
5) posebno pravno područje bila je BiH – šerijatsko, a ponekad i austrijsko;
6) Austrijski kazneni zakon - Bansku Hrvatsku, Sloveniju, Liku i Kordun. Bez obzira na kom se pravnom
području nalazilo, muslimanima je suđeno po šerijatskom pravu.
Ubrzo po stvaranju jugoslovenske države počeo je i rad na izjednačenju privatnog prava. Taj rad se,
međutim, otegao i nije dao rezultata. Kao temelj budućeg jugoslovenskog građanskog zakonika uzet
je Austrijski građanski zakonik. Ovo je i bilo logično jer se taj zakonik već dosta koristio na
jugoslovenskoj teritoriji, a bio je i osnov Srpskog građanskog zakonika.

21. Šestojanuarska diktatura

– Svojom proklamacijom od 6. januara 1929. kralj Aleksandar je ukinuo Vidovdanski ustav i raspustio
Narodnu skupštinu. Ukidanje ustavnog i parlamentarnog sistema kralj je u proklamaciji objašnjavao,
prije svega, da je stranačko-parlamentarni život u Kraljevini SHS doveo u pitanje i sam opstanak
zajedničke države.
– Režim monarhodiktature je imao za cilj očuvanje i jačanje kapitalističkog društveno-ekonomskog
sistema u Jugoslaviji. Privredna i socijalna politika šestojanuarskih vladajućih vrhova (teret prebacivan
na mase radnih ljudi) imalo je za posljedicu pogoršanje ekonomskog i socijalnog položaja seljaštva i
radnih ljudi uopšte.
– Odsustvo građanskih sloboda.
– Jedna od karakteristika šestojanuarske diktature je bilo i negiranje postojanja posebnih nacija u
Jugoslaviji. Vrhovi diktature prihvatili su i sprovodili ideju integralnog jugoslovenskog nacionalnog
unitarizma. To je došlo do izražaja i u promjeni naziva države, koja se od 3. oktobra 1929. zvala
Kraljevina Jugoslavija. Zastupanje ideje nacionalnog unitarizma trebalo je, nesumnjivo, da opravda
sprovođenje centralističkog uređenja države.

22. Organizacija vlasti u kraljevini Jugoslaviji 1929 – 1931.

Proklamacijom od 6.1.1929 rijepeno je osnovno (ustavno) pitanje – pitanje vrhovne vlasti u Kraljevini
SHS, koje je zatim regulisano zakonom. Ovim zakonskim aktima je utvrđeno da su i zakonodavna i
izvršna vlast u kraljevim rukama, pa je tako u Kraljevini SHS (Kraljevini Jugoslaviji) uspostavljen
apsolutistički režim. Novim zakonima država je podijeljena na devet banovina, po geografskom
principu umjesto po nacionalnom. U tako podijeljenoj Kraljevini Jugoslaviji svi lokalni organi su se
nalazili u punoj hijerarhijskoj zavisnosti od centralnih organa vlasti, dakle preovladavao je
centralistički sistem. Dakle, možemo reci da su organizaciju vlasti u Kraljevini od 1929-1931
karakterisali:
1) apsolutistički režim i koncentracija vrhovne, odnosno cjelokupne zakonodavne i izvršne vlasti u
rukama kralja 2) odsustvo narodnog predstavništva kao vrhovnog zakonodavnog organa vlasti
3) uspostavljanje i sprovođenje strogog centralističkog sistema u kome su se svi lokalni organi nalazili
u punoj hijerarhijskoj zavisnosti od centralnih organa vlasti.

23. Sudsko uređenje u Kraljevini Jugoslaviji 1929 – 1931.

U periodu diktature sudska vlast je bila utvrđena zakonima izdatim poslije 6.1.1929, i to Zakonom o
uređenju redovnih sudova u Kraljevini po kojem su postojali sledeći redovni sudovi: sreski, okružni,
trgovački, apelacioni i kasacioni sud, a pored njih i opštinski (mjesni sudovi). Pored redovnih postojali
su i posebni sudovi: Državni savjet i upravni sudovi, Glavna kontrola, vojni sudovi, šerijatski sudovi,
Državni sud za zaštitu države, i drugi. Glavna kontrola predstavljala je vrhovni računski sud – pregled
državnih računa i nadziranje nad izvršenjem budžeta, državni sud za zaštitu države pri kasacionom
sudu u Beogradu, predstavlja samostalan sud. Sudije, zamjenike i državnog tužioca pri ovom sudu
imenuje kralj ukazom. Ovaj sud je bio nadležan na cijelom području za izviđanje, istragu, pretres i
suđenje krivičnih djela protiv vladaočeve ličnosti i vlasti, državnog poretka i njenog uređenja. Broj
članova ovog suda je povećan sa 8 na 10. Protiv presuda i odluka ovog suda, kao i optužnice državnog
tužioca nije postojala mogućnost žalbe. Nadzor nad ovim sudom obavljao je ministar pravde.

24. Sporazum Cvetković – Maček i banovina Hrvatska

Po radu Milana Stojadinovica (februar 1939), obrazovana je nova vlada s Dragišom Cvetkovićem na
čelu. Kao primarni zadatak nove vlade postavljeno je rješenje hrvatskog pitanja. Rješenje tog pitanja
prema ocekivanjima srpskog, tj. odlučujuceg dela vlastodržača trebalo je da proizvede
unutrašnjepolitički spokoj i spoljnopolitičko samopouzdanje. Međunarodna situacija nagonila je
pojedine faktore srpske i hrvatske građanske politike na pomirljivost. Dragiša Cvetković i Vlatko
Maček, vođa Hrvatske seljačke stranke, zaključili su avgusta 1939. tzv. srpsko-hrvatski sporazum
kojim je bila obrazovana Banovina Hrvatska.
Uredbom o Banovini Hrvatskoj donetoj 26.8.1939, posle sporazuma zaključenog izmedju Dragiše
Cvetkovića i Vlatka Mačeka, izvršena je djelimična revizija oktroisanog ustava. Uredbu su propisali
kraljevski namjesnici na predlog ministarskog savjeta i na osnovu člana 116. Ustava, u svrhu
obezbjeđivanja učešća Hrvata u životu države i očuvanja javnih interesa. Tim aktom izvršena je
promjena teritorijalne podjele zemlje tako što je u njenom okviru obrazovana nova oblast – Banovina
Hrvatska. Članom 1. Uredbe bilo je predviđeno da se Savska i Primorska banovina, kao i srezovi
Dubrovnik, Sid, Ilok, Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik i Fojnica spajaju u jednu banovinu po
imenom Banovina Hrvatska, čije će sjedište biti u Zagrebu. Istovremeno, pravno je regulisan položaj
te novostvorene oblasti, pored zajedničkih poslova, i postojanje banovinskih poslova koji su spadali u
isključivu nadležnost banovinskih organa. U ove autonomne poslove dolazili su poslovi poljoprivrede,
trgovine, industrije, šuma i radnika, građevina, socijalne politike i narodnog zdravlja, fizičkog
vaspitanja, pravde, prosvjete i unutrašnje uprave. Organe nadležne za obavljanje poslova
autonomnog djelokruga predstavljali su ban, sabor i banska uprava. Ban je bio najviši naredbodavni
faktor banovinske vlasti Banovine Hrvatske. On je imao pravo donošenja konačnih odluka u svim
pitanjima svoje nadležnosti, a odgovarao je kralju i saboru. Ban je postavljen kraljevim ukazom koji je
sam premapotpisivao. Isto tako, on je premapotpisivao i sva akta kraljevske vlasti u stvarima iz
nadležnosti Banovine Hrvatske. Sabor je predstavljao zakonodavno tijelo za Banovinu Hrtvatsku čije
je odluke potvrđivao kralj uz premapotpis bana. Sabor su sačinjavali zastupnici koje narod slobodno
bira opštim, jednakim, neposrednim i tajnim glasanjem, sa predstavništvom manjina. Ukaz o
sazivanju sabora donosio je kralj. On je, isto tako, imao pravo i da raspusti sabor, ali je ukaz o
raspustanju morao sadržavati naredbu za nove izbore i za novi saziv Sabora. Ukaz o raspuštanju
Sabora premapotpisuje Ban . Do izbora članova sabora i njegovog saziva nije došlo, usljed događaja
koji su nastupili uoči odeljenja, koja su prema podjeli nadležnosti imala izvjesnih sličnosti s resornim
ministarstvima.
Organizacija vlasti u Banovini Hrvatskoj nije se zasnivala na ustavnim odredbama već je bila utvrđena
ovom Uredbom, koja se razlikovala od one koja je postojala u banovinama predvođenim Ustavom.
Osim toga, dok su organi ostalih banovina bili stvarno potčinjeni vrhovnoj drzavnoj upravi, odnosno
vladi, ban je odgovarao kralju i saboru, a njegov položaj (s obzirom na to da je premapotpissivao ukaz
o svome postavljanju) bio je viši od položaja pojedinih resornih ministara. Prema tome, Banovina
Hrvatska je imala položaj različit od položaja ostalih banovina. Ona je predstavljala neku vrstu
autonomne oblasti s posebnim uređenjem.

25. Zagrebačke punktacije

– Na sastanku Samostalne demokratske stranke u Zagrebu, 30.06.1932. donijet je zaključak u kome
se ističe potreba preuređenja države na federativnim osnovama.
– Izvršni odbor Seljačko-demokratske koalicije donio je početkom novembra 1932. godine u Zagrebu
rezoluciju poznatu pod nazivom “Zagrebačke punktacije”. Neke tačke su sadržavale stavove Koalicije
u vezi pitanja preuređenja države.
– Rezolucija ističe potrebu promjene državnog uređenja. Iako u njoj nisu bili razrađeni principi nove
organizacije, analizom njene sadržine se dolazi do zaključka da ona, u suštini, znači zahtjev za
federativnim preuređenjem države, pri čemu bi polaznu osnovu predstavljali “historijsko-kulturni
individualiteti”.
– Poslije rezolucije SDK od 7.11.1932. vođstva ostalih opozicionih stranaka su iznijela krajem 1932. i
početkom 1933. svoje stavove o gledištima iznijetim u pomenutim rezolucijama. U deklaraciji
Slovenačke ljudske stranke, ističe se da preuređenje države treba da bude rezultat sporazuma
između Srba, Hrvata i Slovenaca i da se sastoji u formiranju ravnopravnih jedinica, od kojih će jedna
biti slovenačka (Koroščeve punktacije)
– Zahtjeve za preuređenje države je istakla i Jugoslovenska muslimanska organizacija, tražeći
autonomiju za BiH.

26. Septembarski ustav (03.09.1931.) – oktroisani ustav

– Narodno predstavništvo nije učestvovalo u donošenju Ustava Kraljevine Jugoslavije. On predstavlja
jednostrani akt monarha, pa je, prema tome, njegova prva karakteristika da pripada kategoriji
oktroisanih ustava.
– Po formalnopravnoj moći, on pripada kategoriji krutih ustava.
– Pravno sankcionisao kapitalistički društveno-ekonomski sistem u Kralj. Jugoslaviji.
– Proklamujući osnovna prava građana, ustav ih istovremeno garantuje samo u “granicama zakona”
pa su proklamovane slobode i prava vrijedili samo u principu.
– Iako je ustav proklamovao načelo podjele vlasti, postojala je stvarno jedna državna vlast, čije su
funkcije bile koncentrisane u kraljevim rukama.
– Ustav sprovodi sistem ograničenog parlamentarizma, zbog ograničenja autonomije i budžetskog
prava Narodnog predstavništva, kao i nepostojanja političke odgovornosti vlade tom predstavništvu.
– Prihvata tezu o nacionalnom unitarizmu, odnosno integralnom jugoslovenstvu.
– Mogućnost privremenog faktičkog suspendovanja ustavnih i zakonskih propisa.
- Član 116. - Imenovanja činovnika i vojnih starješina vršio je kralj, a presude su izricane u njegovo
ime. Povrh svega, u slučaju vanrednog stanja imao je pravo na vanredne mere i praktično ustavom
potpuno neograničenu vlast, uz naknadno podnošenje akata na usvajanje parlamentu.

27. Organi vlasti po Septembarskom ustavu

– Ustav je proklamovao načelo podjele vlasti, odnosno trodiobno načelo. Međutim, Ustav stoji na
stanovištu jedinstva državne vlasti, a ono što se dijeli su samo funkcije vlasti (zakonodavna, upravna i
sudska). Vlast je bila koncentrisana u kraljevim rukama.
– Položaj kralja: njegova ličnost je neprikosnovena. Kralj je u vršenju funkcija neodgovoran, a za sve
akte kraljevske vlasti odgovaraju resorni ministri.
– U vršenju zakonodavne vlasti, kralj je raspisivao izbore, sazivao, otvarao i zaključivao sjednice
Narodnog predstavništva, a imao je i pravo zakonodavne inicijative i potvrđivanja zakona, kao i pravo
da raspusti Narodnu skupštinu.
– Kralj je obavljao i određene funkcije u oblasti pravosuđa. Vršio je postavljanje sudija, a pored toga
je imao i pravo amnestije i pomilovanja.
– Ustav je uveo dvodomni sistem Narodnog predstavništva: Senat i Narodna skupština.
(U slučaju rapuštanja Narodne skupštine, Senat nije mogao biti raspušten.)
– Ustav sprovodi načelo ravnopravnosti oba doma.
– Može se reći da je senat imao ulogu da posluži kao sredstvo jačanja kraljeve vlasti: jedan dio
senatora je birao kralj, a drugi su bili birani.
– Nije postojalo opšte biračko pravo, Ustav predviđa cenzus doba i zanimanja, a zakonima su dodali i
cenzus pola. – Narodna skupština i Senat su imali pravo izbora predsjedništva, zakonodavne
inicijative i donošenja zakona i budžeta, pravo odobravanja međunarodnih ugovora zaključenih od
strane kralja i vođenja “anketa i istrage u izbornim i čisto administrativnim pitanjima”.
– Zakonski prijedlog postaje zakon ukoliko ga usvoje oba doma i kralj potvrdi. Ukoliko ga usvoji samo
jedan dom, o zakonu je odlučivao kralj.
– Za razliku od Vidovdanskog ustava, oktroisani ustav ne propisuje da je Kraljevina parlamentarna
država. Vlada je mogla da vodi politiku s kojom se skupština ne bi slagala, ali joj skupština ne bi mogla
izraziti nepovjerenje, tj. prisiliti je da podnese ostavku.

28. Karakteristike Septembarskog ustava

U donošenju ovog ustava nije učestvovalo Narodno predstavništvo. Prema tome, on predstavlja
jednostrani akt monarha i njegova prva karakteristika jeste da pripada kategoriji OKTROISANIH
USTAVA. Ovaj ustav je po formalnopravnoj moći i kruti ustav, jer su ga morali usvojiti i Narodno
predstavništvo, i Senat i Skupština, a tek onda bi ga kralj odobravao, raspuštao postojeću Skupštinu i
u roku od četiri mjeseca sazivao novu u roku koja bi sprovodila nove odredbe izmjena i dopuna
zakona. Po ovom ustavu Kraljevina Jugoslavija je imala ustavni sistem izgrađen na osnovu prava
neprikosnovene privatne svojine. Ovaj ustav je utvrđivao prava građana da u okviru svoje privredne
djelatnosti mogu postupati po svojoj slobodnoj volji, te je tako usvajao načelo ekonomskog
liberalizma. Septembarski ustav je pravno sankcionisao kapitalistički društveno-ekonomski sistem u
Kraljevini Jugoslaviji. Oktroisani ustav je proklamovao prava građana kao sto su: jednakost pred
zakonom, lična sloboda, zabrana izgnanstva iz države, nepovredivost stana, sloboda vjere i savjesti,
sloboda štampe, udruživanje, zbora i dogovora, i dr. Proklamujući osnovna prava građana, Ustav ih
istovremeno garantuje samo "u granicama zakona", pa su proklamovane slobode i prava bili važeći
samo u principu. U praksi, postojala je samo jedna državna vlast koja je bila koncentrisana u rukama
kralja. Po oktroisanom ustavu, Kraljevina Jugoslavija je bila PRAVNA MONARHIJA, što potvrdjuje i
činjenica da se ni izmjene ni dopune Septembarskog ustava nisu mogle vršiti bez dozvole kralja. Ovaj
ustav sprovodi sistem ograničenog parlamentarizma i utvrdjuje centralističko uređenje države. Ovaj
ustav je prihvatio tezu o nacionalnom unitarizmu, odnosno integralnom jugoslovenstvu. Mogućnost
privremenog faktičkog suspendovanja ustavnih i zakonskih propisa.

29. Blok narodnog sporazuma

1937. godine vođe Udružene opozicije srpske i hrvatske buržoazije saglasile su se o neophodnosti
uspostavljanja novog ustavnog poretka i postupku uvođenja tog poretka. Blok narodnog sporazuma
koji je tada stvoren sačinjavao se iz Demokratske i Zemljoradničke stranke, radikala oko Glavnog
odbora te stranke i Seljačko- demokratske koalicije sastavljene od HSS i SDS. Osnivači Bloka ukazuju
na to da je Vidovdanski ustav donijet bez Hrvata, a da Septembarski ustav nema moralne vrijednosti,
jer je u protivnosti sa osnovnim demokratskim načelima, pa konstatuju da je krajnji čas da se
napokon prekine sa svim nedemokratskim sistemima i režimima i omogući Hrvatima, Srbima i
Slovencima da sporazumno organizuju svoju zajednicu, na podjednako zadovoljstvo sva tri naroda. To
je moguće postići obrazovanjem narodne vlade koja bi bila sastavljena od predstavnika svih političkih
stranaka koje imaju korijen u narodu. Ta vlada bi, u zajednici s Krunom, morala odmah da proglasi
Privremeni osnovni zakon Jugoslavije, kojim se u isto vrijeme ukida Septembarski ustav. Taj osnovni
zakon važio bi do donošenja novog ustava i sadržavao bi sljedeće odredbe: da je Jugoslavija
nasljedna, ustavna i parlamentarna monarhija, da u Jugoslaviji vlada kralj Petar II iz dinastije
Karađorđevića, da do kraljevog punoljetstva vlast vrši namjesništvo, da su građanske i političke
slobode zaštićene, da je zajamčen parlamentarni sistem vladavine i da će Ustavotvorna skupština
donijeti Ustav odlukom takve većine u kojoj će biti većina Srba, većina Hrvata i većina Slovenaca
narodnih zastupnika Ustavotvorne skupštine. Narodna vlada koja bi bila obrazovana morala bi, isto
tako, odmah po stupanju na upravu da proglasi pravičan i demokratski izborni red i raspiše izbore za
Ustavotvornu skupštinu. Ona bi imala da pruži sve garancije da izbori za Ustavotvornu skupštinu budu
slobodni kako bi narodna volja došla do izražaja. Na izborima održanim 1938. Blok narodnog
sporazuma dobio je skoro polovinu od ukupnog broja glasova.
*1804. – 1813. – Prvi srpski ustanak
*1815. – 1817. – Drugi srpski ustanak
* 1217. – Srbija postala kraljevina, prvi kralj Stefan Prvovjenčani * 1346. – Srbija postala carevina, prvi
car Dušan
* SDK – Seljačko demokratska koalicija, osnovana 1927.